{{Վերնագիր
|վերնագիր = Կրոնը բանականության դատաստանի առաջ
|հեղինակ = [[Մարկ Տվեն]]
|թարգմանիչ = Կ․ Ս․ Վարդանեան եւ Խ․ Զ․ Դադայան (ռուսերենից)
|աղբյուր = [[«Ադամի օրագիրը»]]
}}
[[Category: Արձակ]]
==Ստորակարգ կենդանին<ref>Այս հատվածին պետք է, ըստ երևույթին, նախորդեին լրագրային քաղվածքները Կրետում՝ 1897 թ․ Կրետական ապստամբության ժամանակ սանձազերծված կրոնական հետապնդումների մասին։ Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref>==
Այսպիսի իրավիճակ էր Յուտայում, երբ մենք առիթ ունեցանք լինելու այնտեղ։ Տարածքի կառավարչությունը ամոթալի անճարակություն դրսևորեց, և միակ իրական ուժն այնտեղ Բրիգեմ Յունգն էր։ Դա մի բացարձակ միապետ էր, որը հաշվի չէր առնում մեր պրեզիդենտին, ծիծաղում էր մեր բանակի վրա, երբ այն պաշարել էր նրա մայրաքաղաքը և առանց ամենափոքր իսկ շփոթմունքի լսելով այն լուրը, որ Միացյալ Նահանգների օգոստոսափառ կոնգրեսը բազմակնությունը հանդիսավորապես հայտարարել է հակաօրինական, շատ հանգիստ իր կանանց թիվն ավելացրեց և ևս քսանհինգով կամ երեսունով։
==Բ․ Կոտորած լեռնային մարգագետնում==
Մորմոնները վրեժ են լուծել և վրեժ են լուծում այն հալածանքների համար, որոնց նրանք ենթարկվել են և, ինչպես նրանք մինչև օրս էլ կարծում են, շարունակում են ենթարկվել, որովհետև նրանց այնպես էլ ինքնավարություն չտվեցին։ Ներկայումս, համարյա մոռացված
«կոտորածը Լեռնային մարգագետնում» նրանց ձեռքի գործն էր։ Այդ պատմությունը ժամանակին բավականաչափ աղմուկ բարձրացրեց․ ամբողջ երկրում խոսակցությունը հենց միայն այդ գազանության մասին էր։ Ընթերցողի հիշողության մեջ թարմացնենք այդ իրողությունը ընդհանուր գծերով։ Մի անգամ գաղթականների մի մեծ գումակ Միսուրիից և Արկանզասից անցնում է Սոյթ Լեյք սիթիի միջով․ գումակին միանում են մի քանի դժգոհ մորմոններ, հուսալով դրա քողարկման տակ փախուստի դիմել։ Հենց միայն այդքանը բավական էր բորբոքելու մորմոն գլխավորների զայրույթը։ Բայց դրան ավելացել էր նաև այն հանգամանքը, որ գաղթականները՝ ոչինչ չկասկածող հարյուր քառասունհինգ, թե հարյուր հիսուն մարդ, եկել էին Արկանզասից, որտեղ նկարագրվող իրադարձություններից քիչ առաջ սպանվել էր մորմոն մի խոշոր քարոզիչ, և Միսսուրիից, մի նահանգից, որի մասին մորմոնները հիշում էին որպես առաջին «սրբերի» ամենակատաղի հալածողի այն ժամանակներում, երբ մորմոնյան համայնքը փոքրաթիվ էր, աղքատ և չուներ բարեկամներ։ Այսպիսով, ուղևորները համակրանք չեն ներշնչել։ Եվ, վերջապես, գումակում եղել է մեծ հարստություն՝ անասուններ, ձիեր, ջորիներ և ամեն տեսակ այլ գույք․ էլ ինչպես կարող էին մորմոնները, որոնք ամեն բանում ձգտում էին նմանվել իսրայելական հին ցեղերին, ինչպես կարող էին նրանք հակառակորդից չխլել «ավարը», երբ աստված ինքն էր «այն տվել իրենց ձեռքը»։
Այսպիսով, տիկին Ս․ Վ․ Ուեյթի «Մորմոն մարգարեն» հետաքրքրական գրքի բառերով ասած, այնպես պատահեց, որ «Բրիգեմ Յունգին՝ Մեծ և Գերագույն թագավորին, այլ կերպ ասած՝ Աստծուն «հայտնություն» արվեց, որի հիման վրա նա հրամայեց պրեզիդենտ Ջ․ Ս․ Հեյտին, եպիսկոպոս Հիգբիին և Ջոն Դ․ Լիին (Բրիգեմի հոգեվորդին) հավաքել հնարավորին չափ շատ մարդկանց, որոնց կարելի է վստահել, հագցնել նրանց հնդկացիների նման, հարձակվել անիծյալ հեթանոսների վրա (այդպես էր ասված «հայտնության» մեջ) և բոլորին, մինչև վերջին մարդը, խոցել Ամենաբարձրյալի նետերով, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա աշխարհին տեղեկացնել, թե բանն ինչպես է եղել․ եթե հարկ լինի, որպես դաշնակիցներ, ներգրավել իսկական հնդկացիների, նրանց խոստանալով ավարի մի մասը։ Իրենց պարտքը կատարել ճշտորեն և առանց հապաղման անասունը քշել բերել մինչև ձմռան վրա հասնելը, քանզի այդպիսին է Ամենազոր Տեր Աստծու կամքը»։
«Հայտնության» մեջ պարունակած առաջադրանքը բարեխղճորեն կատարվել է։ Հնդկացիների նման հագնված և իրենց դեմքերը ներկած մորմոնների մի մեծ ջոկատ հասել է գումակին Սոլթ Լեյք սիթիից մոտավորապես երեք հարյուր մղոն հարավ և այնտեղ հարձակվել նրա վրա։ Գաղթականներն իսկույն խրամատավորվել են, իրենց սայլերը վերածել ամրոցների և արիաբար ու հաջողությամբ դիմադրել ամբողջ հինգ օր։ Միսսուրցիներին և արկանզասցիներին այնքան էլ չես վախեցնի Յուտայում անիմաստ կյանք վարող «դաժան հնդկացիների» խղճուկ ծաղրապատկերով։ Յուրաքանչյուր գաղթական պատրաստ է եղել կռվելու դրանցից հինգ հարյուրի դեմ։
Վեցերորդ օրը մորմոնները որոշել են դիմել ռազմական խորամանկության։ Նահանջելով «Մարգագետնի» վերին եզրը, նրանք զգեստափոխվել են, լվացել դեմքների ներկը և, մինչև ատամները զինված, բանագնացների սպիտակ դրոշ պարզած, սայլերով մոտեցել պաշարված գաղթականներին։ Տեսնելով սպիտակամորթ մարդկանց, գաղթականները ցած են դրել զենքը և ուրախ աղաղակներով ողջունել նրանց։ Ի պատասխան սպիտակ դրոշի, հազիվ թե անգամ կասկածի տակ առնելով իրենց վարմունքի ողջ խանդալիցությունը, նրանք վեր են բարձրացրել սպիտակ շորեր հագցրած մի մանկան։
Այդ անսպասելի սպիտակամորթ «փրկարարներին» գլխավորել են պրեզիդենտ Հեյտը և մորմոնյան եկեղեցու եպիսկոպոս Ջոն Դ․ Լին։ Այդ առաջնորդների հետագա գործողությունների մասին պարոն Կրեբլոն (որն այն ժամանակ ֆեդերալ դատավորի պարտականություններն էր կատարում Յուտայում, իսկ հետագայում սենատոր էր Նեևադայի նահանգից) պատմեց կոնգրեսում արտասանած իր ճառում․
«Հայտարարելով, թե լավ հարաբերությունների մեջ են հնդկացիների հետ և որ վերջիններս տրամադրված են շատ կատաղորեն, նրանք առաջարկեցին իրենց միջնորդությունը, գաղթականներին խոստանալով նրանց համար բարեխոսել հնդկացիների մոտ։ Բանակցությունները տևեցին մի քանի ժամ, և հնդկացիների հետ անցկացրած (կեղծ) խորհրդակցությունից հետո բանագնացները ներկայացրեցին, իբր թե, վայրենիների թելադրած վերջնագիրը, որի համաձայն բոլոր գաղթականներին առաջարկվում էր անխտիր հեռանալ ճամբարից, այնտեղ թողնելով ամեն բան, ընդհուպ մինչև զենքը։ Իսկ մորմոնյան առաջնորդները խոստանում էին զինվորական ջոկատներ բերել և գաղթականներին ուղեկցել մինչև մոտակա բնակավայրերը։ Իրենց ընտանիքների փրկության համար գաղթականներն ընդունեցին առաջարկված պայմանները։ Մորմոնները հեռացան, իսկ հետո վերադարձան երեսուն թե քառասուն մարդուց բաղկացած զինված ջոկատով։ Գաղթականները շարասյուն կազմեցին․ առջևում գնում էին կանայք ու երեխաները, նրանց հետևից տղամարդիկ և, ի վերջո, շարասյունը եզրափակում էր մորմոնների պահակախումբը։ Երբ այդ կարգով նրանք անցան մոտավորապես մեկ մղոն, տրվեց ազդանշանը, և սկսվեց ջարդը։ Համարյա բոլոր տղամարդիկ տեղնուտեղը սպանվեցին մեջքներին արձակված կրակոցներով։ Միայն երկուսին հաջողվեց փախչել հարյուր հիսուն մղոն դեպի անապատի խորքը, բայց նրանց հետևից հասան այնտեղ ու սպանեցին։ Կանայք ու երեխաները փախչելով մի երկու հարյուր յարդ, ոչնչացվեցին «պահակախմբի» ու հնդկացիների կողմից։ Ամբողջ գումակից ողջ մնաց միայն տասնյոթ երեխա, որոնցից ամենամեծը յոթ տարեկան չկար։ Այսպես 1857 թվականի սեպտեմբերի 10-ին կատարվեց մեր հայրենիքի ողջ պատմության մեջ ամենադաժան, ստոր և արյունարբու սպանդներից մեկը»։
Այդ սպանդում մորմոնները ոչնչացրել են հարյուր քսան մարդ։
Անօրինակ արիությամբ դատավոր Կրեդլբոն բացեց դատարանի նիստը և Մորմոնիային պատասխանատվության կանչեց զանգվածային սպանության համար։ Ինչպիսի՜ պատկեր։ Խստադեմ, միայնակ, հպարտ ու քաջարի վետերանը, որ զայրալից նայում էր մորմոն երդվյալներին և ամբողջապես մորմոններից կազմված հասարակությանը, մեկ ծանակում նրանց, մեկ էլ նրանց վրա էր տեղում իր ցասման շանթերը։
Ահա թե «Տերիտորիալ էնտերփրայզը» ինչ է գրել այդ իրադարձությանը նվիրված առաջնորդողում․
«Նա խոսում և գործում էր Ջեկսոնին վայել անվեհերությամբ ու վճռականությամբ, բայց երդվյալները հրաժարվեցին ընդունել հանցակազմը և չուզեցին նույնիսկ արտահայտվել մեղադրական ակտի առանձին կետերի վերաբերյալ․ ամեն կողմից սպառնալիքներ էին լսվում դատավորի և կառավարական զորքերի հասցեին, որոնց նպատակն էր նրանց ստիպել հետ կանգնել իր բռնած գծից։
Համոզվելով, որ երդվյալները միանգամայն անօգտակար են, դատավորը նրանց արձակեց, նրանց վրա թափելով իր սարկազմի թույնը։ Այնուհետև, օժտված լինելով գործադիր իշխանությամբ, նա միայնակ, առանց որևէ կողմնակի օգնության, գործի անցավ։ Նա հարցաքննում էր վկաներին, ամենուրեք ձերբակալություններ էր կատարում ու դրանով իսկ այնպիսի շփոթություն առաջացրեց «սրբերի» շարքերում, ինչպիսին նրանք չէին տեսել մորմոնյան համայնքի հիմնադրման օրից։ Ահաբեկված ավագներն ու եպիսկոպոսները, ըստ վերջին տեղեկությունների, փախչում էին, փրկելով իրենց կաշին․ դրան հաջորդեցին զարմանալի մերկացումներ, և պարզվեց, որ եկեղեցու ամենաբարձր սպասավորները խառն են «հեթանոսների» այն բազմաթիվ սպանություններին ու կողոպուտներին, որ տեղի էր ունեցել վերջին ութ տարում»։
Եթե այն ժամանակ Յուտայի նահանգապետը Հարնին լիներ, Կրեդլբոն նրա մոտ աջակցություն կգտներ, և այն ժամանակ վերջին սպանդի, ինչպես նաև մինչ այդ կատարված շատ սպանությունների համար մորմոնների մեղավորության վերաբերյալ նրա բերած ապացույցները քաղաքացիներից ոմանց կտրամադրեր ձրի դաղաղ և միևնույն ժամանակ դրանից օգտվելու հնարավորություն։ Բայց այն ժամանակ ֆեդերալ նահանգապետի պաշտոնը զբաղեցնում էր ոմն Քամինգը, որն օբյեկտիվությամբ պարծենալու տարօրինակ ցանկությամբ մորմոններին ամեն կերպ պաշտպանում էր արդարադատությունից։ Մի անգամ նա նույնիսկ մամուլում հանդես եկավ, բողոքելով այն բանի դեմ, որ դատավոր Կրիբլդոն կառավարական զորքերը ներգրավել է իր խնդիրները կատարելու համար։
Տիկին Ուեյթը գազանային սպանդի մասին իր վերին աստիճանի հետաքրքիր հաշվետվությունը եզրափակում է հետևյալ դիտողությամբ և հանցանշանների համառոտ տեսությամբ, որն աչքի է ընկնում ճշգրտությամբ, հավաստիությամբ և հստակ ձևակերպումներով․
«Նրանց համար, ովքեր դեռ հակված են կասկածելու, թե Յունգը և նրա մորմոնները մասնակից են եղել այդ գործին, առաջարկվում է հանցանշանների և հանգամանքների ներկա հավաքածուն, որոնք ոչ միայն պարզապես մատնանշում են նրանց մեղավորության հնարավորությունը, այլև ապացուցում են նրանց մեղավորությունը լիակատար հավաստիությամբ։
1. Գործին մասնակից մորմոնների ցուցմունքները, որ վերցրել է դատավոր Կրեդլբոն Միացյալ Նահանգների շերիֆի օգնական Ռոջերսի ներկայությամբ։
2. Այդ գործի վերաբերյալ որևէ հիշատակության բացակայությունը Բրիգեմ Յունգի՝ որպես հնդկացիների գործերի տեսուչի ներկայացրած հաշվետվության մեջ։ Նմանապես այդ ամենի մասին լիակատար լռությունը եկեղեցում, որը խախտվեց հիշատակված իրադարձություններից մի քանի տարի հետո միայն։
3. Այդ գործով ձեռնարկված հետաքննության հենց սկզբից մորմոնների ինչպես հոգևոր, այնպես էլ աշխարհիկ իշխանության բարձրաստիճան ներկայացուցիչների փախուստը լեռներ։
4. Այդ ամբողջ պատմությունը եկեղեցական օրգան «Դեզերետ նյուսի» կողմից լռության մատնելը, միակ թերթի, որ այն ժամանակ լույս էր տեսնում Յուտայում, իսկ երբ մի քանի ամիս հետո թերթն արտահայտվեց այդ առթիվ, ապա միայն նրա համար, որպեսզի ժխտեր մորմոնների մասնակցությունը կատարված հանցագործություններին։
5. Սպանդից հետո ողջ մնացած երեխաների ցուցմունքները։
6. Այն փաստը, որ կոտորածի հաջորդ իսկ օրը մորմոնների մի շարք ընտանիքներում երևացին սպանվածների ինչպես երեխաները, այնպես էլ նրանց պատկանած գույքը։
7. Կոտորածի վայրից ոչ հեռու գտնված հնդկացիների ցուցմունքները, այդ ցուցմունքները բերվում են ոչ միայն Կրեդլբոյի և Ռոջերսի կողմից, այլև հաստատվում են մի շարք սպաների, ինչպես նաև Ջ․ Ֆորնեյի կողմից, որը 1859 թվականին զբաղեցնում էր Յուտայի տարածքում ապրող հնդկացիների գործերի տեսչի պաշտոնը։ Հնդկացիներն իրենց ցուցմունքը հիշյալ անձանց տալիս էին հոժարակամ և բազմիցս։
8. Դրագունյան 2-րդ գնդի կապիտան Ռ․ Պ․ Քեմբելի ցուցմունքները․ Քեմբելը 1859 թվականի գարնանը գործուղվել է Սանտա Կլարա՝ Կալիֆոռնիա ուղևորվող ճանապարհորդների պահպանության, ինչպես նաև նրանց վրա հնդկացիների հարձակման դեպքերը հետաքննելու համար։
==«Ծոցատետրից»==
(1892 ― 1895: Գերմանիա։ Իտալիա։ Անգլիա։ Ֆրանսիա։)
Առաջին իսկ կիրակի օրը գնացի եկեղեցի, իսկ երեքշաբթի ստացա քսան մարկի հաշիվ եկեղեցուն օժանդակելու համար։ Բավական է։ Չեմ կարող ինձ թույլ տալ կրոնը դավանել այդպիսի գնով։ Այստեղ հոգու փրկությունը հարուստների համար է։
Բոբ Ինգերսոլը պատմել է երիցական մի սրբի մասին, որը դրախտից դժոխք էքսկուրսիայի մեկնելիս վճարել էր գնալ֊գալու համար, իսկ հետո վերադարձի տոմսը ոչ ոքի չէր կարողացել վաճառել։
Ջայպուրում կրկնեցի մրջյունների հետ Ջոն Լեբոկի կատարած փորձերը և նույն արդյունքները ստացա։ Հետո սեփական փորձեր կատարեցի։ Դրանք ցույց տվեցին, որ մրջյունները լավ են կողմնորոշվում հետաքրքրությունների ոլորտում։ Ես կառուցեցի չորս մանրիկ տաճար՝ մուսուլմանական մզկիթ, հնդկական սրբավայր, հրեական սինագոգ ու քրիստոնեական մայր եկեղեցի, և դրանք դասավորեցի կողք կողքի։ Այնուհետև տասնհինգ մրջյունների վրա կարմիր ներկով նշան արեցի և ազատ արձակեցի։ Նրանք հետ ու առաջ էին վազում, նայում էին տաճարներին, բայց ներս չէին մտնում։ Ես բաց թողեցի ևս տասնհինգ մրջյուն, նրանց վրա նշան անելով կապույտ ներկով։ Նրանք իրենց պահում էին այնպես, ինչպես նրանց կարմիր եղբայրակիցները։ Ես ոսկեզօծեցի և բաց թողեցի ևս տասնհինգ մրջյուն։ Արդյունքը նույնը եղավ։ Բոլոր քառասունհինգ մրջյունները վազվզում էին, առանց մի րոպե կանգ առնելու, մոտենում էին բոլոր տաճարներին, բայց նրանցից ոչ մեկի մեջ չէին մտնում։ Ես ապացուցված համարեցի, որ իմ ընտրած մրջյունները չունեն կրոնական հաստատ համոզմունքներ, դա անհրաժեշտ նախադրյալ էր հաջորդ, էլ ավելի կարևոր փորձի համար։
Յուրաքանչյուր տաճարի մուտքի առջև դրեցի սպիտակ թուղթ։ Մզկիթի առջևի թղթի վրա դրեցի մի կտոր մածկան, սրբավայրի մուտքի մոտ՝ մի փոքր ձյութ, սինագոգի մուտքի առջև մի կաթիլ սկիպիդար կաթեցրեցի և մայր եկեղեցու մուտքի առջև մի կտոր շաքար դրեցի։ Բաց թողեցի կարմիր մրջյուններին։ Նրանք չմոտեցան մածկանին, ձյութին ու սկիպիդարին և ագահությամբ ու, ինչպես ինձ թվաց, անկեղծ զգացումով հարձակվեցին շաքարի վրա։ Ես ազատ արձակեցի կապույտներին․ սրանք ճշգրտորեն կրկնեցին կարմիրների գործողությունները։ Ոսկեզօծները, առանց մի բացառության, վարվեցին նույն կերպ։ Դա անտարակուսելիորեն ապացուցեց, որ մրջյունները, զուրկ լինելով որոշակի դավանանքից, ընտրության հնարավորության դեպքում, մյուս բոլոր կրոնների համեմատությամբ, նախապատվությունը տալիս են քրիստոնեական կրոնին։
Փորձը ստուգելու համար մրջյուններին փակի տակ առա և մածկանը տեղափոխեցի մայր եկեղեցու առջև, իսկ շաքարը դրեցի մզկիթի առջև։ Այնուհետև միանգամից բաց թողեցի բոլոր մրջյուններին, և նրանք խմբով նետվեցին դեպի մայր եկեղեցին։ Ես մինչև հոգուս խորքը զգացված էի, և գնացի հարևան սենյակը, գրի առնելու այդ հիանալի փորձը։ Վերադառնալով, տեսա, որ բոլոր մրջյունները հրաժարվել են քրիստոնեական հավատից և անցել են մահմեդականության։ Ես հասկացա, որ շտապել էի հետևություն անելու։ Անհարմար վիճակի մեջ ընկա և դառնություն զգացի։ Ինքս իմ նկատմամբ արդեն այնքան էլ վստահություն չունենալով, որոշեցի փորձը հասցնել մինչև վերջ։ Շաքարը դրեցի սկզբում երրորդ, իսկ հետո՝ չորրորդ տաճարի առջև։ Ես ի՞նչ պարզեցի։ Որ տաճարի առաջ դնում էի շաքարը, այնտեղ էլ կուտակվում էին մրջյունները։ Այդ ճանապարհով հանգեցի այն անհերքելի հետևությանը, որ կրոնի վերաբերմամբ մրջյունը մարդու կատարյալ հակադրությունն է։ Մարդը գնում է այն տաճարը, որտեղ իսկական հավատ են սովորեցնում։ Իսկ մրջյունը այն տաճարն է գնում, որտեղ շաքար են տալիս։
Եթե ինձ հանձնարարեն աստված ստեղծել, ես նրան կօժտեի բնավորության որոշ գծերով և որոշ հատկություններով, որ չունի ներկայիս (աստվածաշնչյան) աստվածը։
Նա մարդուց չէր խնդրի գովասանք ու շողոքորթություն և բավականաչափ մեծահոգի կլիներ ու դրանք ուժով չէր պահանջի։ Նա պետք է իրեն հարգեր ոչ պակաս, քան ամեն մի օրինավոր մարդ։
Նա չէր լինի վաճառական, չարչի։ Նա չպետք է գներ շողոմ գովասանքներ։ Նա վաճառքի չէր հանի երկրային ուրախությունները և հավիտենական երանությունը, այդ ապրանքը չէր վաճառի աղոթքի դիմաց։ Ես նրան կներշնչեի սեփական արժանապատվության զգացում, որ հատուկ է օրինավոր մարդուն։
Նա կգնահատեր միայն այնպիսի սերը իր նկատմամբ, որ ծնվում է ինքնին, ի պատասխան բարության, և կարհամարեր այնպիսի սերը, որ պայմանավորվածությամբ վճարում են բարերարության համար։ Կատարած մեղքի համար անկեղծորեն զղջալը մեղքը կքավեր ընդմիշտ, և հոգու խորքում զղջացող մարդուց ոչ ոք չէր սպասի ու չէր պահանջի բանավոր խնդրանք ներման մասին։
Նրա աստվածաշնչում չէր լինի մահացու մեղք։ Նա իրեն կճանաչեր որպես մեղքի հեղինակ և գյուտարար, իսկ հավասարապես նաև մեղք գործելու ուղիների ու եղանակների հեղինակ և գյուտարար։ Կատարվող մեղքերի համար պատասխանատվության ողջ ծանրությունը նա կդներ նրա վրա, ով մեղավոր է դրանց համար, իրեն կճանաչեր որպես գլխավոր ու միակ մեղավոր։
Նա չէր լինի նախանձ ու մանրախնդիր։ Նույնիսկ մարդիկ արհամարհում են իրենց մեջ այդ հատկանիշը։
Նա չէր լինի պարծենկոտ։
Նա կթաքցներ, որ հիանում է ինքն իրենով։ Նա կհասկանար, որ իր գրաված դիրքում իրեն գովելը վատ բան է։ Նա չէր ունենա քինախնդիր զգացմունքներ․ այդ ժամանակ նա քինախնդիր ճառեր չէր արտասանի։
Չէր լինի ոչ մի դժոխք, չհաշված այն, որի մեջ մենք ապրում ենք օրորոցից մինչև գերեզման։ Չէր լինի ոչ մի դրախտ, համենայն դեպս այն, որ նկարագրված է բոլոր կրոնների աստվածաշնչերում։
Նա իր հավերժության մի փոքր բաժինը կնվիրեր այն բանին, որ մտածեր, թե ինչու է մարդուն դժբախտ ստեղծել, երբ կարող էր նույն ջանքերի գործադրմամբ նրան երջանիկ դարձնել։ Մնացած ժամանակ նա կլրացներ աստղաբաշխության մասին իր տեղեկությունները։
1898։ ― Շատ հարյուրամյակների ընթացքում սատանան գրավում է մարդկության չորս հինգերորդի հոգևոր գլխավորի և ամբողջ մարդկային ցեղի քաղաքական գլխավորի ականավոր դիրքը․ այնպես որ չի կարելի չընդունել նրա առաջնակարգ կազմակերպչական ընդունակությունները։ Նրա կողքին մեր բոլոր քաղաքագետները, Հռոմի պապերը բզեզիկներ են, որոնց պետք է դիտել խոշորացույցով։
Նա չունի վճարովի ոչ մի օգնական։ Նրա հակառակորդները մեկ միլիոն են։
Ոմանք երկրպագում են աստիճաններ, մյուսները՝ հերոսներին, ոմանք՝ ուժը, մյուսները՝ աստծուն, դրա պատճառով նրանք վիճում են միմյանց հետ, բայց բոլորն էլ միահամուռ երկրպագում են փողը։
Աստված չունի կայուն բնավորություն, հաստատուն համոզմունքներ։ Նա պետք է կաթոլիկ լինի կամ երիցական, կամ մեկ ուրիշ բան, միևնույն է թե ինչ, բայց չձգտի հասնել միանգամից ամեն տեղ։
Եկեք սատանայի անունից հայհոյենք, քանի դեռ ժամանակ կա, դրախտում մեզ թույլ չեն տա։
Մարդը ստեղծվել է արարչագործման վերջին օրը, երբ աստված արդեն հոգնել էր։
Երբ կարդում ես Աստվածաշունչը, ավելի շատ զարմանում ես աստծու անտեղյակության, քան թե նրա ամենագիտության վրա։
Եթե մարդուն մարդը ստեղծեր, նա կամաչեր իր աշխատանքի պտուղի համար։
Աստված կատաղի է Հին կտակարանում և հմայիչ է Նորում, սրբազան վեպի դոկտոր Ջեկիլ և պարոն Հայդ։
Ոչ մի բան չի զարմացնում այնպես, ինչպես հրաշքը, գուցե լոկ այն միամտությունը, որով հավատում են դրան։
Միայն մեռածները խոսքի ազատություն ունեն։
Միայն մեռածներին է թույլատրվում ճշմարտությունն ասել։
Ամերիկայում, ինչպես որ ամենուրեք, խոսքի ազատությունը մեռածների համար է։
Չկա մարդուն պատկանող մի իրավունք, որը բռնության արդյունք չլինի։
Չկա և մի իրավունք, որ անխախտ լինի։
Այն միշտ կարելի է ոչնչացնել հերթական բռնության միջոցով, հետևաբար, մարդը չունի և ոչ մի անխախտ իրավունք։
Աստված ներկայացնում է բռնությունը (նա խորամանկ է, անհուսալի, չարակամ)։
==Աստվածաշնչյան խրատներ և կրոնական գործելակերպ==
Այն փոփոխությունները, որոնց ենթարկվել են քաղաքակրթությունը և ազգային բնույթը, երբեք չեն կատարվել առանց կրոնի ամենաակտիվ մասնակցության։ Այդպես եղել է մարդկության ամբողջ պատմության ընթացքում և, անտարակույս, այդպես կլինի բոլոր ժամանակներում։ Համենայն դեպս, այնքան ժամանակ, մինչև որ մարդը, դանդաղ էվոլյուցիայի միջոցով, վերածվի իրոք հիանալի ու վեհ մի բանի, որի համար կպահանջվի էլի միլիարդավոր տարիներ։
Քրիստոնեական աստվածաշունչը, ըստ էության, մի դեղատուն է։ Նրա դեղանյութերի տեսականին մնում է անփոփոխ, փոխվում են միայն դրանք օգտագործելու եղանակները։ Տասնութ դարերի ընթացքում այդ փոփոխությունները հազիվ նկատելի էին։ Եղանակը մնում էր այլաբուժությունը՝ դրա ամենակոպիտ ու դաժան ձևով։ Բութ և տգետ հեքիմը օր ու գիշեր առանց ձեռքերը ծալելու անասելիորեն մեծ բաժիններով իր հիվանդի ստամոքսն էր լցնում ամենազզվելի դեղեր, ինչպիսիք միայն կարելի էր գտնել դեղապահեստում։ Նա հիվանդից արյուն էր թողնում, բանկաներ էր գցում, տալիս էր փսխադեղ և լուծողական, թքահոսություն էր առաջացնում, հիվանդին երբեք հնարավորություն չտալով կազդուրվելու և վերկանգնելու բնական ուժերը։ Այդպիսի հոգևոր հիվանդության վիճակում նրան պահում էր տասնութ դար, և այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում հիվանդին բաժին չընկավ և ոչ մի լուսավոր օր։ Ինչ վերաբերում է դեղորայքի պաշարին, այն միշտ հավասարապես բաղկացած էր լինում կործանարար կամ թուլացնող թույներից և բուժիչ, հանգստացնող դեղերից։ Ասենք, հոգևոր հեքիմը, ելնելով երկարամյա փորձից, միշտ դիմում էր միայն առաջիններին և, հետևաբար, իր խնամառուին կարող էր միայն վնաս հասցնել, ինչ էլ նա անում էր։
Ոչ հեռավոր անցյալում, արդեն մեր հարյուրամյակում, բուժման եղանակներում զգալի փոփոխություններ կատարվեցին։ Ճիշտ է, դա տեղի ունեցավ հիմնականում, կամ, ավելի ճիշտ, միայն Անգլիայում և Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս երկրներում հիվանդը մեր օրերում կամ առաջվա նման օգտվում է միջնադարյան միջոցներից, կամ էլ լիովին յոլա է գնում առանց բժշկի։
Անգլախոս երկրներում մեր հարյուրամյակում նկատվող փոփոխությունները պայմանավորված էին նրանով, որ հիվանդն ըմբոստացավ բուժման եղանակների դեմ․ համենայն դեպս, հեքիմներն այդ փոփոխությունը չէին նախատեսել։ Հիվանդը որոշեց ինքն իրեն բուժել, և հեքիմը տեսավ, որ հիվանդների թիվը աղետալիորեն պակասում է։ Այդ ժամանակ, առանց աշխատանքի չմնալու համար, հեքիմը որոշեց ձևափոխել իր եղանակը։ Նա այդ անում էր աստիճանաբար, խիստ դժկամությամբ, և միայն այն դեպքում, երբ հանգամանքները նրան հարկադրում էին։ Նախ և առաջ նա դադարեց հիվանդին ամեն օր դժոխք ու հավիտենական նզովք հրամցնել և կարգադրեց դրանք ընդունել միայն օրընդմեջ։ Հետո սկսեց դրանք գործադրել ավելի ու ավելի սակավ։ Իսկ երբ նա սահմանափակվեց կիրակի օրերով և որոշեց, որ դրա վրա կարելի է կանգ առնել, հայտնվեց նմանաբույժը, նրան ստիպեց լիովին հրաժարվել դժոխքից ու հավիտենական նզովքից և դրանց փոխարեն կիրառության մեջ դրեց քրիստոնեական սերը, մխիթարանքը, գթասրտությունն ու կարեկցությունը։ Իսկ դրանք միշտ լիառատությամբ կային եկեղեցու դեղատանը, և դրանց ոսկեփայլ պիտակները հատկապես աչքի էին զարնում զզվելի լուծողականների, փսխադեղերի ու թույների շարքում, որոնց կողքին դրանք շողշողում էին երկար դարակների վրա։ Եվ դեղագործներին չէ, որ պետք է մեղադրել այն բանի համար, որ դրանք չէին կիրառվում․ պարզապես այդպիսին էին բուժման եղանակները։ Հիսուն տարի առաջ ապրած եկեղեցական բժշկի համար նրա բոլոր նախորդները տասնութ դարերի ընթացքում սոսկ հեքիմներ էին եղել․ ժամանակակից եկեղեցական բժշկի համար հիսուն տարի առաջ ապրած նրա նախորդը նույնպիսի հեքիմ է եղել։ Երբևիցե ի՞նչ կդառնա ներկայիս եկեղեցական բժշիկը մի մարդու աչքում, որն ինքն իր համար հոգևոր բժիշկ կինի։ Եթե միայն կանգ չառնի և հորինվածք չհամարվի էվոլյուցիան, որն իրողություն էր դեռ այն ժամանակներում, երբ Երկիրը, Արեգակը և արեգակնային համակարգության բոլոր մոլորակները ասուպային փոշու սոսկ թռչող մշուշ էին, ապա միանգամայն պարզ է, թե ինչպիսի ճակատագիր է պատրաստված արդի եկեղեցական բժշկի համար։
Այն եղանակները, որոնց դիմում են եկեղեցականները, շատ հետաքրքրական են, իսկ դրանց պատմությունը՝ ուշագրավ։ Բոլոր ժամանակներում հռոմեական եկեղեցին ունեցել է իր ստրուկները, գնել և վաճառել է նրանց, հավանություն տվել սրտկավաճառությանը, խրախուսել է այն։ Այն բանից հետո, երբ որոշ քրիստոնյա ժողովուրդներ ազատագրեցին իրենց ստրուկներին, եկեղեցին դեռ երկար ժամանակ շարունակում էր ստրուկներ պահել։ Բայց մի՞թե կարելի է տարակուսել, որ եկեղեցին չէր կարող այլ կերպ վարվել․ չէ որ այդ ամենը նա կատարում էր Տիրոջ կամքին համապատասխան, իսկ ինքը նրա միակ ներկայացուցիչն էր երկրի վրա, նրա Աստվածաշնչի լիազոր ու անսխալական մեկնաբանը։ Գոյություն ուներ սուրբ գիրք, որը կարելի էր մեկնաբանել միայն այսպես, և ոչ այլ կերպ․ եկեղեցին միշտ իրավացի էր․ նա վարվում էր միմիայն այնպես, ինչպես նրան պատվիրում էր Աստվածաշունչը։ Հավատացած լինելով իր իրավացիությանը, եկեղեցին շատ դարերի ընթացքում ոչ մի անգամ իր ձայնը չբարձրացրեց ստրկության դեմ։ Այսօր մենք վերջապես լսում ենք, որ Հռոմի պապը ստրկավաճառությունը մեղք է հայտարարել և նույնիսկ հատուկ արշավախումբ է ուղարկում Աֆրիկա, որպեսզի դադարեցնի նոր ստրուկների որսը։ Այսպես ուրեմն, դավանանքները նույնն են մնացել, փոխվել է միայն գործելակերպը։ Ինչու՞։ Այն պատճառով, որ մարդկությունը որոշել է ուղղումներ կատարել Աստվածաշնչի մեջ։ Եկեղեցին ինքը երբեք այդ բանը չի ձեռնարկում, բայց նա միևնույն ժամանակ երբեք բաց չի թողնում իրադարձությունների պոչում հարմարվելու և ուրիշի ծառայություններն իրեն վերագրելու առիթը։ Նա հենց այդպես է վարվում նաև տվյալ դեպքում։
Քրիստոնյա Անգլիան 250 տարվա ընթացքում պաշտպանում և հավանություն էր տալիս ստրկությանը, իսկ նրա սուրբ հայրերը միայն դիտում էին, ժամանակ առ ժամանակ ակտիվորեն մասնակցելով ստրկավաճառությանը, իսկ ժամանակ առ ժամանակ էլ մի կողմ քաշվելով։ Կարելի է, իհարկե, պնդել, որ այդ գործում Անգլիայի հետապնդած շահերը քրիստոնեական շահեր էին և որ ամբողջ ստրկավաճառությունը զուտ քրիստոնեական բնույթ էր կրում։ Անգլիան ավելի, քան մեկ ուրիշ երկիր, ջանքեր գործադրեց երկար դարերից հետո ստրկավաճառությունը վերածնելու համար, և, վերջ ի վերջո, ստրուկների վաճառքը ասես թե դարձավ քրիստոնեական մենաշնորհ, այլ կերպ ասած, անցավ միայն քրիստոնյա ժողովուրդների ձեռքը։ Անգլիական պառլամենտները պաշտպանում էին ստրկավաճառությունը և հովանավորում էին այն։ Անգլիական երկու թագավորներ ստրուկներ վաճառող ընկերությունների փայատերեր էին։ Անգլիացի առաջին պրոֆեսիոնալ ստրկորս Ջոն Հոկինսը,<ref>XVI դ․ ստրկավաճառությամբ զբաղվող անգլիացի ծովակալ։ ― Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref> որի հիշատակը զարդ էլ մեծարում են, իր երկրորդ արշավանքի ժամանակ այնպիսի ավերածություններ կատարեց, այնպես հաջողությամբ էր նա հարձակվում բնիկների գյուղերի վրա, կրակի մատնելով դրանք, խեղանդամ դարձնելով, ոչնչացնելով, բռնելով ու ստրկության վաճառելով դրանց անմեղ բնակիչներին, որ հիացած թագուհին նրան ասպետի կոչում շնորհեց, այն նույն կոչումը, որով մի ժամանակ պարգևատրում էին առավել արժանավորներին, որոնք սխրանքներ էին կատարել ի փառս քրիստոնեության։ Նորաթուխ ասպետը զուտ անգլիական ուղղամտությամբ և կոպտաբարո պարզամտությամբ իր գերբի վրա նկարել էր ծնկաչոք, շղթայակապ նեգր ստրուկի։ Սըր Ջոնի գործունեությունը իսկական քրիստոնեական գյուտ էր, և քառորդ հազարամյակի ընթացքում այդ արյունալի ու սարսափելի մենաշնորհը մնում էր քրիստոնյաների ձեռքում։ Դրա միջոցով ավերում էին տները, բաժանում ընտանիքները, առանձին֊առանձին ստրկացնելով տղամարդկանց և կանանց, փշրում էին անհամար թվով մարդկային սրտեր, և այդ ամենը միմիայն նրա համար, որպեսզի քրիստոնյա ազգերը կարողանային ծաղկել և ապրել լիության մեջ, կառուցվեին քրիստոնեական եկեղեցիներ, իսկ հեզ ու գթասիրտ Փրկչի քարոզը տարածվեր ամբողջ երկրում։ Թեև առաջ այդ բանը ոչ ոք չէր էլ կասկածում, հիմա պարզ է, որ սըր Ջոնի նավի անունը իր մեջ թաքցնում էր ծածուկ մարգարեություն։ Չէ որ այդ նավը «Հիսուս» էր կոչվում։
Սակայն եկավ այն օրը, երբ ոչ լիարժեք մի անգլիացի քրիստոնյա ըմբոստացավ ստրկության դեմ։ Հետաքրքիր փաստ՝ երբ քրիստոնյան ըմբոստանում է արմատացած չարիքի դեմ, դա համարյա թե միշտ ոչ լիարժեք քրիստոնյա է, որը պատկանում է որևէ երկրորդական, բոլորի կողմից արհամարհված մի աղանդի։ Կատաղի պայքար բորբոքվեց, բայց, վերջ ի վերջո, հարկ եղավ ստրկավաճառությունից հրաժարվել։ Աստվածաշնչի խրատները մնացին, փոխվեց գործելակերպը։
Իսկ այնուհետև կատարվեց սովորական մի բան։ Մեր երկիրն այցելած մի անգլիացի, մեկը նրանցից, ովքեր միշտ տեսնում են ուրիշի աչքի շյուղը, մեր ստրկությունից սարսափած երկինք կարկառեց իր բարեպաշտ ձեռքերը։ Նրա վիշտն աննկարագրելի էր, բառերը լի էին դառնությամբ ու արհամարհանքով։ Ճիշտ է, նա ողբում էր հատկապես մեր ստրուկներին, որոնց թիվը մեկուկես միլիոնից էլ պակաս էր, այն ժամանակ, երբ նրա Անգլիան առաջվա նման իր անդրծովյան տիրույթներում ուներ տասներկու միլիոն ստրուկ, բայց դա չչափավորեց նրա հառաչանքները, չդադարեցրեց նրա արցունքները, չմեղմացրեց անողոք դատապարտումները։ Այն փաստը, որ ամեն անգամ, երբ մեր նախնիները փորձել են ազատվել ստրկությունից, հենց Անգլիան է ամեն տեսակ խոչընդոտներ հարուցել և ձախողել մեր բոլոր ծրագրերը, նրա համար ոչ մի նշանակություն չուներ․ չէ որ այդ ամենը արդեն պատմության սեփականությունն էր դարձել և անգամ հիշատակության արժանի չէր։
Բայց, վերջապես, մենք էլ ուրիշ հավատի անցանք և նույնիսկ սկսեցինք մեր ձայնը բարձրացնել ստրկության դեմ։ Ամենուրեք գտնվեցին փափկասիրտ մարդիկ, երկրի ամեն մի անկյունում ցանկության դեպքում կարելի էր գտնել ստրուկի նկատմամբ աճող խղճահարության թեկուզ մանրագույն նշան։ Ամեն մի անկյունում, բացի եկեղեցուց։ Ճիշտ է, վերջ ի վերջո, չդիմացավ նաև եկեղեցին։ Նա հո միշտ այդպես է վարվել։ Սկզբում կատաղի ու համառ պայքար է մղում, իսկ այնուհետև նույնն է անում, ինչ որ միշտ՝ աշխատում է բռնել իրադարձությունների պոչից։ Ստրկությունը վերացավ։ Այն արդարացնող գիրքը մնաց, փոխվեց միայն գործելակերպը։ Ահա և բոլորը։
Շատ դարեր գոյություն են ունեցել վհուկներ։ Այդպես է, համենայն դեպս, պնդել Աստվածաշունչը։ Եվ հենց Աստվածաշունչն էլ հրամայում էր ոչնչացնել նրանց։ Այդ պատճառով էլ եկեղեցին, որ 800 տարվա ընթացքում իր պարտականությունները կատարում էր ծուլորեն ու դժկամությամբ, իր այդ սրբազան առաքելության իրականացմանը ձեռնամուխ եղավ լրջորեն՝ կախաղանների, խոշտանգման գործիքների ու բոցավառ խարույկների միջոցով։ Ինը դարերի ընթացքում ամենօրյա ջանադիր աշխատանքով եկեղեցին բանտերը նետեց, խոշտանգումների ենթարկեց, կախաղան բարձրացրեց և խարույկների վրա այրեց վհուկների ամբողջ բանակներ, ամբողջ քրիստոնեական աշխարհը մաքուր լվանալով նրանց պիղծ արյամբ։
Բայց անսպասելիորեն հայտնի դարձավ, որ ոչ մի վհուկ չկա ու երբեք էլ չի եղել։ Այստեղ արդեն չգիտես՝ ծիծաղես, թե լաց լինես։ Իսկ ո՞վ հայտնագործեց, որ վհուկներ չկան։ Գուցե եկեղեցականնե՞րը։ Ոչ, նրանք երբեք որևէ հայտնագործություն չեն արել։ Սալեմում <ref>Քաղաք ԱՄՆ֊ում, որտեղ եկեղեցականները հատկապես եռանդագին էին «վհուկների որս» անում։ Ծան․ ռուս․ խմբ․։</ref> մի քահանա սրտառուչ համառությամբ շարունակում էր կառչած մնալ սուրբ գրքից, որը կոչ էր անում ոչնչացնել վհուկներին նույնիսկ այն բանից հետո, երբ ծխականները, որոշելով այս անգամ մոռացության մատնել Աստվածաշունչը, արցունքներն աչքերին զղջում էին այն հանցագործությունների ու դաժանությունների համար, որ նրանց ստիպել էին կատարել։ Քահանան էլի արյուն էր ուզում, էլի մերկացումներ, էլի դաժանություններ, և հենց սրբությամբ չհամակված ծխականները՝ ահա թե ովքեր կանգնեցրին նրա ձեռքը։ Շոտլանդիայում մի քահանա վհուկին սպանել էր արդեն այն բանից հետո, երբ դատարանը նրան անմեղ էր ճանաչել։ Իսկ երբ ավելի կարեկից քաղաքացիական իշխանություններն առաջարկեցին օրենքների ժողովածուից հանել վհուկների դեմ ուղղված զզվելի հոդվածները, եկան տերտերները և խնդրանքներով, արցունքներով ու նզովքներով ճգնում էին նրանց հարկադրել չանել այդ բանը։
Վհուկներ չկան։ Բայց Աստվածաշունչը, որն ընդունում է նրանց գոյությունը, մնում է։ Փոխվել է միայն գործելակերպը։ Ոչ մի դժոխային կրակ չկա, իսկ Աստվածաշունչը շարունակ վախեցնում է դրանով։ Մտացածին բան դուրս եկավ նախածին մեղքը, բայց Աստվածաշունչը շարունակում է պնդել, որ այն կա։ Մահապատիժ նախատեսող ավելի քան երկու հարյուր հոդվածներ անհետացել են օրենքների ժողովածուից, բայց դրանք ծնող Աստվածաշունչը մնում է։
Մի՞թե ուշադրության արժանի չէ այն փաստը, որ Աստվածաշնչի բազում ասույթներից, որոնց դիպել է մարդու ոչնչացնող գրիչը, նա ոչ մի անգամ չի ջնջել ոչ մի բարի ու օգտակար բան։ Իսկ եթե այդպես է, ուրեմն, կարելի է հուսալ, որ լուսավորության հետագա զարգացման դեպքում մարդն, ի վերջո, կկարողանա իր կրոնական գործելակերպին տալ որոշ բարեվայելչություն։
==Հոտերի մասին==
«Ինդեպենդենտի» վերջին համարում բրուկլինցի սուրբ հայր Տոլմեջը հետևյալ ձևով է արտահայտվում հոտերի վերաբերյալ թեմայի շուրջը․
«Ես ունեմ մի բարեկամ, բարի քրիստոնյա․ եթե նա եկեղեցում նստած է առջևի նստարանին, իսկ հետևի դռնից այդ ժամանակ ներս է մտնում մի բանվոր, նա անմիջապես կզգա նրա հոտը։ Իմ բարեկամին կշտամբել, որ նա սուր հոտառություն ունի, ավելի խելացի չէր լինի, քան եթե պոյնտերին ծեծեինք այն բանի համար, որ նրա հոտառությունը ավելի սուր է, քան անխելք բակապահ շան հոտառությունը։ Եթե բոլոր եկեղեցիները դառնային հանրամատչելի, և սովորական մարդիկ լիովին խառնվեին ոչ սովորականներին, քրիստոնեական աշխարհի կեսը մշտապես կտառապեր սրտխառնուքից։ Իսկ եթե դուք մտադիր եք այդ կերպ եկեղեցին սպանել տհաճ հոտերով, ես չեմ ցանկանում որևէ առնչություն ունենալ ավետարանի ձեր քարոզի հետ»։
Մենք հիմքեր ունենք ենթադրելու, որ բանվոր մարդիկ էլ կլինեն դրախտում․ ու նաև զգալի թվով նեգրեր, էսկիմոսներ, Հրո երկրի բնակիչներ, արաբներ, մի քանի հնդկացիներ, իսկ հնարավոր է, որ անգամ՝ իսպանացիներ և պորտուգալացիներ։ Աստված ամեն բանի ընդունակ է։ Այդ բոլոր մարդիկ դրախտում մեր կողքին կլինեն։ Բայց, ավա՜ղ, ձեռք բերելով նրանց ընկերակցությունը, մենք կկորցնենք դոկտոր Տոլմեջի ընկերակցությունը։ Իսկ դա նշանակում է, որ մենք կորցնում ենք նրան, ով կկարողանար երկնքին տալ ավելի շատ իսկական «աշխարհիկություն», քան որևէ ուրիշ մահկանացու, որին միայն կարող է զոհաբերել Բրուկլինը։ Եվ առհասարակ, ինչ կլինի հավիտենական ուրախությունը առանց դոկտորի։ Այո, իհարկե, երանություն, դա մենք այնպես էլ հիանալի գիտենք, բայց այն կլինի՞, արդյոք, distinque,<rer>Արժեքավոր (ֆր․)։</ref> այն կլինի՞, արդյոք, recherche<ref>Նրբին (ֆր․)։</ref> առանց նրա։ Ս․ Մատթեոսին՝ ոտաբոբիկ, ս․ Երեմիային՝ գլխաբաց, մինչև կրունկները հասնող խալաթ, ս․ Սեբաստիանին՝ համարյա մերկ․ սրանց, իհարկե, մենք կտեսնենք և բավականություն կստանանք այդ տեսարանից, բայց, արդյոք, մենք ֆրակի ու լայքայե ձեռնոցների պակասը չե՞նք զգա և երես չե՞նք թեքի դառն ափսոսանքի զգացումով ու, արդյոք, Արևելքից եկած հյուրերին չե՞նք ասի․ «Այդ բոլորն այդպես է, բայց դուք գոնե աչքի պոչով տեսնեիք բրուկլինցի Տոլմեջին․․․» Վախենում եմ, թե լավագույն աշխարհում մեզ հետ չլինի նաև «բարի քրիստոնյան»՝ պարոն Տոլմեջի բարեկամը։ Եվ իրոք, եթե այնպես պատահեր, որ նա նստած լիներ աստծու գահի փառքով համակված, իսկ բանալեպանն այդ ժամանակներս թողներ, ասենք, Բենջամեն Ֆրանկլինին կամ էլ ինչ֊որ մի աշխատավորի, այդ «բարեկամը» իր փայլուն բնական ընդունակություններով (որոնք անչափ կբազմապատկվեն մարմինը կապանքներից ազատագրվելու շնորհիվ) կզգար նրա համար առաջին իսկ հոտոտումից հետո, անմիջապես կվերցներ իր գլխարկն ու կհեռանար։
Բոլոր արտաքին նշաններով արդարամիտ Տոլմեջը թխված է նույն խմորից, ինչ որ հովվական ծառայության ասպարեզի նրա վաղ նախորդները, և, այնուամենայնիվ, անմիջապես զգացվում է, որ պետք է որոշ տարբերություն լինի նրա և Փրկչի առաջին աշակերտների միջև։ Գուցե բանն այն է, որ ներկայումս՝ տասնիններորդ դարում, դոկոտոր Տոլմեջն ունի առավելություններ, որ Պողոսը, Պետրոսը և մյուսները չեն ունեցել ու չէին կարող ունենալ։ Նրանց պակասել են արտաքին փայլը, լավ շարժուձևը և բացառիկության զգացումը, իսկ դա կամա թե ակամա աչքի է զարնել։ Նրանք ապաքինել են ամենախեղճ աղքատներին և ամեն օր շփվել այնպիսի մարդկանց հետ, որոնց վրայից անտանելի հոտ է եկել։ Եթե այս գրառումների առարկան ընտրված լիներ, առաջինների թվում լիներ տասներկու առաքյալներից մեկը, նա չէր ցանկանա միանալ մնացածներին, որովհետև ի վիճակի չէր լինի տանելու ձկան հոտը, որը կփչեր Գալիլեյան ծովի ափերից եկած մի քանի ընկերներից։ Նա՝ ցած կդներ իր լիազորությունները, դիմելով համարյա այն նույն արտահայտություններին, որ գործածված են վերը բերված քաղվածքում․ «Ուսուցիչ, ― կասեր նա, ― եթե դու մտադիր ես նման եղանակով եկեղեցին սպանել վատ հոտերով, ես չեմ ցանկանում որևէ առնչություն ունենալ ավետարանի քարոզների հետ»։ Նա աշակերտ է և նախօրոք նախազգուշացնում է իր ուսուցչին, բայց ամբողջ դժբախտությունն այն է, որ այդ նա անում է տասնիններորդ, այլ ոչ թե առաջին դարում։
Հետաքրքիր է, պարոն Տոլմեջի եկեղեցում կա՞ արդյոք երգչախումբ։ Իսկ եթե կա, պատահո՞ւմ է, որ նա երբևիցե իջնի այն աստիճանի, որ երգի աշխատողների ու արհեստավորների մասին այնպես կոպիտ կերպով հիշեցնող հիմնը․
<poem>
Ո՜վ, դու, հյուսնի որդի։ Ընդունիր
Իմ փոքր, համեստ աշխատանքը։
</poem>
Եվ հետո, հնարավո՞ր է, որ ոչ լրիվ երկու տասնյակ դարերի ընթացքում քրիստոնեական բնավորությունը, անգամ խարույկը, խաչը և կացինը արհամարհած վեհաշուք հերոսությունից, իջներ այն աստիճանի խղճուկ քնքշակեցության, որ խոնարհվեր և նվաղեր անախորժ հոտի առջև։ Մենք չենք կարող դրան հավատալ, հակառակ հարգարժան դոկտորի ու նրա բարեկամների օրինակին։
==Կարևոր նամակագրություն==
Պարոն Մարկ Տվենի (Սան Ֆրանցիսկո) և նորին բարեկրոնություն աստվածաբանության դոկտոր, եպիսկոպոս Բերկուտի (Նյու Յորք), նորին բարեկրոնություն Ֆիլիպս Բրուքսի (Ֆիլադելֆիա) և նորին բարեկրոնություն դոկտոր Քանինգսի (Չիկագո) միջև՝ Գթության տաճարի վանահոր թափուր պաշտոնը զբաղեցնելու վերաբերյալ։
Ես արդեն վաղուց խորին հետաքրքրությամբ հետևում էի վերոհիշյալ հարգարժան հոգևորականներին, ավելի ճիշտ՝ նրանցից որևէ մեկին, Գթության տաճար անունը կրող սանֆրանցիսկյան հիանալի եկեղեցում քարոզչի պաշտոնում նշանակելու փորձերին։ Իսկ երբ տեսա, որ եկեղեցական խորհրդի բոլոր ջանքերը ոչ մի արդյունք չեն տալիս, պարտք համարեցի միջամտել և իմ սեփական ազդեցությամբ (ինչպիսին էլ որ այն կա) պաշտպանել նրանց ազնիվ գործը։ Ըստ որում չէի հաճոյանում եկեղեցական խորհրդի առջև ու որևէ անձնական նպատակ չէի հետապնդում, ինչի մասին բավականաչափ պարզ վկայում է այն փաստը, որ ես Գթության տաճարի ծխականների թվում չկամ, այդ մասին երբեք չեմ զրուցել եկեղեցական խորհրդի հետ և նույնիսկ չեմ էլ ակնարկել քահանաներին գրելու իմ ցանկության մասին։ Այն, ինչ արել եմ, արել եմ բարի կամքով, առանց որևէ մեկի խնդրանքի․ իմ գործողությունները թելադրված են բացառապես այլասիրական մղումներով և Գթասրտության տաճարի ծխականների նկատմամբ իմ համակրանքով։ Իմ ծառայությունների համար ես պարգևներ չեմ սպասում, ինձ հարկավոր է միայն մաքուր խիղճ, հանգիստ գիտակցություն, որ ես լավագույն ձևով եմ կատարել պարտքս։
:::::::::::::::::::::::::::Մ․ Տ․
Իմ և նորին բարեկրոնություն դոկտոր Բերկուտի միջև կատարվել է հետևյալ նամակափոխանակությունը։
Իմ նամակը նորին բարեկրոնություն Բերկուտին․
::::::::::«Սան Ֆրանցիսկո, մարտ 1865 թ․
Թանկագին դոկտոր․
Ինձ հայտնի է դարձել, որ Դուք Գթության տաճարի եկեղեցական խորհրդին հեռագրել եք Ձեր Սան Ֆրանցիսկո գալու և վանահոր պաշտոնից հրաժարվելու մասին, չհամաձայնելով Ձեզ առաջարկված պայմաններին՝ տարեկան 7000 դոլար․ այդ կապակցությամբ ես որոշեցի անձամբ դիմել Ձեզ նամակով։ Որպես գաղտնիք ասեմ Ձեզ (սա հրապարակման համար չէ, թող ոչ ոք չիմանա)․ հավաքեք ձեր իրերը և շտապեք այստեղ, ես ամեն բան կկարգավորեմ լավագույն ձևով։ Խորհրուրդը խորամանկ է, նա հասկացել է, որ 7000 դոլարը Ձեզ չի բավարարի, բայց մտածել է, որ Դուք ձեր գինը կնշանակեք և Ձեզ հետ հնարավոր կլինի սակարկել։ Հիմա արդեն ես ինքս կզբաղվեմ այդ գործով, գործի կդնեմ բոլոր քահանաներին, և արդյունքն այն կլինի, որ Դուք այստեղ կես տարում ավելի կվաստակեք, քան Նյու Յորքում ամբողջ տարվա ընթացքում։ Ես գիտեմ, թե դա ինչպես է արվում։ Ինձ հետ հաշվի է նստում տեղի հոգևորականությունը, հատկապես նորին բարեկրոնություն դոկտոր Վագսվորտը և նորին բարեկրոնություն պարոն Ստեբինսը․ ես նրանց փոխարեն քարոզներ եմ գրում (ասենք, այս բանը հասարակությանը հայտնի չէ և խնդրում եմ սա չտարածել), և ես կարող եմ ցանկացած պահին նրանց դրդել, որ նրանք բոլորը հավելում պահանջեն։
Դուք այս տեղից գոհ կլինեք։ Այն շատ ավելի հրապուրիչ է, քան ձեզ հայտնի մյուս բոլոր տեղերը։ Նախ, այստեղ գործունեության վիթխարի ասպարեզ կա, մեղսագործներ՝ ինչքան ուզեք։ Բավական է ցանցը գցեք, և Ձեր որսն ապահովված է․ ուղղակի զարմանալի է, ամենատաղտուկ, տափակ քարոզը Ձեզ մոտ կբերի ամենաքիչը վեց֊յոթ զղջացողների։ Հավատացեք, Ձեզ սպասվում է չափազանց աշխույժ գործունեություն Ձեր կողմից գործադրվելիք շատ համեստ ջանքերի դեպքում։ Բերեմ այսպիսի օրինակ․ մի անգամ ես թխեցի մի զառանցական, անիմաստ քարոզ (հազիվ թե Դուք երբևիցե այդպիսին լսած լինեք) եպիսկոպոսական եկեղեցու քահանայի համար, և նա միանգամից որսաց տասնյոթ մեղսագործների։ Հետո ես այդ քարոզը մի փոքր վերափոխեցի, որպեսզի մեթոդականների համար պիտանի լիներ, և նորին բարեկրոնություն Թոմասը որսաց ևս տասնմեկ մեղսագործների։ Առանց երկար֊բարակ մտածելու ես նորից հապճեպորեն որոշ բաներ փոփոխեցի և տեղնուտեղը Ստեբինսը իր ունիտարական հավատին բերեց մի քանի մարդու։ Ես չծուլացա, քարոզը մեկ անգամ էլ վերափոխեցի, և դոկտոր Վադսվորտը այն օգտագործեց նույնպիսի հաջողությամբ, ինչպես որ այդ ժանրի իմ լավագույն ստեղծագործությունները։ Եվ այդպես այդ քարոզը ճանապարհորդեց եկեղեցուց եկեղեցի, ամեն անգամ փոխելով զգեստը, որպեսզի համապատասխաներ հերթական կրոնական կլիմային, մինչև որ, վերջապես, շրջեց ամբողջ քաղաքը։ Քարոզի գործողության ժամանակամիջոցում մենք որսացինք ընդհանուր առմամբ հարյուր տասնութ ամենազզվելի մեղսագործների, որոնք ուղիղ ճանապարհով գլորվում էին դժոխք։
Աշխատանքն այստեղ հեշտ է, և դա դուք անմիջապես կտեսնեք․ ծխականներից մեկը հայտարարում է, թե որ օրհներգն է լինելու, մյուսը աղոթքն է կարդում, երրորդը՝ մի գլուխ ավետարանից, իսկ Ձեզ միայն մնում է քարոզել և պատարագ կարդալ, ավելի ճիշտ՝ ոչ թե կարդալ, այլ երգել։ Այստեղ ընդունված է պատարագը կաթոլիկական ձևով երգել․ ի դեպ, դա ավելի շատ լավ ու ավելի հաճելի է, քան երբ կարդում են։ Երգելը թող ձեզ չվախեցնի, կսովորեք մի հասարակ եղանակ, որի համար պահանջվում է ոչ ավելի լսողություն ու երաժշտական կրթություն, քան մեզ մոտ՝ Նյու Յորքում «Սոսնձով ծրարներ, երկու դյուժինը չո՜֊որս ցենտ» բղավելու համար։ Ինձ դուր է գալիս, երբ պատարագ են մատուցում։ Թեև մեղեդին մի քիչ միօրինակ է, բայց արդյունքը մեկ էլ տեսար հիանալի է։ Բոլորը հո գիտեն, որ սուրբ հայր Կիպը լսողություն չունի, բայց նրան ուղարկեցին Եվրոպա՝ երգեցողություն սովորելու։ Այսպիսով, կրկնում եմ, այստեղ համարյա թե ոչինչ չկա անելու, քարոզ և պատարգ՝ ահա ձեր ամբողջ պարտականությունը և, մեր մեջ ասած, դոկտոր, եթե Դուք կարողանաք օգտագործել հանրաճանաչ, ծանոթ երգերի եղանակները, ապա գրեթե հաստատապես այստեղ ցնցող տպավորություն կգործեք։ Թվում է, որ ես կարող եմ հանգիստ այդ բանը Ձեզ խոստանալ։ Չեմ տարակուսում, որ եթե Դուք կարողանաք հաճելի բազմազանություն մտցնել պատարագի եղանակի մեջ, դա ավելի շուտ կգրավի հավատացյալների ուշադրությունը, քան Ձեր ուրիշ շատ տաղանդները։
Քարոզ կարդալը այստեղ հեշտից էլ հեշտ է։ Հետներդ մի տակառ ձեր հին, գործածությունից դուրս եկած քարոզներից վերցրեք․ այստեղ ամեն բան կանցնի։
Գրեցեք ինձ մի քանի տող, Բերկուտ, թեև ես Ձեզ հետ ծանոթ չեմ և միայն լսել եմ, թե Ձեր մասին ինչ են ասում, այնուամենայնիվ, ես համակրում եմ Ձեզ։ Ռոճիկի մասին մի անհանգստացեք, ես ամեն բան կհաջողացնեմ։ Ասենք, մեր նամակագրության մասին եկեղեցական խորհուրդը թող չիմանա։ Բանն այն է, որ ես տաճարի ծխականների թվին չեմ պատկանում, և խորհրդի համար կարող է անհասկանալի թվալ, թե հանուն ինչի եմ այսպես ջանում, բայց հավատացնում եմ Ձեզ, որ հիմա բնավ զբաղված չեմ, և դա ինձ համար ոչ թե չարչարանք է, այլ բավականություն։ Ես միայն մի բան եմ ուզում՝ որ Դուք ստանաք այն, ինչը Ձեզ պատշաճ է։ Ես կհասնեմ դրան։ Ամեն բան փառավոր ձևով գլուխ կբերեմ, ընկած֊ելած մարդ եմ, բոլոր ծակուծուկերը գիտեմ, թեպետ տեսքիցս դատելով, այդ բանը գուցե և չես ասի։ Ու թեև ես չեմ պատկանում այսպես կոչված ընտրյալների թվին, շատ եմ հետաքրքրվում նման գործերով և մտադիր չեմ մի կողմ քաշվել ու անտարբեր դիտել, թե ինչպես են ճգնում Ձեզ հրապուրել 7000 դոլար խղճուկ գումարով։ Ես պատասխանեցի խորհրդին, իբր թե, Ձեր անունից, որ դուք համաձայն չեք 18 000 դոլարից պակաս գումարի, քանի որ ձեր քաղաքում կարող եք ստանալ 25 000 դոլար։ Ես նաև ակնարկել եմ խորհրդին, որ պայմանավորվել եմ գրել ձեր քարոզները․ ինձ թվում է, որ դա լավ տպավորություն կգործի․ ինչպես գիտեք, այստեղ ամեն մի մանրուք դեր է խաղում։ Այդպես ուրեմն, պատրաստվեք ճանապարհվելու․ ես չեմ կասկածում, որ ամեն բան լավ կլինի։ Կարող եք անգամ վերնաշապիկներ չբերել, իմ ունեցածը երկուսիս էլ կբավականացնի։ Ես ագահ մարդ չեմ, դրանում Դուք կհամոզվեք․ ես կհագնեմ ձեր կոստյումները, իսկ Դուք խնդրեմ վերցրեք իմը․ կապրենք ինչպես եղբայրներ։ Եթե ինձ մեկը դուր եկավ, ուրեմն՝ դուր եկավ․ ես պատրաստ եմ նրա համար անցնել հրի ու ջրի միջով։ Իմ բոլոր բարեկամները նույնպես կսիրեն Ձեզ և կընդունեն որպես հին ծանոթի։ Ես Ձեզ կներկայացնեմ նրանց բոլորին, նրանց հետ Ձեզ համար լավ կլինի։ Նրանք հուսալի մարդիկ են։ Բավական կլինի, որ Դուք որևէ մեկին մատնացույց անեք որպես անհամակրելի անձնավորության, և նրանք մի ակնթարթում նրան կմորթեն։
Շտապեցեք մեզ մոտ, Ձերդ բարեկրոնություն։ Ես ձեզ կդիմավորեմ և կբերեմ ուղիղ իմ տունը։ Ապրեք ինձ մոտ որքան Ձեր սիրտը կուզի, ես ձեզանից ոչ մի ցենտ չեմ վերցնի։
::::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն»։
Բերկուտի պատասխանը․
::::::::::Նյու Յորք, ապրիլ 1865 թ․
Իմ սիրելի Մարկ։
Թեև ես առաջ Ձեր մասին չէի լսել, բայց Ձեր սիրալիր նամակն ստանալուց հետո ինձ թվաց, որ մենք միմյանց հետ ծանոթ ենք արդեն մի ամբողջ հավիտենություն։ Որքա՜ն լավ եք դուք հասկանում մեզ՝ տերունական անդաստանի մաճկալներիս, որքա՜ն եք համակրում գոյության համար մեր պայքարին։ Թող աստված օրհնի Ձեզ Ձեր երկրային գործերի համար։ Ձեզ պարգև է սպասում այն աշխարհում։ Շատ եմ ափսոսում, որ չեմ կարող գալ Ձեզ մոտ․ հիմա ես հասկացա, թե ազնիվ աշխատավորի համար ինչպիսի երջանկություն է Սան Ֆրանցիսկոյում աշխատելը։ Բայց ճակատագիրը այլ կերպ է վճռել, և ես ենթարկվում եմ պատշաճ հնազանդությամբ։ Ես մտադրություն չունեի վերջնականապես հրաժարվելու Ձեր տեղից, այլ ուզում էի միայն, մեղսագործների լեզվով արտահայտված, մի փոքր բարձրացնել իմ գինը։ Այդպիսի մտադրությունն օրինական է և արդարացի, որովհետև բանը միայն ինձ չի վերաբերում, այլև նաև նրանց, ում կյանքն ու բարեկեցությունը ինձանից է կախված։ Գուցե դուք հիշեք, թե ես մի անգամ ինչպես պատասխանեցի եկեղեցական խորհրդին, որին խնդիրք էի ներկայացրել իմ ռոճիկը ավելացնելու մասին՝ նկատի ունենալով ընտանիքիս բազմանդամությունը, իսկ խորհուրդը մերժեց, վկայակոչելով ավետարանը՝ իբր նախախնամությունը կհոգա երկնային թռչնակների, մատղաշ ճտերի մասին։ Իսկ ես ուրախ անկաշկանդությամբ պատասխանեցի, թե երիտասարդ բերկուտիկների մասին այդպիսի բան ոչ մի տեղ չի ասված։ Ես այն ժամանակ շատ ուրախ էի իմ հնարամտության համար և բազմիցս հիշել եմ այդ, երբ հոգիս տխուր է եղել և ամբողջ աշխարհը մռայլ ու անուրախ է թվացել, նույնիսկ հիմա էլ հաճույքով եմ հիշում դա։
Կրկնում եմ, ես ամենևին չեի ուզում, որ որոշումս ընկալվե որպես վերջնական, բայց հանգամանքներն իմ փոխարեն լուծեցին հարցը։ Ես հրաժարվեցի Բալթիմորի իմ ծխից, որտեղ ինձ շատ լավ էին վարձատրում, և մեկնեցի Նյու Յորք, տեսնելու, թե այնտեղ ինչ վիճակում են եկեղեցական գործերը։ Եվ պատկերացրեք, հաջողություն ունեցա իմ բոլոր սպասելիքներից ավելի։ Ես ընտրեցի իմ հին քարոզներից լավագույնները, որ վաղուց բոլորի կողմից մոռացված էին, և շաբաթական մեկ անգամ դրանցից որևէ մեկը կարդում էի տեղի Ավետման եկեղեցում։ Այդ պահին քարոզների ոգին վերակենդանացավ ու խոսեց, թափանցելով հավատացյալների սրտերը որպես հին թունդ գինի, որը նոր ուժ է ներարկում հոգնած մարմնի մեջ։ Հաջողությունն արտակարգ էր։ Իսկ երբ դրան գումարվեց Սան Ֆրանցիսկոյից ստացված հրավերը, որն ավելի քան ժամանակին էր, իմ վարկը բոլորովին բարձրացավ։ Բոլորը միանգամից գնահատեցին իմ արժանիքները։ Մի եկեղեցական համայնքի ներկայացուցիչներ ինձ առաջարկեցին տարեկան 10 000 դոլար, ինչպես նաև որոշեցին ինձ համար գնել քաղաքի վերին մասում գտնվող ս․ Գևորգ մեծ նահատակի եկեղեցին կամ կառուցել նոր տաճար, ինչպես ինքս կամենամ։ Թանկագին Մարկ, այս եղանակով ես պայմանավորվել եմ նրանց հետ, որովհետև գիտեմ, որ փոքր թռչուններից ոչ մեկը չի ընկնի երկրի վրա առանց մեր Հոր կամքի․ ասենք, ինչ էլ որ պատահի, ես չեմ կորչի, քանի դեռ բամբակի գինը պահպանվում է ներկայիս բարձր մակարդակի վրա։ Հասկանում եք, ես մասամբ կապված եմ բամբակի հետ, և դա մեկն է այն պատճառներից, թե ինչու սիրտ չեմ անում մեկնել Նյու Յորքից։ Ես բամբակի մեջ որոշ կապիտալ եմ ներդրել, գործը առայժմ նոր է, և տիրոջ աչքն անհրաժեշտ է։
Սակայն ժամանակը թռչում է, Մարկ, ինչ կարող ես անել, ես արդեն պետք է ավարտեմ իմ ուղերձը։ «Մնա՜ս բարով, մնա՜ս բարով»։ Բայց ես այդպիսի բարեկամին երբեք չեմ մոռանա։
Ձեր անկեղծ հետաքրքրությունն իմ գործերի նկատմամբ, Ձեր հիանալի հնարամտությունը, որը ձեզ թելադրեց գրել եկեղեցական խորհրդին, որպեսզի ստիպեք նրան քսակը բանալ, Ձեր հանճարեղ ճարտարամտությունը, որով դուք Ձեր նամակները ներկայացրել եք որպես իմը և, ձգտելով իմ նկատմամբ լավ տրամադրել եկեղեցական խորհուրդը, հայտարարել եք, թե մտադիր եք իմ փոխարեն քարոզներ գրել, Ձեր արքայական առատաձեռնությունը, որով դուք ինձ առաջարկեցիք հագնել Ձեր վերնաշապիկները և ընդհանուր դարձնել մյուս զգեստները, որոնք պատկանում են մեզանից յուրաքանչյուրին, Ձեր սրտագին խոստումը, որ Ձեր բարեկամները ինձ կսիրեն և ինձ ցույց կտան այդչափ բացառիկ ծառայություններ, Ձեր սքանչելի առանձնատունը բաժանելու սիրալիր հրավերը՝ այս ամենը իմ մեջ առաջացնում է ոչ անտեղի, ամենանուրբ զգացումներ, և առաջացնում է ոչ անտեղի, ամենաթանկագին Մարկ։ Ես հավիտյան կաղոթեմ Ձեզ համար և Ձեր հիշատակը կպահեմ իմ երախտապարտ ու զգացված սրտում։
Կրկին ընդունեք, տաղանդավոր բարեկամս, երախտագիտության ջերմ խոսքեր և լավագույն ցանկություններ Ձեր խոնարհ ծառայից՝
:::::նորին բարեկրթություն դոկտոր Բերկուտից.
Վարպետորեն է գրում, չէ՞։
Բայց երբ եպիսկոպոսը անթույլատրելի արտահայտություններ է գործածում և անպարկեշտորեն խոստովանում է, թե ինչ֊որ քայլեր է ձեռնարկում «իր գինը բարձրացնելու» նպատակով, արդյոք, նա զարմանալի ճարպկությամբ պատասխանատվությունն իր ուսերից չի՞ դնում խոնարհ մեղսագործի ուսերին։
Եվ տեսեք, որ օր ծերության նրա խելքը տարել է այդ տխմար սրամտությունը թռչնակների մասին։ Եթե նա ամբողջ ժամանակ մտաբերի այն և այդ պատճառով էլ իրեն երևակայի որպես հազվագյուտ խելացի մարդ, մեկ էլ տեսար իր համար պահանջեց ռոճիկ, որ կսնանկացնի ամեն մի եկեղեցու։ Բայց, եթե դա նրան այդքան դուր է գալիս և նա իր կատակը իրոք սքանչելի է համարում, չեմ փորձի ցրել նրա պատրանքները, չեմ զրկի նրան ուրախությունից։ Ի միջի այլոց, դա ինձ հիշեցրեց «Հարպես» հանդեսի խմբագրի՝ մի երեք տարի առաջ տպագրված հոդվածը, որում նա ընթերցողներին խնդրում էր ներողամիտ լինել իրենց տաղանդներ երևակայող՝ խղճուկ գրչակների անմեղ սնապարծության նկատմամբ։ Սեփական երկերը նրանց թվում են աննման, ասում է խմբագիրը, և ավելացնում․ «Իսկ մի՞թե խեղճ Մարտին Ֆարկուար Տապերը տարված չէ իր գռեհկություններով, երևակայելով, թե դա պոեզիա է»։ Հենց այդ է, որ կա։ Թող եպիսկոպոսն էլ տարվի իր հորինած կատակով և երևակայի, թե դա երգիծանքի աղն է։
Բայց հետաքրքիր է իմանալ, թե այդ ինչ խորհրդավոր եկեղեցի է ս․ Գևորգ մեծ նահատակի եկեղեցին։ Ասենք, եպիսկոպոսը մտադիր չէ լիովին վստահելու անգամ ս․ Գևորգ մեծ նահատակին և վտանգի ենթարկելու իր ձագուկների բարեկեցությունը, նա խելամտորեն կողմնորոշվում է դեպի բամբակը։ Թերևս, նա իրավացի է։ Հույսդ աստծու վրա դիր, բայց ինքդ մի սխալվիր։
Իսկ դուք ի՞նչ կարծիքի եք նրա նամակի եզրափակիչ մասի վերաբերյալ։ Ձեզ չի՞ թվում, որ նա չափն անցել է, ինչպես նման դեպքերում ասում են մեղսագործները։ Մի՞թե դուք հավատացիք, որ այդ ճռճռան խոսքերի հետևում անկեղծություն է թաքնված։ Հավատացիք, այո՞։ Իսկ ես չգիտեմ, այնքա՜ն ուժեղ են ածականները, չափազանց ուժեղ․ դրանցում ես երբեմն նշմարում եմ ծաղրի ինչ֊որ թեթև երանգ։ Բայց ոչ, հազիվ թե։ Հավանաբար, նա իրոք սիրեց ինձ։ Իսկ եթե ես համոզվեմ, որ սուրբ հայր երգիծաբանը սրամտության վարժություններ է կատարում ինձ հետ, ես կյանքումս էլ երբեք նրան չեմ գրի։ Նա ասում է, թե ինձ «այն աշխարհում պարգև է սպասում», ոչ, սա արդեն բնավ ինձ համար չէ։
Բայց նա խոստանում է աղոթել ինձ համար։ Դե, ինչ, իմ անձի համար չկա ավելի օգտակար մի բան, և նա, թերևս, չգտնի ավելի շնորհակալ մեղսագործ, քան ես եմ։ Ըստ երևույթին, ես կընկնեմ «այլ մեղսագործներ» խորագրի տակ․ իհարկե, ես ավելի լավ չեմ ցանկացած ուրիշ մեղսագործից և իրավունք չունեմ հավակնելու հատուկ ուշադրության։ Նախ նրանք աղոթում են իրենց միաբանության համար, և գիտեք, չափազանց եռանդագին, հետո՝ ավելի չափավորված կրքով, ուրիշ կրոնների համար, հետո՝ ավելի չափավորված կրքով, ուրիշ կրոնների համար, հետո՝ իրենց միաբանության մերձավոր ազգականների, հետո՝ հեռու ազգականների, հետո՝ համայնքի, հետո՝ իրենց նահանգի, հետո՝ պետական գործիչների, հետո՝ Միացյալ Նահանգների, հետո՝ Հյուսիսային Ամերիկայի, հետո՝ ամբողջ ամերիկյան մայրցամաքի, հետո՝ Անգլիայի, Իռլանդիայի և Շոտլանդիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի և Իտալիայի, Ռուսաստանի, Պրուսիայի և Ավստրիայի, հետո՝ Նորվեգիայի, Շվեդիայի և Տիմբուկտուի բնակիչների, Սատուռնի, Յուպիտերի և Նյու Ջերսիի բնակիչների համար, վերջում աղոթքի մեջ հիշատակում են նեգրերին, հնդիկներին, թուրքերին և չինացիներին, իսկ երբ գթասրտության շատրվանը վերջնականապես սպառվում և չորանում է մոխրի դույլի նման, նրանք մնացած փոշին դույլի հատակից թափ են տալիս մեզ՝ թշվառներիս, «այլ մեղսագործներիս» վրա։
Այնքան էլ արդարացի չէ, ճի՞շտ է։ Համարվելով ընդհանուր առմամբ, երիցական, ես երիցական գլխավոր եկեղեցիներից մեկի ծխականների թվին եմ պատկանում, և այդ պատճառով էլ երբեմն ստիպված եմ լինում բարեպաշտի տեսքով կանգնել, աչքերս ցած հառած և ձեռքերս դրած առջևի նստարանի թիկնակին, որոշ ժամանակ կենտրոնացած լսում եմ, այնուհետև սկսում եմ ոտնփոխ անել, ձեռքերս դնում եմ մեջքիս, ուղղում եմ իրանս և հանդիսավոր տեսք եմ ընդունում, այնուհետև ձեռքերս խաչում եմ կրծքիս, ճկում եմ վիզս և սկսում հայացքով նայել առաջ, հետո գաղտնաբար նայում եմ քահանային, հայացքս ուղղում եմ հասարակությանը, ցրված տեսք եմ ընդունում, և հանկարծ ինձ որսում եմ այն բանի վրա, որ հաշվում եմ, թե եկեղեցում քանի ժանյակավոր կապագլխարկ կա և քանի ճաղատ գլուխ, հետո սկսում եմ հետաքրքրվել, թե ներկա գտնվողների որ մասն է դանթում և որ մասը՝ զգաստ ունկնդրում քարոզը, հետո ծուլորեն ընկնում եմ ենթադրությունների մեջ, թե ապակու վրայով վեր սողացող և շարունակ ցած սահող դզզան ճանճը երբևիցե կհասնի՞ իր նպատակին, ի վերջո, այդ էլ է ձանձրացնում, և ես սուզվում եմ թախծոտ նինջի մեջ, բայց հենց այդ ժամանակ քահանան հասնում է իմ գերատեսչությանը և ինձ կրկին սթափեցնում է ու դժբախտ «այլ մեղսագործների» հասցեին ասված բարի խոսքով իմ մեջ վերածնում հույսը։
Իսկ երբեմն էլ մենք լիովին մոռացված ենք լինում և ձեռնունայն հեռանում ենք․ այդպիսի դեպքերում հիշում եմ հասարակ ընտանիքի մի փոքրիկ տղայի, որը սաստիկ սիրում էր տաք բլիթներ։ Մի անգամ նրանց մոտ հյուր կար, և մայրը տղային ասաց, որ նա կստանա ընթրիքից հետո մնացած բոլոր բլիթները, եթե չմոտենա սեղանին և իրեն պահի հանգիստ ու օրինակելի։ Տղան հետևում էր հյուրին, որն ախորժակով կուլ էր տալիս բլիթները, մինչև որ կանխազգացումը նրա հոգում վերաճեց աղետի զգացողության, և նա գոչեց․ «Ահա, ես այդպես էլ գիտեի։ Ես հենց սկզբից էլ գիտեի, որ այդպես է լինելու։ Տեղիցս վեր չկենամ, եթե նա հենց հիմա չի խժռում վերջին բլիթը»։
Բայց ես չեմ գանգատվում․ ախր շատ հազվադեպ են հնդիկները, թուրքերը և չինացիները որպես պարգև ստանում բոլոր բլիթները և մեզ՝ «այլ մեղսագործներիս» սոված են թողնում։ Ճիշտ է, նրանք հաճախ երկար են նստում սեղանի շուրջը, և մենք բավականին հոգնում ենք մեր հերթին սպասելով։ Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե պակասեցվի պերճախոսությունը։ Ի՞նչ կլինի, եթե առանձին օրհնություն հայցվի միայն իր միաբանության և իր համայնքների համար, իսկ հետո ջերմորեն աղոթել մնացած բոլորի համար, ամբողջ տիեզերքի համար միանգամից։ Լավ չէր լինի՞ իբրև օրինակ ընդունել «Հայր մեր» աղոթքի հասարակությունը, հակիրճությունը, գեղեցկությունն ու պարզությունը։ Բայց ես կարծես թե թափանցում եմ իմ իրավասությանը չվերաբերող ոլորտներ։
Ֆիլադելֆիա՝ նորին բարեկրոնություն Ֆիլիպս Բրուքսին և Չիկագո՝ նորին բարեկրոնություն Քամինգսին գրածս նամակները այստեղ գալու և Գթության տաճարի վանահոր պաշտոնը ստանձնելու հրավերով ու ամենայն օգնություն ցույց տալու խոստումով հանդերձ կհրապարակվեն եկող շաբաթ, նշված անձանց պատասխանների հետ միասին։
::::::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն
:::::::::::::: * * *
Անցյալ շաբաթ խոստացել էի «Կալիֆոնիենի» այս համարում հրապարակել իմ նամակագրությունը նորին բարեկրոնություն Բրոիքսի հետ, որն ապրում է Ֆիլադելֆիայում, և նորին բարեկրոնություն դոկտոր Քամինգսի հետ, որն ապրում է Չիկագոյում, բայց հիմա հարկադրված եմ խնդրել ընթերցողներին, որ ինձ ազատեն այդ խոստումից։ Ես հենց նոր հարգարժան հոգևորականներից հեռագրեր ստացա, որոնցով նրանք պնդում են, թե ես աննրբանկատորեն կվարվեմ, եթե տպագրեմ իրենց նամակները։ Այդ պնդումները հաստատված են այնպիսի ծանրակշիռ, համոզիչ ու անվիճելի փաստարկներով, որ թեև առաջ դա ինձ չէր թվում աննրբանկատություն, այժմ ես խոստովանում եմ, որ իսկապես աննրբանկատություն կլիներ նրանց նամակները տպագրելը։ Դա մի առանձին օգուտ չէր բերի, իսկ վնասը շատ մեծ կլիներ, քանի որ այդ բանը հասարակության մեջ կառաջացներ հիվանդագին հետաքրքրություն հոգևորականության մասնավոր գործերի նկատմամբ։ Զետեղում եմ երկու հեռագիրն էլ բառացի։
:::Ֆիլադելֆիա, ուրբաթ, 12 մայիսի։
Պարոն Միկ Տվայն,<ref>Ներողություն եմ խնդրում չարաբստիկ հեռագրատան համար, այն միշտ աղավաղում է անուններն ու ազգանունները։ ― Ծան․ հեղինակի։</ref> ասում են, որ դուք հրապարակել եք եպիսկոպոս Բերկուտի նամակը։ Դուք կկործանեք հոգևորականությանը։ Իմը չհամարձակվեք տպագրել, ուշքի եկեք, թողեք ձեր մտադրությունը, հիմարություն մի՛ արեք, առաջարկում եմ հինգ հարյուր դոլար։
::::::::::::::::::Ֆիլիպս Բrուքս։
Թեև ես հասկանում եմ, որ իմ պարտքն է գաղտնի պահել Բրուքսի նամակը, այնուամենայնիվ, պետք է հայտարարեմ ի գիտություն հասարակության, որ Բրուքսը Ֆիլադելֆիայի եկեղեցում ավելի շատ փող է ստնում, այդ պատճառով էլ հնարավոր չի համարում այստեղ գալ։ Բացի այդ, նա նավթի սպեկուլայցիայով է զբաղված։
::::::::::::Մ․ Տ․
Նորին բարեկրոնություն դոկտոր Քամինգից ստացված հեռագիրը․
:::Չիկագո, հինգշաբթի, 11 մայիսի
Պարոն Մկ Սվայն։ Մի՞թե այնքան հիմար եք, որ տպագրել եք եպիսկոպոս Բերկուտի նամակը։ Ա՜յ քեզ սատանայություն։ Իմը չտպագրեք, հիմարություն մի՛ արեք, Մայկ։ Պատրաստ եմ վճարել հինգ կամ վեց հարյուր դոլար։
::::::::Քամինգս
Ես հասկացա, որ աննրբանկատություն է դոկտոր Քամինքսի նամակի հրապարակումը, բայց, այնուամենայնիվ, ավելորդ չէ նշել, որ նա նույնպես այնտեղ ավելի շատ է վաստակում, այդ պատճառով էլ չի ցանկանում գալ Կալիֆոռնիա։ Բայց այդ, նա Չիկագոյում հացահատիկի սպեկուլյացիայով է զբաղված։
Վախենամ, որ ես շտապեցի եպիսկոպոս Բերկուտի նամակի տպագրության հարցում։ Անչափ ափսոսում եմ դրա համար։ Այժմ արդեն չեմ սպասում, թե նա ինձ կառաջարկի իր ծանրակշիռ փաստարկը։
==Արտասահմանյան նամակագրություն==
Բոլորին անկոչ ծառայություններ պարտադրելու իմ անիծված սովորության դժբախտ զոհն եմ ես։ Ոչ ոչ ինձ չէր խնդրել Գթության տաճարի եկեղեցական խորհրդին օգնել վանահայր գտնելու գործում։ Տխմար խանդավառության պոռթքումով ես ինքս խառնվեցի այդ պատմությանը և ինքս էլ փորձանք բերեցի իմ գլխին։ Այն քահանաներին, որոնց ուզում էի հավաքագրել, միևնույն է՝ չհավաքագրեցի, բայց փոխարենը կարկուտի նման ինձ վրա տեղացին գավառական էժանագին քարոզիչները, և ինքս էլ վախեցա իմ արածից։ Վախենամ, թե արթնացրի մի ոգի, որին այլևս ինձ չի հաջողվի հանգստացնել։ Բավական է որպես օրինակ մեջ բերել այն 48 նամակներից մեկը, որ ստացել եմ հեռավոր վայրերից, որպեսզի հասկանալի դառնա, թե ինչպիսի հետաքրքրություն է առաջացրել իմ հրապարակած նամակագրությունը։
:::Նորին բարեկրոնություն պարոն Բրաունից․
:::::::::::::::«Մորեխի ամրոց, 1865 թ․
Եղբայր Տվեն։ Զգում եմ, որ վերջապես ինձ առիթ է ներկայացել թեկուզ մասամբ հատուցելու այն անթիվ բարիքների համար, որոնք թափվում էին, ոսկե անձրևի նման թափվում էին իմ անարժան գլխին։ Եթե դուք ինձ օգնեք տեղ ստանալու Գթության տաճարում, ես իմ համաձայնությունը կտամ անմիջապես, և ինձ կբավարարի ամեն մի վարձատրություն․ թեպետ այս դեպքում կզոհաբերեմ շատ երկրային բարիքներ և հրեշավոր վիշտ կպատճառեմ ինձ սիրող հոտին, բայց իմ հոգին լսում է կոչը, և ես՝ տիրոջ համեստ ծառաս չէ, որ պետք է հրաժարվեմ հնազանդությունից։ (Այն թանաքաբիծը, որ Դուք այստեղ տեսնում եք, իմ արցունքից է։) Ողբում եմ այն մտքից, որ հարկ կլինի թողնել իմ սիրեցյալ հոտը, ներեցեք, բարեկամս, դյուրազգացության համար, բայց ես, որպես հովիվ, նրա մասին հոգացել եմ շատ տարիներ, աճեցրել եմ նրան, կերակրել հոգևոր սնունդով և խուզել, ա՜հ, չէ որ նաև խուզել եմ նրան։ Չեմ կարող շարունակել, արցունքներս խեղդում են ինձ։ Բայց ես Գթության տաճարից կվերցնեմ ավելի քիչ, քան ամերիկացի ցանկացած քահանա, միայն թե Դուք ինձ համար հաջողացնեիք այդ տեղը։ Ուղարկում եմ Ձեզ իմ քարոզները իբրև նմուշ․ մի քանիսը հատկապես գրված են, մի քանիսը վերցված գրքերից, բայց խմբագրված․․․
:::Ձեր ամենախոնարհ ծառա Տ․ Սենտ Մեթյու Բրաուն»։
Նրանք բոլորը տեղ են խնդրում Գթության տաճարում։ Նրանք բոլորը ուրախ կլինին տարեկան 7000 դոլար ռոճիկի համար։ Բոլորը պատրաստ են զոհաբերել երկրային բարիքները, խզել իրենց սրտի ամենահարազատ կապերը և թողնել հարազատ վայրերը, որպեսզի սուրբ հավատի համար մարտնչեն մեր հիանալի տաճարում։ Նրանք բոլորը համոզված են, որ կարող են ավելի օգուտ բերել և ավելի լավ ծառայել իրենց տիրոջը, եթե նրանց թույլ տան ընդլայնելու գործունեության ասպարեզը։ Նրանք բոլորը համոզված են, որ իրենց հոգիները այլևս չեն կարող մնալ փակված։ Եվ նրանք ձգտում են գալ այստեղ, որպեսզի տարածեն իրենց թևերը։ Բայց ամենասարսափելին այն է, որ իրենց հիմարություններով նրանք թունավորում են իմ կյանքը, իրենց քարոզներն ուղարկում են ինձ, գալիս են այստեղ և ներկայանում ուղիղ իմ տունը, իրենց ուղեբեռը թափում են իմ նախասենյակում և ուժով զբաղեցնում են իմ ննջարանը, և կռվով տեղ են գրավում իմ սեղանի շուրջը, փոխանակ նեղություն պատճառելու Գթության տաճարի եկեղեցական խորհրդին, որն էլ ըստ հաստիքի պետք է զոհը լինի։ Հանուն ինչի են նրանք բոլորն ինձ մոտ վազում։ Ես այստեղ ի՞նչ կապ ունեմ։ Ախր ես այդ եկեղեցին նույնիսկ չեմ էլ հաճախում, և բողոքական քահանաներին աշխատանքի հրավիրելն ինձ վերաբերում է նույնքան, որքան ալժիրյան բեգին։ Գոնե նրանք չշարունակեն ինձ տանջել։ Ես այս պատմության մեջ խրվեցի իմ անզգուշության պատճառով, առանց մտածելու, և, եթե ինձ հաջողվի բարեհաջող դուրս գալ այս վիճակից, ես այլևս երբեք չեմ խառնվի այդպիսի գործերի, ազնիվ խոսք՝ չեմ խառնվի։
Ես մի քանի ծառա եմ պահում, բայց նրանք բոլորն էլ ծայրաստիճան տանջված են։ Իմ տնտեսուհին խռովության սահմանին է գտնվում։ Երեկ նա ինձ ասաց․ «Շուտով ես, ըստ երևույթին, կվռնդեմ քահանաներից որևէ մեկին։ Եվ դա այդպես էլ կլինի։ Իսկ ես խղճում եմ։ Մի՞թե կարելի է չխղճալ քահանային, երբ տեսնում ես, որ նրան «վռնդել» են տնից։ Բայց ես ի՞նչ անեմ։ Ես այստեղ անօգնական եմ։ Սկսեմ պաշտպանել ինձ կվռնդեն։
Ինձ մոտ հյուրընկալվող քահանաները առողջ մարդիկ են։ Նրանց ախորժակը հիանալի է։ Նրանք իրենց համար ոչ մի հատուկ սնունդ չեն պահանջում։ Տապակած ճտերը նրանց լիովին բավարարում են։ Բայց ինձ անհանգստացնում է նրանց ներկայությունը․ Միսսիսիպիում այն կարծիքին են, որ նավին դժբախտություն է սպառնում, եթե նրա վրա միաժամանակ գտնվում են հոգևոր կոչում ունեցող երկու ուղևորից ավելի։ Որ այդպես է, իմ տանը հյուրընկալվող տասներկու այդպիսիները, անշուշտ, կարող են երկրաշարժ առաջացնել։ Հավատալիքի համաձայն երեք քահանան կարող են նավը ծանծաղուտի մեջ խրել, չորսը՝ այն ջրասույզ անել, իսկ հինգը, գումարած մոխրագույն զամբիկը, կարող են պայթեցնել նավը։ Եթե իմ ախոռում մոխրագույն զամբիկ լիներ, ես կփախչեի քաղաքից, չսպասելով գիշերվան։
::::::::::::::::::::Մարկ Տվեն։