Changes
/* Գլուխ իններորդ */
― Գնդապետ Ռեմինգթոնն է,― ասաց, ու աստված վկա, հենց ինքն էր, որ կար։ Սա էլ էր հարբած։
Է՛հ, շատ պե՞տք էր՝ գնդապե՜տն է, ով է, սիրտս նեղված էր։ Մի օր էդ նույն մարդը՝ փքված գոփակը, որ Կակալակովիչի կամ սովորական շարքայինի պես գնացել էր քաղաքում կատարը տաքացրել, գործի էր անցնելու՝ գլխիս անտանելի հարցաքննություն սարքեր ու ինձ լրիվ խայտառակ աներ․ էլ ո՞նց չնեղվեի։ Հրամայեցի, որ առաջ գա ու վկայականը ներկայացնի, սա սուսուփուս ենթարկվեց։ Հենց ամեն ինչ տեղը տեղին ստուգեցի պրծա ու գնդապետին բաց թողի, որ ճամփան շարունակի, սա աչքերը հառեց երեսիս, թե՝
― Շարքային Ջեքսոնն ես, չէ՞։
― Ճիշտ այդպես, սըր։
― Ապրե՛ս, ես հպարտանում եմ քեզնով,― ասաց։― Էսքան լավ ժամապահ, էն էլ մեր կայազորում, երբեք չեմ տեսել։ Առավոտյան կհայտնեմ ձեր վաշտի հրամանատարին։ Քանի դեռ քեզ նման տղերքն են մեր մեծ հայրենիքի դարպասները հսկում, ժողովուրդը կարող է չանհանգստանալ իր ապահովության համար։ Շարքային Ջեքսոն, մեր ազգի հաղթական փառքը ապրում է քեզ նման ջահելների անկոտրում, խիզախ սրտերում, ոչ թե այնպիսի մարդկանց նվաղկոտ, թույլ սրտերում, ինչպիսին․․․
Մտքովս անցավ, թե նա ճշմարտությունից երես չի թեքի ու կասի՝ «ինչպիսին ես եմ», բայց ասաց․
―․․․Ինչպիսին Բենեդիկտ Առնոլդն է։
Դե, չէի ստուգել, որ իմանամ՝ Բենեդեիկտ Առնոլդի սիրտը նվաղկոտ ու թույլ է, թե չէ, բայց իմն էդ գիշերվա կեսին հենց գնդապետի ասածի պես էր։
― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։
― Ավելի՛ն,― ասաց գնդապետը,― մենք թշնամու դեմ այնքան կմարտնչենք, մինչև ծնկի բերենք նրան ու սրբենք ապականությունը երկրի․․․
Հանկարծ գնդապետը խոսքը կիսատ թողեց, չնայած ավարտելը դժվար չէր։ Քիչ էր մնում նրա տեղն ասեմ՝ «երկրի երեսից», մեկ էլ տեսնեմ՝ դեմքն էնպես ծռմռեց, ասես մի գարշելի բան է միտքն եկել ու սկսեց քթի տակ հայհոյել․ «Կեղտոտ, գեղցի քած․․․»։
Ես գլխի ընկա, որ գնդապետն էլ է Կակալակովիչի նման ազատ ժամին սեռական հարաբերություններ ունեցել ու շատ հնարավոր է՝ հենց նույն լրբի հետ, քանի որ Կակալակովիչն արդեն վաղուց էր եկել անցել։
Չէի ուզում անտաշի մեկը երևալ, բայց ինձ թվաց, որ նրա մեծ֊մեծ գովեստներն արդարացնելու համար պիտի դառնամ իմ պարտականություններին, դրա համար էլ ասի՝ «Բարի գիշեր, սըր» ու քայլելով հեռացա։
Այ մարդ, մեկ էլ էս գնդապետս գժվեց․ թե խմածն էր գլխին խփել, թե ինչ, սկսեց ճառել, ու հենց էն ճառն է ասում, որը պրեզիդենտն էր մի անգամ ռադիոյով արտասանել։ Ուրեմն՝ բառ առ բառ պրեզիդենտի խոսքերն է կրկնում, ձայնն էլ է փոխել, սարքել նրա պես, հո կաշվից դո՜ւրս չի գալիս, որ նրան նմանվի։ Դե, էդ ճառը ինձ լավ ծանոթ էր, շարքային տղերքից շատերն էին կրկնում։ Համարյա ամեն մի զինվոր պրեզիդենտի ասածները շուտ֊շուտ մեջ էր բերում, մանավանդ էն խոսքերը, թե ինքը գիտի պարտեազմն ինչ է, տեսել է ամերիկյան զինվորների դիակները, ատում է պատերազմը և հավատացնում ամերիկացի մայրերին ու հայերերին, որ անձամբ հոգ կտանի նրանց որդիներին այլևս երբեք կռիվ չուղարկելու մասին և այլն, և այլն։ Բանակի տղերքից ով որ լսել է էդ ճառը, մտքում է պահում ու մի գլուխ պրեզիդենտի տնազը անում կամ էլ ամենաքիչը նրա ասածներն ինքն իրեն կրկնում։ Ես էլ եմ քանի անգամ պրեզիդենտի խոսքերն ինձ ու ինձ կրկնել, բայց նրա վրա ջղայնությունս չի եկել, մենակ զարմացել եմ, թե էդ ոնց եղավ, որ երկրի ամենամեծ մարդու՝ բոլորի ընտրյալի ձեռքից, էլ բան չի գալիս․ ուրեմն ոչ ոք աշխարհում չի կարող կանգնենցնել պատերազմը, նույնիսկ Միացյալ Նահանգների պերզիդենտը՝ աշխարհի ամենամեծ, մամենահարուստ, ամենաառաջավոր ու ամենալավ ժողովրդի քաղաքական առաջնորդը։
Հակառակի պես՝ որտեղից որտեղ, շան քոթոթն էլ ծլեց՝ ականջը գնդապետին, զարմացած, թե էս ինչ գոռում֊գոչում է։ Ով գիտի որոշեց, որ անդուր աղմուկ է, դրա համար էլ սկսեց հաչել գնդապետի վրա։ Երևի բողոքում էր կամ էլ միգուցե հետը համաձայնում։ Ինչ որ էր, քոթոթը շատ մոտիկ չէր գալիս, անընդհատ դեսուդեն էր վազվզում, նորից հետ դառնում ու մի գլուխ հաչում։ Է՛հ, գնդապետ՝ դու գնդապետ, շան հաչոցը լսեց, լսեց, շուռ եկավ, սկսեց ինքն էլ նրա վրա հաչել։ Շունն ավելի գազազեց, մի ժխո՜ր բարձրացավ, ի՜նչ ժխոր՝ թող ու փախի։ Չէի էլ իմանում երկուսից որն էր ավելի ուժեղ հաչում՝ շունը, թե գնդապետը, բայց մեկը մյուսից պակաս չէր մնում։ Վերջը գնդապետը հաղթեց։ Շունը պոչը քաշեց գնաց ու էլ հետ չեկավ։
Դժվար հաղթանակից թև առած՝ գնդապետը ամբողջ կոկորդով բղավեց․
― Գրողի բաժի՜ն դառնան դեմոկրատները, ես հանրապետական եմ։
Է՛հ, կյանքումս չեմ կարեցել դեմոկրատին ու հանրապետականին իրարից տարբերել, ինչ էլ ասեր՝ ինձ համար մեկ էր։ Դե որ էդպես էր ասում, երևի ինքը հանրապետական էր, բայց հանրապետական լինելուց բացի, գնդապետ էլ էր՝ մեր կայազորի երկրորդ մարդը, ու իմ կարծիքով, լավ կաներ՝ դա մտքից չհաներ։ Միակ նրանից մեծը բրիգադի գեներալն էր, սա էլ մենակ իրարանցումների ժամանակ էր լույս աշխարհ ընկնում, երբ որ նոր շենքի բացում էր լինում կամ դրա պես մի բան։ Ասում էին Ուեսթ Փոյնթի ռազմական ակադեմիան է ավարտել, վաթսունն անց մարդ է, բայց իր օրում կռվի երես չի տեսել ու չի էլ տեսնի՝ արդեն տարիքն առել է։ Ինչ մնում է գնդապետին, ինձ թվում էր չարժի, որ նա էդ ոգով շարունակի․ մի կողմից ոտքը պրեզիդնետի հետ մեկնի, մյուս կողմից էլ՝ խեղճուկրակ շան քոթոթի վրա հաչի։
Հիմա կանգնել եմ գնդապետից մի քսան քայլ հեռու, ականջ եմ դնում։ Էդ անտեր եղած պահակությանս ընթացքում գլխովս էնքան օյիններ անցան, որ շվարել էի, մտածեցի՝ չսպանե՞մ սրան, ու պրծավ գնաց․ այ տեսեք մարդու խելքին ինչ գժություններ են փչում, եթե բանակ է գալիս ու աշխարհում էլ պատերազմ է։ Ուրեմն որ ձեռքիս լցրած հրացան կար, իսկ գնդապետը բանակի մասին հենց իրենց ներշնչած բոլոր համոզմունքներս ցեխն էր կոխում հանում, խելքիս բրթեց նրան սպանել, կարծես թե մեկնումեկը դրանից պիտի շահեր։ Ես իմ մտքերից ապշած էի մնացել։
Որոշեցի մեղքիս տակից դուրս գալ, որ գլխումս էդքան այլանդակ մտքեր են պտտվում, ասի՝ մոտենամ գնդապետին, մի հնար գտնեմ էս մարդն իր պատիվը էլ գետնով չտա։ Ախր եթե մեկն անցնելիս լիներ, նրան էդ վիճակում տեսներ ու լսեր, թե ոնց է պրեզիդնետի տնազն անում, շան վրա հաչում ու դեմոկրատներին մրոտում, գնդապետի բանը պրծած էր, կամ էլ ով գիտի ուրիշ ինչ անախորժություններ դուրս գային։ Ուրեմն՝ մոտեցա, նրա առջ զգաստ կանգնեցի։ Սրա պետքն էլ չի․ իր համար մրոտում է դեմոկրատներին։ Է՛լ տասերեսանիներ է ասում, է՛լ աստառը շուռ տվածներ, է՛լ եպիսկոպոսական եկեղեցու շներ, է՛լ ֆաշիստներ․․․ Բայց որ մի կես րոպեի չափ զգաստ կանգնեցի, տեսնեմ՝ սուս արեց ու մաղած խելքը կարծես ուզենար գլուխը հավաքել։ Վերջը թե՝․
― Շարքային Ջեքսոն, դու մեր կայազորի ամենալավ զինվորն ես, առավոտյան կխոսեմ ձեր վաշտի հրամանատարի հետ։
― Ճիշտ այդպես, սըր,― ասի։
― Դո՞ւ ում հետ ես առավոտյան խոսելու իմ մասին։
― Ոչ մեկի, սըր։
― Իսկ ո՞ւմ ես առավոտյան գրելու իմ մասին։
― Ոչ մեկին, սըր։
Էս խոսքերիս վրա գնդապետը մի պահ միտք արեց։
― Լավ զինվոր ես, շարքային Ջեքսոն,― ասաց։― Բարի գիշեր։
Նրա քայլվածքից հասկացա, որ արդեն սթափվել է, իրեն հավաքել։ Մի երեք րոպե չանցած՝ սիրտս էլի սկսեց նեղվել․ ախր ինչո՞ւ Լու Մարիաչչիի հետ խոսքս մեկ արի։ Նորից լացս եկավ, որ քիչ հետո սուտասան եմ դառնալու։ Երկար ժամանակ էսպես լաց էի լինում, բայց հո մենակ սուտասան դառնալուս համար չէի՞ արտասուք թափում, էնքա՜ն բան կար, որ լաց լինեի․ խեղճ հայրիկը չգիտես ուր էր կորել․ էդ սիրուն գիշերը լավ մարդկանց տեղ Կակալակովիչի ու գնդապետի պես ծալապակաս այլանդակներ էին պատահում․ Լու Մարիաչչին խարդախությունների հետևից էր ընկել՝ ինչ է կարոտից մաշվող կնոջ մոտ վերադառնար։ Էն անտեր֊անտիրական քոթոթը ընկեր ու ապաստան գնտնելու փոխարեն հաճում, կլանչում էր գնդապետի վրա․ Ջո Ֆոքսհոլը կյանքի ու մարդկանց մասին ինչ ասես չգիտեր․ երկնքում հենց ինձ համար աստղ էր դուրս եկել․ էն մեքենայով մարդը սլանում էր տուն՝ կնոջ մոտ, ու մեկը չկար, որ նրա թևը բռներ, ասեր․ «Դու շատ ես երջանկություն տեսել, դե հիմա արի ինձ հետ»․ պրեզիդենտը մի անգամ ռադիոյով ճառ էր արտասանել, ու բոլորը նրա տնազն էին անում, ամեն ինչ նրա կարծածի պես չէր ստացվել․․․ Գրո՛ղը տանի, ինչի՞ համար է աշխարհը։ Մարդ ի՞նչ պիտի անի, որ հոգին փրկի։ Ե՞րբ, ե՞րբ պիտի էնքան ժամանակ ունենա, որ հանգստի ու սիրո համն առնի, հասնի գեղեցիկին ու ճշմարտությանը։ Ինձ նման անդուր կերպարանքով ծնված հիմարը ո՞նց անի, ե՞րբ ժամանակ գտնի, որ արժանավոր մարդ դառնա կյանքում։
==Գլուխ տասներորդ==
<b>Վեսլին փրկվում է սուտ ասելուց ու մի ահավոր երազ տեսնում</b>
Վերջապես բեռնատարը վրա հասավ, նոր ժամապահը իջավ մեքենայից, հերթափոխման բոլոր ապուշ ձևականություններն արեցինք պրծանք։ Նրան ման ածեցի տեղամասում, հետո բարձրացա թափք ու նստեցի մուխը դրած Ջո Ֆոքսհոլի կողքին։ Մի սիգարետ էլ ես կպցրի, ու բեռնատարը ճամփա ընկավ։
― Հը՛, ի՞նչ էիր անում,― ասաց Ջոն։
― Հեչ։
― Նայո՞ւմ էիր երկինք։
― Բա ոնց։
― Դուրդ գալի՞ս էր։
― Շատ։
― Մտքովդ բան֊ման չանցա՞վ։
― Հա, մի երկու բան։
― Օրինակ՝ ի՞նչ։
― Օրինակ՝ թե մարդ ինչքան անբախտ է։
― Ո՞նց եղավ, որ հենց դա մտքովդ անցավ։
― Չգիտեմ։ Անցավ, էլի։
― Մարդ կանգնեցրի՞ր։
― Մի երկու հոգու։ Իսկ դո՞ւ։
― Ոչ մեկին, փառք աստծու։
― Ինչո՞ւ՝ փառք աստծու։
― Ախր ես ինչացո՞ւ եմ, որ ասեմ՝ կանգ առ․ ո՞վ է գալիս։ Ե՛ս եմ գալիս, այ թե ով։ Ե՛ս․ ամեն անգամ էլ՝ ինձ ու քեզ պես մեկը։ Հոգնեցի՞ր սպասելուց։
― Մի քիչ։
― Քունդ տանո՞ւմ է։
― Դեռ չէ։
― Ես էլ դեռ չեմ պառկի։ Հին երգերից միտքդ բան չընկա՞վ։
― Ընկավ՝ «Վալենսիան»։
― Իսկ աղոթքների՞ց։
― «Հայր մեր»֊ը։
― Անցած֊գնացած օրերը չհիշեցի՞ր, հին ընկերներիդ։
― Ինձ հիշեցի՝ վեց֊յոթ տարեկանում, մեկ էլ հայրիկին։
― Ծիծաղդ ոչ մի բանի վրա չեկա՞վ։
― Քիչ ու միչ։
― Իսկ լա՞ցդ։
― Ի՞նչ։
― Լաց չեղա՞ր՝ մտքումդ կամ իսկականից։
― Մտքումս էլ, իսկականից էլ։
― Ինչի՞ համար։
― Ամեն ինչի։
― Ես էլ,― ասաց Ջոն։― Շուն չերևա՞ց՝ հետդ ընկերանա։
― Հա։ Քեզ հետ է՞լ է ընկերացել։
― Հա,― ասաց Ջոն։
― Ինչո՞ւ է շունն էդպես անում,― ասի։
― Այսի՞նքն,― ասաց Ջոն։
― Ինչո՞ւ է շունը մեկի հետ ընկերանում, իսկ մյուսի հետ՝ չէ։
― ԱՄենքի հետ էլ ընկերանում է։
― Բա ասում են՝ ումից կարգին մարդահոտ չի գալիս, հետը չի ընկերանում։
― Աշխարհի երեսին ոչ մի մարդ չկա, որ կարգին մարդահոտ չունենա։
― Է՜, կարող է էդ մարդահոտն է ու շան ճաշակին չի բռնում։
― Կարող է,― ասաց Ջոն,― բայց մարդու լավն ու վատը շան ճաշակով չի որոշվում, շան ճաշակը չափանիշ չի․ մարդահոտը մարդկային աշխարհի հոտն է։
― Հա երևի։
Հասանք պահականոց, սանդվիչով մի֊մի սուրճ խմեցինք, ահագին էլ երկար նստեցինք, մի կուշտ զրույց արինք։ Հետո փռվեցինք մահճակալներին ու քնեցինք։ Վեցի մոտերքը զարթնեցրին, նորից բեռնատարը դրին, ամենքիս մեր տեղամասը տարան, երկու ժամ էլ պահակ կանգնեցինք։
Համարյա ութն անց կես էր, որ հետ եկա վաշտ, հենց տեղնուտեղն էլ գնացի գրասենյակ, ասի՝ սերժանտ Կակալակովիչի ունեցած֊չունեցածն իրեն տամ։ Սա իր փոքրիկ սեղանի մոտ նստած՝ հիվանդների ցուցակն էր աչքի անցկացնում։ Տեսքին որ նայեիր, ինքն էլ էր հիվանդ երևում։ Հենց գլուխը բարձրացրեց, ինձ տեսավ, ոչ ժպտաց, ոչ բան։ Չորս կողմն ուրիշ մարդ չկար, էնպես որ եղած֊չեղածը գրպանիցս հանեցի ու տվի իրեն։ Աչքերն երեսիս գցեց, ուզում էր տեսնել ինչ գիտեմ, ինչ՝ չէ, երևի որոշեց, թե ամեն ինչ էլ գիտեմ, որովհետև ասաց․
― Շնորհակալ եմ, Վեսլի։
Էնքա՜ն հրճվեցի, որ սուտ ասելուց պրծա՝ աստծուն փառք էի տալիս, բայց հենց շուռ եկա գնամ, կամացուկ ասաց․
― Լու Մարիաչչիին տեսե՞լ ես։
Ահը սիրտս ընկավ․ ըհը՜, հիմա ճարս կտրված պիտի սկսեմ ստել ու մինչև կյանքիս վերջը մնամ ստին գերի։
― Ե՞րբ,― ասի։
― Էս առավոտ։
― Չէ, չեմ տեսել,― ասի, ու ասածս ճիշտ էր, բայց ստին շատ մոտիկ։
― Հետը խոսելու բան ունեմ,― ասաց սերժանտը։
Պահո՜, սկսվեց։ Էլ պրծնողը չեմ։ Մտածեցի, թե չհարցնե՞մ՝ ինչ խոսելիք ունի, բայց միտքս փոխեցի, վախեցա, որ հարցեր տամ, գործն ավելի շուտ սուտ ասելուն հասնի, իսկ ես ուզում էի դա ինչքան հնարավոր է, հետաձգել։
Մեկ էլ սերժանտը շատ իմիջիայլով թե՝
― Լուին տուն են ուղարկում։ Բանակից ազատվում է։
― Ի՞նչ։
― Երեսունութն անց է։ Մի երկու օր առաջ մինիստրությունից նոր հրաման է եկել։ Երեք֊չորս օրից Լուն տանը կլինի։ Էս ցուցակում անունը կա։ Թե տեսնես, իմաց արա, լա՞վ։
― Կանեմ,― ասի։
Ոնց որ աշխարհն ինձ տային, կյանքումս էնքան ուրախացած չկայի, ինչքան էդ առավոտ․ ախր պարզվում էր՝ Լուն էսպես, թե էնպես տուն է գնալու, ուրեմն ստիպված սուտասան չէի դառնալու։ Հնար լիներ ծտի թևով կթռչեի անտառ, բայց չէի ուզում վազեվազ գնալ, որովհետև տեսնողը կզարմանար, թե ինչու եմ էդպես վազում, դրա համար էլ հանգիստ էի քայլում՝ իբր ման եմ գալիս, էլի։ Ինչքան ասես ժամանակ ունեի, տրամադրությունս էլ գնալով բարձրանում էր։ Շատ չանցած՝ արդեն անտառի փեշին էի, քիչ հետո էլ հասել էի խորքը, իմ կարծիքով, Լուն հենց էդտեղ պիտի լիներ, էնպես որ սկսեցի «Վալենսիան» շվշվացնել։ Ուզում էի Լուն շվշվոցս լսի, իմանա, որ վատ բան չի պատահել, բայց երևի դեռ հեռու էի նրանից, ականջին ձայն֊ձուն չէր ընկնում, որովհետև դուրս չեկավ թաքնված տեղից, ինձ էլ թվում էր, թե վաղուց եմ անտառի խորքը հասել։ Ինչ որ էր, շարունակեցի գնալ, շվշվացնում էի ու սպասում Լուի երևալուն։
Շատ էի գնացել, թե քիչ, մեկ էլ սիրտս կասկած ընկավ։ Բա որ արդեն տուն գնացած լինի՞։ Բա որ բռնած լինեն ինքնագլուխ բացակայելու համար, ու ամբողջ գործը ձախողված լինի՞․ ախր Լուն ի՞նչ գիտի, թե իրեն բանակից ազատել են, դերասանություն կանի՝ իբր հիշողությունը կորցրել է, ինձ էլ հետը կգցեն կասկածանքի տակ, կկանչեն պատասխանատվության, ու վերջը էլի ճարս կտրված՝ սուտասան կդառնամ, չնայած առանց էդ էլ Լուն բանակից ազատվում է։
Սիրտս հո մի դող չբռնեց՝ շվշվոցս կտրեցի։ Դեսուդեն ընկած՝ Լուին եմ ման գալիս, լեղիս ցամաքել է։ Ինձ ու ինձ ասում եմ՝ ով գիտի իմ ու Լուի ճակատին էլ դա է գրած, որ անտեղի խայտառակ լինենք։ Է՛հ, մտածեցի, էսպես բան չի դուրս գա, բեր կանչեմ, միգուցե լսի։ Մի երկու անգամ կանչեցի, բայց իմ ձայնից ավելի վախեցա։
Նստեցի, ընկա մտածմունքի մեջ։ Վայ թե աչքս կպել էր, որովհետև մեկ էլ տեսնեմ՝ տանն եմ, հայրիկի հետ, նա էլ առաջվա պես իրեն լավ է զգում։ «Վալենսիան» է երգում ու ոչ մեկի վրա սիրտը դառնացած չի։ Երջանի՜կ֊երջանի՜կ է։ Ընթրիքի հոգսն է քաշում՝ էն ժամանակվա նման, երբ որ երկուսիս համար ուտելիք էր սարքում, ու ամեն ինչ լավ էր։ Հետո նստեցինք, ընթրում էինք ու խոսում։ Հանկարծ դուռը թակեցին, վախից քարացա։ Հայրիկը բացեց դուռը, շեմքից մեկն ասաց․
― Ես Վեսլի Ջեքսոնին եմ ուզում։
― Դու ո՞վ ես,― ասաց հայրիկը։
Մարդը թե՝
― Դու ինձ լավ գիտես։ Էլ չասեմ՝ ով եմ։
Էնքան սրտաճաք եղա՝ սկսեցի լաց լինել․ չէ, արթուն ժամանակ էդպես լաց ու կոծ չես անում, սա մի ահավոր բան էր, էն որ արցունքները հեղեղի պես թափվում են աչքերիցդ, աշխարհի երեսին ամեն ինչ ողողում, հեկեկոցներից խեղդվելով՝ ցնցվում ես ոտից գլուխ․ ախր ես գիտեի՝ էդ մարդը ով է ու չէի ուզում նար հետ գնալ։ Ոչ էլ հայրիկն էր ուզում, որ նա ինձ տանի, բայց ձեռքին ճար չկար, դրա համար էլ հենց շշի բերանից խմում էր։ Մարդն եկավ, կանգնեց կողքիս, բայց ես նրան չէի նայում։ Ուսս բռնեց, կամացուկ թափահարեց ու անունս տվեց, կարծես աշխարհում ամենամոտ ընկերս էր․ ոչ թե իմ իմացած մարդը։
― Վեսլի,― ասաց։
Էստեղ հանկարծ գլուխս մտավ որ կարող է երազ եմ տեսնում, ու ա՜յ քեզ հրաշք, սիրտս թեթևացավ։ Կամաց֊կամաց մանրմունր բաներ եկան միտքս, հասկացա, որ երազի մեջ եմ․ անտառը հիշեցի, գիշերը հարբած, իսկ առավոտն արդեն լուրջ Կակալակովիչին, վերջը հաստատ համոզվեցի, որ երազով եմ ընկել, քնած տեղս մի քիչ դեսուդեն շարժվեցի, ինձ լավ էի զգում, հետո աչքերս բացեցի, տեսնեմ՝ Լու Մարիաչչին ուսս բռնած՝ թափ է տալիս։
Գլուխս մի քանի անգամ տարուբերեցի ու ժպտացի Լուին, բայց նա երևի անհանգստությունից ոչ կենդանի էր, ոչ մեռած, որ ինքն էլ ժպտար։ Ոչ մի բառ չասաց։ Լուռումունջ սպասում էր։
― Քեզ բանակից ազատու են,― ասի։
Բայց նա էլի սուս մնաց։
― Եկա իմաց անեմ, էն էլ քեզ չգտա։ Էս քնով եմ ընկել, հա՞։
Սպասում էի, թե Լուն մի ձայն կհանի, բայց նա ոնց որ պապանձված լիներ, ես էլ վրա բերի․
― Կակալակովիչի ունեցած֊չունեցածն ասածիդ նման, իրեն հետ տվի, շնորհակալ եղավ։ Ոչ հարցուփորձ արեց, ոչ էլ, որ ստիպված ստեր շարեի։ Հետո թե՝ Լուին չե՞ս տեսել․ թուքս չորացավ։ Բայց որ քեզ խոսք էի տվել, խոսքիս տեր պիտի կանգնեի, մենակ թե ինձ ու ինձ հույսեր էի փայփայում, որ առանց փչոցների գործը յոլա տանեմ։ Հենց էդտեղ էլ սա թե՝ Լուին բանակից ազատում են, որովհետև երեսունութն անց է։ Ասում է՝ մի երկու օր առաջ նոր հրաման է դուրս եկել, շտաբից ցուցակ են ուղարկել, անունը մեջը կա։ Թե բա՝ որ տեսնես, իմաց արա։ Դե, ես էլ եկա իմաց անեմ։
Լուն հանկարծ ժպտաց։
― Վա՜յ, հոգուդ մեռնեմ, զույգ տղերքիս պես աչքիս լույսը դառար,― ասաց։― Դու աշխարհի ամենաոսկի մարդն ես։
― Ես էլ եմ շատ ուրախ, որ տուն ես գնում,― ասի։
― Պիտի մի բան անեմ, լավությանդ տակից դուրս գամ,― ասաց Լուն։― Մի բան չէ՝ հազար բան էլ կանեմ։
― Հրամանատարությունն է քեզ տուն ուղարկում,― ասի։― Ես մատս մատիս էլ չեմ տվել։
― Է՛, որ տեղը գար, հո ամեն ինչ էլ կանեիր,― վրա տվեց Լուն։― Դե, ես էլ քեզ համար ամեն ինչ կանեմ։ Դու մենակ ասա՝ ինչ։
― Միտքս բան չի գալիս, որ ասեմ, Լու։ Բայց մեկ է՝ շնորհակալ եմ։
― Լավ մտածի,― ասաց Լուն։― Գրպանիդ ծախսն ինձ վրա, ամեն շաբաթ քիչ֊քիչ փող կուղարկեմ։ Բայց էդ՝ հեչ։ Լավ մտածի։
― Փողն ինչի՞ս է, պետք չի։
― Չէ որ չէ, պիտի մի բան մտածես անեմ,― ասաց Լուն։― Ես կաթոլիկ եմ։ Համ գիտեի, որ սուտլիկ մարդկանցից չես, համ էլ խնդրեցի՝ իմ խաթեր փչես, դու էլ խոստացար, թե կանես որովհետև ուզում էիր տուն գնամ։ Ես պիտի քո սրտի տվածն անեմ, որ մեղքիս տակից դուրս գամ։ Իմն էդ է․ ինչքան մեղք եմ գործում, մի շտ մի բան եմ անում, որ տակից դուրս գամ։
Հենց էստեղ էլ հայրիկին հիշեցի։
― Միգուցե հորս կարենաս գտնել,― ասի։
― Կգտնեմ,― ասաց Լուն։― Պատմի նրա մասին։
Ինչ կար չկար, Լուին պատմեցի, նա թե՝
― Դարդ չանես։ Էնպե՜ս հորդ գտնեմ։ Ես նրա հոգսը կքաշեմ։ Հենց գտա, քեզ նամակ կգրեմ, կասեմ՝ ինքն էլ գրի։
Հետ եկանք վաշտ, Լուն գնաց գրասենյակ՝ սերժանտ Կակալակովիչի մոտ։ Երեք օրից Լուի հետ կայարանի ճամփան բռնեցի, որ նրան մնաս բարով ասեմ։ Դոմինիկն ու Վիկտոր Տոսկան էլ էին եկել։ Գնացինք նստելու ժամանակը վրա հասավ թե չէ, Լուի աչքերն արցունքոտվեցին։ Փաթաթվեց Դոմինիկին, իտալերեն ինչ֊որ բան ասաց, հետո Վիկտորին գրկեց ու ի նշան սիրո՝ երեսին թփթփացրեց։
Հետո էլ ինձ մոտեցավ։
― Դու հեչ դարդ չանես,― ասաց։― Էնպե՜ս հորդ գտնեմ։ Ամենից առաջ դրանով կզբաղվեմ։
Դե, Լու Մարիաչչին բարձացավ գնացք, իսկ մենք երեքով կայարանից ճամփա ընկանք բար։
Գլխիցս դուրս էնքան գարեջուր խմեցի, որ կյանքումս առաջին անգամ հարբեցի, Դոմինիկն ու Վիկտոր Տոսկան ինձ տաքսին գցած՝ հասցրին զորանոց, դրին անկողին։
==Գլուխ տասնմեկերորդ==
<b>Հարի Քուքն ու Վեսլին մի չքնաղ աղջիկ են տեսնում</b>
Երբ ես ու Հարի Քուքը թռանք Ալյասկա, ապրի էն լրագրողը՝ Ջիմ Քըրբին, գործներս լավ դասավորեց, խեղճ գնդապետ Ռեմինգթոնի գլուխը հո չյուղե՜ց (դե սրա ուշքն էլ գնում էր թերթ ընկնելու համար), հա, ուրեմն՝ որ երկուսով թռանք Ալյասկա, մեկմեկու երդում տվինք, թե մինչև պատերազմի վերջը իրարից չենք բաժանվելու, բայց մտքներովս չէր անցնում՝ այ մարդ, ախր բանակն էլ իր ծրագրերն ունի, ու Լու Մարիաչչիի գնալուց քիչ հետո, հենց հիմնական ուսուցումը պրծավ, բանից դուրս եկավ՝ Հարի Քուքին ուղարկում են Միսուրիի կայազորներից մեկը, ինձ էլ Նյու Յորք։
― Նյու Յորքի ո՞ր մասը,― հարցրեց Հարին։
― Կակալակովիչն ասաց՝ Նյու Յորք, հենց քաղաքի մեջ։ Ինչի՞, քեզ Միսուրիի ո՞ր մասն են ուղարկվում։
― Ջոփլինի մոտերքը։
Է՛հ, երկուսս էլ շատ ափսոսացինք, բայց դե ինչ անես, բանակ է, ծառայություն։ Դոմինիկ Տոսկային էլ էին Միսուրի ուղարկում, իսկ եղբորը՝ Վիկտորին՝ Նյու Յորք։ Ովքեր Նյու Յորք էին գնալու, իրենց ավելի բախտավոր էին զգում, քան թե Միսուրի կամ ուրիշ տեղ, ասենք՝ Լուիզիանա գնացողները․ մի քանիսին հենց Լուիզիանա էին ուղարկում։ Բոլորն էլ ափսոսում էին, որ պիտի գնան, բայց և անհամբերությամբ էին սպասում մեկնելուն։ Դե, պարզ է, թե Միսուրի գնացողները ինչու էին նախանձում Նյու Յորք գնացողներին․ երևի ամեն ամերիկացի էլ երազում է Նյու Յորք ընկնել։ Մեկը՝ ես, միշտ երազել եմ օրերից մի օր Նյու Յորքում հայտնվել, ու հենց ականջիս լուր հասավ, որ Նյու Յորք գնացողների ցուցակի մեջ եմ, շատ ուրախացա։ Բայց երբ լսեցի, որ Հարի Քուքը հետս չի գալիս, գնացի Կակալակովիչի մոտ, ասի՝ եթե Հարի Քուքը չի կարող հետս Նյու Յորք գալ, հնարավոր չի՞ ես Միսուրի գնամ։ Կակալակովիչն ասաց՝ բոլոր բանակայինները որակավորվում են, ըստ էդ որակավորման էլ նշանակում ստանում, իր ձեռքին բան չկա։
― Օրինակ՝ ինձ որպես ի՞նչ են որակավորել։
Կակալակովիչը հանեց իմ քարտն ու նայեց։
― Էստեղ ստույգ նշված չի,― ասաց։― Բայց դու Նյու Յորք ես գնում։ Երևի ինչ֊որ գրասենյակում կամ դրա պես մի տեղ նշանակեն՝ աշխատես, որովհետև մեքենագրել գիտես։ Էդ որտե՞ղ ես սովորել։
― Սան Ֆրանցիսկոյի տեխնիկական թեքումով դպրոցում։
― Ո՞նց եղավ որ։
― Սխալմամբ։ Ինչքան փորձեցի բացատրել, թե ես մեքենագրությունն ու սղագրությունը չեմ ընտրել, հաշվի չառան, դե ես էլ համ էն սովորեցի, համ էն․ չնայած տպելուց ավելի լավ եմ, քան սղագրելուց, բայց երկուսից էլ բարձր գնահատականներ ունեի։
― Գրասենյակում աշխատած կա՞ս։
― Մի անգամ՝ դպրոցական արձակուրդին, երկու շաբաթ Հարավ֊Խաղաղ օվկիանոսային երկաթուղթու գրասենյակում աշխատեցի։ Քարտիս մեջ գրած է։
― Այ, երևի հենց դրա համար էլ քեզ Նյու Յորք են ուղարկում,― ասաց Կակալակովիչը։
― Ախր ինչո՞ւ չեմ կարող Հարի Քուքի հետ Միսուրի գնալ։
― Որովհետև բանակում ես, ծառայության մեջ։
― Հարի Քուքն ի՞նչ պիտի անի Միսուրիում։
Կակալակովիչը հանեց Հարիի քարտն ու աչքի անցկացրեց։
― Գծապահ է լինելու,― ասաց։― Մտավոր զարգացման մակարդակը ահագին ցածր է։
― Իսկ ի՞մը։
― Ահագին բարձր է։
― Իսկ ձե՞րը։
Կակալակովիչը նայեց երեսիս, բայց բարկացած չէր։
― Իմը Հարիից էլ ցածր է,― ասաց։― Դրա համար էլ էս կորած֊մոլորած տեղը սերժանտ եմ։ Ձեր Բ վաշտը արդեն հինգերորդ հավաքն է, որ հետը պարապում եմ ու ճամփու դնում, բայց ես ոնց էստեղ եղել եմ, էնպես էլ մնում եմ։ Բախտավոր տղա ես՝ Նյու Յորք ես գնում։ Երնե՜կ չէր ես էլ գնայի։
Է՛հ, մտածում էինք, թե մի երկու օրից կճանապարհվենք, բայց գնալներս մինչև դեկտեմբեր ձգձգվեց դեկտեմբերի կեսին նոր իրոք գնացինք։ Ցրվելուց առաջ վաշտով նկարվեցինք, ու ամեն մեկը ստորագրում էր նկարների վրա, որ իրար չմոռանանք։ Ես ու Հարին խոսք տվինք մեկմեկու միշտ նամակ գրել, արձակման թուղթ էինք վերցնում, անընդհատ գնում քաղաք․ երկուսով ինչքան ասես ժամանակ անցկացրինք։ Ում բաց էին թողնում, իրեն գցում էր Սակրամենտո, իսկ ես ու Հարին գնում էինք Ռոզվիլ․ սա ավելի փոքր քաղաք էր, բայց ժամանակ անցկացնելու համար Սակրամենտոյից լավն էր, որովհետև քիչ զինվորներ էին լինում։
Մի իրիկուն մեր սիրած փոքրիկ բար֊ռեստորանում սեղան էինք նստել, մեկ էլ մի աղջիկ ներս մտավ, իսկը գեղեցկուհի, նրանից սիրուն աղջիկ կյանքումս չէի տեսել։ Էնքան չքնաղ էր՝ շունչս կտրվեց, ոնց որ օդը չհերիքեր, ձկան պես բերանս էի բացուխուփ անում։ Թե փորձեի հետը խոսել, հաստատ գիտեի՝ լեզուս կապ կընկներ։ Թուխ էր, երկար, փափուկ ու սև մազերը ուսերին թափած, գլխին՝ ալ ժապավեն։ Երևի իսպանուհի էր կամ իսպանացու և մեքսիկուհու խառնուրդ, բայց էնքան աննման էր՝ ամաչում էի երեսին նայել, որովհետև նրան տեսած֊չտեսած՝ արյունը եռ եկավ երակներիս մեջ։ Էնպես գլխիս խփեց, որ ուզում էի էդ աղջկա հետ մի տեղ մենակ մնամ ու շորերը վրայից պոկեմ։ Նա հենվել էր բարի կանգնակին, խմում էր,― էն էլ ի՞նչ․ մաքուր վիսկի,― ու շուտ֊շուտ շուռ էր գաիլս, նայում նստածներին։
Դե, ես ու Հարին Ալյասկայի մեր արկածներից էինք խոսում, միտքներս էինք բերել, թե ոնց էինք մեր քեֆին ուրախանում, ու ես ինչքան էի զարմացել էսկիմոս Դեն Քոլինզի վրա։ Չէինք ուզում իրար ցույց տալ, որ էդ աղջիկը մեզ տակնուվրա է արել, կաշվից դուրս էինք գալիս ինչ է՝ խոսակցությունն առաջ տանենք՝ իբր բան էլ չի պատահել։
― Հա՜, էն Ալ Քոլինզը,― ասաց Հարին։― Իսկի նման էլ չէր էսկիմոսի, չէ՞։
― Սև Դենի հե՞տ ես,― ասի։ Հետո գլխի ընկա․ Հարիի աչքը մնացել էր աղջկա ալ ժապավենի վրա, իմն էլ սև մազերի, գլխի ընկա, բայց ձայն չհանեցի։
― Վերջը, կարևոր չի՝ անունն ինչ էր,― ասաց Հարին։― Ռոզվիլում կարգին ուրախացանք, չէ՞։
Ես համարյա նկատելու չտվի, որ նա Ֆերբենքսի տեղ ասաց՝ Ռոզվիլ, դե, առանց էդ էլ գիտեի խոսքն ինչի մասին է, դրա համար էլ ուշադրություն չդարձրի։
Մտքովս երբեք չէր անցնի, թե ամեն տեսակ կարևոր բաները ինձ համար կդառնան անկարևոր, էնքան տարօրինակ էր, ուղղակի զարմանք։ Անընդհատ աղջկան էի նայում, շորերի տակ անընդհատ մերկ մարմինը տեսնում ու անընդհատ կարծես աչքերս շաղվեին։ Գետինը պատռվեր, մտնեի մեջը, մենակ մարդ չիմանար, թե հետս ինչ է կատարվում, բայց ինչքան ճգնում էի ինձ զսպել, էնքան ավելի էի ամոթից մեռնում, էնքան ավելի պարզ էր երևում, որ գլուխս կորցրել եմ․ երնեկ էն բախտավորին, ով էդ աղջկան կտեսներ ու չէր բռնկվի էդպես խելքահան եղած։ Էլ աչքիս բան չէր գալիս։ Ինձ էլ էի մոռացել։ Կորածհորս էլ էի մտքիսց գցել։ Փորձանքները գլխներից անպակաս, հազար ցավի տեր խեղճ ու հիվանդ մարդկանց էլ էի մոռացության տվել։ Բախտի ու անբախտության, կյանքի ու մահվան, աշխարհում ամեն, ամեն ինչի վրա թքած ունեի։ Մենակ իմ մոլի ցանկությամբ էի վառվում, ուշքս ու միտքս աղջկան մոտենալն էր, դա էլ իմաստ չուներ, անունն ի՞նչ դնեի։
Աղջիկը մի բաժակ էլ խմեց, իսկ ես ու Հարին խոսքի թելը բռնել, բայց չէինք թողնում, կարես ոչ մեկս էլ նրա գեղեցկությունից շանթահար չէինք եղել։ Գաղափար չունեի, թե ինչ ենք ասում, բայց գիետի, որ ինչից պետք է, դրանից չենք խոսում։ Երկուսիս ասածներից էլ բան չէի հասկանում, որովհետև երկուսս էլ ինչ֊որ խոսքեր էինք ասում, մենակ թե մեր զգացմունքներն իրարից թաքցնենք, լեզուներս չէր բռնում դրանից խոսենք, ու ես մտածեցի․ «Այ թե ինչ է մարդու գլխին գալիս, որ խելքը թռցնում է, բայց երևի սրա համար արժի խելքը թռցնել»։
Մեկ էլ էն հասկացա, որ աղջիկը նստել է մեր սեղանին ու հետներս խմում է։ Բա՛․ հետո էնքան զարմանալի մի բան կատարվեց, մնացի ապշած։ Հանկարծ Հարին աչքիս գրողը դարձավ՝ ինչ է կարող է աղջկա հետ էդպես հեշտ ու հանգիստ խոսել, իսկ ես չեմ կարող։ Նախանձս եկավ, որ տեսքն էլ տեղն է։ Ինձ ու ինձ որոշեցի, թե՝ լա՜վ, է՛, ի՜նչ աղջիկ, սովորական բոզի մեկն է, էլի, բայց դրանից սիրտս չթեթևացավ։ Հետո մտածեցի․ «Հարիի մտավոր զարգացման մակարդակը էնքա՜ն ցածր է»։ Քիչ հետո էլ մտքումս ասի․ «Անասուններն են էդ գործով զբաղվում», բայց գիտեի, որ անշնորհք տեսքս եմ փորձում արդարացնել։ Ինձ ու ինձ ասի․ «Ոչինչ, օրը կգա՝ բարին հետը, ոնց էլ լինի, կյանքում մի բանի կհասնեմ, իսկ Հարի Քուքից ի՞նչ պիտի դուրս գա․ ամենաշատը սիֆիլիս ընկած քոսոտ գծապահ»։ Բայց մտքումս ինչ էլ ասում էի, սիրտս չէր հանգստանում, աշխարհում ամեն ինչ կտայի, մենակ թե ես լինեի Հարիի տեղը, որովհետև երևում էր էդ աղջկան շատ է դուր եկել։ Մեկ էլ աղջիկը շրջվեց իմ կողմը, թե՝
― Քեզ ի՞նչ է եղել։ Երեսից նայողը կասի՝ մի զզվելի բան ես կուլ տվել։
«Թո՛ւ, անտեր մնա,― մտքումս ասի,― երնեկ չէ՞ր գետնի տակն անցնեի»։
Կյանքումս ինձ էդքան խղճուկ չէի զգացել։ Մտածեցի վեր կենամ, գնամ, բայց գիտեի, որ վեր կացա թե չէ, ինձ վազեվազ դուրս պիտի գցեմ, ինչ իմանաս, հանկարծ ու սոթ տայի, փռվեի, դե արի էդքանից հետո աշխարհում ինձանից մեծ էշի գլուխ գտի։ Կարծում էի Հարին կծիծաղի վրաս, որովհետև եթե ես նրա տեղը լինեի, նա էլ իմ, երևի ծիծաղեի կամ էլ ամենաքիչը ինձանից գոհ՝ քիթս տնկեի։ Բայց Հարին վրաս ծիծաղելու միտք չուներ։ Անընդհատ ժպտում էր աղջկան, իսկ հենց ինձ նայեց, լրջացավ։
― Ուզո՞ւմ ես գնանք,― ասաց։ Էնքան ցածր էր խոսում՝ հազիվ լսեցի։ Լեզուս կպել էր, չկարեցա մի բան պատասխանել, Հարին էլ վեր կացավ, թե՝
― Գնացինք։
Հո չէի՞ կատաղել վրաս, որ էդ տեսակ դդումի մեկն եմ։
― Չէ, հա՛, գրողը տանի,― ասի։― Դու մի արի։ Ես գնամ մի քիչ ման գամ քաղաքում։ Հետո կհանդիպենք։
Այ, արդեն ինձանից գոհ էի, էլ ոչ մեկին չէի ատում, էլ աղջկա տեսքից տակնուվրա չէի լինում, նայում էի նրան, ժպտում, ու իհարկե, նա էլ ինձ էր ժպտում։
― Միգուցե երկուսիդ էլ հետո հանդիպեմ,― ասի։
Դուրս եկա ռեստորանից։ Ոչ վազեվազ ինձ փողոց գցեցի, ոչ էլ սոթ տվի, փռվեցի։ Էլ չէի ուզում աղջկա շորերը վրայից պոկել, աչքիս ամեն ինչ նորից իր իմաստն ստացավ։ Կանգնել էի ռեստորանի առաջ, անցած֊դարձածը դնում էի վերցնում, հետո սկսեցի քայլել։ Փողոցի անկյունը չհասած՝ լսեցի, որ Հարին հետևիցս գոռում է․
― Հե՜յ, սպասի, Ջեքսոն։
Քիչ հետո հասավ ինձ, երկուսով քայլեցինք։ Նրան շատ ասելիք ունեի, բայց չգիետի ինչից սկսել։ Ախր ընկերդ է, ո՞նց ասես, թե փոշմանել ես, որ աչքիդ գրող է երևացել ինչ է՝ մտավոր զարգացման մակարդակը ցածր է, ինչ է՝ տեսքով տղա է, դու՝ չէ, ինչ է՝ ուզածդ կնոջը դուր կգա, դու՝ չէ, ինչ է՝ մի երկու էդ տեսակ դատարկ բաներ էլ են մտքովդ անցել։
Վերջը ասի․
― Սիրուն աղջիկ էր։ Ափսոս հետդ էի, գործդ փչացրի։
― Անպետք քած էր,― ասաց Հարին։ Բայց նրա ասելու ձևից հասկացա, որ կուզեր աղջկա մոտ հետ դառնալ, ասի․
― Գնա մոտը, Հարի։ Զորանոցում կհանդիպենք։
Պատասխանելու տեղ նա լապտերասյունը գրկեց ու սկսեց սիրտ թափել առվի մեջ։ Լրիվ հետ տալուց հետո թե՝
― Էն անտեր գինուց սիրտս խառնեց։ Արի կայազոր գնանք։
Մինչև կայազոր՝ վեց մղոնն էլ ոտքով գնացինք։ Սկզբում իրար հետ համարյա չէինք խոսում, բայց քիչ հետո Ալյասկայի արկածներն էլի միտքներս ընկան, հետո էլ սկսեցինք երգել ու մինչև մեր զորանոց հասնելը, երկուսիս տրամադրությունն էլ նորից բացվեց, խոսք տվինք, որ իրար նամակ կգրենք ու պատերազմի վերջնանալուն պես՝ Սան Ֆրանցիսկոյում մեկմեկու կգտնենք։
==Գլուխ տասներկուերորդ==
<b>Վեսլին հիշում է ազատության վերջին օրերն ու ազատազրկման առաջին օրերը</b>
==Ծանոթագրություններ==
<references>
