http://grapaharan.org/api.php?action=feedcontributions&user=%2A%2ADavid%2A%2A&feedformat=atomԳրապահարան - Մասնակցի ներդրում [hy]2024-03-28T16:32:20ZՄասնակցի ներդրումMediaWiki 1.25.1http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%80%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B4%D5%AB%D5%BF_%D5%80%D5%AB%D5%A4%D5%A1%D5%AC%D5%A3%D5%B8_%D4%B4%D5%B8%D5%B6_%D4%BF%D5%AB%D5%AD%D5%B8%D5%BF_%D4%BC%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%B9%D5%A5%D6%81%D5%AB&diff=9097Հնարամիտ Հիդալգո Դոն Կիխոտ Լամանչեցի2015-07-06T08:42:26Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Հնարամիտ Հիդալգո Դոն Կիխոտ Լամանչեցի<br />
|հեղինակ = [[Միգել դե Սաավեդրա Սերվանտես]]<br />
|թարգմանիչ = Պողոս Մակինցյան (իսպաներենից)<br />
|աղբյուր = [[«Հնարամիտ Հիդալգո Դոն Կիխոտ Լամանչեցի»]]<br />
}}<br />
[[Կատեգորիա:Գրքեր]]<br />
[[Կատեգորիա:Արկածային գրադարան]]<br />
[[Category: Արձակ]]<br />
<br />
::<b>Խիբրաելոնի մարկիզ, Բենալկասարի և Բանյարեսի կոմս<br />
::::: Ալկոսերա քաղաքի վիկոնտ, Կապիլիա,<br />
:::: Կուրիել և Բուրգիլիոս գյուղերի տեր</b><br />
<br />
::::::::<b>Հերցոգ դե Բեխարին</b><br />
<br />
<br />
<i>Գիտենալով, որ ձերդ պայծառափայլությունը բարեհաճ և հարգալից ընդունելություն է ցույց տալիս ամեն տեսակ գրքերի, ինչպես այդ պատշաճ է իշխանին, որն այնքան տրամադիր է քաջալերելու գեղեցիկ արվեստները, հատկապես այնպիսին նրանցից, որոնք իրենց ազնվությամբ չեն ստորանում մինչև ամբոխին շահադիտորեն ծառայելու աստիճանը, ես որոշեցի ձերդ պայծառափայլության փառապանծ պաշտպանությամբ լույս ընծայել «Հնարամիտ հիդալգո Դոն Կիխոտ Լամանչեցի» գիրքը և ձեր մեծությանը արժանի ամենայն հարգանքով խնդրում եմ ողորմածաբար ընդունել այն ձեր հովանավորության տակ, որպեսզի, թեև նա զուրկ է նրբագեղության և բարեկրթության այն թանկագին զարդարանքներից, որոնցով սովորաբար պարուրվում են գիտուն մարդկանց տներում դրված հեղինակությունները, այնուամենայնիվ ձեր անվան հովանու տակ նա համարձակվի վստահությամբ հանդես գալ այն մարդկանց դատաստանի առջև, որոնք անցնելով սեփական տգիտության սահմանները, սովոր են ուրիշի աշխատանքները դատապարտել ավելի շատ խիստ, քան արդարացի․ ձերդ պայծառափայլության իմաստուն աչքից չեն վրիպի իմ բարի դիտավորությունները, և ես հույս եմ տածում, որ դուք չեք արհամարհի իմ հլու նվիրվածության այդ չնչին նշանը։</i><br />
<br />
::::::::::<b>Միգել դե Սերվանտես Սաավեդրա</b><br />
<br />
<br />
==Նախաբան==<br />
<br />
<br />
Պարապ ընթերցող, դու առանց երդումների կկարողանաս հավատալ ինձ, թե ինչպես եմ ուզում, որ այս գիրքը՝ իմ բանականության զավակը,<ref>Սերվամտեսը «Դոն Կիխոտը» գրելու միտքը հղացել է բանտում եղած ժամանակ</ref> լինի ամենասքանչելին, նրբագեղը և խելացին այն բոլոր գրքերից, ինչպիսիք կարելի է պատկերացնել։ Բայց ես չէի կարող խախտել բնության օրենքը, ըստ որի ամեն արարած ծնում է իր նմանին։ Ուստի և, ուրիշ ի՞նչ կարող էր ծնել իմ անպտուղ և անմշակ խելքը, եթե ոչ մի պատմվածք՝ նիհար, չորացած, տարօրինակ և դեռ երբեք ոչ ոքի գլխով չանցած զանազան մտքերով լի մի հերոսի մասին։ Քանի որ մի՞թե կարող է ուրիշ տեսակ լինել բանտում ծնված էակը, ուր ամենայն կեղեքում ապաստան է գտնում և ուր իրեն հանգրվան է ընտրել վշտի ամեն մի հնչյուն։ Լռությունը, խաղաղ վայրը, պայծառ երկինքը, առուների խոխոջը, հոգու անդորությունը՝ ահա ինչն է օգնում ամենաանպտուղ մուսաներին դառնալ արգասավոր և լույս աշխարհ բերել այնպիսի սերունդ, որը աշխարհը լցնում է հիացմունքով ու զարմանքով։ Պատահում է, որ հայրն ունենում է այլանդակ և անճոռնի որդի, բայց հայրական սերը կապում է նրա աչքերը, և նա ոչ միայն չի նկատում որդու թերությունները, դեռ ավելին, համարում է դրանք խելքի ու նրբագեղության նշան և դրանց մասին պատմում է իր բարեկամներին որպես սրամտության ու նրբության դրսևորման մասին։ Իսկ ես միայն թվում եմ դոն Կիխոտի հայրը, բայց իրականում նրա խորթ հայրն եմ, և չեմ ուզում լողալ ուրիշների ետևից հոսանքի ուղղությամբ և նրանց պես աղերսել քեզ, թանկագին ընթերցող, համարյա արցունքն աչքերիս, որպեսզի ներես որդուս թերությունները, կամ այնպես ձևացնես, թե չես նկատում դրանք․ չէ՞ որ դու նրան ո՛չ ազգականես, ո՛չ բարեկամ, մարմնիդ մեջ քո ազատ կամքը ավելի վատ չէ, քան մեզանից որևէ մեկինը, դու նստած ես քո տանը, իսկ տանդ դու նույնպիսի տեր ես, ինչպես թագավորն իր գանձարանում, և դու գիտես, թե ինչ է ասում առածը․ «Իմ թիկնոցի տակ ես թագավորին էլ կսպանեմ»։ Այդ բոլորը քեզ փրկում ու ազատում է ամեն տեսակ աչառությունից ու պարտավորություններից, և այս պատմության մասին դու կարող ես ասել այն ամենը, ինչ մտքովդ անցնի, չվախենալով, որ քեզ կդատապարտեն, եթե վատ արտահայտվես դրա մասին, կամ կպարգևատրեն, եթե գովաբաես։<br />
<br />
Ես միայն կուզենայի այդ պատմությունը քո ուշադրությանն առաջարկել մաքուր ու մերկ ձևով, առանց պճնազարդելու ոչ նախաբանով, ոչ սովորական սոնետների, էպիզոդների ու ներբողական խոսքերի անվերջանալի շղթայով, որ ընդունված է զետեղել գրքի սկզբում։ Որովհետև պետք է ասեմ քեզ, որ շատ ջանք եմ դրել այս գիրքը գրելիս, բայց ինձ համար ամենադժվարը այս առաջաբանը գրելն էր, որն այժմ կարդում ես։ Շատ անգամ եմ գրիչը ձեռքս առել գրելու համար և նետել, որովհետև չեմ իմացել, թե ինչ գրեմ, և ահա մի անգամ, երբ մի թերթ թուղթ առաջիս, գրիչը ականջիս ետև, արմունկս սեղանին դրած և ձեռքս այտիս հենած, անվճռական վիճակում նստած էի, պատահաբար ինձ մոտ եկավ իմ բարեկամը, սրամիտ ու խոհեմ մի մարդ և, տեսնելով, որ ես մտորմունքի մեջ եմ, հարցրեց, թե ինչումն է բանը։ Ես բացատրեցի նրան և ասացի, որ խորհում եմ Դոն Կիխոտի պատմության նախաբանը, և դա ինձ այնպես է դժվարացնում, որ չեմ ուզում գրել այդ, դեռ ավելին, չեմ ուզում լույս ընծայել այնքան ազնիվ ասպետի սխրագործությունների պատմությունը։<br />
<br />
― Բայց ինչպե՞ս եք ուզում դուք, որ ինձ չվարանեցնի ժողովուրդ կոչվող հին օրենսգրի դատավճիռը, երբ նա տեսնի, որ այնքա՜ն տարիներ մոռացման անդորրի մեջ քնելուց հետո հանկարծ նորից հանդես եմ գալիս տարիքիս բեռան տակ կքած, և նրան մատուցում եմ մի երկ փետրախոտի պես չոր, երևակայությամբ աղքատ, ոճից զուրկ, սակավամիտ, հեռու ամենայն գիտությունից ու հմտությունից, առանց լուսանցագրությունների և գրքի վերջում առանց ծանոթագրությունների, երբ ես գիտեմ, որ հիմա բոլոր գրքերը, նույնիսկ պատմողական և աշխարհիկ, լեփ֊լեցուն են Արիստոտելի, Պլատոնի և փիլիսոփաների ողջ ոհմակի ասույթներով, որի շնորհիվ հիացած ընթերցողները այդ գրքերի հեղինակներին համարում են կարդացած, կրթված և պերճախոս մարդիկ։ Այդ դեռ քիչ է, նրանք մեջբերումներ են անում նաև սուրբ Գրքի՜ց։ Իրավ, նրանց կարելի է սուրբ Թովմասի կամ եկեղեցու մյուս ուսուցիչների տեղը դնել, և ընդմին նրանք այնպես նրբորեն են պահպանում պատշաճավորությունը, որ մի էջի վրա պատկերելով որևէ անառակ սիրեկանի, մյուս էջի վրա անմիջապես հրամցնում են ձեզ քրիստոնեական մի խրատ, որը լսելն ու կարդալը մի սփոփանք և ուրախություն է։ Այդ ամենը չկան իմ գրքում, որովհետև ոչինչ չկա լուսանցագրելու, ոչինչ չկա վերջում՝ ծանոթագրություններում զետեղելու, և ես նույնիսկ չգիտեմ էլ, թե որ հեղինակներին եմ հետևել իմ պատմվածքի մեջ, այնպես որ ի վիճակի չեմ գրքիս սկզբում, ըստ ընդունված սովորության, բերել անվանացուցակ այբբենական կարգով, սկսած Արիստոտելից և վերջացրած Քսենոֆոնտով, Զոիլով և Զևքսիսով,<ref>Զոիլ ― հունական գրող մ․թ․ա․ IV-III դարերում․ իր սուր քննադատության պատճառով կոչվել է «Հոմերոսի պատուհաս» և «ճարտասանության շուն»։ Զևքսիս ― հունական նկարիչ V-IV մ․թ․ա․։ Մահվանից հետո Զևքսիսը ոչ մի աշխատանք չի թողել, այդ պատճառով էլ պարզ չէ, թե Սերվանտեսը սխալմա՞մբ է նրան դասում «հեղինակությունների» շարքում, թե՞ կատակով։</ref> առանց ուշադրություն դարձնելու այն բանին, որ նրանցից մեկը չարախոս շաղակրատի մեկն է, իսկ մյուսը՝ նկարիչ։ Նմանապես իմ գրքի սկզբում չեն լինի սոնետներ, համենայն դեպս սոնետներ՝ գրված հերցոգների, մարկիզների, կոմսերի, եպիսկոպոսների, տիկնանց կամ ամենանշանավոր պոետների կողմից։ Ճիշտ է, եթե ես խնդրեի իմ երկու֊երեք արհեստավոր֊բարեկամներիս, նրանք իհարկե կգրեին սոնետներ և ընդ որում այնպիսիները, որ նրանց հետ չէին մրցի Իսպանիայի ամենաանվանի պոետների բանաստեղծությունները։ Մի խոսքով, սինյոր և բարեկամս, ― շարունակեցի ես, ― ես որոշել եմ, որ սինյոր Դոն Կիխոտը թաղված մնա լամանչյան արխիվներում այնքան ժամանակ, մինչև երկինքը չուղարկի այն հեղինակին, որը կլրացնի նրան պակասող բոլոր պաճուճանքը, իսկ ես տաղանդի նվազության և կրթության պակասության պատճառով ինձ անընդունակ եմ համարում այդ բանն անելու․ բացի այդ, ես բնությունից անբան և ծույլ մարդ եմ և հակամետ չեմ հեղինակներ որոնել ու խնդրել նրանց, որ ասեն այն, ինչ որ ինքս հրաշալիորեն կարող եմ ասել առանց նրանց օգնության էլ։ Ահա թե ինչու դուք ինձ գտաք վարանման և խորը մտածմունքի մեջ․ այն ամենը, ինչ որ ձեզ հենց նոր պատմեցի, բավարար պատճառ են դրա համար։<br />
<br />
Ունկնդրելով ինձ, բարեկամս ձեռքը խփեց իր ճակատին և, բարձրաձայն ծիծաղելով, ասաց․ <br />
<br />
― Աստվա՛ծ վկա, եղբայր, նոր միայն ցրվեց այն մոլորությունը, որի մեջ գտնվում էի մեր երկարատև ծանոթության ընթացքում։ Ես միշտ ձեր բոլոր արարքներում համարում էի ձեզ խելոք ու խահական մարդ։ Բայց այժմ տեսնում եմ, որ դրանից հեռու եք, ինչպես երկինքը երկրից։ Հնարավո՞ր է միթե, որ այդքան աննշան և հեշտ ուղղելի հանգամանքները ի վիճակի լինեին վարանեցնել և փակուղու առաջ դնել ձեր հասուն միտքը, որն ընդունակ է պարտել և հաղթահարել որքա՜ն ավելի մեծ դժվարություններ։ Ազնի՛վ խոսք, դրա պատճառը ոչ թե կարողության պակասությունն է, այլ ծուլության ու մտքի ալարկոտության ավելցուկը։ Ուզո՞ւմ եք, ձեզ ապացուցեմ, որ ճշմարիտ եմ ասում։ Այդ դեպքում լսեք ինձ ուշադիր և կտեսնեք, որ մեկ ակնթարթում ես կոչնչացնեմ ձեր բոլոր դժվարությունները և կավելացնեմ բոլոր խոչընդոտները, որոնք, իսկապես դուք պնդում եք, վարանեցնում են ձեզ և զրկում համարձակությունից՝ լույս ընծայելու ձեր հռչակավոր դոն Կիխոտի՝ ողջ թափառական ասպետության այդ ջահի և հայելու պատմությունը։<br />
<br />
― Դե պատմեցեք, ― պատասխանեցի ես, լսելով նրա խոսքերը, ― ի՞նչ ձևով եք պատրաստվում լցնել իմ սարսափի անդունդը և պարզել վարանումիս քաոսը։<br />
<br />
Դրան ի պատասխան, նա արտասանեց․<br />
<br />
― Ամենից առաջ ձեզ կանգնեցնում է այն, որ ձեր գրքի սկզբի համար պակասում են բարձրաստիճան և տիտղոսավոր անձանց կողմից գրված սոնետներ, էպիզոդներ և ներբողական խոսքե՞ր։ Այդ չարիքին դուք հեշտությամբ կարող եք օգնել, հանձն առնելով դրանք անձամբ գրելու դժվարությունը, իսկ հետո կմկրտեք դրանք և կպարգևեք ինչպիսի անուններ ուզենաք, վերագրելով դրանք թեկուզ Հովաննես Հնդկացի երեցին,<ref>Հովհաննես երեց ― Հնդկաստանի մարզերից մեկի քրիստոնեական հեքիաթային իշխան, որի մասին եղած առասպելը մեծ ժողովրդականություն է վայելել միջին դարերում։</ref> կամ Տրապիզոնի կայսեր, որոնց մասին ես գիտեմ, պահպանվել են հիշատակություններ այն մասին, որ նրանք եղել են նշանավոր բանաստեղծներ․ իսկ եթե նրանք բանաստեղծներ չեն եղել և կգտնվի որևէ պեդանտ կամ բակալավր, որ կսկսի խոցել ձեզ ետևից ու ֆշշացնել, որ դա ճիշտ չէ, ապա այդ բոլորին մի կոտրած գրոշ էլ միք տա, չէ՞որ եթե նույնիսկ ձեզ բռնեն էլ ստախոսության մեջ, միևնույն է, չեն կտրի այն ձեռքը, որ գրել է դա։<br />
<br />
Ինչ վերաբերում է լուսանցքներում գրքերից ու հեղինակներից կատարած մեջբերումներին, որոնցից փոխ եք առել խրատներն ու ասացվածները ձեր պատմվածքի համար, ապա ահա թե ինչ արեք․ հարմար տեղերում դրեք որևէ խրատ կամ առած, որոնք անգիր գիտեք, կամ գոնե առանց մեծ դժվարության կարող եք որոնել֊գտնել․ այսպես օրինակ, խոսելով ազատության և ստրկության մասին, մեջ բերեք․<br />
<br />
Non bene pro toto libertas venditur auro,<ref>Ոչ մի գնով չպիտի ծախել ազատությունը ― ոտանավոր՝ Եզոպոսին վերագրվող առակների անանուն ժողովածուից։</ref> և հենց տեղն ու տեղը լուսանցքում նշեցեք, որ դա Հորացիոսի, կամ որևէ մեկ ուրիշի խոսքերն են։ Խոսելով մահվան հզորության մասին, առանց հապավելու խազեցեք․<br />
<br />
Pollida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas,<br />
<br />
Regumque turres.<ref>Դժգույն մահը միատեսակ է ծեծում ինչպես աղքատների խրճիթների, այնպես և արքաների պալատների դուռը։ ― Հորացիոս,Carm, գիրք I,ներբող 4֊րդ</ref><br />
<br />
Եթե խոսք բացվի այն մասին, թե տերը մեզ հրամայել է սեր և բարեկամություն տածել դեպի մեր թշնամիները, անմիջապես ձեռք զարկեք Աստվածաշնչին, և այստեղ դուք կարող եք ոչ առանց փայլի մեջ բերել ոչ ավել, ոչ պակաս, քան հենց իր՝ տեր Աստծո խոսքերը․ Ego autem dico vobis: diligite inimicos vestros.<ref>Իսկ ես ասում եմ, սիրեցեք ձեր թշնամիներին։ ― Մատթ․ Ե,44</ref> Եթե խոսելու լինեք վատ խորհրդածությունների մասին, մտաբերեք ավետարանը․ De corde exeunt cogitationes malae.<ref>Սրտից են բխում չար խորհուրդները։</ref> Եթե բարեկամների անհավատարմության մասին՝ ձեր ձեռքի տակ է Կատոնն իր երկտողով․<br />
<br />
<br />
Donec eris felix, multos numerabis amicos,<br />
<br />
Tempora si fuerint nubila, solus eris.<ref>Քանի դեռ երջանիկ ես, շատ բարեկամներ ունես, բայց երբ գան ձախորդ օրեր, դու միայնակ կլինես ― երկտողանի ոտանավոր ոչ թե կեղծ Կատոնից, այլ Օվիդիոսից,Tristia,գիրք I, էլեգիա VIII։</ref><br />
<br />
<br />
Շնորհիվ այսպիսի և նման մեջբերումների դուք մեծ լատինագետի անուն կվաստակեք, իսկ մեր օրերում այդ կոչումը և՛ պատվավոր է, և՛ չափազանց շահավետ։<br />
<br />
Ինչ վերաբերում է գրքի վերջում զետեղվելիք ծանոթագրություններին, ապա ամենայն հանգստությամբ կարող եք այսպես անել․ եթե ձեր պատմվածքի մեջ խոսվում է որևէ հսկայի մասին, ապա նրան Գողիաթ անվանեցեք, ― դա ձեզ ոչինչ չի արժենա, իսկ մինչեռ ձեզ համար արդեն պատրաստ է հետևյալ կարգի մի ծանրակշիռ ծանոթագրություն․ Հսկա Գողիասը կամ Գողիաթը փղշտացի էր, որին հովիվ Դավիթը խոցեց պարսատիկից արձակած քարով Թերեբինյան հովտում, ինչպես այդ մասին պատմվում է Թագավորությանց Գրքում (և նշեք գլուխը, գտնելով այն)։<br />
<br />
Այնուհետև, որպեսզի ձեզ ցույց տաք աշխարհիկ գիտությունների գիտակ մարդ և մեծ տիեզերագետ, ջանացեք, որ ձեր պատմվածքում հիշատակվի Տախո գետը ― և ահա ևս մի հրաշալի ծանոթագրություն․ Տախո գետն իր հորջորջումն ստացել է Իսպանիայի թագավորներից մեկի անունից, նա իր սկիզբն առնում է այսինչ տեղում և հանգչում է ծով օվկիանոսում, համբուրելով փառապանծ Լիսաբոն քաղաքի պատերը․ ենթադրում են, որ նրանում կա ոսկու ավազ, և այլն։ Եթե առիթ ունենաք գողեր նկարագրելու, ես ձեզ կհաղորդեմ Կակի<ref>Գործող անձ հնադարյան դիցաբանությունից, Հերակկեսի եզների հափշտակողը։</ref> պատմություը, որն անգիր գիտեմ, եթե անառակ կանանց՝ եպիսկոպոս Մոնդոնյեդցին<ref>Անտոնիո դե Գևարա ― Մոնդոնյեդի եպիսկոպոս, Կառլոս V֊ի պատմագիրը, իր «Epistolas familiares» (հրատ․1603) գրվածքներում պատմում է հին ժամանակների կուրտիզանուհիների մասին։</ref> ձեզ կտրամադրի իր Լամիաներին, Լարիսաներին և Ֆլորաներին և նրան վկայակոչելը ձեզ կարժանացնի ընդհանուրի հարգանքին։ Եթե պատահի, որ խոսեք դաժան կանանց մասին՝ Օվիդիոսը ձեզ կառաջարկի իր Մեդեային․ եթե կախարդուհիների և վհկուհիների մասին՝ Հոմերոսը ձեզ կցուցի Կալիպսոյին, իսկ Վերգիլիոսը՝ Ցիրցեային․ եթե խիզախ զորավարների մասին՝ Հուլիոս Կեսարը ձեզ կառաջարկի ինքն իրեն իր Նոթերում, իսկ Պլուտարքոսը կտա ձեզ մի հզոր Ալեքսանդր։ Սիրո մասին խոսեք․ տոսկանական լեզվի հատիկաչափ գիտելիք ունենալով կգտնեք Լևոն Հրեային,<ref>Լեոն Էբրիո (գրող XV-XVI դարերում) ― իսպանական հրեա, որ վերաբնակվել է Իտալիայում։ Այն ժամանակներում մեծ ժողովրդականություն ստացած «Դիալոգներ սիրո մասին» գրվածքի (1535) հեղինակ։</ref> որը կդատարկի ձեզ համար մի լիքը չափ։ Իսկ եթե ձեզ հաճելի չէ շրջագայել օտար երկրներում, ապա ձեր տանն էլ կճարվի Ֆոնսեկայի երկը Աստվածային սիրո մասին,<ref>Ավգուստինյան աբեղա Քրիստոբալ Ֆոնսեկայի «Del amor de Dios» քննախոսությունը, որը հրատարակվել է 1594 թվականին։</ref> որում ամփոփված է այն ամենը, ինչ կարող է գրված լինել այդ մասին․ ո՛չ դուք, ո՛չ ամենանուրբ գիտակը չի ցանկանա ավելին։ Եվ այսպես, աշխատեցեք միայն ձեր պատմվածքի մեջ հիշատակել այդ անուններն ու շոշափել իմ թված երկերը, իսկ դիտողություններ և ծանոթագրություններ կազմելը ես վերցնում եմ ինձ վրա և երդվում եմ ձեզ, կլցնեմ ձեր գրքի բոլոր լուսանցքները և առնվազը չորս թերթ կգրեմ նրա վերջում։<br />
<br />
Այժմ անցնենք զանազան հեղինակների ցուցակին, որ բերվում է ուրիշ գրքերում և պակասում է ձերին։ Սրա միջոցը շատ հասարակ է․ ձեզ միայն հարկավոր է գտնել մի գիրք, որտեղ թված լինեն բոլոր հեղինակները А֊ից մինչև Z,<ref>Ըստ երևույթին դա բանավեճի մի ելույթ է, Լոպե դե Վեգայի դեմ, որն իր «El Isidro» պոեմին միացրել էր իր կողմից այդ աշխատության մեջ օգտագործված 277 հեղինակների ցանկը։</ref> ինչպես արտահայտվում եք դուք, և այդ այբբենական ցանկը կզետեղեք ձեր գրքում․ և թեկուզ պարզից պարզ լինի խաբեությունը, ոչ մի դժբախտություն չի պատահի, որովհետև դուք ոչ մի կարիք չունեք փոխառություն անելու այդ հեղինակներից, իսկ գուցե և գտնվեն այնպիսի պարզամիտներ, որոնք կհավատան, թե ձեր անկեղծ և անխարդախ պատմվածքի մեջ այդ բոլոր երկերն օգտագործել եք։ Եվ եթե նույնիսկ հեղինակների երկար ցուցակը ձեզ ուրիշ բանի պետք չգա, համենայն դեպս նա միանգամից ձեր գրքին կտա նշանակալիություն, ― առավել ևս, որ ոչ ոք չի ստուգի, թե հետևե՞լ եք արդյոք այդ հեղինակներին, թե չեք հետևել, քանի որ դա ոչ ոքի հոգը չէ։ Բայց կասեմ ավելին․ եթե ես ճիշտ եմ հասկանում, ձեր պատմվածքն ամենևին կարիք չունի պաճուճանքի, որը, ձեր ասելով պակասում է նրան, որովհետև դա մերկացումն է ասպետական վեպերի, որոնց մասին երբեք չի հիշատակել Արիստոտելը, ոչինչ չի ասել սուրբ Բարսեղը, և ոչ մի պատկերացում չուներ Ցիցերոնը։ Նրա մտացածին անհեթեթությունները ոչ մի ընդհանուր բան չունեին ճշմարտության ստույգ պահանջների և աստղագիտության դիտողությունների հետ․ երկրաչափական չափումները նույնքան քիչ էական են նրա համար, որքան և փաստարկների ժխտումը, որոնցից օգտվում են ճարտասանները․ նա գործ չունի քարոզ կարդալու, խառնելով մարդկային գործերը աստվածային գործերի հետ, ― իսկ այդպիսի խառնումից պետք է զգուշանա ամեն մի խելացի քրիստոնյա։ Միակ բանը, որից պետք է օգտվեք ձեր երկում, դա նմանողությունն է, որովհետև որքան կատարյալ լինի նմանողությունը, այնքան ավելի լավ կլինի պատմվածքը։ Եվ քանի որ ձեր երկն ուղղված է սոսկ այն բանին, որպեսզի ոչնչացվի այն ազդեցությունն ու նշանակությունը, որ ունեն ասպետական վեպերը չլուսավորված ժողովուրդի մեջ, ապա կարիք չունեք աղերսելու փիլիսոփաներից ասացվածներ, սուրբ գրքից՝ խրատներ, պոետներից՝ հեքիաթներ, ճարտասաններից՝ ճառեր և սրբերից՝ հրաշքներ․ աշխատեցեք միայն, որ ձեր խոսքերը լինեն հասկանալի, արտահայտիչ, պատշաճ, լավ տեղադրված, և որպեսզի ձեր խոսքը հոսի կարկաչուն և գեղակառույց հաջորդականությամբ, թող ամենուրեք, ուր դա մատչելի ու հնարավոր է, դրսևորվի ձեր դիտավորությունը․ ձեր մտքերը շարադրեցեք հասկանալի, առանց շփոթելու և մթագնելու դրանք․ հոգ տարեք նաև այն մասին, որ ձեր պատմվածքն ընթերցելիս մելամաղձոտը ծիծաղի, զվարճասերն ավելի զվարթանա, պարզամիտը չձանձրանա, խելոքը հիանա ձեր հնարամտությամբ, որպեսզի լուրջ մարդը չարհամարհի այն, իսկ ողջամիտը չմերժի իր գովեստը։ Մի խոսքով, աչքից բաց մի թողեք ձեր նպատակը՝ քանդել այն երերուն հսկա շենքը ասպետական երկերի, որոնք շատերն ատում, բայց ավելի շատ մարդիկ էլ գովերգում են․ և եթե հասնեք դրան, դուք արդեն շատ բանի հասած կլինեք։<br />
<br />
Խորին լրջությամբ ես ունկնդրեցի բարեկամիս ասածը և հիշողությանս մեջ այնպես տպավորվեցին նրա խոսքերը, որ առանց առարկելու ընդունեցի նրանց իրավացիությունը և որոշեցի նրանցից կազմել իմ նախաբանը։ Կարդալով այն, սիրելի ընթերցող, դու կտեսնես, թե որքան խելացի է իմ բարեկամը, և ինչպես բախտս բանեց, որ դժվար րոպեիս գտա մի այդպիսի խորհրդատու․ իսկ բացի այդ, դու թեթևություն կզգաս, տեսնելով, որ նշանավոր դոն Կիխոտ Լամանչեցու պատմությունը քեզ առաջարկում եմ առանց գունազարդման և երկարաբանությունների, իսկ Մոնտյելի<ref>Մոնտյել ― մի վայր Լամանչում</ref> շրջակայքի բոլոր բնակիչները մինչև այժմ էլ ասում են, որ այդպիսի ողջախոհ սիրահար և խիզախ ասպետ վաղուց ի վեր չի եղել իրենց կողմերում։ Ես չեմ ուզում չափազանցնել իմ ծառայությունները, ծանոթացնելով քեզ մի այդպիսի աչքի ընկնող ու հարգելի ասպետի հետ։ Բայց կուզենայի, որ շնորհակալություն հայտնեիր ինձ նրա հռչակավոր զինակրի՝ Սանչո Պանսայի հետ ծանոթացնելուս համար, որովհետև, ես կարծում եմ, որ միայն նրա մեջ կենտրոնացած են զինակիրների բոլոր արժանիքները, որոնց նկարագրությունը ցրված է տխմար ասպետական վեպերի անկարգ կույտի մեջ։ Եվ սրանով Աստված քեզ ողջություն տա, ինձ էլ չմոռանա։ Vօle:<ref>(լատիներեն) նշանակում է «ողջ եղիր», «մնաս բարով»։</ref><br />
<br />
<poem><br />
Դոն Կիխոտ Լամանչեցուն<br />
Վերաբերվող գրքի մասին<br />
<br />
Ուրգանդա անորսալին<ref>Կախարդուհի Ուրգանդա ― Ամադիս Գաղղիացու հովանավորը ՝ Ա․ Գաղղիացու անունը կրող ասպետական վեպի մեջ։ «Անորսալի» մակդիրը բացատրվում է նրա՝ իր արտաքին տեսքը հրաշքով փոխելու ընդունակությունը։</ref><br />
<br />
Գի՛րք իմ, եթե որոշել ես,<br />
Ճամփա ընկնել դու նրանց մոտ,<br />
Այնտեղ հիմարը չի ասի,<br />
Որ մատներդ ծուռ ես դնում,<br />
Եթե մեկը կստիպի քեզ<br />
Հանձնվել ձեռքն հիմարների՝<br />
Ապա նրանք իսկույն ևեթ<br />
Կտանեն քեզ դեպի երկինք,<br />
Մինչ այդ կարժեն եղունգները<br />
Ու ցույց տան ողջ գիտանքն իրենց։<br />
<br />
Փորձը սակայն ցույց է տալիս<br />
Բարի ծառի տակ կանգնողը<br />
Կվայելի բարի ստվեր․<br />
Իսկ Բեհարում դու կբանաս <br />
Ծառի արմատն արքայական, <br />
Որի վրա արքայազներ, <br />
Հերցոգներ են փթթում, ծաղկում ―<br />
Համազոր մեծն Ակեքսանդրին։<br />
Կանգնի՛ր նրա ստվերի տակ<br />
Եղիր քաջանց հովանավոր։<br />
<br />
Ազնվական քաջասրտին՝<br />
Արկածները կպատմես դու, <br />
Որ հանց ունայն ընթերցումը՝<br />
Կշշեմցնի գանգը նրա։ ―<br />
Ասպետները, տուրնիրները,<br />
Տիկնայք, ― նրան այն աստիճան<br />
Գերեցին, որ, սիրով վառված,<br />
Որպես կատաղի Օռլանդոն՝<br />
Նա ձեռք բերեց հզոր բազկով<br />
Տոբոսացի Դուլսինեին։<br />
Նշմարելի սեպագրով<br />
Մի՛ տպագրիր խստորեն հաստ,<br />
Ում մոտ միայն ֆիգուրներ կան,<br />
Մաքուր ճարպով է մնում լոկ․<br />
Ներածության մեջ ով հեզ է՝<br />
Մարդիկ նրան չեն ասի թե<br />
«Ի՜նչ Ալվարո դե Լունա<ref>Կաստիլիացի կոնետաբլ (բանակի գլխավոր հրամանատար)։ Խուան II թագավորի սիրեցյալը, որը հետագայում թագավորի աչքից ընկել և մահապատժի է ենթարկվել 1453թվին։</ref> է,<br />
Ի՜նչ Հաննիբալ է գտնվել,<br />
Կամ ապաբախտ Ֆրանցիսկ արքա,<br />
Որ գանգատվում է իր բախտից։<ref>Ֆրանսիական թագավոր Ֆրանցիսկ I֊ը Պավիայի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում (1525 թ․) իսպանացիներից վիրավորվել և գերի է ընկել նրանց ձեռքը, որից հետո մի ամբողջ տարի գերության մեջ տանջվել է Մադրիդում։ Ոտանավորի վերջին չորս տողը Սալամանկայի աբեղա Դոմինգո դե Գուսմանի պարոդիական բանաստեղծության մի տան գրեթե բառացի կատակային վերարտադրությունն է։</ref><br />
<br />
Իսկ եթե երկնին հաճելի չէ,<br />
Որ խորամանկ լինես հանց հին<br />
Խուան Լատինոն<ref>Ծագումով բերբեր, դաստիարակվել է Իսպանիայում և դարձեկ է XVI դարի հայտնի լատինագետ։</ref> արաբը,<br />
Լատիներենն արդ թո՛ղ հանգիստ․<br />
Բարակ տեղն է շուտ կտրվում․<br />
Նետիր անտիկ ցիտատները,<br />
Այլ կերպ ցույց տուր ատամներդ․<br />
Կռահողը՝ կը կռահի․<br />
Մոտենալով քո ականջին<br />
Կասի որ «դու ա՞չք ես կապում»։<br />
<br />
Գրություններըդ դիր մի կողմ,<br />
Մի՛ խառնվիր այլոց կյանքին․<br />
Գիտցիր, ինչ որ շարժվում է՝<br />
Կողքից անցիր դու անտարբեր․<br />
Ընդունված է՝ խփել գլխին<br />
Նրա ― ով որ երգիծում է․<br />
Լավ է աչքերը փակես քո,<br />
Որ հասնես մի բարի անվան․<br />
Որովհետև ով ստում է՝<br />
Դատապարտված է հավիտյան։<br />
<br />
Հիշիր, որ խիստ անհեթեթ է ―<br />
Թե ապակյա կտուրից մինն<br />
Ուզի ձեռքով քարեր առնել<br />
Հարևանին հարված տալու․<br />
Մարդըս ― խելքով է ծանր ու մեծ<br />
Երկերի մեջ իր հորինած․<br />
Ուստի հարկ է քայլել զգույշ,<br />
Իսկ նա, ով թուղթ է մրում՝<br />
Ի հաճույս կին խոհարարած,<br />
Ստանում է աղբի փրփուր։<br />
<br />
Ամադիս Գաղղիացին<ref>Ասպետական համանուն վեպի հերոսը։ «Դոն Կիխոտի» տեքստում հաճախ են հիշատակվում այն փորձությունները, որոնց ենթարկել է իրեն այդ հերոսը Պենյա Պոբրեում։</ref><br />
Դոն Կիխոտ Լամանչեցուն<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Դո՛ւ, որին բախտը նշել է խավար,<br />
Քո նպատակից հեռու արգելված․<br />
Դո՛ւ ապրում էիր խեղճ ու մերժված<br />
Բոլոր խնդությանց շիրիմին ավար։<br />
<br />
Օ՛, դո՛ւ, ում հոսուն երակն անսպառ<br />
Խմացնում է լոք արտասուք ու լաց<br />
Տարամերժ՝ բոլոր հմայքից անցած՝<br />
Սնվել է հողը ― հողից անդադար։<br />
<br />
Ապրիր համոզված, որ դարեր հետո<br />
Կամ մինչ այդ, վերը, չորրորդ երկնքում<br />
Ձիերն է քշում Ֆեբը ոսկեգեղմ։<br />
<br />
Պիտի հռչակվես, մա՛րդ, դու ամեն տեղ,<br />
Վիճակն առաջին՝ հայրենիքին քո<br />
Դու ամենից մեծ այս լուսնի ներքո։<br />
<br />
Դոն, Բելյանիս Հունաստանցին<ref>Հանրամատչելի ասպետական վեպերից մեկի հերոսը՝ «Ամադիս Գաղղիացուց» հետո։</ref><br />
Դոն Կիխոտ Լամանչեցուն<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Խփում էր, խորտակում ու գնում անկանգ,<br />
Ինչպես ոչ մի պատերազմող տիեզերքում․<br />
Ես եղա գոռ, եղա հմուտ ու համարձակ, <br />
Ես ցրեցի ես խավարներ ահեղագույն։<br />
<br />
Ես ցանեցի սխրությանց սերմը դարերում,<br />
Եղա խոնարհ, հավատարիմ մի երկրպագ․<br />
Հսկայի մեջ թվաց թզուկը ինձ տափակ,<br />
Կռվի մեջ ես պատիվն էի լոկ գուրգուրում,<br />
Դժբախտությունս գնում էր բախտը դեպի․<br />
Լալով գալիս էր մազափունջս վերցըրած․<br />
Իմ դեմ ճերմակ անդուր ճաղատը դիպվածի։<br />
<br />
Բարձր էր բախտըս․ բարձր՝ լուսնի եղջյույրը քանց,<br />
Բարձըր և իմ հաջողությունը նորանոր․<br />
Նախանձում եմ քեզ, դոն Կիխոտըդ դու հզոր։<br />
<br />
Սենյորա Օրիանան<ref>Ամադիս Գաղղիացու սիրուհին։</ref><br />
Դուլսինեա Տոբոսցուն<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Դուլսինե՛ա, թե հանուն ձեր հանգստյան<br />
Կարենայի Միրաֆլորեսն<ref>Լոնդոնի մոտ գտնվող շքեղ դղյակ, որտեղ ապրել է Օրիանան։</ref> իմ չքնաղ<br />
Փոխարինել Տոբոսոյով քո խաղաղ,<br />
Իսկ Լոնդոնը՝ պարզ անդորրով գեղջկական,<br />
<br />
Եթե հանկարծ ես քո հոգո՜վ օժտվեի<br />
Եվ քո մարմնով նրբանազ ու անաղարտ<br />
Ու տեսնեի հիդալգոյին այն կախարդ,<br />
Որ տարված էր կռիվներով ամեհի,<br />
<br />
Թե պատիվս Ամադիսից փրկեի<br />
Ինչպես որ դու դոն Կիխոտից փրկեցիր,<br />
Որի սրտում լրբության բիծ էլ չկա,<br />
<br />
Այնժամ նախանձն իմ հոգում բույն չէր դնի,<br />
Արցունքի տեղ կսիրեի խինդն անծիր,<br />
Որն ինձ այցի առանց փողի կգար։<ref>Ի հակադրություն Դուլսինեայի, Օրիանան չի պահպանել իր կուսությունը և հղիացել է Ամադիսից։</ref><br />
<br />
<br />
Գանդալինը՝ Ամադիս Գաղղիացու զինակիրը<br />
Սանչո Պանսային՝ դոն Կիխոտի զինակրին<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն, ա՛յր փառապանծ, քեզ որին<br />
Բախտը եղավ զորավիգ ու հովանի,<br />
Տվեց կոչում ընտրյալներին արժանի,<br />
Եվ դու դարձար մշտայցելուն բոլորի։<br />
<br />
Ապացուցվեց, որ մանգաղը, մուրճն ու թին<br />
Չեն վնասում վեհ արվեստին։ <br />
Ապավինած ազնիվ ուժին պարզության,<br />
Դիմակազերծ կանեմ գոռոզ հարստին։<br />
<br />
Ընտի՜ր անուն, բարեբարո՜, հե՜զ իշուկ,<br />
Ընտի՜ր պարկեր, որ դու լցրիր լիուլի,<br />
Կանխազգալով փորձություններն ահալի․․․<br />
<br />
Ողջո՜ւյն կրկին, Սա՛նչո, ո՜վ այր փառաշուք,<br />
Մեր Օվիդիոսն իսպանացի քեզ է լոկ<br />
Իր հարգանքը բուսկորոնով<ref>Buzcorona ― կատակ՝ մեկը մյուսին իր ձեռքն էր մեկնում համբուրել տալու համար և հենց տեղն ու տեղը մի հարված էր հասցնում վզակոթին, սակայն հնարավոր է նաև, որ ուրիշ դեպքում ձեռքը համբուրողն էր իր խաղընկերոջ վզակոթին հասցնում։</ref> մատուցում։<br />
<br />
Դոնոսոն՝<ref>Ումն է այստեղ Սերվանտեսը պարոդիայի ենթարկում Դոնոսո անվան տակ, ստույգ հայտնի չէ։ «Խելացնոր ոճ» այստեղ ասված է «խճճված, խառնաշփոթ բովանդակության» իմաստով։</ref> խելացնոր ոճի բանաստեղծը,<br />
Սանչո Պանսային, և Ռոսինանտին<br />
<br />
Սանչո Պանսային<br />
<br />
Սանչոն եմ ես՝ զինակիրը<br />
Դոն Կիխոտի, իմ պարոնի։<br />
Ես ճամփաներ անցա փոշոտ․<br />
Որ տանն ապրեմ վայելքի մեջ։<br />
Վիլյադյեգոն<ref>Հայտնի չէ,թե ով է եղել Վիլյալդյեգոն, որի նվան կապակցությամբ էլ առաջ է եկել «հագնել Վիլյալդյեգոյի կոշիկները» առածը՝ որ նշանակում է «ծլկել»։ Վիլյալդյեգոն մի անգամ էլ հիշվում է վեպի բուն տեքստի մեջ (հտ․1, գլուխ 21,էջ 203)։</ref> նույնը արեց․<br />
Տեսավ խորհուրդն իմաստության<br />
Թափառման մեջ բարեպատեհ,<br />
Ինչպես որ մեզ խրատում է,<br />
Ուսուցանում «Սելեստինան»<ref>Հռչակավոր պիես «Տրագիկոմեդիա Կալիստոյի և Մելիբեայի մասին» վերնագրով․ այլ կերպ կոչվում է «Սելեստինա» (կենտրոնական գործող անձի՝ կավատ Սելեստինայի անունով)։ Դա XV դարավերջի գրվածք է և վերագրվում է Ֆերնանդո դե Ռոխասին։ Աչքի է ընկնում իր հանդուգն ռեալիզմով, որի համար էլ Դոնոսոն այդ պիսեսն անվանում է չափազանց «մերկ» (այսինքն՝ անկեղծ)։</ref><br />
Որին ամենքը ուղղակի<br />
Կկոչեին աստվածային,<br />
Եթե այդքան մերկ չլիներ։<br />
<br />
Ռոսինանտին<br />
<br />
Ռոսինանտն եմ հռչակավոր,<br />
Ծոռն անվանի Բաբիեկայի,<ref>Սիդի նժույգը։</ref><br />
Նիհար մարմնիս համար՝ խոնարհ<br />
Ծառան դարձա դոն Կիխոտի։<br />
Չկա նժույգ վատ ինձանից,<br />
Սակայն ի՞նչ փույթ, երբ վարսակը<br />
Չի պրծնի իմ ատամներից։<br />
Լասարիլիոն ինքն էլ տեսավ,<br />
Ինչպես էի ես հաճույքով<br />
Խմում ծեղով գինին կույրի։<ref>Ակնարկվում է հռչակավոր «Լասարիլյոն Տորմեսի ափերից» (հրատ․ 1554) արկածախնդրական վեպի մի միջադեպը, երբ Լասարիլյոն, ծառայելով կույր մարդուն՝ որպես ուղեկցող, ծղոտաձողիկով նրա ձեռքի մեջ եղած գավաթից ծծում էր գինին։ Այստեղ այդ սխրագործությունը գրոտեսկային ձևով վերագրվում է Ռոսինանտին, որը որկրամոլության իմաստով որպես թե կարող է գերազանցել, հենց իրեն՝ Լասարիլյոյին։</ref><br />
<br />
Կատաղի Օռլանդը<ref>Կատաղի Օռլանդո ― «Դոն Կիխոտի» մեջ հաճախ հիշատակվող Լոդովիկո Արիստոյի «Orlando Furioso» պոեմի (1516, վերջնական խմբագրությունը1532֊ին) հերոսը։ Սիրահարված է եղել չքնաղ Անջելիկային, որի սիրուն էլ նա բազմաթիվ սխրագործություններ է կատարել։</ref><br />
<br />
Դոն Կիխոտ Լամանչեսկուն<br />
</poem><br />
<br />
'''Սոնետ'''<br />
<br />
<poem><br />
Պեր չես թեև, անզուգական ես սակայն,<br />
Հայրյուր պերից լոկ դո՜ւ ես պերն արժանի,<br />
Որտեղ դու ես, ուրիշն այնտեղ տեղ չունի,<br />
Անպարտ ես դու՝ հարվածիդ պես խոլական։<br />
<br />
Ո՜վ դոն Կիխոտ, Ռոլանդն եմ ես, ում սրտում<br />
Անջելիկան վառեց սիրո հուր անմար,<br />
Նրա սիրով ես անցա ծովը անծայր,<br />
Կռվի ելա՝ նրա պատկերն իմ հոգում։<br />
Դափնեպսակդ չեմ խլի քեզնից,<br />
(Պսակն ազնիվ քաջությամբ են վաստակում),<br />
Թեև դու էլ խելքից զրկված ես ինձ պես,<br />
<br />
Բայց հավասար ես ինձ, որի հարվածից<br />
Ընկան մավրը և սկյութը արնախում։<br />
Սերն հաղթության հավասար է դարձնում մեզ։<br />
<br />
<br />
Ֆեբոսի ասպետը<br />
<br />
Դոն Կիխոտ Լամանչեցուն<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Սրիս վրա սուրդ ստվեր է գցում,<br />
Իսպանական Ֆեբոս, ասպե՛տ պայազատ,<br />
Ինչպե՞ս հասնի բազկիդ բազուկն իմ նվաստ,<br />
Բազուկդ շո՜ղ է արնի քո երկրում։<br />
<br />
Կայսրություններ ես ատում եմ չափազանց։<br />
Թեև ընծան արևելքի ճոխ է միշտ,<br />
Սակայն ինչպե՞ս գամվեմ մահճիս ես հանգիստ,<br />
Երբ կանչում է Կլարիդյանան<ref>Իշխանուհի Կլարիդիանա ― Տրապիզոնի կայսեր և ամազոնուհիների թագուհու դուստրը՝ Ֆեբ ասպետի մասին գրված ասպետական վեպի հերոսուհին։</ref> իմ սիրած։<br />
<br />
Հանց հրաշքի, երկրպագում եմ նրան․<br />
Բաժանումից սիրտս այնպես հրդեհվեց,<br />
Որ սարսափից դժոխքն հիմքից սասանվեց։<br />
<br />
Դոն Կիխոտն էլ փառաբանվեց հավիտյան․<br />
Դուլսինեան անմահացրեց ասպետին,<br />
Երբ կանչում է Կլարիդյանան իմ սիրած։<br />
<br />
Սոլիսդանը<ref>Սոլիսդան ― անենայն հավանականությամբ գրաշրջություն է Լասսինդո անվան, որը Բրունեո դե Բոնամարի զինակիրն է՝ «Ամադիս Գաղղիացու» գործող անձերից մեկը։</ref><br />
Դոն Կիխոտ Լամանչեցուն<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Ո՜վ դոն Կիխոտ, իր ետևում խելքը ձեր<br />
Անմտության մի ամբողջ պարս է թողել,<br />
Բայց ձեզ ոչ ոք ստոր մարդ չի համարել<br />
Բիրտ ու անտաշ չի հորջորջել ոչ ոք դեռ։<br />
<br />
Ձեր սխրանքը դատաստան է ձեզ համար։<br />
Նա՛ է միայն փառաբանվում աշխարհում,<br />
Ով իր պարտքն է չարի բաժին համարում,<br />
Չսոսկալով փորձանքներից անհամար։<br />
<br />
<br />
Եվ եթե նա՝ Դուլսինեան ձեր սիրած<br />
Խստասիրտ է ու ձեր հանդեպ անիրավ,<br />
Եվ թե իր դեմ չեք մեղանչել դուք բնավ,<br />
<br />
Սփոփվեցե՛ք, վանեցե՛ք ձեր վիշտն անանց․<br />
Դուլսինեան քարասիրտ է, Սանչոն չար․<br />
Իսկ դուք․․․ խորհեք, որ չեք եղել սիրահար․․․<br />
<br />
Դիալոգ Բաբիեկայի<br />
<br />
Եվ Ռոսինանտի միջև<br />
<br />
Սոնետ<br />
<br />
Բ․ Ի՞նչ հալի եք, մեծապատիվ Ռոսինանտ։<br />
Ռ․ Է՜հ, մի՛ք հարցնի․ գործս չունի վերջ ու ծայր։<br />
Բ․ Իսկ խոտի չափն համարո՞ւմ եք բավարար։<br />
Ռ․ Մի խտիտ էլ չեմ ստանում․․․ քի՜չ է շատ։<br />
<br />
Բ․ Բա՛վ է, սինյո՛ր, դուք անցնում եք չափն արդեն, <br />
:Էշի պես եք սյուզերենին կշտամբում։<br />
<br />
Ռ․ Ի՛նքն է էշը, թեկուզև ինձ է թամբում․<br />
:Խնդրեմ, հիացե՛ք, սիրո երդում է տվել։<br />
<br />
Բ․ Ի՞նչ, սերն հիմա՞ր բան է։ Ռ․ Շատ էլ Խելոք չի։<br />
Բ․ Փիլիսոփա՜ գլխիս դարձաք։ Ռ․ Հա՜, քաղցի՜ց։<br />
<br />
Բ․ Դուք Սանչոյին բողոքեցեք։ Ռ․ Ի՞նչ օգուտ։<br />
Աղերսը ո՞ւմ պիտի ուղղել ― արարչին։<br />
Իսկ այն ո՞վ է, որ ծառայի հետ իր բութ<br />
Չի տարբերվում Ռոսինանտ նժույգից։<br />
</poem><br />
<br />
==Մասն առաջին==<br />
<br />
<br />
==Գլուխ I==<br />
<br />
Ուր պատմվում է հռչակավոր հիդալգո դոն Կիխոտ Լամանչեցու բնույթի և սովորույթների մասին<br />
<br />
<br />
Լամանչի մի գյուղում, որի անունը չեմ ուզում հիշատակած լինել, շատ ժամանակ չի անցել, ինչ ապրում էր մի հիդալգո, այն հիդալգոներից, որ ունենում են տոհմական նիզակ, հնադարյան վահան, քնձռոտ ձի և վազկան շուն։ Ճաշին՝ օլյա,<ref>Իսպանական ազգային կերակուր՝ մի տեսակ տաք վինեգրետ</ref> որի մեջ շատ ավելի տավարի միս է լինում, քան ոչխարի, ընթրիքին՝ գրեթե միշտ վինեգրետ, շաբաթ օրերը՝ ճարպի հետ պատրաստած ձվածեղ, ուրբաթ օրերը՝ ոսպ, կիրակիները, որպես հավելյալ տեսակ՝ աղավնի, ― և այս ամենը կլանում էր նրա եկամուտի երեք քառորդը։ Մնացածը ծախսվում էր տոն օրերի համար լավ մահուդից կապա, թավշյա վարտիք և նույն կտորից հողաթափ ձեռք բերելու համար։ Շաբաթվա մնացյալ օրերին նա տնայնագործ նուրբ մահուդից զգեստ էր հագնում։ Նրա տանը տնտեսուհի էր կենում, որ քառասունն անց էր, քրոջ աղջիկը, որ քսանին մոտ էր և մի ծառա՝ առտնին ու դաշտային աշխատանքի համար, որի պաշտոնի մեջ մտնում էր՝ թամքել հալիծ ընկած ձին և պարտեզում մկրատ բանեցնել։ Մեր հիդալգոն մոտ հիսուն տարեկան կլիներ, ամուր կազմվածքով, վտիտ մարմնով և նիհար դեմքով՝ նա մոլի որսորդ էր և սիրում էր վաղ վեր կենալ։ Հավատացնում են, թե նրա մականունը Կիխադա կամ Կեսադա է եղել (այս խնդրում նրա մասին գրող հեղինակների միջև որոշ տարաձայնություն կա), սակայն ամենահավանական դատողությունների հիման վրա կարելի ենթադրել, որ նա կոչվելիս է եղել Կեխանա։ Ասենք, մեր վեպի համար դա մեծ նշանակություն չունի․ բավական է, որ մենք մեր պատմությունն անելիս մազաչափ չշեղվենք ճշմարտությունից։<br />
<br />
Այն էլ պետք է ասել, որ վերոհիշյալ հիդալգոն իր բոլոր ազատ ժամերը (ասել է թե՝ գրեթե ողջ տարին) նվիրելիս էր լինում ասպետական վեպերի ընթերցանության և անձնատուր էր եղել այդ զբաղմունքին այնպիսի ճաշակով ու հաճույքով, որ գրեթե աչքաթող էր արել որսի գնալն ու տնտեսությունը կառավարելը։ Նրա հետաքրքրությունն ու ցնորամտությունն այն աստիճանի էին հասել, որ նա մի քանի օրավար վարելահող էր վաճառել, որպեսզի ընթերցանության համար ասպետական գրքեր գնի, այնպես որ նա տանն ուներ բոլոր վեպերը, որ կարողացել էր գտնել։ Ամենից շատ նա հռչակավոր Ֆելիսիանո դե Սիլվայի հեղինակություններն էր հավանում, որովհետև հիանում էր նրա արձակի փայլից, իսկ նրա խրթին ու մթին դատողությունները մեր հիդալգոյին կատարելություն էին թվում։ Առանձնապես սիրում էր նա կարդալ սիրային նամակներ և մենամարտության կանչելու մասին, որոնց մեջ հաճախ հետևյալ տեղերն էին լինում՝ «Իրավացիությունը, որով դուք այնքան անիրավացի եք իմ իրավունքների նկատմամբ, իմ իրավացիությունն այն աստիճան իրավազուրկ են դարձնում, որ ես ոչ առանց իրավունքի գանգատվում եմ ձեր գեղեցկությունից»։ Պատահել է նրան կարդալ ևս՝ «․․․բարձր երկնակամարը, որ իր աստղերով աստվածայնաբար ամրացնում է ձեր աստվածանմանությունը և արժանացնում է ձեզ արժանիքի, որ արժանի է ձեր մեծությանը․․․»։ Կարդալով այսպիսի նախադասություններ և ճգնելով բաց անել ու հասկանալ նրանց իմաստը՝ մեր խեղճ կաբալյերոն բոլորովին կորցնում էր բանականությունը և անքուն գիշերներ էր անց կացնում, մինչդեռ եթե անգամ ինքը Արիստոտելը դիտմամբ դրա համար հարություն առնելու լիներ, նա էլ բան չէր բաց անի և բան չէր հասկանա։ Դյուրին չէր նրա համար հավատ ընծայել, որ դոն Բելյանիսը բյուրավոր վերքեր է հասցրել ու առել, որովհետև նրան թվում էր, թե ինչքան էլ նրան բուժող բժիշկները ճարտար լինեին, դարձյալ այդ ասպետի դեմքն էլ, մարմինն էլ պետք է ծածկված լինեին սպիներով։ Այնուհանդերձ նա մեծապես գովաբանում էր հեղինակին նրա համար, որ նա գիրքը ավարտում է խոստումով շարունակելու այն անվերջ պատմությունը և հաճախ նրա մեջ ցանկություն էր ծագում վերցնելու գրիչն ու ավարտելու մինչև վերջին բառը, ինչպես խոստացված էր և նա, անշուշտ, կաներ էլ, հաջողությամբ էլ կաներ, եթե նրան չխանգարեին ուրիշ, առավել կարևոր և համառ մտահղացումներ։ Հաճախակի մեր կաբալյերոն վեճ էր ունենում տեղական քահանայի հետ (ուսումնական մի մարդու հետ, որ Սիգուենցայում արժանացել էր աստիճանի)<ref>Սիգուենցայի համալսարանը (հիմնվել է 1472 թվին) Սերվանտեսի ժամանակ ամենից հետ ընկած համալասարաններից մեկն էր։</ref> այն մասին, թե ո՞վ է եղել ավելի լավ ասպետ՝ Պալմերին Անգլիացի՞ն, թե Ամադիս Գաղղիացին, սակայն գյուղի դալլաքը՝ վարպետ Նիկոլասը, պնդում էր, որ նրանցից և ոչ մեկը չի կարող համեմատվել ասպետ Ֆեբոսի հետ և թե մեկն ու մեկին կարելի լիներ նրա կողքին դնել, ապա սոսկ դոն Գալաորին, Ամադիս Գաղղիացու եղբորը, որովհետև նա կարող էր ամեն ինչ տանել և այնքան էլ փափկասուն ու լալկան չէր, ինչպես իր եղբայրը, իսկ քաջությամբ նրանից պակաս չէր։<br />
<br />
Մի խոսքով մեր կաբալյերոն այնքան ընթերցամոլ դարձավ, որ ցերեկը կարդում էր արևածագից մինչև մթնշաղ և գիշերը՝ մթնշաղից մինչև արևածագ։ Եվ ահա անքնությունից և անչափ ընթերցանությունից նրա ուղեղը չորացավ, և նա հասավ խելագարության։ Նրա երևակայությունը լցվեց պատմություններով, որ նա կարդացել էր գրքերում՝ կախարդությամբ, գժտություններով, մարտերով, մենամարտի հրավերներով, վերքերով, քնքուշ ճառերով, սիրային տեսակցություններով, սրտի տվայտանքով և այլ անհնարին դատարկ բաներով։ Նա այն աստիճան մտցրել էր իր գլուխը, թե գրքի ճռճռան և անմիտ հերյուրանքի այդ ողջ կույտը ― զուտ ճշմարտություն է, որ աշխարհիս երեսին և ոչ մի բան նրան ավելի ստույգ չէր թվում, քան այդ պատմությունները։ Նա համաձայնում էր, որ Սիդ Ռուի Դիասը անտարակույս ականավոր ասպետ է եղել, բայց ավելացնում էր, որ նա ո՜ւր, բոցավառ թրի ասպետն ո՜ւր, որը մեկ հարվածով կտրեց֊կիսեց երկու հզոր, հրեշավոր հսկաների։ Նա ավելի էր գնահատում Բեռնարդ դե Կարպիոյին, որովհետև վերջինս Ռոնսևալի կիրճում սպանեց կախարդված Ռոլանդին՝ օգտվելով Հերկուլեսի խորամանկությունից, որ իր գրկում խեղդեց Երկրի որդուն՝ Անթեյին։ Մեծ գովասանքով էր խոսում նա հսկա Մորգանթի մասին, որը, թեպետ հսկաների ցեղից էր ― գոռոզ և հանդուգն էակներից ― այնուամենայնիվ իրեն սիրալիր և կիրթ պահեց։ Սակայն ոչ ոքի նա այնքան հավանություն չէր տալիս, որքան Ռեյլանդո Մոնտալբանացուն։ Նրան առանձնապես դուր էր գալիս, որ սա, դուրս գալով իր դղյակից, կողոպտում էր անցորդներին, որ նրա ձեռքն էին ընկնում, կամ անդրծովյան երկրից հափշտակում էր Մոհամմեդի բագինը, որ ըստ պատմության, զուտ ոսկուց է։ Իսկ դավաճան Գանելոնին մի լավ ծեծ կերցնելու իրավունքի համար նա սիրով կտար իր տնտեսուհուն, վրան էլ՝ քրոջ աղջկան։ Վերջապես միանգամայն ցնդելով, նա այնպիսի տարօրինակ միտք հղացավ, որ դեռևս երբեք աշխարհիս ոչ մի խելագարի գլխում չէր ծագել, այսինքն՝ թե վայել է, նույնիսկ անհրաժեշտ, որ նույնքան իր սեփական փառքի, որքան և հայրենի երկրի շահի համար թափառական ասպետ դառնա, սպառազինվի, ձի հեծնի և գնա աշխարհիս երեսին արկածներ որոնելու, մի խոսքով անելու այն ամենը, որ վեպերում սովորաբար անում են թափառական ասպետները՝ վերականգնի ոտնակոխ ճշմարտությունը, ենթարկվի զանազան պատահականությունների և վտանգների, որ այդպիսով անմահացնի ու փառաբանի իր անունը։ Խեղճը երևակայում էր, թե ի պարգև իր խիզախ գործերի, արդեն օծված է առնվազն Տրապիզոնի թագավորության թագով։ Այս ուրախ անուրջների մեջ սուզված և տարվելով անսովոր վայելքից, որ բերում էին այդ անուրջները, նա աճապարեց իր մտադրությունը գործադրության մեջ դնելու։ Նախ և առաջ նա մաքրեց զենք ու զրահը, որ պատկանելիս է եղել իր նախնիներին և դարերով ընկած լինելով ինչ֊որ անկյունում երեսն ի վայր, ժանգոտել ու բորբոսնել էր։ Նա, ինչքան կարող էր, լավ մաքրեց և նորոգեց, բայց հանկարծ նկատեց, որ մի շատ կարևոր բան պակաս է՝ սաղավարտը առանց երեսկալի էր։ Սակայն այստեղ նրան օգնության հասավ հնարագիտությունը․ նա ստվարաթղթից երեսկալ շինեց ու կպցրեց և դուրս եկավ փակ սաղավարտի պես մի բան։ Չենք ծածկի, որ մեր հիդալգոն ցանկացավ փորձել նրա ամրությունը և պարզել, կարո՞ղ է նա արդյոք դիմանալ մարտում․ այդ նպատակով նա դուրս քաշեց թուրը, երկու հարված հասցրեց և մեկ րոպեում առաջին իսկ հարվածով ոչնչացրեց ամբողջ շաբաթվա աշխատանքը։ Նրան դուր չեկավ, որ սաղավարտը հեշտությամբ կտոր֊կտոր եղավ և նման վտանգից իրեն ապահովելու համար նա նորից շինեց, մեջը երկաթե կտորներ դնելով, այնպես որ վերջ ի վերջո գոհ մնաց ամրությունից և ավելորդ համարելով այլևս փորձելը, հավանություն տվեց իր գործին և ինքն իրեն համոզեց, որ դա իսկական սաղավարտ է, նուրբ գործած, երեսկալով։<br />
<br />
Ապա նա քննության ենթարկեց իր քնձռոտ ձին, և թեև նա ավելի հիվանդություն ուներ, քան ռեալը՝ կուարտո<ref>Ռեալ ― մանր դրամ, պարունակում էր 4 իսկ հետագայում 8 կուարտո։</ref> և ավելի արատ, քան Գոնելլի<ref>Գոնելլս ― հերցոգ Բորսո Ֆերրարացու (XVդար) հռչակավոր ծաղրածուն․ բազմաթիվ մասսայականացած անեկդոտների հերոս, որոնք հետագայում ժողովվել են «Buffoneri del Connela» գրքում (Վենետիկ, 1568 թ․)։</ref> ձին, որ tantum pellis et ossa fuit,<ref>Սոսկ կաշին և ոսկորները</ref> այնուհանդերձ նա համոզված էր, որ իր ձիուն ոչ Ալեքսանդրի Բուցեֆալոն կհասնի, ոչ էլ Սիդի Բաբյեկան։ Չորս օր նա մտմտում էր, թե ինչ անուն տա նրան, որովհետև խորհում էր նա ինքն իրեն, անարդարացի կլինի, որ այսքան հռչակավոր ասպետի այսչափ լավ մի ձի ― երևելի անուն չունենա։ Ուստի նա կամեցավ նրան այնպիսի անուն տալ, որ հենց անունից հասկացվեր, թե ինչ է եղել նա նախքան թափառական ասպետի ձին դառնալը և ինչ է դառել ապա։ Նա խորապես համոզված էր, որ եթե տերը փոխում է իր արհեստը, ուրեմն ձին էլ պիտի փոխի իր անունը և նոր, փառավոր, հնչալուր անուն ստանա, որ համապատասպանի իր տիրոջ նոր աստիճանին ու դիրքին։ Երկար նա զանազան անուններ էր հնարում, խոտանում, դեն գցում, դարձյալ հնարում, մերժում և նորից լարում էր հիշողությունն ու երևակայությունը, մինչև որ կանգ առավ Ռոսինանտ անվան վրա, որ նրան թվաց վեհ, հնչեղ և արտահայտիչ։ Այդ անունը ցույց էր տալիս, որ առաջ նրա ձին հասարակ քնձռոտ մի ձի է եղել, իսկ հիմա աշխարհիս առաջին ձին է դառել և բոլորի առաջը տվել է։<ref>Չթարգմանվող բառախաղ․ Rosinantes բառը դոն Կիխոտը բաժանում է երկու բառերի՝ rocin ― յաբու և antes ― առաջ կամ առջևից։</ref><br />
<br />
Ձիուն այսքան հաջող անուն տալուց հետո նա վճռեց, որ հիմա պետք է իրեն համար անուն հորինի։ Այս մտմտուքի մեջ մի շաբաթ անց կացավ, սակայն վերջապես նա գտավ՝ դոն Կիխոտ։ Ահա թե ինչու այս ճշմարտապատում պատմության հեղինակները, ինչպես արդեն ասված էր, համարում են, որ մեր հիդալգոյի անունը, անտարակույս, Կիխադա և ոչ թե Կիսադա է եղել, ինչպես պնդում են ոմանք։ Սակայն մտաբերելով, որ արի Ամադիսը իրեն համար բավական չհամարեց պարզապես Ամադիս կոչվելը, այլ այդ անվանը կցեց իր հայրենիքի և թագավորության անունը, որպեսզի նրանց փառաբանած լինի և կոչվեց Ամադիս Գաղղիացի, մեր բարի կաբալյերոն էլ որոշեց իր անվանը կցել իր ծննդավայրի անունը և կոչվել դոն Կիխոտ Լամանչեցի։ Այսպիսով ամենքի համար պարզ էր դառնում, թե նա ինչ ազգուտակից է, որով պատիվ էր անում իր հայրենիքին, նրա անունը ― իր մականունը դարձնելով։<br />
<br />
Եվ ահա, երբ զենքը մաքրված էր, սաղավարտը՝ պատրաստ, ձին նոր անուն էր ստացել և ինքն էլ փոխել ու վավերացրել էր իր անունը, մնում էր գտնել մի տիկին, որին կարելի լիներ սիրահարվել, որովհետև հայտնի է, որ թափառական ասպետն առանց սիրո նման է ծառի՝ առանց տերևի և պտղի կամ մարմնի՝ առանց հոգու։ Նա ասում էր ինքն իրեն՝ եթե որպես պատիժ իմ մեղքերի համար կամ ավելի ճիշտ՝ երջանիկ բախտի բերմամբ ես հանդիպելու լինեմ հսկայի (ինչպես միշտ պատահում է թափառական ասպետներին) և առաջին իսկ ճակատամարտում նրան տապալելու լինեմ կամ երկու կես անեմ կամ վերջապես հաղթեմ և հարկադրեմ խնդրելու, որ խնայեմ իր կյանքը ― հիանալի չի՞ լինի արդյոք նման դեպքերում ունենալ մի տիկին, որին կարելի լիներ հսկային նվեր ուղարկել, որպեսզի նա ներս մտնի իր անուշ իշխանուհու մոտ, ծունկ չոքի և հեզ ու խոնարհ ասի՝ «Ես Կարակուլիամբրո հսկան եմ Մալինդրանիա կղզու արքան․ ինձ մենամարտության մեջ հաղթեց դոն Կիխոտ Լամանչեցի ասպետը, որի սխրագործությունները ամեն գովասանքից գերազանց են։ Նա հրամայեց, որ ներկայանամ ձերդ ողորմածությանը, որպեսզի ձերդ մեծությունը տնօրինի ըստ իր հայեցողության իմ բախտը»։ Ա՜խ, ինչ ցնծությամբ էր մեր բարի ասպետն արտասանում այս ճառը և առավել ևս ցնծաց նա, երբ որ վերջապես գտավ, թե ով պիտի լինի իր սրտի տիրուհին։ Պատմում են, թե հարևան գյուղում ապրելիս է եղել մի շատ սիրունատես ջահել գեղջկուհի, որին նա մի ժամանակ սիրահարված է եղել, թեև գեղջկուհին, լուրերի համեմատ, գլխի չի ընկնելիս եղել և նրա վրա ոչ մի ուշադրություն էլ դարձնելիս չի եղել։ Նրա անունը Ալդոնցա Լորենցո է եղել։ Սրան էլ մեր ասպետը, վճռեց տալ իր սրտի տիրուհու տիտղոսը։ Որոնելով նրա համար նոր անուն, որ նրա սեփական անունից շատ էլ չտարբերվեր և միաժամանակ հիշեցներ որևէ դշխուհու կամ ազնվական սինյորուհու անունը, նա վճռեց անվանել Դուլսինեա Տոբոսցի, որովհետև նրա ծննդավայրը՝ Տոբոսն էր։ Այդ անունը, նրա հայացքով, հնչալուր, նրբին և ոչ պակաս արտահայտիչ էր, քան այլ անունները, որ նա արդեն իսկ հնարել էր։<br />
<br />
==Գլուխ II==<br />
<br />
Ուր պատմվում է հնարամիտ դոն Կիխոտի առաջին արշավի մասին իր կալվածներից դուրս<br />
<br />
<br />
Երբ որ այդ նախապատրաստություններն ավարտված էին, դոն Կիխոտը վճռեց անմիջապես ձեռնամուխ լինել իր մտահղացումների կատարմանը։ Նրան խթանում էր այն միտքը, թե ամեն մի հապաղում իր կողմից մարդկությանը վնաս է հասցնում՝ քանի՜֊քանի՜ վիրավորվածներ սպասում են վրեժխնդրության, քանի՜֊քանի՜ անարդարություն պետք է որ ուղղվի, քանի՜֊քանի՜ իրավունք՝ վերականգնվի, չարաշահություն՝ ոչնչացվի, պարտք՝ հատուցվի։ Եվ ահա, առանց մեկնումեկին իր մտադրություններին հաղորդակից անելու, մի գեղեցիկ առավոտ, լուսաբացից առաջ (հուլիսի ամենաշոգ օրերից մեկն էր), նա ամենքից գաղտնի զինվեց իր զենք ու զրահով, հեծավ իր Ռոսինանտը, գլխին դրեց իր խղճուկ սաղավարտը, ձեռն առավ վահանը, նիզակը և անասունների բակի հետին դռնից դուրս եկավ դաշտ ուրա՜խ֊զվա՜րթ, որ այդքան հեշտ կարողացավ ձեռնամուխ լինել այնքան փառավոր գործի։ Սակայն բաց դաշտ ելավ թե չէ, գլխիցը այնպիսի սարսափելի միտք անցավ, որ քիչ էր մնացել թողներ ձեռնարկված գործը․ նրա միտքն ընկավ, որ նա դեռևս ասպետ չի կարգվել և որ ասպետական կանոններով նա չի կարող, չպիտի հանդգնի որևէ ասպետի հետ կռվի բռնվի։ Իսկ եթե անգամ կարգված էլ լիներ, պետք է որ նա ճերմակ զրահ կրեր, իբրև նորընծա, և իր վահանի վրա նշան չպիտի նկարեր՝ մինչև որ իր առաքինությամբ արժանանար նրան կրելուն։ Այս խորհրդատություններից քիչ էր մնում, որ նրա վճռականությունը թուլանար։ Բայց խելագարությունը հաղթահարեց բոլոր փաստարկումները, և նա որոշեց, որ առաջին իսկ ճամփին դեմ եկած մարդը իրեն ասպետ կկարգի․ ասպետներից շատերը այլ կերպ չեն վարվել․ եթե հավատալու լինենք վեպերին, որ նրան այդ օրն էին գցել։ Գալով ճերմակ զրահներին, նա ինքն իրեն խոսք տվեց առաջին իսկ պատեհ առիթով այնպես մաքրի իր զրահները, որ սամույրից էլ ճերմակ երևան։ Այս մտքից նա հանգստացավ և շարունակեց իր ուղին՝ միանգամայն անձնատուր լինելով իր ձիու կամքին․ նրա կարծիքով, արկածների էությունն էլ հենց այդ է եղել։<br />
<br />
Համրաքայլ առաջ էր ընթանում մեր նորաթուխ արկածախնդիրը և ինքն իր հետ խոսում․<br />
<br />
― Ո՞վ կարող է կասկածել, որ հեռավոր ապագայում, երբ իմ հռչակավոր գործերի ճշմարտապատում պատմությունը լույս տեսնի, իմ իմաստուն պատմաբանը, հասցնելով զրույցը մինչև իմ առաջին արշավը, որ այնքան վաղ ժամին տեղի ունեցավ, անշուշտ այսպես կսկսի՝ «Հազիվ էր խարտյաշ Թեբը լայն ու արձակ երկրի երեսին սփռել իր փարթամ գանգուրների ոսկի թևերը, հազիվ էին երփներանգ թռչնիկները իրենց հնչալուր ձայների անուշ և քնքուշ ներդաշնակությամբ ողջունել շառագույն Ավրորայի երևան գալը, որ թողել էր իր խանդոտ ամուսնու փափուկ առագաստը և Լամանչի երկնակամարի դարպասների և պատշգամբների բարձրունքից հայացք գցել մահկանացուների վրա, որ հռչակավոր ասպետ դոն Կիխոտ Լամանչեցին, լքելով ընդարմացուցիչ մահիճը, թռավ իր երևելի ձի Ռոսինանտի վրա և բռնեց հնադարյան ու հռչակավոր Մոնտիելի դաշտի ուղին» (հենց այդ ճանապարհով էլ նա, իրոք, այդ վայրկյանին գնում էր):<br />
<br />
Ապա նա ավելացրեց․<br />
<br />
― Երջանիկ կլինի այն ժամանակը և երջանիկ այն դարը, երբ որ վերջապես լույս կտեսնեն իմ փառավոր գործերը, որ արժանի են բրոնզից ձուլված, մարմարից քանդակված և կտավի վրա նկարված լինելու՝ ի հիշատակ գալիք սերունդների։ Ով էլ որ լինես դո՛ւ, իմաստուն կախարդ, որին վիճակված է իմ հրաշալի գործերի ժամանակագիրը լինելու, խնդրում եմ քեզնից՝ չմոռանա՛ս իմ բարի Ռոստինանտին, իմ մշտնջենական ուղեկցին բոլոր ուղիներում և ճամփաներում։<br />
<br />
Ապա նա սկսեց խոսել այնպես, կարծես թե իրոք սիրահարված էր․<br />
<br />
― Օ՜, դշխո Դուլսինեա, իմ գերված սրտի տիրուհի, դառը վիրավորանք հասցրիք դուք ինձ, որ դուրս արիք և դաժան անհողդողդությամբ հրամայեցիք ձեր գեղեցկության աչքին չերևալ։ Հաճեցեք, տիրուհի, մտաբերելու ձեր հլու սրտին, որ ձեր սիրո համար այսպիսի տանջանք է կրում։<br />
<br />
Եվ նա շարունակում էր շարել անհեթեթությունները իրար ետևից, ճիշտ այնպես, ինչպես ուսել էր ասպետական վեպերից, աշխատելով ըստ կարելվույն նմանվել նրանց լեզվին։ Եվ ինքն իրեն շարունակ խոսելով՝ նա գնում էր դանդաղ֊դանդաղ, և արևն արդեն բարձրացել և այնքան կիզիչ ճառագայթներ էր արձակել, որ եթե նրա գլխում փոքր֊ինչ ուղեղ մնացած լիներ ― այն էլ կհալվեր։ Այդպես գնաց նա գրեթե ողջ օրը առանց հանդիպելու մի բանի, որի մասին արժենար պատմել։ Նա հուսահատվում էր, որովհետև կամենում էր որքան կարելի է շուտ մեկն ու մեկին հանդիպել և փորձել իր հզոր բազկի ուժը։ Հեղինակներից ոմանք ասում են, որ Լապիսի կիրճի դեպքը նրա առաջին արկածն է եղել, իսկ ոմանք պնդում են, որ առաջին արկածը ― քամաղացների հետ է եղել։ Սակայն ինձ, այդ առիթով, աջողել է ստուգապես տեղեկանալ և Լամանչի ժամանակագրություններում գտնել հետևյալը։ Մեր ասպետը ողջ այդ օրը գնալիս է եղել և իրիկնադեմին ինքն էլ, իր ձին էլ ուժասպառվել և սովամահ էին լինում։ Ապա թե նա սկսեց դես ու դեն նայել, որևէ դղյակ կամ հովվի տաղավար գտնելու հույսով, որպեսզի հանգիստ առներ ու կազդուրվեր ― և հանկարծ, ճամփից ոչ հեռու, նա մի պանդոկ տեսավ։ Նա ուրախացավ, կարծես թե ուղեցույց աստղ գտած լիներ, որ նրան ցույց էր տալիս եթե ոչ պալատ, այնուհանդերձ՝ փրկության դուռ։ Նա քշեց ձին և մոտեցավ պանդոկին այն վայրկյանին, երբ մութն արդեն ընկնելու վրա էր։<br />
<br />
Այդ միջոցին պատահաբար դարպասի մոտ երկու երիտասարդ կին կար կանգնած, այն կանանցից, որ թեթև վարքի տիկիններ են կոչվում։ Նրանք մի քանի ջորեպանների հետ ուղևորվում էին Սևիլիա և վեր էին եկել, որ գիշերն այս պանդոկում անցկացնեն։ Իսկ որովհետև մեր արկածախնդրի աչքում ա՛յն ամենը, որ նա խորհում, տեսնում ու երևակայում էր ― ներկայանում էր իրական և իր կարդացած վեպերի ոգով ու ձևով ստեղծված, ապա պանդոկը տեսնելուն պես նա իսկույն վճռեց, թե սա դղյակ է չորս աշտարակով, փայլուն արծաթից կապած կտուրով, շարժական կամուրջով և խոր խրամատով, մի խոսքով՝ այն բոլոր պարագաներով, որ հիշատակվում են դղյակների նկարագրություններում։ Նա մոտեցավ պանդոկին (որ նրան դղյակ էր թվում) և դարպասից մի քանի քայլ հեռու, սանձը քաշելով, պահեց Ռոսինանտին, որովհետև սպասում էր, որ աշտարակի ատամների արանքում որևէ թզուկ կերևա և փող կփչի, ազդարարելով, որ դղյակը ասպետ է եկել։ Սակայն, որովհետև թզուկը հապաղում էր, իսկ Ռոսինանտը՝ շտպում, որ գոմ հասնի, ապա դոն Կիխոտը մոտեցավ դարպասին և հասավ այնտեղ կանգնած թեթև վարքի տեր աղջիկներին, որոնք նրան թվացին գեղանի աղջիկներ կամ չնաշխարհիկ տիկիններ՝ դուրս եկած դղյակի առջև զբոսանքի։ Եվ պատահեց, որ այդ իսկ վայրկյանին ինչ֊որ խոզապան, արտերից խոզերի բոլուկը քշելուց (ընթերցողը թող ների, որ ես նրանց իրենց անունով եմ կոչում) փող փչեց, որ նրանց մեկ տեղ հավաքի, և դոն Կիխոտը իսկույն երևակայեց, ինչ որ նա սաստիկ ուզում էր, այսինքն՝ թե դա թզուկն է իր գալուստը ազդարարում։ Ուստի նա մեծ գոհունակությամբ մոտեցավ տիկիններին, որոնք էլ տեսնելով, որ ինչ֊որ ձիավար տարօրինակ զինված, նիզակ ու վահանով մոտենում է իրենց, վախեցան և ուզում էին ներս վազեն։ Սակայն դոն Կիխոտը, կռահելով, որ նրանք երկյուղից են փախչում, բարձրացրեց ստվարաթղթե սաղավարտը և ցույց տալով իր նիհար ու փոշոտ դեմքը, քաղցր քաղաքավարությամբ ու մեղմ ձայնով ասաց նրանց․<br />
<br />
― Մի՛ փախեք ինձնից, տիկիններ և մի՛ք վախենա, որ ես որևէ բանով կվիրավորեմ ձեզ, որովհետև ասպետական միաբանությանը, որին ես պատկանում եմ, թույլ չի տրվում վիրավորել որևէ մեկին, առավել ևս այդքան նշանավոր ― ինչպես կարելի է հետևեցնել ձեր տեսքից ― օրիորդներին։<br />
<br />
Կանայք աչքերը տնկեցին նրա վրա, աշխատելով լավ տեսնել նրա դեմքը, որ կիսով չափ ծածկված էր անպետք սաղավարտով։ Իսկ երբ նրանք լսեցին, որ անծանոթն իրենց օրիորդ անունով է մեծարում, մի տիտղոս, որ այնքան քիչ էր սազում իրենց արհեստին, նրանք չկարողացան իրենց ծիծաղը պահել։ Նրանց զվարթությունը բարկացրեց դոն Կիխոտին և նա ասաց․<br />
<br />
― Գեղուհիներին վայել է խելամիտ լինել և ընդհանրապես միայն հիմարներն են իզուր ծիծաղում։ Թող ասածս կշտամբանք և վիրավորանք չլինի, որովհետև իմ միակ ցանկությունն է ծառայել ձեզ։<br />
<br />
Այս լեզուն, որի նմանը երկու կանայք դեռևս չէին լսել, համ էլ մեր ասպետի խղճուկ արտաքինը կրկնապատկեցին նրանց ծիծաղն ու դոն Կիխոտի բարկությունը և անհայտ է, թե ինչով կվերջանար այս ամենը, եթե այդ վայրկյանին երևան չգար պանդոկապանը՝ մի շատ գեր և ուստի շատ խաղաղասեր մարդ։ Տեսնելով իր առջև այդ անճոռնի կերպարանքը, զինված այդքան պես֊պես առարկաներով,<ref>Գոյություն ուներ հեծյալ ասպետների երկու տեսակ հանդեձանք․ «թեթև հեծելասարք»՝ կարճ սանձափոկերով և ասպանդակներով, այնպես որ ձիավորի ոտքերը ծալված էին լինում, և «ծանր հեծելասարք» դանդանավանդի լայն այտիկներով ու երկար ասպանդակներով, որոնց մեջ ազատ ձգված էին լինում ձիավորի ոտքերը։ Դոն Կիխոտի խառն սպառազինությունը կոմիկական տպավորություն է թողնում բոլորի վրա։</ref> ինչպես՝ թեթև վահան, նիզակ, զրահ և ծանր սարքը, նա մեկ կամեցավ միանալ երկու աղջիկներին իր հիացման արտահայտությամբ, սակայն վախենալով ռազմական զենք ու զրահի այդ կույտից, նա վճռեց քաղաքավարի խոսել և այսպես սկսեց․<br />
<br />
― Եթե ձերդ ողորմածությունը, սինյոր ասպետ, հաճի այստեղ իջևանել, դուք այստեղ ամեն բան առատորեն կգտնեք բացի մահճակալից․ մեր հյուրանոցում ոչ մի մահճակալ չկա։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը, լսելով, թե ինչ ակնածությամբ է խոսում հետը ամրոցի պարետը (որովհետև նա պանդոկի տիրոջը, բնականաբար, պարետի տեղ էր դրել, իսկ պանդոկը՝ ամրոցի) պատասխանեց․<br />
<br />
― Ինչ էլ ինձ առաջարկելու լինեք, սինյոր ամրոցատեր,<ref>Բառախաղ է, բնագրում castellano նշանակում է և՛ «դղյակի տեր, դղյակի վերահսկիչ կաստելան», և՛ «կաստիլիացի»։</ref> ես ամեն բանից գոհ կմնամ, որովհետև ինչպես ասվում է՝<br />
<br />
<poem><br />
Իմ զգեստը զենք ու զրահն է միայն,<br />
Իմ հանգիստը ճակատամարտն է դաժան։<ref>Հատված իսպանական հին ռոմանսից։</ref><br />
</poem><br />
<br />
Պանդոկապետը կարծեց, թե դոն Կիխոտը նրան ամրոցատեր անվանեց, ազնիվ կաստիլիացու տեղ ընդունելով (մինչդեռ իրոք նա անդալուզցի էր, Սանլո՛ւկարի ծովափից<ref>Գողերի և այլ տականքների այն ժամանակներում հռչակավոր դարձած ապաստարան։</ref> և գողունակության կողմից կարող էր մրցել Կակի հետ, իսկ խարդախության կողմից՝ ամեն մի դպրոցականի կամ ծառայի հետ), ուստի և պատասխանեց այսպես․<br />
<br />
― Ասել է թե՝ ձերդ ողորմածության համար չոր քարը կարող է անկողին լինել և մշտական զարթոնքը՝ քո՞ւնը։<ref>Պատասխանելով դոն Կիխոտին նույն տոնով՝ պանդոկապանը գործածում է արտահայտություններ նույն ռոմանսի շարունակությունից․ Իմ անկողինը կարծր քարն է, Եվ իմ քունը՝ գիշերային արթնություն։</ref> Եթե այդպես է, դուք կարող եք իջնել ձիուց և լիահույս լինել, որ դրա համար այս տնակում դուք կգտնեք ինչ որ անհրաժեշտ է և անքուն կմնաք ոչ թե մեկ գիշեր, այլ ամբողջ տարի։<br />
<br />
Այս խոսքերն ասելիս նա բռնեց ասպանդակը, և դոն Կիխոտն իջավ ձիուց մեծ դժվարությամբ և ճիգ գործադրելով, որովհետև ողջ օրը բան չէր կերել։ Ապա նա խնդրեց պանդոկապանից, որ առանձին հոգատարություն ունենա ձիու նկատմամբ, որ գարով կերակրվող անասուններից դա լավագույնն է։ Աչք գցելով Ռոսինանտի վրա, պանդոկապանը նրան բնավ այնպիսի երևելի ձի չտեսավ, ինչպես դոն Կիխոտն էր ասում, այլ ավելի շուտ՝ բոլորովին ընդհակառակը։ Ձին գոմը քաշելուց հետո նա վերադարձավ, որ հարցնի, թե հյուրը ի՞նչ կկամենար։ Այդ պահին աղջիկները, որ արդեն իսկ հաշտվել էին մեր ասպետի հետ, հանում էին նրա զենքն ու զրահը։ Նրանք աջողել էին հանել կրծքի և մեջքի զրահը, բայց վզակապի կոճակներն արձակել և անճոռնի սաղավարտը հանել միանգամայն անհնրարին էր։ Վերջինս կապած էր պարանոցին կանաչ ժապավենով, և որովհետև կապերն անհնարին էր արձակել, ապա մնում էր ժապավենը կտրել, իսկ դոն Կիխոտը դրան ոչ մի կերպ չէր ուզում համաձայնել։ Այդպես էլ, ողջ այդ գիշերը, նա մնաց սաղավարտը գլխին։ Դժվար էր ավելի տարօրինակ և ծիծաղաշարժ պատկեր երևակայել։<br />
<br />
Մինչդեռ նրա զենքն ու զրահն էին հանում (իսկ ինքը երևակայում էր, թե այդ թրև եկող կանայք ազնվազարմ տիկիններ են, որ բնակվում են այս դղյակում), նա մեծ նրբությամբ արտասանում էր՝<br />
<br />
<poem><br />
Ոչ մի ասպետ իշխանազուն<br />
Չի տոչորել տիկիններին՝<br />
Կալվածքներից իմ ժամանած՝<br />
Դոն Կիխոտի պես տակավին։<br />
Ծառայում են նրան կույսեր, իսկ նժույգին՝ կոմսուհիներ։<br />
</poem><br />
<br />
Այսինքն՝ Ռոսինանտին, որովհետև այդ անունն է կրում իմ երիվարը, տիկիններ, իսկ դոն Կիխոտ Լամանչեցին ― իմ անունն է, որ ես չպիտի բաց անեի, քանի որ ձեր ծառայության և իմ փառքի համար դեռ չեմ կատարել այն սխրագործությունները, որ իմ անունս հայտնի դարձնեն։ Սակայն Լանսելոտի այս հին ռոմանը մտաբերելու առիթը պատճառ եղավ, որ ժամանակից առաջ հայտնեմ ձեզ անունս։ Ասենք, կգա ժամանակ, դուք ինձ կհրամայեք, իսկ ես ձեզ կհնազանդեմ, և իմ ձեռքի զորությունը կվկայի, թե որքան վառ է իմ մեջ ձեզ ծառայելու ցանկությունը։<br />
<br />
Կանայք, որ սովոր չէին նման հռետորական գեղեցկությունների, ոչ մի բառ չպատասխանեցին, նրանք միայն տեղեկացան, չի՞ ուզում նա արդյոք ուտել։<br />
<br />
― Այո՛, ես մի բան կուտեի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և, կարծես թե, դա շատ տեղին կլիներ։<br />
<br />
Հակառակի պես օրը ուրբաթ էր, և ողջ պանդոկում մի քիչ ձկից բացի ուրիշ բան չգտնվեց։ Կաստիլիայում այդ ձուկը աբադեխո է կոչվում, Անդալուզիայում՝ բակալյաո, մի տեղ՝ կուրադիլյո, մի տեղ՝ մանր կարմրախայտ։ Դոն Կիխոտից հարցրին՝ չէ՞ր կամենա արյդոք նրա ողորմածությունը մանր կարմրախայտ անուշ անել, քանի որ ոչ մի ուրիշ տեսակ ձուկ չեն կարող առաջարկել նրան։ Նա պատասխանեց։<br />
<br />
― Միայն թե այդ մանր կարմրախայտից շատ լինի, այնժամ նրանք կփոխարինեն մի մեծ կարմրախայտի, մեկ չէ՞ ութ ռեալ մանր փող ստանալ, թե մեկ ութ ռեալանոց դրամ։ Համ էլ կատարելապես հնարավոր է, որ մանր կարմրախայտերը ավելի քնքուշ լինեն, քան մեծ կարմրախայտերը, ինչպես հորթի միսը ավելի նազուկ է, քան տավարի միսը և ուլի միսն ավելի համով, քան այծի միսը։ Այսպես թե այնպես, տալիս եք՝ շուտ տվեք, որովհետև ոչ ոք չի կարող ռազմական աշխատանք վարել և ծանր զենք ու զրահ կրել առանց ստամոքսի պահանջների մասին հոգալու։<br />
<br />
Պանդոկի դարպասի առջև սեղան դրեցին, որ զով լինի և պանդոկապանը դոն Կիխոտի համար բերեց մեկ բաժին վատ թրջած և զզվելի խաշած ձուկ և մի կտոր հաց, նույնքան սև ու մգլած, որքան նրա զենքն ու զրահը։ Դժվար էր չծիծաղել, տեսնելով, թե նա ինչպես էր ուտում, որովհետև նրա գլխին սաղավարտ կար, երեսակալը բարձրացրած էր, և նա իր ձեռքերով ոչ մի կտոր չէր կարող բերանը դնել և պետք էր, որ աղջիկներից մեկն ու մեկը նրան այդ ծառայությունը մատուցեր։ Տիկիններից մեկը այդ բանը իր վրա վերցրեց։ Իսկ նրան խմացնելը ուղղակի անկարելի կլիներ, եթե պանդոկապանը եղեգի մեջը չմաքրեր և մեկ ծայրը չդներ նրա բերանը, իսկ մյուսը՝ գինու մեջ։ Դոն Կիխոտն այդ ամենը տանում էր մեծ համբերությամբ, միայն թե սաղավարտի կապը չարձակեր։ Այդ միջոցին պատահմամբ պանդոկը մտավ մի գյուղացի, որի զբաղմունքը խոզ կռտելն էր և ներս մտնելով նա չորս թե հինգ անգամ շվացրեց իր եղեգնի շվիով։ Այստեղ դոն Կիխոտը վերջնականապես համոզվեց, որ մի հռչակավոր դղյակ է ընկել, որ խրախճանքի պահին երաժշտություն է նվագում, որ ձուկը կարմրախայտ է, մոխրագույն հացը՝ ճերմակ, թրև եկող կանայք՝ ազնվազարմ տիկիններ, իսկ պանդոկապետը՝ դղյակի տերը։ Այդ պատճառով նա հիացած էր թե՛ իր մտահղացումից, թե՛ իր առաջին արշավից։ Մի բան էր միայն նրան վշտացնում, այն, որ ինքը ասպետ չի կարգված։ Նա համարում էր, որ իրավունք չունի արկածներ որոնելու, քանի որ չի պատկանում ասպետական դասին։<br />
<br />
==Գլուխ III==<br />
<br />
Ուր պատմվում է, թե ինչ ծիծաղաշարժ կերպով դոն Կիխոտը ասպետ կարգվեց<br />
<br />
<br />
Մաշվելով այդ մտքերից՝ դոն Կիխոտը փութաց ավարտելու իր սուղ պանդոկային ընթրիքը, վեր կացավ, կանչեց պանդոկապետին և, տանելով նրան գոմն ու փակելով դուռը, չոքեց նրա առջև և ասաց․<br />
<br />
― Ով արի՜ ասպետ, ես այս տեղից վեր չեմ կենա, մինչև որ ձեր սիրալիրությունը չհաճի շնորհելու մի պարգև, որ ես մտարիր եմ ձեզնից խնդրելու, և որը կնպաստի ձեր փառքին և մարդկային ցեղի բարօրությանը։<br />
<br />
Տենելով որ հյուրը ծնկաչոք է և լսելով նման խոսքեր՝ պանդոկապանը շփոթվեց և նայում էր նրան, առանց իմանալու, թե ինչ ասի և ինչ անի․ ապա նա սկսեց թախանձել, որ վեր կենա, սակայն իզուր, որովհետև դոն Կիխոտը չէր ուզում վեր կենալ, մինչև որ պանդոկապետը չխոստանա, որ կշնորհի իր ուզած պարգևը։<br />
<br />
― Ես հավատացած էի, սինյոր, որ ըստ ձեր անսահման ազնվության դուք ինձ չեք մերժի, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Արդ, ձեզնից խնդրածս շնորհը, որ դուք, ըստ ձեր առատաձեռնության խոստացաք ինձ, այն է, որ վաղը արևածագին, դուք ինձ ասպետ կարգեք։ Այսօրվա ողջ գիշերը ես հսկում կկատարեմ ձեր դղյակի մատուռում՝ զենքի առջև, իսկ վաղը, ինչպես ես արդեն ասացի, վերջապես կկատարվի իմ վառ ցանկությունը, և ես ի վիճակի կլինեմ օրինավոր կերպով աշխարհիս չորս կողմերը թափառել, արկածներ որոնել՝ զրկվածներին և թշվառներին օգնելու համար, որովհետև թափառական ասպետների օրենքն ու բոլոր ինձ նման ասպետների նպատակը այդ է՝ ձգտել կատարելու հիշածս սխրագործությունները։<br />
<br />
Մենք արդեն ասացինք, որ պանդոկապետը խելքը գլխին մարդ էր և մի քիչ կռահում էր, որ իր հյուրը խելագար է․ լսելով այսքան տարօրինակ խոսքեր, նա վերջնականապես համոզվեց այդ բանում և գիշերը զվարճացած լինելու համար վճռեց թև տալ նրա խելագարությանը։ Ուստի նա պատասխանեց դոն Կիխոտին, թե նրա ցանկությունն ու խնդիրքը միանգամայն բանական են, թե, դատելով նրա հպարտ արտաքինից և շարժուձևերից, նա, ըստ երևույթին, ազնիվ ասպետ է, թե նման մտադրությունը միանգամայն բնական է և արժանի նրա կոչմանը, թե ինքն էլ, երիտասարդ հասակում, զբաղվել է այդ պատվաբեր գործով և թափառել է աշխարհիս զանազան կողմերում արկածներ որոնելով, չզլանալով հաճախել Մալահայի Պերչելեսը, Ռիարանի կղզիները, Սեվիլիայի Կոմպասը, Սեգովինիայի Ասոգեխոն, Վալենսիայի Օլիվերան, Գրենադայի Ռոնդիլյան, Սանլո՛ւկարի ծովափը, Կորդովայի Պոտրոն, Տոլեդոյի պանդոկները<ref>Իսպանիայի զանազան քաղաքներում եղած կասկածելի թաղամասերի, քեֆատեղերի և անառականոցների թվարկում։</ref> և շատ ուրիշ վայրեր, որտեղ նա վարժվել է ոտների արագաշարժության և ձեռների հմտության մեջ և շատ օյիններ է խաղացել՝ վիրավորել է որբևայրի կանանց, նեղել է աղջիկներին, խաբել է մանկահասակներին, մի խոսքով՝ անուն է հանել Իսպանիայի բոլոր դատարաններում և բանտերում։ Սակայն իր օրերի մայրամուտին նա բնակվել է այս դղյակում և ապրում է այստեղ իր հաշվով, այլև ուրիշների հաշվին, հյուրընկալելով բոլոր թափառական ասպետներին, ինչ կոչման և կարողության տեր էլ լինեն նրանք, դրդված միմիայն դեպի նրանց իր ունեցած մեծ սիրուց, իհարկե պայմանով, որ, ի հատուցումն իր լավ վերաբերմունքի, նրանք իրեն բաժին հանեն իրենց ունեցածից։ Ապա նա ավելացրեց, որ դղյակում մատուռ չկա, որտեղ կարելի լիներ գիշերը հսկում կատարել զենքի առջև, որովհետև ինքը հինը քանդել է տվել, կամենալով կառուցել նորը, սակայն նրան հայտնի է, որ անհրաժեշտության դեպքում կարգվելու նախընթաց գիշերը կարելի է անցկացնել որտեղ էլ լինի, որ դոն Կիխոտը կարող է անցկացնել դղյակի բակում, իսկ վաղը, եթե հաճելի լինի Աստծուն, նա բոլոր պարտադիր արարողություններով կարգված կլինի ասպետ, այն էլ այնպիսի ասպետ, որ ավելի լավը գոյություն չի ունենում։ Վերջապես նա հարցրեց՝ դոն Կիխոտը ունի՞ արդյոք փող։ Սա էլ պատասխանեց, թե գրոշ չունի, որովհետռ ոչ մի վեպում նրան չի պատահել կարդալ, թե թափառական ասպետները հետները փող են ունենում․ պանդոկապանը դրան պատասխանեց, թե նա սխալվում է, թե, ճիշտ է, վեպերում այդ մասին չի գրվում, որովհետև հեղինակները անհրաժեշտ չեն համարում հիշատակելու այդքան պարզ ու անհրաժեշտ իրերի մասին, ինչպես օրինակ փողը կամ մաքուր շապիկները, սակայն դրանից բնավ չի բխում, թե ասպետները չեն ունենում ո՛չ այս, ո՛չ այն․ ընդհակառակը՝ նա ստույգ ու հաստատ գիտե, որ բոլոր թափառական ասպետները, որոնց սխրագործություններով լեփ լեցուն են այնքան վեպեր, միշտ ունենալիս են եղել հետները լիքը֊լիքը քսակներ, ինչպես և շապիկներ և մի սրվակ դեղ, որով բուժելիս էին լինում իրենց վերքերը՝ դաշտ ու անապատներում, որտեղ նրանք մարտնչում և ընկնում էին վիրավոր, հո միշտ հնարավոր չե՛ր լինում բժիշկ կանչել։ Իհարկե, նրանցից ոմանք բարեկամություն էին ունենում որևէ իմաստուն կախարդի հետ, այն ժամանակ վերջինս ուղղակի օդի միջով ամպի վրա ուղարկելիս է եղել որևէ աղջիկ կամ թզուկ՝ մի սրվակ անմահական ջուր հետը․ հենց որ ասպետը խմելիս էր լինում մի քանի կաթիլ, իսկույն նրա վերքերն ու խոցերը անհետանում էին, ասես չէին էլ եղել, բայց երբ որ նրանք նման հովանավորող չէին ունենում, հինավուրց ասպետները համարում էին միանգամայն տեղին, որ իրենց զինակիրները հետները ունենան փող և այլ անհրաժեշտ իրեր, ինչպես օրինակ վիրավորվելու դեպքի համար, իսկ եթե պատահում էր, որ նրանց զինակիրները չէին ունենում (ասենք՝ դա շատ քիչ էր պատահում), նրանք իրենք էին հետները վերցնում փոքրիկ խուրջինների մեջ, որ խմամքով թաքցնում էին ձիու ետևին՝ իբրև այլ առաջնակարգ անհրաժեշտության առարկա, որովհետև, բացառությամբ նման դեպքերի, թափառական ասպետները սովորություն չունեին հետները խուրջին ման ածել։ Այսպիսով, պանդոկապետը դոն Կիխոտին խորհուրդ տվեց (թեև նա կարող էր նրան անգամ հրամայել, որպես կրտսեր եղբորը, որովհետև շուտով նա պետք է այդպիսին դառնար) այլևս ճամփա չընկնել առանց փողի և անհրաժեշտ իրերի՝ նա ինքը կտեսնի, այդ բաները իրեն հարկավոր կգան այն ժամանակ, երբ ամենքից քիչը նրանց վրա դրած լինի իր հույսը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը խոստացավ կետ առ կետ հետևել նրա խորհուրդներին և իսկույն պատրաստվեց հսկելու զենքի առջև՝ պանդոկին կից մեծ բակում։ Նա հավաքեց իր զենքը ու զրահը, դրեց ջրհորի մոտի կոճղի վրա և բռնելով նիզակն ու վահանը սկսեց մեծ արժանապատվությամբ ետ ու առաջ անցնել կոճղի առջև։ Գիշերն արդեն վրա էր հասնում, երբ նա սկսեց այդ զբոսանքը։<br />
<br />
Պանդոկապանը պատմեց ամենքին, ովքեր իջևանել էին պանդոկում, դոն Կիխոտի խելագարության մասին, նրա հսկումը զենքի առջև և սպասումը, որ վաղը ասպետ է կարգվելու։ Խելագարության այդ տարօրինակ տեսակից զարմացած՝ նրանք բոլորն էլ գնացին, որ տեսնեն նրան և հեռվից տեսան, որ մեր ասպետը մերթ խաղաղ ու ծանր զբոսնում է, մերթ հենված նիզակի վրա, աչքը հառում է իր զենք ու զրահին և նայում անընդհատ, երկար ժամանակ։ Այնինչ գիշերը վրա էր հասել և լուսինն այնպես պայծառ էր փայլում, որ շուրջը ցերեկվա պես լուսավոր էր, և հանդիսատեսներին երևում էր ամենը, ինչ որ անում էր միաբանության մեջ մտնող մեր ասպետը։ Այդ միջոցին պանդոկում գիշերող ջորեպաններից մեկի խելքին փչեց ջրի գնալ, որ իր ջորիներին ջրի, իսկ դրա համար պետք էր զենք ու զրահը ջրհորի կոճղից ետ քաշեր։ Դոն Կիխոտը, լսելով սրա ոտնաձայնը, բարձր խոսեց․<br />
<br />
― Ով որ էլ դու լինես, հանդուգն ասպետ, որ մեկնում ես ձեռքդ, երբևէ սրով գոտեպնդված թափառական ասպետներից ամենաարի զենք ու զրահին, խորհի՛ր նախապես, թե ի՜նչ ես անում և չհամարձակվես ձեռք տալ, թե չէ հանդգնությանդ համար կվճարես քո կյանքը։<br />
<br />
Ջորեպանը այդ խոսքերի վրա անգամ գլուխը շուռ չտվեց (և իզուր, որովհետև այդ դեպքում նրա գլուխը ողջ կմնար)։ Ընդհակառակը, նա բռնեց զենք ու զրահի փոկերից և շպրտեց հեռու մի կողմ։ Տեսնելով այդ, դոն Կիխոտը աչքերը հառեց երկնքին և ըստ երևույթին մտքով դիմելով իր տիկնոջը՝ Դուլսինեային, ասաց․<br />
<br />
― Օգնեցեք ինձ, իմ տիկին, այս առաջին վիրավորանքի պահին, որ հասցնում են ձեր ստրկացրած արի սրտին․ մի՛ զրկեք ինձ այս առաջին փորձության ժամին ձեր ողորմածությունից և օգնությունից։<br />
<br />
Արտասանելով այս խոսքերը և այլ սրանց նմանները՝ նա մի կողմ գցեց վահանը, երկու ձեռքով բարձրացրեց նիզակը և այնպիսի ուժով հարվածեց ջորեպանի գլխին, որ վերջինս փռվեց գետնին ամենաողբալի վիճակում․ եթե դոն Կիխոտը մի հարված էլ հասցնելու լիներ, ապա նրա հակառակորդը բժշկի դիմելու կարիք չէր ունենա։ Իր գործը կատարելուց հետո դոն Կիխոտը հավաքեց իր զենքն ու զրահը, դրեց նախկին տեղը և վերսկսեց ետ ու առաջ գնալը՝ նույնքան հանգիստ, ինչպես առաջ։ Մի պահ անց, եղելությունից բոլորովին անտեղյակ (որովհետև առաջին ջորեպանը դեռ ընկած էր՝ շշմած հարվածից) դուրս եկավ երկրորդ ջորեպանը, որ նույնպես ուզում էր ջրել իր ջորիներին և երբ որ կոճղը ազատելու համար նա սկսեց վրայի զենք ու զրահը վերցնել, դոն Կիխոտը, առանց մի բառ արտասանելու և ոչ ոքի օգնությունը չհայցելով, երկրորդ անգամ մի կողմ դրեց վահանը, երկրորդ անգամ բարձրացրեց նիզակն ու վեր բերեց երկրորդ ջորեպանի գլխին՝ այնքան հաջող, որ նիզակը չեղավ երեք կտոր, այլ գանգը՝ չորս։ Աղմուկի վրա վազեվազ հավաքվեցին պանդոկի իջևանողները, որոնց թվում էր նաև պանդակապանը։ Տեսնելով նրանց՝ դոն Կիխոտը բռնեց վահանը, սուրը և բացականչեց․<br />
<br />
Օ՛հ, արքայական գեղեցկություն, ամրություն և ուժ իմ խոշտանգված սրտի։ Հասել է ժամը, երբ դու պետք է քո մենության հայացքը դարձնես քեզնով գերված և այսպիսի վտանգավոր մարտի մեջ մտնող ասպետի վրա։<br />
<br />
Եվ թվում էր նրան, թե այս խոսքերը նրա մեջ այնպիսի արիություն են զարթնեցրել, որ եթե նրա վրա աշխարհիս բոլոր ջորեպաններն էլ հարձակվելու լինեին, նա դարձյալ ոչ մի քայլ չէր նահանջի։ Վիրավորված ջորեպանների ընկերները, տեսնելով իրայիններին գետնին փռված, հեռվից սկսեցին քարկոծել դոն Կիխոտին, որը կարյաց չափ պաշտպանվում էր նրանցից վահանով, բայց կոճղից չէր հեռանում, չկամենալով լքել իր զենք ու զրահը։ Իսկ պանդոկապանը գոռում էր, որ նրանք դադարեն՝ չէ՞ որ նա նախազգուշացրել է նրանց արդեն, որ այս մարդը խելագար է, ամենքին էլ կկոտորի և որպես խելագար անպատիժ կմնա։ Սակայն դոն Կիխոտը ավելի բարձր էր ճչում, ամենքին էլ անպիտան և դավաճան անվանելով, իսկ դղյակի տիրոջը՝ չար ու նենգամիտ, որ թույլ է տալիս թափառական ասպետներին իր իսկ դղյակում այսպիսի վիրավորանքներ հասցնել։ Եվ ավելացնում էր, թե եթե նա արդեն կարգված ասպետ լիներ, նա իսկույն կխրատեր նման դավաճանության համար։<br />
<br />
Իսկ դուք, ստորաքարշ ճորտեր, ձեզ ես պարզապես արհամարհում եմ․ քար շպրտեցեք, մոտեցեք, հարձակվեցեք, ինչքան կամենաք, դուք իսկույն ևեթ կպարգևատրվեք ձեր հանդգնության և անմտության համար։<br />
<br />
Այս ամենը նա ասում էր այնքան սրտոտ ու վճռական, որ հարձակվողներին մեծ երկյուղ պատեց։ Այդ երկյուղի ազդեցության ներքո, այլև պանդոկապանի հորդորի հետևանքով նրանք վերջ ի վերջո դադարեցին քար գցելուց, ապա թե դոն Կիխոտը թույլ տվեց, որ հավաքեն վիրավորներին և վերսկսեց իր հսկումը զենք ու զրահի առջև այնպիսի պաղարյունությամբ, ասես թե ոչինչ չէր պատահել։<br />
<br />
Այս կատակները պանդոկապանին դուր չեկան և գործին վերջ տալու համար նա վճռեց հյուրին անհապաղ մտցնել սատանի այդ ասպետական միաբանության մեջ, քանի դեռ նոր աղետ չի պատահել։ Ուստի նա մոտեցավ դոն Կիխոտին և ներողություն խնդրեց ստոր ճորտերի լկտի վարմունքի համար, որ առանց իր գիտության է եղել, թեև նրանց հանդգնությունը լավ պատժի ենթարկվեց։ Ապա մեկ էլ ասաց, որ դղյակում մատուռ չկա, ասենք իսկի հարկավոր էլ չի, որովհետև արդեն ամեն ինչ գրեթե արված է, որքան որ ինքը տեղյակ է ասպետական ծիսակատարության, ասպետ կարգելու ամբողջ գաղտնիքը ծոծրակին՝ ձեռքով, ուսին՝ սրով հարված հասցնելու մեջ է, իսկ չէ՞ որ այդ կարելի է անգամ բաց դաշտում անել։ Գալով զենքի առջև հսկում կատարելուն, ապա այդ ավարտված է, քանի որ սովորաբար դա տևում է ընդամենը երկու ժամ, իսկ դոն Կիխոտը չորս ժամից ավել է արդեն կանգնել։ Դոն Կիխոտն այս ամենին հավատաց և պատասխանեց, որ պատրաստ է հնազանդելու և խնդրում է ծեսը ըստ կարելվույն շուտ կատարել։ Որովհետև, երբ որ նա կարգված կլինի և մեկն ու մեկի խելքին կփչի դարձյալ հարձակվել նրա վրա, նա դղյակում կենդանի շունչ չի թողնի, խնայելով, դղյակի տիրոջ հարգանքից դրդված, միմիայն նրանց, որոնց համար նա բարեխոս կլինի։<br />
<br />
Այս խոսքերից վախեցած պանդոկապանը, որ խելքը գլխին մարդ էր, իսկույն բերեց տետրը, որի մեջ նա գրի էր առնում, թե ինչքան գարի ու դարման է բաց թողնված ջորեպաններին։ Ապա ուղեկցությամբ մոմի կտոր բռնած մի տղայի և երկու արդեն հիշատակված աղջիկների, նա մոտեցավ դոն Կիխոտին, հրամայեց, որ չոքի և ինչ֊որ ջեռմեռանդ աղոթք կարդալու ձև անելով, ընթերցանության միջոցին բարձրացրեց ձեռքը և ամբողջ թափով խփեց նրա ծոծրակին, ապա նրա իսկ թրով զարկեց նրա ուսին, շարունակելով քթի տակին աղոթքի պես բան մրթմրթալ։ Այդ անելուց հետո նա հրամայեց, որ տիկիններից մեկը գոտեպնդի նրան սրով, մի բան, որ տիկինը կատարեց վարժ և զուսպ կերպով։ Հասկանալի է, թե ինչու նա պիտի ինքն իրեն զսպեր․ այս ծիսակատարության միջոցին նա յուրաքանչյուր վայրկյան քիչ էր մնում ծիծաղից պայթեր։ Այնուամենայնիվ, ասպետի սխրագործությունները, որ նա, նախապատրաստվելով իր կարգվելուն, կատարել էր նրա աչքի առջև՝ բակում, հարկադրում էին ծիծաղը զսպելու։ Գոտեպնդելով նրան թրով՝ բարի տիկինն ասաց․<br />
<br />
― Աստված պարգևի ձեր ողորմությանը բախտ ասպետական գործերում և աջողություն մարտերում։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը հարցրեց նրա անունը, որովհետև նա ապագայի համար կամենում էր գիտենալ՝ ինչ տիկնոջ է պարտական այսպիսի մեծ ողորմածության համար, որպեսզի ժամանակ անց նրա հետ կիսի պատիվները, որոնց նա հույս ուներ հասնելու իր բազկի զորությամբ։ Տիկինը խորին խոնարհությամբ պատասխանեց, որ իր անունը Լա Տոլոսա է, որ ծնվել է Տոլեդոյում, հայրը կոշկակար է, որ ապրում է Սանչո Բրենայի շուկայում և որ որտեղ էլ ինքը լինի, միշտ պատրաստ կլինի ծառայելու և համարելու դոն Կիխոտին իր տերը։ Դոն Կիխոտը խնդրեց նրան, եթե սիրում է իրեն, ողորմածություն շնորհի իրեն՝ այսուհետև իր անվանը ավելացնի դոն և կոչվի դոն Տոլոստա։ Աղջիկը համաձայնեց։ Ապա մյուս տիկինը կապեց խթանը, սրա հետ էլ նույն խոսակցությունը տեղի ունեցավ, ինչպես և առաջինի հետ, որ նրան գոտեպնդեց թրով։ Դոն Կիխոտը հարցրեց, թե ինչ է նրա անունը և նա պատասխանեց, որ իր անունը Լա Մոլիներա է և ինքը Անտեկերզի ազնիվ ջրաղացպանի աղջիկն է։ Սրանից էլ դոն Կիխոտը խնդրեց, ավելացնել իր անվանը դոն և կոչվել դոն Մոլիներա։ Միաժամանակ նա շատ և շատ շնորհակալ եղավ և առաջարկեց իր ծառայությունը։ Երբ որ այս չտեսնված ծեսերը կատարված էին այսպիսի արագությամբ, դոն Կիխոտը աճապարեց ձի հեծնելու՝ այնքան անհամբեր էր նա արկածախնդրությանը։ Նա թամքեց Ռոսինանտին, թռավ վրան և, գրկելով պանդոկապետին, շնորհակալություն հայտնեց կարգելու համար այնպիսի արտասովոր խոսքերով, որ ամենևին հնար չկա վերարտադրելու։ Իսկ պանդոկապանը, ուրախացած, որ նա գնում է, պատասխանեց նրա խոսքերին ավելի կարճ, բայց ոչ պակաս հռետորական ֆրազներով, օթևանի համար բան չվերցրեց և բաց թողեց, որ գնա բարով։<br />
<br />
==Գլուխ IV==<br />
<br />
Այն մասին, թե ինչ պատահեց մեր ասպետին պանդոկից դուրս գալուց հետո<br />
<br />
<br />
Լույսը բացվում էր արդեն, որ դոն Կիխոտը դուրս եկավ պանդոկից և այնքան գոհ, այնքան հպարտ, ուրախությունից այնքան հուզված՝ ասպետ կարգված լինելու համար, որ նրա ձիու կողերն էլ էին զգում ուրախությունը։ Սակայն մտաբերելով պանդոկապանի խորհուրդները անհրաժեշտ պաշարի մասին, որ մարդ պիտի հետը վերցրած լինի, մանավանդ փող ու շապիկները, ― նա վճռեց տուն դառնալ, որ ամեն ինչի պատրաստություն տեսնի և զինակիր գտնի․ այն էլ ասենք, որ նա աչք ուներ իր հարևանի՝ աղքատ և մեծ ընտանիքի տեր մի գյուղացու վրա, որը շատ պիտանի էր թափառական ասպետի զինակրի պաշտոնի համար։ Այս մտքերով նա շուռ տվեց Ռոսինանտին գլուխը դեպի գյուղ, և վերջինս, ասես իր տիրոջ միտքն ըմբռնելով, այնպիսի պատրաստակամությամբ և այնքան թեթև վազ տվեց, որ թվում էր թե նրա սմբակները չեն դիպչում գետնին։ Հազիվ էր դոն Կիխոտը մի քանի քայլ արել, որ նրան թվաց, թե աջ կողմում գտնվող անտառի թավուտից թույլ և աղեխարշ հեծեծանք է լսում։ Եվ լսեց թե չէ, նա ասաց․<br />
<br />
― Շնորհակալ եմ երկնքից ինձ առաքած ողորմության համար։ Ահա դեպքը բերում է ինձ կատարելու ասպետի պարտականությունը և իմ ազնիվ որոշման պտուղը քաղելու՝ անտարակույս իմ օգնության և պաշտպանության կարոտ որևէ տղամարդ կամ կին է հեծեծում։<br />
<br />
Եվ Ռոսինանտի գլուխը շուռ տալով՝ նա փութաց դեպի այն կողմը, որտեղից հեծեծանքի ձայն էր գալիս։ Հենց որ նա մտավ անտառը, նրա աչքին երևաց կաղնուց կապած տասնհինգ տարեկան տղա, որ մինչև գոտետեղին մերկ էր։ Հեծողն էլ հենց սա էր և ոչ առանց պատճառի, որովհետև մի բռի գյուղացի նրան անխնա ծեծում էր կաշվե գոտիով, յուրաքանչյուր հարվածի հետ խրատ ու խորհուրդ տալով։<br />
<br />
― Աչքդ բաց պահիր, ― ասում էր նա, ― իսկ բերանդ՝ փակ։<br />
<br />
― Այլևս երբեք չեմ անի, վարպետ, ― պատասխանում էր տղան, ― երդվում եմ տիրոջ չարչարանքով, որ այլևս երբեք չեմ անի։ Խոսք եմ տալիս ձեզ, որ այսուհետև ավելի լավ կհետևեմ հոտին։<br />
<br />
Տեսնելով այս պատկերը՝ դոն Կիխոտը բացականչեց ցասկոտ ձայնով․<br />
<br />
― Անարժան ասպետ, ամոթ է հարձակվելը նրանց վրա, որոնք ի վիճակի չեն պաշտպանվելու, հեծե՛ք ձին, վերցրե՛ք նիզակը (գյուղացու նիզակը<ref>Սերվանտեսի ժամանակներում գյուղացիները հաճախ ման էին գալիս զինված՝ նիզակներով կամ թրերով։</ref> հենված էր նույն կաղնուն, որից կապված էր նրա մադիանը), և ես կապացուցեմ ձեր վարմունքի ողջ ստորությունը։<br />
<br />
Տեսնելով իր գլխի վերև ինչ֊որ կերպարանք, որի վրա զանազան զենքեր են կախված և որը քիչ է մնում նիզակը խրի իր փորը՝ գյուղացին վճռեց, որ հասել է իր վախճանը, ուստի ահ ու դողով պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյոր ասպետ, տղան, որին ես պատժում եմ, իմ ծառան է, որ այստեղից ոչ հեռու արածեցնում է իմ ոչխարներին։ Նա այնքան բերանբացն է, որ ամեն օր մեկական ոչխարս կորչում է։ Ես նրան պատժում եմ անփութության և չարամտության համար, իսկ նա պնդում է, որ ես այդ չարությունից դրդված եմ անում, որ իր ռոճիկը կտրեմ։ Աստված վկա, նա ստում է։<br />
<br />
― «Ստո՜ւմ է»։ Եվ դու այդ իմ ներկայությամբ ես ասում, ստոր և կոպիտ մարդ,<ref>Որևէ մեկին հրապարակավ ստախոսության մեջ մեղադրելը անքաղաքավարություն էր համարվում ներկա եղողների նկատմամբ։</ref> ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Երդվում եմ մեզ լուսավորող արևով, որ իսկույն նիզակով կծակեմ քեզ։ Անմիջապես վճարիր նրան և մի՛ խոսիր, թե չէ երդվում եմ երկնավոր հորով՝ մեկ հարվածիցս շունչդ կփչես և տեղն ու տեղը կսատկես։ Իսկույն ևեթ արձակիր նրան։<br />
<br />
Գյուղացին գլուխը քաշ արեց և առանց մի բառ արտասանելու արձակեց տղին, իսկ դոն Կիխոտը հարցրեց տղայից, թե տերն իրեն ինքան է պարտ։ Տղան պատասխանեց, թե ինը ամսվան ռոճիկը, հաշվելով ամսական յոթ ռեալ։ Դոն Կիխոտը հաշվեց ― դուրս եկավ վաթսուներեք ռեալ ― և հրամայեց, որ գյուղացին իսկույն քսակը հանի կամ պատրաստվի մահվան։ Ահաբեկված գյուղացին երդվեց իրեն սպառնացող կործանումով և վերհիշեց իր նախընթաց երդումը (թեև նա իսկի չէր էլ երդվել), որ իր պարտքը բնավ այդքան մեծ չէ, որ պետք է հաշվի առնել և այդ գումարից հանել երեք զույգ կոշիկի արժեքը, որ մաշել է ծառան և երկու անգամ արյուն առնելու վճարը, որ արված է եղել նրա հիվանդության պահին և նստել է մեկ ռեալ։<br />
<br />
― Ենթադրենք, թե այդպես է,― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― սակայն ծեծելով նրան անմեղ տեղը, դուք լրիվ ստացել եք թե՛ կոշիկների, թե՛ արյուն առնելու համար, որովհետև եթե նա ճղել է կոշիկի կաշին, որ դուք գնել եք նրա համար, դուք նրա սեփական կաշին եք ճղել։ Եթե դալլաքը արյուն է առել նրա հիվանդության միջոցին, դուք առողջի արյունն եք առնում։ Կնշանակի՝ տեղը դուրս է եկել։<br />
<br />
― Ցավն այն է, սինյոր ասպետ, որ մոտս ձեռաց փող չունեմ։ Թող Անդրեսը հետս գա տուն, և ես կվճարեմ մինչև վերջին ռեալը։<br />
<br />
― Ես նրա հետ գնամ տո՞ւն, ― բացականչեց տղան։ ― Երբե՛ք, սինյոր, Աստված ինձ պահի։ Չեմ էլ մտածի գնալու մասին։ Չէ՞որ նրա հետ մենակ մնանք թե չէ, նա իմ կաշիս կքերթի, ինչպես սուրբ Բարդուղիմեոսինը։<br />
<br />
― Նա այդ չի անի, ― առարկեց դոն Կիխոտը։ ― Բավական է, որ ես նրան հրամայեմ, նա իմ պատիվը կպահի։ Թող միայն նա երդվի ասպետական ուխտով, որին պատկանում է, և ես նրան բաց կթողնեմ և կերաշխավորեմ, որ նա քեզ կվճարի։<br />
<br />
― Խորհեցեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր, թե դուք ի՜նչ եք ասում, ― ասաց տղան։ ― Իմ տերը բնավ ասպետ չէ և ոչ մի ասպետական ուխտի մեջ չի գրված։ Նա Խուան Հալդուդոն է, Կինտանար գյուղի հարուստներից։<br />
<br />
― Դա կարևոր չէ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Հալդուդոն էլ կարող է ասպետ լինել, առավել ևս, որ մեզնից ամեն մեկը իր գործերի զավական է։<br />
<br />
― Դա, իհարկե, ճիշտ է, ― ասաց Անդրեսը, ― միայն թե այդ ի՞նչ գործերի զավակ է իմ տերը, եթե հրաժարվում է վճարել աշխատանքի և ծառայության համար։<br />
<br />
― Ես չեմ հրաժարվում, Անդրես բալիկ, ― ընդհատեց նրան գյուղացին, ― հաճեցեք միայն հետո գալ, և ես երդվում եմ բոլոր ասպետական ուխտերով, որ գոյություն ունեն աշխարհիս երեսին, կվճարեմ ձեզ, ինչպես արդեն ասացի, մինչև վերջին ռեալը, այն նոր֊նոր դրամներով։<br />
<br />
― Թույլատրում եմ ձեզ և ոչ նորերով, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Ես միանգամայն բավարարված կլինեմ, եթե դուք սովորական ռեալներով վճարելու լինեք։ Ձեր երդումը պահեք, հա՜, թե չէ, ես իմ հերթին երդվում եմ, որ կվերադառնամ, կգտնեմ ձեզ և կպատժեմ։ Դուք կարող եք թաք կենալ մողեսի պես, միևնույն է, դարձյալ ես ձեզ կգտնեմ։ Իսկ եթե հաճեիք իմանալ, թե ով է ձեզ այդ հրամայում, ապա իմացած եղեք՝ (հիմա դուք ավելի եռանդուն կկատարեք ձեր խոստումը), ես՝ արի դոն Կիխոտ Լամանչեցին եմ, անարգանք ու անարդարություն պատճառողների վրիժառուն։ Տերը ձեզ հետ, և մի՛ք մոռանա ձեր խոստումն ու երդումը, թե չէ խոստացածս պատիժը վրա կհասնի։<br />
<br />
Այս խոսքերը բերնին՝ նա խթանեց Ռոստինանտին և արագ֊արագ հեռացավ։ Գյուղացին նրան աչքերով ճամփա գցեց և համոզվելով, որ ասպետն անհետացավ անտառի թավուտում և այլևս չի երևում, նա դարձավ իր ծառային և ասաց․<br />
<br />
― Աբա մոտեցիր, Անդրես բալիկ, ես ուզում եմ վճարել քեզ պարտքս, ինչպես հրամայեց այն անարգանք պատճառողների վրիժառուն։<br />
<br />
― Խոսք եմ տալիս ձեզ, ― պատասխանեց Անդրեսը, ― որ ձերդ ողորմածությունը շատ լավ կանի, եթե կատարի այն բարի ասպետի հրամանը։ Աստված նրան հազար տարի կյանք տա իր արիության և արդար դատաստանի համար։ Երդվում եմ սուրբ Ռոկեի անվամբ, որ եթե դուք ինձ վճարելու չլինեք, նա իսկույն կվերադառնա և ձեր հախիցը կգա, ինչպես որ խոստացավ։<br />
<br />
― Ես էլ եմ երդվում, ― պատասխանեց գյուղացին, ― և որովհետև ես քեզ շա՜տ եմ սիրում, ապա իսկույն կավելացնեմ պարտքս, որպեսզի հատուցումն էլ ավել լինի։<br />
<br />
Եվ բռնելով նրա թևից՝ նա տղին կրկին կապեց նույն կաղնուց և գանահարեց՝ հասցնելով տղին կիսամեռ վիճակի։<br />
<br />
― Դե, հիմա, սինյոր Անդրես, ― ասաց գյուղացին, ― դուք կարող եք կանչել անարգանք պատճառողների վրիժառուին և դուք կտեսնեք, թե ձեզ համար նա ինչպե՜ս վրեժ կլուծի։ Ասենք՝ ինձ թվում է, որ ես այդ անարգանքը դեռ լրիվ չեմ հասցրել՝ շա՜տ եմ ուզում ձեր կաշին կենդանի֊կենդանի մաշկած լինել, ինչպես դուք ինքներդ դրանից երկյուղ էիք կրում։<br />
<br />
Վերջ ի վերջո գյուղացին այնուհանդերձ արձակեց տղին և թույլ տվեց, որ նա գնա իր դատավորին որոնի, որպեսզի վերջինս ի կատար ածի իր արտասանած դատավճիռը։ Անդրեսը հուսահատ գնաց, երդվելով որ կգտնի արի դոն Կիխոտ Լամանչեցուն և մանրամասն կպատմի նրան եղելությունը, և տերը հարկադրված կլինի հարյուրապատիկը վճարել։ Բոլոր այս սպառնալիքներով հանդերձ նա գնաց արտասվաթոր, մինչդեռ իր տերը մնաց կանգնած և լիաթոք ծիծաղում էր․ ահա՜ թե ինչպես արի դոն Կիխոտը պատժեց անարգողին։<br />
<br />
Նույն այդ միջոցին մեր ասպետին թվում էր, որ նա գեղեցիկ և վեհ սկիզբ է դրել իր ասպետական սխրագործություններին։ Միանգամայն բավարարված տեղի ունեցածով և ծայր աստիճան գոհ ինքն իրենով՝ նա շարունակում էր գնալ դեպի իր գյուղը, կիսձայն ասելով․<br />
<br />
― Օ՜, գեղեցիկ Դուլսինեա Տոբոսցի, ճշմարտապես դու կարող ես քեզ բոլոր աշխարհիս երեսին ապրող կանանցից երջանկագույնը համարել, օ՜, գեղեցիկդ գեղեցիկներից։ Որովհետև բախտը տվել է քեզ հրամայել, որպես ստրուկի, որ հլու է քո կամքին և քո ցանկություններին, այնպիսի մի խիզախ և հռչակավոր ասպետի, որպիսին ցույց տվեց ինքն իրեն և ցույց է տալու դոն Կիխոտ Լամանչեցին։ Արար աշխարհը գիտի, որ նա երեկ կարգվեց ասպետ, իսկ այսօր արդեն այնպիսի անարգանքի և անարդարության համար վրեժ առավ, որ դեռևս չի հնարել չարամտությունը և չի կատարել խստասրտությունը, որովհետև նա այսօր խլեց պատվազուրկ չարագործի ձեռքից խարազանը, որ առանց որևէ պատճառի գանակոծում էր թույլ պատանուն։<br />
<br />
Այս խոսքերի վրա նա հասավ այն տեղը, որտեղ ճամփան բաժանվում էր չորս ճյուղի և նա իսկույն մտաբերեց, որ թափառական ասպետները սովորաբար կանգ են առնելիս եղել ճամփաբաժաններին և խորհելիս, թե որ ճամփով ընթանան։ Որպեսզի նրանց օրինակին հետևած լինի, նա՛ էլ պահ մի կանգ առավ, սկսեց խորհել դրության մասին, բաց թողեց Ռոստինանտի սանձը, և ենթարկեց իր կամքը քնձռոտ ձիու կամքին, որ հավատարիմ մնալով իր սկզբնական մտադրության, բռնեց գոմը տանող ճամփան։ Մի երկու մղոն կտրելուց հետո դոն Կիխոտը նկատեց մարդկանց մի մեծ խումբ։ Դրանք, ինչպես հետո պարզվեց, Տոլեդոցի վաճառականներ էին, որ անցնում էին Մուրսիա մետաքս գնելու նպատակով։ Վեց հոգի էին և գնում էին գլխներին հովանոց բռնած, ուղեկցությամբ չորս ձիավոր ծառաների և երեք ջորեպան֊տղաների, որ ոտով էին գնում։ Հազիվ էր նրանց նշմարել դոն Կիխոտը, իսկույն նրան թվաց, թե նրան նոր արկած է սպասում։ Եվ կամենալով ամեն բանում, ինչ չափով որ դա հնարավոր էր թվում, հետևած լինի սովորություններին, որոնց մասին նա կարդացել էր վեպերում, նա վճռեց, որ տեղին կլինի այստեղ ի կատար ածել իր խորհած մեկ ծրագիրը։ Ուստի հպարտ ու խիզախ տեսքով նա ոտներն ամրացրեց ասպանդակների մեջ, ավելի ամուր բռնեց նիզակը, կուրծքը ծածկեց վահանով և, կանգ առնելով ճամփի մեջտեղում, սպասեց, որ թափառական ասպետները մոտենան (որովհետև վաճառականներին նա համարում էր թափառական ասպետներ)։ Եվ հենց որ նրանք մոտեցան այնչափ, որ կարող էին նրան տեսնել և լսել նրա ձայնը, նա բարձր ձայնով և հպարտ֊հպարտ ասաց․<br />
<br />
― Ոչ ոք ձեզնից մի քայլ առաջ չի անի, եթե չխոստովանի, որ ամբողջ աշխարհում ավելի գեղեցիկ աղջիկ չկա, քան Լամանչի կայսրուհին, աննման Դուլսինեա Տոբոսցին։<br />
<br />
Լսելով այս խոսքերը և տեսնելով խոսողի տարօրինակ կերպարանքը՝ վաճառականները կանգ առան։ Անծանոթի խոսքերից էլ, կերպարանքից էլ նրանք իսկույն կռահեցին, որ սա խելագար է։ Սակայն նրանք կամեցան իմանալ, թե ինչու է նա պահանջում նրանցից այդպիսի խոստովանություն և նրանցից մեկը՝ կատակ սիրող ու սրամիտ, պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյոր ասպետ, մենք չգիտենք, թե ո՛վ է այդ բարի տիրուհին, որի մասին դուք խոսում եք, մենք ամենայն սիրով և առանց որևէ հարկանդրանքի կճանաչենք և կկատարենք ձեր պահանջը։<br />
<br />
― Եթե ձեզ ցույց տամ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― դուք ճանաչեք այնքան ակներև մի ճշմարտություն, ապա ի՞նչ կլինի ձեր արժանիքը։ Ես հենց պահանջում եմ ձեզնից, որպեսզի դուք առանց նրան տեսնելու հավատաք, ճանաչեք, հաստատեք, երդվեք և պաշտպանեք այդ ճշմարտությունը։ Հակառակ դեպքում ես ձեզ մարտի եմ կանչում անճոռնի՛ և ժպի՛րհ մարդուկներ։ Դուրս եկեք կամ մեկ֊մեկ, ինչպես պահանջում է ասպետական օրենքը, կամ բոլորդ միասին, ըստ ձեր կոչման մարդկանց վատ սովորության․ ես սպասում եմ ձեզ և պատրաստ եմ ըստ արժանվույն դիմավորել ձեզ, հավատացած լինելով, որ կատարելապես արդարացի եմ։<br />
<br />
― Սինյոր ասպետ, ― պատասխանեց վաճառականը, ― բոլոր այս արքայորդիների՝ իմ ուղեկիցների անունից աղաչում եմ ձերդ ողորմածությանը, որպեսզի մենք մեր հոգու վրա մեղք վերցրած չլինենք, ճանաչելով մի բան, որ մենք երբեք չենք տեսել և որի մասին երբեք չենք լսել, նամանավանդ որ դրանով մենք մեծ վնաս հասցրած կլինենք Ալկաբրիայի և Էստրեմադուրայի<ref>Ալկաբրիա ― նոր Կաստիլիայի շրջաններից մեկը։ Էստրեմադուրան Իսպանիայի մի գավառն է՝ ընկած Կաստիլիայից հարավ֊արևմուտք։</ref> կայսրուհիներին և թագուհիներին․ ցույց տվեք այդ կնոջ որևէ պատկերը, անգամ եթե այդ պատկերը ցորենի հատիկից մեծ չլինի՝ չէ՞ որ ասվում է, թե բրդի փոքրիկ մի կտորից ճանաչվում է ոչխարը։ Այդ մեզ միանգամայն կհանգստացնի ու կհամոզի, ձերդ ողորմածությունն էլ բավարարված կլինի՝ ստանալով ցանկացածը։ Մենք հիմա իսկ այնքան հակամետ ենք համաձայնելու ձեզ, որ եթե պատկերի վրա, որ դուք մեզ ցույց կտաք, երևա, թե ձեր տիկնոջ մեկ աչքը կույր է, իսկ մյուսից խրուկ ու ծծումբ է ծորում, միևնույն է, մենք ի հաճույս ձերդ ողորմածության, կճանաչենք ինչ արժանիքներ էլ դուք հաճեք։<br />
<br />
― Ոչինչ էլ նրա աչքից չի ծորում, ստոր սրիկա, ― զայրույթով վառված գոչեց դոն Կիխոտը, ― լսո՞ւմ եք, այդ տեսակ բան չկա։ Թանկագին մուշկ ու համպարի հոտ է բուրում նրանից, և նա բնավ մի աչքով կույր չէ, ոչ էլ կուզ, այլ վայելչակազմ՝ որպես Գուադարամայի իլիկ։<ref>Գուադարամա ― լեռնաշղթա, որ Հին Կաստիլիան բաժանում է Նոր Կաստիլիայից։ Նրա գյուղերում պատրաստում էին այն ժամանակներում մեծ համբավ ձեռք բերած իլիկներ։</ref> Դուք կպատժվեք այն մեծագույն պղծության համար, որով վիրավորեցիք իմ տիրուհու աննման գեղեցկությունը։<br />
<br />
Եվ, ասելով այս խոսքերը, նա նիզակը ճոճեց և կատաղի ու ցասումնալից հարձակվեց իր խոսակցի վրա այնպես, որ եթե վերջինիս բախտից Ռոսինանտը ճամփի կեսին չսայթաքեր և վայր չընկներ, ապա հանդուգն վաճառականի բանը բուրդ կլիներ։ Ռոսինանտը վայր ընկավ, և դոն Կիխոտը գլորվեց մի կողմ։ Չնայած իր թափած ճիգերին, նա ոչ մի կերպ չկարողացավ ոտի ելնել՝ նրան շատ էին խանգարում նիզակը, վահանը, խթանները, սաղավարտը և ծանր, հին զենք ու զրահը։ Ապարդյուն ճգնելով բարձրանալ, նա միաժամանակ շարունակում էր խոսել։<br />
<br />
― Մի՛ք փախչի, վախկոտներ, անպիտաններ, սպասեցեք։ Իմ մեղքը չէ, որ ես վայր ընկա, իմ երիվարն է մեղավոր։<br />
<br />
Ջորեպաններից մեկը, որ, ըստ երևույթին, հեզ բնավորության տեր չէր, լսելով, որ վայր ընկած ասպետը շարունակում է վիրավորանքներ թափել իրենց գլխին, չհամբերեց և վճռեց՝ ի պատասխան, նրա բուրդը գզել։ Նա մոտեցավ դոն Կիխոտին, խլեց նրա ձեռքից նիզակը, կտոր֊կտոր արեց և մի կտորով սկսեց հարվածել մեր ասպետին այնպես, որ չնայած նրա զրահին, ջարդեց նրան, ասես մի ջվալ ցորեն։ Վաճառականները գոռում էին, որ նա դադարի, այլևս չխփի, բայց ջորեպանը ոգևորվել էր և չէր ուզում խաղն ավարտել, մինչև որ չսպառեց իր ցասումի որղջ պաշարը։ Նիզակի կտորները, մեկը մյուսի ետևից վերցնելով նա կոտրում էր՝ հարվածելով գետնին փռված, թշվառական ասպետի մեջքին, որը չնայած կարկուտի պես տեղացող հարվածներին չէր լռում և շարունակում էր սպառնալ երկնքին, երկրին և նրանց, որոնց նա ավազակների տեղ էր դնում։<br />
<br />
Վերջապես ջորեպանը հոգնեց, և վաճառականները շարունակեցին իրենց ճամփան։ Ամբողջ ճամփորդության ընթացքում նրանք ասում ու խոսում էին ծեծ կերած ասպետի մասին։ Դոն Կիխոտը տեսնելով, որ թշնամիները հեռացան, նորից վեր կենալու փորձ արեց։ Սակայն եթե առաջ նա ողջ ու առողջ չէր կարողանում ոտի կանգնել, ապա հիմա՝ ծեծված, կիսամեռ վիճակում, ինչպե՞ս ելներ։ Այնուհանդերձ, նա իրեն երջանիկ էր համարում, երևակայելով, որ հենց այդպիսի ձախորդություններ են պատահում թափառական ասպետներին, և որ ամբողջ մեղքը ձիունն է։ Միայն թե վեր կենալ նա չէր կարողանում, այնքան էին ցավում նրա ոսկորները։<br />
<br />
==Գլուխ V==<br />
<br />
Որ շարունակում է մեր ասպետի ձախորդությունների պատմութմունը։<br />
<br />
<br />
Այսպիսով համոզվելով, որ իրոք ի վիճակի չի տեղից շարժվելու, մեր ասպետը որոշեց դիմել իր սովորական դեղին, այսինքն՝ մտաբերել որևէ դեպք վեպերից։ Եվ նրա խելահեղ երևակայությանը ներկայացավ Բալդովինոյի և մարկիզ Մանտուացու տեսարանը, երբ որ Կարլոտոն վիրավոր Բալդովինոյին թողեց լեռներում․ մի պատմություն, որ լավ ծանոթ է մանուկներին, անհայտ չէ պատանիներին և վայելում է ծերերի սերն ու վստահությունը, և չնայած այդ ամենին, ավելի ստույգ չէ, քան Մոհամմեդի հրաշագործությունները։ Դոն Կիխոտին թվաց, որ այդ պատմությունը շատ սազում է իր ցավալի վիճակին։ Եվ ահա նա սկսեց գլորվել գետնին և խորունկ զգացմունքով կրկնել թույլ ձայնով խոսքեր, որ երգի հեղինակը դրել է վիրավոր Անտառի Ասպետի շուրթերում․<br />
<br />
<poem><br />
Արի՛, ցավս բաժանիր,<br />
Ո՜հ, իմ տիկին փափկասուն,<br />
Մի՞թե ցավս չգիտես,<br />
Կամ թե ինձ չես ափսոսում։<br />
<br />
Շարունակելով այս երգը՝ նա հասավ հետևայլ տողերին․<br />
<br />
Մանտուանի դու իշխան,<br />
Ո՜հ իմ տեր ու հորեղբայր։<br />
</poem><br />
<br />
Բախտն այնպես էր տնօրինել, որ այն պահին, երբ նա հասավ այս տողերին, ճանապարհով պատահմամբ մի գյուղացի էր անցնում, միևնույն գյուղի բնակիչ, որտեղից որ մեր ասպետն էր։ Նա վերադառնում էր ջրաղացից, որտեղ ցորեն էր տարել և, գետնին պառկած մարդ տեսնելով, մոտեցավ ու հարցրեց, թե ո՞վ է նա, ի՞նչն է ցավում և ինչո՞ւ է նա այդքան աղիողորմ հառաչում։ Դոն Կիխոտը երևի կարծեց, թե իր առջև իր հորեղբայր մարկիզ Մանտուացին է և այդ պատճառով ոչ մի բառ չարտասանեց, այլ շարունակեց իր երգը, որ ասում էր նրա դժբախտությունների մասին և կայսրորդու սիրո մասին՝ դեպի իր կինը, մի խոսքով այն ամենը, որ այդ երգում երգվում է։<br />
<br />
Այս բոլոր անմտություններից գյուղացին ապշեց։ Հանելով դոն Կիխոտի երեսկալը, որ ջարդվել էր փայտի հարվածներից, նա սրբեց նրա փոշոտ դեմքը և սրբելուց հետո իսկույն ճանաչեց նրան և ասաց․<br />
<br />
― Սինյոր Կիխադա (որովհետև նա այդպես էր կոչվում, քանի խելքը տեղն էր և խաղաղ հիդալգոյից թափառական ասպետ չէր դառել), այդ ո՞վ է ձերդ ողորմածության բուրդը գզել։<br />
<br />
― Սակայն դոն Կիխոտը, առանց պատասխանելու, շարունակում էր իր երգը։ Ապա թե բարի մարդը ջանասիրությամբ, որքան որ կարող էր, հանեց նրա կրծկալն ու մեջկալը, որպեսզի տեսնի՝ վիրավորված չի՞ նա արդյոք։ Սակայն ոչ վերք, ոչ արյուն երևաց։ Հետո նա բարձրացրեց նրան գետնից և մեծ դժվարությամբ նստեցրեց իր էշի վրա, որովհետև նրան թվում էր, թե հիվանդի համար էշով գնալն ավելի հանգիստ կլինի, քան ձիով։ Վերջապես նա հավաքեց զենքերը, անգամ նիզակի կտորները, այդ ամենը կապեց Ռոսինանտի թամքին, բռնեց ձիու և էշի սանձերն ու ուղևորվեց դեպի գյուղ, խորհելով խելագար խոսքերի մասին, որ արտասանում էր դոն Կիխոտը։ Սակայն դոն Կիխոտն էլ պակաս մտահոգված չէր գնում, այնքան ջարդված ու տրորված էր, որ հազիվ էր կարողանում փալանի վրա նստած մնալ։ Մերթ ընդ մերթ նա խորը հոգոց էր քաշում, որ ասես հասնում էին երկնքին իսկ։ Այդ մղեց գյուղացուն դարձյալ հարց տալու, թե նրա ինչն է ցավում։ Պետք է կարծել, որ ինքը դևն էր հիշեցնում դոն Կիխոտին զանազան պատմություններ, հար ու նման իր սեփական արկածներին․ որովհետև այդ վայրկյանին նա մոռացավ Բալդովինոյին և մտաբերեց, թե ինչպես Անտեկերայի կառավարիչ Ռոդրիգո դե Նարվա՛եսը բռնել էր մավր Աթինդարբ՛նեսին և բանտարկել իր սեփական դղյակում։ Ուստի երբ որ գյուղացին երկրորդ անգամ հարցրեց նրանից, թե ինչպե՞ս է նրա քեֆը և ի՞նչն է ցավում, նա պատասխանեց նույն բառերով և դարձվածքներով, ինչպես գերի Աբենսերա՛եսը<ref>Աբենսերաե՛ս ― արաբերեն Բենի֊Սիրաշ ― հին մավրիտանական տոհմ, որն աչքի ընկնող դեր է խաղացել Գրանադայի պատմության մեջ XV դարում։ Նրա հետ կապված ավանդույթներից մեկը Շատոբրիանի «Les aventures du dernier Abencerage» (հրատ․1826 թ․) վեպի համար թեմա է ծառայել։</ref> պատասխանեց Ռոդրիգո դե Նարվա՛եսին Խորգե դե Մոնտեմայորի «Դիանայի» մեջ, որ մեր ասպետը կարդացել էր։ Եվ նա այնքան աջող գործադրեց իր նկատմամբ այդ տեղը, որ գյուղացին անմտությունների այդ կույտը լսելով, պատրաստ էր հոգին սատանին վաճառելու։ Ահա այստեղ նա գլխի ընկավ, որ իր հարևանը ցնդել է և շտապեց շուտ տուն հասնել, որովհետև դոն Կիխոտի երկար ու բարակ ճառերը նրան սաստիկ ձանձրացրել էին։ Իսկ դոն Կիխոտը ի վերջո հայտարարեց․<br />
<br />
― Իմացած եղեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր դոն Ռոդրիգո դե Նարվաե՛ս, որ գեղեցկուհի Խարիֆան, որի մասին ես նոր ասում էի ձեզ, այժմ չքնաղ Դուլսինեա Տոբոսացին է, ի պատիվ որի ես կատարեցի, կատարում եմ և կատարելու եմ այնպիսի փառավոր սխրագործոըթյուններ, որ ոչ ոք աշխարհիս երեսին չի տեսել, չի տեսնում և չի տեսնի երբեք։<br />
<br />
Գյուղացին դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Ախր հասկացեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր, վա՛յ ինձ, մեղավորիս, որ ես բնավ դոն Ռոդրիգո Նարվաե՛սը չեմ, ոչ էլ մարկիզ Մանտուացին, այլ Պեդրո Ալոնսոն՝ ձեր համագյուղացին, իսկ ձեր ողորմածությունը Բալդովինոն չէ, ոչ էլ Աբինդարբաե՛սը, այլ պատվավոր հիդալգո սինոր Կիխադան։<br />
<br />
― Ես ինքս գիտեմ, թե ով եմ, ― հակաճառեց դոն Կիխոտը, ― այն էլ գիտեմ, թե կարող եմ լինել ոչ միայն այդ ասպետներից մեկն ու մեկը, այլ Ֆրանսիայի տասներկու պերերից և Փառքի ինը այրերից<ref>Փառքի ինն այրեր էին համարվում երեք հրեաներ՝ Հեսու Նավիացին, Դավիթը և Հուդա Մակաբայեցին․ երեք հեթանոսներ՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Հեկտորը, Հուլիոս Կեսարը և երեք քրիստոնյաներ՝ Արթուր թագավորը, Կառլոս Մեծը և Գոտֆրիդ Բուլոնացին։</ref> յուրաքանչյուրը, որովհետև նրանց կատարած սխրագործությունները բոլորը միասին և ամեն մեկն առանձին չեն հավասարվի իմ սխրագործություններին։<br />
<br />
Շարունակելով խոսակցել այս եղանակով՝ նրանք իրիկնադեմին հասան գյուղ։ Սակայն գյուղացին սպասեց, որ բոլորովին մթնի, որովհետև նա չէր կամենում, որ մեկն ու մեկը տեսնի մեր հիդալգոյին՝ ծեծված և հազիվ էշի վրա նստած։ Երբ որ նրա կարծիքով հարմար ժամանակ հասավ, նա ներս մտավ գյուղը և դիմեց դոն Կիխոտի տունը։ Այստեղ բոլորը շփոթմունքի մեջ էին։ Եկել էին երկու նրա մտերիմ բարեկամները՝ տեղական դալլաքն ու քահանան, և խոսում էին տնտեսուհու հետ, որ բարձրաձայն բացականչում էր․<br />
<br />
― Ի՞նչ կասեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր լիցենտիատ Պերո Պերես (այդպես էր քահանայի անունը) իմ տիրոջ դժբախտության մասին։ Ահա՛, երեք օր է, ինչ անհետացան և՛ նա, և՛ նրա քնձռոտ ձին, և՛ վահանը, և՛ նիզակը, և՛ զրահները։ Ա՜խ, ես դժբախտ կին եմ։ Ես այսպես եմ կարծում, և դա նույնպիսի ճշմարտություն է, ինչպիսին է այն, որ մենք ծնվել ենք մեռնելու համար։ Այն անիծյալ ասպետական վեպերը, որ նա շարունակ կարդում էր, նրան խելագարեցրին։ Ես հիմա մտաբերում եմ, որ նա քանիցս խոսելով ինձ հետ, ասում էր, որ ինքն ուզում է թափառական ասպետ դառնալ և գնալ զանազան երկրներ արկածներ որոնելու համար։ Սատանան և Բարրաբասը տանեն բոլոր այդ գրքերը, որ կործանեցի Լամանչի ամենաբանական գլուխը։<br />
<br />
Նույնն էր ասում նաև դոն Կիխոտի քրոջ աղջիկը, որ դեռ ավելացնում էր․<br />
<br />
― Գիտե՞ք, սինյոր վարպետ Նիկոլաս (այդպես էր դալլաքի անունը), հաճախ իմ սինյոր քեռին տարվում էր այդ անիծյալ վեպերի ընթերցանությամբ երկու օր, երկու գիշեր առանց դադարի։ Վերջը նա գցում էր գիրքը, բռնում սուրը և սկսում ծակել պատերը։ Իսկ երբ որ բոլորովին ուժասպառ էր լինում, հայտարարում էր, որ չորս հսկա է սպանել, որոնցից յուրաքանչյուրի հասակը չորս անգամ բարձր է աշտարակից։ Հոգնությունից նա քրտնաթոր էր լինում, իսկ ինքը պնդում էր, որ արյուն է հոսում իր վերքերից, որ նա ստացել է մարտի ժամանակ։ Ապա թե նա խմում էր մի մեծ փարչ սառը ջուր, թարմանում, հանգստանում, և հայտարարում, որ դա ջուր չէր, այլ թանկագին խմիչք, որ բերել է իր բարեկամը և մեծ կախարդ, իմաստուն Էսկիֆեն։ Սակայն այս ամենի մեղքն իմն է, որովհետև ես գլխի չընկա իմ սինյոր քեռու խելագարության մասին նախօրոք հաղորդել ձեր ողորմածություններին․ դուք վերջ կդնեիք, նախքան նա հասավ այս վիճակին, եթե այրեիք բոլոր այս աստվածահակառակ գրքերը (իսկ նա դրանցից շատ ունի), որ արժանի են խառույկի ոչ պակաս, քան հերձվածային գրությունները։<br />
<br />
― Ես նույն կարծիքի եմ, ― վրա բերեց քահանան, ― խոսք եմ տալիս ձեզ, որ վաղն իսկ մենք աուտոդաֆեի կենթարկենք և կմատնենք կրակի, որպեսզի այլևս նրանց ընթերցողներին չհրեն դեպի այնպիսի գործեր, որ, երևի, կատարում է հիմա իմ խեղճ բարեկամը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտն իր ուղեկցի հետ լսեց այս բոլոր խոսակցությունը, և գյուղացու համար բոլորովին պարզվեց իր հարևանի ցավը։ Ուստի նա բարձրաձայն աղաղակեց․<br />
<br />
― Բաց արեք, տիրուհի, ժամանել են ծանր վիրավորված սինյոր Բալդովինը և սինյոր մարկիզ Մանտուացին, նույն ինքը՝ սինյոր մավր Աբինդարրաե՛սը, որին, գերի վարած, բերում է արի Ռոդրիգո դե Նարվաե՛սը՝ Անտեկերի կառավարիչը։<br />
<br />
Բոլորը դուրս վազեցին ձայնի վրա։ Տղամարդիկ ճանաչեցին իրենց բարեկամին, կանայք ― մեկը՝ իր տիրոջը, մյուսը՝ իր քեռուն, և բոլորը վրա տվին, որ գրկեն, մինչդեռ դոն Կիխոտը մնացել էր նստած էշի վրա, որովհետև ոչ մի կերպ չէր կարողանում իջնել։ Նա ասաց․<br />
<br />
― Բոլորդ էլ համբերեցեք, իմ երիվարի երեսից ես ծանր վիրավորված եմ։ Ինձ տարեք դրեք անկողնի մեջ և, եթե հնարավոր է, կանչեցեք իմաստուն Ուրգանդային, որպեսզի նա կապի ու բուժի իմ վերքերը։<br />
<br />
― Ի՜նչ դժբախտություն, տեսա՞ք, ― բացականչեց տնտեսուհին։ ― Սիրտս ճիշտ էր ասում, թե մեր սինյորի որ ոտն է կաղում։ Համեցեք, ձեր գալուստը բարի, ձերդ ողորմածություն, մենք կկարողանանք ձեզ բժշկել և առանց այդ Ուրգանդայի։<ref>Որգանդա ― անթարգմանելի բառախաղ՝ urgada կնշանակե «Ժիր, գործունակ կին (մղորդ)։ Դոն Կիխոտի անկիրթ տնտեսուհին այսպես է աղավաղում կախարդուհի Ուրգանդայի անունը։</ref> Մի անգամ էլ, հազար անգամ էլ անիծվեն այն ասպետական գրքերը, ահա՛ թե նրանք ձերդ ողորմածությանը որտեղ հասցրին։<br />
<br />
Ապա նրանք դոն Կիխոտին տարան֊դրեցին անկողին և ուզում էին կապել նրա վերքերը, սակայն ոչ մի վերք չկար։ Նա բացատրեց, որ պարզապես ցավել է, որովհետև իր երիվար Ռոսինանտի հետ գլորվել է գետին մարտի ամենաթեժ պահին տասը հսկաների դեմ․ ավելի հանդուգն և կատաղի էակներ, նրա ասելով, աշխարհս չի ստեղծել։<br />
<br />
― Պա֊պա֊պա, ― ընդհատեց քահանան, ― մեզանում հսկաներ են երևան եկել։ Երդվում եմ Մադոննայով, վաղն ևեթ, արևը դեռ մայր չմտած, նրանք բոլորը այրված կլինեն։<br />
<br />
Եվ նրանք սկսեցին դոն Կիխոտին հարց ու փորձ անել, սակայն նա չուզեց նրանց բան պատմել, միայն խնդրեց, որ իրեն ուտելու բան տան և հանգիստ թողնեն, որովհետև ամենից շատ ուտելու և քնելու կարիք ունի։ Նրա ցանկությունը կատարեցին, ապա թե քահանան մանրամասն հարց ու փորձ արեց գյուղացուց, թե նա ինչպես գտավ դոն Կիխոտին։ Գյուղացին պատմեց և կրկնեց բոլոր անմտությունները, որ մեր ասպետն ասում էր թե՛ գետնին պառկած, թե՛ էշով գնալիս։ Այս տեղեկություններից հետո մեր լիցենցիատի մեջ առավել ևս ամրցավ իր ծրագիրն ի կատար ածելու ցանկությունը։ Նա այդպես էլ արեց՝ հետևյալ օրը նա անցավ իր բարեկամի՝ դալլաք վարպետ Նիկոլասի ետևից և նրանք երկուսով գնացին դոն Կիխոտի տունը։<br />
<br />
==Գլուխ VI==<br />
<br />
Մեծ ու զվարճալի հետազոտության մասին, որին ենթարկեցին քահանան ու դալլաքը մեր հնարամիտ հիդալգոյի գրադարանը<br />
<br />
<br />
Դոն Կիխոտը դեռ քնած էր։ Քահանան խնդրեց նրա քրոջ աղջկանից այն սենյակի բանալին, որտեղ պահված էին գրքերը՝ այսպիսի մեծ դժբախտության պատճառները, և աղջիկը մեծ պատրաստակամությամբ բանալին հանձնեց։ Բոլորը տնտեսուհու ուղեկցությամբ ներս մտան և տեսան հարյուրից ավելի փոքրադիր գրքեր։ Հենց որ տնտեսուհին տեսավ, որ նրանք ներս մտան, ինքը շուտափույթ դուրս վազեց սենյակից և իսկույն վերադարձավ մի թաս օրհնված ջրով և վրձինով ցանելու համար։<br />
<br />
― Ապա վերցրեք, պարոն լիցենցիատ, ― ասաց նա, ― և ցողեցեք սենյակը, թե չէ մեկն ու մեկը այն անիծյալ կախարդներից, որոնցով այդ գրքերը լիքն են, դուրս կպրծնի և կկախարդի մեզ և վրեժը կհանի, որ մենք ուզում ենք նրանց ջինսը խայտառակել և ջնջել աշխարհիս երեսից։<br />
<br />
Տնտեսուհու պարզամտությունն ստիպեց լիցենցիատին խնդալ, և նա խնդրեց, որ դալլաքը գրեքերը մեկը մյուսի ետևից տա իրեն, որպեսզի ինքը պարզի, թե նրանց մեջ ինչից է խոսվում, չէ՞ որ կարող է պատահել, որ նրանցից մի քանիսը արժանի չլինեն մահապատժի կրակի միջոցով։<br />
<br />
― Չէ, չէ, ― բացականչեց դոն Կիխոտի քրոջ աղջիկը, ― պետք չէ նայել նրանցից և ոչ մեկին, նրանք բոլորն էլ մեր ցավին մեղապարտ են։ Ամենից լավը կլինի, եթե մենք լուսամուտից դուրս թափենք բակը, մի կույտ անենք և վառենք, կամ թե ասենք անասնաբակը ու այնտեղ խարույկ վառենք՝ այնտեղից ծուխը մեզ անհանգիստ չի անի։<br />
<br />
Նույնն էր ասում նաև տնտեսուհին՝ ահա՛ թե որ աստիճան նրանք ծարավի էին այդ անմեղ մանուկների կորստյան։ Սակայն քահանան չմաձայնեց նրանց հետ, և կամեցավ նախապես կարդալ գոնե նրանց վերնագրերը։ Առաջին գիրքը, որ տվեց նրան վարպետ Նիկոլասը, Ամադիս Գաղղիացու պատմությունը դուրս եկավ՝ չորս մասից բաղկացած։ Քահանան ասաց․<br />
<br />
― Ես սրա մեջ տեսնում եմ բախտի մատը, որովհետև լսել եմ, որ սա Իսպանիայում տպագրված առաջին ասպետական վեպն է և որ սրանից են սկիզբ առել ու ծագել բոլոր մյուսները։ Ուստի ես կարծում եմ, որ մենք պետք է անողոքաբար դատապարտենք այրելու, որպես այն բովանդակ չարավնաս աղանդի պարագլխին։<br />
<br />
― Ո՛չ, սինյոր, ― առարկեց դալլաքը, ― իսկ ես լսել եմ, որ այս վեպը լավագույն գործն է այն ամենից, որ երբևիցե գրված է եղել այդ ուղղությամբ, ուստի և, իբրև միակը իր տեսակի մեջ, արժանի է ներման։<br />
<br />
― Այո՛, դուք արդարացի եք, ― պատասխանեց քահանան, ― նկատի կառնենք այդ և առժամապես նրան կբաշխենք կյանքը։ Իսկ հիմա տեսնենք, թե նրա կողքին ինչ կա։<br />
<br />
― Ամադիս Գաղղիացու օրինական որդու՝ Էսպլանդիանի սխրագործությունները,<ref>Սովորաբա այդպես է բացատրվում «Las Sergas de Esplandian» վեպի վերնագիրը․ թեև գույություն ունի sergas բառի ուրիշ բացատրություն ևս, այսինքն՝ «հյուսած գորգեր, գոբելեններ»։ Այդ դեպքում վերնագիրը կունենա «Էսպլանդիանի մետաքսյա գորգեր» նշանակությունը (այսինքն՝ գորգեր, որոնց վրա հյուսված է Էսպլանդիանի սխրագործությունների նկարը։</ref> ― ասաց դալլաքը։<br />
<br />
― Ճշմարիտն ասած, ― նկատեց քահանան, ― հոր արժանիքները չեն փրկում որդուն։ Ապա վերցրեք, տիրուհի տնտեսուհի, բաց արեք լուսամուտն ու բակը նետեցեք՝ նա կդառնա հիմքը պատրաստվող խարույկի։<br />
<br />
Տնտեսուհին ամենամեծ հաճույքով հնազանդեց, և բարի Էսպլանդիանը թռավ բակը, այնտեղ մեծ համբերությամբ իրեն սպառնացող խարույկին սպասելու համար։<br />
<br />
― Իսկ հետո՞, ― ասաց քահանան։<br />
<br />
― Հետևյալը, ― ասաց դալլաքը, ― Ամադիս Հունաստանցին է, ― և ինձ թվում է, որ այս դարակի վրա բոլոր գրքերը Ամադիսի ցեղից են։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ապա թող երթան բակը, ― պատասխանեց քահանան։ ― Ես այնպես եմ ուզում այրել թագուհի Պինտիկինեստրային, Դարինել Հովվին իր էկլոգներով և այդ հեղինակի բոլոր ճոռոմ հիմարությունները, որ եթե ինձ աշխարհ բերող հայրը թափառական ասպետի կերպարանք ընդուներ, ես նրան՝ էլ սրանց հետ կայրեի։<br />
<br />
― Ե՛ս էլ նույն կարծիքի եմ։<br />
<br />
― Դե որ այդպես է, ― ասաց տնտեսուհին, ― ապա բոլորին էլ բակը նետենք։<br />
<br />
Նրան բեռնեցին այդ բազմաթիվ հատորներով, և նա, առանց սանդուղքով իջնելու, ուղղակի լուսամուտից թափեց բակը։<br />
<br />
― Սա՞ ինչ տակառ է, ― հարցրեց քահանան։<br />
<br />
― Սա, ― պատասխանեց դալլաքը, ― դոն Օլիվանտեե դե Լաուրան է։<br />
<br />
― Այս վեպը նույն հեղինակին է պատկանում, որ հորինել է Ծաղկի պարտեզը, ― ասաց քահանան, ― և, ճշմարիտն ասած, ես դժվարանում եմ ասել, թե այս երկու գրվածքից ո՞րն է ավելի ճշմարտապատում, ավելի ճիշտ՝ ո՞րն է պակաս սուտ։ Մի բան կասեմ միայն՝ այս գիրքն էլ բակը կերթա, որպես խենթ ու քմահաճ գրվածք։<br />
<br />
― Այնուհետև՝ Ֆլորիսմարտե Հերկանացին է, ― շարունակեց դալլաքը։<br />
<br />
― Ա՜, ահա թե դուք որտեղ եք, սինյոր Ֆլորիսմարտե, ― բացականչեց քահանան։ ― Ազնիվ խոսք, նա էլ կթռչի բակը, չնայած իր տարօրինակ ծնունդին և զարմանալի արկածներին՝ նրա չոր ու ծանր ոճը ուրիշ բանի արժանի չէ։ Բակը նետեք նրան, տիրուհի տնտեսուհի, սրան էլ նրա հետը։<br />
<br />
― Հաճույքով, սինյոր, ― պատասխանեց տնտեսուհին, մեծ ուրախությամբ կատարելով ամենը, ինչ որ նրան հանձնարարում էին։<br />
<br />
― Ահա՛ և Պլատիր ասպետը, ― ասաց դալլաքը։<br />
<br />
― Սա հին գիրք է և մեջը մի բան չկա, որ արժանի լիներ ներման։ Թող մյուսների հետ երթա, առանց հակաճառության, ― ասաց քահանան։<br />
<br />
Այդ էլ կատարվեց։ Ապա նրանք բաց արին հետևյալ գիրքը և կարդացին վերնագիրը՝ Խաչի ասպետը։<br />
<br />
― Այս գրքի սուրբ վերնագրի համար կարելի էր նրա հեղինակի տգիտությունը ներել։ Սակայն զուր չի ասված՝ «Խաչի ետևը նստած է սատանան»։ Նետեցեք կրակը։<br />
<br />
Դալլաքը մի ուրիշ գիրք վերցրեց և ասաց․<br />
<br />
― Սա Ասպետության հայելին է։<br />
<br />
― Ծանոթ է, ― պատասխանեց քահանան։ ― Մեջը սինյոր Ռեյնալդոս Մոնտալբանացին է թրև գալիս իր ընկերների և բարեկամների հետ, որոնք ավելի գող են, քան ինքը՝ Կակոն և Ֆրանսիայի տասներկու պերերը, իրենց ճշմարտապատում պատմաբան Տուրպինի հետ։ Ճշմարիտն ասած, ես նրանց կդատապարտեի ոչ ավել, մշտենջենական աքսորի, որովհետև նրանցից օգտվել էր իր գրվածքում հռչակավոր Մատեո Բոյարդոն, որից քրիստոնյա բանաստեղծ Լյուդովիկոս Արիոստոն փոխ է առել իր պոեմի հյուսվածքը։ Եթե այս վերջինս գտնվի մեր գրքերի մեջ, և մենք տեսնենք, որ նա ոչ թե իր մայրենի, այլ օտար լեզվով է խոսում, ես ոչ մի հարգանք չեմ տածի դեպի նա․ իսկ եթե նա իր լեզվով խոսելու լինի, ես նրան գլխիս վրա կդնեմ։<ref>Արևելյան վաղեմի սովորություն՝ Սուրբ Գիրքն կամ որևէ հրովարտակի հարգանք արտահայտելու ձև։</ref><br />
<br />
― Ես ունեմ իտալերենը, ― ասաց դալլաքը, ― միայն թե բան չեմ հասկանում։<br />
<br />
― Ձեզ պետք էլ չէ հասկանալ, ― առարկեց քահանան, ― և մենք սիրով կներեինք նույնը սինյոր կապիտանին,<ref>Նկատի է առնվում Խերո՛նիմո դե Ուրտեան՝ Արիոստոյի իսպաներենի վատ թարգմանության հեղինակը։ (1556)։</ref> որովհետև նա հակառակ դեպքում չէր տարածի Իսպանիայում այդ գիրքը՝ այն կաստիլցի դարձնելով, մի բան, որ զրկում է նրան իր բազմաթիվ բնական հատկություններից։ Ասենք նույնն են անում նրանք, ովքեր փորձում են թարգմանել ոտանավորները, որովհետև թարգմանիչներն ինչքան էլ ջանասեր և հմուտ լինեն, նրանք երբեք չեն հասնի այն կատարյալ ձևին, ինչ ձևով նրանք առաջին անգամ ծնվել են։ Ուստի սրա, ինչպես և մնացած ֆրանսիական պատմության գրքերի նկատմամբ, որ գտնվելու լինեն այս գրադարանում, ես առաջարկում եմ այսպես վարվել՝ դարսել չորացած ջրհորի հատակին և այնտեղ պահել, մինչև որ ծանր ու բարակ խորհելուց հետո մենք կորոշենք թե ինչ անենք, բացառությամբ, սակայն, Բերնարդո դել Կարպիոյից, որ անշուշտ այստեղ նույնպես ապաստանած կլինի, մեկ էլ Ռոնսևալից։ Եթե սրանք իմ ձեռքն ընկնելու լինեն, ես իսկույն կհանձնեմ տնտեսուհուն, իսկ նա, առանց ներման նշույլի, կրակի գիրկը կնետի։<br />
<br />
Դալլաքը համաձայնեց սրան և հայտարարեց, որ այս ամենը ճիշտ ու ճշմարիտ է, որովհետև նա գիտեր, որ քահանան այնքան բարի քրիստոնյա է և այնպիսի բարեկամ ճշմարտության, որ ոչ մի բան աշխարհիս երեսին նրան չի կարող հակառակը ասել տալ։ Ապա նա բաց արեց հետևյալ գիրքը՝ դա Օլիվացի Պալմերինն էր, որի կողքին կանգնած էր մի ուրիշը, որի վերնագիրն էր՝ Պալմերին Անգլիացի։ Տեսնելով սրանց՝ լիցենցիատն ասաց.<br />
<br />
― Օլիվացուն իսկույն ևեթ կարելի է ոչնչացնել և այրել, այնպես որ մոխիրն էլ չմնա, իսկ Պալմա Անգլիացուն պահել և պահպանել որպես հազվագյուտ առարկա և նրա համար տուփ պատրաստել, այն տուփի նման, որ Ալեքսանդրը գտավ Դարեհի գանձերում և հատկացրեց Հոմերոսի պոեմները մեջը պահելու համար։ Այս գիրքը, սիրելի խնամի, հարգանքի է արժանի երկու պատճառով՝ մեկ, որ նա ինքնըստինքյան սքանչելի է, ապա կարծիք կա, որ դա մի իմաստուն փորթուգալցի արքայի հեղինակությունն է։ Միրագուրդայի դղյակի բոլոր արկածները գեղեցիկ են և ճարպիկ հնարած, ոճը՝ սահուն ու վճիտ, իսկ խոսակցությունները՝ հմուտ և ճաշակով հարմարեցված խոսողների բնավորության և բնության։ Ուստի ես կարծում եմ, եթե միայն դուք համաձայնելու լինեք, սինյոր վարպետ Նիկոլաս, այս վեպը և Ամադիս Գաղղիացին կարող են խուսափել խարույկից, իսկ մնացածը՝ նայել էլ չարժե՝ թող բոլորն էլ կորչեն։<br />
<br />
― Ոչ, սինյոր խնամի, ― առարկեց դալլաքը, ― իսկ այս հռչակավոր դոն Բելյանի՞սը, որ իմ ձեռքին է։<br />
<br />
― Է՜, սրան, ― պատասխանեց քահանան, ― իր երկրորդ, երրորդ և չորրորդ մասերի հետ պետք է դեղ տալ, որ մաղձից մաքրվի, բացի այդ նրանցից պետք է հանել այն ամենը, որ վերաբերում է Փառքի դղյակին և շատ ուրիշ անհեթեթություններ՝ ավելի ևս վատթար։ Սակայն տանք նրան ժամանակ և եթե նա ուղղվի, այն ժամանակ կորոշենք՝ խիստ վարվել հետը, թե՞ ողորմած լինենք։ Իսկ առայժմս, սիրելի խնամի, տարեք հետներդ տուն, միայն թե մարդու չտաք կարդալու։<br />
<br />
― Ամենամեծ հաճույքով, ― պատասխանեց դալլաքը, և, չկամենալով իրեն այլևս ծանրաբեռնել մնացյալ ասպետական վեպերի քննությամբ, նա կարգադրեց, որ տնտեսուհին հավաքի բոլոր մեծադիր հատորները և գցի բակը։<br />
<br />
Տնտեսուհին ո՛չ հիմար էր, ո՛չ էլ խուլ։ Նա ավելի սիրով կայրեր աշխարհիս բոլոր գրքերը, քան ամենանուրբ քաթան կհյուսեր։ Նա միանգամից ութ հատ խոշոր հատոր խտտելով լուսամուտից դուրս գցեց։ Բայց որովհետև նա շատ էր վերցրել, գրքերից մեկը վայր ընկավ դալլաքի ոտների մոտ։ Սա կամեցավ տեսնել գրքի անունը և կարդաց՝ Հռչակավոր ասպետ Տիրանա Ճերմակի պատմությունը։<br />
<br />
― Տեր ողորմյա, ― գոչեց բարձրաձայն քահանան, ― մի՞թե Տիրանա Ճերմակն այստեղ է։ Շուտով տվեք ինձ նրան, սիրելի խնամի։ Հավատացած եղեք, որ ձեր առջև են հաճույքի գանձ և զվարճալիքների անսպառ աղբյուր։ Նրա մեջ նկարագրված են արի ասպետ դոն Կիրիելեյսոն Մոնտալբանցին, նրա եղբայր Թոմաս Մոնտալբանցին և Ֆոնսեկա ասպետը։ Նրա մեջ պատմված է արի Տիրանտի մարտի մասին շան դեմ, Պլասերդեմիվիդա աղջկա խորամանկության մասին, Ռեսպոսադա այրիի<ref>Մի շարք զավեշտական այլաբանական անուններ։ Quirieleison նշանակում է «տեր ողորմկա», Placerdemavida՝ «իմ կյանքի սփոփանք», Reposoda՝ «հաճայական,գոհացողական»։ </ref> սիրաբանությունների և բանսարկությունների մասին, կայսրուհու մասին, որ սիրահարված է եղել իր կառապան Հիպպոլիտին։ Սուտ ասած չեմ լինի, սինյոր խնամի, ըստ ոճի՝ դա աշխարհիս ամենալավ գիրքն է՝ ասպետներն ուտում, քնում, մեռնում են իրենց մահճակալների վրա, մեռնելուց առաջ կտակ են գրում և հազար ուրիշ օգտակար բաներ, որ այդ տեսակի այլ վեպերում չեն հիշատակվում։ Եվ այնուհանդերձ, ասում եմ ձեզ, հեղինակն արժանի է իր օրերն ավարտելու տաժանակիր աշխատանքի մեջ, որովհետև այդ բոլոր ախմախությունը նա հիմարաբար է գրել։ Վերցրեք այդ գիրքը, կարդացեք և դուք կտեսնեք, որ իմ բոլոր ասածները զուտ ճշմարտություն են։<br />
<br />
― Ես այդպես էլ կանեմ, ― պատասխանեց դալլաքը, ― իսկ մնացած մանր գրքե՞րն ինչ անենք։<br />
<br />
― Դրանք ասպետական վեպեր չեն, ― ասաց քահանան, ― այլ, հավանորեն, ոտանավորների գրքեր են։<br />
<br />
Եվ նրանցից մեկը բաց անելով, նա կարդաց վերնագիրը՝ Դիանա Խորխե դե Մոնտեմայոր։ Ենթադրելով, որ մնացյալներն էլ նույն տեսակ բաներ են, նա ասաց․<br />
<br />
― Սրանք կրակի արժանի չեն, որովհետև չեն պատճառում և երբեք չեն պատճառի այնպիսի վնաս, ինչպես ասպետական վեպերը։ Սրանք զբաղեցնում են մարդու միտքը և ամենևին վտանգավոր չեն։<br />
<br />
― Ա՜խ, սինյոր, ― բացականչեց դոն Կիխոտի քրոջ աղջիկը, ― իսկ ըստ իս, ձերդ ողորմածությունը պետք է նրանց նետեր կրակը մյուսների հետ միասին։ Չէ՞ որ կարող է պատահել, որ իմ սինյոր քեռին, բուժվելով իր ասպետական հիվանդությունից, սկսի ոտանավորներ կարդալ և նրա խելքին փչի հովիվ դառնալ և գնալ թափառելու անտառներն ու դաշտերը, սրինգ փչելով կամ երգ ասելով, կամ, ինչ որ ավելի վատթար է, հենց ինքը բանաստեղծ դառնա, որովհետև ասում են, թե այդ հիվանդությունը ամենից անբուժելին ու վարակիչն է։<br />
<br />
― Աղջիկը ճիշտ է ասում, ― ասաց քահանան։ ― Ավելի լավ կլինի, որ մենք հավաքենք մեր բարեկամի ճամփից այս նոր վտանգն ու գայթակղությունը։ Եվ քանի որ մենք Մոնտեմայորի Դիանայից սկսեցինք, ապա ես կարծում եմ հետևյալը՝ այրել նրան պետք չէ, բայց նրա միջից պետք է դուրս գցել այն ամենը, որ վերաբերում է իմաստուն Ֆելիսիային և անմահական ջրին, և գրեթե բոլոր երկար տողերով գրած ոտանավորները։ Թող որ մնա իրեն արձակը և նման պոեմների միջև առաջինը լինելու արժանիքը։<br />
<br />
― Ապա գալիս է այսպես կոչված Երկրորդ Դիանան, որ հորինել է Սալամանտինցին, ― շարունակեց դալլաքը, ― ահա ևս մի գիրք, որի հեղինակը Գիլ Պոլոն է։<br />
<br />
― Ինչ արած, ― պատասխանեց քահանան, ― Սալամանտինցու Դիանան թող հետևի մյուսներին և բազմացնի այրվելու դատապարտվածների քանակը։ Իսկ Գիլ Պոլոյի Դիանան մենք կպահենք, ինչպես եթե այն հորինած լիներ ինքը Ապողղոնը։ Հետո ինչ կա, սինյոր խնամի, ― ավելացրեց նա, ― պրծնենք, թե չէ ուշ է արդեն։<br />
<br />
― Ահա Սիրո երջանկության տասը գիրքը, որ գրել է սարդինցի բանաստեղծ Անտոնիո դե Լոֆրասոն։<br />
<br />
― Հավատ ընծայեք իմ հոգևոր կոչմանը, ― ասաց քահանան, ― այն պահից, ինչ Ապողղոնը Ապողղոն է կոչվում, մուսաները՝ մուսա, իսկ պոետները՝ պոետ, ավելի զվարճալի և հաճելի գիրք դեռ գրված չի եղել, և դա իր տեսակի լավագույն և արժանագույն հեղինակությունն է բոլոր լույս տեսածներից։ Նա, ով այդ գիրքը չի կարդացել, կարող է հավատացած լինել, որ ոչ մի հռչակավոր բան չի կարդացել։ Ապա դեսը տվեք, սիրալիր խնամի։ Եթե ինձ Ֆլորենցիայի մետաքսից փարաջա նվիրելու լինեին, ես պակաս կուրախանայի, քան այս գյուտից։<br />
<br />
Եվ նա մեծ գոհունակությամբ գիրքը մի կողմ դրեց, իսկ դալլաքը շարունակեց․<br />
<br />
― Հետո գալիս են՝ Իբերիացի հովիվը, Հենարեսի նիմֆերը և Միջոց խանդի դեմ։<br />
<br />
― Սրանց հետ գլուխ դնել չարժե, ― ասաց քահանան, ― հանձնեցեք նրանց աշխարհիկ իշխանության ձեռքը՝ տնտեսուհուն։ Մի՛ք հարցնի ինձնից, թե ինչու, թե չէ մենք երբեք չենք վերջացնի։<br />
<br />
― Այա Ֆիլիդայի հովիվը։<br />
<br />
― Նա բնավ հովիվ չէ, ― նկատեց քահանան, ― այլ իսկական պալատական։ Պահպանեցեք, որպես գանձ։<br />
<br />
― Այս ստվար հատորը, ― շարունակեց դալլաքը, ― խորագրված է՝ Զանազան ոտանավորների գանձարան։<br />
<br />
― Եթե ոտանավորները սակավաթիվ լինեին, ― պատասխանեց քահանան, ― մենք ավելի բարձր կգնահատեինք։ Այդ գիրքը պետք է քաղհան անել և մաքրել տափակ կտորներից, որ ընկել են մեջը խոշոր գործերի հետ։ Ներում շնորհեք, որովհետև հեղինակը իմ բարեկամն է և նրա մյուս գրվածները՝ ավելի վեհ ու հերոսական են։<br />
<br />
― Ահա Լոպես Մալդոնադոյի Ոտանավորների ժողովածուն։<br />
<br />
― Այդ հեղինակը նույնպես իմ բարեկամն է, ― ասաց քահանան, ― նրա ոտանավորները իր շուրթերին հիանալի են, այնպիսի հրապուրիչ ձայն ունի նա։ Ճիշտ է, նրա էկլոգները քիչ ձգձգված են, սակայն չէ՞ որ լավ բանից մարդ միշտ ավելի շատ է ուզում։ Արդ՝ կցենք նրան ընտրյալներին։ Իսկ նրա կողի՞նն ինչ է։<br />
<br />
― Սա Միգուել դե Սերվանտեսի Գաղաթեան է, ― պատասխանեց դալլաքը։<br />
<br />
― Շատ տարի է, ինչ ես բարեկամացել եմ այդ Սերվանտեսին և գիտեմ, որ նա ավելի փորձ ունի դժբախտություններում, քան ոտանավորներում։ Նրա գրքում կա մտահղացում, նա խոստանում է, բայց չի ավարտում։ Սպասենք խոստացած երկրորդ մասին։ Թերևս ուղղված նա կարժանանա վերջապես թողության, որ առայժմ նրան մերժվում է։ Իսկ մինչ այդ պահեք նրան ձեզ մոտ բանտարկված, սինյոր խնամի։<br />
<br />
― Սիրով, ― պատասխանեց դալլաքը։ ― Ահա ևս երեք գիրք՝ դոն Ալոնսո դե Էրսիլյայի Արաուկանան, Խուան Ռուֆոյի, կորդովցի դատավորի՝ Աուստրիադան և վալենսիացի պոետ Կրիստո՛բալ դե Վիրուեսի Մոնսերրատը։<br />
<br />
― Այս երեք գրքերը լավագույններն են այն ամենից, որ գրված է հերոսական ոտանավորով իսպաներեն։ Նրանք ոչնչով պակաս չեն հռչակավոր իտալացի պոետներից։ Պահեցեք նրանց որպես իսպանական պոեզիայի թանկագին գանձարանը։<br />
<br />
Վերջապես քննությունը հոգնեցրեց քահանային և նա առաջարկեց մնացած բոլոր գրքերը այրել առանց խտրության։ Սակայն այդ վայրկյանին դալլաքը մի հատորիկ էլ բաց արեց, որ խորագրված էր Անջելիկայի արցունքները։<br />
<br />
― Ես էլ նրա հետ կարտասվեի, եթե հրամայած լինեի այդպիսի մի գիրք կրակը նետել։ Նրա հեղինակը ամենահռչակավոր պոետներից մեկն է ո՛չ միայն Իսպանիայում, այլև ամբողջ աշխարհում։ Նա մեծ վարպետությամբ թարգմանել է Օվիդիոսի առասպելներից մի քանիսը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ VII==<br />
<br />
Մեր բարի ասպետ դոն Կիխոտ Լամանչեցու երկրորդ արշավի մասին<br />
<br />
<br />
Նույն այդ րոպեին նրանք լսեցին դոն Կիխոտի ձայնը․<br />
<br />
― Այստե՛ղ, այստե՛ղ, ասպետնե՜ր, ― ճչում էր նա, ― հասել է ժամը ցույց տալու, ձեր հզոր բազուկների ուժը։ Այս պալատական ասպետները կամենում են հափշտակել հաղթանակը մրցության մեջ։<br />
<br />
Պետք էր թողնել մնացած գրքերն առանց քննության և դուրս վազել աղմուկ աղաղակի վրա։ Պետք է կարծել, թե Կարոլեան և Լևոն Իսպանացին, դոն Լուիս դե Ավելայի Կայսեր գործերի հետ միասին, որ անշուշտ արժանի են ներման, առանց դատի և հարցաքննության կրակն ընկան, թեև հնարավոր է, որ եթե քահանան նրանց տեսած լիներ, նա այդքան խիստ դատավճիռ չէր արտասանի։<br />
<br />
Ներս մտնելով ննջարանը, նրանք տեսան, որ դոն Կիխոտը արդեն վեր է կացել անկողնից, աղաղակում է, աղմկում և տանում֊բերում, խփում ու ծակում, այնքան առույգ, որ կարծես թե դրանից առաջ նա քնած չի էլ եղել։ Նրան բռնեցին և բռնի դրին անկողնու մեջ, ապա թե նա, մի քիչ հանգստացած, դարձավ քահանային հետևյալ խոսքերով․<br />
<br />
― Ճշմարտապես, սինյոր արքեպիսկոպոս Տուրպին, մեծ ամոթ նրանց, որոնց մենք տասներկու պերեր ենք կոչում, որ նրանք, առանց մի խոսքի, թույլ են տալիս պալատականներին հափշտակել այս մրցության հաղթանակը։ Մինչդեռ երեք օրվա ընթացքում բոլոր հաղթությունները մենք՝ թափառական ասպետներս ենք տարել։<br />
<br />
― Հանգստացեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր խնամի, ― պատասխանեց քահանան։ ― Աստուծով վաղը բախտը կփոխվի և այն, ինչ մենք այսօր կորցրինք, վաղը կվերադարձնենք, դեռ ավելին։ Իսկ հիմա թող ձեր ողորմածությունը մտածի իր առողջության մասին, որովհետև ինձ թվում է, որ դուք, եթե վիրավորված էլ չեք, անշուշտ ծայր աստիճան հոգնած կլինեք։<br />
<br />
― Ոչ, ես վիրավորված չեմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― սակայն իրոք բավական ջարդված ու տրորված եմ։ Այն ապօրինի ծնունդ դոն Ռոլդանը<ref>Ռոլանդ անվան իսպանական ձևը։</ref> ինձ հարվածեց կաղնու բնով և նախանձից դրդված։ Չէ՞ որ ես եմ նրա միակ մրցակիցը ասպետական գործերում։ Սակայն ինձ այլևս Ռեյնալդո Մոնտալբանցի մի՛ կոչեք, անկողնուց վեր կացա թե չէ, ես նրա հախիցը կգամ, ինչպես էլ նա կախարդված լինի։ Իսկ հիմա ինձ համար նախաճաշ բերեք, որովհետև ներկայիս ես ամենից շատ կարոտ եմ կազդուրվելու, իսկ նրանից վրեժ առնելն արդեն իմ գործն է։<br />
<br />
Նրանք այդպես էլ արին՝ դոն Կիխոտի համար ուտելու բան բերին, ապա թե նա կրկին քնեց, իսկ նրանք կրկին զարմացան նրա խելագարությունից։<br />
<br />
Նույն գիշերը տնտեսուհին վառեց բոլոր գրքերը, թե՛ բակը նետածները, թե՛ տանը մնացածները, որոնց մեջ անշուշտ այրվեցին նաև այնպիսիները, որ արժանի են առմիշտ պահելու հանրային դիվաններում։ Սակայն այդպես էր բախտի կամքը, քննությունը կատարված էր անփույթ և այդպիսով գրքերի բախտի վրա արդարացավ առածը՝ մեղավորների երեսից հաճախ տուժում են նաև արդարները։<br />
<br />
Իբրև առաջին դեղ իրենց բարեկամի հիվանդության դեմ քահանան ու դալլաքը խորհեցին պատ շարել և ծածկել գրադարանի դուռը, այնպես որ վեր կենալուց հետո նա չկարողանա գտնել գրքերը (նրանք հույս ունեին, որ վերացնելով պատճառը, կվերացնեն նաև հետևանքները)։ Իրար մեջ որոշված էր ասել դոն Կիխոտին, որ մի կախարդ թռցրել է սենյակը, գրքերն էլ հետը։ Այդ ամենը կատարվեց մեծ փութկոտությամբ։ Երկու օր անց դոն Կիխոտը վեր կացավ և նրա առաջին գործը գնալ գրքերին նայելն էր։ Չգտնելով տեղը, որտեղ նրանք գտնվում էին, նա սկսեց թափառել ողջ տունը և որոնել նրանց բոլոր սենյակներում։ Նա մոտենում էր այն տեղին, որտեղ առաջ դուռ կար, և լռելայն ձեռք էր տալիս մատներով, աջ ու ձախ նայում։ Վերջապես երկար փնտրուքներից հետո նա հարցրեց տնտեսուհուց, թե որ կողմն է մատենադարնը։ Իսկ սա, նախապես սովորեցրած լինելով՝ պատասխանեց․<br />
<br />
― Մատենադարա՞նը։ Այդ ի՞նչ եք որոնում, ձերդ ողորմածություն։ Մատենադարան չկա՜, և ո՛չ մի գիրք՝ դևն այդ ամենն տարել է։<br />
<br />
― Իսկի էլ դևը չի, ― առարկեց քրոջ աղջիկը, ― այլ կախարդը։ Եկավ մի գիշեր ամպի վրա բազմած, ձեր ողորմության պարտեզից գնալուց հետո և իջնելով վիշապից, որի վրա հեծել էր, ներս մտավ մատենադարանը և էլ չգիտեմ, թե ինչ արեց նա այնտեղ, միայն թե պահ մի անց կտուրից թռավ դուրս, իսկ տունը լցվեց ծխով։ Երբ որ մենք սիրտ արինք նայելու, թե ինչ արեց նա, արդեն ոչ գիրք կար, ոչ սենյակ։ Ե՛ս էլ, տնտեսուհի՛ն էլ, միայն մի բան ենք լավ հիշում՝ երբ որ այդ չար ծերուկը թռչում֊գնում էր, նա բարձրաձայն գոռաց թե՝ գաղտնի թշնամանքից գրքերի և սենյակի տիրոջ դեմ նա մեծ վնաս հասցրեց և թե մենք հետագայում կտեսնենք, թե ինչ վնաս։ Եվ նա ավելացրեց, որ կոչվում է իմաստուն Մունյատոն։<br />
<br />
― Մունյատոն չէ, այլ Ֆրեստոն, ― ընդհատեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ես ի՞նչ իմանամ, ― պատասխանեց աղջիկը, ― Ֆրեստոն է, թե Ֆրիտոն, հիշում եմ միայն, որ անունը վերջանում էր տոն֊ով։<br />
<br />
― Այդպես է որ կա, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― դա մի իմաստուն կախարդ է, իմ ոխերիմ թշնամին, որ ոխ ունի, որովհետև իր արվեստի և գրքերի շնորհիվ նա իմացել է, թե հասնելու է ժամը, և ես մենամարտելու եմ մի ասպետի հետ, որին նա հովանավորում է և թե ինձ վիճակված է հաղթելու՝ հակառակ նրա բոլոր ճիգերին։ Ահա թե ինչու նա աշխատում է ինձ ամեն տեսակ անախորժություն պատճառել։ Սակայն հավատացնում եմ, որ նա սխալվում է և չի խուսափի երկնքի նախախնամությունից։<br />
<br />
― Ո՞վ կարող է կասկածել որ, ― ասաց քրոջ աղջիկը։ ― Սակայն ձերդ ողորմածություն, սինյոր քեռի, ո՞վ է հարկադրում ձեզ մտնելու բոլոր այդ կռիվների մեջ։ Ավելի լավ չէ՞ տանը խաղաղ նստել, քան թափառել աշխարհովս մեկ՝ թռչնի կաթ որոնելու համար։ Խոմ գիտեք՝ պատահում է, որ մարդ բրդի հետևից է ընկնում և ինքն է խուզված վերադառնում։<br />
<br />
― Ա՜խ, քրոջ աղջիկ, ― բացականչեց դոն Կիխոտը, ― ի՜նչ վատ ես դու այդ բանը հասկացել։ Առաջ քան ինձ խուզեն, ես ինքս կպոկեմ և կփետեմ բոլորի միրուքը, ովքեր միայն հանդգնեն իմ մի հատիկ մազին դիպչելու։<br />
<br />
Կանայք որոշեցին այլևս չառարկել, որպեսզի չդրդեն նրա զայրույթը։<br />
<br />
Սրանից հետո դոն Կիխոտը ամբողջ տասնհինգ օր խաղաղ նստեց տանը՝ ոչ մի բանով չարտահայտելով իր ցանկությունը շարունակելու իր առաջվա գժությունները։ Այդ օրերի ընթացքում նա քանիցս զվարճալի զրույցներ ունեցավ իր երկու բարեկամների՝ քահանայի և դալլաքի հետ, այն մասին, թե աշխարհս ոչ մի բանի այնքան կարիք չունի՝ ինչքան թափառական ասպետների, և թե ինքը պիտի հարություն տա թափառական ասպետությանը։ Երբեմն քահանան ընդդիմախոսում էր նրան, իսկ երբեմն առերես համաձայնում, որովհետև առանց այդ խորամանկությունը բանեցնելու հնարավոր չէր լինի ապացուցելու նրան իր մոլորությունը։<br />
<br />
Միևնույն միջոցին դոն Կիխոտն սկսեց համոզել մի գյուղացու, իր հարևանին, բարի մի մարդու (եթե կարելի է այդպիսի մի անուն տալ, աղքատ մի մարդու), բայց ծերը պակաս։ Վերջ ի վերջո նա այնքան համոզեց, այնքան խոսեց ու խոստացավ, որ խեղճ գյուղացին համաձայնեց գնալ նրա հետ, որպես զինակիր։ Ի միջի այլոց դոն Կիխոտը նրան խորհուրդ տվեց երկար ու բարակ չխորհել և անմիջապես ելնել թափառելու։ Ձեռնտու կլինի, որովհետև կարող է մի այնպիսի արկած պատահի, որ ինքը ձեռաց մի կղզի կնվաճի և նրան կնշանակի կառավարիչ։ Այս և նման խոստումների ազդեցության տակ Սանչո Պանսան (այդպես էր կոչվում գյուղացին) թողեց կնոջն ու երեխաներին և մտավ ծառայության իր հարևանին, իբրև զինակիր։<br />
<br />
Ապա դոն Կիխոտը սկսեց փող հավաքել՝ մի բան ծախեց, մյուսը գրավ դրեց և մեծ վնասով բավական գումար հավաքեց։ Բացի այդ, իր բարեկամներից մեկից նա փոխ վերցրեց մի կլոր վահան, կարգի բերեց, ինչքան կարող էր, ջարդված սաղավարտը և նախազգուշացրեց իր զինակիր Սանչոյին, որ այսինչ օրն ու ժամը նա մտադիր է ճամփա ընկնելու, այնպես որ ինքն էլ պատրաստություն տեսներ։ Դոն Կիխոտը հատկապես պնդում էր, որ Սանչոն չմոռանա ճամփորդական պայուսակ վերցել։ Վերջինս խոստացավ, որ չի մոռանա և ասաց, որ իր երևելի էշն էլ կվերցնի հետը, որովհետև ոտով գնալու համար իր կազմվածքն այնքան էլ հարմար չէ։ Այդ հանգամանքը մի քիչ շփոթեցրեց դոն Կիխոտին, և նա աշխատում էր մտաբերել՝ ունեցե՞լ են արդյոք թափառական ասպետները զինակիրներ, որոնք էշով են գնալիս եղել, սակայն միտքը ոչ մի դեպք չէր գալիս։ Այնուհանդերձ նա համաձայնեց, հավատացած լինելով, որ առաջին իսկ հարմար դեպքում, առաջին իսկ հանդիպումի պահին որևէ անպարկեշտ ասպետի հետ, նրանից կխլի ձին և այդ ավելի պատվավոր կենդանին կտա իր զինակրին։ Վերջապես նա շապիկների և այլ անհրաժեշտ իրեղենների պաշար տեսավ՝ հետևելով պանդոկապանի տված խորհուրդներին։ Երբ որ ամեն ինչ կազմ ու պատրաստ էր, մի գիշեր նրանք երկուսով աննկատ դուրս եկան գյուղից։ Սանչոն անգամ մնաք բարով չասաց կնոջն ու երեխաներին, իսկ դոն Կիխոտը՝ տնտեսուհուն ու քրոջ աղջկան։ Ողջ գիշերը նրանք առաջ ընթացան, այնպես որ երբ լույսը բացվեց, այլևս երկյուղ չկար, որ նրանց կարող են գտնել, եթե որոնելու էլ լինեն։<br />
<br />
Սանչո Պանսան, բեռնավորված պայուսակով և տիկով, բազմել էր իր էշի վրա, ասես պատրիարք լիներ։ Նա շատ էր ուզում շուտով խոստացած կղզու կառավարիչ դառնալ։ Դոն Կիխոտը պատահմամբ շուռ տվեց այն ճամփի վրա, որով նա գնաց առաջին անգամ, այսինքն՝ Մոնտելի հովիտը, միայն թե հիմա նա ավելի հաճույքով էր գնում, որովհետև ժամը վաղորդյան էր և արևի շեղ ճառագայթները նրան անհանգիստ չէին անում։ Այստեղ Սանչո Պանսան ասաց իր տիրոջը․<br />
<br />
― Տեսեք հա՜, ձերդ ողորմածություն, սինյոր թափառական ասպետ, չմոռանաք ձեր խոստումը կղզու վերաբերյալ՝ ինչքան էլ մեծ լինի, ես գիտեմ, թե ինչպես կկառավարեմ։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Իմացած եղիր, իմ բարեկամ Սանչո Պանսա, որ հին ժամանակվա թափառական ասպետների միջև շատ տարածված սովորույթ է եղել իրենց զինակիրներին նշանակելու նվաճած կղզիների կամ թագավորությունների կառավարիչ, և ես հաստատ որոշել եմ այդ գովելի սովորույթը վերականգնել։ Ավելին, ես կամենում եմ ավելի հեռուն գնալ՝ իմ նախորդները երբեմն կամ ավելի ճիշտ՝ միշտ սպասում էին, մինչև որ իրենց զինակիրները ծերանան և ծառայությունից ուժասպառվեն, շատ դժնի օրեր և ավելի վատթար գիշերներ անց կացնեն, ապա թե շնորհում էին նրանց որևէ հովտի կամ գավառի մարկիզություն կամ կոմսություն և նույնիսկ ավելի պակաս բան։ Իսկ ես, ― եթե մենք երկուսս էլ կենդանի մնացինք, ― հնարավոր է, որ մի վեց օրից նվաճեմ այնպիսի թագավորություն, որին հպատակված լինեն մի քանի ուրիշները և, որ քեզ ավելի հարմար գա, կտամ քեզ՝ թագադրելով քեզ արքա։ Չկարծես, թե ես չափազանցում եմ թափառական ասպետներին այնպիսի պատմություններ ու դեպքեր են պատահում, որ ոչ ոք ո՛չ տեսել է, ո՛չ երևակայել, այնպես որ ես հեշտությամբ կարող եմ նվիրել քեզ խոստացածիցս էլ ավելին։<br />
<br />
― Ասել է թե, ― պատասխանեց Սանչոն, ― եթե, ոնց որ ձերդ ողորմածությունն է ասում, ես հրաշքով թագավոր դառնամ, իմ կնիկս էլ, Խուանա Գուտիերրեսը, առնվազն թագուհի կլինի, իսկ բալիկներս՝ թագաժառանգեր։<br />
<br />
― Ո՞վ է կասկածում որ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ես եմ կասկածում, ― պատասխանեց Սանչո Պանսան, ― որովհետև, եթե Աստծու կամոք թագերը անձրևի պես թափվելու լինեին երկրի վրա, այն ժամանակ էլ, կարծեմ, ոչ մեկը Մարի Գուտիերրեսի գլխին չէր գա։ Ախր նա, ինչպես թագուհի, երկու գրոշ չարժե։ Կոմսությունը՝ այ դա՛, թերևս, նրան սազեր, այն էլ Աստծո օգնությամբ։<br />
<br />
― Է՛հ, այդ գործում ապավինիր Աստծուն, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ Աստված նրան կտա այն, ինչ իրեն ավելի հարմար լինի։ Իսկ դու մի նվաստացնի քեզ և ավելի պակասով, քան նահանգապետությամբ, մի՛ բավարարվիր։<br />
<br />
― Մտքովս էլ չի անցնի, տեր իմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― մանավանդ որ ես այնպիսի հզոր տեր ունեմ, ինչպես ձերդ ողորմածությունն է՝ անշուշտ դուք կնվիրեք ինձ այն, ինչ որ ինձ ավելի հարմար ու հաճելի լինի։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ VIII==<br />
<br />
Փառավոր հաղթանակի մասին, որ տարավ արի դոն Կիխոտը սարսափելի և աներևակայելի արկածում քամաղացների դեմ, ինչպես և այլ անցքերի մասին, որ արժանի են հաճելի հիշատակության։<br />
<br />
<br />
Այստեղ նրանք տեսան երեսուն թե քառասուն քամաղաց՝ կանգնած դաշտի մեջ։ Նկատելով նրանց՝ դոն Կիխոտն ասաց իր զինակրին․<br />
<br />
― Բարի բախտը ավելի լավ է ղեկավարում մեր գործերը, քան մենք կարող էինք ցանկանալ։ Այն կողմը նայիր, Սանչո Պանսա բարեկամ, տեսնո՞ւմ ես, այնտեղ երեսուն ահեղ հսկաներ, գուցե էլ ավելի։ Իսկույն ես կմարտնչեմ նրանց դեմ և կկոտորեմ բոլորին, մինչև վերջինը։ Այս ավարը կդառնա մեր հարստության սկիզբը, որովհետև այս մարտն արդար է և հաճո Աստծուն, որ սույն չար սերմը վերացած լինի աշխարհի երեսից։<br />
<br />
― Ի՞նչ հսկաներ են որ, ― հարցրեց Սանչո Պանսան։<br />
<br />
― Այն, որ քո առջև են, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Տեսնո՞ւմ ես, ինչ ահագին ձեռներ ունեն։ Ոմանց ձեռների երկարությունը գրեթե երկու մղոն է։<br />
<br />
― Հավատացեք, ձերդ ողորմածություն, ա՛յն, ինչ այստեղ երևում է, իսկի էլ հսկաներ չեն, այլ քամաղացներ, իսկ ա՛յն, ինչ դուք ձեռների տեղ եք դնում, թևեր են, որ պտույտ են գալիս քամուց և պտտացնում ջաղացքարերը։<br />
<br />
― Իսկույն երևում է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որ արկածների գործում դու դեռ սկսնակ ես։ Այդ ― հսկաներ են։ Եթե դու վախենում ես, ապա մի կողմ քաշվիր և աղոթք ասա, իսկ ես այդ միջոցին կմտնեմ դժնակ և անհավասար մարտի մեջ նրանց դեմ։<br />
<br />
Այս խոսքերով նա խթանեց Ռոսինանտի կողերը, առանց Սանչոյի ճիչերին ուշ դարձնելու, որ հավատանցում էր նրան, որ անտարակույս նա ոչ թե հսկաների վրա կհարձակվի, այլ քամաղացների վրա։ Դոն Կիխոտը, հաստատ համոզված լինելով, որ իր առջև հսկաներ են, ականջ չդրեց իր զինակիր Սանչոյի ճիչերին և չճանաչեց ջրաղացները, չնայած որ սրանք բոլորովին մոտիկ էին։ Նա թռչում է առաջ՝ բարձրաձայն բացականչելով․<br />
<br />
― Մի՛ք փախչի, վատահոգի և ստոր արարածներ, որովհետև ձեզ վրա հարձակվողը մեն֊մենակ ասպետ է։<br />
<br />
Այդ միջոցին թեթև քամի բարձրացավ և ահագին թևերն սկսեցին պտտվել։ Նկատելով այդ՝ դոն Կիխոտը շարունակեց․<br />
<br />
Եթե դուք ավելի շատ ձերներ ունենայիք, քան ինքը՝ հսկա Բրիայերը և դուք թափահարեիք նրանք, դարձյալ չէիք կարող խուսափել հատուցումից։<br />
<br />
Այս ասելով և հոգին տիկին Դուլսինեային պահ տալով, խնդրելով նրա օգնությունը վտանգավոր վայրկյանին՝ նա՝ ծածկված վահանի ետևը, նիզակը ճոճելով, բաց թողեց Ռոսինանտի գլուխը, հարձակվեց մերձագույն քամաղացի վրա և նիզակը խրեց նրա թևը։ Այդ րոպեին քամին թափով պտույտ տվեց թևը և թևը փշուր֊փշուր անելով նիզակը, քաշեց իր ետևից և՛ ձիուն, և՛ ձիավորին, որոնք ամենաթշվառական վիճակում դեն թռան բավական հեռու տեղ։ Սանչոն իր էշի ողջ արագությամբ շտապեց իր տիրոջը օգնության և մոտենալով համոզվեց, որ տերը ի վիճակի չէ տեղից շարժվելու՝ այնքան ուժգին էր նա Ռոսինանտի հետ գետին տապալվել։<br />
<br />
― Տեր ողորմյա՛, ― բացականչեց Սանչոն, ― չէ՞ի ասում ձեզ, ձերդ ողորմածություն, որ ավելի զգույշ լինեք, և որ դրանք քամաղացներ են։ Ախր դա միայն ա՛յն մարդու համար չի պարզ, որի գլուխը ջրաղաց է։<br />
<br />
― Լռի՛ր, Սանչո բարեկամ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ Ռազմական արհեստը, ավելի քան որևէ այլ բան, ենթակա է բախտի փոփոխականության։ Նամանավանդ որ, թվում է ինձ, (ասենք, իրոք հենց այդպես էլ է), այդ իմաստուն Ֆրեստոնը, որ փախցրեց իմ առանձնասենյակն ու գրքերը, հսկաներին էլ քամաղացներ դարձրեց, որպեսզի հաղթանակի փառքից ինձ զրկած լինի․ այդ աստիճան ուժգին է նրա թշնամանքը իմ նկատմամբ։ Սակայն վաղ թե ուշ նրա չար դյութանքը տեղի պիտի տա իմ թրին։<br />
<br />
― Թո՛ղ Աստծու կամքը լինի, ― պատասխանեց Սանչոն։ Ապա նա օգնեց իր տիրոջը վեր կենալ և նորից հեծնել Ռոսինանտը, որի առաջին ոտները գրեթե ջարդված էին։ Չզրուցելով այդ արկածի շուրջը, նրանք առաջացան Պուերտո Լապիսեի ճամփով, որովհետև, դոն Կիխոտի ասելով, այնտեղ նրանց սպասում էին բազմաթիվ ու զանազան արկածներ, քանի որ այդ վայրում ճամփան շատ բանուկ է։ Մի բան միայն նրան վշտացնում էր՝ նիզակի կորուստը։ Իր ցավը Սանչոյին բաց անելուց հետ նա ասաց․<br />
<br />
― Ես կարդացել եմ, միտս է գալիս, Դիեգո Պերես դե Վարգաս անունով մի իսպանացի ասպետ, որի նիզակը մարտի միջոցին կոտրվեց։ Նա կոտրեց կաղնի ծառից մի ծանր ճյուղ, թերևս հենց բունը և այդ մահակով այնքան սխրագործություններ կատարեց այդ օրը և այնքան մավրեր սպանեց, որ նրան Մահակ անվանեցին և այն օրից ի՛նքն էլ, նրա սերո՛ւնդն էլ կոչվում են Վարգաս Մահակ։ Նրա համար եմ այդ ասում քեզ, որ ես էլ առաջին իսկ ճամփին մեզ հանդիպած կաղնուց կկոտրեմ մի ճյուղ ― իսկ և իսկ Վարգասինի նմանը ― և այդ ճյուղը ձեռքիս, հույս ունեմ, որ կկատարեմ այնպիսի մեծ սխրագործություններ, որ դու կօրհնես բախտը, որ քեզ արժանացրել է պատվին լինելու մասնակից և վկա այդ գործերի, որոնք հետագայում անհավանական են թվալու։<br />
<br />
― Ամեն ինչ Աստծո ձեռին է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես հավատում եմ ամենին, որ ձեր ողորմածությունը պատմում է։ Միայն թե ուղիղ նստեցեք, թե չէ ասես բոլորովին կախ ընկած լինեք մի կողքի․ երևի վայր ընկնելը ձեզ սաստիկ ցավ է պատճառել։<br />
<br />
― Այո, այդ ճիշտ է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և եթե ես չեմ գանգատվում ցավից, ապա նրանից է, որ թափառական ասպետներին վայել չէ գանգատվել վերքերից, թեկուզ նրանց աղիքները դուրս գալու լինեն։<br />
<br />
― Դե որ այդպես է, ես ասելիք չունեմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― սակայն մենակ Աստծուն է հայտնի, թե ես ինչքան կուրախանայի, եթե ձերդ ողորմածությունը գանգատվեր, երբ որ մի տեղը ցավի։ Գալով ինձ՝ ես ամենաչնչին ցավից կճչամ, եթե միայն չգանգատվելու կանոնը չի վերաբերում նաև թափառական ասպետների զինակիրներին։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը չկարողացավ ծիծաղը պահել իր զինակրի պարզամտությունից, որ Սանչոյին թույլ է տրվում հեծել երբ և ինչպես կամենա, ունենալով պատճառ, թե առանց պատճառի, քանի որ ասպետական գրքերում նա մինչև հիմա հակառակ ցուցմունքների չի հանդիպել։ Սանչոն նկատեց, որ ժամանակ է արդեն բան ուտելու։ Դոն Կիխոտը պատասխանեց, թե ինքն առայժմս չի ուզում, բայց թե Սանչոն կարող է ուտել, երբ որ կամենա։ Տիրոջ թույլտվությունն առնելով, Սանչոն ավելի հարմար նստեց էշի վրա և պայուսակից հանելով իր պատրաստած պաշարը, սկսեց ուտել՝ շարունակելով կամաց֊կամաց գնալ դոն Կիխոտի ետևից։ Մերթ ընդ մերթ նա բերանը դնում էր տկին այնպիսի հաճույքով, որ նրան կնախանձեր յուրաքանչյուր ղոչաղ միկիտանչի Մալագայում։ Այսպես, դանդաղ քայլով, տմբտմբալով և կում֊կում գինի խմելով՝ նա իսպառ մոռացավ բոլոր խոստումների մասին, որ տվել էր նրան դոն Կիխոտը, և թվում էր նրան, թե արկածների որոնումներով թափառելը, անգամ վտանգավոր արկածների, բնավ աշխատանք չէ, այլ զուտ հաճույք։<br />
<br />
Վերջապես, երբ որ վրա հասավ գիշերը, մեր ճամփորդները պառկեցին ծառերի տակ, և դոն Կիխոտը, կոտրելով մի չորացած ճյուղ, որը մի կերպ կարող էր փոխարինել նիզակը, կպցրեց երկաթե ծայրը, որ պոկել էր կոտրած նիզակից։ Ամբողջ այդ գիշերը նա աչքերը խուփ չարեց, խորհելով իր տիրուհու՝ Դուլսինայի մասին, որպեսզի ոչ մի բանով տարբերված չլինի ասպետներից, որոնց մասին նա կարդացել էր վեպերում։ Քանի՜֊քանի՜ անքուն գիշերներ են անցկացրել նրանք անտառներում և անապատներում խորասուզված հուշերի մեջ իրենց սրտի սիրուհիների մասին։ Բոլորովին այլ կերպ անց կացրեց գիշերը Սանչոն։ Սրա փորը լիքն էր, այն էլ ցիկորի ջրով չէր լի,<ref>Այն ժամանակներում ընդունված սովորական քնաբեր միջոց, որն ավելի թույլ էր ներգործում, քան գինին։</ref> ուստի նա մեռածի պես քնեց մինչև առավոտ։ Եվ եթե դոն Կիխոտը նրան մի քանի անգամ ձայն չտար, նա չէր զարթնի ո՛չ արևի ճառագայթներից, որ ընկել էին նրա երեսին, ո՛չ էլ բազմաթիվ թռչունների ճռվողյունից, որ խնդությամբ ողջունում էին նոր օրվա ծագումը։ Ւսկ վեր կենալով, նա նախ և առաջ բերանը տարավ տկին և նկատելով, որ երեկվա պես կլորիկ չէ, վշտացավ, որովհետև նրան թվում էր, որ այդ պակասը շուտով չի աջողի լրացնել։ Դոն Կիխոտը չկամեցավ նախաճաշել, որովհետև, ինչպես մենք արդեն ասացինք, նա սնվում էր լոկ անուշ հուշերով։ Նրանք առաջ ընթացան Պուերտո Լապիսի ճամփով և ժամի երեքին մոտ կիրճին հասնելու վրա էին։ Տեսնելով հեռվից կիրճը՝ դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Այստեղ, եղբայր Սանչո Պանսա, մենք կարող ենք մեր ձեռները մինչև արմունկ կոխել արկած ասածիդ մեջ։ Սակայն նկատի ունեցիր՝ աշխարհիս ի՜նչ չարաչար վտանգների մեջ էլ ընկնելու լինեմ, դու չպիտի թուր քաշես ինձ պաշտպանելու համար, բացառությամբ միայն, եթե տեսնելու լինես, որ վրաս հարձակվող թշնամին ամբոխ է, թշվառ խուժան։ Այդ դեպքում միայն դու կարող ես ինձ օգնություն հասցնել։ Իսկ եթե նրանք ասպետներ լինեն, ապա ասպետական օրենքներով ոչ մի դեպքում վայել չէ և չի թույլատրվում, որ դու ինձ օգնես, քանի որ դու դեռ ասպետ չես կարգված։<br />
<br />
― Կարող եք բոլորովին ապահով լինել, սինյոր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― այդ հարցում ես կհնազանդեմ ձերդ ողորմածության, մանավանդ որ խաղաղ բնավորության տեր մարդ եմ և չեմ սիրում տուրուդմփոցի մեջ մտնել։ Բայց խղճի մտոք ասած՝ եթե հարկ լինի կաշիս պաշտպանելու, այն ժամանակ ոչ մի ասպետական օրենքի դնչին մտիկ չեմ տա, որովհետև և՛ աստվածային, և՛ մարդկային օրենքները թույլ են տալիս պաշտպանվելու վիրավորողներից։<br />
<br />
― Նույնն էլ ե՛ս եմ ասում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Հիշի՛ր միայն, որ եթե կամենալու լինես ինձ պաշտպանել ասպետներից, դու պետք է սանձահարես քո բնական մոլեգնությունը։<br />
<br />
― Խոստանում եմ, ― ասաց Սանչոն, ― կկատարեմ այդ պատվիրանը նույն սրբությամբ, ինչպես կիրակի օրը։<br />
<br />
Այսպես խոսակցելով, նրանք ճամփին հանդիպեցին ս․ Բենիտոյի ուխտի երկու վարդապետների, որոնք ուղտերի չափ բարձր ջորիներ էին հեծել, ճամբորդական ակնողներ էին դրել աչքերին և գլխներին ամպհովանի բռնել․ նրանց ետևից ընթանում էր մի կառք, շրջապատված չորս թե հինգ ձիավորներով և երկու ջորեպանով, որոնք ոտով էին գնում։ Ինչպես հետագայում պարզվեց, կառքով ինչ֊որ բիսկայեցի տիկին էր գնում, որ ուղևորվում էր Սևիլիա, որտեղ գտնվում էր նրա ամսուսինը, որ շատ պատվավոր պաշտոն ստանալով պիտի Ամերիկա մեկներ։ Վարդապետները, թեև նույն ճամփով էին գնում, ինչ որ տիկինը, բայց անկախ էին ճամբորդում։ Դոն Կիխոտը նրանց տեսավ թե չէ, ասաց իր զինակրին․<br />
<br />
― Կամ ես մոլորվում եմ, կամ մեզ այնպիսի նշանավոր արկած է սպասում, որպիսին դեռևս ոչ ոք չի տեսել, որովհետև սև կերպարանքները, որ երևում են, անկասկած կախարդներ են, որ փախցրել են ինչ֊որ իշխանուհի և տանում են կառքով։ Ես պիտի բոլոր ուժերս լարեմ, որպեսզի այս չար գոծը խափանեմ։<br />
<br />
― Այդ հո քամաղացներից վատ կլինի, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Մի՞թե դուք չեք տեսնում, սինյոր, որ ձեր առջև ս․ Բենիտոյի վարդապետներ են, իսկ կառքով, երևի, որևէ ճամփորդներ են գնում։ Լսեցե՛ք ինձ և մի լավ խորհեցեք ձեր արածը, թե չէ դարձյալ չար սատանան ձեզ կմոլորեցնի։<br />
<br />
― Ես արդեն ասացի քեզ, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որ դու արկածներից բան չես հասկանում, իմ ասածը ճիշտ է, և դու հիմա կհամոզվես։<br />
<br />
Այս խոսքերով նա առաջ անցավ, ճամփի մեջտեղում, որտեղից պիտի անցնեին վարդապետները, կանգ առավ և երբ որ նրանք այնքան մոտեցան, որ նրա հաշվով կարող էին լսել իր խոսքերը, բարձրաձայն աղաղակեց․<br />
<br />
― Ո՜հ դուք, դժոխքի նենգամիտ սերունդ, իսկույն ևեթ ազատեցեք ազնիվ իշխանուհուներին, որոնց դուք բռնի տանում եք կառքով, թե չէ պատրաստվեցեք շուտափույթ մահվան՝ որպես արժանի պատիժ ձեր չարագործության։<br />
<br />
Վարդապետները ջորիների սանձերը քաշեցին և կանգ առան, զարմացած դոն Կիխոտի թե՛ տեսքից, թե՛ խոսքից, և այսպսի պատասխան տվին․<br />
<br />
― Սինյոր ասպետ, մենք բնավ դժոխքի նենգամիտ սերունդ չենք, այլ ս․ Բենիտոյի ուխտի միաբաններ։ Մենք ճամփորդում ենք մեր գործերով և բան չգիտենք այս կառքով իշխանուհիներ փախցնելու մասին։<br />
<br />
― Դուք ինձ անուշ խոսքերով չեք խաբի։ Ես ձեզ ճանաչում եմ, ստոր սրիկաներ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Եվ, առանց պատասխանի սպասելու, նա խթանեց Ռոսինանտին և, ցած թեքելով նիզակը, այնպիսի կատաղի արիությամբ հարձակվեց առաջին վարդապետի վրա, որ եթե նա ինքն իրեն ջորուց գետին չնետեր, ապա դոն Կիխոտը նրան անշուշտ վայր կգցեր թամքից և ծանր կվիրավորեր, կամ թե չէ, թերևս, կսպաներ իսկ։ Երկրորդ վարդապետը, տեսնելով, թե ինչպես են վարվում իր ուղեկցի հետ, կրունկները խրեց իր գեր ջորու կողերը և քամուց արագ սլացավ դաշտը։<br />
<br />
Սանչո Պանսան նկատելով որ վարդապետը պառկած է գետնին, թեթև թռավ իշից և վազ տալով մոտը, սկսեց հանել նրա շորերը։ Այդ միջոցին մոտեցան վարդապետներին հետևող երկու ծառաները և հարցրեցին Սանչոյից, թե նա ինչու է նրա շորերը հանում։ Սանչոն պատասխանեց, որ ըստ օրենքի, ավարը իրեն է պատկանում, որովհետև իր տեր դոն Կիխոտն է նվաճել մարտում։ Ծառաները, որ կատակ չէին հասկանում և գաղափար չունեին, թե ավարս որն է, մարտս՝ որը, նկատելով, որ դոն Կիխոտը ծռեց մի կողմ և սկսեց խոսակցել կառքի ճամփորդուհու հետ, վրա տվին, Սանչոյին գետին գցեցին, փետտեցին նրա միրուքը և այնպես ջարդեցին, որ նրա շունչը կտրվեց և զգայարանները բթացան։ Այդ միջոցին ահ ու սարսափով բռնված վարդապետը, առանց մի վայրկյան կորցնելու, հեծավ ջորին և, մահու չափ գունատ, քշեց իր չորքոտանուն դաշտը, որտեղ պատկառելի տարածության վրա սպասում էր իր ուղեկիցը, տարակուսանքի մեջ, թե ինչով կվերջանա ամբողջ այս ահուզարը։ Ապա առանց սպասելու այս պատմության վախճանին, նրանք երկուսով էլ առաջ գնացին, երեսները այնպիսի տագնապով խաչակնքելով, ասես նրանց ետևից ինքը դևն էր ընկել֊հետապնդում։<br />
<br />
Իսկ դոն Կիխոտը, ինչպես արդեն ասացինք, սկսեց զրուցել կառքում նստած տիկնոջ հետ։<br />
<br />
― Ձեր գեղեցկությունը, տիրուհիդ իմ, ― ասում էր նա, ― ազատ է հիմա տրամադրել իր անձով, որպես կամենա, որովհետև ձեզ փախցնողների հանդգնությունը կաշկանդված է արդեն իմ բազկի զորությամբ։ Եվ որպեսզի ձեզ վիշտ չպատճառի ձեր փրկչի անունը չիմանալը, ես կասեմ, որ իմ անունը դոն Կիխոտ Լամանչեցի է։ Ես թափառական ասպետ եմ, արկածախնդիր գերված գեղանի և աննման տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցով։ Իբրև վարձ այն ծառայության համար, որ ես հիմա ձեզ մատուցեցի, ես ձեզնից միյան մեկ բան կխնդրեմ՝ գնացեք Տոբոս, ներկայացեք իմ կողմից իմ սրտի տիրուհուն և ասացեք նրան, որ ես ձեզ ազատություն շնորհեցի։<br />
<br />
Կառքն ուղեկցող ձիապաններից մեկը, բիսկայեցի, ուշադրությամբ լսում էր դոն Կիխոտի խոսքերը։ Տեսնելով, որ նա չի ուզում թողնի կառքն առաջ ընթանա և պահանջում է, որ նրանք բոլորն էլ անմիջապես ետ գնան Տոբոս, մոտեցավ նրան և բռնելով նրա նիզակը, Կաստիլիայի վատ լեզվով և ավելի վատթար բիսկայերեն այսպես խոսեց․<br />
<br />
Գնա բանի՛դ, ասպետ, ոչ բարով երթաս։ Երդվում եմ արարիչ Աստուծով, կառքը բաց թող, թե չէ բիսկայացի չեմ լինի, թե որ քեզ տեղն ու տեղը չսպանեմ։<ref>Բնագրում բիսկայացին շարունակ աղավաղում է իսպանական լեզուն և աղճատում առածներ։ Հետևյալ բառակապակցության մեջ նա ուզում է ասել «տեսնե՛նք, թե կատուն ոնց պիտի լողա ջրի մեջ», այսինքն՝ «տեսնենք ինչպես պիտի իմ հախից գաս»։</ref><br />
<br />
Դոն Կիխոտը նրա լեզուն շատ լավ հասկացավ և մեծ արժանապատվությամբ պատասխանեց․<br />
<br />
― Թշվա՜ռ արարած։ Եթե դու ասպետ լինեիր, որ չե՛ս, կպատժե՛ի քո հանդգնությունն ու լրբությունը։<br />
<br />
Բիսկայեցին իսկույն վրա բերեց․<br />
<br />
― Ինչպե՜ս թե ասպետ չեմ։ Երդվում եմ Աստուծով, որ ստում ես քրիստոնյայի պես։ Նիզակդ նետի՛ր, հանի՛ր թուրդ։ Կտեսնես թե ոնց քո ապուրը կեփեմ։ Ցամաքի վրա ես բիսկայեցի եմ, ծովի վրա՝ հիդալգո, սատանայից կարգված հիդա՜լգո։ Ուրիշ բան ասողը սուտ է ասում։<br />
<br />
― Իսկույն դու այդ կտեսնես, ինչպես ասաց Ագրահեսը,<ref>Արտահայտությունը («Ամադիս Գաղղիացի» վեպից) առած է դարձել։</ref> ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Եվ նիզակը գետին շպրտելով, նա թուրը քաշեց, վահանով ծածկվեց և հարձակվեց բիսկայեցու վրա՝ նրան սպանելու հաստատ մտադրությամբ։ Այդ տեսնելով բիսկայեցին, որովհետև իր ջորին վարձու էր առնված և վստահելի չէր, կամեցավ իջնել, բայց այդ նրան չաջողվեց և նա ժամանակ ունեցավ միայն թուրը պատյանից հանելու։ Նրա բախտից կառքը հենց իր կողքին էր կանգնած, որի միջից նա հանեց մի բարձ, որ կարող էր փոխարինել վահանի։ Եվ ահա մեր հակառակորդները դեմ առ դեմ կանգնեցին՝ որպես երկու մահացու թշնամիներ։ Ներկա եղողները փորձեցին նրանց հաշտեցնել, բայց գլուխ չեկավ։ Բիսկայեցին իր ջարդված լեզվով երդվում էր, թե եթե նրան խանգարելու լինեն մարտնչելու, նա իր տիրուհուն էլ շան սատակ կանի և բոլորին, ովքեր միջամտելու լինեին։ Կառքում նստած տիկինը, ապշած ու ահաբեկված այդ տեսարանից, հրամայեց, որ կառապանը մի քիչ դենը քշի և սկսեց հեռվից հետևել կատաղի մարտին։ Այդ վայրկյանին բիսկայեցին դոն Կիխոտի վահանի վերևից այնպիսի հարված հասցրեց նրա ուսին, որ եթե վահանը չխանգարեր, մեր ասպետի ուսն անշուշտ մինչև գոտին կկտրվեր։ Դոն Կիխոտը, խլացած կատաղի հարվածից, բարձրաձայն աղաղակեց․<br />
<br />
― Օ՜, Դուլսինեա, իմ հոգու հատոր և գեղեցկության ծաղիկ, օգնեցեք ձեր ասպետին, որը ձեր մեծամեծ առաքինություններին արժանանալու համար այս ահավոր վտանգի մեջ է ընկել։<br />
<br />
Այդ ասելը, թուրը քաշելը, վահանով մի լավ ծածկվելը և բիսկայեցու վրա հարձակվելը միաժամանակ եղավ։ Դոն Կիխոտը որոշել էր իր ամեն ինչ վտանգել՝ գործը մեկ հարվածով ավարտելու համար։ Իր հակառակորդի տեսքից բիսկայեցին կռահեց նրա խիզախ մտադրությունը և երդվեց ոչ նվազ քաջությամբ դիմադրել հարձակմանը։ Բարձով լավ ծածկված՝ նա սպասում էր թշնամուն, տեղում կանգնած, չկարողանալով իր ջորու գլուխը ծռել ո՛չ աջ, ո՛չ ձախ, որովհետև կենդանին անկարող էր մի քայլ անելու՝ այնքան հյուծված էր և անսովոր նմանօրինակ խաղերի։ Ուրեմն, ինչպես ասացինք, դոն Կիխոտը հարձակվեց խորամանկ բիսկայեցու վրա, բարձրացնելով սուրը և պատրաստելով նրան կտրել֊երկու կտոր անել, իսկ բիսկայեցին սպասում էր, դեմ անելով բարձը և նույնպես սուրը բարձր պահելով, մինչդեռ հանդիսատեսները, ահից շունչները պահած, սպասում էին, թե վերջապես երբ պիտի իջնեն օդում սպառնալիորեն կախված այս սրերը։ Կառքի տիկինը և նրա նաժիշտները աղոթում էին և զանազան ուխտեր անում Իսպանիայի բոլոր աստվածահաճո և սուրբ բնակիչներին, միայն թե տեր Աստված ազատի նրանց և կառապանին այդ սարսափելի վտանգից։ Բայց հենց ցավն էլ այն է, որ այդ իսկ տեղում մեր պատմության հեղինակը ընդհատում է մեր մարտի նկարագրությունը, արդարանալով, որ չի աջողել դոն Կիխոտի գործերի մասին սրանից բացի այլ տեղեկություններ քաղել։ Ճիշտ է, այս աշխատասիրության երկրորդ հեղինակը չէր կարող հավատ ընծայել, որ այսքան հետաքրքրական պատմություն կարող է մոռացության մատնված լինել և որ Լամանչի սուրբ մտքերը կարող էին մինչ այն աստիճան անհետաքրքիր եղած լինել, որպեսզի իրենց դիվաններում ու մատենադարանում պահած չլինեին որևէ ձեռագիր այդ հռչակավոր ասպետի վերաբերյալ։ Այդ նկատառումներով նա հույսը չկտրեց այս հետաքրքրաշարժ պատմության վերջավորությունը գտնելու։ Եվ իրոք, ողորմած երկնքի օգնությամբ, նա գտավ, իսկ թե ինչպես, այդ կպատմենք երկրորդ մասում։<ref>«Դոն Կիխոտի» առաջին հատորը Սերվանտեսը բաժանել է չորս՝ ոչ բոլորովին հավասար մասերի, I մաս՝ գլ․ 1-8, II մաս՝ գլ․ 9-14, III մաս՝ գլ․ 15-27 և IV մաս՝ գլ․ 28-52։</ref><br />
<br />
<br />
==Գլուխ IX==<br />
<br />
Որ պատմում է քաջ բիսկայեցու և արի Լամանչեցու զարմանալի մարտի վերջն ու վախճանը<br />
<br />
<br />
Այս պատմության առաջին մասում մենք խիզախ բիսկայեցուն և փառապանծ դոն Կիխոտին թողինք այն վայրկյանին, երբ նրանք պատյանից հանած սրերը քաշել էին իրար վրա և պատրաստվել այնպիսի կատաղի հարված հասցնել, որ եթե նրանք վահան չունենային, անշուշտ իրար մեջտեղից կկիսեին նռան պես։ Այդ վճռական վայրկյանին մեր հետաքրքրական պատմությունն ընդհատվեց և հեղինակը չհաղորդեց անգամ, թե որտեղ կարելի է գտնել շարունակությունը։<br />
<br />
Այս հանգամանքը ինձ ծայր աստիճան վշտացրեց և այն հաճույքին, որ ես ստացա կարճատև ընթերցանությունից, հաջորդեց տհաճություն, երբ որ միտք արի, թե ի՜նչ դժվարին ուղի է սպասում ինձ, որպեսզի գտնեմ այդ հետաքրքրաշարժ պատմության պակաս և, ինչպես կարծում էի, շատ ստվար մասը։ Սակայն ինձ անհնար ու բոլոր կանոններին հակառակ էր թվում, որ այդքան արի մի ասպետ չունենար գիտնական մի մարդ, որ իր վրա վերցներ այդպիսի չտեսնված սխրագործությունների նկարագրությունը․ մի բան, որ չի պակասել թափառական ասպետներից և ոչ մեկին, կամ, ինչպես ասում են, արկածների ետևից ընկածներին, որովհետև նրանցից յուրաքանչյուրը ունեցել է մեկ կամ երկու իմաստուն ծերունի, որ ոչ միայն նկարագրել են նրանց սխրագործությունները, այլև նրանցից չեն վրիպել նրանց ամենաանշան և ամենագաղտնի մտքերը և նրանց մանկական չարաճճիությունները։ Հո չէ՜ր կարող այսքան մի արի ասպետ չունենալ այն, ինչ որ առատ ունեին Պլատիրն ու նրա նմանները։ Ուստի, ես չէի կարողանում հարկադրել ինքս ինձ հավատալու, որ այդպիսի գերազանց պատմություն մնացած լիներ հատված և հաշմանդամացած և ողջ մեղքը նենգ ժամանակի վրա էի գցում, որը աշխարհիս ամեն ինչը կլանում ու ոչնչացնում է։ Անշուշտ, մտածում էի ես, ժամանակը կամ ոչնչացրել է այդ պատմությունը, կամ թաքցրել մեզնից։<br />
<br />
Մյուս կողմից, մտաբերելով, որ դոն Կիխոտի գրքերի միջև այնպիսի արդիական երկեր կային, ինչպես Միջոց խանդի դեմ կամ Հենարեսի Նիմֆերն ու հովիվները, ես ենթադրում էի, որ նրա պատմությունն էլ չպետք է շատ հին լինի և որ եթե ոչ ոք գրի առած էլ չլինի, այնուամենայնիվ, նրա հայրենի ավանի և շրջակայքի բնակիչների հիշողության մեջ պետք է որ այդ պատմությունը մնացած լինի։ Այդ մտքերն ինձ շփոթեցնում էին և հրահրում իմ տենչը մեր փառապանծ իսպանացի դոն Կիխոտ Լամանչեցու կյանքի և հրաշքների մասին իմանալ զուտ ճշմարտությունը։ Չէ՞ որ նա Լամանչի ասպետության լուսատուն և հայելին էր, առաջինը, որ մեր դարում և մեր աղետավոր ժամանակում նվիրեց իրեն թափառական ասպետության դժվարին գործին, վրեժ լուծելով վիրավորողներից, օգնելով այրիներին և պաշտպանելով կույսերին։ Խոսքս այն կույսերի մասին է, որ հին ժամանակ մտրակը ձեռքին յորդա ձի հեծած, իրենց կուսության բեռը ուսերին, չափում էին սար ու ձորեր։ Եվ եթե որևէ շրջմոլիկ, սրիկայի մեկը կամ հրեշավոր մի հսկա չէր բռնաբարում նրանց, ապա ութսունամյա մոլորումներից հետո, բոլոր այդ ժամանակվա ընթացքում տանիքի տակ և ոչ մի գիշեր չքնած, գերեզման էին իջնում նույնքան կույս, որքան նրանց ծնող մայրը։ Այս և շատ ուրիշ հիմունքներով ես պնդում եմ, որ մեր արի դոն Կիխոտը արժանի է հավերժական և երջանկահիշատակ գովասանքի, ասենք ի՛նձ էլ վատ չէր լինի գովել այն աշխատանքի և ջանասիրության համար, որ թափել եմ այս հաճելի պատմության վերջավորության որոնումներում։ Թեև ես հավատացած եմ, որ եթե երկինքն ու բախտն ինձ օգնած չլինեին, աշխարհս զուրկ կմնար զվարճալիք ու բովանդակությունից, որ այժմ, գրեթե երկու ժամի ընթացքում կարող է վայելել յուրաքանչյուր ոք, ով ուշի֊ուշով կարդա այս պատմությունը։ Իսկ այդ վերջավորությունը ես ահա թե ինչպես գտա։<br />
<br />
Մի անգամ Տոլեդոյում դուրս եկա Ալկանա փողոցը և պատահաբար տեսա մի տղա, որ մի մետաքսավաճառի առաջարկում էր գնել հին տետրակներ ու թղթեր։ Իսկ որովհետև ես ընթերցանության սիրահար եմ և անգամ փողոցում ընկած թղթի կտորներն եմ կարդում, ապա իմ բնական հակումից դրդված՝ ես վերցրի տղայի ծախու տետրակներից մեկը և տեսա, որ գրված է արաբական գրերով։ Թեև ես գիտեյի, որ արաբերեն է գրած, այնուհանդերձ կարդալ չէի կարող։ Եվ ահա սկսեցի որոնել որևէ մորիսկ, որ նրանից խնդրեմ կարդա։ Նման թարգմանիչ գտնելը այնքան էլ դժվար բան չէր մի վայրում, որտեղ կգտնվեին թարգմանիչներ ուրիշ լեզուներից էլ, սրանից ավելի լավ և ավելի հին։ Շուտով բախտը ինձ դեմ արեց այդպիսի մեկին, որ իմանալով, թե ինձ ինչ է հարկավոր, վերցրեց ձեռքիցս տետրակը, բաց արեց մեջտեղը, մի քիչ կարդաց և սկսեց ծիծաղել։ Ես հարցրի նրանից, թե ինչի վրա է ծիծաղում և նա պատասխանեց, թե մի նախադասության վրա, որ գրված է լուսանցքի վրա՝ որպես ծանոթություն։ Ես խնդրեցի նրանից, որ թարգմանի և նա, շարունակելով ծիծաղը, ասաց․<br />
<br />
Այստեղ, լուսանցքի վրա, ինչպես ես նոր ասացի, գրված է հետևյալը՝ «Այս Դուլսինեա Տոբոսցին, որ այնքան հաճախ հիշատակվում է ներկա պատմության մեջ, ըստ լուրերի, խոզի միսը աղ դնելու մեջ այնպիսի վարպետ էր, որ ողջ Լամանչում նրա նման կին չկար»։<br />
<br />
Լսելով Դուլսինեա Տոբոսցու անունը՝ ես զարմացա և ապշեցի, որովհետև իսկույն կռահեցի, որ այս տետրը պարունակում է դոն Կիխոտի պատմությունը։ Այս մտքից մղված ես խնդրեցի նրանից, որ շուտով կարդա վերնագիրը և նա, կատարելով իմ ցանկությունը, ուղղակի արաբերենից թարգմանեց իսպաներեն, որ հնչում էր այսպես՝ «Դոն Կիխոտ Լամանչեցու պատմությունը, շարադրություն արաբ պատմիչ Սիդ Համիտ Բենենխելիի»։<ref>Էնխելի արաբական ածական է, որ համապատասխանում է իսպաներեն սերվալ կամ սերվանտեո բառերին, որոնց արմատն է՝ սերվո, այսինքն եղջերու։ Սերվանտեսն այդպիսով թաքցրել է իր անունը արաբերեն համանուն միջոցով։</ref> Ինձ հարկավոր եկավ իմ ողջ զսպվածությունը, որպեսզի թաքցնեմ ուրախությունս, որ այդ վայրկյանին համակեց ինձ, երբ ես լսեցի այդ գրքի վերնագիրը։ Եվ, վազելով մետաքսավաճառի մոտ, ես կես ռեալով գնեցի տղայից նրա բոլոր թղթերն ու տետրակները։ Եթե նա ավելի հասկացող լիներ և գլխի ընկներ, թե ի՜նչ ցանկություն կար մեջս ձեռք բերելու նրանց, նա կարող էր ինձնից վեց ռեալից ավելի պահանջել և կստանար։ Ապա, մորիսկի հետ ես հեռացա վանքի բակը և խնդրեցի նրանից թարգմանել իսպաներեն ինձ համար բոլոր տետրակները, որոնց մեջ պատմվում էր դոն Կիխոտի մասին, ոչինչ բաց չթողնելով և ոչինչ չավելացնելով։ Ես նրան առաջարկեցի, որ կվճարեմ նրան՝ ինչքան նա ուզի։ Նա բավարարվեց երկու արրոբ չամիչով և երկու ֆանեգ ցորենով՝<ref>Արոբա ― հավասար է 12 ½ կիլոգրամի, ֆանեգան՝ 55 ½ լիտրի։</ref> խոստանալով լավ թարգմանել՝ ճշգրիտ և ամենակարճ ժամանակամիջոցում։ Սակայն այդ գործը դյուրացնելու, ինչպես և երջանիկ գյուտը ձեռքից բաց չթողնելու համար, ես մորիսկին բնակեցրի տանս և այստեղ, մի քիչ ավելի, քան մեկուկես ամսում, նա բառացի, ինչպես ես այստեղ բերում եմ, թարգմանեց ողջ այդ պատմությունը։<br />
<br />
Առաջին էջի վրա նկար կար, որ շատ բնական ներկայացնում էր դոն Կիխոտի մարտը բիսկայեցու դեմ, հակառակորդները նկարված էին նույն դիրքով, ինչպես ասված է պատմության մեջ՝ երկուսն էլ վեր քաշած թրերով, մեկը՝ ծածկված վահանով, մյուսը՝ բարձով։ Բիսկայեցու ջորին նկարված էր այնպես, ասես կենդանի լիներ, այնպես որ հրացանի զարկի հեռավորությունից երևում էր, որ վարձու է։ Բիսկայեցու պատկերի տակ մակագրված էր՝ Դոն Սանչո դե Ասպեյտյա ― այդպես է եղել անտարակույս, նրա անունը, իսկ Ռոսիսնանտի ոտների տակ ուրիշ մակագրություն կար՝ Դոն Կիխոտ։ Ռոսինանտը երևելի էր նկարված՝ այնքան երկար ու ձիգ, այնքան նիհար ու հյուծված, ողնաշարն այնքան դուրս ցցված, այնքան հալիծ ընկած, մի խոսքով՝ կաշի և ոսկոր, այնպես որ իսկույն հասկանալի էր դառնում, որ «Ռոսինանտ» անունը տեղին և ըստ արժանվույն է նրան տրված։ Նրա կողքին կանգնած էր Սանչո Պանսան՝ իր իշի սանձը ձեռքին, և նրա ոտների տակ մակագրված էր՝ Սանչո Սանկաս։ Պատկերից դատելով նա մեծ փոր ուներ, կարճ իրան և բարակ ու երկար ոտներ, դրա համար էլ, երևի, նրան կոչել են՝ Պանսա և Սանկաս․<ref>Panza ― նշանակում է «փոր», Zanca` «երկար ոտք կամ թաթ (հատկապես թռչնի)։</ref> մականուններ, որ շարունակ հանդիպում են այդ պատմության մեջ։ Կարելի էր ուրիշ մանրամասնություններ էլ նշել, սակայն նրանք այնքան էլ կարևոր չեն և պատմության անցքերի ճշմարտապատում շարադրության մեջ աննշան տեղ են գրավում։ Իսկ այդ պատմությունը վատ չէ, որովհետև ճշմարտապատում է։<br />
<br />
Միակ առարկությունը, որ կարելի է անել նրա ստույգության դեմ, այն է, որ գրի առնողն արաբ է, իսկ այդ ցեղը բնականից ստասաց է։ Սակայն արաբները մեր ոխերիմ թշնամիներն են, և ավելի շատ կարելի է ենթադրել, որ հեղինակը մի բան բաց թողած լինի, քան ավելացրած։ Այդ է, գոնե, իմ կարծիքը, որովհետև այնտեղ, որտեղ հեղինակը կարող էր և պետք է որ ազատություն տար իր գրչին՝ մեր արի ասպետին գովաբանելու, նա կարծես թե դիտմամբ լռություն է պահպանում։ Մի՞թե դա վատ արարք չէ և չարամիտ մտադրություն չէ, եթե նկատի առնելու լինենք, որ պատմաբանները պարտավոր են և պետք է որ ճշգրիտ ճշմարտապատում և անաչառ լինեն, և ո՛չ հաշիվը, ո՛չ երկյուղը, ո՛չ քենը, ո՛չ կիրքը չպետք է նրանց հանեն ճշմարտության ուղիղ ճամփից, մեր գործերի գանձարանը, անցյալի վկան, օրինակ և խրատ ներկայի համար և նախազգուշացում՝ գալիքի։ Եվ ես գիտեմ, որ այդ պատմության մեջ դուք ամեն ինչ կգտնեք, ինչ որ սովորաբար որոնում են ամենահետաքրքրաշարժ վեպերում։ Իսկ եթե նրա մեջ որևէ թերիներ լինեն, ապա մեղքը, հավատացած եմ, նյութինը չէ, այլ շուն֊հեղինակինը։ Վերջապես, պատմության երկրոդ մասը թարգմանաբար այսպես է սկսվում։<br />
<br />
Երբ որ մեր խիզախ և ցասկոտ հակառակորդները իրենց սուր թրերը քաշեցին, կարելի էր կարծել, որ նրանք սպառնում են երկնքին, երկրին և անգամ դժոխքին՝ այնքան արիություն ու վճռականություն կար նրանց դիրքում։ Առաջինը տաքարյուն բիսկայեցին հարված հասցրեց, այն էլ այնպիսի զորությամբ ու կատաղությամբ, որ եթե թուրը նրա ձեռքում շուռ չգար, այդ մի հատիկ հարվածը վերջ կտար ոչ միայն նրանց դժնդակ մենամարտությանը, այլև մեր ասպետի բոլոր արկածներին։ Սակայն հետագա մեծ գործերի համար դոն Կիխոտին պահպանող բարի բախտը շուռ տվեց նրա հակառակորդի ձեռքում թուրն այնպես, որ հարվածը նրա ձախ ուսին դիպավ և մեծ վնաս չհասցրեց։ Միայն թե այդ ուսից պոկվեցին բոլոր զրահները, իր վահանի մի մասն ու ականջի կեսը կտրվեցին։ Այդ բոլոր առարկաները շռինդով ընկան գետին, և մեր ասպետը շատ տխուր վիճակում մնաց։<br />
<br />
Տեր Աստված, կգտնվի՞ այնպիսի մարդ, որ կարողանար արժանավոր կերպով նկարագրել կատաղությունը, որով լցվեց մեր Լամանչեցու սիրտը, երբ որ նա տեսավ, թե ինչ օրի գցեցին իրեն։ Գալով ինձ՝ կասեմ միայն, որ դոն Կիխոտը նորից կանգնեց ասպանդակների վրա, ավելի ուժգին երկու ձեռքով սեղմեց թուրը և այնպիսի կատաղությամբ հարվածեց բիսկայեցու բարձին ու գլխին, որ հակառակորդին, չնայած որ լավ ծածկված էր, թվաց, թե նրան մի ամբողջ սար է ճզմել։ Նրա քթից, բերնից ու ականջներից արյուն թափվեց, նա երերաց և անշուշտ վայր կընկներ գետին, եթե իր ջորու պարանոցը բռնած չլիներ։ Չնայած դրան, այնուամենայնիվ, նրա ոտները դուրս սլքեցին ասպանդակներից, ձեռները կախ ընկան, իսկ ջորին, վախեցած այս սարսափելի հարվածից, սլացավ դաշտը քացի տալով և վերջ ի վերջո հեծածին գետնին գցեց։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը նայում էր այդ ամենին խորին հանգստությամբ, իսկ երբ որ բիսկայեցին վայր ընկավ, նա ձիուց ցած թռավ, թեթև վազեց նրա մոտը և թրի ծայրը նրա երկու աչքերի մեջտեղը դնելով՝ հրամայց, որ անձնատուր լինի, սպառնալով, որ հակառակ դեպքում նրա գլուխը կկտրի։ Բիսկայեցին այն աստիճան շշմած էր, որ չկարողացավ մի խոսք արտասանել, ցասումն այնքան էր կուրացրել դոն Կիխոտին, որ նրա բանն անշուշտ շատ վատ կլիներ, եթե կառքի տիկինները, որոնք հևիհև հետևում էին մենամարտությանը, չմոտենային մեր ասպետին և թախանձագին չխնդրեին, որ իբրև ողորմություն իրենց շնորհվի իրենց ծառայի կյանքը։ Դոն Կիխոտը ի պատասխան, ծանր ու մեծ արժանապատվությամբ ասաց․<br />
<br />
― Իհարկե, գեղեցիկ տիկիններ, ես մեծ ուրախությամբ կկատարեմ ձեր խնդիրքը։ Բայց ես մեկ պայման կդնեմ՝ այս ասպետը պիտի խոստանա ինձ, որ կերթա Տոբոսո կոչվող գյուղը, կներկայանա իմ անունից աննման տիրուհի Դուլսինեային, որը կտնօրինի նրա բախտը, ինչպես կամենա։<br />
<br />
Ահաբեկված և վշտացած տիկինները, կարգին գլխի չընկնելով, թե նրանցից ինչ է պահանջվում, անգամ հարց ու փորձ չանելով, թե ինչ ազգուտակից է այդ Դուլսինեան, խոստացան, որ իրենց զինակիրը ճշտությամբ կկատարի նրա հրամանը։<br />
<br />
― Հավատալով ձեր խոսքին, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ես այլևս նրան վնաս չեմ տա, թեև նա շատ֊շատ արժանի է դրան։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ X==<br />
<br />
Դոն Կիխոտի և նրա զինակիր Սանչո Պանսայի միջև եղած սրամիտ զրույցի մասին<br />
<br />
<br />
Այդ միջոցին Սանչո Պանսան, որ վարդապետների ծառաներից լավ ծեծ էր կերել, արդեն վեր էր կացել և ուշի֊ուշով հետևում էր իր տիրոջ՝ դոն Կիխոտի մենամարտությանը, իր սրտում աղաչելով, որ Աստված հաճի նրան հաղթանակ շնորհել և որ հաղթանակը տանելուց հետո նա որևէ կղզի նվաճի և Սանչոյին, համաձայն խոստմանը կարողանա նահանգապետ կարգել։ Վերջապես տեսնելով, որ մարտն ավարտված է և որ իր տերը կամենում է հեծնել Ռոսինանտին՝ նա վազ տվեց, որ ասպանդակը բռնի, բայց նախքան նրա ձի հեծելը չոքեց նրա առջև և, բռնելով նրա ձեռքը համբուրեց ու ասաց․<br />
<br />
― Թող հաճելի լինի ձերդ ողորմածությանը, տեր իմ դոն Կիխոտ, շնորհել ինձ նահանգապետություն կղզում, որ դուք նվաճեցիկ այս դաժան մարտում։ Ինչքան էլ նա մեծ լինի, զգում եմ ես, որ կկարողանամ կառավարել նույնքան լավ, որքան աշխարհի բոլոր մյուս կղզիների նահանգապետները։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Նկատի առ, եղբայր Սանչո, որ այս արկածը, ինչպես և սրա նման մյուսները, կղզի շահելու արկածներ չեն։ Ճամփաբաժաններում կարող են քո գլուխը ջարդել կամ ականջդ կտրել, բայց դու մեջտեղը ուրիշ բան չես շահի։ Համբերի՛ր մի քիչ, մենք այնպիսի արկածներ էլ կունենանք, որ թույլ կտան ինձ ոչ միայն նահանգապետ կարգել, այլև ավելի բարձր բան անելու։<br />
<br />
Սանչոն ջերմագին շնորհակալություն հայտնեց, մի անգամ էլ համբուրեց նրա ձեռքն ու նրա ռազմական կապայի փեշը և օգնեց որ հեծնի Ռոսինանտին, իսկ ինքը թռավ իր էշի վրա և գնաց իր տիրոջ ետևից։ Կառքում նստած տիկիններին այլևս ոչ մի խոսք չասելով, անգամ հրաժեշտ չտալով դոն Կիխոտը արագ քայլերով մտավ անտառը, որ հեռու չէր։ Սանչոն լխկլխկում էր իր ողջ արագությամբ վազող էշի վրա՝ հետևելով տիրոջը։ Սակայն Ռոսինանտն այնքան արագ էր վազում, որ Սանչոն շուտով ետ մնաց և ստիպված էր ձայն տալ տիրոջը, որ սպասի իրեն։ Նրա ձայնն առենոլվ դոն Կիխոտը Ռոսինանտի սանձը քաշեց, մինչև որ հասավ իր հոգնած զինակիրն ու ասաց․<br />
<br />
― Թվում է ինձ, տեր, որ մենք խելացի վարված կլինեինք, եթե պատսպարվեինք որևէ եկեղեցում։ Չէ՞որ այն մարդը, որի դեմ դուք նոր մարտնչեցիք, այնքան ցավալի վիճակի մեջ մնաց, որ զարմանալի չի լինի, եթե այդ անցքի լուրը Սանտա Հերմանդադ<ref>Santa Hermandat ― (բառացի՝ «սուրբ եղբայրություն»), այդպես էր կոչվում պահնորդական այն հատուկ կորպուսը, որը հիմնված էր Հյուսիսային Իսպանիայում XV դարում՝ գլխավորպես անկարգություններ անող ֆեոդալների, իսկ այնուհետև ավազակների և հանցագործենրտի դեմ պայքարելու համար։</ref> հասցեն և այն ժամանակ մեզ կկալանավորեն, իսկ բանտ որ նստացրին, Աստված վկա, շատ քրտինք պիտի թափենք, մինչև որ այնտեղից դուրս գանք։<br />
<br />
― Լռի՛ր, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Այդ որտե՞ղ ես դու լսել կամ կարդացել, որ թափառական ասպետներին մարդասպանության համար դատի ենթարկեն։<br />
<br />
― Մարդասպանության մասին ես բան չգիտեմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― և ես երբեք այդ գործով չեմ զբաղվել․ գալով բացօթյա մուշտակռվին՝ ես գիտեմ, որ Սանտա Հերմանդադը նրանցով շատ հետաքրքրվում է, մնացյալի մասին չեմ խոսում։<br />
<br />
― Մի՛ վշտանար, բարեկամս, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ես քեզ ոչ միայն Հերմանդադի, այլև անգամ քաղղեացիների<ref>Ակնարկում է Աստվածաշնչի մի դարձվածքը․ «Ահա ես կհանձնեմ այս քաղաքը քաղղեացիներին և բաբելացոց արքային» (Երեմիա, ԼԲ)։</ref> ձեռքից կազատեմ։ Բայց խղճի մտոք ասա ինձ՝ տեսե՞լ ես դու երբևիցե աշխարհիս երեսին ինձնից ավելի խիզախ ասպետ։ Կարդացե՞լ ես դու վեպերում, որ որևէ ասպետ ավելի խիզախություն հայտնաբերած լինի հարձակման պահին, ավելի համառություն պաշտպանության պահին, ավելի մահացու լինի՝ հարվածելիս և ավելի ճկուն՝ թամքից ցած գլորելուց։<br />
<br />
― Ճիշտն ասած, ― պատասխանեց Սանչոն, ― կյանքումս ոչ մի վեպ չեմ կարդացել, որովհետև ես գրել֊կարդալ չգիտեմ։ Բայց գրազ կգամ, որ ավելի խիզախ տիրոջ, քան ձեր ողորմածությունն է, ես կյանքումս չեմ ծառայել, և տա Աստված, որ այդ արիության համար մենք ասածս տեղը չընկնենք։ Սակայն խնդրում եմ, ձերդ ողորմածություն, հոգացե՛ք ձեր մասին՝ ախր ձեր ականջից սաստիկ արյուն է գալիս․ բարեբախտաբար, իմ պայուսակում ծվատ ու սպիտակ սպեղանի կա։<br />
<br />
― Այդ ամենը ավելորդ կլիներ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― եթե ես մոռացած չլինեի մի սրվակ Ֆյերաբրասի բալասան պատրաստելու՝ մի կաթիլը բավական կլիներ, և մենք կտնտեսեինք և՛ ժամանակը, և՛ դեղորայքը։<br />
<br />
― Ի՞նչ սրվակ և ի՞նչ բալասան է դա, ― հարցրեց Սանչո Պանսան։<br />
<br />
― Այդ բալասանի բաղադրությունը, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― մտքումս պահել եմ։ Որ ունեցար՝ կարող ես ո՛չ մահից վախենալ, ո՛չ էլ վերքից մեռնելու երկյուղ ունենալ։ Ես կպատրաստեմ և կտամ քեզ, իսկ դու, որ տեսնես, թե կռվի միջոցին ինձ կտրել երկու կես են արել (մի բան, որ մեր գործերում հաճախ լինում է), զգուշությամբ կբարձրացնես այն կեսը, որ վայր է ընկել գետին և առաջ, քան արյունը լերդանա, կդնես այն կեսի վրա, որ մնացել է թամքի վրա՝ աշխատելով, որ երկու կեսերը խնամքով և ճիշտ իրար բերես։ Ապա թե ասածս բալասանից երկու կաթիլ կտաս, որ խմեմ, և կտեսնես, որ ես կլինեմ ողջ և առողջ, կարմիր խնձորի պես։<br />
<br />
― Քանի որ այդպես է, ― ասաց Աանչոն, ― ես իսկույն ևեթ հրաժարվում եմ ինձ խոստացված կղզու վրա նահանգապետությունից և իմ մեծ ու հավատարիմ ծառայության համար ձեզնից մեկ բան եմ խնդրում՝ տվեք ինձ, ձերդ ողորմածություն, այդ զարմանահրաշ հեղուկի բաղադրատոմսը։ Ես հաստատ հավատացած եմ, որ աշխարհիս երեսին ամենուրեք նրա մեկ ունցիան երկու ռեալից ավելի թանկ կծախվի, իսկ ինձ ավելին պետք չէ՝ կյանքիս մնացորդն ազնիվ ու հանգիստ ապրելու համար։ Ասենք, նախապես պետք է պարզել, թե ինչ կնստի նրա պատրաստելը։<br />
<br />
― Երեք ռեալով կարելի երեք ասումբրա<ref>Հեղուկների մի չափ, որը երկու լիտրից մի քիչ ավելի է։</ref> պատրաստել, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Վա՜յ ինձ, մեղավորիս, ― բացականչեց Սանչոն։ ― Ապա ինչի է սպասում ձերդ ողորմածությունը, ինչո՞ւ ինքներդ չեք պատրաստում և ինձ չեք սովորեցնում։<br />
<br />
― Լռի՛ր, բարեկամս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― դա ի՜նչ է որ, դեռ ավելի մեծ գաղտնիքներ կբանամ քեզ և ավելի շատ բարիքներ կթափեմ քեզ վրա։ Իսկ հիմա զբաղվենք իմ ականջով՝ նա ավելի է ցավում, քան թե ես կուզենայի։<br />
<br />
Սանչոն պայուսակից հանեց ծվատն ու սպեղանին։ Բայց երբ դոն Կիխոտը տեսավ, թե ինչ դրության է հասել իր սաղավարտը, նա քիչ մնաց ուշաթափվեր։ Ձեռքը թրի վրա դնելով և աչքերը հառելով երկնքին՝ նա ասաց․<br />
<br />
― Երդվում եմ աշխարհիս արարչով և չորս սուրբ ավետարաններով, ասես նրանք առջևս դրած լինեին,<ref>Երդման ավանդական մի ձև, գործ էր ածվում այն դեպքում, երբ ձեռքի տակ ավետարան չէր լինում։</ref> որ այսուհետև այնպիսի կյանք եմ վարելու, ինչպես մեծ մարկիզ Մանտուանացին, երբ նա երդվեց իր մորաքրոջ որդի Բալդովինի մահվան վրեժը լուծել, այսինքն՝ սուփրից հաց չճաշակել, չզվարճանալ կնոջ հետ և այլն (իսկ թե ինչ, ես մոռացել եմ, միայն թե այդ ամենը դնում եմ երդմանս մեջ), մինչև որ վրիժառու չլինեմ նրանից, ով ինձ նման վիրավորանք հասցրեց։<br />
<br />
Լսելով այս խոսքերը՝ Սանչոն ասաց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, սինյոր դոն Կիխոտ, միտք արեք ապա, չէ՞ որ եթե այն ասպետը կատարել է ձեր հրամանն ու գնացել է ներկայանալու իմ տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցուն, ապա ուրեմն նա իր պարտքը կատարել է և արժանի չէ նոր պատժի, քանի որ նոր հանցանք չի գործել։<br />
<br />
― Դու այդ ճիշտ նկատեցիր և ասացիր, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ուստի ես ետ եմ վերցնում իմ երդման այն մասը, որ վերաբերում է այդ ասպետից վրեժ առնելուն։ Սակայն ես դարձյալ երդվում եմ և հաստատում երդումս այնպիսի կյանք վարելու, որ ասում էի, մինչև որ ուժով որևէ ասպետից սաղավարտ չխլեմ, որ իր որակով իմիս հավասար լինի։ Եվ մի մտածիր, Աանչո, որ իմ խոսքերը, որպես դարմանի ծուխ, քամին կտանի, քանի որ իմ առջև մեծ նմուշներ են կանգնած։ Չէ՞ որ նույնը, բառացի նույնը պատահեց Մամբրինոյի սաղավարտին, որ այնքան թանկ նստեց Սակրիպանտեին։<br />
<br />
― Տեր իմ, ձերդ ողորմածություն, գրողը տանի այդ տեսակ երդումները, ― վրա բերեց Սանչոն։ ― Նրանք առողջության համար վնասակար են և ձեռնտու չեն խղճին։ Թե չէ, ասացեք ապա՝ ի՞նչ կլինի, եթե դիցուք բազմաթիվ օրերի ընթացքում մեզ ոչ մի սաղավարտավոր մարդ չհանդիպի, ի՞նչ պիտի անենք մենք։ Մի՞թե դուք կատարելու եք ձեր երդումը, հակառակ բոլոր անհարմարություններին և անախորժություններին, այն է՝ շորերը հագներիդ քնեք, գյուղերում չգիշերեք և ձեզ հազար ու մի ուրիշ փորձությունների ենթարկեք, որ հիշատակել է այդ խելքը կորցրած մարկիզ Մանտուանացին, ինչ է թե ձերդ ողորմածությունը կամենում է, նրա երդումը վերակենդանացնել։ Լավ մտածեցեք, ձերդ ողորմածություն, չէ՞ որ բոլոր այս ճամփաներով երթևեկում են լոկ զինված ջորեպաններ, ձիապաններ և կառապաններ, որոնք ոչ միայն սաղավարտ չեն կրում, այլև գուցե իրենց օրում չեն էլ լսել նրա մասին։<br />
<br />
― Ախալվում ես, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― երկու ժամ չի քաշի, և մենք այս խաչաձևվող ուղիներում ավելի զինված մարդ կհանդիպենք, քան Ալբրական՝ Անջելիկա գեղեցկուհուն նվաճելու միջոցին։<br />
<br />
― Էհ, լավ, թող ձեր ասածը լինի, ― ասաց Սանչոն։ ― Տա Աստված, որ մեր բախտը բերի և շուտով հասնի ժամը նվաճելու կղզին, որ ինձ վրա այսքան թանկ է նստում, իսկ այնուհետև ես հանգիստ կմեռնեմ։<br />
<br />
― Ես արդեն ասել եմ քեզ, Սանչո, որ կարիք չունես դրա համար անհանգիստ լինելու։ Կղզի չեղավ՝ Դանիայի կամ Սոբրադիսայի նման որևէ մի թագավորություն կգտնվի և քո չափսին կգա, ոնց որ մատանին՝ մատիդ։ Համ էլ քեզ համար ավելի լավ կլինի, չէ՞ որ այդ թագավորությունները հաստատ հողի վրա են։ Սակայն այդ թողնենք, մենք ժամանակ կունենանք դրա մասին խոսելու, իսկ հիմա տեսնենք, թե քո պայուսակում ուտելու պաշար կա՞։ Կազդուրվենք և իսկույն գնանք որևէ դղյակ որոնելու, որտեղ կգիշերենք և ես կպատրաստեմ բալասանը, որի մասին քեզ պատմեցի, որովհետև, երդվում եմ Աստուծով, ականջս սաստիկ ցավում է։<br />
<br />
― Մոտս կա ընդամենը մի գլուխ սոխ, մի կտոր պանիր և մի քանի կտոր քարթու հաց, ― ասաց Սանչոն։ ― Այս ամենը ձեր ողորմածության պես արի ասպետի համար անվայել ուտելիք է։<br />
<br />
― Դու բնավ բան չես հասկանում, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Իմացած եղիր, Սանչո, թափառական ասպետի առաքինությունն այն է, որ ամիսներով բան չուտի, իսկ եթե ուտելու էլ լինի, ապա առաջին ձեռքն ընկած բանը։ Դու կասկած չէիր ունենա, եթե այնքան վեպեր կարդացած լինեիր, որքան ես, և թեև ես շատ եմ կարդացել, բայց չեմ հիշում, որ ասպետը երբևէ այլ կերպ ուտելիս լինի, քան բոլորովին պատահմամբ, և միմիայն ճոխ խնջույքներում, որ սարքված են լինում նրանց պատվին։ Մնացած օրերը նրանք ծաղիկների բույրով են սնվում։ Իհարկե, պետք է ենթադրել, որ նրանք այնուամենայնիվ մի բան ուտում էին և բավարարում էին մնացյալ բնական պահանջները, քանի որ վերջ ի վերջո նույն տեսակ մարդիկ են եղել, ինչ որ մենք։ Իսկ որովհետև նրանք իրենց կյանքի մեծ մասը անտառներում և անապատներում են անցկացնելիս եղել, ապա խոհարարներ չէին ունենում, և պետք է ենթադրել, որ նրանց սովորական սնունդը գյուղական հասարակ ուտելիքն է եղել, հիմա ինձ առաջարկածիդ պես մի բան։ Ուստի, Սանչո, բարեկամս, թող քեզ չվշտացնի այն, ինչ ուրախացնում է ինձ, մի աշխատիր ստեղծել նոր աշխարհ և թափառական ասպետներին ճամփից հանել։<br />
<br />
― Ներեցեք ինձ, ձերդ ողորմածություն, ― ասաց Սանչոն, ― բայց որովհետև ես ո՛չ գրել գիտեմ, ո՛չ կարդալ, ինչպես մի անգամ էլ ասել եմ ձեզ արդեն, ապա ասպետական պաշտոնի կանոններն էլ ես երբեք չեմ կարդացել։ Այսուհետև ես հետս կվերցնեմ մի պայուսակ՝ լիքը ամեն տեսակ չոր պտուղներով, որովհետև ձերդ ողորմածությունն ասպետ է, իսկ ինձ համար ― որովհետև ես ասպետ չեմ, ― զանազան թռչուններ և ընդհանրապես ավելի էական բաներ։<br />
<br />
― Իմ ասածը բոլորովին այն չէր, Սանչո, ― առարկեց դոն Կիխոտը, ― որ թափառական ասպետները պարտավոր են միայն չոր միրգ ուտելու, ես միայն նկատեցի, որ որ նրանք սովորաբար դրանով են սնվել, մեկ էլ մի քանի տեսակ դաշտային բանջարեղենով, որ նրանք գիտեին գտնել դաշտերում, ինչպես ես էլ լավ գիտեմ։<br />
<br />
― Օգտակար բան է ճանաչել այդ բանջարեղենը, ― ասաց Սանչոն, ― որովհետև ինչպես ինձ թվում է, այդ գիտությունը երբևիցե մեզ պետք կգա։<br />
<br />
Այստեղ նրանք պայուսակից հանեցին իրենց պաշարը և երկուսով, խաղաղ ընկերակցությամբ սկսեցին ուտել։ Սակայն գիշերվա օթևան գտնելու ցանկությունից դրդված՝ նրանք կարճեցին իրենց չոր ու ցամաք ճաշը, իսկույն նստեցին մեկն իր երիվարը, մյուսն՝ իր էշը և քշեցին՝ հուսով, որ մինչև մութը կոխի, հասնեն բնակելի մի վայր։ Սակայն արևը մայր մտավ, և նրա հետ չքացավ ցանկացածին հասնելու հույսը, իսկ որովհետև նրանք այծարածների վրանների մոտ էին, որոշեցին հենց այստեղ էլ կանգ առնել։ Որքան Սանչոն վշտանում էր, որ նրանք այդպես էլ գյուղ չհասան, նույնքան էլ դոն Կիխոտը, ընդհակառակը, ուրախ էր բաց երկնքի տակ գիշերն անց կացնելու մտքից, որովհետև ամեն անգամ, երբ այդպիսի բան էր պատահում, նա հաջողության նշան էր համարում, որ հաստատում էր նրա իրավունքները ասպետական կոչման մեջ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XI==<br />
<br />
Թե ինչ պատահեց դոն Կիխոտի և այծարածների միջև<br />
<br />
<br />
Այծարածները նրանց սիրալիր ընդունեցին, և Սանչոն, որքան կարելի է, լավ հոգ տանելով Ռոսինանտի և իր էշի մասին, այն կողմը դիմեց, որտեղից այծի մսի հոտ էր գալիս, որ կաթսայի մեջ եփվում էր կրակի վրա։ Եվ, թեև նրան քաշում էր անհապաղ համը տեսնելու, պիտանի՞ է արդյոք մսի կաթսայից անմիջապես ստամոքսն ուղևորելու, այնուհանդերձ նա իրեն պահեց, որովհետև այդ իսկ վայրկյանին հովիվները կաթսան կրակից վերցրին և, գետնին ոչխարի մորթիներ փռելով, արագ֊արագ պատրաստեցին իրենց գեղջկական սուփրան, ապա մեծ սիրալիրությամբ առաջարկեցին մեր ճամբորդներին բաժանել նրանց հետ իրենց ունեցածից։ Բոլոր վեց հովիվները, որ ապրում էին վրանում, բոլորաձև նստոտեցին ոչխարի մորթիների վրա, նախապես անշնորհք քաղաքավարությամբ խնդրելով դոն Կիխոտից, որ շուռ տված տաշտի վրա տեղ գրավի։ Դոն Կիխոտը նստեց, իսկ Սանչոն ոտի վրա մնաց, որ նրան սպասարկի և մատուցի եղջյուրից շինած գավաթը։ Սակայն մեր ասպետը տեսնելով, որ նա չի նստում, ասաց նրան․<br />
<br />
― Որպեսզի դու տեսած լինես, Սանչո, թե ինչ բարիք է պարփակվում թափառական ասպետության մեջ և թե ինչ արագությամբ մարդիկ, որ այնպես ծառայում են նրան, հասնում են աշխարհում հարգանքի և պատիվների, ես կամենում եմ, որ դու նստես իմ կողքին այս բարի մարդկանց շրջանում և ինձ հավասար լինես՝ քո տիրոջը և բնական սինյորին, որ դու իմ ափսեից ուտես և նույն թասից խմես, որից խմում եմ ես, որովհետև թափառական ասպետության մասին կարելի է ասել նույնը, ինչ որ սովորաբար սիրո մասին է ասվում՝ բոլորին հավասարեցնում է։<br />
<br />
― Խորին շնորհակալություն, ― պատասխանեց Սանչոն, ― բայց ահա՛ թե ինչ կասեմ ես ձերդ ողորմածությանը՝ թող ուտելու բան ունենամ, իսկ կանգնած և մենակ ուտելը, թերևս, ինձ համար ավելի հարմար լինի, քան կայսեր կողքին նստած։ Եվ, եթե շիտակն ասել թույլ տաք, ապա իմ սեփական անկյունում սոխով հաց ուտելը, առանց ծեսերի և ծռմռվելու շատ ավելի դուրեկան է, քան ուրիշի սեղանից հնդկահավ ուտել և հարկարդված լինել դանդաղ ծամելու, սակավ խմելու, ամեն վայրկյան բերան սրբելու, չհազալու, չփռշտալու, երբ հազդ ու փռշոցդ գալիս է և չանել շատ ուրիշ բաներ, որ թույլատրվում է մարդուս ազատ և մենակ միջոցին։ Ուստի, տեր իմ, պատիվների փոխարեն, որ ձերդ ողորմածությունն ուզում է ինձ արած լինել, որպես ծառայի և թափառական ասպետի աշխատակցի, քանի որ ես ձեր ողորմածության զինակիրն եմ, շնորհեցեք ինձ ավելի շահավետ և օգտավետ մի բան։ Իսկ այս պատիվը ես ընդունում եմ և շնորհակալությամբ, բայց հրաժարվում եմ նրանից այժմ և հավիտյան։<br />
<br />
― Չնայած դրան, դու դարձյալ նստիր, որովհետև նրան, ով որ խոնարհեցնում է իրեն, Աստված բարձրացնում է։<br />
<br />
Եվ, քաշելով նրա թևից, դոն Կիխոտը ստիպեց, որ նստի իր կողքին։<br />
<br />
Հովիվները, որ զինակիրների ու թափառական ասպետների բարբառից բան չէին հասկանում, զոռ էին տալիս ուտելուն, լռելյայն նայում էին հյուրերին, որոնք մեծ ախորժակով խժռում էին բռունցքի մեծությմբ կտորներ։ Երբ որ մսեղենը պրծավ, հովիվները ահագին քանակությամբ կաղին թափեցին մորթիների վրա, հետն էլ կես գլուխ պանիր դրին, որ այնքան պինդ էր, ասես կրից լիներ շինած։ Իսկ եղջյուրե թասը անգործ չէր մնում, մեկ լիքը, մեկ՝ դատարկ, ինչպես ջուր քաշող դույլ, նա այնպիսի արագությամբ շրջան էր գործում, որ երկու առկա տկերից մեկը, այն էլ առանց առանձին դժվարության, դատարկված էր։ Երբ որ դոն Կիխոտը իր փորը մի լավ կշտացրեց, նա մի բուռ կաղին վերցրեց և, ուշի֊ուշով զննելով սկսեց հետևյալ խոսքը․<br />
<br />
― Երջանիկ է եղել այն ժամանակը և բախտավոր այն դարը, որ հնում կոչելիս են եղել ոսկեդար, այն էլ ոչ թե նրա համար, որ ոսկին, այնքան գնահատելի մեր եկաթե դարում, որ երանելի ժամանակ ձեռք էր բերվում առանց որևէ աշխատանքի, այլ նրա համար, որ այն ժամանակ ապրող մարդիկ չգիտեին երկու բառ՝ «իմը» և «քոնը»։ Այդ սրբազան ժամանակներում ամեն ինչ ընդհանուր էր։ Իրենց օրվա պարենն ստանալու համար մարդուն մնում էր միայն ձեռքը բարձրացնել զորավոր կաղնու ճյուղերին, որ առատությամբ քաղցր ու համեղ պտուղներ էր տալիս։ Վճիտ աղբյուրներն ու արագահոս վտակները առատորեն առաջարկում էին իրենց զով ու առողջարար ջրերը։ Ժայռերի ճեղքերում ու ծառերի փչակներում համեստ ու ժրաջան մեղուները հիմնում էին իրենց թագավորությունները, և յուրաքանչյուր ձեռք կարող էր ձրի տիրանալ նրանց անուշ աշխատանքի առատ բերքին։ Խցանային հզոր կաղնիները, առանց որևէ հարկադրանքի, առատաձեռն սիրալիրությունից դրդված՝ հանելիս են եղել իրենց արձակ ու թեթև կեղևը և մարդիկ նրանով ծածկելիս են եղել իրենց տնակները՝ կառուցած անտաշ սյուների վրա, միմիայն փոփոխական եղանակից պատշտպանվելու համար։ Այն ժամանակ ամենուրեք խաղաղություն, բարեկամություն, համաձայնություն էր տիրում։ Ծուռ գութանի ծանր խոփը դեռևս չէր խիզախում կտրել ու բանալ մեր նախամոր ողորմած որովայնը, որովհետև առանց հարկադրանքի նա իր բերրի և լայնարձակ ծոցի ամբողջ տարածության վրա տալիս էր, ինչ որ կարող է կշտանցել, հագեցնել և ուրախացնել մանուկներին, որ այն միջոցին տիրում էին նրան։ Այն պահին, երբ պարզամիտ և չքնաղ հովվուհիները զբոսնում էին հովտից հովիտ և բլուրից բլուր, արձակ մազերով կամ ծամերը հյուսած, և նրանց վրա մի քող կար միայն, որ ողջմամտորեն ծածկում էր այն տեղերը, որ պատշաճությունը միշտ պահանջել և պահանջում է ծածկել։ Եվ նրանք զգեստներ չունեին, որ ընդունված են մեր ժամանակ՝ Տիր ծիրանիով կամ հազար ծվեն արած մետաքսով զարդարված, այլ կանաչ տերևների հյուսած պսակներ։ Եվ այդ արդուզարդով նրանք, թերևս, պակաս շքեղ և պճնված չեն եղել, քան մեր ոստանիք կանայք իրենց արտասովոր հնարքներով, որ սովորեցրել է նրանց տարակամ պարապությունը։ Այն ժամանակ հոգու սիրային տենչը նույնքան պարզ ու անկեղծ էին արտահայտվում, ինչպես և ծագում էին հոգում, առանց ինքնազարդարության համար խոսքի ճարպիկ հյուսվածքի ետևից ընկնելու։ Ստությունը, նենգությունն ու խորամանկությունը չէին խառնվում ճշմարտության և անկեղծության։ Արդարադատությունը իշխում էր լիակատար կերպով, և ո՛չ շահամոլությունը, ո՛չ կողմնապահությունը, որ հիմա այնքան ստորացնում ու հալածում են նրան, չէին հանդգնում ո՛չ վիրավորել նրան, ո՛չ շփոթել։ Անձնական կամայականության օրենքը դատավորների գլխից չէր անցնում, որովհետև դատելու համար ո՛չ մարդ կար, ո՛չ մեղք։ Ինչպես արդեն ասացի ես, ողջամիտ աղջիկները ման էին գալիս, որտեղ խելքներին փչում էր, մեն֊մենակ, առանց վախենալու, որ օտարի հանդգնությունը կամ ցանկամոլությունը կարող է նրանց վիրավորել, իսկ եթե կորցնում էլ էին պատիվը, ապա այդ պատահում էր իրենց սեփական հակումից և բարի կամքից։ Իսկ հիմա, մեր ատելի ժամանակում, նրանցից և ոչ մեկը ապահով չէ, անգամ եթե թաքցրած լինի և փակված որևէ անտեսանելի լաբիրինթոսում, ինչպիսին կա Կրետե կղզու վրա, որովհետև հիմա, այդ անիծյալ քաղաքավարության հետ միասին, բոլոր ծակոտիներից նրանց վրա օդից փչում է սիրային վարակը, իսկ նրա հետ՝ մնա՜ս բարով ամեն զսպվածություն։ Քանի շատ էր ժամանակն անցնում, այնքան ավելի էր աճում այդ չարիքը, մինչև որ աղջիկների ապահովության համար հիմնվեց թափառական ասպետների ուխտը, որ իր նպատակը դրել է պաշտպանել կույսերին, հովանավորել այրիներին, օգնել որբերին և աղքատներին։ Ես էլ եմ պատկանում այդ ուխտին, հովիվ եղբայրներ, և ես շնորհակալ եմ բարի ընդունելության և հյուրասիրության համար, որ դուք ցույց տվիք ինձ և իմ զինակրին։ Թեև բնական օրենքով աշխարհի բոլոր շունչ֊կենդանիները պարտավոր են աջակցելու թափառական ասպետներին, այնուհանդերձ ես գիտեմ, որ դուք այդ պարտականությանը անգիտակ ընդունեցիք մեզ և հյուրասիրեցիք, ուստի ես պարտավոր եմ սրտանց շնորհակալ լինելու ձեր բարեսրտության համար։<br />
<br />
Այս ամբողջ երկար ճառը (որ նա շատ լավ կարող էր արտասանած չլինել) մեր ասպետն արտասանեց միմիայն նրա համար, որ իրեն առաջարկած կաղինը նրա միտքը գցեց ոսկեդարը, և նրա խելքին փչեց ապարդյուն դուրս տալու հովիվների առջև, որոնք, առանց մի բառ արտասանելու, լսում էին նրան մտամոլոր ու շփոթված։ Սանչոն էլ էր լուռ, նա կրծում էր կաղինը և շուտ֊շուտ մոտենում երկրորդ տկին, որ գինին սառը պահելու նպատակով, կախված էր կաղնուց։<br />
<br />
Ընթրիքն արդեն ավարտված էր, իսկ դոն Կիխոտը տակավին խոսում էր, մինչև որ վերջապես հովիվներից մեկը դիմեց նրան հետևյալ խոսքերով․<br />
<br />
― Որպեսզի ձերդ ողորմածությունը, սինյոր թափառական ասպետ, ունենա ավելի հիմք՝ հավատալու մեր ընդունելության անկեղծ բարեսրտությանը, մենք ուզում ենք զվարճացնել և ուրախացնել ձեզ մեր ընկերներից մեկի երգով, որ իսկույն պիտի գա այստեղ։ Նա էլ է հովիվ, խելքը գլխին տղա, սաստիկ սիրահարված, իսկ գլխավորը՝ գիտե կարդալ֊գրել և ռաբելե<ref>Ռաբելե ― լյուտնյայի տիպի երաժշտական գործիք, ինչ֊որ եռալար, պրիմիտիվ ջութակի նման։</ref> է ածում այնպես, որ ավելի լավ կամենալ անկարելի է։<br />
<br />
Հազիվ հովիվն ասաց այս խոսքերը, որ նրանց ականջին հասավ ռաբլեի ձայնը, իսկ շուտով ինքը երաժիշտն էլ երևան եկավ, մոտ քսաներկու տարեկան մի երիտասարդ՝ շատ դուրեկան արտաքինով։ Նրանից հարցրին՝ ընթրե՞լ է նա, թե՞ ոչ, երբ նա դրական պատասխան տվեց, այն հովիվը, որ նրան գովաբանում էր ասաց․<br />
<br />
― Դե որ այդպես է, Անտոնիո, մեր խաթեր համար մի բան երգիր։ Թող սինյորը, որ այսօր մեր հյուրն է, տեսնի, թե լեռներում էլ, անտառներում էլ պատահում են մարդիկ, որոնց խելքը երաժշտությունից բան է կտրում։ Մենք նրան արդեն քո ընդունակությունների մասին հաղորդել ենք, դե՛ հայտաբերի՛ր և համոզիր նրան, որ մենք ճիշտ ենք ասել։ Ուստի, քո որևը, խնդրում եմ նստես և քո սիրուհու պատվին երգ ասես, որ քո քահանա հորեղբայրն է հորինել, և որ մեր գյուղում բոլորին այնքան դուր եկավ։<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Սիրում ես ինձ, ես այդ գիտեմ,<br />
Թեև երբեք ինձ այդ մասին<br />
Չես ակնարկել գեթ հայացքով՝<br />
Սիրո քաղցր լեզվով լռին։<br />
<br />
Սիրում ես ինձ, և իմ հոգին<br />
Էլ չեն մաշում վիշտ ու հառաչ։<br />
Օ, ի՜նչ հրճվանք, երբ սիրտն արդեն<br />
Բաց է սիրող սրտի առաջ։<br />
<br />
Իմ Օլայլա, հաճախ դու ինձ<br />
Ցույց ես տվել, որ հոգիդ կույս<br />
Բրոնզ է սառն ու անզգա,<br />
Շուշան֊կուրծքդ քար է անհույզ։<br />
<br />
Բայց երբեմն էլ քամահրանքի,<br />
Հպարտության բարձրությունից,<br />
Հույսն է գաղտնի իր հանդերձի<br />
Լույս քղանցքը ցույց տվել ինձ։<br />
<br />
Ես քո գիրկն եմ տենչում նետվել<br />
Ինչպես ձուկն է խայծին ձգտում,<br />
Ո՛չ թոշնում եմ մերժումներից,<br />
Ո՛չ ստանում սիրո խոստում։<br />
<br />
Եթե իղձը պարկեշտ է միշտ,<br />
Պարկեշտությունդ ասում է ինձ,<br />
Որ պսակը իմ հույսերի<br />
Կլինի քո սերը անբիծ։<br />
<br />
Եթե ազնիվ պաշտամունքը<br />
Շնորհների է արժանի,<br />
Ե՜ս էլ նույնը պիտի հուսամ,<br />
Ի՜մ Օլալյա, ի՜մ աղավնի։<br />
<br />
Թե նկատել կամենայիր,<br />
Կտեսնեիր այնքա՜ն, այնքա՜ն,<br />
Որ ամեն օր եմ ես կրում<br />
Իմ զգեստները տոնական։<br />
<br />
Եվ քանի որ նույնն է ուղին<br />
Թե՛ զգեստի և թե՛ սիրո,<br />
Կամեցել եմ ես միշտ քեզ մոտ<br />
Փայլել շքեղ հանդերձներով։<br />
<br />
Չեմ հիշեցնում պարերն աշխույժ,<br />
Սերենադները սրտահույզ,<br />
Որ օրորո՜ւմ էին անուշ<br />
Վերջալույսից մինչև արշալույս։<br />
<br />
Չեմ հիշեցնում և գովքը այն,<br />
Որ թովչանքիդ եմ ես ձոնել,<br />
Որով միայն շատ շատերից<br />
Լոկ նախատինք եմ վաստակել։<br />
<br />
Իսկ Թերեսան Բերոկալցի<br />
Ծաղրով ասաց․ «Աղջիկներ կան,<br />
Որ հրեշտակ են պատմելով,<br />
Իսկ մոտիկից կապիկ միայն։<br />
<br />
Ի՞նչ մեծ բան է հիմա մեզ մոտ<br />
Հիմարացնել և ամուրին<br />
Ոսկեգանգուր կեղծամներով,<br />
Փերիներով խանությային»։<br />
<br />
Ես պատասխան տվի նրան,<br />
Նա ինձանից վիրավորվեց,<br />
Հետո եկավ քեռու տղան,<br />
Սկսվեցին կռիվ ու վեճ։<br />
<br />
Տենչում եմ քեզ սիրատոչոր<br />
Ու երազում կարոտագին<br />
Ոչ թե մարմինդ նրբագեղ,<br />
Այլ քո մաքուր, անբիծ հոգին։<br />
<br />
Օ, կհյուսի եկեղեցին,<br />
Մետաքս օղակն ամուսնական,<br />
Ե՛կ, միասին կրենք, ի՛մ սեր,<br />
Կապանքները այդ սրբազան։<br />
<br />
Իսկ թե մերժես, երդվում եմ քեզ<br />
Սուրբ անունով սրբոց դասի,<br />
Որ աշխարհից կհեռանամ<br />
Ու կճգնեմ խցում վանքի։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Այս խոսքերով հովիվն ավարտեց իր երգը, և դոն Կիխոտը խնդրեց, որ նա մի բան էլ երգի, սակայն Սանչո Պանսան առարկեց, թե ավելի քնել կուզենար, քան երգ լսել և ասաց իր տիրոջը․<br />
<br />
― Ժամանակ է արդեն, որ ձերդ ողորմածությունը մի տեղ պատրաստի պառկելու համար, չէ՞ որ այս բարի մարդիկ ամբողջ օրն աշխատում են և չեն կարող գիշերը մինչև լույս երգով անց կացնել։<br />
<br />
― Հասկանալի է, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― պարզ է, որ տկին արածդ հաճախ այցելությունները ավելի քնով պիտի վարձատրվեն, քան երաժշտությամբ։<br />
<br />
― Այն ով է, որ գինի չի սիրում, փառք քեզ Աստված, ― բացականչեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ես այդ չեմ ժխտում, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Դե՛, պառկիր, որտեղ կուզենաս, իսկ իմ արհեստի մարդկանց ավելի վայել է զարթուն մնալը, քան քնելը։ Համ էլ վատ չէր լինի, Սանչո, եթե դու նորից կապեիր ականջս, որովհետև ավելի սաստիկ է ցավում, քան պետք էր։<br />
<br />
Սանչոն կատարեց հրամանը։ Իսկ այծարածներից մեկը, տենելով վերքն, ասաց որ անհանգստանալու տեղիք չկա, որ ինքը դեղ ունի, որից վերքն իսկույն կսաղանա։ Եվ շուրջը մեծ առատությամբ բսած կնդրուկի տերևներ քաղելով, նա ծամեց, աղ արեց և դրեց վերքի վրա։ Ապա թե խնամքով կապեց ականջը և հավատացրեց, որ ոչ մի ուրիշ դեղի կարիք չի լինի։ Այդպես էլ դուրս եկավ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XII==<br />
<br />
Թե դոն Կիխոտի հետ եղած այծարածներից մեկն ինչ պատմեց<br />
<br />
<br />
Այս միջոցին գյուղից վերադարձավ մի տղա, որ գնացած էր եղել պաշարեղենի ետևից, և ասաց․<br />
<br />
― Ընկերներ, գիտե՞ք, ինչ է պատահել գյուղում։<br />
<br />
― Որտեղի՞ց իմանանք, ― պատասխանեց հովիվներից մեկը։<br />
<br />
― Դե՛ իմացած եղեք, ― շարունակեց եկածը, ― որ այսօր առավոտ վախճանվեց հռչակավոր հովիվ֊ուսանող Խրիզոստոմոն, և լուր կա, որ մեռել է այն սատանա Մարսելային սիրելուց, հարուստ Գիլերմոյի աղջկան, որ հովվի զգեստով թափառում է այս խուլ վայրերում։<br />
<br />
― Մարսելայի՞ն, ― ասում ես, ― հարցրեց մեկը։<br />
<br />
― Այո՛, Մարսելային, ― պատասխանեց այծարածը։<br />
<br />
― Իսկ ամենից նշանավորն այն է, որ իր կտակում նա կարգադրել է, որ իրեն թաղեն մավրի պես, արձակ դաշտում, մի ժայռի տակ, որտեղ աղբյուրի վրա մի կաղնի է աճում, որովհետև համաձայն լուրերի (իբր թե նա ինքն է ասել), այդտե՛ղ է նա առաջին անգամ տեսել Մարսելային։ Նա զանազան ուրիշ ցանկություններ էլ է հայտնել, միայն թե այստեղի տերտերներն ասում են, որ պետք չէ դրանք կատարել, որովհետև նրանք հեթանոսականի պես են։ Իսկ դրան առարկում է հանգուցյալի ամենամտերիմ բարեկամ ուսանող Ամբրոսիոն, որ նրա պես հովվի զգեստ է հագել։ Նա ուզում է Խրիզոստոմոյի կտակը լրիվ կատարած լինել, ինչպես նա ինքն է կարգադրել, և այդ առիթով ողջ գյուղը հիմա հուզված է։ Դատելով խոսակցություններից՝ վերջ ի վերջո ամեն ինչ Ամբրոսիոյի և նրա այլ հովիվ֊բարեկամների ցանկությամբ է կատարվելու, և վաղը մեծ հանդիսականությամբ նրան կտանեն թաղելու այն իսկ տեղը, որ ես ասացի։ Ըստ իս, տեսնելու բան է լինելու։ Համենայն դեպս ես անպատճառ կերթամ այնտեղ, եթե վաղը դարձյալ ստիպված չլինեմ վերադառնալու գյուղ։<br />
<br />
― Մենք բոլորս էլ կերթանք այնտեղ, ― պատասխանեցին հովիվները, և վիճակ կգցենք, թե ով մնա մեր այծերին պահպանելու։<br />
<br />
― Ճիշտ է, Պեդրո, ― վրա բերեց նրանցից մեկը, ― միայն թե չարժի այդ միջոցին դիմել․ ձեր բոլորիդ փոխարեն ե՛ս կմնամ։ Եվ չկարծեք, թե ես այդ առաջակում եմ բարությունից կամ հետաքրքրության բացակայությունից, այլ անցյալ օրը ոտս փուշ է մտել և դժվարանում եմ ման գալ։<br />
<br />
― Ինչ էլ լինի, մենք բոլորս էլ շնորհակալ կլինենք քեզնից, ― պատասխանեց Պեդրոն։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը խնդրեց, որ Պեդրոն պատմի, թե ո՞վ է մեռել և ո՞վ է հովվուհին։ Պեդրոն պատասխանեց, թե ինչքան իրեն հայտնի է, ննջեցյալը հարուստ հիդալգո է եղել, բնակիչ մի գյուղի, որ գտնվում է լեռներում, շատ տարիներ ուսել է Սալամանկայում և ապա դարձել իր ծննդավայրը և շատ գիտուն և կարդացած մարդու համբավ ուներ։ Ասում էին, թե նա առանձնապես տեղյակ է եղել աստղերի գիտությունից և գիտեր, թե երկնքում արևն ու լուսինն ինչ են անում։ «Նա ճշտությամբ նախազգուշացնում էր արևի և լուսնի խաբարումները»։<br />
<br />
― Այդ կոչվում է խավարումներ, բարեկամս, և ոչ թե խաբարումները, երբ որ այդ երկու մեծ լուսատուները խավարում են, ― նկատեց դոն Կիխոտը։ Բայց Պեդրոն, առանց ուշ դարձնելու նման մանրուքի վրա, շարունակեց իր պատմությունը։<br />
<br />
― Նմանապես նա գուշակում էր, թե տարին ինչպես կլինի՝ բերքառատ թե չբերք։<br />
<br />
― Դուք ուզում եք անբերրի ասած լինեք, բարեկամս, ― նկատեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Չբերք թե անբերրի, ― պատասխանեց Պեդրոն, ― մեկ հաշիվ է։ Մի խոսքով, նրա գուշակությունների շնորհիվ հայրն ու բարեկամները շատ հարստացան, որովհետև հավատ էին ընծայում նրան և բոլոր գործերում հետևում էին նրա խորհուրդներին, երբ որ նա ասում էր՝ «այս տարի գարի ցանեցեք և ոչ թե ցորեն, իսկ այս տարի սիսեռ ցանեցեք և գարի մի՛ք ցանի, գալ տարի առաջ զեյթունի յուղ կլինի, իսկ հետո երեք տարի իրար վրա ոչ մի կաթիլ չի լինի»։<br />
<br />
― Այդ գիտությունը կոչվում է ասղագիտություն, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Չգիտեմ, թե ինչպես է կոչվում, ― պատասխանեց Պեդրոն, ― սակայն գիտեմ, որ նա այդ ամենը գիտեր և դեռ ավելին։ Վերջապես նրա՝ Սալամանկայից գալուց հազիվ մի քանի ամիս էր անցել, որ մի գեղեցիկ օր հանկարծ նա դեն գցեց իր երկարափեշ ուսանողական զգեստը և հանդես եկավ մեր մեջ հովվի հագուստով՝ ոչխարի մորթից և ցուպը ձեռքին, իսկ նրա հետ հովվի հագուստ էր հագել նաև նրա հավատարիմ բաեկամ Ամբրոսիոն՝ նրա դասընկերը։ Ես մոռացա ասեմ ձեզ, որ հանգուցյալ Խրիզոստոմոն լավ երգ հյուսող էր և հորինում էր ավետիսներ, որ երգվում էին ծննդյան գիշերը և սրբազան ներկայացումներ, որ մեր գյուղական երիտասարդությունը խաղում էր մարմնո և արյան օրին, և բոլորն ասում են, որ շատ գեղեցիկ էին։ Երբ որ այդ երկու ուսանողներն այդպես անսպասելի հովվի հագուստ հագան, բոլորը գյուղում զարմացած մնացին և այդքան անսովոր կերպարանափոխության պատճառը ոչ մի կերպ չէին կարողանում գուշակել։ Իսկ այդ միջոցին մեռավ մեր Խրիզոստոմոյի հայրը, և նա ժառանգեց մեծ կարողություն՝ շարժական և անշարժ, նմանապես մեծ քանակությամբ եղջյուրավոր և մանր անասուններ և փողի մի խոշոր գումար։ Այդ ամենը հասավ նրան և ճիշտն ասած, նա միանգամայն արժանի էր դրան, որովհետև լավ ընկեր էր, լավ մարդկանց բարեկամ և ղալամով քաշած գեղեցկության տեր։ Ապա իմացվեց, որ նա հագուստը փոխել և այս ամայի վայրերն է հեռացել հովվուհի Մարսելայի ետևից ընկնելու համար, որովհետև խեզճ հանգուցյալը՝ Խրիզոստոմը, սիրահարված էր նրա վրա։ Հիմա ես կպատմեմ ձեզ, որ դուք իմանաք, թե ով է այս աղջիկը։ Գուցե, թերևս առանց գուցեի, դուք ձեր օրում նման բան լսած չլինեք, անգամ եթե Սառնայից<ref>Սառնա ― անթարգմանելի բառախաղ․ սառնա նշանակում է քոս։</ref> ավելի տարիքավոր լինեք։<br />
<br />
― Սառա կասեն, ― ընդհատեց նրան դոն Կիխոտը՝ չկարողանալով համբերել, որ հովիվը այդքան աղճատում է բառերը։<br />
<br />
― Սառնան ավելի երկար է քաշում, ― առարկեց հովիվը։ ― Իսկ եթե դուք, սինյոր, իմ ամեն մի խոսքին բծախնդիր լինեք, ապա ես մի տարի չեմ վերջացնի։<br />
<br />
― Ներեցեք, բարեկամս, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ես ձեզ ընդհատեցի, որովհետև սառնայի և Սառայի միջև մեծ տարբերություն կա։ Բայց դուք շատ լավ պատասխանեցիք ինձ, թե սառնան ավելի երկար է քաշում, քան Սառայի կյանքը։ Շարունակեցեք ձեր պատմությունը, ես այլևս ձեզ չեմ ընդհատի։<br />
<br />
― Այն էի ասում, սիրելի սինյոր, ― ասաց հովիվը, ― ես շարունակում եմ։ Մեր գյուղում մի գյուղացի կար, Խրիզոստոմոյի հորից էլ հարուստ և նրան կոչում էին Գիլլյերմո, որին բացի բազում հարստությունից, Աստված մի աղջիկ էր տվել, որի մայրը, ― մեր ողջ շրջանում պատվելի մի կին, ― վաղճանվեց ծննդաբերության միջոցին։ Ոնց որ հիմա տեսնում եմ նրա դեմքը։ ― Մեկ կողմից լույս էր տալիս արևի պես, իսկ մյուս կողմից՝ լուսնի։ Իսկ գլխավորը՝ բարի տնտեսուհի էր և սիրում էր աղքատներին, այնպես որ ես կարծում եմ՝ հիմա նրա հոգին տեր Աստծո մոտ երանության մեջ է։ Այսքան բարի կնոջ մահից հետո նրա ամուսին Գիլլյերմոն դարդամահ եղավ, և մնաց նրա աղջիկը՝ դեռատի և հարուստ Մարսելան, իր հորեղբոր խնամքին, քահանայի, որ մեր գյուղում կալված ունի։ Աղջիկը մեծանում էր այնքան սիրուն, որ մենք բոլորս ակամա հիշում էինք նրա գեղեցկուհի մորը, իսկ ոմանք անգամ ենթադրում էին, որ ժամանակի ընթացքում աղջիկը կգերազանցի։ Ահա այսպես, երբ որ լրացավ նրա տանսչորս թե տասնհինգ տարին, չէր կարելի նրա վրա նայել առանց օրհնելու Աստծուն, որ նրան ասքան չքնաղ է ստեղծել, և մեր ջահելների մեծ մասը մահացու սիրահարված էր նրա վրա։ Իսկ հորեղբայրը նրան փականքի տակ էր պահում մեծ խստությամբ։ Այնուամենայնիվ, նրա մեծ գեղեցկության և խոշոր հարստության համբավը տարածվեց ոչ միայն մեր գյուղում, այլև շատ մղոն հեռու շուրջը և լավագույն փեսացուները ամեն կողմից գալիս էին խնդրելու, աղաչելու, պաղատելու հորեղբորից, որ նրան մարդու տա։ Սա էլ, իբրև իսկական բարի քրիստոնյա, թեև հակառակ չէր նրան մարդու տալու, երբ որ նա հասակն առավ, այնուամենայնիվ, չէր ուզում այդ՝ հակառակ նրա կամքի արած լինել, թեև, իհարկե, նրա համար չէր հետաձգում այդ ամուսնությունը, որ եկամուտ ու շահի մասին էր մտածում, որ նա քաղում էր աղջկա կարողությունից խնամակալության հետևանքով։ Հավատացեք ինձ, դրա մասին հաճախ խոսք էր լինում մեր քեֆերի ժամանակ, և գովում էինք բարի քահանային։ Իսկ պետք է ձեզ ասեմ, թափառական սինյոր, որ մեր գյուղորայքում ամենքի նկատմամբ սրտացավ են և ում ասես կարող են չարախոսել։ Եվ հավատացած եղեք, ինչպես հավատացած եմ ես, որ եթե ծխականները, մանավանդ գյուղի ծխականները, լավ են արտահայտվում որևէ հոգևոր անձի մասին, ապա դա կնշանակի, որ նա միանգամայն արժանի է դրան։<br />
<br />
― Միանգամայն ճիշտ է, ― նկատեց դոն Կիխոտը, ― դե շարունակեցեք, ձեր պատմությունը շատ լավն է, և դուք, բարի Պեդրո, հիանալի պատմում եք։<br />
<br />
― Միայն թե Աստծու կամքը լինի, դա է գլխավորը։ Էհ, հետո այսպես է եղել։ Թեև հորեղբայրը իր եղբոր աղջկան բազմաթիվ փեսացուներ է առաջարկած եղել, մանրամասն թվելով յուրաքանչյուրի արժանիքները, ով որ կամեցել է նրա հետ ամուսնանալ և խնդրելիս է եղել ընտրություն անել նրանցից ըստ իր ճաշակի, նա բոլոր առաջարկներին ի պատասխան ասելիս է եղել, որ առայժմ մարդու գնալու ցանկություն չունի, որ ինքը դեռ շատ երիտասարդ է և իրեն ընդունակ չի համարում ամուսնության ծանր լուծը կրելու։ Նրա առարկությունները ճիշտ էին թվում, և հորեղբայրը նրան հանգիստ թողեց, սպասելով, որ նա մեծանա և վերջապես ըստ իր ճաշակի ամուսին ընտրի, քանի որ ինքն էր հայտարարել, և միանգամայն արդարացի, որ ծնողները չպետք է իրենց զավակների բախտը տնօրինեն հակառակ նրանց կամքի։ Եվ հանկարծ, առանց որևէ պատճառի, հանկարծակի կերպով, քմահաճ Մարսելան, մի գեղեցիկ օր հովվուհի է դառնում։ Թեև նրա հորեղբայրը և բոլոր համագյուղացիները ետ էին պահում նրան, նա ականջ չդրեց և մեր գյուղի մյուս հովվուհիների հետ գնաց հանդը իր սեփական հոտը արածացնելու համար։ Իսկ երբ որ նա ներկայացավ բոլորի առջև, և բոլորն էլ վերջապես տեսան նրա գեղեցկությունը, բազմաթիվ հարուստ երիտասարդներ՝ հիդալգո և գյուղացի, Աստված վկա, չեմ էլ կարողանա նրանց բոլորի անունը տալ, Խրիզոստոմոյի պես հագնվեցին և գնացին թափառելու աղջկա հետ՝ ձգտելով ձեռք բերել նրա բարեհայեցողությունը։ Ես արդեն ասացի ձեզ, որ հանգուցյալ Խրիզոստոմոն էլ նրանցից մեկն էր, որի մասին պատմում են, թե նա ոչ թե սիրում էր աղջկան, այլ ուղղակի պաշտում։ Եվ չկարծեք, թե եթե Մարսելան ազատ և արձակ կյանք էր ընտրել, որ ոչ մի ճնշում չի ճանաչում, ապա դա նշանակում էր, որ նրա պատիվն ու առաքինությունը դրանից կարող էին տուժել։ Ընդհակառակը՝ նա այնքան արթուն պահպանում էր իր պատիվը, որ իրեն ծառայողներից և իր սերը հայցողներից և ոչ մեկը չէր կարող պարծենալ, ճիշտ ասած, երևի, երբեք էլ չի կարող պարծենալ, որ աղջիկը նրան գեթ ամենափոքր հույս է տվել, որ իր ցանկությունը կբավարարվի։ Մարսելան չի խուսափում հասարակությունից և հովիվների հետ խոսակցելուց, նրանց հետ սիրալիր և բարեկամաբար է վարվում, սակայն հենց որ նրանցից մեկն ու մեկը բաց է անում իր ցանկությունը ― լինի դա օրինական և սուրբ ցանկություն ամուսնանալու նրա հետ ― աղջիկն իսկույն վանում է նրան՝ ասես թնդանոթ արձակելով։ Եվ իր այդպիսի վարմունքով նա մեր կողմերում ավելի աղետ է բերում, քան ժանտախտը, որովհետև նրա սիրալիրությունն ու գեղեցկությունը բոլոր երիտասարդներին, որ նրան հանդիպում էին, հարկադրում էին նրան սիրել և ծառայել։ Իսկ նրա արհամարհանքն ու անզգայականությունը հուսակտուր է անում նրանց, և նրանք այլ կերպ չեն կոչում նրան, բայց եթե խստասիրտ, անշնորհակալ և այլ նման անուններով, որոնցով կարելի է դատել նրա բնավորության մասին։ Եվ եթե դուք, սինյոր, մի քանի օր այստեղ մնալու լինեիք, դուք կլսեիք, թե ինչպես մեր սար ու ձորերում մերժված սիրահարների գանգատներն են հնչում, որ նրա ետևից ընկած էին։ Այստեղից ոչ հեռու մի տեղ կա, որտեղ մի երկու տասնյակ հին հաճարի է բուսնում, և մեկը չկա, որի հարթ կեղևի վրա կտրած֊գրած չլինի Մարսելայի անունը, իսկ ծառերից մի քանիսի վրա նրա անվան վերևից թագ է կտրած, կարծես թե սիրահարը այդ նշանով կամեցել է ասած լինել, թե ողջ մարդկության գեղեցկության թագը Մարսելային է պատկանում։ Մի տեղ մեկ հովիվ է ախ քաշում, մյուս տեղ մի ուրիշն է գանգատվում, այստեղ սիրո երգ է հնչում, այնտեղ՝ ցավագին մրմունջ։ Մեկ սիրահար կաղնու կամ ժայռի տակ է ողջ գիշերն անց կացնում և հարբած ու հափշտակված անուրջներով՝ մինչև ցայգալույս չի փակում աչքերը։ ՄԻ ուրիշը՝ անընդհատ և առանց հանգստանալու ախ է քաշում և ամառային ամենաանտանելի ջեռ տոթին պառկած է մնում շիկացած ավազի վրա և առաքում է իր տրտունջը գթառատ երկնքին։ Իսկ չքնաղ Մարսելան ազատ և անհոգ հաղթանակում է մեկի՛ն էլ, մյուսի՛ն էլ, սրա՛նց էլ, նրա՛նց էլ։ Մենք բոլորս՝ նրան ճանաչողներս, սպասում ենք, թե երբ պիտի վերջանա նրա գոռոզությունը և ով է լինելու այն երջանիկը, որ կզսպի նրա սարսափելի բնավորությունը և կվայելի նրա արտասովոր գեղեցկությունը։ Իսկ որովհետև այն ամենը, որ ես ձեզ պատմեցի, զուտ ճշմարտություն է, ապա, թվում է ինձ, այն էլ է ճիշտ, ինչ մեր հովիվը հաղորդեց Խրիզոտոմոյի մահվան մասին։ Ուստի, խորհուրդ եմ տալիս ձեզ, սինյոր, անպատճառ վաղը եկեք թաղմանը՝ ճիշտ, արժի տեսնել, որովհետև Խրիզաստոմոն բազմաթիվ բարեկամներ ուներ։ Իսկ այն տեղը, որտեղ նա կտակել է, որ իրեն թաղեն, այստեղից հազիվ կես մղոն լինի։<br />
<br />
― Իհարկե կերթամ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և շնորհակալ եմ ձեզնից այն բավականության համար, որ պատճառեցիք ինձ այդքան հետաքրքրական պատմությամբ։<br />
<br />
― Օ՜, Մարսելայի սիրահարի հետ եղածի կեսն էլ ես չգիտեմ, ― պատասխանեց այծարածը։ ― Բայց գուցե վաղը ճամփին մենք հանդիպենք որևէ ուրիշ հովվի, և նա մեզ կպատմի մնացյալը։ Իսկ հիմա չէր խանգարի, որ դուք պառկեք վրանի տակ, որովհետև գիշերային զովը կարող է վնասել ձեր վերքին, թեև, ասենք, սպեղանին դրել ենք, և դուք կարող եք անախորժ բարդություններից չվախենալ։<br />
<br />
Սանչո Պանսան, որ վաղուց արդեն սատանի մոտն էր ուղարկում հովվի շաղակրատությունը, նույնպես սկսեց խնդրել, որ դոն Կիխոտը պառկի Պեդրոյի վրանում։ Դոն Կիխոտը զիջեց և գիշերվա մնացորդը անց կացրեց մտքերով տիրուհի Դուլսինեայի մասին՝ ընդօրինակելով Մարսելայի սիրահարներին։ Իսկ Սանչո Պանսան, Ռոսինանտի և էշի մեջտեղը փռվեց ու քնեց ոչ որպես անհույս սիրահար, այլ մուշտակռվում կարգին ծեծ կերած մարդ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XIII==<br />
<br />
Որ պարունակում է Մարսելա հովվուհու պատմության վերջավորությունը և զանազան ուրիշ անցքեր<br />
<br />
Հազիվ էր արևելքի պատշգամբներից օրը դուրս նայել, որ վեց հովիվներից հինգը վեր թռան և սկսեցին արթնացնել դոն Կիխոտին՝ հարցնելով նրանից՝ հո չի՞ փոխել իր մտադրությունը Խրիզոստոմոյի արտասովոր թաղմանը գնալու և ուզո՞ւմ է արդյոք միանալ իրենց խմբին։ Դոն Կիխոտը, որ հենց դրա մասին էր մտածում վեր կացավ և հրամայեց, որ Սանչոն իսկույն թամբի ձին և փալանի էշը, մի բան, որ Սանչոն կատարեց շատ արագ և նույնքան արագ նրանք բոլորը ճամփա ընկան։ Հազիվ քառորդ մղոն էին անցել նրանք, որ երկու խաչաձևող արահետի վրա վեց հովիվ տեսան, որ գալիս էին իրենց հանդեպ։ Նրանց հագին սև ոչխարի մորթի էր, իսկ գլուխներին նոճու և դափնեվարդի տերևներից հյուսած պսակ էր դրած։ Ամեն մեկի ձեռքին մի֊մի չիչխանի մեծ փայտ կար։ Նրանց կողքին հարուստ ճամբորդական հագուստով երկու ազնվական էր ձիով գալիս, որոնց հետիոտն ուղեկցում էին երեք ծառա։ Հանդիպելով իրար՝ հովիվները քաղաքավարի ողջունեցին իրար և հարցրին իրարից, թե ով ուր է ուղևորվում։ Պարզվեց, որ բոլորն էլ ուղևորվում են թաղման տեղը, ուստի նրանք միասին առաջ գնացին։ Ձիավորներից մեկը դառնալով մյուսին, ասաց․<br />
<br />
― Սինյոր Վիվալդո, ինձ թվում է, թե ժամանակը, որ մեզնից կխլի այս տարօրինակ թաղման գնալը, կորած չի լինի, որովհետև անշուշտ նշանավոր բան է լինելու, եթե հավատալու լինենք այն զարմանալի բաներին, որ մեր ուղեկիցները պատմեցին մեզ թե հանգուցյալ հովվի, այնպես էլ մարդասպան հովվուհու մասին։<br />
<br />
― Ես նույն կարծիքի եմ, ― պատասխանեց Վիվալդոն, ― և ոչ թե մեկ, այլ չորս օր եմ պատրաստ կորցնելու այդ բանը տեսնելու համար։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը հարցրեց նրանից, թե ինչ են լսել նրանք Մարսելայի և Խրիզոստոմոյի մասին։ Ձիավորը պատասխանեց, որ այսօր լուսաբացին նրանք հանդիպեցին այս հովիվներին և, տեսնելով նրանց սգանշանը, հարցրին, թե ինչի համար է այդ։ Նրանցից մեկը բացատրեց բանը, պատմեց Մարսելա անունով տարօրինակ և չքնաղ հովվուհու մասին, նրա բազմաթիվ երկրպագուների սիրո և Խրիզոստոմոյի մահվան մասին, որի թաղմանը նրանք գնում էին։ Մի խոսքով՝ նա դոն Կիխոտին պատմեց այն ամենը, որ սա գիտեր Պեդրոյի խոսքերից։<br />
<br />
Նրանց միջև այս խոսակցությունը վերջացավ և մի ուրիշը սկսվեց, որովհետև ձիավորը, որին Վիվալդո էին կոչում, դոն Կիխոտից հարցրեց, թե ինչ առիթով է նա այսքան մի խաղաղ երկրում սպառազինված ման գալիս։ Դոն Կիխոտը դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Իմ արհեստի հատկությունները, թույլ չեն տալիս ինձ և չեն արտոնում այլ կերպ ման գալու։ Հարմարությունները, ճոխությունն ու հանգիստը հնարված են մայրաքաղաքի մեղկ բնակիչների համար, իսկ աշխատանքը, տագնապը և ռազմի գործը հնարված ու ստեղծված են նրանց համար, որոնց աշխարհս անվանում է թափառական ասպետներ և որոնցից մեկը ես՝ անարժանս, համարում եմ ինձ ամենահետնյալը։<br />
<br />
Լսելով այս խոսքերը՝ բոլորը որոշեցին, որ նա խելագար է։ Սակայն ստուգելու և հայտնաբերելու համար, թե ինչ տեսակ խելագարություն է, Վիվալդոն մեկ էլ խոսք վերցրեց և հարցրեց, թե ի՞նչ է թափառական ասպետը։<br />
<br />
― Մի՞թե ձերդ ողորմածությունները, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― չեն կարդացել Անգլիայի ժամանակագրություններն ու պատմությունները, որոնց մեջ պատմված են Արթուր արքայի փառապանծ սխրագործությունները, որ մեր Կաստիլի բառբառով սովորաբար կոչվում է Արթուս։ Մեծ Բրիտանիայի բովանդակ թագավորության մեջ կա մի հին, շատ տարածված ավանդություն, թե այդ արքան չի մեռել, այլ դյութանքով ագռավ է դարձած եղել, և թե կգա ժամանակ, երբ նա նորից արքա կդառնա և հետ կբերի իր թագավորությունն ու գայիսոնը։ Այդ պատճառով չէ՞, որ դուք մի անգլիացի չեք գտնի, որ այն իսկ ժամանակից մինչև հիմա գեթ մի ագռավ սպանի։ Ահա այդ բարի արքայի օրոք հիմնվեց ասպետական ուխտ Ջինեվրա թագուհու վրա, միաժամանակ նրանց միջև բարեկամ ու միջնորդը եղել է ամենապատվելի տիրուհի Կինտանյոնան ― ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես պատմվում է դրա մասին։ Ահա թե որտեղից է ծագում հայտնի երգը, որ այնքան հաճախ երգվում է մեզանում, Իսպանիայում՝<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Երբեք այնքան քնքշորեն<br />
Տիկինները չեն խնամել ասպետին, <br />
Ինչպես արի Լանցելոտին,<br />
Բրիտանիայից ժամանած․․․<br />
</poem><br />
<br />
<br />
և այլն, որ հետո քաղցր ու քնքուշ երգվում է Լանցելոտի սիրային և ռազմական գործերի մասին։ Այն ժամանակից ի վեր ասպետական այդ ուխտը աստիճանաբար աճեց և տարածվեց աշխարհիս բազում և զանազան մասերում։ Նրա մեջ փառավոր ու հռչակավոր դարձան իրենց սխրագործություններով խիզախ Ամադիս Գաղղիացին իր բոլոր որդիներով ու թոռներով մինչև հինգերորդ պորտը, քաջարի Ֆելիսմարտե Հիրկանացին և ամեն գովասանքից բարձր Տիրանա Ճերմակը։ Իսկ անհաղթ և արի ասպետ դոն Բելյանիս Հունաստանցուն մենք գրեթե մեր օրերում տեսանք, շփվեցինք նրա հետ ու լսեցինք նրան։ Ահա՛, սինյորներ, ինչ է նշանակում թափառական ասպետ լինելը և ահա՛ թե ինչ է այդ ասպետական ուխտը։ Նրան, ինչպես արդեն ասացի, պատկանում եմ և ես՝ մեղավորս, և այն ամենը, որ դավանել են վերոհիշյալ ասպետները, դավանում եմ նաև ես։ Ուստի թափառում եմ այս մենավոր և ամայի վայրերում արկածախնդիր, թուր ու կրծքով բոլոր բախտի առաքած վտանգները դիմավորելու ու զուրկերին պաշտպանելու հաստատ վճռականությամբ։<br />
<br />
Այս ճառից հետո դոն Կիխոտի ուղեկիցները վերջնականապես հասկացան և՛ այն, որ նա խելագար է, և՛ այն, թե ինչ տեսակ խելագարություն է պաշարել նրան։ Նրանք ապշած էին մնացել, ինչպես, ասենք, բոլոր նրանք, ովքեր առաջին անգամ հանդիպում էին մեր ասպետին։ Իսկ Վիվալդոն՝ սրամիտ և ուրախ մեկը, ճամփի մնացորդը անձանձիր անցկացնելու համար (հովիվների ասելով՝ այն տեղը լեռներում, որտեղ տեղի պիտի ունենար թաղումը, արդեն բոլորովին մոտ էր) վճռեց դոն Կիխոտին առիթ տա իր ցնդաբանությունը շարունակելու, ուստի և ասաց․<br />
<br />
― Սինյոր թափառական ասպետ, ինձ թվում է, թե ձերդ ողորմածությունն ընտրել է աշխարհիս ամենադժվարին արհեստներից մեկը, և ես հավատացած եմ, որ կարտեզյան վանականների կյանքն անգամ այդչափ դժվարին չի եղել։<br />
<br />
― Թերևս պակաս դժվարին չէ նրանց կյանքը, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― սակայն պակաս անհրաժեշտ է մարդկության համար ― ձեռքս կտամ կտրեն, թե սա ճիշտ չլինի։ Որովհետև, եթե ճիշտ խոսելու լինենք, ապա զինվորը, որ կատարում է իր պետի հրամանը, պակաս կարևոր գործ չի կատարում, քան ինքը պետը, որ հրաման է արձակում։ Ես ուզում եմ ասած լինել, որ վանականները խաղաղ ու հանգիստ աղոթում են առ երկինք երկրի բարօրության համար, իսկ մենք՝ զինվոր ու ասպետներս, կատար ենք ածում այն, ինչի համար որ նրանք աղոթում են՝ մենք, մեր բազկի զորությամբ և մեր սրի սուր ծայրով պաշտպանում ենք երկիրը, այն էլ ոչ թե տանիքով ծածկված, այլ բաց երկնքի տակ՝ դառնալով թիրախ, որին ամառը արևի անտանելի ճառագայթներն են հարվածում, ձմեռը ծակծկող սառնամանիքը։ Ուստի մենք աշխարհիս երեսին Աստծո ծառաներն ենք, մենք այն ձեռներն ենք, որոնց միջոցով երկրի վրա իրականանում է արդարությունը։ Եվ որովհետև ռամզկան և հարակից այլ գործերով առանց մեծ լարվածության, քրտինքի և աշխատանքի չի կարելի պարապել, ուստի դրանից բխում է, որ այդ գործին նվիրածները, անտարակույս, աշխատում են ավելի, քան նրանք, ովքեր անխռով խաղաղության և հանգստի մեջ խնդրում են, որ Աստված ողորմի զրկանքներին։ Ես չեմ ուզում ասած լինել ― այդպիսի միտք գլխովս էլ չի կարող անցնել ― որ թափառական ասպետների գործը նույնքան սուրբ է, ինչպես փակ վանականների կյանքը։ Ես միայն այն զրկանքներից, որ պատահում է ինձ կրել, եզրափակում եմ, որ մեր գոյությունն ավելի ծանր է, աղքատիկ, մաշող, աղեքարշ, ավելի է ենթակա քաղցի, ծարավի, ոջլոտության, որովհետև անտարակույս է, որ բոլոր վաղեմի թափառական ասպետներին իրենց կյանքի ընթացքում պատահել է կրել բազմաթիվ տառապանքներ։ Իսկ եթե նրանցից մեկն ու մեկին աջողել է սեփական սրի զորությամբ կայսր դառնալ, ապա հավատացած եղեք, որ այդ քիչ քրտինք ու արյուն չի նստել։ Համ էլ, եթե այդ բարձր աստիճաններին հասնելու պահին նրանց օգնած չլինեին իմաստուններն ու կախարդները, ապա նրանք իրենց թե՛ ցանկություններում խաբված կմնային, թե՛ իրենց հույսերում հիասթափված։<br />
<br />
― Միանգամայն համաձայնեմ ձեզ հետ, ― պատասխանեց ճամբորդը, ― սակայն թափառական ասպետների մասին բոլոր իմացածներիցս մեկ բան չեմ հավանում՝ երբ որ նրանք որևէ մեծ և վտանգավոր արկածի մեջ են նետվում, որի մեջ նրանց կյանքը ենթարկվում է ակներև վտանգի, այդ վճռական վայրկյանին նրանց գլխով երբեք չի անցնում հանձնել իրենց Աստծո ողորմածությանը, ինչպես նման վտանգի միջոցին պարտավոր է անել յուրաքանչյուր քրիստոնյա, ընդհակառակը՝ նրանք հանձնում են ինքներն իրենց տիկիններին, այն էլ այնպիսի ջերմությամբ ու ակնածությամբ, ասես թե այդ աղջիկները աստվածություն են։ Խոստովանում եմ, դրանից մի քիչ հեթանոսության հոտ է փչում։<br />
<br />
― Այլ կերպ չի էլ կարող լինել, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և եթե թափառական ասպետն այդ չաներ, նա ինքն իրեն խայտառակած կլիներ։ Որովհետև թափառական ասպետության մեջ կանոն և սովորույթ կա, որ թափառական ասպետը, պատրաստվելով մեծ մարտի մեջ մտնելու, սիրով ու քնքշությամբ հայացք գցի իր տիկնոջ վրա, եթե նա ներկա է, կարծես թե խնդրելով նրա օգնությունն ու պաշտպանությունը առաջիկա ծանր փորձության մեջ, և անգամ եթե ոչ ոք չի լսում, նա պետք է ատամների արանքից մի քանի խոսք շշնջա, ամբողջ սրտով կոչելով նրա ողորմածությունը։ Վեպերում դուք կգտնեք անթիվ օրինակներ այդ բանի։ Սակայն դրանից չի կարելի եզրակացնել, որ ասպետներն իրենց Աստծուն պահ չեն տալիս՝ դրա համար նրանք միշտ ժամանակ էլ կունենան, դեպք էլ՝ հենց մարտի ընթացքում։<br />
<br />
― Այնուամենայնիվ, ― պատասխանեց ճամփորդը, ― իմ մեջ կասկած է մնում։ Շատ անգամ ես կարդացել եմ, որ երկու թափառական ասպետ վեճի են բռնվում, ապա աստիճանաբար վառվում ցասումով, շուռ են տալիս ձիերը և գնում մի կողմ, որ այնտեղից թափով քշեն գան, հարձակվեն իրար վրա, և սրընթաց արշավի պահին իրենց պահ են տալիս իրենց տիկիններին։ Իսկ կռիվը սովորաբար վերջանում է նրանով, որ նրանցից մեկն ու մեկը վայր է ընկնում ձիուց մեջքի վրա, խոցված հակառակորդի նիզակով, իսկ մյուսը պինդ բռնում է ձիու բաշից և միայն այդ պատճառով գետին չի գլորվում։ Եվ ես, ճիշտն ասած, չեմ հասկանում, թե սպանված ասպետը ինչպե՞ս կարող է այդքան արագընթաց մարտի միջոցին իրեն Աստծուն պահ տալու ժամանակ ունեցած լինել։ Նրա համար ավելի լավ կլիներ, եթե ձին քշելիս նա տիկնոջը կոչելու վրա ժամանակ կորցրած չլիներ, այլ՝ իր քրիստոնեական պարտք ու պարտավորության վրա, մանավանդ որ ― ես հավատացած եմ ― հո բոլոր թափառական ասպետները հնարավորություն չունեն իրենց պահ տալու իրենց տիկիններին, քանի որ բոլորն էլ հոր սիրահարված չե՛ն լինում։<br />
<br />
― Այդ հնարավոր չէ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ես ուզում եմ ասած լինել, որ առանց տիկնոջ թափառական ասպետ լինել չի կարող, քանի որ նրանցից ամեն մեկին նույնքան հատուկ է սիրահարված լինել, ինչպես երկնքին՝ աստղեր ունենալ, և կարելի է հաստատ ասել, որ աշխարհիս երեսին այնպիսի վեպ չկա, որի մեջ թափառական ասպետն անսեր լինի՝ չէ՞ որ եթե այդպիսի անսեր ասպետ եղած լիներ, նա դրանով իսկ ապացուցած կլիներ, որ ինքը ապորինի ասպետ է, ասպետության խորթ զավակն է, որ նա ասպետության ամրոցը մտել է ոչ թե դարպասից, այլ թռել է պատի վրայով գող ավազակի պես։<br />
<br />
― Այնուամենայնիվ, ― առարկեց ճամփորդը, ― ինձ թվում է, եթե միայն հիշողությունս ինձ չի դավաճանում, թե դոն Գալաորը՝ արի Ամադիս Գաղղիացու եղբայրը, երբեք ազնվազարմ տիկին չի ունեցել, որին կարողանար իրեն պահ տալ, և ոչ ոք նրան չի մեղադրել, որովհետև նա շատ արի և փառավոր ասպետ է եղել։<br />
<br />
Դրան մեր դոն Կիխոտը պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյոր, մեկ ծիծեռնակը գարուն չի բերում, բացի այդ՝ ինձ հայտնի է, որ այդ ասպետը գաղտնի սաստիկ սիրահարված է եղել։ Եվ եթե նա սիրաշահում էր բոլոր տիկիններին, որ նրան դուր էին գալիս, ապա այդ բնական հակումից մղված էր անում, որ չէր կարողանում զսպել։ Սակայն ինձ համար միանգամայն ակներև է, որ նա ունեցել է տիկին, որին նա իր սրտի տիրուհին էր դարձրել և որին նա միշտ և գաղտնի իրեն պահ էր տալիս, որովհետև ձգտում էր շատ գաղտնի ասպետ լինել։<br />
<br />
― Քանի որ դուք պնդում եք, ― ասաց ճամփորդը, ― որ յուրաքանչյուր ասպետ ըստ իր էության պետք է սիրահարված լինի, ապա դրանից կարելի է հետևեցնել, որ ձեր ողորմածությունն էլ է սիրահարված, որովհետև դուք այդ ուխտին եք պատկանում։ Եվ եթե ձերդ ողորմածությունը չի ձգտում դոն Գալաորի չափ գաղտնապահ լինել, ապա ես շատ և շատ խնդրում եմ ձեզնից իմ և բոլոր հասարակության անունից՝ հայտնել ձեր չքնաղ տիկնոջ անունը, ծննդավայրը և տիտղոսը։ Որովհետև նա պետք է երջանիկ լինի, եթե ամբողջ աշխարհը իմանա, որ նրան սիրում ու ծառայում է այնքան ականավոր մի ասպետ, ինչպիսին ներկայանում է ինձ ձերդ ողորմածությունը։<br />
<br />
Այստեղ դոն Կիխոտը խորը հոգվոց քաշեց և ասաց․<br />
<br />
― Չեմ կարող պնդել, թե իմ քնքուշ թշնամուն ցանկալի է, որ արար աշխարհն իմանա՝ ինչպե՞ս եմ ես ծառայում նրան։ Ձեր այնքան քաղաքավարի հարցին ի պատասխան մի բան միայն կարող եմ ասել՝ նրան Դուլսինեա են կոչում, նրա ծննդավայրը Տոբոսն է Լամանչի մի շեն, նա առնվազն իշխանուհի է, քանի որ նա իմ տիրուհին ու թագուհին է։ Նրա գեղեցկությունը գերմարդկային է, որովհետև գեղեցկության բոլոր անհնարին և ցնորական հատկանիշները, որոնցով պոետները օժտում են իրենց տիկիններին, նրա մեջ իրականություն են։ Նրա մազերը ոսկին են, դեմքը՝ Ելիսեյան դաշտ, հոնքերը՝ երկնային ծիածան, աչքերը արևներ, այտերը՝ մարմար, ձեռները՝ փղոսկր, մորթի սպիտակությունը՝ ձյուն, իսկ մարմնի այն մասերը, որ ողջախոհությունը թաքցնում է մարդկային հայացքից, այն տեսակ են, որ իմ կարծիքով ու հասկացողությամբ, նրանցով կարելի է լոկ համեստաբար հիանալ, որովհետև ամեն համեմատությունից վեր են։<br />
<br />
― Մենք կկամենայինք իմանալ նրա ծագումը, ցեղի պատմությունն ու ծննդաբանությունը, ― ասաց Վիվալդոն։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը պատասխանեց․<br />
<br />
― Նա սերում է ո՛չ թե հին հռոմեական Կուրցիոսներից, Կայերից կամ Սցիպիսներից և ո՛չ այժմյան հռովմայեցիներից՝ Կոլոննա և Օբսինի, ո՛չ կատալոնցի Մոնկադաներից և Ռեկեսեններից, նմանապես ո՛չ վալենսական Ռեբելյաներից և Վիլյանովաներից, արագոնացի Ալադոններից, Ուրրեաներից, Ֆոսսերից և Հուրրեաներից, Կաստիլցի Սերդաներից, Մանրիկեներից, Մենդոսներից և Հուսմաններից, պորտուգալացի Ալենկաստրոներից, Պալյաներից և Մենեսներից։ Նա Տաբոս Լամանչեցիների ցեղից է, որ այնքան էլ հին չէ, բայց կարող է ազնիվ սկիզբ դնել ամենաազնվական սերունդների գալիք ժամանակներում։ Եվ եթե մեկն ու մեկի խելքին փչի առարկելու ինձ, ես նրա առջև կդնեմ նույն պայմանները, որ Զերբինոն դրեց Ռոլանդի ավարի ներքո՝<br />
<br />
<br />
<poem><br />
․․․Նրանց ձեռք տալու նա՛ է լոկ արժան,<br />
Ով ռազմիկ է քաջ Ռոլանդի նման։<ref>Արիոստո, «Կատաղի Ռոլանդ», երգ XXIV, 57:</ref><br />
</poem><br />
<br />
<br />
Թեև ես Լարեդցի Կաչոպինների<ref>Հանաքով տրված անուն ոչ ազնվատոհմ ծագում ունեցող, Ամերիկայում հարստացած մարդկանց։ Այդ մականունը մի քիչ փոխված ձևով (գապուչիններ) մինչև այժմ էլ գործ է ածվում Հարավային Ամերիկայում այն իսպանացիների նկատմամբ, որոնք այնտեղ են մեկնում հարստանալու նպատակով։</ref> ցեղից եմ սերում, ― պատասխանեց ճամփորդը, ― բայց չեմ հանդգնի նրան Տոբոս Լամանչեցիների ցեղին համեմատելու, թեև ճիշտն ասած, մինչև օրս ես եբեք այդպիսի անուն լսած չկամ։<br />
<br />
― Դուք ասացիք, ես էլ հավատացի, որ չե՜ք լսել, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Մեր զրուցակիցների ուղեկիցները մեծ ուշադրությամբ լսում էին նրանց խոսակցությունը, և հիմա հովիվներն անգամ գլխի ընկան, որ մեր դոն Կիխոտը վերջնականապես ցնդել է։ Մենակ Սանչո Պանսան էր հավատացած, որ իր տիրոջ բոլոր խոսքերը զուտ ճշմարտություն են, որովհետև նա լավ էր ճանաչում նրան և ծանոթ էր նրա ծննդյան օրից։ Մի բան միայն նրան կասկածելի էր թվում, ― դա չքնաղ Դուլսինեա Տոբոսցու գոյությունն էր, որովհետև թեև նա Տոբոսոյի մոտերքում էր ապրում, դեռ երբեք այդպիսի անուն և այդպիսի իշխանուհու մասին լսած չկար։ Այսպես զրուցելով, նրանք շարունակեցին ուղին, մինչև որ վերջապես երկու բարձր սարի միջև՝ կիրճում մի երկու տասնյակ հովիվներ տեսան, որ սև ոչխարի մորթ ունեին հագին և գլուխներին դրել էին պսակներ, որոնք, ինչպես շուտով պարզվեց, մասամբ նոճու, մասամբ կարմրածառի ճյուղերից էին հյուսված։ Վեց հոգի նրանցից տանում էին մի պատգարակ՝ ծածկված զանազան ծաղիկներով ու ճյուղերով։ Տեսնելով այդ՝ մեր հովիվներից մեկն ասաց․<br />
<br />
― Ահա, տեսնում եմ Խրիզոստոմոյի դիակը։ Այս լեռան ստորոտում է նա հրամայել թաղել իրեն։<br />
<br />
Մեր ճամփորդներն արագացրին քայլերը և մոտեցան հենց այն վայրկյանին, երբ պատգարակը դրված էր գետնի վրա, և պատգարակը կրողներից չորս հոգի սրածայր քլունքներով սկսել էին փորել գերեզմանը՝ լերկ ժայռից ոչ հեռու։<br />
<br />
Երկու խումբը ողջույններ փոխանակեցին, և դոն Կիխոտն իր ուղեկիցների հետ իսկույն մոտեցավ պատգարակին, և նրանք տեսան վրան, ծաղիկների մեջ թաղված, հանգուցյալին, որ, տեսքին նայած, մոտ երեսուն տարեկան էր և ուներ հովվի հագուստ։ Նայելով մեռածին՝ չէր կարելի չհետևցնել, որ նա կենդանի ժամանակ գեղեցիկ դեմք և վայելուչ կազմվածք էր ունեցել։ Նրա շուրջը, պատգարակի վրա մի քանի գիրք ու ձեռագիր էր ընկած, որոնցից մի քանիսը բաց էր։ Ներկա եղողները՝ և՛ նրանք, որ նայում էին, և՛ նրանք, որ գերեզման էին փորում, և բոլոր մնացածները ― խորին լռություն էին պահպանում, մինչև որ պատգարակը բերողներից մեկն ասաց մյուսին․<br />
<br />
― Մի լավ նայեք, Ամբրոսիո, այն տե՞ղն է սա, որի մասին ասում էր Խրիզոստոմոն, քանի որ դուք կամենում եք նրա կտակը ամենայն ճշտությամբ կատարած լինել։<br />
<br />
― Այո, հենց այն է, որ կա, ― պատասխանեց Ամբրոսիոն, ― քանի՜֊քանի՜ անգամ, այստեղ նստած, իմ դժբախտ բարեկամը պատմել է իր ցավագին պատմությունը։ Այստեղ, նրա ասելով, նա առաջին անգամը տեսել է մարդկային ցեղի մահազդու այդ թշնամի Մարսելային, այստեղ նա առաջին անգամը նա բաց է արել իր ազնիվ և սիրահարված սիրտը, և այստեղ վերջին անգամը Մարսելան իր արհամարհանքով նրան հուսահատեցրեց, որից հետո նա վճռեց ավարտել իր չարաչար կյանքի ողբերգությունը։ Եվ ահա, ի հիշատակ այսքան աղետների, նա կամեցավ, որ հենց այստեղ նրան հավիտյան մոռացման ծոցն ընկղմեն։<br />
<br />
Եվ դառնալով դոն Կիխոտին ու նրա ուղեկիցներին, նա շարունակեց․<br />
<br />
― Այս մարմինը, սինյորներ, որին դուք նայում եք ցավակցությամբ, իր մեջ պահում էր մի հոգի, որին երկինքը շնորհել էր իր անհամար գանձերը։ Սա Խրիզոստոմոյի աճյունն է, որ առաջինն էր խելքով, միակը՝ քաղաքավարությամբ, աննմանը՝ ազնվությամբ, բարեկամության փյունիկը, անչափ մեծահոգին, արժանավորը առանց մեծամտության, ուրախը առանց սանձարձակության, մի խոսքով՝ առաջնագույնը բոլոր առաքինություններով, որ չունեցավ իրեն հավասարը իր դժբախտություններով։ Նա սիրում էր ― նրան ատում էին, նա աստվածացնում էր ― նրան մերժում էին։ Նա աղերսում էր գազանային սրտին, սեր հայցում մարմարե կուռքից, ընկել էր քամու ետևից, կանչում էր անապատում, ծառայում էր անսրտության մարմնացումին ― և ահա՛, ի պարգև այդ ամենի, նա մահվան ավար դարձավ ծաղիկ հասակում։ Նրան սպանեց հովվուհին, որին նա ձգտում էր անմահացնել, որպեսզի նա ապրի մարդկանց հիշողության մեջ, դրան ապացույց ձեռագրերը, որ ձեր աչքի առջև են, եթե նա հրամայած չլիներ հրին մատելու դրանք, իր մարմինը հողին հանձնելուց հետո։<br />
<br />
― Եթե դուք այդ անելու լինեք, ― առարկեց Վիվալդոն, ― դուք ավելի դաժան ու խստասիրտ վարված կլինեք, քան ինքը տերը, որովհետև պետք չէ և կարիք չկա կատարել այն հրամանները, որ առողջ իմացականության հակառակ են։ Եվ անարդարացի կլիներ կայսր Օգոստոսը, եթե նրան թույլ տար կատարելու այն, ինչ կտակել էր աստվածային մանտուանեցին։<ref>Աստվածային մանտուանցին ― Վերգիլիոս (ծագումով Մանտուա նահանգից), ըստ ավանդության՝ կտակել է, որ այրեն իր «Էնեականի» ձեռագիրը։</ref> Ուստի, սինյոր Ամբրոսիո, հանձնեցեք հողին ձեր բարեկամի աճյունը, բայց մոռացության մի՛ք մատնի նրա գրությունները։ Որովհետև, եթե նա նեղացած հրամայել էլ է անել այդ, պետք չէ՛, որ դուք առանց դատողության կատարեք, ընդհակառակը՝ թող նրա գրություններն ապրեն և թող նրանց մեջ ապրի հավետ Մարսելայի դաժանությունը, և թող ապագայում դա բոլոր կենդանի մնացածների համար խրատ լինի, որպեսզի նման անդունդներ ընկնելուց զգուշանան և խուսափեն։ Ե՛ս էլ, իմ բոլոր ուղեկիցնե՛րն էլ գիտենք արդեն ձեր սիրահարված և հուսահատված բարեկամի պատմությունը, թե որքան խորը դուք նրան սիրելիս եք եղել և ինչպես է նա մահացել և ինչ է կտակել ձեզ մեռնելուց ։ Այս ողբալի վեպից կարելի է հետևեցնել, թե որքան մեծ է եղել Մարսելայի խստասրտությունը, Խրիզաստոմոյի սերն ու ձեր հավատարիմ բարեկամությունը։ Ահա՛ թե ի՜նչ նպատակի են սլանում աչքերը խուփ նրանք, որոնց ուղի է ցույց տալիս սերը։ Երեկ երեկոյան մենք տեղեկացանք Խրիզոստոմոյի վախճանի մասին և որ նրա թաղումը տեղի կունենա այստեղ։ Ափսոսանքն ու հետաքրքրությունը հարկադրեցին մեզ ծռել ուղիղ ճամփից, և մենք վճռեցինք մեր աչքերով տեսնել այն, ինչի պատմությունը մեզ այնքան խղճահարեց։ Եվ ահա՛, որպես վարձատրություն մեր ցավակցության և ցանկության՝ օգնելու ձեր ցավին, մենք խնդրում ենք քեզնից, որ այդ թղթերը չայրեք և գոնե մի քանիսը տաք ինձ։<br />
<br />
Եվ, առանց հովվի պատասխանին սպասելու, նա մեկնեց ձեռքը և բռնեց ձեռագրերը, որ ավելի մոտ էին նրան։ Տեսնելով այդ՝ Ամբրոսիոն ասաց․<br />
<br />
― Ձեզ սիրալիրություն անելու համար, սինյոր, ես համաձայն եմ ձեզ տալու այն թղթերը, որ դուք արդեն վերցրիք, բայց զուր կլիներ ձեր հույսը, որ մնացածը չի այրվի։<br />
<br />
Վիվալդոն, որ կամենում էր ծանոթանալ ձեռագրերի բովանդակությանը, իսկույն նրանցից մեկը բաց արեց և կարդաց վերնագիրը՝ «Հուսահատության երգ»։ Ամբրոսիոն լսեց ու ասաց․<br />
<br />
― Դա վերջին պոեմն է, որ գրել է իմ դժբախտ բարեկամը, և եթե դուք կամենում եք տեսնել, թե ինչ օրի հասցրին նրան դժբախտությունները, կարդացեք բարձր, որպեսզի ձեզ բոլորը լսեն՝ դուք ժամանակ կունենաք այդ անելու, մինչև հովիվները գերեզմանը փորեն պրծնեն։<br />
<br />
― Սիրով կկարդամ, ― պատասխանեց Վիվալդոն։<br />
<br />
Եվ որովհետև բոլոր ներկա եղողները կամենում էին լսել, նրանք խմբվեցին նրա շուրջը, և նա պարզ ձայնով սկսեց այսպես։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XIV==<br />
<br />
Որտեղ բերված են հուսահատ հովվի ոտանավորները և, այլ անսպասելի եղելություններ<br />
<br />
<br />
Խրիզոստոմոյի երգը<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Անգո՛ւթ, եթե կամենամ ես հիրավի,<br />
Որ տոհմից֊տոհմ, երկրից֊երկիր, ամենուր<br />
Բերնե֊բերան քո համբավը տարածվի,<br />
Ազդարարվի դաժանությունդ անլուր,<br />
Լա՛վ իմացիր, այնպե՜ս, այնպես ես կանեմ,<br />
Որ դժո՛խքն իսկ ուժ կտա ինձ և ավյուն,<br />
Կներարկի վերքերիս մեջ մաղձ ու թույն,<br />
Եվ ես քեզ հետ ուրի՜շ լեզվով կխոսեմ։<br />
Ես կպատմեմ, կազդարարեմ աշխարհին<br />
Վշտիս մասին ու վարմունքի քո դաժան,<br />
Եվ ձայնիս մեջ կթրթռան տենդագին<br />
Բեկորները իմ տանջահար էութայն։<br />
Դու կլսես ոչ թե ձայներ ներդաշնակ,<br />
Այլ ճիչ հոգու՝ խռովահույզ, մոլեգին,<br />
Որը բանտված սիրատոչոր կրծքիս տակ,<br />
Պիտի պոռթկա ու փոթորկի քո հոգին։<br />
<br />
<br />
Մռնչյունը նետահարված առյուծի,<br />
Ձիգ ոռնոցը չար, սովատանջ գայլամոր,<br />
Վրիժավառ, ցասկոտ ֆշշոցը օձի,<br />
Հրեշների խոլ քրքիջը ահավոր,<br />
Չարագուշակ կռնչյունը ագռավի,<br />
Շառաչյունը մրրիկների ալեհույզ,<br />
Որ գեհեն են դարձնում ընդերքը ծովի,<br />
Եվ մահամերձ եզան բառաչը անհույս,<br />
Հեզ աղավնու մնչյունն անո՜ւշ, սրտագե՜ղ,<br />
Բուի ողբը միալար ու հոգեմաշ,<br />
Տարտարոսի դժնի ժխորը ահեղ<br />
Եվ անսփոփ հառաչանքն իմ աղեխարշ ―<br />
Թող այս բոլորն ի մի ձուլվեն ու պոռթկան,<br />
Ցնցե՛ն, այրե՛ն, լսողի սիրտն ու հոգին․․․<br />
Ավա՜ղ, չունեմ ուրիշ միջոց մոգական<br />
Ցույց տալու իմ տվայտանքը աշխարհին։<br />
<br />
<br />
Բայց չեն լսի հառաչանքս ողբաձայն<br />
Ոչ ավազներն իմ հայրենի Տագոյի,<br />
Ո՛չ Բեթիսի ձիթենիները բուրյան։<br />
Վես լեռներում, ժեռոտ գրկում վիհերի,<br />
Թավուտներում, հովիտներում ծաղկազարդ,<br />
Ուր չի դրել մարդն իր ոտքը տակավին,<br />
Ու վայրերում արևազուրկ ու անհայտ,<br />
Ճողփյունի տակ զեռունների նեղոսյան,<br />
Որ լիբիացու շնորհներով են սնվում, ―<br />
Հառաչանքս կծավալվի ողբաձայն<br />
Ու կմեռնի արձագանքի պես տրտում․․․<br />
Բայց թող անդորը անապատում ամայի<br />
Տառապանքիս ձայնը հնչի այսուհետ,<br />
Ողջ աշխարհին անգթությունդ պատմի,<br />
Ճակատագիրն իմ դաժան ու չարաղետ։<br />
<br />
<br />
Քամահրանքը կեղեքում է իմ հոգին,<br />
Սպառվում է համբերությունս արդեն,<br />
Կասկածներս արդյոք զո՞ւր են, թե՞ տեղին,<br />
Տոչորում է սիրտս խանդը հրեղեն։<br />
Բաժանումից ի՞նչ կա ծանր առավել,<br />
Երբ լքումն է սիրող սրտին սպառնում․․․<br />
Հույսն ինչքան էլ փորձի սիրտն այդ սփոփել,<br />
Զուր է, այնտեղ մահվան գիշեր է իջնում։<br />
Մինչդեռ ես կամ հրաշքով մի անմեկին,<br />
Ճաշակում եմ թույնը խանդի ու լքման,<br />
Եվ գիտեմ, որ ընդմիշտ մերժված է հոգիս։<br />
Մորմոքում եմ և չունեմ ելք փրկության։<br />
Տանջվում եմ ես տիվ ու գիշեր<br />
Եվ խզում եմ իմ հույսի թելը վերջին,<br />
Որ անդունդը տանջանքներիս անհամար<br />
Էլ ավելի խորանա ու խավարի։<br />
<br />
<br />
Մի՞թե, մի՞թե հնարավոր է կյանքում<br />
Միաժամանակ և՛ երկնչել, և՛ հուսալ,<br />
Երբ հույսն աղոտ և խորն են ահ ու անկում․․․<br />
Կարո՞ղ եմ ես ուսիս խանդի լուծն զգալ,<br />
Սակայն լռել ցավիս մասին հոգետանջ։<br />
Ո՞վ, ո՞վ արդյոք երկմտության, հեգնանքի<br />
Սև դռները բաց չի անի քո առաջ,<br />
Երբ հայտնի է, որ տանջված ես դառնագին<br />
Եվ ծաղրված, արհամարհված վատաբար,<br />
Երբ ճշմարիտն արդեն թվում է կեղծիք․․․<br />
Ո՛վ խանդ, սիրո տառապանքի՛ տիրամայր,<br />
Շղթայի՛ր ինձ, դիր ձեռքերիս կապանքներ․․․<br />
Բայց կամովքի՞ տանջանքներով անհամար<br />
Սիրող սիրտս, որ խոցված է կարեվեր։<br />
<br />
<br />
Ես կմեռնեմ ու որպեսզի չխմեմ<br />
Դառը թույնը կյանքի հույսի ու մահվան,<br />
Աշխարհով մեկ ես անդադար կգոչեմ․<br />
Ճշմարիտը սիրող սրտե՛րն են միայն։<br />
Այն հոգին է միայն ազատ լուսնի տակ,<br />
Որ տրվում է խոնարհաբար Ամուրին։<br />
Ես կգոչեմ, որ մաքուր են, անապակ<br />
Իմ սիրածի և՛ մարմինը և՛ հոգին։<br />
Իսկ որ հեգնում, քամահրում է ինձ այսպես,<br />
Դրա համար հանցավոր եմ միայն ես,<br />
Ես կգոչեմ, որ Ամուրը աշխարհին<br />
Տանջանքի հետ շնորհում է և բարին։<br />
Այս մտքի հետ վզիս՝ օղակը մահվան,<br />
Ես քարշ կտամ ճակատագիրս տրտում,<br />
Եվ կքայլեմ դեպի մթին գերեզման,<br />
Ուր մղում են ինձ ահա վերք ու մերժում։<br />
Ես հողմերին կտամ հոգի ու մարմին,<br />
Ու բաժին չի մնա ինձնից էլ փառքին։<br />
<br />
<br />
Ո՛վ դու, որի վարմունքն անխիղճ, անարդար<br />
Ապացույցն է իմ անսփոփ տանջանքի,<br />
Երբ իմանաս իմ վերքերից անհամար<br />
Որ բորբ սիրտս հեզ ստրուկն է թովչանքիդ,<br />
Ու լազուրը պայծառ, անվիշտ աչքերիդ<br />
Թե մռայլվի, մթնի հանկարծ իմ մահով,<br />
Օ՛, մի՛ ցողիր արտասուքի ոչ մի շիթ,<br />
Թող չտխրի հպարտ հոգիդ սիրաթով։<br />
Չեմ ուզում, որ նշխարներս հողեղեն<br />
Ծանր զղջման արցունքներդ հեղեղեն։<br />
Ոչ, ծիծաղի՛ր, երբ լսես բոթն իմ մահվան,<br />
Ինչո՞ւ իզուր քեզ տանջի վիշտը ունայն,<br />
Բայց աղերսն իմ, գիտեմ, շատ է միամիտ,<br />
Քանզի մահն իմ կուրախացնի լոկ հոգիդ։<br />
<br />
<br />
Ժամն է արդեն, ո՞ւր է, թող գա, հայտնվի<br />
Տանտալն անհագ՝ Տարտարոսից իր խավար,<br />
Անագորյուն Սիզիֆը թող հայտնվի,<br />
Ժսյռեր բերի ու դարձնի շիրմաքար։<br />
Իկսիոնը թող գա կառքով սրընթաց,<br />
Տիցիոսը՝ ուրուրի հետ իր սիրած,<br />
Եվ Դանայան քույրերն՝ իրենց տակառով<br />
Թող գան, թող գան խայտաճամուկ թափորով,<br />
Եվ ամենքն էլ թող տանջանքներ տան հերթով,<br />
Ու անպատանք մարմնիս վրա թող կարդան<br />
Տխուր ախոթքն հրաժեշտի մեղմաձայն։<br />
Թող ձայնակցեն Տարտարոսից խորախոր<br />
Եռագլուխ դռնապանը դժոխքի,<br />
Հրեշները, քիմեոները ահավոր․․․<br />
<br />
<br />
Ահա՛ միակ մեծարումը մերժվածի։<br />
Ո՛վ ճիչ հոգու, այսքան վհատ մի հնչիր,<br />
Ինձ թաղելիս սքողի՛ր վիշտն իմ անծիր,<br />
Զի նա, որ քեզ ցավեր տվեց անպատում,<br />
Քո մահվան մեջ իր մեծարումն է տեսնում։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Բոլոր ունկնդիրներին շատ դուր եկավ Խրիզոստոմոյի երգը, բայց Վիվալդոն կարդալուց հետո նկատեց, որ նա չի համապատսխանում Մարսելայի համեստության և առաքինության մասին շրջող լուրերին, քանի որ իր ոտանավորում գանգատվում է խանդից, կասկածներից և անջատումից, իսկ այս ամենն արատավորում է Մարսելայի բարի անունը։ Ամբրոսիոն, որ լավ գիտեր իր բարեկամի ամենածպտյալ մտքերը, պատասխանեց դրան․<br />
<br />
― Ձեր կասկածները ցրելու համար, սինյոր, ես պետք է ձեզ ասեմ, որ իմ դժբախտ բարեկամը այդ երգը հորինել է Մարսելայից հեռու եղած պահին և բաժանվել է նրանից իր բարի կամքով, որպեսզի տեսնի՝ չի՞ անի նրա վրա անջատումը իր սովորական ազդեցությունը, իսկ որովհետև սիրահարին անջատման միջոցին ամեն ինչ անտանելի և կասկածելի է թվում, Խրիզոստամոյին էլ հերյուրած խանդ ու երկչոտ կասկածներ էին կեղեքում, այնպես, ինչպես եթե նրանք ունենային հիմք։ Իսկ այն, ինչ լուրերն են ասում Մարսելայի առաքինությունների մասին, մնում է որպես ճշմարտություն։ Ճիշտ է, նա խստասիրտ է, քիչ գոռոզ է և սաստիկ արհամարհող, գալով մնացյալին, ինքը նախանձը չի կարող նրա մեջ և ոչ մի պակասություն գտնել։<br />
<br />
― Այո՛, դա ճիշտ է, ― պատասխանեց Վիվալդոն։<br />
<br />
Եվ նա մտադիր էր կրակից փրկած ձեռագրերից մեկն էլ կարդալ, սակայն նրան խանգարեց հրաշալի մի տեսիլ (այդպես էր թվում), որ հանկարծակի երևաց նրանց առջև՝ ժայռի կատարին, որի ստորոտում գերեզման էին փորում, երևաց հովվուհի Մարսելան, ― և այնքան չքնաղ էր նա, որ նրա գեղեցկությունը գերազանցում էր այն ամենը, որ նրա մասին ասում էին։ Նրանք, ովքեր նրան առաջ չէին տեսել, լուռ ու սքանչացումով նայում էին նրան, ասենք՝ նրանք էլ, ովքեր սովոր էին նրան հանդիպելու, նրան երբեք չտեսածներից պակաս չէին ապշած։ Սակայն Ամբրոսիոն նրան տեսավ թե չէ, ցասկոտ շեշտով ասաց․<br />
<br />
― Օ՜, ամեհի վասիլիսկ այս լեռների, նրա՞ համար ես եկել, որ տեսնես, թե քո մոտենալուց կթափվի, թե չէ արյունը այն դժբախտի վերքերից,<ref>Ակնարկում է այն ժողովրդական հավատալիքը, ըստ որի սպանվածի վերքերը բացվում են, երբ սպանողը մոտենում է։</ref> որին զրկել է կյանքից քո խստասրտությունը։ Կամ, գուցե, դու ուզում ես պարծենալ քո դաժան բնավորության արածով, կամ թե չէ անսիրտ Ներոնի նման դու մտադիր ես բարձրունքից վայելել այրվող Հռոմի տեսքը և հանդգնորեն տրորել ոտով այս դժբախտ դին, ինչպես Տարկվինիոսի խստասիրտ դուստրը ոտնակոխ արեց իր հորը։<ref>Այդ քայլը, որ ըստ ավանդության կատարել է հռոմեական Սերվիուս Սուլլիուս թագավորի աղջիկը, Սերվանտեսի ժամանակներում սխալմամբ վերագրվել է Տարկվինիոս թագավորի աղջկան։</ref> Դե՛, շուտ ասա, ինչո՞ւ ես եկել և ի՞նչն է քո սրտին ավելի մոտ, որովհետև, իմանալով, որ քանի Խրիզոստոմոն կենդանի էր, նրա բոլոր մտորումները միշտ հնազանդ են եղել քեզ․ ես կաշխատեմ, որ նրա մահից հետո էլ քեզ հնազանդեն բոլոր նրանք, ովքեր իրենց կոչել են նրա բարեկամը։<br />
<br />
― Քո թված պատճառներից և ոչ մեկը, օ՜ Ամբրոսիո, չի մղել ինձ այստեղ գալու, ― պատասխանեց Մարսելան։ ― Ո՛չ, ես եկել եմ պաշտպանվելու և ապացուցելու, թե որքան անարդարացի են նրանք, ովքեր Խրիզոստոմոյի տառապանքի և վախճանի համար ինձ են մեղադրում։ Ուստի խնդրում եմ բոլոր ներկա եղողներից ուշադրությամբ լսելու ինձ, որովհետև խելացի մարդկանց ճշմարտությունը համոզելու համար կարիք չկա շատ ժամանակ և խոսք շռայլելու։<br />
<br />
― Երկինքն ինձ ստեղծել է, ինչպես դուք ասում եք, չքնաղ և իմ գեղեցկությունն այնպես է, որ դուք ի վիճակի չեք նրան դիմադրելու, բայց միևնույն ժամանակ դուք ցանկանում ու պահանջում եք, որ, ի վարձատրություն ձեր սիրո, ե՛ս էլ պարտավոր լինեմ ձեզ սիրելու։ Բնական իմաստով, որ պարգևել է ինձ տերը, ես գիտեմ, որ ամեն գեղեցկություն ներշնչում է սեր, բայց ես չեմ հասկանում, թե ի՞նչ պատճառով գեղեցկությունը, որին սիրում են, պարտավոր է սիրելու նրան, ով իրեն սիրում է, միմիայն նրա համար, որ ինքը սիրված է։ Չէ՞որ կարող է պատահել, որ գեղեցկություն սիրողը ինքը տգեղ լինի և քանի որ ամեն տգեղ բան զզվելի է, ապա անմիտ բան կլիներ ասել․ «Ես քեզ սիրում եմ, որովհետև դու չքնաղ ես։ Դե՛, սիրիր ինձ, թեև ես տգեղ եմ»։ Սակայն ենթադրենք, թե սիրողը նույնքան գեղեցիկ է՝ դրանից չի բխում, որ երկուսի ցանկությունն էլ պիտի իրար նման լինեն։ Որովհետև ամեն տեսակ գեղեցկություն սեր չի ներշնչում, երբեմն նա ուրախացնում է հայացքը, բայց չի նվաճում սիրտը։ Եթե ամեն գեղեցկություն սեր ներշնչելու լիներ և նվաճելու լիներ սրտերը, ապա մեր ցանկությունները անկարգ ու աղոտ մոլորվելիս կլինեին, առանց գիտենալու, թե ինչի՛ վրա կանգ առնեն, ― որովհետև ինչպես անթիվ֊անհամար գեղեցիկ էակներ կան, այնպես էլ մեր ցանկությունները անթիվ կլինեին։ Իսկ ես լսել եմ, որ ճշմարիտ սերն անբաժան է, որ նա պետք է ազատ լինի և ոչ թե հարկադրված։ Բայց քանի որ այդպես է , ― ես հաստատ համոզված եմ, ― ապա ինչպե՞ս եք դուք պահանջում, որ ես զոռով իմ սիրտը տամ միմիայն այն պատճառով, որ դուք հայտարարում եք, թե սիրում եք ինձ։ Իրավ, ասացեք ինձ, եթե երկինքը, որ ինձ գեղեցիկ է ստեղծել, ստեղծած լիներ տգեղ, արդարացի կլինեի ես՝ գանգատվելով, որ դուք ինձ չեք սիրում։ Միտք արեք նաև այն մասին, որ իմ գեղեցկությունը ես չե՛մ ընտրել։ Ինչ տեսակ էլ նա լինի, երկինքն է այն պարգևել ինձ, մի բան, որ ես ոչ խնդրել եմ, ոչ ընտրել։ Եվ ինչպես օձին չի կարելի մեղադրել, որ նա թունավոր է, որովհետև թույնը, որով նա սպանում է, ինքը բնությունն է նրան տվել, այնպես էլ ես արժանի չեմ մեղադրանքի՝ գեղեցիկ լինելու համար։ Չէ՞որ ազնիվ կնոջ գեղեցկությունը հեռավոր բոցի կամ սուր թրի նման՝ նա չի այրում և չի վիրավորում, քանի նրան չեն մոտենում։ Պատիվն ու առաքինությունները հոգու զարդերն են, առանց որոնց մարմինն էլ, անգամ գեղեցիկը, չպետք է գեղեցիկ համարվի։ Իսկ եթե մաքրությունը հոգին ու մարմինը ազնվացնող և պճնող առաքինություններից մեկն է, ինչո՞ւ ապա կինը, որին սիրում են նրա գեղեցկության համար, պարտավոր է կորցնել իր մաքրությունը, որպեսզի նրա ցանկությունները կատարած լինի, ով որ միմիայն իր սեփական հաճույքի համար բոլոր ուժով ու միջոցներով ձգտում է, որ նա կորցնի։<br />
<br />
Ես ազատ եմ ծնվել և ազատ ապրելու համար ընտրել եմ այս դաշտերի միայնությունը, այս լեռների ծառերը իմ խոսակիցներն են, այս վտակների վճիտ ջուրը՝ իմ հայելիները։ Ծառ ու ջրին ես մասնակից եմ անում իմ մտքերին և իմ գեղեցկությանը։ Ես հեռավոր հուր եմ, ես հեռակա թուր եմ։ Ոմանց ես վառում եմ իմ տեսքով, ոմանց սառցնում եմ իմ խոսքերով։ Ցանկությունները սնվում են հույսերով և որովհետև ես ո՛չ Խրիզոստոմոյին, և ո՛չ որևէ ուրիշին և ո՛չ մի հույս չեմ ներշնչել, ապա արդարացի կլիներ ասել, որ նրան իր սեփական համառությունն է սպանել և ոչ թե իմ խստասրտությունը։ Իսկ եթե դուք ինձ մեղադրում եք նրանում, թե Խրիզոստոմոն ամենաազնիվ դիտավորություններ է ունեցել և թե ես պարտավոր եմ եղել պատասխանելու նրան փոխադարձությամբ, ապա ես դրա դեմ կասեմ՝ երբ որ այն իսկ տեղում, որտեղ դուք հիմա գերեզման եք փորում, նա բաց արեց ինձ իր ազնիվ դիտավորությունները, ես նրան պատասխանեցի, որ մտադիր եմ մշտական մենության մեջ ապրելու և որ միայն հողը կվայելի իմ ողջխոհության պտուղը և իմ գեղեցկության ավարները։ Իսկ եթե նա, չնայած իմ բոլոր համոզումներին, կամեցավ համառել հակառակ հույսի և լողալ ընդդեմ քամու կարելի՞ է ապա զարմանալ, որ նա խեղդվեց իր իսկ ցնորամտության ծովում։ Եթե ես նրան հույս տալու լինեի, ես ստախոս կլինեի։ Եթե ես բավարարեի, ես իմ լավագույն մտադրությունների և վճիռների դեմ գնացած կլինեի։ Սակայն չնայած իմ բոլոր համոզումներին՝ նա համառում էր և, առանց իմ կողմից ատված լինելու, հուսահատության մեջ ընկավ։ Դե, մտածեցեք հիմա, խելացի՞ կլինի արդյոք նրա ցավի համար ինձ մեղադրելը։ Թող գանգատվի խաբվածը, թող հուսահատվի նա, ում դավաճանել են ներշնչված հույսերը, թող հուսա նա, ում որ ես կանչում եմ, թող հպարտանա նա, ում որ ես թույլ եմ տալիս մերձենալ ինձ, բայց թող ինձ խստասիրտ մարդասպան չկոչեն նրանք, ում որ ես ոչինչ չեմ խոստացել, ում որ չեմ խաբել, չեմ կանչել, չեմ մերձեցրել ինձ։<br />
<br />
Մինչև օրս երկնքին հաճելի չի եղել, որ բախտն ստիպեր ինձ սիրելու։ Եվ չմտածեք անգամ, որ ես երբևիցե իմ սեփական ընտրությամբ կսիրեմ։ Թող այս նախազգուշացումը դաս դառնա բոլոր նրանց համար, ովքեր ձգտում են յուրաքանչյուրն իր համար ստանալ իմ շնորհները և այսուհետև թող բոլորին հայտնի լինի, որ եթե մեկն ու մեկը մեռնելու լինի իմ պատճառով, ապա նա ո՛չ վշտից, ո՛չ էլ խանդից կմեռնի։ Որովհետև նա, ով ոչ ոքի չի սիրում, ոչ ոքի մեջ խանդ արթնացնել չի կարող, իսկ խլել հույսը՝ չի նշանակում արհամարհել։ Ով որ ինձ գազան ու վասիլիսկ է անվանում, թող լքի ինձ, որպես վնասակար և չար արարածի, ով որ անզգա է համարում, թող ինձ չծառայի, ով որ անշնորհակալ՝ թող հետս ծանոթություն չպահպանի, ով որ խստասիրտ՝ թող չհետևի ինձ։ Որովհետև գազանը, վասիլիսկը, անզգան, անշնորհակալը և խստասիրտը երբեք չի որոնի նրանց, ծառայի նրանց, ծանոթություն անի նրանց հետ, հալածի նրանց։ Խրիզոստոմոյին սպանեցին անհամբերությունն ու բոցավառ կիրքը․ ի՞նչ կարիք կա ուրեմն մեղադրելու իմ զսպվածությունն ու համեստությունը։ Եթե ես ծառերի հասարակության մեջ պահպանում եմ իմ մաքրությունը, ապա ինչո՞ւ եք դուք կամենում, որ ես կորցնեմ այն մարդկանց հասարակության մեջ։ Դուք գիտեք, որ ես սեփական հարստություն ունեմ և ուրիշինն ինձ պետք չէ։ Ես ազատ եմ և իմ մեջ ստրկանալու ցանկություն չկա։ Ես ոչ ոքի չեմ սիրում և չեմ ատում, չեմ հրապուրում մեկին, ծաղր ու ծանակ չեմ անում մյուսին, սիրալիրություն չեմ ցույց տալիս երրորդին։ Ես գոհանում եմ համեստ զրույցով այս գյուղերի հովվուհիների հետ և այծիկների հոգսերով։ Իմ ցանկություններն այս լեռների սահմաններից այն կողմ չեն անցնում, իսկ եթե անցնում էլ են, ապա միայն հայելու գեղանի երկինքը, այն ուղին, որով հոգին ձգտում է իր սկզբնական ապաստարանը։<br />
<br />
Այս խոսքերից հետո, առանց պատասխանի սպասելու, Մարսելան շուռ եկավ և չքացավ անտառի թավուտում, որ ծածկել էր մերձագույն սարը, իսկ բոլոր ներկա եղողները ապշած էին մնացել ինչպես նրա խելքից, այնպես էլ գեղեցկությունից։ Մի քանիսը (որոնց նրա չքնաղ աչքերի ճառագայթների հզոր նետը խոցեց) արդեն պատրաստ էին հետևելու նրան, չանսալով պարզ նախազգուշացումին, որ նոր էին լսել։ Նկատելով այդ, դոն Կիխոտը վճռեց, որ իրեն լավ առիթ է ներկայանում կատարելու իր ասպետական պարտականությունը, որ հրամայում է օգնության հասնել հալածական աղջիկներին, ուստի ձեռքը դնելով իր թրի երախին, նա բարձր ու պարզ ձայնով հայտարարեց․<br />
<br />
― Ոչ ոք չհանդգնի ինչ դասի ու դիրքի տեր էլ լինի նա, հետապնդելու չքնաղ Մարսելային, եթե չի ուզում իմ կատաղի ցասմանը ենթարկվել։ Նա պարզ ու համոզիչ խոսքերով ապացուցեց, որ գրեթե, կամ, ավելի ճիշտ՝ բնավ մեղավոր չէ Խրիզոստոմոյի մահվան մեջ և ամենևին տրամադիր չէ իր երկրպագուներից որևէ մեկի աղերսանքին անսալու։ Այս պատճառով բոլոր բարի մարդիկ չպիտի ձգտեն նրա հետևից ընկնելու և հետապնդելու նրան, այլ պատվեն ու հարգեն, քանի որ պարզ է, որ աշխարհիս երեսին այսքան մաքուր մտադրություններով ուրիշ էակ չկա։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի սպառնալիքի ազդեցության ներքո, թե այն պատճառով, որ Ամբրոսիոն խնդրեց հովիվներից մինչև վերջ կատարելու իրենց պարտականությունը բարի բարեկամի հանդեպ, միայն թե նրանցից և ոչ մեկը տեղից չշարժվեց և չհեռացավ, մինչև որ գերեզմանը փորեցին, այրեցին Խրիզոստոմոյի թզթերը և դառն արցունքներով նրա դիակը դրին հողի մեջ։ Գերեզմանի վրա ժամանակավորապես մեծ քար դրին, մինչև որ պատրաստ կլինի գերեզմանաքարը (որ Ամբրոսիոն, ինչպես ինքը հաղորդեց, մտադիր էր պատվիրելու) հետևյալ տապանագրով՝<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Սիրահարն է այստեղ հանգչում,<br />
Հովիվ տղան վաղամեռ,<br />
Նա դեգերեց սերը սրտում,<br />
Շիրիմ իջավ սիրամերժ։<br />
<br />
<br />
Անգութ սե՜րը խոցեց նրան,<br />
Որով Ամուրը անհագ,<br />
Ավա՜ղ, տեր է միահեծան<br />
Տիեզերքում բովանդակ։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Ապա գերեզմանի վրա բազմաթիվ ծաղիկներ ու ճյուղեր թափելով և հանգուցյալի բարեկամ Ամբրոսիոյին ցավակցություն հայտնելով հովիվները ցրվեցին։ Վիվալդոն իր ուղեկիցների հետ ճամփա ընկնելու վրա էր, և դոն Կիխոտը հրաժեշտ տվեց իրեն ապաստանող հովիվներին և ճամփորդներին։ Վերջիններն առաջարկեցին նրան իրենց հետ Սևիլիա գնալ, ասելով, որ արկածախնդրի համար դա չափազանց հարմարավոր տեղ է, թե արկածներ ամեն անկյունում, ամեն նրբափողոցում պատահում են ավելի հաճախ, քան ուրևիցե։ Դոն Կիխոտը շնորհակալություն հայտնեց նրանց խորհուրդի և իրեն ծառայություն անելու պատրաստակամությաան համար, բայց հայտարարեց, որ չի կարող և չպետք է Սևիլիա գա, մինչև որ չազատի այս լեռները գող֊ավազակներից, որոնք, ըստ լուրերի, վխտում են այստեղ։ Համոզվելով, որ նրա բարի մտադրությունն անհողդողդ է, ճամբորդները հնարավոր չհամարեցին պնդելու և մեկ էլ հրաժեշտ տալով նրան, գնացին իրենց ճամփով, որի ընթացքում նրանք կարող էին կուշտ զրուցել Մարսելայի և Խրիզոստոմոյի պատմության շուրջը, ինչպես և դոն Կիխոտի խելագարությունից։ Իսկ մեր ասպետը որոշեց գնա Մարսելային որոնելու, որպեսզի առաջարկի նրան իր ծառայությունը։ Սակայն նրա մտադրություններին վիճակված չէր իրականանալու, ինչպես զրուցում է շարունակությունը այս ճշմարտապատում պատմության, որի երկրորդ մասը ավարտվում է այստեղ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XV==<br />
<br />
Ուր պատմվում է չարաբախտ արկածի մասին, որ պատահեց դոն Կիխոտին, շնորհիվ նրա հանդիպումին խստասիրտ յանգուասցիների հետ<br />
<br />
<br />
Իմաստուն Սիդ Համեդ Բենենեխելին պատմում է, որ հրաժեշտ տալով իրեն հյուրընկալողներին և հովիվ Խրիզոստոմոյի թաղմանը բոլոր ներկա եղածներին, դոն Կիխոտը և նրա զինակիրը դիմեցին դեպի այն անտառը, որտեղ նրանց աչքերի առջև ուղղեց իր քայլերը հովվուհի Մարսելան։ Ավելի քան երկու ժամ այնտեղ բոլոր ուղղություններով որոնումների մեջ անցկացնելուց և ոչ մի տեղ նրան չգտնելուց հետո, նրանք հասան մի շատ կանաչ դաշտ, որտեղ մի խաղաղ ու պաղ վտակ էր հոսում, որ շատ գրավեց նրանց և ձգեց միջօրեի հանգստյան, որի ժամանակն արդեն հասել էր։ Դոն Կիխոտն ու Սանչոն վայր եկան, Ռոսինանտին ու էշին հնարավորություն տալով արածելու, հանեցին իրենց ճամփորդական պայուսակը և առանց աստիճան հարցնելու բարի խաղաղության և համաձայնության մեջ, տերն ու ծառան սկսեցին խժռել այն, ինչ որ մեջը գտնվեց։<br />
<br />
Սանչոն հոգ չէր տարել ոտն անել Ռոսինանտին, համարելով նրան այնքան հանդարտ ու բարեհամբյուր, որ Կորդովայի անասնասրահի մադիաները<ref>Կորդովայում եղել է հայտնի ձիաբուծարան, որը սկզբում պատկանելիս է եղել հերցոգ Ալբային, իսկ հետո դարձել է պետական։</ref> չէին կարող կարծես, խռովել նրա հանգիստը։ Սակայն բախտը, երևի սատանան էլ (որ միշտ էլ քնած չի լինում), այնպես արին, որ այդ փոքրիկ հովտում արածում էր Գալլիսիայի մադիաններից մի հոտ՝ մի քանի յանգուասցի<ref>Սեդովիա պրովինցիայի Յագուաս գյուղի բնակիչները։</ref> ձիապանների հսկողությամբ, որոնք սովորություն ունեն իրենց ձիերի հետ խոտ ու ջրով առատ վայրերում կանգ առնելու, ուստի և այն տեղը, որտեղ իջել էր դոն Կիխոտը, նրանց էլ էր հարմար թվացել։ Պատահեց, որ Ռոսինանտի խելքին փչեց տիկին մադիանների հետևից ընկնելու։ Հազիվ էր նա նրանց հոտն առել, որ մոռանալով իր բնավորությունն ու սովորույթը, առանց իր տիրոջից թույլտվություն խնդրելու, նա թաշախուստին յորդայով դիմեց դեպի նրանք՝ իր պահանջը հայտնելու համար։ Սակայն մադիանները, որ ըստ երևույթին ավելի արոտի կարիք ունեին, քան այլ բանի, նրան դիմավորեցին քացիներով և խածելով։ Վայրկյանապես նրանք ճղեցին նրա փորկապը և Ռոսինանտը մնաց առանց թամբի, բոլորովին մերկ։ Սակայն ավելի դառնություն հասավ նրան ձիապաններից, որոնք, տեսնելով նրա ոտնձգությունը մադիանների նկատմամբ, հարձակվեցին նրա վրա մահակներով և հախիցը այնպես եկան, որ նա կիսամեռ փռվեց գետնին։ Այնինչ՝ դոն Կիխոտն ու Սանչոն, տեսնելով Ռոսինանտի կրած ջարդը, շնչակտուր մոտ վազեցին։<br />
<br />
― Իսկույն երևում է, Սանչո, բարեկամ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ սրանք ասպետներ չեն, այլ ստոր մարդուկներ, թշվառ խալխ։ Ես նրա համար եմ ասում այդ, որ դու միանգամայն կարող ես ինձ օգնել ըստ արժանավույն վրեժը հանեմ այն վիրավորանքի համար, որ նրանք մեր աչքի առջև հասցրին Ռոսինանտին։<br />
<br />
― Վա՜յ այն վրեժին, ― պատասխանեց Սանչոն, ― քանի որ նրանք քսանից ավել են, իսկ մենք՝ թվով երկուս, եթե չասենք՝ մեկ ու կես։<br />
<br />
― Ես մենակ հարյուրին արժեմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Եվ, ավելրոդ խոսքեր չկորցնելով, նա իր թուրը քաշեց և հարձակվեց յանգուասցիների վրա։ Իր տիրոջ օրինակից վարակվելով ու վառվելով, նույնն արեց նաև Սանչո Պանսան։ Դոն Կիխոտն իսկույն հարձակվեց մի ձիապանի վրա և կտրեց նրա հագի չուխան և ուսի մի խոշոր մասը։<br />
<br />
Յանգուասցիները, տեսնելով, որ իրենց երկու մարդ ջարդում են, մինչդեռ իրենք այնքան շատվոր են, մահակներն առան և, շրջապատելով իրենց երկու հակառակորդներին, սկսեցին զարմանալի ճարպկությամբ ու եռանդով հարված հարվածի հետևից հասնցնել։ Պետք է ձեզ ասեմ, որ երկրորդ իսկ հարվածից Սանչոն փռվեց գետնին, ինչպես և դոն Կիխոտը, որին քիչ օգնեցին նրա վարպետությունն ու արիությունը։ Եվ բախտը կամեցավ, որ նա վայր ընկնի Ռոսինանտի ոտների մոտ, որը տակավին չէր բարձրացել։ Դա լավ դաս էր, թե ինչ կատաղությամբ են մահակները բանում գազազած գյուղացիների ձեռքում։ Ապա թե, յանգուասցիները, տեսնելով իրենց արարքը, ճեպով֊հապճեպով բեռնեցին իրենց մադիանները և ճամփա ընկան՝ թողնելով երկու արկածախնդիրներին շատ թշվառ վիճակում և ավելի վատթար հոգեկան կացության մեջ։<br />
<br />
Առաջինն ուշքի եկավ Սանչո Պանսան։ Տեսնելով իրեն պառկած իր տիրոջ հետ՝ նա թույլ ու աղերսալի ձայնով ասաց․<br />
<br />
― Սինյոր դոն Կիխոտ, ա՛յ սինյոր դոն Կիխոտ։<br />
<br />
― Ի՞նչ ես ուզում, եղբայր Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը նույնպես թույլ ու թախծալի ձայնով։<br />
<br />
― Ես կկամենայի, եթե դա հնարավոր է, ― պատասխանեց Սանչո Պանսան, ― որ ձերդ ողորմածոիթյունն ինձ երկու կում Ֆերտ Բլասի բալասանից տար, եթե ձեր ձեռքի տակ է։ Թերևս նա նույնպես օգնում է կոտրած ոսկորներին, ինչպես և վերքերին։<br />
<br />
― Ավա՜ղ, ― բացականչեց դոն Կիխոտը, ― եթե մենք ունենայինք նրանից՝ էլ ի՜նչ ցավ։ Սակայն երդվում եմ թափառական ասպետի պատվով, Սանչո Պանսա, որ եկու օր չանցած, եթե միայն բախտը խոչընդոտ չհանդիսանա, ես կճարեմ կամ թող իմ ձեռները գոսանան։<br />
<br />
― Իսկ ի՞նչ կարծիքի է ձերդ ողորմածությունը, մեր ոտները ե՞րբ կսաղանան։<br />
<br />
― Ինչ որ ինձ է վերաբերում, ― պատասխանեց ջարդված ասպետը, ― չեմ կարող ժամկետ որոշել։ Սակայն եղելության մեղքն ամբողջովին իմն է, չպետք է ես թուր քաշեի այնպիսի մարդկանց վրա, որոնք ինձ նման կարգված ասպետներ չեն։ Ուստի, կարծում եմ ես, ասպետական օրենքների այդ խախտման համար, որպես պատիժ, մարտի աստվածը<ref>Մարսը։</ref> թույլ տվեց, որ հատուցումը գա իմ գլխին։ Այո՛, Սանչո Պանսա, լավ միտդ պահիր, ինչ կասեմ քեզ, որովհետև այդ մեր եկուսիս օգուտը կլինի, հենց որ տեսնես, նման սրիկաները մեզ նեղացնում են, էլ մի սպասիր, որ ես նրանց վրա թուր քաշեմ, այլ իսկույն քոնը քաշիր և պատժիր նրանց, ինչպես քեֆդ տա։ Որովհետև եթե նրանց ազատելու համար օգնության գալու լինին ասպետներ, ապա այն ժամանակ ես կկարողանամ պաշտպանել քեզ և նրանց հախիցը գալ, ինչպես հարկն է։ Չէ՞ որ հազարվոր օրինակներից դու արդեն կարողացել ես համոզվել, թե իմ արի բազկի զորությունը որքան մե՜ծ է։<br />
<br />
Ահա՛ թե որքա՜ն էր հպարտացել մեր թշվառ սինյորը քաջ բիսկայցու վրա տարած հաղթանակից հետո։ Սակայն Սանչո Պանսան այլ կարծիքի էր, քան իր տերը, ուստի, լռելու փախարեն, նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյոր, ես հանգիստ մարդ եմ, հեզ, խաղաղասեր և պատրաստ եմ տանելու ամեն վիրավորանք, որովհետև ես կին ու երեխաներ ունեմ, որոնց պետք է կերակրել և ոտքի կանգնեցնել։ Ուստի, ձեր ողորմածության թույլտվությամբ, ― քանի որ ինձ իշխանություն չի տրված ― ես ոչ մի դեպքում ո՛չ ռամիկի, ո՛չ ասպետի վրա թուր չեմ քաշի և, այս վայրկյանից սկսած, կանխորեն, Աստծո՛ առջև ներում եմ բոլոր վիրավորանքները, որ ինձ հասցրել են կամ ապագայում կհասցնեն, ով էլ լինի ինձ վիրավորողը, ազնվական թե հասարակ մարդ, հարուստ թե աղքատ, հիդալգո թե հարկատու, մի խոսքով՝ ինչ դասի ու դիրքի էլ պատկանելու լինի։<br />
<br />
Լսելով այս՝ նրա տերն ասաց․<br />
<br />
― Ես կկամենայի, որ ուժս պատեր երկար խոսելու և որ կողքիս ցավը կտրեր և չխանգարեր ինձ բացատրելու քեզ, Պանսա, թե ի՜նչ մոլորության մեջ ես ընկել դու։ Լսիր, մեղավոր արարած, եթե բախտի քամին, որ մինչև հիմա այսքան հակառակ էր մեզ, հանկարծակի փոխվեր և բարեհաջող դառնար, ուռցնելով մեր ցանկությունների առագաստը, առանց խոչընդոտի և արհավիրքի քշեր֊հասցներ նավահանգիստ այն կղզիներից մեկի, որ ես խոստացել եմ քեզ, ― ո՞նց կլիներ քո բանը, եթե նվաճելով այն, քեզ տայի։ Ասել է թե՝ դու ողջ գործը կկործանեիր, քանի որ ասպետ չլինելով, չե՛ս էլ ուզում դառնալ, չես ուզում արիություն հայտնաբերել՝ աշխատելով վրիժառու լինել վիրավորանքի համար և պաշտպանել քո կալվածները։ Դու չէ՞ որ պետք է իմացած լինես, որ նորանվաճ թագավորություններում ու շրջաններում բնակիչների մտքերը երբեք այնքան խաղաղ և նոր իշխանավորին հավատարիմ չեն լինում, որպեսզի կարելի լիներ երկյուղ չկրել խլրտումներից, որոնց նպատակն է նորից փոխել իշխանությունը և, ինչպես ասվում է, փորձել բախտը։ Այդ պատճառով նոր հաղթողին անհրաժեշտ է ինքնազսպություն և արիություն հարձակվելու կամ պաշտպանվելու համար նայած հանգամանքներին։<br />
<br />
― Ներկա հանգամանքներում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես շատ կուզենայի տիրապետել այն ունակությանն ու արիությանը, որոնց մասին խոսում է ձերդ ողորմածությունը։ Սակայն երդվում եմ աղքատի պատվով, որ ես հիմա ավելի տաք սպեղանու կարիք ունեմ, քան խրատի։ Փորձեցեք, սինյոր, կաջողվի՞ ձեզ ոտի կանգնել և եկեք օգնենք Ռոսինանտին վեր կենալու, թեև նա արժանի չէ դրան, որովհետև հենց նա է մեր ջարդվելու պատճառը։ Երբեք չէի սպասի Ռոսինանտից, որին նույնքան ողջախոհ ու խաղաղասեր էի համարում, որքան ինձ։ Ճիշտն ասած՝ այնքան էլ հեշտ չէ ճանաչել մերձավորին, և աշխարհիս երեսին հավատարմություն չկա։ Ո՞վ կսպասեր, թե թրի այն փայլուն հարվածից հետո, որ դուք պարգևեցիք այն դժբախտ թափառական ասպետին, այնքան արագ կհետևի մահակների հարվածների կարկուտը, որ թափվեց մեր ուսերին։<br />
<br />
― Քոնը հո, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― սովոր են այդպիսի ձախորդությունների, իսկ իմը, որ սովոր եմ սինաբաֆեի<ref>Քաթանի նուրբ տեսակ</ref> և հոլանդական նուրբ կտավի, իհարկե, նման ձախորդությունից շատ ավելի տուժեցին։ Եվ եթե ես չխորհեի ― ի՜նչ եմ ասում, ― եթե հաստատ իմացած չլինեի, որ բոլոր այդ ձախորդությունները կապված են ռազմական գործի հետ, ես վշտից տեղն ու տեղը կմեռնեի։<br />
<br />
Զինակիրը դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Քանի որ, սինյոր, նման հունձերը ասպետական գործում անխուսափելի են, ապա ասացեք, խնդրեմ, նրանք մշտապես քիչ֊քիչ են թափվո՞ւմ, թե նրանց համար էլ գոյություն ունեն որոշ ժամկետներ։ Որովհետև, կարծեմ, երկու սրա նման հունձից հետո մենք երրորդի համար անպետք կդառնանք, եթե միայն տերն Աստված, իր անսահման ողորմածությամբ, մեզ օգնության հասնելու չլինի։<br />
<br />
― Իմացած եղիր, Սանչո, բարեկամս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որ թափառական ասպետների կյանքը ենթակա է հազար ու մի վտանգների ու պատահարների, սակայն նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է հուսալ ամեն վայրկյան թագավոր կամ կայսր դառնալ, ինչպես ցույց է տալիս շատ ասպետների բախտը, որոնց պատմությունն ինձ ստույգ կերպով հայտնի է։ Եվ ես քեզ կպատմեի, եթե ցավն ինձ չխանգարեր, թե ինչպես նրանցից մի քանիսը սոսկ իրենց ձեռքի արիությամբ հասան այդ բարձր կոչմանը, թեև դրանից առա՛ջ էլ, հետո՛ էլ մեծամեծ դժբախտություններ ու ձախորդություններ են կրել։ Այսպես, օրինակ, արի Ամադիս Գաղղիացին մի անգամ իր մահացու թշնամի կախարդ Արկալի իշխանության տակ ընկավ, որը, ինչպես ստուգապես հայտնի է, բռնելով նրան և բակում կապելով սյունից, նրան ավելի քան երկու հարյուր հարված հասցրեց իր ձիու սանձով։ Իսկ մի ուրիշ անանուն և մեծապես հավատի արաժանի հեղինակ պատմում է, որ Թեբա ասպետը ծուղակն ընկավ, որ մի դղյակում բացված է եղել նրա ոտների տակ և ինքն իրեն գտավ խորունկ ստոերկրում, որտեղ նրան ոտ ու ձեռ կապած, հրամցրին սառցային ավազախառն լուծողական ջուր և դրանից նա քիչ էր մնացել ոտները մեկներ։ Եվ եթե խեղճ ասպետին օգնության հասած չլիներ մեկ իմաստուն՝ նրա մոտիկ բարեկամը, ապա, անշուշտ, նրա վերջն եկած կլիներ։ Այնպես որ ե՛ս էլ այս ազնիվ մարդկանց հետ պատրաստ եմ համբերելու, քանի որ նրանց կրած դժբախտությունները շա՜տ գերազանցում են մերը։ Իմացած եղիր, Սանչո, որ պատահաբար ձեռք ընկած գործիքով հասցրած վերքերը ամոթաբեր չեն համարվում։ Այդ մասին պարզ ցուցմունք կա մենամարտության կանոնադրության մեջ, որտեղ ասված է․ «Եթե մեկ կոշկակար մյուսին հարվածի կաղապարով, որ բռնած է եղել ձեռքին, թեև կաղապարը փայտից է շինած, չի կարելի համարել, որ նա, որին հարվածել են, փայտով է ծեծվել»։ Ասելս այն է, որ դու չերևակայես, թե որ եթե մեզ այս կռվում ծեծել են, ապա մեր պատիվն անարգված է, ― որովհետև, զենքը, որ այդ մարդկանց ձեռքին էր և որոնցով նրանք մեզ ծեծեցին ― հասարակ մահակ է և նրանցից և ոչ մեկը, որքան հիշում եմ, ո՛չ սուր ուներ, ո՛չ թուր, ո՛չ դաշույն։<br />
<br />
― Ես ժամանակ չունեցա զննելու, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որովհետև հազիվ էի ձեռքս առել տիսոնը,<ref>Սիդի երկու թրերից մեկի անունը, որը Սանչոյի կողմից ընդունվում է որպես հասարակ անուն։</ref> որ նրանք իրենց մահակներով ինձ այնպես օրհնեցին, որ աչքերիս լույսը մարեց և ոտներս ծալվեցին։ Նրանք իսկույն ինձ գլորեցին այնտեղ, որտեղ ես հիմա պառկած եմ։ Այնպես որ՝ ես բնավ ցանկություն չունեմ խորհելու, անարգվե՞լ է իմ պատիվը փայտի հարվածներից, թե՞ ոչ, նրանք նույնքան խորը խրվեցին իմ հիշողության, որքան և իմ ոսկորների մեջ։<br />
<br />
― Այնուամենայնիվ, եղբայր Սանչո, գիտցած եղիր, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ չկա վիշտ, որ չմոռացվի և ցավ, որ չբուժի մահը։<br />
<br />
― Սրանից էլ վատթար ձախորդություն կլինի՞, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որ ժամանակը թեթևացնի և մահը բուժի։ Եթե մեր ցավը լավ մահլամով լավացող լիներ ― դա կես֊ցավ կլիներ։ Բայց, կարծեմ, հիվանդանոցի բոլոր մահլամները մեզ հիմա քիչ կօգնեին։<br />
<br />
― Թող գանգատներդ, Սանչո, և արիացիր։ Ինձնից օրինակ վերցրու, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Տեսնենք, թե Ռոսինանտի բանն ինչպես է, որովհետև, կարծեմ, խեղճին մեզնից պակաս չի հասել։<br />
<br />
― Զարմանալի չէ, որ այդպես էլ լինի, ― պատասխանեց Սանչոն, ― քանի որ նա՛ էլ է թափառական ձի դառել։ Ես միայն զարմանում եմ, որ իմ էշն է էժան պրծել, առանց մի մազ կորցնելու, մինչդեռ մենք, քիչ էր մնացել, կաշվից զրկվեինք։<br />
<br />
― Ձախորդությունների ժամին բախտը միշտ մի անցք է թողնում, որ հնար լինի դուրս պրծնել, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Ասելս այն է, որ քո անասունն այս անգամ կարող է փոխարինել Ռոսինանտին և տանել֊հասցնել ինձ որևէ դղյակ, որտեղ կխնամեն իմ վերքերը։ Համ էլ կավելացնեմ, որ այդպիսի մի միջոց ասպետի համար ստորացուցիչ չեմ համարում, որովհետև, մտքիս գալիս է, կարդացել եմ, թե բարի, ծեր Սիլենը, ծիծաղի ուրախ Աստծո խորթ հայրն ու դաստիարակը, ներս մտավ Հարյուրադարպաս քաղաքը մեծ հարմարությամբ մի գեղեցիկ էշ հեծած։<br />
<br />
― Ճիշտը միայն այն է, որ ինչպես արտահայտվեց ձեր ողորմածությունը, նա հեծած է եղել, ― ասաց Սանչոն։ ― Մեծ տարբերություն կա ― հեծած գնալ թե փալանի վրա պառկած, ոնց որ աղբով լի ջվալ։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Մարտում ստացած վերքերը ավելի շատ պատիվ են բերում, քան խլում։ Ուստի, Պանսա, բարեկամ, էլ մի՛ վիճիր, այլ ավելի լավ է աշխատիր, ինչպես ես արդեն ասացի, զգուշությամբ բարձրացնել ինձ և ըստ կարելվույն հարմար պառկեցնել քո էշի վրա, ապա թե շարժվենք այստեղից, քանի գիշերը չի իջել և այս խուլ վայրում չի կոխել մեզ։<br />
<br />
― Բայց ես ձեր ողորմածությունից լսել եմ, ― ասաց Պանսան, ― որ թափառական ասպետները սովորություն ունեն մեծ մասամբ խուլ վայրերում գիշերելու, բաց երկնքի տակ, և որ նրանք այդ մեծ հաջողություն են համարում։<br />
<br />
― Պատահում է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― երբ որ նրանց չի հաջողվում ա՛յլ կերպ սարքել, կամ թե երբ որ նրանք սիրահարված են լինում։ Ճիշտ է, եղել է մի ասպետ, որ ամբողջ երկու տարի կանգնած է մնացել ժայռի վրա, շոգ ու սառնամանիք և ամեն տեսակ արհավիրք տանելով, մինչդեռ նրա սրտի տիրուհին այդ իմանալիս էլ չի եղել։ Նման դեպք Ամադիսին էլ է պատահել, որ Բելտենբրոս<ref>Ակնարկում է Բաքոս (Դիոնիսիոս) աստծո դաստիարակ Միլենի՝ «յոթնադարպաս» (Եգիպտոսում)։ Beltenbros բառացի նշանակում է «Մռայլ գեղեցիկ տղամարդ»։</ref> անունն ընդունելով հեռացավ Պենյա Պոբրեի<ref>Pena Pobre ― բառացի՝ «Աղքատ ժայռ» (փաստորեն դա մի փոքրիկ ժայռոտ կղզի է): Ինչպես այստեղ պարզվում է, այդ անունը ցույց է տալիս, որ հիշած կղզում կարելի է ապրել միայն ծահրահեղ «աղքատության» մեջ գտնվելու դեպքում, (այսինքն՝ տանջանքի, կործանման մեջ)։ </ref> վրա ութը տարի թե ութ ամսով, հիմա ճշգրիտ չեմ հիշում։ Բավական է ասեմ քեզ, որ նա այնտեղ բավական երկար ժամանակ անց կացրեց տիրուհի Օրիանայի աչքից ինչ֊որ բանի համար ընկնելուց հետո։ Բայց բավական է դրանից խոսենք, Սանչո։ Շտապիր, քանի էշին էլ որևէ դժբախտություն չի պատահել Ռոսինանտի պատահածի պես։<br />
<br />
― Գուցե այս անգամ սատանան չխառնի, ― ասաց Սանչոն։<br />
<br />
Եվ երեսուն անգամ ախ ու վախ քաշելուց, վաթսուն հոգվոցից և հարյուրքսան անեծքից հետո նրա հասցեին, ով որ նրան այդ գործի մեջ գցեց, նա վեր կացավ, բայց ճամփի կիսին կորացավ, ասես տաճկական աղեղ լիներ, ուժ չունենալով շտկվելու։ Մեծամեծ ճիգերով նա սանձեց ու փալանեց էշին, որը այդ օրը տեղի ունեցած անկարգության հետևանքով, ասես շփոթված, թափառում էր մի քիչ հեռու։ Ապա Սանչոն բարձրացրեց Ռսինանտին, որը, եթե գանգատվելու համար լեզու ունենար, այդ գործում Սանչոյից և նրա տիրոջից հետ չէր մնա։ Ի վերջո Սանչոն դոն Կիխոտին պառկեցրեց էշի վրա, ետևից կապեց Ռոսինանտին և բռնելով էշի սանձը, մի կերպ քարշ եկավ այն կողմը, որտեղ, թվում էր նրան, թե պիտի անցներ մեծ ճամփան։ Հազիվ մեկ մղոն անցած լիներ նա, ինչ բախտը, որ նրան մեկ բարիքից դեպի մյուսն էր տանում, հանեց նրան այն ճամփան, որի վրա շուտով նրանք մի իջևան տեսան, որ դոն Կիխոտին (և բնավ ոչ Սանչոյին) դղյակ թվաց։ Սանչոն հավատացնում էր, թե դա իջևան է, իսկ նրա տերը՝ թե դա դղյակ է։ Եվ այնքան երկար տևեց նրանց վեճը, որ նրանք առանց ավարտելու տեղ հասան, և Սանչոն առանց հարցնելու, թե ուր է ընկել, անցավ բակը իր ամբողջ գումակով։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XVI==<br />
<br />
Թե ինչ պատահեց հնարամիտ իդալգոյին իջևանում, որ նա դղյակի տեղ ընդունեց<br />
<br />
<br />
Իջևանի տերը, տեսնելով էշի վրա խուրջինի պես ընկած դոն Կիխոտին, հարցրեց Սանչոյից, թե ինչ դժբախտություն է պատահել այդ մարդուն։ Սանչոն պատասխանեց, որ առանձին դժվախտություն չի պատահել նրան, այլ պարզապես վայր է ընկել ժայռից և կողքը մի քիչ ցավացրել։ Տերը կին ուներ, որ նման չէր իր արհեստը բանեցնող կանանց, որովհետև բնականից շատ սրտացավ էր և մերձավորի ցավին ցավակցող։ Ուստի նա շտապեց օգնության հասնելու դոն Կիխոտին և հրամայեց իր աղջկան՝ ջահել ու սիրունիկ մի աղջկա, որ խնամի կենվորին։ Նույն իջևանում մի աստուրիացի աղջիկ էլ էր ծառայում՝ լայնադեմ, քիթը վեր ծռած, տափակ ծոծրակով, մեկ աչքով կույր, ասենք՝ մյուսն էլ մի բան չէր։ Ճիշտ է, լավ կազմվածքը վարձատրում էր այս թերությունները, գլխից մինչև կրունկները, նրա հասակը յոթ չարեքից պակաս էր, իսկ ուսերը ծառանում էին սապատի պես՝ հարկադրելով նրան նայել գետնին ավելի, քան նա կկամենար։ Այս գեղատեսիլ աղջիկը տանտիրոջ աղջկան սկսեց օգնել և նրանք երկուսով դոն Կիխոտի համար հիանալի անկողին փռեցին վերնահարկում, որ, բոլոր նշաններիվ երևում էր, երկար ժամանակ դարմանի պահեստ էր եղել։ Նույն տեղը գիշերում էր մի ջորեպան ևս, որի անկողինը դոն Կիխոտի տեղից մի քիչ հեռու էր։ Եվ թեև նրա տեղը ջորիների փալաններից և քեչաներից էր շինած, դարձյալ դոն Կիխոտի անկողնուց շատ լավն էր։ Դոն Կիխոտի մահճակալը չորս հատ վատ ռանդած տախտակ էր, որոնք դրված էին երկու ոչ հավասար ոտների վրա և մի դոշակ՝ գործած վերմակի հաստությամբ, որ լիքն էր գունդերով, որոնց, ըստ նրանց պնդության, կարելի էր քարերի տեղ դնել, եթե ծակոտիներից բուրդը դուրս գալու չլիներ։ Ի լրացումն՝ երկու սավան, երևի թե գոմշի կաշուց և մի վերմակ, որի բոլոր թելերը կարելի էր համարել, առանց սխալից վախենալու։<br />
<br />
Սատանի այդ անկողնում պառկեց դոն Կիխոտը, և իսկույն տանտիրուհին ու նրա աղջիկն սկսեցին նրան վերից վար սպեղանի կպցնել, մինչղեռ Մարիտորնեսը (այդպես էր աստուրիացի աղջկա անունը) բռնել էր ճրագը։ Այդ գործողության միջոցին, դոն Կիխոտի մարմնի վրա բազմաթիվ կապտած տեղեր տեսնելով, տանտիրուհին հայտարարեց, որ դրանք ավելի հարվածի, քան թե վայր ընկածի հետքի են նման։<br />
<br />
― Իսկի էլ հարվածի տեղեր չեն, ― պատասխանեց Սանչոն, այլ պարզապես ժայռը սփռված է եղել սուր֊սուր քարերով և դուրս ցցված տեղերով, որոնցից յուրաքանչյուրը մի֊մի կապտած տեղ է թողել։<br />
<br />
Սրան նա ավելացրեց․<br />
<br />
― Բաիր եղեք, տանտիկին ջան, այդ խծուծից մի քիչ պահեք։ Մեկն ու մեկին հարկավոր կգա, որովհետև իմ գոտկատեղն էլ է կոտրատվում։<br />
<br />
― Դուրս է գալիս, ուրեմն, որ դո՞ւք էլ եք վայր ընկել, ― հարցրեց տանտիրուհին։<br />
<br />
― Վայր ընկնելը ես վայր չեմ ընկել, ― պատասխանեց Սանչո Պանսան, ― միայն թե հենց տեսնելուց, թե ինչպես է վայր ընկնում իմ տերը, ինձ այնպես թափահարեց, որ ողջ մարմինս ցավեց, կարծես թե հազար փայտի հարված կերա։<br />
<br />
― Կպատահի, ― ասաց աղջիկը։ ― Ինձ էլ է հաճախ պատահում երազ տեսնել, իբրև թե վայր եմ ընկնում աշտարակից և չեմ կարողանում վայր ընկնել֊պրծնել և երբ որ հետո արթնանում եմ, այնպես եմ ջարդված լինում, և մարմինս այնպես է կոտրատվում, ասես թե իսկ որ վայր եմ ընկել։<br />
<br />
― Բանն էլ այն է, տիրուհի, ― ասաց Սանչոն, ― որ առանց երազի, այլ ուղղակի արթմնի, ոնց որ հիմա, մարմինս կապտեց ոչ պակաս, քան դոն Կիխոտինը՝ իմ տիրոջինը։<br />
<br />
― Այս կաբալյերի անունն ի՞նչ է, ― հարցրեց աստուրեցի Մարիտորնեսը։<br />
<br />
― Դոն Կիխոտ Լամանչեցի, ― պատասխանեց Սանչո Պանսան։ ― Նա թափառական ասպետ է, աշխարհիս երեսին տեսնվածներից ամենափառավոր և հզոր ասպետներից մեկը։<br />
<br />
― Իսկ ի՞նչ բան է թափառական ասպետը, ― դարձյալ հարցրեց սպասուհին։<br />
<br />
― Ի՜նչ միամտություն, ― բացականչեց Սանչո Պանսան, ― մի՞թե երբեք չեք լսել։ Դե, իմացած եղեք, քույրիկ, թափառական ասպետն այնպիսի բան է, որ աչք ճպելու ժամանակ չես ունենա, ինչ նա կարող է և՛ ծեծ ուտել, և՛ կայսր դառնալ։ Այսօր նա ամենադժբախտ և թշվառ էակն է աշխարհիս երեսին, իսկ վաղը նա իր զինակրի համար երեք֊չորս թագավորություն կունենա՝ դե, ընտրի՛ր։<br />
<br />
― Այդ ինչպե՞ս է, ― հարցրեց տանտիկինը, ― որ ձեր տերը այդպիսի կարևոր անձնավորություն է, իսկ դուք, ինչպես ես տեսնում եմ, իսկի մի կոմսություն էլ չեք ձեռք գցել։<br />
<br />
― Այդ այդքան էլ արագ չի կատարվում, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Մենք հազիվ մի ամիս է, ինչ արկածախնդրության ենք ելել և մինչև հիմա մի կարգին արկածի չենք հանդիպել։ Երբեմն լինում է, որ մեկ բանի հետևից ես գնում, իսկ բոլորովին ուրիշն ես գտնում։ Բայց ճիշտ եմ ասում, եթե միայն իմ տիրոջ, դոն Կիխոտի վերքերն առողջանան, որ վայր ընկնելուց եղավ, ես էլ կենդանի մնամ, ես իմ հույսերը չեմ փոխի Իսպանիայի առաջնագույն իշխանությաը։<br />
<br />
Բոլոր այս խոսակցության ուշի֊ուշով ականջ էր դնում դոն Կիխոտը։ Դժվարությամբ բարձրանալով իր անկողնում, նա բռնեց տանտիրուհու ձեռքն ու ասաց․<br />
<br />
― Հավատացեք, չքնաղ տիրուհի, դուք կարող եք երջանկություն համարել, որ ձեր դղյակում ինձ պես մի անձնավորության ապաստան եք տվել, որովհետև եթե ես ինքս ինձ չեմ գովում, ապա միայն այն պատճառով, որ, ինչպես ասում են, գովասանքն ինքն իրեն ստորացնում է։ Սակայն իմ զինակիրը կպատմի ձեզ, թե ես ով եմ։ Ես միայն այն կասեմ, որ առհավետ կտպավորվի իմ հիշողության մեջ ինձ մատուցած ձեր ծառայությունը և որ ողջ կյանքումս ես ձեզնից շնորհակալ կմնամ։ Եվ եթե սերը ինձ արդեն կաշկանդած չլիներ և խստսիրտ գեղեցկուհու, որի անունը ես հիմա շշնջում եմ, աչերի զորությամբ ինձ իր օրենքին ենթարկած չլիներ, ապա այս չքնաղ աղջկա աչքերը իմ ազատության տերերը կդառնային։<br />
<br />
Տանտիկինը, նրա աղջիկն ու բարի Մարիտորնեսը շփոթված լսում էին թափառական ասպետի խոսքերը, որոնք նրանց համար նույնքան անըմբռնելի էին, որքան եթե նա հունարեն խոսելիս լիներ, թեև ըստ ամենայնի երևում էր, որ խոսքը ինչ֊որ շնորհակալության և սիրալիրության մասին է։ Արտահայտվելու նման ձևին անսովոր լինելով, նրանք թողին նրան և աստուրիացի Մարիտորնեսն զբաղվեց Սանչոյով, որ կարոտ էր օգնության ոչ պակաս, քան իր տերը։<br />
<br />
Դեռ սրանից առաջ ջորեպանն ու Մարիտորնեսը համաձայնել էին միասին գիշերելու, և աղջիկը տղին խոսք էր տվել, որ հենց որ իջևանողները պառկեն և տերերը քնեն, կգա նրա մոտ, որ բավարարի նրա ցանկությունը։ Այդ լավ աղջկա մասին ասում էին, թե ամեն անգամ, երբ նա նման խստում էր անում, կատարում էլ էր, եթե անգամ խուլ տեղում և առանց վկաների էր արված լինում, որովհետև նա շատ էր պարծենում, որ ազնվական է<ref>Աստուրիայի հիմնական բնակչությունը, որ խուսափել էր արաբական նվաճումից, շատ էր գոռոզանում իր ազնվացեղ և զտարյուն լինելուց։</ref> և պախարակելի չէր համարում իրեն համար ծառայությունը իջևանում, ասելով, որ միմիայն չար բախտը և վատ հանգամանքներն են նրան այդ վիճակին հասցնել։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի չոր, նեղ, աղքատիկ և երերուն անկողինը մուտքի մոտ հենց առաջինն էր այս աստղազարդ գոմում, իսկ մյուս կողմում Սանչոն իր անկողինն էր սարքել, որ բաղկացած էր մի խսիրից և մեկ վերմակից, որ, ավելի շուտ կտավից էր, քան բրդից։ Քիչ հեռու ջորեպանի անկողինն էր, որ, ինչպես մենք ասացինք, թամքերից և նրա լավագույն երկու ջորիների այլ պարագաներից էր սարքված։ Ջորեպանը քսան ջորի ուներ՝ հարթ, խոշոր, գեր, որովհետև նա ամենահարուստ արևալցի<ref>Արե՛վալո ― հին Կաստիլիայի մի փոքրիկ քաղաք, ընկած է Վալյադոլիդի և Ավիլայի միջև։</ref> ջորեպաններից մեկն էր, ինչպես հաղորդում է այս պատմության հեղինակը, որ մանրամասն խոսում է այս ջորեպանի մասին, որովհետև նա լավ ճանաչելիս է եղել նրան, իսկ ինչպես ոմանք հավատացնում են, նույնիսկ նրա ազգականն է եղել։ <ref>Ակնարկ այն մասին, որ ջորեպանների մեջ եղել են բազմաթիվ մորիսկներ (մավրիտանացիներ):</ref>Պետք է ձեզ ասեմ, որ Սիդ Համետ Բենենխելին պրպտող և մանրապատում պատմիչ է եղել, ինչպես այդ երևում է նրանից, որ մեր բերած անցքերից և ոչ մեկը, այնքան մանր ու չնչին, նա լռությամբ չի անցել։ Թող նրանից օրինակ վերցնեն լուրջ պատմաբանները, որ անցքերի մասին մեզ այնքան կարճառոտ են զրուցում և հարևանցի, որ, կարելի է ասել, մենակ մեր շրթունքներին են քսում, թողնելով բանի էությունը ― անփթությունից, նենգությունից կամ տգիտությունից ― թանաքամանի հատակին։ Փառք Տաբլանտե դե Ռիկոմանտեի հեղինակին, ինչպես և այն գրքի հեղինակին, որտեղ կոմս Տոմիլյասի սխրագործություններն են նկարագրվում․ ի՜նչ մանրամասն են զրուցում նրանք։<br />
<br />
Արդ, վերադառնալով մեր պատմությանը, կասեմ ձեզ, որ ջորեպանը, իր ջորիներին տեսնելուց և երկրորդ անգամ նրանց կեր տալուց հետո, մեկնվեց փալանների վրա և սկսեց սպասել իր ճշտապահ Մարիտորներսին։ Սանչոն, ամբողջովին սպեղանիներով ծածկված, նույնպես պառկեց, աշխատելով քնել, թեև դրան խիստ խանգարում էր կողերի ցավը։ Դոն Կիխոտն էլ, նույն ցավից տառապելով, պառկել էր նապաստաի պես բաց աչքերով։ Ողջ տունը սուզվել էր լռության մեջ և բոլոր ճրագները մարած էին, բացի մուտքի լապտերից։<br />
<br />
Այդ խորունկ լռությունն ու մեր ասպետի անդադրում մտորումները արկածների մասին, որոնցով լի էին նրա ցավին մեղապարտ գիշերը, ներշնչեցին նրան մի ամենատարօրինակ ու անմիտ հեյրուրանք, որ հնարավոր է միայն երևակայել, այն է՝ նրան թվաց, թե ինչ֊որ հռչակավոր մի դղյակ է եկել (որովհետև յուրաքանչյուր ճաշարան, ուր նա ընկնում էր, նրան դղյակ էր թվում) և որ իջևանատիրոջ աղջիկը, այլ կերպ ասած՝ դղյակի տիրոջ աղջիկը, հաղթահարված իր ազնիվ տեսքով, սիրահարվել է իր վրա և խոստացել է այս գիշեր, ծնողներից գաղտնի գալ և բաժանել իր անկողինը։ Այս զառանցանքը, որ ինքն էր հնարել, զուտ ճշմարտություն ընդունելով, նա սկսեց անհանգիստ խորհել վտանգավոր կացության մասին, որի մեջ կընկնի իր առաքինությունը և իր սրտում վճռեց չդավաճանել իր տիկնոջը՝ Դուլսինեա Տոբոսցուն, եթե անգամ Ջինեվրա թագուհին Կինտանյոնա տիկնոջ հետ գալու լինեն առաջարկելու իրենց իրեն։<br />
<br />
Այն պահին, երբ նա խորհում էր այս անմիտ բաները, հասավ ժամը և խփեց ժամը (չարաբաստիկ ժամը դոն Կիխոտի համար) աստուրիացու գալստյան, որ բոպիկ, մենակ շապիկը հագին, չթե փաթաթանով մազերը կապած, հուշիկ, անշշուկ քայլերով ներս մտավ դիմելով ջորեպանի մոտ, սենյակը, որտեղ երեքով էլ պառկած էին։ Սակայն հազիվ էր նա շեմքն անցել, որ դոն Կիխոտը, լսելով նրա ձայնը, նստեց անկողնի վրա, չնայած իր սպեղանիներին և կողերի ցավին և բաց արեց իր գիրկը, իր երիտասարդ սիրուհուն գրկելու համար։ Աստուրիացի աղջիկը, որ կամաց ու անխոս քայլում էր ձեռները առաջ մեկնած իր սիրածի որոնումների մեջ, դիպավ դոն Կիխոտի ձեռներին, որ ամուր բռնեց նրա ձեռքերը և նստեցրեց ահից ոչ մի խոսք ասել չհանդգնող աղջկան իր անկողնու վրա։ Նա շոշափեց աղջկա շապիկը, և թեև այն պարկի կտորից էր կարած, այդ կտորը նրան թվաց նրբագույն և քնքշագույն մետաքս։ Աղջկա ձեռքին ապակե տերողորմյա կար ― նրան թվաց, որ դա թանկագին արևելյան մարգարիտ է։ Աղջկա մազերը, որ ձիու բաշի մազերի էր նման, նրան ներկայացան զուտ արաբական ոսկու թելեր, որ իրենց փայլով կարող են արևը նսեմացնել։ Գալով աղջկա շնչին, որից թթված մսե սալաթի հոտ էր փչում, ապա նրան թվաց, որ այդ շուրթերից անուշ բուրմունք է ծորում։ Մի խոսքով նա իր երևակայության մեջ նկարագրեց նրան այնպես, ինչպես իր կարդացած գրքերում նկարագրվում է մի իշխանուհի, հաղթված ծանր վիրավորված ասպետի սիրուց և տեսակցության եկած վերև նկարագրված հագուստով։ Եվ խեղճ հիդալգոյի կուրությունն այնտեղ էր հասել, որ ո՛չ իր սեփական շոշափելիքը, ո՛չ սիրուն աղջկա շնչառությունն ու այլ հատկությունները, որոնցից, բացի ջորեպանի ամեն մի ուրիշ մարդու սիրտը կխառներ, չկարողացան ցրել նրա մոլորությունը։ Ընդհակառակը, նրան թվում էր, որ նա իր գրկում գեղեցկության դիցուհուն բռնած ունի։ Ամուր սեղմելով նրան, նա մեղմ ու քնքուշ ձայնով ասում էր․<br />
<br />
― Ինչպե՜ս կուզենայի ես, չքնաղ և ազնվազարմ տիկին, որ ի վիճակի լինեի ըստ արժանվույն հատուցելու ձեզ այն բարձր ողորմածության համար, որ պարգևում եք ինձ սոսկ ձեր մեծ գեղեցկության տեսքով։ Սակայն ազնիվ մարդկանց անընդհատ հալածող բախտը հաճել է ինձ նետել այս անկողինը, որի վրա ես պառկել եմ այնքան ջարդված ու տրորված, որ եթե ես անգամ կամենայի ձեր ցանկությունը բավարարած լինել, այդ անհնար կլիներ։ Սակայն այդ անկարելությանը մի ուրիշն էլ է միանում, որ առավել մեծ է ― հավատարմությունը, որ ես պարտավոր եմ աննման Դուլսինեա Տոբոսցուն, իմ ամենածպտյալ խոհերի միակ իշխանուհուն։ Ե թե բոլոր այդ արգելքները չլինեին, ես, իհարկե, այնքան միամիտ ասպետ չէի լինի, որպեսզի բաց թողնեի երջանիկ դեպքը, որ առաջարկում է ինձ ձեր մեծ բարությունը։<br />
<br />
Մարիտորնեսը մահացու վախեցավ, քրտինքը պատեց նրան, երբ որ դոն Կիխոտը այնքան ամուր բռնեց նրան։ Չհասկանալով, ասենք, չլսելով էլ, թե ինչ է նա ասում, նա աշխատում էր դուրս պրծնել։ Մեր ջորեպանը, որին մեղսալից մտքերը խանգարում էին քնել, իսկույն ևեթ, հենց որ սիրելին շեմքը կոխեց, զգաց նրա ներկայությունը և սկսեց ուշադրությամբ ականջ դնել, թե դոն Կիխոտը նրան ինչ է ասում։ Տառապելով խանդոտ մտքից, թե աստուրիացի աղջիկը, իրեն խաբել է ուրիշի համար, նա մոտեցավ դոն Կիխոտի անկողնուն և թաք կացավ, սպասելով, թե այդ իրեն համար անըմբռնելի խոսքերի վերջն ինչ է լինելու։ Սակայն երբ որ նա տեսավ, որ աղջիկը ուզում է դուրս պրծնի, իսկ դոն Կիխոտը նրան զոռով պահում է, այդ բանը նրան դուր չեկավ և նա տարավ֊բերեց և բռունցքով այնպես խփեց քնքշացած ասպետի նեղ ծնոտին, որ նրա բերանը արնով լցվեց։ Գտնելով, որ դա դեռ քիչ է, ջորեպանը ոտքերը դրեց նրա կրծքին և նրա կողերը արագ֊արագ ոտնահարեց։ Մահճակալը, առանց այն էլ, շնորհիվ հենարանների խախուտության, հաստատ չէր և նրա ծանրութուն չտանելով, փլվեց գետին սաստիկ աղմուկով, որից արթնացավ իջևանի տերը, որ իսկույն որոշեց, որ սա Մարիտորնեսի արարքը կլինի, որովհետև իր բարձր կանչին պատասխան չստացավ։ Այդ համոզումով նա վեր կացավ, ճրագը վառեց և դիմեց աղմուկը եկած տեղը։ Տեսնելով իր սաստիկ զայրացած տիրոջը, աղջիկը վախից իրեն կորցրեց և ապա ծլկեց Սանչո Պանսայի անկողինը, որը խաղաղ քնած էր։ Մտնելով անկողնու մեջ, աղջիկը կծկվեց։ Տերը ներս մտավ և գոռաց․<br />
<br />
― Այդ որտե՞ղ ես, բո՛զ։ Այդ անշուշտ քո արարքն է։<br />
<br />
Այստեղ արթնացավ Սանչոն։ Զգալով վրան ընկած կենդանի բեռը, նա վճռեց, որ սատանան է իրեն խեղդում և սկսեց բռունցքով հարվածել ամեն կողմ։ Հարվածների զգալի մասը Մարիտորնեսին հասավ։ Աղջիկը, ցավից ամեն ամոթ մառանալով, Սանչոյին այնպես պատասխանեց, որ Սանչոյի քունը ուզեր֊չուզեր՝ փախավ։ Զգալով, որ իրեն դմփզում են և չտեսնելով հակառակորդին՝ Սանչոն վռազ֊վռազ վեր թռավ, բռնեց Մարիտորնեսին, և նրանց միջև շատ տաք և ուրախ կռիվ սկսվեց։ Տիրոջ ճրագի լույսի տակ տեսնելով, թե իր սիրուհին ինչ օրի է, ջորեպանը, թողնելով դոն Կիխոտին, շտապեց նրան օգնության։ Դեպի նա դիմեց նաև տերը, բայց այլ մտադրությամբ, որովհետև նա ուզում էր, մի լավ խրատ տված լիներ, հաստատ համարելով նրան այս ամբողջ պատմության միակ մեղապարտը։ Եվ, ինչպես առածն ասում է՝ «կատուն մկան վրա, մուկը՝ թոկի, թոկը՝ փայտի», ― այդպես էլ ջորեպանը վրա տվեց Սանչոյին, Սանչոն՝ սպասուհուն, սպասուհին՝ նրան, տերը՝ սպասուհուն, ― և չորսով էլ սկսեցին տուր ու դմփոցն առանց դադարի։ Իսկ որովհետև, ի լրումն բավականության, տիրոջ ճրագը հանգավ, ապա հարվածները տեղացին ում որ հասնի և այնքան անողոք, որ ում դիպչում էին, սաղ տեղ չէին թողնում։<br />
<br />
Այնպես պատահեց, որ նույն իջևանում Տոլեդոյի հին Սանտա Հերմանդադի<ref>Տոլեդոյի հին Սանտա Հերմանդադն այդպես էր կոչվում ի տարբերություն «նորի», որը հիմնվել է XV դարեվերջին։</ref> հրացնաձիգ մի զինվոր էր գիշերում։ Լսելով, ինչպես և բոլոր մնացյալները, մարտի անսովոր աղմուկ, նա բռնեց իր կարճ գավազանը և իր պաշտոնական թիթեղյա տուփը, մթան մեջ ելավ չարդախն ու ճչաց․<br />
<br />
― Կանգ առեք, հանուն արդարադատության։ Կանգ առեք հանուն Սանտա Հերմանդադի։ Առաջին մարդը, որին նա դեմ առավ, դոն Կիխոտն էր, որ անզգա պառկած էր, քիթը վերև, իր փլած անկողնու վրա։ Բռնելով նրա միրքից, հրացանաձիգը մի քանի անգամ գոռաց՝ «Հասեք օգնության արդարադատությանը», ապա թե, տեսնելով, որ իր բռնած մարդը չի շարժվում, նա երևակայեց, որ սպանված է, իսկ սենյակում եղած մնացյալները նրան սպանողներն են, ուստի և բարձր աղաղակեց․<br />
<br />
― Փակեցեք դարպասը։ Ոչ ոքի բաց չթողնեք, որովհետև այստեղ մարդ են սպանել։<br />
<br />
Այս աղաղակից բոլորն էլ վախեցան, և ամեն մեկը, լսելուն պես, դադարեցրեց կռիվը։ Իջևանի տերը շտապով վերադարձավ իր սենյակը, ջորեպանը՝ իր փալանների մոտ, սպասուհին՝ իր խցիկը։ Եվ միայն խեղճ դոն Կիխոտն ու խեղճ Սանչոն չկարողացան տեղից շարժվել։ Հրացանաձիգը, բաց թողնելով դոն Կիխոտի միրուքը, գնաց ճրագ գտնի, որպեսզի բռնի և կալանավորի ոճրագործներին։ Բայց նա չկարողացավ ճրագ գտնել, որովհետև իջևանի տերը դիտմամբ էր հանգցրել մուտքի մոտ և հրացանաձիքգը հարկադրված եղավ գնալու օջախի մոտ, որտեղ մեծ դժվարությամբ նրան հաջողվեց վերջապես կպցնել իր ճրագը։<br />
<br />
==Գլուխ XVII==<br />
<br />
Որ նկարագրում է քաջ դոն Կիխոտի և նրա հավատարիմ զինակրի կրած հետագա անհամար աղետները իջևանում, որ ասպետը, դժբախտաբար, դղյակի տեղ ընդունեց<br />
<br />
<br />
Մինչ այս մինչ այն, դոն Կիխոտը ուշքի եկավ և նույն ձայնով, որ դագանակների դաշտում դիմել էր իր զինակրին, սկսեց նրան կանչել։<br />
<br />
― Սանչո, բարեկամս, դու քնա՞ծ ես։ Քնա՞ծ ես դու, Սանչո բարեկամ։<br />
<br />
― Էլ ի՞նչ քուն, ― ձայն տվեց Սանչոն վշտալից ու չար շեշտով, ― բոլոր սատանաները այս գիշեր գլխիս քյալագ եկան։<br />
<br />
― Միանգամայն պատրաստ եմ հավատալու, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև կամ ես բան չեմ հասկանում, կամ այս դղյակը կախարդված է։ Իմացած եղի՛ր․․․ ասենք, առաջ դու պետք է երդվես, որ այն ամենը, ինչ ես քեզ կպատմեմ, դու գաղտնի կպահես թե՛ իմ կենդանի օրորք, թե՛ իմ մահից հետո։<br />
<br />
― Երդվում եմ, ― ասաց Սանչոն։<br />
<br />
― Նրա համար եմ այդ ասում, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ ես զզվում եմ մեկն ու մեկի պատիվը աղտոտելուց։<br />
<br />
― Աում եմ ձեզ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որ երդվում եմ դրա մասին լռել մինչև այն օրը, երբ ձերդ ողորմածությունը հոգին կտա Աստծուն և, տա Աստված, որ վաղը ևեթ հաջողի ինձ դուրս տալ։<br />
<br />
― Մի՞թե ես այնքան վատ եմ վարվում քեզ հետ, Սանչո, ― հարցրեց դոն Կիխոտը, ― որ դու իմ շուտափույթ մահն ես կամենում։<br />
<br />
― Այդ չի բանը, ― պատասխանեց Սանչոն, ― այլ պարզապես ես զզվում եմ, որ մի բան մեջս երկար մնում է, վախենում եմ երկար մնալուց թթվի։<br />
<br />
― Դե լավ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― այսպես թե այնպես ես վստահ եմ, որ դու ազնիվ ես և ինձ սիրում ես։ Դե, իմացած եղիր, որ այս գիշեր ինձ պատահեց ամենազարմանալի արկածներից մեկը, որոնցով ես կարող եմ պարծենալ։ Կարճ՝ նոր եկել էր մոտս այս դղյակի տիրոջ աղջիկը, չքնաղագեղ և հրապուրիչ մի աղջիկ, որ կարելի է գտնել աշխարհիս երեսին։ Ինչպե՞ս նկարագրեմ նրա հագուստը կամ մտքի սրությունը կամ նրա ծպտյալ հրապույրները, որոնց մասին համեստորեն լռելն ինձ հրամայում է հավատարմությունը իմ տիրուհուն՝ Դուլսինեա Տոբոսցուն։ Մի բան միայն կասեմ քեզ՝ կամ երկինքը նախանձել է իմ այդքան մեծ երջանկությանը, կամ (մի բան, որ ավելի ճիշտ կլինի) այս դղյակը, ինչպես ես քեզ արդեն ասացի, կախարդված է, միայն թե այն միջոցին, երբ որ ես նրա հետ ամենաքնքուշ սիրային խոսակցություն ունեի, հանկարծակի անտեսանելի և անհայտ է, թե որտեղից երևան եկած մի ձեռք, կպցրած ինչ֊որ հրեշավոր հսկայի ուսից, տարավ֊բերեց և իմ ծնոտին այնպիսի հարված հասցրեց, որ բերանս մինչև հիմա արնակալած է։ Դրանից հետո էլ ինձ այնպես ջարդ ու բուրդ արեց, որ հիմա դրությունս ավելի վատ է, քան թե երեկ, երբ որ ձիապանները մեզ վիրավորեցին, ինչպես դու հիշելիս կլինես, Ռոսինանտի անզսպության հետևանքով։ Այդ հարկադրում է ինձ մտածել, որ այդ աղջկա անգին գեղեցկությունը պահպանում է որևէ հմայված մավր և որ նա ինձ համար չի ստեղծված։<br />
<br />
― Դե, անշուշտ, ոչ էլ ինձ համար, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որովհետև ավելի քան չորս հարյուր մավր այնպես ման եկան իմ մեջքիս, որ դրա հետ համեմատած երեկվա մահակները գաթա ու փախլավա էին։ Բայց ասացեք, սինյոր, ինչպե՞ս կարող եք դուք մեզ այսպիսի մի կացության մեջ գցող արկածը հազվագյուտ անվանել։ Էլի ձերդ ողորմածությունը, այսպես թե այնպես, իր ձեռքերով բռնած է եղել այդ աննման գեղեցկությունը, որի մասին դուք ասում էիք, իսկ ես ― ինձ ի՞նչ հասավ բացի ծեծից, մի բան, որ երևի արդեն հալածելու է ինձ ողջ կյանքս։ Դժբախտ մարդ եմ ես և ցավի համար է ինձ մայրս ծնել, որովհետև ես թափառական ասպետ չեմ, երբեք չեմ էլ մտածել ասպետ դառնալ, մինչդեռ կրակը մեծ մասամբ իմ գլխին է թափվում։<br />
<br />
― Ինչպե՜ս, մի՞թե քեզ էլ են ծեծել, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Բա ես ձեզ այդ չասացի՞, անիծվե՜ն իմ ծնողները, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
― Մի՛ վշտանար, բարեկամս, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Իսկույն ես կպատրաստեմ թանկագին բալասան, որ աչք ճպելու ժամանակ չես ունենա, ինչ մեզ բուժած կլինի։<br />
<br />
Այդ իսկ վայրկյանին, հրացանաձիգը, որ վերջապես աջողել էր ճրագը վառել, ներս մտավ որ տեսնի կարծեցյալ մեռելին։ Տեսնելով, որ մենակ շապիկը հագին, գլուխը թաշկինակներով կապած, ճրագը ձեռքին և ոչ մի բարի բան չգուշակող դեմքով նա մոտենում է իրենց, Սանչոն հարցրեց իր տիրոջից․<br />
<br />
― Սինյոր, չլինի՞ թե հմայված մավրը հենց սա է, որ իր գործը չի ավարտել և վերադարձել է, որ մեզ սպանի֊պրծնի։<br />
<br />
― Սա չի կարող մավր լինել, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև հմայվածներն անտեսանելի են լինում։<br />
<br />
― Եթե տեսնել չի լինում, ապա զգալ անշուշտ հարկ է լինում, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Դրա մասին կարող են պատմել իմ կողերը։<br />
<br />
― Իմն էլ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― այնուհանդերձ այդ պատճառով չի կարելի կարծել, որ մեր տեսած մարդը հմայված մավրն է։<br />
<br />
Հրացանաձիգը մոտեցավ և, տեսնելով նրանց խաղաղ խոսակցելիս, սաստիկ զարմացավ։ Պետք է ձեզ ասեմ, որ դոն Կիխոտը շարունակում էր քիթը վերև պառկած մնալ, ուժ չունենալով տեղից շարժվելու, ծեծի և բազմաթիվ սպեղանիների պատճառով։ Հրացանաձիգը մոտեցավ նրան ու հարցրեց․<br />
<br />
― Էհ, ո՞նց է բանդ, սիրելիս։<br />
<br />
― Ձեր տեղը ես ավելի քաղաքավարի կլինեի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― թե՞ ձեր կողմերում թափառական ասպետների հետ այդպես է ընդունված խոսել, բռի գյուղացի։<br />
<br />
Տեսնելով, թե այդ խղճուկ արտաքինով մարդն ինչպես է խոսում իր հետ՝ հրացանաձիգը չհամբերեց, տարավ֊բերեց ձեթով լի ճրագն ու խփեց դոն Կիխոտի գլխին այնպես, որ քիչ էր մնացել նրա գանգը փշուր֊փշուր աներ։ Սենյակն ընկղմվեց խավարի մեջ և հրացանաձիգն իսկույն դուրս եկավ։<br />
<br />
― Անկասկած, սինյոր, ― ասաց Սանչո Պանսան, ― դա հենց հմայված մավրն է որ կա։ Նա, երևի, գանձը ուրիշների համար է պահում, իսկ մեզ՝ բռունցքի և ճրագի հարվածներ շնորհում։<br />
<br />
― Երևի թե այդպես է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և չարժե փորձելն իսկ այդ տեսակ կախարդանքի դեմ կռվելու։ Անօգուտ է նմանապես զայրանալ կամ գանգատվել, որովհետև քանի որ այդ ուժերն աներևույթ են և ցնորական, մենք, ինչքան էլ ջանք թափելու լինենք, չենք կարող վրիժառու լինել։ Փորձի՛ր ապա, Սանչո, վեր կենալ՝ որոնիր այս դղյակի պարետին և աշխատիր մի քիչ յուղ, գինի, աղ և խնկունի գտնել, որպեսզի ես կարողանամ բուժիչ բալասան եփել։ Ճիշտն ասած, ես մեծ կարիք ունեմ, որովհետև այդ տեսիլի հասցրած վերքից սաստիկ արյուն է գալիս։<br />
<br />
Ոսկորների սաստիկ ցավով Սանչոն վեր կացավ և մթան մեջ գնաց իջևանի տիրոջ մոտ։ Ճանապարհին դեմ առնելով հրացանաձիգին, որը հետևում էր, թե ինչ է մտադիր անելու իր թշնամին, ասաց․<br />
<br />
― Ով էլ դուք լինեք, սինյոր, եղեք այնքան բարեգութ ու բարեգործ, մեզ մի քիչ խնկունի, յուղ, աղ ու գինի տվեք, որպեսզի դեղ պատրաստենք թափառական ասպետներից լավագույններից մեկի համար, որ պառկած է իր անկողնում, այս իջևանում բնակված, հմայված մավրի ձեռքով ծանր վիրավորված։<br />
<br />
Լսելով այդ, հրացանաձիգը վճռեց, որ իր առջև խելագար է կանգնած։ Որովհետև լույսն սկսել էր բացվել, նա դուռը բաց արեց և իջևանի տիրոջը կանչելով հաղորդեց նրան խեղճի խնդիրքը։ Իջևանի տերը հանձնեց Սանչոյին ինչ որ պետք էր, և վերջինս տարավ դոն Կիխոտին, որ կանգնել էր ձեռներով բռնած գլուխը և գանգատվում էր ճրագով հասցրած հարվիածից, թեև այդ հարվածից նրա ճակատին միայն երկու բավական խոշոր ուռուցք էր դուրս եկել, իսկ արյան տեղ նա պարզապես քրտինքն էր ընդունել, որ կրած հուզմունքից առատորեն դուրս էր թափվում։<br />
<br />
Նա իսկույն վերցրեց այդ բաղադրիչ մասերը և պատրաստեց բուժիչ խառնուրդ, խառնելով նրանք իրար և պահելով կրակի վրա, մինչև որ նրան թվաց, թե բավական է։ Ապա նա խնդրեց որ իրեն մի սրվակ տան, որպեսզի խառնուրդն ածի նրա մեջ, բայց որովհետև ողջ տանը սրվակ չգտնվեց, նա գոհացավ ձեթի թիթեղյա ամանով, որն իջևանի տերն առաջարկեց նրան ձրիաբար։ Դրանից հետո թիթեղի ամանի վրա նա ոչ պակաս, քան ութսուն անգամ «Հայր մեր» ասաց և բազմաթիվ այլ աղոթքներ՝ իր յուրաքանչյուր խոսքի վրա խաչ հանելով, օրհնելու եղանակով։ Սանչո Պանսան, իջևանի տերն ու հրացանաձիգը ներկա էին այս գործողությանը։ Գալով ջորեպանին, նա ամենահանգիստ կերպով զբաղված էր իր ջորիներով։ Ապա դոն Կիխոտը կամեցավ իսկույն փորձել իր վրա, իր կարծիքով այնքան բուժիչ բալասանի զորությունը և միանգամից կուլ տվեց թիթեղի ամանի մեջ չտեղավորված և կավե ամանում, որի մեջ եփվել էր, մնացածի մեծ մասը, ― մոտավորապես կես ասումբրա։ Բայց հազիվ էր նա խմել ինչ նրա սիրտն այնպես խառնեց, որ նա ստամոքսում եղած֊չեղածը դուրս թափեց։ Սրտախառնության հարուցած ջղաձգություններից և լարվածությունից քրտինքը թափվում էր առատությամբ և նա խնդրեց, որ իրեն տաք֊տաք ծածկեն և մենակ թողնեն։ Կատարեցին։ Երեք երկար ու ձիգ ժամ քնելուց հետո նա արթնացավ թարմ մարմնով և հարվածների ցավն այնքան էր մեղմացել, որ նա իրեն միանգամայն առողջ համարեց և հավատաց, որ, իրոք, Ֆյերաբրասի իսկական բալասան է պատրաստել և շնորհիվ այդ դեղի նա այլևս երկյուղ չունի ընդհարումներից, կռվից ու մուշտակռվից, ինչքան նրանք վտանգավոր թվալու լինեն։<br />
<br />
Սանչո Պանսան, որ իր տիրոջ առողջանալը հրաշք համարեց, խնդրեց, որ դոն Կիխոտը տա իրեն կավե ամանում մնացածը ― իսկ ամանի մեջ քիչ բան չէր մնացել։ Դոն Կիխոտը թույլ տվեց և Սանչոն, երկու ձեռքով բռնելով ամանը, մեծ հավատով ու եռանդով իր կոկորդն ածեց իր տիրոջից շատ քիչ պակաս։ Սակայն հայտնաբերվեց, որ Սանչոյի ստամոքսն այնքան էլ զգայուն չէր, որքան իր տիջոջինը, որովհետև մինչև սիրտ թափելը նա այնպիսի ծակոցներ զգաց և սիրտն այնպես էր խառնում, նա այնպես քրտնեց և այնքան թուլացավ, որ հաստատ ու անկեղծ վճռեց, թե իր վերջին ժամը հասել է։ Այս ծանր ու տանջալից կացության մեջ նա սկսեց անիծել և՛ բալասանը, և՛ չարագործին, որ իրեն հրմացրեց։ Տեսնելով նրան այդ վիճակում դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Ես կարծում եմ, Սանչո, որ քեզ հասած ամբողջ ցավը նրանից է, որ դու իսկական ասպետ չես։ Որովհետև, կարծեմ, այս խմիչքը օգուտ չի բերում նրան, ով ասպետ չէ։<br />
<br />
― Եթե ձերդ ողորմածությունն այդ գիտեր, ― բացականչեց Սանչոն, ― ապա ինչո՞ւ ― գետինը մտնեմ ես իմ օխտը պորտով ― թույլ տվեց, որ խմեմ։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին խմիչքն արեց իր ներգործությունը և դժբախտ զինակիրը սկսեց դատարկվել երկու ծակից այնպիսի արագությամբ, որ շուտով և՛ խսիրը, որի վրա նա վայր ընկավ և կտավե վերմակը, որ գցած էր նրա վրա, այլևս ոչ մի բանի պիտանի չէին։ Սառը քրտինք թափելով, Սանչոն այնպիսի սարսափելի ջղաձգությունների մեջ էր գալարվում, որ ոչ միայն ինքը, այլև բոլոր ներկա եղողներն այն կարծիքի էին, թե հասել է նրա վախճանը։ Այս փոթորիկն ու տանջանքները տևեցին մոտ երկու ժամ, որից հետո Սանչոն բնավ այնպիսի դրության չհասավ, ինչպես իր տերը, այլ ընդհակառակը՝ այնքան ջարդված էր և տանջված, որ ոտի վրա կանգնել չէր կարող։ Մինչդեռ դոն Կիխոտը, ինչպես մենք արդեն ասացինք, զգալով թարմ և առույգ, կամեցավ իսկույն ճամփա ելնել արկածներ որոնելու, որովհետև այստեղ անց կացրած յուրաքանչյուր ավելորդ ժամը նրան կորուստ էր թվում աշխարհի և նրա պաշտպանության ու հովանավորության կարոտ բոլոր զրկվածների համար ― և նրան առանձնապես մղում էր այդ անելու այն խորը հավատը, որ ներշնչել էին նրան իր բալասանի հատկությունները։ Տոչորվելով այդ ցանկությամբ՝ նա իր ձեռքով թամքեց Ռոսինանտին և փալանեց իր զինակրի էշը, ապա օգնեց վերջինիս, որ վեր կենա և նստի վրան։ Դրանից հետո նա հեծավ ձին և, անցնելով բակի ծայրը բռնեց այնտեղ դրած գյուղական նիզակը,<ref>Կարճ, կոպիտ տաշած նիզակ, որպիսին սովորաբար օգտագործում էին դաշտերի պահապանները։</ref> որ պիտի փոխարիներ մարտականը։<br />
<br />
Իջևանի բոլոր կենվորները՝ մոտ քսան հոգի, եթե ոչ ավել, դուրս եկան նրան նայելու։ Նայում էր նաև իջևանի տիրոջ աղջիկը, որից նա էլ աչքը չէր հեռացնում և մերթ ընդ մերթ նա հոգոց էր քաշում, որ դուրս էր գալիս, ասես, նրա էության խորքից։ Ներկա եղողներին թվում էր, որ այդ հոգոցների պատճառը ցավն է, առնվազն այդպես էին կարծում նրանք, ովքեր նրան տեսել էին նախընթաց երեկոյան, երբ որ նրա մարմնին ամեն կողմից սպեղանի էին կպցնում։<br />
<br />
Երբ որ նրանք երկուսով էլ անասունների վրա էին, դոն Կիխոտը մոտեցավ իջևանի պատշգամբին և, դիմելով տիրոջը, ծանր ու հանդիսավոր ձայնով ասաց․<br />
<br />
― Ձեր դղյակում վայելածս բարիքները, կալվածատեր սինյոր, մեծ ու բազմաթիվ են, և ես ինձ պարտավոր եմ համարում մինչև վերջին օրերս շնորհակալ լինել ձեզ։ Օ՜, եթե կարենայի երախտամատույց լինել ձեզ, ձեզ վիրավորանք հասցրած որևէ հանդուգնի պատժելով։ Որովհետև, իմացած եղեք, իմ կոչումն է՝ օգնել տկարներին, կեղեքվածների վրեժը լուծել և պատժել ստորությունը։ Լավ մտաբերեցեք, չի՞ պատահել ձեզ նման մի դեպք և եթե գտնեք ինձ հանձնարարելու մի բան ― ասացեք շիտա՛կ։ Որովհետև ասպետական կոչման պատվով, որ ինքս դրել եմ ինձ վրա, խոստանում եմ, որ ձեր ամեն ցանկություն արդար կլինի և կբավարավի լիովին։<br />
<br />
Դրան նույնպիսի արժանապատվությամբ իջևանի տերը պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյոր կաբալյերո, ես կարիք չունեմ, որ ձերդ ողորմածությունը վրիժառու լինի ինձ հասցրած վիրավորանքների համար, որովհետև, տեղը եկած ժամանակ, ես էլ գիտեմ ինձ վիրավորողների հախիցը գալ։ Մի բան միայն կկամենայի ես ― որ ձերդ ողորմածությունը վճարեր ինձ իմ իջևանում գիշերելու համար, այսինքն՝ ընթրիքի և երկու անկողնու համար, ինչպես և ձեր երկու կենդանիների դարման ու կերի համար։<br />
<br />
― Ուրեմն սա իջևա՞ն է, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Այո՛, և լավագույն համբավ վայելող, ― պատասխանեց տերը։<br />
<br />
― Մինչև այս վայրկյան ես մոլորության մեջ եմ եղել, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որովհետև, ճիշտն ասած, երևակայում էի, թե դղյակ է և վատը չէ։ Բայց քանի որ դղյակ չէ, այլ իջևան, ինձ մնում է խնդրել ձեզնից, որ ազատեք վճարից։ Որովհետև ես չեմ կարող փոփոխել թափառական ասպետների կանոնադրությունը, որի համաձայն, ― ինչպես ինձ լավ հայտնի է, քանի որ գրքերում հակառակը չեմ հանդիպել, ― նրանք երբեք գիշերելու կամ որևէ այլ բանի համար հյուրանոցում, որտեղ իջևանում էին, չէին վճարում։ Նրանք իրավամբ և ըստ օրինաց ամենուրեք վայելում էին լավագույն ընդունելություն, որ նրանց ցույց էր տրվում ի վարձատրություն մեծամեծ նեղությունների, որ նրանք կրում են՝ զոր ու գիշեր անց կացնելով արկածների որոնումների մեջ, ամառ ու ձմեռ, ոտով թե ձիով, տանելով քաղց ու ծարավ, շոգ ու սառնամանիք, ենթարկվելով երկնային արհավիրքների բոլոր փոփոխություններին և երկրային աղետներին։<br />
<br />
― Այդ գործերից խելքս քիչ է կտրում, ― հայտարարեց իջևանի տերը, ― վճարեցե՛ք ինձ, ինչ որ հարկն է, թե չէ ես գործ չունեմ զանազան ասպետների և ասպետությունների հետ։<br />
<br />
― Դուք անտաշ ու մուրտառ միկիտանչի եք, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Եվ խթանելով Ռոսինանտին, ճոճելով իր գեղջկական նիզակը, նա անարգել դուրս եկավ բակից և բավական ճանապարհ կտրեց, առանց հետ նայելու, որ տեսնի՝ գալի՞ս է արդյոք իր ետևից զինակիրը, թե՞ ոչ։ Տեսնելով, որ կենվորը գնաց առանց վճարելու, իջևանի տերը իր հաշիվը ներկայացրեց Սանչո Պանսային։ Սանչոն հայտարարեց, թե քանի որ իր տերը չկամեցավ վճարել, ապա ավելի քիչ է հակված վճարելու ինքը, որովհետև թափառական ասպետի զինակիրը լինելով, նա ենթարկվում է նույն կանոնադրության, ինչ որ իր տերը, որը թույլ չի տալիս իջևաններում և պանդոկներում որևէ բանի համար վճարելու։ Իջևանի տերը, հանաքը դենը, զայրացավ և սպառնաց, որ եթե Սանչոն իրեն չվճարի, ապա նա նրա հախիցը կգա իր գիտցած ձևով։ Բայց Սանչոն դրան պատասխանեց, թե հնազանդելով ասպետական կանոնադրության, նա ոչ մի գրոշ չի վճարի, անգամ իր կյանքի գնով, որովհետև նա չի ուզում, որ իր պատճառով պախարակված լինի թափառական ասպետների գեղեցիկ և հին սովորությունը և որպեսզի իրենից հետո աշխարհ եկած զինակիրները չկարողանան դժգոհել իրենից և կշտամբել այնքան արդար օրենքի խախտման համար։<br />
<br />
Դժբախտ Սանչոյի չար բախտից քարվանսարայի կենվորների թվում չորս սեգովիացի գզրարներ կային, երեք ետ եկած տղա՝ Պոտրոյից, որ գտնվում է Կորդովայում և էլի երկու սրիկա Սևիլիայի Տոնավաճառի թաղից ― բոլորն էլ ուրախ, կտրիճ, մոգոնող ու հանաքչի տղաներ։ Նրանց բոլորի գլխում միևնույն միտքը ծագեց և, առանց իրար հետ խոսքը մեկ անելու, նրանք շրջապատեցին Սանչոյին և վայր քաշեցին իշից։ Նրանցից մեկը վազեվազ գնաց բերեց քարվանսարայի տիրոջ վերմակը, որի վրա և գցեցին Սանչոյին։ Սակայն աչքերը բարձրացնելով և նկատելով, որ առաստաղը ցածր է իրենց մտահղացման համար, նրանք վճռեցին հետևի բակն անցնել, որի առաստաղը երկնակամարն էր։ Այնտեղ, Սանչոյին վերմակի մեջտեղը դնելով, նրանք սկսեցին վեր֊վեր գցել, խաղալով՝ ինչպես կառնավալի միջոցին խաղում են շան հետ։<br />
<br />
Վեր֊վեր գցվող տառապյալի աղաղակները այնքան սուր էին, որ հասան իր տիրոջ ականջին, որը սկզբում կարծեց, թե իրեն որևէ նոր արկած է հանդիպել, սակայն շուտով ճանաչեց իր զինակրի ձայնը։ Շուռ տալով իր ձիու գլուխը, նա ահավոր արագությամբ քշեց, ետ եկավ իջևանը և, դարպասը փակ գտնելով, սկսեց շուրջը պտույտ գործել, որոնելով մուտքը։ Սակայն հազիվ էր մոտեցել հետին բակի ցանկապատին, որ շատ էլ բարձր չէր, ինչ տեսավ ուրախ խաղը, որ սկսել էին զինակրի հետ։ Նրա աչքի առջև նա թռչում էր օդը և ապա վայր ընկնում այնպիսի զվարճալի արագությամբ, որ եթե դոն Կիխոտի ցասումը չբռնկեր, կարելի է հավատացած լինել, որ նա ծիծաղից կթուլանար։ Նա փորձեց ձիու վրայից անցնել ցանկապատի վրա, բայց այնքան թույլ ու ջարդված էր, որ չկարողացավ անգամ ձիուց իջնել։ Ուստի շարունակելով ձիու վրա նստած մնալ, նա սկսեց չարաճճիների վրա կարկուտի պես այնպիսի անեծք ու հիշոց տեղալ, որ գրիչս հրաժարվում է վերարտադրել։ Իսկ հանաքչիները, չնայած դրան, չէին դադարում ուրախ֊ուրախ աշխատելուց, ինչպես և օդում թռչկոտող Սանչոն չէր դադարում իր վայնասուններից, որոնց մեջ միանում էին աղերսն ու սպառնալիքը։ Այդ ամենը, սակայն, նրան քիչ էր օգնում։ Վերջապես տղաները հոգնելով իրենք թողին խաղը։ Այստեղ նրանք մոտ բերին էշին, նստացրին Սանչոյին փալանի վրա և վերնարկը գցեցին նրա ուսերին, իսկ սրտացավ Մարիտորնեսը, տեսնելով, թե նա ինչպես է տանջվել, վճռեց, որ պատեհ կլինի կազդուրել նրան մի գավաթ ջրով, որ և բերեց նրա համար ջրհորից, որպեսզի ավելի թարմ լինի։ Սանչոն վերցրեց գավաթը և արդեն տարել էր բերանը, որ հանկարծ կանգ առավ, լսելով իր տիրոջ բարձր ճիչը․<br />
<br />
― Սանչո, զավակս, ջուր մի՛ խմիր։ Մի՛ խմիր, եթե չես ուզում մեռնել։ Տես, ահա հրաշագործ բալասան (այս խոսքերի վրա նա ցույց տվեց թիթեղյա ամանը), որի երկու կաթիլը քեզ կբուժի։<br />
<br />
Բայց ի պատասխան Սանչոն խեթ֊խեթ նայեց նրան և ոչ պակաս բարձր բղավեց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը մոռացել է, հա՞, որ ես ասպետ չեմ, և կամենում է, որ ես այս գիշերվանից մնացած վերջին փորոտիքս փսխե՞մ։ Ձեր խմելիքը ձեզ մնա ― հազա՜ր սատանա ― իսկ ինձ հանգիստ թողեք։<br />
<br />
Վերջին խոսքերը նա արտասանեց քիթը գավաթի մեջ կոխած։ Սակայն առաջին իսկ կումից նկատելով, որ հասարակ ջուր է, նա չկամեցավ շարունակել և խնդրեց, որ Մարիտորնեսը գինի բերի և աղջիկը սիրով կատարեց, վճարելով գինու գինը իր սեփական գրպանից։ Ճիշտ են նրա մասին ասում, որ թեև նրա փեշակը բանի նման չի, բայց էլի իր սրտում քրիստենական զգացմունքների կտոր կար։ Խմելով գինին՝ Սանչոն տվեց էշի կողերին կրունկներով և դարպասը լայն բանալով, դուրս եկավ բակից, սաստիկ գոհ մնալով, որ բան չվճարեց և իրասածի եղավ, թեև ոչ առանց վնասի իր սովորական երաշխավորողների՝ կողերի համար։ Ճիշտ է, իջևանի տերը պահել էր նրա ճամբորդական պայուսակը հաշվի դիմաց, բայց Սանչոն դուրս գալուց այնքան հուզված էր, որ այդ բանը չէր նկատել։ Երբ որ նա հեռացավ, իջևանի տերը կամեցավ դարպասը պինդ կապել, բայց մեր տաքգլուխ տղերքը խանգարեցին։ Եվ, իրավ, դրանք այնպիսի ղոչաղ տղերք էին, որ եթե դոն Կիխոտը Կլոր Սեղանի իսկական ասպետներից էլ լիներ, դարձյալ նրա փոխարեն ոչ մի կոպեկ չէին տա։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XVIII==<br />
<br />
Որ պարունակում է Սանչո Պանսայի զրույցը իր տիրոջ հետ, այլև զանազան ուրիշ արկածներ, որ արժանի են հիշատակության<br />
<br />
<br />
Սանչոն հասավ իր տիրոջը այնքան տրորված ու թուլացած, որ ուժը չէր պատում անգամ իր էշին քշելու։ Տեսնելով նրան այդպիսի վիճակում դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Հիմա ես սկսում եմ հավատալ, իմ բարի Սանչո, որ այդ դղյակը, կամ իջևանը, իրոք, կախարդված է։ Իհարկե, որ այդպես է։ Որովհետև ովքե՞ր կարող էին լինել քեզ ծաղր ու ծանակ անող այն էակները, եթե ոչ տեսիլներ և այն աշխարհից դուրս եկած ոգիներ։ Դրա հաստատումը ես նրա մեջ եմ տեսնում, որ երբ ես ցանկապատի վրայով հետևում էի քո տխուր ողբերգության ընթացքին, ես ի վիճակի չէի ոչ միայն ցանկապատի մյուս կողմը անցնելու, այլև անգամ Ռոսինանտից վայր գալու։ Անտարակույս, ինձ հմայել էին։ Որովհետև, երդվում եմ իմ պատվով, եթե միայն ես կարողանայի բակն անցնել կամ իջնել ձիուց, ես քո վրեժն այնպես կլուծեի, որ նրանք ողջ կյանքը չէին մոռանա, թեպետև ստիպված լինեի դրա համար խախտելու ասպետական օրենքը, որ ասպետին արգելում է, ինչպես քեզ քանիցս արդեն բացատրել եմ, ձեռք բարձրացնել նրա դեմ, ով ասպետ չէ, բացի միայն ծայրահեղ և ծանր դեպքերից, երբ որ հարկադրված ես լինում պաշտպանելու քո կյանքն ու անձը։<br />
<br />
― Ես ինքս էլ վրեժ կլուծեի, եթե հնար լիներ, ասպետ եմ, թե ասպետ չեմ՝ մեկ է, միայն թե ոչ մի կերպ չէր կարելի։ Այնուամենայնիվ, ես կարծում եմ, որ գլխիս քյալագ բերողները ամենևին տեսիլներ չեն կամ կախարդված մարդիկ, ինչպես պնդում է ձերդ ողորմածությունը, այլ ամենահասարակ մարդիկ, միս ու ոսկորից, ինչպես որ մենք ենք։ Ամեն մեկը նրանցից իր անունն ուներ, ես այդ լսեցի, երբ որ ինձ դեպի վեր գցելով նրանք իրար կանչում էին․ մեկի անունը Պեդրո Մարտինես էր, մյուսինը՝ Տենորիս Էռնանդես, իսկ իջևանի տիրոջը կոչում էին Խուան Պալոմեկե Լեվշա։ Այնպես որ, սինյոր, եթե դուք չկարողացաք ցանկապատը անցնել և իջնել ձիուց, ապա դրա պատճառը բոլորովին այլ է և ոչ թե կախարդությունը։ Գալով ինձ, այդ ամենից մեկ բան է պարզ՝ բոլոր այս արկածախնդրությունները մեզ այնպիսի պատահարների կհասցնեն, որ վերջ ի վերջո մենք չենք կարողանալու տարբերել աջ ոտը ձախից։ Ամենալավ և հանգիստ բանը, որ մենք հիմա կարող էինք անել ― դե ներեցեք ինձ, հիմարիս, ― դա տուն դառնալն էր։ Հունձի ժամանակն էլ վրա է հասնում և տնտեսությամբ զբաղվելու միջոցը հենց այս է, փոխանակ թրև գալու աշխարհովս մեկ, կրակից բոցեր նետվելով։<br />
<br />
― Քի՛չ բան ես հասկանում դու, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― ասպետական գործերում։ Լռի՛ր և զինվի՛ր համբերությամբ, որովհետև կհասնի օրը և դու սեփական աչքերով կհամոզվես, թե ի՜նչ ազնիվ գործ է այսպիսի սխրագործություններով զբաղվելը։ Դե, ասա տեսնեմ, աշխարհիս երեսին ավելի մեծ ուրախություն և բավարարվածություն կա՞, քան հաղթանակ տանելն ու թշնամուն ջախջախելը։ Խոստովանի՛ր, որ դրանից լավ բան չի լինի։<br />
<br />
― Երևի թե այդպես է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― թեև անձամբ ես այդ բաներից գլուխ չեմ հանում։ Մի բան միայն գիտեմ, այն օրից, ինչ մենք թափառական ասպետներ ենք դառել, ավելի ճիշտն ասած՝ միյան ձերդ ողորմածությունը, որովհետև ես չեմ կարող ինձ էլ դասել այդ բարձր կոչման կարգին, ― մենք և ոչ մի հաղթանակ չենք տարել, չհաշված բիսկայեցու վրա տարած հաղթությունը, այն էլ ասենք, որ այդ կռվում ձերդ ողորմածությունը կորցրեց իր ականջի և սաղավարտի կեսը, իսկ դրանից հետո բացի ծեծ ու ապտակից ուրիշ բան չենք տեսել։ Իսկ ինձ վերմակի վրա վեր թռցնել էլ բաժին հասավ, համ էլ վեր թռցնողները հմայված մարդիկ են եղել, որոնցից ես չեմ կարող վրեժ լուծել, որպեսզի կարողանայի փորձել, արդյոք վրեժից ստացած բավականությունն այնքան մե՞ծ է, ինչպես պնդում է ձերդ ողորմածությունը։<br />
<br />
― Հենց այդ է, Սանչո, ինձ առաքած պատիժը, որ դու էլ պետք է համբերես, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Սակայն ապագայի համար ես կաշխատեմ ձեռք բերել որևէ սուր, որ այնպիսի հատկություններ ունենա, որ նրա տերը ենթակա չլինի ոչ մի կախարդանքի։ Եվ հնարավոր է, որ երջանիկ հնարավորությունը իմ ձեռը տա Ամադիսի սուրբ ― ա՛յն շրջանի Ամադիսի, երբ որ նա ինքն իրեն բոցավառ Արի Ասպետ էր կոչում, ― իսկ դա ― աշխարհիս լավագույն օրերից մեկն է, որ երբևիցե ունեցել են ասպետները, որովհետև բացի հիշատակված հատկություններից, նա կտրում է ածելու նման, և գոյություն չեն ունեցել այնպիսի ամուր կամ հմայված զրահներ, որ դիմանային նրա դեմ։<br />
<br />
― Իմ քոռ բախտից, ― ասաց Սանչոն, ― եթե ձերդ ողորմածությունը աջողեր էլ այդպիսի սուր ձեռք բերել, ապա դուրս կգա, որ նա միայն ասպետների համար է պիտանի, ինչպես բալասանի նկատմամբ դուրս եկավ, իսկ զինակիցները թող հատուցեն իրենց կողերով։<br />
<br />
― Դեն գցիր երկյուղդ, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― շուտով երկինքը ավելի բարեհաճ կլինի քո նկատմա՛մբ էլ։<br />
<br />
Այն ժամանակ, երբ որ նրանք գնում էին՝ զբաղված այս զրույցով, դոն Կիխոտը հանկարծ այն ճանապարհին, որով առաջ էին ընթանում, նկատեց իրենց դեմ սլացող ահագին ու թանձր փոշու ամպ։ Տեսնելով այդ՝ նա ետ դառավ Սանչոյին և ասաց․<br />
<br />
― Հասավ այն օրը, օ՜ Սանչո, երբ դու կտեսնես, թե ինչ հաջողություն է պատրաստել ինձ համար բախտը։ Ահա՛ այն օրը, ասում եմ քեզ, երբ իմ բազուկի ողջ զորությունը պիտի հայտնաբերվի և երբ ես կկատարեմ գործեր, որոնք կգրվեն Փառաց Մատյանում գալիք սերունդների համար։ Տեսնո՞ւմ ես Սանչո, փոշու ամպը, որ սողում է այնտեղ։ Նա ահագին մի զորք է ծածկում զանազան, անթիվ ցեղերից, որ մեր կողմն է դիմում։<br />
<br />
― Թե որ բանն այդպես դուրս եկավ, ― հայտարարեց Սանչոն, ― ապա երկու զորք, որովհետև մյուս կողմից ճիշտ դրան նման ուրիշ մի ամպ էլ է սլանում։<br />
<br />
Շուռ գալով դոն Կիխոտը համոզվեց, որ Սանչոն ճիշտ էր ասում։ Եվ ծայր աստիճան ուրախացած, նա, առանց տատանվելու, որոշեց, որ երկու բանակ է շարժվում, որոնք պիտի մոտենան իրար և կռվեն լայնածավալ դաշտում։ Որովհետև ամեն ժամ, ամեն վայրկյան նրա երևակայության մեջ պատկերվում էին մարտեր, կախարդանքներ, արկածներ, սխրահործություններ, սիրային խելագարություններ, մենամարտություններ, որոնց մասին պատմում են ասպետական վեպերը և նրա բոլոր խոսքերը, գործողություններն ու մտքերը այդ կողմն էին ուղղված։ Մինչդեռ իրականում, փոշու ամպերը, որ նա նկատել էր, գառն ու ոչխարների երկու խոշոր հոտերից էր, որ առաջ էին շարժվում միևնույն ճամփով հակառակ ծայրերից, բարձրացնելով փոշի, որ խանգարում էր տեսնել նրանց, մինչև որ նրանք բոլորովին չմոտեցան։ Սակայն դոն Կիխոտը այնքան կրակոտ էր պնդում, թե դա երկու բանակ է, որ Սանչոն վերջ ի վերջո հավատաց ու ասաց․<br />
<br />
― Բա հիմա ի՞նչ պիտի անենք, սինյոր։<br />
<br />
― Ինչ անե՜նք, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Օգնության հասնենք և պաշտպանենք ավելի թույլ կողմը, որ պաշտպանության կարիք ունի։ Իմացած եղիր, Սանչո, որ մեզ ընդառաջ եկող բանակն առաջնորդում է Ալֆանֆարոն կայսրը, Տրապոբանա<ref>Տապրոբանայի փոխարեն (Ցեյլոն կղզու հին անունը)։</ref> խոշոր կղզու հրամայողը, իսկ մեր հետևից եկող զորքի առաջնորդը նրա թշնամին է, գարամանտների<ref>Գարամանտներ ― հեքիաթային ժողովուրդ, հին հեղինակների վկայությամբ՝ ապրել է Աֆրկայի խորքերում։</ref> թագավորը, «Թևը վեր քաշած» Պենտապոլինը, որը նրա համար է այդպես կոչվել, որ կռվի գնալուց միշտ մերկացնում է իր աջը։<br />
<br />
― Ինչո՞ւ են ապա այդ երկու սինյորներն իրար այդպես ատում, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Որովհետև, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― Ալֆանֆարոն երդվյալ հեթանոսը սիրահարվել է Պենտապոլինի աղջկան, մի չքնաղ աղջկա, որ քրիստոնյա էլ է, իսկ հայրը չի ուզում նրան հեթանոս թագավորի մարդու տված լինի, մինչև որ նա չհրաժարվի սուրբ մարգարե Մոհամմեդի օրենքից և չընդունի մեր հավատը։<br />
<br />
― Թող իմ միրուքը թափի, ― բացականչեց Սանչոն, ― թե Պենտապոլինը միանգամայն արդարացի չլինի։ Ես պատրաստ եմ նրան օգնելու իմ բոլոր ուժով։<br />
<br />
― Եվ դու միանգամայն արդարացի կվարվես, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որովհետև այդպիսի կռիվներին մասնակցելու համար բոլորովին անհրաժեշտ չէ ասպետ լինել։<br />
<br />
― Այդ ես հասկանում եմ, ― պատասխանեց Սանչոն։ Բայց ահա թե ինչ՝ որտե՞ղ թաքցնենք իմ էշին, որ այս տուր ու դմփոցից հետո նրան գտնենք։ Որովհետև էշի վրա կռվի ելնելը դժվար թե երբևիցե արված լինի։<br />
<br />
― Ճիշտ է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― քեզ մնում է միայն բաց թողնել, տղաս, առանց հոգ տանելու, կկորչի թե չէ, ― որովհետև, եթե կռվից հաղթական դուրս գալու լինենք, մենք մեր տրամադրության տակ այնքան ձի կստանանք, որ անգամ Ռոսինանտին վտանգ է սպառնում, գուցե նրան փոխեմ՝ ուրիշ ձի վերցնեմ։ Իսկ հիմա լսի՛ր ինձ և ուշադրությամբ նայիր՝ ես քեզ մատնանշեմ երկու բանակի գլխավոր ասպետներին։ Եվ որպեսզի դու նրանցից յուրաքանչյուրին առանձին֊առնձին ավելի հեշտ տեսնես, բարձրանանք այս մոտիկ բլուրը, որտեղից երկու զորքն էլ լավ կերևան։<br />
<br />
Նրանք այդպես էլ արին։ Բարձրացան բլուրը, որտեղից առանց դժվարության կարելի էր ջոկել երկու հոտն էլ, որ դոն Կիխոտը բանակների տեղ էր դրել, եթե միայն փոշու ամպերով պատած չլինեին, մի բան, որ մթագնում էր տեսողությունը։ Եվ ահա, իր երևակայության մեջ տեսնելով այն, ինչ նրա աչքերը չէին տեսնում և ինչ որ իրոք գոյություն չուներ, դոն Կիխոտը բարձրաձայն սկսեց․<br />
<br />
― Տեսնո՞ւմ ես այն ասպետին խիստ դեղին զրահներով, որի վահանի վրա նկարված է աղջկա ոտների տակ պառկած թագակիր առյուծը։ Դա արի Լաուրկալկոն է, Պուենտե դե Պլատայի<ref>Պուենտե դե Պլատա ― «Արծաթե կամուրջ»։ «Ամադիս» և «Էսպլանդիան» ասպետական վեպերում հանդիպող այս անունը կոմիկական գույն է ստացել «փախչող թշնամուն արծաթե կամուրջ» առածի մեջ, այսինքն՝ փախչող թշնամու համար արծաթե կամուրջն էլ չպետք է ափսոսալ։</ref> իշխանավորը։ Իսկ այն, ոսկե ծաղիկներով զարդարած զրահներովը, որ վահանի վրա, լուրթ դաշտի մեջ երեք արծաթե թագ ունի, դա ահեղ Միկոկոլեմբոն է, Կիրոսիի մեծ դուքսը։ Հետո, նրա աջ կողմից՝ ճշմարիտ հսկա, անվախ Բրանդաբարբարան դե Բոլիչեն է, երեք Արաբիայի իշխողը։ Նրա հագին օձի կաշի է և ձեռքին, վահանի փոխարեն՝ դուռ, որ, ըստ ավանդության, պատկանելիս է եղել տաճարին, որ քանդեց Սամսոնը, երբ որ, մեռնելուց, իր թշնամիներից վրիժառու եղավ։ Հիմա, եթե դու մյուս կողմը դարձնելու լինես հայացքդ, երկրորդ զորքի առաջնորդներից, զորքի առջևից, կտեսնես միշտ հաղթող և տակավին երբեք չհաղթված Տիմոնել Կարկախոնցուն, նոր Բիսկայի տիրոջը։ Նրա հագին քառափեշ զրահ կա՝ լուրթ, կանաչ, ճերմակ ու դեղին գույներով, իսկ վահանի վրա շեկ դաշտում կատու, «Մյաու» ստորագրությամբ, ինչպես հաստատում են, նրա տիկնոջ կրճատ անունը, աննման Միուլինեի, Ալֆենիկեն Ալգարբացի հերցոգի դստեր։ Այն մյուսը, քիչ հեռուն, որի ծանրության տակ ծռվում է նրա զորավոր ձիու ողնաշարը, ձյունաթույր զրահներով ասպետը, ճերմակ վահանով առանց նշանաբանի, դա նորելուկ ասպետ է, ցեղով՝ ֆրանսիացի, անունը՝ Պիեր Պապին, Ուտրիկի բարոնությունների կալվածատեր։ Իսկ այն, ավելի հեռուն, երկնագույն լուրթ զրահներով, որ իր երկաթե խթանները խրում է իր արագաոտն շերտավոր վագերաձիու կողերը, Ներբիի զորավար հերցոգ Էսպարտաֆիլարդո դել Բոսկեն է, որի վահանի վրա մի կապ սպանաղ է նկարած և կաստիլերին նշանաբան գրած՝ Հետևիր իմ բախտին։<br />
<br />
Եվ շարունակելով նույն եղանակով՝ դոն Կիխոտը բազմաթիվ ասպետների անուններ հիշատակեց, որ երկու կարծեցյալ բանակներում գտնվում էին, յուրաքանչյուրին հատուկ զինանշան, գույն, նշան ու ազդանշան տալով, որ հուշում էր նրա չտեսնված խելագարությունը և ապա, առանց հանգիստ առնելու, շարունակում էր․<br />
<br />
― Մեր դիմացի զորքը ամենաբազմազան ցեղերից է բաղկացած։ Այստեղ հռչակավոր Կսանֆի անուշ ջրերը խմող ժողովուրդներ կան, մարդիկ, որ ոտնակոխ են անում մասսիլիական լեռնադաշտերը, ցեղեր, որ ցանում են երջանիկ Արաբիայի զուտ ոսկու փոշին, նրանք, որ երանավետ կյանք են քաշում վճիտ Տերմոդոնտի սքանչելի, զովասուն ափերին, նրանք, որ բազմատեսակ եղանակով սպառում են ոսկեբեր Պատոկլը, իրենց խոսքին անհավատարիմ նումիդիացիները, իրենց նետ ու աղեղով հայտնի պարսիկները, վազ տալու միջոցին կռվող մեդիացիկ ու պարթևները, արաբները, իրենց քոչվոր վրաններով, սկյութացիները, որոնք նույնքան հայտնի են իրենց դաժանությամբ, որքան և մորթու ճերմակությամբ, ծակված շուրթերով հաբեշստանցիները և հազար ու բյուր ուրիշ ցեղեր, որոնց դիմագծերը ես տեսնում ու ճանաչում եմ, թեև ի վիճակի չեմ մտաբերելու նրանց անունը։ Մյուս բանակում դու տեսնում ես ձիթենիների պուրակներ ոռոգող Բեթիսի բյուրեղյա կոհակները խմող ցեղեր, նրանց, որոնք իրենց երեսը թարմացնում ու լվանում են մշտառատ, ոսկեհեր Տախոյի ջրերով, նրանց, որոնք վայելում են սքանչելի Խենիլի պտղաբեր ջրերը, նրանց, որոնք պարարտ արոտներ ունեցող տարտեզիական դաշտերում են թափառում, նրանց, որոնք Խերեսի ելիսեյան մարգերում են անհոգ ապրում, հարուստ լամանչեցիներին, ոսկե հասկերից պսակներով, երկաթակապ մարդկանց, հին գոթերի վերջին սերունդներին, մարդկանց, որ ծանր հոսանքով հայտնի Պիսուրգվում են ընկղմում իրենց մարմինները, նրանց, որոնք արածացնում են իրենց հոտերը արձակ արոտներում ծուռումուռ Գվադիանայի, որ հռչակված է աչքերից թաքուն մնացող ջրերով,<ref>Վերին Գվադիանայի ջրերն իրենց հոսանքի ընթացքում մի քանի անգամ ծածկվում են հողի տակ և հետո նորից երևան են գալիս։</ref> նրանց, որոնք դողում են ցրտից անտառապատ Պիրենեյում և Ապենինի ձյունապատ բարձրունքներում, մի խոսքով բոլոր ցեղերը, որ պարունակում է իր մեջ և սնում Եվրոպան։<br />
<br />
Տեր Աստվա՜ծ, քանի՜, քանի՜ երկրի անուն տվեց նա, քանի՜ ժողովուրդ հիշատակեց՝ վայրկյանապես ամեն մեկին առանձին հատկություն վերագրելով։ Եվ այս ամենը նա քաղում էր իր կարդացած սուտ վեպերից, որոնցով լի էր նրա գլուխը։ Սանչոն նրան ունկդրում էր՝ ուշի ուշով, սիրտ չանելով մի խոսք ասել և միայն ժամանակ առ ժամանակ գլուխը շուռ էր տալիս այն հույսով, որ տեսնի ասպետներին ու հսկաներին, որոնց հիշատակում էր իր տերը։ Բայց որովհետև նրանցից և ոչ մեկին նրան չհաջողվեց երևան բերել, նա վերջ ի վերջո ասաց․<br />
<br />
― Ո՞ր ջհաննամն են կորել, սինյոր, բոլոր այդ ասպետներն ու հսկաները, որոնց մասին խոսում է ձերդ ողորմածությունը։ Ես, գոնե, նրանցից և ո՛չ մեկին չեմ տեսնում։ Թե՞ նրանք բոլորն էլ նույնպես հմայված են, ինչպես տեսիլները, որ հայտնվեցին մեզ անցյալ գիշեր։<br />
<br />
― Այդ ինչե՜ր ես խոսում դո՛ւ, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Մի՞թե դու չես լսում ձիերի խրխրնջոցը, թմբուկների թնդյունը և եղջերափողերի հնչյունը։<br />
<br />
― Ես ոչինչ չեմ լսում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― բացի գառն ու ոչխարների մայունը։<br />
<br />
Եվ դա զուտ ճշմարտություն էր, որովհետև այդ միջոցին երկու հոտը բոլորովին մոտեցել էին իրար։<br />
<br />
― Ահը, որ քեզ պատել է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― խանգարում է քեզ, Սանչո, ճիշտ տեսնել ու լսել։ Երկյուղի արտահայտություններից մեկն այն է, որ մեր զգացմունքները կորցնում են պայծառությունը, և ամեն ինչ մեզ աղճատված ձևով է ներկայանում։ Թե որ դու այդքան վախեցել ես, ապա մի կողմ քաշվիր և թող որ ես մենակ գործեմ, որովետև ես մենա՛կ էլ հերիք եմ, որպեսզի ապահովեմ հաղթանակը նրանց, որոնց ես օգնելու լինեմ։<br />
<br />
Այս խոսքերով նա խթանները խրեց Ռոսինանտի կողերը և, նիզակը ճոճելով, կայծակի արագությամբ սլացավ բլուրից։<br />
<br />
― Տեր իմ, սինյոր դոն Կիխոտ, ― սկսեց ճչալ Սանչոն, ― վերադարձեք, իմ հոգին վկա, դուք գառն ու ոչխարների վրա կհարձակվեք։ Վերադարձեք, աղաչում եմ հանուն իմ հոր։ Այդ ի՜նչ խելագարություն է։ Հավատացեք ինձ, այստեղ ո՛չ հսկա կա, ո՛չ ասպետ, ո՛չ կատու, ո՛չ զենք ու զրահ, ո՛չ ամբողջ, ո՛չ էլ քառափեշ վահաններ, ո՛չ լուրթ երկինք, ո՛չ էլ ձեր բոլոր սատանայական բաները։ Այդ ի՜նչ է անում նա, վա՜յ իմ մեղաց։<br />
<br />
Բայց ոչինչ չէր կարող կանգնեցնել դոն Կիխոտին, որ բարձրաձայն բացականչում էր․<br />
<br />
― Համարձա՛կ, թևը վեր քաշած Պենտապոլին ազնիվ կայսեր դրոշակներին հավատարիմ ասպետներ։<br />
Հառա՛ջ, ինձ հե՜տ։ Դուք կտեսնեք, թե ինչ արագ ես վիրժառու կլինեմ նրա թշնամի Ալիֆանֆարոն Տրապոբանացուց։<br />
<br />
Այս կոչերով նա ներխուժեց ոչխարի հոտի խորքն ու սկսեց նրանց ծակել իր նիազակով այնպիսի կատաղի խիզախությամբ, ասես իսկ որ իր մահացու թշնամիները լինեին։ Հովիվները փորձեցին աղաղակներով նրան կանգնեցնել, սակայն տեսնելով, որ խոսքերը չեն օգնում, նրանք դիմեցին իրենց պարսերին և սկսեցին դոն Կիխոտի ականջները ողջունել բռունցքի մեծությամբ քարերով։ Սակայն սա, առանց քարերին ուշ դարձնելու, դես֊դեն էր ընկնում դաշտում բացականչելով․<br />
<br />
― Որտե՞ղ ես, գոռոզ Ալիֆանֆարոն։ Դո՛ւրս եկ իմ դեմ։ Ես պատրաստ եմ մեկը մեկի դեմ կռվելու քեզ հետ և մահացու հարված հասցնել քեզ որպես պատիժ քո հանդուգն հարձակման Պենտապոլին Գարամանցու վրա։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին նրա կողքին մի բավական մեծ քար դիպավ բաց թողած պարսից և նրա երկու կողը ջարդեց։ Զգալով հարվածը, դոն Կիխոտը վճռեց, որ ինքը սպանված է կամ մահացու վիրավորված։ Սակայն մտաբերելով, որ բալասան ունի, նա բռնեց ամանը, տարավ բերանն ու սկսեց ածել հեղուկը փորը։ Սակայն նա բավական չափով, իր կարծիքով կուլ չէր տվել, երբ երկրորդ քարը վրա հասավ, որ այնքան ճարպիկ էր բաց թողնված, որ դիպչելով նրա ձեռքին, ոչ միայն ջարդեց նրա ամանը, այլ փշրեց նրա երեք֊չորս ատամը, համ էլ ճզմեց երկու մատը։ Եթե առաջին հարվածը վատ չէր, ապա երկրորդը, գետին գլորեց խեղճ ասպետին։ Հովիվները մոտ վազեցին և կարծեցին, թե վերջացրել են նրան։ Հավաքելով իրենց հոտը, նրանք գցեցին ուսերին սպանված ոչխարներին, որ յոթը հատ դուրս եկավ, և առանց երկար խորհելու, արագ֊արագ հեռացան։<br />
<br />
Սանչոն, որ մնացել էր բլուրի վրա և դիտում էր իր տիրոջ խելագարությունը, փետտում էր մազերը և անիծում այն օրն ու ժամը, երբ բախտը միացրեց նրանց։ Տենսելով, որ դոն Կիխոտը պառկած է գետնին և որ հովիվներն արդեն հեռացել են, նա իջավ բլուրից և մոտեցավ դոն Կիխոտին, որը սաստիկ ողբալի վիճակի մեջ էր, թեև ուշագնաց չէր եղել։<br />
<br />
― Չէ՞ի աշխատում ես, սինյոր դոն Կիխոտ, ― ասաց Սանչոն, ― ձեզ հետ կասեցնել։ Չէ՞ի ասում, թե դա բանակ չէ, այլ ոչխարի հոտ։<br />
<br />
― Ահա թե իմ ստոր թշնամին, կախարդը, ինչ փոփոխում և կերպարանափոխություն է սարքում։ Իմացա՛ծ եղիր, Սանչո, որ կախարդների համար ավելի հեշտ բան չկա, քան մեզ ստիպել տեսնելու այն ամենը, ինչ նրանք կամենան։ Այսպես էլ այս անպիտանը, որ հալածում է ինձ, խանդելով իմ փառքին, որ պիտի վայելեի այս ճակատամարտից հետո, թշնամի բանակը ոչխարի հոտ դարձրեց։ Եթե չես հավատում, խնդրեմ, մի բան արա, որ ցրես քո տարակուսանքն ու համոզվես, որ ես ճիշտ եմ ասում։ Նստիր քո էշը և կամաց֊կամաց գնա նրանց հետևից ― և դու կտեսնես, որ մի քիչ հեռանալով, նրանք իրենց նախկին կերպարանքը կընդունեն և ոչխարից կրկին ամենաիսկական մարդիկ կդառնան, այնպես, ինչպես ես նկարագրել եմ նրանց քեզ համար։ Միայն թե իսկույն մի գնա, որովհետև ես հիմա կարոտ եմ քո խնամքին և օգնությանը։ Մոտ եկ և տես՝ քանի՞ ատամ եմ կորցրել։ Ինձ թվում է, թե այլևս ոչ մեկը չի մնացել։<br />
<br />
Սանչոն այնպես կռացավ, ասես մտադիր էր գլխով ներս մտնել նրա բերանը։ Սակայն այդ իսկ պահին բալասանն սկսեց ներգործել դոն Կիխոտի ստամոքսում և այն վայրկյանին, որ Սանչոն սկսեց զննել նրա բերանը, նրա տերը, հրացանի արձակման ուժով սիրտ թափեց, այն ամենը, ինչ որ մեջը կար, կարեկից զինակրի միրուքի վրա։<br />
<br />
― Մմենասուրբ կույս, ― բացականչեց Սանչոն, ― այս ի՞նչ է կատարվում։ Երևի խեղճը մահացու վերք է ստացել, որ արյուն է թափում։<br />
<br />
Սակայն լավ նայելով, նա իսկույն գույնից, համից ու հոտից հասկացավ, որ դա արյուն չէ, այլ բալասան, որ դոն Կիխոտը նրա աչքերի առջև խմեց թիթեղյա ամանից։ Դրանից Սանչոյի սիրտը այնպես խառնեց, որ նրա ողջ ստամոքսը շուռ եկավ և նա սիրտ թափեց ուղղակի դոն Կիխոտի երեսին։ Նրանք երկուսով էլ փառավորապես զարդարված էին։ Սանչոն վազեց էշի հետևից, որ պայուսակից մի բան հանի, հա՛մ իրեն սրբի, հա՛մ տիրոջ վերքը կապի և հայտնաբերելով պայուսակի անհետանալը, քիչ էր մնացել խելագարվեր։ Կրկին անեծքի տոպրակը բաց անելով՝ նա հաստատ վճռեց իր հոգում թողնել իր տիրոջը և վերադառնալ իր տունը՝ խաչ դնելով աշխատած ռոճիկի և խոստացած կղզու նահանգապետ դառնալու հույսի վրա։<br />
<br />
Նույն միջոցին դոն Կիխոտը բարձրացավ և, ձախ ձեռքը դնելով բերնին, որ ատամները չթափվեն գետին, աջ ձեռքով բռնեց Ռոսինանտի սանձը, որ ամբողջ այդ ժամանակ ոչ մի քայլ չէր հեռացել իր տիրոջից (մինչ ա՜յդ աստիճան հանգիստ ու հավատարիմ անասուն էր) և մի կերպ հասավ այնտեղ, որտեղ կանգնած էր Սանչոն, կուրծքը հենած իր էշին և ձեռքով բռնած իր թուշը, դառը մտածմունքի մեջ։ Տեսնելով նրան այդ դիրքում, որ խորունկ վիշտ էր արտահայտում, դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Իմացած եղիր, Սանչո, ով որ ուզում է ուրիշներից բարձր լինել, նա ուրիշներից շա՛տ էլ պիտի անի։ Մեր գլխին պոռթկած բոլոր այս փոթորիկները վկայում են, որ շուտով երկինքը կբացվի և մեր գործերը լավ կընթանան։ Որովհետև ո՛չ վիշտը, ո՛չ խինդը չափազանց տևական չեն լինում, իսկ դրանից բխում է, որ եթե վիշտը շատ եկրար է քաշել, ապա ուրեմն մոտ է խինդը։ Ոիստի ինձ հասած և քեզ բնավ չդիպած տառապանքների համար այլևես մի՛ վշտանար։<br />
<br />
― Ո՜նց թե չդիպած, ― գոռաց Սանչոն։ ― Իսկ նա, որին վերմակի վրա վեր֊վեր էին թռցնում, իմ հոր որդին չէ՞ր։ Իսկ պայուսա՞կը, որ կորել է բոլոր իմ ունեցած֊չունեցածով, որիշի՞նն է, իմը չէ՞։<br />
<br />
― Պայուսակը կորե՞լ է, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ցավն էլ այն է, որ կորել է, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ասել է թե՝ այսօր մենք ճաշելու պատեհություն չենք ունենալու, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Դե, իհարկե, չէինք ունենա, ― ասաց Սանչոն, ― եթե այս արոտներում բսած չլինեին, ձերդ ողորմածության ասելով, ձեզ լավ ծանոթ խոտերը, որոնք հաջողությամբ կարող են փոխարինել սովորական սնունդը ձերդ ողորմածության պես ձախորդ թափառական ասպետների համար։<br />
<br />
― Այնուամենայնիվ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― Դիոսկորիդի նկարագրած և անգամ դոկտոր Լագունայի<ref>Դիոսկորիդ ― հունական բժիշկ, մեր թվականության I դարում, դեղաբույսերին բերաբերող «De materia medica» քննախոսության (լատիներեն) հեղինակ։ Քննախոսությունը մեկնություններով դոկտոր Անդրեսոն դե Լագունան թարգմանել է իսպաներեն։ Թարգմանությունը XVI֊XVII դարերում լույս է տեսել մի քանի հրատարակությամբ։</ref> մեկնություններով հրատարակված բոլոր բույսերից ես կնախընտրեի լավ հացը կամ նույնիսկ հացի կտոր և մի երկու ապխտած սարդինկա հետը։ Սակայն ի՜նչ խոսենք դրա մասին։ Նստի՛ր, բարի Սանչո, քո էշի վրա, ե՛կ իմ հետևից։ Աստված, որ բոլորի մասին հոգ է տանում, չի մոռանա և մեզ քեզ հետ, մանավանդ որ մենք այնքան եռանդուն ծառայում ենք նրան, չէ՞ որ նա սնունդ է տալիս և՛ մոծակներին օդում, և՛ ճիճուներին հողի մեջ, և՛ գորտի շերեփուկին ջրի մեջ, նա, որ այնքան բարի է, որ նրա արևը լույս է տալիս և՛ բարիներին, և՛ չարերին, իսկ անձրևը թրջում է և՛ արդարներին, և՛ մեղավորներին։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությանը, ― ասաց Սանչոն, ― ավելի վայել է քարոզիչ լինել, քան թափառական ասպետ։<br />
<br />
― Թափառական ասպետները միշտ ամեն բան կարող էին անել և ամեն բան պարտավոր էին իմանալ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Եվ հին ժամանակները նրանց միջև պատահում էին այնպիսիները, որ կարող էին ճառ արտասանել կամ քարոզ կարդալ ռազմական բանակում Փարիզի համալսարանի ամեն դոկտորից ոչ վատ, ― մի բան, որից բխում է, որ երբեք նիզակը չի բթացրել գրիչը, ինչպես գրիչը՝ նիզակը։<br />
<br />
― Լավ, թող ձեր ասածը լինի, ― ասաց Սանչոն։ ― Իսկ հիմա ճամփա ելնենք և որևէ տեղ գիշերելու տեղ գտնենք։ Եթե Աստված մեզ օգնե՜ր, տեղ գտնելու, որտեղ ո՛չ վերմակ կա, ո՛չ այն վերմակի վարպետները, ո՛չ տեսիլներ, ո՛չ հմայված մավրեր։ Գետինը մտնեմ, եթե նրանց հանդիպելու ցանկություն մնացած լինի մեջս։<br />
<br />
― Խնդրի՛ր, զավակս, Աստծու օգնությունը, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և տար ինձ ուր որ կամենաս, որովհետև այս անգամ ես պատրաստ եմ քեզ թողնելու գիշերելու տեղի ընտրությունը։ Իսկ հիմա ձեռքդ պարզի՛ր և շոշափի՛ր՝ վերի ծնոտումս քանի՞ ատամ է պակասում աջ կողմից, որովհետև այստեղ ամենից ուժեղ է ցավում։<br />
<br />
Սանչոն ձեռքը կոխեց նրա բերանը և մի լավ շոշափելուց հետո հարցրեց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունն առաջ քանի՞ ատամ է ունեցել այստեղ։<br />
<br />
― Չորս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և բոլորը, բացի իմաստության ատամից, ողջ և առողջ են եղել։<br />
<br />
― Հո չի՞ սխալվում ձերդ ողորմածությունը, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ասում եմ քեզ՝ չորս, եթե ոչ հինգ, ― պատասպանեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև կյանքումս դեռ ատամ չեն հանել և ոչ մի ատամս չի փտել կամ վեր չի ընկել մրսածությունից։<br />
<br />
― Իսկ հիմա, ձերդ ողորմածություն, ― ասաց Սանչոն, ― այս կողմում, ներքևում երկու ու կես է մնացել, իսկ վերևից՝ ոչինչ ոչնից ոչինչ, անգամ կեսն էլ չկա՝ բոլորովին հարթացել է ոնց որ ձեռքի ափ։<br />
<br />
― Ա՛յ քեզ դժբախտություն, ― ասաց դոն Կիխոտը, լսելով զինակրից այդ տխուր նորությունը։ ― Ավելի լավ էր ձեռքս կտրեին ― միայն թե, իհարկե, ոչ աջը, որպեսզի թուրս բռնելու բան ունենամ։ Որովհետև, իմացած եղիր, Սանչո, բերանը, առանց արմատական ատամների նույնն է, ինչ որ ջրաղացը առանց ջաղացքարերի և որ մարդուս համար յուրաքանչյուր ատամը ադամադից թանկ է։ Բայց ինչ արած, այդպիսի դժբախտությունների ենք մենք ենթակա, մենք, որ ասպետականության խիստ ուխտ ենք ընդունել։ Նստիր, բարեկամս, էշիդ վրա և ճամփա ընկիր, իսկ ես կհետևեմ քեզ ամենուրեք, ուր որ կամենաս։<br />
<br />
Սանչոն այդպես էլ արեց։ Նա մեծ ճամփով, որ փռված էր ուղիղ նրա առջև, այն կողմը, որտեղ, նրա ենթադրությամբ, կարելի էր գիշերելու օթևան գտնել, առաջ ընկավ։<br />
<br />
Կամաց֊կամաց, զորով֊գեժով գնալով, ― որովհետև դոն Կիխոտի ծնոտների անդադրում ցավերը թույլ չէին տալիս արագացնելու ընթացքը, Սանչոն, որպեսզի իր տիրոջը մի բանով ցրած լինի, որոշեց նրա հետ զրույց սկսել և շատ ուրիշ բաների թվում, նա արտահայտվեց մի բանի մասին, որի մասին մենք կիմանանք հետևյալ գլխից։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XIX==<br />
<br />
Սանչո Պանսայի և նրա տիրոջ խելացի խոսակցության և դրան հաջորդած մեռած մարմնի արկածի մասին, ինչպես և այլ նշանավոր անցք ու դեպքերի մասին<br />
<br />
<br />
Թվում է ինձ, սինյոր, բոլոր այս աղետները, որ թափվում են մեզ վրա վերջին ժամանակս ― պատիժ է, որովհետև ձերդ ողորմածությունը խախտել է ասպետական օրենքը և չի կատարել իր երդումը՝ սուփրի վրա հաց չուտել, թագուհու հետ չզվարճանալ և շատ ուրիշ բան, որ դուք խոսք եք տվել չանել, մինչև որ Մալանդրինի սաղավարտը ձեռք չբերեք կամ գուցե այդ մավրին ուրիշ տեսակ են կոչում, էլ չեմ հիշում։<br />
<br />
― Դու չես սխալվում, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Ճիշտն ասած, այդ երդումը բոլորովին դուրս էր թռել գլխիցս։ Այդ քիչ է, կարող ես հավատացած լինել՝ վերմակի վրա քեզ վեր֊վեր թռցնելը հենց այն պատճառով պատահեց քեզ, որ դու ինձ ժամանակին այդ չհիցեցրիր։ Բայց ես կհարթեմ իմ հանցանքը, որովհետև ասպետական կանոններում նախատեսնված են ամեն մեղքի քավության հնարները։<br />
<br />
― Ես խոմ ոչ մի երդում չեմ կերել, ― բացականչեց Սանչոն։<br />
<br />
― Կարևոր չէ՝ երդվել ես, թե չէ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ Ա՛յն էլ բավական է, որ իմ կարծիքով քեզ կարելի է մեղսակից համարել։ Ինչ էլ լինի, պետք է փորձել մեր սխալն ուղղել։<br />
<br />
― Քանի որ այդպես է, ― ասաց Սանչոն, ― ապա աշխատեցեք, ձերդ ողորմածություն, գոնե այդ չմոռանալ, ինչպես մոռացաք ձեր երդումը, թե չէ, ով գիտի, տեսիլները մեկ էլ կցանկանան գլխիս օյին բերել և ձեր ողորմածության գլխին, երբ նրանք տեսնելու լինեն, ձեր համառությունը։<br />
<br />
Այս և սրա նման խոսակցություններ էին անում նրանք և նախքան գիշերելու օթևան գտան ու հասան, ճամփին վրա հասավ գիշերը։ Իսկ ավելի վատն այն էր, որ նրանց սկսել էր կեղեքել քաղցը, որովհետև պայուսակի հետ նրանք կորցրել էին իրենց ուտելու պաշարը։ Եվ, այստեղ, ի լրումն ամենի, նրանց պատահեց ամենաիսկական, բնավ ոչ մտացածին արկած։ Թեև գիշերը բավական մութն էր, նրանք առաջ էին շարժվում, որովհետև Սանչոն վճռել էր, որ քանի որ սա բանուկ ճանպարհ է, նրանք մեկ֊երկու մղոնից պետք է որ իջևանի հանդիպեն։ Եվ ահա, այն միջոցին, երբ նրանք երկուսով ― սոված զինակիրը և նրա տերը, որ նմանապես հակառակ չէր մի բան ուտելու ― այսպես թափառում էին միասին մթության մեջ, հանկարծ ճամփին նրանք տեսան բազմաթիվ կրակներ, որ շարժվում էին ընդառաջ և նման էին մոլորված աստղերի։ Նրանց տեսնելուց Սանչոն սարսափահար եղավ, ասենք՝ դոն Կիխոտի տրամադրությունն էլ փչացավ։ Մեկը քաշեց էշի սանձը, մյուսը՝ ձիու և երկուսն էլ կանգ առան, ուշի֊ուշով մտիկ տալով, թե դա ինչ կարող է լինել։ Նրանք նկատեցին, որ կրակներն իրենց կողմն են շարժվում և քանի մոտենում, այնքան մեծանում են։ Այդ տեսնելով Սանչոն դողաց, ինչպես սնդիկից թունավորված մարդ, ասենք դոն Կիխոտի մազերն էլ բիզ֊բիզ կանգնեցին։ Մեր ասպետը մի փոքր հուզված ասաց․<br />
<br />
― Անտարակույս, Սանչո, սա մեր մեծագույն և վտանգավոր արկածներից մեկն է, որի միջոցին ես պետք է հայտնաբերեմ իմ ողջ ուժն ու արիությունը։<br />
<br />
― Կորա՜, ― բացականչեց Սանչոն։ ― Եթե սրանք էլ տեսիլներ են, ― իսկ նման է, որ այդպես է, ― որտեղի՞ց կողեր գտնեմ, որ նոր քոթակին դիմանամ։<br />
<br />
― Եթե անգամ ամենաիսկական տեսիլներ էլ լինեն, ― հայտարարեց դոն Կիխոտը, ― ես նրանց թույլ չեմ տա, որ քո շորի մեկ թելին ձեռք տան։ Եթե անցյալ անգամ նրանք քեզ քալագի մեջ գցեցին, ապա միմիայն այն պատճառով, որ ես չկարողացա ցանկապատից բակն անցնել։ Բայց հիմա մենք բաց դաշտում ենք, և այստեղ տեղ կա թուր քաշելու։<br />
<br />
― Իսկ եթե նրանք դարձյալ ձեզ հմայե՞ն ու մեխե՞ն ձեր տեղում, ինչպես այն անգամ, ― ասաց Սանչոն, ― ի՞նչ օգուտ, որ բաց դաշտում ենք։<br />
<br />
― Համենայն դեպս, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― խնդրում եմ, մի՛ վհատիր։ Դու հիմա գործով կտեսնես, թե ինչ արիության տեր եմ ես։<br />
<br />
― Կաշխատեմ Աստծու օգնությամբ քաջանալ, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
Ճանապարհից մի քիչ ծռելով, նրանք նորից սկսեցին պրպտող հայացքով զննել, փորձելով ջոկել, թե ինչ կրակներ են նրանց վրա շարժվում և շուտով նշմարեցին լայնարձակ վերարկուներ հագին բազմաթիվ կերպարանքներ։ Այս ահավոր տեսարանը Սանչոյին հալից գցեց, նրա ատամները զարկվում էին իրար, ասես տենդի մեջ լիներ։ Բայց նրա դողը ավելի սաստկացավ և ատամներն ավելի ուժեղ սկսեցին զարկվել, երբ որ նրանք ամեն ինչ տեսան։ Նրանց հայացքի առջև ներկայացան մոտ քսան ձիավոր՝ ճերմակ, լայնարձակ վերարկուներով, որ գալիս էին, վառ ջահերը ձեռներին, հուղարկավորական սայլի առջևից, որի հետևից ևս վեց նման ձիավոր էր հետևում, որոնք մինչև իրենց ջորիների սմբակները սուգ էին կապել։ Որ դրանք ջորիներ էին, այլ ոչ թե ձիեր, իսկույն երևում էր նրանց հանգիստ քայլվածքից։<ref>Առջևից գնում էին սպիտակազգեստ հոգևորականները, իսկ հետևից՝ հանգուցյալի ազգականներն ու բարեկամները, որոնք սև էին հագել։</ref> Լայնարձակ վերարկուներով ձիավորները դանդաղ շարժվում էին առաջ, քթի տակ ինչ֊որ մրթմրթալով կամացուկ ու լալագին ձայնով։ Այսպիսի արտասովոր մի տեսարան, այսքան ուշ ժամին և այսպիսի մի ամայի վայրում, կարող էր խռովեցնել ում ասես, ոչ միայն Սանչոյին։ Ավա՜ղ, ինչո՞ւ նույնը չպատահեց դոն Կիխոտին։ Այն իսկ պահին, երբ Սանչոն վերջնականապես ընկել էր հոգով, բոլորովին հակառակը կատարվեց նրա տիրոջ մեջ, որի երևակայությանը կենդանագրվեց մեկն այն արկածներից, որ նկարագրված են նրա վեպերում։<br />
<br />
Նրան թվաց, թե հուղարկավորական սայլը սգի կառք է, որի վրա տանում են ինչ֊որ մեռած կամ ծանր վիրավորված մի ասպետ և որ հենց ինքը՝ դոն Կիխոտը, պետք է որ նրա վրեժը լուծի։ Ուստի, առանց երկար խորհելու, նա ճոճեց իր նիզակը, ամրացավ թամբի վրա և, վեհ կերպարանք ընդունելով, ղոչաղ տեսքով դուրս եկավ ճամփի մեջտեղը, որտեղից պիտի անցնեին լայնարձակ վերարկուներով ձիավորները։ Եվ երբ որ նրանք բոլորովին մոտեցել էին, նա բարձրաձայն գոչեց․<br />
<br />
― Կանգ առեք, ասպետներ, կամ ով էլ լինեք, և իսկույն ասացեք ինձ, թե ովքե՞ր եք դուք, ո՞ւր եք գնում, ո՞ւսկից եք գալիս և ո՞ւմ եք տանում սայլի վրա։ Որովհետև ըստ ամենայնի երևում է, որ դուք ինչ֊որ ոճրագործության մեղապարտներն եք կամ զոհերը։ Ուստի ես պետք է իմանամ, թե բանն ինչ է, որպեսզի կամ պատժեմ ձեզ ձեր արածի համար, կամ վրեժ լուծեմ ձեզ հասցրած վիրավորանքի համար։<br />
<br />
― Մենք շտապում ենք, ― ասաց լայնարձակ վերարկու հագածներից մեկը, ― իսկ մինչև իջևանը դեռ հեռու է։ Ուստի մենք ժամանակ չունենք քեզ երկար ու բարակ բացատրություններ տալու։<br />
<br />
Եվ, խթանելով ջորուն, նա կամեցավ կողքից անցնի։ Դոն Կիխոտը, այդպիսի պատասխանից սաստիկ վիրավորված, բռնեց ջորու սանձը ու ասաց․<br />
<br />
― Կանգ առեք, համբակներ, և պատասխանեցեք իմ հարցերին։ Հակառակ դեպքում ես ձեզ բոլորիդ մարտի եմ կանչում։<br />
<br />
Ջորին վախկոտ էր, և երբ որ նրա սանձը բռնեցին, նա այնպես խրտնեց, որ հետի ոտների վրա կանգնեց և վրան նստածին գետին գցեց։ Կողքից գնացող ծառան, տեսնելով, որ տերը վայր ընկավ, սկսեց հայհոյել դոն Կիխոտին։ Այն ժամանակ առանց այն էլ կատաղած դոն Կիխոտը իսկույն նշան բռնեց նիզակով և վրա տվեց սև հագած մարդկանցից մեկի վրա, որ սաստիկ ջարդ կրելով գետին գլորվեց։ Ապա դոն Կիխոտը հարձակվեց մյուսների վրա և պետք էր տեսնել, թե ինչ արագությամբ էր նրանց հախիցը գալիս։ Թվում էր, թե Ռոսինանտը թև էր առել ― այնպես թեթև և հպարտ սուրում էր ետ ու առաջ։ Լայնարձակ վերարկուներով ձիավորները բոլորն էլ երկչոտ և անզեն մարդիկ էին, ուստի և մի ակնթարթում, առանց պայքարի, նրանք թողին ճամփան և փախան դաշտի զանազան կողմերը՝ վառ ջահերը ձեռներին։ Նրանք նման էին ուրիշի շորեր հագած մարդկանց դիմակահանդեսում, որոնք զվարճանում են բարեկենդանի գիշերներին։ Իսկ սևազդեցիկների ոտները փաթաթվել էր իրենց լայնարձակ վերարկուների փեշերին, ուստի նրանք չէին կարող արագ շարժվել, մի բան, որ դոն Կիխոտին թույլ տվեց առանց առանձին դժվարության փառավոր ջարդ ու բուրդ անել նրանց բոլորին և ստիպել, որ կամա֊ակամա կռվի դաշտը իրեն զիջեն։ Եվ իսկ որ նրանց թվում էր, թե դա մարդ չէ, այլ սատանա, որ հանդես է եկել դժոխքից, որպեսզի սայլի վրա դրած դին գողանա։<br />
<br />
― Նայելով այս ամենին, Սանչոն միայն զարմանում էր իր տիրոջ խիզախությունից և խորհում՝ « երևի թե իրոք իր տերն այնպես խիզախ ու զորեղ է, ինչպես որ ասում էր»։ Ջորուց վայր ընկածի մոտ, գետնին, մի վառ ջահ կար, որի լույսից դոն Կիխոտը նկատեց պառկածին։ Մոտենալով նրան, նա իր նիզակի սուր ծայրը դրեց նրա դեմքին և հրամայեց, որ անձնատուր լինի՝ սպառնալով, որ կսպանի նրան։ Սա պատասխանեց․<br />
<br />
― Ես ավելի քան անձնատուր եմ եղել, որովհետև ջարդել եմ ոտս և չեմ կարող տեղիցս շարժվել։ Աղաչում եմ, ձերդ ողորմածություն, եթե դուք բարի քրիստոնյա եք, ինձ մի՛ք սպանի, որովհետև ես լիցենտիատ եմ և արդեն իսկ հոգևոր կոչում եմ ընդունել։<br />
<br />
― Բայց ի՞նչ սատանա ստիպեղ ձեզ, ― բացականչեց դոն Կիխոտը, ― հոգևոր անձիդ, խառնվել այս պատմության մեջ։<br />
<br />
― Ո՞վ խառնեց ինձ նրա մեջ, ― հարցրեց տապալվածը, ― իմ չար բախտը։<br />
<br />
― Ավելի վատթար կլինի ձեր բախտը, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― եթե դուք կարգին չպատասխանեք այն հարցին, որ ես սկզբից ևեթ տվի։<br />
<br />
― Սիրով կբավարարեմ ձերդ ողորմածությանը, ― պատասխանեց լիցենցիատը։ ― Ուրեմն, թույլ տվեք զեկուցեմ ձերդ ողորմածությանը, որ թեև ես հիմա ինքս ինձ լիցենցիատ անվանեցի, ես իրոք ընդամենը բակալավր եմ Ալանսո Լոպես անունով, ծնված Ալկոբենդասում։ Ես գալիս էի Բաես քաղաքից, այն տասնմեկ քահանաների հետ, որ ջահերը ձեռին փախան և մենք ուղևորվեցինք Սեդովիա, ուղեկցելով այս սայլի վրայի մարմինը մի ազնվականի, որ մեռել էր Բաեսում։ Նա սկզբից այնտեղ թաղված է եղել, իսկ հիմա մենք նրա աճյունը փոխադրում ենք նրա տոհմական դամբարանը, Սեդովիա, որտեղ նա ծնվել է։<br />
<br />
― Ո՞վ է նրան սպանել, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Աստված, փտած ջերմախտի օգնությամբ, որ նրան գերեզման տարավ։<br />
<br />
― Եթե այդպես է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ապա Աստված ինձ ազատել է այդ մարդու վրեժը լուծելուց, որովհետև նրա մահվան մեջ ոչ ոք մեղավոր չէ։ Քանի որ նա մեռել է, մնում է ինձ, նրան մահ ուղարկողի կամքով, ձեռքերս խփեմ ծնկներիս, ինչպես եթե այդ ինձ պատահեր։ Պետք է ասեմ, ձերդ արժանապատվություն, որ ես լամանչեցի ասպետ եմ, դոն Կիխոտ անունով, իմ զբաղմունքն ու կոչումն է՝ թափառել աշխարհովս մեկ՝ արկածի հետևից ընկած, ամենուրեք արդար դատաստան անելով և պատժելով չարագործությունը։<br />
<br />
― Էլ չգիտեմ, ― ասաց բակալավրը, ― ինչպես եք արդար դատաստան կտրում, միայն թե իմ ոտը դուք այնպես շտկեցիք, որ մինչև իմ կյանքի վերջը տեղը չի ընկնի և ձեր բարի գործը ես երբեք չեմ մոռանա։ Այս արկածը իսկ որ ինձ համար չարաբաստիկ եղավ։<br />
<br />
― Միշտ էլ մեր ուզածի պես դուրս չի գալիս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ցավն այն է, սինյոր բակալավր, որ ձեր խելքին փչել է մեծ ճամփա ելնել գիշերը, ինչ֊որ փարաջաներով, վառ ջահերով, սգազդեցիկ, անհասկանալի մրթմրթոցով, ասես այն աշխարհից ելածներ լինեք։ Բնական է, որ ես չէի կարող չհարձակվել ձեզ վրա, իմ պարտականությունը կատարած լինելու համար։ Ես այդ կանեի, անգամ եթե դուրս գար, որ դուք ուղղակի սատանի հրոսակներ եք, ինչպես մինչև վերջին վայրկյանը դուք ինձ ներկայանում էիք։<br />
<br />
― Երևի ճակատագիրս է եղել այդ, ― ասաց բակալավրը։ ― Սակայն, սինյոր թափառական ասպետ, քանի որ դուք ինձ այդպիսի դժբախտություն եք պատճառել, գոնե հիմա, խնդրում եմ, օգնեցեք, որ ջորու տակից դուրս գամ, որովհետև ասպանդակի մեջ մնացած ոտս ճզմել է փալանով։<br />
<br />
― Ա՜յ խնեթ, ― գոչեց դոն Կիխոտը, ― ինչո՞ւ ապա առաջ դուք ինձ այդ չասացիք։<br />
<br />
Նա իսկույն կանչեց Սանչոյին։ Սակայն սա ստիպեց իրեն երկար սպասել, զբաղված լինելով մի ջորու բեռ քակելով, որ ամեն տեսակ ուտելիքներով շատ բեռնված լինելով, այս բարի մարդկանց հետևից էր գալիս։ Իր վերարկուն պարկ դարձնելով և մեջը դնելով այնքան բարիք, ինչքան կարողացավ վերցնել և մեջը տեղավորել, Սանչոն այդ ամենը գցեց էշի բեռը և միայն դրանից հետո եկավ իր տիրոջ կանչի վրա։ Նա օգնեց նրան սինյոր բակալավրին ջորու տակից հանելու և ապա, խեղճին փալանի վրա նստացնելով, ձեռքը տվեց ջահը, ապա թե դոն Կիխոտը նրան առաջարկեց, որ գնա հասնի իր ուղեկիցներին և հայտնի նրանց, որ ինքը ներողություն է խնդրում հասցրած ակամա վիրավորանքների համար, որ նա հարկադրված էր հասցնելու։ Իսկ Սանչոն դրան ավելացրեց․<br />
<br />
― Եթե այդ սինյորները ցանկանալու լինեն իմանալ, թե ով է այն քաջարին, որ այնքան ճարպիկ նրանց հախիցը եկավ, ― ասացեք նրանց, ձերդ ողորմածություն, որ հռչակավոր դոն Կիխոտն է, Տխուր Պատկերի Ասպետ կոչեցյալը։<br />
<br />
Երբ որ բակալավրը շարժվեց, դոն Կիխոտը հարցրեց Սանոյից, թե ինչո՞ւ նրա խելքին հանկարծ փչեց իրեն Տխուր Պատկերի Ասպետ անվանել։<br />
<br />
― Իսկույն բացատրեմ ձեզ, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Ջահի լույսի տակ մի վայրկյան ձեզ տեսա թե չէ, այն ջահի, որ այն դժբախտը հիմա տանում է, իսկույն ինձ թվաց, որ ձեր տեսքը, ճիշտն ասած, այնքան թշվառ է, որքան առաջ երբեք ես չէի տեսել։ Երևի դա նրանից է, որ ձեզ սաստիկ հոգնեցրեց ճակատամարտը, գուցե և ատամների կորստից։<br />
<br />
― Պատճառը բնավ այդ չէ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― այլ ամենից շուտ այն, որ այն իմաստությունը, որին վիճակված է գրելու իմ սխրագործությունների պատմությունը, երևի, հարմար է դատել, որ ես ինձ համար որևէ մականուն ընտրեմ, ինչպես անցած ժամանակների բոլոր ասպետները՝ մեկը կոչվելիս է եղել Բոցավառ Թրի Ասպետ, մյուսը՝ Միապոզ, սա՝ Կույսերի ասպետ, նա՝ Ֆյունիի կամ Թևավոր Արծվի կսմ թե չէ Մահվան Ասպետ, և այդ անուններով նրանք հայտնի դարձան երկրագնդի վրա։ Այ, ես կարծում եմ, որ այդ իմաստունն է ներշնչել քեզ ինձ Տխուր Պատկերի Ասպետ կոչել։ Այսուհետև ես ընդունում եմ այդ անունը և, որպեսզի ընդմիշտ մնա, առաջին իսկ հնարավորության դեպքում կհրամյեմ, որ վահանիս վրա մի վշտալից դեմք նկարեն։<br />
<br />
― Կարիք չկա դրա վրա ժամանակ ու փող ծախսելու, ― ասաց Սանչոն։ ― Բավական է, որ դուք բաց անեք ձեր երեսը և ցույց տաք բոլոր ցանկացողներին, և ամեն մեկը, առանց վահանի վրա որևէ նկարի, իսկույն ևեթ ձեզ Տխուր Պատկերի Ասպետ կկոչի, կարող եք վստահ լինել։ Հավատացնում եմ ձեզ, սինյոր, ― առակն անխոտելի է, ― քաղցն ու ջարդված ատամները այնպես են պճնել ձեր դեմքը, որ կրկնում եմ, դուք կարող եք միանգամայն առանց վշտատեսիլ նկարի յոլա գնալ։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը ժպտաց Սանչոյի այս սիրալիրության վրա, այնուամենայնիվ, վճռեց ընդունել նոր մականունն ու զարդարել տալ իր վահանը մտածած պատկերով։<br />
<br />
― Թվում է ինձ, Սանչո, ― նկատեց դոն Կիխոտը, ― որ ես ենթակա եմ բանադրանքի նրա համար, որ քահանայի վրա ձեռք բարձրացրի՝ juxta illud: Su guis suadenie diabolo etc.,<ref>«Բացի դրանից՝ եթե մեկը սատանայի սադրանքով և այլն»՝ Տրիդենտյան եկեղեցական ժողովի որոշումներից մեկի տեքստն է։</ref> թեև, ճիշտն ասած, ես նրա վրա ոչ թե ձեռքս, այլ այս նիզակը բարձրացրի։ Եվ բացի այդ, ես կարծում էի, որ հարձակվում եմ ոչ թե քահանաների և հոգևորականների վրա, որոնց ես սաստիկ պատվում ու հարգում եմ, որպես բարի կաթոլիկ, այլ ինչ֊որ հրեշների վրա, ա՛յն աշխարհից ելածների վրա։ Սակայն եթե իսկապես այդպես էլ լիներ, ապա ես շատ լավ հիշում եմ Սիդ Ռուի Դիասի դեպքը, երբ որ նա ջարդեց նորին սրբազանության պապի ներկայությամբ մի թագավորական դեսպանի աթոռը։ Պապը դրա համար բանադրեց նրան։ Այնուհանդերձ, փառապանծ Ռոդրիգո դե Վիլվարն այն օրը վարվեց որպես արժամավոր և ազնիվ ասպետ։<br />
<br />
Լսելով այդ բակալավրը հեռացավ,<ref>Այստեղ Սերվանտեսը ինչ֊որ անհարթություն է երևան բերում, բակալավրն արդեն մեկնել էր նախքան դոն Կիխոտի և Սանչոյի վերջին բառարկությունը։</ref> ինչպես մենք արդեն ասացինք, առանց մի խոսք ասելու, իսկ դոն Կիխոտը կամեցավ ստուգել, իրա՞վ, որ սայլի վրա մարդկային մարմին է դրած։ Սանչոն, սակայն, նրան հետ կասեցրեց։<br />
<br />
― Սինյոր, ― ասաց նա, ― այս վտանգավոր արկածը ձերդ ողորմածության համար ավելի երջանիկ վախճան ունեցավ, քան բոլոր նախընթացները։ Բայց ձեր հաղթած և փախուստի ենթարկված մարդիկ կարող են թերևս, գլխի ընկնել, որ նրանց ընդամենը մի հատիկ մարդ է հաղթել։ Եվ հիմա, ամոթահար ու չար, նրանք դեռ ընդունակ կլինեն, գուցե վերադառնալու ու ձեր բուրդը գզելու։ Իմ էշը կանոնավոր վիճակում է, լեռները մոտ են, քաղցն իրեն զգալ է տալիս, ― ավելի լավ չէ՞ միթե արագ֊արագ հեռանանք այստեղից։ Մեռածին, ինչպես ասվում է, գերեզման, իսկ ապրողին՝ հաց։<br />
<br />
Եվ բռնելով էշի սանձը՝ նա առաջարկեց իր տիրոջը հետևել իրեն և վերջինս, գիտակցելով, որ Սանչոն արդարացի է, ճամփա ընկավ առանց որևէ առարկության։ Երկու բլուր անցնելուց հետո, նրանք շուտով դուրս եկան մի ընդարձակ, ամեն կողմից փակ դաշտ, որտեղ երկուսով էլ իջան։ Սանչոն վերցրեց իր էշի բեռը, ապա թե, մեկնվելով կանաչ խոտի վրա, ասպետն ու զինակիրը՝ ի հաստատումն կանոնի, որ լավագույն խոհարարը քաղցն է, իսկույն նախաճաշեցին, ճաշեցին, ընթրեցին, լցնելով իրենց ստամոքսը բազմաթիվ սառը խորտիկներով, որ եկեղեցական սինյորները (հազվադեպ իրենց մասին մոռացող) տանում էին իրենց հետևից, ջորու վրա։ Սակայն այստեղ նոր դժբախտություն հանդես եկավ, վատթարագույնը Սանչոյի համար, այսինքն՝ նրանք ոչ միայն գինի, այլ անգամ ջուր չունեին, որ կոկորդները թրջեն։ Այստեղ ծարավից պապակվող Սանչոն, նկատելով, որ դաշտը ծածկված է կարճ, թարմ խոտով, ասաց, ― իսկ թե ինչ, մենք կիմանանք հետևյալ գլխից։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XX==<br />
<br />
Չտեսնված և չլսված սխրագործության մասին, որ և ոչ մեկ հռչակավոր ասպետ աշխարհիս երեսին դեռ չի կատարել նվազ վտանգով, իրեն համար, քան կատարեց արի դոն Կիխոտ Լամանչեցին<br />
<br />
<br />
Պարզ բան է, սինյոր, այս խոտը վկայում է, որ ոչ հեռու պետք է աղբյուր կամ վտակ լինի, որ ոռոգում է իր ջրով։ Ուստի մի քիչ հեռու անցնենք և մենք, անշուշտ, բախտ կունենանք հագեցնելու այս սարսափելի ծարավը, որ, ճիշտն ասած, ամեն բանից խիստ է տանջում։<br />
<br />
Խորհուրդը դոն Կիխոտին դուր եկավ։ Նա բռնեց Ռոսինանտի սանձը, Սանչոն բռնեց էշի սանձը, նախապես բեռնելով նրա վրա ընթրիքի բոլոր մնացորդները և նրանք գնացին դաշտով կույրզկուրայն, որովհետև գիշերվա մութը խանգարում էր նրանց որևէ բան տեսնել։ Սակայն հազիվ էին նրանք երկու հարյուր քայլ անցել, որ նրանց ականջին հասավ վտակի աղմուկը, որ թափվում էր, կարծես թե, ահագին ու բարձր ժայռից։ Այդ աղմուկը նրանց սաստիկ ուրախացրեց։ Նրաք կանգ առան, որ ականջ դնեն, թե որտեղից է գալիս, բայց այստեղ նրանք լսեցին նոր դրմբոց, որը խանգարեց նրանց բավականությունը, մանավանդ Սանչոյինը, որ բնականից երկչոտ ու փոքրոգի էր։ Իրավ, նրանք ինչ֊որ հավասար հարվածներ լսեցին և կարծես թե եկաթի և շղթայի զնգզնգոց։ Այդ հնչյունները, միախառնվելով վտակի կատաղի դղրդյունին, ընդունակ էին ահ սաստել ամեն մեկի սրտին, բայց ոչ դոն Կիխոտի։ Ինչպես մենք արդեն ասացինք, գիշերը մութն էր, իսկ նրանք պատահաբար ծառերի տակով էին գնում, որոնց տերևները, օրորվելով քնքուշ քամուց, սոսափում էին կամացուկ ու ահասաստ։ Այդ ամենը միասին ― կտրված վայր, խավար, ջրի շառաչ, տերևների սոսափյուն ― ակամա ահ էին ներշնչում։ Սակայն նրանց սարսափն ավելի սաստկացավ, երբ որ նրանք համոզվեցին, որ հարվածները չեն դադարում, քամին չի թուլանում և լույսը դեռ չի բացվում։ Համ էլ նրանք չգիտեին, թե որտեղ են։ Բայց դոն Կիխոտը, մղղված իր աննկուն խիզախությամբ, թռավ Ռոստինանտի վրա, բռնեց վահանը, ճոճեց նիզակը և ասաց Սանչոյին․<br />
<br />
― Սանչո, բարեկամ, դու պետք է իմացած լինես, որ երկինքը հաճել է ինձ այս երկաթե դարում աշխարհ բերելու, որ ես ոսկե դարին, կամ թե ինչպես ոմանք արտահայտվում են, ոսկեջրած դարին հարություն տամ։ Ես այն մարդն եմ, որին վիճակված են վտանգներ, մեծամեծ գործեր և խիզախ սխրագործություններ։ Կրկնում եմ, ես այն մարդն եմ, որը պետք է հարություն տա Կլոր Սեղանի ասպետներին, Ֆրանսիայի տասներկու պերերին, Փառքի ինը այրերին, ինքն իրմով նսեմացնելով բոլոր Պլատիրներին, Տաբլանտներին, Օլիվանտներին, Տիրանտներին, Ֆեբերին և Բելյանիսներին և անցած ժամանակների հռչակավոր թափառական ասպետների գնդերին, որովհետև ես իմ կյանքում այնքան մեծ և զարմանալի մարտական սխրագործություն կկատարեմ, որ նրանց առջև կնսեմանան նրանց ամենափառավոր գործերը։ Նկտի՛ առ, իմ հավատարիմ և անձնվեր զինակիր, թե ի՜նչ մթամած է գիշերը, ի՜նչ անօրինակ է լռությունը, ի՜նչ խուլ ու անըմբռնելի են թոթովում տերևները, ի՜նչ ահասաստ է շաչում վտակը, որին որոնելու ելանք մենք և որը կասես թափվում ու գահավիժում է բարձրաբերձ Լուսի լեռներից։<ref>Ըստ Պտղոմեոսի, Լուսնի լեռները գտնվում են եթովպացիների երկրում, այդ լեռներից են սկիզբ առնում Նեղոսի փոթորկալի ակունքները։</ref> Ինչպե՜ս են խոցում ու խոշտանգում մեր լսողությունը այս անդադրում հարվածները։ Բոլոր այս երևույթները միասին վերցրած և յուրաքանչյուրը՝ առանձին, կարող են երկյուղ, ահ ու սարսափ ազդել իրեն իսկ Մարսի սրտին, առավել ևս նրանց, ովքեր սովոր չեն նման հանդիպումներին և արկածներին։ Սակայն, բոլոր այս իմ նկարագրած սարսափները արթնացնում ու բորբոքում են իմ արիությունը, և իմ սիրտը պատրաստ է դուրս թռչելու կրծքիցս ― այնքա՜ն ծարավի եմ նետվելու այս արկածի մեջ, որքան էլ նա դժվարին ներկայանա։ Ուստի մի քիչ ամրացրու Ռոսինանտի փորկապը և թող Աստված պահի քեզ։ Սպասի՛ր ինձ այստեղ երեք օր, ոչ ավել, և եթե այդ ժամկետում ես չվերադառնամ, դու կարող ես վերադառնալ գյուղ, իսկ անտեղից, իմ խաթեր համար, գնա Տոբոսո և հայտնիր իմ աննման տիրուհի Դուլսինեային, որ նրա գերի֊ասպետը կործանվեց, կամենալով սխրագործություն կատարել, որ իրեն արժանի դարձներ կոչվելու նրա ծառան։<br />
<br />
Լսելով իր տիրոջ այս խոսքերը՝ Սանչոն այնպես զգացվեց, որ սկսեց լաց լինել և ասաց․<br />
<br />
― Չեմ հասկանում, սինյոր, թե ձեր խելքին ինչո՞ւ է փչել այս սարսափելի արկածի մեջ ընկնելը։ Հիմա գիշեր է, մեզ այստեղ ոչ ոք չի տեսնում և մենք շատ լավ կարող ենք մի կողմ ծռել և խուսափել վտանգից, անգամ եթե երեք օր էլ խմելու բան չունենանք։ Եվ քանի որ ոչ ոք այդ չի տեսնում, ոչ ոք մեզ վախկոտ չի համարի, մանավանդ որ մեր գյուղական քահանան, որին ձերդ ողորմածությունը շատ լավ ճանչում է, քանիցս, հիշում եմ, իր քարոզներում ասում էր՝ ով որ խցկվում է վտանգի մեջ, նա վտանգի՛ց էլ կմեռնի։ Ուստի պետք չէ փորձել Աստծուն, նետվելով անխոհեմ ձեռնարկությունների մեջ, որտեղից հրաշքով միայն կարելի է սաղ դուրս պրծնել։ Բավական է, որ երկինքը ձերդ ողորմածությանը փրկեց վերմակի վրա վեր֊վեր թռցնելուց, որին ես ենթարկվեցի և թույլ տվեց, որ հաղթական, ողջ և առողջ դուրս գաք ննջեցյալին ուղեկցող թշնամիների խմբից։ Եթե այս ամենը չի շարժում ու մեղմացնում ձեր խիստ սիրտը, ապա թող շարժի ահա թե ինչը՝ իմացած եղեք և հավատացած, որ հազիվ ինձ դուք այստեղ թողնեք, ապա ես ահից հոգիս կտամ հենց առաջին իսկ մարդուն, ով որ խնդրի։ Ես թողել եմ ծննդավայրս, կնոջս ու երեխաներիս, որպեսզի ծառայեմ ձերդ ողորմածությանը, հուսալով, որ այդ գործում ես չեմ կորցնի, այլ կշահեմ։ Բայց, ինչպես ասվում է, ագահությունը պատռում է պարկը։ Ագահությունը կործանեց բոլոր իմ հույսերը այն իսկ վայրկյանին, եր ես առանձնապես հույս ունեի ստանալու անիծյալ, չարաբաստիկ կղզին, որ ձերդ ողորմածությունը քանիցս ինձ խոստացել է, իսկ դուք, դրա փոխարեն, ուզում եք ինձ լքել մարդկային բնակավայրից այսքան հեռավոր մի տեղում։ Աստծու սիրուն, տեր իմ, ինձ այդպիսի ցավ միք հասցնի։ Եվ եթե ձերդ ողորմածությունը համաձայն չէ բոլորովին հրաժարվելու այդ ձեռնարկությունից, ապա հետաձգեցեք գոնե մինչև առավոտ։ Ախր, եթե միայն գիտությունը, որ ես ուսումնասիրել եմ հովիվ եղածս ժամաակ, ինձ չի խաբում, ապա մինչև լուսաբաց մնացել է ոչ ավել, քան երեք ժամ, որովհետև Փոքր Արջի բերանը շիտակ մեր գլխի վերև է, իսկ նրա ձախ թաթի գծից երևում է, որ հիմա կեսգիշեր է։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս կարող ես դու, Սանչո, ― հարցրեց դոն Կիխոտը, ― տեսնել, թե որտեղից է անցկենում այդ գիծը և որտեղ է բերանը կամ ծոծրակը, որոնց մաասին դու դատում ես։ Չէ՞ որ գիշերն այնքան խավար է, որ երկնքում ոչ մի աստղ չի երևում։<br />
<br />
― Այդ մեկը ճիշտ է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― բայց երկյուղը շատ աչք ունի և տեսնում է այն, ինչ հողի տակ է և առավել ևս այն, ինչ երկնքի վրա է։ Ասենք, առողջ դատելով, առանց այն էլ պարզ է, որ լուսաբացը հեռու չէ։<br />
<br />
― Լույսը թող բացվի, երբ որ քեֆը տա, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― միայն թե իմ մասին ո՛չ հիմա, ո՛չ էլ ապագայում ոչ ոք չասի, թե մեկն ու մեկի արցունքն ու աղերսանքը ինձ հետ պահեցին իմ ասպետական պարտքը կատարելուց։ Ուստի խնդրում եմ քեզնից, Սանչո, լռի՛ր։ Տերը, որ դրել է իմ սրտում այս չտեսնված և ահավոր արկածի մեջ ընկնելու ցանկությունը, կհոգա իմ ողջության մասին և կմխիթարի քո վիշտը։ Քեզնից միայն պահանջվում է, որ դու Ռոսինանտի փորկապը քաշես և ինձ այստեղ սպասես։ Իսկ ես շուտով կվերադառնամ ― կենդանի թե մեռած։<br />
<br />
Տեսնելով, որ տիրոջ վճիռն անդրդվելի է, և որ իր բոլոր արցունքները, խորհուրդներն ու աղերսանքն անզոր են, Սանչոն որոշեց խորամանկություն բանեցնել և աշխատել նրան մի կերպ ուշացնել մինչև առավոտ։ Ուստի Ռոսինանտի փորկապերը պնդացնելուց նա ճարպիկ ու աննկատ կերպով էշի սանձով կապեց նրա հետի ոտները, այնպես որ երբ դոն Կիխոտը հեծավ ձին, չկարողացավ տեղից շարժվել։ Համոզվելով, որ իր հնարագիտությունը գլուխ եկավ, Սանչո Պանսան ասաց․<br />
<br />
Դե, տեսնո՞ւմ եք, սինյոր, երկինքը իմ արցունքներն ու աղերսանքները տեսնելով, ինձ խղճաց և այնպես արեց, որ Ռոսինանտը չի կարողանում շարժվել։ Եթե դուք համառեք, խթանեք ու խփեք նրան, դրանով դուք բախտին մարտի կոչ արած կլինեք և, ինչպես ասում են, սմբակով քացի կտաք մեխին։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը հուսակտուր էր լինում՝ ինչքան շատ էր խթանում ձիուն, այնքան քիչ էր հաջողվում նրան տեղից շարժել։ Գլխի չընկնելով, որ Ռոսինանտի ոտները կարող են կապած լինել, նա որոշեց հաշտվել և սպասել կամ լուսաբացին, կամ այն վայրկյանին, երբ իր ձին ճամփա ընկնի։ Հաստատ համոզված լինելով, որ այս անհաջողությունն առաջ է եկել ուրիշ պատճառով և ոչ երբեք Սանչոյի խորամանկությունից, նա ասաց․<br />
<br />
― Էհ, ի՜նչ արած, Սանչո։ Քանի որ Ռոսինանտը չի կարող շարժվել, հարկադրված եմ սպասել, մինչև որ երկնքում խնդա արշալույսը, թեև ես ողբում եմ նրա գալստյան դանդաղկոտությունը։<br />
<br />
― Ողբալու կարիք չկա, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես կզբաղեցնեմ ձերդ ողորմածությանը և մինչև առավոտ ձեզ ամեն տեսակ պատմություններ կանեմ, եթե միայն դուք չեք կամենում ձիուց իջնել և մի քիչ նիրհել կանաչ խոտի վրա ըստ թափառական ասպետների սովորության, որպեսզի, երբ որ հասնի գալիք աննման արկածի օրն ու ժամը, դուք ավելի աշխույժ զգաք ձեզ։<br />
<br />
― Ո՞ւմ ես առաջարկում ձիուց իջնել և ննջել, ― առարկեց դոն Կիխոտը։ ― Մի՞թե դու կարծում ես, որ ես այն ասպետների թվին եմ պատկանում, որոնք հանգստանում են վտանգի պահին։ Ինքդ քնիր, ― դու հենց քնելու համար էլ ծնված ես, կամ թե արա, ինչ որ խելքիդ փչի, իսկ ես կանեմ այն, ինչ որ, իմ կարծիքով, ավելի վայել է իմ կոչմանը։<br />
<br />
― Մի՛ք բարկանա, ձերդ ողորմածություն, տեր իմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես այդ հենց այնպես, խոսք֊օրինակ ասացի։<br />
<br />
Եվ մոտենալով իր տիրոջը, նա մի ձեռքը դրեց թամքի առջևի գլխին, մյուսը՝ հետևի և սղմվեց դոն Կիխոտի ձախ ազդրին, վախենալով անգամ մի թիզ հեռանալ նրանից ― այդքան ահաբեկել էին նրան համաչափ հարվածները, որոնց ձայնն անընդհատ հասնում էր նրանց։ Դոն Կիխոտը խնդրեց, որ նա կատարի իր խոստումը և զբաղեցնելու համար պատմի իրեն որևէ պատմություն։ Սանչո Պանսան դրան պատասխանեց, որ սիրով կաներ այդ, եթե այն դղրդողը նրան չվախեցներ։<br />
<br />
― Բայց էլի՛ կաշխատեմ ձեզ համար մի պատմություն անել, եթե միայն ինձ հաջողվի ավարտել և ոչ ոք ինձ չխանգարի, դուք կտեսնեք, որ ավելի լավ պատմություն աշխարհիս երեսին չի լինի։ Ուշադրությամբ ականջ դրեք, ձերդ ողորմածություն, ես սկսում եմ։ Դե, եղածը եղել է։ Թե լավ բան պատահի, թող բարին բոլորինը լինի, թե չար բան՝ ապա նրան, որ ինքը չարն է որոնում։<ref>Բավականին տարածված նախապատում, որով հեքիաթասածները սկսում էին իրենց հեքիաթները։</ref> Եվ նկատեցեք, ձերդ ողորմածություն, տեր իմ, որ հին մարդիկ իրենց հեքիաթներում չէին սկսում ոնց որ լինի, այլ անպատճառ հռովմայեցի Կատոն Ցոնցորինի ասությամբ, թե «իսկ չարը նրան, ով ինքը չարն է որոնում»։ Այս խոսքերը մեզ հարմար են գալիս, ոնց որ մատանին՝ մատին։ Ի՜նչ կլիներ, ձերդ ողորմածությունը հանգիստ նստեր և չթափառեր չարի որոնումներում։ Ավելի լավ չէ՞ր լինի մենք ուրիշ ճամփով վերադառնայինք, քանի որ մեզ ոչ ոք չի հարկադրում հենց այս ճանապարհով գնալ, որտեղ ամեն կողմից մեզ վրա ամեն տեսակ սարսափներ են խուժում։<br />
<br />
― Շարունակիր քո պատմությունը, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― իսկ թե ինչ ճամփով կերթանք մենք ― այդ թող ինձ։<br />
<br />
― Շարունակում եմ, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Էստրամադուրայի մի շենում այծերի մի հովիվ էր ապրում, այլ կերպ ասած՝ այծարած և այդ այծարածի կամ այծերի հովվի անունը, ինչպես իմ պատմությունը պատմում է, Լոպե Ռուիս էր և այդ իսկ Լոպե Ռուիսը սիրահարված էր մի հովվուհու, որի անունը Տորրալբա էր և այդ Տորրալբա անունով հովվուհին մի հարուստ անասնապահի աղջիկ էր, իսկ այդ հարուստ անասնապահը․․․<br />
<br />
― Եթե դու քո պատմությունն այդ ձևով անելու լինես, Սանչո, ― ընդհատեց դոն Կիխոտը, ― և ամեն խոսք երկու անգամ կրկնես, ապա դու երկու օրում էլ չես ավարտի։ Պատմիր կապակցված և կարգին, խելացի մարդու նման, թե չէ՝ լռի՛ր։<br />
<br />
― Ախր ես ճիշտ և ճիշտ այնպես եմ պատմում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ինչպես այդ հեքիաթները պատմում են մեր գյուղում։ Այլ կերպ պատմել ես չգիտեմ, ասենք՝ ձերդ ողորմածությունը չպետք է պահանջի, որ ես նոր սովորություններ մուծեմ։<br />
<br />
― Դե, գիտցածիդ պե՛ս պատմիր, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և շարունակիր, քանի որ ինձ վիճակված է քեզ լսել։<br />
<br />
― Ահա, իմ թանկագին սինյոր, ― շարունակեց Սանչոն, ― այդ հովիվը, ինչպես ես արդեն ձեզ զեկուցեցի, սիրահարված էր Տորրալբա հովվուհուն։ Սա էլ հաստլիկ աղջիկ էր, ըմբոստ ու մի քիչ տղամարդու նման, որովհետև բեղեր էին դուրս եկել ― հիմա էլ ոնց որ առջևս կանգնած լինի։<br />
<br />
― Մի՞թե դու նրան ճանաչելիս ես եղել, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ասենք՝ ես նրան ճանաչելիս չեմ եղել, ― պատասխանեց Սանչոն, ― բայց ինձ այս պատմությունն անող մարդը հավատացնում էր, որ այս ամենը եղելություն է և զուտ ճշմարտություն, և որ եթե ես մեկն ու մեկին այս պատմությունն անելու լինեմ, ապա կարող եմ ազատ կերպով հավատացնել և երդվել, որ ինքս եմ ամեն ինչ տեսել սեփական աչքերով։ Ահա, ժամանակն անցնում էր, հա՛ անցնում, իսկ սատանան, որ, ինչպես հայտնի է, չի նիրհում և ամենուրեք մուռտառում է, այնպես սարքեց, որ հովվի սերը շուռ եկավ, ամեհի չարություն և ատելություն դառավ։ Չար լեզուներն ասում էին, թե դա այն պատճառով է պատահել, որ աղջիկը տղին խանդի տեղիք էր տալիս, հաճախ չափը չիմանալով և թույլատրվածի սահմաններն անցնելով։ Եվ այդ պահից հովիվը նրան այնքան ատեց, որ որոշեց թողնել գյուղը, որ աչքը չտեսնի նրան և հեռանալ այնպիսի կողմեր, որտեղ նրա հետքն էլ չի լինի։ Իսկ Տորրալբան հենց որ նկատեց, որ նա զզվում է իրենից, այնպես սիրահարվեց նրան, ինչպես առաջ երբեք նրան չէր սիրել։<br />
<br />
― Այդպես է կանանց բնածին հատկությունը, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― մերժել նրանց, ովքեր նրանց սիրում են և սիրել նրանց, ովքեր նրանց ատում են։ Շարունակի՛ր Սանչո։<br />
<br />
― Այնպես եղավ, որ հովիվն իր վճիռը կենսագործեց և, առնելով իր այծերին, գնաց Էստրամադուրայի դաշտերը, Փորթուգալական թագավորության կողմերը։ Իմանալով այդ՝ Տորրալբան գնաց նրա հետևից և երկար այդպես ոտով գնաց՝ բոպիկ, ցուպը ձեռքին, մաղախը ուսին։ Իսկ նրա մաղախի մեջ, ինչպես ասում էին, հայելու մի կտոր կար, սանրի կտոր և մի սրվակ ինչ֊որ դեղ, ասենք, այդ կարևոր չէ, թե ինչ է եղել մեջը ― ես հիմա բնավ մտադիր չեմ ստուգելու, ― միայն այն կասեմ, որ ինչպես պատմում են, մեր հովիվը իր հոտի հետ մոտեցավ Գվադիանա գետին, իսկ այն պահին գետը վարար է եղել և ջուրը դուրս է եկել ափերից և այն տեղում, որտեղ հասել էր հովիվը, ոչ նավակ կար, ոչ լաստ և մարդ չկար, որ գետն անցկացներ իրեն ու իր հոտը։ Այդ բանը նրան շատ վշտացրեց, որովհետև նա տեսել էր, որ Տարրալբան արդեն մոտենալու վրա է և իսկույն կսկսի նրա զահլեն տանել իր աղերսներով ու արցունքներով։ Սկսեց նա դես֊դեն նայել և վերջապես մի ձկնորս տեսավ այնքան փոքրիկ մի նավակում, որ մեջը միայն մի մարդ կարող էր տեղավորվել և մի այծ։ Բայց ի՜նչ արած։ Նա խոսեց ձկնորսի հետ և պայմանավորվեց, որ նա կփոխադրի և՛ իրեն, և՛ իր երեք հարյուր այծերին։ Ձկնորսը նստեց նավակը և փոխադրեց մեկ այծ, ապա վերադարձավ և փոխադրեց երկորդը, հետո դարձյալ վերադարձավ և փոխադրեց երրորդը․․․ Մի լավ համարեցեք, ձերդ ողորմածություն, քանի այծ նա փոխադրեց մյուս ափը, որովհետև եթե դուք մել այծ ավելի կամ պակաս համարեք, իմ պատմությունը հենց այստեղ էլ կվերջանա, և ես այլևս չեմ կարողանա մի բառ անգամ ավելացնել։ Դե, ես շարունակում եմ՝ դիմացի ափը ճահճոտ էր և սկլուն, այնպես որ ամեն փոխադրության համար ձկնորսը շատ ժամանակ էր կորցնում։ Այնուհանդերձ, նա մի այծ էր փոխադրեց, հետո էլի մեկը և մեկն է՛լ․․․<br />
<br />
― Միանգամից ասա, որ նա բոլորն էլ փոխադրեց, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և բավական է մեկ ափից մյուսը գնաս֊գաս, թե չէ ա՛յդ եղանակով մի ամբողջ տարի դու նրանց չես փոխադրի։<br />
<br />
― Իսկ մինչև հիմա քանի՞սն են փոխադրված, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Սատանան գիտե, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ինչ որ ասում էի, այն էլ դուրս եկավ,՝ ահա՛, դուք հաշիվը կորցրիք։ Աստված վկա, այստեղ իմ պատմությունն ավարտված է, և շարունակություն չի լինի։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս հնարավոր է այդ, ― առարկեց դոն Կիխոտը։ ― Մի՞թե քո պատմության համար այնքան կարևոր է ճշգրիտ իմանալ, թե քանի այծ է եղել փոխադրված և մի՞թե հաշիվ անելիս եթե մեկ այծ բաց թողնելու լինես, դու այլևս չես կարող շարունակել։<br />
<br />
― Չէ, սինյոր, ոչ մի կերպ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որովհետև այդ վայրկյանին, որ ես խնդրեցի ձերդ ողորմածությունից ինձ ասել, թե քանի այծ է փոխադրված եղել, իսկ դուք ինձ պատասխանեցիք, թե չգիտեք, իսկույն ևեթ իմ հիշողությունից դուրս թռավ այն ամենը, ինչ որ դեռևս մնացել էր ձեզ պատմեմ, ― իսկ, Աստված վկա, շարունակությունը շատ հետաքրքրական և զվարճալի էր։<br />
<br />
― Ասել է թե, ― հարցրեց դոն Կիխոտը, ― քո պատմությունը հասավ իր վախճանի՞ն։<br />
<br />
― Այո՛, վախճանվեց, ինչպես իմ հանգուցյալ մայրը, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ճիշտն ասեմ քեզ, ― շարունակեց դոն Կիխոտը, ― դու ինձ ամենաարտասովոր հեքիաթներից, վեպերից կամ պատմություններից մեկը պատմեցիր, որ երբևիցե հնարված են եղել աշխարհիս երեսին, և ոչ ոք իր կյանքում չի լսի և չի կարողանա լսել մի վեպ որ այդպես սկսվի և ընդհատվի։ Ասենք՝ ես ուրիշ բան չէի էլ սպասում քո նուրբ խելքից և բնավ չեմ զարմանում՝ երևի թե այդ անդադրում հարվածները մթագնել են քո բանականությունը։<br />
<br />
― Ամեն ինչ կարող է պատահել, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Գիտեմ միայն, որ պատմության վերջը հասավ, որովհետև նա միշտ վերջանում է, հենց որ մեկնումեկը սխալվում է փոխադրված այծերի հաշվում։<br />
<br />
― Էհ, թող վերջանա, բարին հետը, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― իսկ հիմա տեսնենք, կհամաձայնի՞ Ռոսինանտը տեղից շարժվել։<br />
<br />
Նա նորից սկսեց խթանել ձիուն, բայց ձին միայն քացի էր տալիս, առանց տեղից շարժվելու՝ այնպես ամուր էին փաթաթված նրա ոտները։<br />
<br />
Այստեղ պատահեց հետևյալը՝ նրանի՞ց էր արդյոք, որ Սանչոյի վրա ազդել էր վաղորդյան քամին, թե՞ նրանից, որ նա նախապես փոր լուծող բան էր կերել, կամ թե, վերջապես, նա պարզապես բնական պահանջ զգաց (մի բան, որ թերևս, ամենից ճիշտն է), միայն թե հանկարծակի նա բռնվեց սաստիկ ցանկությամբ անելու այն, ինչ որ նրա փոխարեն ոչ ոք չի կարող անել։ Սակայն նրա սիրտը այնպիսի մեծ երկյուղ էր պատել, որ նա չխիզախեց մի թիզ անգամ հեռանալ իր տիրոջից։ Մյուս կողմից՝ իր ցանկությունը չբավարարելու մասին մտածելն անգամ անկարելի էր։ Եվ ահա թե նա ինչպես դուրս եկավ այդ դժվարությունից։ Նա բաց թողեց աջ ձեռքը, որով բռնել էր թամքի հետևի գլուխը, կամացուկ, անշշուկ արձակեց իր վարտիքի թելը, որից հետո վարտիքն իսկույն վայր իջավ մինչև ոտների կրունկները, ապա նա հնարավոր զգուշությամբ բարձրացրեց շապիկը և դուրս ցցեց օդի մեջ իր երկու կիսանդրիները, որ փոքրիկ ծավալ չունեին։ Երբ որ այդ ամենը կատարված էր և Սանչոյին թվում էր, որ գլխավոր դժվարությունը հաղթահարված է և որ նա գրեթե դուրս է պրծել իր ծանր ու տանջալի դրությունից, մի նոր դժվարություն, ավելի վատթարը, երևան եկավ․ նա երկյուղ կրեց, որ միգուցե չաջողի իր գործն անել առանց աղմուկի և տրաքոցի, ուստի ատամները պինդ սղմեց իրար, գլուխը խրեց ուսերի մեջ և բոլոր ոժով աշխատում էր շունչը պահել։ Սակայն չնայած այդ ջանքերին, նրա բախտը չբերեց և վերջանալու վրա նա մի թեթև ձայն հանեց, որ բնավ նման չէր այն հնչյուններին, որ նրան այդքան սարսափեցնում էին։ Այն լսելով, դոն Կիխոտը հարցրեց․<br />
<br />
― Այդ ի՞նչ հնչյուն էր, Սանչո։<br />
<br />
― Չգիտեմ, սինյոր, ― պատասխանեց նա։ Երևի դա էլ նոր բան է, ախր, արկածներն ու չարաբախտությունները բոլորը միասին են գալիս։<br />
<br />
Ապա նա նորից վճռեց փորձել իր բախտը և ամեն ինչ այնպես հաջող վերջացավ, որ նա անաղմուկ և առանց նոր տագնապների վերջապես ազատվեց նրան այնքան կեղեքող ծանրությունից։ Սակայն դոն Կիխոտի հոտառությունը պակաս չէր զարգացած, քան լսողությունը, իսկ Սանչոն հենց նրա կողքին էր կանգնած, ասես կարած լիներ նրա կողին, այնպես որ գոլորշին բարձրանում էր ուղիղ գծով համարյա մեր ասպետւ վրա։ Ուստի չէր կարող պատահել, որ դոն Կիխոտի քթին բան չհասներ, որը, հոտը առնելով, շտապեց պաշտպանվել, մատներով բռնելով քիթը և մի քիչ քթի միջով ասաց Սանչոյին․<br />
<br />
― Թվում է, ինձ, Սանչո, որ դու սաստիկ վախեցել ես։<br />
<br />
― Որ վախեցել եմ՝ դա ճիշտ է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― միայն թե ինչո՞ւ է ձերդ ողորմածությունը հիմա նկատում այդ և ոչ առաջ։<br />
<br />
― Որովհետև դեռ երբեք քեզնից այսքան ուժեղ հոտ չի եկել, ինչպես հիմա, այն էլ ոչ անուշ հոտ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Դա միանգամայն հնարավոր է, ― ասաց Սանչոն, ― Միայն թե մեղքը իմը չէ, այլ ձերդ ողորմածությանը, ինչո՞ւ եք ինձ տարաժամ և ոչ բանուկ ճամփաներով քարշ տալիս։<br />
<br />
― Ապա, բարեկամ, մի կողմ քաշվիր, երեք կամ չորս քայլ հեռու, ― ասաց դոն Կիխոտը, շարունակելով քիթը մատներով բռնած պահել, ― և այսուհետև քեզ հավաք պահիր և մի մոռանա, որ դու պիտի հարգանքով վերաբերվես ինձ։ Ես չափազանց ազատ եմ հետդ խոսում, և դա հրում է քեզ դեպի անպարկեշտություն։<br />
<br />
― Գրազ կգամ, ― բացականչեց Սանչոն, ― որ ձերդ ողորմածություը կարծում է, թե ես մի բան եմ արել, որ չի կարելի։<br />
<br />
― Ավելի լավ է ձեռք չտալ այն, ինչ որ դու արել ես, Սանչո բարեկամ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Այս և նման զրույցներով տերն ու ծառան գիշերը անց կացրին։ Եվ երբ որ Սանչոն տեսավ, թե ուր որ է՝ օրը կծագի, նա թաքուն արձակեց Ռոսինանտի ոտները և կապեց իր վարտիքը։ Թեև Ռոսինանտը բնականից երբեք տաք ձի չի եղել, բայց հիմա, իրեն ազատ զգալով, նա, ասես, ուրախացավ և գլուխը թափ տվեց։ Ցատկելը նա չէր ցատկում, որովհետև, թող վիրավորական չլինի նրա համար ասել, չէր կարողանում։ Իսկ դոն Կիխոտը, տեսնելով, որ ձին շարժվեց, բարի նշան համարեց այդ և վճռեց, որ այդ նշանը կոչում է նրան ահավոր սխրագործություն կատարելու։ Մինչ այս, մինչ այն, լույսը բացվեց, և երբ որ շուրջը ամեն ինչ պարզ տեսանելի դառավ, դոն Կիխոտը համոզվեց, որ գտնվում է շագանակի բարձր ծառերի տակ, որոնք թանձր ստվեր են գցում։ Նա լսում էր, որ հարվածները տակավին չեն դադարում, բայց թե որտեղի՞ց են գալիս ― չէր երևում։ Այդ պատճառով, այլևս առանց հապաղելու, նա խթանեց Ռոսինանտի կողերը և երկրորդ անգամ հրաժեշտ տալով Սանչոյին, ինչպես և առաջին անգամը, հրամայեց, որ իրեն ամենաշատը երեք օր սպասի։ Իսկ եթե երեք օրից ինքը վերադառնալու չլինի, ապա դա պետք է նշանակի, որ Աստված հաճել է խլել նրա օրերը այս վտանգավոր արկածում։ Ապա նա կրկնեց Սանչոյին, որ նա պետք է զեկուցի իր անունից տեղեկացնի տիրուհի Դուլսինեային և խնդրեց, որ նա անհանգիստ չլինի իր աշխատանքի վարձի համար, որովհետև տնից դուրս գալուց առաջ ինքը կազմել է իր կտակը, որի համաձայն Սանչոյի ռոճիկը լրիվ կվճարվի նրա ծառայության ամբողջ ժամանակի համար։ Իսկ եթե նրա տերը այս վտանգներից ողջ և առողջ դուրս գա, Սանչոն կարող է իրեն խոստացված կղզու ստացումը միանգամայն ապահով համարել։ Կրկին լսելով իր բարի տիրոջ խճալի խոսակցությունները, Սանչոն կրկին անգամ լաց եղավ և վճռեց նրան չլքել մինչև վերջ, մինչև նրա ձեռնարկի ավարտումը։ (Այս արցունքներից և Սանչո Պանսայի այնքան մեծահոգի վճռից այս պատմության հեղինակը հետևցնում է, որ նա ստոր ծագում չի ունեցել և որ համենայն դեպս հին քրիստոնեական տոհմի է պատկանելիս եղել):<br />
<br />
Սանչոյի համակրանքը շարժեց նրա սիրտը, բայց ոչ այն աստիճան, որ հարկադրեր նրան հայտնաբերել հոգու որևէ թուլություն։ Ընդհակառակը, նա ճիգ արեց, որ իր հոգեվիճակը թաքցնի և այն կողմը դիմեց, որտեղից, ինչպես նրան թվում էր, հարվածների ձայներն ու վտակի շրխկոցն էին գալիս։ Սանչոն հետևում էր նրան ոտով, ըստ սովորականին, հետևից քաշելով իր էշին ― այդ հավերժական ուղեկցին բախտի թե դժբախտության պահին։ Շագանակի և այլ սաղարթախիտ ծառերի ստվերի միջով բավական տարածություն անցնելուց հետո նրանք մի փոքրիկ դաշտ դուրս եկան, որ փռվել էր բարձր ժայռերի տակ, որոնց գագաթից գահավիժում էր ահագին մի ջրվեժ։ Այդ ժայռերի տակ մի քանի աղքատիկ տնակներ էին պատսպարվել, որոնք ոչ այնքան տան էին նմանում, որքան ինչ֊որ շենքերի փլատակների, և հիմա պարզ դարձավ, որ աղմուկն ու դղրդոցը տակավին չդադարող հարվածների, հենց այն տեղից են դուրս գալիս։ Ռոսինանտը վախեցավ ջրվեժի շաչյունից և հարվածներից, բայց դոն Կիխոտը, նրան հանգստացնելով, կամաց֊կամաց մոտեցավ տնակներին, ի բոլոր սրտե իրեն պահ տալով իր տիրուհուն, աղերսելով նրա պաշտպանությունը այս ահավոր ձեռնարկում, միաժամանակ խնդրելով տեր Աստծուց, որ իրեն չմոռանա։ Սանչոն նրանից հետ չմնաց։ Նա բոլոր ուժերով ձգում էր պարանոցը և Ռոսինանտի ոտների արանքից աչք ածում, հուսով, որ վերջապես կտեսնի այն, ինչ իրեն այնքան ահ ու տագնապ էր ազդել։ Նրանք անցան մոտ հարյուր քայլ, շրջեցին ժայռի դուրս ցցված կողը և այստեղ բացեիբաց նրանց աչքերին բացվեց ահասաստ և սարսափելի աղմուկի պատճառը, որ ողջ գիշերը նրանց ահ ու տագնապի մեջ էր պահել։ Դա ոչ այլ ինչ էր (մի՛ բարկանար ու նեղանար, ընթերցող), բայց եթե մահուդ գործող մուրճեր, որ իրենց փոխեփոխ հարվածներով այդպիսի դղրդյուն էին հանում։<br />
<br />
Տեսնելով այդ բանը, դոն Կիխոտը գլխից մինչև կրունկները փետացավ ու քարացավ։ Սանչոն աչքը գցեց նրա վրա և տեսավ, որ իր տերը գլուխը կախ էր արել և ծայր աստիճան շփոթված տեսք ունի։ Իսկ դոն Կիխոտն, իր հերթին, նայեց Սանչոյին և տեսավ, որ նա ուռցրել է իր թշերը, որ նա խեղդվում է ծիծաղից և որ ըստ երևույթին նա քիչ է մնում ծիծաղից տրաքի։ Ինչքան էլ ուժգին էր նրա տրտմությունը, բայց տեսնելով Սանչոյին նա խնդաց։ Իսկ Սանչոն, հենց որ տեսավ, որ իր տերը խնդում է, այնպես ծիծաղեց, որ ստիպված էր կողերը հուպ տալ բռունցնքերով, որ ծիծաղից երկու կտոր չդառնա։ Մի չորս անգամ նա հանգստացավ և դարձյալ ծիծաղը բռնեց ոչ պակաս թափով, այնպես որ դոն Կիխոտը պատրաստ էր ինքն իրեն բոլոր սատանաների մոտ ուղարկել։ Սակայն ավելի սաստիկ բարկացավ նա, երբ որ Սանչոն սկսեց ծաղրել։<br />
<br />
― Դու պետք է իմացած լինես, Սանչո բարեկամ, որ երկինքը հաճել է ինձ աշխարհ բերել մեր այս երկաթե դարում, որպեսզի ես հարություն տամ ոսկեջրած կամ ոսկե դարին։ Ես այն մարդն եմ, որին վիճակված են մեծամեծ գործեր և խիզախ սխրագործություններ։<br />
<br />
Եվ, շարունակելով այս եղանակով, դոն Կիխոտը կրկնեց Սանչոյին գրեթե իր ողջ ճառը, որ արտասանեց առաջին անգամ լսելով այս սարսափելի հարվածները։ Տեսնելով, որ Սանչոն չարախնդաց է լինում, դոն Կիխոտը նեղացավ և այնպես բարկացավ, որ բարձրացրեց իր նիզակը և մի երկու անգամ խփեց խեղճի մեջքին։ Եթե այս հարվածները Սանչոյի մեջքին դիպած չլինեին, այլ գլխին, դոն Կիխոտը կարող էր այլևս նեղություն չկրել նրան ռոճիկ տալու, եթե միայն չցանկանար վճարելու նրա ժառանգներին։ Սակայն Սանչոն, նկատելով, որ իր կատակները լավ հետևանք չեն ունենում և վախենալով, որ իր տերը կարող է դեռ շարունակել ծեծը, մեծ խոնարհությամբ ասաց․<br />
<br />
― Հանգստացեք, ձերդ ողորմածություն։ Երդվում եմ Աստուծով, որ ես հանաք արի։<br />
<br />
― Դրա համար էլ ես կատակ չեմ անում, որ դուք հանաք եք անում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ապա մոտ եկեք, սինյոր հանաքչի։ Եթե մահուդ գործելու մուրճերի փոխարեն մեր առջև ուրիշ վտանգավոր արկած լիներ, մի՞թե ձեզ թվում է, որ ես բավականաչափ արիություն չէի հայտնաբերի, որպեսզի սկսեի և ավարտեի այդ գործը։ Մի՞թե ես՝ ասպետս, պարտավոր եմ զանազանել հնչյունները և և որոշել՝ մահուդ գործելու մուրճեր են, թե այլ բան։ Մանավանդ որ, ճիշտն ասած, ես իմ օրում այդ մուրճերը տեսած չկամ, մինչդեռ դուք, անարգ տղամարդ, ծնվել և մեծացել եք այդպիսի առարկաների մեջ։ Ոչ, դուք ավելի լավ է այնպես անեք, որպեսզի այդ վեց մուրճը վեց հսկա դառանան և որպեսզի նրանք հերթով, կամ բոլորը միասին, վրա տան ինձ վրա։ Եթե նրանք գլխիվայր օդը չցնդեն, ապա ծաղրեցեք ինձ, որքան կամենաք։<br />
<br />
― Լա՜վ, սինյոր իմ, ― ասաց Սանչոն, ― խոստովանում եմ, որ կամենալով կատակել, ես չափն անցա։ Էհ, հիմա մենք հաշտվենք, (և տա Աստված, որ բոլոր գալիք արկածներից դուք նույնքան ողջ ու առողջ դուրս գաք, ինչպես հիմա, ասացեք ինձ, ձերդ ողորմածություն՝ մի՞թե ծիծաղելի չէ, և մի՞թե չարժե, որ հետո մենք պատմենք, թե ի՜նչ սաստիկ մենք վախեցանք։ Առնվազն, ինչպես վախեցա ես․ գալով ձերդ ողորմածությանը, ապա չէ՞ որ ինձ հայտնի է, որ դուք չգիտեք և չեք ըմբռնում, թե ահը ինչ բան է։<br />
<br />
― Ես բնավ չեմ ժխտում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որ մեզ պատահածը արժանի է ծիծաղի, սակայն պատմել ― բնավ պետք չէ, որովհետև բոլոր մարդիկ բավականաչափ խելացի չեն, որ բանը ճիշտ հասկանան։<br />
<br />
― Համենայն դեպս, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ձերդ ողորմածությունը լավ է նիզակը գործ ածում․ դուք նշան էիք դրել իմ գլխին և դիպաք մեջքիս միմիայն շնորհիվ Աստծու և այն ճարպկության, որով ինձ աջողեց մի կողմ թռչել։ Է, դե լավ, լվացքից ամեն բան կմաքրվի, զուր չի ասում առածը՝ ով որ սաստիկ սիրում է, նա սաստիկ էլ խփում է։ Իսկ ազնիվ սինյորները հենց որ հայհոյում են ծառային, իսկույն ևեթ նրան նոր վարտիք են նվիրում։ Իսկ թե թափառական ասպետներն ինչ են նվիրում իրենց ծառաներին նրանց մի լավ քյոթագ տալուց հետո ― չգիտեմ։ Ծեծին չի՞ հետևում արդյոք կղզի կամ որևէ թագավորություն ցամաքի վրա։<br />
<br />
― Ինչ կա որ, բախտը կարող է գործը այնպես շուռ տալ, որ քո բոլոր խոսքերը ճշմարտություն դուրս գան, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Ների՛ր ինձ պատահածի համար, որովհետև դու խելացի մարդ ես և գիտես, որ մենք չենք իշխում մեր առաջին շարժումների վրա։ Իսկ գալիքի համար թող դա նախազգուշացում լինի, զգուշացիր և զսպիր քեզ ավելորդ խոսակցություններից ինձ հետ, որովհետև, թեև ես անհաշիվ բանականությամբ ասպետական վեպեր եմ կարդացել, բայց նրանցից և ոչ մեկում չեմ հանդիպել, որ զինակիրն այնքան շատ խոսեր իր տիրոջ հետ, ինչքան դու՝ ինձ հետ։ Եվ ճիշտ՝ ես կարծում եմ, որ այդ բանում մենք երկուսով էլ խիստ մեղավոր ենք։ Դու մեղավոր ես, որ ինձ բավականաչափ չես հարգում, իսկ ես՝ որ քեզնից ավելի հարգանք չեմ պահանջում։ Օրինակ՝ Գանդալինը, Ամադիս Գաղղիացու զինակիրը, ցամաքային կղզու կոմս էր, իսկ եթե պատմությանը հավատալու լինենք, իր տիրոջ հետ այլ կերպ չէր խոսում, քան եթե գլուխը կախ արած, գլխարկը պահած ձեռքին և երկու տակ ծալված more turqueso:<ref>Ըստ թուրքական սովորության։</ref> Ինչ ասել կուզե դոն Գալաորի զինակիր Գասաբալի մասին։ Նա այնքան լռակյաց էր, որ մեծ և ճշմարտապատում պատմության հեղինակը մեկ անգամ է հիշատակում նրա անունը, այն էլ նրա զարմանալի առաքինությունը՝ լռակյացությունը, նշելու նպատակով։ Այն ամենից, որ ես քեզ ասացի, Սանչո, դու պետք է հետևցնես՝ պետք է հիշել սինյորի և ծառայի միջև եղած տարբերությունը, տիրոջ և ճորտի, ասպետի և զինակրի միջև։ Ուստի, այսօրվանից մենք իրար ավելի մեծ հարգանքով պիտի վերբերենք և մի կողմ պիտի թողնենք ամեն տեսակ հիմարությունները, որովհետև եթե դուք մի բանով զայրացնելու լինեք ինձ, ապա միմիայն ինքներդ կտուժեք, ինչպես առակի կավե ամանը։ Գալով խոստացված շնորհ ու պարգևներին, իր ժամանակին կլինեն, իսկ եթե չլինեն, միևնույն է, համենայն դեպս, դուք ձեր ռոճիկը չեք կորցնի, ես քանիցս այդ ասել եմ ձեզ։<br />
<br />
― Այդ ամենը շատ լավ է, ձերդ ողորմածություն, ― ասաց Սանչոն։ ― Սակայն ես կկամենայի իմանալ (եթե պարգևի ժամը այնպես էլ հասնելու չլինի և ես հարկադրված լինեմ միմիայն ռոճիկով գոհանալ) ― թափառական ասպետների զինակիրները հին ժամանակ ի՞նչ ռոճիկ էին ստանալիս եղել և ի՞նչ պայմանով էին վարձվում՝ ամսո՞վ թե օրավարձով, ինչպես քարտաշի աշկերտները։<br />
<br />
― Ինձ թվում է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որ այն ժամանակ զինակիրները երբեք ռոճիկով չէին ծառայում, այլ միայն պարգևներ էին ստանում։ Եվ եթե ես հիշատակել եմ քեզ կտակիս մեջ, որ կազմել եմ տանս և պահել կնքած, ապա միմիայն այն պատճառով, որ ամեն բան կարող է պատահել՝ ես խոմ չգիտեմ, թե ինչ բախտ է սպասում մեր աղետավոր ժամանակ ասպետին, և ես չէի կամենա, որ մի չնչին բանի համար իմ հոգին տանջվի այն աշխարհում։ Եվ դա պետք է որ իմացած լինես, Սանչո, որ այս աշխարհում արկած որոնելուց ավելի վտանգավոր զբաղմունք չկա։<br />
<br />
― Դա կատարյալ ճշմարտություն է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― քանի որ մահուդ գործելու մուրճերի թրխկոցը սոսկ բավական էր ձերդ ողորմածության պես արի մի ասպետի հանգիստը խռովելու համար։ Սակայն դուք կարող եք միանգամայն հավատացած լինել, որ ես այլևս բերանս էլ բաց չեմ անի ձերդ ողորմածությանը ծաղրելու համար և միշտ կհարգեմ ձեզ, որպես իմ բնական տիրոջ ու սինյորի։<br />
<br />
― Եվ աշխարհիս երեսին կյանքդ փափուկ կլինի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև հոր ու մորից հետո պետք է պատվել տերերին, ասես նրանք ծնողներ լինեն։<br />
<br />
==Գլուխ XXI==<br />
<br />
Որ զրուցում է մեծ արկածի մասին և Մամբրինի թանկագին սաղավարտի նվաճման մասին, ինչպես և այլ անցք ու դեպքերի մասին, որ պատահեցին մեր անհաղթ ասպետին<br />
<br />
<br />
Անձրևը մաղեց և Սանչոն տրամադիր էր պատսպարվելու մահուդի գործարանի ծածկի տակ։ Սակայն իր զինակրի ծաղրից հետո դոն Կիխոտն այնպես էր ատել այդ գործարանը, որ ոչ մի դեպքում չէր ուզում այնտեղ մտնել։ Ուստի նա ծռեց դեպի աջ և դուրս եկավ ճամփան, որ նման էր այն ճամփին, որով նրանք նախօրյակին ընթանում էին։ Շուտով դոն Կիխոտը հեռվում մի ձիավոր տեսավ, որի գլխին ինչ֊որ առարկա կար, որ փայլում էր ոսկու պես։ Հազիվ էր նկատել նրան, որ նա դիմեց Սանչոյին և ասաց․<br />
<br />
― Ինձ թվում է, Սանչո, որ յուրաքանչյուր առածի մեջ ճշմարտություն կա, որովհետև այդ բոլոր ասույթները դուրս են բերված փորձից, որ բոլոր գիտությունների մայրն է։ Առանձնապես արդարացի է առածը, որ ասում է՝ մի դուռ փակվեց, մյուսը բացվեց։ Ասելս այն է, որ երեկ բախտը փակեց մեր առջև մեր որոնած արկածի դուռը և խաբեց մեզ մահուդի գործարանով, իսկ այսօր լայն բաց է անում մի ուրիշ դուռ, որ տանում է դեպի մի այլ և ավելի հաստատ արկած։ Եթե ինձ չհաջողվի մտնել այս դռնով, ես ինքս կլինեմ մեղավոր և այլևս անկարելի կլինի արդարանալ մուրճի ձայների անծանոթությամբ և գիշերվա խավարով։ Ասելս այն է, որ եթե չեմ սխալվում, մեր դիմաց մարդ է գալիս, որի գլխին Մամբրինի սաղավարտն է դրած, հենց այն սաղավարտը, որ ես երդվել եմ ձեռք բերել։<br />
<br />
― Մտածեցեք, ձերդ ողորմածություն, թե ի՞նչ եք ասում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― և ավելի՝ թե ի՜նչ եք անում։ Սա էլ երկրորդ մահուդի գործարանը դուրս չգա և վերջնականապես չկործանի մեզ։<br />
<br />
― Սատանան քեզ տանի, ― գոչեց դոն Կիխոտը, ― ի՞նչ առնչություն կա սաղավարտի և մահուդի գործարանի միջև։<br />
<br />
― Ես ի՞նչ իմանամ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― սակայն եթե ես առաջվա պես կարողանայի ազատ խոսել, ապա, անշուշտ, այնպիսի փաստեր կբերեի, որ ձեզ համոզեին, թե դուք սխալ եք։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս կարող եմ ես սխալվել, վախկոտ դավաճան, ― առարկեց դոն Կիխոտը։ ― Դե, ասա, մի՞թե դու չես տեսնում, որ մեր դիմաց գորշ ձի հեծած ձիավոր է գալիս, գլխին՝ ոսկե սաղավարտ։<br />
<br />
― Տեսնում ու նկատում եմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որ ինչ֊որ մարդ է գալիս էշ նստած։ Նրա էշն էլ, իմի պես, գորշագույն է և մարդու գլխին ինչ֊որ փայլուն բան կա։<br />
<br />
― Հենց այդ էլ Մամբրինի սաղավարտն է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ Մի կողմ քաշվիր և թող ինձ նրա հետ երես առ երես, և դու կտեսնես, թե ինչպես առանց ավելորդ խոսքերի և ժամանակ կորցնելու ես կկատարեմ այս սխրագործությունը և սաղավարտը, որ ես այնքան փափագում էի ունենալ, իմ ձեռքը կընկնի։<br />
<br />
― Մի կողմ քաշվելն ինձ համար դժվար չէ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― միայն թե կրկնում եմ տա Աստված, որ սա խնկածաղիկ դուրս գա և ոչ մահուդ գործելու մուրճ։<br />
<br />
― Ասացի ձեզ, եղբայր, որ դուք չհանդգնեք և ոչ մի խոսքով հիշեցնելու այն մուրճերը, ― ընդհատեց դոն Կիխոտը, ― թե չէ, գետինը մտնեմ․․․ չեմ ուզում վերջացրած լինեմ խոսքս, ― ես հոգիդ կհանեմ։<br />
<br />
Սանչոն լռեց, վախենալով, որ տերը կարող է կատարել իր երդումը, որ թռավ նրա շուրթերից, թեթև փետուրի պես։<br />
<br />
Իսկ հիմա պետք է պատմենք, թե այդ ինչ սաղավարտ, ձի ու ձիավոր էր, որ նկատել էր դոն Կիխոտը։ Այս շրջանում երկու գյուղ կար և նրանցից մեկն այնքան փոքր էր, որ ո՛չ դեղատուն ուներ, ո՛չ դալլաք, իսկ մյուսը, որ հարևան էր, ուներ և՛ այս, և՛ այն։ Եվ ահա մեծ գյուղի դալլաքը սպասարկում էր նաև փոքրիկ գյուղը, որտեղ հենց այդ ժամանակ մի գյուղացի ածիլվելու կարիք ունեցավ, իսկ մի ուրիշը, հիվանդը, արյուն պիտի առնել տար։ Դրա համար էլ գնում էր դալլաքը և հետը պղնձե աման էր տանում։ Իսկ որովհետև բախտը բերեց, որ ճամփին անձրև եկավ, ապա նա, չկամենալով թրջել գլխարկը (երևի նորն էր), դրել էր գլխին ամանը, որ այնքան լավ մաքրված էր, որ նրա փայլը կես մղոն հեռավորությունից երևում էր։ Գնում էր գորշ էշով, ինչպես ճիշտ նկատել էր Սանչոն, ― իսկ դոն Կիխոտի աչքին իսկույն երևացին և՛ գորշ ձին, և՛ ասպետը, և՛ ոսկե սաղավարտը, որովհետև ինչ որ նրա աչքին երևում էր, նա իսկույն հարմարեցնում էր իր ասպետական ցնդաբանություններին և անմիտ երևակայությանը։ Տեսնելով, որ խեղճ մարդը բոլորովին մոտ է, դոն Կիխոտը, անհրաժեշտ չհամարելով նրա հետ խոսակցության բռնվելը, սաստիկ արագությամբ, որին ընդունակ էր Ռոսինանտը, նիզակը ճոճելով վրա տվեց՝ մտադրված լինելով ծակել նրան։ Մոտենալով նրան՝ մեր ասպետը, ձին չպահելով, գոռաց․<br />
<br />
― Պաշտպանվի՛ր, թշվառ արարած, կամ թե կամովին տուր ինձ այն, ինչ որ ամենայն իրավամբ ինձ պիտի պատկանի։<br />
<br />
Տեսնելով, որ անսպասելի կերպով ինչ֊որ տեսիլ հարձակվում է իր վրա, դալլաքը, հարվածից պրծնելու համար, ավելի լավ բան չգտավ, քան էշից գետնին թրմփալ։ Հազիվ էր դիպել գետնին, որ եղջերուի ճարպկությամբ ոտի կանգնեց և այնպիսի արագությամբ փախուստ տվեց դաշտում, որ քամին էլ նրան չէր հասնի։ Որովհետև ամանը գետնին ընկած էր, դոն Կիխոտը բավականացավ դրանով և ասաց, որ հեթանոսը խոհեմ վարվեց, հետևելով կղբի օրինակին, որը որսորդի վրա հասնելու միջոցին պոկում է իրենից և ատամներով կրծում֊կտրում այն, ինչի համար, ինչպես հուշում է նրան բնազդը, իրեն հետապնդում են։ Դոն Կիխոտը հրամայեց, որ Սանչոն վերցնի սաղավարտը և վերջինս իր ձեռքն առնելով ասաց․<br />
<br />
― Լագանը, Աստված վկա, վատը չէ՝ ութ ռեալ, մինչև վերջին գրոշը, պետք է վճարել սրա համար։<br />
<br />
Ապա նա տվեց իր տիրոջը, որը իսկույն դրեց գլխին և սկսեց շուռ տալ ամեն կողմ, դիմակալ որոնելով։ Չգտնելով նա ասաց․<br />
<br />
― Երևի հեթանոսի մոտ մնաց, որի չափսով առաջին անգամ կռած֊կոփած է եղել և որի գլուխը սաստիկ մեծէ եղել, իսկ ամենավատը այն է, որ այս սաղավարտի կեսը պակաս է։<br />
<br />
Երբ որ Սանչոն լսեց, որ դալլաքի լագանը սաղավարտ է անվանվում, չկարողացավ իր ծիծաղը զսպել, բայց այստեղ նա հիշեց, թե ինչպես իր տերը նոր զայրացավ և իսկույն զսպեց իր ուրախությունը։<br />
<br />
― Ինչի՞ համար ես ծիծաղում, Սանչո, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ես ծիծաղում եմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― մտածելով, թե որքան մեծ պիտի եղած լիներ հեթանոսի գլուխը, որին պատկանում էր սաղավարտը։ Ախր, երկու կաթիլ ջրի պես նա նմանում է դալլաքի լագանի։<br />
<br />
― Գիտե՞ս ինչ անցավ գլխովս, Սանչո։ Այս հռչակավոր կախարդական սաղավարտը, երևի, արտասովոր դիպվածով այնպիսի մարդու ձեռք է ընկել, որ նրան չի ճանաչել և չի կարողացել ըստ արժանվույն գնահատել, և ահա՛, տեսնելով, որ այս սաղավարտը զուտ ոսկուց է, առանց հասկանալու, թե ինչ է անում, կեսը հալել է, որ փող աշխատի, իսկ մյուս կիսից շինել է այն, ինչ որ քո խոսքերով քեզ դալլաքի լագան է թվում։ Էհ, մեկ բան է՝ ինչպես էլ լինի, ես հո գիտեմ, ինչ բան է և ինձ համար այդ կերպարանափոխությունը կարևորություն չունի։ Առաջին իսկ գյուղում, որտեղ դարբնոց կլինի, մենք նորից կռել կտանք և այն ժամանակ մարտի Աստծու համար դարբինների Աստծու սաղավարտը ոչ միայն առաջնություն չի ունենա սրա առջև, այլ չի էլ համեմատվի սրան։ Իսկ մինչ այդ ես նրան կկրեմ նույնիսկ այս ձևով, որովհետև դարձյալ մի բանը լավ է, քան ոչինչ, առավել ևս, որ նա ինձ լիովին կարող է պաշտպանել քարերի կարկուտից։<br />
<br />
― Այո՛, իհարկե, ― պատասխանեց Սանչոն, ― եթե միայն թշնամիները քարը պարսերով նետելու չլինեն, ինչպես այն անգամ, երկու զորքերի բախման միջոցին, երբ որ նրանք ձեր ողորմածության ատամնրը ջարդեցին և կոտրեցին ամանը այն օրհնած խմիչքի, որից քիչ էր մնում բոլոր փորոտիքս դուրս թափեի։<br />
<br />
― Ես այնքան էլ չեմ ցավում այդ կորուստից, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― դու հո գիտես, Սանչո, որ ես նրա պատրաստելու եղանակը անգիր գիտեմ։<br />
<br />
― Այո՛, հիշում եմ, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Բայց տեղնուտեղը գետինը մտնեմ, երբ կյանքումս գեթ մի անգամ պատրաստեմ և համը առնեմ։ Համ էլ չեմ կարծում, որ երբևիցե կարիք լինի, որովհետև ես կաշխատեմ իմ բոլոր հինգ զգայարանները լարել, որպեսզի երբեք ոչ ոքի չվիրավորեմ և ինքս էլ չվիրավորվեմ։ Գալով նրան, որ ինձ մեկ էլ վերմակի վրա վեր֊վեր թռցնեն, խոսք չեմ տալիս, այդպիսի դժբախտությունները դժվար թե կարելի լինի կանխել և, երբ որ նրանք պատահում են, բան չի մնում, բայց եթե գլուխը ուսերի մեջ խրել, շունչը կտրել, աչքերը խուփ անել և մատնվել բախտի և վերմակի կամքին։<br />
<br />
― Դու վատ քրիստոնյա ես, Սանչո, ― պատասխանեց դրան դոն Կիխոտը, ― որովհետև երբեք չես մոռանում վիրավորանքը, որ քեզ մեկ անգամ հասցրած են լինում։ Իմացած եղիր, որ ազնիվ և մեծահոգի սրտերը մանր֊մունր բաների վրա ուշ չեն դարձնում։ Մի՞թե դու դրանից հետո կաղ դառար։ Թե՞ քո կողը կոտրեցին, կամ ջարդեցին գլուխդ։ Ինչո՞ւ ապա դու չես կարողանում մոռանալ այդ կատակը։ Չէ՞ որ վերջի վերջո դա կատակ ու զվարճություն էր և եթե ես այդ բանին այլ աչքով նայեի, ես, անշուշտ, կվերադառնայի այնտեղ և, քո վրեժն առնելով, այնպիսի ավերածություն կգործեի, ինչպիսին հույները չգործեցին Հեղինեին փախցնելու համար։ Ասենք, եթե Հեղինեն մեր ժամանակ ապրելու լիներ կամ իմ Դուլսինեան՝ Տրոյայի օրոք, ապա այդ հույնուհին այդքան դյուրին չէր հռչակվի իր գեղեցկությամբ։<br />
<br />
Այստեղ նա գլուխը վեր բարձրացրեց և խորը հառաչեց։ Իսկ Սանչոն ասաց․<br />
<br />
― Լավ, թող դա հանաք լինի, քանի որ մենք չենք կարող ինչպես հարկն է վրեժ լուծել ― թեև ես շատ լավ գիտեմ, թե իրականում դա ի՜նչ հանաք էր, ինչպես և այն, որ երբեք չի ջնջվի իմ հիշողությունից, ասենք՝ մեջքս էլ չի մոռանա։ Էհ, թողնենք, ավելի լավ է՝ ահա՛ թե ինչ ասեք ինձ՝ ի՞նչ անենք այս գորշ ձիուն,<ref>Բնագրում «այս Մարտինոյին» (Մամբրինի աղավաղված անունն է):</ref> որ շատ նմանում է գորշ էշի, որ անտեր է թողել այն ղոչաղը, որին ձերդ ողորմածությունը գետին տապալեց։ Դատելով նրանից, որ նա Վիլյադյեգոյից պակաս փախուստ չտվեց, դժվար թե նա իր անասունի հետևից գալու լինի։ Երդվում եմ միրուքովս, որ գորշը վատը չի՜։<br />
<br />
― Իմ կանոններից դուրս է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― իմ հաղթահարված թշնամիներին թալանելը, ասենք՝ ասպետական սովորույթն էլ արգելում է խլել թշնամուց ձին և ստիպել նրան ոտով գնալ։ Եվ միայն այն դեպքում, եթե հաղթողը մարտի միջոցին իր ձին կորցնելու լինի, նրան թույլ է տրվում օգտվելու թշնամու ձիով, որպես օրինական ռազմի ավարով։ Ուստի, Սանչո, թող այդ ձիուն կամ էշին (ինչպես քեֆդ տա), որովհետև երբ որ նրա տերը տեսնի, թե մենք հեռացել ենք, նա կվերադառնա և կվերցնի նրան։<br />
<br />
― Աստծուն է հայտնի, ― ասաց Սանչոն, ― թե ինչպես կկամենայի վերցնել նրան կամ առնվազն՝ փոխել իմի հետ՝ իմն ախր դրանից վատն է։ Շա՜տ ճնշող են ասպետական օրենքերը, քանի որ չեն թույլատրում փոխել էշը։ Էհ, թույլ տվեք իմանամ, սարքը կարելի՞ է փոխել։<br />
<br />
― Այդ մասին ես հաստատ համոզված չեմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Դա կասկածելի դեպք է, իսկ մինչև որ ես տեղեկանք քաղեմ, թույլ կտամ, որ փոխես, քանի որ դու ծայր աստիճան կարիք ունես։<br />
<br />
― Ամենածայրահեղ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― թե այդ սարքը ինձ համար պետք լիներ, ես այնքան կարիք չէի ունենա։ Եվ, իր տիրոջից թույլտվություն ստանալով, նա իսկույն mutatio capparum<ref>«Քղամիդների փոխանակություն» ― հռոմեական եկեղեցու զատկական հանդիսավոր արարողություն, երբ կարդինալներն ու պրելատները իրար հետ փոխանակում էին իրենց զգեստները։</ref> կատարեց, զարդարելով իր էշին այնպես, որ էշը ղալամով քաշած գեղեցիկ դառավ։ Ավարտելով այդ գործը, նրանք նախաճաշեցին, կերան գիշերային թափորից Սանչոյի վերցրած մթերքների մնացորդը և ջուր խմեցին մահուդի գործարանի մոտով հոսող առվից, դեպի որ կողմը նրանք գլուխներն անգամ շուռ չէին տալիս՝ այդպես էին նրանք ատելով ատել մահուդի գործարանը, որ գիշերն իրենց ահի մեջ գցեց։<br />
<br />
Երբ որ վերջապես ցրվեց նրանց մելամաղձոտությունը և անցավ զայրույթը, մեկը հեծավ իր ձին, մյուսը նստեց էշը և առանց որոշ ճամփի (որովհետև գնալ, ուր որ աչքը տեսնի ― միանգամայն թափառական ասպետների սովորույթն է) շարժվեցին այն ուղղությամբ, որ ընտրեց Ռոսինանտը, որի կամքին հնազանդեց ոչ միայն իր տերը, այլև էշը, որ եղբայրաբար և բարեկամաբար միշտ նրան հետևում էր։ Վերջապես նրանց հաջողեց բանուկ ճամփա ելնել, որով նրանք պատահմամբ, առանց որոշ նպատակի շարունակեցին ուղին։ Եվ ահա՛, այդպես ճամբորդելով, Սանչոն ասաց իր տիրոջը․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, չէի՞ք հաճի արդյոք թույլ տալ ինձ մի քիչ խոսել ձեզ հետ։ Այն պահից, ինչ դուք իմ շուրթերի վրա դրել եք լռության այդ դաժան փորձությունը, փորումս թթվել են առնվազն չորս հարց, հիմա էլ հինգերորդն է պտտվում լեզվիս ծայրին, և ես չէի կամենա, որ նա էլ կորչի։<br />
<br />
― Դե, ասա, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― միայն թե կարճ կապիր, շաղակրատությունը միշտ անախորժ է։<br />
<br />
― Ես ուզում էի ասել, սինյոր, ― սկսեց Սանչոն, ― ահա՛ քանի օր է, ինչ ես մտածում եմ այն մասին, թե ինչ քիչ օգուտ ու շահ բերին մեզ այս թափառումները։ Ձերդ ողորմածությունը արկածներ է որոնում ճամփաբաժաններում և ամայի վայրերում, որտեղ ձեր բոլոր հաղթանակներն ու վտանգավոր սխրագործությունները, միևնույն է, ոչ ոք չի տեսնի և չի հիշի՝ այդպես էլ կմնան նրանք հավերժական մոռացության մեջ՝ թաղված ի մեծ վնաս թե՛ նրանց բարձր արժանիքների, թե՛ ձերդ ողորմածության բարի մտադրությունների։ Ուստի, թվում է ինձ, ավելի լավ կլիներ ― եթե միայն ձերդ ողորմածությունն այլ կերպ դատելու չլինի, ― եթե մենք որևէ կայսեր կամ այլ մեծ թագավորի, որ մեկն ու մեկի դեմ պատերազմ է մղում, ծառայության մտնեինք։ Ահա այստեղ ձերդ ողորմածությունը կարող կլիներ դրսևորել իր բոլոր արժանիքները ― մեծ ուժը և առավել ևս մեծ խելքը։ Իսկ երբ որ թագավորը, որին մենք ծառայելու լինենք, այդ տեսնի, իհարկե, մեզ երկուսիս կպարգևատրի, յուրաքանչյուրին ըստ իր ծառայությունների և, իհարկե, այնտեղ պատմաբան էլ կգտնվի, որ ձերդ ողորմածության բոլոր գործերը գրի առնի, որպեսզի նրանց հիշատակը հավետ մնա։ Իմ գործերի մասին ես չեմ խոսում, որովհետև նրանք բնավ զինակրի պաշտոնի սահմաններից չեն անցնի։ Թեև պետք է ձեզ ասեմ, որ եթե ասպետական մի այնպիսի սովորույթ լիներ, որ զինակիրների սխրագործություններն էլ գրի առնվեին, ապա, հանդգնում եմ հավատացնելու ձեզ, իմ գործերն էլ վերջին տեղը չէին գրավի։<br />
<br />
― Դու վատ չես դատում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Բայց նախքան այդպիսի մի ծառայություն գտնելը, ասպետը պետք է, իբրև փորձություն, թափառի աշխարհիս երեսին և արկածներ որոնի, որպեսզի այդ գործում աչքի ընկնելուց հետո հռչակ ու փառք վայելի, այնպես որ այդ ասպետին նրա գործերով բոլորն էլ ճանաչեն։ Եվ ահա՛, հենց որ նա որևէ մեծ միապետի արքունիքը գալու լինի և մանուկները տեսնեն, որ նա ներս է մտնում դարպասը, իսկույն բոլորն էլ հավաքվեն, շրջապատեն նրան և սկսեն ճչալ՝ «Ահա Արևի Ասպետը կամ՝ Օձի Ասպետը», ― կոչելով նրան այն մականունով, որ նա իր մեծ գործերով հռչակել է։ «Ահա՛ նա», կասեն նրանք, «որ հաղթեց մենամարտության մեջ հզոր ու ահարկու հսկա Բրոկամբրունին, ահա նա, ով ցրեց սոսկալի կախարդանքը, որի իշխանության տակ Պարսկաստանի մեծ Մամելյուկը ամբողջ ինը տարի տառապեց»։ Այսպես, բերնեբերան, կտարածվի համբավը նրա փառավոր գործերի մասին։ Եվ ահա՛, մանուկների և նրա բոլոր ժողովրդի աղաղակների վրա այդ թագավորության արքան իր արքայական պալատի լուսամուտից դուրս կնայի և, տեսնելով մեր ասպետին, իսկույն կճանաչի նրան նրա զենք ու զրահից կամ վահանի նշանաբանից և անպատճառ կասի՝ «Հե՜յ, իմ արքունի ասպետներ, դո՛ւրս ելեք բոլորդ մեզ մոտ եկած ասպետության ծաղիկը դիմավորելու»։ Նրա հրամանով բոլորը կելնեն, իսկ ինքը կիջնի միչև սանդուղի կեսը, ամուր կգրկի հյուրին և ողջունելով կհամբուրի նրա դեմքը, ապա կբռնի նրա ձեռքն ու կտանի տիրուհի թագուհու սենյակը, և մեր ասպետը կտեսնի նրան՝ նստած աղջկա կողքին ― թագաժառանգուհու, որ ամենագեղեցիկ և հեզաբարո աղջիկներից մեկն է, որ կարելի է գտնել մինչև օրս աշխարհիս երեսին բոլոր հայտնաբերված երկրներում։ Եվ անհապաղ կպատահի, որ աղջիկը կնայի ասեպետին, ասպետն՝ աղջկան, և նրանց երկուսին էլ կթվա, որ իր առջև չնաշխարհիկ մի էակ է, երկնային, և անհայտ է, թե ինչպես և ինչու նրանք երկուսով էլ կընկնեն կխճճվեն սիրային անել ցանցում և իրենց սրտերում մեծ տագնապ կզգան, չեն իմանա՝ ինչ ասեն, որ բաց անեն իրար իրենց զգացմունքն ու տվայտանքը։ Ապա, իհարկե, ասպետին կտանեն պալատի շքեղ զարդարված մի սենյակ և այնտեղ հանելով նրա զրահները, նրա ուսերին կգցեն հարուստ ծիրանի։ Եվ եթե ապառազինված նա գեղեցիկ էր, ապա այս զգեստով նա ավելի գեղեցիկ կերևա։ Երբ որ կիջնի երեկոն, նա թագավորի, թագուհու և արքայաժառանգուհու հետ ընթրիքի կնստի և կնայի՝ առանց հայացքը պոկելու, թաքուն բոլոր ներկա եղողներից, աղջկան, և աղջիկն էլ նույնը կանի, նույն նախազգուշություններով, որովհետև ինչպես ես արդեն ասացի, աղջիկը շատ խելացի կլինի։ Իսկ երբ բոլորը վեր կենալու լինեն, հանկարծ դռնից ներս կմտնի անճոռնի փոքրիկ մի թզուկ, նրա հետևից չքնաղ մի տիկին՝ երկու հսկաների ուղեկցությամբ։ Տիկինը կառաջարկի որևէ հին իմաստունի հնարած մի փորձություն՝ ով որ խիզախի կատարել, աշխարհիս լավագույն ասպեը կհամարվի։<br />
<br />
Իսկույն ևեթ թագավորը կառաջարկի իր բոլոր պալատականներին, որ փորձեն բախտը, բայց նրանք բոլորն էլ պարտություն կկրեն, և միայն մեր ասպետը դուրս կգա փորձությունից պատվով ու փառքով․ մի բան, որ սաստիկ կուրախացնի թագաժառանգուհուն, որ շատ գոհ և ուրախ կլինի, որ այդպիսի մի արժանավոր մարդու տվել ու նվիրել է իր զգացմունքը։ Իսկ այդ պատմության մեջ ամենաերևելի բանն այն է, որ այդ թագավորը կամ պրինցը, կամ ով էլ որ լինի, չարաչար պատերազմ է մղում մի ուրիշի դեմ, ոչ պակաս հզոր միապետի, և նրա մոտ հյուրընկալված ասպետը, մի քանի օր նրա արքունիքում անց կացնելուց հետո, նրանից թույլտվություն կխնդրի ծառայելու նրան պատերազմում։ Թագավորը նրան սիրով թույլ կտա, և ասպետը պարկեշտ կհամբուրի նրա ձեռքը՝ ցույց տված ողորմության համար։ Նույն գիշերը նա հրաժեշտ կտա իր տիկնոջ֊թագաժառանգուհուն պարտեզի ցանկապատի ճաղերի արանքից։ Թագաժառանգուհու ննջարանի լուսամուտը նայում է պարտեզին։ Այդ ցանկապատի ճաղերի արանքից նրանք առաջ էլ շատ անգամ զրուցել են և սպասուհու գիտությամբ և օգնությամբ, որին թագաժառանգուհին լիովին հավատ է ընծայում։ Նա հոգվոց կքաշի, աղջիկը ուշագնաց կլինի, սպասուհին ջուր կբերի և անհանգիստ կլինի, որովհետև առավոտը մոտ է և իր տիրուհու պատիվը կտուժի, եթե նրանց վրա հասնեն։ Վերջապես թագաժառնգուհին ուշքի կգա և ցանկապատի ճաղերի արանքով իր ճերմակ ձեռքը կպարզի ասպետին, իսկ սա կսկսի հազար անգամ համբուրել և թրջել արցունքով։ Նրանք կպայմանավորվեն, թե ինչպես իրար հաղորդեն, թե ինչ լավ ու վատ բան կպատահի, և թագաժառանգուհին կթախանձի, որ նա, ինչքան կարելի է, շուտ վերադառնա։ Նա երդումով կխոստանա և նորից կսկսի համբուրել նրա ձեռքը և կանջատվի նրանից այնքան սրտաշարժ կերպով, որ կթվա, թե նա բաժանվում է կյանքից։ Ապա նա կերթա իր սենյակը, կընկնի անկողնու վրա և անջատումի վշտից չի կարողանա քնել։ Լույսը չծագած նա վեր կկենա, կերթա հրաժեշտ տալու թագավորին, թագուհուն և թագաժառանգուհուն, և երբ որ առաջին երկուսին մնաք բարով կասի, նրան կհաղորդեն, որ տիրուհի արքայադուստրը իրեն վատ է զգում և չի կարող նրան ընդունել։ Ասպետը գլխի կընկնի, որ դրա պատճառը անջատումի վիշտն է։ Նրա սիրտը կտոր֊կտոր կլինի, և նա մեծ ճիգ գործ կդնի իր տվայտանքը պարզ չդրսևորելու համար։ Իսկ սպասուհի֊բարեկամը այդ ամենը տեսնում ու վազելով պատմում է իր տիրուհուն։ Սա՛ էլ նրան դիմավորում է արցունքն աչքերին և ասում է, թե ի՜նչ տաժանելի է, որ չգիտի, թե իր ասպետն ով է և թագավորական ցեղի՞ց է նա արդյոք, թե՞ ոչ։ Սպասուհին հավատացնում է նրան, որ միմիայն ազնվազարմ, թագավորական ցեղի մարդը կարող է այդքան քաղաքավարի, ազնիվ ու արի լինել, ինչքան այդ ասեպտը։ Վշտացած արքայադուստրը հանգստանում է և վճռում սփոփվել, որպեսզի ծնողների կասկածը չհարուցի, ուստի և երկու օրից դարձյալ մարդամեջ է դուրս գալիս։ Իսկ ասպետն արդեն գնացել է։ Նա մարտնչում է պատերազմի դաշտում, հաղթում է թագավորի թշնամիներին, նվաճում է բազմաթիվ քաղաքներ, բազմաթիվ մարտերից դուրս է գալիս հաղթական, վերադառնում է արքունիք, հանդիպում է պայմանավորված տեղում իր իշխանուհուն և համաձայնության գալիս նրա հետ, որ ինքը կխնդրի նրա ձեռքը, իբրև իր ծառայության պարգև։ Թագավորը չի համաձայնում կատարել նրա խնդիրքը, որովհետև չգիտե, թե ով է նա։ Սակայն չնայած դրան, փախցնելու կամ ուրիշ միջոցով ասպետն ամուսնանում է թագաժառանգուհու հետ, և թագավորը հետագայում այդ մեծ բախտավորություն է համարում իր համար, որովհետև իմանում է, որ այդ ասպետը հզոր թագավորի որդի է, իսկ թե ինչ թագավորության, ես չգիտեմ, որովհետև համարում եմ, որ քարտեզի վրա մեկ է, չի լինի։ Թագավորը մահանում է, թագաժառանգուհին ժառանգում է նրան և ահա, կարճ՝ ասպետը թագավոր է դառնում։ Այստեղ ահա հասնում է զինակրին և այդպիսի բարձր դիրք հասնելու նրան բոլոր օգնողներին պարգևներ շնորհելու ժամը։ Նա ամուսնացնում է զինակրին թագաժառանգուհու սպասուհու հետ, ավելի շուտ նրա հետ, որ նրանց սիրային գործերում միջնորդ է եղել, և սա՛ էլ հզոր մի դքսի աղջիկ է դուրս գալիս։<br />
<br />
― Շիտակ՝ հենց այդ էլ պետք է ինձ, անկեղծ, ― բացականչեց Սանչոն։ ― Եվ ես հավատում եմ, որ ամեն ինչ հենց այդպես էլ կպատահի, բառ առ բառ, քանի որ ձերդ ողորմածությունը Տխուր Պատկերի Սսպետ է կոչվում։<br />
<br />
― Կարող ես չկասկածել, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև թափառական ասպետներ բարձրանում և բարձրացել են թագավորական կամ կայսերական գահ այն միջոցով և այն աստիճաններով, որ ես քեզ պատմեցի։ Հիմա մեզ մնում է միայն, թե ինչ քրիստոնեական կամ հեթանոսական թագավոր է պատերազմ մղում և գեղեցիկ աղջիկ ունի։ Սակայն դրա մասին խորհելու ժամանակ մենք դեռ կունենանք, որովհետև, ինչպես ես քեզ ասացի, առաջ, քան արքունիք գնալը մենք պետք է ուրիշ տեղերում հռչակվենք։ Սակայն ինձ մի քանի բան պակասում է։ Որովհետև, եթե ենթադրելու էլ լինենք, որ պատերազմ մղող և գեղեցիկ աղջիկ ունեցող թագավոր կգտնվի և ենթադրենք, որ ես ողջ տիեզերքում անօրինակ հռչակ եմ հանել, ինչպե՞ս անենք, որ ես թագավորական ցեղից սերած լինեմ, կամ, գոնե կայսեր երրորդական եղբայրը լինեմ։ Չէ՞ որ թագավորը չի կամենա իր աղջկան ինձ մարդու տալու, նախքան չհամոզվի որ այդպես է, անգամ եթե իմ փառավոր սխրագործությունները ավելի արժանի լինեին։ Եվա ահա՛, ես վախենում եմ, որ այդ պակասության պատճառով ես կկորցնեմ իմ ձեռքի արիությամբ վաստակած պարգևները։ Ճիշտ է, ես սերում եմ հին ու հայտնի ազնվական ցեղից, հող ու կալվածի տեր եմ և վիրավորանքի համար կարող եմ հինգ հարյուր սուելդո<ref>Հին իսպանացիների օրենքների համաձայն (օրենքներ որոնք սկիզբ են առնում դեռևս գոթական թագավորների դարաշրջանից՝ VI-VIII դարերում) մեծազարմ ծագում ունեցող մարդը իրեն պատճառած ծանր վիրավորանքի համար կարող էլ պահանջել 500 սուելդո։</ref> պահանջել։ Անգամ հնարավոր է, որ այն իմաստունը, որ կգրի իմ պատմությունը, այնքան մանրամասն կհաստատի իմ ծննդաբանությունն ու ծագումը, որ ես դուրս կգամ հինգերորդ կամ վեցերորդ պորտում թագավորի թոռ։ Որովհետև, պետք է քեզ ասած, Սանչո, ազնվականությունն աշխարհիս երեսին երկու եղանակով է ձեռք բերվում, ոմանք իրենց ծագումը սկսում ու համարում են իշխաններից և միապետներից, որոնց տոհմը ժամանակի ընթացքում անկման է ենթարկվել և նեղացել, կործ պիրամիդի նման, ոմանք էլ ստոր ցեղից են ծագում, որի սերունդը բարձրանալով մեկ աստիճանից մյուսը, վերջապես ազնվական կալվածատերեր են դառնում։ Այսպիսով, նրանց տարբերությունն այն է, որ ոմանք դադարել են այն լինելուց, ինչ եղել են, իսկ մյուսները դառել են այն, ինչ երբեք չեն եղել։ Եվ շատ հնարավոր է, որ ստուգումից հետո դուրս կգա, որ իմ տոհմի սկիզբը մեծ ու փառավոր է եղել, և թագավորը, ով էլ նա լինի, իմ ապագա աները, դրանով միանգամայն բավարարված կլինի։ Իսկ եթե բավարարվելու չլինի, միևնույն է, թագաժառանգուհին ինձ այնքան սաստիկ կսիրի, որ հոր կամքին հակառակ և անգամ եթե նա ստույգ տեղյակ լինի, որ ես ջրկիրի որդի եմ, նա ինձ իր ամուսինն ու տերը կճանաչի։ Իսկ եթե ոչ, ինձ մի միջոց էլ կմնա՝ փախցնել նրան և տանել ուր որ խելքս փչի, և ժամանակը կամ մահը վերջ կտան նրա ծնողների ցասումին։<br />
<br />
― Այստեղ շատ տեղին կլինի հիշել, ― ասաց Սանչոն, ― անխիղճ մարդկանց առածը՝ «Մի խնդրիր այն, ինչ որ կարող ես ուժով առնել», թեև այստեղ ավելի հարմար կգա մի ուրիշը՝ «Ավելի լավ է ցանկապատի վրայով թռչել֊անցնել, քան զուր տեղը գլուխ տալ»։ Ասելս այն է, որ եթե սինյոր թագավորը՝ ձերդ ողորմածության աները, չհամաձայնի տիրուհի թագաժառանգուհուն ձեզ մարդու տալ, ապա մեզ, ինչպես ձերդ ողորմածությունն է ասում, ուրիշ բան չի մնա, այլ եթե փախցնել նրան ու տանել ուրիշ տեղ։ Ցավն այն է միայն, որ մինչև դուք չհաշտվեք թագավորի հետ և խաղաղությամբ չտիրանաք թագավորությանը, խեղճ զինակրիս կմնա միայն ատամ սրել պարգև ստանալու։ Այն էլ կա, որ գուցե սպասուհի միջնորդը, որի հետ նա կամուսնանա, կգնա թագաժառանգուհու հետևից և նրա հետ նա տխուր ժամանակը մլուլ կանի, մինչև որ աստված նրան ուրիշ, ավելի լավ բան տա։ Որովհետև, թվում է ինձ, ասպետը կարող է այդ աղջկան տալ նրան ի կնություն անհապաղ կերպով։<br />
<br />
― Իսկ ո՞վ կարող է խանգարել, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― մնում է, որ մենք մեզ պահ տանք տեր Աստծուն և հավատանք բախտին, իսկ բախտը մեզ ուղիղ ճամփով կտանի։<br />
<br />
― Տերը թող կատարի իմ ցանկությունը և բավարարի քո կարիքը, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Իսկ ով որ ուզում է ոչնչություն լինել, թող ոնչություն մնա։<br />
<br />
― Տա աստված, ― ասաց Սանչոն։ ― Ես հին քրիստոնյա եմ և կոմս դառնամ ինձ այդ էլ հերիք է։<br />
<br />
― Ավելի քան հերիք է, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Եթե դու հին քրիստոնյա էլ չլինեիր, այդ էլ կարևոր չէ։ Հենց որ ես թագավոր դառնամ, ես քեզ ազնվական կդարձնեմ ― և դու պարտավոր չես լինի դրա համար ո՛չ վճարել, ո՛չ ծառայել ինձ։ Իսկ որ կոմս դառնաս, ահա՛ դու արդեն ասպետ ես և թող մարդիկ ասեն՝ ինչ որ կամենան, իսկ ամեն մարդ ուզենա֊չուզենա, քեզ պարտավոր կլինի սինյոր անվանել։<br />
<br />
― Ի՞նչ եք կարծում, ես խոզ չե՞մ կարող ունենալ, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Դու ուզում ես ասել տիտղոս և ոչ թե խոզ, ― նկատեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Թող այդպես լինի, ― ասաց Սանչո Պանսան։ ― Կարծում եմ, որ կկարողանամ նրա հետ վարվել․ ես իմ կյանքում մի անգամ մի միաբանության պահապան եղած կամ և պահապանի շորն ինձ շատ սազում էր, այնպես որ բոլորն ասում էին, որ իմ արտաքին ունեցողը կարող է և միաբանության աբբահայր լինել։ Արի տես, թե ի՜նչ կդառնա, որ ես ուսերիս դուքսի վերնարկ գցեմ և զարդարվեմ ոսկով ու մարգարիտով, ինչպես օտարերկրացի կոմսերը։ Հավատացած եմ, որ հարյուր մղոնի հեռավորությունից կգան ինձ տեսնելու համար։<br />
<br />
― Այո․ տեսքդ շատ լավ կլինի, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― միայն թե պետք կլինի շուտ֊շուտ մորուքդ ածիլել, թե չէ շատ թավն է, մազը խճճված ու չսանրած և եթե առնվազն օրըմեջ ածելիով քերելու չլինես, ամեն ոք թնդանոթ ձգելու հեռավորությունից քո ծագումը կտեսնի։<br />
<br />
― Դա մի մեծ բան չէ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― մի դալլաք է ― կվարձեմ ու ռոճիկով կպահեմ մոտս։ Իսկ հարկավոր գա՝ կհրամայեմ, որ հետևիցս գա, ինչպես գոմապահները՝ աղաների հետևից։<br />
<br />
― Իսկ դու որտեղի՞ց գիտես, որ աղաներին գոմապահներ են հետևում։<br />
<br />
― Իսկույն կասեմ, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Մի քանի ամիս առաջ ես մեկ ամիս մայրաքաղաքում մնացի ու այտեղ մեկ սինյոր տեսա, որ շատ կարճահասակ էր,<ref>Այստեղ և շարունակության մեջ թարգմանության չենթարկվող բառախաղ է, grande նշանակում է և՛ «գրանդ», և՛ «բարձր, բարձրահասակ», դրան հակադրվում է pequeno ― փոքրիկ, ցածլիկ։</ref> թեև նրա մասին ասում էին, թե շատ հարուստ տղա է։ Նա շարունակ զբոսնում էր, իսկ նրա հետևից, որտեղ էլ գնալու լիներ, ձիով մի մարդ էր գնում ― ճիշտ և ճիշտ նրա պոչը լիներ։ Ես հարցրի, ինչո՞ւ այդ մարդը երբե՛ք չի հավասարվում նրան, այլ միշտ նրա հետևն է մնում։ Ինձ պատասխանեցին, թե ձիավոր մարդը նրա գոմապահն է, որ զբոսնում է և որ աղաներն այդպիսի սովորություն ունեն, որ իրենց մշտական ուղեկցեն գոմապահները։ Այն պահից ես այդ բանը այնպես լավ մտքումս պահեցի, որ այլևս երբեք չեմ մոռանա։<br />
<br />
― Այո, դու արդարացի ես, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և դու կարող ես հետդ դալլաք ման ածել։ Սովորույթները միանգամից չեն գոյացել և միաժամանակ չեն հնարվել, ուստի միանգամայն հնարավոր է, որ դու առաջին կոմսը լինես, որ ման է գալիս իր դալլաքի ուղեկցությամբ։ Համ էլ միրուք վեր անողը ավելի վստահելի մարդ է, քան ձի թամքողը։<br />
<br />
― Դալլաքի մասին ես ինքս կհոգամ, ― ասաց Սանչոն, ― իսկ դուք, ձերդ ողորմածություն, հոգացեք, որ թագավոր դառնաք, որպեսզի ինձ կոմս կարգեք։<br />
<br />
― Ես այդ կանեմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը և բարձրացնելով աչքերը, տեսավ այն, ինչի մասին կպատմենք հետևյալ գլխում։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXII==<br />
<br />
Այն մասին, թե ինչպես դոն Կիխոտը ազատություն տվեց բազմաթիվ թշվառների, որոնց տանում էին հակառակ նրանց կամքի այնտեղ, ուր որ նրանք չէին ուզում գնալ<br />
<br />
<br />
Արաբական և լամանչական գրող Սիդ Համետ Բենենխելին պատմում է իր շուրջ, բարձրաոճ, պարկեշտ, քաղցր ու մտածված պատմության մեջ, որ հռչակավոր դոն Կիխոտ Լամանչեցու և Սանչո Պանսայի միջև տեղի ունեցած զրույցից հետո հետո, որ շարադրված է քսանմեկերորդ գլխի վերջում, դոն Կիկոտը բարձրացրեց իր աչքերն ու տեսավ, որ իր դիմաց, նույն ճամփով, որով նրանք էին գնում, մոտ քսան մարդ էին շարժվում ոտով, որոնք, թազբեի պես, մեծ երկաթե շղթայի վրա էին շարված՝ նրանց պարանոցը շղթայված էր և բոլորն էլ ձեռքերին կապանք էին կրում։ Երկու ձիավոր և երկու փիադա մարդիկ նրանց ուղեկցում էին։ Ձիավորները զինված էին պատրույգավոր հրացաններով, իսկ փիադաները՝ նիզակներով ու թրերով։ Սանչոն նրանց տեսնելուն պես ասաց․<br />
<br />
― Ահա տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածների շարան, թագավորական ստրուկների, որոնց տանում են թիանավերի վրա աշխատեցնելու։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս թե ստրուկներ, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։ ― Հնարավո՞ր է միթե, որ թագավորը բռնության դիմի։<br />
<br />
― Ես ա՛յդ չեմ ասում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― այլ ուզում եմ ասած լինել, որ այդ մարդիկ, իրենց ոճրագործությունների համար դատապարտված են թիանավերի վրա բռնի ծառայության թագավորի համար։<br />
<br />
― Մի խոսքով, այսպես թե այնպես, ― առարկեց դոն Կիխոտը, ― այս մարդկանց քարշ են տալիս և նրանք գնում են, ենթարկվելով բռնության և ոչ թե իրենց բարի կամքով։<br />
<br />
― Հենց այդպես է, որ կա, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― շարունակեց նրա տերը, ― հենց այստեղ է, որ ես պետք է կատարեմ իմ պարտականությունը՝ ոչնչացնեմ բռնությունը և նպաստեմ ու օգնեմ թշվառներին։<br />
<br />
― Նկատի առեք, ձերդ ողորմածություն, ― ասաց Սանչոն, ― որ արդարադատությունը, այլապես ասած՝ ինքը թագավորը, ոչ թե բռնանում ու հալածում է այս մարդկանց, այլ միայն պատժում է նրանց ոճրագործությունների համար։<br />
<br />
Այդ միջոցին տաժանակիր աշխատանքների դատապարտվածների շարանը մոտեցավ, և դոն Կիխոտը ամենասիրալիր արտահայտություններով խնդրեց պահակախմբից, որ բարի լինեն հայտնել և բացատրել իրեն պատճառը կամ պատճառները, թե ինչու են այդ մարդկանց նման կերպով տանում։ Պահակախմբից մեկը՝ ձիավորը, պատասխանեց, թե դրանք տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածներ են, նորին մեծության պատկանող մարդիկ և որ նրանց տանում են թիանավերի վրա աշխատեցնելու։ Ահա և ամենը, և ավելին իմանալու կարիք չունի նա։<br />
<br />
― Այնուհանդերձ ես կկամենայի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― նրանցից ամեն մեկին հարց ու փորձ անել նրա դժբախտության պատճառի մասին։<br />
<br />
Այս խոսքերին նա այնքան սիրալիրություններ ավելացրեց, որպեսզի նրան մղած լինի իր խնդիրը կատարելու, որ վերջապես պահակախմբի երկրորդ ձիավորն ասաց․<br />
<br />
― Թեև մենք հետներս այս դժբախտների դատավճիռների լիակատար արձանագրությունները ստանում ենք, բայց հիմա ժամանակ չկա կանգ առնելու, թղթերը հանելու և կարդալու։ Ավելի լավ է, ձերդ ողորմածություն, մոտենաք նրանց ու հարց ու փորձ անեք, եթե նրանք ուզենան, իրենք կպատմեն ձեզ, իսկ նրանք անշուշտ կուզենան, որովհետև այս տղաների համար ավելի մեծ բավարարվածություն չի լինի, քան մուռտառություն անել կամ պատմել մուռտառ բաներ։<br />
<br />
Ստանալով այս թույլտվությունը (առանց որի նա կարող էր շատ լավ յոլա գնալ), դոն Կիխոտը ձին քշեց շարանի մոտ և հարցրեց առաջին տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածից, թե ի՞նչ մեղքերի համար է այդպիսի ցավի մեջ ընկել։ Սա պատասխանեց, որ ընկել է, որովհետև սիրահարված է եղել։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս թե, միայն ու միայն դրա՞ համար, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Եթե բոլոր սիրահարվածներին թիանավերի վրա քշելու լինեին, ապա ես վաղուց հետև պիտի թիանավի վրա թիավարելիս լինեի։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունն այն սիրո մասին չի խոսում, ― պատասխանեց դատապարտվածը։ ― Իմ սերն այն տեսակ էր, որ ես սպիտկեղենով մի կողովի վրա էի սիրահարված և այնպիսի կրքով էի այն սեղմել կրծքիս, որ եթե արդարադատությունը ուժով խլած չլիներ, ես մինչև օրս հոժարակամ չէի բաժանվի նրանից։ Ես բռնվեցի տեղն ու տեղը, ուստի տանջանք գործադրելով հարցաքննելու կարիք չեղավ և իմ գործով վճիռ կայացավ՝ մտրակով հարյուր հարված տվին մեջքիս, սրա վրա էլ երեք տարի գուրապ։<ref>Գողերի խոսվածքից վերցրած բառ։</ref><br />
<br />
― Գուրապն ի՞նչ բան է, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Գուրապը թիանավ է, ― պատասխանեց դատապարտվածը։<br />
<br />
Դա մոտ քսանչորս տարեկան մի տղա էր, իր ասելով ծնված Պիյեդրաիտում։ Նույն հարցով դոն Կիխոտը դիմեց երկրորդին, բայց սա տխուր ու տրտում, շարունակում էր քայլել և ոչ մի խոսք չէր պատասխանում։ Նրա փոխարեն պատասխանեց առաջինը․<br />
<br />
― Սրան, սինյոր, նրա համար են աքսորում, որ դեղձանիկ է եղել, այլ խոսքով երգիչ և երաժիշտ։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս թե, ― դարձյալ հարցրեց դոն Կիխոտը։ ― Մի՞թե երգիչ ու երաժիշտներն էլ են թիանավ քշում։<br />
<br />
― Այո, սինյոր, ― պատասխանեց տաժանակիրը, ― ավելի վատ բան չի լինի, քան տագնապի պահին երգելը։<br />
<br />
― Իսկ ես հակառակն եմ լսել, ― առարկեց դոն Կիխոտը, ― «ով որ երգում է, նրան դժբախտություն չի հասնում»։<br />
<br />
― Իսկ այստեղ այլ կերպ է դուրս գալիս, ― ասաց տաժանակիրը, ― ով որ մի անգամ երգի, այլևս ողջ կյանքը արցունք կթափի։<br />
<br />
― Բան չեմ հասկանում, ― հայտարարեց դոն Կիխոտը։ Սակայն այստեղ պահակախմբից մեկն ասաց նրան․<br />
<br />
― Սինյոր կաբալյերո, այս ամբարիշների լեզվով տագնապի պահին երգելը կնշանակի՝ տանջանքով կատարած հարցաքննության միջոցին խոստովանելը։ Այս հանցագործին տանջել են և նա խոստովանել է իր ոճիրը։ Նա անասուն փախցնող է եղել, այսինքն, ամեն տեսակ անասուն է գողանալիս եղել և երբ որ նա խոստովանել է, նրան վեց տարով թիանավերի վրա աշխատանքի են կտրել, վրան էլ երկու հայրյուր մտրակի հարված հասցրել, հետքը նրա մեջքի վրա է արդեն։ Նա մտախոհ ու վշտաբեկ զառանցում է, որովհետև մնացյալ խարդախները, որ նրա հետ գնում են, արհամարհում են նրան, նախատում, հոգին մաշում ու հալածում նրա խոստովանության համար, որ նա սիրտ չի ունեցել ուրանալու։ Որովհետև, ասում են նրանք, այո֊ն նույնքան տառ ունի, ինչքան և ոչ֊ը և որ յուրաքանչյուր հանցագործի համար մեծ շահ ունի այն, որ նրա կյանքն ու մահը կախված են ոչ թե վկաներից կամ փաստերից, այլ սեփական լեզվից։ Եվ ես կարծում եմ, որ նրանք բավական ճիշտ են դատում։<br />
<br />
― Ես էլ նույն կարծիքի եմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Ապա նա մոտեցավ երրորդին և նրանից էլ նույն բանը հարցրեց, ինչ որ առաջին երկուսից։ Սա առանց քաշվելու և ժիր կերպով պատասխանեց․<br />
<br />
― Ես հինգ տարով գնում եմ սինյոր գուբապների մոտ նրա համար, որ չունեի տասը դուկատ։<br />
<br />
― Ես ամենայն սիրով ձեզ քսան դուկատ կտամ, միայն թե ձեզ այս դժբախտությունից ազատեմ, ― գոչեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Սա նման է այն մարդուն, ― պատասխանեց տաժանակիրը, ― որ ծովի մեջ նստել է նավի վրա և շատ փող ունի, իսկ ինքը սովամահ է լինոմ, որովհետև ուտելիք չի գտնում, որ գնի։ Ասելս այն է, որ եթե այն միջոցին ես ունենայի այդ քսան դուկատը, որ առաջարկում է ինձ ձերդ ողորմածությունը, նրանք կքսեի իմ քարտուղարի գրչին և կթարմացնեի իմ պաշտպանի ուղեղը և հիմա զբոսնելիս կլինեի Տոլեդոյի Սոկոդովեր հրապարակում և ոչ թե քարշ կգայի այս ճամփով, կապված այս ոհմակին, որպես վազկան շուն։ Բայց մեծ է Աստված, համբերություն՝ բավական է դրա մասին խոսելը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը անցավ չորրորդին։ Դա մի պատկառելի արտաքինով մարդ էր, մինչև գոտին երկար ու ճերմակ միրուքով։ Լսելով, որ իրենից հարցնում են, թե ինչպես է այստեղ ընկել, նա լաց եղավ առանց մի բան պատասխանելու։ Բայց հինգերորդ տաժանակիրը, նրա թարգմանը հանդիսանալով, ասաց․<br />
<br />
― Այս պատկառելի մարդը դատապարտված է թիանավի վրա չորս տարի թիավարելու, իսկ նախապես նրան հանդիսավոր կերպով, ձիու վրա ման են ածել փողոցներով։<br />
<br />
― Թվում է թե, ― ասաց Սանչո Պանսան, ― որ այլ կերպ ասած՝ նրան խայտառակության են հանել։<br />
<br />
― Միանգամայն ճիշտ է, ― շարունակեց տաժանակիրը, ― իսկ հանցանքը, որի համար նրան այդպես պատժեցին, այն է, որ նա եղել է միջնորդ ոչ այնքան բորսային, որքան սիրային գործերում։ Ավելի պարզ՝ կավատ է եղել, համ էլ մի քիչ կախարդ։<br />
<br />
― Եթե նա մի քիչ կախարդ չլիներ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― այլ միմիայն կավատ,<ref>Հին Իսպանիայի արտոնյալ դասակարգերի կյանքի մեջ աչքի ընկնող դեր են խաղացել սիրային գործերի միջնորդները, որովհետև ընտանեկան կյանքի նահապետական բարքերը բացառում էին ամեն մի բացահայտ շփում տարբեր սեռերի երիտասարդության միջև։ Այդ «միջնորդների» մասին հենց նույնպիսի դրական գնահատական են տվել, ինչպես և նրանց հասարակական դերի վերաբերյալ համանման խորհրդածություններ են արտահայտել Խ․ դե Վերա֊Ի֊Ֆիգերոան («Ներբող կավատներին» գրքում՝ գրված XVI դարի վերջին, Լոպե դե Վեգան («Բարեկամ մինչ ի մահ» կոմեդիայում) և ուրիշները։</ref> նա պետք է ոչ թե թիանավի վրա թիավարեր, այլ ղեկավար և հրամանատար լիներ, որովհետև կավատի արհեստը հեշտ ու փլավ չէ։ Այդ գործը պահանջում է բավականին խելք և բարեկարգ պետության մեջ ծայր աստիճան անհրաժեշտ է։ Դրանով ամենալավ ծագումով մարդիկ պիտի զբաղվեին, և ավելորդ չէր լինի նրանց վրա տեսուչներ և վերահսկողներ նշանակել, ինչպես այդ ընդունված է այլ պաշտոնավարություններում և նրանց թիվը պետք է լինի խիստ սահմանափակ, ինչպես, օրինակ, բորսային միջնորդների թիվը։ Այդ եղանակով հնարավոր կլիներ բազմաթիվ չարաշահություններ վերացնել, որոնք ծագում են նրանից, որ այդ պատշտոնն ու արհեստը հիմար ու անկիրթ մարդկանց ձեռքն է ընկնում, ինչպես գրոշ չարժեցող կանանց, լակոտների և դատարկապորտների, որ չափազանց երիտասարդ ու անփորձ են․ դժվար վայրկյանին, երբ որ անհրաժեշտ է խելք բանեցնել, գդալը բերնի կողքովն են տանում և չեն իմանում, թե իրենց աջ ձեռքը որտեղ է։ Ես շատ բան կասեի ևս այդ առիթով և կշարադրեի ձեզ, թե ինչու պետության համար այդքան կարևոր պաշտոնի պետք է ընդունել մարդկանց մեծ ընտրությամբ, բայց այդ բոլորի համար տեղը հարմար չէ։ Երբևիցե ես կզեկուցեմ այդ այն մարդկանց, որոնցից կախված է այդ ամենը կարգի գցելն ու շտկելը։ Իսկ հիմա կասեմ միայն, որ շատ ցավալի էր ինձ համար իմանալ, որ ալեզարդ և տեսքով այդքան պատկառելի մի մարդ պատժի է ենթարկված կավատության համար, սակայն իմ ցավը չքացավ, հենց որ դուք ավելացրիք, թե նա կախարդ էլ է եղել, թեև ես շատ լավ գիտեմ, որ աշխարհիս երեսին կախարդ չկա և որ ոչ ոք չի կարող հրահրել կամ բռնանալ մեր կամքին, ինչպես կարծում են շատ պարզամիտ մարդիկ։ Որովհետև մեր կամքն ազատ է և ոչ մի բույս կամ բժժանք չի կարող բռնանալ նրա վրա։ Իհարկե, զանազան սնահավատ կանայք և խաբեբաներ կարող են խմոր ու խոտ եփել, որոնցով մարդկանց խելքահան են անում, կոխելով նրանց գլուխը, թե ի վիճակի են սիրել տալ, բայց, ինչպես ես արդեն ասացի, անկարելի է բռնանալ մարդկային կամքի վրա։<br />
<br />
― Դուք միանգամայն արդարացի եք, ― ասաց բարի ծերունին, ― և հավատացնում եմ ձեզ, սինյոր, որ ոչ մի կախարդանքի մեղք չունեմ ես, գալով, թե կավատ եմ եղել՝ չեմ ժխտի։ Միայն թե ես երբեք չեմ կարծել, թե վատ բան եմ անում, որովհետև ես մեկ բան եմ ուզեցել՝ որ աշխարհիս երեսին բոլոր մարդիկ վայելք ունենան, ապրեն խաղաղ ու հանգիստ, առանց թշնամանքի ու տանջանքի։ Եվ բոլոր այս բարի ցանկությունները ահա թե ինչ պտուղ տվին, ինձ քարշ են տալիս այնպիսի տեղեր, որտեղից այլևս հույս չունեմ վերադառնալու, որովհետև ծանրաբեռնված եմ տարիքով, համ էլ միզափամփուշտս այնպես է ցավում, որ ոչ մի վայրկյան հանգիստ չունեմ։<br />
<br />
Այստեղ նա դարձյալ լաց եղավ և Սանչոյի մեղքն այնպես եկավ, որ գրպանից մի փոքրիկ ռեալ հանեց և տվեց դատապարտյալին՝ որպես ողորմություն։<br />
<br />
Իսկ դոն Կիխոտն անցավ հետևյալին և հարցրեց, թե ինչ է նրա հանցանքը։ Սա շատ ավելի ժիր պատասխանեց, քան նախընթացը։<br />
<br />
― Ես նրա համար եմ այստեղ ընկել, որ չափազանց եռանդուն էի զվարճանում իմ երկրորդական քույրերի և երկու ուրիշ քույրերի հետ, որ արդեն իմը չէին։ Զվարճանք֊զվարճանք և նրանով վերջացավ, որ իմ արյունակցական կապերն այնպես խճճվեցին, որ ինքը սատանան էլ հիմա գլուխ չի հանի։ Բանը բացվեց, ոչ ոք ինձ չպաշտպանեց, փող չունեի և ես արդեն վճռեցի, որ կախաղան կելնեմ։ Ինձ դատապարտեցին թիանավի վեց տարով․ ես չվիճեցի՝ մեղավոր եմ ― մեղավոր եմ։ Բայց ես երիտասարդ եմ, կյանքը դեռ առջևս է և ամեն ինչ մի կերպով կդրստվի։ Եթե ձերդ ողորմածությունը կարող է որևէ բանով մեզ օգնել, Աստված դրա համար ձեզ կվճարի երկնքում, իսկ մենք այստեղ՝ երկրի վրա, անդադար կաղոթենք ձերդ ողորմածության կյանքի և առողջության համար․ թող Աստված ձեզ երկար կյանք տա և բարի առողջություն, ինչպես դուք արժանի եք։<br />
<br />
Խոսողը ուսանողի զգեստ էր կրում, և պահակախմբից մեկը հայտնեց նրա մասին, թե նա մեծ ճարտասան է և լատիներեն լավ իմացող է։<br />
<br />
Ամենավերջինը՝ մոտ երեսուն տարեկան մարդ էր՝ շատ հրապուրիչ արտաքինով, թեև շիլ աչքերով։ Նա ուրիշների պես չէր կաշկանդված։ Նրա ոտին երկար շղթա կար, որ փաթաթված էր նրա ողջ մարմնին, իսկ վզին երկու երկաթե վզկապ կար՝ մեկը կպցրած էր շղթային, իսկ մյուսը, որ կոչվում է «հսկիր բարեկամին» կամ «բարեկամի ոտը», երկու երկաթե ձողերով գոտու մոտ միանում էր կապանքներին, որոնցով բռնված էին նրա ձեռքերը և կողպված էին ահագին կողպեքով, այնպես որ նա չէր կարող ձեռքը բերանը տանել, գլուխը թեքել և շրթունքը հասցնել ձեռներին։ Դոն Կիխոտը հարցրեց, թե ինչու այս մարդու կապանքներն ավելի շատ են։ Պահակը նրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Նրա համար, որ նա մենակ ավելի հանցանք է գործել, քան բոլոր մնացյալները միասին։ Համ էլ նա այն տեսակ լկտի ու ետ ընկածն է, որ բոլոր այդ շղթաներով կաշկանդելուց հետո էլ մենք հավատացած չենք և վախենում ենք, որ չլինի թե փախչի։<br />
<br />
― Նրա հանցանքները որո՞նք են, ― հարցրեց դոն Կիխոտը, ― քանի որ նրան միմիայն թիանավի են դատապարտել։<br />
<br />
― Նա տասը տարով է դատապարտված, ― պատասխանեց պահակը, ― իսկ դա միևնույն է՝ թե քաղաքացիական մահ։ Բավական է ձեզ ասեմ, որ այդ տղան հռչակավոր Խինես դե Պասամոնտեն է, իսկ այլ կերպ նրան անվանում են՝ Խինեսիլյո դե Պարապիլյա։<br />
<br />
― Զգույշ, սինյոր, ― սկսեց խոսել տաժանակիրը, թողեք անուններ ու մականուններ տալը։ Իմ անունը Խինես է և ոչ թե Խինեսիլյո, և ես Պասամոնտեի ցեղից եմ՝ և ոչ թե Պարապիլյայի, ինչպես ձերդ ազնվությունն է պնդում։ Դուք լավ կանեիք ձեր ցեղի մասին մտածեիք, շատ հետաքրքրական բաներ կբանայիք։<br />
<br />
― Սուս, սինյոր, առաջին կարգի ավազակ, ― պատասխանեց կոմիսարը, ― թե չէ ես քեզ կլռեցնեմ, ուզենաս թե չուզենաս։<br />
<br />
― Ճիշտ են ասում, ― պատասխանեց դատապարտվածը, ― որ ամեն ինչ Աստծու կամքից է կախված։ Բայց կգա ժամանակ, և ոմանք կիմանան, թե իմ անունը Խինեսիլյո դե Պարապիլյա է, թե չէ։<br />
<br />
― Չէ՞որ մարդիկ քեզ այդպես են կոչում, սրիկա, ― հարցրեց վերակացուն։<br />
<br />
― Կոչելը կոչում են, ― պատասխանեց Խինեսը, ― բայց ես կստիպեմ նրանց, որ ինձ այդպես չկոչեն, թե չէ ես կփետեմ նրանց մազերը այն տեղերում, որոնց անունը տալը անհարմար է։ Սինյոր կաբալյերո, եթե դուք մեզ մի բան տալու եք՝ դե շուտ տվեք և գնացեք ձեր ճամփան։ Մեզ ձանձրացրին ձեր հարց ու փորձերը ուրիշի գործերի մասին։ Իսկ եթե կամենում եք ինձնից բան իմանաք, ահա՝ ես Խինես դե Պասամոնտեն եմ, և իմ կենսագրությունը ես ահավասիկ այս մատներովս գրել եմ։<br />
<br />
― Այդ նա ճիշտ է ասում, ― նկատեց պահակը։ ― Նա, իրոք, նկարագրել է իր կյանքը, այն էլ այնպես, որ ավելի լավ անկարելի է, միայն թե գիրքը մնացել է բանտում, նա գրավ է դրել երկու հարյուր ռեալով։<br />
<br />
― Բայց ես այն հետ կգնեմ, ― ասաց Խինեսը, ― թեկուզ ստիպված լինեմ վճարել երկու հարյուր դուկատ։<br />
<br />
― Այդքան լա՞վն է, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Այնքան լավը, որ Լապարիլյո դե Տորմեսն էլ և բոլոր նման գրքերն էլ, որ երբևիցե գրված էին, կամ գրված կլինեն, չեն հասնի նրան։ Կասեմ միայն ձերդ ողորմածությանը, որ նրա մեջ ամեն ինչ ճշմարիտ է և այնքան գրավիչ ու զվարճալի է, որ ոչ մի հերյուրանք նրան չի հասնի։<br />
<br />
― Իսկ վերնագիրն ի՞նչ է, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Խինես դե Պասամոնտեի կյանքը, ― պատասխանեց դատապարտվածը։<br />
<br />
― Եվ ավարտվա՞ծ է, ― դարձյալ հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս կարող է ավարտված լինել, ― պատասխանեց Խինեսը, ― եթե իմ կյանքը դեռևս չի վերջացել։ Գրքում նկարագրված է ամբողջ իմ կյանքը՝ սկսած ծնունդիցս մինչև այն վայրկյանը, որ վերջին անգամ թիանավ ընկա։<br />
<br />
― Ասել է թե՝ թիանավի վրա էլի՞ եք եղել, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ծառայելով Աստծուն ու թագավորին՝ ես անցյալ անգամ չորս տարի անց կացրի նրանց վրա և քարթու հացի ու մտրակի համը գիտեմ, ― պատասխանեց Խինեսը։ ― Սակայն ես այնքան էլ չեմ վշտանում, որ նորից եմ այնտեղ գնում։ Գրելու դեռ շատ բան է մնացել, իսկ իսպանական թիանավերի վրա աշխատողը այնքան ազատ ժամանակ է ունենում, որ չի իմանում ինչ անի։ Ասենք, իմ գրությունների համար շատ ժամանակ հարկավոր չի գա, որովհետև ես ամեն բան անգիր գիտեմ։<br />
<br />
― Ղոչաղ տղա ես, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Եվ դժբախտ, ― ավելացրեց Խինեսը, ― որովհետև դժբախտությունը միշտ խելքը գլխին մարդկանց է հալածում։<br />
<br />
― Դժբախտությունը անպիտաններին է հալածում, ― ընդհատեց պահակը։<br />
<br />
― Ես արդեն ձեզնից խնդրեցի, սինյոր պահակ, ― ասաց Խինեսը, ― որ զգույշ լինեք։ Այս գավազանը խեղճերին կեղեքելու համար չեն հանձնել ձեզ, այլ նրա համար, որ մեզ տանեք և հասցնեք թագավորի նշանակած տեղը, թե չէ գետինը մտնեմ․․․ էլ մինչև վերջ չեմ ասում։ Լաքաները, որ դուք պանդոկում գցեցիք, միք անհանգստանա, կլվացվեն֊կանցնեն։<ref>Մի քանի մեկնաբաններ ցանկացել են տեսնել այստեղ ակնարկ ինչ֊որ ճանապարհային միջդեպի մասին, որ տեղի է ունեցել տաժանակիրների և կոմիսարի միջև, սակայն ավելի ճիշտ է, որ դա պարզապես մի առած է այն իմաստով, որ յուրաքանչյուր վիրավորանքի սպասում է հատուցում (սպասիր, հախիցդ կգան)։</ref> Ուստի թող ամեն ոք սուս անի, մարդավարի ապրի, ավելի լավ բառեր ընտրի։ Եվ եկեք առաջ գնանք՝ զվարճացանք և հերիք է։<br />
<br />
Պահակը գավազանը քաշեց, որ խփի Պասամոնտեին, նրա սպառնալիքի համար։ Սակայն դոն Կիխոտը կանգնեց նրանց միջև և խնդրեց դատապարտյալին չծեծել։ Ի՞նչ մի մեծ բան է, եթե ամուր կապված ձեռներով մարդու լեզուն մի քիչ արձակ լինի։ Ապա նա դարձավ դատապարտվածների շարանին և ասաց․<br />
<br />
― Այն ամենից, ինչ որ դուք ինձ պատմեցիք, թանկագին եղբայրներ, ես պարզ հասկացա հետևյալը՝ թեև դուք պատժված եք ըստ արժանվույն, սակայն առաջիկա պատիժը, ինչպես երևում է, ձեզ շատ էլ դուր չի գալիս և դուք թիանավերի վրա եք գնում մեծ դժկամությամբ և հակառակ ձեր կամքի։ Շատ հնարավոր է, որ ձեր կորստյան պատճառը եղել է՝ մեկինը՝ փոքրոգությունը հարցաքննության տանջանքի միջոցին, մյուսինը՝ փողի պակասությունը, երրորդինը՝ հովանավորների բացակայությունը, չորրորդինը՝ դատավորների անարդար վճիռը։ Ահա՛ թե ինչու ճշմարտությունը, որ ձեր կողմն է եղել, չի հաղթանակել։ Բոլոր այդ հանգամանքները իմ միտս են գցում և ասում, համոզում ու անգամ հարկադրում ինձ ցույց տալու ձեզ, թե ինչ նպատակով է Աստված ինձ աշխարհ բերել, հրամայել, որ հարեմ ասպետական ուխտին, որի մեջ եմ նեկայիս, և ուխտ անել, որ պաշտպանելու եմ աշխարհիս զորավորերի կողմից բոլոր զրկվածներին ու կեղեքվածներին։ Բայց ես գիտեմ ― և դա խոհեմության կանոններից մեկն է, ― որ պետք չէ ուժ գործ դնել այնտեղ, որտեղ ամեն ինչ կարելի է խաղաղ դրստել, ուստի ես նախապես կհարցնեմ սինյոր պահակներից՝ չե՞ն հաճի արդյոք նրանք արձակել ձեր կապանքներն ու բաց թողնել խաղաղությամբ։ Որովհետև միշտ կգտնվեն մարդիկ, որ պատրաստ կլինեն ծառայելու թագավորին և առավել նպաստավոր պայմաններում, իսկ ինձ սաստիկ խստասրտություն է թվում ստրուկ դարձնել նրանց, որոնց Աստված ու բնությունը ազատ են ստեղծել։ Առավել ևս, սինյոր պահակներ, ― ավելացրեց դոն Կիխոտը, ― որ այս դժբախտները ձեր դեմ չեն մեղանչել։ Թո՛ղ յուրաքանչյուրը ի՛ր մեղքը տանի՝ կա Աստված երկնքում, և նա արթուն պատժում է չարության և պարգևատրում բարության համար, իսկ ազնիվ մարդիկ պետք չէ, որ ուրիշների համար դահիճ դառնան, մանավանդ որ նրանց հետ ոչ մի գործ չունեն։ Ես խնդրում եմ ձեզնից մեղմությամբ ու հեզությամբ, որպեսզի տեղիք լինի ձեզ շնորհակալ լինելու, եթե դուք իմ խնդիրքը կատարելու լինեք։ Իսկ եթե դուք հոժարակամ կատարելու չլինեք, այս նիզակը և թուրը և իմ բազկի զորությունը կհարկադրեն որ անեք հակառակ ձեր ցանկության։<br />
<br />
― Այս ի՜նչ հիմար կատակ է, ― բացականչեց պահակներից մեկը։ ― Տեսեք թե ի՜նչ դատարկ բաներ է դուրս տալիս։ Նա կամենում է, որ մենք բաց թողնենք պետական հանցագործներին, կարծես թե մենք ունենք իշխանություն նրանց կապանքներն արձակելու, իսկ ինքը ունի իրավունք մեզ նման հրամաններ տալու։ Գնացեք, ձերդ ողորմածություն, բարով֊խերով, համ էլ ձեր գլխի ամանն ուղղեցեք և միք որոնի կատվի հինգերորդ ոտը, սինյոր։<br />
<br />
― Դուք ինքներդ եք կատու, անասուն և գարշելի, ― գոչեց դոն Կիխոտը և այս խոսքերով այնպիսի արագությամբ հարձակվեց նրա վրա, որ նա ժամանակ չունեցավ պատրաստվելու հարվածին և գետին գլորվեց՝ սաստիկ ջարդված նիզակի հարվածից։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի բախտը բերեց, որովհետև հենց այդ պահակն էր զինված պատրույգավոր հրացանով։ Մնացածները շփոթվեցին և գլուխները կորցրին այդպիսի անսպասելի եղելությունից։ Բայց ուշքի գալով ձիավորները հանեցին թրերը, իսկ ֆիադաները՝ նիզակները և բոլորը միասին հարձակվեցին դոն Կիխոտի վրա, որ նրանց սպասում էր մեծ պաղարյունությամբ։ Եվ, անշուշտ, նրա բանը բուրդ կլիներ, եթե տաժանակիրները, տեսնելով, որ նրանց ազատվելու առիթ է ներկայանում, իրենց բոլոր ուժերը չլարեին և չխորտակեին իրենց կաշկանդող շղթաները։ Իրարանցում տիրեց։ Պահակները չգիտեին, թե ինչ անեն՝ տաժանակիրների վրա՞ հարձակվեն, որ կամաց֊կամաց ազատվում էին, թե՞ նրանց վրա տվող դոն Կիխոտից պաշտպանվեն, և, ընդհանրապես, դրանից բան դուրս չէր գալիս։ Իսկ Սանչոն այդ պահին օգնեց Խիմես դե Պասամոնտեին կապանքները արձակել և նա, շթայազերծ եղավ թե չէ, մոտ վազեց վայր ընկած պահակին, խլեց նրա ձեռքից հրացանն ու թուրը և սկսեց հերթով դեմ անել պահակներին մեկ թրի բերանը, մեկ հրացանի բերանը։ Սակայն հրացան արձակելը գլուխ չեկավ, որովհետև շուտով ռազմի դաշտում ոչ մի թշնամի չմնաց՝ նրանք բոլորն էլ փախուստ էին տվել Պասամոնտեի հրացանից և մնացած դատապարտվածների քարկոծությունից։ Այդ հանգամանքը շատ վշտացրեց Սանչոյին, որովհետև նա վճռեց, որ փախածները ամեն ինչ կհասցնեն Սանտա Հերմանդադի ականջին, իսկ վերջինս ահազանգ կտա և կաշխատի վրա հասնել ոճրագործներին։ Նա այդ մասին հաղորդեց իր տիրոջը և սկսեց համոզել նրան՝ որքան կարելի է շուտ հեռանալ և այստեղից ոչ հեռու գտնվող լեռնային կիրճերի խորքերում պատսպարվել։<br />
<br />
― Լավ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ես գիտեմ, թե մենք հիմա ինչ պիտի անենք։<br />
<br />
Ապա նա հավաքեց տաժանակիրներին, որոնք անկարգ այս ու այն կողմ էին գնացել, նախապես կողոպտելով պահակին և թողնելով մորեմերկ։ Բոլորը եկան և շրջան կազմեցին սպասելով նրա հրամանին, և դոն Կիխոտն այսպես սկսեց․<br />
<br />
― Երախտապարտ մարդիկ միշտ շնորհակալ են լինում իրենց բարերարներին։ Ոչ մի մեղք այնքան չի զայրացնում Աստծուն, ինչքան ապերախտությունը։ Ասելս այն է, սինյորներ, որ դուք նոր, սեփական փորձով համոզվեցիք, որ ես ձեր բարերարն եմ։ Փոխարենը ես ցանկանում եմ ― և այդ է իմ կամքը, ― որ դուք դնեք ձեր ուսերին շղթաները, որոնցից ես ձեզ ազատեցի, և անհապաղ ճամփա ընկնեք և գնաք Տաբոսո քաղաքը։ Այնտեղ դուք կներկայանք տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցուն և կասեք նրան, թե նրա Տխուր Պատկերի Ասպետը ողջույն է ուղարկում նրան և ապա բոլոր մանրամասնություններով կպատմեք նրան այն փառավոր արկածի մասին, որին դուք պարտավոր եք ձեր ըղձալի ազատագրությամբ։ Այդ անելուց հետո դուք կարող կլինեք գնալ բարով, ուր որ կամենաք։<br />
<br />
Բոլոր դատապարտվածների փոխարեն Խինես դե Պասամոնտեն պատասխանեց՝ խոսելով այսպես․<br />
<br />
― Սինյոր փրկիչ, ոչ մի կերպ հնարավոր չէ կատարել այն, ինչ որ ձերդ ողորմածությունը մեզ հրամայում է, որովհետև կարելի չէ, որ մենք բոլորս միասին գնանք միևնույն ճամփով։ Մենք կբաժանվենք, և յուրաքանչյուրը մենակ կերթա իր կողմը և կաշխատի երկրագնդի ծոցում թաքնվել, որպեսզի Սանտա Հերմանդադի ձեռը չընկնի, որ, անկասկած, մեր ետևից կընկնի։ Սակայն ձերդ ողորմածությունը կարող էր ահա թե ինչ անել ― և դա արդարացի կլիներ։ Փոխանակ տիրուհի Դուլսինեային այցելելու և ողջունելու, հրամայեցեք որոշ թվով Ave Maria և Credo ասել, և մենք կասենք և կաղոթենք ձերդ ողորմածության համար, որովհետև այդ բանն իրագործելի է ցերեկով է՛լ, գիշերն է՛լ, փախուստի պահին է՛լ, հանգստյան միջոցին է՛լ, խաղաղության ժամանակ է՛լ, կռվի ատեն է՛լ։ Սակայն երևակայել, թե մենք հիմա կվերադառնանք մեր եգիպտական կաթսաների քով, այսինքն՝ մեր շղթաներին և ճամփա կընկնենք Տաբոսո, միևնույն է՝ թե կարծել, որ հիմա գիշեր է, երբ որ, իրոք, դեռ առավոտյան ժամի տասը չկա և խնդրել մեզնից այդ բանը ― միևնույն է՝ թե ծփիի ծառի վրա տանձ որոնես։<br />
<br />
― Ուրեմն՝ երդվում եմ ես, ― գոչեց դոն Կիխոտը տաքացած, ― դոն անպիտան, դոն Խինեսիլյո դե Պարոպիլյո կամ ինչ որ է ձեր անունը, դուք մենակ կերթաք այնտեղ պոչերդ ձեզ քաշած և ձեզ վրա քարշ կտաք որղջ շղթան։<br />
<br />
Պասամոնտեն շատ էլ համբերողներից չէր (համ էլ նա նկատել էր, որ դոն Կիխոտի խելքը տեղը չէ՝ չէ՞որ նա այնպիսի անմտություն էր հնարել, ինչպես տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածներին բաց թողնելը), ուստի լսելով մեր ասպետի վիրավորական խոսքերը, նա աչքով արեց իր ընկերներին, և նրանք բոլորն էլ մի կողմ քաշվեցին։ Եվ դոն Կիխոտի վրա քարերի մի այնպիսի կարկուտ տեղաց, որ նա չէր կարողանում ծածկվել վահանով, իսկ խեղճ Ռոսինանտը խթաններն այլևս չէր զգում, ասես թե բրոնզից շինած լիներ։ Սանչոն թաքնվեց իր էշի հետևը և այդպիսով պաշտպանվեց կարկուտից, որ տեղում էր երկուսի վրա էլ։ Ինչքան էլ դոն Կիխոտը խույս էր տալիս հարվածներից, դարձյալ մի քանի քար այնպիսի ուժով դիպավ նրան, որ նա վայր ընկավ, ուսանողը հարձակվեց նրա վրա, պոկեց նրա գլխից լագանը, որով երեք֊չորս անգամ խփեց մեր ասպետի մեջքին, ապա նա նույնքան անգամ գետին խփեց, այնպես որ ջարդ ու փշուր արեց։ Ապա դատապարտյալները հանեցին նրա վրայից կապան, որ նա զրահների վրայից էր հագնում և ուզում էին գուլպաներն էլ քաշել հանել, բայց նրա ոտի զրահները խանգարեցին։ Նրանք խլեցին Սանչոյի վերնարկը և թողին վրայի շորը։ Վերջապես իրար մեջ բաժանելով մնացած ռազմական ավարը՝ նրանք ցրվեցին ամեն մեկը իր կողմը, հոգալով միայն, որ կարողանան փախչել ահասաստ Սանտա Հերմանդադից, և բնավ չմտածելով շղթան իրենց ուսերի վրա գցել և տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցու մոտ գնալ։<br />
<br />
Մնացին միայն էշն ու Ռոսինանտը, Սանչոն ու դոն Կիխոտը։ Էշը մնացել էր կանգնած, գլուխը մտախոհ քաշ արած և ժամանակ առ ժամանակ թափ տալով ականջները, երևի երևակայելով, թե քարե կարկուտը դեռ չի պրծել, որովհետև նրա ականջները դեռ խշխշում էին։ Ռոսինանտը պառկած է գետնին, իր տիրոջ կողքին, որովհետև քարերի հարվածները նրան էլ էին տապալել։ Սանչոն, որ զրկվել էր իր վերնարկից, դողդողում էր Սանտա Հերմանդադի ահից, իսկ դոն Կիխոտը խորապես վշտացած էր, որ իրենից բարերարված մարդիկ այնքան վատ վարվեցին հետը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXIII==<br />
<br />
Այն մասին, թե ինչ պատահեց հռչակավոր դոն Կիխոտին Սյերա֊Մորենում, այլ կերպ ասած՝ ամենահազվադեպ արկածներից մեկի մասին, որ զրուզում է այս ճշմարտապատում պատմությունը<br />
<br />
<br />
Տեսնելով, թե ինքն ի՜նչ ցավալի դրության մեջ է ընկել, դոն Կիխոտն ասաց իր զինակրին․<br />
<br />
― Շատ անգամ ես լսել եմ, Սանչո, որ կոպիտ մարդկանց լավություն անելը ― միևնույն է, թե ջուր ածես ծովը։ Եթե ես հավատայի քո խոսքերին, այս անախորժությունից խուսափած կլինեի։ Բայց քանի որ եղածը եղել է, համբերենք և աշխատենք խելք ու խրատ սովորել։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը խելք ու խրատ կսովորի, ― պատասխանեց Սանչոն, ― երբ որ ես թուրք դառած կլինեմ։ Բայց քանի որ դուք ասում եք, թե եթե ինձ հավատայիք, այդ աղետից խուսափած կլինեիք, ապա հավատացեք հիմա, և դուք վատթարագույնից կխուսափեք։ Որովհետև, կզեկուցեմ ձեզ, Սանտա Հերմանդադի դեմ ձեզ չի օգնի ձեր ասպետությունը։ Սանտա Հերմանդադը բոլոր թափառական ասպետներին կոտրված գրոշով չի գնի։ Գիտե՞ք ինչ, ինձ արդեն թվում է, թե նրա նետերը բզզում են հենց իմ ականջների կողքով։<br />
<br />
― Դու բնականից վախկոտ ես, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Բայց որպեսզի դու ասած չլինես, թե ես համառ եմ և երբեք չեմ անում այն, ինչ որ դու ինձ խորհուրդ ես տալիս, այս անգամ ես կհետևեմ քո խորհրդին և կհեռանամ ցասումից, որից դու այնքան վախենում ես, բայց մի պայմանով միայն՝ դու երբեք, ո՛չ կենդանի, ո՛չ մահից հետո ոչ ոքի չես ասի, թե ես՝ երկյուղից խույս տվի և հեռացա այս վտանգից, որովհետև ես այդ միմիայն նրա համար եմ անում, որ անսում եմ քո աղաչանքներին։ Իսկ եթե դու որևէ այլ բան ասելու լինես, դու կստես,<ref>Հայտարարում, որ դու ստում ես ― երդման ավանդական ձև։</ref> և ես այսօրվանից մինչ ա՛յն օրը և ա՛յն օրից մինչև հիմա երեսովդ եմ տալիս քո սուտը և հայտարարում, որ դու ստում ես և կստես ամեն անգամ, երբ այդպես խորհելու կամ խոսելու լինես։ Եվ մի՛ առարկիր ինձ, որովհետև միայն այն միտքը, թե ես հեռանում ու խուսափում եմ վտանգից, որ, գուցե և կարող է ներշնչել երկյուղի ստվերը, կարող է ինձ պահել այստեղ և ես մեն֊մենակ կսպասեմ ոչ միայն սուրբ միաբանությանը, որի մասին դու սարսափով ես խոսում, այլև Իսրայելի տասներկու սերունդի եղբայրներին, Մակաբայեցի յոթ եղբայրներին, այլև Կաստորին և Պոլլուքսին և բոլոր եղբայրներին ու միաբանություններին, որ աշխարհիս երեսին գոյություն ունեն։<br />
<br />
― Սինյոր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― հեռանալ չի նշանակի փախչել, իսկ սպասել թշնամուն, երբ որ վտանգը գերազանցում է բոլոր ենթադրությունները, ― կատարյալ խելագարություն է։ Խոհեմությունը պահանջում է, որ մարդս իրեն պահպանի այսօր վաղվան համար և ամեն ինչ թղթի վրա վեր չգալ մեկ օրում։ Եվ իմացած եղեք, թեև ես տգետ եմ և գեղջուկ, այնուամենայիվ շատից֊քչից գլուխ եմ հանում, թե խելացի վարքը որն է, ուստի մի ափսոսա, որ լսեցիք իմ խորհուրդը՝ հեծեք Ռոսինանտը, եթե միայն ի վիճակի եք, իսկ եթե չեք կարող ապա ես ձեզ կօգնեմ և եկեք իմ հետևից, որովհետև իմ խելքն այնպես է կտրում, որ հիմա մեզ ոտները ձեռներից ավելի են հարկավոր։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը ոչ մի խոսք չառարկեց․ ձի հեծավ և հետևեց Սանչոյին, որ էշով էր գնում։ Շուտով նրանք հասան Սյերրա֊Մորենա, որ հեռու չէր։ Սանչոն ծրագիր ուներ սարերն անցնելու, հասնելու Վիսո կամ Ալվադոմար դել Կամպո և այնտեղ մի քանի օր թաքնվել լեռներում, որպեսզի հետապնդության դեպքում Սանտա Հերմանդադը նրանց գտնել չկարողանա։ Այդ մտադրությունը պաշտպանվում էր սյլև այն հանգամանքով, որ տաժանակիր դատապարտվածների հետ ունեցած տուրուդմբոցից հետո նրա ուտելիքների ողջ պաշարը որ նա տանում էր իր էշի վրա, մնացել էր անվնաս, մի բան, որ նրան հրաշք էր թվում, որովհետև տաժանակիրները քրքրել և խլել էին, ինչ որ կարողացել էին։<br />
<br />
Իրիկնադեմին նրանք հասան Սյերրա֊Մորենայի խորքերը, և Սանչոն ենթադրում էր այստեղ անց կացնել գիշերը և էլի մի քանի օր, համենայն դեպս,՝ նստել այստեղ, մինչև որ պաշարը կսպառվի։ Նրանք տեղավորվեցին գիշերելու կաղնիների տակ՝ երկու ժայռի արանքում։ Սակայն ճակատագրական բախտը, որ ճշմարիտ հավատի լույսը չճանաչողների կարծիքով ամեն ինչ ղեկավարում, գոյացնում և ուղղում է, այնպես դասավորվեց, որ հռչակավոր գող ավազակ Խինես դե Պասամոնտեն, որ դոն Կիխոտի արիության և խելագարության շնորհիվ ազատվել էր կապանքներից, Սանտա Հերմանդեդի երկյուղից վճռել էր (իսկ նա բավականաչափ հիմք ուներ Սանտա Հերմանդեդից երկյուղ կրելու) թաքնվել այս լեռներում և պատահմամբ, դեռ մութը չընկած, երկյուղը նրան բերեց նույն տեղը, որտեղ թաքնվել էին դոն Կիխոտն ու Սանչո Պանսան։ Իսկույն նրանց ճանաչելով, նա սպասեց, մինչև որ նրանք քնեն։ Եվ որովհետև չարագործները միշտ ապերախտ են լինում, իսկ անհրաժեշտությունը մղում է անթույլատրելի գործեր կատարելու, և ներկայիս շահը ավելի գրավիչ է լինում, քան շահն ապագայում, ― բոլոր այս պատճառներով Խինեսը, որ ո՛չ երախտապարտության զգացմունքով էր աչքի ընկնում, ո՛չ էլ բարեմտությամբ, վճռեց Սանչո Պանսայի էշը գողանալ (Ռոսինանտին հանգիստ թողեց, որովհետև այդ ավարը նրան անպետք էր թվում թե՛ վաճառքի, թե՛ գրավ դնելու համար)։ Սանչո Պանսան քնած էր։ Խինեսն էշը գողացավ։ Եվ լույսը դեռ չբացված նա այնքան հեռու էր փախել, որ նրան գտնելն արդեն անկարելի էր։<br />
<br />
Արշալույսը բացվեց, արար աշխարհին ուրախություն բերեց, իսկ Սանչո Պանսային՝ տխրություն, որովհետև նրա գորշ ավանակը նրա հետ չէր։ Եվ ահա, նկատելով կորուստը, նա ամենաաղեկտուր ու ցավագին հոգոցներ սկսեց հանել, այնպես որ նրա ձայնից արթնացավ դոն Կիխոտը և լսեց այսպիսի խոսքեր․<br />
<br />
― Օ՜, իմ սիրասուն զավակս, իմ սեփական տանը ծնված, իմ երեխաների զվարճալիքը, իմ կնոջ խնդությունը, իմ հարևանների նախանձը, օ՜, իմ աշխատանքներին ուրախություն տվողը, իմ անձի ողջ կեսի կերակրողը, որովհետև այն քսանվեց մարավեդիսը, որ օրական աշխատում էիր, իմ ապրուստի կեսն էր։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը, լսելով այս ողբը և իմանալով նրա պատճառը, սկսեց կարյաց չափ մխիթարել Սանչոյին, խնդրելով, որ համբերի և խոստանալով թուղթ տալ, որով նա կարող է ստանալ իր տանը մնացած հինգ էշերից երեքը։ Դա մխիթարեց Սանչոյին։ Նա սրբեց արցունքը, զսպեց հեծկլտոցը և շնորհակալություն հայտնեց դոն Կիխոտին նրա ցույց տված ողորմածության համար։<br />
<br />
Այնինչ դոն Կիխոտը հենց որ լեռներն ընկավ, իսկույն ցնծաց, որովհետև այդ տեղերը նրան թվացին շատ հարմարավոր արկածներ որոնելու համար։ Նրա միտքն էին գալիս հրաշալի եղելություններ, որ պատահել են թափառական ասպետներին նման ամայի և դժնի վայրերում։ Եվ նա այնպես էր հարբած ու հափշտակված իր այդ մտքերով, որ գնում էր՝ ամեն ինչ աշխարհիս երեսին մոռացած։ Իսկ Սանչոն, վերջապես իրեն անվտանգ զգալով, միայն այն էր խորհում, թե ինչպես հագեցնի իր ստամոքսը պաշարով, որ մնացել էր վանականների բեռներից։ Այսպես նա քարշ էր գալիս իր տիրոջ հետևից, շալակած այն ամենը, ինչ որ պիտի գորշ ավանակը տաներ և հա՛ հանում էր պարկից կտորներ և կոխում բերանը։ Նա ոչ մի գրոշ չէր տա որևէ արկածի համար, հենց այսպես թափառելը նրան ամենից հաճելի բանն էր թվում։<br />
<br />
Հանկարծ նա աչքերը բարձրացրեց և տեսավ, որ իր տերը կանգ է առել և աշխատում է նիզակի ծայրով ինչ֊որ կապոց բարձրացնել, որ ընկած էր գետնին։ Նա արագ մոտեցավ, որպեսզի բան է, թե իր օգնությունը պետք լինի, օգնի և մոտենալով տեսավ, որ դոն Կիխոտը նիզակի ծայրով մի պայուսակ է բռնել, որին կապած էր մի ճամպրուկ։ Նրանք կիսով չափ փտել էին կամ, ավելի լավ կլինի ասել, բոլորովին փտել ու քրքրվել էին, բայց այնքան ծանր էին, որ Սանչոն վեր եկավ ավանակից,<ref>Այստեղ Սերվանտեսը թույլ է տալիս անհետևողականություն, նա կարծես թե մոռացել է, որ որ Սանչոյի էշը գողացել է Խինեսը։ Այս սխալը կրկնվում է քիչ ստորև՝ նույն գլխում, նաև XXV և XXVII գլխում։</ref> որ բարձրացնի։ Դոն Կիխոտը հրամայեց, որ նա նայի, թե ինչ կա ճամպրուկի մեջ։ Սանչոն կատարեց մեծ արագությամբ և թեև ճամպրուկը կապած էր շղթայով և կողպած կողպեքով, այնուամենայիվ Սանչոյին հաջողվեց տեսնել նրա բովանդակությունը ― այնքան նա փտած ու ջարդված էր։ Մեջը նուրբ հոլանդական կտավից չորս շապիկ կար և այլ շքեղ և բոլորովին մաքուր սպիտակեղեն, իսկ թաշկինակի մեջ փաթաթված բավական քանակությամբ ոսկի դրամ կար։ Տեսնելով դրամը՝ Սանչոն բացականչեց․<br />
<br />
― Շնորհակալություն երկնքին, որ մեզ այսքան շահավետ արկած է ուղարկել։<br />
<br />
Ապա նա սկսեց քրքրել և գտավ մի հուշատետր, շքեղ կազմով։ Դոն Կիխոտը հրամայեց Սանչոյին տետրը տալ իրեն, իսկ փողը պահել իրեն։ Սանչոն համբուրեց նրա ձեռները, շնորհակալ լինելով նվերի համար և, հանելով ճամպրուկից ճերմակեղենը, տեղավորեց իր պարկի մեջ, որտեղ պաշարն էր դրված։ Դոն Կիխոտը տեսնելով այդ, ասաց․<br />
<br />
― Ինձ թվում է, Սանչո, ասենք՝ այլ կերպ չի էլ կարող լինել, որ այս լեռներով ինչ֊որ մոլորված ճամբորդ է անցնելիս եղել և, երևի ավազակները հարձակվել և սպանել են նրան, իսկ դիակը բերել են այստեղ, որպեսզի թաքուն տեղում թաղեն։<br />
<br />
― Այդ չի կարող լինել, ― առարկեց Սանչոն, ― որովհետև եթե ավազակներ լինեին, նրանք փողը չէին թողնի։<br />
<br />
― Ճիշտ է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― բայց ես չեմ կարող հասկանալ և լուծել, թե ինչ է դա։ Սպասիր, թերևս այս հուշատետրում գրված լինի մի բան, որ մեզ շիտակ ճամփան հանի և բացատրի մեզ այն, ինչ մենք ուզում ենք իմանալ։<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Արդյոք Ամո՞ւրն է խակամիտ, այնքան չար<br />
Եվ անողորմ․․․ թե՞ վշտերն այս անամոք,<br />
Որ սրտիցս կորզում են լաց ու մորմոք,<br />
Ունեն, ավա՜ղ, ուրիշ սկիզբ ու պատճառ։<br />
<br />
<br />
Սակայն չէ՞ որ Ամուրն աստված է հզոր,<br />
Աստված պիտի լինի բարի, կարեկից․․․<br />
Էլ ո՞վ հապա տվեց ինձ վերք ու կսկիծ<br />
Եվ տվայտանք՝ այսքան քա՜ղցր ու ահավոր։<br />
<br />
<br />
Թե ասեմ՝ դուք Թի՛լի, այդ ճիշտ չի լինի,<br />
Քանզի մեկ տեղ չեն լինի չարն ու բարին․․․<br />
Բայց երկինքն էլ չի առաքել վիշտն այս ինձ։<br />
<br />
<br />
Մի բան գիտեմ, մի բան է լոկ ինձ հայտնի,<br />
Որ օրեցօր մոտենում եմ իմ շիրմին,<br />
Եվ հրա՜շքը ինձ կփրկի այս ցավից։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
― Այս ոտանավորից բան չի իմացվի, ― ասաց Սանչոն, ― բայց թե միգուցե այս թելը բռնելով մենք կարողանանք ողջ կծիկը քանդել։<br />
<br />
― Իսկ որտե՞ղ է թելը, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ինձ թվաց, ― պատասխանեց Սանչոն, ― թե ձերդ ողորմությունը ինչ֊որ թելի մասին կարդաց։<br />
<br />
― Թելը չէր, այլ Թիլի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― այդպես է կոչվում երևի այն տիկինը, որից այս սոնետի հեղինակը գանգատվում է։ Եվ, ազնիվ խոսք, նա վարպետ բանաստեղծ է, եթե ես բանաստեղծությունից մի բան հասկանում եմ։<br />
<br />
― Ինչպե՜ս, ձերդ ողորմածությունը բանաստեղծությունի՞ց էլ է գլուխ հանում, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ավելի, քան դու ենթադրում ես, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Դու կհամոզվես, երբ որ ես քեզ իմ տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցուն տանելու համար կտամ նամակ՝ վերից վար ոտանավորով գրած։ Որովհետև, Սանչո, պետք է իմացած լինես, որ անցյալի գրեթե բոլոր թագավորական ասպետները մեծ գուսաններ են եղել և մեծ երաժշտագետներ, որովհետև այդ երկու ունակությունը, կամ ավելի լավ կլինի ասել, այդ երկու շնորհը, միշտ հատուկ են եղել սիրահարված թափառական ասպետներին։ Ճիտ է, որ հին ասպետների ոտանավորներում ավելի կրակ կար քան արհեստ։<br />
<br />
― Կարդացեք տեսնենք, ձերդ ողորմածություն, ― ասաց Սանչոն, ― թերևս մեջը այնպիսի բան գտնվի, որ բավարարի մեր հարցասիրությունը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը էջը շուռ տվեց և ասաց․<br />
<br />
― Սա արձակ է և, կարծեմ, նամակ։<br />
<br />
― Պետակա՞ն, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Սկզբից դատելով՝ սիրահարական է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, բարձր կարդացեք, ― խնդրեց Սանչոն, ― ես սաստիկ սիրում եմ սիրահարական գործերը։<br />
<br />
― Սիրով, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը և Սանչոյի խնդրանոք բարձր կարդաց հետևյալը․<br />
<br />
<br />
«Քո սուտ խոստումները և իմ անսուտ վիշտը ստիպում են ինձ հեռանալ այն տեղերը, որտեղից քո ականջին ավելի շուտ կհասնի իմ վախճանի լուրը, քան իմ տվայտանքի ձայնը։ Դու լքեցիր ինձ, անղգա՛, նրա համար, որ ինձնից հարուստ է, բայց ո՛չ ավելի արժանավոր։ Եթե առաքինությունը գնահատվեր որպես մեծ գանձ, ես հարկադրված չէի լինի ուրիշի երջանկությանը նախանձելու և իմ չարաբաստիկ օրը ողբալու։ Այն, ինչ կառուցել է քո գեղեցկությունը, քանդել է քո վարմունքը։ Քո գեղեցկությունն ինձ հավատացրեց, թե դու հրեշտակ ես, իսկ քո վարմունքը ցույց տվեց, որ դու կին ես։ Մնա խաղաղությամբ, իմ տագնապի մեղապարտ, և թող երկնքին հաճելի լինի, որ քո ամուսնու ուխտադրժությունը երբեք չբացվի և դու հարկադրված չլինես զղջալու քո արածի համար, իսկ ինձ՝ վրեժ լուծած լինելու, որ չեմ տենչում»։<br />
<br />
<br />
Կարդալով նամակը՝ դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Այս նամակից ավելի քիչ բան կարելի է հետևցնել, քան ոտանավորից։ Մի բան պարզ է, որ գրողը ինչ֊որ մերժված սիրահար է։<br />
<br />
Թերթելով ամբողջ հուշատետրը, նա ուրիշ ոտանավորներ ու նամակներ էլ գտավ, որոնցից մի քանիսը նրան հաջողվեց կարդալ, իսկ մի քանիսը՝ ոչ։ Բոլորի մեջ գանգատ կար, հեծեծանք, տրտունջ, խնդություն ու տրտմություն։ Ողորմածությունները գովաբանվում էին և դաժանությունը ողբվում։ Մինչդեռ դոն Կիխոտը աչքի էր անց կացնում տետրը, Սանչոն զննում էր ճամպրուկն ու պայուսակը, և այնպիսի ծակ ու ծուկ չմնաց, որ նա ձեռք չկոխեր, չքրքրեր, չհետազոտեր։ Նա քանդում էր բոլոր կարերը, հանում միջից բրդի յուրաքանչյուր ծվեն, վախենալով անփութությունից կամ եռանդի պակասությունից մի բան բաց թողնել։ Ահա՛ թե ինչ եռանդ էր ներշնչել նրան հարյուր չերվոնեցի գյուտը։ Եվ թեև նա գտածից ավելի ոչ մի չերվոնեց չգտավ, այնուամենայիվ, նա որոշեց, որ զուր չէր կրել և՛ թռիչքները վերմակի վրա, և լուծողական դեղ ընդունելը, և՛ օրհնությունը մահակներով, և՛ ջորեպանի մուշտե դատաստանը, և՛ պայուսակի կորուստը, և՛ վերնարկի կորուստը, և՛ քաղցը, և՛ ծարավը, և՛ հոգնությունը, որ նա կրեց, ծառայելով իր բարի տիրոջը՝ այդ ամենի համար նա ավելի քան բավական վարձատրված էր ողորմածությամբ դոն Կիխոտի, որ նվիրեց նրան այս գտածոն։<br />
<br />
Տխուր Պատկերի Ասպետը սաստիկ ուզում էր իմանալ, թե ճամպրուկն ումն է։ Սոնետի, նամակի, չերվոնեցների և շատ լավ շապիկների հիման վրա նա ենթադրում էր, որ այդ ամենի տերը ազնվական մարդ է, ինչ֊որ տիկնոջ սիրահարված, և սիրած կնոջ արհամարհական և խստասիրտ վերաբերմունքը նրան հասցրել էր ինչ֊որ հուսահատական քայլի։ Սակայն այս լեռնային կիրճերում մարդ չկար, որից նա մեկնություն խնդրեր, ուստի նա, առանց երկար և բարակ խորհելու առաջ գնաց ուղիով, որ ընտրել էր Ռոսինանտը, որը այնտեղով էր գնում, որտեղ նրա համար ավելի հարմար էր։ Դոն Կիխոտին տիրել էր հաստատ հավատ, որ այս խուլ ու խոր վայրերում պատահելու է մի զարմանալի արկած։<br />
<br />
Խորասուզված այս մտքերի մեջ՝ նա մի փոքրիկ սարի կատարին հանկարծ, դեմ առ դեմ ինչ֊որ մարդ տեսավ, որ արտասովոր արագությամբ թռչում էր մեկ ժայռից մյուսը, մեկ թփից մյուսը։ Նրան թվաց, թե մարդը մերկ է, որ նա թավ ու սև մորուք ունի, մի խուրձ գզգզված մազեր, մերկ ոտներ ու ծնկներ։ Նրա ազդրերը ծածկված էին վարտիքով, ըստ երևույթին, շեկ թավշից, որ վաղուց հետև ցնցոտիի էր վերածվել, որի ծակուծուկերից երևում էր մերկ մարմինը։ Նա գլխաբաց էր։ Եվ թեև, ինչպես մենք արդեն ասացինք, նա սաստիկ արագությամբ սլացավ, այնուհանդերձ Տխուր Պատկերի Ասպետն այս բոլոր մանրամասնությունները տեսավ ու նկատեց։ Նա կամեցավ ընկնել անծանոթի հետևից, բայց չկարողացավ, որովհետև վատույժ Ռոսինանտը ի վիճակի չէր վազելու դար ու փոսերով, էլ չեմ ասում, որ բնականից նա համրաշարժ ու դանդաղկոտ էր։ Դոն Կիխոտի մտքով իսկույն անցավ, որ հենց այդ մարդն է պայուսակի ու ճամպրուկի տերը և վճռեց գտնել նրան, անգամ եթե հարկ լինի լեռներում դրա համար ամբողջ տարի թափառել, ուստի հրամայեց, որ Սանչոն վեր գա և լեռան մի կողով շրջի, մինչդեռ ինքը մյուս կողմից կգնա՝ թերևս այդպիսով նրանք մի կերպ հանդիպեն անծանոթին, որ այնպես հանկարծակի չքացավ նրանց աչքից։<br />
<br />
― Ես չեմ կարող այդ անել, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որովհետև հենց որ ես ձերդ ողորմածությունից հեռանում եմ, ահը բռնում է ինձ և հազար ու մի սարսափ և տեսիլ է վրաս բաց թողնում։ Առաջուց իմացած եղեք, որ ձեր անձից ես մեկ քայլ հեռու չեմ գնա։<br />
<br />
― Էհ, դու գիտես, ― պատասխանեց Տխուր Պատկերի Ասպետը։ ― Ինձ համար շատ հաճելի է, որ դու իմ քաջության մեջ ես հենարան որոնում, որը քեզ չի լքի, անգամ եթե քո հոգին թողնելու լինի մարմինդ։ Հետևիր ինձ իմ հետքերով, կամ ինչպես կարող կլինես և թող քո աչքերը լապտերներ դառնան։ Մենք այս սարի շուրջը պտույտ կտանք և, գուցե, կհանդիպենք անծանոթին, որ, անտարակույս, ոչ այլ ոք է, քան եթե մեր գտած բաների տերը։<br />
<br />
Սանչոն դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Ավելի լավ է՝ մենք նրան բոլորովին չորոնենք, որովհետև եթե մենք նրան գտնելու լինենք և դուրս գա, որ նա, իրոք, այդ փողերի տերն է, ապա պարզ է, որ ես հարկադրված կլինեմ տալու նրան, իսկ ավելի լավ կլինի, որ առանց գլխացավանքի ես այդ փողերը պահեմ ինձ համար։ Իսկ եթե առանց մեր ջանքի և որոնումի տերը, այնուամենայնիվ, դուրս գա, ապա, գուցե, մինչ այն ես փողը մսխած կլինեմ և այդ դեպքում ― չեղածը չի լինի։<br />
<br />
― Դու մոլորվում ես, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Քանի որ մեր մեջ ենթադրություն է ծագել այդ առարկաների տիրոջ մասին, որը վայրկյանաբար երևաց, գուցե, մեր աչքերի առջև, մենք պարտավոր ենք նրան գտնելու և վերադարձնելու նրան իր գույքը։ Եվ եթե մենք նրան որոնելու էլ չլինենք ապա մեր հիմք ունեցող ենթադրությունը, որ հենց նա է իրերի տերը, մեզ մեղավոր է դարձնում ոչ պակաս, քան եթե մենք այդ բանում հավատացած լինեինք։ Ուստի, Սանչո բարեկամս, թող քեզ որոնումները չվշտացնեն, որովհետև եթե ես նրան գտնելու լինեմ, իմ հոգուց մեծ բեռ կընկնի։<br />
<br />
Այդ ասելով նա խթանեց Ռոսինանտին, իսկ Սանչոն քարշ եկավ նրա հետևից ոտով և բեռը շալակին, Խինեսիլյո դե Պասամոնտեի երեսից։ Եվ ահա շրջելով սարի մեծ մասը, նրանք վտակի ափին տեսան ընկած ու սատկած մի ջորի՝ փալանն ու նոխտան վրան։ Շները կիսով չափ կերել էին և ագռավները կտցահարել նրան։ Այդ առավել ևս հաստատեց նրանց այն ենթադրությունը, որ նրանցից փախած մարդը պայուսակի և ջորու տերն է։<br />
<br />
Այն վայրկյանին, երբ որ նրանք նայում էին լեշին, հանկարծ անակնկալ սուլոց լսվեց, որ նման էր հոտ պահպանող հովվի սուլոցի, և ձախ կողմից նրանք տեսան մեծ քանակությամբ այծեր, իսկ նրանց հետևում լեռան կատարին, երևան եկավ և ծեր այծապանը։ Դոն Կիխոտը ձայն տվեց, խնդրելով որ իջնի իրենց մոտ։ Սա, նույնպես ձայնով, հարցրեց, թե ինչպե՞ս են նրանք ընկել այսպիսի մի վայր, որտեղ գրեթե երբեք մարդկային ոտք չի դիպել և որտեղ միայն այծեր կան, գայլեր և այլ գազաններ։ Սանչոն նրան պատասխանեց, թե նրան կբացատրի, երբ որ նա իջնի։ Հովիվը իջավ և, մոտենալով դոն Կիխոտին ասաց․<br />
<br />
― Գրազ կգամ, որ դուք մտիկ եք տալիս այս փոսում սատկած վարձու ջորուն։ Ճիշտն ասած՝ ահա վեց ամիս է, ինչ նա ընկած է այստեղ։ Ի դեպ, չի՞ հանդիպել ձեզ արդյոք ճամփին նրա տերը։<br />
<br />
― Ոչ, չի հանդիպել, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― բայց այստեղից ոչ հեռու մենք գտնաք նրա պայուսակն ու ճամպրուկը։<br />
<br />
― Ես էլ եմ տեսել, ― պատասխանեց հովիվը, ― բայց չվերցրի, նույնիսկ չմոտեցա։ Որովհետև ― ի՜նչ ցավս է, ― հետո կասեն, թե բան եմ գողացել։ Խորամանկ է սատանան և ոտիդ տակը այնպիսի բան կկոխի, որ ոտդ դեմ կառնի և վայր կընկնես, իսկ թե ինչպես և ինչու ― ինքդ էլ չես իմանա։<br />
<br />
― Նույն բանն էլ ես եմ ասում, ― ասաց Սանչոն։ ― Ես էլ դեմ առա, միայն թե հրացան արձակելու հեռավորության էլ չմոտեցա։ Շատ հարկավորս է շունը, վզին էլ բոժոժ կապած։<br />
<br />
― Ասացեք, բարի մարդ, ― հարցրեց դոն Կիխոտը, ― չգիտե՞ք արդյոք ո՞վ է այդ գույքի տերը։<br />
<br />
― Ես այն գիտեմ միայն, ― պատասխանեց հովիվը, ― որ մի վեց ամիս առաջ, գուցե և ավելի, այստեղից մոտ երեք մղոն հեռավորության վրա գտնվող հովվի մի տնակ եկավ հաճելի դեմքով ու կազմվածքով մի երիտասարդ։ Նա եկավ այս իսկ ջորիով, որ սատկել֊ընկել է այստեղ, և հետը պայուսակ ու ճամպրուկ ուներ, որ դուք գտել և ձեռք չեք տվել։ Նա մեզնից հարցրեց, թե որտեղ կարելի է այս լեռներում ամենավայրի և անառիկ վայրը գտնել։ Մենք նրան մատնանիշ արինք այս կիրճը, որտեղ մենք հիմա գտնվում ենք։ Եվ դա ճիշտ է՝ եթե դուք կես մղոն էլ խորը գնալու լինեք, դժվար թե այնտեղից դուրս գալու լինեք։ Ասենք՝ ես զարմանում եմ, թե ինչպես է հաջողել ձեզ գալ֊հասնել այստեղ։ Այստեղ ոչ մի ուղի, ոչ մի արահետ չի տանում։ Ուրեմն, ես շարունակում եմ․ լսելով մեր պատասխանը, երիտասարդը շուռ տվեց ջորու գլուխը և գնաց այն ուղղությամբ, որ մենք նրան ցույց տվինք, իսկ մենք բոլորս էլ հիանում էինք նրա նուրբ արտաքինով և զարմանում, թե ինչ արագությամբ նա սլացավ լեռները։ Այնուհետև մենք նրան այլևս չտեսանք։ Միայն մեկ անգամ, առաջին հանդիպումից մի քանի օր անց, նա դուրս վազեց ճամփի վրա այն վայրկյանին, երբ որ մեր հովիվներից մեկն անցնում էր և, առանց մի խոսք ասելու, հարձակվեց նրա վրա և, զորս դու պատվիրեցեր, ջարդեց նրան բռունցքներով, ապա թռավ քած էշի մոտ, որ պաշար էր կրում, վերցրեց ամբողջ հացը և պանիրը և այդ ամենն անելուց հետո արագությամբ չքացավ լեռներում։ Մեզնից մի քանիսը, իմանալով դրա մասին, գնացին նրան հետապնդելու և գրեթե երկու օր որոնեցին նրան ամենախուլ վայրերում, մինչև որ, վերջապես, գտան նրան՝ թաքնված մի մեծ ու զորավոր կաղնու փչակում։ Նա համեստաբար դուրս եկավ մեր դեմ։ Նրա շորերը պատառոտած էին, իսկ դեմքը տգեղացած և վառված արևից, այնպես որ մենք նրան դժվարությամբ ճանաչեցինք, բայց և այնպես մենք լավ մտքներումս պահեցինք նրա շորը, որ թեև ցնցոտի էր դառել, դարձայլ մենք գլխի ընկանք, որ նա մեր որոնած մարդն է։ Նա սիրալիր ողջունեց մեզ և կարճ ու շատ խելացի խոսքերով խնդրեց, որ մենք չզարմանանք, որ նա այդպիսի տարօրինակ կյանք է վարում։ Թե՝ նա պետք է այդպես ապրի, որովհետև ապաշխարհանք է դրել իր վրա իր մեծ մեղքերի համար։ Մենք խնդրեցինք, որ նա բաց անի մեզ, թե ով է ինքը, բայց մեզ այդ չհաջողվեց և գլուխ չեկավ։ Ապա մենք խնդրեցինք նրանից, որ երբ պաշարի կարիք ունենա, մեզ իմաց տա, թե որտեղ է ինքը գտնվում։ Չէ՞ որ նա առանց սնունդի չի կարող ապրել, իսկ մենք սիրով ու եռանդով նրան ամեն անհրաժեշտ բան կհասցնենք։ Իսկ եթե նա դրան էլ չի համաձայնում, ապա թող ինքը մեզնից պաշար խնդրի և ոչ թե բռնի խլի։ Նա շնորհակալություն հայտնեց մեր առաջարկի համար, ներողություն խնդրեց իր կատարած հարձակման համար և խոստացավ այսուհետև խնդրել հանուն Տեր Աստծու և ոչ ոքի այլևս վնաս չհասցնել։ Ապա նա ավելացրեց, որ մշտական ապաստան չունի և որ սովորաբար նա գիշերում է այնտեղ, որտեղ վրա է հասնում գիշերը։ Նա իր խոսքը այնպիսի ցավագին լացով ավարտեց, որ մենք քարե արձաններ կլինեինք, եթե, լսելով նրան, նրա հետ լաց չլինեինք։ Մենք մտաբերեցինք, թե ինչ տեսքով նա առաջին անգամ երևան եկավ մեր առջև և ինչ օրում ենք նրան հիմա տեսնում։ Որովհետև ես արդեն ասացի, որ նա շատ հրապուրիչ և վայելչակազմ երիտասարդ էր և նրա քաղաքավարի և նուրբ շարժուձևերից երևում էր, որ նա ազնվազարմ մարդ է և խորունկ կրթված։ Եվ թեև մենք բոլորս, որ լսում էինք նրան, գյուղացիներ էինք, այնուամենայնիվ, նրա ազնվությունն այնքան մեծ էր, որ գյուղացիներն էլ չէին կարող չնկատել այդ։ Եվ ահա իր ճառի մեջտեղում նա հանկարծ կանգ առավ և ասես սառավ։ Երկար ժամանակ նա նստած մնաց, աչքերը գցած գետնին, իսկ մենք բոլորս լուռ էինք և հուզմունքով սպասում էինք, թե ինչով կվերջանա նրա հմայվածությունը․ չէր կարելի առանց ցավի նայել նրան։ Իսկ նա չռում էր աչքերը, երկար հառում աչքերը գետնին, առանց թարթելու թարթիչները, իսկ հետո փակում էր աչքերը, սեղմում շրթունքները և կիտում հոնքերը։ Այդ ամենից դժվար չէր հետևցնել, որ խելագարության հարված է խփել նրան։ Եվ շուտով մենք վերջնականապես համոզվեցինք, որ մեր ենթադրությունը ճիշտ է։ Նա նստել էր գետնին և հանկարծ սաստիկ կատաղությամբ վեր ցատկեց, հարձակվեց մի հովվի վրա, որ ամենից մոտ էր նրան, այն էլ այնպիսի ցասումով ու կատաղությամբ, որ եթե մենք մեր ընկերոջը պաշտպանած չլինեինք, նա կսպաներ նրան բռունցքներով և կհոշոտեր ատամներով։ Միաժամանակ նա գոռում էր․ «Ա՜, ուխտադրուժ Ֆերնանդո, հիմա դու կվճարես հասցրածդ վիրավորանքի համար։ Ես սեփական ձեռքերով կպոկեմ սիրտդ, որի մեջ բուն են դրել ու թաքնվել աշխարհիս երեսի բոլոր արատները, նա՛մանավանդ՝ սուտն ու նենգությունը։ Եվ շատ ուրիշ խոսքեր ասաց նա, անիծելով այդ Ֆերնանդոյին և նրա անվամբ խարանելով դավաճանին ու երդումնազանցին։ Մեծ դժվարությամբ մենք ազատեցինք մեր ընկերոջը, իսկ երիտասարդը հեռացավ մեզնից, այլևս ոչ մի խոսք չասելով և շուտով անհետացավ խոտ ու մացառուտի մեջ, փախչելով այնքան արագ, որ մենք չկարողացանք նրա հետևից հասնել։ Դրանից մենք հետևցրինք, որ խելագարությունը նրան մեկ֊մեկ է բռնում և որ երևի մի ոմն Ֆերնանդո նրան ինչ֊որ մեծ վիրավորանք է հասցրել, որ նրան այդ դրության է հասցրել։ Այդ ամենը հաստատվեց հետագայում և հաճախ, որովհետև նա հետո էլ շուտ֊շուտ ճամփի վրա էր դուրս գալիս՝ մեկ՝ հովիվներից պաշար ուզելու, որ սրանք բերում էին, մեկ՝ բռնի խլելով։ Որովհետև երբ որ նրա խելագարությունը բռնում է, նա սնունդ չի ընդունում, որ մեր հովիվները նրան հոժարակամ առաջարկում են, այլ խլում է բռնությամբ։ Իսկ երբ որ նրա խելքը տեղն է, նա քաղցր ու քաղաքավարի խնդրում է հանուն Տեր Աստծու և ջերմագին շնորհակալություն հայտնում, արցունք թափելով։ Եվ ահա, ճիշտն ասեմ ձեզ, սինյորներ, ― շարունակեց հովիվը, ― մենք երեկ որոշեցինք, ես և էլի չորս հովիվ (որոնցից երկուսը իմ բարեկամներն են, իսկ երկուսը՝ օգնականներ), որոնել այդ երիտասարդին, մինչև որ գտնենք։ Իսկ երբ որ գտնենք՝ տանենք նրան ուժով կամ նրա համաձայնությամբ Ալմոդո՛վար քաղաքը, որ այստեղից ութ մղոն հեռու է և այնտեղ բժշկել նրան, եթե այդ հիվանդությունը բուժելի է, կամ գոնե իմանալ, թե մինչև հիվանդանալը նա ո՞վ է եղել, ունի՞ արդյոք ազգականներ, որոնց կարելի է տեղեկացնել նրան հասած ցավի մասին։ Ահա ամենը, սինյորներ, ինչ որ ես կարող եմ ձեզ հաղորդել ի պատասխան ձեր հարցի։ Հավատացած եղեք, որ կիսամերկ մարդը, որ այդպիսի արագությամբ անցավ ձեր առջևից, ձեր տեսած ամբողջ գույքի տերն է (որովհետև դոն Կիխոտն արդեն նրան պատմել էր, թե ինչպես այդ մարդը վազեվազ անցավ իր առջևից լեռները)։<br />
<br />
Մեր ասպետը ապշած մնաց հովվի զրույցից և նրա մեջ ավելի սաստկացավ այդ դժբախտ խելագարի ով լինելն իմանալու ցանկությունը։ Ուստի նրա սկզբնական ցանկությունն առավել ամրապնդեց նրա մեջ՝ որոնել նրան լեռներում, առանց մի խորչ անգամ բաց թողնելու և մի քարանձավ, մինչև որ նրան գտնի։ Բայց բախտը ավելի լավ սարքեց, քան նա սպասում էր, որովհետև այդ իսկ վայրկյանին, հենց նրա դեմ առ դեմ, ժայռի ճեղքվածից հայտնվեց երիտասարդը, որին նա որոնում էր։ Նա ինչ֊որ խոսք էր մրթմրթում, որ անհնար էր հասկանալ ոչ միայն հեռվից, այլև մոտիկից։ Նա բոլորովին այնպես էր հագնված, ինչպես մենք նկարագրեցինք, սակայն երբ որ դոն Կիխոտը նրան ավելի մոտեցավ, նկատեց, որ նրա ծվեն֊ծվեն եղած կաշվե բաճկոնակը համպարով օծած կաշվից է կարած, մի բան, որից մեր ասպետը հետևցրեց, որ նման զգեստ հագնող մարդը չի կարող ստոր դասից ծագել։<br />
<br />
Երիտասարդը մոտենալով ողջունեց նրանց խուլ ու խռպոտ ձայնով, բայց և մեծ քաղաքավարությամբ։ Դոն Կիխոտը ոչ նվազ սիրալիրությամբ պատասխանեց նրա ողջույնին, ցած թռչելով Ռոսինանտից, մոտեցավ և շատ֊շատ սրտալի ու փաղաքուշ գրկեց նրան։ Նա այնքան երկար սղմեղ իր գրկում երիտասարդին, որ կարծես թե վաղուց հետև նրա բարեկամն է։ Անծանոթը, որին մենք կարող ենք անվանել Ողբակերպ Ցնցոտեկիր (ինչպես դոն Կիխոտն իրեն անվանեց Տխուր Պատկերի Ասպետ), թույլ տվեց, որ իրեն գրկեն, իսկ հետո, մի քիչ հեռացնելով իրենից դոն Կիխոտին, ձեռները դրեց նրա ուսերին և սևեռեց աչքերը, կարծես թե ուզում էր մտաբերել՝ ծանո՞թ է նրան, թե՞ ոչ։ Թվում էր, թե դոն Կիխոտի կերպարանքը, տեսքը և զենք ու զրահը նրա մեջ նույնպիսի զարմանք էին հարուցում, ինչպիսին նա ինքն էր հարուցանում մեր ասպետի մեջ։ Վերջապես Ցնցոտեկիրը, ազատվելով գրկախառնությունից, առաջինը խոսեց, իսկ թե ինչ ասաց, այդ կհաղորդվի ստորև։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXIV==<br />
<br />
Սյերրա Մորենի արկածի շարունակությունը<br />
<br />
<br />
Մեր պատմությունը զրուցում է, թե դոն Կիխոտը ուշի֊ուշով ունկնդրեց Սյերրայի<ref>Sierra ― նշանակում է «ատամնավոր գագաթներով լեռնաշղթա»։</ref> պատառոտած ասպետին, որը իր խոսքը այսպես սկսեց․<br />
<br />
― Ով էլ դուք լինելու լինեք, սինյոր, ― որովհետև ես ձեզ չեմ ճանաչում, ― շնորհակալ եմ քաղաքավարության համար, որ դուք ցույց տվիք ինձ։ Ես կկամենայի երախտամատույց լինել ձեզ ոչ միայն սոսկ բարի ցանկությամբ այն մտերմության համար, որ դուք ցուցաբերեցիք իմ նկատմամբ, սակայն բախտը արգելում է վճարել ինձ ցույց տված բարեգործությունների համար ուրիշ բանով, քան թե անկեղծ պատրաստակամությամբ վարձատրելու նրանց փոխարեն։<br />
<br />
― Իսկ ես, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― այլ ցանկություն չունեմ, քան ծառայել ձեզ, և ես վճռել էի չլքել այս լեռները, մինչև որ ձեզ չգտնեմ և չիմանամ՝ չէ՞ր կարելի արդյոք մի կերպ բուժել այն վիշտը, որ ստիպել է ձեզ ընտրել այսքան տարօրինակ կենցաղավարություն։ Եվ եթե կարելի է, ապա ես կորոնեմ ձեր բուժումը ողջ հնարավոր եռանդով։ Իսկ եթե ձեր դարդը պատկանում է նրանց թվին, որ որևէ մխիթարության դուռը փակում են, ապա ես հուսով եմ օգնելու ձեզ, ի բոլոր սրտե լալով ու վշտանալով ձեզ հետ, որովհետև դարձյալ դարդոտ մարդու համար մխիթարանք է, երբ որ նրան մեկը ցավակցում է։ Եվ եթե իմ բարի ցանկությունները արժանի են շնորհակալության, ապա աղաչում եմ, սինյոր, հանուն այն մեծ քաղաքավարության, որով ինչպես ես տեսնում եմ, դուք աչքի եք ընկնում, այլև հանուն այն ամենի, ինչ որ դուք կյանքում սիրել կամ սիրում եք, ասացեք ինձ, ո՞վ եք դուք և ինչ պատճառով եք դուք սիրտ արել այս ամայի վայրերում ապրել ու մեռնել անբան անասունի պես։ Իսկ որ նման կյանքը ձեզ համար չի ստեղծված, այդ վկայում են թե՛ ձեր արտաքինը, թե՛ ձեր զգեստը։ Երդվում եմ, ― ավելացրեց դոն Կիխոտը, ― ասպետական ուխտով, որին ես պատկանում եմ, ես՝ անարժան մեղավորս, այլև թափառական ասպետի կոչումովս, ― եթե դուք, սինյոր, անսալու լինեք իմ խնդիրքին, ես ձեզ կծառայեմ ամենայն ջանասիրությամբ, որին պարտավորեցնում է ինձ իմ դիրքը։ Ես կբուժեմ ձեր ցավը, եթե նա բուժելի է կամ թե կօգնեմ ձեր դարդը լալու, ինչպես նոր ձեզ խոստացա։<br />
<br />
Անտառի Ասպետը, լսելով Տխուր Պատկերի Ասպետի խոսքերը, նայում, զննում ու դիտում էր նրան ոտից֊գլուխ և վերջապես տեսնելուց կշտանալով, ասաց․<br />
<br />
― Եթե ուտելու բան ունեք, ի սեր Աստծու շուտով տվեք ինձ, և ուտելուց հետո ես կկատարեմ ամենը, ինչ որ դուք հրամայեք, որպեսզի շնորհակալ եղած լինեմ բարյացակամության համար, որ դուք ցուցաբերում եք իմ նկատմամբ։<br />
<br />
Իսկույն Սանչոն ձեռքը կոխեց պարկը, իսկ հովիվը՝ իր տոպրակը, և Ցնցոտեկիրն սկսեց հագեցնել իր քաղցը՝ գժի պես վրա տալով ուտելիքին այնպիսի ագահությամբ, որ կուլ չգնացած կտորին վրա էր հասնում նորը։ Քանի որ դա շարունակվում էր, ո՛չ նա, ո՛չ էլ շրջապատողները ոչ մի խոսք չէին արտասանում։ Ուտելը պրծնելուց հետո նա նշաններով առաջարկեց նրանց, որ հետևեն իրեն, մի բան, որ նրանք արին։ Նա նրանց տարավ մի կանաչ դաշտ, որ գտնվում էր ոչ հեռու՝ ժայռի հետևում։ Այստեղ գալով՝ նա պառկեց խոտի վրա, և նրանք էլ հետևեցին նրա օրինակին։ Այդ ամենը կատարվում էր լռելյայն։ Վերջապես Ցնցոտեկիրը, տեղը լավ հարմարեցնելով, սկսեց այսպես․<br />
<br />
― Եթե ձեզ հաճելի է, պարոններ, ես կարճառոտ պատմեմ ձեզ իմ բազում չարաբաստիկ գործերից, դուք պետք է ինձ խոստանաք, որ ոչ մի հարցով կամ նկատողությամբ չեք խզի իմ տխուր զրույցի թելը, որովհետև հենց որ դուք այդ անելու լինեք, ես իսկույն կընդհատեմ իմ պատմությունը։<br />
<br />
Այդ առաջաբանը դոն Կիխոտի միտքը գցեց իր զինակրի պատմությունը, երբ որ մեր ասպետին չհաջողվեց ուղիղ հաշվել այծերին, որ փոխադրված էին գետի մյուս ափը և ինչպես այդ պատճառով պատմությունը մնաց անավարտ։ Իսկ Ցնցոտեկիրը շարունակում էր․<br />
<br />
― Ես նրա համար եմ նախազգուշացնում ձեզ, որ ես կկամենայի որքան կարելի է արագ ավարտել իմ աղետների շարադրությունը, որովհետև մտաբերելով դրանք, ես հին վշտերին նոր վիշտ եմ ավելացնում, ուստի որքան սակավ ինձնից բան հարցնելու լինեք, այնքան արագ ես կպատմեմ նրանց մասին։ Այն էլ ես ոչ մի կարևոր մանրամասնություն բաց չեմ թողնի և կաշխատեմ միանգամայն բավարարել ձեր ցանկությունը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը բոլոր ներկա եղողների անունից խոստացավ, որ չի ընդհատի նրան, և այդ հավաստիացումներից հետո Ցնցոտեկիրն սկսեց հետևյալ կերպով․<br />
<br />
― Իմ անունը Կարդենիո է և ես ծնվել եմ մեր Անդալուզիայի լավագույն քաղաքներից մեկում։ Ես անվանի տոհմից եմ և հարուստ ծնողների զավակ, բայց իմ դժբախտությունն այնքան մեծ է, որ իմ ծնողները ինչքան էլ ողբան և ինչպես էլ իմ տոհմը վշտանա, նրանց ողջ հարստությունը ինձ ոչ մի կերպ չի օգնի, որովհետև, ինչպես հայտնի է, երկրի բարիքները երկնքի առաքած աղետների դեմ անզոր են։ Այդ քաղաքում ապրում էր նաև այն երկնային էակը, որին Ամուրը զարդարել էր բոլոր կատարելություններով, որոնց մասին կարող էի երազել։ Լյուսինդայի գեղեցկությունը մեծ էր, մի ազնվական և հարուստ աղջկա, ոչ պակաս քան ես, բայց ավելի երջանիկ և պակաս հավատարիմ, քան արժանի էր իմ զգացմունքի ազնվությանը։ Ամենավաղ, պատանի օրերից ես սիրում, աստվածացնում և երկրպագում էի Լյուսինդային, և նա էլ սիրում էր ինձ պարզ և անխորամանկ սիրով, ինչպես այդ լինում է մանուկ հասակում։ Մեր ծնողները գիտեին մեր փոխադարձ հակումների մասին, և այդ նրանց չէր անհանգստացնում՝ նրանք հասկանում էին, որ այդ զգացմունքը ամրանալով մեզ վերջ ի վերջո կհասցնի ամուսնության, իսկ ծագման ու հարստության հավասարությունը մեր դաշնը դարձնում էր միանգամայն բնական։ Անցնում էին տարիներ, և նրաց հետ աճում էր մեր փոխադարձ սերը ― և ահա Լյուսինդայի հայրը, խոհեմությունից դրդված, հարկ համարեց արգելել ինձ այցելել նրան (այդ բանում նա կարծես ընդօրինակում էր այնքան հաճախ բանաստեղծներից երգված Ֆիսբայի ծնողներին)։ Այս արգելքը միայն հրահրեց մեր բոցը և սաստկացրեց ցանկությունը։ Ծնողները կարող էին մեր լեզվի վրա լռություն դնել, բայց չէին կարող մեր գրիչները մատնել անգործության, իսկ երբ որ մենք սիրում ենք, գրիչն ավելի ազատ է շարադրում, քան լեզուն, այն, ինչ որ թաքնված է լինում մեր հոգում։ Որովհետև շատ հաճախ սիրած էակի ներկայությունը շփոթեցնում ու համրացնում է ամենավճռական մտադրություններն ու ամենախիզախ լեզուները։ Օ՜, երկինք, քանի՜֊քանի՜ նամակներ գրեցի նրան։ Քանի՜֊քանի՜ անմեղ ու սիրելի պատասխաններ ստացա։ Քանի՜֊քանի՜ երգեր, սիրահարական ոտանավորներ գրեցի, որոնց մեջ իմ հոգին բացատրում ու հայտնաբերում էր իր զգացմունքները, արտահայտում էր իր բոցավառ ցանկությունները, վերակենդանացնում էր իր հուշերն ու սնում իր կիրքը։ Վերջապես, տանջահար, ես զգացի, որ իմ հոգին տոչորվում է նրան տեսնելու ցանկությունից, և որոշեցի իսկույն ևեթ անել այն ամենն, ինչ անհրաժեշտ էր, որպեսզի ստանայի ըղձալի և արժանի պարգևը, այսինքն՝ խնդրել Լյուսինդայի հորից, որ նրան տա ինձ օրինավոր կնության։ Ես այդպես էլ արի։ Նա ինձ պատասխանեց, որ շնորհակալ է պատվի համար, որ ես ցույց եմ տալիս նրան և որ ինքն էլ իր հերթին պատրաստ է պատիվ անելու ինձ, մարդու տալու իր թանկագին աղջկան ինձ։ «Բայց», ավելացրեց նա, «ձեր հայրը դեռ կենդանի է, և նրան է պատկանում իրավունքը, այդ մասին խնդրելու։ Իսկ եթե նրա բարի կամքն ու համաձայնությունը չլինի այդ գործում, ապա Լյուսինդան նրանցից չէ, որոնց առնում կամ տալիս են կնության թաքուն»։ Ես շնորհակակություն հայտնեցի նրա բարյացակամության համար, որովհետև ինձ թվում էր, որ նրա առարկությունն արդարացի է և որ իմ հայրը կհամաձայնի ինձ, հենց որ նրան պատմեմ բանի էությունը։ Այդ մտադրությամբ ես իսկույն գնացի հորս մոտ, որպեսզի հաղորդեմ նրան իմ ցանկությունը։ Բայց մտնելով այն սենյակը, որտեղ նա գտնվում էր, ես նրան տեսա բաց արած նամակը ձեռքին, և մի բառ էլ չկարողացա արտասանել, որ նա մեկնեց ինձ նամակը ու խոսեց․ «Այս նամակից, Կարդենիո, դու կտեսնես, որ հերցոգ Ռիկարդոն ուզում է քեզ ողորմածություն ցույց տված լինել»։ Այս հերցոգ Ռիկարդոն, ինչպես դուք, պարոններ, երևի գիտեք, իսպանական գրանդ է, որի կալվածները ծավալվում են մեր Անդալուզիայի լավագույն մասում։ Ես վերցրի նամակն ու կարդացի։ Նամակն այնքան բարեհաճ էր, որ ես ինքս կկշտամբեի հորս, եթե նա չկատարեր նրա մեջ եղած խնդիրը։ Հերցոգը խնդրում էր, որ հայրս ինձ անհապաղ ուղարկի իր մոտ, որովհետև նրան հաճելի էր, որ ես նրա մեծ որդու հետ լինեմ՝ իբրև բարեկամ, այլ ոչ թե ծառա, միաժամանակ իմ հետագա կյանքի հոգսերը նա իր վրա էր վերցնում և խոստանում էր, որ իմ կյանքի դասավորումը միանգամայն համապատասխան կլինի նրա բարձր կարծիքին իմ մասին։ Ես կարդացի նամակն ու ապուշ կտրեցի։ Իմ շփոթմունքն ավելացավ, երբ որ լսեցի հորս խոսքերը․ «Դու կերթաս երկու օրից, Կարդենիո, և կկատարես հերցոգի կամքը։ Շնորհակալ եղիր երկնքին, որ ճամփա է բաց անում քո առջև, որով դու կհասնես այն բանին, որին արժանի ես»։ Եվ այդ խոսքերին մա մի քանի հայրական խորհուրդներ ավելացրեց։<br />
<br />
Հասավ իմ մեկնելու ժամը։ Նախապես, երեկոայն ես զրույց ունեցա Լյուսինդայի հետ և ամեն ինչ, որ պատահել էր, պատմեցի նրան, ապա ամեն ինչ հաղորդեցի նրա հորը և խնդրեցի նրանից, որ մի քանի օր սպասի և ոչ ոքի չխոստանա իր աղջկա ձեռքը, մինչև որ ես իմանամ, թե ինչ է ուզում ինձնից Ռիկարդոն։ Հայրը խոստացավ և Լյուսինդան հաստատեց նրա խոստումը երդումով ու արցունքներով։ Վերջապես ես ներկայացա Ռիկարդոյի դղյակը, և նա ինձ դիմավորեց ու ընդունեց այնքան սիրալիր, որ նախանձն իսկույն սկսեց իր գործը։ Հերցոգի հին ծառաներն իսկույն ատեցին ինձ, որովհետև կարծում էին, որ նրա բարեհաճության նշաններն իմ նկատմամբ նրանց վնաս կտան։ Բայց առանձնապես ուրախացավ իմ գալստյան առիթով հերցոգի երկրորդ որդին, Ֆերնանդո անունով, վայելչակազմ, նուրբ, առատաձեռն և տրամադիր սիրահարվելու մի երիտասարդ։ Շուտով նա կամեցավ, որ մենք մոտ բարեկամներ դառնանք և շարունակ դրանից էր խոսում։ Թեև մեծ որդին էլ էր ինձ սիրում և ուշադրության նշաններ ցույց տալիս, այնուհանդերձ նրա վերաբերմունքը չէր կարելի համեմատել դոն Ֆերնանդոյի ջերմ մտերմությանը։ Եվ որովհետև բարեկամների միջև գաղտնիք չի լինում, որ նրանք իրար բաց չանեն, իսկ ինձ դոն Ֆերնանդոյին կապում էր ոչ միայն պարզապես բարեկամական վերաբերմունքը, այլև բարեկամական մտերմությունը, ապա նա սկսեց խոստովանել ինձ իր բոլոր մտքերը և պատմեց իր մեկ սիրային հափշտակության մասին, որ նրան սաստիկ հուզում էր։ Նա սիրում էր մի գեղջկուհու, որի ծնողները իր հոր հարուստ վասալներից էին և աղջիկն այնքան չքնաղ էր, համեստ, խելացի և առաքինի, որ նրան ճանաչողները չէին կարող որոշել, թե այդ առավելություններից որին նախընտրություն և առաջնություն տան։ Գեղեցիկ գեղջկուհու այդ հատկությունները դոն Ֆերնանդոյի մեջ այնպիսի մի կիրք էին հարուցել, որ իր ցանկություններին հասնելու և նրա առաքինությունը հաղթահարելու համար նա վճռեց խոսք տալ աղջկան, որ կամուսնանա նրա հետ, որովհետև տեսնում էր, որ այլապես նա մատնված է ձգտելու անկարելիին։ Ինձ Ֆերնանդոյին կապող բարեկամության պարտականությունից դրդված՝ ես աշխատեցի բերել ամենահիմնավոր փաստարկումներ և ամենացայտուն օրինակներ, որպեսզի հեռացնեմ և շեղեմ նրան նման մտադրությունից։ Սակայն տեսնելով, որ ոչինչ չի օգնում, ես մեկ մտածեցի ամեն ինչ հայտնել նրա հորը, հերցոգ Ռիկարդոյին։ Բայց դոն Ֆերնանդոն՝ խորամանկ ու խելացի մի մարդ, կռահեց և վախեցավ իմ որոշումից, գլխի ընկնելով, որ բարի ծառայի պարտականությունից դրդված՝ ես չեմ ծածկի հերցոգից՝ իմ տիրոջից, այն ամենը, ինչ որ կարող է նրա պատվին այնքան մեծ վնաս հասցնել։ Ուստի, այդպիսի մտադրությունից ինձ հետ պահելու համար, դոն Ֆերնանդոն հայտարարեց, որ նա մի քանի ամսով կուզենար մի տեղ գնալ և որ դա նրա համար լավագույն միջոցն է՝ նրա սիրտը նվաճած գեղեցկուհու մասին մտածելուց դադարելու համար։ Նա ավելացրեց, որ կկամենար ինձ հետ միասին գնալ իր հոր մոտ, իսկ հերցոգին մենք կասենք, որ գնում ենք լավ նժույգներ տեսնելու և գնելու համար, որովհետև իմ հայրենի քաղաքը հայտնի էր աշխարհիս երեսին ամենալավ ձիերով։ Հենց որ ես լսեցի այդ խոսքերը, ես հայտարարեցի, որ ավելի լավ որոշում չի էլ կարելի երևակայել։ Ինձ առաջնորդում էր Լյուսինդայի սերը, և ես այնպես էի ուզում օգտվել առիթից և նրա հետ տեսակցելու հնարավորությունից, որ կարծես հնարավորություն կտայի և պակաս խոհեմ որոշմանը։ Այդ մտքերի և ցանկությունների ազդեցության տակ ես հավանություն տվի նրա մտադրությանը, պաշտպանեցի նրա որոշումը և խնդրեցի որքան կարելի է շուտ ի կատար ածել, որովհետև, իրոք, սիրած աղջկա հետ անջատումը կարող է ցրել ամենահամառ խոհերը նրա մասին։ Հետագայում ես իմացա, որ երբ նա ինձ առաջարկում էր, նա արդեն ամուսնու դիմակի տակ վայելում էր իր գեղջկուհու սերը և հիմա միայն դեպքի էր սպասում, որպեսզի ամենաապահով կերպով բանա իր գաղտնիքը։ Որովհետև նա սաստիկ վախենում էր և չգիտեր, թե ինչ կանի իր հերցոգ հայրը՝ տեղեկանալով նրա հանցանքի մասին։ Բայց որովհետև երիտասարդների սերը, ըստ մեծի մասի՝ սոսկ զգայական է և նրա վերջնական նպատակը վայելքն է, ուստի և հասնելով վախճանին, սերը վերջանում է և հետ է դառնում (որովհետև զգացմունքը, որ սեր է թվում, չի կարող սահմանն անցնել, որ դրված է բնությունից և որ գոյություն չունի իսկական սիրո համար) ― այդ իսկ պատճառով, հենց որ Ֆերնանդոն վայելեց իր գեղջկուհու սերը, նրա ցանկությունները հանդարտեցին և նրա կրակը սառավ և, և եթե առաջ նա ձևացնում էր, թե ուզում է գնալ, որպեսզի բուժվի սիրուց, ապա հիմա նա անկեղծորեն ուզում էր հեռանալ, որպեսզի ազատվի սիրուհուց։ Հերցոգը մեզ թույլ տվեց և հրամայեց ինձ, որ ուղեկցեմ նրա որդուն։<br />
<br />
Մենք եկանք իմ հայրենի քաղաքը։ Իմ հայրը դոն Ֆերնանդոյին ընդունեց համապատասխան նրա բարձր կոչման, իսկ ես իսկույն տեսակցեցի Լյուսինդայի հետ և իմ ցանկությունները վերակենդանացան (ասենք նրանք ոչ միայն երբեք չէին մեռել, այլև չէին էլ թուլացել)։ Որովհետև ինձ թվում էր, թե Ֆերնանդոյի բարեկամական ջերմ զգացմունը ինձ վրա պարտականություն է դնում նրանից ոչինչ չթաքցնել, ես վստահեցի նրան իմ գաղտնիքը և դա ցավ բերեց ինձ։ Լյուսինդայի գեղեցկությունը, նրբությունը և խելքը ես այնպես գովաբանեցի, որ իմ գովեստները նրա մեջ ցանկություն հարուցեցին տեսնելու աղջկան, որ զարդարված է այդքան առաքինություններով։ Չարաբախտ ճակատագիրը դրդեց ինձ բավարարել նրա ցանկությունը, և մի երեկո ես ցույց տվի նրան Լյուսինդային, երբ որ լուսամուտի վրա մի մոմ էր վառված, այնտեղ և այնպես, որտեղ և ինչպես մենք սովորաբար զրույց էինք անում նրա հետ։ Նա տեսավ աղջկան կորսաժը հագին, և աղջիկը նրան այնքան չքնաղ երևաց, որ նա իսկույն մոռացավ բոլոր գեղեցկուհիներին, որ մինչ այդ տեսել էր։ Նա ապուշ կտրեց, կորցրեց գլուխը, հմայվեց ― մի խոսքով՝ սիրահարվեց նրան բոցավառ սիրով (նրա կրքի սաստկության մասին, որ նա ինձնից թաքցնում էր և մենակ եղած պահին բանում էր երկնքին, դուք կարող եք գաղափար կազմել հետագա պատմությունից իմ դժբախտությունների մասին)։ Ահա, նրան ավելի ևս բոցավառելու համար բախտը կամեցավ, որ նրա աչքին ընկած լիներ Լյուսինդայի ինձ գրած մի նամակը, որի մեջ նա ինձ համոզում էր խնդրել իր ձեռը իր հորից։ Նա այնքան խելացի, համեստ և քնքուշ էր գրում դրա մասին, որ դոն Ֆերնանդոն, կարդալով նամակը, հայտնեց ինձ, որ նա է գեղեցկության ու խելքի բոլոր գանձերի միակ տիրուհին, որ սովորաբար աշխարհիս երեսին բաշխվում է բոլոր կանանց։ Եվ այստեղ ես բացեիբաց պետք է խոստովանեմ, որ թեև ես հասկանում էի, որ Ֆերնանդոն արդարացի հիմք ուներ գովաբանելու Լյուսինդային, այնուհանդեձ ինձ համար անախորժ էր նրա շուրթից լսել այդ գովեստները, և ես սկսեցի երկյուղ կրել ու զգուշանալ, որովհետև րոպե չէր անցնում, որ նա ինձ չխոսեցներ նրա մասին, և ինչ զրույց էլ անելիս լինեինք նրա հետ, նա անպատճառ խոսքը շուռ էր տալիս Լյուսինդայի վրա։ Այդ իմ մեջ խանդի պես մի բան էր հարուցանում ոչ թե նրանից, որ ես առաքինի և հավատարիմ Լյուսինդայի կողմից որևէ հարված էի սպասում, այլ նրանից, որ ինձ երջանկություն խոստացող բախտը հարկադրում էր երկյուղ կրել այդ երջանկության համար։ Իսկ դոն Ֆերնանդոն միշտ աշխատում էր աչքի անց կացնել բոլոր նամակները, որ ես ուղարկում է Լյուսինդային և որ նա գրում էր ինձ ի պատասխան այն պատրվակով, իբրև թե նա շատ է հավանում զգացմունքը նրբորեն արտահայտելու մեր կարողությունը։ Եվ ահա մի անգամ պատահեց, որ Լյուսինդան ինձնից խնդրեց ուղարկել իրեն մեկ ասպետական վեպ, որ նրան առանձնապես դուր էր գալիս՝ դա Ամադիս Գաղղիացին էր․․․<br />
<br />
Հենց որ դոն Կիխոտը ասպետական վեպի անունը լսեց, իսկույն ևեթ ասաց․<br />
<br />
― Եթե ձերդ ողորմածությունը հենց պատմության սկզբից հայտարարած լիներ, որ նրա ողորմածություն տիրուհի Լյուսինդան ասպետական վեպեր է սիրում, կարիք չէր լինի շատ ավելորդ խոսք ասել, որպեսզի ինձ համոզեք նրա մտքի վեհությունը, և նա չէր էլ կարող այնչափ խելացի լինել, ինչպես դուք, սինյոր, նկարագրեցիք, եթե նա նման հափշտակող ընթերցանության համար ճաշակ չունենար։ Ուստի նրա գեղեցկությունը, առաքինությունն ու խելքը նկարագրելիս, ինձ համար ավելորդ խոքերի կարիք չկա։ Ինձ համար բավական է նրա սերը դեպի այդ գրքերը ― և ես պատրաստ եմ նրան ճանաչելու աշխարհիս երեսին ամենագեղեցիկ և իմաստուն կինը։ Եվ ես կկամենայի, սինյոր, որ ձերդ ողորմածությունը Ամադիս Գաղղիացու հետ ուղարկած լիներ նաև փառավոր դոն Ռուխել Հունաստանցուն, որովհետև ես հավատացած եմ, որ տիրուհի Լյուսինդան շատ կհավաներ Դարաիդային և Գարայային, այլև հովվուհի Դարինելի սրամտությունը և սքանչելի հովվերգական բանաստեղծությունները, որ նա երգում ու կատարում էր այնպիսի ճաշակով, վարպետությամբ և այնքան բնական։ Ասենք՝ կգա ժամանակ և դուք կուղղեք ձեր սխալը, մի բան, որ շատ հեշտ կլիներ, եթե ձերդ ողորմածությունը հաճեր ինձ հետ գալ իմ գյուղը։ Այնտեղ ես ձեզ կտրամադրեի ավելի քան երեք հարյուր գիրք, որոնք իմ հոգու վայելքն ու կյանքիս զվարճությունն են։ Ասենք՝ ես մտաբերում եմ, որ այդ գրքերն այլևս չկան և մեղքը չար ու նախանձ կախարդներինն է։ Ներեցեք ինձ, ձերդ ողորմածություն, որ ես խախտեցի ձեր պատմությունը չընդհատելու խոստումս, սակայն երբ որ ես լսում եմ ասպետական գործերի և թափառական ասպետների մասին, ինձ համար նույնքան անհնար է լինում զսպել ինձ և չխոսել այդ առիթով, ինչպես արևի ճառագայթներին՝ չտաքացնել, իսկ լուսնի ճառագայթներին՝ չխոնավացնել հողը։ Ուստի ներեցեք և շարունակեցեք, որովհետև ժամանակ է, որ մենք վերադառնանք գործի։<br />
<br />
Քանի որ դոն Կիխոտն արտասանում էր այս ճառը, Կարդենիոն նստած էր գլուխը կախ արած կրծքին և ըստ ամենայնի երևում էր, որ նա խորունկ մտախոհության մեջ է։ Դոն Կիխոտն արդեն երկու անգամ խնդրել էր, որ նա շարունակի պատմությունը, բայց նա գլուխը չէր բարձրացնում և ոչ մի խոսք չէր պատասխանում։ Վերջապես երկար ժամանակ անց, նա շտկվեց և ասաց․<br />
<br />
― Ես հաստատ հավատացած եմ, որ ոչ ոք աշխարհիս երեսին չի կարող հակառակը հավատացնել և հարկադրել, որ ես կարծիքս փոխեմ, որովհետև ով որ կարծում է կամ ենթադրում այլ կերպ, պարզապես ապուշ է։ Այո՛, ես հաստատ հավատացած եմ, որ այդ մեծագույն խարդախը՝ վարպետ Ելիստրատը, սիրային կապ է ունեցել Մադա՛սիմա թագուհու հետ։<br />
<br />
― Բնա՛վ, կերդվեմ ինչով որ կամենաք, ― բացականչեց դոն Կիխոտը սաստիկ ցասումով (որ իրականում, ըստ իր սովորության, մի քիչ ավելի ուժգին արտահայտվեց), ― դա սարսափելի ամբաստանություն է, կամ ավելի լավ ասած՝ ստորություն։ Մադա՛սիմա թագուհին ազնվագույն տիկին է եղել և չի կարելի երևակայել, որ նա սիրային կապ ունեցած լինի ինչ֊որ ձիաբույժի հետ։ Իսկ ով որ հակառակն է պնդում, ստում է ամենաետնյալ անպիտանի պես, և ես այդ կապացուցեմ նրան թե՛ ձի հեծած, թե՛ փիադա, թե՛ սպառազինված, թե՛ զինաթափ, թե՛ ցերեկով, թե՛ գիշերը ― մի խոսքով, ինչպես նրա ճաշակին ավելի սազ գա։<br />
<br />
Կարդենիոն ուշի֊ուշով նայում էր նրան՝ խելագարության թափն արդեն բռնել էր նրան, և հիմա նա իր պատմությունը շարունակելու գլուխ չուներ, ասենք՝ դոն Կիխոտն էլ տրամադիր չէր ունկնդրելու ― այնպես էր վրդովվել նա Մադա՛սիմա թագուհու մասին ասվածից։ Զարմա՜նք բան։ Նա նույն թափով պաշտպան դուրս եկավ թագուհուն, ինչպես եթե նա լիներ իր իսկական և բնական հրամայողը։ Ահա՛ թե ինչ օրի էին գցել նրան անիծյալ գրքերը։ Ուստի, քանի Կարդենիոն բռնված էր խելագարությամբ ― դրան ավելացավ այն, որ նա լսեց, ինչպես իրեն ստախոս, անպիտան և այլ հիշոցներ են ասում, ― այդ կատակը նրան դուր չեկավ։ Նա բարձրացրեց իր ոտերի տակ ընկած քարը և այնպիսի ուժով նետեց ուղղակի դոն Կիխոտի կրծքին, որ նա գլորվեց մեջքի վրա։ Սանչո Պանսան, տեսնելով, թե ինչպես են իր տիրոջ հախիցը գալիս, բռունցքները սեղմած վրա տվեց խելագարի վրա, բայց Ցնցոտեկիրը նրան այնպես դիմավորեց, որ մի հարվածով գետնին խփեց, կանգնեց վրան և ոտներով համարեց նրա կողերը, ինչքան որ սիրտը ուզեց։ Հովիվը կամեցավ պաշտպանել նրան, բայց նրան էլ նույն բախտը վիճակվեց։ Երեքին էլ մի լավ ջարդելուց ու տրորելուց հետո Ցնցոտեկիրը անվրդով հանգստությամբ լեռները քաշվեց։ Սանչոն վեր կացավ կատաղությամբ, որ իրեն զուր տեղից ջարդ ու բուրդ էին արել և վրա տվեց հովվի վրա, կամենալով նրանից վրեժ լուծել․ նա գոռում էր, որ մեղքը հովվին է, որ չի նախազգուշացրել իրենց, որ այդ մարդը ենթակա է խելագարության բռնկումներին։ Որ եթե նա այդ արած լիներ, իրենք զգույշ կլինեին և կնախապատրաստվեին ինքնապաշտպանության։ Իսկ հովիվը պատասխանում էր, որ ինքը նախազգուշացրել է, իսկ եթե Սանչոն պարզապես չի լսել, ապա մեղքն իրենն է։ Սանչոն ինչ֊որ առարկում էր հովվին, հովիվը՝ առարկում էր Սանչոյին։ Խոսքերից նրանք անցան գործի, բռնեցին իրար միրքից և սկսեցին իրար այնպես ծեծել, որ եթե դոն Կիխոտը խաղաղություն չհաստատեր, ապա թվում է, թե նրանք իրար պատառ֊պատառ կանեին։ Կռվի բռնվելով այծարածի հետ՝ Սանչոն գոռում էր․<br />
<br />
― Թողեք ինձ, ձերդ ողորմածություն, սինյոր Տխուր Պատկերի Ասպետ։ Այս ղոչաղը նույնպիսի գեղջուկ է, ինչպես և ես, ոչ ոք նրան ասպետ չի կարգել, ուստի ես ունեմ իրավունք նրա հասցրած վիրավորանքների տեղը հանելու և մուշտակռվի բռնվելու՝ որպես ազնիվ մարդ։<br />
<br />
― Այդ մեկը ճիշտ է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― բայց ես գիտեմ, որ նա մազաչափ մեղավոր չէ եղածի համար։<br />
<br />
Սրանով էլ նա հաշտեցրեց նրանց, ապա հարցրեց հովվից միջոց կա՞ արդյոք Կարդենիոյին գտնելու, որովհետև ինքը չափազանց հետաքրքիր է պատմության վերջն իմանալու։ Հովիվը կրկնեց այն, ինչ որ առաջ ասել էր՝ ինքը ստույգ չգիտի, որտեղ է կենում Կարդենիոն և ավելացրեց, որ եթե դոն Կիխոտը էլի թափառելու լինի այս լեռներում, անշուշտ նրան կհանդիպի կամ առողջ մտքով կամ խելագարությամբ բռնված։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXV==<br />
<br />
Ուր պատմվում է արտասովոր դեպքերի մասին, որ պատահել են լամանչեցի արի ասպետին Սյերրա֊Մորենում և այն ապաշխարանքի մասին, որ նա ինքը դրեց իր վրա Մռայլ Գեղեցիկին նմանվելով<br />
<br />
<br />
Հովվին հրաժեշտ տալով՝ դոն Կիխոտը նորից հեծավ Ռոսինանտին և հրամայեց, որ Սանչոն գա իր հետևից էշով։ Սանչոն հնազանդեց մեծ տհաճությամբ։ Եվ ահա նրանք կամաց֊կամաց մոտեցան ամենավայրի կիրճերին։ Սանչոն մեռնում էր իր տիրոջ հետ խոսելու ցանկությունից, սակայն սպասում էր, որ նա առաջինը սկսի, որովհետև չէր ուզում խախտել պատվերը։ Վերջապես, այդքան երկար լռություն չտանելով, նա, այնուամենայնիվ խոսեց։<br />
<br />
Սինյոր դոն Կիխոտ, օրհնեցեք ինձ, ձերդ ողորմածություն, և արտոնություն շնորհեք, ես ուզում եմ որքան կարելի է շուտ վերադառնալ տուն՝ կնոջս ու երեխաներիս մոտ, նրանց հետ գոնե, ես կարող եմ խոսել և դատողություն անել, ինչքան սիրտս ուզի։ Իսկ ձերդ ողորմածությունը պատվիրում է ինձ թափառել գիշեր֊ցերեկ այս անապատում, այն էլ առանց խոսելու, երբ որ սիրտս ուզենա։ Որ այդպես է՝ ինձ սաղ֊սաղ թաղեցեք, պրծնի գնա։ Եթե բախտը կամենար, որ անասունները խոսել կարողանային, ինչպես կարողանում էին երբեմն Գիսոպետի օրոք<ref>Գիսոպետ ― Իսոպետ կանոնավոր ձևի փոխարեն ։ Իպոսետը առակագիր Եզոպոսի անվան փորքրացուցիչ ձևն է։ Այդ անունն է կրել միջին դարերում ամբողջ Եվրոպահյում մեծ ժողովրդականություն ունեցող առակների ժողովածուն։</ref> ― էլի մի բան է, ես կպատմեի էշիս այն ամենը, ինչ որ խելքիս փչեր և այդպես կկարճեի իմ տխուր օրը։ Հե՞շտ բան է և կարո՞ղ է մարդկային համբերությունը բավել՝ դու ողջ կյանքդ արկածներ որոնիր, իսկ փոխարենը քեզ ջարդ ու բուրդ անեն, վերմակի վրա վեր֊վեր թռցնեն, քարկոծեն և բռունցքով խփեն, իսկ այդ ամենի վրա, չհանդգնես բերանդ բաց անել, չհանդգնես արտահայտել այն ամենը, ինչ որ դաղել է սիրտդ, ասես համր լինես։<br />
<br />
― Ես հասկանում եմ քեզ, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― դու մեռնում ես ցանկությունից, որ ես քո լեզվի վրա դրած արգելքը հանեմ։ Էհ, թող այդպես լինի, հանում եմ, ասա՛, ինչ որ ուզենաս, բայց պայմանով, որ այս թույլտվությունը ուժ ունենա, քանի դեռ մենք այս լեռներում ենք գտնվում։<br />
<br />
― Թող այդպես լինի, ― պատասխանեց Սանչոն․ ― հիմա մի կուշտ խոսեմ, իսկ հետո միայն Աստված գիտե, թե ինչ կլինի։ Ուրեմն, ես օգտվելով ձեր թույլտվությունից, ահա թե ինչ կասեմ․ ձերդ ողորմածության ի՞նչ ցավն էր՝ այն Մախիմասա, թե ոնց էր անունը, թագուհուն պաշտպանելը։ Եվ ձեր ի՞նչ գործն է, որ ինչ֊որ Աբբատ նրա սիրահարն է եղել, թե չէ։ Դուք նրանց դատավո՞րն եք, ինչ եք։ Իսկ եթե դուք գժին ընդհատած չլինեիք, նա իր պատմությունը կավարտեր և գործը առանց քար խփելու, հարվածների և մի տասնյակ ապտակների գլուխ կգար։<br />
<br />
― Հավատացնում եմ քեզ, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― եթե դու էլ ինձ նման իմանայիր, թե Մադասիմա թագուհին ի՞նչ առաքինի և արժանավոր է եղել, դու կասեիր, թե ես, ընդհակառակը, շատ֊շատ համբերատարություն ցույց տվի, որ այդպես վատաբանողի գլուխը չջախջախեցի։ Մի՞թե մեծագույն պղծություն չէ կարծել ու ասել, թե թագուհին կարող էր ինչ֊որ սնղչու հարճը լինել։ Իսկ, իրոք, պատմությունն ասում է, թե Ելիսաբատ վարպետը, որին հիշատակեց այդ խելառը, պատվելի և ուսանելի խորհրդատու է եղել, որ ծառայել է թագուհուն՝ որպես բժիշկ և կառավարիչ։ Իսկ կարծել, թե նա թագուհու սիրողն է եղել ― անհեթեթություն է, որ արժանի է խիստ պատժի։ Ասենք՝ դու ինքդ էլ կհամաձայնես, որ Կարդենիոն ինքն էլ չգիտեր՝ ինչ էր ասում, եթե հիշես, որ այդ ասելիս, նա արդեն խելքը կորցրած էր։<br />
<br />
― Հենց դրա համար, ― պատասխանեց Սանչոն, ― չարժեր գժի խոսքին ուշ դարձնել։ Չէ՞որ եթե բախտը ձերդ ողորմածությունը փրկած չլիներ և եթե քարը ձեր կրծքին կպած չլիներ, այլ գլխին, թագուհու լա՜վ պաշտպաններ դուրս կգայինք, ― թող աստված պախարակի այդ թագուհուն։ Իսկ Կարդենիոյից ի՞նչ կարելի է պահանջել՝ նա խելագար է։<br />
<br />
― Յուրաքանչյուր թափառական ասպետ պարտավոր է պաշտպանել կնոջ պատիվը և՛ առողջ խելք ունեցողներից, և՛ խելագարներից, իսկ առավել ես՝ երբ որ Մադասիմայի պես բարձր և պատվելի թագուհու պատվի մասին է խոսքը, որին առանձնապես հարգում են նրա առաքինության համար։ Որովհետև նա ոչ թե սոսկ գեղեցիկ էր, այլև հազվադեպ խելացի և մեծ տոկունությամբ կրում էր իրեն բաժին հասած դժբախտությունները։ Իսկ Ելիսաբատ վարպետի հասարակությունն ու խորհուրդները նրա համար մխիթարանք ու օգնություն են եղել և օգնել են, որ նա բոլոր փորձությունների միջից խոհեմ և համբերատար անցնի։ Ահա թե ինչու տգետ ու չարամիտ ամբոխը հնարել է և սկսել պնդել, որ նրանք սիրահարներ են եղել։ Սակայն ես մեկ էլ կասեմ և երկու հարյուր անգամ կկրկնեմ՝ բոլոր այդպես մտածող ու ասողները ստախոսներ են։<br />
<br />
― Ես որ բոլորովին այդ չեմ մտածում և չեմ ասում, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Թող նրանք այդ քսեն հացին և ուտեն։ Սիրահարներ եղել են, թե ոչ ― նրանք պատասխան կտան Աստծուն։ Դա իմ գործը չէ, ես բան չգիտեմ և ուրիշների գործը չեմ էլ ուզում իմանալ։ Ով որ գնում է և խարդախում, նա իր սեփական քսակում զգում է այդ։ Ես տկլոր եմ ծնվել և հիմա էլ տկլոր եմ։ Ես ոչ տարել եմ, ոչ էլ տանուլ տվել։ Եղե՞լ են նրանք արդյոք սիրահարներ ― իմ ի՞նչ գործն է։ Հաճախ կարծում ես, թե մարդիկ ճարպ ունեն, դու մի ասա, նրանք ճարպը կախելու համար չանգալ էլ չունեն։ Դաշտը կողպեքի տակ չի դրվի, իսկ բամբասանքը ― Աստծուն էլ են բամբասել։<br />
<br />
― Տե՜ր ողորմյա, ― բացականչեց դոն Կիխոտը, ― այդ ի՞նչ դատարկ բաներ ես դուրս տալիս, Սանչո։ Ի՞նչ առնչություն ունի մեր զրույցը այն առածների հետ, որ դու շարում ես մեկը մյուսի հետևից։ Հանուն ամենայն սրբության՝ լռիր, Սանչո, և այսուհետ հոգ տար քո էշի մասին և մի խառնվիր այն գործերին, որ քեզ չեն վերաբերում։ Լարիր քո բոլոր հինգ զգայարաները և հասկացիր վերջապես, որ ամենը, ինչ որ ես արել եմ, անում եմ և կանեմ, միանգամայն խելացի է և համաձայն ասպետական օրենքներին, որ ես բոլոր ասպետներից լավ գիտեմ, որոնք երբևիցե եղել են աշխարհիս երեսին։<br />
<br />
― Ասացեք, սինյոր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ասպետական օրենքներով ա՞յս էլ կարգ է, որ մենք առանց ճամփի և ուղու թափառենք լեռներում և որոնենք խելագարին։ Իսկ երբ որ մենք նրան գտնենք, ապա, գուցե, նրա խելքին փչի ավարտել այն, ինչ որ սկսել էր, ― և ես, իհարկե, պատմության մասին չեմ խոսում, որ նա չվերջացրեց, այլ ձեր ողորմածության գլխի և իմ կողերի մասին, որ նա վերջնականապես դեռ չի ջախջախել։<br />
<br />
― Մեկ էլ եմ ասում քեզ, լռի՛ր, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― նկատի առ, որ ես սոսկ խելագարին գտնելու ցանկությունից չեմ ձգտում այս վայրերը։ Ես մտադիր եմ այստեղ այնպիսի սխրագործություն կատարել, որ աշխարհիս երեսին առհավետ կհռչակի իմ անունը և կկնքի բոլոր գործերը, որոնց շնորհիվ թափառական ասպետը կարող է հասնել փառքի և կատարելության։<br />
<br />
― Իսկ այդ սխրագործությունը շա՞տ է վտանգավոր, ― հարցրեց Սանչո Պանսան։<br />
<br />
― Ոչ, ― պատասխանեց Տխուր Պատկերի Ասպետը, ― թեև գործը կարող է այնպես էլ շուռ գալ, որ հաջողության փոխարեն մենք կարող լինենք տուժել։ Համենայն դեպս, ամեն ինչ քո ջանասիրությունից է կախված լինելու։<br />
<br />
― Իմ ջանասիրությունի՞ց, ― բացականչեց Սանչոն։<br />
<br />
― Այո՛, ― շարունակեց դոն Կիխոտը։ ― Ես մտադիր եմ քեզ մի տեղ ուղարկելու և եթե դու շուտ վերադառնաս, ապա իմ փորձություններն էլ շուտ կպրծնեն և շուտ կսկսվի իմ փառքը։ Եվ որովհետև պետք չէ, որ ես քեզ անհայտության մեջ պահեմ և մտամոլոր՝ իմ ասածների իմաստի նկատմամբ, ապա ես քեզ կասեմ, Սանչո, որ հռչակավոր Ամադիս Գաղղիացին ամենակատարյալ թափառական ասպետներից մեկն է եղել։ Ոչ, ես լավ չարտահայտվեցի։ Նա կատարյալ ասպետներից մեկը չէր, այլ միակը, առաջինը և աննմանը աշխարհիս երեսին և բոլոր ժամանակներում եղած բոլոր ասպետների մեջ։ Ամոթ և նախատինք Բելյանիսին և յուրաքանչյուր ոքի, ով պնդել է, որ գեթ մի բանով հավասարվել է նրան։ Երդվում եմ՝ նրանք մոլորված են եղել։ Ապա կասեմ, որ ամեն մի արվեստագետ, որ ձգտում է իր արվեստով հռչակվել, աշխատում է այն վարպետների ստեղծագործություններին նմանվել, որոնց նա համարում է ամենամեծ վարպետներ։ Նույն կանոնը տարածվում է բոլոր աչքի ընկնող արհեստների և զբաղմունքների վրա, որոնք ծաղկեցնում են պետությունը։ Եվ ով որ համբերող և խոհեմ մարդու համբավ է ուզում ունենալ, պետք է նմանվի Ուլիսին և նրա գործերին ― որովհետև ի դեմս նրա, Հոմերոսը մեզ տվել է խոհեմության կենդանի նկարագրություն, ճիշտ այնպես, ինչպես Վիրգիլիոսը ի դեմս Էնեոսի նկարագրել է մեզ համար խոնարհ որդու առաքինությունն ու արի ու հաշվով առաջնորդի իմաստությունը։ Թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը նկարագրել են իրենց հերոսներին ոչ թե այնպես, ինչպես նրանք եղել են, այլ ինչպես նրանք պետք է լինեին, կամենալով նրանց վեր հանել որպես օրինակ գալիք սերունդների համար։ Ճիշտ նույնպես և Ամադիսը՝ բոլոր արի և սիրահարված ասպետների կողմնացույցը, լուսատուն և արևն է եղել, և մենք բոլորս, որ պայքարում ենք սիրո և ասպետության դրոշակի տակ, պարտավոր ենք նմանվելու նրան։ Այս բոլորը նկատի առնելով՝ ես, Սանչո բարեկամս, համարում եմ, որ ասպետական գործում թափառական ասպետներից ամենից շատ կատարելության կմոտենա նա, ով որ կաշխատի նմանվել Ամադիսին ավելի, քան բոլոր մյուսներին։ Այդ ասպետը մեծագույն չափով դրսևորել է իր խոհեմությունը, արիությունը, քաջությունը, տոկունությունը, հաստատակամությունն ու սերը այն վայրկյանին, երբ որ, մերժված տիրուհի Օրիանայի կողմից, նա Պենյա Պոբրե հեռացավ և իր վրա ապաշխարանք դրեց, իր անունը փոխելով և Բելտենբրոս դնելով․ ճշմարիտ որ շատ արտահայտիչ և համապատասխան այն կյանքին, որ նա հոժարակամ ընտրեց։ Համ էլ, իհարկե, ավելի հեշտ է նրան նմանվել այդ դեպքում, քան նրա օրինակով կոտորել հսկաներին, գլխատել վիշապներին, սպանել անդրիակներին,<ref>Անդրիակ ― հրեշ, կես֊մարդ, կես֊գազան՝ ծնված հսկա Բանդագունդոյի և նրա հարազատ աղջկա կենակցությունից («Ամադիս Գաղղիացի» գլ․73):</ref> փախուստի ենթարկել բանակներին, ցրել նավատորմիղներ և քանդել կախարդների հմայքը։ Այս տեղն էլ շատ նպաստավոր է իմ հղացած գործի համար։ Ուստի պետք չէ փախցնել հարմար առիթը, որ այնքան հաճոյակատարությամբ ինձ դեմ է անում իր գանգուրները։<ref>Այն ժամանակներում մոդա դարձած փոխաբերություն։ Հմմտ․ դոն Բելյանիսի սոնետի 10-11 տողերը նախաբանում։</ref><br />
<br />
― Սակայն վերջ ի վերջո, ― հարցրեց Սանչոն, ―ձերդ ողորմածությունն ի՞նչ է մտադիր ձեռնարկելու այս ամայի վայրում։<br />
<br />
― Չէ՞ որ ես քեզ ասացի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― ես մտադիր եմ նմանվել Ամադիսին և այնպես վարվել, իբրև թե ես կորցրել եմ խելքս, հուսահատվել եմ և կատաղել, միաժամանակ ես կնմանվեմ նաև արի դոն Ռոլանդին, երբ որ նա աղբյուրի մոտի հետքերից գլխի ընկավ, որ գեղեցիկ Անջելիկան անպատվել է իրեն Մեդորի հետ։<ref>Էպիզոդ «Կատաղած Ռոլանդի» XXIII-XXIV երգերից, որ մասնակիորեն թարգմանել է Պուշկինը։ (Փայլում է ջուրը ասպետի առջև, 1825 թ․)։</ref> Ռոլանդը դարդից խելակորույս եղավ, սկսեց ծառերն արմատախիլ անել, վտիտ գետակների ջրերը պղտորել, սպանել հովիվներին, բնաջինջ անել հոտերը, հրկիզել տնակները, խորտակել տները, փախցնել մադիաններին և հազար ու մի այլ գժություններ անել, որոնք արժանի են պատմաբանների հավերժական փառաբանության։ Ասենք՝ ես մտադիր չեմ ամեն բանով հետևելու Ռոլանդի, Օռլանդոյի կամ Ռոտոլանդոյի (նրան կարելի է այս անուններից որն ուզենաս տալ) օրինակին և ճիշտ ու ճիշտ կատարել այն գժությունները, որ նա արել, խորհել կամ արտահայտել է։ Ոչ, ես կարյացս չափ կվերարտադրեմ միայն այնպիսիները, որ ինձ ամենաէականներն են թվում։ Կամ թե չէ կբավարվեմ նմանվելով միայն Ամադիսին, որը ոչ մի կործանարար գժություն չէր անում, այնուհանդերձ սոսկ իր արցունքներով ու զգացմունքներով անգերազանցելի հռչակ ձեռք բերեց։<br />
<br />
― Ինձ թվում է, ― ասաց Սանչոն, ― թե ասպետները, որ այդ ամենն անում են, հարկադրված են եղել անելու և առանց պատճառի չէ, որ ապաշխարել և այդ բոլոր հիմարությունները կատարել են։ Իսկ ձերդ ողորմածությո՞ւնն ինչ պատճառ ունի գժվելու։ Այն ի՞նչ տիրուհի է ձեզ մերժել։ Միթե դուք հետքե՞ր եք գտել և գլխի ընկել, որ տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցին չարաճճիություն է արել մավրի կամ քրիստոնյայի հետ։<br />
<br />
― Բանն էլ հենց այդ է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― այդ գործի ամբողջ նրբությունը հենց այդ է։ Եթե թափառական ասպետը խելագարվում է, ունենալով դրա համար կատարյալ հիմք, դրա մեջ ո՛չ արժանիք կա, ո՛չ սխրագործություն։ Այլ բան է խելագարվել հենց այնպես, առանց որևէ պատճառի։ Այն ժամանակ իմ տիրուհին կհասկանա, թե ինչի եմ ընդունակ ես, եթե ինձ հրացանի պես լցնեն, եթե ես առանց լցնելու էլ կարող եմ այդպես վարվել։ Համ էլ երկար անջատումը իմ Դուլսինեա Տոբոսցուց, որ առհավետ նվաճել է իմ սիրտը, ինձ համար միանգամայն բավարար հիմք է։ Չէ՞ որ դու լսեցիր մեր բարեկամ հովիվ Ամբրոսիոյի խոսքը՝ սիրածի հետ անջատված պահին մենք տառապում ենք և ամեն բանից երկյուղ կրում։ Այսպիսով, Սանչո բարեկամս, ժամանակ մի կորցրու, աշխատելով ինձ հետ կանգնեցնել այնքան հազվագյուտ, երջանիկ և մինչև օրս չտեսնված նմանողությունից։ Ես քո ձեռքով նամակ կուղարկեմ իմ տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցուն և, մինչև որ դու չվերադառնաս պատասխանով, ես կխելագարվեմ ու խելագարություն կանեմ։ Եվ եթե նա իր պատասխանում ըստ արժանվույն կգնահատի իմ հավատարմությունը, այն ժամանակ կվերջանա իմ խելագարությունն ու ապաշխարանքը, իսկ եթե ոչ, ես իսկ որ կխելագարվեմ, և արդեն ոչինչ չեմ զգա։ Ուրեմն, ինչ էլ նա պատասխանելու լինի, իմ տառապանքներն ու փորձությունները կպրծնեն։ Եթե դու ինձ ուրախություն բերելու լինես, ես կվայելեմ առողջ բանականությամբ, իսկ եթե ցավ, ես չեմ զգա, որովհետև զրկված կլինեմ բանականությունից։ Սակայն, ասա ինձ, Սանչո, դու հո Մամբրինի սաղավարտը պահե՞լ ես։ Որովհետև ես նկատեցի, որ դու գետնից վերցրիր, երբ որ այն անշնորհակալի մեկը կամենում էր փշուր֊փշուր անել։ Բայց այդ չհաջողվեց նրան։ Դու տեսնում ես, որ այդ սաղավարտը ամրակուռ է։<br />
<br />
Սանչոն դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Աստված վկա, սինյոր Տխուր Պատկերի Ասպետ, դուք երբեմն այնպես եք խոսում, որ ուղղակի ուժս ու համբերությունս հերիք չի անում։ Լսում եմ ձեզ, լսում և գլխովս անցնում է, որ ձեր բոլոր խոսակցությունները ասպետության մասին, թագավորություններ ու պետություններ նվաճելու մասին, ինձ կղզի շնորհելու, ողորմածություն ու պատիվ շնորհելու մասին, ինչպես այդ ընդունված է թափառական ասպետների մոտ, որ այդ ամենը դուք դատարկ֊դատարկ եք դուրս տալիս և այդ ամենը ― առասպել են ասում, ինչ են ասում։ Թե մեկը լսելու լինի, որ ձերդ ողորմածությունը դալլաքի լագանը Մամբրինի սաղավարտ է անվանում և հինգ օր է ահա, որ չի կարողանում համոզվել, որ դա այդպես չէ, ի՞նչ կմտածի ձեր մասին, քանի որ դուք ասում ու պնդում եք նման բաներ։ Ուրիշ բան չի ասի, քան եթե դուք խելագարվել եք։ Այդ լագանը իմ պայուսակի մեջն է և թեև նա ծռմռվել էր, ես էլի վերցրի այն։ Եթե Աստված ինձ շնորհ բաշխի և դարձնի ինձ տուն կնոջս ու երեխաներիս մոտ, ես այն կդրստեմ և ածիլվելու կօգտագործեմ։<br />
<br />
― Լսիր, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ինչպես նոր դու երդվեցիր Աստծու անունով, այնպես ել ե՛ս եմ երդվում՝ աշխարհիս երեսին դեռևս այնքան հաստագլուխ զինակիր չի եղել, ինչպես դու ես։ Միթե այն ժամանակի ընթացքում, որ դու ինձ ուղեկցում ես, դու դեռ չե՞ս համոզվել, որ բոլոր առարկաները, որոնց դիպչում են թափառական ասպետները, թվում են ցնորք, անհեթեթ ու անմիտ բաներ, մի խոսքով՝ նրանց շուրջը ամեն ինչ հակառակն է երևում։ Եվ այդ նրանից չէ, որ նրանք, իրոք, այդպես են, այլ նրանից, որ մեզ միշտ շրջապատում են կախարդների խմբեր, որոնք կախարդում են և փոխում բոլոր առարկաները, նայած թե մեզ բարեբարե՞լ են ուզում, թե՞ կործանել։ Եվ ահա այն, ինչ քեզ դալլաքի լագան է երևում, ինձ Մամբրինի սաղավարտ է երևում, իսկ մի ուրիշին՝ մի այլ բան։ Ինձ հովանավորող իմաստունը ցուցաբերեց իր հազվագյուտ իմաստությունը, այնպես անելով, որ Մամբրինի իսկական և իրական սաղավարտը լագան թվա։ Այլապես բոլորն էլ ինձ կհալածեին և կաշխատեին խլել այն, որովհետև այդ սաղավարտը շատ թանկարժեք բան է։ Բայց մարդիկ խորհում են, որ դա մի լագան է, ուստի և հետամուտ չեն լինում։ Մտաբերիր միայն, որ մեր հակառակորդը նախ փորձեց այն կոտրել, ապա շպրտեց գետնին և նույնիսկ ջանք չգործեց բարձրացնելու։ Հավատացնում եմ քեզ, որ եթե նա ճշմարտությունն իմանար, նա այդպես երեսի վրա չէր թողնի այն։ Պահիր այն, բարեկամս, որովհետև առայժմս ինձ պետք չէ։ Հիմա, ընդհակառակը, ես կհանեմ վրայիս զրահներն ու կմնամ տկլոր, ինչպես մայրս է ինձ ծնել, եթե միայն որոշելու լինեմ իմ ապաշխարանքում ավելի Ռոլանդին նմանվել, քան Ամադիսին։<br />
<br />
Այսպես զրուցելով նրանք հասան մի բարձր սարի ստորոտը, որ սլանում էր՝ վեր ուրիշ լեռների բազմության միջից։ Խաղաղ վտակը ոլորվում էր նրա կողերով և գոտեպնդում մի սքանչելի կանաչ դաշտ, որի վրա առանց հիացումի չէր կարելի նայել։ Այստեղ բազմաթիվ վայրի ծառեր էին բսնում և բույս ու ծաղիկների այդ վայրը առավել ևս դուրեկան էին դարձնում։ Այս տեղը Տխուր Պատկերի Ասպետն ընտրեց իր ապաշխարանքի վայրը և տեսավ թե չէ, բարձրաձայն, խելագարի պես խոսեց․<br />
<br />
― Օ՜, երկինք, ահա այն վայրը, որ ես նշանակում և ընտրում եմ, որպեսզի ողբամ քո ինձ առաքած դժբախտությունները։ Ահա այն վայրը, որտեղ իմ աչքերի հեղուկը կմիախառնվի վտակի կոհակներին, որտեղ իմ անդադրում հոգվոցներից անընդհատ կսոսափեն լեռնային ծառերի տերևները՝ վկայելով և զրուցելով հոշոտված սրտի ցավերը։ Օ՜, ով էլ որ լինեք դուք, գեղջկական աստվածներ, որ ապրում են այս անմարդաբնակ վայրում, լսեցեք չարաբախտ սիրահարի գանգատները։ Երկարատև անջատումը և խանդոտ կասկածները մղում են նրան տոչորվելու լեռնային կիրճերում և գանգատվելու անզգա գեղեցկուհու անհողդողդությունից ― նրա, որ աշխարհիս երեսի ամենից գեղեցիկ թագ ու պսակն է։ Օ՜, դուք նապեներ ու դրիադներ,<ref>Նապեաներ ― հովիտների և մարգագետինների հավերժահարսեր, դրիադներ ― անտառային հավերժահարսեր։</ref> որ սովորաբար ապրում եք լեռների անտառապատ կողերում, թո՛ղ արագաշարժ ու տռփոտ Սատիրները, որոնք առանց փոխադարձության սիրահարված են ձեզ վրա, երբեք չխռովեն ձեր ուրախ հանգիստը և չխանգարեն ձեզ ինձ հետ ողբալու իմ աղետները կամ առնվազն առանց հոգնելու ունկնդրելու իմ հառաչանքներին։ Օ՜, Դուլսինեա Տոբոսցի, ցերեկ իմ գիշերում, իմ տանջանքի փառքը, իմ ուղիների կողմնացույցը, իմ երջանկության աստղը ― թո՛ղ երկինքը բարեհաճորեն կատարի քո բոլոր իղձերը ― նայի՛ր լոկ, թե ինչ օրի է հասցրել ինձ անջատումը և, ողորմած դու, պարգևատրիր ըստ արժանվույն իմ հավատարմությունը։ Օ՜, մենավոր ծառեր, այսուհետև իմ մենակության ընկերներ, ճյուղերի քնքուշ օրորումով ինձ նշան արեք, որ իմ ներկայությունը չի ծանրաբեռնում ձեզ։ Օ՜, դու զինակիրդ իմ, իմ հաջողությունների և աղետների հաճելի ուղեկից, տպավորիր քո հիշողության մեջ այն ամենը, որ ես հիմա կանեմ և հաղորդիր ու պատմիր այդ իմ բոլոր արարմունքի միակ մեղապարտին։<br />
<br />
Այդ ասելով նա վայր թռավ Ռոսինանտից և վայրկենաբար հանեց նրա թամքն ու սանձը, ապա ձեռքը խփեց նրա գավակին ու ասաց․<br />
<br />
― Օ՜, երիվար, նույնքան հռչակված սեփական սխրագործություններով, որքան զրկված բախտից։ Քեզ ազատություն է շնորհում նա, ով որ ինքը զուրկ է ազատությունից։ Գնա, ուր որ կամենաս, որովհետև քո ճակատին գրված է, թե ոչ Աստոլֆի Հիպոգրիֆը, ոչ հռչակավոր Ֆրոնտինոն, որ այնքան թանկ նստեց Բրադամանտի վրա,<ref>Ակնարկում է «Կատաղած Ռոլանդի» միջադեպերի մասին, երգ IV և հաջորդը։ Հիպոգրիֆ ― հեքիաթային կենդանի, կիսով չափ ձի, կիսով չափ գրիֆ (վերջինս էլ հեքիաթային թռչուն է)։</ref> չեն համեմատվի քեզ հետ արագությամբ։<br />
<br />
Իսկ Սանչոն տեսնելով այդ, ասաց․<br />
<br />
― Սատանան տանի նրան, ով որ ազատեց մեզ գորշ էշիս փալանը հանելու հոգնությունից։ Ես էլ կաող էի խփել նրա մեջքին և ամեն տեսակ գովասանքներ ասել նրան։ Ասենք, եթե նա այստեղ լիներ, ես ոչ մի դեպքում չէի համաձայնի նրա փալանը հանել, ինչի՞ է պետք այդ։ Նրան ի՞նչ սիրահարների խելագարությունը, որ հուսակտուր են եղել, քանի որ Աստծուն հաճելի է եղել, որ նրա տերը ես լինեմ, ե՛ս, որ բնավ սիրահարված չեմ։ Բայց, ճիշտն ասած, սինյոր Տխուր Պատկերի Ասպետ, եթե ձերդ ողորմածությունը լուրջ մտադիր է ինձ տեղ ուղարկելու և ապա խելագարվելու, ապա պետք է նորից թամքել Ռոսինանտին։ Նա կփոխարինի իմ կորած էշին, և այդպիսով ես ավելի շուտ կերթամ ու կվերադառնամ։ Իսկ եթե ես հարկադրված լինեմ ոտով գնալու, ապա գլուխ չեմ հանում, թե երբ տեղ կհասնեմ և երբ հետ կգամ, որովհետև, շիտակ ասած, ես ոտով գնալում ղոչաղ չեմ։<br />
<br />
― Ի՞նչ կա որ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― թող քո ասածը լինի, ― քո կարծիքը վատ չէ։ Դու այստեղից դուրս կգաս երեք օրից, որովհետև ես ուզում եմ, որ դու տեսած լինես, թե ես ինչ եմ անում ու ասում, իսկ հետո այդ պատմես նրան։<br />
<br />
― Էլ ինչի՞ն նայեմ, ― ասաց Սանչոն։ ― Քի՞չ եմ տեսե՜լ։<br />
<br />
― Դու բան չես հասկանում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ահա հիմա ես կսկսեմ պատառոտել իմ շորերը, կշպրտեմ դես ու դեն զրահներս, գլուխս քարով կտամ և այլ նման բաներ կանեմ, որ կմնաս զարմացած։<br />
<br />
― Ի սեր Աստծու, ― ասաց Սանչոն, ― զգույշ խփեցեք ձեր գլուխը քարին, չէ՞ որ կարող է այնպիսի ժայռ պատահել և խփել գլուխը այնպիսի ժայռի, որ ձեր ողջ ապաշխարանքի օյինը միանգամից կպրծնի։ Եվ ահա թե ինչ խորհուրդ կտամ ձերդ ողորմածության՝ քանի որ դուք համարում եք, որ այդ գործում անհրաժեշտ է ճակատը խփել քարին և առանց դրան յոլա գնալ չի լինի, և քանի որ այդ ամբողջ պատմությունը հնարած բան է, ղալբ բան ու կատակերգություն, արդյոք բավական չէ՞ր լինի, որ ձերդ ողորմածությունը գլուխը ջրին խփեր կամ ուրիշ ավելի փափուկ առարկաների, ասենք՝ բամբակի, իսկ մնացածը ― ինձ թողնեք։ Իսկ ես տիրուհի Դուլսինեային կասեմ, որ ձերդ ողորմածությունը գլուխը տալիս էր սրածայր ժայռերին, որ ալմաստի պես ամուր են։<br />
<br />
― Շնորհակալ եմ քո բարի ցանկության համար, Սանչո բարեկամս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― բայց ես պետք է ասեմ, որ այդ ամենը ես կատակի համար չեմ անում, այլ լուրջ, որովհետև ես այլապես խախտած կլինեմ ասպետականության օրենքները, որ արգելում են սուտը, իբրև կանոնադրության խախտում, ― իսկ մեկ բան անել մյուսի փոխարեն ― ստություն չէ։ Ահա թե ինչու գլուխը քարովը տալը պետք է իսկական լինի, ուժգին, կատարյալ, առանց կեղծիքի և ձևանալու որևէ խառնուրդի։ Անհրաժեշտ է նույնպես, որ դու ինձ համար մի քիչ ծվատ թողնես, բուժվելու համար, քանի որ բախտի բերմամբ մենք բալասանը կորցրել ենք։<br />
<br />
― Ավելի վատն այն է, որ մենք կորցրինք էշին, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Չէ՞ որ նրա վրա էր ծվատն էլ, մնացած բաներն էլ։ Իսկ այն անիծված խմիչքը, աղաչում եմ, ձերդ ողորմածություն, ավելի լավ է՝ չհիշենք։ Բավական է, որ նրա անունը լսեմ, ոչ միայն հոգիս է շուռ գալիս, այլև ստամոքսս։ Մի բան էլ խնդրեմ՝ երևակայեցեք, որ ձեր նշանակած երեք օրվա ժամանակը դուրս է եկել, որ ձեր բոլոր գժությունները ես տեսել եմ, և այդ գործը համարում եմ վճռված ու վերջացած, իսկ ես մեր տիրուհուն հրաշք բաներ կփչեմ։ Դե, նամակ գրեցեք և շուտով ինձ ճամփա դրեք, որովհետև ես շատ եմ ուզում շուտ վերադառնալ և փրկել ձերդ ողորմածությանը այս քավարանից։<br />
<br />
― Դու քավարա՞ն ես կոչում այս, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Ավելի ճիշտ կլիներ, դժոխք անվանել կամ էլ՝ ավելի վատ, եթե միայն աշխարհիս երեսին ավելի վատ վայրեր կան։<br />
<br />
― Մարդիկ ասում են, ― պատասխանեց Սանչոն, ― թե դժոխք ընկածի համար ― nulla est retentio։<ref>Սանչոն redemptio («փրկություն» տեղ ասում է retentio («կալանավորում»). լատիներեն լրիվ նախադասությունն է՝ In inferno nulla est redemptio («դժոխքից փրկություն չկա»):</ref><br />
<br />
― Չեմ հասկանում retentio ինչ ասել է, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Retentio, ― պատասխանեց Սանչոն, ― կնշանակի՝ ով որ ընկել է դժոխքը, այլևս այնտեղից դուրս գալ չի կարող։ Իսկ ձերդ ողորմածության բանը հակառակն է լինելու, եթե միայն ոտներս չգոսանան և կարողանամ խթանել Ռոսինանտին։ Հենց որ Տոբոսո հասա և մեր տիկին Դուլսինեային ներկայացա, ես նրան այն տեսակ բաներ կասեմ հիմարությունների և գժությունների մասին (որ միևնույն բանն է), որ ձերդ ողորմածությունը արել է և շարունակում է անել, որ նա ձեռնոցից փափուկ կդառնա, թեև մինչ այդ կաղնուց էլ ամուր եղած լիներ։ Ապա, նրա մեղրի պես քաղցր պատասխանը հետս, ես կախարդի պես հետ կթռչեմ օդով և ձերդ ողորմածությանը կհանեմ այն քավարանից, որ միայն արտաքուստ է դժոխքի նմանում, քանի որ դուք հույսներդ չեք կտրում, որ այնտեղից դուրս կգաք ― իսկ ես արդեն զեկուցեցի ձեզ, որ դժոխքում մեղավորներն այդ հույսը չունեն, և ես չեմ կարծում, որ ձերդ ողորմածությունը կարող լինի ինձ մի բան առարկել։<br />
<br />
― Միանգամայն ճիշտ է, ― պատասխանեց Տխուր Պատկերի Ասպետը։ ― Բայց նամակը ինչպե՞ս գրենք։<br />
<br />
― Եվ գրությունը, որ էշի քուռակներն ստանամ, ― ավելացրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ամեն ինչ կլինի, ամեն ինչ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― միայն մենք թուղթ չունենք, ուստի և պետք է, որ մենք հին մարդկանց օրինակով ծառերի տերևների և մոմած տախտակերի վրա գրենք, թեև այստեղ մոմած տախտակներ գտնելը նույնքան դժվար կլինի, որքան թուղթ գտնելը։ Բայց ահա երջանիկ մի միտք՝ չէ՞ որ ես այդ գործի համար կարող եմ օգտվել Կարդենիոյի հուշատետրից։ Իսկ դու առաջին իսկ ավանում, որտեղ որ հասար, աշխատիր որևէ դպրոցի ուսուցիչ կամ գոնե տիրացու գտնել և նամակս լավ թղթի վրա և գեղեցիկ ձեռքով արտագրել տուր։ Մայն թե տես, գրագիրներին չտաս, որ սովորաբար գրում են գրիչը թղթից չպոկելով, այնպես որ նրանց ձեռքը սատանան էլ չի ջոկում։<br />
<br />
― Իսկ ստորագրություն ինչպես անենք, ― հարցրեց Սանչոն։<br />
<br />
― Ամադիսը իր նամակները երբեք չէր ստորագրում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Այդ այդպես է, ― ասաց Սանչոն, ― բայց գրությունը անպատճառ պետք է ստորագրած լինի, իսկ եթե արտագրել տալու լինենք, անշուշտ կասեն, թե ստորագրությունը կեղծ է, և ես այդպես էլ առանց քուռակների կմնամ։<br />
<br />
― Գրությունը ես հուշատետրում կստորագրեմ, և երբ որ քրոջս աղջիկը իմ ձեռքը տեսնի, առանց որևէ դժվարության իմ հանձնարարությունը կկատարի։ Գալով սիրային գրության՝ կարգադրիր, որ այսպես ստորագրեն՝ «Ցգերեզման ձեր Տխուր Պատկերի Ասպետ»։ Փույթ չէ, որ ուրիշի ձեռքով գրված կլինի, որքան ես հիշում եմ, Դուլսինեան ո՛չ գրել գիտե, ո՛չ կարդալ և իր ողջ կյանքում ոչ իմ նամակի երեսն է տեսել, ոչ իմ ձեռքի, որովհետև մեր փոխադարձ սերը միշտ պլատոնական է եղել և պարկեշտ հայացքներից դենը չի անցել։ Նայելն էլ մենք իրար շատ հազվադեպ ենք նայել, և ես խղճի մտոք կարող եմ երդվել, որ ամբողջ տասներկու տարվա ընթացքում ես նրան իմ աչքի լույսից ավել եմ սիրում, աչքի, որ վաղ թե ուշ հողի տակը կերթա, ես նրան չորս անգամ էլ տեսած չեմ լինի և շատ հնարավոր է, որ նա ինքը նկատած էլ չլինի, որ ես նայել եմ նրան՝ ահա թե ինչքան խիստ ու փակ են կրթել Դուլսինեային Լորենսո Կորչուելոն՝ նրա հայրը և նրա մայր՝ Սլդոնսա Նոգալեսը։<br />
<br />
― Պա֊պա֊պա֊պա, ― բացականչեց Սանչոն։ ― Կնշանակի տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցին ոչ այլ ոք է, քան եթե Լորենսո Կորչուելոյի, այլապես Ալդոնա Լորենսոյի աղջի՞կը։<br />
<br />
― Այո՛, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և նա արժանի է ամբողջ աշխարհի թագուհին լինելու։<br />
<br />
― Ես նրան շատ լավ ճանաչում եմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― բարրուն նա այնպես է նետում,<ref>Նկատի ունի ժողովրդական խաղը՝ երկաթե ձողեր նետելը (barra ― ձող), խաղը տանում է նա, ով ավելի հեռու է նետում, ընդ որում՝ անհրաժեշտ է, որ ձողը տափակ կողմով ընկնի։</ref> որ ամենաուժեղ երիտասարդը գյուղում նրան չի հասնի։ Թող Աստված պատժի ինձ, այնպես աղջիկ է, որ լավ ու լիքը ― տռուզ կնիկ է։ Նա ինչ ասպետ ասես՝ թափառական թե թափառելու մտադիր, միրքից կբռնի ցեխից կհանի, եթե միայն իր սիրածը լինի։ Գետի՜նը մտնեմ, ի՜նչ ուժ ունի, ի՜նչ ձայն։ Պետք է ձեզ ասեմ, որ մի անգամ նա բարձրացել էր զանգակատունը և կանչում էր իր հոր բատրակներին, որ աշխատում էին դաշտում, և թեև նրանք գյուղից ավելի քան կես մղոն հեռու էին, նրանք նույնքան պարզ լսեցին, ասես թե զանգակատան կողքին կանգնած լինեին։ Իսկ ամենալավը նրա մեջ այն է, որ իսկի նազ ու թազ չի ծախում, բոլորին վրա է տալիս,<ref>Բնագրում անթարգմանելի բառախաղ է, Դուլսինեայի մասին ասված է, որ նա իսկական «cortesana» է, ընդ որում՝ cortesana նշանակում է և՛ «մայրաքաղաքի (նուրբ) տիկին, և՛ «կուրտիզանուհի»։ </ref> բոլորի հետ հանաք֊մասխարություն է անում և ամեն ինչ նրան ծիծաղեցնում ու զվարճացնում է։ Հիմա ես կարող եմ ասել, սինյոր Տխուր Պատկերի ասպետ, որ դուք ոչ միայն կարող եք և պետք է որ նրա համար գժություններ անեք, այլ որ ձերդ ողորմածությունը կատարյալ հիմք ունի հուսակտուր լինելու և անգամ կախվելու, իսկ եթե մեկն ու մեկը այդ իմանա, ապա, անշուշտ, կասի, որ դուք վերին աստիճանի ճիշտ եք արել, անգամ եթե ինքը սատանան հետո ձեզ դժոխքը տանելու լինի։ Ես անհամբեր եմ ճամփա ընկնելու, որպեսզի նրան տեսնեմ։ Քանի օր է, ինչ նրան չեմ տեսել և, և երևի, նա փոխված կլինի։ Չէ՞որ նա միշտ դաշտում է լինում, բաց օդում և բարկ արևի տակ, ― իսկ դրանից կնոջ դեմքը փչանում է։ Էհ, հիմա, սինյոր դոն Կիխոտ, ձերդ ողորմածությանը մի ճշմարտություն բանամ՝ մինչև օրս ես խորին տգիտության մեջ եմ եղել, որովհետև հաստատ ու ամուր կարծում էի, թե տիրուհի Դուլսինեան, որին ձեր ողորմածությունը սիրահարված է, ինչ֊որ իշխանուհի է կամ ընդհանրապես կարևոր անձ, արժանի այն ճոխ նվերների, որ ձերդ ողորմածությունը նրան ուղարկում էր։ Չէ՞ որ դուք նրան ուղարկեցիք բիսկայցուն, տաժանակիր աշխատանքի դատապարտյալներին և, երևի, շատ ուրիշ բաներ, ― երևի՛ ձերդ ողորմածությունը քիչ հաղթանակներ չի տարել այն պահին, երբ որ ես դեռ ձեր զինակիրը չեմ եղել։ Բայց լավ միտք արեք, տիրուհի Ալդոնսա Լորենսոյին, այսինքն՝ ուզում եմ ասել տիրուհի Դուլսինեա Տոբոսցուն ի՞նչ օգուտ, որ ձերդ ողորմածությունը նրա մոտ հաղթվածներ է ուղարկում և ուղարկելու է, իսկ սրանք ծունկ են չոքելու նրա առջև։ Չէ՞ որ կարող է պատահել, որ նրանց գալստյան վայրկյանին նա կտավատ գցելիս լինի կամ կալ կալսելիս։ Նրանք, այդպիսի աշխատանքի վրա գտնելով նրան, կբարկանան, իսկ նա ձեր նվերի վրա կխնդա ու կնեղանա։<br />
<br />
― Քանի֊քանի անգամ ես քեզ արդեն ասել եմ, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ դու մեծ շաղակրատ ես և թեև բթամիտ ես, բայց շարունակ սրախոսում ես։ Սակայն որպեսզի քեզ համար պարզ լինի, թե որքան դու հիմար ես և որքան ես խելոք եմ, ես քեզ մի փոքրիկ զրույզ կպատմեմ։ Լինում է, չի լինում մի երիտասարդ և գեղեցիկ այրի կին։ Նա ազատ, հարուստ և ոչ խիստ բարքերի տեր է լինում և սիրահարվում է մի ջահել աբեղայի՝ հաղթանդամ ու զորեղ մի տղայի։ Լուրը հասնում է վանահորը և մի անգամ, իբրև թե բարի խորհուրդ, նա ասում է բարի այրուն․ «Զարմանում եմ ես, տիրուհի, և ոչ առանց պատճառի՝ ձերդ ողորմածությունը, ազնվական, գեղեցիկ և հարուստ լինելով, սիրահարվել է այսպիսի մի կեղտոտ, կոպիտ և ախմախ գյուղացու։ Մինչդեռ մեր վանքում այնքան մագիստրոսներ, դասախոսներ և աստվածաբաններ կան, և ձերդ ողորմածությունը կարող էր ընտրել որ խմբից էլ ուզենար ըստ իր ճաշակի և ասել՝ «սրան չեմ ուզում, նրան եմ ուզում»։ Տիրուհին դրան շատ ուրախ և անբռնազբոսիկ պատասխանել է․ «Ձերդ ողորմածությունը, սինյորդ իմ, չարաչար սխալվում է և շատ է հետ մնացել դարից, եթե կարծում է, որ ես սիրահարի լավ ընտրություն չեմ արել, թեև նա ախմախ է երևում ― որովհետև այն բանում, որ ես նրանից պահանջում եմ, նա նույնպիսի փիլիսոփա է, ինչպես և Արիստոտելը, գուցե և ավելի»։ Ահա՛, Սանչո, այն բանում, որ ինձ պետք է Դուլսինեա Տոբոսցուց, նա աշխարհիս ամենաազնվազարմ տիկնոջ դիմաց տեղի չի տա։ Բոլոր պոետները, որ կամայականորեն ընտրած անունների տակ փառաբանում են իրենց տիկիններին, իրականում հո չեն սիրահարված նրանց վրա։ Մի՞թե դու կարծում ես, որ բոլոր Ամարիլիսները, Ֆիլիները, Սիլվիները, Դիանաերը, Գալաթեաները, Ֆիլիդները և այլ տիկիններ, որոնցով ողողված են գրքերը, երգերը, դալլաքների դուքանները և թատրոնները, իրականում միս ու արյուն առած կանայք են եղել և նրաց սիրուհիներն են եղել, ովքեր նրանց երգել կամ երգում են։ Իհարկե ո՛չ։ Մեծ մասամբ պոետները նրանց ուղղակի հնարում են, որպեսզի մեկնումեկի մասին ոտանավոր գրած լինեն և որպեսզի ամենքը նրանց սիրահարված համարեն կամ սիրո արժանի մարդիկ։ Ինձ համար էլ միանգամայն բավական է երևակայել և հավատալ, որ այդ փառավոր Ալդոնսա Լորենսոն գեղեցիկ և ազնիվ աղջիկ է։ Գալով նրա տոհմի մաքրության՝ այդ էական չէ։ Ո՞վ է նրա մասին տեղեկանք քաղելու, ինչպես այդ արվում է որևէ Ուխտի մեջ մտնելու միջոցին։<ref>Ուխտի կազմակերպության մեջ մտնողներից պահանջվում էր վկայական առ այն, որ նրա տոհմն ազատ է հրեական կամ մավրիտանական արյան խառնուրդից։</ref> Ուստի ինձ համար նա ամենաազնվազարմ իշխանուհին է աշխարհիս երեսին։ Դու պետք է իմացած լինես, Սանչո, եթե միայն դու այդ չգիտես, որ երկու բան առանձնապես սեր են հարուցանում, այն է՝ մեծ գեղեցկությունը և բարի համբավը և այդ երկուսն էլ հատուկ են Դուլսինեային։ Ոչ ոք չի հասնի նրան գեղեցկությամբ, իսկ բարի համբավով նրա հետ քիչ կին վեճի կբռնվի։ Մի խոսքով, ես համարում եմ, որ իմ բոլոր խոսքերը ― ոչ ավել, ոչ պակաս ― զուտ ճշմարտություն է, և իմ երևակայության մեջ ես նրան այնքան չքնաղ և ազնիվ եմ պատկերում, ինչքան ես կամենում եմ նրան տեսած լինել։ Նրան չի հասնի Հեղինեն, նրա հետ չեն կարող մրցել ոչ Լուկրեցիաները, ոչ էլ անցած ժամանակների հույն, բարբարոս և լատին հռչակավոր կանայք։ Եվ թող մարդիկ ինչ ուզում են՝ ասեն։ Որովհետև եթե համբակները ինձ պարսավելու լինեն, ապա խիստ դատավորները չեն կարողանա դատապարտել ինձ։<br />
<br />
― Խոստովանում եմ, որ ձերդ ողորմածությունը միանգամայն արդարացի է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― իսկ ես էլ էշ եմ։ Միայն թե ինչի՞ց էր, որ բերնիցս «էշ» բառը դուրս թռավ։ Ախր, կախվածի տանը թոկից չեն խոսի։ Դեհ, նամակը տվեք և մնաք բարով, ես մեկնում եմ։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը հանեց հուշատետրը և, մի կողմ քաշվելով, սկսեց կենտրոնացած նամակ գրելը, և ապա ավարտելով մոտ կանչեց Սանչոյին և ասաց, որ կամենում է նրան կարդալ իր թուղթը, որպեսզի նա անգիր հիշի, եթե բան է, ճամփին կորցնելու լինի, որովհետև բախտը այնքան դաժան է իր նկատմամբ, որ ամեն բանից պետք է զգուշանալ։ Սանչոն դրան պատասխանեց․<br />
<br />
Դուք, ձերդ ողորմածություն, հուշատետրում մի երկու կամ երեք անգամ գրեցեք և ինձ տվեք էլի, իսկ ես սաղ֊սալամաթ տեղ կհասցնեմ։ Իսկ եթե դուք կարծում եք, որ ես կարող եմ անգիր անել, ապա ներողամիտ եղեք՝ իմ հիշողությունն այնքան ծակ է, որ ես հաճախ իմ սեփական անունն էլ եմ մոռանում, իսկ կարդալը ― կարդացեք, ինձ համար հաճելի կլինի լսելը։ Երևի զորս դու պատվիրեցեր է գրված։<br />
<br />
― Դե լսիր, թե ես ինչ եմ գրել, ― ասաց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
<br />
<b>Դոն Կիխոտի նամակը Դուլսինեա Տոբոսցուն</b><br />
<br />
::::<b>Բարձր ու իշխանազոր տիրուհի</b><br />
<br />
<br />
<i>Քեզնից անջատման խայթից մինչև սրտի խորքը վիրավորված ու խոցված ասպետը, օ՜հ, քաղցրագույն Դուլսինեա Տոբոսցի, քեզ առողջություն է ցանկանում, թեև ինքը զրկված է նրանից։ Եթե քո գեղեցկությունը արհամարհում է իմը, եթե քո արժանիքները կռվի են ելնում իմ դեմ, եթե քո արհամարհանքը ինձ կործանում է բերում, ― թեև ես սովոր եմ տառապանքի, այդ ցավը ես չեմ տանի, քանի որ նա ոչ միայն խորը, այլև տևական է։ Իմ բարի զինակիր Սանչոն քեզ լիակատար հաշիվ կտա, օ՜, խստասիրտ գեղեցկուհի, օ՜, իմ սիրած թշնանի, թե դու ինձ ի՜նչ վիճակի ես հասցրել։ Եթե ինձ օգնության արժանի նկատես, ես քոնն եմ, իսկ եթե ոչ, վարվիր, ինչպես քեզ հաճելի լինի՝ բաժանվելով կյանքից ես հույս ունեմ հագեցնել քո խստասրտությունը և իմ կիրքը։</i> <br />
<br />
:::<i>Մինչև գերեզման քո՝</i><br />
::::::<b>Տխուր Պատկերի Ասպետ</b><br />
<br />
<br />
― Իմ հոր արևը վկա, ― բացականչեց Սանչոն, լսելով այս թուղթը, ― ոչինչ ավելի վեհ բան ես կյանքումս չեմ լսել։ Արմանք և զարմանք, թե ի՜նչ սիրուն է արտահայտում ձերդ ողորմածությունը, շիտակ ասեմ, իսկական սատանա է՝ ինչե՜ր ասես, որ դուք չգիտեք։<br />
<br />
― Իմ գործում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― ամեն բան պիտի իմանաս։<br />
<br />
― Դե հիմա, ― շարունակեց Սանչոն, ― ձերդ ողորմածություն, հետևին մի գրություն գրեցեք երեք քուռակների մասին և ինչքան կարելի է պարզ ստորագրեցեք, որպեսզի ամեն օք տեսնի թե չէ, իսկույն ձեր ձեռքը ճանաչի։<br />
<br />
― Սիրով, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը և գրելով, կարդաց հետևայլը․<br />
<br />
<br />
<i>Կարգադրեցեք, ձերդ ողորմածություն տիրուհի քրոջ աղջիկ, հանձնել այս իմ համար առաջին կտրոնի ներկայացնող, իմ զինակիր Սանչո Պանսային երեք քուռակ այն հնգից, որ ես մեկնելով թողել եմ և հանձնել ձերդ ողորմածության հոգատարության։ Այդ երեք քուռակներին հրամայում եմ հանձնել նրան՝ ի տրիտոր այստեղ նրանից ստացածս երեք այլ քուռակների։ Այդ անելուց և նրանից գրություն ստանալուց հետո նրա մեզ հետ ունեցած հաշիվները պետք է փակված համարել։ Գրված է Սյերրա֊Մորենայի խորքերում, սույն ընթացիք տարվա օգոստոսի քսաներկուսին։</i><br />
<br />
<br />
Հրաշալի է, ― ասաց Սանչոն, ― իսկ հիմա, ձերդ ողորմածությու, ստորագրեցեք։<br />
<br />
― Ստորագրելու կարիք չկա, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― բավական է, որ տակին խաչ քաշեմ ― դա միևնույնն է, թե ստորագրություն, նա հերիք կտա ոչ թե երեք, այլ երեք հարյուր քուռակ ստանալու։<br />
<br />
― Հավատում եմ ձերդ ողորմածությանը, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Դե, բաց թողեք ինձ, որ գնամ֊թամքեմ Ռոսինանտին, իսկ դուք, մինչ այդ, պատրաստվեցեք ինձ ձեր օրհնությունը տալու։ Ես իսկույն կմեկնեմ և էլ չեմ նայի այն գժություններին, որ ձերդ ողորմածությունը մտադիր է անելու։ Միևնույն է՝ ես կասեմ, թե այնքան շատ գժություններ եմ տեսել, որ ավելին պետք չի գա։<br />
<br />
― Բայց, առնվազն ես կամենում եմ, Սանչո, ― որովհետև դա ծայր աստիճան կարևոր է, ― կրկնում եմ, ես կամենում եմ, որպեսզի դու տեսնես, թե ինչպես ես մերկ մի երկու տասնյակ գժություն կանեմ, մի բան, որ կես ժամ կքաշի։ Եթե դու քո սեփական աչքերով տեսնես, դու հանգիստ խղճով կարող ես երդվել, որ այն գժություններն էլ ես տեսել, որ քո խելքին կփչի ավելացնել։ Եվ կարող ես հավատացած լինել, որ ինչքան էլ դու հիշատակելու լինես, իրոք նրանց թիվն ավելի կլինի։<br />
<br />
― Ի սեր Աստծու, տեր իմ, մի ստիպեք ինձ նայելու ձերդ ողորմածությանը տկլոր֊տկլոր՝ այնպես մեղքս կգաք, որ ես անպատճառ լաց կլինեմ, իսկ ես երեկ գորշ էշիս համար այնքան եմ լացել, որ գլուխս ուռել է, և ես չեմ կարող նորից սկսել լալ։ Իսկ եթե ձերդ ողորմածությունն անպատճառ ուզում է ինձ որևէ գժություն ցույց տված լինել, ապա հագնված արեք և շուտով, առաջին ձեր գլուխն եկածներից։ Մանավանդ որ ինձ համար այդ բոլորովին հարկավոր չէ՝ ինչպես ես ձեզ արդեն զեկուցել եմ, դա միայն կհետաձգի իմ վերադարձը այն լուրերով, որ ձերդ ողորմածությունն սպասում է և արժանի է։ Թող տիրուհի Դուլսինեան հաստատ իմանա՝ եթե նա չպատասխանի ինչպես հարկն է, ապա ես հանդիսավոր երդում եմ տալիս ― նրան այնպես ջարդ ու բուրդ կանեմ, որ փորիցը ծեծելով նպաստավոր պատասխան կհանեմ։ Ներողամիտ եղեք, բա ո՞նց համբերես, որ ձերդ ողորմածության պես հռչակավոր մի թափառական ասպետի խելքը ցնդի այդ տեսակ․․․ Չէ, թող նա չստիպի ինձ մինչև վերջ ասել, թե չէ ես այնպես կասեմ, որ իմ հախիցն էլ կգամ, նրա հախիցն էլ։ Ես ուստա եմ։ Նա ինձ լավ չի ճանաչում։ Իսկ եթե ճանաչեր, ապա իմ անունը կրող սրբի օրը պաս կպահեր։<br />
<br />
― Ճիշտն ասած, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ինձ թվում է, որ քո գլուխը ավելի տեղը չէ, քան իմը։<br />
<br />
― Ես պակաս գիժ չեմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― և ավելի բարկացկոտ եմ։ Բայց թողնենք այդ։ Ավելի լավ կլինի, որ ասեք, թե ձերդ ողորմածություը մինչև իմ վերադարձը ի՞նչ է ուտելու։ Հո միտք չունե՞ք Կարդենիոյի պես դուրս վազել ճամփաները և կողոպտել հովիվներին։<br />
<br />
― Դրա մասին դու անհանգիստ մի՛ լինիր, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Եթե անգամ ես ուտելիք ունենայի, դարձյալ ես բան չէի ուտի բացի այս դաշտի և այս ծառերի պտուղներից։ Չէ՞ որ իմ ձեռնարկության ամբողջ նրբությունը այն է, որ չուտես և ամեն տեսակի զրկանքի ենթարկես քեզ։<br />
<br />
Սանչոն դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Գիտե՞ք, ձերդ ողորմածություն, թե ինչից եմ վախենում ես։ Սա այնպիսի խուլ տեղ է, որ ես, գուցե, հետ գալուս ճանապարհը չգտնեմ։<br />
<br />
― Իսկ դու նշանները մտքումդ լավ պահիր, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ես էլ կաշխատեմ այստեղից հեռու չգնալ և ժամանակ առ ժամանակ կբարձրանամ ամենաբարձր ծառերի վրա, որ տեսնեմ՝ չես վերադառնում դու արդյոք։ Ասենք՝ ավելի հաստատ լինելու համար, որ չմոլորվես և հետքերը չկորցնես, կտրատիր որոճի ճղներից ― տեսնո՞ւմ ես՝ ինչ շատ է բռնել շուրջը ― ճամփին կարճ տարածությունների վրա գցիր, մինչև որ ուղիղ տեղ հասնես՝ այդ ուղենիշներով և նշաններով, ինչպես Թեսևսի թելով լաբիրինթոսում, վերադարձիդ դու ինձ կգտնես։<br />
<br />
― Շատ բարի, այդպես էլ կանեմ, ― պատասխանեց Սանչո Պանսան։ Նա կտրատեց որոճի մի քանի ճյուղ, իր տիրոջ օրհնությունն առավ և վերջապես նրանք բաժանվեցին աղի արցունք թափելով։ Սանչոն հեծավ Ռոսինանտը և, դոն Կիխոտից պատվեր ստանալով խնայել ու խնամել ձիուն, ինչպես իրեն, ուղևորվեց դեպի դաշտավայրը, ժամանակ առ ժամանակ որոճի ճյուղ գցելով գետին, ինչպես իր տերն էր պատվիրել։ Այդպես էլ գնաց նա, թեև դոն Կիխոտը չէր դադարում նրանից խնդրելուց, որ գոնե մի երկու գժություն մտիկ տա։ Սակայն դեռ հարյուր քայլ չանցած, Սանչոն վերադարձավ ու ասաց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, դուք քիչ առաջ շատ ճիշտ ասացիք, որ ես ձեղ գժություններից մեկը գոնե պետք է տեսնեմ, թե չէ հոգուս վրա մեղք կառնեմ,<br />
― եթե երդվեմ, թե տեսել եմ, ― թեպետ ձեր մեծ գժություններից մեկը ես արդեն տեսել եմ դա այն է, որ ձերդ ողորմածությունը մնում է այստեղ։<br />
<br />
― Չէ՞ի ասում քեզ ես նույնը, ասաց դոն Կիխոտը։ ― Քիչ սպասիր, Սանչո, հազիվ թե կարողանամ մինչև վերջ ասել «Հայր մեր»֊ը, ես արդեն պրծած֊պրծած կլինեմ։<br />
<br />
Արագ֊արագ վարտիքը հանելով, նա մերկ մարմնի վրա լոկ շապիկ հագած և առանց երկար ու բարակ առաջաբանների մի երկու թռիչք գործեց օդում, ապա մի երկու անգամ գլուխկոնծի տվեց ― գլուխը վար, ոտները վեր։ Սանչոյի աչքերին այնպիսի նորություններ բացվեցին, որ նա, չկամենալով նրանց կրկին տեսնել, շուռ տվեց Ռոսինանտի գլուխը և ճամփա ընկավ, լիովին բավարարված և գոհ, որովհետև հիմա նա կարող էր երդվել, որ իր տերը գժվել է։ Այստեղ էլ մենք կբաժանվենք նրա հետ՝ սպասելով նրա շուտափույթ վերադարձին։<br />
<br />
==Գլուխ XXVI==<br />
<br />
Որ զրուցում է դոն Կիխոտի հետագա սիրային սխրագործությունների մասին Սյերրա֊Մորենում<br />
<br />
<br />
Վերադառնալով մեր պատմությանը, թե ինչ էր անում Տխուր Պատկերի Ասպետը մենակ մնալով, մեր պատմությունը հաղորդում է, որ երբ դոն Կիխոտը վերջացրեց իր գլուխկոնծիները և թռիչքները և նկատեց, որ Սանչոն, չկամենալով ներկա լինել հետագա գժություններին, արդեն գնացել է, վեր ելավ մի բարձր ժայռի կատարը և սկսեց մտածել այն մասին, ինչի մասին նա բազմիցս մտածել էր, թեպետ մինչև հիմա չէր կարողացել որևէ եզրակացության գալ, այն է՝ ո՞րն է ավելի լավ և օգտավետ ― նմանվել Ռոլանդի՞ն նրա կատաղի գազազումներո՞վ, թե՞ Ամադիսին, մելամաղձիկ խելագարությամբ։ Ինքն իրեն դատողություններ անելով՝ նա ասաց․<br />
<br />
― Ամենքն ասում են, թե Ռոլանդը բարի և արի ասպետ է եղել, բայց դա զարմանալի չէ, որովհետև, վերջ ի վերջո, նա կախարդված էր և նրան այլ կերպ չէր կարելի սպանել, բայց եթե քորոց կոխելով նրա կրունկը, իսկ նա միշտ յոթ երկաթե տակով կոշիկ էր հագնում։ Այնուհանդերձ, ոչ մի խորամանկություն նրան չօգնեց, որովհետև Բերնարդե դել Կարպիոն գլխի ընկավ և Ռոնսևալում նրան խեղդեց իր գրկում։ Բայց մի կողմ թողնենք նրա քաջությունը, քննենք հիմա, թե ինչպես նա խելքը կորցրեց։ Անտարակույս, նա խելագարվեց, երբ որ աղբյուրի մոտ հետքեր տեսավ, և հովիվը հաղորդեց նրան, որ Անջելիկան ճաշից հետո երկու անգամից ավել քնել է Մեդորի հետ, գանգրահեր մավրի, Ագրամանտի պաժի հետ։ Եթե նա վճռել է, որ այդ ճիշտ է, որ տիրուհին իրեն այդպիսի վիրավորանք է հասցրել, ապա ի՞նչ մեծ բան է, որ նա խելագարվել է։ Սակայն ինչպե՞ս ընդօրինակեմ ես նրա խելագարությունը, քանի որ ես նման հիմք դրա համար չունեմ։ Չէ՞որ ես կարող եմ երդվել, որ իմ Դուլսինեա Տոբոսցին իրեն օրում կենդանի մավր իր իսկական հագուստով տեսած չկա և որ նա նույնքան անմեղ է, ինչպես նրան ծնող մայրը։<ref>Դոն Կիխոտն էլ Սանչոյի նման աղավաղում է առածը։</ref> Ես նրան աչքարա վիրավորանք հասցրած կլինեի, եթե կասկածեի և սկսեի անզուսպ Ռոլանդի նման գժություններ անել։ Մյուս կողմից՝ ես գիտեմ, որ Ամադիս Գաղղիացին, առանց բանականությունը կորցնելու և առանց որևէ գժություն անելու, հռչակվել է իր սիրահարությամբ, ինչպես և ոչ ոք աշխարհիս երեսին։ Որովհետև նրա պատմության մեջ ասված է, որ երբ նրան տիրուհի Օրիանան մերժեց, հրամայելով, որ իր աչքին չերևա, մինչև որ իր կամքը չլինի, նա մի ճգնավորի ուղեկցությամբ քաշվեց Պենյա Պոբրե և, իր հոգին Աստծուն պահ տալով, արցունք էր թափում, մինչև որ երկինքը մեղմացավ նրա մեծ վշտի ու արիության համար։ Եթե այդ ամենը ճիշտ է, (մի բան, որ անկասկած է), ապա ինչո՞ւ ես վերցնեմ ինձ վրա հոգնությունը մերկանալու և տանջելու այս ծառերը, որ ինձ ոչ մի վնաս չեն տվել։ Ինչո՞ւ պղտորեմ այս վտակների վճիտ ջուրը, որոնք կհագեցնեն իմ ծարավը, երբ որ ես կամենամ։ Կեցցե՜ Ամադիսի հիշատակը և թող կարյաց չափ հետևի նրա օրինակին դոն Կիխոտ Լամանչեցին, որի մասին կասեն նույնը, ինչ որ մի այլ հերոսի մասին են ասում․ «Մեծ գործեր նա չկատարեց, բայց մեռավ՝ հոգով ձգտելով նրանց»։<ref>Երկու տող կորցրած ոտանավորից, որտեղ, ըստ երևույթին, ակնարկ է եղել Ֆայետոնի կամ Իկարի պատմության մասին։</ref> Ճիշտ է, իմ Դուլսինեան չի մերժել, չի արհամարհել ինձ, բայց միթե, ինչպես ես արդեն ասացի, ինձ համար բավական չէ՞ այն, որ ես նրանից անջատված եմ։ Արդ՝ հառաջ և դեպի աշխատանք։ Իսկ դուք, Ամադիսի գործեր, եկեք իմ միտքը և սովորեցրեք ինձ, թե ինչից սկսեմ, ընդօրինակելով ձեզ։ Այո՛, ես մտաբերում եմ՝ նա ամենից շատ աղոթում էր՝ իրեն հանձնելով Աստծուն։ Միայն թե ինչ անենք, որ տերողորմյա չունեմ։<br />
<br />
Սակայն նա շուտով տերողորմյա չլինելու հնարը գտավ՝ իր շապիկի փեշից մի լայն շերտ կտրելով, որ կախ էր ընկնում նրա ոտների տակ, նա տասնմեկ տեղից կշկռեց։ Հանգույցներից մեկը մյուսներից մեծ էր և ստացվեց տերողորմյա, որ նրան հերիք կտար միլիոն անգամ ave Maria ասելու, որ նա պիտի կրկներ այստեղ գտնվելու ամբողջ ժամանակի ընթացքում։ Մի բան միայն շփոթեցնում էր նրան՝ որտեղից ճգնավոր գտներ, որ նրան խոստովանեցներ և մխիթարեր։ Այդպես էր նա անց կացնում իր ժամաակը, զբոսնելով դաշտում և հորինելով ոտանավորներ կա՛մ իր վշտի մասին, կա՛մ գովք Դուլսինեային։ Նա ծառերի կևեղների վրա էր կտրատում գրերը կամ մանր ավազի վրա գծում։ Սակայն երբ որ մեր ասպետին գտան, բոլոր այդ ոտանավորներից մնացել և ընթեռնելի էր հետևյալը՝<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Ծառե՛ր, Սեզե՛ր անուշաբույր,<br />
Որ շրշում եք, նազում անհոգ,<br />
Քե՜զ եմ բերում ցավս անլուր,<br />
Խոցված սիրտս վշտամորմոք։<br />
<br />
Թող ձեր սրտում՝ աբնիծ, քնքուշ<br />
Վերք չբացի վերքն իմ սրտի․․․<br />
Ձեր թիվն ունեն, ծաղկունք անուշ,<br />
Արցունքները դոն Կիխոտի,<br />
Որից հեռու է աննման<br />
Տոբոսեցի Դուլսինեան։<br />
<br />
Ո՛վ դաշտ, ո՛վ դաշտ լուռ ու անդոր,<br />
Ո՞ւր հասցրեց սիրո ծաղկին<br />
Անագորույն ու նենգավոր<br />
Դաժանությունը մարդկային։<br />
<br />
Սիրուց դառել եմ ես Էրոս,<br />
Չի տառապել ինձ նման դեռ<br />
Ոչ մի ասպետ, ոչ մի հերոս․․․<br />
Թափի՛ր Կիխոտ, դառն արցունքներ,<br />
Քեզնից հեռու է աննման<br />
Տոբոսցի Դուլսինեան։<br />
<br />
Ես արկածներ որոնեցի,<br />
Ժայռերի մեջ խուլ ու վայրի,<br />
Սակայն միայն հանդիպեցի<br />
Դառնության ու աղետների։<br />
<br />
Ամուրն անգութ ու անողոք,<br />
Չլսելով լաց ու բողոք,<br />
Պատժում է մեզ տիվ ու գիշեր․․․<br />
Թափի՛ր, Կիխո՛տ, դառն արցունքներ,<br />
Քեզնից հեռու է աննման<br />
Տոբոսեցի Դուլսինեան։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Դուլսինեայի անվանը ավելացրած Տոբոսցի բառը շատ ծիծաղացրեց այդ ոտանավորը կարդացողներին, որովհետև նրանք երևակայում էին, թե Դոն Կիխոտը, երևի, երևակայում էր, որ նրա տուները անհասկանալի կլինեն, եթե նա իր տիկնոջը պարզապես Դուլսինեա անվանի, առանց ավելացնելու Տոբոսցի։ Այդ ենթադրությունը ճիշտ դուրս եկավ, որովհետև հետագայում նա ինքն այդ խոստովանեց։ Նա շատ ուրիշ ոտանավորներ էլ էր գրել, բայց, ինչպես մենք արդեն ասացինք, այս տուները միայն հաջողվեց ջոկել և ամբողջովին կարդալ։ Այդպես էլ նա անց էր կացնում ժամանակը՝ հորինում էր ոտանավորներ, ախ քաշում, կոչ անում այդ անտառների Ֆավներին և Սիլվաններին, վտակների նիմֆերին, ցավագին ու խոնավ Արձագանքին, աղերսելով որ լսեն իրեն, պատասխան տան իրեն ու մխիթարեն։ Նա նաև զանազան բույսեր էր որոնում, որպեսզի իր ուժերը պահպանի մինչև Սանչոյի վերադարձը ― և եթե սա երեք օրից չվերադառնար, այլ երեք շաբաթից, նա Վշտակերպ Ասպետին այնքան փոխված կգտներ, որ նույնիսկ նրա ծնող մայրը չէր ճանաչի նրան։<br />
<br />
Իսկ հիմա թողնենք ոտանավորներով ու հոգվոցներով կլանվածին և պատմենք, թե ինչ պատահեց Սանչո Պանսային նրա առաքելության ժամանակ։ Դուրս գալով բանուկ ճանապարհը Սանչոն սկսեց որոնել Տոբոսոյի ուղին և հետևյալ օրը հասավ այն իջևանը, որտեղ նրան վրա հասավ վերմակի վրա վեր֊վեր թռցնելու տհաճությունը։ Հազիվ էր տեսել նա իջևանը, որ դարձյալ զգաց իրեն օդում թռչելիս, ուստի նա չկամեցավ ներս մտնել, թեև պետք էր՝ ճաշի ժամանակ էր և նա սաստիկ ուզում էր մի բան ուտել, որովհետև երկար ժամանակ նա միայն սառը բան էր կերել։<br />
<br />
Այս անհրաժեշտությունը հարկադրեց նրան մոտենալ դարպասին, բայց նա դարձյալ տատանվում էր՝ ներս մտնել, թե չէ։ Մինչդեռ նա խորհում էր դրա մասին, իջևանից երկու մարդ դուրս եկան, որ նրան իսկույն ճանաչեցին, և նրանցից մեկն ասաց մյուսին․<br />
<br />
― Ասացեք, սինյոր լիցենցիատ, այս ձիավորը Սանչո Պանսան չէ՞, որի մասին մեր արկածախնդրի տնտեսուհին ասում էր, որ նա ուղևորվել է իր տիրոջ հետ՝ որպես զինակիր։<br />
<br />
― Այո, նա ինքն է, ― պատասխանեց լիցենցիատը, ― և նա մեր դոն Կիխոտի ձին է հեծել։<br />
<br />
Նրանց համար դժվար չէր ճանաչել նրան, որովհետև միևնույն գյուղի քահանան ու դալլաքն էին, ― նրանք, որ քննության ենթարկեցին դոն Կիխոտի մատենադարանն ու դատաստան կտրեցին։ Ճանաչելով Սանչո Պանսային և Ռոսինանտին, նրանք մոտեցան, կամենալով դոն Կիխոտից տեղեկություն քաղել և քահանան կանչելով Սանչո Պանսային, նրա անունը տալով, ասաց․<br />
<br />
― Սանչո Պանսա, բարեկամ, որտե՞ղ է ձեր տերը։<br />
<br />
Սանչո Պանսան էլ իսկույն ճանաչեց նրանց, բայց վճռեց թաքցնել, թե ինչ վայրում ու վիճակում է թողել իր տիրոջը։ Ուստի նա պատասխանեց, որ իր տերը ինչ֊որ տեղում մի ծայր աստիճան կարևոր գործով է զբաղված, իսկ թե ինչ գործով, նա չի կարող ասել, եթե անգամ նրա աչքերը հանելու լինեն։<br />
<br />
― Ոչ, ոչ, ― ասաց դալլաքը, ― եթե դուք մեզ չասեք, թե նա որտեղ է, մենք կկարծենք ― ասենք հիմա էլ արդեն մտածեցինք, ― որ դուք նրան սպանել ու կողոպտել եք, քանի որ դուք նրա ձին եք հեծել։ Վերադարձրեք մեզ այդ քնձռոտ ձիու տիրոջը, թե չէ ձեր բանը վատ կլինի։<br />
<br />
― Ինձ զուր մի սպառնաք, ես այնպիսի մարդ չեմ, որ մարդ սպանեմ ու կողոպտեմ։ Թող ամեն մարդ մեռնի, երբ որ ճակատին գրված է կամ երբ որ Աստված կամենա։ Իմ տերը մնաց լեռներում և այնտեղ, ինչքան քեֆն ուզի՝ ապաշխարանք կանի։<br />
<br />
Եվ առանց շունչ առնելու և կանգ առնելու նա պատմեց, թե ինչ վիճակում մնաց դոն Կիխոտը և ինչ արկածներ պատահեցին նրան։ Ապա նա ավելացրեց, որ ինքը նամակ է տանում սինյորա Դուլսինեա Տոբոսցուն, Լորենսո Կորչուելոյի աղջկան, որի վրա իր տերը մինչև ականջները սիրահարված է։ Քահանան ու դալլաքը զարմացած մնացին Սանչո Պանսայի պատմությունից։ Թեև նրանք գիտեին դոն Կիխոտի խելագարության մասին, ինչպես գիտեին և այն, թե ինչ տեսակ խելագարություն է այդ, այնուհանդերձ ամեն անգամ, երբ լսում էին նրա մասին, նորից էին զարմանում։ Նրանք խնդրեցին Սանչո Պանսայից, որ ցույց տա դոն Կիխոտի նամակը Դուլսինեա Տոբոսցուն։ Սանչոն պատասխանեց, որ հուշատետրի մեջ է և իրեն հրամայված է մաքուր գրել տալ թղթի վրա առաջին իսկ ավանում, ուր կհասնի։ Քահանան դրան պատասխանեց, որ եթե Սանչոն նամակը ցույց տալու լինի, ինքը կարտագրի շատ սիրուն ձեռքով։ Սանչոն ձեռքը գրպանը տարավ, որպեսզի հուշատետրը հանի, բայց չգտավ և չէր էլ գտնի, եթե մինչև օրս էլ որոնելու լիներ, որովհետև հուշատետրը մնացել էր դոն Կիխոտի մոտ։ Դոն Կիխոտը մոռացել էր տալ նրան, իսկ Սանչոյի մտքովն էլ չէր անցել խնդրել նրանից։<br />
<br />
Հուշատետրը չգտնելով, Սանչոն մահացու գունաթափվեց և սկսեց արագ֊արագ փնտրել բոլոր գրպաններում։ Համոզվելով, որ նամակը չկա, նա, առանց երկար մտածելու, երկու ձեռքով բռնեց իր միրուքը, մազերի կեսը պոկեց, ապա արագ֊արագ սկսեց իր քիթ ու մռութին բռունցքով հարվածել, մինչև որ վերջապես քթիցը արյուն եկավ։ Տեսնելով այդ, քահանան ու դալլաքը հարցրին, թե ինչ է պատահել և ինչո՞ւ է նա այդպես ինքն իրեն խոշտաանգում։<br />
<br />
― Ի՞նչ է պատահել, ― պատասխանեց Սանչոն, ― այն, որ ես մեկ վայրկյանում ձեռքիցս երեք ավանակ բաց թողի, որոնցից յուրաքանչյուրը մի դղյակ արժե։<br />
<br />
― Դա ի՞նչ կնաշանակի, ― հարցրեց Դալլաքը։<br />
<br />
― Ես կորցրել եմ հուշատետրը, ― ասաց Սանչոն, ― որտեղ գրված էր նամակ Դուլսինեային և գրություն իմ տիրոջ ստորագրությամբ, որով նա հրամայում էր իր քրոջ աղջկան չորս թե հինգ ավանակից, որ պատկանում են իրեն, երեքը տա ինձ։<br />
<br />
Այստեղ նա պատմեց իր գորշ էշի կորուստի մասին։ Քահանան նրան մխիթարեց և ասաց, որ երբ գտնվի նրա տերը, ինքը կհամոզի նրան հաստատել իր խոստումը և վերստին գրել տոմսը, միայն թե առանձին թղթի կտորի վրա, ինչպես որ հարկն է և լինում է, քանի որ վկայաթղթերը, որ հուշատետրի մեջ են լինում, երբեք չեն ընդունվում և չեն վճարվում։<br />
<br />
Դրանից հետո Սանչոն հանգստացավ և հայտարարեց, որ քանի գործն այդպես է, Դուլսինեայի նամակի կորուստը նրան շատ չի վշտացնում, որովհետև նա գրեթե անգիր գիտե և կարող է թելադրել որտեղ և երբ անհրաժեշտ լինի։<br />
<br />
― Դե ասա մեզ, Սանչո, ― խնդրեց դալլաքը, ― իսկ մենք գրի կառնենք։<br />
<br />
Սանչոն սկսեց քորել ծոծրակը, որպեսզի իր հիշողությունից դուրս բերի նամակի բովանդակությունը և երկար ժամանակ մե՛կ մի ոտի վրա էր հենվում, մե՛կ մյուս։ Նա մեկ գետնին էր մտիկ տալիս, մեկ երկնքին, մի մատի եղունգի կեսը կրծեց և, վերջապես, իր ունկնդիրներին, որ սպասում էին, թե ինչ պիտի ասի նա, բավական չարչարելուց հետո, երկար լռությունից հետո ասաց․<br />
<br />
― Սատանան տանի ինձ, սինյոր լիցենցիատ, ոչ մի կերպ չեմ կարողանում մտաբերել այդ սատանի նամակը։ Գիտեմ միայն, որ այսպես էր սկսվում՝ «Բարձր ու տարող տիրուհի»։<br />
<br />
― Անկարելի է, որ «տարող» լինի, ― առարկեց դալլաքը, ― երևի թե նա «տիրող» է գրել։<br />
<br />
― Ճիշտ որ, ― համաձայնեց Սանչոն։ ― Իսկ հետո միտքս գալիս է, ասված էր՝ «ծեծվածն ու անքունը, խոցոտվածը համբուրում է ձերդ ողորմածության ձեռները, խստասիրտ և անհայտ գեղեցկուհի», և էլի ինչ֊որ առողջության և հիվանդության մասին, որ նա ցանկանում է նրան, ― շատ լավ էր գրած, իսկ վերջը ասված էր՝ «մինչև գերեզման ձեր Վշտակից Ասպետ»։<br />
<br />
Քահանային ու դալլաքին բավական զվարճություն պատճառեց Սանչոյի լավ հիշողությունը։ Նրանք գովեցին նրան և խնդրեցին, որ նամակը երկու անգամ էլ կրկնի, որպեսզի անգիր հիշեն և ժամանակին գրի առնեն։ Սանչոն կրկնեց երեք անգամ ևս և դարձյալ հազար ու մի դատարկ բաներ դուրս տվեց։ Ապա նա պատմեց իր տիրոջ գործերից։ Սակայն վերմակի վրա վեր֊վեր թռցնելու մասին, որ իր սեփական անձին պատահել էր, այս իսկ իջևանում, որտեղ նա այնքան էլ չէր ուզում մտնել, նա ոչ մի խոսք չասաց։ Ի վերջո նա հաղորդեց, որ Դուլսինեա Տոբոսցու նպաստավոր պատասխանի դեպքում իր տերը որոշել է բոլոր ուժերը գործադրել կայսր կամ առնվազն թագավոր դառնալու համար ― այդպես են նրանք իրար հետ համաձայնության եկել, ― որ դա բնավ դժվար գործ չէ, եթե նկատի առնելու լինենք դոն Կիխոտի արիությունը և նրա բազկի զորությունը։ Հենց որ այդ գործը գլուխ գա, նա կամուսնացնի իրեն (մինչ այդ Սանչոյի կինը կմեռնի, այլ կերպ հո չի կարող լինել) և իրեն կնության կտա կայսրուհու նաժիշներից մեկին, հարուստ և լայնածավալ կալվածների մի ժառանգուհու, կալվածն էլ ցամաքի վրա կլինի, առանց որևէ կղզու կամ փոքրիկ կղզիների, որ իրեն իսկի դուր չեն գալսիս։ Այդ ամնեը Սանչոն պատմեց միանգամայն անվրդով, ժամանակ առ ժամանակ սրբելով քիթը և այնպիսի ապուշ տեսքով, որ քահանան ու դալլաքը դարձյալ զարմացան ու մտածեցին՝ ի՜նչ աստիճան պիտի հասած լինի դոն Կիխոտի խելագարությունը, եթե այս խեղճ ողորմելին էլ է վարակվել ու խելքը կորցրել։ Նրանք որոշեցին իրենց հոգնություն չպատճառել և չբացատրել Սանչոյին նրա մոլորությունը, որովհետև միտք արին, որ չարժե նրան հետ համոզել, քանի որ նրա խիղճը հանգիստ է՝ իրենց համար ավելի զվարճալի կլինի լսել նրա դատարկաբանությունները։ Ուստի նրանք խորհուրդ տվին նրան, որ աղոթի Աստծուն դոն Կիխոտի առողջության համար և ավելացրին, որ իր տիրոջ՝ ապագայում կայսր դառնալու մտադրությունը իրագործի և հնարավոր բան է, էլ չասենք, թե նրան կարող են արքեպիսկոպոս ձեռնադրել կամ այլ՝ սրան հավասար աստիճան։ Սանչոն դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյորներ, իսկ եթե բախտը այնպես շուռ տալու լինի, որ իմ սինյորի խելքին փչի ոչ թե կայսր, այլ արքեպիսկոպոս դառնա, ապա ես կկամենայի իմանալ, թե թափառական արքեպիսկոպոսներն ի՞նչ են սովորաբար շնորհում իրենց զինակիրներին։<br />
<br />
― Սովորաբար նրանք, ― պատասխանեց քահանան, ― որևէ անշարժ կալվածք են շնորհում, քահանայի կամ խորանապետի պաշտոն։ Դա տարեկան լավ եկամուտ է բերում, առանց հաշվելու ծիսակատարության վարձը, որ կալվածից պակաս եկամուտ չի տալիս։<br />
<br />
― Սակայն դրա համար անհրաժեշտ է, ― առարկեց Սանչոն, ― որ զինակիրը ամուսնացած չլինի և որ նա առնվազն պատարագի ժամանակ կարողանա ժամասացություն կատարել։ Իսկ եթե այդպես է, ապա վա՜յ ինձ՝ ես ամուսնացած եմ և նույնիսկ այբուբենի առաջին տառը չգիտեմ։ Ի՞նչ կլինի իմ օրը, եթե իմ տիրոջ խելքին փչի արքեպիսկոպոս դառնալ և ոչ թե կայսր՝ ըստ թափառական ասպետների օրինակի և սովորույթի։<br />
<br />
― Անհանգիստ միք լինի, Սանչո, բարեկամս, ― ասաց դալլաքը, ― մենք կխնդրենք ձեր տիրոջից, նրան բարի խորհուրդ կտանք և ցուցում կանենք, որ եթե նա ոչ թե կայսր, այլ արքեպիսկոպոս դառնալու լինի, դրանով նա իր հոգու վրա մեղք կվերցնի։ Չէ՞ որ առաջինը նրա համար ավելի հեշտ է, որովհետև նա ավելի ռազմական արիություն ունի, քան գիտնականություն։<br />
<br />
― Ինձ էլ էր այսպես թվում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― թեև պետք է ձեզ ասեմ, որ նա ամեն բանում ընդունակ է։ Ես էլ ահա թե ինչ եմ մտածել՝ կաղոթեմ Աստծուն, որ նրան այնպիսի ճամփա հանի, որտեղ նա ինքն էլ կարողանար աչքի ընկնել, ինձ էլ մեծամեծ շնորհներ պարգևել։<br />
<br />
― Դուք խելացի եք խոսում, ― ասաց քահանան, ― և վարվում եք, որպես բարի քրիստոնյա։ Իսկ հիմա մենք պետք է գործի անցնենք ― միջոցներ ձեռք առնենք, որպեսզի ազատենք ձեր տիրոջը ապարդյուն ապաշխարանքից, որին, ձեր ասելով, նա աձնատուր է եղել։ Եվ մեր գործելակերպը մտածելու և բան ուտելու համար ― որովհետև ժամը ուշ է, ― մտնենք իջևանը։<br />
<br />
Սանչոն պատասխանեց, թե նրանք կարող են մտնել, իսկ ինքը դուրսը կսպասի նրանց և հետո կբացատրի, թե ինչու չկամեցավ ներս մտնել, իսկ ինքը դուրսը կսպասի նրանց և հետո կբացատրի, թե ինչու չկամեցավ ներս մտնել և ինչու այդ իրեն չի սազում։ Բայց նա նրացից խնդրեց, որ հետները տաք կերակուր վերցնեն իր համար և Ռոսինանտի համար էլ գարի։ Նրանք բաժանվեցին և ներս մտան պանդոկը և մի քանի րոպեից հետո դալլաքը նրա համար կերակուր դուրս բերեց։ Մեր բարեկամները երկար ու բարակ խորհրդակցեցին, թե ինչ անեն, որ ըղձալի նպատակին հասնեն և վերջապես քահանայի գլխով մի միտք անցավ, որ լիովին դոն Կիխոտի ճաշակով էր և շատ հարմարավոր իրենց ձեռնարկած գործին՝ նա հայնտեց դալլաքին, որ մտածել է թափառական աղջկա զգեստ հագնել, իսկ դալլաքը պետք է զինակիր ներկայացներ։ Եվ այդ կերպով նրանք պիտի գնան լեռները դոն Կիխոտի մոտ։ Քահանան վիրավորված և զրկված աղջլա ձև կառնի և կխնդրի դոն Կիխոտից իրեն շնորհ անել և նա, իբրև արի թափառական ասպետ, չի կարողանա մերժել։ Իսկ այդ շնորհն էլ այն կլինի, որ դոն Կիխոտը նրա հետևից գնա ամենուր, ուր որ նա կամենա նրան տանել և վրեժխնդիր լինի վիրավորանքի համար, որ մի չար ասպետ նրան հասցրել է։ Միևնույն ժամանակ նա կխնդրի, որ իր դիմակը թույլ տրվի չհանել և չպատասխանել հարցերին, մինչև որ այն չար ասպետի վիրավորանքի համար վրեժ չլուծվի։ Քահանան հավատացած էր, որ այդ պայմաններում դոն Կիխոտը ամեն բանի համաձայն կլինի, և այդ եղանակով նրանք կհանեն նրան այնտեղից, կտանեն իր ծննդավայրը և այնտեղ կխորհեն, թե կա՞ արդյոք որևէ դեղ նրա արտասովոր խելագարության դեմ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXVII==<br />
<br />
Թե ինչպես քահանան ու դալլաքը իրագործեցին իրենց ծրագիրը և այլ անցքերի մասին, որ այս մեծ պատմության մեջ արժանի են հիշատակության<br />
<br />
<br />
Դալլաքը հավանեց քահանայի ծրագիրը և նրանք իսկույն սկսեցին կատար ածել։ Նրանք իջևանի կնոջից մի շրջազգեստ և գլուխ կապելու շոր խնդրեցին՝ թողնելով իբրև գրավ քահանայի կապան։ Դալլաքը եզան շեկ թե գորշ կարմրավուն պոչի մազից, որի վրա իջևանի տերը սովորություն ուներ պահելու իր սանրը, իրեն համար միրուք շինեց։ Տիրոջ կինը հարցրեց, թե նրանց ինչի՞ն են պետք այդ զուգսերը։ Քահանան կարճառոտ պատմեց նրան դոն Կիխոտի խելագարության մասին և ավելացրեց, որ նրանք պետք է շորերը փոխեն, որպեսզի նրան դուրս բերեն լեռնակիրճերից, որտեղ հիմա նա գտնվում է։ Տերն էլ, նրա կինն էլ իսկույն գլխի ընկան, որ դա հենց այն խելագարն է, որ իրենց մոտ բալասան պատրաստեց և որ նրա զինակիրն էր, որ վերմակի վրա վեր֊վեր թռցրին։ Եվ նրանք քահանային պատմեցին այն ամենը, որ պատահել էր իրենց պանդոկում, առանց ծածկելու այն, ինչ որ այնպիսի խնամքով թաքցնում էր Սանչոն։ Վերջապես պանդոկապանի կինը քահանային այնպես լավ զուգեց, որ ավելի լավ անհնարին էր։ Հագցրեց մահուդե շրջազգեստ, որի վրա սև բեհեզից շերտեր էին կարված ափի լայնությամբ, կորսաժը՝ կանաչ բեհեզից՝ սպիտակ ատլասե երիզներով զարդարված (նման ջրջազգեստ ու կորսաժներ էին հագնում, երևի, Վամբա արքայի օրորք)։<ref>Գոթական թագավոր, որ կառավարել է Իսպանիան 672֊ից մինչև 680 թվականը։ «Վամբա թագավորի ժամանակներում» ասելով հասկացվում է այն առածը, որի իմաստն է «Նոյի տարին»։</ref> Քահանան կանացի գլխաշոր չուզեց՝ նա դրեց իր կտավե կարած գլխարկը, որ հագնում էր սովորաբար քնելիս և ճակատը կապեց մետաքսե փայլուն սև ժապավենով, իսկ մի ուրիշ ժապավենից նա դիմակի պես բան պատրաստեց, որ շատ լավ ծածկում էր նրա դեմքն ու միրուքը։ Վերևից նա դրեց գլխին մի գլխարկ, այնքան մեծ, որ կարող էր ծառայել որպես հովանոց և վերնարկը գցելով վրան ու փաթաթվելով մեջը, կնոջ պես նստեց ջորու վրա, իսկ մյուս ջորու վրա միրուքավոր դալլաքը նստեց։ Միրուքը հասնում էր մինչև նրա գոտին և չէր հասկացվում ճերմա՞կ էր, թե՞ շեկ, որովհետև ինչպես մենք արդեն ասացինք, եզան աղտոտ պոչից էր շինած։<br />
<br />
Նրանք բոլորին մնաս բարով ասացին, ի թիվս որոնց բարի Մարիտորնեսին, որ խոստացավ իր տերողորմյայի ամեն հատիկի վրա աղոթք ասել՝ գուցե Աստված լսի նրան՝ մեղավորին, և հաջողություն առաքի նրանց հղացած դժվարին և ճշմարիտ քրիստոնեական գործում։ Սակայն հազիվ մի քիչ հեռացել էին նրանք իջևանից, որ քահանայի մտքովն անցավ, թե նրանք վատ են անում այդպիսի շորերով ման գալով, որովհետև հոգևոր անձին վայել չէ կնկա շոր հագնելը, անգամ ամենալավ միտումներով։ Նա այդ ասաց դալլաքին և խնդրեց, որ նրանք իրենց շորերը փոխեն, ― որովհետև շատ ավելի վայելուչ է, որ զրկված աղջիկ լինի դալլաքը, իսկ զինակիրը ― քահանան։ Այսպիսով, գոնե, նա պակաս կստորացնի իր աստիճանը։ Եվ նա ավելացրեց, որ եթե նա մերժելու լինի, նա այս միտքը կթողնի և թող դոն Կիխոտը սատանի մոտ գնա։ Այդ վայրկայնին մոտեցավ Սանչոն և, տեսնելով նրանց այդպես զգեստափոխված, չկարողացավ իր ծիծաղը զսպել։ Դալլաքը համաձայնեց քահանայի ցանկությունը կատարել և սա, շարադրելով նոր ծրագիրը, սկսեց խրատել, թե ինչպես պետք է իրեն պահի և ինչ խոսքեր ասի, որպեսզի դոն Կիխոտին մղեն և հարկադրեն հետևել իրենց և լքել որջը, որ նա ընտրել էր իր ապարդյուն ապաշխարանքի համար։ Դալլաքը պատասխանեց, որ առանց նրա դասերի էլ կանի այն ամենը, ինչ որ պետք է։ Սակայն հայտարարեց, որ շորերը չի փոխի, մինչև որ չհասնի այն տեղը, որտեղ գտնվում է դոն Կիխոտը։ Ուստի նա ծալեց իր զուգսերը, իսկ քահանան կպցրեց միրուքը և նրանք գնացին Սանչո պանսայի առաջնորդությամբ։ Ճամփին Սանչոն պատմեց նրանց, թե ինչ պատահեց նրանց, երբ որ լեռներում պատահեցին խելագարին, սակայն լռության մատնեց ճամպրուկի գյուտը և նրա հարուստ բովանդակությունը, որովհետև մեր տղան թեև հասարակ մարդ էր, բայց փողը սաստիկ սիրում էր։<br />
<br />
Հետևյալ օրը նրանք հասան այն վայրը, որտեղ Սանչոն ճյուղեր էր գցել, որպեսզի այդ նշաններով ավելի հեշտ գտնի տեղը, որտեղ թողել է իր տիրոջը։ Ճանաչելով շրջակայքը, նա հայտարարեց, որ դա հենց կիրճի մուտքն է և որ շորերը փոխելու ժամանակ է, եթե միայն դա կօգնի իր տիրոջը փրկելու։ Բանն այն է, որ քահանան և դալլաքը դեռ առաջ բացատրել էին Սանչոյին, որ դոն Կիխոտին այդ աղետներից փրկելու համար, որ նա ինքն է հորինել իրեն համար, շատ կարևոր է, որ նրանք այդ տեսքով ու զուգսերով գան և համոզիչ կերպով խնդրել էին նրանից, որ բաց չանի, թե ովքեր են նրանք և չասի, թե ինքը նրանց ճանաչում է։ Իսկ եթե դոն Կիխոտը հարցնելու լինի ― իսկ նա չի կարող չհարցնել ― հանձնել է արդյոք Սանչոն նամակը Դուլսինեային, նա պետք է պատասխանի, որ հանձնել է և որ աղջիկը անգրագետ լինելով, հրամայել է, որ բերանացի հաղորդի դոն Կիխոտին, թե հրամայում է իր ասպետին անմիջապես, այս վայրկյանիս գալ իր մոտ, թե չէ իր աչքից կընկնի, որովհետև դա ծայր աստիճան անհրաժեշտ է։ Նրանք ավելացրին, թե իրենք էլ էն մտադիր նրա հետ խոսելու և այդ ամենի օգնությամբ հուսով են նրան վերադարձնել ավելի լավ կյանքի և այնպես անել, որ նա ուղիղ ճանապարհի վրա ընկնի և շուտով կայսր կամ թագավոր դառնա։ Գալով արքեպիսկոպոսության, կարելի է դրանից երկյուղ չկրել։ Սանչոն այդ ամենը լսեց և լավ մտքումը պահեց, ապա շնորհակալ եղավ նրանց մտադրության համար խորհուրդ տալու իր տիրոջը, որ ոչ թե արքեպիսկոպոս, այլ կայսր դառնա, որովհետև ինքն անձամբ հաստատ համոզված էր, որ կայսրները ավելի հնարավորություն ունեն շնորհներ անել իրենց զինակիրներին, քան թափառական արքեպիսկոպոսները։ Ապա նա ավելացրեց, որ ավելի լավ կլիներ, որ ինքն առաջ ընկնի և հաղորդի դոն Կիխոտին նրա տիրուհու պատասխանը։ Գուցե հենց այդ բավական լինի նրան այնտեղից հանելու համար և քահանային ու դալլաքին անհանգիստ լինելու կարիք չի լինի։ Բարեկամները հավանություն տվին Սանչոյի մտքին և վճռեցին կանգ առնել և սպասել նրա վերադարձին, որ իմանան գտե՞լ է արդյոք նա իր տիրոջը։<br />
<br />
Սանչոն անհայտացավ լեռնային կիրճում, իսկ նրանք իջան դաշտը, որտեղ խաղաղ վտակ էր հոսում, որի վերև բարձրանում էին ժայռեր ու ծառեր, որ ախորժ ու զով ստվեր էին գցում։ Օգոստոսի մի շոգ օր էր, երբ այդ վայրերում շոգը առանձնապես հոգնեցուցիչ է լինում և նրանք տեղ հասան ժամը երեքին։ Այդ ամենը այդ վայրը ավելի հաճելի էին դարձնում և տրամադրում մեր ճամբորդներին այստեղ սպասելու Սանչոյի վերադարձին։ Նրանք այդպես էլ արին։ Եվ ահա, երբ որ նրանք պառկեցին հանգստանալու ծառերի ստվերում, նրանց ականջին հասավ մի ձայն, որ անուշ ու վարպետորեն երգում էր, առանց նվագակցության որևէ գործիքի։ Նրանք շատ զարմացան, որովհետև չէին սպասում, որ այդպիսի մի վայրում կարող է այդքան վարպետ երգիչ ապրել, որովհետև թեև սովորաբար ասվում է, թե անտառներում ու դաշտերում կարելի է զարմանալի ձայն ունեցող հովիվների հանդիպել, սակայն դա ավելի բանաստեղծական չափազանցություն է, քան ճշմարտություն։ Սակայն առավել ևս զարմացան նրանք, համոզվելով, որ ոտանավորներ են լսում, որոնք արժանի են ոչ թե գյուղի հովիվներին, այլ նուրբ ու կիրթ մարդկանց։ Եվ նրանք արդարացի էին, որովհետև ահա թե ինչ ոտանավորներ էր երգում անծանոթը։<br />
<br />
<br />
<poem><br />
― Ի՞նչն է ինձ բախտից զրկում, քանդում է։ ―<br />
Հպարտությունը։<br />
Ի՞նչ է ինձ տալիս թախիծն հնավանդ։ ―<br />
Խանդ։<br />
Ի՞նչ է համբերանքի գիտությունը։ ―<br />
Անջատումը։<br />
Ուրեմըն այս տանջանքը մեր<br />
Դեռ ոչ մի դեղ չի ընդունում․<br />
Եթե հույսը սպառում է<br />
Հպարտություն, խանդ, անջատում։<br />
<br />
Արյան մեջ տենդը ծագում է ինչի՞ց։ ―<br />
Սիրուց։<br />
Ինչո՞ւ են սյուներն անջատ իրարից։ ―<br />
Բախտից։<br />
Էրաբյան մահվան պատիժը ― ինչի՞ց։<br />
Երկնքից։<br />
Ուրեմն մահվան սպասել,<br />
Չտրտնջալ և ցավերից․<br />
Եթե աղետը գալիս է<br />
Սիրուց, բախտից և երկնքից։<br />
<br />
Ի՞նչ օգնություն է ղրկում ինձ պահը։ ―<br />
Մահը։<br />
Ի՞նչն է սիրո մեջ, որ անփուտ ցավ է։ ―<br />
Դավը։<br />
Ի՞նչն է սև մտքի վերջնական հունը։ ―<br />
Խենթությունը։<br />
Ուրեմըն ձայն իմացության<br />
Չի որոնում փրկությունը,<br />
Եթե բուժումն է աստ միայն ―<br />
Մահը, դավը, խենթությունը։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Օրվա ժամը, եղանակը, վայրի ամայությունը, երգչի ձայնն ու վարպետությունը ― ամենը ուրախացնում ու հիացնում էր մեր բարեկամներին։ Նրանք նստած չէին շարժվում, հուսով, որ երգիչը կշարունակի։ Սակայն տեսնելով, որ լռությունը տևում է, նրանք վճռեցին վեր կենալ և գնալ քաղցրաձայն երգչին որոնելու։ Սակայն վեր կացան թե չէ, նույն ձայնը հնչեց և հետևայլ սոնետը երգեց․<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Բարեկամությունն իր սուրբ սերն առած,<br />
Ծածկող դիմակը ներքև նետելով,<br />
Երանելության բարձր սանդուղքով<br />
Վե՛ր, Էմպերեի պալատը գնաց։<br />
<br />
Վերից, խղճալով, ցույց կտա մարդկանց<br />
Իրեն անծանոթ պատկերն ապահով․<br />
Որի դեմ, մերթ֊մերթ, խորքից խփելով<br />
Պոռթկում է ներհակ չարությունն հանկարծ։<br />
<br />
Բարեկամությո՛ւն ձգտի՛ր, մի թույլ տա<br />
Խաբեությանը ― ծնվել վեհ կրքից<br />
Եվ արատ բերել մաքրությանն անբիծ։<br />
<br />
Մի՛ խրախուսիր թմրեցումը պիղծ,<br />
Այլապես աշխա՛րհը անդաշնության,<br />
Թշնամանքի մեջ կտեսնենք նորից։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Երգիչն ավարտեց մի խորը հառաչանքով, և մեր բարեկամները լարված սպասում էին, կերգի՞ արդյոք դարձյալ այն ձայնը, թե չէ։ Սակայն համոզվելով, որ երգին լաց ու հառաչանք է հետևել, նրանք կամեցան իմանալ, թե ով է այդ դժբախտը, որ այդքան լավ երգում է և այդքան ցավագին հառաչում է։ Հազիվ էին նրանք մի քանի քայլ արել, որ, շրջանցելով մի ժայռ, տեսան մի մարդ, որի տեսքն ու արտաքինը միանգամայն համապատասխանում էին Սանչո Պանսայի նկարագրությանը, երբ որ նա պատմում էր Կարդենիոյի մասին։ Անծանոթը, նկատելով նրանց, չվախեցավ, այլ անշարժ նստած մնաց, գլուխը քաշ արած կրծքին խորը մտածմունքի մեջ ընկածի նման։ Նա միայն մեկ անգամ նայեց նրանց, երբ որ նրանք հանկարծակի երևացին իր դիմաց և այլևս աչքերը վեր չբարձրացրեց։ Քահանան, որ ուներ խոսելու շնորհք (նրան արդեն հայտնի էր Կարդենիոյի դժբախտությունը, որին նա ճանաչեց արտաքին նշաններից), մոտեցավ նրան և հակիրճ, բայց խելամիտ խոսքերով սկսեց խնդրել և համոզել նրան թողնելու այս ցավագին անապատը, որպեսզի իր կյանքը իսպառ այստեղ խորտակված չլինի, մի բան, որ բոլոր աղետներից վատթարը կլիներ։ Այդ պահին հենց Կարդելիոյի խելքը տեղն էր և ենթակա չէր կատաղի խելագարության, որի բռնկելիս նա կորցնում էր հավասարակշռությունը։ Ուստի տեսնելով մեր բարեկամներին, որ իրենց հագուստներով չէին նմանում այս խորքերի բնակիչներին, նա մնացել էր շվար։ Նրա զարմանքն ավելացավ, երբ որ նա լսեց, որ նրանք իր գործերից են խոսում, իբրև լավ ծանոթ բաներից (դա միանգամայն պարզ էր քահանայի ճառից) և նա պատասխանեց հետևյալը․<br />
<br />
― Ով էլ որ լինեք դուք, սինյորներ, ես տեսնում եմ, որ երկինքը միշտ պատրաստ է օգնելու բարիներին, իսկ հաճախ նաև չարերին, և ահա, ուղարկել է ինձ՝ անարժանիս, մարդկային հանրակցությունից հեռու այս վայրը, մարդկանց, որոնք պարզ ու բազմազան փաստերով փորձում են ապացուցել, որ ես անմիտ եմ վարվում ընտրլով այսպիսի կյանք։ Դուք կամենում եք ինձ դուրս քաշել այստեղից և ճշմարիտ ճանապարհի վրա հանել։ Բայց գիտե՞ք արդյոք, ― ես որ շատ լավ գիտեմ, ― որ ես, այս աղետից հեռանալով, առավել վատթար տառապանքի կենթարկվեմ, ուստի և, գուցե, ինձ համարում եք թուլամիտ կամ խելակորույս մարդ, որ ավելի վատ է։ Եվ զարմանալի էլ չէր լինի, եթե դուք այդպես մտածելու լինեիք։ Ես ինքս էլ տեսնում եմ, որ երևակայությունս, որ նկարագրում է իմ դժբախտությունը, այնպիսի ուժով է ինձ դեպի կործանում հրում, որ ես ոչնչով չեմ կարողանում նրա դեմ պայքարել։ Ես քար եմ կտրում, զրկվում զգացմունք ու բանականությունից և որ այդ այդպես է, ես հովիվներից եմ իմանում, որոնք պատմում են ինձ, թե ինչ եմ անում ես սարսափելի ցավս բռնելու պահին և իմ ուշն են դարձնում իմ կատաղության հետևանքների վրա։ Այդ միջոցին ինձ մնում է անհետևանք գանգատվել, ապարդյուն անիծել իմ բախտը և իմ կատաղությունն արդարացնելու համար պատմել բոլորին, ովքեր կամենում են լսել, նրան ծնող պատճառի մասին։ Որովհետև առողջ դատող մարդիկ, ըմբռնելով պատճառը, կդադարեն հետևանքներից զարմանալուց և եթե չեն էլ բուժի ինձ, գեթ չեն մեղադրի և փոխանակ իմ անառակության վրա բարկանալու, կցավակցեն իմ դժբախտություններին։ Եթե դուք, սինյորներ, նույն մտադրություններով եք եկել այստեղ, ինչ մտադրություններով ձեզնից առաջ ուրիշներն էլ են եկել, ապա խնդրում եմ՝ սպասեցեք այդպիսի խոհեմությամբ ինձ համոզել և լսեցեք, որ ես թվեմ ձեզ իմ անհամար ցավերը։ Գուցե մինչև վերջ լսելով, դուք կկորցնեք հավատը ձեզ հոգնություն պատճառելու, մխիթարելով ինձ դարդի համար, որ մխիթարանքի ենթակա չէ։<br />
<br />
Քահանան ու դալլաքը, որ ծարավ էին լսելու Կարդենիոյի սեփական շուրթերից նրա դժբախտության պատճառների մասին, սկսեցին թախանձել, որ նա պատմի խոստանալով, որ իրենք նրան օգնելու և մխիթարելու նպատակով այնպիսի բան չեն ձեռնարկի, որ նա ինքը չկամենա։ Եվ ահա տխուր կաբալյերոն սկսեց իր ցավագին պատմությունը գրեթե նույն բառերով և արտահայտություններով, որոնցով նա պատմեց դոն Կիխոտին և այծարածին մի քանի օր առաջ, երբ որ վարպետ Ելիսաբատի պատճառով և դոն Կիխոտի ասպետականության պատիվը խստիվ պահպանելու ձգտումի շնորհիվ այնպես էլ անավարատ մնաց ― ինչպես այդ մենք արդեն ասել ենք։ Իսկ հիմա բարի բախտը հաճեց Կարդենիոյին պահպանել խելագարության բռնկումից և թույլ տալ, որ նա իր պատմությունն ավարտի։ Եվ ահա, հանսելով այն տեղին, երբ դոն Ֆերնանդոն գտավ Ամադիս Գաղղիացու մասին գրած գրքում Լյուսինդայի նամակը, Կարդենիոն հայտարարեց, որ այդ նամակն անգիր գիտե և ահա թե ինչ էր գրած մեջը․<br />
<br />
<br />
:::::::<b>Լյուսինդան Կարդենիոյին</b><br />
<br />
<i>Յուրաքանչյուր օր ես ձեր մեջ նոր արժանիքներ եմ գտնում, որ ինձ հաղթում ու հարկադրում են, որ առավել ևս գնահատեմ Ձեզ։ Եվ եթե հաճելի է ձեզ, որ ես իմ պարտքը վճարեմ, առանց զոհաբերելու իմ պատիվը, Դուք կարող եք դրան հասնել։ Իմ հայրը Ձեզ ճանաչում է և կաթոգին սիրում ինձ։ Առանց բռնադատելու իմ սիրտը, նա կբավարարի ցանկությունը, որ Դուք ունեք իրավունք տածելու, եթե միայն դուք ինձ հարգում եք, ինչպես Դուք ինձ ասում եք,՝ և ինչպես ես հավատում եմ։</i><br />
<br />
<br />
― Այս նամակը դրդեց ինձ խնդրելու Լյուսինդայի ձեռքը, ինչպես ես ձեզ արդեն պատմեցի և դոն Ֆերնանդոյի մեջ համոզմունք է առաջ բերել, որ Լյուսինդան մեր ժամանակի ամենախելոք և բանական կանանցից մեկն է։ Եվ հենց այդ նամակը նրա մեջ ցանկություն է ներշնչել խորտակելու իմ ծրագիրը նախքան ինձ կհաջողի կատար ածել։ Ես հաղորդեցի դոն Ֆերնանդոյին, որ Լյուսինդայի հայրը պնդում է, որ նրա աղջկա ձեռքը ինձ համար իմ հայրը խնդրի և որ ես չեմ խիզախում խոսք բաց անել դրա մասին, երկյուղ կրելով, որ միգուցե ինձ կմերժի, իհարկե ոչ այն պատճառով, որ նա Լյուսինդայի ծագման, արժանիքի, առաքինության և գեղեցկության կասկածելիս լիներ, ― այդ ամենն իմ սիրածն ուներ լիուլի և նրա հետ զուգվելը պատիվ կբերեր յուրաքանչյուր իսպանական տոհմին։ Ոչ, բայց ես գիտեի, որ հայրս չէր կամենում, որ ես այդքան վաղ ամուսնանայի, քանի հերցոգ Ռոդրիգոյի ծրագիրը իմ նկատմամբ դեռևս չի պարզվել։ Արդ, ես ասացի դոն Ֆերնանդոյին, որ ես չեմ խիզախում իմ գաղտնիքը բանալու հորս, մասամն վերև բերած պատճառով, մասամբ էլ այլ պատճառներով, որ ինձ շփոթեցնում են, թեև, ասենք, ես ինքս էլ չէի կարող այդ պատճառները բացատրել։ Մի խոսքով՝ ինձ թվում էր, որ իմ ցանկությունը երբեք չի կատարվի։ Դոն Ֆերնանդոն այդ ամենին ի պատասխան ասաց, որ իր վրա է վերցնում բանակցելը հորս հետ և այնպես կանի, որ հայրս խոսի Լյուսինդայի հոր հետ։ Օ՜, սնապարծ Մարիոս։ Օ՜, դաժան Կատիլինա։ Օ՜, չարանենգ Սուլլա։ Օ՜, ուխտադրուժ Գանելոն։ Օ՜, դավաճան Վելյիգո։ Օ՜, ոխակալ Յուլիան։ Օ՜, ընչաքաղց Հուդա։<ref>Հռչակավոր պատմական և առասպելական դավաճանների կամ փառամոլների թվարկում։ Գանելոնը Ռոլանդի խորթ հայրն է․ նա խոսքը մեկ է արել մավրերի հետ, թե ինչպես սպանի նրան։ Վելլիդո Դոլֆոսը Սամորան պաշտպանելու ժամանակ (1072) դավաճանաբար սպանել է Սանչո II թագավորին (Սիդի հովանավորին)։ Կոմս Հուլիանոսը (Ռոդրիգո թագավորի պղծած աղջկա՝ Կավայի հայրը) ըստ ավանդության թագավորից վրեժ առնելու համար մավրերին կանչել է Իսպանիա (VIII դարի սկզբում տեղի ունեցած այս դեպքը ընդարձակ չափով մշակված է իսպանական էպոսում):</ref> Օ՜, դավաճան, դժնի, ոխակալ ու ուխտադրուժ, քեզ ի՞նչ վատ բան արեց դժբախտը, որ այնպիսի սրտաբացությամբ բացեց քո առջև իր հոգու գաղտնիքն ու խինդը։ Ինչո՞վ վիրավորեցի ես քեզ։ Մի՞թե երբևիցե ես քեզ խոսք խոսք տվի կամ խորհուրդ, որոնք ուղղված չլինեին քո պատիվն ու շահը բազմապատկելու։ Սակայն ինչի՞ց եմ գանգատվում ես՝ դժբախտս։ Չէ՞ որ բոլորին հայտնի է, որ համաստեղությունների ընթացքը մեզ վրա աղետներ են բերում, որ երկինքը ցասումով ու կատաղությամբ թափում է մեզ վրա և այն ժամանակ ոչ մի երկրային ուժ չի կարող նրանց կասեցնել և ոչ մի մարդկային հնարագիտություն ― վանել։ Ո՜վ կարող էր կարծել, որ դոն Ֆերնանդոն՝ արի և խելացի մի ազնվական, ինձ հետ կապված բարեկամությամբ և իր բոլոր սիրային քմահաճույքները, որ կարող են անցնել նրա գլխով, բավարարելու հնարավորություն ունեցող, կհրահրվի, կարելի է ասել՝ իմ միակ գառնուկը հափշտակել, գառնուկը, որ դեռևս իմը չէր դառել։<br />
<br />
Թողնենք սակայն այն անպետք և անօգուտ խոհերը և կապենք իմ պատմության քակված թելը։ Արդ, ես շարունակում եմ։ Իր նենգ ու չար մտահղացումը վճռելով կատար ածել, դոն Ֆերնանդոն ընկճվում էր իմ ներկայությունից, ուստի և որոշեց ուղարկել ինձ իր ավագ եղբոր մոտ այն պատրվակով, որ նրանից փող խնդրեմ վեց ձիու համար, որ նա դիտմամբ նույն օրը գնել էր, երբ որ հանձն էր առել բանակցել հորս հետ, վճարելու և միայն նրա համար, որպեսզի ինձ ուղարկած լինի փողի հետևից և իմ բացակայությամբ ավելի հարմարությամբ իրագործի իր հանցավոր ծրագիրը։ Կարո՞ղ էի ես կանխել այդ դավաճանությունը։ Իհարկե, ո՛չ։ Կարո՞ղ էի պատահմամբ կռահել նրա գոյությունը։ Իհարեկե, ո՛չ։ Ընդհակառակը, ես ամենայն սիրով համաձայնեցի գնալ, ուրախանալով նրա այնքան հաջող գնումի համար։ Նույն երեկոյան ես խոսեցի Լյուսինդայի հետ և, հաղորդելով նրան իմ համաձայնությունը Ֆերնանդոյի հետ, խնդրեցի, որ հաստատ հուսա մեր մաքուր և օրինավոր սիրո երջանիկ պսակման։ Նա ինձնից պակաս էր կասկածում դոն Ֆերնանդոյի դավաճանության մասին և աղաչում էր շուտով վերադառնալ, որովհետև հավատացած էր, որ մեր ցանկությունը կիրականանա, հենց որ իմ հորը կհաջողվի խոսել նրա հոր հետ։ Չգիտեմ՝ ինչ պատահեց նրան, միայն թե այդ խոսքերն ասելիս նրա աչքերը լցվեցին արցունքով, շունչը կտրվեց և չնայած իր ճիգ ու ջանքին, այլևս նա չկարողացավ պատասխանել և ոչ մի բառ ― իսկ շատ բան կուզենար ասել, ինչպես թվում էր ինձ։ Այդ ամենն ինձ զարմացրեց, որովհետև նրան առաջներում այդ բանը երբեք չէր պատահել՝ այն վայրկյանները, որ երջանիկ բախտի և իմ ջանքերի շնորհիվ մեզ հաջողվում էր միասին անցկացնել, միշտ մեզ համար ուրախ ու զվարթ էին անցնում, և երբեք ո՛չ արցունք, ո՛չ հոգվոց, ո՛չ խանդ, ո՛չ կասկած, ո՛չ երկյուղ չէին մթագնում մեր զրույցը։ Ես միշտ գովաբանում էի բախտը, որ ինձ այդպիսի սիրուհի է տվել՝ փառաբանում էի նրա գեղեցկությունը, հիանում նրա խելքով ու արժանապատվությամբ, և նա ինձ հատուցանում էր նույնը կրկնակի, գովելով իմ մեջ այն հատկությունները, որ նրա սիրող աչքերին գովասանքի արժանի էին թվում։ Ապա մենք խոսում էինք հազար ու մի մանր֊մունր բաներից, մեր հարևանների և ծանոթների մոտ պատահած դեպքերից և ամենամեծ հանդգնությունը, որ ես թույլ էի տալիս ինձ, այն էր, որ ես գրեթե բռնի բռնում էի նրա չքնաղ, ճերմակ ձեռքը և մոտեցնում էի իմ շուրթերին, ինքան որ թույլ էին տալիս ինձ մեզ բաժանող ցանկապատի երկաթե խիտ ճաղերը։ Սակայն իմ գնալու տխուր օրվա նախօրյակին, երեկոյան, նա լալիս էր, ախ քաշում և հեռանալով ինձ թողեց շփոթմունքի ու տագնապի մեջ։ Ես վախեցած մնացի նրա վշտի ու ցավի այս նոր և ինձ համար տխուր նշաններից, սակայն, չկամենալով խորտակել իմ հույսերը, ես այդ ամենը վերագրեցի նրա սիրո զորությանը և վշտին, որ սովորաբար համակում է սիրահարներին անջատման ժամին։ Վերջապես ես տխուր ու մտամոլոր գնացի։ Իմ հոգին լի էր կռահումներով ու կասկածներով, թեև ես ինքս էլ չգիտեի, թե ինչ եմ ենթադրում և ում կասկածում ― դա ինձ սպասող վշտի ու դժբախտության բացահայտ նախալուրն էր։<br />
<br />
Հասնելով այնտեղ, որտեղ ուղարկված էի, ես հանձնեցի նամակը դոն Ֆերնանդոյի եղբորը։ Ինձ ընդունեցին սիրալիր, բայց երկար պահեցին։ Ես հրաման առա, մի բան, որ ինձ մեծ ցավ պատճառեց, սպասել մեկ շաբաթ և ծեր հերցոգի աչքին չերևալ այն պատճառով, որ դոն Ֆերնանդոն իբր թե խնդրել է եղբորից, որ առանց հոր գիտության փող ուղարկի իրեն։ Այդ ամենը ստախոս Ֆերնանդոյի սարքած բանը դուրս եկավ, որովհետև նրա եղբայրը ուներ բավականաչափ փող, և նա կարող էր իսկույն ևեթ ինձ հետ ուղարկել։ Ես մեկ ուզեցա այդ հրամանը չկատարել, որովհետև ինձ անհնար էր թվում ապրել մի քանի օր անջատված Լյուսինդայից, մանավանդ նրան այդքան տխուր թողնելուց հետո։ Սակայն դարձյալ, որպես հավատարիմ ծառա, ես հնազանդեցի, թեև տեսնում էի, որ դրանով խորտակում եմ իմ սեփական բարեկեցությունը։ Իմ գալուց չորս օր անց ինձ մոտ մի նամակաբեր եկավ։ Ես դեռ նամակը չբացած իսկույն ևեթ կռահեցի, որ Լյուսինդայից կլինի։ Նրա ձեռքն էր։ Հուզմունքով ու երկյուղով բաց արի նամակը, հավատացած լինելով, որ միայն ծայրահեղ անհրաժեշտությունն էր կարող ստիպել նրան գրելու ինձ մի ուրիշ քաղաք, որովհետև անգամ միևնույն քաղաքում եղածս միջոցին էլ նա հազարից մեկ էր գրում ինձ։ Սակայն նամակը կարդալուց առաջ ես բերողից հարցրի, թե ով հանձնեց իրեն նամակը և ինչքան ժամանակ է եղել ճամփում։ Նա պատասխանեց, որ մի անգամ կեսօրին, նա մեր քաղաքի փողոցով անցնելիս է եղել, և ինչ֊որ շատ գեղեցիկ օրիորդ նրան կանչել է լուսամուտից։ Արցունքն աչքերին նա ասել է իրեն․ «Եղբայր, եթե դուք քրիստոնյա եք, ինչպես թվում է, աղաչում֊պաղատում եմ Աստծու սիրուն, որքան կարելի է շուտ հասցնեք այս նամակը այն մարդուն, որի անունն ու հասցեն այստեղ գրած է։ Նրան գտնելը դժվար չի լինի։ Դուք աստվածահաճո գործ արած կլինեք, իսկ որպեսզի այդ ճամփորդությունն անելու համար միջոց ունենաք ― ահա՛ ձեզ փող»։ Այս խոսքերն ասելով՝ նա նետեց մի թաշկինակ, որի մեջ հարյուր ռեալ կար կապած, ահա այս ոսկե մատանին և նամակը, որ ես ձեզ հանձնեցի։ Եվ, առանց իմ պատասխանին սպասելու, նա հեռացավ լուսամուտից։ Բայց նա այնուհանդերձ կարողացավ տեսնել, որ ես նամակն էլ, թաշկինակն էլ վերցրի և նշաններով ասացի, որ հանձնարարությունը կկատարեմ։ Համոզվելով, որ իմ աշխատանքը լավ վարձատրված է, և հասցեից տեսնելով, որ ինձ ձեզ մոտ են ուղարկում ― իսկ ձեզ, սինյոր, ես շատ լավ եմ ճանաչում, ― ես զգացվեցի այդ չքնաղ օրիորդի արցունքներից և վճռեցի առանց մեկն ու մեկին վստահելու, կատարել այդ գործն անձամբ։ «Նամակն ինձ տասնվեց ժամ առաջ է հանձնված եղել և այդ ժամանակի ընթացքում ես կտրեցի ձեզ հայտնի ճանապարհը, այսինքն՝ տասնութ մղոն»։ Ես ագահությամբ լսեցի այդ արտասովոր և հաճոյակատար առաքյալի պատմությունը և իմ ծունկներն այնպես էին դողում, որ ես հազիվ էի ոտի վրա մնացել։ Վերջապես ես բաց արի նամակն ու կարդացի հետևյալը․<br />
<br />
<i>Դոն Ֆերնանդոն ձեզ տված խոսքը ― խոսելու Ձեր հոր հետ, որպեսզի վերջինս խոսի իմ հոր հետ ― կատարեց, բայց ոչ հօգուտ ձեզ, այլ հօգուտ իր։ Իմացած եղեք, սինյոր, որ նա ինքը խնդրեց իմ ձեռքը և իմ հայրը, շլացած այն առավելություններից, որ դոն Ֆերնանդոն, նրա կարծիքով, ունի համեմատած Ձեզ հետ, այնպիսի պատրաստակամությամբ համաձայնեց նրա առաջարկությանը, որ երկու օրից պիտի տեղի ունենա մեր պսակադրությունը։ Դա գաղտնի կլինի, առանց հրավիրյալների։ Վկաները կլինեն լոկ երկինքը և մի քանի տանու ծառաներ։ Կարող եք երևակայել, թե ի՞նչ հուսակտուր կացության մեջ եմ։ Վճռեցեք, պե՞տք է արդյոք, որ Դուք գաք։ Այս անցքի կատարվելը ցույց կտա Ձեզ, սիրո՞ւմ եմ Ձեզ, թե՞ չէ։ Թող երկինքը կամենա, որ այս նամակն ընկնի ձեր ձեռքը նախքան ես հարկադրված կլինեմ իմ ձեռքը տալու նրան, ո՛վ չի կարողանում պահպանել խոստացած հավատարմությունը։</i><br />
<br />
Այսպես էր ընդհանրապես այս նամակի բովանդակությունը, որ ինձ մղեց անմիջապես ճամփա ընկնել՝ առանց սպասելու պատասխանի և փողի։ Որովհետև այդ րոպեին ինձ համար միանգամայն պարզվեց, որ դոն Ֆերնանդոն, ուղարկելով ինձ իր եղբոր մոտ, ձի գնելու համար չէ՛ր հոգում, այլ իր քմահաճույքը բավարարելու։ Ցասումը Ֆերնանոդյի դեմ և սիրո և ծառայության երկար ու ձիգ տարիներով ձեռք բերած գանձը կորցնելու երկյուղը ինձ թևավորեցին, և հետևյալ օրը ես թռա֊հասա մեր քաղաքը, այն իսկ ժամին ու վայրկյանին, երբ ես սովորաբար գնում էի Լյուսինդային տեսակցության։ Ես մտա քաղաք աննկատ և ջորիս տարա այն իսկ բարի մարդու մոտ, որ ինձ համար նամակ էր բերել։ Երջանիկ բախտը նպաստում էր ինձ, և ես տեսա Լյուսինդային վանդակապատ լուսամուտի հետևում ― մեր սիրո վկա լուսամուտի։ Նա իսկույն ճանաչեց ինձ, ես էլ ճանաչեցի նրան, բայց, ավա՜ղ, այդպես չէինք ենթադրում մենք հանդիպելու իրար։ Որովհետև կգտնվի՞ արդյոք աշխարհիս երեսին մի մարդ, որ ի վիճակի լիներ պարծենալու, թե թափանցել է կնոջ նկարագրի խորքը և ըմբռնել նրա փոփոխական և շփոթ բնույթը։ Ուրեմն, ես շարունակում եմ։ Հենց որ Լյուսինդան ինձ տեսավ, ասաց․ «Կարդենիո, հագիս հարսանեկան հանդերձ է։ Դահլիճում ինձ սպասում է դավաճան Ֆերնանդոն և իմ ընչաքաղց հայրը իր հրավիրյալներով, սակայն նրանք ականատես պիտի լինեն ոչ թե հարսանիքի, այլ մահվան։ Մի վրդովվիր, բարեկամս, այլ աշխատիր ներկա լինել պսակադրության ծեսին։ Եթե իմ խոսքերն անզոր լինեն կարգը լուծելու, ապա դաշյունը, որ թաքցրել եմ կրծքիս, կքանդի սրանից ավելի ահավոր դավերը։ Եվ երբ որ իմ կյանքը խզվի, դու կսկսես ընբռնել, թե ինչպես եմ քեզ սիրել և սիրում»։ Ես նրան հուզված և արագ֊արագ պատասխանեցի՝ վախենալով, որ ժամանակը չի բավի ավարտեմ խոսքս։ «Օ՜, թող քո գործերը, տիրուհի, հաստատեն քո խոսքերի ճշմարտությունը։ Դու դաշյուն ես ձեռք բերել, քո սերն ապացուցելու համար, ― ահա՛ նաև իմ թուրը։ Ես քեզ կամ նրանով կպաշտպանեմ, կամ ինքնասպան կլինեմ, եթե բախտը թշնամաբար լինի մեզ»։ Չեմ կարծում, որ նա կարողացած լիներ իմ խոսքերը լսելու, որովհետև այդ վայրկյանին մեկը նրան ձայն տվեց՝ ասելով, որ փեսացուն սպասում է նրան։<br />
<br />
Եվ ահա հասավ իմ ցավի գիշերը, մայր մտավ իմ խնդության արևը, իմ աչքի լույսը մարեց, և ես մնացի առանց խոսքերի և մտքերի։ Ես ուժ չունեի նրա տունը մտնելու, ես անկարող էի տեղիցս շարժվելու։ Սակայն հետո, խորհելով, որ ինչ ելք էլ գործն ընդունելու լինի, իմ ներկայությունն այնտեղ անհրաժեշտ է, ես սիրտ արի և մտա Լյուսինդայի տունը, որի բոլոր ելք ու մուտքն ինձ լավ հայտնի էր, և գաղտնի պատրաստությունների իրարանցումի շնորհիվ ինձ ոչ ոք չնկատեց։ Այդպես աննկատ ես ներս սողացի պատուհանի որմնախորը, որ ծածկված էր երկու խալիչաների ծայրերով։ Այնտեղ ինձ ոչ ոք չտեսավ, իսկ ես խալիների արանքից կարող էի տեսնել, թե ինչ է կատարվում դահլիճում։ Ինչպե՜ս պատմեմ այն տանջանքը, որ զգում էր սիրտս, քանի ես այնտեղ էի։ Ինչե՜ր, ինչե՜ր ասես, որ ես չխորհեցի։ Սակայն այդ ամենը հաղորդելու հնար չկա, ոչ էլ կարիք։ Կասեմ միայն, որ վերջապես ներս մտավ դահլիճը փեսացուն՝ նա տոնական զգեստ չուներ, հագին իր սովորական հանդերձն էր։ Նրա խաչեղբայրը Լյուսինդայի երկրորդական եղբայրն էր, և ամբողջ դահլիճում բացի տանեցիներից ոչ մի օտար դեմք չկար։ Քիչ հետո մյուս սենյակից դուրս եկավ Լյուսինդան մոր և նաժիշտների ուղեկցությամբ, այնպիսի արդ ու զարդեվ, որ վայել էր նրա ազնվական ծագման և գեղեցկության մի օրիորդի, որ նրբության և ազնիվ քնքշության օրինակ էր։ Ես, տագնապով և ջղագարությամբ բռնված չկարողացա մանրամասն դիտել և նկատել նրա զգեստը։ Մտքումս միայն մնաց այն, որ երկու գույն ուներ՝ ծիրանի և ճերմակ և որ նրա մազերն ու զգեստը փայլում էին թանկագին քարերից և որ նրա գեղեցիկ խարտյաշ գանգուրների զարմանալի գեղեցկությունը ամեն ինչ նսեմացնում էր։ Նրանց փայլը աչք էր շլացնում, մրցելով թանկագին քարերի փայլի և դահլիճում վառվող երեք ջահերի լույսի հետ։ Օ՜ հիշողություն, իմ հանգստյան մահացու թշնամին, ինչո՞ւ եմ ես հիմա իմ աչքերի առջև նկարում իմ պաշտելի թշնամու աննման գեղեցկությունը։ Ավելի լավ չէ՞ր լինի, դժնի հիշողություն, հիշեցնեիր և ներկայացնեիր այն, ինչ որ նա այն վայրկյանին արեց, որպեսզի ինձ մղի արդարացի զայրույթից եթե ոչ վրեժ լուծել, ապա գեթ ինքնասպան լինել։ Միք սրտնեղի, սինյորներ, որ ես անընդհատ շեղումներ եմ անում, իմ դարդը չի կարելի և պետք չէ կարճ ու արագ պատմել՝ չէ՞ որ այդ պատմության յուրաքանչյուր հանգամանք արժանի է թվում ինձ երկար ու բարակ զրուցելու։<br />
<br />
Քահանան դրան պատասխանեց, որ իրենք ոչ միայն չեն սրտնեղում, այլ ընդհակառակը՝ բոլոր մանրամասնությունները մեծ բավականությամբ են լսում, որովհետև նրանցից և ոչ մեկը չի կարելի լռությամբ անցնել, և նրանք բոլորն էլ նույնքան արժանի են ուշադրության, որքան և բուն պատմությունը։<br />
<br />
― Ահա, ― շարունակեց Կարդենիոն, ― երբ որ բոլորը հավաքվեցին դահլիճում, ներս մտավ ծխական քահանան, և ինչպես պահանջում է ծեսը, երկուսի ձեռքն էլ բռնեց ու հարցրեց․ «Համաձա՞յն եք, օրիորդ Լյուսինդա, ճանաչել այստեղ ներկա գտնվող դոն Ֆերնանդոյին ձեր օրինական ամուսինը, ինչպես պահանջում է մեր սուրբ մայր եկեղեցին։ Այստեղ ես դուրս բերի խալիչաների ետևից գլուխս ու պարանոցս և շփոթ ու շնչասպառ պատրաստվեցի լսելու Լյուսինդայի պատասխանը, այդ պատասխանից ակնկալելով կա՛մ փրկություն, կա՛մ մահվան դատավճիռ։ Օ՜, եթե ես այդ վայրկյանին կարողանայի նետվել դեպի նա և ճչալ․ Օ՜, Լյուսինդա, Լյուսինդա, մտածիր քո արածդ, մտաբերիր, թե ինչպես ես կապված ինձ հետ։ Խորհիր՝ չէ՞ որ դու ի՛մն ես և չես կարող պատկանել ուրիշին։ Իմացած եղիր, եթե դու այո ասելու լինես, իմ կյանքի թելը նույն վայրկյանին կխզվի։ Դավաճան դոն Ֆերնանդո, իմ երջանկության կողոպտիչը, իմ կյանքի կործանիչը։ Ուզածդ ի՞նչ է, ինչի՞ ես ձգտում։ Հասկացիր, որ դու քրիստոնյա ես, դու չես կարող բավարարել քո ցանկությունը, որովհետև Լյուսինդան իմ կինն է և ես՝ նրա մարդը։ Օ՜, ես խելագար եմ, ― հիմա՛, երբ անջատված եմ նրանից և հեռու եմ վտանգից, ասում եմ այն, ինչ պետք է որ անեի և ինչ որ ես չարի՜։ Հիմա, թանկագին գանձը ինձնից խլել թույլ տալուց հետո՝ ես անիծում եմ կողոպտիչին, մինչդեռ ես կարող էի վրիժառու լինել, եթե ես այն պահին այնքան արիություն ունենայի, որքան հիմա գանգատվելու ունակություն ունեմ։ Ի՜նչ արած, քանի որ այն պահին ես հիմար ու երկչոտ եղա, ապա մնում է, որ մեռնեմ ամոթով, զղջումով ու խելակորույս։<br />
<br />
Քահանան սպասում էր Լյուսինդայի պատասխանին, իսկ նա դանդաղում էր, և երբ որ ես սկսեցի խորհել, թե նա դաշյունն է որոնում իր սերը դեպի ինձ ապացուցելու համար, կամ թե չէ պատրաստվում է ճշմարտությունը ասելու, որպեսզի ցրած լինի ինձ համար կործանիչ այս մոլորությունները ― այդ իսկ վայրկյանին նա թույլ ու դողդոջ ձայնով պատասխանեց․ «Այո՛, համաձայն եմ»։ Նույնն ասաց նաև դոն Ֆերնանդոն, որ նրա մատին մատանի դրեց։ Այսուհետև նրանք կապվեցին ամուսնական անքակտելի կապերով։ Ապա երիտասարդ ամուսինը մոտեցավ, որ գրկի իր ամուսնուն, բայց Լյուսինդան ձեռքը տարավ սրտին և ուշաթափ ընկավ մոր ձեռքերի վրա։ Մնում է ինձ պատմել ձեզ, թե ինչ օրի էի ես, երբ որ Լյուսինդան, իր «այո»֊ով ծաղր ու ծանակ անելով իմ հույսերը, ցույց տվեց, որ բոլոր իր խոսքերն ու խոստումները սուտ են, և հասկացրեց, որ այլևս երբեք ես ետ չեմ բերի այն երջանկությունը, որ ես կորցրի մեկ ակնթարթում։ Ես չգիտեի ինչ անեմ՝ ինձ թվում էր, թե երկինքը լքել է ինձ, թե երկիրը, որի վրա ես կանգնած եմ, թշնամացել է ինձ, թե օդը ինձ շունչ չի տալիս ախ քաշելու համար, իսկ ջուրը՝ հեղուկ ― արցունքի համար։ Հուրն էր միայն որ մեջս ավելի ու ավելի էր սաստկանում և ես բոցավառվել էի կատաղությամբ ու խանդով։ Լյուսինդայի ուշագնացությունը բոլորին շփոթեցրեց։ Մայրը արձակեց նրա զգեստի կոճակները, որ ավելի ազատ շնչի և նրա կրծքին մի փակ նամակ գտնվեց, որ դոն Ֆերնանդոն իսկույն ձեռք գցեց և ջահերից մեկի լույսի տակ սկսեց կարդալ։ Ընթերցումն ավարտելուց հետո նա խորապես մտազբաղ տեսքով նստեց բազկաթոռի վրա, դեմքը հենեց ձեռքին՝ առանց ուշ դարձնելու ներկա եղողների վրա, որոնք խռնվել էին Լյուսինդայի շուրջը, աշխատելով նրան ուշքի բերել։<br />
<br />
Տեսնելով, որ բոլոր տանեցիները շփոթմունքի մեջ են, ես վճռեցի դուրս գալ և ինձ համար մեկ էր՝ կնկատե՞ն ինձ, թե՞ ոչ, որովհետև ես պատրաստ էի ամենահուսահատական քայլեր անելու և, եթե ինձ նկատելու լինեին, ապա արար աշխարհը կիմանար, թե ի՛նչ զայրույթ էր եռում իմ կրծքում։ Ես կպատժեի նենգ դոն Ֆերնանդոյին և դյուրահավատ դավաճանուհուն, որ իմ առջև ուշագնաց պառկած էր։ Սակայն երևի թե բախտը պահպանում էր ինձ առավելագույն դառը աղետների համար, եթե միայն կան այդպիսիները, և նա չկամեցավ, որ այդ վայրկյանին բանականությունս հետ գար, ― որ հետագայում, այստեղ, բոլորովին լքեց ինձ։ Ես վանեցի իմ մեծագույն թշնամիներից վրեժ լուծելու միտքը (իսկ դժվար չէր այդ անել, որովհետև նրանք գաղափար չունեին, որ ես ներկա եմ) և վճռեցի նրանց արժանի պատիժն իմ դեմ ուղղել։ Եվ, երևի թե, եթե ես նրանց սպանելու լինեի, նրանց տառապանքն ավելի նվազ կլիներ, քան այն տանջանքը, որ ես հիմա կրում եմ։ Չէ՞ որ հանկարծակի մահն ավարտում է մեր վիշտը, մինչդեռ տանջանքով երկարաձգած մահը մեզ անընդհատ սպանում է՝ առանց կյանքից զրկելու։ Մի խոսքով՝ ես դուրս եկա Լյուսինդայի տնից և գնացի մի մարդու մոտ, որի մոտ թողել էի իմ ջորին։ Հրամայեցի, որ ջորուս փալանը դնեն, հեծա և տանտիրոջը հրաժեշտ չտալով, դուրս եկա քաղաքից։ Ղովտի պես սիրտ չանելով հետ նայելու։ Երբ որ ես մնացի մենակ դաշտում, և գիշերվա մթությունը ծածկեց ինձ, իսկ լռությունը տրամադրեց աղերսանքի, ես բարձրացրի ձայնս, առանց հոգ տանելու և զգուշանալու, որ մեկն ու մեկը ինձ կլսի և կճանաչի ինձ և անթիվ անեծք թափեցի Լյուսինդայի ու դոն Ֆերնանդոյի գլխին, ասես թե ես դրանով վարձատրում էի ինձ կրածս վիրավորանքի համար։ Ես նրան դաժան էի անվանում, անսիրտ, ստասաց, անշնորհակալ։ Մանավանդ ես խարազանում էի նրա ընչասիրությունը, որովհետև իմ թշնամու հարստությունը կուրացրել էր նրա սիրտը, և նա լքեց ինձ, տրվելով նրան, որին բախտը ավելի առատաձեռն ու վեհանձ էր շնորհել։ Մեկ էլ հանկարծ այս անեծքի և կշտամբանքի տարափն ընդհատելով, ես սկսում էի նրան արդարացնել, ասելով, որ ծնողները նրան խստության մեջ էին դաստիարակել, որ նա սովորել ու ընտելացել է ամեն բանում հնազանդել նրանց, ուստի զարմանալի չէ, որ նա կամեցել է կատարել նրանց կամքը, մանավանդ, որ նրանք այնքան արժանավոր, հարուստ ու ազնվազարմ մի ազնվական են նրա համար ամուսին ընտրել։ Եթե նա մերժելու լիներ, ապա ամենքը կկարծեին, թե նա խելառ է և սիրում է մի ուրիշին ― իսկ այդ կասկածը շատ կվնասեր նրա համբավին ու բարի անվանը։ Ապա ես առարկում էի ինքս ինձ, որ Լյուսինդան պիտի հայտարարեր, որ ես նրա ամուսինն եմ, և այդ դեպքում ամենքը նրան կարդարացնեին, քանի որ նա վատ ընտրություն չէր արել։ Չէ՞ որ դոն Ֆերնանդոյի առաջարկություն անելուց առաջ նրա ծնողները իրենք էլ իրենց աղջկան ավելի լավ ամուսին չէին կարող ցանկանալ, եթե միայն նրանց ցանկությունները ղեկավարում է բանականությունը։ Որ Լյուսինդան, փոխանակ ենթարկվելու ծայրահեղ բռնության և դոն Ֆերնանդոյին մարդու գնալու, պարտավոր էր ասելու, որ կապված է ինձ հետ ― ես կօգնեի նրան և նեցուկ կլինեի այն ամենի նկատմամբ, որ նա այդ առթիվ հնարելու լիներ։ Վերջ ի վերջո ես այն եզրակացության հանգեցի, որ նա խելառ է, անզգա և փառամոլ, ուստի և շքեղության ծարավը հարկադրել է նրան մոռացության տալու այն խոսքերը, որոնցով նա խաբում էր, սնում ու պահպանում իմ ամբողջ հույսերն ու ազնիվ զգացմունքները։<br />
<br />
Գիշերվա ողջ մնացորդը ես թափառում էի, տագնապի մեջ խոսում ինքս ինձ հետ և լուսաբացին ընկա այս լեռները։ Երեք օր ես թափառեցի լեռներում, որտեղ ոչ ճամփա կար, ոչ կածան, մինչև որ, վերջապես, հասա մի լեռնադաշտ, որ այստեղից հեռու չէ։ Այնտեղ ես հովիվներից հարցրի, թե այս լեռներում ինչ վայրի կիրճեր կան, և նրանք ինձ այս կողմը ուղղեցին։ Ես իսկույն ճամփա ընկա՝ հաստատ վճռած լինելով այնտեղ ինքնասպան լինել։ Այս խորքերն ընկնելու միջոցին իմ ջորին սատկեց հոգնածությունից ու սովից։ Ես նույնիսկ կարծում եմ, որ այդպես պատահեց նրա համար, որ ջորին այլև չկամեցավ իր վրա քարշ տալ իմ մարմինը ― մի անպետք բեռ։ Ես քարշ եկա ոտով, ուժասպառ, սովալլուկ, անօգ, առանց որևէ մեկից օգնություն հայցելու։ Չգիտեմ, թե ինչքան ժամանակ մնացի ես գետին փռված, ապա թե վեր կացա, առանց քաղց զգալու և ոչ հեռու ինձնից այծարածներ տեսա։ Ահա նրանք օգնեցին ինձ։ Նրանց ասելով, երբ որ նրանք ինձ հանդիպեցին, ես այնպիսի անմիտ ու անիմաստ խոսքեր էի արտասանում, որ պարզ էր իմ խելակորույս լինելը։ Հետագայում ես էլ համոզվեցի, որ ժամանակ առ ժամանակ ես խելքս կորցնում եմ, իմ գիտակցությունը մթագնում ու թուլանում է և հազար ու մեկ խելագարություն եմ անում, պատառոտում եմ հագիս հանդերձը, այս անապատը լցնում եմ հառաչանքներով, անիծում եմ բախտս և ապարդյուն կրկնում իմ թշնամու սիրելի անունը։ Այդ վայրկյաներին ես մի ցանկություն և մի միտք եմ ունենում այս հառաչանքներով վերջացնեմ կյանքս։ Իսկ երբ ուշքի եմ գալիս, ես այնքան ջարդված եմ լինում ու տանջված, որ հազիվհազ եմ շարժվում։<br />
<br />
Սովորաբար ես գիշերում եմ կաղնու փչակում, որ բավականաչափ ընդարձակ է, որ իմ թշվառ մարմինը ծածկի։ Գյուղացիները, որ այս լեռներում կով ու այծ են արածացնում, մեղքանալուց ինձ սնում են՝ ճամփի եզերքին կամ ժայռերի վրա ինձ համար ուտելիք դնելով, և ես թափառելով պատահաբար գտնում եմ։ Եվ ահա, անգամ երբ որ բանականությունս լքում է ինձ, բնության ձայնն ստիպում է ինձ ճանաչել սնունդը, մեջս նրան ձեռք գցելու ու կլանելու ցանկություն է հարուցանում։ Պատահում է, ― պատմում են ինձ հովիվները իմ զգաստանալու պահերին, ― որ ես դուրս եմ վազում ճամփան, երբ որ նրանք գյուղից իրենց վրանները մթերքներ են բերելիս լինում և բռնի խլում եմ այն, ինչ որ նրանք կտային ինձ կամավին։ Այսպես եմ քարշ տալիս իմ կյանքի դառն ու չարքաշ օրերը՝ սպասելով, թե երբ կհաճի երկինքը, վերջ տալու կամ թե չէ ջնջելու իմ հիշողությունից Լյուսինդայի գեղեցկության և դավաճանության և դոն Ֆերնանդոյի ինձ հասցրած վիրավորանքի հիշատակը։ Եթե երկինքն ինձ այդ ավելի շուտ առաքի, քան թե մահը ― ապա իմ միտքը կհանգստանա, իսկ եթե ոչ ― ապա կմնա, որ աղերսեմ երկնքից իմ հոգու համար անսահման գթություն, որովհետև ես ոչ ուժ ունեմ, ոչ արիություն իմ մարմինը դուրս բերելու այն աղետալի կացությունից, որ ես ինքս եմ նրան կամովին դատապարտել։<br />
<br />
Ահա, սինյորներ, իմ դժբախտության ցավալի պատմությունը։ Ասացեք, կարելի՞ է արդյոք տանել, առանց զգալու այն հուզումները, որ ես եմ զգում։ Հոգնություն մի՛ք պատճառի ձեզ հորդորելով և խորհուրդ տալով ինձ այն, ինչ որ բանականության տեսակետից կարող էր ինձ համար օգտավետ լինել, որովհետև ձեր խորհուրդներն ինձ նույնքան քիչ կօգնեն, որքան դեղերը, որ դուրս է գրում հռչակավոր բժիշկը մի հիվանդի համար, որը չի ուզում ընդունել դրանք։ Առանց Լյուսինդայի ինձ բուժում հարկավոր չէ։ Եվ քանի որ նա հաճել է ուրիշին տրվել, թեև պատկանել ու պիտի պատկաներ ինձ ― ապա ես կամենում եմ մնալ իմ դարդի մեջ, թեև ես կարող էի երջանիկ դառնալ։ Իմ տառապանքների հարատևությունը առաջ է եկել Լյուսինդայի փոփոխամտությունից, և ես կանեմ ինչ որ հնարավոր է, որպեսզի կործանեմ ինձ և դրանով բավարարեմ նրա ցանկությունը։ Թող իմ կյանքը գալիք սերունդների համար օրինակ լինի, որովհետև ինձնից խլվեց անգամ այն, ինչ որ ունենում են բոլոր զրկվածները՝ մխիթարանքի անհնարությունն իսկ մխիթարում է նրանց, իսկ իմ տառապանքն ու տանջանքը դրանից միայն ավելանում են, և, թվում է ինձ՝ նրանք չեն պրծնի անգամ իմ մահից հետո։<br />
<br />
Այսպիսի խոսքերով եզրափակեց Կարդենիոն իր դժբախտ սիրո երկար պատմությունը։ Քահանան մտադիր էր մի քանի մխիթարիչ խոսք ասի, բայց այդ վայրկյանին նրան կասեցրեց ականջին հասած մի ինչ֊որ ձայն։ Ձայնը խոսում էր ցավագին տոնով, բայց ինչ էր ասում ― դուք կիմանաք այս պատմության չորրորդ մասում։ Որովհետև այստեղ իմաստուն ու խորաթափանց պատմաբան Սիդ Համետ Բենենխելին ավարտում է իր պատմության երրորդ մասը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXVIII==<br />
<br />
Ուր պատմվում է նույն լեռներում քահանայի և դալլաքի գլխին եկած նոր ու հաճելի անցքի մասին<br />
<br />
<br />
Բախտավոր ու բարի էր այն ժամանակը, երբ աշխարհ եկավ խիզախ ասպետ դոն Կիխոտը, որովհետև թափառական ասպետության գրեթե կորած ու անհետացած ուխտին հարություն տալու և աշխարհին վերադարձնելու նրա վեհանձն որոշումը ուրախ ժամանցից զուրկ մեր դարում մեզ վայելք է պատճառում ոչ միայն նրա ճշմարտապատում պատմությամբ, այլև միջանկյալ վիպակներով ու դիպվածներով, որոնք մեծ մասամբ պակաս հաճելի, ճարտար ու ճշմարտապատում չեն, քան բուն պատմությունը։ Իսկ վերջինս, հետևելով գզած բրդից մանած հավասար թելին, պատմում է, թե այն րոպեին, երբ քահանան մտադիր էր մխիթարել Կարդենիոյին, նրանց ականջին մի վշտալի ձայն հասավ, որ հետևյալն էր ասում․<br />
<br />
― Տե՜ր Աստված։ Մի՞թե այս լեռներում ես գտա վերջապես գաղտնի դամբարանը իմ մարմնի, որ ակամա քարշ եմ տալիս՝ իբրև բեռ։ Այո՛, գտա, եթե այս կիրճերի ամայությունն ինձ չի խաբում։ Ի՜նչ դժբախտ կին եմ եղել ես։ Այս թավուտներում ու ժայռերում ես կարող եմ գանգատվել երկնքին իմ ցավերից, և անապատն ինձ համար մարդկանց հասարակությունից ավելի սիրելի է, որովհետև աշխարհիս երեսին չկա մեկը, որից կարելի լինի տարակուսանքների համար խորհուրդ ակնկալել, մխիթարանք՝ ցավերի և դեղ՝ վշտերի համար։<br />
<br />
Քահանան և նրա ուղեկիցներն առան այդ ձայնն ու լսեցին այդ խոսքերը և նրանց թվաց, թե դա բոլորովին մոտիկ տեղից է գալիս (ինչ որ, իրոք, այդպես էլ էր)։ Ուստի նրանք գնացին որոնելու խոսողին և, քսան քայլ չանցած, հանկարծ ժայռի ետևում, հացենու տակին գեղջկական հագուստով մի երիտասարդ տեսան։ Նա նստած էր, ոտները դրած այնտեղից հոսող վտակի մեջ և գլուխը ցածր խոնարհած, այնպես որ նրանք սկզբում նրա դեմքը չտեսան։ Նրանք այնքան կամացուկ մոտեցան, որ երիտասարդը չլսեց։ Նա խնամքով լվանում էր ոտները, որ ճերմակ բյուրեղի կտորների էին նմանում, որ կարծես թե այլ քարերի միջև ծնվել էին վտակում։ Նրանց գեղեցկությունն ու ճերմակությունը զարմացրին մեր բարեկամներին։ Նրանց հավատալը չէր գալիս, որ նման ոտիկներ ստեղծած լինեին վարած դաշտ կոխ տալու կամ գութանի ու գոմեշների ետևից քայլելու, թեև շորերին նայած երիտասարդը գյուղացի էր։ Համոզվելով, որ նա իրենց չի նկատել, քահանան, որ առջևից էր գնում, իր ուղեկիցներին նշան արեց, որ անհետանան և թաքնվեն ժայռերի կույտերի ետևում, մի բան, որ նրանք արին՝ շարունկելով ուշի֊ուշով հետևել երիտասարդին։ Նրա հագին գորշագույն կապա կար, որ կողքերից կտրված էր և ամուր սեղմված էր ճերմակ գոտիով, ապա՝ վարտիք և ոտի փաթաթան գորշագույն մահուդից, իսկ գլխին՝ գորշագույն գործած գլխարկ։ Փաթաթանը փաթաթած էր մինչև ծնկները, իսկ ծնկները ճերմակ ալեբաստրի նման էին։ Իր չքնաղ ոտները լվանալուց հետո նա իր գլխարկի միջից մի թաշկինակ հանեց, որով գլուխ են կապում և սկսեց սրբել ոտները։ Սակայն գլխարկը հանելու միջոցին նա գլուխը բարձրացրեց և նրան նայողները այնպիսի աննման գեղեցկություն տեսան, որ Կարդենիոն շշնջաց քահանային․<br />
<br />
― Էհ, եթե դա Լյուսինդան չէ, ապա մարդ էլ չէ, այլ՝ հրեշտակ։<br />
<br />
Մինչ այս, մինչ այն, երիտասարդը գլխարկը հանեց և թափ տվեց գլուխը, և իսկույն արձակվեցին ու թափվեցին մինչև ուսերը նրա մազերը, որոնց կարող էին նախանձել արևի ճառագայթները։ Այստեղ մեր բարեկամները գլխի ընկան, որ կարծեցյալ գյուղացին կին է, այն էլ՝ չքնաղ, որից գեղեցիկը նրանք մինչ այդ չէին տեսել, անգամ Կարդենիոն, որ տեսել ու ճանաչել էր Լյուսինդային, հավատացնում էր, որ միմիայն նրա սիրածն էր կարող գեղեցկությամբ մրցել անծանոթի հետ։ Նրա երկար խարտյաշ մազերը այնքան առատ ու ոլորուն էին, որ ոչ միայն ուսերն էին ծածկում, այլև նրան ամբողջապես ծածկում էին, այնպես որ նրա ողջ մարմնից միայն ոտերն էին երևում։ Նա իր մազերը ձեռներով էր սանրում։ Եվ եթե նրա ոտները վտակում բյուրեղի կտորներ էին թվում, ապա ձեռները վարսերի վետերում հիշեցնում էին ամուր ձյունի կտորներ։ Այդ ամենի տեսքից նայողների մեջ հիացումի հետ միասին աճում էր նրան ճանաչելու ցանկությունը։ Ուստի նրանք որոշեցին երևելի դառնալ։ Աղմուկի ձայն առնելով, որ դուրս եկավ այդ շարժման հետևանքով, չքնաղ աղջիկը գլուխը բարձրացրեց և աչքերը ծածկող մազերը երկու ձեռքով ետ գցելով, նայեց այն կողմը, որտեղից նրան հասան այդ ձայները։ Սակայն, եկվորներին դեռ չտեսած, նա վեր թռավ, վերցրեց իր իրեղենների կապոցը և ինչպես որ կար ― բոբիկ, հերարձակ, ահ ու դողի մեջ փախուստ տվեց։ Սակայն նրա քնքուշ ոտները չկարողացան տանել քարերի կոշտությունը և մի հինգ֊վեց քայլ անելուց հետո նա վայր ընկավ։ Տեսնելով այդ՝ երեքն էլ մոտեցան նրան և քահանան առաջինը խոսեց․<br />
<br />
― Ով էլ որ լինեք դուք, տիրուհի, հավատացած եղեք, որ ձեր առջև այնպիսի մարդիկ են, որոնց միակ ցանկությունն է ծառայել ձեզ։ Դուք պատճառ չունեք այդքան շուտափույթ փախուստ տալու։ Ձեր ոտիկներն էլ չեն կարող տանել, մենք էլ չենք կարող թույլ տալ այդ։<br />
<br />
Զարմանալով ու քաշվելով նա ոչ մի խոսք չպատասխանեց։ Նրանք մոտեցան և քահանան, բռնելով նրա ձեռքը, շարունակեց այսպես․<br />
<br />
― Այն, ինչ ծածկում էր մեզնից ձեր հանդերձը, մատնեցին ձեր մազերը։ Երևի թե կարևոր պատճառներ կան, որ հարկադրել են ձեզ ձեր գեղեցկությանն այնքան անվայել հագուստ հագնել և այս խուլ վայրերը քաշվել, որտեղ երջանիկ պատահականությունն օգնեց մեզ ձեզ գտնելու։ Եթե մենք ի վիճակի էլ չլինենք ձեր դարդը բուժելու, ապա գոնե կօգնենք ձեզ խորհրդով։ Որքան էլ դժբախտությունը մեզ կեղեքելու լինի, ինչ աստիճանի էլ նա հասնելու լինի, քանի որ մենք կենդանի ենք, մենք չպիտի խուսափենք խորհուրդներից այն մարդկանց, որ կամենում են ձեր տառապանքը թեթևացրած լինեն։ Ուստի, տիրուհիս, կամ տեր իմ, կամ որպես ձեզ հաճելի լինի, մի կողմ թողեք երկյուղը, որ մեր երևան գալը պատճառեց ձեզ՝ և պատմեցեք մեզ ձեր վիշտն ու խինդը, իսկ մենք բոլորս միասին կամ յուրաքանչյուրս ջոկ֊ջոկ կօգնենք ձեզ ձեր դարդը տանելու։<br />
<br />
Քահանայի ամբողջ ճառի ընթացքում շորերը փոխած աղջիկը կանգնած էր հմայվածի պես և նայում էր նրանց առանց շուրթերը շարժելու և առանց ձայն֊ծպտուն հանելու, բոլորովին գեղջուկ տղայի պես, որին հանկարծ հազվագյուտ, երբեք չտեսնված բաներ են ցույց տվել։ Քահանան նորանոր ապացույցներ էր բերում, որ նույն նպատակին էին ուղղված։ Վերջապես խորունկ հոգվոցով նա խզեց լռությունն ու ասաց․<br />
<br />
― Քանի որ այս լեռների ամայությունն էլ չկարողացավ թաքցնել ինձ, իսկ իմ բաց ու արձակ մազերը թույլ չտվին, որ լեզուս ստի, ապա զուր կլիներ, որ ես ուրիշ մարդ ձևանայի։ Դուք ինձ հավատալու տեսք կընդունեք, սակայն քաղաքավարությունից դրդված, ոչ ավել։ Ուստի սինյորներ, ես շնորհակալ եմ ձեր առաջարկությունների համար և պարտավորված եմ համարում ինձ կատարելու ձեր խնդիրը։ Միայն թե երկյուղ եմ կրում, որ իմ տառապանքների պատմությունը ձեր մեջ միայն կարեկցություն չի հարուցանի, այլև հուսահատություն, որովհետև դուք ոչ դեղ կգտնեք նրանց բուժելու համար, ոչ խորհուրդ՝ թեթևացնելու։ Այնուհանդերձ, որպեսզի դուք իմ պատվի նկատմամբ տարակուսած չլինեք, իմանալով, որ ես կին եմ և տեսնելով ինձ այսքան երիտասարդ, առանց ուղեկիցների և այսպիսի հագուստ հագիս ― իսկ բոլոր այդ հանգամանքները միասին և նրանցից յուրաքանչյուրը առանձին կարող են արատավորել ամեն մի բարի անուն ― ես ձեզ կպատմեմ այն, ինչ որ ես, եթե կարողանայի, կգերադասեի լռությամբ անցնել։<br />
<br />
Այդ ամենը նա արտասանեց առանց կանգ առնելու։ Չքնաղ աղջիկը այնպիսի սահուն ոճ ուներ և այնքան քնքուշ ձայն, որ նրա խելքը պակաս չէր հիացնում, քան գեղեցկությունը։ Նրանք նորից սկսեցին առաջարկել իրենց ծառայությունը և խնդրել, որ նա իր խոստումը կատարի։ Առանց իրեն թախանձել տալու աղջիկը մեծագույն համեստությամբ կոշիկները հագավ և մազերը կարգի բերեց, ապա նստեց նրանց միջև՝ ժայռի փոս տեղում և, դժվարությամբ զսպելով արցունքները, հանդարտ ու պայծառ ձայնով այսպես սկսեց իր կյանքի պատմությունը․<br />
<br />
― Մեր Անդալուզիայում կա մի քաղաք, որի անունով կոչվում է իր հերցոգը՝ Իսպանիայի մեծամեծներից մեկը։<ref>Ինչպես ենթադրում են մեկնաբանները, այստեղ նկատի է առնվում հերցոգ դե Օսունան, որի ընտանիքում 1581-1582 թթ․ իսկապես որ տեղի են ունեցել պատմվող նովելլային հար և նման դեպքեր։ Օսունա քաղաքը գտնվում է Սևիլյաից 85 կիլոմետր դեպի արևելք։</ref> Նա երկու որդի ունի, մեծը՝ իր տիտղոսի և, ինչպես թվում է, նրա ազնիվ բարքերի ժառանգը, փոքրը՝ չգիտեմ, թե ում ժառանգն է, թերևս իր դավաճանությամբ Վելյիդոյինը կամ նենգամտությամբ Գանելոնինը։ Իմ ծնողները այդ տերերի ծառաներն են։ Նրանք համեստ տոհմից են, բայց այնքան հարուստ, որ եթե նրանց ազնիվ ծագումը հավասար լիներ հարստության ― նրանք ոչինչ ցանկություն չէին ունենա, իսկ ես կարող կլինեի երկյուղ չկրել դժբախտություններից, որ հիմա թափվել են գլխիս, որովհետև, թերևս, բոլոր իմ աղետները նրանից են ծագում, որ նրանք ազնվական չեն ծնվել։ Ճիշտ է, նրանց ծագումը այնքան ստոր էլ չէ, որ մարդ ամաչի, սակայն բավականաչափ բարձր էլ չէ։ Ուստի ես կարծում եմ, որ նա է իմ տառապանքների պատճառը։ Մի խոսքով՝ նրանք գյուղացիներ են, հասարակ մարդիկ, առանց որևէ ամոթաբեր արյան խառնուրդի և, ինչպես ասվում է, բարի հին քրիստոնյաներ, համ էլ այնքան հարուստ, որ հարստությունն ու շքեղ կենցաղավարությունը նրանց կամաց֊կամաց հավասարեցրել են հիդալգոներին և անգամ կաբալյերոներին։<ref>Հիդալգո ― յուրաքանչյուր ազնվական՝ անկախ նրա հասարակական դիրքից, կաբալյերո ― ազնվական, որն աչքի ընկնող դիրք ունի։</ref> Սակայն առավել քան հարստությունից և ազնվական ծագումից նրանք պարծենում էին ինձնով՝ իրենց աղջկանով։ Նրանի՞ց էր արդյոք, որ նրանք ուրիշ ժառանգ չունեին, թե նրանից, որ նրանք ինձ սաստիկ սիրում էին, սակայն երբեք, կարծեմ, ծնողները իրենց զավակներին այնպես երես տված չեն եղել, ինչպես նրանք՝ ինձ։ Ես նրանց համար հայելի էի, որի մեջ նրանք տեսնում էին ինքներն իրենց, նրանց ծերության ցուպը, նրանց հոգսերի առարկան և նրանց երկնքին հնազանդ ցանկությունը այնքան էր գեղեցիկ, որ ինքս էլ այլ ցանկություն չէի կարող ունենալ։ Ես նրանց հոգիների տերն էի և նրանց տան տնտեսուհին։ Ես էի վարձում ու արձակում ծառաներին, ես էի հաշվի և գրի առնում, թե ինչքան է ցանվում ու հնձվում, ես էի կարգադրություններ անում, հաշիվը պահում խոշոր ու մանր անասունների, փեթակների ― մի խոսքով՝ այն ամենի, որ կարող է ունենալ և ուներ այնպիսի հարուստ մի շինական, ինչպիսին իմ հայրն է։ Ես կառավարչուհու ու տիրուհու պես էի ինձ պահում, և իմ եռանդն ու նրանց ուրախությունը այնքան մեծ էին, որ ես պարզապես խոսք չեմ գտնում նկարագրելու համար։ Արձակելով վերակացուներին, ավագ հովիվներին և բատրակներին՝ ես ազատ ժամերս զբաղվում էի գործերով, որոնք նույնքան անհրաժեշտ են, որքան և վայել աղջիկներին, օրինակ՝ կար էի անում, ասեղնագործում և երբեմն թել մանում։ Իսկ երբ ցրվելու համար ես թողնում էի այդ զբաղմունքները, ինձ գրավում էր կամ բարեպաշտ գրքի ընթերցանությունը կամ տավիղ նվագելը, որովհետև ես փորձով գիտեի, որ երաժշտությունը բուժում է հոգու խռովությունը և հանգստացնում խելքից ծագած հուզմունքը։ Այդպես էր անց կենում ծնողական տանը իմ կյանքը, և եթե ես այսքան մանրամասն եմ նկարագրում, ապա հավատացեք, որ սնապարծությունից կամ հարստությունովս պարծենալու ցանկությունից չեմ անում այդ, այլ ես կամենում եմ, որպեսզի դուք ըմբռնեք, թե ինչպես առանց որևէ մեղքի ես այն երջանիկ կացությունից անցա այս ցավագինին։<br />
<br />
Օրերս աշխատանքի ու մենության մեջ անցկացնելով, մենության, որ կարելի է վանական փակ կյանքի նմանեցնել, ես հավատացած էի, որ բացի մեր տան ծառաներից ոչ ոք չի կարող ինձ տեսնել, քանի որ անգամ եկեղեցի ես վաղ առավոտյան էի գնում մորս ու սպասավորների ուղեկցությամբ, այն էլ այնպիսի թանձր քողով ծածկված, որ իմ աչքերը հազիվ էին տեսնում գետնի այն կտորը, որի վրա ես ոտ էի դնում։ Այնինչ այնպես պատահեց, որ սիրո, կամ ավելի լավ է ասել, պարապության աչքերը, որոնք չեն հավասարվի և լուսանի աչքերին, նկատեցին ինձ։ Դոն Ֆերնանդոն ― այդպես էր հերցոգի կրտսեր որդու անունը, որ ես արդեն հիշատակել եմ, ― ինձ վրա ուշ դարձրեց։<br />
<br />
Հազիվ անծանոթ աղջիկը արտասանեց այդ անունը, Կարդենիոն գունաթափվեց, քրտնեց և այնպիսի ուժգին հուզմունք ցուցադրեց, որ նրան նայող քահանան ու դալլաքը վախեցան՝ կարծելով, թե նորից խելագարությունը բռնեց նրան, որովհետև նրանք գիտեին, որ ժամանակ առ ժամաակ նրան այդ ցավը բռնում է։ Սակայն Կարդենիոն տեղում սառեց՝ քրտնակոխ, անշարժ, նայում էր նա պատմող աղջկան, աշխատելով գլխի ընկնել, թե ով է նա։ Իսկ աղջիկը առանց նկատելու նրա հուզմունքը շարունակեց իր պատմությունը։<br />
<br />
― Հազիվ նա ինձ տեսավ, համակվեց սաստիկ սիրով (ինչպես նա ինքը խոստովանեց հետո), որի ուժը հաստատեցին նրա վարմունքները։ Սակայն իմ դժբախտությունները թվելուն վերջ տալու համար ― մեկ է, անկարելի է բոլորը թվել ― ես լռությամբ կանցնեմ Ֆերնանդոյի իր զգացմունքներն իմ առջև բանալու բոլոր փորձերը։ Տանը բոլոր ծառաներին նա կաշառել էր, ծնողներիս վրա թափվում էին նվերներ ու շնորհներ։ Յուրաքանչյուր օր մեր փողոցում տոն ու խնդություն կար, իսկ գիշերները սերենադները ոչ ոքի չէին թողնում քնել։ Անհայտ ճանապարհներով ինձ հասնող նամակները անհաշիվ էին և լի սիրային խոսքերով ու առաջարկներով։ Նրանց մեջ երդում ու խոստումները տառերից շատ էին։ Այդ ամենը ոչ միայն չսիրաշահեց իմ սիրտը, այլև, ընդհակառակ, խստասիրտ դարձրեց, ասես նա իմ մահացու թշնամին լիներ և կարծես այն ամենը, ինչ որ նա անում էր իմ սիրտը գրավելու համար, հակառակ նպատակի էր ուղղվում։ Սակայն դոն Ֆերնանդոյի սիրաբանությունն ինձ չէր վրդովեցնում, և նրա ձգտումներն ինձ հանդգնություն չէին թվում, որովհետև ես ինչ֊որ բավարարություն էի զգում այն մտքից, որ ինձ սիրում ու պաշտում է նրա պես ազնվազարմ մի կաբալյերո։ Ես չէի զզվում կոմպլիմենտներից, որ կարդում էի նրա նամակներում։ Այդ կողմից, թվում է ինձ, թե կանայք, անգամ ամենաանճոռնիները, միշտ գոհ են մնում, երբ որ նրանց գեղեցկուհի են անվանում։ Սակայն դոն Ֆերնանդոյի դեմ ծառանում էին իմ պատիվը և ծնողներիս թախանձագին խորհուրդները։ Նրանց շատ լավ հայտնի էր նրա կիրքը դեպի ինձ, որովհետև դոն Ֆերնանդոն իրեն հոգնություն չէր պատճառում որևէ մեկի մոտ այդ բանը ծածկելու։ Ուստի ծնողներս հայտարարեցին ինձ, թե քանի որ գործը մեր պատվի և մեր անվան բարի համբավի մասին է, ապա նրանք լիովին վստահում են իմ առաքինությանն ու բանականությանը։ Որ ես չեմ կարող անտես առնել, թե ինչ անհավասարություն կա մեր միջև։ Որ դոն Ֆերնանդոյի ձգտումներն ուղղված են ավելի իր հաճույքին հագուրդ տալու, քան իմ բարօրությանը։ Որ ես պետք է որևէ կերպով նրա անտեղի պահանջների առաջն առնեմ, ապա թե նրանք ինձ մարդու կտան նրան, ով որ ամենից շատ սրտովս լինի, անգամ եթե նա մեր կողմերում կամ ամբողջ շրտանում ամենաազնվազարմ երիտասարդը լինի։ Չէ՞ որ ունենալով մեր հարստությունն ու իմ բարի համբավը դժվար չէր այդ անելը։ Նրանց արդարացի և լրջմիտ հավաստիացումները թև տվին իմ հաստատակամությանը, և ես դոն Ֆերնանդոյին չհաճեցի գեթ մի խոսք ասել, որ նրան անգամ հեռավոր հույս ներշնչեր, թե նա հաջողություն կունենա։<br />
<br />
Սակայն իմ զսպվածությունը, որ նրան արհամարհանք էր թվում, առավել ևս հրահրում էր նրա հեշտագին ցանկությունը։ Այո՛, նրա կիրքը դեպի ինձ արժանի է այդ անվան, որովհետև եթե այն այնպես լիներ, ինչպես պիտի սերը լինի, դուք նրա մասին բան չէիք իմանա, որովհետև ես տեղիք չէի ունենա պատմել նրանից։ Վերջապես, դոն Ֆերնանդոն իմացավ, որ իմ ծնողները մտադիր են ինձ մարդու տալու, որպեսզի նրանից ինձ տիրանալու հույսը խլած լինեն, կամ թե, առնվազն, որպեսզի ավելի լավ պահպանած լինեն ինձ, և այդ լուրը կամ կռահումը մղեց նրան անելու այն, ինչ որ հիմա դուք կլսեք։ Մի անգամ, աշնանը, երբ որ ես սպասուհու հետ մենակ էի իմ սենյակում և դուռը ամուր փակված էր երկյուղից, որպեսզի իմ պատիվը անփութության հետևանքով վտանգի չենթարկվի, բոլոր այդ ցանկապատների և նախազգուշացումների միջում փակված միջոցիս, մեկուսացմանս խաղաղ պահին, հանկա՛րծ, ― ես չեմ կարող ոչ ըմբռնել, ոչ երևակայել, թե ինչպես պատահեց, ― ես նրան տեսնում եմ իմ առջև։ Նրա երևան գալը ինձ այնպես շշմեցրեց, որ աչքերս մթնեցին և լեզուս պապանձվեց։ Ես անգամ ճչալ չկարողացա, ասենք՝ նա ինձ այդ անելու միջոց էլ չտվեց, որովհետև անմիջապես հարձակվեց վրաս և, սեղմելով ինձ իր գրկում (ես այնքան շփոթված էի, որ ուժ չունեցա պաշտպանվելու), սկսեց ինձ այնպիսի բաներ ասել, որ, ճիշտն ասած, ես չգիտեմ, թե ինչպես սուտը կարող է այդքան ճարտար լինել և ստի հիմնավորումը որքան կարող է նմանվել ճշմարտության։ Համ էլ այդ դավաճանի արցունքը հաստատում էր նրա խոսքը, իսկ ախ ու վախը՝ մտադրությունները։ Իսկ ես՝ ողորմելիս, մեն֊մենակ, նմանօրինակ պարագաներում մերոնց միջև ոչ մի փորձ ստացած չլինելով, հավատ ընծայեցի նրա հավաստիացումներին։ Այնուհանդերձ, ոչ այն չափով, որպեսզի նրա արցունքն ու ախ ու վախը մեջս ցավակցությունից ավելին առաջ բերեին։ Եվ ետ գալով առաջին երկյուղից, ես սիրտ արի և կտրուկ, ― չէի էլ կարծում, որ ընդունակ եմ դրան, ― ասացի․ «Եթե ես քո գրկում չլինեի, այլ ամեհի առյուծի ճիրաններում և եթե իմ փրկության համար ինձ առաջարկեին ասել կամ անել իմ պատվին որևէ հակառակ բան, ես կպատասխանեի, որ այդ նույնքան անհնար է, որքան եղածը չեղած դարձնելը։ Եվ, ինչպես որ դու ես սեղմում իմ մարմինը քո գրկում, այնպես էլ ես եմ կաշկանդել իմ հոգին բարի դիտավորություններով և որքան իմ դիտավորությունները նման չեն քոնին, դու այդ կտեսնես, եթե բռնություն գործադրելով, կամենալու լինես ավելի հեռուն գնալ։ Ես քո հպատակն եմ, սակայն՝ ոչ ստրկուհին։ Քո արյան ազնվությունը չունի և չի կարող ունենալ իշխանություն խայտառակլու իմ ոչ ազնվական արյունը։ Ես, հասարակ գեղջկուհի լինելով, հարգում եմ ձեզ ոչ պակաս, քան դու, սինյոր կաբալյերո, քեզ ես հարգում։ Քո ուժը քեզ չի օգնի, քո հարստությունը չի ազդի։ Քո խոսքերը ինձ չեն խաբի, իսկ քո ախ ու վախն ու արցունքը չեն շարժի իմ սիրտը։ Սակայն եթե իմ հիշատակած հատկություններից մեկն ու մեկը ես տեսնելու լինեմ այն մարդու մեջ, որին իմ ծնողներն ընտրելու լինեն ամուսին ինձ համար, իմ կամքը կենթարկվի նրանց կամքին և նշանախեց անգամ զանց չի առնի։ Եվ եթե իմ պատիվը անարատ մնա, ես առանց խնդության, բայց կամովին, կտամ նրան այն, ինչը, սինյոր, դու ես այդքան համառ ձգտում։ Հասկացիր ապա իմ խոսքը՝ աշխարհիս երեսին ոչ ոք բացի օրինավոր ամուսնուց չի ձեռք բերի իմ շնորհը»։ ― Եթե բանը հենց այդ է, չքնաղ Դորոթեա (այդպես է թշվառականիս անունը) ― պատասխանեց անազնիվ կաբալյերոն, ― ահա քեզ իմ ձեռքը, որպես նշան մեր նշանադրության։ Թող երկինքը վկա լինի ― նրանից թաքուն բան չի մնա ― և Տիրամոր այս պատկերը, որ քո առջև է»։<br />
<br />
Երբ որ Կարդենիոն լսեց, որ անծանոթ աղջկա անունը Դորոթեա է, դարձյալ հուզվեց, որովհետև նրա ենթադրությունը վերջնականապես հաստատվեց։ Սակայն նա չկամեցավ ընդհատել պատմությունը, որպեսզի իմանա, թե բանն ինչով է վերջանում, թեև նա արդեն գրեթե գիտեր վերջավորությունը։ Նա միայն հարցրեց․<br />
<br />
― Սինյորա, քո անունը Դորոթե՞ա է։ Ես լսել եմ մի աղջկա մասին, որ այդ անունով է կոչվելիս եղել։ Նրա կրած աղետները հավասար են քոնին։ Սակայն շարունակիր, ժամանակը կհասնի, և ես քեզ այնպիսի մի բան կպատմեմ, որ քեզ նույնքան կզարմացնի, որքան որ կվշտացնի։<br />
<br />
Կարդենիոյի այս խոսքերը, ինչպես և նրա տարօրինակ և խղճուկ հագուստը գրավեցին Դորոթեայի ուշադրությունը, և աղջիկը խնդրեց նրանից, որ իսկույն ևեթ նա պատմի այն մյուս աղջկանից։ Քանի որ բախտը մի բարիք է շնորհել իրեն ― դժբախտությունը տանելու արիություն, ― ուստի ինքը համոզված է, որ ինչ աղետ էլ իր գլխին գալու լինի ― այլևս չի ավելացնի իր տառապանքը։<br />
<br />
― Ես չեմ հապաղի, սինյորա, ասելու քեզ այն, ինչ որ խորհում եմ, եթե իմ ենթադրությունը հաստատվի։ Սակայն ժամանակը դեռ չի հասել, և առայժմ դու կարիք չունես իմանալու այդ բանը։<br />
<br />
― Ինչպես կհաճեք, ― պատասխանեց Դորոթեան։ ― Ուրեմն՝ ես շարունակում եմ իմ պատմությունը։ Դոն Ֆերնանդոն վերցրեց սրբապատկերը, որ սենյակում էր և դրեց մեր առջև, որպես թե վկա մեր նշանադրության։ Հանդիսավոր հավաստիացումներով և արտասովոր երդումներով նա ինձ խոսք տվեց, որ կդառնա իմ ամուսինը։ Ես չթողի որ նա ավարտի և սկսեցի աղերսել, որ նա միտք անի իր արածի մասին, մի՞թե նրա հայրը չի վրդովվի, երբ որ իմանա, թե իր որդին ամուսնանում է հպատակ գեղջկուհու հետ։ Թող չշլանա իմ գեղեցկությամբ, որովհետև ինչքան էլ գեղեցիկ լինեմ, այդ նրա վարմունքը չի արդարացնի։ Իսկ եթե նա ինձ իրոք որ սիրում է, ապա թող չխանգարի ինձ կապելու իմ բախտը ինձ հավասար մարդու հետ, որովհետև այդքան անհավասար ամուսնությունները երբեք երջանկություն չեն բերում և ուրախությունը, որով նրանք սկսվում են, երկար չի տևում։ Բոլոր այս փաստարկումները և դեռ շատ ուրիշները, որ հիմա չեմ հիշում, ես բերի, սակայն նրանք չհարկադրեցին, որ նա ետ կանգնի իր դիտավորությունից։ Չէ՞ որ մեկը, որ առևտրական պայման է կապում առանց վճարելու մտադրության, այլևս չի հոգում պայմանների մասին։ Իսկ ես այդ վայրկյանին մեջս խորհեցի․ «Ես հո առաջինը չեմ, որ ամուսնության միջոցով ստոր դասից կանցնեմ բարձր, դոն Ֆերնանդոյից առաջ էլ ազնվազարմ սինյորներ են եղել, որ իրենց սիրեցյալների գեղեցկությունից, կամ, ավելի ճիշտ, իրենց իսկ կույր կրքից մղված՝ անհավասար ամուսնության մեջ են մտել։ Եվ քանի որ ես չէ, որ փոփոխում եմ աշխարհս և նրա սովորույթները, ապա ինչո՞ւ պիտի հրաժարվեմ նման պատվից։ Անգամ եթե իր ցանկությունը բավարարելուց հետո նա ինձ դադարի սիրելուց, մի՞թե Աստծու առջև ես նրա ամուսինը չեմ մնա։ Իսկ եթե ես նրան արհամարհանքով մերժելու լինեմ, ապա նա, թերևս, մոռանալով իր պարտքը, բռնության դիմի, և այն ժամանակ ես կմնամ անարգված և չեմ կարողանա արդարանալ, որովհետև ոչ ոք ինձ չի հավատա, որ անմեղ տեղն եմ այդ դրության մեջ ընկել։ Ինչպես ապացուցեմ ծնողներիս և մյուս մարդկանց, որ նա առանց իմ համաձայնության է ներս մտել իմ ննջարանը։ Բոլոր այս հարց ու պատասխանները վայրկյանապես անցան իմ մտքով։ Սակայն ամենից շատ համոզում ու հակում էին դեպի կորուստ (ես այն պահին այդ դեռ չէի ըմբռնում) դոն Ֆերնանդոյի երդումները, հավաստիացումները և առատ արցունքը։ Սիրուն ու սիրալիր կավալերի անկեղծ սիրո նման արտահայտությունները կարող էին նվաճել ում ասես տակավին ազատ և ամոթխած սիրտը։ Ես կանչեցի սպասուհուս, կամենալով մեր միության երկնային վկաներին ավելացնել մի երկրային վկա ևս։ Եվ դոն Ֆերնանդոն նորից սկսեց կրկնել և հաստատել իր երդումը, կոչել նորանոր սրբեր, երեսը թրջել արցունքով և բազմապատկել իր ախ ու վախը։ Եթե նա երբևիցե դավաճանի ինձ, ― ասում էր նա, ― թող նրան խոցի հազար սարսափելի անեծք։ Նա ավելի ամուր սեղմեց ինձ իր գրկում, որից նա ինձ բաց չէր թողնում մեր հանդիպումի սկզբից ևեթ։ Եվ ահա, երբ որ սպասուհին դուրս եկավ սենյակից, ես կորցրի պատիվս, և նա կատարեց նենգությունն ու դավաճանությունը։<br />
<br />
Իմ դժբախտության գիշերին հաջորդող օրը այնքան էլ շուտ չբացվեց, ինչպես, կարծես թե կկամենար դոն Ֆերնանդոն։ Չէ՞ որ տղամարդը, բավարարելով իր մարմնասիրական կիրքը, հենց այն է խորհում, թե ինչպես շուտ դուրս պրծնի այն տեղից, որտեղ նա բավարարություն գտավ։ Ես այդ նրա համար եմ ասում, որ դոն Ֆերնանդոն մեծ փութկոտությամբ անջատվեց ինձնից այն իսկ սպասուհու օգնությամբ, որ նրան ներս էր բերել իմ սենյակը և փողոց դուրս եկավ դեռ լույսը չծագած։ Հրաժեշտ տալով՝ նա ինձ ասաց, ― բայց արդեն ոչ առաջվա ջերմությամբ ու թափով, ― որ ես կասկած չտածեմ նրա հավատարմության նկատմամբ և որ նրա երդումները ամուր ու արդար են։ Եվ, ի հաստատումն իր խոսքերի, նա հանեց իր մատից թանկագին մի մատանի և դրեց իմ մատին։ Ահա նա գնաց, իսկ ես մնացի՝ ո՛չ տխուր, ո՛չ ուրախ։ Ավելի շուտ, ես շփոթված ու մտազբաղ էի, միանգամայն մոլորված այն ամենից, որ պատահեց ինձ։ Ես սիրտ չարի կամ, գուցե, ես պարզապես մոռացա կշտամբել սպասուհուս իր դավաճանության համար։ Չէ՞ որ ես ինքս էլ դեռ չգիտեի՝ լա՞վ էր արել նա, թե՞ վատ, թաքուն իմ սենյակը ներս բերելով դոն Ֆերնանդոյին։ Նրա գնալու միջոցին ես իրեն ասացի, որ նա նույն ճամփով կարող է ամեն գիշեր գալ մոտս, քանի որ հիմա ես պատկանում եմ նրան և որ այդ կտևի այնքան ժամանակ, մինչև որ նա կամենա ամենքին հայտարարել մեր միության մասին։ Հետևյալ գիշերը նա եկավ, բայց դրանից հետո այլևս չերևաց։ Անցավ ամբողջ մի ամիս, իսկ ես նրան չէի տեսել ոչ փողոցում, ոչ եկեղեցում և զուր էի փորձում տեսակցել նրա հետ։ Մինչդեռ ես գիտեի, որ նա ապրում է միևնույն քաղաքում և օրերով որս է անում, ― դա իր սիրած զբաղմունքն է։<br />
<br />
Դառն ու տխուր էին, հիշում եմ, այդ օրերն ու ժամերը։ Հոգուս մեջ ներս սողաց մի կասկած, և խախտվեց հավատս դոն Ֆերնանդոյի նկատմամբ։ Այն էլ եմ հիշում, որ այն պահին սպասուհիս լսեց իմ հանդիմանությունն իր հանդգնության համար, որ առաջ չէր լսել։ Եվ ես հարկադրվեցի արցունքիս հաշիվը պահել և դեմքիս ուրախ արտահայտություն տալ, որպեսզի ծնողներս հարցնելու չլինեն, թե ինչն է ինձ վիշտ պատճառում և հարկադրելու չլինեն ինձ հերյուրանքի դիմելու։ Սակայն վրա հասավ օրը, երբ այդ ամենը միանգամից վերջացավ, երբ որ իմ հարգանքը ոտնակոխ եղավ և մոռացության տրվեցին ազնիվ խոհերս, երբ որ համբերությունս հատավ և ամենքի առջև բացվեցին իմ գաղտնի մտքերը։ Այդ նրանից եղավ, որ շուտով մեր կողմերում լուր տարածվեց, որ դոն Ֆերնանդոն հարևան քաղաքում ամուսնացել է ամենաարտասովոր գեղեցկության տեր և շատ ազնիվ տոհմի մի աղջկա հետ, թեև, ճիշտ է, ոչ այնքան էլ հարուստ, որ, իր օժիտին նայած, աղջիկը կարող լիներ այդքան բարձր միություն ակնկալել։ Ասում էին, թե նրա անունը Լյուսինդա է և որ նրա նշանադրությունը դոն Ֆերնանդոյի հետ առանց զարմանալի անցք ու դեպքերի չի գլուխ եկել։<br />
<br />
Լյուսինդայի անունը լսելով, Կարդենիոն դողաց, շրթունքը կծեց, հոնքերը կիտեց և նրա աչքերից թափվեցին հորց արցունքներ։ Իսկ Դորոթեան, այնուհանդերձ, շարունակեց իր պատմությունը։<br />
<br />
Այդ տխուր լուրը հասավ իմ ականջին, և իմ սիրտը սառույց չկտրեց, ընդհակառակը՝ այնպիսի կատաղությամբ ու ցասումով վառվեց, որ քիչ էր մնացել ես դուրս վազեմ փողոց, գոռամ֊գոչեմ դավադրության ու դավաճանության մասին, որոնց զոհն էի դառել ես։ Սակայն ես առժամանակ զսպեցի վրդովմունքս և վճռեցի նույն գիշերը անել այն, ինչ որ արեցի էլ։ Հագա այս շորերը, որ ինձ տվեց հորս կալվածում աշխատող հովիվը։ Ես պատմեցի նրան իմ դժբախտության մասին և խնդրեցի ինձ ուղեկցել մինչև այն քաղաքը, ուր ապրում էր իմ թշնամին։ Նա կշտամբեց ինձ իմ անխոհեմության համար և հավանություն չտվեց իմ վճռին, սակայն տեսնելով, որ ես համառում եմ, առաջարկեց ուղեկցել ինձ, ինչպես ինքն էր ասում, թեկուզ մինչև աշխարհի ծայրը։ Ես անմիջապես մի կտավե շորի մեջ փաթաթեցի հագուստներիցս մեկը, պատեհ առիթի համար վերցրի մի քիչ փող ու թանկարժեք իրեր և նույն գիշերը թաքուն, առանց զգուշացնելու իմ մատնիչ֊սպասուհուն, թողեցի տունը և հովվի ուղեկցությամբ ու անհանգիստ մտքերով մեկնեցի ոտով քաղաք։ Ես մտադիր չէի խանգարել արդեն եղածը, ո՛չ, ես ցանկություն ունեի հարցնել դոն Ֆերնանդոյին՝ ինչպե՞ս նա կարողացավ անել այն, ինչ արել էր։<br />
<br />
Երկուս ու կես օրից ես հասա քաղաքը և մտա թե չէ, հարցրի՝ որտե՞ղ է Լյուսինդայի ծնողների տունը։ Առաջին իսկ մարդը, որին դիմեցի, հաղորդեց ինձ ավելին, քան թե ես կկամենայի լսել։ Նա մատնանիշ արեց Լյուսինդայի տունը և պատմեց, թե ինչ է պատահել նշանադրության միջոցին (որովհետև այդ դեպքի լուրը այնպես էր տարածվել, որ ողջ քաղաքում նրա մասին ասեկոսներ էին պտտում)։ Ահա թե ինչ էր պատահել։ Այն երեկոյան, երբ դոն Ֆերնանդոն նշանվեց Լյուսինդայի հետ և նրա հարցին, ուզում է արդյոք Լյուսինդան իր կինը լինել, Լյուսինդան պատասխանեց «այո՛», աղջիկը հանկարծ ուշագնաց եղավ, և երբ որ փեսացուն նրա շնչառությունը դյուրացնելու համար արձակեց կրծքի կոճակները, գտավ մի տոմս, որ գրված էր հարսնացուի սեփական ձեռքով։ Նրա մեջ ասված էր, թե Լյուսինդան չի կարող դոն Ֆերնանդոյի կինը դառնալ, որովհետև արդեն նշանված է Կարդենիոյի հետ (պատմողի ասելով Կարդենիոն շատ ազնվական կաբակյերո է եղել, նույն քաղաքից) և որ ինքը պատասխանել է «այո՛» միմիայն այն պատճառով, որ չի հանդգնել չանսալ իր ծնողներին։ Վերջ ի վերջո, նրա ասելով, տոմսից պարզ էր, որ Լյուսինդան մտադիր է եղել նշանադրությունից հետո ինքնասպան լինել և բացատրում էր, թե ինչու է վճռել լքելու կյանքը։ Դաշյունը, ինչպես ասում են, որ գտնվել է նրա զգեստում, հաստատել է նրա դիտավորությունը։ Այդ ամենը տեսնելով, դոն Ֆերնանդոն որոշում է, որ Լյուսինդան ծաղրել է իրեն, խայտառակել և ստորացրել և, նախքան աղջիկը կսթափվեր, հարձակվում է հարսնացուի դաշյունը ձեռքին՝ կամենալով նրան սպանել ― մի բան, որ նա կաներ էլ, եթե ծնողներն ու ներկա գտնվողները չխանգարեին։ Ապա ինձ պատմեցին, թե դոն Ֆերնանդոն իսկույն հեռացավ քաղաքից, իսկ Լյուսինդան միայն հետևյալ օրը ուշքի եկավ և խոստովանեց ծնողներին, որ, իրոք, այդ Կարդենիոյի կինն է։ Ես նույնպես իմացա, որ Կարդենիոն ներկա է եղել ծիսակատարության և տեսնելով, որ Լյուսինդան նշանվել է ուրիշի հետ ― իսկ այդ նրան թվում էր հրեշավոր բան, ― հուսահատ փախավ քաղաքից, գրելով աղջկան նամակ, որով կշտամբում էր իրեն հասցրած վիրավորանքի համար և հայտարարում, թե ընդմիշտ հեռանում է մարդկանց աչքերից։ Այդ ամենը հայտնի էր ողջ քաղաքին։ Ամենքը միայն դրանից էին խոսում, բայց ավելի շատ սկսեցին խոսել, երբ որ բացվեց, թե Լյուսինդան անհայտացել է ծնողական տնից և թե ոչ մի տեղ նրան գտնել չեն կարողանում։ Նրա ծնողները բոլորովին կորցրել են իրենց գլուխը և չգիտեն, թե ինչպես գտնեն նրան։<br />
<br />
Բոլոր այս լուրերը ինձ հույս ներշնչեցին։ Ճիշտ է, ես դոն Ֆերնանդոյին չգտա, սակայն այսպես ավելի լավ էր, քան եթե ես նրան գտնեի ամուսնացած։ Քանի որ նա ամուսնացած չէր, խորհում էի ես, իմ փրկության դուռը դեռևս փակ չէ։ Ես ասում էի ինքս ինձ՝ ինքը երկինքը խանգարել է նրա երկրորդ ամուսնությունը նրա համար, որպեսզի նա զգա իր պարտավորությունները առաջինի նկատմամբ և մտաբերի վերջապես, որ ինքը քրիստոնյա է, և որ հոգու փրկությունը բոլոր մարդկային հաշիվներից վեր է։ Այդ ամենը ես միտք էի անում, միտք և, անմխիթարս, մխիթարվում՝ հնարելով հեռավոր, սակայն թույլ հույս, միայն թե կարողանայի պահպանել ատելի կյանքս։ Ես չէի գտնում դոն Ֆերնանդոյին և ապրում էի քաղաքում, առանց իմանալու, թե ինչ ձեռնարկեմ։ Մեկ էլ հանկարծ լսեցի հրապարակային մունետիկի ձայնը, որ պարգև էր հայտարարում նրան, ով որ ինձ գտնի և հաղորդում էր իմ նշանները ― հասակս և հանդերձս։ Լուր էր պտտում, թե ինձ փախցրել է ծառան, որ հետո հեռացել էր տնից։ Վերջին լուրը առանձնապես զարմացրեց ինձ, որովհետև ես տեսա, թե իմ բարի անունը կործանվեց և որ իմ փախուստի խայտառակությունը կապում են ստոր և իմ սիրուն անարժան մի մարդու հետ։ Հենց որ ես լսեցի մունետիկին, ես ծառայիս հետ հեռացա քաղաքից և այդ միջոցին սկսեցի նկատել, որ նրա մեջ տատանվում են հավատարմությունն ու անձնվիրությունը, որոնց մեջ նա երդվում էր ինձ։ Գիշերով մենք հասանք այս լեռների խորքերը, զգուշանալով, որ մեզ վրա չհասնեն։ Սակայն ինչպես ասում են, մեկ դժբախտությունը կանչում է մյուսին և մեկ աղետի վերջավորությունը մյուսի՝ դառնագույնի սկիզբն է։ Այդպես էլ ինձ հետ եղավ։ Իմ մինչ այդ հավատարիմ և վստահելի ծառան, մղված ոչ այնքան իմ գեղեցկությունից, որքան իր սեփական ստորությունից, կամեցավ օգտվել առիթից, որ նրան տալիս էր այս վայրերի ամայությունը։ Հենց որ մենք այս լեռներում մնացինք երկուսով՝ մոռանալով ամոթը, Աստծու ահը, հարգանքը դեպի ինձ, նա սկսեց ձգտել իմ սիրուն։ Եվ, երբ որ ես կտրուկ ու արդարացի խոսքերով պատասխանեցի նրա անամոթ առաջարկներին, նա թողեց աղերսանքը, որով սկզբում հույս ուներ շարժել իմ սիրտը և դիմեց բռնության։ Սակայն արդար երկինքը, որ գրեթե միշտ բարեհայաց է նայում բարի դիտավորությունների վրա, ինձ օգնեց։ Իմ թույլ ձեռներով ես առանց դժվարության ցած գլորեցի նրան անդունդը և չգիտեմ կենդանի մնաց նա, թե՞ ջարդվեց։ Ապա թե աշխուժորեն, չնայած երկյուղիս ու հոգնածությանս, գնացի լեռներն ի վեր մի հատիկ մտքով և մեկ բաղձանքով՝ թաքնվել հորիցս և ետևիցս ընկած մարդկանցից։<br />
<br />
Չգիտեմ՝ քանի ամիս արդյոք անց կացրի ես լեռներում։ Այստեղ ես հանդիպեցի մի հովվի, որ ապրում էր ամենաամայի կիրճերից մեկում։ Նա ինձ իր մոտ առավ աշխատանքի և ամբողջ այս ժամանակը ես ծառայեցի որպես հովվի օգնական, աշխատելով ամբողջ ցերեկը բաց երկնքի տակ անց կացնել, որպեսզի կարողանամ ծածկել մազերս, որ հիմա այնպես անսպասելի մատնեցին ինձ։ Սակայն բոլոր իմ աշխատանքն ու ուժերիս լարումը ապարդյուն անցան, որովհետև տերս վերջապես իմացավ, որ ես տղամարդ չեմ և նրա սրտում ծագեցին նույն վատ մտքերը, ինչ որ իմ ծառայի մեջ։ Այնինչ բախտը միշտ էլ ցավի հետ դարման չի ուղարկում, և այս անգամ ես չկարողացա նրան նետել անդունդը, ինչպես արի իմ ծառային, որ նա, չափելով նրա խորությունը, մեղմացներ իր կրքի կրակը։ Ուստի ես նախընտրեցի փախչել և նորից թաքնվել այս ժայռերի մեջ՝ առանց փորձելու խոսքերով կամ ուժով պաշտպանվելու։ Եվ ահա այդ պահից ես թափառում եմ լեռներում և որոնում մի տեղ, որտեղ կարողանայի անարգել գանգատվել երկնքին իմ դառը բախտից և նրանից հնար ու միջոց խնդրել կա՛մ թեթևացնելու վիճակս, կա՛մ թե միանգամայն հրաժեշտ տալ կյանքիս այս անապատում, այնպես որ անգամ հիշատակը չմնա թշվառիս մասին, որ անմեղ տեղը արժանացել է, որպեսզի վրան խոսեն ու փսփսան իր հայրենի հողում և օտար երկրներում։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXIX==<br />
<br />
Որ զրուցում է սրամիտ խորամանկության և եղանակի մասին, որոնց միջոցով մեր սիրահարված կաբալյերոն ազատվեց ինքն իր վրա դրած խիստ ապաշխարանքից<br />
<br />
<br />
Ահա, սինյորներ, իմ ողբերգության ճշմարտապատում պատմությունը։ Վճռեցեք և դատեցեք ինքներդ՝ ունե՞մ բավականաչափ պատճառներ, որպեսզի իմ ախ ու վախը, որ դուք լսեցիք, խոսքերս, որոնց անսացիք և արցունքս, որ թափվում էին իմ աչքերից, ― ավելի ևս առատ լինեն։ Եվ, խորհելով իմ ցավի բնույթի մասին, դուք կտեսնեք, որ այստեղ ապարդյուն են խորհուրդները, որովհետև բուժումն անհնար է։ Մեկ բան եմ խնդրում ձեզնից (և դուք հեշտությամբ կարող եք և պետք է որ կատարեք), ― խորհուրդ տվեք, թե ո՞ւր հեռանամ, որ ինձ չհետապնդեն ահ ու սարսափը, թե ինձ վրա կհասնեն նրանք, ովքեր ինձ որոնում են։ Որովհետև թեև ես գիտեմ, որ ծնողներս այնքան են սիրում ինձ, որ ես կարող եմ չկասկածել, որ նրանք ինձ ուրախությամբ կընդունեն, սակայն ամոթ է պատում ինձ այն մտքից, որ ես նրանց առջև կհանդիսանամ ոչ այն, ինչ որ նրանք կկամենային, և ես գերադասում եմ ընդմիշտ ծածկվել նրանցից։ Ես ուժ չեմ ունենալու կարդալու նրանց աչքերում, թե նրանք համարում են, որ ես կորցրել եմ պատիվս, որ ես խոստացել եմ պահպանել։<br />
<br />
Այդ ասելուց հետո նա լռեց։ Նրա այտերը շիկնեցին, մի բան, որ պարզապես վկայում էր, թե նրա հոգին դյուրազգաց ու ամոթխած էր։ Իսկ ունկնդիրներն իրենց հոգում զգացին և՛ վիշտ, և՛ զարմանք նրա դժբախտ վիճակի հանդեպ։ Քահանան կամեցավ նրան մխիթարել և հանգստացնել, բայց Կարդենիոն առաջինը խոսեց և ասաց․<br />
<br />
― Ուրեմն, սինյորա, դուք չքնաղ Դորոթե՞ան եք, հարուստ Կլենարդոյի միակ դուստրը։<br />
<br />
Դորոթեան զարմացավ, լսելով իր հոր անունը և տեսնելով այն արտասանողի խղճուկ հագուստը (մենք արդեն ասել էինք, որ Կարդենիոն շատ աղքատիկ հանդերձ ուներ) հարցրեց․<br />
<br />
― Իսկ ո՞վ եք դուք, եղբայր, և որտեղի՞ց գիտեք իմ հոր անունը։ Եթե ես չեմ սխալվում, ամբողջ իմ պատմության ընթացքում ես այդ անունը չտվի։<br />
<br />
― Ես այն դժբախտն եմ, ― պատասխանեց Կարդենիոն, ― որին, ինչպես դուք ասացիք, Լյուսինդան իր ամուսինը կոչեց։ Ես չարաղետ Կարդենիոն եմ։ Ձեզ վիրավորողի ոճրագործությունը ինձ էլ այս օրը գցեց, ինչպես հիմա տեսնում եք՝ պատառոտած հագուստով, գրեթե մերկ, զուրկ մարդկային ցավակցությունից և, որ ամենավատթարն է, զուրկ բանականությունից, ― ավա՜ղ, բացի այն հազվադեպ վայրկյաններից, երբ երկինքը վերադարձնում է ինձ բանականությունս։ Այո՛, Դորոթեա, ես ներկա էի Ֆերնանդոյի երդմնազանցությանը, ես լսեցի, թե ինչպես Լյուսինդան պատասխանեց «այո», խոստացավ նրա կինը դառնալ։ Սակայն իմ ուժը չպատեց մնալու, որ տեսնեմ, թե ինչով է վերջանալու նրա ուշագնացությունը և իմանալու, թե նրա կրծքին գտնված տոմսը ինչ բովանդակություն ունի։ Հոգիս չկարողացավ տանել բախտի այդքան հարվածները, համբերությունս լքեց ինձ, և ես թողի նրա տունը և, հանձնարարելով իմ տիրոջը հանձնել Լյուսինդային իմ նամակը, հեռացա այս խուլ վայրը, որտեղ մտադիր էի վերջ տալու կյանքիս, որ ես այն պահից ի վեր ատեցի որպես ոխերիմ թշնամուս։ Սակայն բախտս չհաճեց խլել նրան և խլեց միայն բանականությունս ― թերևս նրա համար, որ պահպանի ինձ այս երջանիկ հանդիպումի համար ձեզ հետ։ Եթե ձեր խոսքերը ճշմարիտ են, ― իսկ ես հաստատ հավատում եմ, որ այդպես է, ― ապա միգուցե բախտը ավելի լավ վերջավորություն է պատրաստում մեր փորձություններին, քան մենք ենք ենթադրում։ Չէ՞ որ եթե Լյուսինդան, ինչպես ամենքի առջև հայտարարեց, չի կարող մարդու գնալ դոն Ֆերնանդոյին, որովհետև պատկանում է ինձ, իսկ դոն Ֆերնանդոն չի կարող ամուսնանալ Լյուսինդայի հետ, որովհետև նա կապված է ձեզ հետ, ապա չե՞նք կարող մենք արդյոք հուսալ, թե երկինքը մեզ կվերադարձնի այն, ինչ որ մերն է, ― որովհետև մեզ պատկանը դեռևս մերն է և ոչ ոք մեզնից չի խլել և չի զրկել մեզ։ Եվ քանի որ մենք այդպիսի մխիթարություն ունենք, որ հեռավոր հույսի ծնունդ չէ և անմիտ ցնորքների վրա չէ հիմնված, ապա խնդրում եմ, սինյորա, ձեր ազնիվ մտքում ուրիշ վճիռ ընդունեցեք և լավագույն բախտ հուսացեք։ Ես էլ նույնը կանեմ։ Ես ձեզ ազնվականի և քրիստոնյայի խոսք եմ տալիս, որ չեմ լքի ձեզ, մինչև որ դուք դոն Ֆերնանդոյի գրկում չլինեք։ Իսկ եթե ինձ չհաջողվի հորդորներով համոզել նրան կատարելու իր պարտականությունը, ես կօգտագործեմ իմ ազնվական կոչումս և ամենայն իրավամբ կկանչեմ ձեզ վիրավորողին մարտի, արժամապես իր վիրավորանքը մոռացած (որոնց համար թող նրան երկինքը պատժի), այստեղ՝ երկրի վրա, վրեժ լուծեմ ձեզ հասցրած վիրավորանքի համար։<br />
<br />
Որքան ավելի էր խոսում Կարդենիոն, այնքան ավելի էր զարմանում Դորոթեան։ Չիմանալով՝ ինչպես շնորհակալ լինի նրա այնքան մեծահոգի առաջարկների համար, նա ընկավ նրա ոտքերը՝ կամենալով գրկել։ Սակայն Կարդենիոն թույլ չտվեց, իսկ լիցենցիատը պատասխանեց երկուսի փոխարեն։ Հավանություն տալով Կարդենիոյի գեղեցիկ ճառին՝ նա սկսեց թախանձել, համոզել նրանց՝ իրեն հետ միասին իր գյուղը երթալու։ Այնտեղ նրանք ամեն կարևոր ինչ կվերցնեն և ապա կորոշեն, թե ինչպես գտնեն դոն Ֆերնանդոյին, ինչպես վերադարձնեն Դորոթեային իր ծնողներին և ընդհանրապես բոլոր անհրաժեշտ միջոցները ձեռք կառնեն։ Կարդենիոն և Դորոթեան շնորհակալ եղան և ընդունեցին իրենց առաջարկված ծառայությունը։ Դալլաքը, որ կենտրոնացած լուռ էր ամբողջ այս տեսարանի ընթացքում, վերջապես նույնպես խոսեց և նույն պատրաստակամությամբ, ինչպես և քահանան, առաջարկեց ամեն տեսակ օգնություն իր կողմից։ Դրա հետ միասին նա պատմեց, թե ինչն է իրեն այս վայրերը բերողը, հաղորդեց դոն Կիխոտի արտասովոր խելագարության մասին և որ իրենք սպասում են նրա զինակրի գալստյան, որ գնացել է իր տիրոջը որոնելու։ Այստեղ Կարդենիոն երազի պես մտաբերեց իր կռիվը դոն Կիխոտի հետ և պատմեց ներկա եղողներին։ Նա միայն չկարողացավ կռվի պատճառը բացատրել։ Այդ վայրկյանին նրանք առան Սանչո Պանսայի ձայնը, որը, չգտնելով նրանց այնտեղ, որտեղ թողել էր, բարձրաձայն աղաղակում էր։ Նրանք գնացին նրան ընդառաջ և նրանց հարցին դոն Կիխոտի մասին Սանչո Պանսան պատասխանեց, թե գտել է նրան մերկ, մեկ շապիկ հագին, թույլ, դեղնած, սովամահ վիճակում իր տիրուհի Դուլսինեայից հառաչելիս։ Երբ որ Սանչոն նրան հայտնեց, թե իրեն Դուլսինեան է ուղարկել հրամանով, որ թողնի այդ վայրերը և գնա Տոբոսո, որտեղ ինքը սպասում է, դոն Կիխոտը պատասխանեց, թե վճռել է նրա չքնաղագեղ աչքերին չերևալ նախքան կատարած չի լինի սխրագործություններ, որ արժանի լինեն ողորմածության։ Եթե այդպես շարունակվի, ― ավելացրեց Սանչո Պանսան, ― ապա դոն Կիխոտին վտանգ է սպառնում ոչ միայն կայսր չդառնալ, մի բան, որ նա մտադիր է դառնալ, այլ անգամ, վատթարագույն դեպքում արքեպիսկոպոս։ Ուստի չափազանց անհրաժեշտ է որևէ միջոց գտնել նրան այնտեղից հանելու։<br />
<br />
Լիցենցիատը դրան պատասխանեց, թե նա կարող է անհոգ լինել, թե իրենք նրան այնտեղից դուրս կբերեն, անգամ հակառակ նրա կամքին։ Եվ նա իսկույն պատմեց Կարդենիոյին և Դորոթեային, թե իրենք ինչ են հնարել դոն Կիխոտին դուրս բերելու նպատակով կամ, առնվազն, տուն վերադարձնելու համար։ Ապա թե Դորոթեան հայտարարեց, որ ինքը դալլաքից առավել լավ կարող է ներկայացնել վիրավորված աղջիկ, և դա ավելի ճշմարտանման դուրս կգա, որովհետև ինքը կնոջ հանդեձ ունի։ Թող որ միայն իրեն այդ դերը հանձնեն, ինքն արդեն կարող կլինի խաղալ, որովհետև շատ ասպետական վեպեր է կարդացել և գիտե, թե ինչ լեզվով են խոսում զրկված աղջիկները՝ խնդրելով թափառական ասպետների պաշտպանությունը։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― ասաց քահանան, ― այլևս մնում է գործի անցնել։ Բախտը պարզապես նպաստում է մեզ, որովհետև ձեզ երկուսիդ համար բաց անելով փրկության դուռը, միաժամանակ օգնություն է հասցնում նաև մեր կարիքին։<br />
<br />
Դորոթեան իսկույն կապոցից հանեց նուրբ ու թանկագին կտորից կարած զգեստ և վերնարկ՝ գեղեցիկ կանաչագույն կերպասից, իսկ տուփից՝ մանյակ և այլ թանկագին իրեր և վայրկենապես զուգվեց՝ որպես հարուստ և ազնվազարմ տիկին։ Այդ իրեղենները և մի քանի այլ բաներ նա վերցրած է եղել հետը տնից համենայն դեպս, սակայն մինչ այդ առիթ չէր ներկայացել։ Բոլորին չափազանց դուր եկավ նրա նրբությունն ու հրապույրը, և բոլորը հայտարարեցին, որ դոն Ֆերնանդոն վատ ճաշակի տեր մարդ է, քանի որ կարողացել է լքել նման գեղեցկություն։ Առանձնապես հիացած էր նրանով Սանչո Պանսան, որովհետև նա իր օրում դեռ չէր տեսել այդպիսի չքնաղ արարած։ Ուստի մեծ ավյունով ու հետաքրքրությամբ սկսեց քահանայից հարց ու փորփ անել, թե ով է այդ չքնաղ տիկինը և ինչ է որոնում նա այս խուլ վայրերում։<br />
<br />
― Այս չքնաղ տիկինը, Սանչո, եղբայր, ― պատասխաանեց քահանան, ― ոչ այլ ոք է, քան եթե իշխանուհի֊ժառանգը Միկոմիկոն մեծ թագավորության, հոր կողմից ուղիղ գծով, իսկ ձեր տիրոջն է որոնում, որպեսզի նրա ողորմածությունը խնդրած լինի։ Նա պետք է խնդրի պաշտպանել իրեն չար հսկայից, որը իրեն վնաս ու վիրավորանք է հասցրել։ Նրան հասել է բարի ասպետի համբավը, ձեր տիրոջ համբավը և նա Գվինեայից եկել է, որ նրան տեսնի։<br />
<br />
― Երջանիկ որոնում ու երջանիկ գյուտ, ― ասաց դրան Սանչո Պանսան, ― իսկ ավելի լավ դուրս կգա, եթե իմ տիրոջը հաջողվի վիրավորանքի վրեժը լուծել և արմատախիլ անել չաքրիքը, սպանելով զազիր հսկային, որի մասին ասաց ձերդ ողորմածությունը։ Իմ տերն անշուշտ, նրան կսպանի, հենց որ հանդիպի նրան, եթե, ասենք, դա ուրվական չէ, որովհետև ուրվականների վրա նա ոչ մի իշխանություն չունի։ Սակայն մեկ բան եմ ուզում խնդրել ձերդ ողորմածությունից, սինյոր լիցենցիատ՝ ես շատ եմ վախենում, որ իմ տիրոջ խելքին փչի արքեպիսկոպոս դառնալ, ուստի, ձերդ ողորմածություն, խորհուրդ տվեք նրան, որ իսկույն ևեթ ամուսնանա այս իշխանուհու հետ։ Այն ժամանակ ոչ ոք այլևս չի կարողանա նրան արքեպիսկոպոս ձեռնադրել և նա դյուրությամբ իր համար թագավորություն կնվաճի, իսկ այն ժամանակ բոլոր իմ ցանկությունները կկատարվեն։ Ես ամեն ինչ արդեն խորհել եմ և վճռել, որ ինձ համար շատ անհարմար կլինի, եթե իմ տերը արքեպիսկոպոս դառնա, որովհետև եկեղեցու համար ես անօգուտ մարդ եմ։ Չէ՞ որ ես ամուսնացած եմ, ունեմ կին ու երեխաներ և եթե ես հիմա խնդիր հարուցանեի ամուսնությանս լուծման համար, որպեսզի որևէ եկեղեցական սինեկուրա ստանամ, գործը անվերջ կձգձգվի։ Կնշանակի, սինյոր, կարևորն այն է, որ իմ տերը շուտով ամուսնանա այս սինյորայի հետ, ―ես դեռ նրա ողորմածության անունը չգիտեմ, ուստի և իր անունը չեմ տալիս։<br />
<br />
― Նրա անունը, ― պատասխանեց քահանան, ― իշխանուհի Միկոմիկոնա է, որովհետև քանի որ նրա թագավորությունը Միկոմիկոն է կոչվում, ապա պարզ է, որ ինքն էլ այդպես պիտի կոչվի։<br />
<br />
― Անտարակույս, ― ասաց Սանչոն։ ― Ես շատերին եմ պատահել, որ իրենց անուն֊ազգանունը իրենց ծննդավայրի անունն են դրել, օրինակ՝ Պեդրո դե Ալկալա՛, Խուան դե Ո՛ւբեդա, Դիեգո դե Վալյադոլի՛դ և երևի, այնտեղ՝ Գվինեայում էլ այդպիսի սովորույթ կա՝ թագուհիները կոչվում են իրենց թագավորության անունով։<br />
<br />
― Անշուշտ այդպես է, ― ասաց քահանան։ ― Գալով ձեր տիրոջ ամուսնության, ես ձեռիցս եկածը կանեմ։<br />
<br />
Սանչոն նույնչափ բավարարված էր, որչափ քահանան հիացած էր նրա պարզամտությունից՝ տեսնելով, որ նրա երևակայությունն էլ է լիքը նույնպիսի ցնդաբանություններով, ինչպես և իր տիրոջինը, որ, անտարակույս, հաստատ հավատացած էր, թե կայսր է դառնալու։<br />
<br />
Մինչ այս, մինչ այն, Դորոթեան նստեց քահանայի ջորու վրա, դալլաքը կպցրեց ծնոտին եզան պոչից շինած մորուքը և նրանք խնդրեցին Սանչոյից, որ իրենց ճանապարհ գցի այնտեղ, որտեղ գտնվում է դոն Կիխոտը, պատվիրելով, որ չասի տիրոջը, թե ճանաչում է լիցենցիատին ու դալլաքին։ Իբրև թե, այդ դեպքում միայն նրա տերը կարող է կայսր դառնալ։ Քահանան ու Կարդենիոն որոշեցին չմիանալ նրանց, Կարդենիոն զգուշանալով, թե միգուցե դոն Կիխոտը մտաբերի իրենց միջև եղած կռիվը, իսկ քահանան, որովհետև առայժմ ավելորդ էր համարում։ Քահանան ու Կարդենիոն նրանց ճանապարհ դրին, իսկ իրենք էլ նրանց ետևից, որոշ հեռավորության վրա, հետևեցին ոտով։ Քահանան շարունակում էր խրատել Դորոթեային, թե ինչ պիտի անի, սակայն Դորոթեան խնդրեց, որ նա անհանգիստ չլինի, խոստանալով ճիշտ այնպես վարվել, ինչպես պահանջում ու նկարագրում են ասպետական վեպերը։ Հազիվ երեք քառորդ մղոն անցած լինեին նրանք, որ ժայռերի լաբիրինթոսում տեսան մեր ասպետին, արդեն շորերը հագին, բայց դեռևս չսպառազինված։ Հենց որ Դորոթեան նկատեց նրան և Սանչոյից տեղեկացավ, որ հենց դոն Կիխոտն է, որ կա, ճիպոտով խփեց իր ջորուն։ Միրուքավոր դալլաը նրանից ետ չէր մնում։ Երբ որ նրանք հասան դոն Կիխոտին, զինակիրը վայր թռավ ջորուց և մոտեցավ Դորոթեային, որ նրան ձեռքերով բռնի, բայց նա ինքը ճարպկորեն վայր թռավ ջորուց և իսկույն ծունկ չոքեց դոն Կիխոտի առջև։ Թեև ասպետը փորձում էր նրան բարձրացնել, բայց նա առանց վեր կենալու, սկսեց խոսել այսպես․<br />
<br />
― Ես վեր չեմ կենա, ո՜ քաջ ու հզոր ասպետ, մինչև որ ձեր բարությունն ու սիրալիրությունը չերջանկացնեն ինձ շնորհով, որ ձեր անձին փառք ու պատիվ կբերի, իսկ ինձ, աշխարհիս ամենաանմխիթար և անարգված կույսիս՝ մեծ օգուտ։ Եվ եթե ձեր հզոր բազկի առաքինությունը համապատասխանում է ձեր անմահ փառքի ձայնին, ապա դուք պարտավոր եք օգնելու զրկվածիս, որ հեռավոր երկրներից եկել եմ, մղված ձեր հռչակավոր անվան փայլից, խնդրելու ձեզնից իմ ցավերիս բուժում։<br />
<br />
― Ոչ մի խոսքով չեմ պատասխանի ձեզ, չքնաղ սինյորա, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և չեմ էլ լսի ձեր դժբախտությունների մասին, մինչև որ դուք վեր չկենաք։<br />
<br />
― Եվ վեր չեմ կենա, սինյոր, ― պատասխանեց վշտացած աղջիկը, ― եթե ձեր վեհանձնությունը չխոստանա ինձ խնդրածս շնորհել։<br />
<br />
― Տալիս եմ և խոստանում, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― եթե միայն այդ վնաս տալու չլինի իմ թագավորին, ոչ էլ իմ հայրենիքին և ոչ նրան, ով որ իմ սրտի բանալիքի և ազատությանս տերն է։<br />
<br />
― Այդ նրանց վնաս չի տա, ― պատասխանեց դժբախտ աղջիկը։<br />
<br />
Այդ միջոցին մոտեցավ Սանչո Պանսան և դոն Կիխոտի ականջին շշնջաց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը լիովին կարող է խոստանալ այդ շնորհը, որովհետև դա մի չնչին բան է, պետք է ինչ որ հսկա սպանել։ Իսկ այդ խնդրող աղջիկը ազնիվ իշխանուհի Միկոմիկոնան է՝ Եթովպիայի և Միկոմիկոնի մեծ թագավորության թագուհին։<br />
<br />
― Ով էլ որ լինում է՝ լինի, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― ես կանեմ այն, ինչ որ հրամայում է իմ պարտականությունը և թելադրում իմ խիղճը՝ համաձայն իմ ասպետական ուխտի օրենքներին։<br />
<br />
Եվ, դառնալով աղջկան, ավելացրեց․<br />
<br />
― Վե՛ր կացեք, չքնաղ սինյորա, ես խոստանում եմ շնորհը, որ դուք ինձնից բարեհաճում եք խնդրել։<br />
<br />
― Ես խնդրում եմ ձեզնից, մեծահոգի ասպետ, ― ասաց աղջիկը, ― որ ձերդ ողորմածությունը իսկույն ևեթ ուղևորվի ինձ հետ այնտեղ, որտեղ ես ձեզ կտանեմ և որ դուք ինձ խոստանաք ոչ մի ձեռնարկ ու արկած չընձեռնեք, մինչև որ չլուծեք վրեժը դավաճանից, որ զավթել է իմ թագավորությունը՝ հակառակ աստվածային և մարդկային բոլոր օրենքներին։<br />
<br />
― Կրկնում եմ, որ խոստանում եմ ձեզ այդ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ուստի, սինյորա, դուք հիմիկվանից կարող եք ձեզ ճնշող թախիծը թոթափել և վերադարձնել ուժ ու ամրություն ձեր թուլացած հույսերին։ Որովհետև Աստծո օգնությամբ և իմ սրի միջոցով դուք շուտով կտեսնեք ձեզ ձեր թագավորության մեջ, ձեր հին ու մեծ պետութայն գահի վրա, դավաճանների ջիգրու և ի ցավ նրանց, որ խիզախել են վեճի առարկա դարձնել։ Ուրեմն շուտով ի գործ, որովհետև, ինչպես ասում են, հապաղումը վտանգ է բերում։<br />
<br />
Վիրավորված աղջիկը համառորեն փորձում էր համբուրել դոն Կիխոտի ձեռքը, սակայն վերջինս, ամեն կողմից քաղաքավարի և պարկեշտ կավալեր լինելով, թույլ չտվեց այդ։ Ընդհակառակը, նա բարձրացրեց աղջկան և մեծ քաղաքավարությամբ ու պարկեշտությամբ գրկեց նրան, ապա հրամայեց, որ Սանչոն ամրացնի Ռոսինանտի փորկապները և անհապաղ բերի իր բոլոր զենք ու զրահը։ Սանչոն վերցրեց ծառի վրա ավարի պես կախ արած զրահները և, ձիու փորկապներն ամրացնելով, վայրկենապես սպառազինեց իր տիրոջը։ Վերջինս զինվելուց հետո ասաց․<br />
<br />
― Դե գնանք, հանուն Աստծո, այս բարձր սինյորային ի պաշտպանություն։<br />
<br />
Դալլաքը դեռ մնացել էր չոքած, ամեն կերպ աշխատելով զսպել ծիծաղը և ձեռքով պահելով միրուքը, ― որովհետև եթե միրուքը վայր ընկնելու լիներ, հնարավոր է, որ նրանց բոլոր ծրագիրները խորտակվեին։ Իսկ երբ որ նա տեսավ, որ խնդրված շնորհը խոստացված է և դոն Կիխոտը տաք֊տաք շտապում է գործի անցնել, նա վեր կացավ և բռնելով իր տիրուհու մյուս ձեռքից, դոն Կիխոտի հետ միասին օգնեց, որ նստի ջորու վրա։ Ապա մեր ասպետը թռավ Ռոսինանտի վրա, իսկ դալլաքը հեծավ իր ջորին։ Մենակ Սանչոն մնաց առանց գրաստի և դարձյալ մտաբերեց իր գորշ էշի կորուստը, որ հիմա այնքան պակասում էր։ Սակայն նա հեշտությամբ հաշտվեց, որովհետև նրան թվում էր, որ իր տերը լավ ճանապարհի վրա էր և ուր որ է կայսր է դառնալու։ Նա բնավ չէր կասկածում, որ դոն Կիխոտը կամուսնանա իշխանուհու հետ և կդառնա առնվազն Միկոմիկոնի թագավորը։ Նրան միայն այն էր ցավ պատճառում, որ այդ թագավորությունը նեգրերի աշխարհում է գտնվում և որ իր տիրոջ բոլոր ապագա հպատակները սևամորթ են լինելու։ Ասենք, այստեղ էլ նրա երևակայությունը ելք հուշեց։ «Ի՞նչ վատ բան կլինի որ, ― դատում էր նա ինքն իրեն, ― իմ հպատակները նեգրեր լինեն։ Կասես թե դժվար մի բան է նրանց բառնալ նավերն ու Իսպանիա տանել։ Այստեղ ես կարող եմ նրանց վաճառել, ինձ նաղդ փող կվճարեն, իսկ գոյացած գումարով ես որևէ տիտղոս կամ պաշտոն կգնեմ և անկարիք կապրեմ կյանքիս մնացորդը։ Խելք ու շնորհք հո ունեմ, նման առիթ ձեռիցս չգցեմ։ Երեսուն կամ տասը հազար հպատակ ծախելը ի՞նչ մի մեծ բան է ո՜ր։ Աստված վկա, ես ձեռաց կսաղացնեմ, մեծ ու փոքր միասին, և շատ էլ նեգրեր են ― ես նրանց սպիտակ ու դեղին կդարձնեմ։<ref>Այսինքն՝ «կդարձնեմ սպիտակ ու դեղին դրամներ»։</ref> Հիմարի մեկին հո չե՞ն ռաստ եկել»։ Եվ նա այնքան հուզված ու ուրախացած էր այդ խոհերից, որ ոտով գնալու անախորժությունը մոռանում էր։<br />
<br />
Քահանան և Կարդենիոն դիտում էին բոլոր իրադարձությունները մացառների արանքից, գլուխ ջարդելով, թե ինչ հնարեն, որ միանան նրանց։ Վերջապես քահանան, սաստիկ խորամանկ լինելով, հնարը գտավ։ Մոտը եղած տուփից մկրատը հանեց և ձեռաց Կարդենիոյի միրուքը խուզեց, ապա գցեց նրա վրա իր գորշ վերնարկը և կոճակներով կոճկվող սև օձիքը, իսկ ինքը մնաց միայն կապան ու վարտիքը հագին։ Կարդենիոն այնպես կերպարանափոխվեց, որ եթե հայելու մեջ նայելու լիներ, ինքն իրեն չէր ճանաչի։ Մինչև որ նրանք շորեր էին փոխում, ձիավորները նրանց առաջը տվին, բայց նրանց հաջողվեց ավելի շուտ բանուկ ճանապարհը ելնել, որովհետև ժայռերն ու մացառուտները այդ վայրերում թույլ չէին տալիս ձիավորներին նույնքան արագ շարժվելու, որքան ոտով գնացողներին։ Այսպիսով նրանք կիրճերից դուրս եկան և առաջ գնացին հարթավայրով, իսկ երբ որ հեռվից երևան եկան դոն Կիխոտն ու նրա ուղեկիցները, քահանան սկսեց նրանց զննել հայացքով, նշաններով ցույց տալով, թե նա ճանաչում է նրանց և, պահ մի այդ անելուց հետո, գրկաբաց վազեց նրանց ընդառաջ։<br />
<br />
― Բարի հանդիպում, ― գոչեց նա, ― ո՜վ ասպետության տիպար, իմ բարի հայրենակից, դոն Կիխոտ Լամանչեցի, ազնվության ծաղիկ ու սեր, զրկվածների պատվար ու օթևան, թափառական ասպետների էություն։<br />
<br />
Այս ասելով նա սեղմում էր իր կրծքին դոն Կիխոտի ձախ ոտը։ Սա է՛լ, զարմացած նրա խոսքերից և վարմունքից, զննող հայացքով սկսեց նայել նրան և վերջապես ճանաչեց, ապա թե, սաստիկ շվարած այդ հանդիպումից, ուժ գործադրեց, որ իջնի ձիուց, բայց քահանան նրան ետ պահեց։ Ապա դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Թողեք իջնեմ, ձերդ ողորմածություն, պարոն լիցենցիատ։ Վայել չէ, որ ես ձիով գնամ, մինչդեռ այնքան մի պատվելի անձ, ինչ ձեր ողորմությունն է, ոտով գնա։<br />
<br />
― Ոչ մի դեպքում թույլ չեմ տա, ― պատասխանեց քահանան, ― թող ձերդ մեծությունը ձիու վրա մնա, որովհետև ձի հեծած դուք գործեր ու սխրագործություններ եք կատարում, որոնցից ավելի փառավորները մեր դարը չի տեսել, իսկ ես՝ անարժան սպասավորս, կբավականանամ, եթե ձերդ ողորմածության ուղեկիցներից մեկն ու մեկը ինձ իր թարքին դնի և կթվա ինձ, թե ես ասպետի պես ռաչ կամ վագերաձի եմ հեծել, որ պատկանելիս է եղել հռչակավոր մավր Մուսարակին, որ մինչև օրս հմայված քնած է մեծ Կոմպլյուտային մերձ Սուլե՛մա մեծ բլուրի մեջ։<ref>Սուլեմի բլուր (այսինքն՝ Սողոմոնի), ընկած է Ալկալա դե Էնարես (Սերվանտեսի հայրենիք) փոքրիկ քաղաքից հարավ֊արևմուտք․ նույնացվում է Կոմպլուտի հետ, որը հիշատակվում է Պտղոմեոսի մոտ։</ref><br />
<br />
― Այդ իմ միտքը չեկավ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― բայց ես հավատացած եմ, որ սինյորա պրինցուհին, սիրելով ինձ, կհրամայի իր զինակրին, եթե կենդանու ուժը պատելու լինի։<br />
<br />
― Ինձ թվում է, թե կպատի, ― պատասխանեց պրինցուհին, ― և ես կարծում եմ, որ կարիք չկա, որ հրամայեմ, որովհետև իմ զինակիրն այնքան պարկեշտ ու քաղաքավարի է, որ ինքն էլ թույլ չի տա հոգևոր անձին ոտով գնալու, եթե կարող է ձիով գնալ։<br />
<br />
― Միանգամայն արդարացի է, ― պատասխանեց դալլաքը։<br />
<br />
Եվ արագ իջնելով, նա առաջարկեց քահանային թամբի վրա նստել, մի բան, որ նա արավ առանց ստիպելու, որ իրեն երկար խնդրեն։ Սակայն դժբախտաբար ջորին վարձով էր վերցած, հետևաբար բանի պետք չէր, ուստի երբ որ դալլաքը ոզւոմ էր նստել քահանայի թարքին, ջորին բարձրացրեց հետին ոտները և երկու անգամ օդի մեջ աքացի տվեց։ Լավ էր, որ վարպետ Նիկոլասի գլխին կամ կրծքին չդիպավ, թե չէ դալլաքը անշուշտ դոն Կիխոտի ետևից գնալուց ձեռք կքաշեր։ Բայց էլի՛ այդ աքացիներն այնպես ազդեցին նրա վրա, որ նա գետնին փռվեց, մոռանալով իր միրուքը, որ իսկույն վայր ընկավ։ Նկատելով այդ բանը, նա ավելի լավ բան չխորհեց, քան երկու ձեռքով երեսը ծածկելը և գոռալը, թե նրա բոլոր ատամները ջարդվել ընկել են։ Դոն Կիխոտը, տեսնելով, որ միրուքի մի խուրձ առանց ծնոտի և արյան վայր ընկած զինակրից ոչ հեռու ընկած է, ասաց․<br />
<br />
― Երդվում եմ Աստուծով, ահա՛ մեծ հրաշք։ Ջորին պոկեց և զատեց նրա միրուքը, ասես թե դանակով կտրեց։<br />
<br />
Տեսնելով, որ կացությունը վտանգավոր է և որ իր օյինը կարող է բացվել, քահանան իսկույն վազ տվեց և վերցրեց միրուքը, մոտենալով վարպետ Նիկոլասին, որ շարունակում էր պառկած տնքալ։ Նա դալլաքի գլուխը դրեց իր կրծքին և, ինչ֊որ բաներ մրթմրթալով միրուքը կպցրեց, իսկ ներկա եղողներին հայտարարեց, որ կապքի խոսքեր արտասանեց հատուկ միրուքը կպցնելու համար և որ բոլորը կհամոզվեն, որ դա այդպես է։ Վարպետ Նիկոլասի միրուքը կպցնելուց հետո քահանան հեռացավ և զինակիրը վեր կացավ ողջ ու ոռողջ, միրուքը տեղը, առաջվա պես։ Դոն Կիխոտը չափազանց զարմացած մնաց և խնդրեց քահանայից, որ տեղը եկած ժամանակին այդ կապքի խոսքերն իրեն հաղորդի, հավատացած լինելով, որ նրա ուժը տարածվում է ոչ միայն միրուք կպցնելու, ― որովհետև եթե մեկն ու մեկի միրուքը պոկվում է, ապա նրա այտերի վրա պետք է որ վերք մնա։ Իսկ քանի որ այդ կապքի խոսքերն ամեն ինչ բուժում են, ապա ուրեմն նրանք միայն միրուքի համար չեն օգտակար։<br />
<br />
― Միանգամայն արդարացի է, ― պատասխանեց քահանան և խոստացավ առաջին իսկ հարմար առիթով հաղորդել կապքի խոսքերը։<br />
<br />
Ապա նրանք որոշեցին, որ քահանան կնստի ջորու վրա և նրանք երեքով փոխեփոխ կգնան ջորով, մինչև որ հասնեն երկու մղոն հեռավորության վրա գտնվող իջևանը։ Երբ որ երեքն էլ նստեցին ջորիների վրա, այն է՝ դոն Կիխոտը, իշխանուհին և քահանան, իսկ երեքը՝ Կարդենիոն, դալլաքը և Սանչո Պանսան, առաջ ընթացան ոտով, դոն Կիխոտն ասաց Դորոթեային․<br />
<br />
― Ձերդ բարձրություն, տիրուհի, առաջնորդեցեք ինձ, ուր որ կամենաք։<br />
<br />
Սակայն մինչև որ աղջիկը պատասխան կտար, խոսեց լիցենցիատը․<br />
<br />
― Ձերդ պայծառությունը մեզ ո՞ւր կհաճի տանել։ Երևի Միկոմիկոն թագավորությունը։ Պետք է որ այդպես լինի կամ թե չէ ես թագավորություններից բան չեմ հասկանում։<br />
<br />
Դորոթեան, որ հասկացել էր, թե բանն ինչումն է, իոկույն գլխի ընկավ, որ պետք է դրական պատասխան տա, ուստի և ասաց․<br />
<br />
― Այո՛, տեր իմ, իմ ուղին դեպի այդ թագավորությունն է։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― շարունակեց քահանան, ― ապա մենք պիտի անցնենք մեր գյուղից, իսկ այնտեղից ձերդ ողորմածությունը կերթա Կարտախենա, որտեղ բարեհաջող պարագաներում և ուղեկից քամի լինելու դեպքում դուք կարող կլինեք նավ նստել։ Եվ եթե ծովում փոթորիկ չլինի, դուք ինը տարվա ընթացքում կհասնեք Մեոնեական մեծ լճին,<ref>Մեոտիկական լիճ ― Ազովի ծով։ «Մեոտիկական» ― meon բառից՝ երեխա, որը միզում է։</ref> իսկ այնտեղից հազիվ հարյուր օրից քիչ ավելի ճամփա լինի մինչև ձեր բարձրության թագավորությունը։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը սխալվում է, ― պատասխանեց Դորոթեան, ― երկու տարի էլ չի անցել, ինչ ես դուրս եմ եկել տնից և ամբողջ ճանապարհիս ընթացքում եղանակը միշտ նպաստավոր չի եղել։ Այնուամենայնիվ, ես տեղ հասա և տեսա նրան, որին այնքան փափագում էի տեսնել ― սինյոր դոն Կիխոտին, Լամանչեցուն, որի հռչակը, հազիվ ոտ կոխեցի Իսպանիայի ափը, հասավ իմ ականջին և ստիպեց ինձ որոնել֊գտնել նրան, որպեսզի դիմեմ նրա վեհանձնությանը և հանձնեմ իմ արդար գործը նրա անհաղթ բազկի ուժին։<br />
<br />
― Բավ է գովաբանել, ― ընդհատեց նրան դոն Կիխոտը, ― որովհետև ես ամեն տեսակ շողոքորթության թշնամի եմ և, անգամ ընդունելով, որ ձեր խոսքերը շողոքորթություն չեն, այնուհանդերձ, նրանք վիրավորում են իմ ամոթխած լսողությունը։ Միայն կասեմ ձեզ, սինյորա, որ իմ առաքինությունը, ինչ տեսակ էլ լինի, քանի որ ես նրա տերն եմ, ամբողջապես ձեր տրամադրության ներքո է, և ձեզ համար ես պատրաստ եմ զոհել կյանքս։ Սակայն դրա ժամանակը դեռ գալու է, իսկ հիմա պատմեցեք ինձ, սինյոր լիցենցիատ, ինչպես է եղել, որ այս վայրերն եք ընկել մեն֊մենակ, իրերից թեթև և առանց ծառաների։ Այդ ամենն ինձ սաստիկ զարմացնում է։<br />
<br />
― Կպատասխանեմ ձեզ կարճառոտ, ― պատասխանեց քահանան։ ― Թող ձերդ ողորմածության հայտնի լինի, տերդ դոն Կիխոտ, որ ես, իմ բարեկամ դալլաքի՝ վարպետ Նիկոլասի հետ, ուղևորվում էինք Սևիլյա, որոշ գումար փող ստանալու նպատակով, որ ուղարկել էր ինձ իմ ազգականներից մեկը, որ շատ տարիներ առաջ գաղթել է Հնդկաստան։ Եվ փոքրիկ գումար էլ չէ՝ վաթսուն հազար լիակշիռ պեսո<ref>Պեսո ― արծաթի մի ունցիան։</ref> ― չնչին բան չէ։ Եվ ահա, երբ որ մենք երեկ անցնում էինք այս կողմերով, մեզ վրա հարձակվեցին չորս ավազակներ և ամեն ինչ մեզնից խլեցին, անգամ միրուքներս, այնպես որ դալլաքը հարկադրված էր արհեստականը կպցնել։ Իսկ այս երիտասարդին, մեր ուղեկցին (ավելացրեց նա, ցույց տալով Կարդենիոյին), թողին մորեմերկ։ Սակայն ամենազարմանալին այն է, որ շրջակա բնակիչների ասելով, մեր կողոպտիչները ոչ այլ ոք են եղել, քան տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածներ, որ ազատ են թողնված այստեղից ոչ հեռու։ Եվ ասում են, թե այդ արել է ինչ֊որ քաջ մարդ՝ հակառակ կոմիսարի և պահակների դիմադրության։ Անտարակույս դա կամ խելագար է եղել կամ այնպիսիս մի անպիտան մեկը, ինչպես որ նրանք են կամ թե չէ անհոգի և անխիղճ մի մարդ։ Չէ՞ որ նա բաց է թողել գայլին՝ գառների, աղվեսին՝ հավերին կամ թե չէ ճանճին՝ մեղրի վրա։ Երևի թե նա խորհել է վիրավորել արդարադատությունը և իր օրինավոր տիրոջ՝ թագավորի դեմ ըմբոստանալ, քանի որ խախտել է նրա իմաստուն հրամանը։ Կրկնում եմ, նա խորհել է թիանավերը զրկել հենարանից, իրարանցում գցել Սանտա Հերմանդադում, որ քանի տարի է, ինչ հանգստանում է։ Մի խոսքով խորհել է կատարել մի գործ, որից նրա հոգին կորստյան կենթարկվի, ասենք մարմինն էլ չի փրկվի։<br />
<br />
Սանչոն կարողացել էր պատմել քահանային և դալլաքին տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածների հետ տեղի ունեցած արկածը, որից իր տերը դուրս էր եկել փառքով, այդ պատճառով էլ քահանան դիտմամբ այդքան գունեղ նկարագրում էր, որ տեսներ, թե դոն Կիխոտը դրան ինչպես կվերաբերվի։ Սա էլ ամեն խոսքի վրա կերպարանափախվում էր, բայց սիրտ չէր անում խոստովանել, թե այդ փառավոր խմբի ազատողը ոչ այլ ոք է եղել, քան եթե ինքը։<br />
<br />
― Ահա՝ թե ովքեր են մեր կողոպտիչները, ― ավելացրեց քահանան, ― թող ողորմածն Աստված ների նրան, ում միջոցով նրանք խուսափեցին արժանի պատժից։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXX==<br />
<br />
Ուր պատմվում է չքնաղ Դորոթեայի խելքի և ուրիշ շատ հասարակ ու զվարճալի բաների մասին<br />
<br />
<br />
Հազիվ էր քահանան ավարտել իր խոսքը, որ Սանչոն բացականչեց․<br />
<br />
― Ազնիվ խոսք, սինյոր լիցենցիատ, այդ սխրագործությունը հենց իմ տերն է կատարել։ Այն պահին էլ ես ասում ու մատնանշում էի, որ նա խորհի, թե ինչ է անում և որ նրանց ազատելը մեղք է՝ չէ՞ որ նրանց մեծամեծ ոճիրների համար են թիանավերի վրա թիավարելու ուղարկում։<br />
<br />
― Հիմար, ― վրա բերեց դոն Կիխոտը, ― պարտ չէ և պատշաճ չէ թափառական ասպետներին ստուգել՝ մեղավո՞ր են, թե՞ անմեղ այն ճնշվածները, վիրավորվածները և շղթայվածները, որոնց նրանք հանդիպում են բանուկ ճամփաներում։ Նրանց վայելում է լոկ օգնել տկարներին՝ ուշ դարձնելով նրանց տառապանքների և ոչ թե ոճիրների վրա։ Ես դեմ առա տանջված ու դժբախտ մարդկանց՝ շարված շղթայի վրա և վարվեցի այնպես, ինչպես իմ դավանանքն է պատվիրում, իսկ մնացածը ― թող դատեն երկնքում։ Ում աչքին որ դա վատ բան է երևում, նա տառ անգամ չի հասկանում ասպետականությունից և ստում է, ինչպես բռի գյուղացի կամ սրիկա (ի բաց առյալ, իհարկե, սինյոր լիցենցիատի սուրբ աստիճանը և նրա պատվելի անձը), և ես կապացուցեմ նրան սրով, ասես թե սուրս առջևս դրած լիներ։<ref>Երդման բանաձև, որը գործ է ածվում միայն ավետարանի նկատմամբ։ Երդման թախծալի կոմիզմը մատնանշվում է նրանով, որ դոն Կիխոտը դրանից առաջ զրկվել էր սրից։</ref><br />
<br />
Այդ ասելով նա ոտներն ամրացրեց ասպանդակներում և սաղավարտը խորը քաշեց ճակատին, ― որովհետև դալլաքի լագանը, որ նա Մամբրինի սաղավարտի տեղ էր ընդունում, կախված էր թամբի առաջի փայտից, և տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածները նրան այնպիսի վիճակի մեջ էին գցել, որ նորոգումի մեծ կարիք կար։<br />
<br />
Դորոթեան, հնարագետ և սրախոս աղջիկ լինելով, իմանալով, որ դոն Կիխոտի խելքը վնասված է և որ բացի Սանչո Պանսայից ամենքը նրան ծաղրում են, չկամեցավ ուրիշներից ետ մնալ և այսպես ասաց վիրավորված դոն Կիխոտին․<br />
<br />
― Սինյոր ասպետ, մտաբերեցեք այն շնորհը, որ դուք ինձ խոստացաք և այն, որ դուք ուրիշ արկածների մեջ չեք ընկնի, որքան էլ նրանք անհետաձգելի լինեն։ Մեղմեցեք ձեր ցասումը։ Եթե սինյոր լիցենցիատն իմանալու լիներ, որ այն տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածները ձեր անհաղթ ձեռքով են ազատված, նա երիցս կկտրեր իր շուրթը և երիցս կկծեր իր լեզուն, նախքան ձերդ ողորմածությանը որևէ անհաճո բան ասել։<br />
<br />
― Երդվում եմ, որ դա ճիշտ է, ― վրա բերեց քահանան։ ― Ես ուղղակի բեղս կպոկեի նախապես։<br />
<br />
― Ես կլռեմ, տիրուհիդ իմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― և կզսպեմ արդարացի ցասումս, որ եռ է գալիս իմ կրծքում։ Այսուհետև ես կլինեմ հանգիստ ու խաղաղասեր, մինչև որ իմ խոստումը չկատարեմ։ Սակայն իմ բարի մտադրություններին ի պարգև, խնդրեմ, ասացեք ինձ, եթե այդ ծանր չգա ձեզ, ի՞նչն է ձեր վիշտը, քանի՞ հոգի են նրանք, ի՞նչ մարդիկ են և ի՞նչ դասից, որոնց վրա պետք է պայթի իմ արդարացի, օրինավոր և արժանավոր վրեժը։<br />
<br />
― Սիրով կպատասխանեմ, ― ասաց Դորոթեան, ― եթե միայն ձեզ ձանձրույթ չի պատճառի իմ դժբախտությունների և աղետների մասին լսելը։<br />
<br />
― Ձանձրույթ չի լինի, տիրուհիդ իմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Դրան Դորոթեան պատասխանեց․<br />
<br />
― Որ այդպես է, ականջ դրեք, սինյորներ։<br />
<br />
Հենց որ նա այս խոսքերն արտասանեց, Կարդենիոն ու դալլաքը մոտ եկան նրան, կամենալով իմանալ, թե խելացի Դորոթեան ինչ պատմություն է հնարելու։ Նույնն արեց նաև Սանչոն, որ նույն մոլորության մեջ էր գտնվում, ինչ որ իր տերը։ Իսկ Դորոթեան, ավելի հարմար նստելով թամքի վրա, կոկորդը մաքրելուց ու պատրաստվելուց հետո, ինչպես անում են նման դեպքերում, շատ դուրեկան կերպով այսպես սկսեց․<br />
<br />
― Նախ և առաջ թող ձեզ հայտնի լինի, սինյորներ, որ իմ անունը․․․<br />
<br />
Այստեղ նա կակազեց, որովհետև մոռացել էր, թե քահանան ինչ էր դրել իր անունը։ Սակայն վերջինս իսկույն օգնության հասավ, որովհետև ձեռաց գլխի ընկավ, թե ինչի մեջն է դժվարությունը և ասաց․<br />
<br />
― Զարմանալի չէ, տիրուհի, որ ձերդ բարձրությունը քաշվում ու դժվարանում է, կամենալով պատմել մեզ իր ցավերից։ Այդպես է ցավի հատկությունը ― նա զրկում է հիշողությունից նրանց, որոնց վրա թափվում է։ Մարդիկ դժբախտության մեջ հաճախ մոռանում են իրենց սեփական անունը, ինչպես հիմա պատահեց ձեզ, որ մոռացել եք, թե ձեր անունը իշխանուհի Միկոմիկոնա է, և որ դուք Միկոմիկոն մեծ թագավորության օրինավոր ժառանգորդն եք։ Այս հիշեցումից հետո ձերդ մեծությունը առանց դժվարության կարող կլինի իր ճնշված հիշողության մեջ վերականգնել այն ամենը, ինչ որ հաճելի լինի պատմել մեզ։<br />
<br />
― Միանգամայն արդարացի է, ― պատասխանեց աղջիկը, ― և հուսով եմ, որ հետագայում ես առանց հիշեցումների յոլա կգնամ և իմ ճշմարտապատում պատմությունը կհասցնեմ մինչև խաղաղ նավահանգիստ։ Իմ հոր՝ թագավորի անունը Տինակրիս իմաստուն էր, որովհետև մագիա կոչվող գիտության մեջ նա շատ տեղյակ էր։ Այդ գիտության միջոցով նրան հայտնվեց, որ մայրս՝ թագուհի Խարամիլյան, իրենից շուտ պիտի մեռնի և որ դրանից հետո շուտով իրեն է վիճակված լքելու այս աշխարհը, իսկ իմ ճակատագիրն է՝ մնալու որբ, անհայր և անմայր։ Եվ թեև նա վշտացած էր դրանից, սակայն ավելի ուժգին նա վշտացած էր, ինչպես ինքն էր ասում, այլ բանից․ նա ստուգապես գիտեր, որ մեր պետության գրեթե կողքին, մեծ կղզու վրա, հրեշավոր մի հսկա էր իշխում Պանդաֆիլանդո Դժնաչք անունով (բոլորին հայտնի է, որ թեև նրա աչքերը կանոնավոր են և իրենց տեղը, բայց նա միշտ մի քիչ շեղ է նայում, ասես թե շլդիկ լիներ և այդ նենգությունից է անում, որպեսզի վախեցնի և ահաբեկի բոլորին, որոնց վրա նայում է)։ Եվ ահա հայրս իմացավ, որ երբ հսկային հասնի իմ որբության լուրը, նա մեծ զորքով կհարձակվի մեր թագավորության վրա և ինձնից ամեն ինչ կխլի, առանց ինձ անգամ մի փոքրիկ գյուղ թողնելու, որտեղ ես կարողանայի օթևան գտնել։ Սակայն ես կարող էի այդ աղետից և կործանումից խուսափել, եթե կամենայի նրան մարդու գնալ։ Սակայն բոլոր տվյալներով հայրս կարծում էր, որ ես երբեք չեմ համաձայնի նման անհավասար ամուսնության և նա ամենևին չէր սխալվում, որովհետև երբեք մտքովս էլ չէր անցնի պսակվել ո՛չ այս հսկայի, ո՛չ էլ ուրիշ նմանի հետ, որքան էլ նա մեծ ու զորավոր լիներ։ Բացի այդ՝ հայրս ինձ ասաց, որ երբ ինքը կմեռնի և Պանդաֆիլանդոն առաջ կխաղա իմ թագավորության վրա, ես չպիտի մտածեմ անգամ դիմադրության մասին, որովհետև դա հավասարազոր կլինի կործանման։ Իսկ ես պետք է, եթե կամենում եմ փրկված լինել մահից և կատարյալ բնաջնջումից իմ բարի և հավատարիմ հպատակներին, բարի կամքովս մաքրել թագավորությունս, որովհետև այդ հսկայի դիվական ուժի դեմ պաշտպանվելու հնարավորություն չկա։ Եվ նա կտակեց ինձ՝ անմիջապես մի քանի հավատարիմ մարդկանց հետ ճամփա ընկնել Իսպանիա և այնտեղ գտնել փրկչիս իմ բոլոր աղետներից՝ թափառական ասպետին, որի փառքը այդ միջոցին տարածվել է ողջ պետության մեջ և որի անունը լինելու է, եթե միայն ես լավ եմ հիշում, դոն Ասոտ կամ դոն Խիգոտ։<ref>Azote նշանակում է «պատուհաս», jigote՝ «ծեծած միս»։</ref><br />
<br />
― Երևի նա դոն Կիխոտ է ասել, ― ընդհատեց նրան Սանչո Պանսան, ― կամ այլ կերպ՝ Տխուր Պատկերի Ասպետ։<br />
<br />
― Հենց այդպես, ― պատասխանեց Դորոթեան։ ― Համ էլ նա ավելացրեց, որ այդ ասպետը բարձրահասակ է, նիհար դեմքով և որ նրա աջ կողմի վրա, ձախ ուսից քիչ ցած կամ այդ մասին մոտիկ տեղում թուխ խալ կա՝ խոզի մազի պես կոշտ մազով ծածկված։<br />
<br />
Լսելով այդ՝ դոն Կիխոտը ասաց իր զինակրին․<br />
<br />
― Ապա արի այստեղ, եղբայր Սանչո, օգնիր շորս հանեմ։ Որովհետև ես կամենում եմ համոզվել, իրո՞ք ես այն ասպետն եմ, որ նախագուշակել է իմաստուն թագավորը։<br />
<br />
― Ի՞նչ կարիք կա, որ ձերդ ողորմածությունը շորը հանի, ― հարցրեց Դորոթեան։<br />
<br />
― Որպեսզի տեսնեմ խալը, որի մասին ասել է ձեր հայրը, կա՞ արդյոք, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Դրա համար շոր հանելու կարիք չկա, ― ասաց Սանչոն, ― ես առանց այդ էլ գիտեմ, որ ձերդ ողորմածության մեջքի մեջտեղին հենց այդ տեսակ խալ կա, և դա առնականության նշան է։<br />
<br />
― Դա միանգամայն բավական է, ― ասաց Դորոթեան, ― որովհետև բարեկամները նման մանր֊մունր բաների վրա ուշ չեն դարձնում և կարևոր չէ՝ ուսի՞ն է խալը, թե՞ մեջքին։ Գլխավորն այն է, որ խալը կա, իսկ որտեղ էլ լինի՝ մեկ է, մարմնի բոլոր մասերը միատեսակ են։ Անկասկած, իմ բարի հայրը ճիշտ է նախագուշակել, և ես էլ չեմ սխալվել, դիմելով տեր դոն Կիխոտին, որովհետև, անտարակույս, նրան է նկատի ունեցել իմ հայրը։ Չէ՞ որ մարմնի նշաններին համաձայն է նաև բարի համբավը, որ պտտում է նրա մասին ոչ միայն Իսպանիայում, այլև բովանդակ Լամանչում, ― որովհետև հազիվ էի ես ափ իջել Օսունում, երբ արդեն ականջիս հասավ նրա գործերի պատմությունը, որ իսկույն հուշեց իմ սրտին, որ իմ որոնածը հենց նա է։<br />
<br />
― Սակայն, տիրուհիդ իմ, ինչպե՞ս կարող էր ձերդ ողորմածությունը Օսունում ափ իջած լինել, ― հարցրեց դոն Կիխոտը, ― քանի որ դա ծովային նավահանգիստ չէ։<br />
<br />
Մինչև որ Դորոթեան պատասխան տար, միջամտեց քահանան և ասաց․<br />
<br />
― Տիրուհի իշխանուհին, երևի, կամեցել է ասել, որ այն օրից, ինչ նա ափ է իջել Մալագում, առաջին վայրը, որտեղ նա լսել է ձերդ ողորմածության մասին, Օսունան է եղել։<br />
<br />
― Այո՛, հենց իմ ասելս այդ է եղել, ― հաստատեց Դորոթեան։<br />
<br />
― Ապա ամեն ինչ հասկանալի է, ― ասաց քահանան։ ― Դե, շարունակեցեք, ձերդ մեծություն։<br />
<br />
― Ես բան չունեմ ավելացնելու, ― ասաց Դորոթեան, ― գուցե այն, որ վերջապես բախտը գթաց, և ես գտա սինյոր դոն Կիխոտին։ Ես հիմա արդեն ինձ համարում եմ թագուհի և իմ ամբողջ թագավորությանս տիրուհին, որովհետև իր սիրալիրությամբ և վեհանձնությամբ հաճեց ինձ հետ գնալ ուր որ ես նրան տանելու լինեմ։ Իսկ ես նրան հսկա Պանդաֆիլանդո Դժնաչքի մոտ եմ տանելու, որպեսզի նա սպանի հրեշին և վերադարձնի ինձ այն, ինչ որ ինձնից ապօրինի խլված է։ Այդ ամենը պիտի կատարվի ծրագրածի պես, որովհետև այդպես է նախագուշակել իմ բարի հայր Տինակրիո իմաստունը։ Նա թուղթ է թողել՝ գրված հունարեն և քաղդեերեն։ Ես պետք է անմիջապես, առանց որևէ առարկությունների, դառնամ նրա օրինավոր ամուսինը, և իմ անձի հետ հանձնեմ նրան իշխանությունը նաև բովանդակ իմ թագավորության վրա։<br />
<br />
― Ի՞նչ կասես սրան, Սանչո բարեկամս, ― հարցրեց այստեղ դոն Կիխոտը։ ― Լսո՞ւմ ես՝ խոսքը ինչի մասին է։ Չէ՞ի ասում քեզ այդ բանը։ Ահա մենք թագավորություն էլ կունենանք, որ մենք կառավարենք և թագուհի, որի հետ ամուսնանանք։<br />
<br />
― Աստված վկա, ճիշտ է, ― ասաց Սանչոն։ ― Պետք է ախմախ լինել, որպեսզի մարդ, այդ սինյոր Պանդաիլադոյի գլուխը չջարդի և իշխանուհու հետ չամուսնանա։ Ի՞նչ կասեք, գե՞շ թագուհի է։ Կուզենայի՜, որ իմ անկողնում էլ այդպիսի լվիկներ թռչկոտեին։<br />
<br />
Այդ ասելով, նա ի նշան առանձին հաճույքի, երկու անգամ օդում աքացի տվեց։ Ապա նա բռնեց Դորոթեայի նստած ջորու նախտան և, կանգնեցնելով, չոքեց՝ աղաչելով, որ աղջիկը թույլ տա համբուրել իր ձեռքը՝ որպես իր թագուհու ու տիրուհու։ Ո՞վ չէր ծիծաղի տեսնելով տիրոջ նման խելագարությունը և ծառայի պարզամտությունը։ Դորոթեան պարզեց իր ձեռքը և խոստացավ նրան մեծ պաշտոնյա դարձնել հենց որ երկինքն իրեն թույլ տա վերստին տիրանալ իր թագավորության։ Սանչոն հայտնեց իր շնորհակալությունն այնպիսի դարձվածներով, որ ներկաները դարձյալ ծիծաղեցին։<br />
<br />
― Ահա, սինյորներ, իմ պատմությունը, ― շարունակեց Դորոթեան։ ― Մնում է ասեմ, որ իմ թագավորությունից հետս դուրս բերած ամբողջ շքախմբից մենակ այս միրուքավոր զինակիրս է մնացել, իսկ մնացածները բոլորն էլ խեղդվեցին սարսափելի փոթորկի միջոցին, որ վրա հասավ մեզ նավահանգստի մոտերքում։ Իսկ մենք նրա հետ երկու տախտակի վրա հրաշքով ափ հասանք։ Ասենք՝ իմ ողջ կյանքը, ինչպես որ արդեն դուք նկատած կլինեք, հրաշք ու գաղտնիք է։ Իսկ եթե ես որվևէ ավելորդ կամ անտեղին բան ասացի, ապա մեղավորը այն պարագաներն են, որոնց սկզբից ևեթ մատնանշեց սինյոր լիցենցիատը, արտասովոր և անընդհատ փորձությունները զրկում են հիշողությունից նրանց, որոնց գլխին թափվում են։<br />
<br />
― Ինչ փորձությունների էլ ենթարկվելու լինեմ ես, որքան էլ մեծ ու զարմանալի լինեն նրանք, ո՜վ ազնվազարմ ու արի տիրուհի, ― հայտարարեց դոն Կիխոտը, ― ծառայելով ձեզ, ես հիշողությունս չեմ կորցնի։ Ես կրկին հաստատում եմ իմ խոստումը և երդվում, որ ձեզ մինչև աշխարհիս ծայրը կհետևեմ, մինչև որ չհանդիպեմ ձեր դաժան թշնամուն, որի հանդուգն գլուխը Աստծու և իմ ձեռքի օգնությամբ հույս ունեմ, որ կկտրեմ այս կուռ թրի ծայրով ― կուզենայի ասել, բայց չեմ կարող, որովհետև իմ կուռ թուրը հափշտակել է Խինես դե Պասամոնտեն։<br />
<br />
Վերջին խոսքերը նա արտասանեց ատամների արանքով, ապա շարունակեց․<br />
<br />
― Իսկ նրա գլուխը կտրելուց հետո ես ձեզ կմտցնեմ ձեր պետության խաղաղ տիրության մեջ, դուք կկարողանաք, ըստ ձեր ազատ հայեցողության, տնօրինել ձեր անձը, որովհետև իմ հիշողությունը գրավված է, կամքս՝ գերի և բանականությունս՝ հափշտակված նրանով․․․ ոչինչ այլևս չեմ ավելացնի։ Միայն թե ես ոչ միայն անկարող եմ ամուսնանալ, այլև նաև ամուսնության մասին խորհել, անգամ եթե փյունիք թռչունը լիներ հարսնացուս։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի ամուսնանալու անկարելիության մասին ասած խոսքերը այնքան դուր չեկան Սանչոյին, որ նա ցավալիորեն բարձրացրեց իր ձայնն ու ասաց․<br />
<br />
― Երդվում եմ, սինյոր դոն Կիխոտ, որ ձեր խելքը թռել է։ Ինչպե՞ս կարելի է տատանվել, երբ որ այսպիսի ազնվական իշխանուհու հետ ամուսնանալու մասին է գործը գալիս։ Ի՞նչ եք կարծում, բախտը ամե՞ն քայլափոխում ուղարկելու է ձեզ սրա պես հաջողություն։ Կամ թե միգուցե, ձեր կարծիքով, տիրուհի Դուլսինեան ավելի՞ գեղեցիկ է։ Իհարկե ոչ, սրա կեսի չափ էլ գեղեցիկ չէ։ Պատրաստ եմ երդվելու, որ իշխանուհու եղունգն էլ չարժե։ Ասել է թե՝ իմ կոմս դառնալս փըստ եղավ, եթե ձերդ ողորմածությունը սպասելու է, որ ծովի տակին տանձ բռնի։ Ամուսնացեք, անպատճառ ամուսնացեք, թող սատանան տանի ձեզ, ձեռքից մի գցեք թագավորությունը, որ նահախ տեղից ինքն է գալիս ձեր ձեռքը։ Իսկ երբ որ թագավոր դառնաք, ― ինձ մարկիզ դարձրեք կամ փոխարքա, ապա ― ամեն ինչ թեկուզ սատանի բաժին դառնա։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը, լսելով այս սրբապղծությունը իր տիրուհի Դուլսինեայի նկատմամբ, չհամբերեց և, բարձրացնելով նիզակը, առանց խոսք ասելու և նախազգուշացնելու, երկու այնպիսի հարված հասցրեց Սանչոյին, որ սա հասակովը մեկ փռվեց գետնին և, եթե Դորոթեան իր ճիչով դոն Կիխոտին ետ պահելու չլիներ, նա, անշուշտ, տեղն ու տեղը կսպաներ նրան։<br />
<br />
― Մի՞թե դուք կարծում եք, ստոր գյուղացի, ― սկսեց նա պահ մի անց, ― որ դուք միշտ ոտներիս արանքը փայտ եք կոխելու, իսկ ես միշտ ներելու եմ ձեր հանդգնությունը։ Ձեր մտքիցն էլ թող չանցնի, անիծյալ անպիտան, ― որովհետև դուք անպիտան եք, քանի որ ձեր լեզուն խիզախեց դիպչել աննման Դուլսինեային։ Գիտե՞ք դուք, տխմար, ավարա, բռի գյուղացի, որ միայն նա է, որ ուժ է տալիս իմ ձեռքին և որ առանց նրան ես չէի կարող անգամ լու սպանել։ Ասացեք ապա, իժի լեզու ունեցող սրիկա, ո՞վ է ձեր կարծիքով նվաճել այդ թագավորությունը, կտրել հսկայի գլուխը և ձեզ մարկիզ դարձրել (որովհետև այդ ամենը ես արդեն համարում եմ կատարված՝ այն, ինչ մտահղացված է՝ կատարված է), մի՞թե ոչ Դուլսինեայի առաքինությունը, որ իմ ձեռքն ընտրել է որպես գործիք իր սխրագործությունների։ Նա մարտնչում է իմ մեջ և հաղթում ինձնով, իսկ ես ապրում ու շնչում եմ նրանով և նրանից է իմ կյանքն ու կացությունը։ Օ, զզվելի անպիտան, ի՜նչ անշնորհակալն եք դուք, դուք, որին հող ու փոշուց են բարձրացրել և հասցրել անվանի տիրոջ։ Դուք ձեր բարերարուհուն դրա համար զրպարտում եք։<br />
<br />
Ինչքան էլ Սանչոն ջարդված լիներ, այնուհանդերձ նա լսեց իր տիրոջ խոսքերը և, ոչ առանց փութկոտության վեր կենալով, թաքնվեց Դորոթեայի յորդա ձիու քամակին և այնտեղից պատասխանեց․<br />
<br />
― Ասացեք ինձ, սինյոր, եթե ձերդ ողորմածությունը վճռել է չամուսնանալ այս ազնվազարմ իշխանուհու հետ, ապա ուրեմն թագավորությունը ձերը չի՞ լինի։ Իսկ եթե այդպես է, ապա էլ ի՞նչ շնորհ սպասեմ ձեզնից։ Ահա թե ինչից եմ գանգատավոր ես։ Անպայման ամուսնացեք այս թագուհու հետ, որ ուղղակի երկնքից է իջել մեզ համար, իսկ հետո դուք կարող կլինեք վերադառնալ տիրուհի Դուլսինեայի մոտ՝ եղել են հո աշխարհիս երեսին թագավորներ, որ ապրելիս են եղել սիրուհիների հետ։ Գալով գեղեցկության՝ ես այդ գործին չեմ խառնվում, որովհետև, իսկապես, երկուսն էլ գեղեցկուհի են ինձ համար, թեև տիրուհի Դուլսինեային ես երբեք չեմ տեսել։<ref>Այստեղ Սերվանտեսը նորից հակասում է ինքն իրեն․ XXV գլխում ցույց է տրված, որ Սանչոն լավ էր ճանաչում Դուլսինեային։</ref><br />
<br />
― Ինչպե՞ս թե չես տեսել, ― ընդհատեց նրան դոն Կիխոտը։ ― Չէ որ դու նոր նրանից ողջույն ես բերել ինձ համար, զազիր դավաճան։<br />
<br />
― Ես ուզում էի ասել, որ նրան բավականաչափ երկար տեսած չկամ, որպեսզի մանրամասն, ամեն կողմից զննած լինեի նրա գեղեցկությունն ու բոլոր հրապույրները։ Բայց, ընդհանրապես, նա ինձ լավիկն է թվում։<br />
<br />
― Ահա հիմա ես ներում եմ քեզ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― դու էլ ներիր ինձ, որ վիրավորեցի քեզ, որովհետև մարդուս առաջին շարժումները կամքից կախված չեն լինում։<br />
<br />
― Այդ ես արդեն գիտեմ, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Իսկ իմ առաջին շարժումը խոսելու ցանկությունն է լինում։ Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում զսպել ինձ և գոնե մի անգամ չասեմ այն, ինչ որ պտտվում է լեզվիս ծայրին։<br />
<br />
― Այնուամենայնիվ, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― խորհիր ասածիդ վրա։ Դու հո գիտես՝ կուժը ջրի ճամփին․․․ էլ չեմ շարունակի։<br />
<br />
― Դե լավ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― Աստված երկնքում տեսնում է բոլոր հանցանքները, նա էլ կվճռի, թե որն է ավելի վատ՝ վատ խոսելը, ինչպես ես, թե՞ վատ անելը, ինչպես ձերդ ողորմածությունը։<br />
<br />
― Դե, բավական է, ― ընդհատեց Դորոթեան։ ― Վազեցեք, Սանչո, համբուրեցեք ձեր տիրոջ ձեռքը և ներողություն խնդրեցեք, իսկ հետագայում զգույշ եղեք գովասանքի և պարսավանքի մեջ և Տոբոսցի տիրուհու մասին վատ մի խոսեք։ Ես պատրաստ եմ ծառայելու նրան, թեև նրան չեմ էլ ճանաչում։ Մնացածը Աստծուն հավատացեք, և դուք կալվածներ կունենաք և կապրեք նրանց մեջ իշխանավայել կյանքով։<br />
<br />
Սանչոն, գլուխը կախ գցած, մոտեցավ դոն Կիխոտին և խնդրեց, որ տա իրեն իր ձեռքը, որ և նա պարզեց արժանապատվությամբ։ Երբ որ Սանչոն համբուրեց, դոն Կիխոտը նրան օրհնեց և առաջարկեց հետը առաջ անցնել, ասելով, թե պետք է նրան հարց ու փորձ անի և հետը շատ կարևոր բաներից զրույց անի։ Սանչոն հնազանդեց և երբ որ նրանք մնացածներից առաջ ընկան, դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Քո վերադարձից հետո դեպքը չբերեց, որ մանրամասն տեղեկանայի, թե ինչպե՞ս ես կատարել հանձնարարությունս և ի՞նչ պատասխան ես բերել։ Սակայն հիմա, երբ բախտը շնորհում է մեզ և՛ տեղ, և՛ ժամանակ դրա համար, ինձ մի զրկիր Դուլսինեայից բարի լուր լսելու բախտից։<br />
<br />
― Հարցրեք, ձերդ ողորմածություն, ամեն բան, որ կուզենաք, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Իմ բերանը հիմա կկրկնի այն, ինչ որ մտել է ականջս, միայն թե աղաչում եմ ձերդ ողորմածությունից, տեր իմ, այլևս այնքան վրեժխնդիր միք լինի։<br />
<br />
― Ինչո՞ւ ես ասում այդ, Սանչո, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Նրա համար, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որ դուք հիմա ինձ ծեծեցիք ավելի շուտ այն պատճառով, որ անցյալ գիշեր սատանան մեզ կռվացրեց և ոչ թե տիրուհի Դուլսինեայի մասին ասած խոսքերի համար։ Նրան ես սիրում ու հարգում եմ, որպես սրբություն (թեև ի՞նչ սրբություն կա մեջը որ) ― միմիայն ձերդ ողորմածության համար թանկ լինելու համար։<br />
<br />
― Բավ է շաղակրատես այդ մասին, Սանչո, խնդրում եմ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― քո խոսքերն անախորժ են ինձ։ Ես նոր ներեցի քեզ, իսկ դու ինքդ գիտես, որ ասված է․ «Նոր մեղքի համար ― նոր զղջում»։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին ճամփին նրանք իրենց առջև էշի վրա նստած մի մարդ տեսան և երբ որ նա մոտ եկավ, գնչուի տեղ դրին նրան։ Սակայն Սանչոն, որի աչքերը էշ տեսնելուց քիչ էր մնում դուրս թռչեին, անծանոթին տեսավ թե չէ, իսկույն ճանաչեց Խինես Պասամոնտեին և, բռնելով թելից, այսինքն՝ գնչուից, կծիկը քակեց, այն է՝ գլխի ընկավ, որ գորշ էշը, որի վրա նստած էր Պասամոնտեն, իր սեփականն է։ Այդպես էլ դուրս եկավ։ Պասամոնտեն, որպեսզի իրեն չճանաչեն և չխանգարեն էշը ծախել, գնչուի պես էր հագնվել։ Գնչուների, ինչպես և շատ ուրիշ լեզուներով նա խոսում էր, ինչպես իր մայրենի լեզվով։ Տեսավ նրան Սանչոն և ճանաչեց, իսկ տեսնելուց և ճանաչելուց հետո բարձրաձայն գոչեց․<br />
<br />
― Գող Խինեսիլյո, ետ տուր ինձ իմ մալը, վերադարձրու կյանքս, մի՛ խռովիր հանգիստս, թող ինձ մնա իմ էշը, վերադարձրու ինձ իմ զվարճությունը։ Ճղի՛ր, սրիկա, կորի՛ր, գող և թող այն, ինչ որ քոնը չէ։<br />
<br />
Այդքան հայհոյանքի կարիք չկար էլ։ Առաջին իսկ խոսքից Խինեսը վայր թռավ էշից, և զոռ տալով ոտներին, վազեց ու վայրկյանապես անհետացավ։ Սանչոն մոտեցավ իր գորշին և գրկելով ասաց․<br />
<br />
― Քեֆդ ինչպե՞ս է, գանձ իմ, իմ հոգու էշը, իմ սրտագին բարեկամս։<br />
<br />
Եվ այդ ասելով նա համբուրում էր նրան, ասես թե մարդ լիներ։ Իսկ էշը լուռ էր։ Թույլ տալով, որ իրեն գրկեն ու համբուրեն, նա ոչ մի խոսք չպատասխանեց։ Հասան ետ մնացածներն ու սկսեցին շնորհավորել Սանչոյին գյուտի համար, մանավանդ դոն Կիխոտը, որ հայտարարեց, թե չնայած դրան, նա չի փոխում իր խոստումը երեք քուռակի մասին։ Սանչոն շնորհակալ եղավ։ Երբ որ դոն Կիխոտը Սանչոյի հետ առջևից գնում ու զրույց էր անում, քահանան ասաց Դորոթեային, որ նա իր պատմությունը շատ ճարտար արեց՝ կարճառոտ և նման ասպետական վեպերում եղած զրույցներին։ Դորոթեան պատասխանեց, թե զվարճության համար ինքը հաճախ այդ վեպերն է կարդացել։ Մի բան միայն չէր իմանում՝ որտե՞ղ են գտնվում ծովեզրյա երկրներն ու քաղաքները, այդ պատճառով էլ խելքին փչածն ասաց՝ թե ափ է իջել Օսունում։<br />
<br />
― Ես այդպես էլ հասկացա, ― պատասխանեց քահանան, ― ուստի աճապարեցի օգնության հասնել և շտկել ամեն ինչ։ Սակայն ասացեք, խնդրեմ, տարօրինակ չէ՞ տեսնել, թե ի՜նչ դյուրությամբ դժբախտ հիդալգոն հավատ է ընծայում բոլոր պատրանքներին և հեյրուրանքներին լոկ այն պատճառով, որ նման են այն ցնդաբանություններին, որ նա կարդացել է այդ գրքերում։<br />
<br />
― Այդ խելագարությունը, ― ասաց Կարդենիոն, ― այնքան հազվադեպ է և նոր, որ նրան պատկերել և նրանից վեպ կառուցել կամեցողը պետք է որ շատ նուրբ միտք ունենա, որ կարողանա գլուխ բերել։<br />
<br />
― Սակայն մի բան, որ ավելի զարմանալի է, ― ասաց քահանան, ― դա այն է, որ եթե մի կողմ դնելու լինենք հիմարությունները, որ այդ սիրելի մարդը դուրս է տալիս իր խելագարության առարկայի վերաբերմամբ և եթե նրա հետ ուրիշ բաներից խոսելու լինեք, նա շատ խելացի դատողություններ կանի և կցուցադրի առողջ, պայծառ միտք։ Այնպես որ՝ եթե նրա հետ ասպետականությունից խոսելու չլինեք, ոչ մի կերպ չի կարելի նկատել, որ նա խելքից պակաս է։<br />
<br />
Մինչդեռ այս խումբն այդպես հանդարտ առաջ էր շարժվում, դոն Կիխոտը շարունակում էր իր զրույցը Սանչոյի հետ։<br />
<br />
― Բարեկամս, ― ասում էր դոն Կիխոտը, ― թողնենք մեր բոլոր վեճերը և ոխ չպահենք։ Դե ասա՝ որտե՞ղ, երբ և ինչպե՞ս տեսար դու Դուլսինեային։ Ի՞նչ էր անում նա, ի՞նչ ասացիր դու նրան, ի՞նչ պատասխանեց նա քեզ և դեմքի ի՞նչ արտահայտությամբ կարդաց նա իմ նամակը։ Ո՞վ արտագրեց նամակս։ Մի խոսքով՝ պատմիր ինձ ամենը, ինչ որ քո կարծիքով արժանի է որ մարդ իմանա և հարցնի, առանց մի բան ավելացնելու կամ սուտ ասելու ինձ հաճույք պատճառելու համար և առանց կրճատելու, որ իմ բավականությունը պակասի։<br />
<br />
― Սինյոր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― եթե ճշմարիտն ասելու լինեմ, ձեր նամակը ոչ ոք չի արտագրել, որովհետև ես հետս չէի էլ վերցրել։<br />
<br />
― Դու ճիշտ ես ասում, ― վրա բերեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև հուշատետրը, որի վրա ես գրել էի, քո գնալուց երկու օր անց ես գտա մոտս և դա ինձ չափազանց վշտացրեց, որովհետև ես չգիտեի, թե դու ինչ ես անելու, երբ որ նկատես մոռացածդ և կարծում էի, թե հենց որ նկատես ― կվերադառնաս։<br />
<br />
― Ես այդպես էլ կանեի, ― պատասխանեց Սանչոն, ― եթե անգիր արած չլինեի ձեր ընթերցումի միջոցին։ Ես թելադրեցի մի խորանապետի, որ գրի առավ կետ առ կետ և որն ինձ ասաց, որ թեև ինքը բանադրանքի շատ թղթեր է կարդացել, սակայն այսպիսի գեղեցիկ թուղթ երբեք չի տեսել ու չի կարդացել։<br />
<br />
― Եվ դու մինչև հիմա էլ հիշո՞ւմ ես անգիր, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ոչ, սինյոր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― հենց որ նամակը հանձնեցի, իսկույն ևեթ, տեսնելով, որ այլևս բանի պետք չէ, մոռացության տվի։ Եվ եթե մի բան սկզբից միտս է մնացել՝ դա ― իշազոր, ասել կուզե՝ իշխանազոր տիրուհին է և վերջը՝ մինչև գերեզման ձեր՝ Տխուր Պատկերի Ասպետը։ Եվ սրանց մեջտեղը ես ավելի քան երեք հարյուր անգամ դրել եմ հոգիս, կյանքս և աչքիս լույսը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXI==<br />
<br />
Դոն Կիխոտի և իր զինակիր Սանչո Պանսայի հետ ունեցած զրույցի և այլ եղելությունների մասին<br />
<br />
<br />
Այդ ամենը վատ չէ, շարունակիր, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Երբ դու տեղ հասար, ի՞նչ էր անում գեղեցկության թագուհին։ Երևի մարգարիտ էր շարում կամ ոսկի թելերով տոհմանշան էր գործում իր գերի ասպետի համար։<br />
<br />
― Ոչ, պատասխանեց Սանչոն, ― նա հետևի բակում երկու ֆանեգա<ref>Սորուն մարմինների չափ (մոտավորապես 52 լիտր)։</ref> ցորեն էր մաղում։<br />
<br />
― Այո՛, բայց նկատի առ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ ցորենի հատիկները մարգրարիտներ էին դառնում՝ դիպչելով նրա գեղեցիկ ձեռներին։ Բայց ասա՛ ինձ, եթե դու ուշ էր դարձրել, հատիկները ճերմա՞կ էին, թե՞ սև։<br />
<br />
― Դեղին, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
― Հավատացնում եմ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― նրա ձեռքով մաղած ցորենից, անտարակույս, ճերմակ հաց դուրս կգա։ Բայց շարունակիր՝ երբ որ դու հանձնեցիր նրան իմ նամակը, համբուրե՞ց նամակս։ Թե՞ գլխին դրեց։ Թե՞ ուրիշ արարողություններ կատարեց, որ արժանի են իմ նամակին։ Ի՞նչ արեց։<br />
<br />
― Երբ որ ես նրան մատուցեցի նամակը, նա ժրաջան թափահարում էր մաղը, որի մեջ բավական ցորեն կար։ Նա ասաց՝ դրեք, բարեկամս, այնտեղ՝ ջվալի վրա, ես կարդալու միջոց չունեմ, մինչև որ այս ամենը չմաղեմ։<br />
<br />
― Օ՜, իմաստուն տիրուհի, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Նա կամեցել է կարդալ առանց շտապելու, որ լիուլի բավարարվի։ Շարունակիր, Սանչո, իսկ նրա այդչափ զբաղված միջոցին դուք ի՞նչ խոսակցություն ունեցաք։ Ի՞նչ հարց ու փորձ արավ ինձնից։ Դու նրան ի՞նչ պատասխանեցիր։ Ավարտիր, ամեն բան պատմիր՝ ոչինչ չթողնելով թանաքամանիդ տակը։<br />
<br />
― Նա բան չհարցրեց, ― ասաց Սանչոն, ― բայց ես նրան պատմեցի, որ ձերդ ողորմածություը, ծառայելով նրան, ինքն իր վրա ապաշխարանք է դրել՝ թափառում է լեռներում մինչև գոտին մերկ վայրենիի նման, քնում է կոշտ հողի վրա, հացը առանց սուփրի է ուտոմ, միրուքը չի սանրում և լացով անիծում է բախտը։<br />
<br />
― Որ ես անիծում եմ բախտս՝ այդ լավ չես արտահայտել, ― հակաճառեց դոն Կիխոտը, ― ընդհակառակը՝ ես օրհնում եմ բախտս և օրհնելու եմ կյանքիս բոլոր օրերը, որ ինձ երջանկություն են շնորհել սիրել այնպիսի բարձր մի տիրուհու, ինչպես Դուլսինեա Տոբոսցին է։<br />
<br />
― Բարձր լինելը բարձր է, մի չորս մատ ինձնից բարձր կլինի, ― պատասխանեց Սանչոն։<br />
<br />
― Մի՞թե հասակդ նրա հետ չափել ես,<ref>Իրար հետ հասակ չափելը տարածված զվարճություն֊զբաղմունք էր ասպետական հասարակության մեջ։ Այստեղ տրվում է, որպես պարոդիայի մի գիծ։</ref> Սանչո, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Ահա թե ինչպես եմ չափել, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես նրան օգնեցի, որ ցորենի ջվալը բեռնի էշին և կանգնեցի կողքին, այստեղ էլ նկատեցի, որ նա ինձնից մի թիզ բարձր է։<br />
<br />
― Ճշմարիտ եմ ասում, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― այդ բարձր հասակին ուղեկցում են, զարդարելով նրան, հազար ու բյուր հոգեկան նազելիություններ։ Սակայն մի բան դու չես ժխտի, Սանչո, երբ որ դու կանգնած էիր նրա կողքին, դու զգացած կլինեիր հաճելի հոտ, անուշ բույր, այնքան սքանչելի և բուրավետ մի բան, որ չի կարելի արտահայտել խոսքերով, ասես թե դու երևելի ձեռնոցակարի խանութում լինեիր։<br />
<br />
― Միայն կասեմ որ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― տղամարդու հոտ առա, երևի թե ուժգին շարժումից նա սաստիկ քրտնած էր։<br />
<br />
― Այդ չի կարող պատահել, ― գոչեց դոն Կիխոտը։ ― Պարզապես դու հարբուխ ես ունեցել կամ թե չէ սեփական հոտդ ես առել։ Ես հո գիտեմ, թե ի՞նչ բույր ունի այդ վարդը փշերի մեջ, այդ հովտի շուշանը, այդ անուշահոտ հեղուկը։<br />
<br />
― Հնարավոր է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ինձնից հաճախ այնպիսի հոտ է գալիս, ինչպիսին, թվաց ինձ, գալիս էր այն միջոցին նորին ողորմածություն տիրուհի Դուլսինեայից։ Զարմանալու բան էլ չկա՝ մեկ սատանան նման է մյուսին։<br />
<br />
― Այսպիսով, ― շարունակեց դոն Կիխոտը, ― երբ որ նա ավարտեց ցորեն մաղելը և ուղարկեց ջրաղացը, ի՞նչ ասաց, նամակս կարդալուց հետո։<br />
<br />
― Նա չի էլ կարդացել, ― պատասխանեց Սանչոն, ― նա հայտարարեց, որ կարդալ գիտե, ոչ գրել։ Նամակն առավ ու պատառոտեց, չկամենալով, որ մեկն ու մեկը կարդա և գյուղում իմանան իր գաղտնիքները։ Թե՝ բավական է իմ ասածը, այն ինչ ես խոսքերով հաղորդեցի ձերդ ողորմածության սիրո և զարմանալի ապաշխարանքի մասին, որ դուք նրա պատճառով դրել եք ձեր վրա։ Վերջումն էլ նա ինձ ասաց, որ ասեմ ձերդ ողորմածության, որ ինքը համբուրում է ձեր ձեռքը և որ իրեն համար ավելի ցանկալի կլիներ տեսնվել ձեզ հետ, քան ձեզ նամակ գրել։ Դրան ավելացրեց, որ աղերսում ու հրամայում է ձեզ, որ դուք իր պատասխանն ստանալու պես դուրս գաք այդ խորխորատներից, դադարեք հիմարություններ անելուց և շուտով Տոբոսո դառնաք, եթե միայն ավելի կարևոր բան ձեզ պահելու չլինի, որովհետև ինքը շատ կկամենար տեսնել ձերդ ողորմածությանը։ Նա շատ ծիծաղեց, երբ որ իրեն ասացի, որ ձերդ ողորմածությունն իրեն Տխուր Պատկերի Ասպետ է կոչում։ Ես հարցրի նրանից՝ եկե՞լ է նրա մոտ մեր բիսկայեցի բարեկամը։ Նա ասաց, որ եկել է և որ նա շատ լավ մարդ է։ Տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածներից էլ հարցրի, բայց նա պատասխանեց, որ մինչև հիմա նրանցից դեռ ոչ մեկին չի տեսել։<br />
<br />
― Առայժմ ամեն ինչ լավ է, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Բայց, ասա ինձ, ի՞նչ թանկարժեք իր նվիրեց քեզ հրաժեշտ տալուց, բերածդ լուրերի համար։ Չէ՞ որ տիկինների և թափառական ասպետների միջև հնուց արմատացած սովորույթ կա՝ զինակիրներին, բարեկամուհիներին կամ թզուկներին, որ լուր են բերում տիկիններից կավալերներին կամ կավալերներից՝ տիկիններին, սովորաբար թանկարժեք իրեր են նվիրում որպես պարգև առաքելության համար։<br />
<br />
― Հնարավոր բան է։ Ըստ իս լավ սովորույթ էլ է։ Սակայն, ըստ երևույթին, հներում էր այդպես կատարվում, իսկ հիմա ընդունված է մի կտոր հաց ու պանիր նվիրել, այն կտորի նման, որ ցանկապատի վրայով ինձ պարզեց տիրուհի Դուլսինեան, երբ որ ես իրեն մնաս բարով էի ասում։ Կարող եմ ավելացնել, որ պանիրը ոչխարի էր։<br />
<br />
― Նա սովորաբար առատաձեռն է, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Երևի այդ վայրկյանին ձեռքի տակ թանկագին իրեր չեն եղել, դրա համար էլ չի տվել քեզ։ Ասենք՝ թևքերը զատկից հետո էլ պետքական են լինում։<ref>Առած է՝ այն իմաստով, որ «տոնից հետո էլ նվերը վատ բան չէ»։ Նվերները (ինչպես և կաշառքը) հաճախ բերում էին թևքերի մեջ, որոնք այն ժամանակ չափազանց լայն էին արվում և մասամբ փոխարինում էին գրպաններին։</ref> Ես կտեսնեմ նրան և դու բավարարված կլինես։ Սակայն գիտե՞ս ինչն է զարմացնում ինձ, Սանչո։ Ինձ թվում է, թե դու օդով թռար այնտեղ և ետ դառար՝ չէ՞ որ դու երեք օրից քիչ ավել ժամանակամիջոցում գնացիր Տոբոսո և վերադարձար, իսկ ճանապարհը ― երեսուն մղոնից ավել է։ Դրանից ես հետևցնում եմ, որ իմաստուն մոգը, որ հոգ է տանում իմ մասին և հովանավորում ինձ (իսկ այդ տեսակ մեկը ես ունեմ և պետք է որ ունենամ, այլապես իսկական թափառական ասպետ չէի լինի), ահա՛ այդ մոգը, երևի, օգնել է, որ ճամփան կտրես, իսկ դու չես էլ նկատել։ Այդ հաճախ է պատահում, որ որևէ իմաստուն մոգ տանում է իր անկողնում քնած թափառական ասպետին, որ առավոտյան արթնանում է և ինքն էլ չի իմանում, թե ինչպես և ինչ կերպով է հազար մղոն հեռու ընկել այն տեղից, որտեղ քնել էր։ Այո՛, առանց դրան թափառական ասպետները չէին կարող իրար վտանգների պահին օգնության հասնել, ինչպես նրանք անում են ամեն քայլափոխում։ Որովհետև երբեմն պատահում է, որ նույն միջոցին, երբ մեկը մարտնչում է Հայաստանի լեռներում որևիցե անդրիակի դեմ՝ դաժան մի հրեշի, կամ մի այլ ասպետի դեմ ― հանկարծակի, կռվի ամենատաք միջոցին, մահացու վտանգի վայրկյանին, մին էլ տեսար ամպի վրա կամ հրեղեն կառքով հանդես է գալիս նրա բարեկամ ասպետը, որ մինչ այդ Անգլիայում էր և օգնության հասնելով՝ փրկում է նրան մահից։ Իսկ իրիկնադեմին ― արդեն իր տանն է և հանգիստ կերպով ընթրում է։ Մինչդեռ մի տեղից մյուսը երկու կամ երեք հազար մղոնից պակաս չէ։ Եվ այդ ամենը այդ իմաստուն կախարդների գիտությունից ու արվեստից է, նրանք հսկում են արի ասպետներին։ Ուստի, Սանչո բարեկամս, ես չեմ դժվարանում հավատ ընծայել, որ դու կարող էիր այդքան կարճ ժամանակամիջոցում Տոբոսոյում եղած լինել և վերադառնալ, որովհետև, ինչպես ես արդեն ասացի, իմ իմաստուն հովանավորներից մեկն ու մեկը փոխադրած կլինի քեզ օդով, իսկ դու այդ չես էլ նկատել։<br />
<br />
― Կարող է պատահել, ― ասաց Սանչոն, ― Աստված վկա, որովհետև Ռոսինանտը վազում էր ինչպես գնչուի էշ, կամ ոնց որ ականջների մեջ սնդիկ լցրած լիներ։<ref>Ձիու առևտրով զբաղվող գնչուները ձիու ականջների մեջ սնդիկ էին ածում, որ նրանք ավելի արագ վազեն։</ref><br />
<br />
― Ի՜նչ սնդիկ, ի՜նչ բան, ― ընդհատեց նրան դոն Կիխոտը։ ― Նրա ականջներում սատանաների մի ամբողջ զորք է եղել։ Չէ՞ որ այդ ջինսը ինքն էլ է առանց հոգնելու սուրում, ուրիշներին էլ սուրալ տալիս, ինչքան որ իրենց խելքին փչի։ Բայց թողնենք այդ։ Քո կարծիքով, ես ի՞նչ պիտի անեմ, քանի որ իմ տիրուհին հրամայում է ներկայանամ իրեն։ Մի կողմից՝ ես պարտավոր եմ կատարելու նրա հրամանը, մյուս կողմից՝ այդ անհնար է, որովհետև ես մեր ետևից եկող իշխանուհուն երդում եմ տվել, իսկ ասպետության օրենքը պատվիրում է նախ կատարել տված խոսքը, ապա թե սեփական հաճույքի մասին խորհել։ Ինձ հալածում ու տոչորում է իմ տիրուհուն տեսնելու ցանկությունը և միաժամանակ քաշում ու կոչում է պատվի պարտքս և ծարավս սկսած գործս փառքով ավարտելու։ Սակայն ահա թե ինչ եմ վճռել ես՝ ես կփութամ հասնել այն հսկային, ձեռաց կքաշեմ նրա գլուխը, իշխանուհուն ապահով կհաստատեմ իր տիրության մեջ և իսկույն շեշտակի կնետվեմ դեպի նա, որի լույսը սփռվել է իմ զգացմունքների վրա։ Իհարկե, ես կկարողանամ արդարանալ նրա առջև, նա նույնիսկ հավանություն կտա իմ հապաղումին, որովհետև դա կծառայի նրա պատվի և փառքի ավելացմանը։ Որովհետև ինչի էլ ես հասնելու լինեմ, հասնում եմ և կհասնեմ այս կյանքում իմ թրով, և այս ամենը բխում է միմիայն նրա բարեհաճությունից, որ նա թույլ է տալիս ինձ իր ստրուկը լինելու։<br />
<br />
― Ա՜խ, ձերդ ողորմածություն, ― բացականչեց Սանչոն, ― ի՜նչ վատ գլուխ եք ունեցել դուք։ Դե, ասացեք, տեր իմ, մի՞թե ձերդ ողորմածությունը մտածում է դատարկ տեղը անել այդ ճամփորդությունը և կամովին բաց թողնել այսքան նշանավոր, այսքան հարուստ մի ամուսնություն, որ ներկայանում է ձեզ, որ իբրև օժիտ բերում է ձեզ մի ամբողջ թագավորություն, որ, ազնիվ խոսք, շուրջ քսան հազար մղոն տարածություն է բռնում և որ առատ է կյանքի համար անհրաժեշտ բոլոր բարիքներով և որ ավելի մեծ է, քան Պորտուգալին և Կաստիլիան միասին։ Սուս արեք, ի սեր Աստծո, ավելի լավ է ամաչեք ձեր խոսքերից և հետևեք իմ խորհրդին և ― հավատացեք ինձ ― անհապաղ ամուսնացեք առաջին իսկ ավանում, որտեղ քահանա գտնվի, թե չէ մեր լիցենցիատն էլ փառավորապես կպսակի։ Նկատի առեք, որ ես հասել եմ այն հասակին, որ կարող եմ խորհուրդներ տալ և տվածս խորհուրդը ձեզ սազում է ձեռնոցի պես։ Ավելի լավ է ճնճղուկը ձեռքում, քան ուրուրը երկնքում։ Ով որ ունի լավը և ընտրում է վատը, եթե նրա համար վատ չլինի, թող ուրիշներից գանգատավոր լինի։<ref>Սանչոն, ինչպես այդ հաճախ է պատահում իր հետ, աղավաղում է առածը, որի վերջին մասն այսպես է ասում․ «Եթե իր համար վատ է, թող իրենից գանգատավոր լինի։</ref><br />
<br />
― Լսի՛ր, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― եթե դու ինձ միմիայն նրա համար ես խորհուրդ տալիս ամուսնանալ, որպեսզի ես, հսկային սպանելուց հետո շուտով թագավոր դառնամ և կարողանամ կատարել տվածս խոստումը, թափել վրադ շնորհներ, ապա իմացած եղիր, որ ես առանց ամուսնության էլ շատ հեշտ կարող եմ բավարարել քո ցանկությունը։ Որովհետև պայքարի մեջ մտնելուց առաջ ես պայման կկնքեմ, ըստ որում իմ հաղթության դեպքում թագավորության կեսը տան ինձ, անգամ եթե ես չկամենամ իշխանուհուն առնել և այն ժամանակ ես կարող կլինեմ այդ կեսը նվիրել ում որ կամենամ։ Իսկ երբ որ ստանամ ― էլ ո՞ւմ պիտի նվիրեմ, եթե ոչ քեզ։<br />
<br />
― Պարզ բան է, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Սակայն հոգ տարեք դուք, ձերդ ողորմածություն, որ այդ կեսը ծովեզրյա լինի, որովհետև եթե ինձ այն տեղերը դուր գալու չլինեն, ես իմ հպատակ֊նեգրերին նավ կբառնամ և նրանց հետ կանեմ այն, ինչ որ առաջ ասել եմ։ Հոգ միք տանի, ձերդ ողորմածություն, ներկայիս տիրուհի Դուլսինեայի մոտ գնալու, այլ իսկույն ևեթ գնացեք հսկային սպանելու, և վերջացնենք այդ գործը։ Որովհետև, Աստված վկա, ես այն կարծիքին եմ, որ մենք դրանից մեծ պատիվ և շատ օգուտ կքաղենք։<br />
<br />
― Դու արդարացի ես, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Կրկնում եմ, որ ես կհետևեմ քո խորհրդին՝ նախքան Դուլսինեային ներկայանալը գնալ իշխանուհու հետ։ Սակայն խնդրում եմ ոչ ոքի չասես, անգամ մեր ուղեկիցներին, թե մենք ինչ որոշումի ենք հանգել։ Որովհետև Դուլսինեան այնքան շրջահայաց է, որ չի կամենում, որ իր մտքերն իմանան, հարմար չէ, որ իմ կամ մի ուրիշի միջոցով իմացվեն։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― ասաց Սանչոն, ― ապա ինչո՞ւ ձերդ ողորմածությունը կարգադրում է տիրուհի Դուլսինեային ներկայանալու բոլորին, ովքեր հաղթահարված են ձեր ձեռքով։ Չի՞ հաստատում դա արդյոք և նման չէ՞ ձեր անունը ստորագրելուն, թե դուք նրան սիրում եք և թե նա ձեր սիրուհին է։ Ստիպելով, որ հաղթվածները գնան չոքեն նրա առջև և ասեն իրեն, որ ձեր կողմից են գալիս՝ բերելու իրենց հնազանդությունը, ապա ինչպե՞ս եք կամենում ծածկել ձեր ընդհանուր մտքերը։<br />
<br />
― Օ՜, ինչ պարզամիտն ու անփորձն ես դու, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Մի՞թե դու չես տեսնում, որ այդ ամենը նպաստում են նրա առավել մեծ փառքին։ Իմացած լինես, որ մեր ասպետական սովորություններով տիկնոջ համար մեծ պատիվ է, երբ որ նրան շատ թափառական ասպետներ են ծառայում, և այլ բան չեն խորհում, բայց եթե ծառայել նրան, առանց ակնկալելու այլ վարձատրություն իրենց լավ ծառայության համար, քան եթե նրա կողմից ընդունված լինել իրենց լավ ծառայության համար, քան եթե նրա կողմից ընդունված լինել իր կավալերների շարքը։<br />
<br />
― Ես լսել եմ մեր քահանայի քարոզը, ― պատասխանեց Սանչոն, ― թե նման սիրով պետք է տեր Աստծուն սիրել միմիայն նրա համար, առանց պարգևի հույսի և առանց պատժի ահի։ Թե ինձնից հարցնելու լինես՝ ես կուզենայի նրան սիրել և ծառայել որևէ բանի համար։<br />
<br />
― Սատանան տանի բռի մարդկանց, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― մեկ֊մեկ դու այնպիսի բաներ ես ասում, որ մարդ ստիպված է լինում կարծել, թե դու ուսում ես առել։<br />
<br />
― Իսկ ես, Աստված վկա, կարդալ էլ չգիտեմ, ― վրա բերեց Սանչոն։<br />
<br />
Այդ րոպեին վարպետ Նիկոլասը ձայն տվեց, որ նրանք կանգ առնեն, որովհետև խումբը որոշել էր հանգիստ առնել մի փոքրիկ աղբյուրի մոտ, որ ճամփի վրա էր։ Դոն Կիխոտը մոտեցավ մյուսներին։ Սանչոն շատ գոհ մնաց, որովհետև երկար ժամանակ սուտ էր ասում և վախենում էր ամեն վայրկյան, որ կբռնվի, որովհետև նա թեև գիտեր, թե Դուլսինեան տոբոսցի գեղջկուհի է, բայց նրան իրեն օրում տեսած չկար։ Այդ ժամանակամիջոցում Կարդենիոն հագել էր Դորոթեայի հանած շորը, որ թեև շատ էլ լավը չէր, բայց դարձյալ իր ցնցոտիներից լավ էր։ Ամենքը վեր եկան աղբյուրի մոտ և հագեցրին իրենց տանջող քաղցը՝ ուտելով այն, ինչ որ քահանային հաջողել էր ճարել պանդոկում։<br />
<br />
Մինչդեռ նրանք ուտում էին, մի տղա անցավ ճամփով, որ կանգ առավ, որպեսզի ուշադրությամբ զննի, թե ովքեր են նստած աղբյուրի մոտ։ Ապա, նկատելով դոն Կիխոտին, նա վազելով մոտեցավ և, գրկելով նրա ծնկները, սկսեց լալ՝ ասելով․<br />
<br />
― Ա՜խ, սինյոր, մի՞թե դուք չեք ճանաչում ինձ։ Ես այն փոքրիկ Անդրեասն եմ, որին կապկպել էին կաղնու ծառից և որին ձերդ ողորմածությունը արձակեց։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը ճանաչեց նրան, բռնեց նրա ձեռքից և, դառնալով ներկա եղողներին ասաց․<br />
<br />
― Հիմա, սինյորներ, դուք կարող եք համոզվել, թե որքան կարևոր են թափառական ասպետները աշխարհին։ Նրանք են վերականգնում արդարությունը և վրեժ առնում սրիկա և անառակ մարդկանց հասցրած վիրավորանքների համար։ Իմացած եղեք, սինյորներ, մոտ օրերս, անցնելով այս անտառից, ես լսեցի ճիչ ու հեծկլտանք, կարծես թե չարչարում ու տանջում էին։ Մղված պատասխանատվությանս զգացմունքից՝ ես վազեցի դեպի այն տեղը, որտեղից գալիս էին այդ աղաղակները և տեսա կապած մի կաղնուց այս տղային։ Ես շատ ուրախ եմ, որ նա ձեր առջև է, որովհետև նա մի վկա է, որ թույլ չի տա մի բան սուտ ասեմ։ Նա կապված էր կաղնուց, գլխից մինչև գոտետեղին մերկ։ Նրա կողքին ես մի գյուղացի տեսա (որ, ինչպես հետո իմացա, իր տերն էր), որը գանակոծում էր նրան մադիանի սանձափոկով։ Ես նրանից հարցրի այդքան դժնի վարմունքի պատճառը։ Բռի գյուղացին ինձ պատասխանեց, թե պատժում է, որովհետև իր ծառան է, և նրա մեղքը ախմախություն չէ, այլ գողություն։ ― Չհավատաք, սինյոր, ― պատասխանեց տղան, ― նա ինձ գանահարում է, որովհետև ես խնդրում եմ իմ վարձը։ Տերը կամեցավ արդարանալ, սակայն ես նրա արդարացումը չընդունեցի։ Կարճ՝ ես հրամայեցի արձակել երիտասարդին և անպիտանից խոսք վերցրի, որ նա կտանի տղային տուն և կվճարի նրան մինչև վերջին ռեալը, տոկոսն էլ վրան։ Ճիշտ չէ՞ այս ամենը, Անդրես որդի։ Հիշո՞ւմ ես որքան ազդու պատվիրեցի ես նրան և ինչ խոնարհությամբ նա խոստացավ կատարել ամենը, ինչ որ ես հայտարարեցի, պատվիրեցի, կարգադրեցի։ Պատասխանիր, մի շփոթվիր ու մի վախիր։ Ասա այս սինյորներին ամենը, ինչ որ պատահել է, որպեսզի նրանք տեսնեն և գնահատեն, թե որքան օգտակար են լինում բանուկ ճանապարհների վրա թափառական ասպետները։<br />
<br />
― Բոլորը, ինչ որ ասաց ձերդ ողորմածությունը, ― պատասխանեց ջահել տղան, ― ճշմարիտ է։ Սակայն գործը միանգամայն այլ կերպ շուռ եկավ, դուք չե՛ք էլ կարծի։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս այլ կերպ, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։ ― Մի՞թե անպիտանը քեզ չի վճարել։<br />
<br />
― Ոչ միայն չի վճարել, այլև հազիվ էիք դուք դուրս եկել անտառից և մենք մենակ մնացել, որ նա նորից ինձ կապեց միևնույն կաղնուց և այնքան խփեց զանգուի փոկով, որ ես սուրբ Բարդուղիմիոսի օրն ընկա՝ կաշիս քերթվեց։ Եվ յուրաքանչյուր հարված հասցնելիս նա կատակում էր՝ ծաղրելով ձերդ ողորմածությանը, և եթե ես այնքան տանջվելիս չլինեի, ինքս էլ կծիծաղեի նրա խոսքերի վրա։ Կարճ՝ նա ինձ այն օրը գցեց, որ ես մինչև օրս հիվանդանոցում պառկած եմ եղել, որպեսզի բժշկվեմ վերքերից, որ ինձ հասցրեց այդ անպիտան գյուղացին։ Այդ ամենի մեղքը ձերդ ողորմածությանն է, որովհետև եթե դուք ձեր ճամփով ընթացած լինեիք, առանց մեջ մտնելու, ուր որ ձեզ չեն կանչում, և առանց խառնվելու ուրիշի գործերին, իմ տերը կբավականանար մեկ կամ երկու տասնյակ հարվածով, ապա թե կարձակեր և կվճարեր իր պարտքը։ Սակայն ձերդ ողորմածությունը նրան այնքան անտեղի վիրավորեց և նրան այնքան վատ֊վատ բաներ ասաց, որ նա կատղեց։ Եվ, չկարողանալով ձեզնից վրեժ լուծել, երբ որ մենակ մնաց, նա ողջ կատաղությունը ինձ վրա թափեց, այնպես որ ես իմ օրում այլևս կարգին մարդու նման չեմ լինի։<br />
<br />
― Վատ եղավ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ ես գնացի։ Ես չպիտի գնայի, մինչև որ նա վճարեր։ Որովհետև ես, երկար փորձից պիտի իմացած լինեի, որ անպիտանը իր խոսքը չի պահի, եթե տեսնի, որ շահ չունի պահելու։ Սակայն դու պետք է մտաբերես, Անդրես, որ ես երդվեցի, եթե նա քեզ չվճարի, ապա ես կվերադառնամ նրա ետևից և կգտնեմ նրան, անգամ եթե նա կետ ձկան որովայնում թաքնված լինի։<br />
<br />
― Այդ ճիշտ է, ― պատասխանեց Անդրեսը, ― սակայն դրանից բան դուրս չեկավ։<br />
<br />
― Դու կտեսնես՝ մի բան դուրս կգա, թե ոչ։<br />
<br />
Այս խոսքերի վրա դոն Կիխոտը վեր կացավ և պատվիրեց Սանչոյին թամքել Ռոսինանտին, որ նրանց հաց ուտելու միջոցին արածում էր։<br />
<br />
Դորոթեան հարցրեց դոն Կիխոտից, թե նա ինչ է մտադիր անելու։ Նա պատասխանեց, թե մտադիր է գնալու, որ գտնի գյուղացուն, պատժելու նրա խոստարաության համար և վճարել տալ Անդրեսին մարավեդիսը՝ աշխարհիս բոլոր անպիտանների ջիգրու։ Դորոթեան նրան պատասխանեց, թե համաձայն նրա տված խոստմանը, նա ոչ մի բան չպիտի ձեռնարկի, մինչև իր գործը չդրստի, այնպես որ նա պիտի խաղաղացնի իր սրտի շարժումները մինչև իր թագավորության հետ վերադարձնելը։<br />
<br />
― Դուք արդարացի եք, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Պետք է որ Անդրեսը համբերի։ Ես մեկ էլ խոսք տալիս, որ չեմ հանգստանա, մինչև որ նրա վրեժը չլուծեմ և վճարել չտամ նրան։<br />
<br />
― Ես այդ երդումը բանի տեղ չեմ դնում, ― ասաց Անդրեսը, ― ես աշխարհիս բոլոր վրեժխնդրությանը կնախընտրեի, որ այս րոպեիս միջոց ունենայի Սևիլյա հասնելու։ Տվեք ինձ մի բան, թե ունեք և Տերն ընդ ձեզ, թափառական ասպետների։ Թող նրանց բախտը իրենց համար նույնքան բերի, ինչքան ինձ համար բերեց։<br />
<br />
Սանչոն իր պարկից հանեց հաց ու պանիր և, տալով տղային, ասաց նրան․<br />
<br />
― Վերցրեք, Անդրես որդիս, մենք ամենքս ցավակցում ենք ձեզ ձեր դժբախտության համար։<br />
<br />
― Ի՞նչ չափով եք ցավակցում, ― հարցրեց Անդրեսը։<br />
<br />
― Այս քեզ տված հաց ու պանրի չափ, որ Աստված միայն գիտե՝ տալու է մեզ, թե ոչ, որովհետև թափառական ասպետների զինակիրները ենթակա են սովի, աղետների և այլ անհարմարությունների, որ ավելի դյուրին է կրել, քան պատմել։<br />
<br />
Անդրեսը վերցրեց հաց ու պանիրը և, տեսնելով, որ այլևս ոչ ոք նրան բան չի տալիս, գլուխը քաշ շարունակեց իր ուղին։ Միայն դոն Կիխոտին հրաժեշտ տալով ասաց․<br />
<br />
― Ի սեր Աստծու, սինյոր թափառական ասպետ, եթե դուք մի անգամ էլ ինձ հանդիպելու լինեք, անգամ եթե ինձ կտոր֊կտոր անելիս էլ տեսնեք՝ մի օգնեցեք և թողեք մնամ դժբախտությանս մեջ, որովհետև նա չի կարող այնքան մեծ լինել, որքան այն, որ կթափվի վրաս ձեր օգնությունից։ Աստված անիծի ձեզ և աշխարհիս երեսին եղած բոլոր թափառական ասպետներին։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը ուզում էր վեր կենա, որ պատժի նրա հանդգնությունը, սակայն Անդրեսը այնպես էր վազ տալիս, որ ոչ ոք ցանկություն չունեցավ նրան հետապնդել։ Դոն Կիխոտը սաստիկ շփոթված էր Անդրեսի պատմությունից, իսկ մնացածները մեծ ճիգ ու ջանքով աշխատում էին չփռթկալ, որ նրան ավելի ևս չշփոթեցնեն։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXII==<br />
<br />
Ուր պատմվում է, թե ինչ պատահեց դոն Կիխոտի ամբողջ խմբին իջևանում<br />
<br />
<br />
Ճաշ անելուց հետո խումբը ճամփա ընկավ և առանց հիշատակության որևէ պատահարի հետևյալ օրը հասավ Սանչոյի ահ ու զար իջևանին։ Սանչոն կգերադասեր խուսափել ներս մտնելուց, սակայն այն նրան չհաջողվեց։ Պանդոկի տերը, տիրուհին, նրանց աղջիկն ու Մարիտորնեսը, տեսնելով դոն Կիխոտին ու Սանչոյին, ընդառաջ վազեցին, բարձրաձայն արտահայտելով իրենց ուրախությունը։ Մեր ասպետը նրանց ընդունեց ծանր ու զուսպ՝ խնդրելով նրանցից, որ իրեն տան ավելի լավ անկողին, քան անցյալ անգամ։ Պանդոկապանուհին պատասխանեց, որ եթե նա ավելի լավ վճարելու լինի, իշխանական անկողին կունենա։ Դոն Կիխոտը համաձայնեց, և նրա համար պատրաստեցին մի բավական տանելի անկողին, նույն տեղը, որ նախընթաց անգամ գրավել էր նա։ Նա իսկույն ևեթ պառկեց, որովհետև սաստիկ հոգնած էր և միտքը մռայլ։<br />
<br />
Հազիվ էր նա փակել իր սենյակի դուռը, երբ պանդոկապանուհին մոտեցավ դալլաքին և, բռնելով նրա միրուքից ասաց․<br />
<br />
― Ազնիվ խոսք, ես թույլ չեմ տա, որ դուք իմ կովի պոչից ձեզ համար միրուք շինեք։ Իսկույն ևեթ ետ տվեք։ Թե չէ մարդուս իքը․․․ ասել կուզե՝ սանրը, որ ես սովորաբար կախում եմ այդ պոչից, ամոթ է ասել, ընկած է հատակի վրա։<br />
<br />
Դալլաքը չէր ուզում վերադարձնել, իսկ պանդոկապանուհին քաշում էր, որքան ուժը պատում էր։ Սակայն լիցենցիատը կարգադրեց որ տա, ասելով, թե նա այլևս կարիք չունի այդ փեշակը բանեցնելու և որ նա կարող է դիմակազերծ լինել և ցուցադրել իր իսկական կերպարանքը, իսկ դոն Կիխոտին ասել, թե տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածների ձեռքով կողոպտվելուց հետո նա փրկվել է այս պանդոկում։ Իսկ եթե դոն Կիխոտը հարցնելու լինի, թե որտեղ է իշխանուհու զինակիրը, նրան կպատասխանեն, որ նախապես ճամփա է գցված, որպեսզի լուր տա թագավորության մեջ, թե շուտով կգա իշխանուհին իր փրկչի հետ միասին։ Դրանից հետո դալլաքը սիրով տվեց պանդոկապանուհուն եզան պոչը և բոլոր այն առարկաները, որ վերցրել էր նրանից դոն Կիխոտին փրկելու համար։<br />
<br />
Բոլոր իջևանում գտնվողները զարմացած էին մնացել Դորոթեայի գեղեցկությունից, ինչպես և երիտասարդ հովիվ Կարդենիոյի սիրուն արտաքինից։ Քահանան զբաղվեց հացի պատրաստություն տեսնելով, և պանդոկապանը, հուսալով ավելի լավ վարձատրություն ստանալ, քան անցյալ անգամ, նրանց համար պատրաստեց բավական լավ ճաշ։ Այս ամբողջ միջոցին դոն Կիխոտը քնած էր, և նրանք վճռեցին չզարթնեցնել նրան, որովհետև նրանք այն կարծիքին էին, թե այդ պահին նրա համար քունը ավելի օգտակար է, քան կերակուրը։ Ճաշի միջոցին պանդոկապանի, նրա կնոջ, աղջկա, Մարիտորնեսի և բոլոր ճամբորդների ներկայությամբ խոսք բացվեց դոն Կիխոտի տարօրինակ խելագարության մասին և թե ինչպես կարողացան նրան գտնել։ Պանդոկապանուհին պատմեց այն ամենը, ինչ որ եղել էր դոն Կիխոտի և ջորեպանների միջև և, տեսնելով, որ Սանչոն ներկա չէ, պատմեց, թե ինչպես նրան վերմակի վրա վեր֊վեր գցեցին, մի բան, որ մեծ զվարճություն պատճառեց բոլոր հասարակությանը։ Եվ, երբ որ քահանան ավելացրեց, թե դոն Կիխոտի գլուխը խառնվել է ասպետական գրքերի ընթերցանությունից, պանդոկապետը նկատեց․<br />
<br />
― Չեմ հասկանում, թե ինչպես կարող է այդ պատահել, որովհետև, ճշմարիտ խոսք, իմ կարծիքով, աշխարհիս երեսին ավելի լավ ընթերցանության գրքեր չկան։ Այլևայլ թղթերի մեջ ես երկու֊երեք հատ ունեմ այդ գրքերից և, ճիշտն ասած, նրանք կյանք են տվել ոչ միայն ինձ, այլև շատ ուրիշներին։ Որովհետև երբ որ հունձի ժամանակը հասնում է, տոն օրերին հավաքվում են այստեղ բազմաթիվ հնձվորներ, որոնց մեջ միշտ մի գրագետ մեկը գտնվում է։ Նա վերցնում է մեկն ու մեկը այդ գրքերից, և մենք երեսունից ավելի հոգով բոլորում ենք նրա շուրջը և այնպիսի հաճույքով ենք ունկնդրում նրան, որ մեր գլխից հազար ճերմակ մազ է պակսում։ Գալով ինձ՝ ես ձեզ կասեմ, թե երբ որ ես լսում եմ կատաղի և սարսափելի հարվածների մասին, որ հասցնում են թափառական ասպետները, իմ մեջ էլ է ցանկություն ծագում նույնն անելու, և ես կլսեի այդ ընթերցանությունը գիշեր֊ցերեկ։<br />
<br />
― Ես է՛լ, ― ասաց նրա կինը, ― որովհետև ես տանը մի վայրկյան հանգիստ չունեմ, բացի այն ժամանակից, երբ որ դուք ընթերցանություն եք լսում․ դուք այնքան եք զմայլված լինում, որ մոռանում եք բղավելը։<br />
<br />
― Ճիշտ է, ― ասաց Մարիտորնեսը, ― ազնիվ խոսք, ես էլ եմ հաճույք ստանում լսելուց, երբ որ կարդում են այդ պատմությունները, որ այնքան գեղեցիկ են, մանավանդ, երբ պատմվում է, թե մի տիկին նարինջենիների տակ իր կավալերի գրկում է, մինչդեռ պառավ նաժիշտը հսկում է, նախանձից ու ահից մեռնելով։ Ինձ համար դա ոնց որ մեղր լինի։<br />
<br />
― Իսկ դուք, սինյորիտա, ― դարձավ քահանան պանդոկապանի աղջկան, ― ի՞նչ կարծիքի եք դրա մասին։<br />
<br />
― Ես իմ հոգիս, սինյոր, ― պատասխանեց նա, ― չգիտեմ։ Ես լսում եմ, թեև, ճիշտն ասած, բան չեմ հասկանում, բայց բավականություն եմ ստանում լսելուց։ Սակայն ինձ դուր չեն գալիս այն հարվածները, որ այնքան հավանում է իմ հայրը։ Ես ավելի եմ սիրում գանգատները, որ անում են ասպետները իրենց տիկինների բացակայության միջոցին։ Ճշմարիտ խոսք, երբեմն ես լաց եմ լինում ցավակցությունից։<br />
<br />
― Եթե նրանք ձեզ համար լաց եղած լինեին, սինյորիտա, ― ասաց Դորոթեան, ― դուք կգայի՞ք և կսփոփեի՞ք նրանց։<br />
<br />
― Չգիտեմ, թե ինչ կանեի ես, ― պատասխանեց աղջիկը, ― մի բան գիտեմ միայն՝ այդ տիկիններից ոմանք այնքան խստասիրտ են, որ ասպետները նրանց անվանում են վագրուհի, առյուծուհի և այլ գեշ անուններով։ Հիսուս Քրիստոս, այդ ի՞նչ կանայք են, անհոգի և անխիղճ, որ անուշադիր են թողնում պատվավոր մարդկանց, թողնում են, որ նրանք մեռնեն, կամ խելագարվեն։ Ես չգիտեմ, ինչի՞ է պետք նրանց նազ ծախելը՝ խոհեմությունի՞ց է արդյոք, որ մարդու գնան այդ ասպետներին, սակայն ասպետները ավել բան չեն խնդրում։<br />
<br />
― Սուս, ախչի, ― ասաց պանդոկապանուհին, ― ասես թե շատ ես հասկանում այդ բաներից։ Փոքրիկ աղջիկը ոչ իմանա պիտի, ոչ էլ խոսի այդ բաներից։<br />
<br />
― Քանի որ սինյորը հարցնում է ինձնից, ― պատասխանեց աղջիկը, ― ես պարտավոր եմ նրան պատասխանելու։<br />
<br />
― Շատ բարի, ― ասաց քահանան, ― սինյոր պանդոկապան, բերեք, խնդրեմ այդ գրքերը՝ տեսնեմ։<br />
<br />
― Սիրով, ― պատասխանեց պանդոկապանը։ Նա ներս մտավ իր սենյակը, այնտեղից դուրս բերեց մի փոքրիկ սնդուկ, շղթայով կապված, բաց արեց և միջից հանեց երեք մեծ գիրք և մի քանի պարզ ընթեռնելի ձեռագիր։ Առաջին բաց արած գիրքը Դոն Սիրոնխիլիս Թրակիացի֊ն էր, երկրորդը՝ Ֆելիսմարտե Հիրկանացի֊ն, իսկ երրորդը՝ Մեծ կապիտան Գոնսալո Հերնանդես կորդովցու պատմությունը Դիեգո Գարսիա դե Պարեդեսի կենսագրության հետ միասին։ Կարդալով առաջին երկու վերնագիրը՝ քահանան շուռ եկավ դեպի վարպետ Նիկոլասը և ասաց նրան․<br />
<br />
― Մեզ պակասում է մեր բարեկամի տնտեսուհին և նրա քրոջ աղջիկը։<br />
<br />
― Կարիք չկա, ― պատասխանեց դալլաքը, ― ես ինքս շատ լավ կտանեմ անասունների բակը կամ կգցեմ վառարանը, որի մեջ, ի դեպ, թեժ կրակ կա։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս թե, ― ասաց պանդոկապանը, ― դուք մտադիր եք իմ գրքերը այրելո՞ւ։<br />
<br />
― Մենակ այս երկուսը՝ դոն Սիրոնխիլիոն և Ֆելիսմարտեն։<br />
<br />
― Ի՞նչ կա որ, ― վրա բերեց պանդոկապանը, ― այդ գրքերը հերետիկոսական են կամ հրաձգայի՞ն, ի՞նչ է։<br />
<br />
― Դուք կամենում եք ասել հերձվածային, ― վրա բերեց վարպետ Նիկոլասը։<br />
<br />
― Ճիշտ է, ― ասաց պանդոկապանը, ― սակայն եթե դուք անպայման ուզում եք այրած լինել, ապա վերցրեք Մեծ Կապիտանը և Դիեգո Գարսիան, որովհետև ավելի շուտ ես իմ զավակներին կթողեմ այրեն, քան մնացածները։<br />
<br />
― Եղբայրս, ― ասաց քահանան, ― այս երկու գիրքը ստախոս են և լի ցնդաբանությամբ, մինչդեռ Մեծ Կապիտանը ճշմարտապատում պատմություն է, որ պարունակում է Գոնցալո Հերնանդես դե Պարեդեսի կենսագրությունը, որը իր վեհ գործերով և փայլուն սխրագործություններով արժանացել է Մեծ Կապիտան անվանումին, հռչակավոր ու փայլուն մի անվանում, որ նրան է միայն արժանի։ Գալով Դիեգո դե Պարեդեսին՝ դա պատվելի մի ասպետ է, ծնված Էստրամադուրի Տրուխիլլոյում, արի զինվոր և այնպիսի զարմանալի ուժի տեր, որ մեկ մատով կանգհեցնում էր ջրաղացաքարը, երբ որ վերջինս ամբողջ թափով աշխատում է։ Մի անգամ, կամուրջի վրա կանգնած, զինված լինելով մեկ թրով, նա խանգարեց, որ ամբողջ մի զորք անցնի այդ կամուրջով։ Նա այնքան ուրիշ քաջագործություններ էլ է կատարել, որ եթե ինքը պատմած չլիներ իր մասին ազնվականի համեստությամբ և մի մարդու, որ ինքն է իր սեփական պատմաբանը, այլ մի ուրիշը նկարագրած լիներ, միանգամայն անկաշկանդ և անկողմնակալ, նրա քաջագործությունները մոռանալ կտային Հեկտորինը, Աքիլլեսինը և Ռոլանդինը։<br />
<br />
― Այ քեզ հրաշք բան, ― պատասխանեց պանդոկապանը։ ― Ձեզ զարմացնում է մի ջրաղացի քար կանգնեցնե՞լը։ Աստված վկա, ձերդ ողորմածություն, արժե որ դուք կարդաք Ֆելիսմարտե Հիրկանացուն, որ թրի մի զարկով հինգ հսկա կես֊կես արեց, ոնց որ լորի, որոնցից երեխաները տիկնիկ են շինում։ Իսկ մի ուրիշ անգամ նա մեն֊մենակ հարձակվեց մի անթիվ զորքի վրա, բաղկացած ավելի քան մեկ միլիոն վեց հարյուր հազար զինվորից, բոլորը ոտից գլուխ զինված և նա փախուստի ենթարկեց նրանց, ինչպես ոչխարի հոտ։ Եվ ի՞նչ կասեք նմանապես Սիրոնխիլիո Թրակիացուց, որի մասին պատմությունը հաղորդում է, այլ քաջագործությունների թվում, թե մի անգամ, գետի վրա նավարկելիս, նա տեսավ, որ մի հրեղեն օձ դուրս եկավ ջրից, նա հարձակվեց օձի վրա, հեծավ վրան, սկսեց սեղմել նրա կոկորդը այնպիսի ուժով, որ օձը, զգալով, որ խեղդվում է, ուրիշ ճար չունեցավ, քան եթե ընկղմվել ջրի տակ, քաշ տալով հետը ասպետին, որ ոչ մի դեպքում չէր ուզում նրան բաց թողնել։ Եվ երբ որ նրանք ներքևում էին, ասպետը այնքան գեղեցիկ արքունիք և այգի մտավ, որ հրաշք բան էր։ Օձը կերպարանափոխվեց և մի ծերուկ դառավ ու այնպիսի բաներ բաց արավ, որ անկարելի է ասել։ Չէ, ի՞նչ եք ասում, սինյոր, եթե դուք այդ ամենը կարդացած լինեիք, հաճույքից ձեր խելքը կթռչեր։ Իսկ Մեծ Կապիտանի և Դիեգո Գարսիայի համար ես երկու թուզ էլ չէի տա։<br />
<br />
Դորոթեան, լսելով այդ խոսակցությունը, կամացուկ ասաց Կարդենիոյին․<br />
<br />
― Մեր պանդոկապանին քիչ է պակասում, որ դոն Կիխոտի թայը դառնա։<br />
<br />
― Ես էլ եմ այդ կարծիքին, ― ասաց Կարդենիոն, ― որովհետև, ըստ այս խոսակցության, նա այդ գրքերում բոլոր նկարագրված բաները համարում է իրականություն, կատարված ոչ ավելի ոչ պակաս, քան նրանց մեջ ասված է և կարմելյան ոտաբոպիկ վարդապետն էլ չի կարող նրան համոզել հակառակը։<ref>Կուսակրոն հոգևորականների միաբանություն (օրդեն), որի անդամները հռչակվել էին իրենց խստաբարո կյանքով։</ref><br />
<br />
― Սակայն ուշ դարձրեք, ― ասաց քահանան, ― եղբայր, երբեք գոյություն չի ունեցել ոչ Ֆելիսմարտե Հիրկանացին, ոչ դոն Սիրոնխիլիո Թրակիացին, ոչ էլ ուրիշ նման ասպետ, որոնց մասին պատմում են վեպերը։ Բոլոր այդ պատմությունները պատրանք են, որ պատկերել են պարապ մտքերը, ինչպես դուք ասացիք, ժամանակ սպանելու համար, ինչպես անում են մեր հնձվորները՝ կարդալով այդ հեքիաթները։ Որովհետև, կրկնում եմ և երդվում, աշխարհիս երեսին երբեք չեն ապրել ոչ նման ասպետներ, ոչ էլ նման ցնդաբանություններ են եղել։<br />
<br />
― Ուրիշին ասացեք, ― պատասխանեց պանդոկապանը, ― կասես թե ես չգիտեմ՝ ձեռքիս վրա քանի մատ կա, կամ թե որ տեղն է կոշիկս սեղմում։ Ինձ ալրախառն կաթ խմացնելու կարիք չկա, ես հո երեխա չեմ։ Դուք շատ բարի եք՝ ինձ ասելով, որ այս գրքերի բոլոր պատմությունները սուտ և ապուշ բաներ են, մինչդեռ նրանք տպագրված են թագավորական խորհուրդի անդամների թույլատվությամբ, կարծես թե նրանք այնպիսի մարդիկ լինեն, որ թույլ տան տպագրել այնքան հեքիաթ, այնքն կռիվներ, այնքան կախարդանք, որ ընդունակ են մարդուս խելքահան անել։<br />
<br />
― Ես արդեն ասացի ձեզ, բարեկամս, ― առարկեց քահանան, որ այդ արած է և թույլատրած է մեզ պարապ ժամանակ զվարճություն պատճառելու համար։ Եվ, ինչպես որ բարեկարգ պետություններում թույլատրված է լինում շախմատի, գնդակի կամ բիլիարդի խաղը զվարճանալ ցանկացողներին, ով որ չպետք է և չի կաարող աշխատել, ճիշտ այնպես էլ թույլատրվում է վեպեր հրատարակել, որովհետև ենթադրվում է ― իրականության մեջ այդպես էլ լինում է, ― որ չի գտնվի այնպիսի մի տխմար, որ այդ պատմությունները ճշմարտության տեղ դնի։ Եթե ինձ թույլատրված լիներ և եթե իմ ընկնդիրները կամենային, ապա ես կասեի, թե ինչպես պետք է գրել, լավ ասպետական վեպեր, թերևս իմ խոսքերը շատերի համար և՛ օգտակար, և՛ հաճելի լինեին։ Սակայն ես հույս ունեմ, որ ժամանակով ինձ կհաջողի դրա մասին խոսել մարդկանց հետ, որոնք կարող են ցավը դարմանել, իսկ հիմա, սինյոր պանդոկապան, հավատացեք իմ խոսքերին։ Ահա ձեզ ձեր գրքերը, ինքներդ որոշեցեք, թե նրանցում ինչն է ճշմարիտ, ինչը սուտ, և թող այդ գրքերը ձեզ համար օգտավետ լինեն։ Աստված տա, որ դուք էլ չկաղեք նույն ոտով, ինչ որ ձեր կենվոր դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Օ՜, ես այդ գործում չկամ, ― ասաց պանդոկապանը, ― ես դեռ չեմ գժվել, որ թափառական ասպետ դառնամ։ Ես շատ լավ տեսնում եմ, որ հիմա այնպես չեն վարվում, ինչպես վաղ ժամանակ էին անում, երբ որ այդ փառապանծ ասպետները ման էին գալիս աշխարհով մեկ։<br />
<br />
Այս խոսակցության միջոցին ներս էր մտել Սանչոն։ Նա մնաց մտամոլոր ու շփոթ, երբ որ լսեց, որ այլևս թափառական ասպետներ չեն լինում և որ բոլոր ասպետական գրքերը ստի և խելագարության հյուսվածք են։ Եվ նա իր մեջ վճռեց սպասել, թե ինչով կավարտվի իր տիրոջ ճամփորդությունը, և եթե իր սպասածի չափ բարաբխտ վախճանի չհանգի՝ թողնել դոն Կիխոտին և վերադառնալ իր կնոջ, երեխաների մոտ և վերսկսել իր սովորական աշխատանքը։ Իսկ պանդոկապանն արդեն տանում էր սնդուկն ու գրքերը, որ քահանան ասաց նրան․<br />
<br />
― Մի քիչ սպասեցեք, ես ուզում եմ տեսնել, թե ի՞նչ գեղեցիկ ձեռագրեր են դրանք։<br />
<br />
Պանդոկապանը տվեց նրան ձեռագրերը։ Դա մի տետր էր՝ մոտ ութ թերթից, վերնագիրը՝ անխոհեմ հետաքրքիրը, նորավեպ։ Քահանան մի քանի տող անցկացնելուց հետո ասաց․<br />
<br />
― Այս նորավեպի վերնագիրը ես հավանում եմ, կուզենայի կարդալ ամբողջապես։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը կարող է կարդալ, որովհետև նա մեծ հաճույք է պատճառել իմ հյուրերից մի քանիսին, որ կարդացել են և շատ խնդրել, որ տամ իրենց։ Սակայն ես չեմ կամեցել նրանց տված լինել, մտադիր լինելով վերադարցնել այս սնդուկի տիրոջը, որ մոռացել֊թողել է այստեղ և կարող է պատահել, որ մեկ էլ անցնի այստեղից, որովհետև թեև ես պանդոկապան եմ, բայց քրիստոնյա էլ եմ և թեև ես անկասկած ափոսոսալու եմ այս գրքերից բաժանվելու համար, այնուհանդերձ կամենում եմ վերադարձնել։<br />
<br />
― Դուք միանգամայն արդարացի եք, բարեկամ, ― ասաց քահանան, ― բայց եթե նորավեպը ինձ դուր գալու լինի, դուք առնվազն թույլ կտաք, որ ես պատճենը հանեմ։<br />
<br />
― Ի բոլոր սրտե, ― պատասխանեց պանդոկապանը։<br />
<br />
Կարդենիոն արդեն վերցրել էր ձեռագիրը և կարդում էր։ Նա էլ քահանայի կարծիքին հանգեց և խնդրեց վերջինից, որ բարձր ձայնով կարդացվի։<br />
<br />
― Ամենայն սիրով, ― պատասխանեց քահանան, ― բայց քնելու ժամանակ չէ՞ արդյոք։<br />
<br />
― Այդ ընթերցանությունն ինձ համար հանգիստ կլինի, ― ասաց Դորոթեան, ― որովհետև միտքս բավականաչափ հանգիստ չէ, որպեսզի թույլ տա ինձ քնելու, թեև քնի կարոտ եմ։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― ասաց քահանան, ― ես կբավարարեմ ձեր հետաքրքրությունը։ Թերևս հաճույք էլ ստանանք։<br />
<br />
Վարպետ Նիկոլասն ու Սանչոն միացան մյուսներին, որ համոզեն քահանային։ Քահանան էլ, տեսնելով, որ բոլորը փափագում են, ինչպես որ ինքը, ասաց․<br />
<br />
― Ուշադի՛ր եղեք բոլորդ, ես սկսում եմ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXIII==<br />
<br />
Ուր պատմվում է անխոհեմ հետաքրքիրի վեպը<br />
<br />
<br />
Ֆլորենցիայում, Իտալիայի հարուստ ու հռչակավոր քաղաքում, Տոսկանայի գավառում, երկու հարուստ ու անվանի ազնվականներ էին ապրում՝ Անսելմո և Լոտարիո, այնքան մտերիմ, որ բոլոր նրանց ծանոթները նրանց անունը դրել էին «երկու բարեկամ»։ Երկուսն էլ երիտասարդ էին, ամուրի, միևնույն հասակի, միատեսակ բնույթի և այդ համապատասխանությունը ավելի ևս նպաստում էր, որ նրանց մերձությունը ավելի սերտ լինի։ Անսելմոն ավելի եռանդուն սիրային հաճույք էր փնտրում, մինչդեռ Լոտարիոն նախընտրում էր որսը։ Սակայն հաճախ մարդիկ տեսնում էին, որ Անսելմոն զոհում էր իր ճաշակը Լոտարիոյին՝ անտառները հետևելու համար, և Լոտարիոն մոռանում էր որսը՝ Անսելմոյին հետևելու համար։ Այսպես համակերպվում էր նրանց կամքը, ինչպես լավ ստուգված ժամացույցի սլաքներն են միասին ընթանում։<br />
<br />
Անսելմոն խելահեղորեն սիրում էր մի օրիորդի նույն քաղաքից, այնքան գեղեցիկ, այնքան խոհեմ և այնպիսի լավ օջախից, որ Լոտարիոյի խորհուրդով, առանց որի նա երբեք գործ չէր բռնում, վճռեց նրա ծնողներից թույլտվություն խնդրել ամուսնանալու նրա հետ։ Լոտարիոն հանձն առավ այդ առաքելությունը և վարեց այնպիսի վարպետությամբ, որ կարճ ժամանակ հետո Անսելմոն տեսավ իրեն իր փափագած երջանկության տեր։ Կամիլան էլ, իր կողմից, այնքան գոհ էլ այդ ամուսնական միությունից, որ չէր դադարում գոհություն տալ Աստծուն, ապա Լոտարիոյին, որին նա պարտական էր այդ երջանկության համար։ Ամուսնության առաջին օրերին, որ սովորանար նվիված են լինում հարսանեկան տոնակատարության, Լոտարիոն շարունակում էր այցելել իր բարեկամին, ինչպես սովորույթն է, պատվելու նրան այնքան, որքան որ հնարավոր է։ Սակայն հենց որ հարսանիքն ավարտվեց և հյուրերի և շնորհավորողների թիվը նվազեց, Լոտարիոն սկսեց ավելի քիչ հաճախել (ինչպես յուրաքանչյուր խոհեմ մարդ կվարվեր), համոզված լինելով, որ չի կարելի ամուսնացած բարեկամների մոտ նույնքան ազատ գնալ֊գալ, ինչպես այդ լինում է ամուրի ժամանակ։ Որովհետև թեև բարի և իսկական բարեկամությունը չի կարող և չպետք է բնավ կասկած ունենա, այնուհանդերձ ամուսնու պատիվը այնքան փափկանկատ բան է, որ կարող է վիրավորված լինել անգամ եղբորից, ուր մնաց թե բարեկամից։ Անսելմոն իսկույն նկատեց Լոտարիոյի սառնությունը։ Նա գանգատվեց չարաչար և ասաց, որ երբեք չէր ամուսնանա, եթե իմանար, որ ամուսնությունը խոչընդոտ է հանդիսանալու նրանց սովորական հաճախումներին։ Որ եթե սերտ միության համար, որ իշխում էր նրանց միջև իրենց ամուրի ժամանակ, մարդիկ նրանց «երկու բարեկամ» անունն են տվել, ապա պետք չէ նրանցից մեկի զգուշավորության պատճառով կորցնել այդ մականունը, այնքան պատվաբեր ու գեղեցիկ։ Նա աղերսեց, եթե միայն բարեկամությունը թույլ է տալիս նման արտահայտություն, որ Լոտարիոն առաջվա պես լիակատար տեր լինի իր տանը, գա ու գնա առաջվա պես, հավատացնելով, որ իր ամուսինը՝ Կամիլան, այլ բավականություն ու ցանկություն չունի, քան եթե իր ներշնչածը և որ տեղեկանալով նրանց մտերմության մասին, նա էլ է զարմացած մնացել այդ սառնությունից։ Բոլոր այս փաստարկումներին, որ Անսելմոն բերում էր Լոտարիոյին համոզելու համար, որ առաջվա պես գնա֊գա իր մոտ, վերջինս պատասխանեց այնպիսի խոհեմությամբ, այնքան խելացի և զուսպ, որ Անսելմոն հավատաց նրա բարի միտումներին և նրանք պայմանավորվեցին, որ Լոտարիոն շաբաթը երկու անգամ և տոն օրերին գա ճաշի։ Սակայն չնայած այդ պայմանին, Լոտարոն վճռել էր, որ ոչինչ չպիտի անի, ինչ որ կարող է վնասել իր բարեկամի պատվին, որ իր սեփականից ավելի թանկ էր իր համար։ Լոտարիոն հաճախ ասում էր նրան ― և ուներ իրավունք, ― թե այն մարդը, որին երկինքը գեղեցիկ կին է շնորհել, խնամքով պիտի քննի բարեկամներին, որոնց ընդունում է իր տանը և կանանց, որոնց հետ շփվում է կինը, որովհետև այն, ինչ որ գլուխ չի գալիս եկեղեցիներում, հասարակական հրապարակներում կամ թե չէ ժողովրդական տոներին և ուխտագնացություններին (տեղեր, ուր մարդը չի կարող միշտ արգելել կնոջը գնալու) կարող է հեշտությամբ կատարվել բարեկամ կամ հավատարիմ կնոջ տանը։ Լոտարիոն ցուցադրում էր, թե որքան անհրաժեշտ է ամուսիններին ունենալ հավատարիմ բարեկամ, որ նախազգուշացներ նրանց տունը կառավարելու մեջ հնարավոր սխալներից, որովհետև հաճախ պատահում է, որ ամուսինները, կուրացած իրենց կանանց սիրուց և, վախենալով նրանց վշտացնել, օգնության չեն հասնում բարի խորհուրդով անել կամ չանել այս կամ այն բանը, որ կարող է վարկաբեկել իրենց պատիվը և առաջ բերել վիրավորանք։ Մինչդեռ այդ անփութության մասին բարեկամի կողմից նվազագույն նախազգուշացված լինելու դեպքում հեշտությամբ կարելի է դրանց առաջն առնել։ Սակայն որտեղի՞ց գտնել այդքան սրտաբաց, այդքան ուղղամիտ, այդքան ազնիվ բարեկամ, որ պահանջում է Լոտարիոն։ Ճիշտն ասած՝ չգիտեմ։ Լոտարիոն միայն կարող էր լինել, որ այնքան արթուն հսկում էր Անսելմոյի պատվին, որ այլևայլ պատրվակներով խուսափում, կրճատում ու սահմանափակում էր նրա մոտ գնալ֊գալը, որպեսզի պարապ ու չարամիտ մարդկանց տեղիք չտա չարախոսելու, տեսնելով որ մի հարուստ մարդ, ազնվական և հազար ու մի լավ հատկություններով օժտված, ինչպես իրեն էր թվում, հաճախում է Կամիլայի պես գեղեցիկ կնոջ տունը։ Եվ թեև տիկնոջ առաքինությունն ու համեստությունը կարող էին սանձահարել ամենաչարախոս լեզուները, այնուհանդերձ Լոտարիոն չէր կամենում նրա և իր բարեկամի պատիվն ու բարի անունը վտանգի ենթարկել։ Ուստի այն օրերը, երբ նա պիտի Անսելմոյի մոտ ճաշեր, հաճախ նա այլ գործով էր զբաղվում և հավատացնում էր, որ այդ գործերը՝ անհետաձգելի են։ Իսկ երբ բարեկամները հանդիպում էին, ապա ողջ ժամանակը գնում էր մեկի գանգատների և մյուսի արդարացումների վրա։ Մի անգամ, երբ որ նրանք քաղաքից դուրս զբոսնում էին դաշտում, Անսելմոն ասաց Լոտարիոյին․<br />
<br />
― Դու, Լոտարիո, բարեկամս, անտարակույս, կարծում ես, որ ես պիտի հազար շնորհակալություն ուղղեմ Աստծուն, որ ծնվել եմ պատվավոր ծնողներից, որ ինձ վրա առատ ձեռքով թափվել են բնության բարիքները և հարստությունը։ Ես պակաս պարտական չեմ Աստծուն, որ նա ինձ քեզ պես բարեկամ է տվել և Կամիլայի պես կին։ Այդ բարիքները ես գնահատում եմ, եթե ոչ այն չափով, որքան ես պարտավոր եմ, ապա առնվազն այնչափ, որչափ ի վիճակի եմ։ Եվ ահա, բոլոր այս պարգևներով հանդերձ, որ սովորաբար կազմում են մարդկային ողջ երջանկությունը, ես աշխարհիս երեսին ամենից հիասթափված և դժբախտ մարդն եմ։ Չգիտեմ, թե ինչքան ժամանակ է, ես տանջվում եմ մի ցանկությունից, որ այնքան տարօրինակ է, այնքան արտասովոր, որ ինքս ինձնից զարմանում եմ։ Ես պարսավում եմ ինքս ինձ և ուզում եմ ծածկել իմ սեփական մտքից, սակայն ինձ համար նույնքան դժվար է վերացնել նրան, որքան պատմել արար֊աշխարհին։ Բայց քանի որ, միևնույն է, ես չեմ կարողանա երկար ժամանակ ներփակել նրան իմ կրծքում, ես նախընտրում եմ հավատալ քո ազնվությանը, համոզված լինելով, որ ջանքը, որով քո բարեկամությունը կաշխատի բուժել նրան, շուտով կազատի ինձ ճնշող տագնապից և իմ խելագարության հասցրած ցավը կփոխվի գոհացումով, որ կտա ինձ քո հոգատարությունը։<br />
<br />
Լոտարիոն, զարմացած Անսելմոյի խոսքերից, չգիտեր, թե ինչով է ավարտվելու այս երկար առաջաբանը կամ ներածությունը։ Նա մտքով որոնում էր, թե ինչ ցանկություն կարող է ունենալ իր բարեկամը, սակայն չէր կարողանում գտնել։ Այդ տանջանքներին վերջ դնելու համար նա ասաց Անսելմոյին, որ անարդարացի է նրանց մտերիմ բարեկամության հանդեպ այդքան ոլորապտույտ ճամփաների դիմելը իր գաղտնի մտքերը բանալու համար, մինչդեռ նա պետք է վստահ լինի, որ կստանա խորհուրդ, թե ինչպես վարվի կամ օգնություն՝ բուժելու իր ցավերը։<br />
<br />
― Դու արդարացի ես, ― պատասխանեց Անսելմոն, ― և դու սիրտ ես տալիս ինձ խոստովանելու, որ ինձ տանջող ցանկությունն է իմանալ՝ արդա՞րև Կամիլան այնքան լավ ու հավատարիմ կին է, ինչպես ես եմ կարծում։ Միակ միջոցը, որ կարող է ինձ համոզել, դա փորձելն է, այնպես որ նրա հավատարմությունը դրսևորվի, ինչպես կրակի միջոցով ճանաչվում է ոսկու որակը։ Որովհետև ես այն կարծիքին եմ, ով բարեկամ, որ կինը չի կարող լավ ու առաքինի կոչվել, եթե ենթարկված չի եղել փորձության։ Հավատարիմը նա է, որի սիրտը չեն շարժել սիրահարների խոստումները, նվերները, արցունքները և անընդհատ համառությունը։ Կարելի՞ է լավ համարել մի կնոջ, եթե ոչ ոք նրան տեղիք չի տվել լավ լինելու։ Մի՞թե զարմանլի է, որ կինը երկչոտ ու շրջահայաց է, եթե նրան տեղիք չեն տալիս ազատ վարվելու, կամ թե չէ, եթե գիտե, որ առաջին իսկ հանցանքի համար իր ամուսինը ընդունակ է սպանել նրան։ Չի կարելի համեմատել մի կնոջ, որ խոհեմ է երկյուղից կամ առիթ չլինելուց այն կնոջ հետ, որ ենթարկվել է փորձության, հետապնդումի և դուրս եկել պայքարից հաղթական պսակով։ Բոլոր այդ և ուրիշ շատ պատճառներով, որ ես կարող էի բերել իբրև արդարցում և հաստատում իմ կարծիքի, ես ցանկանում եմ, որ իմ կինը՝ Կամիլան անցնի այս փորձությունը, որ նա մաքրվի հրում թախանձնանքների և հետապնդումների մի մարդու, որ արժանի է նրա սիրուն։ Եթե, ինչպես ես հույս ունեմ, նա դուրս գա փառքով, ես կհամարեմ, որ երջանկությունն աննման է, իմ ցանկությունների անոթը լեփ֊լեցուն կլինի, ես կասեմ, որ բախտը ինձ առաքինի կին է տվել, որի մասին իմաստունն ասել է․ «Ո՞վ կգտնի նրան»։<ref>Իմաստուն ― Սողոմոն իմաստուն։ Մեջբերում նրա առակներից։</ref> Իսկ եթե այլ կերպ կատարվի, քան ես եմ կարծում, ճշմարտությունից հաղթահարված լինելու հաճույքը կթեթևացնի ցավը, որ պիտի պատճառի ինձ այսքան թանկ մի փորձ։ Հիմա, սիրելի Լոտարիո, ոչ մի առարկություն, որ դու կարող ես բերել, ընդունակ չի լինելու ինձ շեղել իմ ծրագրից․ միակ շնորհը, որ ես քեզնից խնդրելու եմ, դա այն է, որ դու քեզ տրամադրես, որպես գործիք այս գործում, իմ ցանկության առարկա։ Ես կընձեռեմ բոլոր միջոցները կատար ածելու, առանց մոռանալու մի բան, որ ընդունակ է շարժել մի պատվավոր, համեստ, հանգիստ ու անշահախնդիր կնոջ սիրտը։ Մի հանգամանք էլ, որի պատճառով ես վճռել եմ հատկապես քեզ ընտրել այս դժվարին ձեռնարկի համար այն է, որ եթե դու հաղթահարելու լինես Կամիլայի խոհեմությունը, ես ներքուստ համոզված եմ, որ դու չես կամենա անցնել սահմանը, այլ կատարված կհամարես այն, ինչ որ մարդկային հայացքով ագրելվում է անել։ Ես վիրավորված կլինեմ սոսկ մտադրությունից և իմ խայտառակությունը սղողված կլինի քո լռության ստվերների մեջ և լռությունդ, քանի որ ինձ է վերաբերում, պետք է լինի հավիտենական, ինչպես մահը։ Այսպիսով, բարեկամս, եթե դու կամենում ես, որ ես դեռևս վայելեմ այն, ինչ որ կարելի է կյանք անվանել, ապա դու պետք է փութաս սկսել այս սիրային պայքարը ո՛չ սառն ու դանդաղ, այլ տաք ու եռանդուն, ինչպես պահանջում է իմ ծրագիրը և իմ հավատը քո նկատմամբ ու բարեկամությունը, որ միացնում է մեզ։<br />
<br />
Այդպես ասաց Անսելմոն Լոտարիոյին, որ լսում էր նրան ուշի֊ուշով և բացի մեր մեջ բերած մի քանի խոսքից, շուրթը բաց չարեց, մինչև որ նա ավարտեց։ Իսկ երբ որ Անսելմոն վերջացրեց, Լոտարիոն երկար նայում էր նրան, ասես առաջին անգամն էր տեսնում և կարծես բարեկամի դեմքը նրան երկյուղ ու զարմանք էր ներշնչում։ Վերջապես նա ասաց․<br />
<br />
― Չեմ կարող համոզել ինքս ինձ, ո՜հ բարեկամ Անսելմո, որ քո ասածը կատակների մի հյուսվածք չէ։ Որովհետև եթե ես կարծեի, թե դու լուրջ ես խոսում, ապա ես կզգուշանայի քեզ ունկնդրելուց և այսպիսով վերջ կդնեի քո երկար ճառին։ Ես համոզված եմ, որ կամ դու ինձ չես ճանաչում, կամ ես չեմ ճանաչուն քեզ։ Սակայն ոչ, ես գիտեմ, որ դու Անսելմոն ես, դու էլ գիտես, որ ես Լոտարիոն եմ։ Սակայն ափսոս, որ դու առաջվա Անսելմոն չես և, երևի, կարծում ես, թե ես էլ չպիտի առաջվանը լինեմ, որովհետև այն, ինչ որ ինձ նոր ասացիր, չի կարող իմ բարեկամ Անսելմոյից ելնել և այն Լոտարիոյից, որին դու ճանաչել ես, դու նման ծառայություն չէիր կարող խնդրել։ Բարի բարեկամները փորձում են իրար, ինչպես պոետն է ասում, usque od aras,<ref>Ընդհուպ մինչև զոհասեղանները, այսինքն՝ քանի դեռ չի շոշափվում որևէ սրբություն։ Պլուտարքոսի կողմից Պերիկլեսին (որի մի բարեկամը թախանձագին խնդրել է նրան կեղծ ցուցմունք տալ երդմամբ) վերագրվող այս արտահայտությունն ըստ երևույթին Սերվանտեսը վերցրել է կողմնակի աղբյուրից։</ref> ասել կուզե, թե չի կարելի օգտագործել բարեկամին Աստծուն հակառակ գործերում։ Եթե այդ ճշմարտությունն ակնհայտ է եղել մի հեթանոսի համար, որքան ավելի ակնբախ պիտի լինի քրիստոնյայի համար, որ գիտե, թե ոչ մի սեր չպիտի մեզ աչքաթող անել տա մեր պարտականությունը Աստծո հանդեպ։ Եթե մարդ ընդունակ է մոռանալու իր պարտականությունը երկնքի նկատմամբ, որպեսզի միմիայն իր բարեկամով զբաղվի, դա պետք է առնվազն այն դեպքում, եթե նրան պատվի վարկաբեկում կամ կյանքի վտանգ սպառնալու լինի և ոչ թե չնչին և նշանակություն չունեցող մի բանի համար։ Ուստի, ասա ինձ, Անսելմո, ի՞նչ վտանգ է սպառնում քո պատվին կամ կյանքին, որպեսզի ես պարտավոր լինեմ քո խաթրը պահել, կատարելով այնքան զզվելի գործ, որ դու ինձնից պահանջում ես։ Իհարկե և ոչ մի վտանգ։ Ընդհակառակը, ես տեսնում եմ, որ դու խնդրում ես ինձնից զրկել քեզ և միաժամանակ ինձ պատվից և կյանքից։ Որովհետև զրկել քեզ պատվից նույնը չէ՞, թե զրկել կյանքից։ Չէ՞ որ պատվազուրկ մարդը մեռածից վատ է։ Եվ ես, ինչպես դու ես խնդրում, լինելով այնքան վատ մի գործիք, ինձ անպատված կնկատեմ և, հետևաբար, կարող եմ ինձ նաև մեռած համարել։ Լսիր ինձ, Անսելմո բարեկամ, համբերություն ունեցիր և մի պատասխանիր ինձ, մինչև որ ես չասեմ այն ամենը, ինչ որ կարծում եմ քո առաջարկի մասին՝ դու ժամանակ կունենաս ինձ առարկելու և ես՝ լսելու քեզ։<br />
<br />
― Համաձայն եմ, ― ասաց Անսելմոն, ― քո ուզածն ասա՛։<br />
<br />
Լոտարիոն շարունակեց․<br />
<br />
― Ինձ թվում է, Անսելմո, թե քո միտքը հիմա նման է մավրի մտքին, որին չի կարելի համոզել իրենց հավատի ստությունը ո՛չ սուրբ ավետարանի քաղվածքներով, ո՛չ բանական դատողությունների վրա հիմնված փաստարկներով, կամ հավատի դավանաբանությամբ։ Նրանց շոշափելի օրինակներ են հարկավոր՝ թեթև, դյուրըմբռնելի, առարկայական ու անհերքելի, մաթեմատիկական ապացույցներով, որոնց չի կարելի չհամաձայնել, հետևյալ օրինակի պես՝ <i>եթե երկու հավասար քանակից հանելու լինենք երկու հավասար մասեր, ապա մնացորդներն էլ հավասար կլինեն։</i> Եվ երբ նրանք այդ էլ չեն հասկանում (ինչպես հաճախ պատահում է), հարկ է լինում նրանց ցույց տալ ձեռներով, նրանց աչքը կոխել և վերջին հաշվով երբեք հնարավոր չի լինում նրանց համոզել մեր հավատի ճշմարտությունը։ Ես հարկադրված եմ նույն միջոցները գործադրել նաև քո նկատմամբ, որովհետև կիրքը այնքան է շփոթեցրել քեզ, և քո ցանկությունը այնքան հեռու է հիմնավոր լինելուց, որ ես ժամավաճառ կլինեի, եթե բացատրելու լինեի քո պարզամտությունը, ես այլ կերպ բացատրել չեմ կարող։ Եթե բարեկամությունը չլիներ, որ արգելում է ինձ խիստ վարվել և լքել քեզ քո գտնված բացահայտ վտանգավոր տեղում, ես կթողնեի, որ դու պատժվես քո ցնորքների և ցնդաբանության համար Մտիկ արա, Անսելմո, թե ի՜նչ ես խնդրում ինձնից։ Դու ուզում ես, որ ես սեր ներշնչեմ մի համեստ կնոջ, հրապուրեմ մի պատվավոր կնոջ, նվերներ տամ մի անշահասեր կնոջ, մի առաքինի կնոջ գլուխը տանեմ։ Այո՛, դու ինձ հենց այդ ասացիր։ Սակայն, եթե դու գիտես, որ քո կինը համեստ, պատվավոր, անշահասեր ու առաքինի է, ապա էլ ի՞նչ ես ուզում։ Եվ եթե դու կարծում ես, որ նա իմ գրոհներից հաղթական դուրս կգա, ինչպես անտարակույս դուրս կգա, ի՞նչ ավելի պատվաբեր անուններ ես ավելացնելու իր ունեցածներին, ի՞նչ կատարելություն ձեռք կբերի նա։ Կամ թե չէ դու նրան այնպիսի կին չես համարում, ինչպես որ ասում ես, ինչո՞ւ ես ուզում նրան փորձած լինել։ Ավելի լավ չէ՞ իսկույն ևեթ նրան նրան անես այն, ինչ որ քեզ լավ է թվում։ Իսկ եթե նա առաքինի է, ապա ի՞նչ ես կարծում հանդգնություն չէ՞ փորձել ճշմարտությունը, որ փորձելուց հետո էլ մազաչափ չի փոխելու հիմա հենց ունցած կարծիքդ։ Արդարացի է ասված, որ միայն անմիտ ու անհույս մարդիկ են այնպիսի գործ բռնում, որից ավելի շուտ վնաս կարելի է սպասել, քան օգուտ, մանավանդ երբ ոչ ոք չի դրդում կամ ստիպում նրանց և եթե առաջուց պարզ է, որ այդ գործը կատարյալ խելագարություն է։ Դժվարին գործերին ձեռնամուխ են լինում սովորաբար կա՛մ Աստծո համար, կա՛մ աշխարհի, կա՛մ երկուսի համար միասին։ Աստծո համար գործ են կատարում սուրբ մարդիկ, որ մարդկային մարմնի մեջ ապրում են հրեշտակային կյանքով։ Աշխարհիս համար գործ են կատարում մարդիկ, որ անծայրածիր ծովեր են լողում֊անցնում, թափառում են զանազան երկիրներ, այցելում օտար ժողովուրդներ, որպեսզի ձեռք բերեն այն, ինչ մենք կենսական բարիքներ ենք անվանում։ Վերջապես, երկուսի համար միասին արի զինվորներն են գործ կատարում։ Նկատելով թշնամու պատում ճեղքվածք, նրանք, մոռանալով երկյուղը, առանց խորհելու և դատողություն անելու իրենց սպառնացող բացահայտ վտանգի մասին, անընդհատ առաջ են նետվում հազար ու մի մահվան ընդառաջ, թևավորված ցանկությամբ պատշտպանելու հավատը, հայրենիքը և թագավորին։ Ահա թե ինչ գործեր են կատարվում աշխարհիս երեսին և թեև նրանք լեցուն են դժվարություններով ու վտանգներով, սակայն բերում են պատիվ, փառք և օգուտ։ Սակայն այն, որ դու ես ձեռնարկում ու մտմտում, չի ծառայի Աստծու փառքին և չի բերի քեզ ո՛չ պատիվ, ո՛չ էլ կենսական բարիքներ։ Որովհետև եթե այնպես հաջող վերջանալու լինի, ինչպես դու ես կամենում, էլի դրանից դու չես դառնա ոչ առավել հռչակավոր, ոչ հարուստ, ոչ պատվելի։ Իսկ եթե վատ վերջանալու լինի, ապա դու ամենադժբախտ մարդը կլինես և բանի պետք չի լինի այն միտքը, որ ոչ ոք չգիտե քո դժբախտության մասին, որովհետև քո տանջանքի համար այն էլ է բավական, որ դու ինքդ այդ գիտես։ Այս ճշմարտությունը հաստատելու համար ես կբերեմ այն տները, որոնցով վերջանում է Լուիս Տանսիլլո բանաստեղծի<ref>Նեապոլիտանյան պոետ Լուիջի Տանսիլլո․ գրել է․ «Le lagrime di san Pietro» պոեմը «Պետրոս առաքյալի զղջալը Քրիստոսին ուրանալուց հետո» թեմայով։ Սերվանտեսի բարեկամ պոետ Լուիս Գալվես դե Մոնտալվոն 1657 թվին հիշված պոեմը թարգմանել է իսպաներեն։</ref> Սուրբ Պետրոսի արցունքը հռչակավոր պոեմայի առաջին մասը։<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Աճում է վիշտն ու զղջումն է մեծանում,<br />
Երբ Պետրոսը տեսնում լույսը պայծառ,<br />
Չկա ոչ ոք, սակայն ցավն է խորանում,<br />
Մեղանչել է ինքը իր դեմ վատաբար։<br />
<br />
Չէ՞ որ զղջումն ազնիվ սրտում չի ծնվում<br />
Նախատինքով, մեղադրանքով ուրիշի,<br />
Անբաժան են այնտեղ հանցանք ու զղջում,<br />
Թեկուզ մեղքը երկնին լինի լոկ հայտնի։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Այդպես էլ քո վիշտը չի թեթևացնի գաղտնիքը։ Դու անընդհատ արցունք կթափես։ Եվ, եթե քո աչքերը հրաժարվելու լինեն, քո սրտից կհոսի արյուն֊արցունք, այն դյուրահավատ բժշկի պես, որ փորձի ենթարկեց դյութական գավաթի միջոցով, մի բան, որ խոհեմաբար իմաստուն Ռինալդոն հրաժարվեց փորձելուց։<ref>Նկատի ունի «Կատաղած Ռոլանդից» մի միջադեպ (երգ XLII)։ Բոլոր ցանկացողներին առաջարկում էին խմել սքանչելի հատկություն ունեցող մի գավաթից․ եթե խմողն անհավատարիմ կին ունի, ապա խմիչքը, չընկնելով նրա բերանը, թափվում է նրա կրծքի վրա։ «Մեր պոետի» ― որովհետև Արիոստոյին վկայակոչող Լոտարիոն ինքը իտալացի է։</ref> Թեև այս օրինակը բանաստեղծական հերյուրանք է, այնուհանդերձ նրա մեջ խրատ է թաքնված, որ պետք է նկատի առնել, ըմբռնել և յուրացնել։ Սակայն ես ուզում եմ վերջ տված լինել համոզելու քեզ քո սխալը։ Ասա ինձ, Անսելմո, եթե երկինքը, կամ քո բարի բախտը քեզ մի հրաշալի ադամանդի տեր դարձրած լիներ, որի մաքրությունը, փայլն ու արժեքը գոհացնեին ամենաճարտար ակնավաճառներին, և նրանք համարեին այդ քարը իր սեռի մեջ ամենակատարյալը, և եթե դու ինքդ էլ նույն կարծիքի լինեիր, արդյոք խոհե՞մ բան կլիներ, եթե քո խելքին փչելու լիներ նրան դնել զնդանի վրա և զարկել ուժգնորեն մուրճով, որպեսզի փորձած լինես՝ արդյոք նա այնքան ամո՞ւր է, ինչպես դու կարծում ես, և ենթադրենք, թե քարը դիմանար այս կոպիտ փորձին, մի՞թե այդ մի բան կավելացներ նրա արժանիքին, նրա արժեքին։ Եթե քարը ջարդվեր (մի բան, որ հնարավոր է), մի՞թե ամեն ինչ կորած չէր լինի և այդպիսի գեղեցիկ փորձի հնարողը մի՞թե հիմար չէր համարվի։ Իմացած եղիր, Անսելմո բարեկամս, ահա այդ ադամանդը Կամիլան է, ինչպես քո կարծիքով, այնպես էլ շրջապատի։ Արդարացի՞ կլիներ նրան զնդանի վրա դնելը։ Եթե նա դիմանալու լինի, մի՞թե նա առաջվանից ավելի արժեք կունենա։ Իսկ եթե տեղի տալու լինի՝ խորհիր ապա, թե ինչ կլինի քո վիճակը առանց նրան և որքան հիմնավոր հարկադրված ես լինելու մեղադրել քեզ՝ նրա և քո կործանման համար։ Հասկացիր, որ աշխարհիս երեսին հավատարիմ կնոջից ավելի թանկագին ադամանդ չկա, որ կնոջ պատիվը միմիայն լավ կարծիքն է, որ մենք ունենք նրանց մասին և որ քո կնոջ վարքը այնքան մաքուր է, ինչքան կարելի է բաղձալ, թեև դու այդ ճշմարտությունը կարծես թե կասկածի ես ենթարկում։ Հիշի՛ր, որ կինը անկատար էակ է։ Պետք չէ թակարդ լարել նրանց ոտերի տակ, որպեսզի նրանք սայթաքեն և ընկնեն մեջը, այլ ընդհակառակը՝ պետք է վերացնել բոլոր խոչընդոտները, որ նրանց ճամփան դյուրանա, որպեսզի նրանք կարողանան հասնել իրենց պակասող կատարելության, որ է՝ լիակատար առաքինության։ Բնագետները պատմում են, թե կզաքիսը մի փոքրիկ գազան է, որի մորթը ծայրաստիճան սպիտակ է և թե երբ որ որսորդները կամենում են նրան բռնել, նրանք այսպիսի խորամանկություն են գործադրում՝ նրանք նկատում են, թե ինչ արահետով է սովորաբար ընթանում և այնպես կեղտ են թափում, ապա թե քշում են նրան այն տեղը․ երբ որ կզաքիսը հասնում է կեղտով ծածկված տեղին, նա իսկույն կանգ է առնում և նախընտրում է, որ իրեն բռնեն ու սպանեն, քան թե մտնել ցեխի մեջ և փչացնել մորթի սպիտակությունը, մի բան, որ նա ազատությունից ու կյանքից վեր է դասում։ Պատվավոր ու պարկեշտ կինը՝ կզաքիսի է նման։ Նրա առաքինությունը, ամոթխածությունը նրան ձյունից ավելի մաքուր ու սպիտակ են դարձնում։ Այդ սպիտակությունը պահպանելու համար և խանգարելու համար, որ նա աղտոտի, պետք է միանգամայն այլ խորամանկություն գործադրել, քան այն, որ ծառայում է որսորդներին։ Չի կարելի նրան շրջապատել սիրահարների նվերների ու թախանձանքների կեղտով, որովհետև, երևի, և անգամ կարելի է ասել անպայման, բնությունը նրան չի օժտել այնպիսի ուժով ու տոկունությամբ, որպեսզի նա, առանց կողմնակի օգնության կարողանա խուսափել նման թակարդներից։ Պետք է վերացնել այդ խոչընդոտները և ցուցադրել նրանց միմիայն առաքինության գեղեցկությունը, փայլը, որ բխում է բարի համբավից։ Պատվավոր կինը հայելի է փայլուն ու ողորկ բյուրեղից՝ աննշան մի շնչից դառնում է մթամած ու միգասքող։ Պատվավոր կնոջ հետ պետք է վարվել սրբության պես՝ պաշտել և ձեռք չտալ, նկատել նրան որպես ծաղիկներով լեցուն գեղեցիկ մի պարտեզ, ուր չպիտի ոտ կոխել, ոչ էլ վարդ պոկել, որի չքնաղությամբ ու թարմությամբ հիանում են՝ նայելով ցանկապատի արանքից։ Ի վերջո, ես ուզում եմ ասել քեզ մի ոտանավոր արդի մի կատագերգությունից, որ մնացել է մտքումս և որի նյութը ինձ թվում է նման մեր քննարկածին։ Մի ողջամիտ ծերունի խորհուրդ է տալիս մի հոր լավ պահել իր աղջկան և հսկել նրան։ Ի միջի այլոց նա ասում է․<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Ապակի է կինը կյանքում,<br />
Ուստի պետք չէ նրան դատել․<br />
Կարելի է կոտրել, հատել,<br />
Ամեն ինչ հեշտ է աշխարհում։<br />
<br />
Կոտըրվում է՝ կոտըրվի թող,<br />
Հիմարը չի զգուշանում․<br />
Նա՛ է միայն այդ քայլն անում՝<br />
Ով նորոգել էլ չի կարող։<ref>Անհայտ հեղինակի բանաստեղծություն, որի մեջ ակնարկվում է Դանայիսի առասպելը, որպես թե սիրահարված Զևսը ոսկե անձրևի տեսքով է մտել Դանայիսի արգելարանը։</ref><br />
<br />
Համաձայն են ողջն այդ մտքին․<br />
Այո՛, ես էլ համաձայն․<br />
Եթե մեր մեջ կա Դանայան՝<br />
Ոսկյա անձրև կգա կրկին։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Այն ամենը, ինչ մինչև հիմա ասացի, Անսելմո, քեզ էր վերաբերում։ Դու ինձ թույլ կտաս մի խոսք էլ իմ մասին ասեմ։ Եվ եթե իմ խոսակցությունը քեզ երկար ու բարակ է թվում, ապա ներիր ինձ՝ այդ պահանջում է այս լաբիրինթոսը, որի մեջ գցել ես ինքդ քեզ և որից քեզ պետք է դուրս բերել։ Դու ինձ բարեկամ ես համարում և դու կամենում ես անպատվել ինձ, մի բան, որ հակասում է բարեկամությանը։ Եվ դու մենակ ինձ չես ուզում անպատվել, այլ պահանջում ես, որ ես էլ անպատվեմ, որ դու ուզում ես ինձ անպատված լինել՝ դա պարզ է, որովհետև երբ որ Կամիլան տեսնի, որ ես ձգտում եմ իրեն սիրել, ինչպես որ դու ես կամենում, նա ինձ կհամարի անազնիվ, անբարոյական մարդ, որ կարող է հղանալ այդպիսի զզվելի մի ծրագիր՝ այնքան հակասող մեր ընդհանուր բարեկամությանը, որ դու ուզում ես, որպեսզի քեզ ես անպատված լինեմ, դա ևս անկասկած է, որովհետև նույն Կամիլան հիմք կունենա կարծելու, որ ես նրան համարում եմ թեթևամիտ կին և դրա համար էլ հանդգնել եմ նրան իմ սիրո մասին ասելու։ Եվ անպատվությունը, որ ես կգցեմ նրա վրա, արդյոք չի՞ ընկնի նաև քո վրա, քանի որ նա քեզ է պատկանում։ Ահա՛, թե որտեղից է ծագում այն արհամարհանքը, որին ենթարկվում է դավաճանող կնոջ ամուսինը։ Եվ անգամ եթե նա իմացած չի եղել իր դժբախտությունը, եթե տեղիք տված չի դրան իր վարքով և եթե իր կարողությունից վեր է եղել դրա առաջն առնելու՝ նա պակաս չի ստորանում հասարակական կարծիքի մեջ և նրա մասին լոկ արգահատանքով են խոսում։ Նրան սովորաբար չեն հարգում, թեև այդ դժբախտությունը առաջ եկած լինի ավելի նրա կնոջ վատ հակումներից, քան իր անփութությունից։ Ես արծարծում եմ այն հիմքը, թե ինչու անհավատարիմ կնոջ ամունինն անարգվում է, թեև, ինչպես ես ասացի, նա չի իմանում իր դժբախտությունը, ինքը չէ պատճառը և ինքը չի առիթ տվել։ Ես կարծում եմ, որ այս զեղումը քեզ համար ձանձրալի չի լինի, որովհետև նա միմիայն հոգուտ քեզ է։ Սուրբ գիրքն ասում է՝ երբ որ Աստված ստեղծեց մեր նախահորը երկնային դրախտում, քուն առաքեց Ադամին և նրա քնած միջոցին ձախակողմյան կողը հանեց և ստեղծեց մեր նախամայր Եվային։ Ադամն արթնանալով տեսավ նրան և ասաց՝ ահավասիկ իմ միսն ու ոսկորը։ Ինքն Աստված ավելացրեց՝ ահա թե ինչու մարդը թողնելու է իր հորն ու մորը և երկուսով մի մարմին են կազմելու։ Այսպես հիմնվեց ամուսնության սուրբ կարգը, որի կապանքը կարող է քակել լոկ մահը։ Այդ կարգը այնպիսի ուժ ու ունակություն ունի, որ երկու տարբեր էակ մի հատիկ մարմին են կազմում և անգամ երջանիկ ամուսինները, որ երկու հոգի են ունենում, ունենում են լոկ մեկ կամք։ Դա նրանից է, որ կնոջ մարմինը ամուսնու հետ մեկ է և նրա պակասությունն ու անկատարությունն էլ ընկնում է մարդու մարմնի վրա, անգամ եթե մարդը մեղավոր չլինի։ Դա նույնն է, ինչպես ոտի կամ մարմնի այլ մասի ցավը զգում է ողջ մարմինը մինչև գլուխ, որովհետև դա միևնույն մարմինն է։ Նմանապես ամուսինները մաս ունեն իրենց կանանց անպատվությունից, որովհետև նրանք երկուսով մեկ են։ Սակայան որովհետև աշխարհիս պատիվն ու անպատվությունը միշտ բխում են միս ու արյունից, հետևաբար նաև վատ կնոջ անարգության մի մասը մարդու վրա պիտի ընկնի, անգամ եթե մարդը տեղյակ չլինի։ Միտք արա, Անսելմո, թե ի՜նչ վտանգի ես ենթարկում դու քեզ՝ ձգտելով խռովել խաղաղությունը քո արժանավոր ամուսնու։ Միտք արա ― պարապ և անմիտ հետաքրքրությունն է մղում քեզ վրդովելու այդ պարկեշտ կնոջ անդորրությունը։ Խորհի՛ր, որ այդ գործից դու շատ քիչ կշահես, իսկ կորցնելիքդ այնքան շատ կլինի, որ անհնար է ասել, խոսքերս հերիք չեն տա։ Իսկ եթե այն ամնեը, ինչ ասացի, բավական չէ քո վատ մտադրությունից քեզ դարձնելու համար, ապա որոնիր քո դժբախտության և անպատկառության համար այլ գործիք, որովհետև ես չեմ լինելու, անգամ եթե կորցնելու լինեմ քո բարեկամությունը, մի բան, որ ինձ համար ամենազգալի կորուստ կլիներ։<br />
<br />
Այդ ասելուց հետո առաքինի և խոհեմ Լոտարիոն լռեց, իսկ Անսելմոն այնքան ամոթահար ու մտամոլոր մնաց, որ բավական ժամանակ չկարողացավ մի խոսք պատասխանել։ Վերջապես նա ասաց․<br />
<br />
― Դու տեսար, Լոտարիո բարեկամ, ինչ ուշադրությամբ ես լսեցի քեզ։ Քո փաստարկումներից, օրինակներից, նմանություններից ես ճանաչեցի քո խոհեմությունն ու գերագույն և անկեղծ բարեկամությունը։ Ես անգամ ընդունում եմ, որ եթե ես հետևելու լինեմ քո խորհուրդներին և կաշկանդված մնալու լինեմ իմ գաղափարներով, ես կփախչեմ բարիից չարին ընդառաջ վազելու համար։ Սակայն երևակայիր, որ ես հիվանդ եմ, ինչպես կանայք, որ հող, մոխիր, ածուխ և այլ ավելի վատթար բաներ են ուտում։ Երևակայիր, որ ես էլ եմ բռնված այդ հիվանդությամբ և ինձ բուժելու համար պետք է դիմել խորամանկության, և այդ դժվար չի լինի, եթե դու նույնիսկ առերես և թեթև փորձես գրավել Կամիլային։ Նա այնքան էլ թույլ չէ, որպեսզի առաջին իսկ փորձից իր պատիվը գետին գցի։ Գալով ինձ՝ ես կգոհանամ այդ փորձով, իսկ դու կատարած կլինես բարեկամությանդ պարտականությունը ոչ միայն վերակենդանացնելով ինձ, այլև համոզելով ինձ, որ ես պատվազուրկ չեմ։ Այն միտքը, որ ես վճռել եմ այդ փորձն անել, բավական է, որպեսզի համոզի քեզ չմերժել ինձ, որովհետև դու չես հանդուրժի, որ ես իմ խելագարությունը վստահեմ մի ուրիշ մարդու, մի բան, որ կվարկաբեկի ինձ, իսկ դու այնքան վախենում ես իմ վարկաբեկումից։ Գալով Կամիլային, դու չպիտի կանգ առնես այն բանի համար, որ նա վատ կարծիքի կլինի քո մասին, երբ տեսնի, որ դու ընկել ես իր ետևից, որովհետև հենց որ իմացանք փորձի հետևանքը, դու ազատ կլինես բանալու մեր խորամանկությունը և նա նորից կհարգի քեզ առաջվա պես։ Այսպիսով, քանի որ քեզնից քիչ բան է գնում այս փորձի համար, իսկ դու կարող ես ինձ անչափ բավարարել, ես աղաչում եմ, որ չմերժես ինձ, հաղթահարելով այն մի քանի դժվարությունները, որ դու գտնում ես, որովհետև ինչպես ասացի քեզ, հենց որ դու սկսես, ես փորձությունը ավարտած կհամարեմ։<br />
<br />
Լոտարիոն տեսնելով, որ Անսելմոյի վճիռը հաստատ է, չիմանալով, թե այլևս ինչ փաստարկում ու նկատառում անի, ընդունակ համարելով նրան հաղորդելու իր խելագարությունը մի ուրիշին, մեծ դժբախտությունից խուսափելու համար որոշեց բավարարել նրան, սակայն հաստատ ծրագրով այնպես պահել իրեն, որ առանց Կամիլայի պարկեշտ զգացմունքները խռովելու կարողանա բավարարել իր բարեկամին։ Նա ասաց Անսելմոյին, որ պետք չէ ոչ ոքի հաղորդել այդ ծրագիրը, որ ինքը հանձնառու է լինում այդ գործին և կսկսի, երբ որ նա կամենա։ Անսելմոն քնքշորեն գրկեց նրան, հազար շնորհակալություն հայտնեց, ինչպես եթե աշխարհիս ամենամեծ ծառայությունը արած լիներ իրեն։ Նրանք պայմանավորվեցին, որ հետևյալ օրից նրանք գործի կանցնեն, որ Անսելմոն Լոտարիոյին հնարավորություն կընձեռնի Կամիլայի հետ առանձին հանդիպումներ ունենալու և որ կմատակարարի փող ու նվերներ Կամիլային ընծայելու համար։ Նա խորհուրդ տվեց, որ Կամիլայի համար երաժշտություն բերել տա, նրան ոտանավորներ նվիրի և եթե այդ դժվար թվա, ինքը կանի նրա փոխարեն։ Լոտարիոն ամեն բանի համաձայնեց, սակայն միանգամայն այլ մտադրությամբ, քան ուներ Անսելմոն։ Այսպես պայմանավորվելուց հետո նրանք դիմեցին դեպի Անսելմոյի տունը, որտեղ Կամիլան խռովահույզ սպասում էր իր ամուսնուն, որ սովորականից ուշ վերադարձավ։<br />
<br />
Անսելմոն որ հասավ տուն, Լոտարիոն էլ իր տունը գնաց։ Անսելմոն նույնքան գոհ էր, որքան Լոտարիոն՝ մտամոլոր ու շփոթ։ Նա չգիտեր, թե ինչպես պատվով դուրս գա այսքան տխմար գործից, սակայն նույն գիշերը գտավ հնարը, ինչպես խաբի Անսելմոյին՝ առանց վիրավորելու Կամիլային։ Հետևյալ օրը նա գնաց Անսելմոյի մոտ ճաշի։ Կամիլան նրան սիրալիր ընդունեց։ Նա առանձին մտերմություն էր ցույց տալիս Լոտարիոյին, որովհետև գիտեր, որ սերտ կապով կապված է Անսելմոյին։ Ճաշից հետո Անսելմոն խնդրեց Լոտարիոյից, որ ընկերակցի Կամիլային մինչև որ նա վերադառնա մի տեղից, որտեղ նա գործ ունի մոտ ժամ ու կեսով։ Կամիլան կամեցավ խանգարել, որ նա տնից դուրս գա և Լոտարիոն փորձեց ուղեկցել նրան, սակայն Անսելմոն խուսափեց, հանձնարարելով կնոջը, որ Լոտարիոյին մենակ չթողնի և վեջինիս՝ սպասել իրեն, որովհետև հետը կարևոր խոսակցություն ունի։<br />
<br />
Երբ որ Անսելմոն գնաց, Կամիլան ու Լոտարիոն մնացին մենակ սեղանի շուրջը, որովհետև ծառաները գնացել էին ճաշելու։ Լոտարիոն, իր բարեկամի ցանկության համեմատ, զգաց իրեն մի թշնամու առաջ, որ միմիայն իր գեղեցկությամբ կարող էր տեղն ու տեղը հաղթահարել սպառազինված ասպետների մի ամբողջ գունդ։ Տեսնում եք, որ Լոտարիոն ուներ տեղիք՝ երկյուղ կրելու։ Նա արմունկը դրեց բազկաթոռի թևքին, գլուխը հենեց ձեռքին և, Կամիլայից իր անքաղաքավարության համար ներողություն խնդրելով, ասաց, որ մինչև Անսելմոյի վերադարձը նա կկամենար մի քիչ նիրհել։ Կամիլան նրան պատասխանեց, որ շատ ավելի լավ կլինի թախտի վրա,<ref>Թախտի վրա ― Estrado ― տախտակամած սենյակի մեջ (մոտավորապես մեկ ոտնաչափ բարձրությամբ), որը ծածկված էր լինում գորգերով, վերջիններիս վրա դարսվում էին բարձեր, որպեսզի կարելի լիներ այնտեղ հարմար նստել կամ պառկել (ավելի ուշ ժամանակի «բուդուարի» նախատիպը։ </ref> քան բազկաթոռի։ Սակայն նա կարևորություն չտվեց և պատրաստվեց քնելու։ Անսելմոն վերադառնալով, կնոջը գտավ իր սենյակում, իսկ Լոտարիոյին՝ քնած սեղանատանը և խորհեց, որ իր բացակայության երկար լինելու հետևանքով Լոտարիոն ժամանակ է ունեցել զրուցելու Կամիլայի հետ և ապա ննջելու։ Նա անհամբեր սպասում էր Լոտարիոյի արթնանալուն, որպեսզի հետը դուրս գա և տեղեկանա, թե ինչ է տեղի ունեցել։ Երբ որ նրանք մենակ մնացին, Լոտարիոն նրան ասաց, որ հարմար չի դատել միանգամից բացվել առաջին իսկ օրը, որ նա բացի Կամիլայի գեղեցկությունը գովաբանելուց բան չի արել և ասել է, թե ողջ քաղաքը նրանից է խոսում, նրա հրապուրանքից, նրա հազվագյուտ հատկություններից։ Նա ասաց, թե իրեն թվում է, որ սա լավ միջոց է տիկնոջ սիրտը գրավելու և տրամադրելու իրեն լսելու համար։ Նա համոզված է, որ դևն էլ այդ միջոցին է դիմում, երբ որ ուզում է խաբել մահկանացուին, որը զգաստորեն զգուշանում է նրա թակարդներից․ լինելով խավարի ոգի՝ նա կերպարանափոխվում է լույսի ոգու, գայթակղում է բարի դիտավորությունների ձև անելով, ապա թե բացվում է և իր ծրագիրը հասցնում իր վախճքնին, եթե միայն սկզբից ևեթ նրա ծրագիրը չի մերկացվել։<br />
<br />
Այս ամենը դուր եկավ Անսելմոյին, որ ասաց, թե առանց տնից դուրս գալու նա հնարավորություն կտա նրան ամեն օր տեսնել Կամիլային, իբրև թե զբաղվում է գործով, սակայն այնպես, որ Կամիլան գլխի չընկնի իր խորամանկությունը։ Անցան մի քանի օրեր։ Լոտարիոն Կամիլային ոչ մի բառ չէր ասում, բայց Անսելմոյին հաղորդում էր, որ անընդհատ խոսում է նրա հետ, սակայն առայժմ նրա վարքի մեջ ոչ մի դատապարտելի բան չի նկատում և, մի խոսքով, հույսի և ոչ մի նշան չի տալիս։ Ընդհակառակը՝ նա սպառնում է պատմել իր ամուսնուն, եթե Լոտարիոն չփոխի իր վարմունքը։<br />
<br />
― Շատ բարի, ― ասաց Անսելմոն, ― մինչև հիմա՝ Կամիլան դիմացել է խոսքերի դեմ։ Պետք է տեսնենք, կդիմանա՞ նա գործերի դեմ, վաղը ես կհանձնեմ երկու հազար դահեկան, որ դու առաջարկես նրան և կնվիրես և երկու հազար էլ, որ գոհարներ գնես, նրան հրապուրելու համար։ Կանայք կարող են առաքինի լինել, բայց որքան նրանք ավելի սիրուն են, այնքան ավելի հմայք ունի նրանց համար զարդարանքը։ Եթե Կամիլան այդ գայթակղության էլ դիմանա, ես բավարարված կլինեմ և այլևս քեզ չեմ չարչարի։<br />
<br />
Լոտարիոն պատասխանեց, թե քանի որ ինքը գործն սկսել է, ուզում է մինչև վերջը հասցնի, և թե ինքը հույս ունի, որ այդ գործից դուրս կգա միանգամայն հաղթահարված։ Հետևյալ օրը նա ստացավ չորս հազար դահեկան, որ նրան չորս հազար հոգս էին պատճառում, որովհետև նա չգիտեր, թե ինչ սուտ դարբնի։ Վերջ ի վերջո նա վճռեց ասել, որ Կամիլան դիմանում է պարգևներին և խոստումներին նույնքան լավ, որքան և սիրո հայտարարություններին և որ անօգուտ է այլևս հոգնություն պատճառելը, որովհետև բոլոր այս փորձերը լոկ ժամանակի կորուստ են։ Սակայն բախտը այլ կերպ տնօրինեց։ Մի անգամ Անսելմոն, ըստ սովորականին, թողնելով Կամիլային մենակ Լոտարիոյի հետ, փակվեց հարևան սենյակում և դռան կողպեքի ծակից սկսեց նայել և ականջ դնել, թե նրանք ինչ են խոսում ու անում։ Եվ ահա նա տեսավ, որ ավելի քան կես ժամի ընթացքում Լոտարիոն բերանը բաց չարեց և մի հատիկ խոսք չի էլ արտասանի, անգամ եթե այնտեղ ամբողջ մի դար մնալու լիներ։ Նա գլխի ընկավ, որ Լոտարիոյի բոլոր ասածները Կամիլայի պատասխանների մասին կեղծ ու պատիր են։ Սակայն որպեսզի վերջնականապես ստուգած լինի, նա դուրս եկավ իր սենյակից, Լոտարիոյին մի կողմ քաշեց և հարցրեց նրանից, թե ինչ նոր բան կա և ինչ տրամադրություն է ցույց տալիս Կամիլան։ Լոտարիոն պատասխանեց, որ այլևս անկարող է երկար ժամանակ շարունակել այս դժվարին գործը, որ Կամիլան իրեն այնքան կոշտ ու կոպիտ է պատասխանում, որ ինքն այլևս խոսք չի գտնում նրան ասելու։<br />
<br />
― Ա՜խ, Լոտարիո, Լոտարիո, ― ասաց Անսելմոն, ― ի՞նչ վատ ես պատասխանում ինձ քո պարտականության հանդեպ և այն մեծ հավատի հանդեպ, որ ես տածում էի դեպի քեզ։ Ես դուրս եմ եկել հարևան սենյակից, ես ականջ էի դնում, դու մի խոսք չասացիր Կամիլային, մի բան, որ ինձ կարծել է տալիս, թե դու նրան երբեք էլ բան չես ասել։ Եթե այդ այդպես է, իսկ ես չեմ կասկածում դրանում, ապա ինչո՞ւ ես խաբում և խորամանկությամբ խլում ինձնից միջոցը՝ իմ ծրագիրն ի կատար ածելու։<br />
<br />
Անսելմոն այլևս բան չասաց և թողեց Լոտարիոյին շփոթ ու ամոթահար, զգալով պատվի խայթ իր սուտը բռնված լինելու համար։ Նա երդվեց Անսելմոյին, որ ապագայում իր ողջ կյանքը կգործադրի նրան գոհացնելու, որ այլևս չի խաբի, որ Անսելմոն թող ծածկուկ նայի, նա կհավատա, որ ինքը ճիշտ է ասում, և որ իր ճիգ ու ջանքը կցրեն Անսելմոյի կասկածները։ Անսելմոն հավատաց և որպեսզի Լոտարիոն կարողանար միանգամայն հարմար և առանց խոչնդոտների գործը տեսնել, նա որոշեց մի շաբաթով բացակայել տնից։ Նա իր բարեկամներից մեկին, որ ապրում էր գյուղում, հրավիրել տվեց իրեն, որպեսզի Կամիլայի առջև հեռանալու պատրվակ ունենա։ Ապարախտ խելագար, ի՜նչ գործի վրա ես, ի՞նչ է քո նպատակը, ի՞նչ հանդուգն ծրագիր ես նյութել դու։ Դու գործում ես ինքդ քո դեմ, դու դավում ես քո պատվի դեմ, դու հյուսում ես քո կորո՜ւստը։ Քո ամուսինը առաքինի է։ Դու խաղաղ վայելում ես ամուսնական միության քաղցրությունը, ոչինչ չի խռովում քո վայելքը։ Կամիլայի խոհերը քո տան պատերից դուրս չեն գալիս։ Դու նրա արևն ես աշխարհիս երեսին, նրա ցանկությունների նպատակը, նրա զգացմունքների միակ առարկան, նրա կամքի կանոնն ու դատավորը։ Նա միմիայն քո ուզածն է կամենում, իբրև երկնքի հրաման։ Նրա պատվի, գեղեցկության և համեստության գանձերը, որպես թանկարժեք հանք, բացված են քո առջև։ Դու կարող ես վերցնել ամեն ինչ, ինչ որ մեջը կա և ամեն ինչ, որ կամենաս։ Ինչո՞ւ ես ապա ուզում փորել հողը և նոր, անլուր գանձի հետքը փնտրել։ Չէ՞ որ ամեն ինչ կարող է փլչել, որովհետև այդ գանձերը նրա փխրուն բնության թույլ սյուների վրա են հենված։ Իմացած եղիր, որ անկարելիի ետևից ընկած մարդուց խլում են հնարավորն էլ, ինչպես այն, ինձնից ավելի լավ պոետն է արտահայտել՝<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Փնտրում եմ ես լույսով անմար<br />
Փորձանգի մեջ՝ բախտ ինձ համար,<br />
Փոթորկի մեջ՝ խաղաղություն,<br />
Ժանտախտի մեջ՝ առողջություն,<br />
Ազատություն՝ անել բանտում,<br />
Փրկության ելք՝ մութ փակուղում։<br />
<br />
Դադարել եմ բարիք հուսալ<br />
Բախտից, որ չի ուզում անսալ,<br />
Որ երկնքի պես անզիջում՝<br />
Չի կարեկցում ու չի խղճում․․․<br />
Էլ ինչ խնդրեմ անկարելին,<br />
Երբ մերժում է և կարելին։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Հետևյալ օրը Անսելմոն գնաց գյուղ և, հրաժեշտ տալով, ասաց Կամիլային, որ իր բացակայության ժամանակ Լոտարիոն գալու է ճաշի և հետևելու տան գործերին և որ խնդրում է նրանից վերաբերվել իր բարեկամին այնպես, ինչպես իրեն է վերաբերվում։ Պարկեշտ ու հավատարիմ Կամիլան վշտացավ այդ հրամանից և պատասխանեց, որ ամուսնու բացակայության միջոցին անվայել է, որ ուրիշը գրավի նրա տեղը սեղանի շուրջը։ Իսկ եթե Անսելմոն այդ հրամանը տալիս է, որովհետև չի հավատում, որ ինքը կարող է տունը կառավարել, ապա թող այս անգամ նա փորձի իրեն և փորձով համոզվի, որ ինքը ունակ է ավելի մեծ գործի։ Անսելմոն պատասխանեց, որ այդ իր կամնքն է և որ նա պետք է գլուխ խոնարհի և հնազանդի։ Կամիլան ասաց, որ կկատարի նրա ցանկությունը, թեև հակառակ է իր կամքի։ Անսելմոն գնաց։ Հետևյալ օրը եկավ Լոտարիոն, որին Կամիլան դիմավորեց սիրալիր և արժանապատվությամբ, սակայն այնպես էր սարքում, որ հետը երբեք մենակ չմնա։ Նրան շարունակ շրջապատում էին ծառաներն ու սպասուհիները, իսկ ամենից հաճախ նրան ուղեկցում էր Լեոնելա անունով մի սպասուհի։ Սա մանուկ հասակից ապրած է եղել Կամիլայի ծնողների տանը, ուստի Կամիլան նրան շատ էր սիրում և մարդու գնալուց հետը բերել էր Անսելմոյի տունը։ Առաջին երեք օրվա ընթացքում Լոտարիոն բնավ չխոսեց Կամիլայի հետ, թեև կարող էր, որովհետև ճաշից հետո, սեղանը հավաքելուց հետո, բոլոր ծառաները գնում էին ձեռաց ճաշ անելու․ Կամիլան նրանց պատվիրել էր որքան կարելի է շուտ վերադառնալ։ Բացի այդ նա հրամայել էր Լեոնելային նախապես ճաշել և իրեն երբեք մենակ չթողնել։ Սակայն սպասուհու գլխում այլ մտքեր կային՝ նա օգտվում էր ճաշի ժամից զվարճանալու համար, ուստի և հաճախակի մոռացության էր տալիս իր տիրուհու պատվերը և թողնում նրան մենակ Լոտարիոյի հետ, ասես թե նրան դիտմամբ սովորեցրած լինեին։ Բայց Կամիլայի պարկեշտ տեսքը, խիստ դեմքը և զուսպ վարմունքը սանձահարում էին Լոտարիոյի լեզուն։<br />
<br />
Սակայն այս երջանիկ սկզբնավորությունը չէր կարող պահպանել նրանց կործանումից, որովհետև եթե լեզուն լռում էր, ապա միտքը գնում էր իր ընթացքով, և Լոտարիոն ազատ միջոցին մանրամասնորեն խորհում էր Կամիլայի հրապուրյների մասին, որ ընդունակ էին ոգևորելու մարմարե արձանը, ո՜ւր մնաց թե մահկանացու սիրտը։ Նա հիանում էր խոսելու փոխարեն, նա երազում էր, թե որքան Կամիլան արժանի է սիրված լինելու և այդ խոհերը անզգալի կերպով թուլացնում էին փափկանկատությունը Անսելմոյի նկատմամբ։ Հազար անգամ նա փորձեց լքել քաղաքը և քաշվել մի տեղ, որտեղ նա երբեք չտեսնի ոչ Անսելմոյին, ոչ Կամիլային, սակայն հաճույքը, որ նա վայելում էր Կամիլային տեսնելուց, իսկույն խորտակում էր նրա վճիռը։ Նա ճիգ էր գործադրում իր վրա, պայքարում էր ինքն իր դեմ, որպեսզի հաղթահարի իրեն և այդ վայելքը չզգա և մենակ մնալուց նա դատապարտում էր իր խելագարությունը, ինքն իրեն վատ բարեկամ և անգամ վատ քրիստնյա էր անվանում։ Նա իրեն համեմատում էր Անսելմոյի հետ և հանգում այն եզրակացության, որ մեկի խելագարությունը փոխանցվում է մյուսի անհավատարմության և որ եթե նա քիչ է մեղավոր Աստծու աչքում, քան մարդկանց, ապա նա կարող է հանցանքի պատժից երկյուղ չկրել։<br />
<br />
Վերջապես Կամիլայի արժանիքներն ու գեղեցկությունը, միացած այն պատահմունքին, որ մի անխոհեմ ամուսին գցել է Կամիլային իր ձեռքը, հաղթանակեցին հավատարմության վրա Լոտարիոյի նկատմամբ։ Եվ, անսալով իր կրքին, երեք օր անընդհատ պայքարից հետո, նա սկսեց սիրաշահել Կամիլային այնպիսի հուզմունքով ու կիրքով, որ Կամիլան մնաց բոլորովին շփոթված և չկարողացավ այլ բան անել, քան եթե թողնել իր աթոռը և քաշվել իր սենյակը, առանց մի բառ արտասանելու։ Սակայն նրա արհամարհանքը չխլեց Լոտարիոյի հույսը, որ միշտ ծնվում է սիրո հետ միասին։ Ընդհակառակը՝ նա առավել ևս հրահրեց նրա սերը դեպի Կամիլան, որը անակնկալի գալով նրա վարմունքից, չգիտեր, թե ինչ աներ։ Եվ կարծելով որ վտանգավոր և անվայել կլիներ Լոտարիոյին հնարավորություն տալը դարձյալ իր հետ տեսակցելու, նա նույն գիշերը իր մարդկանցից մեկին ուղարկեց Անսելմոյի մոտ մի նամակով հետևյալ բովանդակությամբ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXIV==<br />
<br />
Ուր շարունակվում է Անխոհեմ Հետաքրքիրի վեպը<br />
<br />
<br />
<i>«Սովորաբար ասում են, որ վատ է, երբ զորքը մնում է առանց զորավարի և ամրոցը առանց պարետի, իսկ ես կասեմ, որ ավելի վատ է, երբ երիտասարդ կինը մնում է առանց ամուսնու, երբ արտաքո կարգի հանգամանքները չեն պահանջում այդ։ Ես այնքան վատ եմ առանց ձեզ և այնքան ծանր տառապում եմ ձեր բացակայությունից, որ եթե դուք շուտով վերադառնալու չլինեք, ես հարկադրված կլինեմ հորանցս տունը քաշվել և լքելու ձեր տունը՝ թողնելով այն անպահպան, որովհետև այն պահապանը, որին դուք թողել եք (եթե միայն դուք, իրոք, նրան տվել եք այդ կոչումը), թվում է, թե ավելի իր հաճույքի համար է հոգում, քան ձեր բարիքի։ Դուք խոհեմ եք, այս էլ բավական է ձեզ համար և ես չպետք է ավելին ասեմ։»</i><br />
<br />
<br />
Ստանալով այս նամակը, Անսելմոն նրանից եզրակացրեց, որ Լոտարիոն արդեն գործի է անցել և որ Կամիլան այնպես է պահում իրեն, ինչպես ինքը կկամենար և, սաստիկ ուրախացած այդ տեղեկությունից, հրամայեց, որ բերանացի ասեն Կամիլային, որ ոչ մի դեպքում իր տունը չթողնի, որովհետև ինքը շուտով վերադառնալու է։ Կամիլան սաստիկ զարմացած այս պատասխանից, չգիտեր, թե ինչ անի՝ մնալ բնակարանում՝ կնշանակեր վտանգի ենթարկել իր պատիվը, իսկ հորանց մոտ գնալ՝ ընդդիմանալ Անսելմոյի կամքին։ Այս երկուսից նա ընտրեց վատթարագույնը, այսինքն՝ մնաց, հաստատ մտադրությամբ այլևս չխուսափել Լոտարիոյից, որպեսզի ծառաներին ասեկոսների տեղիք տված չլինի։ Նա նույնիսկ զղջաց, որ ամուսնուն գրել է, վախենալով, որ միգուցե Անսելմոն երևակայի, թե Լոտարիոն իր վարքի մեջ որևէ անպարկեշտություն է նկատել և այդ պատճառով էլ խախտել է պատկառանքը իր նկատմամբ։ Սակայն վստահ լինելով իր առաքինության վրա, նա հույսը դրեց Աստծու և իր պատվազգացության վրա, որոնց օգնությամբ նա հույս ուներ դիմադրելու լռությամբ Լոտարիոյի բոլոր սիրաբանություններին, առանց տեղեկացնելու իր ամուսնուն, որպեսզի նրան անհանգստություն ու հոգս պատճառած չլինի։ Նա նույնիսկ միտք էր անում, թե ինչ միջոցով Լոտարիոյին արդարացնի Անսելմոյի աչքում, եթե ամուսինը հարցնելու լինի իր նամակի դրդապատճառների մասին։ Այսպիսի մտադրություններով, որ ավելի գովելի են, քան ապահով ու խոհեմ, Կամիլան հետևյալ օրը ունկնդրում էր Լոտարիոյին, որ նորից խոսում էր այնպիսի թափով, որ Կամիլայի հաստատակամությունը տատանվեց, և նա պետք է իր ողջ առաքինությունը օգնության կանչեր, որպեսզի Լոտարիոն իր աչքերում չկարդար քնքշագին կարեկցություն, որ առաջ էին բերել նրա սրտում Լոտարիոյի խոսքերն ու արցունքը։ Սակայն Լոտարիոն նկատեց ամեն ինչ և նրա կիրքը բորբոքվեց առավել սաստիկ։ Օգտվելով Անսելմոյի բացակայությունից, որ բարենպաստ էր նրա նպատակի համար, նա վճռեց սեղմել պաշարման օղակը և սկսեց ներգործել նրա սնափառության վրա, գովաբանելով նրա գեղեցկությունը, իմացած լինելով, որ սնափառ գեղեցկության ամրոցների տակը ամենից հեշտ նույն սնափառությամբ են փորում և գրավում նույն սնափառությամբ, որ դրված են լինում շողոքորթի ճառերի մեջ։ Եվ Լոտարիոն այնպիսի վարպետությամբ փորեց նրա ողջախոհության ժայռի տակը, որ եթե Կամիլան բրոնզից ձուլված լիներ, դարձյալ չէր դիմանա։ Նա հեկեկում էր, աղերսում, խոստանում, շողոքորթում, համոզում և զգացմունքի ու կրքի այնպիսի ձև տալիս, որ վերջապես Կամիլայի ազնվությունը չդիմացավ և նա տարավ հաղթանակը, որ նա այնքան փափագում էր և որի վրա այնքան քիչ հույս ուներ։<br />
<br />
Կամիլան տեղի տվեց։ Կամիլան անձնատուր եղավ։ Սակայն ի՞նչ զարմանալու բան է՝ չէ՞ որ Լոտարիոյի բարեկամությունն էլ չդիմացավ։ Պարզ օրինակ, որ լոկ փախուստը կարող է հաղթահարել սերը, որ ոչ ոք չպիտի պայքար ձեռնարկի այսքան զորավոր մի թշնամու դեմ և որ ոչ մարդկային զորություն է պետք մարդկային թուլությունը հաղթելու համար։ Միայն Լեոնելան գիտեր իր տիրուհու պարտության մասին, երկու դավաճան֊բարեկամները, երկու նոր սիրահարները չկարողացան թաքնվել նրանից։ Սակայն Լոտարիոն որոշեց չպատմել Կամիլային Անսելմոյի մտադրությունների մասին, որ օգնեցին նրան ձեռք բերել նրա սերը։ Նա վախենում էր ընկնել Կամիլայի աչքում, որովհետև նա կարող էր մտածել, որ ինքը պատահմամբ է նվաճել նրա սիրտը և ոչ իր սեփական դրդմամբ։<br />
<br />
Մի քանի օրից հետո վերադարձավ Անսելմոն և չնկատեց, որ կորցրել է այն, ինչ որ ամենից բարձր էր գնահատում և ամենից քիչ պահպանում։ Նա իսկույն գնաց Լոտարիոյի մոտ և նրան գտավ տանը։ Բարեկամները գրկախառնվեցին, և Անսելմոն հարցրեց՝ ինչ նորություն կա իր կենաց և մահվան խնդրի մասին։<br />
<br />
― Նորությունը, Անսելմո բարեկամ, ― ասաց Լոտարիոն, ― որ ես կարող եմ հաղորդել քեզ այն է, որ քո կինը կարող է օրինակ և նմուշ լինել բոլոր հավատարիմ կանանց համար։ Իմ խոսքերը կորան օդում։ Իմ առաջարկները նա բանի տեղ չդրեց։ Իմ նվերները նա մերժեց։ Թափածս կեղծ արցունքները նա ծաղր ու ծանակ արավ։ Մի խոսքով ինչպես նա գեղեցկության տիպար է, նմանապես տաճար է ազնվության, խոհեմության, ամոթխածության և բոլոր առաքինությունների, որ կարող են ընձեռել մի պատվավոր և իմաստուն կնոջ համար երջանկություն ու փառք։ Ետ վերցրու քո փողը, գործածելու առիթ չունեցա ես՝ Կամիլան չափազանց ազնիվ հոգու տեր է, որպեսզի զիջի այսպիսի վատ բաների դիմաց, ինչպես նվերն ու խոստումներն են։ Բավարարված համարիր քեզ, Անսելմո, այլևս նոր ապացույցներ մի որոնիր։ Դու առանց ոտներդ թրջելու անցել ես կասկածի և տարակուսանքի ծովը, որ սովորաբար թափված է լինում կնոջ շուրջը, էլ մի փորձիր անխոհեմորեն մեկ էլ խորունկ օվկիանոսում նավ ելնել և մի՛ հանձնիր ուրիշ նավավարի միջոցով ստուգելու քո նավի հաստատությունը, որ բաշխել է քեզ երկինքը այս աշխարհի ծովն անցնելու համար։ Հաշվիր քեզ ապահով նավահանգիստ հասած, նետիր քո բարեկեցության խարիսխը և սպասիր, մինչև որ բախտը կգա պահանջելու քեզնից պարտքը, որ մենք՝ բոլոր մահկանացուներս, պարտավոր ենք նրան վճարելու։<br />
<br />
Անսելմոն միանգամայն բավարարված էր Լոտարիոյի ճառով, որին նա այնքան հաստատ հավատաց, ասես պատգամախոսություն լիներ։ Այնուհանդերձ նա խնդրեց բարեկամից, որ բոլորովին չթողնի այդ ձեռնարկը, թեկուզ զվարճության և հետքրքրության համար։ Նա ավելացրեց, որ այլևս կարիք չկա առաջվա պես ճիգ ու ջանք թափելու և որ բավական է, եթե նա ոտանավոր ձոնի և երգի Կամիլային Քլորիդա անվան տակ, հարգելով նրա պարկեշտությունը։ Նա ավելացրեց, որ եթե Լոտարիոյի համար դժվար լինի՝ ինքը կհորինի այդ ոտանավորը։<br />
<br />
― Ոչ, կարիք չկա, ― ասաց Լոտարին, ― մուսաներն ինձ այնքան էլ հակառակ չեն և ժամանակ առ ժամանակ այցելում են։ Նախազգուշացրու Կամիլային իմ սիրային կեղծության մասին և, թեև իմ ոտանավորի արժանիքը չի հավասարվի առարկային, ես կաշխատեմ կարյացս չափ լավ գրել։<br />
<br />
Այսպես պայմանավորվեցին դյուրահավատ և անհավատարիմ բարեկամները։ Վերադառնալով տուն Անսելմոն հարցրեց Կամիլայից, թե ի՞նչը դրդեց նրան իրեն նամակ գրելու։ Կամիլան, որ վաղուց արդեն զարմանում էր, թե ինչու նա այդ մասին բան չի հարցնում, պատասխանեց, որ նրա բացակայության միջոցին Լոտարիոյի վարմունքը իրեն թվաց նվազ պատկառավոր, բայց հիմա ինքը այլևս այդ համոզմունքը չունի և կարծում է, թե այդպես է թվացել իրեն, որովհետև վաղուց է արդեն, որ Լոտարիոն խույս է տալիս իրենից և երբեք հետը մենակ չի մնում։ Անսելմոն խորհուրդ տվեց այլևս չկասկածել, որովհետև ինքը լավ գիտե, որ Լոտարիոն սիրահարված է մի ազնվազարմ օրիորդի վրա և երգում է նրան Քլորիդա անվան տակ։ Եթե անգամ այդպես էլ չլինի, ապա Կամիլան պիտի վստահի Լոտարիոյի ազնվությանը և իրենց մեծ մտերմությանը։ Եվ եթե Լոտարիոն նախազգուշացրած չլիներ Կամիլային, որ ինքն է պատմել իր կարծեցյալ սիրո մասին Քլորիդայի նկատմամբ, որպեսզի հնարավորություն ունենա իր ոտանավորներում երգելու Կամիլային, վերջինիս սիրտը, անտարակույս, ընկած կլիներ խանդի հուսակտուր ցանցի մեջ։ Սակայն նախազգուշացած լինելով, այդ լուրը նա ընդունեց առանց վշտի։<br />
<br />
Մի օր, երբ որ նրանք երեքով ճաշից հետո նստած էին սեղանի շուրջը, Անսելմոն խնդրեց Լոտարիոյից, որ կարդա իր գրածը ի պատիվ իր սիրած Քլորիդայի։ Ասաց, որ նա կարող է չքաշվել, որովհետև մեկ է, Կամիլան նրան չգիտե։<br />
<br />
― Անգամ եթե նա իմանալու լիներ, ― պատասխանեց Լոտարիոն, ― ես դարձյալ չէի ծածկի իմ ոտանավորները։ Որովհետև երբ որ սիրահարվածը գովաբանում է իր սիրածի գեղեցկությունը և նրան խստասիրտ է անվանում, դրանով նրա բարի անունը չի անպատվում։ Այսպես թե այնպես, ահա՛ սոնետը, որ ես երեկ գրեցի խստասիրտ Քլորիդայի պատվին։<br />
<br />
:::::::Սոնետ<br />
<br />
<poem><br />
Խորունկ լռության մեջ կես գիշերային,<br />
Տեսնելով մարդկանց հանգիստը շնորհված՝<br />
Ես իմ ահավոր տանջանքը սահմանված<br />
Հանձնում եմ երկնքին և Քլորիդին։<br />
<br />
Այնժամ տված իրեն գունեղ քղամիդին<br />
Վարդյա արևն է ելնում զվարթացած,<br />
Ես՝ հառաչանքով ու թոթովանքով լցված<br />
Վերադառնում եմ հին վիրավորանքին։<br />
<br />
Մինչ հավերժ արևը ոսկյա գահին է ցնծում,<br />
Վառվում աշխարհստեղծման ճառագայթով,<br />
Ես հեղում եմ լացըս, հուզումըս խորացնում։<br />
<br />
Իջնում է գիշերը, ես էլ դառը բախտով,<br />
Նորից ընկնում եմ իմ սիրո ցավում անդուլ,<br />
Կամարն երկնքի խուլ է և Քլորիդան խուլ․․․<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Սոնետը Կամիլային դուր եկավ, բայց առավել ևս Անսելմոյին, որ գովեց Լոտարիոյին և ասաց, որ այդ տիկինը, երևի, անչափ խստասիրտ է, քանի որ չի պատասխանում այդքան անկեղծ զգացմունքին։ Կամիլան ասաց․<br />
<br />
― Մի՞թե սիրահարված պոետների բոլոր ասածները ճիշտ են։<br />
<br />
― Պոետների ասածները կարող են ճիշտ չլինել, ― պատասխանեց Լոտարիոն, ― սակայն սիրահարներինը ― մի՛շտ նույնքան պարկեշտ են լինում, որքան և անկեղծ։<br />
<br />
― Անկասկած, ― հաստատեց Անսելմոն, կամենալով պաշտպանած լինել Լոտարիոյի կարծիքը Կամիլայի առջև, որ այնքան հափշտակված էր իր նոր սիրահարով, որ չնկատեց իր մարդու խորամանկությունը։ Այն ամենը ինչ բխում էր Լոտարիոյից Կամիլային հաճույք էր պատճառում և նրա համար ավելի հաճելի էր, որ Լոտարիոյի ցանկություններն ու ոտանավորները իրեն են ուղղված և որ ինքն է իսկական Քլորիդան։ Նա հարցրեց Լոտարիոյից՝ չունի՞ արդյոք ուրիշ սոնետ կամ այլ ոտանավոր։<br />
<br />
― Մեկն էլ կա, ― պատասխանեց Լոտարիոն, ― միայն թե ինձ թվում է, որ այնքան էլ լավը չէ, ինչպես առաջինը, կամ, ավելի ճիշտ՝ ավելի վատն է։ Ասենք՝ ինքներդ դատեցեք․<br />
<br />
:::::::Սոնետ<br />
<br />
<poem><br />
Մեռնում եմ ես, և կասկածին հակառակ,<br />
Իրական է թվում մահս առավել,<br />
Ճիշտ է այն, որ ոտքերիդ կփարվեմ,<br />
Քան կզղջամ, որ մատուցում եմ հարգանք։<br />
<br />
Տեսնում եմ ես ինձ աշխարհում մոռացման,<br />
Ուր չունեմ կյանք, խնդություն ու սփոփում,<br />
Բայց ո՜վ չնաղ, սիրակարոտ իմ սրտում<br />
Տեսնում եմ ես քո պատկե՜րը աննման։<br />
<br />
Այդ պատկե՜րն է, մխիթարանքն իմ սրտի՝<br />
Վերջի՜ն, վերջի՜ն ակնթարթում այն մարտի․<br />
Որ մղում եմ քո խստության դեմ անհույս։<br />
<br />
Վա՜յ լողորդին վայրի ծովում ալեհույզ,<br />
Երբ խավարում խոլ ալիքներն են հևում,<br />
Չկա փարոս, և ափը չի երևում։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Անսելմոն գովեց երկրորդ սոնետը ոչ պակաս, քան առաջինը։ Այսպես, օղակ առ օղակ նա դարբնում էր շղթան, որ նա նետում ու կապում էր իր խայտառակությունը։ Որքան ավելի էր Լոտարիոն նրան անպատվում, այնքան ավելի պատվված էր զգում իրեն։ Եվ այն աստիճանները, որոնցով Կամիլան իջնում էր իր ամոթ ու խայտառակությանը, ցույց էր տալիս իր ամուսնուն որպես վերելք դեպի առաքինություն ու բարի համբավ։ Մի օր, Կամիլան, մնալով մենակ իր սպասուհու հետ, ասաց նրան․<br />
<br />
― Ես սաստիկ զղջում եմ, սիրելի Լեոնելա, որ այսքան արագ անձնատուր եղա Լոտարիոյին, որ չստիպեցի նրան ավելի ուժգին դիմադրությամբ և տևական ծառայությամբ ձեռք բերել տիրությունը և իշխանությունը իմ կամքի վրա։ Ես երկյուղ եմ կրում, որ այսքան դյուրին վայելումի համար նա կարհամարհի ինձ, վերագրելով այն իմ թեթևամտրության, առանց մտաբերելու այն ճիգը, որ նա գործադրեց իմ դիմադրությունը հաղթահարելու համար։<br />
<br />
― Հոգ մի տարեք, սինյորա, ― պատասխանեց Լեոնելան, ― ընծան իր արժեքը չի կորցնում նրանից, որ արագ է տրված եղել, միայն թե լավը լինի և գնահատության արժանի։ Նույնիսկ սովորաբար ասվում է՝ ով որ շուտ է տալիս՝ երկու անգամ է տալիս։<br />
<br />
― Բայց կամ մեկ ուրիշ առած ևս, ― պատասխանեց Կամիլան, ― ինչ որ էժան է նստում, ավելի քիչ էլ գնահատվում է։<br />
<br />
― Դա չի կարելի կիրարկել քո նկատմամբ, ― ասաց Լեոնելան, ― սերը, ըստ ավանդության, երբեմն թռչում է, երբեմն ոտով գնում, ոմանց հետ վազում է, ոմանց հետ քայլում։ Ոմանց սառեցնում է, ոմանց այրում, ոմանց վերք է հասցնում, ոմանց սպանում։ Սիրո փափագը ծնվում է վայրկյանապես և վայրկյանաբար բավարարվում։ Առավոտյան սերը պաշարում է բերդը, որ երեկոյան դեմ հարկադրված է լինում անձնատուր լինելու, որովհետև չկա այն ուժը, որ կարողանա դիմադրել նրան։ Ինչի՞ց ես դու զարմանում և ինչից վախենում, քանի որ միևնույն բանը պատահել է Լոտարիոյին, որին սերը ընտրած է եղել որպես ձեր անկման գործիք Անսելմոյի բացակայության միջոցին, որովհետև նա կարող էր վերադառնալ և այն ժամանակ սիրո գործը կմնար անկատար։ Սերը պատահմունքից ավելի լավ օգնական չունի և նա օգտվում է իր բոլոր գործերում, մանավանդ սկզբում։ Այդ ես լավ գիտեմ, ավելի փորփով, քան ուրիշների ասելով և երբևիցե կպատմեմ քեզ այդ ամենը։ Չէ՞ որ ես էլ, տիրուհի, միս ու արյուն եմ։ Ասենք, ես չէի ասի, սինյորա Կամիլա, որ դու շատ արագ հնազանդեցիր և անձնատուր եղար՝ չէ՞ որ նախապես նրա հայացքում, հառաչանքում, խոսքերում, խոստումներում և նվերներում դու տեսար նրա ողջ հոգին և համոզվեցիր, որ նրա բոլոր հատկությունները նրան արժանի են դարձնում սիրո։ Իսկ եթե այդպես է, ի՞նչ կարիք կա ունայն տարակուսանքների և դառնաշունչ խոհերի։ Նա գոհ ու երջանիկ է, որ կապված է քեզ հետ սիրո կապանքով և միամիտ մնա, որ նա քեզ նույնքան է գնահատում, որքան որ դու՝ նրան։ Նա ոչ միայն ունի չորս S֊ը, որ պետք է ունենա յուրաքանչյուր կատարյալ սիրահար, այլ մի ամբողջ այբուբեն։ Թե չես հավատում, ես իսկույն քեզ անգիր ասեմ։ Որքան որ ես հասկանում եմ, նա ինձ թվում է՝ agradecido, bueno, caballero, dadiuoso, enamprado, firme, gallardo, honrado, ilustre, leal, mozo, noble, onesto, principal, guantioso, rico (երախտագետ, բարի, ասպետ, առատաձեռն, սիրահարված, անփոփոխ, գեղեցիկ, պատկառելի, հռչակավոր, հավատարիմ, ջահել, ազնիվ, պատվով, ականավոր, պերճ, հարուստ)․ ապա գալիս են չորս T֊երը,<ref>Չորս Տ֊ը ― zelador (նախանձախնդիրը) ― Տ֊ով սկսվող չորս բառ (sabio, solo, solicito, secreto ― խելոք, ամուրի, անձնվեր, գաղտնապահ)։ Այնուհետև թվարկում է սիրահարի հատկությունները, որոնցից յուրաքանչյուրի անունը սկսվում է նույն տառով՝ այբենական կարգով (ս֊ով առանձին բառ չկա, որովհետև այդ տառն ունեցել է նույն գծագիրը, ինչ որ և v֊ն)։ X տառը կոչված է կոշտ, որովհետև Սերվանտեսի ժամանակներում այդ տառով նշվող հնչյունը արտասանվել է հայոց «շ»֊ի նման նման․ այդտեղ բերվող այբուբենի մեջ Y սկսվող բառ չկա,որովհետև դրանով նշվող հնչյունը, որի զորությամբ էլ այդ երկու տառերը գործածության մեջ սովորաբար համընկել են իրար։ Նմանօրինակ «սիրային այբբենարաններ» այդ դարաշրջանում շատ տարածված են եղել Իսպանիայում։ </ref> որ արդեն ասացի, հետո՝ lacito (լռակյաց), verdadero (ճշմարտախոս)։ X֊ը կոպիտ տառ է, չի հաշվվում և Y֊ը շաղկապ է, մնում է z֊ը՝ քո պատվի zelador (նախանձախնդիրը)։<br />
<br />
Կամիլան շատ ծիծաղեց Լեոնելայի այբուբենի վրա և տեսավ, որ սիրային գործերում ավելի բան գիտե, քան ասում է։ Սպասուհին խոստովանեց, որ ինքը սիրային կապ ունի մի երիտասարդի հետ՝ լավ ընտանիքից, նույն քաղաքից։ Կամիլան, շփոթված այս խոստովանությունից, այն հետևանքից, որ դա կարող է ունենալ իր բարի համբավի նկատմամբ, կամեցավ առնվազն իմանալ, թե որտեղ են նրանք միասին լինում և նրանց միջև մաքուր սիրուց բացի չկա՞ արդյոք այլ բան։ Սակայն Լեոնելան սակավ ամոթխածությամբ և շատ լիրբ կերպով խոստովանեց, որ իր սիրահարը երջանիկ է։ Տիրուհիների մեղքերը զրկում են սպասուհիներին ամոթից։ Երբ որ նրանք տեսնում են, որ իրենց հրամայողները սխալ քայլ են անում, նրանք այլևս հոգ չեն տանում սայթաքելուց, ոչ էլ նրանից, որ կիմացվի։ Կամիլան ճարահատյալ խնդրեց Լեոնելայից, որ նրա գործերը չպատմի իր սիրահարին և իր սեփական գաղտնիքն էլ խստիվ պահպանի, որ չլինի թե որևէ կերպ Անսելմոն կամ Լոտարիոն իմանան։ Լեոնելան խոստացավ, սակայն այնքան վատ կատարեց իր խոստումը, որ իսկույն արդարացավ Կամիլայի երկյուղը՝ արատավորված տեսնելու իր բարի համբավը։<br />
<br />
Անամոթ ու լիրբ սպասուհին հանդգնեց անգամ տիրուհու տունը բերել իր սիրահարին, վստահ լինելով, որ Կամիլան բան չի ասի, եթե նույնիսկ այդ մարդուն տեսնելու լինի։ Այս է լինում իրենց առաքինությունը կորցրած կանանց պատիժը՝ նրանք իրենց սպասուհիների գերին են դառնում և հարկադրված են լինում ծածկելու նրանց անպատվաբեր ու ստոր գործերը։ Այդպես էլ Կամիլայի հետ պատահեց։ Հաճախ նա վրա էր հասնում իր տան սենյակներից մեկում Լեոնելային իր սիրահարի հետ և ոչ միայն սիրտ չէր անում հանդիմանել նրան, այլ ինքն էլ օգնում էր նրա երկրպագուին թաքցնելու և հոգ տանում, որ Անսելմոն նրան չտեսնի։ Սակայն, չնայած նրա բոլոր ջանքերին, մի անգամ Լոտարիոն տեսավ, թե ինչպես լուսաբացին այդ մարդը դուրս եկավ տնից։ Չիմանալով նրա ով լինելը, Լոտարիոն նախ կարծեց, թե տեսիլ է, սակայն նկատելով, որ թաքուն֊թաքուն է գնում, ծածկված ու փաթաթված իր վերնարկով, նա թողեց իր միամիտ երնթադրությունը և այլ բան կասկածեց։ Այդ կասկածը նրանց բոլորին էլ կկործաներ, եթե Կամիլան օգնության հասած չլիներ։ Լոտարիոն միանգամայն մոռացել էր Լեոնելայի գոյության մասին, ուստի նրա գլխից չէր էլ անցնում, որ Կամիլայի տնից դուրս եկող անծանոթը Լեոնելայի մոտ է եղել։ Եվ նա վճռեց, որ Կամիլան նույնքան հեշտ ու թեթև է եղել ուրիշի համար, ինչպես իրեն համար եղավ։ Ահա թե ինչ հետևանքի է հասցնում անհավատարիմ կնոջ մեղանչանքը՝ նա, որ աղերսանքով և վստահացումներով գրավել է նրա սերը, այլևս չի հավատում նրա պատվին, համարելով, որ ավելի դյուրին նա կարող է անձնատուր լինել մի ուրիշին։ Ամեն կասկած հիմնավոր է թվում։ Այդ վայրկյանին խոհեմությունը լքեց Լոտարիոյին։ Նա մոռացության տվեց իր սեփական խոհեմությունը և ավելի խելացի և ուղիղ բան չգտավ, քան անել հետևյլաը՝ կասկածից կուրացած, չանսալով և ոչ մի մտքի, զգացմունքի, Լոտարիոն իսկույն վազեց Անսելմոյի մոտ, որ դեռ վեր չէր կացել, անհամբեր իրեն ճարակող խանդը հագեցնելու և վրեժ առնելու Կամիլայից, որ իրեն բնավ չէր վիրավորել։<br />
<br />
― Ահա քանի օր է, ― ասաց նրան, ― բարեկամս, որ ես բռնություն եմ գործադրում ինքս ինձ վրա, որպեսզի չասեմ քեզ մի բան, որ ավելի երկար ծածկել չեմ կարող և չի կարելի։ Իմացած եղիր, որ գոռոզ Կամիլան վերջապես տեղի տվեց և ես կարող եմ անել՝ ինչ որ կամենամ։ Եթե ես իսկույն ևեթ քեզ չեմ բացել այս տխուր ճշմարտությունը, ապա նրանից է, որ կամեցել եմ համոզվել, թե նրա ասածը վայրկյենական քմահաճույք չէ՞ր արդյոք և նրա համար չէ՞, որպեսզի նա փորձի և ստուգի, թե որքան լուրջ է իմ սիրո բացատրությունը՝ արված քո թույլտվությամբ։ Ես համոզված եմ, որ եթե Կամիլան այնպիսի կին լիներ, ինչպես պետք է լինի և ինչպես մենք ենք նրան համարում, նա պետք է քեզ պատմած լիներ իմ հետապնդումների մասին։ Բայց որովհետև նա համառ լռություն է պահպանում, ես կարծում եմ, որ պետք է նրա խոստումները իրական համարեմ։ Հենց որ դու նորից տեղ գնաս, նա ինձ հետ կզվարճանա քո հանդերձատանը (իրոք, սա նրանց սովորական ժամադրավայրն էր)։ Սակայն ես կկամենայի ետ պահել քեզ վրեժխնդրությունից, որովհետև առայժմ մեղքը դեռ մտադրություն է և հնարավոր է, որ նախքան գործելը Կամիլան հետ կմտածի և կզղջա, որ այդպիսի մտադրություն է ունեցել։ Դու միշտ կամ գրեթե միշտ հետևել ես իմ խորհուրդներին, հետևի՛ր մի անգամ էլ, որպեսզի խելամուտ խորհրդածություններից հետո, առանց սխալվելուց երկյուղ կրելու, ընդունես ամենահարմար որոշումը։ Դու այնպես ցույց տուր, իբրև թե առաջվա պես պետք է մի երկու֊երեք օրով գնաս, իսկ ինքդ թաքնվիր հանդերձատանը։ Այնտեղ շատ կահ֊կարասի և գորգ կա, այնպես որ թաքնվելը դժվար չի լինի։ Եվ մենք մեր սեփական աչքերով այն ժամանակ կտեսնենք, թե Կամիլան մտքումը ինչ է դրել։ Եթե նա անհավատարիմ կին դուրս գա, տարաբախտաբար երկյուղ կա, որ այդպես լինի, դու թաքուն, խելացի և հանգիստ քո պատվի համար վրեժխնդիր կլինես։<br />
<br />
Լոտարիոյի խոսքերը շշմեցրին, ապշեցրին ու զարմացրին Անսելմոյին, որովհետև միանգամայն անսպասելի էին։ Նա համոզված էր, որ Կամիլան Լոտարիոյի կեղծ պաշարումից հաղթական է դուրս եկել, և ինքը լցվում էր հպարտությամբ։ Եկրար նա լուռ ու անթարթ նայում էր ոտների տակը, ապա թե վերջապես ասաց․<br />
<br />
― Լոտարիո, դու իսկական բարեկամի պես վարվեցիր։ Ես կհետևեմ քո բոլոր խորհուրդներին։ Արա, ինչ որ կուզես, միայն թե գաղտնապահ եղիր, ինչպես այդ պահանջում է նման անսպասելի դեպք։<br />
<br />
Լոտարիոն խոստացավ, սակայն դուրս եկավ թե չէ, զղջաց իր անմիտ արարմունքի համար։ Չէ՞ որ նա ինքը կարող էր վրեժխնդիր լինել Կամիլայից և ոչ այդքան դաժան ու ամոթաբեր միջոցով։ Նա անիծում էր իր խելագարությունը, մեղադրում իրեն թեթևամտության համար և չգիտեր, թե ինչ աներ իր սխալն ուղղելու և որևէ խելացի ելք գտնելու համար։ Վերջ ի վերջո նա վճռեց ամեն ինչ խոստովանել Կամիլային և նույն օրը, առանց դժվարության, նրա հետ մենակ տեսակցելու հնար գտավ։ Հազիվ տեսնելով նրան, Կամիլան, համոզվելով, որ իրենց լսող չկա, ասաց․<br />
<br />
― Սիրելի Լոտարիո, սրտիս վրա մեծ ծանրություն կա, որ սաստիկ ճնշում է ինձ, այնպես որ սիրտս պատրաստ է պատռվելու և զարմանալի կլինի, եթե այդ չպատահի։ Լեոնելայի անամոթությունը այն աստիճանի է հասել, որ ամեն գիշեր իմ տանը պահում է իր սիրահարին, որ մնում է հետը ողջ գիշերը։ Ախր եթե մեկն ու մեկը տեսնելու լինի, որ իմ տնից այնպիսի արտասովոր պահին տղամարդ է դուրս գալիս, կունենա իրավունք կասկածելու ինձ անպատվության մեջ։ Մանավանդ ինձ վշտացնում է, որ ես նրան ոչ հանդիմանել եմ կարող, ոչ պատժել, որովհետև նա գիտի մեր գաղտնիքը, և ես հարկադրված եմ լռել և աչքերս փակել, որ նրա վարքը չտեսնեմ։ Սակայն ես վախենում եմ, որ դրանից որևէ դժբախտություն ծագի։<br />
<br />
Սկզբում, լսելով Կամիլայի խոսքերը, Լոտարիոն կարծեց, որ նա խորամանկություն է բանեցնում և ուզում է հավատացնել իրեն, որ անծանոթը նրա մոտ չի գալիս, այլ Լեոնելայի։ Սակայն տեսնելով, որ նա սաստիկ հուզված է, լալիս ու խնդրում է իր օգնությունը, հավատաց, որ այդ ամենը ճշմարիտ է։ Իսկ հավատալով, նա առավել ևս ամոթահար եղավ և զղջաց իր աարածի համար։ Այնուհանդերձ նա խնդրեց, որ Կամիլան չվշտանա և խոստացավ հնար գտնել Լեոնելայի լրբությունը զսպելու համար։ Ապա նա խոստովանեց, որ կատաղի խանդից կուրացած՝ նա ամեն բան պատմել է Անսելմոյին և որ նա, համաձայն պայմանի, թաքնվելու է հանդերձատանը, որպեսզի իր աչքերով տեսնի նրա անհավատարմությունը։ Նա աղաչեց, որ Կամիլան ների իր խելագարությունը և օգնի ամեն բան այնպես դասավորելու, որպեսզի նրանք կարողանան դուրս գալ այն անիծած լաբիրինթոսից, ուր նետել է իրեն իր անխոհեմությունը։<br />
<br />
Կամիլան սկզբում զարմացավ Լոտարիոյի խոստովանությունից, ցասումով ու խելացի նախատեց ու կշտամբեց իր վրա ունեցած ստոր կարծիքի և հուսահատ ու անմիտ որոշումի համար։ Եվ, որովհետև կնոջ խելքը ավելի արագ է վճիռ կայացնում թե՛ բարի, թե՛ չար գործի նկատմամբ (փոխարենը անընդունակ լինելով ուղիղ և հանգիստ քննարկելու), ապա Կամիլան իսկույն ելք գտավ այդ, ըստ երևույթին, անելանելի դրությունից։ Նա Լոտարիոյին ասաց, որ այնպես անի, որ Անսելմոն հետևայլ օրը թաքնվի, որտեղ որ վճռել էր և որ իր կողմից ինքը մի հնար կգտնի թաքնվելու հնարավորություն ընձեռնելու Անսելմոյի համար։ Ապա, առանց Լոտարիոյին բանալու իր ծրագիրը, Կամիլան ավելացրեց, որ Անսելմոյի թաքնվելուց հետո, նա պետք է գա, հենց որ Լեոնելան նրան կանչի և այնպիսի պատասխաններ տա, ասես թե նա չի էլ կասկածում, որ մեկը կարող է ներկա լինել։ Լոտարիոն սկսեց պնդել, որ նա մինչև վերջ բանա իր ծրագիրը, որպեսզի ինքը ավելի վստահ ու հաստատ գործի։<br />
<br />
― Իմացած եղիր, սիրելի Լոտարիո, որ դու պիտի միայն իմ տված հարցերին պատասխանես, ― պատասխանեց Կամիլան։<br />
<br />
Սա չկամեցավ իր ծրագրի մանրամասների մեջ մտնել, վախենալով, որ միգուցե Լոտարիոն հավանություն չտա։ Նրան այդ ծրագիրը շատ լավն էր թվում, իսկ նա կարող էր պակաս հաջողի ետևից ընկնել։ Լոտարիոն գնաց այդ այդ որոշմամբ։ Հետևյալ օրը Անսելմոն մեկնեց այն պատրվակով, որ պիտի գյուղ գնա իր բարեկամի մոտ, ապա վերադարձավ ու թաքնվեց։ Նա դյուրությամբ կարողացավ այդ անել, որովհետև Կամիլան ու Լեոնելան նրան այդ բանում օգնեցին։ Կարելի է երևակայել, թե ինչ հուզմունքով թաքնվեց նա՝ չէ՞ որ նա սպասում էր, որ ահա՝ նրա աչքերի առջև իր պատիվը պիտի պատառբզիկ անեն, որ նա պիտի կորցնի այն, ինչ իր մեծագույն գանձն էր համարում՝ իր սիրելի Կամիլային։ Համոզվելով, որ Անսելմոն թաքնվել է, Կամիլան Լեոնելայի ուղեկցությամբ ներս մտավ սենյակը և հազիվ էր անցել շեմքից, որ խորունկ հառաչանքով ասաց․<br />
<br />
― Ախ, սիրելի Լեոնելա, ավելի լավ չի՞ լինի, որ իմ մտադրությունը իրագործելու փոխարեն, որ ես չեմ բանա, որովհետև վախենում եմ, որ ինձ կկանգնեցնես։ Անսելմոյի դաշյունը, որ հրամայեցի քեզ բերես, դու մխրճես իմ անարժան սիրտը։ Ասենք՝ արդարացի չի լինի, որ ես պատժվեմ ուրիշի հանցանքի համար։ Ես նախապես ուզում եմ իմացած լինել, թե ինչ են տեսել Լոտարիոյի հանդուգն ու հանցավոր աչքերը մեջս, որ նրան սիրտ է տվել բանալ ինձ իր ամոթալի կիրքը՝ անպատվելով ինձ և խայտառակելով իր բարեկամին։ Մոտեցիր լուսամուտին, Լեոնելա և կանչիր նրան, ես վստահ եմ, որ նա, կանգնած փողոցում, սպասում է վայրկյանին, որ կատարի իր անբարի մտադրությունը, սակայն նախապես կկատարվի իմ դժնի, բայց պատվաբեր մտադրությունը։<br />
<br />
― Ա՜խ, տիրուհի, ― պատասխանեց խելքը գլխին և նախապես սովորեցրած Լեոնելան, ― ինչի՞դ է պետք այդ դաշյունը։ Մի՞թե դու ուզում ես ինքնասպան լինել կամ Լոտարիոյին սպանել։ Այդ երկու գործն էլ կկործանի քո բարի անունն ու համբավը։ Ավելի լավ է, որ քողարկես քո վիրավորանքը և թույլ չտաս, որ այդ չար մարդը տուն մտնի, երբ որ մենք մենակ ենք։ Խորհի՜ր, տիրուհի, մենք թույլ կանայք ենք, իսկ նա ― վճռական տղամարդ։ Ի՞նչ կլինի, եթե նա, կուրացած իր վատթար կրքից, նախքան դու քո մտադրությունը կատար ածես, խլի քեզնից այն, ինչ որ քեզ համար կյանքից էլ թանկ է։ Թող Աստված պատժի սինյոր Անսելմոյին, որ հաճել է այդպիսի իշխանություն տալ այս տանը այդքան ցոփ մարդուն։ Սակայն եթե դու նրան սպանելու էլ լինես, տիրուհի, այդ է կարծեմ քո միտքը, ի՞նչ ենք անելու նրա դիակը։<br />
<br />
― Ի՜նչ արած, սիրելիս, ― պատասխանեց Կամիլան, ― թող նրան թաղի Անսելմոն։ Արդարացի չի՞ լինի արդյոք այդ դժվարությունը նրան պարգևել ի տրիտուր այն դժվարության, որ ես եմ հանձն առել թաքցնելու նրա խայտառակությունը հողի ծոցում։ Շտապիր, շուտով կանչիր նրան։ Ինձ թվում է, թե այն ժամանակը, որ ես հապաղում եմ ինձ հասցրած անպատվության վրեժը լուծել, վիրավորանք է հավատարմությանը, որ ես պարտական եմ իմ ամուսնուն։<br />
<br />
Այդ ամենը Անսելմոն լսում էր և Կամիլայի ասած յուրաքանչյուր խոսքը փոխում էր նրա միտքը։ Սակայն երբ նա լսեց, որ կինը վճռել է սպանել Լոտարիոյին, նա կամեցավ դուրս գալ և բացվել, որպեսզի խանգարած լինի, սակայն նա զսպեց իրեն, ցանկանալով տեսնել, թե այդ խիզախ և ազնիվ վճիռը ուր կտանի կնոջը, որ վերջին վայրկյանին դուրս գա և խանգարի։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին Կամիլան ուշագնաց լինելու ձև արեց և վայր ընկավ մահճակալի վրա, որ մոտ էր դրված, իսկ Լեոնելան սկսեց դառնագի՛ն լալ, ասելով․<br />
<br />
― Վա՜յ ինձ, դժբախտիս։ Այդ էր մնում, որ տեսնեի, թե ինչպես իմ ձեռքերի վրա շունչը փչի աշխարհիս երեսին պատվարժանության ծաղիկը, առաքինի կանանց պսակը, ողջախոհության օրինակը։<br />
<br />
Եվ հազար ու մի մակդիրներ էր շարում, որ լսողը կասեր, թե սպասուհին աշխարհիս երեսին ամենապատվավոր ու հավատարիմ աղջիկն է, իսկ տիրուհին նոր հալածական Պենելոպա։ Քիչ անց Կամիլան, ուշքի գալով, ասաց․<br />
<br />
― Ինչո՞ւ չես գնում, Լեոնելա, կանչես այն բարեկամին, որից ավելի անհավատարիմը ոչ արևն է լուսավորել, ոչ գիշերը թաքցրել։ Շտապի՛ր, վազի՛ր, թռի՛ր, որ հապաղումից չհովանա իմ ցասումի կրակը և սպառնալիքների ու անեծքների մեջ չհագենա իմ արդարացի վրեժխնդրության ծարավը։<br />
<br />
― Գնում եմ, գնում տիրուհի, ― պատասխանեց Լեոնելան, ― սակայն նախապես տուր ինձ այդ դաշյունը, որովհետև ես վախենում եմ, որ իմ բացակայության միջոցին դու կարող ես այնպիսի բան անել, որի համար բոլոր քեզ սիրողները ողջ կյանքը ողբան։<br />
<br />
― Գնա, սիրելի Լեոնելա, ― պատասխանեց Կամիլան, ― մի՛ վախենար։ Թեև իմ խորհած վրեժխնդրությունը քո աչքում խիզախ ու պարզամիտ է երևում, այնուհանդերձ ես Լուկրեցիային չեմ հասնի, որ անմեղ տեղով ինքնասպան եղավ առանց նախապես սպանելու իր դժբախտության մեղապարտին։ Ես ուզում եմ մեռնել՝ դա անկասկած է, սակայն ոչ առաջ, քան ես վրեժ կառնեմ նրանից, ով հարկադրել է ինձ այստեղ ողբալու մի վիրավորանք, որի պատճառը ես չեմ եղել։<br />
<br />
Լեոնելան իրեն երկար խնդրել տվեց, մինչև որ գնաց Լոտարիոյի ետևից։ Նրա բացակայության միջոցին Կամիլան կեղծ խոսում էր ինքն իր հետ, ասելով․<br />
<br />
― Տեր աստված, ավելի լավ չէ՞ր լինի այս անգամ էլ Լոտարիոյին վռնդած լինեի, ինչպես հաճախ արել եմ, քան նրան առիթ տայի ինձ անպատիվ ու վատ կին համարելու, որքան էլ այդ մոլորությունը վաղանցուկ լինի։ Այո՛, իհարկե, այդպես ավելի լավ կլիներ։ Սակայն ես վրեժս հանած չէի լինի, ոչ էլ բավարարած ամուսնուս պատիվը, եթե նա ողջ ու առողջ գնալու լինի այստեղից, ուր նրան վատ ծրագիրն է բերել։ Այո, թող դավաճանը վճարի իր կյանքը իր անզգամ ծրագրի համար։ Թող ամբողջ աշխարհն իմանա, որ Կամիլան ոչ միայն հավատարիմ մնաց իր ամուսնուն, այլև իր ձեռքով վրեժ լուծեց նրանից, ով որ խիզախեց իրեն վիրավորել։ Սակայն պետք չէ՞ր արդյոք տեղյակ կացուցանել Անսելմոյին։ Ես մի քանի անգամ խոսք բաց արի այն նամակից, որ ուղարկեցի նրան գյուղ, բայց նա չշտապեց վերադառնալ, որպեսզի օգնի ինձ սպառնացող վտանգի միջոցին՝ լինելով չափազանց բարի և դյուրահավատ, նա, երևի, չէր ուզում և չէր կարող հավատալ, որ այնքան փորձված բարեկամի կրծքում ծագել է որևէ մտադրություն իր պատվի դեմ։ Ես ինքս էլ երկար ժամանակ այդպես էի կարծում և կշարունակեի այդպես կարծել, եթե Լոտարիոյի հանդգնությունը ծայր աստիճանի չհասներ, չարտահայտվեր շքեղ ընծաներով, երկար ու բարակ հավատացումներով ու մշտական արցունքներով։ Սակայն ինչի՞ են պետք բոլոր այս խոսքերը։ Մի՞թե խիզախ վճիռը խորհուրդի է կարոտ։ Ոչ, իհարկե։ Զգույշ կաց, դավաճան, քեզ վրեժ է սպասում։ Թող հանդես գա դավաճանը, թող ներս մտնի, մոտենա, մեռնի և անհետանա, իսկ հիմա՝ ինչ լինում է, թող լինի։ Ես մաքուր եմ մտել տունը մի մարդու, որ երկնքից առաքված էր ինձ ամուսին և մաքուր էլ դուրս կգամ, անգամ եթե ստիպված լինեմ իմ անարատ արյունը խառնելու աշխարհիս ամենանենգ բարեկամի անմաքուր արյան հետ։<br />
<br />
Այս խոսքերը նա արտասանում էր մերկ դաշյունը ձեռքին, սենյակում ետ ու առաջ գնալով, այնպիսի անկարգ ու սաստիկ շարժ ու ձևերով, որ կարծես թե կորցրել էր խելքը և քնքուշ կինը կատաղի ոճրագործ է դառել։<br />
<br />
Անսելմոն այդ ամենը լսում էր վարագույրի ետևից, որտեղ թաքնվել էր, հիանում էր ու խորհում, որ այն ամենը, ինչի վկա եղավ ինքը, պետք է ցրի ամեն կասկած։ Նա նույնիսկ կկամենար, որ Լոտարիոն չգար, որովհետև վախենում էր, որ հանկարծ այս գործը վատ վերջավորության հանգի։ Նա պատրաստ էր դուրս գալու, ներկայանալու Կամիլային և գրկելով նրան, բանալու նրան ողջ ճշմարտությունը, սակայն հանկարծ տեսավ, որ Լեոնելան ներս է բերում Լոտարիոյին, բռնած նրա ձեռքից։ Տեսնելով նրան, Կամիլան դաշյունով հատակին գիծ քաշեց և ասաց․<br />
<br />
― Լսիր, Լոտարիո, եթե դու հանդգնես այս գիծն անցնել կամ նույնիսկ մոտենալ նրան, ես նույն վայրկյանին կխրեմ այս դաշյունը, որ ձեռքիս է կրծքիդ մեջ։ Սակայն նախքան սրան պատասխանելը, լսիր, թե էլ ինչ կասեմ ես, ապա թե դու կպատասխանես ինձ, ինչ որ կամենաս։ Նախ և առաջ, ասա ինձ, Լոտարիո, ճանաչո՞ւմ ես դու իմ ամուսին Անսելմոյին և ի՞նչ կարծիքի ես դու նրա մասին, ապա, հարց եմ տալիս քեզ՝ ճանաչո՞ւմ ես դու ինձ։ Պատասխանեիր ինձ առանց քաշվելու և երկար ու բարակ խորհելու, որովհետև դժվար հարցեր չեմ տվել ես։<br />
<br />
Լոտարիոն այնքան էլ պարզամիտ մեկը չէր, որ գլխի չընկներ Կամիլայի ուզածը առաջին իսկ խոսքից, մանավանդ որ գիտեր Անսելմոյի թաքնված լինելու մասին։ Ուստի նա այնքան ճարպիկ ու տեղին պատասխան տվեց, որ ամեն ոք ճշմարտություն կհամարեր այն առասպելը, որ նրանք երկուսով հերյուրում էին։<br />
<br />
― Ես չէի կարծում, ― ասաց նա, ― չքնաղ Կամիլա, որ դու ինձ կանչել ես այստեղ, որպեսզի այնպիսի բաներից հարց ու փորձ անես, որ իմ գալու նպատակի հետ ոչ մի կապ չունեն։ Եթե դա մի հնար է ինձ խոստացածդ պարգևից խուսափելու համար, ապա ինչո՞ւ էիր ինձ առաջուց հուսադրում։ Չէ՞որ այնքան ավելի է հրապուրում մեզ նպատակը, որքան ավելի մոտ է լինում հասնելու վայրկյանը։ Սակայն որպեսզի դու չմեղադրես ինձ, թե ես չպատասխանեցի քո հարցերին, ես քեզ կասեմ, որ ճանաչում եմ քո ամուսին Անսելմոյին։ Մենք մանուկ հասակից մտերիմ ենք եղել։ Ես չեմ խոսի մեր բարեկամության մասին, որ քեզ բավականին հայտնի է, որովհետև ես ստիպված պիտի լինեի խոստովանելու, որ վիրավորել եմ այդ բարեկամությունը։ Պատճառը՝ ամենակարող սերն է, որ արդարացնում է մեծագույն ոճիրները։ Քեզ էլ եմ ճանաչում ես և դու ինձ համար պակաս թանկ չես, քան թե նրա համար։ Եթե քո արժանիքները չլինեին, ես իմ պատվի և ճշմարիտ բարեկամության օրենքների հակառակ չէի գնա։ Բայց սերը հզոր թշնամի է՝ նա ստիպում է խախտել և բռնաբարել այդ օրենքները։<br />
<br />
― Այդ անարժան խոստովանանքից հետո, ― ասաց Կամիլան, ― պատասխանի՛ր ինձ, մահացու թշնամի այն ամենի, ինչ արժանի է սիրո, ինչպե՞ս ես համարձակվում դու ներկայանալ ինձ, իմանալով, որ ես ― հայելի եմ, որի մեջ նայում է նա, որին դու պետք է հիշեիր, որպեսզի հասկանայիր, թե որքան անտեղի վիրավորում ես նրան։ Սակայն վա՜յ ինձ, ես, կարծեմ, սկսում եմ հասկանալ, թե ինչն է ստիպել քեզ պատվի պարտքը մոռանալու՝ երևի թե դու իմ մեջ նկատել ես որոշ ներողամտություն, ես չեմ անվանի սանձարձակություն, որովհետև նրա մեջ որոշ մտադրություն չի եղել։ Որովհետև երբ որ մեզ՝ կանանցս, թվում է, թե զգուշանալու կարիք չկա, մենք հաճախ անզգույշ կերպով մեզ թույլ ենք տալիս որոշ ազատություն մեր վարվեցողության մեջ։ Եթե այդպես չէ, ապա ասա ինձ, դավաճան, քո բոլոր աղերսանքներին ես գեթ մեկ բառով պատասխանե՞լ եմ, գեթ մեկ նշանով, որ քո մեջ կարող լիներ հույսի ստվեր առաջ բերել, թե քո պախարակելի ցանկությունը կարող է իրագործվել։ Մի՞թե ես խստությամբ ու զայրույթով չեմ վանել քո խոստումները, լսելով քո սիրո բացատրությունները։ Մի՞թե ես հավատ եմ ընծայել քո առատ խոստումներին, մի՞թե ես ընդունել եմ քո առավել առատ նվերները։ Սակայն ես կարծում եմ, որ սիրո հուրը չի կարող այդքան երկար բոցավառվել, եթե նրան չի սնում հույսը և քո խելագարության համար ես ինքս ինձ եմ մեղադրում։ Անշուշտ, իմ անփութությունը ուժ է տվել քո կրքին և ահա՛, ես կամենում եմ ինքս ինձ պատժել, որին դու ես արժանի։ Հիմա դու կտեսնես, որ ես իմ նկատմամբ պակաս անսիրտ չեմ, քան քո նկատմամբ։ Ես քեզ կանչել եմ, որ դու զոհի վկա լինես, որ ես կամենում եմ մատուցանել իմ հարգելի ամուսնու անարգված պատվին։ Դու բոլոր ուժով աշխատել ես վիրավորել նրան, ես ևս վիրավորվել եմ, զգուշանալով քո հետապնդումներից և դրանով քո անմաքուր մտադրությունները ամրացնելով ու քաջալերելով։ Մեկ էլ կասեմ՝ այն միտքը, որ իմ անզգուշությունը քո մեջ այդքան խելահեղ ցանկություն է արթնացրել, ինձ ամենից շատ է տանջում և դրա համար ես իմ սեփական ձեռքերով ուզում եմ ինձ մահապատժի ենթարկել, որովհետև եթե այդ ուրիշ վիրժառու անելու լինի, ապա միգուցե, իմ հանցանքի լուրը տարածվի։ Սակայն մեռնելով ես կսպանեմ և քաշ կտամ ետևիցս նրան, որի մահը կհագեցնի իմ վրեժխնդրության ծարավը։ Թող արդար և անոխակալ դատաստանը պատժի նրան, ով որ ինձ հասցրել է հուսահատության այդ աստիճանին։<br />
<br />
Այդ ասելով, նա, մերկ դաշյունը ձեռքին, հարձակվեց Լոտարիոյի վրա այնպիսի ուժգնությամբ ու արագությամբ, որ նա մտածեց՝ իսկ եթե հանկարծ դա կեղծ չէ և կինը, իրոք, մտադիր է իրեն սպանե՞լ։ Նրան պետք եղավ գործադրել իր ամբողջ ուժը և ճկունությունը, որպեսզի բռնի նրա ձեռքը, ― այդքան զարմանալի ճշմարտանման էր ստում ու կեղծում Կամիլան։ Որպսզի այդ պատկերը ավելի ևս համոզեցուցիչ դարձնի, նա վճռեց կնքել իր սեփական արյունով և դրա համար, համոզվելով (կամ ձևացնելով), որ չի կարող հարված հասցնել Լոտարիոյին, բացականչեց․<br />
<br />
― Քանի որ բախտը մերժում է իմ արդարացի ցանկության կատարմանը ամբողջապես, որքան էլ նա ամենազոր լինի, նա չի կարող խանգարել ինձ գեթ մասամբ կատարելու։<br />
<br />
Կամիլան ճիգ արեց և ազատեց իր ձեռքը, որ բռնել էր Լոտարիոն, և դաշյունի սուր ծայրը իրեն ուղղելով, սակայն, այն հաշվով, որ խորը չվիրավորի իրեն, խոցրց իր ձախ կողքը, մի քիչ ուսից ցածր և վայր ընկավ հատակի վրա, իբրև թե ուշագնաց եղավ։<br />
<br />
Լոտարիոն էլ, Լեոնելան էլ, զարմացած ու ցնցված այս անցուդարձից, գլխի չէին ընկնում սա իրականությո՞ւն է, թե՞ խաղ։ Կամիլան պառկած էր նրանց աչքի առջև գետնին, արնաշաղախ։ Սարսափից շնչակտուր, Լոտարիոն հապճեպ նետվեց դեպի նա և պոկեց վերքի միջից դաշյունը, բայց տեսնելով, որ վերքն աննշան է, հանգստացավ և նորից զարմացավ չքնաղ Կամիլայի խորամանկությունից ու խելքից։ Որպեսզի իր դերից դուրս եկած չլինի, նա սկսեց վշտագին ու ձայնով ողբալ Կամիլային, իբրև ննջեցյալի, անեծք թափելով ոչ միայն իր վրա, այլև դժբախտության գլխավոր մեղապարտի։ Իմացած լինելով, որ բարեկամ Անսելմոն ամեն ինչ լսում է, նա այնպիսի բաներ էր ասում, որ նրան յուրաքանչյուր լսողը ավելի նրան կխճար, քան կործանված Կամիլային։ Լեոնելան իր տիրուհու ուսերից բռնած բարձրացրեց նրան և դրեց անկողնու վրա, աղաչելով, որ Լոտարիոն վազի բժշկի ետևից, որպեսզի ծածուկ բժշկի նրա վերքը։ Նա նույնպես խորհուրդ հարցրեց, թե ինչ ասի Անելմոյին, եթե պատահմամբ նա ավելի շուտ վերադառնալու լինի, քան թե Կամիլան առողջանա։ Լոտարիոն պատասխանեց, որ նա կարող է խելքին եկածն ասել և որ ինքը հիմա ի վիճալի չէ լավ խորհուրդ տալու։ Նա միայն խնդրեց, որ վերքից հոսող արյունը շուտով կանգնեցնի, ավելացնելով, որ ինքը հիմա պիտի մարդկանց աչքերից թաքնվի։ Այսպես գնաց նա, ձևացնելով իրեն դարդամահ եղած։ Հանելով այնպիսի տեղ, որտեղ ինքը մենակ էր և այլևս ոչ ոք նրան չէր կարող տեսնել, նա երկար ժամանակ երեսը խաչակնքում ու զարմանում էր, թե ինչ ճարտար կին է Կամիլան և ճարպիկը՝ Լեոնելան։ Նա միտք էր անում, թե հիմա որքան անսասան է Անսելմոյի համոզումը, որ իր կինը երկրորդ Պորցիան է։<ref>Նկատի է առնվում Բրուտոսի (Կեսարի հակառակորդի) կինը՝ բարոյական կայունության և անարատության նմուշ։</ref> Նա ուզում էր շուտով հանդիպել նրան և միասին տոնել այդ ձեռնարկի հաջողությունը։ Չէ՞ որ երբեք սուտը ճշմարտության վրա այսպիսի հաղթանակ տարած չի եղել աշխարհիս երեսին։ Լեոնելան, ինչպես ասվեց, կանգնեցրեց տիրուհու արյունը, ― իսկ արյունը ճիշտ այնքան էր դուրս եկել, որքան անհրաժեշտ է սարքովի բանը ճշմարտապատում երևեցնելու համար, ― ապա վերքը լվաց գինիով և կապեց, ինչպես կարողացավ, միաժամանակ այնքան ցավագին խոսելով, որ լոկ նրա խոսքերը, առանց նախընթացաբար տեղի ունեցածի, կարող էին Անսելմոյին համոզել, որ իր կինը՝ առաքինության մարմնացում է։ Վերջախես Կամիլան էլ խոսեց՝ նա ինքն իրեն թուլամորթ ու երկչոտ էր անվանում, գանգատվում էր, թե արիությունը լքեց իրեն վճռական վայրկյանին և թե չկարողացավ անջատվել ատելի կյանքից։ Նա խորհրուրդ էր անում Լեոնելայի հետ՝ պե՞տք է արդյոք պատահածի մասին պատմել սիրեցյալ ամուսնուն, սա էլ պատասխանում էր, որ լավ է չպատմել, թե չէ Անսելմոն հարկ կհամարի վրեժխնդիր լինել Լոտարիոյից, իսկ դա կնշանակի, որ նա իր կյանքը վտանգի տակ կդնի, իսկ բարի կինը չպիտի հրի իր ամուսնուն կռվի, այլ ընդհակառակը՝ պետք է նրան ետ պահի։ Կամիլան պատասխանեց, որ խորհուրդն իր սրտով է և ինքը կհետևի, սակայն, այնուհանդերձ պետք է խորհել, թե ինչպես բացատրել Անսելմոյին վերքի ծագումը, որ նա չի կարող չնկատել։ Դրան Լեոնելան պատասխանեց, որ ինքը անգամ հանաք֊հանաք չի կարող սուտ ասել։<br />
<br />
― Ավա՜ղ, ես էլ, ― ասաց Կամիլան։ ― Ես սիրտ չեմ անի մի բան սարքել՝ կամ հնարել, անգամ եթե դրանից կախված լինի իմ կյանքը։ Իսկ քանի որ դրանից բան դուրս չի գա, ապա ավելի լավ չի՞ լինի, առանց խորամանկություն բանեցնելու, Անսելմոյին ասել զուտ ճշմարտությունը։<br />
<br />
― Հոգ մի տանիր, տիրուհի, ― պատասխանեց Լեոնելան, ― ես մինչև էգուց մի բան կխորհեմ։ Ասենք՝ վերքդ էլ այնպիսի տեղում է, որ ով գիտե, գուցե հաջողվի թաքցնել ամուսնուցդ։ Աստված ողորմած է, նա կօգնի մեր ազնիվ և արդարացի մտադրությունն իրագործելու։ Իսկ հիմա հանգստացիր, տիրուհի, և աշխատիր հանդարտվել, որպեսզի Անսելմոն քեզ այդքան հուզված չտեսնի։ Մնացածը ինձ վրա դիր և Աստծու, որ միշտ օգնում է բարի մտադրություններն իրագործելու։<br />
<br />
Ուշի ուշով լսում էր Անսելմոն և տեսնում իր պատվի եղերնագործության մահվան ներկայացումը, որի գործող անձինք այնպիսի հափշտակությամբ և այնքան բնական էին խաղում, որ ասես թե այն մարդիկն էին դառել, որոնց դերը կատարում էին։ Նա անհամբեր սպասում էր իրիկնաժամին, որպեսզի տնից դուրս գա, հանդիպի իր բարի բարեկամ Լոտարիոյին և նրա հետ տոնի այդ ուրախ անցքը՝ չէ՞ որ նա կասկածում էր իր կնոջ հավատարմությանը, իսկ դուրս եկավ, որ նա առաքինության գոհար է։ Կամիլան ու Լեոնելան նրան հարմար առիթ տվին հանդերձատնից դուրս գալու համար և նա իսկույն օգտագործեց այդ առիթն ու շտապեց Լոտարիոյի մոտ։ Դժվար է պատմել, թե ինչպես էր նա գրկում Լոտարիոյին, արտահայտում իր հիացումն ու գովաբանում Կամիլային։ Լոտարիոն լսում էր և չէր կարողանում ստիպել իրեն դեմքին ուրախ արտահայտություն տալու, որովհետև նա միտք էր անում, թե ի՜նչ սաստիկ խաբված է Անսելմոն և ինչ անարդարացի նա վիրավորել է իր բարեկամին, իսկ Անսելմոն, տեսնելով որ նա տխուր է, մտածեց, որ իր բարեկամին տանջում է Կամիլայի վերքի մասին միտքը և այն, որ ինքն է մեղավոր։ Ուստի նա ի միջի այլոց ասաց Լոտարիոյին, որ Կամիլայի վիճակը նրան չպիտի անհանգստացնի, որ վերքն, անկասկած, վտանգավոր չէ, քանի որ իրենք մտադիր են իրենից թաքցնել և որ հուզվելու կարիք չկա, ― հետևաբար Լոտարիոն կարող է իր հետ ուրախանալ ու ցնծալ՝ չէ՞ որ նրա օգնության և խորամանկության նրա բարեկամը հիմա երջանկության գագաթնակետին է հասել։ Մի բան է նրան մնացել անելու՝ ոտանավորներ ձոնել Կամիլային, որպեսզի անմահացնի նրա հիշատակը գալիք սերունդների համար։ Լոտարիոն գովեց նրա իմաստուն որոշումը և ասաց, որ կարյաց չափ կաջակցի այդ հոյակապ հուշարձանի կառուցմանը։<br />
<br />
Աշխարհիս երեսին դեռ ոչ ոք այդքան զվարճալի խաբված չի եղել, ինչպես Անսելմոն։ Նա ինքը, ձեռքից բռնած, իր տունը մտցրեց նրան, որին նկատում էր իբրև իր փառքի գործիք և որ նրա բարի անվան կործանողը դարձավ։ Կամիլան նրան դիմավորեց քիթ ու մռութը կիտած, բայց ուրախ սրտով։ Այդ խաբեությունը միաժամանակ շարունակվեց, մինչև որ մի քանի ամիս անց, բախտը շուռ տվեց իր անիվը։ Եվ հանցագործությունը, որ մինչ այդ այնքան վարպետորեն թաքցված էր, աշխարհ դուրս եկավ, և Անսելմոն զրկվեց կյանքից իր անխոհեմ հետաքրքրության համար։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXV==<br />
<br />
Ուր պատմվում է դոն Կիխոտի դժնակ և արտասովոր մարտի մասին ընդդեմ կարմիր գինու տկերի և Անխոհեմ հետաքրքիրի վեպի վերջավորությունը<br />
<br />
<br />
Մինչև վեպի ընթերցանության ավարտումը մի քանի էջ էր մնացել, որ դոն Կիխոտի քնած սենյակից սարսափահար դուրս վազեց Սանչո Պանսան գոռալով․<br />
<br />
― Վազեք այստեղ, սինյորներ, շտապով օգնության հասեք։ Իմ տերը դժնակ պայքար է մղում, որից ահավորը իմ աչքերը դեռ չեն տեսել։ Աստված վկա, նա այնպիսի հարված հասցրեց հսկային՝ Միկամիկոնայի տիրուհի իշխանուհու թշնամուն, որ գլուխը թռցրեց, բողկի պես։<br />
<br />
― Այդ ի՞նչ եք ասում, եղբայր, ― ասաց քահանան՝ ընդհատելով ընթերցանությունը։ ― Խելքդ գլխի՞դ է, Սանչո։ Ինչպե՞ս կարող է այդ պատահել, սատանան տանի, քանի որ հսկան այստեղից երկու հազար մղոն հեռու է։<br />
<br />
Այդ միջոցին սենյակից լսվեց դոն Կիխոտի սաստիկ աղմուկն ու աղաղակը։<br />
<br />
― Կա՛ց, գող, ավազակ, դավաճան, դու իմ ձեռքում ես և քո յաթաղանը քեզ չի օգնի։<br />
<br />
Եվ թվում էր, որ միևնույն ժամանակ նա կատաղի հարվածներ էր հասցնում պատերին։ Սանչոն ասաց․<br />
<br />
― Ի՞նչ եք կանգնել, ականջ դնում, եկեք, բաժանեցեք նրանց կամ թե օգնեցեք տիրոջս, թեև, կարծեմ, կարիք չկա, որովհետև անտարակույս հսկան սպանված է և հիմա Աստծուն հաշիվ է տալիս իր անցյալ անբարիշտ կյանքի համար։ Ես տեսա, ինչպես էր արյունը թափվում և ինչպես թռավ նրա գլուխը՝ գինով լիքը տկի մեծությամբ։<br />
<br />
― Գետինը մտնե՜մ, ― ասաց պանդոկապանը, ― այդ դոն Կիխոտը թե դոն Դևը կարմիր գինով լիքը տկերից մեկն է ճղել, որ նրա գլխի վերևը կախած է։ Գինին թափվել է, իսկ այդ ղոչաղը երևակայել է, թե արյուն է։<br />
<br />
Այս խոսքերով նա բոլոր մնացածների ուղեկցությամբ ներս մտավ սենյակը և նրանք տեսան դոն Կիխոտին ամենազարմանալի հագուստով։ Նա մի շապիկ ուներ հագին, այն էլ այնքան կարճ, որ առջևից հազիվ էր ծածկում նրա ազդրերը, իսկ ետևից մի վեց մատ էլ ավելի կարճ էր։ Նրա մազմզոտ, երկար ու նիհար ոտները բավական կեղտոտ էին։ Նրա գլխին կարմիր ու յուղոտ գիշերային գլխարկ էր դրած, որ պատկանում էր պանդոկապանին։ Ձախ ձեռին փաթաթել էր Սանչոյին ատելի վերմակը, իրեն լավ հայտնի պատճառով, իսկ աջ ձեռքով բռնել էր մերկ թուրը, որով հարվածում էր աջ ու ձախ այնպիսի գոռոցով, ասես թե իսկ որ հսկայի հետ կռվելիս լիներ։ Սակայն ամենազվարճալին այն էր, որ այդ ամենը նա աչքերը խուփ էր անում՝ նա քնել ու երազում տեսել էր, իբր թե կռվում է հսկայի հետ։ Նրա երևակայությունն այնքան էր զբաղված առաջիկա մարտի մտքերով, որ նա երազում տեսավ, իբր թե հասել է Միկոմիկոն թագավորությունը և մարտնչում է իր թշնամու դեմ։ Եվ նա այնպես պատառբզիկ արեց տկերը, ընդունելով նրանց հսկայի տեղ, որ ողջ սենյակը ողողված էր գինով։ Այդ տեսնելով պանդոկապանը կատաղեց և, բռունցքները սեղմելով, հարձակվեց դոն Կիխոտի վրա, սկսեց նրան այնպես ծեծլ, որ եթե Կարդենիոն ու քահանան չլինեին, կռիվը հսկայի հետ ավարտված կլիներ։ Սակայն ծեծն էլ չարթնացրեց խեղճ ասպետին։ Դալլաքը ստիպված ջրհորից մի մեծ կաթսա սառը ջուր բերեց և թափեց նրա գլխին։ Այստեղ միայն նա զարթնեց, այն էլ ոչ այն աստիճան, որ նկատեր, թե ինչ ունի հագին։ Դորոթեան, հայացք գցելով նրա թեթև ու կարճ հագուստին, սիրտ չարեց ներկա գտնվելու իր պաշտպանի և իր թշնամու մարտին։ Իսկ Սանչոն ամենուրեք հսկայի գլուխը որոնելուց հետո, ասաց․<br />
<br />
― Ես արդեն գիտեի, որ այս տանը ամեն ինչ հմայված է։ Անցյալ անգամ, հենց այս տեղում, որտեղ ես կանգնած եմ, հազար հարված ստացա, իսկ թե ումից՝ չգիտեմ։ Այդպես էլ նրան չտեսա։ Հիմա էլ, ահա՝ գլուխը կորավ, մինչդեռ ես սեփական աչքերով տեսա, ինչպես կտրեցին, ինչպես արյունը հորդեց շատրվանի պես։<br />
<br />
― Ի՜նչ արյուն, ի՜նչ շատրվան։ Աստված բոլոր սրբերի հետ թող քեզ պատժի՜, ― գոռաց պանդոկապանը, ― մի՞թե դու, սրիկա, չես տեսնում, որ արյան այս ամբողջ շատրվանը ծակծկված տիկերից է և այստեղ կարելի է կարմիր գինու մեջ լողանալ։ Թող նա հանդերձյալ կյանքում սատանաների մոտ այդպես լողանա, տե՜ս, ինչպես է ծակծկել, է՜։<br />
<br />
― Բան չեմ հասկանում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― միայն կասեմ որ, եթե ես այնքան դժբախտ լինեմ, որ այդ գլուխը չգտնեմ, ապա իմ կոմսությունը կլուծվի, ինչպես աղը ջրի մեջ։<br />
<br />
Սանչոն արթմնի ավելի վատթար էր, քան իր տերը երազում՝ այնպես էին դոն Կիխոտի խոստումները պտտցրել նրա գլուխը։ Պանդոկապանը, կատաղած ծառայի պաղարյությունից և տիրոջ անկարգապահությունից, երդում էր ուտում, որ այս անգամ նրանց չի հաջողվի առաջվա պես առանց վճարելու գնալ։ Հիմա նրանց ասպետական արտոնությունները չեն օգնի։ Նա կստիպի վճարել անգամ ծակված տկերի կարկատանների համար։ Քահանան բռնել էր դոն Կիխոտի ձեռները, իսկ դոն Կիխոտը, համարելով, որ իր սխրագործությունը կատարված է, և որ իր առջև իշխանուհի Միկոմիկոնան է, չոքեց քահանայի առջև և ասաց․<br />
<br />
― Այսուհետև, ձերդ մեծություն, բարձրազարմ ու ազնիվ տիրուհի, դուք կարող եք ապրել հանգիստ, առանց երկյուղ կրելու այդ ստոր էակի դավերից։ Իսկ ես այսուհետև ազատ եմ ինձ վրա վերցրած պարտավորությունից, քանի որ Աստծու օգնությամբ և ողորմությամբ այն կնոջ, որի համար ես ապրում ու շնչում եմ, խոստումս կատարեցի։<br />
<br />
― Ես չէ՞ի ասում, ― բացականչեց Սանչոն։ ― Ես հո հարբած չէի։ Մտիկ տվեք, թե իմ տերը ինչպես է աղաջրի մեջ դրել հսկային։ Եզների ճաշն եփած է,<ref>Ցլամարտից վերցրած արտահայտություն։</ref> կոմսությունս տարա՜ծ։<br />
<br />
Ինչպե՞ս մարդ ծիծաղը պահեր, լսելով այս երկու ցնդածներին՝ տիրոջն ու ծառային։ Բոլորն էլ ծիծաղեցին, բացի պանդոկապանից, որ շուն էր կտրել։ Վերջապես դալլաքին, Կարդենիոյին և քահանային հաջողվեց մի կերպ դոն Կիխոտին պառկեցնել անկողին։ Նա քնեց և երևում էր, որ ծայր աստիճան հյուծվել է։ Նրանք թողին քնածին և դուրս եկան նախասենյակ՝ մխիթարելու Սանչո Պանսային, որը հսկայի գլուխը չկարողանալով գտնել, բոլորովին հուսահատվել էր։ Սակայն ամենադժվարը նրանց համար պանդոկապանին հանգստացնելն էր, որ լալիս էր իր հանկարծամահ տիկերի համար։ Իսկ պանդոկապանի կինն այդ պահին լաց ու կոծի մեջ էր։<br />
<br />
― Անիծված վայրկյանին և տարաժամ մեզ մոտ եկավ այդ թափառական ասպետը։ Երանի՜ նրան տեսած չլինեի, այնքան թանկ նստեց նա մեզ վրա։ Անցյալ անգամ նա գնաց առանց վճարելու ընթրիքի, անկողնու, դարմանի, վարսակի համար, որ վերցրել էր իրեն, իր զինակրի, ձիու և էշի համար։ Նա հայտարարեց, որ ինքը ասպետ է, արկածախնդիր, Աստված նրա և ուրիշ ասպետների գլխին թող այնպիսի արկած բերի, որ նրանք ողջ կյանքը հիշեն ― և, որ նա պարտավոր չէ վճարելու։ Իբրև թե թափառական ասպետների կանոնադրության մեջ այդպես էլ գրած է։ Հետո էլ, նրա երեսից, այս սինյորը եկավ մոտս և տարավ պոչս, որ վերադարձրեց ինձ այնքան փչացած, որ վնասը երկու կուարտիլյոյից<ref>Կուարտիլյո ― ամենից մանր դրամ (⅛ ռեալ) «գրոշ»։</ref> ավելի կլինի ― այնքան մազը պոկել է, որ մարդս այլևս չի կարող նրան բանեցնել։ Իսկ այդ ամենը լրացնելու և պսակելու համար այդ անիծյալ ասպետը տկերս ծակծկոտեց և միջի գինին ողջ թափեց՝ թող նրա արյունը այդպես թափվի՜։ Թող նա չերևակայի, որ էժան կպրծնի՝ երդվում եմ հորս ոսկորներով և մորս կյանքով, նա կվճարի այդ ամենի համար մինչև վերջին կոպեկը, թե չէ ես՝ ես չեմ լինի և հորս աղջիկը չեմ լինի։<br />
<br />
Տանտիրուհին, սաստիկ զայրացած, շատ ուրիշ բաներ էլ ասաց, նրա բարի սպասուհի Մարիտորնեսն էլ ձայնակցում էր նրան։ Իսկ նրա աղջիկը լուռ էր և մերթ֊մերթ քմծիծաղ էր տալիս միայն։ Վերջապես քահանան նրանց հանգստացրեց, խոստանալով լավ վարձատրություն թե՛ տկերի, թե՛ գինու համար և մանավանդ կովի պոչը փչացնելու համար, որ նրանք այդքան գնահատում էին։ Դորոթեան մխիթարեց Սանչո Պանսային, ասելով, թե հենց որ հաստատվի, որ նրա տերը գլխատել է հսկային և ինքը խաղաղ տիրանա իր թագավորությանը, Սանչոն այնտեղ կստանա լավագույն կոմսությունը։ Սանչոն հանգստացավ և սկսեց հավատացնել իշխանուհուն, որ ինքն, անկասկած, տեսել է հսկայի գլուխը, և որ այդ գլխի միրուքը մինչև գոտին էր հասնում, իսկ չքացել է այն պատճառով, որ այս տանն ամեն ինչ հմայված է, ինչպես նա արդեն համոզվել է անցյալ անգամվանից։ Դորոթեան պատասխանեց, որ ինքն էլ է այդպես կարծում, ուստի չարժե նեղություն քաշել, ամեն ինչ լավ կլինի և բանը կհեշտանա։ Երբ որ բոլորը խաղաղվեցին, քահանան առաջարկեց վեպի ընթերցանությունն ավարտել, որովհետև քիչ էր մնացել։ Կարդենիոն, Դորոթեան և մնացյալները, բոլորն էլ խնդրեցին նրանից նույնը։ Տեսնելով, որ նրանք նույն հաճույքով լսում են, ինչ հաճույքով ինքը կարդում է, նա նորից վերցրեց ձեռագիրը և կարդաց հետևյալը․<br />
<br />
Վստահությունը, որ Անսելմոն կարծում էր, թե ձեռք է բերել իր կնոջ առաքինության նմատմամբ, դարձրել էր նրան աշխարհիս ամենագոհ ու երջանիկ մարդը։ Կամիլան, իր սերը Լոտարիոյի նկատմամբ ավելի լավ թաքցնելու համար այնպես էր ձևացնում, իբրև թե զզվում է նրանից։ Վերջապես Լոտարիոն, վերջնականապես Անսելմոյին իր կարծիքի մեջ հաստատ պահելու համար, խնդրեց նրանից, որ թույլ տա իրեն քաշվելու, քանի որ իր ներկայությունն այնքան անախորժ է Կամիլային։ Սակայն խաբված Անսելմոն ամենևին դրան չհամաձայնեց։ Այդպիսով և հազար ու մի այլ եղանակներով Անսելմոն ինքը նպաստեց իր անպատվությանը, երևակայելով, որ հասել է երջանկության։ Այնինչ Լեոնելան, հպարտացած, որ տիրուհին ճանաչել է իր սիրային կապը, հասավ կատարյալ սանձարձակության և այլևս ոչ մի բանի վրա ուշ չէր դարձնում, հավատացած լինելով, որ տիրուհին ոչ միայն կծածկի, այլև կպաշտպանի, ուստի կարող է անձնատուր լինել սիրային հաճույքներին՝ առանց մի բանից զգուշանալու։ Եվ ահա մի գիշեր Անսելմոն Լեոնելայի սենյակում ոտնաձայն լսեց։ Նա կամեցավ ներս մտնել և տեսնել, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, բայց զգաց, որ մեկը ներսից բռնած պահում է դուռը։ Նա ավելի սաստիկ կամեցավ բաց անել, լարեց ուժերը, դուռը տեղի տվեց և նա նկատեց, որ մի մարդ լուսամուտից թռավ փողոց։ Նա նետվեց, որ անհայտ մարդուն բռնի կամ գոնե տեսնի նրա երեսը, բայց չկարողացավ անել ոչ այս, ոչ էլ այն, որովհետև Լեոնելան փաթաթվեց նրան ձեռներով և սկսեց խոսել․<br />
<br />
― Հանգստացեք, տեր իմ, մի՛ հուզվեք և մի՛ վազեք նրա ետևից։ Ե՛ս եմ միայն խառնված այդ գործին, այդ անծանոթը իմ ամուսինն է։<br />
<br />
Անսելմոն նրան չհավատաց։ Ցասումից կուրացած՝ նա դաշյունը ձեռք գցեց, քաշեց Լեոնելայի վրա, մահ սպառնաց, եթե նա ողջ ճշմարտությունը իրեն պատմելու չլինի։ Լեոնելան ահից խելակորույս ասաց․<br />
<br />
― Մի՛ սպանեք ինձ, տեր իմ, ես ձեզ ավելի կարևոր բան կպատմեմ, քան դուք կարող եք երևակայել։<br />
<br />
― Դե, ասա, ― գոռաց Անսելմոն, ― կամ թե չէ դու իսկույն կմեռնես։<br />
<br />
― Հիմա չեմ կարող պատմել, ― պատասխանեց Լեոնելան, ― որովհետև ես չափազանց հուզված եմ։ Սպասեցեք մինչև առավոտ և դուք մի զարմանալի բան կիմանաք։ Միայն թե հավատացեք, որ լուսամուտից դուրս թռչողը մեր քաղաքացի մի երիտասարդ է, որ խոստացել է ամուսնանալ ինձ հետ։<br />
<br />
Անսելմոն հանգստացավ և համաձայնեց հետաձգել, որովհետև նրա մտքին էլ չէր անցնում, որ սպասուհին իրեն Կամիլայի մասին է բան պատմելու՝ այնքան վստահ էր նրա հավատարմությանը։ Ուստի նա դուրս եկավ սենյակից, թողնելով մեջը Լեոնելային և փակելով դռան կողպեքը բանալիով, ասելով նրան, թե բաց չի թողնի, մինչև որ նա ամեն ինչ իրեն չպատմի։<br />
<br />
Ապա նա գնաց Կամիլայի մոտ և հայտնեց նրան այն ամենը, ինչ որ պատահել էր իր և Լեոնելայի միջև, հիշատակելով նաև այն, որ սպասուհին իրեն խոսք է տվել ինչ որ շատ կարևոր և նշանակալից բան պատմելու։ Ավելորդ է նկարագրել Կամիլայի շփոթմոունքը, որը հասկացավ (և չէր սխալվում), թե Լեոնելան մտադիր է պատմելու Անսելմոյին իր դավաճանության մասին։ Նրան այնպիսի սարսափ պատեց, որ վճռեց չսպասել՝ կճշտվի՞ իր կասկածը, թե՞ ոչ։ Նույն գիշերը, հենց որ նա նկատեց, որ Անսելմոն քնել է, թաքուն թողեց տունը, վերցնելով հետը մի քիչ փող և իր լավագույն թանկարժեք իրեղենները և, գալով Լոտարիոյի մոտ, պատմեց նրան եղելության մասին, աղերսելով, որ նա կամ թաքցնի իրեն, կամ իր հետ փախչի հեռու Անսլեմոյից։ Կամիլայի խոսքերը այնպես շփոթեցրին Լոտարիոյին, որ նա ուժ չուներ ոչ պատասխան տալու, ոչ որևէ բան ձեռնարկելու։ Վերջապես նա միտք արեց տանելու նրան մի վանք, որի մայրապետը իր քույրն էր։ Կամիլան համաձայնեց և շուտափույթ, ինչպես պահանջում էին հանգամանքները, Լոտարիոն նրան տարավ, թողեց այնտեղ, իսկ ինքը առանց մեկն ու մեկին նախազգուշացնելու լքեց քաղաքը։<br />
<br />
Հետևյալ առավոտ Անսելմոն վեր կացավ և, մտահոգված լինելով, թե ինչ է իրեն պատմելու Լեոնելան, անգամ չնկատեց Կամիլայի բացակայությունը, իսկույն գնաց այն սենյակը, որի մեջ երեկ կողպել էր Լեոնելային։ Նա դուռը բաց արեց, ներս մտավ, բայց սպասուհին չկար։ Լուսամուտից ցած կախվել էին սավաններ և պարզ վկայում էին, որ նա նրանցով ցած է իջել ու փախել։ Վշտացած, նա ետ գնաց, որ պատմի Կամիլային, բայց չգտավ նրան ոչ անկողնում, ոչ ամբողջ տանը, մի բան, որից ամենից շատ մռայլվեց նա։ Նա սկսեց հարց ու փորձ անել ծառաներից, սակայն ոչ ոք նրանցից չկարողացավ նրան պատասխան տալ։ Կամիլային որոնելուց նա պատահաբար դեմ առավ նրա սնդուկներին՝ նրանք բաց էին և շատ թանկարժեք իրեր պակաս էին։ Այստեղ նա ըմբռնեց, թե ինչ աղետ է եկել իր գլխին և կռահեց, որ այդ աղետի պատճառը Լեոնելան չէր։ Ապա նա, ինչ որ կար հագին, առանց հագնվելը պրծնելու, վշտահար ու մտամոլոր գնաց, որ իր դարդը պատմի իր բարեկամ Լոտարիոյին։ Սակայն երբ որ նա նրան էլ չգտավ և սպասավորները հաղորդեցին նրան, որ Լոտարիոն գիշերով գնացել է տնից, վերցնելով հետը բոլոր իր փողերը, Անսելմոյին թվաց, թե կորցնում է իր բանականությունը։ Ի լրումն բոլոր դժբախտությունների, երբ որ նա վերադարձավ տուն, տեսավ, որ բոլոր սպասավոր֊սպասուհիները փախել են և որ իր տունը լքված ու դատարկ է։<br />
<br />
Նա չգիտեր՝ ինչ մտածեր, ինչ ասեր, ինչ աներ և կամաց֊կամաց զգում էր նա, որ կորցնում է գլուխը։ Նա տեսավ, որ վայրկյանապես մնացել է առանց կին, առանց բարեկամ, առանց ծառաների, երկինքն էլ է աչքաթող արել իրեն և դրանց վրա ավելանում է իր անպատվությունը, որովհետև Կամիլայի փախուստը նա իր կործանումն էր համարում։ Վերջապես, երկար խորհելուց հետո նա վճռեց գնալ իր բարեկամի մոտ՝ գյուղը, ուր որ նա առաջ գնում էր, աջակցելով իր սեփական կործանումին։ Նա դռները կողպեց, ձի հեծավ և վշտահար ճամփա ընկավ։ Սակայն, ճանապարհը դեռ չկիսած, նա ստիպվեց իջնել ձիուց՝ այնքան անտանելի էին նրա հոգեկան տանջանքները։ Նա ձին կապեց ծառից, ընկավ գետին և սկսեց ցավագին ու աղեխարշ հառաչել։ Այդպես մինչև իրիկուն նա պառկած մնաց, մինչև որ տեսավ քաղաքից ձիով եկող մի մարդու։ Ողջունելով նրան՝ նա հարցրեց նրանից, թե ինչ նորություն կա Ֆլորենցիայում։ Քաղաքացին պատասխանեց․<br />
<br />
― Շատ զարմանալի, երբեք չլսված բաներ։ Ասում են թե՝ Լոտարիոն, մեծահարուստ Անսելմոյի հավատարիմ բարեկամը, որ սուրբ Հովաննեսի մոտ է կենում, այս գիշեր հափշտակել է նրա կնոջը՝ Կամիլային։ Ինքը՝ Անսելմոն էլ անհետացել։ Այդ ամենը Կամիլայի սպասուհին է պատմել։ Պահակը վրա է հասել նրան այն վայրկյանին, երբ որ նա սավաններից կախ ընկած իջնելիս է եղել Անսելմոյի տնից։ Ասենք՝ ստույգ չգիտեմ, թե բանը ինչպես է եղել։ Գիտեմ միայն, որ ողջ քաղաքը ապշել է այդ դեպքից, որովհետև նման բան բնավ չէր կարելի սպասել։ Ախր, ասում են, որ Անսելմոյի և Լոտարիոյի միջև այնպիսի ջերմ ու սերտ բարեկամություն է եղել, որ նրանց այլ կերպ կոչելիս չեն եղել, քան երկու բարեկամներ։<br />
<br />
― Պատահաբար չգիտե՞ք արդյոք, ― հարցրեց Անսելմոն, ― ինչ ճանապարհով են գնացել Լոտարիոն ու Կամիլան։<br />
<br />
― Բոլորովին չգիտեմ, ― պատասխանեց քաղաքացին, ― միայն թե պահակը նրանց խիստ հետամուտ է։<br />
<br />
― Բարի ճանապարհ ձեզ, սինյոր, ― ասաց Անսելմոն։<br />
<br />
― Մնաք բարով, ― պատասխանեց քաղաքացին և շարունակեց իր ճամփան։<br />
<br />
Այդ ցավալի լուրից Անսելմոն զգաց, որ մոտ է ոչ միայն խելքից, այլև կյանքից զրկվելու։ Դժվարությամբ վեր կենալով, նա ուղևորվեց իր բարեկամի մոտ, որը դեռևս նրա դժբախտության մասին բան չգիտեր։ Սակայն տեսնելով Անսելմոյի նիհարած ու այլայլված դեմքը, նա իսկույն ըմբռնեց, որ նրա գլխին մեծ դժբախտություն է եկել։ Անսելմոն խնդրեց նրանից, որ թույլ տա իրեն պառկելու և գրիչ ու թուղթ տա։ Նրա խնդիրքը կատարվեց՝ նրան պառկեցրին անկողին, թողին մենակ և անգամ նրա ցանկացածին պես դուռն էլ փակեցին։ Մենության մեջ գլխին եկած ցավի միտքը սկսեց նրան ավելի սաստիկ մաշել և իր տանջանքների մեջ նա զգաց, որ վրա է հասնում իր կյանքի վախճանը։ Ապա նա վճռեց նամակով բացատրել իր արտասովոր մահվան պատճառը։ Նա սկսեց գրել, սակայն դեռ ողջ ուզածը չհաղորդած, շնչակտուր եղավ և տանջանքի մեջ նա շունչը փչեց և դրանով վճարեց իր անմիտ հետաքրքրության համար։ Տանտերը, տեսնելով արդեն ուշ է, իսկ Անսելմոն դեռ նրան չի կանչում, որոշեց մտնել և հարցնել՝ հո ավելի վատ չի՞ զգում իրեն։ Անսելմոն կիսանստած էր մահճակալի վրա, կուրծքը հենած սեղանին և գլուխը խոնարհած բաց, անավարտ նամակի վրա։ Գրիչը դեռ նրա ձեռքին էր։ Տանտերը մոտեցավ և առաջ ձայն տվեց, ապա թե, պատասխան չստանալով, բռնեց նրա ձեռքից։ Ձեռքը պաղ էր։ Անսելմոն մեռած էր։ Տանտերը, սաստիկ զարմացած և վշտացած, կանչեց ծառաներին, որ վկա լինեն Անսելմոյի վախճանին։ Ապա նա վերցրեց նամակը և համոզվելով, որ ննջեցյալի սեփական ձեռքով է գրած, կարդաց հետևյալը․<br />
<br />
<br />
<i>«Հիմար ու անմիտ ցանկությունը զրկեց ինձ կյանքից։ Եթե իմ մահվան լուրը Կամիլային հասնելու լինի, ապա թող նա իմանա, որ ներում եմ նրան, որովհետև նրա ուժերից վեր է եղել հրաշք գործելը, և ես պետք չէ, որ նրանից պահանջեի այդ։ Ես ինքնս եմ իմ խորտակության մեղապարտը, ուստի և․․․»</i><br />
<br />
<br />
Դրանով ընդհատվում էր նամակը։ Պարզ էր, որ այդ իսկ վայրկյանին, առանց նախադասությունը վերջացնելու, Անսելմոն վախճանվել էր։ Մյուս օրը Անսելմոյի բարեկամը հաղորդեց նրա ծնողներին, որոնք արդեն գիտեին իրենց որդուն հասած դժբախտության և Կամիլայի վանք քաշվելու մասին։ Անհավատարիմ կինը հազիվ չհետևեց իր ամուսնուն նրա վերջին ճամփորդության մեջ՝ ոչ թե նրա մահվան լուրն առնելու պատճառով, այլ ուրիշ լուրի համար, ― իր բարեկամի փախուստի համար։ Եվ, ասում են, այրիացած, նա ոչ կամեցել է դուրս գալ վանքից, ոչ միանձնուհի ձեռնադրվել, մինչև որ նրան շուտով չհասավ Լոտարիոյի կործանման լուրը։ Նա սպանվել էր Նեապոլի թագավորության մեջ Լոտրեկի և Մեծ կապիտան Գոնսալո Ֆերնանդո Կորդովցու միջև տեղի ունեցած ճակատամարտում։<ref>Այստեղ Սերվանտեսը անախրոնիզմի մեջ է ընկնում։ Մեծ կապիտանը մեռել է 1515 թվին, մինչդեռ մարշալ դե Լոտրեկը Իտալիայում ֆրանսիական բանակի հրամանտարություն է ընդունել միայն 1527 թվին։</ref> Այդպես ավարտեց շատ ուշ զղջացած բարեկամը։ Իմանալով դրա մասին, Կամիլան ձեռնադրվեց միանձնուհի և ցավ ու վշտի մեջ կարճ ապրեց։ Ահա թե ինչ վախճանի հասցրեց նրանց բոլորին մեկի անխոհեմ ցանկությունը։<br />
<br />
― Ես հավանում եմ վեպին, ― ասաց քահանան, ― միայն թե ես բնավ չեմ կարող հավատալ, որ դա ճշմարտություն է։ Իսկ եթե այդ ամենը հնարովի է, ապա անհաջող է հնարած, որովհետև չի կարելի երևակայել աշխարհիս երեսին այդքան անխոհեմ ամուսնու գոյությունը, որը սիրտ աներ այդքան վտանգավոր փորձի։ Եթե սիրահարների միջև նման բան կարող է պատահել, ապա մարդ ու կնոջ միջև՝ դա ուղղակի անհնար է։ Իսկ շարադրության եղանակին ես բավական հավանում եմ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXVI==<br />
<br />
Ուր պատմվում է պանդոկում պատահած այլ հազվադեպ անցքերի մասին<br />
<br />
<br />
Այդ միջոցին պանդոկի դապարսի մոտ կանգնած պանդոկապանն ասաց․<br />
<br />
― Ահա ճամփորդների մի լավ խումբ։ Եթե նրանք այստեղ իջևանելու լինեն լա՜վ կշահվեինք։<br />
<br />
― Ի՞նչ տեսակ մարդիկ են, ― հարցրեց Կարդենիոն։<br />
<br />
― Չորսը՝ ձիավոր թեթև հեծելասարքով՝ ծածկված սև դիմակներով,<ref>Ծածկված սև դիմակներով ― XVI դարում ազնվատոհմ իսպանացիք հաճախ ճանապարհորդում էին թեթև կտորից պատրաստած դիմակներով, որպեսզի պահպանեն իրենց երեսը ճանապարհի փոշուց և կեղտից։ </ref> նիզակներով ու վահաններով, հետներն էլ մի կին, կնոջական թամքի վրա նստած, ճերմակ զգեստով և նույնպես դիմակով, իսկ ետևներից երկու ծառա։<br />
<br />
― Նրանք արդեն մո՞տ են, ― հարցրեց քահանան։<br />
<br />
― Այնքան մոտ, ― պատասխանեց պանդոկապանը, ― որ ըհը՛ ― այստեղ կլինեն։<br />
<br />
Այդ լսելով Դորոթեան երեսը շղարշ քաշեց, իսկ Կարդենիոն գնաց դոն Կիխոտի սենյակը։ Հազիվ էին նրանք այդ նախազգուշական միջոցները ձեռք առել, որ ճամբորդները, որոնց մասին ասաց պանդոկապանը, կանգ առան պանդոկի դարպասի առջև։ Չորս ձիավոր՝ գեղեցիկ շարժ ու ձևերով, վայելչակազմ, իջան ձիուց, օգնեցին իրենց ուղեկցուհուն իջնել ձիուց և նրանցից մեկը, բռնելով նրա ձեռքը, նստացրեց բազկաթոռի վրա, որ դրած էր այն սենյակի դռան առջև, ուր անհետացավ Կարդենիոն։ Այդ ամբողջ ժամանակի ընթացքին ո՛չ տղամարդիկ, ո՛չ կինը մի բառ չարտասանեցին և չհանեցին դիմակները։ Միայն, բազկաթոռի վրա նստելիս, անծանոթ կինը խորը հոգվոց քաշեց և ձեռնաթափ եղավ, ասես թե հիվանդ ու ուժասպառ լիներ։ Ծառաները, որ ոտով էին եկել, ձիերին գոմ քաշեցին։<br />
<br />
Այդ տեսնելով՝ քահանան հետաքրքիր եղավ հարցնելու, թե այդ դիմակավոր ու լուռ մարդիկ ովքե՞ր են։ Նա գնաց ծառաների հետևից և նրանցից մեկին հարցրեց այն, ինչ որ ուզում էր իմանալ։ Ծառան պատասխանեց․<br />
<br />
― Ճիշտն ասած, սինյոր, չեմ կարող ասել, թե դա ինչ սինյորներ են։ Մի բան միայն գիտեմ, որ, ըստ երևույթին, շատ կարևոր մարդիկ են, մանավանդ նա, որ բռնեց կնոջ ձեռքից, որին դուք տեսաք։ Ես նրանից եմ հետևցնում, որ բոլոր մնացածները նրան հարգանք են ցույց տալիս և ինչ որ կատարվում է՝ բոլորը նրա կարգադրությամբ ու հրամանով է։<br />
<br />
― Իսկ կի՞նն ով է, ― հարցրեց քահանան։<br />
<br />
― Այդ էլ չեմ կարող ասել, ― պատասխանեց ծառան, ― որովհետև ողջ ճամփան անցնելով ես նրա երեսն էլ չեմ տեսել։ Միայն թե շատ անգամ լսել եմ, ինչպես նա հոգվոց է քաշում ու հառաչում, որ ասես թե ահա՛ շունչը կփչի։ Զարմանալի էլ չէ, որ մենք բան չգիտենք, որովհետև ես ու ընկերս միայն երկու օր է, ինչ ուղեկցում ենք նրանց։ Նրանք մեզ պատահեցին ճամփին և սկսեցին խնդրել ու համոզել, որ մենք ուղեկցենք նրանց մինչև Անդալուզիա և խոստացան լավ էլ վարձատրել։<br />
<br />
― Չե՞ք էլ լսել, թե ինչպես են նրանցից մեկն ու մեկին կոչում, ― հարցրեց քահանան։<br />
<br />
― Աստված վկա, չեմ լսել, ― պատասխանեց ծառան։ ― Նրանք այնքան լուռ են գնում, որ ուղղակի զարմանալի է։ Լսել է միայն, թե ինչպես հառաչում ու հեկեկում է խեղճ սինյորան, այնպես որ մարդու մեղքն է գալիս։ Թվում է, թե նրան, երևի, բռնի են տանում։ Եվ, եթե կարելի է դատել նրա հագուստից, նա կամ միանձնուհի է, կամ թե վանք է ուղևորվում։ Վերջինս ավելի հավանական է։ Եվ, երևի, իր կամքով չի ձեռնադրվում, դրանից է, երևի, որ այդքան տխուր է։<br />
<br />
― Կարող է պատահել, ― ասաց քահանան և, թողնելով նրանց, վերադարձավ Դորոթեայի մոտ։<br />
<br />
Իսկ Դորոթեան, լսելով դիմակավոր տիկնոջ հառաչանքը, բնական ցավակցության մղումով մոտեցավ անծանոթին և ասաց․<br />
<br />
― Ձեր դարդն ի՞նչ է, սինյորա։ Խորհեցեք, չի՞ կարող դարմանել արդյոք մի ուրիշ կին, որ շատ բան է կրել և փորձառու է։ Ի բոլոր սրտե առաջարկում եմ ձեզ իմ ծառայությունը։<br />
<br />
Վշտահար տիկինը չպատասխանեց այդ խոսքերին։ Եվ, թեև Դորոթեան առաջարկեց նրան իր օգնությունը ավելի թախանձագին, նա շարունակեց պահպանել լռություն, մինչև որ վերադարձավ դիմակավոր տղամարդը, նա, որին, ծառայի ասելով, բոլորը հնազանդում էին և ասաց Դորոթեային․<br />
<br />
― Նեղություն մի կրեք, սինյորա, և այդ կնոջը ոչինչ մի առաջարկեք, որովհետև նրա բնավորությունն այնպես է, որ ինչ էլ նրա համար անելու լինեք, նա շնորհակալ չի լինի։ Միք ձգտի պատասխան ստանալու, եթե չեք կամենում սուտ լսած լինել։<br />
<br />
― Ես երբեք չեմ ստել, ― ասաց տիկինը, որ մինչ այդ լուռ էր, ― ընդհակառակը՝ այն իսկ պատճառով, որ ես ճշմարտասեր կին եմ եղել և չեմ իմացել սուտ ու խորամանկ հնարքներ, հիմա այսպիսի ցավի մեջ եմ ընկել։ Ես պահանջում եմ, որ դուք ինքներդ վկայեք այդ, որովհետև իմ զուտ ճշմարտությունն է հարկադրում ձեզ ստել ու խաբել։<br />
<br />
Կարդենիոն պարզ ու որոշ լսեց այդ խոսքերը, որովհետև գտնվում էր նրանց կողքի՝ դոն Կիխոտի սենյակում և մի դուռ էր միայն նրան բաժանում խոսող կնոջից։ Այդ խոսքերը լսեց թե չէ, նա բարձրաձայն աղաղակեց․<br />
<br />
― Տեր ողորմյա՛։ Ի՜նչ եմ լսում։ Այդ ո՞ւմ ձայնը հասավ իմ ականջին։<br />
<br />
Այդ խոսքերից զարմացած՝ անծանոթ կինը գլուխը շուռ տվեց և, խոսողին չտեսնելով, վեր կացավ ու կամեցավ դուռը բանալ, բայց տղամարդը, նկատելով այդ, բռնեց նրա ձեռքից և թույլ չտվեց քայլ անգամ անելու։ Շփոթմունքից և աճապարանքից նա վեր գցեց մետաքսե քողը, որ ծածկում էր նրա դեմքը, և բոլորը տեսան նրա աննման գեղեցկությունը, նրա չքնաղ դեմքը, որ թեև նիհար ու դժգույն էր։ Նրա աչքերը մի առարկայից մյուսն էին անցնում այնպիսի արագությամբ, որ, ասես թե, նա խելքը կորցրած լիներ։ Չըմբռնելով այդպիսի տարօրինակ վարքի պատճառը, Դորոթեան և բոլոր մնացած ներկա եղողները խորապես խղճացին նրան։ Տղամարդը ամուր բռնել էր նրա ուսերից և այնքան էր մտահոգված, որ նա դուրս չպրծնի, որ չկարողացավ պահել իր իսկ դեմքից վայր ընկնող դիմակը, որ վերջապես բոլորովին վայր ընկավ։ Դորոթեան, որ գրկել էր անծանոթ կնոջը, աչքը բարձրացրեց և տեսավ, որ տիկնոջ բռնողը իր սեփական ամուսինն էր, դոն Ֆերնանդոն և, հազիվ էր նրան տեսել, որ հոգու խորքից ձիգ ու ցավագին «ախ» հանելով, վայր ընկավ ուշագնաց։ Եթե նրա կողքին կանգնած դալլաքը նրան բռնած չլիներ, նա կփռվեր գետնին։ Իսկույն մոտ վազեց քահանան, բարձրացրեց նրա քողը և երեսին ջուր սրսկեց։ Երբ որ նրա երեսը բաց արին, դոն Ֆերնանդոն (նա էր, որ գրկում պահում էր անծանոթ կնոջը) ճանաչեց Դորոթեային և զարմանքից ապուշ կտրեց։ Սակայն նա շարունակում էր իր գրկում պահել Լյուսինդային, որը աշխատում էր դուրս պրծնել, որովհետև հառաչանքից ճանաչել էր Կարդենիոյին, ինչպես և Կարդենիոն նրան էր ճանաչել։ Վերջինս, լսած լինելով Դորոթեայի բացականչությունը ուշագնացության միջոցին և կարծելով, որ իր Լյուսինդան է բացականչողը, վախեցած դուրս վազեց սենյակից և առաջին մարդը, որին նա տեսավ, Լյուսինդային գրկած դոն Ֆերնանդոն եղավ։ Սա էլ ճանաչեց Կարդենիոյին և երեքով՝ Լյուսինդան, Կարդենիոն ու Դորոթեան, մնացին տեղն ու տեղը՝ լուռ ու մունջ, ասես թե չէին հասկանում, թե ինչ է կատարվում։<br />
<br />
Բոլորը լուռ նայում էին իրար՝ Դորոթեան՝ դոն Ֆերնանդոյին, դոն Ֆերնանդոն՝ Կարդենիոյին, Կարդենիոն՝ Լյուսինդային, Լյուսինդան՝ Կարդենիոյին։ Վերջապես Լյուսինդան, առաջինը խզելով լռությունը, դարձավ դոն Ֆերնանդոյին հետևյալ խոսքերով․<br />
<br />
― Թողեք ինձ, սինյոր դոն Ֆերնանդո, հարգելով ձեր իսկ արժանապատվությունը, քանի որ բոլոր ուրիշ նկատառումները ձեզ համար գոյություն չունեն։ Միք խանգարի, թո՛ղ բաղեղը փաթաթվի պատին։ Ոչ ձեր ոտնձգությունները, ոչ սպառնալիքները, ոչ խոստումները, ոչ էլ նվերները չկարողացան ինձ պոկել իմ հենարանից։ Տեսեք, թե ինչ արտասովոր և մեզ համար անտեսանելի ուղիներով երկինքը ինձ բերեց հասցրեց իմ իսկական ամուսնուն։ Հազար ու մի ձեզ վրա թանկ նստած փորձերից հետո դուք լավ գիտեք, որ լոկ մահն է կարող պոկել նրան իմ հիշողությունից։ Թող այս բացահայտ մերկացումը ձեր սերը կատաղության վերածելով և ցանկությունը՝ ատելության, քանի որ այլ զգացումներ անմատչելի են ձեզ, առիթ դառնան ձեզ համար սպանելու ինձ։ Բաժանվելով կյանքից իմ ամուսնու առջև ես կհամարեմ այդ բարի վախճան։ Գուցե թե իմ մահը համոզի նրան, որ ես հավատարիմ եմ եղել և մնացել մինչև վերջին շունչս։<br />
<br />
Այդ միջոցում Դորոթեան ուշքի եկավ։ Լսելով Լյուսինդայի խոսքերը, նա կռահեց, թե ասողն ով է և, տեսնելով, որ դոն Ֆերնանդոն բաց չի թողնում Լյուսինդային և նրա խոսքերին ոչինչ չի պատասխաանում, Դորոթեան, բոլոր ուժերը հավաքելով, վեր կացավ և ընկավ նրա ոտների տակ, քնքշագին ու հուզիչ արցունքների վտակներ թափելով, այսպես խոսեց․<br />
<br />
― Եթե, ով տեր իմ, այն արևը, որ մռայլած քո գրկի մեջ է, իր ճառագայթներով քեզ կուրացրած չլիներ տեսողությունից, դու վաղուց հետև նկատած կլինեիր քո ոտների տակ դժբախտ Դորոթեային, որի դարդը չի վերջանա, մինչև որ դու այդ չկամենաս։ Ես այն համեստ գեղջկուհին եմ, որին դու քո բարությամբ կամ սեփական բավականության համար արժանացրեցիր մեծ պատվի՝ քոնը կոչելով։ Ես այն երջանիկ, վայելչության սահմաններում պարփակված կինն եմ, որ քո հայցումների կանչից, քո, թվում էր, անկեղծ սիրո զգացմունքից, բաց արեց իր համեստության դռները և քեզ հանձնեց իր ազատության բանալին։ Իսկ դու այնպես շնորհակալ եղար այդ նվերի համար, որ ես հարկադրված եղա թափառելու այս վայրերում և հանդիպելու քեզ ահա՛ այս պարագաներում։ Այնուհանդերձ չկարծես, թե ես խնդրում եմ քեզնից, թե ես եկել եմ այստեղ իմ անպատվության մտքիս հետ։ Ոչ, ինձ այստեղ է բերել դառը մտածմունքը այն մասին, որ դու ինձ մոռացել ես։ Դու կամեցար, որ ես քոնը դառնամ և կամեցար այնքան ուժգին, որ հիմա, որքան էլ այլ բան կամենալու լինես, դու երբեք չես դադարի իմը լինելուց։ Խորհիր, տեր իմ, միթե իմ աննման նվիրվածությունը չի վարձատրի քեզ այն կնոջ գեղեցկության ու ազնվականության համար, որի պատճառով դու ինձ լքեցիր։ Դու չես կարող պատկանել չքնաղ Լյուսինդային, որովհետև դու իմն ես, նա էլ չի կարող քոնը լինել, որովհետև Կարդենիոյին է պատկանում, ինքդ դատիր՝ ավելի դյուրին չի՞ լինի աշխատես սիրել ինձ, որ երկրպագում է քեզ, քան հարկադրել սիրելու քեզ մի կնոջ, որ ատում է քեզ։ Ես պարզամիտ եմ եղել և դու փափագել ես ինձ, ես մաքուր էի և դու աղաչում էիր ինձ։ Քեզ հայտնի էր իմ ծագումը, դու գիտես, թե ես ինչպես հնազանդեցի քո կամքին և դու ոչ պատճառ ունես, ոչ հիմք գանգատվելու, թե քեզ խաբել են։ Եվ եթե այն ամենը, ինչ որ ես ասում եմ, ճշմարիտ է, և եթե դու ասպետ ես և քրիստոնյա, ինչո՞ւ ես ապա զանազան հնարքների դիմում և ի վերջո հապաղում ես նվիրելու ինձ այն երջանկությունը, որ դու սկզբից ևեթ նվիրել ես ինձ։ Իսկ եթե դու չես կամենում, որ ես լինեմ այն, ինչ որ կամ, այսինքն՝ քո իսկական և օրինավոր ամուսինը, ապա թույլ տուր գեթ քո ստրկուհին լինել՝ հնազանդելով քեզ ես ինձ գոհ ու երջանիկ կհամարեմ։ Մի՛ թույլ տուր, որպեսզի ես քեզնից լքված ու թողնված, պախարակելի ասեկոսների առարկա դառնամ։ Իմ ծնողները միշտ ազնվորեն ծառայել են քո ծնողներին, որպես բարի հպատակներ և արժանի չեն դառնացած ծերության, որ դու նախապատրաստում ես նրանց համար։ Եթե դու կարծում ես, թե կստորացնես քո արյունը, խառնելով իմի հետ, ապա մտաբերեիր, որ բոլոր կամ գրեթե բոլոր ազնվական տոհմերը նույն շավղով են ընթացել և որ մոր արյունից չեն որոշում ծագման ազնվությունը։ Ավելին կասեմ՝ իսկական ազնվությունը՝ առաքինությունն է և երբ դու դավաճանելու լինես առաքինությանդ, մերժելով իմ այնքան արդարացի խնդիրքը, ես ազնվության ավելի իրավունքով կմնամ, քան քո ունեցածն է։ Արդ, տեր, ահա՛ թե ինչ կասեմ քեզ խոսքս եզրափակելու համար՝ կամենաս դու թե չկամենաս, ես քո ամուսինն եմ։ Իմ վկան քո խոսքն է, որ չի լինի և չպիտի լինի սուտ, եթե միայն դու հպարտանում ես նրանով,<ref>Եթե միայն դու հպարտանում ես նրանով ― այսինքն՝ «իրենց ազնվությամբ և ազնվատոհմ լինելով»։</ref> ինչի համար դու արհամարհում ես ինձ։ Վկա է քո ստորագրությունը, վկա է երկինքը, որ դու քո խոստումների ճշտության վկա ես կանչել։ Բայց, եթե այդ ամենը բավական չէ, ապա իմացած եղիր, որ այդ վկաներին կմիանա քո խղճի անխոս ձայնը, որ կխեղդի ուրախության աղմուկը և, հիշեցնելով արդարությունը, որ ես ասացի քեզ, կխռովի քո բոլոր ուրախություններն ու վայելքները։<br />
<br />
Ուրիշ բաներ էլ ասաց վշտացած Դորոթեան այնպիսի զգացմունքով ու արցունքներով, որ անգամ դոն Ֆերնանդոյի ուղեկիցները և բոլոր ներկա եղողները նրա հետ լաց եղան։ Դոն Ֆերնանդոն լսում էր, առանց ընդհատելու, մինչև որ նա վերջացրեց։ Ապա Դորոթեան սկսեց այնպես հառաչել ու հեկեկալ, որ պետք էր բրոնզե սիրտ ունենալ, որպեսզի նրա վիշտը տեսնելով մարդ չզգացվեր։ Լյուսինդան նայում էր Դորոթեային և ցավակցությունը նրա վշտի համար նույնքան մեծ էր նրա մեջ, որքան և հիացումը նրա խելքից և գեղեցկությունից։ Նա ուզում էր մոտենալ Դորոթեային և նրան մի քանի մխիթարանքի խոսք ասել, բայց դոն Ֆերնանդոն նրան բաց չէր թողնում և շարունակում էր սեղմել իր գրկում։ Նա երկար աչքը հառել էր Դորոթեային և, վերջապես, շփոթված ու խռովահույզ կռներն արձակեց, ու, բաց թողնելով Լյուսինդային, ասաց․<br />
<br />
― Դու հաղթեցիր, չքնաղ Դորոթեա, դու հաղթեցիր, որովհետև ոչ ոք սիրտ չէր անի ժխտել, որ քո բոլոր ասածները ճշմարտություն են։<br />
<br />
Լյուսինդան գրեթե ուշագնաց էր եղել և երբ դոն Ֆերնանդոն նրան բաց թողեց, նա անշուշտ վայր էր ընկնելու, եթե Կարդենիոն մոտ չվազեր և չբռներ նրան։ Չկամենալով, որ դոն Ֆերնանդոն իրեն ճանաչի, նա նրա ետևից էր կանգնել, ոչ հեռու Լյուսինդայից, սակայն այդ պահին, մոռանալով ամեն երկյուղ և վճռելով ամեն բան ռիսկ անել, նա բռնեց նրան, գրկեց և ասաց․<br />
<br />
― Եթե բարեգութ երկինքը թույլ է տալիս, որ մի քիչ հանգիստ առնես, ով իմ հավատարիմ և չքնաղ տիրուհի, ապա որտե՞ղ կհանգստանաս դու ավելի անվրդով, քան իմ գրկում, որի մեջ քեզ պահում էի այն պահին, երբ բախտը թույլ էր տալիս քեզ իմը կոչելու։<br />
<br />
Լսելով այս խոսքերը, Լյուսինդան նայեց Կարդենիոյին, որին արդեն առաջուց ճանաչել էր ձայնից և, սեփական աչքերով համոզվելով, որ դա, իրոք, նա է, առանց քաղաքավարությունը հաշվի առնելու, ուրախությունից աշխարհով մեկ եղած, փաթաթվեց նրան, դեմքը սեղմեց նրա դեմքին ու բացականչեց․<br />
<br />
― Ո՜վ տեր իմ, դուք իմ իսկական տերն եք, ես՝ ձեր գերին, որքան էլ թշնամի բախտը հակառակի դրան և որքան էլ մարդիկ սպառնան իմ կյանքին, իմ կյանքս դուք եք։<br />
<br />
Դա մի անսպասելի տեսարան էր դոն Ֆերնանդոյի և մյուսների համար և բոլորը զարմացած էին մնացել այդպիսի չտեսնված մի դեպքից։ Դորոթեային թվաց, թե դոն Ֆերնանդոն գունատվեց և ձեռքը դրեց թրի երախին, ասես թե մտադիր լիներ հաշիվ մաքրելու Կարդենիոյի հետ։ Հազիվ էր նա նկատել այդ բանը, որ իսկույն, արտասովոր արագությամբ ընկավ նրա ոտները, գրկեց և այնքան ամուր սեղմեց, որ նա չէր կարող շարժվել և, առանց դադարելու արտասվելուց, սկսեց խոսել․<br />
<br />
― Ով իմ միակ ապաստան, ի՞նչ ես ուզում արած լինել այս արտասովոր վայրկյանին։ Քո ոտների տակ պառկած է քո ամուսինը, իսկ նա, որին դու ձգտում ես տիրանալ, իր ամուսնու գրկում է։ Խորհիր, վայե՞լ է քեզ արդյոք և հնարավո՞ր էլ է խանգարել այն, ինչ ինքը երկինքն է դասավորել։ Ավելի լավ չի՞ լինի, եթե դու բարձրացնես և վեր հանես մինչև քո բարձրությունը այն կնոջը, որ, արհամարհելով բոլոր խոչընդոտները և ապացուցելով քեզ իր ճշմարտախոսությունն ու հավատարմությունը, նայում է քո աչքերին և թրջում սիրային արցունքներով երեսը և կուրծքը իր ճշմարիտ ամուսնու։ Աղաչում եմ քեզ հանուն Աստծու և քո պատվի, թող այս հրապարակային մերկացումը չսաստկացնի քո ցասումը, այլ ընդհակառակը՝ մեղմացնի։ Պաղարյուն և առանց զայրույթի թույլ տուր այս սիրահարներին անարգել վայելեն խաղաղությունը բոլոր օրերում, որ կառաքի նրանց գթառատ երկինքը։ Արտահայտիր դրանով քո վեհ ու ազնիվ սրտի մեծահոգությունը և թող աշխարհս տեսնի, որ քո հոգու վրա բանականությունն ավելի իշխանություն ունի, քան կիրքը։<br />
<br />
Դորոթեայի այս ճառի միջոցին Կարդենիոն, սեղմելով իր կրծքին Լյուսինդային, աչքը չէր հեռացնում դոն Ֆերնանդոյից, որպեսզի նրա առաջին իսկ սպառնացող շարժումի պահին պատրաստ լինի ոչ միայն պաշտպանվելու, այլև հարձակվելու իր դեմ ելնող յուրաքանչյուրի վրա, անգամ եթե այդ պայքարը կյանքի գնով լինի։ Սակայն այդ վայրկյանին մոտ վազեցին դոն Ֆերնանդոյի բարեկամները, հետները քահանան ու դալլաքը, որոնք նույնպես ներկա էին այս տեսարանին և նրանք բոլորն էլ, ոչ բացառյալ ամենաբարի Սանչո Պանսայի, շրջապատեցին դոն Ֆերնանդոյին և սկսեցին աղաչել, որ նա գթա Դորոթեայի արցունքներին։ Եթե նրա ասածը ճիշտ է, իսկ նրանք հաստատ հավատացած էին, որ ճիշտ է, դոն Ֆերնանդոն չպիտի թույլ տա, որ նրա արդարացի հույսերը խաբվեն։ Նրանք խնդրեցին, որ նա հավատա, որ դեպքը չէ, ինչպես այդ կարող է թվալ, այլ երկնքի հատուկ կամքն է նրանց բոլորին ի մի բերել այնպիսի մի տեղում, որտեղ նրանք ամենից քիչ կարող էին ենթադրել հանդիպել իրար։<br />
<br />
― Հավատացած եղեք, ― ավելացրեց քահանան, ― որ միմիայն մահն է կարող բաժանել Կարդենիոյին ու Լյուսինդային և եթե մեկ սուր նրանց խողխողելու լինի, նրանք կմեռնեն երջանիկ լինելով։ Անհաղթահարելի պարագաներում նա է մեծագույն իմաստություն ցուցաբերում, ով, հաղթահարելով և ճնշելով ինքն իրեն, իր սրտի վեհանձնությունն է հայտնաբերում։ Թող ձեր համաձայնությամբ լինի, որ այս սիրահարները վայելեն երջանկությունը, որ առաքված է նրանց վերուստ։ Ուղղեցեք ձեր հայացքը Դորոթեային և համոզվեցեք, որ դժվար է կամ միանգամայն անհնար է գտնել մի կին, որ ոչ թե գերազանցեր, այլ գեթ հավասարվեր գեղեցկությամբ նրան։ Ավելացրեք այդ գեղեցկությանը նրա հեզությունը և անսահման սերը դեպի ձեզ։ Եվ նախ և առաջ հիշեցեք, որ ձեզ ասպետ ու քրիստոնյա համարելով, դուք չեք կարող խոստումնազանց լինել, իսկ, ձեր խոսքի տերը լինելով, դուք կատարած կլինեք ձեր պարտքը Աստծու հանդեպ և կբավարարեք բոլոր խելահաս մարդկանց։ Որովհետև ամենքը գիտեն և ըմբռնում են, որ առաքինությամբ զարդարված գեղեցկությունը, ինչ համեստ ծագում էլ ունենալու լինի, կարող է բարձրանալ ամեն տեսակ ազնվականության և հավասարվել առանց ստորացնելու նրան, ով բարձրացնում և հավասարեցնում է իրեն։ Եվ նա, ով հետևում է իր ձգտման հրամայողական օրենքներին, եթե միայն այստեղ մեղք չկա, չի կարող դատապարտվել իր հնազանդության համար։<br />
<br />
Այս փաստարկումներին մնացյալ ներկա եղողները ուրիշ փաստարկումներ ավելացրին, և վերջապես դոն Ֆերնանդոյի վեհանձն սիրտը (զուր չէր նրա մեջ ազնվականի արյուն հոսում) մեղմացավ և խոնարհվեց ճշմարտության առջև, որ նա չէր կարող ժխտել, անգամ եթե կամենար։ Եվ որպեսզի ցույց տված լինի, որ ինքը անձնատուր է լինում ու ենթարկվում արդարացի հորդորներին, դոն Ֆերնանդոն թեքվեց Դորոթեային և գրկելով նրան ասաց․<br />
<br />
― Վեր կացեք, իմ տիրուհի, որովհետև վայել չէ, որ իմ առջև չոքած լինի նա, ով իշխում է իմ հոգու վրա։ Եվ եթե ես մինչև հիմա ոչ մի բանով չեմ ապացուցել այս խոսքերիս արդարացիությունը, ապա, թերևս, դա նրանից է, որ այդպես է եղել երկնքի կամքը։ Ձեզ ըստ արժանվույն հարգել սովորելու համար ես պետք է որ նախապես տեսնեի, թե որքան հավատարիմ դուք սիրում եք ինձ։ Մի բան եմ խնդրում ձեզնից՝ մի նախատեցեք ինձ իմ չար ու արհամարհական վերաբերմունքի համար ձեր նկատմամբ, քանի որ նույն ուժը, որ դրդեց ինձ ձեզ իմը կոչելու, հարկադրեց ինձ փորձելու դադարել ձերը լինելուց։ Դուք կհավատաք ինձ, եթե շուռ գաք և նայեք հիմա երջանիկ Լյուսինդայի աչքերին։ Նրանց մեջ դուք կգտնեք իմ բոլոր մոլորությունների արդարացումը։ Սակայն քանի որ նա հասավ իր կամեցածին, իսկ ես ձեզնով գտա իմ ցանկությունների կատարումը, ապա թող Աստված նրան խաղաղ ու բարեկեցիկ կյանք տա, որ նա երջանիկ ապրի իր Կարդենիոյի հետ, իսկ ես ծնկաչոք կխնդրեմ Աստծուց, որ ինձ ու իմ Դորոթեային երջանկություն բաշխի։<br />
<br />
Այդ ասելով նա սկսեց գրկել ու համբուրել նրան այնպիսի քնքույշ զգացմունքով, որ նա հարկադրված էր մեծ ճիգ գործադրելու, որպեսզի, իբրև անտարակույս ապացույց իր սիրո և զղջումի, աչքերիցը արցունքներ չթափվեն։ Բայց Լյուսինդան, Կարդենիոն և բոլոր ներկա եղողոները չկարողացան զսպել իրենց և այնքան արցունք թափեցին՝ ոմանք իրենց ուրախությունից, ոմանք՝ ուրախանալով ուրիշների համար, որ կարող էր թվալ, թե նրանց մեծ դարդ է վրա հասել։ Անգամ Սանչո Պանսան լաց էր լինում, թեև հետագայում պնդում էր, որ այն պատճառով էր անում այդ, որ դուրս եկավ, որ Դորոթեան իսկի էլ Միկոմիկոնի թագուհի չէ, որից նա այնքան շնորհներ էր ակնկալում։ Արցունքներն ու զարմանքը տևեցին պահ մի, ապա Կարդենիոն ու Լյոսինդան, չոքելով դոն Ֆերնանդոյի առջև, այնպիսի ընտիր ոճով շնորհակալություն հայտնեցին իրենց արված բարերարության համար, որ դոն Ֆերնանդոն չգիտեր, թե ինչ պատասխանի։ Նա նրանց վեր կացրեց, և գրկեց մեծ քնքշությամբ ու սիրով։<br />
<br />
Ապա նա խնդրեց Դորոթեայից, որ պատմի, թե ինչպես է նա տնից այսքան հեռու տեղ ընկել։ Սա կարճառոտ ու վարպետորեն պատմեց, ինչ որ առաջ պատմել էր Կարդենիային։ Նրա պատմությունը շատ դուր եկավ դոն Ֆերնանդոյին և նրա ուղեկիցներին և նրանք ափսոսացին, որ այնքան կարճ էր՝ այնքան հաճելի պատմեց Դորոթեան իր աղետների մասին։ Իսկ երբ ավարտեց, դոն Ֆերնանդոն պատմեց, թե ինչ պատահեց քաղաքում, Լյուսինդայի ծոցում տոմս գտնելուց հետո, որի մեջ հայտնվում էր, որ պսակված է Կարդենիոյի հետ, ուստի և չի կարող նրա կինը դառնալ։ Նա կամեցավ սպանել նրան և, անշուշտ, կաներ էլ, եթե նրան ետ չկանգնեցնեին Լյուսինդայի ծնողները։ Վշտից ու զայրույթից նա գնաց քաղաքից, վրեժ հանելու մտադրությամբ, հենց որ դեպքը բերի։ Սակայն հետևյալ օրն իմացավ, որ Լյուսինդան անհայտացել է ծնողների տնից և ոչ ոք չգիտե, թե նա ուր է գնացել։ Վերջապես մի քանի ամիս հետո նրան լուր հասավ, որ Լյուսինդան վանք է քաշվել, որտեղ մտադիր է ապրելու մինչև մահը, եթե նրան թույլ չտրվի միանալու Կարդենիոյի հետ։ Հենց որ դոն Ֆերնանդոն իմացավ այդ բանը, նա օգնական վերցրեց երեք կաբալյերո և նրանց հետ ուղևորվեց վանք։ Լյուսինդայի հետ նա չտեսնվեց, որովհետև վախենում էր, որ, իմանալով իր գալստյան մասին, վանքում կխստացնեն հսկողությունը։ Եվ ահա, սպասելով, որ գա օրը, երբ դարպասը բաց լինի, նա իր ուղեկիցներից երկուսին թողեց որպես պահակ մուտքի մոտ, իսկ ինքը երրորդի ուղեկցությամբ գնաց գտնի Լյուսինդային։ Լյուսինդան վանքի բակում կանգնած է լինում, խոսակցելով մի կույսի հետ։ Նրանք բռնեցին նրան և ժամանակ չտալով, որ ուշքի գա, այնպիսի մի տեղ տարան, որտեղ կարելի էր պատրաստություն տեսնել ճամփի համար բոլոր կարևոր իրերի։ Այդ ամենը հաջողեց անել առանց որևէ արգելքի, որովհետև վանքը գտնվում էր դաշտում, հեռու քաղաքից։ Երբ որ Լյուսինդան համոզվեց, որ դոն Ֆերնանդոյի ձեռքն է ընկել, իսկույն ուշաթափվեց և, ուշքի գալով մնաց լուռ և միայն հառաչում ու լալիս էր։ Այդպես լուռ ու արտասվաթոր նրանք բերին հասցրին այս պանդոկը և թվում է հիմա, որ ինքը երկինքն է ընկել, որտեղ հաղթահարվում ու ավարտվում են բոլոր երկրային աղետները։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXVII==<br />
<br />
Որ պարունակում է Միկոմիկոնի թագաժառանգուհու պատմության շարունակությունը այլ զվարճալի արկածների հետ<br />
<br />
<br />
Սանչոն ականջ էր դնում այս խոսակցություններին և հոգով վշտանում տեսնելով, որ չքանում ու ցնդում են տիտղոս ստանալու հույսերը։ Միկոմիկոնի չքնաղ իշխանուհին Դորոթեա դառավ, հսկան՝ դոն Ֆերնանդո, մինչդեռ իր տերը քնել է խոր քնով և չի էլ գուշակում, թե ինչ է պատահաել։ Դորոթեան չէր կարողանում հավատալ, որ այս երջանկությունը երազում չի տեսնում։ Նույնն էր կարծում նաև Կարդենիոն, ասենք՝ Լյուսինդան էլ այլ կերպ չէր պատկերում։ Դոն Ֆերնանդոն շնորհակալ էր երկնքից առաքված շնորհի համար և նրա համար, որ ինքը դուրս եկավ վերջապես խճճված լաբիրինթոսից, որտեղ ռիսկ էր անում կորցնել և՛ իր հոգին, և՛ իր բարի անունը։ Մի խոսքով՝ պանդոկում բոլոր գտնվողները ուրախանում ու զվարճանում էին, որ այս բարդ ու անհույս հանգամանքներն այսքան բախտավոր ելք ունեցան։ Քահանան, որպես խելահաս մարդ, աշխատում էր ամեն ինչ հաշտեցնել և յուրաքանչյուրին շնորհավորում էր ձեռք բերած հաջողության համար։ Սակայն ամենից շատ ուրախանում ու ցնծում էր պանդոկապանուհին, որովհետև Կարդենիոն ու քահանան խոստացել էին վճարել դոն Կիխոտի հասցրած բոլոր վնասները, տոկոսներն էլ վրան։ Սակայն Սանչոն, ինչպես արդեն վերև ասված էր, վշտացել, ցավում ու դարդ էր անում։ Մռայլ դեմքով նա ներս մտավ իր տիրոջ սենյակը, որը այդ պահին զարթնել էր, և ասաց․<br />
<br />
― Դե, հիմա, ձերդ ողորմածություն, Տխուր Պատկերի սինյոր, դուք կարող եք քնել, որքան կամենաք և կարող եք հոգս չքաշել հսկա սպանելու և իշխանուհուն թագավորություն վերադարձնելու մասին՝ այդ գործը գլուխ է եկել֊պրծել։<br />
<br />
― Ես էլ եմ այդ կարծիքին, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― քանի որ հսկայի հետ այնպիսի դաժան ճակատամարտ ունեցա, որպիսին ես, երևի, այլևս ոչ ոքի հետ չեմ ունենա։ Ես նրան մի հարված հասցրի ո՜ր գլուխը թռավ ու արյունը հոսեց, ինչպես գետի ջուր։<br />
<br />
― Ավելի լավ է ասեք՝ ինչպես կարմիր գինի, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որովհետև ամոթ չլինի ասել, եթե ձերդ ողորմածությանն այդ հայտնի չէ, սպանված հսկան մի ծակված տիկ է եղել, իսկ արյունը՝ միջի վեց արրոբա կարմիր գինին, իսկ թռած գլուխը․․․ ձեր երևակայության արդյունքն է, սատանան տանի այդ ամենը։<br />
<br />
― Ինչե՜ր ես ասում դու, խելառ, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Խելքդ տե՞ղն է։<br />
<br />
― Ավելի լավ է վեր կենաք, ձերդ ողորմածություն, և տեսնեք, թե ինչեր եք արել և ինչքան ենք ստիպված լինելու վճարելու։ Այն ժամանակ դուք կտեսնեք, որ թագուհին մի սովորական տիկին է դառել, անունը՝ Դորոթեա և շատ բան է պատահել, որ, անշուշտ, ձեզ զարմանք կպատճառի։<br />
<br />
― Ինձ ոչինչ զարմացնելու ընդունակ չէ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև արդեն անցյալ անգամ, որ մենք այստեղ իջևանեցինք, ես ասացի քեզ, անշուշտ, դու հիշելիս կլինես, որ այս տանը ամեն ինչ ենթարկված է հմայքի։ Զարմանալի չէ, որ հիմա էլ նույնը տեղի ունենա։<br />
<br />
― Ես այդ ամենին կհավատայի, ― առարկեց Սանչոն, ― եթե վերմակն էլ, որի վրա ինձ վեր֊վեր էին թռցնում, նույնպես հմայված լիներ։ Սակայն ոչ, այն իսկական և իրական վերմակ էր։ Եվ ես հիշում եմ, որ նույն պանդոկպանը, որ հիմա էլ այստեղ է, բռնել էր նրա ծայրից և բոլոր ուժով ինձ վեր֊վեր էր թռցնում, այն էլ ծաղր ու ծանակ անելով ինձ։ Թեև ես ուսումնական մարդ չեմ, այնուհանդերձ կարծում եմ, թե քանի որ նրանց բոլորի երեսը ճանաչեցի, ուրեմն՝ այստեղ ոչ մի կախարդանք չկա և չի եղել, այլ պարզապես սաստիկ ծեծ է եղել և մեծ անախորժություն։<br />
<br />
― Էհ, Աստված տա, ամեն ինչ կարգի կգա, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― իսկ հիմա շորերս տուր հագնեմ։ Ես ուզում եմ գնամ֊տեսնեմ այդ բոլոր անցք ու դեպքերը և կերպարանափոխումները, որոնց մասին դու պատմում ես։<br />
<br />
Սանչոն մատուցեց նրան զգեստը և, մինչև դոն Կիխոտը հագնում էր, քահանան պատմեց դոն Ֆերնանդոյին և մնացյալ ներկա եղողներին ասպետի խելագարության մասին և այն խորամանկության մասին, որին իրենք դիմել են, որպեսզի նրան դուրս կորզեն Պենյա Պոբրեյից, ուր նա քաշվել էր իր տիկնոջ երևակայական խստասրտությունից։ Նա նմանապես պատմեց գրեթե նրա բոլոր արկածները, որոնց մասին հաղորդել էր Սանչոն և բոլորը շատ զարմացան ու ծիծաղեցին, որովհետև գտան, որ (ինչպես և ամեն ոք նրանց փոխարեն կգտներ) դա խելագարության ամենատարօրինակ տեսակն է, որ երբևիցե վրա է հասել խանգարված խելքին։ Ապա քահանան հայտարարեց՝ քանի որ գործի երջանիկ ելքը թույլ չի տալիս սինյորա Դորոթեային շարունակել խաղալ իր դերը, ապա անհրաժեշտ է հնարել և հեյրուրել մի այլ միջոց դոն Կիխոտին տուն հասցնելու համար։ Կարդենիոն առաջարկեց շարունակել խաղը, ասելով, որ Լյուսինդան շատ լավ կփոխարինի Դորոթեային և կխաղա նրա դերը մինչև վերջ։<br />
<br />
― Ոչ, ― ասաց դոն Ֆերնանդոն, ― կարիք չկա։ Ես կկամենայի, որ Դորոթեան շարունակեր թագուհի ներկայանալու և եթե այդ դժբախտ կաբալյերոյի ծննդավայրը այստեղից շատ հեռու չէ, ես ուրախ կլինեմ նպաստելու նրա բուժման։<br />
<br />
― Երկու օրվա ճամփա է մնացել, ոչ ավել, ― ասաց քահանան։<br />
<br />
― Եթե անգամ ավել լիներ, ― պատասխանեց դոն Ֆերնանդոն, ― ես հաճույքով կերթամ նման բարի գործի համար։<br />
<br />
Այդ րոպեին երևան եկավ դոն Կիխոտը իր ամբողջ արդ ու զարդով, Մամբրինի ծռված սաղավարտը գլխին և վահանը ձեռքին, հենվելով իր փայտի կամ նիզակի վրա։ Դոն Ֆերնանդոն և բոլոր մնացյալները զարմացած մնացին նրա տարօրինակ տեսքից՝ չոր ու դեղնած դեմքից՝ կես արշին երկարությամբ, նրա դեսից֊դենից հավաքած զենքերից և արժանապատվությամբ լի կեցվածքից։ Բոլորը լռեցին և սպասում էին, թե ինչ կասի նա, իսկ նա, հանդիսավոր ու հանգիստ, դարձնելով իր հայացքը չքնաղ Դորոթեային, ասաց․<br />
<br />
― Իմ զինակիրը, չքնաղ տիրուհի, զեկուցեց ինձ, որ ձերդ մեծությունը կործանվել է և ձեր անձնավուրությունն անհայտացել է, որովհետև թագուհուց ու ազնվազարմ տիրուհուց, որ դուք եղել եք առաջ, հիմա դուք հասարակ աղջիկ եք դառել։ Եթե դա տեղի է ունեցել ձեր հոր, գրբաց֊թագավորի կամքով, որ երկյուղ է կրում, թե ես ձեզ բավականաչափ և անհրաժեշտ օգնություն չեմ հասցնի, ապա իմացած եղեք, որ նա իր գիտության կեսին էլ չի հասել և ասպետական պատմություններից գլուխ չի հանում։ Եթե կարդացած ու ուսումնասիրած լիներ այնքան ուշադիր ու երկար, ինչպես ուսումնասիրել և կարդացել եմ ես, նա նրանց մեջ ամեն քայլափոխում կգտներ օրինակներ այն բանի, որ ուրիշ ասպետներ, ինձնից պակաս հռչակավոր, առավել դժվարին սխրագործություններ են կատարել։ Մեծ բան հո չի ինչ֊որ չնչին հսկա սպանելը, որքան էլ հանդուգն լինի նա։ Ընդամենը մի քանի ժամ առաջ ես հանդիպեցի նրան և․․․ սակայն ես գերադասում եմ լռել, որպեսզի չասեն, թե ես սուտ եմ ասում։ Սակայն ժամանակը, որի հանդեպ մեր գործերից և ոչ մեկը գաղտնի չի մնա, կբանա մեզ ամենը, երբ դուք ամենից քիչ այդ սպասելու լինեք։<br />
<br />
― Դուք երկու տիկ եք հանդիպել և ոչ թե հսկայի, ― միջամտեց պանդոկպանը։<br />
<br />
Սակայն դոն Ֆերնանդոն հրամայեց, որ նա լռի և ոչ մի դեպքում չընդահատի դոն Կիխոտի ճառը։ Վերջինս շարունակեց․<br />
<br />
― Վերջ ի վերջո ի՞նչ ասեմ ես, ով ազնվազարմ և պսակազերծ տիրուհի։ Եթե ձեր հայրն է կատարել այդ այլակերպությունը հիշատակածս պատճառով, ապա չհավատաք։ Որովհետև աշխարհիս երեսին այնպիսի վտանգ չկա, որի միջով իմ սուրը ճամփա բաց արած չլինի։ Եվ ձեր թշնամու գլուխը գետնահար անելուց հետո ես շուտով ձեր գլխին կդնեմ ձեր երկրի թագը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը լռեց, սպսելով իշխանուհու պատասխանին։ Իսկ վերջինս, իմացած լինելով, որ դոն Ֆերնանդոն վճռել է խաբեությունը շարունակել, որպեսզի դոն Կիխոտին տուն հասցրած լինի, պատասծանեց շատ լուրջ ու ծանրակշիռ․<br />
<br />
― Ով էլ ձեզ ասած լինի, Տխուր Պատկերի Ասպետ, թե ես փոխել ու կորցրել եմ նախկին կոչումը, սուտ է ասել, որովհետև ես այսօր էլ նույնն եմ, ինչ որ երեկ եմ եղել։ Ճիշտ է, որոշ նպաստավոր դեպքեր մի քիչ փոփոխել են իմ դրությունը և բարվոքել ավելի, քան թե ես կարող էի հուսալ, այնուհանդերձ այդ պատճառով ես չեմ դադարել ա՛յն լինելուց, ինչ որ եղել եմ առաջ և չեմ թողել ինձնից անբաժան ա՛յն միտքը, որ պիտի օգտվեմ ձեր հզոր ու անհաղթ բազկի զորությունից։ Արդ, տեր իմ, հաճեցեք վերադարձնել պատիվը այն մարդուն, որ ինձ կյանք է տվել և հավատացեք, որ նա իմաստուն ու խելամիտ մարդ է, քանի որ իր գիտության շնորհիվ նա իմ աղետներին վերջ տալու այսքան հեշտ ու ճիշտ ուղի է գտել։ Ես հավատացած եմ, որ առանց ձեզ, տեր իմ, ես երբեք չէի հասնի այն երջանկության, որին տիրացել եմ հիմա։ Իմ խոսքերի ճշմարտությունը կարող է հաստատել այստեղ կանգնած բարի սինյորների մեծ մասը։ Մեզ մնում է, որ վաղը ճամփա ընկնենք, որովհետև այսօր մենք արդեն չենք կարողանա մեծ ճամփա կտրել։ Գալով գործի երջանիկ ավարտմանը, որ ես հուսով եմ, ես ապավինում եմ Աստծուն և ձեր արի սրտին։<br />
<br />
Այդպես ասաց խելացի Դորոթեան։ Նրան լսելուց հետո դոն Կիխոտը մեծ դժկամությամբ դարձավ Սանչոյին և ասաց․<br />
<br />
― Իմացած լինես, Սանչո բարեկամ, որ քեզ նման անպիտանը բովանդակ Իսպանիայում չի գտնվի։ Ասա, գող֊ավազակ, դու չէի՞ր նոր ինձ ասում, թե իշխանուհին կերպարանափոխվել, Դորոթեա անունով աղջիկ է դառել, թե իմ կտրած հսկայի գլուխը՝ երևակայություն է և այլ սարսաղ բաներ, որոնցից ես այնքան շփոթվեցի, որ իմ օրում երբեք չէր եղել։ Երդվում եմ․․․ (նա աչքերը վեր բարձրացրեց և սեղմեց ատամները), որ ես քեզ իսկույն կտոր֊կտոր կանեմ՝ բոլոր ստախոս զինակիրներին սաստելու համար, որ թափառական ասպետները ունենալու լինեն։<br />
<br />
― Հանգստացեք, ձերդ ողորմածություն, տեր իմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― շատ կարող է պատահել, որ ես տիրուհի Միկամիկոնայի կերպարանափոխության վերաբերյալ մի բան շփոթած լինեմ։ Գալով հսկայի գլխին, ավելի ճիշտ՝ ծակծկված տկերին և այն բանին, որ արյունը կարմիր գինի է եղել, ապա երդվում եմ Աստծով, որ ես չեմ սխալվում, որովհետև ծակծկված տկերը մինչև հիմա էլ ձերդ ողորմածության անկողնի գլխատեղի մոտ են, իսկ կարմիր գինին լճացել է։ Իսկ եթե չեք հավատում, համբերեցեք մինչև ձեր ճաշը եփեն, դուք կտեսնեք, թե սինյոր պանդոկպանը ինչ հաշիվ կներկայացնի իր վնասների համար։ Իսկ մնացած բաներում, եթե տիրուհի իշխանուհին նույնն է մնացել, ինչ որ եղել էր, ապա ես սրտանց ուրախ եմ, կնշանակի՝ ինձ էլ, ինչպես աշխարհի ամեն մի զավակի, իմ բաժինը կհասնի։<br />
<br />
― Ահա թե ինչ կասեմ քեզ, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― ներիր ինձ, բայց դու ախմախ ես և բավական է։<br />
<br />
― Բավական է, ― կրկնեց դոն Ֆերնանդոն, ― այլևս դրանից չխոսենք։ Քանի որ տիրուհի իշխանուհին վճռեց, որ մենք վաղը ճամփա ընկնենք, քանի որ այսօր արդեն ուշ է, ապա թող այդպես լինի։ Ողջ գիշերը, մինչև լուսաբաց, մենք հաճելի զրույցով անց կկացնենք, իսկ վաղը մենք բոլորս կուղեկցենք դոն Կիխոտին, որովհետև մենք փափագում ենք նրա արի և անլուր սխրագործությունների վկաները լինել, որ նա մտադիր է կատարելու, ձեռնամուխ լինելով այդ մեծ ձեռնարկին։<br />
<br />
― Ե՛ս պիտի ծառայեմ ձեզ և ուղեկցեմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Ես իսկապես երախտապարտ եմ ձեզ ինձ ցույց տված ողորմածության և իմ մասին ձեր բարձր կարծիքի համար, որ ես կաշխատեմ արդարացնել, անգամ կյանքի գնով և ավելի բարձր գնով, եթե դա հնարավոր է։<br />
<br />
Դոն Կիխոտն ու դոն Ֆերնանդոն իրար էլի շատ սիրալիր խոսքեր ասացին և ծառայության առաջարկներ արին։ Այդ ամենին վերջ տվեց պանդոկում մի ճամփորդի երևան գալը, որի հագուստից երևում էր, որ մավրերի երկրից նոր եկած քրիստոնյա է։ Նրա հագին կապույտ մահուդից կապա կար, առանց օձիքի, թևերը՝ մինչև արմունկները և փեշերը՝ կարճ։ Նրա վարտիքը և գլխարկը նույն գույնի քաթանից էին։ Ոտներին դեղնագույն կոշիկներ կային, ուսից փոկ էր գցած, որից կախված էր մավրիտանական կեռ դաշյուն։ Նրա ետևից, էշի վրա մի կին էր գալիս, որ մավրուհու զգեստ ուներ։ Նրա դեմքը ծածկված էր չադրայով, քողով փաթաթած գլխին դիպակե գլխարկ էր դրած, նրա երկար ալմալաֆան<ref>Մանտիայի նման երկար զգեստ, արաբական նախշերով ասեղնագործած մետաքսե հաշիայով և արծաթե կամ ոսկե մեծ ճարմանդով՝ կրծքի վրա։ Հագնում էին ազնվատոհմ մավրուհիները (ավելի սակավ՝ մավրերը) սովորաբար գարնանը։</ref> հանսում էր մինչև ոտները։ Տղամարդը հաղթանդամ էր և ուներ հաճելի տեսք։ Նա մոտ քառասուն տարեկան էր, թուխ դեմքով, երկար բեղերով և նրբին մորուսով։ Մի խոսքով՝ պարզ էր, որ եթե նա լավ հագնված լիներ, ամենքը նրան ազնիվ ու ազնվական սինյորի տեղ կդնեին։ Ներս մտնելով, նա պահանջեց, որ իրեն սենյակ հատկացնեն և երբ որ ասացին, թե ազատ սենյակ չկա, նա, թվաց որ, սաստիկ վշտացավ։ Ապա, մոտենալով իր ուղեկցուհուն, որ արտաքուստ մավրուհի էր, բռնեց նրան և վայր բերեց էշից։ Լյուսինդան, Դորոթեան, պանդոկապանուհին, նրա աղջիկն ու Մարիտորնեսը, հետաքրքրվելով առանձնահատուկ և դեռևս չտեսնված զուգսերով, շրջապատեցին անծանոթ կնոջը։ Իսկ Դորոթեան, ինչպես միշտ սիրալիր, բարեհամբույր և վարվեցողություն գիտցող, տեսնելով, որ տիկինն ու իր ուղեկիցը վշտացել են օթևանելու տեղ չգտնելու պատճառով, ասաց․<br />
<br />
― Հարմարությունների պակասությունների վրա ուշադրություն մի՛ դարձրեք, սինյորա, իջևաններում, սովորաբար, հարմարությունները սակավ են լինում։ Սակայն եթե դուք հաճելու լինեք մեզ հետ տեղավորվելու, ― ավելացրեց նա, ցույց տալով Լյուսինդային, ― ապա հավատացած եղեք, որ ձեր ողջ ճամփորդության ընթացքում հազիվ թե ավելի սիրալիր ընդունելություն գտնեք։<br />
<br />
Չադրա գցած կինը դրան ոչինչ չպատասխանեց, միայն վեր կացավ և, ձեռները ծալած կրծքին, գլուխը խոնարհեց և խոր գլուխ տվեց, կամենալով ցույց տալ, որ շնորհակալ է առաջարկի համար։ Այդ լռությունից նրանք հետևցրին, որ նա անտարակույս մավրուհի է և քրիստոնեաբար խոսել չգիտե։ Այդ վայրկյանին մոտ եկավ գերին, որ մինչ այդ այլ բանով էր զբաղված ու տեսնելով, որ ամենքը շրջապատել են իր ուղեկցուհուն, իսկ սա, բոլոր խոսքերին լռությամբ է պատասխանում, ասաց․<br />
<br />
― Չքնաղ տիկիններ, այս աղջիկը դժվարությամբ է հասկանում մեր լեզուն և միայն իր հայրենիքի լեզվով է խոսում։ Ահա թե ինչու նա չի պատասխանում և չի պատասխանել այն հարցերին, որ երևի դուք տվել եք։<br />
<br />
― Մենք նրանից բան չենք հարցրել, ― ասաց Լյուսինդան, ― այլ պարզապես առաջարկել ենք, որ գիշերը մեր հասարակության մեջ անցկացնի սենյակում, որտեղ մենք ենք տեղավորվել։ Մենք նրան ամեն հարմարություն կընծայենք, որ ինքներս ունենք, որովհետև բարի ցանկությունը մղում է մեզ ծառայություն մատուցել օտարականներին, որ ունեն կարիք, մանավանդ կանանց։<br />
<br />
― Իմ և նրա կողմից, տիրուհիդ իմ, համբուրում եմ ձեր ձեռքը, մեծապես գնահատելով, ինչպես այդ արժանի է, ձեր ցույց տված շնորհը։ Ձեր նման անձից, ինչպիսին դուք եք ներկայանում ինձ, և այսպիսի ծայրահեղ պարագաներում բխած շնորհը առանձնապես մեծ է։<br />
<br />
― Ասացեք ինձ, սինյոր, ― հարցրեց Դորոթեան, ― այս տիրուհին քրիստոնյա՞ է, թե՞ մահմեդական։ Նրա լռությունն ու զուգսերը հարկադրում են մեզ կարծել նրա մասին այնպես, որ մեր սրտովը չէ։<br />
<br />
― Իր զգեստն ու մարմինը մահմեդական են, իսկ հոգին՝ բոցավառ քրիստոնյա, որովհետև նա վառ ցանկությամբ է համակված այդպիսին դառնալու։<br />
<br />
― Ուրեմն նա դեռևս մկրտված չէ՞, ― հացրեց Լյուսինդան։<br />
<br />
― Մենք ժամանակ չենք ունեցել դրա համար, ― պատասխանեց գերին։ ― Այն պահից, ինչ նա լքեց իր հայրենի հողը՝ Ալժիրը, նա երբեք այնպիսի մահացու վտանգի ենթարկված չի եղել, որ մեզ հարկադրեր մեր մկրտությունը կատարելու նախքան նա բավականաչափ ծանոթանա բոլոր ծեսերին, որ ուսուցանում է մեզ մեր սուրբ մայր եկեղեցին։ Սակայն տերը կօգնի նրան շուտով մկրտություն ընդունելու շքեղությամբ, որ վայելում է նրա դիրքին։ Նա ավելի ազնվական է, քան կարելի է հետևցնել նրա և իմ հագուստից։<br />
<br />
Այս խոսքերը բոլոր ներկա եղողներին սաստիկ ցանկություն ներշնչեցին իմանալու, թե գերին ու մավրուհին ովքեր են։ Սակայն այդ վայրկյանին ոչ ոք սիրտ չարեց հարց ու փորձ անելու, քանի որ բոլորն էլ տեսնում էին, որ նա ավելի կարոտ է հանգստյան, քան իր կյանքից պատմություններ անելու։ Դորոթեան բռնեց անծանոթ աղջկա ձեռքից, նստեցրեց իր կողքին և խնդրեց, որ երեսի քողը հանի։ Աղջիկը նայեց գերու վրա, ասես թե հարցնելիս լիներ ― ի՞նչ են ասում և ինքն ի՞նչ պիտի անի։ Գերին ասաց նրան արաբերեն, որ նրանք խնդրում են քողը հանել և նա պիտի այդ կատարի։ Աղջիկը վեր քաշեց քողը և ամենքը տեսան այնպիսի չքնաղ մի դեմք, որ Դորոթեային թվաց, թե Լյուսինդայից ավելի գեղեցիկ է, իսկ Լյուսինդային՝ ավելի գեղեցիկ քան Դորոթեան, իսկ բոլոր շրջապատողները հայտարարեցին, որ եթե մեկն ու մեկը կարող է հավասարվել այդ երկու գեղեցկուհիներին, ապա դա միմիայն մավրուհին է։ Ոմանք նույնիսկ գտան, որ որոշ կողմերով մավրուհին գերազանցում է։ Եվ որովհետև գեղեցկությունը ուժ ու ունակություն ունի սրտերի մեջ խաղաղություն մտցնելու և ազդելու կամքի վրա, ապա ամենքն իսկույն վառվեցին չքնաղ մավրուհուն ծառայելու և հաճոյանալու եռանդով։ Դոն Ֆերնանդոն հարցրեց գերուց աղջկա անունը։ Սա պատասխանեց՝ Լելա Զորադիա։ Մավրուհին, լսելով այդ անունը և հասկանալով, թե նրանք ինչ են հարցրել քրիստոնեական լեզվով, շտապ֊շտապ, անհանգիստ ու կայտառ բացականչեց․<br />
<br />
― Ոչ, Զորադիա չէ, այլ Մարիամ, Մարիամ, ― կամենալով դրանով ասած լինել, որ իր անունը ոչ թե Զորադիա է, այլ Մարիամ։<br />
<br />
Այդ խոսքերը այնքան կրքոտ արտասանված, շատերի սիրտը շարժեցին մինչև արցունք։ Առանձնապես զգացված էին կանայք, որոնք բնականից ավելի քնքուշ ու դյուրազգաց են։ Լյուսինդան սիրառատ գրկեց նրան և ասաց․<br />
<br />
― Այո՛, այո՛, Մարիամ, Մարիամ։<br />
<br />
Մավրուհին դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Այո՛, այո՛, Մարիամ։ Զորաիդա Մականջե, ― ասել է թե «չի՛»։<br />
<br />
Այնինչ վրա հասավ գիշերը և պանդոկապանը, դոն Ֆերնանդոյի ուղեկիցների հրամանով, հոգ տարավ և աշխատեց որքան կարելի է լավ ընթրիք պատրաստել։ Եվ երբ որ ժամանակը եկավ, բոլորը նստեցին երկար, վանական սեղանատան ճաշի սեղանի նման մի սեղանի շուրջը, որովհետև պանդոկում ոչ կլոր, ոչ էլ քառակուսի սեղան կար։ Սեղանի ճակատին նստեցրին դոն Կիխոտին, չնայած որ նա հրաժարվում էր։ Դոն Կիխոտը ցանկություն հայտնեց, որ Միկոմիկոնի տիրուհին նստի իր կողքին որպես իրեն հովանավորողի հետ։ Ապա տեղավորվեցին Լյուսինդան ու Զորաիդան, նրանց դեմուդեմ դոն Ֆերնանդոն ու Կարդենիոն, ապա՝ գերին և մնացյալ սինյորները, իսկ տիկինների կողքին՝ քահանան ու դալլաքը։ Այդպես նրանք ընթրում էին մեծ հաճույքով, որ ավելի շատացավ, երբ որ հասարակությունը տեսավ, թե դոն Կիխոտը դադարեց ուտելուց և, ներշնչված նույնքան առատ ոգևորությամբ, ինչպես այծարածների հետ ընթրելու միջոցին, սկսեց խոսել․<br />
<br />
― Սինյորներ, ճշմարիտն ասած, եթե լավ ուշ դարձնելու լինեք, նրանք, ովքեր թափառական ասպետության ուխտին են նվիրվել, մեծամեծ և անլուր բաներ են տեսնում։ Երևակայեցեք, թե աշխարհիս երեսին ապրողներից մեկն ու մեկը ներս մտնի այս դղյակի դարպասով և տեսնի, թե ինչպես մենք հիմա նստած ենք, մի՞թե նա գլխի կընկնի և հավատ կընծայի, որ մենք այն մարդիկն ենք, ինչ որ իրոք կանք։ Ո՞վ կասի, որ այս տիրուհին, որ նստած է իմ կողքին, մեզ բոլորիս հայտնի մեծ թագուհին է, և որ ես այն Տխուր Պատկերի Ասպետն եմ, որի անունը գովաբանում է Փառքը։ Այո՛, հիմա այլևս անկարելի է կասկածել, որ ասպետի արվեստն ու արհեստը գերազանցում են բոլոր արվեստներն ու արհեստները, որ հնարել է մարդս և արժանի է առանձնակի ուշադրության, որովհետև կապված է մեծագույն վտանգների հետ։ Թող կորչեն իմ աչքերից այն մարդիկ, որ պնդում են, թե գիտությունները ռազմական գործից բարձր են, որովհետև ես նրանց կպատասխանեմ, ովքեր էլ նրանք լինեն, որ նրանք չգիտեն, թե ինչ են ասում։ Որովհետև փաստարկումը, որ նրանք սովորաբար բերում են և որի վրա նրանք առանձնապես պնդում են, այն է, թե հոգևոր աշխատանքը մարմնավորից վեհ է, իսկ ռազմական գործում լոկ մարմինն է մասնակցում, ասես թե մշակի արհեստի պես, ռազմական գործը, ուժից բացի, այլ բան չի պահանջում։ Ասել թե այն բանի մեջ, որ մենք, ռազմիկներս ռազմական արվեստ ենք կոչում, չեն մտնում նույնպես արի գործերը, որոնց կատարման համար մեծ ընդունակություններ են պահանջվում։ Եվ ասես թե ռազմիկի խելքը, որի պատասխանարվության վրա է բանակը կամ պաշարված քաղաքը, ավելի քիչ է աշխատում, քան մարմինը։ Եթե այդպես չէ, ապա ասացեք ինձ, կօգնե՞ն ձեզ արյդոք մարմնի ուժերը թշնամու մտադրությունները, նրա ծրագիրները, ռազմական խորամանկությունները և դավերն ըմբռնելու ու նախագուշակելու և ձեզ սպառնացող վտանգի առաջն առնելու համար։ Ախր, այդ ամենը խելքի բան է, և մարմինն այդ գործում բնավ մաս չունի։ Սակայն քանի որ ապացուցված է, որ ռազմական գործը կարոտ է ոգու նույնքան, որքան և գիտությունները,<ref>Այստեղ և այսուհետև բնագրում գործ է ածվում letras բառը, որ մոտավորապես նշանակում է բանասիրական, հումանիտար գիտություններ (նեռարյալ և իրավագիտությունը)։ Այսպիսով, letras֊ով կարող էին զբաղվել գրականագետները, լեզվաբանները, իրավաբանները, քաղաքացիական չինովնիկները և այլք, որի շնորհիվ էլ, նայած բնագրին, այդ արտահայտությունը մենք թարգմանում ենք տարբեր առումներով։</ref> ապա տեսնենք, թե ո՞րի խելքն է ավելի օգտակար գործ կատարում՝ գրագետի՞նը, թե՞ ռազմիկինը։ Մենք կարող ենք դատել այդ մասին նրանից, թե արդյոք նրանցից յուրաքանչյուրը ինչ նպատակի է ձգտում, որովհետև այն նպատակը պիտի ավելի կարևոր համարվի, որ ուղղված է ավելի ազնիվ նպատակի։ Գիտության խնդիրն ու նպատակը (ես, իհարկե, աստվածաբանական գիտության մասին չեմ խոսում, որի նպատակն է բարձրացնել մեր հոգիները առ երկինք, որովհետև այդ անսահման վերջնական նպատակին ոչ մի բան չի հավասարվի։ Ոչ, խոսքս աշխարհիկ գիտությունների մասին է), արդ, նրանց նպատակն է հաստատել արդարություն բարիքների բաշխման մեջ, յուրաքանչյուր ոքի տալ այն, ինչ նրան պատկանում է և աշխատել ու հոգ տանել, որ կատարվեն բարի օրենքները։ Նպատակը, անտարակույս, ազնիվ է, վեհ և արժանի մեծամեծ գովասանքի։ Այնուհանդերձ, այն նպատակը, որին ձգտում է ռազմական գործը, արժանի է ավելի մեծ գովասանքի, որովհետև այդ նպատակը խաղաղությունն է, գերագույն բարիքը, որ հասավ աշխարհին ու մարդկանց, հրեշտակների ավետիքն էր այն գիշերը, որ մեզ բոլորիս համար ցերերկ դարձավ։ Նրանք երգում էին երկրի վրա․ «Փառք ի բարձրունս Աստծու և խաղաղություն երկրին և բայրացակամություն մարդկանց»։ Եվ ողջույնը, որ երկրի և երկնքի լավագույն ուսուցիչը ուսուցանում էր իր սիրեցյալ աշակերտներին որևէ տուն մտնելիս ասելու ― դա՝ «խաղաղություն տանս այսմիկ»֊ն է։ Ապա քանիցս նա ասել է՝ «խաղաղություն զիմ տամ ձեզ, խաղաղություն զիմ թողում ձեզ, խաղաղություն ընդ ձեզ»։ Իրոք որ այդ թանկարժեքությունը և շնորհը, որ տվել ու թողել է նա իր ձեռքով, թանկարժեքություն է, առանց որի աշխարհիս երեսին բարիք չկա, չկա և երկնքում։ Այդ խաղաղությունն է պատերազմի իսկական նպատակը, իսկ եթե պատերազմի, կնշանակի՝ նաև ռազմիկների։ Արդ, ընդուելով այն ճշմարտությունը, որ խաղաղությունը պատերազմի նպատակն է և որ, հետևաբար, այդ նպատակը գիտության նպատակից վերադաս է, անցնենք հիմա գիտնականի և ռազմիկի մարմնեղեն դժվարություններին և տեսնենք, թե արդյոք որի՞նն է ավելի ծանր։<br />
<br />
Այս տեսակ և այսպիսի չքնաղ ոճով շարունակեց դոն Կիխոտն իր ճառը, և նրա ունկնդիրներից և ոչ մեկը այն վայրկյանին չէր ասի, թե նա խելագար է։ Ընդհակառակը՝ նրա ունկնդիրների մեծ մասը կաբալյերոներ էին, որոնց ռազմական գործը մոտ էր, և նրանք մեծ հաճույքով էին լսում։ Իսկ նա շարունակում էր․<br />
<br />
― Ահա՛, ասեմ, ուսանողի նեղությունը նախ և առաջ նրա չքավորությունն է (ես չեմ ուզում ասած լինեմ, թե նրանք բոլորն էլ չքավոր են, սակայն դիտմամբ ծայրահեղ դեպքն եմ վերցնում)։ Ասելով, որ նրանք չքավորություն են քաշում, ես, կարծեմ, կարող եմ նրանց աղետների խնդիրն այլևս չարծարծել, որովհետև չքավորը ոչ մի լավ բանի տեր չի լինի։ Նրանք ամեն տեսակ չքավորություն են քաշում՝ մերթ սով, մեկ սառնամանիք, մերթ մերկություն, մերթ այս ամենը միասին։ Այնուհանդերձ, չնայած չքավորության՝ նրանք սնվում են, թեև սովորականից ուշ լինի, թեև հարուստների սեղանի փշրանքներով լինի։ Բայց գիտնականների շրջանում դա մեծ չքավորություն է համարվում, և նրանք ասում են՝ «սպասի ետևից ընկնել»։<ref>Սովորություն, որի համաձայն վանքերում որոշ ժամին մուրացկաններին բաց էին թողնում սպասի մնացորդ և հացի կրծոններ։</ref> Բայց էլի բարի մարդիկ նրանց համար մանղալից կամ վառարանից ունենում են, որ թեև նրանց լիովին չի տաքացնում, սակայն դարձյալ մեղմում է ցուրտը։ Համ էլ գիշերները նրանք կտուրի տակ են քնում։ Էլ չեմ խոսում այլ մանր֊մունր բաներից։ Բոլորին հայտնի է, որ նրանք քիչ շապիկ են ունենում, ոտնամանն էլ այնքան առատ չի, որ շորը ոչ միշտ է լինում, իսկ եթե լինում էլ է, ապա ծայր աստիճան մաշված է լինում, և եթե բարի բախտը նրանց հյուրասիրություն է առաքում, նրանք ագահությամբ են վրա տալիս։ Ահա այդ՝ իմ նկարագրած ուղիով գիրթ ու դժվարին, մի տեղ՝ սայթաքելով, այլ տեղ՝ վայր ընկնելով, երրորդ տեղ՝ վեր կենալով՝ նորից վայր ընկնելու համար, ― նրանք հասնում են բաղձալի գիտական աստիճանի։ Իսկ այդ փխրուն ավազուտն, այդ Սցիլլան ու Խարիբդան տեսնելուց հետո նրանցից շատերը բարեհաճ բախտի թևերի վրա հասնում են բարձր պաշտոնների և ղեկավարում ու կառավարում աշխարհս։ Այդ ժամանակ նրանց քաղցը փոխանցում է կուշտության, մրսելը՝ հաճելի հովի, մերկությունը՝ շքեղ զգեստի, և ընկողմանում են նրանք ոչ թե խսիրի այլ հոլանդական քաթանի և դամասկոսյան մետաքսի վրա։ Ահա թե ինչ վարձատրություն է տրվում նրանց առաքինությանը։ Համադրեցեք ապա և համեմատեցեք նրանց դժվարությունները ռազմիկ֊զինվորի դժվարություններին, և նրանք զգալի պակաս կլինեն, ինչպես ես հիմա կապացուցեմ։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXVIII==<br />
<br />
Որ պարունակում է դոն Կիխոտի հետաքրքրական ատենախոսությունը ռազմական գործի և գիտությունների մասին<br />
<br />
<br />
Դոն Կիխոտը շարունակեց այսպես․<br />
<br />
― Ուսանողների աղքատությունը քննության առնելուց հետո զննենք, թե ավելի հարո՞ւստ է զինվորը, և մենք կգտնենք, որ ավելի չքավոր լինենլն անկարելի է, որովհետև նա պահպանում է իր գոյությունը թշվառական մի ռոճիկով, որ կամ ուշ֊ուշ են տալիս, կամ իսկի չեն տալիս, և այն, ինչ նա թալանում է իր ձեռքերով նա անում է վտանգելով իր կյանքն ու փրկությունը հանդերձյալ կյանքում։ Հաճախ նա այնքան մերկ է լինում, որ մի հատիկ պատառոտած կաշվե բաճկոնակը նա գործ է ածում թե՛ որպես շապիկ, թե՛ վերի հագուստ, բացի այդ ոչինչ չունենալով ձմռան սառնամանիքին երկնքի խստությունից պաշտպանվելու համար, արձակ դաշտում և միայն իր սեփական շնչով է տաքացնում ինքն իրեն, որ դատարկ տեղից դուրս գալով, հակառակ բնական օրենքներին, պետք է որ ավելի սառը լինի, քան տաք։ Եվ չկարծեք, թե գիշերը վրա հասնելուց նա հույս է ունենում վարձատրվել բոլոր այդ անհարմարությունից կակուղ անկողնու մեջ։ Նրան սպասող անկողինը եթե շատ նեղ լինի, ապա մեղքը իրենն է, որովհետև չոր գետնի վրա նա կարող է տեղ գրավել՝ որքան կամենա, և շուռ ու մուռ գալ՝ առանց վախենալու, որ սավանները կճմռթի։ Ապա գալիս է մարզանքի ժամը և, թերևս, կռվի վայրկյանը՝ նա հաշմանդամ կդառնա, կզրկվի ձեռքից կամ ոտից, կամ գնդակը կկպչի նրա քունքին և նրա գլխին բժշկի գլխարկ կդնեն<ref>Դոկտորական աստիճանի նշան էր, հատուկ ձևի մի գլխարկ՝ ծոպով։</ref> ծվատից, որ բժշկվի։ Եթե նրան ոչ մի դժբախտություն չպատահի և գթառատ երկինքը նրան պահպանի ողջ և առողջ, արդյոք նա ավելի հարո՞ւստ կդառնա։ Նա չի՞ մնա արդյոք նույն աղքատության մեջ։ Նոր բախումներ, նոր կռիվներ պետք կլինեն և մշտական հաջողություն, որպեսզի նա որևէ բանից օգտվի։ Սակայն այդ հրաշքները սակավ են պատահում։ Ասացեք, խնդրեմ, սինյորներ, արդյոք խորհե՞լ եք դուք, թե քանի զինվոր է վարձատրվում պատերազմում և քանիսը՝ կորչում։ Դուք, անտարակույս, կպատասխանեք, որ համեմատություն չի կարող լինել, մեռածների քանակն անթիվ է, իսկ մնացածների քանակը սահամանփակվում է եռանիշ մի թվանշանով։ Բոլորովին հակառակն է ուսումնականների գործը՝ նրանք իրենց հոնորարներով թե նվիրատվություններով ապրելու միջոցներ միշտ գտնում են։ Այսպիսով, զինվորին բաժին է ընկնում ամենածնր աշխատանքը և միաժամանակ՝ նվազագույն վարձատվությունը։ Թերևս ինձ առարկեն, թե ավելի հեշտ է վարձատրել երկու հազար ուսումնական, քան երեսուն հազար զինվոր, որովհետև առաջինները վարձատրվում են այն պաշտոնով, որ իրավամբ պատկանում է նրանց արհեստին, իսկ մյուսները՝ լոկ իրենց տերերի ծախսով, որոնց նրանք ծառայում ե։ Սակայն այս դատողությունն անգամ գալիս է հաստատելու իմ արտահայտած միտքը։ Սակայն մի կողմ թողնենք դժվարությունների այս լաբիրինթոսը և վերադառնանք զինվորականության առավելությանը հանդեպ ուսումնականների, մի հարց, որ տակավին չի լուծվել, չնայած երկու զինվորականները չէին կարող գոյություն ունենալ, որովհետև, եթե պատերազմն ունի իր օրենքները, որոնց նա ենթակա է, ապա այդ օրենքները կախված են գիտությունից ու գիտնականներից։ Իսկ ռազմական գործի կողմնակիցները պատասխանում են, թե առանց նրանց օրենքները, չէին կարող գոյություն ունենալ, որովհետև զենքով են պաշտպանում պետությունները, պահպանվում թագավորությունները, քաղաքները, ապահով դառնում ճանապարհները, ծովահեններից ազատում ծովերը, մի խոսքով, առանց նրանց պետությունները, թագավորությունները, միապետությունները, քաղաքները, ցամաք ու ծովային ճանապարհները կենթարկվեն վտանգների և աղետների, որ բերում է հետը պատերազմը, քանի որ նա տևում է, և նրա իրավունքն ուժն է գործում։ Իսկ ինչ որ ամենից թանկ արժե՝ առավել պիտի գնահատվի, ― դա հաստատ ու հանրածանոթ սկզբունքն է։ Գիտնականների շարքում աչքի ընկնող տեղ գրավեկու համար անհրաժեշտ են ժամանակ, անքուն գիշերներ, քաղց, մերկություն, գլխի լարում, ստամոքսի խանգարում և ուրիշ բաներ, որ կապ ունեն դրա հետ և որ մասամբ ես վերը հիշատակեցի։ Սակայն բառիս բուն իմաստով լավ զինվոր դառնալու համար պետք է կրել նույն տառապանքը, ինչ որ ուսանողն է կրում, այն էլ այնպիսի աստիճանի հասցրած, որ համեմատություն անգամ չի կարող լինել, մանավանդ որ զինվորը յուրաքանչյուր վայրկյան վտանգի է ենթարկում իր կյանքը։ Եթե ուսանողին նեղում ու ծանրաբեռնում է կարիքի և չքավորության երկյուղը, կարո՞ղ է դա հավասարվել բերդում պաշարված զինվորի սարսափին, որ կանգնած որպես պահակ բուրգի կամ ամրոցի պատվարի վրա լսում է, որ թշնամին վարում է հողը հենց իր ոտների տակ ական դնելու համար և չի հանդգնում ո՛չ ետ քաշվել, ո՛չ փախչել՝ այդքան մոտալուտ վտանգից խուսափելու համար։ Միակ բանը, որ նա կարող է անել, դա իր մեծավորին տեղեկացնելն է, թե ինչ է կատարվում, որպեսզի թշնամու ականի առաջն առնի ականով։ Նա պարտավոր է անշարժ մնալ՝ ամեն վայրկյան սպասելով և երկյուղ կրելով, թե ահա առանց թևերի կթռչի մինչև ամպերը և ակամա կգահավիժի անդունդը։ Իսկ եթե այդ վտանգը մեծ չթվա ձեզ, ապա կան ուրիշները, ոչ միայն դրան հավասար, այլև դրանից վատթար։ Անծայրածիր ծովի մեջ երկու նավ քթերով դիպչում են իրար, հուպ են տալիս և սաստիկ սեղմում իրար։ Զինվորները մեկ նավից մյուսն անցնելու համար անցնում են նեղ տախտակի վրայով։ Նրանց վրա են նայում թշնամու թնդանոթները, մահվան սպասավորները, որ կորուստ են սպառնում։ Նրանց բերանները մի նիզակի չաթ հեռավորության վրա են։ Յուրաքանչյուր անզգույշ քայլ կարող է մարտնչողներին Նեպտունի խոր ծոցը նետել։ Եվ, չնայած այդ ամենին, պատվի զգացումից մղված, նրանք իրենց կուրծքը դեմ են անում հրանոթներին և նեղ տախտակով նետվում են թշնամու նավը։ Զարմանալի բան՝ հազիվ է մեկն ընկնում այնտեղ, որտեղից մինչև կատարումն աշխարհի չի ելնի, որ մյուսն արդեն գրավում է նրա տեղը։ Մեկը ծովն է ընկնում, որ սպասում է իրեն, թշնամու պես, նրան փոխարինում են նորերը, և ժամանակ չի լինում նրանց կործանումը նկատելու։ Պատերազմի վեր հանած արիությունից ավելին չի՛ լինի։ Հազար անգամ երջանիկ են եղել այդ դարերը, որ անծանոթ են եղել հրետանու սարսափելի գործիքներին։ Հեղինակը դիվային այդ գյուտի, որի միջոցով ամբարիշտ և տմարդի վախկոտը կարող է սպանել մի արի կաբալյերո, ես չեմ կասկածում, որ վարձատրված է արդեն դժոխում։ Այդ փայլուն սխրագործությունների միջոցին անհայտ է, թե ինչպես կամ որտեղից մի անիծված գնդակ, որ կարող է հրացանի բոցից սաստիկ վախեցած որևէ փախուստ տվող արձակած լինել, խզում է կյանքի թելը և խորտակում բոլոր ծրագիրները մի մարտիկի, որ արժանի էր ապրելու դեռ երկար տարիներ։ Երբ որ ես միտք եմ անում դրա մասին, զղջում եմ թափառական ասպետի արհեստ ընտրելու համար մեր զզվելի դարում, որովհետև, թեև ոչ մի վտանգ ինձ չի վախեցնում, ես չեմ կարող անհոգ խորհել, որ վառոդն ու գնդակը կարող են յուրաքանչյուր վայրկյան ինձ զրկել հռչակավոր դառնալու հնարավորությունից և աշխարհիս երեսին ինձ ճանաչել տալու իմ բազկի զորությամբ և իմ սրի ծայրով։ Սակայն թո՛ղ երկնքի կամքը լինի։ Եթե ես հաջողեմ, ես առավել բարձր կգնահատվեմ, որովհետև կամովին առավելագույն վտանգների եմ ենթարկված եղել, քան թե անցած դարերի ասպետները։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը այս երկար ատենախոսությունն արեց ուրիշների ընթրելու միջոցին, առանց մի կտոր անգամ ուտելու մասին մտածելու, թեև Սանչոն քանիցս համոզում էր, որ ընթրի և ապա խոսի, ինչքան կամենա։ Նրա ունկնդիրները զգացված ցավակցում էին, որ այսքան առողջ դատողություն ցուցադրող և այսքան ճարտար արտահայտվող մի մարդ միանգամայն կորցնում է իր բանականությունը, հենց որ խնդիրը անիծված ասպետականության է հասնում։ Քահանան նրան ասաց, որ նրա բոլոր փաստարկումները հօգուտ ռազմական գործի միանգամայն արդարացի են և որ թեև նա ինքը ուսումնական մարդ է և գիտական աստիճան ստացած՝ նույն կարծիքին է։<br />
<br />
Ընթրիքը վերջացավ, սեղանը հավաքեցին, և մինչև պանդոկպանի կինը, նրա աղջիկն ու Մարիտորներսը կարգի էին բերում դոն Կիխոտ Լամանչեցու փոքրիկ սենյակը, որովհետև որոշված էր, որ գիշերը նրա մեջ միայն կանայք պիտի օթևան գտնեին, դոն Ֆերնանդոն խնդրեց, որ գերին անի իրենց համար իր կյանքի պատմությունը՝ ավելացնելով, որ այդ պատմությունը, անշուշտ, համով֊հոտով կլինի, դատելով նրանից, որ նա երևան է եկել Զորաիդայի հետ։ Գերին պատասխանեց, թե սիրով կկատարեր նրա խնդիրքը, եթե վախենալու չլիներ, որ պատմությունը ունկնդիրներին պակաս զվարճություն կպատճառի, քան ինքը կկամենար։ Քահանան և բոլոր մնացածները շնորհակալություն հայտնեցին գերուն և դարձյլա խնդրեցին նույնը։ Տեսնելով, որ ամեն կողմից խնդրում են՝ նա հարկադրված էր բավարարելու։<br />
<br />
― Խնդիրքն ավելորդ է, ― ասաց գերին, ― երբ որ բավական է հրամանը։ Դուք կլսեք ճշմարտապատում պատմություն և, թվում է ինձ, որին չեն հասնի հնարովի վեպերը, որքան էլ նրանք վարպետորեն հյուսված լինեն։ Դե, ուշադիր եղեք, ողորմած սինյորներ։<br />
<br />
Այս խոսքերից հետո բոլորը տեղ գրավեցին և սուս կացան։ Գերին, տեսնելով, որ ամենքը լուռ պատրաստվել են ունկնդրելու, մեղմ ու հաճելի ձայնով սկսեց իր պատմությունը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XXXIX==<br />
<br />
Գերին զրուցում է իր կյանքի անցք ու դեպքերը<br />
<br />
<br />
Ես ծնվել եմ Լեոնի լեռներում ընկած մի գյուղում։ Բնությունն ավելի բարեհաճ ու առատաձեռն է եղել մեր տոհմի նկատմամբ, քան բախտը։ Ասենք, աղքատ մի ժողովրդի մեջ իմ հայրը հարուստ մարդու համբավ էր հանել և, իրոք, հարուստ էլ կլիներ, եթե նա չունենար ավելի սեր մսխելու, քան կարողություն կուտակելու։ Առատաձեռնության և շռայլության այդ սովորությունը նա պահպանել էր երիտասարդ հասակից, երբ որ զինվոր էր։ Որովհետև ռազմական ծառայությունը մի դպրոց է, որտեղ խնայողը առատաձեռն է դառնում, իսկ առատաձեռնը՝ շռայլ, իսկ եթե զինվորների մեջ պատահում են ժլատներ, ապա որպես հրեշներ, շատ սակավ են հանդիպում։ Իմ հայրը առատաձեռնության սահմաններից անցնում էր և մոտենում շռայլներին, իսկ այդ հատկությունը ամուսնացած մարդու համար ձեռնտու չէ, որովհետև նա պիտի տա իր որդիներին իր անունն ու կարողությունը։ Մենք երեք եղբայր էինք, երեքս էլ արհեստ ընտրելու համար խորհելու հասակում։ Հայրս, տեսնելով, որ ինքն իր բնության դեմ անզոր է, վճռեց զրկել ինքն իրեն առատաձեռն ու շռայլ լինելու հնարավորություն տվող գործիք ու միջոցից, այն է՝ հրաժարվել կարողությունից, առանց որի Ալեքսանդր Մեծի ձեռքը պինդ կթվար։ Մի օր նա մեզ երեքիս էլ կանչեց իր սենյակն ու առանց օտար վկաների մեզ ասաց հետևյալը․ «Զավակներս, ձեզ ասած լինելու համար, թե ես ձեր լավն եմ ուզում, բավական է գիտենալ և ասել, որ դուք իմ զավակներն եք, և հասկանալու համար, որ ձեր վատն եմ ուզում, բավական է իմանալ, որ չեմ կարողանում ստիպել ինքս ինձ պահպանել ձեր կարողությունը։ Ուստի, որպեսզի դուք այսուհետև հավատացած լինեք, որ ես ձեզ սիրում եմ հարազատ հոր պես և ոչ թե կամենում կործանել խորթ հոր նման, ես ուզում եմ առաջարկել ձեզ մի ծրագիր, որ վաղուց հետև մտածել ու նախապատրաստել եմ հասուն խորհրդածությամբ։ Դուք հասել եք այն հասակին, երբ որ պետք է խորհել գործի մասին, առնվազն՝ արհեստի, որ հետագայում ձեզ պատիվ ու շահ կարողանար բերել։ Ես միտք եմ արել մեր կարողությունը չորս մասի բաժանել։ Երեքը կտամ ձեզ, ամեն մեկիդ՝ հավասար մաս, ինչպես վայել է, իսկ չորրորդը կպահեմ ինձ, որպեսզի ապրեմ և գոյություն պահպանեմ այնքան օր, որքան երկինքը հաճի ուղարկել ինձ։ Սակայն ես կկամենայի, որ ձեզնից յուրաքանչյուրը իրեն հասանելիք մասն ստանալուց հետո ընտրեր երեք ուղիներից մեկը, որ ես ձեզ մատնանիշ կանեմ։ Մեր Իսպանիայում, իմ կարծիքով, մի շատ ճիշտ առած կա, ինչպես, ասենք, բոլոր առածները, որովհետև նրանք հակիրճ ասվածքներ են՝ դուրս բերված երկարատև փորձից։ Ակնարկածս առածն ասում է․ «Եկեղեցի, ծով կամ արքունիք»։ Դա կնշանակի՝ ով որ կամենում է գործունյա և հարուստ մարդ դառնալ պետք է սպասավորի եկեղեցուն, կամ նավ նստի, որ առևտրով զբաղվի, կամ թե թագավորի պալատում ծառայության մտնի, որովհետև, ինչպես ասում են, թագավորի փշրանքն ավելի արժե, քան կալվածատիրոջ շնորհը։ Ասելս այն է, որ ես կկամենայի, դա է իմ կամքը, որպեսզի ձեզնից մեկը նվիրվի գիտության, մյուսը՝ առևտրին և երրորդը ծառայի թագավորի զորքի մեջ՝ նկատի առնելով, որ նրա պալատը մտնելը շատ դժվար է։ Թեև ռազմական գործը մեծ հարստություն չի բերում, սակայն առնվազն փառք ու պատիվ է տալիս։ Մի շաբաթից ձեզնից յուրաքանչյուրը կստանա իր մասը փողով, և մեկ գրոշ պակաս չի լինի։ Դե, հիմա ասացեք, պատրա՞ստ եք արդյոք հետևելու իմ կարծիքին ու խորհրդին, որ ես վերև հայտնեցի»։ Նա դիմեց ինձ՝ որպես ավագի։ Ես խնդրեցի, որ նա իր կարողությունը չբաժանի, այլ թողնի իր տրամադրության տակ։ Ցուցադրեցի, որ մենք արդեն վաստակելու հասակում ենք և ավելացրի, որ կհնազանդեմ նրա կարգադրության և կմտնեմ զորքի մեջ՝ ծառայելով միաժամանակ Աստծուն ու իմ թագավորին։ Երկրորդ եղբայրս նույն նկատողություններն արեց և ընտրեց կտրել֊անցնել Ամերիկա իրեն հասանելիք մասով։ Կրտսերը, որ, ըստ իս, ամենից իմաստունը եղավ, ասաց, որ կկամենար մտնել եկեղեցի կամ Սալամանկա գնալ՝ իր ուսումն ավարտելու համար։<br />
<br />
Մեր համաձայնության գալուց հետո հայրս մեզ գրկեց և նշանակած ժամկետին յուրաքանչյուրիս տվեց իր մասը փողով, որքան հիմա հիշում եմ, գումարը հասնում էր երեք հազար Դուկատի։ Հայրս մեր կալվածքը վաճառել էր մեր հորեղբորը, որը, չկամենալով, որ օտար ձեռք անցնի, անմիջապես վճարել էր նաղդ փողով։ Նույն օրը մենք, երեքս էլ, հրաժեշտ տվինք հորս։ Սակայն ճամփա ընկնելուց առաջ, որովհետև ինձ տմարդություն էր թվում լքել ծերացած հորը այնքան չնչին միջոցներով, ես ստիպեցի, որ նա ետ վերցնի երկու հազար դուկատ իմ երեք հազարից՝ կարծելով, որ մնացածը բավական կլինի ռազմական կարգ ու սարք ձեռք բերելու համար։ Իմ երկու եղբայրները, դրդված իմ օրինակից, տվին հորս հազարական դուկատ, այնպես որ նրա մոտ չորս հազար դուկատ մնաց, բացի այդ, երեք հազար արժողությամբ գույքը, որ նա չկամեցավ վաճառել։ Վերջապես մենք անջատվեցինք նրանից և հորեղբորիցս, որին ես արդեն հիշատակեցի։ Հրաժեշտը սրտաշարժ էր, շատ արցունք թափվեց, հայրս մեզնից խոսք վերցրեց, որ ամեն անգամ, երբ առիթ ներկայանա, մենք լուր տանք նրան մեր հաջողությունների և անհաջողությունների մասին։ Մենք խոստացանք, նա մեզ գրկեց և օրհնեց, ապա թե եղբայրներիցս մեկը ճամփա ընկավ Սալամանկա, մյուսը՝ Սևիլյա, իսկ ես՝ Ալիկանտե, որտեղ տեղեկացա, թե մի ջենովացի նավ, բրդով բեռնած, շուտով դուրս է գալիս Ջենովա։<br />
<br />
Ահա քսաներկու տարի է, ինչ ես լքել եմ հայրենական հարկս և ամբողջ այդ ժամանակի ընթացքում, թեև բազմաթիվ նամակներ եմ ուղարկել, ոչ մի անգամ լուր չեմ ունեցել ո՛չ հորիցս, ո՛չ եղբայրներիցս։ Հիմա պատմեմ կարճառոտ, թե այդ տարիների ընթացքում ինչեր են անցել գլխովս։ Ես նավ նստեցի և բարեհաջող կերպով հասա Ջենովա, որտեղից գնացի Միլան, ձեռք բերեցի զենք և այլ զինվորական պարագաներ և մտադիր էի մտնել Պիեմոնտեի բանակը, սակայն Ալեքսանդրիա դե լա Պալլայում լսեցի, որ հռչակավոր դուքս Ալբան մեկնում է Ֆլանդրիա։ Ես փոխեցի որոշումս, միացա նրան, նրա հետ կատարեցի ողջ այդ արշավանքը, ներկա եղա Էգմոն և Հոռն կոմսերի մահապատժին<ref>Նիդերլանդիայի անկախության համար իսպանական տիրապետության դեմ մարտնչող Էգմոնտ և Հոռն կոմսերը մահապատժի են ենթարկվել 1568 թվի հունիսի 5֊ին։</ref> և, գուադալախարացի երևելի կապիտան Դիեգո դե Ուռբինայի<ref>Այդ նույն կապիտանի հրամանատարության տակ է ծառայլե Սերվանտեսը, երբ վիրավորվել է Լեպանտոյի մոտ մղված ճակատամարտում (1571 թ․ հոկտեմբերի 7֊ին): </ref> հրամանատարության տակ հասա դրոշակակրի աստիճանի։ Ֆլանդրիա հասնելուցս մի քանի օր հետո հայտնի դարձավ, որ վեհափառ և երջանկահիշատակ Պիոս V պապը դաշն է կռել Վենետիկի և Իսպանիայի հետ ընդդեմ ընդհանուր թշնամու՝ տաճիկների, որոնք հենց այդ միջոցին նավատորմիղով գրավել էին երևելի կղզի Կիպրոսը, որ Վենետիկի իշխանության տակ էր գտնվում՝ ցավալի և դժբախտ կորուստ։<br />
<br />
Ստուգապես հայտնի եղավ, որ այդ դաշնակիցների հրամանատարը լինելու է մեր բարի արքա դոն Ֆիլիպի խորթ եղբայր Խուան Ավստրիացին, և որ պատերազմի համար մեծամեծ պատրաստություններ են տեսնում։ Այդ լուրերը հրահրեցին ինձ և բորբոքեցին հոգիս, որ մասնակցեմ առաջիկա արշավանքին։ Եվ, չնայած, որ ես հույս ունեի և անգամ խոստում, որ առաջին իսկ բարենպաստ դեպքում կապիտանի աստիճան կստանամ, այնուամենայնիվ, վճռեցի ամեն ինչ թողնել և գնալ Իտալիա։ Այդպես էլ արի։ Բարեբախտաբար, դոն Խուան Ավստրիացին այդ իսկ ժամանակ եկել էր Ջենովա և Նեապոլ գնալու վրա էր, որպեսզի այնտեղ միանա վենետիկցիների նավատորմիղին, մի բան, որ նա կատարեց հետագայում Մեսսինայում։ Այսպիսով, ես մասնակցեցի մի հռչակավոր և մեծ ճակատամարտի, արդեն կապիտանի աստիճանի հասած,<ref>Ինքնակենսագրական երկտող։</ref> շնորհիվ առավել բարեհաճ բախտի, քան իմ արժանիքների։ Այդ օրը՝ քրիստոնյաների համար այնքան նպաստավոր, խորտակվեց ողջ աշխարհի և բոլոր ազգերի այն սխալ համոզումը, թե տաճիկները ծովի վրա անհաղթելի են, այդ օրը, կրկնում եմ, երբ պախարակվեց օտտոմանյան ամբարտավանությունն ու գոռոզությունը, բազմաթիվ երջանիկների թվում (որովհետև քրիստոնյաները, որ ընկան այդ ճակատամարտում, պետք է կենդանի մնացածներից երջանիկ համարվեն) դժբախտը ես էի։ Փոխանակ ծովային պսակ ստանալու, ինչպես կլիներ հին հռովմայեցիների ժամանակ, այդ փառավոր օրվան հաջորդող գիշերը ես ձեռք ու ոտս շղթայակպ տեսա։ Այսպես պատահեց՝ Ալժիրի թագավոր Ուշալին՝ խիզախ ու հաջողակ մի ծովահեն, շրջապատեց և գրավեց Մալթայի կապիտանի նավը, որի վրա կենդանի մնացին երեք զինվոր, այն էլ՝ ծանր վիրավորված։ Օգնության հասավ Խուան Անդրեայի նավը, որի վրա էի ես իմ խմբի հետ։ Ինչպես հարկն է նման դեպքերում, ես թռա թշնամի նավի վրա, բայց այդ վայրկյանին նավերն իրարից բաժանվեցին, և իմ զինվորները չկարողացան հետևել ինձ, և ես մնացի մենակ թշնամիների միջև՝ ուժասպառ վերքերից և հարկադրված տեղի տալու գերազանց թվին։ Նրանք ինձ գերի առան։ Եվ, որովհետև Ուշալին, ինչպես դուք, երևի, գիտեք, լսել եք, հաջողեց իր ողջ նավատորմիղով փրկվել, նա ինձ հետը գերի վարեց։ Ես միակ տխուրն էի այնքան ուրախների մեջ, միակ գերին՝ այնքան ազատների մեջ։ Չէ՞ որ այդ օրը տասնհինգ հազար քրիստոնյա, որ թիապարտ էին, վերջապես բաղձալի ազատություն ստացան։<br />
<br />
Ինձ տարան Կոստանդնուպոլիս։ Սուլթան Սելիմը իմ տիրոջը նշանակեց ծովային գեներալ, որովհետև ճակատամարտում նա կատարել էր իր պարտականությունը և, իբրև ապացույց իր արիության, հետը բերել էր Մալթայի միաբանության դրոշակը։ Մի տարի անց, այսինքն՝ յոթանասուներկու թվին, թիավարելով եռալապտեր նավը,<ref>Երեք լապտեր նավի հետևի կողմում, ծառայում էին որպես ծովակալի նավի տարբերիչ նշան։</ref> ես գնացի Նավարինո։<ref>Սերվանտեսն էլ մասնակցել է այդ արշավանքին, ինչպես և հաջորդ՝ 1572 թվի արշավանքին։</ref> Ես իմ աչքովս տեսա, ինչպես մենք ձեռքից գցեցինք դեպքը՝ գրավելու նավահանգստում տաճկական ողջ նավատորմիղը, որովհետև լևանտեցիներն ու ենիչարները,<ref>Լևանտացիներ ― թուրքական բանակի ծովայիններ․ ենիչարիներ ― ցամաքային զորքեր։</ref> որ նավերի վրա էին, հաստատ հավատացած էին, որ հարձակումը տեղի պիտի ունենա նավահանգստում իսկ, և պահել էին ձեռներում իրենց շորերն ու ոտնամանները, որպեսզի կարողանան ափ իջնել ու փախչել, առանց կռվի սպասելու․ ահա՛ թե որքան մեծ էր նրանց եկյուղը մեր նավատորմիղից։ Սակայն երկինքն այլ կերպ էր տնօրինել, ոչ թե մեր նավատորմիղի հրամանատարի մեղքից կամ սխալանքից, այլ քրիստոնյաների մեղքերի համար և, որովհետև Աստված կամենում ու թույլատրում է, որ մեզ պատժելու համար դահիճները չպակասեն։ Իրավ, Ուշալին քաշվեց Մոդոն, Նավարինոյից ոչ հեռու գտնվող կղզի, որտեղ զորքերը ափ հանելով, նա նավահանգստի մուտքը ամրացրեց և ապահով մնաց, մինչև դոն Խուանի վերադարձը։ Այդ արշավանքի միջոցին մենք գրավեցինք Լա Պրեսա<ref>La presa ― «Ավար»։</ref> նավը, որի կապիտանը հռչակավոր ծովահեն Բարբարոխայի<ref>Բարբարոխա ― Barbaroja ― «Շեկ մորուք»։</ref> որդին էր։ Նապոլիի լա Լոբա<ref>Loba ― «էգ գայլ»։</ref> նավն էր, որ գերի վարեց նրան և որի հրամանատարն էր զինվորների հայր, հաջողակ և անհաղթ կապիտան Ալվարո դե Բասանը, դե Սանտա Կրուսի մարկիզը։<ref>Սերվանտեսն իր գերությունից վերադառնալուց հետո մասնակցել է Տերսեյրա կղզին պորտուգալացիներից վերցնելուն։</ref> Չեմ կարող չպատմել, թե ինչ պատահեց Լա Պրեսայի գրավման միջոցին։ Բարբարոխայի որդին խստասիրտ մարդ էր և վատ էր վարվում ստրուկների հետ, և ահա, երբ որ նրա թիավարողները տեսան, որ Լոբա նավը շեշտակի նրանց վրա է գալիս և շուտով վրա կհասնի, նրանք իսկույն թիերը թողին, բռնեցին կապիտանին, որ կանգնած նավի միջին ու վերջին կայմերի միջև, տախտակամածի վրա գոռում էր, որ նրանք ավելի ուժգին թիավարեն, և ձեռքե֊ձեռք նետելով նրան, մեկ նստարանից մյուսը, սկսելով նավի ետևի մասից մինչև քիթը, նրան ատամներով այնպես էին կրծոտել, որ նրան տախտակամածի բարձրությունից վայր բերելուց հետո նրա հոգին շատ շուտ արդեն սանդարամետք էր իջել, այդքան դաժան էր նրա վարմունքը և սաստիկ ատելությունը նրա դեմ։<br />
<br />
Մենք վերադարձանք Կոնստանդնուպոլիս։ Հետևյալ՝ 1573 թվին, հայտնի դարձավ, որ դոն Խուանը գրավել է Թունիսը՝ խլելով տաճիկներից և իշխանությունը հանձնելով Մուլեյ Համետին։ Դրանով նա Մուլեյ Համետին զրկեց իշխանությանը վերադառնալու հույսից, այդ ամենադժնի և խիզախ մավրին, որ երբևէ ապրել է աշխարհիս երեսին։ Սուլթանը շատ տխրել էր այդ կորուստի առիթով և խաբեությամբ, որ հատուկ է նրա ամբողջ ցեղին, նա վենետիկցիների հետ խաղաղություն կնքեց։ Վենետիկցիները կռվի վախճանին ավելի էին փափագում, քան թե ինքը և, հետևյալ՝ յոթանասունչորերորդ տարին նա պաշարեց Գոլետան և Թունիսից ոչ հեռու գտնվող ամրությունը, որ կիսով չափ կառուցել էր սինյոր դոն Խուանը։ Բոլոր այդ ռազմական գործողությունների ժամանակ ես թիավարում էի նավի վրա՝ կորցրած ազատվելու որևէ հույս։ Համենայն դեպս՝ փրկանքի հույս չունեի, որովհետև որոշել էի իմ դժբախտության մասին հորս ոչինչ չգրել։<br />
<br />
Վերջ ի վերջո Գոլետան ու ամրությունը գրավվեցին։ Այդ երկու ռազմաճակատներում նրանք յոթանասունհինգ հազար վարձկան տաճկական զորք էին հանել և բովանդակ Աֆրիկայից՝ ավելի քան չորս հարյուր հազար արաբ ու մավր, իսկ այս բազմաթիվ բանակի ետևում այնքան սայլ կար, ռազմամթերք ու ռազմական ճարտարապետ, որ եթե յուրաքանչյուր զինվոր մի բուռ հող գցելու լիներ, ապա Գոլետան էլ, ամրությունն էլ, կծածկվեին հողի տակ։ Նախ անձնատուր եղավ Գոլետան, որ մինչ այդ անառիկ էր համարվում, այն էլ ոչ թե պաշտպանվողների մեղքով, որովհետև վերջիններս արել էին պաշտպանության համար այն ամենը, որ կարող էին և պարտավոր, այլ որովհետև փորձը ցույց տվեց, որ այդ անապատի ավազում շատ հեշտ էր խրամատներ փորելը։ Սովորաբար երկու ոտնաչափ խորը ջուր է դուրս գալիս, իսկ տաճիկները մեկուկես ոտնաչափից խորը չէին փորում։ Նրանք, պարկերը ավազով լցնելով, այնքան բարձր պատնեշ էին շինել, որ իշխում էին ամրոցի պատերի վրա, իսկ պաշարվածները չէին կարողանում պաշտպանվել կամ խանգարել թշնամիներին բարձրությունից հրացան արձակել։<br />
<br />
Ընդհանուր կարծիք էր տիրում, որ մերոնք չպիտի փակվեին ամրոցում, այլ, ընդհակառակը, պիտի սպասեին արձակ դաշտում թշնամուն ափ իջեցնելուց խանգարելու համար։ Սակայն այդպես ասողները հեռվանց հեռու էին դատում և նման գործերում բավականին փորձառու չէին։ Գոլետայում և ամրոցում հազիվ յոթ հազար զինվոր կար․ ինչպե՞ս կարող էր այդքան սակավաթիվ մի խումբ, որքան էլ արի լիներ, դուրս գալ դաշտ և պաշտպանել ամրոցը թշնամու նման գերազանց ուժերի դեմ։ Եվ, ընդհանրապես, կարո՞ղ է արդյոք ամրոցը դիմանալ առանց դրսի օգնության, երբ որ բազմաթիվ, գազազած, իր սեփական հողի վրա գործող մի զորք է պաշարում։ Գալով ինձ և շատ ուրիշներին՝ թվում էր, թե ոչնչացումը չարի այդ օջախների, որ սպունգի պես ծծում և ցեցի պես ուտում են բազում միջոցներ, որ աննպատակ ծախսվում են, ― երկնքի մի առանձին շնորհ է և ողորմածություն Իսպանիայի նկատմամբ։ Որովհետև նրանք մեզ ոչ մի օգուտ չէին բերում, եթե հաշվելու չլինենք, որ պահպանում էին անհաղթ թագավոր Կառլոս Հինգերորդի նվաճման հիշատակը։ Սակայն առանց այդ քարերի էլ նրա հիշատակը հավերժական չէ՞ և չի՞ լինելու։ Ապա անձնատուր եղավ ամրությունը։ Բայց տաճիկները ստիպված էին գրավելու թիզ թիզի ետևից, որովհետև պաշտպանները այնպիսի արիությամբ ու կարողությամբ էին կռվում, որ քսաներկու գրոհների ընթացքում թշնամին քսանհինգ հազար սպանված կորցրեց։ Կենդանի մնացած երեք հարյուր մարդուց և ոչ մեկը առանց վերքի գերի չընկավ՝ ստույգ ու ակներև ապացույց նրանց արիության և խիզախության՝ նրանք բոլորն էլ քաջ պաշտպանվում էին և մինչև վերջը մնացին իրենց տեղերում։ Վերջապես ընկավ նաև փորքրիկ ամրությունը, ավելի ճիշտ՝ աշտարակը, որ լճի մեջտեղում էր կանգնած և գտնվում էր վալենսիացի կաբալյերո և փառավոր ռազմիկ դոն Խուան Սանո Դերայի հրամանատարության տակ։ Գերի ընկավ դոն Պեդրո Պուերտոկարրերոն, Գոլենայի պարետը։ Նա ամրոցի պաշտպանության համար արեց ամենը, ինչ որ ի վիճակի էր և այնքան էր տխրել հանձնումի պատճառով և դարդամահ եղավ Կոստանդնուպոլիսի ճամփին, որտեղ նրան տանում էին իբրև գերի։ Նմանապես գերի ընկավ ամրության պարետը, Գաբբիո Սերվելլոն անունով միլանցի մի ազնվական ճարտար ճարտարապետ և արի ռազմիկ։ Այդ երկու ամրոցներում շատ ականավոր մարդիկ կործանվեցին, ի թիվս որոնց ոմն Պագան դե Օրիա, Սան֊Խուանի ուխտի ասպետ, ազնիվ հոգու տեր մի մարդ, որ ապացուցեց այդ իր վեհանձն վերաբերմունքով դեպի իր եղբայր հռչակավոր Խուան Անդրեա դե Օրիան։ Նրա մահը առավել ևս ցավագին էր, որ նա ընկավ արաբների ձեռքից, որոնց վրա վստահացել էր, համոզվելով, որ կորած է վերջին հույսը ամրությունը փրկելու։ Նրանք առաջարկել էին տանել նրան, շորերը փոխած, մավրերի զգեստով, Տաբարկա, փոքրիկ մի նավահանգիստ, կամ ավելի ճիշտ՝ ծովափնյա մի ավան, որ պատկանում էր ջինովացիներին, որոնք այնտեղ մարջան հանելով են զբաղվում, ապա թե կտրեցին նրա գլուխը և տարան տաճիկ նավատորմիղի հրամանատարին։ Վերջինս նրանց հետ վարվեց ըստ մեր իսպանական առածի՝ «դավաճանությունը ձեռնտու է մեզ, բայց դավաճանը՝ ատելի»։ Ասում են, թե հրամանատարը իբրև պարգև իրեն բերածների համար հրամայեց նրանց կախել, որ թշնամուն կենդանի չեն բերել։<br />
<br />
Ամրոցում գերված քրիստոնյաների մեջ կար ոմն Պեդրո դե Ադիլար, ծնված Անդալուզիայի չգիտեմ թե ինչ վայրում, որը ամրոցում դրոշակակիր էր, համարվում էր երևելի ռազմիկ և հազվագյուտ խելքի տեր մարդ։ Նա պոեզիա կոչվող արվեստի մեջ առանձին շնորհք ուներ։ Ես նրա համար եմ այդ պատմում, որ բախտը մեզ միացրեց միևնույն նավում և միևնույն նստարանի վրա, որովհետև նա էլ իմ տիրոջ ստրուկը դառավ։ Այդ նավահանգիստը թողնելուց առաջ նա տապանագրի նման երկու սոնետ հորինեց, մեկը՝ նվիրված Գոլետային, մյուսը՝ ամրոցին։ Ես ուզում եմ արտասանած լինել ձեզ, որովհետև անգիր եմ հիշում և կարծում եմ, որ ավելի հաճելի կլինեն ձեզ, քան անհաճո։<br />
<br />
Երբ որ գերին դոն Պեդրո դե Ագիլարի անունը տվեց, դոն Ֆերնանդոն նայեց իր ուղեկիցներին, նրանք բոլորն իրար ժպտացին, և այն վայրկյանին, երբ պատմողը ոտանավորներն ասելու վրա էր, կաբալյերոներից մեկն ասաց․<br />
<br />
― Նախքան ձերդ ողորմածությունը շարունակի, աղաչում եմ, ասացեք ինձ, թե ինչ պատահեց այդ դոն Պեդրո դե Ագիլարին, որին դուք հիշատակեցիք։<br />
<br />
― Ահա թե ինչ գիտեմ ես նրա մասին, ― պատասխանեց գերին։ ― Երկու տարի Կոստանդնուպոլսում մնալուց հետո նա փախավ առնաուտի շոր հագած, մի հույն լրտեսի հետ, բայց ինձ անհայտ է, ազատվե՞ց, թե՞ չէ, թեև կարծում եմ, որ այո։ Մի տարի անց ես պատահեցի այդ հույնին Կոստանդնուպոլսում, բայց ինձ չհաջողվեց հարց ու փորձ անել նրան, թե փախուստն ինչով վերջացավ։<br />
<br />
― Նա ազատ է, ― պատասխանեց կաբալյերոն։ ― Այդ դոն Պեդրոն իմ հարազատ եղբայրն է և ներկայիս ապրում է իր ծննդավայրում, հարուստ և առողջ։ Նա ամուսնացած է և երեք զավակ ունի։<br />
<br />
― Փառք Աստծուն, ― ասաց գերին, ― աշխարհի երեսին չկա գերագույն երջանկություն, քան ետ բերել կորցրած ազատությունը։<br />
<br />
― Ավելին՝ ես գիտեմ եղբորս հորինած սոնետները։<br />
<br />
― Դե թող ձերդ ողորմածությունն արտասանի, ― խնդրեց գերին։ ― Դուք ինձնից լավ կոգեք։<br />
<br />
― Սիրով, ― պատասխանեց կաբալյերոն։ ― Ահա Գոլետային նվիրված սոնետը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XL==<br />
<br />
Գերու պատմության շարունակությունը<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Սուրբ ոգիներ, որ է մարմնից ունայն,<br />
Հրաժարեցված արդար գործի համար,<br />
Հեռու Սահմանեզրից վեր բարձրացան՝<br />
Դեպի երանավետ լույսը պայծառ։<br />
<br />
Դուք, որ բարի խանդով մի սրբազան<br />
Մրցեցիք մարմնի հետ զայրութավառ,<br />
Ձեր արյունը ընդդեմ ոսոխ արյան՝<br />
Թշնամյաց հասցըրեց մինչև ծովն հողմավար։<br />
<br />
Կյանքը, և ո՛չ սակայն քաջությունը<br />
Գոռ մարտիկի ձեռքը դավաճանեց,<br />
Որ պարտությամբ շահեց հաղթությունը։<br />
<br />
Եվ այդ գերեզմանը ձեր վշտահեծ<br />
Պսակել է ձեզ փառքով, ամվամբ, ―<br />
Երկրի և երկընքի անմահությամբ։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
― Սա հենց իմ իմացածս է, ― ասաց գերին։<br />
<br />
― Եթե հիշողությունս չի դավաճանում, ահա՛ ռազմաճակատին նվիրված սոնետը։<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Այս ավեր երկրի աշտարակներից,<br />
Փլված կրակի, ծխի մեջ՝ ավեր,<br />
Երեք հազար քաջ ամբարձան ի վեր, ―<br />
Դեպի դրախտի օթևանն անբիծ։<br />
<br />
Իզուր է լարում նրանց ետևից<br />
Հզորությունը համարձակ ձեռքեր,<br />
Մինչ նրանք հոգնած դժնի մարտերից՝<br />
Երկաթված կյանքով ― հանգեցին ի տեր։<br />
<br />
Քիչ չէ ճաշակել հողը հնացած<br />
Քիչ չէ ճաշակել ժամանակը արդ<br />
Հիշողություններ ― տրտմությամբ պատած։<br />
<br />
Բայց արդարության ձեռքը դեռ ժլատ<br />
Այդչափ չընկճված մարմին և հոգի<br />
Դեռ չի ուղարկել գիրկը երկընքի․․․<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Սոնետները դուր եկան, իսկ գերին, ուրախանալով իր ընկերոջ մասին ստացած լուրից, շարունակեց իր պատմությունը։<br />
<br />
― Գրավելով Գոլետան ու ամրությունը, տաճիկները հրաման արձակեցին Գոլեան քանդել։ Գալով ամրությանը՝ նա այնպիսի վիճակի մեջ էր, որ քանդելու տեղ էլ չէր մնացել։ Եվ ահա՝ այդ աշխատանքը դյուրացնելու և արագացնելու համար, նրանք Գոլետայի տակը երեք կողմից ական դրին, սակայն նրանց չհաջողվեց քանդել այն, ինչ որ թվում էր ամենից քիչ ամուրը՝ հին պատերը։ Ֆրատինոյի<ref>Ֆրատինո ― իտալական ինժեներ Ջա՛կոմո Գալեացցո, որին Ֆրատինո (կուսակրոն) անունն են տվել, ծառայել է Կառլոս V֊ին և Փիլիպոս II֊ին։</ref> կառուցած նոր ամրություններից ինչ որ մնացել էր՝ իսկույն հոդս ցնդեց։ Վերջապես նավատորմիղը վերադարձավ Կոստանդնուպոլիս հաղթական ու հանդիսավոր կերպով, իսկ դրանից մի քանի ամիս հետո մեռավ իմ տեր Ուշալին, որի մականունը Ֆարտաքս էր, որ տաճկերեն կնշանակի՝ Քոսոտ հավատափոխ։ Իրոք, նա հենց այդ տեսակ մեկն էր։ Տաճիկների սովորությունն է մարդկանց մականուն տալ՝ քաղելով այն կամ նրա որևէ պակասությունից, կամ առաքինությունից։ Դա նրանից է, որ նրանք միմիայն չորս ազգանուն ունեն, որ ծագում են օտտոմանյան հարստությունից, իսկ բոլոր մնացածները ինչպես ես արդեն ասացի, կա՛մ ըստ մարմնական պակասության, կա՛մ ըստ հոգեկան հատկության։ Այդ Քոսոտը, մեծն սուլթանի ստրուկը լինելով, ամբողջ տասնչորս տարի թիավարելիս է եղել, և երբ որ նրա երեսունչորս տարին լրացել է, ուրացել է իր հավատը՝ դրդված ատելությունից մի տաճիկի դեմ, որ նրան նավի վրա ապտակ է տված եղել և ցանկությունից՝ նրանից վրեժ լուծել։ Եվ նրա արժանիքներն այնքան մեծ էին, որ նա ստիպված չեղավ անցնելու խայտառակ ուղիներով ու շավիղներով, որոնցով սովորաբար բարձրանում են սուլթանի ֆավորիտները, և նա շուտով Ալժիրի թագավոր նշանակվեց, ապա թե Ծովային Հրամանատար՝ տաճկական պետության մեջ, ըստ կարևորության, երրորդ պաշտոնը։ Նա ծնված է եղել Կալաբրիայում, բարի հոգու տեր էր և շատ մարդավարի վերաբերմունք ուներ դեպի իր ստրուկները։ Իսկ նրա ստրուկների թիվը հասնում էր երեք հազարի և, նրա մահից հետո, համաձայն նրա թողած կտակի, նրանց բաժանեցին մեծն սուլթանի (որ համարվում է իր յուրաքանչյուր հպատակի ժառանգը և ննջեցյալի որդիների հետ հավասար բաժին է ստանում) և նրա հավատափոխների միջև։ Ես բաժին ընկա մի վենետիկցի հավատափոխի, որ նախապես նավի վրա փոքրիկ ծառա էր եղել։ Գերի վարված լինելով Ուշալիից՝ նա այնպես գրավեց տիրոջ համակրությունը, որ շուտով դառավ նրա սիրեցյալներից մեկը, ապա թե հավատափոխ եղավ, այն էլ այնքան մոլեռանդ, որ դեռ աշխահս չէր տեսել։ Նրա անունը Հասան աղա էր։ Նա սաստիկ հարստացավ և նշանակվեց Ալժիրի թագավոր։ Նրա հետ էլ ես Կոստանդնուպոլսից այնտեղ գնացի, ուրախանալով, որ ավելի մոտ եմ լինելու Իսպանիային, ― ո՛չ թե նրա համար, որ միտք ունեի մեկն ու մեկին գրելու իմ աղետի մասին, ― ո՛չ, այլ ես հույս ունեի, որ Ալժիրում բախտն ավելի բարեհաճ կլինի դեպի ինձ։ Կոստանդնուպոլսում ես հազար ու մի հնարքով փորձեցի փախչել, սակայն ոչ մի անգամ բախտս չբերեց, որ հարմար դեպք գտնեմ։ Իսկ Ալժիրում ես հույս ունեի այլ եղանակներ գտնել և հասնել երազածիս, որովհետև ազատվելու հույսը ինձ երբեք չէր լքում և, երբ որ իմ խորհածի, նախապատրաստածի և կատար ածածի հաջողությունը չէր համապատասխանում մտադրությանս, ես չէի ընկճվում, իսկույն ևեթ խորհում ու գտնում էի նոր հույս, անգամ թույլ ու թշվառ, որ սակայն ինձ թև էր տալիս։ Ահա թե ինչ խոհերով էի սնում հոգիս՝ նստած բանտում, կամ, ինչպես ասում են տաճիկները, բանյոյում,<ref>Բանյո ― արաբական բառ, որ նշանակում է «բանտ֊պատժավայր» (այստեղից էլ ֆրանսերեն bagne ― «տաժանակիր աշխատանքի վայր»։</ref> որտեղ տեղակել էին քրիստոնյա գերիներին, ինչպես թագավորի և մի քանի մասնավոր անձանց, այնպես էլ ալմասեն<ref>Ալմասեն ― արաբական բառ, որ նշանակում է «պահեստ, խանութ»։</ref> կոչեցյալի, այլապես՝ քաղաքային խորհուրդի ստրուկները, որոնց աշխատեցնում են շինարարությունների և քաղաքային այլ գործերի վրա։ Այս վերջինների համար առանձնապես դժվար է ազատվել, որովհետև մասնավոր մարդու չեն պատկանում, այլ համայնքին, ուստի, եթե նրանք անգամ փրկանք գտնելու լինեն, չկա մեկը, որին առաջարկեն։ Այս բանտերում, ինչպես ես արդեն ասացի, քաղաքի մի քանի մասնավոր անձինք նույնպես պահում են իրենց ստուկներին, մանավանդ, եթե նրանցից փրկանք եմ ակնկալում։ Ստրուկներն ապրում են լավ պայմաններում և վստահելի հսկողության տակ, մինչև որ փրկանքը գա։ Թագավորի ստրուկներն էլ, որոնց համար փրկանք է սպասվում, աշխատանքի են ուղարկվում մնացյալ խմբի հետ այն դեպքում միայն, եթե փրկանքն ուշանում է և, նրանց հարկադրելու համար, որ ավելի համառ աշխատեն փրկանքը ստանալ, նրանց քշում են աշխատանքի, նույնիսկ փայտ կտրելու անտառում, իսկ դա թեթև աշխատանք չէ։<br />
<br />
Ես էլ նրանց թվում էի, որոնց համար փրկանք էին սպասում, որովհետև թեպետ ես հայտարարել էի, թե ոչ մի կարողություն չունեմ, մավրերը, իմանալով, որ կապիտան եմ, ինձ չհավատացին և ազնվականների խմբին կցեցին և այն ստրուկների, որոնց համար փրկանք էին ակնկալում։ Շղթաները, որոնցով կաշկանդել էին ինձ, ոչ այնքան իմ ստրկության նշանն էր, որքան սպասվող փրկանքի։ Եվ այսպես ահա անցնում էին մեր օրերը՝ բանյոյի մեջ, ազնվականների և բազմաթիվ նշանավոր մարդկանց շրջանում, որոնց համար փրկանք էր սպասվում։ Հաճախ, ավելի ճիշտ՝ միշտ, մենք տառապում էինք սով ու զրկանքից, սակայն ոչինչ մեզ այնքան չէր տանջում, ինչպես մեր տիրոջ չտեսնված և չլսված խստասրտությունը քրիստոնյաների նկատմամբ՝ այդ մենք տեսնում էինք և ամեն քայլափոխում լսում դրա մասին։ Ամեն օր նա մեկին կախում էր, մյուսին ցից էր հանում, երրորդի ականջը կտրում, այն էլ ամենաաննշան պատճառից կամ առանց որևէ առիթի, այնպես որ տաճիկները իրենք էլ էին հասկանում, որ նա սեփական հաճույքի համար է այդպես վարվում, որովհետև բնությունը նրան ստեղծել է իբրև ճիվաղ մարդկային ցեղի։ Նա լավ էր վարվում միայն մի իսպանացի զինվորի հետ՝ անունը Սաավեդրա, որը ազատություն ձեռք բերելու համար այնպիսի բաներ էր անում, որ տաճիկները երկար ժամանակ չեն մոռանա։ Այնուամենայնիվ, Հասան աղան նրան ոչ մի անգամ չխփեց, ոչ մի անգամ չհրամայեց, որ նրան ծեծեն և երբեք նրան վատ խոսք չասաց, մինչդեռ մենք բոլորս ահ ու դողով խորհում էինք, որ նրան իր արարքների ամենաչնչին մասի համար ցից կհանեն, ասենք՝ ինքն էլ քանիցս երկյուղ էր կրում։ Եթե ժամանակն ինձ ների, ես ձեզ այդ զինվորի մի քանի սխրագոծությունները կպատմեի և ես հավատացած եմ, որ դուք ավելի կզարմանայիք ու կհետաքրքրվեիք, քան իմ պատմությամբ։<br />
<br />
Վերադառնամ, սակայն, իմ պատմությանը։ Մի հարոուստ ու ազնվական մավրի տան լուսամուտները նայում էին մեր բակին։ Տեղական սովորության համեմատ նրանք ավելի ճեղքերի էին նմանում, քան լուսամուտների, համ էլ ծածկված էին եղեգնյա վարագույրներով։ Մի օր ես երեք ընկերներիս հետ կանգնած էի բանտի կտեր վրա և պարապությունից շղթայակապ ոտներով թռչկոտելու փորձ էինք անում։ Բացի մեզնից այնտեղ մարդ չկար, որովհետև մնացածները գնացել էին աշխատաքնի։ Հանկարծ աչքս բարձրացնելով նկատեցի, որ այդ ծածկած լուսամուտներից մի եղեգ է քաշ ընկել, ծայրին էլ թաշկինակ կապած։ Եղեգը շարժվում ու ոլորվում էր, ասես նշան էր անում, որ բռնեն։ Նայեցինք֊նայեցինք, վերջապես մեզնից մեկը գնաց լուսամուտի տակին կանգնեց, տեսնի՝ կգցեն այդ եղեգը թե չէ և ընդհանրապես, ինչ կլինի դրա վերջը։ Սակայն հազիվ էր հեռացել իր տեղից, որ եղեգը բռնող ձեռքը բարձրացրեց նրան և սկսեց թափահարել աջ ու ձախ, ասես թե գլուխն էր օրորում, կամենալով ասել՝ ո՛չ։ Երբ որ մեր ընկերը բոլորովին հեռացավ, եղեգը կրկին իջավ և սկսեց օրորվել առաջվա պես։ Գնաց երկրորդ ընկերս, նրա հետ ևս պատահաեց նույնը, ինչ որ առաջինի հետ։ Վերջապես գնաց երրորդը ― նրա հետ էլ կրկրնվեց նույնը, ինչ որ առաջին երկուսի հետ։ Տեսնելով այդ՝ ես էլ կամեցա փորձել բախտս, և հենց որ կանգնեցի լուսամուտի տակին, եղեգը վայր ընկավ բանտի բակը, ուղղակի իմ ոտների մոտ։ Ես իսկույն բաց արի թաշկինակը։ Թաշկինակի մեկ ծայրը կշկռած էր։ Բաց արի, տեսնեմ՝ տասը սիանի՝ մանր ոսկեդրամ, ոսկու սակավ խառնուրդով, որ շրջանառության մեջ էր մավրերի մոտ և որ արժե տասը ռեալ։ Թե ինչքան ուրախացա գյուտիս համար՝ ասելն ավելորդ է։ Ուրախ ու զարմացած միտք էի անում՝ որտեղի՞ց կարող էր մեր գլխին նման նվեր ընկնել, այն էլ հատկապես ինձ համար, որովհետև քանի որ եղեգը ուրիշներին չէր գցված, այլ լոկ ինձ, պարզ ապացուցում էր, որ նկատի ունեին ոչ այլ ոքի, այլ ինձ։ Ես փողս թաքցրի, եղեգը կոտրեցի, վերադարձա կտուրը, նայեցի լուսամուտին և տեսա, որ մի ձյունթույր ձեռք երևաց, որ արագ մի քիչ բաց արեց վարագույրը և նորից ծածկեց։ Դրանից մենք հասկացանք ու ըմբռնեցինք, որ այդ բարեգործությունը մեզ կին է արել, որ ապրում է այդ տանը և մեր շնորհակալությունը հայտնած լինելու համար մենք նրան սալամ տվինք մավրերի ձևով, այսինքն՝ խոնարհեցինք գլուխներս, մեջքներս ծռեցինք և ձեռներս ծալեցինք կրծքերիս։ Պահ մի անց լուսամուտից մի եղեգնյա խաչ հոնեցին և իսկույն ներս առան։ Այդ նշանը մեզ ներշնչեց այն միտքը, թե այս տանը մի գերի քրիստոնյա կին է ապրում և նա է մեզ օգնություն հասցնում։ Սակայն շուտով մենք այդ ենթադրությունից հրաժարվեցինք, նկատելով, որ ձեռքը շա՜տ է ճերմակ և վրան շատ ապարանջաններ կան։ Ուստի մենք վճռեցինք, որ այդ կինը թեև քրիստոնյա է, բայց հավատափոխ է։ Մավրերը, այդ տեսակ կանանց տերերը, հաճախ առնում են նրանց ի կնության, այն էլ բախտ են համարում, որովհետև նրանց շա՜տ ավելի են գնահատում, քան թե իրենց ժողովրդի կանանց։<br />
<br />
Մեր բոլոր ենթադրությունները շատ հեռու էին ճշմարտությունից։ Այդ օրվանից մեր բան ու գործը լուսամուտին նայելն էր, ինչպես նավի ղեկավարն է հյուսիս նայում և սպասում էինք, թե ե՞րբ կերևա մեզ ուղեցույց աստղ եղեգնը։ Սակայն անցավ երկու շաբաթ, և մենք այդ ընթացքում ո՛չ եղեգ տեսանք, ո՛չ ձեռք, ո՛չ էլ որևէ այլ նշան։ Եվ թեև մենք սաստիկ ուզում էինք իմանալ, թե ով է ապրում այդ տանը և չկա՞ արդյոք նրա մեջ հավատափոխ քրիստոնյա կին ― ոչ ոք բան չկարողացավ ասել մեզ։ Հայտնի էր միայն, որ այնտեղ մի շատ հարուստ և բարձրաստիճան մավր է ապրում, Հաջի Մորատո անունով, որ մի ժամանակ լա Պատայի<ref>Լա Պատա կամ Լա Բատա ― բերդ՝ ընկնում է Օրանից երկու մղոն հեռավորության վրա։</ref> նահանգապետն էր եղել ― մի պաշտոն, որ մավրերը համարում են ամենապատվավորներից մեկը։ Եվ ահա, երբ որ մենք ամենից քիչ էինք սպասում, որ մեր վրա ոսկիների նոր անձրև կտեղա, հանկարծ նորից երևաց թաշկինակը ծայրից կապած եղեգը։ Թաշկինակի մի ծայրի վրա ավելի հաստ մի կշկիռ կար, քան առաջին անգամ։ Այդ պատահեց դարձյալ այն ժամին, երբ որ բանտում մեզնից բացի մարդ չկար։ Մենք կատարեցինք նույն փորձը, ինչ որ առաջ։ Առաջ, հերթով մոտեցան իմ երեք ընկերները, բայց եղեգը դարձյալ խուսափեց նրանցից և վայր ընկավ այն ժամանակ միայն, երբ որ ես մոտեցա։ Ես արձակեցի կշկիռն ու մեջը գտա քառասուն իսպանական ոսկի և մի արաբերեն գրած նամակ։ Նամակի վերջում մի մեծ խաչ էր գծած։ Ես համբուրեցի խաչը, թաքցրի ոսկիները, վերադարձա կտուրը, մենք դարձյալ սալամ տվինք, դարձյալ երևաց ձեռքը, ես նշան արի, թե նամակը մոտս է, և լուսամուտը փակվեց։ Մենք այդ անցքից զարմացած և ուրախացած էինք։ Մեզնից ոչ ոք արաբերեն չէր հասկանում, և մենք բոլորս սաստիկ փափագում էինք իմանալ, թե ինչ կա նամակում, սակայն գտնել մեկին, որ կարդար մեզ համար, շատ դժվար էր։ Վերջապես ես վճռեցի վստահել մի դավանափոխ՝ ծնված Մուրսիայում, որ հավատացնում էր, թե բարեկամ է ինձ և կապված ինձ հետ այնպիսի պարտավորություններով, որ չէր կարող, ինչպես թվում էր ինձ, չպահել նրան վստահված գաղտնիքը։ Բանն այն է, որ դավանափոխներից շատերը, մտադիր լինելով քրիստոնեական երկրներ վերադառնալու, վկայաթուղթ են վերցնում, ամենաականավոր գերիներց, որոնցով հաստատվում է, թե այսինչ դավանափոխը ազնիվ մարդ է, թե նա միշտ լավ է վերաբերվել դեպի քրիստոնյաները և մտադիր է առաջին իսկ պատեհ առիթին փախչելու։ Ոմանք այդ վկայականները բարի միտումներով են հանում, մյուսները՝ խորամանկությամբ և համենայն դեպս։ Պատահում է, որ քրիստոնեական երկիրներ թալանելիս նրանք շեղվում են ճամփից և գերի ընկնում և ահա, ներկայացնելով այդ թուղթը, նրանք ասում են, թե այդ փաստաթղթերից երևում է, թե ինչ նպատակներով են նրանք եկել, թե նրանք մտադիր են քրիստոնյաների մոտ մնալու և միմիայն այդ նպատակով են մասնակցել տաճիկների արշավանքին։ Այդ միջոցով նրանք զգուշանում էին առաջին հանդիպումի վտանգից, բարեհաջող կերպով հաշտվում եկեղեցու հետ, ապա թե, նպաստավոր դեպքում, նրանք վերադառնում էին Բերբերիա և շարունակում զբաղվել նրանով, ինչով որ առաջ։ Կան և այնպիսիները, որոնք այդ թղթերը հանում են և օգտագործում գովելի նպատակով՝ մնում են քրիստոնեական երկրներում։ Վերջիններիցն էր նաև իմ բարեկամը, և նա ուներ գրություններ գրեթե բոլոր մեր ընկերներից, լավագույն հանձնարարականներ։ Եթե մավրերը գտնելու լինեին այդ թղթերը՝ նրան ողջ֊ողջ կայրեին։ Ես գիտեի, որ նա շատ լավ տիրապետում է արաբերեն լեզվին և ոչ միայն խոսում է, այլև գրում արաբերեն։ Այնուամենայնիվ, նախքան նրան ամեն բան բաց անելը, ես պարզապես խնդրեցի նրանից, որ նա կարդա ինձ համար մի նամակ, որ ես, իբր թե, գտել եմ իմ խղճուկ սենյակի անկյունում։ Նա բաց արեց և բավական երկար զննում ու գիր էր կապում, ատամների արանքից ինչ֊որ մրթմրթալով։ Ես հարցրի՝ հասկանո՞ւմ է նա արդյոք, թե ինչ է գրած։ Նա պատասխանեց, թե շատ լավ հասկանում է և, եթե ես կամենամ, կթարգմանի բառ առ բառ, միայն թե ես պետք է բերեմ գրիչ ու թանաք, որովհետև գրավոր ավելի լավ կթարգմանի։ Մենք անհապաղ նրան տվինք և նա սկսեց թարգմանել և, ավարտելով գործն ասաց․<br />
<br />
― Ահա արաբերեն գրածի բառացի թարգմանությունը իսպաներեն։ Նկատի առեք, որ «Լելա Մարիեն» ասածդ ամենուրեք նշանակում է՝ «տիրուհին մեր կույսն Մարիամ»։<br />
<br />
― Ահա նամակի բովանդակությունը․<br />
<br />
<br />
<i>«Երբ որ ես մանուկ էի, իմ հայրը մի ստրկուհի ուներ, որ ինձ մեր լեզվով մի քանի քրիստոնեական զալա՛<ref>Զալա՛ ― արաբերեն նշանակում է «աղոթք»։</ref> սովորեցրեց և շատ բաներ պատմեց Լելա Մարիենից։ Այդ քրիստոնյա կինը մեռավ, և ես գիտեմ, որ նա գեհենի կրակը չգնաց, այլ Ալլահի մոտ, որովհետև հետագայում ես նրան երկու անգամ տեսա և նա ինձ հրամայեց, որ ես գնամ քրիստոնյաների երկիրը՝ Լելա Մարինեին տեսնելու համար, որը ինձ շատ սիրում է։ Ես չգիտեմ, թե ինչպես հասնեմ նրանց երկիրը։ Իմ լուսամուտից ես շատ քրիստոնյաներ եմ տեսել, բայց դու միակն ես, որ իմ աչքին արժանավոր ազնվական է երևում։ Ես աղջիկ եմ, շատ գեղեցիկ եմ և կարող եմ հետս շատ փող վերցնել։ Մտածի՛ր, չե՞ս կարող դու արդյոք այնպես սարքել, որ հետս գնաս, և այնտեղ, եթե կամենաս, դու իմ ամուսինը կդառնաս, իսկ եթե ոչ՝ փույթ չէ, Լելա Մաիրենը ինձ համար մի ուրիշ փեսացու կգտնի։ Ես այս գրեցի, իսկ դու կարդալ տուր միմիայն վստահելի մարդու և հավատ մի՛ ընծայիր մավրերին, որովհետև նրանք բոլորն էլ խաբեբա են։ Ես շատ անհանգիստ եմ և կկամենայի, որ դու ոչ ոքի չբացվես, որովհետև եթե իմ հայրն այդ իմանա, ինձ կգցի ջրհորի մեջ և վրաս քար կլցնի։ Ես եղեգի ծայրին թել կկապեմ, պատասխանը կապիր թելից, իսկ եթե արաբերեն գրելու համար մարդ չունենաս, ապա նշաններով հասկացրու ինձ՝ Լելա Մարիենը կօգնի, որ քեզ հասկանամ։ Թող նա և ալլահը և այս խաչը, որ ես շատ֊շատ համբուրում եմ, ինչպես ինձ խրատել է ստրկուհին, պահեն և պահպանեն քեզ»։</i><br />
<br />
<br />
Ինքներդ դատեցեք, սինյորներ, թե ինչպե՜ս պիտի զարմացներ և ուրախացներ մեզ այդ նամակի բովանդակությունը։ Դժվար էր թաքցնել մեր ուրախությունը, և դավանափոխը կռահեց, որ նամակը պատահմամբ չէր գտնված, այլ, իրոք, գրված է մեզնից մեկն ու մեկի վրա։ Ուստի նա մեզնից խնդրեց, որ, եթե իր կռահումն արդարացի է, լիովին հավատ ընծայել իրեն և ամեն բան պատմել, որովհետև նա մեր ազատության համար պատրաստ է վտանգի ենթարկել իր կյանքը։ Այդ ասելու միջոցին նա ծոցից հանեց մի մետաղե խաչ և արցունքն աչքերին երդվեց վրայի պատկերով, որին այդ չարագործն ու մեղավորը ամուր ու անկեղծ հավատում էր, ― որ նա մեզ չի դավաճանի և կպահի գաղտնիքը, որ մենք նրան բաց կանենք։ Նա ենթադրում և գրեթե հավատացած էր, որ նամակը գրողի օգնությամբ մենք բոլորս ազատություն կստանանք, իսկ ինքը վերջապես կհասնի իր կետ նպատակին՝ վերադառնալ իր սուրբ մոր՝ եկեղեցու ծոցը, որից անգիտակցությամբ և մեղք գործելով նա կտրվեց և պոկվեց, ինչպես կտրում են մարմնի փտող անդամը։ Այդ ամենը նա ասում էր արտասվաթոր և այնպիսի անկեղծ զղջման ձև անելով, որ մենք բոլորս միաձայն վճռեցինք բաց անել նրան ողջ ճշմարտությունը և առանց ամենաչնչին բան թաքցնելու ամեն ինչ ասել նրան։ Մենք ցույց տվինք նրան լուսամուտը, որտեղից իջնում էր եղեգը և նա նիշեց այդ տունը և խոստացավ ամեն ջանք գործադրել, որպեսզի իմանա, թե ով է նրա մեջ ապրում։ Ապա թե մենք որոշեցինք, թե պետք է մավրուհու նամակին պատասխանել և, քանի որ հիմա մեր միջև կա արաբերեն իմացող մեկը, պատասխանը իսկույն ևեթ կազմեցինք։ Ես բառ առ բառ հիշում եմ դավանափոխին թելադրածիս բովանդակությունը, որովհետև այդ անցքի ոչ մի էական մանրամասնություն չի ջնջվել իմ հիշողությունից և, հավանական է, չի ջնջվի ցմահ։ Ահա թե ես ինչ պատասխանեցի․<br />
<br />
<br />
<i>«Ճշմարիտ ալլահը թող պահպանի քեզ, տիրուհիդ իմ, նրա հետ էլ օրհնյալ Մարիենը, տիրոջ ճշմարիտ մայրը, որը քո սրտի մեջ քրիստոնյաների երկիրը գնալու փափագ է դրել, որովհետև քեզ շատ է սիրում։ Աղոթիր, որ նա քեզ հասկացնի տեղ հասնելու միջոցները՝ նա այնքան բարի է, որ կանի ։ Իմ կողմից ես հետս եղած բոլոր քրիստոնյաների անունից խոստանում եմ անել քեզ համար ամենը, ինչ որ մեր ուժը պատի, անգամ եթե հարկ լինի մեռնել քեզ համար։ Գրիր ինձ և հաղորդիր, թե ինչ ես մտադիր անելու, և ես քեզ իսկույն կպատասխանեմ, որովհետև մեծն Ալլահը մեզ մի գերի է ուղարկել, որ գիտե քո լեզվով խոսել և գրել, ինչպես որ դու կարող ես համոզվել այս նամակից։ Այսպիսով, դու աներկյուղ կարող ես հաղորդել մեզ, ինչ որ կամենաս։ Գալով քո խոսքերին, թե քրիստոնեական երկիրը հասնելուն պես կուզենայիր իմ կինը լինել, ապա խոստանում եմ այդ քեզ, իբրև բարի քրիստոնյա և, իմացած եղիր, որ քրիստոնյաները ավելի լավ են կատարում իրենց խոստումը, քան մավրերը։ Թող պահպանի քեզ Ալլահն ու Մարիենը, նրա մայրը»։</i><br />
<br />
<br />
Նամակը գրելուց և ներփակելուց հետո ես երկու օր սպասեցի, մինչև որ բանյոն դատարկվեց, ապա թե կանգնեցի կտերը սովարական տեղում, սպասելով եղեգի երևալուն, որ և չհապաղեց երևան գալու։ Թեև ես չէի կարողանում նշմարել, թե ով է կանգնած վարագույրի ետևը, բայց, տեսնելով եղեգը, ես ցույց տվի նամակը, դրանով հասկանալ տալով, որ խնդրում եմ թելն իջեցներ։ Թելն արդեն կապած էր եղեգին, և ես նրանով կապեցի նամակը։ Պահ մի անց, մեր աստղ եղեգը դարձյալ երևաց, և նրա ծայրին թաշկինակ էր կապած՝ որպես խաղաղության ճերմակ դրոշ։ Վայր ընկավ թե չէ, ես բարձրացրի և թաշկինակի մեջ գտա ավելի քան հիսուն էսկուդո այլևայլ ոսկի և արծաթ դրամներով։ Դա հիսուն անգամ բազմապատկեց մեր ուրախությունն ու ամրապնդեց ազատվելու հույսը։ Նույն գիշերը վերադարձավ մեր դավանափոխը և ասաց մեզ, թե իր տեղեկությունների համեմատ այդ տանն, իրոք, ապրում է այն իսկ մավրը, Հաջի Մորատո անունով, որի մասին մեզ ասել էին, թե չափազանց հարուստ է և թե մի հատիկ աղջիկ ունի՝ իր ողջ կարողության ժառանգորդուհին։ Ողջ քաղաքը միաբերան հավատացնում է, որ նա բովանդակ Բերբերիայում ամենագեղեցիկ աղջիկն է։ Շատ փոխարքաներ եկել էին հարսնախոսության, բայց նա համառ կերպով հրաժարվել է մարդու գնալուց։ Դավանափոխն այլև իմացել էր, որ նա քրիստոնյա ստրկուհի է ունեցել, որը մի քանի տարի առաջ վախճանվել է։ Բոլոր այդ տեղեկությունները համապատասխանում էին մեր իմացածին նամակից։<br />
<br />
Մենք խորհրդակցեցինք դավանափոխի հետ, թե ինչպես փախցնենք մավրուհուն և նրա հետ քրիստոնեական հողը փախչենք և, ի վերջո վճռեցինք սպասել Զորաիդայից երկրորդ լուրի։ Այդպես էր նրա անունը, որ այժմս կամենում է կոչվել Մարիամ։ Մեզ համար պարզ էր, որ միմիայն նա կարող է օգնել մեզ՝ գտնելու ելք մեր դժվարություններից և ուրիշ ոչ ոք։ Այստեղ էլ մենք կանգ առանք, և դավանափոխն սկսեց հավատացնել մեզ, որ ինքը պատրաստ է կործանվելու, միայն թե ազատի մեզ։ Չորս օր բանյոն լիքն էր մարդկանցով, այդ պատճառով էլ չորս օրվա ընթացքում եղեգը չէր երևում։ Վերջապես, երբ որ բանյոն դարձյալ դատարկվեց, եղեգը կրկին երևաց։<br />
<br />
Այս անգամ կշկիռը այնքան հաստափոր էր, որ կարծես ավետում էր, թե շատ հաճելի կազատվի ծանրությունից։ Բացի նամակը ես գտա հարյուր էսկուդո ոսկեդրամ։ Դավանափոխը հետս էր։ Մենք քաշվեցինք մեր բնակարանն ու կարդալ տվինք նամակը, որ նա թարգմանեց այսպես․<br />
<br />
<br />
<i>Ես չգիտեմ, տեր իմ, ինչ անենք, որ փախչենք Իսպանիա, ազատվենք, Լելա Մարիենն էլ ինձ բան չասաց, թեև նրանից հարցրել եմ։ Բայց ահա թե ինչ կարող ենք անել՝ ես լուսամուտից կհանձնեմ ձեզ շատ֊շատ ոսկի, իսկ դուք վճարեցեք ձեզ և ձեր բարեկամների համար փրկանք և ազատվեցեք։ Թող ձեզնից մեկն ու մեկը գնա քրիստոնեական երկիրը, գնի այնտեղ մի թեթև նավ և վերադառնա մնացյալների ետևից։<ref>Բոլորովին նույնպիսի մի ծրագիր փորձել է իրականացնել Սերվանտեսը 1572 թվին՝ մավրերի մոտ գերի եղած ժամանակ, բայց անհաջող։ Նրա եղբայր Ռոդրիգոն, փրկանքով ազատվելով, պետք է նեղանավակով (ֆելյուգա) վերադառնար իր ընկերների մոտ։</ref> Իսկ ինձ դուք կգտնեք քաղաքից դուրս, Բաբոզոնյան դարպասի մոտ՝ հորս տանը, որ հեռու չէ ծովափից։ Այնտեղ եմ անցկացնելու ամառը հորս և ծառաներիս հետ։ Այնտեղից դուք հեշտությամբ կարող եք փախցնել ինձ և նավով հետներդ տանել։ Չմոռանաս, որ դու պիտի ամուսնանաս ինձ հետ, իսկ եթե չանես այդ, ես կխնդրեմ Մարիենից, որ քեզ պատժի։ Եթե նավի գնումը դու ոչ ոքի չես կարող վստահել, ապա փրկանք տուր և ազատվիր և ինքդ գնա։ Ես գիտեմ որ դու կվերադառնաս ավելի հաստատ, քան որևէ ուրիշը, որովհետև դու ազնվական և քրիստոնյա ես։ Աշխատիր մեր այգու տեղն իմանալ։ Երբ որ դու բակում անց ու դարձ անելու լինես, ես գլխի կընկնեմ, որ ուրեմն բանյոյում մարդ չկա և քեզ շատ փող կտամ։ Թող ալլահը պահպանի քեզ, տեր իմ»։</i><br />
<br />
<br />
Ահա թե ինչն էր բովանդակությունն ու ինչպես էր հնչում երկրորդ նամակը։ Հենց որ ընկերներս ծանոթացան, ամեն մեկն սկսեց թախանձել, որ իրեն ազատենք՝ խոսատանալով գնալ և ճիշտ ժամանակին վերադառնալ։ Նույնն առաջարկեցի նաև ես։ Սակայն դավանափոխը հակառակեց, ասելով թե ոչ մի դեպքում թույլ չի տա, որ մեկն ու մեկը մյուսներից առաջ ազատվի, թե նա փորձով գիտե, որ ազատվողները վատ են կատարում գերության մեջ տված խոստումները։ Քանի՜֊քանի՜ անգամ ազնվական գերիները դիմել են այդ միջոցին՝ ազատելով մեկին և նրան փող տալով ուղարկել են Վալենսիա կամ Մայորկա, որպեսզի նա այնտեղ նավակ դրստի և նրանով գա մնացյալների ետևից, և գնացածները երբեք չեն վերադարձել, որովհետև ազատություն ձեռք բերելու ուրախությունը և կրկին կորցնելու երկյուղը ստիպում են նրանց մոռացության տալ աշխարհիս բոլոր պարտականությունները։ Եվ, ի հաստատություն իր խոսքերի, նա կարճառոտ պատմեց մեզ մի դեպք, որ շատ նոր էր պատահել մի քրիստոնյա կաբալյերոյի։ Եվ թեև այդ երկրում ամեն քայլափոխում պատահում են սարսափելի և զարմանալի անցք ու դեպքեր, այնուհանդերձ այստեղ էլ այդ դեպքը արտասովոր թվաց։<ref>Ակնարկ է Սերվանտեսի փախստյան անհաջող փորձի պատմության։</ref> Ի վերջո նա ասաց, որ կարելի և կարևոր է անել հետևյալը՝ մեզնից մեկն ու մեկի համար հատկացված փրկանքը տանք իրեն, հենց այստեղ, Ալժիրում նավակ գնելու համար, իբրև թե Տետուանի և բոլոր առափնյա վայրերի հետ առևտուր անելու նպատակով։ Լինելով այդ նավակի տերը՝ նա հեշտությամբ կարող է մեզ բոլորիս դուրս բերել բանտից և նստեցնել մեջը։ Մանավանդ, եթե մավրուհին իր խոսքի տեր լինի և փող տա, որ բոլորիս ազատի։ Դուրս գալով բանտից մենք կարող կլինենք նավակ նստել՝ անգամ օրը ցերեկով։ Դժվարությունն այն է, որ մավրերը թույլ չեն տալիս դավանափոխներին ո՛չ գնել, ո՛չ էլ ունենալ որևէ նավ, բացի մեծ նավերից, որովհետև նրանք երկյուղ են կրում, որ նավակ ձեռք բերողը, մանավանդ եթե իսպանացի է, մտքումը դրած կլինի քրիստոնեական երկիր փախչելու։ Սակայն դավանափոխը հույս ուներ այդ դժվարությունն էլ հաղթահարելու՝ մի մավր֊տագարինի<ref>Տագարիններ (արաբերեն տեգրի բառից, նշանակում է «սահմանապահ») կոչվում էին այն մավրերը, որոնք1492 թվից հետո մնացել էին Իսպանիայում և խառնվել տեղական ազգաբնակչության հետ։ Ստորև, (հաջորդ գլխի սկզբում) Սերվանտեսը նվազ ստույգ է տալիս այդ տերմինի բացատրությունը։</ref> հետ կիսով գնելով և տալով նրան առևտրական շահի կեսը։ Այդ պատրվակով նա կդառնա նավի տերը, ապա թե ամեն ինչ ինքն իրեն կընթանա։<br />
<br />
Ինձ և իմ ընկերներին ավելի խոհեմ էր թվում մեկն ու մեկին Մայորկա ուղարկել նավակ գնելու համար, ինչպես մավրուհին էր խորհուրդ տալիս, սակայն մենք սիրտ չարինք հակառակել դավանափոխին, վախենալով, որ եթե մենք նրա ցանկությունը կատարելու չլինենք, նա մեզ կմատնի և բաց կանի մեր համաձայնությունը Զորաիդայի հետ։ Այն ժամանակ մենք էլ կկործանվենք և կկործանենք նրան, որի համար պատրաստ ենք մեռնելու։ Այսպիսով, մենք վճռեցինք ապավինել Աստծուն ու դավանափոխին։ Իսկույն ևեթ մենք հաղորդեցինք Զորաիդային, որ կկատարենք նրա բոլոր պատվիրանները, որովհետև այնքան բանական են նրանք, որ թվում է, թե ինքը Լելա Մաիենն է ներշնչել և նրանից է կախված՝ հետաձգե՞լ այդ գործը, թե՞ անհապաղ ձեռնամուխ լինել։ Ի վերջո ես կրկին առաջարկեցի նրան իմ կինը դառնալ։ Եվ ահա, հետևյալ օրը, երբ որ բանյոն պատահաբար դարձյալ դատարկ էր, նա մի քանի նվագ եղեգի և թաշկինակի օգնությամբ մեզ հանձնեց երկու հազար ոսկի էսկուդո, հետն էլ նամակ, որի մեջ ասված էր, որ առաջիկա Ջումա օրը, այսինքն՝ ուրբաթ, նա տեղափոխվում է հոր տունը՝ քաղաքից դուրս և որ մինչև գնալը նա մեզ էլի փող կտա, իսկ եթե այդ գումարները հերիք չտան, բավական է, որ մենք իրեն իմաց անենք և նա մեզ համար կճարի՝ որքան մենք կամենանք, որովհետև նրա հայրը այնքան շատ փող ունի, որ կորուստը չի էլ նկատի, մանավանդ, որ բոլոր բանալիները իր ձեռքին են։<br />
<br />
Մենք իսկույն տվինք դավանափոխին հինգ հարյուր էսկուդո, որ նավակ առնի։ Ութ հարյուր ես հանձնեցի մի վալենսիացի վաճառականի, որ այն միջոցում Ալժիրում էր, և նա ազատեց ինձ, խոստանալով թագավորին փրկանքը վճարել, հենց որ նավ գա Վալենսիայից։ Միանգամից վճարել նա սիրտ չարեց, որովհետև թագավորը կարող էր կասկածել, որ իմ փրկանքը վաղուց հետև իր մոտ պահված է եղել և նա լռել է այդ մասին՝ կամենալով շահվել դրանից։ Մի խոսքով, իմ տերն այնքան կասկածկոտ էր, որ ես ոչ մի դեպքում չէի կարող փրկանքը վճարել նրան անմիջապես։ Ուրբաթ օրը Զորաիդան պետք է գնար քաղաքից դուրս գտնվող տունը, իսկ հինգշաբթի նա մեզ մեկ հազար էսկուդո ևս հանձնեց և հաղորդեց իր մեկնելու մասին, խնդրելով, որ ես ծանոթանամ այն տան տեղադրությանը, հենց որ փրկանքը մուծեմ և հնար գտնեմ նրա հետ տեսակցելու։ Ես նրան կարճ պատասխանեցի, որ նրա ցանկությունը կկատարեմ և խնդրում եմ դիմել Լելա Մարիենին այն բոլոր աղոթքներով, որ նրան սովորեցրել է ստրկուհին։ Այնուհետև ես փրկանք վճարել տվի մեր բոլոր երեք ընկերների համար, որպեսզի բանյոյից մեր դուրս գալը դյուրանա և որպեսզի նրանք չհուզվեն։ Որովհետև, տեսնելով, որ ինձ համար փրկանքը վճարված է, իսկ նրանց համար ոչ, թեև փողը դրա համար բավական էր, ― նրանք կարող էին ենթարկվել դիվային գայթակղության և որևէ կերպ վնասել Զորաիդային։ Ճիշտ է, ես նրանց շատ լավ էի ճանաչում, որպեսզի երկյուղ կրեի դրանից, այնուհանդեձ ես չէի կամենում վտանգի ենթարկել մեր գործը։ Ուստի ես նրանց համար փրկանքը մուծեցի նույն ձևով, ինչ որ ինձ համար։ Փողը հանձնեցի վաճառականին, որ կատարյալ վստահությամբ և միանգամայն անվատանգ երաշխավորվեց։ Սակայն մենք մեր գաղտնի ծրագիրը բաց չարինք նրան, որովհետև այդ վտանգավոր էինք համարում։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLI==<br />
<br />
Գերու պատմության շարունակությունը<br />
<br />
<br />
Տանհինգ օր չանցած մեր դավանափոխն արդեն երեսուն մարդ տանող նավակ ուներ։ Եվ ամեն կասկած փարատելու համար նա վճռեց ճամփա ելնել Սարջել կոչվող նավահանգիստը, Ալժիրից քսան մղոն հեռու, Օրանի ուղղությամբ, որտեղ չոր թզի խոշոր առուտուր տեղի ուներ։ Այդ ճամփորդությունը նա արեց երկու թե երեք անգամ, արդեն հիշատակածս տագարինի ուղեկցությամբ։ Բերբերիայում այդպես են կոչում Արագոնի մավրերին, իսկ Գրանադայի մավրերին մուդեխար են ասում։ Ֆեսի թագավորության մեջ մուդեխարներին էլշ են ավանում, և այդ երկրի թագվորը նրանցից է կազմում իր զորքը։ Սարջենի ճամփին դավանափոխը ամեն անգամ խարիսխ էր գցում մի փոքրիկ ծովածոցում, որ արբալետի երկու զարկի հեռավորության վրա էր այն տնից, որտեղ մեզ սպասում էր Զորադիան։ Եվ այնտեղ իր թիավարող֊մավրերի հետ նա ասես թե պատահաբար կատարում էր իր զալան կամ թե չէ կատակով անում էր այն, ինչ որ հետագայում մտադիր էր իրոք անելու, այսինքն՝ գնում էր Զորաիդայի պարտեզը և պտուղ էր խնդրում, և նրա հայրը, թեև նրան չէր ճանաչում, այնուհանդերձ չէր մերժում նրան։ Հետագայում նա ինձ հայտնեց, որ փորձել է տեսնել Զորաիդային և ասել նրան, որ ես պատվիրել եմ իրեն նրան քրիստոնեական երկիր տանելու և որ նա անհոգ լինի։ Սակայն նրան ոչ մի անգամ չի հաջողվել հանդիպել Զորաիդային, որովհետև մավրուհիները երևան չեն գալիս ո՛չ տաճիկներին, ո՛չ էլ մավրերին, բացառությամբ միայն հոր կամ ամուսնու հրամանով (իսկ քրիստոնյա գերիների հետ նրանք հանդիպում ու զրուցում են նույնիսկ ավելի, քան հարկն է)։ Ինձ համար տհաճ կլիներ, եթե նրան հաջողեր խոսակցել Զորաիդայի հետ, որովհետև Զորաիդան, տեսնելով, որ իր գործը վստահել եմ դավանափոխի, կարող էր անհանգիստ լինել։ Սակայն տերը, որ այլ կերպ էր տնօրինել, թույլ չտվեց, որ դավանափոխի բարի ցանկությունը բավարարվի։ Վերջինս, համոզվելով, որ միանգամայն ապահով կարող է գնալ֊գալ Սարջել, խարիսխ գցել, որտեղ կամենա, որ իր ընկերը, մավր֊տագարինը ամբողջապես ենթարկվում է իր կամքին, որ ես արդեն ազատված եմ և մնում է միայն գտնել մի քանի քրիստոնյա֊թիավարներ, խնդրեց, որ ես գերիներից ընտրեմ մի քանիսին, որոնց կկամենայի հետս տանել, բացի արդեն ազատված երեք ընկերներիցս և պայմանավորվել նրանց հետ, որպեսզի նրանք առաջիկա ուրբաթ օրը պատրաստ լինեն, քանի որ մեր մեկնումը նշանակված էր այդ օրը։ Ես համաձայնության եկա տասներկու իսպանացիների հետ, շատ լավ թիավարողների, որ բոլորն էլ կարող էին ազատ կերպով քաղաքից դուրս գալ։ Այդքան մարդ գտնելը մեծ հաջողություն էր, որովհետև արդեն քսան նավ նավագնացության մեջ էին և տարել էին բոլոր ազատ թիավարներին։ Ես այդ իսպանացիներին էլ չէի գտնի, եթե նրանց տերը ամառը մնացած չլիներ ափին՝ թիանավի կառուցումն ավարտելու նպատակով։ Ես նրանց կարճառոտ կարգադրեցի, որ առաջիկա ուրբաթ օրը թաքուն և մեկ֊մեկ դուրս գան քաղաքից Հաջի Մորատոյի տունը գնան և սպասեն այնտեղ իմ գալստյան։ Այս հրամանը ես տվի ամեն մեկին առանձին և ավելացրի, որ եթե նրանք այնտեղ ուրիշ քրիստոնյաների հանդիպելու լինե, ապա թող նրանց միայն ասեն, թե ես կարգադրել եմ, որ այդտեղ սպասեն ինձ։<br />
<br />
Ավարտելով այդ գործը՝ ես ձեռնամուխ եղա իմ սրտին ավելի մոտ մի գործի՝ պետք էր հայտնել Զորաիդային, թե ինչ վիճակի մեջ է մեր գործը, որպեսզի նախազգուշացնեմ և տեղյակ պահեմ նրան, որ մեր հանկարծակի հարձակումից չվախենա, որովհետև նա չէր կարող ենթադրել, որ նավը այդքան շուտ կգա քրիստոնեական երկրներից։ Այսպիսով, ես վճռեցի գնալ նրա մոտ պարտեզը և փորձել տեսակցել նրա հետ։ Եվ ահա, իմ մեկնելու նախօրյակին, ես գնացի այնտեղ, ինբրև թե նրա համար, որ կանաչի հավաքեմ։ Առաջին մարդը, որին ես հանդիպեցի, Զորաիդայի հայրն էր։ Նա հետս խոսեց այն լեզվով, որով ողջ Բերբերիայում և անգամ Կոստանդնուպոլսում բացատրվում են իրար հետ մավրերը և գերիները։ Այդ լեզուն ո՛չ մավրական է, ո՛չ իսպանական, ոչ էլ այլ լեզվի բարբառ, այլ պարզապես բոլոր լեզուների խառնուրդ, բայց և այնպես մենք իրար շատ լավ հասկանում ենք։ Ահա այդ լեզվով նա հարցրեց, թե ո՞վ եմ ես և ի՞նչ եմ որոնում պարտեզում։ Ես պատասխանեցի, թե ես առնաուտ Մամիի գերին եմ<ref>Այդպես էին կոչում հրամանատարին թուրքական նավատորմի, որի կազմի մեջ էր Սերվանտեսին գերի բռնած ծովահենը։</ref> (այդպես ասացի, որովհետև իմ ստույգ տեղեկությունների համեմատ առնաուտ Մամին նրա մոտ բարեկամն էր) և ավելացրի, որ զանազան կանաչեղեն եմ որոնում սալաթ պատրաստելու համար։ Նա հարցրեց ինձնից, կարելի՞ է արդյոք փրկանք վճարելով ազատել ինձ, թե՞ ոչ և ինչքան է ինձ համար պահանջում տերս։ Մինչդեռ նա հարց ու փորձ էր անում, իսկ ես նրան պատասխանում, տնից պարտեզ ելավ չքնաղ Զորաիդան, որ վաղուց արդեն նկատել էր ինձ։ Եվ որովհետև մավրուհիները, ինչպես արդեն ասացի, բոլորովին չեն քաշվում և չեն խուսափում քրիստոնյաներից, ապա նա առանց քաշվելու, մոտեցավ հորը, որ հետս խոսում էր։ Ավելին՝ հենց որ Հաջի Մորատոն տեսավ, որ նա դանդաղ դիմում է դեպի մեզ, ինքը կանչեց և ասաց, որ շտապի մոտ գա։<br />
<br />
Անհնար կլիներ նկարագրել իմ սիրեցյալ Զորաիդայի արտասովոր գեղեցկությունն ու գրվաչությունը, նրա արդուզարդի շքեղությունն ու նրբությունը։ Կասեմ միայն, որ նրա ծամերի մեջ այնքան մազ չկար, որքան մարգարիտ կար նրա չքնաղ կրծքին, ականջներին ու գլխին։ Նրա, ըստ տեղական սովորության, ոտների մերկ կոճերին հագցրած էին երկու կարկաջի (այսպես են կոչվում մավրերի լեզվով օղերը կամ ապարանջանները, որ կրում են ոտներին) զուտ ոսկուց, մարգարտակուռ։ Ինչպես հետագայում նա ինձ ասաց, նրա հայրը գնահատում էր այդ մարգարիտները տասը հազար դուբլոն։<ref>Դուբլոն ― հինավուրց ոսկեդրամ, որը զանազան ժամանակներում ունեցել է տարբեր արժեք։</ref> Ասենք՝ նրա ձեռների ապարանջաններն էլ պակաս չարժեին։ Վրան էլ շատ շքեղ մարգարիտ կար, որովհետև մավրերի կանայք խոշոր ու մանր թանկագին մարգարիտները համարում են ամենաշքեղ զարդը։ Այդ պատճառով մավրերն ավելի մարգարիտ ունեն, քան բոլոր մնացյալ ազգերը։ Զորաիդայի հոր մասին լուր էր պտտում, որ նա ոչ միայն ողջ Ալժիրում ամենալավ մարգարիտի մեծագույն քանակի տերն է, այլև երկու հազար իսպանական էսկուդոյի և այդ ամենի տերն նա էր, որ հիմա դառել է իմ ամուսինը։ Եթե բոլոր կրած աղետներից հետո նա մնացել է այնպես, ինչպես դուք նրան տեսնում եք, ինքներդ, սինյորներ, դատեցեք, թե ինչ տեսք պիտի ունենար նա փարթամ արդուզարդով իր բարեկեցության ժամանակ։ Հայտնի է, որ կանանցից շատերի գեղեցկությունը փոխվում է ժամանակի և պարագաների ազդեցությունից, ավելանում կամ պակասում։ Եվ միանգամայն բնական է, որ հոգեկան կրքերը մերթ վեհացնում, մերթ ստորացնում, իսկ ավելի հաճախ կործանում են։ Մի խոսքով՝ այն վայրկյանին նրա գեղեցկությունն էլ, արդուզարդն էլ հասնում էին կատարելության սահմանին, գոնե ես մինչ այդ ավելի չքանղ բան դեռ չէի տեսել և, հիշելով, թե որքան շատ եմ ես պարտական նրան, վճռեցի, որ դա դիցուհի է՝ երկնքից երկիր իջաց, որպեսզի փրկի և երջանկացնի ինձ։<br />
<br />
<br />
Երբ որ նա մոտ եկավ, հայրը բացատրեց նրան՝ նրանց լեզվով, որ ես իր բարեկամի առնաուտ Մամիի գերին եմ և եկել եմ սալաթի համար բանջարեղեն քաղելու։ Նա խոսեց այն խառը լեզվով, որ ես արդեն հիշատակեցի և հարցրեց ինձնից՝ ազնվակա՞ն եմ ես արդյոք և ինչու ես դեռ փրկանք չեմ վճարել, որ ազատվեմ։ Ես պատասխանեցի նրան, որ ես արդեն ազատ եմ և իմ փրկանքի չափից դժվար չէ եզրակացնել, թե որքան բարձր է գնահատելիս եղել ինձ իմ տերը՝ ես հարկադրված եմ եղել հազար հինգ հարյուր սոլտանի<ref>Սոլտանի՝ (բառացի «սուլթանական դրամ»), հավասար էր մոտավորապես 6 ռեալի։</ref> վճարելու։ Նա ասաց․<br />
<br />
― Եթե դու իմ հորը պատկանելիս լինեիր, ես թույլ չէի տա, որ նա քեզ ծախեր անգամ երկուտակ մեծ գումարով, որովհետև ձեր՝ քրիստոնյաներիդ բոլոր ասածները սուտ են, դուք աղքատներ եք ձևանում, որ խաբեք մավրերին։<br />
<br />
― Գուցե և այդպես է, տիրուհի, ― պատասխանեցի ես, ― բայց ես իմ տիրոջ հետ խճմտանքով վարվեցի, այդպես եմ վարվում և այդպես էլ վարվելու եմ յուրաքանչյուր ոքի հետ։<br />
<br />
― Իսկ դու ե՞րբ ես մեկնում, ― հարցրեց Զորաիդան։<br />
<br />
― Հույս ունեմ՝ վաղը, ― պատասխանեցի ես, ― որովհետև նավահանգիստում ֆրանսիական նավ կա, որ վաղը խարիսխը կհանի, և ես մտադիր եմ նրանով գնալ։<br />
<br />
― Ավելի լավ չէ՞ր լինի միթե, ― առարկեց Զորաիդան, ― սպասել, որ Իսպանիայից նավ գա և նրանով էլ գնալ, քան թե մեկնել ֆրանսիացիների հետ, որոնք քեզ բարեկամ չեն։<br />
<br />
― Ոչ, ― պատասխանեցի ես, ― եթե հաստատվելու լիներ այն լուրը, որ շուտով Իսպանիայից նավ կգա, ապա ես, իհարկե, կսպասեի, բայց և այնպես, հավանական է, որ ես վաղը կգնամ, որովհետև հայրենիքիս և սրտիս մոտ մարդկանց տեսնելու ցանկությունն իմ մեջ այնքան ուժեղ է, որ եթե գնալու ուրիշ՝ ավելի հարմար առիթն ուշանա, ես այլևս չեմ սպասի։<br />
<br />
― Դու, ըստ երևույթին, հայրենիքում կին ես թողել, ― ասաց Զորաիդան, ― և շտապում ես գնալ, որ տեսնես նրան։<br />
<br />
― Ոչ, ― պատասխանեցի ես, ― կին չեմ թողել, բայց ամուսնանալու խոսք եմ տվել, հենց որ հայրենիք վերադառնամ։<br />
<br />
― Իսկ գեղեցի՞կ է նա, որին դու խոսք ես տվել, ― հարցրեց Զորաիդան։<br />
<br />
― Այնքան գեղեցիկ, ― պատասխանեցի ես, ― որ ավելի մեծ գովասանք ես չեմ գտնի, քան եթե ասեմ, որ նա, ճշմարիտ, շատ նման է քեզ։<br />
<br />
Լսելով այդ՝ Զորաիդայի հայրը բարձր ծիծաղեց և ասաց․<br />
<br />
― Երդվում եմ ալլահով, քրիստոնյա՛, քո նշանածն իրոք գեղեցիկ է, եթե նման է իմ աղջկան։ Զորաիդան մեր թագավորության գեղագույն աղջիկն է։ Թե չես հավատում, ապա նայի՛ր նրան և դու կտեսնես, որ ես ճիշտ եմ ասում։<br />
<br />
Գրեթե ողջ խոսակցության ընթացքում Զորաիդայի հայրը մեր միջև թարգման էր հանդիսանում, որովհետև ավելի հմուտ էր լեզուներին։ Իրավ, թեև աղջիկը կոտրատում էր լեզուն, որ, ինչպես ես արդեն ասացի, գործածական էր այդ երկրներում, դարձյալ ավելի նշաններով էր բացատրվում, քան բառերով։ Այսպես մենք դեսից֊դենից զրույց էինք անում, հանկարծ ներս վազեց մի մավր և ճչաց, թե պարտեզի պատերից ներս են մտել չորս տաճիկներ, որ քաղում են խակ֊խակ պտուղները։ Ծերունին էլ, Զորաիդան էլ խիստ հուզվեցին, որովհետև բոլոր մավրերը սովորաբար և բնակաբար երկյուղ են կրում տաճիկներից, մանավանդ, զինվորներից, որոնք այնքան հանդուգն են և այնքան մեծ իշխանություն ունեն իրենց հպատակ մավրերի վրա, որ նրանց հետ ավելի վատ են վարվում, քան իրենց ստրուկների հետ։ Ուստի հայրն ասաց Զորաիդային․<br />
<br />
― Աղջիկս, գնա տուն և մի լավ փակվիր, իսկ ես գնամ խոսեմ այդ շների հետ։ Իսկ դու՛, կանաչիդ քաղիր֊պրծիր և գնա բարով, և թող Ալլահը օգնի քեզ բարեհաջող հայրենիք վերադառնաս։<br />
<br />
Ես գլուխ տվի նրան, և նա գնաց տաճիկների մոտ՝ թողնելով ինձ ու Զորաիդային մենակ։ Զորաիդան տուն դառնալու ձև արեց, ինչպես կարգադրված էր նրան, սակայն հենց որ նրա հայրը աներևութացավ պարտեզի ծառերի ետևում, ետ դարձավ ինձ մոտ և արտասվաթոր աքչերով ասաց ինձ․<br />
<br />
― Տա՞մշիշի, կրիստիանո, տա՞մշիշի, ― որ կնշանակի՝ գնո՞ւմ ես, քրիստոնյա, գնո՞ւմ։<br />
<br />
Ես նրան պատասխանեցի․<br />
<br />
Այո՛, տիրուհի, բայց առանց քեզ՝ ո՛չ երբեք։ Առաջիկա ջումա օրն սպասիր ինձ և մի վախենա, երբ մեզ տեսնես։ Մենք անպատճառ կմեկնենք քրիստոնեական երկրներ։<br />
<br />
Ես ամեն ինչ բացատրեցի նրան այնպես, որ նա խոսքս հասկացավ։ Ապա թե մի ձեռքով փաթաթվեց վզիս և հենվելով ինձ վրա, դողդոջ քայլերով դիմեց դեպի տուն։ Մեզ համար դա կարող էր շատ վատ վերջանալ, եթե բախտը չհաճեր այլ կերպ տնօրինել։ Որովհետև երբ որ մենք գնում էինք գրկախառնված, ինչպես ես նոր ասացի, Զորաիդայի հայրը, քշելով տաճիկներին, ետ եկավ և տեսավ, որ նա ձեռքը փաթաթել է պարանոցիս։ Ասենք մենք էլ տեսանք, որ նա մեզ տեսնում է։ Սակայն հնարագետ և խելացի Զորաիդան ձեռքը չքաշեց, այլ ընդհակառակը՝ ավելի հպեց ինձ, գլուխը դրեց կրծքիս և մի քիչ խոնարհեց ծնկները, կարծես թե պարզապես ցուցադրելով, որ քիչ է մնում ուշագնաց լինի, իսկ ես, ասես թե ակամա նրան նեցուկ լինելու ձև արի։ Հայրը մոտ վազեց և, տեսնելով աղջկա վիճակը, հարցրեց, ի՞նչ եղավ նրան և, պատասխան չստանալով, ասաց․<br />
<br />
― Դե, իհարկե, նա վախեցավ այդ շների ներխուժումից, և ուշքը գնացել է։<br />
<br />
Ապա թե վերցնելով իմ ձեռքերից՝ նրա գլուխը դրեց իր կրծքին, իսկ աղջիկը, բանալով իր արտասվալից աչքերը, ասաց ինձ․<br />
<br />
― Ա՛մեշի, կրիստիանո, ա՛մեշի՝ գնա՛, քրիստոնյա, գնա՛։<br />
<br />
Հայրը դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Քրիստոնյան ինչո՞ւ գնա։ Չէ՞ որ նա քեզ վատ բան չի արել, իսկ տաճիկները արդեն կորան֊գնացին։ Մի՛ վախենա, քեզ ոչ ոք չի վիրավորի։ Ասում եմ քեզ, որ տաճիկներն իմ խնդրանոք գնացին, որտեղից որ եկել էին։<br />
<br />
― Հենց նրա՛նք վախեցրին ձեր աղջկան, սինյոր, ― ասացի ես Զորաիդայի հորը։ ― Բայց քանի որ նա հրամայում է ինձ գնալ, ես չեմ ուզում նրան նեղացրած լինեմ։ Աստված ձեզ հետ, իսկ ես, եթե դուք թույլ տաք, կգամ մեկ էլ, երբ որ սալաթի համար կանաչեղեն հարկավոր գա, որովհետև իմ տերն ասում է, թե ոչ մի պարտեզում ավելի լավ կանաչի չկա, քան ձերում։<br />
<br />
― Կարող ես գալ, երբ որ քեֆդ տա, ― ասաց Հաջի Մորատոն, ― որովհետև աղջիկս այդ նրա համար չասաց, որ դու կամ մի այլ քրիստոնյա նրան անհաճո եք։ Նա տաճիկներին է կամեցել ասել՝ «գնացեք», իսկ ասաց քեզ։ Գուցե թե կամեցել է ասած լինել քեզ՝ ժամանակն է գնաս, կանաչի հավաքես։<br />
<br />
Այստեղ ես նրանց հրաժեշտ տվի։ Զորաիդան, որ ըստ երևույթին, սրտակտուր էր լինում, հետևեց հորը, իսկ ես կանաչի հավաքելու պատրվակով խնամքով և ուզածիս չափ պտտեցի ողջ պարտեզը, մի լավ նայեցի բոլոր մուտք ու ելքերը, տան բոլոր փականքները և ուսումնասիրեցի բոլոր մանրամասները, որ կարևոր էին մեր գործի հաջողության համար։ Այդ անելուց հետո ես գնացի դավանափոխի և ընկերներիս մոտ և հաղորդեցի նրանց պատահածի մասին։ Անհամբեր սպասում էի այն րոպեին, երբ ինձ թույլատրած կլինի անարգել վայելել երջանկությունս, որ ի դեմս չքնաղ Զորաիդայի, առաքել էր ինձ կյանքը։ Վերջապես հասավ ժամանակը և այնքան երկար սպասած օրն ու ժամկետը։ Գործելով համաձայն ծրագրի, որ մենք մշակել էինք երկար մտորումներից և խուրհրդածություններից հետո, մենք հեշտությամբ հասանք ցանկալի հաջողության։ Զորիադայի հետ պարտեզում ունեցածս տեսակցության հետևյալ օրը, այն է՝ ուրբաթ, դավանափոխը, հենց որ մութն ընկավ, խարիսխ գցեց չքնաղ Զորիադայի տան դեմ։<br />
<br />
Քրիստոնյաները, որ պիտի մեր նավակը թիավարեին, արդեն նախազգուշացված էին և թաքնվել էին զանազան տեղերում՝ տնից ոչ հեռու։ Նրանք անհամբեր ու տագնապալից սպասում էին ինձ, պատրաստ հարձակվելու հենց իրենց աչքի առջև կանգ առած նավի վրա, որովհետև իմ ու դավանափոխի պայմանադրման մասին բան չգիտեին և ենթադրում էին, թե պիտի սեփական ձեռքերի ուժով նվաճեն ազատություն և կոտորեն նավի վրա եղած բոլոր մավրերին։ Հենց որ ես ընկերներիս հետ երևան եկա, թաքստյան մեջ բոլոր նստածները, տեսնելով մեզ, ընդառաջ վազեցին։ Քաղաքի դարպասների կապելու ժամն էր, և ողջ ծովափին մարդ չէր երևում։ Հավաքվելով մեկտեղ՝ մենք չէինք կարողանում որոշել՝ առաջ Զորաիդայի ետևի՞ց գնանք, թե՞ նավակի թիավար մավր֊բագարիններին<ref>Բագարիններ ― կամովին վարձված թիավարներ մավրերի մոտ։</ref> բռնոտենք։ Մինչդեռ մենք տատանվում էինք, հասավ դավանափոխը և հարցրեց, թե ինչու ենք մենք հապաղում, չէ՞ որ պետք է գործի անցնել, մավր թիավարները միամիտ քնած են։ Մենք հաղորդեցինք նրան մեր տարակուսանքները, և նա պատասխանեց, որ ամենագլխավորը նավի գրավումն է, մի բան, որ կարելի է կատարել ամենայն հեշտությամբ և առանց որևէ վտանգի, իսկ հետո արդեն պետք է գնալ Զորաիդայի ետևից։ Մենք բոլորս հավանություն տվինք նրա որոշմանը և առանց հապաղելու նրա առաջնորդությամբ շարժվեցինք դեպի նավը։ Առաջինը նա թռավ նավի վրա և քաշելով իր կեռ խանչալը, արաբերեն գոչեց․<br />
<br />
― Ով որ ձեզնից տեղից շարժվի, կվճարի իր կյանքը։<br />
<br />
Նույն միջոցին բոլոր քրիստոնյաներն արդեն տախտակամածի վրա էին։ Երկչոտ մավրերը, լսելով իրենց արրաեսի<ref>Արրաես (արաբերեն արրաիս, «հրամանատար» ― մավրիտանական նավի կապիտան։</ref> նման խոսքերը, վախեցան և առանց զենքի դիմելու, ասենք՝ գրեթե զենք չունեին էլ, լռելյայն թույլ տվին, որ քրիստոնյաները կապկպեն նրանց ձեռները։ Քրիստոնյաները արագ֊արագ արին այդ, սպառնալով անխտիր բոլորին կոտորել, եթե մեկն ու մեկը ճչալու լինի։ Այս գործն ավարտելուց հետո մերոնցից կեսը մնաց՝ որպես պահակ կապկպածների մոտ, իսկ մնացյալները դավանափոխի գլխավորությամբ ուղևորվեցին Հաջի Մորոտայի պարտեզը և, հենց որ մենք ուզեցինք դարպասը ջարդել, դարպասը բաց եղավ այնպես հեշտ, կարծես երջանիկ դիպվածով իսկի փակված էլ չէր եղել։ Ապա լուռ ու մունջ մենք մոտեցանք տանը, այնպես, որ ոչ ոք չլսեց։<br />
<br />
Չքնաղ Զորաիդան մեզ սպասում էր՝ լուսամուտի առջև կանգնած և, լսելով մեր քայլերը, կամացուկ ձայնով հարցրեց՝ հո նիզարանի<ref>Նիզարանի ― նազովրեցի։</ref> չե՞նք, այսինքն՝ ասում ու հարցնում էր՝ քրիստոնյա հո չե՞նք։ Ես նրան պատասխանեցի՝ այո՛ և խնդրեցի, որ իջնի ներքև։ Ճանաչելով ինձ՝ նա, ոչ մի րոպե չտատանվելով և ոչ մի խոսք չարտասանելով, իսկույն ցած իջավ, բաց արեց դուռը և ներկայացավ մեզ գեղեցկության և փարթամ զուգսերի այնպիսի փայլով, որ անկարելի է նկարագրել։ Նրան տեսնելուն պես ես բռնեցի նրա ձեռքը և սկսեցի համբուրել։ Դավանափոխն ու իմ երկու ընկերներն արին նույնը, ասենք՝ մնացյալներն էլ հետևեցին մեր օրինակին, որովհետև, թեև նրանք չգիտեին բանի էությունը, բայց նրանց համար պարզ էր, որ մենք շնորհակալություն ենք հայտնում մեր ազատագրման համար և ճանաչում նրան՝ որպես մեր տիրուհուն։ Դավանափոխը հարցրեց Զորաիդայից արաբերեն՝ տա՞նն է արդյոք նրա հայրը։ Նա պատասխանեց, թե տանն է և քնած է։<br />
<br />
― Ի՜նչ արած, պետք կլինի նրան արթնացնել և հետներս տանել, ― ասաց դավանափոխը, ― վերցնելով մեզ հետ այն ամեն արժեքավոր բաները, որ կան այս գեղեցիկ տանը։<br />
<br />
― Ոչ, ― պատասխանեց Զորաիդան, ― իմ հորը ոչ մի դեպքում չի կարելի ձեռք տալ, իսկ այն ամենը, ինչ որ այս տանը արժեքավոր է, ես հետս կվերցնեմ։ Հավատացեք, որ դա հերիք կանի, որպեսզի ձեզ բոլորիդ հարստացնի և բավարարի։ Սպասեցեք մի քիչ, դուք հիմա կտեսնեք։<br />
<br />
Այս խոսքերով նա նորից տուն մտավ՝ խնդրելով մեզնից, որ չշարժվենք և աղմուկ չհանենք, որովհետև ինքն իսկույն կվերադառնա։ Ես հարցրի դավանափոխից, թե ինչի՞ մասին էր խոսում Զորաիդայի հետ, և նա հաղորդեց ինձ իրենց խոսակցությունը։ Ես ասացի նրան, որ նա պարտավոր է անել միայն այն, ինչ որ նրան է հաճելի։ Այդ միջոցին հայտնվեց Զորաիդան, հետը՝ մի տուփ, լիքը ոսկե էսկուդոներով։ Նա դժվարությամբ էր բերում, այնքան շատ էր ոսկին։ Սակայն մեր չար բախտին հաճելի էր, որ այդ վայրկյանին զարթներ Զորաիդայի հայրը և լսեր աղմուկը պարտեզում։ Դուրս նայելով լուսամուտից՝ նա իսկույն նկատեց, որ պարտեզում քրիստոնյաներ կան և սկսեց բարձր ու սուր ձայնով ճչալ արաբերեն․<br />
<br />
― Քրիստոնյանե՜ր, քրիստոնյանե՜ր, գողե՜ր, գողե՜ր։<br />
<br />
Այս աղաղակը մեզ բոլորիս սաստիկ շփոթմունքի մեջ գցեց։ Այնուամենայնիվ, դավանափոխը, տեսնելով, թե ի՜նչ վտանգի ենք ենթարկվում մենք և ըմբռնելով, որ պետք է վերջ տանք դրան նախքան ծառաները կհավաքվեն կանչի վրա, նա սաստիկ արագ ներս վազեց Հաջի Մորատոյի սենյակը։ Մեր ուղեկիցներից մի քանիսը հետևեցին նրան, իսկ ես սիրտ չարի Զորաիդային մենակ թողնելու, որ գրեթե ուշագնաց ընկավ իմ ձեռքերի վրա։ Վեր բարձրանալով սանդուղքով՝ նրանք այնպիսի ճարպկությամբ գործը գլուխ բերին, որ վայրկյենաբար հետները բերեցին Հաջի Մորատոյին՝ ձեռները կապկպած, բերնի մեջ թաշկինակ կոխած։ Նա չէր կարող բառ անգամ արտասանել, և նրանք մահ էին սպառնում նրան, եթե նա անգամ խոսելու փորձ անելու լինի։ Տեսնելով հորը՝ Զորաիդան երեսը ծածկեց ձեռներով, որպեսզի վրան չնայի, իսկ նա սաստիկ զարմացած էր մնացել դեռևս չիմանալով, որ նա կամովին է անձնատուր եղել մեզ։ Սակայն այն վայրկյանին մենք միմիայն փախուստի մասին էինք մտածում, ուստի արագ֊արագ հասանք նավակին, որտեղ մնացյալները տագնապալից սպասում էին մեզ՝ վախենալով, թե միգուցե մի աղետ է պատահել մեզ։<br />
<br />
Գիշերվա ժամի երկուսը դեռ չկար, իսկ մենք բոլորս էլ արդեն նավակի վրա էինք։ Այստեղ Զորաիդայի հոր ձեռներն արձակեցին և բերնից հանեցին թաշկինակը, բայց դավանափոխը կրկնեց, թե եթե նա գեթ մի խոսք ասելու լինի, իսկույն նրան կսպանեն։ Իսկ նա, տեսնելով աղջկան, սկսեց քնքույշ հոգվոց քաշել, և նրա հեծեծանքն ավելի սաստկացավ, երբ որ նկատեց, որ ես նստած եմ նրա հետ գրկախառնված, իսկ աղջիկը չի պաշտպանվում, չի տրտնջում, չի հրում ինձ և ընդունում է հանգիստ կերպով։ Այնուամենայնիվ, նա լուռ էր՝ երկյուղ կրելով, թե միգուցե մենք կատար ածենք դավանափոխի սարսափելի սպառնալիքը։ Զորաիդան, տեսնելով, որ մենք բոլորս արդեն նավի վրա ենք և մտադիր նավարկելու՝ տանելով հետներս նրա հորը ու ձեռները կապկպած մավրերին, խնդրեց դավանափոխից, որ ինձ հաղորդի, թե աղերսում է ինձնից մի շնորհ՝ բաց թողնել մավրերին և ազատել հորը, որովհետև նա ավելի շուտ ծովը կընկնի, քան իր աչքերով տեսնի, թե իր պատճառով գերի են վարում իր ջերմագին սիրած հորը։ Դավանափոխը հաղորդեց ինձ նրա խոսքերը, և ես հավանություն տվի։ Բայց նա պատասխանեց, թե դա լավ չի լինի, որովհետև եթե մենք նրանց հիմա բաց թոնելու լինենք, նրանք օգնության կկանչեն և ողջ քաղաքը ոտի կկանգնեցնեն։ Մեր ետևից մի քանի թեթև նավակներ կուղարկեն, կշրջապատեն ծովից ու ցամաքից, այնպես որ մենք արդեն փրկվելու տեղ չենք գտնի։ Միակ բանը, որ կարելի կլինի անել՝ դա գերիներին առաջին իսկ քրիստոնեական նավահանգստում ափ աջեցնելն է։ Այդպես էլ մենք վճռեցինք։ Երբ Զորաիդային բացատրեցին, թե ինչ պատճառներով մենք ի վիճակի չենք անմիջապես նրա խնդիրը հարգելու, նա էլ մեզ հետ համաձայնեց։ Ահա՛, ուրախ թափով և մեղմ խնդությամբ մեր ղոչաղ թիավարները գործի անցան և բոլոր սրտով իրենց Աստծու կամքին հանձնելով, նավարկեցին Մայորկա կղզիների ուղղությամբ, որ քրիստոնեկան հողին ամենամոտ կղզիներն են։ Սակայն հուսիսային քամին փչեց, ծովը հուզվեց և անհնար եղավ ուղղակի Մայորկա գնալը։ Ստիպվեցինք լողալ ափի երկարությամբ Օրանի ուղղությամբ, մի բան, որ մեզ սաստիկ անհանգստացնում էր, որովհետև վախենում էինք, թե միգուցե մեզ Սարջելից նկատեն, որովհետև Սարջել նավահանգիստն էլ նույն ափի վրա է, Ալժիրից վաթսուն մղոն հեռավորության վրա։ Բացի այդ, այդ ջրերում մենք վախենում էինք որևէ թիանավի դեմ առնել, որ վերադառնալիս լինի Տետուանից՝ ապրանքով բեռնված։ Ասենք՝ մեզնից յուրաքանչյուրը և մենք բոլորս միասին կարծում էինք, թե առևտրական թիանավը ռազմանավ չէ, ուստի հանդիպումը մեզ ոչ միայն չի կործանի, այլ ընդհակառակը՝ նավը գրավելու հնարավորություն կտա, և նրանով մենք կարող կլինենք առավել ապահով ավարտել մեր ճամփորդությունը։ Զորաիդան շարունակ պառկած էր, երեսը ծածկած իմ ձեռներով՝ հորը չնայելու համար, և ես լսում էի, թե ինչպես նա աղոթում էր Լելա Մարիենին և օգնություն հայցում։<br />
<br />
Մենք առաջ ընթացանք մոտ երեսուն մղոն, լուսաբացը վրա հասավ, երբ որ մենք ափից հրացանի երեք զարկի հեռավորության վրա էինք։ Ափն ամայի էր, և մեզ ոչ ոք չէր կարող նկատել։ Այնուամենայնիվ, մեր թիավարները բոլոր ուժով զոռ էին տալիս թիերին, որպեսզի բաց ծով գնանք, որ այդ միջոցին մի քիչ հանգստացել էր։ Մի երկու մղոն անցնելուց հետո մենք առաջարկեցինք թիավարներին աշխատել չորս հերթով, որպեսզի հանգստացողները կարողանան բան ուտել, մանավանդ, որ մեր նավակը շատ լավ էր գնում։ Բայց թիավարները պատասխանեցին, որ հանգիստ առնելու ժամանակ չէ և թող իրենց կերակրեն չթիավարողները, իրենք, ինչ էլ լինի, ուզում են շարունակել թիավարել։ Այդպես էլ արվեց, իսկ այդ միջոցին բարեհաջող քամի փչեց և մենք, թիերը թողած, առագաստները բաց արինք և բռնեցինք Օրանի ուղղությունը, որովհետև ուրիշ ուղղությամբ ընթանալն անհնար էր։ Մենք այդ կատարեցինք մեծ արագությամբ և առագաստներով կտրում էինք ավելի քան ութ մղոն մեկ ժամում։ Մի բանից էինք միայն վախենում մենք՝ ծովահենների նավակի հանդիպումից։ Մենք մավրերին ուտելու բան տվինք, և դավանափոխը հանգստացրեց նրանց՝ ասելով, թե նրանց ստրուկ չենք դարձնի, այլ կազատենք առաջին իսկ հարմար առիթով։ Նույնն ասեց նաև Զորաիդայի հորը, որ դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Ես պատրաստ եմ շատ բանի հավատալ և շատ բան ակնկալել ձեր բարությունից ու վեհանձնությունից, օ՜ քրիստոնյաներ, սակայն երբ որ դուք ինձ ազատություն եք խոստանում, ես այնքան էլ պարզամիտ չեմ, որպեսզի երևակայեմ, թե դուք, այնպիսի վտանգի ենթարկելով ձեզ և խլելով իմ ազատությունը, հիմա ինձ հետ կդարձնեք։ Չէ՞ որ դուք գիտեք, թե ով եմ ես և, ինձ ձեռք գցելով, ինչ շահ կարող եք քաղել։ Եթե դուք որոշելու լինեք չափը, ապա ես պատրաստ եմ անմիջապես վճարելու ինչ որ պահանջելու լինեք՝ իբրև փրկանք ինձ և իմ դժբախտ դստեր համար կամ թե սոսկ նրա համար, որ նա իմ հոգու լավագույն և մեծագույն մասն է։<br />
<br />
Ասելով այդ՝ նա այնպես դառնագին լաց եղավ, որ բոլորս խղճահարվեցինք, իսկ Զորաիդան նայեց նրան և տեսնելով նրա արցունքները, սրտաշարժված վեր թռավ իմ գոգից և փաթաթվեց հորը։ Հպելով իր դեմքը նրա դեմքին՝ աղջիկը լաց եղավ հոր հետ, և շատերը մեզնից չկարողացան զսպել արցունքները՝ այնքան սրտաշարժ էր տեսարանը։ Սակայն, երբ որ հայրը նկատեց, որ աղջիկը տոնական հագուստ է հագել, պճնվել իր թանկագին քարերով, ասաց նրան իրենց լեզվով․<br />
<br />
― Ի՞նչ կնշանակի, դուստրս, որ երեկ երեկոյան, նախքան այս սարսափելի դժբախտության պատահելը, ես քեզ տեսա տնային հասարակ շորով, իսկ այսօր հագիդ ամենափարթամ արդուզարդերն եմ տեսնում, որ ես նվիրել եմ քեզ երբևիցե լավագույն օրերում։ Չէ՞ որ զգեստ փոխելու ժամանակ էլ չես ունեցել դու, համ էլ ոչ մի բարի նորություն չի եղել, որ ստիպեր քեզ տոնելու՝ զուգվելով ու զարդարվելով։ Դե, պատասխանիր ինձ, որովհետև այդ հանգամանքը շփոթեցնում ու զարմացնում է ինձ ավելի, քան ինձ վրա հասած աղետը։<br />
<br />
Մավրի բոլոր ասածները դավանափոխը թարգմանում էր մեզ։ Իսկ աղջիկը ոչ մի խոսք չէր պատասխանում։ Սակայն Հաջի Մորատոն, նկատելով նավի կողքին դրած տուփը, որի մեջ իր աղջիկը սովորաբար պահում էր իր թանկագին իրերը և մտաբերելով, որ Զորաիդան թողած է եղել Ալժիրում և հետը չէր տարել քաղաքից դուրս գտնվող տունը, շփոթվեց ու հարցրեց նրանից, թե ինչպե՞ս է եղել, որ տուփը մեր ձեռքն է ընկել և ի՞նչ կա մեջը։ Դավանափոխը առանց սպասելու Զորաիդայի պատասխանին ասաց․<br />
<br />
― Նեղություն մի քաշիր, տեր իմ, աղջկանդ այդքան հարցեր տալու։ Ես կարող եմ մեկ խոսքով բոլոր հարցրերի պատասխանը տալ։ Իմացած եղիր, որ նա քրիստոնյա է։ Նա է խորտակել մեր շղթաները և դուրս բերել մեզ գերությունից։ Նա իր բարի կամքով է հետևել մեզ և կարծես թե երջանիկ է ոչ պակաս, քան խավարից լույս դուրս եկողը, մահից դեպի կյանքը, տանջանքից դեպի երանությունը։<br />
<br />
―Ճիշտ է նրա ասածը, դուստրս, ― հարցրեց մավրը։<br />
<br />
― Ճիշտ է, ― պատասխանեց Զորաիդան։<br />
<br />
― Եվ դու իսկապես քրիստոնյա՞ ես և մատնել ես հորդ թշնամիների ձե՞ռքը։<br />
<br />
Զորաիդան դրան պատասխանեց․<br />
<br />
― Ես քրիստոնյա եմ, այդ ճիշտ է, բայց քեզ չեմ մատնել։ Ես երբեք ցանկություն չեմ ունեցել քեզ լքելու և չարիք գործելու քեզ։ Ես միայն իմ բարին եմ որոնել։<br />
<br />
― Եվ ի՞նչ բարիք ես գտել դու քեզ համար, դո՛ւստրս։<br />
<br />
― Հարցրու Լելա Մարիենից, նա ինձնից լավ կբացատրի, ― պատասխնեց Զորաիդան։<br />
<br />
Մավրը այդ լսելուն պես աներևակայելի արագությամբ գլխիվայր նետվեց ծովը և նա, անշուշտ, կխեղդվեր, եթե նրա երկարափեշ ու լայնարձակ շորը պահ մի չպահեր նրան ջրի երեսին։ Զորաիդան ճիչ բարձրացրեց՝ օգնության կանչելով, և մենք բոլորս վրա տվինք և, բռնելով նրա ալմալաֆայից, հանեցինք ջրից կիսակենդան և ուշագնաց։ Զորաիդան հուսակտուր լաց էր լինում ցավագին ու քնքշագին՝ որպես մեռածի վրա։ Մենք նրան պառկեցրինք երեսի վրա։ Նրա բերնից սկսեց թափվել ջուրը, և երկու ժամից հետո նա ուշքի եկավ։ Այդ ժամանակի ընթացքում քամին փոխեց իր ուղղությունը և մեզ քշում էր դեպի ափ, այնպես որ հարկադրված էին բոլոր ուժերով թիավարելու, որպեսզի ալիքը մեզ ափ չնետի։ Բայց մեր բարի բախտը հաճեց մեզ բերել ծովածոցը, որ փոքրիկ հրվանդանի ետևում էր և որ մավրերը կոչում են Կավա ոումիա, որ մեր լեզվով կնշանակի՝ քրիստոնյա վատ կին։ Մավրերն ունեն մի ավանդություն, որ այդտեղ թաղված է Կավան,<ref>Իապանական հինավուրց ավանդության համաձայն՝ կոմս Հուլիանոսը (ապրել է VIII դարի սկզբում) Իսպանիա է կանչել մավրերին, որպեսզի վրեժ առնի Ռոդրիգո թագավորից, որը պղծել է նրա աղջկան՝ Կավային (մի այլ վարկածով՝ Ֆլորինդային)։ Սակայն այս պատմազրույցը ընդհանուր ոչ մի բան չունի այստեղ հիշատակվող տեղի հետ (ներկայումս Ալբատել հրվանդան), որը արաբերեն կոչվել է Կո՛բոր ոումիա, այսինքն՝ «Հռոմեական դամբարան»՝ երկու հնադարյան տաճարների պատճառով, որոնց ավերակները մինչև այսօր էլ կարելի է տեսնել։ Նկատի առնելով Կո՛բոր (կամ Կովոր) բառի նմանությանը Կավա անվան հետ, ինչպես և այն հանգամանքը, որ նախապես «հռոմեկան» նշանակող ռումի՝ բառը այնուհետև ստացել է «Եվրոպական» (այլ կերպ ասած՝ «քրիստոնեական») բառի ընդհանուր իմաստը, ապա XVI դարի իսպանացիները այդ անվան և իրենց ազգային առասպելի միջև սխալմամբ կապ են տեսել։</ref> որի պատճառով Իսպանիան կորստյան մատնվեց։ Նրանց լեզվով Կավա կնշանակի վատ կին, իսկ ոումիա՝ քրիստոնյա։ Եվ, երբ որ նրանք ստիպված են լինում մերձենալ այդ հրվանդանին և խարիսխ գցել, վատ նշան են համարում այդ և առանց ծայրագույն անհրաժեշտության երբեք չեն անում։ Սակայն մեզ համար այդ տեղը ոչ թե վատ կնոջ ապաստան էր, այլ անվտանգ նավահանգիստ, որ փրկեց մեզ փոթորկից ծովում։ Ափին մենք պահակներ դրինք, իսկ մեր թիավարնեըը շարունակում էին թիերի մոտ նստած մնալ։ Ապա մենք ամրապնդվեցինք սնունդով, որ հետը վերցրել էր մեզ համար դավանափոխը և բոլոր սրտով աղոթեցինք Աստծուն և Սուրբ Կույսին՝ խնդրելով օգնել բարեհաջող ավարտելու այսքան երջանիկ սկսած նավարկությունը։ Զորաիդան նորից սկսեց թախանձել, որ ափ հանենք հորն ու մնացյալ կապկպած մավրերին, որովհետև նրա քնքուշ սիրտը պատառ֊պատառ էր լինում, և նա չէր կարողանում տեսնել իր առջև հորն ու հայրենակիցներին կաշկանդված։ Մենք խոստացանք նրա խնդիրքը կատարել մեկնելուց քիչ առաջ, քանի որ այս ամայի վայրերում նրանց ափ հանելը մեզ համար վտանգավոր չէր։ Մեր աղոթքներն ապարդյուն չմնացին, և երկինքն անսաց մեզ։ Քամու թափը թուլացավ և ծովը խաղաղվեց՝ հրավիրելով մեզ խնդությամբ շարունակելու սկսած ճամփորդությունը։ Այդ տեսնելով՝ մենք արձակեցինք մավրերին և մեկ֊մեկ ափ հանեցինք, մի բան, որից նրանք չափազանց զարմացած մնացին։ Սակայն երբ որ մենք ուզում էինք Զորաիդայի հորը ցամաք հանել, որ այդ միջոցին բոլորովին ուշքի էր եկել, նա ասաց․<br />
<br />
― Ի՞նչ եք կարծում, քրիստոնյաներ, ինչու է այդ չար կինն ուրախանում, որ դուք ինձ ազատություն եք շնորհում։ Արդյոք կարծում եք, թե ցավակցությունից դրդվա՞ծ է այդպես վարվում։ Իհարկե՝ ո՛չ։ Նա չի կամենում իմ ներկայությունից շփոթվել իր վատթար մտաղհացումն ի կատար ածելու միջոցին։ Չհավատաք, թե նա հավատը փոխել է՝ համոզվելով, որ ձեր կրոնը մերից լավ է։ Ո՛չ, պարզապես նրան ասած կլինեն, թե ձեր երկրում ավելի հեշտ է անառակությամբ պարապելը, քան թե մեզ մոտ։<br />
<br />
Ապա նա հարձակվեց Զորաիդայի վրա, իսկ ես ընկերներիցս մեկի հետ ամուր բռնել էի նրա ձեռները՝ երկյուղ կրելով, թե միգուցե նա վճռել է որևէ խելահեղ քայլ անել։<br />
<br />
― Օ՜, անազնիվ և անմիտ կույս, ո՞ւր ես փախչում դու այս շների հետ կուրացած ու խելակորույս՝ մեր բնակա՜ն թշնամիների հետ։ Թող անիծվի՜ քո ծննդյան ժամը, թող անիծվեն փաղաքշանքն ու քնքշությունը, որոնցով ես քեզ մեծացրի։<br />
<br />
Տեսնելով, որ նա երկար խոսելու մտադրություն ունի, ես շտապեցի նրան ափ հանել։ Այստեղ էլ նա շարունակում էր անիծել մեզ՝ աղերսելով Մոհամմեդին խնդրել ալլահին, որ բնաջինջ անի, ոչնչացնի և կործանի մեզ։ Եվ երբ որ մենք, առագաստներն արձակելով, անցանք բավական տարածություն, այնպես որ նրա ձայնը այլևս մեզ չէր հասնում, մենք դեռևս տեսնում էինք նրա շարժումները։ Նա փետում էր մորուքը, պոկում գլխի մազերը և թավալվում գետնին, իսկ մեկ անգամ այնքան բարձր աղաղակեց, որ մենք լսեցինք նրա խոսքերը․<br />
<br />
― Իմ սիրելի դուստրս, մոտեցի՛ր ափին, ես ամեն ինչ կներեմ քեզ։ Տուր այդ մարդկանց ոսկի, մի բան, որ արդեն նրանց ձեռքին է և եկ մխիթարելու քո ցավագին հորը, որ մեռնելու է այս ամայի ափին, եթե դու նրան լքելու լինես։<br />
<br />
Զորաիդան այդ ամենը լսում էր խորունկ զգացմունքով, լաց էր լինում և վերջապես պատասխանեց այսպես․<br />
<br />
― Թող հաճելի լինի Ալլահին, հայր իմ, որ քեզ մխիթարի Լելա Մարիենը, որի կամքով ես քրիստոնյա դարձա։ Հայտնի է Աստծուն, որ այլ կերպ վարվել չէի կարող ես, քան վարվեցի և որ իմ վճիռը այս քրիստոնյաներից չէր կախված, որովհետև եթե անգամ ես կամենայի տանը մնալ և նրանց հետ չգնալ, անհնար կլիներ ինձ համար՝ այնքան բոցավառ ցանկություն կար մեջս բարի գործ կատարելու, որ քեզ, սիրելիդ իմ հայր, այնքան վատ է թվում։<br />
<br />
Զորաիդան ասում էր, բայց մավրն արդեն չէր երևում, և նա չէր կարող լսել։ Ես սկսեցի մխիթարել նրան, իսկ մնացյալները գործի անցան։ Բարենպաստ քամին օգնում էր մեր նավարկության և մենք բոլորս հավատացած էինք, որ հետևյալ օրը լուսաբացին տեսնելու ենք Իսպանիայի ափերը։ Սակայն շատ հազվադեպ է (ավելի ճիշտ՝ երբեք) բարին գալիս մեզ զուտ առանց որևէ խառնուրդի, առանց ուղեկցության կամ հետևումի որևէ չարի, որ մռայլեցնում ու խավարեցնում է բարին։ Բա՞խտն է արդյոք մեղավոր, թե՞ աղջկա գլխին թափած մավրի անեծքը ― հայրը, ինչ ուզում է լինի, նրա անեծքը մի՛շտ սարսափելի է, ― միայն թե երբ որ մենք բաց ծով դուրս եկանք և առանց թիավարելու սաստիկ արագությամբ առաջ էինք լողում, ― բարենպաստ քամին թույլ տվեց թիավարներին հանգստանալու, ― գիշերվա ժամի երեքին, լուսնի լույսով, որ պայծառ շողում էր երկնքում, մենք նկատեցինք մոտիկից մի կլոր նավ,<ref>Կլոր նավ ― այսինքն՝ նավ, քառանկյունի, և ոչ թե եռանկյունի առագաստներով։</ref> որ մի քիչ թեք, սաստիկ արագությամբ սլանում էր դեմ֊հանդիման։ Նա այնքան մոտիկից անցավ, որ մենք հարկադրված էինք առագաստներն իջեցնել, որպեսզի չզարկվենք նրան, ասենք՝ դիմընթաց նավի վրա էլ բոլոր ուժերով ղեկավարում էին, որպեսզի մեզ բաց թողնեն կողքով անցնենք։ Նավից սկսեցին մեզ հարց ու փորձ անել, թե ովքեր ենք մենք, որտեղից և որտեղ ենք գնում։ Սակայն, որովհետև, նրանք ֆրանսերեն էին հարցնում, ապա դավանափոխը մեզ ասաց․<br />
<br />
― Ոչ մի խոսք չպատասխանեք, դրանք անպայման ֆտանսիական ծովահեններ են, որ ոչ ոքի չեն խնայում։<br />
<br />
Նման նախազգուշացումից հետո մեզնից ոչ ոք չպատասխանեց։ Մենք անցանք նավի կողքով, քամին քշում֊տանում էր նրան։ Սակայն նույն վայրկյանին երկու թնդանոթային կրակոց արձակեցին մեզ վրա։ Երևի թե գունդերը կրկնակի էին՝ մեկը մյուսին շղթայով կպցրած, որովհետև առաջինը միջից կես արեց մեր կայմը, որ առագաստի հետ ծովն ընկավ, իսկ երկորոդը, արձակված նրա ետևից, անմիջապես դիպավ մեր նավի մեջտեղին, ծակեց, բայց ուրիշ վնաս չհասցրեց։ Տենելով, որ մեր նավակն ընկղմվում է, մենք սկսեցինք աղաղակել և օգնության կանչել՝ աղերսելով, որ մեզ վերցնեն իրենց նավը, որովհետև մենք սուզվում էինք հատակը։ Նրանք հավաքեցին առագաստները և մի նավակ իջեցրին, որի մեջ պատրույգը վառած հրացանները ձեռքին տասներկու ֆրանսիացի նստեց։ Նրանք մոտ լողացին և տեսնելով, որ մենք շատվոր չենք և որ նավակը հատակն է գնում, առան մեզ իրենց նավակը և հայտնեցին, որ այդ դժբախտությունը մեզ այն պատճառով պատահեց, որ մենք այնքան անքաղաքավարի չպատասխանեցինք նրանց հարցին։ Մեր դավանափոխը վրա տվեց Զորաիդայի ակնեղենների տուփին և նետեց ծովը այնպես, որ ոչ ոք չնկատեց, թե նա ինչպես արեց։<br />
<br />
Երբ որ մենք ֆրանսիացիների նավի վրա նստեցինք, նրանք մեզ հարց ու փորձ արին, ինչ որ ուզում էին իմանալ և ապա, իբրև ոխերիմ թշնամիներ, մեզ կողոպտեցին՝ խլելով անգամ Զորաիդայի ապարանջանները, որ նրա ոտներին էին։ Սակայն ինձ ոչ այնքան Զորաիդային հասցրած վիրավորանքն էր տանջում, որքան երկյուղը, որ խլելով նրա հարուստ ու թանկագին գանձը, նրանք կփորձեն հափշտակելու այն գանձը, որ բոլոր մնացյալներից թանկ էր և որ նա էլ ամենից բարձր էր գնահատում։ Սակայն այդ մարդիկ լոկ փողի մասին են մտածում, և նրանց ընչաքաղցությունը անհագուրդ է։ Նրանց ագահությունը այն աստիճանի էր հասնում, որ նրանք կանգ չէին առնի մեր վրայից մեր բանտային շորերն էլ հանելուց, եթե միայն մի բանի պետք գալու լիներ։ Ապա նրանք սկսեցին քննարկել՝ չկապե՞ն արդյոք մեզ բոլորիս առագաստի մեջ և ծովը չնետե՞ն, որովհետև նրանք մտադիր էին իսպանական ափերին առուտուր անելու, իրենց բրետոնացիների տեղ ծախելով, ուստի և վախենում էին, թե միգուցե իրենց կողոպուտը բացվի և նրանց պատժեն, եթե նրանք մեզ կենդանի տեղ հասցնեն։ Սակայն նավապետը ― նա՛, որ կողոպտեց իմ սիրեցյալ Զորաիդային, ― հայտարարեց, որ այդ ավարն իրեն բավական է և որ նա չի կամենում և ոչ մի իսպանական նավահանգիստ մտնել, այլ միտք ունի շարունակել ուղին և գիշերով Ջիբրալտարի նեղուցն անցնելով, վերադառնա Լա Ռոշել, որտեղից նրանք դուրս էին եկել։ Ուստի նրանք որոշեցին տալ մեզ նավից մի նավակ և ինչ որ անհրաժեշտ է մեզ մնացած կարճ ճամփի համար։<br />
<br />
Այդպես էլ արին նրանք հետևյալ օրը, երբ որ արդեն իսպանական ափը երևում էր։ Հենց որ մենք ափը տեսանք, մեր ուրախությունն այնքան մեծ եղավ, որ մենք մոռացանք մեր բոլոր ցավերն ու տառապանքները, ասես թե մեզ ոչ մի վատ բան պատահած չլիներ։ Այդքան քաղցր էր վերստին գնտել կորցրած ազատությունը։<br />
<br />
Երևի կեսօր կլիներ, երբ ֆրանսիացիները մեզ նստեցրին նավակ և տվին մեզ երկու փոքրիկ տակառ ջուր ու մի քիչ չորացած հաց։ Երբ որ չքնաղ Զորաիդան իջնում էր նավակը, կապիտանը, մղված հանկարծակի կարեկցությամբ, նվիրեց նրան քառասուն ոսկի էսկուդո և թույլ չտվեց, որ նավաստիները հանեն նրա շորերը, որոնց մեջ դուք հիմա տեսնում եք նրան։ Մենք նավակ նստեցինք և շնորհակալություն հայտնեցինք մեզ արած շնորհի համար՝ արտահայտելով ավելի շուտ երախտապարտություն, քան տհաճություն։ Ֆրանսիական նավն անհետացավ բաց ծովում ծովածոցի ուղղությամբ, իսկ մենք, ուղղակի մեր դիմաց երևացող ափին ճամփա բռնելով՝ որպես ուղեցույց աստղի, այնպիսի լարվածությամբ զոռ տվինք թիերին, որ մայրամուտի դեմ մոտիկացանք ցամաքին և հույս ունեինք մինչև գիշերվա վրա հասնելը ափ դուրս գալ։ Բայց, որովհետև այդ գիշեր լուսին չկար, երկինքը սև էր, և մենք ստուգապես չգիտեինք, թե որտեղ ենք գտնվում, ապա մենք համարում էինք, թե անվտանգ չէ անմիջապես մոտենալ ափին։ Շատերը թեև կարծում էին, թե դարձյալ ավելի լավ կլինի, որ ափ իջնենք անգամ ժայռերի միջև և բնակավայրից հեռու, որովհետև այն ժամանակ մենք կարող ենք երկյուղ չկրել Տետուանի ծովահեններից, որոնք երեկոյան լինում են Բերբերիայում, իսկ առավոտյան դեմ հաճախ Իսպանիայի ափերի մոտ, որտեղ ավար առնելով, ետ են գալիս գիշերելու տանը։ Իսկ այդ երկյուղը տեղին էր։ Քննարկելով այդ հակառակ կարծիքները՝ մենք ի վերջո որոշեցինք առանց շտապելու մոտենալ ափին և, եթե ծովը շատ փոթորկալից չլինի, ափ ելնել՝ որտեղ որ պատահի։ Այդպես էլ արինք մենք և կես֊գիշերին մոտ հասանք բարձր ու գիրթ լերան ստորոտին, որ, սակայն, անմիջապես ափից չէր սկսվում, այնպես որ հողի մի փոքր շերտ կար, որին կարելի էր հարմար կերպով մոտենալ։ Նավակը խրվեց ավազուտ հատակին, մենք դուրս եկանք ափ և, համբուրելով հողը, մեծամեծ խնդությամբ և արցունքներով շնորհակալ եղանք Աստծուն աննման շնորհի համար, որ առաքել էր մեզ։ Դուրս քաշելով նավը՝ մենք հանեցինք միջից մեր պաշարը և բավական բարձր վեր ելանք սարը։ Սակայն անգամ այստեղ մենք չկարողացանք հանգստացնել մեր սրտի հուզմունքը և վերջնականապես հավատալ, որ մենք ոտ ենք դրել քրիստոնեական հողի վրա։<br />
<br />
Լուսաբացն ավելի ուշ բացվեց, քան ես կկամենայի։ Մենք հասանք սարի կատարը և սկսեցինք նայել ամեն կողմ՝ չի՞ երևում արդյոք որևէ գյուղ կամ հովվի խուղ։ Բայց ինչքան էլ լարում էինք մեր տեսողությունը, բան չէր երևում, ո՛չ մարդ, ո՛չ գյուղ, ո՛չ ճամփա, ո՛չ արահետ։ Այնուամենայնիվ, մենք որոշեցինք շարունակել մեր ուղին երկրի խորքը։ Հո պիտի՞ մեկն ու մեկը հանդիպեր մեզ, որ ասեր, թե որտեղ ենք գտնվում մենք։ Սակայն ամենից շատ ինձ տանջում էր այն, որ Զորաիդան ոտով էր գնում այս ծանր ճանապարհով։ Ես փորձեցի նրան ուսերիս վրա առնել, բայց նա իմ հոգնածությունից առավել էր հոգնում, քան հանգիստ էր առնում հանգստանալուց և այլևս չէր համաձայնում, որ ես նրան տանեմ։ Նա առաջ էր ընթանում համբերությամբ և ուրախ֊ուրախ՝ բռնած իմ ձեռքը։ Այսպես անցանք մենք մոտ քառորդ մղոն և հանկարծ մեր ականջին հասավ զանգակների ձայն, որ պարզ վկայում էր, թե ոչ հեռու հոտ կա։ Մենք բոլորս սկսեցինք ուշի֊ուշով նայել և վերջապես մի կաղնու տակ նկատեցինք մի երիտասարդ հովվի, որ դանակով ձեռնափայտ էր տաշում՝ խաղաղ ու անհոգ։ Մենք ճչացինք, մեր ձայնի վրա նա արագ վեր թռավ և, ինչպես մենք հետագայում իմացանք, նախ և առաջ նա դավանափոխին և Զորաիդային նկատեց։ Տեսնելով մավրիտանական տարազով մարդկանց՝ նա միտք արեց, թե նրա վրա արշավում է ողջ Բերբերիան և, փախուստ տալով մերին, որ հեռու չէր, սկսեց զիլ ձայնով գոռալ․<br />
<br />
― Մավրեր են ափ իջել, մավրե՜ր, մավրե՜ր։ Ի զե՜ն, ի զե՜ն։<br />
<br />
Մենք այնքան շփոթվեցինք նրա աղաղակից, որ չգիտեինք, թե ինչ անենք։ Բայց վճռելով, որ այդ աղաղակները ոտի կկանգնեցնեն ողջ աղգաբնակչությանը և որ առափնյա ձիավոր պահակախումբը կգա տեղեկանալու բանի էությունը, մենք դավանափոխին խորհուրդ տվինք հանել տաճկական վերարկուն և հագնել գերու կապա, որ մեր գերիներից մեկը զիջեց նրան, ինքը մնալով շապկանց։ Այսպիսով, հանձնելով մեզ Աստծու կամքին՝ մենք առաջ ընթացանք նույն ճանապարհով, որով փախավ հովիվը, շարունակ սպասելով, թե ահա վրա կհասնի առափնյա պահակախումբը։ Նախազգացումը մեզ չխաբեց, որովհետև հազիվ երկու ժամ գնալուց հետո մերուց դաշտավայրը դուրս գալուց մենք մոտ հիսուն ձիավոր տեսանք, որ արագ֊արագ յորդա սուրում էին մեզ վրա։ Տեսնելով նրանց՝ մենք կանգ առանք՝ սպասելու։ Նրանք մոտ քշեցին ձիերը և, համոզվելով, որ մենք մավրեր չենք, որոնց նրանք որոնում էին, այլ աղքատ քրիստոնյաներ, ըստ երևույթին շփոթվեցին, և նրանցից մեկը հարցրեց, մեր պատճառով չէ՞ արդյոք մի հովիվ «ի զեն» կոչել։ «Այո», ― պատասխանեցի ես և ուզում էի նրան պատմել, թե որտեղից ենք մենք, ովքեր և ինչ է եկել մեր գլխով, բայց այդ րոպեին քրիստոնյաներից մեկը՝ մեր ուղեկիցը, ճանաչեց ձիավորին, որ մեզ հարց ու փորձ էր անում և, կտրելով խոսքս, բացականչեց․<br />
<br />
― Փառք տանք Աստծուն, որ մեզ այս երջանիկ աշխարհը բերեց, որովհետև, սինյորներ, եթե ես չեմ սխալվում, մենք քայլում ենք Վե՛լես Մա՛լագա<ref>Վե՛լես Մա՛լագա ― փոքրիկ քաղաք՝ գտնվում է Մալագայից 18 մղոն դեպի արևելք։</ref> քաղաքի հողի վրա։ Եվ եթե գերության տարիները տակավին չեն մթագնել իմ հիշողությունը, ապա դուք, սինյոր, որ հարցնում եք, թե ովքեր ենք մենք, Պեդրո դե Բուստամանտեն եք, իմ քեռին։<br />
<br />
Հազիվ էր գերին արտասանել այս խոսքերը, որ ձիավորը, ցած թռչելով ձիուց, գրկեց երիտասարդին և ասաց․<br />
<br />
― Քրոջս տղա, հոգուս ու կյանքիս բերկրությունը, ճանաչում եմ քեզ։ Ե՛ս էլ, քո՛ւյրս էլ, քո մայրը և կենդանի մնացած բոլոր ազգականներդ ողբում էին քո մահը, բայց Աստված հաճեց երկարել նրանց օրերը, որպեսզի կարողանան ուրախանալ՝ հանդիպելով քեզ։ Մենք գիտեինք, որ դու Ալժիրում ես և քո, ինչպես նաև քո ուղեկիցների տեսքից ու զգեստից գլխի եմ ընկնում, թե ի՜նչ հրաշքով եք դուք փրկվել գերությունից։<br />
<br />
― Հենց այդպես էլ է, ― պատասխանեց երիտասարդը, ― մենք դեռ ժամանակ կունենանք ամեն ինչ մանրամասնորեն պատմելու քեզ։<br />
<br />
Երբ որ մյուս ձիավորները լսեցին, որ մենք գերի քրիստոնյաներ ենք, վեր եկան ձիերից և առաջարկեցին մեզ իրենց ձիերը՝ Վե՛լես Մա՛լագա քաղաքը գնալու համար, որ մեկուկես մղոն հեռավորության վրա էր։ Ձիավորների մի մասը, իմանալով մեզնից, թե որտեղ ենք թողել մեր նավակը, գնացին նրա ետևից, որ քաղաք բերեն։ Մնացածները նստացրին մեզ իրենց գավակին։ Զորաիդան հեծավ մեր երիտասարդ գերու քեռու ձին։ Ամբողջ քաղաքը դուրս էր եկել մեզ դիմավորելու, որովհետև ձիավորներից մեկը, մեզնից շուտ հասնելով, արդեն մեր գալստյան լուրը հաղորդել էր։ Բնակիչներին այն չէր զարմացնում, որ իրենց առջև ազատված գերիներ են և գերված մավրեր, ― այս առափնյա բնակիչները սովոր էին թե՛ սրանց, թե՛ նրանց, ― ո՛չ, նրանք զարմացած մնացին Զորաիդայի գեղեցկությունից, որ առանձնապես փայլում էր այն րոպեին։ Երկար ճամփի հոգնածությունից և խնդությունից, որ վերջապես կատարելապես ապահով է և քրիստոնյա երկրում, նրա այտերը ալ կարմիր էին ներկվել։ Եվ, եթե սերը չի կուրացնում ինձ, ես կարող եմ հաստատել, որ ավելի չքնաղ արարած աշխարհս չէր տեսել, առնվազն, իմ աչքերը չէին տեսել։<br />
<br />
Մենք ուղղակի գնացինք եկեղեցի, փառք տալու Աստծուն մեզ արած շնորհի համար, և Զորաիդան ներս մտնելով ասաց, որ նա տեսնում է Լելա Մարիենին նմանող դեմքեր։ Մենք նրան բացատրեցինք, թե դրանք սուրբ կույսի սրբապատկերներն են, և դավանափոխը աշխատեց, ինչպես կարող էր, հասկացնել՝ ինչ կնշանակի դա և ինչու նա պիտի պաշտի դրանց այնպես, ինչպես եթե յուրաքանչյուր պատկեր ճշմարտապես Լելա Մարիեն լիներ, որ իր հետ խոսել է։ Զորաիդայի միտքը սուր էր և, բնականից արագ ու պայծառ խելքի տեր լինելով, լուսապատկերների մասին ինչ որ ասվեց՝ հեշտ յուրացրեց։ Ապա մեզ տարան ու տեղակեցին զանազան տներում, իսկ Զորաիդային, ինձ ու դավանափոխին մեր ուղեկից գերին իր ծնողների տունը տարավ, որոնք, բավական ունևոր մարդիկ լինելով, մեզ ոչ պակաս սիրով ընդունեցին, քան իրենց սեփական որդուն։<br />
<br />
Վեց օր մենք մնացինք Վելեսում, ապա թե դավանափոխը, հավաքելով բոլոր տեղեկանքները, գնաց Գրանադա քաղաքը, որպեսզի այնտեղ, սուրբ ինկվիզիցիայի միջոցով վերադառնա սուրբ եկեղեցու ծոցը։ Մնացած ազատված քրիստոնյաները գնացին ուր որ ամեն մեկը կամեցավ։ Մնացինք մենակ ես ու Զորաիդան, և մոտներս այն էսկուդոներն էին մնացել, որ Զորաիդան պարտական էր ֆրանսիացու սիրալիրության։ Այդ փողով ես գնեցի այն ձին, որով նա եկավ այստեղ։ Մինչև հիմա ես նրա համար հայր ու զինակիր եմ եղել, բայց ոչ ամուսին, և մենք գնում ենք ծննդավայրս՝ իմանալու՝ կենդանի՞ է արդյոք հայրս և ավելի հաջողակ չի՞ եղել եղբայրներիցս մեկն ու մեկը, քան թե ես։ Թեև, ասենք, ինձ թվում է, թե բախտը, ինձ համար Զորաիդային կենակից առաքելով, չէր կարող ավելի մեծ ու թանկագին բարիք նվիրել։ Զորաիդան այնպիսի համբերությամբ է տանում զրկանքները, որ բխում են աղքատությունից և այնքան սաստիկ է ցանկանում քրիստոնյա դառնալ, որ ես, հիացումով լեցուն, պատրաստ եմ ծառայելու նրան մինչև օրերիս վախճանը։ Սակայն ուրախությունը, որ ես զգում եմ այն մտքից, թե ես պատկանում եմ նրան, իսկ նա՝ ինձ, թունավորում ու սևանում է, որովհետև ես չգիտեմ՝ արդյոք ծննդավայրումս կգտնվի՞ մի անկյուն, որտեղ ես բնակվեի նրա հետ։ Կարող է պատահել, որ հայրս ու եղբայրներս կենդանի մնացած չլինեն կամ թե չէ այս ժամանակամիջոցում այնպիսի փոփոխություններ են տեղի ունեցել, որ ինձ դիմավորող մարդ մնացած չլինի։<br />
<br />
Ահա և իմ ամբողջ պատմությունը, սինյորներ։ Ինքներդ դատեցեք, թե որքան երևելի ու հաճելի է։ Գալով ինձ՝ կասեմ միայն, որ ես կկամենայի ձեզ ավելի կարճառոտ պատմած լինել, թեև ձեզ ձանձրացնելու երկյուղը առանց այն էլ ստիպեց ինձ մի քանի մանրամասներ դուրս գցելու։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLII==<br />
<br />
Ուր պատմվում է, թե ինչ պատահեց իջևանում և շատ ուրիշ հիշարժան բաներ<br />
<br />
<br />
Գերին լռեց, իսկ դոն Ֆերնանդոն ասաց․<br />
<br />
― Ճշմարտապես, սինյոր կապիտան, ձեր զարմանալի արկածների պատմելու արվեստը հավասար է նրանց արտասավորության։ Ձեր պատմությունը՝ հազվագյուտ, արտասովոր, անակնկալներով լի, հիացնում ու հափշտակում է ունկնդիրներին։ Ձեր զրույցից ստացած մեր հաճույքը այնքան մեծ է, որ եթե անգամ մինչև արշալույս տևելու լիներ, այդ դեպքում էլ մենք պատրաստ կլինեինք լսել սկզբից մինչև վերջ։<br />
<br />
Այս խոսքերից հետո դոն Ֆերնանդոն, Կարդենիոն և բոլոր մնացյալները սկսեցին առաջարկել գերուն իրենց ծառայությունը այնպիսի սրտագին ու անկեղծ արտահայտություններով, որ կապիտանը զգացվեց նրանց բարեկամական պատրաստակամությունից։ Մասնավորապես դոն Ֆերնանդոն առաջարկեց գերուն գնալ իր հետ, խոստանալով այնպես սարքել, որ իր եղբայր մարկիզը Զորաիդայի կնքահայրը լինի, իսկ ինքն իր հերթին ամեն անհրաժեշտ բան կանի, որպեսզի կապիտանը կարողանա վերադառնա իր կողմերը պատվով ու միջոցներով, ինչպես վայել է նրա կոչմանը։ Գերին սիրալիր շնորհակալություն հայտնեց այդ բոլոր վեհանձն առաջարկությունների համար, սակայն նրանցից ոչ մեկը չընդունեց։<br />
<br />
Մինչ այս, մինչ այն, արդեն գիշերը վրա էր հասել և երբ բոլորովին մթնել էր, պանդոկի մոտ կանգ առավ մի կառք՝ շրջապատված մի քանի ձիավորներով։ Նրանք սենյակ պահանջեցին, իսկ պանդոկպանի տանտիկինը պատասխանեց, թե ողջ հյուրանոցում ոչ մի ազատ անկյուն չկա։<br />
<br />
― Ինչ ուզում է լինի, ― հայտարարեց ձիավորներից մեկը, ― իսկ սինյոր աուդիտորի<ref>Աուդիտոր ― դատավորի վաղեմի կոչումը (անունը):</ref> համար, որին մենք ուղեկցում ենք, մի տեղ կգտնվի։<br />
<br />
Այդ որ լսեց տանտիկինը, շփոթվեց և ասաց․<br />
<br />
― Բանն այն է, սինյոր, որ մենք ոչ մի մահճակալ չունենք, բայց եթե նորին որղորմածություն սինյոր աուդիտորը, ինչպես ես ենթադրում եմ, հետը բերել է իր անկողինը, ապա խնդրում եմ՝ համեցեք։ Նորին ողորմածությանը հաճելի լինելու համար մենք՝ ամուսնուս հետ, կզիջենք նրան մեր սենյակը։<br />
<br />
― Շատ բարի, ― ասաց ձիապանը։<br />
<br />
Այդ միջոցին կառքից արդեն դուրս էր եկել մի մարդ, որի զգեստից կարելի էր իսկույն հետևցնել նրա աստիճանի և կոչումի մասին։ Նրա երկար քղամիդը և ծալքավոր թևերը ցույց էին տալիս, որ ծառան ճշմարիտ էր ասել և, որ նա, իրոք, աուդիտոր էր։ Նա բռնել էր մի տասնվեց տարեկան, ճամփորդական հագուստ հագին աղջկա ձեռքից՝ այնքան սիրունիկ, ազնիվ ու նրբին, որ նրա տեսքից բոլորը հիացած մնացին։ Եվ եթե նրանք նախքան այդ տեսած չլինեին Դորոթեային, Լյուսինդային և Զորաիդային, ապա, անշուշտ, կվճռեին, թե դրա պես մի ուրիշ գեղեցկուհի դժվվար թե գտնվի աշխարհիս երեսին։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը, որ դիտում էր աուդիտորի և աղջկա գալուստը, ասաց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունն աներկյուղ կարող է ներս մտնել և տեղավորվել այս դղյակում։ Ճիշտ է՝ նեղ ու անհարմար կլինի, բայց աշխարհիս երեսին չկա այնպիսի նեղվածություն ու անհարմարություն, որ չնահանջեին ռազմական արվեստի և գիտությանց դեմ, մանավանդ երբ ռազմական արվեստի և գիտությանց մունետիկը գեղեցկությունն է։ Ձերդ ողորմածության գիտնականությանը նախորդում է այդ աղջկա գեղեցկությունը, որի առջև ոչ միայն դղյակները պիտի բացվեն, այլ փլչեն ժայռերը, ճաքեն ու ճեղքվեն լեռները, որ նրան արժանավոր կերպով ընդունեն։ Դե, ներս մտեք այս դրախտը, ձերդ ողորմածություն, որտեղ դուք արև ու աստղեր կգտնեք, որոնք կզարդարեն երկինքը, որ դուք բերել եք հետներդ։ Այստեղ դուք կգտնեք ռազմական արվեստը իր ողջ փայլով և գեղեցկությունը՝ կատարելության մեջ։<br />
<br />
Աուդիտորը, զարմացած դոն Կիխոտի ճառերից, սկսեց ուշի֊ուշով զննել նրան, և ասպետի արտաքինը նրան ոչ պակաս զարմացրեց, քան խոսքերը։ Սակայն նախքան նա պատասխանելու բան գտավ, նա կրկին զարմացած մնաց, երբ որ նրա առջև երևան եկան Լյուսինդան, Դորոթեան և Զորաիդան, որոնք, տեղեկանալով նոր հյուրերի գալստյան մասին և տանտիկնոջից լսելով չքնաղ անծանոթուհու մասին, դուրս էին եկել, որ դիմավորեն և տեսնեն նրան։ Նույն պահին դոն Ֆերնանդոն, Կարդենիոն ու քահանան նուրբ ձևերով ու քաղաքավարությամբ սկսեցին առաջարկել աուդիտորին իրենց ծառայությունը։ Վերջ ի վերջո սինյորը ներս մտավ, սաստիկ շփոթված տեսածից ու լսածից, և պանդոկում հավաքված գեղեցկուհիները ողջունեցին չքնաղ ճամփորդուհուն։ Աուդիտորն, իհարկե, չէր կարող չնկատել, որ նրան շրջապատող մարդիկ բոլորն էլ ազնվական ծագում ունեին։ Բայց դոն Կիխոտի արտաքինը, դեմքն ու շարժումները նրան տարակուսանքի մեջ էին գցում։ Բազմաթիվ սիրալիր առաջարկներ փոխանակելուց և շենքը նայելուց հետո մեր հասարակությունը մնաց իր նախկին որոշման վրա, այն է՝ բոլոր տիկինները պետք է գիշերեին արդեն հիշատակված սենյակում, իսկ տղամարդիկ մնային սրահում և նրանց անդորրը պահպանեին։ Աուդիտորը թույլ տվեց դեռատի աղջկան (որ իր դուստրն էր) տեղավորել մնացյալ տիկինների հետ, և աղջիկն ընդունեց այդ ամենայն սիրով։ Պանդոկպանի մահճակալն ու աուդիտորի անկողնի կեսն իրար կցելով՝ տիկինները գիշերելու ավելի հարմար տեղ գտան, քան ենթադրում էին։<br />
<br />
Հենց որ գերին տեսավ աուդիտորին, նրա սիրտը բաբախեց, որովհետև նրան թվաց, որ նրա մեջ ճանաչեց իր եղբորը։ Նա հարցրեց ծառաներից մեկից, թե ինչպես է նրա տիրոջ անունը և չգիտի՞ նա արդյոք՝ որն է նրա ծննդավայրը։ Ծառան պատասխանեց, որ իր տերը լիցենցիատ Խուան Պե՛րես դե Վիեդման է և որ նրա ծննդավայրը, կարծյոք, ինչ֊որ փոքրիկ ավան է Լեոն լեռներում։ Այս տեղեկությունը սեփական աչքերով տեսածի հետ, վերջնականապես համոզեց նրան, թե աուդիտորը իր եղբայրն է, որ հետևել է հոր խորհուրդին և գնացել է գիտնականի ճամփով։ Հուզված և ուրախացած՝ գերին մի կողմ կանչեց դոն Ֆերնանդոյին, Կարդենիոյին և քահանային և հաղորդեց նրան պատահածի մասին՝ հավատացնելով նրանց, որ աուդիտորը իր հարազատ եղբայրն է։ Ծառան պատմեց նույնպես, որ աուդիտորը պաշտոն է ստացել Ամերիկայում, Մեքսիկայի գավառում, որ հետը ճամփորդող աղջիկը նրա դուստրն է, որը ծնվել է մոր կյանքի գնով։ Կինը մեծ օժիտ է բերած եղել հետը, և հիմա նա շատ հարուստ է։ Գերին բարեկամներից խորհուրդ խնդրեց, թե ինչպես բացվի եղբոր առջև, և ավելի լավ չէ՞ր լինի արդյոք նախապես իմանալ՝ կընդունի իրեն գրկաբա՞ց, թե՞, ընդհակառակը՝ կամաչի՝ տեսնելով եղբորը աղքատ վիճակում։<br />
<br />
― Թողեք, որ ես անեմ այդ փորձը, ― ասաց քահանան, ― նամանավանդ, որ ես հեռու եմ այն մտքից, որ ձեր եղբայրը կարող է վատ ընդունել ձեզ։ Որովհետև նրա բոլոր վարվեցողության մեջ այնքան ազնվություն է երևում և խելամտություն, որ բնավ չի կարելի կասկածել նրան գոռոզության ու անսրտության մեջ՝ անշուշտ, նա ունակ կլինի ըմբռնելու բախտի փոփոխականությունը։<br />
<br />
― Ես դարձյալ կկամենայի, ― առարկեց կապիտանը, ― ո՛չ թե անմիջապես բացվել, այլ զարտուղի ճանապարհով։<br />
<br />
― Կրկնում եմ, ― պատասխանեց քահանան, ― ես այնպես կանեմ, որ մենք բոլորս էլ գոհ մնանք։<br />
<br />
Մինչ այս, մինչ այն, ընթրիքը բերին և բոլորը բոլորեցին սեղանի շուրջը, բացի գերուց ու տիկիններից, որոնք առանձին էին ընթրում իրենց սենյակում։ Ընթրիքի միջոցին քահանան ասաց․<br />
<br />
― Կոստանդնուպոլսում, որտեղ ես գերության մեջ եմ մնացել մի քանի տարի, մի բարեկամ ունեի, որ կոչվում էր այնպես, ինչպես և ձերդ ողորմածությունը, սինյոր աուդիտոր։ Իսպանական բովանդակ բանակում նա ամենաարի զինվորն ու կապիտանն էր, բայց նրա ուժն ու արիությունը հավասր էին նրա դժբախտություններին։<br />
<br />
― Իսկ այդ կապիտանի անունն ի՞նչ էր, ― հարցրեց Աուդիտորը։<br />
<br />
― Նրա անունը, ― պատասխանեց քահանան, ― Ռուի դե Վիեդմա էր, ծննդավայրը ինչ֊որ ավան Լեոնի լեռներում։ Նա ինձ արեց իր հոր ու երկու եղբայրների պատմությունը, այն տեսակ մի պատմություն, որ եթե հավատացած չլինեի բարեկամիս ճշմարտախոսության մեջ, ես հեքիաթ կհամարեի՝ օջախի շուրջը ձմեռ ժամանակ պառավ կանանց պատմածների պես։ Նրա հայրը բաժանած է եղել իր ամբողջ կարողությունը երեք որդիների միջև և Կատոնից առավել իմաստուն խորհուրդներ տվել։ Իմ բարեկամը ռազմական ուղի էր ընտրել և այնպես հաջողել, որ մի քանի տարվա ընթացքում, միմիայն իր արիության ու քաջության շնորհիվ, միմիայն իր արժանիքների օգնությամբ հետևակ զորքի կապիտանի աստիճանի էր հասել և նա գնդապետ կարգվելու ճիշտ ճամփի վրա էր։ Սակայն այն իսկ վայրկյանին, երբ նա հաջողության հույս ուներ, բախտը դավաճանեց նրան՝ նա կորցրեց բախտը, հետն էլ ազատությունը ա՛յն օրհնված օրը, երբ շատերը ձեռք բերին, խոսքս՝ Լեպանտոյի ճակատամարտի մասին է։ Ես գերի ընկա Գոլետայում և հետագայում, չարքաշ կյանքից հետո բախտը մեզ միացրեց Կոստանդնուպոլսում։ Այստեղից նա ընկավ Ալժիր, որտեղ պատահեց աշխարհիս երեսին տեղի ունեցած դեպքերից ամենաարտասովորը։<br />
<br />
Շարունակելով իր պատմությունը՝ քահանան սեղմ ու կարճառոտ հաղորդեց աուդիտորին այն ամենը, ինչ պատահել էր նրա եղբոր ու Զորաիդայի միջև։ Աուդիտորը լսում էր այնպիսի ուշադրությամբ, որ կարծես թե երբեք աուդիտոր եղած չլիներ բառիս լիակատար իմաստով։<ref>Աուդիտոր իսպաներեն ասվում է oidor, բառացի՝ «ուշադրությամբ լսող»։</ref> Քահանան հասավ մինչև այն տեղը, երբ ֆրանսիացիք կողոպտեցին մեր փախստականներին նավակում և նկարագրեց, թե ինչ չքավորության և աղքատության մեջ մնացին նրա բարեկամն ու չքնաղ մավրիտանուհին։ Իսկ թե ինչ է եղել հետո ― հաջողվե՞լ է արդյոք նրանց հասնել Իսպանիա, թե՞ ֆրանսիացիք տարել են հետները Ֆրանսիա ― մնում է անհայտ։<br />
<br />
Գերին, կանգնած մեկուսի, լսում էր քահանայի զրույցը և ուշադիր հետևում իր եղբոր շարժումներին։ Վերջինս, համբերելով մինչև պատմության վերջը, խոր հոգվոց քաշեց և արտասվաթոր աչքերով բացականչեց․<br />
<br />
― Եթե դուք իմանայի՜ք, սինյոր, թե ի՜նչ կարևոր լուրեր հաղորդեցիք դուք ինձ և ինչ խորը զգացված եմ ես։ Տեսնում եք, չնայած իմ բոլոր ցանկության՝ զուսպ ու հանգիստ մնալու, արցունքը մատնում է հուզմունքս։ Այդ քաջ կապիտանը, որի մասին դուք պատմեցիք, իմ ավագ եղբայրն է, ավելի արի, քան ես և մյուս եղբայրս և առավել վեհ մտածողության մարդ։ Նա ընտրեց պատվավոր և փառավոր ռազմական արվեստը, ― մեր հոր առաջարկած երեք ասպարեզներից մեկը, ― ինչպես դուք տեղյակ եք ձեր բարեկամի (ձեր ասելով հեքիաթանման) պատմությունից։ Ես գնացի գիտական ուղիով, Աստծու օգնությմաբ և իմ ջանասիրության շնորհիվ հասա այն կոչմանը, որ ներկայիս ունեմ։ Իսկ իմ կրտսեր եղբայրը ապրում է Պերու, որտեղ նա այնքան հարստացել է, որ ինձ ու հորս նրա ուղարկած փողերով նա ոչ միայն հատուցեց մի ժամանակ ստացած բաժինը, այլ հորս հնարավորություն տվեց երևան բերելու իրեն հատուկ առատաձեռնությունը, իսկ ինձ՝ վայելուչ և առանց պակասություն ապրելու՝ զբաղված գիտություններով և հասնելու պաշտոնի, որ ներկայիս ես ունեմ։ Հայրս կենդանի է, բայց մեռած է իմանալու համար, թե ինչ եղավ իր առաջնեկը և անխոնջ աղոթք է առաքում Աստծուն, որ մահը միջոց տա, մինչև որ տեսնի իր աչքի լույս տղին և ապա փակի իր աչքերը։ Մեկ բան է միայն զարմացնում ինձ՝ ինչո՞ւ իմ եղբայրը, այնքան խոհեմ լինելով, ոչ մի անգամ հորս չգրեց իր հաջողությունների մասին և ո՛չ էլ տառապանքների։ Չէ՞ որ եթե հայրս կամ մեզնից մեկն ու մեկը իմանար նրա գերության մասին, կարիք չէր լինի, որ նա սպասեր հրաշք եղեգին՝ փրկանք ստանալու համար։ Իսկ հիմա ինձ տագնապի մեջ է գցում այն միտքը, թե ֆրանսիացիք բա՞ց են թողել նրան, թե՞ սպանել՝ կողոպուտը թաքցնելու համար։ Ահա թե ինչու ես անուրախ եմ շարունակելու ուղիս, խնդությամբ սկսեցի և վիշտ ու ցավով եմ շարունակելու։ Օ՜, իմ բարի եղբայր, եթե ես իմանայի, թե որտեղ ես դու հիմա, ես կգտնեի քեզ և կազատեի քո տառապանքից անգամ սեփական տառապանքների գնով։ Օ՜, եթե մեկն ու մեկը ծեր հորս լուր բերեր, թե դու կենդանի ես ― անգամ եթե դու Բերբերիայի ամենաթաքուն խորխորաթներում լինեիր, ― հորս հարստությունը և իմը քեզ դուրս կբերեին այնտեղից։ Օ՜, չքնաղագեղ և վեհանձն Զորաիդա, ո՜վ կվարձատրի քեզ՝ եղբորս մատուցած շնորհների համար։ Ի՜նչ երջանիկ կլինեինք մենք՝ ներկա լինելով քո հոգու վերածնությանը<ref>Այսինքն՝ «նրա մկրտության ժամանակ»։</ref> և քո հարսանիքին։<br />
<br />
Երկար֊երկար աուդիտորը խոսեց այս եղանակով՝ տխրած եղբորից առած լուրերից, բոլորն ունկնդրում էին նրան առանց իրենց կարեկցության զգացմունքը զսպել կարենալու։ Վերջապես քահանան, տեսնելով, որ իր ծրագիրը միանգամայն հաջողել է և որ կապիտանի ցանկությունը կատարված է, վճռեց, որ ժամանակ է նրանց ընդհանուր վիշտն ընդհատելու։ Նա վեր կացավ տեղից և, մտնելով սենյակ, որտեղ գտնվում էր Զորաիդան, բռնեց նրա ձեռքից։ Լյուսինդան, Դորոթեան և աուդիտորի աղջիկը հետևեցին նրանց։ Կապիտանն սպասում էր, թե հետո ինչ է անելու քահանան։ Վերջինս նրա ձեռքից էլ բռնեց և նրանց երկուսին տարավ այն սենյակը, որտեղ նստած էր աուդիտորը մնացած տղամարդկանց հետ։<br />
<br />
― Սինյոր աուդիտոր, ― ասաց նա, ― այլևս լաց միք լինի։ Ձեր ցանկությունը պսակվում է աշխարհիս ամենամեծ բարիքով՝ ահա ձեր եղբայրը և բարի հարսը։ Ահա՝ կապիտան Վիեդման, ահա և չքնաղագեղ մավրիտանուհին, որ նրան այնքան բարիք է արել։ Ֆրանսիացիք, որոնց մասին ես ձեզ պատմեցի, նրանց թողել են թշվառական վիճակում, և դուք հիմա կարող եք դրսևորել ձեր բարի սրտի վեհանձնույթյունը։<br />
<br />
Կապիտանը նետվեց, որ գրկի եղբորը, իսկ սա մի քիչ հեռու կացավ, դնելով ձեռները նրա կրծքին, որպեսզի ավելի լավ տեսնի և, ճանաչելով, այնպես ամուր գրկեց և այնքան սրտաշարժ լավ եղավ ուրախությունից, որ ներկա գտնվողներից շատերը նրա հետ լացին։ Թե ինչ ասացին եղբայրներն իրար և ինչ զգացմուքներ արտահայտեցին ― թվում է, թե, ոչ թե նկարագրել, այլ երևակայել անգամ անհնար է։ Կարճառոտ խոսքերով նրանք պատմեցին իրար իրենց կյանքից և համոզվեցին իրենց եղբայրական սիրո անփոփոխության մեջ։ Ապա աուդիտորը գրկեց Զորաիդային և առաջարկեց նրան իր տանը տանտիկին լինել։ Ապա հրամայեց, որ իր դուստրն էլ գրկի նրան։ Ապա չքնաղ քրիստոնեուհին և չքնաղագույն մավրիտանուհին նորից ստիպեցին բոլորին արտասվել։ Իսկ դոն Կիխոտը ոչ մի բան չասելով, ուշի֊ուշով հետևում էր բոլոր այս արտասովոր անցքերին և մեկնում էր նրանց իր ասպետական ցնդաբանությունների ոգով։ Որոշվեց, որ կապիտանն ու Զորաիդան աուդիտորի հետ կմեկնեն Սևիլյա, այնտեղից կհաղորդեն հորը, թե որդին փախել է գերությունից և գտնվել է և կխնդրեն, որ, եթե հնարավոր է, գա Սևիլյա, Զորաիդայի մկրտության ու հարսանիքին ներկա լինելու համար, ― որովհետև աուդիտորի համար անկարելի էր ուշանալու ճամփին, քանի որ տեղեկություն էր ստացել, թե մեկ ամսից Սևիլյաից նավատորմիղ է մեկնելու Նոր Իսպանիա և բաց թողնել այդ առիթը նրա համար ծայր աստիճան անհարմար կլիներ։<br />
<br />
Բոլորը ուրախ և գոհ մնացին, որ գերու պատմությունը այսքան երջանիկ վախճանի հանգեց։ Մինչդեռ գիշերվա երեք քառորդն արդեն անցել էր, և որոշվեց մնացած ժամերը քնել ու հանգստանալ։ Դոն Կիխոտը ցանկություն հայտնեց պահպանել դղյակը, զգուշանալով, թե միգուցե որևէ հսկա կամ չարանենգ ոճրագործ, որի ագահությունը կարող էին գրգռել դղյակում պահված գեղեցկության մեծամեծ գանձերը, հարձակում գործի։ Դոն Կիխոտին բոլոր ճանաչողները շնորհակալություն հայտնեցին նրան և պատմեցին նրա տարօրինակությունների մասին աուդիտորին, որին մեծ զվարճություն պատճառեցին։ Միայն Սանչո Պանսան էր հուսահատված, որ բոլորն այդքան ուշ չեն պառկում քնելու և մենակ նա է մյուսներից ավելի հարմար տեղավորվել՝ մեկնվելով իր էշի սարքի վրա (մի բան, որ թանկ նստեց նրա վրա, ինչպես իր ժամանակին այդ պատմված կլինի)։ Տիկինները քաշվեցին իրենց սենյակը, տղամարդիկ տեղավորվեցին, ինչպես յուրաքանչյուրը կարողացավ, իսկ դոն Կիխոտը դուրս եկավ ճամփան, որպեսզի պահպանի դղյակը՝ համաձայն իր խոստման։<br />
<br />
Եվ ահա, քիչ էր մնացել մինչև լուսաբաց, տիկինների ականջին հասավ մի ձայն, այնքան անուշ, հնչալուր, որ նրանք բոլորն էլ ակամա սկսեցին ականջ դնել, մանավանդ՝ Դորոթեան, որ, անկարող լինելով քնել, պառկած էր օրիորդ Կլարա դե Վիդեմայի կողքին (այդպես էր կոչվում աուդիտորի աղջիկը)։ Ոչ ոք չէր կարող կռահել, թե ով է այդքան լավ երգում՝ ձայնը հնչում էր մենակ, առանց որևէ գործիքի նվագակցության։ Մեկ թվում էր, թե բակում են երգում, մեկ՝ գոմում։ Մինչդեռ զարմացած տիկինները ուշի֊ուշով ունկնդրում էին, նրանց դռանը մոտեցավ Կարդենիոն և ասաց․<br />
<br />
― Եթե դուք քնած չեք, ապա լսեցեք՝ երգում է ջորեպանը և, իսկապես, թովիչ է երգում։<br />
<br />
― Այո՛, մենք լսում ենք, սինյոր, ― պատասխանեց Դորոթեան։<br />
<br />
Կարդենիոն հեռացավ, իսկ Դորոթեան, ամբողջապես լսողություն դառած, լսեց հետևյալ երգը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLIII==<br />
<br />
Որ զրուցում է ջորեպանի հաճելի պատմությունը, պանդոկում պատահած այլ արտասովոր անցքերի հետ միասին<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Ես ծովային եմ, սիրո ծովային,<br />
Եվ փոթորկալի ծովի հոսանքում<br />
Թափառում եմ արդ, անհույս ու նկուն,<br />
Որևէ մի տեղ կառչել պինդ հողին։<br />
<br />
Աստղ֊ուղեցույցով, ջրում հորդազեղ<br />
Ես լողում եմ և տեսնում անայլայլ,<br />
Որ միայն չքնաղ և ճաճանչափայլ<br />
Պարինուրան է ամենից լուսեղ։<br />
<br />
Բայց ո՞ւր է գնում ուղիս, դեպի ո՞ւր,<br />
Չգիտեմ, բայց ես, ծովում ալեկոծ<br />
Ձգտում եմ դեպի նա ― ամբողջ հոգով, ―<br />
Եվ սրտով անվիշտ, և սրտով տխուր։<br />
<br />
Եվ համեստությո՛ւնը իմ վրդովված,<br />
Եվ քմահաճույքն իմ բարեսքող,<br />
Ինձանից նրան, ինչպես թուղպի քող՝<br />
Տանում եմ նրա առաջ ծավալած։<br />
<br />
Օ՜, ճառագայթող ա՛ստըղ լուսատու՝<br />
Լուսավորում եմ հոգով լույսդ ես,<br />
Եթե դու մի պահ քե դեմքը ծածկես՝<br />
Հոգուս կլինի պահըդ մահացու։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Երբ երգիչը հասավ այս տեղին, Դորոթեան խորհեց, թե պետք չէ զրկել Կլարային այդպիսի չքնաղ ձայն լսելու հաճույքից և սկսեց նրան արթնացնել, թափահարելով նրա ուսը։<br />
<br />
― Ների՛ր, մանկիկս, ― ասաց նա, ― որ քեզ արթնացնում եմ, բայց ուզում եմ, որ դու վայելես ձայնի հնչյունները, որից ավելի սիրունը, հավանաբար, դու քո օրում այլևս չես լսի։<br />
<br />
Կլարան զարթնեց և սկզբում, քնաթաթախ, չհասկացավ, թե ինչ է ասում Դորոթեան, և երբ որ Դորոթեան կրկին բացատրեց բանի էությունը, Կլարան սկսեց ականջ դնել։ Հազիվ էր երգի երկու տողը լսել, որ երիտասարդը շարունակում էր երգել, որ բռնվեց սաստիկ դողով, ասես թե ջերմի տենդի մեջ ընկած լիներ։ Նա ամուր հպվեց Դորոթեային և ասաց․<br />
<br />
― Ա՜խ, հոգուս ու կյանքիս տիկինդ, ինչո՞ւ ինձ արթնացրիք։ Ինձ համար հիմա ամենամեծ բարիքը կլիներ աչք ու ականջս փակել՝ այդ դժբախտ երգչին չտեսնելու և չլսելու համար։<br />
<br />
― Ի՞նչ ես խոսում, մանկիկս։ Ասում են, թե երգիչը ինչ֊որ ջորեպան է։<br />
<br />
― Ոչ, նա բազմաթիվ կալվածների և իմ սրտում փոքրիկ մի անկյունի տերն է։ Նա այնքան հաստատ է տիրում իմ սրտում, որ առհավետ տեր էլ կմնա, եթե ինքը չկամենա լքել։<br />
<br />
Դորոթեան սաստիկ զարմացավ աղջկա սահուն ոճից․ նրան թվաց, թե աղջիկը ավելի է զարգացել իր տարիքի համեմատ, ուստի ասաց․<br />
<br />
― Սինյորա, Կլարա, այնպես բացատրեցեք, որ ես բան հասկանամ, պարզ ասացեք ինձ սրտի, կալվածների և երգչի մասին, որի ձայնը ձեզ այնպիսի շփոթմունքի մեջ է գցում, ձեր ասելն ի՞նչ կնշանակի։ Ասենք, հիմա միք խոսի, թեև ես պատրաստ եմ օգնության հասնելու ձեր տագնապին, սակայն չեմ ուզում երգչին լսելու հաճույքից զրկվել՝ նա, կարծես, նոր երգ նոր ձայնով սկսելու վրա է։<br />
<br />
― Շատ բարի, ― պատասխանեց Կլարան, և երգը չլսելու համար երկու ձեռքով փակեց ականջները։ Դորոթեան, որին այդ բանը զարմացրեց, սկսեց ունկնդրել երգին և լսեց հետևյալը․<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Ո՜վ իմ հույս ու ապավեն,<br />
Որ անցնում ես թավուտներով, վիհերով<br />
Ու քայլում ես վեհորեն<br />
Քեզ կախարդող շավիղներով ծաղկաթով,<br />
Օ՜, թող հոգիդ չսոսկա,<br />
Որ ամեն քայլ կարող է քեզ բերել մահ։<br />
<br />
Ծույլին բաժին չեն ընկնի<br />
Հաղթանակներ, հաղթահանդես փառահեղ,<br />
Նա բախտավոր չի լինի,<br />
Ում չեն կոփել փորձությունները ահեղ,<br />
Ով հավատ է ընծայում<br />
Ծուլությանը, որից սիրտն է թառամում։<br />
<br />
Ամուրն ինքն էլ շարունակ<br />
Վայելքներն է ամեն ինչից վեր դասել,<br />
Ամենաթանկ ու միակ<br />
Իր գանձն է այդ, ուրիշ գանձ չի երազել։<br />
Այդպես է միշտ աշխարհում,<br />
Արժեք չունի, ինչ որ էժան է տրվում։<br />
<br />
Համադրությունը սիրո<br />
Ընդունակ է սխրանքների անհնար։<br />
Արքայության հետ սիրո<br />
Թող իմ ոգին մենամարտի քաջաբար,<br />
Գիտեմ, ոգով իմ արի<br />
Ես կհասնեմ ոլորտներին աստղերի։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Երգը վերջացավ և Կլարան նորից հեկեկաց։ Դորոթեայի հարցասիրությունը բորբոքվեց և, կամենալով իմանալ այնքան քաղցր երգի ու այնքան դառը լացի պատճառը, սկսեց հարց ու փորձ անել, թե ինչ են նշանակում Կլարայի խոսքերը։ Վերջինս, երկյուղ կրելով, թե մի գուցե Լյուսինդան լսի, ամուր գրկեց Դորոթեային և հպեց իր շուրթը նրա ականջին։ Վստահ, որ ուրիշն իրեն չի լսի, նա սկսեց այսպես․<br />
<br />
― Այն մարդը, որ հիմա երգեց, տիրուհի, Արագոնի թագավորության մի կաբալյերոյի հարազատ զավակն է, երկու կալվածքի տիրոջ, որի տունը մայրաքաղաքում հորս տան դեմուդեմ է։ Եվ թեև հայրս ձմեռը միշտ փակում էր լուսամուտները քաթանե վարագույրներով, իսկ ամառը փայտե ցանցակերպ փեղկերով․․․ չգիտեմ, թե ինչպես եղավ՝ մի անգամ այդ երիտասարդը, որ սովորում էր դպրոցում, ինձ տեսավ ― գուցե՝ եկեղեցում, գուցե՝ այլ տեղ։ Մի խոսքով՝ նա ինձ սիրեց և սկսեց բացատրել ինձ այդ իր տան լուսամուտից զանազան և անթիվ նշանների միջոցով, և ես նրան հավատացի և նույնպես սիրեցի նրան, թեև դեռևս չգիտեի, թե նա ինձնից ինչ է ուզում։ Ի թիվս այդ նշանների, նա ուներ մի այսպիսին՝ մեկ ձեռքով բռնում էր մյուսը՝ կամենալով դրանով ցույց տալ, թե ուզում է ամուսնանալ ինձ հետ։ Ես շատ ուրախ կլինեի, եթե այդ տեղի ունենար, բայց որովհետև ես մենակ էի ապրում, առանց մորս, և մարդ չկար, որին ես բացվեի, ապա նրան ոչ մի շնորհ չէի անում, այն բացառությամբ, որ երբ հայրս տանը չէր լինում և նրա հայրն էլ էր բացակայում, ես մի քիչ բաց էի անում վարագույրը կամ փեղկերը, և նա կարողանում էր ինձ տեսնել ամբողջ հասակովս։ Նա այնպիսի թափով էր արտահայտում իր ուրախությունը, որ թվում էր, թե խելագարվելու վրա է։ Վրա հասավ հորս մեկնելու ժամանակը, և նա բանն ինձնից իմացավ, որովհետև ես նրան հաղորդելու ոչ մի հնար չունեի։ Ես լսեցի, թե նա դարդից հիվանդացել է, այնպես որ մեր մեկնելու օրը ես նրան չտեսա և անգամ հայացքով նրան հրաժեշտ չտվի։ Սակայն երկու օրվա ճամփից հետո, մոտենալով մի գյուղական իջևանի, որ այստեղից մեկ օրվա ճամփի վրա է, ես նրան տեսա դարպասի մոտ։ Նա այնքան ճարպկորեն էր ջորեպանի զգեստ հագել, որ եթե նրա պատկերը դրոշմված չլիներ իմ հոգում, անկարելի կլիներ ճանաչել։ Սակայն ես ճանաչեցի նրան, զարմացա և ուրախացա։ Նա հորիցս թաքուն նայեց ինձ։ Նա միշտ թաքնվում է հորիցս, երբ որ ճամփին կամ պանդոկում, որտեղ մենք իջևանում ենք, պատահում է մեզ։ Եվ որովհետև ես գիտեմ, թե ով է նա և հասկանում եմ, որ նա ոտով է ճամփորդում և այնպիսի դժվարություններով միմիայն սիրուց դեպի ինձ, ապա ես մեռնում եմ թախծից և աչքերով հետևում նրա յուրաքանչյուր քայլին։ Ես չգիտեմ, թե ինչ մտադրություններով է նա ուղեկցում մեզ և ինչպես է հաջողել իրեն ջերմագին սիրող հոր տնից փախչել, որովհետև նա միակ ժառանգն է և ընդհանրապես արժանի է սիրվելու, ինչպես ձերդ ողորմածությունը կհամոզվի, հենց որ տեսնի նրան։ Կավելացնեմ, որ բոլոր երգերը նա իրենից է հնարում, և նրա մասին ինձ ասել են, թե նա առաջադիմում է գիտությանց մեջ և շատ լավ բանաստեղծ է։ Այն էլ իմացեք, որ ամեն անգամ նրան տեսնելուց կամ նրա երգը լսելուց ես ամբողջ մարմնով դողում ու սարսափում եմ, որ հայրս նրան կճանաչի և կիմանա, մեր սերը։ Ես իմ օրում նրան մի խոսք ասած չկամ, այնուհանդերձ ես նրան այնքան սաստիկ եմ սիրում, որ չեմ կարող ապրել առանց նրան։ Ահա և բոլորը, տիրուհի, ինչ որ կարող եմ պատմել ձեզ երգչի մասին, որի ձայնը ձեզ այնքան հիացրել էր։ Միայն նրա երգից դուք կարող էիք կռահել, որ նա ոչ թե ջորեպան է, ինչպես ասում եք դուք, այլ կալվածների և սրտերի տեր, ինչպես ես ասացի ձեզ։<br />
<br />
― Այդքանը բավական է, սինյորա դոնյա Կլարա, ― ընդհատեց նրան Դորոթեան՝ սփռելով նրա երեսին հազար համբյուր։ ― Կրկնում եմ, բավական է։ Սպասեցեք մինչև օրը բացվի և, հուսով եմ, մեր գործն այնպիսի ուղիով կընթանա, որ երջանիկ վախճանը կպսակի այդքան անարատ սկիզբը։<br />
<br />
― Ա՜խ, տիրուհի, ― ասաց դոնյա Կլարան, ― ես ինչպես՞ երջանիկ վախճան հուսամ, երբ նրա հայրը այնքան ազնվատոհմ ու հարուստ է, որ ոչ միայն իր որդուն թույլ չի տա ամուսնանալ ինձ հետ, այլ թույլ չի տա վերցնել ինձ իբրև սպասուհի։ Միաժամանակ ես ոչ մի դեպքում չեմ համաձայնի պսակվել նրա հետ իմ հորիցս ծածուկ։ Ես կկամենայի, որ այդ երիտասարդը վերադառնար տուն և ինձ հանգիստ թողներ։ Թերևս անջատումը և ահագին տարածությունը, որ կփռվի մեր միջև, մի քիչ կթեթևացնեն իմ հիմիկվա տառապանքը։ Ասենք, ես լավ գիտեմ, որ իմ խորհած դեղը շատ քիչ կօգնի ինձ։ Չգիտեմ, թե ինչ սատանայի մեղքն է և որտեղից եկավ մտավ մեջս այդ սերը։ Չէ՞ որ ես էլ եմ դեռևս այնքան երիտասարդ, նա էլ։ Մենք, կարծեմ, մի տարվա ծնունդ ենք, իսկ իմ տասնվեցն էլ դեռ չի լրացել, հայրս ասում է, թե ես տասնվեց տարեկան կդառնամ սուրբ Միքայելի օրը։<br />
<br />
Դորոթեան չկարողացավ ծիծաղը պահել՝ լսելով սինյորա Կլարայի մանկամիտ դատողությունները և ասաց․<br />
<br />
― Հանգստացեք, սինյորա, մինչև առավոտ, կարծեմ, քիչ է մնացել, իսկ վաղը, Աստված տա, մի բան կհնարենք ― ես կաշխատեմ ձեզ համար։<br />
<br />
Այս խոսքերից հետո նա քնեց և ողջ պանդոկն ընկղմվեց խորին լռության մեջ։ Քնած չէին միայն տանտիկնոջ աղջիկն ու Մարիտորնեսը, որոնք, ճանաչելով դոն Կիխոտի տարօրինակ բնույթը և տեսնելով, որ նա, պահակի պես, ձիով, սպառազինված պտտում է պանդոկի շուրջը, վճռել էին կատակ անել և առնվազն զվարճանալ նրա ցնդաբանություններից։<br />
<br />
Ողջ տունը ոչ մի լուսամուտ չուներ դեպի դաշտը, բացի դարմանատան լսանցքից, որտեղից ներս էին ածում դարմանը։ Մեր երկու կիսակույսերը<ref>Այն իմաստով, որ նրանցից օրիորդ էր միայն մեկը՝ տանտիրոջ աղջիկը։</ref> կանգնեցին այդ լսանցքի մոտ և տեսան դոն Կիխոտին ձիու վրա, հենված նիզակին, ժամանակ առ ժամանակ այնպիսի խոր ու ցավագին հոգվոց հանելիս, որ կարծես ամեն մի հոգվոցի հետ նրա սիրտը կտրատվում էր։ Եվ լսեցին նրանք, թե ինչպես նա քաղցր ու քնքույշ ձայնով ասում էր․<br />
<br />
― Օ՜, տիրուհիդ իմ, Դուլսինեա Տոբոսցի, սահման ամեն գեղեցկության, ծայր ու եզր իմաստության, սրամտության բուն, անոթ առաքինության, մարմնացում վայելչության և խնդության աշխարհիս երեսին։ Ի՞նչ է անում հիմա քո ողորմությունը։ Չե՞ս մտաբերում դու արդյոք պատահմամբ քեզնով գերված ասպետին, որ հոժարակամ ենթարկում է ինքն իրեն այսքան վտանգների՝ միայն, միմիյան քեզ ծառայելու համար։ Օ՜, եռադեմ լուսատու,<ref>Եռադեմ լուսատու ― Լուսինը, որին հները հաճախ անվանում էին «եռադեմ» աստվածուհի, որը միացնում էր իր մեջ երեք առասպելական ասպեկտ՝ Լուսին, Դիանա և Հեկատա։</ref> լուր բեր ինձ նրանից։ Թերևս այս րոպեիս դու նախանձով նայում ես նրա դեմքին այն միջոցին, երբ նա ման է գալիս իր շքեղ պալատի պատշգամբում, կամ թե կրծքով հենած պատշգամբի մահաջարին՝ խորհում է, թե ինչ անի, որպեսզի առանց իր մեծությունն ու պատիվը նվաստացնելու մեղմացնի ցավերը, որոնց ենթարկվում է իմ սիրտը նրա՛ պատճառով։ Եվ խորհում է նա, թե ինչ վայելքներով պսակի նա ինձ տառապանքներիս համար, ինչ հույս ներշնչի հուսահատությանս համար, ինչ կյանք տա մահվանս փոխարեն, ինչ պարգև՝ ծառայությանս համար։ Եվ դո՛ւ, արև, որ շտապում ես նժույգներդ լծես, որպեսզի արշալույսին ընդառաջ ելնես իմ տիրուհուն, աղաչում եմ՝ երբ որ նրան տեսնես, ինձնից ողջույն տուր նրան։ Սակայն ողջագուրելով նրան՝ զգուշացիր համբուրել նրա դեմքը, թե չէ ես կխանդեմ ավելի, քան դու էիր խանդում արագոտն ու անզգա կույսին, որի ետևից քրտնաթոր վազ էիր տալիս Թեսսալիայի տափարակներով կամ Պենե՛ոյի ափերով (հաստատ չեմ հիշում, թե որ տեղում), սիրահարված ու խանդոտ։<ref>Սիրահարված ու խանդոտ ― ակնարկում է Ապոլլոնի մասին եղած առասպելը, Ապոլլոնի, որը իր սիրով հալածել է հավերժահարս Դաֆնային։</ref><br />
<br />
Երբ որ դոն Կիխոտը հասավ իր սրտառուչ ճառի այդ տեղին, տանտիկնոջ աղջիկը նրան կամացուկ կանչեց ու ասաց․<br />
<br />
― Բարի եղեք, ձերդ ողորմածություն, այստեղ գալ։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը գլուխը դարձրեց նրա ձայնին և լուսնի լույսով, որ ողողել էր շուրջը իր փայլով, տեսավ, որ մեկն իրեն կանչում է լսանցքից (լսանցքն էլ նրան մեծ լուսամուտ թվաց՝ ոսկեջրած վանդակով պատած, ինչպես լինում են հարուստ դղյակներում, որովհետև, ինչպես մենք գիտենք, նա պանդոկը դղյակի տեղ էր դնում) և նրա խելահեղ երևակայությանը ներկայացավ ինչպես և անցյալ անգամ, թե դղյակի տիրուհու չքնաղ դուստրը, կրքով բռնված, դարձյալ նրա սերն է հայցում։ Այդպես խորհելով և չկամենալով, որ իրեն անուշադիր կամ անքաղաքավարի համարեն, նա շուռ տվեց Ռոսինանտի գլուխը, մոտեցավ լուսանցքին և, դիմելով աղջիկներին, ասաց․<br />
<br />
― Շատ ցավում եմ, սիրունագեղ սինյորա, որ դուք ձեր միտքը դարձրել եք մի մարդու վրա, որը չի կարող ձեզ չպատասխանել այնպես, ինչպես արժանի է ձեր սիրալիրությանն ու մեծամեծ արժանիքներին։ Սակայն դուք չպիտի մեղադրեք դժբախտ թափառական ասպետին, որովհետև սերը թույլ չի տալիս նրան ծառայել ոչ ոքի, բացի տիկնոջից, որ այն վայրկյնաից, որ նրան տեսավ իր աչքերով, ― իր սրտի ինքնիշխան տիրուհին դառավ։ Ներեցեք ինձ, բարի սինյորա, հեռացեք ձեր սենյակը և միք հայտնի այլևս ինձ ձեր զգացմունքը, որովհետև այլ կերպ դուք ինձ հարկադրած կլինեք ավելի մեծ անքաղաքավարություն ցուցադրելու։ Սակայն եթե, չնայած ձեր սիրուն դեպի ինձ, կարող եմ որևէ այլ բանով, բացի սիրուցն իսկ, բավարարել ձեր ցանկությունը, ներեցեք ինձ և, երդվում եմ իմ բացակա քնքուշ թշնամու անունով, ես անհապաղ կկատարեմ ձեր խնդիրքը, անգամ եթե դուք ինձնից Մեդուզայի մազերից մի հյուս ուզենալու լինեք, որ հյուսված լիներ օձերից կամ թե սրվակի մեջ ներփակված արևի ճառագայթներ։<br />
<br />
― Ոչ մի դրա պես բան իմ տիրուհուն պետք չէ, սինյոր ասպետ, ― ընդհատեց նրան Մարիտորնեսը։<br />
<br />
― Իսկ ի՞նչ է պետք ձեր տիրուհուն, պարկեշտ տիկին, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
Նա միայն խնդրում է, որ դուք մեկնեք իրեն ձեր գեղեցիկ ձեռներից մեկը, ― պատասխանեց Մարիտորնեսը, ― որովհետև նրան քսվելը կհանգստացնի կիրքը, որ դրդել է նրան, վտանգի ենթարկելով պատիվը, երևալ այս լուսամուտից։ Չէ՞ որ եթե նրա հայրը իմանա նրա վարմունքի մասին, առնվազն նրա ականջը կկտրի։<br />
<br />
― Տեսնեմ, թե ինչպես կանի՜, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Եթե նա հանդգնի այդ անել, ապա նրան վրա կհասնի այնպիսի ցավալի վախճան, որ մինչև օրս իր սիրասուն դստեր քնքուշ անդամների վրա ձեռք բարձրացնել խիզախող ո՛չ մի հոր գլխին եկած չի եղել։<br />
<br />
Մարիտորնեսն, համոզվելով, որ դոն Կիխոտն իր խնդիրքը կկատարի և ձեռքը կմեկնի, իսկույն գլխի ընկավ, թե ինչ պիտի անի։ Նա ցած իջավ, վազեց գոմը, այնտեղից վերցրեց Սանչո Պանսայի էշի նոխտան և սաստիկ արագությամբ վերադարձավ այն րոպեին, երբ դոն Կիխոտը, երկու ոտով Ռոսինանտի թամքի վրա կանգնելով, ձգվել֊հասել էր վանդակապատ լուսամուտին, որի ետևը, ինչպես նա երևակայում էր, նստած էր սիրուց խոցված աղջիկը և արդեն մեկնել էր իր ձեռքն ու ասում․<br />
<br />
― Ընդունեցեք, սինյորա, այս ձեռքը, կամ, ավելի ճիշտ կլիներ ասել, աշխարհիս բոլոր չարագործների այս խարազանը։ Կրկնում եմ՝ ընդունեցեք ձեռքը, որին դեռևս ոչ մի կին դիպած չկա, անգամ նա, որ անբաժան տիրում է իմ ամբողջ էությանը։ Ես նրա համար չեմ մեկնում ձեզ, որ դուք համբուրեք, ― ո՛չ․ նայեցեք ջիլերի հյուսվածքին, մկանունքների կազմվածքին, նրա երակների հաստությանն ու ամրությանը։ Ինքներդ դատեցեք՝ ի՜նչ ուժ պիտի ունենա այդպիսի թաթ ունեցող ձեռքը։<br />
<br />
― Իսկույն մենք այդ կտեսնենք, ― պատասխանեց Մարի Տորնեսը։ Նախտայի մեկ ծայրը հանգույց կապելով, նա գցեց դոն Կիխոտի ձեռքին, ապա, լսանցքից դեն վազելով, մյուս ծայրը կապեց դարմանատան դռան փակիչից։ Ցավ զգալով ձեռքը սեղմող թոկից՝ դոն Կիխոտն ասաց․<br />
<br />
― Ինձ թվում է, թե ձերդ ողորմածությունը ոչ թե շոյում է իմ ձեռքը, այլ քերիչ է քսում։ Այդպես դաժան միք վարվի։ Ձեռքս մեղավոր չէ, որ իմ սառնությունը ձեզ ցավ է պատճառում։ Պետք չէ ձեր ողջ զայրույթը թափեք իմ մարմնի այդքան փոքր մասի վրա։ Իմացած եղեք, որ ով սիրում է, նա չպիտի այդքան խիստ վրեժխնդիր լինի։<br />
<br />
Սակայն դոն Կիխոտի խոսքերը լսող չկար, որովհետև հենց որ Մարիտորնեսը նրան կապեց, երկու աղջիկն էլ փախան ծիծաղից մեռնելով և թողեցին նրան այնպիսի դրության մեջ, որ ազատվելու հնար չկար։<br />
<br />
Ինչպես մենք ասացինք, մեր ասպետը ողջ հասակովը մեկ կանգնած էր Ռոսինանտի վրա, ձեռքը կոխած լսանցքի մեջ, որ նախտայով կապված էր դռան փակիչից։ Նա ահ ու դողի մեջ էր, որովհետև Ռոսինանտի թեթև շարժումից դեպի աջ կամ ձախ կողմը նա կախ կընկներ մեկ ձեռքի վրա, ուստի նա զգուշանում էր շարժվելուց և հույսն այն էր, որ Ռոսինանտը այնքան հանգիստ ու համբերատար է, որ կարող է դարերով անշարժ կանգնած մնալ։ Վերջապես, գլխի ընկնելով, որ իրեն կապել են և տիկինները գնացել, նա երևակայեց, թե այդ անցքում դարձյալ կախարդության մատը խառն է, ինչպես անցյալ անգամ, երբ որ նույն այս դղյակում նրան ջարդեց մի մավր, որ հրաշալի կերպով կերպարանափոխ եղավ և ջորեպան դառավ։ Դոն Կիխոտը սկսեց անիծել հապճեպությունն ու անխոհեմությունը՝ ինչո՞ւ է իջևանել երկրորդ անգամ մի դղյակում, երբ որ առաջին իսկ անգամը նա այնքան ցավալի դրության մեջ դուրս եկավ այնտեղից։ Չէ՞ որ թափառական ասպետության կանոնադրության մեջ ասված է, թե եթե որևէ ասպետի արկածն անհաջող է ավարտվում, ապա դա կնշանակի, որ ուրիշի համար է նախորոշված եղել և, հետևաբար, կարիք չկա այդ գործին նորից ձեռնամուխ լինել։ Խորհելով այդ՝ նա շարունակ քաշ էր տալիս ձեռքը՝ աշխատելով արձակել, բայց այնքան ամուր էր կապած, որ նրա բոլոր ճիգերը ապարդյուն անցան։ Ճիշտ է, նա ձեռքը զգույշ էր քաշում վախենալով, թե միգուցե Ռոսինանտը տեղից շարժվի։ Եվ թեպետ նա շատ կուզենար իջնել և նստել թամքին, բայց պետք է կամ կանգնած մնար կամ պոկեր ձեռքը։<br />
<br />
Նա սկսեց երազել Ամադիսի թրի մասին, որի դեմ անզոր են բոլոր կապքի խոսքերը։ Նա սկսեց անիծել իր բախտը։ Սկսեց դարդ անել այն վնասի համար, որ կհասնի աշխարհին իր բացակայության ժամանակ, և երբ նա կախարդված անց կկացնի այստեղ (իսկ որ նա կախարդված էր ― հաստատ համոզված էր)։ Նորից սկսեց մտաբերել իր սիրեցյալ Դուլսինեա Տոբոսցուն։ Սկսեց կանչել իր բարի զինակիր Սանչո Պանսային, որ այդ միջոցին, մեկնված էշի փալանի վրա, այնպիսի խոր քուն էր մտել, որ չէր հիշում նույնիսկ մորը, որ իրեն աշխարհ էր բերել։ Սկսեց կոչ անել իմաստուն Լիրզանդեոյի և Ալկիֆեի օգնության։ Իսկ երբ վերջապես առավոտը բացվեց, դոն Կիխոտն այնքան հուսահատվեց ու շշմեց, որ եզան պես բառաչեց, որովհետև այլևս հույս չուներ, որ լույսը բացվելուց հետո իր աղետը կավարտվի։ Նրան թվում էր, թե սաստիկ կախարդված է, և նրա տառապանքը կտևի առհավետ։ Այդ համոզումը նրա մեջ զորանում էր այլև այն պատճառով, որ Ռոսինանտը ամբողջ այդ ժամանակի ընթացքում ոչ մի անգամ նույնիսկ չերերաց և ահա, խորհում էր նա, վիճակվում է իրե՛ն էլ, ձիո՛ւն էլ այսպես կանգնած մնալ, առանց ուտելու, խմելու, քնելու, մինչև որ համաստեղությունների չար ազդեցությունը վերջանա կամ մինչև որ մի ուրիշ, ավելի իմաստուն կախարդ իրեն կախարդաթափ անի։<br />
<br />
Սակայն նա չարաչար սխալվում էր իր ենթադրություններում, որովհետև հենց որ լույսն սկսեց բացվել, իջևան եկան չորս ձիավոր՝ լավ հագնված, կարգ ու սարքը տեղը, թամքերի առջևից պատրույգավոր հրացան կախած։ Պանդոկի դուռը դեռ փակ էր, և եկվորներն սկսեցին ամուր բախել։ Դոն Կիխոտը, որ այնուհանդերձ շարունակում էր պահակի պարտականություն կատարելը, տեսավ նրանց և բարձր ու զայրացած ձայնով բղավեց․<br />
<br />
― Ասպետնե՛ր, զինակիրնե՛ր, կամ ով որ եք, դադարեցեք այս դղյակի դուռը թակելուց։ Պարզ չէ՞ միթե ձեզ համար, որ այս վաղորդյան ժամին բնակիչները դեռ քնած են և որ ամրոցների դարպասները սովորաբար բացվում են ոչ առաջ, քան արևը սփռում է իր ճառագայթները երկրի վրա։ Գնացե՛ք և սպասեցե՛ք մինչև օրը բացվի, այն ժամանակ մենք կտեսնենք՝ պե՞տք է ձեզ ներս թողնել, թե՞ ոչ։<br />
<br />
― Այս ի՞նչ սատանայի ամրոց կամ դղյակ է, ― ասաց ձիավորներից մեկը, ― և ի՞նչ արարողություններ կարող են լինել այստեղ։ Եթե դուք իջևանի տերն եք, կարգադրեցեք, որ դուռը բաց անեն, մենք ճամփորդներ ենք, պետք է ձիերին գարի տանք և շարունակենք մեր ուղին, մենք շատ շտապում ենք։<br />
<br />
― Մի՞թե ձեզ, կաբալյերո, թվում է, թե ես նման եմ իջևանի տիրոջ, ― հարցրեց դոն Կիխոտը։<br />
<br />
― Չգիտեմ, ումն եք նման, ― պատասխանեց ձիավորը, ― միայն գիտեմ, որ դատարկ բաներ եք դուրս տալիս՝ պանդոկը դղյակ անվանելով։<br />
<br />
― Այո՛, սա դղյակ է, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― այն էլ այս վայրերում լավագույններից մեկը, մեջն էլ մարդիկ կան, որ ձեռքին գայիսոն են կրել և գլխին թագ դրել։<br />
<br />
― Ավելի լավ կլիներ, ― պատասխանեց ճամփորդը, ― ընդհակառակ՝ եթե գայիսոնը գլխին լիներ, իսկ թագը՝ ձեռին։<ref>Իսկ թագը՝ ձեռին, ― ակնարկ է այն մասին, որ հանցագործների ձեռքին թագի ձև ունեցող խարան էին դնում։</ref> Ըստ երևույթին, այդտեղ պարզապես դերասանական խումբ կա, որ, ինչպես հայտնի է, հաճախ թագ է ունենում, գայիսոն էլ, որովհետև ես չեմ կարծում, որ այսպիսի փոքրիկ, խորին լռության մեջ ընկղմված մի պանդոկում թագ ու գայիսոնի արժանի մարդիկ գիշերելիս լինեն։<br />
<br />
― Վատ եք ճանաչում աշխարհս, ― առարկեց դոն Կիխոտը, ― եթե ձեզ անհայտ են թափառական ասպետներին պատահող արկածները։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի հետ խոսակցության բռնված ձիավոր ուղեկիցների զահլան վերջապես գնաց այդ վեճից, և նրանք նորից սկսեցին այնքան կատաղի դուռը բախել, որ պանդոկում բոլորը զարթնեցին, և տերը դուրս եկավ իմանալու, թե ով է դուռը թակում։ Այդ միջոցին ձիվորների չորս ձիերից մեկը մոտեցավ և սկսեց հոտոտել Ռոսինանտին, որ ականջները կախ արած, տխուր ու մտազբաղ և անշարժ պահում էր իր կախ ընկած տիրոջը։ Սակայն թեև նա փայտ էր թվում, այնուամենայնիվ, նրա երակներում արյուն էր հոսում։ Նա անզգա չմնաց փաղաքշանքին և իր հերթին ձգվեց, բարեկամին հոտոտելու համար։ Սակայն հենց որ նա թեթև շարժում արեց, դոն Կիխոտի ոտները տեղաշարժ եղան և սահեցին թամքից, այնպես որ նա գետին կթրմփար, եթե կախ ընկած չմնար նոխտայից։ Նա իսկույն սարսափելի ցավ զգաց, ասես թե նրա թաթը կտրելիս լինեին կամ թե ձեռքը պոկելիս՝ ուսից։ Նա այնքան մոտիկ էր կախվել գետնից, որ ոտով դիպչում էր, բայց դրանից ավելի վատ էր՝ որովհետև, տեսնելով, որ կարող է ողջ ոտով կանգնել գետնի վրա, նա բոլոր ուժով աշխատում էր հասնել գետնին այն մարդկանց պես, որոնց տանջում են իր առանցքի շուրջը պտտող գործիքով, երբ որ նրանք, աշխատելով ձգվել, ավելացնում են իրենց տանջանքը, որովհետև նրանց խաբում է ոտներով գետնին հասնելու հույսը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLIV==<br />
<br />
Պանդոկում ունեցած անլուր անցքի շարունակությունը<br />
<br />
<br />
Դոն Կիխոտն այնպիսի վայնասուն բարձրացրեց, որ պանդոկապետը արագ֊արագ դարպասը բաց անելով, ահով բռնված վազեց իմանալու, թե որտեղից են գալիս այդ աղաղակները։ Նրան հետևեցին հյուրանոցի առջև կանգ առած մարդիկ։ Մարիտորնեսը, զարթնելով այդ գոռգոռոցից, գլխի ընկավ բանի էությունը, վազ տվեց դարմանատուն և ամենքից թաքուն քակեց նոխտան, որից կախ էր ընկել դոն Կիխոտը։ Վերջինս պանդոկապանի և ճամթորդների աչքի առջև թրմփաց գետին։ Բոլորը շրջապատեցին նրան և սկսեցին հարց ու փորձ անել, թե ինչ է եղել նրան և ինչու է նա այդքան սաստիկ գոռում։ Մեր ասպետը առանց բառ անգամ պատասխանելու բաց արեց հանգույցը ձեռքից, ոտի կանգնեց, թռավ Ռոսիսնանտի վրա, ծածկվեց վահանով, նիզակը ճոճեց և, բավական տարածություն հեռանալով վազքի համար, ձին խաղցնելով վերադարձավ և ճչաց․<br />
<br />
― Ով որ ասի, թե ինձ կախարդելը արդարացի բան է, ես իմ Միկոմիկոնի իշխանուհի֊տիրուհուս թույլտվությամբ կհայտարարեմ ստասաց, պատասխանատվության կկոչեմ և կկանչեմ մենամարտի։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի այս խոսքերը շատ զարմացրին նորեկներին։ Սակայն նրանց զարմանքն անցավ, երբ որ պանդոկպանը բացատրեց նրանց դոն Կիխոտի ով լինելը և խորհուրդ տվեց, որ ուշ չդարձնեն նրա վրա, որովհետև նա խելագար է։ Նրանք պանդոկպանից հարցրին՝ չի՞ իջևանել արդյոք պատահմամբ այս հյուրանոցում տասնհինգ տարեկան, ջորեպանի զգեստով մի տղա։ Նրանք հաղորդեցին դոնյա Կլարայի երկրպագուի բոլոր նշանները։ Պանդոկպանը պատասխանեց, թե հիմա այնքան շատ կենվոր ունի, որ չի հիշում նրանց հարցրած մարդը կա՞ նրանց մեջ, թե՞ չէ։ Այդ միջոցին ձիավորներից մեկը նկատեց կառքը, որով եկել էր աուդիտորը, և ասաց․<br />
<br />
― Դե, իհարկե, նա պետք է այստեղ լինի, ահա՛ կառքը, որին, ինչպես մեզ ասում էին, նա հետևում էր։ Թող մեզնից մեկն ու մեկը դարպասի առջև կանգնի, իսկ մնացածները ներս մտնեն և որոնեն, իսկ ավելի լավ կլինի, եթե մեզնից մեկն ու մեկն էլ պտտի հյուրանոցի շուրջը, որովհետև նա կարող է պատի պարսպից դուրս թռչել ու փախչել։<br />
<br />
― Ամեն ինչ կկատարվի, ― պատասխանեց ձիավորը։<br />
<br />
Նրանցից երկուսը մտան պանդոկը, երրորդը մնաց դարպասի առջև, իսկ չորրորդը սկսեց պտտել հյուրանոցի շուրջը։ Պանդոկպանը նայում էր նրանց և գլխի չէր ընկնում ի՞նչ նպատակով են նրանք անում այդ ամենը, թեև շատ լավ ըմբռնում էր, որ որոնում են երիտասարդի, որի նշաններն իրեն նկարագրել են։<br />
<br />
Այդ միջոցին լույսը բոլորովին բացվել էր և արևի ճառագայթներն ու դոն Կիխոտի հարուցած իրարանցումը արթնացրին կենվորներին, որոնք սկսեցին վեր կենալ։ Ամենից շուտ դոնյա Կլարան ու Դորոթեան վեր կացան՝ մեկը հուզված էր, որ իր սիրեցյալն այդքան մոտիկ է, մյուսը իրենը շուտով տեսնելու ցանկությամբ էր վառված, ուստի երկուսն էլ գիշերս վատ էին քնել։ Դոն Կիխոտը, տեսնելով, որ ձիավորներից և ոչ մեկն իր վրա ուշադրություն չի դարձնում և չի ընդունում իր մարտակոչը, տհաճությունից ու կատաղությունից իրեն ուտում էր, և եթե իր ասպետական ուխտի կանոնադրության մեջ նա կարողանար գտնել մի կետ, որ թույլատրում է թափառական ասպետին արիանալ և նետվել նոր քաջագործությունների մեջ, չնայած իր խոստմանը՝ հեռու կենալու, մինչև որ ավարտի նախապես ձեռնարկած գործերը, նա, անշուշտ, կհարձակվեր նրանց վրա և կստիպեր կամա֊ակամա մարտակոչն ընդունել։ Սակայն նրան անվայել էր թվում և անարժան նոր ձեռնարկ սկսելը, քանի Միկոմիկոնի իշխանուհին դեռ չի գրավել իր գահը, ուստի նա հարկադրվեց լռել, հանգստանալ և սպասել, թե նորեկների խնամքով կատարվող խուզարկությունն ինչով կվերջանա։ Վերջապես նրանցից մեկը գտավ որոնած երիտասարդին, որ քնած էր մի ուրիշ ջորեպանի կողքին և որի մտքիցն էլ չէր անցնում, թե իրեն որոնում են, առավել ևս, որ կարող են գտնել։ Գտնողը, բռնեց նրա թևից և ասաց․<br />
<br />
― Ճշմարիտ խոսք, սինյոր դոն Լուիս, ձեր շորը միանգամայն համապատասխանում է ձեր դիրքին, և քնատեղը, որտեղ գտա ձեզ, միանգամայն համապատասխանում է այն փարթամության, որի մեջ ձեզ դաստիարակել է ձեր մայրը։<br />
<br />
Երիտասարդը տրորեց քնաթաթախ աչքերը, երկար նայեց իր ձեռքը բռնողին և, վերջապես ճանաչելով իր հոր ծառային, այնքան վախեցավ, որ երկար ժամաակ չէր կարողնում բառ անգամ արտասանել։ Այնինչ ծառան շարունակում էր․<br />
<br />
― Սինյոր դոն Լուիս, ձեզ այլ բան չի մնում, քան զինվել համբերությամբ և վերադառնալ տուն, եթե ձերդ ողորմածությունը չի կամենում, որ ձեր հայրը՝ իմ տերը, այն աշխարհը գնա, որովհետև ձեր չքանալը նրան այնպիսի սուգի մեջ է գցել, որ այլ վախճան չի կարող լինել։<br />
<br />
― Բայց հայրս ի՞նչ գիտի, ― հարցրեց դոն Լուիսը, որ ես այս կողմն ու այս զգեստով եմ գնացել։<br />
<br />
― Մի դպրոցական, որին դուք բաց եք արել ձեր ծրագիրը, ― հաղորդեց ծառան, ― տեղեկություն տվեց՝ խճալով ձեր հուսահատ հորը, և իմ տերը իսկույն իր ծառաներից չորսին ուղարկեց, որ վրա հասնեն ձեզ։ Մենք բոլորս այստեղ ենք և սպասում ենք ձեր հրամանին։ Մեր ուրախությունն աննկարագրելի է, երբ խորհում ենք, թե որքան երջանիկ է լինելու ձեր հայրը, երբ որ մենք բերենք նրա ջերմագին սիրած որդուն։<br />
<br />
― Կլինի այնպես, ինչպես ես կկամենամ կամ ինչպես կհրամայի երկինքը։ Դուք պետք է համաձայնեք վերադառնալ, ուրիշ ոչինչ չի կարող լինել։<br />
<br />
Դոն Լուիսի կողքին քնած ջորեպանը, լսելով այս խոսակցությունը, վեր կացավ ու վազ տվեց, որ պատմի դոն Ֆերնանդոյին, Կարդենիոյին ու մնացածյալներին, որ այդ միջոցին արդեն հագնվել֊պրծել էին։ Նա հաղորդեց խոսակցության բովանդակությունը և ասաց, որ անծանոթը երիտասարդին դոն էր անվանում և ուզում է նրան տանի տուն, իսկ նա չի համաձայնում։ Այդ ամենը ներկա գտնվողների մոտ ցանկություն հարուցեց ավելի մոտ ճանաչել երիտասարդին, որին երկինքն այդքան սիրուն ձայն էր շնորհել և օգնելու նրան, եթե անծանոթները նրա վրա բռնանալու լինեն։ Նրանք շտապեցին նրա մոտ և տեսան, որ նա դեռևս խուսում ու վիճում է իր ծառայի հետ։ Այդ միջոցին սենյակից դուրս եկավ Դորոթեան, իսկ նրա ետևից՝ հուզված Կլարան, և Դորոթեան մի կողմ կանչելով Կարդենիոյին, կարճառոտ արեց նրան դոնյա Կլարայի և երգչի պատմությունը, իսկ սա, իր հերթին, հաղորդեց երիտասարդին որոնելու ուղարկված ծառաների գալստյան մասին։ Սակայն ինչքան էլ ցածր ձայնով խոսելու լիներ նա, դոնյա Կլարան դարձյալ լսեց և այնպիսի շփոթմունքի մեջ ընկավ, որ եթե Դորոթեան նրան բռնած չլիներ, կընկներ գետին։ Կարդենիոն խորհուրդ տվեց, որ Դորոթեան տանի աղջկան սենյակ՝ խոստանալով ամեն ինչ հարթել, և նրանք հնազանդեցին նրան։<br />
<br />
Դոն Լուիսի ետևից եկած չորս ձիավորներն էլ ներս էին մտել պանդոկը և, շրջպատելով երիտասարդին, համոզում էին նրան անհապաղ վերադառնալ՝ հորը մխիթարելու համար։ Իսկ նա պատասխանում էր, թե ոչ մի կերպ չի կարող անել, մինչև որ մի գործ չավարտի, որից կախված են նրա պատիվը, կյանքն ու հոգին։ Իսկ ծառաները պնդում էին, ասելով, որ առանց նրան ոչ մի դեպքում չեն վերադառնա և կտանեն նրան հետները՝ ուզենա նա, թե չուզենա։<br />
<br />
― Այդ դուք չեք անի, ― ասաց դոն Լուիսը, ― թերևս կարողանաք տանել իմ դիակը, որովհետև ինձ այստեղից տանել, կնշանակի՝ զրկել կյանքից։<br />
<br />
Հյուրանոցի բոլոր կենվորները հավաքվեցին այդ վեճի վրա, նրանց թվում Կարդենիոն, դոն Ֆերնանդոն, նրա ուղեկիցները, աուդիտորը, քահանան, դալլաքը և դոն Կիխոտը (որովհետև վերջինս որոշել էր, որ այլևս դղյակը պաշտպանելու կարիք չկա)։ Կարդենիոն, տեղյակ լինելով երիատասարդի պատմությանը, հարցրեց ծառաներից, ինչո՞ւ են նրան ուզում բռնի տանել։<br />
<br />
― Մենք ուզում եք այս կաբալյերոի հորը վերադարձնել կյանքը, ― պատասխանեց չորսից մեկը, ― որովհետև որդու բացակայությունը նրան կարող է մահ պատճառել։<br />
<br />
Դոն Լուիսը դրան առարկեց․<br />
<br />
― Իմ անձնական գործերի մասին այստեղ խոսելն ավելորդ է։ Ես ազատ եմ և կամենամ կվերադառնամ, չեմ կամենա՝ ձեզնից ոչ մեկը չի հանդգնի հարկադրել ինձ։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, խոհեմությունը կհարկադրի, ― պատասխանեց ծառան, ― իսկ եթե ձերդ ողորմածության խոհեմությունը պակասի, մերը հերիք կլինի, որպեսզի անենք այն, ինչ որ հրամայում է մեզ պարտականությունը։<br />
<br />
― Պետք է պարզել՝ ինչո՞ւմն է բանը, ― ասաց աուդիտորը։<br />
<br />
― Մի՞թե, ձերդ ողորմածություն, սինյոր աուդիտոր, չեք ճանաչում այս կաբալյերոին, ձեր հարևանի որդուն։ Նա փախել է հոր տնից իր կոչման անհամապատասխան շորով, ինչպես ձերդ ողորմածությունը կարող է իր աչքերով համոզվել։<br />
<br />
Աուդիտորը նայեց երիտասարդին ավելի ուշադիր և ճանաչելով գրկեց նրան՝ ասելով․<br />
<br />
― Այս ի՞նչ երեխայություն է, սինյոր դոն Լուիս։ Ի՞նչ կարևոր պատճառներ են դրդել ձեզ ճամփա ընկնելու մի շորով, որ այնքան քիչ է վայելում ձեր կոչմանը։<br />
<br />
Երիտասարդի աչքերից արցունք ցայտեց, և նա աուդիտորին չկարողացավ մի բառ անգամ պատասխանել։ Աուդիտորը հրամայեց ծառաներին հանգիստ մնալ՝ երաշխավորելով, որ ամեն ինչ լավ կվերջանա, ապա, բռնելով դոն Լուիսի ձեռքից, նրան տարավ մեկուսի և հարցրեց, թե ի՞նչ կնշանակի նրա երևան գալն այս կողմերում։ Այն միջոցին, երբ նա մանրամասն հարց ու փորձ էր անում, պանդոկի դարպասի մոտ աղմուկ բարձրացավ։ Պանդոկում գիշեր անցկացրած կենվորներից երկու հոգի, նկատելով, որ բոլորը զբաղված են նորեկ չորս ձիավորների գործով, որոշել էին ծլկվել առանց գիշերելու համար վճարելու։ Սակայն պանդոկպանը, որի համար իր շահերը ավելի թանկ էին, քան ուրիշներինը, բռնել էր նրանց դարպասի մոտ և վարձ էր պահանջում, հայհոյելով նրանց այնպիսի հիշոցներով, որ սրանք, ի պատասխան, մուշտակռիվ էին սկսել և այնպես էին ծեծում նրան, որ խեղճը գոռում և օգնության էր կանչում։ Պանդոկպանի կինն ու ուղջիկը մարդ չէին տեսնում, որ զբաղված չլիներ և խեղճին օգնության հասներ, բացի դոն Կիխոտից, ուստի աղջիկը դիմեց նրան հետևյալ խոսքերով․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, սինյոր ասպետ, եթե Աստված ձեզ օժտել է ուժով, ապա օգնեցեք խեղճ հորս, որին այս չարագործները այնպես են ծեծում, կարծես աղուն են աղում։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը դրան դանդաղ ու ծանր պատասխանեց․<br />
<br />
― Չքնաղ աղջիկ, ներկայիս ես ի վիճակի չեմ ձեր խնդիրքը կատարելու, որովհետև ես իրավունք չունեմ նոր արկածների ձեռնամուխ լինելու, մինչև որ չավարտեմ այն, ինչին պարտադրում է ինձ տվածս խոսքը։ Սակայն ձեզ շահասիրած լինելու համար ես կարող եմ անել հետևյալը՝ վազ տվեք և ասացեք ձեր հորը, որ նա, ինչքան կարելի է, խիզախ կռվի և ոչ մի դեպքում անձնատուր չլինի, իսկ ես այդ միջոցին Միկոմիկոնի իշխանուհուց թույլտվություն կխնդրեմ նրան օգնելու, այդ դժբախտության մեջ։ Եթե իշխանուհին թույլ տալու լինի, դուք կարող եք համոզված լինել, որ ես նրան կազատեմ։<br />
<br />
― Վա՜յ մեզ, մեղավորմերիս, ― բացականչեց Մարիտորնեսը, որ կանգնած էր մոտիկ։ ― Ախր, մինչև որ ձերդ ողորմածությունն այդ թույլտվությունն ստանա, իմ տերն արդեն այն աշխարհում կլինի։<br />
<br />
― Միայն թե, տիրուհի, այդ թույլտվությունն ստանամ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― միևնույն է, այս աշխարհում լինի ձեր տերը, թե այն աշխարհում՝ ես նրան այնտեղից էլ ետ կբերեմ, անգամ եթե ամբողջ այն աշխարհը իմ դեմ դուրս գալու լինի, կամ թե չէ, առնվազն այնպես վրեժխնդիր կլինեմ նրանց, ովքեր նրան այդտեղ ուղարկեցին, որ դուք միանգամայն բավարարված կլինեք։<br />
<br />
Այս խոսքերով նա մոտ վազեց և ծունկ չոքեց Դորոթեայի առջև և սկսեց խնդրել նորին մեծությունից ասպետական և թափառական ոճով, որ հաճի իրեն արտոնություն շնորհել օգնելու դղյակի տիրոջը, որ ներկայիս դժնակ մարտի մեջ է։ Իշխանուհին սիրով տվեց իր համաձայնությունը և, դոն Կիխոտը, ծածկվելով վահանով, թուրը քաշեց, իսկույն դիմեց դեպի պանդոկի դարպասը, որտեղ երկու կենվորները շարունակում էին ջարդ ու բուրդ անել պանդոկպանին։ Սակայն մոտենալով, նա կանգ առավ և տեղն ու տեղը քարացավ, թեև Մարիտորնեսն ու պանդոկպանի կինը աղաչում էին, որ նա չհապաղի և շուտով օգնի մեկի՝ ամուսնուն, մյուսի՝ տիրոջը։<br />
<br />
― Ես դանդաղում եմ այն պատճառով, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որ վայել չէ ինձ սուր բարձրացնել ստոր կարգի մարդկանց դեմ։ Կանչեցեք իմ զինակիր Սանչոյին, որովհետև նման դեպքերում նրան է արժան և վայել պաշտպանել և վրիժառու լինել։<br />
<br />
Ահա թե ինչ էր կատարվում պանդոկի դարպասի մոտ, ծեծ ու հարվածները թափվում էին չարաղետ պանդոկպանի վրա և շեշտակի հասնում նպատակին՝ սաստկացնելով Մարիտորնեսի, տանտիկնոջ ու նրա աղջկա կատաղությունն ու հուսահատությունը։ Նրանք ճաքում էին, տեսնելով, թե ինչպես դոն Կիխոտը երկնչում է, մինչդեռ նրանց տերը, ամուսինն ու հայրը վատ օրի է։ Սակայն թողնենք նրան հանգիստ (հուսանք, որ մեկն ու մեկը նրան կօգնի, իսկ եթե ոչ, ապա թող համբերի ու լռի՝ ով որ իր ուժերն առանց հաշվի առնելու կռվի մեջ է խցկվում, տեղն է), ետ գնանք մի հիսուն քայլ և լսենք, թե ինչ պատասխանեց դոն Լուիսը աուդիտորին։ Մենք վերջիններիս հետ բաժանվեցինք այն րոպեին, երբ աուդիտորը հարցնում էր երիտասարդից այդքան անվայելուչ հագուստով ճամփորդելու պատճառը։ Դոն Լուիսը, ի պատասխան, ամուր բռնեց նրա ձեռքերը, կարծես թե դրանով կամենալով ցույց տալ, թե իր սրտին մեծ դարդ ունի և, արցունքի հեղեղ թափոլով ասաց․<br />
<br />
― Տեր իմ, խոստովանում եմ, որ այն րոպեից, ինչ երկինքը կամեցավ, իսկ հարևանությունը ձեզ հետ թույլ տվեց , որ ես տեսնեմ դոնյա Կլարային, ձեր դստեր և իմ տիրուհուս, այն իսկ վայրկյանից նա դարձավ իմ սրտի իշխանուհին։ Եվ եթե դուք՝ իմ ճշմարիտ հայրը և տերը, չհակառակեք, նա այսօր իսկ կդառնա իմ ամուսինը։ Նրա համար ես լքեցի հորս տունը, նրա համար հագա այս զգեստը, որպեսզի հետևեմ նրան, ուր էլ գնալու լինի նա, ինչպեես նետը, որ հետևում է իր նպատակին, ինչպես ծովագնացը, որ հետևում է կողմնացույցին։ Իմ սիրո մասին նա ոչինչ չգիտի, եթե միայն մի քանի անգամ հեռվից տեսնելով աչքերիս արցունքը, նա չի կռահել, որ ես իրեն սիրում եմ։ Ձեզ հայտնի է, տեր իմ, իմ ծնողների ազնիվ ծագումն ու հարստությունը, դուք գիտեք նույնպես, որ ես միակ ժառանգն եմ։ Եթե այս երջանիկ հանգամանքները բավական են, որպեսզի դուք վճռեք ինձ լիովին երջանկացնել, ապա, անհապաղ անվանեցեք ինձ ձեր որդին և, եթե իմ հայրը, դրդված այլ մտադրություններից, չկամենա գնահատել այն գանձը, որ ես գտել եմ, ապա մտաբերեցեք, թե ժամանակը, որ ամեն ինչ քանդում է և ամեն բան փոխում, մարդկային ցանկություններից ուժեղ է։<br />
<br />
Այդ ասելուց հետո սիրահարված երիտասարդը լռեց, մինչդեռ աուդիտորը մնացել էր շփոթված, շվար ու մոլոր՝ զարմացած խելացիությունից, որով դոն Լուիսը բաց արեց նրա առջև իր զգացմունքը և չիմանալով, թե ինչպես վարվի այդ հանկարծակի և անակնկալ գործում։ Ուստի պատասխանի փոխարեն նա դոն Լուիսից խնդրեց, որ հանգստանա և համոզի ծառաներին, որ այսօր հետները չտանեն, խոստանալով, որ այդ ժամանակամիջոցում ինքը կխորհի, թե ինչպես հարթել գործը, որպեսզի բոլորը բավարարված լինեն։ Դոն Լուիսը զոռով համբուրեց նրա ձեռները և թրջեց արցունքով։ Մարմարե սիրտն էլ կկակղեր այդ վարմունքից, ուր մնաց թե աուդիտորինը։ Վերջինս, իբրև խելացի մարդ, ըմբռնում էր, թե այդ միությունն ինչքան ձեռնտու է իր աղջկան։ Այնուամենայնիվ, նա նախադասում էր, որ այդ ամուսնությունը կատարվի, եթե միայն հնարավոր է, դոն Լուիսի հոր համաձայնությամբ, որը, ինչպես ինքը գիտեր, ցանկանում էր իր որդու համար բարձր տիտղոս ձեռք բերել։<br />
<br />
Այդ միջողին կենվորները հաշտվել էին պանդոկպանի հետ, վճարել էին նրա պահանջածը, ոչ այնքան սպառնալիքների ազդեցության տակ, որքան դոն Կիխոտի համոզումների և խելացի փաստարկումների հետևանքով։ Իսկ դոն Լուիսի ծառաները սպասում էին, թե ինչով է վերջանալու խոսակցությունը աուդիտորի հետ, և իրենց տերը ինչ վճիռ է ընդունելու։ Սակայն այդ րոպեին սատանան, որ չի ննջում, բերեց պանդոկը այն իսկ դալլաքին, որից դոն Կիխոտը խլել էր Մամբրինի սաղավարտը, իսկ Սանչո Պանսան հանել էր նրա էշի փալանը և փոխել իրենի հետ։ Եվ ահա, դալլաքը, քաշելով իր էշը գոմը, գտավ Սանչո Պանսային, որ զբաղված էր փալանով և, իսկույն ճանաչելով իր ապրանքը, վրա տվեց ու գոռաց․<br />
<br />
― Ա՜, սինյոր գող, հո բռնեցի՞ ձեզ։ Դեսը տվեք իմ լագանը, փալանն ու նոխտան, որ դուք թռցրել եք ինձնից։<br />
<br />
Այսքան հանկարծակի գրոհն զգալով և հիշոցները լսելով՝ Սանչոն մեկ ձեռքով բռնեց փալանը, իսկ մյուսով բռուցքի այնպիսի հարված հասցրեց դալլաքին, որ նրա բերանը արնակալեց։ Սակայն, չնայած դրան, դալալքը ձեռքից բաց չէր թողնում ավարը, այսինքն՝ փալանը և այնքան բարձր էր աղաղակում, որ հյուրանոցի բոլոր կենվորները վազեվազ եկան աղմուկի վրա։ Դալլաքը կոչ էր անում․<br />
<br />
― Արադարադատությո՜ւն, այստեղ արի՛, հանուն թագավորի՜։ Ես ետ եմ վերցնում իմ ապրանքը, իսկ այս գողը, բանուկ ճամփի այս ավազակն ուզում է ինձ սպանել։<br />
<br />
― Սուտ ես ասում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես բանուկ ճամփի ավազակ չեմ, և այս ավարը իմ տեր դոն Կիխոտը ազնիվ կռվում է ձեռք բերել։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը, կանգնած, մեծ հաճույքով նայում էր, թե ինչպես է հարձակվում ու պաշտպանվում իր զինակիրը և այդ րոպեին նա վճռեց, որ Սանչոն քաջ է և ինքն իրեն խորհեց՝ առաջին իսկ հարմար առիթով նրան պետք է ասպետ կարգել, քանի որ նա կարող է լավ ծառայել ասպետական ուխտին։ Իսկ դալլաքը վիճաբանելով Սանչո Պանսայի հետ, ի միջի այլոց ասաց հետևյալը․<br />
<br />
― Որ այս փալանն իմն է, սինյորներ, դա նույնքան ճիշտ է, որքան այն, որ Աստված ինձ մահ կուղարկի։ Ես այդ նույնքան լավ գիտեմ, որքան եթե ինքս նրան ծնած լինեի։ Ասենք՝ այստեղ ախոռում է իմ էշը, որ սուտ չի խաբի։ Եթե չեք հավատում, չափեցեք ինքներդ՝ եթե փալանը նրա չափսովը չլինի, կոչեցեք ինձ խարդախ։ Ավելին կասեմ, նույն օրը, որ անհայտացավ իմ փալանը, նրանք թռցրին նաև իմ պղնձե լագանը, բոլորովին նորը, դեռ գործածության մեջ չեղած, մեկ էսկուդո արժողությամբ։<br />
<br />
Այստեղ դոն Կիխոտն այլևս չկարողացավ իրեն զսպել՝ նա կանգնեց վիճաբանողների միջև, նրանց բաժանեց իրարից և փալանը գետնին դնելով այնպես, որ բոլորի աչքի առջև լինի, մինչև որ պարզվի, թե արդարությունն ում կողմն է, արտասանեց․<br />
<br />
― Սինյորներ, հիմա բոլորիդ համար պարզ ու որոշ կդառնա մոլորությունը, որի մեջ է այս բարի զինակիրը, կոչելով լագան այն, որ եղել է, և կլինի Մամբրինի սաղավարտը։ Այդ սաղավարտը ես խլել եմ նրանից, ազնիվ մարտում և դրանից հետո ես եմ նրա օրինավոր և անվիճելի տերը։ Գալով փալանին՝ իմ գործը չէ։ Կասեմ միայն, որ իմ զինակիր Սանչո Պանսան ինձնից թույլտվություն խնդրեց հանելու այս հաղթված վախկոտի ձիու սարքը և իրենի վրա դնելու։ Ես նրան թույլ տվի և նա հանեց։ Իսկ եթե հիմա սարքը փալան է դառել, ապա ես այդ այլ կերպ չեմ բացատրում, քան եթե սովորական այլակերպությամբ, որ շարունակ տեղի է ունենում ասպետական պատմությունների մեջ։ Այս ամենը հաստատելու համար վազ տուր ապա որդի Սանչո, և բեր այստեղ սաղավարտը, որ այս բարի մարդու աչքին լագան է երևում։<br />
<br />
― Սատանան տանի, սինյոր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― եթե մենք մեր արդարության համար այլ ապացույցներ չունենք, ապա դուրս կգա, որ Մամբրինի սաղավարտը նույնպես լագան է, ինչպես այս ղոչաղի սարքը՝ էշի փալան։<br />
<br />
― Արա՛, ինչ որ քեզ հրամայում են, ― ասաց դոն Կիխոտը։ Այս դղյակում ամեն ինչ հո չի՜ կախարդված։<br />
<br />
Սանչոն գնաց լագանը բերեց, և դոն Կիխոտը տեսավ թե չէ, իր ձեռքն առավ ու ասաց․<br />
<br />
― Ինքներդ դատեցեք, սինյորներ, որքան հանդուգն է այս զինակիրը, որ պնդում է, թե սա սաղավարտ չէ, այլ լագան է։ Երդվում եմ պատկանածս ասպետական ուխտով, սա այն իսկ սաղավարտն է, որ ես նրանից խլել եմ և դրանից հետո ո՛չ մի բան եմ ավելացրել նրան, ո՛չ էլ մի բան պակսեցրել։<br />
<br />
― Այդ մեկը հո ճիշտ է, ― ասաց Սանչոն, ― որովհետև այն օրից ի վեր, ինչ իմ տերը նրան նվաճեց, նա մի անգամ է այդ սաղավարտը դրած կռվել այն շղթայակապ դժբախտներին ազատելիս։ Եթե այս լագանե սաղավարտն այն պահին վրան չլիներ, նրա բանը բուրդ կլիներ, որովհետև այդ կռվում քարեր էին, որ թափվում էին մեզ վրա։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLV==<br />
<br />
Որի մեջ վերջնականապես փարատվում են Մամբրինի սաղավարտի և փալանի վերաբերմամբ տարակուսանքները և պատմվում են այլ ճշմարտապատում անցք ու դեպքեր<br />
<br />
<br />
Ձերդ ողորմածություններն ի՞նչ կասեն, ― հարցրեց դալլաքը, ― այս սինյորների հավաստիացումների վերաբերմամբ, թե սա լագան չէ, այլ սաղավարտ է։<br />
<br />
― Իսկ ով հակառակն ասի, ― բացականչեց դոն Կիխոտը, ― եթե ասպետ է ― ես կապացուցեմ, որ ստում է, իսկ եթե զինակիր է՝ հազարապատիկ սուտ է ասում։<br />
<br />
Մեր դալլաքը, որ ներկա էր այդ տեսարանին և ճանաչում էր դոն Կիխոտի բնավորությունը, վճռեց խրախուսել նրա խելագարությունը և ընդհանուրի զվարճության համար երկարաձգել կատակը։ Ուստի դիմելով օտար դալլաքին ասաց․<br />
<br />
― Սինյոր դալլաք կամ ով որ եք, իմացած եղեք, որ ես ձեր արհեստակիցն եմ, որ ես երեսուն տարուց ավել է, ինչ վկայական ունեմ և ածիլելու պարագա չկա, որ ինձ քաջ ծանոթ չլինի։ Միաժամանակ, երիտասարդ հասակում, ես ծառայել եմ իբրև զինվոր և շատ լավ գիտեմ, թե ինչ է սաղավարտը, կիսասաղավարտը, երեսկալը և ռազմական գործին վերաբերող այլ առարկաները, այլ կերպ ասած՝ զենքերի բոլոր տեսակները։ Ահա՛, եթե առարկություն չկա (ով կարող է թող սխալս ուղղի), ես պնդում եմ, որ այս սիրալիր սինյորի ձեռքին բռնած առարկան բնավ լագան չէ և նույնքան հեռու է լագանից, որքան սպիտակ գույնը՝ սևից և ճշմարտությունը՝ ստից։ Սակայն պիտի ավելացնեմ, որ թեպետ սաղավարտ է, սակայն լրիվ չէ։<br />
<br />
― Իհարկե, լրիվ չէ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― որովհետև կեսը պակաս է, ծնոտակալը չկա։<br />
<br />
― Միանգամայն ճիշտ է, ― հարեց քահանան՝ կռահելով իր բարեկամի մտադրությունը։<br />
<br />
Նույնը հաստատեցին Կարդենիոն, դոն Ֆերնանադոն և նրա ուղեկիցները։ Անգամ աուդիտորը, եթե նա ընկղմված չլիներ դոն Լուիսի դեպքի խոհերում, այդ կատակին մասնակից կլիներ, սակայն նա այնքան էր կլանված լուրջ մտածմունքներով, որ գրեթե ուշ էլ չէր դարձնում այդ խաղերի վրա։<br />
<br />
― Տե՜ր ողորմյա, ― պատասխանեց ձեռք առնված դալլաքը։ ― Ինչպե՜ս հնարավոր է, որ այսքան պատվավոր մարդիկ ասեն, թե սա լագան չէ, այլ սաղավարտ։ Այս դեպքը կարող է մի ամբողջ համալսարան զարմացնել, ինչքան էլ նա գիտուն լինի։ Ի՜նչ արած, եթե իմ լագանը սաղավարտ է, ապա փալանս էլ, երևի, թամք կդառնա, ինչպես պնդում է այս սինյորը։<br />
<br />
― Ըստ իս՝ թամք է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ ― Թեև, ես արդեն ասացի, թե ես այդ գործին չեմ խառնվում։<br />
<br />
― Փալան է թե թամք, պետք է որոշի սինյոր դոն Կիխոտը, ― ասաց քահանան, ― որովհետև այն ամենը, ինչ վերաբերում է ասպետական գործին, ես էլ, այս բոլոր սինյորներն էլ, նրան հմուտ ենք համարում։<br />
<br />
― Աստված վկա, սինյորներ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― երկու անգամ իջևանել եմ այս դղյակում, և գլխիս այնքան պատահարներ են եկել, որ ինչ էլ այդ դղյակի վերաբերմամբ հարցնելու լինեք, ես սիրտ չեմ անի ձեզ հաստատ պատասխան տալ, որովհետև, ըստ իս, այստեղ ամեն ինչ կախարդանքի զորությամբ է կատարվում։ Առաջին անգամին այս դղյակում իմ գլուխը մի կախարդված մավր էր տանում, ասենք՝ Սանչոն էլ պակաս չտառապեց նրա օգնականների ձեռքին, իսկ այս գիշեր ես գրեթե երկու ժամ դաստակիցս կախված եմ մնացել և չիմացա էլ, թե ինչպես և ինչի համար եկավ գլխիս այդ աղետը։ Ուստի այսքան խճճված խնդիրների մասին կարծիք հայտնելը իմ կողմից անխոհեմություն կլիներ։ Այն հայտարարության առիթով, թե սա սաղավարտ չէ, այլ լագան, ես արդեն պատասխանեցի․ գալով փալանին կամ սարքին՝ ես սիրտ չեմ անի որևէ որոշակի կարծիք հայտնել։ Թողնում եմ այդ ձեր ըմբռնումին, սինյորներ։ Թերևս, հենց այն պատճառով, որ դուք ինձ նման ասպետ չեք կարգված, այս դղյակի կախարդական ուժերը ձեզ վրա զորություն չունեն, ձեր բանականությունն ազատ է, և դուք ի վիճակի եք այս դղյակում տեղի ունեցածը տեսնել այնպես, ինչպես որ նրանք իրականում կան, իսկականը և ոչ թե ինչպես ինձ է թվում։<br />
<br />
― Անտարակույս, ― պատասխանեց դոն Ֆերնանադոն, ― սինյոր դոն Կիխոտը միանգամայն արդարացի է՝ այդ խնդիրը մենք պիտի վճռենք։ Եվ միանգամից հիմնավոր լինելու համար ես գաղտնի կքվեարկեմ և, այս սինյորների քվեները հավաքելով, պարզ և ճշգրիտ հաշիվ կներկայացնեմ, թե ինչ ստացվեց։<br />
<br />
Ովքեր գիտեին դոն Կիխոտի տարօրինակությունները, սրտանց զվարճանում էին, իսկ ովքեր չգիտեին, ողջ այս պատմությունը համարում էին ամենամեծ անհեթեթությունը։ Այսպես էին կարծում դոն Լուիսի չորս ծառաները և երեք ճամփորդներ ևս, որ այդ իսկ պահին պանդոկ էին հասել (արտաքուստ՝ նրանց կարելի էր հրացանաձիգների տեղ դնել և հետագայում այդպես էլ դուրս եկավ)։ Դալլաքը սաստիկ կոտրվել էր, որ իր աչքի առջև լագանը Մամբրինի սաղավարտ էր դառել։ Նա չէր կասկածում, որ փալանն էլ իսկույն ևեթ ձիու շքեղ սարք կդառնա։ Մնացյալները քահ֊քահ ծիծաղում էին՝ տեսնելով դոն Ֆերնանդոյին ամեն մեկին հերթով մոտենալուց և քվե հավաքելուց։ Յուրաքանչյուրի ականջին նա փսփսում ու խնդրում էր ասել, թե ի՞նչ է այն գանձը, որի համար այնպիսի տարաձայնություն ծագեց՝ փալա՞ն, թե՞ ձիու սարք։ Վերջապես, դոն Կիխոտի բոլոր ծանոթներից քվե հավաքելուց հետո դոն Ֆերնանդոն բարձրաձայն հայտարարեց․<br />
<br />
― Ահա թե բանի էությունն ի՜նչ է, պատվելիս։ Ես հոգնեցի քվե հավաքելուց, որովհետև ումից հարցրի այդ առարկայից, ամենքն էլ ինձ պատասխանեցին միևնույնը՝ անմիտ բան է փալան կոչել այն, ինչ որ, իրոք, սարք է, այն էլ ազնվացեղ նժույգի, որովհետև, որքան էլ անախորժ լինի ձեզ կամ ձեր էշի համար, սա սարք է և ոչ թե փալան, և ձեր փաստարկումներն ու ապացույցները ճանաչված են անբավարար։<br />
<br />
― Թող ես զրկվեմ երկնքի արքայությունից, եթե դուք, սինյորներ, չեք սխալվում, թող իմ հոգին չներկայանա Տերն Աստծուն, եթե սա սարք է և ոչ թե փալան։ Հիմա ես տեսնում եմ, որ թագավորների համար օրենք չկա։ Ճիշտ եմ ասում, ես հարբած չեմ՝ եթե ես որևէ բանով այսօր առավոտյան մեղանչել եմ, ապա բնավ ոչ նախաճաշով։<br />
<br />
Դալլաքի պարզամտությունը դոն Կիխոտի ցնդաբանություններից պակաս չզվարճացրին ամենքին։ Դոն Կիխոտը հայտարարեց․<br />
<br />
― Դե՛հ, հիմա մնում է, որ ամեն ոք վերցնի այն, ինչ պակասում է իրեն։ Ինչ որ շնորհել է Աստված, սուրբ Պետրոսն էլ է օրհնել։<br />
<br />
Չորս ծառաներից մեկն ասաց․<br />
<br />
― Եթե սա դիտավորյալ կատակ չէ, ապա ես բնավ չեմ կարող հավատալ, որ ըստ երևույթին այսքան խելացի մարդիկ կարող են ասել ու պնդել, թե սա լագան չէ և փալան չէ։ Բայց քանի որ նրանք ափաշկարա ասում ու պնդում են հասարակ փորձին և ճշմարտության հակառակ բաներ, ես դրանից հետևցնում եմ, որ մեջտեղը ինչ֊որ գաղտնիք կա, որովհետև եթե անգամ ամենքդ այստեղ ճաքելու լինեք (նա այդպես էլ ասաց), ոչ ոք աշխարհիս երեսին ինձ չի հավատացնի, թե սա դալլաքի լագան չէ և էշի փալան չէ։<br />
<br />
― Կարող է պատահել, որ սա որձ էշի փալան չէ, այլ էգ էշի, ― ասաց քահանան։<br />
<br />
Այդ լսելով նորեկ հրացանաձիգներից մեկը, որ ներկա էր այդ վեճին ու բանակռվին սրտնեղ ու ցասկոտ բացականչեց․<br />
<br />
― Թող ես իմ հոր զավակը չլինեմ, եթե սա փալան չէ։ Իսկ ով որ ասում է կամ կասի հակառակը, նա հարբած է գինու տակառի պես։<br />
<br />
― Դուք ստում եք ստոր անպիտանի պես, ― ասաց դոն Կիխոտը և տարավ֊բերեց փոքրիկ նիզակը, որ ոչ մի րոպե ձեռքից բաց չէր թողնում, այնպես նրան դրեց նրա գլխին, որ եթե հրացանաձիգը ժամանակին խուսափաց չլիներ, ապա անշուշտ կփռվեր գետնին։ Նիզակը վայր ընկավ և փշուր֊փշուր եղավ։ Մնացյալ հավաքվածները տեսնելով, թե ինչպես են վարվում իրենց ընկերոջ հետ, սկսեցին պահանջել հնազանդություն Սանտա Հերմամնդադին։<br />
<br />
Պանդոկպանը, որ նույնպես այդ միաբանության անդամ էր, վազեց բերի իր գավազանն ու թուրը և վերադառնալով հարեց իր ընկերներին։ Դոն Լուիսի ծառաները շրջապատեցին իրենց տիրոջը՝ զգուշանալով, որ օգտվելով իրարանցումից, հանկարծ չփախչի։ Դալլաքը, տեսնելով, որ ողջ տունը տակնուվրա եղավ, բռնեց իր փալանը։ Նույնն արեց նաև Սանչոն։ Դոն Կիխոտը թուրը քաշեց և հարձակվեց հրացանաձիգների վրա։ Դոն Լուիսը գոռում էր, որ ծառաները թողնեն իրեն և վազեն օգնության դոն Կիխոտին և նրա կողմնակիցներին՝ Կարդենիոյին և դոն Ֆերնանդոյին։ Քահանան աղաղակում էր, տանտիկինը ճչում, տանտիրոջ աղջիկը ծվում, Մարիտորնեսը լալիս, Դորոթեան գլուխը կորցրել էր, Լյուսինդան սարսափել, դոնյա Կլարան ուշագնաց եղել։ Դալլաքը դմբզում էր Սանչոյին, Սանչոն ջարդ ու բուրդ անում դալլաքին։ Դոն Լուիսը, որի ձեռքը համարձակվեց բռնել ծառաներից մեկը, որպեսզի նա չփախչի, այնպիսի հարված հասցրեց նրա քիթ ու բերնին, որ նրա բերանը լցվեց արյունով։ Աուդիտորը սկսեց պաշտպանել նրան։ Դոն Ֆերնանդոն գետնին տապալեց հրացանաձիգներից մեկին և մեծ բավականությամբ ոտնակոխ էր անում նրան։ Պանդոկպանը ավելի ու ավելի բարձր էր գոռում՝ Սանտա Հերմանդադին օգնության կանչելով։ Մի խոսքով՝ բովանդակ պանդոկը լի էր լացով, ճիչով, հառաչանքով, շփոթմունքով, երկյուղով, իրարանցումով, աղետով, թրերի և փայտերի հարվածներով, տուր ու դմփոցով և արյունահեղությամբ։ Այդ իրարանցումի, քաոսի և խառնաշփոթության ամենատաք միջոցին դոն Կիխոտը երևակայեց, թե նա հանկարծակի ընկել է Ագրամանտեի բանակը<ref>Ակնարկ «Կատաղի Ռոլանդի» մի միջադեպի մասին, երգ XXVII։</ref> չարաչար երկպառակության ժամին, ուստի բարձր ձայնով, որ թնդաց ողջ պանդոկում, գոչեց․<br />
<br />
― Կանգ առեք։ Սրերդ պատյանները դրեցեք։ Հանգստացեք, լսեցեք ամենքդ ինձ, եթե ուզում եք կենդանի մնալ։<br />
<br />
Լսելով այս ամպագոռգոռ ձայնը՝ բոլորը կանգ առան և նա շարունակեց․<br />
<br />
― Չասացի՞ ձեզ, սինյորներ, որ այս դղյակը կախարդված է, և մեջը մի լեգեոն դև կա։ Իբրև հաստատում՝ խնդրեմ, տեսեք ձեր սեփական աչքերով, որ Ագրամանտեի բանակի երկպառակտությունը փոխադրվել է այստեղ, մեր մեջ։ Տեսեք, թե ինչպես է մեկը կռվում թրի համար, մյուսը՝ նժույգի, ոմանք՝ արծվի համար, ոմանք՝ սաղավարտի, մենք բոլորս կռվում ենք և մեկը մյուսին չի հասկանում։ Համեցեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր աուդիտոր և դուք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր քահանա, թող ձեզնից մեկը Ագրամանտե թագավոր լինի, մյուսը՝ Սոբրինո և խաղաղություն կնքեցեք ձեր միջև։ Վկա է ամենազոր Աստված, մեզ՝ ազնվական կոչում ունեցող մարդկանց համար ամենամեծ խայտառակությունն է, այսքան չնչին առիթով իրար սպանելը։<br />
<br />
Հրացանաձիգները, որ բան չէին հասկանում դոն Կիխոտի խոսքերից, չէին ուզում խաղաղվել, որովհետև դոն Ֆերնանդոն, Կարդենիոն և նրա բարեկամները նրանց սաստիկ ծեծել էին։ Ընդհակառակը՝ դալլաքը այդ էլ հենց ուզում էր, որովհետև տուր ու դմփոցի միջոցին նրա միրուքը պոկել էին և փալանը գզգզել։ Սանչոն, իբրև բարի ծառա, հնազանդեց իր տիրոջ առաջին իսկ խոսքին։ Դոն Լուիսի ծառաները անմիջապես կռիվը դադարեցրին, կռահելով, որ այդ պատմությունն իրենց չի վերաբերում։ Միայն պանդոկպանն էր շարունակում պնդել, որ այդ խելագարի հանդգնությունը պատժվի, որ ամեն մի հարմար առիթով իր պանդոկը տակն ու վրա է անում։ Վերջապես կամաց֊կամաց աղմուկը դադարեց, իսկ դոն Կիխոտի երևակայության մեջ փալանը մինչև ահեղ դատարանի օրը մնաց թամք, լագանը՝ սաղավարտ և պանդոկը՝ դղյակ։<br />
<br />
Երբ շնորհիվ աուդիտորի և քահանայի ամեն ինչ խաղաղվեց և հանգստացավ, դոն Լուիսի ծառաները նորից սկսեցին պնդել, որ նա անմիջապես իրենց հետ պիտի վերադառնա տուն։ Մինչդեռ նա նրանց հետ վիճաբանում էր, աուդիտորն սկսեց խորհրդակցել դոն Ֆերնանդոյի, Կարդենիոյի և քահանայի հետ, թե ինչ անի նման դեպքում և հաղորդում էր նրանց դոն Լուիսի պատմությունը։ Վերջապես վճռվեց, որ դոն Ֆերնանդոն դոն Լուիսի ծառաներին բաց կանի, թե ինքն ով է և կհայտարարի նրանց, թե ինքը մտադիր է դոն Լուիսին հետը Անդալուզիա տանել, որտեղ իր եղբայր֊մարկիզը երիտասարդին կընդունի բոլոր պատշաճ պատիվներով, որ վայելում են նրա արժանապատվության (որովհետև ամենքի համար պարզ էր, որ դոն Լուիսը ավելի շուտ կհամաձայնի պատառ֊պատառ լինել, քան ներկայանալ իր հոր աչքի առջև): Երբ չորս ծառաները իմացան դոն Ֆերնանդոյի կոչման և իրենց տիրոջ մտադրության մասին, նրանք իրար մեջ այս որոշումը հանեցին՝ երեք հոգով կվերադառնան և եղելությունը կզեկուցեն նրա հորը, իսկ չորրորդը կմնա, որ սպասարկի դոն Լուիսին և չի բաժանվի նրանից, մինչև որ մնացյալները չգան նրա ետևից կամ թե չէ մինչև որ իրենց տիրոջից որևէ նոր կարգադրություն չգա։ Այսպես ահա Ագրամանտեի իշխանությամբ և թագավոր Սոբրինոյի խոհեմությամբ երկպառակության այս քաոսում խաղաղություն հաստատվեց։ Սակայն, երբ համաձայնության թշնամին և խաղաղության ախոյանը<ref>Այսինքն՝ սատանան։</ref> տեսավ, որ իրեն խայտառակ են արել ու ծաղրել և համոզվեց, որ մեր հերոսներին անելանելի լաբիրինթոսի մեջ գցելու իր բոլոր ջանքերը սակավ արդյունք տվին, խորհեց մեկ անգամ ևս փորձել իր բախտը և նոր վեճ և երկպառակություն հրահրել։<br />
<br />
Բանն այն է, որ հրացանաձիգները իմացան, թե ինչ բարձր կոչման տեր մարդկանց հետ են կռվելիս եղել, խաղաղվեցին ու քաշվեցին մարտադաշտից՝ ըմբռնելով, որ ինչով էլ գործը վերջանալու լինի, տուժողը իրենք են լինելու։ Սակայն նրանցից մեկը, նա՛, որին դոն Ֆերնանդոն ջարդում ու ոտնահարում էր, հանկարծ մտաբերեց, որ հանցագործներ կալանավորելու այլ հրամանների թվում ունի դոն Կիխոտին բռնելու կարգադրություն։ Սանտա Հերմանդադը որոշել էր նրան կալանավորել տաժանակիր աշխատանքի դատապարտվածներին ազատելու համար (նրա իսկ համար, ինչից միանգամայն իրավացի զգուշանում էր Սանչոն)։ Մտաբերելով այդ՝ հրացանաձիգը վճռեց ստուգել՝ ճի՞շտ են արդյոք թղթի մեջ հիշատակված դոն Կիխոտի նշանները։ Ուստի նա գրպանից հանեց փաթույթը, գտավ հարկավոր տեղը և, շատ էլ գրագետ չլինելով, սկսեց վանկ֊վանկ կարդալ, յուրաքանչյուր բառից հետո մտիկ տալով դոն Կիխոտին և համեմատելով հրամանում հիշատակված նշանները մեր ասպետի արտաքինի հետ։ Այսպիսով նա ի վերջո համոզվեց, թե դոն Կիխոտը հենց այն մարդն է, որին հրամայված է կալանավորել։ Համոզվելով դրա մեջ՝ նա փաթաթեց թուղթը, ձախ ձեռքն առավ, իսկ աջով բռնեց դոն Կիխոտի օձիքն այնպիսի ուժով, որ նրա շունչն արգելվեց և սկսեց բարձրաձայն աղաղակել․<br />
<br />
― Հնազանդությո՜ւն Սանտա Հերմանդադին։ Իսկ ով որ չի հավատում, թե ես նրա անունով եմ գործում, թո՛ղ կարդա այս հրամանը։ Նրա մեջ ասված է, որ ես պետք է բռնեմ բանուկ ճամփի այս ավազակին։<br />
<br />
Քահանան վերցրեց հրամանը և համողվեց, որ հրացանաձիգը ճիշտ է ասում, որովհետև դոն Կիխոտի բոլոր նշանները ճիշտ էին նկարագրված։ Իսկ դոն Կիխոտը, տեսնելով, որ ինչ֊որ ողորմելի ստահակ իրեն վիրավորում է, կատաղեց և այնպես բռնված լինելով, որ ոսկորները ճռճռում էին, երկու ձեռքով սեղմեց հրացանաձիքի կոկորդը։ Եթե հրացանաձիգի ընկերները օգնության հասած չլինեին, նա ավելի շուտ շունչը փչած կլիներ, քան դոն Կիխոտը կարձակեր նրան։ Պանդոկպանը, որ պարտավոր էր պաշտպանելու իր միաբանության անդամներին, իսկույն տուժածին օգնության հասավ։ Նրա կինը, տեսնելով, որ իր ամուսինը նորից կռվի մեջ խցկվեց, կրկին սկսեց աղաղակել, և նրան ձայնակցեցին իր աղջիկն ու Մարիտորնեսը՝ երկնքից և բոլոր սրբերից օգնություն հայցելով։ Իսկ Սանչոն, տեսնելով, թե ինչ է կատարվում, ասաց․<br />
<br />
― Տեր իմ Աստված, ախր ինչ որ իմ տերն ասում էր այս դղյակի կախարդված լինելու մասին՝ զուտ ճշմարտությո՜ւն է, այստեղ մեկ ժամ հանգիստ ապրել չի լինում։<br />
<br />
Դոն Ֆերնանդոն բաժանեց իրարից դոն Կիխոտին ու հրացանաձիգին ի հաճույս երկուսի էլ, պոկելով հրացանաձիգի ձեռքը դոն Կիխոտի կապայի օձիքից, որ նա ամուր բռնած էր և բաց արեց ասպետի մատները, որ մխրճվել էին թշնամու կոկորդը։ Սակայն, չնայած դրան, հրացանաձիգները չէին դադարում պահանջել կալանավորում և պնդել, որ իրենց օգնեն կապկպել նրա ձեռն ու ոտը, ինչպես պահանջում է թագավորի և Սանտա Հերմանդադի օրենքը, որի անունից նորից օգնություն էին պահանջում, որպեսզի կալանավորեին լեռնային կածաններում և բանուկ ճամփաներում կողոպտող ավազակին։ Դոն Կիխոտը ժպտում էր՝ լսելով նրանց դատողությունները, ի վերջո, մեծ պաղարյունությամբ ասաց․<br />
<br />
― Այստեղ եկե՛ք, ստոր ու վատածին մարդիկ։ Դուք բանուկ ճամփի ավազակ եք անվանում նրան, ով բաց է թողնում շղթայակապներին, ազատում բանտարկյալներին, օգնում դժբախտներին, բարձրացնում ընկածներին, պաշտպանում զրկվածներին։ Օ՜, պիղծ էակներ, ձեր թշվառության վեհությունը, հասկանալ տա ձեր անգիտությունն ու մեղքը, որ կատարում եք, չակնածելով անգամ ստվերից, էլ ուր մնաց թափառական իսկ ասպետի ներկայությունից։ Այստեղ եկ, ավազակների ոհմակ և ոչ թե հրացանաձիգների խումբ, բանուկ ճամփաների գողեր Սանտա Հերմանդանի թույլտվությամբ։ Ասացե՛ք ինձ՝ այդ ո՞վ է այն տխմարը, որ ինձ պես ասպետի կալանավորության հրաման է ստորագրել։ Չգիտե՞ նա միթե, որ թափառական ասպետները ոչ մի դատարանի ենթակա չեն, որ նրանց համար օրենքը թուրն է, իրավունքը՝ իրենց զորությունը, որոշումը՝ իրենց կամքը։ Ո՞վ է, կրկնում եմ, այն տխմարը, որին անհայտ է, թե ազնվականության ոչ մի թուղթ այնքան առավելություն ու արտոնություն չի շնորհում, որքան ձեռք է բերում թափառական ասպետն այն օրը, երբ ասպետ է կարգվում և ստանձնում ասպետության դաժան պաշտոնը։ Ո՞ր ասպետն է երբևիցե տվել տուրք, գլխահակ, թագուհու խցանե հողաթափի տուրք,<ref>Թագուհու խցանե հողաթափ (chapin de la reine) ― հատուկ հարկ թագավորի պսակադրության առթիվ, այդպես է կոչվել, որովհետև այն ժամանակները Իսպանիայում ամուսնացած կանայք էին հագնում հողաթափեր՝ խցանե ծայրով (chapin):</ref> եկամտահարկ, գետից անցնելու կամ ճամփի տուրք։ Այդ ո՞ր ասպետն է իր համար կարած հագուստի համար դերձակին վճարում։ Այն ո՞ր դղյակի տերն է, որ փող է վերցնում ասպետից՝ նրան հյուրընկալելու համար։ Ո՞ր թագավորը չի իր սեղանին նստեցնում նրան։ Ո՞ր ազնիվ օրիորդը չի սիրահարվում և հպատակվում նրա կամքին ու ցանկություններին։ Եվ, վերջապես, եղե՞լ է, կա՞ և կլինի՞ աշխարհիս երեսին մի թափառական ասպետ, որ հանդիպելով չորս հազար հրացանաձիգի՝ չխիզախի փայտով չորս հարյուր հարված հասցնել նրանց։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLVI==<br />
<br />
Հրացանաձիգների նշանավոր արկածի և մեր արի ասպետ դոն Կիխոտի մեծ ցասումի մասին<ref>Այս գլխի վերնագիրն ավելի շատ վերաբերում է նախընթաց գլխին, որտեղ նկարագրվել է դոն Կիխոտի և հրացանձիգների տուրուդմբոցը․ ընդհակառակը՝ սրան էլ համապատասխան կլիներ հաջորդ գլխի վերնագիրը։ Հնարավոր է, որ վերնագրի այս շփոթությունն առաջացել է տպարանում, որտեղ տպվել է «Դոն Կիխոտի» առաջին հրատարակությունը։</ref><br />
<br />
<br />
Մինչդեռ դոն Կիխոտը այդպես խոսում էր, քահանան համոզում էր հրացանաձիգներին, որ դոն Կիխոտը խելագար է, ինչպես նրանք հեշտությամբ կարող են նկատել նրա խոսակցությունից ու վարմունքից, ուստի ամենալավը գործին վերջ տալը կլինի, քանի որ եթե նրան կալանավորելու էլ լինեն և հետները տանեն, միևնույն է, հարկադրված են լինելու բաց թողնել՝ իբրև խենթի։ Հրաման ունեցողը դրան պատասխանեց, թե իր գործը չէ դատողություն անելը՝ դոն Կիխոտը խենթ է, թե չէ, այլ մեծավորի հրամանը կատարելը, իսկ երբ որ դոն Կիխոտը մեկ անգամ կալանավորված կլինի, հետո նրան երեք հարյուր անգամ կարող են ազատ արձակել։<br />
<br />
― Այնուհանդերձ, ― պատասխանեց քահանան, ― այս անգամ դուք նրան չեք կալանավորի։ Ասենք՝ նա ինքն էլ թույլ չի տա, որ կալանավորեք։<br />
<br />
Վերջ ի վերջո քահանան այնքան ասաց ու խոսեց, դոն Կիխոտն էլ այնքան խենթություններ արեց, որ եթե հրացանաձիգները չհավատային մեր ասպետի խելագարությանը, դրանով նրանք ապացուցած կլինեին, որ իրենք նրանից խելագար են։ Ուստի բարվոք համարեցին խաղաղվել և անգամ հանդես գալ որպես միջնորդ դալլաքին Սանչո Պանսայի հետ հաշտեցնելու գործում, որոնք դեռևս մեծ համառությամբ շարունակում էին կռիվը։ Արդարադատության սպասավորները կայացրին մի վճիռ, որ եթե լիովին չհաշտեցրեց էլ երկու կողմերին, դարձյալ շատ թե քիչ բավարարեց նրանց՝ նրանք փոխանակեցին փալանները, բայց ամեն մեկը պահեց իր փորկապներն ու նոխտան։ Գալով Մամբրինի սաղավարտին՝ քահանան ծածուկ, այնպես, որ դոն Կիխոտը չնկատի, դալլաքին լագանի համար ութ ռեալ տվեց, դալլաքն էլ գիր գրեց, որով պարտավորվում էր գանգատ չանել կեղծիքի համար ո՛չ հիմա, ո՛չ էլ հավիտյանս հավիտենից, ամեն։ Այս երկու ամենախոշոր ու ամենանաշանավոր վեճերը հարթելուց հետո մնաց միայն համոզել դոն Լուիսի ծառաներին, որ նրանցից երեքը վերադառնան տուն, իսկ չորրորդը մնա և իր տիրոջ հետ գնա, ուր որ դոն Ֆերնանդոն նրան տանելու լինի։ Բարի բախտը և հաջողությունը, նիզակ ճոճելով և վերացնելով դժվարությունները ի հաճույս սիրահարվածների և խիզախների, որ գտնվում էին հյուրանոցում, կամեցան հասցնել վախճանին իրենց բարի գործը՝ ծառաները համաձայնեցին կատարել դոն Լուիսի խնդիրքը, և դոնյա Կլարան այնքան ուրախացավ, որ բավական էր նրա երեսին նայել՝ նրա սրտի բերկրանքը կարդալու համար։ Զորաիդան, թեև քիչ բան էր հասկանում իրադարձություններից, որ տեղի էին ունենում իր աչքերի առջև, այնուհանդերձ վշտանում ու խնդում էր, համեմատ ներկա եղողների դեմքի արտահայտության և հատկապես հետևում էր իր իսպանացու դեմքին, որին կաշկանդված էր նրա հայացքը և կապված՝ հոգին։ Պանդոկպանը, որի հայացքից չխուսափեց այն, որ քահանան դալլլաքին վարձատրություն ու նվեր տվեց, դոն Կիխոտից պահանջեց օթևանության վարձը և գինու և տիկերի վնասի հատուցումը՝ երդվելով, որ գոմից դուրս չի թողնի ո՛չ Ռոսինանտին, ո՛չ էլ Սանչոյի էշին, մինչև որ լրիվ վճարված չլինի մինչև վերջին կոպեկը։ Քահանան այդ էլ հարթեց՝ վճարեց դոն Ֆերնանդոն, թեև աուդիտորն էլ մեծ պատրաստակամությամբ առաջարկեց, որ ինքը վճարի։ Այսպես ահա հաստատվեց հաշտություն ու համաձայնություն, և այլևս չէր թվում, թե Ագրամանտեի բանակի պառակտումը, ինչպես արտահայտվեց դոն Կիխոտը, բռնկել է պանդոկում, ընդհակառակը՝ Օկտավիանոսի ժամանակի<ref>Օկտավիանոս ― այսինքն՝ Օգոստոս Օկտավիանոսի ժամանակների։</ref> հաշտությունն ու հանգստությունն էր տիրում։ Ամենքը միաբերան ընդունեցին, որ այդ ամենի համար պետք է շնորհակալ լինեն բարյացակամ և ճարտարալեզու քահանայից և իր առատաձեռնությամբ անզուգակակն դոն Ֆերնանդոյից։<br />
<br />
Երբ որ դոն Կիխոտը տեսավ, որ վերջապես ազատվեց ու պրծավ, ինչպես իր անձնական, այնպես էլ իր զինակրին վերաբերող բոլոր անախորժություններից, խորհեց, թե լավ կլիներ շարունակել սկսած ուղին և ավարտել այն մեծ գործը, որի համար ինքը կոչված և ընտրված էր։ Խիզախ վճռականությամբ նա ծունկ չոքեց Դորոթեայի առջև, սակայն աղջիկը հայտարարեց, որ նա թույլ չի տա խոսք անգամ արտասանել, մինչև որ վեր չկենա։ Դոն Կիխոտը հնազանդեց, ոտի կանգնեց և ասաց․<br />
<br />
― Տարածված մի առած կա, չքնա՛ղ տիրուհի, թե ջանասիրությունը հաջողության մայրն է։ Փորձը ցույց է տալիս, որ հաճախ հայցատիրոջ ջանասիրությունը ամենակասկածելի գործն անգամ բարեհաջող վախճանի է հասցնում։ Սակայն ոչ մի տեղ այդ ճշմարտությունը այնքան պայծառ չի դրսևորվում, ինչպես ռազմական գործում, որտեղ շուտափույթ և արագ գործողությունը տապալում է թշնամու ծրագիրը և պսակում հաղթանակով նախքան հակառակորդի պաշտպանության դիմելը։ Ասելս այն է, ազնիվ ու անզուգական տիրուհի, որ այլևս այս դղյակում մեր մնալն ավելորդ է և մի գեղեցիկ օր անգամ կարող է կործանիչ դառնալ, որովհետև, ո՞վ գիտե, թերևս, ծպտյալ ու նախանձախնդիր լրտեսների միջոցով ձեր թշնամի հսկան արդեն տեղեկացել է, որ ես երդվել եմ նրան սպանել և ժամանակ շահելով ամրացել է որևէ անառիկ բերդում կամ դղյակում, որի դեմ անզոր են իմ եռանդն ու բազկիս զորությունը։ Ուստի, ինչպես արդեն ասացի, տիրուհիդ իմ, կանխենք նրա չար դիտավորությունը մեր ջանասիրությամբ ու անհապաղ ճամփա ընկնենք, երթանք բարով։ Երես առ երես պատահեմ ձեր թշնամուն թե չէ՝ ձերդ մեծությունն իր ցանկությունները կատարված կտեսնի։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը լռեց և այլևս բառ անգամ չավելացրեց, սպասելով հանգիստ արժանապատվությամբ չքնաղ թագաժառանգուհու պատասխանին, որը, հարմարվելով մեր ասպետի ոճին՝ վսեմ տեսքով պատասխանեց այսպես․<br />
<br />
― Շնորհակալ եմ, սինյոր ասպետ, ձեր պատրաստակամության համար՝ օգնության հասնելու իմ մեծ դժբախտության միջոցին այնպես, ինչպես վայել է ու հարկավոր ասպետին օգնել որբերին ու թշվառնեին։ Թող երկնքին հաճո լինի, որ մեր ընդհանուր իղձը կատարվի, որովհետև այն ժամանակ դուք կտեսնեք, որ աշխարհիս երեսին դեռ չեն վերացել ազնիվ կանայք։ Գալով իմ մեկնելուն՝ ես պատրաստ եմ իսկույն ճամփա ընկնելու, քանի որ իմ կամքն ամեն բանում համաձայն է ձերին՝ ես ամբողջովին ձեր տրամադրության տակ եմ, ըստ ձեր ցանկության ու բարեհայեցողության։ Քանի որ ես ձեր հովանավորությանն եմ հանձնել և իմ թագավորության բախտը ձեր ձեռքն եմ տվել, ապա ես չեմ հակաճառի ձեր խոհեմության թելադրանքին։<br />
<br />
― Աստված օգնական, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Երբ որ իմ աչքի առջև ստորացնում են նման մի տիրուհու, ես չեմ կամենում առիթը բաց թողած լինել՝ բարձրացնելու և իր նախնիների գահին բազմեցնելու։ Անհապաղ շարժվենք՝ անհամբերությունն ու երկար ճամփան շտապեցնում են ինձ, որովհետև զուր չի ասված, թե հապաղումը կորստաբեր է։ Երկինքը դեռ չի ստեղծել և դժոխքը չի տեսել մեկին, որ ինձ ահ ու սարսափ ներշնչեր, ուստի, Սանչո, թամբիր Ռոսինանտին, փալանիր էշը և պատրաստիր թագուհու երիվարը, հրաժեշտ տանք այս դղյակի տիրոջն ու այս սինյորներին, այստեղից սլանանքն դեպի մեր նպատակետը։<br />
<br />
Սանչոն, որ ներկա էր այս խոսակցությանը, գլուխն օրորելով ասաց․<br />
<br />
― Ա՜խ, տեր իմ, տեր իմ, ամոթ չլինի ասել՝ գյուղի գործը ավելի վատ է, քան թվում է։<br />
<br />
― Ի՞նչն է վատ գյուղում, ասենք՝ աշխարհիս բոլոր քաղաքներում էլ, որ արատավորեր իմ պատիվը, ախմա՛խ։<br />
<br />
― Եթե ձերդ ողորմածությունը բարեհաճում է զայրանալ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես կլռեմ և չեմ ասի այն, ինչ որ պարտավոր եմ ասելու՝ իբրև բարի զինակիր և հավատարիմ ծառա։<br />
<br />
― Ուզածդ ասա, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― միայն թե մի՛ երևակայիր, որ ես քո խոսքից վախեցող եմ։ Դու ինչ֊որ բանից երկյուղ ունես, դա քո սովորությունն է, իսկ ինչ իմ սովորությունն է՝ ոչ մի բանից չվախենալ։<br />
<br />
― Մեղապարտ լինեմ, այդ չէ բանը, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես ասում եմ և էլի կասեմ՝ այդ սինյորան, որ իր ասելով Միկոմիկոնի մեծ թագավորության թագուհին է, նույնպես թագուհի է, ինչպես իմ մայրը։ Եթե նա իր ասածը լիներ, անդադար և ամեն մի պատեհ առիթի չէր պաչպաչվի այստեղ գտնվող մի ջահելի հետ։<br />
<br />
Սանչոյի այդ խոսքերից Դորոթեան շիկնեց, որովհետև, իրավ, նրա ամուսին դոն Ֆերնանդոն մի քանի անգամ ուրիշներից թաքուն քաղել էր իր շուրթերից պարգևի մի մասը, որին արժանացել էր իր սերը (իսկ Սանչոն տեսել էր և վճռել, որ նման անպարկեշտությունն ավելի վայել է պալատական ցոփ մի կնոջ, քան թե այնքան մեծ թագավորության մի թագուհու) ուստի Դորոթեան չկամեցավ և չէր էլ կարող պատասխանել Սանչոյի ասածի դեմ, իսկ Սանչոն շարունակում էր դուրս տալ․<br />
<br />
― Այդ նրա համար եմ ասում, տեր իմ, որ եթե մենք սար ու ձոր ենք կտրելու, անց կացնելով վատ գիշերներ և վատթար օրեր, իսկ այս պանդոկում եղած ջահելներից մեկը քաղելու է մեր հոգնության պտուղը, կարիք չկա, որ ես շտապեմ թամքելու Ռոսինանտը, փալանելու իմ էշը և պատրաստելու երիվարը՝ ավելի լավ է մնանք հանգիստ։ Պոռնիկները թող իրենց թելը մանեն, իսկ մենք մեր ճաշն անենք։<br />
<br />
Տե՜ր Աստված, որքան մեծ էր դոն Կիխոտի զայրույթը, իր զինակրի անվայելուչ խոսքերից հետո։ Այնքան, որ նրա ձայնը կտրվեց, լեզուն կապվեց, աչքերից կայծեր ցայտեցին և նա ասաց․<br />
<br />
― Օ՜, ստոր ռամիկ, անկիրթ, անզգամ, տգետ, տխմար, կակազ, բամբասող ու զրպարտիչ։ Դու հանդգնեցիր իմ և այս երևելի սինյորների ներկայությամբ նման խոսքե՞ր և հանդգնեցիր նման անամոթ ու ժպիրհ մտքեր գլխիցդ անց կացնել։ Գնա՛֊կորի՛ր, հրեշ, ստի պահեստ, խաբեբայության սնդուկ, խարդախության շտեմարան, լրբության գյուտարար, անմտություններ տարածող, ոտնձգությո՞ւն ես անում ընդդեմ հարգանքի, որ վայել է թագավորական տոհմի անձանց։ Կորի՛ր և աչքիս չերևա՛ս, թե չէ՝ վախեցի՛ր իմ ցասումից։<br />
<br />
Այս ասելուց նա խոժոռում էր հոնքերը, փքում այտերը, աչքերն ամեն կողմ գցում և, վերջապես, աջ ոտը ուժգին խփեց գետնին՝ պարզ նշան նրա կրծքում եռացող ցասումի։ Նրա ահարկու խոսքերն ու կատաղի շարժուձևերը Սանչոյին այնպիսի ահ ու դող սաստեցին, որ եթե նրա ոտի տակ հողը պատռեր ու կլաներ նրան՝ նա կուրախանար։ Նա չգիտեր, թե ինչ անի, մեջքը շուռ տվեց և բարկացած տիրոջից փախուստ տվեց։ Սակայն այստեղ խելամիտ Դորոթեան, որ շատ լավ էր ըմբռնել դոն Կիխոտի բնավորությունը, նրա զայրույթը մեղմելու համար ասաց․<br />
<br />
― Մի՛ք բարկանա, սինյոր Տխուր Պատկերի Ասպետ, այն պարապ խոսքերից, որ արտասանեց ձեր բարի զինակիրը, թերևս նա առանց հիմքի չասաց, քանի որ նրա առողջ միտքն ու քրիստոնեական խիղճը թույլ չեն տալիս կասկածել, թե նա կամեցավ սուտ վկայությամբ վնասել մեկնումեկին։ Ուստի, մենք անտարակույս պետք է հավատանք, որ այս դղյակում ամեն ինչ կախարդված է ձեր ասածի պես, սինյոր ասպետ, և կարող է պատահել, ասում եմ, որ այս դիվային եղանակով Սանչոն իմ պատիվն արատավորող որևէ բան տեսած լինի։<br />
<br />
― Ամենակարողն Աստված վկա, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― որ ձերդ մեծությունը դիպավ նշանին և որ չար մի տեսիլ կանգնել է այդ մեղավոր Սանչոյի առջև, և նա այնպիսի բաներ է տեսել, որ անկարելի է տեսնել առանց կախարդության։ Ախր, ես այդ խեղճ մարդու բարությունն ու անմեղությունը լավ գիտեմ, նա սուտ վկայության անընդունակ է։<br />
<br />
― Ճիշտ որ ճիշտ, ― ասաց դոն Ֆերնանդոն, ― ուստի, սինյոր դոն Կիխոտ, դուք պետք է նրան ներեք և վերստին շնորհեք նրան ձեր ողորմածությունը sicut erat in pricipio,<ref>Ինչպես դա եղել է սկզբում։</ref> ինչպես եղել է նախքան այդ տեսիլքներից նրա խելակորույս լինելը։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը պատասխանեց, թե կների։ Քահանան գնաց Սանչոյի ետևից, որը խոնարհ մոտեցավ, չոքեց իր տիրոջ առջև ու համբուրեց նրա ձեռքը։ Դոն Կիխոտը մեկնեց ձեռքը, թույլ տվեց հանբուրել և, տալով նրան իր օրհնությունն, ասաց․<br />
<br />
― Այսուհետև դու պիտի ճանաչես, Սանչո որդյակս, ճշմարտությունը քանիցս ասածիս, որ այս դղյակում ամեն ինչ կախարդված է։<br />
<br />
― Ես էլ եմ այդպես կարծում, ― ասաց Սանչոն, ― բացի վերմակի վրա վեր֊վեր թռչելուց, որ տեղի ունեցավ իրականորեն, բնական կերպով։<br />
<br />
― Չեմ կարծում, ― հարեց դոն Կիխոտը, ― որովհետև եթե ճշմարտապես լիներ, ես իսկույն վրեժը կհանեի և հիմա էլ վրեժխնդիր կլինեմ։ Սակայն ոչ այն անգամ, ոչ ներկայիս, ես հաստատ չգիտեմ, թե ումից պիտի վրեժ առնեմ գլխիդ եկած քյալագի համար։<br />
<br />
Բոլորը կամեցան իմանալ, թե ինչ պատմություն է վերմակի վրա վեր֊վեր թռցնելը և պանդոկպանը պատմեց ամենայն մանրամասնությամբ Սանչոյի օդային ճամփորդությունը։ Բոլորի համար դա ծիծաղի առարկա դառավ, իսկ Սանչոյի համար՝ զայրույթի, սակայն նրա տերը նորից սկսեց համոզել նրան, որ դա կախարդանք է եղել։ Սակայն, իր սրտի խորքում պարզամտությունը այն կետին չէր հասնում, որ հավատ ընծայեր դրան, և նա համոզված էր, որ ճիշտը առանց պատրանքի որևէ խառնուրդի այն է, որ նրան վեր֊վեր թռցնողները միս ու ոսկորից էին և ոչ թե զառանքանքի տեսիլներ, ինչպես կրկին համոզում էր իրեն իր տերը։<br />
<br />
Երկու օր էր անցել, ինչ այս փայլուն հասարակությունն ապրում էր հյուրանոցում։ Նրանք միտք էին անում, թե արդեն մեկնելու ժամը հասել է և վճռեցին այնպես սարքել, որ Դորոթեան ու դոն Ֆերնանդոն նեղություն չքաշեն ուղեկցելու դոն Կիխոտին մինչև նրա գյուղը և շարունակելու Միկոմիկոնի արտաքսված թագուհու պատմության խաղը, քանի որ քահանան ու դալլաքը կարող էին նրան տանել այնտեղից և փորձել տեղում բուժել նրա խելագարությունը։ Այդ նպատակով նրանք համաձայնության եկան մի գյուղացու հետ, որ պատահմամբ անցնում էր այդ ճամփով եզներով լծած սայլով և հնարեցին հետևյլաը՝ նեղ տախտակից վանդակի պես մի բան շինեցին այնպիսի մեծությամբ, որ մեր ասպետը կարողանար մեջը միանգամայն հարմար տեղավորվել։ Ապա քահանայի խորհուրդով ու կարգադրությամբ դոն Ֆերնանդոն իր ընկերների հետ, դոն Լուիսը իր ծառաների հետ, բոլոր հրացանաձիգները և, վերջապես ինքը, պանդոկպանը, ով ինչպես կարող էր, դիմակավորվեցին և շորերն այնպես փոխեցին, որ դոն Կիխոտը չկարողանար ճանաչել մարդկանց, որոնց հետ ապրել էր այս դղյակում։ Այդ ամենն անելուց հետո նրանք լուռ ու մունջ ներս մտան սենյակը, որտեղ քնած էր մեր ասպետը՝ իր կրած հուզմունքներից հանգստանալու համար։<br />
<br />
Այն պահին, երբ դոն Կիխոտը հանգիստ քնած էր, և նրա գլխիցը չէր անցնում, թե ինչե՜ր են պատրաստվում, նրանք բոլորը միասին մոտեցան, ամուր բռնեցին նրան, ձեռն ու ոտը կապկպեցին, այնպես որ երբ մեր ասպետը տագնապալից արթնացավ, նա ի վիճակի չէր շարժվելու, և մնում էր, որ նա արմանա ու զարմանա նման արտասովոր դեմքերի տեսքից։ Իսկույն նրա գլխիցն անցավ, իր իսկ անդադրում խանգարված մտքից ներշնչված, թե բոլոր այս դեմքերը կախարդված դղյակի տեսիլներն են և թե, անտարակույս, նա ինքն էլ է կախարդված, քանի որ ո՛չ շարժվել է կարող, ո՛չ պաշտպանվել։ Մի խոսքով՝ ամեն ինչ տեղի ունեցավ ճիշտ ու ճիշտ այնպես, ինչպես նախագծել էր այս խորամանկությունը ծրագրող քահանան։<br />
<br />
Մենակ Սանչոն էր պահպանել իր իսկական տեսքն ու սովորական առողջ դատողությունը, և թեև քիչ էր մնացել, որ նա էլ բռնվեր իր տիրոջ ցավով, այնուհանդերձ նա իսկույն ճանաչեց շորերը փոխած մարդկանց։ Սակայն նա սիրտ չէր անում բերանը բաց անել՝ սպասելով, թե ինչով է վերջանալու այդ հարձակումը իր տիրոջ վրա և գերումը։ Դոն Կիխոտն էլ չէր արտասանում ոչ մի բառ՝ սպասելով, թե վրա հասած դժբախտությունն ինչ վախճանի է հանգելու։ Իսկ վախճանն այն էր, որ հանդերձափոխ մարդիկ քարշ տալով բերին մի վանդակ, նրան նստեցրին մեջը և տախտակներն այնպես ամուր մեխեցին, որ նա չէր կարող քակել, եթե անգամ երկու ձեռքով ցնցելու լիներ։<br />
<br />
Այնուհետև վանդակը, ուսերի վրա դրին և, երբ որ դուրս էին բերում սենյակից, դալլաքը՝ փալանի տերը չէ՛, այլ մյուսը, ձայնին ահասաստ շեշտ հաղորդելով ասաց․<br />
<br />
― Օ՜, Տխուր պատկերի Ասպետ, մի վշտանար, որ գերի ես ընկել, դա անհրաժեշտ է շուտափույթ ավարտելու համար սխրագործությունը, որին պարտավորեցրել է քեզ քո արիությունը, և որը կհանգի իր վախճանին, երբ որ Լամանչի ամեհի առյուծն ու տոբոսցի ճերմակ աղավնին միանան, և նրանց հպարտ գլուխները կխոնարհվեն ամուսնության քաղցր լծի տակ։ Այդ անլուր միությունից լույս աշխարհ կգան և կփայլեն արի կորյուններ՝ հուժկու ճիրաններով, իրենց հզոր հոր նման։ Եվ դա տեղի կունենա ավելի շուտ, քան խուսափող նիմֆային հետապնդողը<ref>Երբ արեգակը (Ապոլլոնը, որ հետապնդում է Դաֆնա հավերժահարսին) երկու անգամ շրջան քաշի երկնքում, անցնելով կենդանակերպի նշանները, այսինքն՝ երկու ժամից հետո։ </ref> իր բնական ու սրընթաց վազքով երկու անգամ կանցնի աստղազարդ երկնակամարի նշանները։ Եվ դո՛ւ, կողքին՝ թուր, ծնոտին՝ միրուք, քթածակերում հոտառություն ունեցող զինակիրներից ամենաազնիվն ու հնազանդը աշխարհիս երեսին, մի՛ վշտանար և մի՛ դժգոհիր՝ տեսնելով, որ քո աչքի առաջ այսպես են տանում թափառական ասպետության ծաղկին։ Շուտով, եթե կամենա աշխարհիս արարիչը, դու կտեսնես քեզ այնքան բարձր ու վեհ, որ ինքնդ քեզ չես ճանաչի և քո բարի տիրոջ տված խոստումները ապարդյուն չեն մնա։ Հավատացնում եմ քեզ իամստուն Մենտիրոնիանայի անունից,<ref>Mentironiana ― ազատ թարգմանությամբ «ստախոս» (mentira ―ստախոսություն)։</ref> որ քո ռոճիկը վճարված կլինի, ինչպես դու կտեսնես գործնականում։ Հետևի՛ր զորավոր ու կախարդված ասպետին, որովհետև պետք է դու նրան ուղեկցես մինչև այն տեղը, որտեղ երկուսդ էլ պիտի կանգ առնեք։ Եվ որովհետև ինձ թույլ չի տրված ուրիշ բան ասելու, ուստի մնաս բարով, իսկ ես վերադառնամ իմ լավ գիտցած տեղը։<br />
<br />
Այս մարգարեական խոսքերը դալլաքն արտասանեց սկզբում սաստիկ բարձր ձայնով, ապա ձայնը մեղմացրեց և հասավ այնքան քնքուշ շեշտի, որ անգամ այս կատակին նախօրոք տեղյակները պատրաստ էին հավատալու, թե իրենց լսածը լուրջ բան է։ Գալով դոն Կիխոտին՝ մարգարեի խոստումները նրան մխիթարեցին, որովհետև նա լրիվ ըմբռնել էր նրանց իմաստը և տեսնում էր, որ նրան հուսադրում են, թե նա կզուգորդվի ամուսնական սրբազան ու օրինավոր կապերով իր սիրեցյալ Դուլսինեա Տոբոսցու հետ, թե նրա օրհնյալ արգանդից կորյուններ կծնվեն, զավակներ՝ Լամանչի մշտնջենական փառքի համար։ Հաստատ ու վերջնական կերպով հավատալով դրան՝ նա բարձրացրեց ձայնը և, խորը հոգվոց քաշելով ասաց․<br />
<br />
― Օ՜, դո՛ւ, ով էլ լինես, որ ինձ այդքան լավ ապագա ես խոստանում, աղաչում եմ, խնդրի՛ր իմաստուն կախարդից, որ հոգ է տանում իմ մասին, որպեսզի նա թույլ չտա, որ ես կործանվեմ այս բանտում, որի մեջ ինձ տանում են, մինչև որ չկատարվեն այդ քաղցր ու աննման խոստումները։ Եթե այդպես լինի, իմ բանտարկությունը ես փառք կհամարեմ և շխթաներս՝ ուախություն, և տեղը, որի վրա գցել են ինձ, կթվա ոչ թե կռվի դաժան դաշտ, այլ փափուկ անկողին և երջանիկ առագաստ ամուսնական։ Գալով իմ զինակիր Սանչո Պանսային տվածդ մխիթարանքին՝ նրա բարությունն ու ազնվությունը երաշխավորում են, որ նա ինձ երբե՛ք չի լքի ո՛չ բարի, ո՛չ էլ սև օրիս։ Եթե պատահի նրա և իմ չար բախտից, որ ես չկարողանամ նրան նվիրել խոստացածս կղզին, կամ որևէ այլ հավասարարժեք բան, ապա առնավազն նա չի կորցնի իր ռոճիկը, որովհետև ես իմ կտակում գրել եմ, թե որքան եմ կամենում, որ նրան տրվի, ո՛չ, անտարակույս, համեմատ նրա մեծ ու լավ ծառայության, այլ գեթ համեմատ իմ կարողության։<br />
<br />
Սանչո Պանսան շատ քաղաքավարի խոնարհվեց և համբուրեց իր տիրոջ երկու ձեռքը (եթե ուզեր էլ, մեկը չէր կարող, քանի որ երկուսն էլ կապված էին իրար)։<br />
<br />
Ուրվականները բարձրացրին վանդակը և դրեցին եզներով սայլի վրա։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLVII==<br />
<br />
Թե ինչ տարօրինակ կերպով կախարդվեց դոն Կիխոտ Լամանչեցին և ինչ այլ զարմանալի դեպքեր պատահեցին<br />
<br />
<br />
Երբ դոն Կիխոտը տեսավ, թե ինչպես են իրեն վանդակի մեջ գցել և դրել սայլի վրա, ասաց․<br />
<br />
Բազմաթիվ և շատ երևելի պատմություններ եմ կարդացել ես թափառական ասպետների մասին, սակայն երբեք չեմ կարդացել, չեմ տեսել ու լսել, որ կախարդված ասպետներին այս տեսակ առևանգած լինեն՝ ծույլ անասունների համր ու դանդաղ քայլով։ Սովորաբար միշտ նրանց օդի միջով են տանում, արտասովոր արագությամբ, գորշ կամ սև ամպով պարուրած կամ թե չէ հրեղեն կառքով, հիպոգրիֆի կամ մի այլ նման հրեշի վրա։ Բայց թե առևանգեն եզներ լծած սայլով, Աստված վկա, ես բոլորովին շփոթվում եմ։ Թեև, հնարավոր է, որ մեր ժամանակվա ասպետականությունն ու կախարդանքը, այլ ճամփով պիտի ընթանան, քան անցյալ դարերինը, թերևս, որովհետև ես աշխարհիս երեսին նոր ասպետ եմ և առաջինը, որ հարություն տվեց արկածախնդիր ասպետների գործունեությանը, մեր օրերում հնարված լինեն կախարդանքի նոր ձևեր և կախարդվածներին առևանգելու նոր եղանակներ։ Խելքդ ի՞նչ է կտրում, Սանչո զավակս։<br />
<br />
― Իսկի՛ բան չի կտրում, ― պատասխանեց Սանչոն, ― որովհետև ես թափառական գրեքեր չեմ կարդացել, ինչպես ձեր ողորմածությունը։ Թեև, դարձյալ կհանդգնեի հաստատել և երդվել, որ մեր կողքին քայլող այս ուրվականները բնավ կաթոլիկ չեն։<br />
<br />
― Կաթոլիկնե՞ր։ Հոգյա՛կս։ ― Բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Ինչպե՞ս կարող են կաթոլիկ լինել, քանի որ նրանք բոլորն էլ դևեր են, ուրվականների կերպարանք են ընդունել, որ այս խաղը խաղան և ինձ այս օրը գցեն։ Եթե ուզում ես համոզվել, որ ասածս ճիշտ է, ձեռք տուր, շոշափի՛ր նրանց, և դու կտեսնես, որ նրանց մարմինը օդեղեն է և որ այդ ամենը առերևույթ բան է։<br />
<br />
― Աստված վկա, սինյոր, ես նրանց ձեռք եմ տվել։ Ահա այս դևը, որ այնքան արագ է քայլում, փափլիկ մարմին ունի։ Նա մի հատկություն ունի, որ ամենևին դևերը չեն ունենում՝ ասում են, թե դևերից ծծումբի և այլ վատ հոտ է գալիս, իսկ սրանից կես մղոից անուշ հոտ է փչում։<br />
<br />
Սանչոն դոն Ֆերնանդոյի մասին էր ասում, որ իբրև խոշոր ավատատեր, ուներ, իրոք, Սանչոյի ասած բուրմունքը։<br />
<br />
― Դրանից մի՛ զարմանա, Սանչո բարեկամ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― դու պետք է իմանաս, որ սատանաները շատ բանիմաց են՝ թեև նրանք հոտ են ունենում, սակայն իրենք այդ չեն զգում, որովհետև ոգիներ են։ Իսկ եթե նրանցից հոտ է գալիս, ապա նրանց հոտը լավ չի կարող լինել, այլ վատ ու նեխված։ Պատճառն այն է, որ նրանք հետները դժոխք են կրում, և նրանց տանջանքը ոչինչ չի կարող մեղմացնել և քանի որ լավ հոտը ուրախացնող և զվարթացնող բան է, ապա ուրեմն անկարելի է, որ նրանցից լավ հոտ գա։ Ուստի, եթե քեզ թվում է, որ այդ մեկից անուշ հոտ է գալիս, ապա դու կամ սխալվում ես, կամ նա կամենում է քեզ խաբել, որպեսզի դու գլխի չընկնես, թե նա դև է։<br />
<br />
Տիրոջ ու ծառայի միջև այսպիսի խոսակցություն տեղի ուներ, իսկ դոն Ֆերնանդոն և Կարդենիոն՝ երկյուղ կրելով, թե միգուցե Սանչոն գլխի ընկնի իրենց նյութած խորամանկությունը (մի բան, որին նա արդեն մոտ էր), որոշեցին արագացնել մեկնումը և, մի կողմ կանչելով պանդոկպանին, կարգադրեցին, որ թամքի Ռոսինանանատը և փալանի Սանչոյի էշը, որ և կատարեց խիստ արագ։ Նույն միջոցին քահանան հրացանաձիգների հետ համաձայնության եկավ օրավարձի մասին, որպեսզի նրանք ուղեկցեն իրենց մինչև գյուղը։ Կարդենիոն Ռոսինանտի թամքի առջևից կախեց, մի կողմից՝ վահանը, մյուսից՝ դալլաքի լագանը և նշան արեց Սանչոյին, որ իր էշը նստի և Ռոսինանտին քաշի ետևից, իսկ սայլի երկու կողքին նստացրեց երկու հրացանաձիգներին, իրենց պատրույգավոր հրացաններով։ Սակայն նախքան պանդոկից դուրս գալը, պանդոկպանի կինը, նրա աղջիկն ու Մարիտորնեսը եկան դոն Կիխոտին հրաժեշտ տալու, ― նրան վրա հասած դժբախտությունը ողբալու ձև անելով։ Տեսնելով այդ՝ դոն Կիխոտը նրանց ասաց․<br />
<br />
― Լաց մի՛ք լինի, իմ բարի տիկնայք, բոլոր այս դժբախտությունները կապած են այն արհեստին, որին ես նվիրված եմ։ Եթե այս տառապանքները չպատահեին, ես ինձ հռչակավոր թափառական ասպետ չէի համարի, որովհետև աննշան անուն ու հռչակ վայելող ասպետները նման բաների ենթակա չեն, և նրանց հիշատակը մարում է նրանց հետ միասին։ Դա՛ է հզոր ասպետների վիճակը, որոնց նախանձում են բազմաթիվ թագաժառանգներ և այլ ասպետներ նրանց առաքինության և արիության համար և աշխատում են վատ ճանապարհներով կործանել լավերին։ Այնուամենայնիվ, առաքինությունն այնքան զորավոր է, որ, հակառակ ամեն մոգության, որ հայտնի է եղել նրա առաջին հայտնագործող Զրադաշտին, հաղթանակող դուրս կգա փորձությունից և իր լույսը կսփռի աշխարհիս վրա, ինչպես արևը՝ երկնքում։ Ներեցեք ինձ, չքնաղ տիկիններ, եթե ակամա ձեզ որևէ տհաճություն եմ պատճառել, որովհետև կամովին ու գիտակցաբար ես երբեք ոչ ոքի չեմ վշտացրել, և աղոթեցեք Աստծուն, որ ինձ ազատի այս բանտից, որի մեջ ինձ գերի է վարել ինչ որ չար կախարդ։ Եվ երբ որ ես վերստին ազատ դառնամ, իմ հիշողությունից չեն ջնջվի շնորհները, որ այս դղյակում դուք արել եք ինձ, և ես ըստ արժանվույն շնորհակալ կլինեմ իմ ծառայությամբ։<br />
<br />
Դղյակի տիկինների հետ դոն Կիխոտի այս խոսակցության միջոցին քահանան ու դալլաքը հրաժեշտ տվին դոն Ֆերնանդոյին ու նրա ընկերներին, կապիտանին ու նրա եղբորը և իրենց բախտից գոհ բոլոր կանանց, մանավանդ՝ Դորոթեային և Լյուսինդային։ Բոլորը գրկախառնվեցին և խոստացան հետագայում հաղորդել իրար իրնեց գործերի ապագայի մասին։ Դոն Ֆերնանդոն, հաղորդելով, թե ուր պիտի գրեն իրեն, թախանձեց, որ քահանան հաղորդի, թե ինչ կպատահի դոն Կիխոտին՝ հավատացնելով, որ աշխարհիս երեսին դրանից ավելի հաճելի բան չի լինի իր համար։ Ինքն էլ խոստացավ հաղորդել քահանային այն ամենը, որ նրան կարող է հետաքրքրել՝ իր հարսանիքի, Զորաիդայի մկրտության, դոն Լուիսի բախտի և Լյուսինդայի հայրենական տուն վերադառնալու մասին։ Քահանան խոստացավ, թե կետ առ կետ կկատարի նրա խնդիրքը։ Ապա նրանք կրկին գրկախառնվեցին և նորից առաջարկեցին իրար իրենց ծառայությունը։ Իսկ պանդոկպանը մոտեցավ քահանային և տվեց նրան ինչ֊որ թղթեր, ասելով, թե գտել է ճամպրուկի աստառի տակից, որտեղից գտնված էր Անխոհեմ֊հետաքրքիրի վեպը և ավելացրեց, թե նա կարող է բոլորը հետը տանել, քանի որ ճամպրուկի տերը երբեք չի եկել նրանց ետևից, իսկ իրեն պետք չեն, որովհետև կարդալ չգիտե։ Քահանան շնորհակալ եղավ և, բաց անելով ձեռագիրը, կարդաց վերնագիրը՝ «Ռինկոնենտեի և Կորտադիլիոյի վեպը», գլխի ընկավ, թե դա ինչ֊որ վեպ է և խորհեց, թե քանի որ Անխոհեմ֊հետաքրքիրի վեպան այնքան լավն էր, ապա հնարավոր է, որ սա նրանից վատը չէ, որովհետև ըստ ամենայնի երկուսն էլ պատկանում են միևնույն հեղինակին։ Ուստի նա վերցրեց ազատ ժամերին կարդալու դիտավորությամբ։<br />
<br />
Ապա նա ձի հեծավ, ինչպես և իր բարեկամ դալլաքը, առանց դիմակները հանելու, որովհետև նրանք չէին կամենում, որ դոն Կիխոտն իրենց ճանաչի և գնացին սայլի ետևից։ Թափորի կարգը հետևյալն էր՝ առաջից գնում էր սայլը, որ քշում էր իր տեր գյուղացին։ Երկու կողքից, ինչպես մենք արդեն ասացինք, հրացանաձիգներն էին գնում՝ պատրույգավոր հրացաններով։ Ապա գալիս էր Սանչո Պանսան էշի վրա՝ ետևից քաշելով Ռոսինանտին։ Ետևից ջորիների վրա, դիմակները դեմքերին քահանան ու դալլաքն էին, ողջ թափորը առաջ էր ընթանում ծանր ու դանդաղ՝ համակերպվելով եզների քայլվածքին։ Դոն Կիխոտը նստած էր իր վանդակի մեջ, ձեռները կապկպած, հենված ճաղերին և ոտները մեկնած, այնքան անշարժ ու լուռ, որ ավելի քարե արձան էր հիշեցնում, քան կենդանի մարդու։ Այսպես, դանդաղ քայլերով և խորին լռությամբ անցան նրանք կես մղոնի չափ և երբ որ հասան մի հովտի, սայլապանը հայտարարեց, որ սա հանգիստ առնելու և եզներին արածացնելու վայր է։ Սակայն դալլաքը, խորհրդակցելով քահանայի հետ, առաջարկեց մի քիչ հեռու անցնել, որովհետև նա գիտեր, որ երևացող բլուրի մոտ մի ուրիշ հովիտ կա՝ առավել թավ ու հյութալի խոտով, քան այստեղ, որտեղ մտադրություն կար հանգիստ առնելու։ Բոլորը համաձայնեցին դալլաքին և շարունակեցին ուղին։<br />
<br />
Այս վայրկյանին քահանան ետ նայեց և տեսավ, որ ետևից վեց֊յոթ ձիավորներ են գալիս՝ լավ հագնվված ու կարգ ու սարքը տեղը, որոնք շուտով հասան մեր ճամփորդներին, որովհետև ծույլ ու դանդաղկոտ եզներով չէին գալիս, այլ ջորիներով, որ ունենաում են եկեղեցականները և շտապում են միջօրեի հանգիստ առնել պանդոկում, որ մեկ մղոնից հեռու չէր այդտեղից։ Փութկոտները հասան դանաղաշարժներին և սիրալիր ողջույն տվին։ Եկվորներից մեկը, ինչպես հետո պարզվեց՝ տոլեդոյի եկեղեցական և իրեն ուղեկցողների տերը, տեսնելով այս տարօրինակ թափորը՝ սայլը, հրացանաձիգներին, Սանչոյին, Ռոսինանտին, քահանային, դալլաքին և մանավանդ կապկպած ու վանդակը նստեցրած դոն Կիխոտին, չկարողացավ զսպել իրեն և չհարցնել, թե ինչ կնշանակի այդ մարդուն այն եղանակով տանելը (թեև հրացանաձիգների կրած նշանները նրանց հասկանալ տվին, թե սա պետք է գող կամ այլ հանցագործ լինի, որին պատժելը Սանտա Հերմանդադին է պատկան)։ Հրացանաձիգներից մեկը, որին նա դիմեց, պատասխանեց նրան․<br />
<br />
― Այս ասպետից հարցրեք, թե ինչ կնշանակի, որ նրան այս եղանակով են տանում, որովհետև մենք ոչինչ չգիտենք։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը լսելով այս խոսակցությունն, ասաց․<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածություն, սինյոր ասպետներ, բավականաչափ տեղյակ ու փորձվա՞ծ եք այն ամենի մեջ, ինչ վերաբերում է թափառական ասպետությանը։ Եթե այո՛, ապա ես կհաղորդեմ իմ դժբախտության մասին, իսկ եթե ո՛չ, ապա կարիք չկա, որ ես նեղություն քաշեմ բացատրություններ տալով։<br />
<br />
Նույն պահին քահանան ու դալլաքը, նկատելով, որ եկվորները խոսակցում են դոն Կիխոտ Լամանչեցու հետ, մոտ եկան պատասխան տալու համար, որպեսզի իրենց խորամանկությունը չբացվի։<br />
<br />
Եկեղեցականը դոն Կիխոտի հարցին պատասխանեց․<br />
<br />
― Ճիշտն ասած, որդիս, ես Վիլյալպանդոյի Sumulas֊ից<ref>Աստվածաբան Գասպար Կարդիլյո դե Վիլյալպանդոյի «Summa summularum» (կրճատ կոչվում է «Summulas») աշխատությունը (հրատ․ 1557), որն այն ժամանակ տրամախոսության ամենատարածված ձեռնարկն էր։</ref> ավելի շատ ասպետական վեպեր կլինեմ կարդացած, այնպես որ, եթե բանն այդ է, ապա կարող եք ապահովաբար հաղորդել ինձ, ինչ որ կամենաք։<br />
<br />
― Աստված օգնական, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ―եթե այդպես է, խնդրեմ, սինյոր ասպետ, իմանաք, որ ես կախարդված և այս վանդակի մեջ եմ նետված չար կախարդների նախանձից ու նենգությունից, որովհետև առաքինությունը ավելի է հալածվում չար մարդկանց կողմից, քան սիրվում է բարիներից։ Ես թափառական ասպետ եմ և ոչ նրանց թվից, որոնց անունը չի հավերժացնում փառքը, այլ նրանցից, որոնց վիճակված է, հակառակ նախանձի, Պարսկաստանի մոգերի, Հնդկաստանի բրահմանների, Եթովպիայի մերկ փիլիսոփաների, գրել իրենց անունը անմահության տաճարում, որպեսզի գալիք դարերում օրինակ ու նմուշ լինի և որպեսզի թափառական ասպետները տեսնեն, թե ինչ ճամփով պիտի ընթանան, եթե ձգտում են հասնել ռազմական արվեստի գագաթին ու պատվաբեր բարձրունքին։<br />
<br />
― Սինյոր դոն Կիխոտ Լամանչեցին ճիշտ է ասում, ― ասաց ի պատասխան քահանան, ― նա, իրոք, այս սայլով գնում է կախարդված և ոչ թե իր մեղքերի ու ոճիրների համար, այլ նրանց անհասկացողության համար, որոնց աչքում առաքինությունն անտանելի է և արիությունը՝ ատելի։ Ձեր առջև, սինյոր, Տխուր Պատկերի Ասպետն է, որի մասին դուք, թերևս, լսած լինեք։ Նրա հոյակապ գործերն ու մեծ սխրագործությունները գրած են լինելու ամուր բրոնզի և հավերժական մարմարի վրա, ինչքան նախանձը ճգնի նսեմացնել և ոխը՝ մոռացության մատնել։<br />
<br />
Եկեղեցականը, լսելով թե ինչ ոճով են խոսում գերյալն ու ազատները, այնքան էր զարմացել, որ քիչ էր մնում երեսը խաչակնքի՝ նա չէր կարողանում ըմբռնել, թե հետը ինչ է պատահել, և նույն զարմանքն էր պատել նրա բոլոր ուղեկիցներին։ Այդ միջոցին Սանչո Պանսան, որ մոտեցել էր լսելու համար, թե ինչ են խոսում, կամենալով գործը պարզել, ասաց․<br />
<br />
― Սինյորներ, ուզեք֊չուզեք, ես պետք է ասեմ, թե բանն այն է, որ իմ տեր դոն Կիխոտը նույնպես է կախարդված, ինչպես իմ մայրը՝ նրա խելքը տեղն է, նա ուտում֊խմում ու կատարում է իր բնական պահանջները, ինչպես ուրիշ մարդիկ և ինչպես կատարում էր երեկ, նախքան այս վանդակի մեջ նետվելը։ Այս այսպես լինելուց հետո ինչպե՞ս են կամենում ինձ համոզել, թե նա կախարդված է։ Շատերից լսել եմ ես, թե կախարդվածները չեն կարող ո՛չ ուտել, ո՛չ քնել, ո՛չ խոսել, իսկ իմ տերը, եթե նրան չընդհատեն, երեսուն փաստաբանից ավելի կխոսի։<br />
<br />
Եվ դառնալով քահանային նա շարունակեց․<br />
<br />
― Ա՜խ, տեր հայր, տեր հայր, մի՞թե ձերդ ողորմածությունը կարծում է, թե ես ձեզ չեմ ճանաչում և ենթադրում, թե գլխի չեմ ընկնում և ըմբռնում, թե այս նոր կախարդանքներն ո՞ւր են տանում մեզ։ Իմացած եղեք, որ ես ճանաչում եմ ձեզ, ինչքան էլ ծածկելու լինեք ձեր դեմքը, և իմացած եղեք, որ հասկանում եմ, ինչքան էլ սքողելու լինեք ձեր խաբեությունը։ Սակայն այնտեղ, որտեղ իշխում է նախանձը, առաքինությունը չի կարող ապրել, ինչպես ժլատությունը՝ առատաձեռնության հետ։ Սատանան տանի, եթե ձերդ ողորմածությունը չլիներ, հիմա իմ տերը ամուսնացած կլիներ Միկոմիկոնի թագաժառանգի հետ, և ես առնվազն կոմս կդառնայի, որովհետև ես պակասը չէի կարող սպասել իմ տեր Տխուր Պատկերի Ասպետի բարությունից, ոչ էլ իմ բազմաթիվ ծառայություններից։ Սակայն շատ ճիշտ են ասում՝ բախտի անիվն ավելի արագ է պտտվում, քան ջաղացքարը, և ովքեր երեկ գագաթնակետին էին հասել, այսօր գետնի վրա են։ Մե՛ղք իմ երեխաներ և կին, չէ՞ որ նրանք կարող էին և պետք է հուսային, թե իրենց հայրը տուն կդառնա որպես նահանգապետ կամ որևէ կղզու կամ թագավորության փոխարքա, իսկ դրա փոխարեն նրանք կտեսնեն, որ ձիապան է ներս մտնում։ Ասելուս նպատակն այն է, տեր հայր, որ շարժեմ ձեր հայրական գութը, և դուք զղջաք ձեր վատ վերաբերմունքից իմ տիրոջ նկատմամբ, զգուշացեք, հանդերձյալ կյանքում Աստված ձեզնից հաշիվ կպահանջի նրան գերելու համար և այն օգնության ու բարի գործերի համար, որ իմ տեր դոն Կիխոտը կարող էր կատարած լինել այն ժամանակի ընթացքում, երբ նա գերված էր։<br />
<br />
― Ա՜յս էր պակաս, ― վրա բերեց դալլաքը։ ― Ուրեմն դուք, Սանչո, ձեր տիրոջ կտո՞րն եք։ Աստված վկա, ինչպես ձեզ եմ տեսնում, դուք արժանի եք ձեր տիրոջ հետ վանդակում եղբայրակցելու, որովհետև դուք էլ եք կախարդված և վարակված ասպետական ցնդաբանություններով։ Տարաժամ եք ուռել նրա խոստումներից և ո՛չ բարով մտցրել ձեր գլուխը ցանկալի կղզին։<br />
<br />
― Ես ոչ մի բանից չեմ ուռել, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ես այն տեսակ մարդ չեմ, որ թողնեմ ինձ ուռցնեն, նույնիսկ թագավորին։ Եվ թեև աղքատ մարդ եմ, բայց հին քրիստոնյա եմ և ոչ ոքի բան չեմ պարտ։ Իսկ եթե կղզի եմ ցանկանում, ի՞նչ կա որ, ուրիշներն էլ ուրիշ և ավելի վատ բաներ են ցանկանում։ Ամեն ոք իր գործերի զավակն է։ Ես մարդ եմ և իբրև մարդ կարող եմ պապ դառնալ, ուր մնաց թե կղզու նահանգապետ, և իմ տերը կարող է այնքան կղզի նվաճել, որ ինքն էլ չիմանա, թե ում տա։ Խորհեցեք, ձերդ ողորմածություն, սինյոր դալլաք, թե ինչեր եք խոսում։ Դա ամենևին մորուք ածիլել չի՝ և Պետրոսը Պետրոսից տարբեր է լինում։ Ասելս այն է, որ մենք բոլորս իրար ճանաչում ենք և ես գառ բռնող չեմ։ Գալով իմ տիրոջ կախարդված լինելուն՝ Աստված տեսնում է ճշմարտությունը։ Այստեղ էլ կանգ առնենք, կարիք չկա պնդել դրա վրա։<br />
<br />
Դալլաքը չկամեցավ Սանչոյին պատասխանել՝ զգուշանալով, թե միգուցե իր պարզամտությամբ նա բաց անի այն, ինչ որ ինքն ու քահանան այնքան աշխատում էին ծածկել։ Նույն այդ պատճառով քահանան ասաց եկեղեցականին, որ հետը քիչ առաջ անցնի, որպեսզի ինքը պատմի վանդակի գաղտնիքը և այլ զվարճալի բաներ։ Եկեղեցականը համաձայնեց և, քահանայի ետևից իր ընկերակիցների հետ առաջ ընկավ և ուշի֊ուշով ունկնդրեց նրա պատմությունը դոն Կիխոտի կենցաղի, կյանքի, խելագարության ու սովորությունների մասին՝ կարճառոտ նկարագրելով նրա ցնորամտության սկիզբը և պատճառը և արկածներն ու նրանց զարգացումը մինչև այն ժամը, երբ նրան փակեցին այս վանդակում, որպեսզի տանեն իր տունը և փորձեն նրան բժշկել։ Եկեղեցականն ու նրա ուղեկիցները մնացել էին զարմացած դոն Կիխոտի արտասովոր պատմությունից, և լսելուց հետո եկեղեցականն ասաց․<br />
<br />
― Ճշմարիտ որ, տեր հայր, ես այն կարծիքին եմ, որ այս ասպետական կոչեցյալ գրքերը սաստիկ վնասակար են պետությանը։ Մղված վատ ճաշակից ու պարապությունից՝ ես կարդացել եմ գրեթե բոլոր տպագիր գրքերի սկիզբը և երբեք չեմ կարողացել ստիպել ինքս ինձ նրանցից որևէ մեկը սկզբից մինչև վերջ կարդալ, որովհետև ինձ թվացել է բոլորն էլ, մեկն ավելի, մյուսը՝ պակաս, միևնույն բանն են և ոչ մեկում չի լինում գտնել ավելին, քան մյուսում։ Ըստ իս, գրվածքների այս սեռը, նրանց հյուսվածքը հար ու նման են Միլեթի հեքիաթներին ― անմիտ զրույցներ, որ կարող են լոկ հաճույք պատճառել, բայց ոչ ուսուցել։ Ընդհակառակը՝ ապոլոգների հեքիաթները<ref>Միլեթի հունական հեքիաթների մասին, որոնք ծագել կամ հատկապես տարածվել են Միլեթ քաղաքում։ Այդ հեքիաթները մինչև մեր օրերը չեն պահպանվել։ Հայտնի է միայն, որ նրանք աչքի են ընկել արկածախնդրական տարրերի՝ ինչպես և գռեհիկ ու հաճախ անվայել երգիծանքի առատությամբ։ Ապոլոգներ (առակներ) այսինքն՝ բարոյախոսական բնույթի այլաբանական պատմվածքներ, որոնք մեծ մասամբ արևելյան ծագում ունեն և շատ տարածված են եղել միջին դարերում։</ref> միաժամանակ հաճելի են և ուսանելի։ Եվ եթե նման գրքերի գլխավոր նպատակը հաճույք պատճառելն է, ապա ես չգիտեմ, ինչպես են կարող նրանք իրենց նպատակին հասնել, քանի որ լի են այնքան վայրենի անմտություններով։ Հաճույքը, որ ծագում է մեր հոգում, իրերի գեղեցկությունից ու ներդաշնակությունից է, որ մենք տեսնում կամ ըմբռնում ենք երևակայությամբ, իսկ տգեղ ու տձև երևույթները մեզ չեն կարող բավարարել։ Արդ, ի՞նչ գեղեցկություն կարող է լինել, մասերի համապատասխանություն ամբողջի և ամբողջինը՝ մասերի, մի վեպում կամ պատմվածքում, որի մեջ տասնվեց տարեկան տղան խոցում է թրով աշտարակի հասակ ունեցող հսկային և նրան երկու կտոր է անում, ասես թե գաթա լինի կամ թե չէ ճակատամարտ է նկարագրվում, և հեղինակը հաղորդում է մեզ, թե թշնամու բանակում մեկ միլիոն մարտիկ է լինում և բավական է լինում, որ գրքի հերոսը ելնում է նրանց դեմ մեն֊մենակ ― ուզես֊չուզես հավատա՛ ― և ասպետը իր հզոր բազկի ուժով կատարյալ հաղթանակ է տանում։ Ի՞նչ կասենք այն դյուրության, որով մի թագուհի կամ մեծ կայսրության ժառանգ նետվում է անհայտ թափառական ասպետների գիրկը։ Ինչ անտաշ ու բարբարոսական երևակայություն է պետք հաճույք ստանալու համար՝ թե ասպետներով լի մի բարձր աշտարակ լողում է ծովի մեջ առագաստանավի պես, փչում է հաջողակ քամի, և այսօր նավը Լոմբարդիայի ափերի մոտ է, իսկ վաղը առավոտյան՝ Հնդկաստանում, Խուան երեցի հողում կամ այլ երկրներում, որ ո՛չ Պտղոմեոսն է նկարագրել, ո՛չ Մարկո Պոլոն տեսել։<ref>Պտողոմեոս ― հունական աշխարհագետ մեր թվականության II դարում։ Մարկո Պոլո ― իտալացի ճանապարհորդ, շրջագայել է ամբողջ Ասիան, ներառյալ և Ճապոնիան։</ref> Իսկ եթե ինձ առարկելու լինեն, թե այս գրքերի հեղինակները հեքիաթներ են տալիս և պարտադիր չեն համարում պահպանել ճշտություն ու համաչափություն, ապա ես կպատասխանեմ, որ հերյրուրանքն այնքան ավելի լավ է, որքան նման է ճշմարտության և այնքան ավելի հաճելի, որքան ավելի մոտ են հավանական ու հնարավորին։ Հեյրուրած պատմությունները պետք է համապատասխանեն ընթերցողի ըմբռնումին և պետք է այնպես գրվեն, որ անկարելին մեղմանա, չափազանցը հարթվի և, մեր ուշադրությունը գրավելով, նրանք հիացում առաջ բերեն, զարմանք, հուզմունք և հաճույք, միաժամանակ և միաչափ ներշնչեն և՛ զարմանք, և՛ խնդություն։ Իսկ այդ նպատակին երբեք չի հասնի մի գրող, որ խուսափում է նման լինել ճշմարտության և նմանողությունից, իսկ գրական գործի կատարելությունն էլ հենց այդ է։ Ես երբեք չեմ հանդիպել մի ասպետական վեպի, որի ֆաբուլան մի մարմին կազմեր բոլոր իր անդամներով այնպես, որ մեջտեղը համապատասխաներ սկզբին, իսկ վերջավորությունը՝ սկզբին ու մեջտեղին։ Սովորաբար հեղինակներն այնքան բազմաթիվ անդամներից են հյուսում, որ կարծես թե միտք են դրել հրեշ ստեղծելու, և ոչ թե համաչափ մի կերպարանք։ Բացի այդ՝ նրանց ոճը կոպիտ է, արվածները՝ անհավատալի, սիրահարությունները՝ վավաշոտ, վարվեցողությունն՝ անկիրթ, մարտագրություններն՝ անվախճան, դատողություններն՝ անիմաստ, ուղեգրություններն անմիտ, վերջապես, նրանք այնքան զուրկ են ճշմարիտ արվեստից, որ պետք էր նրանց աքսորել քրիստոնյա պետություններից, որպես անպետք մարդկանց։<br />
<br />
Քահանան ուշի֊ուշով ունկնդրում էր․ եկեղեցականը նրան թվաց խելացի մարդ և ասածները՝ իմաստալից, ուստի նա ասաց, որ ինքն էլ նույն կարծիքին է, ատելով ատում է ասպետական գրքերը և իր ժամանակին այրել է դոն Կիխոտի բազմաթիվ գրքերը։ Նա պատմեց, թե ինչպես ինքը քննություն կատարեց՝ հիշատակելով, թե որոնք է մատնել կրակի և որոնք խնայել։ Եկեղեցականը շատ ծիծաղեց և ասաց, որ չնյած այդ գրքերի բոլոր պակասություններին, նրանց մեջ քիչ֊շատ լավ բան էլ կա, այն է՝ նրանց նյութը թույլ է տալիս լուսամիտ մարդուն դրսևորել իր ուժերը, որովհետև լայն ու արձակ դաշտ է բացվում նրա առջև, որտեղ նրա գրիչը կարող է անարգել թափ առնել՝ նկարագրելով նավերի խորտակում, ծովի ալեկոծություն, ընդհարումներ և ճակատամարտեր։ Նա կարող է նկարագրել արի կապիտանի, նրան անհրաժեշտ բոլոր հատկություններով, որը գիտե կանխել թշնամու դավերը, որ հռետոր է և ճարտասանությամբ համոզում է կամ հետ է պահում իր զինվորներին, որ խելահաս է՝ խորհրուրդում, արագ՝ գործողության մեջ և հավասարաչափ քաջ է թե՛ սպասողական, թե՛ հարձակողական ժամին։ Նրանք կարող են նկարագրել մերթ ողբալի, մերթ ողբերգական դեպքեր, մերթ անակնկալ ուրուխ անցքեր։ Ահա մի չքնաղ տիկին՝ համեստ, խելացի և զգույշ, ահա քրիստոնյա ասպետ՝ արի և պարկեշտ, ահա մի կոպիտ քյալլագյոզ և պարծենկոտ, ահա՛ և սիրալիր, արի ու նուրբ արքայազն, որ բարի և ուղղամիտ է իրենից ստորադասների նկատմամբ, ահա ազնիվ ու վեհանձն տեր։ Հեղինակը կարող է ներկայացնել աստղագետի, աշխարհագրի և երաժիշտի, մեկին, որ տեղյակ է պետական գործերին, իսկ հարմար առիթով՝ մոգի։ Նա կարող է պատմել մեզ հնարագետ Ուլիսից, բարեպաշտ Էնեոսից, արի Աքիլլեսից, Հեկտորի դժբախտություններից, Սինոնի դավաճանությունից, Էվրիայի բարեկամությունից, Ալեքսանդրի առատաձեռնությունից, Կեսարի քաջությունից, Տրայանոսի մեղմությունից ու ճշմարտասիրությունից, Զոպերի հավատարմությունից, Կատոնի իմաստությունից, մի խոսքով՝ բոլոր հատկություններից, որ մեծ մարդկանց կատարյալ են դարձնում։ Նրանցից է կախված բոլոր այդ հատկությունները մի հերոսի հատկացնել, թե բաժանել մի քանիսի միջև։ Եվ եթե այս ամենը վարպետորեն հնարված լինի և հաճելի ոճով գրված և եթե հնարանքը իրականությունից շատ չշեղվի, ապա գեղեցիկ, երփներանգ թելերից նա անպայման կգործի մի հյուսվածք, որ ավարտված լինելուց հետո այնպիսի գեղեցկություն ու կատարելություն կդառնա, որ կվաստակի պսակ մտավոր երկերի մեջ, որոնց նպատակն է, ինչպես արդեն ասացի, ուսուցանել և հաճույք պատճառել։ Վեպի ազատ ձևը հեղինակին հնարավորություն է տալիս լինել դյուցազներգու, քնարերգակ, ողբերգակ և կատակերգու՝ միացնելով բոլոր տարրերը, որ պարփակված են բանաստեղծության և ճարտասանության հաճելի և քաղցր գիտության մեջ, որովհետև դյուցազներգությունը կարող է գրվել և՛ արձակ, և՛ ոտանավորով։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLVIII==<br />
<br />
Եկեղեցականը շարունակում է դատողություն անել ասպետական գրքերի և իր նրբամտության արժանի այլ նյութերի մասին<br />
<br />
<br />
Ձերդ ողորմածության բոլոր ասածները, տեր եկեղեցական, արդարացի են, ― ասաց քահանան, ― առավել ևս արժանի են նախատինքի նման գրքերի արդի հեղինակները, որոնք հոգ չեն տանում լավ շարահյուսության, արվեստի և կանոնների մասին, որոնց հետևելով նրանք կարող էին արձակի մեջ հռչակվել այնպես, ինչպես պոեզիայի երկու իշխանները՝ հույն և հռովմայեցի։<ref>Ըստ երևույթին նկատի են առնվում Հոմերոսն ու Վերգիլիոսը։</ref><br />
<br />
― Ես ինքս մի ասպետական գիրք հորինելու փորձ եմ արել, ― շարունակեց եկեղեցականը, ― հետևելով վերոհիշյալ կանոններին և, ճիշտն ասած, գրեցի ավելի քան հարյուր էջ, ապա, համոզվելու համար, թե գիրքն, իրոք, այնպես է դուրս եկել, ինչպես ինձ է թվում, ես կարդացի նման ընթերցանության սիրահարներին՝ խելացի և բարեկիրթ մարդկաց, ինչպես և ամեն անհեթեթության ականջ կախող տգետներին, և սրա՛նք էլ, նրա՛նք էլ հավանություն տվին։ Այնուամենայնիվ, ես իմ ձեռնարկը չշարունակեցի, որովհետև նախ ինձ թվաց, թե դա անվայել է իմ աստիճանին, ապա՝ տխմարները թվով գերազանցում են խելոքներին։ Եվ թեև սակավաթիվ հասկացող մարդկանց գովասանքը նախընտրելի է, քան բազմաթիվ տգետների նշավակությունը, այնուհանդերձ ես չկամեցա ենթակա լինել անհաստատ ամբոխի անմիտ կարծիքին, չէ՞ որ այդ ամբոխն է նման գրքերի գլխավոր պահանջողը։ Սակայն առանձնապես ինձ համոզեց թողնել այդ գործը և գիրքն ավարտելու միտքը ա՛յն դիտողությունը, որ ես արի հիմիկվա ներկայացրած կոմեդիաներից։ Այդ կոմեդիաները, ասում էի ինքս ինձ, որոնց առնվազն մեծամասնությունը, թե՛ պատմական նյութից, թե՛ հորինածները, անհեթեթ գրվածքներ են, այլանդակություններ, որ ո՛չ գլուխ ունեն, ո՛չ ոտներ և, այնուամենայնիվ, ամբոխը հաճույքով է նայում և հավանում, թեև բնավ հավանելու բաներ չեն։ Նրանց հորինող հեղիակներն ու ներկայացնող դերասանները պնդում են, որ այպես էլ պետք է լինեն, որովհետև հասարակությունն այդ տեսակն է պահանջում և ո՛չ ուրիշը։ Իսկ այն հեղինակները, որ տպավորություն են գործում, զարգացնելով գործողությունը համաձայն կանոնների, բավարարում են մի երեք֊չորս հասկացող հոգու, որոնք ըմբռնում են գեղեցկությունը, մինչդեռ մնացյալները հասկանալու ունայն ճիգեր են գործում, իսկ ավելի ձեռնտու է ապրուստ աշխատել բազմաթիվ մարդկանց միջոցով, քան լավ համբավ՝ աննշան քանակության մարդկանց շնորհիվ։ Նույնը պիտի լինի նաև իմ գրքի հետ՝ ես խանձելու եմ հոնքերս,<ref>Ենթադրվում է՝ գիշերները երկար նստել մոմի տակ։</ref> ձգտելով պահպանել բոլոր վերոհիշյալ կանոնները, և ընկնելու եմ այդ դերձակի դրության մեջ, որ ձրի կարում է, թելն էլ ինքը տալիս։<ref>Ակնարկվում է հետևայլ առածը․ «Մեզ մոտ անկյունում դերձակը ձրի էր կարում և դեռ իր թելելեն էլ վրան էր դնում»։ </ref> Իզուր փորձեցի քանիցս համոզել կոմեդիաների հեղինակներին, որ նրանց հայացքները սխալ են, որ եթե անհեթեթություններ հորինելու փոխարեն նրանք ներկայացնեին ըստ կանոնների գրած պիեսներ, ավելի շատ հասարակություն կգրավեին և ավելի մեծ հռչակ ձեռք կբերեին, բայց նրանք այնքան համառ ու կույր են իրենց կարծիքի մեջ, որ ո՛չ փաստարկումները, ո՛չ ակներևությունն իսկ չեն կարողանում նրանց համոզել։ Հիշում եմ, ինչպես մի օր ես ասացի այդ համառներից մեկին․ «Հիշո՞ւմ եք արդյոք, մի քանի տարի առաջ Իսպանիայում բեմադրվում էին երեք ողբերգություն, որ հորինել է մեր թագավորության հռչակավոր մի պոետ, որոնք այն տեսակ էին, որ զարմացնում, հուզում և հիացնում էին բոլոր հանդիսատեսներին, նույնքան տխմարներին, որքան կիրթ մարդկանց, նույնքան ամբոխին, որքան ընտիր մարդկանց, և նրանք դերասաններին ավելի շահ էին բերում, քան նրանցից հետո բեմադրված երեսուն լավագույն պիեսները»։ «Ձերդ ողորմածությունը, ― պատասխանեց հեղինակը, որի հետ էր խոսակցությունս, անտարակույս, ակնարկում է «Իզաբելան», «Ֆիլիդան» և «Ալեքսանդրան»։<ref>«Իզաբելլա», «Ֆիլիդա» և «Ալեքսանդրա»՝ Արխենսոլայի գրվածքներն են (մահացել է 1613 թվին): «Պատժված քարասրտություն» պիես՝ Լոպե դե Վեգայի, «Նումանսիա»֊ն հենց իր՝ Սերվանտեսի ողբերգությունն է, «Սիրահարված վաճառականը» Ագիլարի դրաման (մահացել է 1623 թվին), «Բարեհաճ թշնամին»՝ Տարրեգիի (մահացել է 1602 թվին)։ Անհատական վշտով լցված այս ամբողջ պասսաժը հին (դասական) թատերագրական համակարգի ջատագովությունն է, համակարգ, որին հարել է ինքը Սերվանտեսը և որն ասպարեզից հեռացել է Լոպե դե Վեագյի շատ ավելի հանրամատչելի դարձած դրամատուրգիան։ Ընդսմին՝ հետաքրքրական է, թե Սերվանտեսը հենց Լոպե դե Վեգայի մի դրաման ինչպիսի անաչառությամբ ու խոհեմությամբ է մտցնում իր տեսակետով «օրինակելի» համարվող պիեսների շարքը։<br />
<br />
Այստեղ և շարունակության մեջ անհրաժեշգ է նկատի ունեալ, որ «կոմեդիա» բառը Իսպանիայում ցույց էր տալիս դրամատիկական ստեղծագործության բոլոր տեսակները (սյինքն և՛ դրաման, և՛ տագեդիան)։</ref> «Այո, ― պատասխանեցի ես, ― խոսքս նրանց մասին է։ Նկատի առեք, որ արվեստի բոլոր կանոնները նրանց մեջ խստիվ պահպանված են և չնայած դրան, նրանք երևան եկան այնպես, ինչպես կային և դուր եկան բոլոր հանդիսականներին։ Հետևաբար, մեղավորը հասարակությունը չէ, որ իբր թե անհեթեթ հանդեսներ է պահանջում, այլ նրանք, ովքեր այլ բան ցույց տալ նրան չեն կարողանում։ Դուք անհեթություններ չեք գտնի «Պատժված անշնորհակալության» մեջ, «Նումանսիայի» մեջ, «Սիրահարված վաճառականի» մեջ, «Բարեհաճ թշնամուհու» մեջ և մի քանի այլ պիեսներում, որ գրել են լուսամիտ պոետները, որ նրանց հռչակ են բերել, իսկ դերասաններին մեծ եկամուտ»։ Ես ուրիշ շատ փաստարկումներ ավելացրի սրան, որ նրան հանեմ մոլորությունից, սակայն տեսա, որ նա շփոթվել է, բայց չի համոզվել։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը, տեր եկեղեցական, ― ասաց քահանան, ― շոշափում է մի խնդիր, որ իմ մեջ վերստին առաջ է բերում հին թշնամանքը դեպի հիմիկվա կոմեդիաները, որ ավելի նվազ չէ, քան դեպի ասպետական գրքերը տածածս զգացմունքը։ Տուլիոսի ասելով՝<ref>Տուլիոսի ― այսինքն՝ Մարկոս Տուլիոս Ցիցերոնին։</ref> պիեսը պետք է մարդկային կյանքի հայելին լինի, բարքերի օրինակ և ճշմարտության պատկեր, իսկ այժմ բեմադրվող կոմեդիաները անհեթեթության հայելի են, հիմարության օրինակ և վավաշոտության պատկեր։ Եվ, իրավ, կարո՞ղ է ավելի մեծ անհեթեթություն լինել, քան այն, երբ առաջին արարի առաջին տեսարանում մեզ խանձարուրների մեջ փաթաթված երեխա են ցույց տալիս, իսկ երկրորդում դուրս են բերում արդեն հասակ առած, միրուքավոր տղամարդ։ Անհեթեթություն չէ՞ արդյոք ծերունուն արի դուրս բերելը, երիտասարդին՝ երկչոտ, սպասավորին՝ հռետոր, մանկլավիկին՝ խորհրդատու, թագավորին՝ մշակ, իսկ արքայադստերը՝ աղախին։ Ի՞նչ կասեք ժամանակի մասին, որի ընթացքում կարող են կատարվել գործողությունները։<ref>Նկատի է առնվում «ժամանակի միության» կլասիկ կանոնը, որի համաձայն պիեսում նկարագրվող դեպքերը պետք է կատարվեն ոչ ավելի, քան մի օրվա ընթացքում։</ref> Ես տեսել եմ մի պիես, որ առաջին արարը կատարվում է Եվրոպայում, երկրորդը՝ Ասիայում, իսկ երրորդը՝ Աֆրիկայում։ Իսկ եթե պիեսը չորս արար ունենար, ապա չորրորդը ապահովաբար կկատարվեր Ամերիկայում և այդպիսով գործողությունը կծավալվեր աշխարհիս չորս մասերում։<ref>Ավստրալիան այն ժամանակներում դեռևս չէր հայտնագործվել։</ref> Եթե ընդունելու լինենք, որ թատերական գրվածքի հիմքը նմանողությունն է, ապա ի՞նչ բավարարություն կարող է ստանալ անգամ միջակ հանդիսատեսը, տեսնելով, որ պիեսի գործողությունը կատարվում է Պիպին և Մեծն Կառլոս թագավորների օրոք, իսկ գլխավոր հերոսը Հերակլիտ կայսրն է, որին հեղինակը խաչակիր է դարձնում և ստիպում մտնել Երուսաղեմ ու նվաճել Քրիստոսի գերեզմանը։ Գոտֆրիդ Բուլոնացու պես, մինչդեռ այդ անձնավորությունները բաժանված են իրարից ժամանակի ահագին տարածությամբ։ Իսկ եթե թատերական երկը հերյուրանքի վրա է հիմնված, ապա անմտություն չէ՞ միթե նրանց մեջ պատմական փաստեր մտցնելը և մի կույտի մեջ գցել զանազան ժամանակ և տարբեր մարդկանց պատահած դեպքերը, այն էլ արհամարհելով ճշմարտանմանությունը և ակնբախ, ոչ մի բանով չարդարացվող սխալներով։ Ամենից վատն այս է, որ դեռևս գտնվում են տխմարներ, որոնք պնդում են, թե կատարելությունն էլ հենց այդ է, իսկ մնացածը պարապ որոնում է։ Անցնենք հոգևոր ներկայացումներին։ Ինչքա՜ն անհնար հրաշքներ, պարականոն և թյուր ըմբռնած անցքեր կան նրանց մեջ, ի՜նչ հաճախ մեկ սուրբի կատարած հրաշքները վերագրվում են մյուսին։ Ասենք՝ աշխարհիկ պիեսներում էլ հեղինակները խիզախում են առանց որևէ հիմքի և հարգելի պատճառի հրաշքներ դուրս բերել միմիայն այն պատճառով, որ այդ հրաշքները, կամ ինչպես իրենք են անվանում՝ տեսիլները նրանց աչքում հարմարավոր են երևում, ընդունակ ապշեցնել տգետ ամբոխին և ներգրավել նրան թատրոն։ Այդ ամենը կատարվում է ի վնաս ճշմարտության, հակառակ պատմության և խայտառակում է իսպանական գրողներին, որովհետև օտարերկրացիք, որ խստիվ պահպանում են թատերագրության կանոնները, մեզ բարբարոս ու տգետ են համարում՝ տեսնելով մեր հեղինակությունների անհեթեթություններն ու ցնդաբանությունները։ Մենք վատ կարդարանային, եթե ասելու լինեինք, թե հիմնական նպատակը, որ հետապնդում են բարեկարգ պետությունները, թույլատրելով հրապարակային ներկայացումներ, հասարակությանը վայելուչ զվարճություն պատճառելն է և պարապությունից առաջացող վատ հակումներից հեռացնելը և, քանի որ թե՛ լավ, թե՛ վատ պիեսները համահավասար հասնում են այդ նպատակին, ուստի կարիք չկա նրանց վզին օրենքներ փաթաթել և հեղինակներին հարկադրել գրել, իսկ դերասաններին՝ ներկայացնել համաձայն կանոնների, որովհետև, ինչպես արդեն ասացի, ամեն մի թատերագրություն հասնում է իր նպատակին։ Ի պատասխան այդ ամենի՝ ես կասեի հետևյալը․ մենք այդ նպատակին անհամեմատ ավելի հաջող կհասնեինք՝ հորինելով ո՛չ թե վատ, այլ լավ պիեսներ, որովհետև ճարտար ու կանոնավոր կառուցած պիեսների ներկայացումից հետո հանդիսատեսը դուրս է գալիս թատրոնից զվարճացած՝ կատակներից, խրատված՝ բարոյականից, հիացած՝ անցքերից, ավելի իմաստուն՝ դատողություններից, ավելի զգույշ՝ խարդախությունից, ավելի գիտակ՝ օրինակներից, վրդավված՝ արատներից և սիրահարված՝ առաքինությանը, ― որովհետև լավ թատերգությունը պետք է ներշնչի բոլոր այս զգացմունքները անգամ ամենակոպիտ ու բութ հոգուն։ Եվ միանգամայն անհնրաին է, որ բոլոր այս արժանիքներն իր մեջ պարփակող մի պիես չզարճացնի, չբավարարի և չուսուցանի ավելի, քան բոլոր այս հատկություններից զուրկ մի ներկայացում, ― իսկ արդի թատերագրությունների մեծ մասը հենց այդ տեսակ է։ Մեղավորը նման պիեսներ հորինող հեղինակները չեն, ― նրանցից շատերը շատ լավ ըմբռնում են իրենց մոլորությունը և շատ լավ գիտեն, թե ինչպես է պետք գրել։ Ցավն այն է, որ մեր օրերում, թատերագրությունները պարզապես ապրանք են դառել և հեղինակներն ասում են (և արդարացի են ասում), եթե ըստ ընդունված ձևի գրած չլինեն՝ դերասանները չեն գնի։ Ուստի նրանք աշխատում են հարմարվել դերասանների պահանջներին, որոնք վճարում են նրանց հեղինակությունների համար։ Այս ճշմարտությունը կարելի է հաստատել մեր պետության մեծագույն հեղինակների գրած բազում, ավելի ճիշտ՝ բազմաթիվ թատերագրություններով։ Ինչքա՜ն փայլ, նրբություն, երևելի ոտանավորներ, իմաստուն դատողություններ և խորիմաստ ասություններ կան նրանց մեջ։ Մի խոսքով՝ նրանց լեզուն ու ոճն այնքան վեհ են, որ այդ թատերագրությունները հռչակվել են բովանդակ աշխարհում, և, այնուհանդերձ, նրանցից քչերն են լոկ և ոչ թե բոլորը կատարելության գագաթին հասնում, նրա համար, որ նրանց հեղինակը հակամետ է հարմարվելու դերասանների ճաշակին։<ref>Ակնարկվում է Լոպե դե Վեգան։</ref> Կան հեղինակներ, որոնք այնքան անփույթ են պիեսներ գրում, որ ներկայացումից հետո դերասանները, հալածանքից երկյուղ կրելով, հարկադրված են լինում փախչել, որովհետև քանիցս նրանք թագավորի կամ որևէ ազնվական տոհմի արժանապատվության համար վիրավորական պիեսներ ներկայացնելուց հետո ենթարկվել են հալածանքի։ Չարաշահությունները, որոնց մասին ասացի և շատ ուրիշները, որոնց մասին լռություն են պահպանում, կընդատվեին, եթե մայրաքաղաքում գտնվեր որևէ լուսամիտ և խելացի անձնավորություն, որը, մինչև հրապարակային ներկայացումը, աչքի անցկացներ բոլոր թատերագրությունները, այն էլ այնպես, որ քննության ենթարկվեին ոչ թե մայրաքաղաքում բեմադրվելիք, այլ ընդհանրապես բովանադակ Իսպանիայում ներկայացվելիք պիեսները, որպեսզի առանց այդ անձնավորության հավանության, կնիքի և ստորագրության տեղական իշխանությունները ոչ մի վայրում որևէ ներկայացում թույլ չտային։ Եթե գործն այսպես դրված լիներ, դերասանները, պարտավոր կլինեին ուղարկել մայրաքաղաք պիեսները և ապա աներկյուղ ներկայացնել, իսկ հեղինակները ավելի խնամքով կվերաբերվեին իրենց գործին՝ երկյուղ կրելով գիտակ անձնավորության խիստ դատաստանից։ Այսպիսով մեզանում երևան կգային լավ թատերական գրվածքներ, որ լիովին կծառայեին իրենց նպատակին՝ զվարճացնել ժողովրդին և պահպանել իսպանական գրողների հռչակը։ Միաժամանակ դերասանների եկամուտն ապահովված կլիներ, նրանք վտանգի չէին ենթարկվի, և իշխանոթյունը հարկ չէր ունենա որևէ մեկին հալածելու։ Եվ եթե այդ իսկ անձնավորության կամ որևէ ուրիշին հանձնված լինի մեր օրերում լույս տեսնող ասպետական գրքերի քննությունը, անտարակույս, երևան կգային վեպեր, որ կհասնեին ձերդ ողորմածության ակնարկած կատարելության։ Նրանք կհարստացնեին մեր լեզուն ճարտասանության թանկագին ու հաճելի գանձերով, իրենց փայլով կնսեմացնեին հին վեպերը և ազնիվ հանգիստ կբերեին ոչ միայն պարապ մտքերի համար, այլև ամենազբաղվածներին, որովհետև նետի լարը չի կարող շարունակ լարված մնալ, մարդկային բնությունն էլ ի՛ր թուլության պատճառով ունի կարիք վայելուչ զվարճության։<br />
<br />
Այստեղ եկեղեցականի և քահանայի խոսակցությունն ընդհատվեց դալլաքի երևան գալու պատճառով, որ հասնելով նրանց, ասաց․<br />
<br />
― Սինյոր լիցենցիատ, ահա՛ այն տեղը, որի մասին ես ասում էի։ Լավ կլինի, որ մենք այստեղ հանգիստ առնենք, իսկ մեր եզները առատ ու թարմ արոտ կգտնեն այստեղ։<br />
<br />
― Ես միանգամայն համաձայն եմ, ― պատասխանեց քահանան։<br />
<br />
Նա տեղեկացրեց եկեղեցականին, որը հայտարարեց, թե ինքն էլ հաճույքով կհանգստանա նրանց հետ, որովհետև այստեղից բացվող հովիտը շատ գեղեցիկ է տարածվել։ Եվ ահա, այդ հովիտը վայելելու և քահանայի հետ, դեպի որը նրա համակրանք էր զգում, զրուցելու, այլև դոն Կիխոտի սխրագործություններին ամեն մանրամասնություններով տեղեկանալու համար նա հրամայեց իր ծառաներից մի քանիսին գնալ պանդոկ, որ մոտիկ էր գտնվում և այնտեղից ամբողջ հասարակության համար ուտելու բան բերել, որովհետև վճռել էր այս հովտում հանգիստ առնել։ Ծառաներից մեկը պատասխանեց եկեղեցականին, թե պաշարի ետևից գնացած ջորին շուտով պիտի գա, և նրա բերածը բոլորին հերիք կտա և պանդոկում կարիք կլինի միմիայն անասունների համար վարսալ գնել։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― ասաց եկեղեցականը, ― տարեք այնտեղ մեր բոլոր գրաստները և շուտով ետ բերեք ջորին։<br />
<br />
Այս ամենը տեղի ունենալու միջոցին Սանչոն, օգտվելով իր տիրոջ հետ առանձին խոսելու հնարավորությունից, առանց քահանայի և դալլաքի մշտական ներկայության, որոնք կասկածանքով էին վերաբերվում նրան, մոտեցավ վանդակին, որի մեջ նստած էր դոն Կիխոտը և ասաց․<br />
<br />
― Տեր, խիղճս հանգստացնելու համար ես պետք է ասեմ, թե ձեր կախարդված լինելու շուրջը ինչեր են կատարվում։ Այս երկու դիմակ կրողները, տեսնո՞ւմ եք, մեր գյուղի քահանան ու դալլաքն են և ես համոզված եմ, որ նրանք ձեզ այսպես բանտարկված են պահում խանդից, որ դուք գերազանցում եք նրանց ձեր նշանավոր սխրագործություններով։ Իսկ եթե այդպես է, ապա դուրս է գալիս, որ դուք ոչ թե կախարդված եք, այլ ձեզ խաբել են ու ձեռ են առել։ Իբրև ապացույց, թույլ տվեք ձեզ մի հարց տալ և եթե դուք ինձ պատասխանեք իմ սպասածին պես, ապա դուք ակնհայտնի կեպով կհամոզվեք, որ խաբված եք և կհամաձայնեք, որ դուք այլևս կախարդված չեք, այլ խելագարված։<br />
<br />
― Հարցրո՛ւ, ինչ որ կամենաս, Սանչո զավակս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― ես կբավարարեմ քեզ և կպատասխանեմ բոլոր քո հարցերին։ Գալով քո ասածին, թե մեզ հետ եկող այն երկու հոգին իբր թե մեր համագյուղացիներն են ու հին ծանոթներն են՝ քահանան ու դալլաքը, հնարավոր է, որ քեզ այդպես է թվում։ Սակայն դու ոչ մի դեպքում չպիտի կարծես, որ դա, իրոք, այդպես էլ կա։ Ընդհակառակը՝ դու պետք է հավատաս ու հասկանաս, որ եթե նրանք քեզ այդպես են ներկայանում, ապա դա նրանից է, որ ինձ կախարդող կախարդները նրանց պատկերն ու կերպարանքն են ընդունել, որովհետև կախարդները շատ հեշտ ինչ կերպարանք ասես կարող են ընդունել։ Նրանք մեր բարեկամների կերպարանքը հենց նրա համար են ընդունել, որպեսզի քեզ դրդեն կարծելու այն, ինչ որ դու կարծում ես և տանեն քեզ մոլորությունների լաբիրինթոսը, որից քեզ չի հաջողվի դուրս գալ, եթե անգամ դու՝ Թերսևսի թելն ունենալու լինեիր, համ էլ նրա համար, որպեսզի մտքերս շփոթվեն, և ես չկարողանամ գլխի ընկնել, թե այս դժբախտությունը որտեղից հասավ ինձ։ Եթե մեկ կողմից դու ասում ես, թե ինձ ուղեկցում են մեր գյուղացի քահանան ու դալլաքը, իսկ մյուս կողմից ես տեսնում եմ, որ ինձ վանդակի մեջ են գցել և գիտեմ, որ ինձ կարող էին այդպես գերել լոկ գերբնական ուժերը և ոչ թե մարդկային, ապա դու ի՞նչ կկամենայիր, որ ես հետևցրած լինեմ դրանից, եթե ոչ այն, որ ինձ կախարդելու եղանակը գերազանցում է այն ամենը, ինչ որ ինձ պատահել է կարդալ վեպերում կախարդված թափառական ասպետների մասին։ Ուստի դու կարող ես հանդարտվել և սյլևս դրա մասին չմտածել՝ նրանք նույնպիսի քահանա ու դալլաք են, ինչպիսի տաճիկ եմ ե՛ս։ Իսկ հիմա հարցրու ինձնից, ինչ որ կամենաս և ես կպատասխանեմ քեզ, անգամ եթե դու մինչև վաղը ինձ հարցեր տալու լինիր։<br />
<br />
Սուրբ կույս Աստվածածին, դու ինձ օգնական, ― բարձրաձայն բացականչեց Սանչոն։ ― Հնարավո՞ր է, որ ձերդ ողորմածությունը այնքան հաստագլուխ ու խելքից պակաս լինի, որ չտեսնի, թե ես զուտ ճշմարտություն եմ ասում և որ ձեր գերությունն ու դժբախտությունը հետևանք է նենգության և ոչ թե կախարդանքի։ Շատ բարի, ես ակնբախ կերպով կապացուցեմ, որ դուք կախարդված չեք։ Աբա, ասացեք՝ թող Աստված օգնի ձեզ ազատվել այս աղետից և հանկարծակի տիրուհի Դուլսինեայի գիրկն ընկնել․․․<br />
<br />
― Վերջ տուր կապքի խոսքեր ասելուդ, ― ասաց դոն Կիխոտը, ― և հարցրու վերջապես, ինչ որ ուզում էիր, ես քեզ ասացի, որ ամենայն ճշմարտասիրությամբ կպատասխանեմ։<br />
<br />
― Հենց այդ էլ ինձ պետք էր, ― պատասխանեց Սանչոն, ― և ցանկալի է, որ դուք ամենայն անկեղծությամբ, առանց մի բան ավելացնելու և պակասեցնելու, ինչպես վայել ու պարտադիր է ամենքին, ովքեր ձերդ ողորմածության նման նվիրվել են ռազմական գործին և թափառական ասպետի կոչումն են կրում։<br />
<br />
― Ասում եմ քեզ՝ ոչ մի սուտ խոսք չեմ ասի, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը։ Դե հարցրու վերջապես։ Դու իմ զահլան տարար, Սանչո, քո առաջաբաններով, ծածկամտությամբ ու առակախոսությամբ։<br />
<br />
― Իսկ ես կասեմ, որ վստահ եմ տիրոջ ազնվության ու ճշմարտասիրության մեջ, ուստի, քանի որ տեղը եկավ, ես կհարցնեմ՝ ձերդ ողորմածության վանդակի մեջ ընկնելուց հետո, կամ, ինչպես ինքներդ եք կարծում, այդ վանդակում կախարդվելուց հետո ձեր մեջ ցանկություն կամ պահանջ չի ծագել, ինչպես ասում են, դուրս գնալ փոքր կամ մեծ կարիքով։<br />
<br />
― Չեմ հասկանում, Սանչո, ինչ կարիքի մասին է խոսքդ։ Եթե ուզում ես, որ շիտակ պատասխան տամ, պարզիր, թե ինչ է ուզածդ։<br />
<br />
― Մի՞թե ձերդ ողորմածությունը չի հասկանում մեծ կամ փոքր կարիքով դուրս գնալը։ Դպրոցում, ծծկեր մանուկներին անգամ սովորեցնում են դրան։ Ասելս այն է, թե ցանկություն չե՞ք ունեցել անել այն, ինչ որ անխուսափելի է։<br />
<br />
― Այո՛, այո՛, հասկացա քեզ, Սանչո։ Շա՜տ։ Հիմա էլ հենց ուզում եմ։ Ազատի՛ր ինձ․ խնդրեմ, թե չէ տեղս արդեն աղտոտել է։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLIX==<br />
<br />
Որ պարունակում է խելացի խոսակցություն Սանչո Պանսայի և նրա տիրոջ՝ դոն Կիխոտի միջև<br />
<br />
<br />
Ըհը՛, ― ասաց Սանչոն, ― հո բռնեցի՜։ Հենց այդ էլ, արևս վկա, ուզում էի ես իմանալ։ Կարո՞ղ եք, սինյոր, հիմա ժխտել, որ սովորաբար, երբ մեկն ու մեկը տկար է, ասում են․ «Չգիտեմ, թե ֆլանին ինչ է պատահել ― ո՛չ ուտում է, ո՛չ խմում, ո՛չ քնում, ոչ էլ հարցերին հանգիստ պատասխանում, երևի՝ կախարդված է»։ Հետևաբար կախարդվածը նա՛ է, ով որ չի ուտում, չի խմում, չի քնում, չի բավարարում իր բնական պահանջը, որի մասին ես արդեն ակնարկեցի, և ո՛չ թե նա, ով որ ձերդ ողորմածության պես բնական պահանջն զգում է, խմում է, երբ որ տալիս են, ուտում է, երբ որ առաջարկում են և պատասխանում իրեն տված բոլոր հարցերին։<br />
<br />
― Ճիշտ ես ասում, Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― սակայն ես քեզ արդեն ասացի, որ կախարդության բազմաթիվ եղանակներ կան, և շատ հնարավոր է, որ ժամանակի ընթացքում այդ եղանակները փոխվել են, և հիմա կախարդվածներն անում են այն, ինչ որ ես եմ անում և ինչ որ առաջ չէին անում, իսկ ընդունված սովորության դեմ ո՛չ կարելի է առարկել, ո՛չ էլ զանազան փաստարկումներ բերել։ Ես գիտեմ, և հավատացած եմ, որ ինձ կախարդել են, ուստի իմ խիղճը հանսգիտ է։ Խիղճս հանգիստ չէր լինի, եթե ես կարծեի, թե կախարդված չեմ և որ նստած եմ մնում այս վանդակի մեջ, որպես պարապ ու փոքրոգի մարդ, զրկելով խեղճ ու տկարներին իմ օգնությունից, որոնք այս իսկ ժամին իմ պաշտպանության ու օգնության ծայրաստիճան և սուր անհրաժեշտությունն են զգում։<br />
<br />
― Այնուհանդերձ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ինձ թվում է, թե ձերդ ողորմածության ավելի բավական և գոհ լինելու համար պետք է փորձել ազատվել այդ բանտից, և ես պարտավորվում եմ իմ ողջ կարողությամբ դյուրացնել և անգամ դուրս բերել ձեզ այստեղից և փորձել նորից հեծնել քյահլան Ռոսինանտին, որ կարծես թե նույնպես կախարդված է, նայած նրա թախծոտ ու մելամաղձոտ տեսքին։ Եվ գլուխ բերենք այդ թե չէ, նորից մենք կփորձենք մեր բախտը արկածախնդրության մեջ։ Իսկ եթե գործը գլուխ գալու չլինի, ժամանակ կունենանք վերադառնալու վանդակը և, խոստանում եմ իբրև բարի և հավատարիմ զինակիր, որ ինքս էլ ձեր ողորմածության հետ կնստեմ վանդակի մեջ, եթե ձերդ ողորմածությունն այնքան դժբախտ լինի և ինքս այնքան անշնորհք, որ ասածս չկարողանանք գլուխ բերել։<br />
<br />
― Սիրով կանեմ քո ասածը, եղբայդ Սանչո, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― հենց որ նպաստավոր առիթ լինի քո ծրագիրն իրագործելու և ինձ ազատելու, ես քեզ կհնազանդեմ ամեն ինչում։ Սակայն, Սանչո, դու կտեսնես, թե որքան սխալ է քո դատողությունը իմ դժբախտության մասին։<br />
<br />
Այսպես էին զրույց անում թափառական ասպետն ու նրա դժբախտ զինակիրը, մինչև որ հասան այն տեղը, որտեղ իջել և նրանց էին սպասում քահանան, եկեղեցականն ու դալլաքը։ Սայլապանը իսկույն արձակեց եզներին և բաց թողեց, որ արածեն խաղաղ ու կանաչ դաշտում, որի զովությունը բոլորին տրամադրում էր հանգստանալու ո՛չ թե դոն Կիխոտի պես կախարդված մարդկանց, այլ նրա զինակրի պես խելահաս ու խոհեմներին, որը քահանայից խնդրեց թույլ տալ իր տիրոջը մի քիչ դուրս գալ վանդակից՝ ավելացնելով, որ եթե նա մերժելու լինի, վանդակը կարող է այնքան մաքուր չմնալ, որքան պահանջում է դոն Կիխոտի պես ասպետի արժանապատվությունը։ Քահանան իսկույն հասկացավ, թե ինչ է ուզում Սանչոն ասած լինել և պատասխանեց, որ սիրով կհամաձայներ, սակայն երկյուղ է կրում, որ դոն Կիխոտը, իրեն ազատ տեսնելով, դարձյալ իրենը կանի և կփախչի այնպես, որ այլևս հնար չի լինի նրան գտնել։<br />
<br />
― Ես երաշխավորում եմ, որ չի փախչի, ― ասաց Սանչոն։<br />
<br />
― Ես էլ, ― հարեց եկեղեցականը, ― մանավանդ եթե նա խոսք տա, որպես ասպետ, որ առանց մեր թույլտվության մեզնից չի հեռանա։<br />
<br />
― Խոսք եմ տալիս, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, որ լսել էր այս խոսակցությունը, ― առավել ևս սիրով, որ կախարդվածները ազատ չեն իրենց ուզածն անելու, որովհետև կախադրը կարող է նրանց երեք դար միևնույն տեղում կանգնած պահել, իսկ եթե նրանք փախչելու փորձ անելու լինեն, նա կարող է նրանց ետ բերել թռչել տալով։ Ուստի դուք կարող եք ինձ հանգիստ կերպով բաց թողնել, և բոլորիդ շահն էլ է այդ պահանջում, իսկ բաց թոնելու չլինեք՝ ձեր հոտառությունը վիրավորված կլինի, եթե հեռու չքաշվեք։<br />
<br />
Եկեղեցականը բռնեց դոն Կիխոտի ձեռքը, թեև նրա ձեռները կապկպված էին և ազնիվ խոսքի վրա նրան բաց թողեց վանդակից։ Արգելանոցից դուրս գալը անսահման ու արտասովոր ուրախություն պատճառեց դոն Կիխոտին, որ նախ և առաջ մի լավ ձգվեց ողջ մարմնով, ապա գնաց Ռոսինանտի մոտ և, ձեռքը խփելով նրա կողերին, ասաց․<br />
<br />
― Այնուհանդերձ հույս ունեմ, որ Աստված ու նրա օրհնյալ մայրը շուտով կկատարեն մեր փափագը, ո՜հ ծաղիկ ու հայելի բոլոր ձիերի, դու՝ տերդ մեջքիդ, ե՛ս՝ քեզ վրա, կենսագործելիս այն կոչումը, որի համար Աստված ինձ աշխարհ է հանել։<br />
<br />
Այս ասելուց հետո Դոն Կիխոտը Սանչոյի հետ մեկուսի տեղ քաշվեց և վերադարձավ թեթևացած, հաստատ մտադրությամբ՝ իրագործելու իր զինակրի մտահղացումը։<br />
<br />
Նայում էր նրան եկեղեցականը և զարմանում նրա սաստիկ խելագարության տարօրինակությունից, որովհետև երբ նրան հարց էին տալիս, նա պատասխանում էր միանգամայն խելացի կերպով, սակայն, ինչպես այլ անգամ ասացինք, կորցնում էր հավասարակշռությունը, երբ որ խոսքը ասպետականությունից էր բացվում։ Եվ ահա, երբ որ բոլորը, նստած կանաչ խոտի վրա, սպասում էին ուտեստի գալստյան, եկեղեցականը ցավակցությունից դրդված ասաց նրան․<br />
<br />
― Հնարավո՞ր է, արդյոք, սինյոր հիդալգո, դատարկ և անճաշակ վեպերի ընթերցումից այնպես ներգործվել, որ մարդ խելքը կորցնի և կարծի, թե իրոք, կախարդված է, հավատ ընծայի հազար ու մի այլ անհեթեթ բաների, որ նույնքան հեռու են ճշմարտությունից, որքան սուտը։ Կարո՞ղ է արդյոք մարդկային միտքը հավատալ անհամար Ամադիսների գոյությանը և հռչակավոր ասպետների այդ բազմությանը, Տրապիզոնի այնքան թագավորների, այնքան Ֆելիսմարտե դե Հիրկանացիների, այնքան նժույգների, թափառական կույսերի, օձերի, հրեշների, հսկաների, այնքան անլուր արկածների, կախարդության այնքան տեսակների, մարտերի, կատաղի կռիվների, այնքան տարօրինակ զգեստների, սիրահարված իշխանուհիների, կոմս դառած այնքան զինակիրների, ծիծաղաշարժ թզուկների, սիրային նամակների և քնքշությունների, խիզախ կանանց, մի խոսքով՝ ամբողջ այդ ցնդաբանության, որ պարունակում են ասպետական գրքերը։ Գալով ինձ՝ խոստովանում եմ, երբ որ կարդում եմ այդ գրքերը առանց մտածելու, թե հերյուրանք է, ես որոշ հաճույք եմ զգում։ Սակայն հենց որ խորհում եմ, որ դա սուտի կույտ է, ես այդ գրքերից լավագույնը պատովն եմ տալիս, իսկ եթե մոտս կրակ լիներ, կրակը կգցեի, որովհետև այն կարծիքին եմ, թե նրանք արժանի են այդ պատժին, որովհետև սուտ են, խաբեական և հակառակ մարդկային բնության, որովհետև նոր աղանդ և կյանքի նոր եղանակ են հնարում, գայթակղում են տգետ ամբոխին, որ նրանց մեջ պարփակված բոլոր անմտությունները ճիշտ և ճշմարիտ է համարում։ Այդ գրողների աներեսությունն այն աստիճանի է հասնում, որ նրանք հանդգնում են ամենախելահաս և ազնիվ հիդալգոների միտքը խռովել, ինչպես վկայում է ձերդ ողորմածության օրինակը, ― չէ՞ որ նրանք են հասցրել ձեզ այն ծայրահեղության, որ հարկ է եղել ձեզ փակել վանդակի մեջ և տանել եզներով, ինչպես գյուղից գյուղ են տանում և փողով ցույց տալիս առյուծ կամ վագր։ Ա՜խ, սինյոր դոն Կիխոտ, խղճացեք ինքներդ ձեզ, խելքի եկեք և բարին գործադրեք այն բանականությանը, որով երկինքն առատորեն օժտել է ձեզ։ Ձեր ոգու փայլուն տաղանդը գործադրեք այն ընթերցանության համար, որ ձեր հոգին էլ փրկեք, պատիվն էլ ավելացնեք։ Եվ, եթե, այնուամենայնիվ, ձեր բնական հակումը մղի ձեզ դեպի սխրագործությունների և ասպետական գործերի ընթերցանություն, կարդացեք սուրբ գրքից Դատավորքը։ Այնտեղ դուք կգտնեք իսկական մեծ անցքեր ու գործեր, նույնքան ճշմարիտ, որքան և արի։ Լուգիտանիայում՝<ref>Լուգիտանիա ― Պորտուգալիայի հին անունն է։ Այնուհետև թվարկում է Իսպանիայի լիովին պատմական ազգային հերոսներին (միացնելով դրանք երեք հնադարյան հերոսների), որին դոն Կիխոտը ստորև գրեթե ամեն քայլափոխում հակադրում է միջնադարյան առասպելների հերոսներին։</ref> եղել է Վիրիատոն, Հռովմում՝ Կեսարը, Կարթագենում՝ Հաննիբալը, Հունաստանում՝ Ալեքսանդրը, Կաստիլիայում՝ կոմս Ֆերնան Գոնսալեսը, Վալենսիայում՝ Սիդը, Անդալուզիայում՝ Գոնսալո Ֆերնանդեսը, Էստրեմադուրայում՝ Դիեգո Գարսիա դե Պադերեսը, Խերեսում՝ Գարսի Պերես դե Վարդասը, Տոլեդոյում՝ Գարսիլասոն, Սևիլյաում՝ դոն Մանուել դե Լեոնը, որոնց արի գործերի ընթերցումը կարող է գրավել, ուսուցանել, հիացնել ու զարմացնել ամենաբարձր կրթության տեր ընթերցողներին։ Ահա թե ինչ ընթերցանում է վայել ձերդ ողորմածության սուր մտքին, սինյոր դոն Կիխոտ, որ ձեզ դարձնի պատմագետ, ստիպի սիրել առաքինությունը, շատ լավ բաներ սովորեցնի։ Այդ ընթերցումը կուղղի ձեր բարքերը, թույլ կտա, որ դուք լինեք արի՝ առանց հանդգնության և վճռական՝ փոքրոգության, և այդ ամենը ի փառս Աստծո, հոգուտ ձեզ, իսկ Լամանչին, որտեղից, ինչպես ես լսել եմ, սերում եք դուք, ― զարդ։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը լսում էր ուշի֊ուշով եկեղեցականի դատողությունները, և երբ որ տեսավ, որ նա ավարտեց, պահ մի նայեց նրան լռելյայն, ապա թե պատասխանեց․<br />
<br />
― Ինձ թվում է, սինյոր հիդալգո, թե ձերդ ողորմածության խոսքերի միտքն այն էր, որ ինձ համոզեն, թե թափառական ասպետներ երբեք գոյություն չեն ունեցել։ Թե բոլոր ասպետական գրքերը սուտ են, խաբեություն, վտանգավոր, անօգուտ՝ պետության համար։ Թե ես վատ եմ արել, որ կադացել եմ դրանք, ավելի վատ, որ հավատացել եմ դրանց և առավել ևս վատ, որ ընդօրինակել եմ, քանի որ նվիրվել եմ թափառական ասպետների դժվարին կոչմանը, որ այդ գրքերն ուսուցանում են։ Վերջապես, դուք ժխտում եք Ամադիս Գաղղիացու և Ամադիս Հունաստանցու գոյությունը և բոլոր այլ ասպետներինը, որոնց սխրագործություններով լի են այդ գրքերը։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը միանգամայն ճիշտ է վերարտադրում իմ միտքը, ― հաստատեց եկեղեցականը։<br />
<br />
― Ձերդ ողորմածությունը դրան ավելացրեց, որ այդ գրքերը ինձ մեծ վնաս են տվել, անգամ խելքից հանել և այս վանդակին հասցրել։ Որ ես ավելի լավ արած կլինեի, եթե ուղղվեի և փոխեի ընթերցանությանս նյութը և ասպետական վեպերի փոխարեն կարդայի ավելի ճշմարտապատում գրքեր, որ միաժամանակ և՛ հաճելի են, և՛ ուսանելի։<br />
<br />
― Հենց այդպես, ― ասաց եկեղեցանակնը։<br />
<br />
― Որ այդպես է, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― անխելքն ու կախարդվածը ձերդ ողորմածությունն է, որ հանդգնեց պարսավել այն, ինչ որ արար աշխարս ընդունում ու ճանաչում է ճշմարիտ։ Ձերդ ողորմածության պես ժխտողը արժանի է նույն պատժին, որին ձերդ ողորմածությունն իր ասելով կկամենար ենթարկել գրքերը, որոնց ընթերցումը իր ճաշակովը չէ։ Դուք կամենում եք ինձ հավատացնել, որ աշխարիս երեսին ո՛չ Ամադիս է եղել, ո՛չ էլ ուրիշ ասպետներ՝ արկածախնդիրներ, որոցով լեփ֊լեցուն են պատմությունները։ Դա նույնն է, եթե կամենայիք համոզել, թե արևը չի լուսավորում, թե սառույցը սառը չէ և որ երկիրը հաստատ չէ։ Ո՞վ կարող է աշխարհիս երեսին համոզել մեզ, թե թագաժառանգուհի Ֆլորիպեսի և Գյուի Բարզոնացու պատմությունը եղելություն չէ կամ թե մեծն Կառլոսի օրոք տեղի ունեցած Ֆիերաբրասի սխրագործությունը Մանտիբլի կամուրջի վրա սուտ է։ Դրանք նույնքան ճիշտ են, որքան այն, որ հիմա ցերեկ է։ Եվ եթե դրանք սուտ բաներ են, կնշանակի՝ ո՛չ Հեկտոր է եղել, ո՛չ Աքիլլես, ո՛չ Տրովադայի պատերազմը, ոչ Ֆրանսիայի տասներկու պերերը, ո՛չ Անգլիայի Արթուր թագավորը, որ հիմա ագռավ է կերպանարափոխված, մինչդեռ մինչև օրս իր թագավորության մեջ նրան սպասում են։ Ասել է թե՝ Գուարինի Մեսկինոյի պատմությունն էլ, սուրբ Գրաալի որոնումներն էլ սուտ բաներ են։ Որ դոն Տրիստանի և Իզոլդա թագուհու սերը հնարած բան է, ինչպես և Ջինևրայի և Լանսելոտինը, մինչդեռ դեռ կան մարդիկ, որոնք գրեթե հիշում են, ասես թե իրենց աչքով տեսած լինեին օրիորդ Կինտանյոնային, որ մեծն Բրիտանիո լավագույն մատռվակուհին է եղել։ Այդ այդպես է, և ես ինքս հիշում եմ, որ գլխին երկար ապարոշ կրող որևէ օրիորդի հանդիպելուց տատս՝ հորս մայրը, ասում էր․ «Ապա տես թոռնիկս, կարծես թե օրիորդ Կիտանյոնան լինի»։ Հեևաբար, տատս կա՛մ նրան ճանաչելիս է եղել, կա՛մ, առնվազն, տեսած նրա պատկերը։ Ով կարող է հերքել Պիերրեսի և չքնաղ Մագելոնայի պատմության ստուգությունը, երբ որ տակավին այսօր արքունի զինանոցում պահպանվում է ձողը, որով արի Պիերրեսը կառավարում էր փայտե ձին, որ նրան սլացնում էր օդով։ Այդ ձողը սայլի լծափայտից մի քիչ մեծ է։ Հենց նրա կողքին Բարիեկայի թամքն է դրած, իսկ Ռոնսևալում Ռոլանդի փողը կա՝ առաստաղի գերանի չափ մեծ։ Այստեղից բխում է, որ տասներկու պերերն էլ են գոյություն ունեցել, Պիերրեսն էլ, Սիդն էլ, մնացյալ նման թափառական ասպետներն էլ, որոնք հայտնի են մարդկանց նրանով, որ արկածների ետևից են ընկել։ Իսկ եթե ո՛չ, ապա ասացեք, որ ճիշտ չէ, թե Խուան դե Մերլո Լուզիտանացի արի ասպետ է եղել, որ նա Բուրգունդիա է գնացել և Ռաս քաղաքում կռվել է Էնրիկե Ռեմեստանի հետ, որ այդ եկուսին էլ նա չի հաղթել և փառք ու պատիվ ձեռք բերել։ Իսկ Բուրգոնյայի արկածները երկու արի իսպանացիների՝ Պեդրո Բարրայի և Գուտիերրե Կիխադայի (որի տոհմից, տղամարդկանց ուղիղ գծով, սերում եմ ես) ― նույնպե՞ս հեյրուրանք են։ Մի՞թե նրանք չհաղթեցին կոմս դե Սեն Պոլոյի երկու որդիներին։ Դե, ժխտեցեք նաև այն,<ref>Դե, ժխտեցեք նաև այն ― նրանց ժխտողը զուրկ է բանականությունից և առողջ դատողությունից ― Երևակայական հերոսների իր թվարկումը դոն Կիխոտը վերջացնում է՝ վկայակոչելով մի քանի պատմական անձնավորությունների։ Կաստելիացի ասպետ (ծագմամբ պորտուգալացի) Խուան դե Մերլոն՝ դոն Կիխոտի իրական նախատիպերից մեկը, 1433 թվին մի ճանապարհորդություն է նախաձեռնել դեպի Ֆրանսիա՝ փայլուն սխրագործություններ կատարելու նպատակով՝ մենամարտության հրավիրելով ամենահռչակավոր ասպետներին։ Դրանց թվում նա հաղթանակորեն կռվել է այստեղ հիշվող Պյեռ դո Բոֆրեմոնի, Բարգունդիայի հերցոգի ասպետ սենյոր դե Շարնիի (այստեղից էլ դոն Կիխոտի անճշգրիտ «գնացել է Բուրգոնդիա» արտահայտությունը) և մոսեն Էնրիկե դե Ռոմեստանի հետ (մոսենը արագոնյան տիտղոս է, որ համազոր է իսպանական «դոն» կամ ֆրանսիական «մսյո» դիմումին): Պեդրո Բարբան և Գյուտերին Կիխադան կաստիլիացի ասպետներ են, որոնք 1435 թվին նմանօրինակ մի արշավանք են ձեռնարկել, նպատակ ունենալով կռվել օտարերկրյա ասպետների հետ՝ ի պատիվ իրենց դամաների։ Ֆերնանդո դե Գևարի մենամարտը ավստրիական ասպետ Գեորգի հետ տեղի է ունեցել Վիեննայում 1436 թվին։ 1434 թվին Օրբիգայի կամրջի մոտ Աստորգա քաղաքից երեք մղոն հեռու տեղի է ունեցել մի նշանավոր տուրնիր (զինխաղ), որը կազմակերպել է Լեոնի ասպետ Սուենո դե Կինյոնեսը։ Տուրնիրն այնուհետև գովերգվել է Խուան դե Պինեդայի կողմից «Libro del Paso Honroso»֊ի մեջ (1588), այսինքն, որ Սուերոն 9 ընկերների հետ 30 օրվա ընթացքում հաջողությամբ մրցել է ինչպես իսպանական, այնպես էլ Իտալիայից, Գերմանիայից և Ֆրանսիայից եկած 60 ասպետների հետ։ Նավարրայի ասպետ Լուիսա դե Ֆալսեսի մենամարտը կաստիլիացի Գոնսալո դե Գուսմանի հետ տեղի է ունեցել Վայլադոլիդում 1428 թվին։</ref> որ Ֆերնանդո դե Գևարան, արկածախնդրության նպատակով գնաց Գերմանիա և այնտեղ մարտնչեց մեսեր Խորգեի՝ ավստրիական հերցոգի ասպետի հետ։ Դուք կասեք, թե դրանք բոլորը հնարած բաներ են՝ Սուերո դե Կինյոնեսի զինախաղն էլ, դե Պասոյի նկարագրածը, մոսեն Լուիս դե Ֆալսեսի արշավանքն էլ կաստիլցի ասպետ դոն Գոնսալո դե Գուսմանի վրա և ընդհանրապես այլ բազմաթիվ գործերը, որ կատարել են բազմաթիվ քրիստոնյա ասպետները մեր և օտր թագավորություններում, որոնք այնքան ճշմարտապատում են և ստույգ, որ մեկ էլ կասեմ՝ նրանց ժխտողը զուրկ է բանականությունից և առողջ դատողությունից։<br />
<br />
Եկեղեցականը մնացել էր զարմացած՝ լսելով, թե ինչպես դոն Կիխոտը խառնում է իրար ճշմարիտն ու սուտը և տեսնելով, թե որքան տեղյակ է նա այն ամենին, ինչ որ կապ ունի և վերաբերում է իրեն սիրելի թափառական ասպետետությանը և պատասխանեց այսպես․<br />
<br />
― Ես չեմ կարող ժխտել, սինյոր դոն Կիխոտ, որ ձեր բերած օրինակներից մի քանիսը ստույգ են, մանավանդ իսպանացի թափառական ասպետների վերաբերմամբ ձեր ասածները։ Նմանապես ես պատրաստ եմ համաձայնել ձեզ, որ Ֆրանսիայի տասներկու պերերը գոյություն են ունեցել։ Սակայն ես չեմ կարող հավատալ, որ նրանք արած լինեն այն ամենը, ինչ որ արքեպիսկոպոս Տուրպինը վերագրում է նրանց։ Իրականում նրանք ասպետներ են եղել, որոնց ֆրանսիական թագավորներն ընտրել և կոչել են պերեր, որովհետև նրանք ծագումով արիությամբ ու քաջությամբ հավասար են եղել<ref>Ֆրանսերեն pair, իսպաներեն par նշանակում է «հավասար»։</ref> կամ առնվազն պետք է լինեին։ Դա այժմյան Սանտյագոյի կամ Կալատրավայի ուխտի պես մի բան էր, որտեղ պահանջվում է, որ նրանց պատկանող բոլոր ասպետները ազնիվ ծագում ունենան, արի և քաջ լինեն։ Եվ ինչպես հիմա մենք ասում ենք՝ Սան Խուանի միաբանության ասպետ կամ Ալկա՛նտարայի ուխտի ասպետ, այնպես էլ այն ժամանակ էին ասում տասներկու պերերի ուխտի ասպետ, նկատի չառնելով, որ այդ ռազմական ուխտի մեջ ընդգրկված բոլոր տասներկուսն էլ հավասար են իրար։ Իհարկե, Սիդի գոյությունը ոչ մի կասկած չի հարուցանում, ոչ էլ Բերնարդել Կապրիոյինը։ Բայց թե նրանք արած լինեն բոլոր այն սխրագործությունները, որոնց մասին մեզ պատմում են, դա շատ և շատ կասկածելի է։ Գալով կոմս Պիերրեսի ձողին, որը, ըստ ձեր ողորմածության խոսքերի, պահվում է թագավորական զինանոցում, Բարիեկայի թամքի կողքին, ապա, խոստովանում եմ, մեղքը իմս է՝ ես կամ տգետ եմ, կամ կույր, միայն թե թամքը նկատել եմ, իսկ ձողը աչքս չի ընկել, թեև, ձերդ ողորմածության ասելով, փոքր չափի չէ։<br />
<br />
― Այնտեղ է, ո՛չ մի կասկած, ― բացականչեց դոն Կիխոտը։ ― Կավելացնեմ, որ, ըստ լուրերի, կաշվե պատյանի մեջ է դրված, որ չժանգոտի։<br />
<br />
― Հնարավոր է, ― պատասխանեց եկեղեցականը, ― սակայն երդվում եմ իմ հոգևոր կոչումով, չեմ հիշում, որ տեսած լինեմ։ Սակայն ենթադրենք, թե այնտեղ է․ այդ չի նշանակի, որ դրանից ես հարկադրված եմ հավատ ընծայելու բոլոր այդ Ամադիսների և այլ անհամար ասպետների պատմություններին, որոնց մասին մեզ պատմում են, ոչ էլ դուք, ձերդ ողորմածություն, որպես հարգելի, ողջամիտ և այնքան բարձր հատկություններով օժտված մի մարդ, չպետք է ճշմարտության տեղ դնեք բոլոր այդ ցնդաբանությունները, որոնցով լի են ասպետական այդ անմիտ վեպերը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ L==<br />
<br />
Սրամիտ վեճի մասին, որ ունեցան դոն Կիխոտն ու եկեղեցականը, և ուրիշ անցքերի մասին<br />
<br />
<br />
Շա՜տ բարի, ― վերսկսեց դոն Կիխոտը, ― գրքերը, որ թագավորների թույլտվությամբ են տպագրված և հավանությամբ այն մարդկանց, որոնց քննության ենթակա են, գրքեր, որ հավասարապես լավ ընդունելություն են գտնում մեծ ու փոքրերի կողմից, հարուստ ու աղքատների, ռամիկների և ազնվականների, կրթվածների և տգետների, վերջապես բոլոր մարդկանց կողմից, ինչ դասի ու կարողության տեր էլ լինեն, բոլորն էլ սո՞ւտ են, անգամ եթե նրանց մեջ ճշմարտության երևույթը՝ մատնանշված են՝ հայրը, մայրը, ազգականները, ծննդավայրը, և հերոսի տարիքը, օր֊օրի ետևից, կետ առ կետ, պատմված են որևէ մեկ կամ մի քանի հերոսների սխրագործությունները և նկարագրված տեղերը, որտեղ այս ամենը տեղի է ունեցել։ Լռեցեք, ձերդ ողորմածություն, սրբապղծությամբ մի՛ զբաղվեք և հավատ ընծայեք իմ խորհուրդին, որին պիտի հետևի յուրաքանչյուր խելացի մարդ, վերստին կարդացեք այդ գրքերը և դուք կտեսնեք, թե նրանք ձեզ ի՜նչ հաճույք կպատճառեն։ Խոստովանեցեք, կա՞ աշխարհիս երեսին ավելի մեծ հաճույք, քան երբ, այսպես ասած, ձեր աչքի առջև բացվում է եռման ու բլթբթլացող կուպրի մի մեծ լիճ, որի մեջ լողում ու վխտում են անհամար օձեր, իժեր, մողեսները և բազում այլ մոլեգին ու սոսկալի սողուններ, և նրա մեջտեղից հանկարծ աղիողորմ ձայն է հնչում․ «Ով էլ լինես դու, ով ասպետ, որ նայում ես այս ահարկու լճին, ― եթե կամենաս վայելել նրա սև ջրերի մեջ թաքնված գանձերը, դրսևորիր քո հզոր սրտի արիությունը և թռի՛ր սև ու հրավառ հեղուկի մեջտեղը, և դու կարժանանաս տեսնելու հուր֊հրաշքները, որ պարփակված են յոթ հավերժահարսի յոթ դղյակներում, որ այս լճի տակին են»։ Ասպետը լսեց թե չէ այս ահասաստ խոսքերը, այլևս ոչ մի բան չի խորհում։ Նա չի մտածում, թե ի՞նչ վտանգի է ենթարկվում, առանց իր ծանր զրահը հանելու համար ժամակորույս լինելու, ապավինելով Աստծուն և իր տիկնոջը, նա նետվում է եռման լճի մեջտեղը։ Նա չգիտե և չի հասկանում, թե որտեղ է և տեսնում է շուրջը ծաղկափթիթ դաշտ, որին չի կարող համեմատվել Ելիսիոնը։ Եվ թվում է նրան, թե երկինքն այստեղ ավելի թափանցիկ է, արևն ավելի պայծառ, և նրա աչքի առջև փռվում է խաղաղ մի պուրակ։ Ծառերի տերևներն այնպես են փայլում, որ նրանց կանաչն ակնապարար է, իսկ անթիվ երփներանգ, հյուսված ճղների վրա ոստոստող թռչնիկների քաղցր դայլայլիկն ու անլուր գեղգեղանքը՝ լսողության ուրախություն։ Նա գտնում է մի վտակ, որի պաղպաջուն կոհակները, որպես հեղուկացած բյուրեղ, հոսում են մանր ավազի և ճերմակ քարերի վրայով։ Քարն ու ավազը, ասես բարակ մաղած ոսկի և հստակ ադամանդներ լինեն։ Նա տեսնում է արհեստական մի շատրվան՝ կերտված գույնզգույն հասպիսից ու հղկած մարմարից։ Տեսնում մի ուրիշը, գյուղական ոճով՝ մանր խեցիներից և ոստրեների ճերմակ ու դեղին տնակներից շարված։ Միջամեջ, անկարգ, փայլուն բյուրեղի կտորներն են դրված և կեղծ զմրուխտներ, և թվում է, որ այս բազմապիսի կերտվածքով արվեստը, ընդօրինակելով բնությունը, հաղթում է նրան։ Սակայն, ահա, հանկարծակի նրա առջև բացվում է ամրացրած մի դղյակ կամ շքեղ պալատ։ Պատերը հաստ ոսկուց են, տանիքները՝ ալմաստից, դարպասը՝ հակինթից։ Եվ այնքան ճարտար է կառուցված, որ արվեստն ավելի թանկարժեք է, քան ալմաստը, յաղութն ու մարգարիտը, որոնցից նա կերտված է։ Այս ամենը տեսնելուց հետո էլ ի՞նչ կամենաս տեսնել, բայց եթե ոչ դղյակից դուրս եկող աղջիկների երկար շարան՝ այնքան նրբագեղ ու շքեղ զուգված, որ եթե ես հիմա նրանց նկարագրելու լինեի, ինչպես անում են վեպերում, խոսքս երբեք չէի ավարտի։ Եվ ահա այդ աղջիկների տիրուհին բռնում է եռման ջրի մեջ խիզախ թռած ասպետի ձեռքից, անխոս տանում է նրան փարթամ դղյակը կամ պալատը և, հրամայելով, որ նա շորերը հանի և մնա մորեմերկ, լվանում է նրան գաղջ ջրով, անուշահոտ յուղերով օծում, նրբագույն հյուսվածքից անուշաբյուր շապիկ հագցնում։ Իսկ այդ միջոցին մոտենում է մի ուրիշ աղջիկ, գցում է նրա ուսերին մի վերնարկ, որ ամենաքիչը ամբողջ մի քաղաք արժե, գուցե և ավելի։ Վերջապես նրան տանում են մի այլ դահլիճ, որտեղ զարմանալի ճոխ սեղան է գցած։ Նրա ձեռքերին ամբրայի և անուշահոտ ծաղիկների բույր ունեցող ջուր են ածում։ Նրան նստեցնում են փղոսկրյա գահի վրա, նրան սպասարկում են բոլոր աղջիկները՝ պահպանելով զարմանալի լռություն։ Նրա համար այնպիսի բազմազան կերակուրներ են բերում և այնքան համով պատրաստած, որ նա չգիտե, թե ձեռքը որին մեկնի։ Նրա ուտելու միջոցին երկնային երաժշտությունն է հիացնում նրա զգացմունքը։ Նա չի իմանում, թե որտեղ են երգում ու նվագում։ Ճաշն ավարտված է, սեղանը հավաքած, ասպետը հանգստանում է՝ ընկողմանած բազկաթոռի վրա և, թերևս, մաքրում է, ըստ սովորականին, ատամները, և ահա հանկարծ դռնից դահլիճ է մտնում մի այլ աղջիկ, մնացածներից ավելի գեղեցիկ, նստում է նրա կողքին և սկսում պատմել, թե ինչ դղյակ է սա, ինչու է ինքը կախարդված մնացել նրա մեջ և շատ ուրիշ բաներ, այնպես որ ասպետը մնում է զարմացած, իսկ այդ պատմության ընթերցողը՝ հիացած։ Ես չեմ կամենում խոսքս երկարացնել, որովհետև ասածներիցս արդեն դժվար չէ հետևցնել, որ թափառական ասպետների մասին գրած վեպերից յուրաքանչյուրը և յուրաքանչյուր կտոր նրանցից պետք է զարմացնի և հիացնի յուրաքանչյուր ընթերցողի։ Այսպիսով, հավատացեք ինձ, ձերդ ողորմածություն, և, ինչպես ես արդեն ասացի, վերստին կարդացեք այդ գրքերը՝ եթե դուք մելամաղձոտ լինեք՝ կցրվեք, եթե վատ տրամադրության մեջ՝ կանցնի։ Գալով ինձ՝ կարող եմ ասել, որ այն օրից, ինչ թափառական ասպետ դառա, ես արի եմ, քաղաքավարի, առատաձեռն, կիրթ, վեհանձն, սիրալիր, խիզախ, տոկուն։ Ես կարող եմ կրել և՛ արհավիրք, և՛ գերություն, և՛ կախարդանք։ Եվ թեպետ ինձ վերջերս վանդակի մեջ են գցել, իբրև խելագարի, այնուհանդերձ, ես հույս ունեմ, որ իմ հզոր բազկի օգնությամբ ամենակարճ ժամանակի ընթացքում, եթե միայն երկինքը բարեհաճ լինի և բախտը նպաստավորի, ես որևէ երկրի թագավոր կդառնամ և այն ժամանակ կկարողանամ ցույց տալ, թե կրծքումս որքա՜ն կարեկցություն ու առատաձեռնություն է թաքնված, որովհետև, հավատացեք իմ պատվին, սինյոր, մարդը, անգամ եթե նա այդ հատկության տեր լինի գերագույն աստիճանի, իսկ կարեկցությունը, որ բարի ցանկությունից դենը չի անցնում, մեռած է, ինչպես մեռած է հավատը առանց գործի։ Ահա թե ինչու ես կկամենայի, որ բախտը շուտով կայսր դառնալու հնարավորություն առաքեր ինձ։ Ես ցույց կտայի, թե ի՜նչ սրտի տեր եմ ես և բարեգործություն կանեի իմ բարեկամներին, մանավանդ այս խեղճին՝ իմ զինակիր Սանչո Պանսային, որին ես համարում եմ աշխարհիս լավագույն մարդը։ Ես վաղուց արդեն խոստացել եմ կոմսություն շնորհել նրան և ես շատ ուզում եմ այդ արած լինել, թեև երկյուղ եմ կրում, որ նա չկարողանա կառավարել։<br />
<br />
Այս վերջին խոսքերը լսեց Սանչոն և ասաց իր տիրոջը․<br />
<br />
― Աշխատեցեք, ձերդ ողորմածություն սինյոր դոն Կիխոտ, նվիրել ինձ կոմսությունը, որ դուք քանիցս ինձ խոստացել եք և որ ես այնքան անհամբեր սպասում եմ, իսկ ես խոսք եմ տալիս ձեզ, որ կառավարելու ճարը կգտնեմ, իսկ եթե չգտա, լսած կամ, որ աշխարհիս երեսին կան այնպիսի մարդիկ, որ ավատատերեից վարձակալությամբ վերցնում են նրանց կալվածները և դրա համար տարեկան որոշ գումար վճարում, վարձակալները կառավարում են, իսկ ավատատերերը՝ նստում ձեռները ծալած, ծախսում եկամուտն ու աշխարհիս երեսին ոչ մի բանի համար չեն հոգում։ Ես էլ այդպես կանեմ առանց բազար անելու ես գործերից կազատվեմ, վայելելով եկամուտը, որպես դուքս։ Թո՛ղ ուրիշներն ինչ ուզում են անեն։<br />
<br />
Քո ասածը, Սանչո եղբայր, ― ասաց եկեղեցականը, ― ճիշտ է միայն եկամուտի նկատմամբ, սակայն չէ՞ որ յուրաքանչյուր ավատատեր իր կալվածներում ինքն է պարտավոր դատավարություն անելու և այստեղ ահա պետք է հմտության և խոհեմության տեր լինել, իսկ գլխավորը՝ ձգտել արդարամիտ լինելու։ Եթե սկզբից ևեթ այդ ձգտումը չեղավ, ապա մեջտեղն ու վախճանն էլ ծուռումուռ դուրս կգա, որովհետև Աստված օգնում է պարզամիտների բարի ցանկություններին ի պատասխան իմաստունների չար իղձերը։<br />
<br />
― Այդ փիլիսոփայությունից ես գլուխ չեմ հանում, ― պատասխանեց Սանչոն։ ― Գիտեմ միայն, որ կոմսությունը թե ձեռքս ընկնի՝ կառավարել ես կկարողանամ։ Ես նույնքան հոգի ունեմ, որքան ուրիշը և մարմին՝ ուրիշներից էլ ավելի, այնպես որ ես իմ տիրությունը թագավորներից վատ չեմ կառավարի։ Կառավարելուց էլ՝ կանեմ ինչ որ քեֆս տա։ Քեֆիս տվածն անելով ՝ քեֆ կանեմ։ Քեֆ անելով՝ ամեն բանից գոհ կլինեմ։ Իսկ որ պակաս տեղ չունենամ ― ուրեմն պրածվ֊գնաց։ Թող շուտով տերությունը գա և Աստուծով ցտեսություն, ինչպես ասել է մի կույր մյուսին։<br />
<br />
― Այդ քո փիլիսոփայությունն էլ վատ չէ, Սանչո, բայց և այնպես կոմսության մասին դեռ շատ բան կարելի է ասել։<br />
<br />
Դոն Կիխոտը առարկեց եկեղեցականին․<br />
<br />
― Չգիտեմ, թե էլ ինչ կարելի է ասել այդ առիթով։ Ես առաջնորդվում եմ մեծն Ամադիս Գաղղիացու օրինակով, որն իր զինակրին կարգեց Ֆիրմե կղզու կոմս։ Այդպես էլ ես, առանց խղճի խայթի կարող եմ Սանչո Պանսային կոմս դարձնել, չէ՞ որ նա լավագույն զինակիրն է, որ երբևիցե ունեցել են թափառական ասպետները։<br />
<br />
Եկեղեցականը մնացել էր զարմացած, թե ինչ բանական անհեթեթություններ է ասում դոն Կիխոտը, թե ինչպե՜ս ճարտար վերարտադրեց նա լճի ասպետի արկածը, թե ի՜նչ խոր տպավորություն պիտի արած լիներ նրա վրա կարդացած գրքերի մտացածին ստությունները և վերջապես պակաս չէր զարմացել նա Սանչոյի դյուրահավատությունից՝ այնքան սաստի՛կ էր նա փափագում կոմսության հասնել, որ իր բարեկամը խոստացել էր նրան։<br />
<br />
Այդ միջոցին վերադարձան եկեղեցականի ծառաները, որ գնացել էին պանդոկ պաշար բերող ջորու ետևից, խալիչա փռեցին կանաչ խոտի վրա, ծառերի ստվերի տակ և ողջ հասարակությունը հացի նստեց այս վայրում, որպեսզի, ինչպես արդեն ասացի, սայլապանը չփախցնի եզներն արածեցնելու հարմար առիթը։ Հաց ուտելու միջոցին հանկարծ նրանք լսեցին սաստիկ աղմուկ և զանգակի ձայն, որ գալիս էր մոտակա մացառների և խիտ թփերի ետևից, և նույն վայրկյանին թավուտից դուրս թռավ սիրուն մի այծիկ, վրան սև, ճերմակ ու շեկ բծեր։ Նրա ետևից եկավ մի այծարած, որ ձայն տալով ու ըստ իր սովորության խոսելով աշխատում էր նրան կանգնեցնել և վերադարձնել հոտը։ Խուսափուկ այծը երկչոտ ու վեհերոտ վազեց մարդկանց վրա, ասես օգնություն հայցելով և նրանց առջև կանգ առավ։ Այծարածը վրա հասավ, բռնեց նրա եղջույրներից և, ասես թե նա ունակ լիներ խոսակցելու և ըմբռնելու, ասաց նրան․<br />
<br />
― Ա՜խ, վայրի, վայրի, Բծավոր, Բծավոր, ինչո՞ւ ես այս վերջին օրերս չարաճճիացել։ Ինչ գայլեր են քեզ վախեցրել, աղջիկս։ Չե՞ս ասի ինձ, թե ինչ է եղել, սիրունիկս։ Էլ ի՞նչ կարող է լինել՝ էգ ես և չես կարող հանգիստ մնալ։ Անիծվի քո խասիաթը և բոլոր նրանցը, որոնց դու ընդօրինակում ես։ Դարձիր, վերադարձիր, բարեկամուհիս։ Գոհ էլ չլինես, առնվազն ապահով ես փարախում և քո ընկերակիցների հետ։ Եթե դու, որ պետք է հսկես նրանց և առաջնորդես, այսպես, առանց առաջնորդ ու ճամփա ման գալու լինես, ի՞նչ պիտի ապա անեն նրանք։<br />
<br />
Բոլոր ունկնդիրները զվարճացան այծարածի խոսքերից և առավելապես եկեղեցականը, որ ասաց․<br />
<br />
― Ձեր արևը, եղբայր, հանգստացեք մի քիչ և մի՛ք շտապի այդքան արագ այդ այծին վերադարձնել հոտը։ Չէ՞ որ դուք ասացիք, թե նա էգ է, ուրեմն հետևելու է իր բնական բնազդին, ինչքան էլ դուք խանգարելու լինեք։ Մի կտոր բան վերցրեք, խմեցեք մի գավաթ, ձեր զայրույթը կմեղմանա, այդ միջոցին այծն էլ կհանգստանա։<br />
<br />
Այդ ասելն ու դանակի ծայրով նրան նապաստակի ողնաշարի մի պաղ կտոր տալը մեկ եղավ։ Այծարածը վերցրեց և շնորհակալություն հայտնեց, ապա խմեց, հանգստացավ և վերջապես ասաց․<br />
<br />
― Ես չէի կամենա, որ ձերդ ողորմածությունները, լսելով այս խոսակցությունն այս այծի հետ, ինձ հիմարի տեղ դնեք, որովհետև ասածս խոսքերի մեջ, ճշմարտապես, գաղտնի իմաստ կա։ Ես թեպետ ռամիկ եմ, բայց ոչ այնքան, որ չհասկանամ, թե ինչպես պետք է վարվել մարդկանց, ինչպես՝ անասունների հետ։<br />
<br />
― Շատ լավ հավատում եմ, ― պատասխանեց քահանան, որովհետև փորձով գիտեմ, որ լեռները գիտուններ են սնում, իսկ հովիվների վրանները փիլիսոփաներ պարփակում։<br />
<br />
― Առնվազն, սինյոր, ― պատասխանեց այծարածը, ― նրանց մեջ փորձառու մարդիկ են ապաստանում։ Որպեսզի դուք հավատ ընծայեք և ձեռքով շոշափած լինեիք այդ ճշմարտությունը, ես կխնդրեի ձեզնից, սինյորներ, շնորհել ինձ մի կարճ միջոց ուշադրություն, եթե երկյուղ չկրեի ձանձրացնել ձեզ և անկոչ մեջ ընկնել։ Ես ձեզ կպատմեի մի ճշմարտապատում պատմություն, որ կհաստատեր իմ ասածը և այն, ինչ որ ասաց այս սինյորը (նա ցույց տվեց քահանային):<br />
<br />
Դրան պատասխանեց դոն Կիխոտը․<br />
<br />
― Ըստ երևույթին այդ պատմությունը պետք է ասպետական արկածի հեռավոր նմանություն ունենա, ես մեծ հաճույքով կլսեմ, եղբայր, և նույնը կանեն բոլոր այն սինյորները, որովհետև նրանք շատ խելացի են և սիրահար հետաքրքրական նորությունների, որ զարմացնում, զվարճացնում ու զվարթացնում են հոգին։ Անտարակույս, ձեր պատմությունն էլ այդպիսին է լինելու։ Դե, սկսեցեք, բարեկամս, մենք բոլորս լսում ենք ձեզ։<br />
<br />
― Բացի ինձնից, ― մեջ ընկավ Սանչոն։ Ես կերթամ վտակի մոտ, հետս կտանեմ այս կարկանդակը և կուտեմ, որ երեք օր կուշտ լինեմ, որովհետև իմ տեր դոն Կիխոտը քանիցս ասել է ինձ, թե թափառական ասպետի զինակիրը առիթը եղած միջոցին պետք է ուտի, ինչքան փորը տեղավորի, որովհետև հաճախ պատահում է մտնել այնքան թավ ու դժվար անցանելի անտառ, որ վեց օրվա ընթացքում ելք չի գտնում, այնպես որ, եթե նա կուշտ չէ կամ պայուսակը լիքը չէ պաշարով, ապա կարող է ընդմիշտ մնալ այնտեղ, ինչպես շատ անգամ պատահել է, մումիա դառած։<br />
<br />
― Ճիշտ ես ասում, Սանչո, ― ասաց դոն Կիխոտը։ ― Գնա, ուր որ կամենաս և կեր, որքան կարողանաս։ Ես արդեն կշտացել եմ և հոգուս է սնունդ հարկավոր, որ և կընդունեմ ունկնդրելով այս բարի մարդու պատմությունը։<br />
<br />
― Մենք բոլորս էլ նույնը կանենք, ― ասաց եկեղեցականը և խնդրեց այծարածից, որ շուտ սկսի խոստացածը։<br />
<br />
Այծարածը ձեռքը խփեց այծի մեջքին, որին նա բռնած էր եղջույրից, ասելով․<br />
<br />
― Նստի՛ր կողքիս, Բծավոր, մենք հոտ վերադառնալու համար ժամանակ դեռ ունենք։<br />
<br />
Այծը կարծես հասկացավ նրան։ Տեսնելով, որ նա նստեց, ինքն էլ հանգիստ պառկեց նրա կողքին և սկսեց նայել նրան, ասես թե ուզում էր դրանով ասած լինել, թե ուշի֊ոշիով լսելու է նրա ասելիքը։ Այծարածն իր պատմությունը սկսեց այսպես․<br />
<br />
<br />
==Գլուխ LI==<br />
<br />
Որ հաղորդում է, թե ինչ պատմեց այծարածը նրանց, ովքեր տանում էին դոն Կիխոտին<br />
<br />
<br />
Այս հովտից երեք մղոն հեռու մի գյուղ կար, որ թեև փոքրիկ, բայց ամենահարուստն էր այդ շրջանում։ Այնտեղ շատ պատվավոր մի գյուղացի կար, և թեև սովորաբար մարդկանց հարստության համար են հարգում, նրան ոչ այնքան աշխատած հարստության համար էին հարգում, որքան նրա առաքինության համար։ Իսկ իր ասելով՝ իր գանձը իր աղջիկն էր՝ արտասովոր գեղեցիկ, հազվագյուտ խելացի, նազելի և անարատ, նրան ճանաչողները բոլորն էլ հիանում էին մեծամեծ արժանիքներից, որ շնորհել էր նրան երկինքը։ Մանուկ հասակից նա արդեն իսկ գեղեցիկ էր, տարիների հետ աճում էր նրա գեղեցկությունը, այնպես որ, երբ լրացավ նրա տասնվեց տարին, նա իսկական գեղեցկուհի դարձավ։ Նրա գեղեցկության համբավը տարածվեց հարևան գյուղերում, ― ի՜նչ եմ ասում, ― հասավ մինչև հեռավոր քաղաքները, թափանցեց թագավորական պալատը, ամենատարբեր մարդկանց ականջին հասավ, ― և բոլորը գալիս էին ամեն կողմից, որ տեսնեն իբրև հազվագյուտ կամ հրաշք բան։ Հայրը նրան պահպանում էր, նա ինքն էլ էր իրեն պահպանում, որովհետև ոչ մի կողպեք, պահակ ու փականք չի կարող ավելի լավ պահպանել մի կնոջ, քան սեփական պարկեշտությունը։<br />
<br />
Հոր հարստությունն ու աղջկա գեղեցեկությունը համագյուղացիներից և դրսերից շատերին գրգռում էին խնամախոսության։ Սակայն հայրը, այն մարդուն նմանվելով, որ պետք է տնօրիներ այնքան թանկարժեք մի խաղալիք, շփոթմունքի մեջ էր և չգիտեր, թե անթիվ երկրպագուներից որի՞ն տա իր աղջկան։ Նրան բազմաթիվ ուզողներից մեկն էլ ես էի։ Եվ որովհետև նրա հայրը ճանաչում էր ինձ իբրև համագյուղացու, իբրև մաքուր արյան, ծաղիկ հասակում, հարուստ ժառանգի և խելոք մի տղայի՝ այդ ամենն ինձ մեծ ու հաստատ հույս էր ներշնչում։ Բայց մեր գյուղում մի ուրիշ երիտասարդ էլ կար, օժտված նույն հատկություններով, նա էլ էր խնամախոսում, և ահա հոր կամքը տատանվեց, և նա անորոշության մեջ էր, որովհետև խորհում էր՝ թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը հավասարապես կարող է երջանկացնել նրա աղջկան։ Եվ, այդ դժվարին կացությունից դուրս գալու համար նա նա վճռեց ամեն ինչ ասել Լեանդրային (այդ էր հարուստ աղջկա անունը, որ ինձ այնպիսի թշվառական վիճակի մեջ գցեց), համարելով, որ մենք երկուսս էլ հավասար ենք, նա իր աղջկան թողեց ընտրել նրան, որը ավելի հաճելի լինի, ― իրենց զավակներին ամուսնացնել ցանկացող ծնողների համար գեղեցիկ օրինա՛կ։ Դրանով ես չեմ ուզում ասած լինել, որ ծնողները պետք է թույլ տան իրենց աղջիկներին ընտրել ստոր ու վատ մարդկանցից, այլ թող նրանք առաջարկեն մի քանի լավ փեսացուներ և թողնեն նրանց ըստ իրենց ցանկության ընտրություն անել։ Չգիտեմ, թե մեզնից որին ընտրեց Լեանդրան։ Միայն իմացա, որ հայրը, գործը ձգձգելու նպատակով հայտնեց մեզ, թե աղջիկը դեռ ջահել է և դրան ավելացրեց մի քանի ընդհանուր խոսքեր, որ մեզ համար վիրավորական չէին և նրան ոչ մի բանի չէին պարտավորեցնում։ Իմ ախոյանի անունը Անսելմո էր, իսկ իմը՝ Էուխենիո։ Արդ՝ դուք գիտեք գործող անձանց անունները այս ողբերգության, որ տակավաին անավարտ է, սակայն թվում է, թե դժբախտ է լինելու։<br />
<br />
Այդ միջոցին ժամանեց մեր գյուղը ոմն Վինսենտե դե լա Ռոկա՝ մի աղքատ գյուղացու որդի նույն շրջանից։ Նա վերադարձել էր Իտալիայից և այլ երկրներից, որտեղ ծառայել էր իբրև զինվոր։ Ինչ֊որ կապիտան իր խմբի հետ պատահմամբ անցնելիս է եղել մեր գյուղից, տարել է իր հետ տասներկու տարեկան տղային, որ հիմա, տասը տարի անց, վերադարձել էր երիտասարդ հասակում, խայտաբղետ զինվորական զգեստով, վրան կախկխած ապակյա զիզի֊պիզի բաներով և բարակ պողպատե շղթաներով։ Այսօր մեկ զարդ է կախում, վաղը՝ մյուսը, ― և բոլորն էլ նուրբ, երփներանգ, որ ավելի փայլ ունեին, քան արժեք։ Գյուղացիները, որ բնականից խորամանկ են, իսկ երբ ազատ ժամանակ են ունենում, մարմնացած խորամանկություն են դառնում, նրանք դիտել ու հաշվել էին նրա զգեստներն ու զարդերը, և դուրս էր եկել, որ նա ընդամենը երեք զգեստ ունի զանազան գույնի, յուրաքանչյուրը նման գույնի գուլպաներով ու կապիչներով, սակայն նա այնպիսի ճարտարությամբ է փոխնեփոխ հագնում, որ եթե համարված չլիներ, մարդ կերդվեր, որ ունի ոչ պակաս, քան տասը ձեռք զգեստ, մի քսան հատ էլ գլխարկի փետուր։ Միք մեղադրի ինձ, որ ձանձրալի և պարապ շաղակրատություն եմ անում․ եթե ես այսքան երկարապատում խոսում եմ նրա զգեստներից, դա նրանից է, որ նրանք մեծ դեր խաղացին իմ պատմության մեջ։<br />
<br />
Նա նստում էր բարձր բարդու տակ՝ քարե նստարանի վրա, հրապարակում և պատմում էր քաջագործություններից, իսկ մենք ուշի֊ուշով, բերանբաց ունկնդրում էինք։ Երկրագնդի վրա տեղ չէր մնացել, որ նա այցելած չլիներ, ճակատամարտ չէր մնացել, որ նա մասնակցած չլիներ։ Նա ավելի շատ մավր էր բնաջինջ արել, քան կա Մարոկկոյում ու Թունիսում, նա ավելի շատ մենամարտություն է ունեցել, քան Գանտե ի Լունան, Դիեգո Գարսիա դե Պարեդիսը և հազար ու մի ուրիշները, որոնց անունը նա թվում էր և բոլոր մարտերից նա դուրս էր եկել հաղթական, առանց մի կաթիլ արյուն թափելու։ Նա ցույց էր տալիս վերքերից մնացած սպիները ― և չնայած որ նրանք չէին երևում, նա այնուհանդերձ պնդում էր, որ դրանք հրացանի գնդակի հետքեր են, որ այլևայլ մարտերում ու կռիվներում դիպել էին նրան։ Վերջապես չտեսնված անպատկառությամբ նա իրեն հավասար և իրեն լավ ծանոթ մարդկանց դու էր ասում, հայտարարում էր, թե իր հայրը իր ձեռն է, ծննդաբանությունը՝ քաջագործույթունները և, զինվորական համազգեստը հագին, ինքը թագավորից անգամ ոչնչով ցածր չի։ Այդ ինքնավստահությանն ավելանում էր այն, որ նա շատից֊քչից երաժիշտ էր և կիթառ էր ճնկճնկացնում, այնպես որ ոմանք ասում էին, թե նա կիթառը խոսեցնում է։ Դրանով նրա քանքարը չէր սահմանափակվում, որովհետև նա պոետ էլ էր և ամեն դատարկ բանի առիթով, որ պատահում էր մեր գյուղում, նա մեկ մղուն ու կես երկարությամբ երգ էր հորինում։<br />
<br />
Ահա այդ զինվորը, որին ես նկարագրեցի, այդ Վինսենտե դե լա Թոկան, այդ ղոչաղը, այդ պնճնասերը, այդ երաժիշտը, այդ պոետը հաճախակի ընկնում է Լեանդրայի աչաքին, որ նայում էր նրան իր տան հրապարակի վրա ելնող լուսամուտից։ Նրա պերճ զուգսերի արտաքին փայլը հիացրեց աղջկան, նրա երգերը (որ նա ցանկացողների համար քսանական անգամ արտագրում էր) դյութեցին նրան։ Համբավը նրա քաջագործությունների, որոնց մասին նա ինքն էր պատմում, հասավ նրա ականջին ― մի խոսքով՝ ինքը սատանան, երևի, այնպես սարքեց, որ աղջիկը սիրահարվեց ավելի շուտ, քան նրա մեջ աղջկան տիրանալու խիզախ ցանկություն ծագեց։ Իսկ որովհետև սիրային գործերն ամենից արագ առաջ են ընթանում, երբ որ կինն է ցանկություն ունենում, ապա Լեանդրան ու Վինսենտեն դյուրությամբ խոսքը մեկ արին և, նախքան աղջկա բազմաթիվ երկրպագուներից մեկն ու մեկը գլխի ընկավ նրա մտադրության մասին, նա արդեն իր մտադրությունը կատար էր ածել։ Նա լքեց իր սիրելի ու պաշտելի հոր տունը (մայր չուներ նա) և փախավ գյուղից զինվորի հետ, որ այդ գործում ավելի մեծ հաջողություն ունեցավ, քան բազմաթիվ գործերում, որ ինքը վերագրում էր իրեն։<br />
<br />
Ամբողջ գյուղն ապշել էր այդ դեպքից, և ոչ միայն մեր գյուղացիք, այլև բոլոր նրանք, որոնց հասավ այդ լուրը։ Ես շփոթված էի, Անսելմոն՝ ապշած, հայրը՝ վշտացած, բարեկամները՝ ամոթահար։ Ոստիկանությանը ոտքի հանեցին, նրանց ետևից հրացանաձիգներ ուղարկվեցին։ Ճամփաները չափեցին, մերիներն ու անտառները խուզարկեցին, որոնեցին ամենուր։ Վերջապես, երեք օրից հետո գտան քմահաճ Լեանդրային մի լեռան անձավում՝ շորերը հանած, շապկանց, առանց փողի և թանկագին իրերի, որ վերցրել էր հետը տնից։ Երբ որ նրան վերադարձրին թշվառ հոր մոտ, հարց ու փորձ արին պատահած դժբախտության մասին, նա ինքնաբերաբար խոստովանեց, որ Վինսենտե դե լա Ռոկան նրան խաբել և հետը ամուսնանալու խոսք տվել, համոզել էր նրան թողնել հոր տունը։ Խոստացել էր նրան տանել աշխարհիս երեսին ամենահարուստ և առատ քաղաքը՝ Նեապոլ։ Լեանդրան, լինելով անփորձ, վստահեց ու խաբվեց և, կողոպտելով իր հորը, հետևեց Վինսենտին նույն գիշերը, երբ փախավ։ Իսկ Վինսենտեն նրան տարավ մի գիրթ սար և լքեց այն անձավում, որտեղ նրան գտել էին։ Նա ավելացրեց, թե զինվորը իր պատվին չի դիպել և, խլելով իր ողջ ունեցածը, լքել է նրան անձավում և ինքը գնացել։ Այդ հանգամանքը բոլորին տարօրինակ թվաց։ Դժվար էր, սինյոր, հավատ ընծայել այդ ջահելի զսպվածությանը։ Սակայն Լեանդրան այնպիսի ավյունով էր պնդում այդ հանգամանքը, որ վերջապես նրան հաջողվեց ամոքել անմխիթար հորը, որը այլևս չէր ափսոսում իր կողոպտած հարստության համար, քանի որ իր աղջկանից չէին խլել այն թանկագին բանը, որի կորուստ այլևս անկարելի է վերականգնել։ Լեանդրայի գտնված օրը հայրը նրան հեռացրեց մեր աչքերից և հարևան քաղաքում գտնվող վանքը տարավ՝ հուսալով, որ ժամանակը կմեղմացնի աղջկա վաստակած վատ համբավը։ Լեանդրայի երիտասարդությունը նրան հանցանքի արդարացում էր ծառայում առնվազն այն մարդկանց աչքում, որոնց համար էապես մեկ հաշիվ էր՝ լա՞վ կին էր նա արդյոք, թե՞ վատ։ Սակայն նրա խելքն ու բանիմացությունը ճանաչողները նրա մեղքը անփորձության չէին վերագրում այլ թեթևամտության և կանացի բնության բնական հատկություններին։<br />
<br />
Երբ որ Լեանդրային փակեցին վանքում, Անսելմոյի աչքերը մարեցին, որովհետև այլևս նրա աչքը ոչինչ ուրախացնող բան չմնաց։ Ես էլ էի անշող խավարում ապրում, ես էլ ոչ մի բանի վրա նայել չէի ուզում։ Մեր տխրությունն աճում էր մեր անհամբերության հետ։ Մենք անիծում էինք պարծենկոտ զինվորին և վրդովվում, որ հայրը չկարողացավ պահպանել աղջկան։ Վերջապես երկուսս էլ վճռեցինք լքել մեր գյուղը և բնակվել այս հովտում, որտեղ նա ոչխար է արածանցնում, ես՝ այծ, մեր կյանքը այս ծառերի միջև անց կացնելով, անձնատուր եղած մեր կրքին՝ երգելով Լեանդրայի գովքը կամ պարսավանքը միասին, կամ ախ քաշում զատ֊զատ՝ լոկ երկինքը հաղորդակից անելով մեր տրտունջներին։ Հետևելով մեր օրինակին՝ Լեանդրայի բազմաթիվ այլ երկրպագուներ այս լեռներն են քաշվել և նույն գործով են զբաղվում, ինչ որ մենք։ Մեր բանակն այնքան է աճել, որ այս վայրը նոր Արկադիայի տեղ կարելի է ընդունել, այնքան հովիվ ու հոտ է երևացել։ Ոչ մի տեղ այնքան հաճախ չի հնչում գեղեցիկ Լեանդրայի անունը։ Մեկն անիծում է նրան, անվանում քմահաճ, փոփոխամիտ, անպարկեշտ, մյուսը՝ թեթևսոլիկ ու թեթևամիտ, մեկը նրան արդարացնում ու ներում է, մյուսը դատապարտում ու պարսավում, մեկը գովաբանում է նրա գեղեցկությունը, մյուսը անիծում նրա բնավորությունը, վերջապես՝ բոլորը նրան անպատվում և բոլորը պաշտում են։ Նրանց խելագարությունն այն աստիճանի է հասնում, որ ոմանք գանգատվում են, թե նա արհամարհել է ինրենց, մինչդեռ նրանք նրան երբեք մի բառ էլ ասած չեն եղել, իսկ ոմանք կեղեքվում ու տառապում են խանդի կատաղի ցավից, որ նա ոչ ոքի չէր կարող ներշնչել, քանի որ, ինչպես արդեն ես ձեզ ասացի, մենք նրա մեղքն ավելի շուտ իմացանք, քան մտադրությունը։ Ժայռ չմնաց, վտակ չմնաց, ծառ չմնաց, որի մոտ որևէ հովիվ պատմելիս չլիներ քամուն իր սիրային տանջանքները։ Ամենուր արձագանքը կրկնում է Լեանդրայի անունը։ Լեռները կրկնում են՝ Լեանդրա, և Լեանդրան պահում է մեզ բոլորիս հմայված և կախարդված, և մենք անհույս հուսում ենք, երկյուղ ենք կրում, առանց իմանալու, թե ինչից։ Այս խելագարների միջև ամենացնորամիտն ու ամենաառողջամիտը միաժամանակ իմ ախոյան Անսելմոն է։ Ունենալով գանգատվելու այնքան առիթներ՝ նա ողբում է լոկ Լեանդրայի բացակայությունը իր ոտանավորումներում, երևան հանելով իր մտքի նրբությունը և երգելով նրանց ռաբելի նվագակցությամբ, որ նա զարմանալի լավ է նվագում։ Գալով ինձ՝ ես ավելի բնական և դյուրին ուղի եմ ընտրել, ինձ թվում է, ավելի արդարացի է դատափետել կանանց թեթևամտությունը, նրանց անհաստատամտությունը, նրանց երկրերսանիությունը, նրանց խաբուսիկ խոստումները, երդմնազանցությունը և վերջապես նրանց խոհերի ու մտադրությունների թեթևսոլիկությունը։ Ահա թե, սինյորներ, ինչն է իմ խոսքերի և ասածների իմաստը, որ ասացի այս այծին, երբ որ մոտեցա այստեղ, թեև իմ ողջ հոտի մեջ նա լավագույնն է, բայց ես նրան բարձր չեմ դասում, քանի որ նա իգական սեռին է պատկանում։ Ահա այն պատմությունը, որ խոստացա անել ձեզ։ Թերևս ձեզ այն երկար թվաց, դա նրանից է, որ ձեզ ծառայելու պատրաստակամությունս էլ մեծ է եղել։ Իմ տաղավարը շատ մոտ է այստեղից, ես ունեմ թարմ կաթ, ընտիր պանիր և ամեն տեսակ միրգ, որոնց տեսքը նույնքան հաճելի կլինի, որքան համը։<br />
<br />
<br />
==Գլուխ XLII==<br />
<br />
Դոն Կիխոտի վեճի մասին հովվի հետ և ապաշխարողների հազվադեպ արակածի, որ երջանիկ վախճանի հանգեց մեր ասպետի քրտինքի գնով<br />
<br />
<br />
Այծարածի պատմությունը մեծ բավականություն պատճառեց ամենքին և մանավանդ եկեղեցականին, որ գտավ, թե պատմողն արտահայտվեց ոչ թե գեղջուկ այծարածի, այլ նուրբ ու քաղաքավար ոստանիկի պես և թե քահանան միանգամայն իրավացի էր ասելով, որ լեռները սնում են գիտուններ։ Բոլորն առաջարկեցին Էուխենիոյին իրենց ծառայությունը, սակայն ամենից առատաձեռնը դոն Կիխոտը եղավ, որ ասաց․<br />
<br />
― Ճիշտ եմ ասում, այծարած եղբայր, եթե ինձ թույլատրած լիներ ձեռնամուխ լինել որևէ արկածի, ես իսկույն ևեթ ճամփա կընկնեի՝ ձեզ լավություն արած լինելու համար։ Ես կերթայի, որ ձեր Լեանդրային հանեմ վանքից, որտեղ անտարակույս, նա իր կամքին հակառակ է փակվել, սրբաքրոջ և բոլոր նրանց ջգրու, ում խելքին փչեց հակառակելու ինձ, և ես կվերադառնայի, որ նրան հանձնեմ ձեր ձեռքը, և դուք վարվեիք ըստ ձեր կամքի՝ բնականաբար, պահպանելով ասպետականության օրենքները, որ արգելում են օրիորդներին պատճառել որևէ տհաճություն։ Սակայն ես հույս ունեմ, տեր Աստծո օգնությամբ, որ չար կախարդի զորությունը այնքան ուժ չի ունենա, որ դիմանա բարի կախարդին, ուստի և ես խոստանում եմ ձեզ իմ օգնությունն ու հովանավորությունը, ինչպես պարտավորացնում է ինձ իմ կոչումը, որ թույլ ու ճնշվածներին օգնելն է։<br />
<br />
Այծարածն սկսեց զննել դոն Կիխոտին և, տեսնելով նրա տարօրինակ տեսքն ու վատ արտաքինը զարմացավ ու դիմեց դալլաքին, որ իր կողքին էր․<br />
<br />
― Սինյոր, ո՞վ է այս մարդը, որ ունի նման կերպարանք և խոսելու տարօրինակ եղանակ։<br />
<br />
― Էլ ո՞վ, ― պատասխանեց դալլաքը, ― եթե ոչ հռչակավոր դոն Կիխոտ Լամանչեցին, վիրավորների վրիժառուն, արդարության վերականգնողը, կույսերին հովանավորողը հսկաների ահ ու զարը և մարտերի մեջ՝ հաղթանակողը։<br />
<br />
― Նա նման է, ― պատասխանեց այծարածը, ― ասպետական գրքերում կարդացածներիս, որոնց մեջ թափառական ասպետներն անում են ձեր ասածները։ Եվ ես կարծում եմ, որ ձերդ ողորմածությունը կա՛մ ծաղում է ինձ, կա՛մ պետք է որ այս ազնիվ սինյորի գլուխը դատարկ լինի։<br />
<br />
― Լի՛րբ֊անզգամ, ― գաչեց դոն Կիխոտը, ― դատարկ ու սարսաղը դո՛ւք եք, իմ գլուխն այնքան լիքն է, ինչպես չի եղել ձեզ աշխարհ բերող անառակի աղջիկ անառակ կինը։<br />
<br />
Խոսքը գործի վերածելով՝ նա վերցրեց մոտը դրած հացն ու շպրտեց այծարածի վրա այնպիսի կատաղությամբ, որ նրա քիթ ու պռունկը ջարդեց։ Այծարածը, որ կատակ չէր հասկանում, և տեսնելով, թե հետը ինչ վատ են վարվում, ո՛չ գորգ ջոկեց, ո՛չ սփռոց, ո՛չ էլ ողջ հասարակությանը, որ նստած էր հացի, հարձակվեց դոն Կիխոտի վրա, երկու ձեռքով բռնեց նրա պարանոցը և, անշուշտ, կխեղդեր նրան անգթորեն, եթե Սանչո Պանսան վրա չհասներ նույն վայրկյանին և չբռներ նրա ուսերից և վայր չգցեր նրան գորգի վրա, ջարդելով բաժակները, ջարդելով ափսեները, նրանց մեջը եղածները թափելով և ցրիվ տալով։ Դոն Կիխոտը ազատվելով նորից հարձակվեց այծարածի վրա, որ երեսը արյունլվա, Սանչոյից ոտնահար, սողեսող գորգի վրա դանակ էր որոնում, որպեսզի արյունոտ վրեժ լուծի։ Բայց եկեղեցականն ու քահանան արգելք հանդիսացան, իսկ դալլաքն այնպես սարքեց, որ այծարածը հաջողեց դոն Կիխոտին իր տակը կոխել և այնքան շատ հարված հասցնել, որ խեղճ ասպետի երեսից նույնքան արյուն թափվեց, որքան իրենիցը։ Եկեղեցականն ու քահանան ծիծաղից թուլացան։ Հրացանաձիգներն ուրախությունից թռչկոտում էին և քըս էին տալիս մեկը մյուսի վրա, ինչպես կռվող շներին են անում։ Սանչոն էր միայն հուսահատ վիճակում, որովհետև եկեղեցականի ծառաներից մեկը նրան բռնել֊խանգարում էր, որ օգնի իր տիրոջը։<br />
<br />
Վերջապես, երբ որ բոլորը ծիծաղում էին, բացառությամբ երկու կռվողների, հանկարծ հնչեց շեփորի ձայն, այնքան տխուր, որ բոլորը երեսները դարձրին այն կողմ, որտեղից հնչեց ձայնը։ Բայց ամենից շատ հուզվողը դոն Կիխոտը եղավ, որ թեև հակառակ իր կամքի պառկած էր այծարածի տակ և ավելի քան աղցան կտրած, ասաց․<br />
<br />
― Լսի՛ր, դև, անկարելի բան է, որ դու դև չլինես, քանի որ ուժ ու կարողություն ես ունեցել գերազանցելու ինձ, խնդրում եմ, մեկ ժամով դադար անենք, որովհետև այն շեփորի տխրահեծ ձայնը, որ մենք առանք, կարծես թե ինձ որևէ նոր արակածի է կոչում։<br />
<br />
Այծապանը հոգնած ծեծելուց ու ծեծվելուց, բաց թողեց նրան։ Իսկույն դոն Կիխոտը ոտի ելավ, դարձավ այն կողմը, որտեղից գալիս էր ձայնը և տեսավ, որ բլուրից իջնում են բազմաթիվ մարդիկ, ճերմակ շապիկ իրենց հագին, ապաշխարողների պես։<br />
<br />
Պատճառն այն էր, որ այն տարին ամպերը մերժել էին խոնավություն բաշխել երկրին, և այդ կողմի բոլոր գյուղերում թափոր էր լինում, աղոթք ու ապաշխարական երթ, որպեսզի Աստված իր ողորմած ձեռները բանա և բաշխի երկրին անձրև։ Ահա թե ինչու մոտիկ գտնվող գյուղի բնակիչները ուխտագնացության էին գնում այս հովտի զառիվայրում կանգնած սուրբ մատուռը։ Դոն Կիխոտը տեսնելով ապաշխարողների տարօրինակ հանդերձը, իակույն մոռացավ, որ նա քանիցս հանդիպել է նման մարդկանց և երևակայեց, թե սա մի նոր արկած է, որին նա, իբրև թափառական ասպետ, պիտի դեմ տա իր կուրծքը։ Մի բան, որ հաստատեց նրան իր կարծիքի մեջ, այն էր, որ նա տեսավ սև քողով ծածկված սրբապատկեր, որ տանում էին ապաշխարորղները։ Նա երևակայեց, թե դա որևէ իշխանուհի է, որին առևանգում են նենգ ու կոպիտ ավազակները։ Հենց որ այս նրա մտքիցն անցավ, նա վազեց դեպի Ռոսինանտը, որ արածում էր, վերցրեց թամքից կապած սանձն ու վահանը, վայրկյանապես ձիու սանձը գցեց, Սանչոյից պահանջեց իր թուրը, թռավ Ռոսինանտի վրա, վահանը բռնեց և բարձրաձայն ասաց ներկա գտնվողներին․<br />
<br />
― Հիմա դուք, պատվական սինյորներ, կտեսնեք, թե ինչի համար գոյություն ունեն աշխարհիս երեսին ասպետները, որ թափառական ուխտի ասպետներին են պատկանում։ Հիմա, ասում եմ, այն բարի տիկնոջ ազատության հետևանքով, որին գերի են վարում, դուք կտեսնեք՝ արժանի՞ են արդյոք հարգանքի թափառական ասպետները։<br />
<br />
Այս ասելով՝ նա սեղմեց Ռոսինանտի կողերը խթաններ չունենալու պատճառով։ Ձին արագ վազեց (այս ճշմարտապատում ողջ պատմության ընթացքում դուք չեք կարդացել, որ Ռոսինանտը երբևէ արագ վազ տար), և նա սլացավ ընդդեմ ապաշխարողների, թեև քահանան, եկեղեցականն ու դալլաքը ճիգ էին անում նրան ետ պահել։ Նույնքան ապարդյուն անցան Սանչոյի թախանձանքները, որ ասում էր․<br />
<br />
― Ո՞ւր ես գնում, սինյոր դոն Կիխոտ։ Ի՞նչ դևեր են ձեզ մեր կաթոլիկ հավատի դեմ գնալու մեղքի մեջ գցել։ Տեսեք, չարը ինձ տանի, ախր սա ապաշխարողների թափոր է, իսկ տիկինը, որին տանում են հենարանի վրա դրած, անարատ կույսի օրհնյալ պատկերն է։ Տեսե՞ք, սինյոր, թե ինչ եք ուզում անել։ Այս անգամ արդեն կարելի է ասել, որ ձեր գործը չէ։<br />
<br />
Սանչոն զուր էր աշխատում՝ նրա տերն այնպես էր շտապում հարձակվել ապաշխարողների վրա և ազատել սգավոր տիկնոջը, որ ոչ մի խոսք չլսեց։ Եթե անգամ լսելու լիներ, նա ետ չէր դառնա, եթե նույնիսկ թագավորը հրամայելու լիներ։ Մոտենալով թափորին՝ նա կանգնեցրեց Ռոսինանտին, որի ուզածն էլ հենց մի քիչ հանգստանալն էր, և խռպոտ ու հուզված ձայնով ասաց․<br />
<br />
― Հե՜յ, դուք, որ անազնիվ մարդիկ եք, թե չէ չէիք ծածկի ձեր երեսը, լսեցեք, ինչ եմ ասում․<br />
<br />
Առաջին կանգ առնողները պատկերը տանողներն էին և աղոթք երգող չորս տիրացուներից մեկը, որ նկատեց դոն Կիխոտի տարօրինակ արտաքինը, Ռոսինանտի լղարությունը և մեր ասպետի այլ ծիծաղելի առանձնահատկությունները, պատասխանեց․<br />
<br />
― Սինյոր, եթե դուք մեզ ասելու բան ունեք, ասացեք շուտով, որովհետև այս եղբայրները, որ դուք տեսնում եք, խոշտանգում են իրենց մարմինը, և մենք ի վիճակի չենք կանգ առնելու ձեր խոսքը լսելու համար ― ասացեք ձեր ասելիքը կարճ, երկու խոսքով։<br />
<br />
― Ես մեկ խոսքով կասեմ, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― ահա թե ինչ՝ իսկույն ևեթ ազատ արձակեցեք այդ սիրուն տիկնոջը, որի արցունքն ու տխրությունը պարզապես վկայում են, որ դուք նրան տանում եք հակառակ իր կամքի և որ դուք նրան սաստիկ վիրավորանք եք հասցրել։ Ես, որ ծնվել եմ այս աշխարհում, որպեսզի վրիժառու լինեմ վիրավորանքի համար, թույլ չեմ տա, որ մի քայլ առաջ ընթանաք նախքան նրան ցանկալի և արժանի ազատությունը չվերադարձնեք։<br />
<br />
Այս խոսքերից բոլորը հասկացան, որ դոն Կիխոտը խելագար է և քահ֊քահ ծիծաղեցին, բայց այդ ծիծաղը դարձավ վառոդ, որից բռնկեց դոն Կիխոտի զայրույթը, և նա, այլևս առանց մի խոսք ասելու, թուրը քաշեց և հարձակվեց հենարանի վրա։ Բռնողերից մեկը, որ իր տեղը տալով ընկերներից մեկին, դուրս եկավ դոն Կիխոտի դեմ, ձեռքին՝ փայտը, որ դնում են հենարանի տակ հանգստանալու միջոցին։ Դոն Կիխոտը թրով հարվածեց այդ փայտին և երկու կես արեց փայտը։ Բայց գյուղացին ձեռքին մնացած փայտի կտորով այնպես խփեց դոն Կիխոտի ուսին (այն կողմից, որ նրա թուրն էր և անկարելի էր վահանով ծածկել, որ խեղճ ասպետը ձիուց վայր ընկավ շատ վատթար վիճակում։ Սանչո Պանսան, որ հևիհև հետևում էր նրան, տեսնելով նրան գետնատարած, ճչաց նրա հակառակորդին, որ այլևս չխփի, ավելացնելով, որ դա մի խեղճ, կախարդված ասպետ է, որ իր ողջ կյանքում ոչ ոքի վնաս չի տվել։ Գյուղացին կանգ առավ, բայց ոչ թե Սանչոյի աղաղակից, այլ տեսնելով, որ դոն Կիխոտն անշարժ ընկած է գետնին։ Կարծելով, որ սպանել է նրան, նա արագ֊արագ բարձրացրեց շապիկի փեշերը, խրեց գոտին և սկսեց վազել դաշտով եղջերուի պես։<br />
<br />
Այդ միջողին վրա հաասավ դոն Կիխոտի ողջ հասարակությունը նրա պառկած տեղը։ Թափորի մարդիկ տեսնելով, վազեվազ եկողներին, որոնց մեջ հրացանները ձեռքին գյուղական ոստիկաններ կային, վախենալով, որ վատ բան դուրս կգա, խմբվեցին սրբապատկերի շուրջը, կնգուղները քաշեցին գլուխները, բռնեցին իրենց մտրակները, տիրացուները՝ իրենց մոմակալները և, սպասելով հարձակման, որոշել էին պաշտպանվել և անգամ հարձակման դիմել, եթե կարելի լինի։ Սակայն բախտը տնօրինել էր ավելի լավ, քան կարելի էր կարծել։ Սանչո Պանսան ընկել էր իր տիրոջ մարմնի վրա և ողբ էր անում ամենացավագին և ծիծաղելի կերպով, նրան մեռած համարելով։ Մեր քահանային ճանաչեց թափորին մասնակցող քահանան, ուստի երկյուղը, որ ներշնչում էին իրար երկու խմբերը, փարատվեց։ Մեր քահանան երկու խոսքով բացատրեց մյուսին, թե ով է դոն Կիխոտը, ապա թե ապաշխարողների բազմությունը մոտեցավ դոն Կիխոտին, որ տեսնի, թե խեղճ ասպետը մեռե՞լ է արդյոք և լսեցին, թե ինչպես Սանչո Պանսան, արցունքն աչքերին ասում էր․<br />
<br />
― Օ՜, ծաղիկդ ասպետության, փայտի մեկ հարվածից ընդհատվեցին քո տարիները, որ դու այնքան լավ էիր գործադրում։ Քո տոհմի պատիվը, բովանդակ Լամանչի և արար աշխարհի փառքն ու պատիվը, առանց քեզ աշխարհը կլցվի ոճրագործներով, որոնք այլևս չեն վախենա պատժից իրենց հանցագործությունների համար։ Օ՜, առատաձեռդ, առավել քան բոլոր Ալեքսանդրերը, դու, որ լոկ ութ ամսվա ծառայության համար մտադիր էիր տալու ինձ լավագույն կղզին, որին ծովը գոտևորում ու շրջապատում է։ Օ՜, խոնարհդ գոռոզների հետ և գոռոզդ խոնարհների հետ, վանողդ վտանգի, համբերողդ վիրավորանքի, սիրահարվածդ առանց առարկայի, ընդօրինակողդ բարու, խարազանդ չարի, թշնամիդ ստորության, վերջապես՝ թափառականդ ասպետ, որով ամեն ինչ ասված է։<br />
<br />
Սանչոյի ողբ ու կոծից դոն Կիխոտը ուշքի եկավ և նրա առաջին խոսքերն էին․<br />
<br />
― Նա, որ ապրում է հեռու ձեզնից, քաղցրագույն Դուլսինեա, ենթակա է ավելի վատթար աղետների, քան այս է։ Օգնի՛ր ինձ, Սանչո բարեկամ, բարձրանամ կախարդված սայլի վրա, որովհետև ես ի վիճակի չեմ Ռոսինանտի վրա նստելու՝ ուսս ջարդված է։<br />
<br />
― Ամենայն սիրով, տեր իմ, ― պատասխանեց Սանչոն, ― և, եկեք վերադառնանք մեր գյուղը, ընկերակցությամբ այս սինյորների, որ ձեր բարին են ցանկանում, այնտեղ մենք կնախապատրաստենք նոր արշավ, որ մեզ կտա ավելի օգուտ ու փառք։<br />
<br />
― Լավ ես ասում, ― պատասխանեց դոն Կիխոտը, ― մեծ խոհեմություն կլինի, թողնենք, որ համաստեղությունների այժմյան չար ազդեցությունն անցնի։<br />
<br />
Եկեղեցականը, քահանան և դալլաքն ասացին, թե շատ լավ կլինի նրա ասածը կատարել և, Սանչոյի պարզամտությունից կուշտ զվարճանալուց հետո նրանք նորից դոն Կիխոտին դրին սայլի վրա, ինչպես նա առաջ գնում էր։ Երթը վերստին իր կարգով ճամփա ընկավ։ Այծարածը բոլորին հրաժեշտ տվեց։ Հրացանաձիգները չկամեցան այլևս նրաց հետ գնալ, և քահանան վճարեց նրանց, ինչքան որ հարկն էր։ Եկեղեցականը խնդրեց տեղեկացնել իրեն, թե ինչ կլինի դոն Կիխոտի վերջը՝ կբուժվի՞ արդյոք խելագարությունից, թե ոչ և թույլտվություն խնդրեց շարունակելու իր ուղին։ Վերջապես, բոլորը բաժանվեցին իրարից ու գնացին, մնացին միայն քահանան ու դալլաքը, դոն Կիխոտն ու Սանչո Պանսան և բարի Ռոսինանտը, որ ինչ էլ տեսներ, ընդունում էր մեծ համբերությամբ, ինչպես իր տերը։<br />
<br />
Սայլապանը եզները լծեց, նստացրեց դոն Կիխոտին մի խուրձ խոտի վրա և իր սովորական անխռովությամբ ճամփա ընկավ քահանայի ցույց տված ուղիով և վեց օրից նրանք հասան դոն Կիխոտի գյուղը։ Կիրակի էր և օրը ցերեկ։ Հրապարակի վրա, որի միջով անցնում էր դոն Կիխոտի սայլը, ժողովուրդի բազմություն կար։ Բոլորը հավաքվեցին, որ տեսնեն, թե ով է սայլով եկողը և, ճանաչելով իրենց համագյուղացուն, մնացին զարմացած։ Մի տղա վազեց, որ իմաց տա դոն Կիխոտի քրոջ աղջկան և տնտեսուհուն, թե եկել է մեկի՝ քեռին, մյուսի՝ տերը՝ լղար ու դեղնած, եզներ լծած սայլով, մեկնված մի խուրձ խոտի վրա։ Ցավալի էր լսել, թե ինչ լացուկոծ բարձրացրին երկու բարի կանայք, ինչպես էին կուրծք ծեծում, ինչպես էին նորից ու նորից անիծում ասպետական վեպերը։ Այս ամենը կրկնվեց, երբ որ նրանք տեսան դոն Կիխոտին դռնից ներս մտնելիս։<br />
<br />
Դոն Կիխոտի գալստյան լուրն առնելով, վազեվազ եկավ և Սանչո Պանսայի կինը, որ տեղյակ էր, թե իր մարդը մեր ասպետի զինակիրն է դառել։ Սանչոյին տեսնելուն պես առաջին հարցն այն եղավ, թե ինչպես է իրենց էշը։<br />
<br />
Սանչոն պատասխանեց, թե ավելի լավ, քան իր տերը։<br />
<br />
― Փառք աստծու, ― հարեց կինը, ― այդքան բարիքի համար։ Հիմա պատմեցեք տեսնեմ, բարեկամ, զինակրի պաշտոնից ի՞նչ օգուտ եք քաղել։ Ի՞նչ նվեր եք բերել ինձ համար։ Ո՞ւր են ձեր երեխաների կոշիկները։<br />
<br />
― Այդ տեսակի բաներ չեմ բերել, կինս, ― ասաց Սանչոն, ― բայց ուրիշ բան եմ բերել, ավելի կարևոր։<br />
<br />
― Դու ինձ շատ ես ուրախացնում, ― պատասխանեց կինը, ― դե, ցույց տուր ինձ այդ ավելի կարևոր բանը, բարեկամս, ցույց տուր՝ տեսնեմ, որ սիրտս ուրախանա, ախր, այնքան տխուր ու տրտում է եղել ձեր դարավոր բացակայության ընթացքում։<br />
<br />
― Տանը ցույց կտամ, կին, ― ասաց Պանսան, ― առայժմ գոհացիր նրանով, որ եթե Աստված հաջողի մեկ էլ ճամփա ընկնենք արկածներ որոնելու, դուք ինձ շուտով կտեսնեք կոմս կամ կղզու վարչապետ դառած, այն էլ ոչ թե մի քոսոտ, այլ ամենալավ կղզու։<br />
<br />
― Աստված բարին կատարի, մարդ իմ, կղզին մեզ շատ պետքական է։ Միայն թե ասացեք ինձ, կղզին ի՞նչ բան է, ես գլխի չեմ ընկնում։<br />
<br />
― Էշն ինչ գիտե՝ նուշն ինչ է, ― պատասխանեց Սանչոն, ― ժամանակը կգա կտեսնեք, կին, աբա՛ թե կզարմանաս, հա, երբ որ լսես, որ բոլոր հպատակներդ քեզ ձերդ պայծառություն են անվանելու։<br />
<br />
― Ինչե՜ր ես խոսում պայծառություններից, կղզիներից ու հպատակներից, Սանչո։ ― Պատասխանեց Խուանա Պանսան (այդպես էր կոչվում Սանչոյի կինը, թեև նրանք ազգականներ չէին, բայց Լամանչում ընդունված է կանանց անվանել իրենց մարդկանց անունով)։<br />
<br />
― Մի՛ շտապիր, Խուանա, ամեն ինչ այդքան արագ իմանալ։ Բավական է, որ ես քեզ ճշմարտություն եմ ասում և բերանդ փակ պահիր։ Կասեմ միայն հարևանցիորեն, որ արկածախնդիր թափառական ասպետի պատվելի զինակիրը լինելուց ավելի հաճելի բան աշխարհիս երեսին չկա՛։ Ճիշտ է, արկածների մեծ մասը այնպիսի վախճան չեն ունենում, ինչպիսին մարդ կցանկանար և հարյուրից ինսունինը ծուռ ու մուռ են դուրս գալիս։ Այդ ես փորձով գիտեմ, եղել է, որ ինձ վերմակի վրա վեր֊վեր են թռցրել, այլ անգամ ջարդ ու բուրդ արել։ Այնուհանդերձ, շատ հաճելի բան է փորձել բախտը, մագլցել ժայռերի վրա, անցնել անտառներ, հաճախել դղյակներ և ձրի իջևանել հյուրանոցներում, առանց մի գրոշ անգամ վճարելու, գրողը տանի՜։<br />
<br />
Այսպես էին զրուցում Սանչո Պանսան ու Խուանա Պանսան, մինչդեռ դոն Կիխոտի տնտեսուհին ու քրոջ աղջիկը ընդունում էին դոն Կիխոտին, շորերը հանում և պառկեցնում հին անկողնում։ Դոն Կիխոտը նայում էր նրանց մոլոր հայացքով և չէր կարողանում հասկանալ, թե ինքը որտեղ է։ Քահանան դոն Կիխոտի քրոջ աղջկան խորհուրդ տվեց լավագույն կերպով խնամել իր քեռուն և զգուշանալ, որ նա մեկ է չփախչի տանից՝ պատմելով նրան՝ թե ինչեր են իրենք արել, որպեսզի նրան տուն դարձնեն։ Այստեղ երկու կանայք նորից լաց ու կոծ բարձրացրին, նորից սկսեցին անիծել ասպետական վեպերը և աղերսում էին երկնքից, որ ողջ այդ ստերի ու անմտությունների հեղինակներին գլորի անդունդի խորքը։ Նրանք մնացին մշտական ահի մեջ, թե մեկի՝ քեռին, մյուսի՝ տերը կրկին կլքի իրենց, հենց որ մի քիչ կազդուրվի, մի բան, որ այդպես է եղավ, ինչպես նրանք նախատեսում էին։<br />
<br />
Այս պատմության հեղինակը, հակառակ իր թափած ջանասիրության, չկարողացավ դոն Կիխոտի երրորդ արշավի միջոցին նրա կատարած սխրագործությունների մասին որևէ տեղեկություն գտնել, առնվազն ստույգ աղբյուրներից։ Լամանչի ավանդություններում պահպանվել է դոն Կիխոտի արշավի հիշատակը, երրորդ անգամ տնից դուրս գալու, Սարագոսա ժամանելու մասին, որտեղ մասնակցել է հռչակավոր մենամարտությունների, որ կազմակերպած են եղել այդ քաղաքում և որտեղ նա իր զորության և բարձր բանականության արժանի գործեր է կատարել։<br />
<br />
Սակայն վերջին քաջագործությունների և նրա մահվան մասին հեղինակը ոչինչ չկարողացավ գտնել և երբեք էլ չէր գտնի, եթե բարի բախտը նրան չներկայացներ մի ծեր բժշկի, որ ուներ կապարե մի արկղիկ, որ, իր ասելով, գտնված էր հին մի մատուռի վերանորոգության ժամանակ ավերակների մեջ։ Այդ արկղիկի մեջ գոթական գրերով, բայց իսպաներեն ոտանավորներով գրած մի մագաղաթ կար, որ պարունակում էր դոն Կիխոտի բազմաթիվ սխրագործությունները, տեղեկություն կար Դուլսինեա Տոբոսցու գեղեցկության, Ռոսինանտի արտաքինի, Սանչո Պանսայի հավատարմության և մեր ասպետի թաղման մասին։ Կային նույնպես զանազան տապանագրեր և նրա կյանքի և բնավորության վերաբերող գովասանական ոտանավորներ։ Այս զարմանալի և ցարդ չտեսնված ճշմարտապատում պատմության հեղինակը հաղորդում է այս, ինչ որ հաջողվեց վերծանել ու կարդալ։ Եվ, իբրև վարձատրություն Լամանչի բոլոր արխիվները հետազոտելու և ուսումնասիրելու վրա թափած աշխատանքի, հեղինակն իր ընթերցողներից լոկ մեկ բան է խնդրում՝ վերաբերվել այս պատմության նույնպիսի հավատով, ինչ որ խելամիտ մարդիկ վերաբերվում են ասպետական վեպերին, որ հիմա մեզանում այնքան տարածված են։ Այդ վստահությունը նրա համար բավական վարձատրություն ու բավարարություն կլինի և ոգևորելով կմղի նրան այլ պատմությունների որոնումների, եթե ոչ նույնքան ճշմարտապատում, ինչպես այս մեկն է, ապա համենայն դեպս, ոչ պակաս զվարճալի ու հաճելի։<br />
<br />
Ահա կապարե արկղիկի մեջ գտնված մագաղաթի առաջին խոսքերը․<br />
<br />
Լամանչյան ավանի, Արգամասիլյայի ակադեմիկոսները, արի դոն Կիխոտ Լամանչեցու կյանքի և մահվան առթիվ<br />
<br />
<br />
::::::::Hoc scripseruntլը։<ref>«Գրել եմ հետևյալը։»</ref><br />
::::Էլ Մոնիկոնդոն,<ref>Կոնգոյի բնակիչ։</ref>աաաաաաաաաաա Արգամասիացի<br />
:::::ակադեմիկոսը դոն Կիխոտի<br />
::::::: դամբարանին<br />
<br />
<br />
:::::::Տապանագիր<br />
<br />
<br />
<poem><br />
Հիմար, որի առաջ գովել են հները<br />
Յազոնի ավարը և ցնորքները սին․<br />
Մինչ փահտին հասցրած խելքը, որ շրջել է՝<br />
Տափակ հողմացույց էր, ո՛չ ավելին։<br />
<br />
Եվ հզոր բազուկը, որի արձագանքը<br />
Չեն լսի Գայետը<ref>Իտալական մի նավահանգիստ։</ref> և Չինը հին․<br />
Մեծ երգիչ, որ ծածկած բոլոր պոետներին<br />
Մինչ հանգը կրում էր բրոնզյա տախտակը։<br />
<br />
Նա որ ետև թողեց ողջ Ամադիսներին՝<br />
Եվ հսկան տեսավ լոկ թզուկի մեջ,<br />
Եվ սիրույն ու կռվին ծառայելով միշտ գոհ,<br />
<br />
Եվ լռության մատնեց Բելյանիսներին՝<br />
Ռոսինանտին նստած թափահարում էր անվերջ,<br />
Արդ հանգչում է այն պաղ շիրմաքարի ներքո։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
::::Արգամասիլիացի ակադեմիկոսի<br />
:::::Պանիագուադոն<ref>Paniaguado (բառացի՝ «հաց և ջուր ստացող») ― Ծառա հացկեն տակ։</ref> ni lavdem ni lavdem<br />
::::::Dulsineae del Toboso<ref> Ի գովասանս Դուլսինեա Տոբոսցու։</ref><br />
<br />
:::::::Սոնետ<br />
<br />
<poem><br />
Գցելով հայացքը նրա դեմքին պարարտ,<br />
Վայելչակազմությանն ու պնդակազմ վզին՝<br />
Կտեսնես Տոբոսյան Դուլսինեաին,<br />
Որին երազում էր վեհ դյուցազնը հպարտ։<br />
<br />
Նրան, ում համար նա քաղցած ու միայնակ<br />
Ոտքի տակ էր տալիս լանջը Սիերա Նեգրի<ref>Բառացի՝ «Սև Սյերա» (չարաբաստիկ իմաստով) ― կատակի ձևով վերանվանված Սյերրա Մորենան է, որի անունը, հիրավի, ծագելով «Սյերրա Մարիանա»֊ից (այսինքն՝ «Մարիանա սարը»), համահնչյուն կարգով կարող էր իմաստավորված լինել որպես «Սևորակ Սյերրա»։ </ref><br />
Սեզերն ու հասկերը Մոնտելյան դաշտերի<br />
Եվ Արանխուեսի<ref>Արանխուես ― իսպանական թագավորների ամառային շքեղ աթոռանիստ,գտնվում է Մադրիդից դեպի հաարավ, 50 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Արանխուեսի գեղեցկությունը հռչակված է եղել XVII դարում, և այդ անունը հասարակ է դարձել հրապույր ու գեղեցկություն որակելու համար։</ref> շուշանները ճերմակ։<br />
<br />
Մեղավորը ձի՛ն է։ Ահե՛ղ ճակատագիր։<br />
Գեղեցիկ լամանչի ասպետը միշտ անպարտ՝<br />
Ծաղկուն սիրուհու հետ արդ քնած է հանդարտ։<br />
<br />
Դուլսինեան կորցրեց գեղեցկությունն արդեն։<br />
Ասպետը, որ թեև քուն է մտել հանգիստ,<br />
Ձեզնից չխուսափեց, ո՛վ սեր, խաբկանք և քեն։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
::::Արգամասիլիացի ամենանրբաճաշակ<br />
:::::ակադեմիկոսի կապրիչոսոն<ref>Caprichoso ― նշանակում է «քմահաճ, անմիտ»։</ref><br />
:::::ի դրվատումն Ռոսինանտի,<br />
::::դոն Կիխոտ Լամանչեցու նժույգի<br />
<br />
<br />
:::::::Սոնետ<br />
<br />
<Poem><br />
Ներկած մարսյան գույնով՝ համակ արյամբ,<br />
Ամբարտավանության ադամանդյա գահի՝<br />
Գլխի վրա, ուժով, ահեղ լամանչեցին<br />
Պարզեց իր դորշը ― կատաղությամբ։<br />
<br />
Վերցընում է զրահն ու սուրը հին․<br />
Ահեղ է հատման մեջ․ միշտ ջարդելու հակմամբ։<br />
Այս նոր քաջություն է։ Եվ, կամքին հակառակ,<br />
Նոր ոճ է աղերսում Մուսան նոր հերոսին։<br />
<br />
Եվ եթե Գաղղիայում՝ Ամադիսն է գովված,<br />
Որին Հունաստանի հետնորդները խիզախ<br />
Գովերգելով փառքը բարձրացըրին,<br />
<br />
Ապա Կիխոտն այսօր Բելլոնի<ref>Բելլոն ― հռոմայեցիների պատերազմի աստվածուհին։</ref> մոտ կանգնած<br />
Նրա հետ հաղթանա՛կ է վաստակել անվախ,<br />
Քան Գալլը և Հույնը<ref>Աամադիս գաղղիացին և Բելիանիս հունաստանցին։</ref> միասին։<br />
<br />
Նա կապրի, անմահություն բնավ չմուրալով,<br />
Քազնի Ռոսինանտը վաղուց է իր ավյունով,<br />
Նսեմացրել Բայարդին ու Բրիլյադորին։<ref>Մականուն մարտական նժույգների Ռեյնալդ Մոնտալբանացու և Ռոլանդի,այսինքն այն երկու ռազմիկների, որոնց նկարագրել է Արիոստոն իր «Կատաղի Ռոլանդում»։</ref><br />
</poem><br />
<br />
<br />
::::Արգամասիլիացի ակադեմիկոսի<br />
:::Բուրլադորան<ref>Burlador նշանակում է «կատակաբան»։</ref>՝ Սանչո Պանսային<br />
<br />
:::::::Սոնետ<br />
<br />
<poem><br />
Ահա, Սանչո Պանսան։ Ոչ մեծ հասակ։<br />
Արիությամբ վարձըր (հրաշք չէ՞ այն)։<br />
Ոչ ոք չէր իմանում նրա նման<br />
Համախոհին զգալ այնքան արագ։<br />
<br />
Կարող էր կոմս դառնալ։<br />
Պատրաստ էր ամեն բան,<br />
Բայց նրա դեմ լցվեց նախանձով ու ոխով,<br />
Դավեց աշխարհը ապիտատ ու դաժան,<br />
Աշխարհ, որ էշին էլ կծվատի ողջ֊ողջ։<br />
<br />
Էշին, որի վրա (ներեցե՛ք ինձ),<br />
Շտապում էր սույն այս ռազմիկն անչար,<br />
Ռոսինանտի և դոն Կիխոտի ետևից։<br />
<br />
Օ՜, զուր հույսեր, դո՛ւք եք արագաբար<br />
Ուզում եք շուտ անցնել առաջից մեր՝<br />
Դառնալով զառանցանք, մշո՛ւշ, ստվեր․․․<br />
</poem><br />
<br />
<br />
::Արգամասիլիացի ակադեմիկոսի<br />
::Կազիդյաբլոն՝<ref>Cachidiablo «պոզավոր սատանա» (ի միջի այլոց՝ Սերվանտեսի ժամանակներում այդ մականունն է կրել իր ասպատակներով հայտնի ալժիրցի մի ծովահեն)։</ref> դոն Կիխոտի<br />
:::::դամբարանին<br />
<br />
<br />
:::::Տապանագիր<br />
<br />
<poem><br />
Ասպետն այստեղ հանգավ ի տեր,<br />
Շատ ծեծված ու զուր թափառած․<br />
Որ, Ռոսինանտ նժույգն հեծած,<br />
Անցավ բազում ճանապարհներ։<br />
<br />
Այս էլ Սանչոն է հիմարիկ,<br />
Նրա կողքին լուռ ննջում արդ․<br />
Որպես նրա կարգի մի մարդ՝<br />
Հավերժորեն հավատարիմ։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
:::Արգամասիլիացի ակադեմիկոսի<br />
::Տիկիտոկան՝<ref>Ծաղրական անուն, ըստ երևույթին, ձայնանմանության բնույթի («տիկ֊տակ», «տուկ֊տուկ»֊ի նման), ըստ որոշ բացատրության, այդ անունը Սերվանտեսն է հնարել իտալերեն ticchio բառից, որ նշանակում է՝ «խելացնորություն, տարօրինակություն»։ </ref> Դուլսինեա Տոբոսեցու<br />
:::::դամբարանին<br />
<br />
<br />
:::::Տապանագիր<br />
<br />
<poem><br />
Այստեղ հանգչում է Դուլսինեան,<br />
Որի մարմնի կազմը հզոր,<br />
Դաժան մահը, չխղճալով,<br />
Փոշիացրեց առ հավիտյան։<br />
<br />
Արյմաբ ազնիվ, թեև ոչ հին,<br />
Իր ժրությամբ հայտնի սակայն,<br />
Գեղեցկությամբ իր գեղջկական<br />
Դոն Կիխոտի այս սիրուհին։<br />
</poem><br />
<br />
<br />
Ահա և բոլոր ոտանավորները, որ մեզ հաջողվեց կարդալ։ Մնցածներում՝ որդերն այնպես էին կերել տառերը, որ հարկ եղավ դրանք տալ մի ակադեմիկոսի և խնդրել, որ մեկնաբանի դրանք կոնյուկտուրաների օգնությամբ։ Մեզ հայտնի է, որ երկար, անքուն գիշերների և համառ աշխատանքի գնով նրան հաջողվել է այդ, և նա մտադիր է լույս ընծայել՝ հույս տածելով դոն Կիխոտի երրորդ արշավին։<br />
<br />
<br />
::::Forse altri con miglior plettro<ref>Այդ մասին ավելի լավ է թող ուրիշները երգեն» ― ոտանավորի տող «Կատաղի Ռոլանդից», (երգ XXX, տուն 16)։</ref><br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<references /></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%8C%D5%B8%D5%A2%D5%AB%D5%B6%D5%A6%D5%B8%D5%B6_%D4%BF%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A6%D5%B8&diff=9096Ռոբինզոն Կրուզո2015-07-06T08:35:35Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Ռոբինզոն Կրուզո<br />
|հեղինակ = [[Դանիել Դեֆո]]<br />
|թարգմանիչ = Հարություն Հարությունյան (ռուսերենից)<br />
|աղբյուր = [[Ռոբինզոն Կրուզո, Օլիվեր Թվիստի արկածները]]<br />
}}<br />
<br />
[[Կատեգորիա:Արձակ]]<br />
[[Կատեգորիա:Գրքեր]]<br />
[[Կատեգորիա:Արկածային գրադարան]]<br />
<br />
==Առաջին գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնի ընտանիքը։ Նրա փախուստը հայրենական տնից<br />
<br />
Ամենավաղ մանկությունից ես աշխարհում ամենից ավելի ծովն էի սիրում։ Նախանձում էի հեռավոր նավարկության գնացող ամեն մի նավաստու։ Ժամերով կանգնած էի ծովափին և հայացքս սևեռած՝ նայում անցնող նավերին։<br />
<br />
Իմ ծնողներին այդ բանը բոլորովին դուր չէր գալիս։ Հայրս, որ մի հիվանդ ծեր մարդ էր, ուզում էր, որ ես ծանրակշիռ աստիճանավոր դառնամ, ծառայեմ արքունական դատարանում և մեծ ռոճիկ ստանամ։ Բայց ես երազում էի ծովային ճանապարհորդությունների մասին։ Ինձ ամենամեծ երջանկությունն էր թվում ծովերի ու օվկիանոսների վրա թափառելը։<br />
<br />
Հայրս գլխի էր ընկնում, թե ինչ է իմ միտքը։ Մի անգամ ինձ կանչեց իր մոտ և բարկացած ասաց․<br />
<br />
― Ես գիտեմ, դու ուզում ես փախչել տանից։ Դա հիմարություն է։ Դու պետք է մնաս։ Եթե մնաս, ես քեզ համար բարի հայր կլինեմ, բայց վա՜յ քեզ, եթե փախչես։<br />
<br />
Այստեղ նրա ձայնը դողաց, և նա կամացուկ ավելացրեց․<br />
<br />
― Մտածիր հիվանդ մորդ մասին… Նա չի դիմանա քեզանից անջատվելու վշտին։<br />
<br />
Նրա աչքերում արցունքներ շողացին։ Նա քնքշորեն սիրում էր ինձ և իմ բարին էր ցանկանում։<br />
<br />
Ես խղճացի ծերունուն, հաստատորեն որոշեցի մնալ հայրական տանը և այլևս չմտածել ծովային ճանապարհորդությունների մասին։<br />
<br />
Բայց, ավա՜ղ, չանցած մի քանի օր՝ իմ բարի մտադրություններից ոչինչ չմնաց։ Ծովի ափերը նորից քաշեցին ինձ։ Նորից սկսրցի երազել կայմեր, ալիքներ, առագաստներ, ճայեր, փարոսների լույսեր։<br />
<br />
Հորս հետ ունեցած իմ խոսակցությունից երկու֊երեք շաբաթ անց՝ ես, այնուամենայնիվ, որոշեցի փախչել։ Ընտրելով մի հարմար ժամանակ, երբ մայրս ուրախ էր ու հանգիստ, ես մոտեցա նրան և հարգանքով ասացի․<br />
<br />
― Ես արդեն տասնութ տարեկան եմ, իսկ այս հասակում դատարանական գործեր սովորելն ուշ է։ Եթե նույնիսկ որևէ տեղ ծառայության մտնելու լինեմ, միևնույն է, մի քանի օրից հետո կփախչեմ։ Ես այնքան եմ ուզում տեսնել հեռու երկրներ, լինել և՛ Աֆրիկայում, և՛ Ասիայում, որ եթե նույնիսկ որևէ գործի մտնեմ, համբերություն չեմ ունենա մինչև վերջ հասցնելու։ Խնդրում եմ համոզեք հորս, որ ինձ թույլ տա ծով դուրս գալ, թեկուզ կարճ ժամանակով, փորձի համար։ Եթե նավորդի կյանքը ինձ դուր չգա, տուն կվերադառնամ և այլևս ոչ մի տեղ չեմ գնա։ Թող հայրս ինձ հոժարակամ բաց թողնի, թե չէ՝ ես ստիպված կլինեմ տանից հեռանալ առանց նրա թույլտվության։<br />
<br />
Մայրս խիստ բարկացավ ինձ վրա և ասաց․<br />
<br />
Զարմանու՜մ եմ, թե հորդ հետ ունեցած խոսակցությունից հետո դու ինչպե՜ս ես կարողանում մտածել այդպիսի բաների մասին։ Չէ՞ որ հայրդ պահանջեց, որ դու մի անգամ ընդմիշտ մոռանաս ծովային ճանապարհորդությունների մասին։ Նա քեզանից ավելի լավ է հասկանում, թե դու ինչ գործով պիտի զբաղվես, որ լավ լինի։ Իհարկե, եթե դու ուզում ես քեզ կործանել, գնա թեկուզ հենց այս րոպեիս, բայց կարող ես հավատացած լինել, որ ես ու հայրդ երբեք քո ճանապարհորդուցյանը համաաձայնություն չենք տա։ Եվ իզուր ես հույս դրել, որ քեզ կօգնեմ։ Ո՛չ, ես այսօրվա քո ասածների մասին ոչ մի խոսք չեմ ասի հորդ։ Ես չեմ ուզում, որ հետագայում, երբ կյանքը ծովի վրա քեզ հասցնի զրկանքների ու տանջանքների, դու կարողանաս երբևիցե կշտամբել մորդ, որ նա այդ վիճակին է մղել քեզ։<br />
<br />
Հետո, շատ տարիներ անց ես իմացա, որ մայրիկս, այնուամենայնիվ, մեր ամբողջ խոսակցությունը բառ առ բառ հաղորդել է հորս։ Հայրս վշտացել է և հառաչելով ասել նրան․<br />
<br />
― Չեմ հասկանում, թե ինչ է հարկավոր նրան։ Հայրենիքում նա հեշտությամբ կարող էր հասնել հաջողության և բախտավոր կյանքի։ Մենք հարուստ մարդիկ չենք, բայց էլի որոշ միջոցներ ունենք։ Նա կարող է ապրել մեզ հետ առանց որևէ բանի կարիք զգալու։ Իսկ եթե սկսի ճանապարհորդել, այնպիսի դժվարություններ կկրի, որպիսին դեռ ոչ մի մարդ չի տեսել։ Ոչ, ես չեմ կարող նրան թույլ տալ, որ ծով դուրս գա։ Հայրենիքից հեռու նա միայնակ կլինի, և եթե նրան փորձանք պատահի, չի ունենա մի բարեկամ, որ մխիթարի նրան։ Եվ այն ժամանակ կզղջա իր արած անմտության համար, բայց ո՜ւշ կլինի։<br />
<br />
Այնուամենայնիվ, մի քանի ամսից հետո ես հայրական տանից փախա։ Պատահեց այնպես, որ որ իմ ընկերներից մեկը իր հոր նավով Լոնդոն էր մեկնում։ Նա ինձ համոզեց, որ միասին գնանք, հրապուրելով նրանով, որ ուղևորությունը ձրի կլինի։<br />
<br />
Եվ ահա, առանց հայտնելու ո՛չ հորս, ո՛չ մորս, մի չար ժամի, 1651 թվականի սեպտեմբերի 1֊ին ես բարձրացա Լոնդոն մեկնող նավը։<br />
<br />
Սա վատ արարք էր․ ես անխղճաբար լքեցի իմ զառամյալ ծնողներին, անտեսելով նրանց խորհուրդները և խախտելով որդիական պարտականությունս։ Եվ շատ շուտով ես զղջացի իմ արարքի համար։<br />
<br />
==Երկրորդ գլուխ==<br />
:::Առաջին արկածները ծովում<br />
<br />
<br />
Դեռ նոր էր մեր նավը դուրս եկել Համբերի գետաբերանից, երբ հյուսիսից սկսեց պաղ քամի փչել։ Երկինքը ծածկվեց ամպերով։ Ամենաուժեղ օրորումներ սկսվեցին։<br />
<br />
Ես դեռ երբեք ծովի վրա չէի եղել և սկսեցի շատ վատ զգալ ինձ։ Գլուխս պտտվում էր, ոտքերս՝ դողում, քիչ էր մնում վայր ընկնեի։ Ամեն անգամ, երբ մի խոշոր ալիք էր գալլիս նավի վրա, ինձ թվում էր, թե հիմա պիտի խեղդվենք։ Ամեն անգամ, երբ նավը իջնում էր ալիքի բարձր կատարից, ես կարծում էի, թե այլևս երբեք նա չի բարձրանա։<br />
<br />
Հազար անգամ երդվեցի, որ եթե ողջ մնամ, եթե իմ ոտքը նորից ամուր գետնի վրա դնեմ, իսկույն կվերադառնամ տուն՝ հորս մոտ, և ամբողջ կյանքումս այլևս երբեք նավի տախտակամած չեմ բարձրանա։<br />
<br />
Բայց այս խելացի մտքերն ինձ պաշարել էին միայն այն ժամանակ, քանի դեռ փոթորիկը մոլեգնում էր։<br />
<br />
Քամին դադարեց, ալիքները հանդարտվեցին, և ես թեթևություն զգացի։ Կամաց֊կամաց սկսեցի ծովին վարժվել։ Ճիշտ է, ծովային հիվանդությունից դեռ բոլորովին չէի ազատվել, սակայն օրվա վերջում եղանակը պարզեց, քամին բոլորովին դադարեց և սկսվեց մի սքանչելի երեկո։ Արևը մայր մտնելիս ոչ մի կտոր ամպ չկար։ Լիակատար խաղաղ եղանակին հանդարտ ծովը արեգակի ճառագայթներով ոսկեզօծված այնպիսի մի հիասքանչ պատկեր էր ներկայացնում, որպիսին դեռ երբեք չէի տեսել։<br />
<br />
Ամբողջ գիշեր ես քնեցի խոր քնով։ Մյուս օրը արևը ծագեց նույնքան ջինջ ու պայծառ։ Իմ ծովային հիվանդությունից հետք անգամ չէր մնացել։ Ես իսկույն հանգստացա, տրամադրությունս բարձրացավ և զարմանքով դիտում էի ծովը, որը դեռ երեկ թվում էր դաժան ու ահեղ, իսկ այսօր այնքա՜ն հեզ էր ու սիրալիր։<br />
<br />
Մեկ էլ, կարծես դիտմամբ, ինձ է մոտենում ընկերս, որը հրապուրել էր իր հետ ճանապարհորդելու, մեջքիս խփում է ու ասում․<br />
<br />
Հը՛, ինչպե՞ս ես զգում քեզ, Բոբ։ Գրազ եմ գալիս, որ վախեցել ես։ Խոստովանիր․ երեկ շա՞տ վախեցար, երբ մի փոքրիկ քամի փչեց։<br />
<br />
― Փոքրիկ քամի՞։ Լա՜վ փոքրիկ քամի էր։ Այդ հո կատաղի փոթորիկ էր։ Ես այդպիսի զարհուրելի փոթորիկ պատկերացնել անգամ չէի կարող։<br />
<br />
― Փոթորի՞կ։ Ախ, դու հիմա՜ր։ Քո կարծիքով դա փոթորի՞կ էր։ Ո՛չ, դատարկ բան էր։ Դե, ասենք դու նորեկ ես ծովի վրա․ զարմանալի չէ, որ վախեցել ես… Ավելի լավ է, գնանք ու հրամայենք մեզ համար փունջ եփեն, մի֊մի բաժակ գինի խմենք և փոթորիկը կմոռանանք։ Տես, ի՜նչ պարզ օր է։ Սքանչելի եղանակ է, չէ՞։<br />
<br />
Կարճ ասած՝ գործն այնպիսի գարշելի ընթացք ստացավ, ինչպես բոլոր ծովայինների համար․ փունջը եփեցին, ես այնքան խմեցի, որ հարբեցի և գինու մեջ խեղդեցի իմ բոլոր խոստումներն ու երդումները, իմ բոլոր մտքերը՝ անհապաղ տուն վերադառնալու մասին։ Հենց որ ծովը հանդարտվեց, ես դադարեցի վախենալ, թե ալիքները կուլ կտան ինձ, և իսկույն մոռացության տվի իմ բոլոր բարի մտադրությունները։<br />
<br />
Վեցերորդ օրը մենք հասանք Յարմուտի խարսխակայանը։ Փոթորկից հետո հանդիպակաց քամի էր փչում, այնպես որ մենք շատ դանդաղ էինք առաջ շարժվում։ Յարմուտում մենք ստիպված եղանք խարիսխ գցել։ Յոթ թե ութ օր մենք կանգնած սպասում էինք, որ համընթաց քամի փչի։<br />
<br />
Այդ ժամանակամիջոցում Նյուկասլից շատ նավեր եկան խարսխակայան։ Ասենք՝ մենք այդքան երկար չէինք կանգնի և մակընթացության հետ գետը կմտնեինք, բայց քամին ավելի ու ավելի էր սաստկանում, իսկ մի հինգ օրից հետո սկսեց փչել ամբողջ ուժով։<br />
<br />
Քանի որ մեր նավի խարիսխներն ու խարսխաճոպաններն ամուր էին, մեր նավաստիներն ամենփոքր անհանգստուցյուն անգամ չէին ցույց տալիս։ Նրանք հավատացած էին, որ իրենց նավին ոչ մի վտանգ չի սպառնում և, նավաստիների սովորության համաձայն, իրենց ամբողջ ազատ ժամանակը նվիրում էին զվարճությունների ու խաղերի։ Սակայն իններորդ օրը լուսադեմին քամին ավելի սաստկացավ և շուտով զարհուրելի փոթորիկ սկսվեց։ Նույնիսկ փորձված նավաստիները խիստ վախենում էին։ Ես մի քանի անգամ լսեցի, թե ինչպես մեր նավապետը նավախուց մտնելիս կամ այնտեղից դուրս գալիս իմ կողքով անցնելիս կիսաձայն մրմնջաց․ «Կորած ենք։ Մենք կորած ենք։ Վերջացավ»։ Բայց և այնպես նա գլուխը չէր կորցնում, ուշադիր հետևում էր նավաստիների աշխատանքին և բոլոր միջոցները ձեռք էր առնում իր նավը փրկելու համար։<br />
<br />
Հանկարծ մեկն աղաղակեց, որ մեզանից ոչ հեռու կանգնած նավն ընկղմվեց։<br />
<br />
Էլի երկու նավ խարիսխներից պոկվեցին ու քշվեցին բաց ծովը։ Ի՞նչ էր սպասում նրանց։ Մրրիկը պոկել էր նրանց բոլոր կայմերը։<br />
<br />
Երեկոյան ղեկապետը և բոցմանը եկան նավապետի մոտ և հայտարարեցին, որ նավը փրկելու համար անհրաժեշտ է առաջակայմը կտրել։<br />
<br />
― Ոչ մի րոպե հապաղել չի կարելի, ― ասացին նրանք։ ― Հրամայեցեք, և մենք կկտրենք։<br />
<br />
― Մի քիչ էլ սպասենք, ― ասաց նավապետը, ― գուցե փոթորիկը հանդարտվի։<br />
<br />
Նա բոլորովին չէր ուզում կայմը կտրել, բայց բոցմանն սկսեց ապացուցել, որ եթե կայմը չկտրվի, նավը ծովի հատակը կիջնի, և նավապետն ակամա համաձայնեց։<br />
<br />
Բայց երբ առաջակայմը կտրեցին, գլխավոր կայմն սկսեց այնպես ուժեղ օրորվել և նավը ճոճել, որ հարկ եղավ այն ևս կտրել։<br />
<br />
Վրա հասավ գիծերը, և հանկարծ նավաստիներից մեկը նավամբար իջնելով աղաղակեց, թե ջուրն սկսել է լցվել նավի մեջ։ Մի ուրիշ նավաստի ուղարկեցին նավամբար, և նա զեկուցեց, որ ջուրն արդեն չորս ոտնաչափ բարձրացել է։<br />
<br />
Այն ժամանակ նավապետը հրամայեց․<br />
<br />
― Դու՛րս քաշել ջուրը։ Բոլորդ ջրհան պոմպերի մոտ։<br />
<br />
Երբ ես այդ հրամանը լսեցի, սիրտս սարսափից կծկվեց․ ինձ թվաց, թե մեռնում եմ, և մեջքիս վրա ընկա թախտին։ Բայց նավաստիները հրեցին ինձ և պահանջեցին, որ գլուխ չպահեմ։<br />
<br />
― Բավական է ինչքան անգործ մնացիր, ժամանակն է, որ դու էլ աշխատես, ― ասացին նրանք։<br />
<br />
Ճար չկար․ ես մոտեցա ջրհան պոմպին և ջանասիրությամբ սկսեցի ջուր քաշել։<br />
<br />
Այդ ժամանակ մանր բեռնատար նավերը, չկարողանալով քամուն դիմադրել, խարիսխները քաշեցին և բաց ծով դուրս եկան։<br />
<br />
Նավապետը հրամայեց թնդանոթ կրակել և նրանց հասկացնել, որ մենք մահացու վտանգի մեջ ենք գտնվում։ Թնդանոթների համազարկը լսելով՝ ես կարծեցի, թե մեր նավը փշրվեց։ Այնպես վախեցա, որ անզգայացա։ Բայց այդ ժամանակ յուրաքանչյուրն իր սեփական կյանքի փրկության մասին էր հոգում, և ինձ վրա նույնիսկ ուշադրություն չդարձրին։ Ոչ ոք չհետաքրքրվեց իմանալու, թե ինչ է պատահել ինձ։ Նավաստիներից մեկը իմ տեղը կանգնեց ջրհան պոմպի մոտ և ինձ ոտքով մի կողմ հրեց։ Բոլորը հավատացած էին, թե ես արդեն մեռած եմ։ Այդպես ես շատ երկար պառկած մնացի։<br />
<br />
Ուշքի գալուց հետո ես նորից գործի անցա։ Նավաստիներն աշխատում էին անդադրում, բայց նավամբարում ջուրն ավելի ու ավելի էր բարձրանում։<br />
<br />
Ակներև էր, որ նավը խորտակվելու է։ Ճիշտ է, փոթորիկն սկսել էր քիչ֊քիչ մեղմանալ, սակայն մեզ համար ամենափոքր հնարավորություն անգամ չկար ջրի երեսին մնալու, մինչև որ նավահանգիստ կմտնեինք։ Դրա համար էլ նավապետը չէր դադարում թնդանոթները կրակել, հուսալով, թե մի որևէ նավ մեզ կփրկի կործանումից։<br />
<br />
Վերջապես մեզ ամենամոտիկ փոքրիկ նավը սիրտ արավ մակույկ իջեցնել, որպեսզի մեզ օգնության հասնի։ Մակույկն ամեն րոպե կարող էր շուռ գալ, բայց շարունակ մոտենում էր մեզ։ Ավա՜ղ, մենք մակույկ նստել չէինք կարող, որովհետև նա մեր նավին կառչելու ոչ մի հնարավորություն չուներ, թեև մարդիկ թիավարում էին ամբողջ ուժով, մեր փրկության համար վտանգելով իրենց կյանքը։ Մենք մի ճոպան նետեցինք նրանց։ Երկար ժամանակ նրանց չէր հաջողվում այդ ճոպանը բռնել, որովհետև փոթորիկը մի կողմ էր քշում։ Սակայն, բարեբախտաբար, խիզախներից մեկը ճարպկություն ցուցաբերեց և բազմաթիվ անհաջող փորձերից հետո վերջապես կարողացավ ճոպանի ծայրը բռնել։ Այդ ժամանակ մենք մակույկը քաշեցինք մեր նավախելի տակ և բոլորս, մինչև վերջին մարդը, իջանք դրա մեջ։ Այն է, ուզում էինք հասնել նրանց նավին, բայց ալիքներին դիմադրել չկարողացանք, իսկ ալիքները մեզ քշում էին դեպի ափ։ Բանից դուրս եկավ, որ հենց միայն այդ ուղղությամբ կարելի է թիավարել։<br />
<br />
Դեռ քառորդ ժամ էլ չանցած՝ մեր նավն սկսեց ընկղմվել։<br />
<br />
Մեր մակույկն այս ու այն կողմը նետող ալիքներն այնքան բարձր էին, որ նրանց պատճառով մենք ափերը չէինք տեսնում։ Միայն մի շատ կարճ ակնթարթ, երբ մեր մակույկը նետվում էր ալիքների կատարը, կարողանում էինք տեսնել, որ ափին մեծ բազմություն է հավաքվել, մարդիկ ետ ու առաջ էին վազվզում՝ պատրաստվելով օգնություն ցույց տալ մեզ, հենց որ կմոտենանաք ափին։ Բայց մենք շատ դանդաղ էինք շարժվում դեպի ափը։<br />
<br />
Միայն երեկոյան դեմ մեզ հաջողվեց ցամաք դուրս գալ, այն էլ մեծագույն դժվարությամբ։<br />
<br />
Մենք ստիպված եղանք Յարմուտ գնալ ոտքով։ Այնտեղ մեզ գրկաբաց ընդունելություն էր սպասում․ քաղաքի բնակիչները, որոնք արդեն գիտեին մեր դժբախտության մասին, մեզ լավ բնակարաններ հատկացրին, հյուրասիրեցին հիանալի ճաշով և փող տվին, որպեսզի մենք կարողանանք հասնել Լոնդոն կամ Գուլլ։<br />
<br />
Գուլլում ապրում էին իմ ծնողները, և իհարկե, ես պետք է վերադառնայի նրանց մոտ։ Նրանք կներեին իմ ինքնակամ փախուստը, և մենք բոլորս այնքա՜ն երջանիկ կլինեինք։<br />
<br />
Բայց չար բախտը ինձ մղում էր դեպի նոր ծովային արկածների, թեև առողջ դատողուցյան ձայնն ինձ ասում էր, որ ծովում ինձ սպասում են նոր փորձանքներ ու տառապանքներ։ Ճանապարհորդության իմ անմիտ կիրքը չէր մեղմացել, և ես նորից սկսեցի մտածել այն մասին, թե ինչպես ընկնեմ մի նավ և ծովով շրջեմ ամբողջ աշխարհը։<br />
<br />
Իմ ընկերը (որի հորը պատկանում էր խորտակված նավը) այժմ շատ տխուր էր ու մռայլ․ տեղի ունեցած աղետը ճնշում էր նրան։ Նա ինձ ծանոթացրեց իր հոր հետ, որը նույնպես չէր դադարում վշտանալ խորտակված նավի համար։ Ծերունին խստությամբ նայեց ինձ վրա և ասաց․<br />
<br />
― Երիտասա՛րդ, դուք այլևս երբեք չպետք է ծով դուրս գաք։ Շուտ վերադարձեք տուն և հաշտվեք ձեր ծնողների հետ։ Նա, ով հոր կամքին հակառակ է ճանապարհորդում, բախտ ունենալ չի կարող։<br />
<br />
Ես զգում էի, որ նա իրավացի է, և առարկել չկարողացա։ Բայց և այնպես տուն չվերադարձա, որովհետև տանջալից չափով ամոթ էի համարում մերձավորներիս աչքին երևալ։ Ինձ թվում էր, թե մեր բոլոր հարևանները կսկսեն ծաղրել ինձ, որ իմ անհաջողությունները ծիծաղի առարկա կդարձնեն ինձ մեր բոլոր բարեկամների ու ծանոթների համար, ուստի երկար տատանումներից հետո ես գնացի ոչ թե Գուլլ, այլ՝ Լոնդոն։<br />
<br />
==Երրորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը գերի է ընկնում։ Փախուստ։ <br />
:::Ճանապարհորդություն դեպի Բելգիա:<br />
<br />
<br />
Պատանի, կապը կտրած թափառաշրջիկները, ինչպիսին էի ես այն ժամանակ, սովորաբար վատ ընկերների շրջան են ընկնում և մեկ֊երկու տարուց հետո վերջնականապես ճամփից դուրս են գալիս։ Բարեբախտաբար ես այդպիսի վիճակ չունեցա։<br />
<br />
Լոնդոն հասնելով՝ ես առիթ ունեցա ծանոթանալու մի հարգարժան հասակավոր նավապետի հետ, որը մեծ մասնակցություն ունեցավ իմ հետագա ճակատագրի մեջ։ Դրանից քիչ առաջ նա իր նավով գնացել էր Աֆրիկայի ափերը, Գվինեա։ Այդ ճանապարհորդուցյունը նրան մեծ շահ էր բերել, և այժմ նա պատրաստվում էր նորից մեկնելու նույն երկրները։<br />
<br />
Ես նրան դուր եկա, որովհետև վատ զրուցակից չէի։ Նա հաճախ էր իր ազատ ժամանակն անցկացնում ինձ հետ, և իմանալով, որ ես ուզում եմ տեսնել անդրծովյան երկրները, ինձ առաջարկեց գնալ իր հետ։<br />
<br />
― Դա ձեզ ոչ մի ծախս չի նստի, ― ասաց նա։ Ձեզանից ես ոչ ճանապարհի վարձ կվերցնեմ, ոչ էլ ուտելիքի վճար։ Դուք նավի վրա իմ հյուրը կլինեք։ Իսկ եթե հնարավորություն ունեք ձեր հետ որևէ բան վերցնելու, կարող եք շատ ձեռնտու գնով վաճառել Գվինեայում և ամբողջ շահը դուք ինքներդ կստանաք։ Փորձեք ձեր բախտը, գուցե կհաջողվի։<br />
<br />
Քանի որ այդ նավապետը ազնիվ, ուղղամիտ մարդ էր և ընդհանուրի վստահությունն էր վայելում, ես սիրով ընդունեցի նրա հրավերը։<br />
<br />
Գվինեա մեկնելիս վաճառելու համար ինձ հետ մի փոքրիկ բեռ վերցրի․ քառասուն ֆունտ ստեռլինգով գնեցի զանազան զիզի֊բիզի բաներ, որոնք վայրենիների մեջ լավ են վաճառվում։<br />
<br />
Այդ քառասուն ֆունտը ես ձեռք էի բերել իմ այն ազգականների օգնությամբ, որոնց հետ նամակագրություն ունեի։ Ես նրանց հաղորդել էի, թե ուզում եմ առևտրով զբաղվել, և նրանք համոզել էին մորս, գուցե և հորս, իմ առաջին ձեռնարկության մեջ օգնել ինձ գեթ մի աննշան գումարով։<br />
<br />
Դեպի Աֆրիկա կատարած այդ ուղևորությունը, կարելի է ասել, իմ միակ հաջող ճանապարհորդությունն էր։ Իհարկե, իմ այդ հաջողությունը ամբողջովին պարտական էի նավապետի բարեսրտությանն ու անշահախնդրությանը։ Ճանապարհին նա ինձ հետ մաթեմատիկա էր պարապում և սովորեցնում էր նավագնացության գործը։ Նրան բավականություն էր պատճառում իր փորձն ինձ հաղորդելը, իսկ ինձ՝ նրան լսելը և նրանից սովորելը։<br />
<br />
Ճանապարհորդությունն ինձ և՛ ծովագնաց դարձրեց և՛ վաճառական․ իմ մանրուքը ես փոխեցի հինգ ֆունտ և ինը ունցիա ոսկու ավազի հետ, որից, Լոնդոն վերադառնալուց հետո, ավելի քան երկու հարյուր վաթսուն ֆունտ զուտ շահ ստացա։<br />
<br />
Այսպես ուրեմն, ես կարող էի ինձ համարել հարուստ վաճառական, որը հաջող առևտուր է անում Գվինեայի հետ։ Բայց, իմ բախտից, Անգլիա վերադառնալուց հետո շատ չանցած՝ իմ բարեկամ նավապետը մեռավ, և ես ստիպված եղա երկրորդ ճանապարհորդությունը կատարել իմ նախաձեռնությամբ, առանց բարեկամական խորհուրդի ու օգնության։<br />
<br />
Անգլիայից ես մեկնեցի միևնույն նավով։ Դա ամենադժբախտ ճանապարհորդությունն էր , ինչպիսին երբևիցե ձեռնարկել է մարդը։<br />
<br />
Մի անգամ լուսաբացին, երբ մենք երկար նավարկումից հետո մոտենում էինք Կանարյան կղզիներին, մեզ վրա հարձակվեցին ծովահենները՝ ծովային ավազակները։ Դրանք սալեհցի թուրքեր էին։ Հեռվից նկատեցին մեզ և բոլոր առագաստները բացած՝ սկսեցին հետապնդել։<br />
<br />
Սկզբում հույս ունեինք, թե մեզ կհաջողվի նրանցից ազատվել փախուստով, և մենք ևս առագաստները բաց արինք։ Սակայն շուտով պարզվեց, որ հինգ, վեց ժամից հետո նրանք անպայման կհասնեն մեր հետևից։ Հասկացանք, որ հարկավոր է մարտի պատրաստվել։ Մենք ունեինք տասներկու թնդանոթ, իսկ թշնամին՝ տասնութ։<br />
<br />
Ցերեկվա ժամը երեքի մոտ ավազակների նավը մեր հետևից հասավ, բայց ծովահենները մի մեծ սխալ գործեցին․ նավախելից մոտենալու փոխարեն մեզ մոտեցան ձախ կողմից, որտեղ մենք ութ թնդանոթ ունեինք։ Օգտվելով սխալից՝ մենք այդ բոլոր թնդանոթները ուղղեցինք նրանց վրա և համազարկ տվինք։<br />
<br />
Թուրքերը երկու հարյուր մարդուց պակաս չէին, ուստի և մեր համազարկին պատասխանեցին ոչ միայն թնդանոթների, այլև երկու հարյուր հրացանների համազարկով։ Բարեբախտաբար մեզանից ոչ մեկին գնդակ չդիպավ․ բոլորս ողջ ու անվնաս մնացինք։ Այդ ընդհարումից հետո ծովահենների նավը կես մղոնաչափ հեռացավ և սկսեց նոր հարձակաման պատրաստվել։ Իսկ մենք էլ պատրաստվում էինք նոր պաշտպանության։<br />
<br />
Այս անգամ թշնամիները մեզ մոտեցան մյուս կողմից և աբորդաժի առան, այսինքն՝ կարթաձողերով կառչեցին մեր նավեզրին։ Մի հիսուն մարդ ներխուժեցին մեր տախտակամածը և առաջին հերթին սկսեցին կտրատել մեր կայմերն ու պարանները։<br />
<br />
Մենք նրանց դիմավորեցինք հրացանային համազարկով և երկու անգամ տախտակամածը մաքրեցինք նրանցից, բայց և այնպես ստիպված էինք անձնատուր լինել, որովհետև մեր նավն այլևս հեռավոր նավարկության համար պիտանի չէր։ Մեր մարդկանցից երեքն սպանվել էին, ութը՝ վիրավորվել։ Մեզ, որպես գերիների փոխադրեցին Սալեհ ծովային նավահանգիստը, որ պատկանում էր մավրերին։<br />
<br />
Մյուս անգլիացիներին ուղարկեցին երկրի խորքերը, դաժան սուլթանի արքունիքը, իսկ ինձ ավազակային նավի նավապետը պահեց իր մոտ և իր ստրուկը դարձրեց, որովհետև ես երիտասարդ էի և ժիր։<br />
<br />
Ես դառնորեն լաց եղա․ հիշեցի հորս գուշակությունը, որ վաղ թե ուշ ինձ դժբախտություն կպատահի, և ոչ ոք ինձ օգնության չի հասնի։ Կարծում էի, թե հենց հիմա է այդ դժբախտությունը պատահել։ Ավա՜ղ, ես չէի կասկածում, որ այժմ իմ բոլոր վշտերը սոսկ աղոտ ստվերներն են այն տառապանքների, որ դեռ սպասում էին ինձ։<br />
<br />
Քանի որ իմ նոր տերը՝ ավազակային նավի նավապետը, ինձ իր մոտ պահեց, հույս ունեի, որ երբ նա նորից գնա ծովային նավ կողոպտելու, ինձ էլ կվերցնի իր հետ։ Հաստատ համոզված էի, որ վերջ ի վերջո իսպանական կամ պորտուգալական որևէ ռազմանավ կբռնի նրան և այն ժամանակ կվերադառնա իմ ազատությունը։<br />
<br />
Բայց շուտով հասկացա, որ այդ հույսերն իզուր են, որովհետև առաջին իսկ անգամ, երբ մեր տերը ծով դուրս եկավ, ինձ տանը թողեց սև աշխատանք կատարելու, որպիսին սովորաբար կատարում են ստրուկները։<br />
<br />
Այդ օրվանից ես միայն փախուստի մասին էի մտածում։ Սակայն փախչելն անհնարին էր․ ես մենակ էի ու անզոր։ Գերիների մեջ չկար ոչ մի անգլիացի, որին կարողանայի վստահել։ Երկու տարի տառապեցի գերության մեջ՝ փրկության ամենափոքր հույս անգամ չունենալով։<br />
<br />
Բայց և այնպես երրորդ տարին ինձ հաջողվեց փախչել։<br />
<br />
Այդ բանը տեղի ունեցավ այսպես։ Իմ տերը սովորություն ուներ, շաբաթական մեկ֊երկու անգամ, վերցնում էր մակույկը և ծովեզր դուրս գալիս՝ ձուկ որսալու։ Ամեն անգամ այդպիսի ուղևորության ժամանակ իր հետ վերցնում էր ինձ և մի տղայի, որի անունն էր Քսուրի։ Մենք եռանդով թիավարում էինք և հնար եղածին չափ զվարճացնում մեր տիրոջը։ Բայց որովհետև ես, բացի դրանից, նաև լավ ձկնորս էի, երբեմն մեզ երկուսիս՝ ինձ ու այդ Քսուրիին էր ուղարկում ձուկ որսալու իր ազգական մի ծերունի մավրի հսկողության տակ։<br />
<br />
Մի անգամ իմ տերը երկու շատ անվանի մավրերի հրավիրեց իր հետ զբոսանքի դուրս գալու առագաստանավով։ Այդ ուղևորության համար նա ուտելեղենի մեծ պաշար էր պատրաստել, որ դեռ երեկոյան ուղարկել էր իր մակույկում տեղավորելու։ Այդ մակույկն ընդարձակ էր։ Մեր տերը դեռ երկու տարի առաջ իր նավի ատաղձագործին հրամայել էր նրա մեջ մի փոքրիկ նավախուց պատրաստել, իսկ նավախցում՝ ուտելեղենի պահեստ։ Ահա, հենց այդ պահեստում էլ տեղավորել էր ուտելիքը։<br />
<br />
― Գուցե թե հյուրերը կցանկանան որս անել, ― ասաց իմ տերը։ ― Նավից երեք հրացան վերցրու և տար մակույկի մեջ դիր։<br />
<br />
Ես կատարեցի ամեն բան, ինչ հրամայված էր, տախտակամածը լվացի, կայմի դրոշակը բարձրացի և մյուս օրը առավոտվանից մակույկում նստած՝ հյուրերին էի սպասում։ Հանկարծ իմ տերը եկավ մենակ և ասաց, որ իր հյուրերը այսօր չեն գա, որովհետև գործերը թույլ չեն տվել։ Ապա մեզ երեքիս՝ ինձ, պատանի Քսուրիին և մավրին հրամայեց ծովեզր դուրս գալ ձուկ որսալու։<br />
<br />
― Իմ բարեկամները գալու են ինձ մոտ ընթրելու, ― ասաց նա, ― ուստի, հենց որ դուք բավականաչափ ձուկ որսաք, բերեք տուն։<br />
<br />
Ահա հենց այդ ժամանակ իմ մեջ նորից արթնացավ ազատություն ձեռք բերելու վաղուցվա բաղձանքը։ Այժմ ես նավ ունեի, և հենց որ մեր տերը գնաց, ես սկսեցի պատրաստություն տեսնել, բայց ո՛չ ձկնորսության, այլ՝ հեռավոր նավարկության։ Ճիշտ է, ես չգիտեի, թե դեպի ուր եմ գնալու, բայց բոլոր ճանապարհներն էլ լավ էին թվում ինձ, միայն թե ազատություն ձեռք բերեի։<br />
<br />
― Լավ կլիներ մեզ համար մի որևէ ուտելիք վերցնենք, ― ասացի ես մավրին։ ― Հո չենք կարող առանց թույլտվության ուտել այն պաշարը, որ մեր տերը պատրաստել է հյուրերի համար։<br />
<br />
Մավրը հավանություն տվեց իմ ասածին և քիչ հետո բերեց մի մեծ զամբյուղ լիքը փափուկ անուշահամ բլիթներ և երեք կուժ խմելու ջուր։<br />
<br />
Ես գիտեի, թե որտեղ է դրված մեր տիրոջ գինու արկղը, և երբ մավրը գնացել էր մթերքի, բոլոր շշերը փոխադրեցի մեր նավակը և տեղավորեցի մթերանոցում, որպես թե հենց առաջուց պատրաստված են եղել տիրոջ համար։ Բացի դրանից, բերի մի ահագին կտոր մեղրամոմ (մոտ հիսուն ֆունտ), վերցրի նաև մի կծիկ թել, մի կացին, սղոց ու մուրճ։ Այդ ամենը մեզ հետագայում պետք եկան, մանավանդ մեղրամոմը, որից մենք մոմեր էինք պատրաստում։<br />
<br />
Ես մի նոր խորամանկություն էլ արի, և ինձ նորից հաջողվեց խաբել պարզամիտ մավրին։ Նրա անունն Իզմայիլ էր, դրա համար էլ բոլորը նրան Մոլլի էին կոչում։ Եվ ահա, ես նրան ասացի․<br />
<br />
― Մոլլի, նավակի վրա մեր տերը հրացաններ ունի։ Լավ կլիներ մի քիչ վառոդ ու մի քանի լիցք ճարեինք։ Գուցե մեզ կհաջողվեր ճաշի համար կտցարներ սպանել։ Մեր տերը վառոդն ու կոտորակը նավի մեջ է պահում, ես այդ գիտեմ։<br />
<br />
― Լավ, ― ասաց նա, ― կբերեմ։<br />
<br />
Եվ նա բերեց մի մեծ կաշվե տոպրակ՝ վառոդով լի, մոտ մեկ ու կես ֆունտ, գուցե և ավելի։ Մի ուրիշ տոպրակ էլ բերեց, որի մեջ մի հինգ֊վեց ֆունտ կոտորակ կլիներ։ Նա բերեց նաև գնդակներ։ Այդ բոլորը տեղավորեցինք նավակում։<br />
<br />
Բացի դրանից, մեր տիրոջ մակույկում գտնվեց էլի մի քիչ վառոդ, որ ես լցրի մի մեծ շշի մեջ՝ նախապես նրա միջից թափելով գինու մնացորդը։<br />
<br />
Այսպես հեռավոր նավարկության համար ամեն անհրաժեշտ պատրաստություն տեսնելով՝ մենք նավահանգստից դուրս եկանք որպես թե ձկնորսության գնալու համար։<br />
<br />
Ես իմ կարթերը ջուրը գցեցի, բայց ոչինչ չբռնեցի (երբ ձուկը կարթն էր ընկնում, դիտմամբ դուրս չէի քաշում)։<br />
<br />
― Այստեղ մենք ոչինչ չենք կարող բռնել, ― ասացի ես մավրին։ ― Եվ մեր տերը չի գովի մեզ, եթե դատարկաձեռն վերադառնանք։ Հարկավոր է ավելի խորանալ ծովում, գուցե ափից հեռու ձուկն ավելի հեշտ կբռնվի։<br />
<br />
Մավրն առանց կասկածելու համաձայնեց, և որովհետև նա նավակի քթին էր կանգնած, առագաստը բարձրացրեց։<br />
<br />
Իսկ ես նստած էի նավախելին, ղեկի մոտ, և երբ նավակը մի երեք մղոն խորացավ դեպի բաց ծովը, ես դրեյֆի նստեցի, իբր թե նորից ձկան որս անելու համար։ Ապա ղեկը տալով տղային՝ ես քայլեցի դեպի նավաքիթը, մոտեցա մավրին հետևի կողմից և հանկարծ նրա գոտկատեղից գրկելով բարձրացրի ու նետեցի ծովը։ Նա իսկույն դուրս եկավ ջրի տակից, որովհետև լող էր տալիս խցանի պես, և սկսեց կանչել ինձ, որ իրեն վերցնեմ նավակը, խոստանալով, որ ինձ հետ կգնա թեկուզ մինչև աշխարհի ծայրը։ Նա այնպես արագ էր լողում նավակի հետևից, որ շատ շուտով կհասներ մեզ (քամին թույլ էր և նավակը հազիվ էր շարժվում)։ Տեսնելով, որ մավրը շուտով կհասնի մեզ, ես վազեցի նավախուցը, հրացանը վերցրի, նշան բռնեցի մավրին և ասացի․<br />
<br />
― Ես քեզ վատություն չեմ ուզում, բայց իսկույն հանգիստ թող ինձ և շուտով վերադարձիր տուն։ Դու լավ լողորդ ես, ծովն էլ խաղաղ է, հեշտությամբ ափ կհասնես։ Հետ դարձիր, քեզ վնաս չեմ տա, բայց եթե նավակից ձեռք չքաշես, կկրակեմ քո գլխին, որովհետև հաստատ որոշել եմ ազատություն ձեռք բերել։<br />
<br />
Նա շուռ եկավ դեպի ափը, և ես հավատացած եմ, որ հեշտությամբ հասած կլինի այնտեղ։<br />
<br />
Իհարկե, ես կարող էի ինձ հետ այդ մավրին վերցնել, իսկ տղային ծովը նետել, բայց ծերունու վրա հույս դնել չէր կարելի, գիտեի, որ նա նվիրված է իր տիրոջը։<br />
<br />
Երբ մավրը նավակից ձեռ քաշեց, ես դարձա տղային և ասացի․<br />
<br />
― Քսուրի, եթե դու ինձ հավատարիմ լինես, քեզ մեծ մարդ կդարձնեմ։ Երդվիր Մուհամմեդով և նրա հոր մորուքով, որ երբեք չես դավաճանի ինձ, հակառակ դեպքում քեզ էլ ծովը կնետեմ։<br />
<br />
Տղան ուղիղ աչքերիս նայելով ժպտաց և երդվեց, որ մինչև գերեզման ինձ հավատարիմ կլինի և կգնա ինձ հետ, ուր ինքս կամենամ։ Նրա ձայնն այնքան անկեղծ էր հնչում, որ ես չհավատալ չէի կարող։<br />
<br />
Քանի դեռ լող տվող մավրը աչքից չէր ծածկվել, ես ուղղություն էի բռնել դեպի բաց ծովը, թիավարելով քամու հակառակ ուղղությամբ, որպեսզի բոլորը կարծեն, թե մենք գնում ենք դեպի Ջիբրալթար։ Բայց հենց որ մութն սկսեց իջնել, սկսեցի շարժվել դեպի հարավ, շեղվելով մի փոքր դեպի արևելք, որովհետև ափից հեռանալ չէի ուզում։ Շատ լավ քամի էր փչում, ծովը հանդարտ էր ու խաղաղ, ուստի և մենք առաջ էինք շարժվում ուժեղ ընթացքով։<br />
<br />
Երբ մյուս օրը ժամը երեքին մոտ առաջին անգամ առջևում ցամաք երևաց, մենք արդեն գտնվում էինք մի հարյուր հիսուն մղոն Սալեհից հարավ, Մարոկկոյի սուլթանի և ընդհանրապես աֆրիկական թագավորների տիրապետուցյան սահմաններից շատ հեռու։ Այն ափը, որին մենք մոտենում էինք, բոլորովին անմարդաբնակ էր։<br />
<br />
Սակայն գերության մեջ ես միայն սարսափով էի լցվել, ուստի այնքան էի վախենում նորից գերի ընկնել մավրերի ձեռքը, որ օգտվելով բարենպաստ քամուց, որն իմ նավակը քշում էր դեպի հարավ, ես հինգ օր առաջ ու առաջ էի նավարկում առանց խարիսխ գցելու և առանց ափ դուրս գալու։<br />
<br />
Հինգ օրից հետո քամին փախվեց․սկսեց փչել հարավից և, որովհետև արդեն չէի վախենում հետապնդումից, որոշեցի մոտենալ ափին և խարիսխ գցեցի մի ինչ֊որ փոքրիկ գետաբերանում։ Չեմ կատող ասել, թե այդ ինչ գետակ էր, որտեղով է հոսում և ինչ մարդիկ են ապրում նրա ափերին։ Ասենք՝ նրա ափերն ամայի էին, և այդ բանն ինձ շատ ուրախացրեց, որովհետև ես մարդ տեսնելու ոչ մի ցանկություն չունեի։<br />
<br />
Միակ բանը, որ ինձ հարկավոր էր, խմելու ջուրն էր։ Մենք գետաբերանը մտանք իրիկնապահին և որոշեցինք, երբ մութն ընկնի, լողալով ցամաք հասնել և շրջակայքը դիտել։ Բայց հենց որ մթնեց, ափից զարհուրելի ձայներ լսեցինք․ այնտեղ գազաններ էին վխտում, որոնք այնպիսի կատաղությամբ էին ոռնում, գոռում, մռնչում ու հաչում, որ խեղճ Քսուրին քիչ մնաց վախից մեռներ և սկսեց խնդրել, որ մինչև առավոտ ափ դուրս չգամ։<br />
<br />
― Լավ, Քսուրի, ― ասացի ես, ― կսպասենք։ Բայց կարող է պատահել, որ ցերեկով մենք մարդիկ տեսնենք, որոնցից մեզ երևի ավելի մեծ վտանգ կհասնի, քան կատաղի վագրերից ու առյուծներից։<br />
<br />
― Իսկ մենք հրացանից կկրակենք այդ մարդկանց վրա, ― ասաց նա ծիծաղելով, ― և նրանք կփախչեն։<br />
<br />
Ինձ համար հաճելի էր, որ տղան չի վհատվում։ Որպեսզի առաջիկայում էլ չընկճվի, նրան մի կում գինի տվի։<br />
<br />
Ես հետևեցի նրա խորհրդին․ ամբողջ գիշերը մենք կանգնեցինք խարիսխ գցած, դուրս չեկանք նավակից և սպասում էինք՝ հրացանները պատրաստ բռնած։ Մինչև առավոտ մենք աչք չփակեցինք։<br />
<br />
Խարիսխը գցելուց երկու֊երեք ժամ հետո մենք ափին տեսանք շատ տարօրինակ տիպի հսկայական գազաններ (թե ինչ գազաններ էին, ինքներս էլ չգիտեինք)։ Նրանք բոլորովին մոտենում էին ափին, մտնում էին գետակը, նրա մեջ չփչփացնում ու փնչացնում, երևի զովանալ էին ուզում, և միաժամանակ մռնչում էին, վնգվնգում, ոռնում։ Իմ օրում ես այդպիսի զզվելի ձայներ չէի լսել։<br />
<br />
Քսուրին վախից դողում էր։ Ճիշտն ասած՝ ես էլ էի վախենում։<br />
<br />
Բայց մենք երկուսս էլ ավելի շատ վախեցանք, երբ լսեցինք, որ այդ հրեշներից մեկը լողում է դեպի մեր նավակը։ Նրան տեսնել մենք չէինք կարող, միայն լսում էինք, թե ինչպես է նա փնչում ու ֆռթացնում, և հենց միայն այդ ձայներից գուշակում էինք, որ դա մի վիթխարի ու կատաղի հրեշ է։<br />
<br />
― Երևի առյուծ է, ― ասաց Քսուրին։ ― Խարիսխը բարձրացնենք ու հեռանանք այստեղից։<br />
<br />
― Ոչ, Քսուրի, ― ասացի ես, ― խարիսխը քաշելու կարիք չկա։ Մենք միայն ավելի երկար պարան կկապենք և կքաշվենք դեպի ծով․ գազանները մեր հետևից հասնել չեն կարող։<br />
<br />
Բայց դեռ խոսքս բերանումս էր, երբ տեսա այն անհայտ գազանին մեր նավից երկու թիակ հեռավորության վրա։ Ես մի փոքր շփոթվեցի, բայց և այնպես իսկույն նավախցից հրացանը վերցրի ու կրակեցի։ Գազանը շուռ եկավ և լող տվեց դեպի ափ։<br />
<br />
Անհնարին է նկարագրել, թե ինչպիսի կատաղի ոռնոց ու մռնչոց բարձրացավ ափին, երբ որոտաց իմ հրացանը․ երևի այստեղի գազանները երբեք այդպիսի ձայն չէին լսել։ Այդ ժամանակ ես վերջնականապես համոզվեցի, որ գիշերն այդտեղ ափ դուրս գալ չի կարելի։ Բայց արդյոք կարելի՞ էր սիրտ անել ցերեկով ափ դուրս գալ, այդ ևս մենք չգիտեինք։ Որևէ վայրենու ավարն դառնալն ավելի լավ բան չէ, քան առյուծի կամ վագրի ճանկն ընկնելը։<br />
<br />
Բայց ինչ էլ լիներ, մենք պետք է այստեղ կամ որևէ մի այլ տեղ ափ ընկնեինք, որովհետև մեզ մոտ ոչ մի կաթիլ խմելու ջուր չէր մնացել։ Վաղուց արդեն ծարավը տանջում էր մեզ։ Վերջապես բացվեց բաղձալի առավոտը։ Քսուրին ասաց, որ եթե իրեն թույլ տամ, ծանծաղուտով կգնա ափը և կաշխատի խմելու ջուր ճարել։ Իսկ երբ հարցրի, թե ինչու ինքը գնա և ոչ թե ես, նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Եթե վայրենի մարդ պատահի, ինձ կուտի, իսկ դու ողջ կմնաս։<br />
<br />
Այդ պատասխանի մեջ այնպիսի սեր հնչեց իմ նկատմամբ, որ ես խորապես զգացվեցի։<br />
<br />
― Այ թե ինչ, Քսուրի, ― ասացի ես, ― եկ միասին գնանք, իսկ եթե վայրենի մարդ երևաց, կկրակենք նրա վրա և նա չի ուտի ոչ ինձ, ոչ էլ քեզ։<br />
<br />
Ես տղային պաքսիմատ ու մի քիչ գինի տվի։ Ապա մենք մոտեցանք ափին, ցատկեցինք ջրի մեջ և ծանծաղուտով ուղղվեցինք դեպի ափը, ոչինչ չվերցնելով մեզ հետ, բացի հրացաններից ու երկու դատարկ ջրամանից։<br />
<br />
Ես չէի ուզում ափից հեռանանք, որպեսզի մեր նավակն աչքից չկորցնենք։ Վախենում էի, թե գետի հոսանքով իրենց մակույկներով կարող են մեզ մոտ վայրենիներ գան։ Սակայն Քսուրին ափից մեկ մղոնաչափ հեռու մի հովիտ տեսնելով՝ կուժը վերցրած վազեց այնտեղ։<br />
<br />
Մեկ էլ տեսնում եմ՝ նա հետ է վազում։ «Չլինի՞ վայրենիներն են հետևից ընկել, ―վախեցած մտածեցի ես։ ― Կամ որևէ գիշատիչ գազանից է վախեցել»։<br />
<br />
Ես նետվեցի օգնության, բայց երբ մոտեցա, տեսա, որ նրա շալակին ինչ֊որ մի մեծ բան կա։ Պարզվեց, որ նա մի ինչ֊որ կենդանի է սպանել, նման մեր նապաստակին, միայն թե նրա բուրդն ուրիշ գույն էր, և ոտքերն էլ ավելի երկար էին։ Երկուսս էլ ուրախ էինք այդ որսի համար, բայց ավելի ես ուրախացա, երբ Քսուրին ինձ ասաց, որ ինքը հովտում խմելու առատ ջուր է գտել։<br />
<br />
Կժերը լցրինք, սպանած նապաստակն անուշ արինք և ճանապարհ ընկանք Այդպես էլ մենք այդ վայրերում մարդու ոչ մի հետք չգտանք։<br />
<br />
Գետաբերանից դուրս գալուց հետո մեր հետագա նավարկության ընթացքում ես էլի մի քանի անգամ ստիպված եղա ափ դուրս գալ խմելու ջրի համար։<br />
<br />
Մի անգամ վաղ առավոտյան մենք խարիսխ գցեցինք մի բարձր հրվանդանի մոտ։ Արդեն մակընթացուցյունն սկսվել էր։ Հանկարծ Քսուրին, որի աչքերն ըստ երևույթին ավելի սուր էին իմից, շշուկով ասաց․<br />
<br />
― Հեռանանք այս ափից։ Տեսեք, այն թմբի վրա ի՜նչ հրեշ է պառկած։ Նա խոր քնած է, բայց վա՛յ մեզ, թե որ արթնացավ։<br />
<br />
Ես նայեցի Քսուրիի ցույց տված կողմը և իրոք, տեսա մի զարմանալի գազան։ Դա մի հսկայական առյուծ էր, որ պառկած էր լեռան ստորոտում, մի թմբի տակ։<br />
<br />
― Լսիր, Քսուրի, ― ասացի ես, ― գնա ափ և սպանիր այդ առյուծին։<br />
<br />
Տղան վախեցավ։<br />
<br />
― Նրան ապանե՜մ, ― բացականչեց նա։ ― Բայց այդ առյուծը ինձ կուլ կտա ճանճի պես։<br />
<br />
Ես նրան խնդրեցի տեղից չշարժվել և այլևս առանց մի խոսք ասելու, նավախցիկից բերի մեր բոլոր հրացանները (դրանք երեքն էին)։ Մեկը, որ ամենամեծն էր, մի ծանր հրացան, նախապես փողի մեջ շատ վառոդ լցրեցի և երկու կտոր կապար դրեցի։Մյուսի մեջ երկու խոշոր գնդակ գցեցի, իսկ երրորդը լցրի հինգ հատ ավելի փոքր գնդակով։<br />
<br />
Վերցնելով առաջին հրացանը և լավ նշան բռնելով՝ կրակեցի գազանի վրա։ Ես գլխին էի նշան բռնել, բայց նա պառկած էր այնպիսի դիրքով (գլուխը մինչև աչքը թաթով ծածկած), որ կապարները դիպան նրա ոտքին և ծնկի մոտ ոսկորը փշրեցին։ Առյուծը մռնչացծ ու վեր թռավ, բայց ցավ զգալով վայր ընկավ, հետո նորից վեր կացավ ու երեք թաթերի վրա հեռու վազեց ափից այնպիսի կատաղի մռնչոցով, որպիսին ես երբեք չէի լսել։<br />
<br />
Մի փոքր շվարեցի, որ գլխին խփել չէի կարողացել, բայց առանց րոպե կորցնելու վերցրի երկրորդ հրացանը, կրակեցի գազանի հետևից, և այս անգամ կպցրի ուղիղ նշանին։ Առյուծը վայր ընլավ՝ հազիվ լսելի խռպոտ ձայներ հանելով։<br />
<br />
Այժմ արդեն Քսուրին սրտապնդվեց և սկսեց խնդրել, որ ես իրեն թողնեմ ափ իջնել։<br />
<br />
― Լավ, գնա, ― ասացի ես։<br />
<br />
Տղան նետվեց ջուրը և լող տվեց դեպի ափը, աշխատելով մի ձեռքով, որովհետև մյուս ձեռքով հրացանն էր բռնել։ Բոլորովին մոտենալով ընկած գազանին՝ նա հրացանի փողը դեմ արեց նրա ակնջին և վերջնականապես սպանեց նրան։<br />
<br />
Իհարկե, հաճելի բան էր առյուծ սպանելը, բայց նրա միսն ուտելու համար պիտանի չէր, և ես շատ էի ափսոսում, որ այդպիսի անպետք որսի համար երեք լիցք ծախսեցինք։ Բայց Քսուրին ասաց, որ ինքը կփորձի որևէ օգուտ քաղել սպանված առյուծից, և երբ մենք վերադարձանք նավակը, նա ինձանից խնդրեց կացինը։<br />
<br />
― Ինչի՞ համար է, ― հարցրի ես։<br />
<br />
― Գլուխը կտրելու համար, ― պատասխանեց նա։<br />
<br />
Բայց առյուծի գլուխը կտրել նա չկարողացավ, այդքան ուժ չուներ։ Նա կտրեց միայն թաթը, որ և բերեց նավակ։ Առյուծի թաթն արտասովոր մեծություն ուներ։ Այդ ժամանակ իմ մեջ միտք ծագեց, որ թերևս առյուծի մորթին մեզ պետք կգա, և որոշեցի փորձել մաշկել նրան։ Նորից գնացինք ափը, բայց ես չգիտեի, թե ինչպես պիտի սկսեմ այդ գործը։ Քսուրին ինձանից ավելի ճարպիկ դուրս եկավ։<br />
<br />
Մենք աշխատեցինք ամբողջ օրը։ Կաշին մաշկելը վերջացրինք միայն երեկոյան դեմ։ Փռեցինք մեր նավախցի տանիքին։ Երկու օրից հետո այն արդեն բոլորովին չորացել էր արևի տակ և հետո մեզ ծառայում էր որպես անկողին։<br />
<br />
Հեռանալով այդ ափից՝ մենք նավարկեցինք ուղիղ դեպի հարավ և տասը֊տասներկու օր շարունակ մեր ուղղությունը չէինք փոխում։ Մեր պաշարն սկսում էր նվազել, ուստի ամեն կերպ աշխատում էինք խնայողաբար ծախսել ուտելիքը։ Ափ էինք դուրս գալիս միայն խմելու ջրի համար։<br />
<br />
Ես ուզում էի հասնել մինչև Գամբի կամ Սենեգալ գետի գետաբերանը, այսինքն այն տեղերը, որոնք կից են Կանաչ հրվանդանին, որովհետև հույս ունեի այնտեղ հանդիպել որևէ եվրոպական նավի։ Գիտեի, որ եթե այդ վայրերում նավի չհանդիպեմ, ինձ կմնա կամ կղզիներ որոնելու համար բաց ծով դուրս գալ, կամ թե զոհվել սևամորթների մեջ, ուրիշ ելք չունեի։<br />
<br />
Գիտեի նաև, որ Եվրոպայից եկող բոլոր նավերը, ուր էլ գնալիս լինեն՝ Գվինեայի ափերը , Բրազիլիա թե Արևելյան Հնդկաստան, անցնում են Կանաչ հրվանդանի մոտով, ուստի և ինձ թվում էր, որ իմ ամբողջ բախտը կախված է միայն նրանից, թե Կանաչ հրվանդանի մոտ որևէ եվրոպական նավ կգտնե՞մ, թե չէ։<br />
<br />
«Եթե չհանդիպեմ, ― ասում էի ինքս ինձ, ― անխուսափելի մահ է սպառնում»։<br />
<br />
Անցավ էլի մի տասն օր։ Մենք շարունակում էինք անշեղորեն շարժվել դեպի հարավ։ Սկզբում ծովափն ամայի էր, հետո մի երկու֊երեք տեղ տեսանք մերկ֊մերկ սևամորթ մարդիկ, որոնք ափին կանգնած մեզ էին նայում։ Ես մտածեցի ափ դուրս գալ և խոսել նրանց հետ, բայց Քսուրին, իմ այդ իմաստուն խորհրդականն ասաց․<br />
<br />
― Մի՛ գնա, մի՛ գնա։ Չի՛ հարկավոր։<br />
<br />
Այնուամենայնիվ, սկսեցի ափին մոտ նավարկել, որպեսզի հնարավորություն ունենամ այդ մարդկանց հետ խոսակցություն սկսել։<br />
<br />
Ըստ երևույթին վայրենիները հասկացել էին, թե ինչ եմ ուզում, և երկար ժամանակ ծովի ափով վազում էին մեր հետևից։<br />
<br />
Ես նկատեցի, որ նրանք անզեն են, միայն մեկի ձեռքին մի երկար, բարակ փայտ կար։ Քսուրին ինձ ասաց, որ դա նիզակ է և որ վայրենիները իրենց նիզակը նետում են շատ հեռու և զարմանալի դիպուկ։ Դրա համար էլ նրանցից որոշ հեռավորության վրա էի մնում և հետները խոսում էի նշանների օգնությամբ, աշխատելով հասկացնել, որ մենք քաղցած ենք և ուտելիքի կարիք ենք զգում։ Նրանք գլխի ընկան և սկսեցին իրենց հերթին նշաններ անել, որ ես կանգնեցնեմ իմ նավակը, որովհետև մտադիր են ուտելիք բերել մեզ համար։<br />
<br />
Ես առագաստն իջեցրի, նավակը կանգ առավ, երկու վայրենի վազեցին չգիտեմ ուր և մի կես ժամից հետո բերին երկու խոշոր կտոր չորացրած միս և երկու պարկ ինչ֊որ հացահատիկ, որ աճում է այդ կողմերում։ Մենք չգիտեինք, թե այդ ինչ միս էր և ինչ հացահատիկ, սակայն լիակատար պատրաստակամություն հայտնեցինք ընդունելու և՛ մեկը, և՛ մյուսը։<br />
<br />
Բայց ինչպե՞ս ստանալ առաջարկված ընծան։ Ափ իջնել չէինք կարող, մենք վախենում էինք վայրենիներից, իսկ նրանք՝ մեզանից։ Եվ ահա, որպեսզի երկու կողմերն էլ իրենց անվտանգ զգան, վայրենիներն այսպես արին․ բերած ամբողջ մթերքը դրին ափին և իրենք հեռու քաշվեցին, որպեսզի մեզ ժամանակ տան նավակ փոխադրել մթերքը, ապա վերադարձան նախկին տեղը։<br />
<br />
Մենք նրանց շնորհակալություն հայտնեցինք նշաններով, որովհետև փոխարենը ոչ մի նվեր առաջարկել չէինք կարող։<br />
<br />
Ի դեպ, հենց նույն րոպեին մի հիանալի առիթ եղավ նրանց մեծ ծառայություն ցույց տալու։<br />
<br />
Դեռ նոր էինք մենք ափից հեռացել, մեկ էլ հանկարծ տեսանք, որ լեռների հետևից դուրս են վազում երկու ուժեղ ու զարհուրելի գազան։ Նրանք ամբողջ թափով սլանում էին դեպի ծովը։ Մեզ թվաց, թե նրանցից մեկը մյուսի հետևից է ընկել։ Ափին եղած մարդիկ, մանավանդ կանայք, խիստ վախեցան։ Միայն նիզակավոր վայրենին մնաց տեղում, մյուսներն այս ու այն կողմ փախան։ Բայց գազանները վազում էին ուղիղ դեպի ծովը և սևամորթներից ոչ մեկին չդիպան։ Նրանք թափով նետվեցին ջրի մեջ և սկսեցին մերթ սուզվել, մերթ լող տալ, այնպես որ կարելի էր կարծել, թե նրանք այստեղ են եկել միայն ծովում լողանալու համար։<br />
<br />
Հանկարծ նրանցից մեկը բավական մոտեցավ մեր նավակին։ Այդ բանը ես չէի սպասում, բայց և այնպես անակնկալի չեկա, հրացանն շտապ լցնելով՝ պատրաստվեցի դիմավորել թշնամուն։ Հենց որ նա հրացանի կրակոցի չափ մեզ մոտեցավ, ես ձգանը քաշեցի և կրակեցի նրա գլխին։ Նույն վարկյանին գազանը սուզվեց ջրի մեջ, հետո ջրի տակից դուրս եկավ և մերթ կորչելով, մեկ նորից մակերեսին երևալով լող տվեց դեպի ափը։ Ջուր կուլ տալով և արնաքամ լինելով՝ նա պայքարում էր մահվան դեմ։ Բայց դեռ ափ չհասած սատկեց։<br />
<br />
Անկարելի է ասել, թե ինչ աստիճանի շշմեցին վայրենիները, երբ լսեցին իմ կրակոցի որոտը և տեսան նրա հուրը։ Շատերը քիչ մնաց վախից սրտաճաք լինեն և մեռածի պես գետին ընկան։ Բայց տեսնելով, որ գազանը սպանված է, և որ ես իրենց նշաններ եմ անում ափին մոտենալու, նրանք սիրտ առան և հավաքվեցին ջրի մոտ։ Երևում էր, որ շատ էին ուզում գտնել ջրի տակ սպանված գազանին։ Այնտեղ, ուր գազանը սուզվել էր, ջուրը կարմրին էր տալիս, ուստի և հեշտությամբ գտա նրան։ Մի պարանով կապելով գազանին՝ պարանի ծայրը նետեցի նեգրերին, , և նրանք սպանված գազանին ափ քաշեցին։ Պարզվեց, որ դա մի մեծ ընձառյուծ էր՝ չտեսնված գեղեցիկ բծավոր մորթով։ Նեգրերը գազանի գլխին կանգնած ձեռքերը երկինք էին բարձրացնում՝ ի նշան հիացմունքի․ նրանք չէին կարողանում հասկանալ, թե ես ինչով սպանեցի։<br />
<br />
Մյուս գազանն իմ կրակոցից վախեցած՝ լողաց դեպի ափը և նորից փախավ լեռները։<br />
<br />
Ես նկատեցի, որ նեգրերը շատ են ուզում վայելել սպանված ընձառյուծի միսը, և իմ մտքով անցավ, որ լավ կլինի, եթե նրանք այն ընծա ստանան ինձանից։ Ես նշաններով նրանց հասկացրի, որ կարող են գազանը վերցնել իրենց։ Նրանք ջերմ շնորհակալություն հայտնեցին և նույն ակնթարթին գործի անցան։ Դանակներ չունեին, բայց գործելով սրածայր կարճ փայտերով՝ նրանք սպանված գազանի մորթին քերթեցին այնպես արագ ու ճարպկորեն, ինչպես մենք չէինք կարող մաշկել դանակներով։<br />
<br />
Նրանք ինձ միս առաջարկեցին, բայց ես հրաժարվեցի, նշաններով հասկացնելով, որ ամբողջն իրենց եմ ընծայում։ Ես խնդրեցի միայն մորթին, որ նրանք մեծ սիրով տվին մեզ։ Բացի դրանից ինձ համար մթերքի նոր պաշար բերեցին, և ես սիրով ընդունեցի նրանց ընծան։ Հետո ջուր խնդրեցի, վերցրի մեր կժերից մեկը և շուռ տվի, որպեսզի ցույց տամ, թե դատարկ է և ուզում եմ լցնել։ Նրանք ինչ֊որ բան գոռացին։ Մի քիչ հետո երևացին երկու կին, որոնք բերին կավից շինված ու թրծված մի մեծ աման (երևի վայրենիները կավը թրծում են արևի տակ)։ Կանայք այդ ամանը դրին ափին և իրենք առաջվա պես հեռացան։ Ես Քսուրիին մեր երեք կժերով ուղարկեցի ափ, և նա երեքն էլ բերնեբերան լցրեց ջրով։<br />
<br />
Այսպիսով, ջուր, արմատեղեն ու հացահատիկ ստանալով ես հրաժեշտ տվի խաղաղասեր նեգրերին և տասնմեկ օր անընդհատ նորից շարունակեցի իմ ուղին նախկին ուղղությամբ։ Վերջապես, մեր առջևում մի տասնհինգ մղոնի վրա տեսա մի հողաշերտ, որ խոր կերպով մտնում էր ծովը։ Խաղաղ եղանակ էր և ես գնացի դեպի բաց ծովը, որպեսզի այդ ցամաքալեզուն շրջանցեմ։ Այն պահին, երբ հասել էինք ցամաքալեզվի ծայրին, ես օվկիանոսի կողմում, ափից մի վեղ մղոն հեռավորության վրա պարզ նկատեցի մի ուրիշ ցամաք և միանգամայն ճիշտ եզրակացրի, որ այդ նեղ ցամաքալեզուն Կանաչ հրվանդանն է, իսկ հեռվում շողացող ցամաքը Կանաչ հրվանդանի կղզիներից մեկն է։ Բայց կղզիները շատ հեռու էին, և ես սիրտ չարի գնալ այդ կողմը։<br />
<br />
Հանկարծ լսեցի տղայի ճիչը։<br />
<br />
― Պարո՛ն, պարո՛ն․ նա՜վ, առագա՜ստ։<br />
<br />
Միամիտ Քսուրին այնքան էր վախեցել, որ քիչ էր մնում խելքը կորցներ․ նա կարծել էր, թե այդ մեր տիրոջ նավերից մեկն է, որ ուղարկել են մեր հետևից։ Բայց ես գիտեի, թե որքան հեռու ենք գնացել մավրերից և հավատացած էի, որ այլևս նրանք մեզ համար սարսափելի չեն։<br />
<br />
Ես դուրս թռա նավախցից և իսկույն տեսա նավը։ Ինձ նույնիսկ հաջողվեց նշմարել, որ դա պորտուգալական նավ է։ «Երևի ստրկավաճառի նավ է, ― մտածեցի ես։ ― Երևի եկել են Գվինեայի ափերը՝ նեգրեր վերցնելու»։ Սակայն ուշի ուշով դիտելով, համոզվեցի, որ նավը գնում է ուրիշ ուղղությամբ և դեպի ափը շուռ գալու մտադրություն չունի։ Այն ժամանակ ես բոլոր առագաստները բարձրացրի և դեպի բաց ծով սլացա, որոշելով, ինչ գնով էլ լինի խոսակցության մեջ մտնել նավի հետ։<br />
<br />
Շուտով ինձ համար պարզվեց, որ նույնիսկ լիակատար թափով գնալու դեպքում էլ ես չեմ հասցնի այնքան մոտենալ, որ նավից կարողանան նկատել իմ ազդանշանները։ Բայց հենց այն րոպեին, երբ ես արդեն սկսել էի հուսահատվել, տաղտակամածից մեզ տեսան երևի դիտափողով։ Ինչպես հետո իմացա, նավի վրա մտածել են, թե սա եվրոպական որևէ խորտակված նավից մնացած նավակ է։ Նավն իր առագաստները նվազեցրեց, որպեսզի ինձ հնարավորություն տա մոտենալու, և ես մի երեք ժամից հետո հասա։<br />
<br />
Ինձ հարցրին, թե ո՛վ եմ․ հարցրին նախ պորտուգալերեն, հետո իսպաներեն, հետո ֆրանսերեն, բայց այդ լեզուներից ոչ մեկը չգիտեի։<br />
<br />
Վերջապես մի նավաստի, որ շոտլանդացի էր, ինձ հետ խոսեց անգլերեն, և ես նրան ասացի, որ գերությունից փախած անգլիացի եմ։ Այն ժամանակ ինձ և իմ ուղեկցին շատ սիրալիր հրավիրեցին նավ։ Շուտով մենք մեր նավակի հետ միասին տախտակամածի վրա էինք։<br />
<br />
Անհնարին է բառերով արտահայտել, թե ինչպիսի ցնծություն էի ապրում ես, երբ ինձ ազատության մեջ զգացի։ Ազատ էի և՛ ստրկությունից, և՛ ինձ սպառնացող մահից։ Իմ երջանկությունն անսահման էր։ Այդ ուրախության մեջ ես իմ ամբողջ գույքն առաջարկեցի իմ փրկարար նավապետին, որպես հատուցում իմ ազատության համար։ Բայց նավապետը հրաժարվեց։<br />
<br />
― Ես ձեզանից ոչինչ չեմ վերցնի, ― ասաց նա։ ― Հենց որ Բրազիլիա հասնենք, ձեր բոլոր իրերն ամբողջությամբ ձեզ կվերադարձվեն։ Չէ՞ որ Բրազիլիան հեռու է Անգլիայից, և դուք այնտեղ սովամահ կլինեք, եթե ձեր ունեցած չունեցածը վերցնեմ։ Հո նրա համար չեմ փրկել ձեզ, որ հետո կործանեմ։ Ո՛չ, ո՛չ, սինյոր անգլիացի, ես ձեզ մինչև Բրազիլիա կտանեմ ձրի, իսկ ձեր իրերը ձեզ այնտեղ հնարավորություն կտան ապրելու ինչքան հարկավոր կլինի և վճարելու հայրենիք վերադառնալու համար։<br />
<br />
==Չորրորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը հաստատվում է Բրազիլիայում։<br />
:::Նա նորից ծով է դուրս գալիս։ Նրա նավը խորտակվում է։<br />
<br />
<br />
Նավապետը հիանալի մարդ էր և առատաձեռն ոչ միայն խոսքով, այլև գործով։ Նա բարեխղճությամբ կատարեց իր յուրաքանչյուր խոստումը։ Հրամայեց, որ նավաստիներից ոչ մեկը չհամարձակվի դիպչել իմ իրերին, ապա կազմեց դրանց մանրամասն ցուցակը, հրամայեց տեղավորել իր իրերի հետ, իսկ ցուցակը հանձնեց ինձ, որ Բրազիլիա հասնելուց հետո ես կարողանամ բոլորը լրիվ ստանալ։<br />
<br />
Նա ուզեց գնել իմ նավակը։ Այդ նավակն իրոք որ լավն էր։ Նավապետն ասաց, որ այն կգնի իր նավի համար և հարցրեց, թե որքան կգնահատեմ։<br />
<br />
― Դուք, ― պատասխանեցի ես, ― ինձ այնքան շատ բարություն եք արել, որ ես ոչ մի դեպքում ինձ իրավունք չեմ համարում մակույկի գինը նշանակելու։ Ոեքան կտաք, այնքան էլ կվերցնեմ։<br />
<br />
Այն ժամանակ նավապետը ինձ ասաց, որ պարտավորագիր կտա Բրազիլիա հասնելուն պես վճարելու ութսուն ոսկի, բայց եթե այնտեղ կգտնվի մի ուրիշ գնորդ, որն ավելի շատ կառաջարկի, նավապետն ինքը կվճարի այդ գումարը։<br />
<br />
Մինչև Բրազիլիա մեր ուղևորությունը միանգամայն հաջող անցավ, և քսաներկու օրվա նավարկությունից հետո մենք մտանք Բոլոր Սրբերի ծովախորշը։<br />
<br />
Այդտեղ ես վերջնականապես զգացի, որ իմ բոլոր թշվառությունները հետևում են մնացել, որ իմ կյանքը նորից է սկսվում։<br />
<br />
Երբեք ես չեմ կարող մոռանալ, թե ինչպիսի մեծահոգի վերաբերմունք ցույց տվեց ինձ պորտուգալական նավի նավապետը։<br />
<br />
Նա ինձանից ոչ մի գրոշ չվերցրեց ուղևորության համար, լիովին ինձ վերադարձրեց իմ բոլոր իրերը, մինչև իսկ երեք հատ կավի կժերը, ինձ քառասուն դուկատ վճարեց առյուծի մորթու համար և քսան դուկատ՝ ընձառյուծի մորթու համար, ընդհանրապես գնեց այն ամենը, ինչ ինձ համար ավելորդ էր և ինչ ինձ համար հարմար էր վաճառել, այդ թվում նաև գինու շշերով լի արկղը, երկու հրացան ու մնացած մեղրամոմը (որի մի մասից մենք մոմ էինք պատրաստել)։ Մի խոսքով, երբ ես իմ գույքի մեծ մասը վաճառեցի նրան և իջա բրազիլական ափը, իմ գրպանում երկու հարյուր քսան ոսկի կար։<br />
<br />
Ես չէի ուզում բաժանվել իմ ուղեկից Քսուրիից։ Բայց նա ինձ մոտ անելիք չուներ․ բացի այդ, ես վստահ չէի, թե ինձ կհաջողվի կերակրել նրան։ Դրա համար էլ շատ ուրախացա, երբ նավապետն ինձ ասաց, որ սիրով տղային կվերցնի իր նավը, նրան կդարձնի յունգ, իսկ հետո նավաստի։ Մեր նավագնացուցյան ժամանակ Քսուրին արդեն կապվել էր նավապետի հետ և ուրախ էր, որ աշխատելու է նրա հրամանատարությամբ, նրա նավի վրա։<br />
<br />
Բրազիլիա հասնելուց հետո շուտով իմ բարեկամ նավապետն ինձ տարավ իր մի ծանոթի տունը, որ իր նման մի բարեսիրտ ու ազնիվ մարդ էր։ Դա շաքարի պլանտացիայի ու գործարանի տեր էր։ Ես բավական երկար ժամանակ ապրեցի նրա մոտ և դրա շնորհիվ լավ ծանոթացա շաքարի արտադրությանը։<br />
<br />
Տեսնելով, թե որքան լավ են ապրում այստեղ մարդիկ, և որքան արագ են հարստանում՝ ես որոշեցի տեղավորվել Բրազիլիայում և նույնպես զբաղվել շաքարի արտադրությամբ։ Իմ ամբողջ կանխիկ գումարով ես կապալով վերցրի մի հողամաս և սկսեցի իմ ապագա պլանտացիայի ու դաստակերտի ծրագիրը կազմել։ Լոնդոնում ես մի քիչ փող էի թողել։ Որոշեցի այն էլ այդ գործի մեջ դնել։<br />
<br />
Իմ պլանտացիային հարևան կար մի մարդ, որ եկել էր Լիսաբոնից։ Նրա անունն Ուելս էր։ Ծագումով անգլիացի էր, բայց վաղուց արդեն պորտուգալահպատակ էր դարձել։ Շուտով ես ու նա մտերմացանք և ամենաբարեկամական հարաբերությունների մեջ էինք։ Թե նրա և թե իմ շրջանառու կապիտալները փոքր էին, այնպես որ առաջին տարիներին մենք երկուսս էլ հազիվ էինք կարողանում մեզ պահել մեր բերքով։ Բայց քանի հողը մշակվում էր, այնքան մենք հարստանում էինք։<br />
<br />
Մի չորս տարի Բրազիլիայում ապրելով և աստիճանաբար իմ գործն ընդարձակելով՝ ես, հասկանալի է, ոչ միայն սովորեցի իսպաներեն, այլև ծանոթացա իմ հարեևանների, ինչպես նաև մեր մերձակա ծովափնյա քաղաքի՝ Սան֊Սալվադորի վաճառականների հետ։ Նրանցից շատերն իմ բարեկամները դարձան։ Մենք հաճախ հանդիպում էինք և, իհարկե, ես պատմում էի Գվինեական ափերին կատարած իմ երկու ուղևորությունների մասին, այն մասին, թե ինչպես էի առևտուր անում այնտեղի նեգրերի հետ, ինչպես հեշտ է այնտեղ զանազան մանրուքներով, ուլունքներով, դանակներով, մկրատներով, կացիններով կամ հայելիներով ձեռք բերել ոսկու ավազ և փղոսկր։<br />
<br />
Նրանք միշտ ինձ լսում էին շատ ուշադիր և երկար քննության նյութ էին դարձնում իմ պատմածները։<br />
<br />
Մի անգամ նրանցից երեքը եկան ինձ մոտ և ինձանից խոստում առնելով, որ մեր ամբողջ խոսակցությունը գաղտնի կմնա, ասացին․<br />
<br />
― Մենք բոլորս էլ պլանտացիաներ ունենք, բայց մեր գործը շատ դանդաղ է ընթանում, որովհետև հող մշակող չունենք։ Դուք ասում եք, որ այնտեղ, ուր եղել եք, հեշտությամբ կարելի է ոսկու ավազի կույտեր և այլ թանկագին բաներ ձեռք բերել։ Մենք ուզում ենք մի նավ ուղարկել Գվինեա՝ ոսկի բերելու։ Մենք ուզւում ենք սևամորթ ստրուկներ գնել մեզ համար։ Եթե մենք ոսկի ունենանք, ստրուկներ ունենանք, մեր ագարակները մեծ բերք կտան։ Դուք համաձա՞յն եք գնալ Գվինեա։ Այդ գործի մեջ դուք ոչ մի գրոշ չեք դնի․ մենք ամեն բան կտանք, ինչ հարկավոր է փոխանակության համար։ Աշխատանքի համար դուք կստանաք շահույթի ձեր բաժինը այնքան, որքան մեզանից յուրաքանչյուրը։<br />
<br />
Լավ կլիներ, որ հրաժարվեի և երկար մնայի արգավանդ Բրազիլիայում, բայց, կրկնում եմ, ես միշտ էլ իմ սեփական դժբախտությունների պատճառն եմ եղել։ Ես շատ ուզեցի ծովային նոր արկածների հանդիպել, և գլուխս պտտվեց ուրախությունից։<br />
<br />
Ինչպես սկզբում ես չկարողացա հաղթահարել ճանապարհորդուցյունների սերս և չլսեցի իմ հոր բարի խորհուրդները, այնպես էլ այժմ չկարողացա հակառակել իմ բրազիլական բարեկամների գայթակղեցուցիչ առաջարկությանը։<br />
<br />
Ես պատասխանեցի, որ սիրով կգնամ Գվինեա, միայն այն պայմանով, որ նրանք համաձայնեն իմ բացակայության ժամանակ պահել իմ գույքը, և եթե չվերադառնամ, տնօրինեն իմ ցուցումների համաձայն։<br />
<br />
Նրանք հանդիսավոր կերպով խոստացան կատարել իմ ցանկությունները և մեր պայմանագիրը հաստատեցին գրավոր պարտավորությամբ։ Իսկ ես իմ կողմից ձևական կտակ արի մահվան դեպքի համար․ իմ բոլոր շարժական ու անշարժ գույքը կտակեցի այն պորտուգալացի նավապետին, որը փրկեց իմ կյանքը։ Բայց, միաժամանակ ես վերապահում արի, որ իմ կապիտալի մի մասը նա ուղարկի Անգլիա, իմ զառամյալ ծնողներին։<br />
<br />
Նավը պատրաստվեց և իմ ընկերները պայմանի համաձայն նավամբարը ապրանքով լցրին։<br />
<br />
Եվ ահա, նորից մի թարս ժամի, 1659 թ․ սեպտեմբերի 1֊ին ես բարձրացա նավի տախտակամածը։ Այդ այն նույն օրն էր, երբ ութ տարի առաջ ես փախա հորիցս ու մորիցս, որի հետևանքով այնպես անիմաստ կործանեցի իմ երիտասարդությունը։<br />
<br />
Մեր նավարկության տասներկուերորդ օրը հասարակածը կտրեցինք անցանք և գտնվում էինք հյուսիսային լայնության 7 °42' վրա, երբ հանկարծ մեզ վրա տվեց մրրիկը կամ, ավելի ճիշտ՝ փոթորիկը։ Քամին փչում էր հարավ֊արևելքից, հետո սկսեց փչել հակառակ կողմը և, վերջապես, սկսեց փչել հյուսիս֊արևելքից և անընդհատ փչում էր այնպես զարհուրելի ուժով, որ տասներկու օր շարունակ մենք տարերքի կամքին հանձնված՝ ստիպված էինք լողալ, ուր ալիքները քշում էին։<br />
<br />
Հարկ չկա ասելու, որ այդ տասներկու օրն անընդհատ ես մահվան էի սպասում, ասենք մեզանից ոչ ոք էլ չէր կարծում, թե ինքը ողջ կմնա։<br />
<br />
Մի անգամ վաղ առավոտյան (երբ քամին դեռ փչում էր նախկին ուժով) նավաստիներից մեկը գոչեց․<br />
<br />
― Ցամա՜ք, ցամա՜ք։<br />
<br />
Բայց դեռ մենք չէինք հասցրել դուրս վազել նավախցից, իմանալու համար, թե ինչ ափերի մոտով է անցնում մեր խեղճ նավը, երբ զգացինք, որ նավը նստել է ծանծաղուտի վրա։ Նույն վայրկյանին անակնկալ կանգ առնելուց մեր ամբողջ տախտակամածը ծածկվեց այնպիսի մի կատաղի ու հզոր ալիքով, որ մենք ստիպված էինք իսկույն ևեթ թաքնվել նավախցի մեջ։<br />
<br />
Նավն այնպես խորն էր նստել ավազի մեջ, որ ծանծաղուտից հանելու մասին մտածելն էլ ավերոդ էր։ Մեզ մնում էր մեկ բան․ հոգալ սեփական կյանքի փրկության մասին։ Մենք երկու մակույկ ունեինք։ Մեկը կախված էր նավախելում։ Փոթորկի ժամանակ նա ղեկին դիպչելով փշրվել էր, իսկ հետո կամ ջրասույզ էր եղել, կամ քամին քշել տարել էր ծովի խորքերը։ Մնացել էր մյուս մակույկը, բայց ոչ ոք չգիտեր, թե մեզ կհաջողվի՞ արդյոք ջուրն իջեցնել այն։ Իսկ մտածելու ժամանակ չկար։ Ամեն րոպե նավը կարող էր երկու կտոր լինել։<br />
<br />
Նավապետի օգնականը նետվեց դեպի այդ մակույկը և նավաստիների օգնությամբ ջուրն իջեցրեց։ Մենք բոլորս, տասնմեկ մարդ, մտանք այդ մակույկը և անձնատուր եղանք կատաղի ալիքների կամքին, որովհետև թեև փոթորիկն սկսել էր մեղմանալ, բայց և այնպես դեպի ափն էին թռչում վիթխարի ալիքներ և ծովը իրավացիորեն կարելի էր անվանել կատաղի։<br />
<br />
Մեր դրությունն ավելի զարհուրելի դարձավ․ պարզ տեսնում էինք, որ մակույկը որտեղ որ է շուռ է գալու, և մենք փրկվելու ոչ մի միջոց չունենք։ Առագաստ չունեինք, իսկ եթե ունենայինք էլ, բոլորովին անօգուտ բան կլիներ մեզ համար։ Մենք թիավարում էինք դեպի ափ՝ հուսահատությունը սրտներումս, ինչպես այն մարդիկ, որոնց տանում են մահապատժի։ Բոլորս էլ հասկանում էինք, որ բավական է մակույկը մոտենա ափին, ալեբախությունն իսկույն փշուր֊փշուր կանի։ Քամուց առաջ քշվելով՝ մենք հենվում էինք թիերի վրա, մեր սեփական ձեռքով մոտեցնելով մեր մահը։<br />
<br />
Այսպես առաջ քշվեցինք մի չորս մղոնաչափ, մեկ էլ հանկարծ լեռան չափ բարձր մի կատաղի ալիք հետևի կողմից հարձակվեց մեր մակույկի վրա։ Դա վերջին, մահացու հարվածն էր։ Մեր մակույկը շուռ եկավ։ Դեռ շունչ չառած՝ մենք արդեն ջրի տակ էինք։ Փոթորիկն իսկույն մեզ զանազան կողմեր նետեց։<br />
<br />
Անկարելի է նկարագրել, թե ինչ տագնապի մեջ ընկա, երբ սուզվեցի ջրի տակ։ Եա լողալ լավ գիտեմ, բայց միանգամից ջրի երեսը դուրս գալու ուժ չունեի, որպեսզի շունչ առնեմ, ուստի քիչ մնաց խեղդվեի։ Ալիքն ինձ առավ, քշեց դեպի ափ, ապա փշրվեց ու հետ քաշվեց, ինձ թողնելով կիսամեռ վիճակում, որովհետև շատ ջուր էի կուլ տվել։ Ես շունչ քաշեցի և մի փոքր ուշքի եկա։ Տեսնելով, որ ցամաքը մոտիկ է (շատ ավելի մոտիկ, քան ես սպասում էի), ոտքի թռա և ամենայն արագությամբ վազեցի դեպի ափը։ Հույս ունեի, թե կհասնեմ ափին, նախքան մյուս ալիքը կգա իմ հետևից ու կբռնի, բայց շուտով հասկացա, որ նրանից փրկվել չեմ կարող․ ծովն ինձ վրա էր գալիս բարձր լեռան պես և հասնում էր իմ հետևից ինչպես մի կատաղի գազան, որի դեմ կռվելն անկարելի է։ Ես սկսեցի չդիմադրել այն ալիքներին, որոնք ինձ քշում էին դեպի ափը, բայց հենց որ նրանք սկսում էին ցամաքից հետ քաշվել, ես ամեն կերպ թպրտում էի ու չարչարվում, որ ալիքներն ինձ հետ չտանեն դեպի ծովը։<br />
<br />
Հաջորդ ալիքը ինձ իր տակ թաղեց մի քսան֊երեսուն ոտնաչափ խորությամբ։ Հետո վերցրեց ու անասելի արագությամբ նետեց դեպի ցամաք։ Երկար ժամանակ ես լողում էի հոսանքի ուղղությամբ, իմ բոլոր ուժերով օգնելով նրան, և քիչ էր մնում խեղդվեի ջրի մեջ, երբ մեկ էլ հանկարծ զգացի, որ բարձրանում եմ վեր։ Բարեբախտաբար, շուտով իմ գլուխն ու ձեռքերը դուրս եկան ջրի երես և, թեև մի երկու վայրկյան անց մի նոր ալիք ծառացավ ինձ վրա, բայց և այնպես այդ կարճ դադարը ուժ ու եռանդ էր տվել ինձ։ Նոր ալիքը կրկին ծածկեց ինձ, բայց այս անգամ ես երկար չմնացի ջրի տակ։ Երբ ալիքը փշրվեց ու հետ քաշվեց, ես նրա ճնշմանը չենթարկվեցի, այլ լող տվի դեպի ափը և շուտով զգացի, որ իմ ոտքերի տակ ցամաք է արդեն։ Մի երկու֊երեք վայրկյան կանգնելով՝ խոր շունչ առա և ամբողջ ուժով վազեցի դեպի ափը։<br />
<br />
Բայց այժմ էլ ես դեռ ազատված չէի կատաղի ծովից․ նա նորից ընկավ իմ հետևից։ Էլի երկու անգամ ալիքները հասան ինձ ու քշեցին դեպի ափը, ուր այդտեղ շատ զառիվայր էր։<br />
<br />
Վերջին ալիքը ինձ այնպիսի ուժով խփեց ժայռին, որ ես գիտակցությունս կորցրի։ Միառժամանակ բոլորովին անօգնական էի, և եթե այդ րոպեին ծովը նորից բռներ ինձ, անպայման կխեղդվեի։<br />
<br />
Բարեբախտաբար, գիտակցությունս նորից տեղը եկավ․ տեսնելով, որ շուտով ալիքը դարձյալ ծածկելու է ինձ, ես ամուր կառչեցի ժայռի ցցվածքներին և շունչս պահած՝ աշխատեցի դիմանալ, մինչև ալիքը հետ կքաշվի։<br />
<br />
Այստեղ, ցամաքին մոտիկ, ալիքներն այնքան վիթխարի չէին։ Երբ ջուրը հետ քաշվեց, ես նորից առաջ վազեցի և այնքան մոտեցա ափին, որ հետևյալ ալիքը թեպետև ամբողջովին ծածկեց ինձ, բայց այլևս չկարողացավ հետ տանել ծովը։ Ես վազեցի էլի մի քանի քայլ և ուրախությամբ զգացի, որ արդեն կանգնած եմ ամուր գետնի վրա։ Սկսեցի մագլցել առափնյա ժայռերի վրայով և հասնելով մի թմբի՝ ընկա կանաչ խոտերի մեջ։ Այստեղ արդեն ես ապահով էի․ ջուրը ինձ հասնել չէր կարող։<br />
<br />
Կարծում եմ չկան այնպիսի բառեր, որոնցով կարելի լինի արտահայտել այսպես ասած՝ գերեզմանից հարություն առած մարդու ուրախության զգացմունքները։ Սկսեցի ցատկոտել ու վազվզել, ձեռքերս թափահարել, նույնիսկ երգում էի ու պարում։ Իմ ամբողջ էությունը, եթե կարելի այսպես արտահայտել, համակված էր իմ փրկության մտքերով։<br />
<br />
Սակայն ես թախիծով էի մտածում իմ խեղդված ընկերների մասին։ Ափսոսում էի նրանց, որովհետև նավարկության ժամանակ արդեն կապվել էի նրանցից շատերի հետ։ Հիշում էի նրանց դեմքերը, անունները։ Ավա՜ղ, նրանցից ոչ մեկին այլևս չտեսա․ նրանց հետքն էլ չէր մնացել, բացի երեք գլխարկից, մեկ թասակից և երկու կոշիկից, որ ցամաք էին նետել ծովի ալիքները։<br />
<br />
Նայելով այն կողմը, ուր մեր նավն էր կանգնած, ես հազիվ նշմարեցի կայմը բարձր ալիքների շարքի հետևը, այնքան էր հեռու ափից։ Եվ ինքս ինձ ասացի․ «Չէ, սա հրաշք է, մեծ հրաշք, որ այսպիսի փոթորկին այսքան հեռավոր ափ հասա»։<br />
<br />
Մահացու վտանգից ազատվելուս առթիվ այսպիսի խոսքերով իմ ջերմ ուրախությունն արտահայտելուց հետո հիշեցի, որ ցամաքը նույնպես կարող է վտանգավոր լինել, որքան և ծովը, որ ես բոլորովին չգիտեմ, թե որտեղ եմ ընկել, և որ ինձ անհրաժեշտ է ամենակարճ ժամանակամիջոցում ուշի ուշով հետախուզել այս անծանոթ վայրը։<br />
<br />
Հենց որ սրա մասին մտածեցի, իմ ցնծությունը անմիջապես չքացավ․ ես հասկացա, որ թեև կյանքս փրկվել է, բայց դեռ չեմ փրկվել աղետներից, զրկանքներից ու սարսափներից։ Իմ ամբողջ հագուստը շատ էր թրջվել, իսկ փոխելու բան չունեի։ Ուժերս վերականգնելու համար ոչ ուտելիք ունեի, ոչ խմելու ջուր։ Ի՞նչ ապագա էր սպասում ինձ։ Կամ պիտի քաղցից մեռնեմ, կամ գիշատիչ գազաններն են ինձ հոշոտելու, և, որ ամենատխուր բանն էր, ես չէի կարող որս անել, չէի կարող գազաններից պաշտպանվել, որովհետև ոչ մի զենք չունեի։ Ընդհանրապես, ինձ մոտ ոչինչ չէր մնացել, բացի մի դանակից, ծխամորճից ու մի տուփ ծխախոտից։<br />
<br />
Այս մտքերն ինձ այնպիսի հուսահատության հասցրին, որ խելագարի պես սկսեցի ափի երկարությամբ հետ ու առաջ վազել։<br />
<br />
Գիշերը վրա էր հասնում, և ես ահաբեկ հարցնում էի ինքս ինձ․ «Ի՞նչ է լինելու իմ օրը, եթե այս վայրերում գիշատիչ գազաններ լինեն։ Չէ՞ որ նրանք միշտ գիշերներն են որսի դուրս գալիս»։<br />
<br />
Ինձանից ոչ հեռու եղևնու նման մի լայնաճյուղ ծառ կար։ Որոշեցի բարձրանալ այդ ծառը և մինչև առավոտ նստել նրա փշփշոտ ճյուղերին։ Գազաններից փրկվելու համար ուրիշ ոչ մի բան մտածել չէի կարող։ «Իսկ երբ կլուսանա, ― ասացի ինքս ինձ, ― կտեսնեմ, որ ավելի լավ էր մեռնել, որովհետև այստեղ ապրել չի կարելի»։<br />
<br />
Ծարավը տանջում էր ինձ։ Գնացի շրջակայքը դիտելու, թե արդյոք խմելու ջուր չկա՞։ Իմ բախտից, մի քառորդ մղոնաչափ ափից հեռանալով մի գետակ գտա։<br />
<br />
Ջուր խմելուց հետո մի քիչ ծխախոտ դրի բերանս, որպեսզի քաղցս խեղդեմ, ապա վերադարձա, բարձրացա լայնաճյուղ ծառը և այնպես տեղավորվեցի, որ քնած ժամանակ վայր չընկնեմ։ Ապա կտրեցի մի կարճ փայտ և ինձ համար մահակ պատրաստեցի, որպեսզի թշնամիների հարձակումից պաշտպանվեմ, տեղս մի լավ հարմարեցրեցի և ծանր հոգնածությունից անմիջապես խոր քուն մտա։<br />
<br />
Քնեցի այնպես քաղցր, ինչպես քչերը կարող էին քնել այդպիսի անհարմար անկողնում, և դժվար թե որևէ մեկը այդպես գիշերելուց հետո արթնանար այնպես թարմ ու առույգ, ինչպես ես։<br />
<br />
==Հինգերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնն անմարդաբնակ կղզում։<br />
:::Նա իրեր է բերում նավից և իր համար բնակարան շինում։<br />
<br />
<br />
Առավոտյան շատ ուշ արթնացա։ Պարզ եղանակ էր, քամին հանդարտվել էր և ծովը դադարել էր մոլեգնել։<br />
<br />
Նայեցի մեր նավին և զարմանքով տեսա, որ նա այլևս իր նախկին տեղում չէ, այլ ավելի է մոտեցել ափին։ Այժմ նա հեռու չէր այն ժայռից, որին զարկեց ինձ ալիքը։ Երևի գիշերը մակընթացությունը նրան բարձրացրել էր ծանծաղուտից և այս կողմը քշել։<br />
<br />
Հիմա մեկ մղոնից հեռու չէր այն տեղից, որ ես գիշերել էի։ Ալիքներն, ըստ երևույթին, չէին փշրել նավը․ համարյա ուղիղ էր կանգնած ջրի երեսին։<br />
<br />
Որոշեցի անհապաղ գնալ, բարձրանալ նավը, որպեսզի ուտելիք և զանազան ուրիշ իրերի պաշար վերցնեմ։<br />
<br />
Ծառից ցած իջնելով՝ ես մի անգամ էլ շուրջս նայեցի։ Առաջին բանը, որ տեսա, մեր մակույկն էր, որ ընկած էր աջ կողմը, ծովափին, իմ կանգնած տեղից երկու մղոն հեռավորության վրա, այնտեղ, ուր նրան շպրտել էր փոթորիկը։ Ուզեցի այն կողմը գնալ, սակայն պարզվեց, որ ուղիղ ճանապարհով այնտեղ գնալ չի լինի․ կես մղոնաչափ լայնությամբ մի փոքրիկ ծովախորշ խրվում էր ցամաքի մեջ և ճանապարհը փակում։ Հետ դարձա, որովհետև ինձ համար շատ ավելի կարևոր էր նավն ընկնել․ հույս ունեի, որ այնտեղ ուտելիք կգտնեմ։<br />
<br />
Կեսօրից հետո ծովի ալիքները բոլորովին հանդարտվեցին, և տեղատվությունն այնքան ուժեղ էր, որ մինչև նավը քառորդ մղոնաչափ ես գնացի ծովի ցամաքած հատակով։<br />
<br />
Այստեղ իմ սիրտը նորից ճմլվեց, ինձ համար պարզվեց, որ եթե մենք փոթորիկից չվախենայինք և մեր նավից չհեռանայինք, բոլորս էլ հիմա ողջ կլինեինք։ Հարկավոր էր միայն սպասել մինչև փոթորիկն անցներ, և մենք բոլորս էլ բարեհաջող կերպով ափ դուրս կգայինք ու ես այժմ ստիպված չէի լինի մենակ թափառել այս անմարդաբնակ անապատում։<br />
<br />
Իմ մանկությունը պատկերացնելով՝ ես լաց եղա, բայց հիշելով, որ արցունքները երբեք դժբախտությունից չեն ազատում, որոշեցի շարունակել իմ ուղին և ինչ գնով էլ լինի՝ հասնել ճեղքված նավին։ Շորերս հանելով մտա ջուրը և սկսեցի լող տալ։<br />
<br />
Բայց ամենադժվարը դեռ առջևումն էր․ նավը բարձրանալ չկարողացա։ Նավն այդտեղ կանգնած էր ծանծաղուտում, այնպես որ համարյա ամբողջովին ջրից դուրս էր, իսկ բռնելու, կառչելու ոչ մի բան չկար։ Երկար ժամանակ լող էի տալիս նրա շուրջը, մեկ էլ հանկարծ նկատեցի նավի ճոպանը (զարմանում եմ, թե ինչպես միանգամից աչքովս չէր ընկել): Ճոպանը կախված էր դռնակից, և նրա ծայրը այնքան բարձր էր մնացել ջրից, որ ես շատ մեծ դժվարությամբ կարողացա բռնել։ Այդ ճոպանով բարձրացա ու մտա նավաստիների խուցը, որ գտնվում էր նավաքթի կողմը։ Նավի ստորջրյա մասը ծածկված էր, ուստի նավամբարը լիքն էր ջրով։ Նավը կանգնած էր պինդ, ավազոտ ծանծաղուտի մեջ, նավախելը խիստ վեր էր ցցվել, իսկ քիթը համարյա դիպչում էր ջրին։ Այսպիսով ջուրը նավախելին չէր հասել, և այնտեղ գտնվող իրերից ոչ մեկը չէր թրջվել։ Ես շտապեցի այնտեղ, որովհետև ամենից առաջ ուզում էի իմանալ, թե ինչ իրեր են փչացել և ինչ է անվնաս մնացել։<br />
<br />
Պարզվեց, որ նավի ամբողջ պաշարը բոլորովին չոր է մնացել, և որովհետև քաղցն ինձ տանջում էր, ես առաջին հերթին գնացի մառան, գրպաններս լցրի պաքսիմատով և, որպեսզի ժամանակ չկորցնեմ, ուտելով շարունակեցի նավի զննումը։ Ընդհանուր նավասենյակում մի շիշ ռոմ գտա և մի քանի կում խմեցի, որովհետև հետագա աշխատանքներիս համար ուժերս վերականգնելու խիստ կարիք էի զգում։<br />
<br />
Ամենից առաջ ինձ մակույկ էր հարկավոր, որպեսզի ափ փոխադրեմ այն իրերը, որոնք կարող էին պետք գալ ինձ։ Բայց մակույկ որտեղի՞ց պիտի գտնեի, իսկ անհնարինը ցանկանալն անօգուտ բան է։ Կարիքի մեջ մարդն հնարագետ է դառնում, և ես եռանդով գործի անցա։ Նավի վրա կային պահեստի կայմեր, ստինգներ ու ռեաներ։ Ես որոշեցի այդ ամենից մի լաստ պատրաստել։<br />
<br />
Ընտրեցի մի քանի թեթև գերան, նախապես ամեն մեկը պարանով կապեցի, որպեսզի ջուրը չտանի և նավից ցած գցեցի։ Հետո իջա ցած, գերանները քաշեցի ինձ մոտ, երկու կողմերից ծայրերն ամուր կապեցի իրար, վրայից էլ երկու֊երեք տախտակ ամրացրի, որոնք դրել էի խաչաձև, և ստացվեց լաստի նման մի բան։<br />
<br />
Այդ լաստը ինձ հիանալի պահում էր ջրի երեսին, բայց ավելի մեծ բեռի համար շատ թեթև էր ու փոքր։ Ստիպված եղա նորից նավ բարձրանալ։ Այնտեղ գտա մեր նավի ատաղձագործի սղոցը և պահեստի կայմը սղոցով դարձրի երեք գերան, որոնց օգնությամբ էլ մեծացրի իմ լաստը։ Այդ աշխատանքն ինձանից մեծ ջանքեր պահանջեց, բայց ապրելու համար ամեն անհրաժեշտ բանի պաշար վերցնելու ցանկությունն ուժ էր տալիս ինձ, և ես արի այն, ինչի համար սովորական պայմաններում ուժերս չէին բավականացնի։<br />
<br />
Այժմ իմ լաստն ընդարձակ էր ու պինդ և բավականին բեռ կարող էր վերցնել։<br />
<br />
Բայց ի՞նչ բարձել այդ լաստին և ի՛նչ անել, որ ալիքները չսրբեն տանեն։<br />
<br />
Երկար մտածելու ժամանակ չկար, հարկավոր էր շտապել։ Ամենից առաջ ես լաստի վրա դարսեցի նավում գտնված բոլոր տախտակները, հետո վերցրի երեք սնդուկ, որոնք պատկանում էին մեր նավաստիներին, փակեերը կոտրեցի և պարունակությունը դուրս թափեցի։ Ընտրեցի այն իրերը, որոնք ինձ ամենից ավելի շատ կարող էին պետք գալ, և արագ լցրի երեք սնդուկները։ Դրանցից մեկում դարսեցի ուտելիքը՝ բրինձ, պաքսիմատ, երեք գլուխ հոլանդական պանիր, երեք խոշոր կտոր այծի ապխտած միս, որ նավի վրա մեր հիմնական սնունդն էր, և գարու մնացորդը, որ մենք Եվրոպայից տանում էինք նավում եղած հավերի համար․ հավերը մենք վաղուց էինք կերել, իսկ գարուց մի քիչ մնացել էր։ Այդ գարին խառնված էր ցորենի հետ․ նա շատ պետք կգար ինձ, բայց, դժբախտաբար, ինչպես հետո պարզվեց, մկները փչացրել էին։ Բացի դրանից, գտա մի քանի արկղ գինի և մոտ վեց գալոն բրնձի օղի, որ պատկանում էր մեր նավապետին։<br />
<br />
Այդ արկղերն էլ դրի լաստի վրա՝ սնդուկների կողքին։<br />
<br />
Մինչ այդ, երբ ես լաստը բարձելով էի զբաղված, մակընթացություն սկսվեց, և սրտի ցավով տեսա, որ ջուրը դեպի ծովը քշեց իմ բաճկոնը, շապիկն ու ժիլետը, որոնք թողել էի ափին։<br />
<br />
Այժմ ինձ վրա մնացին միայն գուլպաներս ու վարտիքս (քաթանից, կարճ՝ մինչև ծնկներս), որոնք չէի հանել դեպի նավը լողալիս։ Այս բանն ինձ ստիպեց մտածել ոչ միայն ուտելիքի, այլև հագուստի պաշարի մասին։ Նավի վրա բավականին քանակությամբ ամեն տեսակի հագուստ կար, բայց ես առայժմ վերցրի միայն մեկ ձեռք, որովհետև ինձ ավելի շատ հրապուրում էին ուրիշ շատ բաներ, ամենից առաջ՝ աշխատանքի գործիքները։<br />
<br />
Երկար որոնումներից հետո ես գտա մեր ատաղձագործի արկղը, և դա իսկապես մի թանկարժեք գյուտ էր, որը ես այն ժամանակ չէի տա ոսկով լի մի ամբողջ նավի։ Այդ արկղը լաստի վրա տեղավորեցի նույնիսկ առանց նրա մեջը նայելու, որովհետև ինձ շատ լավ հայտնի էր, թե ինչ գործիքներ կան այնտեղ։<br />
<br />
Այժմ մնում էր, որ զենքի և զինամթերքի պաշար վերցնեմ։ Նավախցում գտա երկու հիանալի որսորդական հրացան և երկու ատրճանակ, որոնք տեղավորեցի լաստի վրա վառոդամանի, մի պարկ կոտորակի և երկու հին, ժանգոտ սրերի հետ միասին։ Գիտեի, որ մեր նավի վրա երեք տակառ վառոդ կար, բայց չէի իմանում, թե որտեղ են պահված դրանք։ Այնուամենայնիվ, երկար որոնումներից հետո երեք տակառն էլ գտնվեցին։ Մեկը թրջվել էր, բայց երկուսը բոլորովին չոր էին, և ես դրանք հրացանների ու թրերի հետ միասին իջեցրի լաստի վրա։ Այժմ արդեն իմ լաստը բավականին բարձված էր, և հարկավոր էր ճանապարհ ընկնել։ Լաստով, առանց առագաստի, առանց ղեկի մինչև ափ հասնելը հեշտ բան չէր․ բավական էր ամենաթույլ հանդիպակաց քամի, որպեսզի իմ ամբողջ գույքը շուռ գար, ջուրը թափվեր։<br />
<br />
Բարեբախտաբար ծովը խաղաղ էր։ Սկսվեց մակընթացությունը, որը պետք է իմ լաստը քշեր դեպի ափ։ Բացի դրանից սկսվեց համընթաց թեթև քամի։ Դրա համար էլ հետս վերցնելով նավի մակույկի երկու֊երեք կոտրած թիերը, ես շտապեցի հետ դառնալ։ Շուտով ինձ հաջողվեց մոտենալ մի փոքրիկ ծովախորշի, դեպի ուր և ողղեցի իմ լաստը։ Մեծ դժվարությամբ առաջացա հոսանքին հակառակ և, վերջապես, մտա այդ ծովախորշը, թիակով հենվելով հատակին, որովհետև այստեղ ջուրը ծանծաղ էր։ Հենց որ տեղատվությունը սկսվեց, իմ լաստը իր բոլոր բեռներով արդեն ցամաք ափին էր։<br />
<br />
Այժմ ինձ մնում էր շրջակայքը դիտել և բնակության համար տեղ գտնել ինձ համար, այնպիսի տեղ, ուր կարողանայի դասավորել իմ ունեցվածքը, չվախենալով, թե կփչանա։ Դեռևս չգիտեյի, թե որտե՛ղ եմ ընկել, մայր ցամա՞ք, թե՛ կղզի։ Արդյոք մարդիկ կա՞ն այստեղ։ Գիշատիչ գազաններ կա՞ն, թե՝ ոչ։ Ինձանից մի կես մղոն կամ քիչ ավելի հեռու երևում էր մի բարձր բլուր։ Որոշեցի բարձրանալ այդ բլրի գագաթը, որպեսզի շուրջս դիտեմ։ Վերցնելով մի հրացան, ատրճանակ ու վառոդաման՝ ես ճանապարհ ընկա հետախուզության։<br />
<br />
Բլրի գագաթը բարձրանալը դժվար էր։<br />
<br />
Երբ բարձրացա, տեսա, թե ինչպիսի դառն բախտ էր բաժին ընկել ինձ․ ես կղզու վրա էի։ Շուրջս բոլոր կողմերում փռված էր ծովը, և ոչ մի տեղ ցամաք չէր երևում, եթե չհաշվենք հեռվում ջրից դուրս ցցված մի քանի ժայռերը և երկու փոքրիկ կղզի, որոնք մոտ ինը մղոն դեպի արևմուտք էին գտնվում։ Այդ կղզիները փոքրիկ էին, շատ ավելի փոքր, քան իմ կղզին։<br />
<br />
Ես պարզեցի մի բան ևս․ շրջակայքի բուսականությունն ամբողջովին վայրի էր, ոչ մի տեղ մշակված հողի մի կտոր էլ չէր երևում․ նշանակում է՝ այստեղ իրոք որ մարդիկ չկային։<br />
<br />
Գիշատիչ գազաններ նույնպես կարծես չկային․ համենայն դեպս ես ոչ մի գազան չտեսա։ Բայց թռչուններ շատ կային, բոլորն էլ ինձ անծանոթ տեսակի թռչուններ, այնպես որ հետո, երբ ես թռչուն էի սպանում, արտաքինից չէի կարողանում որոշել, ուտելի՞ է, թե ոչ։<br />
<br />
Բլուրից իջնելիս ես սպանեցի մի շատ խոշոր թռչուն, որ նստած էր անտառի եզրին, ծառի վրա։<br />
<br />
Կարծում եմ, այդ առաջին կրակոցն էր, որ որոտաց այստեղ աշխարհի ստեղծագործությունից հետո։ Հենց որ կրակեցի, անտառի վրա թռչունների մի ամբողջ ամպ բարձրացավ։ Յուրաքանչյուրը ճչում էր իր ձևով, բայց այդ ճիչերից ոչ մեկը նման չէր ինձ ծանոթ թռչունների ճիչերին։<br />
<br />
Ինչ վերաբերում է իմ սպանած թռչունին, կարծում եմ, դա բազեի մի տեսակն էր․ այդ թռչունը բազեին շատ էր նման և՛ փետուրների գույնով, և՛ կտուցի ձևով, միայն նրա մագիլները շատ ավելի կարճ էին։ Նրա մսից լեշի հոտ էր գալիս, և ես ուտել չկարողացա։<br />
<br />
Սրանք էին առաջին օրը կատարած իմ հայտնագործությունները։ Հետո վերադարձա լաստի մոտ և սկսեցի իրերն ափ հանել։ Օրվա ամբողջ մնացած մասը դրանով էի զբաղված։<br />
<br />
Իրիկնապահին նորից սկսեցի մտածել, թե որտե՛ղ և ինչպե՛ս տեղավորվեմ գիշերը։<br />
<br />
Ուղղակի գետնին պառկելուց վախենում էի։ Չէ՞ որ կարող էր հանկարծ մի որևէ գիշատիչ գազան հարձակվել ինձ վրա։ Դրա համար էլ ծովի ափին գիշերելու մի հարմար տեղ ընտրելով՝ ես այն բոլոր կողմերից շրջապատեցի սնդուկներով ու արկղներով, իսկ այդ ցանկապատի ներսում տախտակներից քաղտիկի նման մի բան շինեցի։<br />
<br />
Ինձ անհանգստացնում էր նաև այն հարցը, թե ինչպե՛ս պիտի ուտելիք ճարեմ ինձ համար, երբ բոլոր պաշարներս սպառվեն․ բացի թռչուններից և նապաստակի նման երկու փոքրիկ գազաններից, որոնք իմ կրակոցի վրա դուրս թռան անտառից, ուրիշ կենդանի էակ ես այստեղ չտեսա։<br />
<br />
Ասենք՝ այժմ ինձ շատ ավելի զբաղեցնում էր մի ուրիշ բան։ Նավից չէի բերել այն ամենը, ինչ կարելի էր․ այնտեղ շատ բաներ էին մնացել, որոնք ինձ կարող էին պետք գալ, և ամենից առաջ՝ առագաստն ու ճոպանները։ Ուստի որոշեցի, եթե որևէ բան չխանգարի, նորից գնալ նավը։ Ես հավատացած էի, որ առաջին իսկ փոթորիկը նրան փշուր֊փշուր կանի։ Հարկավոր էր մյուս բոլոր գործերը հետաձգել և շտապ զբաղվել նավի բեռնաթափումով։ Չէր կարելի հանգստանալ, մինչև որ ափ չհանեի բոլոր իրերը, մինչև վերջին մեխը։<br />
<br />
Այսպիսի որոշման հանգելով՝ ես սկսեցի մտածել, թե լաստո՞վ գնամ նավի մոտ, թե՞ լող տալով, ինչպես առաջին անգամ։ Որոշեցի, որ ավելի լավ է լող տալով գնամ։ Միայն թե այս անգամ ես հանվեցի քողտիկում, մնացի միայն վանդակավոր կտորից կարված շապիկով, քաթանե վարտիքով և բոբիկ ոտքերիս հագած կաշվե մաշիկներով։<br />
<br />
Առաջին անգամվա պես նավը բարձրացա ճոպանով, ապա նոր լաստ շինեցի և նրա վրա շատ օգտակար իրեր փոխադրեցի։ Նախ՝ վերցրի այն ամենը, ինչ գտնվեց մեր ատաղձագործի խորդանոցում, այն է՝ երկու֊երեք պարկ մեխ (խոշոր ու մանր), մի պտուտակիչ, մի երկու գյուժին կացին, իսկ գլխավորը՝ այնպիսի օգտակար առարկա, ինչպիսին է սրոցը։ Հետո վերցրի մի քանի ուրիշ իրեր, որ գտել էի մեր թնդանոթաձիգի մոտ, այն է՝ երեք հատ երկաթե նիգ, հրացանի գնդակով լի երկու տակառ և շատ վառոդ։ Հետո նավում գտա ամեն տեսակ հագուստների մի ամբողջ հակ, բացի այդ, վերցրի նաև պահեստի առագաստը, գամակը, մի քանի ներքնակ ու բարձ։ Այս ամենը դարսեցի լաստի վրա և ի մեծ գոհունակություն՝ ամբողջությամբ ափ հանեցի։<br />
<br />
Նավ գնալիս վախենում էի, թե իմ բացակայության ժամանակ զանազան գազաններ կհարձակվեն իմ մթերքի վրա։ Բարեբախտաբար այդպիսի բան չէր եղել։ Միայն մի փոքրիկ գազան իմ բացակայության ժամանակ անտառից եկել ու նստել էր իմ սնդուկներից մեկի վրա։ Ինձ տեսնելով՝ նա մի փոքր հեռու փախավ, ապա իսկույն կանգ առավ, կանգնեց հետևի թաթերի վրա և անվրդով հանգստությամբ, առանց որևէ վախի, սկսեց նայել ուղիղ իմ աչքերին, կարծես ուզում էր ծանոթոանալ ինձ հետ։<br />
<br />
Դա կարմրամաշկ, վայրի կատվի նման մի փոքրիկ գազան էր։ Ես հրացանս նշան բռնեցի, բայց նա, չհասկանալով, թե ինչ վտանգ է սպառնում իրեն, նույնիսկ տեղից չշարժվեց։ Այն ժամանակ նրան նետեցի մի կտոր պաքսիմատ, թեև դա իմ կողմից անխելքություն էր, որովհետև պաքսիմատ քիչ ունեի և հարկավոր էր խնայել։ Բայց փոքրիկ գազանն այնքան էր դուր եկել ինձ, որ ես պաքսիմատի այդ կտորը նրան բաժին հանեցի։ Նա մոտ վազեց, պաքսիմատը հոտոտեց, կերավ և մեծ բավականությամբ սկսեց բերանը լիզել։ Երևում էր, որ նա էլի էր ուզում։ Բայց այլևս նրան ոչինչ չտվի։ Նա մի քիչ էլ նստեց ու գնաց։<br />
<br />
Դրանից հետո ես սկսեցի ինձ համար վրան պատրաստել։ Վրանը պատրաստեցի առագաստից և անտառում կտրած ձողերից։ Ամեն ինչ, որ կարող էր արևից ու անձրևից փչանալ, փոխադրեցի վրանը, իսկ շուրջը դասավորեցի դատարկ արկղներն ու սնդուկները, որպեսզի մարդկանց և գազանների անակնկալ հարձակումից պաշտպանված լինեմ։<br />
<br />
Վրանի մուտքը դրսից փակեցի մի մեծ սնդուկով, որ դրի կողքի վրա, իսկ ներսից փակեցի տախտակներով։ Այնուհետև գետնին անկողին փռեցի, գլխատակիս երկու ատրճանակ դրի, կողքիս՝ մի հրացան և պառկեցի։<br />
<br />
Նավի խորտակումից հետո այդ առաջին գիշերն էր, որ անց էի կացնում անկողնու մեջ։ Մինչև առավոտ պինդ քնեցի, որովհետև նախորդ գիշերը շատ քիչ էի քնել, իսկ ամբողջ օրը աշխատել էի առանց հանգստանալու․ նախ իրերը բարձել էի լաստին, հետո էլ լաստից փոխադրել էի ափը։<br />
<br />
Կարծում եմ ոչ ոք իրերի այնպիսի մեծ պահեստ չի ունեցել, ինչպիսին ունեի այժմ։ Բայց էլի ինձ քիչ էր թվում։ Նավը դեռ ողջ էր, և քանի ալիքները նրան հեռու չէին քշել, քանի դեռ նրա վրա մնում էր գեթ մեկ իր, որ ես կարող էի օգտագործել, անհարաժեշտ էի համարում՝ ինչ հնարավոր է այնտեղից փոխադրել ափ։ Դրա համար էլ ամեն օր տեղատվության ժամանակ գնում էի այնտեղ և հետս նորանոր իրեր էի բերում։<br />
<br />
Առանձնապես հաջող եղավ իմ երրորդ ճանապարհորդությունը։ Ես նավի վրա եղած բոլոր պարանները քանդեցի ու հետս բերի։ Այդ անգամ բերի նաև պահեստի առագաստի մի մեծ կտոր, որ մենք օգտագործում էինք առագաստները կարկատելու համար, բերի մի տակառ թրջված վառոդ, որ քիչ էր մնում պիտի թողնեի նավում։ Վերջ ի վերջո ես բոլոր առագաստներն ափ հանեցի, միայն թե ստիպված էի կտոր֊կտոր անել և մաս֊մաս փոխադրել։ Ասենք դա ինձ ցավ չէր պատճառում․ առագաստներն ինձ նավագնացության համար հարկավոր չէին, նրանց արժեքն ինձ համար հենց այն կտորն էր, որից կարված էին։<br />
<br />
Այժմ նավից արդեն փոխադրել էի ամեն բան, ինչ մեկ մարդ կարող էր տեղից վերցնել։ Մնացել էին ծանր իրերը, որոնց փոխադրությանը ձեռնամուխ եղա հետևյալ անգամ։ Սկսեցի ճոպաններից։ Յուրաքանչյուր ճոպանը կտրտում էի այնպիսի մեծությամբ, որ ինձ համար շատ դժվար չլինի տեղից շարժելը, և այնպես կտոր֊կտոր արած փոխադրեցի երեք ճոպան։ Բացի դրանից նավից վերցրի այն բոլոր երկաթե մասերը, որոնք կարող էի պոկել կացնի օգնությամբ։ Այնուհետև կտրտելով մնացած բոլոր գերանները, ես դրանցից մի ավելի մեծ լաստ շինեցի, բոլոր ծանր իրերը բարձեցի վրան ու ճանապարհ ընկա։<br />
<br />
Բայց այս անգամ բախտն ինձ դավաճանեց․ լաստն այնքան շատ էր ծանրաբեռնված, որ թիավարելը շատ էր դժվար։ Երբ ծովախորշը մտնելով ես մոտենում էի ափին, որտեղ դարսված էր իմ գույքը, լաստը շուռ եկավ, և ես իմ անբողջ բեռան հետ միասին ջուրն ընկա։ Խեղդվելը չէի խեղդվի, որովհետև այս բանը տեղի ունեցավ հենց ափի մոտ, բայց իմ ամբողջ բեռը ջրի տակ անցավ․ գլխավորը՝ երկաթը։ Այնինչ դա կարող էր ինձ շատ պետք գալ։ Ճիշտ է, երբ տեղատվությունն սկսվեց, ես ափ հանեցի ճոպանի համարյա բոլոր կտորները և մի քանի կտոր երկաթ, բայց դրա համար ստիպված էի ամեն անգամ սուզվել ջրի տակ , և այդ շատ հոգնեցրեց։<br />
<br />
Այսպես ես շարունակում էի ամեն օր գնալ նավը և ամեն անգամ մի որևէ նոր բան էի բերում։<br />
<br />
Արդեն տասներեք օր էր, որ ես ապրում էի կղզում և այդ ժամանակամիջոցում տասնմեկ անգամ եղել էի նավի վրա, ափ փոխադրելով վճռականապես ամեն բան, ինչ֊որ կարող են բարձրացնել մարդու մեկ զույգ ձեռքերը։ Չեմ տարակուսում, որ եթե խաղաղ եղանակը երկար տևեր, ես մաս֊մաս կփոխադրեի ամբողջ նավը։<br />
<br />
Տասներկուերորդ անգամ նավ բարձրանալու պատրաստություն տեսնելիս նկատեցի, որ քամի է բարձրանում։ Չնայած դրան, սպասեցի մինչև տեղատվություն սկսվեց և նորից նավ գնացի։ Իմ նախորդ այցելությունների ժամանակ այնպես հիմնովին էի տնտղել մեր նավախուցը, որ կարծում էի, թե այնտեղ այլևս ոչինչ չի կարելի գտնել։ Բայց հանկարծ աչքովս ընկավ երկուդռնանի մի պահարան։ Դրանցից մեկի մեջ ես գտա երեք ածելի, մի մեծ մկրատ և մի դյուժին դանակ֊պատառաքաղ։ Մյուս արկղում փող գտա, երվրոպական ու բրազիլական ոսկե և արծաթե դրամներ, ընդամենը երեսունվեց ստերլինգ արժողությամբ։<br />
<br />
― Անպետք աղբ, ― ասացի ես, ― ինչի՞ս ես հարկավոր հիմա։ Ոսկու մի ամբողջ կույտ ես սիրով կտայի այս գրոշանոց դանակներից յուրաքանչյուրի համար։ Ինչ պիտի անեմ քեզ։ Ավելի լավ է ծովի հատակը գնա։ Եթե գետնին ընկած լիներ, կռանալ վերցնելն էլ չարժեր։<br />
<br />
Բայց հետո, երբ մի քիչ մտածեցի, այդ փողը փաթաթեցի մի կտոր քաթանի մեջ և դրի գրպանս։<br />
<br />
Ամբողջ գիշեր ծովը փոթորկվում էր, և առավոտյան, երբ իմ վրանից դուրս նայեցի, նավի հետքն էլ չէր մնացել։<br />
<br />
Այժմ ես կարող էի ամբողջովին զբաղվել այն հարցով, որ ինձ անհանգստացնում էր առաջին իսկ օրվանից․ ի՞նչ անեմ, որ ինձ վրա չհարձակվեն ոչ գիշատիչ գազաններ, ոչ վայրենի մարդիկ։ Ինչպիսի՞ բնակարան շինեմ ինձ համար։ Քարանձավ փնտրե՞մ, թե՞ վրան խփեմ։<br />
<br />
Վերջ ի վերջո, որոշեցի շինել թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը։<br />
<br />
Մինչ այդ ինձ համար արդեն պարզ էր, որ ծովափին իմ ընտրած տեղը բնակարան կառուցելու համար հարմար չէ։ Դա մի ցածրադիր, ճահճոտ տեղ էր, ուղիղ ծովափին։ Այդպիսի տեղ ապրելը շատ վնասակար է։ Բացի դրանից, մոտերքում խմելու ջուր չկար։ Որոշեցի բնակության համար մի ավելի հարմար տեղ գտնել։<br />
<br />
Ամենից առաջ ինձ հարկավոր էր, որ իմ բնակարանը պաշտպանված լինի թեժ արևից և գիշատիչներից, որ լինի այնպիսի տեղ, որտեղ խոնավություն չկա, որ մոտերքում խմելու ջուր լինի։ Բացի դրանից ես անպայման ուզում էի, որ իմ տանից ծովը երևա։<br />
<br />
«Գուցե թե բախտը իմ փրկության համար մի նավ կուղարկի, ― ասում էի ինքս ինձ, ― բայց եթե ծովն աչքիս առաջ չլինի, կարող եմ փրկության առիթը փախցնել»։<br />
<br />
Ինչպես տեսնում եք, ես դեռ հույսս կտրել չէի ուզում։<br />
<br />
Երկար որոնումներից հետո, վերջապես, բնակարան կառուցելու համար հարմար մի տեղ գտա։ Դա մի փոքրիկ տափարակ էր բարձր բլրի լանջին։ Գագաթից մինչև այդ տափարակը բլուրն իջնում էր զառիթափի պատի պես, այնպես, որ վերևի կողմից հարձակման երկյուղ կարող էի չունենալ։ Հենց տափարակի եզրին այդ պատի մեջ կար մի խորություն, կարծես քարանձավի մուտք լիներ, բայց ոչ մի քարանձավ չկար։<br />
<br />
Որոշեցի իմ վրանը խփել հենց այդտեղ, այդ խորության առաջ, կանաչ տափարակի վրա։<br />
<br />
Այդ տեղը գտնվում էր բլրի հյուսիս֊արևմտյան լանջին, այնպես որ համարյա մինչև երեկո ստվերի մեջ էր լինում։ Իսկ իրիկնապահին լուսավորում էր մայր մտնող արևը։<br />
<br />
Նախքան վրան խփելը վերցրի մի սրածայր փայտ և ուղիղ պատի խորության առաջ տասը յարդ տրամագծով մի կիսաշրջան քաշեցի։ Հետո այդ ամբողջ կիսաշրջանով երկու շարք ամուր, բարձր ցցեր տնկեցի, որոնց վերևի ծայրերը ես սրել էի։ Ցցերի երկու շարքերի միջև ես մի փոքրիկ տարածություն էի թողել, որը մինչև վերև լցրի նավից վերցրած ճոպանների կտորներով։ Դրանք ես շարք֊շարք դարսեցի իրար վրա, իսկ ներսի կողմից ցանկապատն ամրացրի նեցուկներով։ Հիանալի ցանկապատ ստացվեց․ ոչ մարդ, ոչ գազան չէր կարող անցնել ոչ նրա միջով, ոչ էլ վրայով։ Այս գործը ինձանից շատ ժամանակ և աշխատանք պահանջեց։ Առանձնապես դժվար էր անտառում ձողեր կտրելը, դրանք կառուցման վայրը փոխադրելը, սրելը, տաշելը և գետնին ցցելը։<br />
<br />
Ցանկապատը դուռ չուներ։ Իմ բնակարանը մտնելու համար սանդուղք էի օգտագործում։ Ամեն անգամ, երբ ուզում էի ներս մտնեմ կամ դուրս գամ, սանդուղքը դեմ էի անում ցանկապատին։<br />
<br />
==Վեցերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնն իր նոր բնակարանում։<br />
:::Այծը և ուլիկը<br />
<br />
<br />
Հեշտ բան չէր ամրոց փոխադրել իմ ամբողջ հարստությունը՝ մթերքը, զենքը և մյուս իրերը։ Հազիվ կարողացա գլուխ բերել այդ գործը։ Եվ ապա՝ իսկույն ձեռնամուխ եղա մի նոր աշխատանքի․ հարկավոր էր մի մեծ և ամուր վրան պատրաստել։<br />
<br />
Արևադարձային երկրներում, ինչպես գիտենք, չափազանց հորդ անձրևներ են լինում, որոնք տարվա որոշ ժամանակ տևում են օրեր շարունակ։ Խոնավությունից պաշտպանվելու համար ես պատրաստեցի կրկնակի վրան, այսինքն սկզբում խփեցի մի փոքր վրան, ապա՝ դրա վրա մի ուրիշ ավելի մեծը։ Արտաքին վրանը ծածկեցի նավից բերած բրեզենտով։<br />
<br />
Այժմ արդեն ես քնում էի ոչ թե ուղղակի գետնին դրած անկողնում, այլ մի շատ հարմար ցանցաճոճում, որ պատկանում էր մեր նավապետի օգնականին։<br />
<br />
Ես վրան փոխադրեցի ուտելեղենի ամբողջ պաշարը և այն իրերը, որոնք կարող էին անձրևներից փչանալ։ Երբ այդ ամենը ցանկապատի ներսն էի փոխադրել, պինդ փակեցի այն անցքը, որ ժամանակավորապես դռան տեղ էր ծառայում, և սկսեցի ներս ու դուրս անել շարժական սանդուխքով, որի մասին վերը խոսեցի։ Այդպիսով, ես ապրում էի բոլոր վտանգներից պաշտպանված ամուր բերդում և կարող էի միանգամայն հանգիստ քնել։<br />
<br />
Ցանկապատն ավարտելուց հետո սկսեցի քարանձավ պատրաստել, որի համար խորացնում էի ժայռի մեջ եղած բնական փոսը։ Քարանձավը գտնվում էր ուղիղ իմ վրանի հետևը և ինձ պետք է ծառայեր որպես մառան։ Հանած քարերը վրանի միջով տանում էի իմ փոքրիկ բակը և դարսում ցանկապատի ներսի կողմում։ Այդտեղ էի թափում նաև հողը, այնպես որ իմ բակում գետինը մոտ մեկ ու կես ոտնաչափ բարձրացավ։<br />
<br />
Այս աշխատանքը քիչ ժամանակ չխլեց ինձանից։ Այդ ընթացքում իմ միտքը շատ բաներ էին զբաղեցնում, և տեղի ունեցան մի քանի այնպիսի դեպքեր, որոնց մասին ուզում եմ պատմել։<br />
<br />
Մի անգամ, երբ դեռ նոր էի պատրաստվում վրան խփելու և քարանձավ փորելու, հանկարծ երկինքը սև ամպով ծածկվեց և հորդ անձրև տեղաց։ Հետո կայծակը փայլատակեց և շանթի սոսկալի որոտ լսվեց։<br />
<br />
Այդտեղ, իհարկե, ոչ մի արտասովոր բան չկար, և ինձ վախեցրեց ոչ այնքան կայծակը, որքան մի միտք, որ կայծակից էլ արագ անցավ իմ գլխով․ «վառո՜դը»։<br />
<br />
Սիրտս կծկվեց։ Ես սարսափով մտածում էի․ «Կայծակի մեկ հարվածը կարող է ոչնչացնել իմ ամբողջ վառոդը։ Իսկ առանց վառոդի ես գիշատիչ գազաններից պաշտպանվելու և ինձ համար սնունդ ճարելու հնարավորությունից զուրկ կլինեմ»։ Զարմանալի բանէ․ այն ժամանակ մտքովս չանցավ, որ պայթյունի դեպքում ամենից առաջ հենց ես կարող եմ զոհվել։<br />
<br />
Այս դեպքն ինձ վրա այնպիսի ուժեղ տպավորություն գործեց, որ հենց ամպրոպն անցավ թե չէ՝ ես ժամանակավորապես հետաձգեցի բնակարանիս կառուցման ու ամրացման բոլոր աշխատանքները և ձեռնամուխ եղա ատաղձագործական արհեստին ու կարին․ սկսեցի վառոդի համար պարկեր կարել և արկղեր շինել։ Հարկավոր էր վառոդը բաժանել մի քանի մասի և ամեն մի մասն առանձին պահել, որպեսզի բոլորը միանգամից չբռնկի։<br />
<br />
Այս աշխատանքով ես համարյա երկու շաբաթ զբաղվեցի։ Ընդամենը մոտ երկու հարյուր քառասուն ֆունտ վառոդ ունեի։ Այդ ամբողջ վառոդը լցրի պարկերի մեջ, բաժանելով մոտ հարյուր մասի։<br />
<br />
Պարկերն ու արկղերը թաքցրի ժայռի ծերպերում, այնպիսի տեղեր, ուր խոնավություն թափանցել չէր կարող, և յուրաքանչյուր տեղը խնամքով նշան արի։ Թրջված վառոդով լի տակառից չէի վախենում, այդ վառոդն առանց այդ էլ վատն էր, ուստի ինչպես որ կար, այնպես էլ դրի քարանձավում, կամ իմ «խոհանոցում», ինչպես մտքումս անվանում էի այդ տեղը։<br />
<br />
Այս ամբողջ ժամանակամիջոցում ես օրական մեկ անգամ, իսկ երբեմն էլ ավելի հաճախ, հրացանս առած տանից դուրս էի գալիս զբոսանքի, ինչպես նաև տեղի բնությանը ծանոթանալու և, եթե հաջողվեր, որևէ որս խփելու։<br />
<br />
Առաջին իսկ օրը դուրս գալով այդպիսի զբոսանքի՝ ես հայտնաբերեցի, որ կղզու վրա այծեր են ապրում։ Այդ ինձ շատ ուրախացրեց, բայց շուտով պարզվեց, որ այդ այծերն արտասովոր չափով զգայուն են ու ժիր, այնպես որ գաղտագողի նրանց մոտենալու ոչ մի հնարավորություն չկար։ Ասենք, այդ չմտահոգեց ինձ․ ես չէի կասկածում, որ վաղ թե ուշ կսովորեմ նրանց որսալու ձևը։<br />
<br />
Շուտով ես նկատեցի մի հետաքրքիր երևույթ․ երբ այծերը լինում էին լեռան գագաթին, իսկ ես երևում էի հովտում, ամբողջ հոտը իսկույն հեռու էր փախչում ինձանից։ Բայց եթե պատահում էր, որ այծերը հովտումն էին լինում, իսկ ես՝ լեռան վրա, այդ դեպքում նրանք ինձ չէին նկատում։ Դրանից եզրակացրի, որ նրանց աչքերը յուրահատուկ կառուցվածք ունեն․ չեն տեսնում այն, ինչ վերևումն է գտնվում։ Դրանից հետո սկսեցի որսալ այսպես․ բարձրանում էի որևէ թմբի վրա և այծերին կրակում վերևից։<br />
<br />
Առաջին իսկ կրակոցով սպանեցի մի ջահել այծ, որի մոտ մի ծծկեր ուլիկ կար։ Ես սրտանց խղճացի ուլիկին։ Երբ մայրն ընկավ, ուլիկը շարունակեց անշարժ կանգնել նրա մոտ և հանգիստ նայում էր ինձ։ Դեռ ավելին․ երբ մոտեցա սպանված այծին, շալակեցի ու սկսեցի տուն տանել, ուլիկը վազեց իմ հետևից։ Այսպես մենք հասանք իմ տունը։ Ցանկապատի մոտ ես այծը դրի գետնին, վերցրի ուլիկին և ցանկապատի վրայով իջեցրի բակը։ Ես կարծում էի, թե ինձ կհաջողվի նրան մեծացնել ու ընտելացնել, բայց նա դեռևս ուտել չէր կարողանում, և ես ստիպված եղա մորթել։ Այդ երկու կենդանիների միսը երկար ժամանակ բավականացավ ինձ։ Ընդհանրապես ես քիչ էի ուտում, աշխատում էի հնարավորին չափ խնայել իմ պաշարը, մանավանդ հացը։<br />
<br />
Իմ նոր բնակարանում վերջնականպես տեղավորվելուց հետո հարկ եղավ մտածել, թե ինչպես անեմ, որ շուտով մի վառարան, կամ ընդհանրապես մի որևէ օջախ պատրաստեմ։ Անհրաժեշտ էր նաև փայտի պաշար պատրաստել։<br />
<br />
Թե ինչպես գլուխ բերի այդ խնդիրը, ինչպես ընդարձակեցի իմ քարանձավը, ինչպես աստիճանաբար ինձ շրջապատեցի կյանքի որոշ հարմարություններով, այդ ամենի մասին ես կպատմեմ հետագա էջերում։<br />
<br />
==Յոթերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնի օրացույցը։<br />
:::Ռոբինզոնը կարգավորում է իր բնակարանը<br />
<br />
<br />
Կղզում տեղավորվելուց հետո շատ չանցած՝ հանկարծ մտքովս անցավ, որ կարող եմ կորցնել ժամանակի հաշիվը և նույնիսկ կդադարեմ կիրակին տարբերել լի օրերից, եթե ինձ համար օրացույց չսարքեմ։<br />
<br />
Օրացույցը սարքեցի այսպես․ կացնով տաշեցի մի մեծ գերան և ցցեցի ծովափին, ճիշտ այնտեղ, ուր ինձ ափն էր գցել փոթորիկը, այդ գերանին ամրացրի մի տախտակ, որի վրա խոշոր տառերով գրեցի այսպիսի խոսքեր․<br />
<br />
«Այստեղ առաջին անգամ ես<br />
<br />
այս կղզին իջա 1659 թվականի<br />
<br />
սեպտեմբերի 30֊ին»։<br />
<br />
Դրանից հետո ամեն օր ես իմ այդ սյան վրա դանակով մի կարճ գիծ էի քաշում։ Վեղ գծից հետո քաշում էի ավելի երկար գիծ, որ ցույց էր տալիս կիրակին։ Իսկ յուրաքանչյուր ամսի առաջին օրը ցույց տվող գիծը ավելի երկար էի քաշում։ Այդ ձևով իմ օրացույցն էի սարքում, նշելով օրերը, շաբաթները, ամիսները և տարիները։<br />
<br />
Երբ թվում էի այն իրերը, որոնք, ինչպես արդեն ասել եմ, նավից փոխադրեցի տասնմեկ անգամից, ես չհիշատակեցի բազմաթիվ մանր բաներ, որոնք թեև առանձնապես արժեքավոր չէին, բայց և այնպես ինձ մեծ ծառայություն էին մատուցում։ Այսպես օրինակ, նավապետի ու նրա օգնականի խցիկներում ես գտա թանաք, գրիչ ու թուղթ, երեք թե չորս կողմնացույց, աստղաբաշխական որոշ սարքեր, դիտափողեր, աշխարհագրական քարտեզներ և նավի մատյանը։ Այս ամենը համենայնդեպս ես դարսեցի մի սնդուկի մեջ, չիմանալով նույնիսկ, թե այդ իրերից որևէ մեկը պետք կգա՞ ինձ։ Ապա իմ ձեռքն ընկան պորտուգալերեն լեզվով մի քանի գիրք։ Ես դրանք էլ վերցրի։ Նավի վրա մենք ունեինք երկու կատու և մի շուն։ Կատուներին ես ափ փոխադրեցի լաստով, իսկ շունը դեռ իմ առաջին այցելության ժամանակ ինքը նետվեց ջուրը և լողալով եկավ իմ հետևից։ Երկար տարիներ նա իմ հուսալի օգնականն էր, ինձ ծառայում էր մեծ հավատարմությամբ։ Նա ինձ համար համարյա փոխարինում էր մարդու ընկերությանը, միայն թե խոսել չէր իմանում։ Օ՜, որքան թանկ կվճարեի ես, միայն թե նա կարողանար խոսել։<br />
<br />
Թանաքը, գրիչներն ու թուղթը ես ամեն կերպ աշխատում էի խնայել։ Քանի դեռ թանաք ունեի, մանրամասն գրի էի առնում ամեն բան, ինչ որ պատահում էր ինձ հետ։ Բայց երբ վերջացավ, ես դադարեցրի իմ գրանցումները, որովհետև թանաք շինել չէի կարող և չէի իմանում, թե ինչով կարելի է փոխարինել այն։<br />
<br />
Ընդհանրապես, թեև ես ամենաբազմապիսի իրերի այդպիսի մեծ պահեստ ունեի, այնուամենայնիվ, բացի թանաքից, ինձ ուրիշ շատ ու շատ բաներ էին պակասում․ ես չունեի ոչ թի, ոչ բահ, ոչ քլունգ, հողային աշխատանքներ կատարելու ոչ մի գործիք։ Չկար ոչ ասեղ, ոչ թել։ Իմ սպիտակեղենը բոլորովին մաշվել էր, բայց շուտով ես սկսեցի յոլա գնալ առանց սպիտակեղենի, առանձին նեղություն չքաշելով դրա համար։<br />
<br />
Քանի որ անհրաժեշտ գործիքներ չունեի, իմ ամեն մի աշխատանքը շատ դանդաղ էր ընթանում և մեծ դժվարությամբ էր գլուխ գալիս։ Այն ցցապատնեշը, որով ես շրջապատեցի իմ բնակարանը, պատրաստեցի համարյա մեկ ամբողջ տարվա ընթացքում։ Անտառում հաստ ձողեր կտրել, նրանցից ցցեր տաշել, այդ ցցերը քաշ տալ իմ վրանի մոտ, այս ամենի համար շատ ժամանակ էր պահանջվում։ Ցցերը շատ ծանր էին, այնպես որ կարող էի ամեն անգամ բարձրացնել միայն մեկը, և երբեմն երկու օր էր տևում հենց միայն ցիցը տաշելը և տուն բերելը, իսկ երրորդ օրը ես այն տնկում էի գետնի մեջ։<br />
<br />
Ցցերը գետնի մեջ տնկելիս սկզբում ծանր մահակ էի օգտագործում, բայց հետո հիշեցի, որ նավից բերած երկաթե նիգեր ունեմ։ Սկսեցի աշխատել նիգերով, թեև չեմ կարսղ ասել, թե դա շատ հեշտացրեց իմ աշխատանքը։ Ընդհանրապես ցցերը գետնի մեջ տնկելն ինձ համար ամենահոգնեցուցիչ ու անհաճո աշխատանքներից մեկն էր։ Բայց մի՞թե դա կարող էր ինձ վրդովել․ Չէ՞ որ ես չգիտեի, թե ինչի՛ վրա անցկացնեմ իմ ժամանակը և ուրիշ գործ էլ չունեի, բացի կղզում թափառելուց և ուտելիք որոնելուց․ այդ գործով կանոնավոր կերպով զբաղվում էի ամեն օր։<br />
<br />
Երբեմն հուսահատության մեջ էի ընկնում և ծանր թախիծ էի ապրում։ Այդ տանջող զգացմունքները հաղթահարելու համար վերցրի գրիչը և փորձեցի ինքս ինձ ապացուցել, որ իմ ողբալի դրության մեջ, այնուամենայնիվ, շատ լավ բան կա։<br />
<br />
Ես թղթի էջը բաժանեցի երկու մասի, ձախ կողմը գրեցի «վատը», իսկ աջ կողմը՝ «լավը», և ահա թե ինչ ստացվեց։<br />
<br />
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="2" width="100%"><br />
<tr><br />
<td valign="top"><br><br />
</td><br />
<td valign="top" width="48%" > Վատը<br><br />
</td><br />
<td valign="top" width="48%" > Լավը<br><br />
</td><br />
</tr><br />
<tr><br />
<td valign="top">1<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Ես ընկել եմ այս ամայի անմարդաբնակ կղզին և փրկության ոչ մի հույս չունեմ։<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Բայց ես ողջ մնացի, թեև կարող էի խեղդվել, ինչպես իմ բոլոր ընկերները։<br><br />
</td><br />
</tr><br />
<tr><br />
<td valign="top">2<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Ես կտրված եմ ամբողջ մարդկությունից․ մարդկանց աշխարհից արտաքսված անապատական եմ։<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Բայց ես քաղցից չմեռա և չզոհվեցի այս անապատում։<br><br />
</td><br />
</tr><br />
<tr><br />
<td valign="top">3<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Ես հագուստ շատ չունեմ և շուտով իմ մերկությունը ծածկելու համար ոչինչ չեմ ունենա։<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Բայց այստեղ կլիման տաք է, և կարելի է առանց հագուստի յոլա գնալ։<br><br />
</td><br />
</tr><br />
<tr><br />
<td valign="top">4<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Ես չեմ կարող ինձ պաշտպանել, եթե ինձ վրա մարդիկ կամ գազաններ հարձակվեն։<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Բայց այստեղ, այս կղզու վրա ոչ մարդիկ կան, ոչ գազաններ։ Եվ ես կարող եմ ինձ երջանիկ համարել, որ փոթորիկն ինձ չի գցել Աֆրիկայի ափերը, որտեղ այնքան կատաղի գիշատիչ գազաններ կան։<br><br />
</td><br />
</tr><br />
<tr><br />
<td valign="top">5<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Չկա մեկը, որի հետ ես մի խոսք փոխանակեմ, չկա մեկը, որ ինձ սիրտ տա ու մխիթարի։<br><br />
</td><br />
<td valign="top">Բայց ես կարողացա ապրուստի ամեն անհրաժեշտ բաների պաշար տեսնել և ապահովեցի իմ սնունդը մինչև կյանքիս վերջը։<br><br />
</td><br />
</tr><br />
</table><br />
<br />
<br />
Այս խոհերը ինձ մեծ օգնություն ցույց տվին։ Ես տեսա, որ հուսահատվելու և վհատվելու հարկ չկա, որովհետև ամենածանր վշտերի մեջ էլ կարելի է և պետք է մխիթարություն գտնել։<br />
<br />
Ես արդեն նկարագրել եմ իմ բնակարանը։ Դա մի վրան էր՝ խփված լեռան լանջին և շրջապատված երկտակ ամուր ցցապատնեշով։ Բայց հիմա իմ ցանկապատը կարելի էր անվանել պարիսպ, որովհետև դրսի կողմից նրա տակ ես մի երկու ոտնաչափ հաստությամբ հողաթումբ էլ էի շինել։ Իսկ էլի մի որոշ ժամանակ անցնելուց հետո (որքան հիշում եմ՝ մեկ ու կես տարի) ես իմ հողաթմբի վրա ձողեր դրի, որոնք հենվում էին լեռան թեքությանը, իսկ վերևում ճյուղերից և երկար տերևներից ծածկ պատրաստեցի։ Այսպիսով իմ փոքրիկ բակն արդեն տանիքի տակ էր և ես կարող էի չվախենալ անձրևներից, որոնք, ինչպես արդեն ասել եմ, տարվա որոշ ժամանակին անխնա հեղեղում էին իմ կղզին։<br />
<br />
Ընթեցողն արդեն գիտի, որ իմ ամբողջ գույքը ես փոխադրեցի իմ ամրոցը, սկզբում միայն ցանկապատի ներսը, իսկ հետո՝ քարանձավ, որ փորել էի վրանի հետևը, ժայռի մեջ։ Բայց պետք է խոստովանեմ, որ սկզբնական շրջանում իմ իրերն իրար վրա էին թափված ինչպես պատահեր, և լցրել էին ամբողջ բակը։ Ես շարունակ դիպչում էի դրանց ու սայթաքում և ուղղակի շարժվելու տեղ չունեի։ Ամեն ինչ կանոնավոր դարսելու համար հարկ եղավ քարանձավն ընդարձակել։<br />
<br />
Երբ ցանկապատի մուտքը փակեցի և, հետևապես կարող էի ինձ ապահով համարել գիշատիչ գազանների հարձակումից, սկսեցի ընդարձակել և երկարացնել իմ նկուղը։ Բարեբախտաբար լեռը փխրուն ավազաքարից էր։ Գետինը դեպի աջ փորելուց հետո, որքան հարկավոր էր իմ հաշվով, ես քանդելով աջ գնացի և ցանկապատի այն կողմը անցքը դուրս բերի լույս աշխարհ։<br />
<br />
Այդ միջանցիկ ստորերկրյա անցքը, իմ բնակարանի հասարակ մուտքը, ոչ միայն ինձ հնարավորություն էր տալիս ազատորեն դուրս գալու բակից և տուն վերադառնալու, այլև զգալի չափով մեծացրեց իմ մառանի տարածությունը։<br />
<br />
Այս աշխատանքն ավարտելուղ հետո, ես ձեռնամուխ եղա ինձ համար կահույք պատրաստելուն։ Ամենից ավելին ինձ հարկավոր էին սեղան և աթոռ․ առանց սեղանի ու աթոռի ես չէի կարողանում լիովին վայելել նույնիսկ այն աղքատիկ հաճույքները, որոնք մատչելի էին ինձ իմ միայնության մեջ, չէի կարողանում ոչ մարդավարի ուտել, ոչ գրել և ոչ կարդալ։<br />
<br />
Եվ ահա ես հյուսն դարձա։<br />
<br />
Մինչ այդ կյանքումս ոչ մի անգամ ես ատաղձագործական գործիքներ ձեռքս չէի առել, բայց և այնպես, բնական խելամտությանս և աշխատանքի մեջ համառությանս շնորհիվ ես քիչ֊քիչ այնպիսի փորձ ձեռք բերեցի, որ եթե անհրաժեշտ գործիքներ ունենայի, ամեն տեսակ կահ֊կարասի կարող էի պատրաստել։<br />
<br />
Բայց նույնիսկ առանց գործիքների, կամ համարյա առանց գործիքների, միմիայն կացնով ու ռանդայով ես բազմաթիվ իրեր պատրաստեցի, թեև, հավանորեն, ոչ ոք դեռ այդպիսի իրեր չի պատրաստել այնպիսի նախնադարյան եղանակով և այնքան շատ աշխատանք չի թափել դրանց վրա։ Հենց միայն մի տախտակ շինելու համար ես պետք է կտրեի մի ծառ, նրա բունը մաքրեի ճյուղերից, և երկու կողմերից այնքան տաշեի, որ նա տախտականման մի բան դառնար։ Դա շատ անհարմար ու անձեռնտու եղանակ էր, որովհետև ամբողջ ծառից դուրս էր գալիս միայն մեկ տախտակ։ Բայց ի՞նչ կարող ես անել․ ստիպված էի համբերել։ Բացի այդ իմ ժամանակն ու աշխատանքը շատ էժան էին, ուրեմն միևնույն չէ՞ր թե որտեղ և ինչի վրա կգործադրեի դրանք։<br />
<br />
Այսպես ուրեմն, ես ամենից առաջ ինձ համար սեղան և աթոռ պատրաստեցի։ Դրա համար ես օգտագործեցի նավից վերցրած կարճ տախտակները։ Հետո իմ նախնադարյան եղանակով երկար տախտակներ տաշեցի և իմ մառանում մեկը մյուսի վրա մի քանի դարակ պատրաստեցի, յուրաքանչյուրը մեկ ու կես ոտնաչափ լայնությամբ։ Դրանց վրա ես դարսեցի գործիքներս, մեխը, երկաթի կտորները և այլ մանր֊մունր բաներ, մի խոսքով ամեն ինչ իր տեղը դրի, որպեսզի պետք եղած դեպքում յուրաքանչյուր առարկան հեշտությամբ գտնեմ։ Բացի դրանից իմ մառանի պատին բզեր խփեցի և նրանցից կախեցի հրացաններս, ատրճանակներս և այլ իրեր։<br />
<br />
Դրանից հետո ով իմ քարանձավը տեսներ, երևի կկարծեր, թե դա ամեն տեսակ տնտեսական պիտույքների մի խոշոր պահեստ է։ Ինձ համար էլ մեծ բավականություն էր նայել այդ պահեստին, այնքան շատ ամեն տեսակի բարիք կար այնտեղ և այնքան կարգին էին դարսված ու կախված բոլոր իրերը, որ յուրաքանչյուր մանրունք անմիջապես կարող էի գտնել։<br />
<br />
Ահա այդ ժամանակից էլ ես սկսեցի օրագիր կազմել, գրի առնելով այն ամենը, ինչ անում էի օրվա ընթացքում։ Սկզբի շրջանում գրանցումներ անելու ժամանակ չունեի, աշխատանքս խիստ շատ էր, բացի դրանից այն ժամանակ ինձ այնպիսի մռայլ մտքեր էին պաշարում, որ ես վախենում էի, թե դրանք կարող են անդրադառնալ իմ օրագրի վրա։<br />
<br />
Բայց այժմ, երբ վերջապես, ինձ հաջողվեց հաղթահարել իմ թախիծը, երբ դադարեցի ինքս ինձ օրոր ասել անպտուղ երազանքներով ու հույսերով և իմ բնակարանի կարգավորմամբ զբաղվեցի, կարգի բերի ամբողջ տնտեսությունս, ինձ համար սեղան ու աթոռ պատրաստեցի և ընդհանրապես հնարավորին չափ կոկիկ հարմարություններ ստեղծեցի, այժմ արդեն ես ձեռնամուխ եղա իմ օրագրին։ Այդ օրագիրը բերում եմ այստեղ լրիվ, թեև այնտեղ նկարագրած դեպքերի մեծ մասն արդեն ընթերցողին ծանոթ է նախորդ գլուխներից։ Կրկնում եմ, իմ օրագիրը կանոնավոր էի վարում, քանի դեռ թանաք ունեի։ Իսկ երբ թանաքը վերջացավ, ակամայից ստիպված եղա օրագիրս դադարեցնել։<br />
<br />
==Ութերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնի օրագիրը։ Երկրաշարժ<br />
<br />
<br />
1659 թ․ սեպտեմբերի 30։ Մեր նավը բաց ծովում սոսկալի փոթորկի հանդիպելով՝ խորտակվեց։ Ամբողջ անձնակազմը, բացի ինձանից խեղդվեց։ Իսկ ես, դժբախտ Ռոբինզոն Կրուզոս, կիսամեռ վիճակում հայտնվեցի այս անիծյալ կղզում, որը անվանեցի Հուսահատության կղզի։<br />
<br />
Երբ գիշերը վրա հասավ, բարձրացա ծառը, որովհետև գիշատիչ գազաններից վախենում էի։ Չնայած անձրև էր գալիս, ամբողջ գիշերը քնեցի խոր քնով։<br />
<br />
1 հոկտեմբերի։ Առավոտյան արթնանալով տեսա, որ մեր նավը ծանծաղուտից պոկվել է, և մակընթացությունը նրան քշել է ափին ավելի մոտիկ։ Այդ բանն ինձ հույս տվեց, որ երբ քամին մեղմանա, ինձ կհաջողվի գնալ նավը և ուտելիքի և այլ անհրաժեշտ իրերի պաշար վերցնել։ Հենց որ տեղատվությունն սկսվեց, գնացի նավը։ Սկզբում քայլում էի ծովի բացված հատակի վրայով, իսկ հետո սկսեցի լող տալ։ Այդ ամբողջ օրը անձրևը չդադարեց, բայց քամին բոլորովին կտրվել էր։<br />
<br />
1―24 հոկտեմբերի։ Ես զբաղված էի նավի իրերը ափ տեղափոխելով։ Նավն էի գնում տեղատվությունն սկսելուն պես և վերադառնում էի, երբ սկսվում էր մակընթացությունը։ Իրերը փոխադրում էի լաստով։ Այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում անձրևներ էին գալիս։ Երբեմն եղանակը պարզում էր, բայց կարճ ժամանակով․ երևի այս լայնության վրա սա անձրևների ժամանակաշրջանն է։<br />
<br />
25 հոկտեմբերի։ Ամբողջ գիշերը և ցերեկը անձրև էր գալիս և ուժեղ քամի էր փչում։ Գիշերվա ընթացքում նավը փշուր֊փշուր էր եղել։ Այնտեղ, ուր նա կանգնած էր, ինչ որ ողորմելի բեկորներ են ցցված, այն էլ երևում են միայն տեղատվության ժամանակ։ Այդ ամբողջ օրը ես աշխատում էի իմ իրերի մոտ, ծածկում ու փաթաթում էի, որպեսզի անձրևից չփչանան։<br />
<br />
26 հոկտեմբերի։ Կարծում եմ բնակարան կառուցելու համար հարմար տեղ եմ գտել։ Հարկավոր է այս տեղը շրջապատել ցցապատնեշով։<br />
<br />
27―30 հոկտեմբերի։ Աշխատում էի ուժեղ թափով, ամբողջ ունեցվածքս փոխադրում էի նոր բնակարանս, թեև շարունակ անձրև էր գալիս։<br />
<br />
31 հոկտեմբերի։ Առավոտյան հրացանս վերցրած շրջում էի կղզում, հուսալով մի որևէ որս խփել և միաժամանակ դիտել շրջակայքը։ Սպանեցի մի այծ։ Նրա ուլը վազեց իմ հետևից մինչև տուն, բայց շուտով ստիպված եղա նրան մորթել, որովհետև այնքան փոքր էր, որ դեռ ուտել չէր կարողանում։<br />
<br />
1 նոյեմբերի։ Նոր տեղում, ուղիղ ժայռի կողքին մի մեծ վրան խփեցի և ցցերից կախեցի իմ ցանցաճոճը։<br />
<br />
4 նոյեմբերի։ Իմ ժամանակը դասավորել եմ, որոշակի ժամեր նշանակելով որսի համար։ Առավոտը, եթե անձրև չի լինում, երկու֊երեք ժամ հրացանը ձեռքիս թափառում եմ կղզում, այնուհետև մինչև ժամը տասնմեկն աշխատում եմ, տասնմեկին նախաճաշ եմ անում, տասներկուսից մինչև երկուսը հանգստանում եմ (որովհետև դա օրվա ամենաշոգ ժամանակն է), ժամը երկուսից նորից անցնում եմ աշխատանքի։ Վերջին երկու օրը աշխատանքի ժամերին ես մի սեղան պատրաստեցի։ Այն ժամանակ ես դեռ վատ հյուսն էի։ Բայց կարիքն ի՜նչ ասես, որ չի սովորեցնում։ Ես ամեն բանի վարպետ եմ դառնում։ Անտարակույս նույնպիսի վարպետության կհասներ ամեն ոք, ով իմ դրության մեջ ընկներ։<br />
<br />
13 նոյեմբերի։ Անձրև էր գալիս։ Օդն ու ցամաքը նկատելիորեն թարմացել էին և շնչելը հեշտացել էր, բայց շարունակ ամպրոպը վորոտում էր ու կայծակը փայլատակում, այնպես որ վախեցա, թե իմ վառոդը կարող է բռնկել։ Երբ որոտն անցավ, որոշեցի իմ վառոդի պաշարը բաժանել ամենամանր մասերի և պահել տարբեր տեղերում, որպեսզի բոլորը միասին չբռնկի։<br />
<br />
14, 15 և 16 նոյեմբերի։ Այս բոլոր օրերին արկղներ էի շինում վառոդի համար, յուրաքանչյուր արկղի մեջ պիտի տեղավորվի մեկ երկու ֆունտ վառոդ։ Այսօր ամբողջ վառոդը լցրի արկղները և թաքցրի ժայռի ծերպերում, որքան կարելի իրաից հեռու։ Երեկ սպանեցի մի խոշոր թռչուն։ Թե ի՛նչ թռչուն է՝ չգիտեմ։ Միսը համեղ էր։<br />
<br />
17 նոյեմբերի։ Այսօր ուզում էի մի քարանձավ փորել իմ վրանի հետևի ավազաքարե ժայռում, որպեսզի ավելի հարմար դասավորեմ իմ ունցվածքը։ Բայց այդ աշխատանքի համար ինձ անհրաժեշտ են երեք բան․ քլունգ, բահ և ձեռնասայլակ կամ մի զամբյուղ՝ փորված հողը դուրս տանելու համար, այնինչ ես դրանցից ոչ մեկը չունեմ։ Ստիպված եղա աշխատանքս դադարեցնել։ Երկար ժամանակ մտածում էի, թե ինչո՛վ փոխարինեմ այդ գործիքները, կամ ինչպես պատրաստեմ դրանցից։ Քլունգի փոխարեն փորձեցի երկար լինգը գործածել․ դա հարմար է, միայն թե շատ է ծանր։ Մնում են բահն ու սալյակը։ Առանց բահի ամենևին չի կարելի յոլա գնալ, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հնար գտնել, թե ինչպես բահ պատրաստեմ, կամ ինչո՛վ փոխարինեմ այն։<br />
<br />
18 նոյեմբերի։ Անտառում գտա այն ծառը (կամ նույն ցեղի), որին Բրազիլիայում «երկաթե ծառ» են անվանում, որովհետև փայտը արտասովոր պինդ է։ Մեծ դժվարությամբ մի ծառ կտրեցի։ Կացինս բոլորովին բթացավ։ Ծառի բնից մի մեծ կոճղ կտրելով՝ հազիվ կարողացա քաշ տալ տուն, որովհետև շատ ծանր էր։ Որոշեցի նրամից թի շինել։ Փայտն այնքան պինդ էր, որ այդ գործը ինձանից մեծ աշխատանք ու շատ ժամանակ խլեց։ Բայց և այնպես թին պատրաստեցի։ Կոթը մեզ մոտ՝ Անգլիայում պատրաստածներից վատը չէր, բայց ինքը թիակն այնքան էլ լավը չէր։ Հարկավոր էր այն երկաթով պատել, սակայն երկաթաթերթ չունեի, դրա համար էլ այդ թին ինձ երկար չծառայեց։ Ասենք՝ սկզբնական շրջանում ես լավ օգտագործեցի հողային աշխատանքներում, թեև կարծում եմ, աշխարհում ոչ մի թի այնպիսի հնարամիտ միջոցներով չի շինվել և ոչ մեկի վրա այդքան շատ աշխատանք չի գործադրվել։<br />
<br />
Տաշտակ շինելն ավելի հեշտ էր, քան թին։ Բայց բոլորը միասին՝ տաշտակը, թին և սալյակը շինելու ապարդյուն փորձերը ինձանից առնվազն չորս օր ժամանակ խլեցին, բացառությամբ առավոտյան այն ժամերի, երբ ես հրացանը վերցրած որսի էի գնում։ Ընդհանրապես քիչ էր պատահում, որ ես որսի չգնամ, և համարյա չեղավ մի դեպք, որ մի որևէ որս չբերեմ։<br />
<br />
23 նոյեմբերի։ Թի և տաշտակ շինելու գործը վերջացրի։ Հենց որ այդ իրերը պատրաստ էին, նորից սկսեցի քարանձավս փորել։ Փորում էի ամբողջ օրը, որքան ուժերս ներում էին։ Ինձ հարկավոր էր շատ ընդարձակ տարածություն, որը միաժամանակ կարողանար ծառայեր և՛ որպես նկուղ, իրերի պահեստ, մառան, խոհանոց, և որպես սեղանատուն։<br />
<br />
10 դեկտեմբերի։ Այդպես աշխատեցի ուղիղ տասնութ օր և իմ աշխատանքն ավարտված էի համարում բայց հանկարծ այսօր մի ծայրում հողը փլվեց։ Երևի քարանձավը չափից ավելի լայն էի շինել։ Փլվածքն այնքան մեծ էր, որ ես վախեցա․ եթե այդ ժամանակ քարանձավում լինեի, երևի այլևս գերեզմանափորի կարիք չէի ունենա։ Այս ցավալի դեպքը ինձ մեծ գլխացավանք պատճառեց․ հարկավոր էր փշրված ամբողջ հողը դուրս հանել քարանձավից, իսկ գլխավորը՝ հարկավոր էր այժմ կամար պատրաստել, հակառակ դեպքում երբեք չէր կարելի վստահ լինել, թե նորից չի փլի։<br />
<br />
11 դեկտեմբերի։ Այսօրվանից ձեռնամուխ եղա այդ աշխատանքին։ Առայժմ տնկել եմ երկու սյուն, յուրաքանչյուրի վրա՝ երկու տախտակ խաչաձև դրված։<br />
<br />
17 դեկտեմբերի։ Վերջնականապես ամրացրի առաջին երկու սյուները և տնկեցի էլի մի քանի հատ, դարձյալ վերևից տախտակներ դնելով, ինչպես առաջին երկուսը։ Այժմ արդեն ոչ մի փլվածք սարսափելի չէ։ Սյուները ես շարքով տնկել եմ այնպես, որ նրանք միաժամանակ իմ նկուղում կծառայեն որպես միջնապատ։ Այս գործով զբաղվեցի ամբողջ շաբաթը։ Այդ օրվանից մինչև դեկտեմբերի 20֊ը նկուղում դարակներ էի շինում, միջնապատին մեխեր էի խփում և կախում էի այն բոլոր իրերը, որոնք կարելի էր կախել։<br />
<br />
20 դեկտեմբերի։ Իմ ամբողջ ունեցած֊չունեցածը փոխադրեցի քարանձավ և դասավորեցի իրենց տեղերը։ Այժմ իմ տնտեսությունը լիովին կարգին վիճակում է։ Էլի մի աթոռ շինեցի և մի քանի փոքրիկ դարակ խփեցի մթերքի համար․ բուֆետի նման մի բան դուրս եկավ։ Տախտակներ արդեն շատ քիչ են մնացել։<br />
<br />
24 դեկտեմբերի։ Ամբողջ գիշերը և ցերեկը հորդ անձրև էր տեղում։ Տանից դուրս չեկա։<br />
<br />
26 դեկտեմբերի։ Անձրևը դադարեց։ Պարզ եղանակ սկսվեց։ Հիմա բավական զով է։<br />
<br />
27 դեկտեմբերի։ Երկու ուլ խփեցի։ Մեկն սպանվեց, մյուսը վիրավորվեց ոտքից, այնպես որ փախչել չէր կարող։ Բռնեցի նրան և պարանով կապած տուն բերի։ Տանը նրա ոտքը զննեցի․ ոսկորը կոտրվել էր, փաթաթեցի։<br />
<br />
Ծանոթություն։ Ես այդ ուլին խնամեցի, կոտրված ոտքն առողջացավ, և նա սկսեց հիանալի վազվզել։ Բայց ինձանից չէր հեռանում․ ես այնքան երկար էի խնամել նրան, որ վարժվել էր ինձ և հեռանալ չէր ուզում։ Նա արածում էր իմ վրանից ոչ հեռու մարգագետնում։ Նայելով նրա վրա՝ մտածեցի, թե լավ կլինի ունենամ իմ ընտանի կենդանիները, որպեսզի սննդի պաշար ապահովեմ այն ժամանակի համար, երբ կսպառվեն իմ վառոդն ու գնդակները։<br />
<br />
28, 29, 30 և31 դեկտեմբերի։ Ուժեղ շոգ է և լիակատար անհողմություն։ Միայն երեկոները տանից դուրս էի գալիս որսի։ Իմ ամբողջ տնտեսությունը վերջնականապես կարգի բերի։<br />
<br />
1 հունվարի 1660 թ․։ Շոգը չի մեղմանում։ Չնայած դրան, այսօր ես երկու անգամ որսի գնացի, վաղ առավոտյան և երեկոյան։ Կեսօրին հանգստանում էի։ Երեկոյան հովիտն անցնելով գնացի կղզու խորքը և շատ այծեր տեսա, բայց նրանք այնպես վախկոտ են, որ մոտենալ չի լինում։ Ուզում եմ շան օգնությամբ նրանց որսալու փորձ անել։<br />
<br />
2 հունվարի։ Այսօր շունը հետս վերցրի և նրան բաց թողեցի այծերի վրա, բայց փորձս չհաջողվեց․ ամբողջ հոտը շուռ եկավ դեպի շունը։ Շունս երևի լավ հասկացավ, թե ինչ վտանգ է սպառնում իրեն, որովհետև հեռու փախավ և ոչ մի կերպ չէր ուզում մոտենալ այծերին։<br />
<br />
3 հունվարի։ Որոշեցի ցանկապատ շինել և նրա շուրջը հողապատնեշ կանգնեցնել, որովհետև դեռ վախենում եմ թշնամիների անակնկալ հարձակումներից։ Կփորձեմ այդ պատնեշը հնարավորին չափ հաստ ու ամուր շինել։<br />
<br />
Իմ ցանկապատն արեն նկարագրել եմ նախորդ էջերում, դրա համար էլ բաց եմ թողնում այն ամենը, ինչ ասել եմ նրա մասին օրագրում։<br />
<br />
Դրա հետ միասին շարունակում էի իմ գործի հետ ամեն օր շրջել կղզում՝ որս անելով, իհարկե, եթե եղանակը խիստ վատ չէր լինում։<br />
<br />
Այդ թափառումների ժամանակ շատ օգտակար հայտնագործություններ արեցի։ Օրինակ, ինձ հանդիպեցին մի առանձին ցեղի աղավնիներ, որոնք իրենց բները հյուսում են ոչ թե ծառերի վրա, ինչպես մեր վայրի աղավնիները, այլ՝ ժայռերի ծերպերում, այնպես որ մարդու համար ավելի հեշտ է նրանց հասնելը։<br />
<br />
Մի անգամ բնից ձագուկներ հանեցի ու բերի տուն, որպեսզի կերակրեմ ու ընտելացնեմ, ընտանի դարձնեմ։ Շատ չարչարվեցի նրանց հետ, բայց հենց որ մեծացան ու թևերն ամրացան, իրար հետևից թռան ու գնացին։ Ասենք՝ երևի այդ նրանից էր, որ նրանց համար հարմար կեր չունեի։<br />
<br />
Այդ դեպքից հետո հաճախ էի բներից ձագուկներ հանում, որովհետև նրանք շատ համեղ էին և նրանցից կարելի էր հիանալի ճաշ պատրաստել։<br />
<br />
Այդ ժամանակ արդեն ես մեծ հաջողություն էի ձեռք բերել ատաղձագործական արվեստի մեջ և վարժ հյուսնից վատ չէի գործածում կացինն ու ռանդան։ Բայց և այնպես կային իրեր, որ ես այդպես էլ չկարողացա պատրաստել։ Օրինակ՝ տակառը։ Ես, ինչպես ասել եմ, նավից բերած երկու֊երեք տակառ ունեի, որոնք կարող էին ինձ օրինակ ծառայել։ Բայց որքան էլ չարչարվեցի, ոչինչ չստացվեց, թեև այդ փորձերի վրա մի քանի շաբաթ ծախսեցի։ Ես չկարողացա ոչ հատակը դնել, ոչ տախտակները միացնել այնքան ամուր, որ ջուր պահեն։ Այդպես էլ ես հրաժարվեցի տակառ շինելու մտքից։<br />
<br />
Շատ դժվար էր յոլա գնալ առանց մոմերի։ Պատահում էր, հենց որ մութն ընկնում էր (իսկ այդտեղ մութն ընկնում էր մոտավորապես ժամը յոթին), ստիպվածէի լինում անկողին մտնել։ Հաճախ էի հիշում մեղրամոմի այն կտորը, որից ես ու Քսուրին մոմեր էինք շինում Աֆրիկայի ափերին մեր թափառումների ժամանակ։ Բայց այստեղ մեղրամոմ չունեի, և միակ բանը, որ կարող էի մտածել, որսի ժամանակ իմ սպանած այծերի ճարպն օգտագործելն էր։ Եվ իրոք, այծի ճարպից ճրագ շինեցի ինձ համար։ Ճրագաթասը պատրաստեցի կավից և լավ թրծեցի արևի տակ, իսկ պատրույգի համար թելեր վերցրի մի հին պարանից։ Ճրագը վառվում էր շատ վատ, շատ ավելի վատ, քան մոմը։ Բացի այդ, հաճախ քթթում էր ու հանգչում։<br />
<br />
Մի անգամ, երբ զբաղված էի իմ տնտեսությունը կարգավորելու այս գործերով, ինչ֊որ բան որոնելիս իմ նկուղում ձեռքս ընկավ մի պարկ, որի մեջ գարի կար։ Այդ այն գարին էր, որ մենք վերցրել էինք նավ՝ սագերի ու հավերի համար։ Պարկում մնացած ամբողջ հատիկը մկները կրծմրծել էին․ համենայն դեպս, երբ նայեցի, ինձ թվաց, որ այնտեղ մնացել է միայն թեփը։ Քանի որ պարկն ինձ հարկավոր էր վառոդի համար, ես դուրս բերի բակը և քարանձավից ոչ հեռու թափ տվի։<br />
<br />
Այս բանը տեղի էր ունեցել հորդ անձրևները սկսվելուց քիչ առաջ։ Ես վաղուց էի մոռացել այս դեպքը, նույնիսկ չէի հիշում, թե որտեղ էի թափ տվել պարկը։<br />
<br />
Բայց ահա, անցավ մոտ մեկ ամիս, և ես լեռան տակ ուղիղ քարանձավի մոտ տեսա մի քանի կանաչ ծիլ, որոնք հենց նոր էին դուրս եկել գետնից։ Սկզբում կարծեցի, թե դա մի սովորական խոտ է, որ առաջ չեմ նկատել։ Բայց անցավ էլի մի քանի օր, և ես զարմանքով տեսա, որ կանաչ ցողունները (մի տասը հատից ավել չէր լինի) հասկ են տվել, և շուտով պարզվեց, որ դրանք սովորական գարու հասկեր են, որպիսիսն աճում է Անգլիայում։ Անկարելի է նկարագրել, թե որքան ուրախացրեց ինձ այդ հայտնագործությունը։ Ինքս ինձ ասում էի․ «Հրաշք է կատարվել․ գարին աճել է ինքն իրեն, առանց սերմերի, որպեսզի իմ կյանքը պահի այս սոսկալի անապատում»։<br />
<br />
Այս միտքն ինձ հուզեց և լաց եղա։ Ես երջանիկ էի, որ ինձ համար այդպիսի բացահայտ հրաշք է կատարվել։ Եվ հրաշքը դրանով չվերջացավ․ շուտով գարու հասկերի մեջ երևացին բրնձի ցողուններ․ ես հեշտությամբ ճանաչեցի դրանք, որովհետև Աֆրիկայում ապրելիս հաճախ էի բրնձի դաշտեր տեսել։<br />
<br />
Ես ոչ միայն հավատացած էի, որ այդ բրինձն ու գարին ինձ ուղարկել է ինքը աստվածը, որը հոգում է իմ սննդի մասին, այլև չէի կասկածում, որ կղզում ինձ համար նույնպիսի շատ հասկեր են լինում։ Ես որոնեցի կղզու բոլոր անկյուններում, նայեցի յուրաքանչյուր թմբի տակ, բայց ոչ մի տեղ ոչ բրինձ գտա, ոչ գարի։<br />
<br />
Միայն այդ ժամանակ, վերջապես, հիշեցի թչչունների կերի տոպրակը, որ թափ էի տվել գետնին, քարանձավից ոչ հեռու։<br />
<br />
Հրաշքը բացատրվեց շատ հասարակ կերպով։<br />
<br />
Դուք կարող եք երևակայել, թե ինչպիսի խնամքով ես հավաքեցի այդ հասկերը, երբ նրանք հասունացան (այդ տեցի ունեցավ հուլիսի վերջին)։ Գետնից հավաքեցի բոլոր հատիկները, մինչև վերջինը, և պահեցի չոր, հուսալի տեղում։ Որոշեցի առաջին տարվա ամբողջ բերքը պահել որպես սերմացու։ Հույս ունեի, որ ժամանակի ընթացքում հատիկի այնպիսի պաշար կհավաքեմ, որ ինձ կբավարարի և՛ սերմացվի, և՛ հացի համար։<br />
<br />
Սակայն միայն չորրորդ տարին ես կարողացա մի քիչ հացահատիկ հատկացնել ուտելուն, այն էլ ամենափոքր մասը։ Բանն այն է, որ իմ առաջին ցանքի համարյա ամբողջ բերքը փչացավ․ ժամանակը սխալ էի հաշվել․ ցանել էի երաշտից քիչ առաջ, և սերմերից շատերը չծլեցին։ Բայց դրա մասին կպատմեմ իր տեղում։<br />
<br />
Բացի գարուց, ինչպես ասացի, բուսել էր նաև քսան թե երեսուն ցողուն բրինձ։ Բրինձը նույնպես մեծ խնամքով հավաքեցի և ամբողջ առաջին բերքը պահեցի որպես սերմացու։ Հետո, երբ արդեն բավականին բրինձ էի հավաքել, պատրաստում էի ոչ թե հաց (որտե՞ղ պիտի թխեի խմորը), այլ, ավելի շուտ՝ բլիթներ, որոնք փոխարինում էին հացին։ Ասենք որոշ ժամանակ անց ես իսկական հաց թխելու միջոց էլ հնարեցի։<br />
<br />
Բայց վերադառնանք իմ օրագրին։<br />
<br />
14 ապրիլի։ Ցանկապատը բոլորովին ավարտել եմ և դրսից հողաթմբով ծածկել։ Ես մուտքը բոլորովին փակեցի, որովհետև որոշեցի ապահով լինելու համար ելումուտ անել շարժական սանդուխքով, որպեսզի դրսից կարելի չլինի գլխի ընկնել, թե ցանկապատի հետևը մարդկային բնակարան կա։<br />
<br />
16 ապրիլի։ Սանդուխքը վերջացրի։ Անցնում եմ պատի վրայով և ամեն անգամ սանդուխքը վերցնում եմ իմ հետևից։ Այժմ բոլոր կողմերից պաշտպանված եմ։ Իմ ամրոցը բավական ընդարձակ է, և կարելի է ներս մտնել միայն պատի վրայով։<br />
<br />
Սակայն ցանկապատի կառուցումն ավարտելու հենց երկրորդ օրը պատահեց մի դեպք, որը խիստ վախեցրեց ինձ․ քիչ մնաց իմ ամբողջ աշխատանքը ջուրն ընկներ և հենց ես ինքս հազիվ փրկվեցի։<br />
<br />
Ահա թե ինչ եղավ։<br />
<br />
Ցանկապատի ներսում, վրանի հետևը, ուղիղ քարանձավի մուտքի մոտ գործ էի անում, երբ հանկարծ քարանձավի առաստաղից, եզերքին մոտ, հենց իմ գլխավերևը հող թափվեց և սոսկալի ճայթյունով կոտրվեցին այն սյուները, որ խփել էի կամարն ամրացնելու համար։<br />
<br />
Ես շատ վախեցա, բայց չհասկացա, թե ինչ է պատահել։ Կարծեցի, թե կամարը փլվել է հողի փխրունության պատճառով, ինչպես առաջին անգամ եղավ։<br />
<br />
«Եթե մնամ այստեղ, ցանկապատի ներսում, ― մտածեցի ես, ― այս նոր փլվածքը կծածկի ինձ։ Հարկավոր է այստեղից փախչել, որպեսզի լեռը ինձ վրա չփլչի»։<br />
<br />
Շտապ վերցրի սանդուխքը և պատի վրայով դուրս եկա։<br />
<br />
Բայց դեռ գետին չիջած՝ ինձ համար պարզվեց, որ այս անգամ փլվածքի պատճառը երկրաշարժն է եղել։ Գետինն օրորվում էր իմ ոտքերի տակ, և մի քանի րոպեի ընթացքում երեք այնպիսի ուժեղ հարված եղավ, որ ամենաամուր շենքն էլ քարուքանդ կլիներ։ Ես տեսա, ինչպես ծովի մոտ գտնվող ժայռի գագաթը պոկվեց և գլորվեց այնպիսի դղրդոցով, որպիսին իմ կյանքում չէի լսել։<br />
<br />
Ամբողջ ծովը սոսկալի փոթորկվում էր ու փրփրում․ ինձ թվում էր, որ ծովում ստորերկրյա հարվածներն ավելի ուժեղ են, քան կղզում։<br />
<br />
Այդպիսի բան ես առաջներում չէի տեսել ու չէի լսել և այժմ մնացել էի զարմանքից քարացած։ Այդ տատանումներից ես ծովային հիվանդություն ստացա, ինչպես նավի ճոճումներից։ Սկսեց սրտխառնություն։ Ինձ թվում էր, թե մեռնում եմ։<br />
<br />
Փլված ժայռի դղրդոցը ինձ հանեց շշմած վիճակից։ Գիտակցությունս տեղը եկավ և իմ գլխով մի սոսկալի միտք անցավ․ ինչ կլինի ինձ հետ, եթե լեռը փլվի իմ վրանի վրա և ընդմիշտ թաղի իմ իրերը, իմ պաշարը, ամեն ինչ, առանց որի ես այստեղ ապրել չեմ կարող։ Եվ նորից սիրտս ճմլվեց։<br />
<br />
Երրորդ հարվածից հետո շուրջը խաղաղվեց։ Ես սկսեցի ուշքի գալ, ինձ ավելի առույգ էի զգում, բայց և այնպես տուն վերադառնալու քաջություն չունեցա։ Երկար ժամանակ վհատության մեջ ընկած նստել էի գետնին և չգիտեի ինչ անեմ, ինչ նախաձեռնեմ։<br />
<br />
Մինչ այդ երկինքը ծածկվեց ամպերով և մթնեց ինչպես անձրևից առաջ։ Սկսեց քամի փչել, սկզբում մեղմ, համարյա աննկատելի, հետո ավելի ու ավելի ուժեղ, և կես ժամ չանցած՝ սկսվեց փոթորիկը։ Ծովը փրփրեց, ալեկոծվեց, և սկսեց կատաղի ոռնոցով ափերին հարվածել։ Ծառերն արմատախիլ էին լինում։ Այսպես շարունակվեց երեք ժամ։ Այդպիսի կատաղի փոթորիկ ես երբեք չէի տեսել։ Հետո կամաց֊կամաց սկսեց մեղմանալ, մի երեք ժամից հետո բոլորովին խաղաղվեց, և անմիջապես հորդ անձրև սկսվեց։<br />
<br />
Հետևյալ ամբողջ օրը, ապրիլի 18֊ին նստած էի տանը, որովհետև անդադար անձրև էր գալիս։ Ես քիչ֊քիչ հանգստացա և սկսեցի լուրջ խորհել իմ վիճակի մասին։ Դատում էի այսպես․ քարանձավում ապրել այլևս չեմ կարող, շատ վտանգավոր է․ քանի որ կղզու վրա երկրաշարժներ են լինում, վաղ թե ուշ այս լեռը կփլի, և ես ողջ֊ողջ կթաղվեմ դրա տակ։ Ուրեմն, հարկավոր է վրանը փոխադրել մի բաց տեղ, բայց վայրենիների ու գազանների հարձակումներից ինձ ապահովելու համար պետք է նորից մի բարձր պատնեշ շինեմ։<br />
<br />
Հաջորդ երկու օրերին, 19֊ին և 20֊ին ես առավոտից մինչև երեկո բնակարանի նոր տեղ էի որոնում։<br />
<br />
Ինձ համար քիչ֊քիչ պարզվեց, որ տեղափոխվելու համար շատ ժամանակ կպահանջվի, ուստի, միևնույն է, առայժմ պետք է հաշտվեմ փլվելու վտանգի հետ, որովհետև չցանկապատված տեղում ապրելն ավելի է վտանգավոր։ Այնուամենայնիվ որոշեցի առանց ժամանակ կորցնելու նոր տեղում ձեռնամուխ լինել ցանկապատ կառուցելուն, որպեսզի հետագայում, երբ ցանկապատը պատրաստ կլինի, վրանը փոխադրեմ այնտեղ։ Ապրելի 21֊ին ես վերջնականապես որոշեցի գործն սկսել։<br />
<br />
22֊ից 27 ապրիլի։ 22֊ի ամբողջ առավոտյան մտածում էի այն մասին, թե ինչպես իրականացնեմ իմ պլանը։ Գլխավոր դժվարությունը գործիքների պակասությունն էր։ Ես ունեի երեք խոշոր և բազմաթիվ մանր կացիններ (դրանք մենք տանում էինք սևամորթների հետ փոխանակելու համար), բայց բոլորն էլ վաղուց արդեն բթացել էին, որովհետև շարունակ շատ ամուր ծառեր էի կտրում։ Ճիշտ է, սրոց ունեի, բայց մի մարդը այդ սրոցը գործածել չէր կարող, որովհետև պետք է լիներ մեկը, որ սրոցաքարը պտտեցներ։ Կարծում եմ ոչ մի պետական գործիչ կարևոր քաղաքական հարցի վրա գլուխ կոտրելիս անքան մտավոր էներգիա չի ծախսել, որքան ծախսեցի ես, երբ մտածում էի, թե ինչպես պտտեցնեմ իմ սրոցաքարը՝ առանց ձեռքերի մասնակցության։<br />
<br />
Վերջ ի վերջո պատրաստեցի մի այնպիսի անիվ, որը փոկի օգնությամբ, ոտքի միջոցով, շարժման մեջ էր դրվում և պտտեցնում սրոցաքարը, ազատ թողնելով իմ երկու ձեռքերը։ Այս հարմարանքը շինելու համար աշխատեցի մի ամբողջ շաբաթ։<br />
<br />
Ծանոթություն։ Մինչ այդ ես երբեք չէի տեսել ոտքով պտտեցվող սրոցաքար, իսկ եթե տեսել էլ էի, չէի դիտել, թե ինչպես է շինված։ Բայց հետագայում համոզվեցի, որ Անգլիայում այդպիսի սրոցաքարերը շատ են տարածված, միայն թե այնտեղ սովորաբար սրոցաքարը ավելի փոքր է լինում, քան իմն էր։ Իմ սրոցաքարը շատ մեծ էր ու ծանր։<br />
<br />
28 և29 ապրիլի։ Ե՛վ այսօր, և՛ երեկ ամբողջ օրը գործիքներս էի սրում։ Սրոցաքարը պտտեցնող իմ գործիքը շատ լավ է աշխատում։<br />
<br />
30 ապրիլի։ Այսօր նկատեցի, որ պաքսիմատ շատ քիչ է մնացել։ Հարկավոր է խիստ խնայողություն անել։ Հաշվեցի բոլոր պարկերը և որոշեցի օրական մեկ պաքսիմատից ավելի չուտել։ Սա շատ ցավալի բան է, բայց ինչ արած։<br />
<br />
==Իններորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը իրեր է հանում խորտակված նավից։<br />
:::Հիվանդություն և թախիծ<br />
<br />
<br />
1 մայիսի։ Այսօր առավոտյան տեղատվության ժամանակ ծովափին նկատեցի մի ինչ֊որ մեծ առարկա, որ հեռվից նման էր տակառի։ Գնացի նայելու, և իրոք, պարզվեց, որ տակառ է։<br />
<br />
Այդտեղ թափված էին նաև նավի բեկորներ։ Երևի, այդ ամենը փոթորիկն էր ափ նետել։ Ես նայեցի այն կողմը, ուր ցցված էր նավի կմախքը, և ինձ թվաց, որ նա սովորականից ավելի է բարձրացել ջրի երեսը։<br />
<br />
Տակառում վառոդ կար, որը, սակայն, ամբողջովին թրջվել էր ու պնդացել։ Այնուամենայնիվ, ես տակառը գլորեցի վերև, որպեսզի ալիքը նորից չքաշի դեպի ծովը, իսկ ինքս ափով գնացի դիտելու նավի կմախքը, թե արդյոք այնտեղ ինձ պետքական որևէ բան չե՞մ գտնի։<br />
<br />
Որոշ տարածություն անցնելով՝ նկատեցի, որ նավի դիրքը տարօրինակ ձևով փոխվել է։ Նավախելը վաղուց արդեն պոկվել էր, հետո փոթորիկը մի կողմ է շպրտել, և ալիքները կտոր֊կտոր էին արել։ Իսկ նավի քթի մասը, որ առաջ համարյա խրված էր ավազի մեջ, բարձրացել էր ամենաքիչը վեց ոտնաչափ։ Բացի դրանից տախտակամածի կողմից նավախելը ծածկվել էր ավազով և այդ կողմից դեպի ափը առաջացել էր մի ավազոտ ծանծաղուտ, այնպես որ այժմ կարող էի բոլորովին մոտ գնալ նավին։ Առաջ դեռ քառորդ մղոն նավից հեռու ջուրն էր սկսվում և, ինչպես ընթեցողը հիշում է, ես ստիպված էի լինում լողալով մոտենալ։ Երկար ժամանակ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչի՛ց է այդպես փոխվել նավի դիրքը, բայց հետո գլխի ընկա, որ այդ տեղի է ունեցել երկրաշարժի հետևանքով։<br />
<br />
Երկրաշարժը այնպես էր փշրել ու ճեղքել նավը, որ ամեն օր քամին ու ալիքները զանազան իրեր էին բերում դեպի ափը, որոնք ջուրը քշում էր բացված նավամբարից։<br />
<br />
Նավի հետ տեղի ունեցած դեպքը կլանեց իմ ամբողջ միտքը։ Ես նույնիսկ մոռացա մտածել նոր տեղ փոխադրվելու մասին։ Հետևյալ ամբողջ օրը մտածում էի, թե ինչպես մտնեմ նավի ներքին մասերը։ Սա այնքան էլ հեշտ խնդիր չէր, որովհետև բոլոր ներքին մասերը փակված էին ավազով։ Բայց դա ինձ չէր կարող շփոթեցնել․ ես արդեն սովորել էի երբեք չնահանջել դժվարությունների առաջ և ոչ մի բանից չհուսահատվել։ Սկսեցի նավը մաս առ մաս քաշել֊տանել, որովհետև լավ էի հասկանում, որ իմ դրության մեջ ամեն մի բան կարող է օգտակար լինել ինձ։<br />
<br />
3 մայիսի։ Սղոցը վերցրի հետս և փորձեցի սղոցել նավախելի ողջ մնացած մասերը, բայց ստիպված եղա աշխատանքը դադարեցնել, որովհետև մակընթացություն սկսվեց։<br />
<br />
4 մայիսի։ Ձուկ էի որսում, բայց անհաջող․ շարունակ բռնում էի այնպիսի ձկներ, որոնք սննդի համար պիտանի չեն։ Ձանձրացա և ուզւում էի գնալ, բայց կարթը վերջին անգամ գցելով՝ բռնեցի մի փոքրիկ դելֆին։ Այդ ինձ շատ ուրախացրեց։ Կարթը ինքս էի շինել․ կարթաթելը անտառում պատրաստել էի հին պարանի մազաթելից, իսկ կեռիկըէ երկաթալարից։ Այնուամենայնիվ, իմ կարթը երբեմն այնքան ձուկ էր բռնում, որ ես կուշտ ուտում էի։ Ձուկը ուտում էի չորացրած վիճակում․ չորացնում էի արևի տակ։<br />
<br />
5 մայիսի։ Աշխատում էի նավի վրա։ Սղոցեցի բիմսը, տախտակամածից պոկեցի եղևնու երեք խոշոր տախտակ, կապեցի միմյանց և երբ մակընթացությունն սկսվեց, լաստով ափ գնացի։<br />
<br />
24 մայիսի։ Դեռևս նավի վրա եմ աշխատում։ Նավամբարում շատ իրեր իրար են կպել։ Այժմ ես դրանք նիգով բաժանում եմ միմյանցից և առաջին իսկ մակընթացուցյանը բոլորն էլ վեր են բարձրանում․ մի քանի տակառ են և նավաստիական երկու սնդուկ։ Դժբախտաբար դրանք լող տվին դեպի ծովը, որովհետև քամին ափից էր փչում։ Բայց այսօր քամին փոխվեց, և ալիքները ափ նետեցին մի մեծ տակառ, լի բրազիլական խոզապուխտով, որը սակայն ուտելի չէ, որովհետև տակառի մեջ շատ աղի ջուր և ավազ է լցվել։<br />
<br />
16 հունիսի։ Ծովի ափին մի մեծ կրիա գտա։ Առաջներում ես այստեղ երբեք կրիա չեմ տեսել։<br />
<br />
17 հունիսի։ Կրիան կրակի վրա խորովեցի։ Փորի մեջ վաթսուն ձու գտա։ Կյանքումս, կարծեմ, երբեք այդպիսի համեղ միս չեմ կերել։ Զարմանալի չէ․ մինչև այսօր կղզու վրա իմ մսե ուտելիքը եղել է միայն այծի ու թռչունի միսը։<br />
<br />
18 հունիսի։ Առվոտից մինչև երեկո անձրև է տեղում։ Տանից դուրս չեմ գալիս։ Ամբողջ օրը խիստ մրսում եմ, թեև, որքան ինձ հայտնի է, այս վայրերում ցուրտ անձրևներ չեն լինում։<br />
<br />
19 հունիսի։ Թերևս վատառողջ եմ։ Դողում եմ ցրտից, կարծես ձմեռ լինի։<br />
<br />
20 հունիսի։ Ամբողջ գիշերը աչք չփակեցի․ գլուխս ցավում էր և տենդում եմ։<br />
<br />
21 հունիսի։ Բոլորովին վատ եմ։ Վախենում եմ, թե կհիվանդանամ և ուժասպառ կլինեմ։ Այդ դեպքում ի՞նչ կլինի իմ վիճակը։<br />
<br />
22 հունիսի։ Այսօր կարծես մի փոքր լավ եմ, բայց չգիտեմ երկա՞ր կտևի։<br />
<br />
24 հունիսի։ Հիմա ավելի լավ եմ։<br />
<br />
25 հունիսի։ Ուժեղ դող ունեմ։ Յոթ ժամ շարունակ մերթ դողացնում էի, մերթ տաքության մեջ այրվում։ Քրտնեցի և կիսաուշաթափ վիճակի մեջ ընկա։<br />
<br />
26 հունիսի։ Այսօր ինձ թեթև եմ զգում։ Քանի որ մսի ամբողջ պաշարը սպառվել է, ստիպված գնացի որսի, թեպետև սոսկալի թուլություն էի զգում։ Սպանեցի մի այծ, մեծ դժվարությամբ քաշ տվի տուն, կրակի վրա մի կտոր միս խորովեցի և կերա։ Շատ կուզեի սուպ եփել ինձ համար, սակայն ոչ կաթսա ունեմ, ոչ կճուճ։<br />
<br />
27 հունիսի։ Նորից տենդում եմ, այնպես ուժեղ, որ ամբողջ օրը պառկեցի առանց ուտելիքի ու խմելիքի։ Ծարավից մեռնում էի, բայց չէի կարող վեր կենալ ու գնալ ջրի։<br />
<br />
28 հունիսի։ Գիշերը ծարավից տանջվում էի, բայց ոչ վրանում, ոչ էլ քարանձավում ոչ մի կաթիլ ջուր չկար, և ստիպված եղա տառապել մինչև առավոտ։ Միայն լուսադեմին հաջողվեց քնել։ Ինձ համար դեղ պատրաստեցի․ ծխախոտի հյութաջուր և ռոմ։ Դեղը ընդունեցի և սիրտս խառնել սկսեց։ Բայցևայնպես մի փոքր թեթևացա։<br />
<br />
30 հունիսի։ Ամբողջ օրն ինձ առողջ էի զգում։ Չդողացրի։ Հրացանս առած դուրս եկա, բայց կարճ ժամանակով․ վախենում էի հեռու գնալ։ Ճաշին կերա կրիայի ձվերը, որոնք շատ համեղ էին։<br />
<br />
Երեկոյան նորից ընդունեցի այն դեղից, որ երեկ օգնել էր ինձ։<br />
<br />
Բայց և այնպես մյուս օրը, հուլիսի մեկին, նորից վատացա․ էլի եմ դողացնում, թեև այս անգամ ավելի քիչ, քան առաջ։<br />
<br />
Հուլիսի 3֊ից իմ տենդն այլևս չկրկնվեց։ Սակայն վերջնականապես կազդուրվեցի միայն երկու֊երեք շաբաթ հետո։<br />
<br />
Ես հաստատ համոզված էի, որ ինձանից առաջ երբեք մարդկային ոտք չի կոխել այս ամայի ափը, ուստի և վաղուց արդեն կորցրել էի փրկության ամեն մի հույս։<br />
<br />
Այժմ, երբ իմ բնակարանը ապահովված էր ամուր ցանկապատով, որոշեցի ուշի ուշով հետազոտել կղզին, որպեսզի պարզեմ, թե արդյոք չկա՞ն որևէ նոր կենդանիներ ու բույսեր, որոնք օգտակար լինեն ինձ։<br />
<br />
Հուլիսի 15֊ից հետազոտությունն սկսեցի։ Ամենից առաջ գնացի դեպի այն փոքրիկ ծովախորշը, որտեղ ափ էի հանում իմ լաստերը։ Այդ ծովախորշի մեջ մի գետակ էր թափվում։ Գետակի հոսանքն ի վեր մի երկու մղոն անցնելով՝ ես համոզվեցի, որ մակընթացությունն այդտեղ չի հասնում, որովհետև այդտեղից սկսած դեպի վերև գետակի ջուրը թափանցիկ էր, մաքուր և անուշահամ։ Տեղ֊տեղ գետակը ցամաքել էր, որովհետև տարվա այդ ժամանակին այստեղ երաշտ էլինում։<br />
<br />
Գետակի ափերը ցածր էին․ նա հոսում էր գեղեցիկ մարգագետիններով։ Շուրջը կանաչին էր տալիս բարձր ու խիտ խոտը, իսկ այնտեղ, ուր ցածրավայրը մի փոքր բարձրանում էր դեպի լեռը, առատ ծխախոտ էր աճում։ Հեղեղումը մինչև այս բարձր տեղերը չէր հասնում, դրա համար էլ այստեղ ծխախոտն աճում էր շատ փարթամորեն։ Այնտեղ կային ուրիշ բույսեր ևս, որպիսիք ես առաջ չէի տեսել․ երևի, եթե նրանց հատկություններն ինձ ծանոթ լինեին, ես կարող էի մեծ օգուտ քաղել նրանցից։<br />
<br />
Ես կասավա էի որոնում, որի արմատից տաք երկրների հնդկացիները հաց են պատրաստում, բայց չգտա։ Դրա փոխարեն տեսա հալվե ու շաքարեղեգնի սքանչելի բույսեր։ Բայց ես չգիտեի, թե կարելի՞ է արդյոք որևէ ուտելիք պատրաստել հալվեից, իսկ շաքարեղեգն անպետք էր շաքար ստանալու համար, որովհետև աճում էր վայրի վիճակում։<br />
<br />
Մյուս օրը, ամսի 10֊ին ես կրկին եղա այդ վայրերում և գնացի մի փոքր ավելի հեռու, այնտեղ, ուր մարգագետինը վերջանում էր։ Այնտեղ շատ պես֊պես պտուղներ գտա։ Ամենից շատ սեխ կար։ Ծառերի բներին փաթաթված վեր էին բարձրացել խաղողի վազեր, և իմ գլխավերևում կախված էին հիանալի, հասուն ողկույզներ։ Այս հայտնագործությունը և՛ զարմացրեց, և՛ ուրախացրեց ինձ։ Բայց լավ է, ժամանակին հիշեցի, որ երբ ես ապրում էի Բերբերիում, այնտեղ դիզենտերիայից մեռան մի քանի գերի անգլիացի, որոնք շատ խաղող էին կերել։ Դրա համար էլ ես միայն խաղողի համը տեսա և այլևս չկերա։ Ի դեպ, ես որոշեցի խաղողն օգտագործել ուրիշ եղանակով․ արևի տակ չորացնել և գործածել որպես չամիչ․ Չամիչը շատ համեղ բան է և, որ գլխավորն է, առողջության համար անվնաս է։<br />
<br />
Այդ օրը ես գիշերելու համար տուն չվերադարձա։ Ուզեցի մնալ անտառում։ Վախենալով, թե գիշերը որևէ գիշատիչ կհարձակվի ինձ վրա, ինչպես կղզին ընկնելու առաջին օրը, բարձրացա մի ծառ և ամբողջ գիշերն այնտեղ մնացի։ Լավ քնեցի, իսկ առավոտյան ճանապարհս շարունակեցի։ Էլի մի չորս մղոն անցա նախկին ուղղությամբ, դեպի հյուսիս։ Շարունակ քայլում էի երկու շարք բլուրների միջև ընկած հովտով։ Դա մի չքնաղ հովիտ էր։ Ամեն ինչ այնտեղ կանաչ էր, ծաղկափթիթ ու բուրումնավետ։ Կարծես թե ես մարդու ձեռքով մշակված այգու մեջ լինեի։ Յուրաքանչյուր թուփ, յուրաքանչյուր ծառ, յուրաքանչյուր ծաղիկ գարնանային շքեղ տեսք էր ստացել։ Կոկոսի արմավենիները, նարնջի ու կիտրոնի ծառերն այստեղ աճում էին առատորեն, սակայն դրանք վայրի էին և միայն մի քանիսի վրա պտուղ կար։ Ես խակ կիտրոններ քաղեցի և հետո կիտրոնահյութով ջուր էի խմում։ Այդ խմիչքն ինձ շատ թարմացրեց և շատ օգտակար էր առողջությանս համար։<br />
<br />
Երեք օրից հետո միայն վերադարձա իմ տունը (այժմ ես այդպես եմ անվանում իմ վրանն ու քարանձավը)։ Հիացմունքով էի հիշում իմ հայտնագործած սքանչելի հովիտը, պատկերացնելով նրա գեղատեսիլ դիրքը, նրա պուրակները, որոնք հարուստ էին պտղատու ծառերով։ Մտածում էի, թե որքան լավ է պաշտպանված նա քամիներից, որքան աղբյուրի զուլալ ջուր կա այնտեղ, և եկա այն եզրակացության, որ ես անհաջող եմ ընտրել այն տեղը, որ կառուցել եմ իմ տունը․ դա կղզու ամենավատ տեղերից մեկն էր։ Այսպիսի եզրակացության գալով՝ բնականաբար սկսեցի երազել, թե ինչպես փոխադրվեմ այնտեղ, այդ ծաղկափթիթ, փարթամ հովիտը, որտեղ պտուղների այնպիսի առատություն կա։ Հարկավոր էր հովտում մի հարմար տեղ գտնել և այն ցանկապատել գիշատիչներից պաշտպանված լինելու համար։<br />
<br />
Այս միտքը երկար ժամանակ հուզում էր ինձ, չքնաղ հովտի թարմ կանաչը շարունակ հրապուրում էր։ Տեղափոխման հեռանկարը մեծ բավականություն էր տալիս ինձ։ Բայց երբ մանրամասն քննարկեցի այդ պլանը, երբ հաշվի առա, որ այժմ իմ վրանից շարունակ տեսնում եմ ծովը, հետևապես, գեթ մի փոքրիկ հույս ունեմ իմ բախտի բարենպաստ փոփոխության նկատմամբ, ինքս ինձ ասացի, որ ոչ մի դեպքում չպետք է տեղափոխվեմ այն հովիտը, որը բոլոր կողմերից շրջապատված է բլուրներով։ Այն չար ճակատագիրը, որ ինձ գցեց այս կղզին, կարող է ինձ նման մի ուրիշ թշվառի էլ այստեղ գցել, և ով էլ լինի այդ տարաբախտը, ես ուրախ կլինեմ տեսնելու նրան, որպես լավագույն բարեկամի։ Իհարկե, այդպիսի պատահականության հույս քիչ կար, բայց թաքնվել լեռների ու անտառների մեջ, կղզու խորքում, ծովից հեռու, այդ կնշանակեր հավիտենապես փակվել այս բանտում և մինչև մահ մոռանալ փրկության որևէ հույս։<br />
<br />
Բայց և այնպես հովիտն այնքան էր դուր եկել ինձ, որ հուլիսի վերջին կեսը մնացի այնտեղ և ինձ համար մի ուրիշ կացարան կառուցեցի։ Հովտում շինեցի մի քողտիկ, ցանկապատեցի մարդու հասակից բարձր, ամուր, կրկնակի ցցապատնեշով, ցցերի միջև ցախուչոփ դրեցի, իսկ ներս ու դուրս էի անում շարժական սանդուխքով, ինչպես իմ հին տանը։ Այսպիսով, ես այստեղ էլ կարող էի չվախենալ գազանների հարձակումից։ Այդ նոր վայրերն ինձ այնքան էին դուր եկել, որ երբեմն մի քանի օր շարունակ մնում էի այնտեղ․ երկու֊երեք գիշեր քնեցի իմ քողտիկում, որտեղ ավելի հեշտ էր շնչելը։<br />
<br />
«Հիմա ես ծովի ափին տուն ունեմ, իսկ անտառում՝ ամառանոց», ― ասում էի ինքս ինձ։ Այդ «ամառանոցը» կառուցելու գործով զբաղված էի մինչև օգոստոսի սկիզբը։<br />
<br />
Օգոստոսի երեքին տեսա, որ իմ կախած խաղողի ողկույզները բոլորովին չորացել ու հիանալի չամիչ են դարձել։ Ես իսկույն սկսեցի դրանք հավաքել ծառերից։ Հարկավոր էր շտապել, թե չէ անձրևը կփչացներ և ես կզրկվեյի իմ ձմեռային պաշարից, իսկ այդ պաշարը քիչ չէր․ առնվազն երկու հարյուր խոշոր ողկույզ։ Նոր էի վերջին ողկույզը քաղել ծառից, երբ սև ամպեր կուտակվեցին և հորդ անձրև տեղաց։ Եվ երկու ամիս շարունակ, օգոստոսի 14֊ից մինչև հոկտեմբերի կեսը անձրև էր գալիս։ Երբեմն ուղղակի հեղեղ էր լինում, և ես մի քանի օր շարունակ քարանձավից դուրս գալ չէի կարողանում։<br />
<br />
Այդ ժամանակ բախտը ինձ մի հաճելի անակնկալի արժանացրեց․ իմ ընտանիքը մեծացավ։ Բանն այն է, որ իմ կատուներից մեկը վաղուց գնացել էր տանից ու կորել։ Ես կարծում էի, թե սատկած կլինի և շատ էի ափսոսում, բայց մեկ էլ օգոստոսի վերջին տուն վերադարձավ երեք ձագուկներով։<br />
<br />
Օգոստոսի 14֊ից մինչև 26֊ը անձրևները չէին դադարում, և ես համարյա տանից դուրս չէի գալիս, որովհետև հիվանդությունիցս հետո մրսելուց վախենալով՝ զգուշանում էի անձրևի տակ ընկնելուց։ Բայց երբ ես քարանձավում նստած լավ եղանակի էի սպասում, իմ մթերքի պաշարները սպառվելուն մոտ էին, այնպես որ երկու անգամ ես նույնիսկ սիրտ արի որսի գնալու։ Առաջին անգամ սպանեցի մի այծ, իսկ երկրորդ անգամ, 26 ֊ին, բռնեցի մի ահագին կրիա և ինձ համար մի լավ ճաշ պատրաստեցի։ Ընդհանրապես իմ սնունդը այդ ժամանակ հետևյալն էր․ նախաճաշին մի ողկույզ չամիչ, ճաշին՝ մի կտոր այծի միս կամ կրիայի միս (կրակի վրա խորոված, որովհետև, դժբախտաբար, եփելու աման չունեի), ընթրիքին կրիայի երկու կամ երեք ձու։<br />
<br />
Այդ ամբողջ տասներկու օրը, երբ անձրևից թաքնվել էի քարանձավում, օրական երկու֊երեք ժամ զբաղվում էի հողային աշխատանքներով, որովհետև վաղուց արդեն որոշել էի ընդարձակել իմ նկուղը։ Շարունակ փորում ու փորում էի միևնույն ուղղությամբ և, վերջապես, ցանկապատից դուրս տանող ելք բաց արի։<br />
<br />
Այժմ ես միջանցիկ մուտք ունեի։ Այստեղ գաղտնի դուռ շինեցի, որով կարող էի ազատորեն ելումուտ անել՝ առանց շարժական սանդուխքի օգնությանը դիմելու։ Այդ, իհարկե, հարմար էր, բայց այնքան ապահով չէր, որքան առաջ։ Այդ ժամանակ իմ բնակարանը բոլոր կողմերից ցանկապատված էր, և ես կարող էի հանգիստ քնել՝ առանց թշնամիներից վախենալու։ Իսկ այժմ դժվար բան չէր քարանձավ մտնելը․ նրա մուտքը բաց էր։ Ի դեպ, չեմ հասկանում, թե ինչու այն ժամանակ չէի մտածում, թե վախենալու ոչ մի բան չկա, քանի որ այդ ամբողջ ընթացքում կղզում այծից խոշոր ոչ մի կենդանի չէի տեսել։<br />
<br />
30 սեպտեմբերի։ Այսօր իմ կղզում գտնվելու տխուր տարեդարձն է։ Հաշվեցի սյունի վրա քաշած գծերս և պարզվեց, որ այստեղ ապրում եմ ուղիղ երեք հարյուր վաթսունհինգ օր։<br />
<br />
Արդյոք երբևիցե բախտ կունենա՞մ դուրս գալու այս բանտից։<br />
<br />
Վերջերս նկատեցի, որ ինձ շատ քիչ թանաք է մնացել։ Հարկավոր է խնայողաբար ծախսել․ մինչև այժմ գրանցումներ էի անում ամեն օր և գրում էի ամեն մի մանրուք, բայց այժմ պետք է գրի առնեմ միայն իմ կյանքի աչքի ընկնող դեպքերը։<br />
<br />
Մինչև այժմ ես կարողացել եմ նկատել, որ անձրևային ժամանակաշրջանին այստեղ շատ կանոնավոր կերպով հաջորդում է երաշտը, ուրեմն կարող եմ ժամանակին նախապատրաստվել անձրևներին կամ երաշտին։<br />
<br />
Սակայն իմ այս փորձը թանկ ձևով ձեռք բերի։ Դրա մասին վկայում է թեկուզ հետևյալ դեպքը, որ պատահեց ինձ այն ժամանակ։ Անձրևներից անմիջապես հետո, երբ արեգակը փոխադրվեց հարավային կիսագունդ, ես որոշեցի, թե ամենահարմար ժամանակն է ցանելու բրնձի ու գարու աղքատիկ պաշարները, որոնց մասին խոսել եմ վերը։ Ցանեցի և սկսեցի անհամբեր սպասել բերքին։ Սակայն սկսվեցին չորային ամիսները, հողի մեջ ոչ մի կաթիլ խոնավություն չմնաց, և ոչ մի հատիկ չբուսավ։ Դեռ լավ է, որ ես մի֊մի բուռ գարու և բրնձի պաշար էի պահել։ Հենց այդպես էլ ինքս ինձ ասել էի․ «Ավելի լավ է ամբողջ սերմացուն չցանել․ չէ՞ որ այստեղ կլիման դեռ լավ չեմ ուսումնասիրել և հաստատ չգիտեմ, թե երբ պետք է ցանել և երբ հավաքել բերքը»։ Ես ինքս ինձ շատ էի գովում այս զգուշության համար, քանի որ հավատացած էի, թե իմ ամբողջ ցանքը փչացել է երաշտից։ Բայց մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ մի քանի ամիս հետո, հենց որ անձրևներն սկսվեցին, իմ ամբողջ հացահատիկը բուսավ, կարծես հենց նոր էի ցանել։<br />
<br />
Մինչ իմ հացն աճում ու հասնում էր, ես մի հայտնագործություն արեցի, որը հետագայում ինձ մեծ օգուտ բերեց։<br />
<br />
Հենց որ անձրևները դադրեցին և եղանակը լավացավ, այսինքն մոտավորապես նոյեմբեր ամսին, գնացի իմ անտառային ամառանոցը։ Մի քանի ամիս այնտեղ չէի եղել և ուրախությամբ համոզվեցի, որ ամեն ինչ մնացել է այնպես, ինչպես թողել եմ։ Փոփոխվել էր միայն իմ քողտիկը շրջապատող ցանկապատը։ Այդ ցանկապատը, ինչպես հայտնի է, շինել էի կրկնակի խփած ցցերից։ Ցանկապատը նույն էր մնացել, բայց նրա ցցերը, որ կտրել էի մոտակայքի ինձ անհայտ տեսակի երիտասարդ ծառերից, այժմ երկար շիվեր էին արձակել , ճիշտ այնպես, ինչպես արձակում է ուռենին, երբ կտրում ենք նրա գագաթը։ Այդ թարմ ճյուղերը տեսնելով՝ զարմացա, բայց ինձ համար շատ հաճելի էր, որ իմ ամբողջ ցանկապատը թաղված է կանաչի մեջ։ Ես մատղաշ ծառի ճյուղերը խուզեցի, որպեսզի հնարավորին չափ միանման ձև տամ դրանց։ Եվ նրանք հիանալի աճեցին։<br />
<br />
Թեև իմ ամառանոցի շրջանաձև բակը մինչև քսանհինգ յարդ տրամագիծ ուներ, Բայց և այնպես, շուտով իմ ծառերը (այժմ այդպես կարող եմ անվանել ցանկապատի ցցերը), ամբողջ բակը ծածկեցին ճյուղերով և այնպիսի թանձր ստվեր էին արձակում, որ այնտեղ կարելի էր արևից պաշտպանվել օրվա բոլոր ժամերին։ Դրա համար էլ ես որոշեցի էլի մի տասնյակ այդպիսի ցցեր կտրել և կիսաշրջանի նման ձևով տնկել իմ հին տան ցանկապատի երկարությամբ։ Այդպես էլ արեցի։ Ցցերը տնկեցի երկու շարքով, պատից մի ութ յարդ հեռավորության վրա։ Նրանք բոլորն էլ կպան, և շուտով ունեցա մի կենդանի ցանկապատ, որն սկսզբից ինձ շոգից էր պաշտպանում, իսկ հետո մի ուրիշ կարևոր ծառայություն էլ արեց։<br />
<br />
==Տասներորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը հետախուզում է իր կղզին<br />
<br />
<br />
Ես շատ անգամ փորձեցի կողով հյուսել ինձ համար, բայց այն շիվերը, որ կարողանում էի ճարել, այնպես շատ էին կոտրվում, որ բան դուրս չէր գալիս։<br />
<br />
Դեռ երեխա ժամանակ շատ էի սիրում գնալ մի զամբյուղագործի մոտ, որ ապրում էր մեր քաղաքում, և դիտել, թե ինչպես է աշխատում։ Եվ այժմ այդ ինձ պետք եկավ։ Բոլոր երեխաները սիրում էին դիտել և մեծերին օգնել։ Զամբյուղագործի աշխատանքը դիտելով՝ ես շուտով հասկացա, թե ինչպես են հյուսում և իմ ուժերի չափ օգնում էի իմ բարեկամ զամբյուղագործին։ Քիչ֊քիչ սովորեցի զամբյուղ հյուսել նրանից ոչ վատ։ Այնպես որ, այժմ ինձ պակասում էր միայն նյութը։ Վերջապես մի օր միտքս եկավ, թե արդյոք այս գործի համար պիտանի չե՞ն լինի այն ծառերի շիվերը, որոնցից ցանկապատի ցցերն էի շինել։ Երևի նրանց շյուղերը ճկուն կլինեն մեր ուռենու ճյուղերի նման։ Եվ որոշեցի փորձել։<br />
<br />
Հենց մյուս օրը գնացի իմ ամառանոցը, կտրեցի մի քանի ճյուղ, ընտրելով ամենաբարակները, համոզզվեցի, որ նրանք շատ հարմար են զամբյուղ հյուսելու համար։ Հետևյալ անգամ ես կացինը բերի, որպեսզի միանգամից շատ ճյուղեր կտրեմ։ Երկար որոնելու կարիք չունեի, քանի որ այդ ծառից այստեղ շատ կար։ Կտրատած ճյուղերը տարա իմ քողտիկի ցանկապատի ներսը և պահեցի։<br />
<br />
Հենց որ անձրևների ժամանակաշրջանն սկսվեց, նստեցի աշխատանքի և շատ զամբյուղներ հյուսեցի։ Դրանք ինձ ծառայում էին զանազան կարիքների համար․ Դրանցով հող էի կրում, մի քանիսի մեջ զանազան իրեր դարսեցի և այլն։ Ճիշտ է, մի փոքր կոպիտ զամբյուղներ էին ստացվում, չէի կարողանում գեղեցիկ տեսք տալ, բայց և այնպես դրանք իրենց դերը լավ էին կատարում, իսկ ինձ հենց միայն այդ էր հարկավոր։<br />
<br />
Դրանից հետո հաճախ էի զամբյուղներ գործում․ հները կոտրվում էին կամ մաշվում և հարկավոր էին լինում նորերը։ Պատրաստում էի զանազան տեսակի զամբյուղներ, և՛ խոշորներ, և՛ մանրեր, բայց գլխավորապես պատրաստում էի խոր ու ամուր զամբյուղներ՝ հացահատիկ պահելու համար։ Ուզում էի, որ նրանք ինձ ծառայեն պարկերի տեղ։ Ճիշտ է, այժմ դեռ հացահատիկ չունեի, բայց չէ՞ որ մտածել էի մի քանի տարվա ընթացքում մեծ պաշար ստեղծել։<br />
<br />
Արդեն ասել եմ, որ շատ էի ուզում շրջել ամբողջ կղզին և մի քանի անգամ հասել էի գետակին ու դեռ ավելի վերև, որտեղ շինել էի իմ քողտիկը։<br />
<br />
Այստեղից ազատորեն կարելի էր գնալ կղզու հակադիր ափը, որը դեռ երբեք չէի տեսել։ Վերցրի մի հրացան, մի կացին, վառոդի, կոտորակի և գնդակի մեծ պաշար, վերցրի նաև երկու կտոր պաքսիմատ ու մի մեծ ողկույզ չամիչ և ճանապարհ ընկա։ Ինչպես միշտ ինձ հետ եկավ նաև շունը։<br />
<br />
Իմ քողտիկին հասնելուց հետո առանց կանգ առնելու քայլեցի դեպի արևմուտք։ Եվ հանկարծ, մի կես ժամ գնալուց հետո իմ առաջ տեսա ծովը, իսկ ծովում ցամաքի մի շերտ, որ ինձ շատ զարմացրեց։<br />
<br />
Պայծառ, արևոտ օր էր։ Ցամաքը լավ էի տեսնում, բայց չկարողացա որոշել, կղզի է, թե մայր ցամաք։ Դա մի բարձր սարահարթ էր, ձգված արևմուտքից հարավ և գտնվում էր կղզուց շատ հեռու, իմ հաշվով մոտ քառասուն մղոն, եթե ոչ ավելի։<br />
<br />
Ես չգիտեի, թե դա ինչ երկիր է։ Մի բան հաստատ էր․ անտարակույս դա Հարավային Ամերիկայի մի մասն է, որն ամենայն հավանականությամբ գտնվում է իսպանական տիրապետություններից ոչ հեռու։ Շատ հնարավոր է, որ այնտեղ մարդակեր վայրենիներ են ապրում, և եթե այնտեղ ընկած լինեի, իմ դրությունը շատ ավելի վատ կլիներ, քան հիմա է։<br />
<br />
Այս միտքը ինձ շատ ուրախացրեց։ Նշանակում է՝ իզուր եմ անիծել իմ բախտը։ Նա կարող էր շատ ավելի տխուր լինել։ Նշանակում է՝ բոլորովին իզուր եմ ինձ տանջել ապարդյուն ափսոսանքով, թե ինչու փոթորիկն ինձ գցեց հատկապես այս կղզին և ոչ թե մի որևէ ուրիշ տեղ։ Նշանակում է, ես պետք է շնորհակալ լինեի իմ բախտից, որ այդպես ողորմածաբար է վարվել ինձ հետ։<br />
<br />
Այսպես խորհելով դանդաղորեն առաջ էի գնում և ամեն մի քայլափոխի համողվում էի, որ կղզու այս մասը շատ ավելի լավն է, ավելի հրապուրիչ, քան այն, որտեղ ես կառուցել էի իմ առաջին բնակարանը։ Այստեղ ամենուրեք կանաչ մարգագետիններ էին՝ զարդարված սքանչելի ծաղիկներով, փարթամ պուրակներ էին, որտեղ գեղգեղում, դայլայլում էին թռչունները։<br />
<br />
Ես նկատեցի, որ այստեղ շատ թութակներ կան, և ուզեցի մեկը բռնել․ հույս ունեի ընտելացնել և խոսել սովորեցնել։ Մի քանի անհաջող փորձից հետո վերջապես ինձ հաջողվեց բռնել մի ջահել թութակ․ փայտով խփել էի նրա թևին, այնպես որ թռչել չէր կարող։ Իմ հարվածից շշմել էր, բայց ես ուշքի բերի նրան և տարա տուն։ Հետագայում ինձ հաջողվեց սովորեցնել նրան կանչել իմ անունը։<br />
<br />
Ծովի ափը հասնելով նորից համոզվեցի, որ բախտը ինձ գցել է կղզու ամենավատ մասը։<br />
<br />
Այստեղ ափը լիքն էր կրիաներով, իսկ այնտեղ, ուր ես էի ապրում, մեկ ու կես տարվա ընթացքում միայն երեք կրիա էի գտել։ Այստեղ ամեն տեսակի անթիվ անհամար թռչուններ կային։ Կային և այնպիսիները, որպիսիք երբեք չէի տեսել։ Մի քանիսի միսը շատ համեղ դուրս եկավ, թեև չգիտեի, թե ինչպես են կոչվում դրանք։ Ինձ հայտնի թռչունների մեջ ամենալավը պինգվիններն էին։<br />
<br />
Եվ այսպես, կրկնում եմ, կղզու այս ափն ամեն տեսակետներից ավելի հրապուրիչ էր իմ ափից։ Չնայած դրան, այստեղ փոխադրվելու ոչ մի ցանկություն չունեի։ Մոտ երկու տարի ապրելով իմ վրանում՝ արդեն վարժվել էի այն տեղերին իսկ այստեղ ինձ զգում էի որպես մի ճանապարհորդ, մի հյուր, ամեն ինչ մի տեսակ խորթ էր և ձգտում էի տուն։<br />
<br />
Ափ հասնելուց հետո շուռ եկա դեպի արևելք և անցա մոտ տասներկու մղոն։ Այդտեղ մի բարձր ձող խրեցի գետնի մեջ, որպեսզի նշան անեմ, որովհետև որոշեցի հաջորդ անգամ այստեղ գալ մյուս կողմից, և ճանապարհ ընկա դեպի տուն։<br />
<br />
Ուզեցի վերադառնալ ուրիշ ճանապարհով։<br />
<br />
«Կղզին այնքան փոքր է, որ այտեղ մոլորվել չի լինի, ― մտածում էի ես։ Ծայրահեղ դեպքում կբարձրանամ մի լեռան գլուխ, կնայեմ շուրջս և կտեսնեմ, թե որտեղ է գտնվում իմ հին տունը»։<br />
<br />
Սակայն ես մեծ սխալ գործեցի։ Ծովափից երկու֊երեք մղոն հեռանալով՝ աննկատելիորեն մտա մի ընդարձակ հովիտ, որի երկու կողմերից նեղ ձգաված էին խիտ անտառապատ բլուրներ և ոչ մի հնարավորություն չկար որոշելու, թե որտեղ եմ գտնվում։ Ես կարող էի առաջնորդվել արեգակով, բայց դրա համար հարկավոր էր ճշգրիտ իմանալ, թե այդ ժամերին որտեղ է գտնվում արեգակը։<br />
<br />
Ամենից վատն այն էր, որ այն երեք֊չորս օրվա ընթացքում, երբ թափառում էի հովտում, ամպամած եղանակ էր և արեգակը բոլորովին չէր երևում։ Վերջ ի վերջո ստիպված եղա նորից իջնել ծովափ, այնտեղ, ուր գտնվում էր իմ տնկած ձողը։ Այնտեղից տուն վերադարձա նախկին ճանապարհով։<br />
<br />
Քայլում էի առանց շտապելու և հաճախ նստում էի հանգստանալու, որովհետև շատ շոգ եղանակ էր, իսկ ես ծանր իրեր էի կրում՝ հրացանը, լիցքը, կացինը։<br />
<br />
==Գլուխ տասնմեկերորդ==<br />
:::Ռոբինզոնը վերադառնում է քարանձավ։<br />
:::Նրա դաշտային աշխատանքները<br />
<br />
<br />
Այս ճանապարհորոդուցյան ժամանակ իմ շունը մի ուլ բռնեց, բայց նրան վնասել չհասցրեց, որովհետև վազեցի և ուլը խլեցի նրանից։ Ես շատ էի ուզում ուլ տանել ինձ հետ։ Երազում էի մի զույգ այծ ձեռք բերել, որպեսզի ինձ համար այծերի հոտ աճեցնեմ և մսե սնունդ ապահովեմ, երբ վառոդս սպառված կլինի։<br />
<br />
Բռնաված ուլի համար վզնոց շինեցի և պարան կապելով հետս տարա․ պարանը պատրաստել էի հին ճոպանների թելերից և միշտ գրպանումս էի պահում։ Ուլիկը համառում էր, բայց և այնպես եկավ ինձ մոտ։ Երբ հասա իմ ամառանոցը, ուլը թողեցի ցանկապատի ներսում, ինքս առաջ գնացի․ ուզում էի շուտ տուն հասնել, որովհետև մի ամսից ավելի ճանապարհորդում էի։<br />
<br />
Չեմ կարող ասել, թե ինչպիսի բավականությամբ վերադարձա իմ հին հարկի տակ և նորից պառկեցի գամակում։ Կղզում կատարած երկար թափառումները, որի ժամանակ ես գլուխ դնելու տեղ չունեի, այնպես էին հոգնեցրել ինձ, որ իմ սեփական տունը (հիմա ես այդպես էի անվանում իմ բնակարանը) ինձ արտակարգ չափով կոկիկ թվաց։<br />
<br />
Մի շաբաթ ես հանգստանում էի և վայելում տնական ուտելեղեններ։ Այդ ժամանակի մեծ մասը զբաղված էի մի կարևոր գործով․ վանդակ էի շինում իմ թութակի համար, որը միանգամից դարձավ ընտանի թռչուն և շատ կապվեց ինձ հետ։<br />
<br />
Հետո հիշեցի խեղճ ուլիկին, որ գերի էի թողել իմ ամառանոցում։ «Երևի հիմա նա կերած կլինի ամբողջ խոտը, ― մտածում էի ես, ― և խմած կլինի իմ թողած ջուրը ու հիմա քաղցած է մնացել»։ Հարկավոր էր գնալ նրա մոտ։<br />
<br />
Հասնելով ամառանոց՝ ես ուլիկին գտա այնտեղ, որտեղ թողել էի․ ասենք չէր էլ կարող հեռանալ, քանի որ քաղցից սատկում էր։ Ես մոտակա ծառերից ճյուղեր կտրեցի և ցանկապատից ներս գցեցի։<br />
<br />
Երբ կուշտ կերավ, նրա վզից պարան կապեցի և ուզում էի առաջվա պես հետևիցս քաշել, բայց քաղցից նա այնպես էր ընտելացել ինձ, որ պարանը պետք էլ չեկավ․ նա շնիկի պես վազում էր իմ հետևից։<br />
<br />
Եկավ դեկտեմբեր ամիսը, երբ պետք է բուսնեին գարին ու բրինձը։ Իմ մշակած հողամասը մեծ չէր, որովհետև, ինչպես արդեն ասել եմ, երաշտը փչացրեց առաջին տարվա իմ բերքը և հատիկի յուրաքանչյուր տեսակից մեկ ութերորդ բուշելից ավելի չմնաց։<br />
<br />
Այս անգամ հիանալի բերք էր սպասվում, բայց հանկարծ պարզվեց, որ իմ ամբողջ ցանքը նորից կորստի վտանգի տակ է, որովհետև իմ դաշտը ավերում էին զանազան թշնամիների ամբողջ ոհմակներ, որոնցից դժվար թե կարելի լիներ պաշտպանվել։ Այդ թշնամիներն էին նախ՝ այծերը, երկրորդ՝ այն վայրի կենդանիները, որոնց ես նապաստակ անվանեցի։ Բրնձի ու գարու անուշ ցողունները նրանց շատ էր դուր եկել։ Գիշեր֊ցերեկ նրանք մնում էին դաշտում և ուտում մատղաշ, դեռ չհասկակալած ցողունները։<br />
<br />
Այդ թշնամիների արշավանքի դեմ կար միայն մի միջոց․ ցանկապատել ամբողջ դաշտը։ Այդպես էլ արի։ Բայց դա շատ դժվար աշխատանք էր, գլխավորապես այն պատճառով, որ հարկավոր էր շտապել, թե չէ՝ գազաններն անխնա ոչնչացնում էին հասկերը։ Ասենք դաշտն այնքան փոքրիկ էր, որ երեք շաբաթից հետո ցանկապատն արդեն պատրաստ էր։<br />
<br />
Վատ ցանկապատ չստացվեց։ Քանի դեռ գործը չէի ավարտել, թշնամիներին վախեցնում էի կրակոցներով, իսկ գիշերը ցանկապատից էի կապում շանը, որը հաչում էր մինչև առավոտ։ Այդ բոլոր նախազգուշությունների շնորհիվ թշնամիներն ինձ հանգիստ թողին, և իմ հասկերն սկսեցին հատիկակալել։<br />
<br />
Սակայն հենց որ հացաբույսերս հասկակալեցին, երևան եկան նոր թշնամիներ․ վրա տվին շատակեր թռչունները և սկսեցին պտտվել իմ դաշտի գլխին, սպասելով, թե ես երբ կհեռանամ, որ հարձակվեն հասկերի վրա։ Անմիջապես կոտորակի մի լիցք արձակեցի նրանց վրա (որովհետև հրացանս միշտ մոտս էր լինում), բայց հենց որ կրակեցի, դաշտից վեր թռավ թռչունների մի ուրիշ երամ, որոնց առաջ չէի նկատել։<br />
<br />
Ես լրջորեն անհանգստացա։<br />
<br />
«Էլի մի քանի օր այսպիսի կողոպուտ և կկորցնեմ իմ բոլոր հույսերը, ― մտածում էի ես։ Այլևս սերմ չեմ ունենա և կմնամ առանց հացի»։<br />
<br />
Ի՞նչ անեի։ Ինչպե՞ս ազատվեի այս նոր վտանգից։ Ոչ մի միջոց չգտա, բայց հաստատ որոշեցի՝ ինչ գնով էլ լինի պաշտպանել իմ հացը, թեկուզ և ստիպված լինեմ գիշեր֊ցերեկ պահակ կանգնել։<br />
<br />
Նախ և առաջ շրջեցի ամբողջ դաշտը, որպեսզի պարզեմ, թե որքան վնաս են հասցրել թռչունները։ Պարզվվեց, որ հացի կեսից ավելին ոչնչացրել են, սակայն այդ կորստի հետ կարելի էր հաշտվել, եթե հաջողվեր մնացածը պաշտպանել։ Թռչունները թաքնվեցին մոտակա ծառերի վրա․ նրանք սպասում էին, որ հեռանամ։<br />
<br />
Ես հրացանս լցրի և ձևացրի, թե գնում եմ։ Գողերն ուրախացան և սկսեցին իրար հետևից իջնել իմ արտերի վրա։ Այդ բանն ինձ խիստ զայրացրեց։ Սկզբում ուզեցի սպասել, մինչև ամբողջ երամն իջնի, բայց համբերությունս չտվեց։<br />
<br />
«Ախր յուրաքանչյուր հատիկի համար, որ հիմա ուտում են նրանք, ես թերևս զրկվում եմ ապագայի մի ամբողջ տարվա հացից», ― ասացի ինքս ինձ։<br />
<br />
Վազեցի դեպի ցանկապատը և սկսեցի կրակել։ Երեք թռչուն խփեցի։ Վերցրի դրանք և կախեցի մի բարձր սյան վրա, որպեսզի մյուսներին վախեցնեմ։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչ զարմանալի ազդեցություն ունեցավ այս միջոցը․ դրանից հետո ոչ մի թռչուն չմոտեցավ իմ հացին։ Բոլորը թռան գնացին կղզու այդ մասից։ Համենայն դեպս, քանի դեռ իմ կախած խրտվիլակը իր տեղումն էր, ես ոչ մի թռչուն չտեսա այդտեղ։ Կարող եք համոզված լինել, որ թռչունների դեմ տարած իմ այդ հաղթանակը մեծ բավականություն պատճառեց ինձ։<br />
<br />
Դեկտեմբերի վերջերին մոտ իմ արտը հասունացավ, և ես այդ նույն տարին երկրորդ հունձն արեցի։<br />
<br />
Դժբախտաբար ոչ մանգաղ ունեի, ոչ գերանդի և երկար մտածելուց հետո որոշեցի հնձի համար օգտագործել այն լայնաբերան թուրը, որ վերցրել էի նավից մյուս զենքերի հետ։ Ասենք իմ արտն այնքան փոքր էր, որ հնձելը մեծ դժվարություն չէր ներկայացնում։ Բացի այդ, ես հնձում էի ուրիշ ձևով․ կտրտում էի միայն հասկերը և զամբյուղով փոխադրում դաշտից։ Երբ հունձն ավարտված էր, ես հասկերը տրորեցի ձեռքով, որպեսզի թեփը բաժանեմ հատիկներից և յուրաքանչյուր տեսակի մեջ ութերորդ բուշել սերմից ստացա մոտ երկու բուշել բրինձ և երկուս ու կես բուշել գարի (իհարկե, մոտավոր հաշիվներով, որովհետև ես չափ չունեի)։<br />
<br />
Բերքը շատ հաջող էր, և այդ ինձ թև տվեց։ Այժմ կարող էի հույս ունենալ, որ մի քանի տարուց հետո հացի մշտական պաշար կունենամ։ Սակայն դրա հետ միասին իմ առաջ ծառանում էին նորանոր դժվարություններ։ Առանց ջրաղացի, առանց երկանքի ես ինչպե՞ս պետք է ալյուր անեի իմ հացահատիկը։ Ինչպե՞ս պիտի մաղեի ալյուրը։ Ինչպե՞ս պիտի խմոր հունցեի ալյուրից և, վերջապես, ինչպե՛ս պիտի հաց թխեի։ Այդ հարցերի պատասխանները ես չգիտեի։<br />
<br />
Այս դժվարությունների հետևանքով որոշեցի բերքին ձեռք չտալ, ամբողջը թողնել սերմացու, իսկ մինչև նոր բերքի ստանալը բոլոր ջանքերը գործադրել, որպեսզի լուծեմ գլխավոր խնդիրը, այսինքն հացահատիկը թխած հաց դարձնելու միջոց գտնեմ։<br />
<br />
==Տասներկուերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը ամաններ է պատրաստում<br />
<br />
<br />
Երբ անձրև էր գալիս և տանից դուրս գալ չէր կարելի, գործիս հետ միաժամանակ ես իմ թութակին խոսել սովորեցրի։ Այդ ինձ շատ էր զվարճացնում։<br />
<br />
Մի քանի դասից հետո նա արդեն գիտեր իր անունը, իսկ հետո, թեպետ և ո՛չ շուտ, սովորեց բավական ուժեղ և պարզ արտասանել այն։<br />
<br />
«Պոլի» այս առաջին բառն էր, որ ես կղզու վրա լսեցի ուրիշի շուրթերից։<br />
<br />
Սակայն Պոլիի հետ խոսելն ինձ համար աշխատանք չէր, այլ օժանդակ միջոց։ Այդ ժամանակ շատ կարևոր գործ ունեի։ Վաղուց արդեն գլուխ էի կոտրում այն հարցի վրա, թե ինչպես պատրաստեմ կավե աման, որի կարիքը խիստ զգում էի, բայց ոչ մի հնար չէի գտնում․ համապատասխան կավ չկար։<br />
<br />
«Միայն թե կավ գտնեմ, ― մտածում էի ես, ― և ինձ համար դժավար չի լինի կճուճի կամ ամանի նման մի բան պատրաստել։ Ճիշտ է, և՛ կճուճը և՛ ամանը հարկավոր կլինի թրծել, բայց չէ՞ որ ես ապրում եմ տաք կլիմայում, որտեղ արեգակն ավելի թեժ է, քան որևէ հնոց։ Համենայն դեպս իմ ամանեղենը արևի տակ չորանալով բավականին ամուր կստացվի։ Կարելի կլինի ձեռքն առնել, կարելի կլինի մեջը հացահատիկ պահել, ալյուր և ընդհանրապես չոր մթերքներ, որոնք հարկավոր է խոնավությունից ապահովել»։<br />
<br />
Եվ որոշեցի, որ հենց որ համապատասխան կավ գտնեմ, հացահատիկի համար մի քանի հատ խոշոր կճուճ կշինեմ։ Առայժմ չէի էլ մտածում այնպիսի կավե ամանի մասին, որի մեջ կարելի լինի մի բան եփել։<br />
<br />
Անտարակույս ընթերցողը կխճար ինձ, կամ գուցե և կծիծաղեր ինձ վրա, եթե նրան պատմեի, թե ինչպիսի անճարակությամբ ձեռնամուխ եղա այդ աշխատանքին, ինչպիսի անշնորհք, անճոռնի, այլանդակ իրեր էին ստացվում սկզբնական շրջանում, քանի֊քանի աման փուլ էր գալիս նրանից, որ կավը լավ հունցաց չէր լինում և չէր դիմանում իր սեփական ծանրությանը։ Կճուճներից մի քանիսը ճաքում էին նրանից, որ շտապում էի արևի տակ դնել դրանք, երբ արևը շատ թեժ էր լինում, ուրիշները փշրվում էին առաջին իսկ անգամ ձեռք տալուց։<br />
<br />
Երկու ամիս անդուլ աշխատում էի։ Շատ ջանքեր թափեցի բրուտագործական լավ կավ գտնելու, հավաքելու, տուն փոխադրելու և մշակելու համար, բայց և այնպես երկար չարչարանքներից հետո միայն երկու հատ անճոռնի կավե աման ստացա, որովհետև դրանց կճուճ անվանել ոչ մի կերպ չէր կարելի։<br />
<br />
Բայց և այնպես դրանք իմ համար շատ օգտակար իրեր էին։ Շիվերից երկու խոշոր կողով հյուսեցի, և երբ իմ կճուճները լավ չորացան ու պնդացան արևի տակ, զգուշությամբ վերցրի ու դրի կողովների մեջ։ Ամանի ու կողովի միջև եղած ամբողջ դատարկ տարածությունը լցրի գարու և բրնձի ծղոտով, որպեսզի իմ կավե ամաններն ավելի ապահով լինեն կոտրվելուց։ Այդ երկու կճուճներն էլ առայժմ հացահատիկ պահելու համար էին։ Վախենում էի, որ եթե կճուճների մեջ խոնավ մթերք պահեմ, նրանք էլ կխոնավանան ու կփչանան։ Հետագայում, երբ իմ հացահատիկն աղալու միջոց կգտնեմ, կճուճների մեջ ալյուր կպահեմ։<br />
<br />
Կավից պատրաստված խոշոր ամաններն անհաջող էին ստացվում։ Ինձ ավելի հաջողվում էր մանր ամաններ պատրաստել․ փոքրիկ կլոր ամաններ, ափսեներ, փարչեր, գավաթներ և նման բաներ։ Մանր իրերն պատրաստել ավելի հեշտ է, բացի դրանից, նրանք ավելի համաչափ էին թրծվում արևի տակ, ուստի և ավելի ամուր էին ստացվում։<br />
<br />
Բայց և այնպես իմ գլխավոր խնդիրը մնում էր անկատար․ ինձ հարկավոր էր այնպիսի աման, որի մեջ կարելի լիներ բան եփել, նա պետք է կրակին դիմանար և ջուրը պահեր, իսկ դրա համար իմ շինած կճուճները պիտանի չէին։<br />
<br />
Բայց ահա, մի անգամ մի մեծ խարույկ վառեցի, որպեսզի շեղջի վրա միս խորովեմ։ Երբ միսը խորովվեց, ուզում էի շեղջը հանգցել և նրա մեջ գտա պատահաբար այնտեղ ընկած կոտրված կճուճի մի կտոր։ Այդ կտորը շիկացել, կարմրել էր կղմինդրի պես և ամրացել էր քարի նման։ Այդ հայտնագործությունը մեծ հաճույք ու զարմանք պատճառեց ինձ։<br />
<br />
«Եթե կավե ամանի կտորն այսպես ամրացել է կրակի մեջ, ապա ուրեմն նույնպիսի հաջողությամբ կրակի վրա կարելի է թրծել նաև կավե ամանը», ― որոշեցի ես։<br />
<br />
Կարծում եմ աշխարհում ոչ մի մարդ այսպիսի չնչին առիթով նման ուրախություն չի ապրել, ինչպիսին զգացի ես, երբ համոզվեցի, որ ինձ հաջողվել է ջրից ու կրակից չվախեցող կճուճներ պատրաստել։<br />
<br />
Ես հազիվ կարողացա սպասել, մինչև իմ կճուճները կպաղեին, ապա իսկույն նրանցից մեկի մեջ ջուր լցրի ու նորից դրի կրակին, որպեսզի միս եփեմ։ Կճուճը շատ լավը դուրս եկավ։ Ես այծի մսից հիանալի արգանակ եփեցի, թեև իհարկե, եթե նրա մեջ կաղամբ ու սոխ և աղ ու այլ համեմունք գցեի, ավելի լավը պիտի լիներ։<br />
<br />
Հիմա էլ սկսեցի մտածել, թե ինչպես քարե սանդ շինեմ, որպեսզի նրա մեջ հատիկ մանրեմ, կամ, ավելի ճիշտ՝ աղամ։ Չէ՞ որ արվեստի այնպիսի հիանալի ստեղծագործության մասին, ինչպիսին է ջրաղացը, ես մտածել անգամ չէի կարող․ մարդկային մի զույգ ձեռքերն այդպիսի բան շինել անկարող էին։<br />
<br />
Բայց սանդ շինելը ևս այնքան էլ հեշտ բան չէր․ քարտաշի աշխատանքից ես նույնքան քիչ բան էի հասկանում, որքան մյուս բոլոր աշխատանքներից, և բացի դրանից, գործիքներ չունեի։ Քանի՜֊քանի օր կորցրի համապատասխան քար որոնելով, բայց ոչինչ դուրս չեկավ։ Հարկավոր էր շատ ամուր քար, այն էլ բավական մեծ, որպեսզի կարելի լիներ մեջը փոս բացել։<br />
<br />
Իմ կղզում ժայռեր կային, բայց, չնայած իմ բոլոր ջանքերին, նրանցից ոչ մեկից չկարողացա համապատասխան չափի բեկոր պոկել։ Բացի դրանից, ավազաքարի այդ փխրուն տեսակը, միևնույն է, պետք չէր գա․ ծանր սանդակոթի տակ նա կփշրվեր և ալյուրին ավազ կխառնվեր։<br />
<br />
Այսպիսով, ապարդյուն որոնումների վրա երկար ժամանակ կորցնելով՝ հրաժարվեցի քարե սանդ պատրաստելու մտքից և որոշեցի փայտե սանդ շինել, որի համար շատ ավելի հեշտ էր համապատասխան նյութեր գտնել։<br />
<br />
Եվ իրոք, շուտով անտառում գտա շատ ամուր մի կոճղ, այնքան մեծ, որ հազիվ կարողացա տեղից շարժել։ Կացնով տաշեցի այդ կոճղը, որպեսզի հնարավորին չափ ինձ հարկավոր ձև տամ, ապա մասամբ փորելով, մասամբ այրելով մի փոս բաց արի մեջը։ Այդպես են վարվում Բրազիլիայի կարմրամորթները, երբ ուզում են մակույկ շինել։ Հարկ չկա ասելու, որ այս աշխատանքն ինձանից մեծ ջանքեր պահանջեց։<br />
<br />
Սանդը պատրաստելուց հետո մի ծանր, խոշոր սանդակոթ պատրաստեցի այսպես կոչված երկաթածառից։ Ե՛վ սանդը, և՛ սանդակոթը պահեցի մինչև հաջորդ բերքը։ Իմ հաշիվներով այն ժամանակ ես բավականաչափ հացահատիկ պիտի ունենայի և կարելի կլիներ մի մասն ալյուր անել։<br />
<br />
Այժմ հարկավոր էր մտածել այն մասին, թե ինչպես պիտի խմոր հունցեմ, երբ ալյուր կունենամ։<br />
<br />
Ամենից առաջ ես թթխմոր չունեի։ Ասենք այս պակասը ոչ մի կերպ լրացնել չէր կարելի, ուստի թթխմորի մասին չէի հոգում։ Բայց ինչ պիտի անեի առանց փռի։ Սա իսկապես որ դժվարին հարց էր։ Բայց և այնպես հնարը գտա․ մտածեցի, թե ինչով կարելի է փոխարինել փուռը։ Կավից պատրաստեցի սկուտեղի նման մի քանի խոշոր ու լայն աման և լավ թրծեցի կրակի մեջ։ Դրանք պատրաստեցի հնձից շատ առաջ և դարսեցի իմ պահեստում։ Դրանից էլ առաջ գետնի վրա օջախ էի պատրաստել, այսինքն մի հարթ տեղ էի շինել քառակուսի (Ճիշտն ասած, այնքան էլ քառակուսի չէր) աղյուսներից, որոնք լավ թրծված էին կրակի մեջ և նույնպես իմ սեփական արտադրությունն էին։<br />
<br />
Երբ հաց թխելու ժամանակը եկավ, ես այդ օջախում մի մեծ խարույկ վառեցի։ Հենց որ փայտն այրվեց, ես շեղջը հավաքեցի իմ օջախում և մի կես ժամ սպասեցի, մինչև որ օջախը շիկանա։ Ապա ամբողջ շեղջը քաշեցի մի կողմ և օջախում դասավորեցի իմ հացերը։ Հետո հացերը ծածկեցի իմ պատրաստած կավե սկուտեղներով և վրայից շեղջ լցրի։<br />
<br />
Եվ ի՞նչ եք կարծում․ հացերս թխվեցին ինչպես ամենալավ փռի մեջ։<br />
<br />
Որքա՜ն հաճելի էր ինձ համար ուտել նոր թխված, թարմ հացը։ Ինձ թվում էր, թե իմ կյանքում երբեք այդպիսի համով բան չեմ կերել։<br />
<br />
Ընդհանրապես կարճ ժամանակում ես շատ լավ հացթուխ դարձա․ չխոսելով արդեն հասարակ հացի մասին՝ սովորեցի պուդինգներ ու բլիթներ թխել բրնձից։ Միայն կարկանդակ չէի թխում և պատճառն այն էր, որ բացի այծի ու թռչնի մսից՝ ուրիշ համեմունքներ չունեի։<br />
<br />
Այս տնտեսական աշխատանքների մեջ անցավ իմ կղզում գտնվելու ամբողջ երրորդ տարին։<br />
<br />
==Տասներեքերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը նավակ է շինում և իր համար նոր զգեստ կարում<br />
<br />
<br />
Դուք կարող եք չկասկածել, որ այս ամբողջ ժամանակամիջոցում իմ մտքից դուրս չէր գալիս այն ցամաքը, որ երևում էր կղզում մյուս ափից։ Հոգուս խորքում չէի դադարում ափսոսալ, որ այն ափին բնակություն չեմ հաստատել․ ինձ թվում էր, որ եթե այդ ցամաքը միշտ իմ աչքի առաջ լիներ, այնտեղ գնալու մի որևէ հնարավորություն կստեղծեի։ Իսկ եթե հասնեի այնտեղ, գուցե թե կհաջողվեր այնտեղից էլ ազատության հասնել։<br />
<br />
Ահա թե ինչու հաճախ հիշում էի իմ փոքրիկ բարեկամ Քսուրիին և իմ երկար մակույկը, իր կողային առագաստով, որով ես աֆրիկական ափերով նավարկեցի ավելի քան հազար մղոն։<br />
<br />
Բայց ի՛նչ օգուտ այս ամենը մտաբերելուց։<br />
<br />
Որոշեցի գնալ, տեսնել ինչ վիճակում է մակույկը, որ դեռ մեր նավի խորտակման ժամանակ փոթորիկն ափ էր նետել իմ բնակարանից մի քանի մղոն հեռու։ Այդ մակույկն ընկած էր մի քիչ հեռու այն տեղից, որտեղ ափ էր նետվել։ Ալեբախությունը մակույկը շուռ էր տվել հատակը դեպի վեր և քշել էր մի քիչ դեպի վեր, ավազի վրա։ Մակույքն ընկած էր ցամաքի վրա, և շուրջը ջուր չկար։<br />
<br />
Եթե ինձ հաջողվեր այդ մակույկը նորոգել և ջուրն իջեցնել, ես առանց մեծ դժվարության կարող էի մինչև Բրազիլիա գնալ։ Բայց այդպիսի աշխատանքի համար մի զույգ ձեռքեր բավական չէին։ Դժվար չէր հասկանալ, որ այդ մակույկը տեղից շարժելն ինձ համար նույնքան դժվար էր, որքան իմ կղզին տեղից շարժելը։ Բայց և այնպես որոշեցի փորձել․ գնացի անտառ, կտրեցի հաստ ձողեր, որոնք պիտի ծառայեին լծակների տեղ, կոճղերից տաշեցի երկու թավալուկ և այդ ամենը քաշ տվի մակույկի մոտ։<br />
<br />
«Միայն թե ինձ հաջողվեր շուռ տալ հատակի վրա, ― ասում էի ինքս ինձ, ― իսկ նորոգելը դժվար բան չէ։ Այնպիսի հիանալի նավակ կստացվի, որ համարձակորեն կարող եմ ծով դուրս գալ»։<br />
<br />
Եվ ես ջանքեր չխնայեցի այդ անօգուտ աշխատանքի համար։<br />
<br />
Երեք թե չորս շաբաթ զբաղվեցի դրանով։ Դեռ ավելին․ երբ վերջապես, հասկացա, որ իմ թույլ ուժերով չեմ կարողանալու տեղից շարժել այդ վիթխարին, մտածեցի նոր պլան։ Սկսեցի նավակի մի կողմից ավազը փորել ու հեռու թափել, հուսալով, թե հենակետից զրկվելով՝ նավակը շուռ կգա և կկանգնի հատակի վրա։ Միաժամանակ նրա տակ փայտի կտորտանք էի դնում, որպեսզի շուռ գալուց հետո կանգներ այնտեղ, որտեղ հարկավոր է ինձ։<br />
<br />
Նավակը, իրոք որ շուռ եկավ հատակի վրա, սակայն դա ամենևին էլ ինձ չմոտեցրեց իմ նպատակին․ միևնույն է, ջուրն իջեցնել չէի կարող։ Ես նույնիսկ լծակները նրա տակը մտցնել չկարողացա և վերջ ի վերջո ստիպված եղա հրաժարվել իմ մտքից։ Սակայն այս անհաջողությունը իմ մեջ չմեռցրեց որևէ մայր ցամաք հասնելու փորձեր անելու միտքը։ Ընդհակառակն, երբ տեսա, որ այս զզվելի ափից հեռանալու ոչ մի հնարավորություն չունեմ, օվկիանոս դուրս գալու ին ցանկությունը ոչ միայն չթուլացավ, այլ էլ ավելի ուժեղացավ։<br />
<br />
Վերջապես իմ գլխում մի միտք ծագեց․ արդյոք չփորձե՞մ ինքս պատրաստել մի նավակ կամ ավելի լավ է, մի պիրոգա (կարիբյան մակույկ, ինչպիսին այս լայնությունների վրա շինում են կարմրամորթերը)։<br />
<br />
«Պիրոգա շինելու համար համարյա թե գործիքներ հարկավոր չեն, ― մտածում էի ես, ― որովհետև այդ մակույկը փորվում է ամբողջական ծառի բնից․ այդպիսի աշխատանքը կարող է գլուխ բերել նաև մեկ մարդ»։<br />
<br />
Մի խոսքով պիրոգա շինելն ինձ թվում էր ոչ միայն հնարավոր, այլև ամենահեշտ գործը, և դրա մասին մտածելն ինձ համար շատ հաճելի բան էր։ Մեծ գոհունակությամբ մտածում էի, որ այդ խնդիրը գլուխ բերելն ինձ համար նույնիսկ ավելի դյուրին է լինելու, քան նեգրերի կամ հնդիկների համար։<br />
<br />
Ինքս ինձ հարց չէի տալիս, թե ինչպես եմ ջուրն իջեցնելու իմ մակույկը, երբ այն պատրաստ կլինի, մինչդեռ այդ դժվարությունը շատ ավելի լուրջ էր, քան գործիքների պակասությունը։<br />
<br />
Ես այնպես էի տարվել իմ ապագա ճանապարհորդության երազանքներով, որ մի վարկյան անգամ կանգ չէի առնում այդ հարցի առաջ, թեև միանգամայն ակներև էր, որ մակույկը ծովի վրայով քառասունհինգ մղոն առաջ տանելը շատ ավելի դյուրին գործ էր, քան ցամաքի վրայով քառասունհինգ սաժեն մինչև ջուրը քաշելը։<br />
<br />
Մի խոսքով պիրոգայի պատմության մեջ ինձ պահեցի այնպես հիմար, ինչպես կարող է պահել միայն առողջ դատողություն չունեցող մարդը։<br />
<br />
Ես մխիթարվում էի իմ մտադրությամբ, առանց հաշիվ տալու, թե արդյոք ուժերս կներե՞ն այդ խնդիրը գլուխ բերելու համար։<br />
<br />
Եվ չկարծեք, թե մակույկը ջուրն իջեցնելու միտքը բոլորովին չէր ծագում իմ մեջ։ Ո՛չ, այդ խնդիրն անցնում էր իմ մտքով, բայց ես նրան ընթացք չէի տալիս, ամեն անգամ խեղդում էի՝ ասելով․ «Նախ մակույկը կշինենք, իսկ հետո կմտածենք ջուրն իջեցնելու մասին։ Չի կարող պատահել, որ ես մի հնար չգտնեմ»։<br />
<br />
Իհարկե, այս ամենն անմտություն էր։ Բայց իմ բորբոքված երազանքն ամեն մի դատողությունից ավելի ուժեղ եղավ և ես առանց երկար մտածելու կացինը ձեռքս առա։ Կտրեցի մի հիանալի եղևնի, որի բնի հաստությունը մոտ հինգ ոտնաչափ և տասը մատնաչափ էր, իսկ վերևում, քսաներկու ոտնաչափ բարձրության վրա՝ չորս ոտնաչափ և տասնմեկ մատնաչափ տրամագիծ ուներ։ Դրանից հետո ծառի բունն աստիճանաբար ավելի էր բարակում և վերջապես սկսում էր ճյուղավորվել։<br />
<br />
Դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչքան ջանք պահանջվեց ինձանից այդ վիթխարի ծառը տապալելու համար։<br />
<br />
Քսան օր կտրում էի այդ ծառի բունը, անցնելով մերթ մի, մերթ մյուս կողմը, ապա տասնչորս օր էլ նրա ճյուղերն ու գագաթը կտրելու համար։ Մի ամբողջ ամիս այդ կոճղը տաշում էի դրսի կողմից, աշխատելով նավախելի ձև տալ նրան, որովհետև առանց նավախելի մակույկը ջրի երեսին ուղիղ կանգնել չէր կարող։ Երեք ամիս էլ հարկավոր եղավ մեջը փորելու համար, այս անգամ գլուխ բերի առանց կրակի․ այդ ամբողջ հսկայական աշխատանքը կատարեցի կացնով ու դուրով։ Վերջապես ստացվեց մի հիանալի մակույկ, այնքան մեծ, որ հեշտությամբ կարող էր վերցնել քսանհինգ մարդ, հետևապես՝ կարող էր վերցնել ինձ ու իմ ամբողջ բեռը։<br />
<br />
Ես ցնծության մեջ էի իմ աշխատանքից, կյանքումս երբեք չէի տեսել այդպիսի խոշոր մակույկ, որ պատրաստված լիներ ամբողջական փայտից։ Բայց և թանկ նստեց ինձ վրա։ Քանի՜֊քանի անգամ հոգնածությունից ուժասպառ՝ ես ստիպված եղա այդ փայտին հարվածել կացնով։<br />
<br />
Այսպես թե այնպես, գործի կեսն արված էր։ Մնում էր միայն մակույկը ջուրն իջեցնել, և չեմ կասկածում, որ եթե դա ինձ հաջողվեր, ես պիտի ձեռնարկեի ամենացնորամիտ ու ամենաանհուսալի ծովային ճանապարհորդությունը՝ երկագնդում երբևիցե տեղի ունեցած ճանապարհորդուցյուններից։<br />
<br />
Սակայն, մակույկը ջուրն իջեցնելու ուղղությամբ իմ թափված բոլոր ջանքերն ապարդյուն անցան՝ իմ պիրոգան մնաց այնտեղ, որտեղ գտնվում էր։<br />
<br />
Այն անտառից, որտեղ ես կառուցել էի մակույկս, մինչև ջուրը հիսուն սաժենից ավել չէր լինի, սակայն անտառը գտնվում էր մի հովտում, իսկ ափը բարձր էր ու դարափուլ։ Դա առաջին խոչընդոտն էր։ Ասենք՝ ես համարձակորեն որոշեցի վերցնել այդ խոչընդոտը․ հարկավոր էր ամբողջ ավելորդ հողը հանել այնպես, որ անտառից մինչև ծովափը մի թեք վայրէջք գոյանար։ Զարհուրելի է հիշել, թե որքան քրտինք թափեցի այդ աշխատանքի վրա, սակայն ո՞վ իր վերջին ուժերը չի գործադրի, երբ խնդիրը վերաբերում է ազատություն ձեռք բերելուն։<br />
<br />
Եվ այսպես, առաջին խոչընդոտը հաղթահարված էր․ մակույկի ճանապարհը պատրաստ էր։ Սակայն դա ոչ մի արդյունք չտվեց․ որքան էլ չարչարվեցի, տեղից շարժել չկարողացա իմ մակույքկը, ինչպես առաջ շարժել չէի կարողացել նավից մնացած մակույկը։<br />
<br />
Այն ժամանակ չափեցի ծովը մակույկից բաժանող տարածությունը և որոշեցի առու փորել նրա համար․ եթե չէր կարելի մակույկը մոտեցնել ջրին, ապա մնում էր ջուրը մոտեցնել մակույկին։ Եվ արդեն սկսեցի փորելը, բայց հանկարծ մտքումս հաշվեցի ապագա առվի խորությունն ու երկարությունը և երբ հաշվեցի, թե մեկ մարդը մոտավորապես որքան ժամանակում կարող է կատարել այդ աշխատանքը, պարզվեց, որ գործն ավարտեու համար ինձ հարկավոր կլինի տասը֊ տասներկու տարի։<br />
<br />
Ճար չկար․ սրտի ցավով ստիպված եղա այդ մտքից հրաժարվել։<br />
<br />
Ես վշտացած էի մինչև հոգուս խորքը, և միայն այդ ժամանակ գլխի ընկա, թե որքան անմտություն է գործը ձեռնարկել, առանց նախօրոք հաշվելու, թե որքան ժամանակ ու աշխատանք կպահանջի և արդյոք ուժերս կբավականացնե՞ն գործը մինչև վերջ հասցնելու համար։<br />
<br />
Այս անիմաստ աշխատանքը կատարելիս բոլորեց իմ կղզում գտնվելու չորրորդ տարին։<br />
<br />
Մինչ այդ նավից վերցրած իմ իրերից շատերը կամ բոլորովին մաշվել էին, կամ իրենց դարն ապրել, իսկ պարենամթերքներն արդեն սպառվելու վրա էին։<br />
<br />
Թանաքից հետո սպառվեց իմ հացի ամբողջ պաշարը, այսինքն՝ ոչ թե հացի, այլ՝ նավից վերցրած պաքսիմատի։ Որքան հնարավոր էր ես խնայում էի այն։ Վերջին մեկ ու կես տարվա ընթացքում ես օրական մեկ պաքսիմատից ավելի չէի ուտում։ Բայց և այնպես համարյա մի տարի մնացի առանց հացի փշրանքի, մինչև որ իմ դաշտից այնքան հացահատիկ հավաքեցի, որ կարելի էր սկսել գործածել որպես սնունդ։<br />
<br />
Մինչ այդ իմ հագուստը բոլորովին անպետքացել էր։ Ես ունեի միայն վանդակավոր կտորից կարված վերնաշապիկներ (մոտ երեք դյուժին), որ գտել էի նավաստիների սնդուկներում։ Այդ վերնաշապիկները առանձին խնամքով էի պահում․ իմ կղզում հաճախ այնպիսի շոգ էր լինում, որ ստիպված էի լինում շրջել միայն վերնաշապկով, և չգիտեմ, ինչ պետք է անեի, եթե չլինեին այդ վերնաշապիկները։<br />
<br />
Իհարկե, այդ կլիմայում ես կարող էի նաև մերկ ման գալ։ Սակայն արեգակի ջերմությանն ավելի հեշտ էի դիմանում, եթե հագիս շոր էր լինում։ Արևադարձային արևի կիզիչ ճառագայթները վառում էին իմ մաշկն ու բշտիկներ առաջացնում, մինչդեռ վերնաշապիկը ինձ պաշտպանում էր արևից և, բացի դրանից, ինց զովեցնում էր վերնաշապկի ու մարմնի միջև եղած տարածության օդի շարժումը։ Արևի տակ գլխաբաց շրջելուն նույնպես չէի կարողանում վարժվել․ ամեն անգամ, երբ գլխաբաց էի դուրս գալիս, գլուխս սկսում էր ցավել։<br />
<br />
Հարկավոր էր կարգի բերել գեթ այն փալաս֊փուլուսը, որ դեռ մնացել էր։<br />
<br />
Ամենից առաջ ինձ մի բաճկոն էր հարկավոր․ իմ բոլոր ունեցածները մաշվել էին։ Դրա համար էլ որոշեցի, բաճկոնի վերափոխել նավաստիական բուշլատները, որոնք ընկած էին անօգտագործելի։ Նավաստիները ձմեռ ժամանակ այդ բուշլատները հագնում ու հերթապահ են կանգնում։ Եվ ահա սկսեցի դերձակություն անել, ավելի ճիշտ՝ ասեղն առած սկսեցի կարել, կցել֊կցմցել, որովհրտև խղճով ասած՝ բավական անշնորհք դերձակ էի։<br />
<br />
Այսպես թե այնպես, մի կերպ դուրս բերի երկու բաճկոն, որոնք, իմ հաշվով, երկար ժամանակ պետք է բավականացնեին ինձ։ Վարտիկ կարելու իմ առաջին փորձի մասին ավելի լավ է չխոսել, որովհետև այդ փորձը խայտառակ անհաջողությամբ վերջացավ։<br />
<br />
Բայց դրանից հետո հագուստ կարելու նոր միջոց գտա և այնուհետև հագուստի պակասաուցյուն չէի քաշում։<br />
<br />
Բանն այն է, որ ինձ մոտ մնացել էին իմ սպանած բոլոր կենդանիների մորթիները։ Յուրաքանչյուր մորթին ձողիկի վրա ձգելով չորացնում էի արևի տակ։ Միայն սկզբում իմ անփորձության պատճառով մորթիները խիստ շատ էի պահել արևի տակ, ուստի առաջին մորթիներն այնպես էին կոշտացել, որ հազիվ թե որևէ բանի պետք գային։ Բայց մնացածները շատ լավն էին։ Ահա հենց դրանցից էլ առաջին հերթին մի մեծ փափախ կարեցի բուրդը դրսի կողմն արած, որպեսզի անձրևից չվնասվի։ Մորթե փափախն այնքան հաջող դուրս եկավ, որ որոշեցի միևնույն նյութից ինձ համար լրիվ հագուստ պատրաստել, այսինքն՝ բաճկոն և շալվար։ Շալվարը կարեցի կարճ, մինչև ծնկներս, և շատ լայն։ Բաճկոնը ես ընդարձակ պատրաստեցի, որովհետև և՛ շալվարը և՛ բաճկոնը, ինձ հարկավոր էին ոչ այնքան տաքության, որքան արևից պաշտպանելու համար։<br />
<br />
Ձևը և աշխատանքը, պետք է խոստովանել, բանի պետք չէին․ ես վատ հյուսն էի, բայց որպես դերձակ՝ ավելի վատն էի։ Այսպես թե այնպես, իմ կարած հագուստը հիանալի էր ծառայում ինձ, մանավանդ, երբ տանից դուրս էի գալիս անձրևոտ օրերին․ ամբողջ ջուրը հոսում էր երկար մազերի վրայով և բոլորովին չոր էր մնում։<br />
<br />
Բաճկոնից ու շալվարից հետո մտածեցի հովանոց պատրաստել ինձ համար։<br />
<br />
Ես տեսել էի, թե Բրազիլիայում ինչպես են հովանոց պատրաստում։ Այնտեղ այնպիսի ուժեղ շոգ է լինում, որ առանց հովանոցի յոլա գնալ դժվար է, իսկ իմ կղզում ավելի հով չէր, թերևս նույնիսկ ավելի շոգ էր, որովհետև հասարակածին ավելի էր մոտիկ։ Շոգից ազատվել չէի կարող, քանի որ օրվա մեծ մասը բաց երկնքի տակ էի լինում։ Կարիքն ինձ ստիպում էր տանից դուրս գալ ամեն եղանակի, իսկ երբեմն էլ երկար ժամանակ ստիպված էի լինում թափառել և՛ արևի, և՛ անձրևի տակ։ Մի խոսքով հովանոցն ինձ անհրաժեշտ էր։<br />
<br />
Շատ չարչարվեցի և շատ ժամանակ կորցրի, մինչև որ ինձ հաջողվեց հովանոցի նման մի բան շինել։ Երկու֊երեք անգամ, երբ արդեն կարծում էի, որ հասել եմ նպատակիս, ստացվում էին այնպիսի անպետք բաներ, որ ստիպված էի լինում ամեն ինչ նորից սկսել։ Բայց վերջ ի վերջո իմ նպատակին հասա և բավականին տանելի հովանոց պատրաստեցի։ Բանն այն է, որ ես ուզում էի, որ հովանոցը բացվի ու փակվի, և հենց այդ էլ ամենամեծ դժվարությունն էր։ Իհարկե, անշարժ հովանոց սարքելը շատ հեշտ գործ էր, բայց այդ դեպքում ստիպված պիտի լինեի շարունակ բացված պահել, որը մեծ անհարմարություն էր։ Ինչպես արդեն ասացի, այդ դժվարությունը հաղթահարեցի, և իմ հովանոցը կարող էր բացվել և փակվել։ Հովանոցի վրա այծի մորթի քաշեցի, մազը դեպի վեր։ Անձրևաջուրը մորթու վրայով հոսում էր ինչպես թեք տանիքի վրայով, և ամենաթեժ արեգակի ճառագայթները չէին կարող անցնել նրա միջով։<br />
<br />
Այդ հովանոցն ունենալով՝ չէի վախենում ոչ մի անձրևից և արեգակն ինձ վրա չէր ազդում նույնիսկ ամենաշոգ օրերին։ Իսկ երբ հովանոցն ինձ հարկավոր չէր լինում, այն փակում էի և դնում թևիս տակ։<br />
<br />
Այսպես ապրում էի իմ կղզում հանգիստ, խաղաղ ու գոհ։<br />
<br />
==Տասնչորսերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը պատրաստում է ավելի փոքր չափսի մի ուրիշ մակույկ և փորձում է նավարկել կղզու շուրջը<br />
<br />
<br />
Անցավ էլի հինգ տարի, և այդ ժամանակամիջոցում, որքան հիշում եմ, ոչ մի արտակարգ դեպք չպատահեց։<br />
<br />
Իմ կյանքը ընթանում էր առաջվա պես մեղմ ու խաղաղ։ Ապրում էի իմ հին տեղը և առաջվա պես ամբողջ ժամանակս նվիրում էի աշխատանքի ու որսի։<br />
<br />
Այժմ արդեն այնքան հացահատիկ ունեի, որ իմ ցանքն ինձ կբավականացներ անբողջ տարին։ Խաղող նույնպես շատ ունեի։ Դրա շմորհիվ ես անտառում ու դաշտում ավելի շատ էի աշխատում, քան առաջ։<br />
<br />
Բայց իմ գլխավոր զբաղմունքը մի նոր մակույկ կառուցելն էր։ Այս անգամ ոչ միայն մակույկ շինեցի, այլև ջուրն իջեցրի։ Այդ մակույկը ծովախորշը հասցրի մի նեղլիկ ջրանցքով, որ ստիպված եղա փորել կես մղոն երկարությամբ։<br />
<br />
Իմ առաջին մակույկը, ինչպես արդեն ընթերցողը գիտի, պատրաստել էի այնպիսի մեծ չափսերով, որ ստիպված էի թողնել իր տեղում որպես իմ հիմարության հուշարձան։ Այդ մակույկն ինձ շարունակ հիշեցնում էր, որ առաջիկայում ավելի խելացի պետք է լինել։<br />
<br />
Բայց այժմ շատ ավելի փորձված էի։ Ճիշտ է, այս անգամ մակույկը շինեցի ջրից մոտ կես մղոն հեռու, բայց այժմ, համենայն դեպս, վստահ էի, որ ինձ կհաջողվի ջուրն իջեցնել։ Տեսնում էի, որ այս անգամ սկսածս գործը իմ ուժերից վեր չէ, և հաստատորեն որոշեցի մինչև վերջ հասցնել այդ գործը։ Համարյա երկու տարի զբաղվեցի մակույկի կառուցումով։ Այնքան շատ էի ուզում ծովում նավարկելու հնարավորություն ստանալ, որ ոչ մի ճիգ ոը ջանք չէի խնայում։<br />
<br />
Սակայն, պետք է նկատել, որ այդ նոր մակույկը շինել էի ամենևին ոչ այն նպատակով, որ հեռանամ իմ կղզուց։ Այդ մտքին ես վաղուց էի հրաժեշտ տվել։ Մակույկն այնքան փոքրիկ էր, որ չէր էլ կարելի մտածել, թե նրանով հնարավոր է նավարկել այն քառասուն կամ գուցե և ավելի մղոնը, որ իմ կղզին բաժանում էր մայր ցամաքից։<br />
<br />
Հիմա ավելի համեստ նպատակ ունեի․ պտտել կղզու շուրջը, ուրիշ ոչինչ։ Արդեն մի անգամ եղել էի կղզու հակադիր ափում և իմ կատարած հայտնագործություններն այնպես էին հետաքրքրել ինձ, որ դեռ այն ժամանակ ցանկանում էի դիտել ինձ շրջապատող բոլոր ափերը։<br />
<br />
Եվ ահա այժմ, երբ արդեն մակույկ ունեի, որոշեցի ինչ գնով էլ լինի՝ ծովով պտտել իմ կղզու շուրջը։ Ճանապարհ ընկնելուց առաջ խնամքով նախապատրաստվեցի առաջիկա նավարկությանը։ Մակույկիս համար մի փոքրիկ կայմ շինեցի և նույնպիսի փոքրիկ առագաստ կտրեցի իմ ունեցած պարուսինի առատ պաշարից։<br />
<br />
Երբ մակույկը պատրաստ էր, փորձեցի ինչպես է գնում և համոզվեցի, որ առագաստով միանգամայն գոհացուցիչ ընթացք ունի։ Հետո սկսեցի նավախելին ու նավաքթին փոքրիկ արկղներ շինել, որպեսզի անձրևից ու ալիքներից պաշտպանեմ ուտելիքի պաշարը, վառոդը և մյուս կարևոր բաները, որ պիտի վերցնեի ինձ հետ։ Հրացանի համար մակույկի հատակում մի նեղ, երկար փոս փորեցի։<br />
<br />
Այնուհետև նավախելին ամրացրի բացված հովանոցը, այնպիսի դիրք տալով նրան, որ ուղիղ իմ գլխավերևում լինի և ինձ պաշտպանի արևի ճառագայթներից։<br />
<br />
Նոյեմբերի 6֊ին, իմ թագավորության կամ իմ գերության, ― ինչպես կուզեք անվանեցեք, ― վեցերորդ տարում ես ճանապարհ ընկա։<br />
<br />
Նավարկեցի շատ ավելի երկար, քան սպասում էի։ Բանն այն է, որ թեև իմ կղզին մեծ չէր, սակայն երբ գնացի դեպի նրա արևելյան ափերը, իմ առաջ ծառացավ մի անսպասելի խոչընդոտ։ Այդտեղ ափից անջատվում էր ժայռերի մի նեղ շարք։ Ժայռերից մի քանիսը ջրի երեսն էին դուրս եկել, շատերն էլ ջրի տակ թաքնված էին։ Այդ ժայռերի շարքը վեց մղոնաչափ ձգվում էր դեպի բաց ծովը, իսկ այնուհետև, ժայռերից դենը էլի մեկ ու կես մղոնաչափ փռված էր ավազոտ ծանծաղուտը։ Այսպիսով, այս ցամաքալեզուն շրջանցելու համար ստիպված էի բավական հեռանալ ափից։ Դա շատ վտանգավոր բան էր։ Ես նույնիսկ ուզում էի վերադառնալ, որովհետև չէի կարող ճշտորեն որոշել, թե ստորջրյա ժայռերը շրջանցրլու համար որքան պիտի նավարկեմ բաց ծովով և վախենում էի վտանգի ենթարկվելուց։ Բացի դրամից, չգիտեի, թե կհաջողվի՞ ինձ հետ դառնալ։ Դրա համար էլ խարիսխ գցեցի (ճանապարհ ընկնելուց առաջ ես նավից վերցրած երկաթից խարսխի նման մի բան էի շինել), հրացանը ձեռքս առա և ափ դուրս եկա։ Ոչ հեռու մի բավական բարձր սար տեսնելով՝ բարձրացա նրա գագաթը, աչքով չափեցի ժայռերի շարքի երկարությունը, որ այստեղից հիանալի երևում էր, և որոշեցի սիրտ անել առաջ գնալ։<br />
<br />
Բայց դեռ ժայռերի շարքին չհասած՝ ընկա մի սոսկալի խորության մեջ, որից հետո էլ ծովային մի զորեղ հոսանք նավակս առաջ քշեց։ Հոսանքը պտտեցնում էր ջրաղացի ջրի պես, ապա առավ իր մեջ ու քշեց տարավ։ Դեպի ափ շուռ գալու կամ մի կողմի վրա թեքվելու մասին մտածելն անգամ ավելորդ էր։ Միակ բանը, որ կարող էի անել, այդ այն էր, որ ինձ պահում էի հոսանքի եզրին և աշխատում էի մեջտեղը չընկնել։<br />
<br />
Իսկ հոսանքն ինձ ավելի ու ավելի հեռու էր քշում։ Եթե գեթ մի թեթև քամի լիներ, կարող էի առագաստը բարձրացնել, բայց ծովի վրա լիակատար հանդարտություն էր։ Բոլոր ուժերս լարած աշխատում էի թիակներով, սակայն հոսանքին հաղթահարել չէի կարողանում և արդեն հրաժեշտ էի տալիս կյանքին։ Գիտեի, որ մի քանի մղոնից հետո այն հոսանքը, որի մեջ ընկել եմ ես, միանալու է կղզին շրջանցող մի ուրիշ հոսանքի հետ, և եթե մինչ այդ ինձ չհաջողվի մի կողմի վրա թեքվել, կորած եմ։ Իսկ թեքվելու որևէ հնարավորություն չէի տեսնում։ Փրկություն չկար․ ինձ անխուսափելի մահ էր սպառնում, այն էլ ոչ թե ծովի ալիքների մեջ, որովհետև ծովը խաղաղ էր, այլ սովից։<br />
<br />
Ճիշտ է, ծովի ափին գտել էի մի կրիա, այնքան խոշոր, որ հազիվ բարձրացրի ու գցեցի մակույկի մեջ, ունեի նաև խմելու ջրի բավականին պաշար (վերվրել էի իմ կավե կճուճներից ամենամեծը)։ Բայց դա ի՜նչ նշանակություն ունի այն ողորմելի էակի համար, որը կորել է անծայրածիր օվկիանոսում, որտեղ հազարավոր մղոններ կարելի է լողալ և ցամաքի նշան անգամ չտեսնել։<br />
<br />
Իմ ամայի կղզին այժմ ինձ թվում էր երկրային դրախտ, և իմ միակ ցանկությունն էր վերադառնալ այդ դրախտը։ Բուռն կարոտով ձեռքերս մեկնում էի դեպի կղզին ու բացականչում։<br />
<br />
― Օ՜, ինձ երջանկություն պարգևող անապատ։ Ես այլևս չեմ տեսնի քեզ։ Օ՜, ի՞նչ է լինելու իմ վերջը։ Ո՞ւր են քշում ինձ անողոք ալիքները։ Որքա՜ն անշնորհակալ էի ես, երբ տրտնջում էի իմ մենակությունից և անիծում այն չքնաղ կղզին, որտեղ ապաստան էր տվել ինձ իմ բարի բախտը։<br />
<br />
Այո, այժմ իմ կղզին ինձ համար թանկ էր ու սիրելի, և տանջալի էր մտածել, որ հավիտենապես պետք է հրաժեշտ տամ այդ կղզին տեսնելու հույսին։<br />
<br />
Հոսանքը քշում ու քշում էր ինձ դեպի ջրային անծայրածիր հեռուները։ Եվ թեպետ ես մահացու վախ ու հուսահատություն էի ապրում, բայց և այնպես այդ զգացմունքներին չէի ենթարկվում, այլ անդադար շարունակում էի թիավարել, աշխատելով մակույկն ուղղել դեպի հյուսիս, որպեսզի հոսանքը կտրեմ և շրջանցեմ ծովախութերը։<br />
<br />
Հանկարծ կեսօրին մոտ թեթև քամի սկսվեց։ Դա ինձ սիրտ տվեց։ Բայց պատկերացրեք իմ ուրախությունը, երբ քամին սկսեց արագորեն ուժեղանալ և կես ժամից հետո արդեն բավական ուժեղ էր փչում։<br />
<br />
Մինչ այդ արդեն իմ կղզուց շատ հեռու էի քշվել։ Եթե այդ ժամանակ մառախուղ բարձրանար, իմ վերջն էր։ Մոտս կողմնացույց չկար, և եթե իմ կղզին տեսողությունից կորցնեի, չէի իմանա, թե որ ուղղությամբ պիտի գնալ, այնտեղ հասնելու համար։ Բայց իմ բախտից արևոտ օր էր և մառախուղի նշան չկար։ Ես կայմը կանգնեցրի, առագաստը բարձրացրի և սկսեցի թիավարել դեպի հյուսիս, աշխատելով դուրս գալ հոսանքից։<br />
<br />
Հենց որ իմ մակույկը քամու ուղղությունը բռնեց և գնաց հոսանքին հակառակ, այդ հոսանքի մեջ փոփոխություն նկատեցի․ ջուրն ավելի սպիտակավուն դարձավ։ Հասկացա, որ հոսանքն ինչ֊որ պատճառով սկսում է թուլանալ, որովհետև առաջ, երբ այն ավելի ուժեղ էր, ջուրը շարունակ պղտոր էր։ Եվ իրոք, շուտով իմ աջ թևի վրա, դեպի արևելք նկատեցի ժայռեր (նրանց կարելի էր հեռվից տարբերել այն ճերմակ ալիքներից, որոնք ալեկոծում էին յուրաքանչյուրի շուրջը)։ Ահա հենց այդ ժայռերն էլ փակում էին հոսանքի ուղին և դանդաղեցնում նրա ընթացքը։<br />
<br />
Շուտով համոզվեցի, որ այդ ժայռերը ոչ միայն դանդաղեցնում են հոսանքը, այլև բաժանում են այն երկու մասի, որոնցից գլխավորը ժայռերը ձախ կողմը թողնելով, միայն թեթևակի թեքվում է դեպի հարավ, իսկ մյուսը կտրուկ կերպով հետ է դառնում և ուղղվում հյուսիս֊արևմուտք։<br />
<br />
Թե ինչպիսի ցնծության մեջ էի այս հայտնագործությունից, հասկանալ կարող են միայն նրանք, ովքեր փորձից գիտեն, թե ինչ է նշանակում ներում ստանալ կառափնարանի վրա կանգնած րոպեին, կամ ավազակներից փրկվել վերջին րոպեին, երբ արդեն դանակը սեղմում էր կոկորդը։<br />
<br />
Ուրախությունից թպրտացող սրտով իմ մակույկը թեքեցի դեպի հետ դարձող հոսանքը, առագաստը հարմարեցրի համընթաց քամուն, որն ավելի էր ուժեղացել և ուրախ֊ուրախ սլացա դեպի կղզին։<br />
<br />
Երեկոյան ժամը հինգի կողմը ես մոտեցա ափին և մի հարմար տեղ ընտրելով՝ մակույկս կանգնեցրի։<br />
<br />
Դժվար է նկարագրել այն ուրախությունը, որ ապրեցի, երբ իմ ոտքերի տակ ամուր գետին զգացի։<br />
<br />
Որքա՜ն սիրելի թվաց ինձ իմ բարեբեր կղզու յուրաքանչյուր ծառը։ Ջերմ զգացմունքով էի նայում այն բլուրներին ու հովիտներին, որոնք դեռ երեկ թախիծ էին առաջացնում իմ սրտում։ Որքա՜ն ուրախ էի ես, որ նորից կտեսնեմ իմ դաշտերը, իմ պուրակները, իմ քարանձավը, իմ հավատարիմ շանը, իմ այծերին։ Որքա՜ն գեղեցիկ էր երևում ինձ ծովի ափից դեպի իմ տաղավարը տանող ճանապարհը։<br />
<br />
Արդեն երեկո էր, երբ հասա իմ անտառային ամառանոցը։ Ցանկապատի վրայով ներս մտա, ստվերում պառկեցի և սոսկալի հոգնած լինելով՝ շուտով քուն մտա։<br />
<br />
Բայց որքան մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ ինձ արթնացրեց ինչ֊որ մեկի ձայնը։ Այո, այդ մարդկային ձայն էր։ Այստեղ կղզու վրա մարդ կար և նա գիշերվա կեսին բարձրաձայն կանչում էր․<br />
<br />
― Ռոբին, Ռոբին, Ռոբին Կրուզո։ Խե՜ղճ Ռոբին Կրուզո։ Որտե՞ղ ես ընկել։ Ինչպե՞ս ընկար այստեղ։<br />
<br />
Երկար թիավարելուց հոգնած լինելով՝ այնպես խորն էի քնել, որ միանգամից արթնանալ չկարողացա, և երկար ժամանակ ինձ թվում էր, թե այդ ձայնը երազում եմ լսում։<br />
<br />
Բայց ձայնը կրկնվում էր․<br />
<br />
― Ռոբին Կրուզո, Ռոբին Կրուզո։<br />
<br />
Վերջապես ես ուշքի եկա և հասկացա, թե որտեղ եմ գտնվում։ Իմ առաջին զգացմունքը եղավ սոսկալի վախը։ Վեր թռա սարսափահար շուրջս նայելով և հանկարծ գլուխս բարձրացնելով, ցանկապատի վրա տեսա իմ թութակին։<br />
<br />
Իհարկե, իսկույն հասկացա, որ հենց նա էր կրկնում այդ խոսքերը։ Ճիշտ այդպիսի ողբալի ձայնով հաճախ նրան ասում էի այդ նախադասությունը, և նա հիանալի կրկնում էր իմ բառերը։ Հաճախ նստում էր իմ մատի վրա, կտուցը բոլորովին մոտեցնում էր իմ երեսին և կրկնում․ «Խեղճ Ռոբին Կրուզո։ Որտե՞ղ ես ընկել։ Ինչպե՞ս ընկար այստեղ»։<br />
<br />
Սակայն նույնիսկ համոզվելով, որ ինձ կանչողը թութակն է եղել, և հասկանալով, որ ուրիշ ոչ ոք չի կարող լինել, ես էլի երկար ժամանակ չէի կարողանում հանգստանամ։<br />
<br />
Բոլորովին չէի հասկանում, թե նախ, ինչպես է նա ընկել իմ ամառանոցը, երկրորդ, ինչու՞ նա թռել֊եկել է հատկապես այստեղ և ոչ թե մի ուրիշ տեղ։<br />
<br />
Բայց քանի որ ես ոչ մի կասկած չունեի, որ ինձ կանչողը թութակն է եղել, իմ հավատարիմ Պոլին, ապա առանց այդ հարցերի վրա գլուխ կոտրելու ես տվեցի նրա անունը և ձեռքս մեկնեցի։ Ընտելացած թռչունն իսկույն նստեց իմ մատին և և կրկնեց․<br />
<br />
― Խե՜ղճ Ռոբին Կրուզո։ Որտե՞ղ ես ընկել։<br />
<br />
Կարծես Պոլին ուրախացել էր, որ նորից տեսնում է ինձ։ Ինքնին հասկանալի է, որ տաղավարից հեռանալիս նրան նստեցրի իմ ուսին և հետս տարա։<br />
<br />
Իմ ծովային ճանապարհորդության անհաճո արկածները մտքիցս հանեցին ծովի վրա նավարկելու սերը, և երկար ժամանակ մտածում էի, թե ինչպիսի վտանգների էի ենթարկվել ես, երբ հոսանքն ինձ քշում էր դեպի օվկիանոս։<br />
<br />
Իհարկե, լավ կլիներ, եթե մի մակույկ ունենայի կղզու այս ափին, իմ տանը մոտիկ, բայց ինչպես բերեի մակույկն այնտեղից, ուր թողել էի։ Նույնիսկ չէի փորձի իմ կղզին շրջանցել արևելքի կողմից․ հենց միայն այդ մտքից սիրտս կծկվում էր և արյունս պաղում։ Ես ոչ մի հասկացողություն չունեի, թե ինչ կա կղզու մյուս կողմում։ Ի՞նչ կլինի, եթե այն կողմի հոսանքն այնքան արագ է, որքան այս կողմինը։ Այն ժամանակ նա ինձ առափնյա ժայռերին կխփի նույնպիսի ուժով, ինչպիսի ուժով հոսանքն ինձ քշում էր բաց ծովը։<br />
<br />
Մի խոսքով, թեև այդ մակույկի կառուցումը և ջուրն իջեցնելը բավական մեծ աշխատանք պահանջեցին, այնուամենայնիվ որոշեցի, որ ավելի լավ է մնալ առանց մակույկի, քան գլուխս վտանգի տակ դնել։<br />
<br />
Պետք է ասել, որ այժմ շատ ավելի հմուտ էի այն բոլոր ձեռքի աշխատանքներում, որ պահանջում էին իմ կյանքի պայմանները։ Երբ ես կղզին ընկա, կացին գործածել բոլորովին չգիտեի, իսկ այժմ կարող էի համեմատվել լավ ատաղձագործի հետ, մանավանդ, եթե հաշվի առնենք, թե որքան քիչ գործիքներ ունեի ես։<br />
<br />
Բրուտագործության մեջ ես (բոլորովին անսպասելիորեն) մեծ առաջադիմություն ունեցա․ սարքեցի պտտվող շրջանով մի դազգահ, որից իմ աշխատանքը և՛ արագացավ, և՛ լավացավ։ Այժմ ծուռումուռ ամանների փոխարեն, որոնց վրա մարդ անգամ նայել չէր ուզում, ստացվում էին կանոնոավոր ձևի ամանեղեն, որոնք շատ կարգին տեսք էին ունենում։<br />
<br />
Սակայն, ինձ թվում է, որ իմ գյուտարարությունները երբեք ինձ այնպես չէին ուրախացրել, որքան այն օրը, երբ ինձ հաջողվեց ծխամորճ շինել։ Իհարկե, իմ ծխամորճը նախապատմական տեսք ուներ․ նա շինած էր հասարակ թրծած կավից, ինչպես իմ բոլոր կավե ամանները, և հեռու էր գեղեցիկ լինելուց։ Բայց և այնպես բավական ամուր էր և ծուխը լավ էր անցկացնում, իսկ գլխավորը, այնուամենայնիվ ծխամորճ էր, որի մասին այնքան շատ երազել էի, որովհետև ծխել սովորել էի շատ վաղուց։ Մեր նավի վրա ծխամորճներ կային, բայց երբ այնտեղից իրեր էի փոխադրում, չգիտեի, որ կղզու վրա ծխախոտ է աճում, ուստի մտածեցի, թե չարժե դրանք վերցնել։<br />
<br />
Այն ժամանակ էր, երբ նկատեցի, որ իմ վառոդի պաշարներն սկսել են նվազել։ Այս բանն ինձ շատ անհանգստացրեց ու վշտացրեց, որովհետև նոր վառոդ որտեղի՞ց կարող էի ձեռք բերել։ Իսկ ի՞նչ պիտի անեմ, երբ ամբողջ վառոդն սպառվի։ Էլ ինչպե՞ս կարող եմ այծեր ու թռչուններ որսալ։ Մի՞թե մինչև իմ կյանքի վերջը պետք է մնամ առանց մսի։<br />
<br />
==Տասնհինգերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը ընտելացնում է վայրի այծերին<br />
<br />
<br />
Կղզում գտնվելուս տասնմեկերորդ տարին, երբ իմ վառոդն սկսեց նվազել, սկսեցի լրջորեն մտածել, թե ի՛նչ միջոցով կենդանի այծեր բռնեմ։ Ամենից ավելի ցանկանում էի բռնել մայր այծ՝ իր ուլիկներով։<br />
<br />
Սկզբում ծուղակներ էի սարքում, և հաճախ այծերն ընկնում էին դրանց մեջ։ Բայց դրանից օգուտ չէր լինում, այծերը դրված խայծը ուտում էին, ապա պարանները կտրտում էին և հանգիստ հեռանում։ Դժբախտաբար երկաթալար չունեի և ստիպված էի լինում ծուղակներ շինել պարաններից։<br />
<br />
Երբ որսի այս ձևը չհաջողվեց, որոշեցի փորձել փոսերը։ Իմանալով, թե այծերը ամենից ավելի հաճախ որտեղ են արածում՝ այնտեղ երեք խոր֊խոր փոսեր փորեցի, ծածկեցի իմ պատրաստած հյուսվածքով և յուրաքանչյուրի վրա մի խտիտ բրնձի ու գարու հասկեր դրի։ Շուտով համոզվեցի, որ այծերն այցելում են այդտեղ․ հասկերը անհետանում էին, և շուրջը այծերի ոտնահետքեր էին երևում։ Այն ժամանակ իսկական թակարդ սարքեցի և հենց հետևյալ օրը փոսերից մեկում գտա մի խոշոր պառավ այծ, իսկ մյուսում՝ երեք ուլ, մեկը արու, երկուսը՝ էգ։<br />
<br />
Պառավ այծին ազատ արձակեցի, որովհետև չգիտեի ինչ անեմ։ Նա այնպես վայրենի էր ու չար, որ ողջ֊ողջ նրան բռնել չէր կարելի (վախենում էի փոսը մտնել), իսկ սպանելու կարիք չկար։ Հենց որ փոսի բերանը բաց արի, նա դուրս նետվեց և ամբողջ ուժով սկսեց փախչել։<br />
<br />
Հետագայում ես առիթ ունեցա համոզվելու, որ քաղցը հնազանդեցնում է նույնիսկ առյուծներին։ Բայց այն ժամանակ այդ բանը չգիտեի։ Եթե այծին երեք֊չորս օր քաղցած պահեի, իսկ հետո նրան ջուր ու մի քիչ հասկ բերեի, ուլիկների պես կհնազանդվեր ինձ։<br />
<br />
Ընդհանրապես այծերը շատ խելացի են ու հնազանդ։ Եթե նրանց հետ լավ վարվես, ընտելացնելը դժվար չի լինի։<br />
<br />
Սակայն, կրկնում եմ, այն ժամանակ այդ բանը չգիտեի։ Այծը բաց թողնելուց հետո մոտեցա այն փոսին, որտեղ ուլիկներն էին նստած։ Երեքին էլ մեկ֊մեկ դուրս բերի, պարանով կապեցի և մեծ դժվարությամբ քարշ տվի տուն։<br />
<br />
Բավական երկար ժամանակ չէի կարողանում նրանց ստիպել, որ բան ուտեն։ Բացի մոր կաթից նրանք ուրիշ ուտելիք չգիտեին։ Բայց երբ կարգին քաղցածացան, մի քանի հյութալի հասկ դրեցի նրանց առաջ և քիչ֊քիչ սկսեցին ուտել։ Շուտով այս ուլիկները բոլորովին ընտելացան ինձ և ձեռնասուն դարձան։<br />
<br />
Դրանից հետո սկսեցի այծեր բազմացնել։ Ուզում էի, որ մի ամբողջ հոտ ունենամ, որովհետև դա միակ միջոցն էր ինձ մսով ապահովելու այն ժամանակ, երբ իմ վառոդն ու կոտորակը սպառված կլինեն։<br />
<br />
Մեկ ու կես տարուց հետո արդեն ունեի տասներկու այծ, հաշված նաև ուլերը, իսկ էլի մի երկու տարուց հետո իմ այծերի թիվը հասավ քառասուներեքի։ Ժամանակի ընթացքում հինգ տեղ արոտ ցանկապատեցի, բայց այդ բոլոր արոտներն էլ դարպասով կապված էին միմյանց, որպեսզի կարելի լինի այծերի հոտը մի արոտից քշել մյուսը։<br />
<br />
Այժմ արդեն այծի մսի ու կաթի անսպառ պաշար ունեի։ Ճիշտն ասած՝ երբ սկսեցի այծեր պահել, կաթի մասին չէի էլ մտածում։ Հետագայում միայն սկսեցի կթել դրանց։<br />
<br />
Կարծում եմ ամենամռայլ մարդն էլ չէր կարող ժպիտը պահել, եթե տեսներ ինձ իմ ընտանիքի հետ ճաշի սեղան նստած։ Սեղանի գխին նստում էի ես, որ կղզու թագավորն ու տիրականն էի, իմ բոլոր հպատակների կյանքի լիիշխան տերն ու տնօրենը․ ես կարող էի մահապատիժ տալ ու ներում շնորհել, ազատություն տալ և ազատազրկել, և իմ հպատակների մեջ ոչ մի խռովարար չկար։<br />
<br />
Պետք էր տեսնել, թե ինչպիսի արքայական շքեղությամբ էի ճաշում ես՝ շրջապատված իմ մերձավորներով։ Միայն Պոլին, որպես սիրելի անձ, իրավունք ուներ ինձ հետ խոսելու։ Շունը, որ վաղուց արդեն ծերացել էր և զառամությունից ապուշ կտրել, միշտ նստում էր իր տիրակալի աջ կողմը, իսկ երկու կողմերը նստում էին կատուները և ուտելիք սպասում իմ սեփական ձեռքից։ Իմ ձեռքով ուտելիք տալը համարվում էր արքայական հատուկ ողորմության նշան։<br />
<br />
Դրանք այն կատուները չէին, որ բերել էի նավից։ Մի քանիսը վաղուց էին սատկել, և ես իմ ձեռքով թաղել էի տանից ոչ հեռու։ Բայց դրանցից մեկը կղզում եղած ժամանակ ծնել էր։ Ձագերից մի զույգ պահել էի ինձ մոտ, և դրանք ընտանի էին դարձել, իսկ մյուսները փախել էին անտառ և վայրենացել։ Վերջ ի վերջո կղզու վրա այդ կատուներն այնքան բազմացան, որ դրանցից ազատվել չէր լինում․ մտնում էին իմ պահեստը և ուտելիքներս փախցնում։ Դրանք ինձանից ձեռ քաշեցին միայն այն ժամանակ, երբ մի երկու֊երեքի գնդակահարեցի։<br />
<br />
Կրկնում եմ, ես ապրում էի իսկական թագավորի պես, ոչ մի բանի կարիք չունեի։ Իմ շուրջը միշտ էլ հնազանդ պալատականների մի ամբողջ խումբ կար, միայն մարդիկ էին պակասում։ Իդեպ, ինչպես ընթերցողը կտեսնի, շուտով հասավ այն ժամանակը, երբ իմ տիրապետության մեջ նույնիսկ չափից ավելի շատ մարդիկ երևան եկան։<br />
<br />
Թեպետ հաստատ որոշել էի այլևս երբեք վտանգավոր ծովային ճանապարհորդություն չկատարել, բայց և այնպես շատ էի ուզում մակույկ ունենալ, թեկուզ ափի մոտերքը նավարկելու համար։ Ես հաճախ էի մտածում, թե ինչպես իմ նավակը փոխադրեմ կղզու այն ափը, որտեղ իմ քարանձավն էր։ Բայց հասկանալով, որ դա դժվար իրագործելի մտադրություն է, ամեն անգամ ինձ հանգստացնում էի նրանով, որ առանց մակույկի էլ լավ է ինձ համար։<br />
<br />
Սակայն, ինքս էլ չգիտեմ ինչու, շարունակ ձգտում էի դեպի այն սարը, որի գագաթը ես բարձրացա իմ վերջին ուղևորության ժամանակ։ Ուզում էի մի անգամ էլ այնտեղից նայել, թե ինչպիսի գծագրություն ունեն կղզու ափերը և դեպի ուր է ուղղվում ծովային հոսանքը։ Վերջ ի վերջո չդիմացա և ճանապարհ ընկա, այս անգամ ոտքով, ափի երկարությամբ։<br />
<br />
Եթե մեզ մոտ, Անգլիայում մի մարդ լույս ընկներ այնպիսի հագուստով, որպիսին ես ունեի այն ժամանակ, հավատացնում եմ, բոլոր անցորդները սարսափով դես ու դեն կփախչեին, կամ ծիծաղից կթուլանային։ Ասենք հաճախ ինքս էլ ինձ վրա նայելով ակամայից ժպտում էի, երևակայելով, թե ինչպես կքայլեի հայրենի Յորքշիրում, ունենալով այդպիսի շքախումբ և այդպիսի արտաքին։<br />
<br />
Իմ գլխին տնկված էր այծի մորթուց կարված մի սրածայր, տձև փափախ՝ մինչև մեջքս իջնող ծոծրակակալով, որն իմ վիզը ծածկում էր արևից, իսկ անձրևի ժամանակ չէր թողնում, որ ջուրը լցվի օձիքիս մեջ։ Տաք կլիմայում չկա ավելի վնասակար բան, քան հագուստի տակից մերկ մարմնի վրա թափվող անձրևը։<br />
<br />
Այնուհետև իմ հագին կար նույնպես այծի մորթուց կարված երկար բաճկոն, որ իջնում էր համարյա մինչև ծնկներս։ Շալվարս կարված էր շատ պառավ այծի մորթուց, որի մազերն այնքան երկար էին, որ ոտքերս ծածկում էին մինչև սրունքներս։ Գուլպաներ բոլորովին չունեի, կոշիկների փոխարեն պատրաստել էի, ― չգիտեմ ինչպես անվանեմ, ― երկարաճիտ կոշիկների նման մի բան, որոնց կապերը ամրացվում էին կողքից։ Այդ ոտնամանը, իդեպ, նաև իմ ամբողջ հագուստը, ամենաբարբարոսական տեսքն ուներ։<br />
<br />
Բաճկոնիս վրայից կապում էի այծի մորթուց շինված, մազերը մաքրած գոտի, որի երկու կողմերից օղեր էի արել ոչ թե թրի ու դաշյունի, այլ սղոցի ու կացնի համար։<br />
<br />
Բացի դրանից ուսիս էլ կաշվե փոկեր ունեի կապած, որոնցից նույնպես օղեր էի ամրացրել, սակայն մի քիչ ավելի նեղ։ Դրանցից ես կապում էի երկու պայուսակ, այնպես որ ձախ ձեռքիս տակ լինի։ Այդ պայուսակներից մեկի մեջ վառոդ էի պահում, մյուսում՝ կոտորակ։ Իմ մեջքին կախված էր մի զամբյուղ, ուսիս՝ հրացանը, իսկ գլխավերևս՝ մորթե ահագին հովանոցը։ Այդ հովանոցը շատ անճոռնի էր, սակայն, թերևս իմ ճանապարհորդական իրերից ամենաանհրաժեշտն էր։ Հովանոցից ավելի կարևորն ինձ համար միայն հրացանն էր։<br />
<br />
Դեմքի գույնով ես նեգրի ավելի քիչ էի նման, քան կարելի էր սպասել, նկատի ունենալով, որ ապրում էի հասարակածից ոչ հեռու և արևայրուքից չէի վախենում։ Սկզբում մորուք թողի։ Շատ երկար մորուք աճեց։ Հետո մորուքս խուզեցի, թողնելով միայն բեղեր, որոնք շատ երկար էին, նման թուրքական բեղերի։ Դրանք այնքան սարսափելի երկարել էին, որ Անգլիայում անցորդներին կվախեցնեին։<br />
<br />
Բայց այս ամենը հիշատակում եմ ի միջի այլոց․ կղզում ո՛վ պիտի հիանար իմ դեմքով կամ կազմվածքով․ միևնույն չէ՞ր թե ինչպիսի արտաքին ունեի։ Այս ամենի մասին պատմեցի միայն նրա համար, որ խոսք բացվեց, և այլևս չեմ երկարացնի։<br />
<br />
==Տասնվեցերորդ գլուխ==<br />
:::Անսպասելի տագնապ։<br />
:::Ռոբինզոնն ամրացնում է իր բնակարանը։<br />
<br />
<br />
Շուտով պատահեց մի դեպք, որը բոլորովին խանգարեց իմ կյանքի խաղաղ ընթացքը։<br />
<br />
Կեսօրվա մոտ էր։ Ծովափով գնում էի դեպի իմ մակույկը, մեկ էլ հանկարծ ավազի վրա պարզ նկատեցի բոբիկ մարդու ոտնահետքեր, որն ինձ շատ զարմացրեց և սարսափեցրեց։<br />
<br />
Կանգ առա և այլևս տեղիցս շարժվել չէի կարողանում, կարծես շանթահար էի եղել, կարծես ուրվական էի տեսել։<br />
<br />
Սկսեցի ականջ դնել և շուրջս նայել, բայց կասկածելի բան չտեսա և ձայն չլսեցի։<br />
<br />
Ես վերև վազեցի դեպի ափի բարձունքը, որպեսզի շրջապատն ավելի լավ տեսնեմ, նորից ցած իջա, անցա ծովափի երկարությամբ, բայց ոչ մի տեղ ոչինչ չգտա․ բացի այդ միակ հետքից, ուրիշ ոչ մի նշան չկար, որ այդտեղ նորերս մարդ է եղել։<br />
<br />
Ես նորից վերադարձա միևնույն տեղը։ Ուզում էի իմանալ, թե ուրիշ հետքեր չկա՞ն։ Բայց ուրիշ հետքեր չկային։ Գուցե աչքի՞ս է երևացել։ Գուցե սա մարդու՞ հետք չէ։ Բայց ո՛չ․ չեմ սխալվել։<br />
<br />
Դա, անկասկած, մարդու ոտնահետքեր էին․ պարզ երևում էին կրունկի, մատների, ներբանի տեղերը։ Ինչպե՞ս էր այստեղ ընկել։ Որտեղի՞ց էր ելել։ Ես խճճվել էի ենթադրությունների մեջ, որոնցից ոչ մեկի վրա կանգ առնել չէի կարողանում։<br />
<br />
Սոսկալի տագնապի մեջ, ոտքիս տակ գետինը չզգալով շտապեցի տուն, դեպի իմ ամրոցը։ Մտքերը խռնվում էին գլխիս մեջ։ Ես ահ ու սարսափի մեջ էի։<br />
<br />
Ամեն մի երկու֊երեք քայլափոխում հետ֊հետ էի նայում, վախենում էի ամեն մի թփից, ամեն մի ծառից։ Ամեն մի կոճղ հեռվից ինձ մարդ էր թվում։<br />
<br />
Անկարելի է նկարագրել, թե իմ բորբոքված երևակայության մեջ ինչպիսի զարհուրելի ձևեր էին ստանում բոլոր առարկաները, ինչպիսի հրեշավոր մտքեր էին անցնում գլխովս և ինչպիսի անհեթեթ որոշումներ էի կայացնում ճանապարհին։<br />
<br />
Հասնելով իմ ամրոցը (ինչպես այդ օրվանից սկսեցի կոչել իմ բնակարանը), մի ակնթարթում ներս ընկա ցանկապատից, կարծես ինձ հալածում էին։<br />
<br />
Ես նույնիսկ չեմ կարողանում հիշել, թե ես սովորականի պես շարժական սանդուխքո՞վ ներս մտա, թե՞ դռնով, այսինքն այն մուտքով, որ ես փորել էի լեռան մեջ։ Նույնիսկ մյուս օրը չկարողացա հիշել այդ։<br />
<br />
Ոչ մի նապաստակ, ոչ մի աղվես շների ոհմակից փրկվելիս այնքան չի շտապել դեպի իր բունը, ինչպես ես։<br />
<br />
Ամբողջ գիշերը քնել չկարողացա, և հազար անգամ ինքս ինձ միևնույն հարցն էի տալիս, թե ինչպե՞ս կարող էր մարդ ընկնել այստեղ։<br />
<br />
Երևի դա պատահաբար կղզին ընկած վայրենի մարդու ոտքի հետք է։ Կամ գուցե վայրենիներ շատ են եղել։ Գուցե նրանք իրենց պիրոգայով ծով են դուրս եկել, և հոսանքը կամ քամին նրանց այստեղ է քշել։ Շատ հնարավոր է, որ նրանք եղել են այն ափին, բայց հետո նորից ծովն են գնացել, որովհետև ըստ երևույթին, նրանք նույնպես քիչ ցանկություն են ունեցել մնալու այս ամայի կղզում, ինչպես ես ցանկություն չունեի նրանց հարևանությամբ ապրելու։<br />
<br />
Իհարկե, նրանք իմ մակույկը չեն նկատել, հակառակ դեպքում գլխի կընկնեին, որ կղզում մարդիկ են ապրում, և կսկսեին որոնել ու անկասկած, կգտնեին ինձ։<br />
<br />
Բայց այստեղ ինձ ցնցեց մի զարհուրելի միտք․ «Իսկ եթե նրանք մակույկը տեսած լինե՞ն»։ Այս միտքը տանջում ու մորմոքում էր ինձ։<br />
<br />
«Ճիշտ է, ― ասում էի ինքս ինձ, ― նրանք նորից ծովն են գնացել, բայց այդ դեռ ոչինչ չի ասում․ նրանք կվերադառնան, անպայման կգան ուրիշ վայրենիների ամբողջ հրոսակախմբով և ինձ կգտնեն ու կուտեն։ Իսկ եթե ինձ գտնել չհաջողվի էլ, միևնույն է, կտեսնեն իմ դաշտերը, իմ ցանկապատը, կոչնչացնեն իմ ամբողջ հացը, կքշեն իմ այծերի հոտը, և ես ստիպված կլինեմ սովից մեռնել։<br />
<br />
Իմ այս զարհուրելի հայտնագործությունից հետո առաջին երեք օրը քիթս էլ չէի հանում ամրոցից, այնպես որ նույնիսկ սկսեցի սոված մնալ։ Տանը մթերքի մեծ պաշարներ չէի պահում, և երրորդ օրը ինձ մոտ մնացել էին միայն գարու բլիթներ ու ջուր։<br />
<br />
Ինձ տանջում էր նաև այն միտքը, որ հիմա առանց կթելու են մնացել իմ այծերը, որոնց սովորաբար կթում էի ամեն երեկո (դա իմ ամենօրյա հաճելի զբաղմունքն էր)։ Ես գիտեի, որ դրանից խեղճ կենդանիները շատ են տանջվելու։ Բացի դրանից, վախենում էի, որ նրանք կարող են կաթից կտրվել։ Եվ իմ երկյուղն արդարացավ․ այծերից շատերը հիվանդացան և համարյա դադարեցին կաթ տալ։<br />
<br />
Չորրորդ օրը սիրտ արի դուրս գալ։ Այդ ժամանակ իմ մեջ ծագեց մի միտք, որը վերջնականապես վերադարձրեց իմ նախկին արիությունը։ Իմ երկյուղի ամենաբուռն պահին, երբ ենթադրությունից ենթադրության էի անցնում և ոչ մեկի վրա կանգ առնել չէի կարողանում, հանկարծ մտքովս անցավ, թե արդյոք ինքս չե՞մ հնարել մարդու հետքի այդ ամբողջ պատմությունը, և իմ սեփական հետքը չէ՞ր արդյոք իմ տեսածը։ Չէ՞ որ այդ հետքը ավազի վրա կարող էր մնացած լինել այն ժամանակից, երբ ես նախավերջին անգամ գնացել էի իմ մակույկը տեսնելու։ Ճիշտ է, սովորաբար ուրիշ ճանապարհով էի վերադառնում, բայց այդ վաղուց էր եղել և ես կարո՞ղ էի վստահությամբ պնդել, թե այն ժամանակ անցել եմ այսինչ ճանապարհով և ոչ թե մյուսով։<br />
<br />
Ես աշխատում էի ինքս ինձ համոզել, որ հենց այդպես էլ եղել է, որ տեսածս իմ սեփական հետքն է եղել և նմանվել եմ այն հիմարին, որը զարհուրելի պատմություններ է հնարել դագաղից վեր կացող մեռելի մասին և հենց ինքն էլ վախեցել է իր պատմածից։<br />
<br />
Այո, անտարակույս այդ իմ հետքն է եղել։<br />
<br />
Այս համոզմունքից սիրտ առած՝ սկսեցի զանազան տնտեսական գործերով դուրս գալ տանից։ Նորից ամեն օր լինում էի իմ ամառանոցում, կթում էի այծերին և խաղող էի հավաքում։ Բայց եթե դուք տեսնեիք, թե ինչպես վախվխելով էի գնում այնտեղ, ինչպես էի շարունակ շուրջս նայում՝ պատրաստ ամեն րոպե նետելու իմ զամբյուղը և փախչելու, անպայման կմտածեիք, թե սա մի մեծ վճրագործ է, որին հալածում է խղճի խայթը։<br />
<br />
Սակայն անցավ էլի երկու օր, և ես ավելի սրտապնդվեցի։ Վերջնականապես համոզվեցի, որ իմ բոլոր տառապանքները անհեթեթ սխալի արդյունք են եղել, սակայն, որևէ կասկած չմնալու համար, որոշեցի մի անգամ էլ գնալ այն ափը և խորհրդավոր հետքը համեմատել իմ ոտքի հետքի հետ։ Եթե երկու հետքերն իրար չափ լինեն, կարող եմ համոզված լինել, որ ինձ վախեցրել է իմ սեփական հետքը, որ վախեցել եմ հենց ինձանից։<br />
<br />
Այս որոշումով էլ ճանապարհ ընկա։ Բայց երբ հասա այնտեղ, ուր խորհրդավոր հետքն էր, ինձ համար, նախ, պարզվեց, որ այն անգամ նավակից դուրս գալուց հետո տուն վերադառնալիս, ես ոչ մի կերպ այդտեղ ընկնել չէի կարող և, երկրորդ, երբ համեմատության համար ոտքս դրի հետքի վրա, տեսա, որ իմ ոտքը բավական փոքր է։<br />
<br />
Սիրտս նոր վախով լցվեց․ դողում էի տենդ ունեցողի պես։ Նորանոր ենթադրությունների փոթորիկ սկսվեց իմ գլխում։ Տուն վերադարձա լիովին համոզված, որ այնտեղ, ծովափին մարդ է եղել և գուցե ո՛չ մեկը, այլ՝ հինգը կամ վեցը։<br />
<br />
Ես նույնիսկ պատրաստ էի ենթադրելու, որ դրանք ամենևին էլ եկվորներ չեն, այլ կղզու բնակիչներ են։ Ճիշտ է, մինչև այժմ կղզում ոչ մի մարդ չէի նկատել, բայց հնարավոր է, որ նրանք վաղուց արդեն թաքնվում են այստեղ և, ուրեմն, ամեն րոպե կարող են անակնկալի բերել ինձ։<br />
<br />
Երկար ժամանակ գլուխ էի կոտրում այն հարցի մասին, թե ինչպե՛ս պաշտպանեմ ինձ այդ վտանգից, բայց և այնպես ոչ մի բան հնարել չկարողացա։<br />
<br />
«Եթե վայրենիները գտնեն իմ այծերին ու տեսնեն իմ հասկակալած արտերը, ― մտածում էի ես, ― միշտ էլ կգան կղզին՝ նոր ավար տանելու, իսկ եթե նկատեն իմ տունը, անպայման կսկսեն որոնել նրա բնակչին և վերջ ի վերջո կգտնեն ինձ»։<br />
<br />
Դրա համար էլ մտածեցի քանդել իմ արոտների ցանկապատը և արձակել անասունները, ապա երկու դաշտերս փորփրելով ոչնչացնել բրնձի ու գարու ծիլերը, քանդել իմ քողտիկը, որպեսզի թշնամին մարդկային ոչ մի հետք չնկատի։<br />
<br />
Այս ծրագիրն իմ մեջ ծագեց այն զարհուրելի հետքը տեսնելուն պես։ Վտանգ սպասելը միշտ էլ ավելի սարսափելի է, քան վտանգը, և չարիք սպասելը տասն հազար անգամ ավելի վատ է, քան չարիքը։<br />
<br />
Ամբողջ գիշեր քնել չկարողացա։ Բայց լուսադեմին, երբ անքնությունից թուլացել էի, քնեցի խոր քնով և արթնացա այնպես թարմ ու առույգ, ինչպես վաղուց ի վեր չէի զգացել ինձ։<br />
<br />
Այժմ սկսեցի ավելի հանգիստ դատել և ահա թե ինչ որոշման հանգա։ Իմ կղզին աշխարհիս ամենասքանչելի տեղերից մեկն է։ Այստեղ հիանալի կլիմա կա, շատ որս և հարուստ բուսականություն։ Եվ քանի որ այդ կղզին մայրցամաքից հեռու չէ, զարմանալի բան չէ, որ այնտեղ ապրող վայրենիներն իրենց մակույկներով մոտենում են կղզու ափերին։ Ասենք հնարավոր է նաև, որ նրանց այստեղ են քշում հոսանքը կամ քամիները։ Իհարկե, մշտական բնակիչներ այստեղ չկան, բայց եկվոր վայրենիներ, անտարակույս, լինում են։ Սակայն տասնհինգ տարի այստեղ ապրելով՝ ես երբեք, մինչև այժմ, մարդկային հետքեր այստեղ չեմ տեսել։ Հետևապես, եթե վայրենիները գալիս էլ են, երբեք այստեղ երկար չեն մնում։ Իսկ եթե մինչև այժմ նրանք ձեռնտու ու հարմար չեն համարել շատ թե քիչ երկար մնալու այստեղ, ապա պետք է կարծել, որ առաջիկայում էլ այդպես կլինի։<br />
<br />
Հետևապես ինձ կարող է սպառնալ միայն մեկ վտանգ․ հանկարծ հանդիպել վայրենիներին, երբ նրանք հյուր են լինում իմ կղզում։ Բայց եթե նույնիսկ նրանք գալու լինեն, հազիվ թե մենք հանդիպենք միմյանց, որովհետև, նախ, վայրենիներն այստեղ անելիք չունեն, և ամեն անգամ այստեղ գալուց հետո շտապում են տուն վերադառնալ, երկրորդ, կարելի է վստահությամբ ասել, որ նրանք միշտ իջնում են կղզու այն կողմում, որը հեռու է իմ բնակարանից։<br />
<br />
Եվ, քանի որ շատ հազվադեպ եմ գնում այն կողմերը, ուրեմն առանձնապես առիթ չունեմ վայրենիներից վախենալու, թեև, իհարկե, հարկավոր է մտածել ապահով ապաստանի մասին, որտեղ կարողանայի թաքնվել, եթե նրանք նորից երևան կղզու վրա։<br />
<br />
Այժմ արդեն ես դառնորեն զղջացի, որ իմ քարանձավն ընդարձակելիս նրա ելքը ցանկապատից դուրս եմ բաց արել։ Հարկավոր էր մի կերպ ուղղել այդ սխալը։ Երկար մտածելուց հետո որոշեցի իմ տան շուրջը մի նոր ցանկապատ էլ կառուցել այնպիսի հեռավորությամբ, որ քարանձավի ելքը մնա ցանկապատի ներսը։<br />
<br />
Ասենք նոր պատ դնելու կարիք էլ չեղավ, որովհետև ծառերի այն երկտակ շարքը, որ մի տասներկու տարի առաջ կիսաշրջանաձև տնկել էի հին ցանկապատի երկարությամբ, այնքան էր խիտ և այնպես փարթամորեն էին աճել այդ ծառերը, որ արդեն ինքնըստինքյան հուսալի պաշտպանություն էր հանդիսանում։ Մնում էր միայն ցցեր տնկել ծառերի միջև, որպեսզի այդ ամբողջ կիսաշրջանը ամուր պատ դառնա։ Եվ այդպես էլ արի։<br />
<br />
Այժմ իմ ամրոցը շրջապատված էր կրկնակի պարիսպով։ Բայց դրանով իմ գործը չվերջացավ։ Արտաքին պարսպից դուրս ամբողջ տարածության վրա տնկեցի այն նույն ծառերից, որոնք նման էին ուռենու։ Դրանք շատ լավ էին կպչում և աճում էին խիստ արագ։ Կարծում եմ առնվազն քսան հազար ծառ տնկեցի։ Բայց այդ պուրակի և պարսպի միջև բավական մեծ տարածություն թողեցի, որպեսզի կարելի լինի հեռվից նկատել թշնամիներին, հակառակ դեպքում նրանք կարող էին ծառերի տակ թաքնված՝ գաղտագողի մոտենալ իմ պարսպին։<br />
<br />
Երկու տարի հետո իմ տան շուրջը աճեց մի ջահել պուրակ, իսկ հինգ֊վեց տարուց հետո էլ ինձ բոլոր կողմերից շրջապատեց բոլորովին անանցանելի, խիտ անտառը․ ի՜նչ զարմանալի չտեսնված արագությամբ էին աճում այդ ծառերը։ Ոչ մի մարդ, վայրենի լիներ թե սպիտակամորթ, այժմ չէր կարող գլխի ընկնել, որ այդ անտառի հետևը տուն է թաքնված։<br />
<br />
Իմ ամրոցը մտնելու և այնտեղից դուրս գալու համար օգտվում էի շարժական սանդուղքից, որը դեմ էի տալիս լեռանը (քանի որ անտառում ծառուղիներ չէի թողել)։ Երբ սանդուղքը վերցված էր, ոչ մի կենդանի մարդ չէր կարող իմ ամրոցը մտնել՝ առանց իր վիզը կոտրելու։<br />
<br />
Ահա թե ինչպիսի ծանր աշխատանք էի դրել իմ ուսերին հենց միայն նրա համար, որ ինձ թվում էր, թե ինձ վտանգ է սպառնում։ Մարդկային հասարակությունից հեռու այսքան տարի ճգնավորի պես ապրելով՝ ես քիչ֊քիչ խորթացել էի մարդկանցից, և մարդիկ սկսել էին ինձ բոլոր վագրերից ու ընձառյուծներից ավելի սարսափելի թվալ։<br />
<br />
==Տասնյոթերորդ գլուխ==<br />
:::Ռոբինզոնը համոզվում է, որ իր կղզու վրա մարդակերներ են լինում<br />
<br />
<br />
Երկու տարի անցավ այն օրից, երբ ես ավազի վրա տեսա մարդու ոտնահետք, բայց իմ հոգեկան խաղաղությունն այնպես էլ չվերադարձավ։ Վերջացավ իմ անխռով կյանքը։ Նա, ով երկար տարիներ շարունակ տանջալից ահ ու երկյուղ է ապրել, կհասկանա, թե որքան տխուր ու մռայլ էր դարձել իմ կյանքը։<br />
<br />
Մի անգամ կղզում թափառելու ժամանակ հասա նրա արևմտյան ծայրը, որտեղ երբեք չէի եղել։ Դեռ ափին չհասած՝ բարձրացա մի թմբի գլուխ։ Եվ հանկարծ ինձ թվաց, թե հեռվում, բաց ծովում մի նավակ է երևում։<br />
<br />
«Երևի տեսողությունս է խաբում ինձ, ― մտածեցի ես։ ― Չէ՞ որ այս երկար տարիների ընթացքում, երբ ամեն օր նայում էի ծովային տարածություններին, ոչ մի անգամ այստեղ նավակ չեմ տեսել»։<br />
<br />
Ափսոս, որ դիտափողն ինձ հետ չէի վերցրել։ Ես մի քանի հատ դիտափող ունեի, որոնք գտել էի նավից փոխադրված սնդուկներից մեկում։ Բայց, դժբախտաբար, դրանք մնացել էին տանը։ Ես չկարողացա որոշել, թե արդյոք դա իրո՞ք նավակ էր, թեև այնքան երկար նայեցի ծովին, որ աչքերս ցավեցին։ Բլուրից դեպի ափն իջնելով այլևս ոչինչ չտեսա․ և այդպես մինչև հիմա էլ չգիտեմ, թե այդ ինչ էր։ Ստիպված եղա հրաժարվել հետագա դիտումներից։ Բայց այդ ժամանակից ինքս ինձ խոսք տվի՝ երբեք առանց դիտափողի տանից դուրս չգալ։<br />
<br />
Հասնելով ափը, ― իսկ այդ ափին, ինչպես ասացի, երբեք չէի եղել, ― համոզվեցի, որ մարդու ոտնահետքերն այնքան էլ հազվագյուտ բաներ չեն իմ կղզում, ինչպես ինձ թվացել է այս տարիների ընթացքում։ Այո, համոզվեցի, որ եթե ապրելիս լինեի ո՛չ արևելյան ափին, որտեղ չէին գալիս վայրենիների մակույկները, վաղուց արդեն կիմանայի, որ վայրենիներն այստեղ հաճախ են լինում, և որ կղզու արևմտյան ափերը նրանց ծառայում են ոչ միայն որպես մշտական նավահանգիստ, այլև մի տեղ, ուր նրանք իրենց անողոք խնջույքների ժամանակ սպանում և ուտում են մարդկանց։<br />
<br />
Այն, ինչ ես տեսա բլուրից իջնելով ու ափը հասնելով, ցնցեց ու շշմեցրեց ինձ։ Ծովափին ամենուրեք թափված էին մարդկանց ոսկորներ՝ գանգեր, կմախքներ, ձեռքի ու ոտքի ոսկորներ։<br />
<br />
Ես գիտեի, որ վայրենի ցեղերը միշտ կռվում են իրար հետ։ Նրանք հաճախ ծովային ճակատամարտեր են ունենում․ մի մակույկը հարձակվում է մյուսի վրա։<br />
<br />
«Երևի, ― մտածում էի ես, ― ամեն անգամ կռվից հետո հաղթողները բոլոր ռազմագերիներին բերում են այստեղ և իրենց անմարդկային սովորության համաձայն սպանում և ուտում են, որովհետև նրանք բոլորն էլ մարդակերներ են»։<br />
<br />
Քիչ հեռու նկատեցի մի կլոր հրապարակ, որի մեջտեղը խարույկի մնացորդներ էին երևում։ Հավանորեն այստեղ են նստում այդ անողոք արարածները, երբ իրենց գարշելի խնջույքի ժամանակ խժռում են իրենց նմանների միսը։<br />
<br />
Այս զարհուրելի տեսարանն այնքան ապշեցրեց ինձ, որ առաջին րոպեներին մոռացա այն վտանգը, որին ենթարկվում էի մնալով այդ ափին։ Այդ խայտառակ գազանությունների առաջացրած վրդովմունքը իմ հոգուց դուրս էր մղել ամեն մի երկյուղ։<br />
<br />
Վայրենիների այսպիսի դաժանությունների մասին հաճախ էի լսել, սակայն երբեք ինքս չէի տեսել։ Զզվանքով երես դարձրի այդ տեսարանից։ Սիրտս խառնում էր։ Քիչ մնաց պիտի ուշաթափվեի։ Թվում էր, թե ահա, կընկնեմ։ Իսկ երբ ուշքի եկա, զգացի, որ ոչ մի րոպե այստեղ մնալ չի կարելի։ Բարձրացա բլուրը և վազեցի հետ, դեպի իմ տունը։<br />
<br />
Արևմտյան ափը շատ հեռու էր մնացել, բայց դեռ չէի կարողանում վերջնականապես ուշքի գալ։ Վերջապես կանգ առա, մի փոքր ուշքի եկա և սկսեցի մտքերս ժողովել։ Այդ արհամարհելի մարդիկ, որքան համոզվեցի, երբեք չէին գալիս կղզի՝ ավար ձեռք բերելու նպատակով։ Երևի նրանք ոչ մի բանի կարիք չունեին կամ գուցե հավատացած էին, որ այստեղ որևէ արժեքավոր բան գտնել չի լինի։<br />
<br />
Ոչ մի կասկած չէր կարող լինել, որ նրանք շատ անգամ են եղել իմ կղզու անտառապատ մասում, սակայն, հավանորեն, այնտեղ այնպիսի բան չեն գտել, որ իրենց պետք գար։<br />
<br />
Նշանակում է, հարկավոր է միայն զգուշություն պահպանել։ Եթե մոտ տասնութ տարի կղզում ապրելով, մինչև վերջին ժամանակներս այստեղ ոչ մի անգամ մարդկային հետք չեմ գտել, ապա թերևս էլի մի տասնութ տարի կապրեմ և վայրենիների աչքին չեմ երևա, եթե միայն պատահաբար չհանդիպեմ նրանց։ Բայց այդպիսի պատահականությունից վախենալու հարկ չկա, որովհետև սրանից հետո իմ միակ հոգսը պետք է լինի՝ որքան կարելի է լավ թաքցնել իմ հետքերը կղզում։<br />
<br />
Ուրիշ բան է, եթե կղզում երևան եվրոպացիներ, բայրացակամ, իսկական քաղաքակիրթ մարդիկ, որոնք միշտ պատրաստ են օգնել թշվառության մեջ ընկած իրենց նման մարդկանց։ Բայց այդպիսի բախտի մասին երազել անգամ չէի համարձակվում։<br />
<br />
Ես, եթե ցանկանայի, կարող էի մի որևէ տեղ թաքնվել ու տեսնել վայրենիներին, բայց նույնիսկ նայել չէի ուզում նրանց վրա, այնքան զզվելի էին ինձ համար այդ արյունարբու գիշատիչները, որոնք գազանների պես հոշոտում են միմյանց։ Հենց միայն այն միտքը, որ մարդիկ կարող են այդքան անմարդկային բարքեր ունենալ, ճնշող ազդեցություն էր գործում ինձ վրա։<br />
<br />
Էլի մոտ երկու տարի ապրեցի կղզու այն մասում, որտեղ գտնվում էին իմ տիրապետությունները՝ լեռան ստորոտի ամրոցը, անտառի քողտիկը և այն անտառային բացատը, որտեղ ցանկապատած արոտներ էի պատրաստել իմ այծերի համար։ Այդ երկու տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ չգնացի իմ մակույկը տեսնելու։<br />
<br />
«Ավելի լավ է ինձ համար նոր նավ կառուցեմ, ― մտածում էի ես, ― իսկ նախկին մակույկը թող մնա այնտեղ, որտեղ գտնվում է այժմ։ Նրա հետևից գնալը վտանգավոր է։ Ծովի այն ափերին մարդակեր վայրենիները կարող են հարձակվել ինձ վրա և անկասկած, կհոշոտեն ինձ, ինչպես իրենց գերիներին են հոշոտում»։<br />
<br />
Բայց անցավ էլի մոտ մեկ տարի, և ես վերջ ի վերջո որոշեցի այնտեղից դուրս բերել իմ մակույկը։ Չէ՞ որ նորը շինելը շատ դժվար էր։ Բացի այդ, նոր մակույկը կարող էր պատրաստ լինել միայն երկու֊երեք տարուց հետո, իսկ մինչ այդ առաջվա պես զրկված պետք է լինեի ծովում նավարկելու հնարավորոյթյունից։<br />
<br />
==Տասնութերորդ գլուխ==<br />
::::Վայրենիները նորից այցելում եմ Ռոբինզոնի կղզին։ Նավի խորտակումը<br />
<br />
<br />
Վրա հասավ դեկտեմբեր ամիսը, հարկավոր էր բերքը հավաքել։ Աշխատում էի առավոտից մինչև երեկո։ Մի օր տանից դուրս եկա շատ վաղ, երբ դեռ բոլորովին չէր լուսացել, և ինձ շատ զարմացրեց և սարսափեցրեց այն, որ իմ քարանձավից ընդամենը երկու մղոն հեռավորության վրա, ծովափին տեսա մի մեծ խարույկի բոց։<br />
<br />
Նշանակում է նորից վայրենիներ են երևացել իմ կղզում, և երևացել են ո՛չ այն ափին, ուր ես համարյա երբեք չէի լինում, այլ այստեղ, ինձանից ոչ հեռու։ Զարմանքից ու վախից քար կտրեցի։<br />
<br />
Ես կանգ առա իմ տունը շրջապատող անտառում և չէի համարձակվում մի քայլ անել, վախենալով, թե որտեղ որ է՝ վայրենիների կհանդիպեմ։<br />
<br />
Սակայն անտառում մնալն ինձ չէր հանգստացնում․ վախենում էի, որ եթե վայրենիներն սկսեն կղզում շրջել, կտեսնեն իմ մշակած հողերը, իմ այծերի հոտը, իմ բնակարանը, իսկույն կհասկանան, որ այստեղ մարդիկ են ապրում, և չեն հանգստանա, մինչև չգտնեն ինձ։ Դանդաղել չէր կարելի։ Ես շտապ վերադարձա, անցա ցանկապատի հետևը, սանդուխքը վերցրի, որպեսզի իմ հետքը կորցնեմ և սկսեցի պատրաստվել պաշտպանության։<br />
<br />
Ես լցրի իմ հրետանին (այդպես էի անավանում իմ մուշկետոնները), զննեցի ու լցրի երկու ատրճանակներս և որոշեցի պաշտպանվել մինչև վերջին շունչս։<br />
<br />
Մոտ երկու ժամ մնացի իմ ամրոցում, մտածելով, թե էլի ինչ ձեռնարկեմ ամրոցի պաշտպանության համար։<br />
<br />
«Ափսոս, որ իմ ամբողջ զորքը բաղկացած է միայն մեկ մարդուց, ― մտածում էի ես։ Նույնիսկ լրտեսներ չունեմ, որոնց կարողանայի ուղարկել հետախուզության»։<br />
<br />
&nbsp;Ինչ է կատարվում թշնամու ճամբարում․ ես չգիտեի։ Այդ անհայտությունը տանջում էր ինձ։ Վերցրի դիտափողս, սանդուխքը դեմ արի ժայռին և բարձրացա կատարը։ Այնտեղ փորիս վրա պառկեցի և դիտափողն ուղղեցի այն կողմը, ուր խարույկն էի տեսել։ Պարզվեց, որ վայրենիները տասը մարդուց պակաս չեն։ Նրանք բոլորովին մերկ նստած էին խարույկի շուրջը։<br />
<br />
Իհարկե, խարույկը տաքանալու համար չէին վառել․ դրա կարիքը նրանք չունեին, որովհետև շոգ օր էր։ Համոզված էի, որ այդ խարույկի վրա նրանք ճաշ էին պատրաստում մարդկային մսից։ Որսը, անտարակույս, արդեն պատրաստ էր, բայց կենդանի էր թե սպանված՝ չիմացա։<br />
<br />
Մարդակերները կղզի էին եկել երկու մակույկով, որոնք այժմ կանգնած էին ավազի վրա։ Տեղատվության ժամանակն էր, և իմ զարհուրելի հյուրերն, ըստ երևույթին, սպասում էին մակընթացությանը, որպեսզի հետ գնան։<br />
<br />
Այդպես էլ եղավ․ հենց որ մակընթացությունն սկսվեց, վայրենիները նետվեցին մակույկները և գնացին։ Մոռացա ասել, որ մեկնելուց մեկ, մեկուկես ժամ առաջ նրանք պարում էին ծովափին․ իմ դիտափողի օգնությամբ լավ տեսնում էի նրանց վայրենի շարժումները և ցատկրտոցը։<br />
<br />
Հենց որ համոզվեցի, որ վայրենիները հեռացան կղզուց ու անհետացան, ժայռի գլխից ցած իջա, երկու հրացանն էլ ուսս գցեցի, երկու ատրճանակները գոտիս խրեցի, վերցրի իմ մեծ թուրը և առանց ժամանակ կորցնելու գնացի դեպի այն բլուրը, որտեցից իմ առաջին դիտողություններն էի կատարում ծովափին մարդու հետք հայտնաբերելուց հետո։<br />
<br />
Հասնելով այդտեղ (որ տևեց առնվազն երկու ժամ, որովհետև ես ծանրաբեռնված էի զենքերով), նայեցի ծովի կողմը և տեսա էլի երկու մակույկ, որոնց մեջ վայրենիներ էին նստած և կղզու կողմից թիավարում էին դեպի մայր ցամաքը։<br />
<br />
Այս բանը ինձ սարսափեցրեց։ Վազեցի ծովափ և քիչ մնաց պիտի ճչայի զայրույթից, երբ տեսա հենց նոր տեղի ունեցած դաժան խնջույքի մնացորդները․ ամենուրեք թափված էին արյուն, մարդու ոսկորներ ու մսի մնացորդներ, որոնք կերել էին այդ մարդակերները՝ պարելով և ուրախանալով։<br />
<br />
Ինձ այնպիսի զայրույթ համակեց, այնպիսի ատելություն զգացի այդ մարդասպանների նկատմամբ, որ իմ մեջ ցանկություն առաջացավ անողոքաբար վրեժ առնել նրանցից այդ արյունռուշտության համար։ Ինքս ինձ երդվեցի, որ հաջորդ անգամ, եթե նորից տեսնեմ իրենց գարշելի խնջույքը ծովի ափին, հարձակվեմ նրանց վրա և ոչնչացնեմ բոլորին, քանի հոգի էլ լինեն։<br />
<br />
«Թող ես զոհվեմ անհավասար կռվի մեջ, թող նրանք հոշոտեն ինձ, ― ասում էի ինքս ինձ, ― բայց հո չեմ կարող հանդուրժել, որ իմ աչքի առաջ մարդիկ մարդ ուտեն և անպատիժ մնան»։<br />
<br />
Սակայն անցավ տասնհինգ ամիս, բայց վայրենիները չէին երևում։ Այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում իմ մեջ չէր մարում մարտական ոգին․ շարունակ մտածում էի այն մասին, թե ինչպես պետք է ոչնչացնեմ մարդակերներին։<br />
<br />
Որոշել էի անակնկալ կերպով հարձակվել նրանց վրա, մանավանդ եթե դարձյալ բաժանված լինեն երկու խմբի, ինչպես վերջին անգամ էին արել։<br />
<br />
Այն ժամանակ չէի մտածում, որ եթե նույնիսկ ոչնչացնեմ իմ կղզին եկած վայրենիներին (ասենք թե նրանք տասը֊տասներկու մարդ լինեն), ապա հաջորդ օրը, կամ մի շաբաթ հետո, կամ գուցե մեկ ամիս հետո ստիպված պիտի լինեմ գործ ունենալ նորանոր վայրենիների հետ։ Հետո նորից նոր խմբերի հետ, և այսպես անվերջ, մինչև որ ինքս էլ դառնամ նույնպիսի անողոք մարդասպան, ինչպիսին այդ թշվառ արարածները, որոնք իրենց եղբայրակիցների միսն են խժռում։<br />
<br />
Տասնհինգ թե տասնվեց ամիս ես անցկացրի անընդհատ տագնապի մեջ։ Վատ էի քնում, ամեն գիշեր սոսկալի երազներ էի տեսնում և հաճախ անկողնուց դուրս էի թռչում ամբողջովին դողալով։<br />
<br />
Երբեմն ինձ թվում էր, թե կոտորում եմ վայրենիներին, և երազումս վառ պատկերացնում էի կռվի բոլոր մանրամասնությունները։ Ցերեկն էլ ոչ մի րոպե հանգիստ չունեի։ Շատ հնարավոր է, որ հոգեկան այդպիսի անհանգիստ վիճակը վերջ ի վերջո ինձ կհասցներ ցնորամտության, եթե հանկարծ տեղի չունենար մի դեպք, որն անմիջապես իմ մտքերն ուղղեց ուրիշ կողմ։<br />
<br />
Այդ բանը տեղի ունեցավ կղզում գտնվելուս քսանչորսերորդ տարին, մայիսի կեսին, եթե հավատալու լինեք իմ փայտե օրացույցին։<br />
<br />
Մայիսի 16֊ի ամբողջ օրը զարհուրելի փոթորիկ էր, որոտում էր շանթը, փայլատակում էին կայծակները, մրրիկը ոչ մի րոպե չէր մեղմանում։ Ցերեկվան փոխարինեց նույնպիսի փոթորկալից գիշերը։ Ուշ երեկոյան գիրք էի կարդում, աշխատելով մոռացության տալ իմ անհանգիստ վիճակը։ Հանկարծ թնդանոթի կրակոց լսեցի։ Ինձ թվաց, թե կրակոցը եկավ ծովի կողմից։<br />
<br />
Վեր թռա տեղիցս, իսկույն սանդուխքս դեմ տվի ժայռին և աշխատելով թանկագին ժամանակից ոչ մի վարկայն չկորցնել՝ աստիճաններով վեր բարձրացա։ Ճիշտ այն րոպեին, երբ արդեն լեռան գագաթին էի, իմ առջև հեռու ծովում մի կրակ փայլատակեց, և իրոք, կես րոպե չանցած լսվեց թնդանոթի երկրորդ կրակոցը։<br />
<br />
«Ծովում նավ է խորտակվում, ― ասացի ինքս ինձ։ ― Նա ազդանշան է տալիս, հույս ունի, որ փրկության կհասնեն։ Երևի մոտերքում որևէ ուրիշ նավ էլ կա, որին օգնության են կանչում»։<br />
<br />
Ես հուզվեցի ու այլայլվեցի, սակայն ամենևին չշփոթվեցի և անմիջապես մտածեցի, որ թեև ուժ չունեմ այդ մարդկանց օգնելու, բայց կարող է պատահել, որ նրանք ինձ օգնեն։ Անմիջապես հավաքեցի մոտերքում եղած չոր փայտերը և վառեցի։ Չնայած ուժեղ քամուն՝ չոր փայտը շուտով բորբոքվեց և այնպիսի թեժ խարույկ ստացվեց, որ նավից, եթե միայն դա իրոք նավ էր, չէին կարող չնկատել իմ ազդանշանը։ Եվ, անտարակույս, իմ կրակը նկատեցին, որովհետև, հենց որ բոցը բարձրացավ, նորից ու նորից թնդանոթի կրակոցներ լսվեցին շարունակ միևնույն կողմից։<br />
<br />
Ամբողջ գիշերը, մինչև առավոտ կրակը վառ էի պահում, իսկ երբ բոլորովին լուսացավ, և լուսադեմի մշուշը փոքր֊ինչ ցրվեց, ծովում, ուղիղ արևելյան կողմում տեսա մի ինչ֊որ մուգ բան։ Սակայն նույնիսկ դիտափողով չկարողացա որոշել, թե դա նավի իրա՞նն էր, թե՝ առագաստը, որովհետև շատ հեռու էր, իսկ ծոովը դեռ թողված էր մշուշի մեջ։<br />
<br />
Ամբողջ առավոտը դիտում էի ծովում երևացող առարկան և շուտով համոզվեցի, որ անշարժ է։ Մնում էր ենթադրել, թե դա խարիսխ գցած նավ է։<br />
<br />
Ես չդիմացա, վերցրի հրացանս, դիտափողս և վազեցի դեպի հարավ֊արևելյան ափը, այնտեղ, ուր սկսվում էր ծովի մեջ խորացող քարաժայռերի շարքը։<br />
<br />
Մառախուղն արդեն ցրվել էր, և, բարձրանալով մոտակա ժայռի գագաթը, կարողացա նկատել, որ դա խորտակաված նավի իրան է։ Սիրտս կծկվեց ցավից։ Հավանորեն դժբախտ նավը գիշերը զարկվել էր ստորջրյա ժայռերին և կանգ առել այնտեղ, որտեղ այդ ժայռերը փակում էին ծովային հոսանքի ուղին։ Դրանք այն նույն ժայռերն էին, որոնք մի ժամանակ մահ էին սպառնում ինձ։<br />
<br />
Եթե նավաբեկյալները կղզին նկատեին, ամենայն հավանականությամբ մակույկները կիջեցնեին և կփորձեին ափ հասնել։<br />
<br />
Բայց ինչու՞ նրանք թնդանոթ արձակեցին իմ խարույկը վառվելուն պես։<br />
<br />
Գուցե խարույկը տեսնելով նրանք ջուրն են իջեցրել փրկարար նավակը և սկսել են թիավարել դեպի ափը, բայց չեն կարողացել հաղթահարել կատաղի փոթորիկը և խեղդվել են ալիքների մեջ։ Կամ գուցե դեռ նավաբեկումից առաջ նրանք մնացել են առանց մակույկների։ Չէ՞ որ փոթորկի ժամանակ պատահում է, երբ նավն սկսում է սուզվել,մարդիկ ստիպված են լինում ամեն ինչ ցած թափել, որպեսզի նավը թեթևանա, երբեմն գցում են նույնիսկ մակույկները։ Գուցե այդ նավը մենակ է եղել։ Գուցե նրա հետ ծովում էլի երկու֊երեք նավ են եղել և ազդանաշանը լսելով՝ մոտեցել են անբախտ ընկերոջը և նրա անձնակազմը վերցրել են իրենց նավը։ Ասենք այդ հազիվ թե պատահած լիներ, քանի որ ուրիշ ոչ մի նավի հետք չտեսա։<br />
<br />
Բայց ինչ բախտ էլ վիճակված լիներ տարաբախտներին, օգնել չէի կարող, կարող էի միայն ողբալ նրանց կործանումը։<br />
<br />
Ես խճում էի և՛ նրանց, և՛ ինձ։<br />
<br />
Այդ օրը առաջվանից ավելի տանջալից կերպով զգացի իմ մենակության ամբողջ սարսափը։ Հենց որ նավը տեսա, իսկույն հասկացա, թե որքան եմ կարոտել մարդկանց, որքան ուժեղ եմ ցանկանում տեսնել նրանց դեմքը, լսել նրանց ձայնը, սեղմել նրանց ձեռքերը, խոսել նրանց հետ։ Իմ կամքից անկախ շարունակ կրկնում էի․ «Ախ, եթե գոնե երկու֊երեք մարդ, կամ թեկուզ մեկ մարդ նրանցից լող տված լիներ դեպի իմ կղզին ու ազատված։ Նա կլիներ իմ ընկերն ու բարեկամը, և ես կկարողանայի նրա հետ բաժանել իմ և՛ ուրախությունը, և՛ վիշտը։<br />
<br />
Մենակության տարիների ընթացքում ես ոչ մի անգամ մարդ տեսնելու այդպիսի բուռն ցանկություն չէի ունեցել։<br />
<br />
― Ախ, գոնե մեկը։ Ախ, եթե գոնե մեկը փրկված լիներ… ― կրկնում էի ես հազար ու հազար անգամ։<br />
<br />
Եվ այս բառերն իմ մեջ այնպիսի թախիծ էին առաջացնում, որ ես ջղաձգաբար սեղմում էի իմ բռունցքները ու ատամները, այնքան ամուր, որ հետո երկար ժամանակ բացել չէի կարողանում։<br />
<br />
==Տասնիններորդ գլուխ==<br />
:::::Ռոբինզոնը նորից փորձում է հեռանալ իր կղզուց<br />
<br />
<br />
Կղզու վրա մնալու մինչև վերջին օրը այդպես էլ չիմացա, խորտակված նավից որևէ մարդ ազատվե՞ց, թե ոչ։<br />
<br />
Նավի կործանումից մի քանի օր հետո խորտակված տեղի դիմաց ծովափին գտա մի խեղդված պատանու դիակ։ Ես նրան նայում էի անկեղծ վշտով։ Նա այնպե՛ս դուրեկան, միամիտ մանկական դեմք ուներ։ Գուցե, եթե կենդանի մնացած լիներ, կսիրեի նրան և իմ կյանքը շատ ավելի երջանիկ կանցներ։<br />
<br />
Սակայն պետք չէ շատ մորմոքվել այն բանի համար, ինչ անցած է անդառնալիորեն։ Ես երկար շրջեցի ծովափին, ապա նորից մոտեցա ջրահեղձին։ Նրա հագին քաթանե կարճ վարտիք էր, կապույտ քաթանե շապիկ և նավաստիական բաճկոն։ Ոչ մի նշանով չէր կարելի որոշել նրա ազգությունը․ գրպաններում գտնվեցին երկու ոսկեդրամ և մի ծխամորճ, ուրիշ ոչինչ։<br />
<br />
Փոթորիկը դադարել էր, և ես շատ էի ուզում մակույկը վերցնել ու հասնել խորտակված նավին։ Չէի կասկածում, որ այնտեղ շատ օգտակար բաներ կգտնեմ, որոնք պետք կգան։ Սակայն ինձ հրապուրողը միայն այդ չէր․ ամենից ավելի ինձ հուզում էր այն միտքը, թե կարող է նավի վրա մնացած լինի որևէ կենդանի էակ, որի կյանքը կփրկեմ ես։<br />
<br />
«Եվ եթե նրան փրկեմ, ― ասում էի ինքս ինձ, ― իմ կյանքը շատ ավելի ուրախ ու պայծառ կդառնա»։<br />
<br />
Այս միտքը համակեց իմ ամբողջ էությունը․ զգում էի, որ գիշեր ու ցերեկ հանգիստ չեմ ունենա, մինչև չգնամ խորտակված նավը։ Եվ ինքս ինձ ասացի․<br />
<br />
«Ինչ ուզում է լինի, պիտի փորձեմ գնալ այնտեղ։ Ինչ գնով էլ լինի, պետք է ծով դուրս գամ, եթե չեմ ուզում, որ խիղճս տանջի ինձ»։<br />
<br />
Այս որոշումով էլ շտապեցի վերադառնալ իմ ամրոցը և սկսեցի պատրաստվել դժվարին ու վտանգավոր ուղևորության։<br />
<br />
Հետս վերցրի հաց, մի մեծ կուժ ջուր, մի շիշ ռոմ, մի զամբյուղ չամիչ և մի կողմնացույց։ Այդ ամբողջ թանկարժեք բեռը շալակելով գնացի այն ափը, որտեղ իմ մակույկն էր գտնվում։ Մակույկի միջի ջուրը դուրս թափելով, բոլոր իրերը դարսեցի մեջը և վերադարձա նոր բեռ բերելու։ Այս անգամ հետս վերցրեցի մի մեծ պարկ բրինձ, մի մեծ կուժ ջուր, մի երկու տասնյակ գարու բլիթ, մի շիշ այծի կաթ, մի կտոր պանիր և հովանոցս։<br />
<br />
Այս ամենը մեծ դժվարությամբ հասցրի մակույկս և ծով դուրս եկա։ Սկզբում առաջ էի գնում թիավարելով և աշխատում էի հնարավորին չափ ափին մոտ մնալ։ Հասնելով կղզու հյուսիս֊արևելյան ծայրին, երբ հարկավոր էր առագաստը բանալ ու բաց ծովը մտնել, կանգ առա վարանմունքի մեջ։<br />
<br />
«Գնա՞լ, թե՝ ոչ», ― հարցնում էի ինքս ինձ։<br />
<br />
Նայեցի ծովային արագընթաց հոսանքին, որը պտտվում էր կղզու կողքով, հիշեցի, թե ինչպիսի վտանգի ենթարկվեցի իմ առաջին ուղևորության ժամանակ, և վճռականությունս քիչ֊քիչ թուլացավ։ Այստեղ երկու հոսանքները միանում էին, և ես տեսնում էի, որ հոսանքներից, որի մեջ էլ ընկնելու լինեմ, ինձ տանելու է շատ հեռու, դեպի բաց ծովը։<br />
<br />
«Ախր իմ մակույկն այնքան փոքրիկ է, ― ասում էի ինքս ինձ, ― որ ամենափոքր քամու դեպքում էլ իսկույն կուլ կգնա ալիքներին, և այն ժամանակ մահն անխուսափելի է ինձ համար»։<br />
<br />
Այս մտքերի ազդեցության տակ բոլորովին երկչոտացա և արդեն պատրաստ էի հրաժարվելու իմ ձեռնարկությունից։ Մտա մի փոքրիկ ծովախորշ, ափ դուրս եկա, նստեցի մի քարի վրա և խոր մտքերի մեջ ընկա, չիմանալով թե ինչ անեմ։<br />
<br />
Սակայն շուտով մակընթացություն սկսվեց, և ես տեսա, որ դրությունս այնքան էլ վատ չէ․ պարզվեց, որ տեղատվության հոսանքը գնում է կղզու հարավային կողմից, իսկ մակընթացությունը՝ հյուսիսային կողմից, այնպես որ, եթե խորտակված նավից վերադառնալիս ուղղություն վերցնեմ դեպի կղզու հյուսիսային ափը, ողջ ու անվնաս կմնամ։<br />
<br />
Նշանակում է՝ վախենալու բան չկա։ Նորից սիրտ առա և որոշեցի մյուս օրը լուսսաբացին ծով դուրս գալ։<br />
<br />
Գիշերը վրա հասավ։ Ես գիշերեցի մակույկի մեջ, ծածկվելով նավաստիական բուշլատով, իսկ առավոտյան ճանապարհ ընկա։<br />
<br />
Սկզբում ուղղվեցի դեպի բաց ծովը, ուղիղ դեպի հյուսիս, մինչև որ ընկա դեպի արևելք տանող հոսանքի մեջ։ Հոսանքն ինձ շատ արագ տարավ, և երկու ժամ չանցած՝ արդեն նավի մոտ էի։<br />
<br />
Մռայլ տեսարան բացվեց իմ աչքի առաջ։ Նավը (որ ըստ երևույթին իսպանական էր) խրվել էր երկու ժայռերի արանքը։ Նավախելը փշրվել էր, անվնաս էր մնացել միայն քիթը։ Ե՛վ միջնակայմը, և՛ առաջակայմը կտրված էին մինչև հիմքը։<br />
<br />
Երբ նավակողին մոտեցա, տախտակամածի վրա մի շուն երևաց։ Ինձ տեսնելով, նա սկսեց ոռնալ ու վնգստալ, իսկ երբ նրան կանչեցի, նետվեց ջուրը և լողալով հասավ ինձ։ Նրան մակույկի մեջ առա։ Նա ծարավից ու քաղցից սատկում էր։ Մի կտոր հաց տվի, և նա այնպես հարձակվեց հացի վրա, ինչպես ձմեռվա քաղցած գայլ։ Երբ հացից կշտացավ, նրան ջուր տվի, և նա սկսեց այնպես ագահաբար լակել, որ երևի կպայթեր, թե թողնեի ուզածի չափ խմեր։<br />
<br />
Հետո բարձրացա նավը։ Առաջին բանը, որ տեսա, երկու դիակ էին։ Նրանք ընկած էին մի խցիկում, ձեռքերով ամուր բռնած միմյանց։ Հավանաբար, երբ նավը խցկվել է երկու ժայռերի մեջ, վիթխարի ալիքները շարունակ հարվածել են նրան, որովհետև սոսկալի ուժեղ փոթորիկ էր, և այդ մարդիկ վախենալով, թե ալիքները իրենց կքշեն֊կտանեն, պինդ բռնել են միմյանց և այդ վիճակում էլ խեղդվել։ Ալիքներն այնքան բարձր են եղել և այնքան հաճախ են հարվածել տախտակամածին, որ փաստորեն նավը շարունակ ջրի տակ է եղել, և ում որ ջուրը չի տարել, նրանք էլ խեղդվել են նավախցերի մեջ։<br />
<br />
Բացի շնից, նավի վրա ոչ մի կենդանի արարած չէր մնացել։<br />
<br />
Իրերի մեծ մասը ջուրը նույնպես քշել տարել էր, իսկ մնացածներն էլ թրջվել էին։ Ճիշտ է, նավամբարում գինով թե օղիյով լի տակառներ կային, բայց այնքան խոշոր էին, որ տեղից շարժելու փորձ էլ չարի։<br />
<br />
Կային էլի մի քանի սնդուկ, որոնք երևի պատկանում էին նավաստիներին։ Երկու սնդուկ տարա իմ մակույկը, նույնիսկ չփորձելով բանալ դրանք։ Եթե նավի քթի փոխարեն ողջ մնացած լիներ նավախելը, հավանորեն ինձ շատ բարիք կմնար, որովհետև նույնիսկ այդ երկու սնդուկում հետագայում հայտնաբերեցի շատ արժեքավոր իրեր։ Ըստ երևույթին նավը շատ հարուստ էր եղել։<br />
<br />
Բացի սնդուկներից, նավի վրա գտա մի ինչ֊որ ոգելից խմիչքով լի տակառ։ Այդ տակառի պարունակությունը քսան գալլոնից ավելի չէր լինի, բայց և այնպես մեծ դժվարությամբ փոխադրեցի իմ մակույկը։ Նավասենյակում գտա մի հրացան և մի մեծ վառոդաման, բայց նրա մեջ մի չորս ֆունտ վառոդ կար։ Հրացանները թողի, որովհետև ինձ հարկավոր չէին, իսկ վառոդը վերցրի։ Վերցրի նաև ածուխի թիակը և բուխարու ունելին, որոնց կարիքը ես շատ էի զգում։ Վերցրի երկու հատ պղնձի կաթսա և մի պղնձե սրճաման։<br />
<br />
Այս ամբողջ բեռը և շունը վերցնելով՝ ես հեռացա նավից, որովհետև արդեն մակընթացությունն սկսվում էր։ Միևնույն օրը գիշերվա ժամը մեկին մոտ կղզի վերադարձա ծայրահեղորեն հոգնած ու տառապած։<br />
<br />
Որոշեցի իմ այս ավարը փոխադրել ոչ թե քարանձավ, այլ նոր քարայրը, որովհետև այն ավելի մոտիկ էր։ Գիշերը դարձյալ անցկացրի մակույկի մեջ, իսկ առավոտյան մի քիչ բան ուտելուց հետո բերած իրերս ափ հանեցի և սկսեցի մանրամասն զննել։ Տակառի մեջ ռոմ էր, բայց ճիշտն ասած՝ բավական վատը, շատ ավելի վատը, քան մենք խմում էինք Բրազիլիայում։ Բայց դրա փոխարեն սնդուկների մեջ շատ օգտակար և արժեքավոր իրեր գտա։<br />
<br />
Նրանցից մեկի մեջ, օրինակ, կար մի շատ գեղեցիկ ուղետուփ։ Այդ տուփի մեջ շատ շշեր կային՝ գեղեցիկ, արծաթե խցաններով։ Յուրաքանչյուր շշի մեջ կլիներ առնվազն երեք պինտ հիանալի, բուրումնավետ լիկյոր։ Այնտեղ կար նաև չորս տուփ հիանալի անուշ՝ պատրաստված շաքարով։ Դժբախտաբար դրանցից երկուսը փչացել էին ծովի ջրից, բայց երկուսն այնպես ամուր էին փակված, որ նրանց մեջ ոչ մի կաթիլ չէր թափանցել։ Այդտեղ գտա նաև մի քանի բոլորովին նոր շապիկ, և այդ ինձ շատ ուրախացրեց։ Ապա գտա մեկ ու կես դյուժին գունավոր վզնոց և նույնքան սպիտակ քաթանե թաշկինակ, որ մեծ ուրախություն պատճառեց ինձ, որովհետև շատ հաճելի բան է շոգ օրերին քրտնած երեսը սրբել քաթանե նուրբ թաշկինակով։<br />
<br />
Սնդուկի հատակում գտա երեք պարկ, որոնց մեջ կար դրամ և մի քանի կտոր ձուլածո ոսկի, որոնց քաշը կարծում եմ, կլիներ մոտ մեկ ֆունտ։<br />
<br />
Մյուս սնդուկում կային բաճկոններ, վարտիկներ ու կամզոլներ, որոնք կարված էին էժանագին կտորից և բավական մաշված էին։<br />
<br />
Պետք է խոստովանել, որ երբ գնում էի այդ նավը, կարծում էի, որ այնտեղ շատ ավելի օգտակար ու արժեքավոր իրեր կգտնեմ։ Ճիշտ է, բավական մեծ գումարով հարստացա, բայց չէ՞ որ փողը ինձ համար անպետք աղբ էր։ Իմ ամբողջ փողը սիրով կտայի երեք֊չորս զույգ ամենասովորական ոտնամանի և գուլպայի, որպիսիք ես վաղուց արդեն չէի ունեցել։<br />
<br />
Այդ բոլոր իրերը մի հուսալի տեղ դարսելուց հետո նորից մակույկ նստեցի և ափի երկարությամբ թիավարելով՝ վերադարձա տուն։ Արդեն կեսգիշեր էր, երբ տեղ հասա։ Տանը ամեն ինչ կարգին էր, խաղաղ, հանգիստ ու հաճելի։ Թութակը սիրալիր խոսքով ողջունեց ինձ, իսկ ուլիկները վազեցին ինձ մոտ այնպես ուրախ, որ ես չէի կարող չփաղաքշել նրանց և համեղ հասկեր չտալ։<br />
<br />
Այդ ժամանակից սկսած իմ երկյուղը կարծես թե չքացավ, և սկսեցի ապրել առաջվա պես հանգիստ, մշակելով իմ դաշտերը, խնամելով իմ կենդանիներին, որոնց հետ կապվեցի ավելի սիրով, քան առաջ էր։<br />
<br />
Այսպես ապրեցի էլի մի երկու տարի լիովին գոհ ու առանց զրկանքների։ Բայց այդ երկու տարիների ընթացքում մտածում էի միայն այն մասին, թե ինչպես հեռանամ կղզուց։ Այն րոպեից, երբ տեսել էի ինձ փրկություն խոստացող նավը, իմ մենակությունն ավելի անտանելի էր դարձել ինձ համար։ Գիշեր֊ցերեկ երազում էի այս բանտից փախչելու մասին։ Եթե իմ տրամադրության տակ լիներ, ասենք, այնպիսի մի բարկաս, որով փախա մավրերի մոտից, առանց երկար ու բարակ մտածելու ծով դուրս կգայի, նույնիսկ չէի հոգա, թե ուր կտանի ինձ քամին։<br />
<br />
Վերջ ի վերջո եկա այն համոզման, որ ես ազատության հասնել կարող եմ միայն այն դեպքում, եթե ինձ հաջողվի ողջ֊ողջ բռնել իմ կղզին այցելող վայրենիներից որևէ մեկին։ Շատ ավելի լավ կլինի բռնել այն անբախտներից մեկին, որոնց բարբարոսները բերում էին այստեղ հոշոտելու և ուտելու համար։ Ես կփրկեմ նրա կյանքը և նա ինձ կօգնի ազատության հասնել։ Բայց սա շատ վտանգավոր ու դժվարին ցանկություն էր․ չէ՞ որ ինձ հարկավոր վայրենուն բռնելու համար պետք է հարձակվեի մարդակերների բազմության վրա ու կոտորեի բոլորին, մինչև վերջին մարդը, իսկ այդ հազիվ թե հաջողվեր ինձ։ Բացի դրանից, իմ հոգին ցնցվում էր այն մտքից, որ այդքան մարդկային արյուն պիտի թափեմ թեկուզ և իմ փրկության համար։<br />
<br />
Երկար ժամանակ իմ մեջ պայքար էր տեղի ունենում, բայց վերջապես, ազատության բուռն ծարավը հաղթեց բոլոր դատողություններին ու խղճի խայթին։ Որոշեցի ինչ գնով էլ լինի, բռնել վայրենիներից մեկին, հենց որ նրանք կերևան կղզում։<br />
<br />
==Քսաներորդ գլուխ==<br />
:::::Ռոբինզոնը փրկում է մի վայրենու և նրան կոչում ուրբաթ<br />
<br />
<br />
Անցավ էլի մեկ ու կես տարի։ Մի անգամ վաղ առավոտյան ուղիղ ափի մոտ հինգ թե վեց հնդկական մակույկ տեսա։ Մարդիկ չէին երևում․ նշանակում է վայրենիներն ափ էին իջել և ինչ֊որ տեղ թաքնվել։<br />
<br />
Քանի որ գիտեի, թե սովորաբար յուրաքանչյուր մակույկում վեց մարդ է նստում, երբեմն նույնիսկ ավելի, ապա, խոստովանում եմ, մի փոքր շփոթվեցի։ Ամենևին չէի սպասում, թե հարկ կլինի կռվի բռնվել այդքան մեծ թվով թշնամիների հետ։<br />
<br />
«Նրանք քսան մարդուց պակաս չեն լինի, գուցե նույնիսկ երեսուն մարդ։ Ես ինչպե՞ս կարող եմ միայնակ հաղթել այդպիսի մեծ բազմությանը», ― տխուր֊տրտում ասում էի ինքս ինձ։<br />
<br />
Ես երկմտանքի մեջ էի, չգիտեի ի՛նչ անեմ, բայց և այնպես նստեցի իմ ամրոցում և պատրաստվեցի կռվի։<br />
<br />
Շուրջս լուռ ու խաղաղ էր։ Երկար ժամանակ ականջ էի դնում, թե արդյոք չե՞ն լսվում վայրենիների ճիչեր կամ երգեր։ Վերջապես սպասելն ինձ ձանձրացրեց։ Իմ հրացանները թողի սանդուխքի տակ և բարձրացա բլրի գագաթը։<br />
<br />
Գլուխս դուրս հանելը վտանգավոր կլիներ։ Ես թաքնվեցի բլրի հետևը և սկսեցի նայել դիտափողով։ Վայրենիները վերադարձել էին իրենց մակույկների մոտ։ Նրանք առնվազն երեսուն հոգի կլինեին։ Ծովափին կրակ էին վառել և, ըստ երևույթին, ինչ֊որ ուտելիք էին պատրաստում։ Ես չկարողացա ջոկել, թե ինչ էին եփում, միայն տեսա, որ պարում էին կրակի շուրջը այնպիսի կատաղի ցատկրտոցով ու ծամածռություններով, ինչպես սովորաբար պարում են վայրենիները։<br />
<br />
Շարունակելով նայել դիտափողով՝ տեսա, որ նրանք վազեցին մակույկների մոտ, այնտեղից դուրս քաշեցին երկու մարդու և քարշ տվին խարույկի մոտ։ Ակներև էր, որ այդ դժբախտները դատապարտված էին մորթվելու։ Մինչ այդ նրանք երևի ընկած էին մակույկների մեջ՝ ձեռքներն ու ոտքները կապկպված։ Նրանցից մեկին անմիջապես տապալեցին գետին․ երևի գլխին խփեցին մահակով կամ փայտե սրով, որ վայրենիների սովորական զենքերն են։ Անմիջապես երկու֊երեք հոգի վրա պրծան ու գործի անցան․ նրանք պատռեցին ընկածի փորը և սկսեցին փորոտիքը թափել։<br />
<br />
Մյուս գերին կողքին կանգնած նույն բախտին էր սպասում։<br />
<br />
Առաջին զոհով զբաղված՝ մարդակերները մոռացել էին մյուսին։ Թշվառն իրեն ազատ էր զգում և ըստ երևույթին փրկության հույս առաջացավ նրա մեջ․ հանկարծ նա առաջ նետվեց և անասելի արագությամբ սկսեց փախչել։ Նա վազում էր ավազոտ ափով, այն ուղղությամբ, որտեղ իմ բնակարանն էր։<br />
<br />
Ճիշտն ասած՝ շատ վախեցա, երբ տեսա, որ նա վազում է ուղիղ իմ կողմը։ Եվ ինչպե՞ս չվախենայի․ առաջին րոպեին ինձ թվաց, թե ամբողջ խումբը վազում է նրա հետևից։<br />
<br />
Բայցևայնպես մնացի իմ տեղում և շուտով տեսա, որ փախստականի հետևից վազում էին միայն երկու֊երեք մարդ, իսկ մյուսները մի փոքր տեղ վազելուց հետո քիչ֊քիչ դանդաղեցրին և այժմ վերադառնում են դեպի խարույկը։ Այդ բանը ինձ քաջալերեց։ Բայց վերջնականապես հանգստացա այն ժամանակ, երբ տեսա, որ փախստականը շատ է առաջ ընկել իր թշնամիներից։ Պարզ էր, որ եթե նա էլի մի կես ժամ վազեր այդպիսի արագությամբ, նրանք ոչ մի դեպքում բռնել չէին կարող։<br />
<br />
Վազողներն իմ ամրոցից անջատված էին մի նեղ ծովախորշով, որի մասին շատ անգամ եմ հիշատակել․ այդ այն ծովախորշն էր, ուր ես կանգնեցնում էի իմ լաստերը, երբ մեր ափից իրեր էի փոխադրում ափ։<br />
<br />
«Ի՞նչ է անելու խեղճ փախստականը, երբ հասնի այդ ծովախորշին, ― մտծաում էի ես։ ― Նա պետք է լողալով անցնի, հակառակ դեպքում հալածողներից ազատվել չի կարող»։<br />
<br />
Բայց ես իզուր էի անհանգստանում նրա համար․ փախստականը ծովախորշին հասնելով, իսկույն նետվեց ջուրը, արագորեն լող տալով անցավ, դուրս եկավ մյուս ափը և առանց դանդաղելու առաջ վազեց։<br />
<br />
Նրան հետապնդող երեք վայրենիներից միայն երկուսը նետվեցին ջուրը, իսկ երրորդը սիրտ չարեց․ նա մի քիչ կանգնեց ափին, նայեց մյուս երկուսի հետևից, ապա շուռ եկավ և դանդաղորեն վերաարձավ։<br />
<br />
Ես ուրախությամբ նկատեցի, որ փախստականին հետապնդող երկու վայրենիները կրկնակի չափով դանդաղ էին լող տալիս։<br />
<br />
Եվ այդ ժամանակ մտածեցի, որ գործի անցնելու ժամանակն է։ Սիրտս բորբոքվեց։<br />
<br />
«Այժմ կամ երբեք, ― ասացի ինքս ինձ և առաջ վազեցի։ ― Փրկել, ինչ գնով էլ լինի՝ փրկել այդ թշվառին»։<br />
<br />
Առանց ժամանակ կորցնելու սանդուղքով ցած վազեցի դեպի լեռան ստորոտը, վերցրի այնտեղ թողած իմ հրացանը, նույն արագությամբ նորից բարձրացա սարը, իջա մյուս կողմով և վազեցի ուղիղ դեպի ծովը, որպեսզի վայրենիների առաջը կտրեմ։<br />
<br />
Քանի որ լեռան լանջով ցած էի վազում ամենակարճ ճանապարհով, դրա համար էլ շուտով ընկա փախստականի և նրան հետապնդողների միջև։ Փախստականը շարունակում էր վազել առանց հետ նայելու և ինձ չնկատեց։<br />
<br />
Ես ձայն տվի՝<br />
<br />
― Կանգնի՛ր։<br />
<br />
Նա հետ նայեց և, կարծում եմ, առաջին րոպեին ինձանից ավելի շատ վախեցավ, քան իրեն հետապնդողներից։ Ես նշան արի, որ մոտենա ինձ, իսկ ինքս դանդաղ քայլով գնացի առաջ վազող վայրենիների դիմաց։ Երբ նրանցից առաջինն ինձ հավասարվեց, անսպասելի հարձակվեցի նրա վրա և հրացանի կոթով գետին տապալեցի։ Կրակել չէի ուզում, որպեսզի մյուս վայրենիները չլսեն, թեև նրանք շատ հեռու էին և հազիվ թե լսեին կրակոցի ձայնը, իսկ եթե լսեին էլ, միևնույն է, չէին հասկանա, թե ինչ կատարվեց։<br />
<br />
Երբ հետապնդողներից մեկն ընկավ, մյուսը, երևի վախից, կանգ առավ։ Իսկ ես շարունակում էի հանգիստ մոտենալ նրան։ Բայց երբ մոտեցա և նկատեցի, որ նրա ձեռքին նետ ու աղեղ կա, և նշան է բռնել ինձ, ակամայից ստիպված եղա կրակել։ Նշան բռնեցի, ոտքը քաշեցի և նրան տեղն ու տեղը պառկեցրի։<br />
<br />
Թշվառ փախստականը, չնայած սպանել էի նրա երկու թշնամիներին (համենայն դեպս այդպես պետք է թվար նրան), այնքան էր վախեցել հրացանի որոտից ու հրից, որ շարժվելու ունակությունը կորցրել էր։ Նա կանգնել էր տեղում մեխվածի պես և չէր իմանում ինչ անի․ փախչի՞, թե մնա ինձ հետ, թեև, հավանորեն, կգերադասեր փախչել, եթե կարողանար։<br />
<br />
Ես նորից սկսեցի կանչել նրան և նշաններ անել, որ մոտենա ինձ։<br />
<br />
Նա հասկացավ․ մի երկու քայլ արեց և կանգ առավ, հետո նորից մի քանի քայլ արեց և մեխվածի պես մնաց տեղում։<br />
<br />
Այդ ժամանակ նկատեցի, որ նա ամբողջ մարմնով դողում է․ խեղճը երևի վախենում էր, որ եթե իմ ձեռքն ընկնի, նրան էլ իսկույն կսպանեմ, ինչպես մյուս վայրենիներին։ Ես նորից նշան արեցի, որ մոտենա, և ընդհանրապես ամեն կերպ աշխատում էի սիրտ տալ նրան։<br />
<br />
Նա ավելի ու ավելի էր մոտենում։ Յուրաքանչյուր տասը֊քսան քայլից հետո ծունկ էր չոքում։ Երևի ուզում էր շնորհակալությունը արտահայտել իր կյանքը փրկելու համար։<br />
<br />
Ես սիրալիր ժպտում էի նրան և ամենաբայրակացամ ձևերով շարունակում էի ինձ մոտ կանչել։<br />
<br />
Վերջապես վայրենին բոլորովին մոտեցավ։ Նա նորից ծունկ չոքեց, գետինը համբուրեց, երեսը սեղմեց հողին, ապա իմ ոտքը բարձրացնելով դրեց իր գլխին։ Այդ երևի նշանակում էր, որ նա երդվում է մինչև իր կյանքի վերջը մնալ իմ ստրուկը։<br />
<br />
Ես նրան վեր կացրի և նույնպիսի սիրալիր, բարեկամական ժպիտով աշխատեցի ցույց տալ, որ ինձանից վախենալու առիթ չունի։<br />
<br />
Հանկարծ նկատեցի, որ այն վայրենին, որին խփել էի հրացանի կոթով սպանված չէ, այլ միայն ուշագանց է եղել։ Նա շարժվեց, և սկսեց ուշքի գալ։<br />
<br />
Ես փախստականին ցույց տվի նրան։<br />
<br />
Քո թշնամին դեռ կենդանի է, նայիր։<br />
<br />
Որպես պատասխան նա մի քանի խոսք ասաց, և թեպետ ոչինչ չհասկացա, սակայն նրա խոսքի հնչյուններն ինձ երժշտությունից էլ քաղցր թվացին․ չէ՞ որ քսանհինգ տարվա ընթացքում առաջին անգամ էր, որ այդ կղզում մարդու ձայն էի լսում։<br />
<br />
Բայց այդպիսի խոհերով տարվելու ժամանակ չունեի․ ուշաթափված մարդակերն այնքան էր ուշքի եկել, որ արդեն նստել էր գետնին, և նկատեցի, որ իմ վայրենին նորից սկսել է վախենալ նրանից։ Հարկավոր էր հանգստացնել թշվառին։ Ես ուզեցի նշան բռնել նրա թշնամուն, բայց իմ վայրենին սկսեց նշաններով ինձ հասկացնել, որ իրեն տամ իմ գոտուց կախված մերկ թուրը։ Ես թուրը մեկնեցի նրան։ Նա իսկույն վերցրեց, նետվեց իր թշնամու մոտ և մի հարվածով թռցրեց թշնամու գլուխը։ Նրա այդ հմտությունն ինձ շատ զարմացրեց․ չէ՞ որ խեղճ վայրենին իր կյանքում երբեք ուրիշ զենք չէր տեսել բացի փայտե թրից։ Սակայն հետագայում իմացա, որ այստեղի վայրենիները թուր պատրաստելու համար փնտրում են այնքան ամուր փայտ և սրում են այնպես լավ, որ այդպիսի փայտե թրով գլուխը կարելի է թռցնել ո՛չ վատ, քան պողպատե թրով։ Իր թշնամու հետ այդ արյունոտ դատաստանը տեսնելուց հետո իմ վայրենին (այսուհետև նրան անվանելու եմ իմ վայրենի) ուրախ ժպիտով վերադարձավ ինձ մոտ, մի ձեռքում թուրը, մյուսում՝ սպանվածի գլուխը, և իմ առաջ մի շարք անհասկանալի շարժումներ անելով՝ զենքն ու գլուխը հանդիսավոր դրեց գետնին։<br />
<br />
Նա տեսել էր, թե ինչպես սպանեցի իր թշնամիներից մեկին, և այդ շատ էր զարմացրել․ նա չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչպես կարելի է մարդուն սպանել այդքան հեռվից։<br />
<br />
Նա ցույց էր տալիս սպանվածին և նշաններով խնդրում էր, որ թույլ տամ գնա նայի։ Ես ևս նշանների օգնությամբ աշխատեցի հասկացնել, որ չեմ արգելում կատարելու իր այդ ցանկությունը, և նա իսկույն վազեց այնտեղ։ Մոտենալով դիակին՝ նա կանգ առավ և երկար ժամանակ զարմացած նայում էր։ Հետո կռացավ դիակի վրա և սկսեց շուռումուռ տալ մերթ մեկ, մերթ մյուս կողքի վրա։ Վերքը տեսնելով՝ նա ուշադիր նայեց։ Գնդակը դիպել էր վայրենու ուղիղ սրտին, և արյուն քիչ էր հոսել։ Տեղի էր ունեցել ներքին արյունահոսություն և մահը վրա էր հասել վայրկենապես։<br />
<br />
Իմ վայրենին վերցրեց սպանվածի աղեղն ու կապարճը իր նետերով և վերադարձավ ինձ մոտ։ Ես իսկույն շուռ եկա և ճանապարհ ընկա, առաջարկելով նրան՝ հետևել ինձ։ Աշխատեցի նշաններով հասկացնել, որ այստեղ մնալ չի կարելի, որովհետև ծավափին գտնվող վայրենիները կարող են գալ նրան բռնելու։<br />
<br />
Նա նույնպես նշաններով ինձ հասկացրեց, որ հարկավոր է սպանվածներին թաղել ավազում, որպեսզի թշնամիներն այստեղ գալու դեպքում չտեսնեն նրանց։ Ես համաձայնություն տվի և նա անմիջապես գործի անցավ։ Զարմանալի արագությամբ ձեռքերով մի փոս փորեց ավազում այնպիսի խորությամբ, որ մի մարդ կարող էր տեղավորվել այնտեղ, ապա ապանվածներից մեկին քաշ տվեց, գցեց այդ փոսը և ավազով ծածկեց։ Մյուսի հետ էլ վարվեց ճիշտ նույն ձևով։ Մի խոսքով ընդամենը մի տասնհինգ րոպեում նա երկուսին էլ թաղեց։<br />
<br />
Դրանից հետո նրան հրամայեցի հետևել ինձ, և մենք ճանապարհ ընկանք։ Քայլում էինք երկար ժամանակ, որովհետև նրան իմ ամրոցը չտարա, այլ բոլորովին ուրիշ, կղզու ամենահեռավոր կողմը, իմ նոր քարայրը տարա։<br />
<br />
Քարայրում նրան հաց տվի, մի ողկույզ չամիչ և մի քիչ ջուր։ Արագ վազքից հետո նա այս ամենի կարիքը շատ էր զգում։<br />
<br />
Երբ կերավ, ուժերն ամրապնդեց, նրան ցույց տվի քարայրի մի անկյունը, որտեղ ես բրնձի ծղոտ ունեի փռած, և նշաններով հասկացրի, որ կարող է այստեղ պառկել գիշերելու։<br />
<br />
Խեղճը պառկեց և անմիջապես քնեց։<br />
<br />
Ես առիթից օգտվելով սկսեցի ավելի լավ դիտել նրան։<br />
<br />
Դա մի բարձրահասակ, գեղեցկատես, հիանալի կազմվածքով երիտասարդ էր։ Նրա ձեռքերն ու ոտքերը մկանուտ էին, արտաքուստ կլիներ քսանհինգ֊քսանվեց տարեկան։ Նրա դեմքին չնկատեցի ոչ թաղիծ, ոչ դաժանություն․ դա եվրոպացու քաջարի և միաժամանակ նուրբ ու դուրեկան դեմք էր, և հաճախ նրա դեմքին երևում էր գեղեցկության արտահայտություն, մանավանդ, երբ ժպտում էր։ Նրա մազերը սև էին ու երկար, բայց գանգուր չէին ոչխարի բրդի նման, այլ երեսին էին թափվում ուղիղ փնջերով։ Նրա ճակատը լայն էր, բաց, մաշկի գույնը սև չէր, այլ մուգ դարչնագույն, բայց ոչ այն թուխ դեղնավուն գույնը, ինչպես ունենում են Բրազիլիայի բնիկները, այլ ավելի շուտ, աչքի համար շատ հաճելի, ձիթապտղի գույն ուներ։ Նրա երեսը կլոր էր, այտերը՝ լիքը, քիթը մեծ չէր, բայց ոչ տափակ, ինչպես նեգրերինն է լինում։ Բերանը գեղեցիկ էր, շրթունքները՝ նուրբ, իսկ ատամները՝ համաչափ ու սպիտակ փղոսկրի նման։<br />
<br />
Կես ժամից ավելի չքնեց, ավելի շուտ՝ ոչ թե քնել էր, այլ ննջում էր։ Հետո վեր թռավ տեղից և այրից դուրս գալով՝ մոտեցավ ինձ։<br />
<br />
Ես քարայրի դռանը այծերն էի կթում։ Հենց որ ինձ տեսավ, մոտ վազեց, նորից իմ առաջ ընկավ գետնին՝ զանազան նշաններով արտահայտելով իր շնորհակալությունը, հնազանդությունն ու նվիրվածությունը։<br />
<br />
Երեսի վրա գետնին փռվելով՝ նորից իմ ոտքը դրեց իր գլխին և ընդհանրապես բոլոր միջոցներով աշխատում էր ապացուցել իր անսահման ստրկական հնազանդությունը և հասկացանել, որ այդ օրվանից ամբողջ կյանքում ծառայելու է ինձ։<br />
<br />
Ես նրա ասածներից շատ բան հասկացա և աշխատում էի ներշնչել, որ իրենից միանգամայն գոհ եմ։<br />
<br />
Առաջին իսկ օրվանից սկսեցի նրան անգլերեն բառեր սովորեցնել։ Ամենից առաջ հայտնեցի, որ իր անունը լինելու է Ուրբաթ (այդ անունը նրա համար ընտրեցի ի հիշատակ այն օրվա, երբ փրկել էի նրա կյանքը): Հետո սովորեցրի արտասանել իմ անունը, ասել «այո» ու «ոչ» և բացատրեցի այդ բառերի նշանակությունը։<br />
<br />
Ես կավե ամանով կաթ բերի նրա համար և ցույց տվի, թե ինչպես պետք է հացը թրջել մեջը և ուտել։ Նա իսկույն սովորեց և սկսեց նշաններով հասկացնել, որ իմ հյուրասիրությունն իրեն շատ դուր եկավ։<br />
<br />
Մենք գիշերեցինք քարայրում, բայց հենց որ լուսացավ, Ուրբաթին հրամայեցի հետևել ինձ և նրան տարա իմ ամրոցը։ Ես հասկացրի, որ ուզում եմ նրան հագուստ նվիրել։ Ըստ երևույթին նա շատ ուրախացավ, որովհետև բոլորովին մերկ էր։<br />
<br />
Երբ անցնում էինք այնտեղով, ուր նախորդ օրը թաղել էինք երկու վայրենիներին, նա ինձ ցույց տվեց գերեզմանները և ամեն կերպ ուզում էր հասկացնել, որ մենք պետք է երկու դիակները հանենք, որպեսզի իսկույն ուտենք։<br />
<br />
Ես շարժումներով հասկացրի, որ նրա ասածից խիստ զայրացա, որ ինձ համար այդպիսի բաներ լսելն անգամ զզվելի է, որ դրա մասին մտածելուց անգամ սիրտս խառնում է, որ ես կատեմ ու կարհամարեմ նրան, եթե ձեռք տա սպանվածներին։ Վերջապես ձեռքով վճռական նշան արի, հրամայելով հեռանալ գերեզմաններից։ Նա իսկույն հնազանդորեն հեռացավ։<br />
<br />
Դրանից հետո մենք բարձրացանք բլուրը, որովհետև ուզում էի իմանալ, թե արդյոք դեռ այնտե՞ղ են վայրենիները։ Հանեցի դիտափողը և նայեցի այն կողմը, ուր նախորդ օրը տեսել էի նրանց։ Բայց վայրենիների հետքն անգամ չէր երևում․ ափի մոտ ոչ մի մակույկ չկար։ Կասկածից դուրս էր, որ վայրենիները գնացել էին նույնիսկ նեղություն չքաշելով որոնել իրենց երկու ընկերներին, որոնք մնացել էին կղզու վրա։<br />
<br />
Այդ, իհարկե, ինձ ուրախացրեց, բայց ուզում էի ավելի ճշգրիտ տեղեկություններ հավաքել իմ անկոչ հյուրերի մասին։ Չէ՞ որ հիմա ես մենակ չէի, ինձ հետ էր Ուրբաթը, և դրանից ավելի էի քաջացել, իսկ քաջության հետ իմ մեջ արթնացել էր նաև հետաքրքրությունը։<br />
<br />
Ինչպես ասացի, մեզ մնացել էր սպանվածներից մեկի աղեղն ու նետերի կապարճը։ Ես Ուրբաթին թույլ տվի վերցնել այդ զենքը, և դրանից հետո նա գիշեր֊ցերեկ չէր բաժանվում դրանից։ Շուտով առիթ ունեցա համոզվելու, որ իմ վայրենին շատ լավ է տիրապետում նետ ու աղեղին։ Բացի դրանից նրան զինեցի նաև իմ թրով, տվեցի հրացաններից մեկը, իսկ ինքս վերցրի ուրիշ երկու հրացան, և մենք ճանապարհ ընկանք։<br />
<br />
Երբ հասանք այնտեղ, ուր նախորդ օրը վայրենիներն էին խնջույք սարքել, մեր աչքի առաջ այնպիսի մի զարհուրելի տեսարան բացվեց, որ սիրտս ճմլվեց և արյունս պաղեց երակներիս մեջ։ Բայց Ուրբաթը բոլորովին չանհանգստացավ․ նման տեսարանները նրա համար զարմանալի չէին։<br />
<br />
Գետինը շատ տեղ ծածկված էր արյունով։ Այստեղ֊այնտեղ թափված էին մարդկային խորոված մսի մնացորդներ։ Ամբողջ ափին ցրված էին ոսկորներ, երեք գանգ, հինգ ձեռք, երեք թե չորս ոտքի ոսկորներ և մարդու մարմնի ուրիշ շատ մասեր։<br />
<br />
Ուրբաթը նշաններով ինձ պատմեց, որ վայրենիներն իրենց հետ բերել էին չորս գերի, որոնցից երեքին կերել են, իսկ չորրորդը ինքն է եղել։ (Այստեղ նա մատը դրեց իր կրծքին)։<br />
<br />
Իհարկե, նրա պատմածները լրիվ չհասկացա, բայց և այնպես գլխի էի ընկնում, թե ինչ է ասում։ Նրա պատմելով մի քանի օր առաջ մի արյունռուշտ թագավորի հպատակ վայրենիները մեծ ճակատամարտ են ունեցել այն ցեղի հետ, որին պատկանում էր Ուրբաթը։ Մյուս վայրենիները հաղթել են և շատ գերիներ վերցրել։ Հաղթողները գերիներին բաժանել են իրենց մեջ և տարել զանազան տեղեր, որպեսզի սպանեն և ուտեն ճիշտ այնպես, ինչպես արեց վայրենիների այն խումբը, որը խնջույքի տեղ էր ընտրել իմ կղզու ափերը։<br />
<br />
Ես Ուրբաթին հրամայեցի մի մեծ խարույկ վառել, ապա հավաքել բոլոր ոսկորներն ու մսի մնացորդները, գցել խարույկի մեջ ու այրել։<br />
<br />
Նկատեցի, որ նա շատ է ուզում մարդու մսի համ տեսնել (և այդ զարմանալի էլ չէ․ նա էլ մարդակեր էր)։ Բայց նորից զանազան նշաններով հասկացրի, որ այդպիսի բանի մասին մտածելն անգամ ինձ համար գարշելի ու զզվելի է, և սպառնացի, որ եթե իմ հրամանն ամենափոքր չափով անգամ խախտի, կսպանեմ շան նման։<br />
<br />
Դրանից հետո մենք վերադարձանք իմ ամրոցը, և ես առանց ուշացնելու սկսեցի հագուստ կարել իմ վայրենու համար։<br />
<br />
Ամենից առաջ նրան վարտիք հագցրի։ Խորտակված նավից վերցրած սնդուկներից մեկում գտել էի մի զույգ քաթանե վարտիք, որոնք պետք եղավ միայն մի փոքր ձևափոխել։ Այնուհետև այծի մորթուց նրա համար բաճկոն կարեցի, բոլոր ջանքերս գործադրելով, որ լավ ստացվի (այդ ժամանակ արդեն բավական հմուտ դերձակ էի դարձել)։ Բացի դրանից, նրա համար այծի մորթուց մի շատ հարմար ու բավական գեղեցիկ փափախ կարեցի։<br />
<br />
Այսպիսով նա ոտքից գլուխ հագնվեց և, ըստ երևույթին, շատ գոհ էր, որ իր հագուստը իմից վատը չէ։<br />
<br />
Ճիշտ է, նա հագուստի մեջ իրեն ազատ չէր զգում, որովհետև ամբողջ կյանքում մերկ էր եղել․ առանձնապես նրան խանգարում էր վարտիքը։ Գանգատվում էր նաև բաճկոնից․ ասում էր, որ թևքերը ճնշում են իր կռնատակերը և սեղմում են ուսերը։ Ստիպված եղա որոշ վերափոխումներ անել, բայց կամաց֊կամաց նա վարժվեց իր հագուստին։<br />
<br />
Մյուս օրն սկսեցի մտածել, թե Ուրբաթին որտեղ քնեցնեմ։ Կուզեի հարմար տեղ տալ նրան, բայց դեռ այնքան էլ վստահ չէի նրա վրա և վախենում էի իմ կողքին տեղավորել։ Ես նրա համար մի փոքրիկ վրան խփեցի իմ ամրոցի երկու պարիսպների միջև եղած ազատ տարածության մեջ, այնպես որ նա տեղավորվեց իմ բնակարանի ցանկապատից դուրս։<br />
<br />
Սակայն այս նախազգուշությունը բոլորովին ավելորդ էր։ Շուտով Ուրբաթն ապացուցեց, թե որքան անձնուրաբար է սիրում ինձ։ Ես չէի կարող բարեկամ չճանաչել նրան և վերջ տվի նրանից զգուշանալուն։<br />
<br />
Երբեք ոչ մի մարդ չի ունեցել այդքան սիրող, այդքան նվիրված ու հավատարիմ ընկեր։ Նա իմ նկատմամբ չէր ցուցաբերում ոչ ջղայնություն, ոչ խորամանկություն։ Միշտ սիրալիր ու պատրաստակամ՝ կապված էր ինձ հետ, ինչպես երրեխան՝ հարազատ հոր հետ։ Համոզված եմ, որ եթե հարկ լիներ, նա ուրխությամբ իր կյանքը կզոհեր ինձ համար։<br />
<br />
Ես շատ բախտավոր էի զգում ինձ, որ վերջապես ընկեր ունեցա և որոշեցի սովորեցնել ամեն բան, ինչ֊որ կարող է օգուտ բերել նրան, բայց ամենից առաջ՝ սովորեցնել խոսել իմ հայրենիքի լեզվով, որպեսզի մենք կարողանանք հասկանալ միմյանց։ Եվ Ուրբաթն այնպիսի ընդունակ աշակերտ դուրս եկավ, որ ավելի լավն սպասելն չէր կարելի։<br />
<br />
Ամենաարժեքավորն այն էր, որ նա սովորում էր մեծ ջանասիրությամբ, միշտ պատրաստ էր լսելու ինձ և երջանիկ էր զգում իրեն, երբ հասկանում էր, թե ինչ եմ հարցնում։ Դրա համար էլ ինձ համար մեծ բավականություն էր դասեր տալ նրան և զրուցել հետը։<br />
<br />
Այն օրվանից, երբ Ուրբաթն ինձ մոտ էր, իմ կյանքն այնքան դուրեկան ու հեշտ դարձավ, որ եթե մյուս վայրենիների հարձակման վտանգը չլիներ, կարծում եմ՝ առանց ափսոսանքի կհամաձայնեի այդ կղզում մնալ մինչև իմ կյանքի վերջը։<br />
<br />
==Քսանմեկերորդ գլուխ==<br />
:::::Ռոբինզոնը զրուցում է Ուրբաթի հետ և խրատում է նրան<br />
<br />
<br />
Իմ ամրոցում Ուրբաթին տեղավորելուց երկու֊երեք օր հետո մտածեցի, որ եթե ուզում եմ, որ նա մարդու միս չուտի, պետք է սովորեցնեմ կենդանիների միս ուտել։<br />
<br />
«Թող նա այծի միսը փորձի», ― ասացի ինքս ինձ և որոշեցի ինձ հետ որսի տանել նրան։<br />
<br />
Վաղ առավոտյան մենք գնացինք անտառ և տանից երկու֊երեք մղոն հեռանալուց հետո մի ծառի տակ տեսանք վայրի այծ՝ իր երկու ուլերով։<br />
<br />
Ես Ուրբաթի ձեռքը բռնեցի և նշան արի, որ չշարժվի։ Հետո մեծ հեռավորության վրա նշան բռնելով՝ կրակեցի և սպանեցի ուլերից մեկին։<br />
<br />
Խեղճ վայրենին չհասկանալով, թե ինչպես կարելի է կենդանի արարած սպանել առանց նրան մոտենալու (թեպետ և առաջ տեսել էր, թե ինչպես սպանեցի իր թշնամուն), բոլորովին շշմել էր։ Նա դողդողում էր, օրորվում, և ինձ նույնիսկ թվաց, թե հիմա վայր կընկնի։<br />
<br />
Նա չնկատեց իմ սպանած ուլը և կարծելով, թե ուզում էի իրեն սպանել, սկսեց շոշափել իրեն, որ տեսնի, թե որևէ տեղից արյուն չի՞ գալիս։ Հետո նույնիսկ բարձրացրեց իր բաճկոնի փեշը, որպեսզի տեսնի, թե վիրավորված չէ՞, և համոզվելով, որ ինքը ողջ ու անվնաս է, իմ առաջ ծունկ չոքեց, գրկեց ոտքերս ու երկար ժամանակ ինչ֊որ բաներ էր ասում իրենց լեզվով։<br />
<br />
Նրա խոսքերն անհասկանալի էին, բայց դժվար չէր կռահել, որ խնդրում է իրեն չսպանել։<br />
<br />
Ցանկանալով նրան հասկացնել, որ իրեն վնասելու ոչ մի մտադրություն չունեմ՝ բռնեցի ձեռքը, ծիծաղեցի և ցույց տալով իմ սպանած ուլը հրամայեցի գնալ բերել։ Ուրբաթը կատարեց իմ հրամանը։ Մինչ նա ուլն էր դիտում և աշխատում էր հասկանալ, թե նա ինչու է սպանվել, ես հրացանս նորից լցրի։<br />
<br />
Քիչ հետո ծառին, ինձանից մի հրացանի կրակոցի հեռավորության վրա, տեսա մի խոշոր թռչուն, որ նման էր մեր բազեին։ Ցանկանալով ուրբաթին բացատրել, թե ինչ բան է հրացանի կրակոցը՝ իմ վայրենուն մոտ կանչեցի, մատով ցույց տվի սկսզբում թռչունին, ապա հրացանը, հետո էլ գետինը այն ծառի տակ, որի վրա նստած էր թռչունը, դրանով ուզում էի ասել․ «Ահա, նայիր, հիմա այնպես կանեմ, որ նա վայր կընկնի»։ Ապա կրակեցի։ Թռչունն ընկավ, և պարզվեց, որ ոչ թե բազե էր, այլ՝ թութակ։ Ուրբաթն այս անգամ էլ, չնայած իմ բոլոր բացատրություններին, քարացավ վախից։<br />
<br />
Այդտեղ միայն հասկացա, թե նրան ի՛նչն էր առանձնապես զարմացնում, երբ կրակում էի․ մինչ այդ նա երբեք չէր տեսել, թե ինչպես են լցնում հրացանը և, հավանորեն կարծում էր, թե այդ երկաթե մահակի մեջ ինչ֊որ չար ոգի է նստած, որն ամեն տարածության վրա մահ է բերում մարդուն, գազանին, թռչունին, ամեն մի կենդանի էակի, որտեղ էլ որ լինի՝ հեռու թե մոտիկ։<br />
<br />
Հետագայում էլ նա երկար ժամանակ չէր կարողանում հաղթահարել այն զարմանքը, որ պատճառում էր նրան իմ յուրաքանչյուր կրակոցը։ Ինձ թվում է, որ եթե թույլ տայի, նա կսկսեր պաշտել ինձ և իմ հրացանը՝ ինչպես աստծուն։<br />
<br />
Սկզբներում նա սիրտ չէր անում ձեռք տալ հրացանին, բայց հետը խոսում էր ինչպես կենդանի էակի հետ, երբ կարծում էր, թե չեմ լսում, և երևակայում էր, թե հրացանը պատասխանում է իրեն։ Հետագայում նա խոստովանեց, որ հրացանին աղաչում էր խնայել իրեն։<br />
<br />
Երբ Ուրբաթը մի փոքր ուշքի եկավ, նրան հրամայեցի գնալ բերել սպանված որսը։ Նա իսկույն վազեց թռչունի հետևից, բայց միանգամից չվերադարձավ, որովհետև ստիպված էր եղել որոնել թռչունը․ պարզվեց, որ նրան չեմ սպանել, այլ միայն վիրավորել եմ, և նա բավական հեռու է թռել։ Վերջ ի վերջո նա գտավ և բերեց թռչունը։ Իսկ ես օգտվելով նրա բացակայությունից՝ հրացանս նորից լցրի։ Կարծում էի, որ լավ կլինի միառժամանակ նրանից թաքցնել, թե այդ ինչպես է արվում։<br />
<br />
Հույս ունեի, թե էլի մի որևէ որս կհանդիպի, բայց ոչինչ չհանդիպեց, և մենք վերադարձանք տուն։<br />
<br />
Այդ նույն երեկոյան մաշկեցի սպանված ուլը և խնամքով մաքրեցի միսը։ Հետո մի լավ խարույկ վառեցի և մի կտոր միս կտրելով՝ եփեցի կավե կճուճի մեջ։ Շատ համով մսե արգանակ ստացվեց։ Համը տեսնելուց հետո Ուրբաթին էլ առաջարկեցի փորձել։ Եփած ճաշը նրան շատ դուր եկավ, միայն թե զարմացել էր, թե ինչու՞ ճաշի մեջ աղ լցրի։ Նա սկսեց ինձ նշաններով հասկացնել, որ իր կարծիքով աղը զզվելի, սիրտ խառնող ուտելիք է։ Մի պտղունձ աղ բերանը գցելով՝ նա սկսեց թքոտել, այնպես ցույց տալ, թե սիրտը խառնում է, իսկ հետո բերանը ջրով ողողեց։<br />
<br />
Նրան առարկելու համար ես էլ իմ հերթին բերանս դրի մի կտոր անալի միս և սկսեցի թքոտել, ցույց տալով, թե առանց աղի ուտելը զզվելի է։<br />
<br />
Բայց Ուրբաթը համառում էր իր ասածին։ Ինձ այնպես էլ չհաջողվեց նրան աղ գործածել սովորեցնել։ Շատ ժամանակ անց միայն սկսեց իր ուտելիքի վրա աղ ցանել, այն էլ շատ քիչ քանակությամբ։<br />
<br />
Իմ վայրենուն այծի եփած մսով ու արգանակով կերակրելուց հետո որոշեցի մյուս օրը նրան հյուրասիրել խորովածով։ Միսը խարույկի վրա խորովեցի այնպես, ինչպես հաճախ անում են մեզ մոտ՝ Անգլիայում։ Խարույկի երկու կողմերին գետնի մեջ ձողեր են խրում, վերևից հորիզոնական դիրքով դրանց ամրացնում են մի ուրիշ ձող, որից կախում են մսի կտորը և այնքան են պտտում կրակի վրա, մինչև որ խորովվում է։<br />
<br />
Այս ամբողջ սարք ու կարգը Ուրբաթին շատ դուր եկավ։ Իսկ երբ խորովածի համը տեսավ, նրա հիացմունքին սահման չկար։ Ամենապերճախոս նշաններով ինձ հասկացրեց, որ այդ ուտելիքը շատ հավանեց և, վերջապես, հայտնեց, որ այլևս մարդու միս չի ուտի, որ, իհարկե, ինձ շատ ուրախացրեց։<br />
<br />
Հաջորդ օրը նրան ստիպեցի աշխատել․ հանձնարարեցի հատիկը կալսել ու քամուն տալ, իհարկե, նախապես ցույց տալով, թե ինչպես պետք է անել և սկսեց եռանդով աշխատել, մանավանդ, երբ իմացավ, թե ինչի համար է կատարվում այդ աշխատանքը։ Իսկ նա այդ բանը իմացավ հենց նույն օրը, որովհետև նրան կերակրեցի մեր ալյուրից թխված հացով։<br />
<br />
Շատ շուտով Ուրբաթը սովորեց աշխատել ինձանից ո՛չ վատ։<br />
<br />
Քանի որ այժմ պետք է կերակրեի երկու մարդու, հարկավոր էր ապագայի մասին մտածել։ Ամենից առաջ անհրաժեշտ էր վարելահողերն ընդարձակել և ավելի շատ հացահատիկ ցանել։ Մի մեծ հողամաս ընտրեցի և սկսեցի ցանկապատել։ Ուրբաթը ոչ միայն շատ բարեխղճությամբ, այլև շատ ուրախ ու մեծ բավականությամբ օգնում էր իմ աշխատանքին։ Ես նրան հասկացրի, որ դա հացաբույսերի նոր դաշտ է լինելու, որովհետև այժմ մենք երկու հոգի ենք, և հարկավոր է հացի պաշար ունենալ ոչ միայն ինձ, այլև նրա համար։ Նա շատ զգացվեց, որ այդպես հոգում եմ իր մասին․ զանազան նշաններով նա ամեն կերպ ուզում էր ինձ ասել, որ ինքը հասկանում է, թե այժմ որքան է ավելացել իր աշխատանքը և խնդրում է, որ շուտով իրեն սովորեցնեմ բոլոր անհրաժեշտ աշխատանքները և ինքը գործի կկպչի ամբողջ ուժով։<br />
<br />
Այդ տարին իմ ամենաերջանիկ տարին էր կղզու վրա։<br />
<br />
Ուրբաթը սովորեց բավական լավ խոսել անգլերեն լեզվով․ նա արդեն գիտեր մեզ շրջապատող բոլոր առարկաների և այն տեղերի անունները, ուր կարող էի ուղարկել նրան, ուստի և շատ լավ կատարում էր իմ բոլոր հանձնարարությունները։<br />
<br />
Նա շատ սրտաբաց, մարդամոտ երիտասարդ էր, սիրում էր խոսել, և այժմ ես առատորեն կարող էի հատուցում ստանալ երկար տարիների հարկադրված լռությանս համար։<br />
<br />
Սակայն Ուրբաթն ինձ դուր էր գալիս ո՛չ միայն նրա համար, որ հնարավորություն ունեի խոսելու նրա հետ։ Օրեցօր ավելի ու ավելի էի գնահատում նրա ազնվությունը, նրա պարզասրտությունը, նրա անկեղծությունը։ Կամաց֊կամաց շատ կապվեցի նրա հետ, և նա էլ իր կողմից այնպես սիրեց ինձ, ինչպես, երևի, ոչ ոքի չէր սիրել մինչ այդ։<br />
<br />
Մի անգամ մտածեցի նրան հարցուփորձ անել իր անցյալ կյանքի մասին։ Ուզում էի իմանալ, թե չի՞ կարոտում իր հայրենիքին և չի՞ ուզում տուն վերադառնալ։ Այդ ժամանակ նրան արդեն այնպես լավ էի սովորեցրել անգլերեն, որ կարող էր պատասխանել համարյա իմ բոլոր հարցերին։ Եվ ահա նրան հարցրի իր ցեղի մասին։<br />
<br />
― Իսկ ի՞նչ կասես, Ուրբաթ, քա՞ջ ցեղ է ձեր ցեղը։ Պատահե՞լ է, որ հաղթի թշնամիներին։<br />
<br />
Նա ժպտաց և պատասխանեց․<br />
<br />
― Օ՜, այո, մեր ցեղը շատ քաջ ցեղ, մենք միշտ հաղթենք կռվի մեջ։<br />
<br />
― Դուք միշտ հաղթու՞մ եք, ասում ես։ Հապա ինչպե՞ս եղավ, որ քեզ գերի վերցրին։<br />
<br />
― Բայց էլի մերոնք խփեցին նրանց, շատ խփեցին, սպանեցին։<br />
<br />
― Բայց չէ՞ որ ասում էիր, թե նրանք հաղթեցին ձեզ։ Չէ՞ որ նրանք գերի վերցրին քեզ և ուրիշներին։<br />
<br />
― Որտեղ ես կռվեցի, այնտեղ թշնամին շատ։ Նրանք բռնեցին մեզ մեկ, երկու, երեք և ինձ։ Բայց մերոնք խփին նրանց ուրիշ տեղ, որտեղ ես չկար։ Այնտեղ մերոնք բռնեց նրանց՝ մեկ, երկու, երեք, շատ, շատ։<br />
<br />
― Իսկ ինչու՞ ձերոնք չեկան ձեզ օգնության, ձեզ չազատեցին թշնամիների ձեռքից։<br />
<br />
― Թշնամիներ բռնեց մեկ, երկու, երեք և մեզ տարավ մակույկով, իսկ մերոնք այդ ժամանակ մակույկ չունի։<br />
<br />
― Բայց, ասա ինձ, Ուրբաթ, ինչպե՞ս են վարվում ձերոնք իրենց բռնած գերիների հետ։ Նրանք է՞լ են տանում մի որևէ հեռու տեղ և ուտում, ինչպես այն մարդակերները, որոնց ես տեսա։<br />
<br />
― Այո, իմ ցեղն էլ մարդ ուտի, բոլորը ուտի։<br />
<br />
― Իսկ ու՞ր են տանում գերիներին, երբ ուզում են նրանց ուտել։<br />
<br />
― Շատ տեղեր։ Այնտեղ տանի, ուր ուզի։<br />
<br />
― Իսկ այստեղ գալի՞ս են նրանք։<br />
<br />
― Այո, այո, այստեղ էլ գալիս են։ Շատ տեղեր գալիս են։<br />
<br />
― Իսկ դու այստեղ եղե՞լ ես նրանց հետ։<br />
<br />
― Այո, ես եղել ես, այնտեղ եղել ես… ― Եվ նա ցույց տվեց կղզու հյուսիս֊արևելայն ծայրը, որտեղ, երևի, միշտ հավաքվում էին նրա ցեղակիցները։<br />
<br />
Այսպիսով պարզվեց, որ իմ բարեկամ Ուրբաթը եղել է այն վայրենիների մեջ, որոնք այցելում էին կղզու հեռավոր ափերը և շատ անգամ են մարդիկ կերել այն տեղերում, ուր հետո ուրիշները ուտել էին ուզում նրան։<br />
<br />
Երբ որոշ ժամանակ անց ես սրտապնդված Ուրբաթին տարա այն ափը (որտեղ առաջին անգամ տեսել էի մարդկային ոսկորների կույտեր), նա իսկույն ճանաչեց այդ տեղերը։ Նա ինձ պատմեց, որ մի անգամ, երբ նա իր ցեղակիցների հետ եկել էր իմ կղզին, նրանք սպանել ու կերել են քսան տղամարդ, երկու կին և մեկ երեխա։ Նա չգիտեր անգլերեն ինչպես են ասում «քսան» և, որպեսզի ինձ հասկացնի, թե քանի մարդ կերան, քսան հատ քար շարեց իրար մոտ։<br />
<br />
Շարունակելով զրուցել Ուրբաթի հետ, ես հարցրի, թե հեռու՞ է արդյոք իմ կղզին այն երկրից, որտեղ ապրում են վայրենիները, և արդյոք հաճա՞խ են մակույկները խորտակվում այդ տարածությունն անցնելիս։ Պարզվեց, որ այստեղ գալը միանգամայն ապահով է։ Ուրբաթը չէր հիշում մի դեպք, որ այստեղ որևէ մակույկ խորտակված լինի, որովհետև մեր կղզուց ոչ հեռու անցնում է մի ծովային հոսանք․ առավոտներն այդ հոսանքն ուղղվում է մի կողմ, այն էլ միշտ համընթաց քամու հետ, իսկ երեկոյան դեմ և՛ քամին, և՛ հոսանքն ուղղվում են հակառակ կողմը։<br />
<br />
Սկզբում ինձ թվում էր, թե այդ հոսանքը կախված է մակընթացությունից ու տեղատվությունից, և միայն շատ ուշ իմացա, որ դա Օրինոկո գետի զորեղ հոսանքի շարունակությունն է։ Իմ կղզին էլ գտնվում էր հենց ուղիղ այդ գետի դելտայի դիմաց։ Իսկ ցամաքի այն շերտերը, որ տեսնում էի արևմուտքում և հյուսիս֊արևմուտքում, և որոնք մայր ցամաքի տեղ էի դնում, պարզվեց Տրինիդադ խոշոր կղզին է, որ ընկնում էր միևնույն գետի֊գետաբերանի հյուսիսային մասի դիմաց։<br />
<br />
Ես հազար ու մի հարց տվի Ուրբաթին այդ ցամաքի ու նրա բնակիչների մասին, հարցնում էի, թե վտանգավո՞ր են արդյոք այնտեղի ափերը, փոթորկո՞տ է այնտեղ ծովը, արդյոք շա՞տ են դաժան այնտեղի մարդիկ և ինչպիսի՞ ժողովուրդներ են ապրում մոտերքում։ Նա սիրով պատասխանում էր իմ յուրաքանռյուր հարցին և առանց որևէ բան թաքցնելու պատմում էր ամեն բան, ինչ իրեն հայտնի էր։<br />
<br />
Ես հարցրի նաև, թե ինչպես են կոչվում այն կողմերում ապրող վայրենիների զանազան ցեղերը, բայց նա միայն կրկնում էր մեկ անուն․ «Կարիբե, կարիբե»։ Ես, իհարկե, առանց դժվարության գլխի ընկա, որ նա խոսում է կարաիբների մասին, որոնք, դատելով մեր աշխարհագրական քարտեզով, ապրում են Ամերիկայի հենց այդ մասում, զբաղեցնելով Օրինոկոյի գետաբերանից մինչև Գվիանա ամբողջ առափնյա շերտը և մինչև Սանտա֊Մարթա քաղաքը։<br />
<br />
Բացի դրանից ինձ պատմեց, որ հեռու, «լուսնի այն կողմը», այսինքն այն կողմում, ուր մայր է մտնում լուսինը, կամ, այլ խոսքով ասած՝ նրա հայրենիքից դեպի արևմուտք ապրում են ինձ նման սպիտակ ու մորուքավոր մարդիկ (այս ասելիս նա ցույց տվեց իմ երկար բեղերը, որոնց մասին վերը խոսել ենք) և որ այդ մարդիկ «շատ, շատ մարդեր սպանել»։<br />
<br />
Ես հասկացա, որ նա խոսում է իսպանական նվաճողների մասին, որոնք այդ ժամանակ հռչակված էին իրենց դաժանություններով։<br />
<br />
Ես հարցրի նրան, թե արդյոք որևէ հնարավորություն ունե՞մ ծովով գնալու այդ մարդկանց մոտ։<br />
<br />
Նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Այո՛, այո՛, այդ կարելի։ Միայն պետք է լողալ երկու նավակ։<br />
<br />
Ես երկար ժամանակ չէի հասկանում, թե ինչ է ուզում ասել, բայց վերջապես մեծ դժվարությամբ գլխի ընկա, որ նրա լեզվով այդ նշանակում է՝ սովորական մակույկից առնվազն երկու անգամ մեծ նավակ պետք է ունենալ։<br />
<br />
Ուրբաթի այդ խոսքերը մեծ ուրախություն պատճառեցին ինձ։ Այդ օրվանից իմ մեջ հույս արթնացավ, որ վաղ թե ուշ դուրս կպրծնեմ այստեղից և որ իմ ազատությանը պարտական եմ լինելու իմ խեղճ վայրենուն։<br />
<br />
==Քսաներկուերորդ գլուխ==<br />
:::::Ռոբինզոնը և Ուրբաթը մի նավակ են շինում։<br />
:::::Կռիվ վայրենիների հետ<br />
<br />
<br />
Անցավ էլի մի քանի ամիս։<br />
<br />
Այդ ժամանակ արդեն Ուրբաթը սովորել էր հասկանալ ամեն բան, ինչ որ նրան ասում էի։ Նա ինքն էլ անգլերեն բացատրում էր իր մտքերը, թեև անկանոն լեզվով։ Քիչ֊քիչ նրան պատմեցի իմ ամբողջ կյանքը։ Պատմեցի, թե ինչպես եմ ընկել այս կղզին, քանի տարի եմ ապրել այստեղ և ինչպես եմ անցկացրել այդ տարիները։<br />
<br />
Դրանից ավելի առաջ Ուրբաթին հասկացրել էի հրացան կրակելու գաղտնիքը (որովհետև այդ նրա համար իրոք գաղտնիք էր)․ ցույց էի տվել փամփուշտը, բացատրել էի վառոդի ներգործությունը և սովորեցրել էի կրակել։ Իմ հրացաններից մեկը դրել էի նրա լիակատար տրամադրության տակ։ Նվիրել էի նրան մի դանակ և այդ նվերով բառացիորեն երջանկացրել էի նրան։ Նրա համար սուսերակալ պատրաստեցի, մոտավորապես այնպիսին, որով մեզ մոտ՝ Անգլիայում կրում են սուսերը։ Միայն թե սուսերի փոխարեն նրան տվի մի կացին, որը, ճիշտն ասած, նույնպիսի լավ զենք էր և, բացի դրանից, կարող էր պետք գալ ամեն տեսակ տնտեսական կարիքների համար։<br />
<br />
Ուրբաթին շատ բան պատմեցի եվրոպական երկրների մասին, մանավանդ իմ հայրենիքի մասին։ Պատմեցի, թե ինչպես ենք մենք առևտուր անում աշխարհի բոլոր մասերում և ինչպես ենք նավարկում խոշոր նավերով։ Բացատրեցի խոշոր առագաստանավի կառուցվածքը և պատմեցի, թե ես ինչպես գնացի խորտակված նավը, հեռվից ցույց տվի այն տեղը, որտեղ նավը խրվել էր երկու ստորջրյա ժայռերի մեջ։ Իհարկե, միայն մոտավորապես կարող էի ցույց տալ, որովհետև նավը վաղուց էր փշուր֊փշուր եղել, և նրա բեկորները ցրվել էին ծովում։ Նրան ցույց տվի նաև այն կիսափտած նավակը, որով մենք ուզում էինք փրկվել, երբ փոթորիկը մեզ քշեց դեպի կղզու ափը։<br />
<br />
Այդ նավակը տեսնելով՝ Ուրբաթը մտքի մեջ ընկավ և երկար ժամանակ լուռ մնաց։ Ես նրան հարցրի, թե ինչի՞ մասին է մտածում, և նա քիչ հետո պատասխանեց․<br />
<br />
― Ես տեսել ես այսպիսի նավակ, ինչպես սա։ Նա կա այնտեղ, որտեղ իմ ժողովուրդ ապրի։<br />
<br />
Երկար ժամանակ չէի հասկանում, թե ինչ է ասում նա․ արդյոք ուզում էր ասել, որ իրենց կողմերում վայրենիներն այդպիսի նավակո՞վ են նավարկում, թե՞ ուզում է ասել, որ այդպիսի մի նավակ է անցել իրենց ափերով։<br />
<br />
Երկար հարցուփորձից հետո վերջապես ինձ հաջողվեց պարզել, որ ճիշտ այդպիսի մի նավակ գնացել է այն ափերը, որտեղ նրա ցեղն է ապրում։<br />
<br />
― Նրան մեզ մոտ քշել չար եղանակը, ― բացատրեց Ուրբաթը և նորից լռեց։<br />
<br />
«Երևի որևէ եվրոպական նավ է խորտակվել նրանց ափերի մոտ, ― մտածեցի ես։ ― Կատաղի ալիքները կարող էին նավակը պոկել նրանից և քշել այնտեղ, ուր վայրենիներն են ապրում»։ Բայց գլխի չընկա, որ այդ նավակում կարող էին մարդիկ լինել, և շարունակելով նարցուփորձ անել Ուրբաթին՝ մտածում էի միայն նավակի մասին։<br />
<br />
― Պատմիր ինձ, Ուրբաթ, ինչպիսի նավակ է դա։<br />
<br />
Ուրբաթը շատ մանրամասն նկարագրեց այդ նավակը և հանկարծ միանգամայն անսպասելի՝ ջերմ զգացմունքով ավելացրեց․<br />
<br />
― Սպիտակ մարդիկ չխեղդված․ մենք նրանց փրկած։<br />
<br />
― Բայց մի՞թե նավակի մեջ սպիտակ մարդիկ կային, ― շտապեցի հարցնել ես։<br />
<br />
― Այո, ― պատասխանեց նա, ― նավակը լիք սպիտակ մարդեր։<br />
<br />
― Քանի՞ հոգի էին։<br />
<br />
Նա ինձ ցույց տվեց իր տասը մատները, ապա էլի յոթ մատ։<br />
<br />
― Իսկ որտե՞ղ են նրանք, ի՞նչ պատահեց նրանց հետ։<br />
<br />
Նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Նրանք ապրել։ Նրանք ապրել մերոնց մոտ։<br />
<br />
Այստեղ հանկարծ իմ մեջ միտք ծագեց․ արդյոք այդ տասնյոթ սպիտակ մարդիկ այն նավից չե՞ն, որ այն փոթորկալի գիշերը խորտակվեց իմ կղզու մոտ։ Հնարավոր է, որ երբ նավը ժայռերին է զարնվել, և նավորդները տեսել են, որ փրկություն չկա, նավակ են նստել, իսկ հետո ալիքները նրանց քշել են վայրենիների ափերը, որտեղ և նրանք ստիպված են եղել մնալ։<br />
<br />
Ես մռայլվեցի և խիստ ձայնով սկսեցի հարցուփորձ անել Ուրբաթին, թե հիմա որտե՛ղ են այդ մարդիկ։ Նա պատասխանեց նույն ջերմությամբ․<br />
<br />
― Նրանք ապրել։ Նրանք լավ ապրել։<br />
<br />
Եվ ավելացրեց, թե արդեն շուտով չորս տարի է, ինչ այդ սպիտակ մարդիկ ապրում են իր հայրենակիցների մոտ և որ իր հայրենալիցները չեն նեղացնում նրանց, ձեռք չեն տալիս, այլ լիակատար ազատության մեջ են։<br />
<br />
Ես հարցրի Ուրբաթին․<br />
<br />
― Ինչպե՞ս կարող էր պատահել, որ վայրենիները չսպանեն և չուտեն սպիտակ մարդկանց։<br />
<br />
Նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Սպիտակ մարդեր մեզ եղբայր դառնալ։ Մերոնք ուտել միայն նրանց, ում հաղթել կռվի մեջ։<br />
<br />
Անցավ էլի մի քանի ամիս։ Մի անգամ կղզում զբոսնելիս ես և Ուրբաթը հասանք կղզու արևելյան կողմը և բարձրացանք մի բլրի գագաթը։ Այդտեղից, ինչպես արդեն ասել եմ, շատ տարիներ առաջ տեսել էի այն ցամաքի շերտը, որը Հարավային Ամերիկայի տեղն էի դրել։<br />
<br />
Առաջինը բլուրը բարձրացավ միայն Ուրբաթը, իսկ ես մի փոքր հետ մնացի, որովհետև բլուրը բարձր էր և բավական դիք։<br />
<br />
Ինչպես այն ժամանակ, այժմ էլ օդը շատ պարզ էր։<br />
<br />
Ուրբաթը երկար ժամանակ նայում էր հեռուն և հանկարծ մի անսպասելի ճիչ արձակեց, սկսեց ցատկոտել, պարել խելագարի պես և ինձ կանչել, որ շուտ բարձրանամ բլուրը։ Վերջապես նա իր պարը դադարեցրեց ու գոչեց․<br />
<br />
Շու՜տ, շու՜տ, այստե՜ղ։<br />
<br />
Ես հարցրի․<br />
<br />
― Ի՞նչ է պատահել, Ուրբաթ։ Ինչու՞ ես այդպես ուրախացել։<br />
<br />
― Այո, այո, ― պատասխանեց նա։ ― Ես բախտավոր։ Այ, տես, այնտեղ… այստեղից երևում է․ այնտեղ իմ երկիր, այնտեղ իմ ժողովուրդ…<br />
<br />
Նրա դեմքին երջանկության անսովոր արտահայտություն երևան եկավ։ Թվում էր, թե նա իր ամբողջ էությամբ ձգտում է այնտեղ, այն երկիրը, ուր նրա հարազատներն ու մերձավորներն էին։<br />
<br />
Տեսնելով, թե ինչպես է ցնծում և ուրախանում՝ ես խիստ վշտացա։<br />
<br />
«Իզուր եմ այս մարդուն այսպես անսահմանորեն վստահել, ― ասացի ինքս ինձ։ ― Նա ձևանում է, թե իմ հավատարիմ բարեկամն է, այնինչ մտածում է միայն այստեղից փախչելու մասին»։<br />
<br />
Եվ նրան նայեցի մեծ տարակուսանքով։<br />
<br />
«Հիմա նա հնազանդ ու խոնարհ է, ― մտածում էի ես, ― բայց բավական է, որ ընկնի մյուս վայրենիների մեջ, իհարկե, իսկույն կմոռանա, որ ես փրկել եմ իր կյանքը և ինձ կմատնի ցեղակիցների ձեռքը, նրանց կբերի այստեղ, իմ կղզին։ Նրանք կսպանեն, կուտեն ինձ, և նա էլ մյուսների հետ քեֆ կանի այնպես ուրախ ու անհոգ, ինչպես առաջ, երբ նրանք գալիս էին այստեղ՝ տոնելու իրենց հաղթանակը թշնամական վայրենի ցեղերի դեմ»։<br />
<br />
Այդ ժամանակից սկսած՝ իմ կասկածամտությունը շարունակ աճում էր։<br />
<br />
Ես սկսեցի խորթանալ երեկվա բարեկամից․ իմ վերաբերմունքը նրա նկատմամբ դարձավ չոր ու պաղ։<br />
<br />
Այսպես շարունակվեց մի քանի շաբաթ և, իհարկե, ես խիստ անարդար էի այդ պարզասիրտ երիտասարդի նկատմամբ։<br />
<br />
Մինչ կասկածում էի, թե Ուրբաթը նենգ ու դավաճանական մտադրություններ ունի, նա շարունակում էր ինձ հետ վարվել նախկին նվիրվածությամբ, նրա յուրաքանչյուր խոսքի մեջ այնքան բարեմտություն ու մանկական դյուրահավատություն կար, որ վերջ ի վերջո ինքս ամաչեցի իմ կասկածներից։ Ես նորից զգացի, որ նա հավատարիմ ընկեր է, և աշխատեցի ամեն կերպ քավել իմ հանցանքը նրա հանդեպ։ Իսկ նա նույնիսկ չէր նկատում իմ վերաբերմունքի փոփոխությունը, և դա նրա հոգու անկեղծության բացահայտ վկայությունն էր։<br />
<br />
Մի անգամ, երբ ես և Ուրբաթը նորից բարձրանում էինք բլուրը (միայն թե այս անգամ մառախուղ էր կանգնած, և դիմացի ափը չէր երևում), նրան հարցրի․<br />
<br />
― Իսկ դու, Ուրբաթ, կուզենայի՞ր վերադառնալ հայրենիք, ձերոնց մոտ։<br />
<br />
― Այո, ― ասաց նա, ― օ՜, ես որքա՜ն ուրախ լինեմ, վերադառնամ այնտեղ։<br />
<br />
― Իսկ ի՞նչ կանեիր դու այնտեղ, ― շարունակեցի ես։ ― Նորից վայրենի՞ կդառնայիր, առաջվա նման կսկսեիր մարդու մի՞ս ուտել։<br />
<br />
Իմ խոսքերն, ըստ երևույթին, հուզեցին նրան։ Նա գլուխն օրորեց և պատասխանեց․<br />
<br />
― Ոչ, ոչ։ Ուրբաթը մերոնց բոլորին ասի․ ապրեցեք ինչպես է պետք, կերեք հատիկի հաց, կաթ, անասունի միս, մարդու միս ուտելը վատ։<br />
<br />
― Բայց եթե այդպես ասես, նրանք քեզ կսպանեն։<br />
<br />
Նա նայեց ինձ և ասաց․<br />
<br />
― Ոչ, չսպանեն։ Նրանք ուրախ լինեն լավ բան սովորել։<br />
<br />
Ապա ավելացրեց․<br />
<br />
― Նրանք շատ բան սովորել են այն մորուքավոր մարդերից, որ եկել են մեզ մոտ։<br />
<br />
― Ուրեմն դու ուզու՞մ ես վերադառնալ տուն, ― կրկնեցի իմ հարցը։<br />
<br />
Նա ժպտաց և ասաց․<br />
<br />
― Ես այդքան հեռու լող տալ չի կարող։<br />
<br />
― Իսկ եթե նավակը քեզ տա՞մ, ― հարցրի ես, ― կգնա՞ս հայրենիք, ձերոնց մոտ։<br />
<br />
― Կգնամ, ― պատասխանեց նա։ ― Բայց դու էլ գաս ինձ հետ։<br />
<br />
― Ինչպե՞ս կարող եմ գալ, ― առարկեցի ես։ ― Չէ՞ որ նրանք ինձ իսկույն կուտեն։<br />
<br />
― Ո՛չ, ո՛չ, չեն ուտեն, ― վրա բերեց նա տաքացած։ Ես այնպես անեմ, որ չեն ուտեն։ Ես այնպես անեմ, որ նրանք քեզ շատ սիրեն։<br />
<br />
Ուրբաթը դրանով ուզում էր ասել, որ ինքը իր հայրենակիցներին կպատմի, թե ինչպես սպանեցի նրա թշնամիներին և փրկեցի իր կյանքը։ Նա հավատացած էր, որ դրա համար նրանք շատ կսիրեն ինձ։<br />
<br />
Դրանից հետո ինձ պատմեց, թե ինչպիսի բարեսրտությամբ վարվեցին նրանք այն տասնյոթ սպիտակամորթ մորուքավոր մարդկանց հետ, որոնց փոթորիկը գցել էր իր հայրենիքի ափերը։ Այդ ժամանակից, խոստովանում եմ, իմ մեջ բուռն ցանկություն առաջացավ՝ ինչ գնով էլ լինի գնալ վայրենիների աշխարհը և այնտեղ գտնել այն մորուքավոր սպիտակ «մարդերին», որոնց մասին խոսում էր Ուրբաթը։<br />
<br />
Ոչ մի կասկած չէր կարող լինել, որ իսպանացիներ կամ պորտուգալացիներ են, և հավատացած էի, որ եթե ինձ հաջողվի տեսնել ու զրուցել նրանց հետ, մենք միասին այստեղից դուրս գալու հնար կգտնենք։ «Համենայն դեպս, ― մտածում էի ես, ― ազատության հասնելու ավելի մեծ հնարավորություններ կլինեն, երբ մենք տասնութ հոգի դառնանք և սկսենք համերաշխ գործել բոլորիս օգտին։ Իսկ ի՞նչ կարող եմ անել իմ կղզում մենակ, առանց օգնականների, նրանց ափից քառասուն մղոն հեռավորության վրա»։<br />
<br />
Այս ծրագիրն ամուր նստեց իմ գլխում, և մի քանի օրից հետո նորից խոսեցի դրա մասին։<br />
<br />
Ուրբաթին ասացի, որ մակույկը իրեն կտամ, որպեսզի նա կարողանա վերադառնալ իր հայրենիքը։ Միևնույն օրը նրան տարա այն ծովախորշը, որտեղ գտնվում էր իմ մակույկը։ Ջուրը մակույկի միջից դուրս թափելով՝ մոտեցրի ափին և ցույց տվի Ուրբաթին։ Մենք երկուսս էլ նստեցինք մակույկում, որպեսզի փորձենք նրա ընթացքը։ Պարզվեց, որ Ուրբաթը հիանալի թիավարող է, թիակներն ինձանից վատ չէր բանեցնում։ Մակույկն արագ սլացավ ջրի վրայով։ Երբ ափից հեռացանք նրան ասացի․<br />
<br />
― Դե, ի՞նչ կասես, Ոիրբաթ, գնա՞նք քո հայրենակիցների մոտ։<br />
<br />
Նա նայեց ինձ տխուր ու վհատ․ ըստ երևույթին նրա կարծիքով մակույկը շատ փոքր էր այդպիսի հեռավոր նավարկության համար։ Այն ժամանակ նրան ասացի, որ ուրիշ մակույկ էլ ունեմ, որն ավելի մեծ է։ Եվ հետևյալ օրը մենք գնացինք անտառ, այնտեղ, ուր ես թողել էի իմ առաջին մակույկը, որը չէի կարողացել ջուրն իջեցնել։ Այդ մակույկն Ուրբաթին դուր եկավ։<br />
<br />
― Այսպիսին լավ, լավ, ― կրկնում էր նա։ ― Այնտեղ շատ դնենք հաց, ջուր, ամեն բան։<br />
<br />
Սակայն մակույկը շինելու օրից անցել էր քսաներեք տարի։ Այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում անխնամ ընկած էր եղել բաց երկնքի տակ և արևի ու անձրևի ազդեցությունից փտել, չորացել էր։ Այնուամենայնիվ այդ չխախտեց դեպի մայր ցամաք ճանապարհորդություն կատարելու իմ որոշումը։<br />
<br />
― Ոչինչ, մի տխրիր, ― ասացի Ուրբաթին։ ― Մենք կկառուցենք ճիշտ այսպիսի մի նավակ և դու կգնաս տուն։<br />
<br />
Նա ոչ մի պատասխան չտվեց, բայց շատ մռայլվեց ու տխրեց։ Երբ հարցրի, թե ինչ պատահեց, նա ասաց․<br />
<br />
― Ինչու՞ Ռոբին Կրուզո բարկանա Ուրբաթի վրա։ Ես ի՞նչ արել եմ։<br />
<br />
― Որտեղի՞ց հնարեցիր, որ ես բարկանում եմ քեզ վրա։ Ամենևին էլ չեմ բարկանում, ― ասացի ես։<br />
<br />
― Չեմ բարկանում, չեմ բարկանում, ― կրկնեց նա վեց֊յոթ անգամ։ ― Իսկ ինչու՞ Ուրբաթը ուղարկես տուն, իր հարազատների, ցեղակիցների մոտ։<br />
<br />
― Բայց չէ՞ որ ինքդ էիր ասում, որ շատ ես ուզում գնալ տուն, ― վրա բերի ես։<br />
<br />
― Այո, շատ ուզում, ― պատասխանեց նա, ― միայն թե քեզ հետ։ Որ ես և դու միասին։ Ռոբին չգնա, Ուրբաթ չգնա։ Ուրբաթ առանց Ռոբին չգնա։<br />
<br />
Ինձ մենակ թողնելու մասին նա լսել անգամ չէր ուզում։<br />
<br />
― Բայց ինքդ դատիր, ― ասացի ես, ― ինչու՞ գնամ այնտեղ։ Ի՞նչ պիտի անեմ այնտեղ։<br />
<br />
Նա տաքացած առարկեց․<br />
<br />
― Դու այնտեղ ինչ անե՞ս։ Շատ բան անես։ Լավ բան անես։ Վայրենի մարդերին սովորեցնես բարի լինել, խելոք լինել, նոր կյանք, սովորեցնես նրանց։<br />
<br />
― Սիրելի Ուրբաթ, ― ասացի հառաչելով, ― ինքդ էլ չգիտես, թե ինչ ես ասում։ Ինձ պես խեղճ անուսը ինչպե՞ պետք է ուրիշներին բարություն սովորեցնի։<br />
<br />
― Ճիշտ չի, ― առարկեց նա բորբոքված։ ― Ինձ սովորեցրեց բարի, ուրիշ մարդերին էլ սովորեցնես։<br />
<br />
― Ոչ, Ուրբաթ, ― ասացի, ― գնա առանց ինձ, իսկ ես կմնամ այստեղ մենակ, առանց մարդկանց։ Հո ապրել եմ մինչև հիմա։<br />
<br />
Ինչպես երևաց, այս խոսքերից նա շատ նեղացավ․ շտապ վերցրեց ոչ հեռու ընկած կացինը, բերեց ու մեկնեց ինձ։<br />
<br />
― Ինչու՞ ես կացինը ինձ տալիս, ― հարցրի ես։<br />
<br />
Նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Սպանիր Ուրբաթին։<br />
<br />
― Ինչու՞ սպանեմ, ― հարցրի, ― դու ինձ ոչ մի վատ բան չես արել։<br />
<br />
― Իսկ ինչու՞ Ուրբաթին քշես հեռու, ― բորբոքված բացականչեց նա։ ― Սպանիր Ուրբաթին, մի քշիր հեռու։<br />
<br />
Նա ցնցված էր մինչև հոգու խորքը։ Եվ նրա աչքերում արցունք նկատեցի։ Մի խոսքով, նա այնքան ուժեղ էր կապված ինձ հետ, որ եթե նույնիսկ ցանկանայի, չէի կարող ինձանից հեռու քշել։ Այդտեղ նրան ասացի, և հետո էլ հաճախ կրկնում էի, որ երբեք այլևս չեմ խոսի նրա՝ հայրենիք վերադառնալու մասին, որքան որ ինքը կցանկանա կարող է մնալ ինձ հետ։<br />
<br />
Այսպիսով վերջնականապես համոզվեցի, որ Ուրբաթն ընդմիշտ նվիրված է ինձ։<br />
<br />
Եթե նա ցանկանում էլ էր հայրենիք վերադառնալ, ապա միայն նրա համար, որ ամբողջ սրտով սիրում էր իր ցեղակիցներին․ նա հույս ուներ, որ կգնամ նրանց մոտ և բարություն կսովորեցնեմ։<br />
<br />
Բայց լավ էի գիտակցում, որ քարոզիչ լինելու համար ես պիտանի չեմ։ Մի ամբողջ ժողովրդի բարի ճանապարհի բերելը, իհարկե, իմ ուժերից վեր էր։ Ես ոչ մի ընդունակություն և ոչ էլ ցանկություն ունեի ձեռնամուխ լինելու այնպիսի դժվարին գործի, ինչպիսին է վայրենի ցեղերի լուսավորությունը։<br />
<br />
Սակայն այդ չէր խանգարում ինձ բուռն կերպով ցանկանալ՝ որքան կարելի է շուտ գնալ Ուրբաթի հայրենիքը, որպեսզի տեսնեմ այն մորուքավոր մարդկանց, որոնք ապրում են այդ երկրում։ Վերջապես որոշեցի առանց հետաձգելու կառուցել այնպիսի մի մեծ նավակ, որով կարելի լինի դուրս գալ բաց ծովը։<br />
<br />
Ամենից առաջ հարկավոր էր ընտրել մի հարմար ծառ, որը բավականաչափ հաստ բուն ունենար։<br />
<br />
Սա դժվար գործ չէր․ կղզում այնքան շատ կային հսկայական ծառեր, որ նրանցից ոչ միայն նավակ, այլև մի ամբողջ հզոր նավատորմ կարելի էր կառուցել։ Բայց լավ էի հիշում, թե ինչպիսի սխալ գործեցի, երբ իմ խոշոր նավակը կառուցեցի անտառում։ Նավակը պատրաստեցի ծովից շատ հեռու և հետո չկարողացա քաշել մինչև ափը։ Այս սխալը չկրկնելու համար որոշեցի գտնել մի ծառ, որ ծովին մոտիկ լինի, որպեսզի հետագայում առանց մեծ դժվարության կարողանանք նավակը ջուրն իջեցնել։<br />
<br />
Բայց ծովի ափերին մեծ մասամբ ցածր ու փոքր ծառեր էին․ շրջեցի համարյա բոլոր ափերը և համապատասխան ծառ չգտա։ Դժվարությունից ինձ դուրս բերեց Ուրբաթը․ պարզվեց, որ այս գործում նա ինձանից ավելի է հասկանում։ Մինչև օրս էլ ես չգիտեմ, թե այն ինչ ծառ էր, որից մենք շինեցինք մեր նավակը։<br />
<br />
Ուրբաթը պնդում էր, որ մենք կրակով այրենք ծառի բնի ներսը, ինչպես անում են վայրենիները՝ իրենց մակույկները շինելիս։ Բայց նրան ասացի, որ ավելի լավ է փորել դուրի և այլ գործիքների օգնությամբ։ Եվ երբ նրան ցույց տվի, թե ինչպես պիտի է անել այդ, նա սիրով խոստովանեց, որ իմ եղանակն ավելի վստահելի է ու լավ։ Ուրբաթը շատ շուտ վարժվեց նաև այդ աշխատանքին։<br />
<br />
Մեծ ոգևորությամբ մենք գործի անցանք, և մի ամսից հետո նավակը պատրաստ էր։ Մենք շատ աշխատանք թափեցինք դրա վրա, դրսի կողմից տաշեցինք կացիններով, և ստացվեց իսկական ծովային նավակ՝ նավախելը բարձր, կողերը՝ ամուր։ Մեր նպատակի համար շատ հարմար նավակ էր դա, որովհետև հեշտությամբ կարող էր քսան մարդ վերցնել։<br />
<br />
Սրանից հետո էլի երկու շաբաթ հարկավոր եղավ, որպեսզի մեր նավակը քաշեինք դեպի ծովը։ Այդ նպատակի համար հարմարեցրինք փայտե գլաններ, սակայն նավակն այնպես ծանր էր և աշխատող ձեռքերն այնքան քիչ, որ նավակն առաջ էր գնում շատ դանդաղ, մատնաչափ առ մատնաչափ։<br />
<br />
Երբ նավակը ջուրն իջեցրինք, ես ուղղակի զարմացած մնացի, տեսնելով, թե Ուրբաթն ինչպես է ճարպկորեն թիավարում, ինչպես արագ է շուռ տալիս մեկ աջ, մեկ ձախ։<br />
<br />
Նրան հարցրի, թե իր կարծիքով անվտա՞նգ է այդպիսի նավակով ծով դուրս գալը։<br />
<br />
― Օ, այո, ― պատասխանեց նա, ― այդպիսի նավակը չի վախենալու, թեկուզ մեծ քամի լինի։<br />
<br />
Սակայն մտադիր էի ծով դուրս գալուց առաջ էլի մի բան անել, որի մասին Ուրբաթը ոչինչ չգիտեր, այն է՝ նավակին առագաստով կայմ ամրացնել և խարիսխ ու ճոպան հարմարեցնել։ Կայմ պատրաստելը մեծ դժվարություն չէր․ կղզում շատ կային զարմանալի ուղիղ ու բարձր եղևնիներ։ Ես ընտրեցի մի ջահել ծառ, որ գտնվում էր մեր նոր նավակից ոչ հեռու, և Ուրբաթին պատվիրեցի կտրել։ Հետո իմ ղեկավարությամբ նա ծառի բունը մաքրեց ճյուղերից և խնամքով տաշեց։ Կայմը պատրաստ էր։<br />
<br />
Առագաստի մասին ինքս հոգացի։ Իմ պահեստում առագաստի կտոր շատ կար, բայց այդ կտորեղենն այնտեղ մնացել էր ավելի քան քսանվեց տարի։ Եվ որովհետև երբեք հույս չունեի, թե երբևիցե կկարեմ, առանձին արժեք չէի տվել դրան և ամենևին չէի հոգացել պահելու մասին․ կարծում էի, որ իմ առագաստի կտորները վաղուց արդեն փտած կլինեն։ Եվ այդպես էլ կար․ կտորների մեծ մասը փտել էր։ Այնուամենայնիվ որոշ մասը դեռ պետք կգար, և երկու ամուր կտոր ընտրելով՝ սկսեցի առագաստ կարել։<br />
<br />
Շատ ջանք թափեցի այդ գործի վրա։ Իսկապես դա կարել չէր, այլ կցմցել էր․ նույնիսկ ասեղ չունեի։ Սակայն վերջ ի վերջո պատրաստեցի նախ՝ բավական խղճուկ, եռանկյունաձև առագաստի նման մի բան, որպիսիք գործածում են Անգլիայում (այդպիսի առագաստն Անգլիայում կոչվում է «այծի ոտ»), և ապա՝ մի ուրիշ փոքրիկ առագաստ, այսպես կոչված՝ «բլինդ»։ Այդպիսի առագաստները ավելի լավ էի կարողանում վարել, որովհետև ճիշտ նույնպիսի առագաստներ ուներ այն բարկասը, որով փախա Բերբերիայի ծովահեններից։<br />
<br />
Մոտ երկու ամիս նավակի վրա կայմ ու առագաստներ էի հարմարեցնում, բայց դրա փոխարեն այդ աշխատանքը կատարվեց ամենահոգատար կերպով։ Բացի երկու առագաստներից, պատրաստեցի նաև երրորդը։ Այդ առագաստն ամրացրի նավաքթի կողմը։ Նա պետք է մեզ օգներ ուղղությունը փոխելու դեպքում թեքել նավակը և գնալ քամուն հակառակ։ Հետո պատրաստեցի մի հիանալի ղեկ և հարմարեցրի նավախելի կողմը․ դա պետք է զգալիորեն դյուրացներ նավակին ուղղություն տալու գործը։<br />
<br />
Ծովային նավեր կառուցելու գործում անգետ էի, բայց լավ էի հասկանում ղեկի նման հարմարանքի ամբողջ օգուտը, ուստի և ջանք չխնայեցի այդ աշխատանքի համար։ Սակայն դա հեշտությամբ գլուխ չեկավ․ հենց միայն ղեկը շինելու վրա համարյա այնքան ժամանակ գործադրեցի, որքան ամբողջ նավակի կառուցման ու սարքավորման վրա։<br />
<br />
Երբ ամեն ինչ պատրաստ էր, սկսեցի Ուրբաթին սովորեցնել իմ նավակի ղեկավարումը, որովհետև նա ոչ ղեկի մասին հասկացողություն ուներ, ոչ առագաստի։ Սկզբնական շրջանում, երբ նա տեսնում էր, թե ինչպես եմ նավակը թեքում ղեկի օգնությամբ, և ինչպես է առագաստը փքվում մերթ մեկ, մերթ մյուս կողմի վրա, այնպես էր զարմանում, կարծես մի ինչ֊որ հրաշք էր տեսնում։<br />
<br />
Բայց և այնպես իմ ղեկավարությամբ նա շուտով անհրաժեշտ փորձ ձեռք բերեց և հմուտ ծովագնաց դարձավ։ Մի բան միայն նրա համար անմատչելի մնաց․ կողմնացույցի գործածությունն էր։ Բայց որովհետև այն վայրերում մառախուղ լինում է միայն անձրևի ժամանակ, կողմնացույցն այնքան էլ անհրաժեշտ չէր։ Ցերեկը մենք կարող էինք նավակն ուղղել այն ափը, որ երևում էր հեռվում, իսկ գիշերը ուղղությունը պահել աստղերի օգնությամբ։ Այլ բան է անձրևային եղանակը։ Բայց անձրևների ժամանակ, միևնույն է, չէր կարելի ճանապարհորդել ոչ ծովով, ոչ ցամաքով։<br />
<br />
Վրա հասավ քսանյոթերորդ տարին, ինչ ես կալանավորված էի այդ բանտում։ Ի դեպ, վերջին երեք տարին համարձակորեն կարելի էր հանել հաշվից, որովհետև կղզու վրա իմ հավատարիմ Ուրբաթի երևալուց հետո կյանքս բոլորովին փոխվել էր։<br />
<br />
Մոտենում էր անձրևների շրջանը, երբ օրվա մեծ մասը պետք է նստեինք տանը։ Անհրաժեշտ էր այդ ժամանակաընթացքում սպասել և միջոցներ ձեռք առնել, որ անձրևները չվնասեն մեր նավակը։ Մենք նավակը բերինք այն ծովախորշը, որտեղ կանգնեցնում էի իմ լաստերը, և սպասելով մակընթացությանը՝ նավակը ափը քաշեցինք։ Հետո իմ հրամանով Ուրբաթը նավակի կանգնած տեղը մի բավական խոր փոս փորեց, որտեղ նավակը կարող էր տեղավորվել որպես նավաշինարանում։ Այդ փոսը մենք ծովից անջատեցինք մի հաստ պատնեշով, միայն մի նեղ անցք թողնելով ջրի համար։ Երբ հետևյալ մակընթացությանը մեր փոքրիկ նավաշինարանը ջրով լցվեց, մենք պատնեշն ամուր փակեցինք, այնպես որ նավակը մնաց ջրի մեջ, բայց ծովի ալիքները չէին կարող հասնել և մակընթացությունը չէր կարող քշել տանել։ Անձրևներից պաշտպանելու համար մենք նավակը ծածկեցինք ճյուղերի հաստ շերտով, ինչպես տանիքի տակ։<br />
<br />
Այժմ մենք կարող էինք հանգիստ սպասել լավ եղանակի, որպեսզի նոյեմբերին կամ դեկտեմբերին առագաստները բանանք ու ծով դուրս գանք։<br />
<br />
Հենց որ անձրևները դադարեցին և արեգակը նորից շողաց, սկսեցի առավոտից մինչև երեկո պատրաստվել առաջիկա նավարկությանը։ Նախապես հաշվեցի, թե մեզ որքան մթերք կարող է պետք գալ և սկսեցի անհրաժեշտ պաշար պատրաստել։<br />
<br />
Ենթադրում էի, որ երկու շաբաթ հետո, կամ գուցե և ավելի շուտ պատնեշը կքանդենք և նավակը դուրս կբերենք։<br />
<br />
Սակայն մեզ վիճակված չէր սկսելու մեր նավարկությունը։<br />
<br />
Մի անգամ առավոտյան, երբ սովորականի նման զբաղված էի մեկնումի նախապատրաստությամբ, հանկարծ մտածեցի, որ լավ կլիներ բացի ուրիշ ուտելիքներից՝ հետներս վերցնենք նաև կրիայի մսի մի փոքրիկ պաշար։<br />
<br />
Կանչեցի Ուրբաթին և պատվիրեցի վազել ծովափ կրիաներ բռնելու։ (Մենք ամեն շաբաթ կրիա էինք որսում, որովհետև երկուսս էլ սիրում էինք նրա և՛ միսը և՛ ձուն)։<br />
<br />
Ուրբաթը վազեց իմ պատվերը կատարելու, բայց քառորդ ժամ չանցած՝ հետ վազեց, թռչունի պես ցատկեց ցանկապատի վրայով և մինչ կհարցնեի, թե ինչ է պատահել, սկսեց գոռալ․<br />
<br />
― Փորձա՜նք, փորձա՜նք, անբախտ բա՜ն, վատ բա՜ն։<br />
<br />
― Ի՞նչ կա, Ուրբաթ, ի՞նչ է պատահել, ― հարցրի անհանգստացած։<br />
<br />
― Այնտեղ, ― պատասխանեց նա, ― ափի մոտ մեկ, երկու, երեք, մեկ երկու, երեք նավակ։<br />
<br />
Նրա ասածից եզրակացրի, որ վեց նավակ է տեսել, բայց հետո պարզվեց, որ միայն երեք հատ են եղել, իսկ նա հաշիվը կրկնել է, շատ հուզված լինելու պատճառով։<br />
<br />
― Պետք չէ վախենալ, Ուրբաթ, հարկավոր է քաջ լինել, ― ասացի, աշխատելով սիրտ տալ նրան։<br />
<br />
Խեղճը շատ էր վախեցել։ Չգիտես ինչու նա կարծում էր, որ վայրենիները եկել են իր հետևից, որ նրանք կտոր֊կտոր կանեն իրեն և կուտեն։ Նա այնպես ուժեղ էր դողում, որ չգիտեի ինչպես վարվեմ հետը։ Ասում էի, որ համենայն դեպս ես էլ նույնպիսի վտանգի եմ ենթարկվում, ինչպես նա, որ եթե նրան ուտեն, ապա կուտեն նաև ինձ։<br />
<br />
― Բայց մենք կպաշտպանվենք, ― ասացի ես, ― մենք ողջ֊ողջ նրանց անձնատուր չենք լինի։ Մենք կռվի մեջ կմտնենք նրանց դեմ և դու կտեսնես, որ կհաղթենք։ Դու հո կռվել գիտես, այնպես չէ՞։<br />
<br />
― Ես կրակել գիտեմ, ― պատասխանեց նա, ― միայն թե նրանք շատ եկել են, շատ, շատ։<br />
<br />
― Ոչինչ, ― ասացի ես։ ― Մի քանիսին կսպանենք, մյուսները կվախենան մեր կրակոցներից և կփախչեն։ Խոստանում եմ, որ քեզ անտեր չեմ թողնի, քաջաբար կպաշտպանեմ և՛ քեզ, և՛ ինձ։ Բայց դու էլ խոստանու՞մ ես, որ նույնպես քաջաբար կպաշտպանես ինձ և կաշխատես կատարել իմ բոլոր հրամանները։<br />
<br />
― Ես կմեռնեմ, եթե դու հրամայես, Ռոբին կրուզո։<br />
<br />
Դրանից հետո քարանձավից բերի մի մեծ թաս ռոմ և տվի նրան խմելու (ես այնպես խնամքով էի ծախսում իմ ռոմը, որ դեռ բավական պաշար էր մնացել)։<br />
<br />
Հետո հավաքեցինք մեր բոլոր մուշկետներն ու որսորդական հրացանները, կարգի բերինք ու լցրինք։ Բացի դրանից, ամեն անգամի պես կապեցի իմ թուրը առանց պատյանի, իսկ Ուրբաթին զինեցի կացնով։<br />
<br />
Այսպես կռվի պատրաստվելով, վերցրի դիտափողը և բարձրացա բլուրը՝ հետախուզելու։<br />
<br />
Դիտափողն ուղղելով դեպի ծովափը՝ շուտով տեսա վայրենիներին․ նրանք մի քսան մարդ կլինեին, բացի դրանից ափին ընկած էին երեք կապկպված մարդ։ Նավակները, կրկնում եմ, միայն երեքն էին, և ո՛չ թե վեցը։ Պարզ էր, որ վայրենիների այդ ամբողջ ամբոխը կղզի էր եկել միայն մեկ նպատակով՝ տոնել թշնամու դեմ տարած իրենց հաղթանակը։ Զարհուրելի արյունոտ խնջույք էր տեղի ունենալու։<br />
<br />
Նկատեցի նաև, որ այս անգամ նրանք ափ են իջել ո՛չ այնտեղ, ուր իջել էին երեք տարի առաջ, Ուրբաթի հետ հանդիպելուս առաջին օրը, այլ իմ ծովախորշին շատ ավելի մոտիկ։ Այստեղ ափը ցածր էր, և խիտ անտառը իջնում էր համարյա մինչև ծովը։<br />
<br />
Ինձ խիստ վրդովեց այն ոճրագործությունը, որ այժմ պիտի կատարվի այնտեղ։ Հապաղել չի կարելի։ Բլուրից ցած վազեցի և Ուրբաթին ասացի, որ անհրաժեշտ է որքան կարելի է շուտ հարձակվել այդ արնախում գազանների վրա և կոտորել բոլորին, մինչև վերջին մարդը։<br />
<br />
Այս ասելիս մի անգամ էլ հարցրի նրան, թե օգնելու՞ է արդյոք ինձ։ Այժմ նա բոլորովին ազատվել էր վախի ազդեցությունից (որին գուցե և մասամբ նպաստել էր ռոմը), և կայտառ, նույնիսկ ուրախ֊ուրախ կրկնեց, որ պատրաստ է մեռնելու ինձ համար։<br />
<br />
Դեռևս զայրույթս չիջած՝ վերցրի ատրճանակներն ու հրացանները (մնացածը վերցրեց Ուրբաթը), և մենք ճանապարհ ընկանք։ Համենայն դեպս գրպանս դրի մի սրվակ ռոմ, իսկ Ուրբաթը վերցրեց մի մեծ պարկ՝ պահեստի գնդակներով ու վառոդով լի։<br />
<br />
― Եկ իմ հետևից, ― ասացի ես, ― ոչ մի քայլ հետ չմնաս և լուռ եղիր։ Ոչ մի բան չհարցնես ինձ և չհամարձակվես կրակել առանց իմ հրամանի։<br />
<br />
Հասնելով անտառի այն եզրին, որ ամենից ավելի էր մոտիկ ծովափին, կանգ առա, Ուրբաթին կամացուկ կանչեցի ինձ մոտ և ցույց տալով մի բարձր ծառ, հրամայեցի բարձրանալ նրա գագաթը և նայել, երեվու՞մ են արդյոք վայրենիները և ինչ են անում։ Կատարելով իմ հրամանը՝ նա իսկույն իջավ ծառից և հայտնեց, որ վայրենիները խարույկի շուրջը նստած ուտում են իրենց բերած գերիներից մեկին, իսկ մյուս գերին ոտք ու ձեռքը կապած ընկած է ավազի վրա։<br />
<br />
― Հետո նրանք այն մեկին էլ ուտեն, ― միանգամայն հանգիստ ավելացրեց Ուրբաթը։<br />
<br />
Այս խոսքերը ցասում բորբոքեցին իմ հոգու մեջ։<br />
<br />
Ուրբաթն ինձ ասաց, որ երկրորդ գերին հնդկացի չէ, այլ մեկն է այն մորուքավոր սպիտակամորթներից, որոնք նավակով եկել են իրենց ափերը։ «Հարկավոր է գործել», ― որոշեցի ես։ Ապա ինքս թաքնվելով ծառի հետևը՝ հանեցի դիտափողը և պարզ տեսա ծովափին ընկած մարդուն։ Նա պառկած էր անշարժ, որովհետև ձեռքերն ու ոտքերը կապկպած էին ճկուն շիվերով։<br />
<br />
Անտարակույս դա եվրոպացի էր․ նրա հագին շորեր կային։<br />
<br />
Մեր առջևում թփեր էին և այդ թփերի մեջ կանգնած էր մի ծառ։ Թփերը բավական խիտ էին, այնպես որ կարելի էր այդ թփուտով գաղտագողի մոտենալ ափին։<br />
<br />
Թեպետ այնքան խիստ էի զայրացած, որ ամեն րոպե ուզում էի հարձակվել մարդակերների վրա՝ նույնիսկ չմտածելով հնարավոր հետևանքների մասին, այնուամենայնիվ զսպեցի իմ ցաումը և գաղտնաբար մոտեցա ծառին։<br />
<br />
Ծառը գտնվում էր թմբի վրա։ Ահա հենց այդ թմբի վրայից տեսնում էի այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում ծովափին։<br />
<br />
==Քսաներեքերորդ գլուխ==<br />
:::::Ռոբինզոնը ազատում է իսպանացուն։<br />
:::::Ուրբաթը գտնում է իր հորը<br />
<br />
<br />
Խարույկի մոտ խիտ սեղմված իրար՝ նստած էին վայրենիները։ Նրանք տասնինը հոգի էին։ Մի փոքր հեռու կապկպված եվրոպացու վրա կռացած կանգնած էին էլի երկուսը։ Երևում էր, որ նրանց հենց նոր ուղարկել էին գերու հետևից։ Նրանք պետք է գերուն սպանեին, մաս֊մաս անեին և նրա մսի կտորները բաժանեին քեֆ անողներին։<br />
<br />
Ես դարձա դեպի Ուրբաթը․<br />
<br />
― Նայիր ինձ, ― ասացի, ― ինչ որ անեմ, նույնն էլ դու արա։<br />
<br />
Այս ասելով ես գետնին դրի մուշկետներից մեկը և որսորդական հրացանը, իսկ մյուս մուշկետով նշան բռնեցի վայրենիներին։ Ուրբաթը միևնույնն արեց։<br />
<br />
― Պատրա՞ստ ես, ― հարցրի ես։<br />
<br />
― Այո, ― պատասխանեց նա։<br />
<br />
― Դե, կրակիր, ― ասացի ես, և մենք երկուսս էլ կրակեցինք միաժամանակ։<br />
<br />
Ուրբաթը ինձանից ավելի ճիշտ էր նշան բռնել․ նա սպանեց երկու մարդու և վիրավորեց երեքին, իսկ ես միայն երկուսին վիրավորեցի և մեկին սպանեցի։<br />
<br />
Դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչպիսի սոսկալի շփոթություն գցեցին մեր կրակոցները վայրենիների ամբոխի մեջ։ Ողջ մնացածները ոտքի ցատկեցին՝ չիմանալով ուր փախչել և որ կողմը նայել, որովհետև թեև հասկանում էին, որ իրենց մահ է սպառնում, բայց չէին տեսնում, թե որտեղից է։<br />
<br />
Ուրբաթը իմ պատվերը կատարելով՝ աչքը չէր հեռացնում ինձանից։ Առաջին կրակոցներից հետո վայրենիներին ուշքի գալու հնարավորություն չտալով՝ մուշկետը նետեցի գետին, վերցրի հրացանը, ոտքը քաշեցի և նորից նշան բռնեցի։ Ուրբաթը ճշտությամբ կրկնեց իմ յուրաքանչյուր շարժումը։<br />
<br />
― Դու պատրա՞ստ ես, Ուրբաթ, ― հարցրի նորից։<br />
<br />
― Պատրաստ եմ, ― պատասխանեց նա։<br />
<br />
― Կրակիր, ― հրամայեցի ես։<br />
<br />
Երկու կրակոցները որոտացին համարյա միաժամանակ, բայց որովհետև այս անգամ մենք կրակում էինք կոտորակ լցրած հրացաններից, սպանվածներ եղան միայն երկուսը (համենայն դեպս երկուսն ընկան), բայց դրա փոխարեն վիրավորները շատ էին։ Նրանք արյունաթաթախ վազվզում էին ծովափին՝ վայրի ոռնոցով, ինչպես խելագարներ։ Երեքը, ըստ երևույթին, ծանր վերքեր էին ստացել, որովհետև շուտով ընկան։ Ի դեպ, նրանք ողջ մնացին։<br />
<br />
Ես վերցրի մուշկետը, որի մեջ դեռ լիցք կար և գոռացի․ «Ուրբաթ, իմ հետևի՛ց», ապա անտառից դուրս վազեցի բաց տարածությունը։ Քաջ Ուրբաթը ոչ մի քայլ հետ չէր մնում ինձանից։<br />
<br />
Նկատելով, որ թշնամիները ինձ տեսան՝ բարձրաձայն աղաղակելով առաջ նետվեցի։<br />
<br />
― Դու է՛լ գոռա, ― հրամայեցի Ուրբաթին։<br />
<br />
Նա իսկույն սկսեց աղաղակել ինձանից էլ ուժեղ։ Դժբախտաբար իմ սպառազինությունն այնքան ծանր էր, որ ինձ խանգարում էր վազել։ Բայց կարծես չէի զգում այդ և ամբողջ ուժով սլացա առաջ, ուղիղ դեպի թշվառ եվրոպացին, որը, ինչպես արդեն ասացի, պառկած էր ավազոտ ափին, ծովի ու վայրենիների խարույկի միջև։ Նրա կողքին ոչ մի մարդ չկար։ Այն երկուսը, որոնք ուզում էին մորթել նրան, փախել էին առաջին իսկ կրակոցների ժամանակ։ Անասելի սարսափով նրանք վազեցին դեպի ծովը, նետվեցին մակույկի մեջ և սկսեցին թիավարել։ Այդ նույն նավակի մեջ թռան մյուս երեք վայրենիները ևս։<br />
<br />
Ես դարձա դեպի Ուրբաթը և հրամայեցի հաշիվ տեսնել դրանց հետ։ Նա իսկույն հասկացավ իմ միտքը, մի քառասուն քայլ վազելով մոտեցավ մակույկին և կրակեց նրանց վրա։<br />
<br />
Հինգն էլ թափվեցին մակույկի հատակին։ Կարծեցի, թե բոլորն էլ սպանվեցին, բայց երկուսը իսկույն նորից վեր թռան։ Ըստ երևույթին ընկել էին միայն վախից։ Մյուս երեքից երկուսն սպանված էին, իսկ երրորդն այնպես ծանր էր վիրավորվել, որ տեղից վեր կենալ չէր կարող։<br />
<br />
Մինչ Ուրբաթը կրակում էր թշնամիների վրա, ես գրպանիցս հանեցի դանակս և կտրտեցի գերու ձեռքերի ու ոտքերի կապանքները։ Ապա նրան օգնեցի վեր կենալ և պորտուգալերեն հարցրի, թե ով է։ Նա պատասխանեց․<br />
<br />
― Էսպանոլե (իսպանացի)։<br />
<br />
Շուտով նա մի փոքր ուշքի եկավ և սկսեց ձեռքի շարժումներով իր ջերմ շնորհակալությունը հայտնել ինձ իր կյանքը փրկելու համար։<br />
<br />
Օգնության կանչելով իսպաներեն լեզվի իմ բոլոր գիտելիքները նրան ասացի․<br />
<br />
― Սենյոր, մենք հետո կխոսենք, իսկ այժմ հարկավոր է կռվել։ Եթե դուք դեռ փոքր֊ինչ ուժ ունեք, ահա ձեզ թուր և ատրճանակ։<br />
<br />
Իսպանացին շնորհակալությամբ ընդունեց երկուսն էլ և իր ձեռքերում զենքն զգալով՝ կարծես մի ուրիշ մարդ դարձավ։ Եվ որտեղի՜ց երևան եկավ այդքան ուժ։ Մրրիկի նման նա կատաղաբար հարձակվեց չարագործների վրա և մի ակնթարթում երկուսին կտոր֊կտոր արեց։<br />
<br />
Ասենք՝ դրա համար առանձին ուժ պետք էլ չէր․ խեղճ վայրենիները կրակոցների որոտից շշմած այնքան էին վախեցել, որ ոչ փախչել էին կարողանում, ոչ պաշտպանվել։ Շատերն ընկնում էին հենց սարսափից, ինչպես այն երկուսը, որոնք Ուրբաթի կրակոցներից ընկել էին մակույկի հատակին, թեև գնդակները նրանց կողքով էին անցել։<br />
<br />
Քանի որ թուրն ու ատրճանակը տվել էի իսպանացուն, ինձ մոտ մնացել էր միայն մուշկետը։ Մուշկետը լցրած էր, սակայն լիցքը պահում էի ծայրահեղ կարիքի համար, ուստի և չկրակեցի։<br />
<br />
Թփուտում, այն ծառի տակ, որտեղից մենք առաջին անգամ կրակել էինք, մնացել էին մեր որսորդական հրացանները։ Ես կանչեցի Ուրբաթին և հրամայեցի վազել, բերել դրանք։<br />
<br />
Նա մեծ արագությամբ կատարեց իմ հրամանը։ Մուշկետը տվի նրան, իսկ ինքս սկսեցի մյուս հրացանները լցնել, իսպանացուն և Ուրբաթին ասելով, որ գան ինձ մոտ, երբ իրենց հրացան պետք լինի։ Նրանք իմ հրամաններին ենթարկվելու լիակատար պատրաստակամություն արտահայտեցին։ Մինչ հրացաններն էի լցնում, իսպանացին արտակարգ անվեհերությամբ հարձակվեց վայրենիներից մեկի վրա, և նրանց միջև կատաղի կռիվ սկսվեց։<br />
<br />
Վայրենու ձեռքին մի հսկայական փայտե սուր կար։ Վայրենին շատ լավ էր տիրապետում այդ զենքին։ Հենց այդպիսի մի սրով էին նրանք ուզում սպանել իսպանացուն, երբ նա պառկած էր խարույկի մոտ։ Այժմ այդ սուրը նորից էր բարձրացել նրա գլխին։ Ես ամենևին չէի սպասում, որ իսպանացին այդքան քաջ կլինի․ ճիշտ է կրած տանջանքներից հետո նա դեռևս թույլ էր, բայց կռվում էր մեծ համառությամբ և իր թրով թշնամու գլխին երկու սոսկալի հարված իջեցրեց։ Վայրենին շատ ուժեղ ու վիթխարի մարդ էր։ Հանկարծ նա դեն նետեց իր թուրը և նրանք սկսեցին ձեռնամարտը։ Իսպանացու բանը շատ վատացավ․ վայրենին նրան իսկույն գետին տապալեց, ընկավ վրան և փորձեց թուրը դուրս քաշել ձեռքից։ Այդ տեսնելով ես վեր թռա և վազեցի օգնության։ Բայց իսպանացին իրեն չէր կորցրել․ նա թուրը բաց թողեց ձեռքից, գոտկից հանեց ատրճանակը, կրակեց վայրենու վրա և տեղնուտեղը ցած գլորեց։<br />
<br />
Մինչ այդ Ուրբաթը հերոսի համարձակությամբ հետապնդում էր փախչող վայրենիներին։ Նրա ձեռքին միայն կացին կար, ուրիշ զենք չուներ։ Այդ կացնով նա արդեն սպանել էր երեք վայրենու, որոնք վիրավորվել էին մեր առաջին կրակոցից, և այժմ էլ չէր խնայում ոչ մեկին, ով իր առաջն էր ընկնում։<br />
<br />
Իսպանացին հաղթելով իրեն սպառնացող հսկային՝ վեր թռավ տեղից, վազեց ինձ մոտ, վերցրեց իմ լցրած որսորդական հրացաններից մեկը և նետվեց երկու վայրենիների հետևից։ Նա երկուսին էլ վիրավորեց, բայց որովհետև վազելու ուժ չուներ, երկու վայրենիներն էլ կարողացան թաքնվել անտառում։<br />
<br />
Նրանց հետևից իր կացինը թափահաարելով վազեց Ուրբաթը։ Չնայած իր վերքերին՝ վայրենիներից մեկը նետվեց ծովը և սկսեց լող տալ դեպի մակույկը, որի մեջ եղած երեք վայրենիները արդեն կարողացել էին մակույկը հեռացնել ափից։<br />
<br />
Մակույկի մեջ եղած երեք վայրենիները թիավարում էին ամբողջ ուժով, աշխատելով շուտ հեռանալ կրակոցների տակից։<br />
<br />
Ուրբաթը երկու թե երեք անգամ կրակեց նրանց հետևից, սակայն կարծես չդիպավ։ Նա սկսեց ինձ համոզել, որ մակույկներից մեկը վերցնենք ու հետապնդենք նրանց, քանի դեռ ափից շատ չէին հեռացել։<br />
<br />
Ինքս էլ չէի ցանկանում, որ նրանք փախչեն։ Վախենում էի, որ եթե իրենց ցեղակիցներին պատմեն մեր հարձակման մասին, անթիվ֊անհամար վայրենիներ կգան այստեղ, և այն ժամանակ մեր բանը վատ կլինի։ Ճիշտ է, մենք հրացաններ ունենք, իսկ նրանք միայն նետեր ու փայտե սրեր, բայց եթե մեր ափին մոտենա թշնամու մի ամբողջ նավատորմիղ, մեզ, իհարկե, կբնաջնջեն։ Դրա համար էլ զիջեցի Ուրբաթի թախանձանքներին, վազեցի դեպի մակույկները և նրան էլ հրամայեցի հետևել ինձ։<br />
<br />
Բայց որքա՜ն մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ մակույկի մեջ ցատկելով՝ այնտեղ էլ մարդ տեսա։ Դա մի ծերունի վայրենի էր։ Նա պառկած էր մակույկի հատակին՝ ոտքերն ու ձեռքերը կապկպած։ Երևի նրան էլ պիտի ուտեին խարույկի մոտ։ Չհասկանալով, թե ինչ է կատարվում շուրջը (նրան այնպես ամուր էին կապկպել, որ նույնիսկ մակույկից դուրս նայել չէր կարողանում), խեղճը քիչ մնաց վախից մեռներ։<br />
<br />
Իսկույն դանակս հանեցի, կտրատեցի նրա կապանքները և փորձեցի օգնել նրան վեր կենալու։ Բայց նա ոտքի վրա կանգնել չէր կարողանում։ Նույնիսկ խոսելու ուժ չուներ, այլ միայն նվում էր աղիողորմ․ երևի թշվառը կարծում էր, թե իր կապանքներն արձակել են, որպեսզի մորթեն և ուտեն։<br />
<br />
Այդ ժամանակ մոտ վազեց Ուրբաթը։<br />
<br />
― Ասա այս մարդուն, ― դիմեցի Ուրբաթին, ― որ նա ազատ է, որ մենք ոչ մի վնաս չենք տա իրեն, և որ իր թշնամիները ոչնչացված են։<br />
<br />
Ուրբաթն սկսեց խոսել ծերունու հետ, իսկ ես մի քանի կաթիլ ռոմ լցրի նրա բերանը։<br />
<br />
Ազատության ուրախալի լուրը կենդանացրեց թշվառին․ նա բարձրացավ մակույկի հատակից և ինչ֊որ բան ասաց։<br />
<br />
Անկարելի է պատկերացնել, թե ինչ տեղի ունեցավ Ուրբաթի հետ։ Ամենաքարասիրտ մարդն անգամ կարտասվեր, եթե տեսներ նրան այդ րոպեին։ Հենց որ նա լսեց ծերունու ձայնը և տեսավ նրա դեմքը, սկսեց համբուրել, գրկել նրան, լաց էր լինում, ծիծաղում, սեղմում էր կրծքին, գոռում, հետո սկսեց թռչկոտել նրա շուրջը, երգել, պարել, հետո նորից լաց եղավ, ձեռքերը թափահարեց, սկսեց ծեծել իր գլուխն ու երեսը, մի խոսքով կարծես խելագարված լիներ։<br />
<br />
Ես հարցրեցի նրան, թե ի՞նչ է պատահել, բայց երկար ժամանակ ոչ մի բացատրություն ստանալ չէի կարողանում։ Վերջապես մի փոքր ուշքի գալով՝ ասաց, որ այդ մարդը իր հայրն է։<br />
<br />
Չեմ կարող արտահայտել, թե որքան զգացվեցի որդիական սիրո այդպիսի արտահայտությունից։ Երբեք չէի կարող մտածել, որ կոպիտ վայրենին կարող է այդպես ցնցվել և ուրախանալ իր հորը հանդիպելուց։<br />
<br />
Բայց միաժամանակ չէի կարող չծիծաղել այն անմիտ ցատկրտոցների ու շարժումների վրա, որոնցով նա արտահայտում էր իր որդիական զգացմունքները։ Մի տասն անգամ նա դուրս ցատկեց մակույկից և նորից ներս ցատկեց․ մերթ հետ էր քաշում բաճկոնը և հոր գլուխն ամուր սեղմում իր մերկ կրծքին, մերթ սկսում էր շփել նրա փայտացած ձեռքերն ու ոտքերը։<br />
<br />
Տեսնելով, որ ծերունին բոլորովին փայտացել է, խորհուրդ տվի ռոմով շփել նրան, և Ուրբաթն իսկույն գործի անցավ։<br />
<br />
Փախստականներին հետապնդելու մաասին մենք, իհարկե, մառացանք մտածել անգամ։ Մինչ այդ նրանց մակույկն այնքան էր հեռացել, որ համարյա կորել էր տեսողությունից։<br />
<br />
Մենք նույնիսկ չփորձեցինք հետապնդել և, ինչպես հետո պարզվեց, շատ էլ լավ վարվեցինք, որովհետև մի երկու ժամ հետո այնպիսի կատաղի քամի բարձրացավ, որը, անկասկած, շուռ կտար մեր նավակը։ Քամին փչում էր հյուսիս֊արևմուտքից, ճիշտ և ճիշտ փախստականների դիմացից։ Դժվար թե նրանք կարողանային հաղթահարել այդ փոթորիկը և, ինչպես ենթադրում եմ, զոհ գնացած կլինեն ալիքներին, առանց տեսնելու իրենց հայրենի ափերը։<br />
<br />
Անսպասելի ուրախությունն այնպես ուժեղ էր հուզել Ուրբաթին, որ չուզեցի նրան անջատել հորից։ «Պետք է թողնել, որ կարոտն առնի», ― մտածեցի ես և կանգնեցի մի կողմ, սպասելով, մինչև իջնի նրա ուրախության փոթորիկը։<br />
<br />
Ուրբաթը շուտ չհանգստացավ։ Վերջապես կանչեցի նրան։ Նա մոտ վազեց ցատկոտելով, ուրախ ծիծաղով, գոհ ու երջանիկ։ Հարցրի, թե հաց տվե՞լ է հորը։ Նա տխուր գլուխն օրորեց․<br />
<br />
― Հաց չկա․ զզվելի շունը ոչինչ չի թողել, ամբողջն ինքն է կերել։<br />
<br />
Այս ասելով նա ցույց տվեց իրեն։<br />
<br />
Այն ժամանակ պայուսակիցս հանեցի իմ ունեցած ամբողջ պաշարը՝ մի փոքրիկ բլիթ և երկու թե երեք ողկույզ չամիչ ու տվի Ուրբաթին։ Նա հոգատար քնքշությամբ սկսեց կերակրել հորը ինչպես փաքրիկ երեխայի։ Տեսնելով, որ նա հուզմունքից դողում է, խորհուրդ տվի ռոմի մնացորդներով ամրապնդել իր ուժերը, բայց ռոմն էլ նա տվեց հորը։<br />
<br />
Մի րոպե անց Ուրբաթն արդեն կատաղածի պես վազեց, չգիտեմ ուր։ Ընդհանրապես նա շատ արագ էր վազում։ Իզուր էի կանչում նրա հետևից, որ կանգնի ու ինձ ասի, թե ուր է գնում։ Նա անհետացավ։<br />
<br />
Բայց մի քառորդ ժամ չանցած՝ նա վերադարձավ, և նրա քայլերը զգալիորեն ավելի դանդաղ էին։ Երբ նա մոտեցավ, տեսա, որ մի բան է բերում։ Դա խմելու ջրով լի մի կավե կուժ էր, որ բերել էր հոր համար։ Նա վազել էր տուն, մեր ամրոցը և, հետը բերել էր նաև երկու հաց։ Հացերը նա ինձ տվեց, իսկ ջուրը տարավ ծերունուն, ի դեպ, թողնելով, որ մի քանի կում խմեմ, որովհետև ես էլ շատ ծարավ էի։ Ջուրը ծերունուն ավելի ուժ տվեց, քան ոգելից խմիչքը․ նա մեռնում էր ծարավից։<br />
<br />
Երբ ծերունին կուշտ խմեց, Ուրբաթին կանչեցի և հարցրի, թե կժի մեջ ջուր չի՞ մնացել։ Ասաց, որ մնացել է։ Ես կարգադրեցի ջուր տալ նաև խեղճ իսպանացուն, որը ծարավից ուժասպառ էր եղել ոչ պակաս, քան վայրենին։ Ես իսպանացուն նաև մի հաց ուղարկեցի։<br />
<br />
Իսպանացին դեռևս շատ էր թույլ։ Նա նստել էր մի ծառի տակ, բոլորովին ուժասպառ։ Վայրենիներն այնպես պինդ էին կապկպել նրան, որ նրա ձեռքերն ու ոտքերը ուռել էին։<br />
<br />
Երբ նա թարմ ջրով ծարավը հագեցրեց և հաց կերավ, մոտեցա նրան և մի բուռ չամիչ տվեցի։ Նա գլուխը բարձրացեց և նայեց ինձ մեծագույն երախտագիտությամբ, հետո ուզեց վեր կենալ, բայց չկարողացավ, որովհետև ուռած ոտքերը ցավում էին։ Նայելով այդ հիվանդ մարդուն՝ դժվար էր երևակայել, որ նա այդպես հոգնած լինելով՝ հենց նոր կարողացավ այնպես քաջարի կռվել այնքան ուժեղ թշնամու դեմ։ Ես նրան խորհուրդ տվեցի նստել ու չշարժվել և Ուրբաթին հրամայեցի նրա ոտքերը տրորել ռոմով։<br />
<br />
Մինչ Ուրբաթը կատարում էր իմ հրամանը՝ ես ուշադիր զննում էի նրան։ Երկու րոպեն մեկ, գուցե և ավելի հաճախ, նա շուռ էր գալիս, որ տեսնի, թե իր հորը որևէ բան հարկավոր չէ՞։ Ուրբաթը տեսնում էր միայն ծերունու գլուխը, որովհետև նա նաստած էր մակույկի հատակին։ Հանկարծ մեկ էլ հետ նայելով նա տեսավ, որ գլուխն անհետացել է։ Նույն ակնթարթին Ուրբաթը ոտքի վրա էր։ Նա ոչ թե վազում էր, այլ՝ թռչում․ թվում էր, թե նրա ոտքերը գետնին չեն առնում։ Բայց երբ մակույկի մոտ վազելով տեսավ, որ հայրը պառկել է հանգստանալու և անվնաս պառկած է մակույկի հատակին, իսկույն վերադարձավ մեզ մոտ։<br />
<br />
Այն ժամանակ իսպանացուն ասացի, որ իմ բարեկամը նրան կօգնի վեր կենալ և կտանի մինչև մակույկը, որով մենք նրանց կհասցնենք մեր բնակարանը։<br />
<br />
Բարձրահասակ ու ամրակազմ Ուրբաթը նրան բարձրացրեց երեխայի պես, շալակն առավ ու տարավ։ Հասնելով մակույկին՝ նա զգուշությամբ իսպանացուն իջեցրեց և նստեցրեց հոր կողքին։ Հետո ափ դուրս եկավ, մակույկը հրեց ջրի մեջ, նորից ցատկեց մեջը և թիակները ձեռքն առավ։<br />
<br />
Ուրբաթը հիանալի թիավարող էր և չնայած ուժեղ քամուն՝ մակույկն այնպես արագ էր սլանում ափի երկարությամբ, որ ես չէի կարողանում հասնել հետևից։<br />
<br />
Ուրբաթը հաջողությամբ մակույկը հասցրեց մեր նավահանգիստը և հորն ու իսպանացուն այնտեղ թողնելով՝ ծովափով հետ վազեց։<br />
<br />
― Այդ ու՞ր ես վազում, ― հարցրի ես, երբ նա անցնում էր իմ մոտով։<br />
<br />
― Գնում եմ մյուս մակույկն էլ բերելու, ― պատասխանեց նա վազելով և քամու պես առաջ սլացավ։<br />
<br />
Ոչ մի մարդ, ոչ մի ձի չէր կարող հասնել նրա հետևից, այնքան արագ էր վազում։<br />
<br />
Դեռ նոր էի հասել մեր ծովախորշին, երբ նա վերադարձավ մյուս մակույկով։ Ափ ցատկելով՝ նա սկսեց մեր նոր հյուրերին օգնել դուրս գալու մակույկից, բայց նրանք երկուսն էլ այնպես էին թուլացել, որ ոտքերի վրա մնալ չէին կարողանում։<br />
<br />
Խեղճ Ուրբաթը չգիտեր, թե ինչ անի։<br />
<br />
Ես ևս մտքի մեջ ընկա։<br />
<br />
― Սռայժմ նրանց թող ափին, ― ասացի ես, ― և եկ իմ հետևից։<br />
<br />
Գնացինք մոտակա անտառը, երկու֊երեք ջահել ծառ կտրեցինք և հապճեպ մի պատգարակ պատրաստեցինք, որով և հիվանդներին փոխադրեցինք մինչև մեր ամրոցի արտաքին պարիսպը։<br />
<br />
Այստեղ արդեն մենք բոլորովին մոլորված մնացինք՝ չիմանալով, թե ինչ անենք։ Երկու մեծահասակ մարդկանց այդպիսի բարձր ցանկապատի վրայով անցկացնել չէի ուզում։ Ստիպված եղա դարձյալ ուժ տալ խելքիս և նորից հնարը գտա։ Ես և Ուրբաթը գործի անցանք, և մի երկու ժամից արդեն պատրաստ էր մի կարգին առագաստե վրան, որի վրա խիտ ճյուղեր էինք լցրել։<br />
<br />
Ահա հենց այդ վրանում էլ մենք երկու անկողին պատրաստեցինք բրնձի ծղոտից և չորս վերմակից։<br />
<br />
==Քսանչորսերորդ գլուխ==<br />
:::::Կղզու նոր բնակիչները։ Անգլիացիների գալուստը<br />
<br />
<br />
Հենց որ բնակարան պատրաստեցինք գերությունից նոր ազատված մեր հիվանդ հյուրերի համար, նրանց տարա իրենց նոր տան ծածկի տակ, որտեղ նրանք կարող էին հանգստանալ ու վերականգնել իրենց ուժերը, հարկավոր եղավ ուտելիք պատրաստել նրանց համար։ Ուրբաթն իմ ցուցումներով ճաշ պատրաստեց։ Նա գարիով ու բրնձով արգանակ եփեց, որը հիանալի սննդարար բան դուրս եկավ։ Ճաշը պատրաստվեց արտաքին պարսպից դուրս, որովհետև ամրոցի ներսում երբեք կրակ չէի վառում։<br />
<br />
Նոր վրանում սեղան բաց արինք և չորսով ճաշի նստեցինք։<br />
<br />
Այդ սեղանը ես էի ղեկավարում և զրույցով զբաղեցնում մեր հյուրերին։ Ուրբաթը թարգմանի դեր էր կատարում ոչ միայն այն ժամանակ, երբ խոաում էի իր հոր, այլև՝ երբ խոսում էի իսպանացու հետ, որովհետև վերջինս արդեն բավական լավ խոսում էր վայրենիների լեզվով։<br />
<br />
Երբ մենք ճաշեցինք, ավելի ճիշտ՝ ընթրեցինք, Ուրբաթին պատվիրեցի մակույկներից մեկը վերցնել և գնալ բերել մեր հրացանները, որ թողել էինք կռվի վայրում։ Մյուս օրը Ուրբաթին ուղարկեցի սպանվածների դիակները թաղելու, ինչպես նաև ոչնչացնելու արյունոտ խնջույքի մնացորդները։ Ես չէի կարող առանց սարսուռի մտածել, թե ինքս կկարողանամ թաղել այդ դիակները։<br />
<br />
Ուրբաթը ճշտությամբ կատարեց իմ բոլոր հրամանները։ Նա վայրենիների բոլոր հետքերն այնպես խնամքով էր ծածկել, որ միանգամից այդ տեղը չկարողացա ճանաչել։ Միայն առափնյա անտառի ծառերից գլխի ընկա, որ մարդակերները կերուխում են արել հենց այստեղ։<br />
<br />
Մի քանի օրից հետո, երբ իմ նոր բարեկամները հանգստացել էին և իրենց կրած փորձություններից հետո մի փոքր ուշքի եկել, սկսեցի Ուրբաթի օգնությամբ զրուցել նրանց հետ։<br />
<br />
Ամենից առաջ Ուրբաթի հորը հարցրի, թե նա չի՞ վախենում արդյոք, որ փախած մարդակերները կարող են կղզի վերադառնալ ուրիշ վայրենիների մի ամբողջ հրոսակախմբով, որը դաժան դատաստան կտեսնի մեզ հետ։<br />
<br />
Ծերունին պատասխանեց, որ իր կարծիքով փախած վայրենինեը ոչ մի կերպ իրենց ափերին հասնել չեն կարող այնպիսի ուժեղ փոթորկի պահին, ինչպիսին տեղի ունեցավ այն գիշերը, որ հավանորեն նրանց մակույկը շուռ եկած կլինի և նրանք բոլորն էլ՝ խեղված։<br />
<br />
― Իսկ եթե նույնիսկ ողջ մնացած լինեն, ― ասաց նա, ― փոթորիկը նրանց քշած կլինի թշնամի ցեղերի ափերը, որտեղ նրանց անպայման կուտեն։<br />
<br />
Ապա մի փոքր լռելուց հետո ծերունին ավելացրեց․<br />
<br />
― Բայց եթե նույնիսկ հաջողությամբ հասած լինեն տուն, դարձյալ սիրտ չեն անի վերադառնալ։ Ձեր անակնկալ հարձակումից, կրակոցների որոտից նրանք այնքան էին վախեցել, որ հավանորեն իրենց ցեղակիցներին կպատմեն, թե իրենց ընկերները զոհվեցին կայծակի ու շանթի հարվածից։ Իսկ ձեզ երկուսիդ՝ քեզ և Ուրբաթին նրանք կդնեն ցասումով լցված ոգիների, դևերի տեղ, որոնք երկիր են իջել իրենց պատժելու համար։ Ինքս լսեցի, թե ինչպես նրանք այդ էին ասում միմյանց։ Նրանք չեն կարող պատկերացնել, թե հասարակ մահկանացուն կարող է հուր ժայթքել, խոսել որոտներով և հեռու տարածությունից մարդ սպանել նույնիսկ առանց ձեռքը բարձրացնելու։<br />
<br />
Եվ ծերունին իրավացի էր։ Հետագայում իմացա, որ նույնիսկ երկար տարիներ հետո ոչ մի վայրենի չի համարձակվել երևալ իմ կղզում։ Երևի այն փախստականները, որոնց մենք զոհված էինք համարում, համենայն դեպս վերադարձել են հայրենիք և իրենց զարհուրելի պատմություններով վախեցրել մյուս վայրենիներին։ Հնարավոր է նաև, որ նրանց ցեղի մեջ հավատ է ստեղծվել, թե ով ոտք դնի այդ կախարդական կղզու ափերին, աստվածները նրան կոչնչացնեն հրով։<br />
<br />
Չկանխատեսելով այդ՝ մշտական անհանգիստ վիճակում էի, սպասելով վայրենիների վրեժխնդրությանը։ Ի դեպ, և՛ ես, և՛ իմ փոքրիկ բանակը միշտ պատրաստ էինք կռվի բռնվելու։ Չէ՞ որ մենք հիմա չորս հոգի էինք, և եթե նույնիսկ մի հարյուր թշնամի երևար մեզ մոտ, չէինք վախենա և ուզած ժամանակ կռվի մեջ կմտնեինք նրանց հետ։<br />
<br />
Բայց չէ՞ որ նրանք կարող էին լինել երկու հարյուր, երեք հարյուր, և այն ժամանակ կհաղթեին մեզ։<br />
<br />
Սակայն օրերն անցնում էին, իսկ վայրենիների մակույկները չէին երևում։ Դրա հետ միասին ավելի ու ավելի հաճախ էի վերադառնում դեպի մայր ցամաք ճանապարհորդելու իմ վաղուցվա բաղձանքին։ Ուրբաթի հայրը ինձ հավատացնում էր, որ լիովին կարող եմ հույս ունենալ իր հայրենակիցների սրտագին ընդունելությանը, որովհետև փրկել եմ և՛ իր որդուն, և՛ իր կյանքը։<br />
<br />
Սակայն իսպանացու հետ ունեցած մի լուրջ զրույցից հետո սկսեցի կասկածել, թե արդյոք միտք ունի՞ իրականացնել իմ ծրագիրը։<br />
<br />
Իապանացին ինձ ասաց, որ թեև վայրենիներն, իրոք, իրենց մոտ ապաստան են տվել տասնյոթ իսպանացիների ու պորտուգալացիների, որոնց նավը խորտակվել էր նրանց ափերի մոտ, բայց և այնպես այդ եվրոպացիներն այժմ ծայրահեղ կարիքի մեջ են և երբեմն նույնիսկ քաղցած են մնում։ Վայրենիները նրանց չեն նեղում, լիակատար ազատություն են տալիս, բայց հենց իրենք էլ այնքան աղքատիկ կյանք են վարում, որ երբեմն նորեկներին կերակրել չեն կարողանում։<br />
<br />
Ես իսպանացուն հարցրի նրանց վերջին նավարկության մանրամասնությունների մասին, և նա պատմեց, որ իրենց նավը Ռեո֊դե֊լա֊Պլատայից գնալիս է եղել Հավանա, ուր պետք է տաներ արծաթ ու մորթեղեն և այնտեղից պետք է վերցներ եվրոպական ապրանքներ, որոնցից այնտեղ առատորեն կան։<br />
<br />
Հավանայի ճանապարհին նրանք մի ուրիշ խորտակված նավից վերցրել են հինգ պորտուգալացի նավաստի։ Փոթորկի ժամանակ իրենց նավի անձնակազմից հինգ հոգի խեղդվել են, իսկ մյուսները բազմօրյա տանջանքներից ու սարսափներից հետո վերջապես քաղցից ու ծարավից հյուծված հասել են մարդակերների երկիրը։ Ափ իջնելով այդ երկրում՝ նրանք սոսկալի հուսահատություն էին ապրում, որովհետև րոպե առ րոպե սպասում էին, որ մարդակերները կուտեն իրենց։ Նրանք հրազեն ունեին, սակայն վառոդ ու գնդակ չկար․ իրենց հետ վերցրած համարյա ամբոջ վառոդը թրջվել էր ճանապարհին, իսկ մնացածն էլ վաղուց էին ծախսել, որովհետև սկզբնական շրջանում իրենց համար ուտելիք էին ճարում միայն որսի միջոցով։<br />
<br />
Ես իսպանացուն հարցրի, թե նրա կարծիքով ի՛նչ վիճակ է սպասում նրա ընկերներին վայրենիների երկրում, և արդյոք նրանք երբևիցե փորձե՞լ են դուրս գալ այնտեղից։ Նա պատասխանեց, որ իրենք շատ անգամ են խորհրդակցել դրա մասին, բայց այդ բոլոր խորհրդակցություններն էլ վերջացել են արցունքներով ու գանգատներով։<br />
<br />
― Ախր մենք, ― ավելացրեց նա, ― ոչ նավ ունեինք, որով կարելի լիներ բաց ծով դուրս գալ, ոչ գործիքներ ունեինք այդպիսի նավ պատրաստելու համար, և ոչ էլ ուտելիքի պաշար։<br />
<br />
Այն ժամանակ ասացի․<br />
<br />
― Ես ձեզ հետ պարզ կխոսեմ։ Ի՞նչ եք կարծում, կհամաձայնե՞ն ձեր ընկերները, եթե նրանց առաջարկեմ փոխադրվել այստեղ, իմ կղզին։ Ինձ թվում է, որ մենք բոլորս միասին մի միջոց կգտնենք որևէ եվրոպական երկիր հասնելու, իսկ այդտեղից էլ՝ մեր հայրենիքը։ Մի բան միայն վախեցնում է ինձ․ հրավիրելով այստեղ՝ ինձ հանձնում եմ նրանց ձեռքը։ Ի՞նչ կլինի, եթե իմ հյուրասիրությունը նրանք դավաճանությամբ պատասխանեն։ Ճիշտն ասած՝ շնորհակալությունը հատուկ չէ որոշ մարդկանց։ Իսկ դա ընդունեցեք, որ շատ ցավալի բան կլիներ, մարդկանց փորձանքից ազատել միայն նրա համար, որ գերի ընկնես նոր Իսպանիայում, որտեղ ոչ մի անգլիացի դեռ իր գլուխը չէր կարողացել ազատել։ Ավելի լավ է վայրենիներին կեր դառնալ, քան թե ընկնել տերտերների անողոք ճիրանները կամ խարույկի վրա այրվել ինկվիզիտորների ձեռքով։ Եթե ձեր ընկերները գան այստեղ, ― շարունակեցի ես, ― համոզված եմ, որ այդքան մարդկանցով մենք կկարողանանք կառուցել մի խոշոր նավ, որով կգնանք դեպի հարավ ու կհասնենք Բրազիլիա, կամ դեպի հյուսիս և կհասնենք իսպանական տիրապետությունները։ Սակայն հասկանալի է, եթե զենք տամ նրանց ձեռքը, իսկ նրանք շնորհակալության փոխարեն այդ զենքն ուղղեն իմ դեմ, եթե օգտվելով իրենց ուժեղությունից խլեն իմ ազատությունը, ապա դրանով ինձ կստիպեն շատ ափսոսալ, որ այնքան լավություն եմ արել իրենց։<br />
<br />
Իսպանացին ինձ պատասխանեց լիակատար անկեղծությամբ․<br />
<br />
― Իմ ընկերներն այնպիսի ծանր նեղություններ են կրում և այնպես պարզ են պատկերացնում իրենց դրության անելանելիությունը, որ մտքով անգամ չի կարող անցնել թե նրանք վատ կվարվեն այն մարդու հետ, որ նրանց կօգնի ազատվելու գերությունից։ Եթե ուզում եք, ― շարունակեց նա, ― այս ծերունու հետ կգնամ նրանց մոտ, կհաղորդեմ ձեր առաջարկությունը և պատասխան կբերեմ։ Եթե նրանք ձեր պայմաններին համաձայնեն, նրանցից հանդիսավոր երդում կվերցնեմ, որ ձեզ հետ կգան այն երկիրը, ուր դուք կցանկանաք, և մինչև տուն վերադառնալն անտրտունջ կհնազանդվեն ձեզ որպես իրենց առաջնորդի ու պետի։ Դուք կհրամայեք, իսկ մենք կենթարկվենք։ Եթե ցանկանում եք, մենք գրավոր պայմանագիր կկազմենք, բոլորս էլ կստորագրենք և կբերեմ ձեզ։<br />
<br />
Ապա նա ասաց, որ ինքը պատրաստ է անհապաղ երդվելու, որ ինձ հավատարիմ կլինի։<br />
<br />
― Երդվում եմ, որ ես մինչև մահս կծառայեմ ձեզ, ― այսպես ավարտեց նա իր ջերմ ճառը։ ― Դուք փրկեցիք իմ կյանքը, և ես ձեզ եմ տալիս այն։ Ուշի ուշով կհետևեմ, որ իմ հայրենակիցները չխախտեն ձեզ տված երդումը և միշտ կպայքարեմ ձեզ համար։<br />
<br />
Այսպիսի անկեղծ խոսքերից հետո, իմ բոլոր կասկածները չքացան, և որոշեցի այդ մարդկանց փրկելու փորձ անել։ Իսպանացուն ասացի, որ իրեն ու ծերունուն կուղարկեմ նրանց մոտ։<br />
<br />
Բայց երբ ամեն ինչ պատրաստ էր նրանց մեկնելու համար, իսպանացին ասաց, որ ավելի լավ է մեր մտադրությունը հետաձգել մի քանի ամսով, կամ գուցե մեկ տարով։<br />
<br />
― Նախքան հյուրերին բերելը, ― ասաց նա, ― հարկավոր է հոգալ նրանց սննդի մասին։<br />
<br />
Նա միանգամայն իրավացի էր։ Մեր պաշարը քիչ էր։ Չորսիս հազիվ կբավականացներ, իսկ եթե հյուրերն էլ գային, մի շաբաթում ամբողջ պաշարը կսպառվեր, և մենք սովի կմատնվեինք։<br />
<br />
― Դրա համար էլ, ― ասաց իսպանացին, ― խնդրում եմ թույլ տաք նոր հողամասեր վարել։ Հանձնարարեցեք մեզ՝ երեքիս, մենք իսկույն գործի կանցնենք և կցանենք այն ամբողջ հացահատիկը, որ դուք կարող եք հատկացնել ցանքին։ Հետո կսպասենք բերքին, հացը կհավաքենք, և եթե պարզվեց, որ նորեկներին կերակրելու համար բավական է, այն ժամանակ ես և Ուրբաթի հայրը կգնանք նրանց բերելու։ Իսկ եթե նրանք հենց հիմա գան այս կղզին, ծանր կարիքի մեջ կընկնենք, իսկ այդ ամենևին ցանկալի չէ, որովհետև կարիքը կարող է պառակտումներ և փոխադարձ ատելություն ծնեցնել նրանց մեջ։<br />
<br />
Այդ մարդու խելացի հեռատեսությունն ինձ դուր եկավ։ Հասկացա, որ նա իրոք հոգում է իմ բարօրության մասին և ամբողջ սրտով նվիրված է ինձ։<br />
<br />
Մենք անմիջապես չորսով սկսեցինք նոր հողեր վարել։ Եռանդով փխրեցնում էինք հողը(որքան այդ հնարավոր էր փայտե գործիքներով), և մի ամսից հետո, երբ ցանքի ժամանակը եկավ, մենք արդեն խնամքով հերկած մի մեծ հողամաս ունեինք, որտեղ ցանեցինք քսաներկու բուշել գարի ու բրինձ, այսինքն այն ամենը, ինչ կարող էի հատկացնել ցանքին։<br />
<br />
Այժմ, երբ մենք չորս հոգի էինք, վայրենինեը մեզ համար կարող էին երկյուղալի լինել միայն այն դեպքում, եթե գային շատ մեծ թվով։ Վայրենիներից մենք չէինք վախենում և ազատորեն շրջում էինք ամբողջ կղզում։ Եվ քանի որ բոլորս էլ միայն մտածում էինք այստեղից շուտ հեռանալու մասին, ապա մեզանից յուրաքանչյուրը սիրով աշխատում էր այդ հույսի իրականացման համար։ Կղզում շրջելու ժամանակ հարմար ծառեր էի ընտրում նավ կառուցելու համար, Ուրբաթը հոր հետ կտրում էր այդ ծառերը, իսկ իսպանացուն հանձնարարում էի ղեկավարել նրանց աշխատանքը։<br />
<br />
Ես նրանց ցույց տվի, թե ինչպիսի աներևակայելի դժվարություններով եմ տաշել յուրաքանչյուր տախտակը մի ամբողջական ծառի բնից, և մենք բոլորս միասին սկսեցինք տախտակների պաշար պատրաստել։ Տաշեցինք մոտ մի դյուժին տախտակ։ Դրանք ամուր կաղնի տախտակներ էին երեսունհինգ ոտնաչափ երկարությամբ, երկու ոտնաչափ լայնությամբ և երկուսից չորս մատնաչափ հաստությամբ։ Հասկանալի է, թե ինչպիսի աներևակայելի աշխատանք էինք թափում այդ գործի վրա։<br />
<br />
Միաժամանակ աշխատում էի հնարավորին չափ մեծացնել իմ այծերի փոքրիկ հոտը։ Դրա համար մեզանից երկուսն ամեն օր գնում էին վայրի այծեր որսալու, այնպես որ շուտով հոտն ավելացավ մինչև քսան գլուխ։<br />
<br />
Այնուհետև մենք մի կարևոր գործ էլ ունեինք․ հարկավոր էր հոգալ չամիչ պատրաստելու մասին, որովհետև խաղողն սկսում էր հասնել։ Մենք մեծ քանակությամբ խաղող հավաքեցինք և չորացրինք։ Չամիչը հացին հավասար հիմնական սնունդ էր։ Բոլորս էլ շատ էինք սիրում չամիչ։ Իսկապես, դրանից ավելի համեղ ու սննդարար ուտելիք չգիտեմ։<br />
<br />
Հնձի ժամանակը հասավ։ Բրնձի ու գարու բերքը վատ չէր, ասեք, շատ առատ չէր, բայց այնքան կար, որ հիմա արդեն կարող էինք կերակրել թեկուզ հիսուն մարդու։ Մեկին տասը բերք ստացանք։ Այդ քանակությունը մեզ լիովին պետք է բավականացներ ոչ միայն մինչև եկող տարվա բերքը մեր համայնքը կերակրրելու համար, այլև ուտելիքի այդպիսի պաշարով մենք համարձակորեն կարող էինք ճանապարհ ընկնել և հասնել Հարավային Ամերիկայի ափերը։<br />
<br />
Բայց որտե՞ղ պետք է լցնեինք ամբողջ բրինձն ու գարին։ Դրա համար հարկավոր էին խոշոր կողովներ, և մենք սկսեցինք կողովներ հյուսել, ըստ որում, պարզվեց, որ իսպանացին այդ գործի հմուտ վարպետ է։<br />
<br />
Այժմ, երբ արդեն սպասվող հյուրերին կերակրելու համար բավականաչափ միս ու հաց ունեի, իսպանացուն թույլ տվի մակույկը վերցնել և գնալ նրանց բերելու։ Նրան խիստ պատվիրեցի չբերել ոչ մի մարդ, առանց նախապես երդումով խոստում անելու, որ ոչ միայն ինձ ոչ մի չարիք չի անի, զենքը ձեռքին ինձ վրա չի հարձակվի, այլև, ընդհակառակն, կպաշտպանի ինձ բոլոր թշնամիներից։ Այդ երդումը նրանք պետք է գրի առնեն թղթի վրա, և յուրաքանչյուրը պետք է ստորագրի։<br />
<br />
Բայց ես մոռացել էի, որ խորտակված նավից ազատված իսպանացիները ոչ թանաք ունեն, ոչ գրիչ, ոչ թուղթ։<br />
<br />
Այս պատվերներն ստանալով իսպանացին և ծերունի վայրենին ճանապարհ ընկան այն նույն մակույկով, որով իրենց բերել էին իմ կղզին։<br />
<br />
Ինչպիսի՜ ուրախություն էր ինձ համար պատրաստել նրանց այդ ճանապարհորդութունը։ Չէ՞ որ այդ կղզում բանտարկվելուս քսանյոթ տարիների ընթացքում առաջին անգամն էր, որ կարող էի հուսալ, թե ազատություն ձեռք կբերեմ։ Այդ մարդկանց հացի ու չամիչի առատ պաշար տվեցի, որպեսզի բավականացնի և՛ իրենց, և՛ մեր ապագա հյուրերին։<br />
<br />
Վերջապես նրանց մակույկ նստեցրի և բարի ճանապարհ մաղթեցի։ Հրաժեշտ տալիս նրանց հետ պայմանավորվեցի, որ երբ իրենց մակույկով իսպանացիներին բերելուս կլինեն, դեռ բաց ծովում թող դրոշակ բարձրացնեն, որպեսզի հեռվից ճանաչեմ իրենց մակույկը։<br />
<br />
Նրանք հոկտեմբեր ամսին ճանապարհ ընկան մի այնպիսի լիալուսին գիշեր, երբ զով քամի էր փչում։ Դժբախտաբար օրն ավելի ճշգրիտ նշել չեմ կարող, որովհետռ օրերի ու շաբաթների հաշիվը մի անգամ կորցրած լինելով՝ այլևս վերականգնել չկարողացա։<br />
<br />
Մեր ուղևորների մեկնելուց հետո բավական ժամանակ անցավ։ Ես օրըստօրե սպասում էի նրանց։ Ինձ թվում էր, որ ուշանում են, որ արդեն ութ օր առաջ պետք է վերադարձաց լինեին կղզին։ Հանկարծ տեղի ունեցավ մի չտեսնված դեպք, որպիսին երբեք չէր եղել իմ կղզում գտնվելու ամբողջ ժամանակամիջոցում։<br />
<br />
Մի օր վաղ լուսաբացին, երբ դեռ խոր քնած էի տանը, Ուրբաթը ներս վազեց բարձր գոռալով․<br />
<br />
― Գալի՜ս են, գալի՜ս են։<br />
<br />
Ես վեր թռա, իսկույն հագնվեցի, ցանկապատի վրայով իջա և ամեն մի վտանգ մոռացած՝ վազեցի դեպի պուրակ (որը, ի դեպ ասած, այդ ժամանակ այնպես էր աճել, որ ավելի շուտ անտառ կարելի էր անվանել)։ Վտանգի մասին այնպես էի մոռացել, որ սովորությանս հակառակ ոչ մի զենք չէի վերցրել հետս։ Լիովին հավատացած էի, որ իսպանացին է վերադառնում իր ընկերների հետ։<br />
<br />
Բայց որքան մեծ եղավ իմ զարմանքը, երբ ծովում, ափից մի հինգ մղոն հեռավորության վրա, տեսա եռանկյունի առագաստով մի անծանոթ մակույկ։ Այդ մակույկը գալիս էր ուղիղ դեպի իմ կղզին և համընթաց քամուց մղվելով՝ մոտենում էր արագորեն։ Նա գալիս էր ոչ թե մայր ցամաքի կողմից, այլ կղզու հարավային ծայրից։<br />
<br />
Մի խոսքով դա բոլորովին այն մակույկը չէր, որին այնքան երկար սպասում էի։<br />
<br />
Համենայն դեպս հարկավոր էր պատրաստվել պաշտպանության։<br />
<br />
Ուրբաթին հրամայեցի պուրակում թաքնվել և ուշադիր հսկել մակույկում գտնվող մարդկանց, որովհետև մեզ հայտնի չէ՛ թշնամինե՞ր են դրանք, թե՝ բարեկամներ։ Հետո վերադարձա տուն, վերցրի դիտափողս և սանդուղքի օգնությամբ բարձացա լեռան գագաթը, որպեսզի առանց նկատվելու դիտեմ ամբողջ շրջակայքը․ այդպես էի անում միշտ, երբ թշնամիների հարձակաման երկյուղ էի կրում։<br />
<br />
Հենց նոր էի լեռը բարձրացել, մեկ էլ հանկարծ մի նավ տեսա։ Նա խարիսխ գցած կանգնած էր կղզու հարավ֊արևելյան կողմը, իմ բնակարանից ութ մղոն հեռավորության վրա։ Ափից մինչև նավը հինգ մղոնից ավելի չէր լինի։ Նավը, անտարակույս, անգլիական էր։ Մոտեցող մակույկը ևս, ինչպես արդեն կարողացա համոզվել, անգլիական բարկաս էր։<br />
<br />
Դժվար է արտահայտել, թե ինչպիսի բազմապիսի զգացմունքներ հարուցեց իմ մեջ այդ հայտնությունը։<br />
<br />
Աննկարագրելի էր իմ ուրախությունը, երբ նավ տեսա, այն էլ անգլիական նավ, երբ արդեն հույս չունեի, թե շուտով կհանդիպեմ իմ հայրենակիցներին (ուրեմն և բարեկամ մարդկանց)։<br />
<br />
Բայց միաժամանակ մի գաղտնի անհանգստություն, որ ես ոչ մի կերպ բացատրել չէի կարողանում, ինձ ստիպում էր զգույշ լինել։<br />
<br />
Ամենից առաջ ինքս ինձ հարց տվի, թե անգլիական առևտրական նավն ինչու՞ է եկել այս կողմերը, որոնք, որքան ինձ հայտնի էր, հեռու էին անգլիացիների առևտրական ճանապարհներից։ Ես գիտեի, որ չի կարող փոթորիկը քշած լինել այստեղ, քանի որ վերջին ժամանակներս փոթորիկ չէր եղել։ Եթե նույնիսկ նավի վրա իսկապես անգլիացիներ լինեն, ես չպետք է միառժամանակ երևամ նրանց աչքին, որովհետև շատ հավանական էր, որ նրանք բարի նպատակով չեն եկել։ Ավելի լավ է մնամ կղզում, քան վստահեմ կասկածելի մարդկանց և գողերի ու մարդասպանների ձեռք ընկնեմ։<br />
<br />
Լեռան վրա կանգնած շարունակում էի դիտել կղզուն մոտեցող նավակը։<br />
<br />
Հանկարծ այդ մակույկը կտրուկ թեքվելով ափի երկարությամբ գնաց դեպի այն ծովախորշը, որտեղ մի ժամանակ իմ լաստերն էի կանգնեցնում։ Հավանորեն մակույկում նստած մարդիկ նկատել էին, թե որտեղ ավելի հարմար է կանգ առնել։ Նրանք ծովախորշը չտեսան, այլ կանգ առան մի ուրիշ տեղ, նրանից կես մղոն հեռավորության վրա։<br />
<br />
Ուրախ էի, որ նրանք հենց այդտեղ ափ իջան, որովհետև, եթե մտնեին ծովախորշը, կհասնեին, ինչպես ասում են, իմ տան շեմին և, ով գիտե, գուցե դուրս կանեին ինձ իմ ամրոցից և կկողոպտեին եզած֊չողածը։<br />
<br />
Մարդիկ ափ իջան, և ես կարողացա համոզվել, որ իրոք դրանք, համենայն դեպս դրանց մեծամասնությունն անգլիացիներ են։<br />
<br />
Ճիշտ է, մեկ֊երկուսին հոլանդացու տեղ դրի, սակայն, ինչպես հետո պարզվեց, սխալվել էի։ Ընդամենը տասնմեկ մարդ էին։<br />
<br />
Նրանցից երեքը, ըստ երևույթին, այստեղ էին բերվել որպես գերիներ, որովհետև նրանց ձեռքին ոչ մի զենք չտեսա և ինձ թվաց, որ նրանց ոտքերը կապկպած են։ Տեսա, թե ինչպես հինգ մարդ, որոնք առաջինը դուրս ցատկեցին մակույկից, դուրս բերին նաև այն երեքին։<br />
<br />
Գերիներից մեկը, ըստ երևույթին, ինչ֊որ բան էր խնդրում․ նրա ձեռքերի շարժումներն արտահայտում էին և՛ աղերսանք, և՛ հուսահատություն։<br />
<br />
Երևում էր, որ նա բոլորովին կորցրել էր գլուխը։ Մյուս երկուսը նույնպես ինչ֊որ բան էին աղերսում և նույնպես ձեռքերը վեր էին բարձրացնում, բայց ընդհանրապես կարծես ավելի հանգիստ էին և այնքան բուռն կերպով չէին արտահայտում իրենց վիշտը։<br />
<br />
Ես նայում էի նրանց և ոչինչ չէի հասկանում։ Հանկարծ Ուրբաթը իր կոտրտված անգլերենով գոչեց․<br />
<br />
― Օ՜, Ռոբին Կրուզո, տես սպիտակ մարդերն էլ մարդեր ուտեն, ինչպես վայրենիները։<br />
<br />
― Խելագարվե՞լ ես, Ուրբաթ, ― ասացի ես։ ― Մի՞թե դու կարծում ես, թե ուտելու են նրանց։<br />
<br />
― Իհարկե ուտելու են, ― պատասխանեց նա։<br />
<br />
― Ոչ, ոչ, Ուրբաթ, սխալվում ես, ― շարունակեցի ես։ ― Վախենում եմ, որ կսպանեն նրանց, բայց ուտելը՝ կարող ես համոզված լինել, որ չեն ուտի։<br />
<br />
Ես դեռևս չէի հասկանում, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, բայց ամբողջ մարմնով դողում էի այն սոսկալի մտքից, որ ահա, իմ աչքի առաջ արյունոտ ոճիր է կատարվելու։<br />
<br />
Ինձ նույնիսկ թվաց, թե ավազակներից մեկը իր զոհի գլխին բարձրացրեց մի զենք, որ կարծես թուր լիներ կամ սուսեր։ Սրյունը կանգ առավ երակներիս մեջ։ Ես համոզված էի, թե հիմա դժբախտը գետին կտապալվի։ Այդ րոպեին որքա՜ն էի ափսոսում, որ իսպանացին ու ծերունի վայրենին մեզ հետ չեն։<br />
<br />
Ես նկատեցի, որ ավազակներից ոչ մեկի մոտ զենք չկար։<br />
<br />
«Լավ կլիներ, ― մտածեցի ես, ― հիմա գաղտագողի մոտենանք նրանց, դեմառդեմ կրակ բաց անենք և ազատենք գերիներին»։<br />
<br />
Սակայն հանգամանքներն ուրիշ ընթացք ստացան։<br />
<br />
Ավազակներն, ըստ երևույթին, մտադիր չէին սպանելու իրենց գերիներին։ Նրանց ահ տալուց և ծաղրի ենթարկելուց հետո չարագործները ցրվեցին կղզում, երևի ցանկանալով իմանալ, թե ինչ տեղ են ընկել։<br />
<br />
Գերիներին թողին իրենց երկու ընկերների հսկողության տակ։ Բայց, ըստ երևույթին, նրանք հարբած էին․ հենց որ մյուսները գնացին, մտան մակույկ և իսկույն քնեցին։<br />
<br />
Այսպիսով գերիները մնացին մենակ։ Սակայն առիթից օգտվելու փոխարեն նրանք նստել էին ավազի վրա և անելանելի հուսահատության մեջ շուրջն էին նայում։<br />
<br />
Այդ ինձ հիշեցրեց կղզին ընկնելու իմ առաջին օրը։ Ճիշտ այդպես ես նստել էի ափին և ահը սրտումս շուրջս էի նայում։ Ես էլ ինձ կորած էի համարում։ Այն ժամանակ ես վախենում էի, որ ինձ կհոշոտեն գիշատիչ գազանները, բարձրացա ծառը և այնտեղ գիշերեցի։ Չկային այնպիսի սարսափներ, որոնք չպաշարեին ինձ սկսզբնական շրջանում։ Այնինչ որքա՜ն խաղաղ ապրեցի այսքան տարիների ընթացքում։ Բայց այն ժամանակ այսպիսի բան ես նախատեսել չէի կարող։<br />
<br />
Ահա ճիշտ այդպես էլ այդ երեք դժբախտները հուսահատության մեջ էին ընկել, չիմանալով, որ փրկությունը մոտիկ է։<br />
<br />
==Քսանհինգերորդ գլուխ==<br />
:::::Ռոբինզոնը հանդիպում է անգլիական նավի նավապետին<br />
<br />
<br />
Ավազակները կղզին էին ընկել մակընթացության ժամանակ։ Մինչ նրանք թափառում էին այս ու այն կողմ, բավական ժամանակ անցավ, սկսեց տեղատվությունը, և մակույկը մնաց ծանծաղուտի վրա։<br />
<br />
Ինչպես արդեն ասացի, մակույկում մնացել էին երկու մարդ, որոնք քնած էին։<br />
<br />
Մի ժամ հետո նրանցից մեկն արթնացավ և տեսնելով, որ մակույկն ծովափին է մնացել, փորձեց ավազի վրայով քաշել դեպի ջուրը, բայց չկարողացավ։ Այն ժամանակ սկսեց կանչել մյուսներին։ Նրանք վազեցին ու սկսեցին օգնել։ Սակայն մայույկը ծանր էր, իսկ ավազն այնպես թաց էր ու փխրուն, որ նրանք ուժ չունեին մակույկը ջուրն իջոցնել։<br />
<br />
Այն ժամանակ նրանք որպես իսկական ծովայիններ, ― իսկ ծովայիններն ինչպես հայտնի է, անհոգ մարդիկ են և գալիքի մասին ամենևին չեն մտածում, ― մակույկը թողին ու նորից գնացին զբոսանքի։ Գնալուց առաջ նրանցից մեկը բարձրաձայն ասաց մյուսին․<br />
<br />
―Թող կորչի, Ջեկ, ձեռքերդ կոշտուկ առաջացնելու հավե՞ ս ունես։ Շուտով մակընթացություն կսկսվի, և մակույկը ինքն իրեն ջուրը կընկնի։<br />
<br />
Այս խոսքերը նա աասց անգլերեն։ Նշանակում է, որ նրանք իրոք իմ հայրենակիցներն էին։<br />
<br />
Քանի դեռ նրանք չէին գնացել, ես կամ իմ ամրոցի ցանկապատի հետևը նստած թաքնվում էի, կամ բլրի գլխից դիտում էի, նրանց։<br />
<br />
Մինչև մակընթացության սկսվելը առնվազը տասը ժամ կար։<br />
<br />
Նշանակում է՝ այդքան ժամանակ մակույկը մնալու էր ավազի վրա։<br />
<br />
Երեկոյան, երբ մութն ընկնի, ես դուրս կգամ թաքստոցից, գաղտագողի կմոտենամ այդ նավաստիներին, կհետևեմ նրանց յուրաքանչյուր արարքին, յուրաքանչյուր շարժումին և գուցե նույնիսկ կհաջողվի լսել, թե ինչի մասին են խոսում։<br />
<br />
Իսկ քանի դեռ չի մթնել, հարկավոր է կռվի պատրաստություն տեսնել։ Այժմ իմ հակառակորդն ավելի ուժեղ էր ու վտանգավոր, քան առաջ, ուստի հարկավոր էր ավելի լուրջ պատրաստվել։<br />
<br />
Երկար ժամանակ կարգի էի բերում հրացանները, մաքրեցի ու լցրի դրանք, ապա Ուրբաթին, որն արդեն մինչ այդ լավ հրաձիգ էր դարձել, հրամայեցի զինվել ոտքից մինչև գլուխ։ Ես վերցրի երկու որսորդական հրացան, իսկ նրան տվի երեք մուշկետ։ Մնացած զենքերը մենք ևս բաժանեցինք մեր միջև։<br />
<br />
Պետք է ասել, որ սպառազինված վիճակում ես շատ մարտական տեսք ունեի։ Հագիս իմ անճոռնի բաճկոնն էր՝ կարված այծի մորթուց, գլխիս՝ սրածայր փափախս, կողքիցս կախված էր մերկ սուրս, երկու ատրճանակ խրված էին գոտիս, և ամեն ուսիս մի հրացան կար։<br />
<br />
Ինչպես ասացի, որոշել էի ոչ մի բան չնախաձեռնել, մինչև մութն ընկնի։ Սակայն ժամը երկուսին մոտ, երբ արևն սկսեց առանձնապես ուժեղ դաղել, նկատեցի, որ նավաստիները գնացին անտառ, և չվերադարձան։ Հավանորեն շոգը զոռել էր նրանց, և ծառերի ստվերում պառկել քնել էին։<br />
<br />
Բայց գերիների աչքին քու՞ն կգար։ Նրանք իրենց դառը բախտից ճնշված՝ տխուր֊տրտում նստել էին մի մեծ ծառի տակ։<br />
<br />
Ոչ ոք նրանց չէր հսկում, և որոշեցի չսպասել մինչև երեկո, մոտենալ նրանց և հետները խոսել։ Չէի համբերում, ուզում էի շուտ իմանալ, թե ինչ մարդիկ են նրանք և ինչու են այստեղ։ Գնացի նրանց կողմը այն նույն արտառոց հագուստով, որ հենց նոր նկարագրեցի։ Իմ հետևից կրնկակոխ քայլում էր Ուրբաթը։ Նա ևս զինված էր ոտքից գլուխ, թեև այնպիսի խրտվիլակի տեսք չուներ, ինչպես իր տերը։<br />
<br />
Ես բոլորովին մոտեցա երեք գերիներին (նրանք նստած էին մեջքները իմ կողմն արած, ուստի ինձ տեսնել չէին կարող) և իսպաներեն բարձրաձայն հարցրի․<br />
<br />
― Ո՞վ եք դուք, սինյորնե՛ր։<br />
<br />
Նրանք ցնցվեցին այդ անակնկալից, սակայն թվում է, որ է՛լ ավելի վախեցան, երբ հետ նայեցին ու տեսան, թե ինչ զարհուրրելի արարած է մոտեցել իրենց։<br />
<br />
Նրանցից ոչ ոք ոչ մի բառ չպատասխանեց, և ինձ թվաց, թե ուզում են փախչել ինձանից։<br />
<br />
Այն ժամանակ խոսեցի անգլերեն։<br />
<br />
Ջենթլմեննե՛ր, մի՛ վախենաք, ― ասացի ես։ ― Գուցե դուք բարեկամ կգտնեք այնտեղ, որտեղ ամենից ավելի քիչ եք սպասում։ Ես անգլիացի եմ և ուզում եմ օգնել ձեզ։ Տեսնու՞մ եք․ մենք ընդամենը երկու հոգի ենք՝ ես և իմ ծառան։ Մենք զենք էլ ունենք, վառոդ էլ։ Ասացեք ուղղակի․ ինչո՞վ կարող ենք թեթևացնել ձեր վիճակը, ի՞նչ դժբախտություն է պատահել ձեզ։<br />
<br />
― Մեր դժբախտությունն այնքան մեծ է, որ նկարագրելը շատ երկար կտևեր, ― պատասխանեց գերիներից մեկը, ― այնինչ մեզ տանջողները մոտիկ են և ամեն րոպե կարող են հայտնվել։ Բայց ահա, սըր, համառոտակի ասեմ մեր ամբողջ պատմությունը։ Ես այս նավի նավապետն եմ։ Բայց հիմա նավի անձնակազմը խռովություն է բարձրացրել։ Ես միշտ սիրել եմ իմ նավաստիներին, և նրանք էլ ինձ են սիրել։ Իմ հրամանատարության տակ նրանք շատ լավ էին ապրում։ Սակայն նրանց ճանապարհից շեղեց սրիկաների մի խումբ, որը վերջերս է ընդունվել իմ նավը։ Այդ սրիկաները նավաստիներին համոզել են դառնալ ծովահեններ և ուրիշ նավեր հրկիզել ու կողոպտել։ Իմ ընկերները, որոնց դուք տեսնում եք այստեղ (մեկը իմ օգնականն է, մյուսը՝ ուղևոր), հազիվ համոզեցին այդ մարդկանց, որ մեզ չսպանեն, և նրանք, վերջապես, համաձայնեցին այն պայմանով, որ մեզ երեքիս իջեցնեն մի որևէ անմարդաբնակ ցամաք։ Եվ այդպես էլ արին։ Մենք հավատացած էինք, որ այստեղ մեզ սովամահություն է սպասում, որովհետև այս կղզին անմարդաբնակ էինք համարում։ Այնինչ, ահա, պարզվում է, որ այստեղ կան մարդիկ, որոնք պատրաստ են անձնվիրաբար փրկել մեզ մահից։<br />
<br />
― Որտե՞ղ են այդ չարագործները, ― հարցրի ես։ ― Ու՞ր գնացին նրանք, ո՞ր կողմը։<br />
<br />
― Նրանք պառկած են, ահա այն ծառերի տակ, սըր, ― պատասխանեց նավապետը՝ մատնացույց անելով մոտակա անտառը։ ― Սիրտս թփրտում է վախից, որ հիմա ձեզ կտեսնեն և կլսեն, թե ինչի մասին ենք խոսում։ Եվ եթե այդպես լինի, մենք կորած ենք․ նրանք կսպանեն մեզ բոլորիս, ոչ ոքի չեն խնայի։<br />
<br />
― Հրացան ունե՞ն նրանք, ― հարցրի ես։<br />
<br />
― Երկուսը միայն, այն էլ մեկը մակույկի մեջ է։<br />
<br />
― Շատ լավ, ― ասացի ես։ ― Ամեն ինչ ինձ վրա եմ վերցնում։ Նրանք բոլորն էլ քնած են, և մեզ համար դժվար չէ գաղտագողի մոտենալ ու բոլորին ոչնչացնել։ Բայց ավելի լավ չի՞ լինի ողջ֊ողջ բռնենք, գուցե թե կզղջան, վերջ կտան ավազակությանը և ազնիվ մարդիկ կդառնան։<br />
<br />
Նավապետն ասաց, որ նրանց մեջ կան երկու վտանգավոր չարագործ, որոնց հազիվ թե հարկ լինի խնայել։ Եթե այդ երկու մարդուց ազատվենք, մյուսները կզղջան և կվերադառնան իրենց նախկին աշխատանքին։<br />
<br />
Ես նրան խնդրեցի ցույց տալ այդ երկու մարդուն։ Նա պատասխանեց, որ այսքան հեռու տեղից հազիվ թե կարողանա ճանաչել նրանց, բայց երբ առիթը եկավ, իհարկե, ցույց կտա։<br />
<br />
― Ընդհանրապես ես և իմ ընկերները, ― ասաց նա, ― պատրաստ ենք ամեն բանում ենթարկվել ձեզ։ Մենք մեզ դնում ենք ձեր լիակատար տրամադրության տակ։ Ձեր ամեն մի հրամանը օրենք կլինի մեզ համար։<br />
<br />
― Եթե այդպես է, ― ասացի ես, ― մի փոքր հեռու քաշվենք, որպեսզի նրանք մեզ չտեսնեն ու մեր խոսակցությունը չլսեն։ Թող նրանք իրենց համար քնեն, իսկ մենք որոշենք, թե ի՛նչ ենք անելու։<br />
<br />
Երեքն էլ վեր կացան և հետևեցին ինձ։<br />
<br />
Ես նրանց տարա անտառի թավուտը և այնտեղ նավապետին դիմելով ասացի․<br />
<br />
― Ես կփորձեմ ձեզ փրկել ծովահեններից, սակայն մինչ այդ երկու պայման եմ դնում։<br />
<br />
Նա չթողեց, որ խոսքս ավարտեմ։<br />
<br />
― Ընդունում եմ ամեն տեսակ պայման, սըր, ― ասաց նա։ ― Եթե ձեզ հաջողվի խռովարարների ձեռքից խլել նավը, ապա ես ու իմ նավը կլինենք ձեր լիակատար տնօրինության տակ։ Իսկ եթե այդ մտադրությունը ձեզ չհաջողվի, կմնամ այստեղ ձեզ հետ միասին և մինչև կյանքիս վերջը կլինեմ ձեր ջանասեր օգնականը։<br />
<br />
Նույնպիսի խոստում տվին նաև նրա ընկերները։<br />
<br />
― Եթե այդպես է, ― ասացի ես, ― ահա իմ պայմանները։ Նախ՝ քանի դեռ ձեր նավը չեք վերադարձել, պիտի մոռանաք, որ դուք նավապետ եք և առանց առարկության պիտի ենթարկվեք իմ յուրաքանչյուր հրամանին։ Եվ եթե ձեզ զենք տամ, ոչ մի դեպքում այն չեք ուղղելու իմ ու իմ հպատակների դեմ և պետք է վերադարձնեք առաջին իսկ պահանջով։ Երկրորդ, եթե նավը ձեզ վերադարձվի, դուք պետք է առանց որևէ վարձատրության Անգլիա տանեք ինձ և իմ ընկերոջը։<br />
<br />
Նավապեետն ամեն տեսակ երդումներով, ինչպիսիք կարող է հնարել մարդկային միտքը, երդվեց, որ իմ երկու պահանջն էլ սրբությամբ կկատարեն և՛ ինքը, և՛ իր ընկերները։<br />
<br />
― Եվ ոչ միայն նրա համար, ― ավելացրեց նա, ― որ ես այդ պահանջները լիովին հիմնավոր եմ գտնում, այլև գլխավորապես նրա համար, որ ձեզ եմ պարտական իմ կյանքը և մինչև մահս երխտապարտ եմ ձեզ։<br />
<br />
― Այդ դեպքում չդանդաղենք, ― ասացի ես։ ― Ահա ձեզ երեք մուշկետ, ահա վառոդ և գնդակներ։ Իսկ հիմա ասացեք, ձեր կարծիքով ի՞նչ պետք է անենք։<br />
<br />
― Շնորհակալ եմ ձեազնից, որ դիմում եք իմ խորհրդին, ― ասաց նավապետը, ― բայց մի՞թե կարող եմ ձեզ խորհուրդ տալ։ Դուք մեր պետն եք։ Ձեր գործն է հրամայել, մերը՝ ենթարկվել։<br />
<br />
― Ինձ թվում է, ― ասացի ես, ― մեզ համար ավելի հեշտ կլինի հաշիվ մաքրել նրանց հետ, եթե աննկատելիորեն մոտենանք, քանի դեռ նրանք քնած են, և միանգամից կրակենք մեր բոլոր հրացաններից։ Ում վիճակված է սպանվել, կսպանվի, իսկ եթե ողջ մնացածներն անձնատուր լինեն և ներողամտություն խնդրեն, նրանց թերևս կարելի կլինի ներել։<br />
<br />
Նավապետը համեստությամբ առարկեց, ասելով, որ ինքը չէր ցանկանա այդքան արյուն թափել, և որ, եթե կարելի է, ինքը կգերադասեր չդիմել այդպիսի խստության։<br />
<br />
― Այդ մարդկանցից միայն երկուսն են անուղղելի սրիկաներ, ― ավելացրեց նա, ― և հենց նրանք են խռովության նախաձեռնողներն իմ նավի վրա։ Եթե նրանք մեր ձեռքից փախչեն ու նավ վերադառնան, մենք կորած ենք, որովհետև այստեղ կգան մյուս բոլոր նավաստիների հետ և բոլորիս կկոտորեն։<br />
<br />
― Նշանակում է, պետք է ընդունել իմ խորհուրդը, ― ասացի ես։ ― Դուք ինքներդ էլ տեսնում եք, որ մենք ակամայից պետք է անողոք լինենք․ դա մեր փրկության միակ միջոցն է։<br />
<br />
Բայց երևում էր, որ նա բոլորովին չէր ուզում այդքան շատ մարդկանց արյուն թափել, թեև այդ մարդիկ նրան սովամահության էին դատապարտել։<br />
<br />
Նկատելով այդ՝ ասացի, որ նա մյուս ընկերների հետ առաջ գնա և տնօրինի ինչպես ուզում է։<br />
<br />
Մինչ մենք այս խոսակցությամբ էինք զբաղված, ծովահեններն սկսեցին արթնանալ։ Անտառից լսվեցին նրանց ձայները։ Ես տեսա, որ նրանցից երկուսն արդեն ոտքի վրա են, և նավապետին հարցրի, թե արդյոք դրանք չե՞ն խռովություն սկսողները։<br />
<br />
― Ոչ, ― պատասխանեց նա։ ― Այդ մարդիկ մինչև վերջին րոպեն հավատարիմ էին իրենց պարտքին և խռովարարներին են միացել սպառնալիքների ազդեցության տակ։<br />
<br />
― Ուրեմն թող իրենց համար հեռանան, ― ասացի ես, ― չենք խանգարի նրանց։ Երևում է, ինքը՝ բախտն է հոգացել, որ անմեղները փրկվեն գնդակներից։ Բայց ինքներդ ձեզ վրա զայրացեք, եթե մյուսներին հնարավորություն տաք դուրս պրծնելու։ Նրանք կբռնեն ձեզ, և փրկության հույսը իսպառ կկորչի։<br />
<br />
Այս խոսքերը նավապետի մեջ վճռականություն արթնացրին։ Ե՛վ նա, և՛ իր ընկերները հրացանները վերցրին, ատրճանակները գոտիները խրեցին և առաջ նետվեցին։<br />
<br />
Ավազակներից մեկը ոտքերի աղմուկի վրա հետ նայեց և իրենց գերիների ձեռքին զենք տեսնելով՝ տագնապ բարձրացրեց։<br />
<br />
Սակայն արդեն ուշ էր․ նրա գոռալուն պես որոտացին երկու կրակոց։ Կրակողները չվրիպեցին․ ավազակներից մեկն իսկույն սպանվեց, մյուսը ծանր վիրավորվեց։ Բայց նա նորից ոտքի թռավ և սկսեց օգնություն կանչել։ Սակայն այդ րոպեին նրան մոտեցավ նավապետը։<br />
<br />
― Ուշ է, ― ասաց նա։ ― Այժմ արդեն քեզ ոչ ոք չի փրկի։ Ահա քեզ քո դավաճանության վարձատրությունը։<br />
<br />
Այս ասելով, նա մուշկետը բարձրացրեց և կոթով այնպես խփեց ավազակի գլխին, որ նա լռեց հավիտյան։<br />
<br />
Այժմ, չհաշված այն երեքը, որոնք, հավանորեն, գնացել էին անտառի մյուս մասը, մեզ մնում էր միայն երեք հակառակորդ, որոնցից մեկը թեթև վիրավորված էր։ Այդ ժամանակ մոտեցանք նաև ես և Ուրբաթը։ Թշնամիները տեսան, որ իրենց փրկություն չկա, սկսեցին գթություն աղերսել։ Նավապետը պատասխանեց, որ ինքը պատրաստ է նրանց կյանը խնայելու, եթե գործով կապացուցեն, որ զղջում են իրենց ուխտադրժությունը և կերդվեն, որ կօգնեն տիրելու նավին։ Նրանք ծունկ չոքեցին նավապետի առաջ և սկսեցին ջերմորեն հավատացնել նրան, որ անկեղծորեն զղջում են։<br />
<br />
Նավապետը հավատաց նրանց երդումներին և հայտարարեց, որ սիրով նրանց խնայում է։ Ես չառարկեցի դրան, բայց պահանջեցի, որ գերիների ձեռքերը և ոտքերը կապկպեն։<br />
<br />
Հենց որ բանակցությունները վերջացան, ես Ուրբաթին և նավապետի օգնականին հրամայեցի վազել բարկասի մոտ և այնտեղից վերցնել առագաստն ու թիերը։<br />
<br />
Շուտով վերադարձան նաև այն երեք նավաստին, որոնք թափառում էին կղզում։ Նրանք հեռու էին գնացել և մեր կրակոցների ձայնը լսելով՝ վազելով հետ եկան։<br />
<br />
Երբ տեսան, որ նավապետը գերի վիճակից հաղթողի դրության մեջ է ընկել, նույնիսկ չփորձեցին դիմադրել, այլ լուռումունջ անձնատուր եղան, թույլ տվին իրենց կապկպել։<br />
<br />
Այսպիսով հաղթությունը մնաց մեզ։<br />
<br />
==Քսանվեցերորդ գլուխ==<br />
:::::Ընդհարում ավազակների հետ<br />
<br />
<br />
Այժմ, երբ ազատ էինք, կարող էի նավապետին պատմել իմ բոլոր արկածների ու նեղությունների մասին և հարցուփորձ անել նրան այն տխուր դեպքերի մասին, որոնց հետևանքով նա զրկվել էր իր նավից։<br />
<br />
Ես առաջինն սկսեցի։ Պատմեցի նրան իմ կյանքի վերջին քսանյոթ տարվա ամբողջ պատմությունը։ Նա լսում էր ագահ հետաքրքրությամբ և զարմանում, թե ինչպիսի հրաշք պատահականություն է ինձ հնարավորություն տվել ազատվելու անխուսափելի մահից։<br />
<br />
Այժմ, երբ նա գիտեր անմարդաբնակ կղզում անցկացրած իմ կյանքի բոլոր մանրամասները, նրան ու իր ընկերներին հրավիրեցի իմ ամրոցը, ուր մենք մտանք իմ սովորական ճանապարհով, այսինքն՝ շարժական սանդուղքով։ Ես իմ հյուրերին առատ կերակրեցի, ապա նրանց ցույց տվեցի իմ տնտեսությունը այն բոլոր հնարամիտ հարմարություններով, որոնք պատրաստել էի իմ մենակության երկար տարիների ընթացքում։<br />
<br />
Այն ամենը, ինչ այդ մարդիկ տեսան այստեղ, հրաշք էր թվում նրանց։ Այն ամենը, ինչ ես պատմում էի իմ մասին, նրանք լսում էին ինչպես կախարդական հեքիաթ։ Բայց նրանց ամենից ավելի զարմացրեց իմ կառուցած ամրությունը և այն, թե ինչպես վարպետորեն էի իմ բնակարանը թաքցրել խիտ անտառում։ Որովհետև ծառերն այստեղ ավելի արագ են աճում, քան Անգլիայում, քսան տարվա ընթացքում իմ պուրակը մի խիտ ու մթին անտառ էր դարձել։ Դեպի իմ տունը գնալ կարելի էր միայն մի նեղ, գալարուն կացանով, որ թողել էի ծառերը տնկելիս։<br />
<br />
Նավապետին բացատրեցի, որ այս ամրոցը իմ գլխավոր նստավայրն է, սակայն, ինչպես ամեն մի թագավոր, մայրաքաղաքից հեռու ունեմ իմ ամառային պալատը, որին երբեմն արժանացնում եմ իմ այցելությանը։<br />
<br />
― Ես, իհարկե, սիրով իմ ամառանոցը ցույց կտամ, ― ասացի, ― բայց այժմ մեր առաջ շատ ավելի կարևոր խնդիր է դրված․ պետք է մտածել, թե նավը ինչպես խլենք թշնամիների ձեռքից։<br />
<br />
― Ուղղակի չեմ կարողանում մտածել, թե ինչպես պիտի անենք, ― ասաց նավապետը։ ― Նավի վրա մնացել են էլի քսանվեց մարդ։ Նրանք բոլորն էլ խառն են դավադրությանը, այսինքն այնպիսի մի հանցանքի, որի համար մեր օրենքներով մահապատիժ է սպառնում։ Ավազակներին շատ լավ հայտնի է, որ եթե անձնատուր լինեն, Անգլիա վերադառնալուն պես կախաղան են բարձրանալու։ Քանի որ նրանք կորցնելու ոչինչ չունեն, ուրեմն կպաշտպանվեն մինչև վերջին շունչը։ Իսկ այդպիսի պայմաններում մեզ համար, մեր թույլ ուժերով, անհնարին է կռվի մեջ մտնել նրանց հետ։<br />
<br />
Ես մտքի մեջ ընկա։ Նավապետի ասածներն ինձ լիովին հիմնավոր էին թվում։ Հարկավոր էր հնարավորին չափ շուտ մի որևէ վճռական բան մտածել։ Ամեն մի հապաղում մեզ մահ էր սպառնում։ Նավից կարող էր ավազկների մի նոր խումբ գալ և մեզ բոլորիս կոտորել։ Ամենից ավելի լավն էր խորամանկությամբ նրանց քաշել ծուղակի մեջ և անակնկալ հարձակում գործել։ Բայց ինչպե՞ս անել։ Ամեն րոպե նրանք կարող էին կղզի գալ։<br />
<br />
― Հավանորեն, ― ասացի նավապետին, ― նավի վրա արդեն անհանգստացած կլինեն, թե ինչու այսքան ժամանակ մակույկը չի վերադառնում։ Շուտով կուզեն իմանալ, թե ինչ եղան ափ ուղարկված նավաստիները և մի ուրիշ մակույկ էլ կուղարկեն։ Այս անգամ զինված մարդիկ կգան, և մեզ համար հեշտ չի լինի կռվել նրանց դեմ։<br />
<br />
Նավապետը լիովին համաձայնեց ինձ հետ։<br />
<br />
― Ամենից առաջ, ― շարունակեցի ես, ― մենք պետք է հոգանք, որ ավազակները չկարողանան հետ տանել բարկասը, իսկ դրա համար հարկավոր է այն անպետքացնել նավարկության համար, այսինքն՝ հատակը ծակել։<br />
<br />
Մենք իսկույն շտապեցինք բարկասի մոտ։ Դա մի խոշոր նավակ էր՝ կլոր կողերով։ Նրա մեջ շատ բարիք գտնվեց։ Այնտեղ կար զենք, վառոդ, երկու շիշ՝ մեկը օղի, մյուսը՝ ռոմ, մի քանի պաքսիմատ, մի մեծ կտոր շաքար (մոտ հինգ֊վեց ֆունտ), որ փաթաթված էր քաթանի մեջ։ Այս ամենը շատ անհրաժեշտ էր, մանավանդ օղին ու պաքսիմատը․ երկար ժամանակ ոչ օղի էի խմել, ոչ էլ պաքսիմատ կերել։<br />
<br />
Այս ամբողջ բեռը ափ հանեցինք, վերցրինք մեզ հետ թիերը, առագաստը և ղեկը, ապա բարկասի հատակում մի մեծ ծակ բացինք։ Այսպիսով, եթե թշնամին մեզանից էլ ուժեղ դուրս գար, և մենք չկարողանայինք հաղթել, այնուամենայնիվ բարկասը կմնար մեր ձեռքում, իսկ ես, ճիշտն ասած, ամենից ավելի հենց դրա վրա հույս ունեի։<br />
<br />
Խոստովանում եմ, այնքան էլ չէի հավատում, թե մեզ կհաջողվի նավը խլել ավազակներից։ «Բայց թող բարկասը մեզ մնա, ― ասում էի ինքս ինձ։ Հետո նորոգելը դժվար չի լինի, իսկ այդպիսի նավով հեշտությամբ կարող եմ հասնել Հողմահար կղզիներին։ Ճանապարհին նույնիսկ կարող եմ այցելել իմ իսպանացուն և նրա հայրենակիցներին, որոնք տառապում են մարդակերների մեջ»։<br />
<br />
Երբ մենք միացյալ ուժերով բարկասը քաշեցինք այնպիսի մի ապահով տեղ, ուր մակընթացությունը չէր հասնի, նստեցինք հանգստանալու և խորհրդալցելու, թե էլի ի՛նչ պիտի անենք։<br />
<br />
Հանկարծ նավից թնդանոթաձգություն լսեցինք։ Նավի վրա սկսեցին դրոշակներ թափահարել։ Դա, ըստ երևույթին, բարկասը հետ կանչելու ազդանշան էր։<br />
<br />
Քիչ անց էլի մի քանի կրակոց լսվեց։ Դրոշակները թափահարում էին անդադար, բայց այդ բոլոր ազդանշանները մնում էին անպատասխան․ բարկասը տեղից չէր շարժվում։ Վերջապես նավից մի նոր մակույկ իջեցրին (այս ամենը դիտափողով շատ լավ երևում էր)։ Մակույկն ուղղվեց դեպի ափ և երբ մոտեցավ, մենք տեսանք, որ նրա մեջ առնավազն տասը մարդ կա՝ զինված հրացաններով։<br />
<br />
Նավից մինչև ափը վեց մղոն էր, այնպես որ մենք առանց շտապելու կարող էինք դիտել մակույկում նստած մարդկանց։<br />
<br />
Մենք նույնիսկ կարող էինք տեսնել նրանց դեմքերը, որովհետև հոսանքը մակույկը քշել էր մի փոքր դեպի արևելք այն տեղից, որտեղ կանգնած էր բարկասը, իսկ թիավարողներն, ըստ երևույթին, ուզում էին հենց բարկասի մոտ ափ դուրս գալ, դրա համար էլ միառժամանակ թիավարում էին ափի երկարությամբ։ Ահա հենց այդ ժամանակ էլ մենք լավ դիտեցինք նրանց դեմքերը։ Նավապետը ճանաչում էր յուրաքանչյուրին և ամեն մեկի մասին իր կարծիքն էր հայտնում։<br />
<br />
Նավապետի ասելով նրանց մեջ կային երեք շատ ազնիվ նավաստի․ նա հավատացած էր, որ նրանց դավադրության մեջ են քաշել իրենց կամքին հակառակ, սպառնալիքների ու բռնության միջոցով, բայց բոցմանը և մյուս նավաստիները իսկական չարագործներ ու ավազակներ են։<br />
<br />
― Վախենում եմ, որ սրանց ընկճել չկարողանանք, ― ավելացրեց նավապետը։ ― Բոլորն էլ կատաղի մարդիկ են և այժմ, երբ իմանան, որ մենք դեռ դիմադրում ենք, էլ մեզ գթություն չի լինի։ Նույնիսկ մտածելը սոսկալի է, թե ինչ կանեն մեզ։<br />
<br />
Ես քմծիծաղ տվի և պատասխանեցի․<br />
<br />
― Ինչու՞ եք խոսում վախի մասին։ Մի՞թե մենք վախենալու իրավունք ունենք։ Չէ՞ որ ապագան ինչ էլ որ բերելու լինի, մեր ներկա կյանքից լավը կլինի, հետևապես, այս դրությունից ամեն մի ելք, նույնիսկ մահը, մենք պետք է փրկություն համարենք։ Հիշեցեք թեկուզ միայն այն, թե ես ինչ ապրումներ եմ ունեցել այստեղ, միայնության մեջ։ Հե՞շտ բան է քսանյոթ տարի կտրված լինել աշխարհից։ Մի՞թե, սըր, դուք չեք գտնում, որ արժե կյանքը վտանգի ենթարկել փրկության համար։ Ոչ, ― շարունակեցի ես, ― վտանգը ինձ չի մտահոգում․ մտահոգում է ուրիշ բան։<br />
<br />
― Ի՞նչ բան, ― հարցրեց նա։<br />
<br />
Այն, որ դուք ասում եք այս մարդկանց մեջ կան երեք թե չորս ազնիվ նավաստիներ, որոնց մենք պետք է խնայենք։ Եթե նրանք բոլորն էլ ոճրագործ լինեն, ես ոչ մի րոպե չէի տարակուսի, որ իրավունք ունեմ բոլորին ոչնչացնելու։ Իսկ որ մենք կարող ենք հաղթել նրանց, դրան լիովին հավատացած եմ, որովհետև ով էլ մտնի այս կղզին, մեր իշխանության տակ է, և մեզանից կախված կլինի՝ սպանել նրան, թե շնորհել կյանքը։<br />
<br />
Ես խոսում էի բարձր ձայնով և ուրախ դեմքով։ Հաղթանակի իմ համոզմունքը հաղորդվեց նաև նավապետին և մենք ջերմորեն գործի անցանք։<br />
<br />
Դեռ առաջուց, երբ նավից սկսեցին մակույկ իջեցնել, մենք հոգացել էինք, որ գերիներին հեռու տեղ թաքցնենք։ Երկուսին, որոնք նավապետի ասելով ամենավտանգավորն էին, ես Ուրբաթի ու նավապետի օգնականի ուղեկցությամբ ուղարկել էի իմ քարայրը։ Այդ բանտից դուրս պրծնելը հեշտ բան չէր, իսկ եթե նույնիսկ որևէ հրաշքով նրանց հաջողվի դուրս գալ, միևնույն է, կմոլորվեն ամրոցը շրջապատող անտառում։ Նրանց գործակիցների ձայնն այստեղ հասնել չէր կարող, և այստեղից անկարելի էր տեսնել, թե ինչ է կատարվում կղզու վրա։ Այստեղ նրանց նորից կապկպեցին, բայց Ուրբաթը լավ կերակրեց և մի քանի մոմ վառեց նկուղում, իսկ նավապետի օգնականը հայտարարեց, որ եթե իրենց լավ պահեն, երկու֊երեք օրից ազատություն կստանան։<br />
<br />
― Սակայն, ― ավելացրեց նա, ― եթե ցանկանաք փախչել, ապա առաջին իսկ փորձի ժամանակ ձեզ անխնա կգնդակահարեն։<br />
<br />
Նրանք խոստացան համբերությամբ տանել իրենց բանտարկությունը և ջերմ շնորհակալություն հայտնեցին, որ իրենց չթողեցին անսնունդ ու անլույս։<br />
<br />
Կալանավորների վրա դուռը փակելով՝ Ուրբաթն իսկույն վերադարձավ ինձ մոտ․ բայց նրանք կարծում էին, թե նա դուրսը կանգնած իրենց է հսկում։<br />
<br />
Մյուս չորս գերիների հետ այդքան խիստ չվարվեցինք։ Ճիշտ է, երկուսին միառժամանակ կապկպած թողինք, որովհետև նավապետը նրանց համար չէր երաշխավորում, բայց մյուս երկուսին նույնիսկ նավապետի հատուկ հանձնարարությամբ ես ծառայության ընդունեցի։ Երկուսն էլ ինձ երդում տվին, որ կծառայեն ազնվաբար ու հավատարիմ։<br />
<br />
Այսպիսով, հաշված այդ երկու նավաստիներին և նավապետին՝ իր երկու ընկերներով, այժմ մենք յոթ հոգի էինք, լավ զինված, և չէի կասկածում, որ առանց դժվարության կհաղթենք այն տասը քաջերին, որոնք հիմա պիտի գային։ Մանավանդ որ, նավապետի ասելով, նրանց մեջ կային չորս մարդ, որոնց նկատմամբ կարող էինք հույս ունենալ, որ մեր կողմը կքաշենք։<br />
<br />
Մոտենալով կղզու այն ափին, որտեղ իրենց բարկասն էր կանգնած, ավազակները կանգ առան, նավակից դուրս եկան և քաշեցին ափը, որ ինձ շատ ուրախացրեց։ Ճիշտն ասած՝ վախենում էի, որ նրանք զգուշության համար խարիսխ կգցեն առանց ափին մոտենալու և երկու֊երեք նավաաստի կթողնեն նավակը պահելու համար, իսկ այդ դեպքում մենք նավակը գրավել չէինք կարողանա։<br />
<br />
Ափ դուրս գալով՝ նրանք ամենից առաջ վազեցին իրենց բարկասի մոտ։ Դժվար չէ պատկերացնել նրանց զարմանքը, երբ տեսան, որ բարկասի սարքերը չկան, ամբողջ բեռը չքացել է, իսկ հատակին էլ մի մեծ ծակ է բացված։<br />
<br />
Նրանք խմբվեցին բարկասի շուրջը և երկար ժամանակ խոսում էին իրար հետ, տաք֊տաք քննարկելով, թե ինչ աղետ է պատահել իրենց նավակին, ապա սկսեցին բարձր ձայնով կանչել իրենց ընկերներին։ Սակայն ոչ մի պատասխան չստացան։<br />
<br />
Այն ժամանակ նրանք կանգնեցին շրջանաձև և մի հրամանով համազարկ տվին բոլոր հրացաններից։ Անտառի արձագանքն ընդունեց նրանց կրակոցը և կրկնեց մի քանի անգամ։ Սակայն այդ էլ արդյունք չտվեց․ նկուղում նստածները կրակոցը լսել չէին կարող, իսկ նրանք, որոնք մեզ հետ էին, թեև լսում էին կրակոցը, բայց չէին համարձակվում պատասխանել։<br />
<br />
Ավազակները համոզվելով, որ իրենց կանչերին պատասխանող չկա, շատ վախեցան և որոշեցին անմիջապես վերադառնալ նավ և մյուսներին հայտնել, որ բարկասի հատակը ծակված է, իսկ կղզին գնացած մարդիկ սպանված են, հակառակ դեպքում նրանք կպատասխանեին կանչերին։<br />
<br />
Նավապետը, որ մինչ այդ դեռ հույս ուներ, որ մեզ կհաջողվի նավը գրավել, այժմ վերջնականապես վհատվեց։<br />
<br />
― Ամեն ինչ կորած է, ― ասաց նա թախիծով։ ― Հենց որ նավի վրա իմանան, որ կղզին եկած նավաստիները անհետացել են, նոր նավապետը խարիսխը քաշելու հրաման կտա և այն ժամանակ՝ մնաս բարով, իմ նավ։<br />
<br />
Սակայն շուտով պատահեց մի դեպք, որն ավելի վախեցրեց նավապետին։<br />
<br />
Դեռ տասը րոպե չանցած՝ մեկ էլ տեսանք, որ ափից հեռացող նավակը հանկարծ հետ դարձավ և նորից ուղղվեց դեպի մեր կղզին։ Երևի ճանապարհին նավաստիները խոսել էին միմյանց հետ և մի նոր ծրագիր կազմել։<br />
<br />
Մենք լուռ դիտում էինք նրանց։<br />
<br />
Կանգ առնելով ափի մոտ՝ նրանք երեք հոգի թողին մակույկում, մյուս յոթը քարքարոտ ափով վեր բարձրացան և ուղղվեցին դեպի կղզու խորքը՝ երևի կորած ընկերներին որոնելու։<br />
<br />
Այդ բանը մեզ խիստ անհանգստացրեց։<br />
<br />
Եթե նույնիսկ մեզ հաջողվեր ափ իջաց յոթ հոգուն բռնել, մեր հաղթությունը շատ անպտուղ կլիներ, որովհետև մեր ձեռքից կփախչեր մակույկը՝ մյուս երեքի հետ։ Իսկ նրանք նավ վերադառնալով կպատմեին ընկերներին տեղի ունեցած դժբախտության մասին։ Նավն անհապաղ խարիսխը կքաշեր ու կգնար, և մեր հույսն էլ ընդմիշտ կկորչեր։<br />
<br />
Ի՞նչ պետք է անել։ Մեզ ուրիշ բան չէր մնում բացի այն, որ համբերությամբ սպասում էինք, թե ինչով կվերջանա այս ամենը։ Յոթ նավաստիների ափ իջնելուց հետո նավակը մյուս երեք նավաստիները բավական հեռացրին ափից և խարիսխ գցեցին, այնպես որ մեզ համար անհնարին դարձավ գրավելն ու թաքցնելը։<br />
<br />
Ափ իջաց նավաստիներն, ըստ երևույթին, որոշել էին չցրվել։ Նրանք քայլում էին կողք կողքի, բարձրացան մի թմբի, ապա սկսեցին մագլցել այն բլուրը, որի տակ գտնվում էր իմ տունը։ Մենք նրանց շատ լավ տեսնում էինք, բայց նրանք մեզ տեսնել չէին կարող։ Մենք շատ ուրախ կլինեինք, եթե այնքան մոտենային մեզ, որ մենք կարողանայինք կրակել նրանց վրա։<br />
<br />
Մենք հույս ունեինք, որ նրանք, համենայն դեպս, կգնան կղզու հակառակ ափը, որովհետև, քանի դեռ նրանք այս կողմումն էին, մենք ամրոցից քթներս դուրս հանել չէինք կարող։ Սակայն, հասնելով բլրի գագաթը, որտեղից տեսարան էր բացվում դեպի կղզու հյուսիս֊ արևելյան մասը, դեպի անտառներն ու հովիտները, նրանք կանգ առան և նորից սկսեցին բարձր ձայնով կանչել։<br />
<br />
Վերջապես, պատասխան չստանալով և, երևի վախենալով, որ կարող են շատ հեռանալ ափից, նրանք նստեցին մի ծառի տակ և սկսեցին խորհրդակցել։ Շատ լավ կլիներ, եթե պառկեին և քնեին, ինչպես արին առավոտյան եկած ավազակները, որի շնորհիվ մենք հեշտությամբ հաշիվ տեսանք նրանց հետ։ Բայց սրանք քնելու մասին չէին էլ մտածում։ Զգում էին, որ կղզու վրա ինչ֊որ վատ բան է կատարվում, և որոշել էին զգույշ լինել, թեկուզ և չգիտեին ինչ վտանգ է սպառնում իրենց և որտեղից կարող է գալ։<br />
<br />
Տեսնելով, որ նրանք խորհրդակցում են, նավապետը մի շատ կարևոր միտք հայտնեց։<br />
<br />
― Շատ հնարավոր է, ― ասաց նա, ― որ նրանք կորոշեն մեկ անգամ էլ ազդանշան տալ իրենց կորած ընկերներին և բոլորը միասին կկրակեն հրացանները։ Լավ կլինի, որ մենք նրանց վրա հարձակվենք հենց այդ պահին, երբ նրանց հրացանները դատարկ կլինեն։ Այդ դեպքում նրանք ուրիշ անելիք չեն ունենա, բացի անձնատուր լինելուց և գործը կվերջանա առանց արյունի։<br />
<br />
Այդ ծրագիրը իմ կարծիքով վատ չէր, սակայն, որպեսզի մեզ այդ հաջողվեր, հարկավոր էր, որ այժմ մենք շատ մոտիկ լինեինք թշնամիներին։ Չէ՞ որ պետք է նրանց վրա հարձակվեինք ճիշտ այն րոպեին, երբ նրանք համազարկ կտային։ Բայց նրանք այնքան էին հեռու մեզանից, որ հարձակվելու մասին մտածելն էլ ավելորդ էր։<br />
<br />
Ասենք՝ նրանք համազարկ էլ չտվին։<br />
<br />
Երկար ժամանակ մենք նստել էինք դարանում և չգիտեինք՝ ինչ անենք։<br />
<br />
Վերջապես ես ասացի․<br />
<br />
― Իմ կարծիքով մինչև մութն ընկնելը մենք ոչինչ չենք կարող անել։ Իսկ գիշերը, եթե այս յոթ նավաստին նավակ չվերադառնան, մենք կարող ենք աննկատելիորեն մոտենալ ծովին և որևէ խորամանկությամբ նավակում եղած երեք հոգուն դուրս բերել ու բռնել։<br />
<br />
Երկար ժամանակ մենք նստել էինք դարանում և անհամբերությամբ սպասում էինք, թե ավազակները երբ տեղից կշարժվեն։ Թվում էր, թե նրանց խորհրդակցությունը վերջ չի ունենալու։<br />
<br />
Հանկարծ նրանք բոլորը միանգամից վեր թռան տեղից և ուղիղ դեպի ծովափ գնացին։ Հավանորեն մտածել էին, որ կղզում մնալը վտանգավոր է և որոշել էին վերադառնալ նավ, առանց գտնելու իրենց կորած ընկերներին։<br />
<br />
«Մեր բանը վատ է, ― մրածեցի ես։ ― Ինչպես երևում է, մենք պետք է ընդմիշտ հրաժեշտ տանք նավին»։<br />
<br />
Ես իմ այդ կարծիքը հայտնեցի նավապետին։ Նա այնպես հուսահատվեց, որ քիչ մնաց պիտի ուշաթափվեր։<br />
<br />
Բայց այդ ժամանակ մտածեցի մի ռազմական խորմանկություն, որը և գործի դրեցի։ Սա մի բարդ խորամանկություն չէր, բայց իմ ծրագիրը հիանալի հաջողվեց։<br />
<br />
Ինձ մոտ կանչելով Ուրբաթին ու նավապետի օգնականին՝ նրանց հրամայեցի իջնել ծովախորշը (այն նույն ծովախորշը, որով մի ժամանակ լողալով անցել էր Ուրբաթը, երբ մարդակերները հետապնդում էին նրան), ապա կես մղոնաչափ գնալ դեպի արևմուտք, բարձրանալ բլուրի գլուխը և ամբողջ ուժով գոռալ այնպես, որ նավակի մոտ վերադարձող նավաստիները լսեն նրանց։ Իսկ երբ նավաստիները ձայն կտան, վազել մի ուրիշ տեղ ու նորից գոռալ, կանչել, և այդպես շարունակ տեղը փոխելով, թշնամիներին ավելի ու ավելի դեպի կղզու խորքը քաշել, մինչև որ նրանք կմոլորվեն անտառում, որից հետո կարճ ճանապրհով վերադառնալ այստեղ, ինձ մոտ։<br />
<br />
Նավաստիներն արդեն նավակ էին նստել և պատրաստ էին մեկնոլու, երբ հանկարծ ծովախորշի կողմից բարձր աղաղակներ լսվեցին․ գոռում էին Որբաթն և նավապետի օգնականը։<br />
<br />
Հենց որ ավազակները նրանց ձայնը լսեցին, իսկույն արձագանքեցին և ամբողջ ուժով սկսեցին վազել ձայների կողմը, սակայն ծովախորշը նրանց առաջը կտրեց, որովհետև մակընթացության պահն էր, և ծովախորշում շատ բարձր ջուր էր կանգնած։ Այն ժամանակ նրանք մակույկում մնացածներին կանչեցին և պահանջեցին մակույկը բերել, որպեսզի անցնեն ծովախորշը։<br />
<br />
Ես հենց դրան էլ սպասում էի։<br />
<br />
Նրանք մակույկով ծովախորշն անցան և առաջ վազեցին՝ իրենց հետ վերցնելով ևս մեկ մարդու։ Այսպիաով մակույկում մնացին միայն երկու հոգի։ Տեսա, ինչպես նրանք մակույկը տարան ծովախորշի ծայրը, ցամաքին մոտիկ և այնտեղ կապեցին մի բարակ ծառից։<br />
<br />
Այդ բանն ինձ շատ ուրախացրեց։ Որբաթին ու նավապետի օգնականին թողնելով, որ իրենց գործն անեն՝ մյուսներին հրամայեցի հետևել ինձ։<br />
<br />
Բարձր ու խիտ թփուտի մեջ թաքնվելով մենք շրջանցեցինք ծովախորշը և անակնկալ կերպով դուրս եկանք այն ավազակների առաջ, որոնք մնացել էին ծովափին։ Նրանցից մեկը նստած էր մակույկում, մյուսը ափին պառկած՝ ննջում էր։ Մեզ տեսնելով իրենից երեք քայլ հեռավորությանբ վրա՝ նա ուզեց վեր թռչել և փախչել, սակայն առջևում գտնվող նավապետը հարձակվեց նրա վրա և հրացանի կոթով հարվածեց նրա գլխին։ Ապա մյուս նավաստուն ուշքի գալու ժամանակ չտալով՝ բղավեց նրա վրա․<br />
<br />
―Անձնատուր եղի՛ր, եթե չես ուզում մեռնել։<br />
<br />
Այդ այն նավաստիներից մեկն էր, որոնց մասին նավապետն ասում էր, որ դավադիրներին միացել են ոչ թե իրենց կամքով, այլ՝ բռնությանը ենթարկվելով։ Նա մեր առաջին իսկ պահանջով ոչ միայն անձնատուր եղավ, այլև ինքն իսկույն ցանկություն հայտնեց մտնելու մեր ջոկատը։ Շուտով նա իր արարքներով ապացուցեց, որ արժանի էր մեր վստահությանը։<br />
<br />
Այդ միևնույն ժամանակ Ուրբաթը և նավապեետի օգնականը շարունակում էին գոռալ ու կանչել։ Արձագանքելով նավաստիների կանչերին՝ նրանք բլուրից բլուր, անտառից անտառ անցան, մինչև որ հասցրին այնպիսի մի թավուտ, որտեղից մինչ մութն ընկնելը ափ դուրս գալ անհնար էր։ Կարելի է երևակայել, թե նրանք որքա՜ն էին տանջել ու հոգնեցրել թշնամուն, երբ մեզ մոտ վերադարձան սոսկալի հոգնած։<br />
<br />
Այժմ մեզ մնում էր միայն հսկել ավազակներին, մինչև նրանք վերադառնան մակույկի մոտ և խավարի մեջ անակնկալ հարձակում գործելով շշմեցնել նրանց ու ստիպել գերի հանձնվել։<br />
<br />
Նրանք շուտ չվերադարձան։ Մենք ստիպված եղանք սպասել մի քանի ժամ։ Մեկ էլ լսեցինք, որ նրանք դանդաղորեն մոտենում են ափին։ Քայլում էին զատ֊զատ, միմյանցից հեռու։ Առջևինները հետ մնացողներին ձայն էին տալիս․<br />
<br />
― Արա՛գ եկեք։<br />
<br />
Իսկ նրանք պատասխանում էին․<br />
<br />
― Չենք կարող, հոգնածությունից վայր ենք ընկնում։<br />
<br />
Այդ մեզ ձեռնտու էր։<br />
<br />
Վերջապես նրանք մոտեցան ծովախորշին։ Այդ մի քանի ժամվա ընթացքում տեղատվություն էր սկսվել, և ծառից կապված մակույկը մնացել էր ցամաքի վրա։<br />
<br />
Անկարելի է նկարագրել, թե ինչպես շշմեցին ավազակները, երբ տեսան, որ նավակը ծանծաղուտի մեջ է խրվել, իսկ մարդիկ անհետացել են։ Զարհուրելի աղաղակներով նրանք վազվզում էին ծովափին և անիծում իրենց բախտը։ Ասում էին, որ իրենք ընկել են կախարդված կղզի, որ այստեղ կամ ավազակներ կան, որոնք իրենց բոլորին կկոտորեն, կամ սատանաներ, որոնք բոլորին ողջ֊ողջ կխժռեն։<br />
<br />
Մի քանի անգամ նրանք ձայն տվեցին իրենց ընկերներին, կանչելով նրանց անուն առ անուն, սակայն, հասկանալի է, պատասխան չստացան։<br />
<br />
Երեկոյան աղջամուղջի մեջ երևում էր, թե ինչպես նրանք հետ ու առաջ էին վազվզում՝ հուսահատությունից տրորելով իրենց ձեռքերը։ Այս աննպատակ վազվզոցից հոգնելով՝ ավազակները նետվեցին մակույկի մեջ, որպեսզի մի փոքր շունչ առնեն, բայց դեռ մի րոպե չանցած՝ նորից ափ ցատկեցին և էլի սկսեցին հետ ու առաջ վազվզել։<br />
<br />
Իմ ընկերները ինձ խնդրում էին թույլատրել, որ մութն ընկնելուն պես հարձակվեն նրանց վրա։ Բայց ես չէի ուզում այդքան արյուն թափել և որոշեցի խռովարարների հետ հաշիվ մաքրել ավելի խաղաղ ճանապարհով։ Իսկ գլխավորն այն է, որ գիտեի՝ թշնամին զինված է ոտքից գլուխ, և չէի ուզում իմ մարդկանցից որևէ մեկի կյանքը վտանգի ենթարկել։ Հարկավոր էր սպասել, գուցե թշնամու ուժերը կբաժանվեն երկու֊երեք խմբի, իսկ մինչ այդ իմ զորքին հրամայեցի պաշարել թշնամուն։<br />
<br />
Ուրբաթին ու նավապետին առաջ ուղարկեցի։ Նրանք պետք է չոքեչոք, գաղտագողի մոտենային ավազակներին, որպեսզի պետք եղած դեպքում դեմ առ դեմ կրակեն։<br />
<br />
Բայց նրանք երկար չսողացին․ հանկարծ դեմ առան մյուսներից պատահաբար անջատված երեք ավազակի, որոնց մեջ էր նաև բոցմանը, որը, ինչպես ասել ենք, խռովության գլխավոր նախաձեռնողն էր եղել, իսկ այժմ իրեն պահում էր որպես ամենահետին վախկոտ։<br />
<br />
Հենց որ նավապետը լսեց իր բոլոր ձախորդությունների գլխավոր հանցավորի ձայնը և հասկավավ, որ նա բռի մեջ է, այնպիսի կատաղության հասավ, որ տեղից վեր թռավ և կրակեց ուղիղ ոճրագործի կրծքին։ Այդ ժամանակ, իհարկե, կրակեց նաև Ուրբաթը։<br />
<br />
Բոցմանը տեղնուտեղը սպանվեց, մյուս ավազակը ծանր վիրավորվեց (նա մեռավ երկու ժամ հետո), իսկ երրորդին հաջողվեց փախչել։<br />
<br />
Կրակոցները լսելուն պես առաջ տարա իմ բանակի գլխավոր մասը, որի թիվն այժմ հասնում էր ութ մարդու։ Ահա նրա լրիվ կազմը․ ես՝ առաջին ֆելդմարշալ, Ուրբաթը՝ գեներալ֊լեյտենանտ, ապա նավապետը երկու սպաների հետ և երեք շարքային, այն գերիները, որոնց մենք զենք էինք վստահել։<br />
<br />
Երբ մենք մոտեցանք թշնամուն, արդեն բոլորովին մութն էր, այնպես որ չէր կարելի որոշել, թե մենք քանի հոգի ենք։<br />
<br />
Ինձ մոտ կանչեցի ռազմագերիներից մեկին, այն նույն նավաստուն, որին ավազակները թողել էին մակույկում (այժմ նա կռվում էր մեր շարքերում), և հրամայեցի անուն առ անուն կանչել իր նախկին ընկերներին։<br />
<br />
Ուզում էի կրակելուց առաջ բանակցությունների մեջ մտնել նրանց հետ և հաջողության դեպքում գործը խաղաղությամբ վերջացնել։ Իմ փորձը լիովին հաջողվեց։ Ասենք, ուրիշ կերպ լինել չէր էլ կարող․ թշնամիները հուսահատության էին հասել, նրանց մնում էր միայն անձնատուր լինել։<br />
<br />
Եվ այսպես, իմ նավաստին կոկորդով մեկ գոռաց․<br />
<br />
― Թոմ Սմի՜տ, Թոմ Սմի՜տ։<br />
<br />
Թոմ Սմիտն իսկույն պատասխանեց․<br />
<br />
― Ո՞վ է կանչում։ Այդ դու՞ ես, Ջիմմի Ռոյ։<br />
<br />
Նա երևի ձայնից ճանաչեց նավաստուն։ Ջիմմի Ռոյը պատասխանեց․<br />
<br />
― Ես եմ, ես, Թոմ Սմի՜թ։ Նետիր զենքդ և անձնատուր եղիր, թե չէ՝ դուք կորած եք։ Մի րոպեում ձեզ բոլորիդ կկոտորեն։<br />
<br />
― Բայց ու՞մ անձնատուր լինենք։ Ո՞վ կա, որտե՞ղ են նրանք, ― ձայն տվեց Թոմ Սմիթը։<br />
<br />
― Այստեղ, ― պատասխանեց Ջիմմի Ռոյը։ ― Հիսուն մարդ են այստեղ, նրանց հետ էլ մեր նավապետն է։ Ահա արդեն երկու ժամ է, որ նրանք հետապնդում են ձեզ։ Բոցմանն սպանված է, Բիլ Ֆրեյը վիրավորված է, իսկ ինձ գերի են վերցրել։ Եթե հենց այս րոպեին անձնատուր չլինեք, հրաժեշտ տվեք կյանքին․ ձեզ փրկություն չի լինի։<br />
<br />
Այն ժամանակ Թոմ Սմիթը ձայն տվեց․<br />
<br />
― Հարցրու դրանց, կներե՞ն մեզ արդյոք։ Եթե այո, մենք իսկույն անձնատուր կլինենք։ Այդպես էլ ասա իրենց։<br />
<br />
― Լավ, կհարցնեմ, ― պատասխանեց Ջիմմի Ռոյը։<br />
<br />
Բայց այդ ժամանակ բանակցությունների մեջ մտավ ինքը՝ նավապետը։<br />
<br />
― Է՛յ, Սմիտ, ― կանչեց նա։ ― Դու ճանաչու՞մ ես իմ ձայնը։ Դե լսի՛ր, եթե դուք իսկույն զենքը ցած դնեք և անձնատուր լինեք, խոստանում եմ խնայել բոլորիդ կյանքը, բացի Բիլլ Ատկինսից։<br />
<br />
― Նավապետ, աստծու սիրուն, ի՛նձ էլ ողորմացեք, ― աղաղակեց Բիլլ Ատկինսը։ ― Ես ինչո՞վ եմ վատ մյուսներից։ Ուրիշներն էլ այնպես հանցավոր են, ինչպես ես։<br />
<br />
Դա կատարյալ սուտ էր, որովհետև Բիլլ Ատկինսը որպես իսկական ծովահեն ու ավազակ՝ վաղուց նավաստիներին համոզում էր զբաղվել ծովային կողոպուտներով, իսկ երբ խռովություն սկսվեց, առաջինը նա էր, որ հարձակվեց նավապետի վրա և կապկպեց ձեռքերը, հայհոյելով և վիրավորելով նրան։ Դրա համար էլ նավապետը Բիլլ Ատկինսիսն ասաց, որ նա անձնատուր լինի առանց որևէ պայմանի, իսկ հետո արդեն կղզու պետը կվճռի, թե կյանք կտա նրան, թե՝ մահ։ (Կղզու պետը ես էի․ այժմ բոլորն ինձ այդպես էին հորջորջում)։<br />
<br />
Բիլլ Ատկինսն ստիպված եղավ զիջել։<br />
<br />
==Քսանյոթերորդ գլուխ==<br />
:::::Նավապետը նորից դառնում է իր նավի հրամանատարը։ Ռոբինզոնը թողնում է կղզին<br />
<br />
<br />
Այսպիսով ծովահենները զենքները ցած դրին և հլու հնազանդ սկսեցին ողորմածություն խնդրել։<br />
<br />
Այն նավաստին, որը խոսում էր ծովահենների հետ և էլի երկու ուրիշ մարդ իմ հրամանով կապկպեցին բոլորի ձեռքերը, որից հետո իմ ահարկու բանակը, բաղկացած հիսուն մարդուց (իսկ իրականում ընդամենը ութ մարդ էր, հաշված նաև երեք գերիներին), շրջապատեց նրանց և գրավեց մակույկը։ Ես ինքս, սակայն, քաղաքական որոշ նկատառումներով չէի երևում նրանց աչքին։<br />
<br />
Այժմ արդեն նավապետը կարող էր ազատ խոսել իր նավաստիների հետ։ Նավապետը նրանց մեղադրում էր, որ դավաճանեցին և խիստ կշտամբում էր ուխտադրժության համար։<br />
<br />
― Դուք ուզում էիք իմ նավը խլել ինձանից, որպեսզի ծովահեն դառնաք և ծովային ավազակությամբ զբաղվեք, ― ասաց նա։ ― Դա ստոր ու գարշելի գործ է։ Դուք հավետ խայտառակեցիք ձեզ, դուք ինքներդ եք փորել ձեր գերեզմանը և պետք է շնորհակալ լինեք բախտից, եթե կախաղան չբարձրանաք։<br />
<br />
Ոճրագործներն, ըստ երևույթին, սրտանց զղջում էին և աղերսում էին միայն մի բան․ որ իրենց կյանք շնորհվի։<br />
<br />
― Այդ իմ իշխանությունից դուրս է, ― պատասխանում էր նավապրտը։ ― Այժմ ձեր բախտը կախված է կղզու պետից։ Դուք կարծում էիք, թե մեզ իջեցնում էիք ամայի ափեր, անմարդաբնակ կղզի, սակայն նախախնամությանը հաճելի է եղել, որ ձեզ բերի այս բնակեցված վայրը, որի կառավարիչն անգլիացի է։ Նա իր մեծահոգությամբ ներում է շնորհել ձեզ և, հավանորեն, կուղարկի Անգլիա, որտեղ ձեզ հետ կվարվեն օրենքի համաձայն։ Բայց Բիլլ Ատկինսիսն կղզու պետը հրամայել է մահվան պատրաստվել․ վաղը առավոտյան նրան կախաղան կհանեն։<br />
<br />
Այս ամենը նավապետն ուղղակի հնարում էր, բայց նրա այդ հնարածը ցանկալի ազդեցություն ունեցավ։ Ատկինսը ծունկ չոքեց նավապետի առաջ և խնդրեց կղզու պետի մոտ միջնորդել, որ իրեն չկախեն, իսկ մյուսները խնդրում էին, որ աստծու սիրուն իրենց Անգլիա չուղարկեն։<br />
<br />
Տեսնելով մահվան սպառնալիքից սարսափահար եղած այդ ողորմելի մարդկանց այդպիսի հնազանդությունը՝ ինքս ինձ ասացի․<br />
<br />
«Ահա թե ինչպես եկավ իմ փրկության ժամը։ Այս թշվառներն այնպես են վախեցած, որ, իհարկե, կկատարեն մեր ամեն մի պահանջը․ բավական է, որ մենք հրամայենք, և նրանք մեզ կօգնեն տիրելու նավին»։<br />
<br />
Եվ մի փոքր հեռանալով, անցնելով ծառի հետևը, որպեսզի նրանք չկարողանան տեսնել, թե ինչպիսի ողորմելի տեսք ունի կղզու ահարկու պետը, գոչեցի․<br />
<br />
― Կանչել ինձ մոտ նավապետին։<br />
<br />
Մեր մարդկանցից մեկը հանդիսավոր կերպով մոտեցավ նավապետին և ասաց․<br />
<br />
― Կղզու պետը կանչում է ձեզ։<br />
<br />
Իսկ նավապետը նույնպիսի հանդիսավորությամբ պատասխանեց․<br />
<br />
― Հաղորդեցեք նորին պայծառափայլությանը, որ իսկույն կներկայանամ։<br />
<br />
Այս խոսակցությունը լսելով՝ խռովարարները վերջնականապես հնազանդվեցին։ Նրանք հավատացին, որ իրրենցից ոչ հեռու գտնվում է ինքը՝ նահանգապետը, հիսուն մարդուց բաղկացած իր ջոկատով։<br />
<br />
Երբ նավապետը մոտեցավ ինձ, նրան հայտնեցի, որ ուզում եմ նավին տիրել մեր գերիների օգնությամբ։ Նավապետը ցնծության մեջ էր։ Որոշեցինք հենց վաղը առավոտյան իրականացնել այդ ծրագիրը։<br />
<br />
― Սակայն, հաջողության հաստատ հույսով գործելու համար, ― ասացի ես, ― հարկավոր է գերիներից ոմանց անջատել մյուսներից։ Ատկինսին իր նման երկու ոճրագործների հետ կգցենք նկուղը։ Թող Ուրբաթը և ձեր օգնականը նրանց տանեն այնտեղ։ Իսկ մյուսների համար համապատասխան տեղ կգտնեմ։<br />
<br />
Այդպես էլ արեցինք․ երեքին տարանք քարանձավ, որն իսկապես նման էր մռայլ բանտի, իսկ մյուսներին ուղարկեցի իմ անտառային ամառանոցը, որտեղ իմ քողտիկն էր գտնվում։ Վերջինիս բարձր ցանկապատը հուսալի բանտ էր, մանավանդ որ կալանավորները կապկպված էին և գիտեին, որ իրենց բախտը կախված է իրենց վարքից։<br />
<br />
Մյուս օրն, առավոտյան, նավապետին ուղարկեցի այդ նավաստիների մոտ։ Նա պետք է զրուցեր նավաստիների հետ, իմանար նրանց իսկական վերաբերմունքը և մանրամասն հաշիվ տար իր խոսակցության մասին։ Ես ուզում էի պարզել, թե որքան կարելի է վստահել այդ մարդկանց, և վտանգավոր չի լինի նրանց մեզ հետ նավ տանել։<br />
<br />
Նավապետը գործեց խելացի ու վճռական։ Նա հիշեցրեց նավաստիներին, թե իրենց հանցանքով ինչպիսի ողբալի վիճակի մեջ են ընկել և ասաց, որ թեև կղզու պետը հիմա իր իշխանությամբ ներում է շնորհել, սակայն երբ նավը հասնի Անգլիա, նրանց կդատեն որպես դավաճանների և անպայման կախաղան կհանեն։<br />
<br />
― Բայց, ― ավելացրեց նա, ― եթե ինձ օգնեք ծովահեններից հետ խլելու իմ նավը, այն ժամանակ կղզու պետը նկատի առնելով, որ դուք կամովին մասնակցել եք արդար գործի, կաշխատի ձեզ համար Անգլիայում ներում ստանալ։<br />
<br />
Դժվար չէ հասկանալ, թե այդ մարդիկ ինչպիսի ցնծությամբ ընդունեցին նավապետի առաջարկությունը։ Նրանք ծունկ չոքեցին նավապետի առաջ և երդվեցին, որ մինչև վերջին կաթիլ արյունը կկռվեն, եթե նա իրենց համար ներում ստանա, ամբողջ կյանքում պարտական կմնան, թեկուզ աշխարհի ծայրն էլ կգնան նրա հետ և կհարգեն հարազատ հոր պես։<br />
<br />
― Շատ լավ, ― ասաց նավապետը, ― այդ բոլորի մասին կզեկուցեմ կղզու պետին և իմ կողմից էլ կխնդրեմ, որ ներում շնորհի ձեզ։<br />
<br />
Հետո նա վերադարձավ ինձ մոտ, մանրամասն հաշիվ տվեց նավաստիների հետ իր ունեցած խոսակցության մասին և ավելացրեց, որ իր կարծիքով մենք կարող ենք լիովին հույս դնել այդ մարդկանց վրա։<br />
<br />
Սակայն ես այն կարծիքին էի, որ զգուշությունը երբեք չի խանգարի, ուստի և նավապետին ասացի․<br />
<br />
― Ահա թե ինչ կանենք․ կվերցնենք առայժմ միայն հինգին։ Թող չկարծեն, թե մենք մարդկանց կարիք ենք զգում։ Գնացեք և ասացեք նրանց, որ թեև մենք բավական թվով մարդիկ ունենք, բայց թող այդպես լինի․ փորձի համար կվերցնենք հինգ մարդու։ Մյուս երկուսը ամրոցում (այսինքն իմ քարայրում) բանտարկված երեքի հետ կղզու պետի կողմից կթողնվեն որպես պատանդներ, և եթե նրանց ընկերները, որոնք կմասնակցեն մեր կռիվներին, կդրժեն իրենց երդումը, բոլոր հինգ պատանդներն էլ կախաղան կբարձրանան։<br />
<br />
Սա խիստ դաժան միջոց էր։ Երբ նավապետը գերիներին հաղորդեց իմ պատասխանը, նրանք հասկացան, որ կղզու պետի հետ կատակ անել չի լինի։ Եվ, իհարկե, նրանց մնում էր մեկ բան․ ընդունել իմ պայմանը։<br />
<br />
Պատանդներն էլ սկսեցին իրենց ընկերներին աղաչել ու համոզել, որ նավապետին չդավաճանեն։<br />
<br />
Ահա մեր բանակի լրիվ կազմը՝ մեծ ճակատամարտի նախօրյակին․<br />
<br />
Առաջին՝ նավապետը, նրա օգնականը և ուղևորը։<br />
<br />
Երկրորդ՝ նավապետի երաշխավորությամբ ազատված երկու գերիները։<br />
<br />
Երրորդ՝ դարձյալ երկուսը, նրանք, որոնք գտնվում էին իմ քողտիկում (նավապետի խնդրանքով այժմ նրանց էլ ազատություն էր տրվել)։<br />
<br />
Չորրոդ՝ երկրորդ խմբից գերի վերցրած այն հինգ հոգին, որոնց մենք ամենից ուշ ազատություն տվինք։<br />
<br />
Ընդամենը տասներկու մարդ, բացի այն հինգից, որոնք մնում էին նկուղում որպես պատանդներ։<br />
<br />
Ես հարցրի նավապետին, թե արդյոք հնարավո՞ր է համարում այդպիսի փոքրիկ ուժերով հարձակվել նավի վրա։ Ես և Ուրբաթը չէինք կարող կղզուց բացակայել․ մեր ձեռքին մնում էր յոթ մարդ, որոնց մենք պետք է հսկեինք ու կերակրեինք։<br />
<br />
Որոշեցի քարանձավում բանտարկված հինգ պատանդների դրությունը չթեթևացնել։ Օրական երկու անգամ Ուրբաթը նրանց համար ուտելիք և ջուր էր տանում և ինքն իր ձեռքով էլ կերակրում, որովհետև նույնիսկ նրանց ձեռքերը չէինք արձակել։ Իսկ մյուսներին մենք որոշ ազատություն էինք տվել։<br />
<br />
Վերջապես որոշեցի այդ երկուսին երևալ։ Նրանց մոտ եկա նավապետի հետ։ Նավապետը նրանց ասաց, որ կղզու պետի կողմից լիազորված անձ եմ, որ կղզու պետը ինձ հանձնարարել է հսկել ռազմագերիներին, ուստի նրանք առանց իմ թույլատրության իրավունք չունեն հեռանալու և չհնազանդվրլու առաջին իսկ փորձին շղթայակապ կարվեն ու կնետվեն նահանգապետական բանտը։<br />
<br />
Այդ ժամանակից ես երբեք ռազմագերիներին չէի երևում որպես կղզու պետ, այլ՝ ներկայանում էի որպես նրա կողմից լիազորված ամձ, ըստ որում ամեն անգամ խոսում էի պետի մասին, կայազորի, թնդանոթների ու ամրոցի մասին։<br />
<br />
Այժմ միայն մնում էր նախապատրաստվել առաջիկա կռվին․ հիմնովին նորոգել երկու նավակները, սարքավորել դրանք և յուրաաքանչյուրի համար անձնակազմ նշանակել։<br />
<br />
Այս բոլոր պարտականությունները դրեցի նավապետի վրա։<br />
<br />
Նա մակույկի հրամանատար նշանակեց իր ուղևորին և նրան տվեց չորս մարդ։ Ինքը նավապետը, օգնականը և նրանց հետ հինգ նավաստի կազմում էին բարկասի անձնակազմը։<br />
<br />
Նավապետը պնդում էր (և միանգամայն իրավացի), որ ավելի լավ է նավին մոտենալ մութ ժամանակ և հենց առաջիկա երեկոյան ճանապարհ ընկան։<br />
<br />
Երբ կեսգիշերին մոտ նավի վրա լսեցին թիակների ճղփոցը և նավաստիների սովորության համաձայն ձայն տվին մակույկին, նավապրտը Ջիմմի Ռոյին ասաց, որ միայն նա պատասխան տա, իսկ մյուսներին հրամայեց լռել։<br />
<br />
Ջիմմի Ռոյը ձայն տվեց, թե ինքը բերել է բոլոր նավաստիներին, բայց ուշացել են, որովհետև ստիպված են եղել երկար որոնել նրանց, ապա սկսեց երկար ու բարակ պատմել այդ կարգի զանազան մատացածին բաներ։<br />
<br />
Մինչ նա այդպես շատախոսում էր, բարկասը ու մակույկը մոտեցան նավակողին։<br />
<br />
Նավապետն ու նրա օգնականը առաջինը զենքը ձեռքին բարձրացան տախտակամած և իսկույն հրացանների կոթերի հարվածով տապալեցին երկու խռովարարի, որոնք ոչինչ չկասկածելով՝ դուրս էին եկել նրանց ընդառաջ։ Դրանցից մեկը նավի ատաղձագործն էր, երկրորդը՝ նավապետի մյուս օգնականը, որ անցել էր ծովահենների կողմը։<br />
<br />
Նավապետի ամբողջ ջոկատը գործում էր համերաշխ ու քաջաբար։ Տախտակամածի վրա եղած բոլոր նավաստիները բռնվեցին, որից հետո նավապետը հրամայեց դռնակները փակել, որպեսզի մյուսները ներքևից վերև բարձրանալ չկարողանան։ Մինչ այդ, վրա հասան երկրորդ մակույկի հրամանատարն ու նավաստիները։ Նրանք գրավեցին նավի խոհանոցի մուտքը և գերի վերցրին երեք մարդու։<br />
<br />
Երբ տախտակամածում և վերևի հարթակաում այլևս ոչ մի թշնամի չմնաց, նավապետն իր օգնականին հրամայեց անձնակազմից երեք մարդ վերցնել և ջարդել գլխավոր նավախցի դուռը, որտեղ տագնապի առաջին իսկ ձայները լսելուն պես թաքնվել էր խռովարարների ընտրած նոր նավապետը և նրա հետ երկու նավաստի ու նավի փոքրավորը։<br />
<br />
Նրանք իրենց հետ զենք էլ էին վերցրել,այնպես որ, երբ նավապետի օգնականն իր մարդկանցով հասավ նավախցի դռանը, նրանց դիմավորեցին կրակոցներով։ Գնդակը ջարդեց նավապետի օգնականի թևը, երկու նավաստի նույնպես վիրավորվեցին, սակայն ոչ ոք չսպանվեց։<br />
<br />
Նավապետի օգնականը գոչեց․ «Օգնությու՜ն»։ Ապա, ուշադրություն չդարձնելով իր ծանր վերքին, ատրճանակը ձեռքին ներխուժեց նավախուցը և կրակեց նոր նավապետի գլխին։ Նա վայր ընկավ առանց մի ճիչ արձակելու․ գնդակը դիպել էր բերանին։ Դրանից հետո մյուս խռովարարներն անձնատուր եղան առանց կռվի, այնպես որ այլևս ոչ մի կաթիլ արյուն չթափվեց։<br />
<br />
Հենց որ նավապետը իր նավի տերը դարձավ, հրամայեց յոթ անգամ թնդանոթ կրակել։ Դա պայմանական նշան էր, որով ինձ իմաց էր տալիս գործի հաջող վախճանի մասին։ Այդ ազդանշանին սպասելով ես երկու ժամ նստել էի ծովի ափին և անասելի ուրախացա, երբ լսեցի այն։<br />
<br />
Հանգստացած սրտով իսկույն վերադարձա տուն, պառկեցի և անմիջապես քնեցի, որովհետև այդ տագնապալից օրվա ընթացքում շատ էի հոգնել։<br />
<br />
Ինձ արթնացրեց մի նոր կրակոց։ Ես վեր թռա և լսեցի, որ մեկը կանչում է ինձ․<br />
<br />
― Պե՛տ, պե՛տ։<br />
<br />
Իսկույն ճանաչեցի նավապետի ձայնը։ Նա կանգնած էր իմ ամրոցի վերևը, բլրի գլխին։ Ես շտապ դրեցի սանդուխքը և բարձրացա նրա մոտ։ Նա ինձ գրկեց և ասաց․<br />
<br />
― Իմ թանկագին բարեկամ, իմ փրկիչ։ Ահա ձեր նավը։ Ձերն է այդ նավը և այն ամենը, ինչ կա մեջը։ Ձերն ենք նաև մենք բոլորս, սկսած նավապետից։<br />
<br />
Իմ հայացքն ընկավ այն կողմը, որ նա ցույց էր տալիս․ նավն արդեն կանգնած էր ուրիշ տեղ, ափից ամենաշատը կես մղոնաչափ հեռու։<br />
<br />
Պարզվեց, որ ծովահենների հետ հաշիվ մաքրելուց հետո իմ բարեկամ նավապետն իսկույն հրամայել է խարիսխը քաշել և համընթաց քամուց օգտվելով՝ մոտեցել էր այն ծովախորշին, որտեղ մի ժամանակ կանգնեցնում էի իմ լաստերը, ապա սպասելով մակընթացությանը՝ նա մակույկով մտել էր ծովախորշը ու շտապել ինձ մոտ, հաղորդելու, որ նավը գտնվում է, այսպես ասած, իմ դռան առաջ։<br />
<br />
Այդ անակնկալ ուրախությունից քիչ մնաց ուշաթափվեի։<br />
<br />
Չէ որ իմ աչքով տեսնում էի վաղուց սպասված ազատությունը։ Նա այստե՛ղ էր, ի՛մ ձեռքի մեջ։ Իմ տրամադրության տակ էր մի խոշոր նավ, որ պատրաստ էր տանելու ինձ, ուր ցանկանայի։<br />
<br />
Ես այն աստիճան ուրախացա, որ առաջին պահին ոչինչ չկարողացա ասել նավապետին, և գետին կընկնեի, եթե նա չբռներ ինձ։<br />
<br />
Նկատելով, որ անակնկալ երջանկությունից ուժասպառ եմ եղել, նա գրպանից հանեց ինչ֊որ դեղ, որ բերել էր ինձ համար։ Այդ դեղից մի կում անելով ես կամաց նստեցի գետնին։ Եվ թեպետ գիտակցությունս վերադարձավ, բայց և այնպես երկար ժամանակ խոսել չէի կարողանում։<br />
<br />
Խեղճ նավապետը ինձանից պակաս չէր հուզված։<br />
<br />
Իմ հոգեկան ուժերը վերադարձնելու համար նա հազար ու մի փաղաքշական խոսքեր էր շշնջում։ Սակայն իմ կուրծքը լիքն էր երջանկությամբ, և դժվար էի հասկանում, թե ինչ է ասում նա։ Վերջապես ուրախությունից լաց եղա և միայն դրանից հետո խոսելու ընդունակությունս վերադարձավ։ Այդ ժամանակ ես էլ իմ հերթին գրկեցի նոր բարեկամիս և ամբողջ սրտով շնորհավորեցի նրան։ Երկուսս էլ ուրախ ցնծության մեջ էինք։<br />
<br />
Երբ մի փոքր ուշքի եկանք, նավապետն ասաց, որ ինձ համար մի քանի բան է բերել, որ բարեբախտաբար, չեն կարողացել կողղոպտել չարագործները, որոնք այնքան երկար ժամանակ նավի տերն ու տիրականան էինն դարձել։<br />
<br />
― Կարծում եմ, որ այս իրերը այնքան էլ անօգուտ չեն լինի ձեզ համար, ― ասաց նավապետը։<br />
<br />
Նա ձայն տվեց մակույկում մնացած իր նավաստիներին․<br />
<br />
― Է՛յ, այստեղ քաշեցեք այն հակերը, որ մենք բերել ենք կղզու պետի համար։<br />
<br />
Այդ իրոք որ հարուստ նվեր էր։ Նավապետն այնքան շատ բազմապիսի բաներ էր բերել ինձ համար, որ կարծես ամբողջ կյանքումս պիտի մնայի կղզու վրա։<br />
<br />
Այդ հակերի մեջ կային տսներկու խոշոր կտոր աղած միս, վեց կտոր ապուխտ, մի պարկ սիսեռ, մոտ հարյուր ֆունտ պաքսիմատ։ Նա ինձ համար բերել էր նաև մի արկղ շաքար, մի արկղ ալյուր, մի պարկ կիտրոն և երկու շիշ կիտրոնահյութ։<br />
<br />
Բայց, իհարկե, ինձ համար հազար անգամ ավելի կարևոր էր հագուստը։ Ուստի շատ ուրախացա, երբ պարզվեց, որ իմ բարեկամ նավապետը ինձ համար բերել է վեց դյուժին նոր, բոլորովին մաքուր շապիկ, վեց հատ շատ լավ վզնոց, երկու ղույգ ձեռնոց, գլխարկ, կոշիկներ, գուլպաներ և մի հիանալի զգեստ, որ նավապետինն էր եղել, բայց բոլորովին նոր էր։ Մի խոսքով նա ոտից գլուխ ինձ նոր շորեր հագցրեց։<br />
<br />
Այս նվերը շատ հաճելի էր ու օգտակար, բայց դուք չեք կարող երևակայել, թե ինչպիսի անճոռնի, անտաշ տեսք ստացա, երբ հագա այդ նոր շորերը, և թե որքան անհարմար էի զգում ինձ սկզբանական շրջանում։<br />
<br />
Նվերները դիտելուց հետո հրամայեցի դրանք տանել իմ ամրոցը և սկսեցի նավապետի հետ խորհրդակցել, թե ինչպես վարվենք մեր գերիների հետ․ վերցնե՞նք մեզ հետ, թե թողնենք այստեղ։<br />
<br />
― Մեզ հետ վերցնելը շատ վտանգավոր է, ― ասաց նավապետը։ ― Դրանք կատաղի արնախումներ են։ Առանձնապես անհուսալի են երկուսը, որոնք անուղղելի չարագործներ ու ավազակներ են։ Եթե նույնիսկ նրանց տանելու լինեմ ինձ հետ, ապա միայն շղթայված և դատական իշխանությունների ձեռքը պետք է հանձնել անգլիական առաջին իսկ գաղութում։<br />
<br />
― Այդ դեպքում, ― ասացի ես, ― ստիպված կլինենք նրանց թողնել այստեղ։ Եվ ես խոստանում եմ այնպես անել, որ այդ երկու ավազակներն իրենք խնդրեն մնալ կղզում։<br />
<br />
― Եթե ձեզ հաջողվի այդ, ― պատասխանեց նավապետը, ― ես անչափ գոհ կլինեմ։<br />
<br />
― Լավ, ― ասացի, ― հիմա կխոսեմ նրանց հետ ձեր անունից։<br />
<br />
Ապա ես ինձ մոտ կանչեցի Ուրբաթին և երկու պատանդներին (որոնց այժմ մենք ազատել էինք, քանի որ նրանց ընկերները կատարել էին իրենց տված խոստումը) և հրամայեցի հինգ գերիներին քարանձավից բերել քողտիկ։<br />
<br />
Քիչ հետո ես ու նավապետն էլ գնացինք այնտեղ․ իմ նոր հագուստով էի, այս անգամ արդեն որպես կղզու պետ։ Մոտենալով ամառանոցիս ցանկապատին՝ հրամայեցի մոտ բերել կալանվորներին և հետևյալն ասացի նրանց․<br />
<br />
― Ձեր բոլոր հանցագործութունները հայտնի են ինձ։ Ես գիտեմ, որ դուք հարձակվել եք նավի անպաշտպան ուղևորների վրա և սպանել նրանց։ Գիտեմ և այն, որ դուք ուզում էիք ծովահեն դառնալ, որպեսզի խաղաղ նավեր կողոպտեք։ Թող հայտնի լինի ձեզ, որ իմ կարգադրությամբ նավը վերադարձված է նավապետին և այն կգնա իր ճանապարհով։ Բավական է, որ հրամայեմ, և ձեզ մահապատիժ կտան որպես հանցանքի մեջ բռնված ավազակների։ Ուստի, եթե որևէ բան ունեք ասելու ձեզ արդարացնելու համար, ասացեք, որովհետև ձեզ մտադիր եմ պատժել որպես մարդասպանների ու դավաճանների։<br />
<br />
Նրանցից մեկը բոլորի փոխարեն պատասխանեց, որ իրենց արդարացնելու համար ոչինչ չունեն ասելու։<br />
<br />
― Բայց երբ մենք կալանավորվեցինք, նավապետը գթություն խոստացավ, և մենք խոնարհաբար խնդրում ենք ձեզ՝ ողորմած լինել, մեզ շնորհել մեր կյանքը։<br />
<br />
― Ճիշտն ասած, չգիտեմ, թե ինչպիսի ողորմածություն կաարող եմ ցուցաբերել ձեզ, ― պատասխանեցի ես։ ― Մտադիր եմ իմ բոլոր մարդկանցով հեռանալ այս կղզուց։ Մենք մեկնում ենք Անգլիա։ Ինչ վերաբերում է ձեզ, ապա նավապետի ասելով, նա պարտավոր է ձեզ շղթայակապ անել և Անգլիա հասնելուն պես դատի տալ դավաճանության և խռովարարության համար։ Իսկ դատարանն իսկույն մահվան կդատապարտի ձեզ։ Ուրիշ դատավճիռ լինել չի կարող։ Կախաղան՝ ահա թե ինչ է ձեզ սպասում Անգլիայում։ Եվ ուրեմն, հազիվ թե ուրախ լինեք, եթե ձեզ վերցնենք մեզ հետ։ Ձեզ համար կա մեկ փրկություն․ պետք է մնաք կղզում։ Միայն այդ պայմանով կարող ենք ներում շնորհել ձեզ։<br />
<br />
Նրանք ուրախությամբ համաձայնեցին իմ առաջարկին և երկար շնորհակալություն էին հայտնում ինձ։<br />
<br />
― Ավելի լավ է ապրել անապատում, ― ասացին նրանք, ― քան վերադառնալ հայրենիք, որտեղ մեզ կախաղան է սպասում։<br />
<br />
Ես հրամայեցի նրանց կապերն արձակել և ասացի․<br />
<br />
― Գնացեք անտառ, որտեղ ձեզ բռնեցին, և մնացեք այնտեղ, մինչև ձեր հետևից մարդ կուղարկեմ։ Ես կհրամայեմ ձեզ համար թողնել որոշ զենքեր, ուտելիքի պաշար և անհրաժեշտ խորհուրդներ կտամ սկզբնական շրջանի համար։ Այստեղ դուք շատ լավ կարող եք ապրել, եթե համառորեն աշխատելու լինեք։<br />
<br />
Այս բանակցություններից հետո տուն վերադարձա և սկսեցի պատրաստվել հեռավոր ճանապարհորդության։ Նավապետին ասացի, որ պատրաստությունների համար ինձ որոշ ժամանակ է հարկավոր և խնդրեցի, որ նա մենակ գնա նավ, իսկ առավոտյան մի մակույկ ուղարկի իմ հետևից։<br />
<br />
Երբ նավապետը գնաց, հրամայեցի ինձ մոտ կանչել գերիներին և նրանց հետ լուրջ խոսակցություն ունեցա։<br />
<br />
Նորից նրանց ասացի, որ իմ կարծիքով խելացի են վարվում կղզում մնալով, որովհետև եթե նավապետը նրանց տաներ հայրենիք, անպայման կախաղանի կարժանանային։<br />
<br />
Նրանց մանրամասն պատմեցի, թե ես ինչպես եմ ընկել այս կղզին, ինչպես եմ քիչ֊քիչ բարելավել իմ տնտեսությունը, ինչպես եմ խաղող հավաքել, բրինձ ու գարի ցանել, հաց թխել սովորել։<br />
<br />
Նրանց ցույց տվի իմ ամրությունները, իմ պահեստները, իմ դաշտերն ու արոտները, մի խոսքով ամեն ինչ արի, որ կյանքը կղզու վրա ծանր չլինի նրանց համար։<br />
<br />
Նրանց թողի իմ ամբողջ զենքը (այսինքն հինգ մուշկետ, երեք որսորդական հրացան և երեք թուր)։ Նրանց թողի մեկ ու կես տակառ վառոդ և մանրամասն բացատրեցի, թե ինչպես կարելի է այծ որսալ, ինչպես կթել և կերակրել այծերին, որպեսզի նրանք ավելի գիրանան, ինչպես յուղ ու պանիր պատրաստել։<br />
<br />
Այսպիսով, ստիպված եղա այդ մարդկանց պատմել կղզու վրա անցկացրած իմ քսանութ տարվա ծանր ու միայնակ կյանքի երկար պատմությունը։<br />
<br />
Նրանցից բաժանվելիս ասացի, որ նավապետին կխնդրեմ նրանց համար թողնել էլի երկու տակառ վառոդ և բանջարեղեի սերմեր և հայտնեցի, թե ինձ համար որքան դժվար էր այդպիսի սերմեր չունենալը։<br />
<br />
Այն մի պարկ սիսեռը, որ նավապետը բերել էր ինձ համար, նույնպես թողեցի նրանց և խորհուրդ տվեցի ամբողջ սիսեռը ցանել, որպեսզի ավելի շատանա։<br />
<br />
Այս խոսակցության հենց հաջորդ օրը վաղ առավոտյան տեղափոխվեցի նավ։<br />
<br />
Թեպետ և մենք շատ էինք շտապում առագաստները բարձրացնել և ճանապարհ ընկնել, այնուամենայնիվ էլի մի ամբողջ օր մնացինք խարիսխ գցած։ Հետևյալ օրը վաղ առավոտյան տեսանք, որ երկու մարդ լողում են դեպի նավը։ Պարզվեց, որ դրանք կղզում թողած հինգ մարդկանցից երկուսն էին։<br />
<br />
― Մեզ վերցրեք ձեզ հետ, ― գոռում էին նրանք։ Ավելի լավ է կախաղան հանեցեք, բայց կղզում մի թողեք․ միևնույն է, մեր ընկերները կսպանեն մեզ։<br />
<br />
Նավապետը նրանց խնդրանքին պատասխանեց, որ առանց իմ թույլատրության վերցնել չի կարող։ Վերջ չ վերջո մենք նրանց ընդունեցինք նավի վրա, ստիպելով հանդիսավոր երդում տալ, որ կուղղվեն և կարգին կպահեն իրենց։<br />
<br />
Շուտով սկսվեց մակընթացությունը և ափ ուղարկեցինք մի նավակ, բարձաց այն իրերով, որ խոստացել էինք աքսորականներին։ Իմ խնդրանքով նավապետն այդ իրերին ավելացրեց նաև մի սնդուկ՝ լիքն ամեն տեսակ հագուստներով։ Աքսորականներն այդ նվերն ընդունեցին մեծ շնորհակալությամբ։<br />
<br />
Պետք է ասել, որ աքսորականներին հրաժեշտ տալիս նրանց խոստացա չմոռանալ իրենց, ասացի, որ եթե որևէ նավահանգստում հանդիպենք նավի, որի ճանապարհն այս կողմով լինի, այդ նավի նավապետին կխնդրեմ անցնել այս կղզին և նրանց փոխադրել հայրենի երկրները։<br />
<br />
Կղզուց հեռանալիս հիշատակի համար ինձ հետ վերցրի իմ սրածայր մեծ փափախը, որ իմ ձեռքով պատրաստել էի այծի մորթուց, վերցրի իմ հովանոցը և իմ թութակներից մեկը։ Չմոռացա վերցնել նաև դրամներս, թեև նրանք երկար ժամանակ ընկած մնալուց բոլորովին ժանգոտել էին։ Միայն հիմնովին մաքրելուց հետո նորից նմանվեցին արծաթի։ Հետո վերցրի նաև այն ոսկեդրամները, որ գտել էի իսպանական նավում։<br />
<br />
Ինչպես նավի մատյանով պարզվեց, իմ մեկնումը տեղի ունեցավ 1686 թվականի դեկտեմբերի 19֊ին։ Այսպիսով, ես կղզում ապրել էի քսանութ տարի, երկու ամիս և տասնինը օր։<br />
<br />
Ճանապարհին նավը կանգ առավ հարևան կղզում, իսպանացիների մոտ և նրանց էլ վերցրինք։ Նրանք շատ էին ուրախացել և արցունքն աչքներին շնորհակալություն էին հայտնում ինձ։<br />
<br />
Սակայն, կարծում եմ, ամենից ավելի իրեն երջանիկ էր զգում Ուրբաթը, որովհետև նրա զառամայալ հայրն էլ մեզ հետ միասին ուղևորվեց հեռավոր ճանապարհորդության։</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%94%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8990Քննարկում:Սպիտակ առաջնորդը2015-06-29T21:52:41Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>քանի վոր այս գրքի գլուխները կարչ են,, առաչարկում եմ ամբոխչ գիրքը տեղադրել մեկ էջում; իսկ գլուխների առանձին էջերը հեռացնել<br />
<br />
''գրքի գլուխները թող տեղադրվեն առանձին, կաղապարից հնարավոր է հեշտ թերթել, կարդալուն էլ հարմար է, առհասարակ երկար էջերով գրքերը կիսատ թողնելով կարդալը դժվարացնումա''--[[Մասնակից:&#42;*David**|&#42;*David**]] ([[Մասնակցի քննարկում:&#42;*David**|քննարկում]]) 01:52, 30 Հունիսի 2015 (AMT)</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%94%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8989Քննարկում:Սպիտակ առաջնորդը2015-06-29T21:52:13Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>քանի վոր այս գրքի գլուխները կարչ են,, առաչարկում եմ ամբոխչ գիրքը տեղադրել մեկ էջում; իսկ գլուխների առանձին էջերը հեռացնել<br />
<br />
''գրքի գլուխները թող տեղադրվեն առանձին, կաղապարից հնարավոր է հեշտ թերթել, կարդալուն էլ հարմար է, առհասարակ երկար էջերով գրքերը կիսատ թողնելով կարդալը դժվարացնումա''--[[Մասնակից:&#42;*David**|&#42;*David**]] ([[Մասնակցի քննարկում:&#42;*David**|քննարկում]]) 01:52, 30 Հունիսի 2015 (AMT)</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%94%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8988Քննարկում:Սպիտակ առաջնորդը2015-06-29T21:51:14Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>քանի վոր այս գրքի գլուխները կարչ են,, առաչարկում եմ ամբոխչ գիրքը տեղադրել մեկ էջում; իսկ գլուխների առանձին էջերը հեռացնել<br />
<br />
գրքի գլուխները թող տեղադրվեն առանձին, կաղապարից հնարավոր է հեշտ թերթել, կարդալուն էլ հարմար է, առհասարակ երկար էջերով գրքերը կիսատ թողնելով կարդալը դժվարացնումա</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%BE%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D5%B6_%D6%87_%D5%AE%D5%B8%D5%BE%D5%A8&diff=8987Ծերունին և ծովը2015-06-29T21:48:42Z<p>**David**: /* Գ */</p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Ծերունին և ծովը<br />
|հեղինակ = [[Էռնեստ Հեմինգուեյ]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
== Ա ==<br />
<br />
Ծերունին իր նավակով, բոլորովին մենակ, ձուկ էր որսում Գոլֆսթրիմում։ Ութսունչորս օր էր, ինչ նա ծով էր դուրս գալիս ու ո՛չ մի ձուկ չէր բռնում։ Սկզբում՝ քառասուն օր, նրա հետ էր լինում մի տղա։ Բայց որովհետև ամեն օր վերադառնում էր առանց որսի, տղայի ծնողներն էլ ասացին նրան, որ ծերուկը հիմա արդեն անկասկած salao է, այսինքն՝ «ամենաձախորդ մարդը», և հրամայեցին ծով դուրս գալ մի ուրիշ նավակով, որը իսկապես երեք լավ ձուկ բերեց հենց առաջին շաբաթը։ Սրտի ցավով էր տղան տեսնում, թե ինչպես ծերունին ամեն օր ձեռնունայն է վերադառնում, և ափ էր գնում, որպեսզի օգնի նրան տուն տանելու պարանները կամ կեռաձողը, հարպունն ու կայմի շուրջը փաթաթված առագաստը։ Առագաստը ամբողջովին կարկատված էր պարկերի կտորտանքով և փաթաթված վիճակում թվում էր ջախջախված գնդի դրոշ։<br />
<br />
Ծերունին նիհար էր ու հյուծված, ծոծրակն ակոսված էր խոր կնճիռներով, իսկ այտերը ծածկված էին մաշկային անվնաս քաղցկեղի թուխ բծերով, որ առաջ են բերում արևադարձային ծովի հարթության մեջ արտացոլված արևի ճառագայթները։ Այդ բծերը այտերի վրայով իջնում֊հասնում էին վզին, ձեռքերի վրա երևում էին խոր սպիներ, որ պարանն էր առաջացրել խոշոր ձուկ հանելու ժամանակ։ Բայց նոր սպիներ չկային, եղածները հին էին՝ վաղուց անջուր անապատի ճաքերի նման։<br />
<br />
Հին էր նրա ամեն ինչը, բացի աչքերից, իսկ աչքերի գույնը նման էր ծովին, աննկուն մարդու ուրախ աչքեր էին դրանք։<br />
<br />
— Սանտյա՜գո,— ասաց տղան նրան, երբ երկուսով վեր էին բարձրանում ծովափից, որտեղ ցցից կապված էր նավակը,— հիմա ես նորից կարող եմ քեզ հետ ծով դուրս գալ։ Մենք արդեն մի քիչ փող ենք վաստակել։<br />
<br />
Ծերունին ձկնորսություն էր սովորեցնում տղային, և տղան էլ սիրում էր նրան։<br />
<br />
— Ո՛չ,— ասաց ծերուկը,— դու բախտավոր նավակ ես ընկել, այդտեղ էլ կաց։<br />
<br />
— Իսկ հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես մի անգամ, ութսունյոթ օր շարունակ գնում էիր ծով ու ոչինչ չէիր բռնում, բայց հետո էլ երեք շաբաթ իրար ետևից մի֊մի խոշոր ձուկ էինք բերում...<br />
<br />
— Հիշում եմ,— ասաց ծերունին,— ես գիտեմ, որ դու հեռացար ինձնից ոչ թե նրա համար, որ չէիր հավատում։<br />
<br />
— Հայրս ստիպեց, իսկ ես դեռ տղա եմ և պետք է հնազանդվեմ։<br />
<br />
— Գիտեմ,— ասաց ծերունին,— հապա ինչպե՞ս։<br />
<br />
— Նա այնքան էլ չի հավատում։<br />
<br />
— Այո՛,— ասաց ծերունին։— Իսկ մենք հավատում ենք, այնպես չէ՞։<br />
<br />
— Իհարկե։ Ուզո՞ւմ ես քեզ գարեջուր հրամցնեմ Տեռասում, իսկ հետո պարանները կտանենք տուն։<br />
<br />
— Ինչո՜ւ չէ,— ասաց ծերունին,— քանի որ ձկնորսն է հրամցնում ձկնորսին...<br />
<br />
Նրանք նստեցին Տեռասում, ձկնորսներից շատերը ծիծաղում էին ծերունու վրա, բայց նա չէր նեղանում նրանցից։ Ավելի տարիքոտ ձկնորսները տխրությամբ էին նայում նրան, սակայն ցույց չէին տալիս և բարեկիրթ զրուցում էին հոսանքի մասին կամ թե ինչ խորությամբ էին գցել կարթը, ինչպես է եղանակը, և ինչ էին տեսել ծովում։ Նրանք, ում բախտն այդ օրը բանել էր, արդեն վերադարձել էին որսից, մաքրել էին իրենց մառլինների փորոտիքը և երկու տախտակի լայնքով դարսած ու ամեն մի տախտակի ծայրից երկու֊երկու բռնած՝ ձուկը փոխադրում էին պահեստ, որտեղից սառնարան֊վագոնով պետք է տանեին Հավանայի շուկան։ Այն ձկնորսները, որոնց բռնածը շնաձուկ էր, իրենց որսը հանձնել էին ծովածոցի մյուս կողմը գտնվող շնաձկների մշակման գործարանին. այդտեղ դրանց մարմինները կախել էին ճախարակավոր կեռերից, հանել լյարդը, կտրել լողաթևերը, քերթել կաշին ու միսը բարակ շերտերով կտրատել՝ աղ դնելու համար։<br />
<br />
Երբ քամին փչում էր արևելքից, բերում էր շնաձկների գործարանի գարշահոտը, բայց այսօր համարյա թե հոտ չէր զգացվում, որովհետև փչում էր հյուսիսային քամին, հետո դա էլ դադարեց, այնպես որ Տեռասում արև կար ու հաճելի էր։<br />
<br />
— Սանտյա՛գո...— ասաց տղան։<br />
<br />
— Հը՞,— արձագանքեց ծերունին։ Նա նայում էր գարեջրով լի իր բաժակին ու հիշում վաղուց անցած֊գնացած օրերը։<br />
<br />
— Թույլ կտա՞ս վաղվա համար սարդին բռնեմ քեզ։<br />
<br />
— Չարժե՛, ավելի լավ է բեյսբոլ խաղաս։ Ես դեռ ինքս կարող եմ թիավարել, Ռոջելիոն էլ ուռկան կգցի։<br />
<br />
— Չէ՜, ավելի լավ է ես անեմ։ Եթե ես չեմ կարող քեզ հետ ձուկ որսալ, թող գոնե մի որևէ բանով օգնեմ քեզ։<br />
<br />
— Բայց չէ՞ որ գարեջուր հրամցրիր,— ասաց ծերունին։— Դու արդեն հասած տղամարդ ես։<br />
<br />
— Քանի՞ տարեկան էի ես, երբ դու առաջին անգամ ծով տարար ինձ։<br />
<br />
— Հինգ, ու քիչ մնաց խեղդվեիր, երբ ես բոլորովին ողջ ձուկ քաշեցի նավակ, ու մազ մնաց, որ նա ամեն ինչ փշուր֊փշուր աներ, հիշո՞ւմ ես։<br />
<br />
— Հիշում եմ, թե ինչպես էր նա պոչը խփում ու վերջը նստարանը ջարդեց, դու էլ մահակով շրախկ֊շրախկ ծեծում էիր նրան։ Հիշում եմ, որ դու ինձ շպրտեցիր նավացռուկը, որտեղ թաց պարանների կույտն էր. նավակն ամբողջովին ցնցվում էր, իսկ քո մահակը շրխկում, ասես ծառ էին կոտրում, և ամեն կողմից արյան քաղցրավուն հոտ էր գալիս։<br />
<br />
— Իսկապես հիշո՞ւմ ես այդ ամենը, թե՞ ես եմ հետո պատմել քեզ։<br />
<br />
— Հիշում եմ ամեն ինչ առաջին իսկ օրից, երբ դու ինձ տարար ծով։<br />
<br />
Ծերունին նայեց տղային արևից բորբոքված, վստահող ու սիրազեղ աչքերով։<br />
<br />
— Եթե դու իմ տղան լինեիր, ես քեզ անպայման հետս կտանեի ծով. բայց դու հայր ու մայր ունես և բախտավոր նավակ ես ընկել։<br />
<br />
— Այնուամենայնիվ, ես գնամ սարդին բռնեմ։ Ես գիտեմ, թե որտեղ կարելի է չորս հատ մանր ձկնիկ գտնել խայծի համար։<br />
<br />
— Այսօրվա իմ տարածները դեռ չեն փչացել. դրել եմ աղի տուփի մեջ։<br />
<br />
— Ես քեզ համար չորս հատ թարմը կճարեմ։<br />
<br />
— Մի հատ,— առարկեց ծերունին։— Առանց այդ էլ նա ոչ հույսն էր կտրում, ոչ ապագայի հավատը, բայց այսօր դրանք ամրանում էին նրա սրտում, ասես ծովից թարմ քամի էր փչել։<br />
<br />
— Երկու հատ,— ասաց տղան։<br />
<br />
— Լավ, երկու հատ,— համաձայնեց ծերունին։— Իսկ դու պատահաբար հո չե՞ս թռցրել դրանք։<br />
<br />
— Կթռցնեի, եթե կարիք լիներ։ Բայց սրանք փողով եմ գնել։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ,— ասաց ծերունին։ Նա շատ պարզասիրտ մարդ էր, որպեսզի մտածեր, թե հեզությունը երբ էր համակել իրեն։ Բայց գիտեր, որ հեզությունը եկել է և իր հետ ո՛չ ամոթ է բերել, ո՛չ էլ մարդկային արժանապատվության կորուստ։<br />
<br />
— Եթե հոսանքը չփոխվի, վաղը լավ օր կլինի,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
— Դու որտե՞ղ ես կարթերդ գցելու։<br />
<br />
— Ինչքան կարելի է՝ ափից հեռու, ու կվերադառնամ, երբ քամին փոխվի։ Կգնամ մութնուլուսին։<br />
<br />
— Իմ վարպետին էլ համոզեմ՝ ինչքան կարելի է ափից հեռու գնանք։ Թե շատ մեծ ձուկ ընկնի ձեռքդ, կօգնենք քեզ։<br />
<br />
— Քոնը չի սիրում ափից շատ հեռանալ։<br />
<br />
— Այո՛,— ասաց տղան։— Բայց ես արդեն կգտնեմ այնպիսի բան, որ նա չի կարող տեսնել, ա՛յ, ասենք՝ ծովորորներ։ Այդ ժամանակ հնարավոր կլինի համոզել նրան, որ ավելի հեռու գնանք՝ ոսկեգույն թյունիկ բռնելու։<br />
<br />
— Մի՞թե այդքան վատ են տեսնում նրա աչքերը։<br />
<br />
— Համարյա բոլորովին կուրացել է։<br />
<br />
— Զարմանալի է։ Չէ՞ որ նա երբեք կրիա բռնելու չի գնացել։ Ամենից ավելի դրանցից են կուրանում։<br />
<br />
— Բայց դու քանի՜ տարի գնացել ես Մժեղների ափ կրիա որսալու, այնինչ քո աչքերը շատ լավ են։<br />
<br />
— Ես արտասովոր ծերունի եմ։<br />
<br />
— Իսկ ուժդ կպատի՞, թե շատ մեծ ձուկ ընկնի ձեռքդ։<br />
<br />
— Կարծում եմ կպատի։ Կարևորը հմտությունն է։<br />
<br />
— Ե՛կ պարանները տանենք տուն, իսկ հետո կվերցնեմ ուռկանը ու կգնամ սարդին բռնելու։<br />
<br />
Նրանք թոկասարքը հանեցին նավակից։ Ծերունին ուսին դրած տանում էր կայմը, իսկ տղան՝ պիրկ հյուսված թխագույն կարթաթելի կծիկների արկղը, կարթաձողը և կոթավոր հարպունը։ Խայծի արկղը մնաց նավախելում, հետն էլ այն մահակը, որով շշմեցնում են խոշոր ձկան, երբ ջրի երես են քաշում։ Հազիվ թե որևէ մեկը մտածեր կողոպտել ծերունուն, բայց ավելի լավ էր առագաստն ու ծանր պարանները տանել տուն, որպեսզի ցողից չխոնավանան։ Ու թեև ծերունին վստահ էր, որ տեղացիներից ոչ մեկը աչք չի տնկի իր ունեցվածքին, բայց և այնպես գերադասում էր փորձանքից հեռու պահել կարթաձողը, ասենք և հարպունը։<br />
<br />
Նրանք ճանապարհով բարձրացան ծերունու խրճիթը ու մտան լայն բացված դռնից ներս։ Ծերունին կայմն ու վրան փաթաթված առագաստը հենեց պատին, տղան էլ պարանները դարսեց դրա մոտ։ Կայմը գրեթե նույնքան երկար էր, որքան խրճիթը, որ շինված էր այդ վայրում guano կոչվող արքայական արմավենու տերևներից։ Խրճիթում կար մի մահճակալ, սեղան ու աթոռ, իսկ հողե հատակին՝ թոնրանման մի փոս, փայտածուխով կերակուր եփելու համար։ Մամլած, թելիկավոր տերևներից շինված թխագույն պատերը զարդարված էին Քրիստոսի Սրտի ու Կոբրենի աստվածածնի յուղատիպ գունավոր նկարներով, որ հանգուցյալ կնոջից էին մնացել։ Առաջ պատից կախված էր նաև նրա կնոջ գունավոր լուսանկարը, բայց հետո ծերունին պահեց դա, որովհետև շատ էր թախծում դրան նայելիս։ Հիմա լուսանկարը դրված էր դարակի անկյունում, մաքուր շապկի տակ։<br />
<br />
— Ի՞նչ ունես ընթրելու,— հարցրեց տղան։<br />
<br />
— Մի աման դեղին բրինձ՝ ձկնով։ Ուզո՞ւմ ես։<br />
<br />
— Ո՛չ, ես տանը կուտեմ։ Օջախը վառե՞մ։<br />
<br />
— Պետք չէ, ինքս կվառեմ, քիչ հետո։ Գուցե և բրինձն ուտեմ հենց այնպես՝ սառը։<br />
<br />
— Կարո՞ղ եմ ուռկանը վերցնել։<br />
<br />
— Իհարկե։<br />
<br />
Վաղուց արդեն ոչ մի ուռկան չկար. տղան հիշում էր, թե երբ ծախեցին դա։ Սակայն երկուսն էլ ամեն օր ձևացնում էին, թե իբր ծերունին ուռկան ունի։ Չկար նաև մի աման բրինձն ու ձուկը, և տղան այդ էլ գիտեր։<br />
<br />
— Ութսունհինգը երջանիկ թիվ է,— ասաց ծերունին։— Բա որ վաղը հազար ֆունտանոց մի ձուկ բռնե՞մ։<br />
<br />
— Ես ուռկանը վերցնեմ ու գնամ սարդին բռնելու։ Մինչև իմ գալը նստիր շեմքին. այստեղ արև է։<br />
<br />
— Շատ լավ, մոտս երեկվա թերթ կա, կկարդամ բեյսբոլի մասին։<br />
<br />
Տղան չգիտեր, թե իսկապես թերթ ունի՞, թե՞ դա էլ հնարել է։ Սակայն ծերունին իսկապես մի թերթ հանեց մահճակալի տակից։<br />
<br />
— Պերիկոն տվեց, գինու խանութում,— բացատրեց ծերունին։<br />
<br />
— Ես միայն սարդին կբռնեմ ու կվերադառնամ։ Իմն էլ, քոնն էլ սառույց կդնեմ, առավոտյան կբաժանենք։ Երբ վերադառնամ, բեյսբոլի մասին կպատմես։<br />
<br />
— «Յանկիները» չեն կարող պարտվել։<br />
<br />
— Վայ թե Կլիվլենդի «Հնդկացիները» հաղթեն նրանց։<br />
<br />
— Մի՛ վախեցիր, որդյա՛կ։ Հիշի՛ր մեծն Դի Մաջիոյին։<br />
<br />
— Ես ոչ միայն «Հնդկացիներից» եմ վախենում, այլև Դետրոյտի «Վագրերից»։<br />
<br />
— Շուտով, մեկ էլ տեսար, դու կսկսես վախենալ նաև Ցինցինատիի «Կարմրամորթներից» ու Չիկագոյի «Սպիտակ գուլպաներից»։<br />
<br />
— Թերթը կարդա, որ երբ վերադառնամ, պատմես ինձ։<br />
<br />
— Ի՞նչ ես կարծում, վիճակախաղի մի տոմս չառնե՞նք ութսունհինգ համարի, չէ՞ որ վաղը ութսունհինգերորդ օրն է։<br />
<br />
— Ինչո՞ւ չառնենք,— ասաց տղան։— Գուցե և լավ է համար ութսունյոթն առնենք։ Չէ՞ որ անցած անգամ ութսունյոթ օր էր։<br />
<br />
— Երկու անգամ ոչ մի բան չի կրկնվում։ Իսկ դու կարո՞ղ ես ճարել ութսունհինգ համարի մի տոմս։<br />
<br />
— Կպատվիրեմ։<br />
<br />
— Ոչ կրկնակ տոմս։ Երկու դոլար հիսուն ցենտանոց տոմս։ Որտեղի՞ց պարտք վերցնենք։<br />
<br />
— Դատա՛րկ բան է. ես միշտ էլ կարող եմ երկու դոլար հիսուն ցենտ պարտք վերցնել։<br />
<br />
— Ես էլ երևի կարողանայի։ Միայն թե աշխատում եմ պարտք չանել։ Սկզբում պարտք ես խնդրում, հետո էլ ողորմություն ես խնդրում...<br />
<br />
— Տե՛ս, ծերո՛ւկ, չմրսես։ Չմոռանաս, որ հիմա սեպտեմբեր է։<br />
<br />
— Սեպտեմբերին խոշոր ձուկն է գալիս։ Մայիսին ամեն մարդ էլ կարող է ձուկ բռնել։<br />
<br />
— Դե՛, ես գնացի սարդին որսալու,— ասաց տղան։<br />
<br />
Երբ տղան վերադարձավ, արևն արդեն մայր էր մտել, իսկ ծերունին աթոռին նստած՝ քնել էր։ Տղան մահճակալից վերցրեց զինվորական հին վերմակը և դրանով ծածկեց աթոռի թիկնակն ու ծերունու ուսերը։ Զարմանալի էին այդ ուսերը՝ հզոր, չնայած ծերությանը, ուժեղ էր նաև վիզը, և հիմա, երբ ծերունին քնած էր գլուխը կրծքին հակած, կնճիռներն այնքան նկատելի չէին։ Նրա վերնաշապիկը նույնպես ամբողջովին կարկատած էր, ինչպես առագաստը, իսկ կարկատանները տարբեր երանգի էին, որովհետև արևից հավասարաչափ չէին խունացել։ Բայց և այնպես ծերունու դեմքը խիստ ծեր էր, և այժմ, աչքերը փակ, քնած վիճակում, թվում էր բոլորովին անկենդան։ Թերթը նրա ծնկների վրա էր, արմունկով էլ սեղմած, որպեսզի քամին չտանի։ Ոտքերը բոբիկ էին։<br />
<br />
Տղան չարթնացրեց նրան ու գնաց, իսկ երբ նորից եկավ, ծերունին դեռ քնած էր։<br />
<br />
— Զարթնի՛ր,— ձայն տվեց տղան ու ձեռքը դրեց նրա ծնկին։<br />
<br />
Ծերուկն աչքերը բացեց և մի քանի ակնթարթ վերադառնում էր ինչ֊որ հեռավոր տեղից։ Հետո նա ժպտաց։<br />
<br />
— Ի՞նչ ես բերել։<br />
<br />
— Ընթրիք։ Հիմա միասին կուտենք։<br />
<br />
— Ասենք՝ ես այնքան էլ քաղցած չեմ։<br />
<br />
— Արի ուտենք։ Սոված փորով չի կարելի ձուկ որսալ։<br />
<br />
— Պատահել է, որ ես որսացել եմ,— ասաց ծերունին վեր կենալով ու թերթը ծալելով։ Հետո սկսեց վերմակը ծալել։<br />
<br />
— Վերմակը մի՛ հանիր,— ասաց տղան։— Քանի ես ողջ եմ, չեմ թողնի, որ քաղցած գնաս ձուկ բռնելու։<br />
<br />
— Որ այդպես է, լավ նայիր քեզ ու ինչքան կարող ես շատ ապրիր,— ասաց ծերունին։— Իսկ ի՞նչ պիտի ուտենք։<br />
<br />
— Սև բակլա բրնձով, տապակած բանան ու տավարի խաշած միս։<br />
<br />
Տղան Տեռասի փոքրիկ ճաշարանից ուտելիքը բերել էր մետաղե սկուտեղներով։ Պատառաքաղները, դանակներն ու գդալները դրել էր գրպանը. ամեն մի ճաշասարք առանձին փաթաթած էր թղթե անձեռոցիկով։<br />
<br />
— Այս ամենը ո՞վ տվեց քեզ։<br />
<br />
— Մարտինը՝ ճաշարանի տերը։<br />
<br />
— Պետք է շնորհակալություն հայտնել նրան։<br />
<br />
— Ես հայտնեցի,— ասաց տղան,— միամիտ կաց։<br />
<br />
— Խոշոր ձկան ամենամսոտ մասը կտամ նրան,—ասաց ծերունին։— Առաջին անգամը չէ, որ օգնում է մեզ։<br />
<br />
— Ճիշտ է, առաջին անգամը չէ։<br />
<br />
— Որ այդպես է, միայն մսոտ մասը քիչ է։ Նա շատ լավություն է արել մեզ։<br />
<br />
— Այսօր գարեջուր էլ տվեց։<br />
<br />
— Ես ամենից շատ կոնսերվացված գարեջուրն եմ սիրում։<br />
<br />
— Գիտեմ։ Բայց այսօր շշով գարեջուր տվեց. շշերը կվերադարձնեմ։<br />
<br />
— Լավ, շնորհակալ եմ քեզանից,— ասաց ծերունին։— Չսկսե՞նք ուտել։<br />
<br />
— Ես քեզ վաղուց եմ առաջարկում սկսել,— քնքշագին կշտամբեց նրան տղան։— Ա՛յ, սպասում եմ, որ սեղան նստես, ու ամաններն էլ չեմ բաց անում, որպեսզի կերակուրը չսառի։<br />
<br />
— Ուտենք։ Բայց ես պետք է լվացվեի։<br />
<br />
«Որտե՞ղ կարող էիր լվացվել»,— մտածեց տղան։ Ծորակը երկու թաղամաս այն կողմն է։ «Անհրաժեշտ է ջրի պաշար ապահովել նրա համար, նաև օճառ ու մի լավ երեսսրբիչ։ Ինչպե՞ս մինչև հիմա չեմ մտածել այս մասին։ Նա կարիք ունի նոր վերնաշապիկի, ձմեռային բաճկոնակի, որևէ ոտնամանի ու էլի մի վերմակի»։<br />
<br />
— Համեղ միս է,— գովեց ծերունին։<br />
<br />
— Բեյսբոլի մասին պատմիր,— խնդրեց տղան։<br />
<br />
— Ամերիկյան լիգայում տանում են «Յանկիները», ինչպես ասում էի,— գոհունակությամբ սկսեց ծերունին։<br />
<br />
— Այո, բայց այսօր նրանց տարել են։<br />
<br />
— Այդ ոչինչ չի նշանակում, քանի որ մեծն Դի Մաջիոյի ուժն էլ, մարզումն էլ նորից տեղն են։<br />
<br />
— Հո մենակ նա՞ չի թիմում։<br />
<br />
— Ճիշտ է։ Բայց նա է որոշում խաղի բախտը։ Երկրորդ լիգայում, որտեղ Բրուկլինցիներն են ու Ֆիլադելֆիացիները, շահելու հավանականություն ունեն միայն Բրուկլինցիները։ Ի դեպ, դու հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես էր խփում Դիկ Սայզլերը։ Ի՜նչ հարվածներ էր հասցնում նա, երբ խաղում էր այնտեղ՝ հին զբոսայգում։<br />
<br />
— Նրանից լավը չի՛ կարող լինել։ Բոլորից էլ հեռու նա է խփում։<br />
<br />
— Հիշո՞ւմ ես, որ նա գալիս էր Տեռաս։ Ես ուզում էի հրավիրել նրան միասին ձուկ որսալու, բայց քաշվում էի։ Խնդրեցի քեզ, որ դու հրավիրես, բայց դու էլ ամաչեցիր։<br />
<br />
— Հիշում եմ։ Հիմար բան էր, որ ամաչեցի։ Բա որ հանկարծ համաձայներ։ Ա՛յ, մինչև մահ հիշելու բան կունենայինք։<br />
<br />
— Ա՛յ, մեծն Դի Մաջիոյին մեզ հետ տանեինք ծով,— ասաց ծերունին։— Ասում են՝ նրա հայրը ձկնորս էր։ Ի՞նչ իմանաս, գուցե նա էլ մի ժամանակ աղքատ է եղել, ինչպես մենք, և գուցե չգարշեր։<br />
<br />
— Մեծն Սայզլերի հայրը երբեք աղքատ չի եղել, նա խաղում էր իսկական թիմերում, երբ իմ տարիքին էր։<br />
<br />
— Երբ ես քո հասակին էի, առագաստանավի մանչուկ էի, ու նավարկում էինք Աֆրիկայի շուրջը։ Երեկոյան ժամերին տեսնում էի, թե ինչպես են առյուծները դուրս գալիս ծովափ։<br />
<br />
— Պատմել ես ինձ։<br />
<br />
— Ինչի՞ մասին զրուցենք՝ Աֆրիկայի՞, թե՞ բեյսբոլի։<br />
<br />
— Ավելի լավ է՝ բեյսբոլի։ Պատմիր մեծն Ջոն Մակ֊Գրոուի մասին։<br />
<br />
— Այն ժամանակները նա երբեմն Տեռաս էր գալիս։ Բայց որ խմում էր, է՛լ հետը վարվել չէր լինում։ Իսկ նրա խելքը ոչ միայն բեյսբոլին էր, այլև ձիերին։ Գրպաններում շարունակ պահում էր ձիարշավների ծրագրերը ու հեռախոսով ասում էր ձիերի անունները։<br />
<br />
— Նա երևելի մարզիչ էր,— ասաց տղան։— Հայրս ասում է, որ նա աշխարհի ամենաերևելի մարզիչն էր։<br />
<br />
— Որովհետև մյուսներից ավելի հաճախ էր տեսնում նրան։ Եթե Դյուռոշեն ամեն տարի այստեղ գար, քո հայրը նրան կհամարեր աշխարհի ամենաերևելի մարզիչը։<br />
<br />
— Իսկ քո կարծիքով ամենամեծ մարզիչն ո՞վ է՝ Լյո՞ւկը, թե՞ Մայկ Գոնսալեսը։<br />
<br />
— Իմ կարծիքով նրանք իրար արժեն։<br />
<br />
— Իսկ աշխարհի ամենալավ ձկնորսը դու ես։<br />
<br />
— Ո՛չ, ես ավելի լավ ձկնորսների եմ ճանաչել։<br />
<br />
— Qué va! (Ի՜նչ ես ասում — իսպ.),— ասաց տղան։— Աշխարհում լավ ձկնորսներ շատ կան, կան և պարզապես հիանալի ձկնորսներ։ Բայց քեզպեսը ոչ մի տեղ չկա։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ։ Ուրախ եմ, որ այդպես ես կարծում։ Հույս ունեմ, որ չափազանց մեծ ձուկ չի ընկնի կարթիս վրա, թե չէ կհիասթափվես ինձնից։<br />
<br />
— Աշխարհում այդպիսի ձուկ չկա, եթե իսկապես քո նախկին ուժը մնացել է։<br />
<br />
— Գուցե և ավելի քիչ ուժ ունեմ, քան թե կարծում եմ։ Բայց հմտություն ունեմ և բավական էլ դիմացկուն եմ։<br />
<br />
— Դու հիմա պառկիր ու քնիր, որպեսզի մինչև առավոտ ուժդ տեղը գա։ Ես էլ ամանները ետ տանեմ։<br />
<br />
— Լավ, բարի գիշեր։ Առավոտյան քեզ կարթնացնեմ։<br />
<br />
— Դու ինձ համար ասես զարթուցիչ ժամացույց լինես,— ասաց տղան։<br />
<br />
— Իսկ իմ զարթուցիչը ծերությունն է։ Ինչո՞ւ են ծերունիներն այդպես շուտ զարթնում, մի՞թե նրա համար, որ երկարացնեն գոնե այդ օրը։<br />
<br />
— Չգիտեմ։ Գիտեմ միայն, որ երիտասարդները պինդ ու երկար են քնում։<br />
<br />
— Ես այդ հիշում եմ,— ասաց ծերունին։— Ես քեզ կարթնացնեմ։<br />
<br />
— Չգիտեմ ինչու չեմ սիրում, երբ այն մյուսն է ինձ արթնացնում։ Կարծես թե ես նրանից պակաս եմ։<br />
<br />
— Հասկանում եմ։<br />
<br />
— Բարի գիշեր, ծերո՛ւկ։<br />
<br />
Տղան գնաց։ Նրանք կերել էին առանց լույս վառելու, և հիմա ծերունին շալվարը հանեց ու մթնում էլ պառկեց։ Նա փաթաթեց շալվարը՝ բարձի փոխարեն զլխի տակ դնելու համար և փաթեթի մեջ դրեց նաև թերթը։ Ապա ծածկվեց վերմակով ու պառկեց հին թերթերի վրա, որոնցով ծածկել էր մահճակալի մերկ զսպանակները։<br />
<br />
Քունը շուտ տարավ, և երազում նա տեսավ իր պատանեկության Աֆրիկան, նրա երկար, ոսկեթույր ափերն ու կուրացուցիչ սպիտակ ծանծաղուտները, այնքան սպիտակ, որ նայելիս աչքերը ցավում էին, բարձր ապառաժները և հսկայական թուխ լեռները։ Հիմա նորից ամեն գիշեր նա կանգնում էր այդ ափերի դիմաց, քնի մեջ լսում, թե ինչպես է մռնչում ափնակոծությանը, և տեսնում, թե ինչպես են ալիքները ճեղքում բնիկների նավակները։ Քնի մեջ նորից էր շնչում նավի կամրջակից հառնող խեժի ու խծուծի հոտը, շնչում առավոտյան քամուց բերվող Աֆրիկայի բույրը։<br />
<br />
Սովորաբար, երբ նա առնում էր այդ հոտը, զարթնում էր, հագնվում ու գնում տղային արթնացնելու։ Բայց այսօր ափի հոտը շատ շուտով հասավ նրան, ու նա հասկացավ, որ քնի մեջ է զգում դա, ուստի և շարունակեց քնել, որպեսզի տեսնի Կանարյան կղզիների ծովից, խորշից ու նավահանգստից հառնող ժայռերի ճերմակ կատարները։<br />
<br />
Հիմա այլևս երազում նա ո՛չ փոթորիկներ էր տեսնում, ո՛չ կանայք, ո՛չ մեծ իրադարձություններ, ո՛չ վիթխարի ձկներ, ո՛չ տուրուդմբոց, ո՛չ ուժի մրցություններ, ո՛չ էլ իր կնոջը։ Նա տեսնում էր միայն հեռավոր երկրներ ու ծովափին մոտեցող առյուծներ։ Կատվի ձագերի նման խաղ էին անում նրանք երեկոյան մթնշաղում, և նա սիրում էր նրանց այնպես, ինչպես այս տղային։ Բայց տղային երբեք չէր տեսնում երազում։ Ծերունին հանկարծ զարթնեց, բաց դռնից նայեց լուսնին, գլխատակից հանեց շալվարն ու հագավ։ Դուրս գալով խրճիթից՝ նա միզեց և բարձրացավ ճանապարհն ի վեր՝ տղային արթնացնելու։ Վաղորդյան զովությունից մարմինն սկսեց դողալ։ Բայց նա գիտեր, որ դողը կանցնի, և շուտով ինքը կսկսի թիավարել ու բոլորովին կտաքանա։<br />
<br />
Տղայի ապրած տան դուռը բաց էր, և ծերունին բոկոտն ու անլսելի ներս մտավ։ Տղան քնած էր առաջին սենյակի թախտին, և ծերունին ամսավերջի լուսնի լույսով կարող էր նշմարել նրան։ Նա թեթևակի բռնեց նրա ոտքը ու պահեց այնքան, մինչև որ տղան արթնացավ ու շրջվելով մեջքի վրա՝ նայեց նրան։ Ծերունին գլխով արեց, և տղան մահճակալի մոտի աթոռի վրայից վերցնելով իր շալվարը՝ նստած վիճակում սկսեց հագնել։<br />
<br />
Ծերունին դուրս եկավ տնից, և տղան հետևեց նրան։ Նա դեռևս չէր կարողանում սթափվել, ուստի ծերունին, գրկելով նրա ուսերը, ասաց.<br />
<br />
— Ներիր։<br />
<br />
— Qué va!— պատասխանեց տղան։— Այսպես է մեր՝ տղամարդկանց ճակատագիրը։<br />
<br />
Նրանք զառիվայրի ճանապարհով գնացին դեպի ծերունու խրճիթը, և ամբողջ ճանապարհին խավարում պատահում էին իրենց նավակների կայմերը շալակած բոբիկ մարդկանց։<br />
<br />
Մտնելով խրճիթ՝ տղան վերցրեց կարթաթելերի կծիկներով զամբյուղը, հարպունն ու կարթաձողը, իսկ ծերունին շալակն առավ առագաստով փաթաթված կայմը։<br />
<br />
— Սուրճ ուզո՞ւմ ես,— հարցրեց տղան։<br />
<br />
— Նախ պարանները դարսենք նավակում, հետո սուրճ խմենք։<br />
<br />
Նրանք խտացած կաթի տուփերով մատուցված սուրճ խմեցին այն խորտկարանում, որ ձկնորսներին էր սպասարկում և շատ շուտ էր բացվում։<br />
<br />
— Լա՞վ ես քնել, ծերո՛ւկ,— հարցրեց տղան։ Նա արդեն համարյա բոլորովին սթափվել էր, թեև դեռ դժվարությամբ էր հրաժեշտ տալիս քնին։<br />
<br />
— Շատ լավ, Մանոլի՛ն։ Այսօր ես հավատում եմ, որ բախտս կբանի։<br />
<br />
— Ես էլ,— ասաց տղան։— Հիմա գնամ մեր սարդինները և քո խայծի ձկնիկները բերեմ։ Իմ վարպետը ինքն է պարանները տանում։ Չի սիրում, երբ ուրիշներն են տանում իր պարագաները։<br />
<br />
— Իսկ մենք այդպես չէինք անում։ Ես պարանները շալակդ էի տալիս համարյա թե հինգ տարեկան հասակիցդ։<br />
<br />
— Գիտեմ,— ասաց տղան։— Սպասիր, հիմա կգամ։ Էլի սուրճ խմիր։ Այստեղ ապառիկ են տալիս մեզ։<br />
<br />
Եվ բոբիկ ոտքերը մարջանի խութերի վրա ճլմփացնելով՝ դիմեց դեպի սառնարանը, որտեղ պահվում էին կենդանի խայծերը։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղ խմում էր սուրճը։ Նա գիտեր, որ պետք է կարգին սուրճ խմել, որովհետև այդ օրը այլևս ոչինչ չի ուտելու։ Վաղուց արդեն ձանձրացել էր նա ուտելու պրոցեսից և երբեք նախաճաշիկ չէր տանում իր հետ ծով գնալիս։ Նավակի ցռուկում պահած ջրի շիշը միակ բանն էր, որ պետք կգար մինչև երեկո։<br />
<br />
Տղան վերադարձավ ու բերեց սարդինները և լրագրի մեջ փաթաթած կենդանի ձկնիկները։ Ձկնորսներն արահետով իջան դեպի ջուրը՝ զգալով, թե ինչպես է ոտքերի տակ շաղ գալիս մանր խիճը։ Նրանք մի փոքր բարձրացրին նավակը և հրեցին ջրի մեջ։<br />
<br />
— Հաջողություն եմ ցանկանում քեզ, ծերո՛ւկ։<br />
<br />
— Նմանապես և քեզ։<br />
<br />
==Բ==<br />
<br />
Ծերունին թիակների պարանե օղակներն անցկացրեց թիակալների ցցերին և կռանալով առաջ՝ խավարում սկսեց նավակը ծովախորշից դուրս հանել։ Մյուս ծանծաղուտներից էլ ուրիշ նավակներ էին ծով մտնում, ու ծերունին թեև նրանց չէր տեսնում հիմա, երբ լուսինը մտել էր բլուրների ետևը, բայց լսում էր, թե ինչպես են թիակներն իջնում ու ճեղքում ջուրը։<br />
<br />
Երբեմն֊երբեմն մերթ այս, մերթ այն նավակից խոսակցություն էր լսվում։ Սակայն նավակների մեծ մասում լռություն էր տիրում, և դրանցից հասնում էր միայն ջրի ճողփյունը։ Ծովախորշից դուրս գալուց հետո նավակները ցրվեցին տարբեր կողմեր, և ամեն մի ձկնորս դիմում էր այնտեղ, որտեղ ձուկ գտնելու հույս ուներ։ Ծերունին նախօրոք որոշել էր ափից հեռանալ և իր ետևը թողնելով ցամաքի հոտերը՝ թիավարում էր ուղիղ դեպի օվկիանոսի վաղորդյան թարմ շունչը։ Նավարկելով նրա այն մասում, որը ձկնորսներն անվանել էին «մեծ ջրհոր»՝ նա տեսնում էր, թե ինչպես ջրի մեջ փայլփլում են ջրիմուռները։ Այդտեղ հատակը հանկարծակի իջնում է ուղիղ յոթ հարյուր ծովային գրկաչափ, և ամեն տեսակ ձկներ հավաքվում են այնտեղ, որովհետև հոսանքը, հանդիպելով օվկիանոսի հատակի դիք զառիվայրերին, ջրապտույտ է առաջացնում։ Այդտեղ կուտակվում են կրեվետ խեցգետինների ու մանր ձկնիկների հսկայական վտառներ, իսկ ամենից ավելի խոր կետերում երբեմն խռնվում են բազմաթիվ թանաքաձկներ. գիշերը դրանք բարձրանում են ջրի երես ու դառնում բոլոր թափառող ձկների կեր։<br />
<br />
Ծերունին խավարում զգում էր, որ մոտենում է առավոտը, թիավարելիս լսում էր մի դողդոջ ձայն, թռչող ձկներն էին ջրից դուրս գալիս ու իրենց կարծր թևերով օդը սուլոցով ճեղքելով՝ հեռանում էին։ Նա քնքուշ սեր էր տածում թռչող ձկների նկատմամբ, դրանք նրա լավագույն բարեկամներն էին այդտեղ՝ օվկիանոսում։ Թռչուններին նա խղճում էր, մանավանդ ծովային փոքրիկ ու նրբակազմ ծիծեռնակներին, որոնք անվերջ թռչում են ու կեր փնտրում և համարյա երբեք էլ չեն գտնում, և նա մտածեց. «Թռչունի կյանքը շատ ավելի ծանր է, քան մերը, եթե չհաշվենք գիշանգղերին ու է՛լ ավելի մեծ, ուժեղ թռչուններին։ Ինչո՞ւ են թռչուններին ստեղծել այսպես նրբակազմ ու անզոր, ինչպես ահա այս ծովային ծիծեռնակներն են, եթե երբեմն օվկիանոսն այսպես դաժան է լինում։ Նա բարի է և սքանչելի, բայց երբեմն հանկարծ դառնում է այնպես դաժան, իսկ նրա վրա սլացող թռչունները, որոնք կերի համար սուզվում են և իրենց թույլ ու տխուր ծլվլոցներով ձայնակցում իրար, շատ նրբակազմ են նրա համար»։<br />
<br />
Մտքում նա միշտ ծովն անվանում էր la mar, ինչպես իսպաներեն անվանում են նրան սիրող մարդիկ։ Երբեմն նրան սիրողը վատ է խոսում նրա մասին, բայց միշտ ինչպես կնոջ մասին՝ իգական հոդով։ Ավելի երիտասարդ ձկնորսները, նրանք, որոնք իրենց պարանների համար խցանների փոխարեն լողաններ են գործածում և որսի են գնում մոտորային նավակներով, որ գնել են այն օրերին, երբ շնաձկան լյարդը մեծ գին ուներ,— ծովն անվանում են, el mar այսինքն՝ արական հոդով։ Սրանք նրա մասին խոսում են որպես տարածության, ախոյանի, երբեմն նույնիսկ թշնամու մասին։ Իսկ ծերունին մշտապես մտածում էր ծովի՝ որպես կնոջ մասին, որը մեծ շնորհներ է պարգևում կամ մերժում, իսկ եթե իրեն թույլ է տալիս չմտածված կամ անբարյացակամ արարքներ, ճա՛րդ ինչ. այդպես է նրա բնույթը։ «Լուսինը հուզում է ծովին ինչպես կնոջ»,— մտածում էր ծերունին։<br />
<br />
Նա թիավարում էր միահավասար, առանց ուժերը լարելու, որովհետև օվկիանոսի մակերեսը հարթ էր, բացի այն վայրերից, որտեղ հոսանքը ջրապտույտ էր առաջացնում։ Ծերունին թողնում էր, որ հոսանքը աշխատանքի մեկ երրորդը ինքը կատարի իր փոխարեն, և երբ սկսեց լուսանալ, նա տեսավ, որ շատ ավելի հեռու է գտնվում, քան ենթադրում էր, թե կլինի այդ ժամին։<br />
<br />
«Մի ամբողջ շաբաթ որս արեցի խորահատակ տեղերում և ոչինչ չբռնեցի,— մտածեց ծերունին։— Այսօր բախտս կփորձեմ այնտեղ, որտեղ ման են գալիս ձկնաքաղներ ու ալբակորների վտառները։ Ո՜վ գիտե, հանկարծ խոշոր ձուկ պատահեց»։<br />
<br />
Դեռևս լույս չէր բացվել, բայց նա արդեն գցեց իր խայծավոր կարթերը ու դանդաղ նավարկեց հոսանքի ուղղությամբ։ Խայծերից մեկը գտնվում էր քառասուն գրկաչափ խորության վրա, մյուսն իջավ յոթանասունհինգ, իսկ երրորդն ու չորրորդը իջան կապուտակ ջրի խորքը՝ հարյուր ու հարյուր քսանհինգ գրկաչափ։ Խայծերը կախված էին գլխիվայր, ըստ որում կարթի կոթն անցնում էր ձկնիկի միջով և ամուր կապված ու կարված էր, իսկ բուն կեռի՝ նրա ծռած ու սուր մասերի վրա, թարմ սարդիններ էին շամփրված։ Այդ սարդինները շամփրված էին կարթի վրա զույգ աչքից, որով և դրասանգ էին կազմում կեռի պողպատե կիսաշրջանակի վրա։ Եթե խոշոր ձուկը մոտենար կեռին, կզգար, թե որքան քաղցր ու ախորժագրգիռ հոտ է գալիս դրա ամեն մի կտորից։<br />
<br />
Տղան երկու թարմ թյունոս էր տվել ծերունուն, նա դրանք ամրացրեց կարթաթելերին, իսկ մնացած երկուսին ամրացրեց մի խոշոր երկնագույն թյունիկ ու դեղին ումբրիկ։ Անցած անգամ նա թեև օգտագործել էր դրանք, բայց հիմա էլ դեռ լավն էին, իսկ պատվական սարդինները բույր ու գրավչություն էին տալիս նրանց։ Ամեն մի կարթաձող, որ խոշոր մատիտի հաստություն ուներ, ձգված էր մի ճկուն ճիպոտի վրա այնպես, որ ձուկը ինչ ձևով էլ դիպչեր խայծին, ճիպոտը կճկվեր դեպի ջուրը, ապա կապված էր կարթաթելի երկու պահեստի կծիկներին՝ յուրաքանչյուրը քառասուն գրկաչափ. դրանք էլ իրենց հերթին կարող էին միացվել մյուս պահեստի կծիկներին, այնպես, որ կարիքի դեպքում կարելի էր ձուկն իջեցնել ավելի քան երեք հարյուր գրկաչափ։<br />
<br />
Այժմ ծերունին հետևում էր, թե կանաչ ճիպոտներն արդյոք չե՞ն կռանում դեպի նավակը, և կամացուկ թիավարելով՝ նայում էր, որ կարթաթելը ջուրը մտնի ուղիղ գծով և անհրաժեշտ խորությամբ։ Արդեն բոլորովին լուսացել էր, և ուր որ է արևը կծագեր։<br />
<br />
Արևը հազիվ նկատելի բարձրացավ ծովից, և ծերունին սկսեց նշմարել ուրիշ նավակներ ևս. դրանք նստել էին ջրի մեջ, հոսանքի ամբողջ լայնքով, բայց ափին շատ ավելի մոտ։ Հետո արևի լույսը ուժեղացավ, և ջուրն արտացոլեց նրա շողերը, իսկ երբ արևը բոլորովին վեր բարձրացավ հորիզոնից, ծովի հարթ մակերեսը սկսեց նրա ճառագայթները նետել ուղիղ աչքերին ու սուր ցավ պատճառել, իսկ ծերունին թիավարում էր՝ ջանալով չնայել ջրին։ Նա նայում էր ծովի մութ խորքին, ուր ձգվում էին նրա կարթաթելերը։ Ծերունու թելերը միշտ ավելի ուղիղ էին իջնում, քան մյուս ձկնորսներինը, և ծովի խավարում՝ տարբեր խորությունների վրա, խայծը սպասում էր ձկանը հենց այն տեղում, որը ծերունին որոշել էր նրա համար։ Մյուս ձկնորսները թույլ էին տալիս, որ իրենց պարանները լողան հոսանքի հետ, և երբեմն դրանք լինում էին վաթսուն գրկաչափ խորության վրա, այնինչ ձկնորսները կարծում էին, թե իջեցրել են հարյուր գրկաչափ։<br />
<br />
«Իսկ ես,— մտածեց ծերունին,— իմ թելերը միշտ ճիշտ եմ գցում։ Պարզապես բախտս չի բանում։ Ասենք ի՞նչ իմանամ, գուցե և այսօր բախտը ժպտա ինձ։ Օրը օրվանից տարբեր է։ Լավ է իհարկե, երբ մարդու բախտը բանում է։ Բայց ես գերադասում եմ կարգին բռնել իմ գործը։ Իսկ երբ բախտը գա, ես պատրաստ կլինեմ»։<br />
<br />
Արևը հետզհետե ավելի էր բարձրանում, և արևելյան կողմ նայելն այնքան էլ ցավ չէր պատճառում արդեն։ Հիմա միայն երեք նավակ էին երևում. այդտեղից թվում էր, որ նրանք խիստ ցած են նստած ջրի մեջ և համարյա թե ափից չեն հեռացել։<br />
<br />
«Ողջ կյանքումս աչքերս ծակվել են առավոտյան լույսից,— մտածում էր ծերունին։— Բայց դեռ շատ լավ են տեսնում։ Երեկոյան ևս կարող եմ նայել ուղիղ արևին, և սև բծեր չեն խաղում աչքերիս առաջ։ Չէ՞ որ երեկոյան արևն ավելի ուժգին է լույս տալիս։ Բայց առավոտյան ցավեցնում է աչքերս»։<br />
<br />
Այդ միջոցին նա տեսավ մի որոր, որ սև, երկար թևերը տարածած՝ ճախրում էր նրա դիմաց՝ երկնքում։ Թռչունը, թևերը ետ նետելով, շեշտակի խոյացավ դեպի ջուրը, ապա նորից սկսեց պտույտներ գործել։<br />
<br />
— Որսի հոտ առավ,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։— Զուր տեղը չի պտտվում։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղ ու միահավասար թիավարում էր այն կողմ, որտեղ որորն էր պտտվում, և առանց շտապելու հետևում էր, որ իր կարթաթելերը մնան ջրի մեջ ուղիղ անկյուն կազմած։ Բայց և այնպես նավակը մի փոքր առաջ էր անցնում հոսանքից, ու թեև ծերունին նույնքան ճիշտ էր պահում կարթերը, սակայն նրա շարժումները մի քիչ ավելի արագ էին, քան առաջ, նախքան թռչունի հայտնվելը։<br />
<br />
Որորը վեր բարձրացավ ու թևերն անշարժ պարզելով՝ նորից սկսեց պտույտներ գործել։ Հանկարծ նա սուզվեց, և ծերունին տեսավ, թե ինչպես ջրից վեր սլացավ թռչող ձուկը և ամենայն արագությամբ սուրաց ծովի հարթության վրայով։<br />
<br />
— Թյունիկ է,— բարձրաձայն ասաց ծերունին։— Խոշոր ոսկեգույն թյունիկ։<br />
<br />
Նա ջրից դուրս քաշեց թիակները և ցռուկի ծածկի տակից հանեց մի կարթաթել։ Դրա ծայրին մետաղաթելով ամրացված էր մի փոքրիկ կեռ, որի վրա պնդացրեց սարդիններից մեկը։ Ծերունին կարթաթելն իջեցրեց ջուր ու ծայրն էլ կապեց նավախելին պտուտակված օղակին։ Այնուհետև խայծ դրեց մյուս կարթին ու առանց կծիկն արձակելու գցեց ծածկի տակ՝ ստվեր տեղ։ Դրանից հետո թիակները ձեռքն առնելով՝ նորից սկսեց հետևել երկարաթև սև թռչունին, որը հիմա ընդհուպ ջրի վրա էր որս անում։<br />
<br />
Թռչունը թևերը ետ տանելով՝ նորից սուզվեց ջրի մեջ, ապա սկսեց իրար անցած ու անզոր թևաբախել և սլանալ թռչող ձկան ետևից։ Ծերունին տեսնում էր, թե ինչպես ջուրը թեթևակի փրփրում է. ոսկեգույն թյունիկն էր հետապնդում իրենից փախչող ձկան։ Թյունիկը լողում էր մեծ արագությամբ՝ կտրելու ձկան ճանապարհն այնպես, որ ուղիղ նրա տակը լիներ այն ակնթարթին, երբ ձուկն իջներ ջրի մեջ։ «Երևում է, որ այնտեղ թյունիկի մեծ վտառ կա,— մտածեց ծերունին։— Նրանք որոշ հեռավորություններով են լողում, և ձուկը փրկվելու քիչ հավանականություն ունի։ Իսկ թռչունը դրան բռնելու ոչ մի հույս չունի։ Թռչող ձուկը շատ մեծ է որորի համար ու շատ էլ արագ է առաջանում»։<br />
<br />
Ծերունին հետևում էր, թե ինչպես էր թռչող ձուկը նորից ու նորից դուրս նետվում ջրից և որքան անճարակությամբ էր որորը ճգնում բռնել նրան։ «Թյունիկն ինձնից փախավ,— մտածեց ծերունին։—Նա շատ արագ ու շատ էլ հեռու է ճղում։ Բայց գուցե և պատահի ինձ վտառից անջատված մի թյունիկ, կամ գուցե նրա մոտերքում լողում է նաև իմ խոշոր ձուկը։ Վերջապես պետք է, որ նա որևէ տեղ լողա»։<br />
<br />
Այժմ ցամաքի վրա ամպերը բարձրացած էին լեռնապարի նման, իսկ ափը թվում էր մի երկար կանաչ շերտ, որի ետևում գծագրվում էին գորշակապույտ բլուրներ։ Ջուրը դարձել էր մուգ կապույտ, համարյա մանուշակագույն։ Երբ ծերունին նայում էր ջրին, մութ խորքերում տեսնում էր պլանկտոնի կարմրավուն վետվետումներն ու արևի ճաճանչների քմահաճ անդրադարձումը։ Նա հետևում էր, որ կարթաթելերն ուղիղ իջած լինեն ջրի մեջ, և ուրախանում էր, որ շուրջբոլորը այդքան շատ պլանկտոն կա, որովհետև դա ձկան երաշխիք էր։ Ճառագայթների քմահաճ արտացոլումը ջրի մեջ հիմա, երբ արևը վեր էր բարձրացել, նշանակում էր լավ եղանակ, ճիշտ այդպես էլ ցույց էր տալիս երկրի վրա իջած ամպերի ձևը։ Բայց թռչունն արդեն հեռու էր, իսկ ջրի մակերեսի վրա ոչինչ չէր երևում, բացի դեղնած, արևից մրկած սարգասյան ջրիմուռների փնջերից և բաց մանուշակագույն, փայլփլուն ու սառը մի փուչիկից՝ պորտուգալական ֆիզալիայից, որը լողում էր նավակից քիչ հեռու։ Ֆիզալիան շրջվեց կողքի վրա, ապա նախկին դիրքն ընդունեց։ Նա լողում էր ուրախ, շողշողում էր արևից օճառի պղպջակի նման ու ետևից՝ ջրի վրայով քարշ տալիս իր բազմաթիվ երկար, բաց մանուշակագույն ու մահաբեր շոշափուկները։<br />
<br />
— Agua mala,— ասաց ծերունին։— Թո՜ւ, շա՛ն քած։<br />
<br />
Թեթևորեն թիավարելով՝ նա նայեց խորքը ու տեսավ մանր ձկնիկներ, որոնք նույն գույնն ունեին, ինչ որ ջրի մեջ քարշ եկող շոշափուկները. այդ ձկնիկները լողում էին դրանց միջև և ջրից տարվող պղպջակի ստվերում։ Դրա թույնը չէր կարող վնասել ձկնիկներին։ Այլ բան էր մարդկանց, երբ ահա այսպիսի շոշափուկներ կառչում էին կարթաթելից ու փակչում նրան լպրծուն ու մանուշակագույն, ապա մինչև ծերունին դուրս էր քաշում ձուկը, ձեռքերն ու դաստակները ծածկվում էին վերքերով, ինչպես թունավոր բաղեղից։ Agua mala֊ի թունավորումը արագ էր կատարվում և պատճառում էր սուր, խարազանի հարվածի նման ցավ։<br />
<br />
Ծիածանի գույներով փողփողացող այդ փուչիկները արտակարգ գեղեցիկ են։ Բայց դրանք ծովի ամենանենգ բնակիչներն են, և ծերունին սիրում էր նայել, թե ինչպես են ծովային վիթխարի կրիաները լափում նրանց։ Ֆիզալիաներին տեսնելիս կրիաները մոտենում էին առջևից, աչքերը փակած, որից բոլորովին անխոցելի էին դառնում, ապա ուտում էին նրանց ամբողջովին՝ շոշափուկներով հանդերձ։ Ծերունուն հաճելի էր նայել, թե ինչպես են կրիաները լափում ֆիզալիաներին, ինքն էլ սիրում էր ծովափին փոթորիկից հետո տրորել դրանց ու լսել, թե ինչպես են տրաքում փուչիկները, երբ ճզմում է նրանց կոշտուկավոր ներբանը։<br />
<br />
Նա սիրում էր կանաչ կրիաներին նրանց շքեղության ու ճարպկության, ինչպես և այն բանի համար, որ շատ թանկ էին գնահատվում, և ներողամիտ արհամարհանք էր տածում դեղին զրահով պատված անշնորհք ու տխմար բիսերի նկատմամբ, որոնք քմահաճ էին սիրային գործերում և աչքերը փակած՝ պորտուգալական ֆիզալիաներ էին լափում։<br />
<br />
Նա սնահավատ վախ չէր զգում կրիաներից, թեև տարիներ շարունակ որսորդների հետ գնացել էր կրիա բռնելու։ Ծերունին խղճում էր նրանց, անգամ լուտա կոչվող հսկայական, մի նավակի երկարություն ու մի տոննա քաշ ունեցող պնդամաշկ կրիաներին։ Մարդկանց մեծ մասը անհոգի է վերաբերվում կրիաներին, որովհետև կրիայի սիրտը դեռ երկար բաբախում է նրա մորթվելուց, կտոր֊կտոր արվելուց հետո էլ։ «Բայց չէ՞ որ ես էլ այնպիսի սիրտ ունեմ,— մտածում էր ծերունին,— իսկ իմ ձեռքերն ու ոտքերը այնքան նման են նրանց ձեռք ու ոտքին»։ Նա ուտում էր կրիայի սպիտակ ձվեր՝ ուժ ստանալու համար։ Ուտում էր դրանք ամբողջ մայիսի ընթացքում, որպեսզի ուժեղ լիներ սեպտեմբերին ու հոկտեմբերին, երբ իսկական խոշոր ձկներն սկսում են գալ։<br />
<br />
Ծերունին ամեն օր խմում էր նաև մի թաս շնաձկան լյարդի յուղ, որ խոշոր տակառով պահվում էր այն մարագում, ուր շատ ձկնորսներ իրենց պարաններն էին պահում։ Այդ յուղից կարող էր օգտվել ամեն մի ձկնորս, ով որ ուզենար։ Ձկնորսների մեծ մասին զզվելի էր թվում այդ յուղի համը, սակայն դրա խմելը բնավ էլ այնքան զզվելի չէր, ինչպես գիշերվա կեսին անկողնուց վեր կենալը. բացի դրանից, շատ էր օգնում մրսելու դեմ և օգտակար էր աչքերի համար։<br />
<br />
Ծերունին նայեց երկնքին ու տեսավ, որ որորը նորից է պտտվում ծովի վրա։<br />
<br />
— Ձուկ է գտել,— ասաց նա բարձրաձայն։<br />
<br />
Ո՛չ մի թռչող ձուկ չէր խախտում ծովի հարթությունը, շուրջբոլորը մանր ձկնիկներն անգամ չէին նկատվում։ Սակայն ծերունին հանկարծ տեսավ, թե ինչպես օդ ցատկեց մի միջակ թյունոս, ոստնելիս պտույտ եկավ ու դարձյալ գլխիվայր սուզվեց ջրի մեջ։ Թյունոսը արևից արծաթափայլ շողշողաց, իսկ նրա ետևից ոստոստեցին ուրիշ թյունոսներ ու ցատկոտեցին ամեն կողմ՝ փրփրեցնելով ջուրը և երկար ոստյուններով խոյանալով մանր ձկների վրա։ Սրանք պտտվում էին սրանց շուրջը ու առաջ քշում։<br />
<br />
«Եթե շատ արագ չլողան, կհասնեմ ամբողջ վտառին»,— մտածեց ծերունին՝ հետևելով, թե ինչպես թյունոսները սպիտակեցնելու աստիճան փրփրեցնում են ջուրը, իսկ որորը սուզվում ու բռնում էր մի ձկնիկ, որը թյունոսների սարսափից մակերես էր նետվել։<br />
<br />
— Թռչունը ձկնորսի հավատարիմ օգնականն է,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին նավախելից իջեցված կարճ թելը ձգվեց ոտքի տակ, որով նա պահել էր դրա մի պատառը. նա թողեց թիերը և թելի ծայրն ամուր բռնելով՝ սկսեց դուրս քաշել՝ զգալով կարթը ջղաձգորեն ձգող միջակ թյունոսի քաշը։ Կարթաթելը հետզհետե ավելի ուժգին էր ձգվում նրա ձեռքում, և նա տեսավ ձկան կապտավուն մեջքն ու ոսկեթույր վետվետացող կողերը ավելի շուտ, քան նրան նավակի մոտ քաշելն ու ներս նետելը։ Թյունոսը ընկած էր խելի մոտ՝ արևի տակ, ձուլված գնդակի նման պիրկ, և խոշոր, անմիտ աչքերը չռած՝ հրաժեշտ էր տալիս կյանքին բարեձև, արագաշարժ պոչի ջղաձիգ հարվածների ներքո։ Ծերունին, խղճահարությունից դրդված, մի հարված հասցնելով գլխին, սպանեց ու դեռևս թրթռացող վիճակում ոտքով շպրտեց նրան նավախելի ստվերի տակ։<br />
<br />
— Ալբակորե է,— ասաց նա բարձրաձայն։— Սրանից հիանալի խայծ դուրս կգա։ Տասը ֆունտից պակաս չի լինի։<br />
<br />
Ծերունին արդեն չէր կարողանում հիշել, թե առաջին անգամ երբ սկսեց ինքն իր հետ խոսել բարձրաձայն։ Առաջ, երբ մենակ էր մնում, երգում էր. երբեմն երգում էր նաև գիշերը՝ ժամապահ կանգնած, երբ նավարկում էին մեծ առագաստանավերով կամ կրիայի որս էին անում։ Հավանորեն նա սկսեց բարձրաձայն խոսել, երբ տղան հեռացավ իրենից, և ինքը մնաց բոլորովին մենակ։ Հիմա արդեն չէր հիշում։ Բայց չէ՞ որ տղայի հետ էլ ձուկ որսալիս խոսում էին միայն այն ժամանակ, երբ կարիք կար։ Խոսում էին գիշերը կամ վատ եղանակից առաջացած անգործության ժամերին։ Ծովի վրա ընդունված չէ խոսել, երբ դրա կարիքն առանձնապես չկա։ Ծերունին էլ վատ բան էր համարում դա ու հարգում էր սովորույթը։ Բայց հիմա արդեն շատ անգամ իր մտքերը կրկնում էր բարձրաձայն, չէ՞ որ դրանք ոչ ոքի նեղություն չէին տալիս։<br />
<br />
— Եթե որևէ մեկը լսեր, որ ինքս ինձ հետ խոսում եմ, մարդիկ կմտածեին, թե ցնդել եմ,— ասաց ծերունին։— Բայց քանի որ չեմ ցնդել, ո՛ւմ ինչ գործն է։ Հարուստների բանը լավ է. նրանք ունեն ռադիո, որը կարող է խոսել նրանց հետ նավակում ու լուրեր հաղորդել բեյսբոլի մասին։<br />
<br />
«Հիմա բեյսբոլի մասին մտածելու ժամանակ չէ,— ասաց ինքն իրեն ծերունին։— Հիմա միայն մի բանի մասին մտածելու ժամանակ է, այն մասին, թե ինչու եմ ես ծնվել։ Թերևս թյունոսների այս վտառի կողքին, մի տեղ լող է տալիս նաև իմ խոշոր ձուկը։ Չէ՞ որ միայն մի ալբակորե եմ բռնել ես, այն էլ վտառից ետ ընկած։ Իսկ դրանք ափից շատ հեռու են որս անում ու խիստ արագ էլ լողում են։ Այսօր ծովում պատահած ամեն բան շատ արագ և դեպի հյուսիս֊արևելք է շարժվում։ Գուցե և այս ժամին միշտ այսպես է լինում։ Բայց գուցե և եղանակի փոխվելու նշան է, ու ես այդ նշանը պարզապես չեմ իմանում»։<br />
<br />
Հիմա ծերուկն այլևս չէր տեսնում ափի կանաչ շերտը, հեռվում գծագրվում էին միայն կապուտակ լեռների կատարները, որոնք այդտեղից սպիտակ էին թվում, ասես ձյունապատ էին։ Դրանց վրայի ամպերն էլ նման էին ձյունապատ բարձր լեռների։ Ծովը խիստ մուգ էր դարձել, և արևի ճառագայթները բեկվում էին ջրի մեջ։ Պլանկտոնի անհամար կայծերն այժմ մարել էին զենիթում գտնվող արևից, և մուգ կապույտ ջրի մեջ ծերունին տեսնում էր միայն արևի բեկվող ճաճանչներից առաջացած երփներանգ բծերն ու իր լարերը, որոնք ուղղագիծ իջնում էին խորքը, որն այդտեղ մեկ մղոնի էր հասնում։<br />
<br />
Թյունոսները (ձկնորսներն այդ տեսակի բոլոր ձկներն անվանում էին թյունոս և նրանց իսկական անունները տարբերում էին այն ժամանակ, երբ տանում էին շուկա ծախելու կամ սպառում էին որպես խայծ) նորից խորքերն իջան։ Արևն այրում էր, և ծերունին զգում էր, թե ինչպես է վառվում իր ծոծրակը, քրտինքը շիթ֊շիթ հոսում էր մեջքից, երբ նա թիավարում էր։<br />
<br />
«Կարող էի հոսանքի հետ գնալ,— մտածեց ծերունին,— ու մի փոքր նիրհել՝ կարթաթելը կապելով ոտքիս բթամատին, որպեսզի ժամանակին արթնանամ։ Բայց այսօր ութսունհինգերորդ օրն է, և պետք է զգաստ լինեմ»։<br />
<br />
Եվ հենց այդ ակնթարթին նա նկատեց, թե ինչպես կանաչ կարթաձողերից մեկը ցնցվեց ու կորացավ դեպի ջուրը։<br />
<br />
— Հենց այս է, որ կա,— ասաց նա։— Հենց այս է։— Եվ թիերը դուրս հանեց ջրից՝ ջանալով չերերացնել նավակը։ Նա ձգվեց դեպի կարթաթելը և աջ ձեռքի բթամատով ու ցուցամատով կամացուկ բռնեց դա։ Ո՛չ լարում էր նա զգում, ո՛չ ձգում, ու թելը պահել էր հեշտությամբ, առանց սեղմելու։ Բայց ահա նորից ցնցվեց թելը։ Այս անգամ ձգումը զգույշ էր և ոչ ուժգին, իսկ ծերունին գիտեր, թե ինչ է նշանակում դա։ Մոտ հարյուր ծովային գրկաչափ խորության վրա մեռլանը լափում էր կարթի սուր ու կոր մասի վրա շամփրված սարդինները այն կետում, որտեղ ձեռքով կոփված այդ կեռը դուրս էր գալիս միջակ թյունոսի գլխից։<br />
<br />
Ծերունին, կարթաթելը թեթև պահած, ձախ ձեռքով զգույշ արձակեց դա կարթաձողից։ Այժմ դա կարող էր ձկան համար աննկատելի կերպով սահել նրա մատների միջով։<br />
<br />
«Ափից այսքան հեռու, այն էլ տարվա այս օրերին, երևի հսկայական ձուկ է։ Կեր, այ ձուկ, կեր է՜լի, խնդրո՜ւմ եմ։ Այնքան թարմ են սարդինները, իսկ դու այնքա՜ն մրսում ես ջրի մեջ՝ վեց հարյուր ոտնաչափ խորության մեջ, մրսում ես ու խավարի մեջ ես։ Մի անգամ էլ խավարում շո՛ւռ եկ, ե՛տ գնա ու կե՛ր»։<br />
<br />
Նա մի թեթև, զգույշ ձգում զգաց, ապա ավելի ուժգին, ըստ երևույթին սարդիններից մեկը դժվար է եղել պոկել կարթից։ Հետո ամեն ինչ հանդարտվեց։<br />
<br />
— Դե մի անգամ էլ շո՛ւռ արի,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։— Հոտ քաշիր։ Մի՞թե հրաշալի բան չեն դրանք։ Մի լավ կե՛ր։ Իսկ դրանցից հետո մեկ էլ տեսար եկավ թյունոսը փորձելու հերթը։ Չէ՞ որ նա պինդ է, սառն, պարզապես թագավորական պատառ։ Մի՛ քաշվիր, ա՛յ ձուկ, կե՛ր, խնդրո՜ւմ եմ։<br />
<br />
Նա, թելը ցուցամատի ու բթամատի միջև պահած, սպասում էր, միաժամանակ հետևելով դրան ու մյուս կարթաթելերին, որովհետև ձուկը կարող էր տեղից տեղ լողալ։ Եվ հանկարծ նորից զգաց թելի թեթև, հազիվ նկատելի ձգում։<br />
<br />
— Խփում է,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։— Խփում է, ա՛յ, աստված կյանք տա քեզ։<br />
<br />
Բայց ձուկը չխփեց, նա հեռացավ, ու թելը մնաց անշարժ։<br />
<br />
— Չէր կարող հեռանալ,— ասաց ծերունին։— Աստված վկա՛, չէր կարող հեռանալ։ Պարզապես շուռ է գալիս ու նորից լող է տալիս։ Գուցե և արդեն մի անգամ ընկել է կեռի վրա ու հիշում է դեռ։<br />
<br />
Այդ միջոցին նորից զգաց կարթաթելի թեթև ձգումը, և սրտից ասես քար ընկավ։<br />
<br />
— Հո ասում էի, որ միայն շուռ է գալիս,— ասաց ծերունին։— Հիմա արդե՛ն կխփի։<br />
<br />
Նա երջանիկ էր՝ զգալով, թե ինչպես է ձուկը կամացուկ ձգում թելը, և հանկարծ ինչ֊որ անհավատալի ծանրություն զգաց։ Նա զգաց վիթխարի ձկան քաշը և արձակելով պարանը՝ թողեց, որ սահի ցած, ցած, ավելի ցած ու իր ետևից արձակի պահեստի կծիկներից մեկը։ Թելն իջնում էր՝ հեշտ սահելով մատների միջով, ու թեև ծերունին թույլ էր պահել դա, այնուամենայնիվ զգում էր թելը քաշող հսկայական ծանրությունը։<br />
<br />
— Այս ի՜նչ ձուկ է,— ասաց նա բարձրաձայն։— Շրթունքն ընկել է կարթին ու հիմա էլ ուզում է դրա հետ միասին հեռու փախչել։<br />
<br />
«Մեկ է, շուռ կգա ու կարթը կուլ կտա»,— մտածեց ծերունին, սակայն իր կարծիքը բարձրաձայն չասաց, աչքով չտալու համար։ Գիտեր, թե որքան հսկայական է այդ ձուկը, ու մտովի պատկերացնում էր, թե ինչպես խավարում հետզհետե ավելի է հեռանում նա երախի լայնությամբ կառչած թյունոսի հետ։ Մի ակնթարթի չափ շարժումը դադարեց, բայց նա առաջվա պես զգում էր ձկան ծանրությունը։ Հետո ձգումն ուժեղացավ, և նա կրկին բաց թողեց պարանը։ Մի վայրկյան նա մատներով պահեց դա, լարումը սաստկացավ, ու պարանը քաշվեց ցած։<br />
<br />
— Խփեց,— ասաց ծերունին։— Հիմա թող կարգին ուտի։<br />
<br />
Նա թողեց, որ լարը սահի մատների միջով, իսկ ձախ ձեռքով երկու պահեստային կծիկների ազատ ծայրը կապեց երկրորդ կարթի պահեստային երկու կծիկների օղակին։ Հիմա ամեն ինչ պատրաստ էր. այժմ նա պահեստում ուներ երեք կծիկ թել՝ յուրաքանչյուրը քառասուն գրկաչափ, չհաշված այն, որով բռնել էր ձուկը։<br />
<br />
— Մի քիչ էլ կեր,— ասաց նա։— Կե՜ր, մի՛ քաշվիր։<br />
<br />
«Այնպես կեր, որ կարթի ծայրը մտնի սիրտդ ու սպանի֊պրծացնի,— մտածեց նա։— Ինքդ էլ վեր լողա ու հնարավորություն տուր հարպունը խրեմ մարմնիդ մեջ։ Դե հիմա լավ է։ Պատրա՞ստ ես, լավ կշտացա՞ր»։<br />
<br />
— Ժամանակն է,— ասաց նա բարձրաձայն և զույգ ձեռքերով լարն ուժգին ձգելով՝ հանեց մոտ մի յարդ, ապա սկսեց նորից ու նորից քաշել՝ ձգելով մերթ այս, մերթ այն ձեռքով և ամեն մի ձգումին լարելով ձեռքերի ու մարմնի ամբողջ ուժը։<br />
<br />
Զուր էին նրա ջանքերը, ձուկը դանդաղակի հեռանում էր, և ծերունին ոչ մի մատնաչափ չէր կարող մոտեցնել իրեն։ Կարթաթելն ամուր էր՝ խոշոր ձկան համար նկատի առնված, և նա գցեց ուսին ու այնպես պրկեց, որ ջրի կաթիլներ ցատկեցին նրա վրայից։ Հետո լարը թեթևակի ֆշշաց ջրի մեջ, իսկ նա շարունակում էր պահել դա՝ ոտքերը հենած նստարանին ու իրանը ետ գցած։ Նավակը սկսեց հազիվ նկատելի հեռանալ դեպի հյուսիս֊արևմուտք։<br />
<br />
Ձուկը շարունակում էր լողալ, և նրանք դանդաղակի շարժվում էին հայելանման ջրի վրայով։ Մյուս խայծերը դեռևս ծովի մեջ էին, բայց ծերունին ոչինչ չէր կարող անել դրանց։<br />
<br />
— Ա՜խ, եթե տղան ինձ հետ լինե՜ր,— ասաց նա։— Ձուկն ինձ բուքսիր արած քաշում է, ու ես ինքս էլ բուքսիրային գերան եմ։ Լարը չկապե՞մ նավակին։ Բայց այն ժամանակ մեկ էլ տեսար՝ ձուկը լարը կտրեց։ Պետք է ամուր պահեմ դա և ինչքան պետք լինի, այնքան բաց թողնեմ։ Դեռ փառք աստծո, որ նա լողում է և ոչ թե իջնում հատակը։ Իսկ ի՞նչ պիտի անեմ, եթե որոշի խորքը իջնել, ի՞նչ պիտի անեմ, եթե քարի պես ընկնի հատակն ու սատկի։ Չեմ իմանում։ Այն ժամանակ կտեսնենք։ Ինչ ասես չեմ կարող անել։<br />
<br />
Նա մեջքը հենել էր պարանին ու հետևում էր, թե ինչպես շեղ է իջնում դա ջրի մեջ, և որքան դանդաղ է նավակը հյուսիս֊արևմուտք ընթանում։<br />
<br />
«Շուտով կսատկի,— մտածում էր ծերունին։— Անվերջ հո չի՞ կարող լողալ»։ Սակայն չորս ժամ անց էլ ձուկը նույն անխոնջությամբ լողում էր ծովում, իսկ ծերունին նույն կերպ նստել էր՝ լարը մեջքի վրա պրկած, ինքն էլ նստարանին հենված։<br />
<br />
— Երբ բռնեցի, կեսօր էր,— ասաց ծերունին։— Բայց դեռ մինչև հիմա չեմ տեսել դրան։<br />
<br />
Նախքան ձկան բռնելը նա ծղոտե գլխարկը պինդ քաշել էր ճակատին, և հիմա դա հարել էր մաշկը ու ցավեցնում էր։ Ծերուկն ուզում էր ջուր խմել, ուստի զգուշությամբ չոքելով, որպեսզի լարը չցնցի, որքան կարող էր մոտ սողաց ցռուկին ու մի ձեռքով հանեց շիշը, բացեց ու մի քանի ումպ խմեց։ Հետո հանգստացավ՝ հենվելով ցռուկին։ Նա հանգստանում էր կայմին փաթաթված առագաստին նստած, ջանալով չմտածել, այլ միայն ուժերը խնայել։<br />
<br />
Այնուհետև նա ետ նայեց ու տեսավ, որ ցամաքն այլևս չի երևում։ «Մեծ փորձանք չէ,— մտածեց նա։— Միշտ էլ կարող եմ վերադառնալ՝ դիմելով դեպի Հավանայի լույսերը։ Արևի մայր մտնելուն մնացել է երկու ժամ, գուցե և այդ ժամանակամիջոցում ձուկը բարձրանա ջրի երես։ Եթե ոչ, գուցե լուսնի լույսի տակ վեր բարձրանա։ Բայց գուցե և լուսաբացին։ Ձեռքերս չեն թմրել, ուժս էլ տեղն է։ Չէ՞ որ կարթը նա է կուլ տվել և ոչ թե ես։ Բայց այս ի՞նչ ձուկ է, որ այսպես ձգում է։ Երևում է, որ մետաղալարը պինդ է կրծել։ Շատ կուզենայի գոնե մի աչքով նայել դրան, այն ժամանակ կիմանայի, թե ում հետ գործ ունեմ»։<br />
<br />
Որքան կարող էր ծերունին աստղերից եզրակացնել, ձուկը լողում էր ամբողջ գիշեր առանց ուղղությունը փոխելու։ Արևը մայր մտնելուց հետո մի քիչ ցրտել էր՝ քրտինքը չորացել նրա մեջքի, ուսերի ու զառամած ոտքերի վրա, և նա սկսեց մրսել։ Ցերեկը նա հանել էր խայծի արկղը ծածկող պարկը ու փռել արևի տակ չորանալու։ Երբ արևը մայր մտավ, նա այդ պարկը փաթաթեց վզի շուրջը, ապա զգուշությամբ անցկացնելով լարի տակից՝ փռեց մեջքին։ Լարը հիմա շատ ավելի քիչ էր կտրում, և կռթնելով ցռուկին՝ այնպես կռացավ նա, որ համարյա թե հարմար էր։ Ճիշտն ասած՝ այդ դիրքով շատ քիչ էր հեշտանում նրա վիճակը, բայց նա հավատացնում էր իրեն, որ հիմա գրեթե բոլորովին հարմար դիրք է ընդունել։<br />
<br />
«Ոչինչ չեմ կարող անել դրան, բայց նա էլ ինձ ոչինչ չի կարող անել,— մտածեց ծերունին։— Համենայն դեպս այնքան ժամանակ, քանի դեռ որևէ նոր աչքակապություն չի հնարել»։<br />
<br />
Մի անգամ նա վեր կացավ, որպեսզի միզի ծովի մեջ, նայի աստղերին ու որոշի, թե ինչպես է ընթանում նավակը։ Պարանը թվում էր իր ուսից ուղիղ ջուր իջնող մի բարակ շողք։ Հիմա նրանք շարժվում էին ավելի դանղաղ, և Հավանայի լույսերը աղոտացել էին. հավանորեն հոսանքը արևելք էր տանում նրանց։ «Քանի որ Հավանայի լույսերն անհետանում են, ուրեմն մենք է՛լ ավելի ենք գնում արևելք,— մտածեց ծերունին։— Եթե ձուկը չփոխեր իր ուղղությունը, ես դեռ դրանք մի քանի ժամ էլ կտեսնեի։ Հետաքրքիր է՝ այսօրվա մրցումներն ինչպես վերջացան։ Լավ կլիներ, եթե նավակի վրա ռադիո ունենայի»։ Բայց նա ընդհատեց իր մտքերը. «Ուշքդ վրադ պահի՛ր։ Մտածի՛ր արածիդ մասին։ Մտածի՛ր, որպեսզի որևէ հիմարություն չանես»։<br />
<br />
Իսկ բարձրաձայն ասաց.<br />
<br />
— Ափսո՜ս, որ տղան հետս չէ. կօգներ ինձ և ամեն բան իր աչքով կտեսներ։<br />
<br />
«Չի կարելի, որ մարդ ծերությանը մենակ մնա,— մտածում էր նա։— Բայց և այնպես անխուսափելի է դա։ Չմոռանամ թյունոսն ուտեմ, քանի դեռ չի հոտել, ուժերս հո չպե՞տք է կորցնեմ։ Չմոռանամ առավոտյան ուտեմ դա, եթե նույնիսկ ամենևին քաղցած չլինեմ։ Միայն թե չմոռանամ»,— կրկնում էր նա ինքն իրեն։<br />
<br />
Գիշերը նավակին մոտեցան երկու ծովային խոզուկ, և ծերունին լսում էր, թե ինչպես բարձր փնչում է արուն, իսկ էգը՝ հազիվ լսելի, կարծես հառաչելով։<br />
<br />
— Լավն են դրանք,— ասաց ծերունին։— Խաղում են, գժություն անում ու սիրում իրար։ Բարեկամ են դրանք մեզ, ճիշտ թռչող ձկան պես։<br />
<br />
Հետո նա սկսեց խղճալ այն խոշոր ձկան, որին բռնել էր կարթով։ «Բա զարմանք բան չէ՞ այս ձուկը, և աստված միայն գիտե, թե քանի տարի ապրել է այս աշխարհում։ Ինձ երբեք այսպիսի ուժեղ ձուկ չի պատահել, և տես ի՜նչ տարօրինակ ձևով է իրեն պահում։ Երևի նրա համար չի ոստոստում, որ շատ է խելացի։ Չէ՞ որ տունս կքանդեր, եթե թռվռար կամ ամբողջ ուժով առաջ նետվեր։ Բայց երևի մի քանի անգամ ընկել է կարթի վրա ու հասկանում է, որ ավելի լավ է այսպես պայքարել կյանքի համար։ Որտեղի՞ց իմանա, որ իր դիմաց միայն մի մարդ կա, այն էլ ծեր մարդ։ Բայց ի՞նչ խոշոր ձուկ է դա ու ինչքա՞ն փող կբերի, եթե համեղ է միսը։ Խայծը բռնեց արուի պես, քաշում է արուի պես և պայքարում է ինձ հետ առանց որևէ երկյուղի։ Հետաքրքիր է՝ իմանո՞ւմ է ինչ պիտի անի, թե՞ գործում է գլուխը կորցրած, ոնց որ ես»։<br />
<br />
Նա հիշեց, թե ինչպես մի անգամ կարթով մի էգ մեռլան բռնեց։ Արուն միշտ թողնում է, որ նախ էգը մոտենա կերին, և ահա էգը, ընկնելով կարթի վրա, սարսափից սկսեց հուսահատ ու կատաղի պայքար մղել, որից և արագ ուժասպառ եղավ, իսկ արուն, առանց մի քայլ հեռանալու նրանից, լողում ու պտտվում էր նրա հետ ջրի մակերեսին։ Այնքան մոտ էր նա լողում, որ ծերունին վախենում էր՝ չլինի՞ թե մանգաղի պես սուր ու համարյա նրա ձևի պոչով լարը կտրի։ Երբ ծերունին կեռաձողով ճանկեց էգին ու մահակն իջեցրեց գլխին՝ բռնելով նրա սուսերի պես սուր ու անողորկ եզրեր ունեցող երախը, երբ նա մահակով այնքան խփեց գլխին, որ նրա գույնը նմանվեց հայելիների ետևի կողմը ծածկող ամալգամի գույնին, և երբ հետո էլ տղայի օգնությամբ քաշեց նրան նավակ, արուն նրա մոտից չհեռացավ։ Այնուհետև, երբ ծերունին սկսեց լարը կծկել ու հարպունը պատրաստել, արուն նավակի մոտ ոստնեց օդ, որպեսզի նայի, թե ինչ եղավ իր ընկերուհուն, ապա կրծքի լողակների բաց մանուշակագույն թևերը պարզելով՝ սուզվեց ջրի մեջ, և շատ լավ երևում էին նրա մեջքի բաց մանուշակագույն, լայն շերտերը։ Ծերունին չէր կարող մոռանալ, թե որքա՜ն գեղեցիկ էր նա, և մինչև վերջ էլ չլքեց իր ընկերուհուն։<br />
<br />
«Երբեք դրանից ավելի կսկծալի բան չեմ տեսել ես ծովի վրա,— մտածեց ծերունին։— Տղան էլ տխրեց, և մենք ներողություն խնդրեցինք էգից ու արագ կտրատեցինք նրա միսը»։<br />
<br />
— Ափսո՜ս, որ տղան հետս չէ,— ասաց նա բարձրաձայն և ավելի հարմար թիկնեց ցռուկի կլոր տախտակներին՝ ուսը ճնշող պարանի միջոցով շարունակ զգալով անշեղորեն իր ինչ֊որ նպատակին դիմող խոշոր ձկան հզոր ուժը։<br />
<br />
— Երբ մտածո՜ւմ եմ, որ միայն իմ խորամանկության պատճառով ստիպված եղավ նա փոխել իր ճակատագիրը։<br />
<br />
«Նրա ճակատագիրն էր՝ մնալ օվկիանոսի խավար խորքերում, ամեն տեսակ ծուղակներից, խայծերից ու մարդկային նենգությունից հեռու։ Իմ ճակատագիրն էր՝ միայնակ գնալ նրա ետևից ու գտնել նրան այնտեղ, որտեղ ո՛չ մի մարդ չէր թափանցել, աշխարհում ո՛չ մի մարդ։ Հիմա՝ ուղիղ կեսօրից, մենք կապված ենք իրար։ Եվ ո՛չ նրան օգնող կա, ո՛չ ինձ»։<br />
<br />
«Թերևս պետք չէր, որ ես դառնայի ձկնորս,— մտածեց նա։— Բայց չէ՞ որ դրա համար եմ ես ծնվել։ Միայն թե չմոռանամ թյունոսն ուտել, երբ լույսը բացվի»։<br />
<br />
Արևածագից քիչ առաջ խփեց նրա ետևը եղած կարթերից մեկը։ Նա լսեց, թե ինչպես կոտրվեց ճիպոտը, և լարը սահեց նավակի միջնափայտի վրայով։ Խավարում նա պատյանից հանեց իր դանակը և ձկան ամբողջ ծանրությունը փոխադրելով ձախ ուսին՝ իրանը ետ տվեց ու միջնափայտի վրա կտրեց լարը։ Այնուհետև կտրեց իր կողքի լարը և խավարում իրար կապեց պահեստային կծիկների ծայրերը։ Նա ճարտար էր աշխատում մեկ ձեռքով՝ ոտքը դրած կծիկներին, որպեսզի հանգույցը պինդ ձգի։ Հիմա նա պահեստի վեց կծիկ ուներ՝ երկուական կտրած լարերից, երկու հատ էլ այն կարթից, որի վրա ընկել էր ձուկը, և այդ վեց կծիկներն էլ կապված էին իրար։<br />
<br />
«Երբ լուսանա մտածում էր նա,— կաշխատեմ հանել այն կարթը, որ իջեցրել եմ քառասուն գրկաչափ, դա էլ կկտրեմ ու կմիացնեմ պահեստի կծիկները։ Ճիշտ է՝ կկորցնեմ երկու հարյուր գրկաչափ կատալոնյան ամուր պարան, չհաշված կարթերն ու վայրիցույցները։ Վնա՜ս չունի, այդ ամենը նորից կարելի է ճարել։ Բայց ո՞վ ինձ համար նոր ձուկ կճարի, եթե մի ուրիշ ձուկ ընկնի կարթի վրա ու վիժեցնի այս մեկը։ Չգիտեմ՝ հիմա ինչ ձուկ խփեց այնտեղ, գուցե մեռլան, գուցե և թրաձուկ կամ շնաձուկ։ Նրան տնտղելու ժամանակ անգամ չունեցա։ Անհրաժեշտ էր շուտով ազատվել նրանից»։<br />
<br />
Իսկ բարձրաձայն ասաց.<br />
<br />
— Երանի՜ տղան հետս լիներ։<br />
<br />
«Բայց տղան հետս չէ,— մտածում էր նա։— Հույսդ միայն քեզ վրա կարող ես դնել, ու թեև հիմա մութ է, այնուամենայնիվ, լավ կանեիր, եթե փորձեիր այն վերջին լարն էլ ձեռքդ գցեիր, կտրեիր ու պահեստի երկու կծիկներն իրար կապեիր»։<br />
<br />
Եվ այդպես էլ արեց։ Խավարում դժվար էր աշխատել, և մի անգամ ձուկն այնպես ձգեց, որ նա գլորվեց երեսնիվայր, ու այտը՝ աչքի տակ, ճեղքվեց։ Արյունը հոսեց երեսի վրայով, բայց լերդացավ ու չորացավ դեռևս կզակին չհասած, իսկ նա ետ սողաց դեպի ցռուկը ու հենվեց նրան՝ հանգստանալու համար։ Ծերունին ուղղեց պարկը և պարանը զգույշ խաղացրեց նոր, դեռևս չհարած տեղ և ամբողջ դիմադրությունը գցելով ուսերի վրա՝ փորձեց որոշել՝ ուժգի՞ն է արդյոք ձգում ձուկը, հետո էլ ձեռքը կոխեց ջուրը՝ պարզելու, թե ինչ արագությամբ է ընթանում նավակը։<br />
<br />
«Հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ ձիգ տվեց,— մտածեց նա։— Երևի մետաղալարը սահեց նրա մեջքի խոշոր սապատից։ Նրա մեջքն, իհարկե, այնպես չի ցավում, ինչպես իմը։ Բայց հո նա չի՞ կարող անվերջ նավակը քաշել֊տանել, ինչքան էլ մեծ լինի։ Հիմա ես ազատվեցի այն ամենից, ինչ կարող էր անախորժություն պատճառել ինձ, և պարանի մեծ պաշար ունեմ. էլ ի՞նչ է պետք մարդուն»։<br />
<br />
— Այ ձուկ,— կանչեց նա կամացուկ,— ես քեզնից չեմ բաժանվի, մինչև որ չմեռնեմ։<br />
<br />
«Ասենք, նա էլ անշուշտ ինձնից չի բաժանվի»,— մտածեց ծերուկը և սկսեց սպասել լուսաբացին։ Վաղորդյան այդ ժամին ցուրտ էր, և նա սեղմվեց տախտակներին, որպեսզի գոնե մի քիչ տաքանա։ «Եթե նա դիմանում է, ուրեմն ես էլ կդիմանամ»,— և այգաբացը լուսավորեց ծովի խորքերն իջնող պրկված պարանը։ Նավակն անդադար առաջ էր շարժվում, և երբ արևի մի եզրը երևաց հորիզոնի վրա, նրա լույսն ընկավ ծերունու աջ ուսին։<br />
<br />
— Լողում է դեպի հյուսիս,— ասաց ծերունին։— Իսկ հոսանքն անշուշտ տարել է մեզ արևելք՝ բավական հեռու։ Շատ կուզենայի, որ ձուկը շրջվեր հոսանքի ուղղությամբ։ Դա կնշանակեր, որ հոգնել է։<br />
<br />
Բայց երբ արևը վեր բարձրացավ, ծերունին ըմբռնեց, որ ձուկը հոգնելու միտք անգամ չուներ։ Մի բան էր միայն ուրախացնում՝ այն թեքությունը, որով պարանը խորանում էր ջրի մեջ, ցույց էր տալիս, որ հիմա ձուկը լողում է նվազ խորության վրա։ Բայց դա բնավ չէր նշանակում, որ նա անպայման կբարձրանա ջրի երես։ Այնուամենայնիվ վեր բարձրանալ կարող էր։<br />
<br />
— Տե՛ր աստված, ստիպի՛ր դրան դուրս գա ջրի երես,— ասաց ծերունին։— Բավականաչափ պարան ունեմ, որ նրա հախից գամ։<br />
<br />
«Թե կարողանամ մի քիչ ուժեղացնել ձգումը, գուցե և ցավ զգա ու վեր նետվի,— մտածեց ծերունին։— Հիմա, երբ արդեն լույս է, թող վեր նետվի։ Այն ժամանակ դրա ողնաշարի երկայնքին եղած փուչիկները օդով կլցվեն, ու նա այլևս չի կարողանա իջնել ցած, որպեսզի այնտեղ սատկի»։<br />
<br />
Նա փորձեց պարանն ավելի պիրկ ձգել, սակայն ձուկը բռնելու պահից սկսած՝ պարանն առանց այդ էլ ծայրաստիճան պրկված էր, և երբ նա իրեն ետ տվեց է՛լ ավելի ձգելու համար, պարանը խրվեց մեջքը, և ծերուկը հասկացավ, որ բան դուրս չի գա։ «Ձգել չի կարելի,— մտածեց նա։— Ամեն մի ձգումը լայնացնում է այն վերքը, որ կեռից է առաջացել, և եթե ձուկը դուրս գա, կեռը կարող է ամբողջովին պոկվել։ Համենայն դեպս շատ ավելի լավ եմ զգում ինձ հիմա, երբ արև է, և այս անգամ ստիպված չեմ նայելու նրան։<br />
<br />
Պարանին դեղին ջրիմուռներ էին փաթաթվել, սակայն ծերունին ուրախ էր դրա համար, որովհետև ջրիմուռները կասեցնում էին նավակի ընթացքը։ Այդ այն դեղին ջրիմուռներն էին, որոնք գիշերը լույս էին տալիս։<br />
<br />
— Ա՛յ ձուկ,— ասաց նա,— ես քեզ շատ եմ սիրում ու հարգում։ Բայց քեզ կսպանեմ նախքան գիշերն իջնի։<br />
<br />
«Հուսանք, որ դա կհաջողվի ինձ»,— մտածեց նա։<br />
<br />
Հյուսիսից մի փոքրիկ թռչուն մոտեցավ նավակին։ Ցածից էր նա թռչում։ Ծերունին նկատեց, որ նա խիստ հոգնել է։<br />
<br />
Թռչնիկը նստեց խելին՝ հանգստանալու, ապա պտույտ գործեց ծերունու գլխավերևում ու թառեց պարանին, որտեղ հարմար էր նրա համար։<br />
<br />
— Քանի՞ տարեկան ես,— հարցրեց ծերունին։— Հավանորեն սա քո առաջին ուղևորությունն է։<br />
<br />
Պատասխանի փոխարեն թռչնիկը նայեց նրան։ Նա շատ էր հոգնել, որպեսզի ստուգեր՝ բավականաչափ ամո՞ւր է պարանը, և իր քնքուշ տոտիկներով բռնած՝ ճոճվում էր միայն։<br />
<br />
— Մի՛ վախեցիր, պարանն ամուր է ձգված,— վստահեցրեց ծերունին։— Նույնիսկ շատ պինդ։ Անհողմ գիշերն այդքան հոգնելու իրավունք չունեիր դու։ Է՜, հիմիկվա ծտերն էլ ուրիշ են։<br />
<br />
«Ա՛յ, բազեները, մտածեց ծերունին,— դուրս են գալիս ծով մեզ ընդառաջելու»։ Բայց նա այս բանը չասաց թռչնակին, ասենք նա, մեկ է, չէր էլ հասկանա։ Վնաս չունի, ինքը շուտով ամեն ինչ կիմանա բազեների մասին։<br />
<br />
— Մի լավ հանգստացի՜ր, փոքրի՛կ թռչուն,— ասաց նա,— իսկ հետո թռի՛ր դեպի ափ ու պայքարի՛ր, ինչպես պայքարում է ամեն մարդ, թռչուն ու ձուկ։<br />
<br />
Թռչունի հետ զրուցելը գոտեպնդեց նրան, թե չէ նրա կռնակը բոլորովին փետացել էր գիշերը, և հիմա կարգին ցավ էր զգում նա։<br />
<br />
— Կա՛ց ինձ հետ, թռչնի՛կ, եթե ուզում ես,— ասաց նա։— Ափսո՜ս, չեմ կարող առագաստը հաստատել ու ցամաք հասցնել քեզ, թեև հիմա թեթև քամի է բարձրանում։ Բայց այստեղ ունեմ մի բարեկամ, որին լքել չեմ կարող։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին ձուկը հանկարծ ձգվեց ու ծերունուն գլորեց քթի վրա. դեռ նավակից էլ դուրս կնետեր, եթե նա ձեռքերը չդիմահարեր նավակողին ու պարանը բաց չթողներ։<br />
<br />
Երբ պարանը ձգվեց, թռչնիկը փախավ, և ծերունին նույնիսկ չնկատեց, թե նա երբ անհետացավ։ Աջ ձեռքով նա շոշափեց պարանը և տեսավ, որ ձեռքից արյուն է գալիս։<br />
<br />
— Ձուկն էլ անշուշտ ցավ զգաց,— ասաց ծերունին բարձրաձայն ու քաշեց պարանը՝ ստուգելու, թե չի՞ կարող ձկանն ուրիշ կողմ թեքել։ Պարանն առավելագույն աստիճան ձգելուց հետո նորից նա անշարժացավ նախկին դիրքում։— Վատ օրի՞ ես, ա՛յ ձուկ,— հարցրեց նա։— Տեսնում է աստված՝ ես էլ լավ վիճակում չեմ։<br />
<br />
Նա աչքերով փնտրեց թռչնիկին, որովհետև ուզում էր որևէ մեկի հետ զրույց անել։ Բայց ոչ մի տեղ թռչնիկին չտեսավ։<br />
<br />
«Քիչ մնացիր ինձ մոտ,— մտածեց ծերունին։— Բայց այնտեղ, ուր դու սլացար, քամին շատ ավելի ուժեղ է ու մինչև ցամաք կփչի։ Սակայն ինչպե՞ս թույլ տվի ձկան, որ մի ձգումով վիրավորի ինձ։ Հավանորեն բոլորովին անխելքացել եմ։ Բայց գուցե և պարզապես երկար նայեցի թռչունին ու միայն նրա մասին էի մտածում։ Հիմա միայն գործի մասին կմտածեմ ու թյունոսն էլ կուտեմ ուժս տեղը բերելու համար»։<br />
<br />
— Ափսո՜ս, որ տղան հետս չէ, և աղ չկա մոտս,— ասաց նա։ Ձկան ծանրությունը փոխադրելով ձախ ուսի վրա և զգուշությամբ չոքելով՝ ծերունին ձեռքը լվաց օվկիանոսում և մի րոպեաչափ պահեց ջրի մեջ՝ հետևելով, թե ինչպես է տարածվում արյան հետքը, և ինչպես է հանդիպակաց հոսանքը անցնում ձեռքի կողքերից։<br />
<br />
— Հիմա շատ ավելի դանդաղ է լողում ձուկը,— ասաց նա բարձրաձայն։<br />
<br />
Ծերունին ուզում էր ձեռքն ավելի երկար պահել աղի ջրի մեջ, բայց վախենում էր, որ ձուկը նորից կձգի, ուստի վեր կացավ, մեջքով քաշեց պարանը ու ձեռքը պահեց արևի տակ։ Պարանը միայն մի քերծվածք էր առաջացրել փափուկ մսի մեջ, սակայն ձեռքի այն մասն էր դա, որը պետք էր նրան աշխատելու համար։ Ծերունին հասկանում էր, որ այդ օրը դեռ շատ անգամ ձեռքերը պետք կլինեն իրեն, և վշտանում էր, որ հենց սկզբից էլ վիրավորել էր դրանք։<br />
<br />
— Հիմա ես պետք է ուտեմ թյունոսը,— ասաց նա, երբ ձեռքը չորացավ։— Կարող եմ կեռաձողով մոտեցնել ինձ և ուտել ամենայն հարմարությամբ։<br />
<br />
Ծերունին նորից չոքեց և խելի տակից հանելով կեռաձողը՝ գտավ այնտեղ թյունոսը, մոտեցրեց իրեն՝ ջանալով չշարժել պարանի կծիկները։ Նորից ձկան ամբողջ ծանրությունը փոխադրելով ձախ ուսի վրա և ձախ ձեռքը դիմահարելով նավակողին՝ թյունոսը հանեց կեռաձողից ու ձողը դրեց իր տեղը։ Նա ծունկը դրեց թյունոսի վրա և սկսեց երկար շերտերով, ծոծրակից մինչև պոչը, կտրատել մեջքի մուգ կարմիր միսը։ Վեց սեպաձև կտոր կտրելուց հետո շարեց դրանք ցռուկի տախտակի վրա, դանակը շալվարին քսելով սրբեց, պոչից բռնելով բարձրացրեց թյունոսի կմախքը ու շպրտեց ծով։<br />
<br />
— Մի կտոր լրիվ երևի չուտեմ,— ասաց նա ու մի շերտը երկու կտոր արեց։ Ծերունին զգում էր, թե որքան ուժգին, սակայն առանց թուլանալու, քաշում է խոշոր ձուկը, իսկ ձախ ձեռքը բոլորովին ընդարմացավ։ Այդ ձեռքը ջղաձգորեն սեղմում էր ծանր պարանը, և ծերունին զզվանքով նայեց նրան։<br />
<br />
— Սա էլ ձե՞ռք է, արևս վկա,— ասաց նա։— Դե լա՛վ, ուռի՛ր, թե շատ ես ուզում։ Դարձի՛ր թռչունի տոտիկ, մեկ է՝ այդ քեզ չի օգնի։<br />
<br />
«Սկսի՛ր ուտել,— մտածեց նա՝ նայելով մուգ ջրին ու նրա մեջ խորացող պարանի շեղ գծին,— և ձեռքդ կուժեղանա։ Ինչո՞վ է նա հանցավոր, քանի ժամ է, ինչ անընդհատ պահում ես ձկանը։ Բայց կպահես մինչև կյանքիդ վերջը։ Իսկ առայժմ կեր»։<br />
<br />
Նա մի կտոր ձուկ վերցրեց, դրեց բերանն ու սկսեց դանդաղ ծամել։ Համն այնքան էլ զզվելի չէր։<br />
<br />
«Լավ ծամիր,— մտածեց նա,— որպեսզի հյութից ոչ մի կաթիլ չկորչի։ Վատ չէր լինի համեմել կիտրոնով կամ թեկուզ աղով»։<br />
<br />
— Հը՞, ո՞նց ես, ա՛յ ձեռք,— հարցրեց նա ուռած ձեռքին, որը փետացել էր համարյա ննջեցյալի ձեռքի պես։— Քո խաթրին մի կտոր էլ կուտեմ։<br />
<br />
Ծերունին կերավ երկուսի բաժանած կտորի երկրորդ կեսը։ Նա ջանասիրաբար ծամեց դա ու մաշկը թքեց դուրս։<br />
<br />
— Հը՞, ա՛յ ձեռք, մի քիչ լավացա՞վ, թե՞ դեռ ոչինչ չես զգացել։<br />
<br />
Նա մի կտոր էլ վերցրեց ու նույնպես կերավ։<br />
<br />
«Առողջ ու լիարյուն ձուկ է սա,— մտածեց նա։— Լավ է, որ թյունոս պատահեց և ոչ թե թյունիկ։ Թյունիկը շատ է քաղցր։ Իսկ այս ձկան մեջ համարյա քաղցրություն չկա ու ամբողջ սննդարարությունն էլ պահված է։ Բայց և այնպես չպետք է տարվել կողմնակի մտքերով,— մտածեց նա։— Ափսո՛ս, որ անգամ մի պտղունց աղ չկա մոտս։ Եվ չեմ էլ իմանում՝ ձկան մնացորդը կչորանա՞ արևի տակ, թե՞ կհոտի, ուրեմն ավելի լավ է ուտեմ, թեև քաղցած չեմ։ Խոշոր ձուկը հանդարտ է պահում իրեն։ Կուտեմ թյունոսի մնացորդը և այն ժամանակ պատրաստ կլինեմ։<br />
<br />
— Դիմացի՛ր, ա՛յ ձեռք,— ասաց նա,— չե՞ս տեսնում՝ ինչքան եմ ջանք թափում քեզ համար։<br />
<br />
«Կուզենայի խոշոր ձկանն էլ կերակրել,— մտածեց նա։— Չէ՞ որ նա իմ ազգականն է։ Բայց ես պիտի սպանեմ նրան, իսկ դրա համար ուժ է պետք ինձ»։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղորեն ու բարեխղճաբար կերավ թյունոսի բոլոր սեպաձն կտորները, ապա ձեռքերը շալվարի վրա սրբելուց հետո ուղղվեց։<br />
<br />
— Պրծավ գնաց,— ասաց նա։— Հիմա, ա՛յ ձեռք, դու կարող ես պարանը բաց թողնել, միայն աջ ձեռքովս էլ կիշխեմ նրան, մինչև որ դադարեցնեմ քո գժությունը։— Ձախ ոտքով նա սեղմեց այն պարանը, որ մինչ այդ ձախ ձեռքն էր պահում, ու ձկան ծանրությունը գցելով թիկունքի վրա՝ ետ տվեց իրեն։<br />
<br />
— Աստված անի ձեռքս լավանա,— ասաց նա։— Ի՜նչ իմանամ, թե էլ ինչ կփչի այս ձկան խելքին։<br />
<br />
«Արտաքուստ հանդարտ է,— մտածեց նա,— ու խոհեմությամբ է գործում։ Բայց միտքն ի՞նչ է, և ի՞նչ եմ պատրաստվում անել ես։ Ես պետք է անմիջապես իմ պլանը հարմարեցնեմ նրա պլանին, չէ՞ որ նա այնքան վիթխարի է։ Եթե դուրս գա ջրի երես, կկարողանամ սպանել նրան։ Բա որ այսպես էլ մնա խորքո՞ւմ։ Այն ժամանակ ես էլ կմնամ նրա հետ»։<br />
<br />
Նա շփեց կարկամումից ընդարմացած ձեռքը շալվարի վրա ու փորձեց բացել մատները։ Սակայն ձեռքը չէր բացվում։ «Գուցե և արևից բացվի,— մտածեց նա։— Կամ գուցե բացվի, երբ իմ ստամոքսը մարսի հում թյունոսը։ Եթե այս ձեռքս շատ պետք գա ինձ, ի՛նչ էլ լինի՝ կբացեմ։ Բայց հիմա չեմ ուզում ուժ գործադրել։ Թող ինքն իրեն բացվի ու իր կամքով կենդանանա։ Այսպես թե այնպես, գիշերը լավ տանջվեց ինձնից, երբ պետք էր կտրել ու իրար կապել իմ բոլոր պարանները»։<br />
<br />
Ծերունին նայեց հեռուներն ու հասկացավ, որ հիմա ինքը մենակ է։ Բայց նա տեսնում էր ծովի մութ խորքերում բեկվող արևի գույնզգույն ճաճանչները, ցած իջնող պրկված պարանը ու ծովի հարթության տարօրինակ ծփանքը։ Ամպերն իրար էին միանում՝ ազդարարելով պասատային քամի, և նայելով առաջ՝ նա տեսավ երկնքի վրա որոշակի գծագրվող վայրի բադերի մի երամ. ահա դա ջնջվեց, հետո ավելի որոշակի գծագրվեց, և ծերունին հասկացավ, որ մարդը ծովի վրա երբեք մենակ չի լինում։<br />
<br />
Նա մտածեց, թե ինչպես որոշ մարդիկ սարսափում են, երբ փոքրիկ նավակով մենակ են մնում ծովում, և եզրակացրեց, որ նրանց սարսափն արդարացի է այն ամիսներին, երբ հանկարծակի վատանում է եղանակը։ Բայց չէ՞ որ հիմա մրրիկների ժամանակն է, իսկ քանի դեռ մրրիկ չկա, ուրեմն տարվա ամենալավ եղանակն է սա։<br />
<br />
Եթե մրրիկը մոտենա, ծովում միշտ կարելի է նրա նշանները տեսնել երկնքում, սկսվելուց շատ օրեր առաջ։ Ցամաքի վրա դրանք չեն տեսնում, մտածում էր նա, որովհետև չեն իմանում՝ ինչին նայեն։ Ասենք, ցամաքի վրա ամպերի ձևն էլ բոլորովին այլ է։ Իսկ հիմա մրրիկ սպասելու տեղիք չկա։<br />
<br />
Նա նայեց երկնքին ու թանձրացած ամպեր տեսավ, որոնք նման էին նրան այնքան սիրելի պաղպաղակի, իսկ դրանց վերևում՝ սեպտեմբերյան երկնքի բարձր ոլորտներում, փետրակերպ ամպերի թափանցիկ ծվեններ։<br />
<br />
— Շուտով թեթև քամի կբարձրանա,— ասաց ծերունին։— Իսկ դա շատ ավելի ձեռնտու է ինձ, քան թե քեզ, ա՛յ ձուկ։<br />
<br />
Նրա ձախ ձեռքը դեռևս կարկամած էր ջղաձգությունից, բայց արդեն կարող էր կամաց֊կամաց շարժել։<br />
<br />
«Ատում եմ, երբ ձեռքս փետանում է,— մտածեց նա։— Առանց այդ էլ սեփական մարմինն անհարմար դրության մեջ է դնում քեզ։ Ստորացուցիչ բան է, երբ ձկնից թունավորվելու պատճառով մարդկանց ներկայությամբ տանջվում ես փորհարինքից կամ փսխոցից։ Բայց կարկամումը (նա մտքում անվանեց դա calambre) հատկապես ստորացնում է քեզ, երբ մենակ ես»։<br />
<br />
«Եթե տղան հետս լիներ,— մտածեց նա,— կշփեր ձեռքս՝ արմունկից մինչև ցած։ Բայց վնաս չունի, այսպես էլ կլավանա»։<br />
<br />
Եվ հանկարծ ավելի շուտ քան նկատեց, թե ինչպես փոխվեց այն թեքությունը, որով պարանն իջնում էր ծով, աջ ձեռքը զգաց, որ ձգումը թուլացավ։ Նա ետ նետվեց և սկսեց ամենայն ուժով ձախ ձեռքը խփել ազդրին ու այդ միջոցին էլ տեսավ, որ պարանը դանդաղակի վեր է բարձրանում։<br />
<br />
— Բարձրանո՜ւմ է,— ասաց նա։— Դե՛, կենդանացիր, ա՛յ ձեռք, խնդրում եմ։<br />
<br />
Պարանը հետզհետե ավելի էր դուրս քաշվում, և վերջապես նավակի առաջ ուռչեց օվկիանոսի մակերեսը, և ձուկը դուրս եկավ ջրից։ Նա շարունակ դուրս էր գալիս, և թվում էր, թե վերջ չունի, իսկ ջուրը հորձանքներով թափվում էր նրա կողերից։ Նա ամբողջովին հրաշող էր արևի տակ. գլուխն ու մեջքը մուգ մանուշակագույն էին, իսկ կողերի շերտերը վառ լույսի տակ թվում էին խիստ լայն ու թեթևակի բաց մանուշակագույն։ Քթի փոխարեն ուներ թուր՝ բեյսբոլի փայտի չափ երկար ու սուսերախաղի թրի պես սրածայր։ Նա ջրից բարձրացավ ամբողջ հասակով մեկ, հետո լողորդի պես անշշուկ նորից սուզվեց և հազիվ էր անհետացել մանգաղի շեղբի նմանող նրա հսկայական պոչը, երբ ամենայն արագությամբ սկսեց արձակվել պարանը։<br />
<br />
— Երկու ոտնաչափ երկար է իմ նավակից,— ասաց ծերունին։ Պարանն իջնում էր ծով արագ, սակայն հավասարաչափ, և ձուկը պարզապես վախեցած չէր։ Ծերունին զույգ ձեռքով ծայրաստիճան ձգում էր պարանը։ Նա գիտեր, որ եթե չկարողանա դանդաղեցնել ձկան ընթացքը նույնպիսի հավասարազոր դիմադրությամբ, ապա ձուկը կսպառի պարանի ամբողջ պաշարը ու պոկ կգա։<br />
<br />
«Հսկայական է այդ ձուկը, և ես պիտի համոզեմ նրան հավատալու իմ ուժին,— մտածում էր նա։— Չի կարելի թողնել, որ զգա իմ թուլությունը ու հասկանա, որ կարող է իր ուզածն անել ինձ հետ, եթե որոշի ծլկել։ Եթե ես լինեի նրա տեղը, հիմա ամեն ինչ բախտախաղի կդնեի ու այնքան առաջ կգնայի, մինչև որ մի բան տրաքեր։ Բայց ձկները, փառք աստծու, այնպես խելացի չեն, ինչպես մարդիկ, որոնք սպանում են նրանց, թեև նրանք շատ ավելի ճարպիկ ու ազնիվ են»։<br />
<br />
Ծերունին իր կյանքում խոշոր ձկների շատ էր պատահել, տեսել էր հազար ֆունտից ավելի քաշող շատ ձկներ, ինքն էլ ժամանակին այդպիսի երկու ձուկ էր բռնել, բայց երբեք միայնակ այդ բանն անելու առիթ չէր եղել։ Իսկ հիմա մենակ է բաց ծովում և ամուր կապված այնպիսի խոշոր մի ձկան, որպիսին երբեք չէր տեսել, որի մասին անգամ չէր լսել, իսկ ձախ ձեռքը առաջվա պես փետացել էր կարկամումից, ինչպես արծվի սեղմած մագիլները։<br />
<br />
«Ասենք, ձեռքս կբացվի,— մտածեց նա։— Իհարկե, կբացվի, թեկուզ և նրա համար, որ օգնի իմ աջ ձեռքին։ Ժամանակով կային երեք եղբայր՝ ձուկն ու իմ երկու ձեռքերը։ Անպատճառ կբացվի։ Պարզապես ամոթ է, որ կարկամեց»։<br />
<br />
Ձուկը դանդաղեցրեց արագությունը և հիմա գնում էր նախկին ընթացքով։<br />
<br />
«Հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ հանկարծ դուրս եկավ,— խորհրդածում էր ծերունին։— Կարելի է կարծել, որ դուրս եկավ պարզապես նրա համար, որ ցույց տա ինձ, թե որքա՜ն վիթխարի է ինքը։ Ի՛նչ անենք, հիմա ես գիտեմ։ Ափսո՜ս, որ չեմ կարող ցույց տալ նրան, թե ինչ մարդ եմ ես։ Ասենք, այն ժամանակ նա կտեսներ իմ կարկամած ձեռքը։ Թող նա ավելի լավ կարծիք ունենա իմ մասին, քան իսկապես արժանի եմ, և այն ժամանակ ես իսկապես ավելի լավ կլինեմ։ Կուզենայի լինել ձուկ և ունենալ այն ամենը, ինչ նա ունի, և ոչ միայն կամք ու խելամտություն»։<br />
<br />
Նա հանգիստ նստեց՝ հենվելով շրջափայտին ու անմռունչ տանելով տանջող ցավը, իսկ ձուկը նույնպիսի համառությամբ լողում էր առաջ, նավակն էլ դանդաղորեն ընթանում էր մուգ ջրի վրայով։ Արևելքից փչող քամին թեթև ալիք բարձրացրեց։ Կեսօրին ծերունու ձախ ձեռքը բոլորովին կենդանացավ։<br />
<br />
— Հիմա բանդ կվատանա, ա՛յ ձուկ,— ասաց նա ու պարանը ուսի վրա փոխադրեց մի նոր տեղ։<br />
<br />
Լավ էր զգում նա իրեն, թեև ցավն առաջվա պես նեղում էր, միայն թե չէր խոստովանում՝ ինչքան ցավ է զգում։<br />
<br />
— Ես աստծուն չեմ հավատում,— ասաց նա։— Բայց տասն անգամ «Հայր մեր» և նույնքան էլ «Սուրբ կույս» կասեմ այս ձուկը բռնելու համար։ Խոստանում եմ՝ ուխտ գնամ Կոբրենի տիրամոր վանք, եթե իսկապես բռնեմ դրան։ Խոսք եմ տալիս։<br />
<br />
Ծերունին սկսեց աղոթք ասել։ Երբեմն այնքան հոգնած էր զգում իրեն, որ բառերը մոռանում էր, և այդ պահերին ջանում էր որքան կարելի է արագ ասել, որպեսզի բառերն ինքնին ասվեն։ ««Սուրբ կույսն» ասելը ավելի հեշտ է, քան «Հայր մերը»»,— մտածում էր նա։<br />
<br />
— Ուրախ լեր, կույս աստվածածին, բարեշնորհ Մարիամ, տէր ընդ քեզ։ Օրհնեալ ես դու ի կանանց, և օրհնեալ է պտուղն որովայնի քո, զի ծներ փրկիչ հոգւոցն մերոց, ամէ՜ն։— Հետո էլ ավելացրեց.— Ո՜վ սուրբ աստվածածին, աղոթիր, որ ձուկը մեռնի, թեև շատ հրաշալին է։<br />
<br />
Աղոթք ասելուց ու իրեն շատ ավելի լավ զգալուց հետո, թեև ցավը ամենևին չպակասեց, այլ թերևս նույնիսկ սաստկացավ, այնուամենայնիվ նա հենվեց ցռուկի շրջափայտին ու մեքենայաբար սկսեց վարժություն անել ձախ ձեռքի մատներով։<br />
<br />
Արևն այրում էր, թեև քամին կամաց֊կամաց ուժեղանում էր։<br />
<br />
— Կարծես թե պետք է փոքրիկ կարթին նորից խայծ դնեմ ու գցեմ,— ասաց ծերունին։— Եթե մի գիշեր էլ ձուկը դուրս չգա, ստիպված կլինեմ բան ուտել, մանավանդ որ ջուր էլ շատ քիչ է մնացել։ Չեմ կարծում, որ թյունիկից բացի որևէ այլ բան բռնեմ այստեղ։ Եվ եթե մեկ անգամից ուտեմ դա, այնքան էլ զզվելի չէ։ Լավ կլիներ, եթե գիշերը թռչող ձուկ ընկներ նավակս, բայց լույս չունեմ, որ հրապուրեմ նրան։ Թռչող ձուկը հում վիճակում շատ լավ ուտելիք է, և փորը մաքրելու կարիք էլ չկա։ Իսկ հիմա պետք է խնայեմ ուժերս։ Չէ՞ որ, տե՜ր աստված, ես չէի իմանում, որ այդքան մեծ է դա։<br />
<br />
— Բայց մեկ է՝ ես կհաղթեմ դրան,— ասաց ծերունին,— ինչքան էլ մեծ լինի նա ու փառահեղ։<br />
<br />
«Թեկուզ և անարդար բան է դա,— ավելացրեց նա մտովին։— Բայց ես ցույց կտամ նրան, թե ինչի է ընդունակ մարդը և ինչի կարող է դիմանալ»։<br />
<br />
— Հո ասում էի տղային, որ ես արտասովոր ծերունի եմ,— ասաց նա։— Հիմա եկել է դա ապացուցելու ժամանակը։<br />
<br />
Ի՞նչ տարբերություն, որ նա հազար անգամ ապացուցել էր դա։ Հիմա հարկ կլինի նորից ապացուցել։ Ամեն անգամ հաշիվն սկսվում է սկզբից, ուստի երբ նա որևէ բան էր անում, անցածն այլևս չէր հիշում։<br />
<br />
«Կուզենայի, որ քներ, այն ժամանակ ես էլ կկարողանամ քնել ու երազում առյուծներ տեսնել,— մտածեց նա։— Ինչո՞ւ առյուծներ. դա լավագույն բանն է, որ մնացել է ինձ»։<br />
<br />
— Չպետք է մտածել, ծերուկ,— ասաց նա ինքն իրեն։— Հենվի՛ր փայտերին, կամացուկ հանգստացիր ու ոչ մի բանի մասին էլ մի՛ մտածիր։ Ձուկդ հիմա աշխատում է։ Իսկ դու առայժմ որքան կարելի է քիչ աշխատիր։<br />
<br />
Արևը դիմում էր դեպի մայրամուտ, իսկ նավակը շարունակ լողում էր, դանդաղ, բայց անհողդողդ։ Արևելյան մեղմ քամին մղում էր նրան, և ծերունին կամացուկ օրորվում էր ցածր ալիքներից՝ հեշտ ու ներողամտաբար տոկալով մեջքի մեջ խրված պարանի առաջացրած ցավին։<br />
<br />
Հենց կեսօրից հետո էլ պարանն սկսեց նորից բարձրանալ։ Սակայն ձուկը պարզապես շարունակում էր իր առաջխաղացումը ավելի քիչ խորությամբ։ Հիմա արևն այրում էր ծերունու թիկունքը, ձախ ուսն ու ձեռքը։ Դրանից նա հասկացավ, որ ձուկը շրջվեց դեպի հյուսիս֊արևելք։<br />
<br />
Հիմա, երբ մի անգամ արդեն նայել էր նա ձկանը, կարող էր պատկերացնել՝ ինչպես է նա լողում ջրի տակ՝ կրծքի մանուշակագույն լողակները թևերի պես լայն տարածած ու հզոր պոչով ճեղքելով խավարը։ «Հետաքրքիր է՝ շա՞տ բան է տեսնում այդպիսի խորության վրա,— մտածեց ծերունին։— Հսկայական աչքեր ունի, մինչդեռ ձին, որի աչքերը շատ ավելի փոքր են, տեսնում է մթան մեջ։ Մի ժամանակ ես էլ լավ էի տեսնում մթան մեջ։ Իհարկե, ոչ լրիվ մթան մեջ, բայց համարյա թե կատվի տեսողություն ունեի»։<br />
<br />
Արևը և մատների անընդհատ մարզանքը բոլորովին առողջացրին կարկամումից փետացած ձախ ձեռքը, և ծերունին սկսեց աստիճանաբար դրա վրա փոխադրել ձկան ծանրությունը՝ շարժելով թիկունքի մկանները, որպեսզի թեկուզ մի քիչ թուլանա պարանի առաջացրած ցավը։<br />
<br />
— Եթե դու դեռ չես հոգնել,— ասաց նա բարձրաձայն,— իսկապես որ արտասովոր ձուկ ես։<br />
<br />
Այժմ ծերունին սաստիկ հոգնած էր զգում իրեն, գիտեր, որ շուտով գիշերը կիջնի, ուստի և աշխատում էր որևէ կողմնակի բանի մասին մտածել։ Մտածում էր բեյսբոլի նշանավոր լիգաների մասին, որոնք նրա համար Gran Ligas էին, նաև այն մասին, որ այդ օրը Նյու Յորքի «Յանկիները» պետք է խաղային Դետրոյտի «Վագրերի» հետ։<br />
<br />
«Երկրորդ օրն է, ինչ ես ոչինչ չեմ իմանում juegos֊ի արդյունքների մասին,— մտածեց նա։— Բայց ես պետք է հավատամ իմ ուժերին և արժանի լինեմ մեծն Դի Մաջիոյին, որ ինչ էլ անի, հիանալի է անում, անգամ այն ժամանակ, երբ տառապում է կրունկի ոսկրային կոշտուկից։ Ի՞նչ բան է ոսկրային կոշտուկը։ Un espuelo de hueso։ Մենք՝ ձկնորսներս, այդպիսի բան չենք ունենում։ Մի՞թե դա նույնքան ցավ է պատճառում, որքան կռվան աքլորի խթանի հարվածը կրունկին։ Ես հավանորեն չէի դիմանա ո՛չ այդպիսի հարվածին, ո՛չ մի աչք և ո՛չ էլ երկու աչքը կորցնելուն ու չէի կարողանա կռիվը շարունակել, ինչպես կռվան աքլորներն են անում։ Մարդը հո մի առանձին բան չէ հիանալի գազանների ու թռչունների կողքին։ Բայց ես կուզենայի լինել այն կենդանին, որ հիմա լողում է այնտեղ՝ ծովի խորքում»։<br />
<br />
— Այո՛, եթե միայն շնաձկները չհարձակվեն,— ասաց նա բարձրաձայն։— Եթե շնաձկները հարձակվեն, աստված ողորմի նրան էլ, ինձ էլ։<br />
<br />
«Մի՞թե դու կարծում ես, որ մեծն Դի Մաջիոն կկառչեր ձկնից այսպիսի համառությամբ, ինչպես դու ես կառչել»,— հարցրեց նա ինքն իրեն։ «Այո՛, ես հավատացած եմ, որ նա ճիշտ այսպես էլ կվարվեր, գուցե և ավելի լավ, որովհետև ինձնից ավելի երիտասարդ է և ուժեղ։ Մանավանդ որ նրա հայրը ձկնորս էր։ Իսկ ոսկրային կոշտուկը շա՞տ է ցավ պատճառում նրան»։<br />
<br />
— Չեմ իմանում,— ասաց նա բարձրաձայն։— Ես երբեք ոսկրային կոշտուկ չեմ ունեցել։<br />
<br />
Երբ արևը մայր մտավ, ծերունին գոտեպնդվելու համար սկսեց վերհիշել, թե ինչպես մի անգամ Կասաբլանկայի գինետանը ինքը ուժի մրցության բռնվեց Սիենֆուեգոսի նավահանգստի ամենաուժեղ մարդու՝ հզոր նեգրի հետ։ Մի ամբողջ օր՝ գիշեր֊ցերեկ, նրանք նստել էին իրար դեմ, արմունկները դիմահարած սեղանի վրա կավճով նշված գծին, առանց բազուկները ծռելու ու ձեռքի ափերն իրար ագուցած։ Նրանցից ամեն մեկը ջանում էր մյուսի ձեռքը սեղմել սեղանին։ Շուրջը մարդիկ գրազ էին գալիս, մտնում էին նավթի լամպերով թույլ լուսավորված սենյակը, դուրս գալիս, իսկ ինքը աչքերը չէր կտրում նեգրի ձեռքից, արմունկից ու դեմքից։ Առաջին ութ ժամն անցնելուց հետո դատավորներն սկսել էին չորս ժամը մեկ փոխարինել իրար, որպեսզի քնեն։ Երկու հակառակորդների եղունգների տակից արյուն էր ծորում, իսկ նրանք շարունակում էին նայել միմյանց աչքերին, ձեռքին ու արմունկին։ Գրազ բռնած մարդիկ մտնում էին սենյակ, դուրս գալիս, նստում էին պատերի մոտի բարձր աթոռներին ու սպասում վախճանին։ Փայտե պատերը բաց կապույտ էին ներկված, և լամպերը ստվեր էին գցում նրանց վրա։ Նեգրի ստվերը հսկայական էր ու երերում էր պատի վրա, երբ քամին տարուբերում էր լամպերը։<br />
<br />
Ամբողջ գիշերը գերազանցությունն անընդհատ անցել էր մեկից մյուսին. նեգրին ռոմ էին խմեցնում ու վառում սիգարետները։ Ռոմ խմելուց հետո նեգրը հուսահատ ճիգ էր գործադրում և մի անգամ կարողացավ ճկել ծերունու ձեռքը համարյա երեք մատնաչափ, իսկ այն ժամանակ նա ծեր չէր ու կոչվում էր Սանտյագո El Campeon։ Բայց ծերունին նորից ուղղեց ձեռքը։ Դրանից հետո նա այլևս չկասկածեց, որ հաղթեց նեգրին, որը լավ տղա էր և անվանի ուժեղ։ Լուսաբացին, երբ ներկաներն սկսեցին պահանջել, որ դատավորը հայտարարի ոչ֊ոքի, իսկ սա ուսերն էր թոթվում, ծերունին հանկարծ լարեց իր բոլոր ուժերը և սկսեց նեգրի ձեռքը ճկել ավելի ու ավելի ցած, մինչև որ սեղմվեց սեղանին։ Մենամարտը սկսվեց կիրակի առավոտ և վերջացավ երկուշաբթի առավոտ։ Մասնակիցներից շատերը պահանջում էին ընդունել ոչ֊ոքի, որովհետև ժամանակն էր աշխատանքի դուրս գալու նավահանգստում, որտեղ նրանք ածուխ էին բեռնում Հավանայի ածխային ընկերության համար և կամ թե պարկերով շաքար։ Եթե այդ հանգամանքը չլիներ, ամենքն էլ կուզեին մրցումը հասցնել վախճանին։ Սակայն ծերունին հաղթեց և հաղթեց ավելի շուտ, քան թե բեռնակիրները աշխատանքի կգնային։<br />
<br />
Այնուհետև երկար ժամանակ Չեմպիոն էին անվանում նրան, իսկ գարնանը նա հնարավորություն տվեց նեգրին հատուցում ստանալու։ Բայց գրազի գումարներն արդեն այնքան բարձր չէին, և նա երկրորդ անգամ էլ հեշտությամբ հաղթեց, որովհետև սիենֆուեգոսցի նեգրի հավատն իր ուժի հանդեպ արդեն խորտակվել էր առաջին մրցության ժամանակ։ Հետո Սանտյագոն մի քանի մրցումների էլ մասնակցեց ու շատ չանցած՝ թողեց այդ գործը։ Նա հասկացավ, որ եթե շատ ուզենա, ապա պատահած հակառակորդին կհաղթի, ու եզրակացրեց, որ այդպիսի մենամարտերը վնասակար են իր աջ ձեռքին, որը պետք է ձուկ որսալու համար։ Մի քանի անգամ փորձեց մրցել ձախ ձեռքով։ Սակայն ձախ ձեռքը միշտ դավում էր, չէր ուզում ենթարկվել իրեն, ինքն էլ նրան չէր վստահում։<br />
<br />
«Արևը հիմա լավ կայրի նրան,— մտածեց նա։— Այլևս նա չի համարձակվի ի հեճուկս ինձ կարկամել, միայն թե գիշերը խիստ ցուրտ կլինի։ Կուզենայի իմանալ, թե ինչ է նախապատրաստել ինձ համար այս գիշերը»։<br />
<br />
Նրա գլխավերևով թռավ Մայամի գնացող մի սավառնակ, և ծերունին տեսավ, թե ինչպես սավառնակի ստվերը վախեցրեց ու օդ բարձրացրեց թռչող ձկների մի ամբողջ վտառ։<br />
<br />
— Քանի որ այստեղ այսքան շատ թռչող ձուկ կա, ապա մոտերքում թյունիկ էլ պետք է լինի,— ասաց նա և մեջքն ավելի ուժգին դիմահարեց պարանին՝ ստուգելով, թե չի՞ կարելի գոնե մի քիչ մոտ քաշել ձկանը։ Սակայն շուտով հասկացավ, որ անկարելի է դա, որովհետև պարանը կրկին թրթռաց լարի պես՝ սպառնալով կտրվել, ու ջրի կաթիլներ ոստոստեցին նրա վրա։ Նավակը դանդաղակի լողում էր առաջ, և ծերունին աչքերով ուղեկցեց սավառնակին, մինչև որ սա չքվեց։<br />
<br />
«Երևի ինքնաթիռից ամեն ինչ խիստ տարօրինակ է երևում,— մտածեց նա։— Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ տեսք ունի ծովն այդ բարձունքից։ Այդտեղից նրանք կարող էին հիանալի տեսնել իմ ձուկը, եթե այդքան բարձրից չթռչեին։ Կուզենայի ես դանդաղ֊դանդաղ թռչել երկու հարյուր գրկաչափ բարձրությունից, որպեսզի վերևից նայեի իմ ձկանը։ Երբ նավարկում էի կրիաներ որսալու համար, երբեմն բարձրանում էի կայմի ծայրը և նույնիսկ այդտեղից կարողանում էի բավական շատ բան տեսնել։ Այդտեղից թյունիկն ավելի կանաչ է երևում, և կարելի է նշմարել նրա մանուշակագույն շերտերն ու բծերը, տեսնել, թե ինչպես է լողում ամբողջ վտառը։ Ինչո՞ւ բոլոր արագընթաց ձկները, որոնք լողում են մութ խորքերում, մանուշակագույն մեջք ունեն, հաճախ էլ նույն գույնի շերտեր ու բծեր։ Չէ՞ որ թյունիկը կանաչ երևում է միայն, իսկ իրականում ոսկեթույր է։ Բայց երբ շատ է քաղցած ու կեր է փնտրում, կողերին էլ մանուշակագույն շերտեր են առաջանում, ինչպես մեռլանինն է։ Մի՞թե դա չարանալուց է, բայց գուցեև այն պատճառով, որ սովորականից ավելի արագ է լողում»։<br />
<br />
Մութն ընկնելուց քիչ առաջ, երբ նրանք անցան այն մեծ կղզյակի մոտով, որտեղ սարգոսյան ջրիմուռները բարձրացել ու ճոճվում էին թեթև ալիքից, ասես օվկիանոսը ինչ֊որ մեկի հետ գրկախառնվել էր դեղին վերմակի տակ, փոքրիկ կարթի վրա թյունիկ ընկավ։ Ծերունին տեսավ նրան, երբ նա ոստյուն գործեց օդում արևի վերջին ճառագայթներից ոսկու պես վետվետալով, սարսափից երկծալ ծռվելով և լողաթևերը մոլեգնորեն թափահարելով օդում։ Նա նորից ու նորից էր ոստոստում իսկական լարախաղացի նման, իսկ ծերունին փոխադրվեց նավախելի մոտ, նստեց ու մեծ պարանը աջ ձեռքով և արմունկով պահած՝ ձախով հանեց թյունիկը՝ ձախ ոտքը սեղմելով դուրս քաշված թելի վրա։ Երբ թյունիկն ուղիղ նավակի մոտ էր և այս ու այն կողմ նետվելով՝ հուսահատ մաքառում էր, ծերունին կռացավ նավակողի վրայով ու նավակ քաշեց վառ ոսկենման, մանուշակագույն նախշեր ունեցող ձուկը։ Թյունիկի երախը կարթի խայթից ջղաձգորեն սեղմվում էր, իսկ երկար, տափակ մարմինը, գլուխն ու պոչը բախվում էին նավակի հատակին, մինչև որ ծերունին խփեց նրա ոսկեվառ գլխին, և նա ցնցվելուց հետո հանդարտվեց։<br />
<br />
Ծերունին ձուկը հանեց կարթից, նորից սարդիններ ամրացրեց վրան ու գցեց ծով։ Դրանից հետո դանդաղորեն փոխադրվեց ցռուկը։ Նա լվաց ձախ ձեռքը, շալվարի վրա սրբեց, ծանր պարանը աջ ուսից տեղափոխեց ձախը ու լվաց աջ ձեռքը՝ հետևելով հանդերձ, թե ինչպես է արևն իջնում օվկիանոսի մեջ, և ինչ թեքությամբ է մեծ պարանը ձգվում ծով։<br />
<br />
— Ամեն ինչ առաջվա պես է,— ասաց նա։ Սակայն ձեռքը մտցնելով ջուրը՝ նկատեց, որ նավակի շարժումը խիստ դանդաղել է։— Զույգ թիերն իրար կապեմ ու ամրացնեմ խելի լայնքով, որպեսզի գիշերը արգելակեն նավակը,— ասաց նա։— Այս ձուկը ամբողջ գիշերվա համար ուժ կունենա։ Նմանապես և ես։<br />
<br />
«Կարծես ավելի լավ կլինի, եթե թյունիկի փորը քիչ հետո մաքրեմ,— մտածեց նա,— որպեսզի ամբողջ արյունը չհոսի։ Մի փոքր կսպասեմ, հետո կանեմ դա և իսկույն էլ թիերը կկապեմ, որպեսզի արգելակեն նավակը։ Ավելի լավ է առայժմ չանհանգստացնեմ ձկանը, մանավանդ արևի մայր մտնելու ժամանակ։ Մայրամուտը վատ է ազդում ամեն տեսակ ձկան վրա»։<br />
<br />
Նա, ձեռքը քամուն դեմ անելով, չորացրեց, ապա պարանը բռնելով՝ թույլ տվեց ձկանը կիպ մոտենալ փայտե կողվածքին՝ այդպիսով դիմահարությունն իր մարմնից փոխադրելով նավակի վրա։<br />
<br />
«Էլի մի բան սովորեցի,— մտածեց նա։— Առայժմ գիտեմ, թե ինչպես պետք է վարվեմ նրա հետ։ Բացի դրանից, չի կարելի մոռանալ, որ նա բան չի կերել խայծը կուլ տալուց հետո, այնինչ խոշոր ձուկ է ու հսկայական կերի կարիք ունի։ Ես ինքս մի ամբողջ թյունոս կերա։ Վաղն էլ թյունիկ կուտեմ։— Ծերունին թյունիկն անվանում էր dorado։— Հավանորեն մի կտորը կուտեմ այն ժամանակ, երբ մաքրեմ փորը։ Թյունիկն ուտելը ավելի դժվար է, քան թյունոսը։ Բայց աշխարհում ոչ մի բան հեշտ չի արվում»։<br />
<br />
— Ինչպե՞ս ես զգում քեզ, ա՛յ ձուկ,— հարցրեց նա բարձրաձայն։— Ինքս ինձ լավ եմ զգում։ Ձախ ձեռքս լավացավ, ուտելիքս էլ բավական է ամբողջ գիշերվա ու ցերեկվա համար։ Դե լա՜վ, քաշի՛ր նավակս, ա՛յ ձուկ։<br />
<br />
Ծերունին բնավ էլ այնքան լավ չէր զգում իրեն, որովհետև այն ցավը, որ թոկն էր առաջացնում մեջքի վրա, չէր դադարում ցավ լինելուց և վերածվել էր խուլ ճմլկոտումի, իսկ դա անհանգստացնում էր նրան։ «Ավելի վատ բաներ էլ են պատահել ինձ,— մխիթարում էր նա իրեն։— Ձեռքս շատ թեթև է վիրավորված, մյուսն էլ կարկամումից այլևս չի փետացել։ Ոտքերս լավ են։ Եվ ուտելիքի տեսակետից էլ իմ վիճակը շատ ավելի լավ է, քան ձկանը»։<br />
<br />
==Գ==<br />
<br />
Մութ էր. սեպտեմբերին մութը միշտ հանկարծ է իջնում, մայրամուտից անմիջապես հետո։ Նա պառկել էր՝ հենված աղմտած տախտակներին, և ամեն կերպ ջանում էր հանգստանալ։ Երկնքում երևացին առաջին աստղերը։ Նա չէր իմանում Ռիգել աստղի անունը, բայց երբ տեսավ դա, հասկացավ, որ շուտով կերևան և մյուսները, և այն ժամանակ հեռավոր բարեկամները նորից իր հետ կլինեն։<br />
<br />
— Այս ձուկը նմանապես իմ բարեկամն է,— ասաց նա։— Ես երբեք այսպիսի ձուկ չէի տեսել ու ոչ էլ լսել, որ այսպիսի ձկներ էլ են լինում։ Բայց ես դրան պետք է սպանեմ։ Ինչքա՜ն լավ է, որ մենք ստիպված չենք սպանել աստղերին։<br />
<br />
«Պատկերացրու մի մարդ, որ ամեն օր ճգնում է սպանել լուսնին, իսկ լուսինը փախչում է նրանից։ Հապա եթե մարդն ստիպված լիներ ամեն օր արև որսա՞լ։ Ո՛չ, ինչ էլ ասես, մենք դեռ բախտավոր ենք»,— մտածեց նա։<br />
<br />
Հետո նա սկսեց խղճալ մեծ ձկանը, որը ուտելու բան չուներ, սակայն խղճալը ամենևին չէր խանգարում նրա՝ սպանելու վճռականությանը։ Քանի՜ մարդու կկշտացնի։ Բայց մարդիկ արժանի՞ են արդյոք նրանով սնվելու։ Իհարկե, ո՛չ։ Աշխարհում ոչ ոք արժանի չէ նրանով սնվելու, հապա մի նայեցե՛ք՝ ինչպես է իրեն պահում և ինչպիսի վեհանձնությամբ։<br />
<br />
«Շատ բան չեմ հասկանում ես,— մտածեց նա։— Բայց ինչքան լավ է, որ ստիպված չենք սպանել արևին, լուսնին ու աստղերին։ Բավական է, որ ուտելիք ենք շորթում ծովից ու սպանում ենք մեր եղբայրներին։<br />
<br />
Հիմա ես պետք է մտածեմ թիերից արգելակ շինելու մասին։ Դա ունի իր և՛ լավ, և՛ վատ կողմերը։ Ես կարող եմ այնքան պարան կորցնել, որ կկորցնեմ և ձուկը, եթե նա ուզենա պոկ գալ, իսկ թիերից շինված արգելակը նավակը կզրկե արագաշարժությունից։ Նավակի թեթևությունը կերկարաձգի թե՛ իմ, թե՛ ձկան տառապանքները, բայց դա միաժամանակ և իմ փրկության երաշխիքն է։ Չէ՞ որ այս ձուկը, եթե ուզենա, կարող է ավելի արագ լողալ։ Ինչ էլ որ լինի, պետք է մաքրել թյունիկի փորը, քանի դեռ չի հոտել, ու մի քիչ ուտել՝ ուժովանալու համար։<br />
<br />
Հիմա մի ժամ էլ հանգստանամ, իսկ հետո եթե տեսնեմ, որ ձուկը ոչ մի մտադրություն չունի, կանցնեմ խելի վրա ու պետք եղածը կանեմ և թիերի մասին էլ որոշում կկայացնեմ։ Իսկ մինչ այդ կհետևեմ, թե ձուկն ինչպես կպահի իրեն։ Թիերի այդ օյինը խելացի հնարամտություն է, բայց հիմա արդեն պետք է հաստատ գործել։ Ձկան ուժը դեռևս լրիվ տեղն է, իսկ ես նկատեցի, որ կարթը մտել է նրա բերանի անկյունը, նա էլ բերանն ամուր փակել է։ Կարթի պատճառած տանջանքներն այնքան էլ մեծ չեն, նա շատ ավելի տանջվում է քաղցից և այն վտանգի զգացողությունից, որն ինքը չի հասկանում։ Ուրեմն հանգստացի՛ր, ծերո՛ւկ, թող նա ջանք թափի, մինչև քո հերթը գա»։<br />
<br />
Նրան թվաց, թե ինքը հանգստացավ առնվազն երկու ժամ։ Լուսինը հիմա ուշ էր ծագում, և նա չէր կարող ժամանակը որոշել։ Ճիշտ է՝ նա հանգստացավ այնպես միայն, հարաբերական իմաստով։ Առաջվա պես ուսը զգում էր ձկան ծանրությունը, սակայն ձախ ձեռքը հենելով ցռուկի կողափայտին՝ նա ջանում էր ծանրությունը հետզհետե ավելի փոխադրել նավակի վրա։<br />
<br />
«Որքան հեշտ կլիներ ամեն ինչ, եթե կարողանայի պարանը կապել նավակին,— մտածեց նա։— Սակայն բավական է, որ ձուկը թեկուզ մի քիչ ձիգ տա, ու պարանը կտրաքի։ Ես պետք է իմ մարմնով անընդհատ թուլացնեմ ձգումը և ամեն րոպե պատրաստ լինեմ զույգ ձեռքով բաց թողնել պարանը»։<br />
<br />
— Բայց չէ՞ որ դու դեռ չես քնել, ծերո՛ւկ,— ասաց նա բարձրաձայն։— Անցել է կես ցերեկ ու մի գիշեր, այնուհետև ևս մի ցերեկ, իսկ դու շարունակ անքուն ես։ Մտածիր ինչպես անես, որ թեկուզ մի քիչ քնես, քանի դեռ նա հանգիստ է ու գժություն չի անում։ Եթե դու չքնես, գլխումդ ամեն ինչ կխառնվի։<br />
<br />
«Հիմա գլուխս պայծառ է,— մտածեց նա,— նույնիսկ շատ պայծառ։ Նույնքան պայծառ, ինչքան իմ քույրերը՝ աստղերը։ Բայց մեկ է, անհրաժեշտ է, որ մի փոքր քնեմ։ Աստղերն էլ են քնում, լուսինն էլ է քնում, արևն էլ է քնում, և նույնիսկ օվկիանոսն է երբեմն քնում այն օրերին, երբ հոսանք չկա, և կատարյալ լռություն է տիրում»։<br />
<br />
«Չմոռանաս մի քիչ քնել,— հիշեցրեց ինքն իրեն։— Ստիպի՛ր քեզ մի փոքր քնել, պարանը թողնելու որևէ պարզ ու անվրեպ միջոց գտիր։ Հիմա գնա նավախել ու մաքրիր թյունիկի փորը։ Իսկ թիերից կազմած արգելակը վտանգավոր բան է, եթե քնես»։<br />
<br />
«Բայց կարող եմ առանց քնելու էլ յոլա գնալ,— ասաց ինքն իրեն։— Այո՛, կարող ես, բայց դա էլ շատ վտանգավոր է»։<br />
<br />
Նա սկսեց չորեքթաթ գնալ դեպի նավախել՝ ջանալով չանհանգստացնել ձկանը։ «Գուցե նա էլ նիրհել է,— մտածեց ծերուկը։ Բայց ես չեմ ուզում, որ նա հանգստանա։ Նա պետք է քարշ տա նավակը, մինչև որ մեռնի»։<br />
<br />
Հասնելով նավախելին՝ նա շրջվեց և ձկան ամբողջ ծանրությունը փոխադրեց ձախ ձեռքի վրա, իսկ աջով պատյանից հանեց դանակը։ Աստղերը լուսավորում էին պայծառ, թյունիկը լավ երևում էր։ Ծերունին դանակը խրելով նրա գլխի մեջ՝ խելի տակից դուրս քաշեց։ Ոտքը դնելով ձկան վրա արագ ճեղքեց փորը՝ պոչի ծայրից մինչև ստորին ծնոտը։ Հետո դանակը ցած դրեց, աջ ձեռքով մաքրեց թյունիկի փորը ու պոկեց խռիկները։ Փորը ծանր էր ու լպրծուն, և երբ կտրեց դա, երկու հատ թռչող ձուկ գտավ այնտեղ։ Դրանք թարմ էին և պինդ, ծերուկը դրեց դրանք կողք կողքի, հատակին, իսկ փորոտիքը շպրտեց ծով։ Իջնելով ծովի մեջ՝ փորոտիքը լուսավոր հետք էր թողնում իր ետևից։ Աստղերի աղոտ լույսի տակ թյունիկը կեղտասպիտակ էր թվում։ Ոտքը դնելով ձկան գլխին՝ ծերունին պոկեց մի կողի մաշկը։ Այնուհետև շրջեց ու պոկեց մյուս կողի մաշկը և կտրեց կողերի միսը գլխից մինչև պոչը։<br />
<br />
Թյունիկի կմախքը նետելով դուրս՝ նայեց, թե ջրի մեջ շրջանակներ չե՞ն երևում, բայց տեսավ միայն դանդաղորեն խորքն իջնող ձկան կմախքի լուսավոր հետքը։ Այդ ժամանակ նա շրջվեց, երկու թռչող ձկները դրեց թյունիկի մսի կտորների միջև և դանակը պահելով պատյանի մեջ՝ նորից զգուշությամբ հասավ ցռուկին։ Նրա մեջքը կռանում էր պարանի ծանրությունից, իսկ ձուկը նա տանում էր աջ ձեռքով։<br />
<br />
Վերադառնալով նավացռուկ՝ ձկան միսը շարեց տախտակների վրա ու թռչող ձկներն էլ դրեց նրանց կողքը։ Դրանից հետո պարանը փոխադրեց թիկունքի դեռևս չցավացող մասը և նորից ծանրությունը գցեց նավակողին հենած ձախ ձեռքի վրա։ Կռանալով նավակողից՝ թռչող ձուկը լվաց ծովի մեջ և միաժամանակ ստուգեց, թե որքան արագ է հոսում ջուրը իր ձեռքի տակից։ Նրա ձեռքը լուսավորվում էր թյունիկի մաշկը պոկելու հետևանքով, և նա տեսնում էր, թե ինչպես է ջուրը հոսում նրա շուրջ։ Հիմա ավելի դանդաղ էր հոսում, և ձեռքի կողը քսելով նավակի եզրին՝ նա տեսավ, որ ֆոսֆորի մասնիկները դանդաղորեն են գնում դեպի նավախելը։<br />
<br />
— Կա՛մ հոգնել է, կա՛մ հանգստանում է,— ասաց ծերունին։ Պետք է արագ վերջացնել ուտելու գործը ու մի քիչ քնել։<br />
<br />
Նա կերավ սուկիներից մեկի կեսը և մի թռչող ձուկ, որ մինչ այդ մաքրեց աստղերի լույսի տակ՝ զգալով, թե ինչպես օդը հետզհետե սառում է։<br />
<br />
— Ի՞նչը կարող է թյունիկից ավելի համեղ լինել, եթե եփած ուտես,— ասաց նա։— Բայց որքա՜ն զզվելի է նա հում վիճակում։ Էլ երբեք առանց աղի ու լիմոնի ծով դուրս չեմ գա։<br />
<br />
«Թե գլխումս խելք լիներ,— մտածեց նա,— ամբողջ ցերեկը ջուր կցողեի նավացռուկին, կթողնեի՝ չորանար, և երեկոյան աղ կունենայի։ Այո՛, բայց չէ՞ որ թյունիկը բռնեցի մայրամուտից քիչ առաջ։ Այնուամենայնիվ, շատ բան չեմ կանխատեսել։ Բայց և այնպես ամբողջ կտորը ծամեցի, ու սիրտս չի խառնում»։<br />
<br />
Արևելքում երկինքը պատվեց ամպերով, և ծանոթ աստղերը հանգչում էին իրար ետևից։ Թվում էր, թե նա մտնում է ամպերից կազմված մի հսկայական կիրճ։ Քամին դադարել էր։<br />
<br />
— Երեք կամ չորս օր հետո եղանակը կվատանա,— ասաց նա։— Բայց դեռ ոչ այսօր, ոչ էլ վաղը։ Մի քիչ քնիր, ծերո՛ւկ, քանի դեռ ձուկը հանգիստ է պահում իրեն։<br />
<br />
Նա աջ ձեռքով բռնեց պարանը և ազդրն էլ սեղմեց ձեռքին՝ ամբողջ մարմնով դիմահարվելով նավակի կողին։ Այնուհետև մեջքի վրա մի քիչ ցած տարավ պարանը և ձախ ձեռքով բռնեց դա։<br />
<br />
«Աջ ձեռքը պարանը կպահի այնքան, մինչև որ թուլանա։ Իսկ եթե քնած տեղս թուլանա, ինձ կարթնացնի ձախ ձեռքը՝ զգալով, որ պարանն իջնում է ծով։ Աջ ձեռքի դրությունն, իհարկե, հեշտ չի լինի, բայց նա վարժվել է զրկանքներ կրել։ Եթե թեկուզ մի քսան րոպե կամ կես ժամ քնեմ, այդ էլ լավ է»։<br />
<br />
Նա ընկավ նավակողի վրա, ձկան ամբողջ ծանրությունը փոխադրեց աջ ձեռքի վրա ու քնեց։<br />
<br />
Երազում առյուծներ չտեսավ, բայց փոխարենը տեսավ ծովախոզերի մի հսկայական երամակ, որ ձգվել էր ութ կամ տասը մղոն, և որովհետև զուգավորման շրջանն էր, օդ էին ոստնում նրանք ու կրկին սուզվում այն ջրափոսի մեջ, որտեղից դուրս էին գալիս։<br />
<br />
Հետո էլ տեսավ, որ ինքը պառկած է գյուղում՝ իր մահճակալին, և հյուսիսային քամին փչում, մտնում է խրճիթը, որից խիստ մրսում է, իսկ աջ ձեռքը կարկամել է, որովհետև բարձի փոխարեն դրել է գլխի տակ։<br />
<br />
Դրանցից հետո միայն նա տեսավ մի երկար, դեղին ծանծաղուտ, ապա մթնշաղին դուրս եկավ այդտեղ առաջին առյուծը, որի ետևից գալիս են ահա մյուսները, նա կզակը հենել է խարիսխ գցած նավի պատվարին, ցամաքից եկող իրիկնային քամին պարուրում է նրան, նա սպասում է, թե ուրիշ առյուծներ էլ չե՞ն երևա, ու խիստ երջանիկ է։<br />
<br />
Լուսինը վաղուց էր ծագել, բայց նա շարունակում էր քնել, իսկ ձուկը միահավասար արագությամբ տանում էր նավակը ամպեղեն կիրճը։<br />
<br />
Նա զարթնեց ցնցումից, աջ ձեռքի բռունցքը խփվեց նրա դեմքին, իսկ պարանը, դաղելով ձեռքը, սրընթաց իջնում էր ծով։ Ձախ ձեռքի գոյությունը նա չէր զգում, ուստի փորձեց աջ ձեռքով կասեցնել պարանը, բայց սա խելագարի նման շարունակում էր իջնել ծով։ Վերջիվերջո ձախ ձեռքն էլ շոշափեց պարանը, և ծերունին մեջքը հենեց դրան, և հիմա պարանը դաղում էր նրա թիկունքն ու ձախ ձեռքը, որի վրա էր փոխադրվել ձկան ծանրությունը։ Նա նայեց պահեստի կծիկներին ու տեսավ, որ դրանք արագ արձակվում են։ Այդ վայրկյանին ձուկը, պայթեցնելով օվկիանոսի հարթությունը, դուրս եկավ ու նորից ծանրորեն ընկավ ծով։ Հետո կրկին ու կրկին ոստնեց, իսկ նավակը սլանում էր առաջ, թեև պարանը շարունակում էր դուրս վազել նավակից, և ծերունին ծայր աստիճան ձիգ էր տալիս, մի ակնթարթ բաց թողնում, ապա դարձյալ ամբողջ ուժով ձգում՝ ենթարկելով կտրվելու վտանգին։ Նա ինքն էլ քաշվել, կիպ սեղմվել էր ցռուկին, դեմքը փակչել էր թյունիկի մսի կտորին, բայց նա չէր կարող շարժվել։<br />
<br />
«Ահա սրան էլ սպասում էինք,— մտածեց նա։— Հիմա դիմացի՛ր»։<br />
<br />
«Իմ պարանի վրեժը կլուծե՜մ դրանից, կլուծե՜մ»։<br />
<br />
Նա չէր կարող տեսնել ձկան ոստյունները, լսում էր միայն, թե ինչպես շառաչով ճեղքվում է օվկիանոսը, ապա հետևում է ծանր ճողփյունը, երբ ձուկը նորից է ընկնում ջուրը։ Նավակից դուրս սլացող պարանը անողոքաբար կտրում էր ձեռքը, բայց նա գիտեր, որ այդպես կլինի, և ջանում էր ձեռքի կոշտուկապատ մասը ենթարկել դրան, որպեսզի պարանը ափն ու մատները չվիրավորի։<br />
<br />
«Եթե տղան հետս լիներ,— մտածեց ծերունին,— կջրոտեր պարանը։ Այո՛, եթե տղան այստեղ լինե՜ր։ Եթե միայն տղան այստեղ լինե՜ր»։<br />
<br />
Պարանն անընդհատ սլանում էր դուրս, բայց հիմա ավելի դժվար էր սլանում, և ծերունին ստիպում էր ձկանը նվաճել ամեն մի մատնաչափը։ Նա կարողացավ բարձրացնել գլուխը ու դեմքը հեռացնել թյունիկի մսից, որը նրա այտոսկրի ճնշումից բլիթի պես տափակել էր։ Այնուհետև նա չոքեց, հետո էլ դանդաղորեն ոտքի ելավ։ Նա դեռևս բաց էր թողնում պարանը, սակայն ավելի ու ավելի ժլատորեն։ Հասնելով այն տեղին, որտեղ խավարում ոտքով կարող էր տնտղել պարանի կծիկները՝ նա համոզվեց, որ պաշարը դեռ մեծ է։ Իսկ ջրի մեջ այնքան պարան կա, որ ձուկը հեշտությամբ չի հաղթահարի դրան։<br />
<br />
«Ուրեմն այսպես,— մտածեց նա,— հիմա ավելի քան տասը ոստյուն գործեց նա ու փուչիկները օդ լցրեց, հիմա այլևս չի կարող իջնել ջրի խորքը (որտեղից չի կարելի դուրս քաշել նրան) և մեռնել այդտեղ։ Շուտով կսկսի պտույտներ գործել, և այն ժամանակ ես ստիպված կլինեմ քրտինք թափել։ Հետաքրքիր է՝ ի՞նչը համբերությունից հանեց նրան։ Արդյոք քա՞ղցը հուսահատության հասցրեց, թե՞ խավարում որևէ բան վախեցրեց։ Միգուցե հանկարծակի վախ զգաց։ Բայց չէ՞ որ հանդարտ և ուժեղ ձուկ էր դա։ Այնքան ինքնավստահ ու այնքան անվախ էր թվում ինձ։ Տարօրինակ է»։<br />
<br />
— Ավելի լավ է, ծերո՛ւկ, ինքդ մոռացիր վախը և ավելի հավատա քո ուժերին,— ասաց նա։— Թեկուզ և կաշկանդել ես նրան, բայց մի մատնաչափ պարան էլ չես կարող դուրս քաշել։ Սակայն շուտով նա կսկսի պտույտներ գործել։<br />
<br />
Այժմ ծերունին պարանը պահում էր ձախ ձեռքով և ուսերով։ Նա կռացավ ու աջ ձեռքով ջուր վերցրեց՝ թյունիկի տափակած միսը դեմքից սրբելու համար։ Վախենում էր, որ սիրտը կխառնի, ինքն էլ կթուլանա։ Դեմքը լվանալուց հետո ծերունին աջ ձեռքը մտցրեց ծով ու պահեց աղի ջրի մեջ՝ նայելով պայծառանալ սկսող երկնքին։ «Հիմա ձուկը լողում է համարյա դեպի արևելք,— մտածեց նա։— Այդ նշանակում է, որ հոգնել է ու հոսանքով է ընթանում։ Շուտով կստիպվի պտույտներով գնալ։ Ահա այդ ժամանակ էլ կսկսվի իսկական աշխատանքը»։<br />
<br />
Որոշ ժամանակ ձեռքը աղի ջրում պահելուց հետո դուրս հանեց ու զննեց։<br />
<br />
— Այնքան էլ սարսափելի չէ,— ասաց նա։— Իսկ տղամարդու համար ցավը դատարկ բան է։<br />
<br />
Ծերունին զգույշ բռնեց պարանը՝ ջանալով, որ նոր վերքերից ոչ մեկի վրա չընկնի, և մարմնի ծանրությունն այնպես տեղափոխեց, որ կարողանա ձախ ձեռքն էլ նավակի մյուս կողմից մտցնել ջրի մեջ։<br />
<br />
— Այն ոչնչությունը, որ դու ես, այնուամենայնիվ վատ չպահեցիր քեզ,— ասաց նա ձախ ձեռքին։— Բայց եղավ մի պահ, երբ դու դավաճանեցիր ինձ։<br />
<br />
«Ինչո՞ւ երկու լավ ձեռքով չեմ ծնվել ես,— խորհրդածեց նա։— Գուցե հանցավորը ես եմ, որ ժամանակին ձախ ձեռքիս չեմ սովորեցրել կարգին աշխատել։ Բայց, վկա է աստված, նա ինքն էլ կարող էր սովորել։ Անկեղծորեն ասած՝ այս գիշեր այնքան էլ չխաբեց նա ինձ և կարկամումից միայն մի անգամ փետացավ։ Բայց եթե դա կրկնվի, ապա ավելի լավ է պարանը միանգամից կտրի նրան»։<br />
<br />
Այս խորհրդածությունից հետո ծերունին իսկույն հասկացավ, որ իր գլուխը մշուշապատվել է, և վատ չէր լինի մի կտոր ևս թյունիկ ծամել։ «Չեմ կարող,— ասաց ինքն իրեն։— Ավելի լավ է միտքս պղտորվի, քան թե սրտխառնուքից թուլանամ։ Իսկ ես գիտեմ, որ չեմ կարող ներսումս պահել այն միսը, որի վրա էր ընկել իմ երեսը։ Միսը կպահեմ ծայրահեղ դեպքում ուտելու, քանի դեռ չի փչացել։ Միևնույնն է, հիմա արդեն ուշ է կազդուրվելու համար։ Հիմա՛ր ծերուկ,— նախատեց ինքն իրեն,— չէ՞ որ կարող ես ուտել երկրորդ թռչող ձուկը»։<br />
<br />
Ահա այդտեղ է նա՝ փորոտիքը հանված, մաքրված, և ձախ ձեռքով վերցնելով թռչող ձուկը՝ կերավ, երկար ծամելով փշերը՝ կերավ ամբողջովին, առանց մնացորդի։<br />
<br />
«Սա ավելի սննդարար է, քան որևէ այլ ձուկ,— մտածեց նա։— Համենայն դեպս, դրա մեջ կա այն, որի կարիքն զգում եմ ես։ Դե, հիմա ես արեցի այն ամենը, ինչ կարող էի։ Թող միայն նա սկսի պտույտ գալ, մենք նրա հետ կռիվ կմղենք»։<br />
<br />
Երրորդ անգամն էր արդեն արևը ծագում այն պահից հետո, ինչ նա դուրս էր եկել ծով, և ահա այդ ժամանակ էլ ձուկն սկսեց պտույտներ գործել։<br />
<br />
Նա դեռևս չէր կարող պարանի՝ ջրի մեջ կազմած թեքությունից որոշել՝ ձուկն սկսե՞լ է պտույտներ գործել, թե՞ ոչ։ Դեռ շուտ էր դրա համար։ Նա միայն զգաց, որ ձգումը մի փոքր թուլացավ, ուստի և սկսեց պարանն աջ ձեռքով հավաքել։ Պարանը ձգվեց ծայրաստիճան, ինչպես առաջ, սակայն ճիշտ այն վայրկյանին, երբ կտրվելու վտանգ էր սպառնում, հանկարծ անկաշկանդ սկսեց գալ։ Այն ժամանակ նա կռացավ, ուսերն ազատեց ճնշող պարանից ու սկսեց հավաքել պարանը առանց շտապելու և հավասար արագությամբ։ Ծերունին աշխատում էր երկու ձեռքերն էլ հերթով վեր֊վար անելով։ Նրա ծերացած ոտքերն ու ուսերը օգնում էին ձեռքերի շարժմանը։<br />
<br />
— Շատ մեծ շրջանակ է գծում,— ասաց նա,— բայց այնուամենայնիվ գծում է։<br />
<br />
Հանկարծ պարանի շարժումն արգելակվեց, բայց ծերունին շարունակում էր քաշել, մինչև որ արևից փայլփլող ջրի կաթիլներ սկսեցին ոստոստել նրա վրա։ Հետո պարանը հեռու քաշվեց, և ծերունին չոքելով՝ սկսեց դժկամությամբ քիչ֊քիչ թողնել մուգ ջրի մեջ։<br />
<br />
— Հիմա իր շրջանակի ամենահեռավոր կետից է անցնում ձուկը,— ասաց նա։<br />
<br />
Պետք է հնարավորինս ամուր պահել։ Ձգված պարանը ամեն անգամ կկարճացնի շրջանը։ Գուցե և մեկ ժամ հետո ես տեսնեմ նրան։ Նախ պետք է համոզեմ, որ ես ուժեղ եմ, հետո արդեն կհաղթահարեմ նրան։<br />
<br />
Սակայն անցավ երկու ժամ, իսկ ձուկը շարունակում էր դանդաղ պտտվել նավակի շուրջը։ Քրտինքը անձրևի պես թափվում էր ծերունուց, և նա հոգնել էր ծայրաստիճան։ Ճիշտ է, ձկան գծած շրջանակները շատ ավելի էին կարճացել, և ջուրը մտած պարանի ուղղությունից երևում էր, որ ձուկն աստիճանաբար մակերես է բարձրանում։<br />
<br />
Մի ամբողջ ժամ է ահա, որ ծերունու աչքերի առաջ սև բծեր էին ոստոստում, աղի քրտինքը լցվում էր աչքերն ու կծկծացնում, այրում աչքի վերևի վերքը և ճակատի մյուս վերքը։ Սև բծերը չէին վախեցնում նրան. դրանց մեջ ոչ մի զարմանալի բան չկար, եթե նկատի առնենք, թե ինչպիսի լարվածությամբ էր նա ձգում պարանը։ Սակայն երկու անգամ նա թուլություն զգաց, որից լրջորեն անհանգստացավ։<br />
<br />
«Մի՞թե տեղի կտամ ու կմեռնեմ ինչ֊որ ձկան պատճառով,— հարցնում էր նա ինքն իրեն։— Մանավանդ հիմա, երբ ամեն ինչ այսպես լավ է ընթանում։ Տե՜ր աստված, օգնիր ինձ՝ դիմանամ։ Հարյուր անգամ «Հայր մեր» կասեմ, հարյուր անգամ էլ՝ «Սուրբ կույս»։ Միայն թե ոչ հիմա, հիմա չեմ կարող...»։<br />
<br />
«Հաշիվ արա, որ ասել եմ,— մտածեց նա։— Հետո կասեմ»։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին նա հարվածներ զգաց պարանի վրա, որ պահել էր գույգ ձեռքով, զգաց և ձգում։ Ձգումը թափով էր ու խիստ ուժեղ։<br />
<br />
«Իր թրով խփում է այն մետաղալարին, որով կապված է կարթը,— մտածեց ծերունին։— Շատ բնական է։ Այսպես էլ պետք է վարվեր։ Սակայն դա կարող է ստիպել նրան դուրս ցատկել, իսկ ես կգերադասեի, որ նա շարունակեր շրջանակներ գծել։ Ոստյուններն անհրաժեշտ էին օդ հավաքելու համար։ Սակայն հիմա ամեն մի նոր ոստյուն կլայնացնի այն վերքը, որից կառչած է կարթը, և ձուկը կարող է պոկ գալ»։<br />
<br />
«Մի՛ ցատկիր, ա՛յ ձուկ,— աղաչում էր նա։— Մի՛ ցատկիր, խնդրեմ»։<br />
<br />
Ձուկը կրկին ու կրկին խփում էր մետաղալարին, և ամեն անգամ ծերունին գլուխն օրորելով քիչ֊քիչ բաց էր թողնում պարանը։<br />
<br />
«Ավելորդ ցավ չպետք է պատճառեմ նրան,— մտածում էր նա։— Իմ ցավը իմ մեջն է. դրա հախից ես կարող եմ գալ։ Բայց ձուկը կարող է ցավից կատաղել»։<br />
<br />
Որոշ ժամանակ անց ձուկը դադարեց հարվածել մետաղալարին և նորից սկսեց դանդաղորեն շրջանակներ գծել։ Ծերունին միահավասար դուրս էր քաշում պարանը։ Սակայն նա դարձյալ վատ զգաց իրեն։ Նա ձախ ձեռքով ջուր վերցրեց ծովից ու լցրեց գլխին։ Հետո մի քիչ էլ ջուր լցրեց իր գլխին ու տրորեց ծոծրակը։<br />
<br />
— Բայց լավ է, որ այլևս կարկամում չունեմ,— ասաց նա։— Ձուկը շուտով վեր կբարձրանա, իսկ ես դեռ կդիմանամ։ Դու պարտավոր ես դիմանալ, ծերո՛ւկ։ Չհամարձակվես նույնիսկ մտածել, որ կարող ես չդիմանալ։<br />
<br />
Նա ծունկ չոքեց և ժամանակավորապես պարանը նորից գցեց մեջքին։ «Քանի նա պտույտ է գալիս, ես կհանգստանամ, հետո վեր կկենամ, և երբ մոտենա, նորից պարանը կքաշեմ»։<br />
<br />
Նա շատ էր ուզում ավելի երկար հանգստանալ նավացռուկի վրա ու թույլ տալ ձկանը մի ավելորդ շրջան ևս գծել առանց պարանը քաշելու։ Սակայն երբ ձգումը ցույց տվեց, որ ձուկը կիսաշրջան գծելուց հետո շրջվեց ու վերադառնում է դեպի նավակը, ծերուկը վեր կացավ ու սկսեց պարանը քաշել՝ ձեռքերը հերթով թափահարելով ու իրանն այս ու այն կողմ շրջելով որքան կարելի է շատ պարան քաշելու համար։<br />
<br />
«Կյանքումս երբեք այնպես չեմ հոգնել, ինչպես հիմա,— մտածեց ծերունին,— այնինչ քամին ուժեղանում է։ Ճիշտ է, քամին տեղին կլինի, երբ սրան տուն տանեմ։ Ինձ շատ պետք կգա այս քամին»։<br />
<br />
— Կհանգստանամ, երբ մեկնի նոր շրջանակ գծելու,— ասաց նա։— Մանավանդ որ հիմա ավելի լավ եմ զգում ինձ։ Եվս մի երկու֊երեք շրջանակ, և ձուկն իմը կլինի։<br />
<br />
Նրա ծղոտե գլխարկը ընկել էր ուղիղ ծոծրակի վրա, և երբ ձուկը շրջվեց ու դարձյալ սկսեց ձգել, ծերունին ուժասպառ փռվեց քթի վրա։<br />
<br />
«Հիմա ինքդ աշխատիր, ա՛յ ձուկ,— մտածեց նա։— Ես նորից կոկորդդ կբռնեմ, հենց որ ետ դառնաս»։<br />
<br />
Խոշոր ալիքներ սկսեցին անցնել ծովի վրայով։ Սակայն ջրերը քշում էր բարյացակամ քամին՝ պարզ եղանակի ուղեկիցը, որ պետք էր նրան տուն հասնելու համար։<br />
<br />
— Կվարեմ դեպի հարավ ու արևմուտք,— ասաց նա,— ու պրծավ գնաց։ Մի՞թե կարելի է մոլորվել ծովում, մանավանդ որ մեր կղզին երկար է։<br />
<br />
Նա ձուկը տեսավ երրորդ շրջանակը գծելու ժամանակ։<br />
<br />
Սկզբում նա տեսավ մի մութ ստվեր, որ երկար ժամանակ անցնում էր իր նավակի տակով, այնպես որ պարզապես չհավատաց իր աչքին։<br />
<br />
— Ոչ,— ասաց նա,— չի կարող պատահել, որ այսքան խոշոր լինի։<br />
<br />
Բայց ձուկն իրոք այդքան խոշոր էր և երրորդ շրջանակը գծելուց հետո դուրս եկավ մակերես՝ նավակից ընդամենը երեսուն յարդ հեռու, և ծերունին տեսավ, թե ինչպես ծովից վեր բարձրացավ նրա պոչը։ Դա ամենախոշոր մանգաղից էլ մեծ էր և մուգ կապույտ ջրի վրա բաց մանուշակագույն էր թվում։ Ձուկը դարձյալ սուզվեց, բայց արդեն ոչ խոր, և ծերունին կարող էր զննել մանուշակագույն շերտերով երիզված նրա հսկայական մարմինը։ Նրա կռնակի լողաթևը իջած էր, իսկ կրծքի վիթխարի լողաթևերը ձգված էին այս ու այն կողմ։<br />
<br />
Երբ ձուկն իր շրջանն էր կատարում, ծերունին զննեց նրա աչքը ու կողքին լողացող երկու կպչող ձկները։ Երբեմն֊երբեմն կպչող ձկները փակչում էին խոշորին, ապա գլխիվայր փախչում։ Երբեմն էլ ուրախ լողում էին մեծ ձկան գցած ստվերի մեջ։ Այդ կպչողներից յուրաքանչյուրը երեք ոտնաչափից ավելի երկար էր և երբ արագ էր լողում, օձաձկան նման գալարվում էր ամբողջ մարմինը։<br />
<br />
Ծերունու դեմքից քրտինք էր թափվում, բայց հիմա արդեն միայն արևից չէր։ Ամեն մի նոր շրջանից հետո, որ այնքան հանդարտ և կարծես թե անխռով կատարում էր ձուկը, ծերունին ավելի շատ պարան էր քաշում և այժմ վստահ էր, որ երկու շրջանից հետո կհաջողվի հարպունը խրել ձկան մեջ։<br />
<br />
«Բայց պետք է մոտ քաշեմ նրան, շատ մոտ,— մտածեց ծերունին։— Եվ պետք է նշան բռնեմ ոչ թե գլխին, այլ խփեմ սրտին»։<br />
<br />
— Հանգիստ և պինդ կաց, ծերո՛ւկ,— ասաց ինքն իրեն։<br />
<br />
Հաջորդ շրջանակը գծելիս ձկան մեջքը ջրից դուրս եկավ, բայց նավակից դեռ շատ հեռու էր լողում նա։ Ձուկը մի շրջան ևս կատարեց, սակայն առաջվա պես շատ էր նավակից հեռու, թեև շատ ավելի էր ջրից դուրս եկել։ Ծերուկը գիտեր, որ եթե մի քիչ էլ պարանը հաներ, կարող էր ձուկը մոտեցնել նավակողին։<br />
<br />
Վաղուց էր նա պատրաստրել հարպունը. բարակ թոկի կապոցը դրված էր կլոր զամբյուղի մեջ, իսկ դրա ծայրը կապել էր ցռուկի միջնափայտին։<br />
<br />
Ձուկը մոտենում էր՝ գծելով իր շրջանակը, խիստ հանդարտ ու գեղեցիկ, հսկայական պոչը հազիվ շարժելով։ Ծերունին իր ամբողջ ուժով քաշում էր պարանը՝ ջանալով ինչքան կարելի է ձուկը մոտեցնել նավակին։ Մի վայրկյան ձուկը թեթևակի շրջվեց կողքի վրա, ապա ուղղվեց և սկսեց նոր շրջան կատարել։<br />
<br />
— Տեղից շարժեցի նրան,— ասաց ծերունին։— Այնուամենայնիվ ստիպեցի շուռ գալ։<br />
<br />
Ծերունին նորից գլխապտույտ ունեցավ, բայց ամբողջ ուժով քաշեց խոշոր ձուկը։ «Չէ՞ որ այնուամենայնիվ կարողացա շրջել կողքի վրա,— մտածեց նա։— Գուցե այս անգամ կարողանամ մեջքի վրա շրջել։ Քաշեցե՛ք,— հրամայեց նա իր ձեռքերին։— Պի՛նդ պահեցեք ինձ, ոտքե՛ր։ Էլի ծառայի՛ր ինձ, գլո՛ւխ, ծառայի՛ր ինձ։ Չէ՞ որ դու երբեք չես խաբել ինձ։ Այս անգամ մեջքի վրա կշրջեմ դրան»։<br />
<br />
Նախքան ձուկը կմոտենար նավակին, ծերունին լարեց իր ամբողջ ուժը և սկսեց ամենայն զորությամբ քաշել պարանը։ Բայց ձուկը միայն մի փոքր շրջվեց կողքի վրա, ապա նորից ուղղվեց և հեռու լողաց։<br />
<br />
— Լսի՛ր, ա՛յ ձուկ, մեկ է՝ պիտի մեռնես,— ասաց նրան ծերունին։— Ինչի՞դ է պետք, որ ես էլ մեռնեմ։<br />
<br />
«Այսպես ոչ մի օգուտ չեմ ունենա»,— մտածեց նա։ Բերանն այնպես էր չորացել, որ այլևս խոսել չէր կարողանում և ուժ էլ չուներ, որ հասներ ջրի շշին։ «Այս անգամ դրան պիտի քաշեմ֊մոտեցնեմ նավակին,— մտածեց նա։— Իմ ուժերն էլ երկար չեն քաշի»։<br />
<br />
— Չէ՛, կքաշեն,— առարկեց ինքն իրեն։— Դո՛ւ, ծերո՛ւկ, մահ չունես...<br />
<br />
Հետևյալ շրջանակը գծելիս ծերունին քիչ մնաց մոտեցներ նրան, բայց ձուկը դարձյալ ուղղվեց և դանդաղ հեռացավ։<br />
<br />
«Դու գլուխս կուտես, ա՛յ ձուկ,— մտածեց ծերունին։— Դա, իհարկե, քո իրավունքն է։ Կյանքումս երբեք չեմ տեսել քեզնից ավելի հսկայական, գեղեցիկ, հանդարտ ու վեհանձն արարած։ Ի՜նչ արած, սպանի՛ր ինձ։ Ինձ համար արդեն մեկ է, թե ով ում կսպանի»։<br />
<br />
«Գլուխդ նորից է մթագնում, ծերո՛ւկ, այնինչ գլուխդ պայծառ պետք է լինի։ Մտքերդ կարգի՛ բեր և աշխատի՛ր տոկալ տառապանքներին մարդու պես... կամ ձկան պես»,— մտքում ավելացրեց նա։<br />
<br />
— Հապա՛, գլո՛ւխ, աշխատի՛ր,— ասաց նա այնքան ցածր ձայնով, որ հազիվ լսեց։— Աշխատի՛ր, ասում եմ քեզ։<br />
<br />
Մյուս երկու շրջանակի ընթացքում էլ ամեն ինչ մնաց անփոփոխ։<br />
<br />
«Ի՞նչ անեմ,— մտածում էր ծերունին։ Ամեն անգամ, երբ ձուկը հեռանում էր, նրան թվում էր, թե կորցնում է գիտակցությունը։— Ի՞նչ անեմ։ Մի անգամ էլ փորձեմ»։<br />
<br />
Նա մի փորձ էլ կատարեց և զգաց, որ կորցնում է գիտակցությունը, բայց այնուամենայնիվ ձուկը շրջեց մեջքի վրա։ Ձուկը ետ շրջվեց ու հեռացավ՝ հսկայական պոչը թափահարելով օդում։<br />
<br />
«Մի անգամ էլ փորձեմ»,— խոստացավ ծերուկը, թեև ձեռքերը բոլորովին թուլացել էին, և աչքի առաջ մշուշ էր կանգնել։<br />
<br />
Դարձյալ փորձեց նա, և դարձյալ ձուկը հեռացավ։ «Այդպես, հա՞,— մտածեց նա և անմիջապես զգաց, որ կյանքը հանգչում է իր մեջ,— մի անգամ էլ կփորձեմ»։<br />
<br />
Նա հավաքեց իր ամբողջ ցավը, ուժերի ամբողջ մնացորդը և վաղուց կորած իր ամբողջ հպարտությունը ու մենամարտի հանեց այն տանջանքների դեմ, որ ձուկն էր կրում, և այդ ժամանակ սա շրջվեց կողքի վրա ու դանդաղ լողաց՝ թուրը համարյա թե դիպցնելով նավակին. քիչ էր մնացել, որ թողներ֊հեռանար այդ երկար, արծաթաթույր, մանուշակագույն շերտերով զուգված ձուկը, որ կարծես վախճան չէր ունենալու։<br />
<br />
Ծերունին ցած նետեց պարանը, ոտքը դրեց վրան, որքան կարող էր վեր բարձրացրեց հարպունը և ամբողջ ուժով, որ ուներ նա և որ կարողացավ այդ րոպեին հավաքել, խրեց ձկան կողի մեջ՝ ուղիղ նրա կրծքի հսկայական լողաթևի ետևը, որը բարձրացել էր վեր՝ հասնելով մարդու կրծքի մակարդակին։ Նա զգաց, թե ինչպես է երկաթը մտնում փափուկ մսի մեջ, և հենվելով հարպունին՝ հետզհետե ավելի խորն էր մտցնում՝ իր մարմնի ամբողջ ծանրությամբ օգնելով ինքն իրեն։<br />
<br />
Եվ այդ ժամանակ ձուկն ասես կենդանացավ, թեև արդեն մահ էր կրում իր մեջ, նա ջրից վեր նետվեց՝ կարծես պարծենալով իր հսկայական երկարությամբ ու լայնությամբ, իր ամբողջ գեղեցկությամբ ու հզորությամբ։ Թվում էր, թե նա կախված է օդում՝ ծերունու ու նավակի վրա։ Հետո նա շրմփաց ծով՝ ջրի հորձանքներով ծածկելով և՛ ծերունուն, և՛ նրա ամբողջ նավակը։<br />
<br />
Թուլությունն ու գլխապտույտը հաղթում էին ծերունուն. նա գրեթե ոչինչ չէր տեսնում։ Սակայն, բաց թողնելով հարպունի պարանը՝ սկսեց հավաքել դա կտրատված ձեռքերում, և երբ տեսողությունը վերադարձավ, տեսավ, որ ձուկը պառկած է մեջքին՝ արծաթագույն փորը վեր դարձրած։ Հարպունի կոթը շեղակի ցցված էր նրա մեջքից, իսկ շուրջը ծովը ներկված էր նրա սրտի արյունով։ Բիծը սկզբում մուգ էր, ասես երկնագույն ջուրը մի մղոն խորությամբ լցված էր ձկների վտառով։ Հետո բիծը տարածվեց ու նմանվեց ամպի։ Արծաթագույն ձուկը հանդարտ ճոճվում էր ալիքներից։<br />
<br />
Ծերունին աչքը չէր կտրում նրանից, մինչև որ տեսողությունը նորից մշուշվեց։ Այն ժամանակ նա երկու անգամ հարպունի թոկը փաթաթեց միջնափայտի վրա ու գլուխը խոնարհեց ձեռքերին։<br />
<br />
— Ի՞նչ է եղել իմ գլխին,— ասաց նա՝ դեմքը սեղմելով ցռուկի պատին։— Ծեր մարդ եմ ես ու սաստիկ հոգնել եմ։ Բայց և այնպես սպանեցի այս ձուկը, որն ինձ համար եղբորից էլ թանկ է, իսկ հիմա մնացել է միայն սև աշխատանքը։<br />
<br />
«Հիմա պետք է պարանը պատրաստեմ, օղակ֊օղակ անեմ, որպեսզի ձուկը կապեմ նավակին։ Եթե նույնիսկ երկու հոգի լինեինք ու նավակը ջրով լցնեինք՝ ձուկն այնտեղ քաշելու համար, հետո էլ սկսեինք ջուրը թափել, մեկ է՝ նավակն այսպիսի ծանրության չէր դիմանա։ Պետք է պատրաստեմ այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է, հետո ձուկը քաշեմ֊մոտեցնեմ նավակողին, ամուր կապեմ մակույկին, առագաստը դնեմ ու ճանապարհ ընկնեմ տուն»։<br />
<br />
Եվ սկսեց ձուկը քաշել դեպի նավակը, որպեսզի պարանը խռիկի ու երախի միջով անցկացնելուց հետո գլուխը կապի նավացռուկին։ «Ուզում եմ մի նայեմ դրան,— մտածեց նա,— տնտղեմ, զգամ ինչ ձուկ է։ Չէ՞ որ դա իմ հարստությունն է։ Բայց դրա համար չէ, որ ուզում եմ տնտղել։ Ինձ թվում է, թե ես տնտղեցի նրա սիրտը այն ժամանակ,— մտածում էր նա,— երբ հարպունը մինչև ծայրը խրեցի նրա մեջ։ Դե լավ, մոտ քաշիր, կապիր, օղակ գցիր պոչին, մեկն էլ մարմնի շուրջը անցկացրու, որպեսզի լավ կպչի նավակին»։<br />
<br />
— Հապա՛, ծերո՛ւկ, գործի՛ անցիր,— ասաց ինքն իրեն ու մի փոքր ումպ ջուր խմեց։— Հիմա, երբ մարտը վերջացած է, մնացել է ահագին սև աշխատանք։<br />
<br />
Ծերունին նայեց երկնքին, հետո ձկանը։ Մեծ ուշադրությամբ նայեց արևին։ «Կեսօրը հազիվ է անցել։ Իսկ քամին սաստկանում է։ Հիմա անօգուտ է պարանները նորոգել։ Տանը տղայի հետ կմիացնենք»։<br />
<br />
— Հապա՛, արի՛ այստեղ, ա՛յ ձուկ։— Բայց ձուկը չհնազանդվեց, նա անխռով օրորվում էր ալիքներից, և ծերունին ստիպված անձամբ նավակը մոտեցրեց նրան։<br />
<br />
Երբ ծերունին սեղմ մոտեցավ նրան, և ձկան գլուխը հավասարվեց ցռուկին, նա դարձյալ զարմացավ դրա մեծության վրա։ Ապա արձակեց հարպունի պարանը միջնափայտի վրայից, անցկացրեց ձկան խռիկից, դուրս բերեց բերանից, փաթաթեց թրի շուրջը, հետո նորից անցկացրեց խռիկի միջով, նորից փաթաթեց թրի վրա և կրկնակ հանգույց անելով՝ կապեց միջնափայտին։ Նա կտրեց պարանը, գնաց նավախելը՝ պոչը օղակով ամրացնելու համար։ Ձկան գույնը, որ մանուշակա֊արծաթաթույր էր, վերածվեց մաքուր արծաթագույնի, իսկ շերտերը դարձան այնպես բաց մանուշակագույն, ինչպես պոչն էր։ Այդ շերտերը տղամարդու չռած ձեռքից ավելի լայն էին, իսկ աչքը այնքան խորթ ու անտարբեր, ինչպես շրջադիտակի հայելին կամ սուրբի հայացքը թափորի ժամանակ։<br />
<br />
— Այլ կերպ չէի կարող սպանել դրան,— ասաց ծերունին, ջուր խմեց և շատ ավելի լավ զգաց իրեն։ Այժմ նա գիտեր, որ գիտակցությունը չի կորցնի, ու գլուխն էլ պայծառացավ։ «Ամենաքիչը կես տոննա կլինի,— մտածեց նա,— գուցե և շատ ավելի։ Ուրեմն ինչքա՞ն փող կստանամ, եթե այդ քաշի երկու երրորդը միս լինի, ֆունտն էլ՝ 30 ցենտ»։<br />
<br />
— Առանց մատիտի չեմ կարող հաշվել,— ասաց ծերունին։— Դրա համար պայծառ գլուխ է պետք։ Բայց ես կարծում եմ, որ մեծն Դի Մաջիոն այսօր կարող էր հպարտանալ ինձնով։ Ճիշտ է, ես ոսկրային կոշտուկ չունեի, սակայն ձեռքերս ու մեջքս սաստիկ ցավում էին։ Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ բան է ոսկրային կոշտուկը։ Գուցե մենք էլ ունենք, միայն թե չգիտենք։<br />
<br />
Ծերունին ձուկը կապեց ցռուկին, խելին ու նստարանին։ Այնքան վիթխարի էր նա, որ նրան թվում էր, թե իր մակույկը կապել է մի մեծ նավի կողին։ Մի կտոր պարան կտրելով՝ ձկան ստորին ծնոտը կապեց նրա թրին, որպեսզի բերանը չբացվի, և լողալը հեշտ լինի։ Այնուհետև հաստատեց կայմը, մահակը հարմարեցրեց որպես շեղաձող ու քաշեց առագաստները վարող պարանը։ Կարկատած առագաստն ուռեց, նավակն առաջ խաղաց, և ծերունին խելի վրա կիսապառկած նավարկեց դեպի հարավ֊արևմուտք։<br />
<br />
Ծերունին կողմնացույցի կարիք չուներ հարավ֊արևմուտքը որոշելու համար։ Բավական էր, որ նա զգա, թե ինչպես է փչում քամին, և ինչպես է ուռչում առագաստը։ «Ասենք, արժեր կարթ գցել. չե՞մ կարող արդյոք խայծով որևէ փոքր ձուկ բռնել, թե չէ ուտելու ոչինչ չունեմ»։ Բայց նա խայծ չգտավ, իսկ սարդինները հոտել էին։ Այն ժամանակ կեռաձողը գցեց դեղին ջրիմուռներին, որոնց կողքից անցնում էր, և թափ տվեց. դրանցից մանր կրեվետ խեցգետիններ թափվեցին նավակ։ Երկվեցյակից ավելի կլինեին դրանք և ոստոստում էին գետնալվերի նման ոտքերը փոխելով։ Ծերունին երկու մատով պոկեց դրանց գլուխը ու կերավ ամբողջովին՝ ծամելով պոչն ու կճեպը։ Խեցգետինները շատ մանր էին, բայց ծերունին գիտեր, որ խիստ սննդարար են, և համն էլ պատվական է։<br />
<br />
Շշի մեջ դեռևս մի քիչ ջուր էր մնացել, և խեցգետիններն ուտելուց հետո ծերուկը խմեց դրա քառորդը։ Նավակը լավ էր ընթանում՝ չնայած այն դիմադրությանը, որը ստիպված էր հաղթահարել, և ծերունին վարում էր՝ արմունկով ղեկալծակը պահած։ Ձուկը շարունակ աչքի առաջ էր, և բավական էր, որ նայի իր ձեռքերին կամ մեջքը դիպցնի նավակին, որպեսզի զգա, թե այդ ամենը երազ չէ և իսկապես պատահել է իրեն։ Մի պահ, հենց վերջում, երբ նա վատ զգաց իրեն, հանկարծ նրան թվաց, թե այդ ամենը լոկ երազ է։ Ասենք, հետո էլ, երբ նա տեսավ, թե ինչպես ձուկը ջրից դուրս եկավ ու նորից այնտեղ ընկնելուց առաջ անշարժ կախվեց օդում, նա ինչ֊որ գերբնական բան զգաց դրա մեջ ու չհավատաց իր աչքերին։ Ճիշտ է, այն ժամանակ նա շատ վատ էր տեսնում, իսկ հիմա աչքերը կարգին էին։<br />
<br />
Հիմա նա գիտեր, որ ձուկն իսկապես կար, և ձեռքերի ու թիկունքի ցավն էլ երազ չէր։ «Ձեռքերը շուտ են լավանում,— մտածեց նա։— Ես բավականին արյուն բաց թողի, որպեսզի վերքերը չաղտոտվեն, իսկ աղի ջուրը կբուժի դրանք։ Ծովածոցի մուգ ջուրը աշխարհի լավագույն դարմանն է։ Միայն թե մտքերս չխառնվեն։ Ձեռքերս իրենց գործն արեցին, և նավակը լավ է գնում։ Ձկան բերանը փակ է, պոչն էլ ուղիղ է պահել, լողում ենք կողք կողքի, եղբայրների պես»։ Նրա գլուխը նորից մի քիչ մթագնեց, և նա մտածեց. «Իսկ ո՛վ է ում տուն տանում, ես նրա՞ն, թե՞ նա ինձ։ Եթե ես նրան բուքսիր արած տանեի, ամեն ինչ պարզ կլիներ։ Կամ եթե նա իր ամբողջ արժանապատվությունը կորցրած պառկեր նավակում, էլի պարզ կլիներ։ Բայց չէ՞ որ մենք լողում ենք կողք կողքի՝ իրար ամուր կապված։ Դե խնդրեմ, թող տանի ինձ, եթե այդքան հաճելի է իրեն։ Չէ՞ որ ես միայն խորամանկությամբ հաղթեցի դրան, նա ո՛չ մի դավ չէր նյութում իմ դեմ»։<br />
<br />
Նրանք շարունակ լողում էին, և ծերունին ձեռքերը ողողում էր աղի ջրով և ջանում, որ մտքերը չպղտորվեն։ Թանձրացած ամպերը ընթանում էին վեր, իսկ փետրաձև ամպերը՝ դրանց վերևից. ծերուկը գիտեր, որ քամին ողջ գիշեր կփչի։ Ստեպ֊ստեպ նայում էր նա ձկանը՝ ստուգելու՝ չլինի՞ թե իսկապես երազո՞ւմ է տեսել։ Անցավ մի ամբողջ ժամ, նախքան վրա տվեց առաջին շնաձուկը։<br />
<br />
Շնաձուկը պատահաբար վրա չտվեց։ Նա դուրս լողաց օվկիանոսի ամենախոր մասից, երբ թանձրացավ ձկան արյան մուգ ամպը, ապա սփռվեց ջրի մեջ մի մղոն խորությամբ։ Շնաձուկը դուրս լողաց արագ, առանց որևէ երկյուղի, ճեղքեց ծովի կապուտակ հարթությունը ու դուրս եկավ արևի տակ։ Հետո նորից սուզվեց ջրի մեջ, նորից արյան հոտ առավ ու սկսեց լողալ այն հետքով, որ իրենց ետևից թողնում էին նավակն ու ձուկը։<br />
<br />
Երբեմն նա հետքը կորցնում էր, բայց կամ նորից էր ընկնում դրա վրա, կամ առնում էր դրա հազիվ զգալի հոտը և անդադրում հետապնդում էր դրան։ Շատ խոշոր շնաձուկ էր դա՝ մակո ցեղից, ստեղծված նույնքան արագ լողալու համար, որքան ամենաարագընթաց ձուկն է լողում ծովում, և նրա ամեն ինչը գեղեցիկ էր, բացի երախից։ Նրա մեջքը նույնպես բաց կապույտ էր, ինչպես թրաձկանը, փորը՝ արծաթաթույր, իսկ մաշկը՝ կոկ ու գեղեցիկ, և նա ամբողջությամբ նման էր թրաձկան, եթե չհաշվեին հսկայական ծնոտները, որոնք այժմ իրար էին սեղմված։ Նա արագ լողում էր ծովի մակերեսին խիստ մոտ՝ մեջքի իր բարձր լողաթևով հեշտությամբ ճեղքելով ջուրը։ Նրա երախի սեղմ փակած կրկնակ շրթունքների տակ ութ շարքով ձգվում էին ծուռումուռ ատամները։ Ատամները նման չէին շնաձկների մեծ մասի սովորական բրգաձև ատամներին, այլ հիշեցնում էին զսպանի ճիրանների նման կեռ մարդկային մատներ։ Երկարությամբ դրանք չէին զիջում ծերունու մատներին, իսկ կողքերից ածելիի շեղբի պես սուր էին։ Շնաձուկը ստեղծված էր, որպեսզի սնվեր ծովային բոլոր, անգամ այնպիսի արագաշարժ, ուժեղ ու լավ զինված ձկներով, որոնց համար ոչ մի այլ թշնամի սարսափելի չէր։ Հիմա նա շտապում էր՝ զգալով, որ ավարը մոտ է արդեն, և նրա մեջքի կապույտ լողաթևը շարունակում էր ճեղքել ջուրը։<br />
<br />
Երբ ծերունին տեսավ նրան, հասկացավ, որ այդ շնաձուկը ոչնչից չի վախենում և կվարվի այնպես, ինչպես հարմար դատի։ Նա պատրաստեց հարպունը և ամրացնելով դրա պարանի ծայրը՝ սպասեց, որ շնաձուկը մոտ գա։ Պարանը կարճ էր, որովհետև մի կտոր կտրել էր, երբ կապում էր իր ձուկը։<br />
<br />
Ծերունու գլուխն այժմ բոլորովին պայծառացավ, և նա համակված էր վճռականությամբ, թեև հույսերով չէր օրորում իրեն։ «Գործս չափից ավելի լավ էր գնում, և երկար չէր կարող այդպես շարունակվել»,— մտածում էր նա։ Հետևելով շնաձկան մոտենալուն՝ ծերունին մի հայացք նետեց իր խոշոր ձկանը։ «Թերևս ավելի լավ կլիներ, եթե այս ամենը երազ լիներ։ Ես չեմ կարող արգելել նրան հարձակվելու ինձ վրա, բայց գուցե և կարողանամ սպանել։ Dentuso,— մտածեց նա։— Խավարե՜ր մորդ արևը»։<br />
<br />
Շնաձուկը ընդհուպ մոտեցավ նավախելին և երբ հարձակվեց թրաձկան վրա, ծերունին տեսավ նրա բաց երախն ու արտասովոր աչքերը և լսեց, թե ինչպես կափկափեցին նրա ծնոտները, երբ խրվեցին ձկան մեջ՝ պոչից քիչ վեր։ Շնաձկան գլուխը բարձրացել էր ջրի վրա, գլխից հետո երևաց նաև մեջքը, և ծերունին, լսելով, թե ինչպես նրա ծնոտները աղմուկով հոշոտում են մեծ ձկան մաշկն ու միսը, հարպունը կոխեց գլխի այն մասում, որտեղ աչքերը միացնող գիծը խաչաձևվում է քթից դեպի վեր մեկնող գծի հետ։ Իրականում այդպիսի գծեր չկային։ Կար միայն ծանր, կապտավուն ու սրաձև գլուխը, խոշոր աչքերը և դուրս ցցված, կափկափող ու ամենակեր ծնոտը։ Սակայն շնաձկան ուղեղն այդտեղ է գտնվում, և ծերունին իր հարպունով այդ տեղին հարվածեց։ Ամենայն ուժով հարվածեց այդտեղին՝ արնոտելու աստիճան քերծված ձեռքերում սեղմած իր հարպունով։ Հարվածեց նրան առանց որևէ բանի վրա հույս դնելու, բայց վճռականությամբ ու մոլեգին զայրույթով։<br />
<br />
Շնաձուկը շրջվեց, և ծերունին տեսավ նա մարած աչքերը, հետո կրկին շրջվեց՝ երկու անգամ պարանը փաթաթելով իր շուրջը։ Ծերունին հասկացավ, որ շնաձուկը սատկեց, բայց սա չէր ուզում հաշտվել դրա հետ։ Մեջքի վրա պառկած՝ նա խփում էր պոչով ու կափկափում ծնոտները, մրցանավակի պես փրփրեցնելով ջուրը։ Բոլորովին սպիտակ էր ծովն այն մասում, որտեղ նա պոչով հարվածում էր։ Շնաձկան մարմինը երեք քառորդով բարձրացավ ջրից, պարանը ձգվեց, ցնցվեց և ի վերջո կտրվեց։ Շնաձուկը մի քիչ պառկած մնաց մակերեսին, և ծերունին շարունակ նայում էր նրան։ Հետո խիստ դանդաղորեն ընկղմվեց ջրի մեջ։<br />
<br />
— Մոտ քառասուն ֆունտ ձուկ տարավ իր հետ,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։ «Ծովի հատակ տարավ նաև իմ հարպունն ու պարանի ամբողջ մնացորդը,— ավելացրեց նա մտքում,— իսկ ձկնից դարձյալ արյուն է հոսում, և այս շնաձկից հետո կգան ուրիշներ»։<br />
<br />
Այլևս նա չէր ուզում նայել իր ձկանը, երբ այդպես այլանդակեցին։ Երբ շնաձուկը հարձակվեց իր ձկան վրա, նրան թվաց, թե հարձակվեց իր վրա։<br />
<br />
«Այնուամենայնիվ սպանեցի այն շնաձուկը, որ հարձակվեց իմ ձկան վրա,— մտածեց նա։— Եվ դա ամենամեծն էր, որ երբևէ տեսել եմ ես։ Իսկ ես, աստված վկա, կյանքումս առիթ եմ ունեցել պատահել ու բավական շատ խոշոր շնաձկների։<br />
<br />
Գործերս շատ լավ էին ընթանում։ Երկար ժամանակ այդպես չէր կարող շարունակվել։ Կուզենայի, որ այս ամենը երազ լիներ, և ես ոչ մի ձուկ բռնած չլինեի, այլ քնած լինեի լրագիրներով ծածկված իմ մահճակալին»։<br />
<br />
— Բայց մարդը նրա համար չէ ստեղծված, որ պարտություններ կրի,— ասաց նա։— Մարդուն կարելի է ոչնչացնել, բայց չի կարելի հաղթել։<br />
<br />
«Այնուամենայնիվ, ափսոս որ սպանեցի ձկանը,— մտածեց նա։— Բանս շատ կդժվարանա, և ես զրկվեցի նույնիսկ հարպունից։ Dentuso֊ն ճարպիկ ու դաժան, խելացի և ուժեղ կենդանի է։ Բայց ես նրանից ավելի խելացի եղա։ Բայց թերևս ոչ խելացի։ Թերևս պարզապես ավելի լավ էի զինված»։<br />
<br />
— Պետք չէ մտածել, ծերո՛ւկ,— ասաց նա բարձր ձայնով։— Նավարկի՛ր քամու ուղղությամբ և դիմավորի՛ր աղետը, երբ գա։<br />
<br />
«Ո՛չ, պետք է մտածեմ,— մտովի առարկեց նա իրեն։— Չէ՞ որ միայն դա է մնացել ինձ։ Դա և բեյսբոլը։ Հետաքրքիր է՝ մեծն Դի Մաջիոն կհավանե՞ր այն հարվածը, որ հասցրի ճիշտ ուղեղին։ Ընդհանրապես, ոչ մի առանձնակի բան չկար դրա մեջ։ Ամեն ոք կարող էր խփել ոչ պակաս շեշտակիությամբ։ Բայց ի՞նչ ես կարծում, ծերո՛ւկ, քո ձեռքերը պակա՞ս խանգարում էին քեզ, քան ոսկրային կոշտուկը։ Ի՜նչ իմանամ։ Իմ կրունկներին մինչև հիմա ոչ մի բան չի եղել, մի անգամ միայն էլեկտրական կատվաձուկը կծեց, երբ լողանալիս ոտքս վրան դրի. այն ժամանակ մինչև ծունկս ջլատվեց ու անտանելի ցավում էր»։<br />
<br />
— Ավելի լավ է մի ուրախ բանի մասին մտածիր, ծերո՛ւկ,— ասաց նա բարձրաձայն։— Ամեն րոպե դու ավելի ես մոտենում քո տանը։ Ասենք նավարկությունդ էլ հեշտացավ այն պահից սկսած, ինչ քառասուն ֆունտ ձուկ կորցրիր։<br />
<br />
Նա շատ լավ էր իմանում, թե ինչ է սպասում իրեն, երբ մտնի հոսանքի մեջտեղը։ Բայց հիմա ոչինչ չէր կարող անել։<br />
<br />
— Ճիշտ չէ, մի ելք ունես,— ասաց նա բարձրաձայն։— Կարող ես դանակդ կապել թիերից մեկի կոթին։<br />
<br />
Եվ այդպես էլ արեց՝ կառավարման թոկը թևի տակ սեղմելով, ոտքն էլ առագաստի պարանի վրա դնելով։<br />
<br />
— Սա էլ եղավ,— ասաց նա։— Թեև ծեր եմ ես, բայց համենայն դեպս, անզեն չեմ։<br />
<br />
Զով քամի էր փչում, և նավակը արագ առաջ էր գնում։ Ծերունին նայում էր միայն ձկան առջևի մասին, և հույսի մի նշույլ վերադարձավ նրան։<br />
<br />
«Անմտություն է հուսահատվելը,— մտածեց նա,— մանավանդ որ դա կարծեմ թե մեղք է։ Չարժե մտածել այն մասին, թե ինչն է մեղք, ինչը՝ ոչ։ Առանց այդ էլ մտածելու շատ բան կա աշխարհում։ Ճիշտն ասած՝ ես մեղքերից քիչ բան եմ հասկանում։ Չեմ հասկանում և հավանորեն չեմ էլ հավատում դրանց։ Գուցե և մեղք էր ձուկն սպանելը։ Կարծում եմ, թե մեղք է, թեև սպանեցի դրան, որպեսզի սովամահ չլինեմ ու դեռ էլի բազմաթիվ մարդկանց կերակրեմ։ Այդ դեպքում մեղք է այն ամենը, ինչ դու անում ես։ Չարժե խորհրդածել այն մասին, թե ինչն է մեղք, ինչը մեղք չէ։ Հիմա արդեն ուշ է այդ մասին մտածելը, բացի դրանից մեղքերով թող զբաղվեն նրանք, ում վճարում են դրա համար։ Թող նրանք մտածեն, թե ինչ է մեղքը։ Դու ծնվել ես ձկնորս դառնալու համար, ինչպես որ ձուկը ծնվել է ձուկ լինելու համար։ Պետրոս առաքյալն էլ ձկնորս էր, ինչպես և մեծն Դի Մաջիոյի հայրը»։<br />
<br />
Բայց նա սիրում էր խորհրդածել այն ամենի մասին, ինչ շրջապատում էր նրան, և որովհետև չուներ ո՛չ կարդալու բան և ո՛չ էլ ռադիո, ապա մտածում էր շատ բաների, այդ թվում և մեղքի մասին։ «Դու ձուկը սպանեցիր ոչ միայն ուրիշներին ծախելու և քո կյանքը պահպանելու համար,— մտածում էր նա,— այլև հպարտությունից ու այն բանից, որ դու ձկնորս ես։ Դու սիրում էիր այդ ձուկը, երբ նա ապրում էր, և հիմա էլ ես սիրում։ Եթե որևէ մեկի սիրում ես, ապա մեղք չէ նրան սպանելը։ Գուցե և ընդհակառա՞կը՝ շատ ավելի մեծ մեղք է»։<br />
<br />
— Չափից շատ ես միտք անում, ծերո՛ւկ,— ասաց նա բարձրաձայն։<br />
<br />
«Բայց դու հաճությամբ էիր սպանում dentuso֊ին,— մտածեց ծերունին։— Իսկ նա, ինչպես և դու, ձուկ սպանելով է սնվում։ Նա ոչ միայն լեշ է լափում ու անկուշտն է, ինչպես ուրիշ շատ շնաձկներ, այլև գեղեցիկ ու վեհանձն կենդանի է և չի իմանում, թե ինչ բան է ահը։<br />
<br />
— Ես սպանեցի նրան՝ պաշտպանելով իմ կյանքը,— ասաց ծերունին բարձր ձայնով։— Եվ սպանեցի վարպետորեն։<br />
<br />
«Մանավանդ որ ամենքն էլ,— մտածեց նա,— այսպես թե այնպես, սպանում են որևէ մեկին կամ որևէ բան։ Ձկնորսությունը սպանում է ինձ ճիշտ այնպես, ինչպես որ չի թողնում մեռնեմ։ Տղան, ա՛յ թե ով չի թողնում, որ մեռնեմ։ Մի՛ գայթակղվիր, ծերո՛ւկ»։<br />
<br />
Նա կռացավ ձկան վրա ու մի կտոր պոկեց այն տեղից, որտեղից շնաձուկն էր հոշոտել։ Ծամեց միսը՝ նրա որակն ու համը որոշելու համար։ Միսը պինդ էր ու հյութալի, տավարի մսի պես, թեև ոչ կարմիր։ Ճլոտ չէր դա, և ծերունին գիտեր, որ դրա համար շուկայում ամենաբարձր գինը կտան։ Սակայն նրա հոտը ծովն իր հետ էր տարել, և ծերունին չէր կարող խանգարել դրան։ Նա հասկանում էր, որ դժվար կլինի իր վիճակը։<br />
<br />
Քամին չէր թուլանում, մի փոքր շեղվեց դեպի հյուսիս֊արևելք, և դա նշանակում էր, որ չի դադարի։ Ծերունին նայում էր հեռուները, բայց ո՛չ առագաստ էր տեսնում, ո՛չ էլ որևէ նավի ծուխ կամ մարմին։ Թռչող ձկներն էին միայն ծովից դուրս գալիս ու նրա նավացռուկի այս ու այն կողմը սլանում, ինչպես նաև դեղնին էին տալիս ջրիմուռների կղզյակները։ Անգամ թռչուններ կային։<br />
<br />
Երկու ժամ էր արդեն, ինչ նա առաջանում էր ձկան միս ծամելով ու ջանալով շուտ ուժ հավաքել և հանգստանալ, երբ նկատեց երկու շնաձկներից առաջինին։<br />
<br />
— Ըհը՜,— ասաց ծերունին իմաստ չունեցող մի բառ, ավելի շուտ հնչյուն, որ ակամա կարող էր արտաբերել մարդը՝ զգալով, թե ինչպես մեխը, ծակելով իր ափը, մտնում է ծառի մեջ։<br />
<br />
— Galano֊ներ,— ասաց նա բարձրաձայն և տեսավ, թե ինչպես ջրի մեջ առաջին լողաթևից հետո երևաց երկրորդը, և այդ թուխ, եռանկյուն լողաթևերից, ինչպես նաև պոչի մեծաթափ շարժումից հասկացավ, որ լայնաքիթ շնաձկներ են դրանք։ Նրանք ձկան հոտն առել էին, իրար անցել և քաղցից բոլորովին խելահեղ՝ մերթ կորցնում, մերթ նորից էին գտնում այդ հրապուրիչ հոտը։ Բայց և այնպես րոպե առ րոպե մոտենում էին։<br />
<br />
Ծերունին անշարժ պնդացրեց առագաստը և սեպով էլ ամրացրեց ղեկը։ Հետո բարձրացրեց այն թին, որին ամրացրել էր դանակը։ Թին բարձրացրեց բոլորովին հեշտ, որովհետև ձեռքերն անասելի ցավում էին։ Նա սեղմում ու բացում էր մատները, որպեսզի գեթ մի քիչ ճկունանան։ Հետո ավելի ամուր բռնեց թին, որպեսզի ձեռքերին ստիպի՝ լիովին զգան ցավը ու այլևս աշխատանքից չխուսափեն, և սկսեց հետևել շնաձկների մոտենալուն։ Նա տեսավ նրանց ճմած, լայնաքիթ գլուխները և կրծքի խոշոր, սպիտակաերիզ լողաթևերը։ Դրանք բոլոր շնաձկներից ամենագարշելիներն էին՝ նույնիսկ լեշ լափող գարշահոտ սպանարարներ։ Երբ քաղցը տանջում է, նրանք պատրաստ են կծելու նավակի թին էլ, ղեկն էլ։ Այդպիսի շնաձկները կծում֊պոկում են կրիաների թաթերը, երբ սրանք ննջում են ծովի մակերեսին, իսկ երբ շատ են սովածանում, հարձակվում են ջրի մեջ գտնվող մարդու վրա, եթե նույնիսկ նրանից ձկան արյան կամ լորձնի հոտ չի գալիս։<br />
<br />
— Ա՜ա,— գոչեց ծերուկը։— Ի՜նչ արած, մոտ լողացեք, galano֊ներ։<br />
<br />
Եվ մոտեցան։ Սակայն մոտեցան ոչ այնպես, ինչպես մակոն էր մոտեցել։ Նրանցից մեկը շեղվելով թաքնվեց նավակի տակ, և ծերուկն զգաց, թե ինչպես ցնցվեց նավակը, երբ շնաձուկը հոշոտում էր իր ձկանը։ Մյուսն իր նեղ, դեղին աչքերով հետևում էր ծերունուն, ապա լայն բացելով երախի կիսաշրջանակը՝ հարձակվեց ձկան վրա ճիշտ այն կետում, որտեղից մակոն էր պոկել։ Ծերունին պարզ տեսնում էր այն գիծը, որ նրա թուխ գլխի գագաթից գնում էր դեպի մեջքը, որտեղ ուղեղը միանում է ողնասյունին, և թիակին ամրացրած դանակով խփեց ճիշտ այդ տեղին, ապա քաշեց դանակը ու խրեց շնաձկան դեղին, կատվային աչքի մեջ։ Շնաձուկը շունչը փչելով պոկվեց ձկնից ու կրծածը կուլ տալով՝ սահեց ցած։<br />
<br />
Նավակը դեռևս ցնցվում էր այն դատաստանից, որ երկրորդ շնաձուկը տեսնում էր իր ձկան հետ։ Եվ ծերունին առագաստն արձակելով թողեց, որ նավակը կողը շրջի, որպեսզի շնաձկանը դուրս քաշի այդտեղից։ Եվ տեսնելով նրան՝ նավակից ցած կռացավ ու դանակով խփեց։ Սակայն դիպչելով փափուկ մասին՝ պինդ մաշկը չթողեց, որ դանակը խոր մտնի։ Ծերունու հարվածից ցավեցին ոչ միայն նրա ձեռքերը, այլև ուսը։ Բայց շնաձուկը, ջրից դուրս հանելով երախը, նորից հարձակվեց ձկան վրա, և այդ միջոցին ծերունին զարկեց նրա ճմած գլխի ուղիղ մեջտեղը։ Նա դուրս քաշեց շեղբը ու երկրորդ անգամ խրեց ճիշտ նույն տեղը։ Շնաձուկը շարունակում էր կառչել ձկնից, ծնոտներն ամուր սեղմած, և ծերունին դանակը խրեց նրա ձախ աչքը։ Շնաձուկն առաջվա պես կառչած էր ձկնից։<br />
<br />
— Այդպես, հա՞,— ասաց ծերունին ու դանակը կոխեց ուղեղի և ողնասյունի միջև։ Հիմա դժվար չէր դա, և նա զգաց, որ ճեղքեց կրճիկը։ Ծերունին շրջեց թին ու մյուս ծայրը կոխեց շնաձկան երախը, որպեսզի բացի նրա ծնոտները, և պտտեցրեց թին, իսկ երբ շնաձուկը պոկվեց ձկնից, ասաց.<br />
<br />
— Գնա՛ ցած, galano։ Գնա՛ ցած մի ամբողջ մղոն, տեսակցի՛ր ընկերուհուդ հետ։ Բայց գուցե այն մյուսը քո մայրն էր։<br />
<br />
Նա սրբեց դանակի սայրը և թին դրեց նավակի մեջ։ Հետո հաստատեց առագաստը, և երբ նա քամուց ուռչեց, նավակը շրջեց նախկին ուղղությամբ։<br />
<br />
— Հավանորեն ձկան քառորդից ոչ պակաս տարան իրենց հետ, այն էլ ամենալավ միսը,— ասաց նա բարձրաձայն։— Կուզենայի, որ այս ամենը երազ լիներ, և ես այս ձուկը բռնած չլինեի։ Ցավում եմ, ա՛յ ձուկ, որ այսպես վատ բան ստացվեց։— Ծերունին լռեց, նա հիմա չէր ուզում նայել ձկանը։ Արնաքամ եղած ու ջրից թրջված ձուկը իր գույնով հիշեցնում էր հայելու ետևը ծածկող ամալգամ, սակայն շերտերը դեռևս նկատելի էին։<br />
<br />
— Այսքան հեռու չպետք է գնայի ծովում,— ասաց ծերունին։— Վատ եղավ և՛ քեզ համար, և՛ ինձ համար։ Շատ եմ խղճում քեզ, ա՛յ ձուկ։<br />
<br />
«Հապա՛, բերանբացություն մի՛ անի,— մտածեց նա։— Ստուգի՛ր, հո չի՞ կտրվել այն պարանը, որով ամրացված է դանակը։ Եվ ձեռքդ կարգի բեր, որովհետև գործը դեռ չի վերջացել»։<br />
<br />
— Ափսո՛ս, որ հեսանաքար չունեմ,— ասաց ծերունին՝ թիակի կոթին կապած պարանը ստուգելով։— Պետք է հետս հեսանաքար բերեի։<br />
<br />
«Շա՜տ բան կուզենայիր հետդ բերել, ծերո՛ւկ,— մտածեց նա։— Բայց չես բերել։ Հիմա ժամանակը չէ մտածելու այն մասին, ինչ չունես։ Մտածի՛ր միայն եղածով գործ տեսնելու մասին»։<br />
<br />
— Է՜, գլուխս տարար քո խորհուրդներով,— ասաց նա բարձրաձայն։<br />
<br />
Նա առագաստի թոկը սեղմեց թևի տակ և զույգ ձեռքերը կոխեց ջուրը։<br />
<br />
Նավակն առաջ էր ընթանում։<br />
<br />
— Աստված միայն գիտի, թե որքան լափեց վերջին շնաձուկը,— ասաց։— Բայց ձուկը ինչքա՞ն թեթևացավ։<br />
<br />
Նա չէր ուզում մտածել ձկան այլանդակված փորի մասին, գիտեր, որ նավակին հասցրած շնաձկան յուրաքանչյուր ցնցումը նշանակում էր մի կտոր պոկված միս, և որ հիմա ձուկը ծովի մեջ թողնում է խճուղու նման լայն ու աշխարհի բոլոր շնաձկների համար մատչելի մի ճանապարհ։<br />
<br />
«Այսպիսի ձուկը կարող էր մի մարդու ողջ ձմեռը կերակրել։ Մի՛ մտածիր այդ մասին, ծերո՛ւկ։ Հանգստացիր և աշխատի՛ր ձեռքերդ կարգի բերել, որպեսզի պաշտպանես այն, ինչ դեռ մնացել է քեզ։ Իմ ձեռքերի արյան հոտը չնչին բան է այն հոտի համեմատությամբ, որ հիմա թողնում է ջրի մեջ իմ ձուկը։ Ասենք, ձեռքերիցս համարյա թե արյուն չի գալիս։ Խոր կտրվածքներ չկան նրանց վրա։ Իսկ փոքր արնահոսությունը ձախ ձեռքը կազատի կարկամումից։<br />
<br />
Հիմա ինչի՞ մասին մտածեմ։ Ո՛չ մի բանի։ Ավելի լավ է՝ ո՛չ մի բանի մասին չմտածեմ և սպասեմ նոր շնաձկների։ Կուզենայի, որ այս ամենը երազ լիներ։ Ասենք ի՜նչ իմանամ։ Ամեն ինչ կարող է այնքան էլ վատ չվերջանալ»։<br />
<br />
Հաջորդ շնաձուկը, որ հայտնվեց միայնակ, նմանապես լայնաքիթ ցեղից էր։ Նա մոտեցավ այնպես, ինչպես խոզն իր տաշտին, միայն թե խոզն այդքան լայն երախ չունի, որ մի հարվածով պոկի մարդու գլուխը։ Ծերունին թողեց, որ կառչի ձկնից, իսկ հետո թիակի ծայրին ամրացրած դանակով հարվածեց գլխին։ Սակայն շնաձուկն իրեն ետ նետեց՝ թավալելով մեջքի վրա, և դանակի շեղբը ջարդվեց։<br />
<br />
Ծերունին ղեկը ձեռքն առավ։ Նա չնայեց էլ, թե ինչպես դանդաղորեն ընկղմվում է շնաձուկը՝ հետզհետե փոքրանալով, իսկ հետո՝ բոլորովին մանր դառնալով։ Այդ պատկերը միշտ էլ հափշտակում էր նրան, բայց հիմա չուզեց նայել։<br />
<br />
— Մնաց կեռաձողը,— ասաց նա։— Բայց ի՞նչ օգուտ դրանից։ Դեռևս ունեմ երկու թիակ, ղեկալծակ և մահակ։<br />
<br />
«Ա՛յ, հիմա նրանք հաղթեցին ինձ,— մտածեց նա։— Շատ եմ ծեր, որպեսզի կարողանամ մահակով շնաձուկ սպանել։ Բայց կկռվեմ նրանց հետ, քանի դեռ թիեր ունեմ, մահակ ու ղեկալծակ»։<br />
<br />
Նորից ձեռքերը կոխեց աղի ջրի մեջ։ Մոտենում էր երեկոն, իսկ չորս կողմ տեսնվում էր միայն երկինք ու ծով։ Քամին առաջվանից ավելի ուժգին էր փչում, և նա հույս ուներ, որ շուտով ցամաքը կտեսնի։<br />
<br />
— Հոգնել ես, ծերուկ,— ասաց նա։— Հոգիդ է հոգնել։<br />
<br />
Շնաձկները նորից հարձակվեցին նրա վրա մայրամուտից մի պահ առաջ միայն։<br />
<br />
Ծերունին տեսավ, թե ինչպես են շարժվում թուխ լողաթևերն այն լայն հետքով, որ ձուկն այժմ անկասկած թողնում էր ծովում։ Նրանք նույնիսկ չէին սլանում այդ հետքով, այլ կողք կողքի շտապում էին ուղիղ դեպի նավակը։<br />
<br />
Ծերունին սեպով ամրացրեց ղեկալծակը ու խելի տակից հանեց մահակը։ Դա կոտրված թիակի մի մասն էր՝ երկու և կես ոտնաչափ երկարությամբ։ Միայն մի ձեռքով կարող էր հաստատ բռնել դա՝ կոթի մասից, և աջ ձեռքով ամուր բռնեց ու սկսեց թափահարել՝ սպասելով, որ շնաձկները մոտենան։ Երկուսն էին դրանք, երկուսն էլ՝ galano։<br />
<br />
«Պետք է սպասեմ, որ առաջինն ամուր կառչի իմ ձկնից,— մտածեց նա,— այն ժամանակ կխփեմ նրա քթի ծայրին կամ ուղիղ գանգին»։<br />
<br />
Երկու շնաձկներն էլ միասին մոտեցան, և երբ ավելի մոտիկ եղողը բացեց երախը ու ատամները խրեց ձկան արծաթաթույր կողի մեջ, ծերունին բարձրացրեց մահակը ու ծանրորեն իջեցրեց շնաձկան տափակ գլխին։ Նրա ձեռքը զգաց գիշատչի առաձգական ամրությունը։ Սակայն նա զգաց նաև ոսկորի անթափանցելի ամրությունը, և ծերունին դարձյալ ուժգին խփեց շնաձկան քթի ծայրին։ Շնաձուկը սահեց ջուրը։<br />
<br />
Մյուս շնաձուկն արդեն կարողացել էր բավական լափել ու ետ քաշվել և հիմա երախը լայն բացած՝ նորից մոտ էր գալիս։ Նախքան նա, հարձակվելով ձկան վրա, ատամները կմխրճեր նրա մեջ, ծերունին նրա ծնոտներին կպած մսի սպիտակ կտորներ տեսավ։ Նա թափով զարկեց, բայց հարվածը դիպավ միայն գլխին, և շնաձուկը, մի պահ նայելով նրան, մի կտոր միս պոկեց ձկնից։ Երբ նա ընկրկեց այդ կտորը կուլ տալու համար, ծերունին կրկին խփեց նրան, բայց հարվածը նորից դիպավ նրա գլխի ամուր ու առաձգական մակերեսին։<br />
<br />
— Հապա՛, մո՛տ արի, galano,— ասաց ծերունին։— Մի անգամ էլ մոտեցի՛ր։<br />
<br />
Շնաձուկը շեշտակի նետվեց ձկան վրա, և ծերունին խփեց նրան այն վայրկյանին, երբ նա կափկափեց երախը։ Որքան կարելի էր վեր բարձրացնելով իր մահակը՝ ամբողջ ուժով զարկեց նրան։ Այս անգամ հարվածը դիպավ գանգարմատի ոսկորին, և նա զարկեց երկրորդ անգամ՝ նույն տեղին։ Շնաձուկը թուլորեն մի կտոր միս պոկեց ու սահեց ջրի մեջ։<br />
<br />
Ծերունին սպասում էր, թե նորից շնաձկներ չե՞ն հայտնվի. բայց այլևս չէին երևում։ Հետո նա նկատեց, որ դրանցից մեկը պտտվում է նավակի մոտերքը։ Մյուս շնաձկան լողաթևը բոլորովին չքվեց։<br />
<br />
«Հույս էլ չունեի, թե կկարողանամ սպանել դրանց,— մտածեց ծերունին։— Առաջ կկարողանայի։ Բայց և այնպես երկուսին էլ խիստ հաշմեցի, և հազիվ թե իրենց լավ են զգում։ Եթե կարողանայի մահակը երկու ձեռքով բռնել, առաջինին անկասկած կսպանեի։ Նույնիսկ հիմա՝ այս տարիքիս»։<br />
<br />
Չէր ուզում նայել ձկանը, գիտեր, որ նրա կեսը գնացել է։ Մինչ նա կռվում էր շնաձկների հետ, արևը արդեն մայր էր մտել։<br />
<br />
— Շուտով կմթնի,— ասաց նա։— Այն ժամանակ ես հավանորեն կտեսնեմ Հավանայի լույսերի հրացոլքը։ Իսկ եթե շատ եմ շեղվել դեպի արևելք, ապա կտեսնեմ նոր կուրորտներից մեկի լույսերը։<br />
<br />
«Չեմ կարող ափից շատ հեռու լինել,— մտածեց ծերունին։— Հույս ունեմ, որ այնտեղ նրանք իզուր չեն անհանգստանում։ Ասենք, անհանգստանալ կարող է միայն տղան։ Բայց նա, արդեն, չի կասկածում իմ հմտությանը։ Տարիքավոր ձկնորսները հավանորեն տագնապում են։ Ասենք երիտասարդներն էլ,— մտածեց նա։— Չէ՞ որ ես ապրում եմ լավ մարդկանց միջավայրում»։<br />
<br />
Այլևս նա չէր կարող խոսել ձկան հետ, այնքան որ այլանդակված էր նա։ Բայց հանկարծ մի նոր միտք ծագեց գլխում։<br />
<br />
— Կես ձուկ,— ձայն տվեց նրան։— Նախկի՛ն ձուկ, ցավում եմ, որ այսքան հեռու գնացի ծովում։ Քեզ էլ կործանեցի, ինձ էլ։ Բայց մենք երկուսով շատ շնաձկներ ոչնչացրինք ու էլ ավելի շատ հաշմեցինք։ Դու հավանորեն դրանցից շատ ես սպանել կյանքումդ, ծե՛ր ձուկ։ Զուր չէ, որ գլխիցդ ցցված է քո այդ թուրը։<br />
<br />
Հաճելի էր նրան մտածել և՛ ձկան, և՛ այն մասին, թե ինչ կարող էր թրաձուկը հանել շնաձկան գլխին, եթե ազատ լող տար ծովում։ «Պետք է կտրած լինեի այդ թուրը, որպեսզի դրանով կռվեի շնաձկների հետ»,— մտածեց նա։ Բայց նա կացին չուներ, իսկ հիմա արդեն դանակ էլ չուներ։<br />
<br />
«Բայց եթե դրա թուրը մոտս լիներ, կարող էի կապել դա թիակի կոթին, և հիանալի զենք կլիներ։ Այն ժամանակ մենք երկուսով իսկապես կողք կողքի կկռվեինք։ Իսկ ի՞նչ կանես հիմա, եթե գիշերը նրանք գան։ Ի՞նչ կարող ես անել»։<br />
<br />
— Կկռվեմ,— ասաց նա,— կկռվեմ, մինչև որ մեռնեմ։<br />
<br />
Սակայն խավարում ո՛չ լույսեր էին երևում, ո՛չ հրացոլք, միայն քամի կար ու նրա ուռեցրած առագաստը, և հանկարծ նրան թվաց, թե ինքը արդեն մեռել է։ Ձեռքերն իրար կցեց և զգաց իր ափերը։ Դրանք մեռած չէին, և նա կարող էր ցավ առաջացնել, հետևաբար և կյանք՝ պարզապես սեղմելով ու բացելով դրանք։ Նա հենվեց նավախելին ու հասկացավ, որ ողջ է։ Այդ բանն ասացին նրա ուսերը։<br />
<br />
«Պետք էր ասել այն բոլոր աղոթքները, որ խոստացա ասել, եթե ձուկը բռնեմ,— մտածեց նա։— Բայց հիմա շատ եմ հոգնել։ Ավելի լավ է վերցնեմ պարկը ու դրանով ուսերս ծածկեմ»։<br />
<br />
Նավախելին պառկած՝ նա վարում էր մակույկը ու սպասում, թե երբ երկնքում կերևա Հավանայի լույսերի հրացոլքը։ «Ձկան կեսն է մնացել,— մտածում էր նա։— Գուցե բախտս բանի ու գոնե դրա առջևի մասը հասցնեմ տուն։ Պե՛տք է վերջապես բախտս բանի...— Ո՛չ,— ասաց ինքն իրեն։— Ինքդ ծաղրեցիր քո հաջողությունը, երբ այսքան առաջացար ծովում»։<br />
<br />
— Հիմար֊հիմար մի՛ խոսիր, ծերո՛ւկ,— ընդհատեց ինքն իրեն։— Արթուն կաց ու հետևիր ղեկին։ Կարող ես դեռ բախտավորության հասնել։<br />
<br />
— Կուզենայի մի քիչ երջանկություն գնել, եթե որևէ տեղ ծախում են,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
— Իսկ ինչո՞վ կգնես,— հարցրեց նա իրեն։— Մի՞թե կարող ես գնել դա կորցրած հարպունովդ, կոտրված դանակովդ ու խեղված ձեռքերովդ։<br />
<br />
— Ի՜նչ իմանաս։ Դու ուզում էիր երջանկություն ձեռք բերել այն ութսունչորս օրվա գնով, որ անցկացրիր ծովում։ Եվ, իմիջիայլոց, քիչ մնաց ծախեին դա քեզ։<br />
<br />
«Չպետք է մտածել ամեն տեսակ դատարկ բաների մասին։ Բախտավորությունն ամեն ձևով է գտնում մարդուն, մի՞թե կճանաչես նրան։ Ասենք, ես ամեն մի ձևով էլ մի քիչ բախտավորություն կառնեի ու դրա համար կվճարեի այն ամենը, ինչ պահանջեին։ Կուզենայի տեսնել Հավանայի հրացոլքը,— մտածեց նա։— Շատ բան ես ուզում միանգամից, ծերո՛ւկ։ Բայց հիմա ուզում եմ տեսնել Հավանայի լույսերը, և ուրիշ ոչինչ»։ Նա փորձեց ավելի հարմար ձևով նստել ղեկի մոտ և ցավի հետզհետե ավելի սաստկանալուց հասկացավ, որ ինքը հիրավի չի մեռել։<br />
<br />
Քաղաքի լույսերի հրացոլքը նա տեսավ երեկոյան ժամը մոտավորապես տասին։ Սկզբում դա թվաց մի թույլ ցոլք երկնքում, ինչպես լուսնի ծագելուց առաջ է լինում։ Հետո լույսերն սկսեցին որոշակի երևալ օվկիանոսի գծից այն կողմ, որտեղ սաստկացած քամին բարձր ալիքներ էր գլորում։ Ծերունին նավարկում էր դեպի այդ լույսերը և մտածում, որ շուտով, հիմա արդեն շուտով կմտնի Գոլֆսթրիմի մեջ։<br />
<br />
«Ա՛յ, պրծավ֊գնաց,— մտածեց նա։— Դրանք, իհարկե, նորից կհարձակվեն ինձ վրա։ Բայց դատարկ ձեռքերով ի՞նչ կարող է անել մարդը խավարում»։<br />
<br />
Նրա ողջ մարմինը կոտրատվում էր ու կծկծում, իսկ գիշերվա ցուրտը սաստկացնում էր վերքերի, հոգնաբեկ ձեռքերի ու ոտքերի ցավը։ «Հույս ունեմ, որ այլևս կռվելու կարիք չեմ ունենա,— մտածեց նա։— Միայն թե էլ չկռվեմ»։<br />
<br />
Սակայն կեսգիշերին նա կրկին մարտնչում էր շնաձկների հետ և գիտեր, որ այս անգամ պայքարն անօգուտ է։ Նրանք հարձակվեցին ամբողջ ոհմակով, իսկ ծերունին տեսնում էր միայն այն շերտերը, որ գծում էին նրանց լողաթևերը ջրի վրա, և այն լույսը, որ արձակում էին նրանք, երբ գրոհում էին միս պոկելու։ Նա մահակը խփում էր գլուխներին ու լսում, թե ինչպես են կափկափում ծնոտները, և ինչպես է ցնցվում նավակը, երբ ներքևից են պոկում ձուկը։ Նա հուսահատությամբ մահակը իջեցնում էր մի անտեսանելի բանի, որը միայն լսել ու շոշափել կարող էր, և հանկարծ զգաց, որ մահակն անհետացավ։<br />
<br />
Նա ղեկալծակը քաշեց֊հանեց իր բնից ու զույգ ձեռքով բռնած՝ սկսեց իրար ետևից հարվածներ տեղալ։ Բայց շնաձկներն արդեն նավակի ցռուկի մոտ էին և իրար ետևից ու բոլորը միասին հարձակվում էին ձկան վրա, պոկում մսի կտորներ, որոնք լույս էին տալիս ծովի մեջ. շնաձկները նորից էին ցրվում, որպեսզի նորից հարձակվեն իրենց որսի վրա։<br />
<br />
Շնաձկներից մեկը վերջապես հասավ ձկան գլխին, և այն ժամանակ ծերունին հասկացավ, որ ամեն ինչ վերջացած է։ Նա ղեկալծակով խփեց շնաձկան գլխի այն կետին, որտեղ նրա ատամները խցկվել էին ձկան գլխի ամուր ոսկորների մեջ։ Խփեց մի անգամ, ապա երկրորդ ու երրորդ անգամ։ Լսելով, թե ինչպես ճռճռաց ու ճեղքվեց ղեկալծակը, նա խփեց շնաձկանը ճեղքված կոթով և զգաց, թե ինչպես փայտը խրվեց մսի մեջ, և իմանալով, որ այդ բեկորը սուր է՝ նորից զարկեց։ Շնաձուկը թողեց միսն ու հեռացավ։ Նրա վրա հարձակված ոհմակի վերջին շնաձուկն էր դա։ Այլևս ուտելու բան չունեին նրանք։<br />
<br />
Ծերունին հազիվ էր շունչ քաշում և տարօրինակ համ էր զգում բերանում։ Քաղցրավուն էր այդ և պղնձահամ, և մի րոպե ծերունին վախեցավ։ Սակայն շուտով ամեն ինչ անցավ, նա թքեց օվկիանոսի մեջ ու ասաց.<br />
<br />
— Կերե՛ք, galano֊նե՛ր, բկերիդ մնա։ Եվ երազում էլ տեսեք, որ դուք մարդուն սպանեցիք։<br />
<br />
Ծերունին գիտեր, որ հիմա ինքը հաղթված է վերջնականապես և անուղղելիորեն ու վերադառնալով նավախել՝ տեսավ, որ ղեկալծակի բեկորը մտնում է ղեկի բացվածքի մեջ, այնպես որ վատագույն դեպքում կարելի է դրանով էլ վարել։ Եվ պարկը գցելով ուսերին՝ նավակն ընթացքի դրեց։ Այժմ նա լավ էր ընթանում, և ծերունին ոչինչ չէր մտածում և ոչինչ չէր զգում։ Հիմա նրա համար միևնույնն էր, միայն թե նավակը շուտ ու բարեհաջող հասցնի հայրենի ափ։ Գիշերը շնաձկները հարձակվեցին ձկան մսազուրկ կմախքի վրա՝ սեղանի փշրանքները կորզող որկրամոլների պես։ Ծերուկն ուշք չդարձրեց նրանց։ Այլևս ոչ մի բանի ուշք չէր դարձնում նա, բացի իր նավակից։ Զգում էր միայն, թե որքան թեթև ու արագ է ընթանում հիմա, երբ այլևս չի արգելակում ձկան ահագին ծանրությունը։<br />
<br />
«Լավ նավակ է և անաղարտ ու անվնաս, եթե չհաշվենք ղեկալծակը,— մտածեց նա։— Իսկ նոր ղեկալծակ դնելը դժվար չէ»։<br />
<br />
Ծերունին զգում էր, որ մտել է տաք հոսանքի մեջ, և նշմարում էր առափնյա ավանների լույսերը։ Նա գիտեր, թե որտեղ է գտնվում, և տուն հասնելը հիմա ոչ մի դժվարություն չէր հարուցում։<br />
<br />
«Քամին արդեն անկասկած մեր բարեկամն է,— մտածեց նա, հետո էլ ավելացրեց։— Ասենք՝ ոչ միշտ։ Եվ հսկայական ծովը նմանապես լի է թե՛ մեր բարեկամներով, թե՛ մեր թշնամիներով։ Իսկ անկողինը...— մտածեց նա,— անկողինն իմ բարեկամն է։ Այո՛, հենց սովորական անկողինը։ Մեծ բան է անկողնում պառկելը։ Եվ ի՜նչ թեթևություն ես զգում, երբ պարտված ես,— մտածեց նա։— Չէի էլ իմանում, որ այսպես հեշտ է դա։ Իսկ ո՞վ հաղթեց քեզ, ծերո՛ւկ»,— հարցրեց ինքն իրեն։<br />
<br />
— Ոչ ոք,— պատասխանեց նա։— Պարզապես շատ հեռացա ծովում։<br />
<br />
Երբ ծերուկը մտնում էր փոքր ծովախորշը, Տեռասի լույսերը մարած էին, և նա հասկացավ, որ ամենքն էլ արդեն քնել են։ Քամին անընդհատ սաստկանում էր և հիմա շատ ուժեղ էր փչում։ Բայց նավահանգստում խաղաղ էր, և ծերունին կանգ առավ ժայռերի տակ՝ խճաքարերի շերտում։ Ոչ ոք չկար, որ օգներ, և նա որքան կարելի էր թիավարեց դեպի ափ, ապա դուրս եկավ նավակից ու կապեց դա ժայռին։<br />
<br />
Հանեց կայմը, առագաստը փաթաթեց վրան ու կապեց։ Հետո կայմը գցեց ուսին ու բարձրացավ դարն ի վեր։ Ահա այդ ժամանակ էլ հասկացավ, թե որքա՜ն սաստիկ էր հոգնել։ Մի ակնթարթ նա կանգ առավ ու ետ նայելով՝ փողոցի լապտերի լույսի տակ տեսավ, թե նավակի խելի ետևից որքան վեր է ցցվել ձկան հսկայական պոչը։ Տեսավ նաև նրա ողնաշարի սպիտակ, մերկացած գիծը, գլխի մուգ ստվերը և առաջ մեկնված թուրը։<br />
<br />
Ծերունին նորից սկսեց վեր բարձրանալ։ Վերելքը հաղթահարելուց հետո նա ընկավ և կայմն ուսին՝ պառկեց մի քիչ։ Հետո ջանաց վեր կենալ, բայց հեշտ չէր դա. և այդպես էլ մնաց նստած ու նայեց ճանապարհին։ Վազեց իր գործերին հետամուտ մի կատու, և ծերունին երկար ժամանակ նայեց նրա ետևից։ Այնուհետև սկսեց նայել ամայի փողոցին։<br />
<br />
Վերջապես կայմը գցեց գետին ու վեր կացավ։ Հետո բարձրացրեց կայմը, գցեց ուսին ու շարունակեց ճանապարհով վեր բարձրանալ։ Ստիպված եղավ հանգստանալ հինգ անգամ, մինչև որ հասավ իր խրճիթը։<br />
<br />
Մտավ տուն, կայմը հենեց պատին, խավարում գտավ ջրի շիշը ու խմեց։ Հետո պառկեց մահճակալին, վերմակը քաշեց ուսերին, ծածկեց մեջքն ու ոտքերը և քնեց՝ դեմքը հպած լրագիրներին ու ձեռքերը, ափերը վեր պարզած։<br />
<br />
Երբ առավոտյան խրճիթ մտավ տղան, նա քնած էր։ Քամին այնքան ուժգին էր փչում, որ նավակները դուրս չէին եկել ծով, տղան էլ քնով էր ընկել, հետո էլ եկել էր ծերունու խրճիթը, ինչպես ամեն առավոտ էր գալիս։ Տղան համոզվեց, որ ծերուկը շնչում է, բայց երբ տեսավ նրա ձեռքերը, լաց եղավ։ Նա կամացուկ դուրս եկավ խրճիթից՝ սուրճ բերելու, և ամբողջ ճանապարհին լաց էր լինում։<br />
<br />
Բազմաթիվ ձկնորսներ էին հավաքվել նավակի շուրջը, և բոլորն էլ զննում էին այն, ինչ կապված էր նրան։ Ձկնորսներից մեկը շալվարը քշտած մտել էր ջուրը ու պարանով կմախքն էր չափում։<br />
<br />
Տղան չիջավ նրանց մոտ, նա արդեն եղել էր ներքևում, և ձկնորսներից մեկը խոստացել էր նրան մտիկ տալ նավակին։<br />
<br />
— Ինչպե՞ս է զգում իրեն,— ձայն տվեց տղային ձկնորսներից մեկը։<br />
<br />
— Քնել է,— պատասխանեց տղան։ Նրա համար մեկ էր, որ նրանք տեսնում են իր արցունքները։— Չպետք է անհանգստացնել նրան։<br />
<br />
— Քթից մինչև պոչ տասնութ ոտնաչափ է,— գոռաց նրան ձուկը չափող ձկնորսը։<br />
<br />
— Ոչ պակաս,— ասաց տղան։<br />
<br />
Նա մտավ Տեռաս ու մի աման սուրճ խնդրեց։<br />
<br />
— Տվեք ինձ տաք սուրճ. կաթն ու շաքարը շատ լինի։<br />
<br />
— Ուրիշ բան էլ վերցրու։<br />
<br />
— Պետք չէ։ Հետո կնայեմ, թե ինչ կարելի է տալ նրան ուտելու։<br />
<br />
— Բայց ի՜նչ ձուկ է,— ասաց տերը,— պարզապես չեղա՜ծ ձուկ։ Ասենք, դու էլ երեկ երկու հատ լավ ձուկ ես բռնել։<br />
<br />
— Է֊է՜, թող կորչի իմ ձուկը,— ասաց տղան ու նորից լաց եղավ։<br />
<br />
— Չե՞ս ուզում մի բան խմել,— հարցրեց տերը։<br />
<br />
— Պետք չի,— պատասխանեց տղան։— Ասա դրանց, որ Սանտյագոյին չձանձրացնեն։ Ես նորից կգամ։<br />
<br />
— Հայտնիր նրան, որ ես շատ եմ ցավում։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ,— ասաց տղան։<br />
<br />
Տղան խրճիթ տարավ տաք սուրճը ու նստեց ծերունու մոտ, մինչև որ նա արթնացավ։ Մի անգամ տղային թվաց, որ նա զարթնեց։ Բայց ծանր քունը նորից համակեց ծերունուն, և տղան ճանապարհը կտրելով գնաց հարևանների մոտ մի քիչ փայտ փոխառնելու, որպեսզի սուրճը տաքացնի։<br />
<br />
Վերջապես ծերունին արթնացավ։<br />
<br />
— Պառկի՛ր, մի՛ վեր կենար,— ասաց տղան։— Ահա՛, խմի՛ր,— և սուրճ լցրեց բաժակը։<br />
<br />
Ծերուկը վերցրեց բաժակն ու խմեց սուրճը։<br />
<br />
— Նրանք ընկճեցին ինձ, Մանոլին,— ասաց նա։— Նրանք հաղթեցին ինձ։<br />
<br />
— Բայց ինքը հո չկարողացավ ընկճել քեզ։ Ձուկը հո՛ չկարողացա՜վ հաղթել քեզ։<br />
<br />
— Ո՛չ, ինչ որ ճիշտ է, ճիշտ է։ Իսկ դա հետո եղավ։<br />
<br />
— Պեդրիկոն խոստացավ հետևել նավակին ու պարաններին։ Ի՞նչ ես մտածում անել դրա գլուխը։<br />
<br />
— Թող Պեդրիկոն մանրացնի ուռկանների խայծի համար։<br />
<br />
— Իսկ թո՞ւրը։<br />
<br />
— Վերցրու քեզ որպես հիշատակ, եթե ուզում ես։<br />
<br />
— Ուզում եմ,— ասաց տղան։— Իսկ հիմա արի խոսենք, թե ինչ ենք անելու հետագայում։<br />
<br />
— Ինձ փնտրե՞լ եք։<br />
<br />
— Իհարկե։ Առափնյա պաշտպանությունն էլ, սավառնակներն էլ։<br />
<br />
— Օվկիանոսը մեծ է, իսկ նավակը չափազանց փոքր, չի նկատվի,— ասաց ծերունին։ Նա զգաց, թե որքա՜ն հաճելի է, երբ կա մեկը, որի հետ կարող ես խոսել, բացի քեզանից ու ծովից։— Կարոտել էի քեզ,— ասաց նա։— Որևէ բան բռնե՞լ ես դու։<br />
<br />
— Առաջին օրը՝ մի ձուկ։ Մի ձուկ էլ երկրորդ, և երկուսն էլ՝ երրորդ օրը։<br />
<br />
— Հիանալի՜ է։<br />
<br />
— Հիմա էլի միասին ձուկ կբռնենք։<br />
<br />
— Չէ՛, ես ձախորդ եմ։ Է՛լ բախտս չի բանում։<br />
<br />
— Թքած այդ չբանելու վրա,— ասաց տղան։— Ես քեզ բախտ կբերեմ։<br />
<br />
— Իսկ ի՞նչ կասեն քո հարազատները։<br />
<br />
— Դա կարևոր չէ։ Չէ՞ որ երեկ երկու ձուկ բռնեցի։ Բայց հիմա միասին պիտի ձկնորսություն անենք, որովհետև ես քեզանից դեռ շատ բան ունեմ սովորելու։<br />
<br />
— Հարկ կլինի ճարել մի լավ եռաժանի ու միշտ տանել մեզ հետ։ Շեղբը կարելի է շինել հին ֆորդի ռեսորից։ Կսրենք դա Գուանաբակոայում։ Շեղբը պետք է սուր լինի, բայց ոչ կոփված, որպեսզի չկոտրվի։ Իմ դանակը ջարդվեց։<br />
<br />
— Ես մի նոր դանակ կճարեմ քեզ համար ու կսրեմ ռեսորը։ Քանի՞ օր էլ պիտի փչի այս ուժեղ brisa֊ն։<br />
<br />
— Գուցե և երեք։ Բայց գուցե և ավելի։<br />
<br />
— Մինչ այդ ամեն ինչ սարքին կլինի,— ասաց տղան։— Իսկ դու մինչ այդ ձեռքերդ բուժիր։<br />
<br />
— Ես գիտեմ, թե ինչ պետք է անեմ դրանց։ Գիշերը մի տարօրինակ հեղուկ թքեցի, և ինձ թվաց, թե կրծքումս ինչ֊որ բան պայթեց։<br />
<br />
— Այդ էլ բուժիր,— ասաց տղան։— Պառկի՛ր, ծերո՛ւկ, ես քեզ մաքուր շապիկ կբերեմ։ Ուտելու բան էլ կբերեմ։<br />
<br />
— Իմ բացակա օրերի թերթերից որևէ մեկը գտիր, բե՛ր,— խնդրեց ծերունին։<br />
<br />
— Դու պետք է շուտ լավանաս, որովհետև ես քեզանից շատ բան պետք է սովորեմ։ Իսկ դու կարող ես ամեն ինչ սովորեցնել ինձ։ Շա՞տ ծանր էր քո վիճակը։<br />
<br />
— Շա՜տ,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
— Ուտելիք ու թերթեր կբերեմ։ Հանգստացի՛ր, ծերո՛ւկ։ Դեղատնից մի որևէ սպեղանի կվերցնեմ քո ձեռքերի համար։<br />
<br />
— Չմոռանաս Պեդրիկոյին ասելու, որ ձկան գլուխը վերցնի իրեն։<br />
<br />
— Չեմ մոռանա։<br />
<br />
Երբ տղան դուրս եկավ խրճիթից ու սկսեց ցած իջնել հին, քարքարոտ ճանապարհով, նորից լաց եղավ։<br />
<br />
Այդ օրը մի խումբ տուրիստներ եկան Տեռաս, և երբ նրանք դիտում էին, թե ինչպես արևելյան քամին բարձր ալիքներ է ուռեցնում ծովախորշի մուտքի մոտ, տուրիստուհիներից մեկը գարեջրի դատարկ թիթեղամանների ու սատկած մեդուզաների մեջ նկատեց մի սպիտակ, երկար ողնաշար, ծայրին էլ՝ մի հսկայական պոչ, որ բարձրանում ու օրորվում էր ափնակոծության ալիքներից։<br />
<br />
— Այս ի՜նչ է,— հարցրեց նա մատուցողին՝ ցույց տալով վիթխարի ձկան երկար ողնաշարը, որ հիմա պարզապես աղբ էր, և որ շուտով տեղատվությունը պիտի տաներ։<br />
<br />
— Tiburon,— ասաց մատուցողը։— Շնաձկները...— ուզում էր բացատրել այն ամենը, ինչ տեղի էր ունեցել։<br />
<br />
— Չէի իմանում, որ շնաձկները այսպես գեղեցիկ, շքեղորեն ուռուցիկ պոչ են ունենում։<br />
<br />
— Այո՜, ես էլ չէի իմանում,— համաձայնեց նրա ուղեկիցը։<br />
<br />
<br />
<br />
Վերևում՝ իր խրճիթում, ծերունին նորից քնել էր։ Նա դարձյալ քնել էր երեսն ի վայր, և տղան հսկում էր նրան։ Ծերունին երազում առյուծներ էր տեսնում։</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%BE%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D5%B6_%D6%87_%D5%AE%D5%B8%D5%BE%D5%A8&diff=8986Ծերունին և ծովը2015-06-29T21:47:10Z<p>**David**: /* Ա */</p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Ծերունին և ծովը<br />
|հեղինակ = [[Էռնեստ Հեմինգուեյ]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
== Ա ==<br />
<br />
Ծերունին իր նավակով, բոլորովին մենակ, ձուկ էր որսում Գոլֆսթրիմում։ Ութսունչորս օր էր, ինչ նա ծով էր դուրս գալիս ու ո՛չ մի ձուկ չէր բռնում։ Սկզբում՝ քառասուն օր, նրա հետ էր լինում մի տղա։ Բայց որովհետև ամեն օր վերադառնում էր առանց որսի, տղայի ծնողներն էլ ասացին նրան, որ ծերուկը հիմա արդեն անկասկած salao է, այսինքն՝ «ամենաձախորդ մարդը», և հրամայեցին ծով դուրս գալ մի ուրիշ նավակով, որը իսկապես երեք լավ ձուկ բերեց հենց առաջին շաբաթը։ Սրտի ցավով էր տղան տեսնում, թե ինչպես ծերունին ամեն օր ձեռնունայն է վերադառնում, և ափ էր գնում, որպեսզի օգնի նրան տուն տանելու պարանները կամ կեռաձողը, հարպունն ու կայմի շուրջը փաթաթված առագաստը։ Առագաստը ամբողջովին կարկատված էր պարկերի կտորտանքով և փաթաթված վիճակում թվում էր ջախջախված գնդի դրոշ։<br />
<br />
Ծերունին նիհար էր ու հյուծված, ծոծրակն ակոսված էր խոր կնճիռներով, իսկ այտերը ծածկված էին մաշկային անվնաս քաղցկեղի թուխ բծերով, որ առաջ են բերում արևադարձային ծովի հարթության մեջ արտացոլված արևի ճառագայթները։ Այդ բծերը այտերի վրայով իջնում֊հասնում էին վզին, ձեռքերի վրա երևում էին խոր սպիներ, որ պարանն էր առաջացրել խոշոր ձուկ հանելու ժամանակ։ Բայց նոր սպիներ չկային, եղածները հին էին՝ վաղուց անջուր անապատի ճաքերի նման։<br />
<br />
Հին էր նրա ամեն ինչը, բացի աչքերից, իսկ աչքերի գույնը նման էր ծովին, աննկուն մարդու ուրախ աչքեր էին դրանք։<br />
<br />
— Սանտյա՜գո,— ասաց տղան նրան, երբ երկուսով վեր էին բարձրանում ծովափից, որտեղ ցցից կապված էր նավակը,— հիմա ես նորից կարող եմ քեզ հետ ծով դուրս գալ։ Մենք արդեն մի քիչ փող ենք վաստակել։<br />
<br />
Ծերունին ձկնորսություն էր սովորեցնում տղային, և տղան էլ սիրում էր նրան։<br />
<br />
— Ո՛չ,— ասաց ծերուկը,— դու բախտավոր նավակ ես ընկել, այդտեղ էլ կաց։<br />
<br />
— Իսկ հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես մի անգամ, ութսունյոթ օր շարունակ գնում էիր ծով ու ոչինչ չէիր բռնում, բայց հետո էլ երեք շաբաթ իրար ետևից մի֊մի խոշոր ձուկ էինք բերում...<br />
<br />
— Հիշում եմ,— ասաց ծերունին,— ես գիտեմ, որ դու հեռացար ինձնից ոչ թե նրա համար, որ չէիր հավատում։<br />
<br />
— Հայրս ստիպեց, իսկ ես դեռ տղա եմ և պետք է հնազանդվեմ։<br />
<br />
— Գիտեմ,— ասաց ծերունին,— հապա ինչպե՞ս։<br />
<br />
— Նա այնքան էլ չի հավատում։<br />
<br />
— Այո՛,— ասաց ծերունին։— Իսկ մենք հավատում ենք, այնպես չէ՞։<br />
<br />
— Իհարկե։ Ուզո՞ւմ ես քեզ գարեջուր հրամցնեմ Տեռասում, իսկ հետո պարանները կտանենք տուն։<br />
<br />
— Ինչո՜ւ չէ,— ասաց ծերունին,— քանի որ ձկնորսն է հրամցնում ձկնորսին...<br />
<br />
Նրանք նստեցին Տեռասում, ձկնորսներից շատերը ծիծաղում էին ծերունու վրա, բայց նա չէր նեղանում նրանցից։ Ավելի տարիքոտ ձկնորսները տխրությամբ էին նայում նրան, սակայն ցույց չէին տալիս և բարեկիրթ զրուցում էին հոսանքի մասին կամ թե ինչ խորությամբ էին գցել կարթը, ինչպես է եղանակը, և ինչ էին տեսել ծովում։ Նրանք, ում բախտն այդ օրը բանել էր, արդեն վերադարձել էին որսից, մաքրել էին իրենց մառլինների փորոտիքը և երկու տախտակի լայնքով դարսած ու ամեն մի տախտակի ծայրից երկու֊երկու բռնած՝ ձուկը փոխադրում էին պահեստ, որտեղից սառնարան֊վագոնով պետք է տանեին Հավանայի շուկան։ Այն ձկնորսները, որոնց բռնածը շնաձուկ էր, իրենց որսը հանձնել էին ծովածոցի մյուս կողմը գտնվող շնաձկների մշակման գործարանին. այդտեղ դրանց մարմինները կախել էին ճախարակավոր կեռերից, հանել լյարդը, կտրել լողաթևերը, քերթել կաշին ու միսը բարակ շերտերով կտրատել՝ աղ դնելու համար։<br />
<br />
Երբ քամին փչում էր արևելքից, բերում էր շնաձկների գործարանի գարշահոտը, բայց այսօր համարյա թե հոտ չէր զգացվում, որովհետև փչում էր հյուսիսային քամին, հետո դա էլ դադարեց, այնպես որ Տեռասում արև կար ու հաճելի էր։<br />
<br />
— Սանտյա՛գո...— ասաց տղան։<br />
<br />
— Հը՞,— արձագանքեց ծերունին։ Նա նայում էր գարեջրով լի իր բաժակին ու հիշում վաղուց անցած֊գնացած օրերը։<br />
<br />
— Թույլ կտա՞ս վաղվա համար սարդին բռնեմ քեզ։<br />
<br />
— Չարժե՛, ավելի լավ է բեյսբոլ խաղաս։ Ես դեռ ինքս կարող եմ թիավարել, Ռոջելիոն էլ ուռկան կգցի։<br />
<br />
— Չէ՜, ավելի լավ է ես անեմ։ Եթե ես չեմ կարող քեզ հետ ձուկ որսալ, թող գոնե մի որևէ բանով օգնեմ քեզ։<br />
<br />
— Բայց չէ՞ որ գարեջուր հրամցրիր,— ասաց ծերունին։— Դու արդեն հասած տղամարդ ես։<br />
<br />
— Քանի՞ տարեկան էի ես, երբ դու առաջին անգամ ծով տարար ինձ։<br />
<br />
— Հինգ, ու քիչ մնաց խեղդվեիր, երբ ես բոլորովին ողջ ձուկ քաշեցի նավակ, ու մազ մնաց, որ նա ամեն ինչ փշուր֊փշուր աներ, հիշո՞ւմ ես։<br />
<br />
— Հիշում եմ, թե ինչպես էր նա պոչը խփում ու վերջը նստարանը ջարդեց, դու էլ մահակով շրախկ֊շրախկ ծեծում էիր նրան։ Հիշում եմ, որ դու ինձ շպրտեցիր նավացռուկը, որտեղ թաց պարանների կույտն էր. նավակն ամբողջովին ցնցվում էր, իսկ քո մահակը շրխկում, ասես ծառ էին կոտրում, և ամեն կողմից արյան քաղցրավուն հոտ էր գալիս։<br />
<br />
— Իսկապես հիշո՞ւմ ես այդ ամենը, թե՞ ես եմ հետո պատմել քեզ։<br />
<br />
— Հիշում եմ ամեն ինչ առաջին իսկ օրից, երբ դու ինձ տարար ծով։<br />
<br />
Ծերունին նայեց տղային արևից բորբոքված, վստահող ու սիրազեղ աչքերով։<br />
<br />
— Եթե դու իմ տղան լինեիր, ես քեզ անպայման հետս կտանեի ծով. բայց դու հայր ու մայր ունես և բախտավոր նավակ ես ընկել։<br />
<br />
— Այնուամենայնիվ, ես գնամ սարդին բռնեմ։ Ես գիտեմ, թե որտեղ կարելի է չորս հատ մանր ձկնիկ գտնել խայծի համար։<br />
<br />
— Այսօրվա իմ տարածները դեռ չեն փչացել. դրել եմ աղի տուփի մեջ։<br />
<br />
— Ես քեզ համար չորս հատ թարմը կճարեմ։<br />
<br />
— Մի հատ,— առարկեց ծերունին։— Առանց այդ էլ նա ոչ հույսն էր կտրում, ոչ ապագայի հավատը, բայց այսօր դրանք ամրանում էին նրա սրտում, ասես ծովից թարմ քամի էր փչել։<br />
<br />
— Երկու հատ,— ասաց տղան։<br />
<br />
— Լավ, երկու հատ,— համաձայնեց ծերունին։— Իսկ դու պատահաբար հո չե՞ս թռցրել դրանք։<br />
<br />
— Կթռցնեի, եթե կարիք լիներ։ Բայց սրանք փողով եմ գնել։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ,— ասաց ծերունին։ Նա շատ պարզասիրտ մարդ էր, որպեսզի մտածեր, թե հեզությունը երբ էր համակել իրեն։ Բայց գիտեր, որ հեզությունը եկել է և իր հետ ո՛չ ամոթ է բերել, ո՛չ էլ մարդկային արժանապատվության կորուստ։<br />
<br />
— Եթե հոսանքը չփոխվի, վաղը լավ օր կլինի,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
— Դու որտե՞ղ ես կարթերդ գցելու։<br />
<br />
— Ինչքան կարելի է՝ ափից հեռու, ու կվերադառնամ, երբ քամին փոխվի։ Կգնամ մութնուլուսին։<br />
<br />
— Իմ վարպետին էլ համոզեմ՝ ինչքան կարելի է ափից հեռու գնանք։ Թե շատ մեծ ձուկ ընկնի ձեռքդ, կօգնենք քեզ։<br />
<br />
— Քոնը չի սիրում ափից շատ հեռանալ։<br />
<br />
— Այո՛,— ասաց տղան։— Բայց ես արդեն կգտնեմ այնպիսի բան, որ նա չի կարող տեսնել, ա՛յ, ասենք՝ ծովորորներ։ Այդ ժամանակ հնարավոր կլինի համոզել նրան, որ ավելի հեռու գնանք՝ ոսկեգույն թյունիկ բռնելու։<br />
<br />
— Մի՞թե այդքան վատ են տեսնում նրա աչքերը։<br />
<br />
— Համարյա բոլորովին կուրացել է։<br />
<br />
— Զարմանալի է։ Չէ՞ որ նա երբեք կրիա բռնելու չի գնացել։ Ամենից ավելի դրանցից են կուրանում։<br />
<br />
— Բայց դու քանի՜ տարի գնացել ես Մժեղների ափ կրիա որսալու, այնինչ քո աչքերը շատ լավ են։<br />
<br />
— Ես արտասովոր ծերունի եմ։<br />
<br />
— Իսկ ուժդ կպատի՞, թե շատ մեծ ձուկ ընկնի ձեռքդ։<br />
<br />
— Կարծում եմ կպատի։ Կարևորը հմտությունն է։<br />
<br />
— Ե՛կ պարանները տանենք տուն, իսկ հետո կվերցնեմ ուռկանը ու կգնամ սարդին բռնելու։<br />
<br />
Նրանք թոկասարքը հանեցին նավակից։ Ծերունին ուսին դրած տանում էր կայմը, իսկ տղան՝ պիրկ հյուսված թխագույն կարթաթելի կծիկների արկղը, կարթաձողը և կոթավոր հարպունը։ Խայծի արկղը մնաց նավախելում, հետն էլ այն մահակը, որով շշմեցնում են խոշոր ձկան, երբ ջրի երես են քաշում։ Հազիվ թե որևէ մեկը մտածեր կողոպտել ծերունուն, բայց ավելի լավ էր առագաստն ու ծանր պարանները տանել տուն, որպեսզի ցողից չխոնավանան։ Ու թեև ծերունին վստահ էր, որ տեղացիներից ոչ մեկը աչք չի տնկի իր ունեցվածքին, բայց և այնպես գերադասում էր փորձանքից հեռու պահել կարթաձողը, ասենք և հարպունը։<br />
<br />
Նրանք ճանապարհով բարձրացան ծերունու խրճիթը ու մտան լայն բացված դռնից ներս։ Ծերունին կայմն ու վրան փաթաթված առագաստը հենեց պատին, տղան էլ պարանները դարսեց դրա մոտ։ Կայմը գրեթե նույնքան երկար էր, որքան խրճիթը, որ շինված էր այդ վայրում guano կոչվող արքայական արմավենու տերևներից։ Խրճիթում կար մի մահճակալ, սեղան ու աթոռ, իսկ հողե հատակին՝ թոնրանման մի փոս, փայտածուխով կերակուր եփելու համար։ Մամլած, թելիկավոր տերևներից շինված թխագույն պատերը զարդարված էին Քրիստոսի Սրտի ու Կոբրենի աստվածածնի յուղատիպ գունավոր նկարներով, որ հանգուցյալ կնոջից էին մնացել։ Առաջ պատից կախված էր նաև նրա կնոջ գունավոր լուսանկարը, բայց հետո ծերունին պահեց դա, որովհետև շատ էր թախծում դրան նայելիս։ Հիմա լուսանկարը դրված էր դարակի անկյունում, մաքուր շապկի տակ։<br />
<br />
— Ի՞նչ ունես ընթրելու,— հարցրեց տղան։<br />
<br />
— Մի աման դեղին բրինձ՝ ձկնով։ Ուզո՞ւմ ես։<br />
<br />
— Ո՛չ, ես տանը կուտեմ։ Օջախը վառե՞մ։<br />
<br />
— Պետք չէ, ինքս կվառեմ, քիչ հետո։ Գուցե և բրինձն ուտեմ հենց այնպես՝ սառը։<br />
<br />
— Կարո՞ղ եմ ուռկանը վերցնել։<br />
<br />
— Իհարկե։<br />
<br />
Վաղուց արդեն ոչ մի ուռկան չկար. տղան հիշում էր, թե երբ ծախեցին դա։ Սակայն երկուսն էլ ամեն օր ձևացնում էին, թե իբր ծերունին ուռկան ունի։ Չկար նաև մի աման բրինձն ու ձուկը, և տղան այդ էլ գիտեր։<br />
<br />
— Ութսունհինգը երջանիկ թիվ է,— ասաց ծերունին։— Բա որ վաղը հազար ֆունտանոց մի ձուկ բռնե՞մ։<br />
<br />
— Ես ուռկանը վերցնեմ ու գնամ սարդին բռնելու։ Մինչև իմ գալը նստիր շեմքին. այստեղ արև է։<br />
<br />
— Շատ լավ, մոտս երեկվա թերթ կա, կկարդամ բեյսբոլի մասին։<br />
<br />
Տղան չգիտեր, թե իսկապես թերթ ունի՞, թե՞ դա էլ հնարել է։ Սակայն ծերունին իսկապես մի թերթ հանեց մահճակալի տակից։<br />
<br />
— Պերիկոն տվեց, գինու խանութում,— բացատրեց ծերունին։<br />
<br />
— Ես միայն սարդին կբռնեմ ու կվերադառնամ։ Իմն էլ, քոնն էլ սառույց կդնեմ, առավոտյան կբաժանենք։ Երբ վերադառնամ, բեյսբոլի մասին կպատմես։<br />
<br />
— «Յանկիները» չեն կարող պարտվել։<br />
<br />
— Վայ թե Կլիվլենդի «Հնդկացիները» հաղթեն նրանց։<br />
<br />
— Մի՛ վախեցիր, որդյա՛կ։ Հիշի՛ր մեծն Դի Մաջիոյին։<br />
<br />
— Ես ոչ միայն «Հնդկացիներից» եմ վախենում, այլև Դետրոյտի «Վագրերից»։<br />
<br />
— Շուտով, մեկ էլ տեսար, դու կսկսես վախենալ նաև Ցինցինատիի «Կարմրամորթներից» ու Չիկագոյի «Սպիտակ գուլպաներից»։<br />
<br />
— Թերթը կարդա, որ երբ վերադառնամ, պատմես ինձ։<br />
<br />
— Ի՞նչ ես կարծում, վիճակախաղի մի տոմս չառնե՞նք ութսունհինգ համարի, չէ՞ որ վաղը ութսունհինգերորդ օրն է։<br />
<br />
— Ինչո՞ւ չառնենք,— ասաց տղան։— Գուցե և լավ է համար ութսունյոթն առնենք։ Չէ՞ որ անցած անգամ ութսունյոթ օր էր։<br />
<br />
— Երկու անգամ ոչ մի բան չի կրկնվում։ Իսկ դու կարո՞ղ ես ճարել ութսունհինգ համարի մի տոմս։<br />
<br />
— Կպատվիրեմ։<br />
<br />
— Ոչ կրկնակ տոմս։ Երկու դոլար հիսուն ցենտանոց տոմս։ Որտեղի՞ց պարտք վերցնենք։<br />
<br />
— Դատա՛րկ բան է. ես միշտ էլ կարող եմ երկու դոլար հիսուն ցենտ պարտք վերցնել։<br />
<br />
— Ես էլ երևի կարողանայի։ Միայն թե աշխատում եմ պարտք չանել։ Սկզբում պարտք ես խնդրում, հետո էլ ողորմություն ես խնդրում...<br />
<br />
— Տե՛ս, ծերո՛ւկ, չմրսես։ Չմոռանաս, որ հիմա սեպտեմբեր է։<br />
<br />
— Սեպտեմբերին խոշոր ձուկն է գալիս։ Մայիսին ամեն մարդ էլ կարող է ձուկ բռնել։<br />
<br />
— Դե՛, ես գնացի սարդին որսալու,— ասաց տղան։<br />
<br />
Երբ տղան վերադարձավ, արևն արդեն մայր էր մտել, իսկ ծերունին աթոռին նստած՝ քնել էր։ Տղան մահճակալից վերցրեց զինվորական հին վերմակը և դրանով ծածկեց աթոռի թիկնակն ու ծերունու ուսերը։ Զարմանալի էին այդ ուսերը՝ հզոր, չնայած ծերությանը, ուժեղ էր նաև վիզը, և հիմա, երբ ծերունին քնած էր գլուխը կրծքին հակած, կնճիռներն այնքան նկատելի չէին։ Նրա վերնաշապիկը նույնպես ամբողջովին կարկատած էր, ինչպես առագաստը, իսկ կարկատանները տարբեր երանգի էին, որովհետև արևից հավասարաչափ չէին խունացել։ Բայց և այնպես ծերունու դեմքը խիստ ծեր էր, և այժմ, աչքերը փակ, քնած վիճակում, թվում էր բոլորովին անկենդան։ Թերթը նրա ծնկների վրա էր, արմունկով էլ սեղմած, որպեսզի քամին չտանի։ Ոտքերը բոբիկ էին։<br />
<br />
Տղան չարթնացրեց նրան ու գնաց, իսկ երբ նորից եկավ, ծերունին դեռ քնած էր։<br />
<br />
— Զարթնի՛ր,— ձայն տվեց տղան ու ձեռքը դրեց նրա ծնկին։<br />
<br />
Ծերուկն աչքերը բացեց և մի քանի ակնթարթ վերադառնում էր ինչ֊որ հեռավոր տեղից։ Հետո նա ժպտաց։<br />
<br />
— Ի՞նչ ես բերել։<br />
<br />
— Ընթրիք։ Հիմա միասին կուտենք։<br />
<br />
— Ասենք՝ ես այնքան էլ քաղցած չեմ։<br />
<br />
— Արի ուտենք։ Սոված փորով չի կարելի ձուկ որսալ։<br />
<br />
— Պատահել է, որ ես որսացել եմ,— ասաց ծերունին վեր կենալով ու թերթը ծալելով։ Հետո սկսեց վերմակը ծալել։<br />
<br />
— Վերմակը մի՛ հանիր,— ասաց տղան։— Քանի ես ողջ եմ, չեմ թողնի, որ քաղցած գնաս ձուկ բռնելու։<br />
<br />
— Որ այդպես է, լավ նայիր քեզ ու ինչքան կարող ես շատ ապրիր,— ասաց ծերունին։— Իսկ ի՞նչ պիտի ուտենք։<br />
<br />
— Սև բակլա բրնձով, տապակած բանան ու տավարի խաշած միս։<br />
<br />
Տղան Տեռասի փոքրիկ ճաշարանից ուտելիքը բերել էր մետաղե սկուտեղներով։ Պատառաքաղները, դանակներն ու գդալները դրել էր գրպանը. ամեն մի ճաշասարք առանձին փաթաթած էր թղթե անձեռոցիկով։<br />
<br />
— Այս ամենը ո՞վ տվեց քեզ։<br />
<br />
— Մարտինը՝ ճաշարանի տերը։<br />
<br />
— Պետք է շնորհակալություն հայտնել նրան։<br />
<br />
— Ես հայտնեցի,— ասաց տղան,— միամիտ կաց։<br />
<br />
— Խոշոր ձկան ամենամսոտ մասը կտամ նրան,—ասաց ծերունին։— Առաջին անգամը չէ, որ օգնում է մեզ։<br />
<br />
— Ճիշտ է, առաջին անգամը չէ։<br />
<br />
— Որ այդպես է, միայն մսոտ մասը քիչ է։ Նա շատ լավություն է արել մեզ։<br />
<br />
— Այսօր գարեջուր էլ տվեց։<br />
<br />
— Ես ամենից շատ կոնսերվացված գարեջուրն եմ սիրում։<br />
<br />
— Գիտեմ։ Բայց այսօր շշով գարեջուր տվեց. շշերը կվերադարձնեմ։<br />
<br />
— Լավ, շնորհակալ եմ քեզանից,— ասաց ծերունին։— Չսկսե՞նք ուտել։<br />
<br />
— Ես քեզ վաղուց եմ առաջարկում սկսել,— քնքշագին կշտամբեց նրան տղան։— Ա՛յ, սպասում եմ, որ սեղան նստես, ու ամաններն էլ չեմ բաց անում, որպեսզի կերակուրը չսառի։<br />
<br />
— Ուտենք։ Բայց ես պետք է լվացվեի։<br />
<br />
«Որտե՞ղ կարող էիր լվացվել»,— մտածեց տղան։ Ծորակը երկու թաղամաս այն կողմն է։ «Անհրաժեշտ է ջրի պաշար ապահովել նրա համար, նաև օճառ ու մի լավ երեսսրբիչ։ Ինչպե՞ս մինչև հիմա չեմ մտածել այս մասին։ Նա կարիք ունի նոր վերնաշապիկի, ձմեռային բաճկոնակի, որևէ ոտնամանի ու էլի մի վերմակի»։<br />
<br />
— Համեղ միս է,— գովեց ծերունին։<br />
<br />
— Բեյսբոլի մասին պատմիր,— խնդրեց տղան։<br />
<br />
— Ամերիկյան լիգայում տանում են «Յանկիները», ինչպես ասում էի,— գոհունակությամբ սկսեց ծերունին։<br />
<br />
— Այո, բայց այսօր նրանց տարել են։<br />
<br />
— Այդ ոչինչ չի նշանակում, քանի որ մեծն Դի Մաջիոյի ուժն էլ, մարզումն էլ նորից տեղն են։<br />
<br />
— Հո մենակ նա՞ չի թիմում։<br />
<br />
— Ճիշտ է։ Բայց նա է որոշում խաղի բախտը։ Երկրորդ լիգայում, որտեղ Բրուկլինցիներն են ու Ֆիլադելֆիացիները, շահելու հավանականություն ունեն միայն Բրուկլինցիները։ Ի դեպ, դու հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես էր խփում Դիկ Սայզլերը։ Ի՜նչ հարվածներ էր հասցնում նա, երբ խաղում էր այնտեղ՝ հին զբոսայգում։<br />
<br />
— Նրանից լավը չի՛ կարող լինել։ Բոլորից էլ հեռու նա է խփում։<br />
<br />
— Հիշո՞ւմ ես, որ նա գալիս էր Տեռաս։ Ես ուզում էի հրավիրել նրան միասին ձուկ որսալու, բայց քաշվում էի։ Խնդրեցի քեզ, որ դու հրավիրես, բայց դու էլ ամաչեցիր։<br />
<br />
— Հիշում եմ։ Հիմար բան էր, որ ամաչեցի։ Բա որ հանկարծ համաձայներ։ Ա՛յ, մինչև մահ հիշելու բան կունենայինք։<br />
<br />
— Ա՛յ, մեծն Դի Մաջիոյին մեզ հետ տանեինք ծով,— ասաց ծերունին։— Ասում են՝ նրա հայրը ձկնորս էր։ Ի՞նչ իմանաս, գուցե նա էլ մի ժամանակ աղքատ է եղել, ինչպես մենք, և գուցե չգարշեր։<br />
<br />
— Մեծն Սայզլերի հայրը երբեք աղքատ չի եղել, նա խաղում էր իսկական թիմերում, երբ իմ տարիքին էր։<br />
<br />
— Երբ ես քո հասակին էի, առագաստանավի մանչուկ էի, ու նավարկում էինք Աֆրիկայի շուրջը։ Երեկոյան ժամերին տեսնում էի, թե ինչպես են առյուծները դուրս գալիս ծովափ։<br />
<br />
— Պատմել ես ինձ։<br />
<br />
— Ինչի՞ մասին զրուցենք՝ Աֆրիկայի՞, թե՞ բեյսբոլի։<br />
<br />
— Ավելի լավ է՝ բեյսբոլի։ Պատմիր մեծն Ջոն Մակ֊Գրոուի մասին։<br />
<br />
— Այն ժամանակները նա երբեմն Տեռաս էր գալիս։ Բայց որ խմում էր, է՛լ հետը վարվել չէր լինում։ Իսկ նրա խելքը ոչ միայն բեյսբոլին էր, այլև ձիերին։ Գրպաններում շարունակ պահում էր ձիարշավների ծրագրերը ու հեռախոսով ասում էր ձիերի անունները։<br />
<br />
— Նա երևելի մարզիչ էր,— ասաց տղան։— Հայրս ասում է, որ նա աշխարհի ամենաերևելի մարզիչն էր։<br />
<br />
— Որովհետև մյուսներից ավելի հաճախ էր տեսնում նրան։ Եթե Դյուռոշեն ամեն տարի այստեղ գար, քո հայրը նրան կհամարեր աշխարհի ամենաերևելի մարզիչը։<br />
<br />
— Իսկ քո կարծիքով ամենամեծ մարզիչն ո՞վ է՝ Լյո՞ւկը, թե՞ Մայկ Գոնսալեսը։<br />
<br />
— Իմ կարծիքով նրանք իրար արժեն։<br />
<br />
— Իսկ աշխարհի ամենալավ ձկնորսը դու ես։<br />
<br />
— Ո՛չ, ես ավելի լավ ձկնորսների եմ ճանաչել։<br />
<br />
— Qué va! (Ի՜նչ ես ասում — իսպ.),— ասաց տղան։— Աշխարհում լավ ձկնորսներ շատ կան, կան և պարզապես հիանալի ձկնորսներ։ Բայց քեզպեսը ոչ մի տեղ չկա։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ։ Ուրախ եմ, որ այդպես ես կարծում։ Հույս ունեմ, որ չափազանց մեծ ձուկ չի ընկնի կարթիս վրա, թե չէ կհիասթափվես ինձնից։<br />
<br />
— Աշխարհում այդպիսի ձուկ չկա, եթե իսկապես քո նախկին ուժը մնացել է։<br />
<br />
— Գուցե և ավելի քիչ ուժ ունեմ, քան թե կարծում եմ։ Բայց հմտություն ունեմ և բավական էլ դիմացկուն եմ։<br />
<br />
— Դու հիմա պառկիր ու քնիր, որպեսզի մինչև առավոտ ուժդ տեղը գա։ Ես էլ ամանները ետ տանեմ։<br />
<br />
— Լավ, բարի գիշեր։ Առավոտյան քեզ կարթնացնեմ։<br />
<br />
— Դու ինձ համար ասես զարթուցիչ ժամացույց լինես,— ասաց տղան։<br />
<br />
— Իսկ իմ զարթուցիչը ծերությունն է։ Ինչո՞ւ են ծերունիներն այդպես շուտ զարթնում, մի՞թե նրա համար, որ երկարացնեն գոնե այդ օրը։<br />
<br />
— Չգիտեմ։ Գիտեմ միայն, որ երիտասարդները պինդ ու երկար են քնում։<br />
<br />
— Ես այդ հիշում եմ,— ասաց ծերունին։— Ես քեզ կարթնացնեմ։<br />
<br />
— Չգիտեմ ինչու չեմ սիրում, երբ այն մյուսն է ինձ արթնացնում։ Կարծես թե ես նրանից պակաս եմ։<br />
<br />
— Հասկանում եմ։<br />
<br />
— Բարի գիշեր, ծերո՛ւկ։<br />
<br />
Տղան գնաց։ Նրանք կերել էին առանց լույս վառելու, և հիմա ծերունին շալվարը հանեց ու մթնում էլ պառկեց։ Նա փաթաթեց շալվարը՝ բարձի փոխարեն զլխի տակ դնելու համար և փաթեթի մեջ դրեց նաև թերթը։ Ապա ծածկվեց վերմակով ու պառկեց հին թերթերի վրա, որոնցով ծածկել էր մահճակալի մերկ զսպանակները։<br />
<br />
Քունը շուտ տարավ, և երազում նա տեսավ իր պատանեկության Աֆրիկան, նրա երկար, ոսկեթույր ափերն ու կուրացուցիչ սպիտակ ծանծաղուտները, այնքան սպիտակ, որ նայելիս աչքերը ցավում էին, բարձր ապառաժները և հսկայական թուխ լեռները։ Հիմա նորից ամեն գիշեր նա կանգնում էր այդ ափերի դիմաց, քնի մեջ լսում, թե ինչպես է մռնչում ափնակոծությանը, և տեսնում, թե ինչպես են ալիքները ճեղքում բնիկների նավակները։ Քնի մեջ նորից էր շնչում նավի կամրջակից հառնող խեժի ու խծուծի հոտը, շնչում առավոտյան քամուց բերվող Աֆրիկայի բույրը։<br />
<br />
Սովորաբար, երբ նա առնում էր այդ հոտը, զարթնում էր, հագնվում ու գնում տղային արթնացնելու։ Բայց այսօր ափի հոտը շատ շուտով հասավ նրան, ու նա հասկացավ, որ քնի մեջ է զգում դա, ուստի և շարունակեց քնել, որպեսզի տեսնի Կանարյան կղզիների ծովից, խորշից ու նավահանգստից հառնող ժայռերի ճերմակ կատարները։<br />
<br />
Հիմա այլևս երազում նա ո՛չ փոթորիկներ էր տեսնում, ո՛չ կանայք, ո՛չ մեծ իրադարձություններ, ո՛չ վիթխարի ձկներ, ո՛չ տուրուդմբոց, ո՛չ ուժի մրցություններ, ո՛չ էլ իր կնոջը։ Նա տեսնում էր միայն հեռավոր երկրներ ու ծովափին մոտեցող առյուծներ։ Կատվի ձագերի նման խաղ էին անում նրանք երեկոյան մթնշաղում, և նա սիրում էր նրանց այնպես, ինչպես այս տղային։ Բայց տղային երբեք չէր տեսնում երազում։ Ծերունին հանկարծ զարթնեց, բաց դռնից նայեց լուսնին, գլխատակից հանեց շալվարն ու հագավ։ Դուրս գալով խրճիթից՝ նա միզեց և բարձրացավ ճանապարհն ի վեր՝ տղային արթնացնելու։ Վաղորդյան զովությունից մարմինն սկսեց դողալ։ Բայց նա գիտեր, որ դողը կանցնի, և շուտով ինքը կսկսի թիավարել ու բոլորովին կտաքանա։<br />
<br />
Տղայի ապրած տան դուռը բաց էր, և ծերունին բոկոտն ու անլսելի ներս մտավ։ Տղան քնած էր առաջին սենյակի թախտին, և ծերունին ամսավերջի լուսնի լույսով կարող էր նշմարել նրան։ Նա թեթևակի բռնեց նրա ոտքը ու պահեց այնքան, մինչև որ տղան արթնացավ ու շրջվելով մեջքի վրա՝ նայեց նրան։ Ծերունին գլխով արեց, և տղան մահճակալի մոտի աթոռի վրայից վերցնելով իր շալվարը՝ նստած վիճակում սկսեց հագնել։<br />
<br />
Ծերունին դուրս եկավ տնից, և տղան հետևեց նրան։ Նա դեռևս չէր կարողանում սթափվել, ուստի ծերունին, գրկելով նրա ուսերը, ասաց.<br />
<br />
— Ներիր։<br />
<br />
— Qué va!— պատասխանեց տղան։— Այսպես է մեր՝ տղամարդկանց ճակատագիրը։<br />
<br />
Նրանք զառիվայրի ճանապարհով գնացին դեպի ծերունու խրճիթը, և ամբողջ ճանապարհին խավարում պատահում էին իրենց նավակների կայմերը շալակած բոբիկ մարդկանց։<br />
<br />
Մտնելով խրճիթ՝ տղան վերցրեց կարթաթելերի կծիկներով զամբյուղը, հարպունն ու կարթաձողը, իսկ ծերունին շալակն առավ առագաստով փաթաթված կայմը։<br />
<br />
— Սուրճ ուզո՞ւմ ես,— հարցրեց տղան։<br />
<br />
— Նախ պարանները դարսենք նավակում, հետո սուրճ խմենք։<br />
<br />
Նրանք խտացած կաթի տուփերով մատուցված սուրճ խմեցին այն խորտկարանում, որ ձկնորսներին էր սպասարկում և շատ շուտ էր բացվում։<br />
<br />
— Լա՞վ ես քնել, ծերո՛ւկ,— հարցրեց տղան։ Նա արդեն համարյա բոլորովին սթափվել էր, թեև դեռ դժվարությամբ էր հրաժեշտ տալիս քնին։<br />
<br />
— Շատ լավ, Մանոլի՛ն։ Այսօր ես հավատում եմ, որ բախտս կբանի։<br />
<br />
— Ես էլ,— ասաց տղան։— Հիմա գնամ մեր սարդինները և քո խայծի ձկնիկները բերեմ։ Իմ վարպետը ինքն է պարանները տանում։ Չի սիրում, երբ ուրիշներն են տանում իր պարագաները։<br />
<br />
— Իսկ մենք այդպես չէինք անում։ Ես պարանները շալակդ էի տալիս համարյա թե հինգ տարեկան հասակիցդ։<br />
<br />
— Գիտեմ,— ասաց տղան։— Սպասիր, հիմա կգամ։ Էլի սուրճ խմիր։ Այստեղ ապառիկ են տալիս մեզ։<br />
<br />
Եվ բոբիկ ոտքերը մարջանի խութերի վրա ճլմփացնելով՝ դիմեց դեպի սառնարանը, որտեղ պահվում էին կենդանի խայծերը։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղ խմում էր սուրճը։ Նա գիտեր, որ պետք է կարգին սուրճ խմել, որովհետև այդ օրը այլևս ոչինչ չի ուտելու։ Վաղուց արդեն ձանձրացել էր նա ուտելու պրոցեսից և երբեք նախաճաշիկ չէր տանում իր հետ ծով գնալիս։ Նավակի ցռուկում պահած ջրի շիշը միակ բանն էր, որ պետք կգար մինչև երեկո։<br />
<br />
Տղան վերադարձավ ու բերեց սարդինները և լրագրի մեջ փաթաթած կենդանի ձկնիկները։ Ձկնորսներն արահետով իջան դեպի ջուրը՝ զգալով, թե ինչպես է ոտքերի տակ շաղ գալիս մանր խիճը։ Նրանք մի փոքր բարձրացրին նավակը և հրեցին ջրի մեջ։<br />
<br />
— Հաջողություն եմ ցանկանում քեզ, ծերո՛ւկ։<br />
<br />
— Նմանապես և քեզ։<br />
<br />
==Բ==<br />
<br />
Ծերունին թիակների պարանե օղակներն անցկացրեց թիակալների ցցերին և կռանալով առաջ՝ խավարում սկսեց նավակը ծովախորշից դուրս հանել։ Մյուս ծանծաղուտներից էլ ուրիշ նավակներ էին ծով մտնում, ու ծերունին թեև նրանց չէր տեսնում հիմա, երբ լուսինը մտել էր բլուրների ետևը, բայց լսում էր, թե ինչպես են թիակներն իջնում ու ճեղքում ջուրը։<br />
<br />
Երբեմն֊երբեմն մերթ այս, մերթ այն նավակից խոսակցություն էր լսվում։ Սակայն նավակների մեծ մասում լռություն էր տիրում, և դրանցից հասնում էր միայն ջրի ճողփյունը։ Ծովախորշից դուրս գալուց հետո նավակները ցրվեցին տարբեր կողմեր, և ամեն մի ձկնորս դիմում էր այնտեղ, որտեղ ձուկ գտնելու հույս ուներ։ Ծերունին նախօրոք որոշել էր ափից հեռանալ և իր ետևը թողնելով ցամաքի հոտերը՝ թիավարում էր ուղիղ դեպի օվկիանոսի վաղորդյան թարմ շունչը։ Նավարկելով նրա այն մասում, որը ձկնորսներն անվանել էին «մեծ ջրհոր»՝ նա տեսնում էր, թե ինչպես ջրի մեջ փայլփլում են ջրիմուռները։ Այդտեղ հատակը հանկարծակի իջնում է ուղիղ յոթ հարյուր ծովային գրկաչափ, և ամեն տեսակ ձկներ հավաքվում են այնտեղ, որովհետև հոսանքը, հանդիպելով օվկիանոսի հատակի դիք զառիվայրերին, ջրապտույտ է առաջացնում։ Այդտեղ կուտակվում են կրեվետ խեցգետինների ու մանր ձկնիկների հսկայական վտառներ, իսկ ամենից ավելի խոր կետերում երբեմն խռնվում են բազմաթիվ թանաքաձկներ. գիշերը դրանք բարձրանում են ջրի երես ու դառնում բոլոր թափառող ձկների կեր։<br />
<br />
Ծերունին խավարում զգում էր, որ մոտենում է առավոտը, թիավարելիս լսում էր մի դողդոջ ձայն, թռչող ձկներն էին ջրից դուրս գալիս ու իրենց կարծր թևերով օդը սուլոցով ճեղքելով՝ հեռանում էին։ Նա քնքուշ սեր էր տածում թռչող ձկների նկատմամբ, դրանք նրա լավագույն բարեկամներն էին այդտեղ՝ օվկիանոսում։ Թռչուններին նա խղճում էր, մանավանդ ծովային փոքրիկ ու նրբակազմ ծիծեռնակներին, որոնք անվերջ թռչում են ու կեր փնտրում և համարյա երբեք էլ չեն գտնում, և նա մտածեց. «Թռչունի կյանքը շատ ավելի ծանր է, քան մերը, եթե չհաշվենք գիշանգղերին ու է՛լ ավելի մեծ, ուժեղ թռչուններին։ Ինչո՞ւ են թռչուններին ստեղծել այսպես նրբակազմ ու անզոր, ինչպես ահա այս ծովային ծիծեռնակներն են, եթե երբեմն օվկիանոսն այսպես դաժան է լինում։ Նա բարի է և սքանչելի, բայց երբեմն հանկարծ դառնում է այնպես դաժան, իսկ նրա վրա սլացող թռչունները, որոնք կերի համար սուզվում են և իրենց թույլ ու տխուր ծլվլոցներով ձայնակցում իրար, շատ նրբակազմ են նրա համար»։<br />
<br />
Մտքում նա միշտ ծովն անվանում էր la mar, ինչպես իսպաներեն անվանում են նրան սիրող մարդիկ։ Երբեմն նրան սիրողը վատ է խոսում նրա մասին, բայց միշտ ինչպես կնոջ մասին՝ իգական հոդով։ Ավելի երիտասարդ ձկնորսները, նրանք, որոնք իրենց պարանների համար խցանների փոխարեն լողաններ են գործածում և որսի են գնում մոտորային նավակներով, որ գնել են այն օրերին, երբ շնաձկան լյարդը մեծ գին ուներ,— ծովն անվանում են, el mar այսինքն՝ արական հոդով։ Սրանք նրա մասին խոսում են որպես տարածության, ախոյանի, երբեմն նույնիսկ թշնամու մասին։ Իսկ ծերունին մշտապես մտածում էր ծովի՝ որպես կնոջ մասին, որը մեծ շնորհներ է պարգևում կամ մերժում, իսկ եթե իրեն թույլ է տալիս չմտածված կամ անբարյացակամ արարքներ, ճա՛րդ ինչ. այդպես է նրա բնույթը։ «Լուսինը հուզում է ծովին ինչպես կնոջ»,— մտածում էր ծերունին։<br />
<br />
Նա թիավարում էր միահավասար, առանց ուժերը լարելու, որովհետև օվկիանոսի մակերեսը հարթ էր, բացի այն վայրերից, որտեղ հոսանքը ջրապտույտ էր առաջացնում։ Ծերունին թողնում էր, որ հոսանքը աշխատանքի մեկ երրորդը ինքը կատարի իր փոխարեն, և երբ սկսեց լուսանալ, նա տեսավ, որ շատ ավելի հեռու է գտնվում, քան ենթադրում էր, թե կլինի այդ ժամին։<br />
<br />
«Մի ամբողջ շաբաթ որս արեցի խորահատակ տեղերում և ոչինչ չբռնեցի,— մտածեց ծերունին։— Այսօր բախտս կփորձեմ այնտեղ, որտեղ ման են գալիս ձկնաքաղներ ու ալբակորների վտառները։ Ո՜վ գիտե, հանկարծ խոշոր ձուկ պատահեց»։<br />
<br />
Դեռևս լույս չէր բացվել, բայց նա արդեն գցեց իր խայծավոր կարթերը ու դանդաղ նավարկեց հոսանքի ուղղությամբ։ Խայծերից մեկը գտնվում էր քառասուն գրկաչափ խորության վրա, մյուսն իջավ յոթանասունհինգ, իսկ երրորդն ու չորրորդը իջան կապուտակ ջրի խորքը՝ հարյուր ու հարյուր քսանհինգ գրկաչափ։ Խայծերը կախված էին գլխիվայր, ըստ որում կարթի կոթն անցնում էր ձկնիկի միջով և ամուր կապված ու կարված էր, իսկ բուն կեռի՝ նրա ծռած ու սուր մասերի վրա, թարմ սարդիններ էին շամփրված։ Այդ սարդինները շամփրված էին կարթի վրա զույգ աչքից, որով և դրասանգ էին կազմում կեռի պողպատե կիսաշրջանակի վրա։ Եթե խոշոր ձուկը մոտենար կեռին, կզգար, թե որքան քաղցր ու ախորժագրգիռ հոտ է գալիս դրա ամեն մի կտորից։<br />
<br />
Տղան երկու թարմ թյունոս էր տվել ծերունուն, նա դրանք ամրացրեց կարթաթելերին, իսկ մնացած երկուսին ամրացրեց մի խոշոր երկնագույն թյունիկ ու դեղին ումբրիկ։ Անցած անգամ նա թեև օգտագործել էր դրանք, բայց հիմա էլ դեռ լավն էին, իսկ պատվական սարդինները բույր ու գրավչություն էին տալիս նրանց։ Ամեն մի կարթաձող, որ խոշոր մատիտի հաստություն ուներ, ձգված էր մի ճկուն ճիպոտի վրա այնպես, որ ձուկը ինչ ձևով էլ դիպչեր խայծին, ճիպոտը կճկվեր դեպի ջուրը, ապա կապված էր կարթաթելի երկու պահեստի կծիկներին՝ յուրաքանչյուրը քառասուն գրկաչափ. դրանք էլ իրենց հերթին կարող էին միացվել մյուս պահեստի կծիկներին, այնպես, որ կարիքի դեպքում կարելի էր ձուկն իջեցնել ավելի քան երեք հարյուր գրկաչափ։<br />
<br />
Այժմ ծերունին հետևում էր, թե կանաչ ճիպոտներն արդյոք չե՞ն կռանում դեպի նավակը, և կամացուկ թիավարելով՝ նայում էր, որ կարթաթելը ջուրը մտնի ուղիղ գծով և անհրաժեշտ խորությամբ։ Արդեն բոլորովին լուսացել էր, և ուր որ է արևը կծագեր։<br />
<br />
Արևը հազիվ նկատելի բարձրացավ ծովից, և ծերունին սկսեց նշմարել ուրիշ նավակներ ևս. դրանք նստել էին ջրի մեջ, հոսանքի ամբողջ լայնքով, բայց ափին շատ ավելի մոտ։ Հետո արևի լույսը ուժեղացավ, և ջուրն արտացոլեց նրա շողերը, իսկ երբ արևը բոլորովին վեր բարձրացավ հորիզոնից, ծովի հարթ մակերեսը սկսեց նրա ճառագայթները նետել ուղիղ աչքերին ու սուր ցավ պատճառել, իսկ ծերունին թիավարում էր՝ ջանալով չնայել ջրին։ Նա նայում էր ծովի մութ խորքին, ուր ձգվում էին նրա կարթաթելերը։ Ծերունու թելերը միշտ ավելի ուղիղ էին իջնում, քան մյուս ձկնորսներինը, և ծովի խավարում՝ տարբեր խորությունների վրա, խայծը սպասում էր ձկանը հենց այն տեղում, որը ծերունին որոշել էր նրա համար։ Մյուս ձկնորսները թույլ էին տալիս, որ իրենց պարանները լողան հոսանքի հետ, և երբեմն դրանք լինում էին վաթսուն գրկաչափ խորության վրա, այնինչ ձկնորսները կարծում էին, թե իջեցրել են հարյուր գրկաչափ։<br />
<br />
«Իսկ ես,— մտածեց ծերունին,— իմ թելերը միշտ ճիշտ եմ գցում։ Պարզապես բախտս չի բանում։ Ասենք ի՞նչ իմանամ, գուցե և այսօր բախտը ժպտա ինձ։ Օրը օրվանից տարբեր է։ Լավ է իհարկե, երբ մարդու բախտը բանում է։ Բայց ես գերադասում եմ կարգին բռնել իմ գործը։ Իսկ երբ բախտը գա, ես պատրաստ կլինեմ»։<br />
<br />
Արևը հետզհետե ավելի էր բարձրանում, և արևելյան կողմ նայելն այնքան էլ ցավ չէր պատճառում արդեն։ Հիմա միայն երեք նավակ էին երևում. այդտեղից թվում էր, որ նրանք խիստ ցած են նստած ջրի մեջ և համարյա թե ափից չեն հեռացել։<br />
<br />
«Ողջ կյանքումս աչքերս ծակվել են առավոտյան լույսից,— մտածում էր ծերունին։— Բայց դեռ շատ լավ են տեսնում։ Երեկոյան ևս կարող եմ նայել ուղիղ արևին, և սև բծեր չեն խաղում աչքերիս առաջ։ Չէ՞ որ երեկոյան արևն ավելի ուժգին է լույս տալիս։ Բայց առավոտյան ցավեցնում է աչքերս»։<br />
<br />
Այդ միջոցին նա տեսավ մի որոր, որ սև, երկար թևերը տարածած՝ ճախրում էր նրա դիմաց՝ երկնքում։ Թռչունը, թևերը ետ նետելով, շեշտակի խոյացավ դեպի ջուրը, ապա նորից սկսեց պտույտներ գործել։<br />
<br />
— Որսի հոտ առավ,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։— Զուր տեղը չի պտտվում։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղ ու միահավասար թիավարում էր այն կողմ, որտեղ որորն էր պտտվում, և առանց շտապելու հետևում էր, որ իր կարթաթելերը մնան ջրի մեջ ուղիղ անկյուն կազմած։ Բայց և այնպես նավակը մի փոքր առաջ էր անցնում հոսանքից, ու թեև ծերունին նույնքան ճիշտ էր պահում կարթերը, սակայն նրա շարժումները մի քիչ ավելի արագ էին, քան առաջ, նախքան թռչունի հայտնվելը։<br />
<br />
Որորը վեր բարձրացավ ու թևերն անշարժ պարզելով՝ նորից սկսեց պտույտներ գործել։ Հանկարծ նա սուզվեց, և ծերունին տեսավ, թե ինչպես ջրից վեր սլացավ թռչող ձուկը և ամենայն արագությամբ սուրաց ծովի հարթության վրայով։<br />
<br />
— Թյունիկ է,— բարձրաձայն ասաց ծերունին։— Խոշոր ոսկեգույն թյունիկ։<br />
<br />
Նա ջրից դուրս քաշեց թիակները և ցռուկի ծածկի տակից հանեց մի կարթաթել։ Դրա ծայրին մետաղաթելով ամրացված էր մի փոքրիկ կեռ, որի վրա պնդացրեց սարդիններից մեկը։ Ծերունին կարթաթելն իջեցրեց ջուր ու ծայրն էլ կապեց նավախելին պտուտակված օղակին։ Այնուհետև խայծ դրեց մյուս կարթին ու առանց կծիկն արձակելու գցեց ծածկի տակ՝ ստվեր տեղ։ Դրանից հետո թիակները ձեռքն առնելով՝ նորից սկսեց հետևել երկարաթև սև թռչունին, որը հիմա ընդհուպ ջրի վրա էր որս անում։<br />
<br />
Թռչունը թևերը ետ տանելով՝ նորից սուզվեց ջրի մեջ, ապա սկսեց իրար անցած ու անզոր թևաբախել և սլանալ թռչող ձկան ետևից։ Ծերունին տեսնում էր, թե ինչպես ջուրը թեթևակի փրփրում է. ոսկեգույն թյունիկն էր հետապնդում իրենից փախչող ձկան։ Թյունիկը լողում էր մեծ արագությամբ՝ կտրելու ձկան ճանապարհն այնպես, որ ուղիղ նրա տակը լիներ այն ակնթարթին, երբ ձուկն իջներ ջրի մեջ։ «Երևում է, որ այնտեղ թյունիկի մեծ վտառ կա,— մտածեց ծերունին։— Նրանք որոշ հեռավորություններով են լողում, և ձուկը փրկվելու քիչ հավանականություն ունի։ Իսկ թռչունը դրան բռնելու ոչ մի հույս չունի։ Թռչող ձուկը շատ մեծ է որորի համար ու շատ էլ արագ է առաջանում»։<br />
<br />
Ծերունին հետևում էր, թե ինչպես էր թռչող ձուկը նորից ու նորից դուրս նետվում ջրից և որքան անճարակությամբ էր որորը ճգնում բռնել նրան։ «Թյունիկն ինձնից փախավ,— մտածեց ծերունին։—Նա շատ արագ ու շատ էլ հեռու է ճղում։ Բայց գուցե և պատահի ինձ վտառից անջատված մի թյունիկ, կամ գուցե նրա մոտերքում լողում է նաև իմ խոշոր ձուկը։ Վերջապես պետք է, որ նա որևէ տեղ լողա»։<br />
<br />
Այժմ ցամաքի վրա ամպերը բարձրացած էին լեռնապարի նման, իսկ ափը թվում էր մի երկար կանաչ շերտ, որի ետևում գծագրվում էին գորշակապույտ բլուրներ։ Ջուրը դարձել էր մուգ կապույտ, համարյա մանուշակագույն։ Երբ ծերունին նայում էր ջրին, մութ խորքերում տեսնում էր պլանկտոնի կարմրավուն վետվետումներն ու արևի ճաճանչների քմահաճ անդրադարձումը։ Նա հետևում էր, որ կարթաթելերն ուղիղ իջած լինեն ջրի մեջ, և ուրախանում էր, որ շուրջբոլորը այդքան շատ պլանկտոն կա, որովհետև դա ձկան երաշխիք էր։ Ճառագայթների քմահաճ արտացոլումը ջրի մեջ հիմա, երբ արևը վեր էր բարձրացել, նշանակում էր լավ եղանակ, ճիշտ այդպես էլ ցույց էր տալիս երկրի վրա իջած ամպերի ձևը։ Բայց թռչունն արդեն հեռու էր, իսկ ջրի մակերեսի վրա ոչինչ չէր երևում, բացի դեղնած, արևից մրկած սարգասյան ջրիմուռների փնջերից և բաց մանուշակագույն, փայլփլուն ու սառը մի փուչիկից՝ պորտուգալական ֆիզալիայից, որը լողում էր նավակից քիչ հեռու։ Ֆիզալիան շրջվեց կողքի վրա, ապա նախկին դիրքն ընդունեց։ Նա լողում էր ուրախ, շողշողում էր արևից օճառի պղպջակի նման ու ետևից՝ ջրի վրայով քարշ տալիս իր բազմաթիվ երկար, բաց մանուշակագույն ու մահաբեր շոշափուկները։<br />
<br />
— Agua mala,— ասաց ծերունին։— Թո՜ւ, շա՛ն քած։<br />
<br />
Թեթևորեն թիավարելով՝ նա նայեց խորքը ու տեսավ մանր ձկնիկներ, որոնք նույն գույնն ունեին, ինչ որ ջրի մեջ քարշ եկող շոշափուկները. այդ ձկնիկները լողում էին դրանց միջև և ջրից տարվող պղպջակի ստվերում։ Դրա թույնը չէր կարող վնասել ձկնիկներին։ Այլ բան էր մարդկանց, երբ ահա այսպիսի շոշափուկներ կառչում էին կարթաթելից ու փակչում նրան լպրծուն ու մանուշակագույն, ապա մինչև ծերունին դուրս էր քաշում ձուկը, ձեռքերն ու դաստակները ծածկվում էին վերքերով, ինչպես թունավոր բաղեղից։ Agua mala֊ի թունավորումը արագ էր կատարվում և պատճառում էր սուր, խարազանի հարվածի նման ցավ։<br />
<br />
Ծիածանի գույներով փողփողացող այդ փուչիկները արտակարգ գեղեցիկ են։ Բայց դրանք ծովի ամենանենգ բնակիչներն են, և ծերունին սիրում էր նայել, թե ինչպես են ծովային վիթխարի կրիաները լափում նրանց։ Ֆիզալիաներին տեսնելիս կրիաները մոտենում էին առջևից, աչքերը փակած, որից բոլորովին անխոցելի էին դառնում, ապա ուտում էին նրանց ամբողջովին՝ շոշափուկներով հանդերձ։ Ծերունուն հաճելի էր նայել, թե ինչպես են կրիաները լափում ֆիզալիաներին, ինքն էլ սիրում էր ծովափին փոթորիկից հետո տրորել դրանց ու լսել, թե ինչպես են տրաքում փուչիկները, երբ ճզմում է նրանց կոշտուկավոր ներբանը։<br />
<br />
Նա սիրում էր կանաչ կրիաներին նրանց շքեղության ու ճարպկության, ինչպես և այն բանի համար, որ շատ թանկ էին գնահատվում, և ներողամիտ արհամարհանք էր տածում դեղին զրահով պատված անշնորհք ու տխմար բիսերի նկատմամբ, որոնք քմահաճ էին սիրային գործերում և աչքերը փակած՝ պորտուգալական ֆիզալիաներ էին լափում։<br />
<br />
Նա սնահավատ վախ չէր զգում կրիաներից, թեև տարիներ շարունակ որսորդների հետ գնացել էր կրիա բռնելու։ Ծերունին խղճում էր նրանց, անգամ լուտա կոչվող հսկայական, մի նավակի երկարություն ու մի տոննա քաշ ունեցող պնդամաշկ կրիաներին։ Մարդկանց մեծ մասը անհոգի է վերաբերվում կրիաներին, որովհետև կրիայի սիրտը դեռ երկար բաբախում է նրա մորթվելուց, կտոր֊կտոր արվելուց հետո էլ։ «Բայց չէ՞ որ ես էլ այնպիսի սիրտ ունեմ,— մտածում էր ծերունին,— իսկ իմ ձեռքերն ու ոտքերը այնքան նման են նրանց ձեռք ու ոտքին»։ Նա ուտում էր կրիայի սպիտակ ձվեր՝ ուժ ստանալու համար։ Ուտում էր դրանք ամբողջ մայիսի ընթացքում, որպեսզի ուժեղ լիներ սեպտեմբերին ու հոկտեմբերին, երբ իսկական խոշոր ձկներն սկսում են գալ։<br />
<br />
Ծերունին ամեն օր խմում էր նաև մի թաս շնաձկան լյարդի յուղ, որ խոշոր տակառով պահվում էր այն մարագում, ուր շատ ձկնորսներ իրենց պարաններն էին պահում։ Այդ յուղից կարող էր օգտվել ամեն մի ձկնորս, ով որ ուզենար։ Ձկնորսների մեծ մասին զզվելի էր թվում այդ յուղի համը, սակայն դրա խմելը բնավ էլ այնքան զզվելի չէր, ինչպես գիշերվա կեսին անկողնուց վեր կենալը. բացի դրանից, շատ էր օգնում մրսելու դեմ և օգտակար էր աչքերի համար։<br />
<br />
Ծերունին նայեց երկնքին ու տեսավ, որ որորը նորից է պտտվում ծովի վրա։<br />
<br />
— Ձուկ է գտել,— ասաց նա բարձրաձայն։<br />
<br />
Ո՛չ մի թռչող ձուկ չէր խախտում ծովի հարթությունը, շուրջբոլորը մանր ձկնիկներն անգամ չէին նկատվում։ Սակայն ծերունին հանկարծ տեսավ, թե ինչպես օդ ցատկեց մի միջակ թյունոս, ոստնելիս պտույտ եկավ ու դարձյալ գլխիվայր սուզվեց ջրի մեջ։ Թյունոսը արևից արծաթափայլ շողշողաց, իսկ նրա ետևից ոստոստեցին ուրիշ թյունոսներ ու ցատկոտեցին ամեն կողմ՝ փրփրեցնելով ջուրը և երկար ոստյուններով խոյանալով մանր ձկների վրա։ Սրանք պտտվում էին սրանց շուրջը ու առաջ քշում։<br />
<br />
«Եթե շատ արագ չլողան, կհասնեմ ամբողջ վտառին»,— մտածեց ծերունին՝ հետևելով, թե ինչպես թյունոսները սպիտակեցնելու աստիճան փրփրեցնում են ջուրը, իսկ որորը սուզվում ու բռնում էր մի ձկնիկ, որը թյունոսների սարսափից մակերես էր նետվել։<br />
<br />
— Թռչունը ձկնորսի հավատարիմ օգնականն է,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին նավախելից իջեցված կարճ թելը ձգվեց ոտքի տակ, որով նա պահել էր դրա մի պատառը. նա թողեց թիերը և թելի ծայրն ամուր բռնելով՝ սկսեց դուրս քաշել՝ զգալով կարթը ջղաձգորեն ձգող միջակ թյունոսի քաշը։ Կարթաթելը հետզհետե ավելի ուժգին էր ձգվում նրա ձեռքում, և նա տեսավ ձկան կապտավուն մեջքն ու ոսկեթույր վետվետացող կողերը ավելի շուտ, քան նրան նավակի մոտ քաշելն ու ներս նետելը։ Թյունոսը ընկած էր խելի մոտ՝ արևի տակ, ձուլված գնդակի նման պիրկ, և խոշոր, անմիտ աչքերը չռած՝ հրաժեշտ էր տալիս կյանքին բարեձև, արագաշարժ պոչի ջղաձիգ հարվածների ներքո։ Ծերունին, խղճահարությունից դրդված, մի հարված հասցնելով գլխին, սպանեց ու դեռևս թրթռացող վիճակում ոտքով շպրտեց նրան նավախելի ստվերի տակ։<br />
<br />
— Ալբակորե է,— ասաց նա բարձրաձայն։— Սրանից հիանալի խայծ դուրս կգա։ Տասը ֆունտից պակաս չի լինի։<br />
<br />
Ծերունին արդեն չէր կարողանում հիշել, թե առաջին անգամ երբ սկսեց ինքն իր հետ խոսել բարձրաձայն։ Առաջ, երբ մենակ էր մնում, երգում էր. երբեմն երգում էր նաև գիշերը՝ ժամապահ կանգնած, երբ նավարկում էին մեծ առագաստանավերով կամ կրիայի որս էին անում։ Հավանորեն նա սկսեց բարձրաձայն խոսել, երբ տղան հեռացավ իրենից, և ինքը մնաց բոլորովին մենակ։ Հիմա արդեն չէր հիշում։ Բայց չէ՞ որ տղայի հետ էլ ձուկ որսալիս խոսում էին միայն այն ժամանակ, երբ կարիք կար։ Խոսում էին գիշերը կամ վատ եղանակից առաջացած անգործության ժամերին։ Ծովի վրա ընդունված չէ խոսել, երբ դրա կարիքն առանձնապես չկա։ Ծերունին էլ վատ բան էր համարում դա ու հարգում էր սովորույթը։ Բայց հիմա արդեն շատ անգամ իր մտքերը կրկնում էր բարձրաձայն, չէ՞ որ դրանք ոչ ոքի նեղություն չէին տալիս։<br />
<br />
— Եթե որևէ մեկը լսեր, որ ինքս ինձ հետ խոսում եմ, մարդիկ կմտածեին, թե ցնդել եմ,— ասաց ծերունին։— Բայց քանի որ չեմ ցնդել, ո՛ւմ ինչ գործն է։ Հարուստների բանը լավ է. նրանք ունեն ռադիո, որը կարող է խոսել նրանց հետ նավակում ու լուրեր հաղորդել բեյսբոլի մասին։<br />
<br />
«Հիմա բեյսբոլի մասին մտածելու ժամանակ չէ,— ասաց ինքն իրեն ծերունին։— Հիմա միայն մի բանի մասին մտածելու ժամանակ է, այն մասին, թե ինչու եմ ես ծնվել։ Թերևս թյունոսների այս վտառի կողքին, մի տեղ լող է տալիս նաև իմ խոշոր ձուկը։ Չէ՞ որ միայն մի ալբակորե եմ բռնել ես, այն էլ վտառից ետ ընկած։ Իսկ դրանք ափից շատ հեռու են որս անում ու խիստ արագ էլ լողում են։ Այսօր ծովում պատահած ամեն բան շատ արագ և դեպի հյուսիս֊արևելք է շարժվում։ Գուցե և այս ժամին միշտ այսպես է լինում։ Բայց գուցե և եղանակի փոխվելու նշան է, ու ես այդ նշանը պարզապես չեմ իմանում»։<br />
<br />
Հիմա ծերուկն այլևս չէր տեսնում ափի կանաչ շերտը, հեռվում գծագրվում էին միայն կապուտակ լեռների կատարները, որոնք այդտեղից սպիտակ էին թվում, ասես ձյունապատ էին։ Դրանց վրայի ամպերն էլ նման էին ձյունապատ բարձր լեռների։ Ծովը խիստ մուգ էր դարձել, և արևի ճառագայթները բեկվում էին ջրի մեջ։ Պլանկտոնի անհամար կայծերն այժմ մարել էին զենիթում գտնվող արևից, և մուգ կապույտ ջրի մեջ ծերունին տեսնում էր միայն արևի բեկվող ճաճանչներից առաջացած երփներանգ բծերն ու իր լարերը, որոնք ուղղագիծ իջնում էին խորքը, որն այդտեղ մեկ մղոնի էր հասնում։<br />
<br />
Թյունոսները (ձկնորսներն այդ տեսակի բոլոր ձկներն անվանում էին թյունոս և նրանց իսկական անունները տարբերում էին այն ժամանակ, երբ տանում էին շուկա ծախելու կամ սպառում էին որպես խայծ) նորից խորքերն իջան։ Արևն այրում էր, և ծերունին զգում էր, թե ինչպես է վառվում իր ծոծրակը, քրտինքը շիթ֊շիթ հոսում էր մեջքից, երբ նա թիավարում էր։<br />
<br />
«Կարող էի հոսանքի հետ գնալ,— մտածեց ծերունին,— ու մի փոքր նիրհել՝ կարթաթելը կապելով ոտքիս բթամատին, որպեսզի ժամանակին արթնանամ։ Բայց այսօր ութսունհինգերորդ օրն է, և պետք է զգաստ լինեմ»։<br />
<br />
Եվ հենց այդ ակնթարթին նա նկատեց, թե ինչպես կանաչ կարթաձողերից մեկը ցնցվեց ու կորացավ դեպի ջուրը։<br />
<br />
— Հենց այս է, որ կա,— ասաց նա։— Հենց այս է։— Եվ թիերը դուրս հանեց ջրից՝ ջանալով չերերացնել նավակը։ Նա ձգվեց դեպի կարթաթելը և աջ ձեռքի բթամատով ու ցուցամատով կամացուկ բռնեց դա։ Ո՛չ լարում էր նա զգում, ո՛չ ձգում, ու թելը պահել էր հեշտությամբ, առանց սեղմելու։ Բայց ահա նորից ցնցվեց թելը։ Այս անգամ ձգումը զգույշ էր և ոչ ուժգին, իսկ ծերունին գիտեր, թե ինչ է նշանակում դա։ Մոտ հարյուր ծովային գրկաչափ խորության վրա մեռլանը լափում էր կարթի սուր ու կոր մասի վրա շամփրված սարդինները այն կետում, որտեղ ձեռքով կոփված այդ կեռը դուրս էր գալիս միջակ թյունոսի գլխից։<br />
<br />
Ծերունին, կարթաթելը թեթև պահած, ձախ ձեռքով զգույշ արձակեց դա կարթաձողից։ Այժմ դա կարող էր ձկան համար աննկատելի կերպով սահել նրա մատների միջով։<br />
<br />
«Ափից այսքան հեռու, այն էլ տարվա այս օրերին, երևի հսկայական ձուկ է։ Կեր, այ ձուկ, կեր է՜լի, խնդրո՜ւմ եմ։ Այնքան թարմ են սարդինները, իսկ դու այնքա՜ն մրսում ես ջրի մեջ՝ վեց հարյուր ոտնաչափ խորության մեջ, մրսում ես ու խավարի մեջ ես։ Մի անգամ էլ խավարում շո՛ւռ եկ, ե՛տ գնա ու կե՛ր»։<br />
<br />
Նա մի թեթև, զգույշ ձգում զգաց, ապա ավելի ուժգին, ըստ երևույթին սարդիններից մեկը դժվար է եղել պոկել կարթից։ Հետո ամեն ինչ հանդարտվեց։<br />
<br />
— Դե մի անգամ էլ շո՛ւռ արի,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։— Հոտ քաշիր։ Մի՞թե հրաշալի բան չեն դրանք։ Մի լավ կե՛ր։ Իսկ դրանցից հետո մեկ էլ տեսար եկավ թյունոսը փորձելու հերթը։ Չէ՞ որ նա պինդ է, սառն, պարզապես թագավորական պատառ։ Մի՛ քաշվիր, ա՛յ ձուկ, կե՛ր, խնդրո՜ւմ եմ։<br />
<br />
Նա, թելը ցուցամատի ու բթամատի միջև պահած, սպասում էր, միաժամանակ հետևելով դրան ու մյուս կարթաթելերին, որովհետև ձուկը կարող էր տեղից տեղ լողալ։ Եվ հանկարծ նորից զգաց թելի թեթև, հազիվ նկատելի ձգում։<br />
<br />
— Խփում է,— ասաց ծերունին բարձրաձայն։— Խփում է, ա՛յ, աստված կյանք տա քեզ։<br />
<br />
Բայց ձուկը չխփեց, նա հեռացավ, ու թելը մնաց անշարժ։<br />
<br />
— Չէր կարող հեռանալ,— ասաց ծերունին։— Աստված վկա՛, չէր կարող հեռանալ։ Պարզապես շուռ է գալիս ու նորից լող է տալիս։ Գուցե և արդեն մի անգամ ընկել է կեռի վրա ու հիշում է դեռ։<br />
<br />
Այդ միջոցին նորից զգաց կարթաթելի թեթև ձգումը, և սրտից ասես քար ընկավ։<br />
<br />
— Հո ասում էի, որ միայն շուռ է գալիս,— ասաց ծերունին։— Հիմա արդե՛ն կխփի։<br />
<br />
Նա երջանիկ էր՝ զգալով, թե ինչպես է ձուկը կամացուկ ձգում թելը, և հանկարծ ինչ֊որ անհավատալի ծանրություն զգաց։ Նա զգաց վիթխարի ձկան քաշը և արձակելով պարանը՝ թողեց, որ սահի ցած, ցած, ավելի ցած ու իր ետևից արձակի պահեստի կծիկներից մեկը։ Թելն իջնում էր՝ հեշտ սահելով մատների միջով, ու թեև ծերունին թույլ էր պահել դա, այնուամենայնիվ զգում էր թելը քաշող հսկայական ծանրությունը։<br />
<br />
— Այս ի՜նչ ձուկ է,— ասաց նա բարձրաձայն։— Շրթունքն ընկել է կարթին ու հիմա էլ ուզում է դրա հետ միասին հեռու փախչել։<br />
<br />
«Մեկ է, շուռ կգա ու կարթը կուլ կտա»,— մտածեց ծերունին, սակայն իր կարծիքը բարձրաձայն չասաց, աչքով չտալու համար։ Գիտեր, թե որքան հսկայական է այդ ձուկը, ու մտովի պատկերացնում էր, թե ինչպես խավարում հետզհետե ավելի է հեռանում նա երախի լայնությամբ կառչած թյունոսի հետ։ Մի ակնթարթի չափ շարժումը դադարեց, բայց նա առաջվա պես զգում էր ձկան ծանրությունը։ Հետո ձգումն ուժեղացավ, և նա կրկին բաց թողեց պարանը։ Մի վայրկյան նա մատներով պահեց դա, լարումը սաստկացավ, ու պարանը քաշվեց ցած։<br />
<br />
— Խփեց,— ասաց ծերունին։— Հիմա թող կարգին ուտի։<br />
<br />
Նա թողեց, որ լարը սահի մատների միջով, իսկ ձախ ձեռքով երկու պահեստային կծիկների ազատ ծայրը կապեց երկրորդ կարթի պահեստային երկու կծիկների օղակին։ Հիմա ամեն ինչ պատրաստ էր. այժմ նա պահեստում ուներ երեք կծիկ թել՝ յուրաքանչյուրը քառասուն գրկաչափ, չհաշված այն, որով բռնել էր ձուկը։<br />
<br />
— Մի քիչ էլ կեր,— ասաց նա։— Կե՜ր, մի՛ քաշվիր։<br />
<br />
«Այնպես կեր, որ կարթի ծայրը մտնի սիրտդ ու սպանի֊պրծացնի,— մտածեց նա։— Ինքդ էլ վեր լողա ու հնարավորություն տուր հարպունը խրեմ մարմնիդ մեջ։ Դե հիմա լավ է։ Պատրա՞ստ ես, լավ կշտացա՞ր»։<br />
<br />
— Ժամանակն է,— ասաց նա բարձրաձայն և զույգ ձեռքերով լարն ուժգին ձգելով՝ հանեց մոտ մի յարդ, ապա սկսեց նորից ու նորից քաշել՝ ձգելով մերթ այս, մերթ այն ձեռքով և ամեն մի ձգումին լարելով ձեռքերի ու մարմնի ամբողջ ուժը։<br />
<br />
Զուր էին նրա ջանքերը, ձուկը դանդաղակի հեռանում էր, և ծերունին ոչ մի մատնաչափ չէր կարող մոտեցնել իրեն։ Կարթաթելն ամուր էր՝ խոշոր ձկան համար նկատի առնված, և նա գցեց ուսին ու այնպես պրկեց, որ ջրի կաթիլներ ցատկեցին նրա վրայից։ Հետո լարը թեթևակի ֆշշաց ջրի մեջ, իսկ նա շարունակում էր պահել դա՝ ոտքերը հենած նստարանին ու իրանը ետ գցած։ Նավակը սկսեց հազիվ նկատելի հեռանալ դեպի հյուսիս֊արևմուտք։<br />
<br />
Ձուկը շարունակում էր լողալ, և նրանք դանդաղակի շարժվում էին հայելանման ջրի վրայով։ Մյուս խայծերը դեռևս ծովի մեջ էին, բայց ծերունին ոչինչ չէր կարող անել դրանց։<br />
<br />
— Ա՜խ, եթե տղան ինձ հետ լինե՜ր,— ասաց նա։— Ձուկն ինձ բուքսիր արած քաշում է, ու ես ինքս էլ բուքսիրային գերան եմ։ Լարը չկապե՞մ նավակին։ Բայց այն ժամանակ մեկ էլ տեսար՝ ձուկը լարը կտրեց։ Պետք է ամուր պահեմ դա և ինչքան պետք լինի, այնքան բաց թողնեմ։ Դեռ փառք աստծո, որ նա լողում է և ոչ թե իջնում հատակը։ Իսկ ի՞նչ պիտի անեմ, եթե որոշի խորքը իջնել, ի՞նչ պիտի անեմ, եթե քարի պես ընկնի հատակն ու սատկի։ Չեմ իմանում։ Այն ժամանակ կտեսնենք։ Ինչ ասես չեմ կարող անել։<br />
<br />
Նա մեջքը հենել էր պարանին ու հետևում էր, թե ինչպես շեղ է իջնում դա ջրի մեջ, և որքան դանդաղ է նավակը հյուսիս֊արևմուտք ընթանում։<br />
<br />
«Շուտով կսատկի,— մտածում էր ծերունին։— Անվերջ հո չի՞ կարող լողալ»։ Սակայն չորս ժամ անց էլ ձուկը նույն անխոնջությամբ լողում էր ծովում, իսկ ծերունին նույն կերպ նստել էր՝ լարը մեջքի վրա պրկած, ինքն էլ նստարանին հենված։<br />
<br />
— Երբ բռնեցի, կեսօր էր,— ասաց ծերունին։— Բայց դեռ մինչև հիմա չեմ տեսել դրան։<br />
<br />
Նախքան ձկան բռնելը նա ծղոտե գլխարկը պինդ քաշել էր ճակատին, և հիմա դա հարել էր մաշկը ու ցավեցնում էր։ Ծերուկն ուզում էր ջուր խմել, ուստի զգուշությամբ չոքելով, որպեսզի լարը չցնցի, որքան կարող էր մոտ սողաց ցռուկին ու մի ձեռքով հանեց շիշը, բացեց ու մի քանի ումպ խմեց։ Հետո հանգստացավ՝ հենվելով ցռուկին։ Նա հանգստանում էր կայմին փաթաթված առագաստին նստած, ջանալով չմտածել, այլ միայն ուժերը խնայել։<br />
<br />
Այնուհետև նա ետ նայեց ու տեսավ, որ ցամաքն այլևս չի երևում։ «Մեծ փորձանք չէ,— մտածեց նա։— Միշտ էլ կարող եմ վերադառնալ՝ դիմելով դեպի Հավանայի լույսերը։ Արևի մայր մտնելուն մնացել է երկու ժամ, գուցե և այդ ժամանակամիջոցում ձուկը բարձրանա ջրի երես։ Եթե ոչ, գուցե լուսնի լույսի տակ վեր բարձրանա։ Բայց գուցե և լուսաբացին։ Ձեռքերս չեն թմրել, ուժս էլ տեղն է։ Չէ՞ որ կարթը նա է կուլ տվել և ոչ թե ես։ Բայց այս ի՞նչ ձուկ է, որ այսպես ձգում է։ Երևում է, որ մետաղալարը պինդ է կրծել։ Շատ կուզենայի գոնե մի աչքով նայել դրան, այն ժամանակ կիմանայի, թե ում հետ գործ ունեմ»։<br />
<br />
Որքան կարող էր ծերունին աստղերից եզրակացնել, ձուկը լողում էր ամբողջ գիշեր առանց ուղղությունը փոխելու։ Արևը մայր մտնելուց հետո մի քիչ ցրտել էր՝ քրտինքը չորացել նրա մեջքի, ուսերի ու զառամած ոտքերի վրա, և նա սկսեց մրսել։ Ցերեկը նա հանել էր խայծի արկղը ծածկող պարկը ու փռել արևի տակ չորանալու։ Երբ արևը մայր մտավ, նա այդ պարկը փաթաթեց վզի շուրջը, ապա զգուշությամբ անցկացնելով լարի տակից՝ փռեց մեջքին։ Լարը հիմա շատ ավելի քիչ էր կտրում, և կռթնելով ցռուկին՝ այնպես կռացավ նա, որ համարյա թե հարմար էր։ Ճիշտն ասած՝ այդ դիրքով շատ քիչ էր հեշտանում նրա վիճակը, բայց նա հավատացնում էր իրեն, որ հիմա գրեթե բոլորովին հարմար դիրք է ընդունել։<br />
<br />
«Ոչինչ չեմ կարող անել դրան, բայց նա էլ ինձ ոչինչ չի կարող անել,— մտածեց ծերունին։— Համենայն դեպս այնքան ժամանակ, քանի դեռ որևէ նոր աչքակապություն չի հնարել»։<br />
<br />
Մի անգամ նա վեր կացավ, որպեսզի միզի ծովի մեջ, նայի աստղերին ու որոշի, թե ինչպես է ընթանում նավակը։ Պարանը թվում էր իր ուսից ուղիղ ջուր իջնող մի բարակ շողք։ Հիմա նրանք շարժվում էին ավելի դանղաղ, և Հավանայի լույսերը աղոտացել էին. հավանորեն հոսանքը արևելք էր տանում նրանց։ «Քանի որ Հավանայի լույսերն անհետանում են, ուրեմն մենք է՛լ ավելի ենք գնում արևելք,— մտածեց ծերունին։— Եթե ձուկը չփոխեր իր ուղղությունը, ես դեռ դրանք մի քանի ժամ էլ կտեսնեի։ Հետաքրքիր է՝ այսօրվա մրցումներն ինչպես վերջացան։ Լավ կլիներ, եթե նավակի վրա ռադիո ունենայի»։ Բայց նա ընդհատեց իր մտքերը. «Ուշքդ վրադ պահի՛ր։ Մտածի՛ր արածիդ մասին։ Մտածի՛ր, որպեսզի որևէ հիմարություն չանես»։<br />
<br />
Իսկ բարձրաձայն ասաց.<br />
<br />
— Ափսո՜ս, որ տղան հետս չէ. կօգներ ինձ և ամեն բան իր աչքով կտեսներ։<br />
<br />
«Չի կարելի, որ մարդ ծերությանը մենակ մնա,— մտածում էր նա։— Բայց և այնպես անխուսափելի է դա։ Չմոռանամ թյունոսն ուտեմ, քանի դեռ չի հոտել, ուժերս հո չպե՞տք է կորցնեմ։ Չմոռանամ առավոտյան ուտեմ դա, եթե նույնիսկ ամենևին քաղցած չլինեմ։ Միայն թե չմոռանամ»,— կրկնում էր նա ինքն իրեն։<br />
<br />
Գիշերը նավակին մոտեցան երկու ծովային խոզուկ, և ծերունին լսում էր, թե ինչպես բարձր փնչում է արուն, իսկ էգը՝ հազիվ լսելի, կարծես հառաչելով։<br />
<br />
— Լավն են դրանք,— ասաց ծերունին։— Խաղում են, գժություն անում ու սիրում իրար։ Բարեկամ են դրանք մեզ, ճիշտ թռչող ձկան պես։<br />
<br />
Հետո նա սկսեց խղճալ այն խոշոր ձկան, որին բռնել էր կարթով։ «Բա զարմանք բան չէ՞ այս ձուկը, և աստված միայն գիտե, թե քանի տարի ապրել է այս աշխարհում։ Ինձ երբեք այսպիսի ուժեղ ձուկ չի պատահել, և տես ի՜նչ տարօրինակ ձևով է իրեն պահում։ Երևի նրա համար չի ոստոստում, որ շատ է խելացի։ Չէ՞ որ տունս կքանդեր, եթե թռվռար կամ ամբողջ ուժով առաջ նետվեր։ Բայց երևի մի քանի անգամ ընկել է կարթի վրա ու հասկանում է, որ ավելի լավ է այսպես պայքարել կյանքի համար։ Որտեղի՞ց իմանա, որ իր դիմաց միայն մի մարդ կա, այն էլ ծեր մարդ։ Բայց ի՞նչ խոշոր ձուկ է դա ու ինչքա՞ն փող կբերի, եթե համեղ է միսը։ Խայծը բռնեց արուի պես, քաշում է արուի պես և պայքարում է ինձ հետ առանց որևէ երկյուղի։ Հետաքրքիր է՝ իմանո՞ւմ է ինչ պիտի անի, թե՞ գործում է գլուխը կորցրած, ոնց որ ես»։<br />
<br />
Նա հիշեց, թե ինչպես մի անգամ կարթով մի էգ մեռլան բռնեց։ Արուն միշտ թողնում է, որ նախ էգը մոտենա կերին, և ահա էգը, ընկնելով կարթի վրա, սարսափից սկսեց հուսահատ ու կատաղի պայքար մղել, որից և արագ ուժասպառ եղավ, իսկ արուն, առանց մի քայլ հեռանալու նրանից, լողում ու պտտվում էր նրա հետ ջրի մակերեսին։ Այնքան մոտ էր նա լողում, որ ծերունին վախենում էր՝ չլինի՞ թե մանգաղի պես սուր ու համարյա նրա ձևի պոչով լարը կտրի։ Երբ ծերունին կեռաձողով ճանկեց էգին ու մահակն իջեցրեց գլխին՝ բռնելով նրա սուսերի պես սուր ու անողորկ եզրեր ունեցող երախը, երբ նա մահակով այնքան խփեց գլխին, որ նրա գույնը նմանվեց հայելիների ետևի կողմը ծածկող ամալգամի գույնին, և երբ հետո էլ տղայի օգնությամբ քաշեց նրան նավակ, արուն նրա մոտից չհեռացավ։ Այնուհետև, երբ ծերունին սկսեց լարը կծկել ու հարպունը պատրաստել, արուն նավակի մոտ ոստնեց օդ, որպեսզի նայի, թե ինչ եղավ իր ընկերուհուն, ապա կրծքի լողակների բաց մանուշակագույն թևերը պարզելով՝ սուզվեց ջրի մեջ, և շատ լավ երևում էին նրա մեջքի բաց մանուշակագույն, լայն շերտերը։ Ծերունին չէր կարող մոռանալ, թե որքա՜ն գեղեցիկ էր նա, և մինչև վերջ էլ չլքեց իր ընկերուհուն։<br />
<br />
«Երբեք դրանից ավելի կսկծալի բան չեմ տեսել ես ծովի վրա,— մտածեց ծերունին։— Տղան էլ տխրեց, և մենք ներողություն խնդրեցինք էգից ու արագ կտրատեցինք նրա միսը»։<br />
<br />
— Ափսո՜ս, որ տղան հետս չէ,— ասաց նա բարձրաձայն և ավելի հարմար թիկնեց ցռուկի կլոր տախտակներին՝ ուսը ճնշող պարանի միջոցով շարունակ զգալով անշեղորեն իր ինչ֊որ նպատակին դիմող խոշոր ձկան հզոր ուժը։<br />
<br />
— Երբ մտածո՜ւմ եմ, որ միայն իմ խորամանկության պատճառով ստիպված եղավ նա փոխել իր ճակատագիրը։<br />
<br />
«Նրա ճակատագիրն էր՝ մնալ օվկիանոսի խավար խորքերում, ամեն տեսակ ծուղակներից, խայծերից ու մարդկային նենգությունից հեռու։ Իմ ճակատագիրն էր՝ միայնակ գնալ նրա ետևից ու գտնել նրան այնտեղ, որտեղ ո՛չ մի մարդ չէր թափանցել, աշխարհում ո՛չ մի մարդ։ Հիմա՝ ուղիղ կեսօրից, մենք կապված ենք իրար։ Եվ ո՛չ նրան օգնող կա, ո՛չ ինձ»։<br />
<br />
«Թերևս պետք չէր, որ ես դառնայի ձկնորս,— մտածեց նա։— Բայց չէ՞ որ դրա համար եմ ես ծնվել։ Միայն թե չմոռանամ թյունոսն ուտել, երբ լույսը բացվի»։<br />
<br />
Արևածագից քիչ առաջ խփեց նրա ետևը եղած կարթերից մեկը։ Նա լսեց, թե ինչպես կոտրվեց ճիպոտը, և լարը սահեց նավակի միջնափայտի վրայով։ Խավարում նա պատյանից հանեց իր դանակը և ձկան ամբողջ ծանրությունը փոխադրելով ձախ ուսին՝ իրանը ետ տվեց ու միջնափայտի վրա կտրեց լարը։ Այնուհետև կտրեց իր կողքի լարը և խավարում իրար կապեց պահեստային կծիկների ծայրերը։ Նա ճարտար էր աշխատում մեկ ձեռքով՝ ոտքը դրած կծիկներին, որպեսզի հանգույցը պինդ ձգի։ Հիմա նա պահեստի վեց կծիկ ուներ՝ երկուական կտրած լարերից, երկու հատ էլ այն կարթից, որի վրա ընկել էր ձուկը, և այդ վեց կծիկներն էլ կապված էին իրար։<br />
<br />
«Երբ լուսանա մտածում էր նա,— կաշխատեմ հանել այն կարթը, որ իջեցրել եմ քառասուն գրկաչափ, դա էլ կկտրեմ ու կմիացնեմ պահեստի կծիկները։ Ճիշտ է՝ կկորցնեմ երկու հարյուր գրկաչափ կատալոնյան ամուր պարան, չհաշված կարթերն ու վայրիցույցները։ Վնա՜ս չունի, այդ ամենը նորից կարելի է ճարել։ Բայց ո՞վ ինձ համար նոր ձուկ կճարի, եթե մի ուրիշ ձուկ ընկնի կարթի վրա ու վիժեցնի այս մեկը։ Չգիտեմ՝ հիմա ինչ ձուկ խփեց այնտեղ, գուցե մեռլան, գուցե և թրաձուկ կամ շնաձուկ։ Նրան տնտղելու ժամանակ անգամ չունեցա։ Անհրաժեշտ էր շուտով ազատվել նրանից»։<br />
<br />
Իսկ բարձրաձայն ասաց.<br />
<br />
— Երանի՜ տղան հետս լիներ։<br />
<br />
«Բայց տղան հետս չէ,— մտածում էր նա։— Հույսդ միայն քեզ վրա կարող ես դնել, ու թեև հիմա մութ է, այնուամենայնիվ, լավ կանեիր, եթե փորձեիր այն վերջին լարն էլ ձեռքդ գցեիր, կտրեիր ու պահեստի երկու կծիկներն իրար կապեիր»։<br />
<br />
Եվ այդպես էլ արեց։ Խավարում դժվար էր աշխատել, և մի անգամ ձուկն այնպես ձգեց, որ նա գլորվեց երեսնիվայր, ու այտը՝ աչքի տակ, ճեղքվեց։ Արյունը հոսեց երեսի վրայով, բայց լերդացավ ու չորացավ դեռևս կզակին չհասած, իսկ նա ետ սողաց դեպի ցռուկը ու հենվեց նրան՝ հանգստանալու համար։ Ծերունին ուղղեց պարկը և պարանը զգույշ խաղացրեց նոր, դեռևս չհարած տեղ և ամբողջ դիմադրությունը գցելով ուսերի վրա՝ փորձեց որոշել՝ ուժգի՞ն է արդյոք ձգում ձուկը, հետո էլ ձեռքը կոխեց ջուրը՝ պարզելու, թե ինչ արագությամբ է ընթանում նավակը։<br />
<br />
«Հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ ձիգ տվեց,— մտածեց նա։— Երևի մետաղալարը սահեց նրա մեջքի խոշոր սապատից։ Նրա մեջքն, իհարկե, այնպես չի ցավում, ինչպես իմը։ Բայց հո նա չի՞ կարող անվերջ նավակը քաշել֊տանել, ինչքան էլ մեծ լինի։ Հիմա ես ազատվեցի այն ամենից, ինչ կարող էր անախորժություն պատճառել ինձ, և պարանի մեծ պաշար ունեմ. էլ ի՞նչ է պետք մարդուն»։<br />
<br />
— Այ ձուկ,— կանչեց նա կամացուկ,— ես քեզնից չեմ բաժանվի, մինչև որ չմեռնեմ։<br />
<br />
«Ասենք, նա էլ անշուշտ ինձնից չի բաժանվի»,— մտածեց ծերուկը և սկսեց սպասել լուսաբացին։ Վաղորդյան այդ ժամին ցուրտ էր, և նա սեղմվեց տախտակներին, որպեսզի գոնե մի քիչ տաքանա։ «Եթե նա դիմանում է, ուրեմն ես էլ կդիմանամ»,— և այգաբացը լուսավորեց ծովի խորքերն իջնող պրկված պարանը։ Նավակն անդադար առաջ էր շարժվում, և երբ արևի մի եզրը երևաց հորիզոնի վրա, նրա լույսն ընկավ ծերունու աջ ուսին։<br />
<br />
— Լողում է դեպի հյուսիս,— ասաց ծերունին։— Իսկ հոսանքն անշուշտ տարել է մեզ արևելք՝ բավական հեռու։ Շատ կուզենայի, որ ձուկը շրջվեր հոսանքի ուղղությամբ։ Դա կնշանակեր, որ հոգնել է։<br />
<br />
Բայց երբ արևը վեր բարձրացավ, ծերունին ըմբռնեց, որ ձուկը հոգնելու միտք անգամ չուներ։ Մի բան էր միայն ուրախացնում՝ այն թեքությունը, որով պարանը խորանում էր ջրի մեջ, ցույց էր տալիս, որ հիմա ձուկը լողում է նվազ խորության վրա։ Բայց դա բնավ չէր նշանակում, որ նա անպայման կբարձրանա ջրի երես։ Այնուամենայնիվ վեր բարձրանալ կարող էր։<br />
<br />
— Տե՛ր աստված, ստիպի՛ր դրան դուրս գա ջրի երես,— ասաց ծերունին։— Բավականաչափ պարան ունեմ, որ նրա հախից գամ։<br />
<br />
«Թե կարողանամ մի քիչ ուժեղացնել ձգումը, գուցե և ցավ զգա ու վեր նետվի,— մտածեց ծերունին։— Հիմա, երբ արդեն լույս է, թող վեր նետվի։ Այն ժամանակ դրա ողնաշարի երկայնքին եղած փուչիկները օդով կլցվեն, ու նա այլևս չի կարողանա իջնել ցած, որպեսզի այնտեղ սատկի»։<br />
<br />
Նա փորձեց պարանն ավելի պիրկ ձգել, սակայն ձուկը բռնելու պահից սկսած՝ պարանն առանց այդ էլ ծայրաստիճան պրկված էր, և երբ նա իրեն ետ տվեց է՛լ ավելի ձգելու համար, պարանը խրվեց մեջքը, և ծերուկը հասկացավ, որ բան դուրս չի գա։ «Ձգել չի կարելի,— մտածեց նա։— Ամեն մի ձգումը լայնացնում է այն վերքը, որ կեռից է առաջացել, և եթե ձուկը դուրս գա, կեռը կարող է ամբողջովին պոկվել։ Համենայն դեպս շատ ավելի լավ եմ զգում ինձ հիմա, երբ արև է, և այս անգամ ստիպված չեմ նայելու նրան։<br />
<br />
Պարանին դեղին ջրիմուռներ էին փաթաթվել, սակայն ծերունին ուրախ էր դրա համար, որովհետև ջրիմուռները կասեցնում էին նավակի ընթացքը։ Այդ այն դեղին ջրիմուռներն էին, որոնք գիշերը լույս էին տալիս։<br />
<br />
— Ա՛յ ձուկ,— ասաց նա,— ես քեզ շատ եմ սիրում ու հարգում։ Բայց քեզ կսպանեմ նախքան գիշերն իջնի։<br />
<br />
«Հուսանք, որ դա կհաջողվի ինձ»,— մտածեց նա։<br />
<br />
Հյուսիսից մի փոքրիկ թռչուն մոտեցավ նավակին։ Ցածից էր նա թռչում։ Ծերունին նկատեց, որ նա խիստ հոգնել է։<br />
<br />
Թռչնիկը նստեց խելին՝ հանգստանալու, ապա պտույտ գործեց ծերունու գլխավերևում ու թառեց պարանին, որտեղ հարմար էր նրա համար։<br />
<br />
— Քանի՞ տարեկան ես,— հարցրեց ծերունին։— Հավանորեն սա քո առաջին ուղևորությունն է։<br />
<br />
Պատասխանի փոխարեն թռչնիկը նայեց նրան։ Նա շատ էր հոգնել, որպեսզի ստուգեր՝ բավականաչափ ամո՞ւր է պարանը, և իր քնքուշ տոտիկներով բռնած՝ ճոճվում էր միայն։<br />
<br />
— Մի՛ վախեցիր, պարանն ամուր է ձգված,— վստահեցրեց ծերունին։— Նույնիսկ շատ պինդ։ Անհողմ գիշերն այդքան հոգնելու իրավունք չունեիր դու։ Է՜, հիմիկվա ծտերն էլ ուրիշ են։<br />
<br />
«Ա՛յ, բազեները, մտածեց ծերունին,— դուրս են գալիս ծով մեզ ընդառաջելու»։ Բայց նա այս բանը չասաց թռչնակին, ասենք նա, մեկ է, չէր էլ հասկանա։ Վնաս չունի, ինքը շուտով ամեն ինչ կիմանա բազեների մասին։<br />
<br />
— Մի լավ հանգստացի՜ր, փոքրի՛կ թռչուն,— ասաց նա,— իսկ հետո թռի՛ր դեպի ափ ու պայքարի՛ր, ինչպես պայքարում է ամեն մարդ, թռչուն ու ձուկ։<br />
<br />
Թռչունի հետ զրուցելը գոտեպնդեց նրան, թե չէ նրա կռնակը բոլորովին փետացել էր գիշերը, և հիմա կարգին ցավ էր զգում նա։<br />
<br />
— Կա՛ց ինձ հետ, թռչնի՛կ, եթե ուզում ես,— ասաց նա։— Ափսո՜ս, չեմ կարող առագաստը հաստատել ու ցամաք հասցնել քեզ, թեև հիմա թեթև քամի է բարձրանում։ Բայց այստեղ ունեմ մի բարեկամ, որին լքել չեմ կարող։<br />
<br />
Այդ վայրկյանին ձուկը հանկարծ ձգվեց ու ծերունուն գլորեց քթի վրա. դեռ նավակից էլ դուրս կնետեր, եթե նա ձեռքերը չդիմահարեր նավակողին ու պարանը բաց չթողներ։<br />
<br />
Երբ պարանը ձգվեց, թռչնիկը փախավ, և ծերունին նույնիսկ չնկատեց, թե նա երբ անհետացավ։ Աջ ձեռքով նա շոշափեց պարանը և տեսավ, որ ձեռքից արյուն է գալիս։<br />
<br />
— Ձուկն էլ անշուշտ ցավ զգաց,— ասաց ծերունին բարձրաձայն ու քաշեց պարանը՝ ստուգելու, թե չի՞ կարող ձկանն ուրիշ կողմ թեքել։ Պարանն առավելագույն աստիճան ձգելուց հետո նորից նա անշարժացավ նախկին դիրքում։— Վատ օրի՞ ես, ա՛յ ձուկ,— հարցրեց նա։— Տեսնում է աստված՝ ես էլ լավ վիճակում չեմ։<br />
<br />
Նա աչքերով փնտրեց թռչնիկին, որովհետև ուզում էր որևէ մեկի հետ զրույց անել։ Բայց ոչ մի տեղ թռչնիկին չտեսավ։<br />
<br />
«Քիչ մնացիր ինձ մոտ,— մտածեց ծերունին։— Բայց այնտեղ, ուր դու սլացար, քամին շատ ավելի ուժեղ է ու մինչև ցամաք կփչի։ Սակայն ինչպե՞ս թույլ տվի ձկան, որ մի ձգումով վիրավորի ինձ։ Հավանորեն բոլորովին անխելքացել եմ։ Բայց գուցե և պարզապես երկար նայեցի թռչունին ու միայն նրա մասին էի մտածում։ Հիմա միայն գործի մասին կմտածեմ ու թյունոսն էլ կուտեմ ուժս տեղը բերելու համար»։<br />
<br />
— Ափսո՜ս, որ տղան հետս չէ, և աղ չկա մոտս,— ասաց նա։ Ձկան ծանրությունը փոխադրելով ձախ ուսի վրա և զգուշությամբ չոքելով՝ ծերունին ձեռքը լվաց օվկիանոսում և մի րոպեաչափ պահեց ջրի մեջ՝ հետևելով, թե ինչպես է տարածվում արյան հետքը, և ինչպես է հանդիպակաց հոսանքը անցնում ձեռքի կողքերից։<br />
<br />
— Հիմա շատ ավելի դանդաղ է լողում ձուկը,— ասաց նա բարձրաձայն։<br />
<br />
Ծերունին ուզում էր ձեռքն ավելի երկար պահել աղի ջրի մեջ, բայց վախենում էր, որ ձուկը նորից կձգի, ուստի վեր կացավ, մեջքով քաշեց պարանը ու ձեռքը պահեց արևի տակ։ Պարանը միայն մի քերծվածք էր առաջացրել փափուկ մսի մեջ, սակայն ձեռքի այն մասն էր դա, որը պետք էր նրան աշխատելու համար։ Ծերունին հասկանում էր, որ այդ օրը դեռ շատ անգամ ձեռքերը պետք կլինեն իրեն, և վշտանում էր, որ հենց սկզբից էլ վիրավորել էր դրանք։<br />
<br />
— Հիմա ես պետք է ուտեմ թյունոսը,— ասաց նա, երբ ձեռքը չորացավ։— Կարող եմ կեռաձողով մոտեցնել ինձ և ուտել ամենայն հարմարությամբ։<br />
<br />
Ծերունին նորից չոքեց և խելի տակից հանելով կեռաձողը՝ գտավ այնտեղ թյունոսը, մոտեցրեց իրեն՝ ջանալով չշարժել պարանի կծիկները։ Նորից ձկան ամբողջ ծանրությունը փոխադրելով ձախ ուսի վրա և ձախ ձեռքը դիմահարելով նավակողին՝ թյունոսը հանեց կեռաձողից ու ձողը դրեց իր տեղը։ Նա ծունկը դրեց թյունոսի վրա և սկսեց երկար շերտերով, ծոծրակից մինչև պոչը, կտրատել մեջքի մուգ կարմիր միսը։ Վեց սեպաձև կտոր կտրելուց հետո շարեց դրանք ցռուկի տախտակի վրա, դանակը շալվարին քսելով սրբեց, պոչից բռնելով բարձրացրեց թյունոսի կմախքը ու շպրտեց ծով։<br />
<br />
— Մի կտոր լրիվ երևի չուտեմ,— ասաց նա ու մի շերտը երկու կտոր արեց։ Ծերունին զգում էր, թե որքան ուժգին, սակայն առանց թուլանալու, քաշում է խոշոր ձուկը, իսկ ձախ ձեռքը բոլորովին ընդարմացավ։ Այդ ձեռքը ջղաձգորեն սեղմում էր ծանր պարանը, և ծերունին զզվանքով նայեց նրան։<br />
<br />
— Սա էլ ձե՞ռք է, արևս վկա,— ասաց նա։— Դե լա՛վ, ուռի՛ր, թե շատ ես ուզում։ Դարձի՛ր թռչունի տոտիկ, մեկ է՝ այդ քեզ չի օգնի։<br />
<br />
«Սկսի՛ր ուտել,— մտածեց նա՝ նայելով մուգ ջրին ու նրա մեջ խորացող պարանի շեղ գծին,— և ձեռքդ կուժեղանա։ Ինչո՞վ է նա հանցավոր, քանի ժամ է, ինչ անընդհատ պահում ես ձկանը։ Բայց կպահես մինչև կյանքիդ վերջը։ Իսկ առայժմ կեր»։<br />
<br />
Նա մի կտոր ձուկ վերցրեց, դրեց բերանն ու սկսեց դանդաղ ծամել։ Համն այնքան էլ զզվելի չէր։<br />
<br />
«Լավ ծամիր,— մտածեց նա,— որպեսզի հյութից ոչ մի կաթիլ չկորչի։ Վատ չէր լինի համեմել կիտրոնով կամ թեկուզ աղով»։<br />
<br />
— Հը՞, ո՞նց ես, ա՛յ ձեռք,— հարցրեց նա ուռած ձեռքին, որը փետացել էր համարյա ննջեցյալի ձեռքի պես։— Քո խաթրին մի կտոր էլ կուտեմ։<br />
<br />
Ծերունին կերավ երկուսի բաժանած կտորի երկրորդ կեսը։ Նա ջանասիրաբար ծամեց դա ու մաշկը թքեց դուրս։<br />
<br />
— Հը՞, ա՛յ ձեռք, մի քիչ լավացա՞վ, թե՞ դեռ ոչինչ չես զգացել։<br />
<br />
Նա մի կտոր էլ վերցրեց ու նույնպես կերավ։<br />
<br />
«Առողջ ու լիարյուն ձուկ է սա,— մտածեց նա։— Լավ է, որ թյունոս պատահեց և ոչ թե թյունիկ։ Թյունիկը շատ է քաղցր։ Իսկ այս ձկան մեջ համարյա քաղցրություն չկա ու ամբողջ սննդարարությունն էլ պահված է։ Բայց և այնպես չպետք է տարվել կողմնակի մտքերով,— մտածեց նա։— Ափսո՛ս, որ անգամ մի պտղունց աղ չկա մոտս։ Եվ չեմ էլ իմանում՝ ձկան մնացորդը կչորանա՞ արևի տակ, թե՞ կհոտի, ուրեմն ավելի լավ է ուտեմ, թեև քաղցած չեմ։ Խոշոր ձուկը հանդարտ է պահում իրեն։ Կուտեմ թյունոսի մնացորդը և այն ժամանակ պատրաստ կլինեմ։<br />
<br />
— Դիմացի՛ր, ա՛յ ձեռք,— ասաց նա,— չե՞ս տեսնում՝ ինչքան եմ ջանք թափում քեզ համար։<br />
<br />
«Կուզենայի խոշոր ձկանն էլ կերակրել,— մտածեց նա։— Չէ՞ որ նա իմ ազգականն է։ Բայց ես պիտի սպանեմ նրան, իսկ դրա համար ուժ է պետք ինձ»։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղորեն ու բարեխղճաբար կերավ թյունոսի բոլոր սեպաձն կտորները, ապա ձեռքերը շալվարի վրա սրբելուց հետո ուղղվեց։<br />
<br />
— Պրծավ գնաց,— ասաց նա։— Հիմա, ա՛յ ձեռք, դու կարող ես պարանը բաց թողնել, միայն աջ ձեռքովս էլ կիշխեմ նրան, մինչև որ դադարեցնեմ քո գժությունը։— Ձախ ոտքով նա սեղմեց այն պարանը, որ մինչ այդ ձախ ձեռքն էր պահում, ու ձկան ծանրությունը գցելով թիկունքի վրա՝ ետ տվեց իրեն։<br />
<br />
— Աստված անի ձեռքս լավանա,— ասաց նա։— Ի՜նչ իմանամ, թե էլ ինչ կփչի այս ձկան խելքին։<br />
<br />
«Արտաքուստ հանդարտ է,— մտածեց նա,— ու խոհեմությամբ է գործում։ Բայց միտքն ի՞նչ է, և ի՞նչ եմ պատրաստվում անել ես։ Ես պետք է անմիջապես իմ պլանը հարմարեցնեմ նրա պլանին, չէ՞ որ նա այնքան վիթխարի է։ Եթե դուրս գա ջրի երես, կկարողանամ սպանել նրան։ Բա որ այսպես էլ մնա խորքո՞ւմ։ Այն ժամանակ ես էլ կմնամ նրա հետ»։<br />
<br />
Նա շփեց կարկամումից ընդարմացած ձեռքը շալվարի վրա ու փորձեց բացել մատները։ Սակայն ձեռքը չէր բացվում։ «Գուցե և արևից բացվի,— մտածեց նա։— Կամ գուցե բացվի, երբ իմ ստամոքսը մարսի հում թյունոսը։ Եթե այս ձեռքս շատ պետք գա ինձ, ի՛նչ էլ լինի՝ կբացեմ։ Բայց հիմա չեմ ուզում ուժ գործադրել։ Թող ինքն իրեն բացվի ու իր կամքով կենդանանա։ Այսպես թե այնպես, գիշերը լավ տանջվեց ինձնից, երբ պետք էր կտրել ու իրար կապել իմ բոլոր պարանները»։<br />
<br />
Ծերունին նայեց հեռուներն ու հասկացավ, որ հիմա ինքը մենակ է։ Բայց նա տեսնում էր ծովի մութ խորքերում բեկվող արևի գույնզգույն ճաճանչները, ցած իջնող պրկված պարանը ու ծովի հարթության տարօրինակ ծփանքը։ Ամպերն իրար էին միանում՝ ազդարարելով պասատային քամի, և նայելով առաջ՝ նա տեսավ երկնքի վրա որոշակի գծագրվող վայրի բադերի մի երամ. ահա դա ջնջվեց, հետո ավելի որոշակի գծագրվեց, և ծերունին հասկացավ, որ մարդը ծովի վրա երբեք մենակ չի լինում։<br />
<br />
Նա մտածեց, թե ինչպես որոշ մարդիկ սարսափում են, երբ փոքրիկ նավակով մենակ են մնում ծովում, և եզրակացրեց, որ նրանց սարսափն արդարացի է այն ամիսներին, երբ հանկարծակի վատանում է եղանակը։ Բայց չէ՞ որ հիմա մրրիկների ժամանակն է, իսկ քանի դեռ մրրիկ չկա, ուրեմն տարվա ամենալավ եղանակն է սա։<br />
<br />
Եթե մրրիկը մոտենա, ծովում միշտ կարելի է նրա նշանները տեսնել երկնքում, սկսվելուց շատ օրեր առաջ։ Ցամաքի վրա դրանք չեն տեսնում, մտածում էր նա, որովհետև չեն իմանում՝ ինչին նայեն։ Ասենք, ցամաքի վրա ամպերի ձևն էլ բոլորովին այլ է։ Իսկ հիմա մրրիկ սպասելու տեղիք չկա։<br />
<br />
Նա նայեց երկնքին ու թանձրացած ամպեր տեսավ, որոնք նման էին նրան այնքան սիրելի պաղպաղակի, իսկ դրանց վերևում՝ սեպտեմբերյան երկնքի բարձր ոլորտներում, փետրակերպ ամպերի թափանցիկ ծվեններ։<br />
<br />
— Շուտով թեթև քամի կբարձրանա,— ասաց ծերունին։— Իսկ դա շատ ավելի ձեռնտու է ինձ, քան թե քեզ, ա՛յ ձուկ։<br />
<br />
Նրա ձախ ձեռքը դեռևս կարկամած էր ջղաձգությունից, բայց արդեն կարող էր կամաց֊կամաց շարժել։<br />
<br />
«Ատում եմ, երբ ձեռքս փետանում է,— մտածեց նա։— Առանց այդ էլ սեփական մարմինն անհարմար դրության մեջ է դնում քեզ։ Ստորացուցիչ բան է, երբ ձկնից թունավորվելու պատճառով մարդկանց ներկայությամբ տանջվում ես փորհարինքից կամ փսխոցից։ Բայց կարկամումը (նա մտքում անվանեց դա calambre) հատկապես ստորացնում է քեզ, երբ մենակ ես»։<br />
<br />
«Եթե տղան հետս լիներ,— մտածեց նա,— կշփեր ձեռքս՝ արմունկից մինչև ցած։ Բայց վնաս չունի, այսպես էլ կլավանա»։<br />
<br />
Եվ հանկարծ ավելի շուտ քան նկատեց, թե ինչպես փոխվեց այն թեքությունը, որով պարանն իջնում էր ծով, աջ ձեռքը զգաց, որ ձգումը թուլացավ։ Նա ետ նետվեց և սկսեց ամենայն ուժով ձախ ձեռքը խփել ազդրին ու այդ միջոցին էլ տեսավ, որ պարանը դանդաղակի վեր է բարձրանում։<br />
<br />
— Բարձրանո՜ւմ է,— ասաց նա։— Դե՛, կենդանացիր, ա՛յ ձեռք, խնդրում եմ։<br />
<br />
Պարանը հետզհետե ավելի էր դուրս քաշվում, և վերջապես նավակի առաջ ուռչեց օվկիանոսի մակերեսը, և ձուկը դուրս եկավ ջրից։ Նա շարունակ դուրս էր գալիս, և թվում էր, թե վերջ չունի, իսկ ջուրը հորձանքներով թափվում էր նրա կողերից։ Նա ամբողջովին հրաշող էր արևի տակ. գլուխն ու մեջքը մուգ մանուշակագույն էին, իսկ կողերի շերտերը վառ լույսի տակ թվում էին խիստ լայն ու թեթևակի բաց մանուշակագույն։ Քթի փոխարեն ուներ թուր՝ բեյսբոլի փայտի չափ երկար ու սուսերախաղի թրի պես սրածայր։ Նա ջրից բարձրացավ ամբողջ հասակով մեկ, հետո լողորդի պես անշշուկ նորից սուզվեց և հազիվ էր անհետացել մանգաղի շեղբի նմանող նրա հսկայական պոչը, երբ ամենայն արագությամբ սկսեց արձակվել պարանը։<br />
<br />
— Երկու ոտնաչափ երկար է իմ նավակից,— ասաց ծերունին։ Պարանն իջնում էր ծով արագ, սակայն հավասարաչափ, և ձուկը պարզապես վախեցած չէր։ Ծերունին զույգ ձեռքով ծայրաստիճան ձգում էր պարանը։ Նա գիտեր, որ եթե չկարողանա դանդաղեցնել ձկան ընթացքը նույնպիսի հավասարազոր դիմադրությամբ, ապա ձուկը կսպառի պարանի ամբողջ պաշարը ու պոկ կգա։<br />
<br />
«Հսկայական է այդ ձուկը, և ես պիտի համոզեմ նրան հավատալու իմ ուժին,— մտածում էր նա։— Չի կարելի թողնել, որ զգա իմ թուլությունը ու հասկանա, որ կարող է իր ուզածն անել ինձ հետ, եթե որոշի ծլկել։ Եթե ես լինեի նրա տեղը, հիմա ամեն ինչ բախտախաղի կդնեի ու այնքան առաջ կգնայի, մինչև որ մի բան տրաքեր։ Բայց ձկները, փառք աստծու, այնպես խելացի չեն, ինչպես մարդիկ, որոնք սպանում են նրանց, թեև նրանք շատ ավելի ճարպիկ ու ազնիվ են»։<br />
<br />
Ծերունին իր կյանքում խոշոր ձկների շատ էր պատահել, տեսել էր հազար ֆունտից ավելի քաշող շատ ձկներ, ինքն էլ ժամանակին այդպիսի երկու ձուկ էր բռնել, բայց երբեք միայնակ այդ բանն անելու առիթ չէր եղել։ Իսկ հիմա մենակ է բաց ծովում և ամուր կապված այնպիսի խոշոր մի ձկան, որպիսին երբեք չէր տեսել, որի մասին անգամ չէր լսել, իսկ ձախ ձեռքը առաջվա պես փետացել էր կարկամումից, ինչպես արծվի սեղմած մագիլները։<br />
<br />
«Ասենք, ձեռքս կբացվի,— մտածեց նա։— Իհարկե, կբացվի, թեկուզ և նրա համար, որ օգնի իմ աջ ձեռքին։ Ժամանակով կային երեք եղբայր՝ ձուկն ու իմ երկու ձեռքերը։ Անպատճառ կբացվի։ Պարզապես ամոթ է, որ կարկամեց»։<br />
<br />
Ձուկը դանդաղեցրեց արագությունը և հիմա գնում էր նախկին ընթացքով։<br />
<br />
«Հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ հանկարծ դուրս եկավ,— խորհրդածում էր ծերունին։— Կարելի է կարծել, որ դուրս եկավ պարզապես նրա համար, որ ցույց տա ինձ, թե որքա՜ն վիթխարի է ինքը։ Ի՛նչ անենք, հիմա ես գիտեմ։ Ափսո՜ս, որ չեմ կարող ցույց տալ նրան, թե ինչ մարդ եմ ես։ Ասենք, այն ժամանակ նա կտեսներ իմ կարկամած ձեռքը։ Թող նա ավելի լավ կարծիք ունենա իմ մասին, քան իսկապես արժանի եմ, և այն ժամանակ ես իսկապես ավելի լավ կլինեմ։ Կուզենայի լինել ձուկ և ունենալ այն ամենը, ինչ նա ունի, և ոչ միայն կամք ու խելամտություն»։<br />
<br />
Նա հանգիստ նստեց՝ հենվելով շրջափայտին ու անմռունչ տանելով տանջող ցավը, իսկ ձուկը նույնպիսի համառությամբ լողում էր առաջ, նավակն էլ դանդաղորեն ընթանում էր մուգ ջրի վրայով։ Արևելքից փչող քամին թեթև ալիք բարձրացրեց։ Կեսօրին ծերունու ձախ ձեռքը բոլորովին կենդանացավ։<br />
<br />
— Հիմա բանդ կվատանա, ա՛յ ձուկ,— ասաց նա ու պարանը ուսի վրա փոխադրեց մի նոր տեղ։<br />
<br />
Լավ էր զգում նա իրեն, թեև ցավն առաջվա պես նեղում էր, միայն թե չէր խոստովանում՝ ինչքան ցավ է զգում։<br />
<br />
— Ես աստծուն չեմ հավատում,— ասաց նա։— Բայց տասն անգամ «Հայր մեր» և նույնքան էլ «Սուրբ կույս» կասեմ այս ձուկը բռնելու համար։ Խոստանում եմ՝ ուխտ գնամ Կոբրենի տիրամոր վանք, եթե իսկապես բռնեմ դրան։ Խոսք եմ տալիս։<br />
<br />
Ծերունին սկսեց աղոթք ասել։ Երբեմն այնքան հոգնած էր զգում իրեն, որ բառերը մոռանում էր, և այդ պահերին ջանում էր որքան կարելի է արագ ասել, որպեսզի բառերն ինքնին ասվեն։ ««Սուրբ կույսն» ասելը ավելի հեշտ է, քան «Հայր մերը»»,— մտածում էր նա։<br />
<br />
— Ուրախ լեր, կույս աստվածածին, բարեշնորհ Մարիամ, տէր ընդ քեզ։ Օրհնեալ ես դու ի կանանց, և օրհնեալ է պտուղն որովայնի քո, զի ծներ փրկիչ հոգւոցն մերոց, ամէ՜ն։— Հետո էլ ավելացրեց.— Ո՜վ սուրբ աստվածածին, աղոթիր, որ ձուկը մեռնի, թեև շատ հրաշալին է։<br />
<br />
Աղոթք ասելուց ու իրեն շատ ավելի լավ զգալուց հետո, թեև ցավը ամենևին չպակասեց, այլ թերևս նույնիսկ սաստկացավ, այնուամենայնիվ նա հենվեց ցռուկի շրջափայտին ու մեքենայաբար սկսեց վարժություն անել ձախ ձեռքի մատներով։<br />
<br />
Արևն այրում էր, թեև քամին կամաց֊կամաց ուժեղանում էր։<br />
<br />
— Կարծես թե պետք է փոքրիկ կարթին նորից խայծ դնեմ ու գցեմ,— ասաց ծերունին։— Եթե մի գիշեր էլ ձուկը դուրս չգա, ստիպված կլինեմ բան ուտել, մանավանդ որ ջուր էլ շատ քիչ է մնացել։ Չեմ կարծում, որ թյունիկից բացի որևէ այլ բան բռնեմ այստեղ։ Եվ եթե մեկ անգամից ուտեմ դա, այնքան էլ զզվելի չէ։ Լավ կլիներ, եթե գիշերը թռչող ձուկ ընկներ նավակս, բայց լույս չունեմ, որ հրապուրեմ նրան։ Թռչող ձուկը հում վիճակում շատ լավ ուտելիք է, և փորը մաքրելու կարիք էլ չկա։ Իսկ հիմա պետք է խնայեմ ուժերս։ Չէ՞ որ, տե՜ր աստված, ես չէի իմանում, որ այդքան մեծ է դա։<br />
<br />
— Բայց մեկ է՝ ես կհաղթեմ դրան,— ասաց ծերունին,— ինչքան էլ մեծ լինի նա ու փառահեղ։<br />
<br />
«Թեկուզ և անարդար բան է դա,— ավելացրեց նա մտովին։— Բայց ես ցույց կտամ նրան, թե ինչի է ընդունակ մարդը և ինչի կարող է դիմանալ»։<br />
<br />
— Հո ասում էի տղային, որ ես արտասովոր ծերունի եմ,— ասաց նա։— Հիմա եկել է դա ապացուցելու ժամանակը։<br />
<br />
Ի՞նչ տարբերություն, որ նա հազար անգամ ապացուցել էր դա։ Հիմա հարկ կլինի նորից ապացուցել։ Ամեն անգամ հաշիվն սկսվում է սկզբից, ուստի երբ նա որևէ բան էր անում, անցածն այլևս չէր հիշում։<br />
<br />
«Կուզենայի, որ քներ, այն ժամանակ ես էլ կկարողանամ քնել ու երազում առյուծներ տեսնել,— մտածեց նա։— Ինչո՞ւ առյուծներ. դա լավագույն բանն է, որ մնացել է ինձ»։<br />
<br />
— Չպետք է մտածել, ծերուկ,— ասաց նա ինքն իրեն։— Հենվի՛ր փայտերին, կամացուկ հանգստացիր ու ոչ մի բանի մասին էլ մի՛ մտածիր։ Ձուկդ հիմա աշխատում է։ Իսկ դու առայժմ որքան կարելի է քիչ աշխատիր։<br />
<br />
Արևը դիմում էր դեպի մայրամուտ, իսկ նավակը շարունակ լողում էր, դանդաղ, բայց անհողդողդ։ Արևելյան մեղմ քամին մղում էր նրան, և ծերունին կամացուկ օրորվում էր ցածր ալիքներից՝ հեշտ ու ներողամտաբար տոկալով մեջքի մեջ խրված պարանի առաջացրած ցավին։<br />
<br />
Հենց կեսօրից հետո էլ պարանն սկսեց նորից բարձրանալ։ Սակայն ձուկը պարզապես շարունակում էր իր առաջխաղացումը ավելի քիչ խորությամբ։ Հիմա արևն այրում էր ծերունու թիկունքը, ձախ ուսն ու ձեռքը։ Դրանից նա հասկացավ, որ ձուկը շրջվեց դեպի հյուսիս֊արևելք։<br />
<br />
Հիմա, երբ մի անգամ արդեն նայել էր նա ձկանը, կարող էր պատկերացնել՝ ինչպես է նա լողում ջրի տակ՝ կրծքի մանուշակագույն լողակները թևերի պես լայն տարածած ու հզոր պոչով ճեղքելով խավարը։ «Հետաքրքիր է՝ շա՞տ բան է տեսնում այդպիսի խորության վրա,— մտածեց ծերունին։— Հսկայական աչքեր ունի, մինչդեռ ձին, որի աչքերը շատ ավելի փոքր են, տեսնում է մթան մեջ։ Մի ժամանակ ես էլ լավ էի տեսնում մթան մեջ։ Իհարկե, ոչ լրիվ մթան մեջ, բայց համարյա թե կատվի տեսողություն ունեի»։<br />
<br />
Արևը և մատների անընդհատ մարզանքը բոլորովին առողջացրին կարկամումից փետացած ձախ ձեռքը, և ծերունին սկսեց աստիճանաբար դրա վրա փոխադրել ձկան ծանրությունը՝ շարժելով թիկունքի մկանները, որպեսզի թեկուզ մի քիչ թուլանա պարանի առաջացրած ցավը։<br />
<br />
— Եթե դու դեռ չես հոգնել,— ասաց նա բարձրաձայն,— իսկապես որ արտասովոր ձուկ ես։<br />
<br />
Այժմ ծերունին սաստիկ հոգնած էր զգում իրեն, գիտեր, որ շուտով գիշերը կիջնի, ուստի և աշխատում էր որևէ կողմնակի բանի մասին մտածել։ Մտածում էր բեյսբոլի նշանավոր լիգաների մասին, որոնք նրա համար Gran Ligas էին, նաև այն մասին, որ այդ օրը Նյու Յորքի «Յանկիները» պետք է խաղային Դետրոյտի «Վագրերի» հետ։<br />
<br />
«Երկրորդ օրն է, ինչ ես ոչինչ չեմ իմանում juegos֊ի արդյունքների մասին,— մտածեց նա։— Բայց ես պետք է հավատամ իմ ուժերին և արժանի լինեմ մեծն Դի Մաջիոյին, որ ինչ էլ անի, հիանալի է անում, անգամ այն ժամանակ, երբ տառապում է կրունկի ոսկրային կոշտուկից։ Ի՞նչ բան է ոսկրային կոշտուկը։ Un espuelo de hueso։ Մենք՝ ձկնորսներս, այդպիսի բան չենք ունենում։ Մի՞թե դա նույնքան ցավ է պատճառում, որքան կռվան աքլորի խթանի հարվածը կրունկին։ Ես հավանորեն չէի դիմանա ո՛չ այդպիսի հարվածին, ո՛չ մի աչք և ո՛չ էլ երկու աչքը կորցնելուն ու չէի կարողանա կռիվը շարունակել, ինչպես կռվան աքլորներն են անում։ Մարդը հո մի առանձին բան չէ հիանալի գազանների ու թռչունների կողքին։ Բայց ես կուզենայի լինել այն կենդանին, որ հիմա լողում է այնտեղ՝ ծովի խորքում»։<br />
<br />
— Այո՛, եթե միայն շնաձկները չհարձակվեն,— ասաց նա բարձրաձայն։— Եթե շնաձկները հարձակվեն, աստված ողորմի նրան էլ, ինձ էլ։<br />
<br />
«Մի՞թե դու կարծում ես, որ մեծն Դի Մաջիոն կկառչեր ձկնից այսպիսի համառությամբ, ինչպես դու ես կառչել»,— հարցրեց նա ինքն իրեն։ «Այո՛, ես հավատացած եմ, որ նա ճիշտ այսպես էլ կվարվեր, գուցե և ավելի լավ, որովհետև ինձնից ավելի երիտասարդ է և ուժեղ։ Մանավանդ որ նրա հայրը ձկնորս էր։ Իսկ ոսկրային կոշտուկը շա՞տ է ցավ պատճառում նրան»։<br />
<br />
— Չեմ իմանում,— ասաց նա բարձրաձայն։— Ես երբեք ոսկրային կոշտուկ չեմ ունեցել։<br />
<br />
Երբ արևը մայր մտավ, ծերունին գոտեպնդվելու համար սկսեց վերհիշել, թե ինչպես մի անգամ Կասաբլանկայի գինետանը ինքը ուժի մրցության բռնվեց Սիենֆուեգոսի նավահանգստի ամենաուժեղ մարդու՝ հզոր նեգրի հետ։ Մի ամբողջ օր՝ գիշեր֊ցերեկ, նրանք նստել էին իրար դեմ, արմունկները դիմահարած սեղանի վրա կավճով նշված գծին, առանց բազուկները ծռելու ու ձեռքի ափերն իրար ագուցած։ Նրանցից ամեն մեկը ջանում էր մյուսի ձեռքը սեղմել սեղանին։ Շուրջը մարդիկ գրազ էին գալիս, մտնում էին նավթի լամպերով թույլ լուսավորված սենյակը, դուրս գալիս, իսկ ինքը աչքերը չէր կտրում նեգրի ձեռքից, արմունկից ու դեմքից։ Առաջին ութ ժամն անցնելուց հետո դատավորներն սկսել էին չորս ժամը մեկ փոխարինել իրար, որպեսզի քնեն։ Երկու հակառակորդների եղունգների տակից արյուն էր ծորում, իսկ նրանք շարունակում էին նայել միմյանց աչքերին, ձեռքին ու արմունկին։ Գրազ բռնած մարդիկ մտնում էին սենյակ, դուրս գալիս, նստում էին պատերի մոտի բարձր աթոռներին ու սպասում վախճանին։ Փայտե պատերը բաց կապույտ էին ներկված, և լամպերը ստվեր էին գցում նրանց վրա։ Նեգրի ստվերը հսկայական էր ու երերում էր պատի վրա, երբ քամին տարուբերում էր լամպերը։<br />
<br />
Ամբողջ գիշերը գերազանցությունն անընդհատ անցել էր մեկից մյուսին. նեգրին ռոմ էին խմեցնում ու վառում սիգարետները։ Ռոմ խմելուց հետո նեգրը հուսահատ ճիգ էր գործադրում և մի անգամ կարողացավ ճկել ծերունու ձեռքը համարյա երեք մատնաչափ, իսկ այն ժամանակ նա ծեր չէր ու կոչվում էր Սանտյագո El Campeon։ Բայց ծերունին նորից ուղղեց ձեռքը։ Դրանից հետո նա այլևս չկասկածեց, որ հաղթեց նեգրին, որը լավ տղա էր և անվանի ուժեղ։ Լուսաբացին, երբ ներկաներն սկսեցին պահանջել, որ դատավորը հայտարարի ոչ֊ոքի, իսկ սա ուսերն էր թոթվում, ծերունին հանկարծ լարեց իր բոլոր ուժերը և սկսեց նեգրի ձեռքը ճկել ավելի ու ավելի ցած, մինչև որ սեղմվեց սեղանին։ Մենամարտը սկսվեց կիրակի առավոտ և վերջացավ երկուշաբթի առավոտ։ Մասնակիցներից շատերը պահանջում էին ընդունել ոչ֊ոքի, որովհետև ժամանակն էր աշխատանքի դուրս գալու նավահանգստում, որտեղ նրանք ածուխ էին բեռնում Հավանայի ածխային ընկերության համար և կամ թե պարկերով շաքար։ Եթե այդ հանգամանքը չլիներ, ամենքն էլ կուզեին մրցումը հասցնել վախճանին։ Սակայն ծերունին հաղթեց և հաղթեց ավելի շուտ, քան թե բեռնակիրները աշխատանքի կգնային։<br />
<br />
Այնուհետև երկար ժամանակ Չեմպիոն էին անվանում նրան, իսկ գարնանը նա հնարավորություն տվեց նեգրին հատուցում ստանալու։ Բայց գրազի գումարներն արդեն այնքան բարձր չէին, և նա երկրորդ անգամ էլ հեշտությամբ հաղթեց, որովհետև սիենֆուեգոսցի նեգրի հավատն իր ուժի հանդեպ արդեն խորտակվել էր առաջին մրցության ժամանակ։ Հետո Սանտյագոն մի քանի մրցումների էլ մասնակցեց ու շատ չանցած՝ թողեց այդ գործը։ Նա հասկացավ, որ եթե շատ ուզենա, ապա պատահած հակառակորդին կհաղթի, ու եզրակացրեց, որ այդպիսի մենամարտերը վնասակար են իր աջ ձեռքին, որը պետք է ձուկ որսալու համար։ Մի քանի անգամ փորձեց մրցել ձախ ձեռքով։ Սակայն ձախ ձեռքը միշտ դավում էր, չէր ուզում ենթարկվել իրեն, ինքն էլ նրան չէր վստահում։<br />
<br />
«Արևը հիմա լավ կայրի նրան,— մտածեց նա։— Այլևս նա չի համարձակվի ի հեճուկս ինձ կարկամել, միայն թե գիշերը խիստ ցուրտ կլինի։ Կուզենայի իմանալ, թե ինչ է նախապատրաստել ինձ համար այս գիշերը»։<br />
<br />
Նրա գլխավերևով թռավ Մայամի գնացող մի սավառնակ, և ծերունին տեսավ, թե ինչպես սավառնակի ստվերը վախեցրեց ու օդ բարձրացրեց թռչող ձկների մի ամբողջ վտառ։<br />
<br />
— Քանի որ այստեղ այսքան շատ թռչող ձուկ կա, ապա մոտերքում թյունիկ էլ պետք է լինի,— ասաց նա և մեջքն ավելի ուժգին դիմահարեց պարանին՝ ստուգելով, թե չի՞ կարելի գոնե մի քիչ մոտ քաշել ձկանը։ Սակայն շուտով հասկացավ, որ անկարելի է դա, որովհետև պարանը կրկին թրթռաց լարի պես՝ սպառնալով կտրվել, ու ջրի կաթիլներ ոստոստեցին նրա վրա։ Նավակը դանդաղակի լողում էր առաջ, և ծերունին աչքերով ուղեկցեց սավառնակին, մինչև որ սա չքվեց։<br />
<br />
«Երևի ինքնաթիռից ամեն ինչ խիստ տարօրինակ է երևում,— մտածեց նա։— Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ տեսք ունի ծովն այդ բարձունքից։ Այդտեղից նրանք կարող էին հիանալի տեսնել իմ ձուկը, եթե այդքան բարձրից չթռչեին։ Կուզենայի ես դանդաղ֊դանդաղ թռչել երկու հարյուր գրկաչափ բարձրությունից, որպեսզի վերևից նայեի իմ ձկանը։ Երբ նավարկում էի կրիաներ որսալու համար, երբեմն բարձրանում էի կայմի ծայրը և նույնիսկ այդտեղից կարողանում էի բավական շատ բան տեսնել։ Այդտեղից թյունիկն ավելի կանաչ է երևում, և կարելի է նշմարել նրա մանուշակագույն շերտերն ու բծերը, տեսնել, թե ինչպես է լողում ամբողջ վտառը։ Ինչո՞ւ բոլոր արագընթաց ձկները, որոնք լողում են մութ խորքերում, մանուշակագույն մեջք ունեն, հաճախ էլ նույն գույնի շերտեր ու բծեր։ Չէ՞ որ թյունիկը կանաչ երևում է միայն, իսկ իրականում ոսկեթույր է։ Բայց երբ շատ է քաղցած ու կեր է փնտրում, կողերին էլ մանուշակագույն շերտեր են առաջանում, ինչպես մեռլանինն է։ Մի՞թե դա չարանալուց է, բայց գուցեև այն պատճառով, որ սովորականից ավելի արագ է լողում»։<br />
<br />
Մութն ընկնելուց քիչ առաջ, երբ նրանք անցան այն մեծ կղզյակի մոտով, որտեղ սարգոսյան ջրիմուռները բարձրացել ու ճոճվում էին թեթև ալիքից, ասես օվկիանոսը ինչ֊որ մեկի հետ գրկախառնվել էր դեղին վերմակի տակ, փոքրիկ կարթի վրա թյունիկ ընկավ։ Ծերունին տեսավ նրան, երբ նա ոստյուն գործեց օդում արևի վերջին ճառագայթներից ոսկու պես վետվետալով, սարսափից երկծալ ծռվելով և լողաթևերը մոլեգնորեն թափահարելով օդում։ Նա նորից ու նորից էր ոստոստում իսկական լարախաղացի նման, իսկ ծերունին փոխադրվեց նավախելի մոտ, նստեց ու մեծ պարանը աջ ձեռքով և արմունկով պահած՝ ձախով հանեց թյունիկը՝ ձախ ոտքը սեղմելով դուրս քաշված թելի վրա։ Երբ թյունիկն ուղիղ նավակի մոտ էր և այս ու այն կողմ նետվելով՝ հուսահատ մաքառում էր, ծերունին կռացավ նավակողի վրայով ու նավակ քաշեց վառ ոսկենման, մանուշակագույն նախշեր ունեցող ձուկը։ Թյունիկի երախը կարթի խայթից ջղաձգորեն սեղմվում էր, իսկ երկար, տափակ մարմինը, գլուխն ու պոչը բախվում էին նավակի հատակին, մինչև որ ծերունին խփեց նրա ոսկեվառ գլխին, և նա ցնցվելուց հետո հանդարտվեց։<br />
<br />
Ծերունին ձուկը հանեց կարթից, նորից սարդիններ ամրացրեց վրան ու գցեց ծով։ Դրանից հետո դանդաղորեն փոխադրվեց ցռուկը։ Նա լվաց ձախ ձեռքը, շալվարի վրա սրբեց, ծանր պարանը աջ ուսից տեղափոխեց ձախը ու լվաց աջ ձեռքը՝ հետևելով հանդերձ, թե ինչպես է արևն իջնում օվկիանոսի մեջ, և ինչ թեքությամբ է մեծ պարանը ձգվում ծով։<br />
<br />
— Ամեն ինչ առաջվա պես է,— ասաց նա։ Սակայն ձեռքը մտցնելով ջուրը՝ նկատեց, որ նավակի շարժումը խիստ դանդաղել է։— Զույգ թիերն իրար կապեմ ու ամրացնեմ խելի լայնքով, որպեսզի գիշերը արգելակեն նավակը,— ասաց նա։— Այս ձուկը ամբողջ գիշերվա համար ուժ կունենա։ Նմանապես և ես։<br />
<br />
«Կարծես ավելի լավ կլինի, եթե թյունիկի փորը քիչ հետո մաքրեմ,— մտածեց նա,— որպեսզի ամբողջ արյունը չհոսի։ Մի փոքր կսպասեմ, հետո կանեմ դա և իսկույն էլ թիերը կկապեմ, որպեսզի արգելակեն նավակը։ Ավելի լավ է առայժմ չանհանգստացնեմ ձկանը, մանավանդ արևի մայր մտնելու ժամանակ։ Մայրամուտը վատ է ազդում ամեն տեսակ ձկան վրա»։<br />
<br />
Նա, ձեռքը քամուն դեմ անելով, չորացրեց, ապա պարանը բռնելով՝ թույլ տվեց ձկանը կիպ մոտենալ փայտե կողվածքին՝ այդպիսով դիմահարությունն իր մարմնից փոխադրելով նավակի վրա։<br />
<br />
«Էլի մի բան սովորեցի,— մտածեց նա։— Առայժմ գիտեմ, թե ինչպես պետք է վարվեմ նրա հետ։ Բացի դրանից, չի կարելի մոռանալ, որ նա բան չի կերել խայծը կուլ տալուց հետո, այնինչ խոշոր ձուկ է ու հսկայական կերի կարիք ունի։ Ես ինքս մի ամբողջ թյունոս կերա։ Վաղն էլ թյունիկ կուտեմ։— Ծերունին թյունիկն անվանում էր dorado։— Հավանորեն մի կտորը կուտեմ այն ժամանակ, երբ մաքրեմ փորը։ Թյունիկն ուտելը ավելի դժվար է, քան թյունոսը։ Բայց աշխարհում ոչ մի բան հեշտ չի արվում»։<br />
<br />
— Ինչպե՞ս ես զգում քեզ, ա՛յ ձուկ,— հարցրեց նա բարձրաձայն։— Ինքս ինձ լավ եմ զգում։ Ձախ ձեռքս լավացավ, ուտելիքս էլ բավական է ամբողջ գիշերվա ու ցերեկվա համար։ Դե լա՜վ, քաշի՛ր նավակս, ա՛յ ձուկ։<br />
<br />
Ծերունին բնավ էլ այնքան լավ չէր զգում իրեն, որովհետև այն ցավը, որ թոկն էր առաջացնում մեջքի վրա, չէր դադարում ցավ լինելուց և վերածվել էր խուլ ճմլկոտումի, իսկ դա անհանգստացնում էր նրան։ «Ավելի վատ բաներ էլ են պատահել ինձ,— մխիթարում էր նա իրեն։— Ձեռքս շատ թեթև է վիրավորված, մյուսն էլ կարկամումից այլևս չի փետացել։ Ոտքերս լավ են։ Եվ ուտելիքի տեսակետից էլ իմ վիճակը շատ ավելի լավ է, քան ձկանը»։<br />
<br />
==Գ==</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%BE%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D5%B6_%D6%87_%D5%AE%D5%B8%D5%BE%D5%A8&diff=8985Ծերունին և ծովը2015-06-29T21:45:08Z<p>**David**: Նոր էջ «{{Վերնագիր |վերնագիր = Ծերունին և ծովը |հեղինակ = Էռնեստ Հեմինգուեյ |թարգմանիչ = |աղբյուր = }} == Ա ==...»:</p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Ծերունին և ծովը<br />
|հեղինակ = [[Էռնեստ Հեմինգուեյ]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
== Ա ==<br />
<br />
Ծերունին իր նավակով, բոլորովին մենակ, ձուկ էր որսում Գոլֆսթրիմում։ Ութսունչորս օր էր, ինչ նա ծով էր դուրս գալիս ու ո՛չ մի ձուկ չէր բռնում։ Սկզբում՝ քառասուն օր, նրա հետ էր լինում մի տղա։ Բայց որովհետև ամեն օր վերադառնում էր առանց որսի, տղայի ծնողներն էլ ասացին նրան, որ ծերուկը հիմա արդեն անկասկած salao է, այսինքն՝ «ամենաձախորդ մարդը», և հրամայեցին ծով դուրս գալ մի ուրիշ նավակով, որը իսկապես երեք լավ ձուկ բերեց հենց առաջին շաբաթը։ Սրտի ցավով էր տղան տեսնում, թե ինչպես ծերունին ամեն օր ձեռնունայն է վերադառնում, և ափ էր գնում, որպեսզի օգնի նրան տուն տանելու պարանները կամ կեռաձողը, հարպունն ու կայմի շուրջը փաթաթված առագաստը։ Առագաստը ամբողջովին կարկատված էր պարկերի կտորտանքով և փաթաթված վիճակում թվում էր ջախջախված գնդի դրոշ։<br />
<br />
Ծերունին նիհար էր ու հյուծված, ծոծրակն ակոսված էր խոր կնճիռներով, իսկ այտերը ծածկված էին մաշկային անվնաս քաղցկեղի թուխ բծերով, որ առաջ են բերում արևադարձային ծովի հարթության մեջ արտացոլված արևի ճառագայթները։ Այդ բծերը այտերի վրայով իջնում֊հասնում էին վզին, ձեռքերի վրա երևում էին խոր սպիներ, որ պարանն էր առաջացրել խոշոր ձուկ հանելու ժամանակ։ Բայց նոր սպիներ չկային, եղածները հին էին՝ վաղուց անջուր անապատի ճաքերի նման։<br />
<br />
Հին էր նրա ամեն ինչը, բացի աչքերից, իսկ աչքերի գույնը նման էր ծովին, աննկուն մարդու ուրախ աչքեր էին դրանք։<br />
<br />
— Սանտյա՜գո,— ասաց տղան նրան, երբ երկուսով վեր էին բարձրանում ծովափից, որտեղ ցցից կապված էր նավակը,— հիմա ես նորից կարող եմ քեզ հետ ծով դուրս գալ։ Մենք արդեն մի քիչ փող ենք վաստակել։<br />
<br />
Ծերունին ձկնորսություն էր սովորեցնում տղային, և տղան էլ սիրում էր նրան։<br />
<br />
— Ո՛չ,— ասաց ծերուկը,— դու բախտավոր նավակ ես ընկել, այդտեղ էլ կաց։<br />
<br />
— Իսկ հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես մի անգամ, ութսունյոթ օր շարունակ գնում էիր ծով ու ոչինչ չէիր բռնում, բայց հետո էլ երեք շաբաթ իրար ետևից մի֊մի խոշոր ձուկ էինք բերում...<br />
<br />
— Հիշում եմ,— ասաց ծերունին,— ես գիտեմ, որ դու հեռացար ինձնից ոչ թե նրա համար, որ չէիր հավատում։<br />
<br />
— Հայրս ստիպեց, իսկ ես դեռ տղա եմ և պետք է հնազանդվեմ։<br />
<br />
— Գիտեմ,— ասաց ծերունին,— հապա ինչպե՞ս։<br />
<br />
— Նա այնքան էլ չի հավատում։<br />
<br />
— Այո՛,— ասաց ծերունին։— Իսկ մենք հավատում ենք, այնպես չէ՞։<br />
<br />
— Իհարկե։ Ուզո՞ւմ ես քեզ գարեջուր հրամցնեմ Տեռասում, իսկ հետո պարանները կտանենք տուն։<br />
<br />
— Ինչո՜ւ չէ,— ասաց ծերունին,— քանի որ ձկնորսն է հրամցնում ձկնորսին...<br />
<br />
Նրանք նստեցին Տեռասում, ձկնորսներից շատերը ծիծաղում էին ծերունու վրա, բայց նա չէր նեղանում նրանցից։ Ավելի տարիքոտ ձկնորսները տխրությամբ էին նայում նրան, սակայն ցույց չէին տալիս և բարեկիրթ զրուցում էին հոսանքի մասին կամ թե ինչ խորությամբ էին գցել կարթը, ինչպես է եղանակը, և ինչ էին տեսել ծովում։ Նրանք, ում բախտն այդ օրը բանել էր, արդեն վերադարձել էին որսից, մաքրել էին իրենց մառլինների փորոտիքը և երկու տախտակի լայնքով դարսած ու ամեն մի տախտակի ծայրից երկու֊երկու բռնած՝ ձուկը փոխադրում էին պահեստ, որտեղից սառնարան֊վագոնով պետք է տանեին Հավանայի շուկան։ Այն ձկնորսները, որոնց բռնածը շնաձուկ էր, իրենց որսը հանձնել էին ծովածոցի մյուս կողմը գտնվող շնաձկների մշակման գործարանին. այդտեղ դրանց մարմինները կախել էին ճախարակավոր կեռերից, հանել լյարդը, կտրել լողաթևերը, քերթել կաշին ու միսը բարակ շերտերով կտրատել՝ աղ դնելու համար։<br />
<br />
Երբ քամին փչում էր արևելքից, բերում էր շնաձկների գործարանի գարշահոտը, բայց այսօր համարյա թե հոտ չէր զգացվում, որովհետև փչում էր հյուսիսային քամին, հետո դա էլ դադարեց, այնպես որ Տեռասում արև կար ու հաճելի էր։<br />
<br />
— Սանտյա՛գո...— ասաց տղան։<br />
<br />
— Հը՞,— արձագանքեց ծերունին։ Նա նայում էր գարեջրով լի իր բաժակին ու հիշում վաղուց անցած֊գնացած օրերը։<br />
<br />
— Թույլ կտա՞ս վաղվա համար սարդին բռնեմ քեզ։<br />
<br />
— Չարժե՛, ավելի լավ է բեյսբոլ խաղաս։ Ես դեռ ինքս կարող եմ թիավարել, Ռոջելիոն էլ ուռկան կգցի։<br />
<br />
— Չէ՜, ավելի լավ է ես անեմ։ Եթե ես չեմ կարող քեզ հետ ձուկ որսալ, թող գոնե մի որևէ բանով օգնեմ քեզ։<br />
<br />
— Բայց չէ՞ որ գարեջուր հրամցրիր,— ասաց ծերունին։— Դու արդեն հասած տղամարդ ես։<br />
<br />
— Քանի՞ տարեկան էի ես, երբ դու առաջին անգամ ծով տարար ինձ։<br />
<br />
— Հինգ, ու քիչ մնաց խեղդվեիր, երբ ես բոլորովին ողջ ձուկ քաշեցի նավակ, ու մազ մնաց, որ նա ամեն ինչ փշուր֊փշուր աներ, հիշո՞ւմ ես։<br />
<br />
— Հիշում եմ, թե ինչպես էր նա պոչը խփում ու վերջը նստարանը ջարդեց, դու էլ մահակով շրախկ֊շրախկ ծեծում էիր նրան։ Հիշում եմ, որ դու ինձ շպրտեցիր նավացռուկը, որտեղ թաց պարանների կույտն էր. նավակն ամբողջովին ցնցվում էր, իսկ քո մահակը շրխկում, ասես ծառ էին կոտրում, և ամեն կողմից արյան քաղցրավուն հոտ էր գալիս։<br />
<br />
— Իսկապես հիշո՞ւմ ես այդ ամենը, թե՞ ես եմ հետո պատմել քեզ։<br />
<br />
— Հիշում եմ ամեն ինչ առաջին իսկ օրից, երբ դու ինձ տարար ծով։<br />
<br />
Ծերունին նայեց տղային արևից բորբոքված, վստահող ու սիրազեղ աչքերով։<br />
<br />
— Եթե դու իմ տղան լինեիր, ես քեզ անպայման հետս կտանեի ծով. բայց դու հայր ու մայր ունես և բախտավոր նավակ ես ընկել։<br />
<br />
— Այնուամենայնիվ, ես գնամ սարդին բռնեմ։ Ես գիտեմ, թե որտեղ կարելի է չորս հատ մանր ձկնիկ գտնել խայծի համար։<br />
<br />
— Այսօրվա իմ տարածները դեռ չեն փչացել. դրել եմ աղի տուփի մեջ։<br />
<br />
— Ես քեզ համար չորս հատ թարմը կճարեմ։<br />
<br />
— Մի հատ,— առարկեց ծերունին։— Առանց այդ էլ նա ոչ հույսն էր կտրում, ոչ ապագայի հավատը, բայց այսօր դրանք ամրանում էին նրա սրտում, ասես ծովից թարմ քամի էր փչել։<br />
<br />
— Երկու հատ,— ասաց տղան։<br />
<br />
— Լավ, երկու հատ,— համաձայնեց ծերունին։— Իսկ դու պատահաբար հո չե՞ս թռցրել դրանք։<br />
<br />
— Կթռցնեի, եթե կարիք լիներ։ Բայց սրանք փողով եմ գնել։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ,— ասաց ծերունին։ Նա շատ պարզասիրտ մարդ էր, որպեսզի մտածեր, թե հեզությունը երբ էր համակել իրեն։ Բայց գիտեր, որ հեզությունը եկել է և իր հետ ո՛չ ամոթ է բերել, ո՛չ էլ մարդկային արժանապատվության կորուստ։<br />
<br />
— Եթե հոսանքը չփոխվի, վաղը լավ օր կլինի,— ասաց ծերունին։<br />
<br />
— Դու որտե՞ղ ես կարթերդ գցելու։<br />
<br />
— Ինչքան կարելի է՝ ափից հեռու, ու կվերադառնամ, երբ քամին փոխվի։ Կգնամ մութնուլուսին։<br />
<br />
— Իմ վարպետին էլ համոզեմ՝ ինչքան կարելի է ափից հեռու գնանք։ Թե շատ մեծ ձուկ ընկնի ձեռքդ, կօգնենք քեզ։<br />
<br />
— Քոնը չի սիրում ափից շատ հեռանալ։<br />
<br />
— Այո՛,— ասաց տղան։— Բայց ես արդեն կգտնեմ այնպիսի բան, որ նա չի կարող տեսնել, ա՛յ, ասենք՝ ծովորորներ։ Այդ ժամանակ հնարավոր կլինի համոզել նրան, որ ավելի հեռու գնանք՝ ոսկեգույն թյունիկ բռնելու։<br />
<br />
— Մի՞թե այդքան վատ են տեսնում նրա աչքերը։<br />
<br />
— Համարյա բոլորովին կուրացել է։<br />
<br />
— Զարմանալի է։ Չէ՞ որ նա երբեք կրիա բռնելու չի գնացել։ Ամենից ավելի դրանցից են կուրանում։<br />
<br />
— Բայց դու քանի՜ տարի գնացել ես Մժեղների ափ կրիա որսալու, այնինչ քո աչքերը շատ լավ են։<br />
<br />
— Ես արտասովոր ծերունի եմ։<br />
<br />
— Իսկ ուժդ կպատի՞, թե շատ մեծ ձուկ ընկնի ձեռքդ։<br />
<br />
— Կարծում եմ կպատի։ Կարևորը հմտությունն է։<br />
<br />
— Ե՛կ պարանները տանենք տուն, իսկ հետո կվերցնեմ ուռկանը ու կգնամ սարդին բռնելու։<br />
<br />
Նրանք թոկասարքը հանեցին նավակից։ Ծերունին ուսին դրած տանում էր կայմը, իսկ տղան՝ պիրկ հյուսված թխագույն կարթաթելի կծիկների արկղը, կարթաձողը և կոթավոր հարպունը։ Խայծի արկղը մնաց նավախելում, հետն էլ այն մահակը, որով շշմեցնում են խոշոր ձկան, երբ ջրի երես են քաշում։ Հազիվ թե որևէ մեկը մտածեր կողոպտել ծերունուն, բայց ավելի լավ էր առագաստն ու ծանր պարանները տանել տուն, որպեսզի ցողից չխոնավանան։ Ու թեև ծերունին վստահ էր, որ տեղացիներից ոչ մեկը աչք չի տնկի իր ունեցվածքին, բայց և այնպես գերադասում էր փորձանքից հեռու պահել կարթաձողը, ասենք և հարպունը։<br />
<br />
Նրանք ճանապարհով բարձրացան ծերունու խրճիթը ու մտան լայն բացված դռնից ներս։ Ծերունին կայմն ու վրան փաթաթված առագաստը հենեց պատին, տղան էլ պարանները դարսեց դրա մոտ։ Կայմը գրեթե նույնքան երկար էր, որքան խրճիթը, որ շինված էր այդ վայրում guano կոչվող արքայական արմավենու տերևներից։ Խրճիթում կար մի մահճակալ, սեղան ու աթոռ, իսկ հողե հատակին՝ թոնրանման մի փոս, փայտածուխով կերակուր եփելու համար։ Մամլած, թելիկավոր տերևներից շինված թխագույն պատերը զարդարված էին Քրիստոսի Սրտի ու Կոբրենի աստվածածնի յուղատիպ գունավոր նկարներով, որ հանգուցյալ կնոջից էին մնացել։ Առաջ պատից կախված էր նաև նրա կնոջ գունավոր լուսանկարը, բայց հետո ծերունին պահեց դա, որովհետև շատ էր թախծում դրան նայելիս։ Հիմա լուսանկարը դրված էր դարակի անկյունում, մաքուր շապկի տակ։<br />
<br />
— Ի՞նչ ունես ընթրելու,— հարցրեց տղան։<br />
<br />
— Մի աման դեղին բրինձ՝ ձկնով։ Ուզո՞ւմ ես։<br />
<br />
— Ո՛չ, ես տանը կուտեմ։ Օջախը վառե՞մ։<br />
<br />
— Պետք չէ, ինքս կվառեմ, քիչ հետո։ Գուցե և բրինձն ուտեմ հենց այնպես՝ սառը։<br />
<br />
— Կարո՞ղ եմ ուռկանը վերցնել։<br />
<br />
— Իհարկե։<br />
<br />
Վաղուց արդեն ոչ մի ուռկան չկար. տղան հիշում էր, թե երբ ծախեցին դա։ Սակայն երկուսն էլ ամեն օր ձևացնում էին, թե իբր ծերունին ուռկան ունի։ Չկար նաև մի աման բրինձն ու ձուկը, և տղան այդ էլ գիտեր։<br />
<br />
— Ութսունհինգը երջանիկ թիվ է,— ասաց ծերունին։— Բա որ վաղը հազար ֆունտանոց մի ձուկ բռնե՞մ։<br />
<br />
— Ես ուռկանը վերցնեմ ու գնամ սարդին բռնելու։ Մինչև իմ գալը նստիր շեմքին. այստեղ արև է։<br />
<br />
— Շատ լավ, մոտս երեկվա թերթ կա, կկարդամ բեյսբոլի մասին։<br />
<br />
Տղան չգիտեր, թե իսկապես թերթ ունի՞, թե՞ դա էլ հնարել է։ Սակայն ծերունին իսկապես մի թերթ հանեց մահճակալի տակից։<br />
<br />
— Պերիկոն տվեց, գինու խանութում,— բացատրեց ծերունին։<br />
<br />
— Ես միայն սարդին կբռնեմ ու կվերադառնամ։ Իմն էլ, քոնն էլ սառույց կդնեմ, առավոտյան կբաժանենք։ Երբ վերադառնամ, բեյսբոլի մասին կպատմես։<br />
<br />
— «Յանկիները» չեն կարող պարտվել։<br />
<br />
— Վայ թե Կլիվլենդի «Հնդկացիները» հաղթեն նրանց։<br />
<br />
— Մի՛ վախեցիր, որդյա՛կ։ Հիշի՛ր մեծն Դի Մաջիոյին։<br />
<br />
— Ես ոչ միայն «Հնդկացիներից» եմ վախենում, այլև Դետրոյտի «Վագրերից»։<br />
<br />
— Շուտով, մեկ էլ տեսար, դու կսկսես վախենալ նաև Ցինցինատիի «Կարմրամորթներից» ու Չիկագոյի «Սպիտակ գուլպաներից»։<br />
<br />
— Թերթը կարդա, որ երբ վերադառնամ, պատմես ինձ։<br />
<br />
— Ի՞նչ ես կարծում, վիճակախաղի մի տոմս չառնե՞նք ութսունհինգ համարի, չէ՞ որ վաղը ութսունհինգերորդ օրն է։<br />
<br />
— Ինչո՞ւ չառնենք,— ասաց տղան։— Գուցե և լավ է համար ութսունյոթն առնենք։ Չէ՞ որ անցած անգամ ութսունյոթ օր էր։<br />
<br />
— Երկու անգամ ոչ մի բան չի կրկնվում։ Իսկ դու կարո՞ղ ես ճարել ութսունհինգ համարի մի տոմս։<br />
<br />
— Կպատվիրեմ։<br />
<br />
— Ոչ կրկնակ տոմս։ Երկու դոլար հիսուն ցենտանոց տոմս։ Որտեղի՞ց պարտք վերցնենք։<br />
<br />
— Դատա՛րկ բան է. ես միշտ էլ կարող եմ երկու դոլար հիսուն ցենտ պարտք վերցնել։<br />
<br />
— Ես էլ երևի կարողանայի։ Միայն թե աշխատում եմ պարտք չանել։ Սկզբում պարտք ես խնդրում, հետո էլ ողորմություն ես խնդրում...<br />
<br />
— Տե՛ս, ծերո՛ւկ, չմրսես։ Չմոռանաս, որ հիմա սեպտեմբեր է։<br />
<br />
— Սեպտեմբերին խոշոր ձուկն է գալիս։ Մայիսին ամեն մարդ էլ կարող է ձուկ բռնել։<br />
<br />
— Դե՛, ես գնացի սարդին որսալու,— ասաց տղան։<br />
<br />
Երբ տղան վերադարձավ, արևն արդեն մայր էր մտել, իսկ ծերունին աթոռին նստած՝ քնել էր։ Տղան մահճակալից վերցրեց զինվորական հին վերմակը և դրանով ծածկեց աթոռի թիկնակն ու ծերունու ուսերը։ Զարմանալի էին այդ ուսերը՝ հզոր, չնայած ծերությանը, ուժեղ էր նաև վիզը, և հիմա, երբ ծերունին քնած էր գլուխը կրծքին հակած, կնճիռներն այնքան նկատելի չէին։ Նրա վերնաշապիկը նույնպես ամբողջովին կարկատած էր, ինչպես առագաստը, իսկ կարկատանները տարբեր երանգի էին, որովհետև արևից հավասարաչափ չէին խունացել։ Բայց և այնպես ծերունու դեմքը խիստ ծեր էր, և այժմ, աչքերը փակ, քնած վիճակում, թվում էր բոլորովին անկենդան։ Թերթը նրա ծնկների վրա էր, արմունկով էլ սեղմած, որպեսզի քամին չտանի։ Ոտքերը բոբիկ էին։<br />
<br />
Տղան չարթնացրեց նրան ու գնաց, իսկ երբ նորից եկավ, ծերունին դեռ քնած էր։<br />
<br />
— Զարթնի՛ր,— ձայն տվեց տղան ու ձեռքը դրեց նրա ծնկին։<br />
<br />
Ծերուկն աչքերը բացեց և մի քանի ակնթարթ վերադառնում էր ինչ֊որ հեռավոր տեղից։ Հետո նա ժպտաց։<br />
<br />
— Ի՞նչ ես բերել։<br />
<br />
— Ընթրիք։ Հիմա միասին կուտենք։<br />
<br />
— Ասենք՝ ես այնքան էլ քաղցած չեմ։<br />
<br />
— Արի ուտենք։ Սոված փորով չի կարելի ձուկ որսալ։<br />
<br />
— Պատահել է, որ ես որսացել եմ,— ասաց ծերունին վեր կենալով ու թերթը ծալելով։ Հետո սկսեց վերմակը ծալել։<br />
<br />
— Վերմակը մի՛ հանիր,— ասաց տղան։— Քանի ես ողջ եմ, չեմ թողնի, որ քաղցած գնաս ձուկ բռնելու։<br />
<br />
— Որ այդպես է, լավ նայիր քեզ ու ինչքան կարող ես շատ ապրիր,— ասաց ծերունին։— Իսկ ի՞նչ պիտի ուտենք։<br />
<br />
— Սև բակլա բրնձով, տապակած բանան ու տավարի խաշած միս։<br />
<br />
Տղան Տեռասի փոքրիկ ճաշարանից ուտելիքը բերել էր մետաղե սկուտեղներով։ Պատառաքաղները, դանակներն ու գդալները դրել էր գրպանը. ամեն մի ճաշասարք առանձին փաթաթած էր թղթե անձեռոցիկով։<br />
<br />
— Այս ամենը ո՞վ տվեց քեզ։<br />
<br />
— Մարտինը՝ ճաշարանի տերը։<br />
<br />
— Պետք է շնորհակալություն հայտնել նրան։<br />
<br />
— Ես հայտնեցի,— ասաց տղան,— միամիտ կաց։<br />
<br />
— Խոշոր ձկան ամենամսոտ մասը կտամ նրան,—ասաց ծերունին։— Առաջին անգամը չէ, որ օգնում է մեզ։<br />
<br />
— Ճիշտ է, առաջին անգամը չէ։<br />
<br />
— Որ այդպես է, միայն մսոտ մասը քիչ է։ Նա շատ լավություն է արել մեզ։<br />
<br />
— Այսօր գարեջուր էլ տվեց։<br />
<br />
— Ես ամենից շատ կոնսերվացված գարեջուրն եմ սիրում։<br />
<br />
— Գիտեմ։ Բայց այսօր շշով գարեջուր տվեց. շշերը կվերադարձնեմ։<br />
<br />
— Լավ, շնորհակալ եմ քեզանից,— ասաց ծերունին։— Չսկսե՞նք ուտել։<br />
<br />
— Ես քեզ վաղուց եմ առաջարկում սկսել,— քնքշագին կշտամբեց նրան տղան։— Ա՛յ, սպասում եմ, որ սեղան նստես, ու ամաններն էլ չեմ բաց անում, որպեսզի կերակուրը չսառի։<br />
<br />
— Ուտենք։ Բայց ես պետք է լվացվեի։<br />
<br />
«Որտե՞ղ կարող էիր լվացվել»,— մտածեց տղան։ Ծորակը երկու թաղամաս այն կողմն է։ «Անհրաժեշտ է ջրի պաշար ապահովել նրա համար, նաև օճառ ու մի լավ երեսսրբիչ։ Ինչպե՞ս մինչև հիմա չեմ մտածել այս մասին։ Նա կարիք ունի նոր վերնաշապիկի, ձմեռային բաճկոնակի, որևէ ոտնամանի ու էլի մի վերմակի»։<br />
<br />
— Համեղ միս է,— գովեց ծերունին։<br />
<br />
— Բեյսբոլի մասին պատմիր,— խնդրեց տղան։<br />
<br />
— Ամերիկյան լիգայում տանում են «Յանկիները», ինչպես ասում էի,— գոհունակությամբ սկսեց ծերունին։<br />
<br />
— Այո, բայց այսօր նրանց տարել են։<br />
<br />
— Այդ ոչինչ չի նշանակում, քանի որ մեծն Դի Մաջիոյի ուժն էլ, մարզումն էլ նորից տեղն են։<br />
<br />
— Հո մենակ նա՞ չի թիմում։<br />
<br />
— Ճիշտ է։ Բայց նա է որոշում խաղի բախտը։ Երկրորդ լիգայում, որտեղ Բրուկլինցիներն են ու Ֆիլադելֆիացիները, շահելու հավանականություն ունեն միայն Բրուկլինցիները։ Ի դեպ, դու հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես էր խփում Դիկ Սայզլերը։ Ի՜նչ հարվածներ էր հասցնում նա, երբ խաղում էր այնտեղ՝ հին զբոսայգում։<br />
<br />
— Նրանից լավը չի՛ կարող լինել։ Բոլորից էլ հեռու նա է խփում։<br />
<br />
— Հիշո՞ւմ ես, որ նա գալիս էր Տեռաս։ Ես ուզում էի հրավիրել նրան միասին ձուկ որսալու, բայց քաշվում էի։ Խնդրեցի քեզ, որ դու հրավիրես, բայց դու էլ ամաչեցիր։<br />
<br />
— Հիշում եմ։ Հիմար բան էր, որ ամաչեցի։ Բա որ հանկարծ համաձայներ։ Ա՛յ, մինչև մահ հիշելու բան կունենայինք։<br />
<br />
— Ա՛յ, մեծն Դի Մաջիոյին մեզ հետ տանեինք ծով,— ասաց ծերունին։— Ասում են՝ նրա հայրը ձկնորս էր։ Ի՞նչ իմանաս, գուցե նա էլ մի ժամանակ աղքատ է եղել, ինչպես մենք, և գուցե չգարշեր։<br />
<br />
— Մեծն Սայզլերի հայրը երբեք աղքատ չի եղել, նա խաղում էր իսկական թիմերում, երբ իմ տարիքին էր։<br />
<br />
— Երբ ես քո հասակին էի, առագաստանավի մանչուկ էի, ու նավարկում էինք Աֆրիկայի շուրջը։ Երեկոյան ժամերին տեսնում էի, թե ինչպես են առյուծները դուրս գալիս ծովափ։<br />
<br />
— Պատմել ես ինձ։<br />
<br />
— Ինչի՞ մասին զրուցենք՝ Աֆրիկայի՞, թե՞ բեյսբոլի։<br />
<br />
— Ավելի լավ է՝ բեյսբոլի։ Պատմիր մեծն Ջոն Մակ֊Գրոուի մասին։<br />
<br />
— Այն ժամանակները նա երբեմն Տեռաս էր գալիս։ Բայց որ խմում էր, է՛լ հետը վարվել չէր լինում։ Իսկ նրա խելքը ոչ միայն բեյսբոլին էր, այլև ձիերին։ Գրպաններում շարունակ պահում էր ձիարշավների ծրագրերը ու հեռախոսով ասում էր ձիերի անունները։<br />
<br />
— Նա երևելի մարզիչ էր,— ասաց տղան։— Հայրս ասում է, որ նա աշխարհի ամենաերևելի մարզիչն էր։<br />
<br />
— Որովհետև մյուսներից ավելի հաճախ էր տեսնում նրան։ Եթե Դյուռոշեն ամեն տարի այստեղ գար, քո հայրը նրան կհամարեր աշխարհի ամենաերևելի մարզիչը։<br />
<br />
— Իսկ քո կարծիքով ամենամեծ մարզիչն ո՞վ է՝ Լյո՞ւկը, թե՞ Մայկ Գոնսալեսը։<br />
<br />
— Իմ կարծիքով նրանք իրար արժեն։<br />
<br />
— Իսկ աշխարհի ամենալավ ձկնորսը դու ես։<br />
<br />
— Ո՛չ, ես ավելի լավ ձկնորսների եմ ճանաչել։<br />
<br />
— Qué va! (Ի՜նչ ես ասում — իսպ.),— ասաց տղան։— Աշխարհում լավ ձկնորսներ շատ կան, կան և պարզապես հիանալի ձկնորսներ։ Բայց քեզպեսը ոչ մի տեղ չկա։<br />
<br />
— Շնորհակալ եմ։ Ուրախ եմ, որ այդպես ես կարծում։ Հույս ունեմ, որ չափազանց մեծ ձուկ չի ընկնի կարթիս վրա, թե չէ կհիասթափվես ինձնից։<br />
<br />
— Աշխարհում այդպիսի ձուկ չկա, եթե իսկապես քո նախկին ուժը մնացել է։<br />
<br />
— Գուցե և ավելի քիչ ուժ ունեմ, քան թե կարծում եմ։ Բայց հմտություն ունեմ և բավական էլ դիմացկուն եմ։<br />
<br />
— Դու հիմա պառկիր ու քնիր, որպեսզի մինչև առավոտ ուժդ տեղը գա։ Ես էլ ամանները ետ տանեմ։<br />
<br />
— Լավ, բարի գիշեր։ Առավոտյան քեզ կարթնացնեմ։<br />
<br />
— Դու ինձ համար ասես զարթուցիչ ժամացույց լինես,— ասաց տղան։<br />
<br />
— Իսկ իմ զարթուցիչը ծերությունն է։ Ինչո՞ւ են ծերունիներն այդպես շուտ զարթնում, մի՞թե նրա համար, որ երկարացնեն գոնե այդ օրը։<br />
<br />
— Չգիտեմ։ Գիտեմ միայն, որ երիտասարդները պինդ ու երկար են քնում։<br />
<br />
— Ես այդ հիշում եմ,— ասաց ծերունին։— Ես քեզ կարթնացնեմ։<br />
<br />
— Չգիտեմ ինչու չեմ սիրում, երբ այն մյուսն է ինձ արթնացնում։ Կարծես թե ես նրանից պակաս եմ։<br />
<br />
— Հասկանում եմ։<br />
<br />
— Բարի գիշեր, ծերո՛ւկ։<br />
<br />
Տղան գնաց։ Նրանք կերել էին առանց լույս վառելու, և հիմա ծերունին շալվարը հանեց ու մթնում էլ պառկեց։ Նա փաթաթեց շալվարը՝ բարձի փոխարեն զլխի տակ դնելու համար և փաթեթի մեջ դրեց նաև թերթը։ Ապա ծածկվեց վերմակով ու պառկեց հին թերթերի վրա, որոնցով ծածկել էր մահճակալի մերկ զսպանակները։<br />
<br />
Քունը շուտ տարավ, և երազում նա տեսավ իր պատանեկության Աֆրիկան, նրա երկար, ոսկեթույր ափերն ու կուրացուցիչ սպիտակ ծանծաղուտները, այնքան սպիտակ, որ նայելիս աչքերը ցավում էին, բարձր ապառաժները և հսկայական թուխ լեռները։ Հիմա նորից ամեն գիշեր նա կանգնում էր այդ ափերի դիմաց, քնի մեջ լսում, թե ինչպես է մռնչում ափնակոծությանը, և տեսնում, թե ինչպես են ալիքները ճեղքում բնիկների նավակները։ Քնի մեջ նորից էր շնչում նավի կամրջակից հառնող խեժի ու խծուծի հոտը, շնչում առավոտյան քամուց բերվող Աֆրիկայի բույրը։<br />
<br />
Սովորաբար, երբ նա առնում էր այդ հոտը, զարթնում էր, հագնվում ու գնում տղային արթնացնելու։ Բայց այսօր ափի հոտը շատ շուտով հասավ նրան, ու նա հասկացավ, որ քնի մեջ է զգում դա, ուստի և շարունակեց քնել, որպեսզի տեսնի Կանարյան կղզիների ծովից, խորշից ու նավահանգստից հառնող ժայռերի ճերմակ կատարները։<br />
<br />
Հիմա այլևս երազում նա ո՛չ փոթորիկներ էր տեսնում, ո՛չ կանայք, ո՛չ մեծ իրադարձություններ, ո՛չ վիթխարի ձկներ, ո՛չ տուրուդմբոց, ո՛չ ուժի մրցություններ, ո՛չ էլ իր կնոջը։ Նա տեսնում էր միայն հեռավոր երկրներ ու ծովափին մոտեցող առյուծներ։ Կատվի ձագերի նման խաղ էին անում նրանք երեկոյան մթնշաղում, և նա սիրում էր նրանց այնպես, ինչպես այս տղային։ Բայց տղային երբեք չէր տեսնում երազում։ Ծերունին հանկարծ զարթնեց, բաց դռնից նայեց լուսնին, գլխատակից հանեց շալվարն ու հագավ։ Դուրս գալով խրճիթից՝ նա միզեց և բարձրացավ ճանապարհն ի վեր՝ տղային արթնացնելու։ Վաղորդյան զովությունից մարմինն սկսեց դողալ։ Բայց նա գիտեր, որ դողը կանցնի, և շուտով ինքը կսկսի թիավարել ու բոլորովին կտաքանա։<br />
<br />
Տղայի ապրած տան դուռը բաց էր, և ծերունին բոկոտն ու անլսելի ներս մտավ։ Տղան քնած էր առաջին սենյակի թախտին, և ծերունին ամսավերջի լուսնի լույսով կարող էր նշմարել նրան։ Նա թեթևակի բռնեց նրա ոտքը ու պահեց այնքան, մինչև որ տղան արթնացավ ու շրջվելով մեջքի վրա՝ նայեց նրան։ Ծերունին գլխով արեց, և տղան մահճակալի մոտի աթոռի վրայից վերցնելով իր շալվարը՝ նստած վիճակում սկսեց հագնել։<br />
<br />
Ծերունին դուրս եկավ տնից, և տղան հետևեց նրան։ Նա դեռևս չէր կարողանում սթափվել, ուստի ծերունին, գրկելով նրա ուսերը, ասաց.<br />
<br />
— Ներիր։<br />
<br />
— Qué va!— պատասխանեց տղան։— Այսպես է մեր՝ տղամարդկանց ճակատագիրը։<br />
<br />
Նրանք զառիվայրի ճանապարհով գնացին դեպի ծերունու խրճիթը, և ամբողջ ճանապարհին խավարում պատահում էին իրենց նավակների կայմերը շալակած բոբիկ մարդկանց։<br />
<br />
Մտնելով խրճիթ՝ տղան վերցրեց կարթաթելերի կծիկներով զամբյուղը, հարպունն ու կարթաձողը, իսկ ծերունին շալակն առավ առագաստով փաթաթված կայմը։<br />
<br />
— Սուրճ ուզո՞ւմ ես,— հարցրեց տղան։<br />
<br />
— Նախ պարանները դարսենք նավակում, հետո սուրճ խմենք։<br />
<br />
Նրանք խտացած կաթի տուփերով մատուցված սուրճ խմեցին այն խորտկարանում, որ ձկնորսներին էր սպասարկում և շատ շուտ էր բացվում։<br />
<br />
— Լա՞վ ես քնել, ծերո՛ւկ,— հարցրեց տղան։ Նա արդեն համարյա բոլորովին սթափվել էր, թեև դեռ դժվարությամբ էր հրաժեշտ տալիս քնին։<br />
<br />
— Շատ լավ, Մանոլի՛ն։ Այսօր ես հավատում եմ, որ բախտս կբանի։<br />
<br />
— Ես էլ,— ասաց տղան։— Հիմա գնամ մեր սարդինները և քո խայծի ձկնիկները բերեմ։ Իմ վարպետը ինքն է պարանները տանում։ Չի սիրում, երբ ուրիշներն են տանում իր պարագաները։<br />
<br />
— Իսկ մենք այդպես չէինք անում։ Ես պարանները շալակդ էի տալիս համարյա թե հինգ տարեկան հասակիցդ։<br />
<br />
— Գիտեմ,— ասաց տղան։— Սպասիր, հիմա կգամ։ Էլի սուրճ խմիր։ Այստեղ ապառիկ են տալիս մեզ։<br />
<br />
Եվ բոբիկ ոտքերը մարջանի խութերի վրա ճլմփացնելով՝ դիմեց դեպի սառնարանը, որտեղ պահվում էին կենդանի խայծերը։<br />
<br />
Ծերունին դանդաղ խմում էր սուրճը։ Նա գիտեր, որ պետք է կարգին սուրճ խմել, որովհետև այդ օրը այլևս ոչինչ չի ուտելու։ Վաղուց արդեն ձանձրացել էր նա ուտելու պրոցեսից և երբեք նախաճաշիկ չէր տանում իր հետ ծով գնալիս։ Նավակի ցռուկում պահած ջրի շիշը միակ բանն էր, որ պետք կգար մինչև երեկո։<br />
<br />
Տղան վերադարձավ ու բերեց սարդինները և լրագրի մեջ փաթաթած կենդանի ձկնիկները։ Ձկնորսներն արահետով իջան դեպի ջուրը՝ զգալով, թե ինչպես է ոտքերի տակ շաղ գալիս մանր խիճը։ Նրանք մի փոքր բարձրացրին նավակը և հրեցին ջրի մեջ։<br />
<br />
— Հաջողություն եմ ցանկանում քեզ, ծերո՛ւկ։<br />
<br />
— Նմանապես և քեզ։</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%C2%AB%D4%BE%D5%A5%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%AB%D5%B6_%D6%87_%D5%AE%D5%B8%D5%BE%D5%A8%C2%BB&diff=8984«Ծերունին և ծովը»2015-06-29T21:41:39Z<p>**David**: Նոր էջ «Կատեգորիա:Գրքեր Կատեգորիա:1951 Հեղինակ՝ Էռնեստ Հեմինգուեյ *Ծերունին և ծովը — կարդալ առց...»:</p>
<hr />
<div>[[Կատեգորիա:Գրքեր]]<br />
[[Կատեգորիա:1951]]<br />
<br />
<br />
<br />
Հեղինակ՝ [[Էռնեստ Հեմինգուեյ]]<br />
<br />
*[[Ծերունին և ծովը]] — կարդալ առցանց</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B7%D5%BC%D5%B6%D5%A5%D5%BD%D5%BF_%D5%80%D5%A5%D5%B4%D5%AB%D5%B6%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%A5%D5%B5&diff=8983Էռնեստ Հեմինգուեյ2015-06-29T21:38:19Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Հեղինակ<br />
|լրիվ անուն = Էռնեստ Հեմինգուեյ<br />
|դասակարգում = Հեմինգուեյ Էռնեստ<br />
|սկզբնատառ = Հ<br />
|ծնվել է = 1899<br />
|մահացել է = 1961<br />
|նկարագրություն =<br />
}}<br />
{{DEFAULTSORT:Հեմինգուեյ, Էռնեստ}}<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ-Հ|{{{դասակարգում}}}]]<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ]]<br />
<br />
*[[«Ծերունին և ծովը»]] <br />
**[[Ծերունին և ծովը]] ― կարդալ առցանց<br />
<br />
*[[«Տոն, որը միշտ քեզ հետ է»]] <br />
**[[Տոն, որը միշտ քեզ հետ է]] ― կարդալ առցանց<br />
<br />
*[[«Կիլիմանջարոյի ձյուները»]]<br />
**[[Կիլիմանջարոյի ձյուները]] — կարդալ առցանց<br />
<br />
*[[Հրաժեշտ զենքին]]<br />
<br />
==Ժողովածուների մեջ==<br />
<br />
*[[«XXրդ դարի արտասահմանյան արձակ» (1 հատոր)]]<br />
**[[Մարդասպանները]]<br />
**[[Տասը հնդկացիներ]]<br />
**[[Բլուրներն ինչպես սպիտակ փղեր]]<br />
**[[Ծերունին կամրջի մոտ]]<br />
<br />
<br />
*[[«Յոթ պատմվածք»]]<br />
**[[Չեմպիոնը]] — կարդալ առցանց<br />
<br />
<br />
<br />
==պատմվածքներ==<br />
*[[Մի մաքուր ու լուսավոր տեղ]]<br />
*[[Կատուն անձրեւի տակ]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_VI_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8959Գլուխ VI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:15:30Z<p>**David**: Նոր էջ «{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ VII (Սպիտա...»:</p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ VII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ VI ==<br />
<br />
Բոլոր նրանք, ովքեր ձիերով էին, հետևեցին որսորդին, որն ուղիղ սլանում էր հովտից դեպի վեր, դեպի սարահարթ տանող կածանը։ Այդ կածանը կտրուկ ոլորապտույտներով վեր էր բարձրանում քարափներով և, դրանից բացի, այստեղից այլ ճանապարհ չկար դեպի սարահարթ: Նույնպիսի ճանապարհ էր անցնում հակադիր քարքարոտ լանջով։ Այդտեղ կարելի էր հատել հովիտը. չորս կողմը, մի քանի մղոն հեռավորության վրա, դա սարահարթի մի կողմից մյուսը տանող միակ ճանապարհն էր։<br />
<br />
Ընդամենը հազար ոտնաչափ էր բաժանում հովիտը սարահարթից, բայց դեպի վեր տանող կածանը ձգվում էր գրեթե մեկ մղոն երկարությամբ, և քանի որ տոնախաղերի համար նախատեսված տեղը ժայռի ստորոտներից մի քանի մղոն հեռավորության վրա էր գտնվում, ապա Կառլոսին ուղեկցում էին միայն ձիավորները, և էլի մի քանի մարդ, որոնք որոշել էին ինչ գնով էլ լինի իրենց աչքերով տեսնել այդ վտանգավոր փորձության բոլոր մանրամասնությունները։ Սպաները, հասկանալի է, կածանով բարձրացողների թվում էին: Ներքևում մնացած հանդիսականները շարժվեցին դեպի քարափները, որպեսզի բաց չթողնեն այդ տեսարանի ամենահետաքրքիր ու հուզիչ մասը։<br />
<br />
Արդեն մեկ ժամից ավելի էր անցել, իսկ ներքևում մնացած մարդիկ դեռ սպասում էին, բայց նրանք ժամանակն իզուր չէին կորցնում։ Թղթամոլները նստեցին մոնտե խաղալու, ձեռքից ձեռք անցնելով՝ փայլփլեցին ոսկե ու արծաթե դրամները։ Ամենամոլի խաղացողների թվում էին երկու հայր միսիոներներ։ Իսկ սիրունիկ սինյորինաները սկսեցին իրենց սիրելի, հանգիստ ու պարզ չուսան։ Երկու ուժեղ աքաղաղների կռիվը (դրանցից մեկն ալկալդինն էր, մյուսը քահանայինը) լրացրեց հաջորդ կես ժամը։ Այդ մրցման մեջ հաղթող դուրս եկավ եկեղեցու ներկայացուցիչը: Նրա մոխրագույն աքաղաղը մի հարվածով սպանեց ալկալդի շիկակարմիր աքաղաղին, երկար ու պողպատի նման ամուր կտուցով նա հարվածեց հակառակորդի գլխին: Ներքևում մնացած բոլոր մարդկանց, նույնիսկ սինյորինաներին, շատ դուր եկավ այս հետաքրքիր ու հաճելի տեսարանը, բոլորին, բացի ալկալդից։<br />
<br />
Աքլորակռիվն ավարտվեց, և բազմության ուշադրությունը նորից շեղվեց դեպի սարահարթ բարձրացող մարդկանց խումբը: Նրանք արդեն հասել էին ժայռի եզրին և նրանց շարժումներից հասկացվում էր, որ պայմանավորվում են այդ չլսված գրազի պայմանների մասին։ Եկեք միանանք նրանց։<br />
Բիզոնների որսորդն առաջ անցավ ու ցույց տվեց այն տեղը, որտեղ ուզում էր իրագործել իր հանդուգն որոշումը։ Վերևից, սարահարթից, ժայռերը չեն երևում, և նույնիսկ հովիտը՝ հազար ոտնաչափ խորությամբ այդ վիթխարի անդունդը չես տեսնի, եթե թեկուզ մի հարյուր ոտնաչափ ետ կանգնես ժայռի եզրից։ Այստեղ ոչ մի լանջ կամ թեքատ չկա։ Ամենուրեք միատեսակ կանաչ մարգագետինը սարահարթով, տարածվել է մինչև անդունդի հենց եզրը։ Այն ամբողջովին հարթ է, խոտն այստեղ ճիմի նման խիտ է ու գետնին կպած: Այստեղ ձին ոչ մի բանի դեմ առնել չի կարող փոսեր ու քարեր չկան։ Այդպիսի վտանգ նրան չի սպառնում։<br />
<br />
Ընտրված տեղը, ինչպես ասվեց, հրվանդանի էր նման, որն առաջ էր ցցվել խախտելով քարափի կանոնավոր ուրվագիծը: Ներքևից՝ հովտից, այդ դուրս ցցված մասն իսկույն աչքի էր զարնում։ Իսկ այստեղ, վերևում, դա սարահարթի շարունակությունն էր կազմում, որը դուրս գցած լեզվի նման առաջ էր ձգվել։<br />
<br />
Կառլոսն ամենից առաջ մոտեցավ նրա հենց եզրին և ուշադրությամբ զննեց գետինը։ Այն շատ լավ վիճակում էր ոչ այնքան ամուր, որ ձիու սմբակները սայթաքեին, և ոչ էլ այնքան փխրուն, որ խրվեին նրա մեջ։<br />
<br />
Կառլոսին ուղեկցում էին Վիսկարրան, Ռոբլադոն և ուրիշները։ Շատերը մոտեցան ընտրված տեղին, բայց ահավոր անդունդի եզրից պատկառելի հեռավորության վրա կանգնեցին։ Եվ չնայած նրանք արդեն երկար տարիներ է, ինչ ապրում էին այստեղ վեհասքանչ ու դաժան լանդշաֆտների մեջ. բայց չէին համարձակվում մոտենալ այդ ահավոր քարափի եզրին ու ներքև նայել։<br />
<br />
Որսորդի ձին կանգնել էր ժայռի հենց ծայրին, և Կառլոսը հանգիստ, կարծես առվի ափին կանգնած, ցույց էր տալիս, թե որտեղ է պետք քաշել սահմանագիծը։ Ձին նույնպես անհանգստության նշաններ ցույց չէր տալիս։ Իսկույն զգացվում էր, որ նա լավ է վարժեցված ու սա նրա համար նորություն չէ։ Մերթ ընդ մերթ, ձգելով պարանոցը, նա ներքև՝ դեպի հովիտն էր նայում և այնտեղ տեսնելով իր եղբայրակիցներին, զիլ ձայնով խրխնջում էր։ Կառլոսը նրան դիտավորյալ էր պահում ժայռի պռնկին, որպեսզի մինչև դժվարին փորձությունը նա վարժվի այստեղ։<br />
<br />
Բայց ահա սահմանագիծն էլ է արդեն քաշված. նրա և անդունդի եզրին աճած վերջին խոտերի միջև եղած հեռավորությունը ձիու երկու իրանի համապատասխանող երկարությունից էլ պակաս է։ Վիսկարրան ու Ռոբլադոն ուզում էին պակասեցնել այդ տարածությունը, բայց, որպես պատասխան, մարդկանց մեջ անհավանության շշնջյուն անցավ և նույնիսկ ցածրաձայն ու խուլ «ամոթ է» բացականչություններ լսվեցին:<br />
<br />
Ինչի՞ էին ձգտում սպաները։ Բազմության մեջ ոչ ոք չգիտեր։ Բայց բոլորն էլ զգում էին, որ նրանք ուզում են կործանել բիզոնների որսորդին։ Դրա համար նրանցից յուրաքանչյուրն ուներ իր պատճառները: Նրանք երկուսն էլ չէին կարողանում տանել Կառլոսին։ Այդ ատելության պատճառը կամ պատճառները բոլորովին վերջերս էին ծագել, Ռոբլադոյի մոտ՝ նույնիսկ ավելի ուշ, քան բերդակալի մոտ։ Վերջին ժամվա ընթացքում տեղի ունեցած դեպքերը կատաղության էին հասցրել նրան: Նա նկատել էր, թե Կառլոսն ինչպես էր թափահարում սպիտակ թաշկինակի և, կանգնած լինելով նստարանների մոտ, տեսել, թե ում էր ուղղված հրաժեշտի այդ նշանը: Զգալով այդ ամենը, զարմանքն ու ատելությունը փոթորկեցին նրա հոգում, և նա Կառլոսի հետ սկսեց ամբարտավան ու կոպիտ խոսել։<br />
<br />
Որքան էլ հրեշավոր լինի այդ ենթադրությունը, այնուամենայնիվ, եթե որսորդը գահավիժի անդունդը, նրանք երկուսն էլ՝ և Ռոբլադոն և Վիսկարրան միայն ուրախ կլինեն։ Անկասկած դա սարսափելի է, բայց այդպիսին էին այն ժամանակվա մարդիկ, և դրանում ոչինչ անհավանական չկա։ Ընդհակառակը, նման բարբարոս ցանկությունը, և նույնիսկ առավել անմարդկային արարքները հազվադեպ չեն նաև հիմա՝ Նոր Մեքսիկայի երկնքի տակ։<br />
<br />
Այլոց հետ սարահարթ բարձրացած երիտասարդ անասնապահը պնդում էր, որպեսզի խաղն ընթանա ազնիվ ու բոլոր օրենքներով։ Պարզապես լինելով մի հասարակ անասնապահ, թեկուզ և հարուստ, նա քաջ մարդ էր ու Կառլոսի իրավունքներն էր պաշտպանում նույնիսկ բեղավոր սպաների մոտ։<br />
<br />
– Լսիր Կառլոս,– բղավեց նա այն պահին, երբ լրիվ թափով առաջ էին գնում նախապատրաստությունները։– Կասկածից դուրս է, որ դու պատրաստ ես գնալու այդ խելագարությանը։ Քանի որ ինձ չհաջողվեց համոզել քեզ, ապա ես արգելք չեմ հանդիսանա քո այդ քայլին։ Բայց բոլոր դեպքերում այդպիսի դատարկ բանի համար քեզ վտանգի մի ենթարկիր։ Ահա վերցրու իմ քսակը։ Գրազ եկ որքան ուզում ես։<br />
Այդ ասելով նա որսորդին մեկնեց լիքը քսակը. երևում էր, որ նրա մեջ շատ փող կար։<br />
<br />
Մի պահ Կառլոսը լուռ նայեց քսակին։ Մեծահոգի առաջարկությունը ուրախացրեց նրան։ Ամեն ինչից երևում էր, որ նա խոր զգացվել է երիտասարդի առաջարկից։<br />
<br />
– Ո՛չ,– ասաց նա վերջապես,– ո՛չ, դոն Խուան։ Ամբողջ սրտով շնորհակալ եմ քեզանից, բայց վերցնել քսակը չեմ կարող... Մեկ ոսկի դրամ, ոչ ավելի։ Ես կուզենայի բերդակալի գրազի դիմաց մեկ ոսկի դնել։<br />
<br />
– Վերցրու որքան ուզում ես։<br />
<br />
– Շնորհակալ եմ, դոն Խուան: Միայն մեկ ոսկի։ Մեկն էլ ես ունեմ, նշանակում է կլինի երկուսը... Երկու ոսկի։ Ազնիվ խոսք, երբեք ես այդքան մեծ փողով գրազ չեմ բռնել... Լսո՞ւմ եք։ Աղքատ որսորդը երկու ոսկի է գրավ դնում։<br />
<br />
– Դե լավ, եթե դու չես ուզում, ապա ես այդ կանեմ... Գնդապետ Վիսկարրա,– բարձրաձայն բերդակալին դիմեց դոն Խուանը։– Կարծում եմ դեմ չեք լինի ետ վերցնեք ձեր խաղագումարը։ Կառլոսը մեկ ոսկի է դնում, իսկ ես առաջարկում եմ տասը։<br />
<br />
– Համաձայն եմ,– չոր պատասխանեց բերդակալը։<br />
<br />
– Կհամաձաքնվե՞ք կրկնապատկել խաղագումարը:<br />
<br />
– Համաձայնվե՞լ,– կրկնեց Վիսկարրան կատաղած, որ ականատեսների ներկայությամբ այդպես են խոսում իր հետ։– Քառապատկենք այն, պարոն, եթե ձեզ հարմար է։<br />
<br />
– Լավ, քառապատկենք,– անմիջապես մրցահրավերն ընդունեց դոն Խուանը։– Քառասուն ոսկի եմ դնում Կառլոսի հաղթանակի համար։<br />
– Բավական է։ Հանեք փողերը։<br />
<br />
Ոսկե դրամները հաշվեցին, հանձնեցին ականատեսներից մեկին ու ընտրեցին մրցության դատավորները։<br />
<br />
Ահա արդեն բոլոր նախապատրաստություններն ավարտված են։ Հանդիսականները ետ քաշվեցին դեպի սարահարթ և հրվանդանը թողեցին բիզոնների որսորդի ու նրա ձիու տրամադրության տակ։</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_V_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8958Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:14:10Z<p>**David**: Նոր էջ «{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ VI (Սպիտա...»:</p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ VI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ V ==<br />
<br />
Կառլոսն անմիջապես չպատասխանեց, թամբին անշարժ նստած՝ նա մի պահ լռեց։ Թվում էր, թե նա տարակուսանքի մեջ է։ Սպաների վարմունքը, Ռոբլադոյի խոսքերը խոցել էին նրան։ Արժե՞ արդյոք մտնել այդպիսի խրթին խաղի մեջ, երբ այն, ըստ էության, արդեն ավարտվել է և այն էլ միայն նրա համար, որ բերդակալի ու Ռոբլադոյի խելքին փչել է գրգռել իրեն։ Բայց հրաժարվել նշանակում է ծաղրանքի ու բամբասանքների թիրախ դառնալ։ Գուցե հենց դրան էլ նրանք ձգտում են։<br />
<br />
Նա հիմքեր ուներ կասկածելու նրանց չարամիտ դիտավորություններին: Նա որոշ բան գիտեր այդ երկուսի մասին, այն մասին, թե ինչպիսին են նրանք ծառայության մեջ. և մի՞թե կարող էր այդ չիմանալ: Չէ՞ որ այստեղ նրանք բարձրագույն իշխանությունն են։ Բայց գիտեր նաև այն մասին, թե ինչ մարդիկ են դրանք ծառայությունից դուրս, անձնական կյանքում, և այդ տեղեկություններն ամենևին էլ նրանց օգտին չէին խոսում։ Ինչ վերաբերում է Ռոբլադոյին, ապա որսորդը նրան չսիրելու պատճառներ ուներ, բոլորովին լուրջ պատճառներ և եթե Ռոբլադոն իմանար մի հանգամանքի մասին, ապա նա էլ Կառլոսին նույնպիսի անբարյացակամությամբ պատասխանելու միանգամայն ծանրակշիռ պատճառ կունենար։ Մինչև այսօր Ռոբլադոն նույնիսկ չգիտեր բիզոնների որսորդի գոյության մասին, որն իր ժամանակի մեծ մասն անց էր կացնում հեռավոր վայրերում։ Գուցե սպան երբեք նրան չի հանդիպել կամ, համենայնդեպս, երբևիցե նրա հետ որևէ խոսք չի փոխանակել։ Կառլոսը նրան ավելի լավ գիտեր ու արդեն երկար ժամանակ է, ինչ նրան չէր սիրում, ինչպես մենք ակնարկեցինք, դա իր պատճառներն ուներ։<br />
<br />
Սպայի այսօրվա վարմունքը չթուլացրեց նրա նկատմամբ Կառլոսի տածած թշնամանքը։ Ընդհակառակը, նրա մեծամիտ ու ծաղրական տոնը վիրավորեց որսորդի ինքնասիրությունը:<br />
<br />
– Կապիտան Ռոբլադո,– պատասխանեց նա վերջապես,– ես ասացի, որ չարժե այդ խաղի վրա ժամանակ կորցնել, նույնիսկ տասը տարեկան փոքրիկ տղան դա քաջություն չի համարի։ Այդպիսի դատարկ բանի համար ես իմ ձիու բերանը չեմ պատռի։ Ինչ դժվար բան է նրան կանգնեցնել այս խղճուկ առվի եզրին։ Բայց եթե...<br />
<br />
– Բայց եթե... ի՞նչ,– անհամբերությամբ վրա բերեր Ռոբլադոն, օգտվելով դադարից ու անմիջապես գլխի ընկնելով, թե ինչ է ասելու Կառլոսը։<br />
– Եթե դուք ուզում եք վտանգի տակ դնել ձեր դուբլոնը, իսկ ես ընդամենը մի աղքատ որսորդ եմ և դրանից ավելի չեմ կարող դնել, ապա կանեմ այն, ինչ տասը տարեկան փոքրիկ տղան, թերևս, իսկական վարպետություն կհամարի։<br />
<br />
– Ո՞րն է դա, պարոն որսորդ,– հեգնական ծիծաղով հարցրեց սպան։<br />
<br />
– Ամբողջ թափով սլացող ձիուն ես կկանգնեցնեմ ահա այն ժայռի եզրին։<br />
<br />
– Ձիու երկու իրանի հեռավորության վրա՞։<br />
<br />
– Երկո՞ւ։ Ոչ, ավելի քիչ, ճիշտ այնքան, որքան այստեղ է, առվի եզրին։<br />
<br />
Այդ խոսքերն այնպես ցնցեցին մոտակայքում կանգնած բոլոր մարդկանց, որ մի քանի րոպե ոչ մեկը չկարողացավ որևէ բան ասել։ Դժվար էր հավատալ, որ դա լուրջ առաջարկություն է. դրա մեջ որքան վայրի ու խելացնոր խիզախություն կար: Նույնիսկ ապուշ կտրած երկու սպաները պատրաստ էին մտածելու, որ որսորդը պարզապես ծիծաղում է իրենց վրա։<br />
<br />
Կառլոսի ցույց տված ժայռը բարձրադիր սարահարթի մի մասն էր կազմում, որի ուղղաձիգ պատերն իջնում էին դեպի հովիտը։ Այն հրվանդանի էր նման և կարծես հատուկ դուրս էր ցցվել ներքևից, հովտից, լավ երևալու համար։ Ժայռը նման էր ալեկործան պատնեշի, որը բարձր էր ճիշտ այնքան, որքան ամբողջ ժայռոտ զառիթափը: Նրա եզրին խոտ էր երևում. դա վերևում, սարահարթի վրա փռված տափաստանի կանաչ ծայրամասն էր։ Հարթ, հողաթմբերից ու փոսերից զուրկ պատը ուղղաձիգ իջնում էր դեպի հովիտը։ Այն ամբողջովին ծածկված էր հորիզոնական գծերով, այդ իրար էին հաջորդում կրաքարի ու ավազաքարի շերտերը։ Ուղիղ հազար ոտնաչափ էր ընկած հովտի կանաչ մարգագետինների ու անդունդի եզրի միջև: Ներքևից մինչև վերև ընկած տարածությունն աչքերով չափելը թույլ ջղերով մարդու համար այնքան էլ հեշտ գործ չէր. վերևից ներքև կարող է նայել միայն ամենախիզախ մարդը։ Ահա թե ինչպիսին էր այն ժայռը, որի եզրին Կառլոսը որոշել էր կանգնեցնել իր ձին։ Միանգամայն հասկանալի էր, թե ինչու նրա առաջարկն այդպես ցնցեց բոլորին։ Բայց ահա ինչ-որ բացականչություններ խախտեցին լռությունը։<br />
<br />
– Դա անհնար է: Նա խելագարվել է։ Պարզապես կատակում է: Նա ծիծաղում է պարոն զինվորականների վրա։<br />
<br />
Կառլոսը, հեծած իր ձիուն, անվրդով շարժում էր սանձն ու սպասում պատասխանի։<br />
<br />
Երկար սպասելու հարկ չեղավ։ Վիսկարրան ու Ոոբլադոն մի քանի հապճեպ խոսքեր փոխանակեցին, և Ռոբլադոն անհամբերությամբ բղավեց.<br />
<br />
– Ես ընդունում եմ գրազը։<br />
<br />
– Ես նույնպես մեկ ոսկի եմ դնում,– ավելացրեց Վիսկարրան:<br />
<br />
– Սինյորներ,– նկատելի դառնությամբ խոսեց Կառլոսը։– Դժբախտաբար ես երկուսի հետ միանգամից գրազի մեջ մտնել չեմ կարող։ Ահա այս մեկ դուբլոնն է իմ ամբողջ ունեցվածքը, և հիմա հազիվ թե որևէ մեկը փոխադարձաբար ինձ մեկ դուբլոն էլ տա։<br />
<br />
Այդ խոսքերն արտասանելիս Կառլոսը ժպտալով հայացքն ուղղեց դեպի ամբոխը. բայց մարդիկ ի վիճակի էին նրա ժպտին ժպիտով պատասխանելու։ Սարսափը պատել էր նրանց: Նրանք համոզված էին, որ խելացնոր որսորդին անխուսափելի կործանում է սպասում։ Բայց, այնուամենայնիվ, ինչ-որ մեկն արձագանքեց.<br />
<br />
– Ես նույնիսկ քսան ոսկի կտամ, Կառլոս, ցանկացած այլ բանի համար, բայց ոչ սրա։ Չէ՞ որ դա անմտություն է։<br />
<br />
Դա այն նույն երիտասարդ անասնապահն էր, որն արդեն մեկ անգամ պաշտպանել էր Կառլոսին։<br />
<br />
– Շնորհակալ եմ, դոն Խուան,– պատասխանեց որսորդը։– Ես գիտեմ, դու միշտ պատրաստ ես ինձ դրամ փոխ տալու։ Միևնույն է, շնորհակալ եմ։ Մի վախենա։ Ես կշահեմ ոսկին։ Քսան տարի ես ձի եմ նստել, ոչ նրա համար, որ ինչ-որ մի աչուպինո ծիծաղի վրաս։<br />
<br />
– Պարոն,– միաձայն բղավեցին Վիսկարրան ու Ռոբլադոն միանգամից բռնելով սուսերակոթերն ու կատաղորեն կիտելով հոնքերը։<br />
<br />
– Օհ, ներեցեք պարոններ,– չթաքցրած ծաղրանքով ասաց Կառլոսը։– Դա պատահմամբ դուրս թռավ բերանիցս։ Ազնիվ խոսք, ես ոչ ոքի չէի ուզում վիրավորել։<br />
<br />
– Այդ դեպքում լեզուդ քեզ պահիր, բարեկամ: Եթե մեկ անգամ էլ այդպիսի խոսք դուրս թռչի բերանիցդ, գլուխդ ուսերիդ վրա չի մնա,– սպառնաց Վիսկարրան։<br />
<br />
– Շնորհակալ եմ, պարոն բերդակալ,– ծիծաղելով պատասխանեց Կառլոսը:– Հավանաբար ես հաշվի կառնեմ ձեր խորհուրդը։<br />
<br />
Կատաղած բերդակալը պատասխանի փոխարեն հայհոյեց. բայց Կառլոսը դրա վրա ուշադրություն չդարձրեց, որովհետև այդ պահին նրա քույրը, որը հենց նոր էր լսել եղբոր անմիտ մտադրության մասին, դուրս ցատկեց սայլակից ու հուսահատորեն նետվեց դեպի եղբայրը։<br />
<br />
– Օ՛հ, Կառլոս,– բղավեց նա, փաթաթվելով հեծյալի ոտքերին։– Մի՞թե դա ճիշտ է։ Ո՛չ, չի կարող պատահել։<br />
<br />
– Ի՞նչ ես ուզում, քույր իմ,– ժպտալով հարցրեց Կառլոսը։<br />
<br />
– Ի՞նչ է, դու...<br />
<br />
Ձայնը դավաճանեց նրան, և նա միայն կարողացավ հայացքով ցույց տալ անդունդը։<br />
<br />
– Իհարկե, Ռոսիտա։ Իսկ ինչո՞ւ ոչ։ Ամոթ է, հարազատս, մի անհանգստանա։ Հավատա, վախենալու ոչինչ չկա։ Ես այդ վաղուց արդեն արել եմ։<br />
<br />
– Կառլոս, սիրելիս։ Ես գիտեմ, դու հիանալի ձիավար ես, ոչ ոք այստեղ քեզ հետ չի կարող համեմատվել։ Բայց մտածիր, թե որքան դա վտանգավոր է... Ողորմած Աստված։ Մտածիր...<br />
<br />
– Քույր իմ։ Մի խայտառակիր ինձ մարդկանց առաջ։ Գնա և հարցրու մայրիկին։ Լսիր, թե ինչ կասի նա։ Կտեսնես, որ նա չի անհանգստանա։<br />
Ու որսորդը շարժվեց դեպի սայլակը։ Քույրը հետևեց նրան։<br />
<br />
Խեղճ Ռոսիտա։ Այդ պահին քո վրա էին սևեռված մի մարդու աչքեր, որն առաջին անգամ էր տեսնում քեզ, և այդ աչքերի մութ խորքերում փայլում էր մի կրակ, ոչ մի լավ բան չխոստացող կրակ։ Քո բարեկազմ կեցվածքը, հրեշտակային չքնաղ դեմքը և, գուցե, հենց քո վիշտը ստիպեցին ավելի արագ բաբախել մի սրտի, որի տիրոջ սերը կարող էր միայն կործանում բերել նրան, ում կփորձեր սիրել նա։ Դա գնդապետ Վիսկարրայի սիրտն էր։<br />
<br />
– Ապա մի նայեցեք, Ռոբլադո,– ցածրաձայն դիմեց նա իր ենթակային ու բոլոր այլանդակ գործերի մասնակցին:– Նայեցեք ահա այնտեղ։ Չքնաղագույն գեղեցկուհի: Ապա մի նայեք է՜։ Այ քեզ իսկական Վեներա. դա այնքան հաստատ է, որքան այն, որ ես քրիստոնյա եմ ու զինվոր։ Կուզենայի իմանալ, թե որտեղի՞ց նա հայտնվեց։<br />
<br />
– Ազնիվ խոսք, ես սրան երբեք չեմ տեսել,– պատասխանեց կապիտանը։– Հավանաբար նա այդ տղայի քույրն է։ Այդպես էլ կա։ Լսեցեք նրանց։ Սրանք միմյանց քույր ու եղբայր են կոչում: Նա իսկապես բավականին լավիկն է։<br />
<br />
– Այ դժբախտություն,– խոր շունչ քաշեց բերդակալը։– Սա իսկական գյուտ է։ Իսկ ես արդեն բթացել էի, բոլորովին բթացել այստեղի տաղտկալի միապաղաղությունից։ Լավ է, որ վերջապես զվարճության մի միջոց գտնվեց։ Այժմ ես, թերևս, կարող եմ մեկ ամիս ևս համբերել։ Ի՞նչ եք կարծում, նա ինձ բավական է մեկ ամբողջ ամիս։<br />
<br />
– Հազիվ թե... եթե բանն այնպես գնա, ինչպես ուրիշների հետ։ Մի՞թե դուք արդեն ձանձրացել եք Ինեսից։<br />
<br />
– Հա՜հա՜: Նա չափից ավելի է սիրում ինձ, իսկ ես դա տանել չեմ կարող։ Ես գերադասում եմ, որ ինձ մի քիչ ավելի սառը վերաբերվեն։<br />
<br />
Եթե այդպես է, ապա այս շիկահեր օրիորդը, թերևս, ավելի հարմար է ձեզ։ Բայց տեսեք, նրանք հեռացան։<br />
<br />
Մինչ սպաները զրուցում էին, Կառլոսն ու իր քույրը մոտեցան այն սայլակին, որի վրա նրանց պառավ մայրն էր նստած։<br />
<br />
Բերդակալը, կապիտանն ու բազմաթիվ այլ հանդիսականներ հետևեցին նրանց, շրջապատեցին ու սկսեցին ականջ դնել։<br />
<br />
– Մայրիկ, նա ուզում է համոզել ինձ,– լսվեց Կառլոսի ձայնը: Նա արդեն մորը պատմել էր իր մտադրությունը:– Առանց ձեր համաձայնության ես ոչինչ չեմ անի։ Բայց լսեցեք, մայրիկ, իմ խոստումով ես արդեն կիսով չափ կապված եմ և կուզենայի անպայման կատարել այն։ Չէ՞ որ դա պատվի հարց է, մայրիկ:<br />
<br />
Վերջին խոսքերն արտասանվեցին բարձրաձայն ու հաստատ, ուղղակի պառավ կնոջ ականջի մեջ. նա, հավանաբար, լավ չէր լսում։<br />
<br />
– Ո՞վ է քեզ համոզում,– հարցրեց նա՝ բարձրացնելով գլուխն ու նայելով շրջապատող մարդկանց։– Ո՞վ։<br />
<br />
– Ռոսիտան, մայրիկ։<br />
<br />
– Ռոսիտան թող թել հյուսի ու շալեր գործի՝ այդ է նրա գործը։ Իսկ դու, զավակս, կարող ես մեծ գործեր... սխրանքներ կատարել: Այո՛, սխրանքներ։ Մի՞թե երակներումդ հորդ արյունը չի հոսում։ Այ նա՜... նա սխրանքներ էր գործում, այո... հա՜հա՜հա՜։<br />
<br />
Այդ կնոջ տարօրինակ ծիծաղն ու խելագար հայացքը ցնդեցին հանդիսականներին։<br />
<br />
– Գնա՛,– բղավեց նա՝ ետ գցելով իր ճերմակ մազափունջն ու թափահարելով ձեռքերը։– Գնա Կառլոս որսորդ բիզոնների, և արևից խանձված վախկոտներին ցույց տուր, թե ինչի է ընդունակ ազատ ամերիկացին։ Դեպի ժայռը, դեպի ժայռը։<br />
<br />
Տալով այդ սարսափելի հրամանը՝ նա նորից նստեց սայլակում ու լռեց։<br />
<br />
Կառլոսն այլևս նրան ոչինչ չհարցրեց։ Մոր արտասանած կտրուկ խոսքերը նրա մոտ այս վեճը որքան կարելի է շուտ ավարտելու բուռն ցանկություն առաջացրին: Նա նկատեց, որ մոտակայքում հավաքված հանդիսականներից մեկը այդ խոսքերն ականջի ետև չգցեց։<br />
<br />
Սպաները, հոգևորականներն ու ալկալդը բազմանշանակալից հայացքներ փոխանակեցին։<br />
<br />
Քրոջը նորից նստեցնելով սայլակի մեջ ու հրաժեշտի համբույր տալով նրան, Կառլոսը թռավ թամբի վրա ու առաջ սլացավ։ Փոքր-ինչ հեռանալով՝ նա ձգեց ձիու սանձն ու հայացքն ուղղեց դեպի այն նստարանները, ուր նստած էին քաղաքի սինյորներն ու սինյորինաները։ Այնտեղ իրարանցում էր տիրում: Նրանք արդեն լսել էին սպասվող փորձության մասին, շատերը պատրաստ էին որսորդին համոզելու միջոցով ետ պահել այդ վտանգավոր խաղից։<br />
<br />
Դրանց մեջ էր նաև նա, ում սիրտը, թվում էր, ուր որ է կպայթի։ Սարսափն ու հուզմունքը պատել էին նրան ճիշտ այնպես, ինչպես Կառլոսի քրոջը, բայց այդ մասին նա ոչինչ չէր կարող ասել իրեն շրջապատող մարդկանց: Նա ստիպված էր լռությամբ տանջվել ու համբերել։<br />
Կառլոսն այդ գիտեր: Նա հանեց իր կրծքի տակ պահված սպիտակ թաշկինակն ու թափահարեց այն՝ կարծես ինչ-որ մեկին ուղարկելով իր վերջին «մնաս բարով»ը։ Պատասխանեցին նրան, թե ոչ դժվար է ասել, բայց մի վայրկյան անց նա շրջեց ձիուն ու սլացավ դեպի ժայռը։<br />
<br />
Ինչպիսի՜ ենթադրություններ ասես չէին անում սինյորներն ու սինյորինաները, ինչպես նաև գեղջուկ գեղեցկուհիներն այն մասին, թե արդյոք ո՞ւմ ուղարկվեց հրաժեշտի այդ ողջույնը։ Բազմաթիվ կռահումներ արվեցին, շատ անուններ տրվեցին, դատողություններ ու բամբասանքներ սկսվեցին։ Բայց նրանցից միայն մեկը գիտեր, թե ում հրաժեշտ տվեց Կառլոսը, և նրա հոգին փոթորկվում էր սիրուց ու սարսափից։</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_IV_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8957Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:11:09Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ IV ==<br />
<br />
Խաղերը շարունակվում էին։ Կառլոսից պարտված ցուլը բոլորովին հանդարտվել ու մռայլ տեսքով թափառում էր մարգագետնում: Նա արդեն պիտանի չէր մրցության երկրորդ տուրին մասնակցելու համար. այդ պատճառով նրա վրա լասսո գցեցին ու տարան. դա մրցանակ է, այն կհանձնեն հաղթողին։<br />
<br />
Մի ուրիշ ցուլ դուրս բերին ու բաց թողին, տասնյակ նոր հեծյալներ կրնկակոխ նետվեցին նրա ետևից։<br />
<br />
Այս անգամ որսն ու նրա հետապնդողները իրարից շատ հեռու չէին, ավելի ճիշտ ցուլն այնքան էլ արագավազ չէր։ Բոլորը միանգամից հավասարվեցին նրան ու անզուսպ արշավով առաջ սլացան։ Բոլորովին անսպասելիորեն ցուլը կտրուկ շուռ եկավ ու ետ վազեց, ուղիղ դեպի հանդիսականները։ Սայլակներում գտնվող գեղջկուհիները և նստարաններին նստած սինյորներն ու սինյորինաները վախեցած սկսեցին աղմկել։ Եվ դա զարմանալի չէր. մի ակնթարթ ևս՝ և մոլեգնած գազանը կհայտնվի հենց այնտեղ, ուղիղ նրանց մեջ։<br />
<br />
Իսկ հեծյալները մնացել էին ետևում։ Մեծ արագությամբ միանգամից շրջվելու անհրաժեշտությունը նրանց հանկարծակիի էր բերել և ցուլը նրանցից շատ էր առաջ անցել: Նույնիսկ ամենամոտ գտնվողները չէին կարող ժամանակին հասնել։<br />
<br />
Մնացած հեծյալներն արդեն իջել էին ձիերից: Իսկ ո՞վ կհամարձակվի ոտքով կտրել ամբողջ թափով սլացող ցուլի ճանապարհը։<br />
<br />
Տղամարդիկ շփոթվեցին. նրանց բարձրաձայն բացականչությունները խառնվում էին սարսափահար կանանց հուսահատ վայնասունին։ Զոհեր կլինեն... գուցե՝ շատ։ Ոչ ոք չէր կարող վստահ լինել, որ կենդանի կմնա։<br />
<br />
Սարսափահար կանանցով լցված սայլերը շարքերով կանգնել էին նստարանների երկու կողմերում, և, կիսաօղակ կազմելով, ձգվել դեպի մարգագետինը։ Ահա ցուլն արդեն այդ կիսաօղակի մեջ է, սայլերը նրան աջ կամ ձախ շրջվելու հնարավորություն չեն տալիս, և նա կատաղորեն սլանում է ուղիղ դեպի նստարանները՝ կարծես որոշել է ճեղքել ու անցնել նրանց միջով։ Կանայք տեղներից վեր թռան, և վախից խելքները կորցրած, պատրաստ էին ուղիղ հրեշի պոզին թռչելու։ Ահավոր պահ էր։<br />
Եվ այդ պահին սայլերի առաջ հետիոտն մի մարդ հայտնվեց լասսոն ձեռքին։ Հազիվ առաջ անցնելով բազմությունից, նա բարձր թափահարեց լասսոն։ Մի ակնթարթ ևս՝ և օղը բռնեց կատաղած կենդանու պոզից։<br />
<br />
Վայրկյան չկորցնելով, այդ մարդը նետվեց դեպի կիսաօղակի մոտավորապես կենտրոնում աճած ցածր ծառն ու արագ նրա բնին փաթաթեց լասսոյի ազատ ծայրը: Եթե մի ակնթարթ էլ հապաղեր, արդեն ուշ կլիներ։<br />
<br />
Նա հազիվ էր հանգուցել լասսոյի ծայրը, երբ ուժեղ ցնցումն ազդարարեց, որ ցուլը կապված է։ Վերջինս միայն կարողացավ վազել իր պոզն ամուր սեղմող լասսոյի ամբողջ երկարությամբ, մի ինչ-որ անհասկանալի ուժ միանգամից կանգնեցրեց ու ետ շպրտեց շփոթված կենդանուն։ Ցուլը ծանրորեն փռվեց հանդիսատեսի ոտքերի առաջ։<br />
<br />
– Բռավո՛, viva,– լսվում էր չորս կողմից. սարսափից քարացած հարյուրավոր մարզիկ այնքան էին ուշքի եկել, որ արդեն կարողանում էին բղավել։– Viva, viva Կառլոսն, որսորդին բիզոնների։<br />
<br />
Միայն նա այսօր արդեն երկրորդ անգամ բոլորին ապացուցեց իր ճարպկությունն ու արիությունը։<br />
<br />
Սակայն ցուլը դեռ վերջնականապես պարտված չէ. նրա ճանապարհը սահմանափակված է որոշակի տարածությամբ՝ լասսոյի երկարությամբ, և ահա ոտքի կանգնելով, նա կատաղի մռնչյունով նետվում է ուղիղ դեպի հանդիսատեսները։ Բարեբախտաբար լասսոն այնքան երկար չէր, որպեսզի նա կարողանար աջից կամ ձախից մխրճվել մարդկանց շարքերի մեջ և նա նորից ընկնում է, նստելով ետևի ոտքերի վրա։ Սարսափած բազմությունը ցիրուցան եղավ, ո՞վ գիտե, գուցե օդն, այնուամենայնիվ, կարող է դուրս պրծնել: Բայց ահա վրա հասան նաև հեծյալները: Նորանոր լասսոներ փաթաթվեցին ցուլի պարանոցին ու ոտքերին, և վերջապես, նրան անգթորեն գետին տապալեցին, նա այլևս շարժվել չի կարող։<br />
<br />
Այժմ արդեն նա վերջնականապես պարտված է ու այլևս փախչել չի կարող: Եվ քանի որ այս խաղի համար ընդամենը երկու կենդանի էին նախապատրաստել, ապա այսօր ցուլերի հետապնդումն ավարտված է:<br />
<br />
Քանի դեռ նախապատրաստություններ էին գնում այսօրվա տոնակատարության հաջորդ մեծ խաղի համար, մի քանի հեծյալներ ցուցադրում էին ձիավարության՝ իրենց համեմատաբար ցածր արվեստը։ Դա ինչ-որ միջախաղի էր նման, և ամեն մեկն անում էր այն, ինչ փչում էր խելքին։ Օրինակ, մեկը լասսոն նետեց ամբողջ թափով վազող մարդու ոտքերին, օղը սեղմեց նրա կոճին և, հասկանալի է, վայր գցեց։ Դա անում էին շատերը՝ և՛ հեծյալները, և՛ հետիոտները, ինչպես երևում է, դա մեծ վարպետություն չէր պահանջում։ Համենայնդեպս, այդպես էին կարծում ամենափորձվածները, նրանք, ովքեր այդ զվարճանքին մասնակցելն իրենց արժանապատվությունից ցածր էին համարում։<br />
<br />
Այնուհետև հեծյալները ցուցադրեցին գլխարկով խաղը։ Այստեղ վարպետությունը կայանում է հետևյալում, քառատրոփ բաց են թողնում ձին ու ընթացքի ժամանակ գետին նետում գլխարկը։ Այնուհետև, սլանալով ամբողջ թափով, թամբից կախվում ու վերցնում են այն։ Գրեթե բոլորն էլ այդ անում էին նույն հաջողությամբ և միայն ամենաերիտասարներն էին դա մեծ ճարպկություն համարում։ Գրեթե քսան Պատանիներ ձիերով պտտվում էին հանդիսատեսների առաջ, գետին էին նետում իրենց սոմբրերոներն ու նորից մեծ արագությամբ բարձրացնում դրանք։<br />
<br />
Բայց փոքր առարկաներ բարձրացնելն արդեն այնքան էլ հեշտ չէ։ Օրինակ, գետնին դրված մետաղյա դրամը. այստեղ առանց ամաչելու իրենց բախտը կարող են փորձել ամենահմուտ հեծյալները։<br />
<br />
Առաջ եկավ բերդակալ Վիսկարրան ու լռություն պահանջեց։ Գետնին դնելով իսպանական դոլարը նա հայտարարեց.<br />
<br />
– Դոլարը կպատկանի նրան, ով միանգամից կբարձրացնի այն։ Հինգ ոսկի եմ դնում։ Դա միայն Հոմեսը կարող է անել։<br />
<br />
Մի քանի րոպե բոլորը լռեցին։ Հինգ ոսկին մեծ փող է։ Միայն հարուստ մարդը կարող է այդքան փող դնել:<br />
<br />
Սակայն մարտահրավերն անպատասխան չմնաց։ Առաջ եկավ մի երիտասարդ անասնապահ։<br />
<br />
– Գնդապետ Վիսկարրա,– խոսեց նա,– ես չեմ վիճում, որ դա միայն Հոմեսը կարող է անել, բայց կարող եմ գրազ գալ. այստեղ կա մեկ ուրիշը, որը Հոմեսից պակաս հաջողություն չի ունենա։ Չե՞ք կրկնապատկի արդյոք ձեր խաղագումարը:<br />
<br />
– Ո՞վ է այդ մարդը։<br />
<br />
– Կառլոսը, որսորդը բիզոնների։<br />
<br />
– Լավ, ես ընդունում եմ ձեր գրազը։ Էլ ո՞վ է ուզում փորձել իր բախտը,– շարունակեց Վիսկարրան, դիմելով բազմությանը։– Գետնից բարձրացված յուրաքանչյուր դոլարի փոխարեն ես ամեն անգամ կգնեմ նորը։ Բայց հիշեցեք միայն, պետք է բարձրացնել միանգամից։<br />
<br />
Մի քանիսի փորձերն անհաջողությամբ ավարտվեցին։<br />
<br />
Որոշ հեծյալներ կարողացան դիպչել դրամին, նույնիսկ տեղաշարժեցին այն, բայց ոչ մեկը չկարողացավ վերցնել։<br />
<br />
Վերջապես մարգագետին դուրս եկավ խոշոր աշխետ ձիով մի փորձված հեծելակ. բոլորը ճանաչեցին սերժանտ Հոմեսին։ Այդ նա էր, որ առաջինը հասավ ցուլին, բայց չկարողացավ նրան գետին տապալել։ Իսկույն զգացվեց, որ նա դեռ մինչև հիմա չի հաշտվել անհաջողության հետ, նրա առանց այն էլ մռայլ, դեղնավունգունատ դեմքը բոլորովին խոժոռվել էր: Նա բարձրահասակ էր, ամրակազմ և, անկասկած, լավ ձիավար, բայց բավականին կոպիտ էր ու անհամաչափ զարգացած: Նրան պակասում էին ճկունությունն ու շարժունությունը։<br />
<br />
Պահանջվում էր որոշ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարել։ Սերժանտը ստուգեց թամբակալները, հանեց սուրը, սրակալն ու խթանեց ձիուն։<br />
Մի քանի րոպե անց հեծյալի հմուտ ղեկավարությամբ առաջ սլացող ձին հայտնվեց արևից փայլփլող դրամի մոտ։ Հոմեսը կախվեց ու փորձեց վերցնել դրամը։ Թերևս նրան կհաջողվեր այդ անել, եթե նա դրամն ամուր սեղմեր ձեռքում։ Բայց դեռ չէր հասցրել ուղղվել թամբի վրա, երբ այն դուրս սահեց նրա մատների արանքից։<br />
Բազմությունը փոթորկվեց. այդ աղմուկի մեջ և հիացմունք կար և զայրույթ։ Մեծամասնությունը Հոմեսի նկատմամբ բարեհաճ էր տրամադրված, որովհետև նրա մեջքին Վիսկարրան էր կանգնած: Եվ դա ոչ թե գնդապետ Վիսկարրային շատ սիրելուց էր, այլ պարզապես նրանից վախենում էին և աշխատում էին նրան հաճոյանալ։<br />
<br />
Ապա առաջ եկավ Կառլոսն իր սևաթույր ձիով։ Բոլորի հայացքներն ուղղվեցին նրա վրա: Նրա գեղեցկությունը կարող էր ընդհանուր հուզմունք առաջացնել, եթե մաշկն այդքան բաց գույնի չլիներ։ Դա մարդկանց ստիպում էր անվստահությամբ վերաբերվել նրան, չէ՞ որ նա ուրիշ ժողովրդի զավակ էր։<br />
<br />
Սակայն կանացի սրտերը չէին կարող համաձայնել այդ նախապաշարմանը, և բազմաթիվ թուխ ու սիրունիկ աչքեր շիկահեր ամերիկացուն նայելիս հիացմունքից բոցավառվում էին, որովհետև Կառլոսը, որսորդը բիզոնների, ծագումով ամերիկացի էր։<br />
<br />
Բայց ոչ, միայն կանայք չէին, որ բարեհաճորեն էին նայում նրան ու գովասանքի խոսքեր շշնջում։ Տագնոսների ցեղի՝ գրեթե մինչև անասունների մակարդակը ստորացված հնդիկների մեջ, որոնք սաստիկ կռացած ու աչքերը երբեք գետնից չբարձրացնելով ապրում էին այստեղ, մարդիկ կային, որոնք երազում էին վաղուց անցած օրերի մասին: Նրանք գիտեին, որ ինչ-որ ժամանակ իրենց հայրերն ազատ են եղել, լեռնային քարանձավներում կամ խիտ անտառի մութ խորքերում տեղի ունեցող գաղտնի հավաքույթներում նրանք դեռ վառում էին Կեցալկոատլ<ref>Կեցալկոատլ – Մեքսիկո հովտում ապրող ժողովրդի՝ տոլտեևների աստված։ Պատկերվում էր փետրավոր օձի տեսքով։</ref> աստծու սուրբ կրակը, դեռ խոսում էին Մոնթեսումայի ու ազատության մասին։<br />
<br />
Կառլոսը նախապատրաստությունների գրեթե ոչ մի նշան ցույց չտվեց. և նույնիսկ թիկնոցը չհանեց: Նա միայն անփութորեն այն ետ գցեց այնպես, որ նրա երկար եզրերը կախվեցին ձիու գավակից։<br />
<br />
Տիրոջ ձայնին հնազանդ ձին անմիջապես քառատրոփ առաջ նետվեց. այնուհետև հեծյալի ծնկները թեթևակիորեն սեղմվեցին նրա կողերին, և, ենթարկվելով այդ ազդանշանին, ձին սկսեց մարգագետնով պտույտներ գործել ավելի ու ավելի արագ։<br />
<br />
Բայց ահա հեծյալը նույն արագությամբ ձիու սրարշավ ընթացքն ուղղեց դեպի փայլփլող դրամը։ Հասնելով դրամին՝ նա կախվեց թամբից, արագ վերցրեց, բարձր վեր նետեց, կտրուկ չոքացրեց ձիուն, ձեռքն առաջ պարզեց ու դրամն ընկավ ուղիղ նրա բաց ափի մեջ։<br />
<br />
Այդ ամենը նա արեց հեշտությամբ, հնդկացի դերվիշի անբռնազբոսիկությամբ: Նույնիսկ չարակամ տրամադրված մարդիկ չկարողացան զսպել իրենց ծափերը, ու նորից պայթեց «viva»ն Կառլոսի՝ բիզոնների որսորդի պատվին։<br />
<br />
Սերժանտը նվաստացած էր։ Առաջ նա էր միշտ հաղթող դուրս գալիս նման մրցույթներում, մինչ այդ Կառլոսն այստեղ չէր եղել կամ երբեք չէր մասնակցել այդ մրցումներին։ Վիսկարրան էլ իրեն այնքան լավ չէր զգում: Նրա սիրելին խայտառակված էր, իսկ ինքը կորցրել էր տասը ոսկի. դա քիչ չէր նույնիսկ սահմանապահ ամրոցի բերդակալի համար։ Եվ, բացի դրանից, հաճելի չէր ծիծաղելի վիճակի մեջ ընկնել գեղեցկատես սինյորինաների մոտ այն պատճառով, որ տանուլ էր տվել հենց իր առաջարկած գրազը։ Այդ պահից Վիսկարրան ատեց Կառլոսին՝ բիզոնների որսորդին։<br />
<br />
Հաջորդ խաղի էությունը կայանում էր նրանում, որ հեծյալը պետք է քառատրոփ սլանար մինչև մարգագետնի երկայնքով անցնող խոր առվի եզրը։ Այստեղ հեծյալը կարող էր ցուցադրել ոչ միայն իր քաջությունն ու ճարպկությունը, այլ նաև ձիու գերազանց վարժվածությունը։<br />
<br />
Առուն (ոռոգման ջրանցքը) այնքան լայն էր, որ ձին չէր կարող թռչել նրա վրայից, և այնքան խոր, որ հեծյալին շատ էլ հաճելի չէր լինի գլորվել նրա մեջ։ Դրա համար հեծյալը ոչ միայն ճարպիկ, այլ նաև անվախ պետք է լինի։ Ձին ամբողջ թափով նետվում է դեպի առուն։ Քառատրոփ սլացող ձիուն պետք էր միանգամից կանգնեցնել, և այն էլ այնպես, որ նրա չորս ոտքերն էլ հայտնվեին գծից այն կողմ, իսկ գիծը առվի եզրից ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա էր գտնվում՝ ավելի պակաս, քան ձիու իրանի կրկնակի երկարությունը։ Հասկանալի է, որ գետինը միանգամայն պինդ էր ու ամուր, այլապես դա անիրագործելի կլիներ։<br />
Շատերն այդ գործում կատարելության էին հասել ու դժվարին խնդիրն անթերի էին կատարում։ Ուշագրավ տեսարան՝ սրընթաց վազքի ժամանակ. անսպասելիորեն կանգնեցրած ձի. նա ծառս է եղել հենց առվի եզրին, գլուխը ետ է գցել, աչքերը փայլփլում են, քթանցքները՝ ուռչում։ Իսկ որոշ հեծյալներ, ընդհակառակը, պարզապես ծիծաղելի էին, և բազմությունը ծաղրում էր նրանց։ Դրանք կամ վախկոտներ էին, որոնք իրենց ձիերին կանգնեցնում էին մինչև եզրին հասնելը կամ քաջեր, բայց ոչ ճարպիկ, որոնք չկարողանալով ձիուն պահել պայմանավորված գծի մոտ, թափով թռչում էին խորունկ ու կեղտոտ ջրի մեջ։ Ամեն մի անհաջողություն հանդիսատեսների կորմից ընդունվում էր երկար ժամանակ չլռող բարձրաձայն ծիծաղով ու բացականչություններով, որովհետև շարունակ դժվարությամբ ափ էին դուրս գալիս խեղդվելուց հազիվ փրկված ու մինչև ոսկորները թրջված հեծյալներ։ Բայց դրա փոխարեն, հմտորեն կատարված մանևրը դիմավորում էին բարձրաձայն «viva»ներով ու ծափահարություններով։<br />
<br />
Նման մրցույթներ Մեքսիկայում հաճախ են կազմակերպվում. ուսուցման այդպիսի սիստեմի դեպքում դժվար չէ աշխարհի լավագույն ձիավարները դառնալ, և մեքսիկացիներն իրոք անգերազանցելի հեծյալներ են։<br />
<br />
Մարդիկ նկատել էին, որ բիզոնների որսորդը չի մասնակցում այդ խաղին։ Ինչո՞ւ: Նրա ընկերները պնդում էին, որ դա նրա արժանապատվությունից ցածր կլինի։ Չէ՞ որ առավել դժվար մրցույթներում նա իրեն դրսևորել էր որպես հմուտ ձիավար, և այս խաղին մասնակցել նշանակում է ավելորդ հաղթանակի ետևից ընկնել։ Կառլոսն իսկապես հենց այդպես էլ մտածում էր։ Բայց չարացած բերդակալը դրան այլ կերպ էր նայում։ Եվ կապիտան Ռոբլադոն՝ նույնպես, որովհետև որսորդի ամեն մի հաղթանակից հետո Կատալինայի դեմքին նա տեսնում էր, կամ երևակայում էր, որ տեսնում է ինչ-որ տարօրինակ արտահայտություն։ Այդ երկու ռազմիկներն էլ իրենց պլաններն ունեին, նույնքան ստոր, որքան իրենք էին. երկուսն էլ ուզում էին ստորացնել Կառլոսին։<br />
<br />
Մոտենալով որսորդին՝ նրանք հարցրին, թե ինչո՞ւ այս վերջին խաղում նա իր բախտը չի փորձում։<br />
<br />
– Կարծում եմ չարժե,– ուղղակի պատասխանեց որսորդը։<br />
<br />
– ՕՀո՜,– ծաղրանքով բացականչեց Ռոբլադոն,– ոչ, բարեկամ, դուք երևի այլ պատճառներ ունեք։ Սա այնքան էլ խղճուկ խաղ չէ. միանգամից կանգնել ծուղակի հենց եզրին: Ինձ թվում է, դուք պարզապես վախենում եք խայտառակվելուց:<br />
<br />
Կապիտանը դա ասաց կատակի ձևով, բայց այնքան բարձր, որ շրջապատում բոլորը լսեցին. վերջում նա ծաղրական հռհռաց։<br />
<br />
Նրանք հենց այդ էլ ուզում էին՝ տեսնել, թե ինչպես է նա խայտառակվում: Նրանք հուսով էին, որ եթե Կառլոսն ընդունի մրցահրավերը, ապա մի ինչ-որ պատահականությամբ (օրինակ, կարող է սահել կամ սայթաքել ձին) նա կհայտնվի առվի կեղտոտ ջրի մեջ։ Եվ դա որքան նվաստացուցիչ լինի որսորդի համար, այնքան ավելի շատ բավականություն կպատճառի իրենց։ Կեղտոտ առվից մի կերպ դուրս պրծած ու մինչև ոսկորները թրջված հեծյալը ծիծաղելի էր ու խղճուկ տոնականորեն տրամադրված ամբոխի աչքում։ Եվ հենց այդպիսի վիճակում էլ նրանք տենչում էին տեսնել Կառլոսին։<br />
<br />
Հասկացա՞վ արդյոք որսորդը նրանց մտադրությունը, թե ոչ ոչնչով զգացնել չտվեց: Նրա պատասխանից չէր կարելի այդ հասկանալ։ Բայց երբ շրջապատող հանդիսականները լսեցին նրա պատասխանը՝ առու, կեղտաջուր, մնացած բոլոր բառերն անմիջապես մոռացան։<br />
<br />
Այժմ սպասվում էր շատ ավելի գրավիչ տեսարան:<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Նախորդ և հաջորդ գլուխներ|Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Սպիտակ առաջնորդը (Մայն Ռիդ)}}</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_III_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8956Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:09:53Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ III ==<br />
<br />
Մրցումները սկսվեցին «Coleօ del toros»-ից, որը նշանակում է ցուլերի հետապնդում։ Իսկական ցլամարտերի հրապարակներ կան Մեքսիկայի միայն ամենախոշոր քաղաքներում. բայց յուրաքանչյուր, նույնիսկ ամենափոքր գյուղում կարելի է տեսնել ցուլերին հետապնդելու խաղը, որովհետև դրա համար միայն ընդարձակ տեղ ու հնարավորին չափ կատաղի ցուլ է պետք։ Այդ մրցախաղն այնքան կրքեր չի բորբոքում, որքան ցլամարտը, որովհետև այն ավելի պակաս վտանգավոր է մասնակիցների համար։ Սակայն այստեղ նույնպես հաճախ ցուլն իր պոզով վեր է բարձրացնում ձիուն կամ խեղում է հեծյալին։ Լինում են նաև մահացու դեպքեր։ Այլ դեպքում ձին է սայթաքում, և նրան ու հեծյալին տրորում է կրնկակոխ հետևող ցուլը։ Այդպիսի անկազմակերպ արշավում դժբախտ պատահարները սովորական բնույթ են կրում: Եվ այսպես, «coleo» ուժի, քաջության ու ճարպկության մրցում է, և նոր մեքսիկացի յուրաքանչյուր երիտասարդ այդ խաղում ձգտում է հաղթանակի։<br />
<br />
Բոլոր նախապատրաստություններն ավարտվեցին և ազդարարվեց մրցման սկիզբը: Նախապատրաստական աշխատանքները պարզ էին. ամբոխին մի կողմ հրեցին այնպես, որ ազատ արձակված ցուլի համար բաց լինի դեպի պրերիա տանող ճանապարհը։ Եթե նրան չտրվի այդ հնարավորությունը, ապա նա կարող է նետվել ամբոխի վրա, իսկ դրանից պետք է զգուշանալ։ Վախից բազմաթիվ կանայք բարձրացել էին սայլերի վրա. իսկ սայլերն այստեղ բավականին շատ էին, որովհետև շատերը հենց դրանցով էին ժամանել այստեղ։ Ամֆիթատրոնի նստարաններին տեղավորված սինյորներն ու սինյորինաները, հասկանալի է, իրենց անվտանգ էին զգում։<br />
<br />
Մրցակիցներն ահա արդեն շարքի կանգնեցին։ Այս առաջին արշավին պետք է մասնակցեն տասներկու երիտասարդ, ամենատարբեր դասերի ներկայացուցիչներ, որոնք առաջնակարգ հեծյալներ էին կամ իրենց այդպիսին էին երևակայում։ Դրանց մեջ են գեղեցիկ զգեստներով անասնապահներ, հանդուգն ձիավարներ, լեռներից իջած հանքափորներ, քաղաքացիներ, հովտից ժամանած հողատերեր, անասնապահական ֆերմայի հովիվներ, բիզոնների որսորդներ, որոնց տունն անծայրածիր խոտավետ տափաստանն է։ Այստեղ են նաև մի քանի ուլաններ, որոնք տենչում են ապացուցել, որ ոչ ոք իրենց հետ չի կարող համեմատվել ձիավարության արվեստում։<br />
<br />
Ազդանշանը տրված է, և ցուլին բաց են թողնում հարևան կորալից։ Անմտություն կլիներ նրան կցել հետիոտն հետապնդողներ, ցուլին ուղեկցում էին լավ ձիերին հեծած հովիվները, որոնց լասսոները փաթաթվել էին գազանի պոզերին: Նրանք պատրաստ են, և եթե ցուլը փորձի ըմբոստանալ, նրբան անմիջապես գետին կտապալեն։<br />
<br />
Ցուլը չար հրեշի տեսք ունի, ճակատը բրդոտ է, հայացքը՝ կատաղի ու մռայլ։ Հասկանալի է, որ նրան վերջնականապես կատաղեցնելու համար հարկավոր չէ շատ երկար բարկացնել. նա հենց հիմա էլ պոչով անհանգիստ շրմփացնում է իր կողերին, օդում թափահարում երկար ուղիղ պոզերը, ընդհատումներով փնչացնում ու սմբակով անհամբերությամբ ծեծում գետինը։ Ինչպես երևում է, դա իսպանական ցուլերի ամենակատաղի ցեղի ներկայացուցիչներից է։<br />
<br />
Հանդիսականները հայացքները չեն հեռացնում ցուլից ու բարձրաձայն քննարկում են նրա արժանիքները։ Մի քանիսը գտնում են, որ չափից ավելի ճարպակալած է, մյուսները պնդում են, որ, ընդհակառակը, մրցումների համար նա լավ ձևի մեջ է, չէ՞ որ «coleo»-ի համար ցուլը պետք է ոչ այնքան համարձակ, որքան արագավազ լինի։ Համաձայնության չգալով, շատերը գրազ են բռնում մրցման ելքի համար, վիճում այն մասին, թե որքան ժամանակ կանցնի ստարտից մինչև այն պահը, երբ ցուլին կբռնեն ու գետին կտապալեն, դրանով է ավարտվում մրցավազքը, հենց դա է խաղի նպատակը։<br />
<br />
Եթե ուշադրության առնվի այն հանգամանքը, որ ընտրրված է ամենալավ, ուժեղ, արագավազ ու կատաղի ցուլը, և որ հետապնդողը նրա հետ պետք է հաշիվ մաքրի դատարկ ձեռքերով, չդիմելով նույնիսկ լասսոյի օգնությանը, ապա չի կարելի չհամաձայնվել, որ դա այնքան էլ հեշտ գործ չէ։ Ցուլն առաջ է նետվում բուռն թափով, համարյա քառատրոփ վազող ձիու արագությամբ։ Այդ պայմաններում նրան գետին տապալելու համար պետք է սխրանք կատարել, որին ընդունակ է միայն արտակարգ ուժի ու ճարպկության տեր մարդը, գերազանց ձիավարը։ Այդ յուրահատուկ սխրագործությունը կայանում է նրանում, որ հետապնդողը պետք է բռնի ցուլի պոչից ու մի շարժումով տապալի նրան։ Այո, դա այնքան էլ դյուրին գործ չէ։<br />
<br />
Ցուլին երկու հարյուր յարդ հեռացրին հեծյալների շարքից և այդտեղ կանգնեցրին: Նրա առաջ փռվել էր կանաչ խոտավետ տափաստանը։ Լասսոները, որոնց օգնությամբ նրան պահում էին, այժմ զգուշությամբ հանում են, երկուերեք անգամ կրակում օդաձիգ հրացանից, սրածայր նետերը խրում են նրա գավակի մեջ՝ և հանդիսականների բարձրաձայն բացականչությունների ներքո նա սլանում է դեպի տափաստանը։<br />
<br />
Մի ակնթարթ, և հեծյալները, խթանելով ձիերին, առաջ են նետվում նրա ետևից՝ բղավելով ով որքան կարող է։<br />
<br />
Շարքը ճեղքված է, հետապնդողները, կարծես աղվես որսալիս, անկանոն ցրվել են ամբողջ մարգագետնով մեկ։ Րոպե առ րոպե հետապնդողների շղթան ավելի է երկարում, նրանք մրցավազքը սկսեցին մեկ շարքով, իսկ այժմ այդ շարքն այնքան է ձգվել, որ հարյուրավոր յարդերի վրա կա մեկ կամ երկու հեծյալ։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրանք շարունակում են հետապնդումը՝ ամբողջ ուժով մտրակելով, խթանելով ու քշելով ձիերին։<br />
<br />
Կողերին ցցված սրածայր նետերից կատաղած նրանց փետուրների սուլոցից սարսափահար եղած ցուլն առաջ էր խոյանում ամբողջ թափով։ Նույնիսկ ամենաարագավազ նժույգով այնքան էլ հեշտ չէր զրոյի հավասարեցնել այն ֆորան, որ նա սկզբից էր ձեռք բերել, և ցուլը մի ամբողջ մղոն առաջ էր անցել բոլորից։ Բայց ահա վիթխարի դեղնավունկարմիր ձիուն հեծած ուլանը հասավ նրան ու վերջապես բռնեց նրա պոչից: Նա ձգեց մեկ անգամ, երկու անգամ, հույս ունենալով թե միայն իր ձեռքերի ուժը բավական է կենդանուն տապալելու համար։ Բայց գա նրան չհաջողվեց. հաջորդ ակնթարթին ցուլը դուրս պրծավ նրա ձեռքերից ու մի կողմ նետվեցի ետևում թողնելով հետապնդողին։<br />
<br />
Այժմ ցուլին հասավ հիանալի ձիուն հեծած հասիենդադոն. բայց ամեն անգամ, հենց որ նա ձեռքը մեկնում էր ցուլի պոչը բռնելու, վերջինս փախչում էր ուղղակի նրա քթի տակից։ Վերջապես հեծյալին հաջողվեց բռնել ցուլի պոչից, բայց նա անսպասելիորեն մի կողմ նետվեց, պոչը պոկեց թշնամու ձեռքերից ու չքացավ։<br />
«Coleo»ի պայմաններից մեկն այն էր, որ մասնակիցներից նա, ով անհաջողություն է կրում, դուրս է գալիս խաղից։ Եվ այսպես, հասիենդադոն ու փորձված հեծելակն արդեն չեն մասնակցում հետապնդմանը: Նրանք ետ դարձան, բայց չգնացին այնտեղ, ուր հանդիսատեսներն էին հավաքված: Նրանք հնարավորին չափ հեռու գնացին, որպեսզի ոչ ոք նրանց դեմքի վրա չկարողանա կարդալ խոր հուսախաբությունը։<br />
<br />
Ցուլն ավելի ու ավելի էր հեռու սլանում, իսկ անհամբեր, ոգևորված հեծյալները՝ նրա ետևից։ Ուլաններից մեկն էլ փորձեց բռնել ցուլին, բայց դարձյալ անհաջողություն կրեց. նրանից հետո մի հովիվ փորձեց, ապա նոր ու նոր ձիավորներ, ու բոլորն էլ անհաջող, և ամեն մի անհաջողություն ամբոխի կողմից ընդունվում էր հուսախաբության հառաչով։ Մի քանի մարդ վայր ընկան թամբերից, և հանդիսականները բարձր ծիծաղեցին նրանց վրա։ Իսկ մի ձի ծանր վիրավորվեց. նա հայտնվեց ցուլի ճանապարհին, և վերջինս պոզահարեց նրան։<br />
<br />
Դեռ տասը րոպե էլ չէր անցել, երբ տասներկու հեծյալներից տասնմեկն արդեն դուրս էին եկել խաղից։<br />
<br />
Այժմ միայն մեկն է շարունակում հետապնդումը։ Ցուլը շատ լավն էր, նա արդեն գրավել էր բոլորի համակրանքը, և հանդիսականները ուժգին ծափահարում էին նրան։<br />
<br />
– Բռավո, բռավիսիմո,– լսվում է ամեն կողմից:<br />
<br />
Այժմ բոլորի հայացքները սևեռած են մոլեգնած կենդանու և նրա միակ հետապնդողի վրա: Նրանք երկուսն էլ հիմա բավականին մոտ են և նրանց կարելի է լավ տեսնել. չէ՞ որ մինչև այժմ ցուլը դեպի տափաստանն էր սլանում ուղիղ գծով, բայց մեկ աջ, մեկ ձախ նետվելով, նրա ու բազմության միջև եղած հեռավորությունը հիմա ավելին չէ, քան այն ժամանակ, երբ նրան հասավ առաջին փորձված հեծելակը։ Նա հիմա էլ այս ու այն կողմ է նետվում, այնպես որ նրանք, երկուսն էլ (հետապնդողն ու հետապնդվողը) լավ երևում են նստարաններից:<br />
<br />
Բավական է մեկ անգամ նայեք այս հեծյալին ու նրա ձիուն, և կհամոզվեք, որ այստեղ նրանք ամենագեղեցիկն են։ Կգերազանցեն արդյոք նրանք բոլորին նաև արագությամբ ու ճարպկությամբ։ Ժամանակը ցույց կտա։<br />
<br />
Այդ ձին խոշոր, մուգ սև մուստանգ է երկար ու փարթամ պոչով, որը վազող աղվեսի պոչի նման վերջում նեղանում է։ Չնայած նա քառատրոփ առաջ է սլանում, բայց հարթ մարգագետինների վրա լավ երևում է նրա կոր պարանոցն ու փառավոր, հպարտ կեցվածքը, և հանդիսականները ողջունում են հիացմունքի բացականչություններով։<br />
<br />
Հեծյալը քսան տարեկան կամ մի քիչ ավելի կլինի, նա բոլորովին նման չէ իր մրցակիցներին. մազերը բաց գույնի են ու գանգուր, մաշկն սպիտակ է՝ թեթևակիորեն կարմրած։ Մնացած բոլորն առանց բացառության թխադեմ են: Նա հագել է անասնապահի գեղեցիկ կարված ու զարդարված զգեստ, իսկ սովորական սերապեի փոխարեն վրան գցել է ծիրանագույն թիկնոց, որն ավելի նուրբ է ու գեղեցիկ։ Թիկնոցի երկար փեշերը ետ են ծալված, որպեսզի ձեռքերն ավելի ազատ լինեն, և այդ փեշերը խաղալով քամու հետ, իջնում են նուրբ ծալքերով՝ առավել ընդգծելով գեղեցկությունը, որով հեծյալն իրեն պահում է թամբի վրա։<br />
<br />
Այդ հոյակապ հեծյալի անսպասելի հայտնվելը (սկզբում նա ամենավերջինն էր. թևին էր գցել իր վառ կարմիր թիկնոցն ու աննկատ էր) գրավեց բոլորի ուշադրությունը և, շատերն էին հարցնում նրա ով լինելը։<br />
<br />
– Դա Կառլոսն է, որսորդը բիզոնների,– բղավեց, ներկաներից մեկն այնքան բարձր, որ բոլորը լսեն։<br />
<br />
Որոշ մարդկանց, հավանաբար, այդ անունը ծանոթ էր, բայց շատերն առաջին անգամ էին լսում: Նրան ճանաչողներից մեկը հարցրեց.<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ Կառլոսն ավելի շուտ առաջ չնետվեց։ Չէ որ նա ցանկության դեպքում կարող էր հասնել ցուլին։<br />
<br />
– Սատանան տանի։ Իհարկե, կարող էր,– արձագանքեց մեկ ուրիշը։– Նա դիտմամբ ետ էր մնում, որպեսզի մյուսները կարողանային իրենց բախտը փորձել: Նա գիտեր, որ այդ ցուլի հետ ոչ ոք չէր կարող գլուխ հանել: Հապա մի նայեք:<br />
<br />
Այդ բառերի հեղինակն, անկասկած, չէր սխալվում:<br />
<br />
Հենց առաջին հայացքից պարզ դարձավ, որ այդ հեծյալն առանց դժվարության կարող էր հասնել ցուլին: Նույնիսկ հիմա էլ նրա ձին առաջ էր գնում հանգիստ վազքով և չնայած վերջինս սրել է ականջներն ու ուռցրել վարդագույն ռունգները, բայց դա նշան է ոչ թե հոգնածության, այլ հետապնդումից առաջացած լարվածության ու այն դժգոհության, որ հեծյալը մինչև հիմա իրեն ազատություն չի տվել։ Եվ իսկապես, նա դեռ պինդ ձգած էր պահում սանձը։<br />
<br />
Այն վայրկյանին, երբ զրուցակիցներից մեկը հուզված բացականչեց. «Հապա մի նայեք», հեծյալի հանգստությունը խախտվեց: Նա իր կենդանի նպատակից մոտավորապես քսան քայլի վրա էր և ուղիղ նրա ետևում։ Անսպասելիորեն, կրկնապատկված արագությամբ ձին առաջ նետվեց և մի քանի ցատկով հավասարվեց ցուլին։ Բոլորը տեսան, թե ինչպես հեծյալը բռնեց ցուլի երկար ձգված պոչից, առաջ թեքվեց ու անմիջապես միանգամից ուղղվեց, վիթխարի պոզավոր գազանը փռվեց գետնին։ Հեծյալն այդ ամենն այնպիսի թեթևութամբ արեց, որ կարծես ոչ թե ցուլի, այլ սովորական կատվի հաղթեց։ Հանդիսականները կարծես պայթեցին «viva» բարձրաձայն բացականչություններով։ Հաղթողը շրջեց ձիուն, համեստորեն խոնարհվելով, անցավ նստարանների մոտով ու չքացավ ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Հանդիսականներից շատերին թվաց, թե հաղթողը խոնարհվելիս հայացքն ուղղեց չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսին. իսկ շատերը նույնիսկ հավատացնում էին, որ գեղեցկուհին, որպես պատասխան նրան, ժպտաց, հավանաբար, հրապուրվեց, բայց դա, իհարկե, հնարավոր չէ։ Մի՞թե հարուստ դոն Ամբրոսիոյի ժառանգուհին ժպիտով կպատասխաներ ինչոր որսորդի ողջույնին։<br />
<br />
Բայց հանդիսատեսուհիների մեջ կար մեկը, որն իսկապես ժպտում էր նրան։ Դա սպիտակավուն մաշկով մի շիկահեր աղջիկ էր. նա կանգնած էր այն սայլի վրա, որին մոտենում էր հաղթողը։ Եվ հիմա, երբ նրանք արդեն իրար կողքի էին, երևում էր, որ ինչպես ջրի երկու կաթիլ նրանք նման են իրար: Նրանց երակներով նույն արյունն էր հոսում՝ նույն գույնի մաշկ ունեին, նրանք նույն ժողովրդի, գուցե նույն հոր զավակներ էին։ Այո, շիկահեր աղջիկը բիզոնների որսորդի քույրն էր: Նա ժպտում էր՝ երջանկացած եղբոր հաղթանակով։<br />
<br />
Նույն սայլի խորքում մի կին էլ կար նստած, որի արտաքինն անմիջապես ուշադրություն էր գրավում, նա ծեր էր երկար, արձակված մազերով, որոնք սպիտակ էին, ինչպես ձյունը: Նա չէր խոսում, բայց Կառլոսին ուղղված նրա սևեռուն հայացքը փայլում էր հրճվանքից։ Ոմանք նրան նայում էին հետաքրքրությամբ, բայց մեծամասնությունը վախով, գրեթե սարսափած: Նրանք ինչոր բան գիտեին նրա մասին ու փսփսալով խորհրդավոր լուրեր էին հաղորդում իրար։<br />
– Նա կախարդ է,– ասում էին նրանք։– Վհուկ։<br />
<br />
Մարդիկ դա շշուկով, ցածրաձայն էին ասում՝ վախենալով, որ դա կարող են լսել, Կառլոսը կամ շիկահեր աղջիկը։ Չէ՞ որ նա նրանց մայրն էր:</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_II_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8955Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:08:02Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ II ==<br />
<br />
Թերևս ոչ մի երկրում այնքան կրոնական տոներ չկան, որքան Մեքսիկայում։ Գտնում են, որ եկեղեցական տոներն օգնում են տեղական բնակչությանը քրիստոնեական կրոնին տրամադրելու գործում և այդ պատճառով մեքսիկական կարծեցյալ սուրբ հողում ծննդյան տոները զգալիորեն ընդլայնված են։ Հազվագյուտ շաբաթներ են լինում, որոնք անցնում են առանց տոնակատարությունների ու դրանց բոլոր ատրիբուտների. խաչվառներ ու կրոնական երթեր, հանդիսավորությամբ զգեստավորված քահանաներ, որոնք ասես «Պիսարրո»<ref>«Պիսարրո» – գերմանացի դրամատուրգ Ա. Ֆ. Կոցեբույի (1761–1819) «Իսպանացիները Պերույում» պիեսի՝ անգլիացի հայտնի դրամատուրգ Ռ. Բ. Շերիդանյին պատկանող թարգմանությունը։</ref> ներկայացման պատրաստված լինեն, օդաձիգ հրացաններ ու հրավառություններ, և ամենուրեք բաց գլուխներով, ուղղակի փոշու մեջ ծնկաչոք խոնարհված պարզամիտ բնակիչներ։ Այդ բոլորը միասին խիստ հիշեցնում է Լոնդոնյան երթերը ի հիշատակ «վառոդային դավադրության»<ref>«Վարորդային դավադրություն» – կաթոլիկների անհաջող մահափորձ անգլիական թագավոր Յակովի I-ի դեմ 1605 թվականին: Պառլամենտի սեսիայի բացման օրը պառլամենտի շենքի ներքնահարկում դավադրության կազմակերպիչները պատրաստվում էին պայթեցնել վառոդով տակառները։ Դավադրությունը մերկացվեց, իսկ նրա ղեկավարները մահապատժի ենթարկվեցին: Դրանից հետո երկար ժամանակ այդ օրը նոյեմբերի 5-ին, Լոնդոնի փաղոցներով տանում էին Գայ Ֆոկսի՝ դավադրության պարագլխի խրտվիլակը:</ref> և գրեթե նույն չափով բարերար ազդեցություն է ունենում բնակչության բարոյական զարգացման ընթացքի վրա։<br />
<br />
Իհարկե, սուրբ հայրերն այդ արարողությունները ձեռնարկում են ոչ պարզապես զվարճանալու համար։ Ամենևին էլ դա այդպես չէ: Նրանք պատրաստ ունեն տարբեր ոչ մեծ աղոթքներ, ինդուլգենցիաներ<ref>Ինդուլգենցիա – մեղքերի թողության պապական պաշտոնաթուղթ. կաթոլիկ եկեղեցին ինդուլգենցիաները վաճառում են փողով։</ref>, սուրբ ջուր, և տոների ժամանակ նրանք այդ ամենը շնորհում են հավատացյալներին, ընդ որում ոչ ձրիաբար. և երբ դժբախտ մեղավորը ցանկանում է ապաշխարել, նրան վերջնականապես կողոպտում, այնուհետև կարճ ու դյուրին ճանապարհ են խոստանում ուղիղ դեպի դրախտ։<br />
<br />
Թվում էր, թե այդ արարողությունները պետք է կատարվեին հանդիսավորությամբ, բայց ամենևին էլ դա այդպես չէ։ Դրանք, ըստ էության, պարզապես վեր են ածվում զվարճության։ Հաճախ տեսնում ես ծնկաչոք ուխտավորին, որը ուժ չխնայելով աշխատում է զսպել սերապեյի ծալքերում թաքցրած և ծուղրուղու կանչելու անհագ ցանկությամբ լցված աքաղաղին։ Եվ դա՝ արարիչ եկեղեցու սուրբ կամարների տակ։<br />
<br />
Տոնակատարությունների օրերին ժամերգությունները երկար չեն տևում, որից հետո իրենց իրավունքների մեջ են մտնում մոլեխաղերը, ձիարշավները, շներով արջերին հետապնդելը, աքլորակռիվները և նման այլ պարզ զվարճանքներ։ Խաղացողների մեջ դուք կհանդիպեք նաև սուտանով քահանային, որն առավոտյան աղոթքներ էր կարդում, և, եթե հարմար է, կարող եք ձեր դոլարը կամ դուբլոնը դնել նրա դրամի դիմաց։<br />
<br />
Մեքսիկայում ամենահանդիսավոր ու ճոխ տոներից է սուրբ Հովհաննեսի օրը: Այդ օրը, հատկապես Նոր Մեքսիկայի գյուղերում, ոչ ոք տանը չի նստում։ Մարդիկ զուգված խմբերով գնում են ինչոր որոշակի տեղ, սովորաբար հարևան մարգագետինը, որպեսզի զվարճանան զանազան մրցախաղերով ձիարշավներով, ցլամարտերով ու աքլորավազքերով: Ընդմիջումներին զբաղվում են թղթախաղով, ծխում են, սիրաբանում աղջիկների հետ։<br />
<br />
Տոն օրերին հավասարության նման ինչոր վիճակ էր ստացվում, ճիշտ այնպես, ինչպես հանրապետության ժամանակ։ Հարուստն ու աղքատը, բարձր ազնվականությունն ու հասարակ ժողովուրդը խառնվում են նույն բազմության մեջ, բոլորը զվարճանում են միասին։<br />
<br />
Այսօր սուրբ Հովհաննեսի օրն է։ Քաղաքի ծայրամասում փռված լայն ու կանաչ մարգագետնի վրա էին հավաքվել Սան Իլդեֆոնսոյի բնակիչները։ Այստեղ տոնակատարությունների ժամանակ միշտ խաղեր են տեղի ունենում, և շուտով դրանք կսկսվեն։ Իսկ առայժմ եկեք շրջենք ամբոխի մեջ և տեսնենք, թե ինչպիսի մարդիկ կան այնտեղ։<br />
<br />
Այստեղ ներկա են հասարակության բոլոր խավերը, ավելի ճիշտ՝ տեղի ամբողջ հասարակությունը։<br />
<br />
Ահա արագարագ անցնում են միսիայի երկու հաստափոր սուրբ հայրեր՝ կոպիտ սարժից կարված սուտաններով և մինչև ծնկները կախված տերողորմյաներով ու խաչերով. երկուսի մոտ էլ փայլում են խնամքով սափրված տոնզուրաները։ Հնդկացիապաչուին չէր հաջողվել օգտվել նրանց քերթած գանգամաշկերից։<br />
<br />
Ահա և քաղաքային եկեղեցու քահանան՝ երկար սև սուտանով, լայնեզր գլխարկով, սև մետաքսե գուլպաներով և ճարմանդավոր ոտնամաններով. նրան անմիջապես կնկատես: Նա մեկ ողորմածությամբ ժպտում է ամբոխին, մեկ նրա վրա նետում իր սև աչքերի չար ու խորամանկ հայացքը, մեկ էլ օգնելով հենց նոր ժամանած սինյորին զբաղեցնելու իր տեղը, ցուցադրում է մաքուր ու կոկիկ, մատանիներով ծածկված մատները։ Իրականում դրանք, մեքսիկական եկեղեցու այդ անբիծ, սպասավորները, կանանց մեծ հաճոյակատարներ են։<br />
<br />
Ամֆիթատրոնով մոտենանք մի քանի շարք բարձրացող նստարաններին և տեսնենք, թե ովքեր են այստեղ տեղավորված։ Առաջին հայացքից արդեն պարզ է, որ դա հասարակության սերուցքը՝ տեղական ազնվականությունն է։ Եվ իսկապես, ահա խոշոր վաճառական դոն Խոսե Ռինկոնն իր հաղթանդամ կնոջ ու չորս թմբլիկ, քնկոտ դուստրերի հետ։ Այստեղ են նաև ալկալդի կինն ու նրա ամբողջ ընտանիքը, և ինքը՝ ալկալդն իր զարդարված ձեռնափայտով, իր տիտղոսանշանով, և Էչեվարիայի աղջիկները՝ այդ չքնաղ արարածները (ինչպես իրենք են ենթադրում) կարմրակատար եղբոր ուղեկցությամբ, որը հանուն փարիզյան մոդայի դեն էր նետել ազգային զգեստը։ Այստեղ է նաև հարուստ հասիենդադո<ref>Հասիենդադո – հասիենդի, խոշոր կալվածքի տեր:</ref> անթիվ հոտերի ու ընդարձակ կալվածքի տեր սինյոր Հոմ ես դել Մոնտեն, ներկա են նաև բազմաթիվ այլ հողատերեր՝ իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Այստեղ է նաև բոլորի հայացքները գրավող չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսը՝ հարուստ հանքատեր դոն Ամբրոսիոյի դուստրը։<br />
<br />
Կերջանկանա նա, ով կարժանանա Կատալինայի ժպտին, ավելի ճիշտ, նրա հոր բարեհաճությանը, որովհետև միայն նա կարող է ասել վերջնական ու վճռական խոսքը, երբ գործը հասնի դստեր ամուսնությանը։ Այնուամենայնիվ, լուրեր են պտտվում, որ ամեն ինչ լուծված է, և որ Կատալինայի ամուսինը դառնալու հաջողակ հավակնորդը կապիտան Ռոբլադոն է, բերդային կայազորի առաջին դեմքը՝ բերդակալից հետո։ Ահա և նա՝ բեղավոր կտրիճը. նրա կուրծքն ու մեջքը ոսկե արեգներով ու ժապավեններով են պատված. նա զայրացած հոնքերն է կիտում, երբ որևէ մեկը նայում է չքնաղ Կատալինային։ Բայց չնայած նրա ոսկե տրեզներին ու հպարտ տեսքին՝ այդ ընտրությունը հազիվ թե վկայի Կատալինայի բարձր ճաշակի մասին։<br />
<br />
Սակայն, արդյոք դա նրա ընտրությունն էր։ Գուցե և ոչ, գուցե դա դոն Ամբրոսիոյի ընտրությունն է։ Փառասիրական երազանքները պատել էին նրան, ի ծնե լինելով պլեբեյ, նա որոշել էր ազգակից դառնալ ազնվացեղ իդալգոյին։ Կապիտանը ոչ մի դրոշ հոգեպահուստ չունի, եթե չհաշվենք նրա զինվորական ռոճիկը, որը նախօրոք մի քանի ամսվա համար արդեն վերցված է. բայց դրա փոխարեն նա իսկական աչուպինո<ref>Աչուպինո – Ամերիկայում վերաբնակեցված իսպանացիների մականուն։</ref> է, նրա երակներում իսկական իդալգոյի «երկնագույն» արյուն է հոսում։ Իր փառասիրական երազանքներով ծեր ու գծուծ դոն Ամբրոսիոն եզակի չէ. այդպես է մտածում ամեն մի նորելուկ։<br />
<br />
Այդտեղ է կանգնած նաև բերդակալ Վիսկարրան, քառասնամյա բարձրահասակ գնդապետը: Նա ամբողջովին տրեզների մեջ է, գլխին փետրավոր գլխարկ ունի, իսկական սիրամարգ:<br />
<br />
Դա մի ուրախ, տարիքն առած ամուրի է: Նա աշխույժ զրուցում է մեկ ճիզվիտ հոր, մեկ քաղաքային քահանայի կամ ալկալդի հետ և միաժամանակ նայում անցնող ջահել գեղջկուհիներին, որոնք եկել են մասնակցելու տոնակատարությանը, և նրա հայացքը մի սիրունիկ դեմքից անցնում է մյուսին։ Աղջիկները զարմանքով են նայում նրա շլացնող համազգեստին, իսկ նա՝ երևակայական երկրորդ Դոն Ժուանը, նրանց հայացքներում հիացմունք է տեսնում և, որպես պատասխան, սիրալիր ու ներողամտորեն ժպտում։<br />
<br />
Այստեղ է նաև երրորդ սպան (ամրոցում նրանք ընդամենը երեքն են), լեյտենանտ Գարսիան: Նա ավելի գեղեցիկ է ավագ սպաներից և այդ պատճառով մեծ հաջողություն ունի և հասարակ գեղջկուհիների, և հարուստ ու ճանաչված սինյորինաների մոտ։ Ես, իրավամբ, զարմացել եմ, որ չքնաղ Կատալինան նրան չի տվել նախապատվությունը։ Սակայն ո՞վ կարող է երաշխավորել, որ դա այդպես չէ: Մեքսիկայում կինը կարող է թաքցնել իր հոգու գաղտնիքները, դրանք չես կարող կարդալ նրա դեմքի վրա և որոնք հեշտությամբ չեն պոկվում նրանց լեզուներից։<br />
<br />
Դժվար է ասել, թե ում մասին է այժմ մտածում Կատալինան: Նրա տարիքում (իսկ նա քսան տարեկան է) երիտասարդի սիրտը հազվադեպ է ազատ լինում։ Բայց ո՞վ է նա։ Ռոբլա՞դոն։ Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ ոչ։ Գա՞րսիան։ Այստեղ, այնուամենայնիվ, կարելի է վիճել: Բայց չէ որ նրանցից բացի ուրիշներն էլ կան՝ և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ հանքահորերի ծառայողներ, և քաղաքի մի քանի կարմրակատար վաճառականներ: Նա կարող է ընտրել նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ինչ իմանաս։<br />
<br />
Մի փոքր էլ շրջենք ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Ահա կայազորի զինվորները. ժամանակ առ ժամանակ զրնգում են նրանց կոշկախթանները, սրերը քարշ են գալիս գետնի վրայով, նրանք եղբայրաբար խառնվել են սերապե հագած արհեստավորների, հանքավորների ու անասնապահների բազմությանը: Նրանք ընդօրինակում են իրենց սպաների շարժուձևերը և շրջում են այնպիսի պարծենկոտ ու հպարտ տեսքով, որ անմիջապես կհամոզվես, թե զինվորականներն այստեղ ուժ են և իշխանություն։ Դրանք բոլորը ուլաններ են՝ նիզակազեն թեթև հեծելազորի մարտիկներ. հետևազորն անօգտակար կլիներ հնդկացիների հետ տեղի ունեցող պայքարում, և նրանք կարծում էին, թե խթանների բարձր զնգզնգոցն ու թրերի զրնգոցը շրջապատողների աչքերում ավելի են բարձրացնում իրենց։ Ռազմիկներն առանց քաշվելու նայում են աղջիկներին, իսկ գեղջուկ տղաներին դա այնքան էլ դուր չի գալիս, և նրանք խանդով հետևում են իրենց հարսնացուներին ու սիրած աղջիկներին։<br />
<br />
Բոլոր աղջիկները, անկախ նրանից գեղեցիկ էին, թե տգեղ, տոնի առթիվ հագել են իրենց լավագույն, ամենավառվռուն հագուստները։ Մի քանիսի շրջազգեստները երկնագույն են, մյուսներինը՝ վառ կարմիր կամ ծիրանագույն, և շատ հաճախ դրանք ներքևում զարդարված են բարակ ժապավենաթելով եզրակարված շքեղ բոլորածալերով: Նրանք հագել են ձյունափայլ բոլորածալերով ասեղնագործված փոքրիկ կոֆտաներ ե նրբորեն իրենց վրա են գցել կապտավուն սև շալեր՝ ծածկելով պարանոցը, կուրծքն ու ուսերը, իսկ երբեմն էլ, խիստ կոկետությունից, նաև դեմքը։ Բայց երեկոյան արդեն այդ քողերն այլևս այնպիսի եռանդով չեն թաքցնում իրենց տիրուհիների ամոթխածությունը։ Այդ գեղեցիկ ծալքերի ետևից արդեն դուրս են նայում ամենաչքնաղ դեմքերը, և տեսնելով արևից զերծ մնացած նրանց նուրբ մաշկը, կարելի է գլխի ընկնել, որ նրանք տոնից անմիջապես առաջ են իրենց դեմքերից լվացել մրգահյութը, որն այլանդակել էր նրանց վերջին երկու շաբաթում:<br />
<br />
Անասնապահներն էլ են իրենց տոնական լավագույն զգեստներով. նրանք հագել են թավշյա, ներքևում՝ լայն, իսկ կողքերից՝ ծոպերիզներով շալվարներ, լավ փայլեցրած կաշվե երկարաճիտ կոշիկներ, դաբաղած ոչխարենուց կամ թավիշից խայտաբղետ կարված բաճկոններ, իսկ բաճկոնների տակից՝ ասեղնագործ ներքնաշապիկներ, որոնց վրա կապել են մետաքսյա վառ կարմիր շարֆեր։ Գլխներին լայնեզր, սև ու փայլուն սոմբրերոներ ունեն, դրանց կատարները կապված են ոսկե կամ արծաթե ժապավենաթելերով, որոնց ծայրերն ազատ կախվել են։ Մի քանիսը բաճկոնի փոխարեն ուսերին անփութորեն սերապեներ են գցել: Նրանք բոլորն էլ բռնել են ձիերի սանձերը, իսկ ոտքերին հինգ ֆունտանոց անվակավոր խթաններ կան: Անվակների տրամագիծը հասնում է մինչև երեք, չորս, իսկ երբեմն, նույնիսկ վեց դյույմի։<br />
<br />
Հանքահորերի ծառայողները, երիտասարդ քաղաքացիներն ու մանր արհեստավորները գրեթե միանման են հագնված, բայց հասարակության սերուցքին պատկանող անձինք աստիճանավորներն ու վաճառականները, հագել են սև նուրբ մահուդից կարված բաճկոններ և նույնպիսի վարտիքներ: Դրանք յուրահատուկ ձև ունեն, ոչ թե եվրոպական, այլ դրա նման ինչոր մի բան՝ փարիզյան մոդայի ու տեղական ազգային զգեստի միջինը։<br />
<br />
Ահա և բոլորովին մի այլ զգեստ. բազմության մեջ այն շատերն են կրում, շատ շատերը՝ խաղաղ հնդկացիները, վերջերս սուրբ եկեղեցու հետ կապեր հաստատած կիսաաղքատ հանքափորները: Նրանց հագուստը պարզ է. ամենից առաջ աչքի է զարնում թիլման, որը նման է անթև բաճկոնի։ Եթե պարկի տակից անցք բացվի, որտեղից մարդ կարող է դուրս հանել գլուխը, իսկ կողքերից թևերի համար ճեղքեր արվեն՝ ապա հենց դա էլ կլինի թիլման։ Այդ բաճկոնը գոտկատեղ բոլորովին չունի, դա բոլորովին անձև է, կախված է ուսերից ու համարյա հասնում է մինչև ազդրերը։ Սովորաբար թիլման կարում են գյուղական արտադրության բրդյա կոպիտ կտորից. այդ կտորը «գերգա» է կոչվում։ Այն սպիտակավուն է, և միայն մի քանի գունավոր զոլեր են զարդարում նրան։ Դրան ավելացրեք դաբաղած ոչխարենուց կարված շալվարն ու կոպիտ ոտնամանները՝ և ահա մեքսիկական խաղաղ հնդկացու ամբողջ հագուստը: Նա գլխաբաց է, մերկ են նաև ոտքերը, ծնկներից մինչև կոճերը երևում է պղնձակարմիր մաշկը։<br />
<br />
Տեղացի հարյուրավոր կարմրամաշկ բնակիչներ՝ պեոնները<ref>Պեոններ – կալվածատիրոջից կիսաստրուկ կախման մեջ գտնվող գյուղատնտեսական բանվորներ։</ref>, որոնք աշխատում են միսիայում ու հանքահորերում, ետ ու առաջ են քայլում, իսկ նրանց կանայք ու դուստրերը պպզել են գետնին: Նրանց առջև, խսիրների վրա դասավորված են այդ երկրում աճող բոլոր տեսակի պտուղներն ու մրգերը թուզ, ցետկայա, սալոր, ծիրան, խաղող, ձմերուկ ու մայրի ծառի բոված ընկույզներ, որոնք այստեղ են բերում լեռնականները։ Ինչոր մեկը քաղցրավենիք, մեղրաջուր ու լիմոնադ է վաճառում, ուրիշները բոված շաքարի ոչ մեծ գլուխներ կամ ագավայի արմատներ։ Մի քանիսը պպզել են կրակի առաջ ու եգիպտացորենի բլիթներ կամ կարմիր տաքդեղ են տապակում, կամ հին սափոր հիշեցնող կավե կճուճում մանրած կակաոն խառնում են շաքարի հետ։ Այդ խղճուկ առևտրականներից մի քանի մանր դրամով կարելի է մի բաժին խիստ պղպեղած ու շոգեխաշած միս, մի ափսե եգիպտացորենի բլիթներ կամ մի բաժակ եգիպտացորենի ըմպելիք գնել։ Ուրիշ վաճառարկղների տերերից կարելի է փոքրիկ էժանագին սիգար դնել կամ Տաոսից ու Էլ Պասոյից այստեղ բերված հրակարմիր ագվարդիենտ խմել։ Այս վաճառականների մոտ ամենից շատ հավաքվում են ծարավից մշտապես տառապող հանքափորներն ու զինվորները։ Այստեղ վրաններ չկան, բայց գրեթե բոլոր վաճառականները իրենց գլխից վեր արմավենու խսիրներ են հարմարեցրել, որոնք վիթխարի հովանոցների նման նրանց պաշտպանում են արևից։<br />
<br />
Պետք է ասել նաև ներկա գտնվողների մի ուրիշ խավի մասին ևս, որոնք կարևոր դեմքեր են սուրբ Հովհաննեսի օրվա տոնակատարության ժամանակ։ Դրանք մրցումների մասնակիցներն են, որոնք խաղերում պետք է պայքարեն առաջնության համար։<br />
<br />
Դրանք բոլորը հասարակության ամենատարբեր խավերի երիտասարդներ են, բոլորն էլ, իհարկե, ձիերով և նրանցից յուրաքանչյուրն աշխատել է ձեռք գցել հնարավորին չափ լավ ձի։ Ահա նրանք ճարպիկ ու գեղեցիկ ձիավարում են՝ ստիպելով իրենց երփներանգ զարդարված ձիերին կատարելու ամենաանսպասելի թռիչքներ ու ցատկումներ, հատկապես այն ժամանակ, երբ անցնում են երիտասարդ սինյորինաների մոտով։ Դրանց մեջ կան և՛ հանքափորներ, և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ անասնապահներ, հովիվներ, բիզոնների որսորդներ ու վաճառականներ, և նրանք բոլորն էլ իրենց հիանալի են պահում թամբի վրա։ Մեքսիկայում բոլորը, նույնիսկ քաղաքացիները, հիանալի ձիավարներ են։<br />
<br />
Այստեղ մոտավորապես հարյուր երիտասարդներ կան, որոնք պատրաստ են իրար հետ մրցելու, իրենց դրսևորելու մեծ ճարպկություն ու ձիավարության բարձր արվեստ պահանջող ամենատարբեր խաղերում:<br />
<br />
Եվ այսպես, թող սկսվեն մրցումները։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_II_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8954Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:07:24Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|նախորդ=Սպիտակ առաջնորդը, Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|հաջորդ=Սպիտակ առաջնորդը, Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ II ==<br />
<br />
Թերևս ոչ մի երկրում այնքան կրոնական տոներ չկան, որքան Մեքսիկայում։ Գտնում են, որ եկեղեցական տոներն օգնում են տեղական բնակչությանը քրիստոնեական կրոնին տրամադրելու գործում և այդ պատճառով մեքսիկական կարծեցյալ սուրբ հողում ծննդյան տոները զգալիորեն ընդլայնված են։ Հազվագյուտ շաբաթներ են լինում, որոնք անցնում են առանց տոնակատարությունների ու դրանց բոլոր ատրիբուտների. խաչվառներ ու կրոնական երթեր, հանդիսավորությամբ զգեստավորված քահանաներ, որոնք ասես «Պիսարրո»<ref>«Պիսարրո» – գերմանացի դրամատուրգ Ա. Ֆ. Կոցեբույի (1761–1819) «Իսպանացիները Պերույում» պիեսի՝ անգլիացի հայտնի դրամատուրգ Ռ. Բ. Շերիդանյին պատկանող թարգմանությունը։</ref> ներկայացման պատրաստված լինեն, օդաձիգ հրացաններ ու հրավառություններ, և ամենուրեք բաց գլուխներով, ուղղակի փոշու մեջ ծնկաչոք խոնարհված պարզամիտ բնակիչներ։ Այդ բոլորը միասին խիստ հիշեցնում է Լոնդոնյան երթերը ի հիշատակ «վառոդային դավադրության»<ref>«Վարորդային դավադրություն» – կաթոլիկների անհաջող մահափորձ անգլիական թագավոր Յակովի I-ի դեմ 1605 թվականին: Պառլամենտի սեսիայի բացման օրը պառլամենտի շենքի ներքնահարկում դավադրության կազմակերպիչները պատրաստվում էին պայթեցնել վառոդով տակառները։ Դավադրությունը մերկացվեց, իսկ նրա ղեկավարները մահապատժի ենթարկվեցին: Դրանից հետո երկար ժամանակ այդ օրը նոյեմբերի 5-ին, Լոնդոնի փաղոցներով տանում էին Գայ Ֆոկսի՝ դավադրության պարագլխի խրտվիլակը:</ref> և գրեթե նույն չափով բարերար ազդեցություն է ունենում բնակչության բարոյական զարգացման ընթացքի վրա։<br />
<br />
Իհարկե, սուրբ հայրերն այդ արարողությունները ձեռնարկում են ոչ պարզապես զվարճանալու համար։ Ամենևին էլ դա այդպես չէ: Նրանք պատրաստ ունեն տարբեր ոչ մեծ աղոթքներ, ինդուլգենցիաներ<ref>Ինդուլգենցիա – մեղքերի թողության պապական պաշտոնաթուղթ. կաթոլիկ եկեղեցին ինդուլգենցիաները վաճառում են փողով։</ref>, սուրբ ջուր, և տոների ժամանակ նրանք այդ ամենը շնորհում են հավատացյալներին, ընդ որում ոչ ձրիաբար. և երբ դժբախտ մեղավորը ցանկանում է ապաշխարել, նրան վերջնականապես կողոպտում, այնուհետև կարճ ու դյուրին ճանապարհ են խոստանում ուղիղ դեպի դրախտ։<br />
<br />
Թվում էր, թե այդ արարողությունները պետք է կատարվեին հանդիսավորությամբ, բայց ամենևին էլ դա այդպես չէ։ Դրանք, ըստ էության, պարզապես վեր են ածվում զվարճության։ Հաճախ տեսնում ես ծնկաչոք ուխտավորին, որը ուժ չխնայելով աշխատում է զսպել սերապեյի ծալքերում թաքցրած և ծուղրուղու կանչելու անհագ ցանկությամբ լցված աքաղաղին։ Եվ դա՝ արարիչ եկեղեցու սուրբ կամարների տակ։<br />
<br />
Տոնակատարությունների օրերին ժամերգությունները երկար չեն տևում, որից հետո իրենց իրավունքների մեջ են մտնում մոլեխաղերը, ձիարշավները, շներով արջերին հետապնդելը, աքլորակռիվները և նման այլ պարզ զվարճանքներ։ Խաղացողների մեջ դուք կհանդիպեք նաև սուտանով քահանային, որն առավոտյան աղոթքներ էր կարդում, և, եթե հարմար է, կարող եք ձեր դոլարը կամ դուբլոնը դնել նրա դրամի դիմաց։<br />
<br />
Մեքսիկայում ամենահանդիսավոր ու ճոխ տոներից է սուրբ Հովհաննեսի օրը: Այդ օրը, հատկապես Նոր Մեքսիկայի գյուղերում, ոչ ոք տանը չի նստում։ Մարդիկ զուգված խմբերով գնում են ինչոր որոշակի տեղ, սովորաբար հարևան մարգագետինը, որպեսզի զվարճանան զանազան մրցախաղերով ձիարշավներով, ցլամարտերով ու աքլորավազքերով: Ընդմիջումներին զբաղվում են թղթախաղով, ծխում են, սիրաբանում աղջիկների հետ։<br />
<br />
Տոն օրերին հավասարության նման ինչոր վիճակ էր ստացվում, ճիշտ այնպես, ինչպես հանրապետության ժամանակ։ Հարուստն ու աղքատը, բարձր ազնվականությունն ու հասարակ ժողովուրդը խառնվում են նույն բազմության մեջ, բոլորը զվարճանում են միասին։<br />
<br />
Այսօր սուրբ Հովհաննեսի օրն է։ Քաղաքի ծայրամասում փռված լայն ու կանաչ մարգագետնի վրա էին հավաքվել Սան Իլդեֆոնսոյի բնակիչները։ Այստեղ տոնակատարությունների ժամանակ միշտ խաղեր են տեղի ունենում, և շուտով դրանք կսկսվեն։ Իսկ առայժմ եկեք շրջենք ամբոխի մեջ և տեսնենք, թե ինչպիսի մարդիկ կան այնտեղ։<br />
<br />
Այստեղ ներկա են հասարակության բոլոր խավերը, ավելի ճիշտ՝ տեղի ամբողջ հասարակությունը։<br />
<br />
Ահա արագարագ անցնում են միսիայի երկու հաստափոր սուրբ հայրեր՝ կոպիտ սարժից կարված սուտաններով և մինչև ծնկները կախված տերողորմյաներով ու խաչերով. երկուսի մոտ էլ փայլում են խնամքով սափրված տոնզուրաները։ Հնդկացիապաչուին չէր հաջողվել օգտվել նրանց քերթած գանգամաշկերից։<br />
<br />
Ահա և քաղաքային եկեղեցու քահանան՝ երկար սև սուտանով, լայնեզր գլխարկով, սև մետաքսե գուլպաներով և ճարմանդավոր ոտնամաններով. նրան անմիջապես կնկատես: Նա մեկ ողորմածությամբ ժպտում է ամբոխին, մեկ նրա վրա նետում իր սև աչքերի չար ու խորամանկ հայացքը, մեկ էլ օգնելով հենց նոր ժամանած սինյորին զբաղեցնելու իր տեղը, ցուցադրում է մաքուր ու կոկիկ, մատանիներով ծածկված մատները։ Իրականում դրանք, մեքսիկական եկեղեցու այդ անբիծ, սպասավորները, կանանց մեծ հաճոյակատարներ են։<br />
<br />
Ամֆիթատրոնով մոտենանք մի քանի շարք բարձրացող նստարաններին և տեսնենք, թե ովքեր են այստեղ տեղավորված։ Առաջին հայացքից արդեն պարզ է, որ դա հասարակության սերուցքը՝ տեղական ազնվականությունն է։ Եվ իսկապես, ահա խոշոր վաճառական դոն Խոսե Ռինկոնն իր հաղթանդամ կնոջ ու չորս թմբլիկ, քնկոտ դուստրերի հետ։ Այստեղ են նաև ալկալդի կինն ու նրա ամբողջ ընտանիքը, և ինքը՝ ալկալդն իր զարդարված ձեռնափայտով, իր տիտղոսանշանով, և Էչեվարիայի աղջիկները՝ այդ չքնաղ արարածները (ինչպես իրենք են ենթադրում) կարմրակատար եղբոր ուղեկցությամբ, որը հանուն փարիզյան մոդայի դեն էր նետել ազգային զգեստը։ Այստեղ է նաև հարուստ հասիենդադո<ref>Հասիենդադո – հասիենդի, խոշոր կալվածքի տեր:</ref> անթիվ հոտերի ու ընդարձակ կալվածքի տեր սինյոր Հոմ ես դել Մոնտեն, ներկա են նաև բազմաթիվ այլ հողատերեր՝ իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Այստեղ է նաև բոլորի հայացքները գրավող չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսը՝ հարուստ հանքատեր դոն Ամբրոսիոյի դուստրը։<br />
<br />
Կերջանկանա նա, ով կարժանանա Կատալինայի ժպտին, ավելի ճիշտ, նրա հոր բարեհաճությանը, որովհետև միայն նա կարող է ասել վերջնական ու վճռական խոսքը, երբ գործը հասնի դստեր ամուսնությանը։ Այնուամենայնիվ, լուրեր են պտտվում, որ ամեն ինչ լուծված է, և որ Կատալինայի ամուսինը դառնալու հաջողակ հավակնորդը կապիտան Ռոբլադոն է, բերդային կայազորի առաջին դեմքը՝ բերդակալից հետո։ Ահա և նա՝ բեղավոր կտրիճը. նրա կուրծքն ու մեջքը ոսկե արեգներով ու ժապավեններով են պատված. նա զայրացած հոնքերն է կիտում, երբ որևէ մեկը նայում է չքնաղ Կատալինային։ Բայց չնայած նրա ոսկե տրեզներին ու հպարտ տեսքին՝ այդ ընտրությունը հազիվ թե վկայի Կատալինայի բարձր ճաշակի մասին։<br />
<br />
Սակայն, արդյոք դա նրա ընտրությունն էր։ Գուցե և ոչ, գուցե դա դոն Ամբրոսիոյի ընտրությունն է։ Փառասիրական երազանքները պատել էին նրան, ի ծնե լինելով պլեբեյ, նա որոշել էր ազգակից դառնալ ազնվացեղ իդալգոյին։ Կապիտանը ոչ մի դրոշ հոգեպահուստ չունի, եթե չհաշվենք նրա զինվորական ռոճիկը, որը նախօրոք մի քանի ամսվա համար արդեն վերցված է. բայց դրա փոխարեն նա իսկական աչուպինո<ref>Աչուպինո – Ամերիկայում վերաբնակեցված իսպանացիների մականուն։</ref> է, նրա երակներում իսկական իդալգոյի «երկնագույն» արյուն է հոսում։ Իր փառասիրական երազանքներով ծեր ու գծուծ դոն Ամբրոսիոն եզակի չէ. այդպես է մտածում ամեն մի նորելուկ։<br />
<br />
Այդտեղ է կանգնած նաև բերդակալ Վիսկարրան, քառասնամյա բարձրահասակ գնդապետը: Նա ամբողջովին տրեզների մեջ է, գլխին փետրավոր գլխարկ ունի, իսկական սիրամարգ:<br />
<br />
Դա մի ուրախ, տարիքն առած ամուրի է: Նա աշխույժ զրուցում է մեկ ճիզվիտ հոր, մեկ քաղաքային քահանայի կամ ալկալդի հետ և միաժամանակ նայում անցնող ջահել գեղջկուհիներին, որոնք եկել են մասնակցելու տոնակատարությանը, և նրա հայացքը մի սիրունիկ դեմքից անցնում է մյուսին։ Աղջիկները զարմանքով են նայում նրա շլացնող համազգեստին, իսկ նա՝ երևակայական երկրորդ Դոն Ժուանը, նրանց հայացքներում հիացմունք է տեսնում և, որպես պատասխան, սիրալիր ու ներողամտորեն ժպտում։<br />
<br />
Այստեղ է նաև երրորդ սպան (ամրոցում նրանք ընդամենը երեքն են), լեյտենանտ Գարսիան: Նա ավելի գեղեցիկ է ավագ սպաներից և այդ պատճառով մեծ հաջողություն ունի և հասարակ գեղջկուհիների, և հարուստ ու ճանաչված սինյորինաների մոտ։ Ես, իրավամբ, զարմացել եմ, որ չքնաղ Կատալինան նրան չի տվել նախապատվությունը։ Սակայն ո՞վ կարող է երաշխավորել, որ դա այդպես չէ: Մեքսիկայում կինը կարող է թաքցնել իր հոգու գաղտնիքները, դրանք չես կարող կարդալ նրա դեմքի վրա և որոնք հեշտությամբ չեն պոկվում նրանց լեզուներից։<br />
<br />
Դժվար է ասել, թե ում մասին է այժմ մտածում Կատալինան: Նրա տարիքում (իսկ նա քսան տարեկան է) երիտասարդի սիրտը հազվադեպ է ազատ լինում։ Բայց ո՞վ է նա։ Ռոբլա՞դոն։ Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ ոչ։ Գա՞րսիան։ Այստեղ, այնուամենայնիվ, կարելի է վիճել: Բայց չէ որ նրանցից բացի ուրիշներն էլ կան՝ և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ հանքահորերի ծառայողներ, և քաղաքի մի քանի կարմրակատար վաճառականներ: Նա կարող է ընտրել նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ինչ իմանաս։<br />
<br />
Մի փոքր էլ շրջենք ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Ահա կայազորի զինվորները. ժամանակ առ ժամանակ զրնգում են նրանց կոշկախթանները, սրերը քարշ են գալիս գետնի վրայով, նրանք եղբայրաբար խառնվել են սերապե հագած արհեստավորների, հանքավորների ու անասնապահների բազմությանը: Նրանք ընդօրինակում են իրենց սպաների շարժուձևերը և շրջում են այնպիսի պարծենկոտ ու հպարտ տեսքով, որ անմիջապես կհամոզվես, թե զինվորականներն այստեղ ուժ են և իշխանություն։ Դրանք բոլորը ուլաններ են՝ նիզակազեն թեթև հեծելազորի մարտիկներ. հետևազորն անօգտակար կլիներ հնդկացիների հետ տեղի ունեցող պայքարում, և նրանք կարծում էին, թե խթանների բարձր զնգզնգոցն ու թրերի զրնգոցը շրջապատողների աչքերում ավելի են բարձրացնում իրենց։ Ռազմիկներն առանց քաշվելու նայում են աղջիկներին, իսկ գեղջուկ տղաներին դա այնքան էլ դուր չի գալիս, և նրանք խանդով հետևում են իրենց հարսնացուներին ու սիրած աղջիկներին։<br />
<br />
Բոլոր աղջիկները, անկախ նրանից գեղեցիկ էին, թե տգեղ, տոնի առթիվ հագել են իրենց լավագույն, ամենավառվռուն հագուստները։ Մի քանիսի շրջազգեստները երկնագույն են, մյուսներինը՝ վառ կարմիր կամ ծիրանագույն, և շատ հաճախ դրանք ներքևում զարդարված են բարակ ժապավենաթելով եզրակարված շքեղ բոլորածալերով: Նրանք հագել են ձյունափայլ բոլորածալերով ասեղնագործված փոքրիկ կոֆտաներ ե նրբորեն իրենց վրա են գցել կապտավուն սև շալեր՝ ծածկելով պարանոցը, կուրծքն ու ուսերը, իսկ երբեմն էլ, խիստ կոկետությունից, նաև դեմքը։ Բայց երեկոյան արդեն այդ քողերն այլևս այնպիսի եռանդով չեն թաքցնում իրենց տիրուհիների ամոթխածությունը։ Այդ գեղեցիկ ծալքերի ետևից արդեն դուրս են նայում ամենաչքնաղ դեմքերը, և տեսնելով արևից զերծ մնացած նրանց նուրբ մաշկը, կարելի է գլխի ընկնել, որ նրանք տոնից անմիջապես առաջ են իրենց դեմքերից լվացել մրգահյութը, որն այլանդակել էր նրանց վերջին երկու շաբաթում:<br />
<br />
Անասնապահներն էլ են իրենց տոնական լավագույն զգեստներով. նրանք հագել են թավշյա, ներքևում՝ լայն, իսկ կողքերից՝ ծոպերիզներով շալվարներ, լավ փայլեցրած կաշվե երկարաճիտ կոշիկներ, դաբաղած ոչխարենուց կամ թավիշից խայտաբղետ կարված բաճկոններ, իսկ բաճկոնների տակից՝ ասեղնագործ ներքնաշապիկներ, որոնց վրա կապել են մետաքսյա վառ կարմիր շարֆեր։ Գլխներին լայնեզր, սև ու փայլուն սոմբրերոներ ունեն, դրանց կատարները կապված են ոսկե կամ արծաթե ժապավենաթելերով, որոնց ծայրերն ազատ կախվել են։ Մի քանիսը բաճկոնի փոխարեն ուսերին անփութորեն սերապեներ են գցել: Նրանք բոլորն էլ բռնել են ձիերի սանձերը, իսկ ոտքերին հինգ ֆունտանոց անվակավոր խթաններ կան: Անվակների տրամագիծը հասնում է մինչև երեք, չորս, իսկ երբեմն, նույնիսկ վեց դյույմի։<br />
<br />
Հանքահորերի ծառայողները, երիտասարդ քաղաքացիներն ու մանր արհեստավորները գրեթե միանման են հագնված, բայց հասարակության սերուցքին պատկանող անձինք աստիճանավորներն ու վաճառականները, հագել են սև նուրբ մահուդից կարված բաճկոններ և նույնպիսի վարտիքներ: Դրանք յուրահատուկ ձև ունեն, ոչ թե եվրոպական, այլ դրա նման ինչոր մի բան՝ փարիզյան մոդայի ու տեղական ազգային զգեստի միջինը։<br />
<br />
Ահա և բոլորովին մի այլ զգեստ. բազմության մեջ այն շատերն են կրում, շատ շատերը՝ խաղաղ հնդկացիները, վերջերս սուրբ եկեղեցու հետ կապեր հաստատած կիսաաղքատ հանքափորները: Նրանց հագուստը պարզ է. ամենից առաջ աչքի է զարնում թիլման, որը նման է անթև բաճկոնի։ Եթե պարկի տակից անցք բացվի, որտեղից մարդ կարող է դուրս հանել գլուխը, իսկ կողքերից թևերի համար ճեղքեր արվեն՝ ապա հենց դա էլ կլինի թիլման։ Այդ բաճկոնը գոտկատեղ բոլորովին չունի, դա բոլորովին անձև է, կախված է ուսերից ու համարյա հասնում է մինչև ազդրերը։ Սովորաբար թիլման կարում են գյուղական արտադրության բրդյա կոպիտ կտորից. այդ կտորը «գերգա» է կոչվում։ Այն սպիտակավուն է, և միայն մի քանի գունավոր զոլեր են զարդարում նրան։ Դրան ավելացրեք դաբաղած ոչխարենուց կարված շալվարն ու կոպիտ ոտնամանները՝ և ահա մեքսիկական խաղաղ հնդկացու ամբողջ հագուստը: Նա գլխաբաց է, մերկ են նաև ոտքերը, ծնկներից մինչև կոճերը երևում է պղնձակարմիր մաշկը։<br />
<br />
Տեղացի հարյուրավոր կարմրամաշկ բնակիչներ՝ պեոնները<ref>Պեոններ – կալվածատիրոջից կիսաստրուկ կախման մեջ գտնվող գյուղատնտեսական բանվորներ։</ref>, որոնք աշխատում են միսիայում ու հանքահորերում, ետ ու առաջ են քայլում, իսկ նրանց կանայք ու դուստրերը պպզել են գետնին: Նրանց առջև, խսիրների վրա դասավորված են այդ երկրում աճող բոլոր տեսակի պտուղներն ու մրգերը թուզ, ցետկայա, սալոր, ծիրան, խաղող, ձմերուկ ու մայրի ծառի բոված ընկույզներ, որոնք այստեղ են բերում լեռնականները։ Ինչոր մեկը քաղցրավենիք, մեղրաջուր ու լիմոնադ է վաճառում, ուրիշները բոված շաքարի ոչ մեծ գլուխներ կամ ագավայի արմատներ։ Մի քանիսը պպզել են կրակի առաջ ու եգիպտացորենի բլիթներ կամ կարմիր տաքդեղ են տապակում, կամ հին սափոր հիշեցնող կավե կճուճում մանրած կակաոն խառնում են շաքարի հետ։ Այդ խղճուկ առևտրականներից մի քանի մանր դրամով կարելի է մի բաժին խիստ պղպեղած ու շոգեխաշած միս, մի ափսե եգիպտացորենի բլիթներ կամ մի բաժակ եգիպտացորենի ըմպելիք գնել։ Ուրիշ վաճառարկղների տերերից կարելի է փոքրիկ էժանագին սիգար դնել կամ Տաոսից ու Էլ Պասոյից այստեղ բերված հրակարմիր ագվարդիենտ խմել։ Այս վաճառականների մոտ ամենից շատ հավաքվում են ծարավից մշտապես տառապող հանքափորներն ու զինվորները։ Այստեղ վրաններ չկան, բայց գրեթե բոլոր վաճառականները իրենց գլխից վեր արմավենու խսիրներ են հարմարեցրել, որոնք վիթխարի հովանոցների նման նրանց պաշտպանում են արևից։<br />
<br />
Պետք է ասել նաև ներկա գտնվողների մի ուրիշ խավի մասին ևս, որոնք կարևոր դեմքեր են սուրբ Հովհաննեսի օրվա տոնակատարության ժամանակ։ Դրանք մրցումների մասնակիցներն են, որոնք խաղերում պետք է պայքարեն առաջնության համար։<br />
<br />
Դրանք բոլորը հասարակության ամենատարբեր խավերի երիտասարդներ են, բոլորն էլ, իհարկե, ձիերով և նրանցից յուրաքանչյուրն աշխատել է ձեռք գցել հնարավորին չափ լավ ձի։ Ահա նրանք ճարպիկ ու գեղեցիկ ձիավարում են՝ ստիպելով իրենց երփներանգ զարդարված ձիերին կատարելու ամենաանսպասելի թռիչքներ ու ցատկումներ, հատկապես այն ժամանակ, երբ անցնում են երիտասարդ սինյորինաների մոտով։ Դրանց մեջ կան և՛ հանքափորներ, և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ անասնապահներ, հովիվներ, բիզոնների որսորդներ ու վաճառականներ, և նրանք բոլորն էլ իրենց հիանալի են պահում թամբի վրա։ Մեքսիկայում բոլորը, նույնիսկ քաղաքացիները, հիանալի ձիավարներ են։<br />
<br />
Այստեղ մոտավորապես հարյուր երիտասարդներ կան, որոնք պատրաստ են իրար հետ մրցելու, իրենց դրսևորելու մեծ ճարպկություն ու ձիավարության բարձր արվեստ պահանջող ամենատարբեր խաղերում:<br />
<br />
Եվ այսպես, թող սկսվեն մրցումները։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_II_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8953Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:03:42Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)=Սպիտակ առաջնորդը|հաջորդ=Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ II ==<br />
<br />
Թերևս ոչ մի երկրում այնքան կրոնական տոներ չկան, որքան Մեքսիկայում։ Գտնում են, որ եկեղեցական տոներն օգնում են տեղական բնակչությանը քրիստոնեական կրոնին տրամադրելու գործում և այդ պատճառով մեքսիկական կարծեցյալ սուրբ հողում ծննդյան տոները զգալիորեն ընդլայնված են։ Հազվագյուտ շաբաթներ են լինում, որոնք անցնում են առանց տոնակատարությունների ու դրանց բոլոր ատրիբուտների. խաչվառներ ու կրոնական երթեր, հանդիսավորությամբ զգեստավորված քահանաներ, որոնք ասես «Պիսարրո»<ref>«Պիսարրո» – գերմանացի դրամատուրգ Ա. Ֆ. Կոցեբույի (1761–1819) «Իսպանացիները Պերույում» պիեսի՝ անգլիացի հայտնի դրամատուրգ Ռ. Բ. Շերիդանյին պատկանող թարգմանությունը։</ref> ներկայացման պատրաստված լինեն, օդաձիգ հրացաններ ու հրավառություններ, և ամենուրեք բաց գլուխներով, ուղղակի փոշու մեջ ծնկաչոք խոնարհված պարզամիտ բնակիչներ։ Այդ բոլորը միասին խիստ հիշեցնում է Լոնդոնյան երթերը ի հիշատակ «վառոդային դավադրության»<ref>«Վարորդային դավադրություն» – կաթոլիկների անհաջող մահափորձ անգլիական թագավոր Յակովի I-ի դեմ 1605 թվականին: Պառլամենտի սեսիայի բացման օրը պառլամենտի շենքի ներքնահարկում դավադրության կազմակերպիչները պատրաստվում էին պայթեցնել վառոդով տակառները։ Դավադրությունը մերկացվեց, իսկ նրա ղեկավարները մահապատժի ենթարկվեցին: Դրանից հետո երկար ժամանակ այդ օրը նոյեմբերի 5-ին, Լոնդոնի փաղոցներով տանում էին Գայ Ֆոկսի՝ դավադրության պարագլխի խրտվիլակը:</ref> և գրեթե նույն չափով բարերար ազդեցություն է ունենում բնակչության բարոյական զարգացման ընթացքի վրա։<br />
<br />
Իհարկե, սուրբ հայրերն այդ արարողությունները ձեռնարկում են ոչ պարզապես զվարճանալու համար։ Ամենևին էլ դա այդպես չէ: Նրանք պատրաստ ունեն տարբեր ոչ մեծ աղոթքներ, ինդուլգենցիաներ<ref>Ինդուլգենցիա – մեղքերի թողության պապական պաշտոնաթուղթ. կաթոլիկ եկեղեցին ինդուլգենցիաները վաճառում են փողով։</ref>, սուրբ ջուր, և տոների ժամանակ նրանք այդ ամենը շնորհում են հավատացյալներին, ընդ որում ոչ ձրիաբար. և երբ դժբախտ մեղավորը ցանկանում է ապաշխարել, նրան վերջնականապես կողոպտում, այնուհետև կարճ ու դյուրին ճանապարհ են խոստանում ուղիղ դեպի դրախտ։<br />
<br />
Թվում էր, թե այդ արարողությունները պետք է կատարվեին հանդիսավորությամբ, բայց ամենևին էլ դա այդպես չէ։ Դրանք, ըստ էության, պարզապես վեր են ածվում զվարճության։ Հաճախ տեսնում ես ծնկաչոք ուխտավորին, որը ուժ չխնայելով աշխատում է զսպել սերապեյի ծալքերում թաքցրած և ծուղրուղու կանչելու անհագ ցանկությամբ լցված աքաղաղին։ Եվ դա՝ արարիչ եկեղեցու սուրբ կամարների տակ։<br />
<br />
Տոնակատարությունների օրերին ժամերգությունները երկար չեն տևում, որից հետո իրենց իրավունքների մեջ են մտնում մոլեխաղերը, ձիարշավները, շներով արջերին հետապնդելը, աքլորակռիվները և նման այլ պարզ զվարճանքներ։ Խաղացողների մեջ դուք կհանդիպեք նաև սուտանով քահանային, որն առավոտյան աղոթքներ էր կարդում, և, եթե հարմար է, կարող եք ձեր դոլարը կամ դուբլոնը դնել նրա դրամի դիմաց։<br />
<br />
Մեքսիկայում ամենահանդիսավոր ու ճոխ տոներից է սուրբ Հովհաննեսի օրը: Այդ օրը, հատկապես Նոր Մեքսիկայի գյուղերում, ոչ ոք տանը չի նստում։ Մարդիկ զուգված խմբերով գնում են ինչոր որոշակի տեղ, սովորաբար հարևան մարգագետինը, որպեսզի զվարճանան զանազան մրցախաղերով ձիարշավներով, ցլամարտերով ու աքլորավազքերով: Ընդմիջումներին զբաղվում են թղթախաղով, ծխում են, սիրաբանում աղջիկների հետ։<br />
<br />
Տոն օրերին հավասարության նման ինչոր վիճակ էր ստացվում, ճիշտ այնպես, ինչպես հանրապետության ժամանակ։ Հարուստն ու աղքատը, բարձր ազնվականությունն ու հասարակ ժողովուրդը խառնվում են նույն բազմության մեջ, բոլորը զվարճանում են միասին։<br />
<br />
Այսօր սուրբ Հովհաննեսի օրն է։ Քաղաքի ծայրամասում փռված լայն ու կանաչ մարգագետնի վրա էին հավաքվել Սան Իլդեֆոնսոյի բնակիչները։ Այստեղ տոնակատարությունների ժամանակ միշտ խաղեր են տեղի ունենում, և շուտով դրանք կսկսվեն։ Իսկ առայժմ եկեք շրջենք ամբոխի մեջ և տեսնենք, թե ինչպիսի մարդիկ կան այնտեղ։<br />
<br />
Այստեղ ներկա են հասարակության բոլոր խավերը, ավելի ճիշտ՝ տեղի ամբողջ հասարակությունը։<br />
<br />
Ահա արագարագ անցնում են միսիայի երկու հաստափոր սուրբ հայրեր՝ կոպիտ սարժից կարված սուտաններով և մինչև ծնկները կախված տերողորմյաներով ու խաչերով. երկուսի մոտ էլ փայլում են խնամքով սափրված տոնզուրաները։ Հնդկացիապաչուին չէր հաջողվել օգտվել նրանց քերթած գանգամաշկերից։<br />
<br />
Ահա և քաղաքային եկեղեցու քահանան՝ երկար սև սուտանով, լայնեզր գլխարկով, սև մետաքսե գուլպաներով և ճարմանդավոր ոտնամաններով. նրան անմիջապես կնկատես: Նա մեկ ողորմածությամբ ժպտում է ամբոխին, մեկ նրա վրա նետում իր սև աչքերի չար ու խորամանկ հայացքը, մեկ էլ օգնելով հենց նոր ժամանած սինյորին զբաղեցնելու իր տեղը, ցուցադրում է մաքուր ու կոկիկ, մատանիներով ծածկված մատները։ Իրականում դրանք, մեքսիկական եկեղեցու այդ անբիծ, սպասավորները, կանանց մեծ հաճոյակատարներ են։<br />
<br />
Ամֆիթատրոնով մոտենանք մի քանի շարք բարձրացող նստարաններին և տեսնենք, թե ովքեր են այստեղ տեղավորված։ Առաջին հայացքից արդեն պարզ է, որ դա հասարակության սերուցքը՝ տեղական ազնվականությունն է։ Եվ իսկապես, ահա խոշոր վաճառական դոն Խոսե Ռինկոնն իր հաղթանդամ կնոջ ու չորս թմբլիկ, քնկոտ դուստրերի հետ։ Այստեղ են նաև ալկալդի կինն ու նրա ամբողջ ընտանիքը, և ինքը՝ ալկալդն իր զարդարված ձեռնափայտով, իր տիտղոսանշանով, և Էչեվարիայի աղջիկները՝ այդ չքնաղ արարածները (ինչպես իրենք են ենթադրում) կարմրակատար եղբոր ուղեկցությամբ, որը հանուն փարիզյան մոդայի դեն էր նետել ազգային զգեստը։ Այստեղ է նաև հարուստ հասիենդադո<ref>Հասիենդադո – հասիենդի, խոշոր կալվածքի տեր:</ref> անթիվ հոտերի ու ընդարձակ կալվածքի տեր սինյոր Հոմ ես դել Մոնտեն, ներկա են նաև բազմաթիվ այլ հողատերեր՝ իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Այստեղ է նաև բոլորի հայացքները գրավող չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսը՝ հարուստ հանքատեր դոն Ամբրոսիոյի դուստրը։<br />
<br />
Կերջանկանա նա, ով կարժանանա Կատալինայի ժպտին, ավելի ճիշտ, նրա հոր բարեհաճությանը, որովհետև միայն նա կարող է ասել վերջնական ու վճռական խոսքը, երբ գործը հասնի դստեր ամուսնությանը։ Այնուամենայնիվ, լուրեր են պտտվում, որ ամեն ինչ լուծված է, և որ Կատալինայի ամուսինը դառնալու հաջողակ հավակնորդը կապիտան Ռոբլադոն է, բերդային կայազորի առաջին դեմքը՝ բերդակալից հետո։ Ահա և նա՝ բեղավոր կտրիճը. նրա կուրծքն ու մեջքը ոսկե արեգներով ու ժապավեններով են պատված. նա զայրացած հոնքերն է կիտում, երբ որևէ մեկը նայում է չքնաղ Կատալինային։ Բայց չնայած նրա ոսկե տրեզներին ու հպարտ տեսքին՝ այդ ընտրությունը հազիվ թե վկայի Կատալինայի բարձր ճաշակի մասին։<br />
<br />
Սակայն, արդյոք դա նրա ընտրությունն էր։ Գուցե և ոչ, գուցե դա դոն Ամբրոսիոյի ընտրությունն է։ Փառասիրական երազանքները պատել էին նրան, ի ծնե լինելով պլեբեյ, նա որոշել էր ազգակից դառնալ ազնվացեղ իդալգոյին։ Կապիտանը ոչ մի դրոշ հոգեպահուստ չունի, եթե չհաշվենք նրա զինվորական ռոճիկը, որը նախօրոք մի քանի ամսվա համար արդեն վերցված է. բայց դրա փոխարեն նա իսկական աչուպինո<ref>Աչուպինո – Ամերիկայում վերաբնակեցված իսպանացիների մականուն։</ref> է, նրա երակներում իսկական իդալգոյի «երկնագույն» արյուն է հոսում։ Իր փառասիրական երազանքներով ծեր ու գծուծ դոն Ամբրոսիոն եզակի չէ. այդպես է մտածում ամեն մի նորելուկ։<br />
<br />
Այդտեղ է կանգնած նաև բերդակալ Վիսկարրան, քառասնամյա բարձրահասակ գնդապետը: Նա ամբողջովին տրեզների մեջ է, գլխին փետրավոր գլխարկ ունի, իսկական սիրամարգ:<br />
<br />
Դա մի ուրախ, տարիքն առած ամուրի է: Նա աշխույժ զրուցում է մեկ ճիզվիտ հոր, մեկ քաղաքային քահանայի կամ ալկալդի հետ և միաժամանակ նայում անցնող ջահել գեղջկուհիներին, որոնք եկել են մասնակցելու տոնակատարությանը, և նրա հայացքը մի սիրունիկ դեմքից անցնում է մյուսին։ Աղջիկները զարմանքով են նայում նրա շլացնող համազգեստին, իսկ նա՝ երևակայական երկրորդ Դոն Ժուանը, նրանց հայացքներում հիացմունք է տեսնում և, որպես պատասխան, սիրալիր ու ներողամտորեն ժպտում։<br />
<br />
Այստեղ է նաև երրորդ սպան (ամրոցում նրանք ընդամենը երեքն են), լեյտենանտ Գարսիան: Նա ավելի գեղեցիկ է ավագ սպաներից և այդ պատճառով մեծ հաջողություն ունի և հասարակ գեղջկուհիների, և հարուստ ու ճանաչված սինյորինաների մոտ։ Ես, իրավամբ, զարմացել եմ, որ չքնաղ Կատալինան նրան չի տվել նախապատվությունը։ Սակայն ո՞վ կարող է երաշխավորել, որ դա այդպես չէ: Մեքսիկայում կինը կարող է թաքցնել իր հոգու գաղտնիքները, դրանք չես կարող կարդալ նրա դեմքի վրա և որոնք հեշտությամբ չեն պոկվում նրանց լեզուներից։<br />
<br />
Դժվար է ասել, թե ում մասին է այժմ մտածում Կատալինան: Նրա տարիքում (իսկ նա քսան տարեկան է) երիտասարդի սիրտը հազվադեպ է ազատ լինում։ Բայց ո՞վ է նա։ Ռոբլա՞դոն։ Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ ոչ։ Գա՞րսիան։ Այստեղ, այնուամենայնիվ, կարելի է վիճել: Բայց չէ որ նրանցից բացի ուրիշներն էլ կան՝ և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ հանքահորերի ծառայողներ, և քաղաքի մի քանի կարմրակատար վաճառականներ: Նա կարող է ընտրել նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ինչ իմանաս։<br />
<br />
Մի փոքր էլ շրջենք ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Ահա կայազորի զինվորները. ժամանակ առ ժամանակ զրնգում են նրանց կոշկախթանները, սրերը քարշ են գալիս գետնի վրայով, նրանք եղբայրաբար խառնվել են սերապե հագած արհեստավորների, հանքավորների ու անասնապահների բազմությանը: Նրանք ընդօրինակում են իրենց սպաների շարժուձևերը և շրջում են այնպիսի պարծենկոտ ու հպարտ տեսքով, որ անմիջապես կհամոզվես, թե զինվորականներն այստեղ ուժ են և իշխանություն։ Դրանք բոլորը ուլաններ են՝ նիզակազեն թեթև հեծելազորի մարտիկներ. հետևազորն անօգտակար կլիներ հնդկացիների հետ տեղի ունեցող պայքարում, և նրանք կարծում էին, թե խթանների բարձր զնգզնգոցն ու թրերի զրնգոցը շրջապատողների աչքերում ավելի են բարձրացնում իրենց։ Ռազմիկներն առանց քաշվելու նայում են աղջիկներին, իսկ գեղջուկ տղաներին դա այնքան էլ դուր չի գալիս, և նրանք խանդով հետևում են իրենց հարսնացուներին ու սիրած աղջիկներին։<br />
<br />
Բոլոր աղջիկները, անկախ նրանից գեղեցիկ էին, թե տգեղ, տոնի առթիվ հագել են իրենց լավագույն, ամենավառվռուն հագուստները։ Մի քանիսի շրջազգեստները երկնագույն են, մյուսներինը՝ վառ կարմիր կամ ծիրանագույն, և շատ հաճախ դրանք ներքևում զարդարված են բարակ ժապավենաթելով եզրակարված շքեղ բոլորածալերով: Նրանք հագել են ձյունափայլ բոլորածալերով ասեղնագործված փոքրիկ կոֆտաներ ե նրբորեն իրենց վրա են գցել կապտավուն սև շալեր՝ ծածկելով պարանոցը, կուրծքն ու ուսերը, իսկ երբեմն էլ, խիստ կոկետությունից, նաև դեմքը։ Բայց երեկոյան արդեն այդ քողերն այլևս այնպիսի եռանդով չեն թաքցնում իրենց տիրուհիների ամոթխածությունը։ Այդ գեղեցիկ ծալքերի ետևից արդեն դուրս են նայում ամենաչքնաղ դեմքերը, և տեսնելով արևից զերծ մնացած նրանց նուրբ մաշկը, կարելի է գլխի ընկնել, որ նրանք տոնից անմիջապես առաջ են իրենց դեմքերից լվացել մրգահյութը, որն այլանդակել էր նրանց վերջին երկու շաբաթում:<br />
<br />
Անասնապահներն էլ են իրենց տոնական լավագույն զգեստներով. նրանք հագել են թավշյա, ներքևում՝ լայն, իսկ կողքերից՝ ծոպերիզներով շալվարներ, լավ փայլեցրած կաշվե երկարաճիտ կոշիկներ, դաբաղած ոչխարենուց կամ թավիշից խայտաբղետ կարված բաճկոններ, իսկ բաճկոնների տակից՝ ասեղնագործ ներքնաշապիկներ, որոնց վրա կապել են մետաքսյա վառ կարմիր շարֆեր։ Գլխներին լայնեզր, սև ու փայլուն սոմբրերոներ ունեն, դրանց կատարները կապված են ոսկե կամ արծաթե ժապավենաթելերով, որոնց ծայրերն ազատ կախվել են։ Մի քանիսը բաճկոնի փոխարեն ուսերին անփութորեն սերապեներ են գցել: Նրանք բոլորն էլ բռնել են ձիերի սանձերը, իսկ ոտքերին հինգ ֆունտանոց անվակավոր խթաններ կան: Անվակների տրամագիծը հասնում է մինչև երեք, չորս, իսկ երբեմն, նույնիսկ վեց դյույմի։<br />
<br />
Հանքահորերի ծառայողները, երիտասարդ քաղաքացիներն ու մանր արհեստավորները գրեթե միանման են հագնված, բայց հասարակության սերուցքին պատկանող անձինք աստիճանավորներն ու վաճառականները, հագել են սև նուրբ մահուդից կարված բաճկոններ և նույնպիսի վարտիքներ: Դրանք յուրահատուկ ձև ունեն, ոչ թե եվրոպական, այլ դրա նման ինչոր մի բան՝ փարիզյան մոդայի ու տեղական ազգային զգեստի միջինը։<br />
<br />
Ահա և բոլորովին մի այլ զգեստ. բազմության մեջ այն շատերն են կրում, շատ շատերը՝ խաղաղ հնդկացիները, վերջերս սուրբ եկեղեցու հետ կապեր հաստատած կիսաաղքատ հանքափորները: Նրանց հագուստը պարզ է. ամենից առաջ աչքի է զարնում թիլման, որը նման է անթև բաճկոնի։ Եթե պարկի տակից անցք բացվի, որտեղից մարդ կարող է դուրս հանել գլուխը, իսկ կողքերից թևերի համար ճեղքեր արվեն՝ ապա հենց դա էլ կլինի թիլման։ Այդ բաճկոնը գոտկատեղ բոլորովին չունի, դա բոլորովին անձև է, կախված է ուսերից ու համարյա հասնում է մինչև ազդրերը։ Սովորաբար թիլման կարում են գյուղական արտադրության բրդյա կոպիտ կտորից. այդ կտորը «գերգա» է կոչվում։ Այն սպիտակավուն է, և միայն մի քանի գունավոր զոլեր են զարդարում նրան։ Դրան ավելացրեք դաբաղած ոչխարենուց կարված շալվարն ու կոպիտ ոտնամանները՝ և ահա մեքսիկական խաղաղ հնդկացու ամբողջ հագուստը: Նա գլխաբաց է, մերկ են նաև ոտքերը, ծնկներից մինչև կոճերը երևում է պղնձակարմիր մաշկը։<br />
<br />
Տեղացի հարյուրավոր կարմրամաշկ բնակիչներ՝ պեոնները<ref>Պեոններ – կալվածատիրոջից կիսաստրուկ կախման մեջ գտնվող գյուղատնտեսական բանվորներ։</ref>, որոնք աշխատում են միսիայում ու հանքահորերում, ետ ու առաջ են քայլում, իսկ նրանց կանայք ու դուստրերը պպզել են գետնին: Նրանց առջև, խսիրների վրա դասավորված են այդ երկրում աճող բոլոր տեսակի պտուղներն ու մրգերը թուզ, ցետկայա, սալոր, ծիրան, խաղող, ձմերուկ ու մայրի ծառի բոված ընկույզներ, որոնք այստեղ են բերում լեռնականները։ Ինչոր մեկը քաղցրավենիք, մեղրաջուր ու լիմոնադ է վաճառում, ուրիշները բոված շաքարի ոչ մեծ գլուխներ կամ ագավայի արմատներ։ Մի քանիսը պպզել են կրակի առաջ ու եգիպտացորենի բլիթներ կամ կարմիր տաքդեղ են տապակում, կամ հին սափոր հիշեցնող կավե կճուճում մանրած կակաոն խառնում են շաքարի հետ։ Այդ խղճուկ առևտրականներից մի քանի մանր դրամով կարելի է մի բաժին խիստ պղպեղած ու շոգեխաշած միս, մի ափսե եգիպտացորենի բլիթներ կամ մի բաժակ եգիպտացորենի ըմպելիք գնել։ Ուրիշ վաճառարկղների տերերից կարելի է փոքրիկ էժանագին սիգար դնել կամ Տաոսից ու Էլ Պասոյից այստեղ բերված հրակարմիր ագվարդիենտ խմել։ Այս վաճառականների մոտ ամենից շատ հավաքվում են ծարավից մշտապես տառապող հանքափորներն ու զինվորները։ Այստեղ վրաններ չկան, բայց գրեթե բոլոր վաճառականները իրենց գլխից վեր արմավենու խսիրներ են հարմարեցրել, որոնք վիթխարի հովանոցների նման նրանց պաշտպանում են արևից։<br />
<br />
Պետք է ասել նաև ներկա գտնվողների մի ուրիշ խավի մասին ևս, որոնք կարևոր դեմքեր են սուրբ Հովհաննեսի օրվա տոնակատարության ժամանակ։ Դրանք մրցումների մասնակիցներն են, որոնք խաղերում պետք է պայքարեն առաջնության համար։<br />
<br />
Դրանք բոլորը հասարակության ամենատարբեր խավերի երիտասարդներ են, բոլորն էլ, իհարկե, ձիերով և նրանցից յուրաքանչյուրն աշխատել է ձեռք գցել հնարավորին չափ լավ ձի։ Ահա նրանք ճարպիկ ու գեղեցիկ ձիավարում են՝ ստիպելով իրենց երփներանգ զարդարված ձիերին կատարելու ամենաանսպասելի թռիչքներ ու ցատկումներ, հատկապես այն ժամանակ, երբ անցնում են երիտասարդ սինյորինաների մոտով։ Դրանց մեջ կան և՛ հանքափորներ, և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ անասնապահներ, հովիվներ, բիզոնների որսորդներ ու վաճառականներ, և նրանք բոլորն էլ իրենց հիանալի են պահում թամբի վրա։ Մեքսիկայում բոլորը, նույնիսկ քաղաքացիները, հիանալի ձիավարներ են։<br />
<br />
Այստեղ մոտավորապես հարյուր երիտասարդներ կան, որոնք պատրաստ են իրար հետ մրցելու, իրենց դրսևորելու մեծ ճարպկություն ու ձիավարության բարձր արվեստ պահանջող ամենատարբեր խաղերում:<br />
<br />
Եվ այսպես, թող սկսվեն մրցումները։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_I_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8950Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:00:55Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|հաջորդ=Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ I ==<br />
<br />
Դա պատահեց Ամերիկյան մայրցամաքի խորքում, երկու օվկիանոսներից ավելի քան հազար մղոն հեռավորության վրա։<br />
<br />
Բարձրացեք ինձ հետ ահա այն լեռը և նրա ձյունապատ գագաթից նայեք ձեր շուրջը։<br />
<br />
Մենք արդեն ամենաբարձր կատարի վրա ենք։ Իսկ ի՞նչ ենք տեսնում։<br />
<br />
Դեպի հյուսիս, մինչև հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ափերը, հատելով երեսուն զուգահեռականներ, ձգվում են լեռները: Նրանք անկանոն ձևով վեր են խոյանում նաև հարավում: Նրանց շղթաները մեկ իրարից հեռանում, մեկ ձուլվում են իրար։ Արևմուտքում նույնպես լեռներ են, նրանց ծուռումուռ ուրվանկարը պարզորոշ գծագրվում է երկնքում, իսկ ստորոտներում փռվել են լայնարձակ սարահարթերը։<br />
<br />
Իսկ այժմ շրջվենք դեպի արևելք։ Ոչ մի լեռնագագաթ, ոչ մի, որքան որ կարող է տեսնել մարդու աչքը ու էլի հազար մղոն էլ այն կողմ։ Ահա հորիզոնում ցցված այն խավար գիծը. դա նույն պրերիայի մեկ այլ սարահարթի նույնպիսի ժայռոտ եզրն է, որ ծովի մակերևույթից մի փոքր ավելի բարձր է:<br />
<br />
Որտե՞ղ ենք մենք։ Ո՞ր գագաթի վրա։ Սիերա Բլանկայի՞, որին որսորդները «Իսպանական լեռնագագաթ» են անվանում։ Մենք Մեծ հարթավայրերի արևմտյան ծայրամասում ենք։<br />
<br />
Արևելքում քաղաքակրթության հետքեր չկան։ Կարելի է մի ամբողջ ամիս ճանապարհորդել, բայց, միևնույն է, չհանդիպել դրանց։ Հյուսիսում և հարավում՝ միայն լեռներ են ու լեռներ։<br />
<br />
Այդպես չէ արևմուտքում։ Հեռադիտակով դուք հեռվում կտեսնեք մշակված դաշտեր, որոնք ձգվում են արևից փայլող գետի ափերի երկայնքով։ Դրանք Նոր Մեքսիկայի բնակավայրերն են, օազիսներ, որոնք սնվում են Ռիո դել Նորտեի ջրերով։ Բայց իրադարձությունները, որոնց մասին պիտի խոսվի, այստեղ չեն ծավալվել։<br />
<br />
Նայեցեք նորից դեպի արևելք՝ և գործողությունների վայրը կտարածվի ձեր առջև։ Այն լեռան ստորոտից, որի վրա կանգնել ենք մենք, հեռու, դեպի արևելք է ձգվում մի սարահարթ։ Այստեղ նախալեռներ չկան, և սարահարթը կիպ մոտենում է լեռնաշարքին, մեկ քայլ և ձեր ոտքերի տակ ոչ թե հարթ գետին, այլ ժայռոտ, սոճիներով ծածկված լեռնալանջն է։<br />
<br />
Իհարկե, այդ սարահարթն ամենուր միատեսակ չէ։ Որոշ տեղեր, ուր ցածրահասակ խիտ խոտ է աճել, այն վառ կանաչավուն է, բայց նրա մեծ մասը ճիշտ Սահարա անապատի նման անբերրի է։ Ահա մուգ դարչնագույն, արևից խանձված հողը, որի վրա խոտի ոչ մի ցողուն չի երևում, իսկ այնտեղ շիկակարմիր ավազներ են, ավելի հեռվում ամեն ինչ սպիտակ է, ինչպես այն գագաթին նստած ձյունը, որի վրա կանգնել ենք մենք. դա աղն է գետնի մակերես դուրս եկել։<br />
<br />
Աղքատ բուսականությունը գետինը չի զուգել կանաչ զգեստով։ Ագավայի տերևները ծածկված են բոսորագույն պտերով, կակտուսների անգույն կանաչը առավել անկենդան է թվում այն պատճառով, որ դրանք ամբողջությամբ պատված են փշերով։ Արմավաշուշանի սրածայր տերևները փոշուց գորշ գույն են ստացել և ժանգոտված սվինների փնջեր են հիշեցնում։ Ցածրահասակ, նվազ ակացիան գրեթե ստվեր չի գցում և նրա տակ հազիվ թե կարողանան պատսպարվել սևավուն մեծ մողեսներն ու բոժոժավոր օձերը։ Այստեղ, այնտեղ միայնակ կանգնած են մերկ բներով և կատարներին տերևների փնջերով գաճաճ արմավենիները, դրանք բնապատկերին մի տեսակ աֆրիկական երանգ են տալիս։ Աչքը միշտ արագ հոգնում է այնպիսի տեսարաններից, որտեղ առարկաները անհարթ ու փշոտ են թվում, իսկ այստեղ այդպես են երևում ոչ միայն ծառերը, այլ բոլոր բույսերը, և նույնիսկ խոտի յուրաքանչյուր ցողուն իր փշերն ունի։<br />
<br />
Ինչպիսի ուրախությամբ ես հայացքդ ուղղում սարի ստորոտից դեպի արևելք ձգվող հիասքանչ հովտին։ Այն որքա՜ն նման չէ այս անբերրի սարահարթին։ Հովիտն ամբողջությամբ ծածկված է վառ կանաչի գույնով, ուր ամենուրեք տարածված ծաղիկները թանկարժեք քարերի նման փայլփլում են բոլոր գույներով։ Այդպես հրապուրիչ են նաև ստվերաշատ պուրակները, որտեղ իրենց շյուղերն են հյուսում բարդին, չինական ծառը, կաղնին ու ուռենին։ Իջնենք նրանց ստվերի տակ։<br />
<br />
Ահա և սարահարթի եզրին ենք, իսկ հովիտը դեռ շատ հեռու է. մինչև նրան հասնելը ամենաքիչը դեռ հազար ոտնաչափ կա, բայց նրա վրա կախված ժայռաբեկորից, մի քանի մետր հեռավորության վրա, կարելի է այն ամբողջությամբ տեսնել։ Հովիտը հարթ է, ինչպես վերևում ընկած սարահարթը, և, նայելով նրան վերևից, թվում է, թե այստեղ երկրի կեղևը ճեղքվել է և սարահարթի ցածրադիր մասը հպվել է երկրի կենսատու ուժի հենց ակունքներին, որից զուրկ է բարձրադիր սարահարթը։<br />
<br />
Հովտի երկու կողմերով, որքան մարդու աչքը կարող է տեսնել, ձգվել են ուղղաձիգ ժայռերը, դրանք իջնում են կտրուկ, հազար ոտնաչափանոց աստիճաններով ու գրեթե անառիկ են։ Դրանց վրա բարձրանալ հնարավոր է միայն մի քանի տեղերում։ Հովտի լայնությունը տասը մղոն է, իսկ նրան շրջապատող քարե պատերը միևնույն բարձրության են և, կարծես երկվորյակներ, նման են իրար։ Մռայլ ու վայրի կախվել են նրանք գեղեցկատես, շողշողացող հովտի վրա, և այն նման է կոպիտ ու անշնորհք շրջանակում դրված հիասքանչ նկարի։<br />
<br />
Հովիտը գետով բաժանվում է երկու մասի, արծաթափայլ օձի նման գետը քմահաճորեն գալարվում է մեկ աջ, մեկ ձախ, ասես նրան հաճելի է հոսել այդ վառվռուն ու զվարթ ափերի միջով։ Վերջ չունեցող գալարները, հանգիստ հոսանքը վկայում են այն մասին, որ նրա հունը գրեթե բոլորովին հարթ է։ Ափերին անտառներ են աճել, բայց ոչ ամենուր. այստեղ դրանք ձգվում են լայն շերտով, այնտեղ, հենց ափի եզրով, հազիվ ստվեր գցելով գետի վրա, կանգնած են միայնակ ծառերը, իսկ մեկ ուրիշ տեղ կանաչ մարգագետինն է երևում, որն ընդհուպ մոտեցել է ջրին։<br />
Տեղտեղ փոքրիկ պուրակներ են, որոնք իրարից տարբերվում են. մի քանիսը ճիշտ շրջանաձև են, մյուսները երկարավուն կամ ձվաձև, մեկ այլ տեղում դրանք ոլորված են ինչպես առատության եղջյուրներ։ Որոշ մասերում միայնակ ծառեր կան աճած, որոնց փարթամ պսակները վկայում են այն մասին, որ բնությունը նրանց վրա ուժ ու եռանդ չի խնայել։ Այս հովիտը հիշեցնում է մարդու ձեռքով տնկած մի հիանալի այդի, և ծառերն այստեղ հենց այնքան են, որքան անհրաժեշտ է այդ այդին այնպես զուգելու համար, որ չծածկվեն նրա հրաշալիքները։<br />
<br />
Մի՞թե այստեղ պալատ կամ դղյակ չկա, որ լրացներ այս փառավոր տեսարանը։ Ո՛չ. ո՛չ մի պալատ և ոչ էլ նույնիսկ որևէ տնակ։ Ոչ մի տեղից ծուխ չի բարձրանում դեպի երկինք։ Ոչ ոք չի երևում այս վայրի դրախտում։ Այստեղ թափառում են եղնիկների հոտերը, ստվերաշատ պուրակներում հանգիստ են առնում փառահեղ իշայծամները. բայց մարդիկ չկան։ Գուցե այստեղ երբեք մարդու ոտքը...<br />
<br />
Բայց ոչ։ Մեր ուղեկիցը բոլորովին այլ բան է ասում։ Լսեցեք.<br />
<br />
«Սա Սան Իլդեֆոնսո հովիտն է: Ներկայումս այն անմարդաբնակ է, բայց եղել է ժամանակ, երբ այստեղ բնակվել են քաղաքակիրթ մարդիկ։ Մոտավորապես հովտի կենտրոնում տեղտեղ երևում են ինչոր անկանոն դասավորված կույտեր։ Դրանց վրա փարթամորեն աճել են մոլախոտեր ու ծառեր։ Բայց ավելի ուշադիր նայեցեք՝ և կհամոզվեք, որ դրանք քաղաքի ավերակներ են։<br />
<br />
Այո, մի ժամանակ այստեղ մեծ ու հարուստ քաղաք է եղել։ Եղել է և ամրոց, որի աշտարակների վրա ծածանվել է իսպանական դրոշը։ Գոյություն է ունեցել նաև հայր ճիղվիտների հիմնադրած միսիա, իսկ ամբողջ հովտով մեկ, քաղաքի շրջակայքում բնակվել են հանքահորերի ու հասիենդաների հարուստ սեփականատերեր։ Ամենուրեք այս ու այն կողմ է շարժվել գործունյա ժողովուրդը, բորբոքվել են կրքերը սերն ու ատելությունը, փառամոլությունը, ագահությունն ու վրեժխնդրությունը։ Այդ կրքերով փոթորկված սրտերը վաղուց են դադարել բաբախելուց, իսկ նրանցից ծնված գործերը ոչ մի տարեգիր չի հանձնել թղթին։ Դրանք ապրում են միայն հեքիաթներում ու առասպելներում, որոնք ավելի նման են երևակայության, քան իրողության։<br />
<br />
Բայց, այնուամենայնիվ, այդ առասպելները հարյուր տարեկանից մեծ չեն։ Հարյուր տարի առաջ այս լեռան գագաթից կարելի էր տեսնել ոչ միայն Սան Իլդեֆոնսո բնակավայրը, այլ նաև բազմաթիվ ուրիշ քաղաքներ, ավաններ ու գյուղեր, իսկ ներկայումս նրանց տեղում չես տեսնի նույնիսկ մարդկային բնակության հետքեր։ Այդ քաղաքների անունները մոռացված են, իսկ նրանց պատմությունը թաղված է ավերակների տակ։<br />
<br />
Հնդկացիները դաժանորեն վրեժ լուծեցին Մոնթեսումային<ref>Մոնթեսումա – ացտեկների առաջնորդ մեքսիկայում: Սպանվել է 1520 թվականին, երբ իսպանացիները նվաճում էին Մեքսիկան:</ref> սպանողներից։ Եթե սաքսերը չխափանեին այդ պատերազմը, ապա այդ վրեժխնդրությունը կմոլեգներ դեռ հարյուր տարի... Ո՛չ, նույնիսկ հարյուր հիսուն. Կորտեսի հետնորդներից ու նրա նվաճող ռազմիկներից նույնիսկ հետք չէր մնա Անաուակայի<ref>Անաուակ – մեքսիկական բարձրավանդակի հարավային մասի շրջան, որտեղ՝ ձևավորվել է ացտեկների միությունը, ացտեկների լեզվով նշանակում է «երկիր ջրի վրա»:</ref> հողի վրա։<br />
<br />
Դե լսեցեք, ուրեմն, Սան Իլդեֆոնսոյի առասպելը։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_I_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8949Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T13:00:17Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|հաջորդ=Սպիտակ առաջնորդը, Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)}}<br />
<br />
== Գլուխ I ==<br />
<br />
Դա պատահեց Ամերիկյան մայրցամաքի խորքում, երկու օվկիանոսներից ավելի քան հազար մղոն հեռավորության վրա։<br />
<br />
Բարձրացեք ինձ հետ ահա այն լեռը և նրա ձյունապատ գագաթից նայեք ձեր շուրջը։<br />
<br />
Մենք արդեն ամենաբարձր կատարի վրա ենք։ Իսկ ի՞նչ ենք տեսնում։<br />
<br />
Դեպի հյուսիս, մինչև հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ափերը, հատելով երեսուն զուգահեռականներ, ձգվում են լեռները: Նրանք անկանոն ձևով վեր են խոյանում նաև հարավում: Նրանց շղթաները մեկ իրարից հեռանում, մեկ ձուլվում են իրար։ Արևմուտքում նույնպես լեռներ են, նրանց ծուռումուռ ուրվանկարը պարզորոշ գծագրվում է երկնքում, իսկ ստորոտներում փռվել են լայնարձակ սարահարթերը։<br />
<br />
Իսկ այժմ շրջվենք դեպի արևելք։ Ոչ մի լեռնագագաթ, ոչ մի, որքան որ կարող է տեսնել մարդու աչքը ու էլի հազար մղոն էլ այն կողմ։ Ահա հորիզոնում ցցված այն խավար գիծը. դա նույն պրերիայի մեկ այլ սարահարթի նույնպիսի ժայռոտ եզրն է, որ ծովի մակերևույթից մի փոքր ավելի բարձր է:<br />
<br />
Որտե՞ղ ենք մենք։ Ո՞ր գագաթի վրա։ Սիերա Բլանկայի՞, որին որսորդները «Իսպանական լեռնագագաթ» են անվանում։ Մենք Մեծ հարթավայրերի արևմտյան ծայրամասում ենք։<br />
<br />
Արևելքում քաղաքակրթության հետքեր չկան։ Կարելի է մի ամբողջ ամիս ճանապարհորդել, բայց, միևնույն է, չհանդիպել դրանց։ Հյուսիսում և հարավում՝ միայն լեռներ են ու լեռներ։<br />
<br />
Այդպես չէ արևմուտքում։ Հեռադիտակով դուք հեռվում կտեսնեք մշակված դաշտեր, որոնք ձգվում են արևից փայլող գետի ափերի երկայնքով։ Դրանք Նոր Մեքսիկայի բնակավայրերն են, օազիսներ, որոնք սնվում են Ռիո դել Նորտեի ջրերով։ Բայց իրադարձությունները, որոնց մասին պիտի խոսվի, այստեղ չեն ծավալվել։<br />
<br />
Նայեցեք նորից դեպի արևելք՝ և գործողությունների վայրը կտարածվի ձեր առջև։ Այն լեռան ստորոտից, որի վրա կանգնել ենք մենք, հեռու, դեպի արևելք է ձգվում մի սարահարթ։ Այստեղ նախալեռներ չկան, և սարահարթը կիպ մոտենում է լեռնաշարքին, մեկ քայլ և ձեր ոտքերի տակ ոչ թե հարթ գետին, այլ ժայռոտ, սոճիներով ծածկված լեռնալանջն է։<br />
<br />
Իհարկե, այդ սարահարթն ամենուր միատեսակ չէ։ Որոշ տեղեր, ուր ցածրահասակ խիտ խոտ է աճել, այն վառ կանաչավուն է, բայց նրա մեծ մասը ճիշտ Սահարա անապատի նման անբերրի է։ Ահա մուգ դարչնագույն, արևից խանձված հողը, որի վրա խոտի ոչ մի ցողուն չի երևում, իսկ այնտեղ շիկակարմիր ավազներ են, ավելի հեռվում ամեն ինչ սպիտակ է, ինչպես այն գագաթին նստած ձյունը, որի վրա կանգնել ենք մենք. դա աղն է գետնի մակերես դուրս եկել։<br />
<br />
Աղքատ բուսականությունը գետինը չի զուգել կանաչ զգեստով։ Ագավայի տերևները ծածկված են բոսորագույն պտերով, կակտուսների անգույն կանաչը առավել անկենդան է թվում այն պատճառով, որ դրանք ամբողջությամբ պատված են փշերով։ Արմավաշուշանի սրածայր տերևները փոշուց գորշ գույն են ստացել և ժանգոտված սվինների փնջեր են հիշեցնում։ Ցածրահասակ, նվազ ակացիան գրեթե ստվեր չի գցում և նրա տակ հազիվ թե կարողանան պատսպարվել սևավուն մեծ մողեսներն ու բոժոժավոր օձերը։ Այստեղ, այնտեղ միայնակ կանգնած են մերկ բներով և կատարներին տերևների փնջերով գաճաճ արմավենիները, դրանք բնապատկերին մի տեսակ աֆրիկական երանգ են տալիս։ Աչքը միշտ արագ հոգնում է այնպիսի տեսարաններից, որտեղ առարկաները անհարթ ու փշոտ են թվում, իսկ այստեղ այդպես են երևում ոչ միայն ծառերը, այլ բոլոր բույսերը, և նույնիսկ խոտի յուրաքանչյուր ցողուն իր փշերն ունի։<br />
<br />
Ինչպիսի ուրախությամբ ես հայացքդ ուղղում սարի ստորոտից դեպի արևելք ձգվող հիասքանչ հովտին։ Այն որքա՜ն նման չէ այս անբերրի սարահարթին։ Հովիտն ամբողջությամբ ծածկված է վառ կանաչի գույնով, ուր ամենուրեք տարածված ծաղիկները թանկարժեք քարերի նման փայլփլում են բոլոր գույներով։ Այդպես հրապուրիչ են նաև ստվերաշատ պուրակները, որտեղ իրենց շյուղերն են հյուսում բարդին, չինական ծառը, կաղնին ու ուռենին։ Իջնենք նրանց ստվերի տակ։<br />
<br />
Ահա և սարահարթի եզրին ենք, իսկ հովիտը դեռ շատ հեռու է. մինչև նրան հասնելը ամենաքիչը դեռ հազար ոտնաչափ կա, բայց նրա վրա կախված ժայռաբեկորից, մի քանի մետր հեռավորության վրա, կարելի է այն ամբողջությամբ տեսնել։ Հովիտը հարթ է, ինչպես վերևում ընկած սարահարթը, և, նայելով նրան վերևից, թվում է, թե այստեղ երկրի կեղևը ճեղքվել է և սարահարթի ցածրադիր մասը հպվել է երկրի կենսատու ուժի հենց ակունքներին, որից զուրկ է բարձրադիր սարահարթը։<br />
<br />
Հովտի երկու կողմերով, որքան մարդու աչքը կարող է տեսնել, ձգվել են ուղղաձիգ ժայռերը, դրանք իջնում են կտրուկ, հազար ոտնաչափանոց աստիճաններով ու գրեթե անառիկ են։ Դրանց վրա բարձրանալ հնարավոր է միայն մի քանի տեղերում։ Հովտի լայնությունը տասը մղոն է, իսկ նրան շրջապատող քարե պատերը միևնույն բարձրության են և, կարծես երկվորյակներ, նման են իրար։ Մռայլ ու վայրի կախվել են նրանք գեղեցկատես, շողշողացող հովտի վրա, և այն նման է կոպիտ ու անշնորհք շրջանակում դրված հիասքանչ նկարի։<br />
<br />
Հովիտը գետով բաժանվում է երկու մասի, արծաթափայլ օձի նման գետը քմահաճորեն գալարվում է մեկ աջ, մեկ ձախ, ասես նրան հաճելի է հոսել այդ վառվռուն ու զվարթ ափերի միջով։ Վերջ չունեցող գալարները, հանգիստ հոսանքը վկայում են այն մասին, որ նրա հունը գրեթե բոլորովին հարթ է։ Ափերին անտառներ են աճել, բայց ոչ ամենուր. այստեղ դրանք ձգվում են լայն շերտով, այնտեղ, հենց ափի եզրով, հազիվ ստվեր գցելով գետի վրա, կանգնած են միայնակ ծառերը, իսկ մեկ ուրիշ տեղ կանաչ մարգագետինն է երևում, որն ընդհուպ մոտեցել է ջրին։<br />
Տեղտեղ փոքրիկ պուրակներ են, որոնք իրարից տարբերվում են. մի քանիսը ճիշտ շրջանաձև են, մյուսները երկարավուն կամ ձվաձև, մեկ այլ տեղում դրանք ոլորված են ինչպես առատության եղջյուրներ։ Որոշ մասերում միայնակ ծառեր կան աճած, որոնց փարթամ պսակները վկայում են այն մասին, որ բնությունը նրանց վրա ուժ ու եռանդ չի խնայել։ Այս հովիտը հիշեցնում է մարդու ձեռքով տնկած մի հիանալի այդի, և ծառերն այստեղ հենց այնքան են, որքան անհրաժեշտ է այդ այդին այնպես զուգելու համար, որ չծածկվեն նրա հրաշալիքները։<br />
<br />
Մի՞թե այստեղ պալատ կամ դղյակ չկա, որ լրացներ այս փառավոր տեսարանը։ Ո՛չ. ո՛չ մի պալատ և ոչ էլ նույնիսկ որևէ տնակ։ Ոչ մի տեղից ծուխ չի բարձրանում դեպի երկինք։ Ոչ ոք չի երևում այս վայրի դրախտում։ Այստեղ թափառում են եղնիկների հոտերը, ստվերաշատ պուրակներում հանգիստ են առնում փառահեղ իշայծամները. բայց մարդիկ չկան։ Գուցե այստեղ երբեք մարդու ոտքը...<br />
<br />
Բայց ոչ։ Մեր ուղեկիցը բոլորովին այլ բան է ասում։ Լսեցեք.<br />
<br />
«Սա Սան Իլդեֆոնսո հովիտն է: Ներկայումս այն անմարդաբնակ է, բայց եղել է ժամանակ, երբ այստեղ բնակվել են քաղաքակիրթ մարդիկ։ Մոտավորապես հովտի կենտրոնում տեղտեղ երևում են ինչոր անկանոն դասավորված կույտեր։ Դրանց վրա փարթամորեն աճել են մոլախոտեր ու ծառեր։ Բայց ավելի ուշադիր նայեցեք՝ և կհամոզվեք, որ դրանք քաղաքի ավերակներ են։<br />
<br />
Այո, մի ժամանակ այստեղ մեծ ու հարուստ քաղաք է եղել։ Եղել է և ամրոց, որի աշտարակների վրա ծածանվել է իսպանական դրոշը։ Գոյություն է ունեցել նաև հայր ճիղվիտների հիմնադրած միսիա, իսկ ամբողջ հովտով մեկ, քաղաքի շրջակայքում բնակվել են հանքահորերի ու հասիենդաների հարուստ սեփականատերեր։ Ամենուրեք այս ու այն կողմ է շարժվել գործունյա ժողովուրդը, բորբոքվել են կրքերը սերն ու ատելությունը, փառամոլությունը, ագահությունն ու վրեժխնդրությունը։ Այդ կրքերով փոթորկված սրտերը վաղուց են դադարել բաբախելուց, իսկ նրանցից ծնված գործերը ոչ մի տարեգիր չի հանձնել թղթին։ Դրանք ապրում են միայն հեքիաթներում ու առասպելներում, որոնք ավելի նման են երևակայության, քան իրողության։<br />
<br />
Բայց, այնուամենայնիվ, այդ առասպելները հարյուր տարեկանից մեծ չեն։ Հարյուր տարի առաջ այս լեռան գագաթից կարելի էր տեսնել ոչ միայն Սան Իլդեֆոնսո բնակավայրը, այլ նաև բազմաթիվ ուրիշ քաղաքներ, ավաններ ու գյուղեր, իսկ ներկայումս նրանց տեղում չես տեսնի նույնիսկ մարդկային բնակության հետքեր։ Այդ քաղաքների անունները մոռացված են, իսկ նրանց պատմությունը թաղված է ավերակների տակ։<br />
<br />
Հնդկացիները դաժանորեն վրեժ լուծեցին Մոնթեսումային<ref>Մոնթեսումա – ացտեկների առաջնորդ մեքսիկայում: Սպանվել է 1520 թվականին, երբ իսպանացիները նվաճում էին Մեքսիկան:</ref> սպանողներից։ Եթե սաքսերը չխափանեին այդ պատերազմը, ապա այդ վրեժխնդրությունը կմոլեգներ դեռ հարյուր տարի... Ո՛չ, նույնիսկ հարյուր հիսուն. Կորտեսի հետնորդներից ու նրա նվաճող ռազմիկներից նույնիսկ հետք չէր մնա Անաուակայի<ref>Անաուակ – մեքսիկական բարձրավանդակի հարավային մասի շրջան, որտեղ՝ ձևավորվել է ացտեկների միությունը, ացտեկների լեզվով նշանակում է «երկիր ջրի վրա»:</ref> հողի վրա։<br />
<br />
Դե լսեցեք, ուրեմն, Սան Իլդեֆոնսոյի առասպելը։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_III_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8948Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T12:58:29Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>== Գլուխ III ==<br />
<br />
Մրցումները սկսվեցին «Coleօ del toros»-ից, որը նշանակում է ցուլերի հետապնդում։ Իսկական ցլամարտերի հրապարակներ կան Մեքսիկայի միայն ամենախոշոր քաղաքներում. բայց յուրաքանչյուր, նույնիսկ ամենափոքր գյուղում կարելի է տեսնել ցուլերին հետապնդելու խաղը, որովհետև դրա համար միայն ընդարձակ տեղ ու հնարավորին չափ կատաղի ցուլ է պետք։ Այդ մրցախաղն այնքան կրքեր չի բորբոքում, որքան ցլամարտը, որովհետև այն ավելի պակաս վտանգավոր է մասնակիցների համար։ Սակայն այստեղ նույնպես հաճախ ցուլն իր պոզով վեր է բարձրացնում ձիուն կամ խեղում է հեծյալին։ Լինում են նաև մահացու դեպքեր։ Այլ դեպքում ձին է սայթաքում, և նրան ու հեծյալին տրորում է կրնկակոխ հետևող ցուլը։ Այդպիսի անկազմակերպ արշավում դժբախտ պատահարները սովորական բնույթ են կրում: Եվ այսպես, «coleo» ուժի, քաջության ու ճարպկության մրցում է, և նոր մեքսիկացի յուրաքանչյուր երիտասարդ այդ խաղում ձգտում է հաղթանակի։<br />
<br />
Բոլոր նախապատրաստություններն ավարտվեցին և ազդարարվեց մրցման սկիզբը: Նախապատրաստական աշխատանքները պարզ էին. ամբոխին մի կողմ հրեցին այնպես, որ ազատ արձակված ցուլի համար բաց լինի դեպի պրերիա տանող ճանապարհը։ Եթե նրան չտրվի այդ հնարավորությունը, ապա նա կարող է նետվել ամբոխի վրա, իսկ դրանից պետք է զգուշանալ։ Վախից բազմաթիվ կանայք բարձրացել էին սայլերի վրա. իսկ սայլերն այստեղ բավականին շատ էին, որովհետև շատերը հենց դրանցով էին ժամանել այստեղ։ Ամֆիթատրոնի նստարաններին տեղավորված սինյորներն ու սինյորինաները, հասկանալի է, իրենց անվտանգ էին զգում։<br />
<br />
Մրցակիցներն ահա արդեն շարքի կանգնեցին։ Այս առաջին արշավին պետք է մասնակցեն տասներկու երիտասարդ, ամենատարբեր դասերի ներկայացուցիչներ, որոնք առաջնակարգ հեծյալներ էին կամ իրենց այդպիսին էին երևակայում։ Դրանց մեջ են գեղեցիկ զգեստներով անասնապահներ, հանդուգն ձիավարներ, լեռներից իջած հանքափորներ, քաղաքացիներ, հովտից ժամանած հողատերեր, անասնապահական ֆերմայի հովիվներ, բիզոնների որսորդներ, որոնց տունն անծայրածիր խոտավետ տափաստանն է։ Այստեղ են նաև մի քանի ուլաններ, որոնք տենչում են ապացուցել, որ ոչ ոք իրենց հետ չի կարող համեմատվել ձիավարության արվեստում։<br />
<br />
Ազդանշանը տրված է, և ցուլին բաց են թողնում հարևան կորալից։ Անմտություն կլիներ նրան կցել հետիոտն հետապնդողներ, ցուլին ուղեկցում էին լավ ձիերին հեծած հովիվները, որոնց լասսոները փաթաթվել էին գազանի պոզերին: Նրանք պատրաստ են, և եթե ցուլը փորձի ըմբոստանալ, նրբան անմիջապես գետին կտապալեն։<br />
<br />
Ցուլը չար հրեշի տեսք ունի, ճակատը բրդոտ է, հայացքը՝ կատաղի ու մռայլ։ Հասկանալի է, որ նրան վերջնականապես կատաղեցնելու համար հարկավոր չէ շատ երկար բարկացնել. նա հենց հիմա էլ պոչով անհանգիստ շրմփացնում է իր կողերին, օդում թափահարում երկար ուղիղ պոզերը, ընդհատումներով փնչացնում ու սմբակով անհամբերությամբ ծեծում գետինը։ Ինչպես երևում է, դա իսպանական ցուլերի ամենակատաղի ցեղի ներկայացուցիչներից է։<br />
<br />
Հանդիսականները հայացքները չեն հեռացնում ցուլից ու բարձրաձայն քննարկում են նրա արժանիքները։ Մի քանիսը գտնում են, որ չափից ավելի ճարպակալած է, մյուսները պնդում են, որ, ընդհակառակը, մրցումների համար նա լավ ձևի մեջ է, չէ՞ որ «coleo»-ի համար ցուլը պետք է ոչ այնքան համարձակ, որքան արագավազ լինի։ Համաձայնության չգալով, շատերը գրազ են բռնում մրցման ելքի համար, վիճում այն մասին, թե որքան ժամանակ կանցնի ստարտից մինչև այն պահը, երբ ցուլին կբռնեն ու գետին կտապալեն, դրանով է ավարտվում մրցավազքը, հենց դա է խաղի նպատակը։<br />
<br />
Եթե ուշադրության առնվի այն հանգամանքը, որ ընտրրված է ամենալավ, ուժեղ, արագավազ ու կատաղի ցուլը, և որ հետապնդողը նրա հետ պետք է հաշիվ մաքրի դատարկ ձեռքերով, չդիմելով նույնիսկ լասսոյի օգնությանը, ապա չի կարելի չհամաձայնվել, որ դա այնքան էլ հեշտ գործ չէ։ Ցուլն առաջ է նետվում բուռն թափով, համարյա քառատրոփ վազող ձիու արագությամբ։ Այդ պայմաններում նրան գետին տապալելու համար պետք է սխրանք կատարել, որին ընդունակ է միայն արտակարգ ուժի ու ճարպկության տեր մարդը, գերազանց ձիավարը։ Այդ յուրահատուկ սխրագործությունը կայանում է նրանում, որ հետապնդողը պետք է բռնի ցուլի պոչից ու մի շարժումով տապալի նրան։ Այո, դա այնքան էլ դյուրին գործ չէ։<br />
<br />
Ցուլին երկու հարյուր յարդ հեռացրին հեծյալների շարքից և այդտեղ կանգնեցրին: Նրա առաջ փռվել էր կանաչ խոտավետ տափաստանը։ Լասսոները, որոնց օգնությամբ նրան պահում էին, այժմ զգուշությամբ հանում են, երկուերեք անգամ կրակում օդաձիգ հրացանից, սրածայր նետերը խրում են նրա գավակի մեջ՝ և հանդիսականների բարձրաձայն բացականչությունների ներքո նա սլանում է դեպի տափաստանը։<br />
<br />
Մի ակնթարթ, և հեծյալները, խթանելով ձիերին, առաջ են նետվում նրա ետևից՝ բղավելով ով որքան կարող է։<br />
<br />
Շարքը ճեղքված է, հետապնդողները, կարծես աղվես որսալիս, անկանոն ցրվել են ամբողջ մարգագետնով մեկ։ Րոպե առ րոպե հետապնդողների շղթան ավելի է երկարում, նրանք մրցավազքը սկսեցին մեկ շարքով, իսկ այժմ այդ շարքն այնքան է ձգվել, որ հարյուրավոր յարդերի վրա կա մեկ կամ երկու հեծյալ։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրանք շարունակում են հետապնդումը՝ ամբողջ ուժով մտրակելով, խթանելով ու քշելով ձիերին։<br />
<br />
Կողերին ցցված սրածայր նետերից կատաղած նրանց փետուրների սուլոցից սարսափահար եղած ցուլն առաջ էր խոյանում ամբողջ թափով։ Նույնիսկ ամենաարագավազ նժույգով այնքան էլ հեշտ չէր զրոյի հավասարեցնել այն ֆորան, որ նա սկզբից էր ձեռք բերել, և ցուլը մի ամբողջ մղոն առաջ էր անցել բոլորից։ Բայց ահա վիթխարի դեղնավունկարմիր ձիուն հեծած ուլանը հասավ նրան ու վերջապես բռնեց նրա պոչից: Նա ձգեց մեկ անգամ, երկու անգամ, հույս ունենալով թե միայն իր ձեռքերի ուժը բավական է կենդանուն տապալելու համար։ Բայց գա նրան չհաջողվեց. հաջորդ ակնթարթին ցուլը դուրս պրծավ նրա ձեռքերից ու մի կողմ նետվեցի ետևում թողնելով հետապնդողին։<br />
<br />
Այժմ ցուլին հասավ հիանալի ձիուն հեծած հասիենդադոն. բայց ամեն անգամ, հենց որ նա ձեռքը մեկնում էր ցուլի պոչը բռնելու, վերջինս փախչում էր ուղղակի նրա քթի տակից։ Վերջապես հեծյալին հաջողվեց բռնել ցուլի պոչից, բայց նա անսպասելիորեն մի կողմ նետվեց, պոչը պոկեց թշնամու ձեռքերից ու չքացավ։<br />
«Coleo»ի պայմաններից մեկն այն էր, որ մասնակիցներից նա, ով անհաջողություն է կրում, դուրս է գալիս խաղից։ Եվ այսպես, հասիենդադոն ու փորձված հեծելակն արդեն չեն մասնակցում հետապնդմանը: Նրանք ետ դարձան, բայց չգնացին այնտեղ, ուր հանդիսատեսներն էին հավաքված: Նրանք հնարավորին չափ հեռու գնացին, որպեսզի ոչ ոք նրանց դեմքի վրա չկարողանա կարդալ խոր հուսախաբությունը։<br />
<br />
Ցուլն ավելի ու ավելի էր հեռու սլանում, իսկ անհամբեր, ոգևորված հեծյալները՝ նրա ետևից։ Ուլաններից մեկն էլ փորձեց բռնել ցուլին, բայց դարձյալ անհաջողություն կրեց. նրանից հետո մի հովիվ փորձեց, ապա նոր ու նոր ձիավորներ, ու բոլորն էլ անհաջող, և ամեն մի անհաջողություն ամբոխի կողմից ընդունվում էր հուսախաբության հառաչով։ Մի քանի մարդ վայր ընկան թամբերից, և հանդիսականները բարձր ծիծաղեցին նրանց վրա։ Իսկ մի ձի ծանր վիրավորվեց. նա հայտնվեց ցուլի ճանապարհին, և վերջինս պոզահարեց նրան։<br />
<br />
Դեռ տասը րոպե էլ չէր անցել, երբ տասներկու հեծյալներից տասնմեկն արդեն դուրս էին եկել խաղից։<br />
<br />
Այժմ միայն մեկն է շարունակում հետապնդումը։ Ցուլը շատ լավն էր, նա արդեն գրավել էր բոլորի համակրանքը, և հանդիսականները ուժգին ծափահարում էին նրան։<br />
<br />
– Բռավո, բռավիսիմո,– լսվում է ամեն կողմից:<br />
<br />
Այժմ բոլորի հայացքները սևեռած են մոլեգնած կենդանու և նրա միակ հետապնդողի վրա: Նրանք երկուսն էլ հիմա բավականին մոտ են և նրանց կարելի է լավ տեսնել. չէ՞ որ մինչև այժմ ցուլը դեպի տափաստանն էր սլանում ուղիղ գծով, բայց մեկ աջ, մեկ ձախ նետվելով, նրա ու բազմության միջև եղած հեռավորությունը հիմա ավելին չէ, քան այն ժամանակ, երբ նրան հասավ առաջին փորձված հեծելակը։ Նա հիմա էլ այս ու այն կողմ է նետվում, այնպես որ նրանք, երկուսն էլ (հետապնդողն ու հետապնդվողը) լավ երևում են նստարաններից:<br />
<br />
Բավական է մեկ անգամ նայեք այս հեծյալին ու նրա ձիուն, և կհամոզվեք, որ այստեղ նրանք ամենագեղեցիկն են։ Կգերազանցեն արդյոք նրանք բոլորին նաև արագությամբ ու ճարպկությամբ։ Ժամանակը ցույց կտա։<br />
<br />
Այդ ձին խոշոր, մուգ սև մուստանգ է երկար ու փարթամ պոչով, որը վազող աղվեսի պոչի նման վերջում նեղանում է։ Չնայած նա քառատրոփ առաջ է սլանում, բայց հարթ մարգագետինների վրա լավ երևում է նրա կոր պարանոցն ու փառավոր, հպարտ կեցվածքը, և հանդիսականները ողջունում են հիացմունքի բացականչություններով։<br />
<br />
Հեծյալը քսան տարեկան կամ մի քիչ ավելի կլինի, նա բոլորովին նման չէ իր մրցակիցներին. մազերը բաց գույնի են ու գանգուր, մաշկն սպիտակ է՝ թեթևակիորեն կարմրած։ Մնացած բոլորն առանց բացառության թխադեմ են: Նա հագել է անասնապահի գեղեցիկ կարված ու զարդարված զգեստ, իսկ սովորական սերապեի փոխարեն վրան գցել է ծիրանագույն թիկնոց, որն ավելի նուրբ է ու գեղեցիկ։ Թիկնոցի երկար փեշերը ետ են ծալված, որպեսզի ձեռքերն ավելի ազատ լինեն, և այդ փեշերը խաղալով քամու հետ, իջնում են նուրբ ծալքերով՝ առավել ընդգծելով գեղեցկությունը, որով հեծյալն իրեն պահում է թամբի վրա։<br />
<br />
Այդ հոյակապ հեծյալի անսպասելի հայտնվելը (սկզբում նա ամենավերջինն էր. թևին էր գցել իր վառ կարմիր թիկնոցն ու աննկատ էր) գրավեց բոլորի ուշադրությունը և, շատերն էին հարցնում նրա ով լինելը։<br />
<br />
– Դա Կառլոսն է, որսորդը բիզոնների,– բղավեց, ներկաներից մեկն այնքան բարձր, որ բոլորը լսեն։<br />
<br />
Որոշ մարդկանց, հավանաբար, այդ անունը ծանոթ էր, բայց շատերն առաջին անգամ էին լսում: Նրան ճանաչողներից մեկը հարցրեց.<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ Կառլոսն ավելի շուտ առաջ չնետվեց։ Չէ որ նա ցանկության դեպքում կարող էր հասնել ցուլին։<br />
<br />
– Սատանան տանի։ Իհարկե, կարող էր,– արձագանքեց մեկ ուրիշը։– Նա դիտմամբ ետ էր մնում, որպեսզի մյուսները կարողանային իրենց բախտը փորձել: Նա գիտեր, որ այդ ցուլի հետ ոչ ոք չէր կարող գլուխ հանել: Հապա մի նայեք:<br />
<br />
Այդ բառերի հեղինակն, անկասկած, չէր սխալվում:<br />
<br />
Հենց առաջին հայացքից պարզ դարձավ, որ այդ հեծյալն առանց դժվարության կարող էր հասնել ցուլին: Նույնիսկ հիմա էլ նրա ձին առաջ էր գնում հանգիստ վազքով և չնայած վերջինս սրել է ականջներն ու ուռցրել վարդագույն ռունգները, բայց դա նշան է ոչ թե հոգնածության, այլ հետապնդումից առաջացած լարվածության ու այն դժգոհության, որ հեծյալը մինչև հիմա իրեն ազատություն չի տվել։ Եվ իսկապես, նա դեռ պինդ ձգած էր պահում սանձը։<br />
<br />
Այն վայրկյանին, երբ զրուցակիցներից մեկը հուզված բացականչեց. «Հապա մի նայեք», հեծյալի հանգստությունը խախտվեց: Նա իր կենդանի նպատակից մոտավորապես քսան քայլի վրա էր և ուղիղ նրա ետևում։ Անսպասելիորեն, կրկնապատկված արագությամբ ձին առաջ նետվեց և մի քանի ցատկով հավասարվեց ցուլին։ Բոլորը տեսան, թե ինչպես հեծյալը բռնեց ցուլի երկար ձգված պոչից, առաջ թեքվեց ու անմիջապես միանգամից ուղղվեց, վիթխարի պոզավոր գազանը փռվեց գետնին։ Հեծյալն այդ ամենն այնպիսի թեթևութամբ արեց, որ կարծես ոչ թե ցուլի, այլ սովորական կատվի հաղթեց։ Հանդիսականները կարծես պայթեցին «viva» բարձրաձայն բացականչություններով։ Հաղթողը շրջեց ձիուն, համեստորեն խոնարհվելով, անցավ նստարանների մոտով ու չքացավ ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Հանդիսականներից շատերին թվաց, թե հաղթողը խոնարհվելիս հայացքն ուղղեց չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսին. իսկ շատերը նույնիսկ հավատացնում էին, որ գեղեցկուհին, որպես պատասխան նրան, ժպտաց, հավանաբար, հրապուրվեց, բայց դա, իհարկե, հնարավոր չէ։ Մի՞թե հարուստ դոն Ամբրոսիոյի ժառանգուհին ժպիտով կպատասխաներ ինչոր որսորդի ողջույնին։<br />
<br />
Բայց հանդիսատեսուհիների մեջ կար մեկը, որն իսկապես ժպտում էր նրան։ Դա սպիտակավուն մաշկով մի շիկահեր աղջիկ էր. նա կանգնած էր այն սայլի վրա, որին մոտենում էր հաղթողը։ Եվ հիմա, երբ նրանք արդեն իրար կողքի էին, երևում էր, որ ինչպես ջրի երկու կաթիլ նրանք նման են իրար: Նրանց երակներով նույն արյունն էր հոսում՝ նույն գույնի մաշկ ունեին, նրանք նույն ժողովրդի, գուցե նույն հոր զավակներ էին։ Այո, շիկահեր աղջիկը բիզոնների որսորդի քույրն էր: Նա ժպտում էր՝ երջանկացած եղբոր հաղթանակով։<br />
<br />
Նույն սայլի խորքում մի կին էլ կար նստած, որի արտաքինն անմիջապես ուշադրություն էր գրավում, նա ծեր էր երկար, արձակված մազերով, որոնք սպիտակ էին, ինչպես ձյունը: Նա չէր խոսում, բայց Կառլոսին ուղղված նրա սևեռուն հայացքը փայլում էր հրճվանքից։ Ոմանք նրան նայում էին հետաքրքրությամբ, բայց մեծամասնությունը վախով, գրեթե սարսափած: Նրանք ինչոր բան գիտեին նրա մասին ու փսփսալով խորհրդավոր լուրեր էին հաղորդում իրար։<br />
– Նա կախարդ է,– ասում էին նրանք։– Վհուկ։<br />
<br />
Մարդիկ դա շշուկով, ցածրաձայն էին ասում՝ վախենալով, որ դա կարող են լսել, Կառլոսը կամ շիկահեր աղջիկը։ Չէ՞ որ նա նրանց մայրն էր:</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_II_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8947Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T12:57:46Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>== Գլուխ II ==<br />
<br />
Թերևս ոչ մի երկրում այնքան կրոնական տոներ չկան, որքան Մեքսիկայում։ Գտնում են, որ եկեղեցական տոներն օգնում են տեղական բնակչությանը քրիստոնեական կրոնին տրամադրելու գործում և այդ պատճառով մեքսիկական կարծեցյալ սուրբ հողում ծննդյան տոները զգալիորեն ընդլայնված են։ Հազվագյուտ շաբաթներ են լինում, որոնք անցնում են առանց տոնակատարությունների ու դրանց բոլոր ատրիբուտների. խաչվառներ ու կրոնական երթեր, հանդիսավորությամբ զգեստավորված քահանաներ, որոնք ասես «Պիսարրո»<ref>«Պիսարրո» – գերմանացի դրամատուրգ Ա. Ֆ. Կոցեբույի (1761–1819) «Իսպանացիները Պերույում» պիեսի՝ անգլիացի հայտնի դրամատուրգ Ռ. Բ. Շերիդանյին պատկանող թարգմանությունը։</ref> ներկայացման պատրաստված լինեն, օդաձիգ հրացաններ ու հրավառություններ, և ամենուրեք բաց գլուխներով, ուղղակի փոշու մեջ ծնկաչոք խոնարհված պարզամիտ բնակիչներ։ Այդ բոլորը միասին խիստ հիշեցնում է Լոնդոնյան երթերը ի հիշատակ «վառոդային դավադրության»<ref>«Վարորդային դավադրություն» – կաթոլիկների անհաջող մահափորձ անգլիական թագավոր Յակովի I-ի դեմ 1605 թվականին: Պառլամենտի սեսիայի բացման օրը պառլամենտի շենքի ներքնահարկում դավադրության կազմակերպիչները պատրաստվում էին պայթեցնել վառոդով տակառները։ Դավադրությունը մերկացվեց, իսկ նրա ղեկավարները մահապատժի ենթարկվեցին: Դրանից հետո երկար ժամանակ այդ օրը նոյեմբերի 5-ին, Լոնդոնի փաղոցներով տանում էին Գայ Ֆոկսի՝ դավադրության պարագլխի խրտվիլակը:</ref> և գրեթե նույն չափով բարերար ազդեցություն է ունենում բնակչության բարոյական զարգացման ընթացքի վրա։<br />
<br />
Իհարկե, սուրբ հայրերն այդ արարողությունները ձեռնարկում են ոչ պարզապես զվարճանալու համար։ Ամենևին էլ դա այդպես չէ: Նրանք պատրաստ ունեն տարբեր ոչ մեծ աղոթքներ, ինդուլգենցիաներ<ref>Ինդուլգենցիա – մեղքերի թողության պապական պաշտոնաթուղթ. կաթոլիկ եկեղեցին ինդուլգենցիաները վաճառում են փողով։</ref>, սուրբ ջուր, և տոների ժամանակ նրանք այդ ամենը շնորհում են հավատացյալներին, ընդ որում ոչ ձրիաբար. և երբ դժբախտ մեղավորը ցանկանում է ապաշխարել, նրան վերջնականապես կողոպտում, այնուհետև կարճ ու դյուրին ճանապարհ են խոստանում ուղիղ դեպի դրախտ։<br />
<br />
Թվում էր, թե այդ արարողությունները պետք է կատարվեին հանդիսավորությամբ, բայց ամենևին էլ դա այդպես չէ։ Դրանք, ըստ էության, պարզապես վեր են ածվում զվարճության։ Հաճախ տեսնում ես ծնկաչոք ուխտավորին, որը ուժ չխնայելով աշխատում է զսպել սերապեյի ծալքերում թաքցրած և ծուղրուղու կանչելու անհագ ցանկությամբ լցված աքաղաղին։ Եվ դա՝ արարիչ եկեղեցու սուրբ կամարների տակ։<br />
<br />
Տոնակատարությունների օրերին ժամերգությունները երկար չեն տևում, որից հետո իրենց իրավունքների մեջ են մտնում մոլեխաղերը, ձիարշավները, շներով արջերին հետապնդելը, աքլորակռիվները և նման այլ պարզ զվարճանքներ։ Խաղացողների մեջ դուք կհանդիպեք նաև սուտանով քահանային, որն առավոտյան աղոթքներ էր կարդում, և, եթե հարմար է, կարող եք ձեր դոլարը կամ դուբլոնը դնել նրա դրամի դիմաց։<br />
<br />
Մեքսիկայում ամենահանդիսավոր ու ճոխ տոներից է սուրբ Հովհաննեսի օրը: Այդ օրը, հատկապես Նոր Մեքսիկայի գյուղերում, ոչ ոք տանը չի նստում։ Մարդիկ զուգված խմբերով գնում են ինչոր որոշակի տեղ, սովորաբար հարևան մարգագետինը, որպեսզի զվարճանան զանազան մրցախաղերով ձիարշավներով, ցլամարտերով ու աքլորավազքերով: Ընդմիջումներին զբաղվում են թղթախաղով, ծխում են, սիրաբանում աղջիկների հետ։<br />
<br />
Տոն օրերին հավասարության նման ինչոր վիճակ էր ստացվում, ճիշտ այնպես, ինչպես հանրապետության ժամանակ։ Հարուստն ու աղքատը, բարձր ազնվականությունն ու հասարակ ժողովուրդը խառնվում են նույն բազմության մեջ, բոլորը զվարճանում են միասին։<br />
<br />
Այսօր սուրբ Հովհաննեսի օրն է։ Քաղաքի ծայրամասում փռված լայն ու կանաչ մարգագետնի վրա էին հավաքվել Սան Իլդեֆոնսոյի բնակիչները։ Այստեղ տոնակատարությունների ժամանակ միշտ խաղեր են տեղի ունենում, և շուտով դրանք կսկսվեն։ Իսկ առայժմ եկեք շրջենք ամբոխի մեջ և տեսնենք, թե ինչպիսի մարդիկ կան այնտեղ։<br />
<br />
Այստեղ ներկա են հասարակության բոլոր խավերը, ավելի ճիշտ՝ տեղի ամբողջ հասարակությունը։<br />
<br />
Ահա արագարագ անցնում են միսիայի երկու հաստափոր սուրբ հայրեր՝ կոպիտ սարժից կարված սուտաններով և մինչև ծնկները կախված տերողորմյաներով ու խաչերով. երկուսի մոտ էլ փայլում են խնամքով սափրված տոնզուրաները։ Հնդկացիապաչուին չէր հաջողվել օգտվել նրանց քերթած գանգամաշկերից։<br />
<br />
Ահա և քաղաքային եկեղեցու քահանան՝ երկար սև սուտանով, լայնեզր գլխարկով, սև մետաքսե գուլպաներով և ճարմանդավոր ոտնամաններով. նրան անմիջապես կնկատես: Նա մեկ ողորմածությամբ ժպտում է ամբոխին, մեկ նրա վրա նետում իր սև աչքերի չար ու խորամանկ հայացքը, մեկ էլ օգնելով հենց նոր ժամանած սինյորին զբաղեցնելու իր տեղը, ցուցադրում է մաքուր ու կոկիկ, մատանիներով ծածկված մատները։ Իրականում դրանք, մեքսիկական եկեղեցու այդ անբիծ, սպասավորները, կանանց մեծ հաճոյակատարներ են։<br />
<br />
Ամֆիթատրոնով մոտենանք մի քանի շարք բարձրացող նստարաններին և տեսնենք, թե ովքեր են այստեղ տեղավորված։ Առաջին հայացքից արդեն պարզ է, որ դա հասարակության սերուցքը՝ տեղական ազնվականությունն է։ Եվ իսկապես, ահա խոշոր վաճառական դոն Խոսե Ռինկոնն իր հաղթանդամ կնոջ ու չորս թմբլիկ, քնկոտ դուստրերի հետ։ Այստեղ են նաև ալկալդի կինն ու նրա ամբողջ ընտանիքը, և ինքը՝ ալկալդն իր զարդարված ձեռնափայտով, իր տիտղոսանշանով, և Էչեվարիայի աղջիկները՝ այդ չքնաղ արարածները (ինչպես իրենք են ենթադրում) կարմրակատար եղբոր ուղեկցությամբ, որը հանուն փարիզյան մոդայի դեն էր նետել ազգային զգեստը։ Այստեղ է նաև հարուստ հասիենդադո<ref>Հասիենդադո – հասիենդի, խոշոր կալվածքի տեր:</ref> անթիվ հոտերի ու ընդարձակ կալվածքի տեր սինյոր Հոմ ես դել Մոնտեն, ներկա են նաև բազմաթիվ այլ հողատերեր՝ իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Այստեղ է նաև բոլորի հայացքները գրավող չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսը՝ հարուստ հանքատեր դոն Ամբրոսիոյի դուստրը։<br />
<br />
Կերջանկանա նա, ով կարժանանա Կատալինայի ժպտին, ավելի ճիշտ, նրա հոր բարեհաճությանը, որովհետև միայն նա կարող է ասել վերջնական ու վճռական խոսքը, երբ գործը հասնի դստեր ամուսնությանը։ Այնուամենայնիվ, լուրեր են պտտվում, որ ամեն ինչ լուծված է, և որ Կատալինայի ամուսինը դառնալու հաջողակ հավակնորդը կապիտան Ռոբլադոն է, բերդային կայազորի առաջին դեմքը՝ բերդակալից հետո։ Ահա և նա՝ բեղավոր կտրիճը. նրա կուրծքն ու մեջքը ոսկե արեգներով ու ժապավեններով են պատված. նա զայրացած հոնքերն է կիտում, երբ որևէ մեկը նայում է չքնաղ Կատալինային։ Բայց չնայած նրա ոսկե տրեզներին ու հպարտ տեսքին՝ այդ ընտրությունը հազիվ թե վկայի Կատալինայի բարձր ճաշակի մասին։<br />
<br />
Սակայն, արդյոք դա նրա ընտրությունն էր։ Գուցե և ոչ, գուցե դա դոն Ամբրոսիոյի ընտրությունն է։ Փառասիրական երազանքները պատել էին նրան, ի ծնե լինելով պլեբեյ, նա որոշել էր ազգակից դառնալ ազնվացեղ իդալգոյին։ Կապիտանը ոչ մի դրոշ հոգեպահուստ չունի, եթե չհաշվենք նրա զինվորական ռոճիկը, որը նախօրոք մի քանի ամսվա համար արդեն վերցված է. բայց դրա փոխարեն նա իսկական աչուպինո<ref>Աչուպինո – Ամերիկայում վերաբնակեցված իսպանացիների մականուն։</ref> է, նրա երակներում իսկական իդալգոյի «երկնագույն» արյուն է հոսում։ Իր փառասիրական երազանքներով ծեր ու գծուծ դոն Ամբրոսիոն եզակի չէ. այդպես է մտածում ամեն մի նորելուկ։<br />
<br />
Այդտեղ է կանգնած նաև բերդակալ Վիսկարրան, քառասնամյա բարձրահասակ գնդապետը: Նա ամբողջովին տրեզների մեջ է, գլխին փետրավոր գլխարկ ունի, իսկական սիրամարգ:<br />
<br />
Դա մի ուրախ, տարիքն առած ամուրի է: Նա աշխույժ զրուցում է մեկ ճիզվիտ հոր, մեկ քաղաքային քահանայի կամ ալկալդի հետ և միաժամանակ նայում անցնող ջահել գեղջկուհիներին, որոնք եկել են մասնակցելու տոնակատարությանը, և նրա հայացքը մի սիրունիկ դեմքից անցնում է մյուսին։ Աղջիկները զարմանքով են նայում նրա շլացնող համազգեստին, իսկ նա՝ երևակայական երկրորդ Դոն Ժուանը, նրանց հայացքներում հիացմունք է տեսնում և, որպես պատասխան, սիրալիր ու ներողամտորեն ժպտում։<br />
<br />
Այստեղ է նաև երրորդ սպան (ամրոցում նրանք ընդամենը երեքն են), լեյտենանտ Գարսիան: Նա ավելի գեղեցիկ է ավագ սպաներից և այդ պատճառով մեծ հաջողություն ունի և հասարակ գեղջկուհիների, և հարուստ ու ճանաչված սինյորինաների մոտ։ Ես, իրավամբ, զարմացել եմ, որ չքնաղ Կատալինան նրան չի տվել նախապատվությունը։ Սակայն ո՞վ կարող է երաշխավորել, որ դա այդպես չէ: Մեքսիկայում կինը կարող է թաքցնել իր հոգու գաղտնիքները, դրանք չես կարող կարդալ նրա դեմքի վրա և որոնք հեշտությամբ չեն պոկվում նրանց լեզուներից։<br />
<br />
Դժվար է ասել, թե ում մասին է այժմ մտածում Կատալինան: Նրա տարիքում (իսկ նա քսան տարեկան է) երիտասարդի սիրտը հազվադեպ է ազատ լինում։ Բայց ո՞վ է նա։ Ռոբլա՞դոն։ Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ ոչ։ Գա՞րսիան։ Այստեղ, այնուամենայնիվ, կարելի է վիճել: Բայց չէ որ նրանցից բացի ուրիշներն էլ կան՝ և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ հանքահորերի ծառայողներ, և քաղաքի մի քանի կարմրակատար վաճառականներ: Նա կարող է ընտրել նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ինչ իմանաս։<br />
<br />
Մի փոքր էլ շրջենք ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Ահա կայազորի զինվորները. ժամանակ առ ժամանակ զրնգում են նրանց կոշկախթանները, սրերը քարշ են գալիս գետնի վրայով, նրանք եղբայրաբար խառնվել են սերապե հագած արհեստավորների, հանքավորների ու անասնապահների բազմությանը: Նրանք ընդօրինակում են իրենց սպաների շարժուձևերը և շրջում են այնպիսի պարծենկոտ ու հպարտ տեսքով, որ անմիջապես կհամոզվես, թե զինվորականներն այստեղ ուժ են և իշխանություն։ Դրանք բոլորը ուլաններ են՝ նիզակազեն թեթև հեծելազորի մարտիկներ. հետևազորն անօգտակար կլիներ հնդկացիների հետ տեղի ունեցող պայքարում, և նրանք կարծում էին, թե խթանների բարձր զնգզնգոցն ու թրերի զրնգոցը շրջապատողների աչքերում ավելի են բարձրացնում իրենց։ Ռազմիկներն առանց քաշվելու նայում են աղջիկներին, իսկ գեղջուկ տղաներին դա այնքան էլ դուր չի գալիս, և նրանք խանդով հետևում են իրենց հարսնացուներին ու սիրած աղջիկներին։<br />
<br />
Բոլոր աղջիկները, անկախ նրանից գեղեցիկ էին, թե տգեղ, տոնի առթիվ հագել են իրենց լավագույն, ամենավառվռուն հագուստները։ Մի քանիսի շրջազգեստները երկնագույն են, մյուսներինը՝ վառ կարմիր կամ ծիրանագույն, և շատ հաճախ դրանք ներքևում զարդարված են բարակ ժապավենաթելով եզրակարված շքեղ բոլորածալերով: Նրանք հագել են ձյունափայլ բոլորածալերով ասեղնագործված փոքրիկ կոֆտաներ ե նրբորեն իրենց վրա են գցել կապտավուն սև շալեր՝ ծածկելով պարանոցը, կուրծքն ու ուսերը, իսկ երբեմն էլ, խիստ կոկետությունից, նաև դեմքը։ Բայց երեկոյան արդեն այդ քողերն այլևս այնպիսի եռանդով չեն թաքցնում իրենց տիրուհիների ամոթխածությունը։ Այդ գեղեցիկ ծալքերի ետևից արդեն դուրս են նայում ամենաչքնաղ դեմքերը, և տեսնելով արևից զերծ մնացած նրանց նուրբ մաշկը, կարելի է գլխի ընկնել, որ նրանք տոնից անմիջապես առաջ են իրենց դեմքերից լվացել մրգահյութը, որն այլանդակել էր նրանց վերջին երկու շաբաթում:<br />
<br />
Անասնապահներն էլ են իրենց տոնական լավագույն զգեստներով. նրանք հագել են թավշյա, ներքևում՝ լայն, իսկ կողքերից՝ ծոպերիզներով շալվարներ, լավ փայլեցրած կաշվե երկարաճիտ կոշիկներ, դաբաղած ոչխարենուց կամ թավիշից խայտաբղետ կարված բաճկոններ, իսկ բաճկոնների տակից՝ ասեղնագործ ներքնաշապիկներ, որոնց վրա կապել են մետաքսյա վառ կարմիր շարֆեր։ Գլխներին լայնեզր, սև ու փայլուն սոմբրերոներ ունեն, դրանց կատարները կապված են ոսկե կամ արծաթե ժապավենաթելերով, որոնց ծայրերն ազատ կախվել են։ Մի քանիսը բաճկոնի փոխարեն ուսերին անփութորեն սերապեներ են գցել: Նրանք բոլորն էլ բռնել են ձիերի սանձերը, իսկ ոտքերին հինգ ֆունտանոց անվակավոր խթաններ կան: Անվակների տրամագիծը հասնում է մինչև երեք, չորս, իսկ երբեմն, նույնիսկ վեց դյույմի։<br />
<br />
Հանքահորերի ծառայողները, երիտասարդ քաղաքացիներն ու մանր արհեստավորները գրեթե միանման են հագնված, բայց հասարակության սերուցքին պատկանող անձինք աստիճանավորներն ու վաճառականները, հագել են սև նուրբ մահուդից կարված բաճկոններ և նույնպիսի վարտիքներ: Դրանք յուրահատուկ ձև ունեն, ոչ թե եվրոպական, այլ դրա նման ինչոր մի բան՝ փարիզյան մոդայի ու տեղական ազգային զգեստի միջինը։<br />
<br />
Ահա և բոլորովին մի այլ զգեստ. բազմության մեջ այն շատերն են կրում, շատ շատերը՝ խաղաղ հնդկացիները, վերջերս սուրբ եկեղեցու հետ կապեր հաստատած կիսաաղքատ հանքափորները: Նրանց հագուստը պարզ է. ամենից առաջ աչքի է զարնում թիլման, որը նման է անթև բաճկոնի։ Եթե պարկի տակից անցք բացվի, որտեղից մարդ կարող է դուրս հանել գլուխը, իսկ կողքերից թևերի համար ճեղքեր արվեն՝ ապա հենց դա էլ կլինի թիլման։ Այդ բաճկոնը գոտկատեղ բոլորովին չունի, դա բոլորովին անձև է, կախված է ուսերից ու համարյա հասնում է մինչև ազդրերը։ Սովորաբար թիլման կարում են գյուղական արտադրության բրդյա կոպիտ կտորից. այդ կտորը «գերգա» է կոչվում։ Այն սպիտակավուն է, և միայն մի քանի գունավոր զոլեր են զարդարում նրան։ Դրան ավելացրեք դաբաղած ոչխարենուց կարված շալվարն ու կոպիտ ոտնամանները՝ և ահա մեքսիկական խաղաղ հնդկացու ամբողջ հագուստը: Նա գլխաբաց է, մերկ են նաև ոտքերը, ծնկներից մինչև կոճերը երևում է պղնձակարմիր մաշկը։<br />
<br />
Տեղացի հարյուրավոր կարմրամաշկ բնակիչներ՝ պեոնները<ref>Պեոններ – կալվածատիրոջից կիսաստրուկ կախման մեջ գտնվող գյուղատնտեսական բանվորներ։</ref>, որոնք աշխատում են միսիայում ու հանքահորերում, ետ ու առաջ են քայլում, իսկ նրանց կանայք ու դուստրերը պպզել են գետնին: Նրանց առջև, խսիրների վրա դասավորված են այդ երկրում աճող բոլոր տեսակի պտուղներն ու մրգերը թուզ, ցետկայա, սալոր, ծիրան, խաղող, ձմերուկ ու մայրի ծառի բոված ընկույզներ, որոնք այստեղ են բերում լեռնականները։ Ինչոր մեկը քաղցրավենիք, մեղրաջուր ու լիմոնադ է վաճառում, ուրիշները բոված շաքարի ոչ մեծ գլուխներ կամ ագավայի արմատներ։ Մի քանիսը պպզել են կրակի առաջ ու եգիպտացորենի բլիթներ կամ կարմիր տաքդեղ են տապակում, կամ հին սափոր հիշեցնող կավե կճուճում մանրած կակաոն խառնում են շաքարի հետ։ Այդ խղճուկ առևտրականներից մի քանի մանր դրամով կարելի է մի բաժին խիստ պղպեղած ու շոգեխաշած միս, մի ափսե եգիպտացորենի բլիթներ կամ մի բաժակ եգիպտացորենի ըմպելիք գնել։ Ուրիշ վաճառարկղների տերերից կարելի է փոքրիկ էժանագին սիգար դնել կամ Տաոսից ու Էլ Պասոյից այստեղ բերված հրակարմիր ագվարդիենտ խմել։ Այս վաճառականների մոտ ամենից շատ հավաքվում են ծարավից մշտապես տառապող հանքափորներն ու զինվորները։ Այստեղ վրաններ չկան, բայց գրեթե բոլոր վաճառականները իրենց գլխից վեր արմավենու խսիրներ են հարմարեցրել, որոնք վիթխարի հովանոցների նման նրանց պաշտպանում են արևից։<br />
<br />
Պետք է ասել նաև ներկա գտնվողների մի ուրիշ խավի մասին ևս, որոնք կարևոր դեմքեր են սուրբ Հովհաննեսի օրվա տոնակատարության ժամանակ։ Դրանք մրցումների մասնակիցներն են, որոնք խաղերում պետք է պայքարեն առաջնության համար։<br />
<br />
Դրանք բոլորը հասարակության ամենատարբեր խավերի երիտասարդներ են, բոլորն էլ, իհարկե, ձիերով և նրանցից յուրաքանչյուրն աշխատել է ձեռք գցել հնարավորին չափ լավ ձի։ Ահա նրանք ճարպիկ ու գեղեցիկ ձիավարում են՝ ստիպելով իրենց երփներանգ զարդարված ձիերին կատարելու ամենաանսպասելի թռիչքներ ու ցատկումներ, հատկապես այն ժամանակ, երբ անցնում են երիտասարդ սինյորինաների մոտով։ Դրանց մեջ կան և՛ հանքափորներ, և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ անասնապահներ, հովիվներ, բիզոնների որսորդներ ու վաճառականներ, և նրանք բոլորն էլ իրենց հիանալի են պահում թամբի վրա։ Մեքսիկայում բոլորը, նույնիսկ քաղաքացիները, հիանալի ձիավարներ են։<br />
<br />
Այստեղ մոտավորապես հարյուր երիտասարդներ կան, որոնք պատրաստ են իրար հետ մրցելու, իրենց դրսևորելու մեծ ճարպկություն ու ձիավարության բարձր արվեստ պահանջող ամենատարբեր խաղերում:<br />
<br />
Եվ այսպես, թող սկսվեն մրցումները։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8946Սպիտակ առաջնորդը2015-06-28T12:56:50Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Սպիտակ առաջնորդը<br />
|հեղինակ = [[Մայն Ռիդ]]<br />
}}<br />
[[Category: Արձակ]]<br />
<br />
[[Պատկեր:Spitak arajnord.jpeg|200px|thumb|right|]]<br />
<br />
{{Անավարտ}}<br />
<br />
<table><br />
<tr><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ I]]<br />
* [[Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ II]]<br />
* [[Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ III]]<br />
* [[Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IV]]<br />
* [[Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ V]]<br />
* [[Գլուխ VI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VI]]<br />
* [[Գլուխ VII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VII]]<br />
* [[Գլուխ VIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VIII]]<br />
* [[Գլուխ IX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IX]]<br />
* [[Գլուխ X (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ X]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XI]]<br />
* [[Գլուխ XII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XII]]<br />
* [[Գլուխ XIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIII]]<br />
* [[Գլուխ XIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIV]]<br />
* [[Գլուխ XV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XV]]<br />
* [[Գլուխ XVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVI]]<br />
* [[Գլուխ XVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVII]]<br />
* [[Գլուխ XVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVIII]]<br />
* [[Գլուխ XIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIX]]<br />
* [[Գլուխ XX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XX]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXI]]<br />
* [[Գլուխ XXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXII]]<br />
* [[Գլուխ XXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXV]]<br />
* [[Գլուխ XXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIX]]<br />
* [[Գլուխ XXX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXX]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XXXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXI]]<br />
* [[Գլուխ XXXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXV]]<br />
* [[Գլուխ XXXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIX]]<br />
* [[Գլուխ XL (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XL]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XLI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLI]]<br />
* [[Գլուխ XLII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLII]]<br />
* [[Գլուխ XLIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIV]]<br />
* [[Գլուխ XLV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLV]]<br />
* [[Գլուխ XLVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVI]]<br />
* [[Գլուխ XLVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVII]]<br />
* [[Գլուխ XLVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIX]]<br />
* [[Գլուխ L (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ L]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ LI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LI]]<br />
* [[Գլուխ LII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LII]]<br />
* [[Գլուխ LIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIII]]<br />
* [[Գլուխ LIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIV]]<br />
* [[Գլուխ LV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LV]]<br />
* [[Գլուխ LVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVI]]<br />
* [[Գլուխ LVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVII]]<br />
* [[Գլուխ LVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVIII]]<br />
* [[Գլուխ LIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIX]]<br />
* [[Գլուխ LX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LX]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ LXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXI]]<br />
* [[Գլուխ LXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXII]]<br />
* [[Գլուխ LXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIV]]<br />
* [[Գլուխ LXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXV]]<br />
* [[Գլուխ LXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVI]]<br />
* [[Գլուխ LXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVII]]<br />
* [[Գլուխ LXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIX]]<br />
</td></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_I_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8945Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T12:54:21Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Գլուխ|հիմնական=Սպիտակ առաջնորդը|հաջորդ=Սպիտակ առաջնորդը, Գլուխ II}}<br />
<br />
== Գլուխ I ==<br />
<br />
Դա պատահեց Ամերիկյան մայրցամաքի խորքում, երկու օվկիանոսներից ավելի քան հազար մղոն հեռավորության վրա։<br />
<br />
Բարձրացեք ինձ հետ ահա այն լեռը և նրա ձյունապատ գագաթից նայեք ձեր շուրջը։<br />
<br />
Մենք արդեն ամենաբարձր կատարի վրա ենք։ Իսկ ի՞նչ ենք տեսնում։<br />
<br />
Դեպի հյուսիս, մինչև հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ափերը, հատելով երեսուն զուգահեռականներ, ձգվում են լեռները: Նրանք անկանոն ձևով վեր են խոյանում նաև հարավում: Նրանց շղթաները մեկ իրարից հեռանում, մեկ ձուլվում են իրար։ Արևմուտքում նույնպես լեռներ են, նրանց ծուռումուռ ուրվանկարը պարզորոշ գծագրվում է երկնքում, իսկ ստորոտներում փռվել են լայնարձակ սարահարթերը։<br />
<br />
Իսկ այժմ շրջվենք դեպի արևելք։ Ոչ մի լեռնագագաթ, ոչ մի, որքան որ կարող է տեսնել մարդու աչքը ու էլի հազար մղոն էլ այն կողմ։ Ահա հորիզոնում ցցված այն խավար գիծը. դա նույն պրերիայի մեկ այլ սարահարթի նույնպիսի ժայռոտ եզրն է, որ ծովի մակերևույթից մի փոքր ավելի բարձր է:<br />
<br />
Որտե՞ղ ենք մենք։ Ո՞ր գագաթի վրա։ Սիերա Բլանկայի՞, որին որսորդները «Իսպանական լեռնագագաթ» են անվանում։ Մենք Մեծ հարթավայրերի արևմտյան ծայրամասում ենք։<br />
<br />
Արևելքում քաղաքակրթության հետքեր չկան։ Կարելի է մի ամբողջ ամիս ճանապարհորդել, բայց, միևնույն է, չհանդիպել դրանց։ Հյուսիսում և հարավում՝ միայն լեռներ են ու լեռներ։<br />
<br />
Այդպես չէ արևմուտքում։ Հեռադիտակով դուք հեռվում կտեսնեք մշակված դաշտեր, որոնք ձգվում են արևից փայլող գետի ափերի երկայնքով։ Դրանք Նոր Մեքսիկայի բնակավայրերն են, օազիսներ, որոնք սնվում են Ռիո դել Նորտեի ջրերով։ Բայց իրադարձությունները, որոնց մասին պիտի խոսվի, այստեղ չեն ծավալվել։<br />
<br />
Նայեցեք նորից դեպի արևելք՝ և գործողությունների վայրը կտարածվի ձեր առջև։ Այն լեռան ստորոտից, որի վրա կանգնել ենք մենք, հեռու, դեպի արևելք է ձգվում մի սարահարթ։ Այստեղ նախալեռներ չկան, և սարահարթը կիպ մոտենում է լեռնաշարքին, մեկ քայլ և ձեր ոտքերի տակ ոչ թե հարթ գետին, այլ ժայռոտ, սոճիներով ծածկված լեռնալանջն է։<br />
<br />
Իհարկե, այդ սարահարթն ամենուր միատեսակ չէ։ Որոշ տեղեր, ուր ցածրահասակ խիտ խոտ է աճել, այն վառ կանաչավուն է, բայց նրա մեծ մասը ճիշտ Սահարա անապատի նման անբերրի է։ Ահա մուգ դարչնագույն, արևից խանձված հողը, որի վրա խոտի ոչ մի ցողուն չի երևում, իսկ այնտեղ շիկակարմիր ավազներ են, ավելի հեռվում ամեն ինչ սպիտակ է, ինչպես այն գագաթին նստած ձյունը, որի վրա կանգնել ենք մենք. դա աղն է գետնի մակերես դուրս եկել։<br />
<br />
Աղքատ բուսականությունը գետինը չի զուգել կանաչ զգեստով։ Ագավայի տերևները ծածկված են բոսորագույն պտերով, կակտուսների անգույն կանաչը առավել անկենդան է թվում այն պատճառով, որ դրանք ամբողջությամբ պատված են փշերով։ Արմավաշուշանի սրածայր տերևները փոշուց գորշ գույն են ստացել և ժանգոտված սվինների փնջեր են հիշեցնում։ Ցածրահասակ, նվազ ակացիան գրեթե ստվեր չի գցում և նրա տակ հազիվ թե կարողանան պատսպարվել սևավուն մեծ մողեսներն ու բոժոժավոր օձերը։ Այստեղ, այնտեղ միայնակ կանգնած են մերկ բներով և կատարներին տերևների փնջերով գաճաճ արմավենիները, դրանք բնապատկերին մի տեսակ աֆրիկական երանգ են տալիս։ Աչքը միշտ արագ հոգնում է այնպիսի տեսարաններից, որտեղ առարկաները անհարթ ու փշոտ են թվում, իսկ այստեղ այդպես են երևում ոչ միայն ծառերը, այլ բոլոր բույսերը, և նույնիսկ խոտի յուրաքանչյուր ցողուն իր փշերն ունի։<br />
<br />
Ինչպիսի ուրախությամբ ես հայացքդ ուղղում սարի ստորոտից դեպի արևելք ձգվող հիասքանչ հովտին։ Այն որքա՜ն նման չէ այս անբերրի սարահարթին։ Հովիտն ամբողջությամբ ծածկված է վառ կանաչի գույնով, ուր ամենուրեք տարածված ծաղիկները թանկարժեք քարերի նման փայլփլում են բոլոր գույներով։ Այդպես հրապուրիչ են նաև ստվերաշատ պուրակները, որտեղ իրենց շյուղերն են հյուսում բարդին, չինական ծառը, կաղնին ու ուռենին։ Իջնենք նրանց ստվերի տակ։<br />
<br />
Ահա և սարահարթի եզրին ենք, իսկ հովիտը դեռ շատ հեռու է. մինչև նրան հասնելը ամենաքիչը դեռ հազար ոտնաչափ կա, բայց նրա վրա կախված ժայռաբեկորից, մի քանի մետր հեռավորության վրա, կարելի է այն ամբողջությամբ տեսնել։ Հովիտը հարթ է, ինչպես վերևում ընկած սարահարթը, և, նայելով նրան վերևից, թվում է, թե այստեղ երկրի կեղևը ճեղքվել է և սարահարթի ցածրադիր մասը հպվել է երկրի կենսատու ուժի հենց ակունքներին, որից զուրկ է բարձրադիր սարահարթը։<br />
<br />
Հովտի երկու կողմերով, որքան մարդու աչքը կարող է տեսնել, ձգվել են ուղղաձիգ ժայռերը, դրանք իջնում են կտրուկ, հազար ոտնաչափանոց աստիճաններով ու գրեթե անառիկ են։ Դրանց վրա բարձրանալ հնարավոր է միայն մի քանի տեղերում։ Հովտի լայնությունը տասը մղոն է, իսկ նրան շրջապատող քարե պատերը միևնույն բարձրության են և, կարծես երկվորյակներ, նման են իրար։ Մռայլ ու վայրի կախվել են նրանք գեղեցկատես, շողշողացող հովտի վրա, և այն նման է կոպիտ ու անշնորհք շրջանակում դրված հիասքանչ նկարի։<br />
<br />
Հովիտը գետով բաժանվում է երկու մասի, արծաթափայլ օձի նման գետը քմահաճորեն գալարվում է մեկ աջ, մեկ ձախ, ասես նրան հաճելի է հոսել այդ վառվռուն ու զվարթ ափերի միջով։ Վերջ չունեցող գալարները, հանգիստ հոսանքը վկայում են այն մասին, որ նրա հունը գրեթե բոլորովին հարթ է։ Ափերին անտառներ են աճել, բայց ոչ ամենուր. այստեղ դրանք ձգվում են լայն շերտով, այնտեղ, հենց ափի եզրով, հազիվ ստվեր գցելով գետի վրա, կանգնած են միայնակ ծառերը, իսկ մեկ ուրիշ տեղ կանաչ մարգագետինն է երևում, որն ընդհուպ մոտեցել է ջրին։<br />
Տեղտեղ փոքրիկ պուրակներ են, որոնք իրարից տարբերվում են. մի քանիսը ճիշտ շրջանաձև են, մյուսները երկարավուն կամ ձվաձև, մեկ այլ տեղում դրանք ոլորված են ինչպես առատության եղջյուրներ։ Որոշ մասերում միայնակ ծառեր կան աճած, որոնց փարթամ պսակները վկայում են այն մասին, որ բնությունը նրանց վրա ուժ ու եռանդ չի խնայել։ Այս հովիտը հիշեցնում է մարդու ձեռքով տնկած մի հիանալի այդի, և ծառերն այստեղ հենց այնքան են, որքան անհրաժեշտ է այդ այդին այնպես զուգելու համար, որ չծածկվեն նրա հրաշալիքները։<br />
<br />
Մի՞թե այստեղ պալատ կամ դղյակ չկա, որ լրացներ այս փառավոր տեսարանը։ Ո՛չ. ո՛չ մի պալատ և ոչ էլ նույնիսկ որևէ տնակ։ Ոչ մի տեղից ծուխ չի բարձրանում դեպի երկինք։ Ոչ ոք չի երևում այս վայրի դրախտում։ Այստեղ թափառում են եղնիկների հոտերը, ստվերաշատ պուրակներում հանգիստ են առնում փառահեղ իշայծամները. բայց մարդիկ չկան։ Գուցե այստեղ երբեք մարդու ոտքը...<br />
<br />
Բայց ոչ։ Մեր ուղեկիցը բոլորովին այլ բան է ասում։ Լսեցեք.<br />
<br />
«Սա Սան Իլդեֆոնսո հովիտն է: Ներկայումս այն անմարդաբնակ է, բայց եղել է ժամանակ, երբ այստեղ բնակվել են քաղաքակիրթ մարդիկ։ Մոտավորապես հովտի կենտրոնում տեղտեղ երևում են ինչոր անկանոն դասավորված կույտեր։ Դրանց վրա փարթամորեն աճել են մոլախոտեր ու ծառեր։ Բայց ավելի ուշադիր նայեցեք՝ և կհամոզվեք, որ դրանք քաղաքի ավերակներ են։<br />
<br />
Այո, մի ժամանակ այստեղ մեծ ու հարուստ քաղաք է եղել։ Եղել է և ամրոց, որի աշտարակների վրա ծածանվել է իսպանական դրոշը։ Գոյություն է ունեցել նաև հայր ճիղվիտների հիմնադրած միսիա, իսկ ամբողջ հովտով մեկ, քաղաքի շրջակայքում բնակվել են հանքահորերի ու հասիենդաների հարուստ սեփականատերեր։ Ամենուրեք այս ու այն կողմ է շարժվել գործունյա ժողովուրդը, բորբոքվել են կրքերը սերն ու ատելությունը, փառամոլությունը, ագահությունն ու վրեժխնդրությունը։ Այդ կրքերով փոթորկված սրտերը վաղուց են դադարել բաբախելուց, իսկ նրանցից ծնված գործերը ոչ մի տարեգիր չի հանձնել թղթին։ Դրանք ապրում են միայն հեքիաթներում ու առասպելներում, որոնք ավելի նման են երևակայության, քան իրողության։<br />
<br />
Բայց, այնուամենայնիվ, այդ առասպելները հարյուր տարեկանից մեծ չեն։ Հարյուր տարի առաջ այս լեռան գագաթից կարելի էր տեսնել ոչ միայն Սան Իլդեֆոնսո բնակավայրը, այլ նաև բազմաթիվ ուրիշ քաղաքներ, ավաններ ու գյուղեր, իսկ ներկայումս նրանց տեղում չես տեսնի նույնիսկ մարդկային բնակության հետքեր։ Այդ քաղաքների անունները մոռացված են, իսկ նրանց պատմությունը թաղված է ավերակների տակ։<br />
<br />
Հնդկացիները դաժանորեն վրեժ լուծեցին Մոնթեսումային<ref>Մոնթեսումա – ացտեկների առաջնորդ մեքսիկայում: Սպանվել է 1520 թվականին, երբ իսպանացիները նվաճում էին Մեքսիկան:</ref> սպանողներից։ Եթե սաքսերը չխափանեին այդ պատերազմը, ապա այդ վրեժխնդրությունը կմոլեգներ դեռ հարյուր տարի... Ո՛չ, նույնիսկ հարյուր հիսուն. Կորտեսի հետնորդներից ու նրա նվաճող ռազմիկներից նույնիսկ հետք չէր մնա Անաուակայի<ref>Անաուակ – մեքսիկական բարձրավանդակի հարավային մասի շրջան, որտեղ՝ ձևավորվել է ացտեկների միությունը, ացտեկների լեզվով նշանակում է «երկիր ջրի վրա»:</ref> հողի վրա։<br />
<br />
Դե լսեցեք, ուրեմն, Սան Իլդեֆոնսոյի առասպելը։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_I_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8944Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T12:53:04Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>== Գլուխ I ==<br />
<br />
Դա պատահեց Ամերիկյան մայրցամաքի խորքում, երկու օվկիանոսներից ավելի քան հազար մղոն հեռավորության վրա։<br />
<br />
Բարձրացեք ինձ հետ ահա այն լեռը և նրա ձյունապատ գագաթից նայեք ձեր շուրջը։<br />
<br />
Մենք արդեն ամենաբարձր կատարի վրա ենք։ Իսկ ի՞նչ ենք տեսնում։<br />
<br />
Դեպի հյուսիս, մինչև հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ափերը, հատելով երեսուն զուգահեռականներ, ձգվում են լեռները: Նրանք անկանոն ձևով վեր են խոյանում նաև հարավում: Նրանց շղթաները մեկ իրարից հեռանում, մեկ ձուլվում են իրար։ Արևմուտքում նույնպես լեռներ են, նրանց ծուռումուռ ուրվանկարը պարզորոշ գծագրվում է երկնքում, իսկ ստորոտներում փռվել են լայնարձակ սարահարթերը։<br />
<br />
Իսկ այժմ շրջվենք դեպի արևելք։ Ոչ մի լեռնագագաթ, ոչ մի, որքան որ կարող է տեսնել մարդու աչքը ու էլի հազար մղոն էլ այն կողմ։ Ահա հորիզոնում ցցված այն խավար գիծը. դա նույն պրերիայի մեկ այլ սարահարթի նույնպիսի ժայռոտ եզրն է, որ ծովի մակերևույթից մի փոքր ավելի բարձր է:<br />
<br />
Որտե՞ղ ենք մենք։ Ո՞ր գագաթի վրա։ Սիերա Բլանկայի՞, որին որսորդները «Իսպանական լեռնագագաթ» են անվանում։ Մենք Մեծ հարթավայրերի արևմտյան ծայրամասում ենք։<br />
<br />
Արևելքում քաղաքակրթության հետքեր չկան։ Կարելի է մի ամբողջ ամիս ճանապարհորդել, բայց, միևնույն է, չհանդիպել դրանց։ Հյուսիսում և հարավում՝ միայն լեռներ են ու լեռներ։<br />
<br />
Այդպես չէ արևմուտքում։ Հեռադիտակով դուք հեռվում կտեսնեք մշակված դաշտեր, որոնք ձգվում են արևից փայլող գետի ափերի երկայնքով։ Դրանք Նոր Մեքսիկայի բնակավայրերն են, օազիսներ, որոնք սնվում են Ռիո դել Նորտեի ջրերով։ Բայց իրադարձությունները, որոնց մասին պիտի խոսվի, այստեղ չեն ծավալվել։<br />
<br />
Նայեցեք նորից դեպի արևելք՝ և գործողությունների վայրը կտարածվի ձեր առջև։ Այն լեռան ստորոտից, որի վրա կանգնել ենք մենք, հեռու, դեպի արևելք է ձգվում մի սարահարթ։ Այստեղ նախալեռներ չկան, և սարահարթը կիպ մոտենում է լեռնաշարքին, մեկ քայլ և ձեր ոտքերի տակ ոչ թե հարթ գետին, այլ ժայռոտ, սոճիներով ծածկված լեռնալանջն է։<br />
<br />
Իհարկե, այդ սարահարթն ամենուր միատեսակ չէ։ Որոշ տեղեր, ուր ցածրահասակ խիտ խոտ է աճել, այն վառ կանաչավուն է, բայց նրա մեծ մասը ճիշտ Սահարա անապատի նման անբերրի է։ Ահա մուգ դարչնագույն, արևից խանձված հողը, որի վրա խոտի ոչ մի ցողուն չի երևում, իսկ այնտեղ շիկակարմիր ավազներ են, ավելի հեռվում ամեն ինչ սպիտակ է, ինչպես այն գագաթին նստած ձյունը, որի վրա կանգնել ենք մենք. դա աղն է գետնի մակերես դուրս եկել։<br />
<br />
Աղքատ բուսականությունը գետինը չի զուգել կանաչ զգեստով։ Ագավայի տերևները ծածկված են բոսորագույն պտերով, կակտուսների անգույն կանաչը առավել անկենդան է թվում այն պատճառով, որ դրանք ամբողջությամբ պատված են փշերով։ Արմավաշուշանի սրածայր տերևները փոշուց գորշ գույն են ստացել և ժանգոտված սվինների փնջեր են հիշեցնում։ Ցածրահասակ, նվազ ակացիան գրեթե ստվեր չի գցում և նրա տակ հազիվ թե կարողանան պատսպարվել սևավուն մեծ մողեսներն ու բոժոժավոր օձերը։ Այստեղ, այնտեղ միայնակ կանգնած են մերկ բներով և կատարներին տերևների փնջերով գաճաճ արմավենիները, դրանք բնապատկերին մի տեսակ աֆրիկական երանգ են տալիս։ Աչքը միշտ արագ հոգնում է այնպիսի տեսարաններից, որտեղ առարկաները անհարթ ու փշոտ են թվում, իսկ այստեղ այդպես են երևում ոչ միայն ծառերը, այլ բոլոր բույսերը, և նույնիսկ խոտի յուրաքանչյուր ցողուն իր փշերն ունի։<br />
<br />
Ինչպիսի ուրախությամբ ես հայացքդ ուղղում սարի ստորոտից դեպի արևելք ձգվող հիասքանչ հովտին։ Այն որքա՜ն նման չէ այս անբերրի սարահարթին։ Հովիտն ամբողջությամբ ծածկված է վառ կանաչի գույնով, ուր ամենուրեք տարածված ծաղիկները թանկարժեք քարերի նման փայլփլում են բոլոր գույներով։ Այդպես հրապուրիչ են նաև ստվերաշատ պուրակները, որտեղ իրենց շյուղերն են հյուսում բարդին, չինական ծառը, կաղնին ու ուռենին։ Իջնենք նրանց ստվերի տակ։<br />
<br />
Ահա և սարահարթի եզրին ենք, իսկ հովիտը դեռ շատ հեռու է. մինչև նրան հասնելը ամենաքիչը դեռ հազար ոտնաչափ կա, բայց նրա վրա կախված ժայռաբեկորից, մի քանի մետր հեռավորության վրա, կարելի է այն ամբողջությամբ տեսնել։ Հովիտը հարթ է, ինչպես վերևում ընկած սարահարթը, և, նայելով նրան վերևից, թվում է, թե այստեղ երկրի կեղևը ճեղքվել է և սարահարթի ցածրադիր մասը հպվել է երկրի կենսատու ուժի հենց ակունքներին, որից զուրկ է բարձրադիր սարահարթը։<br />
<br />
Հովտի երկու կողմերով, որքան մարդու աչքը կարող է տեսնել, ձգվել են ուղղաձիգ ժայռերը, դրանք իջնում են կտրուկ, հազար ոտնաչափանոց աստիճաններով ու գրեթե անառիկ են։ Դրանց վրա բարձրանալ հնարավոր է միայն մի քանի տեղերում։ Հովտի լայնությունը տասը մղոն է, իսկ նրան շրջապատող քարե պատերը միևնույն բարձրության են և, կարծես երկվորյակներ, նման են իրար։ Մռայլ ու վայրի կախվել են նրանք գեղեցկատես, շողշողացող հովտի վրա, և այն նման է կոպիտ ու անշնորհք շրջանակում դրված հիասքանչ նկարի։<br />
<br />
Հովիտը գետով բաժանվում է երկու մասի, արծաթափայլ օձի նման գետը քմահաճորեն գալարվում է մեկ աջ, մեկ ձախ, ասես նրան հաճելի է հոսել այդ վառվռուն ու զվարթ ափերի միջով։ Վերջ չունեցող գալարները, հանգիստ հոսանքը վկայում են այն մասին, որ նրա հունը գրեթե բոլորովին հարթ է։ Ափերին անտառներ են աճել, բայց ոչ ամենուր. այստեղ դրանք ձգվում են լայն շերտով, այնտեղ, հենց ափի եզրով, հազիվ ստվեր գցելով գետի վրա, կանգնած են միայնակ ծառերը, իսկ մեկ ուրիշ տեղ կանաչ մարգագետինն է երևում, որն ընդհուպ մոտեցել է ջրին։<br />
Տեղտեղ փոքրիկ պուրակներ են, որոնք իրարից տարբերվում են. մի քանիսը ճիշտ շրջանաձև են, մյուսները երկարավուն կամ ձվաձև, մեկ այլ տեղում դրանք ոլորված են ինչպես առատության եղջյուրներ։ Որոշ մասերում միայնակ ծառեր կան աճած, որոնց փարթամ պսակները վկայում են այն մասին, որ բնությունը նրանց վրա ուժ ու եռանդ չի խնայել։ Այս հովիտը հիշեցնում է մարդու ձեռքով տնկած մի հիանալի այդի, և ծառերն այստեղ հենց այնքան են, որքան անհրաժեշտ է այդ այդին այնպես զուգելու համար, որ չծածկվեն նրա հրաշալիքները։<br />
<br />
Մի՞թե այստեղ պալատ կամ դղյակ չկա, որ լրացներ այս փառավոր տեսարանը։ Ո՛չ. ո՛չ մի պալատ և ոչ էլ նույնիսկ որևէ տնակ։ Ոչ մի տեղից ծուխ չի բարձրանում դեպի երկինք։ Ոչ ոք չի երևում այս վայրի դրախտում։ Այստեղ թափառում են եղնիկների հոտերը, ստվերաշատ պուրակներում հանգիստ են առնում փառահեղ իշայծամները. բայց մարդիկ չկան։ Գուցե այստեղ երբեք մարդու ոտքը...<br />
<br />
Բայց ոչ։ Մեր ուղեկիցը բոլորովին այլ բան է ասում։ Լսեցեք.<br />
<br />
«Սա Սան Իլդեֆոնսո հովիտն է: Ներկայումս այն անմարդաբնակ է, բայց եղել է ժամանակ, երբ այստեղ բնակվել են քաղաքակիրթ մարդիկ։ Մոտավորապես հովտի կենտրոնում տեղտեղ երևում են ինչոր անկանոն դասավորված կույտեր։ Դրանց վրա փարթամորեն աճել են մոլախոտեր ու ծառեր։ Բայց ավելի ուշադիր նայեցեք՝ և կհամոզվեք, որ դրանք քաղաքի ավերակներ են։<br />
<br />
Այո, մի ժամանակ այստեղ մեծ ու հարուստ քաղաք է եղել։ Եղել է և ամրոց, որի աշտարակների վրա ծածանվել է իսպանական դրոշը։ Գոյություն է ունեցել նաև հայր ճիղվիտների հիմնադրած միսիա, իսկ ամբողջ հովտով մեկ, քաղաքի շրջակայքում բնակվել են հանքահորերի ու հասիենդաների հարուստ սեփականատերեր։ Ամենուրեք այս ու այն կողմ է շարժվել գործունյա ժողովուրդը, բորբոքվել են կրքերը սերն ու ատելությունը, փառամոլությունը, ագահությունն ու վրեժխնդրությունը։ Այդ կրքերով փոթորկված սրտերը վաղուց են դադարել բաբախելուց, իսկ նրանցից ծնված գործերը ոչ մի տարեգիր չի հանձնել թղթին։ Դրանք ապրում են միայն հեքիաթներում ու առասպելներում, որոնք ավելի նման են երևակայության, քան իրողության։<br />
<br />
Բայց, այնուամենայնիվ, այդ առասպելները հարյուր տարեկանից մեծ չեն։ Հարյուր տարի առաջ այս լեռան գագաթից կարելի էր տեսնել ոչ միայն Սան Իլդեֆոնսո բնակավայրը, այլ նաև բազմաթիվ ուրիշ քաղաքներ, ավաններ ու գյուղեր, իսկ ներկայումս նրանց տեղում չես տեսնի նույնիսկ մարդկային բնակության հետքեր։ Այդ քաղաքների անունները մոռացված են, իսկ նրանց պատմությունը թաղված է ավերակների տակ։<br />
<br />
Հնդկացիները դաժանորեն վրեժ լուծեցին Մոնթեսումային<ref>Մոնթեսումա – ացտեկների առաջնորդ մեքսիկայում: Սպանվել է 1520 թվականին, երբ իսպանացիները նվաճում էին Մեքսիկան:</ref> սպանողներից։ Եթե սաքսերը չխափանեին այդ պատերազմը, ապա այդ վրեժխնդրությունը կմոլեգներ դեռ հարյուր տարի... Ո՛չ, նույնիսկ հարյուր հիսուն. Կորտեսի հետնորդներից ու նրա նվաճող ռազմիկներից նույնիսկ հետք չէր մնա Անաուակայի<ref>Անաուակ – մեքսիկական բարձրավանդակի հարավային մասի շրջան, որտեղ՝ ձևավորվել է ացտեկների միությունը, ացտեկների լեզվով նշանակում է «երկիր ջրի վրա»:</ref> հողի վրա։<br />
<br />
Դե լսեցեք, ուրեմն, Սան Իլդեֆոնսոյի առասպելը։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8943Սպիտակ առաջնորդը2015-06-28T12:50:49Z<p>**David**: /* Սպիտակ առաջնորդը */</p>
<hr />
<div>[[Պատկեր:Spitak arajnord.jpeg|200px|thumb|right|]]<br />
<br />
{{Անավարտ}}<br />
<br />
== Սպիտակ առաջնորդը ==<br />
<br />
<br />
<table><br />
<tr><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ I]]<br />
* [[Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ II]]<br />
* [[Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ III]]<br />
* [[Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IV]]<br />
* [[Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ V]]<br />
* [[Գլուխ VI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VI]]<br />
* [[Գլուխ VII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VII]]<br />
* [[Գլուխ VIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VIII]]<br />
* [[Գլուխ IX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IX]]<br />
* [[Գլուխ X (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ X]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XI]]<br />
* [[Գլուխ XII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XII]]<br />
* [[Գլուխ XIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIII]]<br />
* [[Գլուխ XIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIV]]<br />
* [[Գլուխ XV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XV]]<br />
* [[Գլուխ XVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVI]]<br />
* [[Գլուխ XVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVII]]<br />
* [[Գլուխ XVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVIII]]<br />
* [[Գլուխ XIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIX]]<br />
* [[Գլուխ XX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XX]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXI]]<br />
* [[Գլուխ XXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXII]]<br />
* [[Գլուխ XXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXV]]<br />
* [[Գլուխ XXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIX]]<br />
* [[Գլուխ XXX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXX]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XXXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXI]]<br />
* [[Գլուխ XXXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXV]]<br />
* [[Գլուխ XXXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIX]]<br />
* [[Գլուխ XL (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XL]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ XLI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLI]]<br />
* [[Գլուխ XLII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLII]]<br />
* [[Գլուխ XLIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIV]]<br />
* [[Գլուխ XLV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLV]]<br />
* [[Գլուխ XLVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVI]]<br />
* [[Գլուխ XLVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVII]]<br />
* [[Գլուխ XLVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIX]]<br />
* [[Գլուխ L (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ L]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ LI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LI]]<br />
* [[Գլուխ LII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LII]]<br />
* [[Գլուխ LIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIII]]<br />
* [[Գլուխ LIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIV]]<br />
* [[Գլուխ LV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LV]]<br />
* [[Գլուխ LVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVI]]<br />
* [[Գլուխ LVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVII]]<br />
* [[Գլուխ LVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVIII]]<br />
* [[Գլուխ LIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIX]]<br />
* [[Գլուխ LX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LX]]<br />
</td><br />
<td style="vertical-align: top"><br />
* [[Գլուխ LXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXI]]<br />
* [[Գլուխ LXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXII]]<br />
* [[Գլուխ LXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIV]]<br />
* [[Գլուխ LXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXV]]<br />
* [[Գլուխ LXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVI]]<br />
* [[Գլուխ LXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVII]]<br />
* [[Գլուխ LXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIX]]<br />
</td></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB_%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:**David**&diff=8942Մասնակցի քննարկում:**David**2015-06-28T12:40:13Z<p>**David**: /* Հարց */</p>
<hr />
<div>Ողջույն, **David**, Կաֆկայի «[[Կերպարանափոխություն]]» պատմվածքն արդեն կար գրապաարանում։ Դուք ստեղծել եք նոր էջ։ Կարծում եմ, ավելի լավ կլինի վերահղում դնել հնի վրա։ Բացի այդ, գրապահարանում չակերտների մեջ ենք վերցնում գրքերի վերնագրերը, իսկ տեքստերի վերնագրերը գրում ենք առանց չակերտների։ Հարգանքներով։<br />
<br />
== Խորհուրդ ==<br />
<br />
Ես դեռ չեմ կարողանում լիարժեք օգտվել էստեղ,, ու չգիտեմ ով կօգնի,,, հարցեր ունեմ,, օրեինակ, Փոքրիկ Իշխանն ավելացնելուց էստեղ առանց նկար անիմաստա,, ոնց նկար կարելի է ավելացնել,, կամ Ադմին ջան, եթե սխալներով եմ ավելացնում, կուղղեք?<br />
ՈՒ մի հարց էլ ամեն անգամ ՀԻՇԵԼ սեղմելուց տառեր է բերում, պետք է անընդհատ էդպես հավաքել?<br />
<br />
:::::**David** օգտվողը ավելացվել է «Վստահելի» խմբի մեջ, եւ այսուհետ նրան քափչա հավաքելու առաջարկ չի գալու։ [[Մասնակից:Լանսելոտ|Լանսելոտ]] ([[Մասնակցի քննարկում:Լանսելոտ|քննարկում]]) 15:06, 28 Հունիսի 2015 (AMT)<br />
<br />
== Հարց ==<br />
<br />
Իմաստ կա՞ արդյոք Մայն Ռիդի ստեղծագործություններն արտագրել Լիտոպեդիայից [http://litopedia.org/] այստեղ։<br />
Ինձ ու շատերին էստեղ հարամարա կարդալ..<br />
<br />
::: Գրապահարանում արդեն կա «Նախորդ և հաջորդ գլուխներ» կաղապարին համարժեք «Գլուխ» կաղապարը։ Տես, օրինակ, «[[Մարտին Իդեն]]» գրքի գլուխները։</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%BD%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D6%81%D5%AB_%D6%84%D5%B6%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4:**David**&diff=8935Մասնակցի քննարկում:**David**2015-06-28T10:13:59Z<p>**David**: /* Հարց */</p>
<hr />
<div>Ողջույն, **David**, Կաֆկայի «[[Կերպարանափոխություն]]» պատմվածքն արդեն կար գրապաարանում։ Դուք ստեղծել եք նոր էջ։ Կարծում եմ, ավելի լավ կլինի վերահղում դնել հնի վրա։ Բացի այդ, գրապահարանում չակերտների մեջ ենք վերցնում գրքերի վերնագրերը, իսկ տեքստերի վերնագրերը գրում ենք առանց չակերտների։ Հարգանքներով։<br />
<br />
== Խորհուրդ ==<br />
<br />
Ես դեռ չեմ կարողանում լիարժեք օգտվել էստեղ,, ու չգիտեմ ով կօգնի,,, հարցեր ունեմ,, օրեինակ, Փոքրիկ Իշխանն ավելացնելուց էստեղ առանց նկար անիմաստա,, ոնց նկար կարելի է ավելացնել,, կամ Ադմին ջան, եթե սխալներով եմ ավելացնում, կուղղեք?<br />
ՈՒ մի հարց էլ ամեն անգամ ՀԻՇԵԼ սեղմելուց տառեր է բերում, պետք է անընդհատ էդպես հավաքել?<br />
<br />
== Հարց ==<br />
<br />
Իմաստ կա՞ արդյոք Մայն Ռիդի ստեղծագործություններն արտագրել Լիտոպեդիայից [http://litopedia.org/] այստեղ։<br />
Ավել լավ , էլ խի եմ տանջում :Դ</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_IV_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8932Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T10:10:55Z<p>**David**: Նոր էջ «== Գլուխ IV == Խաղերը շարունակվում էին։ Կառլոսից պարտված ցուլը բոլորովին հանդարտվել ու մռայլ տեսքո...»:</p>
<hr />
<div>== Գլուխ IV ==<br />
<br />
Խաղերը շարունակվում էին։ Կառլոսից պարտված ցուլը բոլորովին հանդարտվել ու մռայլ տեսքով թափառում էր մարգագետնում: Նա արդեն պիտանի չէր մրցության երկրորդ տուրին մասնակցելու համար. այդ պատճառով նրա վրա լասսո գցեցին ու տարան. դա մրցանակ է, այն կհանձնեն հաղթողին։<br />
<br />
Մի ուրիշ ցուլ դուրս բերին ու բաց թողին, տասնյակ նոր հեծյալներ կրնկակոխ նետվեցին նրա ետևից։<br />
<br />
Այս անգամ որսն ու նրա հետապնդողները իրարից շատ հեռու չէին, ավելի ճիշտ ցուլն այնքան էլ արագավազ չէր։ Բոլորը միանգամից հավասարվեցին նրան ու անզուսպ արշավով առաջ սլացան։ Բոլորովին անսպասելիորեն ցուլը կտրուկ շուռ եկավ ու ետ վազեց, ուղիղ դեպի հանդիսականները։ Սայլակներում գտնվող գեղջկուհիները և նստարաններին նստած սինյորներն ու սինյորինաները վախեցած սկսեցին աղմկել։ Եվ դա զարմանալի չէր. մի ակնթարթ ևս՝ և մոլեգնած գազանը կհայտնվի հենց այնտեղ, ուղիղ նրանց մեջ։<br />
<br />
Իսկ հեծյալները մնացել էին ետևում։ Մեծ արագությամբ միանգամից շրջվելու անհրաժեշտությունը նրանց հանկարծակիի էր բերել և ցուլը նրանցից շատ էր առաջ անցել: Նույնիսկ ամենամոտ գտնվողները չէին կարող ժամանակին հասնել։<br />
<br />
Մնացած հեծյալներն արդեն իջել էին ձիերից: Իսկ ո՞վ կհամարձակվի ոտքով կտրել ամբողջ թափով սլացող ցուլի ճանապարհը։<br />
<br />
Տղամարդիկ շփոթվեցին. նրանց բարձրաձայն բացականչությունները խառնվում էին սարսափահար կանանց հուսահատ վայնասունին։ Զոհեր կլինեն... գուցե՝ շատ։ Ոչ ոք չէր կարող վստահ լինել, որ կենդանի կմնա։<br />
<br />
Սարսափահար կանանցով լցված սայլերը շարքերով կանգնել էին նստարանների երկու կողմերում, և, կիսաօղակ կազմելով, ձգվել դեպի մարգագետինը։ Ահա ցուլն արդեն այդ կիսաօղակի մեջ է, սայլերը նրան աջ կամ ձախ շրջվելու հնարավորություն չեն տալիս, և նա կատաղորեն սլանում է ուղիղ դեպի նստարանները՝ կարծես որոշել է ճեղքել ու անցնել նրանց միջով։ Կանայք տեղներից վեր թռան, և վախից խելքները կորցրած, պատրաստ էին ուղիղ հրեշի պոզին թռչելու։ Ահավոր պահ էր։<br />
Եվ այդ պահին սայլերի առաջ հետիոտն մի մարդ հայտնվեց լասսոն ձեռքին։ Հազիվ առաջ անցնելով բազմությունից, նա բարձր թափահարեց լասսոն։ Մի ակնթարթ ևս՝ և օղը բռնեց կատաղած կենդանու պոզից։<br />
<br />
Վայրկյան չկորցնելով, այդ մարդը նետվեց դեպի կիսաօղակի մոտավորապես կենտրոնում աճած ցածր ծառն ու արագ նրա բնին փաթաթեց լասսոյի ազատ ծայրը: Եթե մի ակնթարթ էլ հապաղեր, արդեն ուշ կլիներ։<br />
<br />
Նա հազիվ էր հանգուցել լասսոյի ծայրը, երբ ուժեղ ցնցումն ազդարարեց, որ ցուլը կապված է։ Վերջինս միայն կարողացավ վազել իր պոզն ամուր սեղմող լասսոյի ամբողջ երկարությամբ, մի ինչ-որ անհասկանալի ուժ միանգամից կանգնեցրեց ու ետ շպրտեց շփոթված կենդանուն։ Ցուլը ծանրորեն փռվեց հանդիսատեսի ոտքերի առաջ։<br />
<br />
– Բռավո՛, viva,– լսվում էր չորս կողմից. սարսափից քարացած հարյուրավոր մարզիկ այնքան էին ուշքի եկել, որ արդեն կարողանում էին բղավել։– Viva, viva Կառլոսն, որսորդին բիզոնների։<br />
<br />
Միայն նա այսօր արդեն երկրորդ անգամ բոլորին ապացուցեց իր ճարպկությունն ու արիությունը։<br />
<br />
Սակայն ցուլը դեռ վերջնականապես պարտված չէ. նրա ճանապարհը սահմանափակված է որոշակի տարածությամբ՝ լասսոյի երկարությամբ, և ահա ոտքի կանգնելով, նա կատաղի մռնչյունով նետվում է ուղիղ դեպի հանդիսատեսները։ Բարեբախտաբար լասսոն այնքան երկար չէր, որպեսզի նա կարողանար աջից կամ ձախից մխրճվել մարդկանց շարքերի մեջ և նա նորից ընկնում է, նստելով ետևի ոտքերի վրա։ Սարսափած բազմությունը ցիրուցան եղավ, ո՞վ գիտե, գուցե օդն, այնուամենայնիվ, կարող է դուրս պրծնել: Բայց ահա վրա հասան նաև հեծյալները: Նորանոր լասսոներ փաթաթվեցին ցուլի պարանոցին ու ոտքերին, և վերջապես, նրան անգթորեն գետին տապալեցին, նա այլևս շարժվել չի կարող։<br />
<br />
Այժմ արդեն նա վերջնականապես պարտված է ու այլևս փախչել չի կարող: Եվ քանի որ այս խաղի համար ընդամենը երկու կենդանի էին նախապատրաստել, ապա այսօր ցուլերի հետապնդումն ավարտված է:<br />
<br />
Քանի դեռ նախապատրաստություններ էին գնում այսօրվա տոնակատարության հաջորդ մեծ խաղի համար, մի քանի հեծյալներ ցուցադրում էին ձիավարության՝ իրենց համեմատաբար ցածր արվեստը։ Դա ինչ-որ միջախաղի էր նման, և ամեն մեկն անում էր այն, ինչ փչում էր խելքին։ Օրինակ, մեկը լասսոն նետեց ամբողջ թափով վազող մարդու ոտքերին, օղը սեղմեց նրա կոճին և, հասկանալի է, վայր գցեց։ Դա անում էին շատերը՝ և՛ հեծյալները, և՛ հետիոտները, ինչպես երևում է, դա մեծ վարպետություն չէր պահանջում։ Համենայնդեպս, այդպես էին կարծում ամենափորձվածները, նրանք, ովքեր այդ զվարճանքին մասնակցելն իրենց արժանապատվությունից ցածր էին համարում։<br />
<br />
Այնուհետև հեծյալները ցուցադրեցին գլխարկով խաղը։ Այստեղ վարպետությունը կայանում է հետևյալում, քառատրոփ բաց են թողնում ձին ու ընթացքի ժամանակ գետին նետում գլխարկը։ Այնուհետև, սլանալով ամբողջ թափով, թամբից կախվում ու վերցնում են այն։ Գրեթե բոլորն էլ այդ անում էին նույն հաջողությամբ և միայն ամենաերիտասարներն էին դա մեծ ճարպկություն համարում։ Գրեթե քսան Պատանիներ ձիերով պտտվում էին հանդիսատեսների առաջ, գետին էին նետում իրենց սոմբրերոներն ու նորից մեծ արագությամբ բարձրացնում դրանք։<br />
<br />
Բայց փոքր առարկաներ բարձրացնելն արդեն այնքան էլ հեշտ չէ։ Օրինակ, գետնին դրված մետաղյա դրամը. այստեղ առանց ամաչելու իրենց բախտը կարող են փորձել ամենահմուտ հեծյալները։<br />
<br />
Առաջ եկավ բերդակալ Վիսկարրան ու լռություն պահանջեց։ Գետնին դնելով իսպանական դոլարը նա հայտարարեց.<br />
<br />
– Դոլարը կպատկանի նրան, ով միանգամից կբարձրացնի այն։ Հինգ ոսկի եմ դնում։ Դա միայն Հոմեսը կարող է անել։<br />
<br />
Մի քանի րոպե բոլորը լռեցին։ Հինգ ոսկին մեծ փող է։ Միայն հարուստ մարդը կարող է այդքան փող դնել:<br />
<br />
Սակայն մարտահրավերն անպատասխան չմնաց։ Առաջ եկավ մի երիտասարդ անասնապահ։<br />
<br />
– Գնդապետ Վիսկարրա,– խոսեց նա,– ես չեմ վիճում, որ դա միայն Հոմեսը կարող է անել, բայց կարող եմ գրազ գալ. այստեղ կա մեկ ուրիշը, որը Հոմեսից պակաս հաջողություն չի ունենա։ Չե՞ք կրկնապատկի արդյոք ձեր խաղագումարը:<br />
<br />
– Ո՞վ է այդ մարդը։<br />
<br />
– Կառլոսը, որսորդը բիզոնների։<br />
<br />
– Լավ, ես ընդունում եմ ձեր գրազը։ Էլ ո՞վ է ուզում փորձել իր բախտը,– շարունակեց Վիսկարրան, դիմելով բազմությանը։– Գետնից բարձրացված յուրաքանչյուր դոլարի փոխարեն ես ամեն անգամ կգնեմ նորը։ Բայց հիշեցեք միայն, պետք է բարձրացնել միանգամից։<br />
<br />
Մի քանիսի փորձերն անհաջողությամբ ավարտվեցին։<br />
<br />
Որոշ հեծյալներ կարողացան դիպչել դրամին, նույնիսկ տեղաշարժեցին այն, բայց ոչ մեկը չկարողացավ վերցնել։<br />
<br />
Վերջապես մարգագետին դուրս եկավ խոշոր աշխետ ձիով մի փորձված հեծելակ. բոլորը ճանաչեցին սերժանտ Հոմեսին։ Այդ նա էր, որ առաջինը հասավ ցուլին, բայց չկարողացավ նրան գետին տապալել։ Իսկույն զգացվեց, որ նա դեռ մինչև հիմա չի հաշտվել անհաջողության հետ, նրա առանց այն էլ մռայլ, դեղնավունգունատ դեմքը բոլորովին խոժոռվել էր: Նա բարձրահասակ էր, ամրակազմ և, անկասկած, լավ ձիավար, բայց բավականին կոպիտ էր ու անհամաչափ զարգացած: Նրան պակասում էին ճկունությունն ու շարժունությունը։<br />
<br />
Պահանջվում էր որոշ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարել։ Սերժանտը ստուգեց թամբակալները, հանեց սուրը, սրակալն ու խթանեց ձիուն։<br />
Մի քանի րոպե անց հեծյալի հմուտ ղեկավարությամբ առաջ սլացող ձին հայտնվեց արևից փայլփլող դրամի մոտ։ Հոմեսը կախվեց ու փորձեց վերցնել դրամը։ Թերևս նրան կհաջողվեր այդ անել, եթե նա դրամն ամուր սեղմեր ձեռքում։ Բայց դեռ չէր հասցրել ուղղվել թամբի վրա, երբ այն դուրս սահեց նրա մատների արանքից։<br />
Բազմությունը փոթորկվեց. այդ աղմուկի մեջ և հիացմունք կար և զայրույթ։ Մեծամասնությունը Հոմեսի նկատմամբ բարեհաճ էր տրամադրված, որովհետև նրա մեջքին Վիսկարրան էր կանգնած: Եվ դա ոչ թե գնդապետ Վիսկարրային շատ սիրելուց էր, այլ պարզապես նրանից վախենում էին և աշխատում էին նրան հաճոյանալ։<br />
<br />
Ապա առաջ եկավ Կառլոսն իր սևաթույր ձիով։ Բոլորի հայացքներն ուղղվեցին նրա վրա: Նրա գեղեցկությունը կարող էր ընդհանուր հուզմունք առաջացնել, եթե մաշկն այդքան բաց գույնի չլիներ։ Դա մարդկանց ստիպում էր անվստահությամբ վերաբերվել նրան, չէ՞ որ նա ուրիշ ժողովրդի զավակ էր։<br />
<br />
Սակայն կանացի սրտերը չէին կարող համաձայնել այդ նախապաշարմանը, և բազմաթիվ թուխ ու սիրունիկ աչքեր շիկահեր ամերիկացուն նայելիս հիացմունքից բոցավառվում էին, որովհետև Կառլոսը, որսորդը բիզոնների, ծագումով ամերիկացի էր։<br />
<br />
Բայց ոչ, միայն կանայք չէին, որ բարեհաճորեն էին նայում նրան ու գովասանքի խոսքեր շշնջում։ Տագնոսների ցեղի՝ գրեթե մինչև անասունների մակարդակը ստորացված հնդիկների մեջ, որոնք սաստիկ կռացած ու աչքերը երբեք գետնից չբարձրացնելով ապրում էին այստեղ, մարդիկ կային, որոնք երազում էին վաղուց անցած օրերի մասին: Նրանք գիտեին, որ ինչ-որ ժամանակ իրենց հայրերն ազատ են եղել, լեռնային քարանձավներում կամ խիտ անտառի մութ խորքերում տեղի ունեցող գաղտնի հավաքույթներում նրանք դեռ վառում էին Կեցալկոատլ<ref>Կեցալկոատլ – Մեքսիկո հովտում ապրող ժողովրդի՝ տոլտեևների աստված։ Պատկերվում էր փետրավոր օձի տեսքով։</ref> աստծու սուրբ կրակը, դեռ խոսում էին Մոնթեսումայի ու ազատության մասին։<br />
<br />
Կառլոսը նախապատրաստությունների գրեթե ոչ մի նշան ցույց չտվեց. և նույնիսկ թիկնոցը չհանեց: Նա միայն անփութորեն այն ետ գցեց այնպես, որ նրա երկար եզրերը կախվեցին ձիու գավակից։<br />
<br />
Տիրոջ ձայնին հնազանդ ձին անմիջապես քառատրոփ առաջ նետվեց. այնուհետև հեծյալի ծնկները թեթևակիորեն սեղմվեցին նրա կողերին, և, ենթարկվելով այդ ազդանշանին, ձին սկսեց մարգագետնով պտույտներ գործել ավելի ու ավելի արագ։<br />
<br />
Բայց ահա հեծյալը նույն արագությամբ ձիու սրարշավ ընթացքն ուղղեց դեպի փայլփլող դրամը։ Հասնելով դրամին՝ նա կախվեց թամբից, արագ վերցրեց, բարձր վեր նետեց, կտրուկ չոքացրեց ձիուն, ձեռքն առաջ պարզեց ու դրամն ընկավ ուղիղ նրա բաց ափի մեջ։<br />
<br />
Այդ ամենը նա արեց հեշտությամբ, հնդկացի դերվիշի անբռնազբոսիկությամբ: Նույնիսկ չարակամ տրամադրված մարդիկ չկարողացան զսպել իրենց ծափերը, ու նորից պայթեց «viva»ն Կառլոսի՝ բիզոնների որսորդի պատվին։<br />
<br />
Սերժանտը նվաստացած էր։ Առաջ նա էր միշտ հաղթող դուրս գալիս նման մրցույթներում, մինչ այդ Կառլոսն այստեղ չէր եղել կամ երբեք չէր մասնակցել այդ մրցումներին։ Վիսկարրան էլ իրեն այնքան լավ չէր զգում: Նրա սիրելին խայտառակված էր, իսկ ինքը կորցրել էր տասը ոսկի. դա քիչ չէր նույնիսկ սահմանապահ ամրոցի բերդակալի համար։ Եվ, բացի դրանից, հաճելի չէր ծիծաղելի վիճակի մեջ ընկնել գեղեցկատես սինյորինաների մոտ այն պատճառով, որ տանուլ էր տվել հենց իր առաջարկած գրազը։ Այդ պահից Վիսկարրան ատեց Կառլոսին՝ բիզոնների որսորդին։<br />
<br />
Հաջորդ խաղի էությունը կայանում էր նրանում, որ հեծյալը պետք է քառատրոփ սլանար մինչև մարգագետնի երկայնքով անցնող խոր առվի եզրը։ Այստեղ հեծյալը կարող էր ցուցադրել ոչ միայն իր քաջությունն ու ճարպկությունը, այլ նաև ձիու գերազանց վարժվածությունը։<br />
<br />
Առուն (ոռոգման ջրանցքը) այնքան լայն էր, որ ձին չէր կարող թռչել նրա վրայից, և այնքան խոր, որ հեծյալին շատ էլ հաճելի չէր լինի գլորվել նրա մեջ։ Դրա համար հեծյալը ոչ միայն ճարպիկ, այլ նաև անվախ պետք է լինի։ Ձին ամբողջ թափով նետվում է դեպի առուն։ Քառատրոփ սլացող ձիուն պետք էր միանգամից կանգնեցնել, և այն էլ այնպես, որ նրա չորս ոտքերն էլ հայտնվեին գծից այն կողմ, իսկ գիծը առվի եզրից ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա էր գտնվում՝ ավելի պակաս, քան ձիու իրանի կրկնակի երկարությունը։ Հասկանալի է, որ գետինը միանգամայն պինդ էր ու ամուր, այլապես դա անիրագործելի կլիներ։<br />
Շատերն այդ գործում կատարելության էին հասել ու դժվարին խնդիրն անթերի էին կատարում։ Ուշագրավ տեսարան՝ սրընթաց վազքի ժամանակ. անսպասելիորեն կանգնեցրած ձի. նա ծառս է եղել հենց առվի եզրին, գլուխը ետ է գցել, աչքերը փայլփլում են, քթանցքները՝ ուռչում։ Իսկ որոշ հեծյալներ, ընդհակառակը, պարզապես ծիծաղելի էին, և բազմությունը ծաղրում էր նրանց։ Դրանք կամ վախկոտներ էին, որոնք իրենց ձիերին կանգնեցնում էին մինչև եզրին հասնելը կամ քաջեր, բայց ոչ ճարպիկ, որոնք չկարողանալով ձիուն պահել պայմանավորված գծի մոտ, թափով թռչում էին խորունկ ու կեղտոտ ջրի մեջ։ Ամեն մի անհաջողություն հանդիսատեսների կորմից ընդունվում էր երկար ժամանակ չլռող բարձրաձայն ծիծաղով ու բացականչություններով, որովհետև շարունակ դժվարությամբ ափ էին դուրս գալիս խեղդվելուց հազիվ փրկված ու մինչև ոսկորները թրջված հեծյալներ։ Բայց դրա փոխարեն, հմտորեն կատարված մանևրը դիմավորում էին բարձրաձայն «viva»ներով ու ծափահարություններով։<br />
<br />
Նման մրցույթներ Մեքսիկայում հաճախ են կազմակերպվում. ուսուցման այդպիսի սիստեմի դեպքում դժվար չէ աշխարհի լավագույն ձիավարները դառնալ, և մեքսիկացիներն իրոք անգերազանցելի հեծյալներ են։<br />
<br />
Մարդիկ նկատել էին, որ բիզոնների որսորդը չի մասնակցում այդ խաղին։ Ինչո՞ւ: Նրա ընկերները պնդում էին, որ դա նրա արժանապատվությունից ցածր կլինի։ Չէ՞ որ առավել դժվար մրցույթներում նա իրեն դրսևորել էր որպես հմուտ ձիավար, և այս խաղին մասնակցել նշանակում է ավելորդ հաղթանակի ետևից ընկնել։ Կառլոսն իսկապես հենց այդպես էլ մտածում էր։ Բայց չարացած բերդակալը դրան այլ կերպ էր նայում։ Եվ կապիտան Ռոբլադոն՝ նույնպես, որովհետև որսորդի ամեն մի հաղթանակից հետո Կատալինայի դեմքին նա տեսնում էր, կամ երևակայում էր, որ տեսնում է ինչ-որ տարօրինակ արտահայտություն։ Այդ երկու ռազմիկներն էլ իրենց պլաններն ունեին, նույնքան ստոր, որքան իրենք էին. երկուսն էլ ուզում էին ստորացնել Կառլոսին։<br />
<br />
Մոտենալով որսորդին՝ նրանք հարցրին, թե ինչո՞ւ այս վերջին խաղում նա իր բախտը չի փորձում։<br />
<br />
– Կարծում եմ չարժե,– ուղղակի պատասխանեց որսորդը։<br />
<br />
– ՕՀո՜,– ծաղրանքով բացականչեց Ռոբլադոն,– ոչ, բարեկամ, դուք երևի այլ պատճառներ ունեք։ Սա այնքան էլ խղճուկ խաղ չէ. միանգամից կանգնել ծուղակի հենց եզրին: Ինձ թվում է, դուք պարզապես վախենում եք խայտառակվելուց:<br />
<br />
Կապիտանը դա ասաց կատակի ձևով, բայց այնքան բարձր, որ շրջապատում բոլորը լսեցին. վերջում նա ծաղրական հռհռաց։<br />
<br />
Նրանք հենց այդ էլ ուզում էին՝ տեսնել, թե ինչպես է նա խայտառակվում: Նրանք հուսով էին, որ եթե Կառլոսն ընդունի մրցահրավերը, ապա մի ինչ-որ պատահականությամբ (օրինակ, կարող է սահել կամ սայթաքել ձին) նա կհայտնվի առվի կեղտոտ ջրի մեջ։ Եվ դա որքան նվաստացուցիչ լինի որսորդի համար, այնքան ավելի շատ բավականություն կպատճառի իրենց։ Կեղտոտ առվից մի կերպ դուրս պրծած ու մինչև ոսկորները թրջված հեծյալը ծիծաղելի էր ու խղճուկ տոնականորեն տրամադրված ամբոխի աչքում։ Եվ հենց այդպիսի վիճակում էլ նրանք տենչում էին տեսնել Կառլոսին։<br />
<br />
Հասկացա՞վ արդյոք որսորդը նրանց մտադրությունը, թե ոչ ոչնչով զգացնել չտվեց: Նրա պատասխանից չէր կարելի այդ հասկանալ։ Բայց երբ շրջապատող հանդիսականները լսեցին նրա պատասխանը՝ առու, կեղտաջուր, մնացած բոլոր բառերն անմիջապես մոռացան։<br />
<br />
Այժմ սպասվում էր շատ ավելի գրավիչ տեսարան:<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Նախորդ և հաջորդ գլուխներ|Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Սպիտակ առաջնորդը (Մայն Ռիդ)}}</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%BF%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80:%D5%86%D5%A1%D5%AD%D5%B8%D6%80%D5%A4_%D6%87_%D5%B0%D5%A1%D5%BB%D5%B8%D6%80%D5%A4_%D5%A3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD%D5%B6%D5%A5%D6%80&diff=8930Կաղապար:Նախորդ և հաջորդ գլուխներ2015-06-28T10:09:11Z<p>**David**: Նոր էջ «{| style='background-color:#cedff2' width='100%' | colspan='2' align='center' style='background-color:#cedfd0' | {{{3}}} |- | align='left' | '''←'''{{{1}}} | align='r...»:</p>
<hr />
<div>{| style='background-color:#cedff2' width='100%'<br />
| colspan='2' align='center' style='background-color:#cedfd0' | [[{{{3}}}]]<br />
|-<br />
| align='left' | '''←'''[[{{{1}}}]]<br />
| align='right' | [[{{{2}}}]]'''→'''<br />
|}</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_III_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8929Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T10:06:10Z<p>**David**: /* Գլուխ III */</p>
<hr />
<div>== Գլուխ III ==<br />
<br />
Մրցումները սկսվեցին «Coleօ del toros»-ից, որը նշանակում է ցուլերի հետապնդում։ Իսկական ցլամարտերի հրապարակներ կան Մեքսիկայի միայն ամենախոշոր քաղաքներում. բայց յուրաքանչյուր, նույնիսկ ամենափոքր գյուղում կարելի է տեսնել ցուլերին հետապնդելու խաղը, որովհետև դրա համար միայն ընդարձակ տեղ ու հնարավորին չափ կատաղի ցուլ է պետք։ Այդ մրցախաղն այնքան կրքեր չի բորբոքում, որքան ցլամարտը, որովհետև այն ավելի պակաս վտանգավոր է մասնակիցների համար։ Սակայն այստեղ նույնպես հաճախ ցուլն իր պոզով վեր է բարձրացնում ձիուն կամ խեղում է հեծյալին։ Լինում են նաև մահացու դեպքեր։ Այլ դեպքում ձին է սայթաքում, և նրան ու հեծյալին տրորում է կրնկակոխ հետևող ցուլը։ Այդպիսի անկազմակերպ արշավում դժբախտ պատահարները սովորական բնույթ են կրում: Եվ այսպես, «coleo» ուժի, քաջության ու ճարպկության մրցում է, և նոր մեքսիկացի յուրաքանչյուր երիտասարդ այդ խաղում ձգտում է հաղթանակի։<br />
<br />
Բոլոր նախապատրաստություններն ավարտվեցին և ազդարարվեց մրցման սկիզբը: Նախապատրաստական աշխատանքները պարզ էին. ամբոխին մի կողմ հրեցին այնպես, որ ազատ արձակված ցուլի համար բաց լինի դեպի պրերիա տանող ճանապարհը։ Եթե նրան չտրվի այդ հնարավորությունը, ապա նա կարող է նետվել ամբոխի վրա, իսկ դրանից պետք է զգուշանալ։ Վախից բազմաթիվ կանայք բարձրացել էին սայլերի վրա. իսկ սայլերն այստեղ բավականին շատ էին, որովհետև շատերը հենց դրանցով էին ժամանել այստեղ։ Ամֆիթատրոնի նստարաններին տեղավորված սինյորներն ու սինյորինաները, հասկանալի է, իրենց անվտանգ էին զգում։<br />
<br />
Մրցակիցներն ահա արդեն շարքի կանգնեցին։ Այս առաջին արշավին պետք է մասնակցեն տասներկու երիտասարդ, ամենատարբեր դասերի ներկայացուցիչներ, որոնք առաջնակարգ հեծյալներ էին կամ իրենց այդպիսին էին երևակայում։ Դրանց մեջ են գեղեցիկ զգեստներով անասնապահներ, հանդուգն ձիավարներ, լեռներից իջած հանքափորներ, քաղաքացիներ, հովտից ժամանած հողատերեր, անասնապահական ֆերմայի հովիվներ, բիզոնների որսորդներ, որոնց տունն անծայրածիր խոտավետ տափաստանն է։ Այստեղ են նաև մի քանի ուլաններ, որոնք տենչում են ապացուցել, որ ոչ ոք իրենց հետ չի կարող համեմատվել ձիավարության արվեստում։<br />
<br />
Ազդանշանը տրված է, և ցուլին բաց են թողնում հարևան կորալից։ Անմտություն կլիներ նրան կցել հետիոտն հետապնդողներ, ցուլին ուղեկցում էին լավ ձիերին հեծած հովիվները, որոնց լասսոները փաթաթվել էին գազանի պոզերին: Նրանք պատրաստ են, և եթե ցուլը փորձի ըմբոստանալ, նրբան անմիջապես գետին կտապալեն։<br />
<br />
Ցուլը չար հրեշի տեսք ունի, ճակատը բրդոտ է, հայացքը՝ կատաղի ու մռայլ։ Հասկանալի է, որ նրան վերջնականապես կատաղեցնելու համար հարկավոր չէ շատ երկար բարկացնել. նա հենց հիմա էլ պոչով անհանգիստ շրմփացնում է իր կողերին, օդում թափահարում երկար ուղիղ պոզերը, ընդհատումներով փնչացնում ու սմբակով անհամբերությամբ ծեծում գետինը։ Ինչպես երևում է, դա իսպանական ցուլերի ամենակատաղի ցեղի ներկայացուցիչներից է։<br />
<br />
Հանդիսականները հայացքները չեն հեռացնում ցուլից ու բարձրաձայն քննարկում են նրա արժանիքները։ Մի քանիսը գտնում են, որ չափից ավելի ճարպակալած է, մյուսները պնդում են, որ, ընդհակառակը, մրցումների համար նա լավ ձևի մեջ է, չէ՞ որ «coleo»-ի համար ցուլը պետք է ոչ այնքան համարձակ, որքան արագավազ լինի։ Համաձայնության չգալով, շատերը գրազ են բռնում մրցման ելքի համար, վիճում այն մասին, թե որքան ժամանակ կանցնի ստարտից մինչև այն պահը, երբ ցուլին կբռնեն ու գետին կտապալեն, դրանով է ավարտվում մրցավազքը, հենց դա է խաղի նպատակը։<br />
<br />
Եթե ուշադրության առնվի այն հանգամանքը, որ ընտրրված է ամենալավ, ուժեղ, արագավազ ու կատաղի ցուլը, և որ հետապնդողը նրա հետ պետք է հաշիվ մաքրի դատարկ ձեռքերով, չդիմելով նույնիսկ լասսոյի օգնությանը, ապա չի կարելի չհամաձայնվել, որ դա այնքան էլ հեշտ գործ չէ։ Ցուլն առաջ է նետվում բուռն թափով, համարյա քառատրոփ վազող ձիու արագությամբ։ Այդ պայմաններում նրան գետին տապալելու համար պետք է սխրանք կատարել, որին ընդունակ է միայն արտակարգ ուժի ու ճարպկության տեր մարդը, գերազանց ձիավարը։ Այդ յուրահատուկ սխրագործությունը կայանում է նրանում, որ հետապնդողը պետք է բռնի ցուլի պոչից ու մի շարժումով տապալի նրան։ Այո, դա այնքան էլ դյուրին գործ չէ։<br />
<br />
Ցուլին երկու հարյուր յարդ հեռացրին հեծյալների շարքից և այդտեղ կանգնեցրին: Նրա առաջ փռվել էր կանաչ խոտավետ տափաստանը։ Լասսոները, որոնց օգնությամբ նրան պահում էին, այժմ զգուշությամբ հանում են, երկուերեք անգամ կրակում օդաձիգ հրացանից, սրածայր նետերը խրում են նրա գավակի մեջ՝ և հանդիսականների բարձրաձայն բացականչությունների ներքո նա սլանում է դեպի տափաստանը։<br />
<br />
Մի ակնթարթ, և հեծյալները, խթանելով ձիերին, առաջ են նետվում նրա ետևից՝ բղավելով ով որքան կարող է։<br />
<br />
Շարքը ճեղքված է, հետապնդողները, կարծես աղվես որսալիս, անկանոն ցրվել են ամբողջ մարգագետնով մեկ։ Րոպե առ րոպե հետապնդողների շղթան ավելի է երկարում, նրանք մրցավազքը սկսեցին մեկ շարքով, իսկ այժմ այդ շարքն այնքան է ձգվել, որ հարյուրավոր յարդերի վրա կա մեկ կամ երկու հեծյալ։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրանք շարունակում են հետապնդումը՝ ամբողջ ուժով մտրակելով, խթանելով ու քշելով ձիերին։<br />
<br />
Կողերին ցցված սրածայր նետերից կատաղած նրանց փետուրների սուլոցից սարսափահար եղած ցուլն առաջ էր խոյանում ամբողջ թափով։ Նույնիսկ ամենաարագավազ նժույգով այնքան էլ հեշտ չէր զրոյի հավասարեցնել այն ֆորան, որ նա սկզբից էր ձեռք բերել, և ցուլը մի ամբողջ մղոն առաջ էր անցել բոլորից։ Բայց ահա վիթխարի դեղնավունկարմիր ձիուն հեծած ուլանը հասավ նրան ու վերջապես բռնեց նրա պոչից: Նա ձգեց մեկ անգամ, երկու անգամ, հույս ունենալով թե միայն իր ձեռքերի ուժը բավական է կենդանուն տապալելու համար։ Բայց գա նրան չհաջողվեց. հաջորդ ակնթարթին ցուլը դուրս պրծավ նրա ձեռքերից ու մի կողմ նետվեցի ետևում թողնելով հետապնդողին։<br />
<br />
Այժմ ցուլին հասավ հիանալի ձիուն հեծած հասիենդադոն. բայց ամեն անգամ, հենց որ նա ձեռքը մեկնում էր ցուլի պոչը բռնելու, վերջինս փախչում էր ուղղակի նրա քթի տակից։ Վերջապես հեծյալին հաջողվեց բռնել ցուլի պոչից, բայց նա անսպասելիորեն մի կողմ նետվեց, պոչը պոկեց թշնամու ձեռքերից ու չքացավ։<br />
«Coleo»ի պայմաններից մեկն այն էր, որ մասնակիցներից նա, ով անհաջողություն է կրում, դուրս է գալիս խաղից։ Եվ այսպես, հասիենդադոն ու փորձված հեծելակն արդեն չեն մասնակցում հետապնդմանը: Նրանք ետ դարձան, բայց չգնացին այնտեղ, ուր հանդիսատեսներն էին հավաքված: Նրանք հնարավորին չափ հեռու գնացին, որպեսզի ոչ ոք նրանց դեմքի վրա չկարողանա կարդալ խոր հուսախաբությունը։<br />
<br />
Ցուլն ավելի ու ավելի էր հեռու սլանում, իսկ անհամբեր, ոգևորված հեծյալները՝ նրա ետևից։ Ուլաններից մեկն էլ փորձեց բռնել ցուլին, բայց դարձյալ անհաջողություն կրեց. նրանից հետո մի հովիվ փորձեց, ապա նոր ու նոր ձիավորներ, ու բոլորն էլ անհաջող, և ամեն մի անհաջողություն ամբոխի կողմից ընդունվում էր հուսախաբության հառաչով։ Մի քանի մարդ վայր ընկան թամբերից, և հանդիսականները բարձր ծիծաղեցին նրանց վրա։ Իսկ մի ձի ծանր վիրավորվեց. նա հայտնվեց ցուլի ճանապարհին, և վերջինս պոզահարեց նրան։<br />
<br />
Դեռ տասը րոպե էլ չէր անցել, երբ տասներկու հեծյալներից տասնմեկն արդեն դուրս էին եկել խաղից։<br />
<br />
Այժմ միայն մեկն է շարունակում հետապնդումը։ Ցուլը շատ լավն էր, նա արդեն գրավել էր բոլորի համակրանքը, և հանդիսականները ուժգին ծափահարում էին նրան։<br />
<br />
– Բռավո, բռավիսիմո,– լսվում է ամեն կողմից:<br />
<br />
Այժմ բոլորի հայացքները սևեռած են մոլեգնած կենդանու և նրա միակ հետապնդողի վրա: Նրանք երկուսն էլ հիմա բավականին մոտ են և նրանց կարելի է լավ տեսնել. չէ՞ որ մինչև այժմ ցուլը դեպի տափաստանն էր սլանում ուղիղ գծով, բայց մեկ աջ, մեկ ձախ նետվելով, նրա ու բազմության միջև եղած հեռավորությունը հիմա ավելին չէ, քան այն ժամանակ, երբ նրան հասավ առաջին փորձված հեծելակը։ Նա հիմա էլ այս ու այն կողմ է նետվում, այնպես որ նրանք, երկուսն էլ (հետապնդողն ու հետապնդվողը) լավ երևում են նստարաններից:<br />
<br />
Բավական է մեկ անգամ նայեք այս հեծյալին ու նրա ձիուն, և կհամոզվեք, որ այստեղ նրանք ամենագեղեցիկն են։ Կգերազանցեն արդյոք նրանք բոլորին նաև արագությամբ ու ճարպկությամբ։ Ժամանակը ցույց կտա։<br />
<br />
Այդ ձին խոշոր, մուգ սև մուստանգ է երկար ու փարթամ պոչով, որը վազող աղվեսի պոչի նման վերջում նեղանում է։ Չնայած նա քառատրոփ առաջ է սլանում, բայց հարթ մարգագետինների վրա լավ երևում է նրա կոր պարանոցն ու փառավոր, հպարտ կեցվածքը, և հանդիսականները ողջունում են հիացմունքի բացականչություններով։<br />
<br />
Հեծյալը քսան տարեկան կամ մի քիչ ավելի կլինի, նա բոլորովին նման չէ իր մրցակիցներին. մազերը բաց գույնի են ու գանգուր, մաշկն սպիտակ է՝ թեթևակիորեն կարմրած։ Մնացած բոլորն առանց բացառության թխադեմ են: Նա հագել է անասնապահի գեղեցիկ կարված ու զարդարված զգեստ, իսկ սովորական սերապեի փոխարեն վրան գցել է ծիրանագույն թիկնոց, որն ավելի նուրբ է ու գեղեցիկ։ Թիկնոցի երկար փեշերը ետ են ծալված, որպեսզի ձեռքերն ավելի ազատ լինեն, և այդ փեշերը խաղալով քամու հետ, իջնում են նուրբ ծալքերով՝ առավել ընդգծելով գեղեցկությունը, որով հեծյալն իրեն պահում է թամբի վրա։<br />
<br />
Այդ հոյակապ հեծյալի անսպասելի հայտնվելը (սկզբում նա ամենավերջինն էր. թևին էր գցել իր վառ կարմիր թիկնոցն ու աննկատ էր) գրավեց բոլորի ուշադրությունը և, շատերն էին հարցնում նրա ով լինելը։<br />
<br />
– Դա Կառլոսն է, որսորդը բիզոնների,– բղավեց, ներկաներից մեկն այնքան բարձր, որ բոլորը լսեն։<br />
<br />
Որոշ մարդկանց, հավանաբար, այդ անունը ծանոթ էր, բայց շատերն առաջին անգամ էին լսում: Նրան ճանաչողներից մեկը հարցրեց.<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ Կառլոսն ավելի շուտ առաջ չնետվեց։ Չէ որ նա ցանկության դեպքում կարող էր հասնել ցուլին։<br />
<br />
– Սատանան տանի։ Իհարկե, կարող էր,– արձագանքեց մեկ ուրիշը։– Նա դիտմամբ ետ էր մնում, որպեսզի մյուսները կարողանային իրենց բախտը փորձել: Նա գիտեր, որ այդ ցուլի հետ ոչ ոք չէր կարող գլուխ հանել: Հապա մի նայեք:<br />
<br />
Այդ բառերի հեղինակն, անկասկած, չէր սխալվում:<br />
<br />
Հենց առաջին հայացքից պարզ դարձավ, որ այդ հեծյալն առանց դժվարության կարող էր հասնել ցուլին: Նույնիսկ հիմա էլ նրա ձին առաջ էր գնում հանգիստ վազքով և չնայած վերջինս սրել է ականջներն ու ուռցրել վարդագույն ռունգները, բայց դա նշան է ոչ թե հոգնածության, այլ հետապնդումից առաջացած լարվածության ու այն դժգոհության, որ հեծյալը մինչև հիմա իրեն ազատություն չի տվել։ Եվ իսկապես, նա դեռ պինդ ձգած էր պահում սանձը։<br />
<br />
Այն վայրկյանին, երբ զրուցակիցներից մեկը հուզված բացականչեց. «Հապա մի նայեք», հեծյալի հանգստությունը խախտվեց: Նա իր կենդանի նպատակից մոտավորապես քսան քայլի վրա էր և ուղիղ նրա ետևում։ Անսպասելիորեն, կրկնապատկված արագությամբ ձին առաջ նետվեց և մի քանի ցատկով հավասարվեց ցուլին։ Բոլորը տեսան, թե ինչպես հեծյալը բռնեց ցուլի երկար ձգված պոչից, առաջ թեքվեց ու անմիջապես միանգամից ուղղվեց, վիթխարի պոզավոր գազանը փռվեց գետնին։ Հեծյալն այդ ամենն այնպիսի թեթևութամբ արեց, որ կարծես ոչ թե ցուլի, այլ սովորական կատվի հաղթեց։ Հանդիսականները կարծես պայթեցին «viva» բարձրաձայն բացականչություններով։ Հաղթողը շրջեց ձիուն, համեստորեն խոնարհվելով, անցավ նստարանների մոտով ու չքացավ ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Հանդիսականներից շատերին թվաց, թե հաղթողը խոնարհվելիս հայացքն ուղղեց չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսին. իսկ շատերը նույնիսկ հավատացնում էին, որ գեղեցկուհին, որպես պատասխան նրան, ժպտաց, հավանաբար, հրապուրվեց, բայց դա, իհարկե, հնարավոր չէ։ Մի՞թե հարուստ դոն Ամբրոսիոյի ժառանգուհին ժպիտով կպատասխաներ ինչոր որսորդի ողջույնին։<br />
<br />
Բայց հանդիսատեսուհիների մեջ կար մեկը, որն իսկապես ժպտում էր նրան։ Դա սպիտակավուն մաշկով մի շիկահեր աղջիկ էր. նա կանգնած էր այն սայլի վրա, որին մոտենում էր հաղթողը։ Եվ հիմա, երբ նրանք արդեն իրար կողքի էին, երևում էր, որ ինչպես ջրի երկու կաթիլ նրանք նման են իրար: Նրանց երակներով նույն արյունն էր հոսում՝ նույն գույնի մաշկ ունեին, նրանք նույն ժողովրդի, գուցե նույն հոր զավակներ էին։ Այո, շիկահեր աղջիկը բիզոնների որսորդի քույրն էր: Նա ժպտում էր՝ երջանկացած եղբոր հաղթանակով։<br />
<br />
Նույն սայլի խորքում մի կին էլ կար նստած, որի արտաքինն անմիջապես ուշադրություն էր գրավում, նա ծեր էր երկար, արձակված մազերով, որոնք սպիտակ էին, ինչպես ձյունը: Նա չէր խոսում, բայց Կառլոսին ուղղված նրա սևեռուն հայացքը փայլում էր հրճվանքից։ Ոմանք նրան նայում էին հետաքրքրությամբ, բայց մեծամասնությունը վախով, գրեթե սարսափած: Նրանք ինչոր բան գիտեին նրա մասին ու փսփսալով խորհրդավոր լուրեր էին հաղորդում իրար։<br />
– Նա կախարդ է,– ասում էին նրանք։– Վհուկ։<br />
<br />
Մարդիկ դա շշուկով, ցածրաձայն էին ասում՝ վախենալով, որ դա կարող են լսել, Կառլոսը կամ շիկահեր աղջիկը։ Չէ՞ որ նա նրանց մայրն էր:<br />
<br />
<br />
{{Նախորդ և հաջորդ գլուխներ|Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Սպիտակ առաջնորդը (Մայն Ռիդ)}}</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_III_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8928Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T10:03:48Z<p>**David**: Նոր էջ «== Գլուխ III == Մրցումները սկսվեցին «Coleօ del toros»-ից, որը նշանակում է ցուլերի հետապնդում։ Իսկական ցլամ...»:</p>
<hr />
<div>== Գլուխ III ==<br />
<br />
Մրցումները սկսվեցին «Coleօ del toros»-ից, որը նշանակում է ցուլերի հետապնդում։ Իսկական ցլամարտերի հրապարակներ կան Մեքսիկայի միայն ամենախոշոր քաղաքներում. բայց յուրաքանչյուր, նույնիսկ ամենափոքր գյուղում կարելի է տեսնել ցուլերին հետապնդելու խաղը, որովհետև դրա համար միայն ընդարձակ տեղ ու հնարավորին չափ կատաղի ցուլ է պետք։ Այդ մրցախաղն այնքան կրքեր չի բորբոքում, որքան ցլամարտը, որովհետև այն ավելի պակաս վտանգավոր է մասնակիցների համար։ Սակայն այստեղ նույնպես հաճախ ցուլն իր պոզով վեր է բարձրացնում ձիուն կամ խեղում է հեծյալին։ Լինում են նաև մահացու դեպքեր։ Այլ դեպքում ձին է սայթաքում, և նրան ու հեծյալին տրորում է կրնկակոխ հետևող ցուլը։ Այդպիսի անկազմակերպ արշավում դժբախտ պատահարները սովորական բնույթ են կրում: Եվ այսպես, «coleo» ուժի, քաջության ու ճարպկության մրցում է, և նոր մեքսիկացի յուրաքանչյուր երիտասարդ այդ խաղում ձգտում է հաղթանակի։<br />
<br />
Բոլոր նախապատրաստություններն ավարտվեցին և ազդարարվեց մրցման սկիզբը: Նախապատրաստական աշխատանքները պարզ էին. ամբոխին մի կողմ հրեցին այնպես, որ ազատ արձակված ցուլի համար բաց լինի դեպի պրերիա տանող ճանապարհը։ Եթե նրան չտրվի այդ հնարավորությունը, ապա նա կարող է նետվել ամբոխի վրա, իսկ դրանից պետք է զգուշանալ։ Վախից բազմաթիվ կանայք բարձրացել էին սայլերի վրա. իսկ սայլերն այստեղ բավականին շատ էին, որովհետև շատերը հենց դրանցով էին ժամանել այստեղ։ Ամֆիթատրոնի նստարաններին տեղավորված սինյորներն ու սինյորինաները, հասկանալի է, իրենց անվտանգ էին զգում։<br />
<br />
Մրցակիցներն ահա արդեն շարքի կանգնեցին։ Այս առաջին արշավին պետք է մասնակցեն տասներկու երիտասարդ, ամենատարբեր դասերի ներկայացուցիչներ, որոնք առաջնակարգ հեծյալներ էին կամ իրենց այդպիսին էին երևակայում։ Դրանց մեջ են գեղեցիկ զգեստներով անասնապահներ, հանդուգն ձիավարներ, լեռներից իջած հանքափորներ, քաղաքացիներ, հովտից ժամանած հողատերեր, անասնապահական ֆերմայի հովիվներ, բիզոնների որսորդներ, որոնց տունն անծայրածիր խոտավետ տափաստանն է։ Այստեղ են նաև մի քանի ուլաններ, որոնք տենչում են ապացուցել, որ ոչ ոք իրենց հետ չի կարող համեմատվել ձիավարության արվեստում։<br />
<br />
Ազդանշանը տրված է, և ցուլին բաց են թողնում հարևան կորալից։ Անմտություն կլիներ նրան կցել հետիոտն հետապնդողներ, ցուլին ուղեկցում էին լավ ձիերին հեծած հովիվները, որոնց լասսոները փաթաթվել էին գազանի պոզերին: Նրանք պատրաստ են, և եթե ցուլը փորձի ըմբոստանալ, նրբան անմիջապես գետին կտապալեն։<br />
<br />
Ցուլը չար հրեշի տեսք ունի, ճակատը բրդոտ է, հայացքը՝ կատաղի ու մռայլ։ Հասկանալի է, որ նրան վերջնականապես կատաղեցնելու համար հարկավոր չէ շատ երկար բարկացնել. նա հենց հիմա էլ պոչով անհանգիստ շրմփացնում է իր կողերին, օդում թափահարում երկար ուղիղ պոզերը, ընդհատումներով փնչացնում ու սմբակով անհամբերությամբ ծեծում գետինը։ Ինչպես երևում է, դա իսպանական ցուլերի ամենակատաղի ցեղի ներկայացուցիչներից է։<br />
<br />
Հանդիսականները հայացքները չեն հեռացնում ցուլից ու բարձրաձայն քննարկում են նրա արժանիքները։ Մի քանիսը գտնում են, որ չափից ավելի ճարպակալած է, մյուսները պնդում են, որ, ընդհակառակը, մրցումների համար նա լավ ձևի մեջ է, չէ՞ որ «coleo»-ի համար ցուլը պետք է ոչ այնքան համարձակ, որքան արագավազ լինի։ Համաձայնության չգալով, շատերը գրազ են բռնում մրցման ելքի համար, վիճում այն մասին, թե որքան ժամանակ կանցնի ստարտից մինչև այն պահը, երբ ցուլին կբռնեն ու գետին կտապալեն, դրանով է ավարտվում մրցավազքը, հենց դա է խաղի նպատակը։<br />
<br />
Եթե ուշադրության առնվի այն հանգամանքը, որ ընտրրված է ամենալավ, ուժեղ, արագավազ ու կատաղի ցուլը, և որ հետապնդողը նրա հետ պետք է հաշիվ մաքրի դատարկ ձեռքերով, չդիմելով նույնիսկ լասսոյի օգնությանը, ապա չի կարելի չհամաձայնվել, որ դա այնքան էլ հեշտ գործ չէ։ Ցուլն առաջ է նետվում բուռն թափով, համարյա քառատրոփ վազող ձիու արագությամբ։ Այդ պայմաններում նրան գետին տապալելու համար պետք է սխրանք կատարել, որին ընդունակ է միայն արտակարգ ուժի ու ճարպկության տեր մարդը, գերազանց ձիավարը։ Այդ յուրահատուկ սխրագործությունը կայանում է նրանում, որ հետապնդողը պետք է բռնի ցուլի պոչից ու մի շարժումով տապալի նրան։ Այո, դա այնքան էլ դյուրին գործ չէ։<br />
<br />
Ցուլին երկու հարյուր յարդ հեռացրին հեծյալների շարքից և այդտեղ կանգնեցրին: Նրա առաջ փռվել էր կանաչ խոտավետ տափաստանը։ Լասսոները, որոնց օգնությամբ նրան պահում էին, այժմ զգուշությամբ հանում են, երկուերեք անգամ կրակում օդաձիգ հրացանից, սրածայր նետերը խրում են նրա գավակի մեջ՝ և հանդիսականների բարձրաձայն բացականչությունների ներքո նա սլանում է դեպի տափաստանը։<br />
<br />
Մի ակնթարթ, և հեծյալները, խթանելով ձիերին, առաջ են նետվում նրա ետևից՝ բղավելով ով որքան կարող է։<br />
<br />
Շարքը ճեղքված է, հետապնդողները, կարծես աղվես որսալիս, անկանոն ցրվել են ամբողջ մարգագետնով մեկ։ Րոպե առ րոպե հետապնդողների շղթան ավելի է երկարում, նրանք մրցավազքը սկսեցին մեկ շարքով, իսկ այժմ այդ շարքն այնքան է ձգվել, որ հարյուրավոր յարդերի վրա կա մեկ կամ երկու հեծյալ։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրանք շարունակում են հետապնդումը՝ ամբողջ ուժով մտրակելով, խթանելով ու քշելով ձիերին։<br />
<br />
Կողերին ցցված սրածայր նետերից կատաղած նրանց փետուրների սուլոցից սարսափահար եղած ցուլն առաջ էր խոյանում ամբողջ թափով։ Նույնիսկ ամենաարագավազ նժույգով այնքան էլ հեշտ չէր զրոյի հավասարեցնել այն ֆորան, որ նա սկզբից էր ձեռք բերել, և ցուլը մի ամբողջ մղոն առաջ էր անցել բոլորից։ Բայց ահա վիթխարի դեղնավունկարմիր ձիուն հեծած ուլանը հասավ նրան ու վերջապես բռնեց նրա պոչից: Նա ձգեց մեկ անգամ, երկու անգամ, հույս ունենալով թե միայն իր ձեռքերի ուժը բավական է կենդանուն տապալելու համար։ Բայց գա նրան չհաջողվեց. հաջորդ ակնթարթին ցուլը դուրս պրծավ նրա ձեռքերից ու մի կողմ նետվեցի ետևում թողնելով հետապնդողին։<br />
<br />
Այժմ ցուլին հասավ հիանալի ձիուն հեծած հասիենդադոն. բայց ամեն անգամ, հենց որ նա ձեռքը մեկնում էր ցուլի պոչը բռնելու, վերջինս փախչում էր ուղղակի նրա քթի տակից։ Վերջապես հեծյալին հաջողվեց բռնել ցուլի պոչից, բայց նա անսպասելիորեն մի կողմ նետվեց, պոչը պոկեց թշնամու ձեռքերից ու չքացավ։<br />
«Coleo»ի պայմաններից մեկն այն էր, որ մասնակիցներից նա, ով անհաջողություն է կրում, դուրս է գալիս խաղից։ Եվ այսպես, հասիենդադոն ու փորձված հեծելակն արդեն չեն մասնակցում հետապնդմանը: Նրանք ետ դարձան, բայց չգնացին այնտեղ, ուր հանդիսատեսներն էին հավաքված: Նրանք հնարավորին չափ հեռու գնացին, որպեսզի ոչ ոք նրանց դեմքի վրա չկարողանա կարդալ խոր հուսախաբությունը։<br />
<br />
Ցուլն ավելի ու ավելի էր հեռու սլանում, իսկ անհամբեր, ոգևորված հեծյալները՝ նրա ետևից։ Ուլաններից մեկն էլ փորձեց բռնել ցուլին, բայց դարձյալ անհաջողություն կրեց. նրանից հետո մի հովիվ փորձեց, ապա նոր ու նոր ձիավորներ, ու բոլորն էլ անհաջող, և ամեն մի անհաջողություն ամբոխի կողմից ընդունվում էր հուսախաբության հառաչով։ Մի քանի մարդ վայր ընկան թամբերից, և հանդիսականները բարձր ծիծաղեցին նրանց վրա։ Իսկ մի ձի ծանր վիրավորվեց. նա հայտնվեց ցուլի ճանապարհին, և վերջինս պոզահարեց նրան։<br />
<br />
Դեռ տասը րոպե էլ չէր անցել, երբ տասներկու հեծյալներից տասնմեկն արդեն դուրս էին եկել խաղից։<br />
<br />
Այժմ միայն մեկն է շարունակում հետապնդումը։ Ցուլը շատ լավն էր, նա արդեն գրավել էր բոլորի համակրանքը, և հանդիսականները ուժգին ծափահարում էին նրան։<br />
<br />
– Բռավո, բռավիսիմո,– լսվում է ամեն կողմից:<br />
<br />
Այժմ բոլորի հայացքները սևեռած են մոլեգնած կենդանու և նրա միակ հետապնդողի վրա: Նրանք երկուսն էլ հիմա բավականին մոտ են և նրանց կարելի է լավ տեսնել. չէ՞ որ մինչև այժմ ցուլը դեպի տափաստանն էր սլանում ուղիղ գծով, բայց մեկ աջ, մեկ ձախ նետվելով, նրա ու բազմության միջև եղած հեռավորությունը հիմա ավելին չէ, քան այն ժամանակ, երբ նրան հասավ առաջին փորձված հեծելակը։ Նա հիմա էլ այս ու այն կողմ է նետվում, այնպես որ նրանք, երկուսն էլ (հետապնդողն ու հետապնդվողը) լավ երևում են նստարաններից:<br />
<br />
Բավական է մեկ անգամ նայեք այս հեծյալին ու նրա ձիուն, և կհամոզվեք, որ այստեղ նրանք ամենագեղեցիկն են։ Կգերազանցեն արդյոք նրանք բոլորին նաև արագությամբ ու ճարպկությամբ։ Ժամանակը ցույց կտա։<br />
<br />
Այդ ձին խոշոր, մուգ սև մուստանգ է երկար ու փարթամ պոչով, որը վազող աղվեսի պոչի նման վերջում նեղանում է։ Չնայած նա քառատրոփ առաջ է սլանում, բայց հարթ մարգագետինների վրա լավ երևում է նրա կոր պարանոցն ու փառավոր, հպարտ կեցվածքը, և հանդիսականները ողջունում են հիացմունքի բացականչություններով։<br />
<br />
Հեծյալը քսան տարեկան կամ մի քիչ ավելի կլինի, նա բոլորովին նման չէ իր մրցակիցներին. մազերը բաց գույնի են ու գանգուր, մաշկն սպիտակ է՝ թեթևակիորեն կարմրած։ Մնացած բոլորն առանց բացառության թխադեմ են: Նա հագել է անասնապահի գեղեցիկ կարված ու զարդարված զգեստ, իսկ սովորական սերապեի փոխարեն վրան գցել է ծիրանագույն թիկնոց, որն ավելի նուրբ է ու գեղեցիկ։ Թիկնոցի երկար փեշերը ետ են ծալված, որպեսզի ձեռքերն ավելի ազատ լինեն, և այդ փեշերը խաղալով քամու հետ, իջնում են նուրբ ծալքերով՝ առավել ընդգծելով գեղեցկությունը, որով հեծյալն իրեն պահում է թամբի վրա։<br />
<br />
Այդ հոյակապ հեծյալի անսպասելի հայտնվելը (սկզբում նա ամենավերջինն էր. թևին էր գցել իր վառ կարմիր թիկնոցն ու աննկատ էր) գրավեց բոլորի ուշադրությունը և, շատերն էին հարցնում նրա ով լինելը։<br />
<br />
– Դա Կառլոսն է, որսորդը բիզոնների,– բղավեց, ներկաներից մեկն այնքան բարձր, որ բոլորը լսեն։<br />
<br />
Որոշ մարդկանց, հավանաբար, այդ անունը ծանոթ էր, բայց շատերն առաջին անգամ էին լսում: Նրան ճանաչողներից մեկը հարցրեց.<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ Կառլոսն ավելի շուտ առաջ չնետվեց։ Չէ որ նա ցանկության դեպքում կարող էր հասնել ցուլին։<br />
<br />
– Սատանան տանի։ Իհարկե, կարող էր,– արձագանքեց մեկ ուրիշը։– Նա դիտմամբ ետ էր մնում, որպեսզի մյուսները կարողանային իրենց բախտը փորձել: Նա գիտեր, որ այդ ցուլի հետ ոչ ոք չէր կարող գլուխ հանել: Հապա մի նայեք:<br />
<br />
Այդ բառերի հեղինակն, անկասկած, չէր սխալվում:<br />
<br />
Հենց առաջին հայացքից պարզ դարձավ, որ այդ հեծյալն առանց դժվարության կարող էր հասնել ցուլին: Նույնիսկ հիմա էլ նրա ձին առաջ էր գնում հանգիստ վազքով և չնայած վերջինս սրել է ականջներն ու ուռցրել վարդագույն ռունգները, բայց դա նշան է ոչ թե հոգնածության, այլ հետապնդումից առաջացած լարվածության ու այն դժգոհության, որ հեծյալը մինչև հիմա իրեն ազատություն չի տվել։ Եվ իսկապես, նա դեռ պինդ ձգած էր պահում սանձը։<br />
<br />
Այն վայրկյանին, երբ զրուցակիցներից մեկը հուզված բացականչեց. «Հապա մի նայեք», հեծյալի հանգստությունը խախտվեց: Նա իր կենդանի նպատակից մոտավորապես քսան քայլի վրա էր և ուղիղ նրա ետևում։ Անսպասելիորեն, կրկնապատկված արագությամբ ձին առաջ նետվեց և մի քանի ցատկով հավասարվեց ցուլին։ Բոլորը տեսան, թե ինչպես հեծյալը բռնեց ցուլի երկար ձգված պոչից, առաջ թեքվեց ու անմիջապես միանգամից ուղղվեց, վիթխարի պոզավոր գազանը փռվեց գետնին։ Հեծյալն այդ ամենն այնպիսի թեթևութամբ արեց, որ կարծես ոչ թե ցուլի, այլ սովորական կատվի հաղթեց։ Հանդիսականները կարծես պայթեցին «viva» բարձրաձայն բացականչություններով։ Հաղթողը շրջեց ձիուն, համեստորեն խոնարհվելով, անցավ նստարանների մոտով ու չքացավ ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Հանդիսականներից շատերին թվաց, թե հաղթողը խոնարհվելիս հայացքն ուղղեց չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսին. իսկ շատերը նույնիսկ հավատացնում էին, որ գեղեցկուհին, որպես պատասխան նրան, ժպտաց, հավանաբար, հրապուրվեց, բայց դա, իհարկե, հնարավոր չէ։ Մի՞թե հարուստ դոն Ամբրոսիոյի ժառանգուհին ժպիտով կպատասխաներ ինչոր որսորդի ողջույնին։<br />
<br />
Բայց հանդիսատեսուհիների մեջ կար մեկը, որն իսկապես ժպտում էր նրան։ Դա սպիտակավուն մաշկով մի շիկահեր աղջիկ էր. նա կանգնած էր այն սայլի վրա, որին մոտենում էր հաղթողը։ Եվ հիմա, երբ նրանք արդեն իրար կողքի էին, երևում էր, որ ինչպես ջրի երկու կաթիլ նրանք նման են իրար: Նրանց երակներով նույն արյունն էր հոսում՝ նույն գույնի մաշկ ունեին, նրանք նույն ժողովրդի, գուցե նույն հոր զավակներ էին։ Այո, շիկահեր աղջիկը բիզոնների որսորդի քույրն էր: Նա ժպտում էր՝ երջանկացած եղբոր հաղթանակով։<br />
<br />
Նույն սայլի խորքում մի կին էլ կար նստած, որի արտաքինն անմիջապես ուշադրություն էր գրավում, նա ծեր էր երկար, արձակված մազերով, որոնք սպիտակ էին, ինչպես ձյունը: Նա չէր խոսում, բայց Կառլոսին ուղղված նրա սևեռուն հայացքը փայլում էր հրճվանքից։ Ոմանք նրան նայում էին հետաքրքրությամբ, բայց մեծամասնությունը վախով, գրեթե սարսափած: Նրանք ինչոր բան գիտեին նրա մասին ու փսփսալով խորհրդավոր լուրեր էին հաղորդում իրար։<br />
– Նա կախարդ է,– ասում էին նրանք։– Վհուկ։<br />
<br />
Մարդիկ դա շշուկով, ցածրաձայն էին ասում՝ վախենալով, որ դա կարող են լսել, Կառլոսը կամ շիկահեր աղջիկը։ Չէ՞ որ նա նրանց մայրն էր:</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_II_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8927Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T10:02:29Z<p>**David**: Նոր էջ «== Գլուխ II == Թերևս ոչ մի երկրում այնքան կրոնական տոներ չկան, որքան Մեքսիկայում։ Գտնում են, որ եկեղե...»:</p>
<hr />
<div>== Գլուխ II ==<br />
<br />
Թերևս ոչ մի երկրում այնքան կրոնական տոներ չկան, որքան Մեքսիկայում։ Գտնում են, որ եկեղեցական տոներն օգնում են տեղական բնակչությանը քրիստոնեական կրոնին տրամադրելու գործում և այդ պատճառով մեքսիկական կարծեցյալ սուրբ հողում ծննդյան տոները զգալիորեն ընդլայնված են։ Հազվագյուտ շաբաթներ են լինում, որոնք անցնում են առանց տոնակատարությունների ու դրանց բոլոր ատրիբուտների. խաչվառներ ու կրոնական երթեր, հանդիսավորությամբ զգեստավորված քահանաներ, որոնք ասես «Պիսարրո»<ref>«Պիսարրո» – գերմանացի դրամատուրգ Ա. Ֆ. Կոցեբույի (1761–1819) «Իսպանացիները Պերույում» պիեսի՝ անգլիացի հայտնի դրամատուրգ Ռ. Բ. Շերիդանյին պատկանող թարգմանությունը։</ref> ներկայացման պատրաստված լինեն, օդաձիգ հրացաններ ու հրավառություններ, և ամենուրեք բաց գլուխներով, ուղղակի փոշու մեջ ծնկաչոք խոնարհված պարզամիտ բնակիչներ։ Այդ բոլորը միասին խիստ հիշեցնում է Լոնդոնյան երթերը ի հիշատակ «վառոդային դավադրության»<ref>«Վարորդային դավադրություն» – կաթոլիկների անհաջող մահափորձ անգլիական թագավոր Յակովի I-ի դեմ 1605 թվականին: Պառլամենտի սեսիայի բացման օրը պառլամենտի շենքի ներքնահարկում դավադրության կազմակերպիչները պատրաստվում էին պայթեցնել վառոդով տակառները։ Դավադրությունը մերկացվեց, իսկ նրա ղեկավարները մահապատժի ենթարկվեցին: Դրանից հետո երկար ժամանակ այդ օրը նոյեմբերի 5-ին, Լոնդոնի փաղոցներով տանում էին Գայ Ֆոկսի՝ դավադրության պարագլխի խրտվիլակը:</ref> և գրեթե նույն չափով բարերար ազդեցություն է ունենում բնակչության բարոյական զարգացման ընթացքի վրա։<br />
<br />
Իհարկե, սուրբ հայրերն այդ արարողությունները ձեռնարկում են ոչ պարզապես զվարճանալու համար։ Ամենևին էլ դա այդպես չէ: Նրանք պատրաստ ունեն տարբեր ոչ մեծ աղոթքներ, ինդուլգենցիաներ<ref>Ինդուլգենցիա – մեղքերի թողության պապական պաշտոնաթուղթ. կաթոլիկ եկեղեցին ինդուլգենցիաները վաճառում են փողով։</ref>, սուրբ ջուր, և տոների ժամանակ նրանք այդ ամենը շնորհում են հավատացյալներին, ընդ որում ոչ ձրիաբար. և երբ դժբախտ մեղավորը ցանկանում է ապաշխարել, նրան վերջնականապես կողոպտում, այնուհետև կարճ ու դյուրին ճանապարհ են խոստանում ուղիղ դեպի դրախտ։<br />
<br />
Թվում էր, թե այդ արարողությունները պետք է կատարվեին հանդիսավորությամբ, բայց ամենևին էլ դա այդպես չէ։ Դրանք, ըստ էության, պարզապես վեր են ածվում զվարճության։ Հաճախ տեսնում ես ծնկաչոք ուխտավորին, որը ուժ չխնայելով աշխատում է զսպել սերապեյի ծալքերում թաքցրած և ծուղրուղու կանչելու անհագ ցանկությամբ լցված աքաղաղին։ Եվ դա՝ արարիչ եկեղեցու սուրբ կամարների տակ։<br />
<br />
Տոնակատարությունների օրերին ժամերգությունները երկար չեն տևում, որից հետո իրենց իրավունքների մեջ են մտնում մոլեխաղերը, ձիարշավները, շներով արջերին հետապնդելը, աքլորակռիվները և նման այլ պարզ զվարճանքներ։ Խաղացողների մեջ դուք կհանդիպեք նաև սուտանով քահանային, որն առավոտյան աղոթքներ էր կարդում, և, եթե հարմար է, կարող եք ձեր դոլարը կամ դուբլոնը դնել նրա դրամի դիմաց։<br />
<br />
Մեքսիկայում ամենահանդիսավոր ու ճոխ տոներից է սուրբ Հովհաննեսի օրը: Այդ օրը, հատկապես Նոր Մեքսիկայի գյուղերում, ոչ ոք տանը չի նստում։ Մարդիկ զուգված խմբերով գնում են ինչոր որոշակի տեղ, սովորաբար հարևան մարգագետինը, որպեսզի զվարճանան զանազան մրցախաղերով ձիարշավներով, ցլամարտերով ու աքլորավազքերով: Ընդմիջումներին զբաղվում են թղթախաղով, ծխում են, սիրաբանում աղջիկների հետ։<br />
<br />
Տոն օրերին հավասարության նման ինչոր վիճակ էր ստացվում, ճիշտ այնպես, ինչպես հանրապետության ժամանակ։ Հարուստն ու աղքատը, բարձր ազնվականությունն ու հասարակ ժողովուրդը խառնվում են նույն բազմության մեջ, բոլորը զվարճանում են միասին։<br />
<br />
Այսօր սուրբ Հովհաննեսի օրն է։ Քաղաքի ծայրամասում փռված լայն ու կանաչ մարգագետնի վրա էին հավաքվել Սան Իլդեֆոնսոյի բնակիչները։ Այստեղ տոնակատարությունների ժամանակ միշտ խաղեր են տեղի ունենում, և շուտով դրանք կսկսվեն։ Իսկ առայժմ եկեք շրջենք ամբոխի մեջ և տեսնենք, թե ինչպիսի մարդիկ կան այնտեղ։<br />
<br />
Այստեղ ներկա են հասարակության բոլոր խավերը, ավելի ճիշտ՝ տեղի ամբողջ հասարակությունը։<br />
<br />
Ահա արագարագ անցնում են միսիայի երկու հաստափոր սուրբ հայրեր՝ կոպիտ սարժից կարված սուտաններով և մինչև ծնկները կախված տերողորմյաներով ու խաչերով. երկուսի մոտ էլ փայլում են խնամքով սափրված տոնզուրաները։ Հնդկացիապաչուին չէր հաջողվել օգտվել նրանց քերթած գանգամաշկերից։<br />
<br />
Ահա և քաղաքային եկեղեցու քահանան՝ երկար սև սուտանով, լայնեզր գլխարկով, սև մետաքսե գուլպաներով և ճարմանդավոր ոտնամաններով. նրան անմիջապես կնկատես: Նա մեկ ողորմածությամբ ժպտում է ամբոխին, մեկ նրա վրա նետում իր սև աչքերի չար ու խորամանկ հայացքը, մեկ էլ օգնելով հենց նոր ժամանած սինյորին զբաղեցնելու իր տեղը, ցուցադրում է մաքուր ու կոկիկ, մատանիներով ծածկված մատները։ Իրականում դրանք, մեքսիկական եկեղեցու այդ անբիծ, սպասավորները, կանանց մեծ հաճոյակատարներ են։<br />
<br />
Ամֆիթատրոնով մոտենանք մի քանի շարք բարձրացող նստարաններին և տեսնենք, թե ովքեր են այստեղ տեղավորված։ Առաջին հայացքից արդեն պարզ է, որ դա հասարակության սերուցքը՝ տեղական ազնվականությունն է։ Եվ իսկապես, ահա խոշոր վաճառական դոն Խոսե Ռինկոնն իր հաղթանդամ կնոջ ու չորս թմբլիկ, քնկոտ դուստրերի հետ։ Այստեղ են նաև ալկալդի կինն ու նրա ամբողջ ընտանիքը, և ինքը՝ ալկալդն իր զարդարված ձեռնափայտով, իր տիտղոսանշանով, և Էչեվարիայի աղջիկները՝ այդ չքնաղ արարածները (ինչպես իրենք են ենթադրում) կարմրակատար եղբոր ուղեկցությամբ, որը հանուն փարիզյան մոդայի դեն էր նետել ազգային զգեստը։ Այստեղ է նաև հարուստ հասիենդադո<ref>Հասիենդադո – հասիենդի, խոշոր կալվածքի տեր:</ref> անթիվ հոտերի ու ընդարձակ կալվածքի տեր սինյոր Հոմ ես դել Մոնտեն, ներկա են նաև բազմաթիվ այլ հողատերեր՝ իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Այստեղ է նաև բոլորի հայացքները գրավող չքնաղ Կատալինա դը Կրուսեսը՝ հարուստ հանքատեր դոն Ամբրոսիոյի դուստրը։<br />
<br />
Կերջանկանա նա, ով կարժանանա Կատալինայի ժպտին, ավելի ճիշտ, նրա հոր բարեհաճությանը, որովհետև միայն նա կարող է ասել վերջնական ու վճռական խոսքը, երբ գործը հասնի դստեր ամուսնությանը։ Այնուամենայնիվ, լուրեր են պտտվում, որ ամեն ինչ լուծված է, և որ Կատալինայի ամուսինը դառնալու հաջողակ հավակնորդը կապիտան Ռոբլադոն է, բերդային կայազորի առաջին դեմքը՝ բերդակալից հետո։ Ահա և նա՝ բեղավոր կտրիճը. նրա կուրծքն ու մեջքը ոսկե արեգներով ու ժապավեններով են պատված. նա զայրացած հոնքերն է կիտում, երբ որևէ մեկը նայում է չքնաղ Կատալինային։ Բայց չնայած նրա ոսկե տրեզներին ու հպարտ տեսքին՝ այդ ընտրությունը հազիվ թե վկայի Կատալինայի բարձր ճաշակի մասին։<br />
<br />
Սակայն, արդյոք դա նրա ընտրությունն էր։ Գուցե և ոչ, գուցե դա դոն Ամբրոսիոյի ընտրությունն է։ Փառասիրական երազանքները պատել էին նրան, ի ծնե լինելով պլեբեյ, նա որոշել էր ազգակից դառնալ ազնվացեղ իդալգոյին։ Կապիտանը ոչ մի դրոշ հոգեպահուստ չունի, եթե չհաշվենք նրա զինվորական ռոճիկը, որը նախօրոք մի քանի ամսվա համար արդեն վերցված է. բայց դրա փոխարեն նա իսկական աչուպինո<ref>Աչուպինո – Ամերիկայում վերաբնակեցված իսպանացիների մականուն։</ref> է, նրա երակներում իսկական իդալգոյի «երկնագույն» արյուն է հոսում։ Իր փառասիրական երազանքներով ծեր ու գծուծ դոն Ամբրոսիոն եզակի չէ. այդպես է մտածում ամեն մի նորելուկ։<br />
<br />
Այդտեղ է կանգնած նաև բերդակալ Վիսկարրան, քառասնամյա բարձրահասակ գնդապետը: Նա ամբողջովին տրեզների մեջ է, գլխին փետրավոր գլխարկ ունի, իսկական սիրամարգ:<br />
<br />
Դա մի ուրախ, տարիքն առած ամուրի է: Նա աշխույժ զրուցում է մեկ ճիզվիտ հոր, մեկ քաղաքային քահանայի կամ ալկալդի հետ և միաժամանակ նայում անցնող ջահել գեղջկուհիներին, որոնք եկել են մասնակցելու տոնակատարությանը, և նրա հայացքը մի սիրունիկ դեմքից անցնում է մյուսին։ Աղջիկները զարմանքով են նայում նրա շլացնող համազգեստին, իսկ նա՝ երևակայական երկրորդ Դոն Ժուանը, նրանց հայացքներում հիացմունք է տեսնում և, որպես պատասխան, սիրալիր ու ներողամտորեն ժպտում։<br />
<br />
Այստեղ է նաև երրորդ սպան (ամրոցում նրանք ընդամենը երեքն են), լեյտենանտ Գարսիան: Նա ավելի գեղեցիկ է ավագ սպաներից և այդ պատճառով մեծ հաջողություն ունի և հասարակ գեղջկուհիների, և հարուստ ու ճանաչված սինյորինաների մոտ։ Ես, իրավամբ, զարմացել եմ, որ չքնաղ Կատալինան նրան չի տվել նախապատվությունը։ Սակայն ո՞վ կարող է երաշխավորել, որ դա այդպես չէ: Մեքսիկայում կինը կարող է թաքցնել իր հոգու գաղտնիքները, դրանք չես կարող կարդալ նրա դեմքի վրա և որոնք հեշտությամբ չեն պոկվում նրանց լեզուներից։<br />
<br />
Դժվար է ասել, թե ում մասին է այժմ մտածում Կատալինան: Նրա տարիքում (իսկ նա քսան տարեկան է) երիտասարդի սիրտը հազվադեպ է ազատ լինում։ Բայց ո՞վ է նա։ Ռոբլա՞դոն։ Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ ոչ։ Գա՞րսիան։ Այստեղ, այնուամենայնիվ, կարելի է վիճել: Բայց չէ որ նրանցից բացի ուրիշներն էլ կան՝ և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ հանքահորերի ծառայողներ, և քաղաքի մի քանի կարմրակատար վաճառականներ: Նա կարող է ընտրել նրանցից յուրաքանչյուրին։ Ինչ իմանաս։<br />
<br />
Մի փոքր էլ շրջենք ամբոխի մեջ։<br />
<br />
Ահա կայազորի զինվորները. ժամանակ առ ժամանակ զրնգում են նրանց կոշկախթանները, սրերը քարշ են գալիս գետնի վրայով, նրանք եղբայրաբար խառնվել են սերապե հագած արհեստավորների, հանքավորների ու անասնապահների բազմությանը: Նրանք ընդօրինակում են իրենց սպաների շարժուձևերը և շրջում են այնպիսի պարծենկոտ ու հպարտ տեսքով, որ անմիջապես կհամոզվես, թե զինվորականներն այստեղ ուժ են և իշխանություն։ Դրանք բոլորը ուլաններ են՝ նիզակազեն թեթև հեծելազորի մարտիկներ. հետևազորն անօգտակար կլիներ հնդկացիների հետ տեղի ունեցող պայքարում, և նրանք կարծում էին, թե խթանների բարձր զնգզնգոցն ու թրերի զրնգոցը շրջապատողների աչքերում ավելի են բարձրացնում իրենց։ Ռազմիկներն առանց քաշվելու նայում են աղջիկներին, իսկ գեղջուկ տղաներին դա այնքան էլ դուր չի գալիս, և նրանք խանդով հետևում են իրենց հարսնացուներին ու սիրած աղջիկներին։<br />
<br />
Բոլոր աղջիկները, անկախ նրանից գեղեցիկ էին, թե տգեղ, տոնի առթիվ հագել են իրենց լավագույն, ամենավառվռուն հագուստները։ Մի քանիսի շրջազգեստները երկնագույն են, մյուսներինը՝ վառ կարմիր կամ ծիրանագույն, և շատ հաճախ դրանք ներքևում զարդարված են բարակ ժապավենաթելով եզրակարված շքեղ բոլորածալերով: Նրանք հագել են ձյունափայլ բոլորածալերով ասեղնագործված փոքրիկ կոֆտաներ ե նրբորեն իրենց վրա են գցել կապտավուն սև շալեր՝ ծածկելով պարանոցը, կուրծքն ու ուսերը, իսկ երբեմն էլ, խիստ կոկետությունից, նաև դեմքը։ Բայց երեկոյան արդեն այդ քողերն այլևս այնպիսի եռանդով չեն թաքցնում իրենց տիրուհիների ամոթխածությունը։ Այդ գեղեցիկ ծալքերի ետևից արդեն դուրս են նայում ամենաչքնաղ դեմքերը, և տեսնելով արևից զերծ մնացած նրանց նուրբ մաշկը, կարելի է գլխի ընկնել, որ նրանք տոնից անմիջապես առաջ են իրենց դեմքերից լվացել մրգահյութը, որն այլանդակել էր նրանց վերջին երկու շաբաթում:<br />
<br />
Անասնապահներն էլ են իրենց տոնական լավագույն զգեստներով. նրանք հագել են թավշյա, ներքևում՝ լայն, իսկ կողքերից՝ ծոպերիզներով շալվարներ, լավ փայլեցրած կաշվե երկարաճիտ կոշիկներ, դաբաղած ոչխարենուց կամ թավիշից խայտաբղետ կարված բաճկոններ, իսկ բաճկոնների տակից՝ ասեղնագործ ներքնաշապիկներ, որոնց վրա կապել են մետաքսյա վառ կարմիր շարֆեր։ Գլխներին լայնեզր, սև ու փայլուն սոմբրերոներ ունեն, դրանց կատարները կապված են ոսկե կամ արծաթե ժապավենաթելերով, որոնց ծայրերն ազատ կախվել են։ Մի քանիսը բաճկոնի փոխարեն ուսերին անփութորեն սերապեներ են գցել: Նրանք բոլորն էլ բռնել են ձիերի սանձերը, իսկ ոտքերին հինգ ֆունտանոց անվակավոր խթաններ կան: Անվակների տրամագիծը հասնում է մինչև երեք, չորս, իսկ երբեմն, նույնիսկ վեց դյույմի։<br />
<br />
Հանքահորերի ծառայողները, երիտասարդ քաղաքացիներն ու մանր արհեստավորները գրեթե միանման են հագնված, բայց հասարակության սերուցքին պատկանող անձինք աստիճանավորներն ու վաճառականները, հագել են սև նուրբ մահուդից կարված բաճկոններ և նույնպիսի վարտիքներ: Դրանք յուրահատուկ ձև ունեն, ոչ թե եվրոպական, այլ դրա նման ինչոր մի բան՝ փարիզյան մոդայի ու տեղական ազգային զգեստի միջինը։<br />
<br />
Ահա և բոլորովին մի այլ զգեստ. բազմության մեջ այն շատերն են կրում, շատ շատերը՝ խաղաղ հնդկացիները, վերջերս սուրբ եկեղեցու հետ կապեր հաստատած կիսաաղքատ հանքափորները: Նրանց հագուստը պարզ է. ամենից առաջ աչքի է զարնում թիլման, որը նման է անթև բաճկոնի։ Եթե պարկի տակից անցք բացվի, որտեղից մարդ կարող է դուրս հանել գլուխը, իսկ կողքերից թևերի համար ճեղքեր արվեն՝ ապա հենց դա էլ կլինի թիլման։ Այդ բաճկոնը գոտկատեղ բոլորովին չունի, դա բոլորովին անձև է, կախված է ուսերից ու համարյա հասնում է մինչև ազդրերը։ Սովորաբար թիլման կարում են գյուղական արտադրության բրդյա կոպիտ կտորից. այդ կտորը «գերգա» է կոչվում։ Այն սպիտակավուն է, և միայն մի քանի գունավոր զոլեր են զարդարում նրան։ Դրան ավելացրեք դաբաղած ոչխարենուց կարված շալվարն ու կոպիտ ոտնամանները՝ և ահա մեքսիկական խաղաղ հնդկացու ամբողջ հագուստը: Նա գլխաբաց է, մերկ են նաև ոտքերը, ծնկներից մինչև կոճերը երևում է պղնձակարմիր մաշկը։<br />
<br />
Տեղացի հարյուրավոր կարմրամաշկ բնակիչներ՝ պեոնները<ref>Պեոններ – կալվածատիրոջից կիսաստրուկ կախման մեջ գտնվող գյուղատնտեսական բանվորներ։</ref>, որոնք աշխատում են միսիայում ու հանքահորերում, ետ ու առաջ են քայլում, իսկ նրանց կանայք ու դուստրերը պպզել են գետնին: Նրանց առջև, խսիրների վրա դասավորված են այդ երկրում աճող բոլոր տեսակի պտուղներն ու մրգերը թուզ, ցետկայա, սալոր, ծիրան, խաղող, ձմերուկ ու մայրի ծառի բոված ընկույզներ, որոնք այստեղ են բերում լեռնականները։ Ինչոր մեկը քաղցրավենիք, մեղրաջուր ու լիմոնադ է վաճառում, ուրիշները բոված շաքարի ոչ մեծ գլուխներ կամ ագավայի արմատներ։ Մի քանիսը պպզել են կրակի առաջ ու եգիպտացորենի բլիթներ կամ կարմիր տաքդեղ են տապակում, կամ հին սափոր հիշեցնող կավե կճուճում մանրած կակաոն խառնում են շաքարի հետ։ Այդ խղճուկ առևտրականներից մի քանի մանր դրամով կարելի է մի բաժին խիստ պղպեղած ու շոգեխաշած միս, մի ափսե եգիպտացորենի բլիթներ կամ մի բաժակ եգիպտացորենի ըմպելիք գնել։ Ուրիշ վաճառարկղների տերերից կարելի է փոքրիկ էժանագին սիգար դնել կամ Տաոսից ու Էլ Պասոյից այստեղ բերված հրակարմիր ագվարդիենտ խմել։ Այս վաճառականների մոտ ամենից շատ հավաքվում են ծարավից մշտապես տառապող հանքափորներն ու զինվորները։ Այստեղ վրաններ չկան, բայց գրեթե բոլոր վաճառականները իրենց գլխից վեր արմավենու խսիրներ են հարմարեցրել, որոնք վիթխարի հովանոցների նման նրանց պաշտպանում են արևից։<br />
<br />
Պետք է ասել նաև ներկա գտնվողների մի ուրիշ խավի մասին ևս, որոնք կարևոր դեմքեր են սուրբ Հովհաննեսի օրվա տոնակատարության ժամանակ։ Դրանք մրցումների մասնակիցներն են, որոնք խաղերում պետք է պայքարեն առաջնության համար։<br />
<br />
Դրանք բոլորը հասարակության ամենատարբեր խավերի երիտասարդներ են, բոլորն էլ, իհարկե, ձիերով և նրանցից յուրաքանչյուրն աշխատել է ձեռք գցել հնարավորին չափ լավ ձի։ Ահա նրանք ճարպիկ ու գեղեցիկ ձիավարում են՝ ստիպելով իրենց երփներանգ զարդարված ձիերին կատարելու ամենաանսպասելի թռիչքներ ու ցատկումներ, հատկապես այն ժամանակ, երբ անցնում են երիտասարդ սինյորինաների մոտով։ Դրանց մեջ կան և՛ հանքափորներ, և՛ երիտասարդ հասիենդադոներ, և՛ անասնապահներ, հովիվներ, բիզոնների որսորդներ ու վաճառականներ, և նրանք բոլորն էլ իրենց հիանալի են պահում թամբի վրա։ Մեքսիկայում բոլորը, նույնիսկ քաղաքացիները, հիանալի ձիավարներ են։<br />
<br />
Այստեղ մոտավորապես հարյուր երիտասարդներ կան, որոնք պատրաստ են իրար հետ մրցելու, իրենց դրսևորելու մեծ ճարպկություն ու ձիավարության բարձր արվեստ պահանջող ամենատարբեր խաղերում:<br />
<br />
Եվ այսպես, թող սկսվեն մրցումները։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Նախորդ և հաջորդ գլուխներ|Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Սպիտակ առաջնորդը (Մայն Ռիդ)}}</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%AC%D5%B8%D6%82%D5%AD_I_(%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8,_%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4)&diff=8926Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)2015-06-28T10:01:08Z<p>**David**: Նոր էջ «== Գլուխ I == Դա պատահեց Ամերիկյան մայրցամաքի խորքում, երկու օվկիանոսներից ավելի քան հազար մղոն հեռ...»:</p>
<hr />
<div>== Գլուխ I ==<br />
<br />
Դա պատահեց Ամերիկյան մայրցամաքի խորքում, երկու օվկիանոսներից ավելի քան հազար մղոն հեռավորության վրա։<br />
<br />
Բարձրացեք ինձ հետ ահա այն լեռը և նրա ձյունապատ գագաթից նայեք ձեր շուրջը։<br />
<br />
Մենք արդեն ամենաբարձր կատարի վրա ենք։ Իսկ ի՞նչ ենք տեսնում։<br />
<br />
Դեպի հյուսիս, մինչև հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ափերը, հատելով երեսուն զուգահեռականներ, ձգվում են լեռները: Նրանք անկանոն ձևով վեր են խոյանում նաև հարավում: Նրանց շղթաները մեկ իրարից հեռանում, մեկ ձուլվում են իրար։ Արևմուտքում նույնպես լեռներ են, նրանց ծուռումուռ ուրվանկարը պարզորոշ գծագրվում է երկնքում, իսկ ստորոտներում փռվել են լայնարձակ սարահարթերը։<br />
<br />
Իսկ այժմ շրջվենք դեպի արևելք։ Ոչ մի լեռնագագաթ, ոչ մի, որքան որ կարող է տեսնել մարդու աչքը ու էլի հազար մղոն էլ այն կողմ։ Ահա հորիզոնում ցցված այն խավար գիծը. դա նույն պրերիայի մեկ այլ սարահարթի նույնպիսի ժայռոտ եզրն է, որ ծովի մակերևույթից մի փոքր ավելի բարձր է:<br />
<br />
Որտե՞ղ ենք մենք։ Ո՞ր գագաթի վրա։ Սիերա Բլանկայի՞, որին որսորդները «Իսպանական լեռնագագաթ» են անվանում։ Մենք Մեծ հարթավայրերի արևմտյան ծայրամասում ենք։<br />
<br />
Արևելքում քաղաքակրթության հետքեր չկան։ Կարելի է մի ամբողջ ամիս ճանապարհորդել, բայց, միևնույն է, չհանդիպել դրանց։ Հյուսիսում և հարավում՝ միայն լեռներ են ու լեռներ։<br />
<br />
Այդպես չէ արևմուտքում։ Հեռադիտակով դուք հեռվում կտեսնեք մշակված դաշտեր, որոնք ձգվում են արևից փայլող գետի ափերի երկայնքով։ Դրանք Նոր Մեքսիկայի բնակավայրերն են, օազիսներ, որոնք սնվում են Ռիո դել Նորտեի ջրերով։ Բայց իրադարձությունները, որոնց մասին պիտի խոսվի, այստեղ չեն ծավալվել։<br />
<br />
Նայեցեք նորից դեպի արևելք՝ և գործողությունների վայրը կտարածվի ձեր առջև։ Այն լեռան ստորոտից, որի վրա կանգնել ենք մենք, հեռու, դեպի արևելք է ձգվում մի սարահարթ։ Այստեղ նախալեռներ չկան, և սարահարթը կիպ մոտենում է լեռնաշարքին, մեկ քայլ և ձեր ոտքերի տակ ոչ թե հարթ գետին, այլ ժայռոտ, սոճիներով ծածկված լեռնալանջն է։<br />
<br />
Իհարկե, այդ սարահարթն ամենուր միատեսակ չէ։ Որոշ տեղեր, ուր ցածրահասակ խիտ խոտ է աճել, այն վառ կանաչավուն է, բայց նրա մեծ մասը ճիշտ Սահարա անապատի նման անբերրի է։ Ահա մուգ դարչնագույն, արևից խանձված հողը, որի վրա խոտի ոչ մի ցողուն չի երևում, իսկ այնտեղ շիկակարմիր ավազներ են, ավելի հեռվում ամեն ինչ սպիտակ է, ինչպես այն գագաթին նստած ձյունը, որի վրա կանգնել ենք մենք. դա աղն է գետնի մակերես դուրս եկել։<br />
<br />
Աղքատ բուսականությունը գետինը չի զուգել կանաչ զգեստով։ Ագավայի տերևները ծածկված են բոսորագույն պտերով, կակտուսների անգույն կանաչը առավել անկենդան է թվում այն պատճառով, որ դրանք ամբողջությամբ պատված են փշերով։ Արմավաշուշանի սրածայր տերևները փոշուց գորշ գույն են ստացել և ժանգոտված սվինների փնջեր են հիշեցնում։ Ցածրահասակ, նվազ ակացիան գրեթե ստվեր չի գցում և նրա տակ հազիվ թե կարողանան պատսպարվել սևավուն մեծ մողեսներն ու բոժոժավոր օձերը։ Այստեղ, այնտեղ միայնակ կանգնած են մերկ բներով և կատարներին տերևների փնջերով գաճաճ արմավենիները, դրանք բնապատկերին մի տեսակ աֆրիկական երանգ են տալիս։ Աչքը միշտ արագ հոգնում է այնպիսի տեսարաններից, որտեղ առարկաները անհարթ ու փշոտ են թվում, իսկ այստեղ այդպես են երևում ոչ միայն ծառերը, այլ բոլոր բույսերը, և նույնիսկ խոտի յուրաքանչյուր ցողուն իր փշերն ունի։<br />
<br />
Ինչպիսի ուրախությամբ ես հայացքդ ուղղում սարի ստորոտից դեպի արևելք ձգվող հիասքանչ հովտին։ Այն որքա՜ն նման չէ այս անբերրի սարահարթին։ Հովիտն ամբողջությամբ ծածկված է վառ կանաչի գույնով, ուր ամենուրեք տարածված ծաղիկները թանկարժեք քարերի նման փայլփլում են բոլոր գույներով։ Այդպես հրապուրիչ են նաև ստվերաշատ պուրակները, որտեղ իրենց շյուղերն են հյուսում բարդին, չինական ծառը, կաղնին ու ուռենին։ Իջնենք նրանց ստվերի տակ։<br />
<br />
Ահա և սարահարթի եզրին ենք, իսկ հովիտը դեռ շատ հեռու է. մինչև նրան հասնելը ամենաքիչը դեռ հազար ոտնաչափ կա, բայց նրա վրա կախված ժայռաբեկորից, մի քանի մետր հեռավորության վրա, կարելի է այն ամբողջությամբ տեսնել։ Հովիտը հարթ է, ինչպես վերևում ընկած սարահարթը, և, նայելով նրան վերևից, թվում է, թե այստեղ երկրի կեղևը ճեղքվել է և սարահարթի ցածրադիր մասը հպվել է երկրի կենսատու ուժի հենց ակունքներին, որից զուրկ է բարձրադիր սարահարթը։<br />
<br />
Հովտի երկու կողմերով, որքան մարդու աչքը կարող է տեսնել, ձգվել են ուղղաձիգ ժայռերը, դրանք իջնում են կտրուկ, հազար ոտնաչափանոց աստիճաններով ու գրեթե անառիկ են։ Դրանց վրա բարձրանալ հնարավոր է միայն մի քանի տեղերում։ Հովտի լայնությունը տասը մղոն է, իսկ նրան շրջապատող քարե պատերը միևնույն բարձրության են և, կարծես երկվորյակներ, նման են իրար։ Մռայլ ու վայրի կախվել են նրանք գեղեցկատես, շողշողացող հովտի վրա, և այն նման է կոպիտ ու անշնորհք շրջանակում դրված հիասքանչ նկարի։<br />
<br />
Հովիտը գետով բաժանվում է երկու մասի, արծաթափայլ օձի նման գետը քմահաճորեն գալարվում է մեկ աջ, մեկ ձախ, ասես նրան հաճելի է հոսել այդ վառվռուն ու զվարթ ափերի միջով։ Վերջ չունեցող գալարները, հանգիստ հոսանքը վկայում են այն մասին, որ նրա հունը գրեթե բոլորովին հարթ է։ Ափերին անտառներ են աճել, բայց ոչ ամենուր. այստեղ դրանք ձգվում են լայն շերտով, այնտեղ, հենց ափի եզրով, հազիվ ստվեր գցելով գետի վրա, կանգնած են միայնակ ծառերը, իսկ մեկ ուրիշ տեղ կանաչ մարգագետինն է երևում, որն ընդհուպ մոտեցել է ջրին։<br />
Տեղտեղ փոքրիկ պուրակներ են, որոնք իրարից տարբերվում են. մի քանիսը ճիշտ շրջանաձև են, մյուսները երկարավուն կամ ձվաձև, մեկ այլ տեղում դրանք ոլորված են ինչպես առատության եղջյուրներ։ Որոշ մասերում միայնակ ծառեր կան աճած, որոնց փարթամ պսակները վկայում են այն մասին, որ բնությունը նրանց վրա ուժ ու եռանդ չի խնայել։ Այս հովիտը հիշեցնում է մարդու ձեռքով տնկած մի հիանալի այդի, և ծառերն այստեղ հենց այնքան են, որքան անհրաժեշտ է այդ այդին այնպես զուգելու համար, որ չծածկվեն նրա հրաշալիքները։<br />
<br />
Մի՞թե այստեղ պալատ կամ դղյակ չկա, որ լրացներ այս փառավոր տեսարանը։ Ո՛չ. ո՛չ մի պալատ և ոչ էլ նույնիսկ որևէ տնակ։ Ոչ մի տեղից ծուխ չի բարձրանում դեպի երկինք։ Ոչ ոք չի երևում այս վայրի դրախտում։ Այստեղ թափառում են եղնիկների հոտերը, ստվերաշատ պուրակներում հանգիստ են առնում փառահեղ իշայծամները. բայց մարդիկ չկան։ Գուցե այստեղ երբեք մարդու ոտքը...<br />
<br />
Բայց ոչ։ Մեր ուղեկիցը բոլորովին այլ բան է ասում։ Լսեցեք.<br />
<br />
«Սա Սան Իլդեֆոնսո հովիտն է: Ներկայումս այն անմարդաբնակ է, բայց եղել է ժամանակ, երբ այստեղ բնակվել են քաղաքակիրթ մարդիկ։ Մոտավորապես հովտի կենտրոնում տեղտեղ երևում են ինչոր անկանոն դասավորված կույտեր։ Դրանց վրա փարթամորեն աճել են մոլախոտեր ու ծառեր։ Բայց ավելի ուշադիր նայեցեք՝ և կհամոզվեք, որ դրանք քաղաքի ավերակներ են։<br />
<br />
Այո, մի ժամանակ այստեղ մեծ ու հարուստ քաղաք է եղել։ Եղել է և ամրոց, որի աշտարակների վրա ծածանվել է իսպանական դրոշը։ Գոյություն է ունեցել նաև հայր ճիղվիտների հիմնադրած միսիա, իսկ ամբողջ հովտով մեկ, քաղաքի շրջակայքում բնակվել են հանքահորերի ու հասիենդաների հարուստ սեփականատերեր։ Ամենուրեք այս ու այն կողմ է շարժվել գործունյա ժողովուրդը, բորբոքվել են կրքերը սերն ու ատելությունը, փառամոլությունը, ագահությունն ու վրեժխնդրությունը։ Այդ կրքերով փոթորկված սրտերը վաղուց են դադարել բաբախելուց, իսկ նրանցից ծնված գործերը ոչ մի տարեգիր չի հանձնել թղթին։ Դրանք ապրում են միայն հեքիաթներում ու առասպելներում, որոնք ավելի նման են երևակայության, քան իրողության։<br />
<br />
Բայց, այնուամենայնիվ, այդ առասպելները հարյուր տարեկանից մեծ չեն։ Հարյուր տարի առաջ այս լեռան գագաթից կարելի էր տեսնել ոչ միայն Սան Իլդեֆոնսո բնակավայրը, այլ նաև բազմաթիվ ուրիշ քաղաքներ, ավաններ ու գյուղեր, իսկ ներկայումս նրանց տեղում չես տեսնի նույնիսկ մարդկային բնակության հետքեր։ Այդ քաղաքների անունները մոռացված են, իսկ նրանց պատմությունը թաղված է ավերակների տակ։<br />
<br />
Հնդկացիները դաժանորեն վրեժ լուծեցին Մոնթեսումային<ref>Մոնթեսումա – ացտեկների առաջնորդ մեքսիկայում: Սպանվել է 1520 թվականին, երբ իսպանացիները նվաճում էին Մեքսիկան:</ref> սպանողներից։ Եթե սաքսերը չխափանեին այդ պատերազմը, ապա այդ վրեժխնդրությունը կմոլեգներ դեռ հարյուր տարի... Ո՛չ, նույնիսկ հարյուր հիսուն. Կորտեսի հետնորդներից ու նրա նվաճող ռազմիկներից նույնիսկ հետք չէր մնա Անաուակայի<ref>Անաուակ – մեքսիկական բարձրավանդակի հարավային մասի շրջան, որտեղ՝ ձևավորվել է ացտեկների միությունը, ացտեկների լեզվով նշանակում է «երկիր ջրի վրա»:</ref> հողի վրա։<br />
<br />
Դե լսեցեք, ուրեմն, Սան Իլդեֆոնսոյի առասպելը։<br />
<br />
== Ծանոթագրություններ ==<br />
<references/><br />
<br />
{{Նախորդ և հաջորդ գլուխներ|Սպիտակ առաջնորդը (Մայն Ռիդ)|Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Սպիտակ առաջնորդը (Մայն Ռիդ)}}</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8925Սպիտակ առաջնորդը2015-06-28T09:59:39Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>[[Պատկեր:Spitak arajnord.jpeg|200px|thumb|right|]]<br />
<br />
{{Անավարտ}}<br />
<br />
== Սպիտակ առաջնորդը ==<br />
* [[Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ I]]<br />
* [[Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ II]]<br />
* [[Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ III]]<br />
* [[Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IV]]<br />
* [[Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ V]]<br />
* [[Գլուխ VI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VI]]<br />
* [[Գլուխ VII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VII]]<br />
* [[Գլուխ VIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VIII]]<br />
* [[Գլուխ IX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IX]]<br />
* [[Գլուխ X (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ X]]<br />
* [[Գլուխ XI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XI]]<br />
* [[Գլուխ XII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XII]]<br />
* [[Գլուխ XIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIII]]<br />
* [[Գլուխ XIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIV]]<br />
* [[Գլուխ XV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XV]]<br />
* [[Գլուխ XVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVI]]<br />
* [[Գլուխ XVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVII]]<br />
* [[Գլուխ XVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVIII]]<br />
* [[Գլուխ XIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIX]]<br />
* [[Գլուխ XX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XX]]<br />
* [[Գլուխ XXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXI]]<br />
* [[Գլուխ XXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXII]]<br />
* [[Գլուխ XXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXV]]<br />
* [[Գլուխ XXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIX]]<br />
* [[Գլուխ XXX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXX]]<br />
* [[Գլուխ XXXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXI]]<br />
* [[Գլուխ XXXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXV]]<br />
* [[Գլուխ XXXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIX]]<br />
* [[Գլուխ XL (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XL]]<br />
* [[Գլուխ XLI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLI]]<br />
* [[Գլուխ XLII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLII]]<br />
* [[Գլուխ XLIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIV]]<br />
* [[Գլուխ XLV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLV]]<br />
* [[Գլուխ XLVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVI]]<br />
* [[Գլուխ XLVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVII]]<br />
* [[Գլուխ XLVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIX]]<br />
* [[Գլուխ L (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ L]]<br />
* [[Գլուխ LI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LI]]<br />
* [[Գլուխ LII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LII]]<br />
* [[Գլուխ LIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIII]]<br />
* [[Գլուխ LIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIV]]<br />
* [[Գլուխ LV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LV]]<br />
* [[Գլուխ LVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVI]]<br />
* [[Գլուխ LVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVII]]<br />
* [[Գլուխ LVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVIII]]<br />
* [[Գլուխ LIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIX]]<br />
* [[Գլուխ LX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LX]]<br />
* [[Գլուխ LXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXI]]<br />
* [[Գլուխ LXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXII]]<br />
* [[Գլուխ LXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIV]]<br />
* [[Գլուխ LXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXV]]<br />
* [[Գլուխ LXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVI]]<br />
* [[Գլուխ LXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVII]]<br />
* [[Գլուխ LXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIX]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%8D%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF_%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%B6%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%A8&diff=8924Սպիտակ առաջնորդը2015-06-28T09:58:16Z<p>**David**: Նոր էջ «right| == Սպիտակ առաջնորդը == * Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ I...»:</p>
<hr />
<div>[[Պատկեր:Spitak arajnord.jpeg|200px|thumb|right|]]<br />
<br />
<br />
== Սպիտակ առաջնորդը ==<br />
* [[Գլուխ I (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ I]]<br />
* [[Գլուխ II (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ II]]<br />
* [[Գլուխ III (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ III]]<br />
* [[Գլուխ IV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IV]]<br />
* [[Գլուխ V (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ V]]<br />
* [[Գլուխ VI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VI]]<br />
* [[Գլուխ VII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VII]]<br />
* [[Գլուխ VIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ VIII]]<br />
* [[Գլուխ IX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ IX]]<br />
* [[Գլուխ X (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ X]]<br />
* [[Գլուխ XI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XI]]<br />
* [[Գլուխ XII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XII]]<br />
* [[Գլուխ XIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIII]]<br />
* [[Գլուխ XIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIV]]<br />
* [[Գլուխ XV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XV]]<br />
* [[Գլուխ XVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVI]]<br />
* [[Գլուխ XVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVII]]<br />
* [[Գլուխ XVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XVIII]]<br />
* [[Գլուխ XIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XIX]]<br />
* [[Գլուխ XX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XX]]<br />
* [[Գլուխ XXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXI]]<br />
* [[Գլուխ XXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXII]]<br />
* [[Գլուխ XXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXV]]<br />
* [[Գլուխ XXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXIX]]<br />
* [[Գլուխ XXX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXX]]<br />
* [[Գլուխ XXXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXI]]<br />
* [[Գլուխ XXXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIV]]<br />
* [[Գլուխ XXXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXV]]<br />
* [[Գլուխ XXXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVI]]<br />
* [[Գլուխ XXXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVII]]<br />
* [[Գլուխ XXXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXVIII]]<br />
* [[Գլուխ XXXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XXXIX]]<br />
* [[Գլուխ XL (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XL]]<br />
* [[Գլուխ XLI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLI]]<br />
* [[Գլուխ XLII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLII]]<br />
* [[Գլուխ XLIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIV]]<br />
* [[Գլուխ XLV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLV]]<br />
* [[Գլուխ XLVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVI]]<br />
* [[Գլուխ XLVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVII]]<br />
* [[Գլուխ XLVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLVIII]]<br />
* [[Գլուխ XLIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ XLIX]]<br />
* [[Գլուխ L (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ L]]<br />
* [[Գլուխ LI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LI]]<br />
* [[Գլուխ LII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LII]]<br />
* [[Գլուխ LIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIII]]<br />
* [[Գլուխ LIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIV]]<br />
* [[Գլուխ LV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LV]]<br />
* [[Գլուխ LVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVI]]<br />
* [[Գլուխ LVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVII]]<br />
* [[Գլուխ LVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LVIII]]<br />
* [[Գլուխ LIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LIX]]<br />
* [[Գլուխ LX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LX]]<br />
* [[Գլուխ LXI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXI]]<br />
* [[Գլուխ LXII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXII]]<br />
* [[Գլուխ LXIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIV]]<br />
* [[Գլուխ LXV (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXV]]<br />
* [[Գլուխ LXVI (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVI]]<br />
* [[Գլուխ LXVII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVII]]<br />
* [[Գլուխ LXVIII (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXVIII]]<br />
* [[Գլուխ LXIX (Սպիտակ առաջնորդը, Մայն Ռիդ)|Գլուխ LXIX]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Spitak_arajnord.jpeg&diff=8923Պատկեր:Spitak arajnord.jpeg2015-06-28T09:55:57Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div></div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%C2%AB%D4%B5%D6%80%D5%AF%D5%A5%D6%80%D5%AB_%D5%AA%D5%B8%D5%B2%D5%B8%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%B8%D6%82%C2%BB-_%D5%B0%D5%A1%D5%BF%D5%B8%D6%80_1&diff=8922«Երկերի ժողովածու»- հատոր 12015-06-28T09:46:56Z<p>**David**: Նոր էջ «Կատեգորիա:Գրքեր Կատեգորիա:1971 Կատեգորիա:Երեւան Կատեգորիա:«Հայաստան» հրատարակչություն...»:</p>
<hr />
<div>[[Կատեգորիա:Գրքեր]]<br />
[[Կատեգորիա:1971]]<br />
[[Կատեգորիա:Երեւան]]<br />
[[Կատեգորիա:«Հայաստան» հրատարակչություն]]<br />
<br />
<br />
հեղինակ՝ [[Մայն Ռիդ]]<br />
<br />
կարդալ առցանց՝<br />
<br />
*[[Սպիտակ առաջնորդը]]<br />
*[[Մագլցողները կամ Հիմալայներում կորած խրճիթը]]<br />
*[[Բորնեոյի թավուտներում կամ նավաբեկյալների արկածները]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%84%D5%A1%D5%B5%D5%B6_%D5%8C%D5%AB%D5%A4&diff=8919Մայն Ռիդ2015-06-28T09:43:22Z<p>**David**: Նոր էջ «{{Հեղինակ |լրիվ անուն = Թոմաս Մայն Ռիդ |դասակարգում = Ռիդ Մայն |սկզբնատառ = Ռ |ծնվել է = ապրիլի 4 1818 |մա...»:</p>
<hr />
<div>{{Հեղինակ<br />
|լրիվ անուն = Թոմաս Մայն Ռիդ <br />
|դասակարգում = Ռիդ Մայն<br />
|սկզբնատառ = Ռ<br />
|ծնվել է = ապրիլի 4 1818<br />
|մահացել է = հոկտեմբերի 22 1883<br />
}}<br />
{{DEFAULTSORT:Ռիդ, Մայն}}<br />
<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ-Ռ|{{{դասակարգում}}}]]<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ]]<br />
<br />
==Ստեղծագործություններ==<br />
<br />
*[[«Անգլուխ ձիավորը»]]<br />
**[[Անգլուխ ձիավորը]] — կարդալ առցանց<br />
*[[«Երկերի ժողովածու»- հատոր 1]]<br />
**[[Սպիտակ առաջնորդը]] — կարդալ առցանց<br />
**[[Մագլցողները կամ Հիմալայներում կորած խրճիթը]] — կարդալ առցանց<br />
**[[Բորնեոյի թավուտներում կամ նավաբեկյալների արկածները]] — կարդալ առցանց</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B2%D5%A1%D6%80%D6%87,_%D5%A9%D5%A1%D5%AD%D5%AB%D5%AE&diff=8917Բարև, թախիծ2015-06-28T09:11:16Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Բարև, թախիծ<br />
|հեղինակ = [[Ֆրանսուազ Սագան]]<br />
|աղբյուր = [[«Բարև, թախիծ»]]<br />
|թարգմանիչ = Ալ․ Թոփչյան<br />
}}<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
== ԲԱՐԵՎ, ԹԱԽԻԾ ==<br />
<br />
''Մնաս բարով, թախիծ,''<br><br />
''Եվ բարև, թախիծ,''<br><br />
''Դու, որ լցված ես գծերի միջև այս առաստաղի''<br><br />
''Դու, որ լցված ես աչքերի մեջը իմ սիրած մարդու''<br><br />
''Դու չե՛ս վատթարը ամեն ցավերից,''<br><br />
''Քանզի շրթունքն էլ ամենատխուր'' <br><br />
''Դավաճանաբար ազդարարում է''<br><br />
''Քո գոյությունը''<br><br />
''Մեն մի ժպիտով:''<br><br />
''Դե, բարև, թախիծ,'' <br><br />
''Սերը սիրելի մեր մարմինների''<br><br />
''Եվ հզորությունը միևնույն սիրո,''<br><br />
''Որ ասես հրեշ առանց մարմնի''<br><br />
''Դուրս է հորդեցնում քաղցրությունը իր:''<br><br />
''Հրեշ անգլուխ,''<br><br />
''Բայց թախծի չքնաղ, գեղեցիկ դեմքով:''<br />
<br />
Պոլ Էլյուար «Անմիջական կյանք»<br />
<br />
<br />
=== ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ ===<br />
<br />
==== ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Այս անծանոթ զգացմունքը, որ մեղմ ձանձրույթով հալածում է ինձ, ես վարանում եմ կնքել գեղեցիկ և հանդիսավոր անունով՝ թախիծ: Դա այնպիսի համակործան և այնպիսի եսասեր զգացմունք է, որ նրանից ամաչում եմ, մինչդեռ թախիծը ես միշտ հարգել եմ: Այդ զգացմունքն ինձ անծանոթ էր, բայց գիտեի, թե ինչ է տաղտուկը, ափսոսանքը, ավելի պակաս ինձ ծանոթ էր խղճի խայթը: Իսկ հիմա, ինչ-որ բան՝ մետաքսի պես և՛ հաճելի, և՛ նյարդայնացնող, փաթաթվում է ինձ, անջատում մյուսներից:<br />
<br />
Այս ամառ ես տասնյոթ տարեկան դարձա և կատարելապես երջանիկ էի: «Մյուսներն էին հայրս և նրա սիրուհին՝ Էլզան: Պետք է անմիջապես բացատրեմ այս իրադրությունը, որ կարող է կեղծ թվալ: Հայրս քառասուն տարեկան էր և արդեն տասնհինգ տարուց ի վեր ամուրի էր: Նա երիտասարդ, կենսառատ և կարող տղամարդ էր, և երկու տարի առաջ, գիշերօթիկից դուրս գալիս, ինձ համար դժվար չէր հասկանալ, որ նա սիրուհի ունի: Բայց դժվար էր ինձ հաշտվել այն բանին, որ վեց ամիսը մեկ փոխում է իր սիրուհիներին: Սակայն շատ շուտով նրա հմայքը, այս անհոգ, հեշտ կյանքը, իմ հակումներն այդ փաստը սովորական դարձրին ինձ համար: Հայրս թեթևորեն էր ապրում իր կյանքը. գործերի մեջ ճարպիկ էր, հեշտ ոգևորվում էր, նույնպիսի հեշտությամբ էլ սառչում, և դա կանանց դուր էր գալիս: Ես նրան իսկույն սիրեցի: Սիրեցի քնքշաբար, քանի որ նա բարի էր, վեհանձն, և իմ հանդեպ մեծ գորով էր տածում: Անհնար էր պատկերացնել ավելի լավ բարեկամ, որն ինձնով այդքան զբաղվեր: Ամռան սկզբին նա նույնիսկ այնքան ազնիվ եղավ, որ հարցրեց, թե Էլզայի՝ իր ներկայիս սիրուհու, ընկերակցությունն արդյոք տաղտկալի չի՞ լինի ինձ համար այդ արձակուրդի ընթացքում: Ես միայն քաջալերեցի նրան, քանզի գիտեի, որ կնոջ ներկայության պահանջ ունի և, բացի այդ, Էլզան մեզ չէր հոգնեցնի: Նա բարձրահասակ, շիկահեր աղջիկ էր, կիսով չափ բարձրաշխարհիկ, կիսով չափ ծախու մի կին, որ անխոս դերասանուհի էր աշխատում Շանզ Էլիզեի թատրոններում և բարերում: Նա շատ ազնիվ էր, շատ պարզ և առանց մեծ հավակնությունների: Բացի այդ, այնքան ուրախ էինք մեկնելու առիթով՝ ես ու հայրս, որ ով էլ լիներ մեզ հետ, չէինք առարկի: Միջերկրական ծովի ափին հայրս վարձել էր մեծ, ճերմակ, զմայլելի և առանձնացված մի ամառանոց, որի մասին երազում էինք հունիսի առաջին շոգերից սկսած: Ամառանոցը կառուցված էր բարձրադիր մի հրվանդանի վրա, ճանապարհից թաքնված սոճիների անտառով: Մի արահետ իջնում էր դեպի ժայռերով եզերված ոսկեգույն ծովախորշը, որտեղ ծփում էր ծովը:<br />
<br />
Առաջին օրերն ապշեցնող էին: Շոգից թուլացած, ժամեր էինք անցկացնում լողափում և, բացառությամբ Էլզայի, որի մաշկը կարմրել և տառապանք պատճառելով պլոկվում էր, աստիճանաբար դառնում էինք բրոնզագույն: Հայրս ոտքերի բարդ շարժումներ էր անում, որպեսզի իր՝ Դոն Ժուանի վիճակին չսազող փորը մաշեցներ: Առավոտից ջրի մեջ էի, սառը, զուլալ ջուր, որտեղ գլխիվայր սուզվում էի, թպրտալով ամեն ինչ անում, որպեսզի Փարիզի բոլոր ստվերներն ու փոշիները վրայիցս լվամ: Պառկում էի ծովափին, ավազ առնում բռիս մեջ և թողնում, որ մատներիս արանքով փափուկ ու դեղին շիթով հոսի: Ես մտածում էի, թե ժամանակն էլ այդպես է հոսում, որ սա մի հասարակ միտք է և որ հաճելի է հասարակ մտքեր ունենալ: Ամառ էր:<br />
<br />
Վեցերորդ օրն առաջին անգամ տեսա Սիրիլին: Առագաստավոր նավակ նստած լողում էր ափի երկայնքով: Մեր ծովախորշի առջև նավակը շրջվեց: Ես նրան օգնում էի նավակը շտկելու, մենք ծիծաղում էինք: Իմացա, որ անունը Սիրիլ է, որ իրավաբանության ուսանող է և որ հարևան առանձնատանը մոր հետ արձակուրդն է անցկացնում: Նա իսկապես հարավցու դեմք ուներ, շատ թուխ էր, շատ մարդամոտ, հավասարակշիռ էր ու հովանավորի ինչ-որ բան կար մեջը, որն ինձ դուր էր գալիս: Ընդհանրապես ես խուսափում էի համալսարանի ուսանողներից. նրանք կոպիտ էին, իրենք իրենցով լցված, հատկապես իրենց երիտասարդությամբ, որի մեջ տեսնում էին ապրած դրամաների կամ ձանձրույթի դրդապտճառները: Հորս բարեկամներին շատ ավելի էի գերադասում նրանցից, քառասնամյա տղամարդկանց, որոնք ինձ հետ խոսում էին սիրաբանելով ու խանդաղատանքով, ցուցաբերելով իմ հանդեպ սիրեցյալի և հոր քնքշություն: Բայց Սիրիլն ինձ դուր եկավ: Նա բարձրահասակ էր և երբեմն էլ գեղեցիկ, մի գեղեցկություն, որ վստահություն էր ներշնչում: Չնայած ես չէի բաժանում տգեղ մարդկանց հանդեպ ունեցած հորս հակակրանքը, մի զգացմունք, որը մեզ ստիպում էր հաճախ հանդուրժել տխմարների ընկերակցությունը, բայց և այնպես, արտաքին հմայքներից զուրկ մարդկանց ներկայությամբ ինձ նեղված էի զգում, կարծես բացակա լինեի. նրանց համակերպումն այն մտքին, որ կարող են դուր չգալ, ինձ թվում էր մի անպատշաճ հիվանդություն: Քանզի բոլորս ձգտում էինք մի բանի՝ դուր գալ մյուսներին: Մինչև այսօր էլ չգիտեմ, թե ինչ է թաքնված նվաճելու այդ ձգտման մեջ՝ կենսական ուժերի գերառատությո՞ւն, նկատված լինելու ցանկությո՞ւն, թե՞ ինքդ քեզ վստահ լինելու, զորեղ զգալու մի թաքուն, անխոստովանելի կարիք:<br />
<br />
Սիրիլը գնալիս խոստացավ, որ ինձ առագաստանավակ վարել կսովորեցնի: Մտասույզ տուն եկա ճաշելու և չէի մասնակցում կամ շատ քիչ էի մասնակցում խոսակցությանը: Գրեթե չնկատեցի, որ հայրս նյարդայնացած է: Ճաշից հետո, ինչպես ամեն երեկո, բաց պատշգամբում փռվեցինք բազկաթոռների վրա: Աստղերը կարծես ցրիվ տված լինեին երկնքում: Տարտամորեն հուսալով նայում էի, ու սպասում, թե ժամանակից շուտ կսկսեն երկնքի վրա ակոսներ գծելով ցած ընկնել: Բայց դեռևս հուլիսի սկիզբն էր, և աստղերը չէին շարժվում: Մոտիկ խճերի մեջ երգում էին ծղրիդները: Նրանք պետք է որ հազարներով լինեին՝ լուսնից և տապից հարբած, որպեսզի ամբողջ գիշեր այսպես տարօրինակ երգեին: Ինձ բացատրել էին, որ ծղրիդներն ընդամենը իրար են քսում թևերը, բայց գերադասում էի կարծել, որ նրանց երգն էլ կատուների գարնանային ճիչերի պես կոկորդից է գալիս: Մենք լավ էինք զգում. միայն շորերիս տակ մնացած ավազի հատիկներն էին խանգարում նինջի գրոհներին տրվելու: Այդ պահին հայրս հազաց և շտկվեց իր բազկաթոռում:<br />
<br />
– Մեզ մոտ հյուր է գալու,– ասաց նա:<br />
<br />
Ես, հուսակտուր, աչքերս փակեցի: Մենք այնքա՜ն հանգիստ էինք, որ դա չէր կարող երկար տևել, մեկնումեկը պիտի գար խանգարեր:<br />
<br />
– Շուտ ասա, թե ով,– գոռաց Էլզան, որ միշտ ծարավի էր բարձրաշխարհիկ մարդկանց ներկայության:<br />
<br />
– Աննա Լարսենը,– ասաց հայրս և շրջվեց իմ կողմը:<br />
<br />
Ես նայում էի նրան և շատ զարմացած էի, որպեսզի կարողանայի արձագանքել նրա ասածին:<br />
<br />
– Ե՛ս նրան առաջարկեցի մեզ մոտ գալ, եթե շատ հոգնի այդ մոդելները ցուցադրելուց, և նա... գալիս է:<br />
<br />
Սա արդեն մտքովս երբեք չէր անցնի: Աննա Լարսենն իմ դժբախտ մոր հին բարեկամուհիներից էր և հորս հետ գրեթե ոչ մի շփում չուներ: Այնուհանդերձ, երկու տարի առաջ, երբ պանսիոնից դուրս եկա, հայրս, որ չգիտեր ինչպես պահել ինձ, ուղարկեց նրա մոտ: Մեկ շաբաթվա ընթացքում Լարսենն ինձ ճաշակով հագցրեց և սովորեցրեց կենցաղավարության կանոնները: Ի պատասխան, նրա հանդեպ լցվեցի երախտագիտությամբ և կրքոտ հիացմունքով, որը նա ճարպկորեն կարողացավ ուղղել իր շրջապատի երիտասարդներից մեկին: Մի խոսքով, նրբանկատության առաջին դասերով և իմ առաջին սիրով ես պարտական եմ Աննա Լարսենին: Քառասուներկու տարեկանում նա շատ գայթակղիչ, շատ նրբագեղ կին էր՝ գեղեցիկ դեմքով, հպարտ, հոգնած և անտարբեր արտահայտությամբ: Այդ անտարբերությունը միակ բանն էր, որի համար կարելի էր նրան մեղադրել: Նա սիրալիր էր, բայց ոչ մարդամոտ: Նրա ամեն ինչը խոսում էր հաստատուն կամքի և հանդարտ ներքինի մասին, ինչից մարդիկ խրտնում էին: Չնայած բաժանված էր և ազատ, խոսք չկար, թե սիրեկան ունի: Այսինքն՝ մեր ծանոթների շրջապատում չէին խոսում: Նա շփվում էր նրբակիրթ, խելացի, զուսպ մարդկանց հետ, իսկ մենք՝ աղմկոտ, արկածների ծարավ մարդկանց հետ, որոնցից հայրս պահանջում էր միայն լինել գեղեցիկ կամ տարօրինակ: Կարծում եմ, որ հորս և ինձ մի քիչ արհամարհում էր զվարճալիքների և սնոտի բաների հանդեպ ունեցած մեր հակումների համար, ինչպես ամեն մի ծայրահեղությունն էր արհամարհում: Մեզ կապող միակ բանը գործնական ճաշերն էին (նա զբաղված էր նորաձևությամբ, իսկ հայրս՝ ռեկլամով), մորս հիշատակը և իմ ճիգերը, որովհետև չնայած Լարսենից քաշվում էի, բայց և մեծ հիացմունք ունեի նրա հանդեպ: Այնուամենայնիվ, նրա անսպասելի գալուստն անժամանակ էր թվում, եթե նկատի առնենք Էլզայի ներկայությունը և Աննայի պատկերացումները դաստիարակության մասին:<br />
<br />
Էլզան հարցերի մի տարափ թափեց Աննայի՝ հասարակության մեջ գրաված դիրքի մասին և գնաց քնելու: Մենակ մնալով հորս հետ, ես նստեցի նրա ոտքերի մոտ: Նա կռացավ և ձեռքերը դրեց ուսիս.<br />
<br />
– Քաղցրս, ինչո՞ւ ես այդպես վտիտ: Կարծես անտեր կատվի ձագ լինես: Ես կուզեի գեղեցիկ, շիկահեր աղջիկ ունենալ, մի քիչ փարթամ, ճենապակե աչքերով...<br />
<br />
– Հարցն այդ չէ,– ընդհատեցի հորս: Ինչո՞ւ ես հրավիրել Աննային: Եվ ինչո՞ւ է նա հրավերն ընդունել:<br />
<br />
– Աստված գիտե: Հավանաբար, քո ծեր հորը տեսնելու համար:<br />
<br />
– Դու Աննայի սիրած տղամարդկանցից չես,– ասացի ես:– Նա շատ խելացի է, նա իրեն հարգող կին է: Իսկ Էլզա՞ն: Դու մտածե՞լ ես Էլզայի մասին: Դու պատկերացնո՞ւմ ես Աննայի և Էլզայի զրույցը: Ես չեմ պատկերացնում:<br />
<br />
– Այդ մասին չեմ մտածել,– խոստովանեց հայրս:– Դա իսկապես սոսկալի է: Սեսիլ, սիրելիս, իսկ եթե վերադառնանք Փարի՞զ:<br />
<br />
Նա, ծոծրակը քորելով, կամաց ծիծաղում էր: Շրջվեցի և նայեցի նրան: Նրա մուգ կապույտ աչքերը փայլում էին, աչքերի շուրջբոլորը սահմանանշված էր մանր կնճիռներով, բերանը ժպիտից բացվել էր: Այծամարդու տեսք ուներ: Ես սկսեցի նրա հետ ծիծաղել, ինչպես միշտ, երբ նա ինքն իրեն քաշում էր բարդությունների մեջ:<br />
<br />
– Իմ սիրելի մեղսակից,– ասաց նա:– Առանց քեզ ի՞նչ կանեի:<br />
<br />
Եվ նրա ձայնը այնպես համոզված էր, այնպես քնքույշ, որ ես հասկացա. առանց ինձ հայրս, իրոք, դժբախտ կլիներ: Մինչև ուշ գիշեր խոսում էինք սիրո և դրա կնճռոտ խնդիրների շուրջ: Հորս համար այդ բոլոր խնդիրները հորինովի էին: Նա կտրականապես մերժում էր հավատարմության, հարաբերությունների լրջության, մարդկային պարտավորությունների գաղափարները: Ինձ բացատրում էր, որ այդ բոլորը քմահաճ են ու անպտուղ: Հորիցս բացի ով էլ ասելու լիներ այդ մասին, ինձ կապշեցներ: Բայց ես գիտեի, որ այս պարագայում դա չէր բացառում ո՛չ քնքշությունը, ո՛չ անձնվիրումը, զգացմունքներ, որոնք նրա ուզելուն պես ծնվում էին, քանզի գիտեր, որ դրանք ժամանակավոր են: Այդ պատկերացումներն ինձ հրապուրում էին. արագածին, կատաղի և անցողիկ սեր: Ես դեռ այն տարիքին չէի, երբ հավատարմությունը գրավիչ է: Ես շատ քիչ բան գիտեի սիրո մասին. ժամադրություններ, համբույրներ և տաղտուկ:<br />
<br />
<br />
==== ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Աննայի գալուն համարյա մեկ շաբաթ կար: Ես օգտվում էի իսկական արձակուրդի այս վերջին օրերից: Ամառանոցը վարձել էինք երկու ամսով, բայց ես գիտեի, որ Աննայի գալուց հետո անկաշկանդ հանգիստն այլևս անհնար կլինի: Աննան իրերին այնպիսի մի տեսք էր տալիս, բառերին այնպիսի մի իմաստ, որից ես ու հայրս խուսափում էինք: Նա բարձր ճաշակի և քաղաքավարության այնպիսի նորմերով էր ապրում, որ անհնար էր դառնում չնկատելու դնել նրա անսպասելի ինքնամփոփումները, նրա վիրավորված լռությունը, արտահայտությունների ձևերը: Դա և՛ գրգռիչ էր, և՛ հոգնեցնող, և, վերջին հաշվով, նաև ստորացնող էր, քանզի ես զգում էի, որ նա իրավացի էր:<br />
<br />
Աննայի գալստյան օրը որոշվեց, որ հայրս ու Էլզան կգնան Ֆրեժյուսի կայարան՝ նրան դիմավորելու: Ես վճռականորեն հրաժարվեցի այդ ուղևորությանը մասնակցել: Հայրս վշտից պոկեց պարտեզի բոլոր թրաշուշանները, որպեսզի մատուցի Աննային: Ես նրան մի խորհուրդ տվեցի՝ ծաղկեփունջը Էլզայի միջոցով չնվիրել: Ժամը երեքին, նրանց գնալուց հետո, իջա լողափ: Ծանր շոգ էր: Ննջեցի և արթնացա Սիրիլի ձայնից: Բացեցի աչքերս. երկինքն սպիտակ էր, տոթակեզ գոլորշիով պատած: Սիրիլին չպատասխանեցի: Ո՛չ նրա հետ խոսելու ցանկություն ունեի, ոչ էլ մեկ ուրիշի: Ծանրացած ձեռքերով, չորացած բերանով, ամառվա տապից մեխվել էի ավազին:<br />
<br />
– Հո մեռած չե՞ք,– հարցրեց նա:– Հեռվից նման էիք լքված նավաբեկորի:<br />
<br />
Ես ժպտացի: Նա նստեց կողքիս, և սիրտս սկսեց ուժգնորեն խփել, քանի որ նստելիս ձեռքով թեթևակի դիպավ ուսիս: Վերջին շաբաթվա ընթացքում, իմ փայլուն նավարկության շնորհիվ, մի տասն անգամ ընկել էինք ջուրը, հայտնվել իրար գրկում, և ես ամենաչնչին հուզումն անգամ չէի ապրել: Բայց այս շոգը, այս կիսանինջ վիճակը, նրա ձեռքի հպումը բավական էին, որպեսզի ինչ-որ բան իմ մեջ շուռ գար: Գլուխս դարձրի նրան: Սիրիլը նայում էր ինձ: Ես սկսում էի նրան ճանաչել. նա հավասարակշռված էր, ավելի պարկեշտ, քան սովորաբար լինում են այդ տարիքում: Մեր վիճակը, երեք հոգիանոց մեր անսովոր ընտանիքը նրան շփոթեցնում էր: Նա շատ բարի էր կամ շատ ամաչկոտ, որպեսզի այդ մասին ասեր, բայց հորս ուղղված նրա ծուռ և ոխակալ հայացքներից ես զգում էի: Նա շատ կուզեր, որ ես դրանից տանջվեի: Բայց ես անտարբեր էի, և այս պահին ինձ տանջող միակ բանը սրտիս զարկերն էին ու նրա հայացքը: Նա կռացավ վրաս: Ես վերհիշեցի այս շաբաթվա վերջին օրերը, իմ վստահությունը նրա հանդեպ, նրա ներշնչած անդորրը և ափսոսացի, որ այս լայն շուրթերով խոշոր բերանը մոտենում է ինձ:<br />
<br />
– Սիրիլ,– ասացի,– մենք այնքան լավ էինք...<br />
<br />
Նա մեղմորեն համբուրեց ինձ: Ես նայում էի երկնքին, հետո իմ սեղմված կոպերի տակ միայն պայթող կարմիր լույսեր էի տեսնում: Շոգը, գլխապտույտը, առաջին համբույրի համը, հառաչանքները երկարատև րոպեներ դարձան: Ավտոմեքենայի ազդանշանը մեզ՝ ասես գողերի, բաժանեց իրարից: Սիրիլից անխոս հեռացա և բարձրացա դեպի տուն: Այդ վաղաժամ վերադարձն ինձ զարմացնում էր: Աննայի գնացքը դեռ չպետք է եկած լիներ: Բայցև այնպես Աննային տեսա դարատափի վրա. նա իջնում էր սեփական մեքենայից:<br />
<br />
– Սա պարզապես Քնած գեղեցկուհու դղյակն է,– ասաց նա:– Ինչպե՜ս եք սևացել, Սեսիլ: Շատ ուրախ եմ ձեզ տեսնել:<br />
<br />
– Ես նույնպես,-ասացի:– Իսկ դուք Փարիզի՞ց եք գալիս:<br />
<br />
– Որոշեցի մեքենայով գալ և հիմա սաստիկ հոգնած եմ:<br />
<br />
Ես նրան առաջնորդեցի իր սենյակ: Պատուհանը բացեցի՝ հուսալով Սիրիլի նավակը տեսնել, բայց նա անհետացել էր: Աննան նստեց մահճակալին: Նրա աչքերի շուրջը մութ բծեր նկատեցի:<br />
<br />
– Հրաշալի է այս ամառանոցը,– հառաչեց նա:– Տանտերն ո՞ւր է:<br />
<br />
– Էլզայի հետ գնացել է կայարան՝ ձեզ դիմավորելու:<br />
<br />
Նա ճամպրուկը դրեց աթոռին և, դառնալով, ցնցվեց: Աննայի դեմքը միանգամից աղավաղվեց, շրթունքները դողում էին:<br />
<br />
– Էլզա Մակենբո՞ւրը... Էլզա Մակենբուրին բերել է այստե՞ղ:<br />
<br />
Ես չիմացա, թե ինչ պատասխանեմ: Ապշած նայում էի նրան: Այս դեմքը, որ միշտ հանդարտ էր, որ միշտ տիրապետել գիտեր իրեն, այդ աստիճան բացվել էր իմ առջև... Աննան նայում էր ինձ՝ իմ բառերից առաջացած պատկերների միջով: Վերջապես նկատեց ինձ և շրջվեց.<br />
<br />
– Ես պետք է ձեզ նախազգուշացրած լինեի,– ասաց նա:– Բայց այնպես էի շտապում մեկնել, այնպես հոգնած էի...<br />
<br />
– Իսկ հիմա՞...,– շարունակեցի ես մեքենայաբար:<br />
<br />
– Հիմա ի՞նչ,– ասաց նա:<br />
<br />
Նրա հայացքը հարցաքննող էր, արհամարհական: Կարծես ուզում էր ասել՝ ի՞նչ է պատահել որ:<br />
<br />
– Այժմ դուք եկել եք,– ասացի ես հիմարի պես, ձեռքերս քորելով:– Ես շատ ուրախ եմ, որ դուք այստեղ եք: Ներքևում ձեզ կսպասեմ: Եթե ուզում եք որևէ բան խմել, մենք հրաշալի բար ունենք:<br />
<br />
Ես մրթմրթալով դուրս եկա և, ծայրաստիճան շփոթված, իջա աստիճաններով: Դեմքն ինչո՞ւ այդպես փոխվեց, ձայնն ինչո՞ւ այդպես դողաց, ինչո՞ւ այդպես թույլ զգաց իրեն: Նստեցի բազկաթոռին, փակեցի աչքերս: Փորձում էի Աննայի խիստ ու ինքնավստահ դեմքը հիշել: Հեգնական, համարձակ, տիրական դեմքը: Պարզվում է, որ նրա դեմքը հեշտությամբ կարող է խոցել. սա ինձ հուզում էր, միաժամանակ բարկացնում: Մի՞թե սիրում է իմ հորը: Մի՞թե հնարավոր է, որ Աննան սիրեր նրան: Հայրս բոլորովին նրա ճաշակով չէր: Հայրս թուլակամ էր, թեթևամիտ, երբեմն էլ անզոր: Բայց գուցե պատճառը պարզապես ճամփորդության հոգնածությո՞ւնն էր, բարոյական արժանապատվությո՞ւնը: Մի ժամի չափ նստած ենթադրություններ էի անում:<br />
<br />
Ժամը հինգին հայրս եկավ Էլզայի հետ: Ես նայում էի, թե նա ինչպես է դուրս գալիս մեքենայից և փորձում էի գուշակել, թե Աննան կարո՞ղ է նրան սիրել: Հայրս, գլուխը ետ գցած, արագորեն գալիս էր դեպի ինձ: Նա ժպտում էր: Ես մտածեցի՝ չափազանց հավանական է, որ Աննան նրան սիրի, որ ամեն կին էլ կարող է նրան սիրել:<br />
<br />
– Աննան այնտեղ չէր,– գոռաց հայրս:– Հուսով եմ, որ վագոնից դուրս չի ընկել:<br />
<br />
– Նա իր սենյակում է,– ասացի ես:– Մեքենայով է եկել:<br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ: Հրաշալի՜ է, մեզ մնում է միայն այս ծաղկեփունջը մատուցել նրան:<br />
<br />
– Ինձ համար ծաղիկներ եք գնե՞լ,– լսվեց Աննայի ձայնը:– Դա հրաշալի է:<br />
<br />
Նա հանգիստ, ժպտադեմ, մի զգեստով, որը չէիր հավատա, թե ճամպրուկից է հանել, աստիճաններով իջնում էր: Ես տխրությամբ մտածեցի, որ նա մեքենայի ձայնը լսելուն պես իջել է և որ կարող էր ավելի շուտ իջնել՝ հետս մի քիչ զրուցելու, թեկուզ իմ քննության մասին, որից, ի դեպ, կտրվեցի: Այս վերջին միտքն ինձ մխիթարեց:<br />
<br />
Հայրս նետվեց դեպի նա և ձեռքը համբուրեց:<br />
<br />
– Այս ծաղկեփունջը ձեռքիս և մի տխմար ժպիտ շրթունքներիս՝ քառորդ ժամ կանգնեցի կայարանի կառամատույցում: Փառք աստծուն, դուք, այնուամենայնիվ, այստեղ եք: Ծանո՞թ եք Էլզա Մակենբուրին:<br />
<br />
Ես աչքերս փախցրի:<br />
<br />
– Մենք կարծես թե հանդիպել ենք,– ասաց Աննան՝ անչափ սիրալիր:– Իմ սենյակը հոյակապ է, շատ ազնիվ եք, Ռեյմոն, որ ինձ հրավիրել եք, ես չափազանց հոգնած էի:<br />
Հայրս կաշվից դուրս էր գալիս: Նրան թվում էր, թե ամեն ինչ լավ է: Ճոռոմ խոսքեր էր արտասանում, շշեր բացում: Ես մեջընդմեջ տեսնում էի Սիրիլի և Աննայի կրքոտ դեմքերը, երկու դեմքեր՝ բուռն ապրումների կնիքը վրան, և մտածում էի, թե արձակուրդն, արդյոք, այսպես անդորր կանցնի՞, ինչպես հայրս էր ենթադրում:<br />
<br />
Մեր առաջին ճաշը շատ ուրախ անցավ: Հայրս և Աննան խոսում էին իրենց ընդհանուր ծանոթների մասին, որոնք բազմաթիվ չէին, բայց անչափ գունագեղ էին: Ես հաճույքով լսում էի, մինչև որ Աննան հայտարարեց, թե հորս գործընկերը «միկրոցեֆալ» է: Դա մի մարդ էր, որը սիրում էր խմել, բայց ազնիվ էր, և նրա հետ ես ու հայրս շատ էինք ընթրել:<br />
<br />
– Լամբարը զվարճալի է, Աննա,– առարկեց հայրս:– Նա շատ հաճելի մարդ է:<br />
<br />
– Բայց խոստովանեք, որ նա մեծ խելքի տեր չէ, և հատկապես նրա հումորը...<br />
<br />
– Նրա խելքը գուցե մի քիչ տարօրինակ է, բայց...<br />
<br />
Աննան ներողամիտ հայացքով ընդհատեց ինձ.<br />
<br />
– Այն, ինչ համարում եք խելացի տարօրինակություն, ընդամենը տարիքի տարօրինակություն է:<br />
<br />
Նրա ձևական հղկվածությունը և ավարտվածությունն ինձ հաղթեցին: Ֆրազներ կան, որոնք ինձ համար նրբին, ինտելեկտուալ մթնոլորտ են ստեղծում, գրավում են ինձ, չնայած մինչև վերջ չեմ կարողանում դրանց խորքերը թափանցել: Այս ֆրազը լսելով ափսոսացի, որ ձեռքիս տակ թուղթ ու մատիտ չկա: Այդ մասին ասացի Աննային: Հայրս ծիծաղեց.<br />
<br />
– Համենայն դեպս, դու հիշաչար չես:<br />
<br />
Ես չէի կարող հիշաչար լինել, քանի որ Աննան չարակամ չէր: Նա կատարելապես անտարբեր էր. նրա դատողություններում չարությանը հատուկ մանրախնդիր ճշգրտությունը և սրությունը չկային: Եթե չար լիներ, նրա դատողություններն ավելի ծանրամարս կդառնային:<br />
<br />
Այս առաջին երեկոյի ընթացքում Աննան կարծես թե չնկատեց Էլզայի շփոթվածությունը. Էլզան ուղղակի մտավ հորս սենյակը: Աննան մոդաների իր հավաքածուից մի սվիտեր էր բերել ինձ համար, բայց թույլ չտվեց, որ շնորհակալություն հայտնեմ իրեն: Շնորհակալության ցույցերը նրան տաղտուկ էին պատճառում, և քանի որ չէի կարողանում իմ երախտագիտությունը հայտնել, որոշեցի ավելորդ ջանքեր չթափել:<br />
<br />
– Էլզան ինձ շատ դուր եկավ,– ասաց նա դուրս գալուց առաջ:<br />
<br />
Նա, առանց ժպտալու, նայում էր աչքերիս մեջ, ասես այնտեղ մի կասկած էր որոնում, որն ամեն գնով անհրաժեշտ էր արմատախիլ անել: Ինձ պարտադրում էր առաջին րոպեների իր անզսպվածությունը մոռանալ:<br />
<br />
– Այո՛, այո՛, նա հմայիչ է: Իհարկե, ջահել աղջիկ է... շատ հաճելի,– կմկմացի ես:<br />
<br />
Աննան սկսեց քրքջալ, իսկ ես, նյարդայնացած, գնացի պառկելու: Քնեցի, մտածելով Սիրիլի մասին, որը Կաննում հավանաբար պարում էր աղջիկների հետ:<br />
<br />
Ես հասկանում եմ, որ մոռանում եմ, ստիպում եմ ինքս ինձ մոռանալ գլխավորը՝ ծովի ներկայությունը, նրա անդադար ռիթմը, արևը: Առավել ևս չէի կարողանա նկարագրել գավառական գիշերօթիկի բակում կանգնած չորս լորենին, նրանց բույրը և կայարանի կառամատույցում սպասող հորս ժպիտը՝ երկու տարի առաջ, երբ դուրս էի գալիս գիշերօթիկից, այդ վարանած ժպիտը, որովհետև ես հյուսքեր ունեի և հագիս մի այլանդակ, գրեթե սև զգեստ էր: Ապա հրճվանքի անսպասելի, հաղթական բռնկումը մեքենայի մեջ, որովհետև հայտնաբերեց, որ ես նրա աչքերն ունեմ, նրա բերանը և պիտի դառնամ ամենասիրելի, ամենահրաշալի խաղալիքը: Ես ոչինչ չգիտեի. նա բացեց ինձ համար Փարիզը, ցուցադրեց նրա շքեղությունը, դյուրին կյանքը: Ենթադրում եմ, որ այն օրերի հաճույքներիս մեծագույն մասի համար պարտական եմ փողերին. մեքենայով արագ սլանալու հաճույքը, նոր զգեստ հագնելու հաճույքը, ձայնապնակներ, գրքեր, ծաղիկներ գնելու հաճույքը: Մինչև հիմա էլ չեմ ամաչում այդ թեթևսոլիկ հաճույքների համար և, իմիջիայլոց, համաձայն չեմ դրանք թեթևսոլիկ կոչել, պարզապես իմ ներկայությամբ այդպես էին անվանում ուրիշները: Եթե պետք էր որևէ բան ափսոսալ, որևէ բանից հրաժարվել, ապա ավելի շուտ կափսոսայի իմ թախծի, իմ միստիցիզմի նոպաների համար: Հաճույքների, երջանկության ձգտումն իմ բնավորության միակ հաստատուն և միատարր գիծն է: Գուցե ես քիչ եմ կարդացել: Գիշերօթիկում միայն բարոյախոսական գրքեր են կարդում: Փարիզում կարդալու ժամանակ չունեի. դասերից հետո ընկերներս ինձ քարշ էին տալիս կինո. դերասանների անունները ես չգիտեի, և դա նրանց զարմացնում էր: Իսկ եթե կինո չէինք գնում, նստում էինք սրճարանների արևոտ սրահներում: Ես ըմբոշխնում էի ամբոխին խառնված լինելու, խմելու, աչքերիդ մեջ նայողի հետ լինելու հաճույքը, մեկը, որ նայում է աչքերիդ մեջ, բռնում ձեռքդ, հետո տանում հեռու՝ ամբոխի մեջ: Փողոցներով քայլելով հասնում էինք տուն: Այստեղ նա ինձ քաշում էր դռան ետևը և համբուրում: Ես հայտնագործում էի համբույրի հաճույքը: Այս հուշերին ես անուն չեմ դնում. Ժան, Յուբեր, Ժակ... Բոլոր աղջիկների համար ընդհանուր անուններ: Երեկոյան ես տարիք էի առնում, հորս հետ գնում երեկույթների, որտեղ՝ խառը հասարակության մեջ չգիտեի, թե ինչ անեի, զվարճանում էի և զվարճացնում՝ իմ տարիքով: Վերադառնալիս հայրս ինձ իջեցնում էր մեքենայից մեր տան մոտ և շատ հաճախ ճանապարհում իր բարեկամուհուն: Նա տուն էր վերադառնում այն ժամանակ, երբ արդեն քնած էի:<br />
<br />
Չեմ ուզում ասել, թե նա հատկապես ցուցադրում էր իր արկածները: Պարզապես չէր թաքցնում ինձնից, ավելի շուտ, որևէ պատշաճ կամ կեղծ բան չէր հորինում, որպեսզի արդարացներ, թե իր այս կամ այն բարեկամուհին ինչու է այդքան հաճախակի ճաշում մեզ հետ կամ ինչու է ապրում մեր տանը... բարեբախտաբար ժամանակավոր: Բոլոր դեպքերում, կարճ ժամանակից կռահում էի, թե իր «հյուրերի” հետ ինչպիսի հարաբերությունների մեջ է և նա, անկասկած, գնահատում էր իմ վստահությունը, մանավանդ որ ստիպված չէր լինում տաժանելի ճիգեր գործադրելով տանջել երևակայությունը՝ պատշաճ պատճառներ հորինելու համար: Հաշվարկն անթերի էր: Միակ սխալն այն էր, որ մի շրջան չթաքնված ցինիզմ էր ներշնչել ինձ սիրո բոլոր խնդիրների հանդեպ, որն իմ տարիքի և իմ կենսափորձի համար ավելի շատ զվարճալի էր, քան սոսկալի: Ես հաճույքով կրկնում էի հղկված բանաձևերը, ինչպես ասենք, Օսկար Ուայլդի այս խոսքերը. «Մեղքը միակ վառ բիծն է, որ շարունակում է գոյություն ունենալ այս աշխարհում»: Այնպիսի բացարձակ համոզվածությամբ էի սեփականացրել այդ միտքը, որ հազիվ թե կյանքում նույնպիսի վստահությամբ կիրառեի: Ես գտնում էի, որ պետք է իմ կյանքը դասավորեմ՝ ելնելով այդ նշանաբանից, ոգեշնչվեմ դրանով: Ես մոռանում էի, որ ժամանակի մեջ բաներ կան, որ մեռնում են, դադարում գոյություն ունենալ, որ կան առօրյա բարի զգացմունքներ: Իմ իդեալի մեջ ես պատկերացնում էի ստոր և զազիր մի կյանք:<br />
<br />
<br />
==== ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրն առավոտյան արթնացա արևի շեղակի և շոգ ճառագայթից, որ տարածվել էր մահճակալիս և վերջ տվել տարօրինակ ու շփոթ երազներին: Կիսաքուն վիճակում փորձում էի այդ համառ շոգն իմ դեմքից մի կողմ վանել, հետո հրաժարվեցի: Ժամը տասն էր: Անկողնազգեստս հագիս դուրս եկա պատշգամբ և այնտեղ տեսա Աննային, որ թերթերն էր նայում: Նկատեցի, որ նրա դեմքը թեթևակի, նրբորեն ներկված է: Հավանաբար, նա երբեք լրիվ չի տրվում հանգստին: Քանի որ ինձ վրա ուշադրություն չդարձրեց, սուրճի բաժակը և նարինջը ձեռքիս հանգիստ տեղավորվեցի աստիճաններին և սկսեցի առավոտյան հաճույքները մաս-մաս վայելել. ես կծում էի նարինջը և քաղցր հյութը ցայտում էր բերանիս մեջ, հետո՝ սև սրճի տաք կումը, և տեղնուտեղը դարձյալ սառը մրգի թարմությունը: Առավոտյան արևը տաքացնում էր մազերս, հարթում մարմնիս վրա անկողնի թողած անհարթությունները: Հինգ րոպե հետո կգնամ լողանալու: Աննայի ձայնից հանկարծակիի եմ գալիս.<br />
<br />
– Սեսիլ, ինչո՞ւ բան չեք ուտում:<br />
<br />
– Առավոտները ես միայն խմում եմ, որովհետև...<br />
<br />
– Դուք մի երեք կիլո պիտի գիրանաք, որպեսզի ձեր արտաքինը լավ երևա: Ձեր այտերը փոս ընկած են, ոսկորները ցցվել են: Գնացեք բուտերբրոդ բերեք և կերեք:<br />
<br />
Սկսեցի աղաչել, որ ինձ չստիպի բուտերբրոդ ուտել, իսկ նա սկսեց ապացուցել, որ դա անհրաժեշտ է, և այդ պահին հայտնվեց հայրս՝ իր պտավոր, շքեղ խալաթը հագին:<br />
<br />
– Ի՜նչ սքանչելի տեսարան է,– ասաց նա:– Արևից սևացած երկու փոքրիկ աղջիկ խոսում են բուտերբրոդների մասին:<br />
<br />
– Ավա՜ղ, այստեղ ընդամենը մի փոքրիկ աղջիկ կա,– ասաց Աննան ծիծաղելով:– Ես ձեր տարիքին եմ, իմ խեղճ Ռեյմոն:<br />
<br />
Հայրս կռացավ և համբուրեց նրա ձեռքը:<br />
<br />
– Դու շարունակում ես խայթել,– ասաց նա քնքշորեն, և ես տեսա, թե ինչպես Աննայի թերթերունքները, ասես մի անսպասելի շոյանքից, թրթռացին:<br />
<br />
Ես օգտվեցի առիթից և կամացուկ դուրս եկա: Աստիճանների վրա բախվեցի Էլզային: Երևում էր, որ անկողնուց նոր է ելել. կոպերն ուռած էին, իսկ արևից վառված բոսորագույն դեմքի վրա շրթունքները գունատ էին: Պետք էր, որ նրա կանգնեցնեի և ասեի, որ Աննան խնամված և թարմ դեմքով ներքևում նստած է, որ նա սկսել է առանց իր առողջությունը վնասելու չափավոր սևանալ արևի տակ: Ես պետք է նրան զգուշացնեի: Բայց նա, անկասկած, սխալ կհասկանար. Էլզան քսանինը տարեկան էր, տասներեք տարով ջահել էր Աննայից, և այս հանգամանքը մեծ առավելություն էր նրա աչքին:<br />
<br />
Լողազգեստս հագա և վազեցի դեպի ծովախորշ: Ի զարմանս ինձ, Սիրիլն արդեն այնտեղ էր: Նստած էր իր նավակի մեջ: Նա հանդիսավորությամբ եկավ, ինձ դիմավորեց և բռնեց ձեռքերս:<br />
<br />
– Ուզում էի երեկվա համար ներողություն խնդրել ձեզնից,– ասաց նա:<br />
<br />
– Դա իմ մեղքով էր,– պատասխանեցի ես:<br />
<br />
Ես բնավ նեղված չէի, որ նրա հանդիսավոր տեսքն ինձ զարմացնում էր:<br />
<br />
– Ինքս ինձ վրա շատ զայրացած եմ,– ասաց նա՝ նավակը ջրի մեջ հրելով:<br />
<br />
– Շատ իզուր,– զվարթությամբ ասացի ես:<br />
<br />
– Ոչ:<br />
<br />
Ես արդեն նավակում էի: Նա մինչև ծնկները կանգնել էր ջրի մեջ և հենվել նավեզրին, ասես դատարանի ամբիոնի մոտ լիներ: Ես հասկացա, որ մինչև չխոսի, նավակ չի նստի, ուստի և անհրաժեշտ ուշադրությամբ նայում էի նրան: Ես լավ ծանոթ էի նրա դեմքին և առանց դժվարության կարդում էի նրա մտքերը: Մտածում էի, որ քսանհինգ տարեկան է և գուցե իրեն մոլորեցնողի տեղ է դնում: Այդ միտքն ինձ ստիպեց ժպտալ:<br />
<br />
– Մի ծիծաղեք,– ասաց նա:– Երեկ երեկոյան ինքս ինձ վրա կատաղած էի, դուք գիտեք: Չէ որ դուք անպաշտպան եք իմ առջև... Ձեր հայրը, այդ կինը վատ օրինակ են ձեզ համար... Եթե ես ամենահետին ստորը լինեի, միևնույն է, դարձյալ կվստահեիք ինձ...<br />
<br />
Նա նույնիսկ ծիծաղելի չէր: Ես զգում էի, որ նա բարի է և պատրաստ է ինձ սիրել. ինքս էլ շատ կուզեի նրան սիրել: Ձեռքերս գցեցի նրա վզին, իսկ այտս հպեցի այտին: Նրա ուսերը լայն էին, և ես մի զորեղ մարմին էի զգում իմ դիմաց:<br />
<br />
– Դուք ազնիվ եք, Սիրիլ,– շշնջացի ես:– Դուք իմ եղբայրը կլինեք:<br />
<br />
Նա գրկեց ինձ, զայրույթի մի կարճ բացականչություն արձակեց և նավակից զգուշորեն դուրս հանեց: Նա բարձր պահած գրկել էր ինձ, գլուխս նրա ուսին էր: Այդ պահին ես նրան սիրում էի: Առավոտյան լույսի տակ նա էլ ինձ նման ոսկեգույն էր, ինձ նման լավն էր, ինձ նման նուրբ էր և հովանավորում էր ինձ: Երբ նրա բերանը գտավ իմը, ես էլ նրա պես սկսեցի դողալ, և մեր համբույրի մեջ ո՛չ խղճի խայթ կար, ո՛չ ամոթ, միայն շշուկներով ընդհատվող մի ագահ ճանաչում: Ես դուրս պրծա և լողացի դեպի նավակը, որը, հորձանքից քշված, հեռանում էր: Լողում էի և դեմքս պահում ջրի մեջ, որպեսզի թարմացնեմ, վերադարձնեմ նախկին վիճակին... Ջուրը կանաչ էր: Ես պարուրված էի մի անհոգ և կատարյալ երջանկությամբ:<br />
<br />
Ժամը տասնմեկ անց կեսին Սիրիլը գնաց, և հայրս ու իր կանայք հայտնվեցին քարայծերի արահետի վրա: Նա քայլում էր երկուսի միջև, պահում նրանց և մի բնական, միայն իրեն հատուկ վայելչությամբ հաջորդաբար ձեռքը մեկնում մերթ մեկին, մերթ մյուսին: Աննան խալաթը հագից չէր հանել. մեր զննող հայացքների տակ հանգիստ հանեց և պառկեց վրան: Մեջքը նուրբ էր, ոտքերն՝ անթերի, միայն մաշկը տեղ-տեղ թեթևակիորեն թորշոմած էր: Անկասկած, դա խոսում էր տարիների խնամքի և ուշադրության մասին: Հոնքս բարձրացնելով, հավանության մի հայացք ուղղեցի հորս: Ի զարմանս ինձ, նա չպատասխանեց և փակեց աչքերը: Խեղճ Էլզան ողբալի տեսք ուներ. նա ձիթապտղի յուղ էր քսում մաշկին: Մի շաբաթ կանցնի և հայրս...<br />
<br />
Աննան դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Սեսիլ, ինչո՞ւ եք այստեղ այդքան շուտ զարթնում: Փարիզում մինչև կեսօր անկողնում էիք մնում:<br />
<br />
– Այնտեղ ես պարապում էի,– պատասխանեցի ես:– Դա ինձ հալումաշ էր անում:<br />
<br />
Նա չժպտաց: Նա ժպտում էր միայն այն դեպքում, երբ ցանկանում էր, և ոչ թե մյուսների նման, որ քաղաքավարությունից մղված են ժպտում:<br />
<br />
– Իսկ ձեր քննությո՞ւնը:<br />
<br />
– Կտրվեցի,– զվարթությամբ պատասխանեցի ես:– Մաքուր կտրվեցի:<br />
<br />
– Հոկտեմբերին պետք է անպայման հանձնեք:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ,– միջամտեց հայրս:– Ես երբեք դիպլոմ չեմ ունեցել: Եվ առոք-փառոք ապրում եմ:<br />
<br />
– Դուք հենց սկզբից մի որոշ գումար ունեիք,– հիշեցրեց Աննան:<br />
<br />
– Իմ աղջիկը միշտ էլ կկարողանա ճարել այնպիսի մի տղամարդու, որը նրան լավ ապրուստ կապահովի,– ասաց հայրս ազնվորեն:<br />
<br />
Էլզան սկսեց ծիծաղել, բայց մեր երեքի հայացքների տակ կանգ առավ:<br />
<br />
– Այս արձակուրդներին նա պետք է պարապի,– ասաց Աննան և աչքերը փակեց՝ ազդարարելով, որ խոսակցությունն ավարտված է:<br />
<br />
Ես անհույս մի հայացքով նայեցի հորս: Նա փոքր ինչ շփոթված ժպիտով պատասխանեց: Ես պատկերացրի ինձ Բերգսոնի* գիրքը ձեռքիս, սև տողերը, որոնցից աչքերս շաղվում են և Սիրիլի ծիծաղը ծովափին... Այդ միտքն ինձ սարսափեցրեց: Ես սողացի դեպի Աննան և ցածրաձայն դիմեցի նրան: Նա բացեց աչքերը: Ես մի անհանգիստ, աղաչող դեմքով թեքվեցի նրա վրա, այտերս ներս ձգեցի, որպեսզի մտավոր աշխատանքից տանջված մարդու տեսք ստանամ:<br />
<br />
– Աննա,– ասացի ես,– դուք հո չե՞ք ստիպի, հո չե՞ք ստիպի, որ այս շոգերին նստեմ պարապեմ... այս արձակուրդների ժամանակ, երբ կարող եմ լավ կազդուրվել...<br />
– Ես պետք է ձեզ «ստիպեմ»... նույնիսկ այս շոգերին, ինչպես դուք եք ասում: Մի երկու օր ինձնից նեղացած ման կգաք, բայց հետո քննությունը կհանձնեք:<br />
<br />
– Բաներ կան, որ ստիպել չի լինի,– ասացի ես առանց ժպիտի:<br />
<br />
Նա հեգնական և հպարտ մի հայացք նետեց վրաս, և ես անտարբերությամբ լի նորից պառկեցի ավազին: Էլզան ինչ-որ բան էր ճռվողում ծովափնյա զվարճալիքների մասին: Բայց հայրս նրան չէր լսում: Նա նստել էր կանացի մարմիններից կազմված եռանկյունու գագաթին և ինձ ծանոթ անշարժ, համարձակ հայացքով նայում էր Աննայի շրջված կիսադեմին և ուսերին: Նրա ձեռքը հանդարտ, կանոնավոր և անդադար մի շարժումով ավազը վերցնում և հոսեցնում էր մատների արանքից: Ես վազեցի դեպի ծովը, մտա ջուրը և ողբացի արձակուրդը, որը կարող էինք ունենալ, բայց չենք ունենա: Սակայն դրամայի բոլոր տարրերը կային՝ գայթակղիչ, կիսաշխարհիկ մի կին և սառը դատողությամբ մի կին: Ծովի հատակին մի սքանչելի խեցի նկատեցի՝ վարդագույն, երկնագույնի հետ: Սուզվեցի, վերցրեցի և մինչև ճաշը պահում էի ձեռքիս մեջ՝ հղկված, ողորկ խեցին: Որոշեցի, որ դա իմ թալիսմանը կլինի և մինչև ամառվա վերջը կպահեմ: Եվ չգիտեմ ինչպես ստացվեց՝ այդ խեցին ես չկորցրեցի, ինչպես սովորաբար կորցնում էի ամեն բան: Մինչև այսօր էլ իմ ձեռքին է՝ վարդագույն և գաղջ, ու լաց լինելու ցանկություն է առաջանում մեջս:<br />
<br />
<br />
==== ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրերին ինձ ամենից շատ զարմացնողը Աննայի ծայրաստիճան ջերմ վերաբերմունքն էր Էլզայի հանդեպ: Էլզայի բազմաթիվ և փայլուն տխմարությունները լսելով, նա երբեք չէր արտասանում իր այն կարճ և դիպուկ արտահայտությունները, որոնց գաղտնիքը միայն ինքը գիտեր և որոնցով խեղճ Էլզային կարող էր ծաղրի առարկա դարձնել: Ինքս իմ մեջ արժանին էի հատուցում նրա համբերությանն ու վեհանձնությանը, առանց նկատելու, որ այդ վարքի մեջ խորամանկության մեծ բաժին կա խառնված: Հայրս այդ մանր կռիվներից շուտ կհոգներ: Մինչդեռ նա երախտապարտ էր Աննային և չգիտեր, թե ինչպես շնորհակալ լիներ: Այսինքն, երախտագիտությունն ընդամենը պատրվակ էր: Հայրս, անկասկած, նրա հետ վարվում էր որպես պատվարժան մի կնոջ, որպես իր աղջկա երկրորդ մոր: Նա հաճախ էր ընդգծում այս պարագան և իր տեսքով կարծես ուզում էր ասել, թե ինձ դնում է Աննայի հսկողության տակ, որ նա մասամբ պատասխանատու է իմ վարքի համար: Սրանով հայրս ուզում էր Աննային ավելի մոտեցնել մեզ, ավելի ամուր կապել մեզ հետ: Բայց միևնույն ժամանակ այնպիսի հայացքներով էր նայում նրան և այնպիսի վերաբերմունք ցույց տալիս, որոնցով դիմում են մի անծանոթ կնոջը, որին ուզում են հաճույքի մեջ ճանաչել: Երբեմն Սիրիլն էր նայում ինձ այդպիսի հայացքներով. դրանք ինձ և՛ խրտնեցնում էին, և՛ միաժամանակ ստիպում նրան գրգռել: Այս հարցում, հավանաբար, ես Աննայից ավելի տպավորվող էի. նա հորս հանդեպ ցուցաբերում էր մի անվրդով, հանդարտ մտերմություն, և դա ինձ վստահություն էր ներշնչում: Նույնիսկ սկսեցի մտածել, թե առաջին օրն սխալվել եմ, ես չէի նկատում, որ այս աներկդիմի մտերմությունը ծայրաստիճան գրգռում է հորս: Հատկապես Աննայի լռությունը... Նրա լռությունը՝ այնքա՜ն բնական, այնքա՜ն նրբանկատ: Էլզայի անդադար ճռվողյունի դեմ նա դարձել էր մի տեսակ հակաթեզ, ինչպես արևը գիշերվա դեմ: Խե՜ղճ Էլզա... Նա իսկապես ոչինչ չէր կասկածում, նա շարունակում էր մնալ հորդուն և աշխույժ և շարունակվում էր գունաթափվել արևի տակ:<br />
<br />
Բայց մի օր, հորս հայացքը բռնելով, նա հավանաբար հասկացավ, թե ինչ է կատարվում: Ճաշից առաջ ես տեսա, թե ինչպես է շշնջում հորս ականջին: Հորս դեմքը մի պահ դժկամեց, հետո զարմանք արտահայտեց, հետո ժպտաց: Սուրճ խմելու ժամանակ Էլզան վեր կացավ, դռանը մոտենալով՝ շրջվեց դեպի մեզ և նվաղուն տեսքով, որը հաստատ ամերիկյան ֆիլմերից էր վերցրել և համեմել ֆրանսիական վայելչագեղությամբ, ասաց.<br />
<br />
– Դուք գալի՞ս եք, Ռեյմոն:<br />
<br />
Հայրս վեր կացավ, գրեթե կարմրեց և, սիեստի* օգտակարության մասին խոսելով, հետևեց նրան: Աննան անշարժ էր: Սիգարետը ծուխ էր արձակում նրա մատների միջև: Ես զգացի, որ պարտավոր եմ մի բան ասել.<br />
<br />
– Ասում են, թե սիեստը լավ հանգիստ է, բայց ես կարծում եմ, որ դա սխալ է...<br />
<br />
Ասածիս երկիմաստությունն զգալով, անմիջապես լեզուս կծեցի:<br />
<br />
– Խնդրում եմ,– չոր ասաց Աննան:<br />
<br />
Նա նույնիսկ չնկատեց երկիմաստությունը: Ավելի շուտ, ասածս դրել էր կոպիտ կատակի տեղ: Ես նայում էի նրան: Նրա դեմքի սարքովի հանդարտությունը և անվրդովությունն ինձ հուզեցին: Գուցե այս պահին սոսկալի խանդում էր Էլզային: Ցանկացա մխիթարել և մեջս մի ցինիկ միտք ծագեց, որը գլխովս անցնող բոլոր մյուս նման մտքերի պես գրավիչ թվաց: Ցինիզմը մի տեսակ վստահություն էր հաղորդում, ինքս իմ մեղսակիցը լինելու գինովությունն էր պարգևում: Ես չկարողացա բարձրաձայն չասել.<br />
<br />
– Նկատի ունեցեք, որ Էլզայի արևայրուցքների պատճառով հազիվ թե մեկը կամ մյուսը կարողանան հաճույք ստանալ այդ սիեստից:<br />
<br />
Ավելի լավ կլիներ ձայնս կտրեի:<br />
<br />
– Ես ատում եմ նման խոսակցությունները,– ասաց Աննան:– Ձեր տարիքի համար դրանք ոչ միայն տհաճ են, այլև տխմար:<br />
<br />
Ես ավելացրի.<br />
<br />
– Կներեք, ես կատակ էի անում: Վստահ եմ, որ հոգու խորքում նրանք շատ գոհ են:<br />
<br />
Աննան տանջահար դեմքով նայեց ինձ: Ես անմիջապես ներողություն խնդրեցի: Նա աչքերը փակեց և կամաց, համբերությամբ լցված մի ձայնով սկսեց խոսել.<br />
<br />
– Դուք սիրո մասին պարզունակ պատկերացում ունեք: Դա միայն իրարից անկախ և իրար հաջորդող զգացմունքների հերթականություն չէ...<br />
<br />
Ես նկատեցի, որ իմ բոլոր սերերն այդպիսին են եղել: Անսպասելի հուզմունք՝ մի նոր դեմք տեսնելիս, մի նոր շարժումից, մի համբույրից... Իրարից անջատ զվարթ պահեր, ահա ամբողջ հուշերս իմ ապրած սերերից:<br />
<br />
– Դա մի ուրիշ բան է,– ասաց Աննան:– Կա հաստատուն քնքշանք, մեղմություն, ինչ-որ մեկի պահանջ... Բաներ, որոնք դուք չեք կարող հասկանալ:<br />
<br />
Ձեռքով մի խուսափող շարժում արեց և լրագիրը վերցրեց: Շատ կուզեի, որ նա զայրանար և ոչ թե անտարբերությամբ համակերպվեր իմ զգացմունքային չքավորությանը: Ես մտածեցի, որ նա իրավացի է, որ ես ապրում էի անասունի պես, ուրիշների կամքով, որ ես խեղճ եմ և թույլ: Ես արհամարհում էի ինձ, և դա տաժանելի էր, որովհետև սովոր չէի ինքս ինձ դատել, այսպես ասած, ո՛չ հանուն լավի, ո՛չ էլ հանուն վատի: Ես քաշվեցի սենյակս: Ասես երազի մեջ լինեի: Շուռումուռ էի գալիս անկողնուս գաղջ սավանի վրա: Աննայի խոսքերը դեռ ականջներումս էին. «Դա մի ուրիշ բան է... Ինչ-որ մեկի պահանջ»: Երբևէ կյանքումս ինչ-որ մեկի պահանջ ունեցե՞լ եմ:<br />
Այդ տասնհինգ օրերի միջադեպերն այլևս չեմ հիշում: Արդեն ասել եմ այդ մասին, ոչ մի որոշակի կամ սպառնալից բան չէի ուզում տեսնել: Արձակուրդի հետագա օրերն, իհարկե, հիշում եմ ճշգրտորեն, որովհետև իմ ողջ ուշադրությունը, ողջ հնարամտությունն ուղղված էին դրանց: Բայց այն երեք շաբաթը, վերջին հաշվով այն երեք երջանիկ շաբաթը... Այդ ո՞ր օրն էր, երբ հայրս ցուցադրաբար նայեց Աննայի շրթունքներին կամ ո՞ր օրն էր, երբ կատակելով, Աննային բարձրաձայն մեղադրեց անտարբերության մեջ: Այդ ո՞ր օրն էր, երբ առանց կատակի նրա նրբամտությունը համեմատեց Էլզայի անխելքության հետ: Իմ հանգստությունը հենված էր այն տխմար մտքին, թե նրանք տասնհինգ տարուց ի վեր ծանոթ են իրար և որ եթե իրար սիրելու լինեին, վաղուց պետք է արդեն սկսած լինեին: «Բայց եթե դա տեղի ունենա,– ասում էի ինքս ինձ,– հայրս երեք ամիս սիրահարված կլինի Աննային և ի վերջո կմնան կրքոտ հուշեր և մի քիչ ստորացում»: Կարծես չգիտեի, որ Աննան այն կանանցից չէ, որոնց կարող են այդպես լքել: Բայց Սիրիլը շարունակ կողքիս էր, և դա բավական էր, որ մտքերս նրանով տարված լինեին: Մենք միասին հաճախում էինք Սեն-Տրոպեզի գինետները, պարում կլարնետի մարող հնչյունների տակ, իրար ասում սիրո խոսքեր, որոնք հաջորդ օրը մոռանում էինք, բայց որոնք քաղցր էին հնչում այդ երեկոների ընթացքում: Ցերեկները առագաստանավակով լողում էինք ափի երկայնությամբ: Հայրս երբեմն ընկերակցում էր մեզ: Հայրս նրան գնահատում էր, հատկապես այն օրվանից, երբ Սիրիլը լողի մրցումներում թողեց, որ հայրս նրան հաղթի: Նրան ասում էր «իմ փոքրիկ Սիրիլ», Սիրիլը նրան դիմում էր «մսյո» բառով, բայց ես մտածում էի, թե երկուսից ո՞րն է ավելի ջահել:<br />
<br />
Մի անգամ կեսօրից հետո, Սիրիլի մոր հրավերով, գնացինք թեյ խմելու: Դա տարիքն առած մի կին էր՝ ժպտադեմ, հանգիստ: Նա մեզ պատմում էր իր այրիական և մայրական դժվարությունների մասին: Հայրս ցավակցական խոսքեր էր ասում, երախտագիտական հայացքներ նետում Աննային և հաճոյախոսում տարիքավոր տիկնոջը: Պետք է տեղեկացնեմ, որ նա երբեք ափսոսանք չէր հայտնում ծախսված ժամանակի համար: Աննան սիրալիր ժպտալով նայում էր այդ ներկայացումը: Տուն վերադառնալով հայտարարեց, որ այդ տիկինն սքանչելի էր: Ես անեծքներ տեղացի այդ տեսակ կանանց հասցեին: Նրանք ինձ նայեցին մի ներողամիտ և զարմացած ժպիտով, որն ինձ համբերությունից հանեց:<br />
<br />
– Դուք չնկատեցի՞ք, թե ինքն իրենից ի՜նչ գոհ էր,– գոռացի ես:– Նա ինքն իրեն երջանիկ է համարում, որովհետև կարծում է, թե իր պարտքը կատարել է և...<br />
<br />
– Բայց դա իրոք այդպես է,– նկատեց Աննան:– Ինչպես ասում են, նա իր մայրական պարտականությունները կատարել է...<br />
<br />
– Իսկ իր պոռնկական իրավունքնե՞րը,– հարցրեցի ես:<br />
<br />
– Անվայել խոսքերը տանել չեմ կարող,– հայտարարեց Աննան,– անգամ եթե դրանք պարադոքսալ են:<br />
<br />
– Բայց դա պարադոքսալ չէ: Նա բոլորի պես ամուսնացել է իր ամուսնու հետ՝ զգացմունքներից մղված կամ դեպքերի բերումով: Մի երեխա է ունեցել, դուք երևի գիտեք, թե ինչպես են երեխա ունենում:<br />
<br />
– Իհարկե, քո չափ չգիտենք,– հեգնեց Աննան,– բայց որոշ պատկերացումներ ունենք:<br />
<br />
– Այսպիսով, նա դաստիարակել է իր երեխային: Նա, հավանաբար, իրեն հեռու է պահել դաստիարակության տագնապներից, կողմնակի սիրո հուզումներից: Ապրել է միլիոնավոր կանանց կյանքով և դրանով հպարտ է, դուք հասկանո՞ւմ եք: Նա եղել է բուրժուա ընտանիքի ջահել աղջիկ, մայր, բայց ոչինչ չի արել այդ վիճակից դուրս գալու համար: Եվ իր արած այս կամ այն բանով չի պարծենում, այլ նրանով, ինչը չի հասցրել անել:<br />
<br />
– Անիմաստ բաներ ես ասում,– առարկեց հայրս:<br />
<br />
– Բայց դա թակարդ է հիմար թռչունների համար,– գոռացի ես:– Ապրում են, հետո ասում. «Իմ պարտքը կատարել եմ»: Որովհետև ոչինչ չեն արել: Այ, եթե նա բուրժուական ընտանիքում ծնվեր, բայց փողոցային աղջիկ դառնար, այդ դեպքում արժանի կլիներ ամեն ինչի:<br />
<br />
– Ձեր մտքերը մոդայիկ են, բայց անարժեք,– ասաց Աննան:<br />
<br />
Նա գուցե իրավացի էր: Ես ասում էի այն, ինչ մտածում էի, բայց ճշմարիտ էր նաև այն, որ դրանք լսել էի ուրիշներից: Բայցևայնպես իմ կյանքը, հորս կյանքը հաստաստում էին այդ տեսությունը, և Աննան, արհամարհելով դա, ինձ խոցում էր: Կեղծ փայլով էլ կարելի է խաբվել, ինչպես ամեն ինչով: Բայց Աննան իմ մեջ մտածող էակ չէր տեսնում: Ինձ թվում էր, թե առանց հետաձգելու, անմիջապես պիտի նրան հակառակը համոզեմ: Մտքովս չէր անցնում, որ շատ շուտով այդ առիթը կունենամ և ես այն չեմ փախցնի: Իմիջիայլոց, հոժարակամ նշում եմ, որ մեկ ամիս հետո նույն բաների մասին ուրիշ կարծիք պիտի ունենայի, որ իմ համոզմունքները փոխվելու էին: Ուրիշ ինչպե՞ս կարող էի մեծահոգի լինել:<br />
<br />
<br />
==== ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Եվ ահա մի օր սրա վերջը եկավ: Առավոտյան հայրս որոշեց, որ երեկոն կանցկացնենք Կաննում, կխաղանք, կպարենք: Ես հիշում եմ Էլզայի հրճվանքը: Իր համար ընտանի դարձած կազինոյի մթնոլորտում հույս ուներ, թե կվերագտնի ճակատագրական կնոջ իր անհատականությունը, որն արևի ճառագայթներից և մեր կիսամենակյաց կյանքից մի քիչ խամրել էր: Հակառակ իմ սպասումներին, Աննան դեմ չեղավ այս աշխարհիկ միջոցառմանը, նույնիսկ թվում էր, թե բավական գոհ է: Այդ պատճառով էր, որ ճաշից հետո անմիջապես բարձրացա սենյակս՝ երեկոյան զգեստս հագնելու, ի դեպ, իմ ունեցած միակ երեկոյան զգեստը: Այդ շորը, որ հայրս էր ընտրել ինձ համար, կարված էր տարաշխարհիկ մի կերպասից, ինձ համար թերևս չափազանց տարաշխարհիկ, քանի որ հայրս, չգիտես իր ճաշակի, թե սովորույթների թելադրանքով, ինձ հագցնում էր ֆաթալ կնոջ պես: Հորս հանդիպեցի ներքևում, նա փայլում էր իր նոր սմոկինգով, և ես ձեռքս գցեցի նրա վզին:<br />
<br />
– Դու ամենագեղեցիկն ես իմ տեսած բոլոր տղամարդկանցից:<br />
<br />
– Սիրիլից բացի,– ասաց նա, առանց հավատալու իր ասածին:– Դու էլ ամենագեղեցիկն ես իմ տեսած կանանց մեջ:<br />
<br />
– Էլզայից և Աննայից հետո,– ասացի ես, առանց հավատալու ինքս ինձ:<br />
<br />
– Քանի որ նրանք այստեղ չեն և ստիպում են իրենց սպասել, եկ պարիր ռևմատիզմից տառապող քո ծեր հոր հետ:<br />
<br />
Ինչպես ամեն անգամ՝ հորս հետ որևէ տեղ գնալուց առաջ, այս անգամ էլ մի մոլեգին հրճվանք պատեց ինձ: Նա իսկապես նման չէր ծեր հայրիկի: Պարելով, ես զգում էի նրա մարմնի ջերմությունը, օդեկոլոնի և ծխախոտի ծանոթ բույրերը: Նա պարում էր ռիթմով, աչքերը կիսափակ, մի աննկատ երջանիկ, անզուսպ ժպիտ շրթունքների անկյունում:<br />
<br />
– Դու պետք է ինձ բի-բոպ պարել սովորեցնես,– ասաց նա, մոռանալով իր ռևմատիզմը:<br />
<br />
Նա դադարեց պարել, որպեսզի Էլզայի հայտնվելու առիթով, մեքենայաբար, ողջույնի մի փաղաքուշ շշնջոց արձակի: Էլզան, կանաչ զգեստը հագին, աստիճաններով դանդաղ իջնում էր: Դեմքին մի անտարբեր, աշխարհիկ ժպիտ կար, նրա կազինոյական ժպիտը: Նա առավելագույնն էր արել, որպեսզի իր չորացած մազերը և այրված մաշկը շահեկան լույսի տակ ներկայացներ և, անշուշտ, գովեստի էր արժանի, բայց փայլ ձեռք չէր բերել: Բարեբախտաբար, նա այդ ամենը չէր նկատում:<br />
<br />
– Չենք գնո՞ւմ:<br />
<br />
– Աննան դեռ չի եկել,– ասացի ես:<br />
<br />
– Բարձրացիր տես պատրա՞ստ է,– ասաց հայրս: Մինչև հասնենք Կանն, կեսգիշեր կլինի:<br />
<br />
Երեկոյան զգեստիս մեջ խճճվելով բարձրացա և Աննայի դուռը թակեցի: Նա ներսից կանչեց. «Մտեք»: Ես կանգնած մնացել էի շեմին: Աննայի հագին մի գորշավուն զգեստ կար, տարօրինակ մի գորշ գույնի, գրեթե սպիտակ, որ նման էր արշալույսի երկնքին և ծովային ինչ-որ երանգներ ուներ: Հասուն կնոջ բոլոր հմայքները կարծես այդ երեկո միավորվել էին Աննայի մեջ:<br />
<br />
– Հոյակապ է,– ասացի ես:– Օ, Աննա, ի՜նչ զգեստ է:<br />
<br />
Նա ինքն իրեն ժպտաց հայելու մեջ, այնպես, ինչպես ժպտում ենք մեկին, որին լքելու ենք:<br />
<br />
– Այո, այս գորշ գույնը պարզապես հաջող գյուտ է,– ասաց նա:<br />
<br />
Նա ականջս բռնեց և նայեց աչքերիս մեջ: Նրա աչքերը մուգ կապույտ էին: Ես տեսնում էի, թե ինչպես են փայլում, ժպտում:<br />
<br />
– Դուք շատ դուրեկան աղջիկ եք, չնայած երբեմն անտանելի եք:<br />
<br />
Ինձ առաջ թողեց՝ առանց մի խոսք ասելու իմ զգեստի մասին: Սա և՛ ուրախացրեց, և՛ վիրավորեց ինձ: Աստիճաններից իջնելիս Աննան ինքն առաջ ընկավ, և ես տեսա, թե ինչպես հայրս շտապեց մոտենալ նրան: Նա կանգ առավ ներքևում, ոտքն առաջին աստիճանի վրա, դեմքը բարձրացրած դեպի Աննան: Էլզան ևս հետևում էր Աննայի իջնելուն: Մանրամասնորեն հիշում եմ այդ տեսարանը. իմ առջև Աննայի անթերի ուսերն էին և ոսկեգույն ծոծրակը: Մի քիչ ցած՝ հորս շլացած դեմքն էր, նրա պարզած ձեռքը, իսկ հեռվում՝ Էլզայի ուրվագիծը:<br />
<br />
– Աննա,– ասաց հայրս,– դուք անզուգական եք:<br />
<br />
Աննան կողքանց ժպտաց և հագավ հորս մատուցած մանտոն:<br />
<br />
– Մենք այնտեղ կհանդիպենք,– ասաց նա:– Սեսիլ, ինձ հետ եք գալի՞ս:<br />
<br />
Աննան թողեց, որ ես վարեմ մեքենան: Գիշերային ճամփան այնքան գեղեցիկ էր, որ ես դանդաղ էի քշում: Աննան ոչինչ չէր խոսում: Թվում էր՝ նույնիսկ չի լսում ռադիոյից հնչող փողերի կատաղի նվագը: Իսկ երբ ոլորաններից մեկի վրա հորս կաբրիոլետն առաջ անցավ մեզնից, նա նույնիսկ աչք չթարթեց: Ես զգացի, որ դեպքերի ընթացքից դուրս եմ ընկել, որ նայում եմ մի ներկայացում, որտեղ այլևս դեր չունեմ:<br />
<br />
Կազինոյում, հորս հնարքների շնորհիվ, անմիջապես իրար կորցրինք: Էլզայի հետ հայտնվեցի բարում: Մեզ հետ էր նաև Էլզայի ծանոթը՝ կիսահարբած լատինամերիկացի: Նա զբաղվում էր թատրոնով, և չնայած իր խմածությանը, հետաքրքիր էր նրան լսել, քանի որ մեծ կիրք էր տածում դեպի իր գործը: Մոտ մեկ ժամ հաճույքով լսում էի նրան, բայց Էլզան ձանձրանում էր: Թատերական հսկաներից մեկ-երկուսին ծանոթ էր, բայց բուն արվեստը նրան չէր հետաքրքրում: Նա անսպասելիորեն հարցրեց, թե որտեղ է իմ հայրը, կարծես թե ես որևէ պատկերացում ունեի այդ մասին: Հարցրեց և հեռացավ: Հարավամերիկացին մի պահ կարծես վշտացած էր, բայց վիսկիի նոր բաժինն ամեն ինչ ցրեց: Ես ոչ մի բանի մասին չէի մտածում, քանի որ քաղաքավարությունից դրդված մասնակցում էի նրա գինարբուքին: Հետագա ընթացքն ավելի ծիծաղելի դարձավ, երբ նա ցանկացավ պարել: Ես ստիպված էի ձեռքերով նրան պահել և հետևել, որ ոտքերս չտրորի, ինչը բավական մեծ ջանքեր էր պահանջում ինձնից: Մենք այնպես էինք հռհռում, որ երբ Էլզան խփեց ուսիս, և ես շրջվելով տեսա նրա Կասանդրայի դեմքը, քիչ մնաց գրողի ծոցն ուղարկեմ:<br />
<br />
– Ես նրանց չգտա,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
Նա վհատված տեսք ուներ, դիմափոշին թափվել էր և մերկացրել արևայրուքները, դեմքը սրվել էր: Նա շատ խղճալի էր: Ես հանկարծ կատաղի զայրույթ զգացի հորս հանդեպ. շատ անքաղաքավարի էր պահում իրեն:<br />
<br />
– Հա՜, ես գիտեմ, թե որտեղ են,– ժպտալով ասացի ես, կարծես խոսքը մի շատ բնական բանի մասին էր և անհանգստանալու ոչ մի պատճառ չկար:– Հիմա կգամ:<br />
<br />
Հարավամերիկացին, իմ հենարանից զրկվելով, ընկավ Էլզայի գիրկը և, կարծես, դրանից շատ գոհ էր: Ցավով նկատեցի, որ Էլզայի մարմինն ավելի փարթամ էր և որ ես իրավունք չունեի հարավամերիկացուն մեղադրելու: Կազինոն մեծ էր, և առանց որևէ արդյունքի երկու պտույտ արեցի այնտեղ: Անցա բոլոր սրահներով և վերջապես հիշեցի մեքենաները:<br />
<br />
Հարկ եղավ մեկ րոպեի չափ կառանատեղում որոնել: Նրանք այնտեղ էին: Ես ետևից էի մոտենում և ետադարձ հայելու մեջ նրանց տեսա: Տեսա իրար մոտեցած նրանց կիսադեմերը՝ լապտերի լուսավորության տակ զարմանալի և հանդիսավոր: Նրանք նայում էին իրար, հավանաբար խոսում էին ցածրաձայն, ես տեսնում էի նրանց շարժվող շրթունքները: Ցանկություն ունեցա ետ դառնալու, բայց, Էլզային հիշելով, բացեցի դուռը:<br />
<br />
Հորս ձեռքը Աննայի դաստակին էր, նրանք թռուցիկ նայեցին ինձ:<br />
<br />
– Լավ եք զգում, հա՞ – հարցրեցի ես քաղաքավարի:<br />
<br />
– Ի՞նչ կա,– հարցրեց հայրս գրգռված տեսքով:– Ի՞նչ ես անում այստեղ:<br />
<br />
– Իսկ դուք ի՞նչ եք անում: Արդեն մեկ ժամ է Էլզան ամենուր ձեզ է փնտրում:<br />
<br />
Աննան, ասես չկամությամբ, հայացքը դանդաղ դարձրեց իմ կողմը:<br />
<br />
– Մենք տուն ենք գնում: Ասացեք նրան, որ ես հոգնած էի, որ ձեր հայրն ինձ տուն տարավ: Երբ լավ զվարճանաք, կարող եք իմ մեքենայով տուն վերադառնալ:<br />
<br />
Զայրույթից դողում էի, բառեր չէի գտնում խոսելու:<br />
<br />
– Երբ լավ զվարճանա՜նք: Բայց մի՞թե չեք հասկանում, թե ինչեր եք խոսում: Դա զզվելի՛ է:<br />
<br />
– Ի՞նչն է զզվելի,– զարմացած հարցրեց հայրս:<br />
<br />
– Դու շիկահեր աղջկան բերում ես այս արևի տակ, ծովափ, որը նրա մաշկի համար վնասակար է, և երբ նա լրիվ վառվում է ու պլոկվում, լքում ես նրան: Դա շատ հեշտ է: Իսկ ես ի՞նչ պիտի ասեմ Էլզային:<br />
<br />
Աննան հոգնած դեմքը դարձրել էր հորս կողմը: Առանց ինձ լսելու՝ ժպտում էր նրան: Իմ զայրույթի չափն անցավ:<br />
<br />
– Գնամ... գնամ ասեմ, որ հայրս նոր կին է ճարել, որի հետ պառկում է և որ Էլզան սպասի, մինչև իր հերթը հասնի, լա՞վ:<br />
<br />
Հորս գոռոցը և Աննայի հասցրած ապտակը հնչեցին միաժամանակ: Գլուխս անմիջապես դուրս հանեցի մեքենայի դռան միջից: Նա շատ ուժեղ էր ապտակել:<br />
– Ներողություն խնդրիր,– ասաց հայրս:<br />
<br />
Գլուխս իսպառ կորցրած, անշարժ կանգնել էի մեքենայի մոտ: Բարեկրթությունը միշտ ուշացումով եմ հիշում:<br />
<br />
– Եկեք այստեղ,– ասաց Աննան:<br />
<br />
Նրա տեսքը սպառնալից չէր, և ես մոտեցա: Նա ձեռքը դրեց այտիս և մեղմորեն խոսեց, բառ առ բառ խոսեց, ասես դիմացը մի անհասկացող երեխա էր:<br />
<br />
– Չար մի եղեք, ես վշտացած եմ Էլզայի համար: Բայց դուք բավականաչափ նրբամիտ եք և կկարողանաք այս գործը հարթել: Վաղը մենք կբացատրվենք: Ես շա՞տ ցավեցրի ձեզ:<br />
<br />
– Բնավ,– քաղաքավարի պատասխանեցի ես:<br />
<br />
Նրա անսպասելի քնքշությունից և դրան նախորդած իմ ծայրահեղ զայրույթից քիչ մնաց լաց լինեի: Կանգնած նայում էի, թե ինչպես են հեռանում և ինձ լրիվ դատարկված էի զգում: Միակ մխիթարությունս իմ նրբամտությունն էր: Դանդաղ քայլերով վերադարձա կազինո, որտեղ ինձ սպասում էին Էլզան և նրանից կառչած հարավամերիկացին:<br />
<br />
– Աննան վատ զգաց,– ասացի ես անբռնազբոսիկ:– Հայրս ստիպված եղավ նրան տուն տանել: Գնանք մի բան խմենք:<br />
<br />
Նրանք անխոս նայում էին ինձ: Ես համոզիչ փաստարկներ էի որոնում:<br />
<br />
– Նա սրտխառնուք ուներ,– ասացի ես: Ահավոր տեսարան էր, զգեստն ամբողջովին կեղտոտվել էր:<br />
<br />
Ինձ թվաց, որ այս մանրամասնը ճչացող ճշմարտություն է, բայց Էլզան սկսեց կամաց ու տխուր լաց լինել: Շվարած նայում էի նրան:<br />
<br />
– Սեսիլ,– ասաց նա:– Օ՜, Սեսիլ, մենք այնքա՜ն երջանիկ էինք...<br />
<br />
Նրա հեծկլտոցն ուժեղացավ: Հարավամերիկացին էլ սկսեց լաց լինել, շարունակ կրկնելով. «Մենք այնքա՜ն երջանիկ էինք, այնքա՜ն երջանիկ»: Այդ պահին ես ատեցի հորս և Աննային: Պատրաստ էի ամեն ինչ անել, որպեսզի Էլզան լաց չլիներ, որպեսզի նրա աչքերի սև ներկը չջրիկանար և չտարածվեր, որպեսզի հարավամերիկացին դադարեր հեծկլտալ:<br />
<br />
– Դեռ ամեն ինչ կորած չէ, Էլզա: Գնանք ինձ հետ:<br />
<br />
– Այս քանի օրը կգամ իրերս վերցնելու,– հեծկլտալով ասաց նա:– Մնաս բարով, Սեսիլ, մենք իրար լավ էինք հասկանում:<br />
<br />
Ես նրա հետ նորաձևություններից ու եղանակից զատ ուրիշ բաների մասին չեմ խոսել, բայց ինձ թվաց, որ մի հին և լավ բարեկամ եմ կորցնում: Կտրուկ շրջվեցի և վազեցի դեպի մեքենան:<br />
<br />
<br />
==== ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մյուս օրն առավոտյան արթնանալը կատարյալ տառապանք էր. պատճառն, անկասկած, երեկվա վիսկին էր: Արթնացել էի՝ անկողնում լայնքին պառկած, խավարի մեջ, բերանս չորացած, ձեռքերս ու ոտքերս անզգայացած և անտանելի քրտնած: Պատուհանի փեղկերի արանքից արևի մի ճառագայթ էր թափանցում, իսկ փոշին սեղմ շարքերով բարձրանում էր դեպի այդ ճառագայթը: Ես ոչ վերկենալու, ոչ էլ անկողնում մնալու ցանկություն ունեի: Մտածեցի՝ եթե Էլզան այսօր վերադառնա, հայրս ու Աննան ինչպե՞ս պիտի նայեն նրան: Ես ստիպեցի ինձ մտածել նրանց մասին, որպեսզի վերկենամ, բայց իզուր: Վերջապես կարողացա վերկենալ և շշմած ու վշտոտ հայտնվեցի հատակի սառը սալերի վրա: Հայելին մի տխուր արտացոլում տվեց. չռված աչքեր, ուռած բերան, մի՞թե այս տարօրինակ դեմքն իմն է: Մի՞թե այս շրթունքների և այս աղավաղված դիմագծերի պատճառով է, որ ես թույլ եմ ու զզվելի, մի՞թե պատճառն այս ատելի և կամայական շրջանակներն են, որոնց մեջ խցկված եմ ես: Եվ եթե խցկված եմ այդ շրջանակների մեջ, ապա ինչո՞ւ եմ այդ մասին իմանում այսպես ցավագին, իմ բնույթին հակառակ այս ձևերով: Ինձ դուր էր գալիս, որ կարող եմ ինքս ինձ ատել, հարբեցողությունից ուռած, չորացած և տրորված այս դեմքից խորշել: Հայելու մեջ նայելով աչքերիս, «հարբեցողություն” բառն սկսեցի թույլ ձայնով արտասանել և հանկարծ նկատեցի, որ ժպտում եմ: Իրականում՝ ի՞նչ հարբեցողություն. մի քանի խղճուկ բաժակ, մի ապտակ և հեծեծանքներ: Ատամներս լվացի և իջա ներքև:<br />
<br />
Հայրս և Աննան արդեն նստել էին բաց պատշգամբում, իրար կողքի, նրանց առջև մատուցարանն էր՝ առավոտվա նախաճաշով: Ես մի անորոշ ողջույն հղեցի և նստեցի նրանց դիմաց: Ամոթից երեսներին չէի նայում, բայց երկարաձգված լռությունն ստիպեց, որ նրանց վրա մի հայացք նետեմ: Աննայի դեմքը մի քիչ սրված էր, սիրո գիշերվա միակ հետքը: Երկուսն էլ երջանիկ ժպտում էին: Ես գտա, որ դա շատ տպավորիչ է. երջանկությունն ինձ համար միշտ հավասարազոր է եղել որևէ գործի վավերացման, հաջողության:<br />
<br />
– Լավ քնեցի՞ր,– հարցրեց հայրս:<br />
<br />
– Ոչինչ,– պատասխանեցի ես:– Երեկ երեկոյան վիսկի շատ խմեցի:<br />
<br />
Սուրճ լցրեցի, մի կում արեցի, բայց անմիջապես դրեցի տեղը: Մի տեսակ բան կար նրանց լռության մեջ, մի տեսակ սպասում, որից ես վատ զգացի: Ես շատ հոգնած էի և չէի կարող այդ լռությունը երկար հանդուրժել:<br />
<br />
– Ի՞նչ է կատարվում: Դուք խորհրդավոր տեսք ունեք:<br />
<br />
Հայրս, աշխատելով հանգիստ երևալ, մի լուցկի վառեց: Աննան, որոշակիորեն նեղված, նայում էր ինձ:<br />
<br />
– Ուզում եմ քեզ մի երկու բան հարցնել,– վերջապես ասաց նա:<br />
<br />
– Մի նոր բա՞ն պիտի հայտնեմ Էլզային:<br />
<br />
Նա հայացքը շրջեց և նայեց հորս.<br />
<br />
– Ձեր հայրը և ես շատ կուզենայինք ամուսնանալ,– ասաց նա:<br />
<br />
Աչքերս սկզբում հառեցի նրան, հետո՝ հորս: Մոտ մեկ րոպե նրանից ձեռքի մի նշան, աչքի մի թարթում էի սպասում, որը միաժամանակ և՛ կժխտեր, և՛ վստահություն կներշնչեր: Բայց հայրս իր ձեռքերն էր զննում: Ես մտածեցի. «Սա անհնարին է»: Բայց արդեն գիտեի, որ ճշմարիտ է:<br />
<br />
– Դա լավ միտք է,– ասացի ես, որ ժամանակ շահեմ:<br />
<br />
Ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ. հայրս, որ այդպես համառորեն դեմ էր ամուսնության շղթաներին, մի գիշերվա մեջ որոշեց... Սա մեր ամբողջ կյանքը փոխում էր: Մենք կորցնում էինք մեր անկախությունը: Հանկարծ մեր կյանքը պատկերացրի երեքով: Աննայի բանականությամբ անսպասելիորեն զտված, հավասարակշռված կյանքը, նրա այն կյանքը, որն ինձ նախանձ էր պատճառում: Խելացի, նրբակիրթ ընկերներ, հանդարտ ու երջանիկ երեկոներ... Ես հանկարծ ատեցի հարավամերիկացիներին, Էլզային, աղմկալից ճաշերը: Գերազանցության, հանդարտության մի զգացում պատեց ինձ:<br />
<br />
– Շատ լավ միտք է,– կրկնեցի ես և ժպտացի նրանց:<br />
<br />
– Կատվիկս, ես գիտեի, որ դու գոհ կլինես,– ասաց հայրս:<br />
<br />
Նա հանգիստ էր, հիացած: Սիրո հաճելի մեղկությամբ վերագծված Աննայի դեմքը թվում էր ավելի սրտաբաց, ավելի քնքույշ, այդպես նրան երբեք չէի տեսել:<br />
<br />
– Արի այստեղ, կատվիկս,– ասաց հայրս:<br />
<br />
Նա երկու ձեռքերը մեկնեց ինձ, քաշեց իր կողմը, Աննայի կողմը: Ես գրեթե ծնկի իջա նրանց առջև: Նրանք մի նուրբ հուզմունքով նայում էին ինձ, շոյում մազերս: Իսկ ես անդադար մտածում էի այն մասին, որ հիմա գուցե փոխվում է իմ կյանքը, և որ ես նրանց համար ընդամենը մի կատվիկ եմ, մի փոքրիկ նվիրված գազան: Ես զգացի, որ նրանք ինձնից բարձր են, անցյալով և ապագայով իրար կապված, ինձ համար անծանոթ և ինձնից հեռու կապերով: Հոժարակամ փակեցի աչքերս, գլուխս հենեցի նրանց ծնկներին, ծիծաղեցի նրանց հետ, վերստանձնեցի իմ դերը: Իսկ ինչո՞ւ պիտի երջանիկ չլինեի: Աննան սքանչելի կին էր, նրա մեջ ես ոչ մի մանր բան չէի նկատել: Նա ինձ առաջնորդ կլինի, կթեթևացնի առօրյա հոգսերը, հետագա կյանքի բոլոր հանգամանքներում ճշմարիտ ուղի ցույց կտա: Ես կատարյալ մարդ կդառնամ, հայրս էլ ինձ հետ:<br />
<br />
Հայրս վերկացավ, որ շամպայն բերի: Ես զզվանք զգացի: Հայրս երջանիկ է. դա անկասկած, ամենակարևորն է, բայց ես այնքան հաճախ եմ տեսել, որ մի կնոջ պատճառով նա իրեն երջանիկ զգա...<br />
<br />
– Մի քիչ վախենում էի ձեզնից,– ասաց Աննան:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ,– հարցրեցի ես:<br />
<br />
Նրան լսելով, կարելի էր կարծել, թե իմ արգելքը դնելով՝ կարող էի երկու հասուն մարդկանց ամուսնությանը խանգարել:<br />
<br />
– Անհանգիստ էի, թե կարող է վախենաք ինձնից,– ասաց նա և սկսեց ծիծաղել:<br />
<br />
Ես էլ սկսեցի ծիծաղել, քանի որ իսկապես մի քիչ վախենում էի նրանից: Աննան ինձ հասկացրեց, որ գիտեր այդ մասին և որ այդ վախն անհիմն է:<br />
<br />
– Այս՝ ծերերի ամուսնությունը ձեզ ծիծաղելի չի թվո՞ւմ:<br />
<br />
– Դուք ծեր չեք,– պատասխանեցի ես՝ անհրաժեշտ համոզվածություն դնելով բառերիս մեջ, քանի որ հայրս, շիշը ձեռքին, վալս պարելով գալիս էր:<br />
<br />
Նա նստեց Աննայի կողքին և գրկեց նրա ուսերը: Աննան մարմնով այնպես հպվեց հորս, որ ստիպված եղա աչքերս իջեցնել: Ահա թե ինչն էր Աննային մղել դեպի հայրս. հորս ծիծաղը, վստահելի և զորեղ ձեռքերը, կենսունակությունը, ջերմությունը: Քառասո՜ւն տարեկան՝ վախ միայնությունից, գուցեև զգացմունքի վերջին պոռթկումները... Աննային սովոր եմ նայել ոչ որպես կնոջ, այլ որպես անմարմին մի էության... Նրա մեջ տեսել եմ վստահություն, նրբագեղություն, խելք, բայց երբեք չեմ նկատել նրա զգացմունքայնությունը կամ թուլությունը... Ես հասկանում էի, որ հայրս հպարտ է. գոռոզ և անտարբեր Աննա Լարսենը ամուսնանում է իր հետ: Սիրո՞ւմ էր արդյոք Աննային, կարո՞ղ է, արդյոք, նրան երկարատև սիրել: Աննայի հանդեպ տածած քնքշանքն, արդյոք, կարո՞ղ եմ ջոկել Էլզայի հանդեպ տածած քնքշանքից: Ես փակեցի աչքերս. արևից շշմել էի: Մենք երեքով նստել էինք լռություններով, թաքնված վախերով և երջանկությամբ լի պատշգամբում:<br />
<br />
Էլզան այդ օրերին չերևաց: Շաբաթն արագորեն անցավ: Երջանիկ, հրաշալի յոթ օր, ընդամենը յոթ օր: Մենք բարդ նախագծեր էինք կազմում, թե ինչպես կահավորենք բնակարանը, ինչպես կարգավորենք ժամերը: Ես և հայրս, կարգուկանոն չիմացած մարդկանց անպատասխանատվությամբ, լցնում էինք, դժվարացնում օրը և զվարճանում դրանից: Իմիջիայլոց, մի՞թե լրջորեն հավատում էինք այդ բաներին: Մի՞թե հայրս իսկապես գտնում էր, որ կարող է ամեն օր տասներկուսն անց կեսին գալ տուն, նախաճաշել ու ճաշել միևնույն տեղում և երեկոյան մնալ տանը: Սակայն նա արագորեն թաղեց իր բոհեմական սովորույթները և ներբողում էր քաղքենիական կյանքը, կարգուկանոնը, նրբաճաշակությունը, կազմակերպվածությունը: Բայց այդ բոլորը թե՛ ինձ, թե՛ հորս համար մտքի վարժանքներ էին լոկ:<br />
<br />
Այդ շաբաթվանից ես հուշեր եմ պահել, որոնք սիրում եմ փորփրել այսօր, որպեսզի տանջանքի ենթարկեմ ինքս ինձ: Աննան նստած էր հանգիստ, ինքնավստահ, մեղմ և հայրս նրան սիրում էր: Առավոտները նրանց տեսնում էի ձեռք-ձեռքի, աչքների տակը կապույտ, միասին ծիծաղելով իջնելիս, և երդվում եմ, շատ կուզեի, որ դա ամբողջ կյանքում տևեր: Երեկոները հաճախ դուրս էինք գալիս ծովափ, որևէ սրճարանի սրահում ապերիտիվ խմելու: Ամենուրեք մեզ ընդունում էին որպես մի նորմալ, միասնական ընտանիք, և ես, որ սովոր էի միայն հորս հետ դուրս գալ և չարաճճի կամ խղճահարությամբ լի հայացքներ որսալ, ուրախ էի, որ կարող եմ իմ տարիքին համապատասխան դերում հանդես գալ: Հարսանիքը պետք է անեին Փարիզում, վերադառնալուն պես:<br />
<br />
Խեղճ Սիրիլը չէր կարողանում մեր ընտանեկան փոփոխություններն առանց որոշակի զարմանքի ընդունել: Բայց այս օրինականացված ելքը նրան դուր եկավ: Մենք միասին նավակ էինք քշում, համբուրվում ըստ մեր ցանկության և հաճախ, երբ նրա շրթունքները դիպչում էին իմին, ես տեսնում էի Աննայի դեմքը, առավոտները թեթևակի հոգնած նրա դեմքը, մի տեսակ նվաղկոտությունը, երջանիկ անհոգությունը, որ սերն էր հաղորդել նրա շարժումներին, և ես նրան նախանձում էի: Համբույրները շուտ են ցնդում և, անշուշտ, եթե Սիրիլն ինձ ավելի պակաս սիրեր, այդ շաբաթ ես նրա սիրուհին կդառնայի:<br />
<br />
Ժամը վեցին, դեպի կղզին կատարած ճանապարհորդությունից վերադառնալով, Սիրիլը նավակը քարշ էր տալիս ավազի վրա՝ դեպի ափ: Մենք տուն էինք գալիս սոճիների պուրակի միջով և, որպեսզի մի քիչ տաքանանք, որոշեցինք հնդկացիներ խաղալ, առաջկտրուկ վազել: Տուն հասնելուց առաջ նա միշտ բռնում էր ինձ, հաղթական ճիչով տապալում գետին, սոճու փշերի մեջ թևերս ոլորում, համբուրում: Մինչև հիմա էլ հիշում եմ այդ շնչահեղձ, այդ անպտուղ համբույրների համը և Սիրիլի սրտի բախոցն իմ սրտի դեմ, որ ավազի վրայի ալեբախությանը համընթաց խփում էր... Մեկ, երկու, երեք, չորս սրտի բախոց և ալիքների մեղմ խշշոցն ավազի վրա՝ մեկ երկու, երեք... մեկ... Ծովի աղմուկն այլևս չէի լսում, մնում էին միայն արյանս սրընթաց և հալածական մղումներն ականջներիս մեջ:<br />
<br />
Աննայի ձայնը մի անգամ մեզ բաժանեց իրարից: Մայր մտնող արևի կարմրուն և ստվերաշատ լույսի ներքո կիսամերկ պառկել էինք իրար կողքի, և ես հասկանում էի, որ այս տեսարանը կարող է խաբել Աննային: Նա կտրուկ ձայնով իմ անունը տվեց:<br />
<br />
Սիրիլը մի ցատկով վեր թռավ և, իհարկե, ամաչեց: Ես էլ Աննային նայելով, իմ հերթին, դանդաղ վեր կացա: Աննան դարձավ Սիրիլին և, ասես նրան չնկատելով, հատ-հատ ասաց.<br />
<br />
– Հուսով եմ, որ ձեզ այլևս չեմ տեսնի:<br />
<br />
Սիրիլը չպատասխանեց, խոնարհվեց վրաս և, մինչև կհեռանար, համբուրեց ուսս: Այս արարքն ինձ զարմացրեց, հուզեց, ասես ուխտ լիներ նրա կողմից: Աննան իր նույն, հանդիսավոր ու անջատված հայացքով նայում էր ինձ, ասես ուրիշ բանի մասին էր մտածում: Դա ինձ կատաղեցրեց. եթե ուրիշ բանի մասին էր մտածում, ուրեմն, իրավունք չուներ այդպես խոսելու: Քաղաքավարությունից դրդված, ամաչկոտ տեսք ընդունելով, քայլեցի նրա կողմը: Նա մեքենայորեն սոճու մի ասեղ վերցրեց վզիս մոտից և հիմա միայն, կարծես իսկապես նկատեց: Նրա դեմքին անմիջապես հայտնվեց արհամարհանքի, հոգնածության և դժկամության դիմակը, որը նրան նկատելիորեն գեղեցիկ էր դարձնում և մի քիչ վախեցնում էր ինձ:<br />
<br />
– Դուք պարտավոր եք իմանալ, որ այդպիսի զգացմունքները մեծ մասամբ ավարտվում են հիվանդանոցում:<br />
<br />
Նա խոսում էր կանգնած, աչքերը հառած վրաս, և ես սոսկալիորեն նեղվում էի: Նա այն կանանցից էր, որոնք կարող են ուղիղ և անշարժ կանգնած խոսել: Իսկ ես խոսելիս պիտի փռվեի բազկաթոռին, ձեռքիս որևէ առարկա խաղացնեի, սիգարետ վերցնեի, ոտքերս ճոճեի և նայեի, թե ինչպես են ճոճվում...<br />
<br />
– Չափազանցելու կարիք չկա,– ասացի ես ժպտալով:– Սիրիլին միայն համբուրել եմ, իսկ դրանից հիվանդանոց չեն ընկնում...<br />
<br />
– Խնդրում եմ այլևս չհանդիպեք նրան,– ասաց նա, կարծես հավատացած էր, որ ես խաբում եմ իրեն:– Մի առարկեք, դուք տասնյոթ տարեկան եք, այժմ ես ինչ-որ չափով պատասխանատու եմ ձեզ համար և թույլ չեմ տա, որ ձեր կյանքը վտանգեք: Իմիջիայլոց, դուք պետք է պարապեք, դա ձեզ համար լավ զբաղմունք կլինի կեսօրից հետո:<br />
Նա շրջվեց և իր անկաշկանդ քայլվածքով շարժվեց դեպի տուն: Իսկ ես սարսափահար մեխվել էի գետնին: Նա հավատում էր իմ ասածներին, իմ փաստարկներին, իմ հերքումներն ընդունում էր անտարբերությամբ, որն արհամարհանքից վատ է. կարծես ես գոյություն չունեմ, կարծես ինչ-որ իր եմ, որը պետք է տեղը դնել, և ոչ թե ես՝ Սեսիլը, որին ճանաչում է վաղուց, որին, վերջապես, պատժելը կարող է տառապանք պատճառել նրան: Իմ միակ հույսը հայրս էր: Նա, ինչպես միշտ, կասի. «Այդ տղան ո՞վ է, կատվիկս: Գոնե առողջ և գեղեցի՞կ է: Անառակ տղաներից հեռու մնա, աղջիկս»: Նա պետք է որ հենց այդպես ասի, այլապես իմ արձակուրդին վերջ:<br />
<br />
Ընթրիքն անցավ մղձավանջի մեջ: Ոչ մի անգամ Աննան չասաց. «Ձեր հորը ես ոչինչ չեմ պատմի, ես խոսք տանող-բերող չեմ, բայց ինձ խոստացեք, որ լավ կպարապեք»: Այս կարգի հաշիվները նրա համար խորթ էին: Սա և՛ ուրախացնում, և՛ զայրացնում էր ինձ, քանի որ հնարավորություն էր տալիս նրան արհամարհելու: Սակայն նա խուսափեց այդ վրիպումից, ինչպեսև մյուս բոլոր վրիպումներից, և միայն ապուրն ուտելուց հետո կարծես հիշեց այսօրվա միջադեպը:<br />
<br />
– Ռեյմոն, ես շատ կուզեի, որ ձեր աղջկան մի քանի խելոք խորհուրդներ տայիք: Այսօր երեկոյան ես նրան տեսա սոճիների անտառում, Սիրիլի հետ և, ինչպես երևում է, իրար հետ շատ մտերիմ էին:<br />
<br />
Խեղճ հայրս փորձեց այդ ամենը կատակի տալ.<br />
<br />
– Այս ինչե՞ր եմ լսում, հը՞: Այդ ի՞նչ էիք անում:<br />
<br />
– Ես համբուրում էի նրան,– գոռացի բորբոքված:– Իսկ Աննան կարծեց, թե...<br />
<br />
– Ես ոչինչ չեմ կարծում,– ընդհատեց նա:– Բայց ենթադրում եմ, որ վատ չէր լինի, եթե մի որոշ ժամանակ նրանք չհանդիպեին և որ Սեսիլը փիլիսոփայություն պարապեր:<br />
<br />
– Իմ խեղճ փոքրիկս,– ասաց հայրս:– Հուսով եմ, որ այդ Սիրիլը լավ տղա է:<br />
<br />
– Սեսիլն էլ լավ աղջիկ է,– ասաց Աննան:– Ուստի ես վշտացած կլինեի, եթե նրան մի բան պատահեր: Եվ եթե հաշվի առնենք այն բացարձակ ազատությունը, որ նա ունի այստեղ, այդ տղայի մշտական ընկերակցությունը և նրանց անգործությունը, ապա տհաճ պատահարն անխուսափելի է: Դուք համաձայն չե՞ք:<br />
<br />
«Դուք համաձայն չե՞ք»-ը լսելով, ես աչքերս բարձրացրի, իսկ հայրս շփոթված իջեցրեց:<br />
<br />
– Դուք, անշուշտ, իրավացի եք,– ասաց նա:– Իհարկե, դու պիտի պարապես, Սեսիլ: Չէ՞ որ նպատակ չունես փիլիսոփայությունից երկրորդ անգամ կտրվելու:<br />
<br />
– Ինձ համար միևնույն է,– ասացի ես կտրուկ:<br />
<br />
Հայրս նայեց ինձ և անմիջապես հայացքը շրջեց: Ես ամոթով մնացի: Ես գիտակցում էի, որ մեր կյանքը ոգեշնչող միակ զգացումը՝ անհոգությունը, փաստարկներ չունի ինքն իրեն պաշտպանելու:<br />
<br />
– Ահա թե ինչ,– ասաց Աննան, սեղանի վրա ձեռքս բռնելով:– Դուք պետք է հրաժարվեք անտառային աղջկա ձեր դերից և խելոք աշակերտուհու դերն ստանձնեք, ընդամենը մեկ ամիս, կարծում եմ դժվար չէ, հա՞: <br />
<br />
Աննան և հայրս ժպտալով նայում էին ինձ. այս պայմաններում իմաստ չուներ վիճել: Ձեռքս կամաց ետ քաշեցի:<br />
<br />
– Այո,– ասացի ես,– դժվար է:<br />
<br />
Ես այնպես ցածրաձայն ասացի, որ նրանք ինձ չլսեցին կամ չցանկացան լսել: Մյուս օրն առավոտյան դեմ էի առել Բերգսոնի հետևյալ նախադասությանը, որը հասկանալու համար հարկ եղավ մի քանի րոպե ծախսել. «Փաստերը և դրդապատճառներն առաջին հայացքից որքան էլ այլազան թվան, և չնայած իրերի էության մասին չի կարելի եզրակացություն կազմել նրանց վարքից ելնելով, այնուամենայնիվ, մարդկության հանդեպ մեր սիրո կարողությունն ուժ է առնում մարդկային ցեղի նախնականության սկզբունքների հետ ունեցած անքակտելի կապից»: Որպեսզի չնյարդայնանամ, այս նախադասությունն սկզբից կրկնում էի ցածրաձայն, հետո բարձրաձայն: Գլուխս բռնած ուշադիր զննում էի: Վերջապես հասկացա և ինձ զգացի նույնքան սառը, նույնքան անզոր, որքան առաջին անգամ կարդալիս: Ես չէի կարողանում շարունակել. միևնույն ջանասիրությամբ և պատրաստակամությամբ կարդում էի հաջորդ տողերը, երբ հանկարծ մեջս մի բան բարձրացավ, ինչ-որ քամի, և ինձ շպրտեց անկողնու վրա: Ես մտածում էի Սիրիլի մասին, որն ինձ էր սպասում ոսկեզօծ ծովախորշում, նավակի մեղմ ճոճյունը հիշեցի, մեր համբույրների համը և Աննայի մասին մտածեցի: Այնպես մտածեցի նրա մասին, որ սրտի բախոցով նստեցի մահճակալին և ինքս ինձ ասում էի, թե սա տխմար և հրեշավոր մի բան է, թե ես ընդամենը երես առած և թույլ մի երեխա եմ, թե իրավունք չունեմ այդպես մտածելու, թե նա վնասաբեր է ու վտանգավոր, թե անհրաժեշտ է նրան հեռու քշել մեր ճանապարհից: Հիշում էի նոր վերջացած նախաճաշը, որի ժամանակ մի խոսք չասացի: Ես նստել էի դառնացած, վիրավորանքից աղավաղված դեմքով, ինքս ինձ արհամարհելով, վստահ, որ ծիծաղելի եմ... Այո, հենց այս հարցում էի մեղադրում Աննային. նա խանգարում էր, որպեսզի կարողանամ ինքս ինձ սիրել: Ես, որ բնությունից ստեղծված էի երջանկության, սիրո, ապահով կյանքի համար, նրա պատճառով մտել էի մշտական մեղադրանքների և ծանրացած խղճի աշխարհը, և բացարձակապես անզոր լինելով ինքնազննումի մեջ, ոտով-գլխով կորել էի այդ աշխարհում: Իսկ փոխարենը նա ի՞նչ էր տալիս ինձ: Ես չափում էի նրա ուժերը. նա հորս էր ուզում նվաճել, նվաճեց: Կամաց-կամաց մեզնից կսարքի մի ամուսին և Աննա Լարսենի մի խորթ աղջիկ: Այսինքն՝ քաղաքակրթված, լավ դաստիարակված և երջանիկ արարածներ: Քանզի նա իսկապես մեզ երջանկություն էր բերում: Ես պատկերացնում էի, թե մենք, անկայուն հոգիներս, ինչպիսի հաճույքով պիտի համաձայնեինք, որ մեզ շրջանակների մեջ առնեն, որ ամենայն պատասխանատվություն վերցնեն մեր ուսերի վրայից: Նրա ազդեցությունը չափազանց զորեղ էր: Հայրս արդեն անջատվում էր ինձնից. նրա նեղված, շփոթված դեմքը, որ սեղանի մոտ շարունակ փախցնում էր ինձնից, հալածում էր ինձ, տանջում: Լացս գալիս էր, երբ հիշում էի մեր հին օրերի ընկերությունը, թե ինչպես էինք ծիծաղում, երբ արշալույսին, մեքենա նստած, Փարիզի լուսավորվող փողոցներով տուն էինք գալիս: Այդ ամենի վերջը եկել էր: Ինքս էլ իմ հերթին կընկնեի Աննայի ազդեցության տակ, նա ինձ կվերահարդարեր, ուղղություն կտար: Ես նույնիսկ տառապելու առիթ չեմ ունենա. նա խելքով կգործի, հեգնանքով, քնքշությամբ, և ես ի վիճակի չեմ լինի դիմադրելու, իսկ վեց ամիս հետո նույնիսկ հաճելի կլինեն այդ ամենը:<br />
Պետք է մի կարգին թափ տանք մեզ և խելքի գանք, որպեսզի կարողանամ հորս և նախկին կյանքը փրկել: Անցած երկու տարիները հանկարծ աչքիս առաջ եկան իրենց հմայքով. երջանիկ և խենթավուն երկու տարիներ, որ անցան գնացին, այն երկու տարիները, որոնք քիչ էր մնում այդքան հեշտությամբ մոռանայի... մտածելու ազատությունը, վատ մտածելու կամ չմտածելու ազատությունը. ապրես այնպես, ինչպես քո սրտովն է, լինես այնպես, ինչպես ինքդ ես ուզում: Ես չեմ կարող ասել. «ինքս ինձ հետ լինել», որովհետև ես կաղապարի համար ստեղծված կավ եմ, բայց գոնե իրավունք ունենամ ինձ պարտադրած կաղապարը մերժել:<br />
<br />
Ես հասկանում եմ, որ իմ այս փոփոխությունների համար կարելի է խրթին պատճառներ գտնել, մի շարք սքանչելի բարդույթներ վերագրել ինձ՝ հորս հանդեպ տածած արյունապիղծ սերը կամ անառողջ կիրքը դեպի Աննան: Բայց հո գիտեի իրական պատճառները. շոգը, Բերգսոնը կամ թեկուզ Սիրիլի բացակայությունը: Կեսօրից մինչև ճաշ ես գտնվում էի այդ տհաճ հայտնագործումի տարբեր աստիճաններում, բայց էականն այն էր, որ մենք Աննայի իշխանության տակ էինք: Ես սովոր չէի երկար-բարակ մտածել, դա ինձ զայրացնում էր: Ճաշելիս, ինչպեսև առավոտյան, ոչ մի բառ չխոսեցի: Հայրս պարտավորված զգաց կատակելու.<br />
<br />
– Ինչո՞ւ եմ սիրում երիտասարդներին, մարդամոտ են, զրուցասեր...<br />
<br />
Ես կատաղի և չոր հայացքով նայեցի նրան: Ճիշտ է, նա սիրում էր երիտասարդներին, և ո՞ւմ հետ կարող էի զրուցել, եթե ոչ նրա հետ: Մենք խոսում էինք ամեն ինչի մասին՝ սիրո, մահվան, երաժշտության: Բայց նա լքել էր ինձ, ինքն իր ձեռքով զինաթափել էր ինձ: Նայում էի նրան և մտածում. «Դու առաջվա պես ինձ չես սիրում, դու ինձ դավաճանում ես»: Եվ ուզում էի այդ մտքերն անխոս հայտնել նրան: Նա էլ անսպասելիորեն տագնապած նայեց գուցե հասկացավ, որ սա խաղ չէ, որ մեր դաշինքը վտանգի մեջ է: Նա սառեց՝ հարցական արտահայտությունը դեմքին: Աննան դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Դուք վատ տեսք ունեք, ես խղճի խայթ եմ զգում, որ ստիպեցի ձեզ պարապել:<br />
<br />
Ես չպատասխանեցի, ես ինքս ինձ ահավոր ատում էի, որ բորբոքել եմ այս դրաման և որ այլևս չեմ կարող մարել:<br />
<br />
Մենք վերջացրինք ճաշը: Պատշգամբում, սրահի պատուհանից արտացոլված ուղղանկյան մեջ տեսա, թե ինչպես Աննայի ձեռքը՝ երկար ու թրթռուն ձեռքը, ճոճվեց և հորս ձեռքը գտավ: Հիշեցի Սիրիլին, ցանկացա, որ ծղրիդներով և լուսնի լույսով լի այս պատշգամբում նա ինձ գրկեր: Ցանկացա, որ ինձ շոյեն, մխիթարեն, ինքս ինձ հետ հաշտեցնեն: Հայրս և Աննան լուռ էին, նրանց սպասում էր սիրո գիշերը, իսկ ինձ՝ Բերգսոնը: Ես փորձեցի լաց լինել, ինքս իմ գութը շարժել, ինքս ինձ խղճալ, բայց իզուր: Ես խղճում էի Աննային, կարծես արդեն գիտեի, որ հաղթողը ես եմ լինելու:<br />
<br />
<br />
=== ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ ===<br />
<br />
==== ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Զարմանում եմ, թե ինչպես եմ կարողանում այդ պահից սկսած ամեն ինչ հիշել: Ես ավելի ուշադիր դարձա մյուսների և իմ հանդեպ: Տարերային կյանքը, անհոգ եսասիրությունն ինձ համար միշտ եղել են բնական շքեղություն: Միշտ այդ կյանքով եմ ապրել: Եվ ահա այս մի քանի օրն ինձ այնպես հուզեցին, որ ստիպված էի խոհերիս մեջ ընկնել և ինքս ինձ կողքից դիտել: Ես անցա ինքնազննումի բոլոր արհավիրքներով, բայց չկարողացա ինքս ինձ հետ հաշտվել: «Աննայի հանդեպ տածած իմ զգացմունքները,– մտածում էի ես,– տխմար են և ողորմելի, իսկ նրան հորիցս բաժանելու գաղափարը դաժան է»: Բայց, ի վերջո, ինչո՞ւ էի ինքս ինձ այդպես դատապարտում: Մի՞թե ինքս ինձ հետ լինելով, ես ազատ չէի զգալու այն, ինչ պատահում էր ինձ: Կյանքումս առաջին անգամ այդ «եսը” կարծես կիսված լիներ և այդ երկվությունն ինձ սաստիկ զարմացնում էր: Ես պատճառներ էի գտնում, ինքս ինձ շշնջում էի դրանք, գտնում էի, որ անկեղծ եմ, բայց հանկարծ իմ երկրորդ «եսը» մեջտեղ էր գալիս, հերքում իմ փաստարկները, գոռում երեսիս, թե խաբում եմ ինքս ինձ, չնայած իմ փաստարկները ճշմարիտ իմաստ ունեն: Բայց, արդյոք, այդ երկրորդ «եսը» չէ՞ր, որ ինձ մոլորեցնում էր: Եվ այդ հստակատեսությունն, արդյոք, իմ սխալներից ամենավատթարը չէ՞ր: Իմ սենյակում նստած, ժամերով գլուխ էի կոտրում, որպեսզի իմանամ, թե Աննայի ներշնչած վախը և անբարյացակամությունն, արդյոք, հիմք ունե՞ն, թե ես ընդամենը երես առած և եսապաշտ մի աղջիկ եմ, որը կեղծ անկախություն է երազում:<br />
Իսկ մինչ այդ, մինչ այս, ես օր-օրի վրա կամաց-կամաց նիհարում էի, լողափում միայն քնում էի, իսկ սեղանի մոտ մի տագնապալից լռություն պահպանում, որն, ի վերջո, սկսել էր նրանց ճնշել: Ես հետևում էի Աննայի ամեն մի շարժումին, սեղան նստած՝ շարունակ ասում էի ինքս ինձ. «Ահա, ձեռքը մեկնեց հորս, մի՞թե սա սեր չէ, մի սեր, որի նմանը չի եղել: Եվ այս ժպիտը՝ հասցեագրված ինձ, ի՜նչ տագնապ կա աչքերի խորքում, ինչպե՞ս կարելի է այս ամենի համար նրան ատել»: Բայց հանկարծ նա ասում էր. «Երբ վերադառնանք Փարիզ, Ռեյմոն...»: Այդ պահերին հիշելով մեր կյանքի մեջ թափանցելու և մեզ բաժանելու նրա մտադրությունը՝ ես փշաքաղվում էի: Աննան ինձ թվում էր ավելի ճարպիկ և ավելի սառը: Ինքս ինձ ասում էի. «Նա սառն է, մենք տաքսիրտ ենք, նա սիրում է իշխել, մենք սիրում ենք անկախ լինել, նա անտարբեր է մարդկանց հանդեպ, նրանցով չի հետաքրքրվում, մինչդեռ մենք մեծ սեր ունենք դեպի մարդիկ, նա զուսպ է, մենք զվարթ ենք: Մենք երկուսս իսկական կյանքով ենք ապրում, իսկ նա իր հանդարտախոսությամբ ուզում է սողոսկել մեր միջև, տաքանալ մեզնով, կամաց-կամաց նվաճել մեր անհոգության բարի ջերմությունը, ուզում է ամեն ինչ գողանալ մեզնից, ասես մի գեղեցիկ օձ լինի»: Գեղեցիկ օձ, գեղեցիկ օձ, կրկնում էի ես: Աննան հաց էր մեկնում, ես հանկարծ ուշքի էի գալիս և մտովին ասում. «Բայց սա խենթություն է, սա Աննան է, խելացի Աննան, որը մտահոգված է քեզնով: Նա պարզապես իրեն սառն է պահում, այստեղ ոչ մի հաշիվ չկա, անտարբերությամբ է, որ կարողանում է կյանքի տգեղ բաներից պաշտպանվել, դա ազնվության գրավական է»: Գեղեցիկ օ՜ձ... Ամոթից կարմրելով, նայում էի նրան և մտովի ներողություն խնդրում: Երբեմն նա հանկարծակիի էր գալիս այդ հայացքներից և զարմանքից, անորոշությունից դեմքը մռայլվում էր, խոսքը՝ կիսատ մնում: Հայացքով, բնազդաբար, հորս էր փնտրում, հայրս ցանկությամբ կամ հիացմունքով նայում էր նրան, առանց հասկանալու Աննայի տագնապների պատճառները: Ի վերջո, ես հասա այն բանին, որ մթնոլորտը դարձավ հեղձուցիչ, և ես ատում էի ինձ:<br />
<br />
Հայրս տառապում էր այնքան, որքան ի վիճակի էր տառապելու: Այսինքն, գրեթե չէր տառապում, որովհետև խենթի պես տարված էր Աննայով. հպարտությունից և հաճույքից խենթացած էր, իսկ նա ապրում էր միայն սրանց համար: Բայցևայնպես, մի օր, երբ առավոտյան լոգանքից հետո ննջում էի լողափում, հայրս նստեց կողքիս և սկսեց նայել ինձ: Ես զգացի նրա հայացքը: Ուզում էի վերկենալ և ինձ սազող սարքովի աշխուժությամբ առաջարկել գնալ լողանալու, երբ նա ձեռքը դրեց գլխիս և ողբաձայն ասաց. <br />
– Աննա, հապա եկեք այս ճպուռին տեսեք, կաշի ու ոսկոր է դարձել, եթե պարապմունքները նրան այս օրը պիտի գցեն, ավելի լավ է դադարեցնի:<br />
<br />
Նա հույս ուներ, որ դրանով ամեն ինչ կհարթի և, անշուշտ, եթե տասն օր առաջ լիներ, ամեն ինչ կհարթվեր: Բայց ես խորացել խճճվել էի հակասական բարդությունների մեջ, և հետկեսօրյա պարապմունքներն այլևս չէին նեղում ինձ, քանի որ Բերգսոնից զատ ոչ մի գիրք չէի բացել:<br />
<br />
Աննան մոտենում էր: Ուշադրությունս նրա խլացած քայլերին պահած, բերանքսիվայր պառկել էի ավազին: Նա նստեց իմ մյուս կողմը և շշնջաց.<br />
<br />
– Ճիշտ է, պարապելը նրան օգուտ չի բերում: Իմիջիայլոց, լավ կլիներ, եթե իսկապես պարապեր, ոչ թե սենյակում ետուառաջ քայլեր...<br />
<br />
Ես շրջվեցի և նայեցի նրան: Որտեղի՞ց գիտեր, որ ես չեմ պարապում: Գուցե գուշակո՞ւմ է իմ մտքերը. ես դրան հավատում էի, նա ամեն ինչի ընդունակ էր: Այդ մտքից սարսռացի:<br />
<br />
– Ես սենյակում ետուառաջ չեմ քայլում,– ասացի:<br />
<br />
– Գուցե այն տղայի՞ն ես կարոտում,– հարցրեց հայրս:<br />
<br />
– Ոչ:<br />
<br />
Դա մի քիչ կեղծ էր: Բայց նաև ճիշտ էր, որ ես ժամանակ չէի ունենում Սիրիլի մասին մտածելու: <br />
<br />
– Բայցևայնպես, երևում է, որ լավ չես,– խստորեն ասաց հայրս:– Աննա, տեսնո՞ւմ եք: Կարծես փետրած և փորը հանած հավ լինի, որ դրել են արևի տակ տապակելու:<br />
<br />
– Սեսիլ, փոքրիկս,– ասաց Աննան:– Ճիգ գործեք: Մի քիչ շատ պարապեք և շատ կերեք: Այդ քննությունը շատ կարևոր է...<br />
<br />
– Թքել եմ այդ քննության վրա,– գոռացի ես,– լսո՞ւմ եք, թքել եմ:<br />
<br />
Հուսահատությունից ուղղակի նայում էի նրա դեմքին՝ հասկացնելու, որ խոսքն ավելի կարևոր բանի մասին էր, քան քննությունը: Ես սպասում էի, որ նա ասեր. «Իսկ ի՞նչ է պատահել», որպեսզի ինձ հարցախեղդ աներ, ստիպեր, որ ամեն ինչ պատմեմ: Եվ նա ինձ կհամոզեր, իր որոշածը կանցկացներ, բայց փոխարենն այլևս նեղված չէի լինի այդ կծու և ստորացնող զգացումներից: Աննան ուշադիր նայում էր ինձ, նրա աչքերի կապույտը սպասումից և խղճի խայթից մգացել էր: Ես հասկացա, որ նրա մտքով անգամ չի անցնում ինձ հարցաքննել, ինձ թեթևացնել ճնշող ապրումներից, նրա մտքով այդպիսի բաներ չեն անցնի, նրա կարծիքով այդպես չեն անում: Նա պատկերացնել անգամ չի կարող, թե ինչ մտքեր են ինձ տանջում, իսկ եթե պատկերացներ, միայն արհամարհանքի և անտարբերության կարժանացներ, այսինքն, այդ մտքերն ուրիշ բանի արժանի էլ չէին: Աննան միշտ գիտեր իրերն անսխալ գնահատել: Ահա թե ինչու երբեք չեմ կարողանա նրա հետ ընդհանուր լեզու գտնել:<br />
<br />
Ես թափով նորից պառկեցի, այտս հպեցի արևից տաքացած ավազին, հառաչեցի և դողացի մի քիչ: Աննայի հանգիստ և վստահ ձեռքը դիպավ ծոծրակիս, ինձ անշարժացրեց, մինչև որ դողս անցավ:<br />
<br />
– Մի բարդացրեք ձեր կյանքը,– ասաց նա:– Դուք, որ այդքան գոհ էիք, այդքան աշխույժ, դուք, որ ոչ մի բանի մասին չէիք մտածում, սկսել եք ապրել միայն ուղեղով և դարձել եք տխուր: Դա ձեզ չի սազում:<br />
<br />
– Գիտեմ,– ասացի ես:– Ես երիտասարդ, անուղեղ, առողջ արարած եմ, զվարթ և տխմար:<br />
<br />
– Գնանք ճաշենք,– ասաց նա:<br />
<br />
Հայրս հեռացել էր, նա ատում էր նման խոսակցությունները: Ճանապարհին ձեռքս բռնեց և պահեց: Դա ամուր և սփոփող ձեռք էր. այդ ձեռքը սրբում էր սիրո իմ առաջին արցունքները, հանգստության և լիակատար երջանկության պահերին բռնում էր իմ ձեռքը, գողունի սեղմում էր նաև մեղսակցության կամ ծիծաղի պահերին: Ես սովոր էի նաև այդ ձեռքը տեսնել ղեկի վրա կամ երեկոյան՝ բանալին բռնած, բանալու անցքն ապարդյուն փնտրելիս, որևէ կնոջ ուսին, կամ սիգարետը բռնած: Սակայն այդ ձեռքն այլևս ոչինչ չէր կարող ինձ համար անել: Ես շատ ուժեղ սեղմեցի այն: Հայրս դարձավ ինձ և ժպտաց:<br />
<br />
<br />
==== ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Երկու օր անցավ, և ես շարունակում էի սենյակում ետուառաջ քայլել. ուժասպառվել էի: Չէի կարողանում ազատվել այն մտքից, որ Աննան ուզում է տակնուվրա անել մեր կյանքը: Ես փորձեր էի անում Սիրիլին հանդիպելու. նա կարող էր ինձ հանգստացնել, մի փոքրիկ երջանկություն կտար, բայց ցանկություն չունեի: Նույնիսկ մի տեսակ հաճույք էի ստանում դիմացս անլուծելի հարցեր դնելով, անցած օրերը հիշելով և ապագայից վախենալով: Շատ շոգ էր. իմ սենյակում փակոցափեղկերը ծածկել էի, և կիսախավար էր տիրում, բայց դա ի վիճակի չէր անտանելի, ճնշող և քրտնեցնող տապից փրկելու: Աչքերս առաստաղին հառած, գլուխս ետ գցած պառկում էի մահճակալին և կամացուկ տեղից տեղ փոխվում, որպեսզի սավանի վրա զով անկյուն գտնեմ: Ես չէի քնում, նվագարկչի վրա դնում էի այն ձայնապնակներից մեկը, որոնք մեղեդային չեն, բայց ունեն լավ ռիթմ: Շատ էի ծխում, ինձ դեկադենտուհի էի պատկերացնում, և դա դուրեկան էր: Բայց այդ խաղը չէր կարող երկար խաբել: Ես մնում էի տխուր, մոլորված: <br />
<br />
Մի անգամ, հետմիջեօրեին, սպասուհին բախեց իմ դուռը և խորհրդավոր կերպով հայտնեց, որ ինչ-որ մեկը ներքևում սպասում է ինձ: Ես անմիջապես մտածեցի, որ Սիրիլն է: Իջա ներքև, բայց նա չէր: Էլզան էր: Նա զեղումով սեղմեց ձեռքս: Ես նայում էի Էլզային և զարմանում նրա նոր գեղեցկությամբ: Վերջապես սևացել էր, հավասար և բաց բրոնզագույն, լավ խնամված էր և սքանչելիորեն ջահել:<br />
<br />
– Եկել եմ իրերս տանեմ,– ասաց նա:– Խուանն այս քանի օրը մի քանի զգեստներ գնեց, բայց դրանք քիչ են:<br />
<br />
Մի պահ մտածեցի, թե ո՞վ է Խուանը, բայց որոշեցի չխորանալ: Ես ուրախ էի Էլզային նորից հանդիպել: Նա իր հետ բերել էր վարձու կանանց, բարերի, անհոգ երեկոների մթնոլորտը, որն ինձ անցած երջանկության օրերն էր հիշեցնում: Ես հայտնեցի, որ ուրախ եմ նրան տեսնել, իսկ նա ինձ համոզում էր, որ մենք միշտ իրար հետ լեզու էինք գտնում, քանի որ ընդհանուր բաներ շատ ունեինք: Ես դրանից թեթևակի ցնցվեցի և առաջարկեցի իմ սենյակը բարձրանալ, մի բան, որը հնարավորություն կտար խուսափելու Աննային և հորս հանդիպելուց: Երբ հորս մասին հիշատակեցի, նա չկարողացավ իրեն զսպել գլուխն ակամա ճոճելուց, և ես մտածեցի, որ մինչև այժմ գուցե սիրում է նրան... չնայած Խուանին ու նրա գնած շրջազգեստներին: Մտածեցի նաև, որ երեք շաբաթ առաջ դա չէի նկատի: Իմ սենյակում նա սկսեց հիացմունքով պատմել, թե ինչպիսի արբեցնող բարձրաշխարհիկ կյանք է վարում ծովափին: Լսում էի և զգում, որ նրա նոր տեսքի հայտնությամբ ոգեշնչված՝ տարօրինակ մտքեր են ձևավորվում իմ մեջ: Վերջապես նա լռեց, հավանաբար, այն պատճառով, որ խոսակցությունը չէի բորբոքում, մի քանի քայլ արեց սենյակում և, առանց շրջվելու, անտարբեր ձայնով հարցրեց, թե «Ռայմոնը երջանի՞կ է»: Ինձ թվաց, որ իմ օգտին «գոլ խփեցին», և անմիջապես հասկացա, թե ինչու: Գլխումս հազարավոր ծրագրեր էին խառնվել, նախագծեր էին մեջտեղ եկել, ասես ընկճված լինեի իմ փաստարկների ծանրությունից: Իսկույն մտածեցի, թե ինչ պիտի պատասխանեմ նրան.<br />
<br />
– «Երջանի՜կ» – դա չափազանց ուժեղ է ասված: Աննան շարունակ հորս ստիպում է միայն այդ բանի մասին մտածել: Նա շատ ճարպիկ է:<br />
<br />
– Շա՜տ,– հառաչեց Էլզան: <br />
<br />
– Դուք երբեք չեք հասկանա, թե նա ինչ է որոշել անել... Նա ամուսնանում է հորս հետ:<br />
<br />
Էլզան սոսկումի արտահայտությունը դեմքին, դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Ամուսնանո՞ւմ է: Ռեյմոնն ուզում է նրա հետ ամուսնանա՞լ: <br />
<br />
– Այո,– ասացի ես:– Ռեյմոնը պատրաստվում է նրա հետ ամուսնանալ:<br />
<br />
Մի խենթ ծիծաղ բռնեց ինձ: Ձեռքերս դողում էին: Էլզան այնպես էր շշմել, ասես նրան հարվածել էի: Պետք չէր նրան ժամանակ տալ մտածելու և եզրակացություն անելու, որ դա շատ բնական է հորս տարիքի մարդու համար, որ նա չի կարող իր ամբողջ կյանքը սիրուհիների հետ անցկացնել: Ես առաջ թեքվեցի և, տպավորություն գործելու համար, ցածրաձայն ասացի.<br />
<br />
– Չպետք է թույլ տալ, որ այդ բանը տեղի ունենա, Էլզա: Նա արդեն տառապում է: Դա հնարավոր բան չէ, դուք լավ եք հասկանում:<br />
<br />
– Իհարկե,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
Նա կարծես հմայված էր: Դա նորից ծիծաղելու ցանկություն առաջացրեց և ձեռքերիս դողն անցավ:<br />
<br />
– Ես ձեզ սպասում էի,– շարունակեցի ես:– Միայն դուք կարող եք Աննայի դեմ պայքարել: Միայն ձեր որակի կինը կարող է դա անել:<br />
<br />
Ինչպես երևում էր, նա ուզում էր ինձ հավատալ:<br />
<br />
– Բայց եթե ամուսնանում է, ուրեմն սիրում է,– առարկեց նա:<br />
<br />
– Չէ մի՜,– մեղմորեն ասացի ես:– Նա ձեզ է սիրում, Էլզա: Փորձ չանեք ինձ համոզելու, թե չգիտեք այդ մասին:<br />
<br />
Ես տեսնում էի, թե նա ինչպես է աչքերը թարթում, շրջվում, որպեսզի իմ տված հույսը, հրճվանքը թաքցնի: Կարծես խելացնոր վիճակում լինեի, բայց ճշգրտորեն զգում էի, թե ինչ պիտի ասեմ նրան:<br />
<br />
– Հասկանում եք,– ասացի ես:– Աննան հորս խաբում է ընտանեկան օջախի բարեկեցությամբ, և նա էլ խաբվել է:<br />
<br />
Իմ խոսքերը ճնշում էին ինձ... Քանզի, վերջին հաշվով, դրանք իմ ապրած զգացմունքներն էին, որ արտահայտում էի հիմա, ճիշտ է՝ պարզունակ և կոպիտ ձևով, բայց, անկասկած, նրանք համապատասխանում էին իմ ցանկություններին:<br />
<br />
– Եթե այդ ամուսնությունը տեղի ունենա, մեր երեքիս կյանքը կքանդվի: Էլզա, պետք է փրկել հորս, նա մեծ երեխա է... Իսկական մեծ երեխա...<br />
<br />
«Մեծ երեխա», եռանդով կրկնում էի ես: Այս բառերից մի քիչ մելոդրամայի հոտ փչեց, բայց նկատեցի, որ Էլզայի գեղեցիկ, կանաչ աչքերում խղճահարություն երևաց: Եվ ես օրհնության պես վերջացրեցի.<br />
<br />
– Օգնեք ինձ, Էլզա: Ես սա ասում եմ հանուն ձեզ, հանուն իմ հոր և հանուն ձեր երկուսի սիրո:<br />
<br />
Իսկ մտքումս ասացի. «...և հանուն փոքրիկ չինացիների»:<br />
<br />
– Բայց ես ի՞նչ կարող եմ անել,– հարցրեց Էլզան:– Կարծում եմ, որ նույնիսկ անհնարին է որևէ բան անել:<br />
<br />
– Դե, եթե կարծում եք, որ անհնարին է, ուրեմն, պետք չէ,– ասացի ես, այսպես ասած, բեկված ձայնով:<br />
<br />
– Անառակի մեկը,– շշնջաց Էլզան:<br />
<br />
– Շատ ճիշտ եք ասում,– ասացի ես և ինքս էլ թեքեցի հայացքս:<br />
<br />
Էլզան աչքերիս առջև վերածնվում էր: Նրան ծաղրել էին, նա հիմա ցույց կտա այդ խարդախ կնոջը, ցույց կտա, թե ինչ կարող է անել ինքը՝ Էլզա Մակենբուրը: Իսկ հայրս սիրում է նրան, նա միշտ գիտեր այդ մասին: Նա ինքն էլ, Խուանի կողքին, չի մոռացել հորս հմայքը: Ի հարկե, նա երբեք չի խոսել ամուսնական օջախի մասին, հորս չի ձանձրացրել, փորձության չի ենթարկել նրան...<br />
<br />
– Էլզա,– ասացի ես, քանի որ այլևս չէի կարող նրան տանել,– իմ կողմից գնացեք Սիրիլի մոտ և խնդրեք, որ ձեզ հյուրընկալեն: Նա մորը կհամոզի: Հայտնեք, որ վաղն առավոտյան կգամ նրան տեսնելու: Մենք երեքով ամեն ինչ կքննարկենք:<br />
<br />
Երբ նա դռան շեմին էր, կատակով ավելացրի.<br />
<br />
– Դուք ձեր երջանկությունն եք պաշտպանում, Էլզա:<br />
<br />
Հանդիսավորությամբ գլխով արեց, կարծես այդ երջանկություններից մի տասնհինգ հատ չունենար, այսինքն, ներկա պահին կարծես այդքան տղամարդ չէր կարող նրան պահել: Նայում էի, թե ինչպես է իր պարող քայլվածքով գնում արևի տակ: Ես վստահ էի՝ մեկ շաբաթ հետո հայրս նորից կցանկանա նրան:<br />
<br />
Երեքն անց կես էր, հիմա նա հավանաբար քնած է Աննայի գրկում: Իսկ Աննան ինքնամոռաց, անկողնուն տապալված, շոգից ու երջանկությունից թուլացած, հավանաբար, նույնպես քնած է... Ես, առանց մի պահ ինքս ինձ համար պարզելու, սկսեցի նախագծեր մշակել: Առանց դադարի ետուառաջ էի անում, մոտենում պատուհանին, մի հայացք նետում կատարելապես հանդարտված, ավազե ափին դեմ առած ծովին, մոտենում դռանը, շրջվում, նորից քայլում դեպի պատուհանը: Ես հաշվում էի, ծանրութեթև անում բոլոր առարկությունները. երբեք չէի գիտակցել, թե ինչ սրընթաց է մարդկային միտքը և որքան հեռու կարող է գնալ: Ես ինձ զգում էի վտանգավոր և ճարպիկ, և այն գգվանքի ալիքին, որ պարուրել էր ինձ Էլզայի հետ զրուցելու առաջին իսկ րոպեներից, ավելանում էր նաև հպարտության, թաքնված մեղսակցության և միայնության զգացումը:<br />
Հարկ կա՞ արդյոք ասելու, երբ լողափի ժամը հասավ, այս ամենից հետք անգամ չէր մնացել: Խղճի խայթից դողում էի Աննայի առջև, չգիտեի մեղքս ինչպես քավեի: Նրա պայուսակն էի տանում, երբ ծովից դուրս էր գալիս, սրընթաց շտապում էի խալաթը մատուցել: Ես նրան շշմեցրել էի հաճոյակատարությամբ և սիրալիր խոսքերով: Այս արագ փոփոխությունը, որ կատարվել էր վերջին օրերի իմ լռությունից հետո, չէր կարող նրան չզարմացնել և հաճույք չպատճառել: Հայրս հիացած էր: Աննան ժպտալով շնորհակալություն էր հայտնում, ուրախ պատասխանում էր ինձ, և ես հիշում էի «Անառակի մեկը», «Շատ ճիշտ եք ասում»-ը: Ինչպե՞ս կարող էի այս խոսքերն արտասանել, Էլզայի տխմարությունը հանդուրժել: Վաղը ես նրան խորհուրդ կտամ հեռանալ, կասեմ, որ սխալվել եմ: Ամեն ինչ կմնա առաջվա պես և, իվերջո, քննությունս կհանձնեմ: Բակալավրի վկայական ստանալն անկասկած անհրաժեշտ է և օգտակար:<br />
<br />
– Ճիշտ է, չէ՞:<br />
<br />
Դիմեցի Աննային:<br />
<br />
– Ճիշտ է, չէ՞, բակալավրի վկայական ստանալն օգտակար է:<br />
<br />
Աննան նայեց ինձ և հռհռաց: Տեսնելով, որ նա այդքան ուրախ է, ես էլ լավ զգացի:<br />
<br />
– Դուք անկրկնելի եք,– ասաց նա:<br />
<br />
Իսկապես որ անկրկնելի էի: Իսկ եթե նա իմանար, թե առավոտյան ի՜նչ նախագծեր էի մշակում: Սոսկալի ցանկություն ունեի նրան պատմելու այդ ամբողջը, որպեսզի տեսներ, թե ինչ աստիճանի անկրկնելի եմ: «Պատկերացրեք, որ ես Էլզային մղում եմ կոմեդիա խաղալ. նա պիտի ձևացներ, թե սիրահարված է Սիրիլին, կբնակվեր նրանց տանը, և մենք կտեսնեինք, թե ինչպես է զբոսնում նրա նավակով, կհանդիպեինք նրանց անտառում, ծովափին: Էլզան նորից գեղեցկացել է: Օ՜, իհարկե, նա ձեր գեղեցկությունը չունի, բայց այն փայլն ունի, որը տղամարդկանց ստիպում է շրջվել: Հայրս երկար չէր դիմանա, նա երբեք չէր հանդուրժի, որ իրեն պատկանող և իր կողմից լքված այդպիսի գեղեցիկ կինն այդքան շուտ մխիթարվի և, կարելի է ասել, իր աչքի առջև: Մանավանդ որ կողքի տղամարդն իրենից ջահել է: Հասկանում եք, Աննա, չնայած ձեզ սիրում է, բայց ինքն իրեն համոզելու համար նորից կձգտեր Էլզային նվաճել: Նա շատ սնափառ է կամ, եթե կուզեք, շատ վստահ չէ իր վրա: Էլզան, իմ հրահանգների համաձայն, կպահեր իրեն ինչպես հարկն է: Եվ մի գեղեցիկ օր հայրս ձեզ կդավաճաներ, իսկ դուք չէիք կարողանա այդ փաստը հանդուրժել, այդպես չէ՞: Դուք այն կանանցից չեք, որոնք կարողանում են հեշտությամբ զիջել: Այդ դեպքում դուք ստիպված կլինեիք մեկնել, դա էլ հենց իմ ուզածն էր: Այո, դա շատ տխմար է, ես ձեր դեմ քեն ունեմ Բերգսոնի, շոգի պատճառով. ես պատկերացնում եմ, որ... Ես նույնիսկ չեմ համարձակվում ձեզ պատմել այդ մասին, այնքան անհեթեթ է և ծիծաղելի: Այդ քննության պատճառով ես պատրաստ էի ձեզ գժտեցնել մեզ հետ, դուք, որ մորս բարեկամուհին եք, մեր բարեկամը: Մինչդեռ, բակալավրի վկայական ստանալը շատ օգտակար է»:<br />
<br />
– Ճիշտ է, չէ՞:<br />
<br />
– Ի՞նչն է ճիշտ,– հարցրեց Աննան:– Բակալավրի վկայական ստանա՞լը:<br />
<br />
– Այո,– ասացի ես:<br />
<br />
Այսինքն, չարժե նրան որևէ բան պատմել, գուցե նա ոչինչ չհասկանա: Կան բաներ, որոնցից Աննան գլուխ չի հանի: Ես նետվեցի ջուրը, լողացի հորս ետևից, սկսեցի նրա հետ կռվել և նորից խաղի, ջրի, մաքուր խղճի հաճույքը վայելեցի: Վաղը սենյակս կփոխեմ, դասագրքերս կառնեմ և կտեղավորվեմ ձեղնահարկում: Բայց Բերգսոնը չեմ վերցնի, կարիք չկա համը հանել: Օրը երկու ժամվա աշխատանք միայնության մեջ, լուռ ջանքեր, թանաքի բույր և թղթի խշրտոց: Հոկտեմբեր ամսին՝ փայլուն հաջողություն, հորս ապշած ծիծաղը: Աննայի հավանությունը, ավարտական վկայականը: Կլինեմ խելացի, զարգացած, Աննայի պես մի քիչ անտարբեր: Գուցե ես մտավոր անսահման կարողություններ ունեմ... Չէ որ հինգ րոպեի ընթացքում չափազանց տրամաբանված մի նախագիծ մշակեցի, ճիշտ է, նողկալի էր, բայցև չափազանց տրամաբանված: Հապա Էլզա՞ն: Ես նրա սնափառության, նրա զգացմունքների վրա խաղացի, մի քանի վայրկյանում նրան հեղաշրջեցի, նա, որ եկել էր ընդամենը իր ճամպրուկը վերցնելու: Շատ տարօրինակ է, ես Էլզային նշանի տակ առա, թույլ տեղը բռնեցի և խոսելուց առաջ հարվածը ճշտեցի: Կյանքումս առաջին անգամ այդ արտակարգ հաճույքն զգացի. կարդալ մարդու մտքերը, բացահայտել նրա թաքուն ցանկությունները, հանել լույս աշխարհ և ցավոտ տեղը խոցել: Ամենայն զգուշությամբ, ասես մատս զսպանակի վրա լիներ, փորձում էի որևէ մեկին ճանաչել, և վերջինս լարված զսպանակի պես դուրս էր ցատկում: Ես դիպել էի նպատակին: Այս բանը երբեք չեմ իմացել, միշտ բռնկվող եմ եղել: Նախկինում միայն թյուրիմացաբար կարող էի որևէ մեկին վիրավորել: Եվ հանկարծ հայտնագործում եմ մարդկային ապրումների, լեզվի զորության այս հեքիաթային մեքենան... Ափսո՜ս, որ հայտնագործեցի կեղծիքի ճանապարհին: Բայց մի օր ես էլ մեկնումեկին խենթի պես կսիրեմ և միևնույն զգուշությամբ, մեղմորեն, դողացող ձեռքով ուղի կփնտրեմ դեպի նրա սիրտը...<br />
<br />
<br />
==== ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրը գնում էի Սիրիլի առանձնատուն՝ իմ բնական ուժերին ավելի պակաս վստահությամբ: Ծանր վիճակիս վախճանը նշելու նպատակով երեկ ճաշի ժամանակ շատ խմեցի և չափից դուրս ուրախ էի: Ես բացատրում էի հորս, որ դիսերտացիա կպաշտպանեմ գրականության գծով, կշփվեմ էրուդիտների հետ և կդառնամ նշանավոր ու տաղտկալի: Իսկ նա՝ հայրս, պետք է գործի դնի ռեկլամի բոլոր միջոցները, որպեսզի շուրջս աղմուկ ստեղծի և ինձ առաջ մղի: Մեկը մյուսի ետևից անհեթեթ ծրագրեր էինք մշակում և ծիծաղից թուլանում: Աննան էլ էր ծիծաղում, բայց մի քիչ զուսպ, մի տեսակ ներողամտությամբ: Իսկ ժամանակ առ ժամանակ, երբ գրական կարիերայի իմ գաղափարները դուրս էին գալիս պատշաճության սահմաններից, նա լռում էր: Հայրս՝ այս տխմար կատակներով նորից մտերմանալու համար, այնպիսի բացահայտ ուրախություն էր ապրում, որ Աննան հանդուրժում էր ասածներս: Վերջապես ինձ պառկեցրին և վերմակով ծածկեցին: Հուզված շնորհակալություն հայտնեցի և հարցրեցի, թե «առանց ձեզ ի՞նչ պիտի անեի»: Հայրս, իսկապես, չգիտեր, թե ինչ պիտի անեի, իսկ Աննան իր խստագույն կարծիքն ուներ այդ մասին: Ես նրան աղաչում էի, որ ասի, Աննան արդեն կռանում էր, որ ականջիս շշնջար, բայց այդ պահին քունս տարավ: Գիշերվա կեսին վատ զգացի: Իսկ առավոտյան արթնացումն ինձ համար ամենածանր և ամենատաժանելին էր կյանքումս: Ծանր գլխով և անհանգիստ սրտով էի քայլում դեպի սոճիների պուրակը, առանց նկատելու անհանգիստ ծովը և գրգռված ճայերին:<br />
Սիրիլն ինձ դիմավորեց այգու մուտքի մոտ: Նա ցատկեց, գրկեց ինձ և, անկապ բառեր շշնջալով, սեղմեց կրծքին:<br />
<br />
– Սիրելիս, ես այնքան անհանգիստ էի... Ինչքա՜ն ժամանակ է, որ... Չգիտեի, թե ինչ է կատարվում քեզ հետ... Այդ կինը քեզ դժբախտացրել էր... Չգիտեի, որ ինքս էլ կարող եմ այսպես տանջվել... Ամեն օր, կեսօրից հետո, գնում էի ծովախորշ, ետուառաջ լողում... Չէի կարծում, թե կարող եմ քեզ այսպես սիրել...<br />
<br />
– Ես էլ,– ասացի ես: <br />
<br />
Միաժամանակ հուզված էի և զարմացած: Ափսոսում էի, որ սրտխառնուք ունեմ և չեմ կարող զգացումներս արտահայտել:<br />
<br />
– Ի՜նչ գունատ ես,– ասաց նա:– Այսօրվանից ես կզբաղվեմ քեզնով, թույլ չեմ տա, որ այսուհետև քեզ չարչարեն:<br />
<br />
Սիրիլի հուզումնալից խոսքերի մեջ Էլզայի բորբոքված երևակայության հետքերը նկատեցի: Ես հարցրի Սիրիլին, թե իր մայրը ինչպես է Էլզային ընդունել:<br />
<br />
– Ես նրան ներկայացրի ինչպես իմ բարեկամուհին, որպես որբ աղջկա,– ասաց Սիրիլը:– Իմիջիայլոց, Էլզան լավ աղջիկ է: Նա ամեն ինչ պատմեց այդ կնոջ մասին: Զարմանալի է, այդպիսի նուրբ դեմք, այդպիսի ազնիվ դիմագծեր և ինտրիգան կնոջ այդպիսի վարք:<br />
<br />
– Էլզան շատ է չափազանցրել ,– ասացի ես թույլ ձայնով:– Ես հենց ուզում էի նրան ասել...<br />
<br />
– Ես քեզ բաներ ունեմ ասելու,– ընդհատեց Սիրիլը:– Սեսիլ, ուզում եմ քեզ հետ ամուսնանալ:<br />
<br />
Մի պահ ես խուճապի մատնվեցի: Պետք էր մի բան անել, մի բան ասել: Ահ, եթե այս սրտխառնուքը չլիներ...<br />
<br />
– Ես քեզ սիրում եմ,– ասաց Սիրիլը՝ մազերիս մեջ շնչելով:– Ես կլքեմ իրավաբանական ասպարեզը, քեռիս իր մոտ եկամտաբեր տեղ է առաջարկում... Ես քսանվեց տարեկան եմ, այլևս երեխա չեմ, ես լուրջ եմ խոսում: Դու ի՞նչ կասես:<br />
<br />
Ես անհուսորեն խուսափող բառեր էի որոնում: Չէի ուզում նրա հետ ամուսնանալ: Սիրում էի նրան, բայց ամուսնանալ չէի ուզում: Ես հոգնած էի:<br />
<br />
– Դա անհնար է,– թոթովեցի ես:– Հայրս...<br />
<br />
– Հորդ համոզելն ինձ վրա եմ վերցնում,– ասաց Սիրիլը:<br />
<br />
– Աննան դեմ կլինի,– ասացի ես:– Նա համարում է, որ դեռ երեխա եմ: Եվ եթե նա դեմ եղավ, հայրս էլ դեմ կլինի: Ես այնպես հոգնած եմ: Սիրիլ, այս հուզումներից հետո հազիվ եմ ոտքի վրա մնում: Եկ նստենք: Ահա Էլզան:<br />
<br />
Էլզան խալաթը հագին, թարմ և շողշողուն, իջնում էր աստիճաններով: Նրա կողքին ինձ զգացի դժգույն և նիհար: Նրանք երկուսն էլ առողջ, ծաղկուն և բորբոքված տեսք ունեին, և դա ինձ ավելի էր ընկճում: Էլզան ինձ այնպես խնամքով նստեցրեց, ասես հենց նոր բանտից դուրս եկած լինեի:<br />
<br />
– Ռեյմոնն ինչպե՞ս է,– հարցրեց նա:– Արդյոք գիտե՞, որ ես եկել եմ:<br />
<br />
Նա այն երջանիկ կնոջ ժպիտն ուներ, որը ներել է և հույս ունի, որ սիրած տղամարդը կվերադառնա: Ես չէի կարող ասել, որ հայրս մոռացել է նրան, իսկ Սիրիլին՝ որ չեմ ուզում ամուսնանալ: Աչքերս փակեցի, Սիրիլը գնաց սուրճ բերելու: Էլզան խոսում էր, խոսում, նա ինձ նրբամիտ մարդու տեղ էր դնում, ինձ վրա մեծ վստահություն ուներ: Սուրճը շատ թունդ էր, բուրավետ, արևն էլ իր հերթին մի քիչ ուժ տվեց:<br />
<br />
– Ես շատ մտածեցի, բայց ելք չգտա,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
– Ելք չկա,– ասաց Սիրիլը:– Նա խելքը կորցրել է, ամբողջապես Աննայի ազդեցության տակ է, անհնար է որևէ բան անել:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ,– առարկեցի ես:– Միջոց կա: Դուք երևակայությունից զուրկ եք:<br />
<br />
Շոյվում էի, տեսնելով, թե ինչպիսի ուշադրությամբ են լսում իմ խոսքերը. նրանք տասը տարով ինձնից մեծ էին, բայց գլուխներում ոչ մի միտք չկար: Անփութորեն ասացի.<br />
– Դա հոգեբանական հարց է:<br />
<br />
Ես երկար խոսեցի, բացատրեցի նրանց իմ ծրագիրը: Նրանք բերում էին այն առարկությունները, որոնք մեկ օր առաջ ինքս էի դնում իմ առջև, և այդ առարկությունները հերքելով՝ սուր հաճույք էի զգում: Դա արվում էր առանց որևէ նպատակի, բայց համոզելու ցանկությունից դրդված, աննկատ մտա խաղի մեջ: Նրանց ապացուցում էի, որ դա հնարավոր բան է: Այժմ ինձ մնում էր ետ համոզել, որ այդ բանը չանեն, սակայն նույնպիսի տրամաբանական փաստարկներ չէի կարողանում բերել:<br />
<br />
– Այդ մեքենայությունները սրտովս չեն,– ասաց Սիրիլը:– Բայց եթե միայն այդպես կարող եմ քեզ հետ ամուսնանալ, ստիպված ընդունում եմ:<br />
<br />
– Ճիշտն ասած, այս ամենը Աննայի մեղքով չէ,– ասացի ես:<br />
<br />
– Դուք շատ լավ գիտեք, որ եթե նա ձեզ մոտ մնա, ապա դուք կամուսնանաք այն մարդու հետ, որին նա կցանկանա,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
Հավանաբար, նա ճիշտ էր: Ես պատկերացրի, որ արդեն քսան տարեկան եմ, և Աննան ինձ ներկայացնում է մի երիտասարդի՝ ինձ նման դիսերտացիա պաշտպանած, փայլուն ապագայի խոստումներով, խելացի, հավասարակշռված, վստահելի և հավատարիմ: Ի դեպ, ինչ-որ բանով Սիրիլին նմանվող: Ես սկսեցի ծիծաղել: <br />
<br />
– Խնդրում եմ, մի ծիծաղիր,– ասաց Սիրիլը:– Ասա, որ խանդի տեսարան կսարքես, երբ տեսնես, թե ինչպես եմ Էլզային սիրահարված ձևանում: Ինչպե՞ս կարող էր այդ բանը քո մտքով անցնել, ասա, ինձ սիրո՞ւմ ես:<br />
<br />
Նա խոսում էր շշնջալով: Էլզան խոհեմաբար հեռացել էր: Ես նայում էի Սիրիլի արևավառ, լարված դեմքին, մուգ աչքերին: Նա ինձ սիրում էր. այդ փաստը մի զարմանալի զգացմունք էր արթնացնում մեջս: Նայում էի նրա կարմիր շրթունքներին, որ այնպես մոտիկ էին ինձ... Ես ինձ այլևս բանական աղջկա տեղ չէի դնում: Նա իր դեմքն այնպես մոտեցրեց ինձ, որ մեր շրթունքներն իրար դիպչելով, միմյանց ճանաչեցին: Աչքերս բաց նստել էի, նրա տաք և պիրկ շրթունքները հպվել էին և անշարժացել իմ շրթունքների վրա: Եվ ահա մի թեթև դող անցավ նրանց վրայով, Սիրիլն ավելի ուժգին համբուրեց, որպեսզի դողը մարի, հետո նրա շրթունքներն իրարից հեռացան, համբույրը դարձավ ավելի գրոհող, տիրական, ավելի հմուտ, չափազանց հմուտ... Եվ ես հասկացա, որ ավելի ընդունակ եմ տղայի հետ արևի տակ համբուրվելու, քան դիսերտացիա պաշտպանելու: Շնչակտուր, մի քիչ հեռու քաշվեցի նրանից: <br />
<br />
– Սեսիլ, մենք պիտի միասին ապրենք: Ես պատրաստ եմ այդ կոմեդիան խաղալ Էլզայի հետ:<br />
<br />
Իսկ ես մտածում էի, թե արդյոք հաշիվները ճի՞շտ եմ արել: Ես այս կոմեդիայի հոգին էի, բեմադրողը: Ես կարող էի ուզած պահին ընդհատել: <br />
<br />
– Տարօրինակ մտքեր են գալիս գլուխդ,– ասաց Սիրիլը իր ծուռ ժպիտով, որը նրա շրթունքը վերև էր քաշում և գեղեցիկ բանդիտի տեսք տալիս...<br />
<br />
– Համբուրիր ինձ,– շշնջացի ես:– Շո՛ւտ, համբուրիր ինձ:<br />
<br />
Ահա այսպես էի զարգացնում կոմեդիան: Հակառակ իմ կամքին, անհոգությունից կամ հետաքրքրասիրությունից մղված: Երբեմն մտածում էի, որ ավելի լավ կլիներ, եթե դա անեի հոժարակամ, ատելությամբ և մոլեգնությամբ... Այդ դեպքում գոնե կկարողանայի ինքս ինձ մեղադրել և ոչ թե ծուլությունը, արևը կամ Սիրիլի համբույրները: <br />
<br />
Դավադիրներին լքեցի մեկ ժամ հետո՝ բավականին վատ տրամադրությամբ: Իհարկե, ինձ հանգստացնելու համար ահագին փաստարկներ ունեի: Իմ ծրագիրը կարող էր վատը լինել, իմ հայրը կարող էր այն աստիճան սիրել Աննային, որ մինչև վերջ հավատարիմ մնար: Բացի այդ, և՛ Սիրիլը, և՛ Էլզան առանց իմ օգնության ոչինչ չեն կարող անել: Խաղն ընդհատելու համար կկարողանամ ճիշտ պատճառաբանումներ գտնել, եթե հայրս հանկարծ մեր լարած որոգայթն ընկնի: Բոլոր դեպքերում հետաքրքիր է փորձել՝ իմ հոգեբանական հաշվարկներն, արդյոք, ճի՞շտ են, թե սխալ:<br />
<br />
Եվ հետո, Սիրիլն ինձ սիրում է, ուզում է հետս ամուսնանալ. այս միտքը բավական էր, որպեսզի հաճելի գրգիռներ զգայի: Եթե նա կարողանա մեկ կամ երկու տարի ինձ սպասել, մինչև որ չափահաս դառնամ, այն ժամանակ համաձայնություն կտամ: Արդեն պատկերացնում էի, թե ինչպես եմ ապրում Սիրիլի հետ, նրա հետ մի անկողնում քնում, երբեք չեմ հեռանում նրանից: Կիրակի օրերը գնում ենք՝ Աննայի և հոր հետ միասնական ընտանիքում ճաշելու, գուցե նաև մեզ միանա Սիրիլի մայրը, որը մեր սեղանին ընտանեկան հավաքի մթնոլորտ կտա: <br />
<br />
Աննային հանդիպեցի պատշգամբում, գնում էի լողափ՝ հորս մոտ: Ինձ նայեց այն հեգնական տեսքով, որով նայում են նախորդ օրը խմած մարդկանց: Ես հարցրեցի, թե երեկ քնելուց առաջ ի՞նչ էր ուզում ինձ հաղորդել, նա ժպտալով հրաժարվեց ասել՝ պատճառաբանելով, թե կնեղանամ: Հայրս դուրս էր գալիս ջրից՝ մկանուտ և լայնաթիկունք. նա ինձ գերազանց թվաց: Ես լողում էի Աննայի հետ. նա լողում էր հանգիստ, գլուխը բարձր էր պահում ջրից, որպեսզի մազերը չթրջվեն: Հետո երեքս բերանքսիվայր պառկեցինք իրար կողքի: Ես նրանց մեջտեղում էի՝ լուռ և հանգիստ:<br />
<br />
Այդ պահին ծովախորշի ծայրից հայտնվեց առագաստները պարզած նավակը: Հայրս առաջինը նկատեց. <br />
<br />
– Խեղճ Սիրիլն այլևս չկարողացավ հանդուրժել,– ծիծաղելով ասաց նա:– Աննա, ներե՞նք նրան: Ի վերջո, լավ տղա է:<br />
<br />
Ես բարձրացրեցի գլուխս, վտանգ էի զգում: <br />
<br />
– Բայց այդ ի՞նչ է անում,– ասաց հայրս:– Շրջանցում է հրվանդանը: Օ՜, նա մենակ չէ...<br />
<br />
Աննան նույնպես գլուխը բարձրացրեց: Նավակն անցնում էր մեր առջևով և շրջանցում ափը: Արդեն ջոկում էի Սիրիլի դեմքը, մտովի աղաչում`հեռանալ այստեղից:<br />
<br />
Հորս բացականչությունն ինձ ստիպեց վեր ցատկել, չնայած երկու րոպեից ավելի սպասում էի դրան:<br />
<br />
– Բայց... Բայց դա Էլզան է: Ի՞նչ է անում այդտեղ: <br />
<br />
Նա դարձավ Աննային.<br />
<br />
– Արտասովոր աղջիկ է: Հավանաբար, ճանկերի մեջ է առել այդ խեղճ տղային և ծեր կնոջն ստիպել իրեն որդեգրել:<br />
<br />
Բայց Աննան նրան չէր լսում: Նայում էր ինձ: Մեր հայացքները հանդիպեցին, հետո, ամոթից կարմրած, երեսս թաքցրեցի ավազներ մեջ: Նա ձեռքը դրեց ծոծրակիս.<br />
<br />
– Նայեք ինձ: Դուք ինձ վրա բարկացա՞ծ եք:<br />
<br />
Ես բացեցի աչքերս: Աննան անհանգիստ, գրեթե աղաչական հայացքով կռացել էր վրաս: Առաջին անգամն էր, որ ինձ նայում էր որպես մտածելու ընդունակ մի արարածի, և դա հենց այն օրը, երբ... Ես հոգոց հանեցի և գլուխս կատաղությամբ դարձրի հորս կողմը, որպեսզի ազատվեմ այդ ձեռքից:<br />
<br />
Հայրս շարունակում էր նավակին նայել:<br />
<br />
– Իմ խեղճ աղջիկ,– նորից լսեցի Աննայի ձայնը, ցածր ձայնը:– Իմ խեղճ փոքրիկ Սեսիլ, սա մի քիչ էլ իմ մեղքով է, ես չպետք է այդքան անհանդուրժող լինեի: Բայց ես բնավ ցանկություն չունեի ձեզ ցավ պատճառելու, ինձ հավատո՞ւմ եք:<br />
<br />
Նա մեղմորեն շոյում էր մազերս և ծոծրակս: Ես անշարժ էի: Այնպիսի զգացում ունեի, ինչպիսին լինում է տեղատվության ժամանակ, երբ ալիքը ետ քաշվելու պահին ոտքերիդ տակից տանում է ավազը: Պարտության և քնքշության ցանկությունը գրավեց ինձ: Մինչ այդ ոչ մի ցանկություն՝ ոչ ցասումը, ոչ իմ սիրո կիրքն ինձ այդպես չէին գրավել: Վերջ տալ կոմեդիային, կյանքս Աննային վստահել: Մինչև հիմա այսպիսի ուժգին, այսպիսի անհաղթահարելի թուլություն չէի զգացել: Ես փակեցի աչքերս: Ինձ թվաց, թե սիրտս դադարեց խփել:<br />
<br />
<br />
==== ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հայրս զարմանքից բացի ոչինչ չարտահայտեց: Սպասուհին նրան բացատրեց, որ Էլզան եկել էր ճամպրուկը վերցնելու և անմիջապես մեկնել: Չգիտեմ, թե ինչու, մեր հանդիպման մասին ոչինչ չասաց: Դա մի գեղջկուհի էր, չափազանց ռոմանտիկ, և մեր հարաբերությունները, հավանաբար, գայթակղիչ լույսի տակ էին ներկայանում նրան: Մանավանդ որ սենյակից սենյակ իրերը նա էր տեղափոխում:<br />
<br />
Աննան և հայրս, տանջվելով խղճի խայթից, իմ հանդեպ ցուցաբերում էին մի ուշադրություն և բարություն, որն սկզբում ինձ համար անտանելի էր, բայց շատ շուտով հաճելի դարձավ: Անկեղծ ասաց, չնայած դա իմ ձեռքի գործն էր, բայց ինձ ամենևին բավականություն չէր պատճառում ամեն քայլափոխի հանդիպել Սիրիլին և Էլզային՝ գրկախառնված, կատարյալ միասնության արտաքին բոլոր նշաններով: Այլևս չէի կարող նավակով զբոսնել, բայց կարող էի տեսնել, թե ինչպես Էլզան է դա անում, մազերը քամուն տված, ճիշտ այնպես, ինչպես մի ժամանակ ես... Ես հեշտությամբ ինքնամփոփ և անտարբեր տեսք էի ընդունում, երբ հանդիպում էինք: Իսկ հանդիպումները շատ հաճախ էին և ամենուր. սոճիների պուրակում, գյուղում, ճանապարհին: Աննան մի հայացք էր նետում վրաս, խոսում էր ուրիշ բաներից, ձեռքը դնում իմ ուսին, որպեսզի ինձ հանգստացներ: Ես կարծեմ ասացի, որ նա բարի է: Չգիտեմ, գուցե բարությունը նրա խելքի կամ, ավելի շուտ, նրա անտարբերության նրբացած դրսևորումն էր, բայց միշտ գտնում էր ճիշտ բառը, ճիշտ քայլը, և եթե ես իսկապես տառապեի, ավելի լավ նեցուկ հազիվ թե գտնեի:<br />
<br />
Այսպիսով, առանց որևէ տագնապի, թողեցի, որ դեպքերն իրենք-իրենց զարգանան, որովհետև, ինչպես արդեն ասացի, հայրս խանդի ոչ մի նշան ցույց չտվեց: Դա ինձ համոզում էր, որ նա, իրոք, կապված է Աննային, բայց և հաստատելով իմ ծրագրերի անզորությունը և ունայնությունը, դժկամելու առիթ էր տալիս: Մի անգամ, փոստի ճանապարհին ես ու հայրս հանդիպեցինք Էլզային: Նա ձևացրեց, թե մեզ չի նկատել: Հայրս նրան նայեց ինչպես մի անծանոթուհու և սուլեց.<br />
<br />
– Տե՜ս է, Էլզան ինչպես է գեղեցկացել:<br />
<br />
– Սիրո մեջ բախտավոր է,– ասացի ես:<br />
<br />
Հայրս զարմացած նայեց ինձ.<br />
<br />
– Դու այդ փաստը, կարծես, ավելի հեշտ ես տանում, քան...<br />
<br />
– Ինչ արած,– ասացի:– Նրանք հասակակիցներ են, դա երևի նրանց ճակատագիրն է:<br />
<br />
– Եթե Աննան չլիներ, ոչ մի ճակատագիր էլ մեջտեղ չէր գա...<br />
<br />
Նա կատաղած էր:<br />
<br />
– Մտքովդ չանցնի, թե մի լակոտ կարող է իմ ձեռքից, հակառակ իմ ցանկության, աղջիկ խլել...<br />
<br />
– Այնուամենայնիվ, տարիքը ճակատագրական դեր է խաղում,– ասացի ես լրջորեն:<br />
<br />
Նա ուսերը թոթվեց: Տուն վերադարձավ մտահոգված, գուցե մտածում էր, թե Էլզան և Սիրիլը երիտասարդ են, որ իր տարիքի կնոջ հետ ամուսնանալով, դուրս է գալիս տղամարդկանց այն դասից, որոնք տարիք չունեն: Ակամա հաղթանակի զգացումը պատեց ինձ: Բայց երբ Աննայի աչքերի տակ մանր կնճիռներ տեսա և մի թեթև ծալք բերանի մոտ, ամոթահար եղա: Այնքան հաճելի էր ենթարկվել սեփական բռնկումներին և հետո զղջալ... <br />
<br />
Մի շաբաթ անցավ: Սիրիլը և Էլզան, անտեղյակ լինելով դեպքերի ընթացքին, հավանաբար ամեն օր սպասում էին ինձ: Բայց ես չէի համարձակվում նրանց մոտ գնալ, պիտի նորից դրդեին նոր բաներ մտածելու, իսկ ես չէի ուզում: Բացի այդ, ամեն օր կեսօրից հետո բարձրանում էի սենյակս, որպեսզի, իբրև թե, պարապեմ: Իրականում ոչինչ չէի անում: Ես մի գիրք էի գտել յոգերի մասին և եռանդով ուսումնասիրում էի: Երբեմն-երբեմն ծիծաղի բռնկումներ էի ունենում և զսպում ինձ, վախենալով, որ Աննան կլսի: Ես նրան ասել էի, որ իսկապես անդադար պարապում եմ: Նրա մոտ խաղում էի սիրո մեջ հիասթափված մի աղջկա դեր, որը մխիթարվում է հետագայում գիտական ուսումնասիրություն գրելու հույսով: Ինձ թվում էր, որ նա բարձր կարծիք ունի իմ մասին, և գործը հասավ այն բանին, որ սեղանի մոտ մի քանի անգամ մեջբերումներ արեցի Կանտից, ինչից հայրս անհուսության մեջ ընկավ: <br />
<br />
Մի անգամ, կեսօրից հետո, ես փաթաթվել էի բաղնիքի սրբիչով, որպեսզի իսկապես նմանվեմ հնդիկներին, աջ ոտքս դրել էի ձախ ազդրիս և անթարթ նայում էի հայելու մեջ՝ ոչ թե ինքս ինձ դուր գալու համար, այլ որպեսզի Յոգայի բարձրագույն վիճակին հասնեմ: Այդ պահին դուռը բախեցին: Կարծեցի, թե սպասուհին է և, քանի որ նա ոչ մի բանի ուշադրություն չի դարձնում, գոռացի, որ ներս գա:<br />
<br />
Ներս մտավ Աննան: Նա մի պահ անշարժացավ դռան շեմին և ժպտաց.<br />
<br />
– Այդ ի՞նչ եք խաղում:<br />
<br />
– Յոգա,– ասացի ես:– Բայց սա խաղ չէ, սա հնդկական փիլիսոփայություն է:<br />
<br />
Նա մոտեցավ սեղանին և գիրքը վերցրեց: Ես անհանգստացա: Գիրքը բացված էր հարյուրերորդ էջի վրա և ծայրեծայր իմ ձեռագրով գրված էր . «կիրառել չի լինի», կամ «տանջալից է»:<br />
<br />
– Դուք չափազանց բարեխիղճ էք,– ասաց նա:– Իսկ Պասկալին նվիրված այն հռչակավոր ուսումնասիրությունը, որի մասին այդքան խոսում էիք, որտե՞ղ է:<br />
<br />
Իսկապես, մի անգամ ընթրելիս հաճույքով խորհրդածում էի Պասկալի մտքերից մեկի շուրջ և այնպիսի տեսք էի ընդունել, ասես երկար ժամանակ մտածել էի այդ մասին և մտադիր էի լրջորեն աշխատել դրա վրա: Բնականաբար, այդ մասին ոչ մի բառ չգրեցի: Ես անշարժ նստել էի: Աննան սևեռուն նայեց ինձ և ամեն ինչ հասկացավ.<br />
<br />
– Այն, որ չեք պարապում և հայելու առջև ծամածռվում եք, ձեր գործն է,– ասաց նա:– Բայց որ ինձ և ձեր հորն եք խաբում, դա արդեն շատ վատ բան է: Ի դեպ, ես շատ էի զարմացել, որ դուք այդպես անսպասելի սկսեցիք հետաքրքրվել մտավոր աշխատանքով...<br />
<br />
Նա դուրս եկավ, իսկ ես բաղնիքի սրբիչի մեջ անշարժ նստել էի: Ես չէի հասկանում, թե ինչու է «խաբել որակվում: Դիսերտացիայի մասին խոսում էի, որպեսզի նրան հաճույք պատճառեմ, իսկ նա անսպասելիորեն իր արհամարհանքն է բարդում վրաս: Ես արդեն սովորել էի իմ հանդեպ ցուցաբերվող նրա նոր վերաբերմունքին, և արհամարհանքի հանգիստ ու ստորացնող այդ տոնը ինձ կատաղեցրեց: Սրբիչը վրայիցս շպրտեցի մի կողմ, հագա շալվարս, մի հին շապիկ և վազքով դուրս եկա տնից: Արևն այրում էր, բայց ես վազում էի, ինձ մղում էր կատաղությանը նմանվող մի զգացում, այն աստիճան մոլեգին, որ վստահ չէի, թե ամոթ չեմ զգում: Վազեցի մինչև Սիրիլենց դռները, շնչակտուր կանգ առա շեմին: Հետմիջօրեի շոգից տները մի տեսակ խորն էին դարձել, լուռ և ասես գաղտնիքներ էին պահում: Ես բարձրացա Սիրիլի սենյակը. մենք այստեղ միասին մտել էինք այն օրը, երբ մոր հրավերով հյուր էի եկել նրանց: Բացեցի դուռը. նա անկողնում տարածված, այտն ափին դրած քնել էր: Մեկ րոպեի չափ նայում էի նրան. առաջին անգամ նա ինձ թվաց անօգնական, և գորովագին, ցածրաձայն նրա անունը տվի. աչքերը բացեց և, ինձ տեսնելով, անմիջապես նստեց մահճակալին:<br />
<br />
– Դո՞ւ ես: Ինչպե՞ս ես հայտնվել այստեղ:<br />
<br />
Նշան արեցի, որ կամաց խոսի. եթե մայրը գար և ինձ տեսներ տղայի սենյակում, կարող էր կարծել, թե... այսինքն, ով էլ տեսնի, այդպես կկարծի... Ես հանկարծ խուճապ ապրեցի և քայլեցի դեպի դուռը:<br />
<br />
– Ո՞ւր ես գնում,– գոռաց Սիրիլը:– Վերադարձիր... Սեսիլ:<br />
<br />
Ձեռքս բռնեց և սկսեց ծիծաղելով ինձ ետ քաշել: Ես շրջվեցի ու նայեցի դեմքին. նա գունատվեց, երևի ես էլ, և թողեց ձեռքս: Բայց անմիջապես նորից բռնեց ու գրկելով տարավ իր հետ: Ես տարտամորեն մտածում էի. սա պետք է պատահեր, սա պետք է պատահեր: Հետո սիրո շուրջպարն սկսվեց՝ սարսափը խառնված ցանկությանը, քնքշանքին ու մոլուցքին, և այդ կոպիտ ցավը, դրան հաջորդած հաղթական հաճույքը: Իմ բախտը բերեց, Սիրիլն անհրաժեշտ նրբությունն ուներ, որպեսզի ինձ խնայեր ու առաջին օրվանից հնարավորություն տար այն ճանաչելու:<br />
<br />
Նրա մոտ մի ժամ մնացի՝ խլացած ու ապշած: Ես շատ էի լսել սիրո մասին՝ որպես մի թեթև բանի, ինքս էլ այդպես էի խոսում, իմ տարիքին հատուկ անգիտությամբ: Սակայն հիմա կարծում էի, որ այլևս չեմ կարողանա այդպես խոսել, այդ անփույթ ու կոպիտ տոնով: Սիրիլն ինձ սեղմելով, շարունակում էր համոզել, որ ամուսնանանք, որ ամբողջ կյանքում միասին լինենք: Իմ լռությունը անհանգստություն պատճառեց նրան: Ես, կիսաբարձրանալով անկողնու մեջ, նայեցի նրան և ասացի. «Իմ սիրեկան»: Նա կռացավ: Շրթունքներս հպեցի նրա վզի երակին, որը շարունակում էր տրոփել և շշնջացի. «Սիրիլ, իմ սիրելի Սիրիլ, իմ սիրելի»: Չգիտեմ, արդյոք դա սե՞ր էր, որ այդ պահին տածում էի նրա հանդեպ, թե մեկ այլ զգացմունք. ես միշտ անկայուն եմ եղել և չեմ ուզում հակառակը պնդել, բայց այդ պահին նրան ինձնից ավելի շատ էի սիրում, կյանքս կտայի նրա համար: Երբ տուն էի գնում, ինձ հարցրեց, թե նեղացած չե՞մ իրենից: Ես ծիծաղեցի: Նեղանա՜լ նրանից այս երջանկության համար...»<br />
Դանդաղ քայլերով, ընդարմացած, ուժասպառ, սոճու պուրակի միջով տուն էի վերադառնում: Սիրիլին խնդրեցի, որ ինձ չճանապարհի, դա շատ վտանգավոր կլիներ: Ես վախենում էի, որ դեմքիս վրա, աչքերիս տակի կապույտների մեջ, ուռած բերանիցս, մարմնիս թրթռոցից կտեսնեն վայելքի հետքերը: Աննան տան առջև, բազկաթոռին նստած, կարդում էր: Ես պատրաստվում էի մի գեղեցիկ ստով բացատրել իմ բացակայությունը, սակայն նա ոչ մի հարց չտվեց: Նա երբեք հարց չէր տալիս: Ես լուռ նստեցի նրա կողքին, հիշելով, որ մենք կռված ենք: Նստել էի անշարժ, աչքերս կիսափակ, աշխատելով զսպել անկանոն շնչառությունս և մատներիս դողը: Ժամանակ առ ժամանակ, Սիրիլի մարմինը հիշելով, սիրտս մի պահ կանգ էր առնում:<br />
<br />
Սեղանի վրայից մի սիգարետ վերցրեցի, լուցկին վառեցի, սակայն մարեց: Զգուշությամբ երկրորդը վառեցի: Քանի որ քամի չկար և միայն ձեռքս էր դողում, այս լուցկին էլ սիգարետիս մոտ մարեց: Մրթմրթացի ու վերցրի երրորդը: Եվ այդ պահին, չգիտեմ ինչու, այդ լուցկին ինձ համար կենաց-մահու խնդիր դարձավ: Գուցե այն պատճառով, որ Աննան, անսպասելիորեն իր անտարբերությունը մի կողմ դրած, առանց ժպտալու, ուշադիր նայում էր ինձ: Այդ պահին ամեն ինչ անհետացավ՝ ժամանակը, տարածությունը, մնացել էր միայն այդ լուցկին, գորշ տուփը՝ մատս վրան, և Աննայի հայացքը: Սիրտս կատաղած, ուժգին զարկերով սկսեց խփել, մատս կծկվեց լուցկու վրա, լուցկին բռնկվեց, և մինչև դեմքս ագահորեն կմոտեցնեի կրակին, սիգարետս կտրեց բոցը և հանգցրեց: Լուցկու տուփը գցեցի գետին, աչքերս փակեցի: Աննայի խիստ, հարցական հայացքը ծանրացել էր վրաս: Ինչ-որ մեկին ինչ-որ բան էի աղաչում, որ այս սպասումն անցներ գնար: Աննայի ձեռքերը գլուխս բարձրացրեցին, ես վախից, որ նա հայացքս կտեսնի, փակել էի կոպերս: Զգացի, թե ինչպես են հոսում հոգնածության, ձախորդության, հաճույքի արցունքները: Այդ պահին, ասես հրաժարվելով բոլոր հարցերից, Աննան, անգիտություն և հաշտություն արտահայտող մի շարժումով ձեռքերը քսեց դեմքիս և ինձ թողեց: Հետո մի վառած սիգարետ դրեց բերանս և խորասուզվեց ընթերցանության մեջ:<br />
Ես խորհրդանշական համարեցի այդ շարժումը: Փորձեցի այդ նշանակությունը տալ: Բայց հիմա, երբ մարում է լուցկիս, վերհիշում եմ այն տարօրինակ պահը, այն անդունդը, որ գոյացել էր իմ և շրջապատիս միջև: Աննայի հայացքի ծանրությունը և շուրջբոլորս տիրող դատարկությունը, այդ լարված դատարկությունը...<br />
<br />
<br />
==== ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Այն տեսարանը, որ պատմեցի քիչ առաջ, չէր կարող անհետևանք մնալ: Իր վրա վստահ, զգացմունքների արտահայտման մեջ չափավորված բոլոր իր նմանների պես, Աննան էլ տանել չէր կարողանում կոմպրոմիսները: Իսկ նրա ձեռքի շարժումը, հաստատուն ձեռքի այն հանգստացնող և դեմքս մեղմ շոյող շարժումը նրա համար հենց կոմպրոմիս էր: Նա ինչ-որ բան էր գուշակել. նա կարող էր ինձ ստիպել, որ ես խոստովանեի, բայց վերջին պահին անձնատուր էր եղել խղճահարությանը կամ անտարբերությանը, քանի որ նրա համար ինձնով զբաղվելը, ինձ դաստիարակելը, իմ թերությունների հետ հաշտվելու չափ դժվար էր: Միայն պարտքի զգացումից դրդված էր համաձայնել դաստիարակչուհու, խնամակալի դերն ստանձնել, ամուսնանալով հորս հետ, միաժամանակ իր վրա էր վերցնում ինձնով զբաղվելու հոգսը: Ես կգերադասեի, որ նրա մշտական անբավարարության տակ թաքնված լիներ դյուրագրգռություն կամ մեկ ուրիշ մակերեսային զգացմունք, սովորույթի ուժը շատ արագ կբթացներ այն. ուրիշի թերություններին հեշտությամբ ես հաշտվում, երբ դրանք շտկելը քո պարտքը չես համարում: Վեց ամիս հետո նա իմ հանդեպ միայն հոգածություն կտածեր, գորովալից հոգածություն: Իմ ուզածն էլ հենց դա կլիներ: Բայց Աննան երբեք այդ զգացումը չի ունենա, քանի որ պատասխանատու է զգում ինձ համար, և ինչ-որ չափով ճիշտ է, քանի որ ես դեռ դյուրաթեք եմ: Դյուրաթեք եմ, միաժամանակ՝ համառ: Այսպիսով, Աննան դժգոհ էր և ինձ զգացնել էր տալիս այդ: Մի քանի օր անց, ճաշի ժամանակ, բանավեճ սկսեց դարձյալ ամառային անտանելի պարապմունքների մասին: Ես մի քիչ անվայել պահեցի ինձ, նույնիսկ հայրս մռայլվեց, և դա վերջացավ նրանով, որ Աննան, առանց մի խոսք ասելու, բանալիով ինձ փակեց իմ սենյակում: Չէի կարծում, թե բանալիով է փակել, և քանի որ ծարավ էի, գնացի դեպի դուռը և փորձեցի բացել, սակայն դուռը չբացվեց, և ես հասկացա, որ ինձ փակել են: Կյանքումս երբեք փակված չեմ եղել. ես խուճապի մատնվեցի, մի իսկական խուճապ: Վազեցի դեպի պատուհանը, սակայն այնտեղից դուրս գալու ոչ մի միջոց չկար: Վերջնականապես շփոթված, նորից վազեցի դեպի դուռը, ամբողջ մարմնովս ընկա վրան և ուսս ցավեցրի: Այդ ժամանակ, ատամներս սեղմած, փորձեցի փականքը կոտրել: Ես չէի ուզում կանչել, որ գան բացեն: Փորձում էի մանիկյուրի ունելիով փակը բացել, սակայն՝ իզուր: Կանգնել էի սենյակի մեջտեղում, ձեռքերս անզոր կախ գցած: Անշարժ կանգնած զգում էի, թե ինչպես մտքերս պարզվելու հետ մի տեսակ խաղաղություն, հանդարտություն էր բարձրանում մեջս: Դա իմ առաջին հանդիպումն էր դաժանության հետ. զգում էի, թե մտքերիս կազմավորման հետ ինչպես է այն պտղավորվում, ամրանում մեջս: Պառկեցի մահճակալին և սկսեցի խնամքով նախագիծ մշակել: Իմ կատաղությունն այնքան քիչ էր համապատասխանում դրդապատճառին, որ կեսօրից հետո երկու, թե երեք անգամ վեր կացա, որ դուրս գամ սենյակից, սակայն փակ դռանը դեմ առնելով, զարմացա:<br />
<br />
Ժամը վեցին հայրս եկավ, որ դուռը բացի: Երբ նա մտավ սենյակ, մեքենայորեն վեր կացա: Անխոս նայեց ինձ, իսկ ես դարձյալ մեքենայորեն ժպտացի:<br />
<br />
– Ուզո՞ւմ ես խոսենք,– հարցրեց նա:<br />
<br />
– Ինչի՞ մասին,– պատասխանեցի ես:– Դու ատում ես բացատրությունները: Ես՝ նույնպես: Մանավանդ որ դրանք ոչ մի բանի չեն հանգեցնում...<br />
<br />
– Ճիշտ ես:– Նրա ուսերից կարծես բեռ ընկավ:– Պետք է, որ դու սիրալիր լինես Աննայի հետ, հանդուրժող:<br />
<br />
Վերջին բառն ինձ զարմացրեց. ե՜ս հանդուրժող լինեմ Աննայի հանդեպ... Նա հարցը գլխիվայր շրջում էր: Հոգու խորքում նա կարծում էր, թե Աննային պարտադրում էր իր աղջկան: Եվ ոչ թե հակառակը: Ես կարող էի ամենալավ բաները հուսալ:<br />
<br />
– Շատ տգեղ պահեցի ինձ,– ասացի ես:– Ներողություն կխնդրեմ Աննայից:<br />
<br />
– Ասա... դու, հա՜... Երջանի՞կ ես:<br />
<br />
– Իհարկե,– պատասխանեցի ես:– Եվ հետո, եթե չկարողանամ Աննայի հետ հաշտ ու խաղաղ ապրել, մի քիչ շուտ կամուսնանամ, ահա ամբողջը:<br />
<br />
Ես գիտեի, որ հարցի նման լուծումը նրան կվշտացնի:<br />
<br />
– Այդ մասին չարժե մտածել... Դու Ձյունանուշիկը չես... Դու կարո՞ղ ես այդքան շուտ հեռանալ ինձնից: Չէ որ մենք ընդամենը երկու տարի ենք միասին ապրել: <br />
Այդ միտքն ինձ համար նույնքան ծանր էր, որքան նրա համար: Ես զգացի, որ քիչ է մնում գլուխս դնեմ նրա կրծքին և կորած երջանկության, իմ չափազանցված ապրումների համար լաց լինեմ: Բայց ես նրան չէի կարող համախոհ դարձնել:<br />
<br />
– Դու գիտես, ես շատ եմ չափազանցնում: Ես ու Աննան իրար հետ լավ ենք լեզու գտնում: Փոխադարձ զիջումների դեպքում...<br />
<br />
– Այո,– ասաց նա:– Անկասկած...<br />
<br />
Հավանաբար, նա էլ ինձ պես մտածեց, որ զիջումները հազիվ թե փոխադարձ լինեն, ավելի շուտ, միայն ես ստիպված կլինեմ անել:<br />
<br />
– Դու հասկանում ես,– ասացի ես:– Ես գիտակցում եմ, որ Աննան միշտ իրավացի է: Նա իր կյանքում ավելին է հասցրել անել, քան մենք, ավելի իմաստավորված է ապրել...<br />
<br />
Նա ակամայից մի ժխտող շարժում արեց, բայց ես շարունակեցի.<br />
<br />
– ...կանցնի մեկ-երկու ամիս, և ես լիովին կյուրացնեմ Աննայի մտքերը, մեր միջև այլևս հիմար վեճեր չեն ծագի: Միայն թե պետք է մի քիչ համբերել:<br />
<br />
Նա հաստատապես մոլորված նայում էր ինձ: Նաև վախեցած. իր ապագա խենթությունների մեջ նա կորցնում էր մի համախոհի և մի քիչ էլ անցյալ էր կորցնում:<br />
<br />
– Կարիք չկա չափազանցնել,– անվստահ առարկեց նա:– Ես ընդունում եմ, որ քեզ պարտադրել են ապրել մի կյանքով, որը քո տարիքին համապատասխան չէր, բայց դա անիմաստ կամ դժբախտ կյանք չէր... ոչ: Ի վերջո, մենք այնքան էլ տխուր չէինք... հըմ... տխուր չէր... և այս երկու տարին այնքան խոտորնակ չէր: Կարիք չկա այդ բոլորն ուրանալ միայն այն պատճառով, որ Աննան ուրիշ կերպ է նայում երևույթներին: <br />
<br />
– Ուրանալ պետք չէ, բայց պետք է վերջ տալ,– ասացի ես համոզված:<br />
<br />
– Իհարկե,– ասաց խեղճը, և մենք իջանք ներքև:<br />
<br />
Առանց քաշվելու ներողություն խնդրեցի Աննայից: Նա ասաց, որ դրանք մանր բաներ են և որ մեր վեճի պատճառը շոգն էր: Ես ուրախ էի և անհոգ:<br />
<br />
Պայմանավորվածության համաձայն, Սիրիլին գտա սոճիների պուրակում: Նրան բացատրեցի, թե ինչ պիտի անի: Նա հիացմունքով և վախով լսում էր ինձ: Հետո գրկեց, սակայն շատ ուշ էր, պետք է տուն վերադառնայի: Ես զարմացա, թե ինչ դժվարությամբ բաժանվեցի նրանից: Եթե նա ուղիներ է փնտրում ինձ իրեն կապելու, ապա արդեն գտել է: Իմ մարմինը ձգտում էր նրա մարմնին, ինքն իրեն գտնում, ծաղկում էր նրա կողքին: Ես նրան կրքոտ համբուրում էի, ուզում էի նրան ցավ պատճառել, մի նշան անել, որպեսզի այս երեկոյի ոչ մի րոպեն չմոռանա և որպեսզի երազում ինձ տեսնի: Քանի որ առանց նրա գիշերը թվում է, թե վախճան չունի, առանց նրա մոտիկության, առանց նրա անսպասելի բռնկումների և երկարատև գգվանքների:<br />
<br />
<br />
<br />
==== ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրն առավոտյան հորս հրավիրեցի ինձ հետ զբոսնելու: Մենք ուրախ զրուցում էինք անկարևոր բաների մասին: Տուն վերադառնալիս առաջարկեցի, որ սոճիների պուրակով անցնենք: Ժամը ուղիղ տասն անց կես էր, ճիշտ րոպեին այդտեղ էի: Հայրս քայլում էր առջևից, քանի որ ճամփան նեղ էր և լիքն էր փշոտ թփերով, որոնք մի կողմ էր տանում, որպեսզի ոտքերս չքերծեմ: Նրանց տեսնելուն պես կանգ առա և իսկույն հասկացա, որ հայրս էլ է նկատել: Ես մոտեցա: Սիրիլը և Էլզան սոճու փշերի վրա պառկած քնել էին: Նրանք հովվերգության մի կատարյալ պատկեր էին ներկայացնում: Երկուսն էլ ճշտորեն գործում էին իմ հրահանգով, բայց երբ նրանց այս վիճակում տեսա, սիրտս ցավեց: Էլզայի սերը հորս հանդեպ կամ Սիրիլի սերն իմ հանդեպ մի՞թե կարող էր խանգարել, որ երկուսն էլ հավասարապես գեղեցիկ լինեին, երկուսն էլ հավասարապես երիտասարդ և այդքան մոտիկ իրար... Նայեցի հորս. նա անշարժ, սևեռուն հայացքով, դեմքին հայտնված մի անբնական գունատությամբ նայում էր նրանց: Ես նրան թևանցուկ արեցի.<br />
<br />
– Չարթնացնենք նրանց, գնանք:<br />
<br />
Նա մի վերջին անգամ նայեց Էլզային, որ մեջքի վրա պառկել էր իր ջահելական ողջ գեղեցկությամբ, ոսկեգույն, շեկ, մի թեթև ժպիտ շրթներին... Ջրահարսի ժպիտ, որին հենց նոր բռնեցին... Հայրս կտրուկ շրջվեց և լայն քայլերով գնաց առաջ:<br />
<br />
– Անառակի մեկը,– շշնջաց նա:– Անառա՛կ:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ ես այդպես ասում: Մի՞թե նա ազատ չէ:<br />
<br />
– Հարցն այդ չէ: Ի՞նչ է, քեզ համար հաճելի՞ էր Սիրիլին տեսնել նրա գրկում:<br />
<br />
– Ես այլևս նրան չեմ սիրում,– ասացի ես:<br />
<br />
– Ես էլ Էլզային չեմ սիրում,– կատաղած գոռաց նա:– Բայցևայնպես, ինձ համար տհաճ է: Չպետք է մոռանալ, որ ես... հըմ... ապրել եմ նրա հետ: Իսկ դա ամենավատն է...<br />
<br />
Ես գիտեի, որ դա ամենավատն է: Երևի նա էլ նույն ցանկությունն ունեցավ. նետվել նրանց կողմը, բաժանել իրարից, վերցնել իր սեփականությունը, այն, ինչն իրոք եղել է իր սեփականությունը:<br />
<br />
– Եթե Աննան քեզ լսեր...<br />
<br />
– Ի՞նչ: Աննան ի՞նչ լսեր... Նա հավանաբար ոչինչ չէր հասկանա կամ էլ ցնցված կլիներ, դա շատ բնական է: Բայց դո՞ւ: Չէ որ դու իմ աղջիկն ես: Մի՞թե այլևս ինձ չես հասկանում, դու էլ ես ցնցված:<br />
<br />
Ինձ համար որքա՜ն հեշտ էր ուղղություն տալ իր մտքերին: Եվ նույնիսկ մի քիչ վախեցած էի, որ նրան այդպես լավ գիտեմ:<br />
<br />
– Ես ցնցված չեմ,– ասացի ես:– Բայց վերջապես պետք է կարողանալ ճշմարտության երեսին նայել: Էլզայի հիշողությունը կարճ է, Սիրիլը նրան դուր է գալիս, նա քեզ համար կորած է: Մանավանդ այն վերաբերմունքից հետո, որ նրա հանդեպ ցույց տվեցիր: Այդպիսի բաները չեն ներվում....<br />
<br />
– Եթե միայն ցանկանամ... – սկսեց հայրս և վախեցած լռեց:<br />
<br />
– Դու ոչինչ չես կարող անել,– ասացի ես համոզված, կարծես Էլզային վերանվաճելու հնարավորությունների մասին խոսելը շատ բնական բան էր:<br />
<br />
– Բայց մտքովս անգամ չի անցնում,– ասաց նա, սթափվելով:<br />
<br />
– Իհարկե,– ասացի ես՝ ուսերս թոթվելով:<br />
<br />
Այդ ուսերը թոթվելը նշանակում էր. «Անհնար է, խեղճ հայր, դու խաղից դուրս ես եկել»: Մինչև տուն հասնելը ոչինչ չխոսեց: Տուն հասնելով, Աննային գրկեց և, մի քանի վայրկյան աչքերը փակած, այդպես պահեց: Վերջինս զարմացած ժպտում էր և հնազանդ սպասում: Սենյակից դուրս եկա և ամոթից շիկնած հենվեցի միջանցքի պատին: <br />
Ժամը երկուսին լսեցի Սիրիլի կամացուկ սուլոցը և իջա լողափ: Նա ինձ անմիջապես օգնեց, որ նավակ մտնեմ և ուղղություն վերցրեց դեպի ծովի կապույտը: Ծովում ոչ մի շունչ չկար, այս արևին ոչ մեկի մտքով չէր անցել դուրս գալ լողանալու: Ափից հեռանալով, նա իջեցրեց առագաստը և դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Այս առավոտ...<br />
<br />
– Լռի՜ր,– ասացի:– Օ՜, լռիր...<br />
<br />
Նա զգուշորեն ինձ գցեց բրեզենտի վրա: Քրտինքի մեջ կորած էինք, լպրծուն և թաց, մեր շարժումներն անշնորհք էին, և փութկոտ նավակը մեր տակ կանոնավորապես ճոճվում էր: Արևը խփում էր աչքերիս: Եվ հանկարծ Սիրիլի տիրական և քնքույշ շշնջոցը լսեցի... Արևը պոկվեց, պայթեց վրաս... Որտե՞ղ էի: Ծովի խորքում, ժամանակի խորքում, հաճույքի՞ խորքում... Բարձրաձայն կանչում էի Սիրիլին, նա ինձ չէր պատասխանում, նա ինձ պատասխանելու կարիք չուներ:<br />
<br />
Իսկ հետո աղի ջրի սառնությունն էր: Մենք ծիծաղում էինք, արևից կուրացած, թուլացած, երախտապարտ: Մենք ծով ունեինք և արև, ծիծաղ և սեր, կկարողանա՞նք, արդյոք, այս ամառը նորից վերապրել իր հորդումով և այն ուժգնությամբ, որն առաջանում էր վախից և խղճի խայթից...<br />
<br />
Սիրո շոշափելի և մարմնական հաճույքից անդին, ես նաև մտավոր վայելքներ էի ապրում: «Սեր անել” արտահայտությունը զուտ բառային մի գայթակղություն ունի, որը հեռացնում, բաժանում է իր իմաստից: Ինձ հմայում էր «անել” բառի նյութական և կոնկրետ իմաստի միաձուլումը «սեր” բառի պոետական վերացականությանը: Առաջ այդ բառերն ասում էի առանց ամոթխածության, առանց քաշվելու, առանց զգալու նրանց համը: Այժմ զգում էի, որ ամոթխած եմ դառնում: Աչքերս իջեցնում էի, երբ հայրս մի քիչ ավելի սևեռուն էր նայում Աննային, երբ վերջինս ծիծաղում էր իր նորովի, անամոթ, կարճ ծիծաղով, որը մեզ՝ հորս և ինձ, ստիպում էր գունատվել և պատուհանից դուրս նայել: Եթե Աննային ասեին, թե ինչպես է հնչում իր ծիծաղը, մեզ չէր հավատա: Նա իրեն պահում էր ոչ իբրև հորս սիրուհի, այլ որպես բարեկամ, մտերիմ բարեկամ: Սակայն, գիշերը, անկասկած... Ես արգելում էի ինձ այդպիսի բաների մասին մտածել, հուզումնալից մտքերը ատում էի:<br />
<br />
Օրերն անցնում էին: Գրեթե մոռացել էի Աննային, հորս և Էլզային: Բաց աչքերով՝ ասես ապրում էի քնի մեջ: Սիրալիր և հանգիստ: Սիրիլն ինձ հարցրեց. արդյոք չե՞մ վախենում հղիանալուց: Ես պատասխանեցի, որ հույսս դնում եմ իր վրա, և նա իմ պատասխանը շատ բնական գտավ: Գուցե այդ էր պատճառը, որ ես հեշտությամբ էի տրվում նրան, որովհետև պատասխանատվությունը իր վրայից չէր գցում, և եթե հանկարծ հղիանայի, մեղավորը նա կլիներ: Նա իր վրա էր վերցրել այն, ինչը ես չէի կարող վերցնել՝ պատասխանատվությունը: Իմիջիայլոց, հավատս չէր գալիս, որ իմ չոր ու մկանոտ մարմինը կարող է հանկարծ... հղիանալ: Կյանքում առաջին անգամ ուրախացա, որ աղջնակի մարմին ունեմ:<br />
<br />
Իսկ Էլզան գնալով համբերությունը կորցնում էր: Շարունակ հարցեր էր տալիս: Ես միշտ վախենում էի, որ հանկարծ ինձ Սիրիլի կամ Էլզայի հետ բռնացնեն: Այնպես էր դասավորել, որ շարունակ հորս տեսադաշտում էր, ամենուր հանդիպում էր նրան: Էլզան հրճվում էր իր երևակայական հաղթանակներով, հորս զսպված մղումներով, որոնք իր ասելով, հայրս չէր կարողանում թաքցնել: Ես զարմանում էի. աղջիկը, որի մասնագիտությունը հեռու չէր ծախու կանանց զբաղմունքներից, այսքան ռոմանտիկ է դարձել, որևէ մանրուք, մի հայացք, մի շարժում կարող էր բորբոքել նրա երևակայությունը, նրա, որ դաստիարակվել է տղամարդկանց հստակ պահանջների կաղապարով, տղամարդկանց, որ այդ հարցերում միշտ շտապում են: Իհարկե, նա ընդունակ չէր նուրբ դերեր կատարելու, սակայն այս մեկը, որն այժմ բաժին էր ընկել, նրա աչքին կարող էր հոգեբանական բարդության գագաթ թվալ:<br />
<br />
Հայրս օր-օրի վրա ավելի էր տարվում Էլզայով, բայց Աննան դա կարծես բնավ չէր նկատում: Հայրս առաջվանից ավելի մեղմ և ուշադիր էր Աննայի հանդեպ, և դա ինձ վախեցնում էր, որովհետև նրա այս վարքը ես բացատրում էի խղճի խայթով: Կարևորը, որ այս երեք շաբաթվա ընթացքում հանկարծ որևէ բան չպատահեր: Իսկ հետո կվերադառնանք Փարիզ, Էլզան՝ նույնպես, և եթե հայրս ու Աննան մտադրությունները չփոխեն՝ կամուսնանան: Փարիզում կլինի նաև Սիրիլը, և Աննան, ինչպես այստեղ չկարողացավ խանգարել, որ նրան սիրեմ, այնտեղ էլ չի կարողանա: Սիրիլը Փարիզում սենյակ ունի, մորից հեռու: Ես արդեն պատկերացնում էի կապույտ երկնքի վրա բացված պատուհանը, վարդագույն երկինքը՝ Փարիզի արտասովոր երկինքը, աղավնիների ղունղունոցը երկաթե ճաղերի մոտ, և Սիրիլն ու ես նեղ մահճակալի վրա...<br />
<br />
<br />
==== ՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մի քանի օր անց հայրս մի երկտող ստացավ իր մի բարեկամից, որը ժամադրություն էր նշանակել Սեն-Ռաֆայելում՝ ապերիտիվ խմելու: Անմիջապես մեզ հայտնեց այդ մասին, ուրախ էր որ կարող ենք մի որոշ ժամանակով պոկվել մեր կամավոր և մի քիչ էլ ստիպողական մենակեցությունից: Ես հայտնեցի Էլզային և Սիրիլին, որ ժամը յոթին կլինենք «Արևոտ բար»-ում, և եթե ուզում են գալ, մեզ այնտեղ կտեսնեն: Հակառակի պես, Էլզան ծանոթ էր մեզ հրավիրող բարեկամին, և դա կրկնապատկեց Սեն-Ռաֆայել մեկնելու նրա ցանկությունը: Ես նախատեսում էի, թե ինչ բարդություններ կծագեն, եթե նա գա, ուստի փորձեցի ետ կանգնեցնել: Բայց իզուր:<br />
<br />
– Շարլ Ուեբն ինձ պաշտում է,– ասաց նա մանկական պարզամտությամբ:– Եթե ինձ տեսնի, Ռեյմոնին կստիպի ինձ մոտ վերադառնալ:<br />
<br />
Սիրիլի համար միևնույն էր՝ Սեն-Ռաֆայել գնալ, թե ոչ: Նրա համար ավելի կարևոր էր լինել այնտեղ, որտեղ ես եմ: Ես այդ տեսա նրա հայացքում և ինձ հպարտ զգացի:<br />
<br />
Կեսօրից հետո, ժամը վեցին, ճամփա ընկանք: Աննան տարավ մեզ: Նրա մեքենան ինձ դուր էր գալիս. ամերիկյան մեծ մեքենա էր՝ բացովի ծածկով, որն ավելի շատ համապատասխանում էր ռեկլամի պահանջներին, քան Աննայի ճաշակին: Բայց իմ ճաշակին լիովին համապատասխանում էր. ներսում լիքը փայլուն բաներ կային, աշխարհից անջատված էր, անաղմուկ ընթացք ուներ, իսկ ոլորաններին մի կողմի վրա էր թեքվում: Բացի այդ, երեքով նստել էինք առջևում, և ոչ մի տեղ ես այնքան մտերիմ չէի զգում նրանց, ինչպես մեքենայում: Մեր արմունկները դիպչում էին իրար, և երեքով ենթարկվում էինք արագության, քամու, գուցե նաև միասին մեռնելու հաճույքին: Մեքենան վարում էր Աննան, կարծես խորհրդանշում էր ապագա ընտանիքը, որ պիտի կազմեինք: Կաննի երեկոյից ի վեր նրա մեքենան չէի նստել և, հիմա նստելով, ամեն ինչ վերհիշեցի:<br />
<br />
«Արևոտ բարում» հանդիպեցինք Շառլ Ուեբին և նրա կնոջը: Ուեբը զբաղվում էր թատերական ռեկլամով, կինը մսխում էր նրա վաստակած փողերը. նա այդ անում էր կատաղի արագությամբ և հիմնականում երիտասարդ տղամարդկանց հետ: Ուեբը մտահոգված էր միայն մեկ բանով. ինչպես ծայրը ծայրին հասցնել: Ամբողջ ժամանակը վատնում էր փող աշխատելու վրա: Նրա այդ վարքի մեջ մի տեսակ անհանգիստ, տագնապած և մի քիչ էլ անվայել բան կար: Նա երկար ժամանակ Էլզայի սիրեկանն էր, քանի որ Էլզան, չնայած իր գեղեցկությանը, բացարձակապես ընչասեր չէր, և նրա այս անհոգությունը Շառլին դուր էր գալիս:<br />
<br />
Շառլի կինը չարալեզու էր: Աննան ծանոթ չէր նրան, և ես անմիջապես նրա գեղեցիկ դեմքին տեսա արհամարհանքի և հեգնանքի այն արտահայտությունը, որը հայտնվում էր օտարների շրջապատում: Շառլ Ուեբը, սովորականի պես, շատ էր խոսում և շարունակ խուզարկու հայացքներ նետում Աննայի կողմը: Նա որոշակիորեն չեր կարողանում հասկանալ, թե Աննան ինչ գործ կարող է ունենալ կնամոլ Ռեյմոնի և նրա դստեր հետ: Ես հպարտությամբ էի լցվել այն մտքից, որ քիչ հետո պիտի իմանա: Հայրս, օգտվելով փոքրիկ դադարից, կռացավ նրա ականջին և ուղղակիորեն հայտարարեց.<br />
<br />
– Մի նորություն ունեմ, բարեկամս: Աննան և ես հոկտեմբերի հինգին ամուսնանում ենք:<br />
<br />
Շառլ Ուեբը, ապշած, հայացքը մեկ հորս էր ուղղում, մեկ՝ Աննային: Ես հրճվում էի: Նրա կինը շփոթված էր թվում. նա միշտ թուլություն ուներ հորս հանդեպ: <br />
<br />
– Ողջունում եմ,– վերջապես հուժկու ձայնով գոռաց Ուեբը:– Հոյակապ միտք է: Սիրելի տիկին, դուք ծանրաբեռնվում եք այս ստահակին պահելու հոգսով... Դուք անկրկնելի եք... Գարսոն... Մենք պիտի նշենք սա:<br />
<br />
Աննան հանգիստ և անբռնազբոս ժպտում էր: Հանկարծ Ուեբի դեմքը ճառագայթեց: Ես շրջվելու կարիք չունեի:<br />
<br />
– Էլզան՜: Աստված իմ, սա Էլզա Մակենբուրն է, նա ինձ չնկատեց: Ռեյմոն, հապա տես, թե այս աղջիկն ինչպես է գեղեցկացել...<br />
<br />
– Իհարկե, կգեղեցկանար,– երջանիկ սեփականատիրոջ պես ասաց հայրս:<br />
<br />
Հետո նա ամեն ինչ հիշեց և դեմքը մռայլվեց:<br />
<br />
Աննան չէր կարող հորս ձայնի շեշտը չնկատել: Մի արագ շարժումով հայացքը հորս վրայից դարձրեց ինձ և արդեն բերանը բացել էր, որպեսզի մի բան ասեր, երբ ես թեքվեցի և ասացի.<br />
<br />
– Աննա, ձեր նրբագեղությունն այստեղ ավերներ է գործում. այնտեղ մի տղամարդ կա, որն աչքերը չի կտրում ձեզնից: <br />
<br />
Ես սա ասացի մտերմական երանգով, այսինքն, բավական բարձր, որպեսզի հայրս կարողանար լսել: Նա անմիջապես գլուխը դարձրեց և նկատեց խնդրո առարկա տղամարդուն:<br />
<br />
– Այդպիսի բաներ չեմ սիրում,– ասաց նա և Աննայի ձեռքը բռնեց:<br />
<br />
– Ի՜նչ լավն են,– հեգնական գորովանքով ասաց մադամ Ուեբը:– Շառլ, դուք չպետք է խանգարեիք այդ սիրահարների անդորրը: Բավական էր միայն փոքրիկ Սեսիլին հրավիրել:<br />
<br />
– Փոքրիկ Սեսիլը հազիվ թե գար,– շիտակորեն պատասխանեցի ես:<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ: Դուք մտերիմ եք ճարե՞լ ձկնորսների մեջ:<br />
<br />
Նա մի անգամ ինձ տեսել էր ավտոբուսի տոմսավաճառի հետ զրուցելիս և այդ օրվանից ինձ համարում էր «ապադասակարգայնացած»:<br />
<br />
– Այո, այո,– պատասխանեցի ես, ջանալով ուրախ երևալ:<br />
<br />
– Եվ լա՞վ որս է ընկել ձեր ցանցը:<br />
<br />
Վատն այն էր, որ նա իրեն սրամիտ մարդու տեղ էր դրել: Ես սկսեցի զայրանալ:<br />
<br />
– Թյունիկ* որսալ չեմ սիրում,– ասացի ես:– Բայց որս լինում է:<br />
<br />
Լռություն տիրեց: Աննայի ձայնը հնչեց, ինչպես միշտ հավասարակշռված.<br />
<br />
– Ռեյմոն, խնդրում եմ, մատուցողին ասեք, թող ծղոտներ բերի: Նարնջի հյութը խմել չի լինում:<br />
<br />
Շառլ Ուեբը զովացուցիչ խմիչքների թեման բռնեց և շարունակեց զարգացնել: Հայրս ծիծաղից թուլանում էր, ես դա զգում էի, տեսնելով, թե ինչպես է գլուխը բաժակի մեջ խոթում: Աննան աղաչող հայացքով նայեց ինձ: Տեղնուտեղը որոշեցինք միասին ճաշել, ինչպես հաճախ է լինում այն մարդկանց հետ, որոնք ուր որ է պիտի վիճեն:<br />
<br />
Ճաշելիս շատ խմեցի: Ուզում էի մոռանալ Աննայի հայացքը, երբ նայում էր հորս և երախտագետ հայացքը, երբ նայեց ինձ: Մադամ Ուեբի բոլոր խայթոցներին պատասխանում էի մի երանավետ ժպիտով: Այդ տակտիկան նրան շփոթեցրեց: Նա դարձավ ագրեսիվ: Աննան ինձ նշան էր անում զուսպ լինել: Նա սոսկում էր սկանդալներից և զգում էր, որ մադամ Ուեբը պատրաստվում է այդպիսի մի բան անել: Ինձ համար դա մի արտառոց բան չէր, մեր միջավայրում սկանդալները սովորական երևույթ էին: Այդ պատճառով էլ, առանց լարվածության, լսում էի մադամ Ուեբի ցրույցները: <br />
<br />
Ճաշից հետո գնացինք Սեն-Ռաֆայելի գիշերային բարերից մեկը: Մեր հասնելուց անմիջապես հետո հայտնվեցին Էլզան ու Սիրիլը: Էլզան կանգ առավ դռան մոտ, բարձրաձայն խոսեց հանդերձասրահի կնոջ հետ և Սիրիլի ուղեկցությամբ մտավ սրահ: Ես նկատեցի, որ նա իրեն պահում է ոչ թե որպես մի սիրահարված աղջիկ, այլ որպես մի թեթևաբարո կին, բայց նա բավականին գեղեցիկ էր և կարող էր իրեն այդ թույլ տալ:<br />
<br />
– Այդ ջահելն ո՞վ է,– հարցրեց Շառլ Ուեբը:– Իսկական երեխա է:<br />
<br />
– Սերն է,– թոթովեց կինը:– Սիրո մեջ երջանիկ է... <br />
<br />
– Ի՜նչ եք ասում,– մեջ ընկավ հայրս:– Հերթական խենթությունն է:<br />
<br />
Ես նայեցի Աննային: Նա հանգիստ, անբռնազբոս նայում էր Էլզային, ինչպես, ասենք, իր գծագրած զգեստները ցուցադրող մանեկեններին կնայեր կամ երիտասարդ կանանց: Առանց անբարյացակամության: Մի պահ հիանում էի մանրախնդրության և խանդի այդ բացակայությամբ: Իմիջիայլոց, ես չէի պատկերացնում, թե Էլզայի ինչի՞ն պիտի խանդեր: Նա Էլզայից հարյուր անգամ ավելի գեղեցիկ և ավելի նուրբ էր: Եվ քանի որ հարբած էի, այդ մասին ասացի նրան: Աննան հետաքրքրված նայեց ինձ:<br />
– Ասում եք, որ ես Էլզայից ավելի գեղեցի՞կ եմ: Դուք այդպե՞ս եք կարծում:<br />
<br />
– Իհարկե:<br />
<br />
– Դա միշտ հաճելի է լսել: Բայց դուք դարձյալ շատ եք խմում: Տվեք ձեր բաժակը: Տխուր չե՞ք, որ Սիրիլն այստեղ նստած է: Իմիջիայլոց, երևում է, որ նա ձանձրանում է:<br />
– Նա իմ սիրեկանն է,– աշխուժորեն ասացի ես:<br />
<br />
– Դուք իսկապես հարբած եք: Բարեբախտաբար, վերադառնալու ժամանակն է:<br />
<br />
Մենք թեթևությամբ հրաժեշտ տվեցինք Ուեբներին: Մադամ Ուեբին ես ասացի «սիրելի տիկին»՝ ամենայն լրջությամբ: Հայրս նստեց ղեկի մոտ: Գլուխս ընկավ Աննայի ուսին:<br />
<br />
Ես մտածում էի, որ Աննան մեր բոլոր ծանոթներից և Ուեբներից շատ ավելի լավն է, ավելի արժանավոր է, ավելի խելացի: Հայրս քիչ էր խոսում: Իհարկե, Էլզայի հայտնությունն էր հիշում:<br />
<br />
– Քնա՞ծ է,– հարցրեց Աննային:<br />
<br />
– Ինչպես մի մանուկ: Նա այսօր իրեն տանելի էր պահում: Միայն թե թյունիկներին վերաբերող ակնարկը շատ ուղղակի էր...<br />
<br />
Հայրս ծիծաղեց: Լռություն տիրեց: Ես նորից հորս ձայնը լսեցի.<br />
<br />
– Աննա, ես ձեզ սիրում եմ, միայն ձեզ եմ սիրում: Հավատո՞ւմ եք ինձ:<br />
<br />
– Այդքան շատ մի ասեք, ես սկսում եմ վախենալ...<br />
<br />
– Տվեք ձեր ձեռքը:<br />
<br />
Ես ուզում էի վեր կենալ և առարկել. «Ո՛չ, միայն թե ո՛չ հիմա, երբ անդունդի վրայով ենք գնում»: Բայց ես մի քիչ հարբած էի՝ Աննայի օծանելիքի բույրը, մազերիս հետ խաղացող ծովի քամին, Սիրիլի քերծած տեղը ուսիս վրա, որ եղավ իրար սիրելիս... Երջանիկ լինելու և լռելու այնքան պատճառներ կային: Ես քնում էի: Այս ժամին Էլզան և խեղճ Սիրիլը, հավանաբար, դժվարությամբ ճամփա են ընկել մոտոցիկլետով, որը նրան մայրն էր նվիրել ծննդյան տարեդարձի առթիվ: Այս մտքից, չգիտես ինչու, լացս եկավ: Այս մեքենան այնքան փափուկ էր, այնքան հարմարավետ, իսկականն էր քնելու համար... Իսկ մադամ Ուեբի քունը հիմա չի տանում: Նրա տարիքին, իհարկե, գուցե ես էլ երիտասարդ տղաներին վճարեմ, որ ինձ սիրեն, որովհետև սերն ամենաքաղցր, ամենաճշմարիտ բանն է: Եվ կարևոր չէ, թե ինչ գին ես տալիս: Կարևորն այն է, որ չար և նախանձ չդառնաս, ինչպես մադամ Ուեբն է նախանձում Էլզային և Աննային: Ես կամացուկ ծիծաղեցի: Աննան ուսը մի քիչ թեքեց. «Քնեք»,– ասաց նա հրամայական տոնով: Ես քնեցի:<br />
<br />
<br />
==== ՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մյուս օրն առավոտյան արթնացա հրաշալի տրամադրությամբ: Միայն մի թեթև հոգնածություն էի զգում և ծոծրակս մի փոքր ցավում էր երեկվա խմիչքից: Ինչպես ամեն առավոտ, արևը ողողել էր անկողինս: Վերմակը գցեցի մի կողմ, գիշերանոցս հանեցի և մերկ մեջքս դեմ տվի արևին: Այտս հենել էի ափիս և դիմացս, առաջին պլանում տեսնում էի անկողնուս սպիտակեղենի մեծ ծալքերը, ավելի հեռուն՝ սալահատակի վրա, մի վարանող ճանճ: Արևը մեղմ էր և տաք, ինձ թվում էր, թե մաշկիս միջով թափանցում է մինչև ոսկորներս և հատուկ խնամք տածում ինձ տաքացնելու: Որոշեցի ամբողջ առավոտն այսպես անշարժ պառկել:<br />
<br />
Երեկվա երեկույթը կամաց-կամաց հստակվում էր հիշողությանս մեջ: Հիշում էի, թե ինչպես ասացի Աննային, թե Սիրիլն իմ սիրեկանն է, և դա ինձ ծիծաղ պատճառեց. հարբած վիճակում կարող ես ճշմարտությունն ասել, ոչ ոք քեզ չի հավատա: Հիշում եմ նաև մադամ, Ուեբին, և իմ վեճը նրա հետ: Այդ տեսակ կանայք ինձ համար սովորական էին: Այդ միջավայրում և այդ տարիքում իրենց անգործությամբ և կյանքից ավելին խլելու իրենց անհագ ծարավով զզվելի էին: Անվրդով Աննայի հետ համեմատած՝ նա ավելի տաղտկալի և զզվելի թվաց, քան էր: Այսինքն, այդպես էլ պիտի լիներ. հորս ծանոթ կանանց մեջ չէի գտնում որևէ մեկին, որ կարողանար համեմատվել Աննայի հետ: Այդպիսի մարդկանց հետ հաճելի երեկոներ անցկացնելու համար պիտի կամ մի քիչ գինով լինես, և նրանց հետ վիճելով հաճույք ստանաս, կամ ամուսիններից մեկնումեկի հետ մտերիմ լինես: Հորս համար դա շատ պարզ էր. նա և Շառլ Ուեբը որսորդներ էին: «Կարո՞ղ ես գուշակել, թե այս երեկո ում հետ եմ պառկելու: Փոքրիկ Մարսի, որ նկարահանվել էր Սորելի ֆիլմում: Մտնում եմ Դյուպյուիի մոտ և...»: Հայրս հռհռում է, ձեռքը խփում նրա ուսին: «Երջանիկ մարդ ես, նա գրեթե Էլիզի չափ գեղեցիկ է»: Դպրոցականների զրույց: Ինձ դուր էր գալիս, որ նրանք այդպիսի եռանդ էին դնում, այդպիսի բորբոքված երևակայություն: Եվ նույնիսկ սրճարանների սրահների անվերջանալի երեկոները, երբ Լոմբարը տխուր խոստովանում էր հորս. «Ես միայն նրան եմ սիրում, Ռեյմոն: Հիշո՞ւմ ես, այն գարնանը, նրա մեկնումից առաջ... Հիմարություն է, երբ տղամարդն իր ողջ կյանքը նվիրում է մի կնոջ»: Այդ զրույցներում մի կողմից անվայել, ստորացնող մի բան կար, մյուս կողմից էլ՝ մարդկային էր, երբ երկու տղամարդ, մի-մի բաժակ գինի առաջները դրած, իրենց սիրտն են բացում:<br />
<br />
Աննայի բարեկամները, հավանաբար, իրենց մասին չեն պատմում: Այսինքն, նրանք հազիվ թե այսպիսի արկածների մեջ ընկած լինեն: Իսկ եթե որևէ բան պատմել են, հավանաբար, ամոթից ծիծաղելով: Ես զգում էի, որ կարող եմ Աննայի հետ բաժանել այն հանդուրժողականությունը, որը նա ցուցաբերում էր մեր ծանոթների հանդեպ, այն սիրալիր և կպչուն զիջողամտությունը... Միաժամանակ պատկերացնում էի, որ երեսուն տարեկանում ավելի շատ մեր ծանոթների նման կլինեմ, քան Աննային: Այդ լռությունը, զսպվածությունը, խոհականությունն ինձ համար հեղձուցիչ կլինեին: Ընդհակառակը, մի տասնհինգ տարի հետո ես մի քիչ հագեցած կլինեմ, կթեքվեմ հմայիչ, ինձ նման կյանքից արդեն մի քիչ հագեցած տղամարդու կողմը և կասեմ.<br />
<br />
– Իմ առաջին սիրեկանի անունը Սիրիլ էր: Այն ժամանակ ես տասնութ էլ չկայի, և ծովափին շատ շոգ էր...<br />
<br />
Հաճույքով պատկերացնում էի այդ տղամարդու դեմքը: Հորս նման մանր կնճիռներ կունենար... Դուռը թակեցին: Անմիջապես բաճկոնակս հագա և գոռացի. «Մտե՛ք»: Աննան էր, զգուշորեն բռնել էր բաժակը:<br />
<br />
– Ես մտածեցի, որ սուրճի կարիք կզգաք... Հուսով եմ՝ շատ վատ չեք:<br />
<br />
– Հոյակապ եմ,– ասացի ես: Ինչպես երևում է, երեկ երեկոյան մի քիչ չափն անցա:<br />
<br />
– Ինչպես ամեն անգամ, երբ մի տեղ ենք գնում...,– նա սկսեց ծիծաղել:– Բայց պիտի խոստովանեմ, որ ինձ զբաղեցրիք... Շատ տաղտկալի երեկո էր:<br />
<br />
Ես ո՛չ արևն էի նկատում, ո՛չ սուրճի համը: Աննայի հետ զրուցելիս ամբողջովին կլանվում էի, մոռանում իմ գոյությունը, չնայած միայն նա էր, որ ստիպում էր ինքս իմ հանդեպ պահանջկոտ լինել: Նա ինձ ստիպում էր հագեցած և դժվարին պահեր ապրել:<br />
<br />
– Սեսիլ, այդ Ուեբի և Դյուպյուիի նման մարդիկ ձեզ հաճելի՞ են:<br />
<br />
– Նրանց ապրելակերպը շատերի համար հաճելի չէ, բայց զվարճալի մարդիկ են:<br />
<br />
Աննան էլ սկսեց հատակի վրա քարշ եկող ճանճին նայել: Ես մտածեցի, որ այդ ճանճը հավանաբար հաշմանդամ է: Աննայի թերթերունքները երկար էին և ծանր, նրա համար դժվար էր ներողամիտ երևալ:<br />
<br />
– Դուք երբեք չե՞ք նկատել, թե նրանց զրույցները որքան միապաղաղ են... ինչպես ասեմ... որքան ծանրամարս...: Մի՞թե ձեզ չեն ձանձրացնում այդ զրույցները գործարքների, աղջիկների, երեկույթների մասին:<br />
<br />
– Գիտեք ինչ,– ասացի:– Ես տասը տարի ապրել եմ մենաստանում, և քանի որ այս մարդիկ բարքերի հարցում շատ մանրախնդիր չեն, ապա այժմ ինձ հմայում են: <br />
Չհամարձակվեցի ասել, որ այդ կյանքն ինձ դուր է գալիս:<br />
<br />
– Բայց արդեն երկու տարի է... – ասաց նա:– Այսինքն, այստեղ դատողություններ պետք չէ անել, մանավանդ բարոյական, սա զգայական խնդիր է, վեցերորդ զգայարանի...<br />
<br />
Հավանաբար, ես այդ զգայարանը չունեի: Ես հստակորեն գիտակցում էի, որ այս հարցում ինչ-որ բան ինձ պակասում է: <br />
<br />
– Աննա,– անսպասելիորեն հարցրեցի ես:– Դուք ի՞նչ կասեք, ես խելացի՞ եմ:<br />
<br />
Հարցի անմիջականությունից զարմացած, նա սկսեց ծիծաղել.<br />
<br />
– Իհարկե: Բայց ինչո՞ւ եք հարցնում:<br />
<br />
– Եթե տխմարի մեկը լինեի, դուք միևնույն պատասխանը կտայիք, հառաչեցի ես:– Ինձ երբեմն զգացնել եք տալիս ձեր գերազանցությունը:<br />
<br />
– Դա տարիքի հարց է,– ասաց նա:– Շատ տխուր կլիներ, եթե ձեզնից մի քիչ ավելի ինքնավստահ չլինեի: Կարող էի ձեր ազդեցության տակ ընկնել:<br />
<br />
Նա ծիծաղեց: Ես սրտնեղած էի:<br />
<br />
– Դա բնավ վատ չէր լինի:<br />
<br />
– Դա աղետ կլիներ,– ասաց նա:<br />
<br />
Նա հանկարծ դադարեց կատակով խոսել և նայեց ուղիղ աչքերիս: Մի տեսակ վատ զգացի: Մինչև հիմա էլ չեմ կարողանում ընտելանալ այն մարդկանց, որոնք հետդ խոսելիս նայում են ուղիղ աչքերիդ կամ կիպ մոտենում, որպեսզի վստահ լինեն, թե ուշադիր եք լսում իրենց: Ի դեպ, նրանք սխալվում են, որովհետև այդ պարագայում ես մտածում եմ միայն օձիքս ազատելու, նրանցից մի կողմ քաշվելու մասին, շարունակ ասում եմ՝ «այո, այո” և հարմար առիթ եմ փնտրում որպեսզի սենյակի մյուս ծայրը փախչեմ: Նրանց համառությունը, անհամեստությունը, բացառիկության հավակնությունը կատաղեցնում են ինձ: Աննան, բարեբախտաբար, ստիպված չէր վերոհիշյալ ձևով գրավելու իմ ուշադրությունը, նա բավարարվում էր այնքանով, որ գլուխն առանց թեքելու նայում էր աչքերիս մեջ, և ես չէի կարողանում այլևս անտարբեր, անհոգ տեսքով շարունակել զրույցը:<br />
<br />
– Դուք գիտե՞ք, թե Ուեբի տիպի տղամարդկանց վերջն ինչ է լինում:<br />
<br />
Ես մտովի ասացի. «և իմ հոր տիպի»: <br />
<br />
– Մարգինալ են դառնում,– պատասխանեցի զվարթորեն: <br />
<br />
– Նրանք հասնում են մի տարիքի, երբ այլևս գայթակղիչ չեն, երբ, ինչպես ասում են, այլևս «մարզավիճակում չեն»: Այլևս խմել չեն կարող, բայց ուշքն ու միտքը դարձյալ կանայք են. միայն թե ստիպված են այդ կանանց վճարել, բազմաթիվ մանր հարցերում զիջել, որպեսզի խուսափեն միայնությունից: Նրանք ծիծաղելի են ու դժբախտ: Նրանք դառնում են սենտիմենտալ ու պահանջկոտ... Ես շատերին եմ տեսել, թե ինչպես են այս ճանապարհով գնացել և խորտակվել:<br />
<br />
– Խեղճ Ուեբ,– ասացի:<br />
<br />
Ես մոլորված էի: Եվ, իսկապես, նման վախճան սպասում էր և հորս: Այսինքն, կսպառնար, եթե Աննան չմտահոգվեր նրա համար: <br />
<br />
– Դուք այդ մասին չեք մտածել,– ասաց Աննան կարեկցական ժպիտով:– Ապագան ձեզ չի մտահոգում, ճի՞շտ է: Դա երիտասարդության մենաշնորհն է:<br />
<br />
– Խնդրում եմ ձեզ, իմ երիտասարդությունը աչքս մի խոթեք,– ասացի ես:– Իմ երիտասարդությունը հնարավորին չափ քիչ եմ ծառայեցնում իմ նպատակներին: Ես այն կարծիքին չեմ, թե երիտասարդությունն ինչ-որ մենաշնորհների իրավունք է տալիս կամ արդարացնում ամեն ինչ: Ես դրան կարևորություն չեմ տալիս:<br />
<br />
– Իսկ ինչի՞ն եք կարևորություն տալիս: Ձեր հանգստությո՞ւնը, ձեր անկախությո՞ւնը:<br />
<br />
Ես խուսափում էի այդպիսի խոսակցություններ վարել, հատկապես Աննայի հետ:<br />
<br />
– Ոչինչ: Չէ որ գիտեք, ես գրեթե չեմ մտածում,– պատասխանեցի ես:<br />
<br />
– Դուք և հայրդ ինձ մի քիչ զայրացնում եք: «Ես երբեք ոչ մի բանի մասին չեմ մտածում... առանձնապես մի բան անել չեմ կարող... ոչինչ չգիտեմ»: Ձեզ դուր է գալի՞ս այդպես ապրելը: <br />
<br />
– Ինձ դուր չի գալիս: Ես ինձ չեմ սիրում և չեմ ուզում սիրել: Բայց պահեր են լինում, երբ դուք բարդացնում եք իմ կյանքը և այդ պատճառով քիչ է մնում ձեր դեմ քեն պահեմ: <br />
<br />
Նա, մտքերի մեջ ընկած, սկսեց քթի տակ ինչ-որ եղանակ երգել: Մեղեդին ինձ ծանոթ էր, բայց չէի կարողանում հիշել, թե ինչ երգ է: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ երգ է, Աննա: Չեմ կարողանում հիշել և նյարդայնանում եմ:<br />
<br />
– Չգիտեմ,– նա նորից ժպտաց, այս անգամ մի քիչ սրտաբեկ:– Մնացեք անկողնում, հանգստացեք, ես գնամ՝ ընտանիքի մտավոր մակարդակի ուսումնասիրությունը մեկ ուրիշ տեղ կատարեմ:<br />
<br />
«Իհարկե,– մտածեցի ես:– Հորս համար դա հեշտ է»: Անգամ այստեղ պառկած, ես լսում եմ նրա ձայնը. «Ես ոչ մի բանի մասին չեմ մտածում, Աննա, որովհետև ձեզ սիրում եմ»: Եվ Աննան, որքան էլ խելացի լիներ, այդ պատասխանը պետք է նրան ընդունելի թվար: Եվ դանդաղորեն ու հաճույքով նորից պառկեցի ու գլուխս թաղեցի բարձի մեջ: Հակառակ Աննային ասածիս, ես շատ էի խորհում: Ի վերջո, նա գույները խտացնում էր: Քսան տարի հետո հայրս վիսկիի և գունագեղ հիշողությունների հանդեպ թուլություն ունեցող մի հմայիչ, սպիտակահեր, վաթսունամյա տղամարդ կլինի: Մենք միասին տեղ-մեղ կգնանք: Ես նրան իմ խենթությունների մասին կպատմեմ, իսկ նա ինձ խորհուրդներ կտա: Ես գիտակցում էի, որ Աննային հանում եմ մեր ապագայից: Չէի կարողանում, ինձ չէր հաջողվում նրա համար տեղ գտնել այնտեղ: Չէի կարողանում պատկերացնել, թե մեր խառնափնթոր բնակարանում՝ մերթ դատարկ, մերթ ծաղիկներով լցված մի բնակարան, որտեղ անծանոթ մարդիկ դեսուդեն են նետվում, հնչում են անծանոթ ձայներ, որտեղ մշտապես ինչ-որ մեկի իրերն են ընկած, այդ բնակարանում չէի կարողանում պատկերացնել այն կարգուկանոնը, այն լռությունը, այն ներդաշնակությունը, որոնք Աննան իր հետ ամենուր տանում է որպես ամենաթանկագին բարիք: Ես վախենում էի, որ ձանձրույթից կմեռնեմ այնտեղ: Իսկ այն օրվանից ի վեր, երբ Սիրիլի շնորհիվ ճանաչեցի իրական և մարմնական սերը, ես ամենից քիչ վախենում եմ Աննայի ազդեցությունից: Դա ընդհանրապես ինձ ազատագրեց բազմաթիվ վախերից: Բայց ամենից շատ վախենում էի անդորրից և ձանձրույթից: Ինձ և հորս ներքին հանգստության համար արտաքին անհանգստություն էր պետք: Բայց Աննան երբեք չէր կարողանա այդ հանդուրժել:<br />
<br />
==== ԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Աննայի և իմ մասին շատ եմ պատմում, բայց գրեթե ոչինչ չեմ ասում հորս մասին: Ոչ թե, որ այս պատմության մեջ գլխավոր գործող անձը նա չէր և ոչ էլ, որ նա ինձ քիչ էր հետաքրքրում: Կյանքումս ոչ մեկին այդպես չեմ սիրել, ինչպես նրան, և այդ շրջանում ինձ հուզող բոլոր զգացմունքների մեջ նրա հանդեպ ունեցածս ամենակայունն էր, ամենախորը և ինձ համար ամենաթանկագինը: Ես նրան շատ լավ գիտեի, ուստի չէի կարող հեշտությամբ դատել նրա մասին և հետո՝ մենք իրար չափազանց նման էինք: Բայցևայնպես, առաջին հերթին նրա բնավորությունը պիտի բացատրեմ, որպեսզի արդարացնեմ նրա վարքը: Նա ոչ եսասեր էր, ոչ էլ՝ փառասեր: Բայց թեթևամիտ էր, անբուժելիորեն թեթևամիտ: Նույնիսկ չեմ կարող ասել, թե ընդունակ չէր խոր զգացմունքների կամ պատասխանատվության: Իմ հանդեպ տածած նրա սերը թեթևամիտ զբաղմունք չէր կամ էլ հայրական ծանոթ մի սովորույթ: Նա ինձ համար ավելի շատ էր տառապում, քան մեկ ուրիշի: Ես էլ. այն օրը ես հուսահատություն ապրեցի, որովհետև հայրս կարծես հրաժարվում էր ինձնից, կարծես աչքից հեռացնում էր... Նա երբեք ինձ չի զոհել հանուն իր կրքերի: Շատ հաճախ, ուշ երեկոյան ինձ տուն ուղեկցելու համար ձեռքից բաց էր թողնում այն, ինչ Ուեբը կանվաներ մի «սքանչելի առիթ»: Բայց, դրանից դուրս, չեմ ժխտում, որ նա տրվում էր իր վայելքներին, անկայուն սերերին, դյուրին կյանքին: Նա իր միտքը չէր ծանրաբեռնում: Ամեն ինչին փորձում էր ֆիզիոլոգիական բացատրություն տալ, այդ բացատրությունը համարելով խելքին ավելի մոտիկ. «Ինքդ քեզնից զզվո՞ւմ ես: Շատ քնիր, քիչ խմիր»: Երբ որևէ կնոջ հանդեպ ուժգին ցանկություն էր ծագում նրա մեջ, դարձյալ այդպես էր դատում. ոչ ձգտում էր իր ցանկությունը սանձել, ոչ էլ բարդացնել զգացումները: Նա մատերիալիստ էր, բայց նրբանկատ, ըմբռնող և, վերջապես, բարեհոգի:<br />
<br />
Էլզայի հանդեպ հայտնված ցանկությունից նեղվում էր, բայց ոչ առանձնապես շատ, ինչպես կարող էր թվալ: Նա չէր մտածում, թե «Ես կդավաճանեմ Աննային: Իսկ դա նշանակում է, որ նրան չեմ սիրում»: Ընդհակառակը. «Ցավոք սրտի, Էլզան ինձ սաստիկ ձգում է, ի՞նչ արած: Պետք է նպատակիս արագ հասնեմ, այլապես բարդություններ կծագեն Աննայի հետ»: Եվ չնայած դրան, սիրում էր Աննային, պաշտում էր նրան: Աննան մեծ փոփոխություններ մտցրեց հորս կյանքում, մի կողմ մղեց այն թեթևաբարո և տխմարավուն կանանց, որոնց հետ վերջին տարիներս հանդիպում էր: Միևնույն ժամանակ հագուրդ էր տալիս նրա սնափառությանը, նրա զգացմունքայնությանը և զգացումներին, որովհետև հասկանում էր հորս, օժանդակում նրան իր խելքով և փորձով: Բայց ես շատ վստահ չեմ, որ հայրս հասկանում էր, թե Աննան ինչպիսի լուրջ զգացմունքներ ուներ իր հանդեպ: Հայրս գտնում էր, որ նա իդեալական սիրուհի է և իդեալական մայր՝ ինձ համար: Բայց, արդոք, երբևէ «իդեալական կին համարել է նրան և այդ հասկացության հետ կապված բոլոր պարտավորություններն ընդունե՞լ է: Կասկածում եմ: Ես վստահ եմ, որ Սիրիլի և Աննայի համար նա, ինչպես և ես, զգացմունքայնության տեսանկյունից անկատար էինք: Սակայն դա չէր խանգարում հորս, կրքերով լեցուն մի կյանք ապրել, որովհետև այդպես ապրելը բնական էր համարում և իր ամբողջ կենսունակությունը դնում էր դրա մեջ:<br />
<br />
Երբ Աննային մեր կյանքից դուրս շպրտելու ծրագրերն էինք կազմում, չէի մտածում հորս մասին. ես գիտեի, որ նա կմխիթարվի, ինչպես միշտ էր մխիթարվում: Գժտությունը նրա վրա ավելի էժան կնստի, քան կարգավորված կյանքը: Փաստորեն նրան, ինչպեսև ինձ, կործանել և տապալել կարող էին միայն սովորույթը միօրինակությունը: Նա և ես միևնույն ցեղից էինք, և ես երբեմն հավատացնում էի ինձ, որ մենք ազնվացեղ քոչվորներ ենք, երբեմն էլ՝ կերուխում անողների խեղճ ու այլասերված մի ցեղ:<br />
<br />
Տվյալ պահին նա տառապում էր, առնվազն տրտմում. Էլզան նրա համար դարձել էր անցած կյանքի խորհրդանիշ, երիտասարդ կյանքի, հատկապես իր երիտասարդության խորհրդանիշը: Ես զգում էի, որ նա մեծ ցանկություն ունի Աննային ասելու. «Սիրելիս, թույլ տվեք մեկ օր բացակայել: Պետք է որ գնամ այդ աղջկա մոտ և համոզվեմ, որ դեռևս շարքից դուրս չեմ եկել: Բավական է նորից զգամ նրա մարմնական բավարարվածությունը, որպեսզի հանգստանամ»: Բայց նա չի կարող ասել, ոչ թե որ Աննան խանդոտ է կամ խորապես առաքինի և նրա հետ այդպիսի խոսակցություններ չես վարի, այլ պարզապես հորս հետ միայն հետևյալ պայմաններով է համաձայնել ապրել. որ անառակ կյանքի շրջանն ավարտվել է, որ նա այլևս դպրոցական չէ, այլ մի տղամարդ, որին վստահում է իր կյանքը, հետևաբար, նա պարտավոր է իրեն կարգին պահել և ոչ թե սեփական քմահաճույքների ստրուկը լինել: Այս հարցում Աննային մեղադրել չէր լինի, դա շատ բնական և առողջ հաշիվ էր, բայցևայնպես դա հորս չէր խանգարում Էլզային ցանկանալ: Օր-օրի վրա նրան ցանկանում էր ավելի ուժգին, կրկնապատկված ձգտումով, ինչպես արգելված պտուղն են ցանկանում: <br />
<br />
Եվ, իհարկե, այդ օրերին ես ամեն ինչ կարող էի կարգավորել: Բավական էր Էլզային ասել, որ զիջի հորս և մի որևէ պատճառ գտնելով, Աննային հետս տանեի Նիցցա կամ մի այլ տեղ՝ ամբողջ օրը միասին անցկացնելու: Վերադարձին հորս կտեսնեինք հանգստացած և օրինական սիրո հանդեպ քնքշությամբ լի, այն սիրո, որ Փարիզ վերադառնալուց հետո պետք է լիներ: Չէ՞ որ նաև այս հարցը կար. Աննան եթե չամուսնանար, մյուսների պես սիրուհի էր դառնալու, այսինքն՝ ժամանակավոր: Այս բանը Աննան չէր հանդուրժի: Ես դա լավ գիտեի, նրա արժանապատվության, իր անձի հանդեպ ունեցած հարգը ինչպե՜ս է դժվարացնում մեր կյանքը... <br />
<br />
Բայց ես Էլզային չխնդրեցի հորս զիջել, ոչ էլ Աննային խնդրեցի ուղեկցել ինձ Նիցցա: Ուզում էի, որ այդ գաղտնի ցանկությունը հորս սկսեր նեղել և մղեր սխալ քայլի: Չէի կարող հանդուրժել այն արհամարհանքը, որ Աննան ցուցաբերում էր մեր անցած կյանքի հանդեպ, նրա դյուրին արգահատանքը այն երջանկության հանդեպ, որ մերն էր՝ հորս և իմը: Ես ոչ թե ուզում էի նրան ստորացնել, այլ ստիպել, որ կյանքի հանդեպ ունեցած մեր հայացքներն ընդունի: Թող իմանա, որ հայրս նրան խաբել է և թող երևույթը սթափ գնահատի, որպես զուտ մարմնական քմահաճույք, և ոչ թե հարված՝ ուղղված իր արժանապատվությանը: Իսկ եթե ամեն գնով ուզում է իրավացի լինել, ուրեմն, թող թույլ տա, որ մենք էլ մեղավոր լինենք:<br />
<br />
Ես նույնիսկ ձևացնում էի, թե հորս տառապանքները չեմ նկատում: Հատկապես պետք չէր, որ նա վստահեր ինձ, խոստովաներ, ստիպեր, որ իր համախոհը դառնամ, խոսեմ Էլզայի հետ և մի կողմ տանեմ Աննային: <br />
<br />
Ստիպված էի ձևացնել, թե նրա սերը Աննայի հանդեպ, ինչպեսև ինքը Աննան սրբազան են ինձ համար: Եվ պետք է ասեմ, որ դա առանց դժվարության էի անում: Մտածելով, որ հայրս կարող է Աննային դավաճանել, սոսկում էի, միաժամանակ տարտամ հիացմունք ապրում:<br />
<br />
Այդպես մենք շարունակում էինք երջանիկ օրեր ապրել: Ես շատացրեցի՝ Էլզայի հանդեպ հորս ունեցած ցանկությունը բորբոքելու առիթները: Աննայի դեմքին նայելիս այլևս խղճի խայթ չէի զգում: Երբեմն մտածում էի, որ կհաշտվի եղելության հետ և մեր հետագա կյանքը ավելի շատ մեր ճաշակներին կհամատասխանի, քան նրա: Մյուս կողմից էլ, հաճախ հանդիպում էի Սիրիլին, և մենք գաղտնի սիրում էինք իրար: Սոճիների բույրը, ծովի աղմուկը, նրա մարմնի շփումները... Նա սկսել էր զղջալ այն դերի համար, որ ստիպել էի նրան խաղալ: Դա արդեն զզվեցրել էր նրան, նա համաձայնել էր, հավատալով, թե դա օգտակար է մեր սիրո համար: Այդ ամենն ինձնից բավական երկդիմություն, ներքին լռություն էր պահանջում, բայց բոլորովին կարիք չէր զգացվում ճիգերի կամ ստի (իսկ ես արդեն ասել եմ, որ սովոր էի միայն իմ կատարած արարքների համար ինձ դատել): <br />
<br />
Ես արագ եմ անցնում այս շրջանի վրայով, որովհետև, հիշողությունս լարելով, վախենում եմ, թե այնպիսի բաներ կհիշեմ, որոնք կարող են ինձ տխրություն պատճառել: Հենց մտաբերում եմ երջանիկ Աննայի ծիծաղը, նրա սիրալիր վերաբերմունքն իմ հանդեպ, ասես, ինչ-որ բան գոտկատեղիցս ներքև հարվածում է ինձ և սաստիկ ցավ պատճառում, ինքս իմ հանդեպ ունեցած կատաղությունից շնչահեղձ եմ լինում: Ես այնքան մոտիկ եմ այսպես կոչված խղճի խայթին, որ փրկվելու համար ստիպված եմ հասարակ գործողությունների օգնությանը դիմել. սիգարետ վառել, ձայնապնակ դնել, բարեկամներից մեկին զանգել: Աստիճանաբար սկսում եմ ուրիշ բանի մասին մտծել: Բայց ինձ դուր չի գալիս, որ ստիպված եմ հիշողությանս մնացորդներից կառչել, մտքիս անհոգությանն ապավինել, փոխանակ կռվելու դրանց դեմ: Ես չեմ սիրում այս հատկանիշներս խոստովանել, նույնիսկ, եթե դրանցով կարելի է հպարտանալ: <br />
<br />
<br />
==== ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Տարօրինակ է, ճակատագիրը սիրում է մեզ ներկայանալ շատ սովորական և անարժան տեսքով: Այդ ամառ նա ընտրել էր Էլզայի կերպարանքը: Եթե կուզեք՝ մի գեղեցիկ դեմք, ավելի շուտ գրավիչ: Բացի այդ, Էլզան մի արտասովոր, մի վարակիչ, ինքնամոռաց ծիծաղ ուներ, որը հատուկ է մի քիչ տխամարավուն մարդկանց: <br />
<br />
Նրա ծիծաղի ազդեցությունը հորս վրա վաղուց էի նկատել: Այժմ աշխատում էի առավելագույն չափով օգտագործել այդ ծիծաղը, երբ նա Սիրիլի հետ միասին հանդիպում էր հորս: Ես նրան ասում էի. «Հենց որ տեսնեք, որ ես ու հայրս մոտենում ենք, ոչինչ մի խոսեք, միայն ծիծաղեք»: Եվ այդ զմայլելի ծիծաղը լսելուն պես հորս դեմքը մի ակնթարթում կատաղության արտահայտություն էր ստանում: Բեմադրողի դերը դեռ շարունակում էր ինձ գրավել: Իմ հարվածները երբեք չէին վրիպում, քանի որ, երբ տեսնում էինք Սիրիլին և Էլզային միասին, իրենց երևակայական, բայց բավական համոզիչ կապը բացեիբաց ցուցադրելիս, ես և հայրս միասին գունատվում էինք, հորս դեմքից, ինչպես և իմ, ամբողջ արյունը հոսում էր ներքև. դա խորքերից եկող տիրելու ցանկությունն էր՝ ցավից ավելի ուժգին: Սիրի՜լը, Սիրի՜լը Էլզայի վրա թեքված... Այդ տեսարանը ներսս քանդում էր, մինչդեռ ամեն ինչ ես էի նախապատրաստել՝ Սիրիլի և Էլզայի հետ: Բառերով հեշտ է ասել, բայց երբ Սիրիլի կիսադեմն էի տեսնում, նրա արևավառ և ճկուն վիզը՝ թեքված Էլզայի ինքնամատույց դեմքին, ինչ ասես կտայի, միայն թե այլևս չտեսնեի: Մոռանում էի, որ այս ամենն իմ ցանկությամբ է կատարվում: <br />
<br />
Սակայն այս միջադեպերից դուրս մեր առօրյան լցված էր վստահությամբ, քնքշությամբ և, ցավով եմ արտասանում այս բառը՝ Աննայի երջանկությամբ: Ես նրան երբեք այդքան երջանիկ չէի տեսել, նա տրվում էր մեզ՝ եսամոլներիս, և բնավ չէր կասկածում մեր կատաղի ցանկությունների և ստոր խաղերի մասին: Հենց դա էր իմ հաշվարկը: Հորս իրեն ամուր կապելու համար նա բնազդորեն, հպարտությունից և զսպվածությունից մղված, հեռու էր մնում ամեն տեսակի տակտիկական քայլերից և նրա միակ կոկետությունն այն էր, որ գեղեցիկ էր, խելացի և նուրբ: Հետզհետե սկսեցի նրան խղճալ: Խղճահարությունը հաճելի զգացում է և ռազմական երաժշտության պես թելադրող: Մի՞թե կարելի էր ինձ մեղադրել դրա համար: <br />
<br />
Մի անգամ առավոտյան չափից դուրս հուզված սպասուհին մի երկտող բերեց Էլզայից. «Ամեն ինչ կարգավորվում է, եկեք»: Ինձ թվաց, թե աղետ է պատահել. հանգուցալուծումները ես ատում եմ: Վերջապես Էլզային գտա լողափում, նրա դեմքը ցնծում էր: <br />
<br />
– Մեկ ժամ առաջ հանդիպեցի ձեր հորը:<br />
<br />
– Ի՞նչ ասաց:<br />
<br />
– Ասաց, որ սաստիկ ցավում է կատարվածի համար, որ նա իրեն ստահակի պես է պահել: Ճիշտ է, չէ՞: <br />
<br />
Ստիպված համաձայնեցի: <br />
<br />
– Հետո ինձ հաճոյախոսեց, այնպես, ինչպես միայն ինքը կարող է անել... Գիտեք, մի տեսակ անփույթ տոնով, ցածրաձայն, կարծես տառապելով էր ասում... մի տեսակ էր... <br />
<br />
Ես նրան հանեցի հովվերգության քաղցր գրկից. <br />
<br />
– Մտքինն ի՞նչ էր:<br />
<br />
– Ոչինչ... Այսինքն, ոչ, ինձ հրավիրեց գյուղ՝ միասին թեյ խմելու, և որպեսզի ապացուցեմ, որ ես հիշաչար կին չեմ, որ լայնախոհ եմ, ժամանակակից հայացքների տեր, ես...<br />
<br />
Հորս պատկերացումները շիկահեր կանանց լայնախոհության մասին ինձ զվարճացրին:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ եք ծիծաղում, գնա՞մ այնտեղ, թե ոչ:<br />
<br />
Քիչ մնաց ասեի, որ դա ինձ չի հետաքրքրում: Հետո մտածեցի, որ իր խաղերի հաջողության «մեղավորը” ինձ է համարում: Արդարացի էր դա, թե ոչ, բայց ինձ զայրացրեց: Ես նեղն էի ընկել: <br />
<br />
– Չգիտեմ, Էլզա, դա կախված է ձեզնից: Մի հարցրեք շարունակ, թե ինչ պիտի անեք, կարծես իմ դրդմամբ եք...<br />
<br />
– Հապա ո՞ւմ դրդմամբ,– հարցրեց նա:– Ձեր շնորհիվ էր, որ ...<br />
<br />
Նրա ձայնում զգացվող հիացմունքն ինձ անսպասելիորեն վախեցրեց:<br />
<br />
-Գնացեք, եթե շատ եք ուզում, բայց ի սեր Աստծո, այդ մասին այլևս մի պատմեք ինձ:<br />
<br />
– Բայց... պետք է նրան ազատել այդ կնոջից... Սեսիլ:<br />
<br />
Ես փախա: Հայրս ինչ ուզում է թող անի, Աննան ինչպես ուզում է թող կծիկը քանդի: Իմիջիայլոց, ես ժամադրված էի Սիրիլի հետ: Ինձ թվում էր, որ այս կաշկանդող վախից միայն սերը կարող է ինձ փրկել:<br />
<br />
Սիրիլն անխոս ինձ գրկեց, տարավ իր հետ: Նրա կողքին ամեն ինչ հեշտանում էր, լցվում կրքով, հաճույքով: Մի քիչ ուշ, նրա կողքին պառկած, գլուխս նրա ոսկեգույն քրտնած մարմնին դրած, ինքս էլ ուժասպառ և նավաբեկյալի պես մոլորյալ, ասացի, որ ինքս ինձ ատում եմ: Ես դա ասացի ժպտալով, քանի որ այդ ճշմարտությունն ինձ ցավ չէր պատճառում, այլ՝ ճակատագրին հնազանդվելու մի հաճելի զգացում: Իմ խոսքերը նա լուրջ չընդունեց:<br />
<br />
– Դատարկ բաներ են: Ես այնպես եմ սիրում քեզ, որ կարող եմ ստիպել մտքերդ փոխես: Ես սիրում եմ քեզ, այնպե՜ս եմ սիրում...<br />
<br />
Այդ նախադասության ռիթմը ճաշի ամբողջ ընթացքում հետապնդում էր ինձ . «Ես սիրում եմ քեզ, այնպես եմ սիրում»: Ահա թե ինչու, հակառակ իմ ճիգերին, այդ ճաշի մանրամասները շատ վատ եմ հիշում: Աննայի հագին մանուշակագույն զգեստ կար՝ աչքի տակի բծերին, նրա աչքերի գույնին համապատասխան: Հայրս, որոշակիորեն թեթևացած, ծիծաղում էր: Իրադրությունը նրա համար դեպի լավն էր գնում: Անուշեղեն ուտելիս հայտարարեց, որ երեկոյան գյուղ պիտի գնա: Ես ինձուինձ խնդացի: Հոգնել էի ու հանձնվել ճակատագրի քմահաճույքին: Միայն մի ցանկություն ունեի՝ լողանալ:<br />
<br />
Ժամը չորսին իջա լողափ: Բակում հանդիպեցի հորս, պատրաստվում էր գյուղ մեկնել: Նրան ոչինչ չասացի: Նույնիսկ խորհուրդ չտվեցի, որ զգույշ մնա: <br />
<br />
Ջուրը տաք էր և հաճելի: Աննան չէր հայտնվում, նա հավանաբար զբաղված էր իր մոդելներով, նկարում էր իր սենյակում, մինչդեռ հայրս սիրաբանում էր Էլզայի հետ: Երկու ժամ հետո, երբ արևն այլևս չէր տաքացնում, ես բարձրացա պատշգամբ, նստեցի բազկաթոռին, մի թերթ վերցրեցի:<br />
<br />
Այդ պահին հայտնվեց Աննան. նա գալիս էր պուրակից: Նա վազում էր, իմիջիայլոց, շատ վատ, անճոռնի, արմունկները մարմնին սեղմած: Ես անսպասելիորեն, անվայել կերպով մտածեցի, որ մի պառավ է վազում, որ հիմա կընկնի: Ես ապշած կանգնել էի. նա անհետացավ տան ետևում, վազեց դեպի գարաժ: Այդ ժամանակ ամեն ինչ հասկացա և ինքս էլ վազեցի, որպեսզի նրան պահեմ:<br />
<br />
Նա արդեն իր մեքենայի մեջ էր և շարժիչը միացրել էր: Վազելով վրա հասա և կախվեցի մեքենայի դռնից: <br />
<br />
– Աննա,– ասացի ես:– Աննա, մի գնացեք, սա թյուրիմացություն է, իմ մեղքով է, ես ձեզ կբացատրեմ:<br />
<br />
Նա ինձ չէր լսում, իմ կողմը չէր նայում, նա թեքվել էր, որպեսզի արգելակիչը ազատեր:<br />
<br />
– Աննա, դուք մեզ շատ եք պետք:<br />
<br />
Այդ պահին նա ուղղվեց. դեմքն այլայլված էր: Նա լալիս էր: Եվ ես հանկարծ գիտակցեցի, որ ձեռք եմ բարձրացրել կենդանի և զգայուն արարածի վրա, ոչ թե մի վերացական էության: Մի ժամանակ նա ջահել աղջիկ է եղել, երևի մի քիչ ինքնամփոփ, հետո կին է դարձել: Դարձել է քառասուն տարեկան, սիրել է մի տղամարդու և հույս է ունեցել, որ նրա հետ տասը տարի, գուցեև քսան տարի երջանիկ կապրի: Իսկ ես... այս դեմքը, այս դեմքը... սա իմ գործն է: Ես ցնցված էի, դռան մոտ կանգնած, ամբողջ մարմնով դողում էի:<br />
<br />
– Դուք ոչ մեկի կարիքը չունեք,– շշնջաց նա:– Ո՛չ դուք, ո՛չ նա:<br />
<br />
Շարժիչը միացավ: Ես հուսահատության մեջ էի, նա չպետք է այդպես մեկներ:<br />
<br />
– Ներեցեք ինձ, աղաչում եմ...<br />
<br />
– Ձեզ ներեմ, ինչո՞ւ:<br />
<br />
Արցունքներն առատորեն հոսում էին աչքերիցս: Նա կարծես թե չէր նկատում, դեմքն անշարժ էր.<br />
<br />
– Իմ խե՜ղճ աղջիկ...<br />
<br />
Նա ձեռքը մի պահ դրեց այտիս և մեկնեց: Մեքենան անհետացավ տան ետևը: Ես կորած էի, մոլորված, գլուխս կորցրած... Ամեն ինչ այնպես արագ կատարվեց: Եվ ի՜նչ էր դարձել նրա դեմքը, նրա դեմքը...<br />
<br />
Ետևիցս քայլեր լսեցի: Հայրս էր: Նա հասցրել էր Էլզայի շրթներկի հետքերը սրբել և սոճիների ասեղները վրայից թափ տալ: Շրջվեցի և հարձակվեցի նրա վրա. <br />
<br />
– Կեղտո՛տ, կեղտո՛տ:<br />
<br />
Սկսեցի հեծկլտալ:<br />
<br />
– Ի՞նչ է պատահել: Մի՞թե Աննան... Սեսիլ, ասա՛ ինձ, Սեսիլ...<br />
<br />
<br />
==== ՏԱՍՆՄԵԿԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մենք միայն ընթրիքին հանդիպեցինք՝ երկուսս էլ իրար դեմ առ դեմ հայտնվելուց անձկալի ապրումների մեջ: Ես բոլորովին քաղցած չէի, նա նույնպես: Երկուսս էլ զգում էինք. անհրաժեշտ է, որ Աննան վերադառնա: Անձամբ ես չէի կարող տանել նրա այլայլված դեմքի հուշը, որ տեսա մեկնումից առաջ, նրա թախիծը և իմ մեղավորությունը: Ես մոռացել էի իմ սարքած խաղերը և այնքան լավ մշակված ծրագիրս: Ես կատարելապես մոլորված էի, ճամփից շեղված ու լքված սայլակի պես, նույնը կարդում էի հորս դեմքին:<br />
<br />
– Ի՞նչ ես կարծում,– ասաց նա:– Երկա՞ր ժամանակով է լքել մեզ:<br />
<br />
– Երևի Փարիզ է մեկնել,– պատասխանեցի ես:<br />
<br />
– Փարիզ...,– շշնջաց հայրս մտախոհ:<br />
<br />
– Գուցե այլևս երբեք չտեսնենք նրան...<br />
<br />
Նա մոլորված նայեց ինձ և սեղանի վրայից ձեռքս բռնեց. <br />
<br />
– Պատկերացնում եմ, թե ինչպես բարկացած ես ինձ վրա: Ինքս էլ չեմ հասկանում, թե ինչ կատարվեց: Էլզայի հետ վերադառնում էինք անտառով, հա... Մի խոսքով, ես նրան համբուրեցի, և Աննան հավանաբար այդ պահին մեզ տեսավ...<br />
<br />
Ես նրան չէի լսում: Երկու անձնավորություն՝ Էլզան և հայրս, սոճիների ստվերում իրար փաթաթված, ինձ համար նրանք ասես ոդևիլի հերոսներ լինեին, ասես աննյութեղեն էին, ես նրանց չէի տեսնում: Այդ օրվա միակ կենդանի բանը, դաժանորեն իրական բանը Աննայի դեմքն էր, նրա դեմքը վերջին պահին, ցավով կնքված դեմքը, դեմք, որին դավաճանել էին: Ես մի սիգարետ վերցրի հորս տուփից, վառեցի: Եվս մի բան, որն Աննան հանդուրժել չէր կարող. երբ ուտելու ժամանակ ծխում էին: Ես ժպտացի հորս.<br />
– Ես լավ հասկանում եմ, դու մեղավոր չես... Ինչպես ասում են, մի րոպեով գլուխդ քամուն տվիր: Բայց պետք է, որ Աննան մեզ ների, ավելի շուտ՝ քեզ ների:<br />
<br />
– Ինչպե՞ս անենք,– ասաց նա:<br />
<br />
Նա շատ դժբախտ տեսք ուներ, ես նրան խղճացի, հետո ինձ խղճացի: Ինչպե՞ս կարող էր Աննան այսպես մեզ լքել, մի՞թե ուզում է մեզ պատժել զուտ նրա համար, որ մի սովորական խենթություն է արվել: Մի՞թե նա պարտավորություններ չունի մեր հանդեպ:<br />
<br />
– Մենք նրան կգրենք,– ասացի ես:– Եվ ներողություն կխնդրենք նրանից:<br />
<br />
– Դա հանճարեղ գաղափար է,– գոռաց հայրս:<br />
<br />
Վերջապես նա միջոց գտավ երեք ժամ մեզ տանջող անգործությունից դուրս բերելու:<br />
<br />
Ընթրիքը կիսատ թողնելով, սփռոցը և ափսեները մի կողմ հրեցի, հայրս գնաց մի մեծ լամպ բերեց, գրիչներ, թանաքաման ու իր անվանական թուղթը, և մենք նստեցինք դեմ-դիմաց, միայն թե չէինք ժպտում. այնքան էինք ինքներս մեզ համոզել, որ այս կերպ կվերադարձնենք Աննային: Պատուհանի առջև մի չղջիկ կորագծեր էր անում: Հայրս գլուխը թեքեց և սկսեց գրել: <br />
<br />
Այդ երեկոյի ընթացքում բարի զգացմունքներով հորդուն նամակները, որ գրում էինք Աննային, չեմ կարողանում հիշել առանց իմ հանդեպ ուղղված դաժան հեգնանքի, տանջալից զգացումի: Լամպի լույսի տակ, երկուսով, ջանասեր և անշնորհք աշակերտների նման, լռության մեջ աշխատում էինք այս անկարելի տնային հանձնարարությունը կատարել: «Վերադարձնել Աննային»: Այնուամենայնիվ, այդ թեմայով գրված երկու գլուխգործոց ստեղծվեց՝ լցված անկեղծ ներողություններով, քնքշանքով ու զղջումով: Նամակս վերջացնելով, ես գրեթե համոզված էի, որ Աննան չի կարողանա իմ աղերսանքներին դիմադրել, որ հաշտությունն ուր որ է կլինի: Ես արդեն պատկերացնում էի ներումի տեսարանը՝ ամոթի և հումորի զգացումով լցված... Դա տեղի կունենա Փարիզում՝ մեր հյուրասրահում, Աննան ներս կմտնի և...<br />
<br />
Հեռախոսը զանգեց: Ժամը տասն էր: Մենք իրար նայեցինք զարմանքով, հետո հույսով, Աննան է, նա զանգում է, որ ասի, թե մեզ ներել է, թե վերադառնում է: Հայրս ցատկեց դեպի հեռախոսը և հրճվալից ձայնով գոռաց. «Ալո՜»:<br />
<br />
Իսկ հետո նվազ ձայնով ասում էր միայն՝ «Այո, այո, դա որտե՞ղ է, այո»: Ես էլ վեր կացա, մեջս վախ էր արթնացել: Նայում էի հորս, նրա ձեռքին, որ մեքենայորեն երեսին էր քսում: Վերջապես լսափողը զգույշ կախեց և դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Նա ավտովթարի է ենթարկվել, Էստերելի ճանապարհին: Նրա հասցեն միանգամից չեն կարողացել գտնել: Զանգել են Փարիզ, իսկ այնտեղ տվել են այս հասցեն...<br />
Նա մեքենայորեն էր խոսում, միևնույն երանգով, և ես չհամարձակվեցի ընդհատել:<br />
<br />
Վթարը պատահել է ամենավտանգավոր տեղում: Այդտեղ արդեն շատերն են ջախջախվել... Մեքենան հիսուն մետրից ընկել է անդունդ: Միայն հրաշքով կկարողանար այդտեղից...<br />
<br />
Այդ գիշերվա մնացած ժամերը ես հիշում եմ որպես մի մղձավանջ: Մեքենայի լույսերի տակից դուրս ցատկող խճուղին, հորս անշարժ դեմքը... հիվանդանոցի դուռը... Հայրս չթողեց, որ նրան նայեմ: Ես նստած էի սպասասրահում, մի նստարանին և նայում էի Վենետիկը ներկայացնող լիտոգրաֆիան: Ոչ մի բանի մասին չէի մտածում: Հիվանդապահուհիներից մեկն ինձ ասաց, որ ամռան սկզբից այդ տեղում արդեն վեց վթար է եղել: Հայրս չէր գալիս: <br />
<br />
Եվ ես մտածեցի, որ Աննան իր մահով մեկ անգամ էլ ընդգծեց, որ տարբերվում է մեզնից: Եթե մենք ինքնասպանություն գործելու լինեինք (մի պահ ընդունենք, թե այդքան քաջություն կունենայինք), հայրս և ես մի գնդակ կարձակեինք մեր գլխին և բացատրական երկտող կթողնեինք, որպեսզի մեղավորներին հավերժորեն քնից-հանգստից զրկենք և արյունը պղտորենք: Բայց Աննան մեզ մի փառավոր և մեծահոգի նվեր արեց, մի հսկայական հույս թողնելով մտածելու, որ դա վթար էր: Վտանգավոր մի վայր, անկայուն մեքենա: Եվ մենք, մեր բնավորության թուլությունից մղված, շատ շուտով կընդունենք այդ նվերը: Եվ, իմիջիայլոց, եթե այսօր խոսում եմ ինքնասպանության մասին, ապա միայն այդքանն արդեն ռոմանտիկ է իմ կողմից: Մի՞թե կարելի ինքնասպան լինել այնպիսի արարածների համար, ինչպիսին ես և հայրս ենք, մարդիկ, որոնք ոչ մեկի կարիքը չունեն՝ ո՛չ մեռածների, ո՛չ ողջերի: Այսինքն, ես և հայրս այդ մասին խոսում էինք որպես մի դժբախտ պատահարի:<br />
<br />
Մյուս օրը, ժամը երեքին մոտ վերադարձանք տուն: Էլզան և Սիրիլն աստիճաններին նստած ապասում էին մեզ: Նրանք վեր կացան մեզ դիմավորելու՝ երկու ծիծաղաշարժ և մոռացված կերպարանքներ: Ո՛չ մեկը, ոչ էլ մյուսը չէին ճանաչում և չէին սիրում Աննային: Նրանք կանգնել էին՝ իրենց սիրային պստիկ պատմություններով, իրենց գեղեցկության կրկնակի հրապույրներով, իրենց նեղված տեսքով: Սիրիլը մի քայլ արեց դեպի ինձ և ձեռքը դրեց իմ ուսին: Ես նայում էի նրան. ես նրան երբեք չէի սիրել: Նա ինձ համար լավ և գրավիչ տղա էր, ես սիրել եմ նրա պարգևած հաճույքը, բայց ես նրա կարիքը չունեի: Ես շուտով կմեկնեմ, կլքեմ այս տունը, այս տղային, այս ամառը: Հայրս կողքիս էր, թևանցուկ արեց և մտանք տուն: <br />
<br />
Տանը Աննայի ժակետն էր, նրա ծաղիկները: Նրա օծանելիքի բույրը, նրա սենյակը: Հայրս պատուհանի փեղկերը փակեց, մի շիշ վերցրեց սառնարանից և երկու բաժակ: Մեր վիճակի համար դա միակ դեղն էր: Ներողություններով լի մեր նամակներն ընկած էին սեղանին: Ես շպրտեցի դրանք: Նամակները սահուն իջան պարկետի վրա: Հայրս, որ լիքը բաժակը ձեռքին մոտենում էր ինձ, վարանեց, հետո խուսափեց դրանց վրայով քայլել: Դա խորհրդանշական էր և վատ ճաշակի արտահայտություն: Բաժակս վերցրեցի և մի թափով խմեցի: Սենյակը կիսախավարի մեջ էր: Պատուհանի մոտ հորս ստվերն էր: Ծովը զարկվում էր ափին: <br />
<br />
<br />
==== ՏԱՍՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Թաղումը Փարիզում էր, արևոտ օր, հետաքրքրասերների ամբոխ, սգո սև գույն: Հայրս ու ես սեղմում էինք Աննայի ծեր ազգականների ձեռքերը: Ես նայում էի նրանց հետաքրքրասիրութամբ: Նրանք անպայման տարին մեկ անգամ կգային մեզ մոտ թեյ խմելու: Հորս նայում էի կարեկցանքով: Ուեբն անպայման տարածած կլիներ ապագա ամուսնության լուրը: Սիրիլին տեսա, մուտքի մոտ սպասում էր ինձ: Ես խուսափեցի նրան հանդիպել: Նրա հանդեպ ունեցած հիշաչար զգացումս ոչնչով չէր արդարանում, սակայն չէի կարողանում զսպել... Մեզ շրջապատող մարդիկ սգում էին անհեթեթ ու եղերական միջադեպը, և քանի որ ես ինչ-որ չափով կասկածում էի, թե դա վթար է, այդ ցավակցական խոսակցությունները ինձ հաճույք էին պատճառում:<br />
<br />
Վերադարձի ճանապարհին, մեքենայի մեջ, հայրս բռնեց ձեռքս և սեղմեց: Ես մտածում էի. «Դու այլևս ոչ ոք չունես ինձնից բացի, ես էլ ոչ ոք չունեմ քեզնից բացի, մենք մենակ ենք և դժբախտ», և առաջին անգամ լաց եղա: Դրանք բավականին քաղցր արցունքներ էին և չէին հիշեցնում այն դատարկությունը, այն սոսկալի հոգեկան դատարկությունը, որ ես ապրում էի հիվանդանոցում՝ Վենետիկը պատկերող լիտոգրաֆիան նայելիս: Հայրս անխոս, այլայլված դեմքով, թաշկինակ տվեց ինձ:<br />
<br />
Մի ամիս շարունակ մենք ապրում էինք երկուսով, ինչպես մի ամուրի և մի որբուհի. նախաճաշում էինք միասին, ճաշում էինք միասին, ոչ մի տեղ չէինք գնում: Երբեմն թեթևակի խոսք էր բացվում Աննայի մասին . «Հիշո՞ւմ ես այն օրը, երբ...»: Նրա մասին խոսում էինք զգուշությամբ, հայացքը փախցնելով, վախենում էինք, որ հանկարծ մի օր մեր մեջ մի բան շուռ կգա և մեզնից մեկնումեկը հանկարծ մի անդարմանելի բան կարտասանի: Այս զգուշությունը, այս փոխադարձ նրբանկատությունը վարձահատույց եղավ: Շուտով մենք կարողացանք Աննայի մասին խոսել բնական տոնով, ինչպես, ասենք մի մարդու, որը մեզ համար սիրելի է, որի հետ երջանիկ էինք, բայց որին Աստված կանչել է իր մոտ: «Պատահականության” փոխարեն գրում եմ «Աստված». բայց «Աստծուն” մենք չէինք հավատում: Շնորհակալ ենք այնքանով, որ այդ վիճակում կարող էինք պատահականությանը հավատալ:<br />
<br />
Հետո մի օր ընկերոջս մոտ ծանոթացա նրա ազգականներից մեկին, որն ինձ դուր եկավ, որին ես դուր եկա: Մի շաբաթ շարունակ, սիրո առաջին օրերին հատուկ անզգուշությամբ և անհոգությամբ, նրա հետ գնում էի ամեն տեղ, և հայրս, որ միայնությունը դժվար էր տանում, սկսեց նույնը անել բավական մեծ հավակնություններ ունեցող մի կնոջ հետ: Եվ առաջվա կյանքն սկսվեց, ինչպեսև պետք է լիներ: Երբ հայրս և ես հանդիպում ենք, ծիծաղում ենք միասին և խոսում մեր նվաճումների մասին: Նա, իհարկե, կասկածում է, թե իմ և Ֆիլիպի հարաբերությունները պլատոնիկ են, իսկ ես գիտեմ, որ նոր բարեկամուհին բավական թանկ է նստում նրա վրա: Բայց մենք երջանիկ ենք: Ձմեռը վերջանալու վրա է, անցյալ տարվա ամառանոցն արդեն չենք վարձի, կվարձենք մեկ ուրիշը՝ Ժուան-լը-Պենի մոտ:<br />
<br />
Միայն թե երբեմն, արշալույսին, երբ դեռ պառկած եմ անկողնում, իսկ Փարիզի փողոցներում միայն մեքենաների աղմուկն է, հիշողությունս մոլորեցնում է ինձ, առջևս է կանգնում անցած ամառը և հետը կապված բոլոր հուշերը: Աննա՜, Աննա՜, ցածրաձայն ու երկար-երկար կրկնում եմ ես խավարի մեջ: Ինչ-որ բան է մեջս բարձրանում. ես փակում եմ աչքերս և մեջս բարձրացող այդ բանը կոչում իր անունով. բարև, թախիծ:<br />
Վերջ</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B2%D5%A1%D6%80%D6%87,_%D5%A9%D5%A1%D5%AD%D5%AB%D5%AE&diff=8901Բարև, թախիծ2015-06-27T23:32:31Z<p>**David**: Նոր էջ «== ԲԱՐԵՎ, ԹԱԽԻԾ == ''Մնաս բարով, թախիծ,''<br> ''Եվ բարև, թախիծ,''<br> ''Դու, որ լցված ես գծերի միջև այս առաստաղ...»:</p>
<hr />
<div>== ԲԱՐԵՎ, ԹԱԽԻԾ ==<br />
<br />
''Մնաս բարով, թախիծ,''<br><br />
''Եվ բարև, թախիծ,''<br><br />
''Դու, որ լցված ես գծերի միջև այս առաստաղի''<br><br />
''Դու, որ լցված ես աչքերի մեջը իմ սիրած մարդու''<br><br />
''Դու չե՛ս վատթարը ամեն ցավերից,''<br><br />
''Քանզի շրթունքն էլ ամենատխուր'' <br><br />
''Դավաճանաբար ազդարարում է''<br><br />
''Քո գոյությունը''<br><br />
''Մեն մի ժպիտով:''<br><br />
''Դե, բարև, թախիծ,'' <br><br />
''Սերը սիրելի մեր մարմինների''<br><br />
''Եվ հզորությունը միևնույն սիրո,''<br><br />
''Որ ասես հրեշ առանց մարմնի''<br><br />
''Դուրս է հորդեցնում քաղցրությունը իր:''<br><br />
''Հրեշ անգլուխ,''<br><br />
''Բայց թախծի չքնաղ, գեղեցիկ դեմքով:''<br />
<br />
Պոլ Էլյուար «Անմիջական կյանք»<br />
<br />
<br />
=== ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ ===<br />
<br />
==== ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Այս անծանոթ զգացմունքը, որ մեղմ ձանձրույթով հալածում է ինձ, ես վարանում եմ կնքել գեղեցիկ և հանդիսավոր անունով՝ թախիծ: Դա այնպիսի համակործան և այնպիսի եսասեր զգացմունք է, որ նրանից ամաչում եմ, մինչդեռ թախիծը ես միշտ հարգել եմ: Այդ զգացմունքն ինձ անծանոթ էր, բայց գիտեի, թե ինչ է տաղտուկը, ափսոսանքը, ավելի պակաս ինձ ծանոթ էր խղճի խայթը: Իսկ հիմա, ինչ-որ բան՝ մետաքսի պես և՛ հաճելի, և՛ նյարդայնացնող, փաթաթվում է ինձ, անջատում մյուսներից:<br />
<br />
Այս ամառ ես տասնյոթ տարեկան դարձա և կատարելապես երջանիկ էի: «Մյուսներն էին հայրս և նրա սիրուհին՝ Էլզան: Պետք է անմիջապես բացատրեմ այս իրադրությունը, որ կարող է կեղծ թվալ: Հայրս քառասուն տարեկան էր և արդեն տասնհինգ տարուց ի վեր ամուրի էր: Նա երիտասարդ, կենսառատ և կարող տղամարդ էր, և երկու տարի առաջ, գիշերօթիկից դուրս գալիս, ինձ համար դժվար չէր հասկանալ, որ նա սիրուհի ունի: Բայց դժվար էր ինձ հաշտվել այն բանին, որ վեց ամիսը մեկ փոխում է իր սիրուհիներին: Սակայն շատ շուտով նրա հմայքը, այս անհոգ, հեշտ կյանքը, իմ հակումներն այդ փաստը սովորական դարձրին ինձ համար: Հայրս թեթևորեն էր ապրում իր կյանքը. գործերի մեջ ճարպիկ էր, հեշտ ոգևորվում էր, նույնպիսի հեշտությամբ էլ սառչում, և դա կանանց դուր էր գալիս: Ես նրան իսկույն սիրեցի: Սիրեցի քնքշաբար, քանի որ նա բարի էր, վեհանձն, և իմ հանդեպ մեծ գորով էր տածում: Անհնար էր պատկերացնել ավելի լավ բարեկամ, որն ինձնով այդքան զբաղվեր: Ամռան սկզբին նա նույնիսկ այնքան ազնիվ եղավ, որ հարցրեց, թե Էլզայի՝ իր ներկայիս սիրուհու, ընկերակցությունն արդյոք տաղտկալի չի՞ լինի ինձ համար այդ արձակուրդի ընթացքում: Ես միայն քաջալերեցի նրան, քանզի գիտեի, որ կնոջ ներկայության պահանջ ունի և, բացի այդ, Էլզան մեզ չէր հոգնեցնի: Նա բարձրահասակ, շիկահեր աղջիկ էր, կիսով չափ բարձրաշխարհիկ, կիսով չափ ծախու մի կին, որ անխոս դերասանուհի էր աշխատում Շանզ Էլիզեի թատրոններում և բարերում: Նա շատ ազնիվ էր, շատ պարզ և առանց մեծ հավակնությունների: Բացի այդ, այնքան ուրախ էինք մեկնելու առիթով՝ ես ու հայրս, որ ով էլ լիներ մեզ հետ, չէինք առարկի: Միջերկրական ծովի ափին հայրս վարձել էր մեծ, ճերմակ, զմայլելի և առանձնացված մի ամառանոց, որի մասին երազում էինք հունիսի առաջին շոգերից սկսած: Ամառանոցը կառուցված էր բարձրադիր մի հրվանդանի վրա, ճանապարհից թաքնված սոճիների անտառով: Մի արահետ իջնում էր դեպի ժայռերով եզերված ոսկեգույն ծովախորշը, որտեղ ծփում էր ծովը:<br />
<br />
Առաջին օրերն ապշեցնող էին: Շոգից թուլացած, ժամեր էինք անցկացնում լողափում և, բացառությամբ Էլզայի, որի մաշկը կարմրել և տառապանք պատճառելով պլոկվում էր, աստիճանաբար դառնում էինք բրոնզագույն: Հայրս ոտքերի բարդ շարժումներ էր անում, որպեսզի իր՝ Դոն Ժուանի վիճակին չսազող փորը մաշեցներ: Առավոտից ջրի մեջ էի, սառը, զուլալ ջուր, որտեղ գլխիվայր սուզվում էի, թպրտալով ամեն ինչ անում, որպեսզի Փարիզի բոլոր ստվերներն ու փոշիները վրայիցս լվամ: Պառկում էի ծովափին, ավազ առնում բռիս մեջ և թողնում, որ մատներիս արանքով փափուկ ու դեղին շիթով հոսի: Ես մտածում էի, թե ժամանակն էլ այդպես է հոսում, որ սա մի հասարակ միտք է և որ հաճելի է հասարակ մտքեր ունենալ: Ամառ էր:<br />
<br />
Վեցերորդ օրն առաջին անգամ տեսա Սիրիլին: Առագաստավոր նավակ նստած լողում էր ափի երկայնքով: Մեր ծովախորշի առջև նավակը շրջվեց: Ես նրան օգնում էի նավակը շտկելու, մենք ծիծաղում էինք: Իմացա, որ անունը Սիրիլ է, որ իրավաբանության ուսանող է և որ հարևան առանձնատանը մոր հետ արձակուրդն է անցկացնում: Նա իսկապես հարավցու դեմք ուներ, շատ թուխ էր, շատ մարդամոտ, հավասարակշիռ էր ու հովանավորի ինչ-որ բան կար մեջը, որն ինձ դուր էր գալիս: Ընդհանրապես ես խուսափում էի համալսարանի ուսանողներից. նրանք կոպիտ էին, իրենք իրենցով լցված, հատկապես իրենց երիտասարդությամբ, որի մեջ տեսնում էին ապրած դրամաների կամ ձանձրույթի դրդապտճառները: Հորս բարեկամներին շատ ավելի էի գերադասում նրանցից, քառասնամյա տղամարդկանց, որոնք ինձ հետ խոսում էին սիրաբանելով ու խանդաղատանքով, ցուցաբերելով իմ հանդեպ սիրեցյալի և հոր քնքշություն: Բայց Սիրիլն ինձ դուր եկավ: Նա բարձրահասակ էր և երբեմն էլ գեղեցիկ, մի գեղեցկություն, որ վստահություն էր ներշնչում: Չնայած ես չէի բաժանում տգեղ մարդկանց հանդեպ ունեցած հորս հակակրանքը, մի զգացմունք, որը մեզ ստիպում էր հաճախ հանդուրժել տխմարների ընկերակցությունը, բայց և այնպես, արտաքին հմայքներից զուրկ մարդկանց ներկայությամբ ինձ նեղված էի զգում, կարծես բացակա լինեի. նրանց համակերպումն այն մտքին, որ կարող են դուր չգալ, ինձ թվում էր մի անպատշաճ հիվանդություն: Քանզի բոլորս ձգտում էինք մի բանի՝ դուր գալ մյուսներին: Մինչև այսօր էլ չգիտեմ, թե ինչ է թաքնված նվաճելու այդ ձգտման մեջ՝ կենսական ուժերի գերառատությո՞ւն, նկատված լինելու ցանկությո՞ւն, թե՞ ինքդ քեզ վստահ լինելու, զորեղ զգալու մի թաքուն, անխոստովանելի կարիք:<br />
<br />
Սիրիլը գնալիս խոստացավ, որ ինձ առագաստանավակ վարել կսովորեցնի: Մտասույզ տուն եկա ճաշելու և չէի մասնակցում կամ շատ քիչ էի մասնակցում խոսակցությանը: Գրեթե չնկատեցի, որ հայրս նյարդայնացած է: Ճաշից հետո, ինչպես ամեն երեկո, բաց պատշգամբում փռվեցինք բազկաթոռների վրա: Աստղերը կարծես ցրիվ տված լինեին երկնքում: Տարտամորեն հուսալով նայում էի, ու սպասում, թե ժամանակից շուտ կսկսեն երկնքի վրա ակոսներ գծելով ցած ընկնել: Բայց դեռևս հուլիսի սկիզբն էր, և աստղերը չէին շարժվում: Մոտիկ խճերի մեջ երգում էին ծղրիդները: Նրանք պետք է որ հազարներով լինեին՝ լուսնից և տապից հարբած, որպեսզի ամբողջ գիշեր այսպես տարօրինակ երգեին: Ինձ բացատրել էին, որ ծղրիդներն ընդամենը իրար են քսում թևերը, բայց գերադասում էի կարծել, որ նրանց երգն էլ կատուների գարնանային ճիչերի պես կոկորդից է գալիս: Մենք լավ էինք զգում. միայն շորերիս տակ մնացած ավազի հատիկներն էին խանգարում նինջի գրոհներին տրվելու: Այդ պահին հայրս հազաց և շտկվեց իր բազկաթոռում:<br />
<br />
– Մեզ մոտ հյուր է գալու,– ասաց նա:<br />
<br />
Ես, հուսակտուր, աչքերս փակեցի: Մենք այնքա՜ն հանգիստ էինք, որ դա չէր կարող երկար տևել, մեկնումեկը պիտի գար խանգարեր:<br />
<br />
– Շուտ ասա, թե ով,– գոռաց Էլզան, որ միշտ ծարավի էր բարձրաշխարհիկ մարդկանց ներկայության:<br />
<br />
– Աննա Լարսենը,– ասաց հայրս և շրջվեց իմ կողմը:<br />
<br />
Ես նայում էի նրան և շատ զարմացած էի, որպեսզի կարողանայի արձագանքել նրա ասածին:<br />
<br />
– Ե՛ս նրան առաջարկեցի մեզ մոտ գալ, եթե շատ հոգնի այդ մոդելները ցուցադրելուց, և նա... գալիս է:<br />
<br />
Սա արդեն մտքովս երբեք չէր անցնի: Աննա Լարսենն իմ դժբախտ մոր հին բարեկամուհիներից էր և հորս հետ գրեթե ոչ մի շփում չուներ: Այնուհանդերձ, երկու տարի առաջ, երբ պանսիոնից դուրս եկա, հայրս, որ չգիտեր ինչպես պահել ինձ, ուղարկեց նրա մոտ: Մեկ շաբաթվա ընթացքում Լարսենն ինձ ճաշակով հագցրեց և սովորեցրեց կենցաղավարության կանոնները: Ի պատասխան, նրա հանդեպ լցվեցի երախտագիտությամբ և կրքոտ հիացմունքով, որը նա ճարպկորեն կարողացավ ուղղել իր շրջապատի երիտասարդներից մեկին: Մի խոսքով, նրբանկատության առաջին դասերով և իմ առաջին սիրով ես պարտական եմ Աննա Լարսենին: Քառասուներկու տարեկանում նա շատ գայթակղիչ, շատ նրբագեղ կին էր՝ գեղեցիկ դեմքով, հպարտ, հոգնած և անտարբեր արտահայտությամբ: Այդ անտարբերությունը միակ բանն էր, որի համար կարելի էր նրան մեղադրել: Նա սիրալիր էր, բայց ոչ մարդամոտ: Նրա ամեն ինչը խոսում էր հաստատուն կամքի և հանդարտ ներքինի մասին, ինչից մարդիկ խրտնում էին: Չնայած բաժանված էր և ազատ, խոսք չկար, թե սիրեկան ունի: Այսինքն՝ մեր ծանոթների շրջապատում չէին խոսում: Նա շփվում էր նրբակիրթ, խելացի, զուսպ մարդկանց հետ, իսկ մենք՝ աղմկոտ, արկածների ծարավ մարդկանց հետ, որոնցից հայրս պահանջում էր միայն լինել գեղեցիկ կամ տարօրինակ: Կարծում եմ, որ հորս և ինձ մի քիչ արհամարհում էր զվարճալիքների և սնոտի բաների հանդեպ ունեցած մեր հակումների համար, ինչպես ամեն մի ծայրահեղությունն էր արհամարհում: Մեզ կապող միակ բանը գործնական ճաշերն էին (նա զբաղված էր նորաձևությամբ, իսկ հայրս՝ ռեկլամով), մորս հիշատակը և իմ ճիգերը, որովհետև չնայած Լարսենից քաշվում էի, բայց և մեծ հիացմունք ունեի նրա հանդեպ: Այնուամենայնիվ, նրա անսպասելի գալուստն անժամանակ էր թվում, եթե նկատի առնենք Էլզայի ներկայությունը և Աննայի պատկերացումները դաստիարակության մասին:<br />
<br />
Էլզան հարցերի մի տարափ թափեց Աննայի՝ հասարակության մեջ գրաված դիրքի մասին և գնաց քնելու: Մենակ մնալով հորս հետ, ես նստեցի նրա ոտքերի մոտ: Նա կռացավ և ձեռքերը դրեց ուսիս.<br />
<br />
– Քաղցրս, ինչո՞ւ ես այդպես վտիտ: Կարծես անտեր կատվի ձագ լինես: Ես կուզեի գեղեցիկ, շիկահեր աղջիկ ունենալ, մի քիչ փարթամ, ճենապակե աչքերով...<br />
<br />
– Հարցն այդ չէ,– ընդհատեցի հորս: Ինչո՞ւ ես հրավիրել Աննային: Եվ ինչո՞ւ է նա հրավերն ընդունել:<br />
<br />
– Աստված գիտե: Հավանաբար, քո ծեր հորը տեսնելու համար:<br />
<br />
– Դու Աննայի սիրած տղամարդկանցից չես,– ասացի ես:– Նա շատ խելացի է, նա իրեն հարգող կին է: Իսկ Էլզա՞ն: Դու մտածե՞լ ես Էլզայի մասին: Դու պատկերացնո՞ւմ ես Աննայի և Էլզայի զրույցը: Ես չեմ պատկերացնում:<br />
<br />
– Այդ մասին չեմ մտածել,– խոստովանեց հայրս:– Դա իսկապես սոսկալի է: Սեսիլ, սիրելիս, իսկ եթե վերադառնանք Փարի՞զ:<br />
<br />
Նա, ծոծրակը քորելով, կամաց ծիծաղում էր: Շրջվեցի և նայեցի նրան: Նրա մուգ կապույտ աչքերը փայլում էին, աչքերի շուրջբոլորը սահմանանշված էր մանր կնճիռներով, բերանը ժպիտից բացվել էր: Այծամարդու տեսք ուներ: Ես սկսեցի նրա հետ ծիծաղել, ինչպես միշտ, երբ նա ինքն իրեն քաշում էր բարդությունների մեջ:<br />
<br />
– Իմ սիրելի մեղսակից,– ասաց նա:– Առանց քեզ ի՞նչ կանեի:<br />
<br />
Եվ նրա ձայնը այնպես համոզված էր, այնպես քնքույշ, որ ես հասկացա. առանց ինձ հայրս, իրոք, դժբախտ կլիներ: Մինչև ուշ գիշեր խոսում էինք սիրո և դրա կնճռոտ խնդիրների շուրջ: Հորս համար այդ բոլոր խնդիրները հորինովի էին: Նա կտրականապես մերժում էր հավատարմության, հարաբերությունների լրջության, մարդկային պարտավորությունների գաղափարները: Ինձ բացատրում էր, որ այդ բոլորը քմահաճ են ու անպտուղ: Հորիցս բացի ով էլ ասելու լիներ այդ մասին, ինձ կապշեցներ: Բայց ես գիտեի, որ այս պարագայում դա չէր բացառում ո՛չ քնքշությունը, ո՛չ անձնվիրումը, զգացմունքներ, որոնք նրա ուզելուն պես ծնվում էին, քանզի գիտեր, որ դրանք ժամանակավոր են: Այդ պատկերացումներն ինձ հրապուրում էին. արագածին, կատաղի և անցողիկ սեր: Ես դեռ այն տարիքին չէի, երբ հավատարմությունը գրավիչ է: Ես շատ քիչ բան գիտեի սիրո մասին. ժամադրություններ, համբույրներ և տաղտուկ:<br />
<br />
<br />
==== ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Աննայի գալուն համարյա մեկ շաբաթ կար: Ես օգտվում էի իսկական արձակուրդի այս վերջին օրերից: Ամառանոցը վարձել էինք երկու ամսով, բայց ես գիտեի, որ Աննայի գալուց հետո անկաշկանդ հանգիստն այլևս անհնար կլինի: Աննան իրերին այնպիսի մի տեսք էր տալիս, բառերին այնպիսի մի իմաստ, որից ես ու հայրս խուսափում էինք: Նա բարձր ճաշակի և քաղաքավարության այնպիսի նորմերով էր ապրում, որ անհնար էր դառնում չնկատելու դնել նրա անսպասելի ինքնամփոփումները, նրա վիրավորված լռությունը, արտահայտությունների ձևերը: Դա և՛ գրգռիչ էր, և՛ հոգնեցնող, և, վերջին հաշվով, նաև ստորացնող էր, քանզի ես զգում էի, որ նա իրավացի էր:<br />
<br />
Աննայի գալստյան օրը որոշվեց, որ հայրս ու Էլզան կգնան Ֆրեժյուսի կայարան՝ նրան դիմավորելու: Ես վճռականորեն հրաժարվեցի այդ ուղևորությանը մասնակցել: Հայրս վշտից պոկեց պարտեզի բոլոր թրաշուշանները, որպեսզի մատուցի Աննային: Ես նրան մի խորհուրդ տվեցի՝ ծաղկեփունջը Էլզայի միջոցով չնվիրել: Ժամը երեքին, նրանց գնալուց հետո, իջա լողափ: Ծանր շոգ էր: Ննջեցի և արթնացա Սիրիլի ձայնից: Բացեցի աչքերս. երկինքն սպիտակ էր, տոթակեզ գոլորշիով պատած: Սիրիլին չպատասխանեցի: Ո՛չ նրա հետ խոսելու ցանկություն ունեի, ոչ էլ մեկ ուրիշի: Ծանրացած ձեռքերով, չորացած բերանով, ամառվա տապից մեխվել էի ավազին:<br />
<br />
– Հո մեռած չե՞ք,– հարցրեց նա:– Հեռվից նման էիք լքված նավաբեկորի:<br />
<br />
Ես ժպտացի: Նա նստեց կողքիս, և սիրտս սկսեց ուժգնորեն խփել, քանի որ նստելիս ձեռքով թեթևակի դիպավ ուսիս: Վերջին շաբաթվա ընթացքում, իմ փայլուն նավարկության շնորհիվ, մի տասն անգամ ընկել էինք ջուրը, հայտնվել իրար գրկում, և ես ամենաչնչին հուզումն անգամ չէի ապրել: Բայց այս շոգը, այս կիսանինջ վիճակը, նրա ձեռքի հպումը բավական էին, որպեսզի ինչ-որ բան իմ մեջ շուռ գար: Գլուխս դարձրի նրան: Սիրիլը նայում էր ինձ: Ես սկսում էի նրան ճանաչել. նա հավասարակշռված էր, ավելի պարկեշտ, քան սովորաբար լինում են այդ տարիքում: Մեր վիճակը, երեք հոգիանոց մեր անսովոր ընտանիքը նրան շփոթեցնում էր: Նա շատ բարի էր կամ շատ ամաչկոտ, որպեսզի այդ մասին ասեր, բայց հորս ուղղված նրա ծուռ և ոխակալ հայացքներից ես զգում էի: Նա շատ կուզեր, որ ես դրանից տանջվեի: Բայց ես անտարբեր էի, և այս պահին ինձ տանջող միակ բանը սրտիս զարկերն էին ու նրա հայացքը: Նա կռացավ վրաս: Ես վերհիշեցի այս շաբաթվա վերջին օրերը, իմ վստահությունը նրա հանդեպ, նրա ներշնչած անդորրը և ափսոսացի, որ այս լայն շուրթերով խոշոր բերանը մոտենում է ինձ:<br />
<br />
– Սիրիլ,– ասացի,– մենք այնքան լավ էինք...<br />
<br />
Նա մեղմորեն համբուրեց ինձ: Ես նայում էի երկնքին, հետո իմ սեղմված կոպերի տակ միայն պայթող կարմիր լույսեր էի տեսնում: Շոգը, գլխապտույտը, առաջին համբույրի համը, հառաչանքները երկարատև րոպեներ դարձան: Ավտոմեքենայի ազդանշանը մեզ՝ ասես գողերի, բաժանեց իրարից: Սիրիլից անխոս հեռացա և բարձրացա դեպի տուն: Այդ վաղաժամ վերադարձն ինձ զարմացնում էր: Աննայի գնացքը դեռ չպետք է եկած լիներ: Բայցև այնպես Աննային տեսա դարատափի վրա. նա իջնում էր սեփական մեքենայից:<br />
<br />
– Սա պարզապես Քնած գեղեցկուհու դղյակն է,– ասաց նա:– Ինչպե՜ս եք սևացել, Սեսիլ: Շատ ուրախ եմ ձեզ տեսնել:<br />
<br />
– Ես նույնպես,-ասացի:– Իսկ դուք Փարիզի՞ց եք գալիս:<br />
<br />
– Որոշեցի մեքենայով գալ և հիմա սաստիկ հոգնած եմ:<br />
<br />
Ես նրան առաջնորդեցի իր սենյակ: Պատուհանը բացեցի՝ հուսալով Սիրիլի նավակը տեսնել, բայց նա անհետացել էր: Աննան նստեց մահճակալին: Նրա աչքերի շուրջը մութ բծեր նկատեցի:<br />
<br />
– Հրաշալի է այս ամառանոցը,– հառաչեց նա:– Տանտերն ո՞ւր է:<br />
<br />
– Էլզայի հետ գնացել է կայարան՝ ձեզ դիմավորելու:<br />
<br />
Նա ճամպրուկը դրեց աթոռին և, դառնալով, ցնցվեց: Աննայի դեմքը միանգամից աղավաղվեց, շրթունքները դողում էին:<br />
<br />
– Էլզա Մակենբո՞ւրը... Էլզա Մակենբուրին բերել է այստե՞ղ:<br />
<br />
Ես չիմացա, թե ինչ պատասխանեմ: Ապշած նայում էի նրան: Այս դեմքը, որ միշտ հանդարտ էր, որ միշտ տիրապետել գիտեր իրեն, այդ աստիճան բացվել էր իմ առջև... Աննան նայում էր ինձ՝ իմ բառերից առաջացած պատկերների միջով: Վերջապես նկատեց ինձ և շրջվեց.<br />
<br />
– Ես պետք է ձեզ նախազգուշացրած լինեի,– ասաց նա:– Բայց այնպես էի շտապում մեկնել, այնպես հոգնած էի...<br />
<br />
– Իսկ հիմա՞...,– շարունակեցի ես մեքենայաբար:<br />
<br />
– Հիմա ի՞նչ,– ասաց նա:<br />
<br />
Նրա հայացքը հարցաքննող էր, արհամարհական: Կարծես ուզում էր ասել՝ ի՞նչ է պատահել որ:<br />
<br />
– Այժմ դուք եկել եք,– ասացի ես հիմարի պես, ձեռքերս քորելով:– Ես շատ ուրախ եմ, որ դուք այստեղ եք: Ներքևում ձեզ կսպասեմ: Եթե ուզում եք որևէ բան խմել, մենք հրաշալի բար ունենք:<br />
<br />
Ես մրթմրթալով դուրս եկա և, ծայրաստիճան շփոթված, իջա աստիճաններով: Դեմքն ինչո՞ւ այդպես փոխվեց, ձայնն ինչո՞ւ այդպես դողաց, ինչո՞ւ այդպես թույլ զգաց իրեն: Նստեցի բազկաթոռին, փակեցի աչքերս: Փորձում էի Աննայի խիստ ու ինքնավստահ դեմքը հիշել: Հեգնական, համարձակ, տիրական դեմքը: Պարզվում է, որ նրա դեմքը հեշտությամբ կարող է խոցել. սա ինձ հուզում էր, միաժամանակ բարկացնում: Մի՞թե սիրում է իմ հորը: Մի՞թե հնարավոր է, որ Աննան սիրեր նրան: Հայրս բոլորովին նրա ճաշակով չէր: Հայրս թուլակամ էր, թեթևամիտ, երբեմն էլ անզոր: Բայց գուցե պատճառը պարզապես ճամփորդության հոգնածությո՞ւնն էր, բարոյական արժանապատվությո՞ւնը: Մի ժամի չափ նստած ենթադրություններ էի անում:<br />
<br />
Ժամը հինգին հայրս եկավ Էլզայի հետ: Ես նայում էի, թե նա ինչպես է դուրս գալիս մեքենայից և փորձում էի գուշակել, թե Աննան կարո՞ղ է նրան սիրել: Հայրս, գլուխը ետ գցած, արագորեն գալիս էր դեպի ինձ: Նա ժպտում էր: Ես մտածեցի՝ չափազանց հավանական է, որ Աննան նրան սիրի, որ ամեն կին էլ կարող է նրան սիրել:<br />
<br />
– Աննան այնտեղ չէր,– գոռաց հայրս:– Հուսով եմ, որ վագոնից դուրս չի ընկել:<br />
<br />
– Նա իր սենյակում է,– ասացի ես:– Մեքենայով է եկել:<br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ: Հրաշալի՜ է, մեզ մնում է միայն այս ծաղկեփունջը մատուցել նրան:<br />
<br />
– Ինձ համար ծաղիկներ եք գնե՞լ,– լսվեց Աննայի ձայնը:– Դա հրաշալի է:<br />
<br />
Նա հանգիստ, ժպտադեմ, մի զգեստով, որը չէիր հավատա, թե ճամպրուկից է հանել, աստիճաններով իջնում էր: Ես տխրությամբ մտածեցի, որ նա մեքենայի ձայնը լսելուն պես իջել է և որ կարող էր ավելի շուտ իջնել՝ հետս մի քիչ զրուցելու, թեկուզ իմ քննության մասին, որից, ի դեպ, կտրվեցի: Այս վերջին միտքն ինձ մխիթարեց:<br />
<br />
Հայրս նետվեց դեպի նա և ձեռքը համբուրեց:<br />
<br />
– Այս ծաղկեփունջը ձեռքիս և մի տխմար ժպիտ շրթունքներիս՝ քառորդ ժամ կանգնեցի կայարանի կառամատույցում: Փառք աստծուն, դուք, այնուամենայնիվ, այստեղ եք: Ծանո՞թ եք Էլզա Մակենբուրին:<br />
<br />
Ես աչքերս փախցրի:<br />
<br />
– Մենք կարծես թե հանդիպել ենք,– ասաց Աննան՝ անչափ սիրալիր:– Իմ սենյակը հոյակապ է, շատ ազնիվ եք, Ռեյմոն, որ ինձ հրավիրել եք, ես չափազանց հոգնած էի:<br />
Հայրս կաշվից դուրս էր գալիս: Նրան թվում էր, թե ամեն ինչ լավ է: Ճոռոմ խոսքեր էր արտասանում, շշեր բացում: Ես մեջընդմեջ տեսնում էի Սիրիլի և Աննայի կրքոտ դեմքերը, երկու դեմքեր՝ բուռն ապրումների կնիքը վրան, և մտածում էի, թե արձակուրդն, արդյոք, այսպես անդորր կանցնի՞, ինչպես հայրս էր ենթադրում:<br />
<br />
Մեր առաջին ճաշը շատ ուրախ անցավ: Հայրս և Աննան խոսում էին իրենց ընդհանուր ծանոթների մասին, որոնք բազմաթիվ չէին, բայց անչափ գունագեղ էին: Ես հաճույքով լսում էի, մինչև որ Աննան հայտարարեց, թե հորս գործընկերը «միկրոցեֆալ» է: Դա մի մարդ էր, որը սիրում էր խմել, բայց ազնիվ էր, և նրա հետ ես ու հայրս շատ էինք ընթրել:<br />
<br />
– Լամբարը զվարճալի է, Աննա,– առարկեց հայրս:– Նա շատ հաճելի մարդ է:<br />
<br />
– Բայց խոստովանեք, որ նա մեծ խելքի տեր չէ, և հատկապես նրա հումորը...<br />
<br />
– Նրա խելքը գուցե մի քիչ տարօրինակ է, բայց...<br />
<br />
Աննան ներողամիտ հայացքով ընդհատեց ինձ.<br />
<br />
– Այն, ինչ համարում եք խելացի տարօրինակություն, ընդամենը տարիքի տարօրինակություն է:<br />
<br />
Նրա ձևական հղկվածությունը և ավարտվածությունն ինձ հաղթեցին: Ֆրազներ կան, որոնք ինձ համար նրբին, ինտելեկտուալ մթնոլորտ են ստեղծում, գրավում են ինձ, չնայած մինչև վերջ չեմ կարողանում դրանց խորքերը թափանցել: Այս ֆրազը լսելով ափսոսացի, որ ձեռքիս տակ թուղթ ու մատիտ չկա: Այդ մասին ասացի Աննային: Հայրս ծիծաղեց.<br />
<br />
– Համենայն դեպս, դու հիշաչար չես:<br />
<br />
Ես չէի կարող հիշաչար լինել, քանի որ Աննան չարակամ չէր: Նա կատարելապես անտարբեր էր. նրա դատողություններում չարությանը հատուկ մանրախնդիր ճշգրտությունը և սրությունը չկային: Եթե չար լիներ, նրա դատողություններն ավելի ծանրամարս կդառնային:<br />
<br />
Այս առաջին երեկոյի ընթացքում Աննան կարծես թե չնկատեց Էլզայի շփոթվածությունը. Էլզան ուղղակի մտավ հորս սենյակը: Աննան մոդաների իր հավաքածուից մի սվիտեր էր բերել ինձ համար, բայց թույլ չտվեց, որ շնորհակալություն հայտնեմ իրեն: Շնորհակալության ցույցերը նրան տաղտուկ էին պատճառում, և քանի որ չէի կարողանում իմ երախտագիտությունը հայտնել, որոշեցի ավելորդ ջանքեր չթափել:<br />
<br />
– Էլզան ինձ շատ դուր եկավ,– ասաց նա դուրս գալուց առաջ:<br />
<br />
Նա, առանց ժպտալու, նայում էր աչքերիս մեջ, ասես այնտեղ մի կասկած էր որոնում, որն ամեն գնով անհրաժեշտ էր արմատախիլ անել: Ինձ պարտադրում էր առաջին րոպեների իր անզսպվածությունը մոռանալ:<br />
<br />
– Այո՛, այո՛, նա հմայիչ է: Իհարկե, ջահել աղջիկ է... շատ հաճելի,– կմկմացի ես:<br />
<br />
Աննան սկսեց քրքջալ, իսկ ես, նյարդայնացած, գնացի պառկելու: Քնեցի, մտածելով Սիրիլի մասին, որը Կաննում հավանաբար պարում էր աղջիկների հետ:<br />
<br />
Ես հասկանում եմ, որ մոռանում եմ, ստիպում եմ ինքս ինձ մոռանալ գլխավորը՝ ծովի ներկայությունը, նրա անդադար ռիթմը, արևը: Առավել ևս չէի կարողանա նկարագրել գավառական գիշերօթիկի բակում կանգնած չորս լորենին, նրանց բույրը և կայարանի կառամատույցում սպասող հորս ժպիտը՝ երկու տարի առաջ, երբ դուրս էի գալիս գիշերօթիկից, այդ վարանած ժպիտը, որովհետև ես հյուսքեր ունեի և հագիս մի այլանդակ, գրեթե սև զգեստ էր: Ապա հրճվանքի անսպասելի, հաղթական բռնկումը մեքենայի մեջ, որովհետև հայտնաբերեց, որ ես նրա աչքերն ունեմ, նրա բերանը և պիտի դառնամ ամենասիրելի, ամենահրաշալի խաղալիքը: Ես ոչինչ չգիտեի. նա բացեց ինձ համար Փարիզը, ցուցադրեց նրա շքեղությունը, դյուրին կյանքը: Ենթադրում եմ, որ այն օրերի հաճույքներիս մեծագույն մասի համար պարտական եմ փողերին. մեքենայով արագ սլանալու հաճույքը, նոր զգեստ հագնելու հաճույքը, ձայնապնակներ, գրքեր, ծաղիկներ գնելու հաճույքը: Մինչև հիմա էլ չեմ ամաչում այդ թեթևսոլիկ հաճույքների համար և, իմիջիայլոց, համաձայն չեմ դրանք թեթևսոլիկ կոչել, պարզապես իմ ներկայությամբ այդպես էին անվանում ուրիշները: Եթե պետք էր որևէ բան ափսոսալ, որևէ բանից հրաժարվել, ապա ավելի շուտ կափսոսայի իմ թախծի, իմ միստիցիզմի նոպաների համար: Հաճույքների, երջանկության ձգտումն իմ բնավորության միակ հաստատուն և միատարր գիծն է: Գուցե ես քիչ եմ կարդացել: Գիշերօթիկում միայն բարոյախոսական գրքեր են կարդում: Փարիզում կարդալու ժամանակ չունեի. դասերից հետո ընկերներս ինձ քարշ էին տալիս կինո. դերասանների անունները ես չգիտեի, և դա նրանց զարմացնում էր: Իսկ եթե կինո չէինք գնում, նստում էինք սրճարանների արևոտ սրահներում: Ես ըմբոշխնում էի ամբոխին խառնված լինելու, խմելու, աչքերիդ մեջ նայողի հետ լինելու հաճույքը, մեկը, որ նայում է աչքերիդ մեջ, բռնում ձեռքդ, հետո տանում հեռու՝ ամբոխի մեջ: Փողոցներով քայլելով հասնում էինք տուն: Այստեղ նա ինձ քաշում էր դռան ետևը և համբուրում: Ես հայտնագործում էի համբույրի հաճույքը: Այս հուշերին ես անուն չեմ դնում. Ժան, Յուբեր, Ժակ... Բոլոր աղջիկների համար ընդհանուր անուններ: Երեկոյան ես տարիք էի առնում, հորս հետ գնում երեկույթների, որտեղ՝ խառը հասարակության մեջ չգիտեի, թե ինչ անեի, զվարճանում էի և զվարճացնում՝ իմ տարիքով: Վերադառնալիս հայրս ինձ իջեցնում էր մեքենայից մեր տան մոտ և շատ հաճախ ճանապարհում իր բարեկամուհուն: Նա տուն էր վերադառնում այն ժամանակ, երբ արդեն քնած էի:<br />
<br />
Չեմ ուզում ասել, թե նա հատկապես ցուցադրում էր իր արկածները: Պարզապես չէր թաքցնում ինձնից, ավելի շուտ, որևէ պատշաճ կամ կեղծ բան չէր հորինում, որպեսզի արդարացներ, թե իր այս կամ այն բարեկամուհին ինչու է այդքան հաճախակի ճաշում մեզ հետ կամ ինչու է ապրում մեր տանը... բարեբախտաբար ժամանակավոր: Բոլոր դեպքերում, կարճ ժամանակից կռահում էի, թե իր «հյուրերի” հետ ինչպիսի հարաբերությունների մեջ է և նա, անկասկած, գնահատում էր իմ վստահությունը, մանավանդ որ ստիպված չէր լինում տաժանելի ճիգեր գործադրելով տանջել երևակայությունը՝ պատշաճ պատճառներ հորինելու համար: Հաշվարկն անթերի էր: Միակ սխալն այն էր, որ մի շրջան չթաքնված ցինիզմ էր ներշնչել ինձ սիրո բոլոր խնդիրների հանդեպ, որն իմ տարիքի և իմ կենսափորձի համար ավելի շատ զվարճալի էր, քան սոսկալի: Ես հաճույքով կրկնում էի հղկված բանաձևերը, ինչպես ասենք, Օսկար Ուայլդի այս խոսքերը. «Մեղքը միակ վառ բիծն է, որ շարունակում է գոյություն ունենալ այս աշխարհում»: Այնպիսի բացարձակ համոզվածությամբ էի սեփականացրել այդ միտքը, որ հազիվ թե կյանքում նույնպիսի վստահությամբ կիրառեի: Ես գտնում էի, որ պետք է իմ կյանքը դասավորեմ՝ ելնելով այդ նշանաբանից, ոգեշնչվեմ դրանով: Ես մոռանում էի, որ ժամանակի մեջ բաներ կան, որ մեռնում են, դադարում գոյություն ունենալ, որ կան առօրյա բարի զգացմունքներ: Իմ իդեալի մեջ ես պատկերացնում էի ստոր և զազիր մի կյանք:<br />
<br />
<br />
==== ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրն առավոտյան արթնացա արևի շեղակի և շոգ ճառագայթից, որ տարածվել էր մահճակալիս և վերջ տվել տարօրինակ ու շփոթ երազներին: Կիսաքուն վիճակում փորձում էի այդ համառ շոգն իմ դեմքից մի կողմ վանել, հետո հրաժարվեցի: Ժամը տասն էր: Անկողնազգեստս հագիս դուրս եկա պատշգամբ և այնտեղ տեսա Աննային, որ թերթերն էր նայում: Նկատեցի, որ նրա դեմքը թեթևակի, նրբորեն ներկված է: Հավանաբար, նա երբեք լրիվ չի տրվում հանգստին: Քանի որ ինձ վրա ուշադրություն չդարձրեց, սուրճի բաժակը և նարինջը ձեռքիս հանգիստ տեղավորվեցի աստիճաններին և սկսեցի առավոտյան հաճույքները մաս-մաս վայելել. ես կծում էի նարինջը և քաղցր հյութը ցայտում էր բերանիս մեջ, հետո՝ սև սրճի տաք կումը, և տեղնուտեղը դարձյալ սառը մրգի թարմությունը: Առավոտյան արևը տաքացնում էր մազերս, հարթում մարմնիս վրա անկողնի թողած անհարթությունները: Հինգ րոպե հետո կգնամ լողանալու: Աննայի ձայնից հանկարծակիի եմ գալիս.<br />
<br />
– Սեսիլ, ինչո՞ւ բան չեք ուտում:<br />
<br />
– Առավոտները ես միայն խմում եմ, որովհետև...<br />
<br />
– Դուք մի երեք կիլո պիտի գիրանաք, որպեսզի ձեր արտաքինը լավ երևա: Ձեր այտերը փոս ընկած են, ոսկորները ցցվել են: Գնացեք բուտերբրոդ բերեք և կերեք:<br />
<br />
Սկսեցի աղաչել, որ ինձ չստիպի բուտերբրոդ ուտել, իսկ նա սկսեց ապացուցել, որ դա անհրաժեշտ է, և այդ պահին հայտնվեց հայրս՝ իր պտավոր, շքեղ խալաթը հագին:<br />
<br />
– Ի՜նչ սքանչելի տեսարան է,– ասաց նա:– Արևից սևացած երկու փոքրիկ աղջիկ խոսում են բուտերբրոդների մասին:<br />
<br />
– Ավա՜ղ, այստեղ ընդամենը մի փոքրիկ աղջիկ կա,– ասաց Աննան ծիծաղելով:– Ես ձեր տարիքին եմ, իմ խեղճ Ռեյմոն:<br />
<br />
Հայրս կռացավ և համբուրեց նրա ձեռքը:<br />
<br />
– Դու շարունակում ես խայթել,– ասաց նա քնքշորեն, և ես տեսա, թե ինչպես Աննայի թերթերունքները, ասես մի անսպասելի շոյանքից, թրթռացին:<br />
<br />
Ես օգտվեցի առիթից և կամացուկ դուրս եկա: Աստիճանների վրա բախվեցի Էլզային: Երևում էր, որ անկողնուց նոր է ելել. կոպերն ուռած էին, իսկ արևից վառված բոսորագույն դեմքի վրա շրթունքները գունատ էին: Պետք էր, որ նրա կանգնեցնեի և ասեի, որ Աննան խնամված և թարմ դեմքով ներքևում նստած է, որ նա սկսել է առանց իր առողջությունը վնասելու չափավոր սևանալ արևի տակ: Ես պետք է նրան զգուշացնեի: Բայց նա, անկասկած, սխալ կհասկանար. Էլզան քսանինը տարեկան էր, տասներեք տարով ջահել էր Աննայից, և այս հանգամանքը մեծ առավելություն էր նրա աչքին:<br />
<br />
Լողազգեստս հագա և վազեցի դեպի ծովախորշ: Ի զարմանս ինձ, Սիրիլն արդեն այնտեղ էր: Նստած էր իր նավակի մեջ: Նա հանդիսավորությամբ եկավ, ինձ դիմավորեց և բռնեց ձեռքերս:<br />
<br />
– Ուզում էի երեկվա համար ներողություն խնդրել ձեզնից,– ասաց նա:<br />
<br />
– Դա իմ մեղքով էր,– պատասխանեցի ես:<br />
<br />
Ես բնավ նեղված չէի, որ նրա հանդիսավոր տեսքն ինձ զարմացնում էր:<br />
<br />
– Ինքս ինձ վրա շատ զայրացած եմ,– ասաց նա՝ նավակը ջրի մեջ հրելով:<br />
<br />
– Շատ իզուր,– զվարթությամբ ասացի ես:<br />
<br />
– Ոչ:<br />
<br />
Ես արդեն նավակում էի: Նա մինչև ծնկները կանգնել էր ջրի մեջ և հենվել նավեզրին, ասես դատարանի ամբիոնի մոտ լիներ: Ես հասկացա, որ մինչև չխոսի, նավակ չի նստի, ուստի և անհրաժեշտ ուշադրությամբ նայում էի նրան: Ես լավ ծանոթ էի նրա դեմքին և առանց դժվարության կարդում էի նրա մտքերը: Մտածում էի, որ քսանհինգ տարեկան է և գուցե իրեն մոլորեցնողի տեղ է դնում: Այդ միտքն ինձ ստիպեց ժպտալ:<br />
<br />
– Մի ծիծաղեք,– ասաց նա:– Երեկ երեկոյան ինքս ինձ վրա կատաղած էի, դուք գիտեք: Չէ որ դուք անպաշտպան եք իմ առջև... Ձեր հայրը, այդ կինը վատ օրինակ են ձեզ համար... Եթե ես ամենահետին ստորը լինեի, միևնույն է, դարձյալ կվստահեիք ինձ...<br />
<br />
Նա նույնիսկ ծիծաղելի չէր: Ես զգում էի, որ նա բարի է և պատրաստ է ինձ սիրել. ինքս էլ շատ կուզեի նրան սիրել: Ձեռքերս գցեցի նրա վզին, իսկ այտս հպեցի այտին: Նրա ուսերը լայն էին, և ես մի զորեղ մարմին էի զգում իմ դիմաց:<br />
<br />
– Դուք ազնիվ եք, Սիրիլ,– շշնջացի ես:– Դուք իմ եղբայրը կլինեք:<br />
<br />
Նա գրկեց ինձ, զայրույթի մի կարճ բացականչություն արձակեց և նավակից զգուշորեն դուրս հանեց: Նա բարձր պահած գրկել էր ինձ, գլուխս նրա ուսին էր: Այդ պահին ես նրան սիրում էի: Առավոտյան լույսի տակ նա էլ ինձ նման ոսկեգույն էր, ինձ նման լավն էր, ինձ նման նուրբ էր և հովանավորում էր ինձ: Երբ նրա բերանը գտավ իմը, ես էլ նրա պես սկսեցի դողալ, և մեր համբույրի մեջ ո՛չ խղճի խայթ կար, ո՛չ ամոթ, միայն շշուկներով ընդհատվող մի ագահ ճանաչում: Ես դուրս պրծա և լողացի դեպի նավակը, որը, հորձանքից քշված, հեռանում էր: Լողում էի և դեմքս պահում ջրի մեջ, որպեսզի թարմացնեմ, վերադարձնեմ նախկին վիճակին... Ջուրը կանաչ էր: Ես պարուրված էի մի անհոգ և կատարյալ երջանկությամբ:<br />
<br />
Ժամը տասնմեկ անց կեսին Սիրիլը գնաց, և հայրս ու իր կանայք հայտնվեցին քարայծերի արահետի վրա: Նա քայլում էր երկուսի միջև, պահում նրանց և մի բնական, միայն իրեն հատուկ վայելչությամբ հաջորդաբար ձեռքը մեկնում մերթ մեկին, մերթ մյուսին: Աննան խալաթը հագից չէր հանել. մեր զննող հայացքների տակ հանգիստ հանեց և պառկեց վրան: Մեջքը նուրբ էր, ոտքերն՝ անթերի, միայն մաշկը տեղ-տեղ թեթևակիորեն թորշոմած էր: Անկասկած, դա խոսում էր տարիների խնամքի և ուշադրության մասին: Հոնքս բարձրացնելով, հավանության մի հայացք ուղղեցի հորս: Ի զարմանս ինձ, նա չպատասխանեց և փակեց աչքերը: Խեղճ Էլզան ողբալի տեսք ուներ. նա ձիթապտղի յուղ էր քսում մաշկին: Մի շաբաթ կանցնի և հայրս...<br />
<br />
Աննան դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Սեսիլ, ինչո՞ւ եք այստեղ այդքան շուտ զարթնում: Փարիզում մինչև կեսօր անկողնում էիք մնում:<br />
<br />
– Այնտեղ ես պարապում էի,– պատասխանեցի ես:– Դա ինձ հալումաշ էր անում:<br />
<br />
Նա չժպտաց: Նա ժպտում էր միայն այն դեպքում, երբ ցանկանում էր, և ոչ թե մյուսների նման, որ քաղաքավարությունից մղված են ժպտում:<br />
<br />
– Իսկ ձեր քննությո՞ւնը:<br />
<br />
– Կտրվեցի,– զվարթությամբ պատասխանեցի ես:– Մաքուր կտրվեցի:<br />
<br />
– Հոկտեմբերին պետք է անպայման հանձնեք:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ,– միջամտեց հայրս:– Ես երբեք դիպլոմ չեմ ունեցել: Եվ առոք-փառոք ապրում եմ:<br />
<br />
– Դուք հենց սկզբից մի որոշ գումար ունեիք,– հիշեցրեց Աննան:<br />
<br />
– Իմ աղջիկը միշտ էլ կկարողանա ճարել այնպիսի մի տղամարդու, որը նրան լավ ապրուստ կապահովի,– ասաց հայրս ազնվորեն:<br />
<br />
Էլզան սկսեց ծիծաղել, բայց մեր երեքի հայացքների տակ կանգ առավ:<br />
<br />
– Այս արձակուրդներին նա պետք է պարապի,– ասաց Աննան և աչքերը փակեց՝ ազդարարելով, որ խոսակցությունն ավարտված է:<br />
<br />
Ես անհույս մի հայացքով նայեցի հորս: Նա փոքր ինչ շփոթված ժպիտով պատասխանեց: Ես պատկերացրի ինձ Բերգսոնի* գիրքը ձեռքիս, սև տողերը, որոնցից աչքերս շաղվում են և Սիրիլի ծիծաղը ծովափին... Այդ միտքն ինձ սարսափեցրեց: Ես սողացի դեպի Աննան և ցածրաձայն դիմեցի նրան: Նա բացեց աչքերը: Ես մի անհանգիստ, աղաչող դեմքով թեքվեցի նրա վրա, այտերս ներս ձգեցի, որպեսզի մտավոր աշխատանքից տանջված մարդու տեսք ստանամ:<br />
<br />
– Աննա,– ասացի ես,– դուք հո չե՞ք ստիպի, հո չե՞ք ստիպի, որ այս շոգերին նստեմ պարապեմ... այս արձակուրդների ժամանակ, երբ կարող եմ լավ կազդուրվել...<br />
– Ես պետք է ձեզ «ստիպեմ»... նույնիսկ այս շոգերին, ինչպես դուք եք ասում: Մի երկու օր ինձնից նեղացած ման կգաք, բայց հետո քննությունը կհանձնեք:<br />
<br />
– Բաներ կան, որ ստիպել չի լինի,– ասացի ես առանց ժպիտի:<br />
<br />
Նա հեգնական և հպարտ մի հայացք նետեց վրաս, և ես անտարբերությամբ լի նորից պառկեցի ավազին: Էլզան ինչ-որ բան էր ճռվողում ծովափնյա զվարճալիքների մասին: Բայց հայրս նրան չէր լսում: Նա նստել էր կանացի մարմիններից կազմված եռանկյունու գագաթին և ինձ ծանոթ անշարժ, համարձակ հայացքով նայում էր Աննայի շրջված կիսադեմին և ուսերին: Նրա ձեռքը հանդարտ, կանոնավոր և անդադար մի շարժումով ավազը վերցնում և հոսեցնում էր մատների արանքից: Ես վազեցի դեպի ծովը, մտա ջուրը և ողբացի արձակուրդը, որը կարող էինք ունենալ, բայց չենք ունենա: Սակայն դրամայի բոլոր տարրերը կային՝ գայթակղիչ, կիսաշխարհիկ մի կին և սառը դատողությամբ մի կին: Ծովի հատակին մի սքանչելի խեցի նկատեցի՝ վարդագույն, երկնագույնի հետ: Սուզվեցի, վերցրեցի և մինչև ճաշը պահում էի ձեռքիս մեջ՝ հղկված, ողորկ խեցին: Որոշեցի, որ դա իմ թալիսմանը կլինի և մինչև ամառվա վերջը կպահեմ: Եվ չգիտեմ ինչպես ստացվեց՝ այդ խեցին ես չկորցրեցի, ինչպես սովորաբար կորցնում էի ամեն բան: Մինչև այսօր էլ իմ ձեռքին է՝ վարդագույն և գաղջ, ու լաց լինելու ցանկություն է առաջանում մեջս:<br />
<br />
<br />
==== ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրերին ինձ ամենից շատ զարմացնողը Աննայի ծայրաստիճան ջերմ վերաբերմունքն էր Էլզայի հանդեպ: Էլզայի բազմաթիվ և փայլուն տխմարությունները լսելով, նա երբեք չէր արտասանում իր այն կարճ և դիպուկ արտահայտությունները, որոնց գաղտնիքը միայն ինքը գիտեր և որոնցով խեղճ Էլզային կարող էր ծաղրի առարկա դարձնել: Ինքս իմ մեջ արժանին էի հատուցում նրա համբերությանն ու վեհանձնությանը, առանց նկատելու, որ այդ վարքի մեջ խորամանկության մեծ բաժին կա խառնված: Հայրս այդ մանր կռիվներից շուտ կհոգներ: Մինչդեռ նա երախտապարտ էր Աննային և չգիտեր, թե ինչպես շնորհակալ լիներ: Այսինքն, երախտագիտությունն ընդամենը պատրվակ էր: Հայրս, անկասկած, նրա հետ վարվում էր որպես պատվարժան մի կնոջ, որպես իր աղջկա երկրորդ մոր: Նա հաճախ էր ընդգծում այս պարագան և իր տեսքով կարծես ուզում էր ասել, թե ինձ դնում է Աննայի հսկողության տակ, որ նա մասամբ պատասխանատու է իմ վարքի համար: Սրանով հայրս ուզում էր Աննային ավելի մոտեցնել մեզ, ավելի ամուր կապել մեզ հետ: Բայց միևնույն ժամանակ այնպիսի հայացքներով էր նայում նրան և այնպիսի վերաբերմունք ցույց տալիս, որոնցով դիմում են մի անծանոթ կնոջը, որին ուզում են հաճույքի մեջ ճանաչել: Երբեմն Սիրիլն էր նայում ինձ այդպիսի հայացքներով. դրանք ինձ և՛ խրտնեցնում էին, և՛ միաժամանակ ստիպում նրան գրգռել: Այս հարցում, հավանաբար, ես Աննայից ավելի տպավորվող էի. նա հորս հանդեպ ցուցաբերում էր մի անվրդով, հանդարտ մտերմություն, և դա ինձ վստահություն էր ներշնչում: Նույնիսկ սկսեցի մտածել, թե առաջին օրն սխալվել եմ, ես չէի նկատում, որ այս աներկդիմի մտերմությունը ծայրաստիճան գրգռում է հորս: Հատկապես Աննայի լռությունը... Նրա լռությունը՝ այնքա՜ն բնական, այնքա՜ն նրբանկատ: Էլզայի անդադար ճռվողյունի դեմ նա դարձել էր մի տեսակ հակաթեզ, ինչպես արևը գիշերվա դեմ: Խե՜ղճ Էլզա... Նա իսկապես ոչինչ չէր կասկածում, նա շարունակում էր մնալ հորդուն և աշխույժ և շարունակվում էր գունաթափվել արևի տակ:<br />
<br />
Բայց մի օր, հորս հայացքը բռնելով, նա հավանաբար հասկացավ, թե ինչ է կատարվում: Ճաշից առաջ ես տեսա, թե ինչպես է շշնջում հորս ականջին: Հորս դեմքը մի պահ դժկամեց, հետո զարմանք արտահայտեց, հետո ժպտաց: Սուրճ խմելու ժամանակ Էլզան վեր կացավ, դռանը մոտենալով՝ շրջվեց դեպի մեզ և նվաղուն տեսքով, որը հաստատ ամերիկյան ֆիլմերից էր վերցրել և համեմել ֆրանսիական վայելչագեղությամբ, ասաց.<br />
<br />
– Դուք գալի՞ս եք, Ռեյմոն:<br />
<br />
Հայրս վեր կացավ, գրեթե կարմրեց և, սիեստի* օգտակարության մասին խոսելով, հետևեց նրան: Աննան անշարժ էր: Սիգարետը ծուխ էր արձակում նրա մատների միջև: Ես զգացի, որ պարտավոր եմ մի բան ասել.<br />
<br />
– Ասում են, թե սիեստը լավ հանգիստ է, բայց ես կարծում եմ, որ դա սխալ է...<br />
<br />
Ասածիս երկիմաստությունն զգալով, անմիջապես լեզուս կծեցի:<br />
<br />
– Խնդրում եմ,– չոր ասաց Աննան:<br />
<br />
Նա նույնիսկ չնկատեց երկիմաստությունը: Ավելի շուտ, ասածս դրել էր կոպիտ կատակի տեղ: Ես նայում էի նրան: Նրա դեմքի սարքովի հանդարտությունը և անվրդովությունն ինձ հուզեցին: Գուցե այս պահին սոսկալի խանդում էր Էլզային: Ցանկացա մխիթարել և մեջս մի ցինիկ միտք ծագեց, որը գլխովս անցնող բոլոր մյուս նման մտքերի պես գրավիչ թվաց: Ցինիզմը մի տեսակ վստահություն էր հաղորդում, ինքս իմ մեղսակիցը լինելու գինովությունն էր պարգևում: Ես չկարողացա բարձրաձայն չասել.<br />
<br />
– Նկատի ունեցեք, որ Էլզայի արևայրուցքների պատճառով հազիվ թե մեկը կամ մյուսը կարողանան հաճույք ստանալ այդ սիեստից:<br />
<br />
Ավելի լավ կլիներ ձայնս կտրեի:<br />
<br />
– Ես ատում եմ նման խոսակցությունները,– ասաց Աննան:– Ձեր տարիքի համար դրանք ոչ միայն տհաճ են, այլև տխմար:<br />
<br />
Ես ավելացրի.<br />
<br />
– Կներեք, ես կատակ էի անում: Վստահ եմ, որ հոգու խորքում նրանք շատ գոհ են:<br />
<br />
Աննան տանջահար դեմքով նայեց ինձ: Ես անմիջապես ներողություն խնդրեցի: Նա աչքերը փակեց և կամաց, համբերությամբ լցված մի ձայնով սկսեց խոսել.<br />
<br />
– Դուք սիրո մասին պարզունակ պատկերացում ունեք: Դա միայն իրարից անկախ և իրար հաջորդող զգացմունքների հերթականություն չէ...<br />
<br />
Ես նկատեցի, որ իմ բոլոր սերերն այդպիսին են եղել: Անսպասելի հուզմունք՝ մի նոր դեմք տեսնելիս, մի նոր շարժումից, մի համբույրից... Իրարից անջատ զվարթ պահեր, ահա ամբողջ հուշերս իմ ապրած սերերից:<br />
<br />
– Դա մի ուրիշ բան է,– ասաց Աննան:– Կա հաստատուն քնքշանք, մեղմություն, ինչ-որ մեկի պահանջ... Բաներ, որոնք դուք չեք կարող հասկանալ:<br />
<br />
Ձեռքով մի խուսափող շարժում արեց և լրագիրը վերցրեց: Շատ կուզեի, որ նա զայրանար և ոչ թե անտարբերությամբ համակերպվեր իմ զգացմունքային չքավորությանը: Ես մտածեցի, որ նա իրավացի է, որ ես ապրում էի անասունի պես, ուրիշների կամքով, որ ես խեղճ եմ և թույլ: Ես արհամարհում էի ինձ, և դա տաժանելի էր, որովհետև սովոր չէի ինքս ինձ դատել, այսպես ասած, ո՛չ հանուն լավի, ո՛չ էլ հանուն վատի: Ես քաշվեցի սենյակս: Ասես երազի մեջ լինեի: Շուռումուռ էի գալիս անկողնուս գաղջ սավանի վրա: Աննայի խոսքերը դեռ ականջներումս էին. «Դա մի ուրիշ բան է... Ինչ-որ մեկի պահանջ»: Երբևէ կյանքումս ինչ-որ մեկի պահանջ ունեցե՞լ եմ:<br />
Այդ տասնհինգ օրերի միջադեպերն այլևս չեմ հիշում: Արդեն ասել եմ այդ մասին, ոչ մի որոշակի կամ սպառնալից բան չէի ուզում տեսնել: Արձակուրդի հետագա օրերն, իհարկե, հիշում եմ ճշգրտորեն, որովհետև իմ ողջ ուշադրությունը, ողջ հնարամտությունն ուղղված էին դրանց: Բայց այն երեք շաբաթը, վերջին հաշվով այն երեք երջանիկ շաբաթը... Այդ ո՞ր օրն էր, երբ հայրս ցուցադրաբար նայեց Աննայի շրթունքներին կամ ո՞ր օրն էր, երբ կատակելով, Աննային բարձրաձայն մեղադրեց անտարբերության մեջ: Այդ ո՞ր օրն էր, երբ առանց կատակի նրա նրբամտությունը համեմատեց Էլզայի անխելքության հետ: Իմ հանգստությունը հենված էր այն տխմար մտքին, թե նրանք տասնհինգ տարուց ի վեր ծանոթ են իրար և որ եթե իրար սիրելու լինեին, վաղուց պետք է արդեն սկսած լինեին: «Բայց եթե դա տեղի ունենա,– ասում էի ինքս ինձ,– հայրս երեք ամիս սիրահարված կլինի Աննային և ի վերջո կմնան կրքոտ հուշեր և մի քիչ ստորացում»: Կարծես չգիտեի, որ Աննան այն կանանցից չէ, որոնց կարող են այդպես լքել: Բայց Սիրիլը շարունակ կողքիս էր, և դա բավական էր, որ մտքերս նրանով տարված լինեին: Մենք միասին հաճախում էինք Սեն-Տրոպեզի գինետները, պարում կլարնետի մարող հնչյունների տակ, իրար ասում սիրո խոսքեր, որոնք հաջորդ օրը մոռանում էինք, բայց որոնք քաղցր էին հնչում այդ երեկոների ընթացքում: Ցերեկները առագաստանավակով լողում էինք ափի երկայնությամբ: Հայրս երբեմն ընկերակցում էր մեզ: Հայրս նրան գնահատում էր, հատկապես այն օրվանից, երբ Սիրիլը լողի մրցումներում թողեց, որ հայրս նրան հաղթի: Նրան ասում էր «իմ փոքրիկ Սիրիլ», Սիրիլը նրան դիմում էր «մսյո» բառով, բայց ես մտածում էի, թե երկուսից ո՞րն է ավելի ջահել:<br />
<br />
Մի անգամ կեսօրից հետո, Սիրիլի մոր հրավերով, գնացինք թեյ խմելու: Դա տարիքն առած մի կին էր՝ ժպտադեմ, հանգիստ: Նա մեզ պատմում էր իր այրիական և մայրական դժվարությունների մասին: Հայրս ցավակցական խոսքեր էր ասում, երախտագիտական հայացքներ նետում Աննային և հաճոյախոսում տարիքավոր տիկնոջը: Պետք է տեղեկացնեմ, որ նա երբեք ափսոսանք չէր հայտնում ծախսված ժամանակի համար: Աննան սիրալիր ժպտալով նայում էր այդ ներկայացումը: Տուն վերադառնալով հայտարարեց, որ այդ տիկինն սքանչելի էր: Ես անեծքներ տեղացի այդ տեսակ կանանց հասցեին: Նրանք ինձ նայեցին մի ներողամիտ և զարմացած ժպիտով, որն ինձ համբերությունից հանեց:<br />
<br />
– Դուք չնկատեցի՞ք, թե ինքն իրենից ի՜նչ գոհ էր,– գոռացի ես:– Նա ինքն իրեն երջանիկ է համարում, որովհետև կարծում է, թե իր պարտքը կատարել է և...<br />
<br />
– Բայց դա իրոք այդպես է,– նկատեց Աննան:– Ինչպես ասում են, նա իր մայրական պարտականությունները կատարել է...<br />
<br />
– Իսկ իր պոռնկական իրավունքնե՞րը,– հարցրեցի ես:<br />
<br />
– Անվայել խոսքերը տանել չեմ կարող,– հայտարարեց Աննան,– անգամ եթե դրանք պարադոքսալ են:<br />
<br />
– Բայց դա պարադոքսալ չէ: Նա բոլորի պես ամուսնացել է իր ամուսնու հետ՝ զգացմունքներից մղված կամ դեպքերի բերումով: Մի երեխա է ունեցել, դուք երևի գիտեք, թե ինչպես են երեխա ունենում:<br />
<br />
– Իհարկե, քո չափ չգիտենք,– հեգնեց Աննան,– բայց որոշ պատկերացումներ ունենք:<br />
<br />
– Այսպիսով, նա դաստիարակել է իր երեխային: Նա, հավանաբար, իրեն հեռու է պահել դաստիարակության տագնապներից, կողմնակի սիրո հուզումներից: Ապրել է միլիոնավոր կանանց կյանքով և դրանով հպարտ է, դուք հասկանո՞ւմ եք: Նա եղել է բուրժուա ընտանիքի ջահել աղջիկ, մայր, բայց ոչինչ չի արել այդ վիճակից դուրս գալու համար: Եվ իր արած այս կամ այն բանով չի պարծենում, այլ նրանով, ինչը չի հասցրել անել:<br />
<br />
– Անիմաստ բաներ ես ասում,– առարկեց հայրս:<br />
<br />
– Բայց դա թակարդ է հիմար թռչունների համար,– գոռացի ես:– Ապրում են, հետո ասում. «Իմ պարտքը կատարել եմ»: Որովհետև ոչինչ չեն արել: Այ, եթե նա բուրժուական ընտանիքում ծնվեր, բայց փողոցային աղջիկ դառնար, այդ դեպքում արժանի կլիներ ամեն ինչի:<br />
<br />
– Ձեր մտքերը մոդայիկ են, բայց անարժեք,– ասաց Աննան:<br />
<br />
Նա գուցե իրավացի էր: Ես ասում էի այն, ինչ մտածում էի, բայց ճշմարիտ էր նաև այն, որ դրանք լսել էի ուրիշներից: Բայցևայնպես իմ կյանքը, հորս կյանքը հաստաստում էին այդ տեսությունը, և Աննան, արհամարհելով դա, ինձ խոցում էր: Կեղծ փայլով էլ կարելի է խաբվել, ինչպես ամեն ինչով: Բայց Աննան իմ մեջ մտածող էակ չէր տեսնում: Ինձ թվում էր, թե առանց հետաձգելու, անմիջապես պիտի նրան հակառակը համոզեմ: Մտքովս չէր անցնում, որ շատ շուտով այդ առիթը կունենամ և ես այն չեմ փախցնի: Իմիջիայլոց, հոժարակամ նշում եմ, որ մեկ ամիս հետո նույն բաների մասին ուրիշ կարծիք պիտի ունենայի, որ իմ համոզմունքները փոխվելու էին: Ուրիշ ինչպե՞ս կարող էի մեծահոգի լինել:<br />
<br />
<br />
==== ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Եվ ահա մի օր սրա վերջը եկավ: Առավոտյան հայրս որոշեց, որ երեկոն կանցկացնենք Կաննում, կխաղանք, կպարենք: Ես հիշում եմ Էլզայի հրճվանքը: Իր համար ընտանի դարձած կազինոյի մթնոլորտում հույս ուներ, թե կվերագտնի ճակատագրական կնոջ իր անհատականությունը, որն արևի ճառագայթներից և մեր կիսամենակյաց կյանքից մի քիչ խամրել էր: Հակառակ իմ սպասումներին, Աննան դեմ չեղավ այս աշխարհիկ միջոցառմանը, նույնիսկ թվում էր, թե բավական գոհ է: Այդ պատճառով էր, որ ճաշից հետո անմիջապես բարձրացա սենյակս՝ երեկոյան զգեստս հագնելու, ի դեպ, իմ ունեցած միակ երեկոյան զգեստը: Այդ շորը, որ հայրս էր ընտրել ինձ համար, կարված էր տարաշխարհիկ մի կերպասից, ինձ համար թերևս չափազանց տարաշխարհիկ, քանի որ հայրս, չգիտես իր ճաշակի, թե սովորույթների թելադրանքով, ինձ հագցնում էր ֆաթալ կնոջ պես: Հորս հանդիպեցի ներքևում, նա փայլում էր իր նոր սմոկինգով, և ես ձեռքս գցեցի նրա վզին:<br />
<br />
– Դու ամենագեղեցիկն ես իմ տեսած բոլոր տղամարդկանցից:<br />
<br />
– Սիրիլից բացի,– ասաց նա, առանց հավատալու իր ասածին:– Դու էլ ամենագեղեցիկն ես իմ տեսած կանանց մեջ:<br />
<br />
– Էլզայից և Աննայից հետո,– ասացի ես, առանց հավատալու ինքս ինձ:<br />
<br />
– Քանի որ նրանք այստեղ չեն և ստիպում են իրենց սպասել, եկ պարիր ռևմատիզմից տառապող քո ծեր հոր հետ:<br />
<br />
Ինչպես ամեն անգամ՝ հորս հետ որևէ տեղ գնալուց առաջ, այս անգամ էլ մի մոլեգին հրճվանք պատեց ինձ: Նա իսկապես նման չէր ծեր հայրիկի: Պարելով, ես զգում էի նրա մարմնի ջերմությունը, օդեկոլոնի և ծխախոտի ծանոթ բույրերը: Նա պարում էր ռիթմով, աչքերը կիսափակ, մի աննկատ երջանիկ, անզուսպ ժպիտ շրթունքների անկյունում:<br />
<br />
– Դու պետք է ինձ բի-բոպ պարել սովորեցնես,– ասաց նա, մոռանալով իր ռևմատիզմը:<br />
<br />
Նա դադարեց պարել, որպեսզի Էլզայի հայտնվելու առիթով, մեքենայաբար, ողջույնի մի փաղաքուշ շշնջոց արձակի: Էլզան, կանաչ զգեստը հագին, աստիճաններով դանդաղ իջնում էր: Դեմքին մի անտարբեր, աշխարհիկ ժպիտ կար, նրա կազինոյական ժպիտը: Նա առավելագույնն էր արել, որպեսզի իր չորացած մազերը և այրված մաշկը շահեկան լույսի տակ ներկայացներ և, անշուշտ, գովեստի էր արժանի, բայց փայլ ձեռք չէր բերել: Բարեբախտաբար, նա այդ ամենը չէր նկատում:<br />
<br />
– Չենք գնո՞ւմ:<br />
<br />
– Աննան դեռ չի եկել,– ասացի ես:<br />
<br />
– Բարձրացիր տես պատրա՞ստ է,– ասաց հայրս: Մինչև հասնենք Կանն, կեսգիշեր կլինի:<br />
<br />
Երեկոյան զգեստիս մեջ խճճվելով բարձրացա և Աննայի դուռը թակեցի: Նա ներսից կանչեց. «Մտեք»: Ես կանգնած մնացել էի շեմին: Աննայի հագին մի գորշավուն զգեստ կար, տարօրինակ մի գորշ գույնի, գրեթե սպիտակ, որ նման էր արշալույսի երկնքին և ծովային ինչ-որ երանգներ ուներ: Հասուն կնոջ բոլոր հմայքները կարծես այդ երեկո միավորվել էին Աննայի մեջ:<br />
<br />
– Հոյակապ է,– ասացի ես:– Օ, Աննա, ի՜նչ զգեստ է:<br />
<br />
Նա ինքն իրեն ժպտաց հայելու մեջ, այնպես, ինչպես ժպտում ենք մեկին, որին լքելու ենք:<br />
<br />
– Այո, այս գորշ գույնը պարզապես հաջող գյուտ է,– ասաց նա:<br />
<br />
Նա ականջս բռնեց և նայեց աչքերիս մեջ: Նրա աչքերը մուգ կապույտ էին: Ես տեսնում էի, թե ինչպես են փայլում, ժպտում:<br />
<br />
– Դուք շատ դուրեկան աղջիկ եք, չնայած երբեմն անտանելի եք:<br />
<br />
Ինձ առաջ թողեց՝ առանց մի խոսք ասելու իմ զգեստի մասին: Սա և՛ ուրախացրեց, և՛ վիրավորեց ինձ: Աստիճաններից իջնելիս Աննան ինքն առաջ ընկավ, և ես տեսա, թե ինչպես հայրս շտապեց մոտենալ նրան: Նա կանգ առավ ներքևում, ոտքն առաջին աստիճանի վրա, դեմքը բարձրացրած դեպի Աննան: Էլզան ևս հետևում էր Աննայի իջնելուն: Մանրամասնորեն հիշում եմ այդ տեսարանը. իմ առջև Աննայի անթերի ուսերն էին և ոսկեգույն ծոծրակը: Մի քիչ ցած՝ հորս շլացած դեմքն էր, նրա պարզած ձեռքը, իսկ հեռվում՝ Էլզայի ուրվագիծը:<br />
<br />
– Աննա,– ասաց հայրս,– դուք անզուգական եք:<br />
<br />
Աննան կողքանց ժպտաց և հագավ հորս մատուցած մանտոն:<br />
<br />
– Մենք այնտեղ կհանդիպենք,– ասաց նա:– Սեսիլ, ինձ հետ եք գալի՞ս:<br />
<br />
Աննան թողեց, որ ես վարեմ մեքենան: Գիշերային ճամփան այնքան գեղեցիկ էր, որ ես դանդաղ էի քշում: Աննան ոչինչ չէր խոսում: Թվում էր՝ նույնիսկ չի լսում ռադիոյից հնչող փողերի կատաղի նվագը: Իսկ երբ ոլորաններից մեկի վրա հորս կաբրիոլետն առաջ անցավ մեզնից, նա նույնիսկ աչք չթարթեց: Ես զգացի, որ դեպքերի ընթացքից դուրս եմ ընկել, որ նայում եմ մի ներկայացում, որտեղ այլևս դեր չունեմ:<br />
<br />
Կազինոյում, հորս հնարքների շնորհիվ, անմիջապես իրար կորցրինք: Էլզայի հետ հայտնվեցի բարում: Մեզ հետ էր նաև Էլզայի ծանոթը՝ կիսահարբած լատինամերիկացի: Նա զբաղվում էր թատրոնով, և չնայած իր խմածությանը, հետաքրքիր էր նրան լսել, քանի որ մեծ կիրք էր տածում դեպի իր գործը: Մոտ մեկ ժամ հաճույքով լսում էի նրան, բայց Էլզան ձանձրանում էր: Թատերական հսկաներից մեկ-երկուսին ծանոթ էր, բայց բուն արվեստը նրան չէր հետաքրքրում: Նա անսպասելիորեն հարցրեց, թե որտեղ է իմ հայրը, կարծես թե ես որևէ պատկերացում ունեի այդ մասին: Հարցրեց և հեռացավ: Հարավամերիկացին մի պահ կարծես վշտացած էր, բայց վիսկիի նոր բաժինն ամեն ինչ ցրեց: Ես ոչ մի բանի մասին չէի մտածում, քանի որ քաղաքավարությունից դրդված մասնակցում էի նրա գինարբուքին: Հետագա ընթացքն ավելի ծիծաղելի դարձավ, երբ նա ցանկացավ պարել: Ես ստիպված էի ձեռքերով նրան պահել և հետևել, որ ոտքերս չտրորի, ինչը բավական մեծ ջանքեր էր պահանջում ինձնից: Մենք այնպես էինք հռհռում, որ երբ Էլզան խփեց ուսիս, և ես շրջվելով տեսա նրա Կասանդրայի դեմքը, քիչ մնաց գրողի ծոցն ուղարկեմ:<br />
<br />
– Ես նրանց չգտա,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
Նա վհատված տեսք ուներ, դիմափոշին թափվել էր և մերկացրել արևայրուքները, դեմքը սրվել էր: Նա շատ խղճալի էր: Ես հանկարծ կատաղի զայրույթ զգացի հորս հանդեպ. շատ անքաղաքավարի էր պահում իրեն:<br />
<br />
– Հա՜, ես գիտեմ, թե որտեղ են,– ժպտալով ասացի ես, կարծես խոսքը մի շատ բնական բանի մասին էր և անհանգստանալու ոչ մի պատճառ չկար:– Հիմա կգամ:<br />
<br />
Հարավամերիկացին, իմ հենարանից զրկվելով, ընկավ Էլզայի գիրկը և, կարծես, դրանից շատ գոհ էր: Ցավով նկատեցի, որ Էլզայի մարմինն ավելի փարթամ էր և որ ես իրավունք չունեի հարավամերիկացուն մեղադրելու: Կազինոն մեծ էր, և առանց որևէ արդյունքի երկու պտույտ արեցի այնտեղ: Անցա բոլոր սրահներով և վերջապես հիշեցի մեքենաները:<br />
<br />
Հարկ եղավ մեկ րոպեի չափ կառանատեղում որոնել: Նրանք այնտեղ էին: Ես ետևից էի մոտենում և ետադարձ հայելու մեջ նրանց տեսա: Տեսա իրար մոտեցած նրանց կիսադեմերը՝ լապտերի լուսավորության տակ զարմանալի և հանդիսավոր: Նրանք նայում էին իրար, հավանաբար խոսում էին ցածրաձայն, ես տեսնում էի նրանց շարժվող շրթունքները: Ցանկություն ունեցա ետ դառնալու, բայց, Էլզային հիշելով, բացեցի դուռը:<br />
<br />
Հորս ձեռքը Աննայի դաստակին էր, նրանք թռուցիկ նայեցին ինձ:<br />
<br />
– Լավ եք զգում, հա՞ – հարցրեցի ես քաղաքավարի:<br />
<br />
– Ի՞նչ կա,– հարցրեց հայրս գրգռված տեսքով:– Ի՞նչ ես անում այստեղ:<br />
<br />
– Իսկ դուք ի՞նչ եք անում: Արդեն մեկ ժամ է Էլզան ամենուր ձեզ է փնտրում:<br />
<br />
Աննան, ասես չկամությամբ, հայացքը դանդաղ դարձրեց իմ կողմը:<br />
<br />
– Մենք տուն ենք գնում: Ասացեք նրան, որ ես հոգնած էի, որ ձեր հայրն ինձ տուն տարավ: Երբ լավ զվարճանաք, կարող եք իմ մեքենայով տուն վերադառնալ:<br />
<br />
Զայրույթից դողում էի, բառեր չէի գտնում խոսելու:<br />
<br />
– Երբ լավ զվարճանա՜նք: Բայց մի՞թե չեք հասկանում, թե ինչեր եք խոսում: Դա զզվելի՛ է:<br />
<br />
– Ի՞նչն է զզվելի,– զարմացած հարցրեց հայրս:<br />
<br />
– Դու շիկահեր աղջկան բերում ես այս արևի տակ, ծովափ, որը նրա մաշկի համար վնասակար է, և երբ նա լրիվ վառվում է ու պլոկվում, լքում ես նրան: Դա շատ հեշտ է: Իսկ ես ի՞նչ պիտի ասեմ Էլզային:<br />
<br />
Աննան հոգնած դեմքը դարձրել էր հորս կողմը: Առանց ինձ լսելու՝ ժպտում էր նրան: Իմ զայրույթի չափն անցավ:<br />
<br />
– Գնամ... գնամ ասեմ, որ հայրս նոր կին է ճարել, որի հետ պառկում է և որ Էլզան սպասի, մինչև իր հերթը հասնի, լա՞վ:<br />
<br />
Հորս գոռոցը և Աննայի հասցրած ապտակը հնչեցին միաժամանակ: Գլուխս անմիջապես դուրս հանեցի մեքենայի դռան միջից: Նա շատ ուժեղ էր ապտակել:<br />
– Ներողություն խնդրիր,– ասաց հայրս:<br />
<br />
Գլուխս իսպառ կորցրած, անշարժ կանգնել էի մեքենայի մոտ: Բարեկրթությունը միշտ ուշացումով եմ հիշում:<br />
<br />
– Եկեք այստեղ,– ասաց Աննան:<br />
<br />
Նրա տեսքը սպառնալից չէր, և ես մոտեցա: Նա ձեռքը դրեց այտիս և մեղմորեն խոսեց, բառ առ բառ խոսեց, ասես դիմացը մի անհասկացող երեխա էր:<br />
<br />
– Չար մի եղեք, ես վշտացած եմ Էլզայի համար: Բայց դուք բավականաչափ նրբամիտ եք և կկարողանաք այս գործը հարթել: Վաղը մենք կբացատրվենք: Ես շա՞տ ցավեցրի ձեզ:<br />
<br />
– Բնավ,– քաղաքավարի պատասխանեցի ես:<br />
<br />
Նրա անսպասելի քնքշությունից և դրան նախորդած իմ ծայրահեղ զայրույթից քիչ մնաց լաց լինեի: Կանգնած նայում էի, թե ինչպես են հեռանում և ինձ լրիվ դատարկված էի զգում: Միակ մխիթարությունս իմ նրբամտությունն էր: Դանդաղ քայլերով վերադարձա կազինո, որտեղ ինձ սպասում էին Էլզան և նրանից կառչած հարավամերիկացին:<br />
<br />
– Աննան վատ զգաց,– ասացի ես անբռնազբոսիկ:– Հայրս ստիպված եղավ նրան տուն տանել: Գնանք մի բան խմենք:<br />
<br />
Նրանք անխոս նայում էին ինձ: Ես համոզիչ փաստարկներ էի որոնում:<br />
<br />
– Նա սրտխառնուք ուներ,– ասացի ես: Ահավոր տեսարան էր, զգեստն ամբողջովին կեղտոտվել էր:<br />
<br />
Ինձ թվաց, որ այս մանրամասնը ճչացող ճշմարտություն է, բայց Էլզան սկսեց կամաց ու տխուր լաց լինել: Շվարած նայում էի նրան:<br />
<br />
– Սեսիլ,– ասաց նա:– Օ՜, Սեսիլ, մենք այնքա՜ն երջանիկ էինք...<br />
<br />
Նրա հեծկլտոցն ուժեղացավ: Հարավամերիկացին էլ սկսեց լաց լինել, շարունակ կրկնելով. «Մենք այնքա՜ն երջանիկ էինք, այնքա՜ն երջանիկ»: Այդ պահին ես ատեցի հորս և Աննային: Պատրաստ էի ամեն ինչ անել, որպեսզի Էլզան լաց չլիներ, որպեսզի նրա աչքերի սև ներկը չջրիկանար և չտարածվեր, որպեսզի հարավամերիկացին դադարեր հեծկլտալ:<br />
<br />
– Դեռ ամեն ինչ կորած չէ, Էլզա: Գնանք ինձ հետ:<br />
<br />
– Այս քանի օրը կգամ իրերս վերցնելու,– հեծկլտալով ասաց նա:– Մնաս բարով, Սեսիլ, մենք իրար լավ էինք հասկանում:<br />
<br />
Ես նրա հետ նորաձևություններից ու եղանակից զատ ուրիշ բաների մասին չեմ խոսել, բայց ինձ թվաց, որ մի հին և լավ բարեկամ եմ կորցնում: Կտրուկ շրջվեցի և վազեցի դեպի մեքենան:<br />
<br />
<br />
==== ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մյուս օրն առավոտյան արթնանալը կատարյալ տառապանք էր. պատճառն, անկասկած, երեկվա վիսկին էր: Արթնացել էի՝ անկողնում լայնքին պառկած, խավարի մեջ, բերանս չորացած, ձեռքերս ու ոտքերս անզգայացած և անտանելի քրտնած: Պատուհանի փեղկերի արանքից արևի մի ճառագայթ էր թափանցում, իսկ փոշին սեղմ շարքերով բարձրանում էր դեպի այդ ճառագայթը: Ես ոչ վերկենալու, ոչ էլ անկողնում մնալու ցանկություն ունեի: Մտածեցի՝ եթե Էլզան այսօր վերադառնա, հայրս ու Աննան ինչպե՞ս պիտի նայեն նրան: Ես ստիպեցի ինձ մտածել նրանց մասին, որպեսզի վերկենամ, բայց իզուր: Վերջապես կարողացա վերկենալ և շշմած ու վշտոտ հայտնվեցի հատակի սառը սալերի վրա: Հայելին մի տխուր արտացոլում տվեց. չռված աչքեր, ուռած բերան, մի՞թե այս տարօրինակ դեմքն իմն է: Մի՞թե այս շրթունքների և այս աղավաղված դիմագծերի պատճառով է, որ ես թույլ եմ ու զզվելի, մի՞թե պատճառն այս ատելի և կամայական շրջանակներն են, որոնց մեջ խցկված եմ ես: Եվ եթե խցկված եմ այդ շրջանակների մեջ, ապա ինչո՞ւ եմ այդ մասին իմանում այսպես ցավագին, իմ բնույթին հակառակ այս ձևերով: Ինձ դուր էր գալիս, որ կարող եմ ինքս ինձ ատել, հարբեցողությունից ուռած, չորացած և տրորված այս դեմքից խորշել: Հայելու մեջ նայելով աչքերիս, «հարբեցողություն” բառն սկսեցի թույլ ձայնով արտասանել և հանկարծ նկատեցի, որ ժպտում եմ: Իրականում՝ ի՞նչ հարբեցողություն. մի քանի խղճուկ բաժակ, մի ապտակ և հեծեծանքներ: Ատամներս լվացի և իջա ներքև:<br />
<br />
Հայրս և Աննան արդեն նստել էին բաց պատշգամբում, իրար կողքի, նրանց առջև մատուցարանն էր՝ առավոտվա նախաճաշով: Ես մի անորոշ ողջույն հղեցի և նստեցի նրանց դիմաց: Ամոթից երեսներին չէի նայում, բայց երկարաձգված լռությունն ստիպեց, որ նրանց վրա մի հայացք նետեմ: Աննայի դեմքը մի քիչ սրված էր, սիրո գիշերվա միակ հետքը: Երկուսն էլ երջանիկ ժպտում էին: Ես գտա, որ դա շատ տպավորիչ է. երջանկությունն ինձ համար միշտ հավասարազոր է եղել որևէ գործի վավերացման, հաջողության:<br />
<br />
– Լավ քնեցի՞ր,– հարցրեց հայրս:<br />
<br />
– Ոչինչ,– պատասխանեցի ես:– Երեկ երեկոյան վիսկի շատ խմեցի:<br />
<br />
Սուրճ լցրեցի, մի կում արեցի, բայց անմիջապես դրեցի տեղը: Մի տեսակ բան կար նրանց լռության մեջ, մի տեսակ սպասում, որից ես վատ զգացի: Ես շատ հոգնած էի և չէի կարող այդ լռությունը երկար հանդուրժել:<br />
<br />
– Ի՞նչ է կատարվում: Դուք խորհրդավոր տեսք ունեք:<br />
<br />
Հայրս, աշխատելով հանգիստ երևալ, մի լուցկի վառեց: Աննան, որոշակիորեն նեղված, նայում էր ինձ:<br />
<br />
– Ուզում եմ քեզ մի երկու բան հարցնել,– վերջապես ասաց նա:<br />
<br />
– Մի նոր բա՞ն պիտի հայտնեմ Էլզային:<br />
<br />
Նա հայացքը շրջեց և նայեց հորս.<br />
<br />
– Ձեր հայրը և ես շատ կուզենայինք ամուսնանալ,– ասաց նա:<br />
<br />
Աչքերս սկզբում հառեցի նրան, հետո՝ հորս: Մոտ մեկ րոպե նրանից ձեռքի մի նշան, աչքի մի թարթում էի սպասում, որը միաժամանակ և՛ կժխտեր, և՛ վստահություն կներշնչեր: Բայց հայրս իր ձեռքերն էր զննում: Ես մտածեցի. «Սա անհնարին է»: Բայց արդեն գիտեի, որ ճշմարիտ է:<br />
<br />
– Դա լավ միտք է,– ասացի ես, որ ժամանակ շահեմ:<br />
<br />
Ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ. հայրս, որ այդպես համառորեն դեմ էր ամուսնության շղթաներին, մի գիշերվա մեջ որոշեց... Սա մեր ամբողջ կյանքը փոխում էր: Մենք կորցնում էինք մեր անկախությունը: Հանկարծ մեր կյանքը պատկերացրի երեքով: Աննայի բանականությամբ անսպասելիորեն զտված, հավասարակշռված կյանքը, նրա այն կյանքը, որն ինձ նախանձ էր պատճառում: Խելացի, նրբակիրթ ընկերներ, հանդարտ ու երջանիկ երեկոներ... Ես հանկարծ ատեցի հարավամերիկացիներին, Էլզային, աղմկալից ճաշերը: Գերազանցության, հանդարտության մի զգացում պատեց ինձ:<br />
<br />
– Շատ լավ միտք է,– կրկնեցի ես և ժպտացի նրանց:<br />
<br />
– Կատվիկս, ես գիտեի, որ դու գոհ կլինես,– ասաց հայրս:<br />
<br />
Նա հանգիստ էր, հիացած: Սիրո հաճելի մեղկությամբ վերագծված Աննայի դեմքը թվում էր ավելի սրտաբաց, ավելի քնքույշ, այդպես նրան երբեք չէի տեսել:<br />
<br />
– Արի այստեղ, կատվիկս,– ասաց հայրս:<br />
<br />
Նա երկու ձեռքերը մեկնեց ինձ, քաշեց իր կողմը, Աննայի կողմը: Ես գրեթե ծնկի իջա նրանց առջև: Նրանք մի նուրբ հուզմունքով նայում էին ինձ, շոյում մազերս: Իսկ ես անդադար մտածում էի այն մասին, որ հիմա գուցե փոխվում է իմ կյանքը, և որ ես նրանց համար ընդամենը մի կատվիկ եմ, մի փոքրիկ նվիրված գազան: Ես զգացի, որ նրանք ինձնից բարձր են, անցյալով և ապագայով իրար կապված, ինձ համար անծանոթ և ինձնից հեռու կապերով: Հոժարակամ փակեցի աչքերս, գլուխս հենեցի նրանց ծնկներին, ծիծաղեցի նրանց հետ, վերստանձնեցի իմ դերը: Իսկ ինչո՞ւ պիտի երջանիկ չլինեի: Աննան սքանչելի կին էր, նրա մեջ ես ոչ մի մանր բան չէի նկատել: Նա ինձ առաջնորդ կլինի, կթեթևացնի առօրյա հոգսերը, հետագա կյանքի բոլոր հանգամանքներում ճշմարիտ ուղի ցույց կտա: Ես կատարյալ մարդ կդառնամ, հայրս էլ ինձ հետ:<br />
<br />
Հայրս վերկացավ, որ շամպայն բերի: Ես զզվանք զգացի: Հայրս երջանիկ է. դա անկասկած, ամենակարևորն է, բայց ես այնքան հաճախ եմ տեսել, որ մի կնոջ պատճառով նա իրեն երջանիկ զգա...<br />
<br />
– Մի քիչ վախենում էի ձեզնից,– ասաց Աննան:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ,– հարցրեցի ես:<br />
<br />
Նրան լսելով, կարելի էր կարծել, թե իմ արգելքը դնելով՝ կարող էի երկու հասուն մարդկանց ամուսնությանը խանգարել:<br />
<br />
– Անհանգիստ էի, թե կարող է վախենաք ինձնից,– ասաց նա և սկսեց ծիծաղել:<br />
<br />
Ես էլ սկսեցի ծիծաղել, քանի որ իսկապես մի քիչ վախենում էի նրանից: Աննան ինձ հասկացրեց, որ գիտեր այդ մասին և որ այդ վախն անհիմն է:<br />
<br />
– Այս՝ ծերերի ամուսնությունը ձեզ ծիծաղելի չի թվո՞ւմ:<br />
<br />
– Դուք ծեր չեք,– պատասխանեցի ես՝ անհրաժեշտ համոզվածություն դնելով բառերիս մեջ, քանի որ հայրս, շիշը ձեռքին, վալս պարելով գալիս էր:<br />
<br />
Նա նստեց Աննայի կողքին և գրկեց նրա ուսերը: Աննան մարմնով այնպես հպվեց հորս, որ ստիպված եղա աչքերս իջեցնել: Ահա թե ինչն էր Աննային մղել դեպի հայրս. հորս ծիծաղը, վստահելի և զորեղ ձեռքերը, կենսունակությունը, ջերմությունը: Քառասո՜ւն տարեկան՝ վախ միայնությունից, գուցեև զգացմունքի վերջին պոռթկումները... Աննային սովոր եմ նայել ոչ որպես կնոջ, այլ որպես անմարմին մի էության... Նրա մեջ տեսել եմ վստահություն, նրբագեղություն, խելք, բայց երբեք չեմ նկատել նրա զգացմունքայնությունը կամ թուլությունը... Ես հասկանում էի, որ հայրս հպարտ է. գոռոզ և անտարբեր Աննա Լարսենը ամուսնանում է իր հետ: Սիրո՞ւմ էր արդյոք Աննային, կարո՞ղ է, արդյոք, նրան երկարատև սիրել: Աննայի հանդեպ տածած քնքշանքն, արդյոք, կարո՞ղ եմ ջոկել Էլզայի հանդեպ տածած քնքշանքից: Ես փակեցի աչքերս. արևից շշմել էի: Մենք երեքով նստել էինք լռություններով, թաքնված վախերով և երջանկությամբ լի պատշգամբում:<br />
<br />
Էլզան այդ օրերին չերևաց: Շաբաթն արագորեն անցավ: Երջանիկ, հրաշալի յոթ օր, ընդամենը յոթ օր: Մենք բարդ նախագծեր էինք կազմում, թե ինչպես կահավորենք բնակարանը, ինչպես կարգավորենք ժամերը: Ես և հայրս, կարգուկանոն չիմացած մարդկանց անպատասխանատվությամբ, լցնում էինք, դժվարացնում օրը և զվարճանում դրանից: Իմիջիայլոց, մի՞թե լրջորեն հավատում էինք այդ բաներին: Մի՞թե հայրս իսկապես գտնում էր, որ կարող է ամեն օր տասներկուսն անց կեսին գալ տուն, նախաճաշել ու ճաշել միևնույն տեղում և երեկոյան մնալ տանը: Սակայն նա արագորեն թաղեց իր բոհեմական սովորույթները և ներբողում էր քաղքենիական կյանքը, կարգուկանոնը, նրբաճաշակությունը, կազմակերպվածությունը: Բայց այդ բոլորը թե՛ ինձ, թե՛ հորս համար մտքի վարժանքներ էին լոկ:<br />
<br />
Այդ շաբաթվանից ես հուշեր եմ պահել, որոնք սիրում եմ փորփրել այսօր, որպեսզի տանջանքի ենթարկեմ ինքս ինձ: Աննան նստած էր հանգիստ, ինքնավստահ, մեղմ և հայրս նրան սիրում էր: Առավոտները նրանց տեսնում էի ձեռք-ձեռքի, աչքների տակը կապույտ, միասին ծիծաղելով իջնելիս, և երդվում եմ, շատ կուզեի, որ դա ամբողջ կյանքում տևեր: Երեկոները հաճախ դուրս էինք գալիս ծովափ, որևէ սրճարանի սրահում ապերիտիվ խմելու: Ամենուրեք մեզ ընդունում էին որպես մի նորմալ, միասնական ընտանիք, և ես, որ սովոր էի միայն հորս հետ դուրս գալ և չարաճճի կամ խղճահարությամբ լի հայացքներ որսալ, ուրախ էի, որ կարող եմ իմ տարիքին համապատասխան դերում հանդես գալ: Հարսանիքը պետք է անեին Փարիզում, վերադառնալուն պես:<br />
<br />
Խեղճ Սիրիլը չէր կարողանում մեր ընտանեկան փոփոխություններն առանց որոշակի զարմանքի ընդունել: Բայց այս օրինականացված ելքը նրան դուր եկավ: Մենք միասին նավակ էինք քշում, համբուրվում ըստ մեր ցանկության և հաճախ, երբ նրա շրթունքները դիպչում էին իմին, ես տեսնում էի Աննայի դեմքը, առավոտները թեթևակի հոգնած նրա դեմքը, մի տեսակ նվաղկոտությունը, երջանիկ անհոգությունը, որ սերն էր հաղորդել նրա շարժումներին, և ես նրան նախանձում էի: Համբույրները շուտ են ցնդում և, անշուշտ, եթե Սիրիլն ինձ ավելի պակաս սիրեր, այդ շաբաթ ես նրա սիրուհին կդառնայի:<br />
<br />
Ժամը վեցին, դեպի կղզին կատարած ճանապարհորդությունից վերադառնալով, Սիրիլը նավակը քարշ էր տալիս ավազի վրա՝ դեպի ափ: Մենք տուն էինք գալիս սոճիների պուրակի միջով և, որպեսզի մի քիչ տաքանանք, որոշեցինք հնդկացիներ խաղալ, առաջկտրուկ վազել: Տուն հասնելուց առաջ նա միշտ բռնում էր ինձ, հաղթական ճիչով տապալում գետին, սոճու փշերի մեջ թևերս ոլորում, համբուրում: Մինչև հիմա էլ հիշում եմ այդ շնչահեղձ, այդ անպտուղ համբույրների համը և Սիրիլի սրտի բախոցն իմ սրտի դեմ, որ ավազի վրայի ալեբախությանը համընթաց խփում էր... Մեկ, երկու, երեք, չորս սրտի բախոց և ալիքների մեղմ խշշոցն ավազի վրա՝ մեկ երկու, երեք... մեկ... Ծովի աղմուկն այլևս չէի լսում, մնում էին միայն արյանս սրընթաց և հալածական մղումներն ականջներիս մեջ:<br />
<br />
Աննայի ձայնը մի անգամ մեզ բաժանեց իրարից: Մայր մտնող արևի կարմրուն և ստվերաշատ լույսի ներքո կիսամերկ պառկել էինք իրար կողքի, և ես հասկանում էի, որ այս տեսարանը կարող է խաբել Աննային: Նա կտրուկ ձայնով իմ անունը տվեց:<br />
<br />
Սիրիլը մի ցատկով վեր թռավ և, իհարկե, ամաչեց: Ես էլ Աննային նայելով, իմ հերթին, դանդաղ վեր կացա: Աննան դարձավ Սիրիլին և, ասես նրան չնկատելով, հատ-հատ ասաց.<br />
<br />
– Հուսով եմ, որ ձեզ այլևս չեմ տեսնի:<br />
<br />
Սիրիլը չպատասխանեց, խոնարհվեց վրաս և, մինչև կհեռանար, համբուրեց ուսս: Այս արարքն ինձ զարմացրեց, հուզեց, ասես ուխտ լիներ նրա կողմից: Աննան իր նույն, հանդիսավոր ու անջատված հայացքով նայում էր ինձ, ասես ուրիշ բանի մասին էր մտածում: Դա ինձ կատաղեցրեց. եթե ուրիշ բանի մասին էր մտածում, ուրեմն, իրավունք չուներ այդպես խոսելու: Քաղաքավարությունից դրդված, ամաչկոտ տեսք ընդունելով, քայլեցի նրա կողմը: Նա մեքենայորեն սոճու մի ասեղ վերցրեց վզիս մոտից և հիմա միայն, կարծես իսկապես նկատեց: Նրա դեմքին անմիջապես հայտնվեց արհամարհանքի, հոգնածության և դժկամության դիմակը, որը նրան նկատելիորեն գեղեցիկ էր դարձնում և մի քիչ վախեցնում էր ինձ:<br />
<br />
– Դուք պարտավոր եք իմանալ, որ այդպիսի զգացմունքները մեծ մասամբ ավարտվում են հիվանդանոցում:<br />
<br />
Նա խոսում էր կանգնած, աչքերը հառած վրաս, և ես սոսկալիորեն նեղվում էի: Նա այն կանանցից էր, որոնք կարող են ուղիղ և անշարժ կանգնած խոսել: Իսկ ես խոսելիս պիտի փռվեի բազկաթոռին, ձեռքիս որևէ առարկա խաղացնեի, սիգարետ վերցնեի, ոտքերս ճոճեի և նայեի, թե ինչպես են ճոճվում...<br />
<br />
– Չափազանցելու կարիք չկա,– ասացի ես ժպտալով:– Սիրիլին միայն համբուրել եմ, իսկ դրանից հիվանդանոց չեն ընկնում...<br />
<br />
– Խնդրում եմ այլևս չհանդիպեք նրան,– ասաց նա, կարծես հավատացած էր, որ ես խաբում եմ իրեն:– Մի առարկեք, դուք տասնյոթ տարեկան եք, այժմ ես ինչ-որ չափով պատասխանատու եմ ձեզ համար և թույլ չեմ տա, որ ձեր կյանքը վտանգեք: Իմիջիայլոց, դուք պետք է պարապեք, դա ձեզ համար լավ զբաղմունք կլինի կեսօրից հետո:<br />
Նա շրջվեց և իր անկաշկանդ քայլվածքով շարժվեց դեպի տուն: Իսկ ես սարսափահար մեխվել էի գետնին: Նա հավատում էր իմ ասածներին, իմ փաստարկներին, իմ հերքումներն ընդունում էր անտարբերությամբ, որն արհամարհանքից վատ է. կարծես ես գոյություն չունեմ, կարծես ինչ-որ իր եմ, որը պետք է տեղը դնել, և ոչ թե ես՝ Սեսիլը, որին ճանաչում է վաղուց, որին, վերջապես, պատժելը կարող է տառապանք պատճառել նրան: Իմ միակ հույսը հայրս էր: Նա, ինչպես միշտ, կասի. «Այդ տղան ո՞վ է, կատվիկս: Գոնե առողջ և գեղեցի՞կ է: Անառակ տղաներից հեռու մնա, աղջիկս»: Նա պետք է որ հենց այդպես ասի, այլապես իմ արձակուրդին վերջ:<br />
<br />
Ընթրիքն անցավ մղձավանջի մեջ: Ոչ մի անգամ Աննան չասաց. «Ձեր հորը ես ոչինչ չեմ պատմի, ես խոսք տանող-բերող չեմ, բայց ինձ խոստացեք, որ լավ կպարապեք»: Այս կարգի հաշիվները նրա համար խորթ էին: Սա և՛ ուրախացնում, և՛ զայրացնում էր ինձ, քանի որ հնարավորություն էր տալիս նրան արհամարհելու: Սակայն նա խուսափեց այդ վրիպումից, ինչպեսև մյուս բոլոր վրիպումներից, և միայն ապուրն ուտելուց հետո կարծես հիշեց այսօրվա միջադեպը:<br />
<br />
– Ռեյմոն, ես շատ կուզեի, որ ձեր աղջկան մի քանի խելոք խորհուրդներ տայիք: Այսօր երեկոյան ես նրան տեսա սոճիների անտառում, Սիրիլի հետ և, ինչպես երևում է, իրար հետ շատ մտերիմ էին:<br />
<br />
Խեղճ հայրս փորձեց այդ ամենը կատակի տալ.<br />
<br />
– Այս ինչե՞ր եմ լսում, հը՞: Այդ ի՞նչ էիք անում:<br />
<br />
– Ես համբուրում էի նրան,– գոռացի բորբոքված:– Իսկ Աննան կարծեց, թե...<br />
<br />
– Ես ոչինչ չեմ կարծում,– ընդհատեց նա:– Բայց ենթադրում եմ, որ վատ չէր լինի, եթե մի որոշ ժամանակ նրանք չհանդիպեին և որ Սեսիլը փիլիսոփայություն պարապեր:<br />
<br />
– Իմ խեղճ փոքրիկս,– ասաց հայրս:– Հուսով եմ, որ այդ Սիրիլը լավ տղա է:<br />
<br />
– Սեսիլն էլ լավ աղջիկ է,– ասաց Աննան:– Ուստի ես վշտացած կլինեի, եթե նրան մի բան պատահեր: Եվ եթե հաշվի առնենք այն բացարձակ ազատությունը, որ նա ունի այստեղ, այդ տղայի մշտական ընկերակցությունը և նրանց անգործությունը, ապա տհաճ պատահարն անխուսափելի է: Դուք համաձայն չե՞ք:<br />
<br />
«Դուք համաձայն չե՞ք»-ը լսելով, ես աչքերս բարձրացրի, իսկ հայրս շփոթված իջեցրեց:<br />
<br />
– Դուք, անշուշտ, իրավացի եք,– ասաց նա:– Իհարկե, դու պիտի պարապես, Սեսիլ: Չէ՞ որ նպատակ չունես փիլիսոփայությունից երկրորդ անգամ կտրվելու:<br />
<br />
– Ինձ համար միևնույն է,– ասացի ես կտրուկ:<br />
<br />
Հայրս նայեց ինձ և անմիջապես հայացքը շրջեց: Ես ամոթով մնացի: Ես գիտակցում էի, որ մեր կյանքը ոգեշնչող միակ զգացումը՝ անհոգությունը, փաստարկներ չունի ինքն իրեն պաշտպանելու:<br />
<br />
– Ահա թե ինչ,– ասաց Աննան, սեղանի վրա ձեռքս բռնելով:– Դուք պետք է հրաժարվեք անտառային աղջկա ձեր դերից և խելոք աշակերտուհու դերն ստանձնեք, ընդամենը մեկ ամիս, կարծում եմ դժվար չէ, հա՞: <br />
<br />
Աննան և հայրս ժպտալով նայում էին ինձ. այս պայմաններում իմաստ չուներ վիճել: Ձեռքս կամաց ետ քաշեցի:<br />
<br />
– Այո,– ասացի ես,– դժվար է:<br />
<br />
Ես այնպես ցածրաձայն ասացի, որ նրանք ինձ չլսեցին կամ չցանկացան լսել: Մյուս օրն առավոտյան դեմ էի առել Բերգսոնի հետևյալ նախադասությանը, որը հասկանալու համար հարկ եղավ մի քանի րոպե ծախսել. «Փաստերը և դրդապատճառներն առաջին հայացքից որքան էլ այլազան թվան, և չնայած իրերի էության մասին չի կարելի եզրակացություն կազմել նրանց վարքից ելնելով, այնուամենայնիվ, մարդկության հանդեպ մեր սիրո կարողությունն ուժ է առնում մարդկային ցեղի նախնականության սկզբունքների հետ ունեցած անքակտելի կապից»: Որպեսզի չնյարդայնանամ, այս նախադասությունն սկզբից կրկնում էի ցածրաձայն, հետո բարձրաձայն: Գլուխս բռնած ուշադիր զննում էի: Վերջապես հասկացա և ինձ զգացի նույնքան սառը, նույնքան անզոր, որքան առաջին անգամ կարդալիս: Ես չէի կարողանում շարունակել. միևնույն ջանասիրությամբ և պատրաստակամությամբ կարդում էի հաջորդ տողերը, երբ հանկարծ մեջս մի բան բարձրացավ, ինչ-որ քամի, և ինձ շպրտեց անկողնու վրա: Ես մտածում էի Սիրիլի մասին, որն ինձ էր սպասում ոսկեզօծ ծովախորշում, նավակի մեղմ ճոճյունը հիշեցի, մեր համբույրների համը և Աննայի մասին մտածեցի: Այնպես մտածեցի նրա մասին, որ սրտի բախոցով նստեցի մահճակալին և ինքս ինձ ասում էի, թե սա տխմար և հրեշավոր մի բան է, թե ես ընդամենը երես առած և թույլ մի երեխա եմ, թե իրավունք չունեմ այդպես մտածելու, թե նա վնասաբեր է ու վտանգավոր, թե անհրաժեշտ է նրան հեռու քշել մեր ճանապարհից: Հիշում էի նոր վերջացած նախաճաշը, որի ժամանակ մի խոսք չասացի: Ես նստել էի դառնացած, վիրավորանքից աղավաղված դեմքով, ինքս ինձ արհամարհելով, վստահ, որ ծիծաղելի եմ... Այո, հենց այս հարցում էի մեղադրում Աննային. նա խանգարում էր, որպեսզի կարողանամ ինքս ինձ սիրել: Ես, որ բնությունից ստեղծված էի երջանկության, սիրո, ապահով կյանքի համար, նրա պատճառով մտել էի մշտական մեղադրանքների և ծանրացած խղճի աշխարհը, և բացարձակապես անզոր լինելով ինքնազննումի մեջ, ոտով-գլխով կորել էի այդ աշխարհում: Իսկ փոխարենը նա ի՞նչ էր տալիս ինձ: Ես չափում էի նրա ուժերը. նա հորս էր ուզում նվաճել, նվաճեց: Կամաց-կամաց մեզնից կսարքի մի ամուսին և Աննա Լարսենի մի խորթ աղջիկ: Այսինքն՝ քաղաքակրթված, լավ դաստիարակված և երջանիկ արարածներ: Քանզի նա իսկապես մեզ երջանկություն էր բերում: Ես պատկերացնում էի, թե մենք, անկայուն հոգիներս, ինչպիսի հաճույքով պիտի համաձայնեինք, որ մեզ շրջանակների մեջ առնեն, որ ամենայն պատասխանատվություն վերցնեն մեր ուսերի վրայից: Նրա ազդեցությունը չափազանց զորեղ էր: Հայրս արդեն անջատվում էր ինձնից. նրա նեղված, շփոթված դեմքը, որ սեղանի մոտ շարունակ փախցնում էր ինձնից, հալածում էր ինձ, տանջում: Լացս գալիս էր, երբ հիշում էի մեր հին օրերի ընկերությունը, թե ինչպես էինք ծիծաղում, երբ արշալույսին, մեքենա նստած, Փարիզի լուսավորվող փողոցներով տուն էինք գալիս: Այդ ամենի վերջը եկել էր: Ինքս էլ իմ հերթին կընկնեի Աննայի ազդեցության տակ, նա ինձ կվերահարդարեր, ուղղություն կտար: Ես նույնիսկ տառապելու առիթ չեմ ունենա. նա խելքով կգործի, հեգնանքով, քնքշությամբ, և ես ի վիճակի չեմ լինի դիմադրելու, իսկ վեց ամիս հետո նույնիսկ հաճելի կլինեն այդ ամենը:<br />
Պետք է մի կարգին թափ տանք մեզ և խելքի գանք, որպեսզի կարողանամ հորս և նախկին կյանքը փրկել: Անցած երկու տարիները հանկարծ աչքիս առաջ եկան իրենց հմայքով. երջանիկ և խենթավուն երկու տարիներ, որ անցան գնացին, այն երկու տարիները, որոնք քիչ էր մնում այդքան հեշտությամբ մոռանայի... մտածելու ազատությունը, վատ մտածելու կամ չմտածելու ազատությունը. ապրես այնպես, ինչպես քո սրտովն է, լինես այնպես, ինչպես ինքդ ես ուզում: Ես չեմ կարող ասել. «ինքս ինձ հետ լինել», որովհետև ես կաղապարի համար ստեղծված կավ եմ, բայց գոնե իրավունք ունենամ ինձ պարտադրած կաղապարը մերժել:<br />
<br />
Ես հասկանում եմ, որ իմ այս փոփոխությունների համար կարելի է խրթին պատճառներ գտնել, մի շարք սքանչելի բարդույթներ վերագրել ինձ՝ հորս հանդեպ տածած արյունապիղծ սերը կամ անառողջ կիրքը դեպի Աննան: Բայց հո գիտեի իրական պատճառները. շոգը, Բերգսոնը կամ թեկուզ Սիրիլի բացակայությունը: Կեսօրից մինչև ճաշ ես գտնվում էի այդ տհաճ հայտնագործումի տարբեր աստիճաններում, բայց էականն այն էր, որ մենք Աննայի իշխանության տակ էինք: Ես սովոր չէի երկար-բարակ մտածել, դա ինձ զայրացնում էր: Ճաշելիս, ինչպեսև առավոտյան, ոչ մի բառ չխոսեցի: Հայրս պարտավորված զգաց կատակելու.<br />
<br />
– Ինչո՞ւ եմ սիրում երիտասարդներին, մարդամոտ են, զրուցասեր...<br />
<br />
Ես կատաղի և չոր հայացքով նայեցի նրան: Ճիշտ է, նա սիրում էր երիտասարդներին, և ո՞ւմ հետ կարող էի զրուցել, եթե ոչ նրա հետ: Մենք խոսում էինք ամեն ինչի մասին՝ սիրո, մահվան, երաժշտության: Բայց նա լքել էր ինձ, ինքն իր ձեռքով զինաթափել էր ինձ: Նայում էի նրան և մտածում. «Դու առաջվա պես ինձ չես սիրում, դու ինձ դավաճանում ես»: Եվ ուզում էի այդ մտքերն անխոս հայտնել նրան: Նա էլ անսպասելիորեն տագնապած նայեց գուցե հասկացավ, որ սա խաղ չէ, որ մեր դաշինքը վտանգի մեջ է: Նա սառեց՝ հարցական արտահայտությունը դեմքին: Աննան դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Դուք վատ տեսք ունեք, ես խղճի խայթ եմ զգում, որ ստիպեցի ձեզ պարապել:<br />
<br />
Ես չպատասխանեցի, ես ինքս ինձ ահավոր ատում էի, որ բորբոքել եմ այս դրաման և որ այլևս չեմ կարող մարել:<br />
<br />
Մենք վերջացրինք ճաշը: Պատշգամբում, սրահի պատուհանից արտացոլված ուղղանկյան մեջ տեսա, թե ինչպես Աննայի ձեռքը՝ երկար ու թրթռուն ձեռքը, ճոճվեց և հորս ձեռքը գտավ: Հիշեցի Սիրիլին, ցանկացա, որ ծղրիդներով և լուսնի լույսով լի այս պատշգամբում նա ինձ գրկեր: Ցանկացա, որ ինձ շոյեն, մխիթարեն, ինքս ինձ հետ հաշտեցնեն: Հայրս և Աննան լուռ էին, նրանց սպասում էր սիրո գիշերը, իսկ ինձ՝ Բերգսոնը: Ես փորձեցի լաց լինել, ինքս իմ գութը շարժել, ինքս ինձ խղճալ, բայց իզուր: Ես խղճում էի Աննային, կարծես արդեն գիտեի, որ հաղթողը ես եմ լինելու:<br />
<br />
<br />
=== ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ ===<br />
<br />
==== ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Զարմանում եմ, թե ինչպես եմ կարողանում այդ պահից սկսած ամեն ինչ հիշել: Ես ավելի ուշադիր դարձա մյուսների և իմ հանդեպ: Տարերային կյանքը, անհոգ եսասիրությունն ինձ համար միշտ եղել են բնական շքեղություն: Միշտ այդ կյանքով եմ ապրել: Եվ ահա այս մի քանի օրն ինձ այնպես հուզեցին, որ ստիպված էի խոհերիս մեջ ընկնել և ինքս ինձ կողքից դիտել: Ես անցա ինքնազննումի բոլոր արհավիրքներով, բայց չկարողացա ինքս ինձ հետ հաշտվել: «Աննայի հանդեպ տածած իմ զգացմունքները,– մտածում էի ես,– տխմար են և ողորմելի, իսկ նրան հորիցս բաժանելու գաղափարը դաժան է»: Բայց, ի վերջո, ինչո՞ւ էի ինքս ինձ այդպես դատապարտում: Մի՞թե ինքս ինձ հետ լինելով, ես ազատ չէի զգալու այն, ինչ պատահում էր ինձ: Կյանքումս առաջին անգամ այդ «եսը” կարծես կիսված լիներ և այդ երկվությունն ինձ սաստիկ զարմացնում էր: Ես պատճառներ էի գտնում, ինքս ինձ շշնջում էի դրանք, գտնում էի, որ անկեղծ եմ, բայց հանկարծ իմ երկրորդ «եսը» մեջտեղ էր գալիս, հերքում իմ փաստարկները, գոռում երեսիս, թե խաբում եմ ինքս ինձ, չնայած իմ փաստարկները ճշմարիտ իմաստ ունեն: Բայց, արդյոք, այդ երկրորդ «եսը» չէ՞ր, որ ինձ մոլորեցնում էր: Եվ այդ հստակատեսությունն, արդյոք, իմ սխալներից ամենավատթարը չէ՞ր: Իմ սենյակում նստած, ժամերով գլուխ էի կոտրում, որպեսզի իմանամ, թե Աննայի ներշնչած վախը և անբարյացակամությունն, արդյոք, հիմք ունե՞ն, թե ես ընդամենը երես առած և եսապաշտ մի աղջիկ եմ, որը կեղծ անկախություն է երազում:<br />
Իսկ մինչ այդ, մինչ այս, ես օր-օրի վրա կամաց-կամաց նիհարում էի, լողափում միայն քնում էի, իսկ սեղանի մոտ մի տագնապալից լռություն պահպանում, որն, ի վերջո, սկսել էր նրանց ճնշել: Ես հետևում էի Աննայի ամեն մի շարժումին, սեղան նստած՝ շարունակ ասում էի ինքս ինձ. «Ահա, ձեռքը մեկնեց հորս, մի՞թե սա սեր չէ, մի սեր, որի նմանը չի եղել: Եվ այս ժպիտը՝ հասցեագրված ինձ, ի՜նչ տագնապ կա աչքերի խորքում, ինչպե՞ս կարելի է այս ամենի համար նրան ատել»: Բայց հանկարծ նա ասում էր. «Երբ վերադառնանք Փարիզ, Ռեյմոն...»: Այդ պահերին հիշելով մեր կյանքի մեջ թափանցելու և մեզ բաժանելու նրա մտադրությունը՝ ես փշաքաղվում էի: Աննան ինձ թվում էր ավելի ճարպիկ և ավելի սառը: Ինքս ինձ ասում էի. «Նա սառն է, մենք տաքսիրտ ենք, նա սիրում է իշխել, մենք սիրում ենք անկախ լինել, նա անտարբեր է մարդկանց հանդեպ, նրանցով չի հետաքրքրվում, մինչդեռ մենք մեծ սեր ունենք դեպի մարդիկ, նա զուսպ է, մենք զվարթ ենք: Մենք երկուսս իսկական կյանքով ենք ապրում, իսկ նա իր հանդարտախոսությամբ ուզում է սողոսկել մեր միջև, տաքանալ մեզնով, կամաց-կամաց նվաճել մեր անհոգության բարի ջերմությունը, ուզում է ամեն ինչ գողանալ մեզնից, ասես մի գեղեցիկ օձ լինի»: Գեղեցիկ օձ, գեղեցիկ օձ, կրկնում էի ես: Աննան հաց էր մեկնում, ես հանկարծ ուշքի էի գալիս և մտովին ասում. «Բայց սա խենթություն է, սա Աննան է, խելացի Աննան, որը մտահոգված է քեզնով: Նա պարզապես իրեն սառն է պահում, այստեղ ոչ մի հաշիվ չկա, անտարբերությամբ է, որ կարողանում է կյանքի տգեղ բաներից պաշտպանվել, դա ազնվության գրավական է»: Գեղեցիկ օ՜ձ... Ամոթից կարմրելով, նայում էի նրան և մտովի ներողություն խնդրում: Երբեմն նա հանկարծակիի էր գալիս այդ հայացքներից և զարմանքից, անորոշությունից դեմքը մռայլվում էր, խոսքը՝ կիսատ մնում: Հայացքով, բնազդաբար, հորս էր փնտրում, հայրս ցանկությամբ կամ հիացմունքով նայում էր նրան, առանց հասկանալու Աննայի տագնապների պատճառները: Ի վերջո, ես հասա այն բանին, որ մթնոլորտը դարձավ հեղձուցիչ, և ես ատում էի ինձ:<br />
<br />
Հայրս տառապում էր այնքան, որքան ի վիճակի էր տառապելու: Այսինքն, գրեթե չէր տառապում, որովհետև խենթի պես տարված էր Աննայով. հպարտությունից և հաճույքից խենթացած էր, իսկ նա ապրում էր միայն սրանց համար: Բայցևայնպես, մի օր, երբ առավոտյան լոգանքից հետո ննջում էի լողափում, հայրս նստեց կողքիս և սկսեց նայել ինձ: Ես զգացի նրա հայացքը: Ուզում էի վերկենալ և ինձ սազող սարքովի աշխուժությամբ առաջարկել գնալ լողանալու, երբ նա ձեռքը դրեց գլխիս և ողբաձայն ասաց. <br />
– Աննա, հապա եկեք այս ճպուռին տեսեք, կաշի ու ոսկոր է դարձել, եթե պարապմունքները նրան այս օրը պիտի գցեն, ավելի լավ է դադարեցնի:<br />
<br />
Նա հույս ուներ, որ դրանով ամեն ինչ կհարթի և, անշուշտ, եթե տասն օր առաջ լիներ, ամեն ինչ կհարթվեր: Բայց ես խորացել խճճվել էի հակասական բարդությունների մեջ, և հետկեսօրյա պարապմունքներն այլևս չէին նեղում ինձ, քանի որ Բերգսոնից զատ ոչ մի գիրք չէի բացել:<br />
<br />
Աննան մոտենում էր: Ուշադրությունս նրա խլացած քայլերին պահած, բերանքսիվայր պառկել էի ավազին: Նա նստեց իմ մյուս կողմը և շշնջաց.<br />
<br />
– Ճիշտ է, պարապելը նրան օգուտ չի բերում: Իմիջիայլոց, լավ կլիներ, եթե իսկապես պարապեր, ոչ թե սենյակում ետուառաջ քայլեր...<br />
<br />
Ես շրջվեցի և նայեցի նրան: Որտեղի՞ց գիտեր, որ ես չեմ պարապում: Գուցե գուշակո՞ւմ է իմ մտքերը. ես դրան հավատում էի, նա ամեն ինչի ընդունակ էր: Այդ մտքից սարսռացի:<br />
<br />
– Ես սենյակում ետուառաջ չեմ քայլում,– ասացի:<br />
<br />
– Գուցե այն տղայի՞ն ես կարոտում,– հարցրեց հայրս:<br />
<br />
– Ոչ:<br />
<br />
Դա մի քիչ կեղծ էր: Բայց նաև ճիշտ էր, որ ես ժամանակ չէի ունենում Սիրիլի մասին մտածելու: <br />
<br />
– Բայցևայնպես, երևում է, որ լավ չես,– խստորեն ասաց հայրս:– Աննա, տեսնո՞ւմ եք: Կարծես փետրած և փորը հանած հավ լինի, որ դրել են արևի տակ տապակելու:<br />
<br />
– Սեսիլ, փոքրիկս,– ասաց Աննան:– Ճիգ գործեք: Մի քիչ շատ պարապեք և շատ կերեք: Այդ քննությունը շատ կարևոր է...<br />
<br />
– Թքել եմ այդ քննության վրա,– գոռացի ես,– լսո՞ւմ եք, թքել եմ:<br />
<br />
Հուսահատությունից ուղղակի նայում էի նրա դեմքին՝ հասկացնելու, որ խոսքն ավելի կարևոր բանի մասին էր, քան քննությունը: Ես սպասում էի, որ նա ասեր. «Իսկ ի՞նչ է պատահել», որպեսզի ինձ հարցախեղդ աներ, ստիպեր, որ ամեն ինչ պատմեմ: Եվ նա ինձ կհամոզեր, իր որոշածը կանցկացներ, բայց փոխարենն այլևս նեղված չէի լինի այդ կծու և ստորացնող զգացումներից: Աննան ուշադիր նայում էր ինձ, նրա աչքերի կապույտը սպասումից և խղճի խայթից մգացել էր: Ես հասկացա, որ նրա մտքով անգամ չի անցնում ինձ հարցաքննել, ինձ թեթևացնել ճնշող ապրումներից, նրա մտքով այդպիսի բաներ չեն անցնի, նրա կարծիքով այդպես չեն անում: Նա պատկերացնել անգամ չի կարող, թե ինչ մտքեր են ինձ տանջում, իսկ եթե պատկերացներ, միայն արհամարհանքի և անտարբերության կարժանացներ, այսինքն, այդ մտքերն ուրիշ բանի արժանի էլ չէին: Աննան միշտ գիտեր իրերն անսխալ գնահատել: Ահա թե ինչու երբեք չեմ կարողանա նրա հետ ընդհանուր լեզու գտնել:<br />
<br />
Ես թափով նորից պառկեցի, այտս հպեցի արևից տաքացած ավազին, հառաչեցի և դողացի մի քիչ: Աննայի հանգիստ և վստահ ձեռքը դիպավ ծոծրակիս, ինձ անշարժացրեց, մինչև որ դողս անցավ:<br />
<br />
– Մի բարդացրեք ձեր կյանքը,– ասաց նա:– Դուք, որ այդքան գոհ էիք, այդքան աշխույժ, դուք, որ ոչ մի բանի մասին չէիք մտածում, սկսել եք ապրել միայն ուղեղով և դարձել եք տխուր: Դա ձեզ չի սազում:<br />
<br />
– Գիտեմ,– ասացի ես:– Ես երիտասարդ, անուղեղ, առողջ արարած եմ, զվարթ և տխմար:<br />
<br />
– Գնանք ճաշենք,– ասաց նա:<br />
<br />
Հայրս հեռացել էր, նա ատում էր նման խոսակցությունները: Ճանապարհին ձեռքս բռնեց և պահեց: Դա ամուր և սփոփող ձեռք էր. այդ ձեռքը սրբում էր սիրո իմ առաջին արցունքները, հանգստության և լիակատար երջանկության պահերին բռնում էր իմ ձեռքը, գողունի սեղմում էր նաև մեղսակցության կամ ծիծաղի պահերին: Ես սովոր էի նաև այդ ձեռքը տեսնել ղեկի վրա կամ երեկոյան՝ բանալին բռնած, բանալու անցքն ապարդյուն փնտրելիս, որևէ կնոջ ուսին, կամ սիգարետը բռնած: Սակայն այդ ձեռքն այլևս ոչինչ չէր կարող ինձ համար անել: Ես շատ ուժեղ սեղմեցի այն: Հայրս դարձավ ինձ և ժպտաց:<br />
<br />
<br />
==== ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Երկու օր անցավ, և ես շարունակում էի սենյակում ետուառաջ քայլել. ուժասպառվել էի: Չէի կարողանում ազատվել այն մտքից, որ Աննան ուզում է տակնուվրա անել մեր կյանքը: Ես փորձեր էի անում Սիրիլին հանդիպելու. նա կարող էր ինձ հանգստացնել, մի փոքրիկ երջանկություն կտար, բայց ցանկություն չունեի: Նույնիսկ մի տեսակ հաճույք էի ստանում դիմացս անլուծելի հարցեր դնելով, անցած օրերը հիշելով և ապագայից վախենալով: Շատ շոգ էր. իմ սենյակում փակոցափեղկերը ծածկել էի, և կիսախավար էր տիրում, բայց դա ի վիճակի չէր անտանելի, ճնշող և քրտնեցնող տապից փրկելու: Աչքերս առաստաղին հառած, գլուխս ետ գցած պառկում էի մահճակալին և կամացուկ տեղից տեղ փոխվում, որպեսզի սավանի վրա զով անկյուն գտնեմ: Ես չէի քնում, նվագարկչի վրա դնում էի այն ձայնապնակներից մեկը, որոնք մեղեդային չեն, բայց ունեն լավ ռիթմ: Շատ էի ծխում, ինձ դեկադենտուհի էի պատկերացնում, և դա դուրեկան էր: Բայց այդ խաղը չէր կարող երկար խաբել: Ես մնում էի տխուր, մոլորված: <br />
<br />
Մի անգամ, հետմիջեօրեին, սպասուհին բախեց իմ դուռը և խորհրդավոր կերպով հայտնեց, որ ինչ-որ մեկը ներքևում սպասում է ինձ: Ես անմիջապես մտածեցի, որ Սիրիլն է: Իջա ներքև, բայց նա չէր: Էլզան էր: Նա զեղումով սեղմեց ձեռքս: Ես նայում էի Էլզային և զարմանում նրա նոր գեղեցկությամբ: Վերջապես սևացել էր, հավասար և բաց բրոնզագույն, լավ խնամված էր և սքանչելիորեն ջահել:<br />
<br />
– Եկել եմ իրերս տանեմ,– ասաց նա:– Խուանն այս քանի օրը մի քանի զգեստներ գնեց, բայց դրանք քիչ են:<br />
<br />
Մի պահ մտածեցի, թե ո՞վ է Խուանը, բայց որոշեցի չխորանալ: Ես ուրախ էի Էլզային նորից հանդիպել: Նա իր հետ բերել էր վարձու կանանց, բարերի, անհոգ երեկոների մթնոլորտը, որն ինձ անցած երջանկության օրերն էր հիշեցնում: Ես հայտնեցի, որ ուրախ եմ նրան տեսնել, իսկ նա ինձ համոզում էր, որ մենք միշտ իրար հետ լեզու էինք գտնում, քանի որ ընդհանուր բաներ շատ ունեինք: Ես դրանից թեթևակի ցնցվեցի և առաջարկեցի իմ սենյակը բարձրանալ, մի բան, որը հնարավորություն կտար խուսափելու Աննային և հորս հանդիպելուց: Երբ հորս մասին հիշատակեցի, նա չկարողացավ իրեն զսպել գլուխն ակամա ճոճելուց, և ես մտածեցի, որ մինչև այժմ գուցե սիրում է նրան... չնայած Խուանին ու նրա գնած շրջազգեստներին: Մտածեցի նաև, որ երեք շաբաթ առաջ դա չէի նկատի: Իմ սենյակում նա սկսեց հիացմունքով պատմել, թե ինչպիսի արբեցնող բարձրաշխարհիկ կյանք է վարում ծովափին: Լսում էի և զգում, որ նրա նոր տեսքի հայտնությամբ ոգեշնչված՝ տարօրինակ մտքեր են ձևավորվում իմ մեջ: Վերջապես նա լռեց, հավանաբար, այն պատճառով, որ խոսակցությունը չէի բորբոքում, մի քանի քայլ արեց սենյակում և, առանց շրջվելու, անտարբեր ձայնով հարցրեց, թե «Ռայմոնը երջանի՞կ է»: Ինձ թվաց, որ իմ օգտին «գոլ խփեցին», և անմիջապես հասկացա, թե ինչու: Գլխումս հազարավոր ծրագրեր էին խառնվել, նախագծեր էին մեջտեղ եկել, ասես ընկճված լինեի իմ փաստարկների ծանրությունից: Իսկույն մտածեցի, թե ինչ պիտի պատասխանեմ նրան.<br />
<br />
– «Երջանի՜կ» – դա չափազանց ուժեղ է ասված: Աննան շարունակ հորս ստիպում է միայն այդ բանի մասին մտածել: Նա շատ ճարպիկ է:<br />
<br />
– Շա՜տ,– հառաչեց Էլզան: <br />
<br />
– Դուք երբեք չեք հասկանա, թե նա ինչ է որոշել անել... Նա ամուսնանում է հորս հետ:<br />
<br />
Էլզան սոսկումի արտահայտությունը դեմքին, դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Ամուսնանո՞ւմ է: Ռեյմոնն ուզում է նրա հետ ամուսնանա՞լ: <br />
<br />
– Այո,– ասացի ես:– Ռեյմոնը պատրաստվում է նրա հետ ամուսնանալ:<br />
<br />
Մի խենթ ծիծաղ բռնեց ինձ: Ձեռքերս դողում էին: Էլզան այնպես էր շշմել, ասես նրան հարվածել էի: Պետք չէր նրան ժամանակ տալ մտածելու և եզրակացություն անելու, որ դա շատ բնական է հորս տարիքի մարդու համար, որ նա չի կարող իր ամբողջ կյանքը սիրուհիների հետ անցկացնել: Ես առաջ թեքվեցի և, տպավորություն գործելու համար, ցածրաձայն ասացի.<br />
<br />
– Չպետք է թույլ տալ, որ այդ բանը տեղի ունենա, Էլզա: Նա արդեն տառապում է: Դա հնարավոր բան չէ, դուք լավ եք հասկանում:<br />
<br />
– Իհարկե,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
Նա կարծես հմայված էր: Դա նորից ծիծաղելու ցանկություն առաջացրեց և ձեռքերիս դողն անցավ:<br />
<br />
– Ես ձեզ սպասում էի,– շարունակեցի ես:– Միայն դուք կարող եք Աննայի դեմ պայքարել: Միայն ձեր որակի կինը կարող է դա անել:<br />
<br />
Ինչպես երևում էր, նա ուզում էր ինձ հավատալ:<br />
<br />
– Բայց եթե ամուսնանում է, ուրեմն սիրում է,– առարկեց նա:<br />
<br />
– Չէ մի՜,– մեղմորեն ասացի ես:– Նա ձեզ է սիրում, Էլզա: Փորձ չանեք ինձ համոզելու, թե չգիտեք այդ մասին:<br />
<br />
Ես տեսնում էի, թե նա ինչպես է աչքերը թարթում, շրջվում, որպեսզի իմ տված հույսը, հրճվանքը թաքցնի: Կարծես խելացնոր վիճակում լինեի, բայց ճշգրտորեն զգում էի, թե ինչ պիտի ասեմ նրան:<br />
<br />
– Հասկանում եք,– ասացի ես:– Աննան հորս խաբում է ընտանեկան օջախի բարեկեցությամբ, և նա էլ խաբվել է:<br />
<br />
Իմ խոսքերը ճնշում էին ինձ... Քանզի, վերջին հաշվով, դրանք իմ ապրած զգացմունքներն էին, որ արտահայտում էի հիմա, ճիշտ է՝ պարզունակ և կոպիտ ձևով, բայց, անկասկած, նրանք համապատասխանում էին իմ ցանկություններին:<br />
<br />
– Եթե այդ ամուսնությունը տեղի ունենա, մեր երեքիս կյանքը կքանդվի: Էլզա, պետք է փրկել հորս, նա մեծ երեխա է... Իսկական մեծ երեխա...<br />
<br />
«Մեծ երեխա», եռանդով կրկնում էի ես: Այս բառերից մի քիչ մելոդրամայի հոտ փչեց, բայց նկատեցի, որ Էլզայի գեղեցիկ, կանաչ աչքերում խղճահարություն երևաց: Եվ ես օրհնության պես վերջացրեցի.<br />
<br />
– Օգնեք ինձ, Էլզա: Ես սա ասում եմ հանուն ձեզ, հանուն իմ հոր և հանուն ձեր երկուսի սիրո:<br />
<br />
Իսկ մտքումս ասացի. «...և հանուն փոքրիկ չինացիների»:<br />
<br />
– Բայց ես ի՞նչ կարող եմ անել,– հարցրեց Էլզան:– Կարծում եմ, որ նույնիսկ անհնարին է որևէ բան անել:<br />
<br />
– Դե, եթե կարծում եք, որ անհնարին է, ուրեմն, պետք չէ,– ասացի ես, այսպես ասած, բեկված ձայնով:<br />
<br />
– Անառակի մեկը,– շշնջաց Էլզան:<br />
<br />
– Շատ ճիշտ եք ասում,– ասացի ես և ինքս էլ թեքեցի հայացքս:<br />
<br />
Էլզան աչքերիս առջև վերածնվում էր: Նրան ծաղրել էին, նա հիմա ցույց կտա այդ խարդախ կնոջը, ցույց կտա, թե ինչ կարող է անել ինքը՝ Էլզա Մակենբուրը: Իսկ հայրս սիրում է նրան, նա միշտ գիտեր այդ մասին: Նա ինքն էլ, Խուանի կողքին, չի մոռացել հորս հմայքը: Ի հարկե, նա երբեք չի խոսել ամուսնական օջախի մասին, հորս չի ձանձրացրել, փորձության չի ենթարկել նրան...<br />
<br />
– Էլզա,– ասացի ես, քանի որ այլևս չէի կարող նրան տանել,– իմ կողմից գնացեք Սիրիլի մոտ և խնդրեք, որ ձեզ հյուրընկալեն: Նա մորը կհամոզի: Հայտնեք, որ վաղն առավոտյան կգամ նրան տեսնելու: Մենք երեքով ամեն ինչ կքննարկենք:<br />
<br />
Երբ նա դռան շեմին էր, կատակով ավելացրի.<br />
<br />
– Դուք ձեր երջանկությունն եք պաշտպանում, Էլզա:<br />
<br />
Հանդիսավորությամբ գլխով արեց, կարծես այդ երջանկություններից մի տասնհինգ հատ չունենար, այսինքն, ներկա պահին կարծես այդքան տղամարդ չէր կարող նրան պահել: Նայում էի, թե ինչպես է իր պարող քայլվածքով գնում արևի տակ: Ես վստահ էի՝ մեկ շաբաթ հետո հայրս նորից կցանկանա նրան:<br />
<br />
Երեքն անց կես էր, հիմա նա հավանաբար քնած է Աննայի գրկում: Իսկ Աննան ինքնամոռաց, անկողնուն տապալված, շոգից ու երջանկությունից թուլացած, հավանաբար, նույնպես քնած է... Ես, առանց մի պահ ինքս ինձ համար պարզելու, սկսեցի նախագծեր մշակել: Առանց դադարի ետուառաջ էի անում, մոտենում պատուհանին, մի հայացք նետում կատարելապես հանդարտված, ավազե ափին դեմ առած ծովին, մոտենում դռանը, շրջվում, նորից քայլում դեպի պատուհանը: Ես հաշվում էի, ծանրութեթև անում բոլոր առարկությունները. երբեք չէի գիտակցել, թե ինչ սրընթաց է մարդկային միտքը և որքան հեռու կարող է գնալ: Ես ինձ զգում էի վտանգավոր և ճարպիկ, և այն գգվանքի ալիքին, որ պարուրել էր ինձ Էլզայի հետ զրուցելու առաջին իսկ րոպեներից, ավելանում էր նաև հպարտության, թաքնված մեղսակցության և միայնության զգացումը:<br />
Հարկ կա՞ արդյոք ասելու, երբ լողափի ժամը հասավ, այս ամենից հետք անգամ չէր մնացել: Խղճի խայթից դողում էի Աննայի առջև, չգիտեի մեղքս ինչպես քավեի: Նրա պայուսակն էի տանում, երբ ծովից դուրս էր գալիս, սրընթաց շտապում էի խալաթը մատուցել: Ես նրան շշմեցրել էի հաճոյակատարությամբ և սիրալիր խոսքերով: Այս արագ փոփոխությունը, որ կատարվել էր վերջին օրերի իմ լռությունից հետո, չէր կարող նրան չզարմացնել և հաճույք չպատճառել: Հայրս հիացած էր: Աննան ժպտալով շնորհակալություն էր հայտնում, ուրախ պատասխանում էր ինձ, և ես հիշում էի «Անառակի մեկը», «Շատ ճիշտ եք ասում»-ը: Ինչպե՞ս կարող էի այս խոսքերն արտասանել, Էլզայի տխմարությունը հանդուրժել: Վաղը ես նրան խորհուրդ կտամ հեռանալ, կասեմ, որ սխալվել եմ: Ամեն ինչ կմնա առաջվա պես և, իվերջո, քննությունս կհանձնեմ: Բակալավրի վկայական ստանալն անկասկած անհրաժեշտ է և օգտակար:<br />
<br />
– Ճիշտ է, չէ՞:<br />
<br />
Դիմեցի Աննային:<br />
<br />
– Ճիշտ է, չէ՞, բակալավրի վկայական ստանալն օգտակար է:<br />
<br />
Աննան նայեց ինձ և հռհռաց: Տեսնելով, որ նա այդքան ուրախ է, ես էլ լավ զգացի:<br />
<br />
– Դուք անկրկնելի եք,– ասաց նա:<br />
<br />
Իսկապես որ անկրկնելի էի: Իսկ եթե նա իմանար, թե առավոտյան ի՜նչ նախագծեր էի մշակում: Սոսկալի ցանկություն ունեի նրան պատմելու այդ ամբողջը, որպեսզի տեսներ, թե ինչ աստիճանի անկրկնելի եմ: «Պատկերացրեք, որ ես Էլզային մղում եմ կոմեդիա խաղալ. նա պիտի ձևացներ, թե սիրահարված է Սիրիլին, կբնակվեր նրանց տանը, և մենք կտեսնեինք, թե ինչպես է զբոսնում նրա նավակով, կհանդիպեինք նրանց անտառում, ծովափին: Էլզան նորից գեղեցկացել է: Օ՜, իհարկե, նա ձեր գեղեցկությունը չունի, բայց այն փայլն ունի, որը տղամարդկանց ստիպում է շրջվել: Հայրս երկար չէր դիմանա, նա երբեք չէր հանդուրժի, որ իրեն պատկանող և իր կողմից լքված այդպիսի գեղեցիկ կինն այդքան շուտ մխիթարվի և, կարելի է ասել, իր աչքի առջև: Մանավանդ որ կողքի տղամարդն իրենից ջահել է: Հասկանում եք, Աննա, չնայած ձեզ սիրում է, բայց ինքն իրեն համոզելու համար նորից կձգտեր Էլզային նվաճել: Նա շատ սնափառ է կամ, եթե կուզեք, շատ վստահ չէ իր վրա: Էլզան, իմ հրահանգների համաձայն, կպահեր իրեն ինչպես հարկն է: Եվ մի գեղեցիկ օր հայրս ձեզ կդավաճաներ, իսկ դուք չէիք կարողանա այդ փաստը հանդուրժել, այդպես չէ՞: Դուք այն կանանցից չեք, որոնք կարողանում են հեշտությամբ զիջել: Այդ դեպքում դուք ստիպված կլինեիք մեկնել, դա էլ հենց իմ ուզածն էր: Այո, դա շատ տխմար է, ես ձեր դեմ քեն ունեմ Բերգսոնի, շոգի պատճառով. ես պատկերացնում եմ, որ... Ես նույնիսկ չեմ համարձակվում ձեզ պատմել այդ մասին, այնքան անհեթեթ է և ծիծաղելի: Այդ քննության պատճառով ես պատրաստ էի ձեզ գժտեցնել մեզ հետ, դուք, որ մորս բարեկամուհին եք, մեր բարեկամը: Մինչդեռ, բակալավրի վկայական ստանալը շատ օգտակար է»:<br />
<br />
– Ճիշտ է, չէ՞:<br />
<br />
– Ի՞նչն է ճիշտ,– հարցրեց Աննան:– Բակալավրի վկայական ստանա՞լը:<br />
<br />
– Այո,– ասացի ես:<br />
<br />
Այսինքն, չարժե նրան որևէ բան պատմել, գուցե նա ոչինչ չհասկանա: Կան բաներ, որոնցից Աննան գլուխ չի հանի: Ես նետվեցի ջուրը, լողացի հորս ետևից, սկսեցի նրա հետ կռվել և նորից խաղի, ջրի, մաքուր խղճի հաճույքը վայելեցի: Վաղը սենյակս կփոխեմ, դասագրքերս կառնեմ և կտեղավորվեմ ձեղնահարկում: Բայց Բերգսոնը չեմ վերցնի, կարիք չկա համը հանել: Օրը երկու ժամվա աշխատանք միայնության մեջ, լուռ ջանքեր, թանաքի բույր և թղթի խշրտոց: Հոկտեմբեր ամսին՝ փայլուն հաջողություն, հորս ապշած ծիծաղը: Աննայի հավանությունը, ավարտական վկայականը: Կլինեմ խելացի, զարգացած, Աննայի պես մի քիչ անտարբեր: Գուցե ես մտավոր անսահման կարողություններ ունեմ... Չէ որ հինգ րոպեի ընթացքում չափազանց տրամաբանված մի նախագիծ մշակեցի, ճիշտ է, նողկալի էր, բայցև չափազանց տրամաբանված: Հապա Էլզա՞ն: Ես նրա սնափառության, նրա զգացմունքների վրա խաղացի, մի քանի վայրկյանում նրան հեղաշրջեցի, նա, որ եկել էր ընդամենը իր ճամպրուկը վերցնելու: Շատ տարօրինակ է, ես Էլզային նշանի տակ առա, թույլ տեղը բռնեցի և խոսելուց առաջ հարվածը ճշտեցի: Կյանքումս առաջին անգամ այդ արտակարգ հաճույքն զգացի. կարդալ մարդու մտքերը, բացահայտել նրա թաքուն ցանկությունները, հանել լույս աշխարհ և ցավոտ տեղը խոցել: Ամենայն զգուշությամբ, ասես մատս զսպանակի վրա լիներ, փորձում էի որևէ մեկին ճանաչել, և վերջինս լարված զսպանակի պես դուրս էր ցատկում: Ես դիպել էի նպատակին: Այս բանը երբեք չեմ իմացել, միշտ բռնկվող եմ եղել: Նախկինում միայն թյուրիմացաբար կարող էի որևէ մեկին վիրավորել: Եվ հանկարծ հայտնագործում եմ մարդկային ապրումների, լեզվի զորության այս հեքիաթային մեքենան... Ափսո՜ս, որ հայտնագործեցի կեղծիքի ճանապարհին: Բայց մի օր ես էլ մեկնումեկին խենթի պես կսիրեմ և միևնույն զգուշությամբ, մեղմորեն, դողացող ձեռքով ուղի կփնտրեմ դեպի նրա սիրտը...<br />
<br />
<br />
==== ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրը գնում էի Սիրիլի առանձնատուն՝ իմ բնական ուժերին ավելի պակաս վստահությամբ: Ծանր վիճակիս վախճանը նշելու նպատակով երեկ ճաշի ժամանակ շատ խմեցի և չափից դուրս ուրախ էի: Ես բացատրում էի հորս, որ դիսերտացիա կպաշտպանեմ գրականության գծով, կշփվեմ էրուդիտների հետ և կդառնամ նշանավոր ու տաղտկալի: Իսկ նա՝ հայրս, պետք է գործի դնի ռեկլամի բոլոր միջոցները, որպեսզի շուրջս աղմուկ ստեղծի և ինձ առաջ մղի: Մեկը մյուսի ետևից անհեթեթ ծրագրեր էինք մշակում և ծիծաղից թուլանում: Աննան էլ էր ծիծաղում, բայց մի քիչ զուսպ, մի տեսակ ներողամտությամբ: Իսկ ժամանակ առ ժամանակ, երբ գրական կարիերայի իմ գաղափարները դուրս էին գալիս պատշաճության սահմաններից, նա լռում էր: Հայրս՝ այս տխմար կատակներով նորից մտերմանալու համար, այնպիսի բացահայտ ուրախություն էր ապրում, որ Աննան հանդուրժում էր ասածներս: Վերջապես ինձ պառկեցրին և վերմակով ծածկեցին: Հուզված շնորհակալություն հայտնեցի և հարցրեցի, թե «առանց ձեզ ի՞նչ պիտի անեի»: Հայրս, իսկապես, չգիտեր, թե ինչ պիտի անեի, իսկ Աննան իր խստագույն կարծիքն ուներ այդ մասին: Ես նրան աղաչում էի, որ ասի, Աննան արդեն կռանում էր, որ ականջիս շշնջար, բայց այդ պահին քունս տարավ: Գիշերվա կեսին վատ զգացի: Իսկ առավոտյան արթնացումն ինձ համար ամենածանր և ամենատաժանելին էր կյանքումս: Ծանր գլխով և անհանգիստ սրտով էի քայլում դեպի սոճիների պուրակը, առանց նկատելու անհանգիստ ծովը և գրգռված ճայերին:<br />
Սիրիլն ինձ դիմավորեց այգու մուտքի մոտ: Նա ցատկեց, գրկեց ինձ և, անկապ բառեր շշնջալով, սեղմեց կրծքին:<br />
<br />
– Սիրելիս, ես այնքան անհանգիստ էի... Ինչքա՜ն ժամանակ է, որ... Չգիտեի, թե ինչ է կատարվում քեզ հետ... Այդ կինը քեզ դժբախտացրել էր... Չգիտեի, որ ինքս էլ կարող եմ այսպես տանջվել... Ամեն օր, կեսօրից հետո, գնում էի ծովախորշ, ետուառաջ լողում... Չէի կարծում, թե կարող եմ քեզ այսպես սիրել...<br />
<br />
– Ես էլ,– ասացի ես: <br />
<br />
Միաժամանակ հուզված էի և զարմացած: Ափսոսում էի, որ սրտխառնուք ունեմ և չեմ կարող զգացումներս արտահայտել:<br />
<br />
– Ի՜նչ գունատ ես,– ասաց նա:– Այսօրվանից ես կզբաղվեմ քեզնով, թույլ չեմ տա, որ այսուհետև քեզ չարչարեն:<br />
<br />
Սիրիլի հուզումնալից խոսքերի մեջ Էլզայի բորբոքված երևակայության հետքերը նկատեցի: Ես հարցրի Սիրիլին, թե իր մայրը ինչպես է Էլզային ընդունել:<br />
<br />
– Ես նրան ներկայացրի ինչպես իմ բարեկամուհին, որպես որբ աղջկա,– ասաց Սիրիլը:– Իմիջիայլոց, Էլզան լավ աղջիկ է: Նա ամեն ինչ պատմեց այդ կնոջ մասին: Զարմանալի է, այդպիսի նուրբ դեմք, այդպիսի ազնիվ դիմագծեր և ինտրիգան կնոջ այդպիսի վարք:<br />
<br />
– Էլզան շատ է չափազանցրել ,– ասացի ես թույլ ձայնով:– Ես հենց ուզում էի նրան ասել...<br />
<br />
– Ես քեզ բաներ ունեմ ասելու,– ընդհատեց Սիրիլը:– Սեսիլ, ուզում եմ քեզ հետ ամուսնանալ:<br />
<br />
Մի պահ ես խուճապի մատնվեցի: Պետք էր մի բան անել, մի բան ասել: Ահ, եթե այս սրտխառնուքը չլիներ...<br />
<br />
– Ես քեզ սիրում եմ,– ասաց Սիրիլը՝ մազերիս մեջ շնչելով:– Ես կլքեմ իրավաբանական ասպարեզը, քեռիս իր մոտ եկամտաբեր տեղ է առաջարկում... Ես քսանվեց տարեկան եմ, այլևս երեխա չեմ, ես լուրջ եմ խոսում: Դու ի՞նչ կասես:<br />
<br />
Ես անհուսորեն խուսափող բառեր էի որոնում: Չէի ուզում նրա հետ ամուսնանալ: Սիրում էի նրան, բայց ամուսնանալ չէի ուզում: Ես հոգնած էի:<br />
<br />
– Դա անհնար է,– թոթովեցի ես:– Հայրս...<br />
<br />
– Հորդ համոզելն ինձ վրա եմ վերցնում,– ասաց Սիրիլը:<br />
<br />
– Աննան դեմ կլինի,– ասացի ես:– Նա համարում է, որ դեռ երեխա եմ: Եվ եթե նա դեմ եղավ, հայրս էլ դեմ կլինի: Ես այնպես հոգնած եմ: Սիրիլ, այս հուզումներից հետո հազիվ եմ ոտքի վրա մնում: Եկ նստենք: Ահա Էլզան:<br />
<br />
Էլզան խալաթը հագին, թարմ և շողշողուն, իջնում էր աստիճաններով: Նրա կողքին ինձ զգացի դժգույն և նիհար: Նրանք երկուսն էլ առողջ, ծաղկուն և բորբոքված տեսք ունեին, և դա ինձ ավելի էր ընկճում: Էլզան ինձ այնպես խնամքով նստեցրեց, ասես հենց նոր բանտից դուրս եկած լինեի:<br />
<br />
– Ռեյմոնն ինչպե՞ս է,– հարցրեց նա:– Արդյոք գիտե՞, որ ես եկել եմ:<br />
<br />
Նա այն երջանիկ կնոջ ժպիտն ուներ, որը ներել է և հույս ունի, որ սիրած տղամարդը կվերադառնա: Ես չէի կարող ասել, որ հայրս մոռացել է նրան, իսկ Սիրիլին՝ որ չեմ ուզում ամուսնանալ: Աչքերս փակեցի, Սիրիլը գնաց սուրճ բերելու: Էլզան խոսում էր, խոսում, նա ինձ նրբամիտ մարդու տեղ էր դնում, ինձ վրա մեծ վստահություն ուներ: Սուրճը շատ թունդ էր, բուրավետ, արևն էլ իր հերթին մի քիչ ուժ տվեց:<br />
<br />
– Ես շատ մտածեցի, բայց ելք չգտա,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
– Ելք չկա,– ասաց Սիրիլը:– Նա խելքը կորցրել է, ամբողջապես Աննայի ազդեցության տակ է, անհնար է որևէ բան անել:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ,– առարկեցի ես:– Միջոց կա: Դուք երևակայությունից զուրկ եք:<br />
<br />
Շոյվում էի, տեսնելով, թե ինչպիսի ուշադրությամբ են լսում իմ խոսքերը. նրանք տասը տարով ինձնից մեծ էին, բայց գլուխներում ոչ մի միտք չկար: Անփութորեն ասացի.<br />
– Դա հոգեբանական հարց է:<br />
<br />
Ես երկար խոսեցի, բացատրեցի նրանց իմ ծրագիրը: Նրանք բերում էին այն առարկությունները, որոնք մեկ օր առաջ ինքս էի դնում իմ առջև, և այդ առարկությունները հերքելով՝ սուր հաճույք էի զգում: Դա արվում էր առանց որևէ նպատակի, բայց համոզելու ցանկությունից դրդված, աննկատ մտա խաղի մեջ: Նրանց ապացուցում էի, որ դա հնարավոր բան է: Այժմ ինձ մնում էր ետ համոզել, որ այդ բանը չանեն, սակայն նույնպիսի տրամաբանական փաստարկներ չէի կարողանում բերել:<br />
<br />
– Այդ մեքենայությունները սրտովս չեն,– ասաց Սիրիլը:– Բայց եթե միայն այդպես կարող եմ քեզ հետ ամուսնանալ, ստիպված ընդունում եմ:<br />
<br />
– Ճիշտն ասած, այս ամենը Աննայի մեղքով չէ,– ասացի ես:<br />
<br />
– Դուք շատ լավ գիտեք, որ եթե նա ձեզ մոտ մնա, ապա դուք կամուսնանաք այն մարդու հետ, որին նա կցանկանա,– ասաց Էլզան:<br />
<br />
Հավանաբար, նա ճիշտ էր: Ես պատկերացրի, որ արդեն քսան տարեկան եմ, և Աննան ինձ ներկայացնում է մի երիտասարդի՝ ինձ նման դիսերտացիա պաշտպանած, փայլուն ապագայի խոստումներով, խելացի, հավասարակշռված, վստահելի և հավատարիմ: Ի դեպ, ինչ-որ բանով Սիրիլին նմանվող: Ես սկսեցի ծիծաղել: <br />
<br />
– Խնդրում եմ, մի ծիծաղիր,– ասաց Սիրիլը:– Ասա, որ խանդի տեսարան կսարքես, երբ տեսնես, թե ինչպես եմ Էլզային սիրահարված ձևանում: Ինչպե՞ս կարող էր այդ բանը քո մտքով անցնել, ասա, ինձ սիրո՞ւմ ես:<br />
<br />
Նա խոսում էր շշնջալով: Էլզան խոհեմաբար հեռացել էր: Ես նայում էի Սիրիլի արևավառ, լարված դեմքին, մուգ աչքերին: Նա ինձ սիրում էր. այդ փաստը մի զարմանալի զգացմունք էր արթնացնում մեջս: Նայում էի նրա կարմիր շրթունքներին, որ այնպես մոտիկ էին ինձ... Ես ինձ այլևս բանական աղջկա տեղ չէի դնում: Նա իր դեմքն այնպես մոտեցրեց ինձ, որ մեր շրթունքներն իրար դիպչելով, միմյանց ճանաչեցին: Աչքերս բաց նստել էի, նրա տաք և պիրկ շրթունքները հպվել էին և անշարժացել իմ շրթունքների վրա: Եվ ահա մի թեթև դող անցավ նրանց վրայով, Սիրիլն ավելի ուժգին համբուրեց, որպեսզի դողը մարի, հետո նրա շրթունքներն իրարից հեռացան, համբույրը դարձավ ավելի գրոհող, տիրական, ավելի հմուտ, չափազանց հմուտ... Եվ ես հասկացա, որ ավելի ընդունակ եմ տղայի հետ արևի տակ համբուրվելու, քան դիսերտացիա պաշտպանելու: Շնչակտուր, մի քիչ հեռու քաշվեցի նրանից: <br />
<br />
– Սեսիլ, մենք պիտի միասին ապրենք: Ես պատրաստ եմ այդ կոմեդիան խաղալ Էլզայի հետ:<br />
<br />
Իսկ ես մտածում էի, թե արդյոք հաշիվները ճի՞շտ եմ արել: Ես այս կոմեդիայի հոգին էի, բեմադրողը: Ես կարող էի ուզած պահին ընդհատել: <br />
<br />
– Տարօրինակ մտքեր են գալիս գլուխդ,– ասաց Սիրիլը իր ծուռ ժպիտով, որը նրա շրթունքը վերև էր քաշում և գեղեցիկ բանդիտի տեսք տալիս...<br />
<br />
– Համբուրիր ինձ,– շշնջացի ես:– Շո՛ւտ, համբուրիր ինձ:<br />
<br />
Ահա այսպես էի զարգացնում կոմեդիան: Հակառակ իմ կամքին, անհոգությունից կամ հետաքրքրասիրությունից մղված: Երբեմն մտածում էի, որ ավելի լավ կլիներ, եթե դա անեի հոժարակամ, ատելությամբ և մոլեգնությամբ... Այդ դեպքում գոնե կկարողանայի ինքս ինձ մեղադրել և ոչ թե ծուլությունը, արևը կամ Սիրիլի համբույրները: <br />
<br />
Դավադիրներին լքեցի մեկ ժամ հետո՝ բավականին վատ տրամադրությամբ: Իհարկե, ինձ հանգստացնելու համար ահագին փաստարկներ ունեի: Իմ ծրագիրը կարող էր վատը լինել, իմ հայրը կարող էր այն աստիճան սիրել Աննային, որ մինչև վերջ հավատարիմ մնար: Բացի այդ, և՛ Սիրիլը, և՛ Էլզան առանց իմ օգնության ոչինչ չեն կարող անել: Խաղն ընդհատելու համար կկարողանամ ճիշտ պատճառաբանումներ գտնել, եթե հայրս հանկարծ մեր լարած որոգայթն ընկնի: Բոլոր դեպքերում հետաքրքիր է փորձել՝ իմ հոգեբանական հաշվարկներն, արդյոք, ճի՞շտ են, թե սխալ:<br />
<br />
Եվ հետո, Սիրիլն ինձ սիրում է, ուզում է հետս ամուսնանալ. այս միտքը բավական էր, որպեսզի հաճելի գրգիռներ զգայի: Եթե նա կարողանա մեկ կամ երկու տարի ինձ սպասել, մինչև որ չափահաս դառնամ, այն ժամանակ համաձայնություն կտամ: Արդեն պատկերացնում էի, թե ինչպես եմ ապրում Սիրիլի հետ, նրա հետ մի անկողնում քնում, երբեք չեմ հեռանում նրանից: Կիրակի օրերը գնում ենք՝ Աննայի և հոր հետ միասնական ընտանիքում ճաշելու, գուցե նաև մեզ միանա Սիրիլի մայրը, որը մեր սեղանին ընտանեկան հավաքի մթնոլորտ կտա: <br />
<br />
Աննային հանդիպեցի պատշգամբում, գնում էի լողափ՝ հորս մոտ: Ինձ նայեց այն հեգնական տեսքով, որով նայում են նախորդ օրը խմած մարդկանց: Ես հարցրեցի, թե երեկ քնելուց առաջ ի՞նչ էր ուզում ինձ հաղորդել, նա ժպտալով հրաժարվեց ասել՝ պատճառաբանելով, թե կնեղանամ: Հայրս դուրս էր գալիս ջրից՝ մկանուտ և լայնաթիկունք. նա ինձ գերազանց թվաց: Ես լողում էի Աննայի հետ. նա լողում էր հանգիստ, գլուխը բարձր էր պահում ջրից, որպեսզի մազերը չթրջվեն: Հետո երեքս բերանքսիվայր պառկեցինք իրար կողքի: Ես նրանց մեջտեղում էի՝ լուռ և հանգիստ:<br />
<br />
Այդ պահին ծովախորշի ծայրից հայտնվեց առագաստները պարզած նավակը: Հայրս առաջինը նկատեց. <br />
<br />
– Խեղճ Սիրիլն այլևս չկարողացավ հանդուրժել,– ծիծաղելով ասաց նա:– Աննա, ներե՞նք նրան: Ի վերջո, լավ տղա է:<br />
<br />
Ես բարձրացրեցի գլուխս, վտանգ էի զգում: <br />
<br />
– Բայց այդ ի՞նչ է անում,– ասաց հայրս:– Շրջանցում է հրվանդանը: Օ՜, նա մենակ չէ...<br />
<br />
Աննան նույնպես գլուխը բարձրացրեց: Նավակն անցնում էր մեր առջևով և շրջանցում ափը: Արդեն ջոկում էի Սիրիլի դեմքը, մտովի աղաչում`հեռանալ այստեղից:<br />
<br />
Հորս բացականչությունն ինձ ստիպեց վեր ցատկել, չնայած երկու րոպեից ավելի սպասում էի դրան:<br />
<br />
– Բայց... Բայց դա Էլզան է: Ի՞նչ է անում այդտեղ: <br />
<br />
Նա դարձավ Աննային.<br />
<br />
– Արտասովոր աղջիկ է: Հավանաբար, ճանկերի մեջ է առել այդ խեղճ տղային և ծեր կնոջն ստիպել իրեն որդեգրել:<br />
<br />
Բայց Աննան նրան չէր լսում: Նայում էր ինձ: Մեր հայացքները հանդիպեցին, հետո, ամոթից կարմրած, երեսս թաքցրեցի ավազներ մեջ: Նա ձեռքը դրեց ծոծրակիս.<br />
<br />
– Նայեք ինձ: Դուք ինձ վրա բարկացա՞ծ եք:<br />
<br />
Ես բացեցի աչքերս: Աննան անհանգիստ, գրեթե աղաչական հայացքով կռացել էր վրաս: Առաջին անգամն էր, որ ինձ նայում էր որպես մտածելու ընդունակ մի արարածի, և դա հենց այն օրը, երբ... Ես հոգոց հանեցի և գլուխս կատաղությամբ դարձրի հորս կողմը, որպեսզի ազատվեմ այդ ձեռքից:<br />
<br />
Հայրս շարունակում էր նավակին նայել:<br />
<br />
– Իմ խեղճ աղջիկ,– նորից լսեցի Աննայի ձայնը, ցածր ձայնը:– Իմ խեղճ փոքրիկ Սեսիլ, սա մի քիչ էլ իմ մեղքով է, ես չպետք է այդքան անհանդուրժող լինեի: Բայց ես բնավ ցանկություն չունեի ձեզ ցավ պատճառելու, ինձ հավատո՞ւմ եք:<br />
<br />
Նա մեղմորեն շոյում էր մազերս և ծոծրակս: Ես անշարժ էի: Այնպիսի զգացում ունեի, ինչպիսին լինում է տեղատվության ժամանակ, երբ ալիքը ետ քաշվելու պահին ոտքերիդ տակից տանում է ավազը: Պարտության և քնքշության ցանկությունը գրավեց ինձ: Մինչ այդ ոչ մի ցանկություն՝ ոչ ցասումը, ոչ իմ սիրո կիրքն ինձ այդպես չէին գրավել: Վերջ տալ կոմեդիային, կյանքս Աննային վստահել: Մինչև հիմա այսպիսի ուժգին, այսպիսի անհաղթահարելի թուլություն չէի զգացել: Ես փակեցի աչքերս: Ինձ թվաց, թե սիրտս դադարեց խփել:<br />
<br />
<br />
==== ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հայրս զարմանքից բացի ոչինչ չարտահայտեց: Սպասուհին նրան բացատրեց, որ Էլզան եկել էր ճամպրուկը վերցնելու և անմիջապես մեկնել: Չգիտեմ, թե ինչու, մեր հանդիպման մասին ոչինչ չասաց: Դա մի գեղջկուհի էր, չափազանց ռոմանտիկ, և մեր հարաբերությունները, հավանաբար, գայթակղիչ լույսի տակ էին ներկայանում նրան: Մանավանդ որ սենյակից սենյակ իրերը նա էր տեղափոխում:<br />
<br />
Աննան և հայրս, տանջվելով խղճի խայթից, իմ հանդեպ ցուցաբերում էին մի ուշադրություն և բարություն, որն սկզբում ինձ համար անտանելի էր, բայց շատ շուտով հաճելի դարձավ: Անկեղծ ասաց, չնայած դա իմ ձեռքի գործն էր, բայց ինձ ամենևին բավականություն չէր պատճառում ամեն քայլափոխի հանդիպել Սիրիլին և Էլզային՝ գրկախառնված, կատարյալ միասնության արտաքին բոլոր նշաններով: Այլևս չէի կարող նավակով զբոսնել, բայց կարող էի տեսնել, թե ինչպես Էլզան է դա անում, մազերը քամուն տված, ճիշտ այնպես, ինչպես մի ժամանակ ես... Ես հեշտությամբ ինքնամփոփ և անտարբեր տեսք էի ընդունում, երբ հանդիպում էինք: Իսկ հանդիպումները շատ հաճախ էին և ամենուր. սոճիների պուրակում, գյուղում, ճանապարհին: Աննան մի հայացք էր նետում վրաս, խոսում էր ուրիշ բաներից, ձեռքը դնում իմ ուսին, որպեսզի ինձ հանգստացներ: Ես կարծեմ ասացի, որ նա բարի է: Չգիտեմ, գուցե բարությունը նրա խելքի կամ, ավելի շուտ, նրա անտարբերության նրբացած դրսևորումն էր, բայց միշտ գտնում էր ճիշտ բառը, ճիշտ քայլը, և եթե ես իսկապես տառապեի, ավելի լավ նեցուկ հազիվ թե գտնեի:<br />
<br />
Այսպիսով, առանց որևէ տագնապի, թողեցի, որ դեպքերն իրենք-իրենց զարգանան, որովհետև, ինչպես արդեն ասացի, հայրս խանդի ոչ մի նշան ցույց չտվեց: Դա ինձ համոզում էր, որ նա, իրոք, կապված է Աննային, բայց և հաստատելով իմ ծրագրերի անզորությունը և ունայնությունը, դժկամելու առիթ էր տալիս: Մի անգամ, փոստի ճանապարհին ես ու հայրս հանդիպեցինք Էլզային: Նա ձևացրեց, թե մեզ չի նկատել: Հայրս նրան նայեց ինչպես մի անծանոթուհու և սուլեց.<br />
<br />
– Տե՜ս է, Էլզան ինչպես է գեղեցկացել:<br />
<br />
– Սիրո մեջ բախտավոր է,– ասացի ես:<br />
<br />
Հայրս զարմացած նայեց ինձ.<br />
<br />
– Դու այդ փաստը, կարծես, ավելի հեշտ ես տանում, քան...<br />
<br />
– Ինչ արած,– ասացի:– Նրանք հասակակիցներ են, դա երևի նրանց ճակատագիրն է:<br />
<br />
– Եթե Աննան չլիներ, ոչ մի ճակատագիր էլ մեջտեղ չէր գա...<br />
<br />
Նա կատաղած էր:<br />
<br />
– Մտքովդ չանցնի, թե մի լակոտ կարող է իմ ձեռքից, հակառակ իմ ցանկության, աղջիկ խլել...<br />
<br />
– Այնուամենայնիվ, տարիքը ճակատագրական դեր է խաղում,– ասացի ես լրջորեն:<br />
<br />
Նա ուսերը թոթվեց: Տուն վերադարձավ մտահոգված, գուցե մտածում էր, թե Էլզան և Սիրիլը երիտասարդ են, որ իր տարիքի կնոջ հետ ամուսնանալով, դուրս է գալիս տղամարդկանց այն դասից, որոնք տարիք չունեն: Ակամա հաղթանակի զգացումը պատեց ինձ: Բայց երբ Աննայի աչքերի տակ մանր կնճիռներ տեսա և մի թեթև ծալք բերանի մոտ, ամոթահար եղա: Այնքան հաճելի էր ենթարկվել սեփական բռնկումներին և հետո զղջալ... <br />
<br />
Մի շաբաթ անցավ: Սիրիլը և Էլզան, անտեղյակ լինելով դեպքերի ընթացքին, հավանաբար ամեն օր սպասում էին ինձ: Բայց ես չէի համարձակվում նրանց մոտ գնալ, պիտի նորից դրդեին նոր բաներ մտածելու, իսկ ես չէի ուզում: Բացի այդ, ամեն օր կեսօրից հետո բարձրանում էի սենյակս, որպեսզի, իբրև թե, պարապեմ: Իրականում ոչինչ չէի անում: Ես մի գիրք էի գտել յոգերի մասին և եռանդով ուսումնասիրում էի: Երբեմն-երբեմն ծիծաղի բռնկումներ էի ունենում և զսպում ինձ, վախենալով, որ Աննան կլսի: Ես նրան ասել էի, որ իսկապես անդադար պարապում եմ: Նրա մոտ խաղում էի սիրո մեջ հիասթափված մի աղջկա դեր, որը մխիթարվում է հետագայում գիտական ուսումնասիրություն գրելու հույսով: Ինձ թվում էր, որ նա բարձր կարծիք ունի իմ մասին, և գործը հասավ այն բանին, որ սեղանի մոտ մի քանի անգամ մեջբերումներ արեցի Կանտից, ինչից հայրս անհուսության մեջ ընկավ: <br />
<br />
Մի անգամ, կեսօրից հետո, ես փաթաթվել էի բաղնիքի սրբիչով, որպեսզի իսկապես նմանվեմ հնդիկներին, աջ ոտքս դրել էի ձախ ազդրիս և անթարթ նայում էի հայելու մեջ՝ ոչ թե ինքս ինձ դուր գալու համար, այլ որպեսզի Յոգայի բարձրագույն վիճակին հասնեմ: Այդ պահին դուռը բախեցին: Կարծեցի, թե սպասուհին է և, քանի որ նա ոչ մի բանի ուշադրություն չի դարձնում, գոռացի, որ ներս գա:<br />
<br />
Ներս մտավ Աննան: Նա մի պահ անշարժացավ դռան շեմին և ժպտաց.<br />
<br />
– Այդ ի՞նչ եք խաղում:<br />
<br />
– Յոգա,– ասացի ես:– Բայց սա խաղ չէ, սա հնդկական փիլիսոփայություն է:<br />
<br />
Նա մոտեցավ սեղանին և գիրքը վերցրեց: Ես անհանգստացա: Գիրքը բացված էր հարյուրերորդ էջի վրա և ծայրեծայր իմ ձեռագրով գրված էր . «կիրառել չի լինի», կամ «տանջալից է»:<br />
<br />
– Դուք չափազանց բարեխիղճ էք,– ասաց նա:– Իսկ Պասկալին նվիրված այն հռչակավոր ուսումնասիրությունը, որի մասին այդքան խոսում էիք, որտե՞ղ է:<br />
<br />
Իսկապես, մի անգամ ընթրելիս հաճույքով խորհրդածում էի Պասկալի մտքերից մեկի շուրջ և այնպիսի տեսք էի ընդունել, ասես երկար ժամանակ մտածել էի այդ մասին և մտադիր էի լրջորեն աշխատել դրա վրա: Բնականաբար, այդ մասին ոչ մի բառ չգրեցի: Ես անշարժ նստել էի: Աննան սևեռուն նայեց ինձ և ամեն ինչ հասկացավ.<br />
<br />
– Այն, որ չեք պարապում և հայելու առջև ծամածռվում եք, ձեր գործն է,– ասաց նա:– Բայց որ ինձ և ձեր հորն եք խաբում, դա արդեն շատ վատ բան է: Ի դեպ, ես շատ էի զարմացել, որ դուք այդպես անսպասելի սկսեցիք հետաքրքրվել մտավոր աշխատանքով...<br />
<br />
Նա դուրս եկավ, իսկ ես բաղնիքի սրբիչի մեջ անշարժ նստել էի: Ես չէի հասկանում, թե ինչու է «խաբել որակվում: Դիսերտացիայի մասին խոսում էի, որպեսզի նրան հաճույք պատճառեմ, իսկ նա անսպասելիորեն իր արհամարհանքն է բարդում վրաս: Ես արդեն սովորել էի իմ հանդեպ ցուցաբերվող նրա նոր վերաբերմունքին, և արհամարհանքի հանգիստ ու ստորացնող այդ տոնը ինձ կատաղեցրեց: Սրբիչը վրայիցս շպրտեցի մի կողմ, հագա շալվարս, մի հին շապիկ և վազքով դուրս եկա տնից: Արևն այրում էր, բայց ես վազում էի, ինձ մղում էր կատաղությանը նմանվող մի զգացում, այն աստիճան մոլեգին, որ վստահ չէի, թե ամոթ չեմ զգում: Վազեցի մինչև Սիրիլենց դռները, շնչակտուր կանգ առա շեմին: Հետմիջօրեի շոգից տները մի տեսակ խորն էին դարձել, լուռ և ասես գաղտնիքներ էին պահում: Ես բարձրացա Սիրիլի սենյակը. մենք այստեղ միասին մտել էինք այն օրը, երբ մոր հրավերով հյուր էի եկել նրանց: Բացեցի դուռը. նա անկողնում տարածված, այտն ափին դրած քնել էր: Մեկ րոպեի չափ նայում էի նրան. առաջին անգամ նա ինձ թվաց անօգնական, և գորովագին, ցածրաձայն նրա անունը տվի. աչքերը բացեց և, ինձ տեսնելով, անմիջապես նստեց մահճակալին:<br />
<br />
– Դո՞ւ ես: Ինչպե՞ս ես հայտնվել այստեղ:<br />
<br />
Նշան արեցի, որ կամաց խոսի. եթե մայրը գար և ինձ տեսներ տղայի սենյակում, կարող էր կարծել, թե... այսինքն, ով էլ տեսնի, այդպես կկարծի... Ես հանկարծ խուճապ ապրեցի և քայլեցի դեպի դուռը:<br />
<br />
– Ո՞ւր ես գնում,– գոռաց Սիրիլը:– Վերադարձիր... Սեսիլ:<br />
<br />
Ձեռքս բռնեց և սկսեց ծիծաղելով ինձ ետ քաշել: Ես շրջվեցի ու նայեցի դեմքին. նա գունատվեց, երևի ես էլ, և թողեց ձեռքս: Բայց անմիջապես նորից բռնեց ու գրկելով տարավ իր հետ: Ես տարտամորեն մտածում էի. սա պետք է պատահեր, սա պետք է պատահեր: Հետո սիրո շուրջպարն սկսվեց՝ սարսափը խառնված ցանկությանը, քնքշանքին ու մոլուցքին, և այդ կոպիտ ցավը, դրան հաջորդած հաղթական հաճույքը: Իմ բախտը բերեց, Սիրիլն անհրաժեշտ նրբությունն ուներ, որպեսզի ինձ խնայեր ու առաջին օրվանից հնարավորություն տար այն ճանաչելու:<br />
<br />
Նրա մոտ մի ժամ մնացի՝ խլացած ու ապշած: Ես շատ էի լսել սիրո մասին՝ որպես մի թեթև բանի, ինքս էլ այդպես էի խոսում, իմ տարիքին հատուկ անգիտությամբ: Սակայն հիմա կարծում էի, որ այլևս չեմ կարողանա այդպես խոսել, այդ անփույթ ու կոպիտ տոնով: Սիրիլն ինձ սեղմելով, շարունակում էր համոզել, որ ամուսնանանք, որ ամբողջ կյանքում միասին լինենք: Իմ լռությունը անհանգստություն պատճառեց նրան: Ես, կիսաբարձրանալով անկողնու մեջ, նայեցի նրան և ասացի. «Իմ սիրեկան»: Նա կռացավ: Շրթունքներս հպեցի նրա վզի երակին, որը շարունակում էր տրոփել և շշնջացի. «Սիրիլ, իմ սիրելի Սիրիլ, իմ սիրելի»: Չգիտեմ, արդյոք դա սե՞ր էր, որ այդ պահին տածում էի նրա հանդեպ, թե մեկ այլ զգացմունք. ես միշտ անկայուն եմ եղել և չեմ ուզում հակառակը պնդել, բայց այդ պահին նրան ինձնից ավելի շատ էի սիրում, կյանքս կտայի նրա համար: Երբ տուն էի գնում, ինձ հարցրեց, թե նեղացած չե՞մ իրենից: Ես ծիծաղեցի: Նեղանա՜լ նրանից այս երջանկության համար...»<br />
Դանդաղ քայլերով, ընդարմացած, ուժասպառ, սոճու պուրակի միջով տուն էի վերադառնում: Սիրիլին խնդրեցի, որ ինձ չճանապարհի, դա շատ վտանգավոր կլիներ: Ես վախենում էի, որ դեմքիս վրա, աչքերիս տակի կապույտների մեջ, ուռած բերանիցս, մարմնիս թրթռոցից կտեսնեն վայելքի հետքերը: Աննան տան առջև, բազկաթոռին նստած, կարդում էր: Ես պատրաստվում էի մի գեղեցիկ ստով բացատրել իմ բացակայությունը, սակայն նա ոչ մի հարց չտվեց: Նա երբեք հարց չէր տալիս: Ես լուռ նստեցի նրա կողքին, հիշելով, որ մենք կռված ենք: Նստել էի անշարժ, աչքերս կիսափակ, աշխատելով զսպել անկանոն շնչառությունս և մատներիս դողը: Ժամանակ առ ժամանակ, Սիրիլի մարմինը հիշելով, սիրտս մի պահ կանգ էր առնում:<br />
<br />
Սեղանի վրայից մի սիգարետ վերցրեցի, լուցկին վառեցի, սակայն մարեց: Զգուշությամբ երկրորդը վառեցի: Քանի որ քամի չկար և միայն ձեռքս էր դողում, այս լուցկին էլ սիգարետիս մոտ մարեց: Մրթմրթացի ու վերցրի երրորդը: Եվ այդ պահին, չգիտեմ ինչու, այդ լուցկին ինձ համար կենաց-մահու խնդիր դարձավ: Գուցե այն պատճառով, որ Աննան, անսպասելիորեն իր անտարբերությունը մի կողմ դրած, առանց ժպտալու, ուշադիր նայում էր ինձ: Այդ պահին ամեն ինչ անհետացավ՝ ժամանակը, տարածությունը, մնացել էր միայն այդ լուցկին, գորշ տուփը՝ մատս վրան, և Աննայի հայացքը: Սիրտս կատաղած, ուժգին զարկերով սկսեց խփել, մատս կծկվեց լուցկու վրա, լուցկին բռնկվեց, և մինչև դեմքս ագահորեն կմոտեցնեի կրակին, սիգարետս կտրեց բոցը և հանգցրեց: Լուցկու տուփը գցեցի գետին, աչքերս փակեցի: Աննայի խիստ, հարցական հայացքը ծանրացել էր վրաս: Ինչ-որ մեկին ինչ-որ բան էի աղաչում, որ այս սպասումն անցներ գնար: Աննայի ձեռքերը գլուխս բարձրացրեցին, ես վախից, որ նա հայացքս կտեսնի, փակել էի կոպերս: Զգացի, թե ինչպես են հոսում հոգնածության, ձախորդության, հաճույքի արցունքները: Այդ պահին, ասես հրաժարվելով բոլոր հարցերից, Աննան, անգիտություն և հաշտություն արտահայտող մի շարժումով ձեռքերը քսեց դեմքիս և ինձ թողեց: Հետո մի վառած սիգարետ դրեց բերանս և խորասուզվեց ընթերցանության մեջ:<br />
Ես խորհրդանշական համարեցի այդ շարժումը: Փորձեցի այդ նշանակությունը տալ: Բայց հիմա, երբ մարում է լուցկիս, վերհիշում եմ այն տարօրինակ պահը, այն անդունդը, որ գոյացել էր իմ և շրջապատիս միջև: Աննայի հայացքի ծանրությունը և շուրջբոլորս տիրող դատարկությունը, այդ լարված դատարկությունը...<br />
<br />
<br />
==== ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Այն տեսարանը, որ պատմեցի քիչ առաջ, չէր կարող անհետևանք մնալ: Իր վրա վստահ, զգացմունքների արտահայտման մեջ չափավորված բոլոր իր նմանների պես, Աննան էլ տանել չէր կարողանում կոմպրոմիսները: Իսկ նրա ձեռքի շարժումը, հաստատուն ձեռքի այն հանգստացնող և դեմքս մեղմ շոյող շարժումը նրա համար հենց կոմպրոմիս էր: Նա ինչ-որ բան էր գուշակել. նա կարող էր ինձ ստիպել, որ ես խոստովանեի, բայց վերջին պահին անձնատուր էր եղել խղճահարությանը կամ անտարբերությանը, քանի որ նրա համար ինձնով զբաղվելը, ինձ դաստիարակելը, իմ թերությունների հետ հաշտվելու չափ դժվար էր: Միայն պարտքի զգացումից դրդված էր համաձայնել դաստիարակչուհու, խնամակալի դերն ստանձնել, ամուսնանալով հորս հետ, միաժամանակ իր վրա էր վերցնում ինձնով զբաղվելու հոգսը: Ես կգերադասեի, որ նրա մշտական անբավարարության տակ թաքնված լիներ դյուրագրգռություն կամ մեկ ուրիշ մակերեսային զգացմունք, սովորույթի ուժը շատ արագ կբթացներ այն. ուրիշի թերություններին հեշտությամբ ես հաշտվում, երբ դրանք շտկելը քո պարտքը չես համարում: Վեց ամիս հետո նա իմ հանդեպ միայն հոգածություն կտածեր, գորովալից հոգածություն: Իմ ուզածն էլ հենց դա կլիներ: Բայց Աննան երբեք այդ զգացումը չի ունենա, քանի որ պատասխանատու է զգում ինձ համար, և ինչ-որ չափով ճիշտ է, քանի որ ես դեռ դյուրաթեք եմ: Դյուրաթեք եմ, միաժամանակ՝ համառ: Այսպիսով, Աննան դժգոհ էր և ինձ զգացնել էր տալիս այդ: Մի քանի օր անց, ճաշի ժամանակ, բանավեճ սկսեց դարձյալ ամառային անտանելի պարապմունքների մասին: Ես մի քիչ անվայել պահեցի ինձ, նույնիսկ հայրս մռայլվեց, և դա վերջացավ նրանով, որ Աննան, առանց մի խոսք ասելու, բանալիով ինձ փակեց իմ սենյակում: Չէի կարծում, թե բանալիով է փակել, և քանի որ ծարավ էի, գնացի դեպի դուռը և փորձեցի բացել, սակայն դուռը չբացվեց, և ես հասկացա, որ ինձ փակել են: Կյանքումս երբեք փակված չեմ եղել. ես խուճապի մատնվեցի, մի իսկական խուճապ: Վազեցի դեպի պատուհանը, սակայն այնտեղից դուրս գալու ոչ մի միջոց չկար: Վերջնականապես շփոթված, նորից վազեցի դեպի դուռը, ամբողջ մարմնովս ընկա վրան և ուսս ցավեցրի: Այդ ժամանակ, ատամներս սեղմած, փորձեցի փականքը կոտրել: Ես չէի ուզում կանչել, որ գան բացեն: Փորձում էի մանիկյուրի ունելիով փակը բացել, սակայն՝ իզուր: Կանգնել էի սենյակի մեջտեղում, ձեռքերս անզոր կախ գցած: Անշարժ կանգնած զգում էի, թե ինչպես մտքերս պարզվելու հետ մի տեսակ խաղաղություն, հանդարտություն էր բարձրանում մեջս: Դա իմ առաջին հանդիպումն էր դաժանության հետ. զգում էի, թե մտքերիս կազմավորման հետ ինչպես է այն պտղավորվում, ամրանում մեջս: Պառկեցի մահճակալին և սկսեցի խնամքով նախագիծ մշակել: Իմ կատաղությունն այնքան քիչ էր համապատասխանում դրդապատճառին, որ կեսօրից հետո երկու, թե երեք անգամ վեր կացա, որ դուրս գամ սենյակից, սակայն փակ դռանը դեմ առնելով, զարմացա:<br />
<br />
Ժամը վեցին հայրս եկավ, որ դուռը բացի: Երբ նա մտավ սենյակ, մեքենայորեն վեր կացա: Անխոս նայեց ինձ, իսկ ես դարձյալ մեքենայորեն ժպտացի:<br />
<br />
– Ուզո՞ւմ ես խոսենք,– հարցրեց նա:<br />
<br />
– Ինչի՞ մասին,– պատասխանեցի ես:– Դու ատում ես բացատրությունները: Ես՝ նույնպես: Մանավանդ որ դրանք ոչ մի բանի չեն հանգեցնում...<br />
<br />
– Ճիշտ ես:– Նրա ուսերից կարծես բեռ ընկավ:– Պետք է, որ դու սիրալիր լինես Աննայի հետ, հանդուրժող:<br />
<br />
Վերջին բառն ինձ զարմացրեց. ե՜ս հանդուրժող լինեմ Աննայի հանդեպ... Նա հարցը գլխիվայր շրջում էր: Հոգու խորքում նա կարծում էր, թե Աննային պարտադրում էր իր աղջկան: Եվ ոչ թե հակառակը: Ես կարող էի ամենալավ բաները հուսալ:<br />
<br />
– Շատ տգեղ պահեցի ինձ,– ասացի ես:– Ներողություն կխնդրեմ Աննայից:<br />
<br />
– Ասա... դու, հա՜... Երջանի՞կ ես:<br />
<br />
– Իհարկե,– պատասխանեցի ես:– Եվ հետո, եթե չկարողանամ Աննայի հետ հաշտ ու խաղաղ ապրել, մի քիչ շուտ կամուսնանամ, ահա ամբողջը:<br />
<br />
Ես գիտեի, որ հարցի նման լուծումը նրան կվշտացնի:<br />
<br />
– Այդ մասին չարժե մտածել... Դու Ձյունանուշիկը չես... Դու կարո՞ղ ես այդքան շուտ հեռանալ ինձնից: Չէ որ մենք ընդամենը երկու տարի ենք միասին ապրել: <br />
Այդ միտքն ինձ համար նույնքան ծանր էր, որքան նրա համար: Ես զգացի, որ քիչ է մնում գլուխս դնեմ նրա կրծքին և կորած երջանկության, իմ չափազանցված ապրումների համար լաց լինեմ: Բայց ես նրան չէի կարող համախոհ դարձնել:<br />
<br />
– Դու գիտես, ես շատ եմ չափազանցնում: Ես ու Աննան իրար հետ լավ ենք լեզու գտնում: Փոխադարձ զիջումների դեպքում...<br />
<br />
– Այո,– ասաց նա:– Անկասկած...<br />
<br />
Հավանաբար, նա էլ ինձ պես մտածեց, որ զիջումները հազիվ թե փոխադարձ լինեն, ավելի շուտ, միայն ես ստիպված կլինեմ անել:<br />
<br />
– Դու հասկանում ես,– ասացի ես:– Ես գիտակցում եմ, որ Աննան միշտ իրավացի է: Նա իր կյանքում ավելին է հասցրել անել, քան մենք, ավելի իմաստավորված է ապրել...<br />
<br />
Նա ակամայից մի ժխտող շարժում արեց, բայց ես շարունակեցի.<br />
<br />
– ...կանցնի մեկ-երկու ամիս, և ես լիովին կյուրացնեմ Աննայի մտքերը, մեր միջև այլևս հիմար վեճեր չեն ծագի: Միայն թե պետք է մի քիչ համբերել:<br />
<br />
Նա հաստատապես մոլորված նայում էր ինձ: Նաև վախեցած. իր ապագա խենթությունների մեջ նա կորցնում էր մի համախոհի և մի քիչ էլ անցյալ էր կորցնում:<br />
<br />
– Կարիք չկա չափազանցնել,– անվստահ առարկեց նա:– Ես ընդունում եմ, որ քեզ պարտադրել են ապրել մի կյանքով, որը քո տարիքին համապատասխան չէր, բայց դա անիմաստ կամ դժբախտ կյանք չէր... ոչ: Ի վերջո, մենք այնքան էլ տխուր չէինք... հըմ... տխուր չէր... և այս երկու տարին այնքան խոտորնակ չէր: Կարիք չկա այդ բոլորն ուրանալ միայն այն պատճառով, որ Աննան ուրիշ կերպ է նայում երևույթներին: <br />
<br />
– Ուրանալ պետք չէ, բայց պետք է վերջ տալ,– ասացի ես համոզված:<br />
<br />
– Իհարկե,– ասաց խեղճը, և մենք իջանք ներքև:<br />
<br />
Առանց քաշվելու ներողություն խնդրեցի Աննայից: Նա ասաց, որ դրանք մանր բաներ են և որ մեր վեճի պատճառը շոգն էր: Ես ուրախ էի և անհոգ:<br />
<br />
Պայմանավորվածության համաձայն, Սիրիլին գտա սոճիների պուրակում: Նրան բացատրեցի, թե ինչ պիտի անի: Նա հիացմունքով և վախով լսում էր ինձ: Հետո գրկեց, սակայն շատ ուշ էր, պետք է տուն վերադառնայի: Ես զարմացա, թե ինչ դժվարությամբ բաժանվեցի նրանից: Եթե նա ուղիներ է փնտրում ինձ իրեն կապելու, ապա արդեն գտել է: Իմ մարմինը ձգտում էր նրա մարմնին, ինքն իրեն գտնում, ծաղկում էր նրա կողքին: Ես նրան կրքոտ համբուրում էի, ուզում էի նրան ցավ պատճառել, մի նշան անել, որպեսզի այս երեկոյի ոչ մի րոպեն չմոռանա և որպեսզի երազում ինձ տեսնի: Քանի որ առանց նրա գիշերը թվում է, թե վախճան չունի, առանց նրա մոտիկության, առանց նրա անսպասելի բռնկումների և երկարատև գգվանքների:<br />
<br />
<br />
<br />
==== ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Հաջորդ օրն առավոտյան հորս հրավիրեցի ինձ հետ զբոսնելու: Մենք ուրախ զրուցում էինք անկարևոր բաների մասին: Տուն վերադառնալիս առաջարկեցի, որ սոճիների պուրակով անցնենք: Ժամը ուղիղ տասն անց կես էր, ճիշտ րոպեին այդտեղ էի: Հայրս քայլում էր առջևից, քանի որ ճամփան նեղ էր և լիքն էր փշոտ թփերով, որոնք մի կողմ էր տանում, որպեսզի ոտքերս չքերծեմ: Նրանց տեսնելուն պես կանգ առա և իսկույն հասկացա, որ հայրս էլ է նկատել: Ես մոտեցա: Սիրիլը և Էլզան սոճու փշերի վրա պառկած քնել էին: Նրանք հովվերգության մի կատարյալ պատկեր էին ներկայացնում: Երկուսն էլ ճշտորեն գործում էին իմ հրահանգով, բայց երբ նրանց այս վիճակում տեսա, սիրտս ցավեց: Էլզայի սերը հորս հանդեպ կամ Սիրիլի սերն իմ հանդեպ մի՞թե կարող էր խանգարել, որ երկուսն էլ հավասարապես գեղեցիկ լինեին, երկուսն էլ հավասարապես երիտասարդ և այդքան մոտիկ իրար... Նայեցի հորս. նա անշարժ, սևեռուն հայացքով, դեմքին հայտնված մի անբնական գունատությամբ նայում էր նրանց: Ես նրան թևանցուկ արեցի.<br />
<br />
– Չարթնացնենք նրանց, գնանք:<br />
<br />
Նա մի վերջին անգամ նայեց Էլզային, որ մեջքի վրա պառկել էր իր ջահելական ողջ գեղեցկությամբ, ոսկեգույն, շեկ, մի թեթև ժպիտ շրթներին... Ջրահարսի ժպիտ, որին հենց նոր բռնեցին... Հայրս կտրուկ շրջվեց և լայն քայլերով գնաց առաջ:<br />
<br />
– Անառակի մեկը,– շշնջաց նա:– Անառա՛կ:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ ես այդպես ասում: Մի՞թե նա ազատ չէ:<br />
<br />
– Հարցն այդ չէ: Ի՞նչ է, քեզ համար հաճելի՞ էր Սիրիլին տեսնել նրա գրկում:<br />
<br />
– Ես այլևս նրան չեմ սիրում,– ասացի ես:<br />
<br />
– Ես էլ Էլզային չեմ սիրում,– կատաղած գոռաց նա:– Բայցևայնպես, ինձ համար տհաճ է: Չպետք է մոռանալ, որ ես... հըմ... ապրել եմ նրա հետ: Իսկ դա ամենավատն է...<br />
<br />
Ես գիտեի, որ դա ամենավատն է: Երևի նա էլ նույն ցանկությունն ունեցավ. նետվել նրանց կողմը, բաժանել իրարից, վերցնել իր սեփականությունը, այն, ինչն իրոք եղել է իր սեփականությունը:<br />
<br />
– Եթե Աննան քեզ լսեր...<br />
<br />
– Ի՞նչ: Աննան ի՞նչ լսեր... Նա հավանաբար ոչինչ չէր հասկանա կամ էլ ցնցված կլիներ, դա շատ բնական է: Բայց դո՞ւ: Չէ որ դու իմ աղջիկն ես: Մի՞թե այլևս ինձ չես հասկանում, դու էլ ես ցնցված:<br />
<br />
Ինձ համար որքա՜ն հեշտ էր ուղղություն տալ իր մտքերին: Եվ նույնիսկ մի քիչ վախեցած էի, որ նրան այդպես լավ գիտեմ:<br />
<br />
– Ես ցնցված չեմ,– ասացի ես:– Բայց վերջապես պետք է կարողանալ ճշմարտության երեսին նայել: Էլզայի հիշողությունը կարճ է, Սիրիլը նրան դուր է գալիս, նա քեզ համար կորած է: Մանավանդ այն վերաբերմունքից հետո, որ նրա հանդեպ ցույց տվեցիր: Այդպիսի բաները չեն ներվում....<br />
<br />
– Եթե միայն ցանկանամ... – սկսեց հայրս և վախեցած լռեց:<br />
<br />
– Դու ոչինչ չես կարող անել,– ասացի ես համոզված, կարծես Էլզային վերանվաճելու հնարավորությունների մասին խոսելը շատ բնական բան էր:<br />
<br />
– Բայց մտքովս անգամ չի անցնում,– ասաց նա, սթափվելով:<br />
<br />
– Իհարկե,– ասացի ես՝ ուսերս թոթվելով:<br />
<br />
Այդ ուսերը թոթվելը նշանակում էր. «Անհնար է, խեղճ հայր, դու խաղից դուրս ես եկել»: Մինչև տուն հասնելը ոչինչ չխոսեց: Տուն հասնելով, Աննային գրկեց և, մի քանի վայրկյան աչքերը փակած, այդպես պահեց: Վերջինս զարմացած ժպտում էր և հնազանդ սպասում: Սենյակից դուրս եկա և ամոթից շիկնած հենվեցի միջանցքի պատին: <br />
Ժամը երկուսին լսեցի Սիրիլի կամացուկ սուլոցը և իջա լողափ: Նա ինձ անմիջապես օգնեց, որ նավակ մտնեմ և ուղղություն վերցրեց դեպի ծովի կապույտը: Ծովում ոչ մի շունչ չկար, այս արևին ոչ մեկի մտքով չէր անցել դուրս գալ լողանալու: Ափից հեռանալով, նա իջեցրեց առագաստը և դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Այս առավոտ...<br />
<br />
– Լռի՜ր,– ասացի:– Օ՜, լռիր...<br />
<br />
Նա զգուշորեն ինձ գցեց բրեզենտի վրա: Քրտինքի մեջ կորած էինք, լպրծուն և թաց, մեր շարժումներն անշնորհք էին, և փութկոտ նավակը մեր տակ կանոնավորապես ճոճվում էր: Արևը խփում էր աչքերիս: Եվ հանկարծ Սիրիլի տիրական և քնքույշ շշնջոցը լսեցի... Արևը պոկվեց, պայթեց վրաս... Որտե՞ղ էի: Ծովի խորքում, ժամանակի խորքում, հաճույքի՞ խորքում... Բարձրաձայն կանչում էի Սիրիլին, նա ինձ չէր պատասխանում, նա ինձ պատասխանելու կարիք չուներ:<br />
<br />
Իսկ հետո աղի ջրի սառնությունն էր: Մենք ծիծաղում էինք, արևից կուրացած, թուլացած, երախտապարտ: Մենք ծով ունեինք և արև, ծիծաղ և սեր, կկարողանա՞նք, արդյոք, այս ամառը նորից վերապրել իր հորդումով և այն ուժգնությամբ, որն առաջանում էր վախից և խղճի խայթից...<br />
<br />
Սիրո շոշափելի և մարմնական հաճույքից անդին, ես նաև մտավոր վայելքներ էի ապրում: «Սեր անել” արտահայտությունը զուտ բառային մի գայթակղություն ունի, որը հեռացնում, բաժանում է իր իմաստից: Ինձ հմայում էր «անել” բառի նյութական և կոնկրետ իմաստի միաձուլումը «սեր” բառի պոետական վերացականությանը: Առաջ այդ բառերն ասում էի առանց ամոթխածության, առանց քաշվելու, առանց զգալու նրանց համը: Այժմ զգում էի, որ ամոթխած եմ դառնում: Աչքերս իջեցնում էի, երբ հայրս մի քիչ ավելի սևեռուն էր նայում Աննային, երբ վերջինս ծիծաղում էր իր նորովի, անամոթ, կարճ ծիծաղով, որը մեզ՝ հորս և ինձ, ստիպում էր գունատվել և պատուհանից դուրս նայել: Եթե Աննային ասեին, թե ինչպես է հնչում իր ծիծաղը, մեզ չէր հավատա: Նա իրեն պահում էր ոչ իբրև հորս սիրուհի, այլ որպես բարեկամ, մտերիմ բարեկամ: Սակայն, գիշերը, անկասկած... Ես արգելում էի ինձ այդպիսի բաների մասին մտածել, հուզումնալից մտքերը ատում էի:<br />
<br />
Օրերն անցնում էին: Գրեթե մոռացել էի Աննային, հորս և Էլզային: Բաց աչքերով՝ ասես ապրում էի քնի մեջ: Սիրալիր և հանգիստ: Սիրիլն ինձ հարցրեց. արդյոք չե՞մ վախենում հղիանալուց: Ես պատասխանեցի, որ հույսս դնում եմ իր վրա, և նա իմ պատասխանը շատ բնական գտավ: Գուցե այդ էր պատճառը, որ ես հեշտությամբ էի տրվում նրան, որովհետև պատասխանատվությունը իր վրայից չէր գցում, և եթե հանկարծ հղիանայի, մեղավորը նա կլիներ: Նա իր վրա էր վերցրել այն, ինչը ես չէի կարող վերցնել՝ պատասխանատվությունը: Իմիջիայլոց, հավատս չէր գալիս, որ իմ չոր ու մկանոտ մարմինը կարող է հանկարծ... հղիանալ: Կյանքում առաջին անգամ ուրախացա, որ աղջնակի մարմին ունեմ:<br />
<br />
Իսկ Էլզան գնալով համբերությունը կորցնում էր: Շարունակ հարցեր էր տալիս: Ես միշտ վախենում էի, որ հանկարծ ինձ Սիրիլի կամ Էլզայի հետ բռնացնեն: Այնպես էր դասավորել, որ շարունակ հորս տեսադաշտում էր, ամենուր հանդիպում էր նրան: Էլզան հրճվում էր իր երևակայական հաղթանակներով, հորս զսպված մղումներով, որոնք իր ասելով, հայրս չէր կարողանում թաքցնել: Ես զարմանում էի. աղջիկը, որի մասնագիտությունը հեռու չէր ծախու կանանց զբաղմունքներից, այսքան ռոմանտիկ է դարձել, որևէ մանրուք, մի հայացք, մի շարժում կարող էր բորբոքել նրա երևակայությունը, նրա, որ դաստիարակվել է տղամարդկանց հստակ պահանջների կաղապարով, տղամարդկանց, որ այդ հարցերում միշտ շտապում են: Իհարկե, նա ընդունակ չէր նուրբ դերեր կատարելու, սակայն այս մեկը, որն այժմ բաժին էր ընկել, նրա աչքին կարող էր հոգեբանական բարդության գագաթ թվալ:<br />
<br />
Հայրս օր-օրի վրա ավելի էր տարվում Էլզայով, բայց Աննան դա կարծես բնավ չէր նկատում: Հայրս առաջվանից ավելի մեղմ և ուշադիր էր Աննայի հանդեպ, և դա ինձ վախեցնում էր, որովհետև նրա այս վարքը ես բացատրում էի խղճի խայթով: Կարևորը, որ այս երեք շաբաթվա ընթացքում հանկարծ որևէ բան չպատահեր: Իսկ հետո կվերադառնանք Փարիզ, Էլզան՝ նույնպես, և եթե հայրս ու Աննան մտադրությունները չփոխեն՝ կամուսնանան: Փարիզում կլինի նաև Սիրիլը, և Աննան, ինչպես այստեղ չկարողացավ խանգարել, որ նրան սիրեմ, այնտեղ էլ չի կարողանա: Սիրիլը Փարիզում սենյակ ունի, մորից հեռու: Ես արդեն պատկերացնում էի կապույտ երկնքի վրա բացված պատուհանը, վարդագույն երկինքը՝ Փարիզի արտասովոր երկինքը, աղավնիների ղունղունոցը երկաթե ճաղերի մոտ, և Սիրիլն ու ես նեղ մահճակալի վրա...<br />
<br />
<br />
==== ՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մի քանի օր անց հայրս մի երկտող ստացավ իր մի բարեկամից, որը ժամադրություն էր նշանակել Սեն-Ռաֆայելում՝ ապերիտիվ խմելու: Անմիջապես մեզ հայտնեց այդ մասին, ուրախ էր որ կարող ենք մի որոշ ժամանակով պոկվել մեր կամավոր և մի քիչ էլ ստիպողական մենակեցությունից: Ես հայտնեցի Էլզային և Սիրիլին, որ ժամը յոթին կլինենք «Արևոտ բար»-ում, և եթե ուզում են գալ, մեզ այնտեղ կտեսնեն: Հակառակի պես, Էլզան ծանոթ էր մեզ հրավիրող բարեկամին, և դա կրկնապատկեց Սեն-Ռաֆայել մեկնելու նրա ցանկությունը: Ես նախատեսում էի, թե ինչ բարդություններ կծագեն, եթե նա գա, ուստի փորձեցի ետ կանգնեցնել: Բայց իզուր:<br />
<br />
– Շարլ Ուեբն ինձ պաշտում է,– ասաց նա մանկական պարզամտությամբ:– Եթե ինձ տեսնի, Ռեյմոնին կստիպի ինձ մոտ վերադառնալ:<br />
<br />
Սիրիլի համար միևնույն էր՝ Սեն-Ռաֆայել գնալ, թե ոչ: Նրա համար ավելի կարևոր էր լինել այնտեղ, որտեղ ես եմ: Ես այդ տեսա նրա հայացքում և ինձ հպարտ զգացի:<br />
<br />
Կեսօրից հետո, ժամը վեցին, ճամփա ընկանք: Աննան տարավ մեզ: Նրա մեքենան ինձ դուր էր գալիս. ամերիկյան մեծ մեքենա էր՝ բացովի ծածկով, որն ավելի շատ համապատասխանում էր ռեկլամի պահանջներին, քան Աննայի ճաշակին: Բայց իմ ճաշակին լիովին համապատասխանում էր. ներսում լիքը փայլուն բաներ կային, աշխարհից անջատված էր, անաղմուկ ընթացք ուներ, իսկ ոլորաններին մի կողմի վրա էր թեքվում: Բացի այդ, երեքով նստել էինք առջևում, և ոչ մի տեղ ես այնքան մտերիմ չէի զգում նրանց, ինչպես մեքենայում: Մեր արմունկները դիպչում էին իրար, և երեքով ենթարկվում էինք արագության, քամու, գուցե նաև միասին մեռնելու հաճույքին: Մեքենան վարում էր Աննան, կարծես խորհրդանշում էր ապագա ընտանիքը, որ պիտի կազմեինք: Կաննի երեկոյից ի վեր նրա մեքենան չէի նստել և, հիմա նստելով, ամեն ինչ վերհիշեցի:<br />
<br />
«Արևոտ բարում» հանդիպեցինք Շառլ Ուեբին և նրա կնոջը: Ուեբը զբաղվում էր թատերական ռեկլամով, կինը մսխում էր նրա վաստակած փողերը. նա այդ անում էր կատաղի արագությամբ և հիմնականում երիտասարդ տղամարդկանց հետ: Ուեբը մտահոգված էր միայն մեկ բանով. ինչպես ծայրը ծայրին հասցնել: Ամբողջ ժամանակը վատնում էր փող աշխատելու վրա: Նրա այդ վարքի մեջ մի տեսակ անհանգիստ, տագնապած և մի քիչ էլ անվայել բան կար: Նա երկար ժամանակ Էլզայի սիրեկանն էր, քանի որ Էլզան, չնայած իր գեղեցկությանը, բացարձակապես ընչասեր չէր, և նրա այս անհոգությունը Շառլին դուր էր գալիս:<br />
<br />
Շառլի կինը չարալեզու էր: Աննան ծանոթ չէր նրան, և ես անմիջապես նրա գեղեցիկ դեմքին տեսա արհամարհանքի և հեգնանքի այն արտահայտությունը, որը հայտնվում էր օտարների շրջապատում: Շառլ Ուեբը, սովորականի պես, շատ էր խոսում և շարունակ խուզարկու հայացքներ նետում Աննայի կողմը: Նա որոշակիորեն չեր կարողանում հասկանալ, թե Աննան ինչ գործ կարող է ունենալ կնամոլ Ռեյմոնի և նրա դստեր հետ: Ես հպարտությամբ էի լցվել այն մտքից, որ քիչ հետո պիտի իմանա: Հայրս, օգտվելով փոքրիկ դադարից, կռացավ նրա ականջին և ուղղակիորեն հայտարարեց.<br />
<br />
– Մի նորություն ունեմ, բարեկամս: Աննան և ես հոկտեմբերի հինգին ամուսնանում ենք:<br />
<br />
Շառլ Ուեբը, ապշած, հայացքը մեկ հորս էր ուղղում, մեկ՝ Աննային: Ես հրճվում էի: Նրա կինը շփոթված էր թվում. նա միշտ թուլություն ուներ հորս հանդեպ: <br />
<br />
– Ողջունում եմ,– վերջապես հուժկու ձայնով գոռաց Ուեբը:– Հոյակապ միտք է: Սիրելի տիկին, դուք ծանրաբեռնվում եք այս ստահակին պահելու հոգսով... Դուք անկրկնելի եք... Գարսոն... Մենք պիտի նշենք սա:<br />
<br />
Աննան հանգիստ և անբռնազբոս ժպտում էր: Հանկարծ Ուեբի դեմքը ճառագայթեց: Ես շրջվելու կարիք չունեի:<br />
<br />
– Էլզան՜: Աստված իմ, սա Էլզա Մակենբուրն է, նա ինձ չնկատեց: Ռեյմոն, հապա տես, թե այս աղջիկն ինչպես է գեղեցկացել...<br />
<br />
– Իհարկե, կգեղեցկանար,– երջանիկ սեփականատիրոջ պես ասաց հայրս:<br />
<br />
Հետո նա ամեն ինչ հիշեց և դեմքը մռայլվեց:<br />
<br />
Աննան չէր կարող հորս ձայնի շեշտը չնկատել: Մի արագ շարժումով հայացքը հորս վրայից դարձրեց ինձ և արդեն բերանը բացել էր, որպեսզի մի բան ասեր, երբ ես թեքվեցի և ասացի.<br />
<br />
– Աննա, ձեր նրբագեղությունն այստեղ ավերներ է գործում. այնտեղ մի տղամարդ կա, որն աչքերը չի կտրում ձեզնից: <br />
<br />
Ես սա ասացի մտերմական երանգով, այսինքն, բավական բարձր, որպեսզի հայրս կարողանար լսել: Նա անմիջապես գլուխը դարձրեց և նկատեց խնդրո առարկա տղամարդուն:<br />
<br />
– Այդպիսի բաներ չեմ սիրում,– ասաց նա և Աննայի ձեռքը բռնեց:<br />
<br />
– Ի՜նչ լավն են,– հեգնական գորովանքով ասաց մադամ Ուեբը:– Շառլ, դուք չպետք է խանգարեիք այդ սիրահարների անդորրը: Բավական էր միայն փոքրիկ Սեսիլին հրավիրել:<br />
<br />
– Փոքրիկ Սեսիլը հազիվ թե գար,– շիտակորեն պատասխանեցի ես:<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ: Դուք մտերիմ եք ճարե՞լ ձկնորսների մեջ:<br />
<br />
Նա մի անգամ ինձ տեսել էր ավտոբուսի տոմսավաճառի հետ զրուցելիս և այդ օրվանից ինձ համարում էր «ապադասակարգայնացած»:<br />
<br />
– Այո, այո,– պատասխանեցի ես, ջանալով ուրախ երևալ:<br />
<br />
– Եվ լա՞վ որս է ընկել ձեր ցանցը:<br />
<br />
Վատն այն էր, որ նա իրեն սրամիտ մարդու տեղ էր դրել: Ես սկսեցի զայրանալ:<br />
<br />
– Թյունիկ* որսալ չեմ սիրում,– ասացի ես:– Բայց որս լինում է:<br />
<br />
Լռություն տիրեց: Աննայի ձայնը հնչեց, ինչպես միշտ հավասարակշռված.<br />
<br />
– Ռեյմոն, խնդրում եմ, մատուցողին ասեք, թող ծղոտներ բերի: Նարնջի հյութը խմել չի լինում:<br />
<br />
Շառլ Ուեբը զովացուցիչ խմիչքների թեման բռնեց և շարունակեց զարգացնել: Հայրս ծիծաղից թուլանում էր, ես դա զգում էի, տեսնելով, թե ինչպես է գլուխը բաժակի մեջ խոթում: Աննան աղաչող հայացքով նայեց ինձ: Տեղնուտեղը որոշեցինք միասին ճաշել, ինչպես հաճախ է լինում այն մարդկանց հետ, որոնք ուր որ է պիտի վիճեն:<br />
<br />
Ճաշելիս շատ խմեցի: Ուզում էի մոռանալ Աննայի հայացքը, երբ նայում էր հորս և երախտագետ հայացքը, երբ նայեց ինձ: Մադամ Ուեբի բոլոր խայթոցներին պատասխանում էի մի երանավետ ժպիտով: Այդ տակտիկան նրան շփոթեցրեց: Նա դարձավ ագրեսիվ: Աննան ինձ նշան էր անում զուսպ լինել: Նա սոսկում էր սկանդալներից և զգում էր, որ մադամ Ուեբը պատրաստվում է այդպիսի մի բան անել: Ինձ համար դա մի արտառոց բան չէր, մեր միջավայրում սկանդալները սովորական երևույթ էին: Այդ պատճառով էլ, առանց լարվածության, լսում էի մադամ Ուեբի ցրույցները: <br />
<br />
Ճաշից հետո գնացինք Սեն-Ռաֆայելի գիշերային բարերից մեկը: Մեր հասնելուց անմիջապես հետո հայտնվեցին Էլզան ու Սիրիլը: Էլզան կանգ առավ դռան մոտ, բարձրաձայն խոսեց հանդերձասրահի կնոջ հետ և Սիրիլի ուղեկցությամբ մտավ սրահ: Ես նկատեցի, որ նա իրեն պահում է ոչ թե որպես մի սիրահարված աղջիկ, այլ որպես մի թեթևաբարո կին, բայց նա բավականին գեղեցիկ էր և կարող էր իրեն այդ թույլ տալ:<br />
<br />
– Այդ ջահելն ո՞վ է,– հարցրեց Շառլ Ուեբը:– Իսկական երեխա է:<br />
<br />
– Սերն է,– թոթովեց կինը:– Սիրո մեջ երջանիկ է... <br />
<br />
– Ի՜նչ եք ասում,– մեջ ընկավ հայրս:– Հերթական խենթությունն է:<br />
<br />
Ես նայեցի Աննային: Նա հանգիստ, անբռնազբոս նայում էր Էլզային, ինչպես, ասենք, իր գծագրած զգեստները ցուցադրող մանեկեններին կնայեր կամ երիտասարդ կանանց: Առանց անբարյացակամության: Մի պահ հիանում էի մանրախնդրության և խանդի այդ բացակայությամբ: Իմիջիայլոց, ես չէի պատկերացնում, թե Էլզայի ինչի՞ն պիտի խանդեր: Նա Էլզայից հարյուր անգամ ավելի գեղեցիկ և ավելի նուրբ էր: Եվ քանի որ հարբած էի, այդ մասին ասացի նրան: Աննան հետաքրքրված նայեց ինձ:<br />
– Ասում եք, որ ես Էլզայից ավելի գեղեցի՞կ եմ: Դուք այդպե՞ս եք կարծում:<br />
<br />
– Իհարկե:<br />
<br />
– Դա միշտ հաճելի է լսել: Բայց դուք դարձյալ շատ եք խմում: Տվեք ձեր բաժակը: Տխուր չե՞ք, որ Սիրիլն այստեղ նստած է: Իմիջիայլոց, երևում է, որ նա ձանձրանում է:<br />
– Նա իմ սիրեկանն է,– աշխուժորեն ասացի ես:<br />
<br />
– Դուք իսկապես հարբած եք: Բարեբախտաբար, վերադառնալու ժամանակն է:<br />
<br />
Մենք թեթևությամբ հրաժեշտ տվեցինք Ուեբներին: Մադամ Ուեբին ես ասացի «սիրելի տիկին»՝ ամենայն լրջությամբ: Հայրս նստեց ղեկի մոտ: Գլուխս ընկավ Աննայի ուսին:<br />
<br />
Ես մտածում էի, որ Աննան մեր բոլոր ծանոթներից և Ուեբներից շատ ավելի լավն է, ավելի արժանավոր է, ավելի խելացի: Հայրս քիչ էր խոսում: Իհարկե, Էլզայի հայտնությունն էր հիշում:<br />
<br />
– Քնա՞ծ է,– հարցրեց Աննային:<br />
<br />
– Ինչպես մի մանուկ: Նա այսօր իրեն տանելի էր պահում: Միայն թե թյունիկներին վերաբերող ակնարկը շատ ուղղակի էր...<br />
<br />
Հայրս ծիծաղեց: Լռություն տիրեց: Ես նորից հորս ձայնը լսեցի.<br />
<br />
– Աննա, ես ձեզ սիրում եմ, միայն ձեզ եմ սիրում: Հավատո՞ւմ եք ինձ:<br />
<br />
– Այդքան շատ մի ասեք, ես սկսում եմ վախենալ...<br />
<br />
– Տվեք ձեր ձեռքը:<br />
<br />
Ես ուզում էի վեր կենալ և առարկել. «Ո՛չ, միայն թե ո՛չ հիմա, երբ անդունդի վրայով ենք գնում»: Բայց ես մի քիչ հարբած էի՝ Աննայի օծանելիքի բույրը, մազերիս հետ խաղացող ծովի քամին, Սիրիլի քերծած տեղը ուսիս վրա, որ եղավ իրար սիրելիս... Երջանիկ լինելու և լռելու այնքան պատճառներ կային: Ես քնում էի: Այս ժամին Էլզան և խեղճ Սիրիլը, հավանաբար, դժվարությամբ ճամփա են ընկել մոտոցիկլետով, որը նրան մայրն էր նվիրել ծննդյան տարեդարձի առթիվ: Այս մտքից, չգիտես ինչու, լացս եկավ: Այս մեքենան այնքան փափուկ էր, այնքան հարմարավետ, իսկականն էր քնելու համար... Իսկ մադամ Ուեբի քունը հիմա չի տանում: Նրա տարիքին, իհարկե, գուցե ես էլ երիտասարդ տղաներին վճարեմ, որ ինձ սիրեն, որովհետև սերն ամենաքաղցր, ամենաճշմարիտ բանն է: Եվ կարևոր չէ, թե ինչ գին ես տալիս: Կարևորն այն է, որ չար և նախանձ չդառնաս, ինչպես մադամ Ուեբն է նախանձում Էլզային և Աննային: Ես կամացուկ ծիծաղեցի: Աննան ուսը մի քիչ թեքեց. «Քնեք»,– ասաց նա հրամայական տոնով: Ես քնեցի:<br />
<br />
<br />
==== ՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մյուս օրն առավոտյան արթնացա հրաշալի տրամադրությամբ: Միայն մի թեթև հոգնածություն էի զգում և ծոծրակս մի փոքր ցավում էր երեկվա խմիչքից: Ինչպես ամեն առավոտ, արևը ողողել էր անկողինս: Վերմակը գցեցի մի կողմ, գիշերանոցս հանեցի և մերկ մեջքս դեմ տվի արևին: Այտս հենել էի ափիս և դիմացս, առաջին պլանում տեսնում էի անկողնուս սպիտակեղենի մեծ ծալքերը, ավելի հեռուն՝ սալահատակի վրա, մի վարանող ճանճ: Արևը մեղմ էր և տաք, ինձ թվում էր, թե մաշկիս միջով թափանցում է մինչև ոսկորներս և հատուկ խնամք տածում ինձ տաքացնելու: Որոշեցի ամբողջ առավոտն այսպես անշարժ պառկել:<br />
<br />
Երեկվա երեկույթը կամաց-կամաց հստակվում էր հիշողությանս մեջ: Հիշում էի, թե ինչպես ասացի Աննային, թե Սիրիլն իմ սիրեկանն է, և դա ինձ ծիծաղ պատճառեց. հարբած վիճակում կարող ես ճշմարտությունն ասել, ոչ ոք քեզ չի հավատա: Հիշում եմ նաև մադամ, Ուեբին, և իմ վեճը նրա հետ: Այդ տեսակ կանայք ինձ համար սովորական էին: Այդ միջավայրում և այդ տարիքում իրենց անգործությամբ և կյանքից ավելին խլելու իրենց անհագ ծարավով զզվելի էին: Անվրդով Աննայի հետ համեմատած՝ նա ավելի տաղտկալի և զզվելի թվաց, քան էր: Այսինքն, այդպես էլ պիտի լիներ. հորս ծանոթ կանանց մեջ չէի գտնում որևէ մեկին, որ կարողանար համեմատվել Աննայի հետ: Այդպիսի մարդկանց հետ հաճելի երեկոներ անցկացնելու համար պիտի կամ մի քիչ գինով լինես, և նրանց հետ վիճելով հաճույք ստանաս, կամ ամուսիններից մեկնումեկի հետ մտերիմ լինես: Հորս համար դա շատ պարզ էր. նա և Շառլ Ուեբը որսորդներ էին: «Կարո՞ղ ես գուշակել, թե այս երեկո ում հետ եմ պառկելու: Փոքրիկ Մարսի, որ նկարահանվել էր Սորելի ֆիլմում: Մտնում եմ Դյուպյուիի մոտ և...»: Հայրս հռհռում է, ձեռքը խփում նրա ուսին: «Երջանիկ մարդ ես, նա գրեթե Էլիզի չափ գեղեցիկ է»: Դպրոցականների զրույց: Ինձ դուր էր գալիս, որ նրանք այդպիսի եռանդ էին դնում, այդպիսի բորբոքված երևակայություն: Եվ նույնիսկ սրճարանների սրահների անվերջանալի երեկոները, երբ Լոմբարը տխուր խոստովանում էր հորս. «Ես միայն նրան եմ սիրում, Ռեյմոն: Հիշո՞ւմ ես, այն գարնանը, նրա մեկնումից առաջ... Հիմարություն է, երբ տղամարդն իր ողջ կյանքը նվիրում է մի կնոջ»: Այդ զրույցներում մի կողմից անվայել, ստորացնող մի բան կար, մյուս կողմից էլ՝ մարդկային էր, երբ երկու տղամարդ, մի-մի բաժակ գինի առաջները դրած, իրենց սիրտն են բացում:<br />
<br />
Աննայի բարեկամները, հավանաբար, իրենց մասին չեն պատմում: Այսինքն, նրանք հազիվ թե այսպիսի արկածների մեջ ընկած լինեն: Իսկ եթե որևէ բան պատմել են, հավանաբար, ամոթից ծիծաղելով: Ես զգում էի, որ կարող եմ Աննայի հետ բաժանել այն հանդուրժողականությունը, որը նա ցուցաբերում էր մեր ծանոթների հանդեպ, այն սիրալիր և կպչուն զիջողամտությունը... Միաժամանակ պատկերացնում էի, որ երեսուն տարեկանում ավելի շատ մեր ծանոթների նման կլինեմ, քան Աննային: Այդ լռությունը, զսպվածությունը, խոհականությունն ինձ համար հեղձուցիչ կլինեին: Ընդհակառակը, մի տասնհինգ տարի հետո ես մի քիչ հագեցած կլինեմ, կթեքվեմ հմայիչ, ինձ նման կյանքից արդեն մի քիչ հագեցած տղամարդու կողմը և կասեմ.<br />
<br />
– Իմ առաջին սիրեկանի անունը Սիրիլ էր: Այն ժամանակ ես տասնութ էլ չկայի, և ծովափին շատ շոգ էր...<br />
<br />
Հաճույքով պատկերացնում էի այդ տղամարդու դեմքը: Հորս նման մանր կնճիռներ կունենար... Դուռը թակեցին: Անմիջապես բաճկոնակս հագա և գոռացի. «Մտե՛ք»: Աննան էր, զգուշորեն բռնել էր բաժակը:<br />
<br />
– Ես մտածեցի, որ սուրճի կարիք կզգաք... Հուսով եմ՝ շատ վատ չեք:<br />
<br />
– Հոյակապ եմ,– ասացի ես: Ինչպես երևում է, երեկ երեկոյան մի քիչ չափն անցա:<br />
<br />
– Ինչպես ամեն անգամ, երբ մի տեղ ենք գնում...,– նա սկսեց ծիծաղել:– Բայց պիտի խոստովանեմ, որ ինձ զբաղեցրիք... Շատ տաղտկալի երեկո էր:<br />
<br />
Ես ո՛չ արևն էի նկատում, ո՛չ սուրճի համը: Աննայի հետ զրուցելիս ամբողջովին կլանվում էի, մոռանում իմ գոյությունը, չնայած միայն նա էր, որ ստիպում էր ինքս իմ հանդեպ պահանջկոտ լինել: Նա ինձ ստիպում էր հագեցած և դժվարին պահեր ապրել:<br />
<br />
– Սեսիլ, այդ Ուեբի և Դյուպյուիի նման մարդիկ ձեզ հաճելի՞ են:<br />
<br />
– Նրանց ապրելակերպը շատերի համար հաճելի չէ, բայց զվարճալի մարդիկ են:<br />
<br />
Աննան էլ սկսեց հատակի վրա քարշ եկող ճանճին նայել: Ես մտածեցի, որ այդ ճանճը հավանաբար հաշմանդամ է: Աննայի թերթերունքները երկար էին և ծանր, նրա համար դժվար էր ներողամիտ երևալ:<br />
<br />
– Դուք երբեք չե՞ք նկատել, թե նրանց զրույցները որքան միապաղաղ են... ինչպես ասեմ... որքան ծանրամարս...: Մի՞թե ձեզ չեն ձանձրացնում այդ զրույցները գործարքների, աղջիկների, երեկույթների մասին:<br />
<br />
– Գիտեք ինչ,– ասացի:– Ես տասը տարի ապրել եմ մենաստանում, և քանի որ այս մարդիկ բարքերի հարցում շատ մանրախնդիր չեն, ապա այժմ ինձ հմայում են: <br />
Չհամարձակվեցի ասել, որ այդ կյանքն ինձ դուր է գալիս:<br />
<br />
– Բայց արդեն երկու տարի է... – ասաց նա:– Այսինքն, այստեղ դատողություններ պետք չէ անել, մանավանդ բարոյական, սա զգայական խնդիր է, վեցերորդ զգայարանի...<br />
<br />
Հավանաբար, ես այդ զգայարանը չունեի: Ես հստակորեն գիտակցում էի, որ այս հարցում ինչ-որ բան ինձ պակասում է: <br />
<br />
– Աննա,– անսպասելիորեն հարցրեցի ես:– Դուք ի՞նչ կասեք, ես խելացի՞ եմ:<br />
<br />
Հարցի անմիջականությունից զարմացած, նա սկսեց ծիծաղել.<br />
<br />
– Իհարկե: Բայց ինչո՞ւ եք հարցնում:<br />
<br />
– Եթե տխմարի մեկը լինեի, դուք միևնույն պատասխանը կտայիք, հառաչեցի ես:– Ինձ երբեմն զգացնել եք տալիս ձեր գերազանցությունը:<br />
<br />
– Դա տարիքի հարց է,– ասաց նա:– Շատ տխուր կլիներ, եթե ձեզնից մի քիչ ավելի ինքնավստահ չլինեի: Կարող էի ձեր ազդեցության տակ ընկնել:<br />
<br />
Նա ծիծաղեց: Ես սրտնեղած էի:<br />
<br />
– Դա բնավ վատ չէր լինի:<br />
<br />
– Դա աղետ կլիներ,– ասաց նա:<br />
<br />
Նա հանկարծ դադարեց կատակով խոսել և նայեց ուղիղ աչքերիս: Մի տեսակ վատ զգացի: Մինչև հիմա էլ չեմ կարողանում ընտելանալ այն մարդկանց, որոնք հետդ խոսելիս նայում են ուղիղ աչքերիդ կամ կիպ մոտենում, որպեսզի վստահ լինեն, թե ուշադիր եք լսում իրենց: Ի դեպ, նրանք սխալվում են, որովհետև այդ պարագայում ես մտածում եմ միայն օձիքս ազատելու, նրանցից մի կողմ քաշվելու մասին, շարունակ ասում եմ՝ «այո, այո” և հարմար առիթ եմ փնտրում որպեսզի սենյակի մյուս ծայրը փախչեմ: Նրանց համառությունը, անհամեստությունը, բացառիկության հավակնությունը կատաղեցնում են ինձ: Աննան, բարեբախտաբար, ստիպված չէր վերոհիշյալ ձևով գրավելու իմ ուշադրությունը, նա բավարարվում էր այնքանով, որ գլուխն առանց թեքելու նայում էր աչքերիս մեջ, և ես չէի կարողանում այլևս անտարբեր, անհոգ տեսքով շարունակել զրույցը:<br />
<br />
– Դուք գիտե՞ք, թե Ուեբի տիպի տղամարդկանց վերջն ինչ է լինում:<br />
<br />
Ես մտովի ասացի. «և իմ հոր տիպի»: <br />
<br />
– Մարգինալ են դառնում,– պատասխանեցի զվարթորեն: <br />
<br />
– Նրանք հասնում են մի տարիքի, երբ այլևս գայթակղիչ չեն, երբ, ինչպես ասում են, այլևս «մարզավիճակում չեն»: Այլևս խմել չեն կարող, բայց ուշքն ու միտքը դարձյալ կանայք են. միայն թե ստիպված են այդ կանանց վճարել, բազմաթիվ մանր հարցերում զիջել, որպեսզի խուսափեն միայնությունից: Նրանք ծիծաղելի են ու դժբախտ: Նրանք դառնում են սենտիմենտալ ու պահանջկոտ... Ես շատերին եմ տեսել, թե ինչպես են այս ճանապարհով գնացել և խորտակվել:<br />
<br />
– Խեղճ Ուեբ,– ասացի:<br />
<br />
Ես մոլորված էի: Եվ, իսկապես, նման վախճան սպասում էր և հորս: Այսինքն, կսպառնար, եթե Աննան չմտահոգվեր նրա համար: <br />
<br />
– Դուք այդ մասին չեք մտածել,– ասաց Աննան կարեկցական ժպիտով:– Ապագան ձեզ չի մտահոգում, ճի՞շտ է: Դա երիտասարդության մենաշնորհն է:<br />
<br />
– Խնդրում եմ ձեզ, իմ երիտասարդությունը աչքս մի խոթեք,– ասացի ես:– Իմ երիտասարդությունը հնարավորին չափ քիչ եմ ծառայեցնում իմ նպատակներին: Ես այն կարծիքին չեմ, թե երիտասարդությունն ինչ-որ մենաշնորհների իրավունք է տալիս կամ արդարացնում ամեն ինչ: Ես դրան կարևորություն չեմ տալիս:<br />
<br />
– Իսկ ինչի՞ն եք կարևորություն տալիս: Ձեր հանգստությո՞ւնը, ձեր անկախությո՞ւնը:<br />
<br />
Ես խուսափում էի այդպիսի խոսակցություններ վարել, հատկապես Աննայի հետ:<br />
<br />
– Ոչինչ: Չէ որ գիտեք, ես գրեթե չեմ մտածում,– պատասխանեցի ես:<br />
<br />
– Դուք և հայրդ ինձ մի քիչ զայրացնում եք: «Ես երբեք ոչ մի բանի մասին չեմ մտածում... առանձնապես մի բան անել չեմ կարող... ոչինչ չգիտեմ»: Ձեզ դուր է գալի՞ս այդպես ապրելը: <br />
<br />
– Ինձ դուր չի գալիս: Ես ինձ չեմ սիրում և չեմ ուզում սիրել: Բայց պահեր են լինում, երբ դուք բարդացնում եք իմ կյանքը և այդ պատճառով քիչ է մնում ձեր դեմ քեն պահեմ: <br />
<br />
Նա, մտքերի մեջ ընկած, սկսեց քթի տակ ինչ-որ եղանակ երգել: Մեղեդին ինձ ծանոթ էր, բայց չէի կարողանում հիշել, թե ինչ երգ է: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ երգ է, Աննա: Չեմ կարողանում հիշել և նյարդայնանում եմ:<br />
<br />
– Չգիտեմ,– նա նորից ժպտաց, այս անգամ մի քիչ սրտաբեկ:– Մնացեք անկողնում, հանգստացեք, ես գնամ՝ ընտանիքի մտավոր մակարդակի ուսումնասիրությունը մեկ ուրիշ տեղ կատարեմ:<br />
<br />
«Իհարկե,– մտածեցի ես:– Հորս համար դա հեշտ է»: Անգամ այստեղ պառկած, ես լսում եմ նրա ձայնը. «Ես ոչ մի բանի մասին չեմ մտածում, Աննա, որովհետև ձեզ սիրում եմ»: Եվ Աննան, որքան էլ խելացի լիներ, այդ պատասխանը պետք է նրան ընդունելի թվար: Եվ դանդաղորեն ու հաճույքով նորից պառկեցի ու գլուխս թաղեցի բարձի մեջ: Հակառակ Աննային ասածիս, ես շատ էի խորհում: Ի վերջո, նա գույները խտացնում էր: Քսան տարի հետո հայրս վիսկիի և գունագեղ հիշողությունների հանդեպ թուլություն ունեցող մի հմայիչ, սպիտակահեր, վաթսունամյա տղամարդ կլինի: Մենք միասին տեղ-մեղ կգնանք: Ես նրան իմ խենթությունների մասին կպատմեմ, իսկ նա ինձ խորհուրդներ կտա: Ես գիտակցում էի, որ Աննային հանում եմ մեր ապագայից: Չէի կարողանում, ինձ չէր հաջողվում նրա համար տեղ գտնել այնտեղ: Չէի կարողանում պատկերացնել, թե մեր խառնափնթոր բնակարանում՝ մերթ դատարկ, մերթ ծաղիկներով լցված մի բնակարան, որտեղ անծանոթ մարդիկ դեսուդեն են նետվում, հնչում են անծանոթ ձայներ, որտեղ մշտապես ինչ-որ մեկի իրերն են ընկած, այդ բնակարանում չէի կարողանում պատկերացնել այն կարգուկանոնը, այն լռությունը, այն ներդաշնակությունը, որոնք Աննան իր հետ ամենուր տանում է որպես ամենաթանկագին բարիք: Ես վախենում էի, որ ձանձրույթից կմեռնեմ այնտեղ: Իսկ այն օրվանից ի վեր, երբ Սիրիլի շնորհիվ ճանաչեցի իրական և մարմնական սերը, ես ամենից քիչ վախենում եմ Աննայի ազդեցությունից: Դա ընդհանրապես ինձ ազատագրեց բազմաթիվ վախերից: Բայց ամենից շատ վախենում էի անդորրից և ձանձրույթից: Ինձ և հորս ներքին հանգստության համար արտաքին անհանգստություն էր պետք: Բայց Աննան երբեք չէր կարողանա այդ հանդուրժել:<br />
<br />
==== ԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Աննայի և իմ մասին շատ եմ պատմում, բայց գրեթե ոչինչ չեմ ասում հորս մասին: Ոչ թե, որ այս պատմության մեջ գլխավոր գործող անձը նա չէր և ոչ էլ, որ նա ինձ քիչ էր հետաքրքրում: Կյանքումս ոչ մեկին այդպես չեմ սիրել, ինչպես նրան, և այդ շրջանում ինձ հուզող բոլոր զգացմունքների մեջ նրա հանդեպ ունեցածս ամենակայունն էր, ամենախորը և ինձ համար ամենաթանկագինը: Ես նրան շատ լավ գիտեի, ուստի չէի կարող հեշտությամբ դատել նրա մասին և հետո՝ մենք իրար չափազանց նման էինք: Բայցևայնպես, առաջին հերթին նրա բնավորությունը պիտի բացատրեմ, որպեսզի արդարացնեմ նրա վարքը: Նա ոչ եսասեր էր, ոչ էլ՝ փառասեր: Բայց թեթևամիտ էր, անբուժելիորեն թեթևամիտ: Նույնիսկ չեմ կարող ասել, թե ընդունակ չէր խոր զգացմունքների կամ պատասխանատվության: Իմ հանդեպ տածած նրա սերը թեթևամիտ զբաղմունք չէր կամ էլ հայրական ծանոթ մի սովորույթ: Նա ինձ համար ավելի շատ էր տառապում, քան մեկ ուրիշի: Ես էլ. այն օրը ես հուսահատություն ապրեցի, որովհետև հայրս կարծես հրաժարվում էր ինձնից, կարծես աչքից հեռացնում էր... Նա երբեք ինձ չի զոհել հանուն իր կրքերի: Շատ հաճախ, ուշ երեկոյան ինձ տուն ուղեկցելու համար ձեռքից բաց էր թողնում այն, ինչ Ուեբը կանվաներ մի «սքանչելի առիթ»: Բայց, դրանից դուրս, չեմ ժխտում, որ նա տրվում էր իր վայելքներին, անկայուն սերերին, դյուրին կյանքին: Նա իր միտքը չէր ծանրաբեռնում: Ամեն ինչին փորձում էր ֆիզիոլոգիական բացատրություն տալ, այդ բացատրությունը համարելով խելքին ավելի մոտիկ. «Ինքդ քեզնից զզվո՞ւմ ես: Շատ քնիր, քիչ խմիր»: Երբ որևէ կնոջ հանդեպ ուժգին ցանկություն էր ծագում նրա մեջ, դարձյալ այդպես էր դատում. ոչ ձգտում էր իր ցանկությունը սանձել, ոչ էլ բարդացնել զգացումները: Նա մատերիալիստ էր, բայց նրբանկատ, ըմբռնող և, վերջապես, բարեհոգի:<br />
<br />
Էլզայի հանդեպ հայտնված ցանկությունից նեղվում էր, բայց ոչ առանձնապես շատ, ինչպես կարող էր թվալ: Նա չէր մտածում, թե «Ես կդավաճանեմ Աննային: Իսկ դա նշանակում է, որ նրան չեմ սիրում»: Ընդհակառակը. «Ցավոք սրտի, Էլզան ինձ սաստիկ ձգում է, ի՞նչ արած: Պետք է նպատակիս արագ հասնեմ, այլապես բարդություններ կծագեն Աննայի հետ»: Եվ չնայած դրան, սիրում էր Աննային, պաշտում էր նրան: Աննան մեծ փոփոխություններ մտցրեց հորս կյանքում, մի կողմ մղեց այն թեթևաբարո և տխմարավուն կանանց, որոնց հետ վերջին տարիներս հանդիպում էր: Միևնույն ժամանակ հագուրդ էր տալիս նրա սնափառությանը, նրա զգացմունքայնությանը և զգացումներին, որովհետև հասկանում էր հորս, օժանդակում նրան իր խելքով և փորձով: Բայց ես շատ վստահ չեմ, որ հայրս հասկանում էր, թե Աննան ինչպիսի լուրջ զգացմունքներ ուներ իր հանդեպ: Հայրս գտնում էր, որ նա իդեալական սիրուհի է և իդեալական մայր՝ ինձ համար: Բայց, արդոք, երբևէ «իդեալական կին համարել է նրան և այդ հասկացության հետ կապված բոլոր պարտավորություններն ընդունե՞լ է: Կասկածում եմ: Ես վստահ եմ, որ Սիրիլի և Աննայի համար նա, ինչպես և ես, զգացմունքայնության տեսանկյունից անկատար էինք: Սակայն դա չէր խանգարում հորս, կրքերով լեցուն մի կյանք ապրել, որովհետև այդպես ապրելը բնական էր համարում և իր ամբողջ կենսունակությունը դնում էր դրա մեջ:<br />
<br />
Երբ Աննային մեր կյանքից դուրս շպրտելու ծրագրերն էինք կազմում, չէի մտածում հորս մասին. ես գիտեի, որ նա կմխիթարվի, ինչպես միշտ էր մխիթարվում: Գժտությունը նրա վրա ավելի էժան կնստի, քան կարգավորված կյանքը: Փաստորեն նրան, ինչպեսև ինձ, կործանել և տապալել կարող էին միայն սովորույթը միօրինակությունը: Նա և ես միևնույն ցեղից էինք, և ես երբեմն հավատացնում էի ինձ, որ մենք ազնվացեղ քոչվորներ ենք, երբեմն էլ՝ կերուխում անողների խեղճ ու այլասերված մի ցեղ:<br />
<br />
Տվյալ պահին նա տառապում էր, առնվազն տրտմում. Էլզան նրա համար դարձել էր անցած կյանքի խորհրդանիշ, երիտասարդ կյանքի, հատկապես իր երիտասարդության խորհրդանիշը: Ես զգում էի, որ նա մեծ ցանկություն ունի Աննային ասելու. «Սիրելիս, թույլ տվեք մեկ օր բացակայել: Պետք է որ գնամ այդ աղջկա մոտ և համոզվեմ, որ դեռևս շարքից դուրս չեմ եկել: Բավական է նորից զգամ նրա մարմնական բավարարվածությունը, որպեսզի հանգստանամ»: Բայց նա չի կարող ասել, ոչ թե որ Աննան խանդոտ է կամ խորապես առաքինի և նրա հետ այդպիսի խոսակցություններ չես վարի, այլ պարզապես հորս հետ միայն հետևյալ պայմաններով է համաձայնել ապրել. որ անառակ կյանքի շրջանն ավարտվել է, որ նա այլևս դպրոցական չէ, այլ մի տղամարդ, որին վստահում է իր կյանքը, հետևաբար, նա պարտավոր է իրեն կարգին պահել և ոչ թե սեփական քմահաճույքների ստրուկը լինել: Այս հարցում Աննային մեղադրել չէր լինի, դա շատ բնական և առողջ հաշիվ էր, բայցևայնպես դա հորս չէր խանգարում Էլզային ցանկանալ: Օր-օրի վրա նրան ցանկանում էր ավելի ուժգին, կրկնապատկված ձգտումով, ինչպես արգելված պտուղն են ցանկանում: <br />
<br />
Եվ, իհարկե, այդ օրերին ես ամեն ինչ կարող էի կարգավորել: Բավական էր Էլզային ասել, որ զիջի հորս և մի որևէ պատճառ գտնելով, Աննային հետս տանեի Նիցցա կամ մի այլ տեղ՝ ամբողջ օրը միասին անցկացնելու: Վերադարձին հորս կտեսնեինք հանգստացած և օրինական սիրո հանդեպ քնքշությամբ լի, այն սիրո, որ Փարիզ վերադառնալուց հետո պետք է լիներ: Չէ՞ որ նաև այս հարցը կար. Աննան եթե չամուսնանար, մյուսների պես սիրուհի էր դառնալու, այսինքն՝ ժամանակավոր: Այս բանը Աննան չէր հանդուրժի: Ես դա լավ գիտեի, նրա արժանապատվության, իր անձի հանդեպ ունեցած հարգը ինչպե՜ս է դժվարացնում մեր կյանքը... <br />
<br />
Բայց ես Էլզային չխնդրեցի հորս զիջել, ոչ էլ Աննային խնդրեցի ուղեկցել ինձ Նիցցա: Ուզում էի, որ այդ գաղտնի ցանկությունը հորս սկսեր նեղել և մղեր սխալ քայլի: Չէի կարող հանդուրժել այն արհամարհանքը, որ Աննան ցուցաբերում էր մեր անցած կյանքի հանդեպ, նրա դյուրին արգահատանքը այն երջանկության հանդեպ, որ մերն էր՝ հորս և իմը: Ես ոչ թե ուզում էի նրան ստորացնել, այլ ստիպել, որ կյանքի հանդեպ ունեցած մեր հայացքներն ընդունի: Թող իմանա, որ հայրս նրան խաբել է և թող երևույթը սթափ գնահատի, որպես զուտ մարմնական քմահաճույք, և ոչ թե հարված՝ ուղղված իր արժանապատվությանը: Իսկ եթե ամեն գնով ուզում է իրավացի լինել, ուրեմն, թող թույլ տա, որ մենք էլ մեղավոր լինենք:<br />
<br />
Ես նույնիսկ ձևացնում էի, թե հորս տառապանքները չեմ նկատում: Հատկապես պետք չէր, որ նա վստահեր ինձ, խոստովաներ, ստիպեր, որ իր համախոհը դառնամ, խոսեմ Էլզայի հետ և մի կողմ տանեմ Աննային: <br />
<br />
Ստիպված էի ձևացնել, թե նրա սերը Աննայի հանդեպ, ինչպեսև ինքը Աննան սրբազան են ինձ համար: Եվ պետք է ասեմ, որ դա առանց դժվարության էի անում: Մտածելով, որ հայրս կարող է Աննային դավաճանել, սոսկում էի, միաժամանակ տարտամ հիացմունք ապրում:<br />
<br />
Այդպես մենք շարունակում էինք երջանիկ օրեր ապրել: Ես շատացրեցի՝ Էլզայի հանդեպ հորս ունեցած ցանկությունը բորբոքելու առիթները: Աննայի դեմքին նայելիս այլևս խղճի խայթ չէի զգում: Երբեմն մտածում էի, որ կհաշտվի եղելության հետ և մեր հետագա կյանքը ավելի շատ մեր ճաշակներին կհամատասխանի, քան նրա: Մյուս կողմից էլ, հաճախ հանդիպում էի Սիրիլին, և մենք գաղտնի սիրում էինք իրար: Սոճիների բույրը, ծովի աղմուկը, նրա մարմնի շփումները... Նա սկսել էր զղջալ այն դերի համար, որ ստիպել էի նրան խաղալ: Դա արդեն զզվեցրել էր նրան, նա համաձայնել էր, հավատալով, թե դա օգտակար է մեր սիրո համար: Այդ ամենն ինձնից բավական երկդիմություն, ներքին լռություն էր պահանջում, բայց բոլորովին կարիք չէր զգացվում ճիգերի կամ ստի (իսկ ես արդեն ասել եմ, որ սովոր էի միայն իմ կատարած արարքների համար ինձ դատել): <br />
<br />
Ես արագ եմ անցնում այս շրջանի վրայով, որովհետև, հիշողությունս լարելով, վախենում եմ, թե այնպիսի բաներ կհիշեմ, որոնք կարող են ինձ տխրություն պատճառել: Հենց մտաբերում եմ երջանիկ Աննայի ծիծաղը, նրա սիրալիր վերաբերմունքն իմ հանդեպ, ասես, ինչ-որ բան գոտկատեղիցս ներքև հարվածում է ինձ և սաստիկ ցավ պատճառում, ինքս իմ հանդեպ ունեցած կատաղությունից շնչահեղձ եմ լինում: Ես այնքան մոտիկ եմ այսպես կոչված խղճի խայթին, որ փրկվելու համար ստիպված եմ հասարակ գործողությունների օգնությանը դիմել. սիգարետ վառել, ձայնապնակ դնել, բարեկամներից մեկին զանգել: Աստիճանաբար սկսում եմ ուրիշ բանի մասին մտծել: Բայց ինձ դուր չի գալիս, որ ստիպված եմ հիշողությանս մնացորդներից կառչել, մտքիս անհոգությանն ապավինել, փոխանակ կռվելու դրանց դեմ: Ես չեմ սիրում այս հատկանիշներս խոստովանել, նույնիսկ, եթե դրանցով կարելի է հպարտանալ: <br />
<br />
<br />
==== ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Տարօրինակ է, ճակատագիրը սիրում է մեզ ներկայանալ շատ սովորական և անարժան տեսքով: Այդ ամառ նա ընտրել էր Էլզայի կերպարանքը: Եթե կուզեք՝ մի գեղեցիկ դեմք, ավելի շուտ գրավիչ: Բացի այդ, Էլզան մի արտասովոր, մի վարակիչ, ինքնամոռաց ծիծաղ ուներ, որը հատուկ է մի քիչ տխամարավուն մարդկանց: <br />
<br />
Նրա ծիծաղի ազդեցությունը հորս վրա վաղուց էի նկատել: Այժմ աշխատում էի առավելագույն չափով օգտագործել այդ ծիծաղը, երբ նա Սիրիլի հետ միասին հանդիպում էր հորս: Ես նրան ասում էի. «Հենց որ տեսնեք, որ ես ու հայրս մոտենում ենք, ոչինչ մի խոսեք, միայն ծիծաղեք»: Եվ այդ զմայլելի ծիծաղը լսելուն պես հորս դեմքը մի ակնթարթում կատաղության արտահայտություն էր ստանում: Բեմադրողի դերը դեռ շարունակում էր ինձ գրավել: Իմ հարվածները երբեք չէին վրիպում, քանի որ, երբ տեսնում էինք Սիրիլին և Էլզային միասին, իրենց երևակայական, բայց բավական համոզիչ կապը բացեիբաց ցուցադրելիս, ես և հայրս միասին գունատվում էինք, հորս դեմքից, ինչպես և իմ, ամբողջ արյունը հոսում էր ներքև. դա խորքերից եկող տիրելու ցանկությունն էր՝ ցավից ավելի ուժգին: Սիրի՜լը, Սիրի՜լը Էլզայի վրա թեքված... Այդ տեսարանը ներսս քանդում էր, մինչդեռ ամեն ինչ ես էի նախապատրաստել՝ Սիրիլի և Էլզայի հետ: Բառերով հեշտ է ասել, բայց երբ Սիրիլի կիսադեմն էի տեսնում, նրա արևավառ և ճկուն վիզը՝ թեքված Էլզայի ինքնամատույց դեմքին, ինչ ասես կտայի, միայն թե այլևս չտեսնեի: Մոռանում էի, որ այս ամենն իմ ցանկությամբ է կատարվում: <br />
<br />
Սակայն այս միջադեպերից դուրս մեր առօրյան լցված էր վստահությամբ, քնքշությամբ և, ցավով եմ արտասանում այս բառը՝ Աննայի երջանկությամբ: Ես նրան երբեք այդքան երջանիկ չէի տեսել, նա տրվում էր մեզ՝ եսամոլներիս, և բնավ չէր կասկածում մեր կատաղի ցանկությունների և ստոր խաղերի մասին: Հենց դա էր իմ հաշվարկը: Հորս իրեն ամուր կապելու համար նա բնազդորեն, հպարտությունից և զսպվածությունից մղված, հեռու էր մնում ամեն տեսակի տակտիկական քայլերից և նրա միակ կոկետությունն այն էր, որ գեղեցիկ էր, խելացի և նուրբ: Հետզհետե սկսեցի նրան խղճալ: Խղճահարությունը հաճելի զգացում է և ռազմական երաժշտության պես թելադրող: Մի՞թե կարելի էր ինձ մեղադրել դրա համար: <br />
<br />
Մի անգամ առավոտյան չափից դուրս հուզված սպասուհին մի երկտող բերեց Էլզայից. «Ամեն ինչ կարգավորվում է, եկեք»: Ինձ թվաց, թե աղետ է պատահել. հանգուցալուծումները ես ատում եմ: Վերջապես Էլզային գտա լողափում, նրա դեմքը ցնծում էր: <br />
<br />
– Մեկ ժամ առաջ հանդիպեցի ձեր հորը:<br />
<br />
– Ի՞նչ ասաց:<br />
<br />
– Ասաց, որ սաստիկ ցավում է կատարվածի համար, որ նա իրեն ստահակի պես է պահել: Ճիշտ է, չէ՞: <br />
<br />
Ստիպված համաձայնեցի: <br />
<br />
– Հետո ինձ հաճոյախոսեց, այնպես, ինչպես միայն ինքը կարող է անել... Գիտեք, մի տեսակ անփույթ տոնով, ցածրաձայն, կարծես տառապելով էր ասում... մի տեսակ էր... <br />
<br />
Ես նրան հանեցի հովվերգության քաղցր գրկից. <br />
<br />
– Մտքինն ի՞նչ էր:<br />
<br />
– Ոչինչ... Այսինքն, ոչ, ինձ հրավիրեց գյուղ՝ միասին թեյ խմելու, և որպեսզի ապացուցեմ, որ ես հիշաչար կին չեմ, որ լայնախոհ եմ, ժամանակակից հայացքների տեր, ես...<br />
<br />
Հորս պատկերացումները շիկահեր կանանց լայնախոհության մասին ինձ զվարճացրին:<br />
<br />
– Ինչո՞ւ եք ծիծաղում, գնա՞մ այնտեղ, թե ոչ:<br />
<br />
Քիչ մնաց ասեի, որ դա ինձ չի հետաքրքրում: Հետո մտածեցի, որ իր խաղերի հաջողության «մեղավորը” ինձ է համարում: Արդարացի էր դա, թե ոչ, բայց ինձ զայրացրեց: Ես նեղն էի ընկել: <br />
<br />
– Չգիտեմ, Էլզա, դա կախված է ձեզնից: Մի հարցրեք շարունակ, թե ինչ պիտի անեք, կարծես իմ դրդմամբ եք...<br />
<br />
– Հապա ո՞ւմ դրդմամբ,– հարցրեց նա:– Ձեր շնորհիվ էր, որ ...<br />
<br />
Նրա ձայնում զգացվող հիացմունքն ինձ անսպասելիորեն վախեցրեց:<br />
<br />
-Գնացեք, եթե շատ եք ուզում, բայց ի սեր Աստծո, այդ մասին այլևս մի պատմեք ինձ:<br />
<br />
– Բայց... պետք է նրան ազատել այդ կնոջից... Սեսիլ:<br />
<br />
Ես փախա: Հայրս ինչ ուզում է թող անի, Աննան ինչպես ուզում է թող կծիկը քանդի: Իմիջիայլոց, ես ժամադրված էի Սիրիլի հետ: Ինձ թվում էր, որ այս կաշկանդող վախից միայն սերը կարող է ինձ փրկել:<br />
<br />
Սիրիլն անխոս ինձ գրկեց, տարավ իր հետ: Նրա կողքին ամեն ինչ հեշտանում էր, լցվում կրքով, հաճույքով: Մի քիչ ուշ, նրա կողքին պառկած, գլուխս նրա ոսկեգույն քրտնած մարմնին դրած, ինքս էլ ուժասպառ և նավաբեկյալի պես մոլորյալ, ասացի, որ ինքս ինձ ատում եմ: Ես դա ասացի ժպտալով, քանի որ այդ ճշմարտությունն ինձ ցավ չէր պատճառում, այլ՝ ճակատագրին հնազանդվելու մի հաճելի զգացում: Իմ խոսքերը նա լուրջ չընդունեց:<br />
<br />
– Դատարկ բաներ են: Ես այնպես եմ սիրում քեզ, որ կարող եմ ստիպել մտքերդ փոխես: Ես սիրում եմ քեզ, այնպե՜ս եմ սիրում...<br />
<br />
Այդ նախադասության ռիթմը ճաշի ամբողջ ընթացքում հետապնդում էր ինձ . «Ես սիրում եմ քեզ, այնպես եմ սիրում»: Ահա թե ինչու, հակառակ իմ ճիգերին, այդ ճաշի մանրամասները շատ վատ եմ հիշում: Աննայի հագին մանուշակագույն զգեստ կար՝ աչքի տակի բծերին, նրա աչքերի գույնին համապատասխան: Հայրս, որոշակիորեն թեթևացած, ծիծաղում էր: Իրադրությունը նրա համար դեպի լավն էր գնում: Անուշեղեն ուտելիս հայտարարեց, որ երեկոյան գյուղ պիտի գնա: Ես ինձուինձ խնդացի: Հոգնել էի ու հանձնվել ճակատագրի քմահաճույքին: Միայն մի ցանկություն ունեի՝ լողանալ:<br />
<br />
Ժամը չորսին իջա լողափ: Բակում հանդիպեցի հորս, պատրաստվում էր գյուղ մեկնել: Նրան ոչինչ չասացի: Նույնիսկ խորհուրդ չտվեցի, որ զգույշ մնա: <br />
<br />
Ջուրը տաք էր և հաճելի: Աննան չէր հայտնվում, նա հավանաբար զբաղված էր իր մոդելներով, նկարում էր իր սենյակում, մինչդեռ հայրս սիրաբանում էր Էլզայի հետ: Երկու ժամ հետո, երբ արևն այլևս չէր տաքացնում, ես բարձրացա պատշգամբ, նստեցի բազկաթոռին, մի թերթ վերցրեցի:<br />
<br />
Այդ պահին հայտնվեց Աննան. նա գալիս էր պուրակից: Նա վազում էր, իմիջիայլոց, շատ վատ, անճոռնի, արմունկները մարմնին սեղմած: Ես անսպասելիորեն, անվայել կերպով մտածեցի, որ մի պառավ է վազում, որ հիմա կընկնի: Ես ապշած կանգնել էի. նա անհետացավ տան ետևում, վազեց դեպի գարաժ: Այդ ժամանակ ամեն ինչ հասկացա և ինքս էլ վազեցի, որպեսզի նրան պահեմ:<br />
<br />
Նա արդեն իր մեքենայի մեջ էր և շարժիչը միացրել էր: Վազելով վրա հասա և կախվեցի մեքենայի դռնից: <br />
<br />
– Աննա,– ասացի ես:– Աննա, մի գնացեք, սա թյուրիմացություն է, իմ մեղքով է, ես ձեզ կբացատրեմ:<br />
<br />
Նա ինձ չէր լսում, իմ կողմը չէր նայում, նա թեքվել էր, որպեսզի արգելակիչը ազատեր:<br />
<br />
– Աննա, դուք մեզ շատ եք պետք:<br />
<br />
Այդ պահին նա ուղղվեց. դեմքն այլայլված էր: Նա լալիս էր: Եվ ես հանկարծ գիտակցեցի, որ ձեռք եմ բարձրացրել կենդանի և զգայուն արարածի վրա, ոչ թե մի վերացական էության: Մի ժամանակ նա ջահել աղջիկ է եղել, երևի մի քիչ ինքնամփոփ, հետո կին է դարձել: Դարձել է քառասուն տարեկան, սիրել է մի տղամարդու և հույս է ունեցել, որ նրա հետ տասը տարի, գուցեև քսան տարի երջանիկ կապրի: Իսկ ես... այս դեմքը, այս դեմքը... սա իմ գործն է: Ես ցնցված էի, դռան մոտ կանգնած, ամբողջ մարմնով դողում էի:<br />
<br />
– Դուք ոչ մեկի կարիքը չունեք,– շշնջաց նա:– Ո՛չ դուք, ո՛չ նա:<br />
<br />
Շարժիչը միացավ: Ես հուսահատության մեջ էի, նա չպետք է այդպես մեկներ:<br />
<br />
– Ներեցեք ինձ, աղաչում եմ...<br />
<br />
– Ձեզ ներեմ, ինչո՞ւ:<br />
<br />
Արցունքներն առատորեն հոսում էին աչքերիցս: Նա կարծես թե չէր նկատում, դեմքն անշարժ էր.<br />
<br />
– Իմ խե՜ղճ աղջիկ...<br />
<br />
Նա ձեռքը մի պահ դրեց այտիս և մեկնեց: Մեքենան անհետացավ տան ետևը: Ես կորած էի, մոլորված, գլուխս կորցրած... Ամեն ինչ այնպես արագ կատարվեց: Եվ ի՜նչ էր դարձել նրա դեմքը, նրա դեմքը...<br />
<br />
Ետևիցս քայլեր լսեցի: Հայրս էր: Նա հասցրել էր Էլզայի շրթներկի հետքերը սրբել և սոճիների ասեղները վրայից թափ տալ: Շրջվեցի և հարձակվեցի նրա վրա. <br />
<br />
– Կեղտո՛տ, կեղտո՛տ:<br />
<br />
Սկսեցի հեծկլտալ:<br />
<br />
– Ի՞նչ է պատահել: Մի՞թե Աննան... Սեսիլ, ասա՛ ինձ, Սեսիլ...<br />
<br />
<br />
==== ՏԱՍՆՄԵԿԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Մենք միայն ընթրիքին հանդիպեցինք՝ երկուսս էլ իրար դեմ առ դեմ հայտնվելուց անձկալի ապրումների մեջ: Ես բոլորովին քաղցած չէի, նա նույնպես: Երկուսս էլ զգում էինք. անհրաժեշտ է, որ Աննան վերադառնա: Անձամբ ես չէի կարող տանել նրա այլայլված դեմքի հուշը, որ տեսա մեկնումից առաջ, նրա թախիծը և իմ մեղավորությունը: Ես մոռացել էի իմ սարքած խաղերը և այնքան լավ մշակված ծրագիրս: Ես կատարելապես մոլորված էի, ճամփից շեղված ու լքված սայլակի պես, նույնը կարդում էի հորս դեմքին:<br />
<br />
– Ի՞նչ ես կարծում,– ասաց նա:– Երկա՞ր ժամանակով է լքել մեզ:<br />
<br />
– Երևի Փարիզ է մեկնել,– պատասխանեցի ես:<br />
<br />
– Փարիզ...,– շշնջաց հայրս մտախոհ:<br />
<br />
– Գուցե այլևս երբեք չտեսնենք նրան...<br />
<br />
Նա մոլորված նայեց ինձ և սեղանի վրայից ձեռքս բռնեց. <br />
<br />
– Պատկերացնում եմ, թե ինչպես բարկացած ես ինձ վրա: Ինքս էլ չեմ հասկանում, թե ինչ կատարվեց: Էլզայի հետ վերադառնում էինք անտառով, հա... Մի խոսքով, ես նրան համբուրեցի, և Աննան հավանաբար այդ պահին մեզ տեսավ...<br />
<br />
Ես նրան չէի լսում: Երկու անձնավորություն՝ Էլզան և հայրս, սոճիների ստվերում իրար փաթաթված, ինձ համար նրանք ասես ոդևիլի հերոսներ լինեին, ասես աննյութեղեն էին, ես նրանց չէի տեսնում: Այդ օրվա միակ կենդանի բանը, դաժանորեն իրական բանը Աննայի դեմքն էր, նրա դեմքը վերջին պահին, ցավով կնքված դեմքը, դեմք, որին դավաճանել էին: Ես մի սիգարետ վերցրի հորս տուփից, վառեցի: Եվս մի բան, որն Աննան հանդուրժել չէր կարող. երբ ուտելու ժամանակ ծխում էին: Ես ժպտացի հորս.<br />
– Ես լավ հասկանում եմ, դու մեղավոր չես... Ինչպես ասում են, մի րոպեով գլուխդ քամուն տվիր: Բայց պետք է, որ Աննան մեզ ների, ավելի շուտ՝ քեզ ների:<br />
<br />
– Ինչպե՞ս անենք,– ասաց նա:<br />
<br />
Նա շատ դժբախտ տեսք ուներ, ես նրան խղճացի, հետո ինձ խղճացի: Ինչպե՞ս կարող էր Աննան այսպես մեզ լքել, մի՞թե ուզում է մեզ պատժել զուտ նրա համար, որ մի սովորական խենթություն է արվել: Մի՞թե նա պարտավորություններ չունի մեր հանդեպ:<br />
<br />
– Մենք նրան կգրենք,– ասացի ես:– Եվ ներողություն կխնդրենք նրանից:<br />
<br />
– Դա հանճարեղ գաղափար է,– գոռաց հայրս:<br />
<br />
Վերջապես նա միջոց գտավ երեք ժամ մեզ տանջող անգործությունից դուրս բերելու:<br />
<br />
Ընթրիքը կիսատ թողնելով, սփռոցը և ափսեները մի կողմ հրեցի, հայրս գնաց մի մեծ լամպ բերեց, գրիչներ, թանաքաման ու իր անվանական թուղթը, և մենք նստեցինք դեմ-դիմաց, միայն թե չէինք ժպտում. այնքան էինք ինքներս մեզ համոզել, որ այս կերպ կվերադարձնենք Աննային: Պատուհանի առջև մի չղջիկ կորագծեր էր անում: Հայրս գլուխը թեքեց և սկսեց գրել: <br />
<br />
Այդ երեկոյի ընթացքում բարի զգացմունքներով հորդուն նամակները, որ գրում էինք Աննային, չեմ կարողանում հիշել առանց իմ հանդեպ ուղղված դաժան հեգնանքի, տանջալից զգացումի: Լամպի լույսի տակ, երկուսով, ջանասեր և անշնորհք աշակերտների նման, լռության մեջ աշխատում էինք այս անկարելի տնային հանձնարարությունը կատարել: «Վերադարձնել Աննային»: Այնուամենայնիվ, այդ թեմայով գրված երկու գլուխգործոց ստեղծվեց՝ լցված անկեղծ ներողություններով, քնքշանքով ու զղջումով: Նամակս վերջացնելով, ես գրեթե համոզված էի, որ Աննան չի կարողանա իմ աղերսանքներին դիմադրել, որ հաշտությունն ուր որ է կլինի: Ես արդեն պատկերացնում էի ներումի տեսարանը՝ ամոթի և հումորի զգացումով լցված... Դա տեղի կունենա Փարիզում՝ մեր հյուրասրահում, Աննան ներս կմտնի և...<br />
<br />
Հեռախոսը զանգեց: Ժամը տասն էր: Մենք իրար նայեցինք զարմանքով, հետո հույսով, Աննան է, նա զանգում է, որ ասի, թե մեզ ներել է, թե վերադառնում է: Հայրս ցատկեց դեպի հեռախոսը և հրճվալից ձայնով գոռաց. «Ալո՜»:<br />
<br />
Իսկ հետո նվազ ձայնով ասում էր միայն՝ «Այո, այո, դա որտե՞ղ է, այո»: Ես էլ վեր կացա, մեջս վախ էր արթնացել: Նայում էի հորս, նրա ձեռքին, որ մեքենայորեն երեսին էր քսում: Վերջապես լսափողը զգույշ կախեց և դարձավ ինձ.<br />
<br />
– Նա ավտովթարի է ենթարկվել, Էստերելի ճանապարհին: Նրա հասցեն միանգամից չեն կարողացել գտնել: Զանգել են Փարիզ, իսկ այնտեղ տվել են այս հասցեն...<br />
Նա մեքենայորեն էր խոսում, միևնույն երանգով, և ես չհամարձակվեցի ընդհատել:<br />
<br />
Վթարը պատահել է ամենավտանգավոր տեղում: Այդտեղ արդեն շատերն են ջախջախվել... Մեքենան հիսուն մետրից ընկել է անդունդ: Միայն հրաշքով կկարողանար այդտեղից...<br />
<br />
Այդ գիշերվա մնացած ժամերը ես հիշում եմ որպես մի մղձավանջ: Մեքենայի լույսերի տակից դուրս ցատկող խճուղին, հորս անշարժ դեմքը... հիվանդանոցի դուռը... Հայրս չթողեց, որ նրան նայեմ: Ես նստած էի սպասասրահում, մի նստարանին և նայում էի Վենետիկը ներկայացնող լիտոգրաֆիան: Ոչ մի բանի մասին չէի մտածում: Հիվանդապահուհիներից մեկն ինձ ասաց, որ ամռան սկզբից այդ տեղում արդեն վեց վթար է եղել: Հայրս չէր գալիս: <br />
<br />
Եվ ես մտածեցի, որ Աննան իր մահով մեկ անգամ էլ ընդգծեց, որ տարբերվում է մեզնից: Եթե մենք ինքնասպանություն գործելու լինեինք (մի պահ ընդունենք, թե այդքան քաջություն կունենայինք), հայրս և ես մի գնդակ կարձակեինք մեր գլխին և բացատրական երկտող կթողնեինք, որպեսզի մեղավորներին հավերժորեն քնից-հանգստից զրկենք և արյունը պղտորենք: Բայց Աննան մեզ մի փառավոր և մեծահոգի նվեր արեց, մի հսկայական հույս թողնելով մտածելու, որ դա վթար էր: Վտանգավոր մի վայր, անկայուն մեքենա: Եվ մենք, մեր բնավորության թուլությունից մղված, շատ շուտով կընդունենք այդ նվերը: Եվ, իմիջիայլոց, եթե այսօր խոսում եմ ինքնասպանության մասին, ապա միայն այդքանն արդեն ռոմանտիկ է իմ կողմից: Մի՞թե կարելի ինքնասպան լինել այնպիսի արարածների համար, ինչպիսին ես և հայրս ենք, մարդիկ, որոնք ոչ մեկի կարիքը չունեն՝ ո՛չ մեռածների, ո՛չ ողջերի: Այսինքն, ես և հայրս այդ մասին խոսում էինք որպես մի դժբախտ պատահարի:<br />
<br />
Մյուս օրը, ժամը երեքին մոտ վերադարձանք տուն: Էլզան և Սիրիլն աստիճաններին նստած ապասում էին մեզ: Նրանք վեր կացան մեզ դիմավորելու՝ երկու ծիծաղաշարժ և մոռացված կերպարանքներ: Ո՛չ մեկը, ոչ էլ մյուսը չէին ճանաչում և չէին սիրում Աննային: Նրանք կանգնել էին՝ իրենց սիրային պստիկ պատմություններով, իրենց գեղեցկության կրկնակի հրապույրներով, իրենց նեղված տեսքով: Սիրիլը մի քայլ արեց դեպի ինձ և ձեռքը դրեց իմ ուսին: Ես նայում էի նրան. ես նրան երբեք չէի սիրել: Նա ինձ համար լավ և գրավիչ տղա էր, ես սիրել եմ նրա պարգևած հաճույքը, բայց ես նրա կարիքը չունեի: Ես շուտով կմեկնեմ, կլքեմ այս տունը, այս տղային, այս ամառը: Հայրս կողքիս էր, թևանցուկ արեց և մտանք տուն: <br />
<br />
Տանը Աննայի ժակետն էր, նրա ծաղիկները: Նրա օծանելիքի բույրը, նրա սենյակը: Հայրս պատուհանի փեղկերը փակեց, մի շիշ վերցրեց սառնարանից և երկու բաժակ: Մեր վիճակի համար դա միակ դեղն էր: Ներողություններով լի մեր նամակներն ընկած էին սեղանին: Ես շպրտեցի դրանք: Նամակները սահուն իջան պարկետի վրա: Հայրս, որ լիքը բաժակը ձեռքին մոտենում էր ինձ, վարանեց, հետո խուսափեց դրանց վրայով քայլել: Դա խորհրդանշական էր և վատ ճաշակի արտահայտություն: Բաժակս վերցրեցի և մի թափով խմեցի: Սենյակը կիսախավարի մեջ էր: Պատուհանի մոտ հորս ստվերն էր: Ծովը զարկվում էր ափին: <br />
<br />
<br />
==== ՏԱՍՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ ====<br />
<br />
Թաղումը Փարիզում էր, արևոտ օր, հետաքրքրասերների ամբոխ, սգո սև գույն: Հայրս ու ես սեղմում էինք Աննայի ծեր ազգականների ձեռքերը: Ես նայում էի նրանց հետաքրքրասիրութամբ: Նրանք անպայման տարին մեկ անգամ կգային մեզ մոտ թեյ խմելու: Հորս նայում էի կարեկցանքով: Ուեբն անպայման տարածած կլիներ ապագա ամուսնության լուրը: Սիրիլին տեսա, մուտքի մոտ սպասում էր ինձ: Ես խուսափեցի նրան հանդիպել: Նրա հանդեպ ունեցած հիշաչար զգացումս ոչնչով չէր արդարանում, սակայն չէի կարողանում զսպել... Մեզ շրջապատող մարդիկ սգում էին անհեթեթ ու եղերական միջադեպը, և քանի որ ես ինչ-որ չափով կասկածում էի, թե դա վթար է, այդ ցավակցական խոսակցությունները ինձ հաճույք էին պատճառում:<br />
<br />
Վերադարձի ճանապարհին, մեքենայի մեջ, հայրս բռնեց ձեռքս և սեղմեց: Ես մտածում էի. «Դու այլևս ոչ ոք չունես ինձնից բացի, ես էլ ոչ ոք չունեմ քեզնից բացի, մենք մենակ ենք և դժբախտ», և առաջին անգամ լաց եղա: Դրանք բավականին քաղցր արցունքներ էին և չէին հիշեցնում այն դատարկությունը, այն սոսկալի հոգեկան դատարկությունը, որ ես ապրում էի հիվանդանոցում՝ Վենետիկը պատկերող լիտոգրաֆիան նայելիս: Հայրս անխոս, այլայլված դեմքով, թաշկինակ տվեց ինձ:<br />
<br />
Մի ամիս շարունակ մենք ապրում էինք երկուսով, ինչպես մի ամուրի և մի որբուհի. նախաճաշում էինք միասին, ճաշում էինք միասին, ոչ մի տեղ չէինք գնում: Երբեմն թեթևակի խոսք էր բացվում Աննայի մասին . «Հիշո՞ւմ ես այն օրը, երբ...»: Նրա մասին խոսում էինք զգուշությամբ, հայացքը փախցնելով, վախենում էինք, որ հանկարծ մի օր մեր մեջ մի բան շուռ կգա և մեզնից մեկնումեկը հանկարծ մի անդարմանելի բան կարտասանի: Այս զգուշությունը, այս փոխադարձ նրբանկատությունը վարձահատույց եղավ: Շուտով մենք կարողացանք Աննայի մասին խոսել բնական տոնով, ինչպես, ասենք մի մարդու, որը մեզ համար սիրելի է, որի հետ երջանիկ էինք, բայց որին Աստված կանչել է իր մոտ: «Պատահականության” փոխարեն գրում եմ «Աստված». բայց «Աստծուն” մենք չէինք հավատում: Շնորհակալ ենք այնքանով, որ այդ վիճակում կարող էինք պատահականությանը հավատալ:<br />
<br />
Հետո մի օր ընկերոջս մոտ ծանոթացա նրա ազգականներից մեկին, որն ինձ դուր եկավ, որին ես դուր եկա: Մի շաբաթ շարունակ, սիրո առաջին օրերին հատուկ անզգուշությամբ և անհոգությամբ, նրա հետ գնում էի ամեն տեղ, և հայրս, որ միայնությունը դժվար էր տանում, սկսեց նույնը անել բավական մեծ հավակնություններ ունեցող մի կնոջ հետ: Եվ առաջվա կյանքն սկսվեց, ինչպեսև պետք է լիներ: Երբ հայրս և ես հանդիպում ենք, ծիծաղում ենք միասին և խոսում մեր նվաճումների մասին: Նա, իհարկե, կասկածում է, թե իմ և Ֆիլիպի հարաբերությունները պլատոնիկ են, իսկ ես գիտեմ, որ նոր բարեկամուհին բավական թանկ է նստում նրա վրա: Բայց մենք երջանիկ ենք: Ձմեռը վերջանալու վրա է, անցյալ տարվա ամառանոցն արդեն չենք վարձի, կվարձենք մեկ ուրիշը՝ Ժուան-լը-Պենի մոտ:<br />
<br />
Միայն թե երբեմն, արշալույսին, երբ դեռ պառկած եմ անկողնում, իսկ Փարիզի փողոցներում միայն մեքենաների աղմուկն է, հիշողությունս մոլորեցնում է ինձ, առջևս է կանգնում անցած ամառը և հետը կապված բոլոր հուշերը: Աննա՜, Աննա՜, ցածրաձայն ու երկար-երկար կրկնում եմ ես խավարի մեջ: Ինչ-որ բան է մեջս բարձրանում. ես փակում եմ աչքերս և մեջս բարձրացող այդ բանը կոչում իր անունով. բարև, թախիծ:</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%96%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A1%D5%A6_%D5%8D%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%B6&diff=8900Ֆրանսուազ Սագան2015-06-27T23:26:47Z<p>**David**: Նոր էջ «{{Հեղինակ |լրիվ անուն = Ֆրանսուազ Սագան |դասակարգում = Սագան Ֆրանսուազ |սկզբնատառ = Ս |ծնվել է = հուն...»:</p>
<hr />
<div>{{Հեղինակ<br />
|լրիվ անուն = Ֆրանսուազ Սագան <br />
|դասակարգում = Սագան Ֆրանսուազ<br />
|սկզբնատառ = Ս<br />
|ծնվել է = հունիսի 21, 1935, Կաժարկ <br />
|մահացել է = սեպտեմբերի 24, 2004, Օնֆլյո, Նորմանդիա<br />
}}<br />
{{DEFAULTSORT:Սագան, Ֆրանսուազ}}<br />
<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ-Ս|{{{դասակարգում}}}]]<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ]]<br />
<br />
==Ստեղծագործություններ==<br />
<br />
*[[«Բարև, թախիծ»]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%A1%D5%A2%D6%80%D5%AB%D5%A5%D5%AC_%D4%B3%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AB%D5%A1_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%A5%D5%BD&diff=8281Գաբրիել Գարսիա Մարկես2015-05-20T14:31:06Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Հեղինակ<br />
|լրիվ անուն = Գաբրիել Գարսիա Մարկես<br />
|դասակարգում = Մարկես Գաբրիել Գարսիա<br />
|սկզբնատառ = Մ<br />
|ծնվել է = 1927 մարտի 6<br />
|մահացել է = 2014 ապրիլի 17<br />
|նկարագրություն =<br />
}}<br />
{{DEFAULTSORT:Մարկես, Գաբրիել Գարսիա}}<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ-Մ|{{{դասակարգում}}}]]<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ]]<br />
<br />
*[[100 տարվա մենություն]]<br />
<br />
*[[«Յոթ_պատմվածք»]]<br />
**[[Երկնագույն շան աչքերը]]<br />
<br />
*[[«Հինգ վիպակ»]]<br />
**[[Խրոնիկա]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=100_%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%BE%D5%A1_%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6&diff=8280100 տարվա մենություն2015-05-20T14:27:22Z<p>**David**: Նոր էջ «{{Վերնագիր |վերնագիր = 100 տարվա մենություն |հեղինակ = Գաբրիել Գարսիա Մարկես |թարգմանիչ = Ռ. Հովսեփյ...»:</p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = 100 տարվա մենություն<br />
|հեղինակ = [[Գաբրիել Գարսիա Մարկես]]<br />
|թարգմանիչ = Ռ. Հովսեփյան<br />
|աղբյուր = <br />
}}<br />
[[Կատեգորիա:Արձակ]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%A1%D5%A2%D6%80%D5%AB%D5%A5%D5%AC_%D4%B3%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AB%D5%A1_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%A5%D5%BD&diff=8279Գաբրիել Գարսիա Մարկես2015-05-20T14:22:12Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Հեղինակ<br />
|լրիվ անուն = Գաբրիել Գարսիա Մարկես<br />
|դասակարգում = Մարկես Գաբրիել Գարսիա<br />
|սկզբնատառ = Մ<br />
|ծնվել է = 1899<br />
|մահացել է = 1961<br />
|նկարագրություն =<br />
}}<br />
{{DEFAULTSORT:Մարկես, Գաբրիել Գարսիա}}<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ-Մ|{{{դասակարգում}}}]]<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ]]<br />
<br />
*[[100 տարվա մենություն]]<br />
<br />
*[[«Յոթ_պատմվածք»]]<br />
**[[Երկնագույն շան աչքերը]]<br />
<br />
*[[«Հինգ վիպակ»]]<br />
**[[Խրոնիկա]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D4%B3%D5%A1%D5%A2%D6%80%D5%AB%D5%A5%D5%AC_%D4%B3%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AB%D5%A1_%D5%84%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%A5%D5%BD&diff=8278Գաբրիել Գարսիա Մարկես2015-05-20T14:21:22Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Հեղինակ<br />
|լրիվ անուն = Գաբրիել Գարսիա Մարկես<br />
|դասակարգում = Մարկես Գաբրիել Գարսիա<br />
|սկզբնատառ = Մ<br />
|ծնվել է = 1899<br />
|մահացել է = 1961<br />
|նկարագրություն =<br />
}}<br />
{{DEFAULTSORT:Մարկես, Գաբրիել Գարսիա}}<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ-Մ|{{{դասակարգում}}}]]<br />
[[Կատեգորիա:Հեղինակներ]]<br />
<br />
*[[«100 տարվա մենություն»]]<br />
**[[100 տարվա մենություն]]<br />
<br />
*[[«Յոթ_պատմվածք»]]<br />
**[[Երկնագույն շան աչքերը]]<br />
<br />
*[[«Հինգ վիպակ»]]<br />
**[[Խրոնիկա]]</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%93%D5%B8%D6%84%D6%80%D5%AB%D5%AF_%D4%BB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A8&diff=8198Փոքրիկ Իշխանը2015-05-14T13:01:10Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Փոքրիկ Իշխանը <br />
|հեղինակ = [[Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերի]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ<br />
<br />
Խնդրում եմ, երեխաները ինձ ներեն այս գիրքը մեծահասակ մարդու ձոնելու համար: Պետք է արդարանամ՝ այդ մեծահասակ մարդը իմ ամենալավ բարեկամն է: Բացի դա, նա աշխարհում ամեն բան հասկանում է, նույնիսկ մանկական գրքերը: Եվ վերջապես, նա ապրում է Ֆրանսիայում, իսկ այնտեղ հիմա սով է ու սառնամանիք: Եվ նա մխիթարության մեծ կարիք է զգում: Եթե այս ամենը ինձ չի արդարացնում, ապա ես այս գիրքը կնվիրեմ այն տղային, որին մի ժամանակ նման է եղել իմ մեծահասակ ընկերը: Չէ՞ որ բոլոր մեծահասակները առաջ երեխա են եղել, միայն թե նրանցից քչերն են այդ բանը հիշում: Այսպես ուրեմն, ես ուղղում եմ մտցնում իմ ձոնի մեջ՝ <br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ <br />
<br />
Երբ նա փոքրիկ տղա էր<br />
<br />
<br />
<br />
== I ==<br />
<br />
Երբ ես վեց տարեկան էի, «Ճշմարտացի պատմություններ» խորագրով մի գրքում, ուր պատմվում էր կուսական անտառների մասին, մի զարմանալի նկար տեսա: Նկարում հսկայական վիշապօձը մի գիշատիչ գազան էր կուլ տալիս: Ահա թե ինչպիսին էր այդ նկարը:<br />
<br />
Գրքում ասվում էր. «Վիշապօձը իր զոհին կուլ է տալիս առանց ծամելու, ողջողջ: Դրանից հետո նա այլևս չի կարողանում շարժվել և կես տարի անընդհատ քնում է՝ մինչև որ մարսում է կերածը»: <br />
<br />
Ես շատ խորհեցի ջունգլիների արկածներով լի կյանքի մասին և գունավոր մատիտներով նկարեցի իմ առաջին ստեղծագործությունը: Դա իմ № 1 նկարն էր: Ահա թե ինչպես էի նկարել:<br />
<br />
Ես իմ առաջին ստեղծագործությունը ցույց տվեցի մեծահասակներին և հարցրի՝ սարսափելի չէ արդյոք: <br />
<br />
– Մի՞թե գլխարկը սարսափելի է,– առարկեցին նրանք:<br />
<br />
Իսկ դա ամենևին էլ գլխարկ չէր, այլ մի վիշապօձ, որը փիղ էր կուլ տվել: Ստիպված վիշապօձը նկարեցի ներսի կողմից, որպեսզի մեծահասակներին հասկանալի լինի: Ախր նրանց ամեն բան պետք է բացատրել: Ահա իմ № 2 նկարը<br />
<br />
Մեծահասակներն ինձ խորհուրդ տվեցին օձ չնկարել ոչ դրսի և ոչ էլ ներսի կողմից, այլ հետաքրքրվել աշխարհագրությամբ, պատմությամբ, թվաբանությամբ և ուղղագրությամբ: Ահա թե ինչպես պատահեց, որ ես վեց տարեկան հասակում հրաժարվեցի նկարչի փայլուն ապագայից: № 1 և № 2 նկարներով անհաջողության մատնվելուց հետո ես իմ նկատմամբ կորցրեցի հավատս: Մեծահասակները իրենք երբեք և ոչինչ չեն հասկանում, իսկ երեխաների համար շատ է հոգնեցուցիչ, երբ ստիպված են լինում ամեն ինչ նրանց բացատրել ու գլուխները մտցնել: <br />
<br />
Եվ այսպես, ես ստիպված էի ուրիշ մասնագիտություն ընտրել և սովորեցի ինքնաթիռ վարել: Ես ամբողջ աշխարհը գրեթե ման եմ եկել: Եվ, ճիշտ որ ասեմ, աշխարհագրությունն ինձ շատ պետք եկավ: Առաջին իսկ հայացքից կարողանում էի Չինաստանն ու Արիզոնան տարբերել. երբ գիշերը շեղվում ես ճանապարհից, շատ կարևոր է այս իմանալը: <br />
<br />
Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց: Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել: Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդ բանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի լավ կարծիք ունենամ: <br />
<br />
Երբ հանդիպում էի որևէ մեծահասակի, որն ինձ մյուսներից ավելի հասկացող ու խելացի էր թվում, ես նրան ցույց էի տալիս իմ № 1 նկարը, որը միշտ մոտս էի պահում: Ես ուզում էի իմանալ, թե այդ մարդը իսկապես մի բան հասկանում է: Բայց բոլորն էլ ինձ պատասխանում էին. «Դա գլխարկ է»: <br />
<br />
Եվ ես այլևս նրանց մոտ չէի խոսում ոչ վիշապօձերի, ոչ ջունգլիների և ոչ էլ աստղերի մասին: Ես հարմարվում էի նրանց մտածողությանը: Ես նրանց հետ խոսում էի բրիջ և գոլֆ խաղալու մասին, քաղաքականության ու փողկապների մասին: Եվ մեծահասակները շատ գոհ էին մնում, որ ծանոթացել են ինձ նման առողջ դատողության տեր մարդու հետ:<br />
<br />
<br />
== II ==<br />
<br />
Այսպես ես ապրում էի մենության մեջ, և մեկը չկար, որ հետը սրտանց խոսեի: Եվ ահա վեց տարի առաջ հարկադրված վայրէջք կատարեցի Սահարայում: Ինքնաթիռիս շարժիչի մեջ ինչոր բան էր ջարդվել: Ինձ հետ ոչ մեխանիկ կար, ոչ ուղևոր, և ես որոշեցի ինքս ամեն ինչ սարքել, չնայած դա շատ դժվար գործ էր: Ես պետք է կամ շարժիչը կարգի գցեի, կամ զոհ գնայի: Իմ ունեցած ջուրը հազիվ թե ինձ մի շաբաթ բավականացներ: <br />
<br />
Այսպես ուրեմն, ես առաջին գիշերը քնեցի անապատի ավազներին, ուր շուրջս՝ հազարավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր չկար: Նավաբեկյալն անգամ իրեն այդքան միայնակ չէր զգա օվկիանոսում, որքան ես: Պատկերացրեք, թե որքան զարմացա, երբ լուսաբացին ինձ արթնացրեց ինչոր մեկի բարակ ձայնը: <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր, խնդրում եմ... <br />
<br />
– Ի՜նչ... <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր...<br />
<br />
Ես այնպես վեր թռա, կարծես թե ամպրոպ էր ճայթել: Աչքերս տրորեցի: Նայեցի շուրջս ու տեսա մի տարօրինակ, փոքրիկ մարդուկ, որ կանգնել ու լրջորեն նայում էր ինձ:<br />
<br />
Ահա ամենալավ դիմանկարը, որ ես հետագայում կարողացա նկարել: Բայց իմ նկարում նա այդքան լավ չի ստացվել, ինչպես իրականում կար: Դրա համար ե՛ս չեմ մեղավորը: Երբ վեց տարեկան էի, մեծահասակներն ինձ համոզեցին, որ ինձանից նկարիչ դուրս չի գա, այդ պատճառով էլ դրսի ու ներսի կողմից նկարած վիշապօձերից բացի ես ուրիշ ոչ մի բան նկարել չսովորեցի:<br />
<br />
Եվ այսպես, ես, աչքերս լայն բաց արած, նայում էի այդ անսովոր երևույթին: Չմոռանաք, որ ես մարդկային բնակավայրերից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու էի գտնվում: Բացի դրանից, բոլորովին էլ չէր երևում, թե այդ պստիկ տղան մոլորվել է, մահու չափ հոգնած է ու վախեցած կամ քաղցից ու սովից մեռնում է: Նրա տեսքից հնարավոր չէր ասել, թե դա ամեն տեսակի մարդկային բնակավայրերից հեռու, անմարդաբնակ անապատում մոլորված մի երեխա է: Վերջապես ես խոսելու ընդունակությունս վերականգնեցի ու հարցրի. <br />
<br />
– Բայց... Ի՞նչ ես անում դու այստեղ: <br />
<br />
Եվ նա նորից կամացուկ ու շատ լուրջ ասաց. <br />
<br />
– Խնդրում եմ... գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Այդ բոլորն այնքան խորհրդավոր էր ու անըմբռնելի, որ ես սիրտ չարեցի հրաժարվել: Եվ որքան էլ անհեթեթ էր այդ, այստեղ՝ անապատում, ուր քաղցից ու ծարավից մեռնելու էի դատապարտված, այնուամենայնիվ գրպանիցս հանեցի մի թերթ թուղթ ու գրիչս: Բայց այստեղ ես հիշեցի, որ ավելի շատ աշխարհագրություն, պատմություն, թվաբանություն ու ուղղագրություն եմ սովորել և ասացի տղային նույնիսկ մի փոքր բարկացած, որ նկարել չգիտեմ: Նա պատասխանեց.<br />
<br />
– Միևնույն է, մի գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ քանի որ իմ կյանքում երբեք գառնուկ չէի նկարել, նրա համար կրկնեցի իմ իմացած հին նկարներից մեկը՝ վիշապօձը դրսի կողմից, և շատ զարմացա, երբ տղան բացականչեց.<br />
<br />
– Ոչ, ոչ... ես փիղը վիշապօձի մեջ չեմ ուզում: Վիշապօձը շատ վտանգավոր է, իսկ փիղը չափազանց մեծ: Ինձ մոտ ամեն բան շատ փոքր է: Ինձ գառնուկ է պետք, ինձ համար գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի:<br />
<br />
Նա ուշադիր նայեց իմ նկարին ու ասաց. <br />
<br />
– Չէ՛, այս գառնուկը շատ տկար է: Մի ուրիշը նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի: <br />
<br />
Իմ նոր բարեկամը մեղմ ու ներողամիտ ժպտաց: <br />
<br />
– Չէ՞ որ դու էլ ես տեսնում, – <br />
<br />
ասաց նա, – որ սա գառնուկ չէ: Սա <br />
<br />
մեծ խոյ է, կոտոշներ ունի...<br />
<br />
Ես նորից նկարեցի, բայց նա այդ <br />
<br />
նկարից էլ հրաժարվեց: <br />
<br />
– Սա էլ արդեն պառավ ոչխար է: Ինձ<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է պետք, որ երկար ապրի: <br />
<br />
Այստեղ իմ համբերությունը հատավ: Չէ՞ որ ես պետք է որքան հնարավոր է շուտ կարգի գցեի շարժիչը և ահա թե ինչ խզմզեցի: Եվ ասացի տղային.<br />
<br />
– Ահա քեզ մի արկղ: Մեջը մի<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է նստած,<br />
<br />
ինչպիսին դու ուզում ես: <br />
<br />
Որքան ես զարմացա, երբ իմ<br />
<br />
խստապահանջ դատավորը հանկարծ պայծառացավ. <br />
<br />
– Այ սա լա՜վ է: Ի՞նչ ես կարծում, այս գառնուկին շա՞տ խոտ է պետք: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ ես հարցնում... <br />
<br />
– Չէ՞ որ ինձ մոտ ամեն բան փոքր է... <br />
<br />
– Սրան կբավականացնի: Ես քեզ շատ փոքրիկ գառնուկ եմ տալիս: <br />
<br />
– Այնքան էլ փոքր չէ...– գլուխը խոնարհելով ու նկարին նայելով ասաց նա:– Տե՛ս, տե՛ս, քնել է… <br />
<br />
Այսպես ես ծանոթացա Փոքրիկ իշխանի հետ:<br />
<br />
<br />
== III == <br />
<br />
Ես ուշ հասկացա, թե որտեղից էր նա հայտվնել: Փոքրիկ իշխանը հարցերի տարափ էր տեղում ինձ վրա, բայց երբ ես էի որևէ բան հարցնում, նա կարծես թե չէր լսում: Միայն քիչ-քիչ, պատահական ու իմիջիայլոց ասած խոսքերից բացվեց ամեն ինչ: Այսպես, երբ նա առաջին անգամ տեսավ իմ ինքնաթիռը (ես չեմ փորձի ինքնաթիռը նկարել, միևնույն է, բան դուրս չի գա), հարցրեց. <br />
<br />
– Սա ի՞նչ բան է: <br />
<br />
– Սա բան չէ, ինքնաթիռ է, թռչում է:<br />
<br />
Եվ ես հպարտությամբ բացատրեցի նրան, որ կարող եմ թռչել: Նա բացականչեց. <br />
<br />
– Ինչպե՞ս, դու երկնքի՞ց ես ընկել: <br />
<br />
– Այո՛,– համեստորեն պատասխանեցի ես: <br />
<br />
– Այ թե հետաքրքի՜ր է… <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց այնպես ուժգին, որ իմ տրամադրությունն ընկավ: Ես սիրում եմ, երբ իմ ձախորդություններին լուրջ են վերաբերվում: Հետո նա ավելացրեց. <br />
<br />
– Ուրեմն դո՞ւ էլ ես երկնքից իջել: Իսկ ո՞ր մոլորակից: <br />
<br />
«Ահա թե որտեղ է անապատում հայտնվելու նրա խորհրդավոր գաղտնիքը»,– մտածեցի ես և ուղղակի հարցրի. <br />
<br />
– Ուրեմն դու ուրիշ մոլորակի՞ց ես այստեղ ընկել... <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: Իմ ինքնաթիռին նայելով՝ նա գլուխը կամաց օրորեց. <br />
<br />
– Դու սրանով հեռվից գալ չէիր կարող... <br />
<br />
Եվ երկար մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո գրպանից հանեց իմ նկարած գառնուկն ու սկսեց զննել այդ գանձը: <br />
<br />
Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչպես բորբոքվեց իմ հետաքրքրությունը «ուրիշ մոլորակների» մասին նրա կիսաբերան ասած խոստովանությունից: <br />
<br />
Եվ ես փորձեցի ավելի շատ բան իմանալ: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես դու եկել, փոքրի՛կս: Որտե՞ղ է քո տունը և ո՞ւր ես ուզում տանել իմ գառնուկը: <br />
<br />
Նա, մտածմունքի մեջ ընկած, մի փոքր լռեց, հետո ասաց. <br />
<br />
– Շատ լավ եղավ, որ դու ինձ այս արկղը տվեցիր: Գիշերները գառնուկը արկղում էլ կքնի: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եվ եթե դու խելացի լինես, ես քեզ պարան կտամ, որ գառնուկին ցերեկները կապես: Ցից էլ կտամ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մռայլվեց:<br />
<br />
– Կապե՞մ... ինչի՞ համար... <br />
<br />
– Ախր եթե չկապես, նա կարող է գնալ հեռու և կորչել: <br />
<br />
Այստեղ իմ բարեկամը նորից ուրախ ծիծաղեց: <br />
<br />
– Ո՞ւր կարող է նա գնալ: <br />
<br />
– Քի՞չ տեղ կա գնալու: Կգնա ուղիղ, ինչքան աչքը կտրի: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը լրջորեն ասաց. <br />
<br />
– Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է: <br />
<br />
Եվ թախծոտ ավելացրեց. <br />
<br />
– Եթե ուղիղ գնալու լինես, հեռուն չես գնա… <br />
<br />
<br />
== IV ==<br />
<br />
Եվ այսպես, ես էլի մի կարևոր գյուտ արեցի: Նրա հայրենի մոլորակն ընդամենը մի տան չափ է եղել… <br />
<br />
Ասենք, դա ինձ այնքան էլ չզարմացրեց: Ես գիտեի, որ մեր Երկրի, Յուպիտերի, Մարսի և Վեներայի նման մեծ մոլորակներից բացի հարյուրավոր այլ մոլորակներ գոյություն ունեն, դրանց թվում այնքան փոքրիկները, որոնց նույնիսկ աստղադիտակով դժվար է նկատելը: Երբ աստղագետը նման մի մոլորակ է հայտնաբերում, նրան ոչ թե անուն է տալիս, այլ համար:Օրինակ՝ № 251:<br />
<br />
Ես լուրջ հիմքեր ունեմ կասկածելու, որ Փոքրիկ իշխանը եկել էր այն մոլորակից, որը կոչվում է մոլորակ № 612: Այդ փոքրիկ մոլորակը միայն մի անգամ՝ 1909 թվականին, տեսել է մի թուրք աստղագետ: <br />
<br />
Աստղագետն իր սքանչելի հայտնագործության մասին հայտնեց աստղագետների միջազգային կոնգրեսում, բայց նրան չհավատացին և իայն այն պատճառով, որ նա թուրքական տարազ ուներ հագին: Դե ի՞նչ կարող ես անել, մեծահասակներն այդպես են:<br />
<br />
№ 612 մոլորակի բախտից թուրքական սուլթանը մահվան սպառնալիքով իր հպատակներին հրամայեց եվրոպական հագուստ հագնել: 1920 թվականին այդ աստղագետը նորից զեկուցեց իր հայտնագործության մասին: Այս անգամ նա հագել էր ամենավերջին նորաձևության համապատասխան, և բոլորը նրա հետ համաձայնեցին: <br />
<br />
№ 612 մոլորակի մասին ես ձեզ այսպես մանրամասն պատմեցի և նույնիսկ համարն ասացի միայն մեծահասակների պատճառով: Մեծահասակները թվեր շատ են սիրում: Երբ նրանց պատմում ես, որ դու նոր բարեկամ ես ձեռք բերել, նրանք երբեք չեն հարցնում ամենագլխավորի մասին: Երբեք նրանք չեն ասի. «Իսկ ինչպիսի՞ ձայն ունի նա: Ինչպիսի՞ խաղեր է սիրում խաղալ: Թիթեռներ բռնո՞ւմ է, թե՞ ոչ»: Նրանք հարցնում են. «Քանի՞ տարեկան է նա: Քանի՞ եղբայր ունի: Քաշն ինչքա՞ն է: Ինչքա՞ն է վաստակում նրա հայրը»: Եվ դրանից հետո երևակայում են, թե ճանաչեցին մարդուն: Երբ մեծահասակներին ասում ես՝ «Ես<br />
<br />
տեսա վարդագույն աղյուսից մի տուն, որի պատուհաններին խորդենի կար, իսկ կտուրին՝ աղավնիներ», նրանք երբեք չեն պատկերացնի այդ տունը: Նրանց պետք է ասել. «Ես տեսա մի տուն, որ արժե հարյուր հազար ֆրանկ»: Եվ միայն այդ ժամանակ նրանք կբացականչեն. «Ինչպիսի՜ գեղեցկություն»: <br />
<br />
Ճիշտ այդպես, եթե նրանց ասես. «Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է, որ նա շատ, շատ լավն էր, ծիծաղում էր և շատ էր ուզում գառնուկ ունենալ. իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»: Եթե այսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա: Բայց եթե նրանց ասես՝ «Նա թռել եկել էր մի մոլորակից, որը կոչվում է № 612», դա նրանց կհամոզի, և նրանք քեզ այլևս չեն ձանձրացնի հարցերով: Ի՜նչ կարող ես անել, այդպես են մեծահասակները: Չարժե նրանցից նեղանալ: Երեխաները մեծահասակների նկատմամբ պետք է ներողամիտ լինեն:<br />
<br />
Բայց մենք, այսինքն՝ նրանք, ովքեր հասկանում են, թե ինչ բան է կյանքը, ինչ խոսք, ծիծաղում ենք համարների ու թվերի վրա: Ես այս պատմվածքը սիրով մի կախարդական հեքիաթի նման կպատմեի: Ես կուզենայի սկսել այսպես. <br />
<br />
«Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար: Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից մի քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ...»: Նրանք, ովքեր ճանաչում են կյանքը, կզգային, որ սա զուտ ճշմարտություն է: <br />
<br />
Ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար: Իմ սիրտը ցավից ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ իմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէ նրա մասին պատմելը: Արդեն վեց տարի է անցել այն օրից, ինչ նա և իր գառնուկը հեռացել են ինձանից: Ես նրա մասին ուզում եմ պատմել, որպեսզի չմոռանամ նրան: Շատ տխուր բան է, երբ բարեկամներին մոռանում են: Բոլորը չէ, որ բարեկամ ունեն: Եվ ես վախենում եմ, թե կդառնամ մեծահասակների նման, իսկ նրանք թվերից բացի ոչնչով չեն հետաքրքրվում: <br />
<br />
Ահա մեկ էլ դրա համար էր, որ ես ներկատուփ ու գունավոր մատիտներ գնեցի: Իմ հասակում այնքան էլ հեշտ բան չէ նորից նկարչությամբ զբաղվելը, մանավանդ որ իմ ամբողջ կյանքում ես միայն վիշապօձ եմ նկարել՝ ներսի ու դրսի կողմից, այն էլ վեց տարեկան հասակում:<br />
<br />
Ինչ խոսք, ես կաշխատեմ, որքան հնարավոր է, նմանությունը լավ տալ, բայց այնքան էլ վստահ չեմ, թե դա ինձ կհաջողվի: Մի դիմանկարը նման է դուրս գալիս, իսկ մյուսը՝ բոլորովին նման չի լինում: Ես հասակի մեջ էլ եմ սխալվում: Մի նկարում իշխանը չափազանց բարձրահասակ է ստացվել, իսկ մյուսում՝ չափազանց փոքր: Եվ ես լավ չեմ հիշում, թե ինչ գույն ունեին նրա հագուստները: Ես փորձում եմ նկարել ե՛ւ այսպես, ե՛ւ այնպես, ինչպես որ պատահի, մի կերպ: Վերջապես կարող եմ սխալվել ինչ-որ կարևոր մանրուքների մեջ, բայց դուք ներողամիտ կլինեք: Իմ բարեկամը ինձ երբեք և ոչինչ չէր բացատրում: Գուցե նա մտածում էր, թե ես այնպիսին եմ, ինչպիսին ինքը: Բայց ես, դժբախտաբար, չեմ կարողանում արկղի պատկերի միջով գառնուկ տեսնել: Գուցե ես մի փոքր նման եմ մեծահասակներին: Երևի ծերանում եմ: <br />
<br />
== V ==<br />
<br />
Ամեն օր ես մի նոր բան էի իմանում նրա մոլորակի մասին և այն մասին, թե նա ինչպես էր թողել իր մոլորակն ու սկսել թափառումները: Նա այդ մասին քիչ-քիչ էր պատմում, երբ խոսք էր ընկնում: Այդպես ես երրորդն օրն իմացա բաոբաբների ողբերգության մասին: <br />
<br />
Դա էլ գառնուկի պատճառով ստացվեց: Փոքրիկ իշխանին կարծես թե հանգիստ չէին տալիս կասկածները, և նա հարցրեց: <br />
<br />
– Ասա, ճի՞շտ է, որ գառնուկները թփեր են ուտում: <br />
<br />
– Այո՛, դա ճիշտ է: <br />
<br />
– Ա՜յ, դա լավ է... <br />
<br />
Ես չհասկացա, թե ինչու է այդքան կարևոր, որ գառնուկները թփեր ուտեն: <br />
<br />
– Ուրեմն նրանք բաոբաբնե՞ր էլ են ուտում:<br />
<br />
Ես առարկեցի՝ ասելով, որ բաոբաբները թփեր չեն, այլ հսկայական ծառեր՝ զանգակատան բարձրության, և եթե նա փղերի մի ամբողջ նախիր բերի, էլի բաոբաբ ուտել չեն կարողանա: <br />
<br />
Փղերի մասին լսելով՝ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց: <br />
<br />
– Նրանց ստիպված իրար վրա պիտի դնեին...<br />
<br />
Իսկ հետո խելամտորեն ավելացրեց. <br />
<br />
–Բաոբաբները մինչև մեծանալը փոքր են լինում: <br />
<br />
–Դա ճիշտ է: Բայց ինչի՞դ է պետք, որ քո գառնուկը փոքրիկ բաոբաբ ուտի: <br />
<br />
–Ուրիշ ինչպե՞ս կարող է լինել, – բացականչեց նա այնպես, կարծես թե խոսքը գնում էր շատ պարզ ճշմարտության մասին: Եվ ես բավական երկար ցավացրի, մինչև հասկացա բանի էությունը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես մնացած բոլոր մոլորակների վրա, աճում են և՛ օգտակար, և՛ վնասակար խոտեր: Այդ նշանակում է, որ այնտեղ կան լավ ու օգտակար խոտերի լավ սերմեր և գեշ խոտերի, այսինքն՝ մոլախոտերի վատ սերմեր: Բայց չէ՞ որ սերմերն անտեսանելի են: Նրանք քնում են խորը գետնի տակ այնքան ժամանակ, մինչև նրանցից մեկնումեկի գլխին փչի արթնանալ: Այդ ժամանակ նա ծիլ է արձակում, որը սկզբում շատ սիրուն ու անվնաս է երևում, իսկ հետո մեջքն ուղղելով՝ ձգվում է դեպի արևը: Եթե դա ապագա վարդի թուփ է, թող աճի, ինչքան ուզում է:<br />
<br />
Բայց եթե դա մի որևէ մոլախոտ է, հենց որ ճանաչեցիր, պետք է անմիջապես արմատախիլ անես: Եվ ահա Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա կան սարսափելի վնասակար սերմեր...<br />
<br />
Դրանք բաոբաբի սերմեր են: Մոլորակի հողը ամբողջովին վարակված է նրանցով: Եվ եթե ժամանակին չճանաչես բաոբաբի ծիլը, հետո նրանից արդեն չես ազատվի: Ամբողջ մոլորակը կգրավի: Նա իր արմատներով կծակի կանցնի ամբողջ մոլորակը: Եվ եթե մոլորակը փոքրիկ է, իսկ բաոբաբները՝ շատ, ապա նրանք մոլորակը կտոր-կտոր կանեն: <br />
<br />
– Այստեղ մի հաստատուն կարգ կա, – հետագայում ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Առավոտյան հենց որ արթնանաս, լվացվես ու քեզ կարգի բերես, պետք է տեղնուտեղը կարգի բերես նաև քո մոլորակը: Հենց որ կարողացար բաոբաբի ծիլերը տարբերել վարդի թփերից, պետք է անմիջապես դրանք արմատախիլ անես: Վարդի ու բաոբաբի մատաղ ծիլերը շատ են իրար նմանվում: Դա շատ ձանձրալի աշխատանք է, բայց բոլորովին դժվար չէ: <br />
<br />
Մի անգամ նա ինձ խորհուրդ տվեց, որ ես աշխատեմ մի այնպիսի նկար նկարել, որ մեզ մոտ էլ երեխաներն այդ բանը լավ հասկանան: <br />
<br />
– Եթե հանկարծ նրանք երբևէ ճանապարհորդեն, – ասաց նա, – դա նրանց պետք կգա: Աշխատանքներ կան, որ կարող են մի փոքր սպասել, դրանից վնաս չի գա: Բայց երբ խոսքը վերաբերում է բաոբաբին, դժբախտությունից չես խուսափի: <br />
<br />
Ես մի մոլորակ գիտեի, որի վրա մի ծույլ մարդ էր ապրում: Նա բաոբաբի երեք թուփ ժամանակին չքաղհանեց և... Փոքրիկ իշխանն ինձ մանրամասն նկարագրեց, և ես նկարեցի այդ մոլորակը: Ես տանել չեմ կարողանում, երբ մարդկանց գլխին քարող են կարդում: Բայց քչերը գիտեն, թե ինչ կարող է անել բաոբաբը, և քանի որ փոքրիկ մոլորակի վրա երբևէ ընկնող յուրաքանչյուր մարդու սպառնացող վտանգը շատ մեծ է, ես այս անգամ որոշեցի իմ սովորական զսպվածությունը հաղթահարել: «Երեխաներ, – ասում եմ ես, – զգույշ մնացեք բաոբաբից»:<br />
<br />
Ես ուզում էի իմ բարեկամներին նախազգուշացնել այն վտանգի մասին, որը վաղուց է դարանակալած նրանց սպասում, իսկ նրանք նույնիսկ այդ մասին չեն էլ կասկածում, ինչպես որ ես էլ առաջ չէի կասկածում: <br />
<br />
Ահա թե ինչու էի ես այդպես չարչարվում այդ նկարի վրա և չեմ ափսոսում թափածս աշխատանքի համար: Գուցե դուք հարցնեք, թե այս գրքում ինչու բաոբաբների նկարի նման ազդեցիկ նկար չկա այլևս: Պատասխանը շատ պարզ է. Ես ձգտում էի, որ լինեն, բայց ոչինչ չստացվեց: Իսկ երբ ես բաոբաբներն էի նկարում, ինձ ոգևորում էր այն գիտակցությունը, թե դա շատ կարևոր ու անհետաձգելի գործ է:<br />
<br />
== VI ==<br />
<br />
Օ՜, Փոքրիկ իշխան, քիչ-քիչ ես հասկացա նաև, թե որքան տխուր ու միապաղաղ է եղել քո կյանքը: Երկար ժամանակ դու միայն մի հաճելի զբաղմունք ես ունեցել՝ նայել վերջալույսին: Ես այդ մասին իմացա չորրորդ օրվա առավոտյան, երբ դու ասացիր.<br />
– Ես վերջալույս շատ եմ սիրում: <br />
<br />
Գնանք տեսնենք, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
– Դրան պետք է սպասել: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ սպասել: <br />
<br />
– Որպեսզի արևը մայր մտնի: <br />
<br />
Սկզբում դու շատ զարմացար, իսկ հետո ինքդ քեզ վրա ծիծաղեցիր ու ասացիր. <br />
<br />
– Ինձ միշտ թվում է, թե իմ տանն եմ: <br />
<br />
Եվ իրոք: Բոլորը գիտեն, որ երբ Ամերիկայում կեսօր է,Ֆրանսիայում արևը մայր է մտնում: Եվ եթե հնարավոր լիներ մի րոպեում տեղափոխվել Ֆրանսիա, կարելի կլիներ հիանալ վերջալույսով: Դժբախտաբար Ֆրանսիան շա՜տ-շա՜տ է հեռու: Իսկ քո մոլորակի վրա բավական էր աթոռը մի քանի քայլ առաջ տանել, և դու նորից ու նորից կարող էիր հիանալ վերջալույսի երկնքով... հարկավոր էր միայն ցանկանալ... <br />
<br />
– Մի օր ես քսաներեք անգամ տեսա, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
Եվ մի փոքր սպասելով՝ դու ավելացրիր. <br />
<br />
– Գիտես... երբ շատ ես տխուր լինում, լավ է վերջալույսին նայելը... <br />
<br />
– Ուրեմն այն օրը, երբ դու քսաներեք անգամ տեսար վերջալույսը, շատ էիր տխուր: <br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանը չպատասխանեց:<br />
<br />
== VII ==<br />
<br />
Հինգերորդ օրը դարձյալ գառնուկի շնորհիվ ես իմացա Փոքրիկ իշխանի գաղտնիքը: <br />
<br />
Առանց նախաբանի, նա այնպես միանգամից հարց տվեց, որ թվում էր, թե նման եզրակացության էր հանգել երկար ու լուռ մտորումներից հետո. <br />
<br />
– Եթե գառնուկը թփեր է ուտում, ուրեմն ծաղի՞կ էլ կուտի: <br />
<br />
– Ինչ որ պատահի՝ կուտի: <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկնե՞րը... <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկները: <br />
<br />
– Այդ դեպքում ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Ես այդ չգիտեի: Բացի այդ, ես շատ էի զբաղված: Շարժիչի մեջ մի հեղույս էր փչացել, և ես աշխատում էի այդ հեղույսը մի կերպ դուրս հանել: Ես ինձ կորցրել էի, իմ դրությունը լրջանում էր. Խմելու ջուր գրեթե չէր մնացել, և ես սկսում էի վախենալ, թե իմ հարկադրված վայրէջքը կարող է վատ վախճան ունենալ: <br />
<br />
– Ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մի անգամ որ հարց էր տալիս, էլ չէր հանգստանում, մինչև պատասխանը չստանար: Չենթարկվող հեղույսն ինձ համբերությունից հանել էր, դրա համար էլ հենց այնպես պատասխանեցի. <br />
<br />
– Փշերը որ մի բանի էլ պետք չեն, ծաղիկները չարությունից են փուշ հանում: <br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ... <br />
<br />
Լռություն տիրեց: Հետո նա գրեթե բարկացած ասաց. <br />
<br />
– Ես քեզ չեմ հավատում: Ծաղիկները թույլ են ու բարի: Եվ նրանք աշխատում են իրենց քաջ ցույց տալ: Կարծում են, որ եթե փուշ ունենան, բոլորը իրենցից կվախենան... <br />
<br />
Ես չպատասխանեցի: Այդ պահին ես մտածում էի. «Եթե այս հեղույսը հիմա դուրս չգա, ես այնպես կխփեմ, որ ջարդուփշուր կլինի»: Փոքրիկ իշխանը նորից իմ մտքերն ընդհատեց. <br />
<br />
– Իսկ դու կարծում ես, թե ծաղիկները... <br />
<br />
– Չէ՛, ես ոչինչ էլ չեմ կարծում: Ես քեզ ասացի գլուխս եկած առաջին բանը... Չե՞ս տեսնում, որ լուրջ գործով եմ զբաղված: <br />
<br />
Նա զարմացած նայեց ինձ. <br />
<br />
– Լուրջ գո՞րծ: <br />
<br />
Ու շարունակեց ինձ նայել: <br />
<br />
Մեքենայի յուղով ամբողջովին կեղտոտված, մուրճը ձեռքիս՝ ես կռացել էի անհասկանալի առարկայի վրա, որ նրան այլանդակ բան էր թվում: <br />
<br />
– Դու մեծահասակի նման ես խոսում, – ասաց նա: <br />
<br />
Ես ամաչեցի: Իսկ նա անողոք կերպով ավելացրեց.<br />
<br />
– Ամեն ինչ դու խառնում ես... ոչինչ չես հասկանում: <br />
<br />
Այո՛, Փոքրիկ իշխանը կարգին նեղացել էր: Նա գլուխը ցնցեց, ու քամին նրա ոսկեգույն մազերը խառնեց: <br />
<br />
– Ես մի մոլորակ գիտեմ, որի վրա մի կարմրադեմ պարոն է ապրում: Նա իր ամբողջ կյանքում ծաղկից ոչ մի անգամ հոտ չի քաշել: <br />
Ոչ մի անգամ աստղերին չի նայել: Նա երբեք և ոչ ոքի չի սիրել: Եվ երբեք նա ոչինչ չի արել: <br />
<br />
Նա միայն մի գործով է զբաղված. թվեր է գումարում: Եվ առավոտից մինչև գիշեր մի բան է կրկնում. «Ես լուրջ մարդ եմ, ես լուրջ մարդ եմ», – իսկ և իսկ քեզ նման: Եվ դեռ գոռոզությունից էլ փքվում է: Իսկ իրականում նա մարդ չէ: <br />
<br />
Նա սունկ է:<br />
<br />
– Ի՞նչ... <br />
<br />
– Սունկ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նույնիսկ զայրույթից գունատվեց: <br />
<br />
– Միլիոնավոր տարիներ ծաղիկների վրա փշեր են աճում: Եվ միլիոնավոր տարիներ գառնուկները ծաղիկ են ուտում: Մի՞թե լուրջ գործ չէ՝ հասկանալ, թե ինչու են նրանք ամբողջ ուժով փուշ աճեցնում, եթե փշերից ոչ մի օգուտ չկա: Մի՞թե կարևոր չէ, որ գառներն ու ծաղիկները կռվում են միմյանց դեմ: Իսկ մի՞թե դա ավելի լուրջ և կարևոր չէ, քան կարմրադեմ ու հաստափոր պարոնի թվաբանությունը: Ես եթե ես աշխարհում միայն մի ծաղիկ գիտեմ, որն աճում է իմ մոլորակի վրա, և ուրիշ այդպիսի ծաղիկ ոչ մի տեղ չկա, իսկ փոքրիկ գառնուկը մի գեղեցիկ առավոտ հանկարծ կուտի այդ ծաղիկը և չի էլ հասկանա, թե ինչ է անում: Սա քո կարծիքով կարևոր չէ՞: <br />
<br />
Նա թունդ կարմրեց: Հետո նորից սկսեց խոսել. <br />
<br />
– Եթե դու մի ծաղիկ ես սիրում՝ միակը, որի անունը միլիոնավոր աստղերից և ոչ մեկի վրա չկա, դա արդեն բավական է: Դու նայում ես երկնքին ու քեզ երջանիկ ես զգում: Եվ դու ասում ես քեզ. «Այնտեղ՝ ինչ-որ մի տեղ, ապրում է<br />
իմ ծաղիկը...»: բայց եթե գառնուկը ծաղիկն ուտի, այդ նույնը կլինի, եթե բոլոր աստղերը միանգամից մարեն: Եվ դա, քո կարծիքով, կարևոր չէ՛... <br />
<br />
Նա այլևս չկարողացավ խոսել: Հանկարծ սկսեց հեկեկալ: Մթնեց: Ես գործս թողեցի: Ինձ համար արդեն ծիծաղելի էին այդ չարաբաստիկ հեղույսն ու մուրճը, ծարավությունն ու մահը: Մի աստղի վրա, մի մոլորակի վրա՝ Երկիր անունով իմ մոլորակի վրա, լալիս էր Փոքրիկ իշխանը, և հարկանոր էր նրան մխիթարել: Ես նրան գրկեցի ու սկսեցի օրոր ասել: Ես նրան ասում էի. <br />
«Քո սիրած ծաղիկին վտանգ չի սպառնում...<br />
<br />
Ես քո գառնուկին դնչկալ կնկարեմ... Ես քո ծաղկի համար զրահ կնկարեմ... Ես...»: Ես լավ չէի հասկանում, թե ինչ եմ ասում: Ես ինձ սարսափելի անճար ու անշնորհք էի զգում: Ես չգիտեի, թե ինչպես կանչեմ, որպեսզի նա լսի, ինչպես հասնեմ նրա հոգուն, որը սահում, հեռանում էր ինձանից... Չէ՞ որ շատ խորհրդավոր ու առեղծվածային է արցունքների աշխարհը: <br />
<br />
== VIII ==<br />
<br />
Շատ շուտով ես ավելի ճանաչեցի այդ ծաղիկը: Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա մինչ այդ աճում էին սովորական ու համեստ ծաղիկներ, որոնք քիչ թերթեր ունեն, շատ քիչ տեղ են գրավում և ոչ ոքի չեն անհանգստացնում: Նրանք առավոտները բացվում են խոտերի մեջ և երեկոները թառամում: Բայց այս մեկը ծլեց մի սերմից, որը չգիտես թե որտեղից էր ընկել նրա մոլորակի վրա, և Փոքրիկ իշխանը աչքը չէր կտրում մնացած ծիլերին ու շյուղերին բոլորովին չնմանվող այդ փոքրիկ թփիկից: Հանկարծ ու դա բաոբաբի մի նոր տարատեսակ լիներ: Բայց թփիկը շուտով դադարեց բարձրանալուց, ու նրա վրա կոկոն հայտնվեց: Փոքրիկ իշխանը այդքան մեծ կոկոն չէր տեսել և արդեն նախազգում էր, որ հրաշք է լինելու: Իսկ անծանոթ հյուրը, իր կանաչ սենյակի մեջ թաքնված, դեռևս պատրաստվում էր, գեղեցկանում: Խնամքով գույներ էր ընտրում: Նա առանց շտապելու զարդարվում էր՝ իրար հետևից վրան փորձելով թերթերը: Նա չէր ուզում մի ինչ-որ կակաչի նման աշխարհ գալ գզգզված: Նա ուզում էր երևալ իր գեղեցկության ամբողջ փայլով: Այո՛, դա մի սարսափելի պճնամոլ էր: Խորհրդավոր նախապատրաստությունները օրեր էին տևում, և ահա, վերջապես, մի օր առավոտյան՝ դեռ արևը չծագած, թերթերը բացվեցին:<br />
<br />
Եվ գեղեցկուհին, որ այդ պահի համար բավական երկար աշխատանք էր թափել, հորանջելով ասաց. <br />
<br />
– Ա՜խ, հազիվ արթնացա... Խնդրում եմ՝ ներեք ինձ... Ես դեռ բոլորովին գզգզված եմ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն իր հիացմունքը չկարողացավ զսպել. <br />
<br />
– Ինչքա՜ն գեղեցիկ եք դուք: <br />
<br />
– Ի՞նչ եք ասում... – եղավ մեղմ պատասխանը: – Տեսեք, է՜, ես ծնվեցի արեգակի հետ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը, իհարկե, հասկացավ, որ զարմանալի հյուրը համեստությամբ չի տառապում, բայց դրա փոխարեն նա այնքան գեղեցիկ էր, որ մարդու շունչ էր կտրվում: Իսկ ծաղիկը շուտով ասաց. <br />
<br />
– Կարծես թե նախաճաշի ժամն է: Բարի եղեք, խնդրում եմ, զբաղվեք<br />
ինձնով... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շատ շփոթվեց,հետո նա գտավ ցնցուղն ու աղբյուրի ջուր ցանեց ծաղկի վրա: Շուտով պարզվեց, որ գեղեցկուհին հպարտ է ու շուտ վիրավորվող, և Փոքրիկ իշխանը նրա ձեռքին տանջահար եղավ: Ծաղիկը փուշ ուներ, և մի անգամ նա Փոքրիկ իշխանին ասաց. <br />
<br />
– Թող նույնիսկ վագրեր գան, ես նրանց ճանկերից չեմ վախենում: <br />
<br />
– Իմ մոլորակի վրա վագրեր չկան, – առարկեց Փոքրիկ իշխանը: – Բացի այդ, վագրը խոտ չի ուտում: <br />
<br />
– Ես խոտ չեմ, – վիրավորվեց ծաղիկը:<br />
<br />
– Ներեցեք ինձ... <br />
<br />
– Չէ՛, վագրը ինձ համար սարսափելի չէ, բայց ես շատ եմ վախենում միջանցիկ քամուց: Դուք շիրմա չունե՞ք...«Բույս է և դեռ միջանցիկ քամուց վախենում է... շատ զարմանալի է..., – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՜նչ ծանր բնավորություն ունի այս ծաղիկը»: <br />
<br />
– Իրիկնամուտին խնդրում եմ ինձ ծածկեք: Շատ ցուրտ է ձեզ մոտ: Ձեր մոլորակը բոլորովին հարմարավետ չէ: Ա՛յ, որտեղից ես եկել եմ... <br />
<br />
Նա խոսքը չավարտեց: <br />
<br />
Չէ՞ որ նա այստեղ էր ընկել, երբ ընդամենը սերմի հատիկ էր և ուրիշ մոլորակների մասին ոչինչ չէր կարող գիտենալ: Հիմարություն է սուտ ասելը, մանավանդ որ հեշտությամբ կարող ես բռնվել: Գեղեցկուհին շփոթվեց, հետո մեկ-երկու անգամ հազաց, որպեսզի Փոքրիկ իշխանն զգար, որ շատ մեղավոր է նրա առաջ: <br />
<br />
– Ի՞նչ եղավ շիրման... <br />
<br />
– Ես ուզում էի գնալ շիրման բերելու, բայց հո չէի՞ կարող մինչև վերջ ձեզ չլսել: <br />
<br />
Ծաղիկն ավելի ուժեղ սկսեց հազալ. թող, այնուամենայնիվ, տղայի խիղճը տանջի: <br />
<br />
Թեև Փոքրիկ իշխանը սիրեց սքանչելի ծաղիկը և շատ ուրախ էր նրան ծառայելու համար, բայց շուտով նրա սիրտը կասկած ընկավ: Դատարկ խոսքերին սկսեց նշանակություն տալ և իրեն շատ դժբախտ զգալ: <br />
<br />
– Ես իզուր էի նրան լսում, – մի անգամ սիրտը բացեց նա: – Երբեք չպետք է լսել, թե ինչ են ասում ծաղիկները: Հարկավոր է ուղղակի նայել նրանց ու շնչել նրանց բույրը:<br />
<br />
Իմ ծաղիկն իր բուրմունքով լցրել է ամբողջ մոլորակը, իսկ ես չէի կարողանում դրա համար ուրախանալ: Վագրերի ու մագիլների մասին նրա խոսակցությունները... դրանք պետք է ինձ վրա ազդեին, ինձ հուզեին, իսկ ես ջղայնանում էի... Եվ հետո նա խոստովանեց. <br />
<br />
– Ես այն ժամանակ ոչինչ չէի հասկանում: Հարկավոր էր ոչ թե խոսքերով, այլ գործերով դատել: Նա ինձ էր նվիրում իր բուրմունքը, լուսավորում էր իմ կյանքը: Ես չպետք է փախչեի: Նրա խղճուկ խորամանկությունների տակ ես պետք է քնքշություն տեսնեի: Այնքան անհետևողական են ծաղիկները... Բայց ես շատ ջահել էի այն ժամանակ և դեռ սիրել չգիտեի: <br />
<br />
== IX ==<br />
<br />
Որքան ես հասկացա, նա որոշել էր ճանապարհորդել չվող թռչունների հետ: Վերջին առավոտը նա սովորականից ավելի եռանդով սկսեց մաքրել ու հավաքել իր մոլորակը: Խնամքով մաքրեց գործող հրաբուխները: Նա երկու գործող հրաբուխ ուներ: Առավոտները շատ հարմար է նրանց վրա նախաճաշ տաքացնել: Բացի այդ, կար նաև մի հանգած հրաբուխ: Բայց նա մտածեց, որ ինչ ասես կարող է պատահել, դրա համար էլ մաքրեց նաև հանգած հրաբուխը: Երբ հրաբուխները լավ ես մաքրում, նրանք հանգիստ ու անաղմուկ են վառվում, առանց ժայթքումների: Հրաբուխի ժայթքումը նույնն է, ինչ որ վառարանի խողովակի հրդեհը, երբ կպչում է նրա միջի մուրը: Ինչ խոսք, մենք՝ երկրի վրայի մարդիկս, շատ փոքրիկ ենք և չենք կարող մաքրել մեր հրաբուխները: Ահա թե ինչու են նրանք այդքան տհաճություն պատճառում մեզ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը տխրությամբ պոկեց նաև բաոբաբի վերջին ծիլերը: Նա կարծում էր, թե երբեք այլևս չի վերադառնա, բայց այդ առավոտյան սովորական աշխատանքը նրան չտեսնած հաճույք էր պատճառում: Իսկ երբ վերջին անգամ ջրեց սքանչելի ծաղիկն ու պատրաստվում էր ապակիով ծածկել այն, նա նույնիսկ ուզեց լաց լինել: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – ասաց: <br />
<br />
Գեղեցկուհին չպատասպանեց: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Ծաղիկը հազաց, բայց դա մրսելուց չէր: <br />
<br />
– Ես հիմար էի, – ասաց նա վերջապես: <br />
<br />
– Ներիր ինձ: Եվ աշխատիր երջանիկ լինել: <br />
<br />
Եվ ոչ մի հանդիմանություն: Փոքրիկ իշխանը շատ էր զարմացել: Նա, ապակին ձեռքին, սառել, մնացել էր կանգնած: Որտեղի՞ց էր այդ մեղմ քնքշությունը: <br />
<br />
– Այո՛, այո՛, ես սիրում եմ քեզ, – լսեց նա: – Ես մեղավոր եմ, որ դու չգիտեիր այդ: Բայդ դա կարևոր էլ չէ: Ասենք, դու էլ էիր ինձ նման հիմար: Աշխատիր երջանիկ լինել... թող այդ ապակին, այն ինձ այլևս պետք չէ:<br />
<br />
– Բայց քամին... <br />
<br />
– Ես այնքան էլ մրսած չեմ... գիշերային զովը ինձ նույնիսկ օգուտ կտա... չէ՞ որ ես ծաղիկ եմ... <br />
<br />
– Բայց գազանները, միջատները... <br />
<br />
– Դե պետք է մի երկու թրթուր հանդուրժեմ, եթե ուզում եմ թիթեռների հետ ծանոթանալ... <br />
<br />
Նրանք պետք է որ շատ լավիկը լինեն: <br />
<br />
Թե չէ, ո՞վ պիտի ինձ այցելի: Չէ՞ որ դու հեռվում կլինես: Իսկ մեծ գազաններից ես չեմ վախենում: Ես մագիլներ ունեմ: <br />
<br />
Եվ նա պարզամտորեն ցույց տվեց իր չորս փշերը: Հետո ավելացրեց. <br />
<br />
– Էլ մի ձգձգիր... դա անտանելի է... Եթե որոշել ես գնալ՝ գնա: <br />
<br />
Նա չէր ուզում, որ Փոքրիկ իշխանը տեսնի, թե ինչպես է ինքը լալիս: Դա մի շատ հպարտ ծաղիկ էր: <br />
<br />
== X == <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակին ամենից շատ մոտիկ էին № 325, 326, 327, 329 և 330 փոքրիկ մոլորակները: Դրա համար էլ նա որոշեց նախ և առաջ այցելել դրանց: Չէ՞ որ պետք էր մի որևէ զբաղմունք գտնել և, բացի այդ, որոշ բաներ էլ սովորել: <br />
<br />
Առաջին մոլորակի վրա մի թագավոր էր ապրում: Ծիրանիով և կնգունի մորթիով պճնված՝ նա բազմել էր շատ հասարակ, բայց, այնուամենայնիվ, փառահեղ իր գահին: <br />
<br />
– Ահա և հպատակը, – բացականչեց թագավորը՝ տեսնելով Փոքրիկ իշխանին: <br />
<br />
«Այդ ինչպե՞ս ճանաչեց, – անցավ Փոքրիկ իշխանի մտքով, – չէ՞ որ նա ինձ առաջին անգամ է տեսնում»: <br />
<br />
Նա չգիտեր, որ թագավորները աշխարհին շատ հասարակ հայացքով են նայում: Նրանց համար բոլոր մարդիկ հպատակներ են: <br />
<br />
– Արի մոտիկ, ուզում եմ քեզ լավ տեսնել, – ասաց թագավորը սարսափելի հպարտ, որ կա մեկը, որի համար նա կարող է թագավոր լինել: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շուրջը նայեց մի որևէ տեղ գտնելու հույսով, բայց թագավորի կնգումե հոյակապ պատմուճանը ծածկել էր ամբողջ մոլորակը: <br />
<br />
Եվ նա նման կանգնած ու քանի որ շատ էր հոգնած, հորանջեց.<br />
<br />
– Վարվելակարգը թույլ չի տալիս միապետի ներկայությամբ հորանջել, – ասաց թագավորը: – Ես քեզ արգելում եմ հորանջել: <br />
<br />
– Ես չկարողացա ինձ զսպել, – շփոթված ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես երկար ճանապարհ եմ անցել և բոլորովին չեմ քնել... <br />
<br />
– Որ այդպես է, ես քեզ հրամայում եմ հորանջել. – ասաց թագավորը: – Ես շատ վաղուց է, որ չեմ տեսել, թե ինչպես ես հորանջում: Ինձ համար դա նույնիսկ հետաքրքիր է: Այսպես ուրեմն, հորանջի՛ր: Այդպես է իմ կամքը: <br />
<br />
– Բայց... ես քաշվում եմ... ես այլևս չեմ կարող... – շշնջաց Փոքրիկ իշխանն ու ամբողջովին կարմրեց: <br />
<br />
– Հըմ, հըմ... Այդ դեպքում... այդ դեպքում ես կարգադրում եմ մերթ հորանջել, մերթ... <br />
<br />
Թագավորը շփոթվեց և նույնիսկ, կարծես թե, ջղայնացավ: <br />
<br />
Չէ՞ որ թագավորի համար ամենակարևորն այն է, որ առանց խոսքի ենթարկվեն իրեն: Անհնազանդություն նա չէր հանդուրժի: Դա մի բացարձակ միապետ էր: Բայց նա շատ բարի էր, դրա համար էլ միայն խելացի հրամաններ էր տալիս: <br />
<br />
«Եթե ես իմ գեներալին հրամայեմ ճայ դառնալ, – ասում էր թագավորը, – ու եթե գեներալը հրամանը չկատարի, դա ոչ թե նրա, այլ իմ հանցանքն է»: <br />
<br />
– Կարելի՞ է նստել, – անհամարձակ ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հրամայում եմ, նստի՛ր, – պատասխանեց թագավորը և վեհապանծ շարժումով վեր քաշեց իր կնգումե պատմուճանի մի քղանցքը: <br />
<br />
Բայց Փոքրիկ իշխանը մի բան չէր կարողանում հասկանալ: Այսքան փոքր մոլորակի վրա ի՞նչ է կառավարում թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն, – սկսեց նա, – կարո՞ղ եմ մի հարց տալ... <br />
<br />
– Հրամայում եմ, հարցրո՛ւ, – շտապ ասաց թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն... դուք ի՞նչ եք կառավարում... <br />
<br />
– Ամեն ինչ, – ուղղակի պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
– Ամեն ի՞նչ... <br />
<br />
Թագավորը, համեստորեն ձեռքը շարժելով, ցույց տվեց իր մոլորակը, ինչպես նաև մյուս մոլորակներն ու աստղերը: <br />
<br />
– Եվ այս բոլորը դո՞ւք եք կառավարում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այո, – պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
Նա այդպես ասաց, որովհետև իրոք լիիրավ միապետ էր և ոչ մի սահման ու սահմանափակում չէր ճանաչում: <br />
<br />
– Եվ աստղերը ձեզ ենթարկվո՞ւմ են, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Դե իհարկե, – պատասխանեց թագավորը: – Աստղերն անմիջապես ենթարկվում են. ես անհնազանդություն չեմ հանդուրժում: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիացած էր: Ա՛յ, եթե ինքը նման հզորություն ունենար: <br />
<br />
Այն ժամանակ ոչ թե քառասունչորս, այլ յոթանասուներկու, նույնիսկ հարյուր անգամ կդիտեր վերջալույսը և այն էլ առանց աթոռը տեղից շարժելու: <br />
<br />
Այստեղ նա նորից հիշեց իր լքված մոլորակը, տխրեց և սիրտ անելով՝ թագավորին խնդրեց. <br />
<br />
– Ես կուզենայի վերջալույս տեսնել... խնդրում եմ, բարի լինեք հրամայել արևին, որ մայր մտնի... <br />
<br />
– Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես: <br />
<br />
– Դուք, ձերդ մեծություն, – առանց տատանվելու պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Միանգամայն ճիշտ է, – հաստատեց թագավորը: – Ամեն մեկից պետք է խնդրել այն, ինչ նա կարող է տալ: Իշխանությունը նախ և առաջ պետք է խելացի լինի: Եթե դու քո ժողովրդին հրամայես ծովը նետվել, նա հեղափոխություն կանի: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև իմ հրամանները խելացի են: <br />
<br />
– Իսկ վերջալո՞ւյսը... – հիշեցրեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ նա հարցներ, այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: <br />
<br />
– Վերջալույս էլ կլինի, մի՛ վախենա: Ես կպահանջեմ, որ արևը մայր մտնի: Բայց նախ կսպասեմ, որ դրա համար բարենպաստ պայմաններ լինեն, քանի որ դրանից է երևում, թե որքանով է իշխողը իմաստուն: <br />
<br />
– Իսկ ե՞րբ բարենպաստ պայմաններ կլինեն, – ուզեց տեղեկանալ Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – հաստափոր օրացույցը թերթելով՝ պատասխանեց արքան: – Դա կլինի... հըմ... հըմ... այսօր, դա կլինի ժամը յոթն անց քառասուն րոպեին: Այդ ժամանակ դու կտեսնես, թե որքան ճշգրիտ են կատարում իմ հրամանները: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հորանջեց: Ափսոս, որ այստեղ վերջալույսը չեն կարող տեսնել երբ որ ցանկանաս: Եվ, ճիշտն ասած, նա արդեն սկսեց մի քիչ ձանձրանալ: <br />
<br />
– Իմ գնալու ժամանակն է, – ասաց նա թագավորին: – Այլևս անելիք չունեմ ես այստեղ: <br />
<br />
– Մնա, – ասաց թագավորը. նա շատ հպարտ էր, որ հպատակ է ձեռք գցել և չէր ուզում նրանից բաժանվել: – Մնա, ես քեզ նախարար կնշանակեմ: <br />
<br />
– Ինչի՞ նախարար: <br />
<br />
– Ասենք... արդարադատության: <br />
<br />
– Չէ՞ որ այստեղ մարդ չկա, որ դատեմ: <br />
<br />
– Ո՞վ գիտե, – առարկեց թագավորը: – Ես դեռ իմ ամբողջ թագավորությունը լավ չեմ ստուգել: Ես շատ ծեր եմ, տեղս էլ փոքր է կառք պահելու համար, իսկ ոտքով քայլելը շատ է հոգնեցուցիչ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը կռացավ և նայեց մոլորակի մյուս կողմը: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն նայեցի, – բացականչեց նա, – այնտեղ նույնպես ոչ ոք չկա:<br />
<br />
– Այդ դեպքում ինքդ քեզ դատիր, – ասաց թագավորը: – Դա ամենադժվար բանն է: Իրեն դատելը ուրիշներին դատելուց դժվար է: Եթե դու կարողանաս ինքդ քեզ ճիշտ դատել, նշանակում է, հիրավի, իմաստուն ես: <br />
<br />
– Ես ինձ որտեղ ասես կարող եմ դատել: Դրա համար չարժե, որ ապրեմ այստեղ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – ասաց թագավորը: – Ինձ թվում է, թե իմ մոլորակի վրա ինչ-որ մի տեղ պառավ առնետ է ապրում: Գիշերները ես լսում եմ, թե նա ինչպես է ճանկռոտում: Դու կարող էիր այդ պառավ առնետին դատել: Մեկ - մեկ դու նրան մահվան դատապարտիր: Նրա կյանքը քեզանից կլինի կախված: Իսկ հետո պետք է նրան ամեն անգամ ներում շնորհել: Պետք է խնայել պառավ առնետին, չէ՞ որ նա միակն է մեզ մոտ: <br />
<br />
– Ես չեմ սիրում մահվան դատավճիռ արձակել, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ընդհանրապես... իմ գնալու ժամանակն է: <br />
<br />
– Չէ՛, ժամանակը չէ, – առարկեց արքան: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն արդեն ճամփա էր ընկնում, բայց չէր ուզում ծեր միապետին վշտացնել: <br />
<br />
Եթե ձերդ մեծությունն ուզում է, որ իր հրամանները կատարվեն, – ասաց նա, – պետք է ողջամիտ հրամաններ տա: Օրինակ՝ դուք կարող եք ինձ հրամայել անհապաղ ճանապարհ ընկնել: Ինձ թվում է՝ դրա համար հիմա շատ բարենպաստ պայմաններ կան... <br />
<br />
Թագավորը չէր պատասխանում, և Փոքրիկ իշխանը անվճռականորեն մի քիչ էլ կանգ առավ, հետո հառաչեց ու ճանապարհ ընկավ: <br />
<br />
– Քեզ դեսպան եմ նշանակում, – նրա հետևից շտապ ձայն տվեց թագավորը:<br />
<br />
Եվ նրա տեսքն այդ րոպեին այնպիսին էր, կարծես նա ոչ մի առարկություն հանդուրժել չէր կարող: <br />
<br />
«Տարօրինակ մարդիկ են այս մեծահասակները», – ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը՝ ճանապարհը շարունակելով: <br />
<br />
== XI ==<br />
<br />
Երկրորդ մոլորակի վրա ապրում էր փառասերը: <br />
<br />
– Օ՜, ահա և երկրպագու հայտնվեց, – հեռվից Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց նա: <br />
<br />
Չէ՞ որ սնապարծ մարդկանց միշտ թվում է, թե բոլորը հիացած են իրենցով: <br />
<br />
– Բարի օր, ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ինչ հետաքրքիր գլխարկ ունեք: <br />
<br />
– Սա նրա համար է, որ տամ, – բացատրեց փառասերը, – տամ, երբ ինձ ողջունելու լինեն: Դժբախտաբար այստեղ ոչ ոք չի գալիս: <br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: Բայց նա ոչինչ չհասկացավ: <br />
<br />
– Հապա մի ծափ տուր, – ասաց փառասերը: Փոքրիկ իշխանը ծափ տվեց: Փառասերը գլխարկը հանեց և սկսեց համեստորեն տալ: <br />
<br />
«Այստեղ ավելի ուրախ է, քան ծեր թագավորի մոտ», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: Եվ նորից սկսեց ծափ տալ, իսկ փառասերը, նորից գլխարկը հանելով, խոնարհվեց: <br />
<br />
Այսպես մի հինգ րոպե նույն բանը կրկնվեց, և Փոքրիկ իշխանը ձանձրացավ: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ է պետք անել, որ գլխարկը ընկնի, – հարցրեց նա:<br />
<br />
Բայց փառասերը չլսեց: Սնապարծ մարդիկ, բացի գովեստից, մնացած ամեն ինչի նկատմամբ խուլ են: <br />
<br />
– Դու իսկապե՞ս իմ խանդավառ երկրպագուն ես, – Փոքրիկ իշխանին հարցրեց նա: <br />
<br />
– Իսկ այդ ինչպե՞ս են երկրպագում: <br />
<br />
– Երկրպագել, այդ նշանակում է ընդունել, որ այս մոլորակի վրա ես ամենագեղեցիկն եմ, ամենից շքեղը, հարուստը և ամենից խելոքը:<br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ քո մոլորակի վրա ուրիշ մարդ չկա: <br />
<br />
– Դե ոչինչ, ինձ հաճույք պատճառելու համար միևնույն է, հիացիր ինձանով: <br />
<br />
– Ես հիանում եմ, – ուսերը թոթվելով՝ ասաց Փոքրիկ իշխանը, – բայց մի՞թե դա քեզ ուրախություն է պատճառում: <br />
<br />
Եվ նա փառասերի մոտից փախավ: <br />
<br />
«Իսկապես որ մեծահասակները շատ տարօրինակ մարդիկ են», – պարզամտորեն մտածեց նա ու ճանապարհ ընկավ:<br />
<br />
== XII ==<br />
<br />
Հետևյալ մոլորակի վրա հարբեցողն էր ապրում:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նրա մոտ շատ քիչ մնաց, բայց անչափ տխրեց: <br />
Երբ նա հայտնվեց այդ մոլորակի վրա, հարբեցողը լուռ նստել ու նայում էր առջևում շարված դատարկ ու լիքը շշերի բանակին: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ ես անում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Խմում եմ, – մռայլ պատասխանեց հարբեցողը: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ: <br />
<br />
– Որպեսզի մոռանամ: <br />
<br />
– Ի՞նչը մոռանաս, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Նա սկսել էր խղճալ հարբեցողին: <br />
<br />
– Ուզում եմ մոռանալ, որ ամոթ է, – խոստովանեց հարբեցողը ու գլուխը խոնարհեց:<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ է ամոթ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ամոթ է, որ խմում եմ, – բացատրեց հարբեցողն, ու այլևս նրանից հնարավոր չէր ոչ մի խոսք կորզել: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը շիվար ու տարակուսանքով լի շարունակեց իր ճամփան: <br />
<br />
«Այո՛, անկասկած, մեծահասակները շա՜տ, շա՜տ տարօրինակ մարդիկ են», – մտածեց նա: <br />
<br />
== XIII == <br />
<br />
Չորրորդ մոլորակը պատկանում էր մի գործարար մարդու: Նա այնքան զբաղված էր, որ երբ Փոքրիկ իշխանը հայտնվեց, գլուխն անգամ չբարձրացրեց: <br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը, – ձեր ծխախոտը հանգել է:<br />
<br />
– Երեքին գումարած երկու՝ հինգ: Հինգին գումարած յոթ՝ տասներկու: Բարի օր: Տասնհինգ, յոթ էլ՝ քսաներկու: Քսաներկու, վեց էլ, հավասար է քսանութի: Ժամանակ չունեմ լուցկի վառելու: Քսանվեցին գումարած հինգ հավասար է երեսունմեկի: Ո՜ւֆ... այսպիսով, ընդամենը հինգ հարյուր միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ... <br />
<br />
– Ի՞նչ... Դու այստե՞ղ ես: Հինգ հարյուր միլիոն... արդեն չեմ հիշում, թե ինչ... Ես այնքան գործ ունեմ... ես լուրջ մարդ եմ, շաղարատելու ժամանակ չունեմ... երկուս, հինգ էլ՝ յոթ... <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ... – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ հարցներ, նա այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: Գործարար մարդը գլուխը բարձրացրեց. <br />
<br />
– Արդեն հիսունչորս տարի է, ինչ ես ապրում եմ այս մոլորակի վրա, և այդ ընթացքում ինձ միայն երեք անգամ են խանգարել: Առաջին անգամ՝ քսաներկու տարի սրանից առաջ, չգիտես որտեղից հայտնվեց մի մայիսյան բզեզ: Նա սարսափելի աղմուկ բարձրացրեց, և ես գումարման ժամանակ չորս սխալ արեցի: Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝ նստակյաց կյանքից: Ես ման գալու ժամանակ չունեմ: Ես լուրջ մարդ եմ: Երրորդ անգամ... ահա սա... Այսպես, ուրեմն, հինգ հարյուր միլիոն... <br />
<br />
– Միլիոն ի՞նչ... <br />
<br />
Գործարար մարդը գլխի ընկավ, որ պետք է պատասխանի, թե չէ հանգիստ չի ունենա: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն էն բաներից... որ օդում մեկ-մեկ երևում են... <br />
<br />
– Դրանք ի՞նչ են, ճանճե՞ր... <br />
<br />
– Դե չէ... փոքրիկ, փայլուն բաներ են... <br />
<br />
– Մեղունե՞ր... <br />
<br />
– Չէ՛, չէ՛... Այսպիսի փոքրիկ բաներ են... ոսկեգույն, ամեն մի ծույլ մարդ հենց նայում է դրանց, սկսում է երազել: Ես լուրջ մարդ եմ, ես երազելու ժամանակ չունեմ: <br />
<br />
– Աա՜, աստղեր: <br />
<br />
– Ա՛յ, ա՛յ, աստղեր: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ա՞ստղ... իսկ ի՞նչ ես անում այդ աստղերը... <br />
<br />
– Հինգ հարյուր մեկ միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի: <br />
<br />
– Ի՞նչ ես անում դու այդ բոլոր աստղերը: <br />
<br />
– Ինչ եմ անո՞ւմ... <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Ոչինչ էլ չեմ անում: Ես տիրում եմ դրանց: <br />
<br />
– Տիրում ես աստղերի՞ն: <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն մի թագավոր եմ տեսել, որը... <br />
<br />
– Թագավորները ոչնչի չեն տիրում... նրանք միայն կառավարում են... դա բոլորովին այլ բան է: <br />
<br />
– Իսկ ինչի՞ համար ես տիրում աստղերին: <br />
<br />
– Որպեսզի հարուստ լինեմ: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ ես ուզում հարուստ լինել: <br />
<br />
– Որպեսզի էլի նոր աստղեր առնեմ, եթե որևէ մեկը նոր աստղեր հայտնաբերի: <br />
<br />
«Սա իսկ և իսկ այն հարբեցողի նման է դատում», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Եվ շարունակեց հարցնել. <br />
<br />
– Իսկ աստղերին ինչպե՞ս են տիրում:<br />
<br />
– Աստղերն ո՞ւմն են, – տհաճությամբ հարցրեց գործարարը: <br />
<br />
– Չգիտեմ: Ոչ մեկինն էլ չեն: <br />
<br />
– Ուրեմն իմն են, որովհետև ես առաջինն եմ այդ բանը մտածել: <br />
<br />
– Եվ դա բավական է: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եթե դու ալմաստ ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե դու մի կղզի ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե առաջին անգամ քո գլխում մի միտք է ծագում, դու նրա համար պատենտ ես վերցնում, և այն քոնն է: Ես աստղերին տիրում եմ, որովհետև ինձանից առաջ ոչ ոք գլխի չի ընկել, որ կարելի է նրանց տիրել: <br />
<br />
– Ա՛յ դա ճիշտ է, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ի՞նչ պիտի անես դու այդ աստղերը: <br />
<br />
– Ինչ ուզենամ՝ կանեմ, – պատասպանեց գործարարը, – հաշվում եմ ու էլի կհաշվեմ: Դա շատ դժվար բան է: Բայց ես լուրջ մարդ եմ: <br />
<br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանի համար դա շատ քիչ էր: <br />
<br />
– Եթե ես մետաքսե թաշկինակ ունենամ, կարող եմ կապել վզիս ու հետս տանել, – ասաց նա: – Եթե ես մի ծաղիկ ունենամ, կարող եմ պոկել ու հետս տանել: Բայց չէ՞ որ դու չես կարող աստղերը տանել: <br />
<br />
– Չեմ կարող, բայց ես դրանք կարող եմ բանկ դնել: <br />
<br />
– Այդ ինչպե՞ս: <br />
<br />
– Շատ պարզ, թղթի վրա գրում եմ, թե որքան աստղ ունեմ: Հետո այդ թուղթը դնում եմ արկղի մեջ ու բանալիով փակում: <br />
<br />
– Այդքա՞նը:<br />
<br />
– Դա բավական է: <br />
<br />
«Հետաքրքիր է, – մտածեղ Փոքրիկ իշխանը: – Եվ նույնիսկ բանաստեղծական է: Բայց այնքան էլ լուրջ բան չէ»: <br />
<br />
Թե ինչն է լուրջ բան, ինչը՝ ոչ, Փոքրիկ իշխանը յուրովի էր հասկանում, ոչ այնպես, ինչպես մեծահասակները: <br />
<br />
– Ես մի ծաղիկ ունեմ, – ասաց նա, և ես ամեն առավոտ ջրում եմ այն: Ես երեք հրաբուխ ունեմ, ամեն շաբաթ մաքրում եմ դրանք: Բոլորն էլ մաքրում եմ, հանգածը նույնպես: Դե, ինչ ասես կարող է պատահել: Եվ իմ հրաբուխների ու իմ ծաղկի<br />
<br />
համար օգտակար է, որ ես տիրում եմ նրանց: Իսկ աստղերը քեզանից ոչ մի օգուտ չեն ստանում... <br />
<br />
Գործարար մարդը բերանը բաց արեց, բայց այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ պատասխանի, և Փոքրիկ իշխանը շարունակեց իր ճամփան:<br />
<br />
«Այո, մեծահասակներն իրոք զարմանալի մարդիկ են», – ճանապարհը շարունակելով՝ պարզամտորեն ասում էր նա ինքն իրեն:<br />
<br />
== XIV ==<br />
<br />
Հինգերորդ մոլորակը բոլորից փոքր էր ու զվարճալի: Նրա վրա միայն մի լապտեր ու մի լապտերավառ էր տեղավորվում: Փոքրիկ իշխանը ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե երկնքում մոլորված այդ տուն ու բնակիչ չունեցող մոլորակիկի ինչին են պետք լապտերն ու լապտերավառը: Բայց նա մտածեց.<br />
<br />
– «Գուցե այս մարդն էլ տարօրինակ է, բայց ավելի տարօրինակ չէ, քան թագավորը, փառասերը, գործարարն ու հարբեցողը: Նրա աշխատանքի մեջ այնուամենայնիվ իմաստ կա: Երբ նա վառում է լապտերը, կարծես թե մի նոր աստղ կամ ծաղիկ է ծնվում: Իսկ երբ հանգցնում է լապտերը, թվում է, թե ծաղիկը կամ աստղը քուն են մտնում: Սքանչելի զբաղմունք է: Սա իսկապես օգտակար է, որովհետև գեղեցիկ է»: <br />
<br />
Եվ երբ հավասարվեց այդ մոլորակին, նա հարգանքով տվեց լապտերավառին: <br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց նա: – Ինչո՞ւ դու հիմա հանգցրիր քո լապտերը: <br />
<br />
– Պայմանն այդպես է, – պատասխանեց լապտերավառը: – Բարի օր: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ պայման է: <br />
<br />
– Լապտերն հանգցնելու պայմանը: Բարի երեկո: <br />
<br />
Եվ նա նորից լապտերը վառեց: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ դու նորից վառեցիր այն: <br />
<br />
– Պայմանն այդպես է, – կրկնեց լապտերավառը: <br />
<br />
– Չեմ հասկանում, – խոստովանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հասկանալու բան չկա, – ասաց լապտերավառը: – Պայմանը պայման է: <br />
<br />
Բարի օր: <br />
<br />
Եվ լապտերը հանգցրեց: <br />
<br />
Հետո կարմիր վանդակավոր թաշկինակով ճակատի քրտինքը սրբեց ու ասաց. <br />
<br />
– Ծանր է իմ արհեստը: Մի ժամանակ իմաստ ուներ այն: Առավոտները ես հանգցնում էի, իսկ երեկոները՝ վառում: Ես մի ամբողջ օր ունենում էի հանգստանալու և մի ամբողջ գիշեր՝ քունս առնելու համար... <br />
<br />
– Իսկ հետո պայմանը փոխվե՞ց... <br />
<br />
– Պայմանը չի փոխվել, – ասաց լապտերավառը: – Դժբախտությունն էլ հենց այդ է: Իմ մոլորակը տարին տարու վրա ավելի արագ է պտտվում, իսկ պայմանը մնում է նույնը: <br />
<br />
– Իսկ ինչպե՞ս պիտի անենք, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այսպես էլ պիտի անեմ: Մի րոպեում մոլորակը լրիվ պտույտ է անում, և ես շունչ քաշելու համար ոչ մի վայրկյան չունեմ: Ամեն րոպե ես լապտերը հանգցնում եմ ու հետո նորից վառում:<br />
<br />
– Այ քեզ հետաքրքիր բան... Ուրեմն քեզ մոտ օրը տևում է միայն մի րոպե՞... <br />
<br />
– Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա այստեղ, – առարկեց լապտերավառը: <br />
<br />
– Արդեն մի ամբողջ ամիս է, ինչ ես ու դու խոսում ենք:<br />
<br />
– Մի ամբողջ ամի՛ս: <br />
<br />
– Իհարկե: Երեսուն րոպե: Երեսուն օր: Բարի երեկո: <br />
<br />
Եվ նա նարից լապտերը վառեց: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նայում էր լապտերավառին, որն այդքան հավատարիմ էր իր տված խոսքին: Եվ նա ավելի էր դուր գալիս Փոքրիկ իշխանին:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիշեց, թե ինչպես էր մի ժամանակ աթոռը տեղից տեղ շարժում վերջալույսը դիտելու համար: Եվ նա ուզեց օգնել բարեկամին: <br />
<br />
– Լսի՛ր, – ասաց նա լապտերավառին: – Ես մի միջոց գիտեմ, դու կարող ես հանգստանալ որքան ուզես... <br />
<br />
– Ես անընդհատ ուզում եմ հանգստանալ, – ասաց լապտերավառը: <br />
<br />
– Չէ՞ որ կարելի է հավատարիմ մնալ տված խոսքին և միաժամանակ ծույլ լինել: <br />
<br />
– Քո մոլորակն այնքան փոքր է, որ դու երեք քայլով կարող ես պտտվել նրա շուրջը, – շարունակեց իշխանը: – Եվ դու պարզապես պետք է շարժվես այնպիսի արագությամբ, որ միշտ մնաս արևի տակ: Երբ դու ուզենաս հանգստանալ, պարզապես պետք է գնաս ու գնաս..., և օրը կերկարի այնքան, որքան դու ուզում ես: <br />
<br />
– Բայց դրանից ես օգուտ չեմ ստանա, – ասաց լապտերավառը: – Աշխարհում ես ամենից շատ սիրում եմ քնել: <br />
<br />
– Որ այդպես է, վատ են քո գործերը, – ցավակցեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Վատ են գործերս, – հաստատեց լապտերավառը: – Բարի օր: <br />
<br />
Եվ լապտերը հանգցրեց: <br />
<br />
«Ահա մի մարդ, – ճանապարհը շարունակելով՝ ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը, – ահա մի մարդ, որին բոլորը՝ և՛ թագավորը, և՛ հարբեցողը, և՛ գործարարը, և՛ սնապարծը, կատեին: Իսկ իմ կարծիքով այդ բոլորից միայն նա է, որ ծիծաղելի չէ: Գուցե այն պատճառով, որ միայն իր մասին չի մտածում:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հառաչեց:<br />
<br />
«Ահա թե ում հետ ես կարող էի բարեկամանալ, – մտածեց նա, – բայց լապտերավառի մոլորակը շատ փոքրիկ է: Երկու հոգու տեղ չի անի»: <br />
<br />
Նա չէր ուզում խոստովանել, որ այդ հիանալի մոլորակի համար ափսոսում է մի ուրիշ պատճառով ևս. Քսանչորս ժամում նա կարող էր վերջալույսը դիտել հազար չորս հարյուր քառասուն անգամ: <br />
<br />
== XV ==<br />
<br />
Վեցերորդ մոլորակը նախորդից տասն անգամ մեծ էր: Նրա վրա մի ծերունի էր ապրում, որը հաստափոր գրքեր էր գրում: <br />
<br />
– Նայեցե՛ք... ահա և ճանապարհորդը, – Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց ծերունին: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նստեց սեղանի վրա, որպեսզի շունչ քաշի: <br />
<br />
Նա արդեն բավական շատ էր թափառել: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես գալիս, – հարցրեց ծերունին: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ գիրք է այդքան մեծ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՞նչ եք անում այստեղ: <br />
<br />
– Ես աշխարհագրագետ եմ, – պատասխանեց ծերունին:<br />
<br />
– Ի՞նչ բան է աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Դա մի գիտնական է, որը գիտի, թե որտեղ են գտնվում ծովերը, քաղաքները, լեռներն ու անապատները: <br />
<br />
– Ի՜նչ հետաքրքիր է, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ա՛յ, դա իսկական գործ է: <br />
<br />
Եվ նա մի հայացք գցեց աշխարհագրագետի մոլորակի վրա: Փոքրիկ իշխանը երբեք այդքան փառահեղ մոլորակ չէր տեսել:<br />
<br />
– Ձեր մոլորակը շատ գեղեցիկ է, – ասաց նա: – Իսկ օվկիանոս դուք ունե՞ք... <br />
<br />
– Դա ես չգիտեմ, – ասաց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Օհո՜,– ասաց Փոքրիկ իշխանը հիասթափված: – Իսկ լեռներ կա՞ն... <br />
<br />
– Չգիտեմ, – կրկնեց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Իսկ քաղաքնե՞ր, գետե՞ր, անտառնե՞ր... <br />
<br />
– Դա էլ չգիտեմ: <br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ դուք աշխարհագրագետ եք: <br />
<br />
– Հենց բանն էլ այդ է, – ասաց ծերուկը: – ես աշխարհագրագետ եմ և ոչ թե ճանապարհորդ: Ես ճանապարհորդների խիստ կարիք եմ զգում: Չէ՞ որ աշխարհագրագետները չեն, որ պահում են քաղաքների, գետերի, լեռների, ծովերի, օվկիանոսների և անապատների հաշիվը: Աշխարհագրագետը շատ կարևոր դեմք է, նա թափառելու ժամանակ չունի: Նա իր առանձնասենյակից դուրս չի գալիս, բայց ընդունում է ճանապարհորդներին և նրանց պատմությունները գրի է առնում: <br />
<br />
Եվ եթե նրանցից որևէ մեկը ինչ-որ հետաքրքիր բան է պատմում, աշխարհագրագետը ստուգում է, թե կարգին մարդ է այդ ճանապարհորդը: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ: <br />
<br />
– Ախր եթե ճանապարհորդը սկսի փչել, այն ժամանակ աշխարհագրության դասագրքերում ամեն ինչ իրար կխառնվի: Եվ եթե մի երկու բաժակ ավելի է խմել, էլի վատ է: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ... <br />
<br />
– Որովհետև հարբեցողների աչքին ամեն բան զույգ է երևում: Եվ այնտեղ, ուր իրականում մի սար կա, աշխարհագրագետը երկուսը կնշի: <br />
<br />
– Ես ճանաչում եմ մի մարդու, որից շատ վատ ճանապարհորդ դուրս կգար, – նկատեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Շատ հավանական է: Ուրեմն այսպես, եթե պարզվում է, որ ճանապարհորդը կարգին մարդ է, այն ժամանակ ստուգում են նրա հայտնագործությունը: <br />
<br />
- Ինչպե՞ս են ստուգում: Գնում և նայո՞ւմ են... <br />
<br />
– Չէ՛, ի՜նչ ես ասում: Դա շատ բարդ է: Ուղղակի պահանջում են, որ ճանապարհորդը ապացույցներ ներկայացնի: Օրինակ, եթե նա մեծ սար է հայտնագործել, թող այնտեղից մեծ-մեծ քարեր բերի: <br />
<br />
Աշխարհագրագետը հանկարծ հուզվեց. <br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ դու էլ ես ճանապարհորդ: Հեռվից ես եկել: Պատմի՛ր ինձ քո մոլորակի մասին: <br />
<br />
Եվ աշխարհագրագետը բաց արեց իր հաստափոր գիրքն ու մատիտը սրեց: Ճանապարհորդների պատմությունները նախ մատիտով են գրում և միայն հետո, երբ ճանապարհորդը ապացույցներ է բերում, կարելի է նրա պատմածը գրանցել թանաքով:<br />
<br />
– Ես քեզ լսում եմ, – ասաց աշխարհագրագետը:<br />
<br />
– Դե իմ մոլորակի վրա այնքան էլ հետաքրքիր բաներ չկան, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: – Իմ մոլորակի վրա ամեն ինչ փոքր է: Երեք հրաբուխ կա: Երկուսը գործում են, իսկ մեկը վաղուց հանգած է: Բայց դե ո՞վ գիտե, մեկ էլ տեսար... <br />
<br />
– Այո՛, ամեն ինչ կարող է պատահել, – հաստատեց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Հետո ես մի ծաղիկ ունեմ: <br />
<br />
– Ծաղիկները մենք չենք նշում: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ... չէ՞ որ ծաղիկը ամենագեղեցիկ բանն է: <br />
<br />
– Որովհետև ծաղիկները վաղանցիկ են: <br />
<br />
– Ի՞նչ է նշանակում վաղանցիկ: <br />
<br />
– Աշխարհագրության գրքերը աշխարհում ամենաթանկ գրքերն են, – բացատրեց աշխարհագրագետը: – Նրանք երբեք չեն հնանում: Չէ՞ որ քիչ է պատահում, որ սարը տեղից շարժվի, կամ, ասենք, օվկիանոսը ցամաքի: Մենք գրում ենք հավերժական և անփոփոխ առարկաների մասին: <br />
<br />
– Բայց հանգած հրաբուխը կարող է նորից արթնանալ, – ընդհատեց Փոքրիկ իշխանը: – Իսկ ի՞նչ է նշանակում վաղանցիկ: <br />
<br />
– Հանգել է հրաբուխը, թե գործում է, մեզ՝ աշխարհագրագետներիս համար նշանակություն չունի, – ասաց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Կարևորը սարն է: Սարը չի փոխվում: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ է նշանակում «վաղանցիկ», – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը, որը երբ մի հարց էր տալիս, էլ չէր հանգստանում, մինչև պատասխանը չստանար: <br />
<br />
– Այդ նշանակում է այն, ինչը շուտով պիտի անհետանա: <br />
<br />
– Իմ ծաղի՞կն էլ շուտով պիտի անհետանա: <br />
<br />
– Հասկանալի է:<br />
<br />
«Իմ ուրախությունն ու գեղեցկությունը հավիտենական չեն, – ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը, – և նա ոչինչ չունի պաշտպանվելու համար, նրա ունեցածը չորս փուշ է: Իսկ ես նրան լքեցի ու նա մեն-մենակ մնաց իմ մոլորակի վրա»: <br />
<br />
Դա առաջին անգամ էր, որ նա ափսոսաց լքված ծաղկի համար: Բայց անմիջապես արիացավ: <br />
<br />
– Դուք ի՞նչ խորհուրդ կտաք ինձ, ո՞ւր կարելի է գնալ, – հարցրեց նա աշխարհագրագետին: <br />
<br />
– Այցելիր Երկիր մոլորակը, նա բավական լավ համբավ ունի, – պատասխանեց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ճամփա ընկավ, բայց նրա մտքերը լքված ծաղկի հետ էին...<br />
<br />
== XVI ==<br />
<br />
Եվ այսպես, յոթերորդ մոլորակը, որ նա այցելեց, Երկիրն էր: <br />
<br />
Երկիրը հասարակ մոլորակ չէ: Երկրի վրա հարյուր տասնմեկ թագավոր կա (այդ թվում, հասկանալի է, նաև նեգրական թագավորներ), յոթ հազար աշխարհագրագետ, ինը հարյուր հազար գործարար մարդ, յոթուկես միլիոն հարբեցող, երեք հարյուր տասնմեկ միլիոն փառասեր, ընդամենը մոտ երկու միլիարդ մեծահասակ մարդ: <br />
<br />
Որպեսզի կարողանամ ձեզ հասկացնել, թե ինչքան մեծ է Երկիրը, ասեմ, որ քանի դեռ էլեկտրականությունը չէին հայտնաբերել, բոլոր վեց աշխարհամասերի վրա ստիպված լապտեր վառողների մի ամբողջ բանակ էին պահում՝ չորս հարյուր վաթսուներկու հազար հինգ հարյուր տասնմեկ մարդ: <br />
<br />
Եթե մարդ կարողանար հեռվից նայել, մի սքանչելի տեսարան կլիներ: <br />
<br />
Այդ բանակի շարժումը ենթարկվում էր ճշգրիտ կարգի, ինչպես բալետում:<br />
<br />
Նախ՝ հանդես էին գալիս Նոր Զելանդիայի և Ավստրալիայի լապտերավառները: Իրենց լապտերները վառելով՝ նրանք գնում էին քնելու: Նրանցից հետո գալիս էր Չինաստանի լապտերավառների հերթը: Իրենց պարը կատարելով՝ նրանք էլ էին կորչում վարագույրների հետևում: Հետո գալիս էր Ռուսաստանի և Հնդկաստանի լապտերավառների հերթը, ապա՝ Աֆրիկայի և Եվրոպայի: Սրանցից հետո հանդես էին գալիս Հյուսիսային Ամերիկայի լապտերավառները: Եվ նրանք երբեք չէին սխալվում: Ոչ ոք ուշացած չէր բարձրանում բեմ: Այո՛, դա հրաշալի էր: <br />
<br />
Միայն այն լապտերավառը, որը պիտի վառեր հյուսիսային բևեռի միակ լապտերը, և հետո նրա բախտակիցը հարավային բևեռում, միայն նրանք էին կարողանում հեշտ ու հանգիստ ապրել: Նրանք իրենց գործով զբաղվում էին տարին երկու անգամ միայն: <br />
<br />
== XVII == <br />
<br />
Երբ մարդ շատ է ուզում սրամտել, ակամայից մի սխալ բան կասի: Լապտերավառների մասին պատմելիս ես ճշմարտության դեմ մի փոքր մեղանչեցի: Վախենում եմ՝ ովքեր վատ գիտեն մեր մոլորակը, կարող են նրա մասին սխալ կարծիք կազմել: Մարդիկ երկրագնդի վրա այնքան էլ շատ տեղ չեն գրավում: Եթե նրա երկու միլիարդ բնակիչները հավաքվեն մի տեղ, ինչպես միտինգների ժամանակ, ապա նրանք հեշտությամբ կտեղավորվեին քսան մղոն երկարություն և քսան մղոն լայնություն ունեցող մի տարածության վրա: Ամբողջ մարդկությանը կարելի է կուտակել Խաղաղ օվկիանոսի ամենափոքրիկ մի կղզու վրա:<br />
<br />
Մեծահասակները, իհարկե, ձեզ չեն հավատա: Նրանք երևակայում են, թե շատ տեղ են գրավում: Նրանք իրենց աչքում բաոբաբի նման խոշոր ու մեծասքանչ են երևում: Իսկ դուք խորհուրդ տվեք, որ ճիշտ հաշվեն: Դա նրանց դուր կգա, չէ՞ որ նրանք պաշտում են թվերը: Դե, դուք այդ թվաբանության վրա ժամանակ չեք կորցնի: Դուք առանց այդ էլ հավատում եք ինձ: <br />
<br />
Այսպես ուրեմն, երկրագնդի վրա ընկնելով՝ Փոքրիկ իշխանը ոչ մի մարդ չտեսավ, և դա նրան շատ զարմացրեց: Նա նույնիսկ մտածեց, թե սխալմամբ թռել է մի ուրիշ մոլորակի վրա: Բայց հենց այդ ժամանակ ավազի վրա լուսնի ճառագայթի նման մի օղակ շարժվեց: <br />
<br />
– Բարի երեկո, – համենայն դեպս ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Բարի երեկ, – ասաց օձը: <br />
<br />
– Այս ի՞նչ մոլորակ եմ ես ընկել: <br />
<br />
– Երկրագունդն է, – ասաց օձը: – Դու Աֆրիկայում ես: <br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ: Իսկ ի՛նչ է, երկրագնդի վրա մարդիկ չկա՞ն: <br />
<br />
– Սա անապատ է: Անապատներում ոչ ոք չի ապրում: <br />
<br />
Բայց երկրագունդը մեծ է: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նստեց մի քարի վրա և հայացքը գցեց երկնքին:<br />
<br />
– Կուզեի իմանալ, թե աստղերն ինչու են փայլում, – մտածկոտ ասաց նա: – Այդ երևի նրա համար է, որ վաղ թե ուշ ամեն մարդ իր աստղը գտնի: <br />
<br />
Նայիր, ահա, իմ մոլորակը ուղիղ իմ գլխի վրա է, բայց ինչքա՜ն հեռու է այստեղից: <br />
<br />
– Գեցեցիկ մոլորակ է, – ասաց օձը: – Իսկ դու ի՞նչ պիտի անես այստեղ՝ երկրագնդի վրա: <br />
<br />
– Ես խռովել եմ իմ ծաղկից, – խոստովանեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ... <br />
<br />
Եվ երկուսն էլ լռեցին: <br />
<br />
– Իսկ որտե՞ղ են մարդիկ, – վերջապես խոսեց Փոքրիկ իշխանը: – Անապատում, այնուամենայնիվ, մարդ մենակ է զգում իրեն: <br />
<br />
– Մարդկանց մեջ նույնպես մարդ մենակ է զգում իրեն, – նկատեց օձը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ուշադիր նայեց նրան: <br />
<br />
– Տարօրինակ արարած ես դու, – ասաց նա: – Մատիս հաստությունը հազիվ ունենաս:<br />
<br />
– Բայց իմ մեջ ավելի շատ հզորություն կա, քան նույնիսկ թագավորի մատի մեջ, – առարկեց օձը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ժպտաց: <br />
<br />
– Մի՞թե դու այդքան հզոր ես: Դու նույնիսկ թաթեր չունես: Դու նույնիսկ ճանապարհորդել չես կարող... <br />
<br />
– Քեզ ուզածդ նավից ավելի հեռուն կարող եմ տանել ես, – ասաց օձը:<br />
<br />
Եվ ոսկե ապարանջանի նման փաթաթվեց Փոքրիկ իշխանի ոտքի կոճիկին: <br />
<br />
– Ում որ ես դիպչեմ, կվերադարձնեմ այն հողին, որից որ նա ծնվել է, – ասաց օձը: – Բայց դու մաքուր ես, անբասիր, աստղերից ես իջել... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը չպատասխանեց: <br />
<br />
– Ես քեզ խղճում եմ, – շարունակեց օձը: – Դու այս գրանիտի նման չոր ու կոպիտ երկրի համար շատ ես թույլ: Այն օրը, երբ դու դառնորեն զղջաս քո մոլորակը թողնելու համար, ես քեզ կարող եմ օգնել: Ես կարող եմ... <br />
<br />
– Ես քեզ շատ լավ հասկացա, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Բայց դու ինչո՞ւ ես միշտ հանելուկներով խոսում: <br />
<br />
– Ես լուծում եմ բոլոր հանելուկները: <br />
<br />
Եվ երկուսն էլ լռեցին:<br />
<br />
== XVIII ==<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը կտրեց անցավ ամբողջ անապատը, բայց ոչ ոքի չհանդիպեց: Ամբողջ ճանապարհին նա միայն մի ծաղիկ տեսավ, մի եռաթերթ, շատ փոքրի ծաղիկ... <br />
<br />
– Բարև, – ասաց նրան Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Բարև, – պատասխանեց ծաղիկը: <br />
<br />
– Որտե՞ղ են մարդիկ, – քաղաքավարի հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Ծաղիկը մի անգամ քարավան էր տեսել, որն անցել էր իր մոտով:<br />
<br />
– Մարդի՞կ... Ախ, այո... Նրանք, կարծեմ, ընդամենը վեց թե յոթ հոգի են: Ես նրանց տեսել եմ շատ տարիներ առաջ: Բայց թե որտեղ կարելի է նրանց հիմա գտնել, հայտնի չէ: Քամին նրանց քշում, տանում է: Նրանք արմատներ չունեն, և դա շատ մեծ անհարմարություն է: <br />
<br />
– Մնաս բարով, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Գնաս բարով, – ասաց ծաղիկը:<br />
<br />
== XIX ==<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ելավ մի բարձր սարի վրա: Մինչ այդ նա երբեք սար չէր տեսել, բացի իր երեք հրաբուխներից, որոնք հազիվ նրա<br />
ծնկներին էին հասնում: Հանգած հրաբուխը նրան աթոռի տեղ էր ծառայում: Իսկ այժմ Փոքրիկ իշխանը մտածում էր. «Այսքան բարձր սարից ես այս ամբողջ մոլորակը և նրա վրայի բոլոր մարդկանց կտեսնեմ»: <br />
<br />
Բայց նա ասեղի նման բարակ ու սուր ժայռեր տեսավ միայն: <br />
<br />
Համենայն դեպս նա ասաց. <br />
<br />
– Բարի օր: <br />
<br />
– Բարի օ՜ր... օ՜ր... օ՜ր... – լսվեց արձագանքը. <br />
<br />
– Ովքե՞ր եք դուք, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ովքե՜ր եք... ովքե՜ր եք... ովքե՜ր եք... – նորից արձագանքեցին լեռները:<br />
<br />
– Եկեք բարեկամանանք, ես բոլորովին մենակ եմ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Մենա՜կ... մենա՜կ... մենա՜կ... – արձագանքեցին լեռները: <br />
<br />
«Ի՜նչ տարօրինակ մոլորակ է, – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Բոլորովին չոր է և աղի, ամբողջովին պատած է ասեղներով: Մարդիկ էլ երևակայություն չունեն... Նրանք միայն կրկնում են այն, ինչ լսում են... Տանը ես մի ծաղիկ ունեի, որն իմ ուրախությունն էր ու գեղեցկությունը, և նա միշտ առաջինն էր խոսում»: <br />
<br />
== XX ==<br />
<br />
Երկար քայլեց Փոքրիկ իշխանը ավազների, ժայռերի ու ձյան միջով, մինչև որ դուրս եկավ մի ճանապարհ: Իսկ բոլոր ճանապարհները, հայտնի է, տանում են մարդկանց մոտ: <br />
- Բարի օր, – ասաց նա: <br />
<br />
Նրա առաջ վարդերով ծածկված մի պարտեզ էր: <br />
<br />
– Բարի օր, – արձագանքեցին վարդերը: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը տեսավ, որ նրանք բոլորն էլ նման են իր ծաղկին: <br />
<br />
– Ովքե՞ր եք դուք, – զարմանքից քար կտրած՝ հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Մենք վարդեր ենք, – պատասխանեցին նրանք: <br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ... – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Եվ իրեն շատ-շատ դժբախտ զգաց: Նրա գեղեցկուհին ասում էր, որ իր նմանը ամբողջ տիեզերքում չկա: Եվ ահա միայն մի այգում ճիշտ և ճիշտ իր ծաղկի նման հինգ հազար ծաղիկ կա:<br />
<br />
«Ինչքան կջղայնանար, եթե տեսներ այս տեսարանը, – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Նա կսկսեր սարսափելի հազալ ու ցույց կտար, թե մեռնում է, միայն թե ծիծաղելի չերևար: Իսկ ես ստիպված պիտի խնամեի նրան, ինչպես հիվանդին են խնամում, թե չէ նա իսկապես կմեռներ, միայն թե ինձ կստորացներ»: <br />
<br />
–Իսկ հետո նա մտածեց. «Իսկ ես կարծում էի, թե աշխարհում միակ ծաղկի տերն եմ, մի այնպիսի ծաղկի, որի նմանը ոչ ոք չունի, այնինչ դա ամենասովորական մի ծաղիկ է եղել: Ընդամենը ես ունեցել եմ մի հասարակ վարդ և իմ ծնկներին հասնող երեք հրաբուխ, որոնցից մեկը հանգել է և գուցե՝ ընդմիշտ... դրանից հետո ես էլ ի՞նչ իշխան եմ...»: <br />
<br />
Նա պառկեց խոտերի վրա ու լաց եղավ:<br />
<br />
== XXI ==<br />
<br />
Հենց այստեղ էլ հայտնվեց աղվեսը: <br />
<br />
– Բարև, – ասաց նա: <br />
<br />
– Բարև, – քաղաքավարի պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը՝ գլուխը շուռ տալով: Բայց նա ոչ ոքի չտեսավ: <br />
<br />
– Ես այստեղ եմ, – նորից լսվեց ձայնը: – Խնձորենու տակ... <br />
<br />
– Դու ո՞վ ես, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: – Ինչքան սիրո՜ւն ես... <br />
<br />
– Ես աղվեսն եմ, – ասաց աղվեսը: <br />
<br />
– Մի քիչ խաղա ինձ հետ, – խնդրեց Փոքրիկ իշխանը, – ես շատ տխուր եմ: <br />
<br />
– Ես քեզ հետ խաղալ չեմ կարող, – պատասխանեց աղվեսը, – ես ընտելացած չեմ: <br />
<br />
– Ախ, ների՛ր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Հետո մի փոքր մտածելով՝ հարցրեց. <br />
<br />
– Իսկ ինչպե՞ս են ընտելացնում: <br />
<br />
– Դու տեղացի չես երևում, – նկատեց աղվեսը: – Ի՞նչ ես փնտրում այստեղ: <br />
<br />
– Մարդկանց եմ փնտրում, – պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
Իսկ ինչպե՞ս են ընտելացնում: <br />
<br />
– Մարդիկ հրացան ունեն և որսի են դուրս գալիս: Դա շատ անհարմար բան է: Հետո՝ նրանք հավ են պահում: Նրանց լավն էլ միայն այդ է: Դու հա՞վ ես փնտրում:» <br />
<br />
– Ո՛չ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես բարեկամ<br />
եմ փնտրում: Իսկ ինչպե՞ս են ընտելացնում:<br />
<br />
– Դա վաղուց մոռացված հասկացողություն է,– բացատրեց աղվեսը: – Դա նշանակում է՝ կապվել մեկի հետ... <br />
<br />
– Կապվե՞լ... <br />
<br />
– Հենց բանն էլ այդ է, – ասաց աղվեսը: – Դու ինձ համար առայժմ միայն մի փոքրիկ տղա ես, այնպես, ինչպես մյուս հարյուրհազարավոր տղաները: <br />
<br />
Եվ դու ինձ պետք չես: Ես էլ քեզ պետք չեմ: Ես քեզ համար ընդամենը մի սովորական աղվես եմ, այնպես, ինչպես մյուս հարյուրհազարավոր աղվեսները: Բայց եթե դու ինձ ընտելացնես, մենք անհրաժեշտ կդառնանք մեկս մյուսի համար: Դու ինձ համար ամբողջ աշխարհում միակը կդառնաս, ես էլ քեզ համար ամբողջ աշխարհում կդառնամ միակը... <br />
<br />
– Ես սկսում եմ հասկանալ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Մի վարդ կար... որը երևի ինձ ընտելացրել էր... <br />
<br />
– Շատ հավանական է, – համաձայնեց աղվեսը: – Երկրի վրա ինչեր ասես, որ չեն լինում:<br />
<br />
– Դա երկրի վրա չէր. – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Աղվեսը շատ զարմացավ: <br />
<br />
– Ուրիշ մոլորակի վրա... <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Իսկ այդ մոլորակի վրա որսորդներ կա՞ն: <br />
<br />
– Ո՛չ: <br />
<br />
– Ինչ հետաքրքիր է: Իսկ հավ կա՞: <br />
<br />
– Ո՛չ: <br />
<br />
– Աշխարհում կատարյալ ոչինչ չի լինում, – հառաչեց աղվեսը: <br />
<br />
Բայց հետո նա նորից խոսեց նույն բանի մասին. <br />
<br />
– Իմ կյանքը ձանձրալի է անցնում: Ես հավ եմ որսում, իսկ մարդիկ որսում են ինձ: Բոլոր հավերը մեկ են, և մարդիկ էլ մեկ են: <br />
Եվ իմ կյանքը ձանձրալի է: Բայց եթե դու ինձ ընտելացնես, իմ կյանքը, ոնց որ արևից, կլուսավորվի: Քո ոտնաձայները ես հազարավոր ոտնաձայներից կտարբերեմ: Մարդկանց ոտնաձայները լսելով՝ ես միշտ փախչում եմ և թաքնվում գետնի տակ: Բայց քո քայլվածքը երգի պես ինձ կկանչի, և ես դուրս կգամ իմ թաքստոցից: Եվ հետո նայիր... Տեսնո՞ւմ ես, այնտեղ՝ արտերի մեջ, հասնում է ցորենը: Ես հաց չեմ ուտում: Հասկերն ինձ պետք չեն: Ցորենի արտերը ինձ ոչինչ չեն հիշեցնում: Եվ դա շատ տխուր բան է: Բայց դու ոսկե մազեր ունես: Եվ ինչքան լավ կլինի, որ դու ինձ ընտելացնես: Ոսկե ցորենը կհիշեցնի ինձ քո մասին: Եվ ես կսկսեմ սիրել քամուց օրորվող հասկերի շրշյունը... <br />
<br />
Աղվեսը լռեց ու երկար ժամանակ նայում էր Փոքրիկ իշխանին: Հետո ասաց. <br />
<br />
– Խնդրում եմ, ընտելացրու ինձ: <br />
<br />
– Ես ուրախությամբ այդ կանեի, – պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը, – բայց ես այնքան քիչ ժամանակ ունեմ... Ես դեռ բարեկամներ պիտի փնտրեմ և նրանցից դեռ ուրիշ շատ բաներ պիտի իմանամ: <br />
– Իմանալ կարելի է միայն այն բաները, որոնց հնարավոր է ընտելացնել, – ասաց աղվեսը: – Մարդիկ արդեն ժամանակ չունեն որևէ բան իմանալու համար: Նրանք հիմա իրերն էլ պատրաստի են գնում խանութներում: Բայց չէ՞ որ չկան այնպիսի խանութներ, որտեղ հնարավոր լինի բարեկամներ վաճառել, և հենց դրա համար էլ մարդիկ այլևս բարեկամներ չունեն: Եթե ուզում ես բարեկամ ունենալ, ընտելացրու ինձ: <br />
– Իսկ դրա համար ի՞նչ է պետք անել, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հարկավոր է համբերություն ունենալ, – պատասխանեց աղվեսը: – Նախ՝ նստիր այնտեղ՝ խոտի վրա, այ, այդպես: Ես քեզ վրա ծուռ-ծուռ կնայեմ, բայց դու սուս մնա: Խոսքերը միայն խանգարում են իրար լավ հասկանալուն: Նստիր այնտեղ, բայց օր օրի վրա մի փոքր մոտեցիր... Հաջորդ օրը Փոքրիկ իշխանը նորից եկավ նույն տեղը: <br />
<br />
– Ավելի լավ է միշտ նույն ժամին արի, – խնդրեց աղվեսը: – Ա՜յ,օրինակ, եթե դու գաս ժամը չորսին, ես ժամը 3-ից արդեն ինձ երջանիկ կզգամ: Եվ որքան ավելի մոտենա նշանակված ժամը, այնքան ավելի երջանիկ կզգամ: Ժամը չորսին ես արդեն կսկսեմ հուզվել և անհանգստանալ: Ես կսկսեմ զգալ երջանկության գինը: Իսկ եթե դու ամեն անգամ տարբեր ժամի գաս, ես չեմ իմանա, թե որ ժամի համար նախապատրաստեմ իմ սիրտը... <br />
<br />
Անհրաժեշտ է պահպանել ծիսակատարությունը:<br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ բան է ծիսակատարություն, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Դա էլ վաղուց մոռացված բան է, – բացատրեց աղվեսը: – Դա մի բան է, որի շնորհիվ մի օրը այլևս նման չի լինում մյուս օրերին, ժամը՝ մյուս ժամերին: Այ, օրինակ, իմ որսորդները այսպիսի ծիսակատարություն ունեն. հինգշաբթի օրերը նրանք պարում են գյուղի աղջիկների հետ: Եվ ի՛նչ հիանալի օր է հինգշաբթին: Ես զբոսանքի եմ գնում և հասնում մինչև խաղողի այգիները: Իսկ եթե որսորդները պարեին երբ խելքները փչեր, բոլոր օրերը միանման կլինեին, և ես երբեք չէի հանգստանա: <br />
<br />
Այսպես Փոքրիկ իշխանը աղվեսին ընտելացրեց: Եվ ահա հասավ հրաժեշտի ժամը: <br />
<br />
– Ես լաց կլինեմ քեզ համար, – հառաչեց աղվեսը: <br />
<br />
– Դու ես մեղավոր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես չէի ուզում, որ քեզ համար դժվար լինի, դու ինքդ խնդրեցիր, որ քեզ ընտելացնեմ: <br />
<br />
– Այո, իհարկե, – ասաց աղվեսը: <br />
<br />
– Բայց դու լավ կլինես: <br />
<br />
– Այո՛, իհարկե: <br />
<br />
– Նշանակում է, որ դու վատ ես զգում քեզ: <br />
<br />
– Ո՛չ, – առարկեց աղվեսը: – Ես ինձ լավ եմ զգում: Հիշիր, թե քեզ ինչ էի ասում ոսկե հասկերի մասին: <br />
<br />
Նա լռեց: Հետո ավելացրեց. <br />
<br />
– Գնա, մի անգամ էլ նայիր վարդերին: Դու կհասկանաս, որ քո վարդը աշխարհում միակն է: Իսկ երբ վերադառնաս ինձ հրաժեշտ տալու, ես քեզ մի գաղտնիք կասեմ: Դա կլինի իմ նվերը քեզ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը գնաց վարդերին նայելու:<br />
<br />
– Դուք բոլորովին նման չեք իմ վարդին, – ասաց նա: – Դուք դեռ ոչինչ եք: <br />
Ոչ ոք ձեզ չի ընտելացրել, և դուք ոչ ոքի չեք ընտելացրել: Առաջ իմ աղվեսն էլ ձեզ նման էր: Նա ոչնչով չէր տարբերվում մյուս հարյուրհազարավոր աղվեսներից: Բայց ես նրա հետ բարեկամացա, և հիմա նա միակն է ամբողջ աշխարհում: <br />
<br />
Վարդերը շատ շփոթվեցին: <br />
<br />
– Դուք գեղեցիկ եք, բայց դատարկ, – շարունակեց Փոքրիկ իշխանը: – Ձեզ համար ոչ ոք չի ուզենա մեռնել: Իհարկե, պատահական անցորդը, նայելով իմ վարդին, կասի, որ նա ճիշտ և ճիշտ ձեզ նման է: Բայց ինձ համար մենակ նա ավելի թանկ է, քան դուք բոլորդ: Չէ՞ որ նրա՛ն և ոչ թե ձեզ էի ես ամեն օր ջրում: Նրա՛ն և ոչ թե ձեզ էի ամեն օր ապակիով ծածկում: Քամուց պաշտպանվելու համար նրան էի շիրմայով առանձնացնում: Նրա համար ես սպանեցի թրթուրներին և միայն երկու-երեք հատ թողեցի, որ թիթեռներ դուրս գան: Ես լսում էի, թե ինչպես է նա տրտնջում և ինչպես է պարծենում, ես լսում էի նրան նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա լռում էր: Նա իմն է: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը վերադարձավ աղվեսի մոտ: <br />
<br />
– Մնաս բարով, – ասաց նա: <br />
<br />
– Գնաս բարով, – ասաց աղվեսը: – Ահա իմ գաղտնիքը, որը շատ հասարակ է. միայն սիրտն է սրատես: Ամենագլխավորը աչքով չես տեսնի: <br />
<br />
– Ամենագլխավորը աչքով չես տեսնի, – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը, որպեսզի լավ հիշի: <br />
<br />
– Քո վարդը քեզ համար այդքան թանկ է, որովհետև դու նրան տվել ես քո ամբողջ հոգին: <br />
<br />
– Որովհետև ես նրան տվել եմ իմ ամբողջ հոգին... – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը, որպեսզի լավ հիշի:<br />
<br />
– Մարդիկ մոռացել են այս ճշմարտությունը, – ասաց աղվեսը: – Բայց դու մի՛ մոռացիր, որ հավիտյան պատասխանատու ես նրա համար, ում ընտելացրել ես: Դու պատասխանատու ես քո վարդի համար: <br />
<br />
– Ես իմ վարդի համար պատասխանատու եմ... – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը, որպեսզի լավ հիշի:<br />
<br />
== XXII ==<br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Բարի օր, – արձագանքեց սլաքավարը: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ ես անում այստեղ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ուղևորներին եմ տեսակավորում, – պատասխանեց սլաքավարը: – Ամեն մի գնացքում հազար հոգի նստեցրած ուղարկում եմ մեկը՝ դեպի աջ, մեկը՝ ձախ: <br />
<br />
Եվ այդ ժամանակ սլացավ-անցավ ճեպընթաց գնացքը՝ շողացնելով պատուհանների լույսերը: Սլաքավարի փոքրիկ տնակը ամբողջովին սկսեց ցնցվել: <br />
<br />
– Ինչքա՜ն են շտապում, – զարմացավ Փոքրիկ իշխանը: – <br />
<br />
Ի՞նչ են փնտրում նրանք: <br />
<br />
– Նույնիսկ ինքը՝ մեքենավարը, դա չգիտի, – ասաց սլաքավարը: <br />
<br />
Այս անգամ էլ լույսերը շողացնելով՝ հակառակ կողմը սլացավ մի ուրիշ ճեպընթաց: <br />
<br />
– Նրանք արդեն վերադառնո՞ւմ են, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ո՛չ, սա ուրիշ է, – ասաց սլաքավարը: – Սա հանդիպակացն է: <br />
<br />
– Նրանց համար վատ էր այնտեղ, որտեղ առաջ էին: <br />
<br />
– Այնտեղ է լավ, որտեղ մենք չկանք, – ասաց սլաքավարը: <br />
<br />
Եվ շողալով ու դղրդալով անցավ երրորդ ճեպընթացը: <br />
<br />
– Սրանք ուզում են հասնել այն առաջինների՞ն, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Նրանք ոչինչ էլ չեն ուզում, – ասաց սլաքավարը: – Նրանք վագոններում կամ քնած են, կամ նստած հորանջում են: Միայն երեխաներն են քթները հպել պատուհանների ապակիներին:<br />
<br />
– Միայն երեխաները գիտեն, թե ինչ են փնտրում, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: – Նրանք իրենց ամբողջ հոգին տալիս են լաթե տիկնիկին, և այդ տիկնիկը նրանց համար շատ թանկ է դառնոմ, և եթե նրանցից տիկնիկը խլեն, երեխաները կսկեն լալ... <br />
<br />
– Երջանիկ են նրանք, – ասաց սլաքավարը: <br />
<br />
== XXIII ==<br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Բարի օր, – պատասխանեց առևտրականը: <br />
<br />
Նա ծարավը հագեցնող հաբեր էր վաճառում: Ով որ մի այդպիսի հաբ լուլ տար, հետո ամբողջ մի շաբաթ ջուր չէր խմի: <br />
<br />
– Ինչի՞ համար ես դրանք վաճառում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Սրանք ահագին ժամանակ են խնայում, – պատասխանեց առևտրականը: – Մասնագետների հաշվարկներով՝ կարելի է շաբաթական հիսուներեք րոպե խնայել: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ պիտի անեն այդ հիսուներեք րոպեում: <br />
<br />
– Ինչ ուզես:<br />
<br />
«Ես որ հիսուներեք րոպե ազատ ժամանակ ունենայի, ուղղակի կգնայի աղբյուրը՝ ջուր խմելու...»: <br />
<br />
== XXIV ==<br />
<br />
Այն օրից, ինչ ես վթարի էի ենթարկվել, անցել էր ուղիղ մեկ շաբաթ և լսելով հաբ վաճառողի պատմությունը՝ ես խմեցի իմ վերջին կում ջուրը: <br />
<br />
– Այո՛,– ասացի Փոքրիկ իշխանին, – այն, ինչ դու պատմում ես, շատ հետաքրքիր է, բայց ես դեռ չեմ նորոգել իմ օդանավը, ոչ մի կաթիլ ջուր չունեմ այլևս, և ես նույնպես երջանիկ կլինեի, եթե ուղղակի աղբյուր գնալու ժամանակ ունենայի: <br />
<br />
– Այն աղվեսը, որի հետ ես բարեկամացա... <br />
<br />
– Սիրելի՛ս, ես հիմա քո աղվեսի մասին լսելու ժամանակ չունեմ: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ: <br />
<br />
– Որովհետև ստիպված պիտի ծարավից մեռնեմ... <br />
<br />
Նա չհասկացավ, թե ինչ կապ կա աղվեսի և ծարավից մեռնելու մեջ, և առարկեց. <br />
<br />
– Նույնիսկ երբ պետք է մեռնել, լավ է, երբ բարեկամ կա: Ա՛յ, ես շատ ուրախ եմ, որ բարեկամացել եմ աղվեսի հետ... <br />
<br />
«Նա չի հասկանում, թե վտանգն ինչքան մեծ է: Նա երբեք քաղց ու ծարավ չի զգացել: Նրան բավականացնում է անգամ արևի մի ճառագայթը»: <br />
<br />
Ես սա բարձրաձայն չասեցի, այլ միայն մտածեցի: Բայց Փոքրիկ իշխանը նայեց ինձ ու շշնջաց. <br />
<br />
– Ես էլ եմ ուզում խմել... գնանք ջրհոր փնտրենք... <br />
<br />
Ես ձեռքով մի հոգնած շարժում արեցի... Ի՞նչ օգուտ անծայր անապատում ենթադրաբար ջրհոր փնտրելուց: Բայց, այնուամենայնիվ, մենք ճամփա ընկանք:<br />
<br />
Երկար ժամանակ մենք քայլում էինք լուռ: Վերջապես մթնեց, և աստղերն սկսեցին երկնքում մեկիկ-մեկիկ վառվել: Ծարավից ես տենդի մեջ էի ընկել, և ինձ թվում էր, թե երազիս մեջ եմ աստղերը տեսնում: Անընդհատ հիշում էի Փոքրիկ իշխանի խոսքերը, և ես նրան հարցրի. <br />
<br />
– Ուրեմն դո՞ւ էլ գիտես, թե ինչ բան է ծարավը: <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: Նա ուղղակի ասաց. <br />
<br />
– Սրտին էլ է ջուր պետք: <br />
<br />
Ես չհասկացա, բայց լռեցի: Ես գիտեի, որ պետք չի նրան հարցուփորձ անել: <br />
<br />
Նա հոգնեց: Նստեց ավազի վրա: Ես նստեցի նրա կողքին: Լռեցինք: Հետո նա ասաց. <br />
<br />
– Աստղերը շատ գեղեցիկ են, որովհետև նրան վրա ինչ-որ մի տեղ կա մի ծաղիկ, թեև չի երևում... <br />
<br />
– Այո, իհարկե, – ասացի ես՝ նայելով լուսնի լույսով լուսավորված ալիքվող ավազին: <br />
<br />
– Անապատն էլ է գեղեցիկ, – ավելացրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Դա ճիշտ է: Ինձ անապատը միշտ էլ դուր է եկել: Նստում ես ավազաթմբի վրա՝ ոչինչ չի երևում, ոչինչ չի լսվում: Բայց էլի լռության մեջ ինչ-որ բան շողում է... <br />
<br />
– Գիտե՞ս ինչու է անապատը լավ, – ասաց նա: – Նրա մեջ ինչ-որ տեղերում աղբյուրներ են թաքնված... <br />
<br />
Ես մնացի քարացած, հանկարծ հասկացա, թե ինչ է նշանակում ավաից բխող խորհրդավոր լույսը: Մի ժամանակ, երբ ես փոքրիկ տղա էի, ապրում էի մի հին, շատ հին տան մեջ: Պատմում էին, թե այդ տանը գանձ կա թաքցրած: Հասկանալի է, որ այդպես էլ այդ գանձը ոչ ոք չգտավ, գուցե ոչ ոք երբեք էլ չէր փնտրել այն: Բայց դրա պատճառով տունը ոնց որ կախարդված լիներ: <br />
Այդ տունն իր սրտում գաղտնիք ուներ պահած... <br />
<br />
– Այո, – ասացի ես: – Լինի դա տուն, աստղ կամ անապատ, դրանց ամենագեղեցիկն այն է, որ աչքով չես տեսնի: <br />
<br />
– Ես շատ ուրախ եմ, որ դու համաձայն ես իմ բարեկամ աղվեսի հետ, – արձագանքեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Հետո նա քնեց: Ես նրան առա ձեռքերիս վրա ու շարունակեցի ճամփան: <br />
<br />
Ես հուզված էի: Ինձ թվում էր, թե փխրուն մի գանձ եմ տանում: Ինձ թվում էր, որ մեր Երկրի վրա նրանից ավելի փխրուն բան չկա: <br />
<br />
Լուսնի լույսի տակ ես նայեցի նրա գունատ ճակատին, իրար միացած թարթիչներին, մազերի ոսկե փնջերին, որոնց հետ խաղում էր քամին, և ասում էի ինքս ինձ, որ այս բոլորը միայն պատյանն է: Ամենագլխավորը այն է, որ հասարակ աչքերով չես տեսնի... <br />
<br />
Նրա կիսաբաց շրթունքները ժպիտից շարժվեցին, և ես ինձ ասացի էլի. «Ամենահուզիչ բանը այս քնած Փոքրիկ իշխանի մեջ ծաղկի նկատմամբ նրա հավատարմությունն է, այն վարդի կերպարը, որը կանթեղի նման շողում է նրա մեջ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա քնած է»: Եվ ես հասկացա, որ նա ավելի փխրուն է, քան թվում է: Կանթեղը պետք է պահպանել. քամու պոռթկումից այն կարող է հանգչել: <br />
<br />
Այդպես ես գնացի և լուսադեմին հասա ջրհորին: <br />
<br />
== XXV == <br />
<br />
– Մարդիկ ճեպընթաց գնացքներ են նստում, բայց իրենք էլ չեն հասկանում, թե ինչ են փնտրում, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Դրա համար էլ նրանք հանգիստ չունեն և մեկ այս, մեկ այն կողմ են նետվում...<br />
<br />
Հետո ավելացրեց. <br />
<br />
– Եվ իզուր... <br />
<br />
– Այն ջրհորը, որ մենք գտանք, նման չէր Սահարայի մյուս ջրհորներին: Սովորաբար ջրհորներն այստեղ ուղղակի ավազի մեջ փորված փոսեր են: Դա մի իսկական գյուղական ջրհոր էր: Բայց մոտերքում ոչ մի գյուղ չկար, և ես մտածեցի, թե այդ բոլորը տեսնում եմ երազում: <br />
<br />
– Ի՜նչ տարօրինակ է, – ասացի ես Փոքրիկ իշխանին, –այստեղ ամեն ինչ պատրաստել են՝ և՛ չարխը, և՛ դույլը, և՛ պարանը: <br />
<br />
Նա ծիծաղեց, ձեռք տվեց պարանին, և սկսեց չարխը պտտել: Եվ չարխը ճռճռաց հին հողմաղացի նման, որը երկար ժամանակ քամի չլինելու պատճառով ժանգոտվել էր... <br />
<br />
– Լսո՞ւմ ես, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Մենք ջրհորին արթնացրինք, և նա երգեց... <br />
<br />
Ես վախենում էի, թե նա կհոգնի: <br />
<br />
– Ջուրը ես ինքս կհանեմ, – ասացի, – քեզ համար դժվար կլինի: <br />
<br />
Ես դանդաղ դուրս քաշեցի դույլը և զգուշորեն դրեցի ջրհորի քարե եզրին: Իմ ականջներում հնչում էր չարխի ճռճռան երգը, դույլի մեջ ջուրը դեռ ծփում էր, և նրա մեջ թրթռում էին արևի շողքերը: <br />
<br />
– Ես ուզում եմ այդ ջրից մի կում անել, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: – Տուր մի քիչ խմեմ... <br />
<br />
Եվ ես հասկացա, թե նա ինչ էր փնտրում: <br />
<br />
Ես դույլը մոտեցրի նրա շրթունքներին: Նա խմում էր աչքերը փակ: Նրա համար դա ոնց որ ամենագեղեցիկ խնջույքը լիներ: Դա հասարակ ջուր չէր:<br />
<br />
Այդ ջուրը ծնվել էր աստեղրի տակով անցնող երկար ճանապարհից, չարխի ճռճռոցից և իմ ձեռքերի ճիգից:<br />
<br />
Դա կարծես նվեր էր սրտի համար: Երբ ես փոքրիկ էի, ինձ համար այդպես շողում էին Սուրբ Ծննդյան տոնի նվերները՝ տոնածառի մոմերի փայլով, երգեհոնի կեսգիշերային նվագով և մեղմ ու հարազատ ժպիտներով: <br />
<br />
– Քո մոլորակի վրա, – ասաց Փոքրիկ իշխանը, – մարդիկ մի պարտեզում հինգ հազար վարդ են աճեցնում... և չեն գտնում այն, ինչ փնտրում են... <br />
<br />
– Չեն գտնում, – համաձայնեցի ես: <br />
<br />
– Մինչդեռ այն, ինչ նրանք փնտրում են, կարելի է գտնել ամեն մի վարդի մեջ, մի կում ջրի մեջ... <br />
<br />
– Այո՛, իհարկե, – համաձայնեցի ես: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանն ասաց. <br />
<br />
– Բայց աչքերը կույր են: Հարկավոր է սրտով փնտրել: <br />
<br />
Ես ջուր խմեցի: Շնչելը հեշտ էր: Լուսադեմին ավազը մեղրի նման ոսկեգույն է դառնում: Եվ ես դրանից էլ էի երջանիկ: Ինչո՞ւ պիտի ես տխրեի... <br />
<br />
– Դու պիտի խոսքիդ տերը լինես, – նորից նստելով իմ կողքին՝ զուսպ ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ո՞ր խոսքի: <br />
<br />
– Հիշո՞ւմ ես, դու խոստացար... իմ գառնուկի համար դնչկալ... Չե՞ որ իմ ծաղկի համար պատասխանատու եմ: <br />
<br />
Ես գրպանիցս հանեցի իմ գծանկարները: Փոքրիկ իշխանը նայեց ու ծիծաղեց: <br />
<br />
– Քո բաոբաբները կաղամբի նման են: <br />
<br />
Իսկ ես դեռ պարծենում էի իմ բաոբաբներով: <br />
<br />
– Իսկ քո աղվեսի ականջները... ոնց որ եղջյուրներ լինեն: Եվ այնքա՜ն էլ երկար են: <br />
<br />
Եվ նա նորից ծիծաղեց. <br />
<br />
– Դու իրավացի չես, բարեկամ՛ս: Չէ՞ որ ես երբեք նկարել չեմ իմացել, բացի վիշապօձերից, որ նկարում էի ներսից ու դրսից:<br />
<br />
– Դե ոչինչ, – հանգստացրեց նա ինձ, – երեխաները այդպես կհասկանան:<br />
<br />
Եվ ես դնչկալ նկարեցի գառնուկի համար: Ես նկարը տվեցի Փոքրիկ իշխանին, ու սիրտս ճմլվեց: <br />
<br />
– Դու ինչ-որ բան մտածեցիր, բայց ինձ չես ասում... <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: <br />
<br />
– Գիտե՞ս, – ասաց նա, – վաղը մի տարին կլրանա, ինչ ես ընկել եմ ձեզ մոտ՝ երկրագնդի վրա... <br />
<br />
Եվ լռեց: Հետո նա ավելացրեց. <br />
<br />
– Ես այստեղ մոտերքում եմ ընկել... <br />
<br />
Եվ կարմրեց: <br />
<br />
Եվ նորից, աստված գիտե թե ինչու, նորից սրտիս վրա ինչ-որ բան ծանրացավ: Այնուամենայնիվ, ես հարցրի. <br />
<br />
– Ուրեմն մի շաբաթ առաջ, այն առավոտ, երբ մենք ծանոթացանք, պատահական չէր, որ դու մեն-մենակ թափառում էիր այս կողմերում՝ մարդկանց բնակավայրերից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու: Դու ուզում ես վերադառնալ այնտեղ, ուր ընկել էիր այն ժամանակ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ավելի կարմրեց: <br />
<br />
Եվ ես անվճռական շարունակեցի. <br />
<br />
– Գուցե այդ նրա համար, որ լրանում է տարի՞ն... <br />
<br />
Եվ նորից նա կարմրեց: Նա չպատասխանեց իմ ոչ մի հարցին, բայց չէ՞ որ երբ կարմրում ես, այդ նշանակում է «այո», այդպես չէ՞... <br />
<br />
– Ես սարսափում եմ, – հառաչելով սկսեցի ես: <br />
<br />
Բայց նա ասաց. <br />
<br />
– Արդեն ժամանակն է, որ դու գործի անցնես: Գնա քո մեքենայի մոտ: Ես քեզ այստեղ կսպասեմ: Արի վաղը երեկոյան: <br />
<br />
Սակայն ես չհանգստացա: Ես հիշեցի աղվեսին: Երբ թողնում ես, որ քեզ ընտելացնեն, հետո դրա համար կարող է և լաս: <br />
<br />
== XXVI ==<br />
<br />
Ջրհորից ոչ հեռու քարե հնադարյան պատի փլատակներ կային: Մյուս երեկո, աշխատանքս ավարտելով, ես վերադարձ այդտեղ և դեռ հեռվից տեսա, որ Փոքրիկ իշխանը նստել է պատի վրա ու ոտքերը կախել ցած: Ես լսեցի նրա ձայնը. <br />
<br />
– Մի՞թե դու չես հիշում, – ասում էր նա, – դա բոլորովին էլ այստեղ չէր: <br />
<br />
Երևի ինչ-որ մեկը նրան պատասխանում էր, որովհետև նա առարկեց. <br />
<br />
– Դե իհարկե, դա ուղիղ մի տարի առաջ էր, միայն թե ուրիշ տեղ էր... <br />
<br />
Ես քայլերս արագացրի: Բայց պատի մոտ այլևս ոչ ոքի չէի տեսնում ու չէի լսում ոչ մի ձայն: Մինչդեռ Փոքրիկ իշխանը նորից պատասխանում էր ինչ-որ մեկին: <br />
<br />
– Դե իհարկե, դու իմ հետքերը ավազի վրա կգտնես: Կգտնես ու ինձ կսպասես: Այս գիշեր ես այնտեղ կգամ: <br />
<br />
Մինչև պատը մի քսան մետր էր մնացել, իսկ ես դեռ ոչ ոքի չէի տեսնում: <br />
<br />
Մի փոքր սպասելով՝ Փոքրիկ իշխանը հարցրեց. <br />
<br />
– Իսկ քո թույնը լա՞վն է: Դու ինձ հո չես ստիպի, որ երկար տանջվեմ: <br />
<br />
Ես կանգ առա, և իմ սիրտը կուչ եկավ, բայց դեռ չէի հասկանում: <br />
<br />
– Իսկ հիմա գնա, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես ուզում եմ ցած թռչել: <br />
<br />
Այստեղ ես աչքերս ցած իջեցրի, և սիրտս ծառս եղավ: Պատի տակ, գլուխը Փոքրիկ իշխանի կողմը ձգած, օղակօղակ փաթաթվել էր մի դեղին օձ, այն օձերից, որոնց խայթոցը կես րոպեում սպանում է: Գրպանումս շոշափելով ատրճանակը՝ ես նետվեցի դեպի օձը, բայց իմ ոտնաձայներից նա, ինչպես մեռնող մի առվակ, կամաց ձգվեց ավազի վրա և մետաղե հազիվ լսելի զնգոցով կորավ քարերի մեջ:<br />
<br />
Ես վրա հասա ճիշտ ժամանակին և բռնեցի արդեն ցած ընկնող իմ Փոքրիկ իշխանին: Նա այնպես էր գունատվել, որ ձյան նման ճերմակել էր: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ է մտել գլուխդ, պստի՛կս, – բացականչեցի ես: – Ինչո՞ւ ես դու օձերի հետ դնում: <br />
<br />
– Ես քանդեցի նրա ոսկեգույն վզնոցը: Թրջեցի նրա քունքերն ու ստիպեցի, որ ջուր խմի: Բայց այլևս չհամարձակվեցի որևէ բան հարցնել: Նա լրջորեն նայեց ինձ ու ձեռքը գցեց վիզս: Ես լսեցի, թե ինչպես է նրա սիրտը վիրավոր թռչունի նման թպրտում: Նա ասաց. <br />
<br />
– Ես շատ ուրախ եմ, որ դու գտար մեքենայիդ վթարի պատճառը:<br />
<br />
Հիմա դու կարող ես վերադառնալա տուն: <br />
<br />
– Դու այդ որտեղի՞ց գիտես... <br />
<br />
Ես հենց ուզում էի ասել, որ, հակառակ իմ սպասածի, ինձ հաջողվեց մեքենան կարգի գցել: <br />
<br />
Նա չպատասխանեց և միայն ասաց. <br />
<br />
– Ես էլ այսօր կվերադառնամ տուն: <br />
<br />
Հետո տխուր ավելացրեց. <br />
<br />
– Իմը շատ ավելի հեռու է... և շատ ավելի դժվար... <br />
<br />
Ամեն ինչ մի տեսակ տարօրինակ էր: Ես նրան այնպես էի գևրկել, կարծես նա մի փոքր երեխա էր, սակայն ինձ այնպես էր թվում, թե նա սահում է իմ գրկից, ընկնում է անդունդը, և ես, միևնույն է, ուժ չունեմ նրան պահելու... <br />
<br />
Նա մտածկոտ նայում էր հեռուն: <br />
<br />
– Ինձ մոտ կմնա քո գառնուկը: Գառնուկի արկղն էլ, դնչկալն էլ... <br />
<br />
Եվ նա տխուր ժպտաց: <br />
<br />
Ես երկար սպասեցի: Նա կարծես թե ուշքի էր գալիս: <br />
<br />
– Դու վախեցա՞ր, փոքրի՛կս... <br />
<br />
Այդ էր մնացել, որ չվախենար: Բայց նա կամաց ծիծաղեց: <br />
<br />
– Այսօր երեկոյան ինձ համար ավելի սարսափելի կլինի... <br />
<br />
Եվ ես նորից սարսուռ զգացի մի անխուսափելի դժբախտության նախազգացումից: Մի՞թե... Մի՞թե... ես այլևս չեմ լսի, թե նա ինչպես է ծիծաղում: Նրա ծիծաղը ինձ համար կարծես թե անապատում բխող աղբյուր լիներ: <br />
<br />
– Փոքրի՛կս, ես ուզում եմ լսել քո ծիծաղը... <br />
<br />
– Ես շատ ուրախ եմ, որ դու գտար մեքենայիդ վթարի պատճառը: <br />
<br />
Բայց նա ասաց. <br />
<br />
– Այս գիշեր տարին կլրանա: Իմ աստղը կկանգնի իսկ և իսկ այն տեղի վրա, որտեղ որ ես ընկա մի տարի առաջ...<br />
<br />
– Լսի՛ր, փոքրի՛կս, չէ՞ որ այդ բոլորը՝ և՛ օձը, և՛ ժամադրությունը աստղի հետ, ծանր երազ է միայն, այնպես չէ՞... <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: <br />
<br />
– Ամենագլխավորն այն է, որ մարդ աչքերով չի տեսնում, – ասաց նա: <br />
<br />
– Այո՛, իհարկե... <br />
<br />
– Ոնց որ ջուրը: Երբ դու ինձ տվեցիր խմելու, ջուրը կարծես երաժշտություն լիներ..., և դա չարխից ու պարանից էր... Հիշո՞ւմ ես, շատ լավն էր ջուրը: <br />
<br />
– Այո՛, իհարկե... <br />
<br />
– Գիշերները դու կնայես աստղերին: Իմ աստղը շատ փոքրիկ է, ես չեմ կարող քեզ ցույց տալ: Այդպես ավելի լավ է: Նա քեզ համար ուղղակի աստղերից մեկը կլինի: Եվ դու կսիրես աստղերին նայել... Նրանք բոլորը քո բարեկամները կդառնան: Եվ հետո ես քեզ մի բան կնվիրեմ... <br />
<br />
Եվ նա ծիծաղեց: <br />
<br />
– Ախ, ճուտիկ, ճուտիկ, ինչքան եմ սիրում քո ծիծաղը... – Ա՛յ, հենց դա էլ իմ նվերն է... Դա կլինի ոնց որ ջուրը... Ինչպե՞ս թե... <br />
<br />
– Ամեն մարդ իր աստղն ունի: Պանդուխտներին նրանք ճանապարհ են ցույց տալիս: Մյուսների համար դրանք ուղղակի փոքրիկ կրակներ են: Գիտնականների համար դրանք խնդիրներ են, որ պետք է լուծվեն: Այն գործարար մարդու համար դրանք ոսկի էին: Իսկ մյուս բոլոր մարդկանց համար դրանք համր են: Բայց քեզ համար բոլորովին ուրիշ կլինեն աստղերը... <br />
<br />
– Ինչպե՞ս թե... <br />
<br />
– Դու գիշերը կնայես երկնքին, իսկ չէ՞ որ այնտեղ կլինի մի աստղ, ուր ես եմ ապրում, ծիծաղում..., և դու կլսես, որ բոլոր աստղերը ծիծաղում են: Դու ծիծաղող աստղեր կունենաս...<br />
<br />
Եվ նա ծիծաղեց: <br />
<br />
– Եվ երբ դու մխիթարվես (վերջիվերջո բոլորն էլ մխիթարվում են), ուրախ կլինես, որ ինձ ճանաչել ես երբևէ: Դու միշտ իմ բարեկամը կլինես: Դու կուզենաս ինձ հետ ծիծաղել: Երբեմն, ա՛յ այսպես, պատուհանդ կբացես, ու քեզ համար հաճելի կլինի... Եվ քո բարեկամները կզարմանան, երբ տեսնեն, որ նայում ես երկնքին ու ծիծաղում... Իսկ դու նրանց կասես. «Այո, այո, ես միշտ ծիծաղում եմ, երբ նայում եմ երկնքին»: Եվ նրանք կկարծեն, թե դու խելքդ թռցրել ես: Ա՜յ թե ինչ խաղ կխաղամ ես քո գլխին... <br />
<br />
Եվ նա նորից ծիծաղեց: <br />
<br />
– Կարծես աստղերի փոխարեն ես քեզ բազմաթիվ ծիծաղող զանգակներ եմ նվիրել... <br />
<br />
Եվ նա էլի ծիծաղեց: Հետո նորից լրջացավ: <br />
<br />
– Գիտե՞ս... այս գիշեր... ավելի լավ է, չգաս: <br />
<br />
– Ես քեզ մենակ չեմ թողնի: <br />
<br />
Բայց նա ինչ-որ բանով մտահոգված էր: <br />
<br />
– Գիտե՞ս ինչ... Ես օձի պատճառով եմ այդ ասում... Հանկարծ ու նա քեզ խայթի... Չէ՞ որ օձերը չար են: Որևէ մեկին խայթելը նրանց հաճույք է պատճառում: <br />
<br />
– Ես քեզ մենակ չեմ թողնի: <br />
<br />
Նա հանկարծ խաղաղվեց: <br />
<br />
– Ասենք՝ նրա թույնը երկուսիս չի բավականացնի... <br />
<br />
Այդ գիշեր ես չնկատեցի, թե նա ինչպես գնաց: Նա գնացել էր անաղմուկ: <br />
<br />
Երբ ես վերջապես հասա նրա հետևից, նա գնում էր արագ ու վճռական քայլերով: <br />
<br />
– Աա՜, այդ դո՞ւ ես... – ասաց նա: <br />
<br />
Եվ ձեռքս բռնեց: Բայց ինչ-որ բան նրան անհանգստացնում էր: <br />
<br />
– Դու իզուր ես ինձ հետ գալիս: Քեզ համար ծանր կլինի ինձ նայելը: Քեզ կթվա, թե ես մեռնում եմ, բայց դա ճիշտ չէ... <br />
<br />
Ես լուռ էի: <br />
<br />
– Հասկանո՞ւմ ես... դա շատ հեռու է: Իմ մարմինը շատ ծանր է: Ես չեմ կարող նրան ինձ հետ տանել: <br />
<br />
Ես լուռ էի: <br />
<br />
– Բայց դա նույնն է, թե նետում ես քո հին պատյանը... Այստեղ տխրելու բան չկա... <br />
<br />
Ես լուռ էի: <br />
<br />
Նա մի քիչ հուսահատվեց: Բայց փորձեց էլի մի ճիգ անել.<br />
<br />
– Գիտե՞ս, հիանալի կլինի: Ես էլ կսկսեմ աստղերին նայել: Եվ բոլոր աստղերը ինձ համար կլինեն ոնց որ ճռճռացող չարխով հին ջրհորներ: Եվ նրանցից յուրաքանչյուրը ինձ ջուր կտա... <br />
<br />
Ես լուռ էի: <br />
<br />
– Տես է՛, ինքան զվարճալի կլինի: Դու հինգ հարյուր միլիոն զանգակ կունենաս, իսկ ես հինգ հարյուր միլիոն աղբյուր... <br />
<br />
Եվ այստեղ նա էլ լռեց, որովհետև լաց եղավ... <br />
<br />
– Ահա և մենք տեղ հասանք: Թող որ ես մենակ մի քայլ էլ անեմ: <br />
<br />
Եվ նա նստեց ավազի վրա, որովհետև սարսափում էր: <br />
<br />
Հետո նա ասաց. <br />
<br />
– Գիտե՞ս... իմ վարդը... ես նրա համար պատասխանատու եմ... Իսկ նա այնքա՜ն թույլ է, և այնքա՜ն պարզամիտ: Նա ընդամենը չորս խղճուկ փուշ ունի... Նա աշխարհից պաշտպանվելու ուրիշ ոչինչ ունի: <br />
<br />
Ես էլ նստեցի, որովհետև ոտքերս ծալվում էին: <br />
<br />
Նա ասաց. <br />
<br />
– Ահա և վերջ... <br />
<br />
Մի փոքր հապաղեց նա ու ոտքի ելավ: Եվ միայն մի քայլ արեց: Իսկ ես չէի կարողանում շարժվել: <br />
<br />
Կարծես մի դեղին կայծակ շողաց նրա ոտքերի մոտ: Մի ակնթարթ նա մնաց անշարժ: Չճչաց: Հետո ցած ընկավ՝ դանդաղ, ինչպես ծառերն են ընկնում... <br />
<br />
Դանդաղ ու անշշուկ... Չէ՞ որ ավազը խլացնում է ամեն ինչ: <br />
<br />
== XXVII ==<br />
<br />
Եվ ահա անցել է վեց տարի... Ես դեռ ոչ ոքի այդ մասին չեմ պատմել: Երբ ես վերադարձա, իմ ընկերները շատ ուրախացան, որ ինձ ողջ և առողջ են տեսնում: Ես շատ տխուր էի, բայց նրանց ասում էի. <br />
<br />
– Այդ նրանից է, որ հոգնել եմ... <br />
<br />
Եվ այնուամենայնիվ կամաց-կամաց սկսեցի մխիթարվել: Այսինքն... ոչ ամբողջովին: Բայց ես գիտեմ՝ նա վերադարձավ իր մոլորակը, որովհետև երբ լույսը բացվեց, ես ավազի վրա չգտա նրա մարմինը, որն այնքան էլ ծանր չէր: Իսկ գիշերները ես սիրում եմ լսել աստղերին: Կարծես թե հինգ հարյուր միլիոն զանգակներ լինեն... <br />
<br />
Բայց ահա թե ինչ պատահեց: Երբ ես գառնուկի համար դնչկալ էի նկարում, մոռացա կապի մասին: Փոքրիկ իշխանը չի կարողանա դնչկալը հագցնել իր գառնուկին: Ու ինքս ինձ հարց եմ տալիս՝ երևի մի բան պատահի նրա մոլորակի վրա. հանկարծ ու գառնուկը վարդը ուտի: <br />
<br />
Երբեմն ես ինքս ասում եմ. «Ո՛չ, իհարկե՝ ո՛չ: Փոքրիկ իշխանը գիշերները միշտ էլ վարդը ծածկում է ապակիով և շատ է հետևում գառնուկին»: Երբ այդպես եմ մտածում, ինձ երջանիկ եմ զգում: Եվ բոլոր աստղերը կամացուկ ծիծաղում են:<br />
<br />
Իսկ մեկ-մեկ ինքս ինձ ասում եմ. «Երբեմն մարդ ցրված է լինում... Այդ ժամանակ ամեն ինչ կարող է պատահել: Հանկարծ ու նա մի օր մոռանա ապակին դնել, և գառնուկն էլ գիշերը թաքուն դուրս գա...»: <br />
<br />
Այս բոլորը անհասկանալի է ու առեղծվածային: Ձեզ համար, որ նույնպես սիրեցիք Փոքրիկ իշխանին, ինչպես նաև ինձ համար, դա ամենևին էլ միևնույնը չէ. ամբողջ աշխարհը մեզ համար ուրիշ տեսակ է դառնում այն պատճառով, որ ինչ-որ մի տեղ՝ տիեզերքի անհայտ անկյուններից մեկում, մի գառնուկ, որին մենք երբեք չենք տեսել, կարող է հանկարծ ուտել մեզ համար անծանոթ վարդը:<br />
<br />
Նայեցեք երկնքին: Եվ ինքներդ ձեզ հարց տվեք. «Դեռ ապրո՞ւմ է վարդը, թե՞ արդեն չկա: Հանկարծ ու գառնուկը կերել է այն...»: Եվ դուք կտեսնեք, որ ամեն ինչ ուրիշ կերպ կդառնա... <br />
<br />
Եվ երբե՛ք ոչ մի մեծահասակ չի հասկանա, թե որքան կարևոր է այդ:<br />
<br />
Իմ կարծիքով, սա աշխարհի ամենագեղեցիկ և ամենաթախծոտ վայրն է: Անապատի այս անկյունը նկարված է նախորդ էջի վրա. ես մի անգամ էլ եմ նկարում, որ դուք ավելի լավ հիշեք: Առաջին անգամ Փոքրիկ իշխանը այստեղ հայտնվեց, այստեղ էլ անհետացավ: <br />
<br />
Ուշադիր նայեք, որպեսզի անպայման ճանաչեք այս վայրը, եթե երբևէ Աֆրիկայի անապատներն ընկնեք: Եթե այնպես պատահի, որ դուք անցնեք այս վայրերով, պարտք եմ դնում ձեզ վրա՝ մի շտապեք, մի փոքր կանգ առեք այս աստղի տակ: Եվ եթե ձեզ մոտենա ոսկեգանգուր մի փոքրիկ տղա, եթե նա զրնգուն ծիծաղ ունենա և ձեր հարցերին չպատասխանի, դուք, իհարկե, գլխի կընկնեք, թե ով է նա: <br />
<br />
Այդ ժամանակ, շատ եմ խնդրում ձեզ, չմոռանաք փարատել իմ վիշտը. անմիջապես գրեք ինձ, որ նա վերադարձել է:<br />
<br />
ՎԵՐՋ</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%93%D5%B8%D6%84%D6%80%D5%AB%D5%AF_%D4%BB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A8&diff=8196Փոքրիկ Իշխանը2015-05-14T12:10:38Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Փոքրիկ Իշխանը <br />
|հեղինակ = [[Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերի]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ<br />
<br />
Խնդրում եմ, երեխաները ինձ ներեն այս գիրքը մեծահասակ մարդու ձոնելու համար: Պետք է արդարանամ՝ այդ մեծահասակ մարդը իմ ամենալավ բարեկամն է: Բացի դա, նա աշխարհում ամեն բան հասկանում է, նույնիսկ մանկական գրքերը: Եվ վերջապես, նա ապրում է Ֆրանսիայում, իսկ այնտեղ հիմա սով է ու սառնամանիք: Եվ նա մխիթարության մեծ կարիք է զգում: Եթե այս ամենը ինձ չի արդարացնում, ապա ես այս գիրքը կնվիրեմ այն տղային, որին մի ժամանակ նման է եղել իմ մեծահասակ ընկերը: Չէ՞ որ բոլոր մեծահասակները առաջ երեխա են եղել, միայն թե նրանցից քչերն են այդ բանը հիշում: Այսպես ուրեմն, ես ուղղում եմ մտցնում իմ ձոնի մեջ՝ <br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ <br />
<br />
Երբ նա փոքրիկ տղա էր<br />
<br />
<br />
<br />
== I ==<br />
<br />
Երբ ես վեց տարեկան էի, «Ճշմարտացի պատմություններ» խորագրով մի գրքում, ուր պատմվում էր կուսական անտառների մասին, մի զարմանալի նկար տեսա: Նկարում հսկայական վիշապօձը մի գիշատիչ գազան էր կուլ տալիս: Ահա թե ինչպիսին էր այդ նկարը:<br />
<br />
Գրքում ասվում էր. «Վիշապօձը իր զոհին կուլ է տալիս առանց ծամելու, ողջողջ: Դրանից հետո նա այլևս չի կարողանում շարժվել և կես տարի անընդհատ քնում է՝ մինչև որ մարսում է կերածը»: <br />
<br />
Ես շատ խորհեցի ջունգլիների արկածներով լի կյանքի մասին և գունավոր մատիտներով նկարեցի իմ առաջին ստեղծագործությունը: Դա իմ № 1 նկարն էր: Ահա թե ինչպես էի նկարել:<br />
<br />
Ես իմ առաջին ստեղծագործությունը ցույց տվեցի մեծահասակներին և հարցրի՝ սարսափելի չէ արդյոք: <br />
<br />
– Մի՞թե գլխարկը սարսափելի է,– առարկեցին նրանք:<br />
<br />
Իսկ դա ամենևին էլ գլխարկ չէր, այլ մի վիշապօձ, որը փիղ էր կուլ տվել: Ստիպված վիշապօձը նկարեցի ներսի կողմից, որպեսզի մեծահասակներին հասկանալի լինի: Ախր նրանց ամեն բան պետք է բացատրել: Ահա իմ № 2 նկարը<br />
<br />
Մեծահասակներն ինձ խորհուրդ տվեցին օձ չնկարել ոչ դրսի և ոչ էլ ներսի կողմից, այլ հետաքրքրվել աշխարհագրությամբ, պատմությամբ, թվաբանությամբ և ուղղագրությամբ: Ահա թե ինչպես պատահեց, որ ես վեց տարեկան հասակում հրաժարվեցի նկարչի փայլուն ապագայից: № 1 և № 2 նկարներով անհաջողության մատնվելուց հետո ես իմ նկատմամբ կորցրեցի հավատս: Մեծահասակները իրենք երբեք և ոչինչ չեն հասկանում, իսկ երեխաների համար շատ է հոգնեցուցիչ, երբ ստիպված են լինում ամեն ինչ նրանց բացատրել ու գլուխները մտցնել: <br />
<br />
Եվ այսպես, ես ստիպված էի ուրիշ մասնագիտություն ընտրել և սովորեցի ինքնաթիռ վարել: Ես ամբողջ աշխարհը գրեթե ման եմ եկել: Եվ, ճիշտ որ ասեմ, աշխարհագրությունն ինձ շատ պետք եկավ: Առաջին իսկ հայացքից կարողանում էի Չինաստանն ու Արիզոնան տարբերել. երբ գիշերը շեղվում ես ճանապարհից, շատ կարևոր է այս իմանալը: <br />
<br />
Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց: Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել: Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդ բանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի լավ կարծիք ունենամ: <br />
<br />
Երբ հանդիպում էի որևէ մեծահասակի, որն ինձ մյուսներից ավելի հասկացող ու խելացի էր թվում, ես նրան ցույց էի տալիս իմ № 1 նկարը, որը միշտ մոտս էի պահում: Ես ուզում էի իմանալ, թե այդ մարդը իսկապես մի բան հասկանում է: Բայց բոլորն էլ ինձ պատասխանում էին. «Դա գլխարկ է»: <br />
<br />
Եվ ես այլևս նրանց մոտ չէի խոսում ոչ վիշապօձերի, ոչ ջունգլիների և ոչ էլ աստղերի մասին: Ես հարմարվում էի նրանց մտածողությանը: Ես նրանց հետ խոսում էի բրիջ և գոլֆ խաղալու մասին, քաղաքականության ու փողկապների մասին: Եվ մեծահասակները շատ գոհ էին մնում, որ ծանոթացել են ինձ նման առողջ դատողության տեր մարդու հետ:<br />
<br />
<br />
== II ==<br />
<br />
Այսպես ես ապրում էի մենության մեջ, և մեկը չկար, որ հետը սրտանց խոսեի: Եվ ահա վեց տարի առաջ հարկադրված վայրէջք կատարեցի Սահարայում: Ինքնաթիռիս շարժիչի մեջ ինչոր բան էր ջարդվել: Ինձ հետ ոչ մեխանիկ կար, ոչ ուղևոր, և ես որոշեցի ինքս ամեն ինչ սարքել, չնայած դա շատ դժվար գործ էր: Ես պետք է կամ շարժիչը կարգի գցեի, կամ զոհ գնայի: Իմ ունեցած ջուրը հազիվ թե ինձ մի շաբաթ բավականացներ: <br />
<br />
Այսպես ուրեմն, ես առաջին գիշերը քնեցի անապատի ավազներին, ուր շուրջս՝ հազարավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր չկար: Նավաբեկյալն անգամ իրեն այդքան միայնակ չէր զգա օվկիանոսում, որքան ես: Պատկերացրեք, թե որքան զարմացա, երբ լուսաբացին ինձ արթնացրեց ինչոր մեկի բարակ ձայնը: <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր, խնդրում եմ... <br />
<br />
– Ի՜նչ... <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր...<br />
<br />
Ես այնպես վեր թռա, կարծես թե ամպրոպ էր ճայթել: Աչքերս տրորեցի: Նայեցի շուրջս ու տեսա մի տարօրինակ, փոքրիկ մարդուկ, որ կանգնել ու լրջորեն նայում էր ինձ:<br />
<br />
Ահա ամենալավ դիմանկարը, որ ես հետագայում կարողացա նկարել: Բայց իմ նկարում նա այդքան լավ չի ստացվել, ինչպես իրականում կար: Դրա համար ե՛ս չեմ մեղավորը: Երբ վեց տարեկան էի, մեծահասակներն ինձ համոզեցին, որ ինձանից նկարիչ դուրս չի գա, այդ պատճառով էլ դրսի ու ներսի կողմից նկարած վիշապօձերից բացի ես ուրիշ ոչ մի բան նկարել չսովորեցի:<br />
<br />
Եվ այսպես, ես, աչքերս լայն բաց արած, նայում էի այդ անսովոր երևույթին: Չմոռանաք, որ ես մարդկային բնակավայրերից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու էի գտնվում: Բացի դրանից, բոլորովին էլ չէր երևում, թե այդ պստիկ տղան մոլորվել է, մահու չափ հոգնած է ու վախեցած կամ քաղցից ու սովից մեռնում է: Նրա տեսքից հնարավոր չէր ասել, թե դա ամեն տեսակի մարդկային բնակավայրերից հեռու, անմարդաբնակ անապատում մոլորված մի երեխա է: Վերջապես ես խոսելու ընդունակությունս վերականգնեցի ու հարցրի. <br />
<br />
– Բայց... Ի՞նչ ես անում դու այստեղ: <br />
<br />
Եվ նա նորից կամացուկ ու շատ լուրջ ասաց. <br />
<br />
– Խնդրում եմ... գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Այդ բոլորն այնքան խորհրդավոր էր ու անըմբռնելի, որ ես սիրտ չարեցի հրաժարվել: Եվ որքան էլ անհեթեթ էր այդ, այստեղ՝ անապատում, ուր քաղցից ու ծարավից մեռնելու էի դատապարտված, այնուամենայնիվ գրպանիցս հանեցի մի թերթ թուղթ ու գրիչս: Բայց այստեղ ես հիշեցի, որ ավելի շատ աշխարհագրություն, պատմություն, թվաբանություն ու ուղղագրություն եմ սովորել և ասացի տղային նույնիսկ մի փոքր բարկացած, որ նկարել չգիտեմ: Նա պատասխանեց.<br />
<br />
– Միևնույն է, մի գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ քանի որ իմ կյանքում երբեք գառնուկ չէի նկարել, նրա համար կրկնեցի իմ իմացած հին նկարներից մեկը՝ վիշապօձը դրսի կողմից, և շատ զարմացա, երբ տղան բացականչեց.<br />
<br />
– Ոչ, ոչ... ես փիղը վիշապօձի մեջ չեմ ուզում: Վիշապօձը շատ վտանգավոր է, իսկ փիղը չափազանց մեծ: Ինձ մոտ ամեն բան շատ փոքր է: Ինձ գառնուկ է պետք, ինձ համար գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի:<br />
<br />
Նա ուշադիր նայեց իմ նկարին ու ասաց. <br />
<br />
– Չէ՛, այս գառնուկը շատ տկար է: Մի ուրիշը նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի: <br />
<br />
Իմ նոր բարեկամը մեղմ ու ներողամիտ ժպտաց: <br />
<br />
– Չէ՞ որ դու էլ ես տեսնում, – <br />
<br />
ասաց նա, – որ սա գառնուկ չէ: Սա <br />
<br />
մեծ խոյ է, կոտոշներ ունի...<br />
<br />
Ես նորից նկարեցի, բայց նա այդ <br />
<br />
նկարից էլ հրաժարվեց: <br />
<br />
– Սա էլ արդեն պառավ ոչխար է: Ինձ<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է պետք, որ երկար ապրի: <br />
<br />
Այստեղ իմ համբերությունը հատավ: Չէ՞ որ ես պետք է որքան հնարավոր է շուտ կարգի գցեի շարժիչը և ահա թե ինչ խզմզեցի: Եվ ասացի տղային.<br />
<br />
– Ահա քեզ մի արկղ: Մեջը մի<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է նստած,<br />
<br />
ինչպիսին դու ուզում ես: <br />
<br />
Որքան ես զարմացա, երբ իմ<br />
<br />
խստապահանջ դատավորը հանկարծ պայծառացավ. <br />
<br />
– Այ սա լա՜վ է: Ի՞նչ ես կարծում, այս գառնուկին շա՞տ խոտ է պետք: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ ես հարցնում... <br />
<br />
– Չէ՞ որ ինձ մոտ ամեն բան փոքր է... <br />
<br />
– Սրան կբավականացնի: Ես քեզ շատ փոքրիկ գառնուկ եմ տալիս: <br />
<br />
– Այնքան էլ փոքր չէ...– գլուխը խոնարհելով ու նկարին նայելով ասաց նա:– Տե՛ս, տե՛ս, քնել է… <br />
<br />
Այսպես ես ծանոթացա Փոքրիկ իշխանի հետ:<br />
<br />
<br />
== III == <br />
<br />
Ես ուշ հասկացա, թե որտեղից էր նա հայտվնել: Փոքրիկ իշխանը հարցերի տարափ էր տեղում ինձ վրա, բայց երբ ես էի որևէ բան հարցնում, նա կարծես թե չէր լսում: Միայն քիչ-քիչ, պատահական ու իմիջիայլոց ասած խոսքերից բացվեց ամեն ինչ: Այսպես, երբ նա առաջին անգամ տեսավ իմ ինքնաթիռը (ես չեմ փորձի ինքնաթիռը նկարել, միևնույն է, բան դուրս չի գա), հարցրեց. <br />
<br />
– Սա ի՞նչ բան է: <br />
<br />
– Սա բան չէ, ինքնաթիռ է, թռչում է:<br />
<br />
Եվ ես հպարտությամբ բացատրեցի նրան, որ կարող եմ թռչել: Նա բացականչեց. <br />
<br />
– Ինչպե՞ս, դու երկնքի՞ց ես ընկել: <br />
<br />
– Այո՛,– համեստորեն պատասխանեցի ես: <br />
<br />
– Այ թե հետաքրքի՜ր է… <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց այնպես ուժգին, որ իմ տրամադրությունն ընկավ: Ես սիրում եմ, երբ իմ ձախորդություններին լուրջ են վերաբերվում: Հետո նա ավելացրեց. <br />
<br />
– Ուրեմն դո՞ւ էլ ես երկնքից իջել: Իսկ ո՞ր մոլորակից: <br />
<br />
«Ահա թե որտեղ է անապատում հայտնվելու նրա խորհրդավոր գաղտնիքը»,– մտածեցի ես և ուղղակի հարցրի. <br />
<br />
– Ուրեմն դու ուրիշ մոլորակի՞ց ես այստեղ ընկել... <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: Իմ ինքնաթիռին նայելով՝ նա գլուխը կամաց օրորեց. <br />
<br />
– Դու սրանով հեռվից գալ չէիր կարող... <br />
<br />
Եվ երկար մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո գրպանից հանեց իմ նկարած գառնուկն ու սկսեց զննել այդ գանձը: <br />
<br />
Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչպես բորբոքվեց իմ հետաքրքրությունը «ուրիշ մոլորակների» մասին նրա կիսաբերան ասած խոստովանությունից: <br />
<br />
Եվ ես փորձեցի ավելի շատ բան իմանալ: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես դու եկել, փոքրի՛կս: Որտե՞ղ է քո տունը և ո՞ւր ես ուզում տանել իմ գառնուկը: <br />
<br />
Նա, մտածմունքի մեջ ընկած, մի փոքր լռեց, հետո ասաց. <br />
<br />
– Շատ լավ եղավ, որ դու ինձ այս արկղը տվեցիր: Գիշերները գառնուկը արկղում էլ կքնի: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եվ եթե դու խելացի լինես, ես քեզ պարան կտամ, որ գառնուկին ցերեկները կապես: Ցից էլ կտամ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մռայլվեց:<br />
<br />
– Կապե՞մ... ինչի՞ համար... <br />
<br />
– Ախր եթե չկապես, նա կարող է գնալ հեռու և կորչել: <br />
<br />
Այստեղ իմ բարեկամը նորից ուրախ ծիծաղեց: <br />
<br />
– Ո՞ւր կարող է նա գնալ: <br />
<br />
– Քի՞չ տեղ կա գնալու: Կգնա ուղիղ, ինչքան աչքը կտրի: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը լրջորեն ասաց. <br />
<br />
– Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է: <br />
<br />
Եվ թախծոտ ավելացրեց. <br />
<br />
– Եթե ուղիղ գնալու լինես, հեռուն չես գնա… <br />
<br />
<br />
== IV ==<br />
<br />
Եվ այսպես, ես էլի մի կարևոր գյուտ արեցի: Նրա հայրենի մոլորակն ընդամենը մի տան չափ է եղել… <br />
<br />
Ասենք, դա ինձ այնքան էլ չզարմացրեց: Ես գիտեի, որ մեր Երկրի, Յուպիտերի, Մարսի և Վեներայի նման մեծ մոլորակներից բացի հարյուրավոր այլ մոլորակներ գոյություն ունեն, դրանց թվում այնքան փոքրիկները, որոնց նույնիսկ աստղադիտակով դժվար է նկատելը: Երբ աստղագետը նման մի մոլորակ է հայտնաբերում, նրան ոչ թե անուն է տալիս, այլ համար:Օրինակ՝ № 251:<br />
<br />
Ես լուրջ հիմքեր ունեմ կասկածելու, որ Փոքրիկ իշխանը եկել էր այն մոլորակից, որը կոչվում է մոլորակ № 612: Այդ փոքրիկ մոլորակը միայն մի անգամ՝ 1909 թվականին, տեսել է մի թուրք աստղագետ: <br />
<br />
Աստղագետն իր սքանչելի հայտնագործության մասին հայտնեց աստղագետների միջազգային կոնգրեսում, բայց նրան չհավատացին և իայն այն պատճառով, որ նա թուրքական տարազ ուներ հագին: Դե ի՞նչ կարող ես անել, մեծահասակներն այդպես են:<br />
<br />
№ 612 մոլորակի բախտից թուրքական սուլթանը մահվան սպառնալիքով իր հպատակներին հրամայեց եվրոպական հագուստ հագնել: 1920 թվականին այդ աստղագետը նորից զեկուցեց իր հայտնագործության մասին: Այս անգամ նա հագել էր ամենավերջին նորաձևության համապատասխան, և բոլորը նրա հետ համաձայնեցին: <br />
<br />
№ 612 մոլորակի մասին ես ձեզ այսպես մանրամասն պատմեցի և նույնիսկ համարն ասացի միայն մեծահասակների պատճառով: Մեծահասակները թվեր շատ են սիրում: Երբ նրանց պատմում ես, որ դու նոր բարեկամ ես ձեռք բերել, նրանք երբեք չեն հարցնում ամենագլխավորի մասին: Երբեք նրանք չեն ասի. «Իսկ ինչպիսի՞ ձայն ունի նա: Ինչպիսի՞ խաղեր է սիրում խաղալ: Թիթեռներ բռնո՞ւմ է, թե՞ ոչ»: Նրանք հարցնում են. «Քանի՞ տարեկան է նա: Քանի՞ եղբայր ունի: Քաշն ինչքա՞ն է: Ինչքա՞ն է վաստակում նրա հայրը»: Եվ դրանից հետո երևակայում են, թե ճանաչեցին մարդուն: Երբ մեծահասակներին ասում ես՝ «Ես<br />
<br />
տեսա վարդագույն աղյուսից մի տուն, որի պատուհաններին խորդենի կար, իսկ կտուրին՝ աղավնիներ», նրանք երբեք չեն պատկերացնի այդ տունը: Նրանց պետք է ասել. «Ես տեսա մի տուն, որ արժե հարյուր հազար ֆրանկ»: Եվ միայն այդ ժամանակ նրանք կբացականչեն. «Ինչպիսի՜ գեղեցկություն»: <br />
<br />
Ճիշտ այդպես, եթե նրանց ասես. «Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է, որ նա շատ, շատ լավն էր, ծիծաղում էր և շատ էր ուզում գառնուկ ունենալ. իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»: Եթե այսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա: Բայց եթե նրանց ասես՝ «Նա թռել եկել էր մի մոլորակից, որը կոչվում է № 612», դա նրանց կհամոզի, և նրանք քեզ այլևս չեն ձանձրացնի հարցերով: Ի՜նչ կարող ես անել, այդպես են մեծահասակները: Չարժե նրանցից նեղանալ: Երեխաները մեծահասակների նկատմամբ պետք է ներողամիտ լինեն:<br />
<br />
Բայց մենք, այսինքն՝ նրանք, ովքեր հասկանում են, թե ինչ բան է կյանքը, ինչ խոսք, ծիծաղում ենք համարների ու թվերի վրա: Ես այս պատմվածքը սիրով մի կախարդական հեքիաթի նման կպատմեի: Ես կուզենայի սկսել այսպես. <br />
<br />
«Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար: Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից մի քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ...»: Նրանք, ովքեր ճանաչում են կյանքը, կզգային, որ սա զուտ ճշմարտություն է: <br />
<br />
Ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար: Իմ սիրտը ցավից ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ իմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէ նրա մասին պատմելը: Արդեն վեց տարի է անցել այն օրից, ինչ նա և իր գառնուկը հեռացել են ինձանից: Ես նրա մասին ուզում եմ պատմել, որպեսզի չմոռանամ նրան: Շատ տխուր բան է, երբ բարեկամներին մոռանում են: Բոլորը չէ, որ բարեկամ ունեն: Եվ ես վախենում եմ, թե կդառնամ մեծահասակների նման, իսկ նրանք թվերից բացի ոչնչով չեն հետաքրքրվում: <br />
<br />
Ահա մեկ էլ դրա համար էր, որ ես ներկատուփ ու գունավոր մատիտներ գնեցի: Իմ հասակում այնքան էլ հեշտ բան չէ նորից նկարչությամբ զբաղվելը, մանավանդ որ իմ ամբողջ կյանքում ես միայն վիշապօձ եմ նկարել՝ ներսի ու դրսի կողմից, այն էլ վեց տարեկան հասակում:<br />
<br />
Ինչ խոսք, ես կաշխատեմ, որքան հնարավոր է, նմանությունը լավ տալ, բայց այնքան էլ վստահ չեմ, թե դա ինձ կհաջողվի: Մի դիմանկարը նման է դուրս գալիս, իսկ մյուսը՝ բոլորովին նման չի լինում: Ես հասակի մեջ էլ եմ սխալվում: Մի նկարում իշխանը չափազանց բարձրահասակ է ստացվել, իսկ մյուսում՝ չափազանց փոքր: Եվ ես լավ չեմ հիշում, թե ինչ գույն ունեին նրա հագուստները: Ես փորձում եմ նկարել ե՛ւ այսպես, ե՛ւ այնպես, ինչպես որ պատահի, մի կերպ: Վերջապես կարող եմ սխալվել ինչ-որ կարևոր մանրուքների մեջ, բայց դուք ներողամիտ կլինեք: Իմ բարեկամը ինձ երբեք և ոչինչ չէր բացատրում: Գուցե նա մտածում էր, թե ես այնպիսին եմ, ինչպիսին ինքը: Բայց ես, դժբախտաբար, չեմ կարողանում արկղի պատկերի միջով գառնուկ տեսնել: Գուցե ես մի փոքր նման եմ մեծահասակներին: Երևի ծերանում եմ: <br />
<br />
== V ==<br />
<br />
Ամեն օր ես մի նոր բան էի իմանում նրա մոլորակի մասին և այն մասին, թե նա ինչպես էր թողել իր մոլորակն ու սկսել թափառումները: Նա այդ մասին քիչ-քիչ էր պատմում, երբ խոսք էր ընկնում: Այդպես ես երրորդն օրն իմացա բաոբաբների ողբերգության մասին: <br />
<br />
Դա էլ գառնուկի պատճառով ստացվեց: Փոքրիկ իշխանին կարծես թե հանգիստ չէին տալիս կասկածները, և նա հարցրեց: <br />
<br />
– Ասա, ճի՞շտ է, որ գառնուկները թփեր են ուտում: <br />
<br />
– Այո՛, դա ճիշտ է: <br />
<br />
– Ա՜յ, դա լավ է... <br />
<br />
Ես չհասկացա, թե ինչու է այդքան կարևոր, որ գառնուկները թփեր ուտեն: <br />
<br />
– Ուրեմն նրանք բաոբաբնե՞ր էլ են ուտում:<br />
<br />
Ես առարկեցի՝ ասելով, որ բաոբաբները թփեր չեն, այլ հսկայական ծառեր՝ զանգակատան բարձրության, և եթե նա փղերի մի ամբողջ նախիր բերի, էլի բաոբաբ ուտել չեն կարողանա: <br />
<br />
Փղերի մասին լսելով՝ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց: <br />
<br />
– Նրանց ստիպված իրար վրա պիտի դնեին...<br />
<br />
Իսկ հետո խելամտորեն ավելացրեց. <br />
<br />
–Բաոբաբները մինչև մեծանալը փոքր են լինում: <br />
<br />
–Դա ճիշտ է: Բայց ինչի՞դ է պետք, որ քո գառնուկը փոքրիկ բաոբաբ ուտի: <br />
<br />
–Ուրիշ ինչպե՞ս կարող է լինել, – բացականչեց նա այնպես, կարծես թե խոսքը գնում էր շատ պարզ ճշմարտության մասին: Եվ ես բավական երկար ցավացրի, մինչև հասկացա բանի էությունը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես մնացած բոլոր մոլորակների վրա, աճում են և՛ օգտակար, և՛ վնասակար խոտեր: Այդ նշանակում է, որ այնտեղ կան լավ ու օգտակար խոտերի լավ սերմեր և գեշ խոտերի, այսինքն՝ մոլախոտերի վատ սերմեր: Բայց չէ՞ որ սերմերն անտեսանելի են: Նրանք քնում են խորը գետնի տակ այնքան ժամանակ, մինչև նրանցից մեկնումեկի գլխին փչի արթնանալ: Այդ ժամանակ նա ծիլ է արձակում, որը սկզբում շատ սիրուն ու անվնաս է երևում, իսկ հետո մեջքն ուղղելով՝ ձգվում է դեպի արևը: Եթե դա ապագա վարդի թուփ է, թող աճի, ինչքան ուզում է:<br />
<br />
Բայց եթե դա մի որևէ մոլախոտ է, հենց որ ճանաչեցիր, պետք է անմիջապես արմատախիլ անես: Եվ ահա Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա կան սարսափելի վնասակար սերմեր...<br />
<br />
Դրանք բաոբաբի սերմեր են: Մոլորակի հողը ամբողջովին վարակված է նրանցով: Եվ եթե ժամանակին չճանաչես բաոբաբի ծիլը, հետո նրանից արդեն չես ազատվի: Ամբողջ մոլորակը կգրավի: Նա իր արմատներով կծակի կանցնի ամբողջ մոլորակը: Եվ եթե մոլորակը փոքրիկ է, իսկ բաոբաբները՝ շատ, ապա նրանք մոլորակը կտոր-կտոր կանեն: <br />
<br />
– Այստեղ մի հաստատուն կարգ կա, – հետագայում ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Առավոտյան հենց որ արթնանաս, լվացվես ու քեզ կարգի բերես, պետք է տեղնուտեղը կարգի բերես նաև քո մոլորակը: Հենց որ կարողացար բաոբաբի ծիլերը տարբերել վարդի թփերից, պետք է անմիջապես դրանք արմատախիլ անես: Վարդի ու բաոբաբի մատաղ ծիլերը շատ են իրար նմանվում: Դա շատ ձանձրալի աշխատանք է, բայց բոլորովին դժվար չէ: <br />
<br />
Մի անգամ նա ինձ խորհուրդ տվեց, որ ես աշխատեմ մի այնպիսի նկար նկարել, որ մեզ մոտ էլ երեխաներն այդ բանը լավ հասկանան: <br />
<br />
– Եթե հանկարծ նրանք երբևէ ճանապարհորդեն, – ասաց նա, – դա նրանց պետք կգա: Աշխատանքներ կան, որ կարող են մի փոքր սպասել, դրանից վնաս չի գա: Բայց երբ խոսքը վերաբերում է բաոբաբին, դժբախտությունից չես խուսափի: <br />
<br />
Ես մի մոլորակ գիտեի, որի վրա մի ծույլ մարդ էր ապրում: Նա բաոբաբի երեք թուփ ժամանակին չքաղհանեց և... Փոքրիկ իշխանն ինձ մանրամասն նկարագրեց, և ես նկարեցի այդ մոլորակը: Ես տանել չեմ կարողանում, երբ մարդկանց գլխին քարող են կարդում: Բայց քչերը գիտեն, թե ինչ կարող է անել բաոբաբը, և քանի որ փոքրիկ մոլորակի վրա երբևէ ընկնող յուրաքանչյուր մարդու սպառնացող վտանգը շատ մեծ է, ես այս անգամ որոշեցի իմ սովորական զսպվածությունը հաղթահարել: «Երեխաներ, – ասում եմ ես, – զգույշ մնացեք բաոբաբից»:<br />
<br />
Ես ուզում էի իմ բարեկամներին նախազգուշացնել այն վտանգի մասին, որը վաղուց է դարանակալած նրանց սպասում, իսկ նրանք նույնիսկ այդ մասին չեն էլ կասկածում, ինչպես որ ես էլ առաջ չէի կասկածում: <br />
<br />
Ահա թե ինչու էի ես այդպես չարչարվում այդ նկարի վրա և չեմ ափսոսում թափածս աշխատանքի համար: Գուցե դուք հարցնեք, թե այս գրքում ինչու բաոբաբների նկարի նման ազդեցիկ նկար չկա այլևս: Պատասխանը շատ պարզ է. Ես ձգտում էի, որ լինեն, բայց ոչինչ չստացվեց: Իսկ երբ ես բաոբաբներն էի նկարում, ինձ ոգևորում էր այն գիտակցությունը, թե դա շատ կարևոր ու անհետաձգելի գործ է:<br />
<br />
== VI ==<br />
<br />
Օ՜, Փոքրիկ իշխան, քիչ-քիչ ես հասկացա նաև, թե որքան տխուր ու միապաղաղ է եղել քո կյանքը: Երկար ժամանակ դու միայն մի հաճելի զբաղմունք ես ունեցել՝ նայել վերջալույսին: Ես այդ մասին իմացա չորրորդ օրվա առավոտյան, երբ դու ասացիր.<br />
– Ես վերջալույս շատ եմ սիրում: <br />
<br />
Գնանք տեսնենք, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
– Դրան պետք է սպասել: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ սպասել: <br />
<br />
– Որպեսզի արևը մայր մտնի: <br />
<br />
Սկզբում դու շատ զարմացար, իսկ հետո ինքդ քեզ վրա ծիծաղեցիր ու ասացիր. <br />
<br />
– Ինձ միշտ թվում է, թե իմ տանն եմ: <br />
<br />
Եվ իրոք: Բոլորը գիտեն, որ երբ Ամերիկայում կեսօր է,Ֆրանսիայում արևը մայր է մտնում: Եվ եթե հնարավոր լիներ մի րոպեում տեղափոխվել Ֆրանսիա, կարելի կլիներ հիանալ վերջալույսով: Դժբախտաբար Ֆրանսիան շա՜տ-շա՜տ է հեռու: Իսկ քո մոլորակի վրա բավական էր աթոռը մի քանի քայլ առաջ տանել, և դու նորից ու նորից կարող էիր հիանալ վերջալույսի երկնքով... հարկավոր էր միայն ցանկանալ... <br />
<br />
– Մի օր ես քսաներեք անգամ տեսա, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
Եվ մի փոքր սպասելով՝ դու ավելացրիր. <br />
<br />
– Գիտես... երբ շատ ես տխուր լինում, լավ է վերջալույսին նայելը... <br />
<br />
– Ուրեմն այն օրը, երբ դու քսաներեք անգամ տեսար վերջալույսը, շատ էիր տխուր: <br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանը չպատասխանեց:<br />
<br />
== VII ==<br />
<br />
Հինգերորդ օրը դարձյալ գառնուկի շնորհիվ ես իմացա Փոքրիկ իշխանի գաղտնիքը: <br />
<br />
Առանց նախաբանի, նա այնպես միանգամից հարց տվեց, որ թվում էր, թե նման եզրակացության էր հանգել երկար ու լուռ մտորումներից հետո. <br />
<br />
– Եթե գառնուկը թփեր է ուտում, ուրեմն ծաղի՞կ էլ կուտի: <br />
<br />
– Ինչ որ պատահի՝ կուտի: <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկնե՞րը... <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկները: <br />
<br />
– Այդ դեպքում ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Ես այդ չգիտեի: Բացի այդ, ես շատ էի զբաղված: Շարժիչի մեջ մի հեղույս էր փչացել, և ես աշխատում էի այդ հեղույսը մի կերպ դուրս հանել: Ես ինձ կորցրել էի, իմ դրությունը լրջանում էր. Խմելու ջուր գրեթե չէր մնացել, և ես սկսում էի վախենալ, թե իմ հարկադրված վայրէջքը կարող է վատ վախճան ունենալ: <br />
<br />
– Ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մի անգամ որ հարց էր տալիս, էլ չէր հանգստանում, մինչև պատասխանը չստանար: Չենթարկվող հեղույսն ինձ համբերությունից հանել էր, դրա համար էլ հենց այնպես պատասխանեցի. <br />
<br />
– Փշերը որ մի բանի էլ պետք չեն, ծաղիկները չարությունից են փուշ հանում: <br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ... <br />
<br />
Լռություն տիրեց: Հետո նա գրեթե բարկացած ասաց. <br />
<br />
– Ես քեզ չեմ հավատում: Ծաղիկները թույլ են ու բարի: Եվ նրանք աշխատում են իրենց քաջ ցույց տալ: Կարծում են, որ եթե փուշ ունենան, բոլորը իրենցից կվախենան... <br />
<br />
Ես չպատասխանեցի: Այդ պահին ես մտածում էի. «Եթե այս հեղույսը հիմա դուրս չգա, ես այնպես կխփեմ, որ ջարդուփշուր կլինի»: Փոքրիկ իշխանը նորից իմ մտքերն ընդհատեց. <br />
<br />
– Իսկ դու կարծում ես, թե ծաղիկները... <br />
<br />
– Չէ՛, ես ոչինչ էլ չեմ կարծում: Ես քեզ ասացի գլուխս եկած առաջին բանը... Չե՞ս տեսնում, որ լուրջ գործով եմ զբաղված: <br />
<br />
Նա զարմացած նայեց ինձ. <br />
<br />
– Լուրջ գո՞րծ: <br />
<br />
Ու շարունակեց ինձ նայել: <br />
<br />
Մեքենայի յուղով ամբողջովին կեղտոտված, մուրճը ձեռքիս՝ ես կռացել էի անհասկանալի առարկայի վրա, որ նրան այլանդակ բան էր թվում: <br />
<br />
– Դու մեծահասակի նման ես խոսում, – ասաց նա: <br />
<br />
Ես ամաչեցի: Իսկ նա անողոք կերպով ավելացրեց.<br />
<br />
– Ամեն ինչ դու խառնում ես... ոչինչ չես հասկանում: <br />
<br />
Այո՛, Փոքրիկ իշխանը կարգին նեղացել էր: Նա գլուխը ցնցեց, ու քամին նրա ոսկեգույն մազերը խառնեց: <br />
<br />
– Ես մի մոլորակ գիտեմ, որի վրա մի կարմրադեմ պարոն է ապրում: Նա իր ամբողջ կյանքում ծաղկից ոչ մի անգամ հոտ չի քաշել: <br />
Ոչ մի անգամ աստղերին չի նայել: Նա երբեք և ոչ ոքի չի սիրել: Եվ երբեք նա ոչինչ չի արել: <br />
<br />
Նա միայն մի գործով է զբաղված. թվեր է գումարում: Եվ առավոտից մինչև գիշեր մի բան է կրկնում. «Ես լուրջ մարդ եմ, ես լուրջ մարդ եմ», – իսկ և իսկ քեզ նման: Եվ դեռ գոռոզությունից էլ փքվում է: Իսկ իրականում նա մարդ չէ: <br />
<br />
Նա սունկ է:<br />
<br />
– Ի՞նչ... <br />
<br />
– Սունկ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նույնիսկ զայրույթից գունատվեց: <br />
<br />
– Միլիոնավոր տարիներ ծաղիկների վրա փշեր են աճում: Եվ միլիոնավոր տարիներ գառնուկները ծաղիկ են ուտում: Մի՞թե լուրջ գործ չէ՝ հասկանալ, թե ինչու են նրանք ամբողջ ուժով փուշ աճեցնում, եթե փշերից ոչ մի օգուտ չկա: Մի՞թե կարևոր չէ, որ գառներն ու ծաղիկները կռվում են միմյանց դեմ: Իսկ մի՞թե դա ավելի լուրջ և կարևոր չէ, քան կարմրադեմ ու հաստափոր պարոնի թվաբանությունը: Ես եթե ես աշխարհում միայն մի ծաղիկ գիտեմ, որն աճում է իմ մոլորակի վրա, և ուրիշ այդպիսի ծաղիկ ոչ մի տեղ չկա, իսկ փոքրիկ գառնուկը մի գեղեցիկ առավոտ հանկարծ կուտի այդ ծաղիկը և չի էլ հասկանա, թե ինչ է անում: Սա քո կարծիքով կարևոր չէ՞: <br />
<br />
Նա թունդ կարմրեց: Հետո նորից սկսեց խոսել. <br />
<br />
– Եթե դու մի ծաղիկ ես սիրում՝ միակը, որի անունը միլիոնավոր աստղերից և ոչ մեկի վրա չկա, դա արդեն բավական է: Դու նայում ես երկնքին ու քեզ երջանիկ ես զգում: Եվ դու ասում ես քեզ. «Այնտեղ՝ ինչ-որ մի տեղ, ապրում է<br />
իմ ծաղիկը...»: բայց եթե գառնուկը ծաղիկն ուտի, այդ նույնը կլինի, եթե բոլոր աստղերը միանգամից մարեն: Եվ դա, քո կարծիքով, կարևոր չէ՛... <br />
<br />
Նա այլևս չկարողացավ խոսել: Հանկարծ սկսեց հեկեկալ: Մթնեց: Ես գործս թողեցի: Ինձ համար արդեն ծիծաղելի էին այդ չարաբաստիկ հեղույսն ու մուրճը, ծարավությունն ու մահը: Մի աստղի վրա, մի մոլորակի վրա՝ Երկիր անունով իմ մոլորակի վրա, լալիս էր Փոքրիկ իշխանը, և հարկանոր էր նրան մխիթարել: Ես նրան գրկեցի ու սկսեցի օրոր ասել: Ես նրան ասում էի. <br />
«Քո սիրած ծաղիկին վտանգ չի սպառնում...<br />
<br />
Ես քո գառնուկին դնչկալ կնկարեմ... Ես քո ծաղկի համար զրահ կնկարեմ... Ես...»: Ես լավ չէի հասկանում, թե ինչ եմ ասում: Ես ինձ սարսափելի անճար ու անշնորհք էի զգում: Ես չգիտեի, թե ինչպես կանչեմ, որպեսզի նա լսի, ինչպես հասնեմ նրա հոգուն, որը սահում, հեռանում էր ինձանից... Չէ՞ որ շատ խորհրդավոր ու առեղծվածային է արցունքների աշխարհը: <br />
<br />
== VIII ==<br />
<br />
Շատ շուտով ես ավելի ճանաչեցի այդ ծաղիկը: Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա մինչ այդ աճում էին սովորական ու համեստ ծաղիկներ, որոնք քիչ թերթեր ունեն, շատ քիչ տեղ են գրավում և ոչ ոքի չեն անհանգստացնում: Նրանք առավոտները բացվում են խոտերի մեջ և երեկոները թառամում: Բայց այս մեկը ծլեց մի սերմից, որը չգիտես թե որտեղից էր ընկել նրա մոլորակի վրա, և Փոքրիկ իշխանը աչքը չէր կտրում մնացած ծիլերին ու շյուղերին բոլորովին չնմանվող այդ փոքրիկ թփիկից: Հանկարծ ու դա բաոբաբի մի նոր տարատեսակ լիներ: Բայց թփիկը շուտով դադարեց բարձրանալուց, ու նրա վրա կոկոն հայտնվեց: Փոքրիկ իշխանը այդքան մեծ կոկոն չէր տեսել և արդեն նախազգում էր, որ հրաշք է լինելու: Իսկ անծանոթ հյուրը, իր կանաչ սենյակի մեջ թաքնված, դեռևս պատրաստվում էր, գեղեցկանում: Խնամքով գույներ էր ընտրում: Նա առանց շտապելու զարդարվում էր՝ իրար հետևից վրան փորձելով թերթերը: Նա չէր ուզում մի ինչ-որ կակաչի նման աշխարհ գալ գզգզված: Նա ուզում էր երևալ իր գեղեցկության ամբողջ փայլով: Այո՛, դա մի սարսափելի պճնամոլ էր: Խորհրդավոր նախապատրաստությունները օրեր էին տևում, և ահա, վերջապես, մի օր առավոտյան՝ դեռ արևը չծագած, թերթերը բացվեցին:<br />
<br />
Եվ գեղեցկուհին, որ այդ պահի համար բավական երկար աշխատանք էր թափել, հորանջելով ասաց. <br />
<br />
– Ա՜խ, հազիվ արթնացա... Խնդրում եմ՝ ներեք ինձ... Ես դեռ բոլորովին գզգզված եմ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն իր հիացմունքը չկարողացավ զսպել. <br />
<br />
– Ինչքա՜ն գեղեցիկ եք դուք: <br />
<br />
– Ի՞նչ եք ասում... – եղավ մեղմ պատասխանը: – Տեսեք, է՜, ես ծնվեցի արեգակի հետ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը, իհարկե, հասկացավ, որ զարմանալի հյուրը համեստությամբ չի տառապում, բայց դրա փոխարեն նա այնքան գեղեցիկ էր, որ մարդու շունչ էր կտրվում: Իսկ ծաղիկը շուտով ասաց. <br />
<br />
– Կարծես թե նախաճաշի ժամն է: Բարի եղեք, խնդրում եմ, զբաղվեք<br />
ինձնով... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շատ շփոթվեց,հետո նա գտավ ցնցուղն ու աղբյուրի ջուր ցանեց ծաղկի վրա: Շուտով պարզվեց, որ գեղեցկուհին հպարտ է ու շուտ վիրավորվող, և Փոքրիկ իշխանը նրա ձեռքին տանջահար եղավ: Ծաղիկը փուշ ուներ, և մի անգամ նա Փոքրիկ իշխանին ասաց. <br />
<br />
– Թող նույնիսկ վագրեր գան, ես նրանց ճանկերից չեմ վախենում: <br />
<br />
– Իմ մոլորակի վրա վագրեր չկան, – առարկեց Փոքրիկ իշխանը: – Բացի այդ, վագրը խոտ չի ուտում: <br />
<br />
– Ես խոտ չեմ, – վիրավորվեց ծաղիկը:<br />
<br />
– Ներեցեք ինձ... <br />
<br />
– Չէ՛, վագրը ինձ համար սարսափելի չէ, բայց ես շատ եմ վախենում միջանցիկ քամուց: Դուք շիրմա չունե՞ք...«Բույս է և դեռ միջանցիկ քամուց վախենում է... շատ զարմանալի է..., – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՜նչ ծանր բնավորություն ունի այս ծաղիկը»: <br />
<br />
– Իրիկնամուտին խնդրում եմ ինձ ծածկեք: Շատ ցուրտ է ձեզ մոտ: Ձեր մոլորակը բոլորովին հարմարավետ չէ: Ա՛յ, որտեղից ես եկել եմ... <br />
<br />
Նա խոսքը չավարտեց: <br />
<br />
Չէ՞ որ նա այստեղ էր ընկել, երբ ընդամենը սերմի հատիկ էր և ուրիշ մոլորակների մասին ոչինչ չէր կարող գիտենալ: Հիմարություն է սուտ ասելը, մանավանդ որ հեշտությամբ կարող ես բռնվել: Գեղեցկուհին շփոթվեց, հետո մեկ-երկու անգամ հազաց, որպեսզի Փոքրիկ իշխանն զգար, որ շատ մեղավոր է նրա առաջ: <br />
<br />
– Ի՞նչ եղավ շիրման... <br />
<br />
– Ես ուզում էի գնալ շիրման բերելու, բայց հո չէի՞ կարող մինչև վերջ ձեզ չլսել: <br />
<br />
Ծաղիկն ավելի ուժեղ սկսեց հազալ. թող, այնուամենայնիվ, տղայի խիղճը տանջի: <br />
<br />
Թեև Փոքրիկ իշխանը սիրեց սքանչելի ծաղիկը և շատ ուրախ էր նրան ծառայելու համար, բայց շուտով նրա սիրտը կասկած ընկավ: Դատարկ խոսքերին սկսեց նշանակություն տալ և իրեն շատ դժբախտ զգալ: <br />
<br />
– Ես իզուր էի նրան լսում, – մի անգամ սիրտը բացեց նա: – Երբեք չպետք է լսել, թե ինչ են ասում ծաղիկները: Հարկավոր է ուղղակի նայել նրանց ու շնչել նրանց բույրը:<br />
<br />
Իմ ծաղիկն իր բուրմունքով լցրել է ամբողջ մոլորակը, իսկ ես չէի կարողանում դրա համար ուրախանալ: Վագրերի ու մագիլների մասին նրա խոսակցությունները... դրանք պետք է ինձ վրա ազդեին, ինձ հուզեին, իսկ ես ջղայնանում էի... Եվ հետո նա խոստովանեց. <br />
<br />
– Ես այն ժամանակ ոչինչ չէի հասկանում: Հարկավոր էր ոչ թե խոսքերով, այլ գործերով դատել: Նա ինձ էր նվիրում իր բուրմունքը, լուսավորում էր իմ կյանքը: Ես չպետք է փախչեի: Նրա խղճուկ խորամանկությունների տակ ես պետք է քնքշություն տեսնեի: Այնքան անհետևողական են ծաղիկները... Բայց ես շատ ջահել էի այն ժամանակ և դեռ սիրել չգիտեի: <br />
<br />
== IX ==<br />
<br />
Որքան ես հասկացա, նա որոշել էր ճանապարհորդել չվող թռչունների հետ: Վերջին առավոտը նա սովորականից ավելի եռանդով սկսեց մաքրել ու հավաքել իր մոլորակը: Խնամքով մաքրեց գործող հրաբուխները: Նա երկու գործող հրաբուխ ուներ: Առավոտները շատ հարմար է նրանց վրա նախաճաշ տաքացնել: Բացի այդ, կար նաև մի հանգած հրաբուխ: Բայց նա մտածեց, որ ինչ ասես կարող է պատահել, դրա համար էլ մաքրեց նաև հանգած հրաբուխը: Երբ հրաբուխները լավ ես մաքրում, նրանք հանգիստ ու անաղմուկ են վառվում, առանց ժայթքումների: Հրաբուխի ժայթքումը նույնն է, ինչ որ վառարանի խողովակի հրդեհը, երբ կպչում է նրա միջի մուրը: Ինչ խոսք, մենք՝ երկրի վրայի մարդիկս, շատ փոքրիկ ենք և չենք կարող մաքրել մեր հրաբուխները: Ահա թե ինչու են նրանք այդքան տհաճություն պատճառում մեզ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը տխրությամբ պոկեց նաև բաոբաբի վերջին ծիլերը: Նա կարծում էր, թե երբեք այլևս չի վերադառնա, բայց այդ առավոտյան սովորական աշխատանքը նրան չտեսնած հաճույք էր պատճառում: Իսկ երբ վերջին անգամ ջրեց սքանչելի ծաղիկն ու պատրաստվում էր ապակիով ծածկել այն, նա նույնիսկ ուզեց լաց լինել: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – ասաց: <br />
<br />
Գեղեցկուհին չպատասպանեց: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Ծաղիկը հազաց, բայց դա մրսելուց չէր: <br />
<br />
– Ես հիմար էի, – ասաց նա վերջապես: <br />
<br />
– Ներիր ինձ: Եվ աշխատիր երջանիկ լինել: <br />
<br />
Եվ ոչ մի հանդիմանություն: Փոքրիկ իշխանը շատ էր զարմացել: Նա, ապակին ձեռքին, սառել, մնացել էր կանգնած: Որտեղի՞ց էր այդ մեղմ քնքշությունը: <br />
<br />
– Այո՛, այո՛, ես սիրում եմ քեզ, – լսեց նա: – Ես մեղավոր եմ, որ դու չգիտեիր այդ: Բայդ դա կարևոր էլ չէ: Ասենք, դու էլ էիր ինձ նման հիմար: Աշխատիր երջանիկ լինել... թող այդ ապակին, այն ինձ այլևս պետք չէ:<br />
<br />
– Բայց քամին... <br />
<br />
– Ես այնքան էլ մրսած չեմ... գիշերային զովը ինձ նույնիսկ օգուտ կտա... չէ՞ որ ես ծաղիկ եմ... <br />
<br />
– Բայց գազանները, միջատները... <br />
<br />
– Դե պետք է մի երկու թրթուր հանդուրժեմ, եթե ուզում եմ թիթեռների հետ ծանոթանալ... <br />
<br />
Նրանք պետք է որ շատ լավիկը լինեն: <br />
<br />
Թե չէ, ո՞վ պիտի ինձ այցելի: Չէ՞ որ դու հեռվում կլինես: Իսկ մեծ գազաններից ես չեմ վախենում: Ես մագիլներ ունեմ: <br />
<br />
Եվ նա պարզամտորեն ցույց տվեց իր չորս փշերը: Հետո ավելացրեց. <br />
<br />
– Էլ մի ձգձգիր... դա անտանելի է... Եթե որոշել ես գնալ՝ գնա: <br />
<br />
Նա չէր ուզում, որ Փոքրիկ իշխանը տեսնի, թե ինչպես է ինքը լալիս: Դա մի շատ հպարտ ծաղիկ էր: <br />
<br />
== X == <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակին ամենից շատ մոտիկ էին № 325, 326, 327, 329 և 330 փոքրիկ մոլորակները: Դրա համար էլ նա որոշեց նախ և առաջ այցելել դրանց: Չէ՞ որ պետք էր մի որևէ զբաղմունք գտնել և, բացի այդ, որոշ բաներ էլ սովորել: <br />
<br />
Առաջին մոլորակի վրա մի թագավոր էր ապրում: Ծիրանիով և կնգունի մորթիով պճնված՝ նա բազմել էր շատ հասարակ, բայց, այնուամենայնիվ, փառահեղ իր գահին: <br />
<br />
– Ահա և հպատակը, – բացականչեց թագավորը՝ տեսնելով Փոքրիկ իշխանին: <br />
<br />
«Այդ ինչպե՞ս ճանաչեց, – անցավ Փոքրիկ իշխանի մտքով, – չէ՞ որ նա ինձ առաջին անգամ է տեսնում»: <br />
<br />
Նա չգիտեր, որ թագավորները աշխարհին շատ հասարակ հայացքով են նայում: Նրանց համար բոլոր մարդիկ հպատակներ են: <br />
<br />
– Արի մոտիկ, ուզում եմ քեզ լավ տեսնել, – ասաց թագավորը սարսափելի հպարտ, որ կա մեկը, որի համար նա կարող է թագավոր լինել: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շուրջը նայեց մի որևէ տեղ գտնելու հույսով, բայց թագավորի կնգումե հոյակապ պատմուճանը ծածկել էր ամբողջ մոլորակը: <br />
<br />
Եվ նա նման կանգնած ու քանի որ շատ էր հոգնած, հորանջեց.<br />
<br />
– Վարվելակարգը թույլ չի տալիս միապետի ներկայությամբ հորանջել, – ասաց թագավորը: – Ես քեզ արգելում եմ հորանջել: <br />
<br />
– Ես չկարողացա ինձ զսպել, – շփոթված ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես երկար ճանապարհ եմ անցել և բոլորովին չեմ քնել... <br />
<br />
– Որ այդպես է, ես քեզ հրամայում եմ հորանջել. – ասաց թագավորը: – Ես շատ վաղուց է, որ չեմ տեսել, թե ինչպես ես հորանջում: Ինձ համար դա նույնիսկ հետաքրքիր է: Այսպես ուրեմն, հորանջի՛ր: Այդպես է իմ կամքը: <br />
<br />
– Բայց... ես քաշվում եմ... ես այլևս չեմ կարող... – շշնջաց Փոքրիկ իշխանն ու ամբողջովին կարմրեց: <br />
<br />
– Հըմ, հըմ... Այդ դեպքում... այդ դեպքում ես կարգադրում եմ մերթ հորանջել, մերթ... <br />
<br />
Թագավորը շփոթվեց և նույնիսկ, կարծես թե, ջղայնացավ: <br />
<br />
Չէ՞ որ թագավորի համար ամենակարևորն այն է, որ առանց խոսքի ենթարկվեն իրեն: Անհնազանդություն նա չէր հանդուրժի: Դա մի բացարձակ միապետ էր: Բայց նա շատ բարի էր, դրա համար էլ միայն խելացի հրամաններ էր տալիս: <br />
<br />
«Եթե ես իմ գեներալին հրամայեմ ճայ դառնալ, – ասում էր թագավորը, – ու եթե գեներալը հրամանը չկատարի, դա ոչ թե նրա, այլ իմ հանցանքն է»: <br />
<br />
– Կարելի՞ է նստել, – անհամարձակ ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հրամայում եմ, նստի՛ր, – պատասխանեց թագավորը և վեհապանծ շարժումով վեր քաշեց իր կնգումե պատմուճանի մի քղանցքը: <br />
<br />
Բայց Փոքրիկ իշխանը մի բան չէր կարողանում հասկանալ: Այսքան փոքր մոլորակի վրա ի՞նչ է կառավարում թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն, – սկսեց նա, – կարո՞ղ եմ մի հարց տալ... <br />
<br />
– Հրամայում եմ, հարցրո՛ւ, – շտապ ասաց թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն... դուք ի՞նչ եք կառավարում... <br />
<br />
– Ամեն ինչ, – ուղղակի պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
– Ամեն ի՞նչ... <br />
<br />
Թագավորը, համեստորեն ձեռքը շարժելով, ցույց տվեց իր մոլորակը, ինչպես նաև մյուս մոլորակներն ու աստղերը: <br />
<br />
– Եվ այս բոլորը դո՞ւք եք կառավարում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այո, – պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
Նա այդպես ասաց, որովհետև իրոք լիիրավ միապետ էր և ոչ մի սահման ու սահմանափակում չէր ճանաչում: <br />
<br />
– Եվ աստղերը ձեզ ենթարկվո՞ւմ են, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Դե իհարկե, – պատասխանեց թագավորը: – Աստղերն անմիջապես ենթարկվում են. ես անհնազանդություն չեմ հանդուրժում: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիացած էր: Ա՛յ, եթե ինքը նման հզորություն ունենար: <br />
<br />
Այն ժամանակ ոչ թե քառասունչորս, այլ յոթանասուներկու, նույնիսկ հարյուր անգամ կդիտեր վերջալույսը և այն էլ առանց աթոռը տեղից շարժելու: <br />
<br />
Այստեղ նա նորից հիշեց իր լքված մոլորակը, տխրեց և սիրտ անելով՝ թագավորին խնդրեց. <br />
<br />
– Ես կուզենայի վերջալույս տեսնել... խնդրում եմ, բարի լինեք հրամայել արևին, որ մայր մտնի... <br />
<br />
– Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես: <br />
<br />
– Դուք, ձերդ մեծություն, – առանց տատանվելու պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Միանգամայն ճիշտ է, – հաստատեց թագավորը: – Ամեն մեկից պետք է խնդրել այն, ինչ նա կարող է տալ: Իշխանությունը նախ և առաջ պետք է խելացի լինի: Եթե դու քո ժողովրդին հրամայես ծովը նետվել, նա հեղափոխություն կանի: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև իմ հրամանները խելացի են: <br />
<br />
– Իսկ վերջալո՞ւյսը... – հիշեցրեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ նա հարցներ, այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: <br />
<br />
– Վերջալույս էլ կլինի, մի՛ վախենա: Ես կպահանջեմ, որ արևը մայր մտնի: Բայց նախ կսպասեմ, որ դրա համար բարենպաստ պայմաններ լինեն, քանի որ դրանից է երևում, թե որքանով է իշխողը իմաստուն: <br />
<br />
– Իսկ ե՞րբ բարենպաստ պայմաններ կլինեն, – ուզեց տեղեկանալ Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – հաստափոր օրացույցը թերթելով՝ պատասխանեց արքան: – Դա կլինի... հըմ... հըմ... այսօր, դա կլինի ժամը յոթն անց քառասուն րոպեին: Այդ ժամանակ դու կտեսնես, թե որքան ճշգրիտ են կատարում իմ հրամանները: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հորանջեց: Ափսոս, որ այստեղ վերջալույսը չեն կարող տեսնել երբ որ ցանկանաս: Եվ, ճիշտն ասած, նա արդեն սկսեց մի քիչ ձանձրանալ: <br />
<br />
– Իմ գնալու ժամանակն է, – ասաց նա թագավորին: – Այլևս անելիք չունեմ ես այստեղ: <br />
<br />
– Մնա, – ասաց թագավորը. նա շատ հպարտ էր, որ հպատակ է ձեռք գցել և չէր ուզում նրանից բաժանվել: – Մնա, ես քեզ նախարար կնշանակեմ: <br />
<br />
– Ինչի՞ նախարար: <br />
<br />
– Ասենք... արդարադատության: <br />
<br />
– Չէ՞ որ այստեղ մարդ չկա, որ դատեմ: <br />
<br />
– Ո՞վ գիտե, – առարկեց թագավորը: – Ես դեռ իմ ամբողջ թագավորությունը լավ չեմ ստուգել: Ես շատ ծեր եմ, տեղս էլ փոքր է կառք պահելու համար, իսկ ոտքով քայլելը շատ է հոգնեցուցիչ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը կռացավ և նայեց մոլորակի մյուս կողմը: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն նայեցի, – բացականչեց նա, – այնտեղ նույնպես ոչ ոք չկա:<br />
<br />
– Այդ դեպքում ինքդ քեզ դատիր, – ասաց թագավորը: – Դա ամենադժվար բանն է: Իրեն դատելը ուրիշներին դատելուց դժվար է: Եթե դու կարողանաս ինքդ քեզ ճիշտ դատել, նշանակում է, հիրավի, իմաստուն ես: <br />
<br />
– Ես ինձ որտեղ ասես կարող եմ դատել: Դրա համար չարժե, որ ապրեմ այստեղ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – ասաց թագավորը: – Ինձ թվում է, թե իմ մոլորակի վրա ինչ-որ մի տեղ պառավ առնետ է ապրում: Գիշերները ես լսում եմ, թե նա ինչպես է ճանկռոտում: Դու կարող էիր այդ պառավ առնետին դատել: Մեկ - մեկ դու նրան մահվան դատապարտիր: Նրա կյանքը քեզանից կլինի կախված: Իսկ հետո պետք է նրան ամեն անգամ ներում շնորհել: Պետք է խնայել պառավ առնետին, չէ՞ որ նա միակն է մեզ մոտ: <br />
<br />
– Ես չեմ սիրում մահվան դատավճիռ արձակել, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ընդհանրապես... իմ գնալու ժամանակն է: <br />
<br />
– Չէ՛, ժամանակը չէ, – առարկեց արքան: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն արդեն ճամփա էր ընկնում, բայց չէր ուզում ծեր միապետին վշտացնել: <br />
<br />
Եթե ձերդ մեծությունն ուզում է, որ իր հրամանները կատարվեն, – ասաց նա, – պետք է ողջամիտ հրամաններ տա: Օրինակ՝ դուք կարող եք ինձ հրամայել անհապաղ ճանապարհ ընկնել: Ինձ թվում է՝ դրա համար հիմա շատ բարենպաստ պայմաններ կան... <br />
<br />
Թագավորը չէր պատասխանում, և Փոքրիկ իշխանը անվճռականորեն մի քիչ էլ կանգ առավ, հետո հառաչեց ու ճանապարհ ընկավ: <br />
<br />
– Քեզ դեսպան եմ նշանակում, – նրա հետևից շտապ ձայն տվեց թագավորը:<br />
<br />
Եվ նրա տեսքն այդ րոպեին այնպիսին էր, կարծես նա ոչ մի առարկություն հանդուրժել չէր կարող: <br />
<br />
«Տարօրինակ մարդիկ են այս մեծահասակները», – ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը՝ ճանապարհը շարունակելով: <br />
<br />
== XI ==<br />
<br />
Երկրորդ մոլորակի վրա ապրում էր փառասերը: <br />
<br />
– Օ՜, ահա և երկրպագու հայտնվեց, – հեռվից Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց նա: <br />
<br />
Չէ՞ որ սնապարծ մարդկանց միշտ թվում է, թե բոլորը հիացած են իրենցով: <br />
<br />
– Բարի օր, ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ինչ հետաքրքիր գլխարկ ունեք: <br />
<br />
– Սա նրա համար է, որ տամ, – բացատրեց փառասերը, – տամ, երբ ինձ ողջունելու լինեն: Դժբախտաբար այստեղ ոչ ոք չի գալիս: <br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: Բայց նա ոչինչ չհասկացավ: <br />
<br />
– Հապա մի ծափ տուր, – ասաց փառասերը: Փոքրիկ իշխանը ծափ տվեց: Փառասերը գլխարկը հանեց և սկսեց համեստորեն տալ: <br />
<br />
«Այստեղ ավելի ուրախ է, քան ծեր թագավորի մոտ», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: Եվ նորից սկսեց ծափ տալ, իսկ փառասերը, նորից գլխարկը հանելով, խոնարհվեց: <br />
<br />
Այսպես մի հինգ րոպե նույն բանը կրկնվեց, և Փոքրիկ իշխանը ձանձրացավ: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ է պետք անել, որ գլխարկը ընկնի, – հարցրեց նա:<br />
<br />
Բայց փառասերը չլսեց: Սնապարծ մարդիկ, բացի գովեստից, մնացած ամեն ինչի նկատմամբ խուլ են: <br />
<br />
– Դու իսկապե՞ս իմ խանդավառ երկրպագուն ես, – Փոքրիկ իշխանին հարցրեց նա: <br />
<br />
– Իսկ այդ ինչպե՞ս են երկրպագում: <br />
<br />
– Երկրպագել, այդ նշանակում է ընդունել, որ այս մոլորակի վրա ես ամենագեղեցիկն եմ, ամենից շքեղը, հարուստը և ամենից խելոքը:<br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ քո մոլորակի վրա ուրիշ մարդ չկա: <br />
<br />
– Դե ոչինչ, ինձ հաճույք պատճառելու համար միևնույն է, հիացիր ինձանով: <br />
<br />
– Ես հիանում եմ, – ուսերը թոթվելով՝ ասաց Փոքրիկ իշխանը, – բայց մի՞թե դա քեզ ուրախություն է պատճառում: <br />
<br />
Եվ նա փառասերի մոտից փախավ: <br />
<br />
«Իսկապես որ մեծահասակները շատ տարօրինակ մարդիկ են», – պարզամտորեն մտածեց նա ու ճանապարհ ընկավ:<br />
<br />
== XII ==<br />
<br />
Հետևյալ մոլորակի վրա հարբեցողն էր ապրում:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նրա մոտ շատ քիչ մնաց, բայց անչափ տխրեց: <br />
Երբ նա հայտնվեց այդ մոլորակի վրա, հարբեցողը լուռ նստել ու նայում էր առջևում շարված դատարկ ու լիքը շշերի բանակին: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ ես անում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Խմում եմ, – մռայլ պատասխանեց հարբեցողը: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ: <br />
<br />
– Որպեսզի մոռանամ: <br />
<br />
– Ի՞նչը մոռանաս, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Նա սկսել էր խղճալ հարբեցողին: <br />
<br />
– Ուզում եմ մոռանալ, որ ամոթ է, – խոստովանեց հարբեցողը ու գլուխը խոնարհեց:<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ է ամոթ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ամոթ է, որ խմում եմ, – բացատրեց հարբեցողն, ու այլևս նրանից հնարավոր չէր ոչ մի խոսք կորզել: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը շիվար ու տարակուսանքով լի շարունակեց իր ճամփան: <br />
<br />
«Այո՛, անկասկած, մեծահասակները շա՜տ, շա՜տ տարօրինակ մարդիկ են», – մտածեց նա: <br />
<br />
== XIII == <br />
<br />
Չորրորդ մոլորակը պատկանում էր մի գործարար մարդու: Նա այնքան զբաղված էր, որ երբ Փոքրիկ իշխանը հայտնվեց, գլուխն անգամ չբարձրացրեց: <br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը, – ձեր ծխախոտը հանգել է:<br />
<br />
– Երեքին գումարած երկու՝ հինգ: Հինգին գումարած յոթ՝ տասներկու: Բարի օր: Տասնհինգ, յոթ էլ՝ քսաներկու: Քսաներկու, վեց էլ, հավասար է քսանութի: Ժամանակ չունեմ լուցկի վառելու: Քսանվեցին գումարած հինգ հավասար է երեսունմեկի: Ո՜ւֆ... այսպիսով, ընդամենը հինգ հարյուր միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ... <br />
<br />
– Ի՞նչ... Դու այստե՞ղ ես: Հինգ հարյուր միլիոն... արդեն չեմ հիշում, թե ինչ... Ես այնքան գործ ունեմ... ես լուրջ մարդ եմ, շաղարատելու ժամանակ չունեմ... երկուս, հինգ էլ՝ յոթ... <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ... – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ հարցներ, նա այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: Գործարար մարդը գլուխը բարձրացրեց. <br />
<br />
– Արդեն հիսունչորս տարի է, ինչ ես ապրում եմ այս մոլորակի վրա, և այդ ընթացքում ինձ միայն երեք անգամ են խանգարել: Առաջին անգամ՝ քսաներկու տարի սրանից առաջ, չգիտես որտեղից հայտնվեց մի մայիսյան բզեզ: Նա սարսափելի աղմուկ բարձրացրեց, և ես գումարման ժամանակ չորս սխալ արեցի: Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝ նստակյաց կյանքից: Ես ման գալու ժամանակ չունեմ: Ես լուրջ մարդ եմ: Երրորդ անգամ... ահա սա... Այսպես, ուրեմն, հինգ հարյուր միլիոն... <br />
<br />
– Միլիոն ի՞նչ... <br />
<br />
Գործարար մարդը գլխի ընկավ, որ պետք է պատասխանի, թե չէ հանգիստ չի ունենա: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն էն բաներից... որ օդում մեկ-մեկ երևում են... <br />
<br />
– Դրանք ի՞նչ են, ճանճե՞ր... <br />
<br />
– Դե չէ... փոքրիկ, փայլուն բաներ են... <br />
<br />
– Մեղունե՞ր... <br />
<br />
– Չէ՛, չէ՛... Այսպիսի փոքրիկ բաներ են... ոսկեգույն, ամեն մի ծույլ մարդ հենց նայում է դրանց, սկսում է երազել: Ես լուրջ մարդ եմ, ես երազելու ժամանակ չունեմ: <br />
<br />
– Աա՜, աստղեր: <br />
<br />
– Ա՛յ, ա՛յ, աստղեր: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ա՞ստղ... իսկ ի՞նչ ես անում այդ աստղերը... <br />
<br />
– Հինգ հարյուր մեկ միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի: <br />
<br />
– Ի՞նչ ես անում դու այդ բոլոր աստղերը: <br />
<br />
– Ինչ եմ անո՞ւմ... <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Ոչինչ էլ չեմ անում: Ես տիրում եմ դրանց: <br />
<br />
– Տիրում ես աստղերի՞ն: <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն մի թագավոր եմ տեսել, որը... <br />
<br />
– Թագավորները ոչնչի չեն տիրում... նրանք միայն կառավարում են... դա բոլորովին այլ բան է: <br />
<br />
– Իսկ ինչի՞ համար ես տիրում աստղերին: <br />
<br />
– Որպեսզի հարուստ լինեմ: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ ես ուզում հարուստ լինել: <br />
<br />
– Որպեսզի էլի նոր աստղեր առնեմ, եթե որևէ մեկը նոր աստղեր հայտնաբերի: <br />
<br />
«Սա իսկ և իսկ այն հարբեցողի նման է դատում», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Եվ շարունակեց հարցնել. <br />
<br />
– Իսկ աստղերին ինչպե՞ս են տիրում:<br />
<br />
– Աստղերն ո՞ւմն են, – տհաճությամբ հարցրեց գործարարը: <br />
<br />
– Չգիտեմ: Ոչ մեկինն էլ չեն: <br />
<br />
– Ուրեմն իմն են, որովհետև ես առաջինն եմ այդ բանը մտածել: <br />
<br />
– Եվ դա բավական է: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եթե դու ալմաստ ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե դու մի կղզի ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե առաջին անգամ քո գլխում մի միտք է ծագում, դու նրա համար պատենտ ես վերցնում, և այն քոնն է: Ես աստղերին տիրում եմ, որովհետև ինձանից առաջ ոչ ոք գլխի չի ընկել, որ կարելի է նրանց տիրել: <br />
<br />
– Ա՛յ դա ճիշտ է, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ի՞նչ պիտի անես դու այդ աստղերը: <br />
<br />
– Ինչ ուզենամ՝ կանեմ, – պատասպանեց գործարարը, – հաշվում եմ ու էլի կհաշվեմ: Դա շատ դժվար բան է: Բայց ես լուրջ մարդ եմ: <br />
<br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանի համար դա շատ քիչ էր: <br />
<br />
– Եթե ես մետաքսե թաշկինակ ունենամ, կարող եմ կապել վզիս ու հետս տանել, – ասաց նա: – Եթե ես մի ծաղիկ ունենամ, կարող եմ պոկել ու հետս տանել: Բայց չէ՞ որ դու չես կարող աստղերը տանել: <br />
<br />
– Չեմ կարող, բայց ես դրանք կարող եմ բանկ դնել: <br />
<br />
– Այդ ինչպե՞ս: <br />
<br />
– Շատ պարզ, թղթի վրա գրում եմ, թե որքան աստղ ունեմ: Հետո այդ թուղթը դնում եմ արկղի մեջ ու բանալիով փակում: <br />
<br />
– Այդքա՞նը:<br />
<br />
– Դա բավական է: <br />
<br />
«Հետաքրքիր է, – մտածեղ Փոքրիկ իշխանը: – Եվ նույնիսկ բանաստեղծական է: Բայց այնքան էլ լուրջ բան չէ»: <br />
<br />
Թե ինչն է լուրջ բան, ինչը՝ ոչ, Փոքրիկ իշխանը յուրովի էր հասկանում, ոչ այնպես, ինչպես մեծահասակները: <br />
<br />
– Ես մի ծաղիկ ունեմ, – ասաց նա, և ես ամեն առավոտ ջրում եմ այն: Ես երեք հրաբուխ ունեմ, ամեն շաբաթ մաքրում եմ դրանք: Բոլորն էլ մաքրում եմ, հանգածը նույնպես: Դե, ինչ ասես կարող է պատահել: Եվ իմ հրաբուխների ու իմ ծաղկի<br />
<br />
համար օգտակար է, որ ես տիրում եմ նրանց: Իսկ աստղերը քեզանից ոչ մի օգուտ չեն ստանում... <br />
<br />
Գործարար մարդը բերանը բաց արեց, բայց այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ պատասխանի, և Փոքրիկ իշխանը շարունակեց իր ճամփան:<br />
<br />
«Այո, մեծահասակներն իրոք զարմանալի մարդիկ են», – ճանապարհը շարունակելով՝ պարզամտորեն ասում էր նա ինքն իրեն:<br />
<br />
== XIV ==<br />
<br />
Հինգերորդ մոլորակը բոլորից փոքր էր ու զվարճալի: Նրա վրա միայն մի լապտեր ու մի լապտերավառ էր տեղավորվում: Փոքրիկ իշխանը ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե երկնքում մոլորված այդ տուն ու բնակիչ չունեցող մոլորակիկի ինչին են պետք լապտերն ու լապտերավառը: Բայց նա մտածեց.<br />
<br />
– «Գուցե այս մարդն էլ տարօրինակ է, բայց ավելի տարօրինակ չէ, քան թագավորը, փառասերը, գործարարն ու հարբեցողը: Նրա աշխատանքի մեջ այնուամենայնիվ իմաստ կա: Երբ նա վառում է լապտերը, կարծես թե մի նոր աստղ կամ ծաղիկ է ծնվում: Իսկ երբ հանգցնում է լապտերը, թվում է, թե ծաղիկը կամ աստղը քուն են մտնում: Սքանչելի զբաղմունք է: Սա իսկապես օգտակար է, որովհետև գեղեցիկ է»: <br />
<br />
Եվ երբ հավասարվեց այդ մոլորակին, նա հարգանքով տվեց լապտերավառին: <br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց նա: – Ինչո՞ւ դու հիմա հանգցրիր քո լապտերը: <br />
<br />
– Պայմանն այդպես է, – պատասխանեց լապտերավառը: – Բարի օր: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ պայման է: <br />
<br />
– Լապտերն հանգցնելու պայմանը: Բարի երեկո: <br />
<br />
Եվ նա նորից լապտերը վառեց: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ դու նորից վառեցիր այն: <br />
<br />
– Պայմանն այդպես է, – կրկնեց լապտերավառը: <br />
<br />
– Չեմ հասկանում, – խոստովանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հասկանալու բան չկա, – ասաց լապտերավառը: – Պայմանը պայման է: <br />
<br />
Բարի օր: <br />
<br />
Եվ լապտերը հանգցրեց: <br />
<br />
Հետո կարմիր վանդակավոր թաշկինակով ճակատի քրտինքը սրբեց ու ասաց. <br />
<br />
– Ծանր է իմ արհեստը: Մի ժամանակ իմաստ ուներ այն: Առավոտները ես հանգցնում էի, իսկ երեկոները՝ վառում: Ես մի ամբողջ օր ունենում էի հանգստանալու և մի ամբողջ գիշեր՝ քունս առնելու համար... <br />
<br />
– Իսկ հետո պայմանը փոխվե՞ց... <br />
<br />
– Պայմանը չի փոխվել, – ասաց լապտերավառը: – Դժբախտությունն էլ հենց այդ է: Իմ մոլորակը տարին տարու վրա ավելի արագ է պտտվում, իսկ պայմանը մնում է նույնը: <br />
<br />
– Իսկ ինչպե՞ս պիտի անենք, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այսպես էլ պիտի անեմ: Մի րոպեում մոլորակը լրիվ պտույտ է անում, և ես շունչ քաշելու համար ոչ մի վայրկյան չունեմ: Ամեն րոպե ես լապտերը հանգցնում եմ ու հետո նորից վառում:<br />
<br />
– Այ քեզ հետաքրքիր բան... Ուրեմն քեզ մոտ օրը տևում է միայն մի րոպե՞... <br />
<br />
– Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա այստեղ, – առարկեց լապտերավառը: <br />
<br />
– Արդեն մի ամբողջ ամիս է, ինչ ես ու դու խոսում ենք:<br />
<br />
– Մի ամբողջ ամի՛ս: <br />
<br />
– Իհարկե: Երեսուն րոպե: Երեսուն օր: Բարի երեկո: <br />
<br />
Եվ նա նարից լապտերը վառեց: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նայում էր լապտերավառին, որն այդքան հավատարիմ էր իր տված խոսքին: Եվ նա ավելի էր դուր գալիս Փոքրիկ իշխանին:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիշեց, թե ինչպես էր մի ժամանակ աթոռը տեղից տեղ շարժում վերջալույսը դիտելու համար: Եվ նա ուզեց օգնել բարեկամին: <br />
<br />
– Լսի՛ր, – ասաց նա լապտերավառին: – Ես մի միջոց գիտեմ, դու կարող ես հանգստանալ որքան ուզես... <br />
<br />
– Ես անընդհատ ուզում եմ հանգստանալ, – ասաց լապտերավառը: <br />
<br />
– Չէ՞ որ կարելի է հավատարիմ մնալ տված խոսքին և միաժամանակ ծույլ լինել: <br />
<br />
– Քո մոլորակն այնքան փոքր է, որ դու երեք քայլով կարող ես պտտվել նրա շուրջը, – շարունակեց իշխանը: – Եվ դու պարզապես պետք է շարժվես այնպիսի արագությամբ, որ միշտ մնաս արևի տակ: Երբ դու ուզենաս հանգստանալ, պարզապես պետք է գնաս ու գնաս..., և օրը կերկարի այնքան, որքան դու ուզում ես: <br />
<br />
– Բայց դրանից ես օգուտ չեմ ստանա, – ասաց լապտերավառը: – Աշխարհում ես ամենից շատ սիրում եմ քնել: <br />
<br />
– Որ այդպես է, վատ են քո գործերը, – ցավակցեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Վատ են գործերս, – հաստատեց լապտերավառը: – Բարի օր: <br />
<br />
Եվ լապտերը հանգցրեց: <br />
<br />
«Ահա մի մարդ, – ճանապարհը շարունակելով՝ ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը, – ահա մի մարդ, որին բոլորը՝ և՛ թագավորը, և՛ հարբեցողը, և՛ գործարարը, և՛ սնապարծը, կատեին: Իսկ իմ կարծիքով այդ բոլորից միայն նա է, որ ծիծաղելի չէ: Գուցե այն պատճառով, որ միայն իր մասին չի մտածում:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հառաչեց:<br />
<br />
«Ահա թե ում հետ ես կարող էի բարեկամանալ, – մտածեց նա, – բայց լապտերավառի մոլորակը շատ փոքրիկ է: Երկու հոգու տեղ չի անի»: <br />
<br />
Նա չէր ուզում խոստովանել, որ այդ հիանալի մոլորակի համար ափսոսում է մի ուրիշ պատճառով ևս. Քսանչորս ժամում նա կարող էր վերջալույսը դիտել հազար չորս հարյուր քառասուն անգամ: <br />
<br />
== XV ==<br />
<br />
Վեցերորդ մոլորակը նախորդից տասն անգամ մեծ էր: Նրա վրա մի ծերունի էր ապրում, որը հաստափոր գրքեր էր գրում: <br />
<br />
– Նայեցե՛ք... ահա և ճանապարհորդը, – Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց ծերունին: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նստեց սեղանի վրա, որպեսզի շունչ քաշի: <br />
<br />
Նա արդեն բավական շատ էր թափառել: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես գալիս, – հարցրեց ծերունին: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ գիրք է այդքան մեծ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՞նչ եք անում այստեղ: <br />
<br />
– Ես աշխարհագրագետ եմ, – պատասխանեց ծերունին:<br />
<br />
– Ի՞նչ բան է աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Դա մի գիտնական է, որը գիտի, թե որտեղ են գտնվում ծովերը, քաղաքները, լեռներն ու անապատները: <br />
<br />
– Ի՜նչ հետաքրքիր է, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ա՛յ, դա իսկական գործ է: <br />
<br />
Եվ նա մի հայացք գցեց աշխարհագրագետի մոլորակի վրա: Փոքրիկ իշխանը երբեք այդքան փառահեղ մոլորակ չէր տեսել:<br />
<br />
– Ձեր մոլորակը շատ գեղեցիկ է, – ասաց նա: – Իսկ օվկիանոս դուք ունե՞ք... <br />
<br />
– Դա ես չգիտեմ, – ասաց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Օհո՜,– ասաց Փոքրիկ իշխանը հիասթափված: – Իսկ լեռներ կա՞ն... <br />
<br />
– Չգիտեմ, – կրկնեց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Իսկ քաղաքնե՞ր, գետե՞ր, անտառնե՞ր... <br />
<br />
– Դա էլ չգիտեմ: <br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ դուք աշխարհագրագետ եք: <br />
<br />
– Հենց բանն էլ այդ է, – ասաց ծերուկը: – ես աշխարհագրագետ եմ և ոչ թե ճանապարհորդ: Ես ճանապարհորդների խիստ կարիք եմ զգում: Չէ՞ որ աշխարհագրագետները չեն, որ պահում են քաղաքների, գետերի, լեռների, ծովերի, օվկիանոսների և անապատների հաշիվը: Աշխարհագրագետը շատ կարևոր դեմք է, նա թափառելու ժամանակ չունի: Նա իր առանձնասենյակից դուրս չի գալիս, բայց ընդունում է ճանապարհորդներին և նրանց պատմությունները գրի է առնում: <br />
<br />
Եվ եթե նրանցից որևէ մեկը ինչ-որ հետաքրքիր բան է պատմում, աշխարհագրագետը ստուգում է, թե կարգին մարդ է այդ ճանապարհորդը: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ: <br />
<br />
– Ախր եթե ճանապարհորդը սկսի փչել, այն ժամանակ աշխարհագրության դասագրքերում ամեն ինչ իրար կխառնվի: Եվ եթե մի երկու բաժակ ավելի է խմել, էլի վատ է: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ... <br />
<br />
– Որովհետև հարբեցողների աչքին ամեն բան զույգ է երևում: Եվ այնտեղ, ուր իրականում մի սար կա, աշխարհագրագետը երկուսը կնշի: <br />
<br />
– Ես ճանաչում եմ մի մարդու, որից շատ վատ ճանապարհորդ դուրս կգար, – նկատեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Շատ հավանական է: Ուրեմն այսպես, եթե պարզվում է, որ ճանապարհորդը կարգին մարդ է, այն ժամանակ ստուգում են նրա հայտնագործությունը: <br />
<br />
- Ինչպե՞ս են ստուգում: Գնում և նայո՞ւմ են... <br />
<br />
– Չէ՛, ի՜նչ ես ասում: Դա շատ բարդ է: Ուղղակի պահանջում են, որ ճանապարհորդը ապացույցներ ներկայացնի: Օրինակ, եթե նա մեծ սար է հայտնագործել, թող այնտեղից մեծ-մեծ քարեր բերի: <br />
<br />
Աշխարհագրագետը հանկարծ հուզվեց. <br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ դու էլ ես ճանապարհորդ: Հեռվից ես եկել: Պատմի՛ր ինձ քո մոլորակի մասին: <br />
<br />
Եվ աշխարհագրագետը բաց արեց իր հաստափոր գիրքն ու մատիտը սրեց: Ճանապարհորդների պատմությունները նախ մատիտով են գրում և միայն հետո, երբ ճանապարհորդը ապացույցներ է բերում, կարելի է նրա պատմածը գրանցել թանաքով:<br />
<br />
– Ես քեզ լսում եմ, – ասաց աշխարհագրագետը:<br />
<br />
– Դե իմ մոլորակի վրա այնքան էլ հետաքրքիր բաներ չկան, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: – Իմ մոլորակի վրա ամեն ինչ փոքր է: Երեք հրաբուխ կա: Երկուսը գործում են, իսկ մեկը վաղուց հանգած է: Բայց դե ո՞վ գիտե, մեկ էլ տեսար... <br />
<br />
– Այո՛, ամեն ինչ կարող է պատահել, – հաստատեց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Հետո ես մի ծաղիկ ունեմ: <br />
<br />
– Ծաղիկները մենք չենք նշում: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ... չէ՞ որ ծաղիկը ամենագեղեցիկ բանն է: <br />
<br />
– Որովհետև ծաղիկները վաղանցիկ են: <br />
<br />
– Ի՞նչ է նշանակում վաղանցիկ: <br />
<br />
– Աշխարհագրության գրքերը աշխարհում ամենաթանկ գրքերն են, – բացատրեց աշխարհագրագետը: – Նրանք երբեք չեն հնանում: Չէ՞ որ քիչ է պատահում, որ սարը տեղից շարժվի, կամ, ասենք, օվկիանոսը ցամաքի: Մենք գրում ենք հավերժական և անփոփոխ առարկաների մասին: <br />
<br />
– Բայց հանգած հրաբուխը կարող է նորից արթնանալ, – ընդհատեց Փոքրիկ իշխանը: – Իսկ ի՞նչ է նշանակում վաղանցիկ: <br />
<br />
– Հանգել է հրաբուխը, թե գործում է, մեզ՝ աշխարհագրագետներիս համար նշանակություն չունի, – ասաց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Կարևորը սարն է: Սարը չի փոխվում: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ է նշանակում «վաղանցիկ», – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը, որը երբ մի հարց էր տալիս, էլ չէր հանգստանում, մինչև պատասխանը չստանար: <br />
<br />
– Այդ նշանակում է այն, ինչը շուտով պիտի անհետանա: <br />
<br />
– Իմ ծաղի՞կն էլ շուտով պիտի անհետանա: <br />
<br />
– Հասկանալի է:<br />
<br />
«Իմ ուրախությունն ու գեղեցկությունը հավիտենական չեն, – ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը, – և նա ոչինչ չունի պաշտպանվելու համար, նրա ունեցածը չորս փուշ է: Իսկ ես նրան լքեցի ու նա մեն-մենակ մնաց իմ մոլորակի վրա»: <br />
<br />
Դա առաջին անգամ էր, որ նա ափսոսաց լքված ծաղկի համար: Բայց անմիջապես արիացավ: <br />
<br />
– Դուք ի՞նչ խորհուրդ կտաք ինձ, ո՞ւր կարելի է գնալ, – հարցրեց նա աշխարհագրագետին: <br />
<br />
– Այցելիր Երկիր մոլորակը, նա բավական լավ համբավ ունի, – պատասխանեց աշխարհագրագետը: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ճամփա ընկավ, բայց նրա մտքերը լքված ծաղկի հետ էին...<br />
<br />
== XVI ==<br />
<br />
Եվ այսպես, յոթերորդ մոլորակը, որ նա այցելեց, Երկիրն էր: <br />
<br />
Երկիրը հասարակ մոլորակ չէ: Երկրի վրա հարյուր տասնմեկ թագավոր կա (այդ թվում, հասկանալի է, նաև նեգրական թագավորներ), յոթ հազար աշխարհագրագետ, ինը հարյուր հազար գործարար մարդ, յոթուկես միլիոն հարբեցող, երեք հարյուր տասնմեկ միլիոն փառասեր, ընդամենը մոտ երկու միլիարդ մեծահասակ մարդ: <br />
<br />
Որպեսզի կարողանամ ձեզ հասկացնել, թե ինչքան մեծ է Երկիրը, ասեմ, որ քանի դեռ էլեկտրականությունը չէին հայտնաբերել, բոլոր վեց աշխարհամասերի վրա ստիպված լապտեր վառողների մի ամբողջ բանակ էին պահում՝ չորս հարյուր վաթսուներկու հազար հինգ հարյուր տասնմեկ մարդ: <br />
<br />
Եթե մարդ կարողանար հեռվից նայել, մի սքանչելի տեսարան կլիներ: <br />
<br />
Այդ բանակի շարժումը ենթարկվում էր ճշգրիտ կարգի, ինչպես բալետում:<br />
<br />
Նախ՝ հանդես էին գալիս Նոր Զելանդիայի և Ավստրալիայի լապտերավառները: Իրենց լապտերները վառելով՝ նրանք գնում էին քնելու: Նրանցից հետո գալիս էր Չինաստանի լապտերավառների հերթը: Իրենց պարը կատարելով՝ նրանք էլ էին կորչում վարագույրների հետևում: Հետո գալիս էր Ռուսաստանի և Հնդկաստանի լապտերավառների հերթը, ապա՝ Աֆրիկայի և Եվրոպայի: Սրանցից հետո հանդես էին գալիս Հյուսիսային Ամերիկայի լապտերավառները: Եվ նրանք երբեք չէին սխալվում: Ոչ ոք ուշացած չէր բարձրանում բեմ: Այո՛, դա հրաշալի էր: <br />
<br />
Միայն այն լապտերավառը, որը պիտի վառեր հյուսիսային բևեռի միակ լապտերը, և հետո նրա բախտակիցը հարավային բևեռում, միայն նրանք էին կարողանում հեշտ ու հանգիստ ապրել: Նրանք իրենց գործով զբաղվում էին տարին երկու անգամ միայն: <br />
<br />
== XVII == <br />
<br />
Երբ մարդ շատ է ուզում սրամտել, ակամայից մի սխալ բան կասի: Լապտերավառների մասին պատմելիս ես ճշմարտության դեմ մի փոքր մեղանչեցի: Վախենում եմ՝ ովքեր վատ գիտեն մեր մոլորակը, կարող են նրա մասին սխալ կարծիք կազմել: Մարդիկ երկրագնդի վրա այնքան էլ շատ տեղ չեն գրավում: Եթե նրա երկու միլիարդ բնակիչները հավաքվեն մի տեղ, ինչպես միտինգների ժամանակ, ապա նրանք հեշտությամբ կտեղավորվեին քսան մղոն երկարություն և քսան մղոն լայնություն ունեցող մի տարածության վրա: Ամբողջ մարդկությանը կարելի է կուտակել Խաղաղ օվկիանոսի ամենափոքրիկ մի կղզու վրա:<br />
<br />
Մեծահասակները, իհարկե, ձեզ չեն հավատա: Նրանք երևակայում են, թե շատ տեղ են գրավում: Նրանք իրենց աչքում բաոբաբի նման խոշոր ու մեծասքանչ են երևում: Իսկ դուք խորհուրդ տվեք, որ ճիշտ հաշվեն: Դա նրանց դուր կգա, չէ՞ որ նրանք պաշտում են թվերը: Դե, դուք այդ թվաբանության վրա ժամանակ չեք կորցնի: Դուք առանց այդ էլ հավատում եք ինձ: <br />
<br />
Այսպես ուրեմն, երկրագնդի վրա ընկնելով՝ Փոքրիկ իշխանը ոչ մի մարդ չտեսավ, և դա նրան շատ զարմացրեց: Նա նույնիսկ մտածեց, թե սխալմամբ թռել է մի ուրիշ մոլորակի վրա: Բայց հենց այդ ժամանակ ավազի վրա լուսնի ճառագայթի նման մի օղակ շարժվեց: <br />
<br />
– Բարի երեկո, – համենայն դեպս ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Բարի երեկ, – ասաց օձը: <br />
<br />
– Այս ի՞նչ մոլորակ եմ ես ընկել: <br />
<br />
– Երկրագունդն է, – ասաց օձը: – Դու Աֆրիկայում ես: <br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ: Իսկ ի՛նչ է, երկրագնդի վրա մարդիկ չկա՞ն: <br />
<br />
– Սա անապատ է: Անապատներում ոչ ոք չի ապրում: <br />
<br />
Բայց երկրագունդը մեծ է: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նստեց մի քարի վրա և հայացքը գցեց երկնքին:<br />
<br />
– Կուզեի իմանալ, թե աստղերն ինչու են փայլում, – մտածկոտ ասաց նա: – Այդ երևի նրա համար է, որ վաղ թե ուշ ամեն մարդ իր աստղը գտնի: <br />
<br />
Նայիր, ահա, իմ մոլորակը ուղիղ իմ գլխի վրա է, բայց ինչքա՜ն հեռու է այստեղից: <br />
<br />
– Գեցեցիկ մոլորակ է, – ասաց օձը: – Իսկ դու ի՞նչ պիտի անես այստեղ՝ երկրագնդի վրա: <br />
<br />
– Ես խռովել եմ իմ ծաղկից, – խոստովանեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ... <br />
<br />
Եվ երկուսն էլ լռեցին: <br />
<br />
– Իսկ որտե՞ղ են մարդիկ, – վերջապես խոսեց Փոքրիկ իշխանը: – Անապատում, այնուամենայնիվ, մարդ մենակ է զգում իրեն: <br />
<br />
– Մարդկանց մեջ նույնպես մարդ մենակ է զգում իրեն, – նկատեց օձը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ուշադիր նայեց նրան: <br />
<br />
– Տարօրինակ արարած ես դու, – ասաց նա: – Մատիս հաստությունը հազիվ ունենաս:<br />
<br />
– Բայց իմ մեջ ավելի շատ հզորություն կա, քան նույնիսկ թագավորի մատի մեջ, – առարկեց օձը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ժպտաց: <br />
<br />
– Մի՞թե դու այդքան հզոր ես: Դու նույնիսկ թաթեր չունես: Դու նույնիսկ ճանապարհորդել չես կարող... <br />
<br />
– Քեզ ուզածդ նավից ավելի հեռուն կարող եմ տանել ես, – ասաց օձը:<br />
<br />
Եվ ոսկե ապարանջանի նման փաթաթվեց Փոքրիկ իշխանի ոտքի կոճիկին: <br />
<br />
– Ում որ ես դիպչեմ, կվերադարձնեմ այն հողին, որից որ նա ծնվել է, – ասաց օձը: – Բայց դու մաքուր ես, անբասիր, աստղերից ես իջել... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը չպատասխանեց: <br />
<br />
– Ես քեզ խղճում եմ, – շարունակեց օձը: – Դու այս գրանիտի նման չոր ու կոպիտ երկրի համար շատ ես թույլ: Այն օրը, երբ դու դառնորեն զղջաս քո մոլորակը թողնելու համար, ես քեզ կարող եմ օգնել: Ես կարող եմ... <br />
<br />
– Ես քեզ շատ լավ հասկացա, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Բայց դու ինչո՞ւ ես միշտ հանելուկներով խոսում: <br />
<br />
– Ես լուծում եմ բոլոր հանելուկները: <br />
<br />
Եվ երկուսն էլ լռեցին:<br />
<br />
== XVIII ==<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը կտրեց անցավ ամբողջ անապատը, բայց ոչ ոքի չհանդիպեց: Ամբողջ ճանապարհին նա միայն մի ծաղիկ տեսավ, մի եռաթերթ, շատ փոքրի ծաղիկ... <br />
<br />
– Բարև, – ասաց նրան Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Բարև, – պատասխանեց ծաղիկը: <br />
<br />
– Որտե՞ղ են մարդիկ, – քաղաքավարի հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Ծաղիկը մի անգամ քարավան էր տեսել, որն անցել էր իր մոտով:<br />
<br />
– Մարդի՞կ... Ախ, այո... Նրանք, կարծեմ, ընդամենը վեց թե յոթ հոգի են: Ես նրանց տեսել եմ շատ տարիներ առաջ: Բայց թե որտեղ կարելի է նրանց հիմա գտնել, հայտնի չէ: Քամին նրանց քշում, տանում է: Նրանք արմատներ չունեն, և դա շատ մեծ անհարմարություն է: <br />
<br />
– Մնաս բարով, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Գնաս բարով, – ասաց ծաղիկը:<br />
<br />
== XIX ==<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը ելավ մի բարձր սարի վրա: Մինչ այդ նա երբեք սար չէր տեսել, բացի իր երեք հրաբուխներից, որոնք հազիվ նրա<br />
ծնկներին էին հասնում: Հանգած հրաբուխը նրան աթոռի տեղ էր ծառայում: Իսկ այժմ Փոքրիկ իշխանը մտածում էր. «Այսքան բարձր սարից ես այս ամբողջ մոլորակը և նրա վրայի բոլոր մարդկանց կտեսնեմ»: <br />
<br />
Բայց նա ասեղի նման բարակ ու սուր ժայռեր տեսավ միայն: <br />
<br />
Համենայն դեպս նա ասաց. <br />
<br />
– Բարի օր: <br />
<br />
– Բարի օ՜ր... օ՜ր... օ՜ր... – լսվեց արձագանքը. <br />
<br />
– Ովքե՞ր եք դուք, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ովքե՜ր եք... ովքե՜ր եք... ովքե՜ր եք... – նորից արձագանքեցին լեռները:<br />
<br />
– Եկեք բարեկամանանք, ես բոլորովին մենակ եմ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Մենա՜կ... մենա՜կ... մենա՜կ... – արձագանքեցին լեռները: <br />
<br />
«Ի՜նչ տարօրինակ մոլորակ է, – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Բոլորովին չոր է և աղի, ամբողջովին պատած է ասեղներով: Մարդիկ էլ երևակայություն չունեն... Նրանք միայն կրկնում են այն, ինչ լսում են... Տանը ես մի ծաղիկ ունեի, որն իմ ուրախությունն էր ու գեղեցկությունը, և նա միշտ առաջինն էր խոսում»: <br />
<br />
== XX ==<br />
<br />
Երկար քայլեց Փոքրիկ իշխանը ավազների, ժայռերի ու ձյան միջով, մինչև որ դուրս եկավ մի ճանապարհ: Իսկ բոլոր ճանապարհները, հայտնի է, տանում են մարդկանց մոտ: <br />
- Բարի օր, – ասաց նա: <br />
<br />
Նրա առաջ վարդերով ծածկված մի պարտեզ էր: <br />
<br />
– Բարի օր, – արձագանքեցին վարդերը: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը տեսավ, որ նրանք բոլորն էլ նման են իր ծաղկին: <br />
<br />
– Ովքե՞ր եք դուք, – զարմանքից քար կտրած՝ հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Մենք վարդեր ենք, – պատասխանեցին նրանք: <br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ... – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Եվ իրեն շատ-շատ դժբախտ զգաց: Նրա գեղեցկուհին ասում էր, որ իր նմանը ամբողջ տիեզերքում չկա: Եվ ահա միայն մի այգում ճիշտ և ճիշտ իր ծաղկի նման հինգ հազար ծաղիկ կա:<br />
<br />
«Ինչքան կջղայնանար, եթե տեսներ այս տեսարանը, – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Նա կսկսեր սարսափելի հազալ ու ցույց կտար, թե մեռնում է, միայն թե ծիծաղելի չերևար: Իսկ ես ստիպված պիտի խնամեի նրան, ինչպես հիվանդին են խնամում, թե չէ նա իսկապես կմեռներ, միայն թե ինձ կստորացներ»: <br />
<br />
–Իսկ հետո նա մտածեց. «Իսկ ես կարծում էի, թե աշխարհում միակ ծաղկի տերն եմ, մի այնպիսի ծաղկի, որի նմանը ոչ ոք չունի, այնինչ դա ամենասովորական մի ծաղիկ է եղել: Ընդամենը ես ունեցել եմ մի հասարակ վարդ և իմ ծնկներին հասնող երեք հրաբուխ, որոնցից մեկը հանգել է և գուցե՝ ընդմիշտ... դրանից հետո ես էլ ի՞նչ իշխան եմ...»: <br />
<br />
Նա պառկեց խոտերի վրա ու լաց եղավ:</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%93%D5%B8%D6%84%D6%80%D5%AB%D5%AF_%D4%BB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A8&diff=8195Փոքրիկ Իշխանը2015-05-14T11:45:04Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Փոքրիկ Իշխանը <br />
|հեղինակ = [[Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերի]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ<br />
<br />
Խնդրում եմ, երեխաները ինձ ներեն այս գիրքը մեծահասակ մարդու ձոնելու համար: Պետք է արդարանամ՝ այդ մեծահասակ մարդը իմ ամենալավ բարեկամն է: Բացի դա, նա աշխարհում ամեն բան հասկանում է, նույնիսկ մանկական գրքերը: Եվ վերջապես, նա ապրում է Ֆրանսիայում, իսկ այնտեղ հիմա սով է ու սառնամանիք: Եվ նա մխիթարության մեծ կարիք է զգում: Եթե այս ամենը ինձ չի արդարացնում, ապա ես այս գիրքը կնվիրեմ այն տղային, որին մի ժամանակ նման է եղել իմ մեծահասակ ընկերը: Չէ՞ որ բոլոր մեծահասակները առաջ երեխա են եղել, միայն թե նրանցից քչերն են այդ բանը հիշում: Այսպես ուրեմն, ես ուղղում եմ մտցնում իմ ձոնի մեջ՝ <br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ <br />
<br />
Երբ նա փոքրիկ տղա էր<br />
<br />
<br />
<br />
== I ==<br />
<br />
Երբ ես վեց տարեկան էի, «Ճշմարտացի պատմություններ» խորագրով մի գրքում, ուր պատմվում էր կուսական անտառների մասին, մի զարմանալի նկար տեսա: Նկարում հսկայական վիշապօձը մի գիշատիչ գազան էր կուլ տալիս: Ահա թե ինչպիսին էր այդ նկարը:<br />
<br />
Գրքում ասվում էր. «Վիշապօձը իր զոհին կուլ է տալիս առանց ծամելու, ողջողջ: Դրանից հետո նա այլևս չի կարողանում շարժվել և կես տարի անընդհատ քնում է՝ մինչև որ մարսում է կերածը»: <br />
<br />
Ես շատ խորհեցի ջունգլիների արկածներով լի կյանքի մասին և գունավոր մատիտներով նկարեցի իմ առաջին ստեղծագործությունը: Դա իմ № 1 նկարն էր: Ահա թե ինչպես էի նկարել:<br />
<br />
Ես իմ առաջին ստեղծագործությունը ցույց տվեցի մեծահասակներին և հարցրի՝ սարսափելի չէ արդյոք: <br />
<br />
– Մի՞թե գլխարկը սարսափելի է,– առարկեցին նրանք:<br />
<br />
Իսկ դա ամենևին էլ գլխարկ չէր, այլ մի վիշապօձ, որը փիղ էր կուլ տվել: Ստիպված վիշապօձը նկարեցի ներսի կողմից, որպեսզի մեծահասակներին հասկանալի լինի: Ախր նրանց ամեն բան պետք է բացատրել: Ահա իմ № 2 նկարը<br />
<br />
Մեծահասակներն ինձ խորհուրդ տվեցին օձ չնկարել ոչ դրսի և ոչ էլ ներսի կողմից, այլ հետաքրքրվել աշխարհագրությամբ, պատմությամբ, թվաբանությամբ և ուղղագրությամբ: Ահա թե ինչպես պատահեց, որ ես վեց տարեկան հասակում հրաժարվեցի նկարչի փայլուն ապագայից: № 1 և № 2 նկարներով անհաջողության մատնվելուց հետո ես իմ նկատմամբ կորցրեցի հավատս: Մեծահասակները իրենք երբեք և ոչինչ չեն հասկանում, իսկ երեխաների համար շատ է հոգնեցուցիչ, երբ ստիպված են լինում ամեն ինչ նրանց բացատրել ու գլուխները մտցնել: <br />
<br />
Եվ այսպես, ես ստիպված էի ուրիշ մասնագիտություն ընտրել և սովորեցի ինքնաթիռ վարել: Ես ամբողջ աշխարհը գրեթե ման եմ եկել: Եվ, ճիշտ որ ասեմ, աշխարհագրությունն ինձ շատ պետք եկավ: Առաջին իսկ հայացքից կարողանում էի Չինաստանն ու Արիզոնան տարբերել. երբ գիշերը շեղվում ես ճանապարհից, շատ կարևոր է այս իմանալը: <br />
<br />
Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց: Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել: Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդ բանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի լավ կարծիք ունենամ: <br />
<br />
Երբ հանդիպում էի որևէ մեծահասակի, որն ինձ մյուսներից ավելի հասկացող ու խելացի էր թվում, ես նրան ցույց էի տալիս իմ № 1 նկարը, որը միշտ մոտս էի պահում: Ես ուզում էի իմանալ, թե այդ մարդը իսկապես մի բան հասկանում է: Բայց բոլորն էլ ինձ պատասխանում էին. «Դա գլխարկ է»: <br />
<br />
Եվ ես այլևս նրանց մոտ չէի խոսում ոչ վիշապօձերի, ոչ ջունգլիների և ոչ էլ աստղերի մասին: Ես հարմարվում էի նրանց մտածողությանը: Ես նրանց հետ խոսում էի բրիջ և գոլֆ խաղալու մասին, քաղաքականության ու փողկապների մասին: Եվ մեծահասակները շատ գոհ էին մնում, որ ծանոթացել են ինձ նման առողջ դատողության տեր մարդու հետ:<br />
<br />
<br />
== II ==<br />
<br />
Այսպես ես ապրում էի մենության մեջ, և մեկը չկար, որ հետը սրտանց խոսեի: Եվ ահա վեց տարի առաջ հարկադրված վայրէջք կատարեցի Սահարայում: Ինքնաթիռիս շարժիչի մեջ ինչոր բան էր ջարդվել: Ինձ հետ ոչ մեխանիկ կար, ոչ ուղևոր, և ես որոշեցի ինքս ամեն ինչ սարքել, չնայած դա շատ դժվար գործ էր: Ես պետք է կամ շարժիչը կարգի գցեի, կամ զոհ գնայի: Իմ ունեցած ջուրը հազիվ թե ինձ մի շաբաթ բավականացներ: <br />
<br />
Այսպես ուրեմն, ես առաջին գիշերը քնեցի անապատի ավազներին, ուր շուրջս՝ հազարավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր չկար: Նավաբեկյալն անգամ իրեն այդքան միայնակ չէր զգա օվկիանոսում, որքան ես: Պատկերացրեք, թե որքան զարմացա, երբ լուսաբացին ինձ արթնացրեց ինչոր մեկի բարակ ձայնը: <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր, խնդրում եմ... <br />
<br />
– Ի՜նչ... <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր...<br />
<br />
Ես այնպես վեր թռա, կարծես թե ամպրոպ էր ճայթել: Աչքերս տրորեցի: Նայեցի շուրջս ու տեսա մի տարօրինակ, փոքրիկ մարդուկ, որ կանգնել ու լրջորեն նայում էր ինձ:<br />
<br />
Ահա ամենալավ դիմանկարը, որ ես հետագայում կարողացա նկարել: Բայց իմ նկարում նա այդքան լավ չի ստացվել, ինչպես իրականում կար: Դրա համար ե՛ս չեմ մեղավորը: Երբ վեց տարեկան էի, մեծահասակներն ինձ համոզեցին, որ ինձանից նկարիչ դուրս չի գա, այդ պատճառով էլ դրսի ու ներսի կողմից նկարած վիշապօձերից բացի ես ուրիշ ոչ մի բան նկարել չսովորեցի:<br />
<br />
Եվ այսպես, ես, աչքերս լայն բաց արած, նայում էի այդ անսովոր երևույթին: Չմոռանաք, որ ես մարդկային բնակավայրերից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու էի գտնվում: Բացի դրանից, բոլորովին էլ չէր երևում, թե այդ պստիկ տղան մոլորվել է, մահու չափ հոգնած է ու վախեցած կամ քաղցից ու սովից մեռնում է: Նրա տեսքից հնարավոր չէր ասել, թե դա ամեն տեսակի մարդկային բնակավայրերից հեռու, անմարդաբնակ անապատում մոլորված մի երեխա է: Վերջապես ես խոսելու ընդունակությունս վերականգնեցի ու հարցրի. <br />
<br />
– Բայց... Ի՞նչ ես անում դու այստեղ: <br />
<br />
Եվ նա նորից կամացուկ ու շատ լուրջ ասաց. <br />
<br />
– Խնդրում եմ... գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Այդ բոլորն այնքան խորհրդավոր էր ու անըմբռնելի, որ ես սիրտ չարեցի հրաժարվել: Եվ որքան էլ անհեթեթ էր այդ, այստեղ՝ անապատում, ուր քաղցից ու ծարավից մեռնելու էի դատապարտված, այնուամենայնիվ գրպանիցս հանեցի մի թերթ թուղթ ու գրիչս: Բայց այստեղ ես հիշեցի, որ ավելի շատ աշխարհագրություն, պատմություն, թվաբանություն ու ուղղագրություն եմ սովորել և ասացի տղային նույնիսկ մի փոքր բարկացած, որ նկարել չգիտեմ: Նա պատասխանեց.<br />
<br />
– Միևնույն է, մի գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ քանի որ իմ կյանքում երբեք գառնուկ չէի նկարել, նրա համար կրկնեցի իմ իմացած հին նկարներից մեկը՝ վիշապօձը դրսի կողմից, և շատ զարմացա, երբ տղան բացականչեց.<br />
<br />
– Ոչ, ոչ... ես փիղը վիշապօձի մեջ չեմ ուզում: Վիշապօձը շատ վտանգավոր է, իսկ փիղը չափազանց մեծ: Ինձ մոտ ամեն բան շատ փոքր է: Ինձ գառնուկ է պետք, ինձ համար գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի:<br />
<br />
Նա ուշադիր նայեց իմ նկարին ու ասաց. <br />
<br />
– Չէ՛, այս գառնուկը շատ տկար է: Մի ուրիշը նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի: <br />
<br />
Իմ նոր բարեկամը մեղմ ու ներողամիտ ժպտաց: <br />
<br />
– Չէ՞ որ դու էլ ես տեսնում, – <br />
<br />
ասաց նա, – որ սա գառնուկ չէ: Սա <br />
<br />
մեծ խոյ է, կոտոշներ ունի...<br />
<br />
Ես նորից նկարեցի, բայց նա այդ <br />
<br />
նկարից էլ հրաժարվեց: <br />
<br />
– Սա էլ արդեն պառավ ոչխար է: Ինձ<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է պետք, որ երկար ապրի: <br />
<br />
Այստեղ իմ համբերությունը հատավ: Չէ՞ որ ես պետք է որքան հնարավոր է շուտ կարգի գցեի շարժիչը և ահա թե ինչ խզմզեցի: Եվ ասացի տղային.<br />
<br />
– Ահա քեզ մի արկղ: Մեջը մի<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է նստած,<br />
<br />
ինչպիսին դու ուզում ես: <br />
<br />
Որքան ես զարմացա, երբ իմ<br />
<br />
խստապահանջ դատավորը հանկարծ պայծառացավ. <br />
<br />
– Այ սա լա՜վ է: Ի՞նչ ես կարծում, այս գառնուկին շա՞տ խոտ է պետք: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ ես հարցնում... <br />
<br />
– Չէ՞ որ ինձ մոտ ամեն բան փոքր է... <br />
<br />
– Սրան կբավականացնի: Ես քեզ շատ փոքրիկ գառնուկ եմ տալիս: <br />
<br />
– Այնքան էլ փոքր չէ...– գլուխը խոնարհելով ու նկարին նայելով ասաց նա:– Տե՛ս, տե՛ս, քնել է… <br />
<br />
Այսպես ես ծանոթացա Փոքրիկ իշխանի հետ:<br />
<br />
<br />
== III == <br />
<br />
Ես ուշ հասկացա, թե որտեղից էր նա հայտվնել: Փոքրիկ իշխանը հարցերի տարափ էր տեղում ինձ վրա, բայց երբ ես էի որևէ բան հարցնում, նա կարծես թե չէր լսում: Միայն քիչ-քիչ, պատահական ու իմիջիայլոց ասած խոսքերից բացվեց ամեն ինչ: Այսպես, երբ նա առաջին անգամ տեսավ իմ ինքնաթիռը (ես չեմ փորձի ինքնաթիռը նկարել, միևնույն է, բան դուրս չի գա), հարցրեց. <br />
<br />
– Սա ի՞նչ բան է: <br />
<br />
– Սա բան չէ, ինքնաթիռ է, թռչում է:<br />
<br />
Եվ ես հպարտությամբ բացատրեցի նրան, որ կարող եմ թռչել: Նա բացականչեց. <br />
<br />
– Ինչպե՞ս, դու երկնքի՞ց ես ընկել: <br />
<br />
– Այո՛,– համեստորեն պատասխանեցի ես: <br />
<br />
– Այ թե հետաքրքի՜ր է… <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց այնպես ուժգին, որ իմ տրամադրությունն ընկավ: Ես սիրում եմ, երբ իմ ձախորդություններին լուրջ են վերաբերվում: Հետո նա ավելացրեց. <br />
<br />
– Ուրեմն դո՞ւ էլ ես երկնքից իջել: Իսկ ո՞ր մոլորակից: <br />
<br />
«Ահա թե որտեղ է անապատում հայտնվելու նրա խորհրդավոր գաղտնիքը»,– մտածեցի ես և ուղղակի հարցրի. <br />
<br />
– Ուրեմն դու ուրիշ մոլորակի՞ց ես այստեղ ընկել... <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: Իմ ինքնաթիռին նայելով՝ նա գլուխը կամաց օրորեց. <br />
<br />
– Դու սրանով հեռվից գալ չէիր կարող... <br />
<br />
Եվ երկար մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո գրպանից հանեց իմ նկարած գառնուկն ու սկսեց զննել այդ գանձը: <br />
<br />
Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչպես բորբոքվեց իմ հետաքրքրությունը «ուրիշ մոլորակների» մասին նրա կիսաբերան ասած խոստովանությունից: <br />
<br />
Եվ ես փորձեցի ավելի շատ բան իմանալ: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես դու եկել, փոքրի՛կս: Որտե՞ղ է քո տունը և ո՞ւր ես ուզում տանել իմ գառնուկը: <br />
<br />
Նա, մտածմունքի մեջ ընկած, մի փոքր լռեց, հետո ասաց. <br />
<br />
– Շատ լավ եղավ, որ դու ինձ այս արկղը տվեցիր: Գիշերները գառնուկը արկղում էլ կքնի: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եվ եթե դու խելացի լինես, ես քեզ պարան կտամ, որ գառնուկին ցերեկները կապես: Ցից էլ կտամ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մռայլվեց:<br />
<br />
– Կապե՞մ... ինչի՞ համար... <br />
<br />
– Ախր եթե չկապես, նա կարող է գնալ հեռու և կորչել: <br />
<br />
Այստեղ իմ բարեկամը նորից ուրախ ծիծաղեց: <br />
<br />
– Ո՞ւր կարող է նա գնալ: <br />
<br />
– Քի՞չ տեղ կա գնալու: Կգնա ուղիղ, ինչքան աչքը կտրի: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը լրջորեն ասաց. <br />
<br />
– Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է: <br />
<br />
Եվ թախծոտ ավելացրեց. <br />
<br />
– Եթե ուղիղ գնալու լինես, հեռուն չես գնա… <br />
<br />
<br />
== IV ==<br />
<br />
Եվ այսպես, ես էլի մի կարևոր գյուտ արեցի: Նրա հայրենի մոլորակն ընդամենը մի տան չափ է եղել… <br />
<br />
Ասենք, դա ինձ այնքան էլ չզարմացրեց: Ես գիտեի, որ մեր Երկրի, Յուպիտերի, Մարսի և Վեներայի նման մեծ մոլորակներից բացի հարյուրավոր այլ մոլորակներ գոյություն ունեն, դրանց թվում այնքան փոքրիկները, որոնց նույնիսկ աստղադիտակով դժվար է նկատելը: Երբ աստղագետը նման մի մոլորակ է հայտնաբերում, նրան ոչ թե անուն է տալիս, այլ համար:Օրինակ՝ № 251:<br />
<br />
Ես լուրջ հիմքեր ունեմ կասկածելու, որ Փոքրիկ իշխանը եկել էր այն մոլորակից, որը կոչվում է մոլորակ № 612: Այդ փոքրիկ մոլորակը միայն մի անգամ՝ 1909 թվականին, տեսել է մի թուրք աստղագետ: <br />
<br />
Աստղագետն իր սքանչելի հայտնագործության մասին հայտնեց աստղագետների միջազգային կոնգրեսում, բայց նրան չհավատացին և իայն այն պատճառով, որ նա թուրքական տարազ ուներ հագին: Դե ի՞նչ կարող ես անել, մեծահասակներն այդպես են:<br />
<br />
№ 612 մոլորակի բախտից թուրքական սուլթանը մահվան սպառնալիքով իր հպատակներին հրամայեց եվրոպական հագուստ հագնել: 1920 թվականին այդ աստղագետը նորից զեկուցեց իր հայտնագործության մասին: Այս անգամ նա հագել էր ամենավերջին նորաձևության համապատասխան, և բոլորը նրա հետ համաձայնեցին: <br />
<br />
№ 612 մոլորակի մասին ես ձեզ այսպես մանրամասն պատմեցի և նույնիսկ համարն ասացի միայն մեծահասակների պատճառով: Մեծահասակները թվեր շատ են սիրում: Երբ նրանց պատմում ես, որ դու նոր բարեկամ ես ձեռք բերել, նրանք երբեք չեն հարցնում ամենագլխավորի մասին: Երբեք նրանք չեն ասի. «Իսկ ինչպիսի՞ ձայն ունի նա: Ինչպիսի՞ խաղեր է սիրում խաղալ: Թիթեռներ բռնո՞ւմ է, թե՞ ոչ»: Նրանք հարցնում են. «Քանի՞ տարեկան է նա: Քանի՞ եղբայր ունի: Քաշն ինչքա՞ն է: Ինչքա՞ն է վաստակում նրա հայրը»: Եվ դրանից հետո երևակայում են, թե ճանաչեցին մարդուն: Երբ մեծահասակներին ասում ես՝ «Ես<br />
<br />
տեսա վարդագույն աղյուսից մի տուն, որի պատուհաններին խորդենի կար, իսկ կտուրին՝ աղավնիներ», նրանք երբեք չեն պատկերացնի այդ տունը: Նրանց պետք է ասել. «Ես տեսա մի տուն, որ արժե հարյուր հազար ֆրանկ»: Եվ միայն այդ ժամանակ նրանք կբացականչեն. «Ինչպիսի՜ գեղեցկություն»: <br />
<br />
Ճիշտ այդպես, եթե նրանց ասես. «Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է, որ նա շատ, շատ լավն էր, ծիծաղում էր և շատ էր ուզում գառնուկ ունենալ. իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»: Եթե այսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա: Բայց եթե նրանց ասես՝ «Նա թռել եկել էր մի մոլորակից, որը կոչվում է № 612», դա նրանց կհամոզի, և նրանք քեզ այլևս չեն ձանձրացնի հարցերով: Ի՜նչ կարող ես անել, այդպես են մեծահասակները: Չարժե նրանցից նեղանալ: Երեխաները մեծահասակների նկատմամբ պետք է ներողամիտ լինեն:<br />
<br />
Բայց մենք, այսինքն՝ նրանք, ովքեր հասկանում են, թե ինչ բան է կյանքը, ինչ խոսք, ծիծաղում ենք համարների ու թվերի վրա: Ես այս պատմվածքը սիրով մի կախարդական հեքիաթի նման կպատմեի: Ես կուզենայի սկսել այսպես. <br />
<br />
«Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար: Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից մի քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ...»: Նրանք, ովքեր ճանաչում են կյանքը, կզգային, որ սա զուտ ճշմարտություն է: <br />
<br />
Ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար: Իմ սիրտը ցավից ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ իմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէ նրա մասին պատմելը: Արդեն վեց տարի է անցել այն օրից, ինչ նա և իր գառնուկը հեռացել են ինձանից: Ես նրա մասին ուզում եմ պատմել, որպեսզի չմոռանամ նրան: Շատ տխուր բան է, երբ բարեկամներին մոռանում են: Բոլորը չէ, որ բարեկամ ունեն: Եվ ես վախենում եմ, թե կդառնամ մեծահասակների նման, իսկ նրանք թվերից բացի ոչնչով չեն հետաքրքրվում: <br />
<br />
Ահա մեկ էլ դրա համար էր, որ ես ներկատուփ ու գունավոր մատիտներ գնեցի: Իմ հասակում այնքան էլ հեշտ բան չէ նորից նկարչությամբ զբաղվելը, մանավանդ որ իմ ամբողջ կյանքում ես միայն վիշապօձ եմ նկարել՝ ներսի ու դրսի կողմից, այն էլ վեց տարեկան հասակում:<br />
<br />
Ինչ խոսք, ես կաշխատեմ, որքան հնարավոր է, նմանությունը լավ տալ, բայց այնքան էլ վստահ չեմ, թե դա ինձ կհաջողվի: Մի դիմանկարը նման է դուրս գալիս, իսկ մյուսը՝ բոլորովին նման չի լինում: Ես հասակի մեջ էլ եմ սխալվում: Մի նկարում իշխանը չափազանց բարձրահասակ է ստացվել, իսկ մյուսում՝ չափազանց փոքր: Եվ ես լավ չեմ հիշում, թե ինչ գույն ունեին նրա հագուստները: Ես փորձում եմ նկարել ե՛ւ այսպես, ե՛ւ այնպես, ինչպես որ պատահի, մի կերպ: Վերջապես կարող եմ սխալվել ինչ-որ կարևոր մանրուքների մեջ, բայց դուք ներողամիտ կլինեք: Իմ բարեկամը ինձ երբեք և ոչինչ չէր բացատրում: Գուցե նա մտածում էր, թե ես այնպիսին եմ, ինչպիսին ինքը: Բայց ես, դժբախտաբար, չեմ կարողանում արկղի պատկերի միջով գառնուկ տեսնել: Գուցե ես մի փոքր նման եմ մեծահասակներին: Երևի ծերանում եմ: <br />
<br />
== V ==<br />
<br />
Ամեն օր ես մի նոր բան էի իմանում նրա մոլորակի մասին և այն մասին, թե նա ինչպես էր թողել իր մոլորակն ու սկսել թափառումները: Նա այդ մասին քիչ-քիչ էր պատմում, երբ խոսք էր ընկնում: Այդպես ես երրորդն օրն իմացա բաոբաբների ողբերգության մասին: <br />
<br />
Դա էլ գառնուկի պատճառով ստացվեց: Փոքրիկ իշխանին կարծես թե հանգիստ չէին տալիս կասկածները, և նա հարցրեց: <br />
<br />
– Ասա, ճի՞շտ է, որ գառնուկները թփեր են ուտում: <br />
<br />
– Այո՛, դա ճիշտ է: <br />
<br />
– Ա՜յ, դա լավ է... <br />
<br />
Ես չհասկացա, թե ինչու է այդքան կարևոր, որ գառնուկները թփեր ուտեն: <br />
<br />
– Ուրեմն նրանք բաոբաբնե՞ր էլ են ուտում:<br />
<br />
Ես առարկեցի՝ ասելով, որ բաոբաբները թփեր չեն, այլ հսկայական ծառեր՝ զանգակատան բարձրության, և եթե նա փղերի մի ամբողջ նախիր բերի, էլի բաոբաբ ուտել չեն կարողանա: <br />
<br />
Փղերի մասին լսելով՝ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց: <br />
<br />
– Նրանց ստիպված իրար վրա պիտի դնեին...<br />
<br />
Իսկ հետո խելամտորեն ավելացրեց. <br />
<br />
–Բաոբաբները մինչև մեծանալը փոքր են լինում: <br />
<br />
–Դա ճիշտ է: Բայց ինչի՞դ է պետք, որ քո գառնուկը փոքրիկ բաոբաբ ուտի: <br />
<br />
–Ուրիշ ինչպե՞ս կարող է լինել, – բացականչեց նա այնպես, կարծես թե խոսքը գնում էր շատ պարզ ճշմարտության մասին: Եվ ես բավական երկար ցավացրի, մինչև հասկացա բանի էությունը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես մնացած բոլոր մոլորակների վրա, աճում են և՛ օգտակար, և՛ վնասակար խոտեր: Այդ նշանակում է, որ այնտեղ կան լավ ու օգտակար խոտերի լավ սերմեր և գեշ խոտերի, այսինքն՝ մոլախոտերի վատ սերմեր: Բայց չէ՞ որ սերմերն անտեսանելի են: Նրանք քնում են խորը գետնի տակ այնքան ժամանակ, մինչև նրանցից մեկնումեկի գլխին փչի արթնանալ: Այդ ժամանակ նա ծիլ է արձակում, որը սկզբում շատ սիրուն ու անվնաս է երևում, իսկ հետո մեջքն ուղղելով՝ ձգվում է դեպի արևը: Եթե դա ապագա վարդի թուփ է, թող աճի, ինչքան ուզում է:<br />
<br />
Բայց եթե դա մի որևէ մոլախոտ է, հենց որ ճանաչեցիր, պետք է անմիջապես արմատախիլ անես: Եվ ահա Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա կան սարսափելի վնասակար սերմեր...<br />
<br />
Դրանք բաոբաբի սերմեր են: Մոլորակի հողը ամբողջովին վարակված է նրանցով: Եվ եթե ժամանակին չճանաչես բաոբաբի ծիլը, հետո նրանից արդեն չես ազատվի: Ամբողջ մոլորակը կգրավի: Նա իր արմատներով կծակի կանցնի ամբողջ մոլորակը: Եվ եթե մոլորակը փոքրիկ է, իսկ բաոբաբները՝ շատ, ապա նրանք մոլորակը կտոր-կտոր կանեն: <br />
<br />
– Այստեղ մի հաստատուն կարգ կա, – հետագայում ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Առավոտյան հենց որ արթնանաս, լվացվես ու քեզ կարգի բերես, պետք է տեղնուտեղը կարգի բերես նաև քո մոլորակը: Հենց որ կարողացար բաոբաբի ծիլերը տարբերել վարդի թփերից, պետք է անմիջապես դրանք արմատախիլ անես: Վարդի ու բաոբաբի մատաղ ծիլերը շատ են իրար նմանվում: Դա շատ ձանձրալի աշխատանք է, բայց բոլորովին դժվար չէ: <br />
<br />
Մի անգամ նա ինձ խորհուրդ տվեց, որ ես աշխատեմ մի այնպիսի նկար նկարել, որ մեզ մոտ էլ երեխաներն այդ բանը լավ հասկանան: <br />
<br />
– Եթե հանկարծ նրանք երբևէ ճանապարհորդեն, – ասաց նա, – դա նրանց պետք կգա: Աշխատանքներ կան, որ կարող են մի փոքր սպասել, դրանից վնաս չի գա: Բայց երբ խոսքը վերաբերում է բաոբաբին, դժբախտությունից չես խուսափի: <br />
<br />
Ես մի մոլորակ գիտեի, որի վրա մի ծույլ մարդ էր ապրում: Նա բաոբաբի երեք թուփ ժամանակին չքաղհանեց և... Փոքրիկ իշխանն ինձ մանրամասն նկարագրեց, և ես նկարեցի այդ մոլորակը: Ես տանել չեմ կարողանում, երբ մարդկանց գլխին քարող են կարդում: Բայց քչերը գիտեն, թե ինչ կարող է անել բաոբաբը, և քանի որ փոքրիկ մոլորակի վրա երբևէ ընկնող յուրաքանչյուր մարդու սպառնացող վտանգը շատ մեծ է, ես այս անգամ որոշեցի իմ սովորական զսպվածությունը հաղթահարել: «Երեխաներ, – ասում եմ ես, – զգույշ մնացեք բաոբաբից»:<br />
<br />
Ես ուզում էի իմ բարեկամներին նախազգուշացնել այն վտանգի մասին, որը վաղուց է դարանակալած նրանց սպասում, իսկ նրանք նույնիսկ այդ մասին չեն էլ կասկածում, ինչպես որ ես էլ առաջ չէի կասկածում: <br />
<br />
Ահա թե ինչու էի ես այդպես չարչարվում այդ նկարի վրա և չեմ ափսոսում թափածս աշխատանքի համար: Գուցե դուք հարցնեք, թե այս գրքում ինչու բաոբաբների նկարի նման ազդեցիկ նկար չկա այլևս: Պատասխանը շատ պարզ է. Ես ձգտում էի, որ լինեն, բայց ոչինչ չստացվեց: Իսկ երբ ես բաոբաբներն էի նկարում, ինձ ոգևորում էր այն գիտակցությունը, թե դա շատ կարևոր ու անհետաձգելի գործ է:<br />
<br />
== VI ==<br />
<br />
Օ՜, Փոքրիկ իշխան, քիչ-քիչ ես հասկացա նաև, թե որքան տխուր ու միապաղաղ է եղել քո կյանքը: Երկար ժամանակ դու միայն մի հաճելի զբաղմունք ես ունեցել՝ նայել վերջալույսին: Ես այդ մասին իմացա չորրորդ օրվա առավոտյան, երբ դու ասացիր.<br />
– Ես վերջալույս շատ եմ սիրում: <br />
<br />
Գնանք տեսնենք, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
– Դրան պետք է սպասել: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ սպասել: <br />
<br />
– Որպեսզի արևը մայր մտնի: <br />
<br />
Սկզբում դու շատ զարմացար, իսկ հետո ինքդ քեզ վրա ծիծաղեցիր ու ասացիր. <br />
<br />
– Ինձ միշտ թվում է, թե իմ տանն եմ: <br />
<br />
Եվ իրոք: Բոլորը գիտեն, որ երբ Ամերիկայում կեսօր է,Ֆրանսիայում արևը մայր է մտնում: Եվ եթե հնարավոր լիներ մի րոպեում տեղափոխվել Ֆրանսիա, կարելի կլիներ հիանալ վերջալույսով: Դժբախտաբար Ֆրանսիան շա՜տ-շա՜տ է հեռու: Իսկ քո մոլորակի վրա բավական էր աթոռը մի քանի քայլ առաջ տանել, և դու նորից ու նորից կարող էիր հիանալ վերջալույսի երկնքով... հարկավոր էր միայն ցանկանալ... <br />
<br />
– Մի օր ես քսաներեք անգամ տեսա, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
Եվ մի փոքր սպասելով՝ դու ավելացրիր. <br />
<br />
– Գիտես... երբ շատ ես տխուր լինում, լավ է վերջալույսին նայելը... <br />
<br />
– Ուրեմն այն օրը, երբ դու քսաներեք անգամ տեսար վերջալույսը, շատ էիր տխուր: <br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանը չպատասխանեց:<br />
<br />
== VII ==<br />
<br />
Հինգերորդ օրը դարձյալ գառնուկի շնորհիվ ես իմացա Փոքրիկ իշխանի գաղտնիքը: <br />
<br />
Առանց նախաբանի, նա այնպես միանգամից հարց տվեց, որ թվում էր, թե նման եզրակացության էր հանգել երկար ու լուռ մտորումներից հետո. <br />
<br />
– Եթե գառնուկը թփեր է ուտում, ուրեմն ծաղի՞կ էլ կուտի: <br />
<br />
– Ինչ որ պատահի՝ կուտի: <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկնե՞րը... <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկները: <br />
<br />
– Այդ դեպքում ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Ես այդ չգիտեի: Բացի այդ, ես շատ էի զբաղված: Շարժիչի մեջ մի հեղույս էր փչացել, և ես աշխատում էի այդ հեղույսը մի կերպ դուրս հանել: Ես ինձ կորցրել էի, իմ դրությունը լրջանում էր. Խմելու ջուր գրեթե չէր մնացել, և ես սկսում էի վախենալ, թե իմ հարկադրված վայրէջքը կարող է վատ վախճան ունենալ: <br />
<br />
– Ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մի անգամ որ հարց էր տալիս, էլ չէր հանգստանում, մինչև պատասխանը չստանար: Չենթարկվող հեղույսն ինձ համբերությունից հանել էր, դրա համար էլ հենց այնպես պատասխանեցի. <br />
<br />
– Փշերը որ մի բանի էլ պետք չեն, ծաղիկները չարությունից են փուշ հանում: <br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ... <br />
<br />
Լռություն տիրեց: Հետո նա գրեթե բարկացած ասաց. <br />
<br />
– Ես քեզ չեմ հավատում: Ծաղիկները թույլ են ու բարի: Եվ նրանք աշխատում են իրենց քաջ ցույց տալ: Կարծում են, որ եթե փուշ ունենան, բոլորը իրենցից կվախենան... <br />
<br />
Ես չպատասխանեցի: Այդ պահին ես մտածում էի. «Եթե այս հեղույսը հիմա դուրս չգա, ես այնպես կխփեմ, որ ջարդուփշուր կլինի»: Փոքրիկ իշխանը նորից իմ մտքերն ընդհատեց. <br />
<br />
– Իսկ դու կարծում ես, թե ծաղիկները... <br />
<br />
– Չէ՛, ես ոչինչ էլ չեմ կարծում: Ես քեզ ասացի գլուխս եկած առաջին բանը... Չե՞ս տեսնում, որ լուրջ գործով եմ զբաղված: <br />
<br />
Նա զարմացած նայեց ինձ. <br />
<br />
– Լուրջ գո՞րծ: <br />
<br />
Ու շարունակեց ինձ նայել: <br />
<br />
Մեքենայի յուղով ամբողջովին կեղտոտված, մուրճը ձեռքիս՝ ես կռացել էի անհասկանալի առարկայի վրա, որ նրան այլանդակ բան էր թվում: <br />
<br />
– Դու մեծահասակի նման ես խոսում, – ասաց նա: <br />
<br />
Ես ամաչեցի: Իսկ նա անողոք կերպով ավելացրեց.<br />
<br />
– Ամեն ինչ դու խառնում ես... ոչինչ չես հասկանում: <br />
<br />
Այո՛, Փոքրիկ իշխանը կարգին նեղացել էր: Նա գլուխը ցնցեց, ու քամին նրա ոսկեգույն մազերը խառնեց: <br />
<br />
– Ես մի մոլորակ գիտեմ, որի վրա մի կարմրադեմ պարոն է ապրում: Նա իր ամբողջ կյանքում ծաղկից ոչ մի անգամ հոտ չի քաշել: <br />
Ոչ մի անգամ աստղերին չի նայել: Նա երբեք և ոչ ոքի չի սիրել: Եվ երբեք նա ոչինչ չի արել: <br />
<br />
Նա միայն մի գործով է զբաղված. թվեր է գումարում: Եվ առավոտից մինչև գիշեր մի բան է կրկնում. «Ես լուրջ մարդ եմ, ես լուրջ մարդ եմ», – իսկ և իսկ քեզ նման: Եվ դեռ գոռոզությունից էլ փքվում է: Իսկ իրականում նա մարդ չէ: <br />
<br />
Նա սունկ է:<br />
<br />
– Ի՞նչ... <br />
<br />
– Սունկ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նույնիսկ զայրույթից գունատվեց: <br />
<br />
– Միլիոնավոր տարիներ ծաղիկների վրա փշեր են աճում: Եվ միլիոնավոր տարիներ գառնուկները ծաղիկ են ուտում: Մի՞թե լուրջ գործ չէ՝ հասկանալ, թե ինչու են նրանք ամբողջ ուժով փուշ աճեցնում, եթե փշերից ոչ մի օգուտ չկա: Մի՞թե կարևոր չէ, որ գառներն ու ծաղիկները կռվում են միմյանց դեմ: Իսկ մի՞թե դա ավելի լուրջ և կարևոր չէ, քան կարմրադեմ ու հաստափոր պարոնի թվաբանությունը: Ես եթե ես աշխարհում միայն մի ծաղիկ գիտեմ, որն աճում է իմ մոլորակի վրա, և ուրիշ այդպիսի ծաղիկ ոչ մի տեղ չկա, իսկ փոքրիկ գառնուկը մի գեղեցիկ առավոտ հանկարծ կուտի այդ ծաղիկը և չի էլ հասկանա, թե ինչ է անում: Սա քո կարծիքով կարևոր չէ՞: <br />
<br />
Նա թունդ կարմրեց: Հետո նորից սկսեց խոսել. <br />
<br />
– Եթե դու մի ծաղիկ ես սիրում՝ միակը, որի անունը միլիոնավոր աստղերից և ոչ մեկի վրա չկա, դա արդեն բավական է: Դու նայում ես երկնքին ու քեզ երջանիկ ես զգում: Եվ դու ասում ես քեզ. «Այնտեղ՝ ինչ-որ մի տեղ, ապրում է<br />
իմ ծաղիկը...»: բայց եթե գառնուկը ծաղիկն ուտի, այդ նույնը կլինի, եթե բոլոր աստղերը միանգամից մարեն: Եվ դա, քո կարծիքով, կարևոր չէ՛... <br />
<br />
Նա այլևս չկարողացավ խոսել: Հանկարծ սկսեց հեկեկալ: Մթնեց: Ես գործս թողեցի: Ինձ համար արդեն ծիծաղելի էին այդ չարաբաստիկ հեղույսն ու մուրճը, ծարավությունն ու մահը: Մի աստղի վրա, մի մոլորակի վրա՝ Երկիր անունով իմ մոլորակի վրա, լալիս էր Փոքրիկ իշխանը, և հարկանոր էր նրան մխիթարել: Ես նրան գրկեցի ու սկսեցի օրոր ասել: Ես նրան ասում էի. <br />
«Քո սիրած ծաղիկին վտանգ չի սպառնում...<br />
<br />
Ես քո գառնուկին դնչկալ կնկարեմ... Ես քո ծաղկի համար զրահ կնկարեմ... Ես...»: Ես լավ չէի հասկանում, թե ինչ եմ ասում: Ես ինձ սարսափելի անճար ու անշնորհք էի զգում: Ես չգիտեի, թե ինչպես կանչեմ, որպեսզի նա լսի, ինչպես հասնեմ նրա հոգուն, որը սահում, հեռանում էր ինձանից... Չէ՞ որ շատ խորհրդավոր ու առեղծվածային է արցունքների աշխարհը: <br />
<br />
== VIII ==<br />
<br />
Շատ շուտով ես ավելի ճանաչեցի այդ ծաղիկը: Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա մինչ այդ աճում էին սովորական ու համեստ ծաղիկներ, որոնք քիչ թերթեր ունեն, շատ քիչ տեղ են գրավում և ոչ ոքի չեն անհանգստացնում: Նրանք առավոտները բացվում են խոտերի մեջ և երեկոները թառամում: Բայց այս մեկը ծլեց մի սերմից, որը չգիտես թե որտեղից էր ընկել նրա մոլորակի վրա, և Փոքրիկ իշխանը աչքը չէր կտրում մնացած ծիլերին ու շյուղերին բոլորովին չնմանվող այդ փոքրիկ թփիկից: Հանկարծ ու դա բաոբաբի մի նոր տարատեսակ լիներ: Բայց թփիկը շուտով դադարեց բարձրանալուց, ու նրա վրա կոկոն հայտնվեց: Փոքրիկ իշխանը այդքան մեծ կոկոն չէր տեսել և արդեն նախազգում էր, որ հրաշք է լինելու: Իսկ անծանոթ հյուրը, իր կանաչ սենյակի մեջ թաքնված, դեռևս պատրաստվում էր, գեղեցկանում: Խնամքով գույներ էր ընտրում: Նա առանց շտապելու զարդարվում էր՝ իրար հետևից վրան փորձելով թերթերը: Նա չէր ուզում մի ինչ-որ կակաչի նման աշխարհ գալ գզգզված: Նա ուզում էր երևալ իր գեղեցկության ամբողջ փայլով: Այո՛, դա մի սարսափելի պճնամոլ էր: Խորհրդավոր նախապատրաստությունները օրեր էին տևում, և ահա, վերջապես, մի օր առավոտյան՝ դեռ արևը չծագած, թերթերը բացվեցին:<br />
<br />
Եվ գեղեցկուհին, որ այդ պահի համար բավական երկար աշխատանք էր թափել, հորանջելով ասաց. <br />
<br />
– Ա՜խ, հազիվ արթնացա... Խնդրում եմ՝ ներեք ինձ... Ես դեռ բոլորովին գզգզված եմ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն իր հիացմունքը չկարողացավ զսպել. <br />
<br />
– Ինչքա՜ն գեղեցիկ եք դուք: <br />
<br />
– Ի՞նչ եք ասում... – եղավ մեղմ պատասխանը: – Տեսեք, է՜, ես ծնվեցի արեգակի հետ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը, իհարկե, հասկացավ, որ զարմանալի հյուրը համեստությամբ չի տառապում, բայց դրա փոխարեն նա այնքան գեղեցիկ էր, որ մարդու շունչ էր կտրվում: Իսկ ծաղիկը շուտով ասաց. <br />
<br />
– Կարծես թե նախաճաշի ժամն է: Բարի եղեք, խնդրում եմ, զբաղվեք<br />
ինձնով... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շատ շփոթվեց,հետո նա գտավ ցնցուղն ու աղբյուրի ջուր ցանեց ծաղկի վրա: Շուտով պարզվեց, որ գեղեցկուհին հպարտ է ու շուտ վիրավորվող, և Փոքրիկ իշխանը նրա ձեռքին տանջահար եղավ: Ծաղիկը փուշ ուներ, և մի անգամ նա Փոքրիկ իշխանին ասաց. <br />
<br />
– Թող նույնիսկ վագրեր գան, ես նրանց ճանկերից չեմ վախենում: <br />
<br />
– Իմ մոլորակի վրա վագրեր չկան, – առարկեց Փոքրիկ իշխանը: – Բացի այդ, վագրը խոտ չի ուտում: <br />
<br />
– Ես խոտ չեմ, – վիրավորվեց ծաղիկը:<br />
<br />
– Ներեցեք ինձ... <br />
<br />
– Չէ՛, վագրը ինձ համար սարսափելի չէ, բայց ես շատ եմ վախենում միջանցիկ քամուց: Դուք շիրմա չունե՞ք...«Բույս է և դեռ միջանցիկ քամուց վախենում է... շատ զարմանալի է..., – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՜նչ ծանր բնավորություն ունի այս ծաղիկը»: <br />
<br />
– Իրիկնամուտին խնդրում եմ ինձ ծածկեք: Շատ ցուրտ է ձեզ մոտ: Ձեր մոլորակը բոլորովին հարմարավետ չէ: Ա՛յ, որտեղից ես եկել եմ... <br />
<br />
Նա խոսքը չավարտեց: <br />
<br />
Չէ՞ որ նա այստեղ էր ընկել, երբ ընդամենը սերմի հատիկ էր և ուրիշ մոլորակների մասին ոչինչ չէր կարող գիտենալ: Հիմարություն է սուտ ասելը, մանավանդ որ հեշտությամբ կարող ես բռնվել: Գեղեցկուհին շփոթվեց, հետո մեկ-երկու անգամ հազաց, որպեսզի Փոքրիկ իշխանն զգար, որ շատ մեղավոր է նրա առաջ: <br />
<br />
– Ի՞նչ եղավ շիրման... <br />
<br />
– Ես ուզում էի գնալ շիրման բերելու, բայց հո չէի՞ կարող մինչև վերջ ձեզ չլսել: <br />
<br />
Ծաղիկն ավելի ուժեղ սկսեց հազալ. թող, այնուամենայնիվ, տղայի խիղճը տանջի: <br />
<br />
Թեև Փոքրիկ իշխանը սիրեց սքանչելի ծաղիկը և շատ ուրախ էր նրան ծառայելու համար, բայց շուտով նրա սիրտը կասկած ընկավ: Դատարկ խոսքերին սկսեց նշանակություն տալ և իրեն շատ դժբախտ զգալ: <br />
<br />
– Ես իզուր էի նրան լսում, – մի անգամ սիրտը բացեց նա: – Երբեք չպետք է լսել, թե ինչ են ասում ծաղիկները: Հարկավոր է ուղղակի նայել նրանց ու շնչել նրանց բույրը:<br />
<br />
Իմ ծաղիկն իր բուրմունքով լցրել է ամբողջ մոլորակը, իսկ ես չէի կարողանում դրա համար ուրախանալ: Վագրերի ու մագիլների մասին նրա խոսակցությունները... դրանք պետք է ինձ վրա ազդեին, ինձ հուզեին, իսկ ես ջղայնանում էի... Եվ հետո նա խոստովանեց. <br />
<br />
– Ես այն ժամանակ ոչինչ չէի հասկանում: Հարկավոր էր ոչ թե խոսքերով, այլ գործերով դատել: Նա ինձ էր նվիրում իր բուրմունքը, լուսավորում էր իմ կյանքը: Ես չպետք է փախչեի: Նրա խղճուկ խորամանկությունների տակ ես պետք է քնքշություն տեսնեի: Այնքան անհետևողական են ծաղիկները... Բայց ես շատ ջահել էի այն ժամանակ և դեռ սիրել չգիտեի: <br />
<br />
== IX ==<br />
<br />
Որքան ես հասկացա, նա որոշել էր ճանապարհորդել չվող թռչունների հետ: Վերջին առավոտը նա սովորականից ավելի եռանդով սկսեց մաքրել ու հավաքել իր մոլորակը: Խնամքով մաքրեց գործող հրաբուխները: Նա երկու գործող հրաբուխ ուներ: Առավոտները շատ հարմար է նրանց վրա նախաճաշ տաքացնել: Բացի այդ, կար նաև մի հանգած հրաբուխ: Բայց նա մտածեց, որ ինչ ասես կարող է պատահել, դրա համար էլ մաքրեց նաև հանգած հրաբուխը: Երբ հրաբուխները լավ ես մաքրում, նրանք հանգիստ ու անաղմուկ են վառվում, առանց ժայթքումների: Հրաբուխի ժայթքումը նույնն է, ինչ որ վառարանի խողովակի հրդեհը, երբ կպչում է նրա միջի մուրը: Ինչ խոսք, մենք՝ երկրի վրայի մարդիկս, շատ փոքրիկ ենք և չենք կարող մաքրել մեր հրաբուխները: Ահա թե ինչու են նրանք այդքան տհաճություն պատճառում մեզ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը տխրությամբ պոկեց նաև բաոբաբի վերջին ծիլերը: Նա կարծում էր, թե երբեք այլևս չի վերադառնա, բայց այդ առավոտյան սովորական աշխատանքը նրան չտեսնած հաճույք էր պատճառում: Իսկ երբ վերջին անգամ ջրեց սքանչելի ծաղիկն ու պատրաստվում էր ապակիով ծածկել այն, նա նույնիսկ ուզեց լաց լինել: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – ասաց: <br />
<br />
Գեղեցկուհին չպատասպանեց: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Ծաղիկը հազաց, բայց դա մրսելուց չէր: <br />
<br />
– Ես հիմար էի, – ասաց նա վերջապես: <br />
<br />
– Ներիր ինձ: Եվ աշխատիր երջանիկ լինել: <br />
<br />
Եվ ոչ մի հանդիմանություն: Փոքրիկ իշխանը շատ էր զարմացել: Նա, ապակին ձեռքին, սառել, մնացել էր կանգնած: Որտեղի՞ց էր այդ մեղմ քնքշությունը: <br />
<br />
– Այո՛, այո՛, ես սիրում եմ քեզ, – լսեց նա: – Ես մեղավոր եմ, որ դու չգիտեիր այդ: Բայդ դա կարևոր էլ չէ: Ասենք, դու էլ էիր ինձ նման հիմար: Աշխատիր երջանիկ լինել... թող այդ ապակին, այն ինձ այլևս պետք չէ:<br />
<br />
– Բայց քամին... <br />
<br />
– Ես այնքան էլ մրսած չեմ... գիշերային զովը ինձ նույնիսկ օգուտ կտա... չէ՞ որ ես ծաղիկ եմ... <br />
<br />
– Բայց գազանները, միջատները... <br />
<br />
– Դե պետք է մի երկու թրթուր հանդուրժեմ, եթե ուզում եմ թիթեռների հետ ծանոթանալ... <br />
<br />
Նրանք պետք է որ շատ լավիկը լինեն: <br />
<br />
Թե չէ, ո՞վ պիտի ինձ այցելի: Չէ՞ որ դու հեռվում կլինես: Իսկ մեծ գազաններից ես չեմ վախենում: Ես մագիլներ ունեմ: <br />
<br />
Եվ նա պարզամտորեն ցույց տվեց իր չորս փշերը: Հետո ավելացրեց. <br />
<br />
– Էլ մի ձգձգիր... դա անտանելի է... Եթե որոշել ես գնալ՝ գնա: <br />
<br />
Նա չէր ուզում, որ Փոքրիկ իշխանը տեսնի, թե ինչպես է ինքը լալիս: Դա մի շատ հպարտ ծաղիկ էր: <br />
<br />
== X == <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակին ամենից շատ մոտիկ էին № 325, 326, 327, 329 և 330 փոքրիկ մոլորակները: Դրա համար էլ նա որոշեց նախ և առաջ այցելել դրանց: Չէ՞ որ պետք էր մի որևէ զբաղմունք գտնել և, բացի այդ, որոշ բաներ էլ սովորել: <br />
<br />
Առաջին մոլորակի վրա մի թագավոր էր ապրում: Ծիրանիով և կնգունի մորթիով պճնված՝ նա բազմել էր շատ հասարակ, բայց, այնուամենայնիվ, փառահեղ իր գահին: <br />
<br />
– Ահա և հպատակը, – բացականչեց թագավորը՝ տեսնելով Փոքրիկ իշխանին: <br />
<br />
«Այդ ինչպե՞ս ճանաչեց, – անցավ Փոքրիկ իշխանի մտքով, – չէ՞ որ նա ինձ առաջին անգամ է տեսնում»: <br />
<br />
Նա չգիտեր, որ թագավորները աշխարհին շատ հասարակ հայացքով են նայում: Նրանց համար բոլոր մարդիկ հպատակներ են: <br />
<br />
– Արի մոտիկ, ուզում եմ քեզ լավ տեսնել, – ասաց թագավորը սարսափելի հպարտ, որ կա մեկը, որի համար նա կարող է թագավոր լինել: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շուրջը նայեց մի որևէ տեղ գտնելու հույսով, բայց թագավորի կնգումե հոյակապ պատմուճանը ծածկել էր ամբողջ մոլորակը: <br />
<br />
Եվ նա նման կանգնած ու քանի որ շատ էր հոգնած, հորանջեց.<br />
<br />
– Վարվելակարգը թույլ չի տալիս միապետի ներկայությամբ հորանջել, – ասաց թագավորը: – Ես քեզ արգելում եմ հորանջել: <br />
<br />
– Ես չկարողացա ինձ զսպել, – շփոթված ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես երկար ճանապարհ եմ անցել և բոլորովին չեմ քնել... <br />
<br />
– Որ այդպես է, ես քեզ հրամայում եմ հորանջել. – ասաց թագավորը: – Ես շատ վաղուց է, որ չեմ տեսել, թե ինչպես ես հորանջում: Ինձ համար դա նույնիսկ հետաքրքիր է: Այսպես ուրեմն, հորանջի՛ր: Այդպես է իմ կամքը: <br />
<br />
– Բայց... ես քաշվում եմ... ես այլևս չեմ կարող... – շշնջաց Փոքրիկ իշխանն ու ամբողջովին կարմրեց: <br />
<br />
– Հըմ, հըմ... Այդ դեպքում... այդ դեպքում ես կարգադրում եմ մերթ հորանջել, մերթ... <br />
<br />
Թագավորը շփոթվեց և նույնիսկ, կարծես թե, ջղայնացավ: <br />
<br />
Չէ՞ որ թագավորի համար ամենակարևորն այն է, որ առանց խոսքի ենթարկվեն իրեն: Անհնազանդություն նա չէր հանդուրժի: Դա մի բացարձակ միապետ էր: Բայց նա շատ բարի էր, դրա համար էլ միայն խելացի հրամաններ էր տալիս: <br />
<br />
«Եթե ես իմ գեներալին հրամայեմ ճայ դառնալ, – ասում էր թագավորը, – ու եթե գեներալը հրամանը չկատարի, դա ոչ թե նրա, այլ իմ հանցանքն է»: <br />
<br />
– Կարելի՞ է նստել, – անհամարձակ ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հրամայում եմ, նստի՛ր, – պատասխանեց թագավորը և վեհապանծ շարժումով վեր քաշեց իր կնգումե պատմուճանի մի քղանցքը: <br />
<br />
Բայց Փոքրիկ իշխանը մի բան չէր կարողանում հասկանալ: Այսքան փոքր մոլորակի վրա ի՞նչ է կառավարում թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն, – սկսեց նա, – կարո՞ղ եմ մի հարց տալ... <br />
<br />
– Հրամայում եմ, հարցրո՛ւ, – շտապ ասաց թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն... դուք ի՞նչ եք կառավարում... <br />
<br />
– Ամեն ինչ, – ուղղակի պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
– Ամեն ի՞նչ... <br />
<br />
Թագավորը, համեստորեն ձեռքը շարժելով, ցույց տվեց իր մոլորակը, ինչպես նաև մյուս մոլորակներն ու աստղերը: <br />
<br />
– Եվ այս բոլորը դո՞ւք եք կառավարում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այո, – պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
Նա այդպես ասաց, որովհետև իրոք լիիրավ միապետ էր և ոչ մի սահման ու սահմանափակում չէր ճանաչում: <br />
<br />
– Եվ աստղերը ձեզ ենթարկվո՞ւմ են, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Դե իհարկե, – պատասխանեց թագավորը: – Աստղերն անմիջապես ենթարկվում են. ես անհնազանդություն չեմ հանդուրժում: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիացած էր: Ա՛յ, եթե ինքը նման հզորություն ունենար: <br />
<br />
Այն ժամանակ ոչ թե քառասունչորս, այլ յոթանասուներկու, նույնիսկ հարյուր անգամ կդիտեր վերջալույսը և այն էլ առանց աթոռը տեղից շարժելու: <br />
<br />
Այստեղ նա նորից հիշեց իր լքված մոլորակը, տխրեց և սիրտ անելով՝ թագավորին խնդրեց. <br />
<br />
– Ես կուզենայի վերջալույս տեսնել... խնդրում եմ, բարի լինեք հրամայել արևին, որ մայր մտնի... <br />
<br />
– Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես: <br />
<br />
– Դուք, ձերդ մեծություն, – առանց տատանվելու պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Միանգամայն ճիշտ է, – հաստատեց թագավորը: – Ամեն մեկից պետք է խնդրել այն, ինչ նա կարող է տալ: Իշխանությունը նախ և առաջ պետք է խելացի լինի: Եթե դու քո ժողովրդին հրամայես ծովը նետվել, նա հեղափոխություն կանի: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև իմ հրամանները խելացի են: <br />
<br />
– Իսկ վերջալո՞ւյսը... – հիշեցրեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ նա հարցներ, այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: <br />
<br />
– Վերջալույս էլ կլինի, մի՛ վախենա: Ես կպահանջեմ, որ արևը մայր մտնի: Բայց նախ կսպասեմ, որ դրա համար բարենպաստ պայմաններ լինեն, քանի որ դրանից է երևում, թե որքանով է իշխողը իմաստուն: <br />
<br />
– Իսկ ե՞րբ բարենպաստ պայմաններ կլինեն, – ուզեց տեղեկանալ Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – հաստափոր օրացույցը թերթելով՝ պատասխանեց արքան: – Դա կլինի... հըմ... հըմ... այսօր, դա կլինի ժամը յոթն անց քառասուն րոպեին: Այդ ժամանակ դու կտեսնես, թե որքան ճշգրիտ են կատարում իմ հրամանները: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հորանջեց: Ափսոս, որ այստեղ վերջալույսը չեն կարող տեսնել երբ որ ցանկանաս: Եվ, ճիշտն ասած, նա արդեն սկսեց մի քիչ ձանձրանալ: <br />
<br />
– Իմ գնալու ժամանակն է, – ասաց նա թագավորին: – Այլևս անելիք չունեմ ես այստեղ: <br />
<br />
– Մնա, – ասաց թագավորը. նա շատ հպարտ էր, որ հպատակ է ձեռք գցել և չէր ուզում նրանից բաժանվել: – Մնա, ես քեզ նախարար կնշանակեմ: <br />
<br />
– Ինչի՞ նախարար: <br />
<br />
– Ասենք... արդարադատության: <br />
<br />
– Չէ՞ որ այստեղ մարդ չկա, որ դատեմ: <br />
<br />
– Ո՞վ գիտե, – առարկեց թագավորը: – Ես դեռ իմ ամբողջ թագավորությունը լավ չեմ ստուգել: Ես շատ ծեր եմ, տեղս էլ փոքր է կառք պահելու համար, իսկ ոտքով քայլելը շատ է հոգնեցուցիչ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը կռացավ և նայեց մոլորակի մյուս կողմը: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն նայեցի, – բացականչեց նա, – այնտեղ նույնպես ոչ ոք չկա:<br />
<br />
– Այդ դեպքում ինքդ քեզ դատիր, – ասաց թագավորը: – Դա ամենադժվար բանն է: Իրեն դատելը ուրիշներին դատելուց դժվար է: Եթե դու կարողանաս ինքդ քեզ ճիշտ դատել, նշանակում է, հիրավի, իմաստուն ես: <br />
<br />
– Ես ինձ որտեղ ասես կարող եմ դատել: Դրա համար չարժե, որ ապրեմ այստեղ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – ասաց թագավորը: – Ինձ թվում է, թե իմ մոլորակի վրա ինչ-որ մի տեղ պառավ առնետ է ապրում: Գիշերները ես լսում եմ, թե նա ինչպես է ճանկռոտում: Դու կարող էիր այդ պառավ առնետին դատել: Մեկ - մեկ դու նրան մահվան դատապարտիր: Նրա կյանքը քեզանից կլինի կախված: Իսկ հետո պետք է նրան ամեն անգամ ներում շնորհել: Պետք է խնայել պառավ առնետին, չէ՞ որ նա միակն է մեզ մոտ: <br />
<br />
– Ես չեմ սիրում մահվան դատավճիռ արձակել, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ընդհանրապես... իմ գնալու ժամանակն է: <br />
<br />
– Չէ՛, ժամանակը չէ, – առարկեց արքան: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն արդեն ճամփա էր ընկնում, բայց չէր ուզում ծեր միապետին վշտացնել: <br />
<br />
Եթե ձերդ մեծությունն ուզում է, որ իր հրամանները կատարվեն, – ասաց նա, – պետք է ողջամիտ հրամաններ տա: Օրինակ՝ դուք կարող եք ինձ հրամայել անհապաղ ճանապարհ ընկնել: Ինձ թվում է՝ դրա համար հիմա շատ բարենպաստ պայմաններ կան... <br />
<br />
Թագավորը չէր պատասխանում, և Փոքրիկ իշխանը անվճռականորեն մի քիչ էլ կանգ առավ, հետո հառաչեց ու ճանապարհ ընկավ: <br />
<br />
– Քեզ դեսպան եմ նշանակում, – նրա հետևից շտապ ձայն տվեց թագավորը:<br />
<br />
Եվ նրա տեսքն այդ րոպեին այնպիսին էր, կարծես նա ոչ մի առարկություն հանդուրժել չէր կարող: <br />
<br />
«Տարօրինակ մարդիկ են այս մեծահասակները», – ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը՝ ճանապարհը շարունակելով: <br />
<br />
== XI ==<br />
<br />
Երկրորդ մոլորակի վրա ապրում էր փառասերը: <br />
<br />
– Օ՜, ահա և երկրպագու հայտնվեց, – հեռվից Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց նա: <br />
<br />
Չէ՞ որ սնապարծ մարդկանց միշտ թվում է, թե բոլորը հիացած են իրենցով: <br />
<br />
– Բարի օր, ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ինչ հետաքրքիր գլխարկ ունեք: <br />
<br />
– Սա նրա համար է, որ տամ, – բացատրեց փառասերը, – տամ, երբ ինձ ողջունելու լինեն: Դժբախտաբար այստեղ ոչ ոք չի գալիս: <br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: Բայց նա ոչինչ չհասկացավ: <br />
<br />
– Հապա մի ծափ տուր, – ասաց փառասերը: Փոքրիկ իշխանը ծափ տվեց: Փառասերը գլխարկը հանեց և սկսեց համեստորեն տալ: <br />
<br />
«Այստեղ ավելի ուրախ է, քան ծեր թագավորի մոտ», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: Եվ նորից սկսեց ծափ տալ, իսկ փառասերը, նորից գլխարկը հանելով, խոնարհվեց: <br />
<br />
Այսպես մի հինգ րոպե նույն բանը կրկնվեց, և Փոքրիկ իշխանը ձանձրացավ: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ է պետք անել, որ գլխարկը ընկնի, – հարցրեց նա:<br />
<br />
Բայց փառասերը չլսեց: Սնապարծ մարդիկ, բացի գովեստից, մնացած ամեն ինչի նկատմամբ խուլ են: <br />
<br />
– Դու իսկապե՞ս իմ խանդավառ երկրպագուն ես, – Փոքրիկ իշխանին հարցրեց նա: <br />
<br />
– Իսկ այդ ինչպե՞ս են երկրպագում: <br />
<br />
– Երկրպագել, այդ նշանակում է ընդունել, որ այս մոլորակի վրա ես ամենագեղեցիկն եմ, ամենից շքեղը, հարուստը և ամենից խելոքը:<br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ քո մոլորակի վրա ուրիշ մարդ չկա: <br />
<br />
– Դե ոչինչ, ինձ հաճույք պատճառելու համար միևնույն է, հիացիր ինձանով: <br />
<br />
– Ես հիանում եմ, – ուսերը թոթվելով՝ ասաց Փոքրիկ իշխանը, – բայց մի՞թե դա քեզ ուրախություն է պատճառում: <br />
<br />
Եվ նա փառասերի մոտից փախավ: <br />
<br />
«Իսկապես որ մեծահասակները շատ տարօրինակ մարդիկ են», – պարզամտորեն մտածեց նա ու ճանապարհ ընկավ:<br />
<br />
== XII ==<br />
<br />
Հետևյալ մոլորակի վրա հարբեցողն էր ապրում:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նրա մոտ շատ քիչ մնաց, բայց անչափ տխրեց: <br />
Երբ նա հայտնվեց այդ մոլորակի վրա, հարբեցողը լուռ նստել ու նայում էր առջևում շարված դատարկ ու լիքը շշերի բանակին: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ ես անում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Խմում եմ, – մռայլ պատասխանեց հարբեցողը: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ: <br />
<br />
– Որպեսզի մոռանամ: <br />
<br />
– Ի՞նչը մոռանաս, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Նա սկսել էր խղճալ հարբեցողին: <br />
<br />
– Ուզում եմ մոռանալ, որ ամոթ է, – խոստովանեց հարբեցողը ու գլուխը խոնարհեց:<br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ է ամոթ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Ամոթ է, որ խմում եմ, – բացատրեց հարբեցողն, ու այլևս նրանից հնարավոր չէր ոչ մի խոսք կորզել: <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը շիվար ու տարակուսանքով լի շարունակեց իր ճամփան: <br />
<br />
«Այո՛, անկասկած, մեծահասակները շա՜տ, շա՜տ տարօրինակ մարդիկ են», – մտածեց նա: <br />
<br />
== XIII == <br />
<br />
Չորրորդ մոլորակը պատկանում էր մի գործարար մարդու: Նա այնքան զբաղված էր, որ երբ Փոքրիկ իշխանը հայտնվեց, գլուխն անգամ չբարձրացրեց: <br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց Փոքրիկ իշխանը, – ձեր ծխախոտը հանգել է:<br />
<br />
– Երեքին գումարած երկու՝ հինգ: Հինգին գումարած յոթ՝ տասներկու: Բարի օր: Տասնհինգ, յոթ էլ՝ քսաներկու: Քսաներկու, վեց էլ, հավասար է քսանութի: Ժամանակ չունեմ լուցկի վառելու: Քսանվեցին գումարած հինգ հավասար է երեսունմեկի: Ո՜ւֆ... այսպիսով, ընդամենը հինգ հարյուր միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ... <br />
<br />
– Ի՞նչ... Դու այստե՞ղ ես: Հինգ հարյուր միլիոն... արդեն չեմ հիշում, թե ինչ... Ես այնքան գործ ունեմ... ես լուրջ մարդ եմ, շաղարատելու ժամանակ չունեմ... երկուս, հինգ էլ՝ յոթ... <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ի՞նչ... – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ հարցներ, նա այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: Գործարար մարդը գլուխը բարձրացրեց. <br />
<br />
– Արդեն հիսունչորս տարի է, ինչ ես ապրում եմ այս մոլորակի վրա, և այդ ընթացքում ինձ միայն երեք անգամ են խանգարել: Առաջին անգամ՝ քսաներկու տարի սրանից առաջ, չգիտես որտեղից հայտնվեց մի մայիսյան բզեզ: Նա սարսափելի աղմուկ բարձրացրեց, և ես գումարման ժամանակ չորս սխալ արեցի: Երկրորդ անգամ՝ տասնմեկ տարի առաջ, ռևմատիզմի նոպա ունեցա՝ նստակյաց կյանքից: Ես ման գալու ժամանակ չունեմ: Ես լուրջ մարդ եմ: Երրորդ անգամ... ահա սա... Այսպես, ուրեմն, հինգ հարյուր միլիոն... <br />
<br />
– Միլիոն ի՞նչ... <br />
<br />
Գործարար մարդը գլխի ընկավ, որ պետք է պատասխանի, թե չէ հանգիստ չի ունենա: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն էն բաներից... որ օդում մեկ-մեկ երևում են... <br />
<br />
– Դրանք ի՞նչ են, ճանճե՞ր... <br />
<br />
– Դե չէ... փոքրիկ, փայլուն բաներ են... <br />
<br />
– Մեղունե՞ր... <br />
<br />
– Չէ՛, չէ՛... Այսպիսի փոքրիկ բաներ են... ոսկեգույն, ամեն մի ծույլ մարդ հենց նայում է դրանց, սկսում է երազել: Ես լուրջ մարդ եմ, ես երազելու ժամանակ չունեմ: <br />
<br />
– Աա՜, աստղեր: <br />
<br />
– Ա՛յ, ա՛յ, աստղեր: <br />
<br />
– Հինգ հարյուր միլիոն ա՞ստղ... իսկ ի՞նչ ես անում այդ աստղերը... <br />
<br />
– Հինգ հարյուր մեկ միլիոն վեց հարյուր քսաներկու հազար յոթ հարյուր երեսունմեկ: Ես լուրջ մարդ եմ, ես սիրում եմ, որ ամեն ինչ ճշգրիտ լինի: <br />
<br />
– Ի՞նչ ես անում դու այդ բոլոր աստղերը: <br />
<br />
– Ինչ եմ անո՞ւմ... <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Ոչինչ էլ չեմ անում: Ես տիրում եմ դրանց: <br />
<br />
– Տիրում ես աստղերի՞ն: <br />
<br />
– Այո՛: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն մի թագավոր եմ տեսել, որը... <br />
<br />
– Թագավորները ոչնչի չեն տիրում... նրանք միայն կառավարում են... դա բոլորովին այլ բան է: <br />
<br />
– Իսկ ինչի՞ համար ես տիրում աստղերին: <br />
<br />
– Որպեսզի հարուստ լինեմ: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ ես ուզում հարուստ լինել: <br />
<br />
– Որպեսզի էլի նոր աստղեր առնեմ, եթե որևէ մեկը նոր աստղեր հայտնաբերի: <br />
<br />
«Սա իսկ և իսկ այն հարբեցողի նման է դատում», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Եվ շարունակեց հարցնել. <br />
<br />
– Իսկ աստղերին ինչպե՞ս են տիրում:<br />
<br />
– Աստղերն ո՞ւմն են, – տհաճությամբ հարցրեց գործարարը: <br />
<br />
– Չգիտեմ: Ոչ մեկինն էլ չեն: <br />
<br />
– Ուրեմն իմն են, որովհետև ես առաջինն եմ այդ բանը մտածել: <br />
<br />
– Եվ դա բավական է: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եթե դու ալմաստ ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե դու մի կղզի ես գտնում, որը տեր չունի, ուրեմն քոնն է: Եթե առաջին անգամ քո գլխում մի միտք է ծագում, դու նրա համար պատենտ ես վերցնում, և այն քոնն է: Ես աստղերին տիրում եմ, որովհետև ինձանից առաջ ոչ ոք գլխի չի ընկել, որ կարելի է նրանց տիրել: <br />
<br />
– Ա՛յ դա ճիշտ է, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ի՞նչ պիտի անես դու այդ աստղերը: <br />
<br />
– Ինչ ուզենամ՝ կանեմ, – պատասպանեց գործարարը, – հաշվում եմ ու էլի կհաշվեմ: Դա շատ դժվար բան է: Բայց ես լուրջ մարդ եմ: <br />
<br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանի համար դա շատ քիչ էր: <br />
<br />
– Եթե ես մետաքսե թաշկինակ ունենամ, կարող եմ կապել վզիս ու հետս տանել, – ասաց նա: – Եթե ես մի ծաղիկ ունենամ, կարող եմ պոկել ու հետս տանել: Բայց չէ՞ որ դու չես կարող աստղերը տանել: <br />
<br />
– Չեմ կարող, բայց ես դրանք կարող եմ բանկ դնել: <br />
<br />
– Այդ ինչպե՞ս: <br />
<br />
– Շատ պարզ, թղթի վրա գրում եմ, թե որքան աստղ ունեմ: Հետո այդ թուղթը դնում եմ արկղի մեջ ու բանալիով փակում: <br />
<br />
– Այդքա՞նը:<br />
<br />
– Դա բավական է: <br />
<br />
«Հետաքրքիր է, – մտածեղ Փոքրիկ իշխանը: – Եվ նույնիսկ բանաստեղծական է: Բայց այնքան էլ լուրջ բան չէ»: <br />
<br />
Թե ինչն է լուրջ բան, ինչը՝ ոչ, Փոքրիկ իշխանը յուրովի էր հասկանում, ոչ այնպես, ինչպես մեծահասակները: <br />
<br />
– Ես մի ծաղիկ ունեմ, – ասաց նա, և ես ամեն առավոտ ջրում եմ այն: Ես երեք հրաբուխ ունեմ, ամեն շաբաթ մաքրում եմ դրանք: Բոլորն էլ մաքրում եմ, հանգածը նույնպես: Դե, ինչ ասես կարող է պատահել: Եվ իմ հրաբուխների ու իմ ծաղկի<br />
<br />
համար օգտակար է, որ ես տիրում եմ նրանց: Իսկ աստղերը քեզանից ոչ մի օգուտ չեն ստանում... <br />
<br />
Գործարար մարդը բերանը բաց արեց, բայց այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ պատասխանի, և Փոքրիկ իշխանը շարունակեց իր ճամփան:<br />
<br />
«Այո, մեծահասակներն իրոք զարմանալի մարդիկ են», – ճանապարհը շարունակելով՝ պարզամտորեն ասում էր նա ինքն իրեն:<br />
<br />
== XIV ==<br />
<br />
Հինգերորդ մոլորակը բոլորից փոքր էր ու զվարճալի: Նրա վրա միայն մի լապտեր ու մի լապտերավառ էր տեղավորվում: Փոքրիկ իշխանը ոչ մի կերպ չէր հասկանում, թե երկնքում մոլորված այդ տուն ու բնակիչ չունեցող մոլորակիկի ինչին են պետք լապտերն ու լապտերավառը: Բայց նա մտածեց.<br />
<br />
– «Գուցե այս մարդն էլ տարօրինակ է, բայց ավելի տարօրինակ չէ, քան թագավորը, փառասերը, գործարարն ու հարբեցողը: Նրա աշխատանքի մեջ այնուամենայնիվ իմաստ կա: Երբ նա վառում է լապտերը, կարծես թե մի նոր աստղ կամ ծաղիկ է ծնվում: Իսկ երբ հանգցնում է լապտերը, թվում է, թե ծաղիկը կամ աստղը քուն են մտնում: Սքանչելի զբաղմունք է: Սա իսկապես օգտակար է, որովհետև գեղեցիկ է»: <br />
<br />
Եվ երբ հավասարվեց այդ մոլորակին, նա հարգանքով տվեց լապտերավառին: <br />
<br />
– Բարի օր, – ասաց նա: – Ինչո՞ւ դու հիմա հանգցրիր քո լապտերը: <br />
<br />
– Պայմանն այդպես է, – պատասխանեց լապտերավառը: – Բարի օր: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ պայման է: <br />
<br />
– Լապտերն հանգցնելու պայմանը: Բարի երեկո: <br />
<br />
Եվ նա նորից լապտերը վառեց: <br />
<br />
– Իսկ ինչո՞ւ դու նորից վառեցիր այն: <br />
<br />
– Պայմանն այդպես է, – կրկնեց լապտերավառը: <br />
<br />
– Չեմ հասկանում, – խոստովանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հասկանալու բան չկա, – ասաց լապտերավառը: – Պայմանը պայման է: <br />
<br />
Բարի օր: <br />
<br />
Եվ լապտերը հանգցրեց: <br />
<br />
Հետո կարմիր վանդակավոր թաշկինակով ճակատի քրտինքը սրբեց ու ասաց. <br />
<br />
– Ծանր է իմ արհեստը: Մի ժամանակ իմաստ ուներ այն: Առավոտները ես հանգցնում էի, իսկ երեկոները՝ վառում: Ես մի ամբողջ օր ունենում էի հանգստանալու և մի ամբողջ գիշեր՝ քունս առնելու համար... <br />
<br />
– Իսկ հետո պայմանը փոխվե՞ց... <br />
<br />
– Պայմանը չի փոխվել, – ասաց լապտերավառը: – Դժբախտությունն էլ հենց այդ է: Իմ մոլորակը տարին տարու վրա ավելի արագ է պտտվում, իսկ պայմանը մնում է նույնը: <br />
<br />
– Իսկ ինչպե՞ս պիտի անենք, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այսպես էլ պիտի անեմ: Մի րոպեում մոլորակը լրիվ պտույտ է անում, և ես շունչ քաշելու համար ոչ մի վայրկյան չունեմ: Ամեն րոպե ես լապտերը հանգցնում եմ ու հետո նորից վառում:<br />
<br />
– Այ քեզ հետաքրքիր բան... Ուրեմն քեզ մոտ օրը տևում է միայն մի րոպե՞... <br />
<br />
– Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա այստեղ, – առարկեց լապտերավառը: <br />
<br />
– Արդեն մի ամբողջ ամիս է, ինչ ես ու դու խոսում ենք:<br />
<br />
– Մի ամբողջ ամի՛ս: <br />
<br />
– Իհարկե: Երեսուն րոպե: Երեսուն օր: Բարի երեկո: <br />
<br />
Եվ նա նարից լապտերը վառեց: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նայում էր լապտերավառին, որն այդքան հավատարիմ էր իր տված խոսքին: Եվ նա ավելի էր դուր գալիս Փոքրիկ իշխանին:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիշեց, թե ինչպես էր մի ժամանակ աթոռը տեղից տեղ շարժում վերջալույսը դիտելու համար: Եվ նա ուզեց օգնել բարեկամին: <br />
<br />
– Լսի՛ր, – ասաց նա լապտերավառին: – Ես մի միջոց գիտեմ, դու կարող ես հանգստանալ որքան ուզես... <br />
<br />
– Ես անընդհատ ուզում եմ հանգստանալ, – ասաց լապտերավառը: <br />
<br />
– Չէ՞ որ կարելի է հավատարիմ մնալ տված խոսքին և միաժամանակ ծույլ լինել: <br />
<br />
– Քո մոլորակն այնքան փոքր է, որ դու երեք քայլով կարող ես պտտվել նրա շուրջը, – շարունակեց իշխանը: – Եվ դու պարզապես պետք է շարժվես այնպիսի արագությամբ, որ միշտ մնաս արևի տակ: Երբ դու ուզենաս հանգստանալ, պարզապես պետք է գնաս ու գնաս..., և օրը կերկարի այնքան, որքան դու ուզում ես: <br />
<br />
– Բայց դրանից ես օգուտ չեմ ստանա, – ասաց լապտերավառը: – Աշխարհում ես ամենից շատ սիրում եմ քնել: <br />
<br />
– Որ այդպես է, վատ են քո գործերը, – ցավակցեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Վատ են գործերս, – հաստատեց լապտերավառը: – Բարի օր: <br />
<br />
Եվ լապտերը հանգցրեց: <br />
<br />
«Ահա մի մարդ, – ճանապարհը շարունակելով՝ ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը, – ահա մի մարդ, որին բոլորը՝ և՛ թագավորը, և՛ հարբեցողը, և՛ գործարարը, և՛ սնապարծը, կատեին: Իսկ իմ կարծիքով այդ բոլորից միայն նա է, որ ծիծաղելի չէ: Գուցե այն պատճառով, որ միայն իր մասին չի մտածում:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հառաչեց:<br />
<br />
«Ահա թե ում հետ ես կարող էի բարեկամանալ, – մտածեց նա, – բայց լապտերավառի մոլորակը շատ փոքրիկ է: Երկու հոգու տեղ չի անի»: <br />
<br />
Նա չէր ուզում խոստովանել, որ այդ հիանալի մոլորակի համար ափսոսում է մի ուրիշ պատճառով ևս. Քսանչորս ժամում նա կարող էր վերջալույսը դիտել հազար չորս հարյուր քառասուն անգամ: <br />
<br />
== XV ==<br />
<br />
Վեցերորդ մոլորակը նախորդից տասն անգամ մեծ էր: Նրա վրա մի ծերունի էր ապրում, որը հաստափոր գրքեր էր գրում: <br />
<br />
– Նայեցե՛ք... ահա և ճանապարհորդը, – Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց ծերունին: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նստեց սեղանի վրա, որպեսզի շունչ քաշի: <br />
<br />
Նա արդեն բավական շատ էր թափառել: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես գալիս, – հարցրեց ծերունին: <br />
<br />
– Այդ ի՞նչ գիրք է այդքան մեծ, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՞նչ եք անում այստեղ: <br />
<br />
– Ես աշխարհագրագետ եմ, – պատասխանեց ծերունին:<br />
<br />
– Ի՞նչ բան է աշխարհագրագետը: <br />
<br />
– Դա մի գիտնական է, որը գիտի, թե որտեղ են գտնվում ծովերը, քաղաքները, լեռներն ու անապատները: <br />
<br />
– Ի՜նչ հետաքրքիր է, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ա՛յ, դա իսկական գործ է: <br />
<br />
Եվ նա մի հայացք գցեց աշխարհագրագետի մոլորակի վրա: Փոքրիկ իշխանը երբեք այդքան փառահեղ մոլորակ չէր տեսել:</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%93%D5%B8%D6%84%D6%80%D5%AB%D5%AF_%D4%BB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A8&diff=8193Փոքրիկ Իշխանը2015-05-14T11:33:08Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Փոքրիկ Իշխանը <br />
|հեղինակ = [[Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերի]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ<br />
<br />
Խնդրում եմ, երեխաները ինձ ներեն այս գիրքը մեծահասակ մարդու ձոնելու համար: Պետք է արդարանամ՝ այդ մեծահասակ մարդը իմ ամենալավ բարեկամն է: Բացի դա, նա աշխարհում ամեն բան հասկանում է, նույնիսկ մանկական գրքերը: Եվ վերջապես, նա ապրում է Ֆրանսիայում, իսկ այնտեղ հիմա սով է ու սառնամանիք: Եվ նա մխիթարության մեծ կարիք է զգում: Եթե այս ամենը ինձ չի արդարացնում, ապա ես այս գիրքը կնվիրեմ այն տղային, որին մի ժամանակ նման է եղել իմ մեծահասակ ընկերը: Չէ՞ որ բոլոր մեծահասակները առաջ երեխա են եղել, միայն թե նրանցից քչերն են այդ բանը հիշում: Այսպես ուրեմն, ես ուղղում եմ մտցնում իմ ձոնի մեջ՝ <br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ <br />
<br />
Երբ նա փոքրիկ տղա էր<br />
<br />
<br />
<br />
== I ==<br />
<br />
Երբ ես վեց տարեկան էի, «Ճշմարտացի պատմություններ» խորագրով մի գրքում, ուր պատմվում էր կուսական անտառների մասին, մի զարմանալի նկար տեսա: Նկարում հսկայական վիշապօձը մի գիշատիչ գազան էր կուլ տալիս: Ահա թե ինչպիսին էր այդ նկարը:<br />
<br />
Գրքում ասվում էր. «Վիշապօձը իր զոհին կուլ է տալիս առանց ծամելու, ողջողջ: Դրանից հետո նա այլևս չի կարողանում շարժվել և կես տարի անընդհատ քնում է՝ մինչև որ մարսում է կերածը»: <br />
<br />
Ես շատ խորհեցի ջունգլիների արկածներով լի կյանքի մասին և գունավոր մատիտներով նկարեցի իմ առաջին ստեղծագործությունը: Դա իմ № 1 նկարն էր: Ահա թե ինչպես էի նկարել:<br />
<br />
Ես իմ առաջին ստեղծագործությունը ցույց տվեցի մեծահասակներին և հարցրի՝ սարսափելի չէ արդյոք: <br />
<br />
– Մի՞թե գլխարկը սարսափելի է,– առարկեցին նրանք:<br />
<br />
Իսկ դա ամենևին էլ գլխարկ չէր, այլ մի վիշապօձ, որը փիղ էր կուլ տվել: Ստիպված վիշապօձը նկարեցի ներսի կողմից, որպեսզի մեծահասակներին հասկանալի լինի: Ախր նրանց ամեն բան պետք է բացատրել: Ահա իմ № 2 նկարը<br />
<br />
Մեծահասակներն ինձ խորհուրդ տվեցին օձ չնկարել ոչ դրսի և ոչ էլ ներսի կողմից, այլ հետաքրքրվել աշխարհագրությամբ, պատմությամբ, թվաբանությամբ և ուղղագրությամբ: Ահա թե ինչպես պատահեց, որ ես վեց տարեկան հասակում հրաժարվեցի նկարչի փայլուն ապագայից: № 1 և № 2 նկարներով անհաջողության մատնվելուց հետո ես իմ նկատմամբ կորցրեցի հավատս: Մեծահասակները իրենք երբեք և ոչինչ չեն հասկանում, իսկ երեխաների համար շատ է հոգնեցուցիչ, երբ ստիպված են լինում ամեն ինչ նրանց բացատրել ու գլուխները մտցնել: <br />
<br />
Եվ այսպես, ես ստիպված էի ուրիշ մասնագիտություն ընտրել և սովորեցի ինքնաթիռ վարել: Ես ամբողջ աշխարհը գրեթե ման եմ եկել: Եվ, ճիշտ որ ասեմ, աշխարհագրությունն ինձ շատ պետք եկավ: Առաջին իսկ հայացքից կարողանում էի Չինաստանն ու Արիզոնան տարբերել. երբ գիշերը շեղվում ես ճանապարհից, շատ կարևոր է այս իմանալը: <br />
<br />
Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց: Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել: Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդ բանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի լավ կարծիք ունենամ: <br />
<br />
Երբ հանդիպում էի որևէ մեծահասակի, որն ինձ մյուսներից ավելի հասկացող ու խելացի էր թվում, ես նրան ցույց էի տալիս իմ № 1 նկարը, որը միշտ մոտս էի պահում: Ես ուզում էի իմանալ, թե այդ մարդը իսկապես մի բան հասկանում է: Բայց բոլորն էլ ինձ պատասխանում էին. «Դա գլխարկ է»: <br />
<br />
Եվ ես այլևս նրանց մոտ չէի խոսում ոչ վիշապօձերի, ոչ ջունգլիների և ոչ էլ աստղերի մասին: Ես հարմարվում էի նրանց մտածողությանը: Ես նրանց հետ խոսում էի բրիջ և գոլֆ խաղալու մասին, քաղաքականության ու փողկապների մասին: Եվ մեծահասակները շատ գոհ էին մնում, որ ծանոթացել են ինձ նման առողջ դատողության տեր մարդու հետ:<br />
<br />
<br />
== II ==<br />
<br />
Այսպես ես ապրում էի մենության մեջ, և մեկը չկար, որ հետը սրտանց խոսեի: Եվ ահա վեց տարի առաջ հարկադրված վայրէջք կատարեցի Սահարայում: Ինքնաթիռիս շարժիչի մեջ ինչոր բան էր ջարդվել: Ինձ հետ ոչ մեխանիկ կար, ոչ ուղևոր, և ես որոշեցի ինքս ամեն ինչ սարքել, չնայած դա շատ դժվար գործ էր: Ես պետք է կամ շարժիչը կարգի գցեի, կամ զոհ գնայի: Իմ ունեցած ջուրը հազիվ թե ինձ մի շաբաթ բավականացներ: <br />
<br />
Այսպես ուրեմն, ես առաջին գիշերը քնեցի անապատի ավազներին, ուր շուրջս՝ հազարավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր չկար: Նավաբեկյալն անգամ իրեն այդքան միայնակ չէր զգա օվկիանոսում, որքան ես: Պատկերացրեք, թե որքան զարմացա, երբ լուսաբացին ինձ արթնացրեց ինչոր մեկի բարակ ձայնը: <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր, խնդրում եմ... <br />
<br />
– Ի՜նչ... <br />
<br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր...<br />
<br />
Ես այնպես վեր թռա, կարծես թե ամպրոպ էր ճայթել: Աչքերս տրորեցի: Նայեցի շուրջս ու տեսա մի տարօրինակ, փոքրիկ մարդուկ, որ կանգնել ու լրջորեն նայում էր ինձ:<br />
<br />
Ահա ամենալավ դիմանկարը, որ ես հետագայում կարողացա նկարել: Բայց իմ նկարում նա այդքան լավ չի ստացվել, ինչպես իրականում կար: Դրա համար ե՛ս չեմ մեղավորը: Երբ վեց տարեկան էի, մեծահասակներն ինձ համոզեցին, որ ինձանից նկարիչ դուրս չի գա, այդ պատճառով էլ դրսի ու ներսի կողմից նկարած վիշապօձերից բացի ես ուրիշ ոչ մի բան նկարել չսովորեցի:<br />
<br />
Եվ այսպես, ես, աչքերս լայն բաց արած, նայում էի այդ անսովոր երևույթին: Չմոռանաք, որ ես մարդկային բնակավայրերից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու էի գտնվում: Բացի դրանից, բոլորովին էլ չէր երևում, թե այդ պստիկ տղան մոլորվել է, մահու չափ հոգնած է ու վախեցած կամ քաղցից ու սովից մեռնում է: Նրա տեսքից հնարավոր չէր ասել, թե դա ամեն տեսակի մարդկային բնակավայրերից հեռու, անմարդաբնակ անապատում մոլորված մի երեխա է: Վերջապես ես խոսելու ընդունակությունս վերականգնեցի ու հարցրի. <br />
<br />
– Բայց... Ի՞նչ ես անում դու այստեղ: <br />
<br />
Եվ նա նորից կամացուկ ու շատ լուրջ ասաց. <br />
<br />
– Խնդրում եմ... գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Այդ բոլորն այնքան խորհրդավոր էր ու անըմբռնելի, որ ես սիրտ չարեցի հրաժարվել: Եվ որքան էլ անհեթեթ էր այդ, այստեղ՝ անապատում, ուր քաղցից ու ծարավից մեռնելու էի դատապարտված, այնուամենայնիվ գրպանիցս հանեցի մի թերթ թուղթ ու գրիչս: Բայց այստեղ ես հիշեցի, որ ավելի շատ աշխարհագրություն, պատմություն, թվաբանություն ու ուղղագրություն եմ սովորել և ասացի տղային նույնիսկ մի փոքր բարկացած, որ նկարել չգիտեմ: Նա պատասխանեց.<br />
<br />
– Միևնույն է, մի գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ քանի որ իմ կյանքում երբեք գառնուկ չէի նկարել, նրա համար կրկնեցի իմ իմացած հին նկարներից մեկը՝ վիշապօձը դրսի կողմից, և շատ զարմացա, երբ տղան բացականչեց.<br />
<br />
– Ոչ, ոչ... ես փիղը վիշապօձի մեջ չեմ ուզում: Վիշապօձը շատ վտանգավոր է, իսկ փիղը չափազանց մեծ: Ինձ մոտ ամեն բան շատ փոքր է: Ինձ գառնուկ է պետք, ինձ համար գառնուկ նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի:<br />
<br />
Նա ուշադիր նայեց իմ նկարին ու ասաց. <br />
<br />
– Չէ՛, այս գառնուկը շատ տկար է: Մի ուրիշը նկարիր... <br />
<br />
Եվ ես նկարեցի: <br />
<br />
Իմ նոր բարեկամը մեղմ ու ներողամիտ ժպտաց: <br />
<br />
– Չէ՞ որ դու էլ ես տեսնում, – <br />
<br />
ասաց նա, – որ սա գառնուկ չէ: Սա <br />
<br />
մեծ խոյ է, կոտոշներ ունի...<br />
<br />
Ես նորից նկարեցի, բայց նա այդ <br />
<br />
նկարից էլ հրաժարվեց: <br />
<br />
– Սա էլ արդեն պառավ ոչխար է: Ինձ<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է պետք, որ երկար ապրի: <br />
<br />
Այստեղ իմ համբերությունը հատավ: Չէ՞ որ ես պետք է որքան հնարավոր է շուտ կարգի գցեի շարժիչը և ահա թե ինչ խզմզեցի: Եվ ասացի տղային.<br />
<br />
– Ահա քեզ մի արկղ: Մեջը մի<br />
<br />
այնպիսի գառնուկ է նստած,<br />
<br />
ինչպիսին դու ուզում ես: <br />
<br />
Որքան ես զարմացա, երբ իմ<br />
<br />
խստապահանջ դատավորը հանկարծ պայծառացավ. <br />
<br />
– Այ սա լա՜վ է: Ի՞նչ ես կարծում, այս գառնուկին շա՞տ խոտ է պետք: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ ես հարցնում... <br />
<br />
– Չէ՞ որ ինձ մոտ ամեն բան փոքր է... <br />
<br />
– Սրան կբավականացնի: Ես քեզ շատ փոքրիկ գառնուկ եմ տալիս: <br />
<br />
– Այնքան էլ փոքր չէ...– գլուխը խոնարհելով ու նկարին նայելով ասաց նա:– Տե՛ս, տե՛ս, քնել է… <br />
<br />
Այսպես ես ծանոթացա Փոքրիկ իշխանի հետ:<br />
<br />
<br />
== III == <br />
<br />
Ես ուշ հասկացա, թե որտեղից էր նա հայտվնել: Փոքրիկ իշխանը հարցերի տարափ էր տեղում ինձ վրա, բայց երբ ես էի որևէ բան հարցնում, նա կարծես թե չէր լսում: Միայն քիչ-քիչ, պատահական ու իմիջիայլոց ասած խոսքերից բացվեց ամեն ինչ: Այսպես, երբ նա առաջին անգամ տեսավ իմ ինքնաթիռը (ես չեմ փորձի ինքնաթիռը նկարել, միևնույն է, բան դուրս չի գա), հարցրեց. <br />
<br />
– Սա ի՞նչ բան է: <br />
<br />
– Սա բան չէ, ինքնաթիռ է, թռչում է:<br />
<br />
Եվ ես հպարտությամբ բացատրեցի նրան, որ կարող եմ թռչել: Նա բացականչեց. <br />
<br />
– Ինչպե՞ս, դու երկնքի՞ց ես ընկել: <br />
<br />
– Այո՛,– համեստորեն պատասխանեցի ես: <br />
<br />
– Այ թե հետաքրքի՜ր է… <br />
<br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց այնպես ուժգին, որ իմ տրամադրությունն ընկավ: Ես սիրում եմ, երբ իմ ձախորդություններին լուրջ են վերաբերվում: Հետո նա ավելացրեց. <br />
<br />
– Ուրեմն դո՞ւ էլ ես երկնքից իջել: Իսկ ո՞ր մոլորակից: <br />
<br />
«Ահա թե որտեղ է անապատում հայտնվելու նրա խորհրդավոր գաղտնիքը»,– մտածեցի ես և ուղղակի հարցրի. <br />
<br />
– Ուրեմն դու ուրիշ մոլորակի՞ց ես այստեղ ընկել... <br />
<br />
Բայց նա չպատասխանեց: Իմ ինքնաթիռին նայելով՝ նա գլուխը կամաց օրորեց. <br />
<br />
– Դու սրանով հեռվից գալ չէիր կարող... <br />
<br />
Եվ երկար մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո գրպանից հանեց իմ նկարած գառնուկն ու սկսեց զննել այդ գանձը: <br />
<br />
Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչպես բորբոքվեց իմ հետաքրքրությունը «ուրիշ մոլորակների» մասին նրա կիսաբերան ասած խոստովանությունից: <br />
<br />
Եվ ես փորձեցի ավելի շատ բան իմանալ: <br />
<br />
– Որտեղի՞ց ես դու եկել, փոքրի՛կս: Որտե՞ղ է քո տունը և ո՞ւր ես ուզում տանել իմ գառնուկը: <br />
<br />
Նա, մտածմունքի մեջ ընկած, մի փոքր լռեց, հետո ասաց. <br />
<br />
– Շատ լավ եղավ, որ դու ինձ այս արկղը տվեցիր: Գիշերները գառնուկը արկղում էլ կքնի: <br />
<br />
– Դե իհարկե: Եվ եթե դու խելացի լինես, ես քեզ պարան կտամ, որ գառնուկին ցերեկները կապես: Ցից էլ կտամ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մռայլվեց:<br />
<br />
– Կապե՞մ... ինչի՞ համար... <br />
<br />
– Ախր եթե չկապես, նա կարող է գնալ հեռու և կորչել: <br />
<br />
Այստեղ իմ բարեկամը նորից ուրախ ծիծաղեց: <br />
<br />
– Ո՞ւր կարող է նա գնալ: <br />
<br />
– Քի՞չ տեղ կա գնալու: Կգնա ուղիղ, ինչքան աչքը կտրի: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը լրջորեն ասաց. <br />
<br />
– Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է: <br />
<br />
Եվ թախծոտ ավելացրեց. <br />
<br />
– Եթե ուղիղ գնալու լինես, հեռուն չես գնա… <br />
<br />
<br />
== IV ==<br />
<br />
Եվ այսպես, ես էլի մի կարևոր գյուտ արեցի: Նրա հայրենի մոլորակն ընդամենը մի տան չափ է եղել… <br />
<br />
Ասենք, դա ինձ այնքան էլ չզարմացրեց: Ես գիտեի, որ մեր Երկրի, Յուպիտերի, Մարսի և Վեներայի նման մեծ մոլորակներից բացի հարյուրավոր այլ մոլորակներ գոյություն ունեն, դրանց թվում այնքան փոքրիկները, որոնց նույնիսկ աստղադիտակով դժվար է նկատելը: Երբ աստղագետը նման մի մոլորակ է հայտնաբերում, նրան ոչ թե անուն է տալիս, այլ համար:Օրինակ՝ № 251:<br />
<br />
Ես լուրջ հիմքեր ունեմ կասկածելու, որ Փոքրիկ իշխանը եկել էր այն մոլորակից, որը կոչվում է մոլորակ № 612: Այդ փոքրիկ մոլորակը միայն մի անգամ՝ 1909 թվականին, տեսել է մի թուրք աստղագետ: <br />
<br />
Աստղագետն իր սքանչելի հայտնագործության մասին հայտնեց աստղագետների միջազգային կոնգրեսում, բայց նրան չհավատացին և իայն այն պատճառով, որ նա թուրքական տարազ ուներ հագին: Դե ի՞նչ կարող ես անել, մեծահասակներն այդպես են:<br />
<br />
№ 612 մոլորակի բախտից թուրքական սուլթանը մահվան սպառնալիքով իր հպատակներին հրամայեց եվրոպական հագուստ հագնել: 1920 թվականին այդ աստղագետը նորից զեկուցեց իր հայտնագործության մասին: Այս անգամ նա հագել էր ամենավերջին նորաձևության համապատասխան, և բոլորը նրա հետ համաձայնեցին: <br />
<br />
№ 612 մոլորակի մասին ես ձեզ այսպես մանրամասն պատմեցի և նույնիսկ համարն ասացի միայն մեծահասակների պատճառով: Մեծահասակները թվեր շատ են սիրում: Երբ նրանց պատմում ես, որ դու նոր բարեկամ ես ձեռք բերել, նրանք երբեք չեն հարցնում ամենագլխավորի մասին: Երբեք նրանք չեն ասի. «Իսկ ինչպիսի՞ ձայն ունի նա: Ինչպիսի՞ խաղեր է սիրում խաղալ: Թիթեռներ բռնո՞ւմ է, թե՞ ոչ»: Նրանք հարցնում են. «Քանի՞ տարեկան է նա: Քանի՞ եղբայր ունի: Քաշն ինչքա՞ն է: Ինչքա՞ն է վաստակում նրա հայրը»: Եվ դրանից հետո երևակայում են, թե ճանաչեցին մարդուն: Երբ մեծահասակներին ասում ես՝ «Ես<br />
<br />
տեսա վարդագույն աղյուսից մի տուն, որի պատուհաններին խորդենի կար, իսկ կտուրին՝ աղավնիներ», նրանք երբեք չեն պատկերացնի այդ տունը: Նրանց պետք է ասել. «Ես տեսա մի տուն, որ արժե հարյուր հազար ֆրանկ»: Եվ միայն այդ ժամանակ նրանք կբացականչեն. «Ինչպիսի՜ գեղեցկություն»: <br />
<br />
Ճիշտ այդպես, եթե նրանց ասես. «Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է, որ նա շատ, շատ լավն էր, ծիծաղում էր և շատ էր ուզում գառնուկ ունենալ. իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»: Եթե այսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա: Բայց եթե նրանց ասես՝ «Նա թռել եկել էր մի մոլորակից, որը կոչվում է № 612», դա նրանց կհամոզի, և նրանք քեզ այլևս չեն ձանձրացնի հարցերով: Ի՜նչ կարող ես անել, այդպես են մեծահասակները: Չարժե նրանցից նեղանալ: Երեխաները մեծահասակների նկատմամբ պետք է ներողամիտ լինեն:<br />
<br />
Բայց մենք, այսինքն՝ նրանք, ովքեր հասկանում են, թե ինչ բան է կյանքը, ինչ խոսք, ծիծաղում ենք համարների ու թվերի վրա: Ես այս պատմվածքը սիրով մի կախարդական հեքիաթի նման կպատմեի: Ես կուզենայի սկսել այսպես. <br />
<br />
«Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար: Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից մի քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ...»: Նրանք, ովքեր ճանաչում են կյանքը, կզգային, որ սա զուտ ճշմարտություն է: <br />
<br />
Ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար: Իմ սիրտը ցավից ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ իմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէ նրա մասին պատմելը: Արդեն վեց տարի է անցել այն օրից, ինչ նա և իր գառնուկը հեռացել են ինձանից: Ես նրա մասին ուզում եմ պատմել, որպեսզի չմոռանամ նրան: Շատ տխուր բան է, երբ բարեկամներին մոռանում են: Բոլորը չէ, որ բարեկամ ունեն: Եվ ես վախենում եմ, թե կդառնամ մեծահասակների նման, իսկ նրանք թվերից բացի ոչնչով չեն հետաքրքրվում: <br />
<br />
Ահա մեկ էլ դրա համար էր, որ ես ներկատուփ ու գունավոր մատիտներ գնեցի: Իմ հասակում այնքան էլ հեշտ բան չէ նորից նկարչությամբ զբաղվելը, մանավանդ որ իմ ամբողջ կյանքում ես միայն վիշապօձ եմ նկարել՝ ներսի ու դրսի կողմից, այն էլ վեց տարեկան հասակում:<br />
<br />
Ինչ խոսք, ես կաշխատեմ, որքան հնարավոր է, նմանությունը լավ տալ, բայց այնքան էլ վստահ չեմ, թե դա ինձ կհաջողվի: Մի դիմանկարը նման է դուրս գալիս, իսկ մյուսը՝ բոլորովին նման չի լինում: Ես հասակի մեջ էլ եմ սխալվում: Մի նկարում իշխանը չափազանց բարձրահասակ է ստացվել, իսկ մյուսում՝ չափազանց փոքր: Եվ ես լավ չեմ հիշում, թե ինչ գույն ունեին նրա հագուստները: Ես փորձում եմ նկարել ե՛ւ այսպես, ե՛ւ այնպես, ինչպես որ պատահի, մի կերպ: Վերջապես կարող եմ սխալվել ինչ-որ կարևոր մանրուքների մեջ, բայց դուք ներողամիտ կլինեք: Իմ բարեկամը ինձ երբեք և ոչինչ չէր բացատրում: Գուցե նա մտածում էր, թե ես այնպիսին եմ, ինչպիսին ինքը: Բայց ես, դժբախտաբար, չեմ կարողանում արկղի պատկերի միջով գառնուկ տեսնել: Գուցե ես մի փոքր նման եմ մեծահասակներին: Երևի ծերանում եմ: <br />
<br />
== V ==<br />
<br />
Ամեն օր ես մի նոր բան էի իմանում նրա մոլորակի մասին և այն մասին, թե նա ինչպես էր թողել իր մոլորակն ու սկսել թափառումները: Նա այդ մասին քիչ-քիչ էր պատմում, երբ խոսք էր ընկնում: Այդպես ես երրորդն օրն իմացա բաոբաբների ողբերգության մասին: <br />
<br />
Դա էլ գառնուկի պատճառով ստացվեց: Փոքրիկ իշխանին կարծես թե հանգիստ չէին տալիս կասկածները, և նա հարցրեց: <br />
<br />
– Ասա, ճի՞շտ է, որ գառնուկները թփեր են ուտում: <br />
<br />
– Այո՛, դա ճիշտ է: <br />
<br />
– Ա՜յ, դա լավ է... <br />
<br />
Ես չհասկացա, թե ինչու է այդքան կարևոր, որ գառնուկները թփեր ուտեն: <br />
<br />
– Ուրեմն նրանք բաոբաբնե՞ր էլ են ուտում:<br />
<br />
Ես առարկեցի՝ ասելով, որ բաոբաբները թփեր չեն, այլ հսկայական ծառեր՝ զանգակատան բարձրության, և եթե նա փղերի մի ամբողջ նախիր բերի, էլի բաոբաբ ուտել չեն կարողանա: <br />
<br />
Փղերի մասին լսելով՝ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց: <br />
<br />
– Նրանց ստիպված իրար վրա պիտի դնեին...<br />
<br />
Իսկ հետո խելամտորեն ավելացրեց. <br />
<br />
–Բաոբաբները մինչև մեծանալը փոքր են լինում: <br />
<br />
–Դա ճիշտ է: Բայց ինչի՞դ է պետք, որ քո գառնուկը փոքրիկ բաոբաբ ուտի: <br />
<br />
–Ուրիշ ինչպե՞ս կարող է լինել, – բացականչեց նա այնպես, կարծես թե խոսքը գնում էր շատ պարզ ճշմարտության մասին: Եվ ես բավական երկար ցավացրի, մինչև հասկացա բանի էությունը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես մնացած բոլոր մոլորակների վրա, աճում են և՛ օգտակար, և՛ վնասակար խոտեր: Այդ նշանակում է, որ այնտեղ կան լավ ու օգտակար խոտերի լավ սերմեր և գեշ խոտերի, այսինքն՝ մոլախոտերի վատ սերմեր: Բայց չէ՞ որ սերմերն անտեսանելի են: Նրանք քնում են խորը գետնի տակ այնքան ժամանակ, մինչև նրանցից մեկնումեկի գլխին փչի արթնանալ: Այդ ժամանակ նա ծիլ է արձակում, որը սկզբում շատ սիրուն ու անվնաս է երևում, իսկ հետո մեջքն ուղղելով՝ ձգվում է դեպի արևը: Եթե դա ապագա վարդի թուփ է, թող աճի, ինչքան ուզում է:<br />
<br />
Բայց եթե դա մի որևէ մոլախոտ է, հենց որ ճանաչեցիր, պետք է անմիջապես արմատախիլ անես: Եվ ահա Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա կան սարսափելի վնասակար սերմեր...<br />
<br />
Դրանք բաոբաբի սերմեր են: Մոլորակի հողը ամբողջովին վարակված է նրանցով: Եվ եթե ժամանակին չճանաչես բաոբաբի ծիլը, հետո նրանից արդեն չես ազատվի: Ամբողջ մոլորակը կգրավի: Նա իր արմատներով կծակի կանցնի ամբողջ մոլորակը: Եվ եթե մոլորակը փոքրիկ է, իսկ բաոբաբները՝ շատ, ապա նրանք մոլորակը կտոր-կտոր կանեն: <br />
<br />
– Այստեղ մի հաստատուն կարգ կա, – հետագայում ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Առավոտյան հենց որ արթնանաս, լվացվես ու քեզ կարգի բերես, պետք է տեղնուտեղը կարգի բերես նաև քո մոլորակը: Հենց որ կարողացար բաոբաբի ծիլերը տարբերել վարդի թփերից, պետք է անմիջապես դրանք արմատախիլ անես: Վարդի ու բաոբաբի մատաղ ծիլերը շատ են իրար նմանվում: Դա շատ ձանձրալի աշխատանք է, բայց բոլորովին դժվար չէ: <br />
<br />
Մի անգամ նա ինձ խորհուրդ տվեց, որ ես աշխատեմ մի այնպիսի նկար նկարել, որ մեզ մոտ էլ երեխաներն այդ բանը լավ հասկանան: <br />
<br />
– Եթե հանկարծ նրանք երբևէ ճանապարհորդեն, – ասաց նա, – դա նրանց պետք կգա: Աշխատանքներ կան, որ կարող են մի փոքր սպասել, դրանից վնաս չի գա: Բայց երբ խոսքը վերաբերում է բաոբաբին, դժբախտությունից չես խուսափի: <br />
<br />
Ես մի մոլորակ գիտեի, որի վրա մի ծույլ մարդ էր ապրում: Նա բաոբաբի երեք թուփ ժամանակին չքաղհանեց և... Փոքրիկ իշխանն ինձ մանրամասն նկարագրեց, և ես նկարեցի այդ մոլորակը: Ես տանել չեմ կարողանում, երբ մարդկանց գլխին քարող են կարդում: Բայց քչերը գիտեն, թե ինչ կարող է անել բաոբաբը, և քանի որ փոքրիկ մոլորակի վրա երբևէ ընկնող յուրաքանչյուր մարդու սպառնացող վտանգը շատ մեծ է, ես այս անգամ որոշեցի իմ սովորական զսպվածությունը հաղթահարել: «Երեխաներ, – ասում եմ ես, – զգույշ մնացեք բաոբաբից»:<br />
<br />
Ես ուզում էի իմ բարեկամներին նախազգուշացնել այն վտանգի մասին, որը վաղուց է դարանակալած նրանց սպասում, իսկ նրանք նույնիսկ այդ մասին չեն էլ կասկածում, ինչպես որ ես էլ առաջ չէի կասկածում: <br />
<br />
Ահա թե ինչու էի ես այդպես չարչարվում այդ նկարի վրա և չեմ ափսոսում թափածս աշխատանքի համար: Գուցե դուք հարցնեք, թե այս գրքում ինչու բաոբաբների նկարի նման ազդեցիկ նկար չկա այլևս: Պատասխանը շատ պարզ է. Ես ձգտում էի, որ լինեն, բայց ոչինչ չստացվեց: Իսկ երբ ես բաոբաբներն էի նկարում, ինձ ոգևորում էր այն գիտակցությունը, թե դա շատ կարևոր ու անհետաձգելի գործ է:<br />
<br />
== VI ==<br />
<br />
Օ՜, Փոքրիկ իշխան, քիչ-քիչ ես հասկացա նաև, թե որքան տխուր ու միապաղաղ է եղել քո կյանքը: Երկար ժամանակ դու միայն մի հաճելի զբաղմունք ես ունեցել՝ նայել վերջալույսին: Ես այդ մասին իմացա չորրորդ օրվա առավոտյան, երբ դու ասացիր.<br />
– Ես վերջալույս շատ եմ սիրում: <br />
<br />
Գնանք տեսնենք, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
– Դրան պետք է սպասել: <br />
<br />
– Ինչո՞ւ սպասել: <br />
<br />
– Որպեսզի արևը մայր մտնի: <br />
<br />
Սկզբում դու շատ զարմացար, իսկ հետո ինքդ քեզ վրա ծիծաղեցիր ու ասացիր. <br />
<br />
– Ինձ միշտ թվում է, թե իմ տանն եմ: <br />
<br />
Եվ իրոք: Բոլորը գիտեն, որ երբ Ամերիկայում կեսօր է,Ֆրանսիայում արևը մայր է մտնում: Եվ եթե հնարավոր լիներ մի րոպեում տեղափոխվել Ֆրանսիա, կարելի կլիներ հիանալ վերջալույսով: Դժբախտաբար Ֆրանսիան շա՜տ-շա՜տ է հեռու: Իսկ քո մոլորակի վրա բավական էր աթոռը մի քանի քայլ առաջ տանել, և դու նորից ու նորից կարող էիր հիանալ վերջալույսի երկնքով... հարկավոր էր միայն ցանկանալ... <br />
<br />
– Մի օր ես քսաներեք անգամ տեսա, թե ինչպես է արևը մայր մտնում: <br />
<br />
Եվ մի փոքր սպասելով՝ դու ավելացրիր. <br />
<br />
– Գիտես... երբ շատ ես տխուր լինում, լավ է վերջալույսին նայելը... <br />
<br />
– Ուրեմն այն օրը, երբ դու քսաներեք անգամ տեսար վերջալույսը, շատ էիր տխուր: <br />
Սակայն Փոքրիկ իշխանը չպատասխանեց:<br />
<br />
== VII ==<br />
<br />
Հինգերորդ օրը դարձյալ գառնուկի շնորհիվ ես իմացա Փոքրիկ իշխանի գաղտնիքը: <br />
<br />
Առանց նախաբանի, նա այնպես միանգամից հարց տվեց, որ թվում էր, թե նման եզրակացության էր հանգել երկար ու լուռ մտորումներից հետո. <br />
<br />
– Եթե գառնուկը թփեր է ուտում, ուրեմն ծաղի՞կ էլ կուտի: <br />
<br />
– Ինչ որ պատահի՝ կուտի: <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկնե՞րը... <br />
<br />
– Նույնիսկ փշոտ ծաղիկները: <br />
<br />
– Այդ դեպքում ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Ես այդ չգիտեի: Բացի այդ, ես շատ էի զբաղված: Շարժիչի մեջ մի հեղույս էր փչացել, և ես աշխատում էի այդ հեղույսը մի կերպ դուրս հանել: Ես ինձ կորցրել էի, իմ դրությունը լրջանում էր. Խմելու ջուր գրեթե չէր մնացել, և ես սկսում էի վախենալ, թե իմ հարկադրված վայրէջքը կարող է վատ վախճան ունենալ: <br />
<br />
– Ինչի՞ համար են փշերը: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը մի անգամ որ հարց էր տալիս, էլ չէր հանգստանում, մինչև պատասխանը չստանար: Չենթարկվող հեղույսն ինձ համբերությունից հանել էր, դրա համար էլ հենց այնպես պատասխանեցի. <br />
<br />
– Փշերը որ մի բանի էլ պետք չեն, ծաղիկները չարությունից են փուշ հանում: <br />
<br />
– Այ թե ի՜նչ... <br />
<br />
Լռություն տիրեց: Հետո նա գրեթե բարկացած ասաց. <br />
<br />
– Ես քեզ չեմ հավատում: Ծաղիկները թույլ են ու բարի: Եվ նրանք աշխատում են իրենց քաջ ցույց տալ: Կարծում են, որ եթե փուշ ունենան, բոլորը իրենցից կվախենան... <br />
<br />
Ես չպատասխանեցի: Այդ պահին ես մտածում էի. «Եթե այս հեղույսը հիմա դուրս չգա, ես այնպես կխփեմ, որ ջարդուփշուր կլինի»: Փոքրիկ իշխանը նորից իմ մտքերն ընդհատեց. <br />
<br />
– Իսկ դու կարծում ես, թե ծաղիկները... <br />
<br />
– Չէ՛, ես ոչինչ էլ չեմ կարծում: Ես քեզ ասացի գլուխս եկած առաջին բանը... Չե՞ս տեսնում, որ լուրջ գործով եմ զբաղված: <br />
<br />
Նա զարմացած նայեց ինձ. <br />
<br />
– Լուրջ գո՞րծ: <br />
<br />
Ու շարունակեց ինձ նայել: <br />
<br />
Մեքենայի յուղով ամբողջովին կեղտոտված, մուրճը ձեռքիս՝ ես կռացել էի անհասկանալի առարկայի վրա, որ նրան այլանդակ բան էր թվում: <br />
<br />
– Դու մեծահասակի նման ես խոսում, – ասաց նա: <br />
<br />
Ես ամաչեցի: Իսկ նա անողոք կերպով ավելացրեց.<br />
<br />
– Ամեն ինչ դու խառնում ես... ոչինչ չես հասկանում: <br />
<br />
Այո՛, Փոքրիկ իշխանը կարգին նեղացել էր: Նա գլուխը ցնցեց, ու քամին նրա ոսկեգույն մազերը խառնեց: <br />
<br />
– Ես մի մոլորակ գիտեմ, որի վրա մի կարմրադեմ պարոն է ապրում: Նա իր ամբողջ կյանքում ծաղկից ոչ մի անգամ հոտ չի քաշել: <br />
Ոչ մի անգամ աստղերին չի նայել: Նա երբեք և ոչ ոքի չի սիրել: Եվ երբեք նա ոչինչ չի արել: <br />
<br />
Նա միայն մի գործով է զբաղված. թվեր է գումարում: Եվ առավոտից մինչև գիշեր մի բան է կրկնում. «Ես լուրջ մարդ եմ, ես լուրջ մարդ եմ», – իսկ և իսկ քեզ նման: Եվ դեռ գոռոզությունից էլ փքվում է: Իսկ իրականում նա մարդ չէ: <br />
<br />
Նա սունկ է:<br />
<br />
– Ի՞նչ... <br />
<br />
– Սունկ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը նույնիսկ զայրույթից գունատվեց: <br />
<br />
– Միլիոնավոր տարիներ ծաղիկների վրա փշեր են աճում: Եվ միլիոնավոր տարիներ գառնուկները ծաղիկ են ուտում: Մի՞թե լուրջ գործ չէ՝ հասկանալ, թե ինչու են նրանք ամբողջ ուժով փուշ աճեցնում, եթե փշերից ոչ մի օգուտ չկա: Մի՞թե կարևոր չէ, որ գառներն ու ծաղիկները կռվում են միմյանց դեմ: Իսկ մի՞թե դա ավելի լուրջ և կարևոր չէ, քան կարմրադեմ ու հաստափոր պարոնի թվաբանությունը: Ես եթե ես աշխարհում միայն մի ծաղիկ գիտեմ, որն աճում է իմ մոլորակի վրա, և ուրիշ այդպիսի ծաղիկ ոչ մի տեղ չկա, իսկ փոքրիկ գառնուկը մի գեղեցիկ առավոտ հանկարծ կուտի այդ ծաղիկը և չի էլ հասկանա, թե ինչ է անում: Սա քո կարծիքով կարևոր չէ՞: <br />
<br />
Նա թունդ կարմրեց: Հետո նորից սկսեց խոսել. <br />
<br />
– Եթե դու մի ծաղիկ ես սիրում՝ միակը, որի անունը միլիոնավոր աստղերից և ոչ մեկի վրա չկա, դա արդեն բավական է: Դու նայում ես երկնքին ու քեզ երջանիկ ես զգում: Եվ դու ասում ես քեզ. «Այնտեղ՝ ինչ-որ մի տեղ, ապրում է<br />
իմ ծաղիկը...»: բայց եթե գառնուկը ծաղիկն ուտի, այդ նույնը կլինի, եթե բոլոր աստղերը միանգամից մարեն: Եվ դա, քո կարծիքով, կարևոր չէ՛... <br />
<br />
Նա այլևս չկարողացավ խոսել: Հանկարծ սկսեց հեկեկալ: Մթնեց: Ես գործս թողեցի: Ինձ համար արդեն ծիծաղելի էին այդ չարաբաստիկ հեղույսն ու մուրճը, ծարավությունն ու մահը: Մի աստղի վրա, մի մոլորակի վրա՝ Երկիր անունով իմ մոլորակի վրա, լալիս էր Փոքրիկ իշխանը, և հարկանոր էր նրան մխիթարել: Ես նրան գրկեցի ու սկսեցի օրոր ասել: Ես նրան ասում էի. <br />
«Քո սիրած ծաղիկին վտանգ չի սպառնում...<br />
<br />
Ես քո գառնուկին դնչկալ կնկարեմ... Ես քո ծաղկի համար զրահ կնկարեմ... Ես...»: Ես լավ չէի հասկանում, թե ինչ եմ ասում: Ես ինձ սարսափելի անճար ու անշնորհք էի զգում: Ես չգիտեի, թե ինչպես կանչեմ, որպեսզի նա լսի, ինչպես հասնեմ նրա հոգուն, որը սահում, հեռանում էր ինձանից... Չէ՞ որ շատ խորհրդավոր ու առեղծվածային է արցունքների աշխարհը: <br />
<br />
== VIII ==<br />
<br />
Շատ շուտով ես ավելի ճանաչեցի այդ ծաղիկը: Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա մինչ այդ աճում էին սովորական ու համեստ ծաղիկներ, որոնք քիչ թերթեր ունեն, շատ քիչ տեղ են գրավում և ոչ ոքի չեն անհանգստացնում: Նրանք առավոտները բացվում են խոտերի մեջ և երեկոները թառամում: Բայց այս մեկը ծլեց մի սերմից, որը չգիտես թե որտեղից էր ընկել նրա մոլորակի վրա, և Փոքրիկ իշխանը աչքը չէր կտրում մնացած ծիլերին ու շյուղերին բոլորովին չնմանվող այդ փոքրիկ թփիկից: Հանկարծ ու դա բաոբաբի մի նոր տարատեսակ լիներ: Բայց թփիկը շուտով դադարեց բարձրանալուց, ու նրա վրա կոկոն հայտնվեց: Փոքրիկ իշխանը այդքան մեծ կոկոն չէր տեսել և արդեն նախազգում էր, որ հրաշք է լինելու: Իսկ անծանոթ հյուրը, իր կանաչ սենյակի մեջ թաքնված, դեռևս պատրաստվում էր, գեղեցկանում: Խնամքով գույներ էր ընտրում: Նա առանց շտապելու զարդարվում էր՝ իրար հետևից վրան փորձելով թերթերը: Նա չէր ուզում մի ինչ-որ կակաչի նման աշխարհ գալ գզգզված: Նա ուզում էր երևալ իր գեղեցկության ամբողջ փայլով: Այո՛, դա մի սարսափելի պճնամոլ էր: Խորհրդավոր նախապատրաստությունները օրեր էին տևում, և ահա, վերջապես, մի օր առավոտյան՝ դեռ արևը չծագած, թերթերը բացվեցին:<br />
<br />
Եվ գեղեցկուհին, որ այդ պահի համար բավական երկար աշխատանք էր թափել, հորանջելով ասաց. <br />
<br />
– Ա՜խ, հազիվ արթնացա... Խնդրում եմ՝ ներեք ինձ... Ես դեռ բոլորովին գզգզված եմ... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն իր հիացմունքը չկարողացավ զսպել. <br />
<br />
– Ինչքա՜ն գեղեցիկ եք դուք: <br />
<br />
– Ի՞նչ եք ասում... – եղավ մեղմ պատասխանը: – Տեսեք, է՜, ես ծնվեցի արեգակի հետ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը, իհարկե, հասկացավ, որ զարմանալի հյուրը համեստությամբ չի տառապում, բայց դրա փոխարեն նա այնքան գեղեցիկ էր, որ մարդու շունչ էր կտրվում: Իսկ ծաղիկը շուտով ասաց. <br />
<br />
– Կարծես թե նախաճաշի ժամն է: Բարի եղեք, խնդրում եմ, զբաղվեք<br />
ինձնով... <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շատ շփոթվեց,հետո նա գտավ ցնցուղն ու աղբյուրի ջուր ցանեց ծաղկի վրա: Շուտով պարզվեց, որ գեղեցկուհին հպարտ է ու շուտ վիրավորվող, և Փոքրիկ իշխանը նրա ձեռքին տանջահար եղավ: Ծաղիկը փուշ ուներ, և մի անգամ նա Փոքրիկ իշխանին ասաց. <br />
<br />
– Թող նույնիսկ վագրեր գան, ես նրանց ճանկերից չեմ վախենում: <br />
<br />
– Իմ մոլորակի վրա վագրեր չկան, – առարկեց Փոքրիկ իշխանը: – Բացի այդ, վագրը խոտ չի ուտում: <br />
<br />
– Ես խոտ չեմ, – վիրավորվեց ծաղիկը:<br />
<br />
– Ներեցեք ինձ... <br />
<br />
– Չէ՛, վագրը ինձ համար սարսափելի չէ, բայց ես շատ եմ վախենում միջանցիկ քամուց: Դուք շիրմա չունե՞ք...«Բույս է և դեռ միջանցիկ քամուց վախենում է... շատ զարմանալի է..., – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: – Ի՜նչ ծանր բնավորություն ունի այս ծաղիկը»: <br />
<br />
– Իրիկնամուտին խնդրում եմ ինձ ծածկեք: Շատ ցուրտ է ձեզ մոտ: Ձեր մոլորակը բոլորովին հարմարավետ չէ: Ա՛յ, որտեղից ես եկել եմ... <br />
<br />
Նա խոսքը չավարտեց: <br />
<br />
Չէ՞ որ նա այստեղ էր ընկել, երբ ընդամենը սերմի հատիկ էր և ուրիշ մոլորակների մասին ոչինչ չէր կարող գիտենալ: Հիմարություն է սուտ ասելը, մանավանդ որ հեշտությամբ կարող ես բռնվել: Գեղեցկուհին շփոթվեց, հետո մեկ-երկու անգամ հազաց, որպեսզի Փոքրիկ իշխանն զգար, որ շատ մեղավոր է նրա առաջ: <br />
<br />
– Ի՞նչ եղավ շիրման... <br />
<br />
– Ես ուզում էի գնալ շիրման բերելու, բայց հո չէի՞ կարող մինչև վերջ ձեզ չլսել: <br />
<br />
Ծաղիկն ավելի ուժեղ սկսեց հազալ. թող, այնուամենայնիվ, տղայի խիղճը տանջի: <br />
<br />
Թեև Փոքրիկ իշխանը սիրեց սքանչելի ծաղիկը և շատ ուրախ էր նրան ծառայելու համար, բայց շուտով նրա սիրտը կասկած ընկավ: Դատարկ խոսքերին սկսեց նշանակություն տալ և իրեն շատ դժբախտ զգալ: <br />
<br />
– Ես իզուր էի նրան լսում, – մի անգամ սիրտը բացեց նա: – Երբեք չպետք է լսել, թե ինչ են ասում ծաղիկները: Հարկավոր է ուղղակի նայել նրանց ու շնչել նրանց բույրը:<br />
<br />
Իմ ծաղիկն իր բուրմունքով լցրել է ամբողջ մոլորակը, իսկ ես չէի կարողանում դրա համար ուրախանալ: Վագրերի ու մագիլների մասին նրա խոսակցությունները... դրանք պետք է ինձ վրա ազդեին, ինձ հուզեին, իսկ ես ջղայնանում էի... Եվ հետո նա խոստովանեց. <br />
<br />
– Ես այն ժամանակ ոչինչ չէի հասկանում: Հարկավոր էր ոչ թե խոսքերով, այլ գործերով դատել: Նա ինձ էր նվիրում իր բուրմունքը, լուսավորում էր իմ կյանքը: Ես չպետք է փախչեի: Նրա խղճուկ խորամանկությունների տակ ես պետք է քնքշություն տեսնեի: Այնքան անհետևողական են ծաղիկները... Բայց ես շատ ջահել էի այն ժամանակ և դեռ սիրել չգիտեի: <br />
<br />
== IX ==<br />
<br />
Որքան ես հասկացա, նա որոշել էր ճանապարհորդել չվող թռչունների հետ: Վերջին առավոտը նա սովորականից ավելի եռանդով սկսեց մաքրել ու հավաքել իր մոլորակը: Խնամքով մաքրեց գործող հրաբուխները: Նա երկու գործող հրաբուխ ուներ: Առավոտները շատ հարմար է նրանց վրա նախաճաշ տաքացնել: Բացի այդ, կար նաև մի հանգած հրաբուխ: Բայց նա մտածեց, որ ինչ ասես կարող է պատահել, դրա համար էլ մաքրեց նաև հանգած հրաբուխը: Երբ հրաբուխները լավ ես մաքրում, նրանք հանգիստ ու անաղմուկ են վառվում, առանց ժայթքումների: Հրաբուխի ժայթքումը նույնն է, ինչ որ վառարանի խողովակի հրդեհը, երբ կպչում է նրա միջի մուրը: Ինչ խոսք, մենք՝ երկրի վրայի մարդիկս, շատ փոքրիկ ենք և չենք կարող մաքրել մեր հրաբուխները: Ահա թե ինչու են նրանք այդքան տհաճություն պատճառում մեզ:<br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը տխրությամբ պոկեց նաև բաոբաբի վերջին ծիլերը: Նա կարծում էր, թե երբեք այլևս չի վերադառնա, բայց այդ առավոտյան սովորական աշխատանքը նրան չտեսնած հաճույք էր պատճառում: Իսկ երբ վերջին անգամ ջրեց սքանչելի ծաղիկն ու պատրաստվում էր ապակիով ծածկել այն, նա նույնիսկ ուզեց լաց լինել: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – ասաց: <br />
<br />
Գեղեցկուհին չպատասպանեց: <br />
<br />
– Մնաք բարով, – կրկնեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
Ծաղիկը հազաց, բայց դա մրսելուց չէր: <br />
<br />
– Ես հիմար էի, – ասաց նա վերջապես: <br />
<br />
– Ներիր ինձ: Եվ աշխատիր երջանիկ լինել: <br />
<br />
Եվ ոչ մի հանդիմանություն: Փոքրիկ իշխանը շատ էր զարմացել: Նա, ապակին ձեռքին, սառել, մնացել էր կանգնած: Որտեղի՞ց էր այդ մեղմ քնքշությունը: <br />
<br />
– Այո՛, այո՛, ես սիրում եմ քեզ, – լսեց նա: – Ես մեղավոր եմ, որ դու չգիտեիր այդ: Բայդ դա կարևոր էլ չէ: Ասենք, դու էլ էիր ինձ նման հիմար: Աշխատիր երջանիկ լինել... թող այդ ապակին, այն ինձ այլևս պետք չէ:<br />
<br />
– Բայց քամին... <br />
<br />
– Ես այնքան էլ մրսած չեմ... գիշերային զովը ինձ նույնիսկ օգուտ կտա... չէ՞ որ ես ծաղիկ եմ... <br />
<br />
– Բայց գազանները, միջատները... <br />
<br />
– Դե պետք է մի երկու թրթուր հանդուրժեմ, եթե ուզում եմ թիթեռների հետ ծանոթանալ... <br />
<br />
Նրանք պետք է որ շատ լավիկը լինեն: <br />
<br />
Թե չէ, ո՞վ պիտի ինձ այցելի: Չէ՞ որ դու հեռվում կլինես: Իսկ մեծ գազաններից ես չեմ վախենում: Ես մագիլներ ունեմ: <br />
<br />
Եվ նա պարզամտորեն ցույց տվեց իր չորս փշերը: Հետո ավելացրեց. <br />
<br />
– Էլ մի ձգձգիր... դա անտանելի է... Եթե որոշել ես գնալ՝ գնա: <br />
<br />
Նա չէր ուզում, որ Փոքրիկ իշխանը տեսնի, թե ինչպես է ինքը լալիս: Դա մի շատ հպարտ ծաղիկ էր: <br />
<br />
== X == <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակին ամենից շատ մոտիկ էին № 325, 326, 327, 329 և 330 փոքրիկ մոլորակները: Դրա համար էլ նա որոշեց նախ և առաջ այցելել դրանց: Չէ՞ որ պետք էր մի որևէ զբաղմունք գտնել և, բացի այդ, որոշ բաներ էլ սովորել: <br />
<br />
Առաջին մոլորակի վրա մի թագավոր էր ապրում: Ծիրանիով և կնգունի մորթիով պճնված՝ նա բազմել էր շատ հասարակ, բայց, այնուամենայնիվ, փառահեղ իր գահին: <br />
<br />
– Ահա և հպատակը, – բացականչեց թագավորը՝ տեսնելով Փոքրիկ իշխանին: <br />
<br />
«Այդ ինչպե՞ս ճանաչեց, – անցավ Փոքրիկ իշխանի մտքով, – չէ՞ որ նա ինձ առաջին անգամ է տեսնում»: <br />
<br />
Նա չգիտեր, որ թագավորները աշխարհին շատ հասարակ հայացքով են նայում: Նրանց համար բոլոր մարդիկ հպատակներ են: <br />
<br />
– Արի մոտիկ, ուզում եմ քեզ լավ տեսնել, – ասաց թագավորը սարսափելի հպարտ, որ կա մեկը, որի համար նա կարող է թագավոր լինել: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը շուրջը նայեց մի որևէ տեղ գտնելու հույսով, բայց թագավորի կնգումե հոյակապ պատմուճանը ծածկել էր ամբողջ մոլորակը: <br />
<br />
Եվ նա նման կանգնած ու քանի որ շատ էր հոգնած, հորանջեց.<br />
<br />
– Վարվելակարգը թույլ չի տալիս միապետի ներկայությամբ հորանջել, – ասաց թագավորը: – Ես քեզ արգելում եմ հորանջել: <br />
<br />
– Ես չկարողացա ինձ զսպել, – շփոթված ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ես երկար ճանապարհ եմ անցել և բոլորովին չեմ քնել... <br />
<br />
– Որ այդպես է, ես քեզ հրամայում եմ հորանջել. – ասաց թագավորը: – Ես շատ վաղուց է, որ չեմ տեսել, թե ինչպես ես հորանջում: Ինձ համար դա նույնիսկ հետաքրքիր է: Այսպես ուրեմն, հորանջի՛ր: Այդպես է իմ կամքը: <br />
<br />
– Բայց... ես քաշվում եմ... ես այլևս չեմ կարող... – շշնջաց Փոքրիկ իշխանն ու ամբողջովին կարմրեց: <br />
<br />
– Հըմ, հըմ... Այդ դեպքում... այդ դեպքում ես կարգադրում եմ մերթ հորանջել, մերթ... <br />
<br />
Թագավորը շփոթվեց և նույնիսկ, կարծես թե, ջղայնացավ: <br />
<br />
Չէ՞ որ թագավորի համար ամենակարևորն այն է, որ առանց խոսքի ենթարկվեն իրեն: Անհնազանդություն նա չէր հանդուրժի: Դա մի բացարձակ միապետ էր: Բայց նա շատ բարի էր, դրա համար էլ միայն խելացի հրամաններ էր տալիս: <br />
<br />
«Եթե ես իմ գեներալին հրամայեմ ճայ դառնալ, – ասում էր թագավորը, – ու եթե գեներալը հրամանը չկատարի, դա ոչ թե նրա, այլ իմ հանցանքն է»: <br />
<br />
– Կարելի՞ է նստել, – անհամարձակ ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հրամայում եմ, նստի՛ր, – պատասխանեց թագավորը և վեհապանծ շարժումով վեր քաշեց իր կնգումե պատմուճանի մի քղանցքը: <br />
<br />
Բայց Փոքրիկ իշխանը մի բան չէր կարողանում հասկանալ: Այսքան փոքր մոլորակի վրա ի՞նչ է կառավարում թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն, – սկսեց նա, – կարո՞ղ եմ մի հարց տալ... <br />
<br />
– Հրամայում եմ, հարցրո՛ւ, – շտապ ասաց թագավորը: <br />
<br />
– Ձերդ մեծություն... դուք ի՞նչ եք կառավարում... <br />
<br />
– Ամեն ինչ, – ուղղակի պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
– Ամեն ի՞նչ... <br />
<br />
Թագավորը, համեստորեն ձեռքը շարժելով, ցույց տվեց իր մոլորակը, ինչպես նաև մյուս մոլորակներն ու աստղերը: <br />
<br />
– Եվ այս բոլորը դո՞ւք եք կառավարում, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը:<br />
<br />
– Այո, – պատասխանեց թագավորը: <br />
<br />
Նա այդպես ասաց, որովհետև իրոք լիիրավ միապետ էր և ոչ մի սահման ու սահմանափակում չէր ճանաչում: <br />
<br />
– Եվ աստղերը ձեզ ենթարկվո՞ւմ են, – հարցրեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Դե իհարկե, – պատասխանեց թագավորը: – Աստղերն անմիջապես ենթարկվում են. ես անհնազանդություն չեմ հանդուրժում: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հիացած էր: Ա՛յ, եթե ինքը նման հզորություն ունենար: <br />
<br />
Այն ժամանակ ոչ թե քառասունչորս, այլ յոթանասուներկու, նույնիսկ հարյուր անգամ կդիտեր վերջալույսը և այն էլ առանց աթոռը տեղից շարժելու: <br />
<br />
Այստեղ նա նորից հիշեց իր լքված մոլորակը, տխրեց և սիրտ անելով՝ թագավորին խնդրեց. <br />
<br />
– Ես կուզենայի վերջալույս տեսնել... խնդրում եմ, բարի լինեք հրամայել արևին, որ մայր մտնի... <br />
<br />
– Եթե ես մի որևէ գեներալի հրամայեմ, որ թիթեռի նման ծաղկից ծաղիկ թռչի կամ ողբերգություն գրի, կամ էլ ճայ դառնա, իսկ գեներալը հրամանը չկատարի, ո՞վ կլինի մեղավորը՝ նա՞, թե՞ ես: <br />
<br />
– Դուք, ձերդ մեծություն, – առանց տատանվելու պատասխանեց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Միանգամայն ճիշտ է, – հաստատեց թագավորը: – Ամեն մեկից պետք է խնդրել այն, ինչ նա կարող է տալ: Իշխանությունը նախ և առաջ պետք է խելացի լինի: Եթե դու քո ժողովրդին հրամայես ծովը նետվել, նա հեղափոխություն կանի: Ես իրավունք ունեմ հնազանդություն պահանջելու, որովհետև իմ հրամանները խելացի են: <br />
<br />
– Իսկ վերջալո՞ւյսը... – հիշեցրեց Փոքրիկ իշխանը: Մի բան որ նա հարցներ, այլևս չէր հանգստանա, մինչև պատասխանը չստանար: <br />
<br />
– Վերջալույս էլ կլինի, մի՛ վախենա: Ես կպահանջեմ, որ արևը մայր մտնի: Բայց նախ կսպասեմ, որ դրա համար բարենպաստ պայմաններ լինեն, քանի որ դրանից է երևում, թե որքանով է իշխողը իմաստուն: <br />
<br />
– Իսկ ե՞րբ բարենպաստ պայմաններ կլինեն, – ուզեց տեղեկանալ Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – հաստափոր օրացույցը թերթելով՝ պատասխանեց արքան: – Դա կլինի... հըմ... հըմ... այսօր, դա կլինի ժամը յոթն անց քառասուն րոպեին: Այդ ժամանակ դու կտեսնես, թե որքան ճշգրիտ են կատարում իմ հրամանները: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը հորանջեց: Ափսոս, որ այստեղ վերջալույսը չեն կարող տեսնել երբ որ ցանկանաս: Եվ, ճիշտն ասած, նա արդեն սկսեց մի քիչ ձանձրանալ: <br />
<br />
– Իմ գնալու ժամանակն է, – ասաց նա թագավորին: – Այլևս անելիք չունեմ ես այստեղ: <br />
<br />
– Մնա, – ասաց թագավորը. նա շատ հպարտ էր, որ հպատակ է ձեռք գցել և չէր ուզում նրանից բաժանվել: – Մնա, ես քեզ նախարար կնշանակեմ: <br />
<br />
– Ինչի՞ նախարար: <br />
<br />
– Ասենք... արդարադատության: <br />
<br />
– Չէ՞ որ այստեղ մարդ չկա, որ դատեմ: <br />
<br />
– Ո՞վ գիտե, – առարկեց թագավորը: – Ես դեռ իմ ամբողջ թագավորությունը լավ չեմ ստուգել: Ես շատ ծեր եմ, տեղս էլ փոքր է կառք պահելու համար, իսկ ոտքով քայլելը շատ է հոգնեցուցիչ: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանը կռացավ և նայեց մոլորակի մյուս կողմը: <br />
<br />
– Բայց ես արդեն նայեցի, – բացականչեց նա, – այնտեղ նույնպես ոչ ոք չկա:<br />
<br />
– Այդ դեպքում ինքդ քեզ դատիր, – ասաց թագավորը: – Դա ամենադժվար բանն է: Իրեն դատելը ուրիշներին դատելուց դժվար է: Եթե դու կարողանաս ինքդ քեզ ճիշտ դատել, նշանակում է, հիրավի, իմաստուն ես: <br />
<br />
– Ես ինձ որտեղ ասես կարող եմ դատել: Դրա համար չարժե, որ ապրեմ այստեղ, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: <br />
<br />
– Հը՜մ... հը՜մ... – ասաց թագավորը: – Ինձ թվում է, թե իմ մոլորակի վրա ինչ-որ մի տեղ պառավ առնետ է ապրում: Գիշերները ես լսում եմ, թե նա ինչպես է ճանկռոտում: Դու կարող էիր այդ պառավ առնետին դատել: Մեկ - մեկ դու նրան մահվան դատապարտիր: Նրա կյանքը քեզանից կլինի կախված: Իսկ հետո պետք է նրան ամեն անգամ ներում շնորհել: Պետք է խնայել պառավ առնետին, չէ՞ որ նա միակն է մեզ մոտ: <br />
<br />
– Ես չեմ սիրում մահվան դատավճիռ արձակել, – ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Եվ ընդհանրապես... իմ գնալու ժամանակն է: <br />
<br />
– Չէ՛, ժամանակը չէ, – առարկեց արքան: <br />
<br />
Փոքրիկ իշխանն արդեն ճամփա էր ընկնում, բայց չէր ուզում ծեր միապետին վշտացնել: <br />
<br />
Եթե ձերդ մեծությունն ուզում է, որ իր հրամանները կատարվեն, – ասաց նա, – պետք է ողջամիտ հրամաններ տա: Օրինակ՝ դուք կարող եք ինձ հրամայել անհապաղ ճանապարհ ընկնել: Ինձ թվում է՝ դրա համար հիմա շատ բարենպաստ պայմաններ կան... <br />
<br />
Թագավորը չէր պատասխանում, և Փոքրիկ իշխանը անվճռականորեն մի քիչ էլ կանգ առավ, հետո հառաչեց ու ճանապարհ ընկավ: <br />
<br />
– Քեզ դեսպան եմ նշանակում, – նրա հետևից շտապ ձայն տվեց թագավորը:<br />
<br />
Եվ նրա տեսքն այդ րոպեին այնպիսին էր, կարծես նա ոչ մի առարկություն հանդուրժել չէր կարող: <br />
<br />
«Տարօրինակ մարդիկ են այս մեծահասակները», – ինքն իրեն ասաց Փոքրիկ իշխանը՝ ճանապարհը շարունակելով: <br />
<br />
== XI ==<br />
<br />
Երկրորդ մոլորակի վրա ապրում էր փառասերը: <br />
<br />
– Օ՜, ահա և երկրպագու հայտնվեց, – հեռվից Փոքրիկ իշխանին նկատելով՝ բացականչեց նա: <br />
<br />
Չէ՞ որ սնապարծ մարդկանց միշտ թվում է, թե բոլորը հիացած են իրենցով: <br />
<br />
– Բարի օր, ասաց Փոքրիկ իշխանը: – Ինչ հետաքրքիր գլխարկ ունեք: <br />
<br />
– Սա նրա համար է, որ տամ, – բացատրեց փառասերը, – տամ, երբ ինձ ողջունելու լինեն: Դժբախտաբար այստեղ ոչ ոք չի գալիս: <br />
<br />
– Ահա թե ի՜նչ, – շշնջաց Փոքրիկ իշխանը: Բայց նա ոչինչ չհասկացավ: <br />
<br />
– Հապա մի ծափ տուր, – ասաց փառասերը: Փոքրիկ իշխանը ծափ տվեց: Փառասերը գլխարկը հանեց և սկսեց համեստորեն տալ: <br />
<br />
«Այստեղ ավելի ուրախ է, քան ծեր թագավորի մոտ», – մտածեց Փոքրիկ իշխանը: Եվ նորից սկսեց ծափ տալ, իսկ փառասերը, նորից գլխարկը հանելով, խոնարհվեց: <br />
<br />
Այսպես մի հինգ րոպե նույն բանը կրկնվեց, և Փոքրիկ իշխանը ձանձրացավ: <br />
<br />
– Իսկ ի՞նչ է պետք անել, որ գլխարկը ընկնի, – հարցրեց նա:<br />
<br />
Բայց փառասերը չլսեց: Սնապարծ մարդիկ, բացի գովեստից, մնացած ամեն ինչի նկատմամբ խուլ են: <br />
<br />
– Դու իսկապե՞ս իմ խանդավառ երկրպագուն ես, – Փոքրիկ իշխանին հարցրեց նա: <br />
<br />
– Իսկ այդ ինչպե՞ս են երկրպագում: <br />
<br />
– Երկրպագել, այդ նշանակում է ընդունել, որ այս մոլորակի վրա ես ամենագեղեցիկն եմ, ամենից շքեղը, հարուստը և ամենից խելոքը:<br />
<br />
– Բայց չէ՞ որ քո մոլորակի վրա ուրիշ մարդ չկա: <br />
<br />
– Դե ոչինչ, ինձ հաճույք պատճառելու համար միևնույն է, հիացիր ինձանով: <br />
<br />
– Ես հիանում եմ, – ուսերը թոթվելով՝ ասաց Փոքրիկ իշխանը, – բայց մի՞թե դա քեզ ուրախություն է պատճառում: <br />
<br />
Եվ նա փառասերի մոտից փախավ: <br />
<br />
«Իսկապես որ մեծահասակները շատ տարօրինակ մարդիկ են», – պարզամտորեն մտածեց նա ու ճանապարհ ընկավ:<br />
<br />
== XII ==</div>**David**http://grapaharan.org/index.php?title=%D5%93%D5%B8%D6%84%D6%80%D5%AB%D5%AF_%D4%BB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A8&diff=8191Փոքրիկ Իշխանը2015-05-14T10:42:14Z<p>**David**: </p>
<hr />
<div>{{Վերնագիր<br />
|վերնագիր = Փոքրիկ Իշխանը <br />
|հեղինակ = [[Անտուան դը Սենտ Էքզյուպերի]]<br />
|թարգմանիչ =<br />
|աղբյուր =<br />
}}<br />
<br />
<br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ<br />
Խնդրում եմ, երեխաները ինձ ներեն այս գիրքը մեծահասակ մարդու ձոնելու համար: Պետք է արդարանամ՝ այդ մեծահասակ մարդը իմ ամենալավ բարեկամն է: Բացի դա, նա աշխարհում ամեն բան հասկանում է, նույնիսկ մանկական գրքերը: Եվ վերջապես, նա ապրում է Ֆրանսիայում, իսկ այնտեղ հիմա սով է ու սառնամանիք: Եվ նա մխիթարության մեծ կարիք է զգում: Եթե այս ամենը ինձ չի արդարացնում, ապա ես այս գիրքը <br />
կնվիրեմ այն տղային, որին մի ժամանակ նման է եղել իմ մեծահասակ ընկերը: Չէ՞ որ բոլոր մեծահասակները առաջ երեխա են եղել, միայն թե <br />
նրանցից քչերն են այդ բանը հիշում: Այսպես ուրեմն, ես ուղղում եմ մտցնում իմ ձոնի մեջ՝ <br />
ԼԵՈՆ ՎԵՐՏԻՆ <br />
<br />
Երբ նա փոքրիկ տղա էր<br />
<br />
I<br />
Երբ ես վեց տարեկան էի, «Ճշմարտացի պատմություններ» խորագրով մի գրքում, ուր պատմվում էր կուսական անտառների մասին, մի զարմանալի նկար տեսա: Նկարում հսկայական վիշապօձը մի գիշատիչ գազան էր կուլ տալիս: Ահա թե ինչպիսին էր այդ նկարը:<br />
Գրքում ասվում էր. «Վիշապօձը իր զոհին կուլ է տալիս առանց ծամելու, ողջողջ: Դրանից հետո նա այլևս չի կարողանում շարժվել և կես տարի անընդհատ քնում է՝ մինչև որ մարսում է կերածը»: <br />
Ես շատ խորհեցի ջունգլիների արկածներով լի կյանքի մասին և գունավոր մատիտներով նկարեցի իմ առաջին ստեղծագործությունը: Դա իմ № 1 նկարն էր: Ահա թե ինչպես էի նկարել:<br />
Ես իմ առաջին ստեղծագործությունը ցույց տվեցի մեծահասակներին և հարցրի՝ սարսափելի չէ արդյոք: <br />
– Մի՞թե գլխարկը սարսափելի է,– առարկեցին նրանք:<br />
Իսկ դա ամենևին էլ գլխարկ չէր, այլ մի վիշապօձ, որը փիղ էր կուլ տվել: Ստիպված վիշապօձը նկարեցի ներսի կողմից, որպեսզի մեծահասակներին հասկանալի լինի: Ախր նրանց ամեն բան պետք է բացատրել: Ահա իմ № 2 նկարը<br />
Մեծահասակներն ինձ խորհուրդ տվեցին օձ չնկարել ոչ դրսի և ոչ էլ ներսի կողմից, այլ հետաքրքրվել աշխարհագրությամբ, պատմությամբ, թվաբանությամբ և ուղղագրությամբ: Ահա թե ինչպես պատահեց, որ ես վեց տարեկան հասակում հրաժարվեցի նկարչի փայլուն ապագայից: № 1 և № 2 նկարներով անհաջողության մատնվելուց հետո ես իմ նկատմամբ կորցրեցի հավատս: Մեծահասակները իրենք երբեք և ոչինչ չեն հասկանում, իսկ երեխաների համար շատ է հոգնեցուցիչ, երբ ստիպված են լինում ամեն ինչ նրանց բացատրել ու գլուխները մտցնել: <br />
Եվ այսպես, ես ստիպված էի ուրիշ մասնագիտություն ընտրել և սովորեցի ինքնաթիռ վարել: Ես ամբողջ աշխարհը գրեթե ման եմ եկել: Եվ, ճիշտ որ ասեմ, աշխարհագրությունն ինձ շատ պետք եկավ: Առաջին իսկ հայացքից կարողանում էի Չինաստանն ու Արիզոնան տարբերել. երբ գիշերը շեղվում ես ճանապարհից, շատ կարևոր է այս իմանալը: <br />
Իմ կյանքում ես շատ եմ հանդիպել զանազան լուրջ մարդկանց: Մեծահասակների շրջանում ես շատ եմ ապրել: Ես նրանց բոլորովին մոտիկից եմ տեսել, բայց այդ բանն ինձ ամենևին էլ չի ստիպել, որ նրանց մասին ավելի լավ կարծիք ունենամ: <br />
Երբ հանդիպում էի որևէ մեծահասակի, որն ինձ մյուսներից ավելի հասկացող ու խելացի էր թվում, ես նրան ցույց էի տալիս իմ № 1 նկարը, որը միշտ մոտս էի պահում: Ես ուզում էի իմանալ, թե այդ մարդը իսկապես մի բան հասկանում է: Բայց բոլորն էլ ինձ պատասխանում էին. «Դա գլխարկ է»: <br />
Եվ ես այլևս նրանց մոտ չէի խոսում ոչ վիշապօձերի, ոչ ջունգլիների և ոչ էլ աստղերի մասին: Ես հարմարվում էի նրանց մտածողությանը: Ես նրանց հետ խոսում էի բրիջ և գոլֆ խաղալու մասին, քաղաքականության ու փողկապների մասին: Եվ մեծահասակները շատ գոհ էին մնում, որ ծանոթացել են ինձ նման առողջ դատողության տեր մարդու հետ:<br />
II<br />
Այսպես ես ապրում էի մենության մեջ, և մեկը չկար, որ հետը սրտանց խոսեի: Եվ ահա վեց տարի առաջ հարկադրված վայրէջք կատարեցի Սահարայում: Ինքնաթիռիս շարժիչի մեջ ինչոր բան էր ջարդվել: Ինձ հետ ոչ մեխանիկ կար, ոչ ուղևոր, և ես որոշեցի ինքս ամեն ինչ սարքել, չնայած դա շատ դժվար գործ էր: Ես պետք է կամ շարժիչը կարգի գցեի, կամ զոհ գնայի: Իմ ունեցած ջուրը հազիվ թե ինձ մի շաբաթ բավականացներ: <br />
Այսպես ուրեմն, ես առաջին գիշերը քնեցի անապատի ավազներին, ուր շուրջս՝ հազարավոր կիլոմետրերի վրա, ոչ մի բնակավայր չկար: Նավաբեկյալն անգամ իրեն այդքան միայնակ չէր զգա օվկիանոսում, որքան ես: Պատկերացրեք, թե որքան զարմացա, երբ լուսաբացին ինձ արթնացրեց ինչոր մեկի բարակ ձայնը: <br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր, խնդրում եմ... <br />
– Ի՜նչ... <br />
– Ինձ համար մի գառնուկ նկարիր...<br />
Ես այնպես վեր թռա, կարծես թե ամպրոպ էր ճայթել: Աչքերս տրորեցի: Նայեցի շուրջս ու տեսա մի տարօրինակ, փոքրիկ մարդուկ, որ կանգնել ու լրջորեն նայում էր ինձ:<br />
Ահա ամենալավ դիմանկարը, որ ես հետագայում կարողացա նկարել: Բայց իմ նկարում նա այդքան լավ չի ստացվել, ինչպես իրականում կար: Դրա համար ե՛ս չեմ մեղավորը: Երբ վեց տարեկան էի, մեծահասակներն ինձ համոզեցին, որ ինձանից նկարիչ դուրս չի գա, այդ պատճառով էլ դրսի ու ներսի կողմից նկարած վիշապօձերից բացի ես ուրիշ ոչ մի բան նկարել չսովորեցի:<br />
Եվ այսպես, ես, աչքերս լայն բաց արած, նայում էի այդ անսովոր երևույթին: Չմոռանաք, որ ես մարդկային բնակավայրերից հազարավոր կիլոմետրեր հեռու էի գտնվում: Բացի դրանից, բոլորովին էլ չէր երևում, թե այդ պստիկ տղան մոլորվել է, մահու չափ հոգնած է ու վախեցած կամ քաղցից ու սովից մեռնում է: Նրա տեսքից հնարավոր չէր ասել, թե դա ամեն տեսակի մարդկային բնակավայրերից հեռու, անմարդաբնակ անապատում մոլորված մի երեխա է: Վերջապես ես խոսելու ընդունակությունս վերականգնեցի ու հարցրի. <br />
– Բայց... Ի՞նչ ես անում դու այստեղ: <br />
Եվ նա նորից կամացուկ ու շատ լուրջ ասաց. <br />
– Խնդրում եմ... գառնուկ նկարիր... <br />
Այդ բոլորն այնքան խորհրդավոր էր ու անըմբռնելի, որ ես սիրտ չարեցի հրաժարվել: Եվ որքան էլ անհեթեթ էր այդ, այստեղ՝ անապատում, ուր քաղցից ու ծարավից մեռնելու էի դատապարտված, այնուամենայնիվ գրպանիցս հանեցի մի թերթ թուղթ ու գրիչս: Բայց այստեղ ես հիշեցի, որ ավելի շատ աշխարհագրություն, պատմություն, թվաբանություն ու ուղղագրություն եմ սովորել և ասացի տղային նույնիսկ մի փոքր բարկացած, որ նկարել չգիտեմ: Նա պատասխանեց.<br />
– Միևնույն է, մի գառնուկ նկարիր... <br />
Եվ քանի որ իմ կյանքում երբեք գառնուկ չէի նկարել, նրա համար կրկնեցի իմ իմացած հին նկարներից մեկը՝ վիշապօձը դրսի կողմից, և շատ զարմացա, երբ տղան բացականչեց.<br />
– Ոչ, ոչ... ես փիղը վիշապօձի մեջ չեմ ուզում: Վիշապօձը շատ վտանգավոր է, իսկ փիղը չափազանց մեծ: Ինձ մոտ ամեն բան շատ փոքր է: Ինձ գառնուկ է պետք, ինձ համար գառնուկ նկարիր... <br />
Եվ ես նկարեցի:<br />
Նա ուշադիր նայեց իմ նկարին ու ասաց. <br />
– Չէ՛, այս գառնուկը շատ տկար է: Մի ուրիշը նկարիր... <br />
Եվ ես նկարեցի: <br />
Իմ նոր բարեկամը մեղմ ու ներողամիտ ժպտաց: <br />
– Չէ՞ որ դու էլ ես տեսնում, – <br />
ասաց նա, – որ սա գառնուկ չէ: Սա <br />
մեծ խոյ է, կոտոշներ ունի...<br />
Ես նորից նկարեցի, բայց նա այդ <br />
նկարից էլ հրաժարվեց: <br />
– Սա էլ արդեն պառավ ոչխար է: Ինձ<br />
այնպիսի գառնուկ է պետք, որ երկար ապրի: <br />
Այստեղ իմ համբերությունը հատավ: Չէ՞ որ ես պետք է որքան հնարավոր է շուտ կարգի գցեի շարժիչը և ահա թե ինչ խզմզեցի: Եվ ասացի տղային.<br />
– Ահա քեզ մի արկղ: Մեջը մի<br />
այնպիսի գառնուկ է նստած,<br />
ինչպիսին դու ուզում ես: <br />
Որքան ես զարմացա, երբ իմ<br />
խստապահանջ դատավորը հանկարծ պայծառացավ. <br />
– Այ սա լա՜վ է: Ի՞նչ ես կարծում, այս գառնուկին շա՞տ խոտ է պետք: <br />
– Ինչո՞ւ ես հարցնում... <br />
– Չէ՞ որ ինձ մոտ ամեն բան փոքր է... <br />
– Սրան կբավականացնի: Ես քեզ շատ փոքրիկ գառնուկ եմ տալիս: <br />
– Այնքան էլ փոքր չէ...– գլուխը խոնարհելով ու նկարին նայելով ասաց նա:– Տե՛ս, տե՛ս, քնել է… <br />
Այսպես ես ծանոթացա Փոքրիկ իշխանի հետ:<br />
III<br />
Ես ուշ հասկացա, թե որտեղից էր նա<br />
հայտվնել: Փոքրիկ իշխանը հարցերի<br />
տարափ էր տեղում ինձ վրա, բայց երբ ես էի<br />
որևէ բան հարցնում, նա կարծես թե չէր լսում:<br />
Միայն քիչ-քիչ, պատահական ու իմիջիայլոց<br />
ասած խոսքերից բացվեց ամեն ինչ: <br />
Այսպես, երբ նա առաջին անգամ տեսավ<br />
իմ ինքնաթիռը (ես չեմ փորձի ինքնաթիռը<br />
նկարել, միևնույն է, բան դուրս չի գա),<br />
հարցրեց. <br />
– Սա ի՞նչ բան է: <br />
– Սա բան չէ, ինքնաթիռ է, թռչում է:<br />
Եվ ես հպարտությամբ բացատրեցի նրան, որ կարող եմ թռչել: Նա բացականչեց. <br />
– Ինչպե՞ս, դու երկնքի՞ց ես ընկել: <br />
– Այո՛,– համեստորեն պատասխանեցի ես: <br />
– Այ թե հետաքրքի՜ր է… <br />
Եվ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց այնպես ուժգին, որ իմ տրամադրությունն ընկավ: Ես սիրում եմ, երբ իմ ձախորդություններին լուրջ են վերաբերվում: Հետո նա ավելացրեց. <br />
– Ուրեմն դո՞ւ էլ ես երկնքից իջել: Իսկ ո՞ր մոլորակից: <br />
«Ահա թե որտեղ է անապատում հայտնվելու նրա խորհրդավոր գաղտնիքը»,– մտածեցի ես և ուղղակի հարցրի. <br />
– Ուրեմն դու ուրիշ մոլորակի՞ց ես այստեղ ընկել... <br />
Բայց նա չպատասխանեց: Իմ ինքնաթիռին նայելով՝ նա գլուխը կամաց օրորեց. <br />
– Դու սրանով հեռվից գալ չէիր կարող... <br />
Եվ երկար մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո գրպանից հանեց իմ նկարած գառնուկն ու սկսեց զննել այդ գանձը: <br />
Կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչպես բորբոքվեց իմ հետաքրքրությունը «ուրիշ մոլորակների» մասին նրա կիսաբերան ասած խոստովանությունից: <br />
Եվ ես փորձեցի ավելի շատ բան իմանալ: <br />
– Որտեղի՞ց ես դու եկել, փոքրի՛կս: Որտե՞ղ է քո տունը և ո՞ւր ես ուզում տանել իմ գառնուկը: <br />
Նա, մտածմունքի մեջ ընկած, մի փոքր լռեց, հետո ասաց. <br />
– Շատ լավ եղավ, որ դու ինձ այս արկղը տվեցիր: Գիշերները գառնուկը արկղում էլ կքնի: <br />
– Դե իհարկե: Եվ եթե դու խելացի լինես, ես քեզ պարան կտամ, որ գառնուկին ցերեկները կապես: Ցից էլ կտամ: <br />
Փոքրիկ իշխանը մռայլվեց:<br />
– Կապե՞մ... ինչի՞ համար... <br />
– Ախր եթե չկապես, նա կարող է գնալ հեռու և կորչել: <br />
Այստեղ իմ բարեկամը նորից ուրախ ծիծաղեց: <br />
– Ո՞ւր կարող է նա գնալ: <br />
– Քի՞չ տեղ կա գնալու: Կգնա ուղիղ, ինչքան աչքը կտրի: <br />
Փոքրիկ իշխանը լրջորեն ասաց. <br />
– Դա սարսափելի չէ, ինձ մոտ տեղը շատ փոքր է: <br />
Եվ թախծոտ ավելացրեց. <br />
– Եթե ուղիղ գնալու լինես, հեռուն չես գնա… <br />
<br />
IV<br />
Եվ այսպես, ես էլի մի կարևոր գյուտ արեցի: Նրա հայրենի մոլորակն ընդամենը մի տան չափ է եղել… <br />
Ասենք, դա ինձ այնքան էլ չզարմացրեց: Ես գիտեի, որ մեր Երկրի, Յուպիտերի, Մարսի և Վեներայի նման մեծ մոլորակներից բացի հարյուրավոր այլ մոլորակներ գոյություն ունեն, դրանց թվում այնքան փոքրիկները, որոնց նույնիսկ աստղադիտակով դժվար է նկատելը: Երբ աստղագետը նման մի մոլորակ է հայտնաբերում, նրան ոչ թե անուն է տալիս, այլ համար:Օրինակ՝ № 251:<br />
Ես լուրջ հիմքեր ունեմ կասկածելու, որ Փոքրիկ իշխանը եկել էր այն մոլորակից, որը կոչվում է մոլորակ № 612: Այդ փոքրիկ մոլորակը միայն մի անգամ՝ 1909 թվականին, տեսել է մի թուրք աստղագետ: <br />
Աստղագետն իր սքանչելի հայտնագործության մասին հայտնեց աստղագետների միջազգային կոնգրեսում, բայց նրան չհավատացին և իայն այն պատճառով, որ նա թուրքական տարազ ուներ հագին: Դե ի՞նչ կարող ես անել, մեծահասակներն այդպես են:<br />
№ 612 մոլորակի բախտից թուրքական սուլթանը մահվան սպառնալիքով իր հպատակներին հրամայեց եվրոպական հագուստ հագնել: 1920 թվականին այդ աստղագետը նորից զեկուցեց իր հայտնագործության մասին: Այս անգամ նա հագել էր ամենավերջին նորաձևության համապատասխան, և բոլորը նրա հետ համաձայնեցին: <br />
№ 612 մոլորակի մասին ես ձեզ այսպես մանրամասն պատմեցի և նույնիսկ համարն ասացի միայն մեծահասակների պատճառով: Մեծահասակները թվեր շատ են սիրում: Երբ նրանց պատմում ես, որ դու նոր բարեկամ ես ձեռք բերել, նրանք երբեք չեն հարցնում ամենագլխավորի մասին: Երբեք նրանք չեն ասի. «Իսկ ինչպիսի՞ ձայն ունի նա: Ինչպիսի՞ խաղեր է սիրում խաղալ: Թիթեռներ բռնո՞ւմ է, թե՞ ոչ»: Նրանք հարցնում են. «Քանի՞ տարեկան է նա: Քանի՞ եղբայր ունի: Քաշն ինչքա՞ն է: Ինչքա՞ն է վաստակում նրա հայրը»: Եվ դրանից հետո երևակայում են, թե ճանաչեցին մարդուն: Երբ մեծահասակներին ասում ես՝ «Ես<br />
տեսա վարդագույն աղյուսից մի տուն, որի պատուհաններին խորդենի կար, իսկ կտուրին՝ աղավնիներ», նրանք երբեք չեն պատկերացնի այդ տունը: Նրանց պետք է ասել. «Ես տեսա մի տուն, որ արժե հարյուր հազար ֆրանկ»: Եվ միայն այդ ժամանակ նրանք կբացականչեն. «Ինչպիսի՜ գեղեցկություն»: <br />
Ճիշտ այդպես, եթե նրանց ասես. «Ահա ձեզ ապացույցներ, որ, իրոք, Փոքրիկ իշխանը եղել է, որ նա շատ, շատ լավն էր, ծիծաղում էր և շատ էր ուզում գառնուկ ունենալ. իսկ ով ուզում է գառնուկ ունենալ, նա անպայման գոյություն է ունեցել»: Եթե այսպես ասես, նրանք միայն ուսերը կթոթվեն ու ձեզ կնայեն այնպես, ինչպես կնայեին մի անգետ մանկիկի վրա: Բայց եթե նրանց ասես՝ «Նա թռել եկել էր մի մոլորակից, որը կոչվում է № 612», դա նրանց կհամոզի, և նրանք քեզ այլևս չեն ձանձրացնի հարցերով: Ի՜նչ կարող ես անել, այդպես են մեծահասակները: Չարժե նրանցից նեղանալ: Երեխաները մեծահասակների նկատմամբ պետք է ներողամիտ լինեն:<br />
Բայց մենք, այսինքն՝ նրանք, ովքեր հասկանում են, թե ինչ բան է կյանքը, ինչ խոսք, ծիծաղում ենք համարների ու թվերի վրա: Ես այս պատմվածքը սիրով մի կախարդական հեքիաթի նման կպատմեի: Ես կուզենայի սկսել այսպես. <br />
«Կար-չկար մի գեղեցիկ իշխան կար: Նա ապրում էր մի մոլորակի վրա, որը իրենից մի քիչ էր մեծ, և նա սրտակից բարեկամ չուներ...»: Նրանք, ովքեր ճանաչում են կյանքը, կզգային, որ սա զուտ ճշմարտություն է: <br />
Ես ամենևին էլ չեմ ուզում, որ իմ գիրքը կարդան միայն զվարճության համար: Իմ սիրտը ցավից ճմլվում է, երբ ես հիշում եմ իմ փոքրիկ բարեկամին, և ինձ համար հեշտ չէ նրա մասին պատմելը: Արդեն վեց տարի է անցել այն օրից, ինչ նա և իր գառնուկը հեռացել են ինձանից: Ես նրա մասին ուզում եմ պատմել, որպեսզի չմոռանամ նրան: Շատ տխուր բան է, երբ բարեկամներին մոռանում են: Բոլորը չէ, որ բարեկամ ունեն: Եվ ես վախենում եմ, թե կդառնամ մեծահասակների նման, իսկ նրանք թվերից բացի ոչնչով չեն հետաքրքրվում: <br />
Ահա մեկ էլ դրա համար էր, որ ես ներկատուփ ու գունավոր մատիտներ գնեցի: Իմ հասակում այնքան էլ հեշտ բան չէ նորից նկարչությամբ զբաղվելը, մանավանդ որ իմ ամբողջ կյանքում ես միայն վիշապօձ եմ նկարել՝ ներսի ու դրսի կողմից, այն էլ վեց տարեկան հասակում:<br />
Ինչ խոսք, ես կաշխատեմ, որքան հնարավոր է, նմանությունը լավ տալ, բայց այնքան էլ վստահ չեմ, թե դա ինձ կհաջողվի: Մի դիմանկարը նման է դուրս գալիս, իսկ մյուսը՝ բոլորովին նման չի լինում: Ես հասակի մեջ էլ եմ սխալվում: Մի նկարում իշխանը չափազանց բարձրահասակ է ստացվել, իսկ մյուսում՝ չափազանց փոքր: Եվ ես լավ չեմ հիշում, թե ինչ գույն ունեին նրա հագուստները: Ես փորձում եմ նկարել ե՛ւ այսպես, ե՛ւ այնպես, ինչպես որ պատահի, մի կերպ: Վերջապես կարող եմ սխալվել ինչ-որ կարևոր մանրուքների մեջ, բայց դուք ներողամիտ կլինեք: Իմ բարեկամը ինձ երբեք և ոչինչ չէր բացատրում: Գուցե նա մտածում էր, թե ես այնպիսին եմ, ինչպիսին ինքը: Բայց ես, դժբախտաբար, չեմ կարողանում արկղի պատկերի միջով գառնուկ տեսնել: Գուցե ես մի փոքր նման եմ մեծահասակներին: Երևի ծերանում եմ: <br />
V<br />
Ամեն օր ես մի նոր բան էի իմանում նրա մոլորակի մասին և այն մասին, թե նա ինչպես էր թողել իր մոլորակն ու սկսել թափառումները: Նա այդ մասին քիչ-քիչ էր պատմում, երբ խոսք էր ընկնում: Այդպես ես երրորդն օրն իմացա բաոբաբների ողբերգության մասին: <br />
Դա էլ գառնուկի պատճառով ստացվեց: Փոքրիկ իշխանին կարծես թե հանգիստ չէին տալիս կասկածները, և նա հարցրեց: <br />
– Ասա, ճի՞շտ է, որ գառնուկները թփեր են ուտում: <br />
– Այո՛, դա ճիշտ է: <br />
– Ա՜յ, դա լավ է... <br />
Ես չհասկացա, թե ինչու է այդքան կարևոր, որ գառնուկները թփեր ուտեն: <br />
– Ուրեմն նրանք բաոբաբնե՞ր էլ են ուտում:<br />
Ես առարկեցի՝ ասելով, որ բաոբաբները թփեր չեն, այլ հսկայական ծառեր՝ զանգակատան բարձրության, և եթե նա փղերի մի ամբողջ նախիր բերի, էլի բաոբաբ ուտել չեն կարողանա: <br />
Փղերի մասին լսելով՝ Փոքրիկ իշխանը ծիծաղեց: <br />
– Նրանց ստիպված իրար վրա պիտի դնեին...<br />
Իսկ հետո խելամտորեն ավելացրեց. <br />
–Բաոբաբները մինչև մեծանալը փոքր են լինում: <br />
–Դա ճիշտ է: Բայց ինչի՞դ է պետք, որ քո գառնուկը փոքրիկ բաոբաբ ուտի: <br />
–Ուրիշ ինչպե՞ս կարող է լինել, – բացականչեց նա այնպես, կարծես թե խոսքը գնում էր շատ պարզ ճշմարտության մասին: Եվ ես բավական երկար ցավացրի, մինչև հասկացա բանի էությունը: <br />
Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա, ինչպես մնացած բոլոր մոլորակների վրա, աճում են և՛ օգտակար, և՛ վնասակար խոտեր: Այդ նշանակում է, որ այնտեղ կան լավ ու օգտակար խոտերի լավ սերմեր և գեշ խոտերի, այսինքն՝ մոլախոտերի վատ սերմեր: Բայց չէ՞ որ սերմերն անտեսանելի են: Նրանք քնում են խորը գետնի տակ այնքան ժամանակ, մինչև նրանցից մեկնումեկի գլխին փչի արթնանալ: Այդ ժամանակ նա ծիլ է արձակում, որը սկզբում շատ սիրուն ու անվնաս է երևում, իսկ հետո մեջքն ուղղելով՝ ձգվում է դեպի արևը: Եթե դա ապագա վարդի թուփ է, թող աճի, ինչքան ուզում է:<br />
Բայց եթե դա մի որևէ մոլախոտ է, հենց որ ճանաչեցիր, պետք է անմիջապես արմատախիլ անես: Եվ ահա Փոքրիկ իշխանի մոլորակի վրա կան սարսափելի վնասակար սերմեր...</div>**David**