«Յոթերորդ Բաժին: Կապիտալի Կուտակման Պրոցեսը»–ի խմբագրումների տարբերություն

Փողի մի որոշ գումարի փոխարկումը արտադրության միջոցների ու աշխատուժի ներկայացնում է այն առաջին շարժումը, որ կատարում է մի որոշ քանակի արժեք, որը պետք է գործի որպես կապիտալ։ Այդ շարժումը տեղի է ունենում շուկայում, շրջանառության ոլորտում։ Այդ շարժման երկրորդ փուլը, արտադրության պրոցեսը, ավարտված է, որչափով արտադրության միջոցները փոխարկված են ապրանքների, որոնց արժեքը գերազանցում է իրենց բաղկացուցիչ մասերի արժեքը, այսինքն՝ պարունակում է սկզբում ավանսավորած կապիտալը պլյուս հավելյալ արժեքը։ Այդ ապրանքները հետո նորից պետք է շրջանառության ոլորտը նետվեն։ Պետք է դրանք վաճառել, դրանց արժեքն իրացնելով փող դարձնել, այդ փողը դարձյալ կապիտալի փոխարկել և այդպես կրկին նորիք սկսել։ Շարունակ միևնույն հաջորդական փուլերով անցնող այգ շրջապտույտը կազմում է կապիտալի շրջանառությունը։

Կուտակման առաջին պայմանն այն է, որ կապիտալիստին հաջողվի իր ապրանքները վաճառել և նրանց դիմաց ստացած փողի մեծ մասը նորից կապիտալի փոխարկել։ Այնուհետև ենթադրվում է, որ կապիտալը շրջանառության իր պրոցեսը կատարում է նորմալ կերպով։ Այգ պրոցեսի մանրամասն վերլուծությունը վերաբերում է երկրորդ գրքին։

Ասենք՝ որչափով կուտակումը տեղի է ունենում, նույն չափով ակներև է, որ կապիտալիստին հաջողվում է արտադրված ապրանքը վաճառել և այդ վաճառքից ստացած փողը նորից կապիտալի փոխարկել։ Այնուհետև. հավելյալ արժեքի տրոհումը տարբեր մասերի բոլորովին չի փոխում նրա բնույթը, ինչպես և այն անհրաժեշտ պայմանները, որոնց մեջ նա դառնում է կուտակման տարր։ Հավելյալ արժեքը ինչ համամասնությամբ էլ տրոհվի հենց կապիտալիստական արտադրողի կողմից իր համար պահվող մասի և ուրիշներին բաժին հանվող մասի, համենայն դեպս հավելյալ արժեքը առաջին հերթին նրա կապիտալիստական արտադրողի կողմից է յուրացվում։ Հետևապես, ինչ որ մենք ենթադրում ենք շրջանառության պրոցեսը պատկերելիս, այն տեղի է ունենում նաև իրականության մեջ։ Մյուս կողմից, հավելյալ արժեքի տրոհումն ու շրջանառության միջնորդավորող շարժումը մթագնում են կուտակման պրոցեսի պարզ հիմնական ձեր։ Ուստի կուտակման զուտ ձևի վերլուծությունը պահանջում է նախապես վերանալ կուտակման մեխանիզմի ներքին խաղը քողարկող բոլոր երևույթներից։

Եթե արտադրությունը կապիտալիստական ձև ունի, ապա վերարտադրությունը ևս նույն ձևն ունի։ Ինչպես որ արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում աշխատանքի պրոցեսը հանդես է գալիս լոկ որպես միջոց արժեքի աճման պրոցեսի համար, ճիշտ այդպես էլ վերարտադրությունը հանդես է գալիս միայն որպես ավանսավորած արժեքը վերարտադրելու միջոց, վերարտադրելու որպես կապիտալի այսինքն՝ որպես աճող արժեք։ Կապիտալիստի տնտեսական բնորոշ դերը տվյալ անձնավորությանը հատկացվում է միայն այն պատճառով, որ նրա փողը անընդհատ գործում է իբրև կապիտալ։ Եթե, օրինակ, ավանսավորած 100 ֆունտ ստեռլինգ փողի գումարն այս տարի կապիտալ է դարձել և 20 ֆունտ ստ. հավելյալ արժեք է արտադրել, ապա նա պետք է միևնույն գործառնությունը կրկնի հաջորդ տարին և այլն։ Որպես կապիտալային արժեքի պարբերական աճ կամ գործող կապիտալի պարբերական պտուղ, հավելյալ արժեքը կապիտալից ծագող եկամտի ձև է ընդունում<ref>«Ուրիշի աշխատանքի արդյունքներն սպառող հարուստները այդ արդյունքներն ստանում են փոխանակության ակտի (ապրանքների գնման) միջոցով միայն։ Հետևապես, նրանց պահեստաֆոնդը պետք է, ըստ երևույթին, արագ կերպով ցամաքի... Բայց արդի հասարակարգում հարստությունը ուրիշի աշխատանքի միջոցով վերարտադրվելու ուժ է ձեռք բերել... Հարստությունը, աշխատանքի նման ու աշխատանքի միջոցով, ամեն տարի պտուղ է բերում, որը տարվա ընթացքում կարելի է ոչնչացնել՝ առանց հարստության տիրոջը ավելի աղքատացնելու։ Այդ պտուղը կապիտալից ծագող մի եկամուտ է» (Simondi: «Noiveaux Principes d’Économie Politique», հրատ. Paris, հ. I, էջ 81, 82)։ [Հմմտ. С. де Сисмонди: «Новые начала политической экономии». Соцэкгиз, 1936 թ., հ. I, էջ 181 182։]</ref>։

Եթե այդ եկամուտը կապիտալիստի համար ծառայում է լոկ որպես սպառման ֆոնդ, եթե նա նույնպես պարբերաբար սպառվում է, ինչպես ձեռք է բերվում, ապա այլ հավասար պայմաններում տեղի ունի պարզ վերարտադրություն։ Եվ թեև վերջինը արտադրության պրոցեսի պարզ կրկնությունն է անփոփոխ մասշտաբով, այնուամենայնիվ, այդ սոսկ կրկնությունն ու անընդհատությունը պրոցեսին տալիս են նոր գծեր կամ, ավելի շուտ,, վերացնում են նրա որոշ գծերը, որոնք բնորոշ են թվում նրա համար, միայն որպես եզակի ակտի համար։

Արտադրության պրոցեսի ելակետը աշխատուժի գնումն է որոշ ժամանակով, և այդ ելակետը միշտ նորոգվում է, հենց որ լրանում է աշխատանքի գնման ժամկետը, իսկ դրա հետ միասին լրանում է նաև արտադրության մի որոշ ժամանակաշրջան, օրին.՝ մի շաբաթ, մի ամիս և այլն։ Սակայն բանվորի վարձը վճարվում է այն բանից հետո միայն, երբ նրա աշխատուժը արտահայտել է իր ներգործությունը և ապրանքների մեջ իրացրել է ինչպես իր արժեքը, այնպես էլ հավելյալ արժեքը։ Հետևապես, բանվորն արտադրել է ինչպես հավելյալ արժեքը, որ առայժմ մեզ համար միայն կապիտալիստի սպառման ֆոնդն է, այնպես էլ իր սեփական վարձատրության ֆոնդը, այսինքն՝ փոփոխուն կապիտալը, այն էլ արտադրել է ավելի վաղ, քան այդ վերջինը ետ է հոսում դեպի նա աշխատավարձի ձևով, և միայն այնքան ժամանակ, որքան նա անընդհատ վերարտադրում է այդ կապիտալը, նա աշխատանք ունի։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս տնտեսագետների այն ֆորմուլան, որ մենք հիշատակեցինք տասնվեցերորդ գլխում «II» թվանշանի տակ, և որն աշխատավարձը ներկայացնում է որպես հենց բանվորի բաժինը արդյունքի մեջ<ref>«Աշխատավարձը... ճիշտ այնպես, ինչպես և շահույթը,  կարելի է դիտել որպես պատրաստի արդյունքի իրական բաժին» (G. Ramsay: «An Essay օո the Distribution of Wealth». Edinburgh 1836, էջ 142)։ «Արդյունքի այն բաժինը, որ բանվորին հասնում է աշխատավարձի ձևով» (James Mill: «Éléments d’Économie Politique», Parissot-ի ֆրանս. թարգմանություն։ Paris 1823. էջ 34)։</ref>։ Այդ մասը բանվորի ձեռքով անընդհատ վերարտադրվող արդյունքի այն մասն է, որ անընդհատ ետ է հոսում դեպի նա աշխատավարձի ձևով։ Իհարկե, կապիտալիստը այդ ապրանքային արժեքը բանվորին վճարում է փողով։ Բայց այդ փողն աշխատանքի արդյունքի փոխակերպված ձևն է միայն։ Այն ժամանակ, երբ բանվորն արտադրության միջոցների մի մասն արդյունքի է վերածում, նրա առաջվա արդյունքի մի մասը նորից փողի է փոխարկվում։ Նրա աշխատանքը անցյալ շաբաթվա կամ վերջին կես տարվա ընթացքում,— ահա թե ինչ աղբյուրից է վարձատրվում նրա այսօրվա աշխատանքը կամ առաջիկա կես տարվա աշխատանքը։ Փողային ձևի ստեղծած պատրանքը իսկույն չքանում է, հենց որ առանձին կապիտալիստի և առանձին բանվորի տեղ մենք սկսենք քննության առնել կապիտալիստների դասակարգն ու բանվորների դասակարգը։ Կապիտալիստների դասակարգը շարունակ փողային ձևով չեկեր է տալիս բանվոր դասակարգին՝ բանվորների արտադրած և կապիտալիստների յուրացրած արդյունքի որոշ մասն ստանալու համարr Այդ չեկերը բանվորը նույնքան կանոնավոր կերպով վերադարձնում է կապիտալիստների դասակարգին, փոխարենն ստանալով իր սեփական արդյունքից իրեն հասնող մասը։ Արդյունքի ապրանքային ձևն ու ապրանքի փողային ձևն սքողում են այդ պրոցեսի իսկական բնույթը։

Այսպես ուրեմն, փոփոխուն կապիտալը կենսամիջոցների ֆոնդի կամ աշխատանքի ֆոնդի երևան գալու մի առանձին պատմական ձև է միայն, ֆոնդի, որը անհրաժեշտ է բանվորին իր կյանքը պահպանելու և վերարտադրելու համար, և որը հասարակական արտադրության բոլոր սիստեմների պայմաններում նա միշտ պետք է արտադրի ու վերարտադրի։ Աշխատանքի ֆոնդը շարունակ դեպի բանվորն է հոսում նրա աշխատանքի վճարամիջոցների ձևով, որովհետև բանվորի սեփական արդյունքը շարունակ հեռանում է նրանից կապիտալի ձևով։ Սակայն աշխատանքի ֆոնդի դրսևորման այդ ձևը ամենևին չի փոխում այն իրողությունը, որ կապիտալիստը բանվորին ավանսավորում է հենց նրա առարկայացած աշխատանքը<ref>«Երբ կապիտալը գործադրվում է բանվորների, աշխատավարձը. կանխավճարելու համար, նա ոչինչ չի ավելացնում այն ֆոնդի վրա, որ հատկացված է աշխատանքը պահպանելու համար» (Կեյզնովը ծանոթագրության մեջ, որ կցել է Մալթուսի՝ իր հրատարակած «Definitions in Political Economy». London 1853 աշխատությանը, էջ 22)։</ref>։ Վերցնենք կոռվոր ճորտ գյուղացուն։ Նա, օրինակ, շաբաթվա մեջ 3 օր աշխատում է իր սեփական դաշտում արտադրության իր սեփական միջոցներով։ Շաբաթվա մյուս երեք օրվա ընթացքում նա կոռային աշխատանք է կատարում հողատիրոջ դաշտում։ Նա շարունակ վերարտադրում է իր սեփական աշխատանքի ֆոնդը, սակայն այդ վերջինը նրա նկատմամբ երբեք չի ընդունում նրա աշխատանքի դիմաց երրորդ անձի ավանսավորած վճարամիջոցի ձև։ Դրա փոխարեն նրա անվճար հարկադիր աշխատանքն էլ երբեք չի ընդունում կամավոր ու վճարված աշխատանքի ձև։ Բայց եթե կալվածատերը մի գեղեցիկ օր յուրացնի դաշտը, լծկան անասունները, սերմացուն, մի խոսքով՝ կոռվոր գյուղացու արտադրության միջոցները, ապա այդ գյուղացին պետք է այնուհետև իր աշխատուժը վաճառի կալվածատիրոջը։ Մինչդեռ մյուս հավասար պայմաններում նա առաջվա նման հիմա էլ 6 օր կաշխատի շաբաթվա մեջ, 3 օր՝ իրեն համար, 3 օր՝ նախկին կալվածատիրոջ համար, որը հիմա վարձող է դարձել։ Առաջվա նման գյուղացին հիմա էլ արտադրամիջոցները կօգտագործի իբրև արտադրամիջոցներ, նրանց արժեքը փոխանցելով արդյունքին։ Հիմա էլ արդյունքի մի որոշ մասն առաջվա նման կմտնի վերարտադրության պրոցեսի մեջ։ Բայց, ինչպես որ կոռային աշխատանքը այս դեպքում վարձու աշխատանքի ձև է ընդունում, ճիշտ այդպես էլ այժմ, ինչպես և առաջ, կոռվոր գյուղացու արտադրած ու վերարտադրած աշխատանքի ֆոնդն ընդունում է նախկին կալվածատիրոջ կողմից գյուղացուն ավանսավորած կապիտալի ձև։ Բուրժուական տնտեսագետը, որի սահմանափակ ուղեղը անզոր է դրսևորման ձևը տարբերել այն բանից, ինչ որ դրսևորվում է այդ ձևի մեջ, աչքերը փակում է այն փաստի հանդեպ, որ նույնիսկ ներկայումս աշխատանքի ֆոնդը ամբողջ երկրագնդի վրա միայն որպես բացառություն է հանդես գալիս կապիտալի ձևով<ref>«Բանվորների գոյության միջոցները երկրագնդի դեռ մեկ չորրորդ մասում էլ կապիտալիստները չեն, որ նրանց ավանսավորում են» (Richard Jones: «Text-book of Lectures օո the Political Economy of Nations». Hertford 1852, էջ 36)։ [Հմմտ. Ричард Джонс: «Экономическиие сочинения», Соцэкгиз, 1937 թ., էջ 313։]<br>4a «Թեև մանուֆակտուրային բանվորի աշխատավարձը ավանսավորում է նրան գործատերը, բայց բանվորը իրոք ոչ մի ծախք չի նստում նրա վրա, որովհետև այդ աշխատավարձի արժեքը սովորաբար շահույթի հետ միասին նրան է վերադարձվում այն առարկայի ավելացած արժեքի մեջ, որի վրա բանվորն աշխատանք է կիրառել» (A. Smith: «Wealth of Nations», գիրք II, գլ. III, էջ 311)։ [А. Смит: «Исследованиие о природе и причинах богатства народов», հ. I, գիրք II, գլ. III, էջ 278։ Соцэкгиз, 1935 թ.։]</ref>։

Եթե 1 000 ֆ. ստեռլինգ կապիտալի պարբերաբար, օրինակ՝ ամեն տարի, ստեղծած հավելյալ արժեքը հավասար է 200 ֆ. ստեռլինգի, և եթե այդ հավելյալ արժեքը տարվա ընթացքում սպառվում է առանց մնացորդի, ապա պարզ է, որ այդ պրոցեսը հինգ տարի կրկնվելուց հետո սպառված հավելյալ արժեքի գումարը հավասար կլինի 200 × 5 կամ սկզբում ավանսավորած 1 000 ֆ. ստեռլինգ կապիտալային արժեքին։ Եթե տարեկան հավելյալ արժեքը մասամբ միայն սպառվեր, օրինակի միայն կիսով չափ, ապա մատնանշված հետևանքը կստացվեր արտադրական պրոցեսը տասը տարվա ընթացքում կրկնվելուց հետո միայն, որովհետև 100 × 10 = 1 000։ Ընդհանրապես, ավանսավորած կապիտալային արժեքը, բաժանած ամեն տարի սպառվող հավելյալ արժեքի վրա, տալիս է այն mարիների թիվը կամ վերարտադրության այն պարբերությունների թիվը, որոնց լրանալուց հետո սկզբնապես ավանսավորած կապիտալը կապիտալիստի կողմից սպառվում և, հետևաբար, չքանում է։ Կապիտալիստի այն պատկերացումը, թե իբր նա ուրիշի չվարձատրված աշխատանքի արդյունքը, հավելյալ արժեքն է միայն սպառում, սկզբնական կապիտալային արժեքը թողնելով անձեռնմխելի, բացարձակապես չի կարող վախել այդ փաստը։ Որոշ թվով տարիներ անցնելուց հետո նրան պատկանող կապիտալային արժեքը հավասար է միևնույն թվով տարիների ընթացքում նրա կողմից առանց համարժեքի յուրացված հավելյալ արժեքի գումարին։ Իսկ նրա սպառած արժեքի գումարը հավասար է սկզբնական կապիտալային արժեքին։ Ճիշտ է, նրա ձեռքին պահպանվում է իր մեծությամբ անփոփոխ մի կապիտալ, ընդ որում այդ կապիտալի մի մասը շենքերը, մեքենաները և այլն — արդեն կար, երբ նա ձեռնարկեց իր գործին։ Բայց այստեղ խոսքը վերաբերում է կապիտալի արժեքին և ոչ թե նրա նյութական բաղկացուցիչ մասերին։ Եթե որևէ մեկն իր ամբողջ գույքը վատնել է, այնքան պարտքեր անելով, որոնք հավասար են այդ գույքի արժեքին, ապա նրա ամբողջ գույքը լոկ նրա պարտքերի ընդհանուր գումարն է ներկայացնում։ Նմանապես, եթե կապիտալիստն իր ավանսավորած կապիտալի համարժեքն սպառել է, ապա այդ կապիտալի արժեքը նրա ձրիաբար յուրացրած հավելյալ արժեքի լոկ ընդհանուր գումարն է ներկայացնում։ Հին կապիտալի արժեքի ոչ մի ատոմ արդեն գոյություն չունի։

Բայց այն, ինչ սկզբում ելակետ էր, հետագայում, պրոցեսի պարզ անընդհատության, պարզ վերարտադրության շնորհիվ, շարունակ նորից ու նորից արտադրվում և հավերժացվում է որպես կապիտալիստական արտադրության բուն հետևանք։ Մի կողմից, արտադրության պրոցեսը իրային հարստությունը շարունակ փոխարկում է կապիտալի՝ արժեքի աճման միջոցների և սպառման միջոցների՝ կապիտալիստի համար։ Մյուս կողմից, բանվորը շարունակ այդ պրոցեսից դուրս է գալիս այն ձևով, ինչ ձևով մտել է նրա մեջ՝ որպես հարստության անձնական աղբյուր, սակայն զրկված լինելով այդ հարստությունը հենց իրեն համար իրականացնելու ամեն մի միջոցից։ Որովհետև բանվորի սեփական աշխատանքը պրոցեսի մեջ նրա մտնելուց առաջ է օտարվել նրանից, յուրացվել կապիտալիստի կողմից և կապիտալի կազմի մեջ մտցվել, ուստի այդ աշխատանքը պրոցեսի ընթացքում շարունակ առարկայանում է ուրիշի արդյունքի մեջ։ Որովհետև արտադրության պրոցեսը միաժամանակ աշխատուժի սպառման պրոցես է կապիտալիստի կողմից, ուստի բանվորի աշխատանքի արդյունքը անընդհատ փոխարկվում է ո՛չ միայն ապրանքի, այլև կապիտալի, այսինքն՝ արժեքի, որը ծծում է արժեք ստեղծող աժը, կենսամիջոցների, որոնք անձեր են գնում, արտադրության միջոցների, որոնք արտադրողներին են կիրառում<ref>«Արտադրողական սպառման առանձնապես ուշագրավ հատկությունն է այդ։ Այն, ինչ որ արտադրողաբար է սպառվում, կապիտալ է և կապիտալ է դառնում սպառման միջոցով» (James Mill: «Éléments d’Économie Politique», Parissot-ի ֆրանսերեն թարգմանությունը, Paris 1823» էջ 242)։ Բայց Ջեմս Միլլն այնպես էլ չպարզեց, թե որն է «առանձնապես ուշագրավ հատկությունը»։</ref>։ Այսպիսով, ինքը՝ բանվորը օբյեկտիվ հարստությունը շարունակ արտադրում է որպես կապիտալ, որպես իր համար օտար, իր վրա իշխող և իրեն շահագործող ուժ, իսկ կապիտալիստը նմանապես շարունակ արտադրում է աշխատուժը որպես հարստության սուբյեկտիվ աղբյուր, որն անջատված է իր սեփական առարկայացման ու իրականացման միջոցներից, վերացական է, գոյություն ունի միայն բանվորի օրգանիզմի մեջ,— կարճ ասած՝ կապիտալիստը բանվորին արտադրում է որպես վարձու բանվորի<ref>«Ճիշտ է, իհարկե, որ նորամույծ մանուֆակտուրան աշխատանք է տալիս բազմաթիվ աղքատների, բայց վերջինները չեն դադարում աղքատ լինելուց, մինչդեռ մանուֆակտուրային ձեռնարկությունների հետագա գործարկումը ուրիշ շատերին աղքատներ է դարձնում։ («Reasons for a limilted Exportation of Wool». London 1677, էջ 19)։ «Անհեթեթ է ֆերմերի այն պնդումը, թե իբր ինքը պահում է աղքատներին։ Իրոք, աղքատները պահվում են չքավորության մեջ» («Reasons for the late Increase of the Poor-Rates: or a comparative View on the Prices of Labour and Provisions». London 1777, էջ 31)։</ref>։ Բանվորի այդ մշտական վերարտադրումը կամ հավերժացումը կապիտալիստական արտադրության conditio sine qua non [անհրաժեշտ պայման]-ն է։

Աշխատանքային օրը և հարակից հարցերը քննելիս ի միջի այլոց պարզվեց, որ հաճախ բանվորը հարկադրված է իր անհատական սպառումն արտադրության պրոցեսի մի զուտ պատահական միջադեպը դարձնելու։ Այս դեպքում նա կենսամիջոցները կլանում է միայն նրա համար, որ գործուն վիճակում պահի իր աշխատուժը, ինչպես շոգեմեքենան կլանում է ածուխն ու չուրը, ինչպես անիվը՝ յուղը։ Այստեղ, նրա սպառման միջոցները արտադրության միջոցներից մեկի սպառման միջոցներ են լոկ, նրա անհատական սպառումն անմիջականորեն արտադրողական սպառում է։ Սակայն այդ սպառումը թվում է որպես արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի էության հետ չկապված մի չարաշահություն<ref>Ռոսսին այս առթիվ այնպես չէր ճոռոմաբանի, եթե նա իսկապես թափանցած չլիներ «արտադրողական սպառման» գաղտնիքի մեջ։</ref>։

Բանն ուրիշ կերպ է երևում, եթե մենք քննության ենք առնում ո՛չ թե առանձին կապիտալիստին և առանձին բանվորին, այլ կապիտալիստների դասակարգն ու բանվորների դասակարգը, ո՛չ թե արտադրության եզակի պրոցեսները, այլ արտադրության կապիտալիստական ամբողջ պրոցեսն իր հոսուն վիճակում ու իր հասարակական ծավալով։ Երբ կապիտալիստն իր կապիտալի մի մասն աշխատուժի է փոխարկում, դրանով մեծացնում է իր ամբողջ կապիտալի արժեքը։ Նա մի հարվածով երկու նապաստակ է սպանում։ Նա շահույթ է կորզում ո՛չ միայն այն բանից, որ ստանում է բանվորից, այլև այն բանից, որ ինքը տալիս է բանվորին։ Աշխատուժի հետ փոխանակելու համար օտարված կապիտալը դառնում է կենսամիջոցներ, որոնց սպառումը ծառայում է արդեն առկա բանվորների մկանները, ներվերը, ոսկրները, ուղեղը վերարտադրելու և նոր բանվորներ արտադրելու, համար։ Հետևաբար, բանվոր դասակարգի անհատական սպառումը բացարձակ անհրաժեշտության սահմաններում մի գործողություն է, որով կապիտալի կողմից աշխատուժի դիմաց օտարված կենսամիջոցները կրկին փոխարկվում են կապիտալի կողմից նորից շահագործվելու համար պիտանի աշխատուժի։ Այդ — կապիտալիստի համար ամենաանհրաժեշտ արտադրամիջոցի — բուն իսկ բանվորի արտադրումն ու վերարտադրումն է։ Այսպիսով, բանվորի անհատական սպառումը՝ ընղհանուր առմամբ և ամբողջովին վերցրած, կազմում է կապիտալի արտադրության ու վերարտադրության մի մոմենտը, անկախ այն բանից՝ արդյոք այդ արհեստանոցի, գործարանի և այլ շենքերի ներսո՞ւմ թեԺ նրանցից դուրս, աշխատանքի պրոցեսի ներսո՞ւմ թե՞ նրանից դուրս է կատարվում, այնպես, ինչպես մեքենայի մաքրումը արտադրության բաղկացուցիչ մասն է, անկախ այն բանից՝ աշխատանքի պրոցեսի ընթացքո՞ւմ է կատարվում թե՞ նրա որոշ ընդմիջումների ժամանակ։ Գործը ամենևին չի փոխվում նրանից, որ բանվորն իր անհատական սպառումը իրագործում է հենց իրեն համար և ոչ թե կապիտալիստի համար։ Չէ՞ որ բանող անասունների սպառումն էլ չի դադարում արտադրության պրոցեսի անհրաժեշտ մոմենտը լինելուց այն պատճառով, որ անասուններն իրենք են վայելում իրենց կերածը։ Բանվոր դասակարգի անընդհատ պահպանումն ու վերարտադրումը միշտ մնում է կապիտալի վերարտադրության անհրաժեշտ պայմանը։ Կապիտալիստը կարող է այդ պայմանի կատարումը հանգիստ կերպով բանվորներին իրենց թողնել, վստահելով նրանց ինքնապահպանման ու բազմանալու բնազդին։ Նա լոկ այն մասին է հոգում, որ նրանց անհատական սպառումն ըստ կարելույն ամենաանհրաժեշտ քանակով սահմանափակվի և, ինչպես երկինքը երկրից հեռու է հարավ-ամերիկյան այն կոպտությունից, որով բանվորներին ստիպում են պակաս սննդարար կերակրի փոխարեն ավելի սննդարարն ուտելու<ref>«Հարավային Ամերիկայի հանքերի բանվորները, որոնց ամենօրյա աշխատանքը (գուցե ամենածանրը աշխարհում) այն է, որ 450 ոտնաչափ խորությունից հանքանյութի 180—200 ֆունտ ծանրությամբ բեռը իրենց ուսերին դրած երկրի մակերեսը դուրս բերեն,— ապրում են միայն հացով ու լոբով, նրանք կգերադասեին ցամաք հացով սնվել, բայց նրանց տերերը նրանց հետ վարվում են ինչպես ձիերի հետ. գտնելով, որ նրանք ցամաք հաց ուտելով չեն կարող այնպես ինտենսիվորեն աշխատել, նրանց ստիպում են բակլա ուտել, որն զգալիորեն ավելի հարուստ է ֆոսֆորով, քան հացը» (Liebig: «Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agrikultur und Physiologie», 7-րդ հրատ., 1862, I մաս, էջ 194, ծանոթագրություն)։ [Հմմտ. Ю. Либих: «Химия в приложении к земледелию и физиологии растений». Москва 1870, էջ 132։]</ref>։

Այդ պատճառով էլ կապիտալիստն ու նրա իդեոլոգը՝ քաղաքատնտեսը, բանվորի անհատական սպառման լոկ այն մասն են արտադրողական սպառում համարում, որն անհրաժեշտ է բանվոր դասակարգի հավերժացման համար, որը բանվորը պետք է իրոք սպառի, որպեսզի կապիտալը կարողանա աշխատուժն սպառել. իսկ այն բոլորը, ինչ բանվորն իր սեփական բավականության համար կարող է սպառել ղրանից դուրս, անարտադրողական սպառումն է<ref>James Mll: «Éléments d’Économie Polilique». Parissotի-ի ֆրանսերեն թարգմանությունը, Paris 1823, էջ 238 և հաջ.։</ref>։ Եթե կապիտալի կուտակումն առաջ բերեր աշխատավարձի բարձրացում և, հետևապես, բանվորի սպառման միջոցների քանակության ավելացում, չառաջացնելով աշխատուժի սպառման ավելացում կապիտալի կողմից, ապա ավելադիր կապիտալն անարտադրողաբար կսպառվեր<ref>«Եթե աշխատանքի գինն այնքան շատ բարձրանար, որ, չնայած կապիտալի ավելանալուն, այլևս հնարավոր չլիներ ավելի շատ աշխատանք կիրառել, ապա ես կասեի, որ կապիտալի այդպիսի ավելացումն անարտադրողաբար կսպառվի» (Ricardo: «Principles of Political Economy», 3-րդ հրատ., London 1821, էջ 163)։ [Հմմտ, Д. Рикардо: «Начала политической экономии». Соцэкгиз, 1935 թ., էջ 87։]</ref>։ Եվ իսկապես, բանվորի անհատական սպառումը հենց իրեն՝ բանվորի համար անարտադրողական սպառում է, որովհետև այդ սպառումը միայն սպառման միջոցների կարիք ունեցող անհատ է արտադրում. այդ սպառումն արտադրողական է կապիտալիստի համար և պետության համար, որովհետև այդ սպառումը ուրիշի համար հարստություն ստեղծող ուժի արտադրություն է<ref>«Միակ արտադրողական սպառումը բառի բուն իմաստով այն է միայն, որ կապիտալիստը հարստությունն սպառում կամ քայքայում է (նա նկատի ունի արտադրության միջոցների սպառումը) վեր արտադրության նպատակով... Բանվորը... արտադրողական սպառող է նրան բանեցնողի համար և պետության համար, բայց, իսկապես ասաձ, ոչ իր՝ բանվորի համար» (Malthus: «Definitions in Political Economy». London 1853, էջ 30)։</ref>։

Բանվոր դասակարգի վերարտադրությունն իր մեջ պարունակում է նաև հմտության կուտակումն ու ավանդումը մեկ սերնդից մյուսին<ref>«Միակ բանը։ որի մասին կարելի է ասել, թե նա կուտակվում և պատրաստվում է նախօրոք, բանվորի հմտությունն է... Հմուտ աշխատանքի կուտակումն ու պահպանումը, այդ կարևորագույն գործառնությունը, բանվորների գերակշռող մեծամասնության նկատմամբ իրագործվում է առանց կապիտալի որևէ ծախսման» (Hodgskin: «Labour Defended etc.», էջ 12, 13)։</ref>։ Թե կապիտալիստն ինչ աստիճան է տրամադիր այդպիսի հմտությամբ օժտված բանվոր դասակարգի գոյությունը արտադրության իրեն պատկանող պայմանների շարքը դասելու և նրա այդ գոյությունը իր փոփոխուն կապիտալի իրական գոյություն համարելու,— մի առանձին ցայտունությամբ երևան է գալիս, երբ ճգնաժամը սկսում է արտադրության այդ պայմանի կորուստն սպառնալ։ Ինչպես հայտնի է, ամերիկյան քաղաքացիական պատերազմի և նրան ուղեկցող բամբակի սովի ազդեցության տակ Լանկաշիրում և այլ վայրերում բամբակեղենի արտադրության բանվորների մեծամասնությունը փողոց շպրտվեց։ Հենց բանվոր դասակարգի ընդերքից, ինչպես և հասարակության այլ խավերից հնչեց պետության օգնությամբ կամ ազգային կամավոր հանգանակությունների միջոցով «ավելցուկ» բանվորների արտագաղթ կազմակերպելու կոչը՝ դեպի անգլիական գաղութները կամ Միացյալ Նահանգները։ Այն ժամանակ (1863 թ. մարտի 24-ին) «Times»-ը հրապարակեց Մանչեստրի առևտրական պալատի նախկին նախագահ Էդմունդ Պոտտերի նամակը։ Ստորին պալատում այդ նամակն իրավամբ անվանվեց «գործարանատերերի մանիֆեստ»<ref>«Այս նամակը կարելի է դիտել որպես գործարանատերերի մանիֆեստ» (Ֆերրենդ, առաջարկ բամբակի սովի առթիվ, համայնքների պալատի 1863 թվականի ասպրիլի 27-իի նիստը)։</ref>։ Մենք այստեղ կբերենք այդ նամակից մի քանի բնորոշ կտորներ, որոնց մեջ կատարյալ անսքողությամբ արտահայտված է այն հայացքը, թե աշխատուժը կապիտալի սեփականությունն է։

«Բամբակեղենի արտադրության բանվորներին ներշնչում են, թե նրանց աշխատանքի առաջարկն անչափ մեծ է... թե այդ առաջարկը պետք է պակասեցնել, գուցե, մի երրորդով, որպեսզի մնացած երկու երրորդի համար կարելի լինի առողջ պահանջարկ սահմանելու Հասարակական կարծիքը պնդում է արտագաղթի վրա... Գործատերը (այսինքն՝ բամբակեղենի գործարանատերը) չի կարող հոժարակամ համաձայնել, որ իր աշխատող ձեռքերի առաջարկը պակասի. նա այն հայացքն անի, որ այդ նույնքան անիրավացի կլիներ, որքան և սխալ... Եթե արտագաղթը հասարակական  

 

ֆոնդերից է օժանդակություն ստանում, ապա գործատերն իրավունք ունի պահանջելու, որ իրեն լսեն, և, գուցե, բողոքելու իրավունք»։ Նույն այդ Պոտտերն այնուհետև պատմում է, թե ինչպես օգտակար է բամբակեղենի արդյունաբերությունը, թե ինչպես «նա անկասկած քաշել է բնակչությունը Իռլանդիայից և անգլիական հողագործական շրջաններից», թե որքան վիթխարի են նրա չափերը, թե ինչպես 1860 թվականին նա տվել է անգլիական ամբողջ արտահանության <math>^5/_{13}</math>-ը, և թե ինչպես մի քանի տարի հետո նա նորից կրնդարձակվի շուկայի, հատկապես Հնդկաստանի շուկայի ընդլայնման և հարկադիր կարգով «ֆունտը 6 պենսով բավականաչափ բամբակ ներմուծելու շնորհիվ»։ Նա շարունակում է. «ժամանակը — մեկ, երկու, գուցե երեք տարին — կստեղծի անհրաժեշտ քանակը... Ուստի ես կուզեի հարց դնել, թե չարժե՞ արդյոք այդ արդյունաբերությունը, որ նրան օժանդակեն։ Չարժե՞ արդյոք նեղություն կրել մեքենաները (նկատի ունի կենդանի աշխատամեքենաները) սարքին պահելու, և արդյոք մեծագույն հիմարություն չէ՞ դրանք դուրս գցելու միտքը։ Ես կարծում եմ, որ այդպես է։ Ես պատրաստ եմ համաձայնելու, որ բանվորները սեփականոլթյոլն չեն («I allow that the workers are not a property»), ո՛չ Լանկաշիրի ու ո՛չ էլ գործատերերի սեփականությունը, բայց նրանք այդ երկուսի ուժն են. նրանք այնպիսի մտավոր ու վարժված ուժ են, որին մի սերնդի ընթացքում չի կարելի փոխարինել. ընդհակառակը, մյուս մեքենաները, որոնց վրա նրանք աշխատում են («the mere machinery which they work»). մեծ մասամբ կարելի է հաջողությամբ փոխարինել և նույնիսկ կատարելագործել տասներկու ամսվա ընթացքում<ref>Ընթերցողը հիշում է, որ նույն կապիտալը բոլորովին ուրիշ երգ է երգում սովորական հանգամանքներում, երբ հարցը վերաբերում է աշխատավարձն իջեցնելուն։ Այս դեպքում «գործատերերը» միաձայն հայտարարում են (տե՛ս չորրորդ բաժին, էջ 465). «Գործարանային բանվորները թող չմոռանան, որ նրանց աշխատանքը վարժ աշխատանքի մի շատ ստորին տեսակն է իրոք. որ ոչ մի ուրիշ աշխատանք ավելի հեշտ չի յուրացվում և, նրա որակը նկատի ունենալով, ավելի լավ չի վարձատրվում. որ ոչ մի ուրիշ աշխատանք չի կարելի ձեռք բերել այնքան կարճ ուսուցմամբ և այնպիսի առատությամբ։ Գործատիրոջ մեքենաները (որոնք, ինչպես հիմա մեզ ասում են, 12 ամսվա ընթացքում կարող են հաջողությամբ փոխարինվել լավագույն մեքենաներով) փաստորեն շատ ավելի կարևոր դեր են խաղում արտադրության գործում, քան բանվորի աշխատանքն ու հմտությունը (մեզ ասում են այժմ, որ 30 տարում էլ չի կարելի այդ հմտությունը վերականգնել), որ կարելի է սովորեցնել 6 ամսում, և որ կարող է սովորել ամեն մի գյուղական բատրակ»։</ref>։ Եթե աշխատուժի արտագաղթը խրախուսվի կամ նույնիսկ պարզապես թույլատրվի (!), ի՞նչ կլինի կապիտալիստների վիճակը («Encourage or allow the working power to emigrate, and what of the capitalist?» Սրտի այդ աղաղակը հիշեցնում է հոֆմարշալ Կալբին)... Քաշեցեք բանվորության սերուցքը, և հիմնական կապիտալը ծայրահեղ չափով կարժեքազրկվի, շրջանառու կապիտալը չի դիմանա վատթարացած տեսակի աշխատանքի անբավարար առաջարկի դեմ մղվող պայքարին... Մեզ ասում են, թե բանվորներն իրենք են ցանկանում արտագաղթել։ Այդ շատ բնական է նրանց կողմից... Կրճատեցեք, սեղմեցեք բամբակեղենի արտադրությունը՝ նրանից աշխատուժերը խլելով (by taking away its working power), պակասեցրեք, .ասենք, <math>^1/_3</math>-ով կամ 5 միլիոնով նրանց տրվող աշխատավարձը, և այն ժամանակ ի՞նչ կլինի բանվորներից վեր կանգնած ամենամոտիկ դասակարգի՝ մանր կրպակատերերի վիճակը։ Ի՞նչ կլինի հողային ռենտայի վիճակը, կոտտեջների բնակարանավարձերի դրությունը... Ի՞նչ կլինի մանր ֆերմերների՝ տնատերերի ու հողային սեփականատերերի այդ լավագույն խավի, դրությունը։ Այսպես ուրեմն, ասացե՛ք, կարո՞ղ է երկրի բոլոր դասակարգերի համար ավելի ինքնասպանիչ որևէ ուրիշ պլան լինել, քան ազգը՝ նրա լավագույն գործարանային բանվորներին արտահանելու և նրա ամենաարտադրողական կապիտալի ու հարստության մի մասն արժեքազրկելու միջոցով թուլացնելու, այդ նախագիծը»։ «Ես խորհուրդ եմ տալիս 5—6 միլիոնի մի փոխառություն՝ բաշխված 2 կամ 8 տարվա վրա. փողը պետք է ծախսվի հատուկ կոմիսարների հսկողությամբ, որոնք ենթարկվելու են բամբակեղենի արդյունաբերության շրջանների աղքատախնամ հոգաբարձություններին. պետք է այս գործը հատուկ օրենքով կարգավորել, սահմանելով մի որոշ հարկադիր աշխատանք՝ պահպանելու համար ողորմություն ստացող բանվորների բարոյական արժեքը... Կարո՞ղ է արդյոք որևէ ավելի վատ բան լինել հողային սեփականատերերի և գործատերերի համար («can anything be worse for landowners or masters»), քան իրենց լավագույն բանվորներից զրկվելը և մնացածների մեջ բարոյալքում ու դժգոհություն սերմանելը՝ ամայացնող լայն արտագաղթի և մի ամբողջ նահանգում կապիտալն արժեքազրկելու միջոցով»։

«Պ-ն Է. Պոտտերը այնքան է տոգորված բամբակեղենի ձեռնարկատերերի արտակարգ ու բացարձակ կարևորության գիտակցությամբ, որ նա այս դասակարգին օժանդակելու և նրա զբաղմունքը հավերժացնելու համար պատրաստ է մի կես միլիոն բանվորի բռնությամբ փակելու մի բարոյական վիթխարի աշխատատան մեջ։ Արդյոք այդ արդյունաբերությունն արժանի՞ է, որ նրան օժանդակեն,— հարցնում է պ. Պոտտերը։ Իհարկե, բոլոր ազնիվ միջոցներով,— պատասխանում ենք մենք։ Արժե՞ արդյոք նեղություն կրել մեքենաները սարքին պահելու,— նորից հարցնում է պ. Պոտտերը։ Այստեղ մենք մնում ենք տարակուսած։ Մեքենաներ ասելով պ. Պոտտերը հասկանում է մարդկային մեքենաները, նա երդվում է, որ նրանց գործարանատերերի բացարձակ սեփականությունը չի համարում։ Մենք, պետք է խոստովանենք, գտնում ենք, որ «չարժե նեղություն կրելս և նույնիսկ հնարավոր չէ մարդկային մեքենաները սարքին պահել, այսինքն նրանց փակել ու յուղել, մինչև նրանց կարիքն զգացվի։ Մարդկային մեքենաներն այն հատկությունն ունեն, որ անգործությունից ժանգոտում են, որքան էլ նրանց յուղեն ու մաքրեն։ Բացի դրանից, մարդկային մեքենաները, ինչպես փորձն է սովորեցնում մեղ, կարող են ինքնակամորեն շոգի առաջացնել ու պայթել կամ մոլեգնաբար վիտտյան վայրագ պար պարել մեր մեծ քաղաքների փողոցներում։ Գուցե և իրավացի է պ. Պոտտերը՝ պնդելով, որ ավելի զգալի ժամանակ է պահանջվում բանվորների վերարտադրության համար, բայց, ձեռքի տակ ունենալով փորձված մեքենավարներ ու փող, մենք միշտ կգտնենք բավականաչափ եռանդուն, համառ, աշխատասեր մարդիկ, որոնցից կարելի է ավելի շատ գործարանային վարպետներ պատրաստել, քան կարող է պետք լինել... Պ-ն Պոտտերը շատախոսում է 1, 2, 3 տարուց հետո արդյունաբերության աշխուժացման մասին և մեզանից պահանջում է աշխատուժի արտագաղթը չխրախուսել կամ նույնիսկ չթույլատրել։ Որ բանվորներն ուզում են արտագաղթել. այդ, նրա կարծիքով, բնական է, բայց նա գտնում է, որ ազգը պետք է այդ կես միլիոն բանվորներին ու նրանց ընտանիքի անդամների թվին պատկանող 700 000 հոգուն, նրանց ցանկության հակառակ, փակի բամբակեղենի օկրուգներում և,— անհրաժեշտ հետևանք,-— նրանց դժգոհությունը ուժով ճնշելով՝ նրանց գոյությունը ողորմությունով պահպանի,— այդ նկատի ունենալով, որ կարող է գալ մի օր, երբ բամբակեղենի գործարանատերերին

 

նրանք նորից պետք կգան... Եկել է այն ժամանակը, երբ այս կղզիների հասարակական մեծ կարծիքը պետք է որևէ բան անի «այս աշխատուժն» ազատելու համար նրանցից, ովքեր ուզում են նրա հետ այնպես վարվել, ինչպես նրանք ածխի, երկաթի ու բամբակի հետ են վարվում» («to save this «working power» from those who would deal with it as they deal with iron, coal and cotton»)<ref>«Times» 24 մարտի 1863 թ.։</ref>։

«Times»-ի հոդվածը մի jeu d'esprit [մտքի դատարկ խաղ] էր միայն։ «Հասարակական մեծ կարծիքն» իրոք համամիտ էր պ. Պոտտերի այն կարծիքին, թե գործարանային բանվորը լոկ գործարանի շարժուն կցորդն է։ Բանվորների արտագաղթին արգելք էին հանդիսանում<ref>Պառլամենտը ոչ մի ֆարտինգ չքվեարկեց արտագաղթի համար, այլ միայն օրենքներ հրապարակնց, որոնք մունիցիպալիտետներին լիազորում էին բանվորներին կյանքի ու մահվան միջև պահելու կամ նրանց շահագործելու՝ նորմալ վարձատրություն չվճարելով նրանց։ Երբ հետո, երեք տարի անց, անասունների անկում սկսվեց, պառլամենտը, ուշք չդարձնելով նույնիսկ պառլամենտական էտիկետի կոպիտ խախտման վրա, անմիջապես միլիոններ քվեարկեց այն միլիոնատեր լենդլորդերի վնասները հատուցելու համար, որոնց վարձակալներն առանց այն էլ ոչ մի վնաս չէին կրում մսի գնի բարձրանալու հետևանքով։ 1863 թվականին պառլամենտի բացման ժամանակ հողային սեփականատերերի գազանային մռնչոցն ապացուցեց, թե հարկավոր չէ հնդիկ լինել՝ Աաբալա կովին երկրպագելու համար, և ո՛չ էլ Յուպիտեր՝ եզի փոխարկվելու համար։</ref>։ Նրանց փակեցին բամբակեղենի օկրուգների «բարոյական աշխատատան» մեջ, և նրանք առաջվա պես կազմում էին «Լանկաշիրի բամբակեղենի գործարանատերերի ուժը (the strength)»։

Հետևաբար, արտադրության կապիտալիստական պրոցեսը, ընդհանուր կապակցությամբ կամ որպես վերարտադրության պրոցես վերցրած, ո՛չ միայն ապրանքներ, ոչ միայն հավելյալ արժեք է արտադրում, նա արտադրում և վերարտադրում է հենց կապիտալիստական հարաբերությունը,— մի կողմում՝ կապիտալիստին, մյուս կողմում՝ վարձու բանվորին<ref>«Կապիտալը ենթադբում է վարձու աշխատանք իսկ վարձու աշխատանքը ենթադրում է կապիտալ։ Նրանք պայմանավորում և ստեղծում են իրար։ Արդյոք բանվորը բամբակագործարանում միայն բամբակեղեն կտո՞ր է արտադրում։ Ո՛չ նա կապիտալ է արտադրում։ Նա արտադրում է արժեքներ, որոնք նորից այս նպատակին են ծառայում, որ իշխեն բանվորի աշխատանքի վրա և նրա աշխատանքով նոր արժեքներ ստեղծեն» (Karl Marx: «Lohnarbeit und Kapital» «Neue Rheinische Zeitung»-ում, № 266, 1849 թ, ապրիլի 7-ին)։ [Կ. Մարքս, «Վարձու աշխատանք և կապիտալ»։— Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկեր, հ. V, էջ 432։] «Neue Rheinische Zeitung»-ում այդ վերնագրով հրապարակված հոդվածներն այն դասախոսությունների հատվածներն են, որ ես 1847 թվականին նույն թեմայով կարդացել եմ գերմանացի բանվորների բրյուսելյան միության մեջ. նրանց տպագրությունն ընդհատվեց Փետրվարյան ռևոլյուցիայի պատճառով։</ref>։

Սրանից առաջ մենք հետազոտեցինք, թե ինչպես է հավելյալ արժեքը ծագում կապիտալից, հիմա տեսնենք, թե կապիտալն ինչպես է ձագում հավելյալ արժեքից։ Հավելյալ արժեքին որպես կապիտալի կիրառումը, կամ հավելյալ արժեքի հակադարձ փոխարկումը կապիտալի կոչվում է կապք տալի կուտակում<ref>«Կապիտալի կուտակումը եկամտի մի մասի՝ որպես կապիտալի գործադրումն է» (Malthus: «Definitions etc.», հրատ. Gazenove, էջ 11)։ «Եկամտի փոխարկումը կապիտալի» (Malthus: «Principles of Political Economy», 2-րդ հրատ., London 1836, էջ 320)։<br>21a Այստեղ մենք վերանում ենք արտաքին աոէտրիք, որի միջոցով ազգը կարող է պերճանքի առարկաները փոխարկել արտադրության միջոցների ու կենսամիջոցների, կամ ընդհակառակը։ Մեր հետազոտության առարկան իր զուտ կերպարանքով քննելու համար, անկախ գործը մթագնող կողմնակի հանգամանքներից, մենք պետք է ամբողջ առևտրական աշխարհը դիտենք որպես մի ազգ և ենթադրենք, որ կապիտալիստական արտադրությունն ամրապնդվել է ամենուրեք և տիրել է արտադրության բոլոր ճյուղերին։<br>21b Կուտակման այն վերլուծությունը, որ կատարել է Սիսմոնդին, այն խոշոր թերությունն ունի, որ հեղինակը չափազանց շուտ է բավարարվում «եկամտի փոխարկումը կապիտալի» ֆրազով և չի հետազոտում այդ գործառնության նյութական պայմանները։<br>21c «Նախասկզբնական աշխատանքը, որին նրա կապիտալը պարտական է իր ծագումով» (Sismondi: «Nouveaux Principes d’Économie Politique», հրատ. Paris, հ. I, էջ 109)։ [Հմմտ. С. де Сисмонди: «Новые начала политической экономии». Соцэкгиз, 1936 թ., հ. I, էջ 195։]</ref>։  

Կապիտալային արժեքն սկզբում ավանսավորվել էր վաղի ձևով, հավելյալ արժեքը, ընդհակառակը, հենց սկզբից .գոյություն ունի որպես համախառն արդյունքի մի որոշ մասի արժեք։ Եթե այդ արդյունքը վաճառվում, փող է դառնում, ապա կապիտալային արժեքը նորից իր սկզբնական ձևն է ստանում, իսկ հավելյալ արժեքը փոխում է իր գոյության սկզբնական եղանակը։ Սակայն այդ վայրկյանից սկսած նրանք երկուսն էլ, թե կապիտալային արժեքը, թե հավելյալ արժեքը, փողային գումար են, և նրանց հակադարձ փոխարկումը կապիտալի կատարվում է բոլորովին միատեսակ եղանակով։ Կապիտալիստը թե՛ մեկ և թե՛ մյուս արժեքը ծախսում է այնպիսի ապրանքներ գնելու համար, որոնց շնորհիվ հնարավորություն է ստանում նորից սկսելու իր արդյունքի պատրաստումը և այս անգամ արդեն ընդլայնված մասշտաբով։ Բայց այդ ապրանքները գնելու համար նա պետք է դրանք գտնի շուկայում։

Բայց որպեսզի կապիտալիստների դասակարգը այդ տարրերին ստիպի փաստորեն որպես կապիտալ գործելու, նա կարիք ունի աշխատանքի լրացուցիչ քանակի։ Եթե արդեն զբաղված բանվորների շահագործումը չի կարող էքստենսիվ կամ ինտենսիվ կերպով ավելացվել, ապա, ակներև է, պետք է լրացուցիչ աշխատուժեր ներգրավվեն գործի մեջ։ Բայց այս մասին ևս հոգացել է կապիտալիստական արտադրության բուն մեխանիզմը. նա վերարտադրում է բանվոր դասակարգին՝ որպես աշխատավարձից կախում ունեցող դասակարգ, որի սովորական վարձը բավարար է ո՛չ միայն նրա ինքնապահպանման, այլև նրա բազմացման համար։ Տարբեր տարիքների այդ լրացուցիչ աշխատուժերը ամեն տարի կապիտալին մատակարարում է ինքը՝ բանվոր դասակարգը, այնպես որ մնում է միայն դրանք միացնել արտադրության տարեկան արտադրանքի մեջ պարունակված լրացուցիչ արտադրամիջոցների հետ,— և պատրաստ է հավելյալ արժեքի փոխարկումը կապիտալի։ Այսպես ուրեմն, կոնկրետորեն քննելով, տեսնում ենք, որ կապիտալի կուտակումը հանգում է նրա վերարտադրությանը ընդլայնվող մասշտաբով։ Պարզ վերարտադրության շրջապտույտը փոխվում և դաոնում է, Սիսմոնդիի արտահայտությամբ, մի պարուրագիծ [''Տես 21b ծանոթ.'']։

Բոլորովին այլ է բանը 2 000 ֆունտ ստ. լրացուցիչ կապիտալի նկատմամբ։ Նրա ծագման պրոցեսը հայտնի է մեզ լիակատար ճշգրտությամբ։ Դա կապիտալացված հավելյալ արժեք է։ Հենց իր սաղմնավորման պահից նա չի պարունակել արժեքի և ոչ. մի ատոմ, որ առաջացած չլիներ ուրիշի անվճար աշխատանքից։ Արտադրության այն միջոցները, որոնց միացվում է լրացուցիչ աշխատուժը, ինչպես և այն կենսամիջոցները, որոնցով այդ աշխատուժը պահպանում է ինքն իրեն,— հավելյալ արդյունքի, ա՛յն տուրքի բաղկացուցիչ մասերն են, որ կապիտալիստների դասակարգն ամեն տարի շորթում է բանվորների դասակարգից։ Եթե կապիտալիստների դասակարգը այդ տուրքի մի մասով բանվոր դասակարգից լրացուցիչ աշխատուժ է գնում նույնիսկ լրիվ գնով, այնպես որ համարժեքը փոխանակվում է համարժեքի հետ,— ապա, այնուամենայնիվ, նա այդ դեպքում էլ վարվում է համաձայն այն աշխարհակալի հին դեղատոմսի, որը պարտվածների ապրանքները գնում է նրանց սեփական, հենց նրանցից կողոպտած փողով։

Որչափով այն հավելյալ արժեքը, որից կազմված է № I լրացուցիչ կապիտալը, սկզբնական կապիտալի մի մասով աշխատուժ գնելու հետևանք է, մի գնում, որ լիովին համապատասխանում էր ապրանքային փոխանակության պայմաններին և իրավաբանական տեսակետից լոկ այն է ենթադրում, որ բանվորը ազատ կերպով տնօրինում է իր սեփական ընդունակությունները, իսկ փողատերը կամ ապրանքատերը իրեն պատկանող արժեքները, որչափով № II լրացուցիչ կապիտալը և այլն № I լրացուցիչ կապիտալի պարզ արդյունքն է, այսինքն՝ նույն հարաբերությունների հետևանքը. որչափով ամեն մի առանձին գործարք այստեղ շարունակ կատարվում է ապրանքային փոխանակության օրենքին լիովին համապատասխանորեն, այսինքն՝ որչափով կապիտալիստը միշտ աշխատուժ է գնում, իսկ բանվորը միշտ վաճառում է այն, և այն էլ — ընդունենք նույնիսկ և այս — աշխատուժի իսկական արժեքով,— այդ չափով ակներև է, որ ապրանքային արտադրության և ապրանքային շրջանառության վրա հիմնված յուրացման օրենքը կամ մասնավոր սեվ։ականության օրենքը սեփական, ներքին, անխուսափելի դիալեկտիկայի հետևանքով փոխարկվում է իր ուղղակի հակադրությանը։ Համարժեքների փոխանակությունը, որը նախասկզբնական գործառնության էությունն էր, այնպիսի փոփոխություններ է կրել, որ այդ փոխանակությունը դարձել է լոկ արտաքին երևութականություն, իրոք՝ կապիտալի այն մասը, որ փոխանակվել է աշխատուժի հետ, ինքը, նախ, միայն մի մասն է ուրիշի այն աշխատանքի արդյունքի, որ առանց համարժեքի է յուրացվել, երկրորդ, այդ մասը ո՛չ միայն պետք է փոխհատուցվի այն արտադրող բանվորի կողմից, այլև փոխհատուցվի մի նոր ավելցուկով։ Այսպիսով, կապիտալիստի ու բանվորի միջև կատարվող փոխանակության հարաբերությունը դառնում է լոկ շրջանառության պրոցեսին պատկանող մի երևութականություն, մի դատարկ ձև, որը խորթ է իր սեփական բովանդակությանը և միայն մթագնում է այն։

 

Աշխատուժի մշտական գնումն ու վաճառումը ձև է։ Իսկ բովանդակությունն այն է, որ կապիտալիստը ուրիշի արդեն առարկայացած աշխատանքի մի մասը, որ ինքը շարունակ յուրացնում է առանց համարժեքի, նորից և նորից փոխանակում է ուրիշին ավելի մեծ քանակով կենդանի աշխատանքի հետ։ Սեփականության իրավունքը սկզբնապես մեզ երևաց որպես սեփական աշխատանքի վրա հիմնված իրավունք։ Առնվազն այդ ենթադրությունը պետք է ճիշտ լիներ, որովհետև. շուկայում իրար հանդեպ կանգնած են միայն իրավահավասար ապրանքատերերը ընդ որում ուրիշի ապրանքի յուրացման միջոցը բացառապես սեփական ապրանքի օտարումն է, իսկ այս վերջինը միայն աշխատանքով կարող է ստեղծվել։ Իսկ հիմա պարզվում է, որ սեփականությունը կապիտալիստի համար ուրիշի անվճար աշխատանքը կամ նրա արդյունքը յուրացնելու իրավունք է, բանվորի համար՝ իր սեփական արդյունքը յուրացնելու անհնարինություն։ Սեփականության անջատումը աշխատանքից դառնում է անհրաժեշտ հետևանքը մի օրենքի, որի ելակետը, ըստ երևույթին, նրանց նույնությունն էր<ref>Ուրիշի աշխատանքի արդյունքի նկատմամբ կապիտալիստի ունեցած սեփականության իրավունքը «անհրաժեշտ հետևանքն է յուրացման օրենքի, որի հիմնական սկզբունքը, ընդհակառակը, ամեն մի բանվորի իր սեփական աշխատանքի արդյունքի նկատմամբ ունեցած սեփականության բացառիկ իրավունքն էր» (Cherbuliez: «Richesse ou Pauvretés. Paris 1841, էջ 58։ Ասենք՝ այս դիալեկտիկական փոխակերպումը ճիշտ չի զարգացրած այդ աշխատության մեջ)։</ref>։

Հավելյալ արժեքը նրա սեփականությունն է, այն երբեք ուրիշ որևէ մեկին չի պատկանել։ Եթե նա հավելյալ արժեքը ավանսավորում է արտադրության համար, ապա նա այդ ավանսավորումն անում է իր սեփական ֆոնդից ճիշտ այնպես, ինչպես այն օրը, երբ նա առաջին անգամ ոտք դրեց շուկա։ Որ այս անգամ նրա ֆոնդն առաջ է գալիս նրա բանվորների անվճար աշխատանքից, բացարձակապես ոչ մի նշանակություն չունի։ Եթե B բանվորը վարձվում է A բանվորի արտադրած հավելյալ արժեքի հաշվին, ապա, նախ՝ A-ն այդ հավելյալ արժեքը ստեղծել է՝ մինչև վերջին կոպեկն ստանալով իր ապրանքի արդարացի գինը, երկրորդ՝ այդ բանն ամենևին չի վերաբերում B բանվորին։ Այն բոլորը, ինչ Ա-ն պահանջում է և իրավունք ունի պահանջելու, այն է, որ կապիտալիստը նրան վճարի նրա աշխատուժի արժեքը։ «Երկուսն էլ դեռ շահեցին. բանվորը՝ այն պատճառով, որ նրան ավանսավորել են նրա աշխատանքի (պետք էր ասել ուրիշ բանվորների անվճար աշխատանքի) պտուղները ավելի վաղ, քան այդ աշխատանքը կատարվել էր (պետք էր ասել ավելի վաղ, քան նրա աշխատանքն իր պտուղներն էր տվել). գործատերը՝ այն պատճառով, որ այդ բանվորի աշխատանքն ավելի արժեր, քան նրա աշխատավարձը» (պետք էր ասել ավելի շատ արժեք է արտադրել, քան աշխատավարձի արժեքր) (Sismondi: "Nonveaux Principes d’Économie Politique», հ. I, էջ 135)։ [Հմմտ. С. де Сисмонди: «Новые начала политической экономии». Соуэкгиз, 1936 թ., հ. I, էջ 206։]

Մենք տեսանք, որ նույնիսկ պարզ վերարտադրության ժամանակ ամբողջ ավանսավորած կապիտալը, ինչպիսի սկզբնական ծագում էլ ունենա, դառնում է կուտակված կապիտալ կամ կապիտալացված հավելյալ արժեք։ Բայց արտադրության ընդհանուր հոսանքի մեջ սկզբնապես ավանսավորած ամբողջ կապիտալը մի անվերջ փոքր մեծություն է (magnitudo evanescens մաթեմատիկական իմաստով) անմիջաբար կուտակված կապիտալի համեմատությամբ, այսինքն` նորից կապիտալ դարձած հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ պրոդուկտի համեմատությամբ, ընդ որում այդ կապիտալu նրա ձեռքին է գործում, ով կուտակել է այն, թե ուրիշի ձեռքին, միևնույն է։ Այս պատճառով քաղաքատնտեսությունը ընդհանրապես կապիտալu ներկայացնում է որպես «կուտակված hարստություն» (փոխակերպված հավելյալ արժեք կամ եկամուտ), «որը նորից կիրառվում է հավելյալ արժեք արտադրելու համար»<ref>«Կապիտալ, այսինքն՝ կուտակված հարստություն, որ գործադրվում է շահույթ ստանալու նպատակով» (Malthus: «Principles of Political Economy» [էջ 252])։ «Կապիտալը... կազմված է եկամտից անտեսված հարստությունից և գործադրվում է շահույթ ստանալու նպատակով» (R. Jones: «Text-book of Lectures on the Political Economy of Nations». Hertford 1852, էջ 16)։ [Հմմտ. Ричард Джонс: «Экономические сочинения». Соцэкгиз, 1937 թ., էջ 295։]</ref>, իսկ կապիտալիստին՝ որպես «հավելյալ արդյունքի տիրոջ»<ref>«Ավելցուկ արդյունքի կամ կապիտալի տերեր» («The Source and Remedy of the National Difficulties. A Letter to Lord John Russel». London 1831)։</ref>։ Նույն այս հայացքն են արտահայտում, բայց միայն այլ ձևով, երբ ասում են, թե ամբողջ առկա կապիտալը կուտակված կամ կապիտալացված տոկոս է, որովհետև տոկոսը հավելյալ արժեքի մի մասն է միայն<ref>«Կապիտալը, տնտեսված կապիտալի ամեն մի մասի բարդ տոկոսների հետ միասին, այն աստիճան է աճել, որ աշխարհի եկամուտ, տվող ամբողջ հարստությունը վաղուց արդեն դարձել է պարզապես կապիտալի տոկոս» (Լոնդոնի «Economist», 19 հուլիսի 1859 թ.)։</ref>։

Որչափով այն ապրանքները, որ կապիտալիստը հավելյալ արժեքի մի մասով դնում է սեփական սպառման համար, չեն կարող նրա համար արտադրության և արժեքի աճման միջոցներ ծառայել, նույն չափով էլ իր բնական ու սոցիալական պահանջմունքները բավարարելու համար նրա գնած աշխատանքը արտադրողական աշխատանք չէ։ Այդպիսի ապրանքներ կամ աշխատանք գնելով կապիտալիստը նրանց վրա գործադրած հավելյալ արժեքը չի դարձնում կապիտալ, այլ, ընդհակառակը, այն սպառում կամ ծախսում է որպես եկամուտ։ Հակառակ հին-ազնվական սկզբունքի, որի էությունը, ըստ Հեգելի իրավացի դիտողության, «առկա բարիքների սպառումն է» և որը առանձնապես ցայտունորեն երևան է գալիս անձնական սպասարկումների շքեղության մեջ, բուրժուական քաղաքատնտեսությունը բացառապես կարևոր է համարել ազդարարել ու անդուլ քարոզել, թե կապիտալի կուտակումը քաղաքացու առաջին պարտականությունն է. չի կարող կուտակել նա՛, ով ուտում է իր ամբողջ եկամուտը՝ փոխանակ դրա մի զգալի մասը ծախսելու լրացուցիչ արտադրողական բանվորներ ձեռք բերելու վրա, որոնք ավելի օգուտ են բերում, քան իրենք նստում են դնողի վրա։ Մյուս կողմից, քաղաքատնտեսությունը ստիպված էր պայքարելու ժողովրդական այն նախապաշարմունքի դեմ, որը կապիտալիստական արտադրությունը շփոթում է գանձի կուտակման հետ<ref>«Մեր ժամանակի ոչ մի տնտեսագետ չի կարող տնտեսում ասելով սոսկ գանձի կուտակում հասկանալ. բայց, տվյալ տերմինի այդ սահմանափակ ու անբավարար գործածությունից դուրս, այն կիրառելով ազգային հարստության նկատմամբ, կարելի է պատկերացնել միայն մեկ նշանակություն, հենց այն, որը բխում է տնտեսածի տարբեր գործադրությունից և հիմնվում է տնտեսումների հաշվին վճարվող աշխատանքի տեսակների իրական զանազանության վրա» (Malthus: «Principles of Political Economy», էջ 38—39)։<br>28a Այսպես, Բալզակի մոտ, որը հիմնավորապես ուսումնասիրել էր ժլատության բոլոր երանգները, հին վաշխառու Գոբսեկը պատկերվում է որպես արդեն երեխայացած այն շրջանում, երբ նա սկսում է գանձեր ստեղծել՝ ապրանքները դիզելով։</ref>, ուստի և գտնում է, որ կուտակված հարստությունը մի հարստություն է, որը պաշտպանված է քայքայումից իր տվյալ նատուրալ ձևի մեջ և, հետևապես, հանված է սպառման ոլորտից և նույնիսկ շրջանառության ոլորտից։ Իրականում փողը շրջանառության ոլորտից հանելը նրա՝ որպես կապիտալի գործադրման ճիշտ հակադրությունը կլիներ, իսկ ապրանքների կուտակումը գանձի կուտակման իմաստով՝ զտագույն անմտություն կլիներ [''Տես 28a ծանոթ.'']։ Զգալի քանակությամբ ապրանքների կուտակումը շրջանառության դադարի կամ գերարտադրության հետևանք է<ref>«Պաշարների կուտակում... փոխանակության դադար... գերարտադրություն» (Th. Corbet: «An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals». London 1841, էջ 104)։</ref>։ Ինչպես էլ որ լինի, ժողովրդի երևակայության մեջ, մի կողմից, սավառնում է հարուստների մոտ կուտակվող սպառողական ֆոնդերի պատկերը, այն ֆոնդերի, որոնք դանդաղորեն սպառվող բարիքների կույտ են կազմում, մյուս կողմից՝ պաշարներ կազմելու պատկերը, մի երեվույթ, որը հատուկ է արտադրության բոլոր եղանակներին և որի վրա մենք դեռ կանգ ենք առնելու շրջանառության պրոցեսը վերլուծելիս։

Հետևաբար, այդ սահմաններում կլասիկ քաղաքատնտեսությունը լիովին իրավացի է, երբ նա շեշտում է, որպես կուտակման պրոցեսի բնորոշ մոմենտ, այն հանգամանքը, որ հավելյալ արդյունքը սպառում են արտադրողական բանվորները և ոչ թե անարտադրողական բանվորները։ Բայց այստեղ էլ սկսվում է նրա սխալը։ Ա. Սմիթը մոդա է դարձրել կուտակումը պատկերել որպես սոսկ հավելյալ արդյունքի սպառում արտադրողական բանվորի կողմից, այսինքն՝ հավելյալ արժեքի կապիտալացումը պատկերել որպես նրա սոսկ փոխարկումը աշխատուժի։ Լսենք, օրինակ, Ռիկարդոյին. «Անհրաժեշտ է հասկանալ, որ երկրի բոլոր արդյունքներն սպառվում են. բայց մեծագույն տարբերությունը, որ մարդ կարող է պատկերացնել, այն է, թե արդյոք այդ արդյունքները սպառում են նրանք, ովքեր նոր արժե՞ք են վերարտադրում, թե՞ նրանք, ովքեր չեն վերարտադրում այն։ Եթե մենք ասում ենք, թե եկամուտը տնտեսվում և կապիտալին է միանում, ապա այդ ասելով մենք այն ենք հասկանում, որ եկամտի այն մասը, որի մասին ասվում է, թե այն կապիտալի է փոխարկվել, սպառվում է արտադրողական ու ոչ թե անարտադրողական բանվորների կողմից։ Չկա ավելի մեծ սխալ, քան ենթադրելը, թե կապիտալը կարող է աճել նրանով, որ այն դադարում են սպառել»<ref>Ricardo: «Principles of Political Economy», 3-րդ հրատ., London 1821. էջ 163, ծանոթագրություն։ [Հմմտ. Д. Рикардо: «Начала политической экономии» . Соцэкгиз, 1935 թ., էջ 86—87, ծանոթագրություն։]</ref>։ Չկա  ավելի մեծ սխալ, քան Ա. Սմիթի առաջ քաշած և Ռիկարդոյի ու նրանց բոլոր հետագա արձագանքողների կողմից կրկնվող այն պնդումը, թե «եկամտի այն մասը, որի մասին ասվում է, թե կապիտալի է փոխարկվել, սպառվում է արտադրողական բանվորների կողմից»։ Այդ պատկերացման համաձայն, կապիտալի փոխարկված ամեն մի հավելյալ արժեք պետք է փոփոխուն կապիտալ դառնար։ Իրոք նա, ինչպես և սկզբնապես ավանսավորած արժեքը, բաժանվում է հաստատուն կապիտալի և փոփոխուն կապիտալի, արտադրության միջոցների և աշխատուժի։ Աշխատուժն այն ձևն է, որով փոփոխուն կապիտալը գոյություն ունի արտադրության պրոցեսում։ Այդ պրոցեսում աշխատուժն ինքն սպառվում է կապիտալիստի կողմից։ Աշխատուժը արտադրության միջոցներն սպառում է իր ֆունկցիայի — աշխատանքի — միջոցով։ Միևնույն ժամանակ աշխատուժը գնելիս վճարված փողը դառնում է կենսամիջոցներ, որոնք սպառվում են ո՛չ թե «արտադրողական աշխատանքի», այլ «արտադրողական բանվորի» կողմից։ Ա. Սմիթը հիմքից սխալ իր վերլուծության միջոցով հասնում է այն անհեթեթ հետևանքին, որ, եթե ամեն մի անհատական կապիտալ բաժանվում էլ է հաստատուն ու փոփոխուն բաղկացուցիչ մասերի. ապա հասարակական կապիտալը ամբողջովին կազմված է միայն փոփոխուն կապիտալից, այսինքն՝ ամբողջովին աշխատավարձ վճարելու վրա է ծախսվում։ Օրինակ, մահուդի գործարանատերը 2 000 ֆունտ ստեռլինգը դարձնում է կապիտալ։ Այդ փողի մի մասը նա ծախսում է ջուլհակներ վարձելու վրա, մյուս մասը՝ բրդի մանվածքի, մեքենաների վրա և այլն։ Բայց այն մարդիկ, որոնցից նա մանվածք ու մեքենաներ է գնել, ստացած փողի մի մասը նորից ծախսում են աշխատանքի վրա և այլն, մինչև որ, վերջապես, ամբողջ 2 000 ֆունտ ստեռլինգը ծախսվի աշխատավարձի վրա, կամ այն ամբողջ արդյունքը, որ ներկայացված է 2 000 ֆունտ ստեռլինգի մեջ, սպառվի արտադրողական բանվորների կողմից։ Ինչպես տեսնում ենք, այդ փաստարկի ամբողջ զորությունը «և այլն» բառերի մեջ է, որոնք մեզ Պոնտիոսից ուղարկում են Պիղատոսի մոտ։ Ա. Սմիթը իր հետազոտությունն ընդհատում է հենց այնտեղ, որտեղ սկսվում է նրա դժվարությունը<ref>Չնայած իր «Տրամաբանությանը»՝ Ջոն Ստյուարտ Միլլը երբեք չի բացահայտում իր նախորդների վերլուծությունների սխալները, չի նկատում նաև այնպիսի անճշտություններ, որոնք նույնիսկ բուրժուական մտահորիզոնի շրջանակներում և ուղղակի մասնագիտական տեսակետից շտկման մասին են աղաղակում։ Նա շարունակ դպրոցականի դոգմատիզմով միայն ցուցակագրում է իր ուսուցիչների մտքերի խառնաշփոթությունը։ Նույնն, է անում նաև այս դեպքում. «Ինքը՝ կապիտալը երկար պրոցեսի ընթացքում, վերջիվերջո, ամբողջովին ծախսվում է աշխատավարձի վրա և, նույնիսկ երբ նա փոխհատուցվում է արդյունքը վաճառելիս, հետո դարձյալ աշխատավարձի է փոխակրվում»։</ref>։

Նախորդ գլխում մենք հավելյալ արժեքը, համապատասխանորեն՝ հավելյալ արդյունքը, քննեցինք միայն որպես կապիտալիստի սպառման անհատական ֆոնդ, այս գլխում մինչև այժմ քննում էինք այն լոկ որպես կուտակման ֆոնդ։ Իրոք, հավելյալ արժեքը ո՛չ միայն առաջին, ո՛չ էլ միայն երկրորդ ֆոնդն է, այլ մեկը և մյուսը միատեղ։ Հավելյալ արժեքի մի մասը կապիտալիստը սպառում է որպես եկամուտ<ref>Ընթերցողը կնկատի, որ revenue [եկամուտ] բառը գործ է ածվում երկու իմաստով. առաջին` նշելու համար այն հավելյալ արժեքը, որ որպես արդյունք պարբերաբար առաջ է գալիս կապիտալից, երկրորդ՝ նշելու համար այդ արդյունքի այն մասը, որ պարբերաբար սպառվում է կապիտալիստի կողմից- կամ միացվում է նրա սպառողական ֆոնդին։ Ես պահում եմ այդ երկակի իմաստը, որովհետև այն համապատասխանում է անգլիական ու ֆրանսիական տնտեսագետների սովորական տերմինաբանությանը։</ref>, նրա մյուս մասը կիրառվում է որպես կապիտալ կամ կուտակվում է։

Ուստի, որչափով կապիտալիստի ամբողջ վարքագիծը լոկ կապիտալի ֆունկցիան է, կապիտալի, որը հանձին նրա օժտված է կամքով ու գիտակցությամբ, նույն չափով կապիտալիստի սեփական անձնական սպառումը նրա աչքին երևում է որպես մի կողոպտիչ ոտնձգություն իր կապիտալի կուտակման դեմ. այսպես, իտալական հաշվապահության մեջ կապիտալիստի մասնավոր ծախսերը նրա կապիտալի նկատմամբ գրվում են դեբետի կողմում։ Կուտակումը հասարակական հարստության աշխարհի նվաճումն է։ Մարդկային շահագործվող նյութի մասսայի հետ միասին կուտակումը ընդարձակում է կապիտալիստի ուղղակի և անուղղակի տիրապետության բնագավառը<ref>Վաշխառուի — կապիտալիստի թեև հնամոդայական, բայց շարունակ նորոգվող այդ ձևի — օրինակով Լութերը շատ լավ ցույց է տալիս, որ իշխանության ծարավը հարստանալու տենչի տարրերից մեկն է։ «Հեթանոսները բանականության հիման վրա կարող կին եզրակացնել, որ վաշխառուն քառապատիկ գող է և մարդասպան։ Իսկ մենք, քրիստոնյաներս, նրանց այնպես ենք մեծարում, որ նրանց համարյա երկրպագում ենք իրենց փողի համար... Ով ուրիշից կողոպտում և գողանում է նրա կերակուրը, նա նույնպիսի մեծ սպանություն է գործում (որչափով այդ նրանից է կախված), որքան եթե նա սովամահ աներ մեկին և նրան իսպառ ոչնչացներ։ Այդպես է վարվում վաշխառուն և ապահով նստում իր բազկաթոռի Վրա, այնինչ իսկապես նա պետք է կախաղանի կախված լիներ, որպեսզի այնքան ագռավ նրան կտցահարեր, որքան գուլդեն է նա գողացել, եթե միայն նրա վրա այնքան միս լիներ, որ բոլոր ագռավները կարողանային նրան ծվեն-ծվեն անելով իրենց բաժինն ստանալ։ Իսկ փոքր գողերին կախում են... Փոքր գողերին շղթայակապ են անում, իսկ մեծ գողերը ման են գալիս ոսկով ու մետաքսով պճնված... Ուստի աշխարհում մարդ չունի ավելի մեծ թշնամի (սատանայից հետո), քան ժլատն ու վաշխառուն, որովհետև նա ուզում է բոլոր մարդկանց գլխին աստված լինել։ Թյուրքերը, ռազմամոլները, բռնակալները նույնպես չար մարդիկ են, բայց նրանք, այնուամենայնիվ, պետք է թույլ տան, որ մարդիկ ապրեն, և պետք է խոստովանեն, որ իրենք չար մարդիկ են և թշնամիներ, և կարող են, նույնիսկ պետք է, երբեմն գթան ոմանց։ Իսկ վաշխառուն կամ ժլատը ուզում է, որ ամբողջ աշխարհը քաղցի ու ծարավի մատնվի նրա համար, աղքատության ու վշտի մեջ ոչնչանա, որպեսզի ինքը, և մենակ ինքը, ամեն բան ունենա, էլ ամեն ոք նրանից ստանա՝ որպես աստծուց, և հավիտենապես նրա ճորտը դառնա... Նա քղամիդ, ոսկե շղթաներ, մատանիներ է կրում, լվանում է իր դունչը, հավատարիմ, աստվածավախ մարդու տեսք է ընդունում, գովում է գլուխը... Վաշխառուն մի ահռելի, այլանդակ հրեշ է, մի հրեշ, որ ամեն ինչ լափում է ավելի վատ՝ քան Կակուսը, Հերիոնը կամ Անթեյը։ Եվ սակայն, նա զարդարվում է, բարեպաշտ տեսք է ընդունում, որ մարդիկ չտեսնեն, թե ուր են այն եզները, որ նա ետ-ետ քշելով տանում է իր որջը։ Բայց Հերկուլեսը պետք է լսի եզների բառաչն ու գերիների աղաղակը և Կակուսին գտնի նույնիսկ ծերպերի ու ժայռերի մեջ, որպեսզի եզներին նորից ազատի չարագործից։ Որովհետև Կակուս է կոչվում չարագործը, բարեպաշտ վաշխառուն, որ գողանում, կողոպտում, լափում է ամեն ինչ։ Եվ սակայն, կարծես թե նա ոչ մի վատ բան չի արել, և կարծում է, թե նույնիսկ ոչ ոք չի կարող նրան մերկացնել, որովհետև նա եզները ետ-ետ քշելով է տարել իր որջը, ուստի նրանց հետքերից այնպես է թվացել, թե իբր որջից դուրս են թողնվել։ Այդպես էլ վաշխառուն կուզեր խաբել ամբողջ աշխարհին, որ իբրև ինքն օգուտ է բերում և աշխարհին եզներ է տալիս, մինչդեռ նա եզները բռնում է իրեն համար և լափում է... Եվ եթե ավազակներին ու մարդասպաններին անվամահ են անում ու գլխատում, ապա որքա՜ն ավելի շատ պետք է անվամահ անել ու քառատել... Հալածել, նզովել, գլխատել բոլոր վաշխառուներին» (Martin Luther: «An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen». Wittenberg 1540)։</ref>։

Արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատմական սաղմնավորումների շրջանում — իսկ յուրաքանչյուր կապիտալիստական parvenue (նորելուկ) անհատաբար անցնում է այդ պատմական ստադիան,— հարստացման տենչն ու ժլատությունը իշխում են որպես բացարձակ կրքեր։ Բայց կապիտալիստական արտադրության առաջադիմությունը լոկ վայելքների աշխարհ չէ, որ ստեղծում է. սպեկուլյացիայի ու վարկային գործի զարգացման հետ նա հայտնադործում է հանկարծակի հարստացման հազարավոր աղբյուրներ։ Զարգացման որոշ աստիճանում շռայլության մի որոշ պայմանական մակարդակ, որպես հարստության ցուցանակ և, հետևապես, վարկ ստանալու միջոց, «դժբախտ» կապիտալիստի համար նույնիսկ գործնական անհրաժեշտություն է դառնում։ Պերճանքը մտնում է կապիտալի ներկայացուցչական ծախսերի մեջ։ Բացի ղրանից, կապիտալիստը հարստանում է ո՛չ թե իր անձնական աշխատանքի համեմատ կամ իր անձնական սպառումը սահմանափակելու համեմատ, ինչպես գանձահավաքը, այլ ուրիշներից ծծած աշխատուժի քանակության համեմատ, ինչպես և շնորհիվ այն բանի, որ նա բանվորներին բռնադատում է կենսական բոլոր վայելքներից հրաժարվելու ճիշտ է, կապիտալիստի շռայլումը երբեք չի ընդունում խրախճանասեր ֆեոդալի շռայլման բացահայտ բնույթը, ընդհակառակը, նրա հիմքում միշտ թաքնված է ամենակեղտոտ կծծիությունն ու մանրախնդիր հաշիվը. այնուամենայնիվ, կապիտալիստի շռայլումն աճում է նրա կուտակումն աճելու հետ՝ ամենևին չխանգարելով վերջնին։ Դրա հետ միաժամանակ մարմնավորված կապիտալի ազնիվ կրծքում ծավալվում է ֆաուստյան կոնֆլիկտը կուտակման տենչի և վայելքի ծարավի միջև։

 

էին նույն համեստ նիստ ու կացով... Երրորդ ժամանակաշրջանում սկսվեց պերճանքը, և ձեռնարկություններն սկսեցին ընդլայնվել շնորհիվ այն բանի, որ պատվերներ ստանալու համար հեծյալներ (ձիավոր վաճառաշրջիկներ) էին ուղարկում թագավորության բոլոր վաճառաշահ քաղաքները։ Պետք է կարծել, որ մինչև 1690 թվականը 3 000-ից մինչև 4 000 ֆունտ ստ. շատ քիչ կապիտալ կար, որ արդյունաբերության մեջ ձեռք բերված լիներ, կամ այդպիսի կապիտալ նույնիսկ բոլորովին չկար։ Բայց արդյունաբերողները մոտավորապես այդ ժամանակ կամ մի քիչ ավելի ուշ արդեն փող էին կուտակել և սկսեցին փայտե կամ հողե տների փոխարեն քարե տներ կառուցել... Դեռևս XVIII դարի առաջին տասնամյակներում Մանչեստրում մի գործարանատեր, որն իր հյուրերին հյուրասիրում էր մի գավաթ արտասահմանյան գինիով, բոլոր հարևանների խոսակցության ու ասեկոսեների առարկա էր դառնում»։ Մեքենայական արտադրության երևան գալուց առաջ գործարանատերերը, երեկոյան հավաքվելով գինետներում, երբեք ավելի բան չէին գործածում, քան 6 պենսանոց մի բաժակ պունշ և 1 պենսանոց մի փաթեթ ծխախոտ։ Առաջին անգամ միայն 1758 թվականին,— և այդ դարագլուխ կազմեց,— մարդիկ տեսան «արդյունաբերությամբ զբաղված մի մարդու՝ սեփակա՜ն կառքով»։ «Չորրորդ ժամանակաշրջանը»,— XVIII դարի վերջին երրորդը,— «աչքի է ընկնում մեծ պերճանքով, ու շռայլությամբ, որոնք հենվում են ձեռնարկությունների ընդլայնման վրա»<ref>Dr. Aikin: «Description of the Country from 30 to 40 miles round Manchester». London 1795, էջ 182 և հաջ.։</ref>։ Ի՜նչ կասեր բարի դոկտոր Էյկինը, եթե նա հարություն առներ ու նայեր այժմյան Մանչեստրին։

Կուտակեցե՜ք, կուտակեցե՜ք։ Ա՜յդ են Մովսեսն էլ, մարգարեներն էլ։ «Աշխատասիրությունը տալիս է այն նյութը, որը կուտակում է խնայողությունը»<ref>A. Smith: «Wealth of Nations», գիրք III, գլ. III։ [Հմմտ. А. Смит: «Богатство народов». Соцэкгиз, 1935 թ., հատ. I, էջ 284—285։]</ref>։ Այսպես ուրեմն, խնայողությո՜ւն արեք, խնայողությո՜ւն արեք, այսինքն՝ հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ արդյունքի ըստ կարելույն ավելի մեծ մասը նորից կապիտա՜լ դարձրեք։ Կուտակում կուտակման համար, արտադրություն արտադրության համար — այս ֆորմուլայով էր արտահայտում կլասիկ քաղաքատնտեսությունը բուրժուական ժամանակաշրջանի պատմական կոչումը։ Նա ոչ մի րոպե չէր խաբվում այն բանի նկատմամբ, թե որքան մեծ են հարստության երկունքի ցավերը<ref>Նույնիսկ Ժ. Բ. Սեյն ասում է. «Հարուստների խնայողությունները գոյանում են աղքատների հաշվին»։ «Հռոմեական պրոլետարը գրեթե ամբողջովին հասարակության հաշվին էր ապրում... Համարյա կարելի է ասել, թե արդի հասարակությունն ապրում է պրոլետարների հաշվին, ա՛յն մասի հաշվին, որ արդի հասարակությունը նրանցից խլում է աշխատանքը վարձատրելիս» (Sismondi: «Etudes etc.», հ. I, էջ 24)։</ref>. բայց ի՞նչ իմաստ ունեն այդ բոլոր գանգատները պատմական անհրաժեշտության հանդեպ։ Եթե կլասիկ քաղաքատնտեսության աչքում պրոլետարը լոկ մի մեքենա է հավելյալ արժեք արտադրելու համար, ապա կապիտալիստն էլ նրա աչքում լոկ մի մեքենա է այդ հավելյալ արժեքը հավելյալ կապիտալ դարձնելու համար։ Կլասիկ քաղաքատնտեսությունը կապիտալիստի պատմական ֆունկցիային վերաբերվում է կատարյալ լրջությամբ։ Կապիտալիստի սիրտը այն չարաբաստիկ կոնֆլիկտից ազատելու համար, որը տեղի ունի վայելքների ծարավի և հարստացման տենչի միջև, Մալթուսն այս դարի քսանական թվականների սկզբին պաշտպանում էր աշխատանքի բաժանման մի առանձին տեսակ, որի համաձայն կուտակման գործը արտադրությամբ իրապես զբաղվող կապիտալիստին է հատկացվում, իսկ շռայլման գործը հավելյալ արժեքի բաժանքի մյուս մասնակիցներին — հողային արիստոկրատիային, պետությունից ու եկեղեցուց ռոճիկ ստացող անձերին և այլն։ Վերին աստիճանի կարևոր է,— ասում է նա,— «բաժանել ծախսելու տենչը և կուտակելու տենչը» (the passion for expenditure and the passion for accumulation)<ref>Malthus: «Principles of Poliical Economy», էջ 319, 320։</ref>։- Պարոնայք կապիտալիստները, որոնք վաղուց արդեն զվարճասեր ու աշխարհիկ մարդիկ էին դարձել, աղաղակ բարձրացրին։ Ինչպե՜u թե, — բացագանչում է նրանց փաստաբանը դարձած մի ռիկարդոյական,—- պարոն Մալթուսը քարոզում է բարձր հողային ռենտաներ, բարձր հարկե՜ր և այլն. արդյունաբերողներին խթանելու համար նա ուզում է ուժեղացնել նրանց վրա անարտադրողական սպառողների ճնշումը։ Իհարկե, արտադրություն, արտադրություն միշտ ընդլայնվող մասշտաբով,— այս է նշանաբանը,— սակայն erարտադրությունը այդ ձևով կարելի է ավելի շուտ արգելակել, քան զարգացնել։ Այնքան էլ արդարացի բան չէ նաև (nor is it quite fair) միայն ուրիշներին խթանելու նպատակով պարապության մեջ պահել մի խումբ այնպիսի մարդկանց, որոնց բնավորությունից կարելի է եզրակացնեք (who are likely, from their characters), որ եթե նրանց ստիպեք, կարող են հաջողությամբ գործով զբաղվել»<ref>«An Inquiry into those Principles respecting the Nature of Demand etc.». [London 1821], էջ 67։</ref>։ Բայց թեև նա անարդարացի է համարում արդյունաբերական կապիտալիստին կուտակման նպատակով խթանելը, նրա սուպի երեսից յուղը քաշելով, այնուամենայնիվ, նրան թվում է, թե անհրաժեշտ է բանվորի աշխատավարձը հնարավոր մինիմումի հասցնել «նրա աշխատասիրությունը պահպանելու համար»։ Նա նույնպես ամենևին չի թաքցնում, որ շահույթ ստանալու գաղտնիքը չվարձատրված աշխատանքի յուրացումն է։ «Պահանջարկի ուժեղացումը բանվորների կողմից միայն այն է նշանակում, որ նրանք պատրաստ են իրենց ավելի քիչ բաժին վերցնելու իրենց սեփական արդյունքից և նրա ավելի մեծ մասը թողնելու ձեռնարկատերերին. և եթե ասում են, թե այդ դեպքում սպառումը (բանվորների կողմից) նվազելու հետևանքով տեղի է ունենում «glut» (շուկայի գերլցում, գերարտադրություն), ապա ես կարող եմ միայն պատասխանել , որ «glut»-ը բարձր շահույթի հոմանիշն է»<ref>Նույն տեղում, էջ 59։</ref>։

Գիտնական ծեծկռտուքն այն մասին, թե ինչպես ֊պետք է բանվորից խլված ավարը կուտակման համար ավելի ձեռնտու կերպով բաշխել արդյունաբերական կապիտալիստի ու պարապ հողատիրոջ միջև և այլն,— լռեց հուլիսյան ռևոլյուցիայի զարկերի տակ։ Դրանից հետո շուտով Լիոնի քաղաքային պրոլետարիատը հնչեցրեց տագնապազանգը, իսկ Անգլիայի գյուղական պրոլետաըիատը բաց թողեց կարմիր աքաղաղը։ Նեղուցի այս կողմում աճում էր օուենիզմը, այն կողմում՝ սեն-սիմոնիզմն ու ֆուրյեիզմը։ Հասավ վուլգար քաղաքատնտեսության ժամը։ Ճիշտ մի տարի նրանից առաջ, երբ մանչեստրցի Նասսաու Վ. Սենիորը գտավ, որ կապիտալի շահույթը (տոկոսն էլ ներառյալ) չվարձատրված «վերջին տասներկուերորդ աշխատաժամի» արդյունքն է, նա աշխարհին ազդարարեց իր մի ուրիշ հայտնագործությունը։ «Ես,— հանդիսավոր կերպով ասաց նա,— որպես արտադրության գործիք դիտվող կապիտալ բառը փոխարինում եմ ժուժկալության բառով»<ref>Senior: «Principes fondamentaux de l’Économie Politique». Թարգմ. Arrivabene. Paris 1836, էջ 309t Հին կլասիկ դպրոցի կողմնակիցների համար այդ մի մեծ հիմարություն էր։ «Պարոն Սենիորր աշխատանք ու կապիտալ արտահայտությունները նենգափոխում է աշխատանք ու ժուժկալություն արտահայտություններով... Ժուժկալությունը մի սոսկ բացասում է։ Ո՛չ թե ժուժկալությունը, այլ արտադրողաբար կիրառվող կապիտալի գործադրությունն է շահույթի աղբյուրը» (Ջոն Կեյզնովը Մալթուսի «Definitions in Political Economy» աշխատության իր հրատարակության մեջ։ London 1853, էջ 130, ծանոթագրություն)։ Պ-րն Ջոն Ստ. Միլլը, ընդհակառակը, մի էջում արտագրում է Ռիկարդոյի շահույթի թեորիան, իսկ մյուս էջում ընդունում է Սենիորի «ժուժկալության վարձատրությունը»։ Որքան խորթ է նրա համար հեգելյան «հակասությունը», ամեն մի դիալեկտիկայի աղբյուրը, նույնքան նրա համար հարազատ են տափակ հակասությունները։<br>'''2-րդ հրատ. հավելում.'''— Վուլգար տնտեսագետի մտքով երբեք չի անցնում այն տարրական միտքը, որ մարդկային ամեն մի գործողություն կարող է դիտվել որպես «ժուժկալություն» հակառակ գործողությունից։ Ուտելը հրաժարումն է ծոմից, քայլելը հրաժարումն է մի տեղում կանգնելուց, աշխատանքը հրաժարումն է պարապությունից, պարապությունը հրաժարումն է աշխատանքից և այլն։ Այդ պարոնները լավ կանեին, որ խորհրդածեին Սպինոզայի այն խոսքերի մասին, թե Determinatio est negatio [Սահմանումը բացասում է]։</ref>։ Վուլգար տնտեսագիտության «հայտնագործությունների» մի իսկապես անհասանելի՜ նմուշ։ Տնտեսագիտական որոշակի կատեգորիան փոխարինվում է նենգամիտ ֆրազով։ Voilà tout [Ահա բոլորը]։ «Եթե վայրենին,— ուսուցանում է Սենիորը,— աղեղ է շինում, ապա նա արդյունաբերությամբ է զբաղվում, բայց նրա արածը ժուժկալություն չէ»։ Այդ մեզ բացատրում է, թե ինչպե՛ս և ինչո՛ւ հասարակական նախկին կացութաձևերի ժամանակ աշխատանքի միջոցները ստեղծվում էին «առանց ժուժկալության» կապիտալիստի կողմից։ «Որքան ավելի է առաջադիմում հասարակությունը, այնքան ավելի է նա ժուժկալություն պահանջում»<ref>Senior. Նույն տեղում, էջ 342։</ref>, հատկապես նրանց կողմից, որոնց աշխատանքն այն է, որ ուրիշի աշխատանքն ու նրա արդյունքը յուրացնեն։ Աշխատանքի պրոցեսի բոլոր պայմաններն այսուհետև փոխարկվում են կապիտալիստի ժուժկալության համապատասխան քանակով գործողությունների։ Որ հացահատիկը ո՛չ միայն ուտում են, այլև ցանում են, այդ մենք պարտական ենք կապիտալիստի ժուժկալությա՜նը։ Եթե գինին պահում են որոշ ժամանակ՝ եփը կտրվելու համար, ապա դարձյալ միայն կապիտալիստի ժուժկալությա՜ն շնորհիվ<ref>«Ոչ ոք... օրինակ, իր ցորենը չէր ցանի և տասներկու ամիս հողի մեջ չէր պահի, կամ տարիներ շարունակ իր գինին չէր թողնի նկուղում, փոխանակ միանգամից ինքն սպառելու այդ բաները կամ նրանց համարժեքը, եթե նա հավելութային արժեք ստանալու ակնկալություն չունենար և այլն» (Scrope: «Political Economy», հրատ. A. Potter. New York 1841, էջ 133)։</ref>։ Կապիտալիստը կողոպտում է իր սեփական մարմինը, երբ նա «բանվորին արտադրության գործիքներ է վարկատրում» (!) այսինքն՝ դրանք աշխատուժի հետ միացնելով, կիրառում է որպես կապիտալ, — փոխանակ կլանելու շոգեմեքենաները, բամբակը, երկաթուղիները, պարարտանյութերը, լծկան ձիերը և այլն, կամ ինչպես վուլգար տնտեսագետն է երևակայում միամտորեն, փոխանակ «նրանց արժեքը» վատնելու, դարձնելով այդ արժեքը պերճանքի առարկաներ և սպառման այլ միջոցներ»<ref>«Այս մի զրկանք է, որին ենթարկում է իրեն կապիտալիստը՝ իր արտադրության գործիքները վարկատրելով բանվորին, փոխանակ նրանց արժեքը իր անձնական սպառման համար գործադրելու, այն դարձնելով սպառման կամ պերճանքի առարկաներ» (G. de Molinari: «Études Économiques». Paris 1846, էջ 38 (այս «վարկատրել» մեղմացուցիչ արտահայտությունը գործածված է այն նպատակով, որ վուլգար տնտեսագետների փորձված մաներայի համաձայն՝ արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից շահագործվող վարձու բանվորին նույնացնեն հենց այն արդյունաբերական կապիտալիստի հետ, որն օգտվում է մի այլ կապիտալիստի վարկատրած փողից)։</ref>։ Թե կապիտալիստների դասակարգն ինչպես կարող է այդ անել, վուլգար քաղաքատնտեսության կողմից մինչև այժմ խստորեն պահվող մի գաղտնիք է։ Ինչպես էլ որ լինի, աշխարհն ապրում է կապիտալիստի, Վիշնուի այդ արդիական երկրպագուի, ինքնախոշտանգմամբ միայն։ Ո՛չ միայն կուտակումը, այլև «կապիտալի հասարակ պահպանումն ուժերի մշտական լարում է պահանջում՝ դիմադրելու համար այն սպառելու փորձությանը»<ref>Courcelle-Seneuil: «Traité théorique et pratique des entreprises industrielles», 2-րդ հրատ., Paris 1857, էջ 20։</ref>։ Այսպես ուրեմն, հասարակ մարդասիրությունն արդեն, ակներևորեն, պահանջում է, որ կապիտալիստն ազատագրվի այդ տանջալից փորձություններից նույն այն եղանակով, որով ստրկության վերացումը Գեորգիայի ստրկատիրոջը հենց վերջերս ազատագրեց այն տանջալից երկընտրանքից, թե արդյոք նեգր ստրուկներից քամած հավելյալ արդյունքն ամբողջովի՞ն խմի որպես շամպայն գինի, թե՞ նրա մի մասը նորից փոխարկի հավելյալ քանակությամբ նեգրերի ու հողի։

Հասարակական-տնտեսական ամենատարբեր ֆորմացիաներում տեղի է ունենում ո՛չ միայն պարզ վերարտադրություն, այլև ընդլայնված ծավալով վերարտադրություն, թեև վերջինը տարբեր մասշտաբներով է կատարվում Ժամանակի ընթացքում ավելի շատ է արտադրվում և ավելի շատ է սպառվում, հետևաբար, ավելի շատ արդյունքն է փոխարկվում արտադրության միջոցների։ Սակայն այդ պրոցեսը կապիտալի կուտակում չէ, հետևապես, կապիտալիստի ֆունկցիա էլ չէ, քանի դեռ բանվորի արտադրության միջոցները. հետևաբար, նաև նրա արդյունքներն ու նրա կենսամիջոցները, նրա դեմ կանգնած չեն կապիտալի ձևով<ref>«Եկամտի առանձին տեսակները, որոնք ամենից շատ են օժանդակում ազգային կապիտալի պրոգրեսին, զարգացման տարրեր աստիճաններում փոփոխվում են, ուստի և... բոլորովին տարբեր են զարգացման տարբեր աստիճանների վրա գտնվող ազգերի մեջ... Շահույթը... աշխատավարձի ու ռենտայի համեմատությամբ, կուտակման մի աննշան աղբյուր է հասարակական զարգացման վաղ աստիճաններում։ Երբ ազգային աշխատանքի ուժերի զարգացումն իսկապես մի առաջընթաց զգալի քայլ է անում, շահույթի՝ որպես կուտակման աղբյուրի հարաբերական դերը աճում է» (Richard Jones: «Text-book etc.», էջ 16, 21)։ [Հմմտ. Ричард Джонс: «Экономические сочинения». Соцэкгиз, 1937 թ., էջ 295, 299, 300։]</ref>։ Մի քանի տարի առաջ վախճանված Ռիչարդ Ջոնսը, Մալթուսի հաջորդը Հեյլիբեըիի արևելա-հնդկական կոլեջի քաղաքատնտեսության ամբիոնում, հաջող կերպով լուսաբանում է այդ բանը երկու խոշոր փաստով։ Որովհետև հնդիկ ժողովրդի մեծամասնությունը կազմում են ինքնուրույն տնտեսություն վաըող գյուղացիները, ուստի նրանց արդյունքը նրանց աշխատամիջոցներն ու նրանց կենսամիջոցները երբեք չեն ընդունում «ուրիշի եկամտից տնտեսված («saved from revenue») ֆոնդի ձև («the shape») և, հետևաբար, ամենևին չեն անցնում կուտակման նախնական պրոցեսը» («a previous process of accumulation»)<ref>Նույն տեղում, էջ 37։ [Հմմտ. Ричард Джонс: «Экономические сочинения». Соцэкгиз, 1937 թ., էջ 314։]</ref>։ Մյուս կողմից, այն նահանգներում, որտեղ անգլիական տիրապետությունն ամենից քիչ է քայքայել հին սիստեմը, ոչ-հողադործական բանվորները աշխատանք են ստանում անմիջաբար այն խոշոր ֆեոդալների մոտ, որոնց ձեռքում է կենտրոնանում գյուղատնտեսական հավելյալ արդյունքի մի մասը հարկի կամ հողային ռենտայի ձևով։ Այդ հավելյալ արդյունքի մի մասը խոշոր ֆեոդալներն սպառում են նատուրալ ձևով, մյուս մասը բանվորները փոխարկում են նրանց համար պերճանքի առարկաների ու սպառման այլ միջոցների, այնինչ մնացորդը կազմում է բանվորների աշխատավարձը, որոնք իրենց աշխատանքի գործիքների սեփականատերերն են։ Արտադրությունն ու վերարտադրությունն ընդլայնված չափերով այստեղ կատարվում է միանգամայն բարեհաջող, առանց այդ զարմանալի սրբի, այդ տխրադեմ ասպետի, «ժուժկալող» կապիտալիստի որևէ միջամտության։

«Աշխատավարձը,— ասում է Ջ. Ստ. Միլլը,— արտադրողական ուժ չունի. դա արտադրողական ուժերից մեկի գինն է. աշխատավարձը, ինչպես և մեքենաների գինը, բուն իսկ աշխատանքի կողքին ամենևին չի մասնակցում ապրանքների արտադրությանը։ Եթե կարելի լիներ աշխատանքը ստանալ առանց գնելու, ապա աշխատավարձը ավելորդ կլիներ»<ref>J. St. Mill: «Essays on some unsettled Questions of Political Economy». London 1844, էջ 90։</ref>։ Բայց եթե բանվորները կարողանային օղով սնվել, ոչ մի գնով նրանց վարձել չէր լինի։ Հետևաբար, ձրի աշխատանքը սահման է այս բառի մաթեմատիկական իմաստով. նրան միշտ կարելի է մոտենալ, սակայն երբեք չհասնելով նրան։ Կապիտալի մշտական տենդենցն այն է, որ բանվորներին իջեցնի այդ նիհիլիստական մակարդակին։ XVIII դարի մի գրող, «Essay on Trade and Commerce»-ի հեղինակը, որից ես հաճախ եմ ցիտատներ բերում, անգլիական կապիտալի նվիրական իղձն է լոկ մատնում, հայտարարելով, որ Անգլիայի պատմական կենսական խնդիրն է անգլիական բանվորների աշխատավարձը ֆրանսիական ու հոլանդական բանվորների աշխատավարձի մակարդակին իջեցնելը<ref>«An Essay on Trade and Commerce.». London 1770, էջ 44։ Նմանապես «Times»-ը 1866 թ. դեկտեմբերին և 1867 թ. հունվարին զետեղեց անգլիական հանքատերերի սրտի զեղումները, որոնց մեջ նկարագրվում էր բելգիական հանքագործ բանվորների երջանիկ կյանքը, որոնք այնքան են ստանում, որքան հարկավոր է իրենց գոյությունը հօգուտ «գործատերերի»

պահպանելու համար, և ուրիշ ոչինչ չեն ուզում։ Բելգիական բանվորները երկար են համբերում, բայց «Times»-ի էջերում իբրև օրինակելի բանվորներ հանդես գալ — այդ արդեն չափազանց է։ Դրա պատասխանը եղավ բելգիական հանքագործ բանվորների 1867 թ. փետրվարի գործադուլը (Մարշյենի մոտ), որ ճնշվեց վառոդով ու արճիճով։</ref>։ Նա միամտորեն ասում է, ի միջի այլոց. «Եթե մեր աղքատները (սիմվոլիկ արտահայտություն բանվորների մասին) ուզում են շքեղության մեջ ապրել... ապա նրանց աշխատանքը, իհարկե, պետք է թանկ լինի... Մազերդ ուղղակի բիզ֊բիզ են կանգնում, երբ մտածում ես այն ահռելի շռայլությունների մասին («heap of superfluties»), որոնցով աչքի է ընկնում մեր մանուֆակտուրային բանվորների սպառումը.— այստեղ կա և՛ օղի, և՛ ջին, և՛ թեյ, և՛ շաքար, արտասահմանյան պտուղներ, թունդ գարեջուր, չթեր, քթախոտ ու ծխախոտ և այլն»<ref>Նույն տեղում, էջ 44, 46։</ref>։ Այնուհետև հեղինակը ցիտատ է բերում Նորթհեմպտոնշիրի մի գործարանատիրոջ գրվածքից, որը բարեպաշտորեն հայացքը դեպի երկինք հառած ողբում է. «Աշխատանքը Ֆրանսիայում մի ամբողջ երրորդով ավելի էժան է, քան Անգլիայում, որովհետև ֆրանսիական աղքատները չարաչար աշխատում են, սննդի ու հագուստի նկատմամբ չափավոր են, և նրանց սպառման գլխավոր առարկաներն են հացը, պտուղները, բանջարները, արմտիքն ու չորացրած ձկնեղենը. նրանք շատ հազվադեպ են միս ուտում և, երբ ցորենը թանկ է, հաց քիչ են ուտում»<ref>Նորթհեմպտոնշիրի գործարանատերն այստեղ կատարում է մի բարեպաշտական խաբեբայություն, որը միանգամայն ներելի է, եթե նկատի ունենանք նրա սրտի տանջանքները։ Նա իբր թե անգլիական ու ֆրանսիական մանուֆակտուրային բանվորների կյանքն է համեմատում, մինչդեռ ցիտատ բերված տեղում նա նկարագրում է, ինչպես հետո ինքն էլ խոստովանում է, ֆրանսիական գյուղատնտեսական բանվորի կյանքը։</ref>։ «Բացի դրանից,— շարունակում է ուրվագծի հեղինակը,— նրանց խմելիքը ջուրն է կամ նման թույլ ըմպելիքները, այնպես որ նրանք իսկապես ապշեցուցիչ քիչ փող են ծախսում... Անշուշտ, դժվար է իրերի այդպիսի դրության հասնելը, սակայն նրան կաբելի է հասնել, ինչպես որ այդ ապացուցում է իրերի այդ դրության գոյությունը և՛ Ֆրանսիայում, և՛ Հոլանդիայում»<ref>«An Essay օո Trade and Commerce». London 1770, էջ 70, 71։<br>'''3-րդ հրատ. ծանոթագրությունը.'''— Շնորհիվ այն կոնկուրենցիայի, որը ծագեց համաշխարհային շուկայում այն ժամանակից հետո, երբ գրվել էին մեջ բերված տողերը, մենք զգալի չափով առաջ ենք գնացել այս հարցում։ «Եթե Չինաստանը,— ասում էր պառլամենտի անդամ Ստեյպլտոնը իր ընտրողներին,— եթե Չինաստանը դառնա մի մեծ արդյունաբերական երկիր, ապա ես չեմ տեսնում, թե Եվրոպայի բանվոր բնակչությունն ինչպես կարող է դիմանալ նրա դեմ մղվող պայքարին առանց իջնելու մինչև իր մրցորդների մակարդակը» («Times», 3 սեպտեմբերի 1873 թ.)։ — Հիմա արդեն ոչ թե մայր-քամաքային,— ո՜չ, այլ չինական աշխատավարձն է անգլիական կապիտալի նվիրական բաղձանքը։</ref>։ Երկու տասնամյակ հետո մի ամերիկյան շառլատան, բարոնական կոչման բարձրացված յանկի Բենժամին Թոմսոնը (alias [այլ խոսքով] կոմս Ռումֆորդը) նույն մարդասիրական պլաններն էր զարգացնում, դրանով աստծու և մարդկանց մեծագույն հաճությունը ձեռք բերելով։ Նրա «Essays» աշխատությունը մի խոհարարական գիրք է, լի ամեն տեսակ դեղատոմսերով այն մասին, թե ինչպես բանվորների սպառման թանկ նստող նորմալ առարկաները կարելի է էժան սուրրոգատներով փոխարինել։ Ահա այդ զարմանալի «փիլիսոփայի» առանձնապես հաջող մի դեղատոմսը. «Հինգ ֆունտ գարի, հինգ ֆունտ եգիպտացորեն, 3 պենսի տառեխ, 1 պենսի աղ, 1 պենսի քացախ, 2 պենսի պղպեղ ու բանջարեղեն — ընդամենը 20% պենս գումարը տալիս է 64 մարդու սուպ, ընդ որում հացահատիկների միջին գների դեպքում կարելի է այդ արժեքն իջեցնել, հասցնելով շնչին ¼ պենսի»<ref>Benjamin Thompson: «Essays Political, Economical and Philosophical etc.». 3 hատոր, London 1796—1802, հ. I, էջ 294։ Իր «The State of the Poor, or an History of the Labouring Classes in England etc.» աշխատության մեջ սըր Ֆ. Մ. Իդենր աշխատատների պետերին առանձին համառությամբ հանձնարարում է Ռումֆորդի չլբուրը և կշտամբելով մատնանշում է անգլիական բանվորներին, թե «Շոտլանդիայում շատ ընտանիքներ ամբողջ ամիսներ շարունակ ապրում են բացառապես ջրի ու աղի հետ խառնած վարսակի կամ գարու ալյուրով, գործ չածելով ո՛չ ցորեն։ ո՛չ տարեկան, ո՛չ միս, և, այնուամենայնիվ, ապրում են դեռ շատ մեծ հարմարություններով» («and that very comfortably too»)։ (Հիշատակված աշխատությունը, հ. I, գիրք II, գլ. II, էջ 503։) Նույնպիսի «մատնանշումներ» արվել են նաև XIX դարում։ «Անգլիական գյուղատնտեսական բանվորները,— կարդում ենք մենք, օրինակ,— չեն ուզում ալյուրի ստորին տեսակների խառնուրդով հաց ուտել։ Շոտլանդիայում, որտեղ դաստիարակությունն ավելի լավ է դրված, այս նախապաշարմունքը, ըստ երևույթին, բացակայում է։ (Charles H. Parry, M. D.: «The Question of the Necessity of the existing Cornlaws considered». London 1816, էջ 69)։ Սակայն նույն Պարրին գանգատվում է, թե հիմա (1815 թ.) անգլիական բանվորը սաստիկ ընկել է Իդենի ժամանակվա (1797 թ.) համեմատությամբ։</ref>։ Կապիտալիստական արտադրության զարգանալու հետ ապրանքների կեղծումն այնպես է առաջադիմել, որ Թոմսոնի իդեալներն ավելորդ են դարձել<ref>Վերջին պառլամենտական հետազոտիչ հանձնաժողովի այն հաշվետվություններից, որոնք վերաբերում են կենսամիջոցների կեղծմանը, երևում է, որ Անգլիայում նույնիսկ դեղերի կեղծումը բացառություն չէ, այլ կանոն։ Այսպես, օրինակ, Լոնդոնի 34 դեղատներից վերցրած օպիումի 34 նմուշի հետազոտումը ցույց է տվել, որ 31 դեպքում արդյունքը կեղծված է խաշխաշի գլխիկների, ցորենի ալյուրի, խեժի, կավի, ավազի և այլ խառնուրդով, ընդ որում նմուշներից շատերի մեջ ոչ մի ատոմ մորֆին չի եղել։</ref>։

Թեև արդյունաբերության բոլոր ճյուղերում հաստատուն կապիտալի այն մասը, որ բաղկացած է աշխատանքի միջոցներից, պետք է բավարար լինի որոշ թվով բանվորների զբաղմունք տալու համար, որը որոշվում է կապիտալի այդ ծախսման մեծությամբ, բայց և այնպես այդ մասը անպայման միևնույն համամասնությամբ չի աճում ամենևին, ինչպես զբաղված բանվորների թիվը։ Ասենք, թե տվյալ—գործարանում 100 բանվոր ութժամյա աշխատանքով տալիս են 800 աշխատաժամ։ Եթե կապիտալիստն ուզում է այդ գումարը կիսով չափ ավելացնել, նա կարող է 50 նոր բանվոր ներգրավել գործի մեջ, բայց այն ժամանակ նա պետք է մի նոր կապիտալ ավանսավորի ո՛չ միայն աշխատավարձի համար, այլև աշխատամիջոցների համար։ Սակայն նա կարող է նաև առաջվա այդ 100 բանվորին ստիպել 8-ի փոխարեն 12 ժամ աշխատելու, և այն ժամանակ նա կարող է սահմանափակվել առկա աշխատանքի միջոցներով, որոնք միայն ավելի արագ կմաշվեն։ Այսպիսով, աշխատուժի բարձր լարմամբ ստեղծված ավելադիր աշխատանքը կարող է ավելացնել կուտակման սուբստանցը, այսինքն՝ հավելյալ արդյունքը և հավելյալ արժեքը, առանց կապիտալի հաստատուն մասը նախապես համապատասխանորեն ավելացնելու։

Հայթայթող արդյունաբերության մեջ, օրինակ՝ հանքագործության մեջ և այչն, հումքը ավանսավորող կապիտալի բաղկացուցիչ մասը չէ։ Այստեղ աշխատանքի առարկան նախընթաց աշխատանքի արդյունք չէ, այլ ձրի շնորհվում է բնության կողմից։ Այսպես են հանքաքարերը, քարածուխը, քարերը և այլն։ Հաստատուն կապիտալն այստեղ համարյա բացառապես այնպիսի աշխատանքի միջոցներից է կազմված, որոնց նկատմամբ շատ հեշտ կարելի է ավելացած քանակությամբ աշխատանք կիրառել (օրինակ՝ բանվորների ցերեկվա ու գիշերային հերթափոխություն սահմանելով)։ Սակայն մյուս հավասար պայմաններում արդյունքի մասսան և արժեքը աճում են կիրառված աշխատանքի հետ ուղիղ համամասնությամբ։ Ինչպես արտադրության առաջին օրը, այստեղ ձեռք-ձեռքի են ընթանում արդյունք ստեղծող, իսկ դրա հետ միասին նաև կապիտալի իրային տարրեր ստեղծող, սկզբնական գործոնները՝ մարդն ու բնությունը։ Աշխատուժի առաձգականության շնորհիվ կուտակման բնագավառն ընդլայնվում է առանց հաստատուն կապիտալը նախապես ավելացնելու։

Հողագործության մեջ չի կարելի մշակվող տարածությունն ընդարձակել առանց լրացուցիչ սերմացու և պարարտանյութ ավանսավորելու։ Եթե այդ ավանսավորումն արդեն կատարված է, ապա նույնիսկ հողի զուտ մեխանիկական մշակումը զարմանալի կերպով բարձրացնում է արդյունքի քանակը Աշխատանքի ավելացած քանակը, որ տալիս է բանվորների նախկին թիվը, բարձրացնում է հողի պտղաբերությունը՝ առանց աշխատանքի միջոցների որևէ նոր ավանսավորում պահանջելու։ Այդ դարձյալ մարդու կողմից բնության վրա կատարվող ուղղակի ներգործությունն է, որը դառնում է բարձրացված կուտակման անմիջական աղբյուր առանց նոր կապիտալի որևէ մասնակցության։

Կապիտալի աճումն ընդգրկում է նրա փոփոխուն կամ աշխատուժի փոխարկվող բաղկացուցիչ մասի աճումը։ Հավելյալ արժեքի մի մասը, որ ավելադիր կապիտալի է վերածվում, շարունակ պետք է նորից փոխարկվի փոփոխուն կապիտալի կամ ավելադիր աշխատաֆոնդի։ Ենթադրենք, թե այլ անփոփոխ պայմանների թվում անփոփոխ է մնում նաև կապիտալի կազմը, այսինքն՝ առաջվա նման միշտ աշխատուժի նույն մասսան է պահանջվում՝ արտադրության միջոցների կամ հաստատուն կապիտալի մի որոշ մասսա շարժման մեջ դնելու համար. այդ դեպքում ակներև է, որ աշխատանքի պահանջարկն ու բանվորների ապրուստի ֆոնդի պահանջարկն աճում են կապիտալի աճման հետ համամասնորեն, և այնքան ավելի արագ են ավելանում, որքան ավելի արագ է աճում կապիտալը։ Որովհետև կապիտալն ամեն տարի արտադրում է հավելյալ արժեք, որի մի մասն ամեն տարի միացվում է սկզբնական կապիտալին, որովհետև հենց այդ աճն ամեն տարի ավելանում է արդեն գործող կապիտալի չափերի ավելանալուն համապատասխան, և, վերջապես, որովհետև հարստացման առանձնապես սաստիկ ձգտումից մղված, օրինակ՝ նոր շուկաների հայտնագործումը, հասարակական նոր զարգացած պահանջների հետևանքով կապիտալի կիրառման նոր ոլորտների հայտնագործումը և այլն, կուտակումը կարող է հանկարծակի ընդարձակել իր մասշտաբը լոկ այն բանի շնորհիվ, որ փոփոխվում է հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ արդյունքի բաժանումը կապիտալի և եկամտի, — ուստի կապիտալի կուտակումից առաջացող պահանջները կարող են գերազանցել աշխատուժի կամ բանվորների թվի աճումը, բանվորների պահանջարկը կարող է գերազանցել նրանց առաջարկը, և, այդպիսով, կարող է տեղի ունենալ աշխատավարձի բարձրացում։ Վերջիվերջո այդ պետք է հենց տեղի էլ ունենա, երբ վերը մատնանշված պայմանները պահպանվում են անփոփոխ։ Որովհետև ամեն տարի ավելի շատ բանվորներ են գործի դրվում, քան նախընթաց տարում, ուստի վաղ թե ուշ պետք է հասնի այն մոմենտը, երբ կուտակման պահանջներն սկսում են աշխատանքի սովորական առաջարկը գերազանցել, երբ, հետևապես, սկսվում է աշխատավարձի բարձրացումը։ Ամբողջ XV դարի և XVIII դարի աոաջին կեսի ընթացքում այս մասին գանգատներ են հնչում Անգլիայում։ Սակայն այն քիչ թե շատ նպաստավոր պայմանները, որոնց մեջ ապրում և բազմանում են վարձու բանվորները, ամենևին չեն փոխում կապիտալիստական արտադրության հիմնական բնույթը։ Ինչպես որ պարզ վերարտադրությունը անընդհատ բուն կապիտալիստական հարաբերություն է վերարտադրում,— կապիտալիստներ մի կողմում, վարձու բանվորներ մյուս կողմում,— այնպես էլ ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրությունը կամ կուտակումը ընդլայնված մասշտաբով կապիտալիստական հարաբերություն է վերարտադրում՝ ավելի շատ կապիտալիստներ կամ ավելի խոշոր կապիտալիստներ մի բևեռում, ավելի շատ վարձու բանվորներ մյուս բևեռում։ Ինչպես արդեն տեսանք առաջ, աշխատուժի վերարտադրությունը, որը պետք է շարունակ մտնի կապիտալի կազմի մեջ որպես նրա արժեքն ավելացնելու միջոց և չի կարող ազատվել կապիտալից, և որի ենթարկումը կապիտալին սքողվում, է լոկ անհատական կապիտալիստների հաջորդափոխումով, որոնց ծախվում է աշխատուժը,— այդ վերարտադրությունը իրապես բուն կապիտալի վերարտադրության մի մոմենտն է։ Այսպես ուրեմն, կապիտալի կուտակումը պրոլետարիատի ավելացումն է<ref>Karl Marx: «Lohnarbeit und Kapital». [Հմմտ. Կ. Մարքս. «Վարձու աշխատանք և կապիտալ»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., h. V.] — «Մասսաների հավասար ճնշման ժամանակ որքան շատ պրոլետարներ կան երկրում, այնքան ավելի հարուստ է նա (Colins: «L’Économie Politique, Source des Révolutions et des Utopies prétendues Socialistes». Paris 1857, հ. III, էջ 331)։ «Պրոլետար» ասելով, տնտեսագիտական իմաստով պետք է հասկանալ բացառապես վարձու բանվորին, որը «կապիտալ» է արտադրում, մեծացնում է նրա արժեքը և փողոց է շպրտվում, հենց որ ավելորդ է դառնում «պարոն կապիտալի» — այս հոգևորին այդպես է անվանում Պեկերը — ինքնաճման պահանջների համար։ «Նախնադարյան անտառի հիվանդոտ պրոլետարը» Ռոշերի երևակայության սիրուն պտուղն է։ Նախնադարյան անտառի բնակիչը այդ անտառի սեփականատերն է և ազատ-համարձակ է վարվում նախնադարյան անտառի հետ, իբրև իր սեփականության հետ, առանց քաշվելու, ինչպես օրանգուտանգը։ Հետևապես, նա պրոլետար չէ։ Նա միայն այն դեպքում պրոլետար կլիներ, եթե նախնադարյան անտառը շահագործեր նրան, և ոչ թե նա ինքը շահագործեր նախնադարյան անտառը։ Ինչ վերաբերում է նրա առողջությանը, ապա նա կարող էր այս տեսակետից հաջողությամբ համեմատվել ոչ միայն արդի պրոլետարի, այլև սիֆիլիսոտ ու գեղձախտավոր «պատվավոր մարդկանց» հետ։ Սակայն պարոն Վիլհելմ Ռոշերը նախնադարյան անտառ ասելով հավանորեն իր հարազատ Լյունեբուրգեր Հայդեն է հասկանում։</ref>։

Կուտակման այն պայմաններում, որոնք մինչև այժմ ենթադրվում էին և որոնք բանվորների համար ամենից ավելի նպաստավոր են, բանվորների կապիտալից կախման մեջ լինելու հարաբերությունը տանելի կամ, ինչպես Իդենն է ասում, «հարմար ու չափավոր» ձևեր է ընդունում։ Կապիտալի աճմանը զուգընթաց ավելի ինտենսիվ դառնալու փոխարեն, այդ կախումը դառնում է լոկ ավելի էքստենսիվ, այսինքն՝ կապիտալի շահագործման ու տիրապետության ոլորտն ընդարձակվում է միայն նրա սեփական մեծության ու նրա հպատակների թվի աճման հետ միասին։ Բանվորների սեփական հավելյալ արդյունքի ավելի ու ավելի մեծ մասը, որը շարունակ աճում է և աճած չափերով ավելադիր կապիտալ է դառնում, վճարման միջոցների ձևով ետ է դառնում նրանց մոտ, դրա շնորհիվ նրանք կարող են իրենց սպառման շրջանակներն ընդլայնել, հագուստեղենի, կահույքի և այլ իրերի իրենց սպառման ֆոնդն ավելի լավ տնօրինել և նույնիսկ փողի փոքրիկ պահեստաֆոնդեր կազմել։ Բայց, ինչպես որ ավելի լավ զգեստը, սնունդը, վերաբերմունքը և քիչ թե շատ զգալի peculium-ը [ստրուկների օգտագործման տակ դրվող գույքը] չեն ոչնչացնում ստրուկի կախման հարաբերությունն ու շահագործումը, ճիշտ այնպես էլ այդ չի վերացնում նաև վարձու բանվորի կախման հարաբերությունն ու նրա շահագործումը։ Կապիտալի կուտակման հետևանքով տեղի ունեցող աշխատանքի գնի բարձրացումը միայն այն է նշանակում փաստորեն, թե այն ոսկի շղթայի չափերն ու ծանրությունը, որ ինքը՝ վարձու բանվորն արդեն կռել է իրեն համար, թույլ են տալիս այդ շղթայի լարումը մի քիչ թուլացնել։ Այս առարկայի վերաբերյալ վեճերի ժամանակ սովորաբար աչքաթող է արվել ամենագլխավորը, այն է՝ կապիտալիստական արտադրության differenti specifica-ն[տարբերիչ հատկանիշը]։ Աշխատուժն այստեղ այն նպատակով չի գնվում, որ նրա գործողությամբ կամ նրա արդյունքներով գնորդը կարողանա իր անձնական պահանջմունքները բավարարել։ Գնորդի նպատակը իր կապիտալի արժեքի աճեցումն է, այնպիսի ապրանքների արտադրությունը, որոնք ավելի աշխատանք են պարունակում, քան նա վճարել է, հետևապես, պարունակում են արժեքի մի այնպիսի մաս, որը կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստել և որը, այնուամենայնիվ, իրացվում է ապրանքը վաճառելիս։ Հավելյալ արժեքի արտադրություն կամ շահույթ կորզել — ահա արտադրության կապիտալիստական եղանակի բացարձակ օրենքը։ Աշխատուժը կարող է վաճառքի առարկա լինել այն չափով միայն, որչափով նա արտադրության միջոցները պահպանում է որպես կապիտալ, իր սեփական արժեքը վերարտադրում է որպես կապիտալ և չվճարված աշխատանքի միջոցով ավելադիր կապիտալի աղբյուր է ընձեռում<ref>'''2-րդ հրատ. ծանոթագրություն.'''— «Սակայն, ինչպես արդյունաբերական, այնպես և հողագործական բանվորների զբաղմունքների սահմանը միևնույնն է, այն է՝ նրանց աշխատանքի արդյունքից շահույթ կորզելու հնարավորությունը ձեռնարկատիրոջ համար... Եթե աշխատավարձի մակարդակն այնքան է բարձրանում, որ գործատիրոջ շահույթն ընկնում է միջին շահույթից ցած, ապա գործատերը դադարում է նրանց աշխատանք տալուց, կամ տալիս է լոկ այն պայմանով, որ նրանք համաձայնեն աշխատավարձն իջեցնելուն» (John Wade: «History of the Middle and Working Classes», 3-րդ հրատ., London 1835, էջ 240)։</ref>։ Հետևապես, աշխատուժի վաճառքի պայմանները — ավելի թե պակաս նպաստավոր կլինեն դրանք բանվորների համար՝ այդ միևնույն է — ենթադրում են աշխատուժի վաճառքի մշտական կրկնության անհրաժեշտություն և հարստության՝ որպես կապիտալի մշտապես ընդլայնվող վերարտադրություն։ Աշխատավարձը, ինչպես տեսանք, իր էությամբ շարունակ ենթադրում է, որ բանվորը որոշ քանակությամբ չվարձատրվող աշխատանք է մատակարարում։ Եթե նույնիսկ մի կողմ թողնենք աշխատավարձի բարձրացումը աշխատանքի գինն ընկնելիս և այլն, նրա բարձրացումը նույնիսկ լավագույն դեպքում լոկ այն է նշանակում, որ քանակապես նվազում է այն չվարձատրվող աշխատանքը, որ պետք է կատարի բանվորը։ Այդ նվազումը երբեք չի կարող հասնել մի այնպիսի կետի, որն սպառնար կապիտալիստական սիստեմի իսկ գոյությանը։ Մի կողմ թողնելով աշխատավարձի մակարդակի պատճառով ծագող կոնֆլիկտները, որոնք լուծվում են ուժի միջոցով,— իսկ Ադամ Սմիթն արդեն ցույց է տվել, որ այդպիսի կոնֆլիկտների ժամանակ գործատերը միշտ գործատեր է մնում,— աշխատանքի գնի այն բարձրացումը, որ բխում է կապի տալի կուտակումից, հետևյալ երկընտրանքն է ենթադրում։

Կա՛մ աշխատանքի գինը շարունակում է բարձրանալ, որովհետև նրա բարձրացումը չի խանգարում կուտակման պրոցեսին, այստեղ զարմանալի ոչինչ չկա, որովհետև, ինչպես ասում է Ա. Սմիթը, «նույնիսկ շահույթն իջնելիս կապիտալները ո՛չ միայն շարունակում են աճել, այլև նրանք մինչև անդամ ավելի արագ են աճում... Մեծ կապիտալը նույնիսկ փոքր շահույթի դեպքում ընդհանրապես ավելի արագ է աճում, քան փոքր կապիտալը մեծ շահույթի դեպքում» («Wealth of Nations», I [ֆրանս. թարգմ. Գարնյեի], էջ 189։ [Հմմտ. «Богатство народов», Соцэкгиз, 1935 թ., էջ 54])։ Այս դեպքում ակներև է, որ անվճար աշխատանքի նվազումն ամենևին չի խանգարում կապիտալի տիրապետության տարածմանը։ Կա՛մ,— և սա երկընտրանքի մյուս կողմն է,— աշխատանքի գնի բարձրացման հետևանքով կուտակումը թուլանում է, որովհետև դրանով շահույթի խթանող ազդեցությունը բթանում է։ Կուտակումը նվազում է։ Բայց նրա նվազելու հետ չքանում է նրա նվազման պատճառը, այն է՝ կապիտալի ու շահագործվող աշխատուժի միջև եղած դիսպրոպորցիան։ Հետևապես, ինքը՝ արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի մեխանիզմը վերացնում է այն անցողակի արգելքները, որ ինքն է ստեղծում։ Աշխատանքի գինը նորից ընկնում է մինչ& կապիտալի արժեքի աճեցման պահանջներին համապատասխանող մակարդակը, անկախ այն հանգամանքից, թե այդ մակարդակը ավելի ցածր է, ավելի բարձր է թե հավասար է այն մակարդակին, որը նորմալ էր համարվում աշխատավարձի բարձրացումն սկսվելուց առաջ։ Այսպես ուրեմն, աոաջին դեպքում ո՛չ թե աշխատուժի կամ բանվոր բնակչության բացարձակ կամ հարաբերական աճման դանդաղումն է հավելութային դարձնում կապիտալը, այլ, ընդհակառակը, կապիտալի ավելացումն է անբավարար դարձնում շահագործման համար մատչելի աշխատուժը։ Երկրորդ դեպքում ո՛չ թե աշխատուժի կամ բանվոր բնակչության բացարձակ կամ հարաբերական ավելացումն է անբավարար դարձնում կապիտալը, այլ, ընդհակառակը, կապիտալի նվազումը հավելութային է դարձնում շահագործման համար մատչելի աշխատուժը կամ, ավելի շուտ, չափից դուրս բարձրացնում է նրա գինը։ Կապիտալի կուտակման հենց այդ բացարձակ շարժումներն էլ արտացոլվում են որպես շահագործման համար մատչելի աշխատուժի մասսայի հարաբերական շարժումներ, այդ պատճառով էլ թվում է, թե դրանք աշխատուժի սեփական շարժման հետևանք են։ Մաթեմատիկական արտահայտություն կիրառելով՝ կուտակման մեծությունն անկախ փոփոխուն մեծություն է, աշխատավարձի մեծությունը կախյալ փոփոխուն մեծություն է և ոչ թե ընդհակառակը։ Նույն ձևով էլ, երբ արդյունաբերությունն իր ցիկլում անցնում է ճգնաժամի փուլը, ապրանքային գների ընդհանուր անկումն արտահայտվում է որպես փողի հարաբերական արժեքի բարձրացում, իսկ երբ նա անցնում է֊ ծաղկման փուլը, ապրանքային գների ընդհանուր բարձրացումն այնպիսի արտահայտություն է ստանում, որ կարծես տեղի է ունենում փողի արժեքի հարաբերական անկում։ Այսպես կոչված Currency School-ը [Քանակական դպրոցը] դրանից եզրակացնում է, թե բարձր գների ժամանակ շրջանառության մեջ չափազանց քիչ, իսկ ցածր գների ժամանակ չափազանց շատ փող է գտնվում։ Այդ դպրոցի տգիտությունն ու փաստերի իսպառ մոռացումը<ref>Հմմտ. Karl Marx: «Zur Kritik der Politischen Oekonotnie», էջ 165 և հաջ. [Կ. Մարքս. «Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., Հ. XII, մ. I, էջ 165 և հաջ.]։<br>77a «Իսկ եթե մենք վերադառնանք մեր առաջին հետազոտությանը, որտեղ ցույց տրվեց,... որ ինքը՝ կապիտալը մարդկային աշխատանքի արգասիք է միայն,... ապա միանգամայն անհասկանալի կթվա, թե ինչպես մարդը կարող էր ընկնել իր սեփական արդյունքի — կապիտալի — տիրապետության տակ և նրան ենթարկվել. իսկ որովհետև իրականում բանն անժխտելիորեն հենց այդպես է, ապա ակամա հարց է ծագում, թե ինչպե՞ս բանվորը կարող էր կապիտալի տերը լինելուց — որպես կապիտալ ստեղծող — կապիտալի ստրուկը դառնալ» (Von Thünen: «Der isolierte Staat». II մաս, II բաժ.։ Rostok 1863, էջ 5, 6)։ Թյունենի ծառայությունն այն է, որ նա դրել է հարցը։ Իսկ նրա պատասխանը բոլորովին երեխայական է։<br>77b {'''4-րդ հրատ. առթիվ.'''— Նորագույն անգլիական ու ամերիկյան «տրեստներն» արդեն ձգտում են այդ նպատակին, աշխատելով արդյունաբերության այս կամ այն ճյուղի գոնե բոլոր խոշոր արտադրությունները միացնել՝ դարձնել փաստական մոնոպոլիա վայելող մի խոշոր ակցիոներական ընկերություն։— Ֆ. Է.} <br>71c {'''3-րդ հրատ. ծանոթագոււթյուն.'''— Մարքսի սեփական օրինակի մեջ այստեղ լուսանցքում այսպիսի նշում է արված. «Հետագայի օգտագործման համար այստեղ պետք նշել հետևյալը. եթե ընդլայնումը բացառապես քանակական է, ապա արտադրության միևնույն ճյուղի ավելի խոշոր ու ավելի մանր կապիտալների համար շահույթները հարաբերում են որպես ավանսավորած կապիտալների մեծությունները։ Եթե քանակական ընդլայնումը որակական փոփոխություն է առաջ բերում, ապա միաժամանակ բարձրանում է նաև ավելի խոշոր կապիտալի շահույթի նորման»։— Ֆ. Է.}</ref> իր արժանի զուգահեռն է գտնում ի դեմս այն տնտեսագետների, որոնք կուտակման հենց նոր մատնանշված երևույթներն այն իմաստով են մեկնաբանում, թե իբր մի դեպքում չափազանց քիչ, իսկ մյուս դեպքում չափազանց շատ վարձու բանվորներ են լինում։

====2. ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՓՈՓՈԽՈՒՆ ՄԱՍԻ ՀԱՐԱBԵՐԱԿԱՆ ՆՎԱԶՈՒՄԸ ԿՈՒՏԱԿՄԱՆ ԵՎ ՆՐԱՆ ՈՒՂԵԿՑՈՂ ՀԱՄԱԿԵՆՏՐՈՆԱՑՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ====

Երբ տրված են կապիտալիստական սիստեմի ընդհանուր հիմքերը, կուտակման ընթացքում միշտ հասնում է մի այնպիսի մոմենտ, երբ հասարակական աշխատանքի արտադրողականության զարգացումը դառնում է կուտակման ամենահզոր լծակը։ «Նույն այն պատճառը,— ասում է Ա. Սմիթը,— որ հասցնում է աշխատավարձի բարձրացման, այսինքն՝ կապիտալի ավելացումը, մղում է աշխատանքի արտադրողական ունակությունների բարձրացման և աշխատանքի ավելի փոքր քանակին հնարավորություն է տայիս ավելի մեծ քանակությամբ արդյունքներ արտադրելու»։ [Հմմտ. А. Смит [«Богатство народов»], 1935 թ., հատ. I, էջ 79։]

Մի կողմ թողնելով բնական պայմանները, ինչպես հողի պտղաբերությունը և այլն, և անկախ, մեկուսացած աշխատող արտադրողների ճարպկությունը, որն ընդսմին ավելի որակապես է արտահայտվում՝ արդյունքների լավորակությամբ, քան քանակապես՝ նրանց մասսայով,— աշխատանքի արտադրողականութլան հասարակական աստիճանն արտահայտություն է գտնում արտադրության այն միջոցների հարաբերական մեծության մեջ, որ բանվորը արդյունք է դարձնում տվյալ ժամանակի ընթացքում աշխատուժի անփոփոխ լարմամբ։ Արտադրության միջոցների մասսան, որոնցով գործում է նա, է նրա աշխատանքի արտադրողականության հետ։ Արտադրության այդ միջոցները երկակի դեր են խաղում այստեղ։ Նրանց մի մասի աճումը աշխատանքի արտադրողականության աճման հետևանք է, մյուսների աճումը՝ նրա պայմանը։ Օրինակ, աշխատանքի մանուֆակտուրային բաժանման ու մեքենաների կիրառման դեպքում միևնույն ժամանակում ավելի շատ հում նյութ է վերամշակվում, հետևապես, և հումքի ու օժանդակ նյութերի ավելի մեծ մասսա է մտնում աշխատանքի պրոցեսի մեջ։ Դա աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման հետևանքի է։ Մյուս կողմից, կիրառվող մեքենաների, բանող անասունների, հանքային պարարտանյութերի, ցամաքեցնող խողովակների և նման այլ իրերի մասսան աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման պայման է։ Նույնը պետք է ասել արտադրության այն միջոցների մասսայի նկատմամբ, որոնք համակենտրոնացված են որպես շենքերն, դոմնաներ, փոխադրամիջոցներ և այլն։ Բայց արտադրության միջոցների չափերի աճումը, այդ միջոցներին միացվող աշխատուժի համեմատությամբ պայման կլինի թե հետևանք,— այդ աճումը թե՛ մեկ և թե՝ մյուս դեպքում աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման արտահայտություն է։ Հետևաբար, աշխատանքի արտադրողականության ավելացումը երևան է գալիս աշխատանքի մասսայի նվազումով արտադրության միջոցների ա՛յն մասսայի համեմատությամբ, որ շարժման մեջ է դնում այդ աշխատանքը, կամ աշխատանքի պրոցեսի սուբյեկտիվ գործոնի մեծության նվազումով՝ նրա օբյեկտիվ գործոնների համեմատությամբ։

Սակայն կապիտալի հաստատուն մասի համեմատությամբ նրա փոփոխուն մասի նվազումը, կամ կապիտալի արժեքային կազմի փոփոխումը, նրա իրային բաղկացուցիչ մասերի կազմի լոկ մոտավոր փոփոխության ցուցանիշն է։ Եթե, օրինակ, ներկայումս մանագործության մեջ ներդրված կապիտալային արժեքը ⅞-ով հաստատուն և ⅛-ով փոփոխուն կապիտալից է կազմված, իսկ XVIII դարի սկզբին նրա ½-ը հաստատուն և ½-ը փոփոխուն կապիտալից էր կազմված, ապա, ընդհակառակը, հումքի, աշխատանքի միջոցների և այլ տարրերի այն մասսան, որ ներկայումս արտադրողաբար սպառում է որոշ քանակությամբ մանագործական աշխատանքը, մի քանի հարյուր անգամ ավելի է, քան XVIII դարի սկզբում եղած համապատասխան մասսան։ Պատճառը պարզապես այն է, որ աշխատանքի արտադրողականությունը բարձրանալու հետ nչ միայն աշխատանքի գործադրած արտադրության միջոցների ծավալն է աճում, այլև նրանց արժեքն է ընկնում նրանց ծավալի համեմատությամբ։ Այսպիսով, արտադրության միջոցների արժեքը բարձրանում է բացարձակորեն, բայց նրանց ծավալի հետ ոչ համամասնորեն։ Ուստի հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալների տարբերությունը շատ ավելի դանդաղ է աճում, քան այն տարբերությունը, որ կա արտադրության միջոցների այն մասսայի միջև, որին փոխարկվում է հաստատուն կապիտալը, և աշխատուժի այն մասսայի միջև, որին փոխարկվում է փոփոխուն կապիտալը։ Աոաջին տարբերությունն աճում է վերջին տարբերության հետ, բայց ավելի պակաս չափով, քան վերջինը։

Չորրորդ բաժնում ցույց տրվեց, որ աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի զարգացումը խոշոր մասշտաբով կոոպերացիա է ենթադրում, որ միայն այդ նախադրյալի առկայությամբ կարող են կազմակերպվել աշխատանքի բաժանումն ու նրա կոմբինացիան, տնտեսվել արտադրության միջոցները մասսայական համակենտրոնացման միջոցով, կյանքի կոչվել աշխատանքի այնպիսի միջոցներ, որոնք հենց միայն իրենց նյութական բնույթով միատեղ կիրառում են թույլատրում,— օրին.՝ մեքենաների սիստեմը և այլն,— կարող են արտադրությանը ծառայեցվել բնության վիթխարի ուժերը, և արտադրության պրոցեսը կարող է դառնալ գիտության տեխնոլոգիական կիրառում։ Ապրանքային արտադրության հիմքի վրա, երբ արտադրության միջոցները մասնավոր անձերի սեփականություն են, երբ ձեռնաշխատ բանվորը այդ պատճառով կա՛մ մեկուսացած ու ինքնուրույն կերպով է ապրանքներ արտադրում, կա՛մ իր աշխատուժը վաճառում է որպես ապրանք, որովհետև միջոցներ չունի ինքնուրույն արտադրության համար,— մատնանշված նախադրյալն իրացվում է միայն անհատական կապիտալների աճման միջոցով կամ այն չափով, որչափով հասարակական արտադրության միջոցներն ու կենսամիջոցները կապիտալիստների մասնավոր սեփականություն են դառնում։ Ապրանքային արտադրության հողի վրա խոշոր մասշտաբով արտադրությունը կարող է զարգանալ միայն կապիտալիստական ձևով։ Ուստի, անհատական ապրանքարտադրողների ձեռքում կապիտալի որոշ կուտակումը արտադրության սպեցիֆիկ կապիտալիստական եղանակի նախադրյալ է ծառայում։ Այսպիսով, մենք պետք է այդպիսի կուտակման առկայություն ենթադրենք արհեստից կապիտալիստական արտադրության անցնելիս։ Նա կարող է նախասկզբնական կուտակում կոչվել, որովհետև նա ո՛չ թե առանձնահատուկ կապիտալիստական արտադրության պատմական հետևանք է, այլ նրա պատմական հիմքը։ Դեռ անհրաժեշտ չէ, որ մենք այստեղ հետազոտենք, թե այդ կուտակումն ինքը ինչպես է ծագում։ Բավական է, որ նա ելակետ է կազմում։ Բայց աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի բարձրացման այն բոլոր մեթոդները, որոնք այս հիմքի վրա են զարգանում, միաժամանակ հավելյալ արժեքի կամ հավելյալ արդյունքի արտադրության ավելացման մեթոդներն են, հավելյալ արդյունքի, որն իր հերթին կուտակման կազմավորող տարր է ծառայում։ Այսպիսով, նրանք միաժամանակ կապիտալով կապիտալ արտադրելու մեթոդներ կամ կապիտալի արագացրած կուտակման մեթոդներ են։ Հավելյալ արժեքի անընդհատ հակադարձ փոխարկումը կապիտալի արտահայտվում է արտադրության պրոցեսի մեջ մտնող կապիտալի մեծության աճումով։ Այդ, իր հերթին, դառնում է ար֊ տա դրության մասշտաբի ընդլայնման, աշխատանքի արտադրողական ուժի բարձրացման և հավելյալ արժեքի արագացած արտադրության այն մեթոդների հիմք, որոնք ուղեկցում են այդ ընդլայնմանը։ Հետևապես, եթե կապիտալի կուտակման որոշ աստիճանը արտադրության առանձնահատուկ կապիտալիստական եղանակի պայման է, ապա այդ եղանակը հակադարձ ներգործությամբ պայմանավորում է կապիտալի արագացած կուտակումը։ Ուստի, կուտակման հետ զարգանում է արտադրության առանձնահատուկ կապիտալիստական եղանակը, իսկ արտադրության առանձնահատուկ կապիտալիստական եղանակի հետ՝ կապիտալի կուտակումը։ Այս երկու տնտեսական գործոնները այն բարդ փոխհարաբերության հետևանքով, որի շնորհիվ մղումը նրանցից մեկից հաղորդվում է մյուսին, առաջ են բերում կապիտալի տեխնիկական կազմի այն փոփոխությունը, որի շնորհիվ փոփոխուն բաղկացուցիչ մասը շարունակ ավելի ու ավելի է փոքրանում հաստատուն մասի համեմատությամբ։

Ամեն մի անհատական կապիտալ արտադրության միջոցների և բանվորների ավելի մեծ կամ ավելի փոքր բանակի նկատմամբ համապատասխան հրամանատարության ավելի մեծ կամ ավելի փոքր համակենտրոնացումն է։ Յուրաքանչյուր կուտակում դառնում է նոր կուտակման միջոց։ Որպես կապիտալ գործող հարստության մասսայի ավելացման հետ կուտակումն ընդլայնում է նրա համակենտրոնացումն անհատական կապիտալիստների ձեռքում և, այդպիսով, ընդլայնում է խոշոր մասշտաբով արտադրության և արտադրության առանձնահատուկ կապիտալիստական մեթոդների հիմքը։ Հասարակական կապիտալի աճումը կատարվում է բազմաթիվ անհատական կապիտալների աճման միջոցով։ Մյուս հավասար պայմաններում անհատական կապիտալները, նրանց հետ նաև արտադրության միջոցների համակենտրոնացումն աճում են մի պրոպորցիայով, որը համապատասխանում է ամբողջ հասարակական կապիտալի մեջ նրանցից յուրաքանչյուրի կազմած մասին։ Միևնույն ժամանակ սկզբնական կապիտալներից անջատվում են շիվերը և սկսում են գործել որպես նոր ինքնուրույն կապիտալներ։ Այս դեպքում, ի միջի այլոց, խոշոր դեր է խաղում կարողության բաժանումը կապիտալիստների ընտանիքներում։ Ուստի կապիտալի կուտակման հետ ավելի կամ պակաս չափով աճում է նաև կապիտալիստների թիվը։ Երկու հանգամանք են բնորոշում այդ տեսակ համակենտրոնացումը, որն անմիջաբար խարսխված է կուտակման վրա կամ նույնիսկ նույնանում է նրա հետ։ Առաջին. արտադրության հասարակական միջոցների համակենտրոնացման աճումը անհատական կապիտալիստների ձեռքում, մյուս հավասար պայմաններում, սահմանափակված է հասարակական հարստության աճման աստիճանով։ Երկրորդ. արտադրության ամեն մի առանձին ոլորտում ներդրված հասարակական կապիտալի մասը բաժանվում է շատ կապիտալիստների միջև, որոնք միմյանց հանդեսի կանգնած են որպես անկախ ու իրար հետ մրցող ապրանքարտադրողներ։ Հետևապես, կուտակումն ու նրան ուղեկցող համակենտրոնացումը ո՛չ միայն մանրատվում են բազմաթիվ կետերում, այլև գործող կապիտալների աճումը խաչաձևում է նոր կապիտալների գոյացումով և հների տրոհումով։ Ուստի եթե կուտակումը, մի կողմից, հանդես է դալիս որպես արտադրության միջոցների և աշխատանքի նկատմամբ հրամանատարության աճող համակենտրոնացում, ապա, մյուս կողմից, նա բազմաթիվ անհատական կապիտալների փոխադարձ վանումն է։

Կապիտալների այս կենտրոնացման կամ մի կապիտալի կողմից մի կապիտալի ձգողության օրենքներն այստեղ չեն կարող զարգացվել։ Փաստական կարճառոտ մատնանշումներն էլ բավական կլինեն։ Մրցապայքարը մղվում է ապրանքների էժանացման միջոցով։ Ապրանքների էժանացումը, cateris paribus (մյուս հավասար պայմաններում), կախված է աշխատանքի արտադրողականությունից, իսկ վերջինը՝ արտադրության մասշտաբից։ Ուստի ավելի խոշոր կապիտալները տապալում են փոքրերին։ Հիշենք այնուհետև, որ արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետ աճում է անհատական կապիտալի այն նվազագույն չափը, որ պահանջվում է նորմալ պայմաններում գործը վարելու համար։ Ուստի համեմատաբար մանր կապիտալները ձգտում են դեպի արտադրության այն ոլորտները, որոնց խոշոր արդյունաբերությունը միայն սպորադիկ կերպով կամ ոչ լրիվ չափով է տիրապետում։ Կոնկուրենցիան այստեղ մոլեգնում է մրցակցող կապիտալների թվին ուղղակի հարաբերությամբ և հակառակ հարաբերությամբ նրանց մեծությանը։ Կոնկուրենցիան միշտ վերջանում է բազմաթիվ մանր կապիտալիստների կործանումով, որոնց կապիտալները մասամբ հաղթողի ձեռքն են ընկնում, մասամբ էլ ոչնչանում են։ Բացի դրանից, կապիտալիստական արտադրության հետ զարգանում է մի բոլորովին նոր ուժ — վարկը, սկզբում նա գաղտնի սողոսկում է որպես կուտակման համեստ գործակից, հասարակության մակերեսի վրա ավելի մեծ կամ ավելի փոքր մասսաներով ցրված փողային միջոցներն անտեսանելի թելերով հավաքում է անհատական կամ ասոցիացված կապիտալիստների ձեռքը. բայց շուտով նա դառնում է մի նոր սարսափելի զենք մրցապայքարում և, վերջիվերջո, փոխարկվում է կապիտալների կենտրոնացման մի վիթխարի սոցիալական մեխանիզմի։

Արտադրության առանձնահատուկ կապիտալիստական եղանակը, աշխատանքի արտադրողական ուժի՝ այդ եղանակին համապատասխանող զարգացումը, կապիտալի օրգանական կազմի փոփոխությունը, որպես այդ զարգացման հետևանք,— այս բոլոր երևույթները ո՛չ միայն կուտակման պրոգրեսի կամ հասարակական հարստության աճման հետ համաքայլ են ընթանում. նրանք անհամեմատ ավելի արագ են ընթանում, որովհետև հավաքական կապիտալի պարզ կուտակմանը կամ բացարձակ մեծացմանն ուղեկցում է նրա անհատական տարրերի կենտրոնացումը, իսկ ավելադիր կապիտալի տեխնիկական հեղաշրջմանն ուղեկցում է սկզբնական կապիտալի տեխնիկական հեղաշրջումը։ Կուտակման պրոգրեսի հետ միասին կապիտալի հաստատուն մասի հարաբերությունը փոփոխուն մասի նկատմամբ այնպես է փոխվում, որ եթե սկզբում կազմում էր 1:1, ապա հետո դառնում է 2:1, 3:1, 4:1, 5:1, 7:1 և այլն, այնպես որ կապիտալի աճման հետ նրա ընդհանուր արժեքի ոչ թե ½-ը, այլ միայն <math>^1/_3</math>, ¼, <math>^1/_5</math>, <math>^1/_6</math>, ⅛ մասը և այլն հաջորդաբար վերածվում է աշխատուժի, իսկ <math>^2/_3</math>, ¾, <math>^4/_5</math>, <math>^5/_6</math>, ⅞ և այլն մասը՝ արտադրության միջոցների։ Որովհետև աշխատանքի պահանջարկը որոշվում է ոչ թե ամբողջ կապիտալի, այլ նրա փոփոխուն բաղկացուցիչ մասի չափերով, ուստի այդ պահանջարկը պրոգրեսիվ կերպով նվազում է ամբողջ կապիտալի աճմանը զուգընթաց, փոխանակ նրա հետ համամասնորեն աճելու, ինչպես առաջ էինք ենթադրում։ Նա իջնում է հարաբերաբար ամբողջ կապիտալի մեծության համեմատությամբ, իջնում է պրոգրեսիայով, որն արագանում է այդ մեծության աճման հետ։ Թեև ամբողջ կապիտալի աճմանը զուգընթաց աճում է նաև նրա փոփոխուն բաղկացուցիչ մասը, այսինքն՝ նրա յուրացրած աշխատ ուժը ևս, բայց այդ մասն ավելանում է շարունակ նվազող համամասնությամբ։ Շարունակ կրճատվում են այն ժամանակամիջոցները, որոնց ընթացքում կուտակումը գործում է որպես տվյալ տեխնիկական հիմքի վրա հանգչող արտադրության պարզ ընդլայնում։ Ամբողջ կապիտալի՝ աճող պրոգրեսիայով արագացող կուտակումը դառնում է անհրաժեշտ ո՛չ միայն նրա համար, որ կարելի լինի որոշ հավելյալ թվով բանվորներ կլանել, և նույնիսկ ո՛չ միայն նրա համար, որ, չնայած հին կապիտալի մշտական կերպարանափոխություններին, արդեն գործող բանվորները պահպանեն իրենց աշխատանքը։ Այդ աճող կուտակումը և կենտրոնացումը, իրենց հերթին, իրենք են դառնում կապիտալի կազմի նոր փոփոխության կամ կապիտալի փոփոխուն բաղկացուցիչ մասի նոր արագ նվազման աղբյուր՝ հաստատուն մասի համեմատությամբ։ Կապիտալի փոփոխուն մասի այդ հարաբերական նվազումը, որ արագանում է ամբողջ կապիտալի աճմանը զուգընթաց, և այն էլ արագանում է ավելի սաստիկ, քան ամբողջ կապիտալի աճումն է արագանում, մյուս կողմում միշտ այնպես է ներկայանում, որ կարծես, ընդհակառակը, բանվոր բնակչության բացարձակ աճու.մը ավելի արագ է կատարվում քան փոփոխուն կապիտալի կամ այդ բնակչությանը զբաղմունք տվող միջոցների աճումը։ Ընդհակառակը, կապիտալիստական կուտակումը շարունակ արտադրում է, և այն էլ իր էներգիայի ու իր չափերի նկատմամբ համամասնորեն, մի հարաբերականորեն ավելցուկ, այսինքն՝ կապիտալի ինքնաճման միջին պահանջի համեմատությամբ ավելցուկ, ուստի և ավելորդ կամ լրացուցիչ բանվորական բնակչություն։

«Ենթադրենք,— ասում է Հ. Մերիվեյլը, որն առաջ քաղաքատնտեսության պրոֆեսոր էր Օքսֆորդում, հետագայում՝ անգլիական գաղութների մինիստրության պաշտոնյա,— ենթադրենք, թե ճգնաժամի պայմաններում ազգն իր ամբողջ ուժերը կլարի, որպեսզի արտագաղթի միջոցով ազատվի մի քանի հարյուր հազար ավելցուկ աղքատներից. դրա հետևանքն ի՞նչ կլիներ։ Այն, որ աշխատանքի պահանջարկի հենց առաջին վերածնության դեպքում աշխատողների պակասություն կզգացվեր։ Որքան էլ արագ կատարվեր մարդկանց վերարտադրումը, համենայն դեպս մի սերնդի ժամանակամիջոց է պահանջվում մեծահասակ բանվորներին փոխարինելու համար։ Բայց մեր գործարանատերերի շահույթը կախված է գլխավորապես այն բանից, որ հնարավոր լինի աշխուժացած պահանջարկի նպաստավոր մոմենտն օգտագործել և այդպիսով իրենց վարձատրել թուլացման ժամանակաշրջանի փոխարեն։ Այդ հնարավորությունն ապահովվում է միայն նրանց հրամանատարությամբ մեքենաների ու ձեռքի աշխատանքի նկատմամբ։ Անհրաժեշտ է, որ նրանք կարողանան ազատ ձեռքեր գտնել, նրանք պետք է ընդունակ լինեն, երբ անհրաժեշտ է, իրենց գործառնությունների ակտիվությունը լարելու կամ թուլացնելու, նայած շուկայի կացությանը, այլապես, նրանք ամենևին չէին կարողանա կատաղի կոնկուրենցիայի մեջ պահպանել այն գերակշռությունը, որի վրա հիմնված է այս երկրի հարստությունը»<ref>H. Merivale: «Lectures on Colonization and Colonies». London 1841 and 1842, հ. I, էջ 146։</ref>։ Մինչև անգամ Մալթուսը, որն իրեն հատուկ սահմանափակությամբ գերբնակչությունը բացատրում է բանվոր բնակչության բացարձակ ավելցուկային աճումով և ոչ թե նրանով, որ բնակչությունը դառնում է հարաբերաբար ավելցուկային,— ընդունում է, որ գերբնակչությունը ժամանակակից արդյունաբերության համար մի անհրաժեշտություն է։ Նա ասում է. «Ամուսնության հետ կապված ողջամիտ սովորությունները, երբ նրանք գլխավորապես մանուֆակտուրաներից ու առևտրից կախված երկրի բանվոր դասակարգի մեջ հասցվում են որոշ մակարդակի, կարող են այդ երկրի համար վնասակար լինել... Բնակչության բուն էության համաձայն, աշխատողների աճը, որպես հատուկ պահանջարկի հետևանք, չի կարող շուկա հանվել 16—18 տարուց շուտ, իսկ տնտեսման միջոցով եկամտի կապիտալ դաոնալը կարող է անհամեմատ ավելի արագ տեղի ունենալ. երկիրը շարունակ ենթարկված է այն ռիսկին, որ նրա աշխատաֆոնդն ավելի արագ կաճի, քան բնակչությունր»<ref>Malthus: «Principles of Political Economy», էջ 215, 319, 320։ Այս աշխատության մեջ Մալթուսը Սիսմոնդիի օգնությամբ, վերջապես, հայտնագործում է կապիտալիստական արտադրության չքնաղ երրորդությունը՝ գերարտադրություն, գերբնակչություն, գերսպառում, այդ three very delicate monsters indeed! [երեք ամենանրբատեսիլ հրեշնե՜րը]։ Հմմտ. F. Engels: «Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie», Առնոլդ Ռուգեի և Կարլ Մարքսի հրատարակած «Deutsch-Französische Jahrbücher»-ում, Paris 1844, էջ 107 և հաջ.։ [Հմմտ. Ф. Энгельс: «Очерки критики политической экономии». Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. II, էջ 312—316։]</ref>։ Այդպիսով, բանվորների հարաբերական գերբնակչության մշտական արտադրությունը կապիտալիստական կուտակման անհրաժեշտ պայմանը հայտարարելով, քաղաքատնտեսությունը, հանդես գալով պառաված աղջկա կերպարանքով, իր «beau idéal»-ի («իդեալի») — կապիտալիստի — բերանն է դնում հետևյալ խոսքերը՝ ուղղված այն «ավելցուկ» բանվորներին, որոնց փողոց է նետել հենց նրանց ստեղծած հավելյալ կապիտալը. «Մենք, գործարանատերերս, մեծացնելով կապիտալը, որով դուք պիտի ապրեք, անում ենք ձեզ համար ամեն բան, ինչ որ կարող ենք, իսկ մնացածը դուք պիտի անեք, ձեր թիվը համաձայնեցնելով գոյամիջոցներին»<ref>Harriet Martineau: «A Manchester Strike». London 1832, էջ 101։</ref>։

Ուստի հարաբերական գերբնակչության արտադրումը կամ բանվորների ազատումը է՛լ ավելի արագ է ընթանում, քան կատարվում է արտադրության պրոցեսի տեխնիկական հեղաշրջումը, որն առանց այդ էլ արագացվում է կուտակման զարգացումով,— է՛լ ավելի արագ, քան տեղի է ունենում կապիտալի փոփոխուն մասի՝ այդ հեղաշրջմանը համապատասխանող հարաբերական նվազումը հաստատուն կապիտալի համեմատությամբ։ Եթե արտադրության միջոցները, ավելանալով ըստ ծավալի ու ըստ ներգործման ուժի, ավելի ու ավելի նվազող չափով են դառնում բանվորներ զբաղեցնելու միջոց, ապա հենց ինքը՝ այդ հարաբերությունն էլ նորից ձևափոխվում է նաև նրանով, որ աշխատանքի արտադրողական ուժի աճման համեմատ կապիտալն ավելի շուտ աշխատանքի մեծացած առաջարկ է ստեղծում, քան բարձրացնում է իր պահանջարկը բանվորների նկատմամբ։ Բանվոր դասակարգի զբաղված մասի չափից վեր աշխատանքը ավելացնում է նրա ռեզերվների շարքերը, իսկ, ընդհակառակը, այն ուժեղ ճնշումը, որ վերջինների կոնկուրենցիան գործում է զբաղված բանվորների վրա, նրանց հարկադրում է չափից վեր աշխատանքի և կապիտալի հրամաններին ենթարկվելու։ Բանվոր դասակարգի մի մասի չափից վեր, աշխատանքի հետևանքով նրա մի այլ մասի հարկադրական պարապության դատապարտվելը և ընդհակառակը՝ դառնում է առանձին կապիտալիստների հարստացման միշոց<ref>Նույնիսկ 1863 թվականի բամբակի սովի ժամանակ Բլեկբերնի բամբակ մանողների մի պամֆլետում գտնում ենք սաստիկ բողոքներ այն չափից վեր աշխատանքի դեմ, որը գործարանային օրենքի հետևանքով ծանրանում էր, իհարկե, միայն հասակավոր տղամարդ բանվորների վրա։ «Այդ գործարանի չափահաս բանվորներից պահանջում էին, որ նրանք աշխատեն օրական 12—13 ժամ, այնինչ հարյուրավորներ ստիպված էին պարապ մնալու և սիրով կհամաձայնեին ոչ-լրիվ ժամանակ աշխատել, միայն թե կարողանային իրենց ընտանիքները պահել և իրենց ընկերներին փրկել չափից վեր աշխատանքի հետևանքով սպառնացող վաղաժամ մահից»։ «Մենք,— ասված է այնուհետև,— կուզեինք հարց տալ, թե արտաժամյա աշխատանքների այդ պրակտիկան արդյոք գործատերերի ու «ծառաների» միջև տանելի հարաբերությունների որևէ հնարավորություն թողնո՞ւմ է։ Չափից վեր աշխատանքի զոհերը նույն ձևով զգում են անարդարությունը, ինչպես և նրանք, որոնք նույն չափից վեր աշխատանքի շնորհիվ դատապարտված են ակամա պարապության (condemned to forced idleness)։ Եթե աշխատանքն արդարացի բաշխվեր, այս շրջանում այն բավական կլիներ բոլորին էլ մասնակի զբաղմունք տալու համար։ Մենք լոկ մեր իրավունքն ենք պահանջում, գործատերերին առաջարկելով գոնե, քանի դեռ իրերի այժմյան դրությունը պահպանվում է, ընդհանրապես ոչ-լրիվ ժամանակ մտցնել. մինչդեռ այժմ մի մասը պետք է չափից վեր աշխատանք կատարի, իսկ մյուս մասը, աշխատանք չունենալու պատճառով, ստիպված է իր գոյությունը բարեգործության հաշվին քարշ տալու» («Reports of Insp. of Fact. for 31st October 1863», էջ 8)։ Այն ներգործությունը, որ հարաբերական գերբնակչությունն անում է զբաղված բանվորների վրա, իր սովորական բուրժուական անվրեպ բնազդով ըմբռնում է «Essay on Trade and Commerce»-ի հեղինակը։ «Այս թագավորության մեջ ծուլության (idleness) մյուս պատճառը բանող ձեռքերի պակասությունն է։ Ֆաբրիկատների որևէ արտասովոր պահանջարկի հետևանքով հազիվ է աշխատանքի մասսան սկսում անբավարար դառնալ, որ բանվորներն սկսում են զգալ իրենց սեփական կարևորությունը և ուզում են իրենց գործատերերի համար ևս այդ զգալի դարձնել. այս զարմանալի է. բայց այդ մարդկանց գլուխներն այնքան են փչացել, որ այսպիսի դեպքերում բանվորների խմբերը համաձայնության են գալիս իրար հետ, որպեսզի իրենց գործատերերին դժվար դրության մեջ գցեն նրանով, որ ամբողջ օրը պարապ կթափառեն» («An Essay on Trade and Commerce». London 1770, էջ 27, 28)։ Այդ մարդիկ հենց աշխատավարձի բարձրացում էին պահանջում։</ref> և միաժամանակ արագացնում է արդյունաբերական ռեզերվային բանակի արտադրումը այնպիսի մասշտաբով, որը համապատասխանում է հասարակական կուտակման պրոգրեսին։ Թե այդ մոմենտը որքան կարևոր է հարաբերական գերբնակչության գոյացման համար, ապացուցում է, օրինակ, Անգլիան։ Աշխատանքի «տնտեսման» նրա տեխնիկական միջոցները հսկայական են։ Սակայն, եթե վաղն աշխատանքը ամենուրեք սահմանափակվեր ռացիոնալ չափերով, և բանվոր դասակարգի տարբեր խավերի համար աստիճանակարգեր մտցվեին տարիքի ու սեռերի համապատասխան, ապա առկա բանվոր բնակչությունը բացարձակորեն անբավարար կլիներ ազգային արտադրությունը նրա այժմյան մասշտաբով շարունակելու համար։ Այժմ «անարտադրողական» համարվող բանվորների հսկայական մեծամասնությունը ստիպված կլիներ «արտադրողական» դառնալու։

1849 և 1859 թվականների միջև, հացի գների իջեցման հետ միաժամանակ, անգլիական հողագործական օկրուգներում տեղի ունեցավ աշխատավարձի գործնականորեն զուտ անվանական բարձրացում, օրինակ, Ուիլտշիրում շաբաթավարձը 7-ից բարձրացավ 8 շիլլինգի, իսկ Դորսետշիրոլմ 7-ից կամ 8-ից՝ 9 շիլլինգի և այլն։ Այդ հետևանք էր հողագործական գերբնակչության անսովոր արտահոսի, որի պատճառն էին պատերազմի պահանջները, երկաթուղային շինարարության, գործարանների, հանքագործության վիթխարի ընդարձակումը և այլն։ Որքան ավելի ցածր է աշխատավարձը, այնքան ավելի բարձր են այն տոկոսային թվերը, որոնցով արտահայտվում է նրա ամեն մի նույնիսկ աննշան բարձրացում։ Եթե շաբաթավարձը, օրինակ, 20 շիլլինգ էր և բարձրացել է 22-ի, ապա բարձրացումը կազմում է 10%, իսկ, եթե նա, ընդհակառակը, ընդամենը 7 շիլլինգ էր և բարձրանում է 9-ի, ապա այդ կազմում է 28<math>^4/_7</math>, որ շատ ազդու է հնչում։ Համենայն դեպս ֆերմերները վայնասուն բարձրացրին, և նույնիսկ Լոնդոնի «Economist»-ը այդ կիսակուշտ աշխատավարձերի առթիվ սկսեց միանգամայն լրջորեն բարբաջել «a general and substantial advance»-ի [«աշխատավարձի ընդհանուր և էական բարձրացման»] մասին<ref>«Economist», January 21, 1860։</ref>։ Իսկ ի՞նչ արին ֆերմերները։ Արդյոք նրանք սկսեցին սպասել, մինչև որ այդ փայլուն վարձի հետևանքով գյուղական բանվորներն այնքան բազմանային, որ նրանց վարձը նորից ընկներ, ինչպես որ հարցը պատկերացնում է դոգմատիկ-տնտեսագիտական ուղեղը։ Նրանք ավելի շատ մեքենաներ մտցրին, և բանվորները շուտով նորից «ավելորդ» դարձան այնպիսի չափով, որը բավարարեց մինչև անգամ ֆերմերներին։ Հիմա հողագործության մեջ «ավելի շատ կապիտալ» ներդրվեց, քան առաջ, ու այն էլ ավելի արտադրողական ձևով։ Դրանով աշխատանքի պահանջարկն իջավ ո՛չ միայն հարաբերաբար, այլև բացարձակորեն։

Այդ տնտեսագիտական ֆիկցիան շփոթում է աշխատավարձի ընդհանուր շարժումը կամ բանվոր դասակարգի, այսինքն՝ հավաքական աշխատուժի և հասարակական հավաքական կապիտալի միջև եղած հարաբերությունը կարգավորող օրենքներն այն օրենքների հետ, որոնք կարգավորում են բանվոր բնակչության բաշխումը արտադրության առանձին ոլորտների միջև։ Եթե, օրինակ, բարենպաստ կոնյունկտուրայի հետևանքով կուտակումն առանձնապես աշխուժացած է արտադրության որոշ ոլորտում, շահույթը բարձր է միջին շահույթից, և այստեղ է նետվում ավելադիր կապիտալը, ապա, հասկանալի է, ավելանում է աշխատանքի պահանջարկը, ու բարձրանում է աշխատավարձը։ Բարձրացած աշխատավարձը ուժեղացնում է բանվոր բնակչության հոսանքը դեպի բարենպաստ վիճակում գտնվող այդ ոլորտը, մինչև որ սա հագենա աշխատուժով, այն ժամանակ աշխատավարձը, երկար ժամանակով կրկին իջնելով, հասնում է իր նախկին միջին մակարդակին կամ նույնիսկ նրանից ցած, եթե բանվորների հոսանքը չափազանց մեծ էր։ Այն ժամանակ ո՛չ միայն դադարում է բանվորների հոսանքը դեպի արտագրության տվյալ ճյուղը, այլև մինչև անգամ փոխարինվում է նրանց տեղատվությամբ։ Նման դեպքերում տնտեսագետը երևակայում է, որ աշխատավարձն ավելանալիս իրեն հաջողվում է նկատել, թե «որտեղ ու ինչպես» է բանվորների թվի բացարձակ ավելացում կատարվում, իսկ բանվորների թվի բացարձակ ավելացման հետ ինչպես է աշխատավարձի պակասում տեղի ունենում. բայց իրոք նա միայն արտադրության մի առանձին ճյուղի աշխատանքի շուկայի տեղական տատանումներն է նկատում, նա տեսնում է լոկ այն երևույթները, որոնք վերաբերում են բանվոր բնակչության բաշխմանը կապիտալի կիրառման տարբեր ոլորտների միջև՝ նայած կապիտալի փոփոխվող պահանջմունքներին։

Արդյունաբերական ռեզերվային բանակը, կամ հարաբերական գերբնակչությունը, լճացման ու միջին աշխուժացման ժամանակաշրջաններում ճնշում է գործադրում բանվորների ակտիվ բանակի վրա և գերարտադրության ու պարոքսիզմների շրջանում սանձահարում է նրա հավակնությունները։ Հետևապես, հարաբերական գերբնակչությունն այն ֆոնն է, որի վրա շարժվում է աշխատանքի պահանջարկի ու առաջարկի օրենքը։ Հարաբերական գերբնակչությունն այդ օրենքի թափը խցկում է այնպիսի սահմանների մեջ, որոնք բացարձակապես համապատասխանում են կապիտալին հատուկ շահագործման ծարավին ու տիրապետության ձգտումին։ Այստեղ տեղին կլինի վերադառնալ տնտեսագիտական ջատագովության մեծ գործերից մեկին։ Հիշեցնենք, որ եթե նոր մեքենաներ մտցնելու կամ հին մեքենաները տարածելու շնորհիվ փոփոխուն կապիտալի մի մասը փոխարկվում է հաստատուն կապիտալի, ապա կապիտալին «կապող» և հենց դրանով էլ բանվորներին «ազատող» այդ ղործառնությունր տնտեսագետ ջատագովն այնպես է մեկնաբանում, թե իբր այդ գործառնությունը, ընդհակառակը, կապիտալ է ազատում բանվորների համար։ Մենք միայն հիմա կարող ենք լիովին գնահատել ջատագովի անպատկառությունը։ Ազատվում են փաստորեն ո՛չ միայն անմիջաբար մեքենայի կողմից դուրս մղվող բանվորները, այլև նրանց փոխարինողների կոնտինգենտը և այն լրացուցիչ կոնտինգենտը, որը կանոնավորապես կկլանվեր, եթե ձեռնարկությունը սովորական եղանակով ընդարձակվեր իր հին պատվանդանի վրա։ Հիմա նրանք բոլորն էլ «ազատված են», և գործելու ձգտող ամեն մի նոր կապիտալ կարող է իր տնօրինության տակ առնել նրանց։ Արդյոք նա հենց այդ բանվորներին կներգրավի թե ուրիշներին,— թե՛ մեկ և թե՛ մյուս դեպքում աշխատանքի ընդհանուր պահանջարկի վրա եղած ներգործությունը զրո կլինի, քանի դեռ այդ նոր կապիտալը բավարար կլինի միայն այն բանի համար, որ շուկան ազատի հենց այնքան բանվորներից, որքան մեքենաներն էին նետել այնտեղ։ Եթե նոր կապիտալը ավելի փոքր թվով բանվորներ է ներգրավում, ապա աճում է ավելցուկների քանակը, եթե ավելի մեծ թվով բանվորների է զբաղմունք տալիս, ապա աշխատանքի ընդհանուր պահանջարկն աճում է այնքան, որքան տարբերություն է գոյանում զբաղվածների և «ազատվածների» քանակի միջև։ Այսպիսով, աշխատանքի պահանջարկի այն ավելացումը, որ ընդհանրապես կարող էին առաջ բերել ներդրում որոնող ավելադիր կապիտալները, համենայն դեպս չեզոքացվում է այն չափով, որչափով այդ ավելացումը ծածկվում է մեքենաների կողմից փողոց նետված բանվորներով։ Հետևապես, կապիտալիստական արտադրության մեխանիզմը հոգում է այն մասին, որ կապիտալի բացարձակ աճմանն ուղեկից չլինի աշխատանքի ընդհանուր պահանջարկի համապատասխան ավելացումը։ Եվ հենց այս էլ ջատագովն անվանում է դուրս մղված բանվորների աղքատության, տառապանքների և հնարավոր կորստյան փոխհատուցում անցման այն ժամանակաշրջաններում, որոնք նրանց նետում են արդյունաբերական ռեզերվային բանակի շարքերը։ Աշխատանքի պահանջարկը նույնանում կապիտալի աճման հետ, աշխատանքի առաջարկը չի նույնանում բանվոր դասակարգի աճման հետ, այնպես որ այստեղ չկա երկու միմյանցից անկախ ուժերի փոխազդում։ Les dés sont pipés [զառերր կեղծված են]։ Կապիտալը միաժամանակ գործում է երկու ուղղությամբ էլ։ Եթե նրա կուտակումը, մի կողմից, ավելացնում է աշխատանքի պահանջարկը, ապա, մյուս կողմից, նա ավելացնում է բանվորների առաջարկը նրանց «ազատման» միջոցով, իսկ չզբաղված բանվորների ճնշումը միաժամանակ զբաղվածներին ստիպում է ավելի շատ աշխատանք տալու և, այդպիսով, աշխատանքի առաջարկը որոշ չափով անկախ է դարձնում բանվորների առաջարկից։ Աշխատանքի պահանջարկի ու առաջարկի օրենքի շարժումը այդ պատվանդանի վրա լրիվ չափերի է հասցնում կապիտալի բռնապետությունը։ Ուստի, երբ բանվորները բաց են անում այն գաղտնիքը, թե ինչպես կարող էր պատահել, որ որքան շատ են աշխատում իրենք, որքան շատ են օտարի համար հարստություն արտադրում, և որքան շատ է աճում իրենց աշխատանքի արտադրողական ուժը, այնքան իրենց համար ավելի անհուսալի է դառնում նույնիսկ կապիտալի ինքնաճման միջոցի դերում գործելու հնարավորությունը, երբ նրանք հայտնագործում են, որ իրենց միջև տեղի ունեցող կոնկուրենցիայի ինտենսիվության աստիճանն ամբողջովին կախված է հարաբերական գերբնակչության ճնշումից, երբ նրանք այգ պատճառով աշխատում են զբաղվածների ու չզբաղվածների միջև պլանաչափ փոխգործակցություն կազմակերպել տրեդ-յունիոնների և այլն միջոցով, որպեսզի ոչնչացնեն կամ մեղմացնեն այն կործանարար հետևանքները, որ կապիտալիստական արտադրության այդ բնական օրենքը ունենում է բանվորների դասակարգի համար, այն ժամանակ կապիտալն ու նրա սիկոֆանտը, տնտեսագետը, վայնասուն են բարձրացնում պահանջարկի ու առաջարկի «հավիտենական» և, այսպես ասած, «սրբազան» օրենքը խախտելու առթիվ։ Զբաղվածների ու չզբաղվածների ամեն մի կապ խախտում է այդ օրենքի մաքուր խաղը։ Իսկ մյուս կողմից, որչափով գաղութներում, օրինակ, աննպաստ հանգամանքներն արգելք են լինում արդյունաբերական ռեզերվային բանակ ստեղծելուն, իսկ դրա հետ միասին նաև բանվոր դասակարգի բացարձակ կախմանը կապիտալիստների դասակարգից, ապա կապիտալն իր սովորական տափակ Սանչո-Պանչայի հետ ըմբոստանում է պահանջարկի ու առաջարկի «սրբացան» օրենքի դեմ և աշխատում է հարկադիր միջոցներով հաշիվ տեսնեք նրա հետ։

Ինչպես բուն գործարաններում, այնպես էլ բոլոր խոշոր արհեստանոցներում, որտեղ մեքենաներ են կիրառվում կամ, առնվազն, աշխատանքի արդի բաժանում է մտցված, մասսայորեն պահանջվում են տղամարդ բանվորներ պատանի հասակում։ Չափահաս դառնալուց հետո նրանցից միայն շատ քչերն են կիրառում գտնում արտադրության նախկին ճյուղերում, իսկ մեծամասնությունը կանոնավորապես արձակվում է։ Նրանք կազմում են հոսուն գերբնակչության մի տարրը, որն աճում է արդյունաբերության աճմանը զուգընթաց։ Նրանց մի մասն արտագաղթում է, այսինքն՝ փաստորեն ուղղակի գնում է արտագաղթող կապիտալի հետևից։ Դրա հետևանքներից մեկը իգական բնակչության ավելի արագ աճումն է արական բնակչության համեմատությամբ, օրինակ, Անգլիայում։ Այն փաստը, որ բանվորների մասսայի բնական աճը չի հագեցնում կապիտալի կուտակման պահանջմունքները և միաժամանակ, այնուամենայնիվ, գերազանցում է նրան, կապիտալի բուն իսկ շարժման հակասությունն է։ Նա ավելի շատ պահանջ ունի դեռահաս բանվորների, ավելի քիչ՝ մեծահասակ բանվորների։ Մի հակասություն, որն ավելի աղաղակող չէ, քան այն հակասությունը, որ բողոքներ են լսվում աշխատող ձեռքերի պակասության մասին հենց այն ժամանակ, երբ շատ հազարավորներ փողոց են շպրտվում, որովհետև աշխատանքի բաժանումը նրանց գամել է արտադրության մեկ որոշ ճյուղի<ref>Մինչդեռ 1866 թվականի երկրորդ կեսում Լոնդոնում 80—90 հազար գործազուրկ կար, նույն կիսամյակի գործարանային հաշվետվության մեջ ասված է. «Ըստ երևույթին, չի կարող բացարձակ ճշտության հավակնություն ունենալ այն պնդումը, թե պահանջարկը գրեթե հենց նույն րոպեին, երբ այդ անհրաժեշտ է, առաջարկ է ծնում։ Աշխատանքի նկատմամբ այդ այդպես չէ, որովհետև անցյալ տարի բազմաթիվ մեքենաներ պարապ կանգնած էին աշխատող ձեռքերի պակասության պատճառով» («Imports of Insp. of Fact. for 31st October 1866», էջ 81)։<br>85a Բիրմինհամում 1875 թվականի հունվարի 15-ին սանիտարական կոնֆերենցիայի բացմանը այն ժամանակ քաղաքագլուխ {հիմա (1883 թ.) առևտրի մինիստր}  Չեմբեռլենի արտասանած ճառը։</ref>։ Բացի դրանից, կապիտալն այնպես արագ է սպառում աշխատուժը, որ բանվորն արդեն միջին հասակում մեծ մասամբ ավելի կամ պակաս չափով զառամած է լինում։ Նա ընկնում է ավելցուկների շարքերը կամ ավելի բարձր աստիճանից ետ է մղվում դեպի ցածր աստիճանը։ Խոշոր արդյունաբերության բանվորների մոտ է հենց, որ հանդիպում ենք կյանքի ամենակարճ տևողությանը։ «Մանչեստրի սանիտարական բժիշկ դ-ր Լին հավաստել է, որ այդ քաղաքում ունևոր դասակարգի կյանքի միջին տևողությունը 38 տարի է, բանվոր դասակարգինը՝ միայն 17։ Լիվերպուլում այդ կազմում է առաջին դասակարգի համար՝ 35 տարի, երկրորդի համար՝ 15։ Դրանից հետևում է, որ արտոնյալ դասակարգը կյանքից կրկնապատիկից էլ ավելի երկարատև ուղեգիր է ստացել (had a lease of life), քան պակաս նպաստավոր պայմաններում գտնվող նրա համաքաղաքացիների դասակարգը» [''Տես 85a ծանոթ.'']։ Այդ հանգամանքներում պրոլետարիատի հիշյալ մասի բացարձակ աճումը պետք է տեղի ունենա այնպիսի ձևով, որը նրա թիվն ավելացնում է, չնայած նրա տարրերի արագ մաշվելուն։ Այսպիսով, բանվորների սերունդների արագ հաջորդափոխություն է պահանջվում։ (Այս օրենքը ուժ չունի բնակչության մնացած դասակարգերի նկատմամբ։) Հասարակական այդ պահանջմունքը բա։վարարվում է վաղաժամ ամուսնություններով — ա՛յն պայմանների անհրաժեշտ հետևանքով, որոնց մեջ ապրում են խոշոր արդյունաբերության բանվորները — և այն պրեմիայով, որ երեխաների շահագործումը տալիս է բանվորների երեխաներ արտադրելու համար։

Հենց որ կապիտալիստական արտադրությունը տիրանում է գյուղատնտեսությանը, կամ այն չափով, որով նա տիրանում է գյուղատնտեսությանը, այդ բնագավառում գործող կապիտալի կուտակմանը զուգընթաց բացարձակորեն պակասում է գյուղական բանվորների պահանջարկը, ընդ որում բանվորների հետմղումը չի ուղեկցվում ավելի մեծ ներգրավումով, ինչպես ոչ-հողագործական արդյունաբերության մեջ։ Ուստի գյուղական բնակչության մի մասը շարունակ քաղաքային կամ մանուֆակտուրային պրոլետարիատի փոխարկվելու անցողիկ վիճակում է գտնվում և այդ փոխարկման համար նպաստավոր պայմանների է սպասում։ (Մանուֆակտուրա բառն այստեղ — ամեն մի ոչ-հողագործական արդյունաբերության իմաստով։)<ref>1861 թվականի մարդահամարի համաձայն, Անգլիայում և Ուելսում հաշվվում էր «781 քաղաք 10 960 998 բնակչով, այնինչ գյուղերում և գյուղական ծխերում հաշվվում էր միմիայն 9 105 226 հոգի։ 1851 թվականի մարդահամարի մեջ ցույց էր տրված 580 քաղաք, որոնց բնակչությունը մոտավորապես հավասար էր նրանց մերձակա գյուղական օկրուգների բնակչությանը։ Բայց մինչդեռ գյուղական օկրուգներում հաջորդ տասնամյակի ընթացքում բնակչությունն աճել է միայն կես միլիոնով, 580 քաղաքում բնակչությունն աճել է 1554 067 հոգով։ Գյուղական ծխերում բնակչության աճը կազմում է 6,5 %, քաղաքներում՝ 17,3 %։ Աճի նորմայի տարբերությունը պայմանավորված է գյուղից քաղաք կատարվող գաղթով։ Բնակչության ընդհանուր աճի երեք քառորդը քաղաքներին է ընկնում» («Census etc.», հ. III, էջ 11, 12)։</ref> Հարաբերական ավելցուկ բնակչության այս աղբյուրը շարունակ հոսում է, բայց նրա մշտական հոսանքը դեպի քաղաքները ենթադրում է արդեն գյուղում շարունակ թաքնված գերբնակչություն, որի չափերը տեսանելի են դառնում այն ժամանակ միայն, երբ հեռատար առուները բացառիկորեն լայն են բացվում։ Այս պատճառով գյուղական բանվորին իջեցնում են աշխատավարձի ամենացածր մակարդակին, և նա միշտ մի ոտքով կանգնած է պաուպերիզմի ճահճի մեջ։

Հարաբերական գերբնակչության երրորդ կատեգորիան, լճացած գերբնակչությունը, կազմում է բանվորական ակտիվ բանակի մի մասը, բայց բնորոշվում է զբաղմունքի ծայրահեղ անկանոնությամբ։ Այսպիսով, նա կապիտալի համար կազմում է ազատ աշխատուժի մի անսպառ ամբար։ Նրա կենսական մակարդակն ընկնում է բանվոր դասակարգի նորմալ միջին մակարդակից ցած, և կապիտալի համար հենց այս է նրան դարձնում առանձնահատուկ շահագործման ճյուղերի լայն հիմք։ Նա բնորոշվում է աշխատաժամանակի մաքսիմումով և աշխատավարձի մինիմումով։ Տանը կատարվող աշխատանքի հատվածում մենք արդեն ծանոթացանք նրա գլխավոր ձևին։ Նա շարունակ հավաքագրվում է խոշոր արդյունաբերության ու հողագործության ավելցուկ բանվորներից և, հատկապես, արդյունաբերության այն կործանվող ճյուղերի բանվորներից, որտեղ արհեստային արտադրությունը հաղթվում է մանուֆակտուրային արտադրությունից, մանուֆակտուրայինը մեքենայական արտադրությունից։ Նրա ծավալն ընդարձակվում է այն չափով, որչափով զարգանում է «ավելցուկ» բանվորների ստեղծումը կուտակման ծավալին ու թափին զուգընթաց։ Բայց նա միաժամանակ կազմում է բանվոր դասակարգի ինքնավերարտադրվող ու ինքնահավերժացվող տարրը, մի տարր, որը հարաբերաբար ավելի մեծ մասնակցություն է ունենում բանվոր դասակարգի ընդհանուր աճման մեջ, քան մնացած բոլոր տարրերը։ Եվ իրոք, ո՛չ միայն ծնունդների ու մահվան դեպքերի թիվը, այլև ընտանիքների բացարձակ մեծությունը հակառակ հարաբերական են աշխատավարձի բարձրությանը, այսինքն՝ կենսամիջոցների այն մասսային, որ ունեն բանվորների տարբեր կատեգորիաները։ Կապիտալիստական հասարակության այս օրենքը որպես մի անմիտ բան կհնչեր, եթե մենք այն կիրառեինք վայրենիների կամ նույնիսկ քաղաքակիրթ գաղութականների նկատմամբ։ Նա մեզ հիշեցնում է անհատապես թույլ և դաժան հալածանքների ենթարկվող կենդանական տեսակների մասսայական բազմացումը<ref>«Աղքատությունը, ըստ երևույթին, նպաստում է բազմանալուն» (A. Smith: «Wealth of Nations», գիրք I, գլ. 8 [А. Смит: «Богатство народов». Соцэкгиз, 1935, էջ 72])։ Նրբակիրթ ու սրամիտ աբբա Գալիանիի կարծիքով, այդ նույնիսկ աստվածային, մի առանձնապես իմաստուն սահմանում է. «Աստված այնպես է տնօրինել, որ ամենամեծ թվով ծնվում են ամենաօգտակար աշխատանքներ կատարող մարդիկ» (Galianii: «Della Moneta», Custodi-ի ժողովածուի հատ. III. «Scrittori Classici italiani di Economia Politica». Parte Moderna, Milano 1801, էջ 78)։ «Սովի ու Համաճարակների ծայրահեղ սահմանին հասնող աղքատությունը ո՛չ թե կասեցնում է բնակչության աճումը, այլ մեծացնելու հակում ունի» (S. Laing: «National Distress», 1844, էջ 69)։ Այս դրույթի վիճակագրական լուսաբանությունից հետո Լենգը շարունակում է. «Եթե ամենքն էլ բարենպաստ պայմաններում ապրեին, ապա աշխարհը կամայանար»։</ref>։

Վերջապես, հարաբերական գերբնակչության ստորին խավը ապրում է պաուպերիզմի ոլորտում։ Եթե մի կողմ թողնենք թափառաշրջիկներին, հանցագործներին ու պոռնկությամբ ապրողներին,— կարճ ասած, ամբողջ իսկական լումպեն-պրոլետարիատին, ապա հասարակության այդ խավը կազմված է երեք կատեգորիայից։ Առաջին՝ աշխատունակներ։ Բավական է միայն մակերեսորեն աչքի անցկացնել անգլիական պաուպերիզմի վիճակագրությունը. և մենք կտեսնենք, որ նրա մասսան ամեն մի ճգնաժամի հետ ավելանում է և գործերի ամեն մի աշխուժացման հետ՝ նվազում։ Երկրորդ որբեր և պաուպերների երեխաներ։ Դրանք արդյունաբերական ռեզերվային բանակի թեկնածուներն են. արդյունաբերական ուժեղ վերելքի շրջաններում, ինչպես, օրինակ, 1860 թվականին, նրանք արագորեն ու մասսայաբար մտնում են բանվորական ակտիվ բանակի մեջ։ Երրորդ՝ վհատվածներ, աղքատացածներ, անաշխատունակներ։ Սրանք այն մարդիկ են հատկապես, որոնք կորչում , են իրենց անշարժությունից աշխատանքի բաժանման հետևանքով, կամ այնպիսիներ, որոնք բանվորի նորմալ տարիքից ավելի են ապրում. վերջապես, դրանք արդյունաբերության այն զոհերն են, որոնց թիվը շարունակ աճում է վտանգավոր մեքենաների, հանքագործության, քիմիական գործարանների տարածման հետ և այլն — հաշմանդամներ, հիվանդոտներ, այրիներ և այլն։ Պաուպերիզմը բանվորական ակտիվ բանակի հաշմանդամանոցն է և արդյունաբերական ռեզերվային բանակի մեռած բեռը։ Պաուպերիզմի արտադրումը ենթադրվում է հարաբերական գերբնակչությանն արտադրությամբ, առաջնի անհրաժեշտությունը՝ երկրորդի անհրաժեշտությամբ, հարաբերական գերբնակչության հետ նա կազմում է կապիտալիստական արտադրության գոյության և հարստության զարգացման պայմանը։ Նա պատկանում է կապիտալիստական արտադրության faux frais-ի [անարտադրողական ծախքերի] շարքին, որոնք, սակայն, կապիտալը մեծ մասամբ կարողանում է իր վրայից բարդել բանվոր դասակարգի ու մանր բուրժուազիայի ուսերին։

Չորրորդ բաժնում հարաբերական հավելյալ արժեքի արտադրությունը վերլուծելիս մենք տեսանք, որ կապիտալիստական սիստեմում աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժը բարձրացնելու բոլոր մեթոդները իրագործվում են ի հաշիվ անհատական բանվորի արտադրությունը զարգացնելու բոլոր միջոցները փոխարկվում են արտադրողին հպատակեցնելու և շահագործելու միջոցների, այլանդակում են բանվորին, նրան դարձնելով կիսատ մարդ, նրան իջեցնում են մեքենայի կցորդի աստիճանին, ավելացնելով աշխատանքի ծանրությունը, այն զրկում են բովանդակությունից, բանվորից օտարում են աշխատանքի պրոցեսի հոգևոր ուժերն այն չափով, որչափով գիտությունն աշխատանքի պրոցեսի մեջ է մտնում որպես ինքնուրույն ուժ, նրանք խեղաթյուրում են այն պայմանները, որոնց մեջ աշխատում է բանվորը, նրան աշխատանքի պրոցեսի ժամանակ ենթարկում են ամենամանր զզվելի բռնության, նրա կյանքի ամբողջ ժամանակը դարձնում են աշխատանքի ժամանակ, նրա կնոջն ու երեխաներին նետում են կապիտալի Ջագերնաուտյան կառքի տակ։ Բայց հավելյալ արժեքի արտադրության բոլոր մեթոդները կուտակման մեթոդներ են միաժամանակ, և կուտակման ամեն մի ընդարձակում, ընդհակառակը, դառնում է այդ մեթոդների զարգացման միջոց։ Դրանից հետևում է, որ այն չափով, որչափով կուտակվում է կապիտալը, բանվորի դրությունը պետք է վատանա, որքան էլ բարձր լինի կամ ցածր լինի նրա վարձատրությունը։ Վերջապես, այն օրենքը, որ հարաբերական գերբնակչությանը կամ արդյունաբերական ռեզերվային բանակին հավասարակշռության մեջ է պահում կուտակման չափի ու թափի հետ, բանվորին ավելի ամուր է գամում կապիտալին, քան Հեփեստոսի կռանը Պրոմեթեոսին գամել էր ժայռին։ Այդ օրենքը պայմանավորում է կապիտալի կուտակմանը համապատասխանող աղքատության կուտակում։ Հետևապես, հարստության կուտակումը մի բևեռում միաժամանակ աղքատության, աշխատանքի տառապանքի, ստրկության, տգիտության, վայրենացման ու բարոյական անկման կուտակումն է հակառակ բևեռում, այսինքն՝ այն դասակարգի կողմում, որն իր սեփական արդյունքն արտագրում է որպես կապիտալ։

Կապիտալիստական կուտակման այս անտագոնիստ ական բնույթը<ref>«Օրեցօր ավելի ակներև է դառնում, որ արտադրության այն հարաբերությունները, որոնցով շարժվում է բուրժուազիան, ո՛չ թե ամբողջական, պարզ, այլ երկակի բնույթ են կրում. որ այն չափով, որչափով հարստություն է արտադրվում, արտադրվում է նաև աղքատություն. որ այն չափով, որչափով արտադրողական ուժերի զարգացում է տեղի ունենում, զարգանում է նաև ճնշման ուժը. որ այդ հարաբերությունները բուրժուական հարստություն, այսինքն՝ բուրժուական դասակարգի հարստություն են արտադրում այն եղանակով միայն, որ նրանք շարունակ ոչնչացնում են այդ դասակարգի առանձին անդամների հարստությունը և շարունակ բազմացող պրոլետարիատ են ստեղծում» (Karl Marx: «Misère de la Philosophie», էջ 116)։ [Կ. Մարքս. «Փիլիսոփայության աղքատությունը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. V, էջ 375։]</ref> տարբեր ձևերով ընդունված է տնտեսագետների կողմից, թեև նրանք այդ ձևերի հետ մի կույտի մեջ են խառնում արտադրության մինչկապիտալիստական եղանակների մասամբ համանման, բայց, այնուամենայնիվ, էապես տարբեր երևույթները։

Հիմա, մյուս կողմից, քննենք հարստության աճումը։ Այստեղ ամենաապահով հենակետը տալիս է եկամտահարկի ենթակա շահույթների, հողային ռենտայի և այլ եկամուտների շարժումը։ Հարկման ենթակա շահույթի (ֆերմերներին ու մի քանի այլ հատվածներ այստեղ չհաշված) աճը 1853-ից մինչև 1864 թվականը Մեծ Բրիտանիայի համար կազմել է 50,47% (կամ տարեկան միջին 4,58%)<ref>«Tenth Report of the Commissioners of H. M.’s Inland Revenue». London 1866, էջ 38։</ref>, այդ նույն ժամանակաշրջանում բնակչության աճը՝ մոտ 12%։ Հարկված հողային ռենտայի (այստեղ հաշված տները, երկաթուղիները, հանքերը, ձկնորսարանները և այլն) աճը 1853—1864 թվականներում կազմել է 38 %, կամ տարեկան 3<math>^5/_{12}</math>%, ընդ որում ամենամեծ ավելացումը տվել են հետևյալ հատվածները.

Եթե մենք 1853—1864 թթ. ժամանակաշրջանի սահմաններում համեմատենք յուրաքանչյուր չորս տարին, ապա կտեսնենք, որ եկամուտների աճման աստիճանը շարունակ մեծանում է։ Օրինակ, շահույթից ստացվող եկամուտների համար այդ աճումը կազմում է 1853—1857 թվականներին տարեկան 1857—1861 թվականներին՝ տարեկան 2,74% և 1861 —1864 թվականներին՝ տարեկան 9,30%։ Եկամտահարկի ենթակա եկամուտների ընդհանուր գումարը Միացյալ թագավորության մեջ 1856 թվականին կազմել է 307 068 898 ֆունտ ստեռլինգ, 1859 թ.— 328 127 416 ֆնտ. ստեռլ., 1862 թ.— 351 745 241 ֆնտ. ստեռլ., 1863 թ.— 359 142 897 ֆնտ. ստեռլ., 1864 թ.— 362 462 279 ֆնտ. ստեռլ., 1865 թ.— 385 530 020 ֆնտ. ստեռլ.<ref>Այս թվերը համեմատության համար բավական են, բայց որպես բացարձակ թվեր՝ սխալ են, որովհետև տարեկան հավանորեն 100 միլիոն ֆունտ ստեռլ. «թաքցվում է»։ Ներքին եկամուտների հարկումով զբաղվող պաշտոնյաների գանգատները սիստեմատիկ խաբեության մասին, հատկապես առևտրականների ու արդյունաբերողների կողմից, կրկնվում են նրանց յուրաքանչյուր հաշվետվության մեջ։ Օրինակ, «Մի ակցիոներական ընկերություն իր հարկման ենթակա շահույթը 6 000 ֆունտ ստեռլինգ որոշեց. գնահատողը որոշեց 88 000 ֆունտ ստեռլ., և հարկը, վերջիվերջո, վճարվեց այդ գումարի համար։ Մի ուրիշ ընկերություն 190 000 ֆունտ ստեռլ. եկամուտ ցույց տվեց, բայց ստիպված եղավ խոստովանելու, որ եկամտի իրական գումարը 250 000 ֆունտ. ստեռլինգ է» (նույն տեղում, էջ 42)։</ref>։

Միացյալ թագավորության մեջ 1855 թվականին արտադրվել է 61453 079 տոննա քարածուխ 16113 267 ֆնտ. ստեռլ. արժեքով, 1864-ին՝ 92 787 873 տոննա 23 197 068 ֆնտ. ստեռլ. արժեքով, 1855-ին՝ 3 218 154 տոննա չուգուն 8 045 385 ֆնտ. ստեռլ. արժեքով, 1864-ին՝ 4 767 951 տոննա 11 919 877 ֆնտ. ստեռլ. արժեքով։ Շահագործվող երկաթուղիների երկարությունը Միացյալ թագավորության մեջ 1854 թվականին կազմում էր 8 054 մղոն, նրանց մեջ ներդրված կապիտալը՝ 286 068 794 ֆնտ. ստեռլ., 1864 թվականին երկարությունը 12 789 մղոն էր, ներդրված կապիտալը՝ 425 719 613 ֆնտ. ստեռլ.։ 1854 թվականին Միացյալ թագավորության ամբողջ արտահանության ու ներմուծման ընդհանուր գումարը կազմում էր 268 210 145 ֆնտ. ստեռլ. և 1865-ին՝ 489 923 285 ֆ. ստ.։ Հետևյալ աղյուսակը ցույց է տալիս արտահանության շարժումը.

         <TD align=right>58 812 377</TD>

         <TD><ref>Այժմ, 1867 թ. մարտին, Հնդկա-չինական շուկան արդեն նորից բոլորովին լեփ-լեցուն է անգլիական բամբակեղենի գործարանատերերի կողմից կոնսիգնացիայով ուղարկված ապրանքներով։ 1866 թվականին սկսվեց բամբակեղենի արդյունաբերության բանվորների աշխատավարձի իջեցումը 5%-ով, 1867 թվականին այդպիսի գործառնության հետևանքով Պրեստոնում տեղի ունեցավ 20 000 բանվորի գործադուլ։ {Սա նախերգանքն էր այն ճգնաժամի, որ պայթեց շուտով դրանից հետո։ Ֆ. Է.}</ref></TD>

Այս փոքրաթիվ տվյալներից հետո հասկանալի կլինի բրիտանական ժողովրդի գլխավոր ռեգիստրատորի հաղթական աղաղակը. «Որքան էլ արագ է աճել բնակչությունը, նա չի հասել արդյունաբերության ու հարստության զարգացման հետևից»<ref>«Census etc.», հ. III, էջ 11։</ref>։ Հիմա դառնանք այդ արդյունաբերության անմիջական գործակալներին կամ այդ հարստությունն արտադրողներին, բանվոր դասակարգին։ «Երկրի սոցիալական կացության ամենատխուր գծերից մեկն այն է,— ասում է Գլադստոնը,— որ այժմ տեղի է ունենում ժողովրդի սպառողական ուժի միանգամայն անկասկած պակասում և բանվոր դասակարգի զրկանքների ու աղքատության աճում։ Միաժամանակ կատարվում է հարստության մշտական կուտակում բարձր դասակարգերի մոտ և կապիտալի անընդհատ աճում»<ref>Գլադստոնը համայնքների պալատում 1843 թվականի փետրվարի 13-ին («Times», 14 February 1843.— «Hansard», 13 February)։</ref>։ Այսպես էր խոսում այդ մեղրածորան մինիստրը համայնքների պալատում 1843 թ. փետրվարի l3-ին։ Քսան տարի անց, 1863 թվականի ապրիլի 16-ին, իր բյուջեն մտցնելիս նա ասում էր. «1842-ից մինչև 1852 թվականն այս երկրի հարկման ենթակա եկամուտն աճել է 6%-ով... 1853-ից մինչև 1861 թվականը, 8 տարում, եթե 1853 թվականի եկամուտը հիմք ընդունենք, այդ եկամուտն աճել է 20%-ով։ Փաստը այնքան ապշեցուցիչ է, որ գրեթե անհավատալի է թվում... Հարստության ու հզորության այս շշմեցուցիչ ավելացումն... ամբողջովին սահմանափակվում է ունևոր դասակարգերով, բայց... բայց այդ պետք է անուղղակի կերպով օգուտ բերի նաև բանվոր բնակչությանը, որովհետև այդ էժանացնում է ընդհանուր սպառման առարկաները,— այն ժամանակ, երբ հարուստներն ավելի հարուստ են դարձել, աղքատները համենայն դեպս ավելի պակաս աղքատ են դարձել։ Ես չեմ վստահանում պնդել, թե աղքատության ծայրահեղությունները նվազել են»<ref>Գլադստոնը համայնքների պալատում 1863 թվականի ապրիլի 16-ին («Morning Star», 17 April)։</ref>։ Որքա՜ն թույլ է ճառի մխիթարական մասը։ Եթե բանվոր դասակարգը մնացել է «աղքատ», միայն «ավելի պակաս աղքատ» այն չափով, որչափով նա սեփականատերերի դասակարգի համար «հարստության ու հզորության շշմեցուցիչ ավելացում» է ստեղծել, ապա այդ նշանակում է, որ նա հարաբերաբար մնացել է առաջվա պես աղքատ։ Եթե աղքատության ծայրահեղությունները չեն պակասել, ապա նրանք ավելացել են, որովհետև հարստության ծայրահեղությունները ավելացել են։ Ինչ վերաբերում է կենսամիջոցների էժանանալուն, ապա պաշտոնական վիճակագրությունը, օրինակ՝ Լոնդոնի Orphan Asylum-ի (որբանոցի) տվյալները ցույց են տալիս 1860-ից մինչև 1862 թվականը տևող եռամյակում 20%-ի թանկացում 1851—1853 թվականների եռամյակի համեմատությամբ։ Հաջորդ 3 տարում, 1863—1865 թվականներին, մսի, յուղի, կաթի, շաքարի, աղի, ածխի և բազմաթիվ այլ անհրաժեշտ կենսամիջոցների պրոգրեսիվ թանկացում<ref>Տե՛ս պաշտոնական տվյալները Կապույտ գրքում, «Miscellaneous Statistics of the United Kingdom». Մասն VI. London 1866» էջ 260—273, տարբեր տեղերում։ Որբանոցների և այլ հիմնարկների վիճակագրության փոխարեն որպես ապացույց կարող էին ծառայել նմանապես մինիստրական լրագրերի դեկլամացիաները, երբ նրանք հանդես են գալիս ի պաշտպանություն թագավորական տան երեխաներին օժիտ տալուն։ Այս դեպքում նրանք երբեք չեն մոռանում կենսամիջոցների թանկացումը։</ref>։ Գլադստոնի հաջորդ բյուջետային ճառը, 1864 թ. ապրիլի 7-ին, մի պինդարյան գովերգ է շահառության հաջողությունների և ժողովրդի այն երջանկության, որը չափավորվում է «աղքատությամբ»։ Նա խոսում է «պաուպերիզմի եզրին» կանգնած մասսաների մասին, արտադրության այն ճյուղերի մասին, «որտեղ աշխատավարձը չի բարձրացել», և վերջում բանվոր դասակարգի երջանկությունը եզրափակում է հետևյալ արտահայտություններով. «Մարդկային կյանքը տասից ինը դեպքում սոսկ մի կռիվ է գոյության համար»<ref>Գլադստոնը համայնքների պալատում 1864 թ. ապրիլի 7-ին։ Իսկ «Hansard»-ի փոփոխակն ասում է. «Է՛լ ավելի ընդհանուր ձևով արտահայտված,— ի՞նչ է ներկայացնում մեծ մասամբ մարդկային կյանքը, եթե ոչ գոյության կռիվ»։ — Գլադստոնի 1863 և 1864 թվականների բյուջետային Ճառերի մշտական աղաղակող հակասությունները մի անգլիացի հեղինակ բնորոշում է Բուալոյից բերած հետևյալ ցիտատով [«Oeuvres», հ. I, Londres 1780, էջ 53].

«Voilà l’homme en eilet. II va du blaue au noir.

[«Ահա ինչ մարդ է, իսկապե՜ս։ Տատանվում է նա սպիտակի ու սևի միջև։ Առավոտը դատապարտում է՝ ինչին երեկոյան հավանություն էր ավեր Անտանելի՝ ուրիշների համար, իր համար էլ մի բեռ, փոխում է տրամադրությունը նա ամեն վայրկյան, ինչպես մոգան»։]

(«The Theory of the Exchanges etc.», London 1864, էջ 135)։</ref>։ Պրոֆեսոր Ֆաուսետը, որը կաշկանդված չէ պաշտոնական նկատառումներով, ինչպես Գլադստոնը, պարզ ու որոշակի հայտարարում է. «Ես, հասկանալի է, չեմ ժխտում, որ փողով տրվող վարձը կապիտալի այդ մեծացման հետ (վերջին տասնամյակներում) բարձրացել է, բայց այդ թվացող շահումն զգալի չափով ոչնչանում է նրանով, որ անհրաժեշտ շատ կենսամիջոցներ շարունակ թանկանում են (նրա կարծիքով՝ ազնիվ մետաղների արժեքի անկման պատճառով)... Հարուստներն արագորեն ավելի հարուստ են դառնում (the rich grow rapidly richer), այնինչ աշխատավոր դասակարգերի կյանքում ոչ մի նկատեի բարելավում... Բանվորները համարյա ստրկանում են կրպակատերերին, որոնք պարտապանն են նրանք»<ref>H. Fawcett: «The Economic Position of the British Labourer». London 1865, էջ 67, 82։ Ինչ վերաբերում է այն ավելացող կախմանը, որ բանվորներն ունեն կրպակատերերից, ապա այդ նրանց զբաղմունքի հարաճուն տատանումների ու ընդհատումների հետևանք է։</ref>։

Աշխատանքային օրվան ու մեքենաներին վերաբերող բաժիններում մեր առջև բացահայտվեց, թե ինչ պայմաններում էր բրիտանական բանվոր դասակարգը «հարստության ու հզորության շշմեցուցիչ ավելացում» ստեղծում ունևոր դասակարգերի համար։ Սակայն բանվորն այն ժամանակ մեզ զբաղեցնում էր առավելապես իր հասարակական ֆունկցիան կատարելու ժամանակ։ Կապիտալիստական կուտակման օրենքը լիովին լուսաբանելու համար անհրաժեշտ է աչքի առաջ ունենալ նաև բանվորի դրությունն արհեստանոցիդ դուրս, նրա սննդի ու բնակարանի պայմանները։ Այս գրքի շրջանակները մեզ ստիպում են այստեղ ամենից առաջ նկատի ունենալ արդյունաբերական պրոլետարիատի և հողագործական բանվորների ամենավատ վարձատրվող մասին, այսինքն՝ բանվոր դասակարգի մեծ մասին։

Բայց նախապես մի քանի խոսք ասենք պաշտոնական պաուպերիզմի կամ բանվոր դասակարգի այն խավի մասին, որը զրկվել է իր գոյության նախադրյալից՝ աշխատուժը վաճառելու հնարավորությունից, և իր թշվառ կյանքը քարշ է տալիս հասարակական ողորմություն հաշվին։ Պաշտոնական տվյալներով, Անգլիայում<ref>Անգլիայի մեջ միշտ հաշվվում է Ուելսը, Մեծ Բրիտանիայի մեջ Անգլիան, Ուելսն ու Շոտլանդիան, Միացյալ թագավորության մեջ՝ հիշյալ երեք երկիրն ու Իռլանդիան։</ref> հաշվվում էր 1855 թվականին 851 369 պաուպեր, 1856-ին՝ 877 767, 1865-ին՝ 971 433։ Բամբակի սովի հետևանքով 1863 և 1864 թվականներին այդ թիվը աճելով՝ հասավ է 079 382-ի և 1 014 978-ի։ 1866 թվականի ճգնաժամը, որ ամենից ծանր կերպով հարվածեց Լոնդոնին, համաշխարհային շուկայի այդ կենտրոնում, որն ավելի շատ բնակիչ ունի, քան Շոտլանդիայի թագավորությունը, առաջ բերեց 1866 թվականին պաուպերների թվի ավելացում 19,5%-ով՝ 1865 թվականի համեմատությամբ, և 24,4%-ով՝ 1864 թվականի համեմատությամբ, և 1867 թվականի առաջին ամիսներում՝ է՛լ ավելի մեծ ավելացում, քան 1866 թվականին էր նկատվում։ Պաուպերիզմի վիճակագրությունը վերլուծելիս անհրաժեշտ է երկու կետի վրա ուշադրություն դարձնել։ Մի կողմից՝ պաուպերների քանակի պակասումն ու ավելացումը արդյունաբերական ցիկլի փուլերի պարբերական հաջորդափոխությունների արտացոլումն է։ Մյուս կողմից՝ պաշտոնական վիճակագրությունն սկսում է պաուպերիզմի իրական ծավալի ավելի ու, ավելի խաբուսիկ ցուցանիշը դառնալ այն չափովի, որչափով կապիտալի կուտակման հետ զարգանում է դասակարգային պայքարը, ուստի և բանվորների ինքնագիտակցությունը։ Օրինակ, պաուպերների հետ վարվելու բարբարոսությունը, որի մասին վերջին երկու տարում այնպես բարձր աղաղակում էր անգլիական մամուլը («Times», «Pall Mall Gazette» և այլն), հին երևույթ է։ Ֆ. Էնգելսը 1844 թվականին հավաստում է բոլորովին նույնպիսի սարսափներ և նույնպիսի անցողիկ կեղծավոր վրդովմունք «սենսացիոն գրականության» ոլորտում։ Բայց վերջին տասնամյակներում սովամահության («deaths by starvation») դեպքերի թվի սարսափելի աճումը Լոնդոնում անպայման ապացուցում է, որ աճում է բանվորների զզվանքը դեպի աշխատատներում<ref>Ա. Սմիթի ժամանակվանից հետո կատարված առաջադիմության վրա մի յուրահատուկ լույս է սփռում այն հանգամանքը, որ workhause աշխատատուն] բառը նրա աչքում երբեմն դեռ հոմանիշ է manufactory [մանուֆակտուրա] բառին։ Օրինակ, աշխատանքի բաժանմանը վերաբերող գլխի սկզբում, «Միևնույն աշխատատան մեջ հաճախ կարող են հավաքված լինել աշխատանքի տարբեր ճյուղերում զբաղված մարդիկ»։ [Հմմտ, «Богатство народов». Соцэкгиз, 1935 թ., էջ 3։]</ref>, աղքատների այդ պատժիչ հիմնարկներում, բույն դրած ստրկությունը։

Հիմա դառնանք արդյունաբերական բանվոր դասակարգի վատ վարձատրվող խավերին։ 1862 թվականի բամբակի սովի ժամանակ Privy Council-ը [Գաղտնի խորհուրդը] հանձնարարեց դ-ր Սմիթին հետազոտել Լանկաշիրի ու Չեշիրի բամբակեղենի արդյունաբերության՝ աղքատության մատնված բանվորների սննդի դրությունը։ Երկարամյա նախկին դիտմունքները նրան բերել էին այն եզրակացության, որ «քաղցից առաջացող հիվանդությունները (starvation diseases) կանխելու համար» բանվորուհու օրական սնունդը պետք է պարունակի միջին հաշվով առնվազն 3 900 գրան ածխածին ու 180 գրան ազոտ, տղամարդու օրական սնունդը՝ առնվազն 4 300 գրան ածխածին և 200 գրան ազոտ, այսինքն՝ կնոջ համար մոտավորապես այնքան սննդանյութ, որքան պարունակվում է երկու ֆունտ լավ ցորենահացի մեջ, տղամարդու համար՝ <math>^1/_9</math>-ով ավելի, միջին հաշվով, մեծահասակ տղամարդկանց և կանանց համար շաբաթական առնվազն 28 600 գրան ածխածին և 1 330 գրան ազոտ։ Նրա հաշվարկումը ապշեցnւցիչ կերպով հաստատվեց գործնականում, որը հայտնաբերեց նրա համընկնումը սննդի այն խղճուկ քանակի հետ, որին հասցրել է կարոտությունը բամբակեղենի արդյունաբերության բանվորների սպառումը։ Նրանք 1862 թ. դեկտեմբերին շաբաթական ստանում էին 29 211 գրան ածխածին և 1295 գրան ազոտ։

Ընդհանուր հետևությունն այն էր, որ «քաղաքային բանվորների հետազոտված կատեգորիաներից միայն մեկի սպառած ազոտի քան ակր մի քիչ գերազանցում էր այն բացարձակ մինիմումը, որից ցած քաղցից հիվանդություններ են առաջ գալիս. որ երկու կատեգորիայի մոտ ինչպես ազոտային, այնպես էլ ածխածնային սննդի պակասություն է նկատվում, նրանցից մեկի մոտ՝ շատ մեծ պակասություն, որ հետազոտված հողագործական ընտանիքների մեկ հինգերորդից ավելին ածխածնային սննդի անհրաժեշտ քանակից պակաս է ստանում, մեկ երրորդից ավելին՝ ազոտային սննդի անհրաժեշտ քանակից պակաս, և որ երեք կոմսության մեջ (Բերկշիր, Օքսֆորդշիր և Սոմերսետշիր) ընդհանուր երևույթ էր նույնիսկ ազոտային սննդի մինիմումի պակասությունը»<ref>«Public Health, 6th Report etc. for 1863». London 1864, էջ 13։</ref>։ Հողագործական բանվորների մեջ Անգլիայի,— Միացյալ թագավորության այդ ամենահարուստ մասի,— հողագործական բանվորներն ամենավատ սնվողների թվին էին պատկանում»<ref>Նույն տեղում, էջ 17։</ref>։ Հողագործական բանվորների մեջ ընդհանրապես անբավարար սնունդը ընկնում է գլխավորապես կանանց ու երեխաներին, որովհետև «տղամարդը պետք է ուտի, որպեսզի իր աշխատանքը կատարի»։ Է՛լ ավելի մեծ կարիք էր մոլեգնում քաղաքային բանվորների հետազոտված կատեգորիաների մեջ։ «Նրանք այնպես վատ են սնվում, որ շատ դեպքերում անխուսափելի են դաժան և առողջությունը խորտակող զրկանքները» (այս բոլորը կապիտալիստի «ժուժկալությո՜ւնն է», այսինքն՝ հրաժարումը այն կենսամիջոցները վճարելուց, որոնք անհրաժեշտ են սոսկ նրա բանող ձեռքերի գոյությունը քարշ տալու համար)<ref>«Public Health, 6th Report etc. for 1863». London 1864, էջ 13։</ref>։

Հետևյալ աղյուսակը վերը հիշատակված զուտ քաղաքային բանվորական կատեգորիաների սնման պայմանները համեմատում է դ-ր Սմիթի ընդունած սննդի նվազագույն քանակի և բամբակեղենի արդյունաբերության բանվորների սննդի պայմանների հետ նրանց մեծագույն կարիքի ժամանակ<ref>Նույն տեղում, էջ 232։</ref>։

Արդյունաբերական բանվորների հետազոտված կատեգորիաների կեսը, <math>^{60}/_{125}</math>-ը, բացարձակապես գարեջուր չէր գործածում, 28%-ը՝ կաթ։ Ընտանիքին հասնող հեղուկ սննդամիջոցների շաբաթական միջին քանակը տատանվում էր 7-ից՝ կարուհիների մոտ, մինչև 24¾ ունցիա՝ գուլպայագործների մոտ։ Կաթ ամենևին չգործածողների մեծամասնությունը տվել են Լոնդոնի կարուհիները։ Շաբաթական սպառվող հացի քանակը կարուհիների մոտ 7¾ ֆնտից տատանվում էր մինչև 11¼ ֆնտ.՝ կոշկակարների մոտ, և չափահասների շաբաթական միջինը հասնում էր 9,9 ֆնտի։ Շաքարի (շաքարահյութի և այլն) քանակը կաշեձեռնոց արտադրողների մոտ շաբաթական 4 ունցիայից տատանվում էր մինչև 11 ունցիա՝ գուլպայագործների մոտ. շաբաթական միջին քանակը բոլոր կատեգորիաների համար՝ 8 ունցիա ամեն մի մեծահասակին։ Յուղի (ճարպի և այլն) նյութերի սպառման շաբաթական ընդհանուր միջին թիվը ամեն մի մեծահասակին՝ 5 ունցիա։ Ամեն մի մեծահասակի մսի (ճարպի և այլն) շաբաթական միջին քանակը տատանվում էր մետաքսագործների մոտ 7¼ ունցիայից մինչև 18¼ ունցիա՝ կաշեձեռնոց արտադրողների մոտ. տարբեր կատեգորիաների համար միջինը՝ 13,6 ունցիա։ Ամեն մի մեծահասակի սննդի շաբաթական ծախսը արտահայտվել է հետևյալ ընդհանուր միջին թվերով, մետաքսագործներ՝ 2 շիլլինգ 2½ պենս, կարուհիներ՝ 2 շիլլինգ 7 պենս, կաշեձեռնոց արտադրողներ՝ 2 շիլլինգ 9½ պենս, կոշկակարներ՝ 2 շիլլինգ 7¾ պենս, գուլպայագործներ՝ 2 շիլլինգ 6¼ պենս։ Մեկլսֆիլդի մետաքսագործների համար շաբաթական միջին ծախսը կազմեք է միայն 1 շիլլինգ 8½ պենս։ Ամենավատ կատեգորիաները կարուհիներն եղել, մետաքսագործներն ու կաշեձեռնոց արտադրողները<ref>«Public Health, 6th Report etc. for 1863». London 1864, էջ 232, 233։</ref>։

Իր ընդհանուր սանիտարական հաշվետվության մեջ դ-ր Սայմոնը սննդի այդ պայմանների մասին ասում է. «Որ բազմաթիվ դեպքերում սննդի պակասությունն առաջ է բերում հիվանդություններ կամ սաստկացնում է դրանք այդ կհաստատի ամեն մեկը, ով ծանոթ է աղքատների շրջանում կամ հիվանդանոցների ստացիոնար ու երթևեկ հաճախորդների հետ տեղի ունեցող բժշկական պրակտիկային... բայց սանիտարական տեսակետից սրան ավելանում է ևս մի ուրիշ, շատ կարևոր հանգամանք... Պետք է հիշել, որ նախքան սննդամիջոցներից զրկվելը մարդիկ սովին դիմադրելու համառ փորձեր են անում, և որ, որպես կանոն,... սննդի հսկայական աղքատիկությունը գալիս է միայն ուրիշ նախընթաց զրկանքներից հետո։ Դեռ շատ առաջ, մինչև սննդի պակասությունն սկսի ներգործել առողջության վրա, դեռ շատ առաջ, մինչև ֆիզիոլոգն սկսի հաշվել ածխածնի և ազոտի այն գրանները, որոնց միջև տատանվում է կյանքն ու սովամահությունը, դրանից շատ առաջ տնային տնտեսությունը զրկվում է նյութական բոլոր հարմարություններից։ Հագուստն ու վառելիքն է՛լ ավելի աղքատիկ են դառնում, քան ուտելիքը։ Չկա բավարար պաշտպանություն խստաշունչ եղանակի դեմ. բնակարանային տարածությունն այնքան է փոքրանում, որ դառնում է հիվանդությունների կամ նրանց սաստկացման պատճառ, տնային կարասիքի ու կահույքի խղճուկ մնացորդներն են մնում, նույնիսկ մաքրություն պահպանելը դառնում է մի չափազանց թանկ կամ դժվար բան։ Եթե սեփական արժանապատվության զգացումից դրդված դեռ փորձեր են արվում մաքրությունը պահպանելու, ապա ամեն մի այդպիսի փորձ պատճառ է դառնում սովահարության նորանոր տանջանքների։ Բնակարան են գտնում այնտեղ, որտեղ կարելի է ամենից էժան տուն վարձել — այնպիսի թաղերում, որտեղ սանիտարական ոստիկանության ձեռնարկումներս ամենանվազագույն հետևանքներ են ունենում, որտեղ կան ամենազզվելի կեղտահորեր, ամենավատ երթևեկություն, ամենաշատ կեղտոտություններ, ամենախղճուկ կամ ամենավատ ջրամատակարարում և, որչափով խոսքը վերաբերում է քաղաքներին, լույսի ու օդի ամենամեծ պակասություն։ Սրանք են առողջության համար այն վտանգները, որոնց անխուսափելիորեն ենթակա են աղքատները, եթե նրանց աղքատությունը կապված է սննդի պակասության հետ։ Եթե այդ չարիքների գումարը սոսկալի նշանակություն ունի կյանքի համար, ապա սննդի սոսկ պակասությունը սարսափելի է ինքնըստինքյան... Դրանք տանջալից մտքեր են, մանավանդ եթե հիշենք, որ այստեղ խոսքը չի վերաբերում այնպիսի աղքատության, որը ծնունդ է պարապության, այսինքն՝ հենց ինքն է մեղավոր իր առկայության համար։ Դա բանվորների աղքատությունն է։ Չէ՜ որ այն աշխատանքը, որի գնով քաղաքային բանվորները ձեռք են բերում սննդի հիշյալ խղճուկ քանակը, մեծ մասամբ երկարում է ամեն մի չափից ավելի, և սակայն շատ պայմանական իմաստով միայն կարելի է ասել, թե այդ աշխատանքը բանվորին հնարավորություն է տալիս պահպանելու իր գոյությունը... Չափազանց շատ դեպքերում իր գրչության այդ անվանական պահպանումը լոկ մի ավելի կարճ կամ ավելի երկար անուղղակի ճանապարհ է պաուպերիզմի հասնելու համարի<ref>«Public Health. 6th Report etc. for 1863». London 1864, էջ 14, 15։</ref>։

Միայն տնտեսական օրենքների ըմբռնումն է բացահայտում այն ներքին կապը, որ կա բանվորների ամենաաշխատասեր խավերի սովահարության տանջանքների և հարուստների՝ կապիտալիստական կուտակման վրա հիմնված բիրտ կամ նրբին շռայլության միջև։ Բոլորովին այլ է բնակարանային պայմանների հարցը։ Ամեն մի անաչառ դիտող այստեղ տեսնում է, որ որքան ավելի լայն է արտադրության միջոցների կենտրոնացումը, այնքան ավելի մեծ է բանվորների համապատասխան կուտակումը միևնույն տեղում, և որ, հետևապես, որքան ավելի արագ է ընթանում կապիտալիստական կուտակումը, այնքան ավելի վատ է բանվորների բնակարանային դրությունը։ Քաղաքների «բարեկարգումները» (improvement), որոնք ուղեկցվում են հարստության զարգացման, վատ կառուցված քաղաքամասերը քանդելու, բանկերի, ունիվերսալ խանութների և այլ նպատակով պալատներ շինելու, գործարար երթևեկության ու շքեղ կառքերի համար փողոցներ գցելու, քաղաքային երկաթուղիներ անցկացնելու և այլ միջոցներով, արագ կերպով դուրս են մղում աղքատներին դեպի ավելի ու ավելի վատ և ավելի ու ավելի լեփ-լեցուն հետնախորշը։ Մյուս կողմից, ամեն մեկին հայտնի է, որ բնակելի շենքերի թանկությունը հակառակ հարաբերական է նրանց որակին, և որ աղքատության հանքերը կառուցող-սպեկուլյանտների կողմից շատ ավելի մեծ շահույթով և ավելի փոքր ծախքերով են շահագործվում, քան երբևիցե Պոտոզիի արծաթի հանքերը։ Կապիտալիստական կուտակման և, հետևաբար, ընդհանրապես կապիտալիստական սեփականության հարաբերությունների անտագոնիստական բնույթն<ref>«Անձի իրավունքները դեռ ոչ մի տեղ այնպես բացահայտ ու անպատկառ կերպով չեն զոհաբերվել սեփականության իրավունքին, ինչպես բանվոր դասակարգի բնակարանային պայմաններում։ Յուրաքանչյուր մեծ քաղաք մարդկային զոհաբերությունների մի վայր է, մի սեղան, որի վրա ամեն տարի հազարավոր մարդիկ մորթվում են ագահության Մոլոխի համար» (S. Լaiոg: «National Distress», 1844, էջ 150)։</ref> այստեղ այն աստիճան ակներև է, որ այդ առարկայի վերաբերյալ անգլիական պաշտոնական հաշվետվություններն անգամ լիքն են «սեփականության ու նրա իրավունքների» վրա կատարվող հերետիկոսական հարձակումներով։ Չարիքն այնպես է տարածվում արդյունաբերության զարգացման, կապիտալի կուտակման քաղաքների աճման ու «զարգացման» զուգընթաց, որ սոսկ միայն վարակիչ հիվանդությունների երկյուղը, որոնք չեն խնայում նաև «մաքուր հասարակությանը», 1847-ից մինչև 1864 թվականը առաջ բերեց ոչ պակաս քան 10 պառլամենտական սանիտարական-ոստիկանական օրենք, իսկ վախեցած բուրժուազիան մի քանի քաղաքներում, ինչպիսին են Լիվերպուլը, Գլազգոն և այլն, միջամտեց այս բնագավառին իր մունիցիպալիտետների միջոցով։ Սակայն դ-ր Սայմոնը բացականչում է 1865 թվականի իր հաշվետվության մեջ. «Ընդհանրապես ասած՝ այս չարիքն Անգլիայում բոլորովին դարս է մնում վերահսկողությունից»։ Privy Council-ի կարգադրությամբ, 1864 թվականին տեղի ունեցավ գյուղական բանվորների, 1865 թվականին՝ քաղաքների ամենաաղքատ դասակարգերի բնակարանային պայմանների հետազոտում։ Դ-ր Յուլիան Հանտերի հիանալի աշխատությունները տպված էն «Public health»-ի յոթերորդ և ութերորդ հաշվետվությունների մեջ (1865 թ.)։ Գյուղական բանվորներին ես հետո կդառնամ։ Իսկ քաղաքների բնակարանային պայմանները նկարագրելուց առաջ ես կբերեմ դ-ր Սայմոնի հետևյալ ընդհանուր դիտողությունը. «թեև իմ պաշտոնական  տեսակետը,— ասում է նա,— բացառապես բժշկական է, սակայն մարդասիրության ամենահասարակ զգացումը թույլ չի տալիս անտեսել այդ չարիքի նաև մյուս կողմը։ Բարձր աստիճանի հասնելով՝ այդ չարիքը գրեթե անխուսափելիորեն պայմանավորում է ամեն մի վայելչության այնպիսի բացասում, մարմինների և ֆիզիկական գործողությունների այնպիսի կեղտոտ միախառնում, սեռերի այնպիսի մերկություն, որ այդ բոլորը գազանային և ոչ թե մարդկային բնույթ է կրում։ Այդպիսի ազդեցությունների ենթարկվելը մի ստորացում է, որն այնքան ավելի խորն է, որքան ավելի է շարունակվում։ Այն երեխաների համար, որոնք ծնվել են այդ անեծքի տակ, այդ ծառայում է որպես խայտառակության մկրտություն (baptism into infamy)։ Եվ ամեն մի չափից ավելի անհուսալի կլիներ այն ցանկությունը, որ այդպիսի պայմանների մեջ դրված մարդիկ ուրիշ կողմերով ձգտեին քաղաքակրթության այն մթնոլորտին, որի էությունը ֆիզիկական ու բարոյական մաքրությունն է<ref>«Public Health. 8th Report». London 1866, էջ 14, ծանոթագրություն։</ref>։

Գերլցված կամ նույնիսկ մարդկային բնակության համար բացարձակապես անպետք բնակելի շենքերի տեսակետից առաջին տեղը բռնում է Լոնդոնը։ «Երկու հանգամանք,— ասում է դ-ր Հանտերը,— կասկածից դուրս են, առաջին՝ Լոնդոնում մոտավորապես 20 մեծ ավան կա, յուրաքանչյուրը մոտ 10 000 անձից բաղկացած, այդ ավանների աղետալի դրությունը գերազանցում է այն ամենը, ինչ որ Անգլիայում երբևէ տեսնված է, և այդ դրությունը համարյա ամբողջովին բնակարանների վատ կառուցման հետևանք է. երկրորդ՝ այդ ավաններում տների գերլցվածությունն ու խարխուլ վիճակը այժմ անհամեմատ ավելի վատ է, քան 20 տարի առաջ»<ref>Նույն տեղում, էջ 89։ Այս ավանների երեխաների մասին դ-ր Հանտերն ասում է. «Մենք չգիտենք, թե աղքատների խիտ կուտակման այս ժամանակաշրջանից առաջ ինչպես էին մեծացնում երեխաներին, բայց համարձակ մարգարե չպետք է լինել գուշակելու համար այն ամենը, ինչ սպասել կարելի է այն երեխաներից, որոնք այս երկրում հավասարը չունեցող պայմանների մեջ հիմա կրթվում-պատրաստվում են վտանգավոր դասակարգերի անդամներ դառնալու համար, մինչև, կես գիշեր ժամանակ անցկացնելով ամեն հասակի հարբած, լկտի ու կռվարար մարդկանց հետ» (նույն տեղում, էջ 56)։</ref>։ «Չափազանցություն չի լինի ասել, որ Լոնդոնի ու Նյուկեստլի շատ մասերում կյանքը դժոխային է»<ref>Նույն տեղում, էջ 62։</ref>։

Բայց բանվոր դասակարգի համեմատաբար ավելի լավ դրության մեջ գտնվող մասն էլ, ինչպես նաև մանր կրպակատերերն ու մանր բուրժուազիայի մյուս տարրերը Լոնդոնում ավելի ու ավելի են ընկնում բնակարանային այդ գարշելի պայմանների անեծքի տակ այն չափով, որչափով զարգանում են «բարելավումները», իսկ դրանց հետ հին փողոցների ու տների քանդումը, որչափով աճում են գործարանների թիվն ու մարդկային հոսանքը դեպի մայր երկիրը, վերջապես, այն չափով, որչափով քաղաքային հողային ռենտայի հետ բարձրանում է նաև բնակարանավարձը։ «Բնակարանավարձն այնպես է չափից դուրս աճել, որ միայն սակավաթիվ բանվորներ կարող են վճարել մի սենյակից ավելիի վարձը»<ref>«Report of the Officer of Health of St. Martin’s-in-the-Fields», 1865.</ref>։ Լոնդոնում համարյա ոչ մի տնային սեփականություն չկա, որ շրջապատված չլինի ահագին թվով «middleman»-ներով [«միջնորդ»-ներով]։ Լոնդոնում հողի գինը, նրա տարեկան եկամուտների համեմատությամբ, միշտ չափազանց բարձր է, հատկապես այն պատճառով, որ ամեն մի գնորդ չարաշահում է՝ ձգտելով վաղ թե ուշ ազատվել նրանից Jury Price-ով (սեփականազրկման ժամանակ երդվյալների կողմից սահմանած սակագնով) կամ թե շահվել նրա արժեքի չափազանց բարձրացումից, որն առաջանում է որևէ խոշոր ձեռնարկության հարևանության պատճառով։ Դրա հետևանքն է լինում վարձման այն պայմանագրերի մշտական հավաքագնումը, որոնց ժամկետը լրանալու, վրա է։ «Այս գործով զբաղվող ջենտլմեններից կարելի է սպասել, ոյւ նրանք կվարվեն այնպես, ինչպես նրանք վարվում են,— որքան հնարավոր է՝ կենվորներից ավելի շատ պոկել և տները, որքան հնարավոր է, խղճուկ դրության մեջ հանձնել իրենց հաջորդներին»<ref>«Public Health. 8th Report». London 1866, էջ 91։</ref>։ Բնակարանային վարձը շաբաթական է, և այղ պարոնները ոչ մի ռիսկ չեն անում։ Քաղաքի սահմանագծում երկաթուղի կառուցելու հետևանքով «վերջերս Լոնդոնի արևելյան մասում մի շաբաթ երեկո կարելի էր տեսնել իրենց հին բնակարաններից վտարված բազմաթիվ ընտանիքների. նրանք թափառում էին իրենց աղքատիկ ունեցվածքը շալակներին և ոչ մի տեղ չէին կարող ապաստարան գտնել, բացի աշխատատնից»<ref>Նույն տեղում, էջ 88։</ref>։ Աշխատատներն արդեն լեփ-լեցուն էին, իսկ պառլամենտի կողմից արդեն թույլատրված «բարելավումները» դեռ իրենց իրագործման սկզբնական շրջանում էին գտնվում միայն։ Եթե բանվորներն իրենց հին տները քանդվելու հետևանքով վտարվում են, ապա նրանք իրենց ծխական շրջանը չեն թողնում կամ շատ-շա՜տ բնակություն են հաստատում նրա սահմանի վրա, մերձավոր ծխում։ «Բնականաբար, նրանք աշխատում են ըստ կարելույն իրենց աշխատավայրին մոտ բնակվելու։ Հետևանքն այն է լինում, որ երկու սենյակի փոխարեն ընտանիքն ստիպված է մեկում բնակվելու։ Նույնիսկ ավելի բարձր վարձով ձեռք բերած նոր բնակարանն ավելի վատթար է լինում, քան այն վատը, որից վտարել էին ընտանիքին։ Ստրենդի բանվորների կեսն արդեն պետք է երկու մղոն ճանապարհ անցնի մինչև աշխատավայր հասնելը»։ Այդ Ստրենդը, որի գլխավոր փողոցն օտարներին ապշեցնում է Լոնդոնի հարստությամբ, այդ քաղաքի համար կարող է մարդկանց կուտակման օրինակ ծառայել։ Ստրենդի մի ծխական համայնքում սանիտարական պաշտոնյան մեկ ակրի վրա հաշվել էր 581 մարդ, թեև Թեմզայի լայնության կեսն էլ է մտցնում այդ տարածության մեջ։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ ամեն մի սանիտարական-ոստիկանական ձեռնարկում, որը, ինչպես մինչև հիմա եղել է Լոնդոնում, անպետք տները քանդելով՝ բանվորներին վտարում է մի թաղամասից, գործնականում միայն այն հետևանքն է ունենում, որ նրանք մի ուրիշ թաղամասում է՛լ ավելի խիտ են կուտակվում իրար վրա։ «Կա՛մ,— ասում է դ-ր Հանտերը,— պետք է այդ ամբողջ արարողությանը, որպես կատարյալ անհեթեթության, վերջ տրվի, կա՛մ պետք է հասարակական համակրություն (!) զարթնի այն նպատակով, որն առանց չափազանցության կարելի է այժմ ազգային պարտք անվանել. այն է՝ բնակարան հայթայթել այն մարդկանց, որոնք, կապիտալի պակասության պատճառով, իրենք չեն կարող ձեռք բերել այն, բայց կարող էին պարբերական վճարումներով նրա վարձը մուծել»<ref>«Public Health. 8th Report». London 1866, էջ 89։</ref>։ Զարմանալի բան է այդ կապիտալիստական արդարադատություն ասածդ։ Հողի սեփականատերը, տնատերը, առևտրականը ամեն մի սեփականազրկման դեպքում, որը կապված է «բարելավումների» հետ, օրին.՝ երկաթուղիներ կառուցելիս, նոր փողոցներ շինելիս և այլն, ոչ միայն լիակատար հատուցում է ստանում. նա իր հարկադրական «ժուժկալության» համար աստվածային ու մարդկային օրենքների համաձայն պետք է, բացի դրանից, մի լավ շահույթով էլ մխիթարվի։ Իսկ ահա բանվորներին կնոջ ու երեխաների և ամբողջ ունեցած-չունեցածի հետ փողո՜ց են շպրտում, և եթե նրանք չափազանց մեծ մասսաներով դիմում են քաղաքի այն թաղամասերը, որտեղ մունիցիպալիտետը առանձնապես հետևում է բարեվայելչությանը, ապա նրանց հալածո՜ւմ է սանիտարական ոստիկանությունը։

XIX դարի սկզբում բացի Լոնդոնից ուրիշ ոչ մի քաղաք չկար Անգլիայում, որ 100 000 բնակիչ ունենար։ Միայն հինգ քաղաք 50 000-ից ավելի ունեին։ Հիմա կա 28 քաղաք 50 000-ից ավելի բնակիչներով։ «Այդ փոփոխության հետևանքը եղավ ո՛չ միայն քաղաքային բնակչության հսկայական աճումը, այլև այն, որ հին խտաբնակ մանր քաղաքները հիմա դարձել են կենտրոններ, որոնք շրջակառուցված են ամեն կողմից՝ առանց թարմ օդ թափանցելու որևէ հնարավորության։ Որովհետև այդ կենտրոններն այլևս չեն ապահովում հարուստների հաճելի կյանքը, ուստի նրանք այդ քաղաքներից ավելի ուրախ արվարձաններն են փոխադրվում։ Այդ հարուստների տեղը եկող մարդիկ քաշվում են մեծ տները, ամեն մի ընտանիքին մի սենյակ, և հաճախ դեռ կենվորներ էլ են վերցնում։ Այդպիսով բնակչությունը խիտ առ խիտ կուտակվում է այնպիսի տներում, որոնք նրա համար չեն հատկացված, բոլորովին հարմար չեն նրա համար, այնպիսի պայմաններում. որոնք չափահասների համար իսկապես ստորացուցիչ են և երեխաների համար՝ կործանարար»<ref>Նույն տեղում, էջ 56։</ref>։ Որքան ավելի արագ է կապիտալը կուտակվում տվյալ արդյունաբերական կամ առևտրական քաղաքում, այնքան ավելի արագ է կատարվում շահագործման համար մատչելի մարդկային նյութի հոսանքը, այնքան ավելի վատթար են բանվորների համար հապճեպով սարքված կացարանները։ Ուստի Նյոլկեստլ-էպոն-Թայնը, որպես քարածխային ու հանքարդյունաբերական անընդհատ զարգացող շրջանի կենտրոն, Լոնդոնից հետո երկրորդ տեղն է գրավում բնակարանային դժոխքում։ Այնտեղ առնվազն 34 000 մարդ բնակվում են առանձին նկուղներում։ Վերջերս ոստիկանության կարգադրությամբ Նյուկեստլում և Գեյդսհեդում զգալի թվով տներ քանդվեցին հանրային առողջության համար բացարձակապես վնասակար լինելու պատճառով։ Նոր տների կառուցումը շատ դանդաղ է առաջ գնում, արդյունաբերությունը շատ արագ է զարգանում։ Այդ պատճառով քաղաքը 1865 թվականին ավելի էր լցված, քան առաջ։ Հազիվ թե նույնիսկ մի նկուղ կարելի լիներ վարձել։ Նյուկեստլի տիֆային հիվանդանոցի բժիշկ դ-ր Էմբլտոնն ասում է. «Ամեն մի կասկածից դուրս է, որ տիֆի գոյության ու տարածվելու պատճառը մարդկանց խիտ կուտակվածությունն է ու նրանց բնակարանների կեղտոտությունը։ Այն տները, որտեղ սովորաբար բանվորներն են ապրում, գտնվում են խուլ նրբանցքներում ու բակերում։ Լույսի, օղի, տարածության ու մաքրության տեսակետից դրանք անբավարարության ու հակառողջապահության իսկական նմուշներ են, նախատինք՝ ամեն մի քաղաքակիրթ երկրի համար։ Գիշերը տղամարդիկ, կանայք ու երեխաները խառը պառկած են կողք-կողքի։ Ինչ վերաբերում է տղամարդկանց, ապա գիշերվա հերթափոխությունը հաջորդում է ցերեկվա հերթափոխությանը և ցերեկվանը՝ գիշերվա հերթափոխությանը անընդհատ հոսանքով, այնպես որ անկողինները հազիվ են սառում։ Տները վատ դրության մեջ են ջրամատակարարման և է՛լ ավելի վատ՝ արտաքնոցների կողմից, կեղտոտ են, չեն օդափոխվում, վարակ են տարածում»<ref>«Public Health. 8th Report». London 1866, էջ 149։</ref>։ Այդպիսի որջերի շաբաթավարձը կազմում է 8 պենսից մինչև 3 շիլլինգ։ «Նյուկեստլ-էպոն-Թայնը,— ասում է դ-ր Հանտերը,— օրինակ է այն բանի, թե ինչպե՛ս մեր հայրենակիցների ամենագեղեցիկ ցեղերից մեկը, շնորհիվ այնպիսի արտաքին պայմանների, ինչպես բնակարանների ու փողոցների կառուցումը, հաճախ ընկնում-հասնում է համարյա բարբարոսական վիճակի»<ref>Նույն տեղում, էջ 50։</ref>։

Կապիտալի և աշխատանքի մակընթացությունների ու տեղատվությունների հետևանքով տվյալ արդյունաբերական քաղաքի բնակարանային պայմաններն այսօր կարող են տանելի լինել, իսկ վաղը կդառնան զզվելի։ Երբեմն քաղաքային իշխանությունները, վերջապես, ձեռնարկում են ամենաաղաղակող այլանդակությունները վերացնելուն։ Բայց հենց վաղը մորեխի ամպի պես ներս են խուժում գջլտված իռլանդացիները կամ անգլիական հողագործական ընկած բանվորները։ Նրանց պարտակում են նկուղներում ու ամբարներում, կամ առաջներում կարգին բանվորական տունը դարձնում են գիշերային օթևան, որտեղ բնակիչներն այնպես արագ են փոխվում, ինչպես գիշերօթող զինվորները Երեսնամյա պատերազմի ժամանակ։ Օրինակ՝ Բրեդֆորդը։ Այնտեղ մունիցիպալ ֆիլիստերները հենց քաղաքային ռեֆորմով զբաղվեցին։

 

Բացի դրանից, այնտեղ 1861 թվականին դեռ 1 751 անբնակ տուն կար։ Բայց հանկարծ գործերը լավ գնացին, և այդ մասին վերջերս այնպես հաճելի կերպով հայտարարեց քաղցրավուն-լիբերալ պ. Ֆորստերը, նեգրերի բարեկամը։ Գործերը լավանալիս անխուսափելի է հեղեղումը շարունակ ծփացող «ռեզերվային բանակի» կամ »հարաբերական գերբնակչության» հոսանքներով։ Վատթար նկուղային բնակարաններն ու խցիկները, որոնք գրանցված են դ-ր Հանտերի՝ մի ապահովագրական ընկերության գործակալից ստացած ցուցակում<ref>Բանվորների ապահովագրության մի ընկերության Բրեդֆորդի գործակալի կազմած ցուցակը.

         <TD style='border-left:solid windowtext 1.0pt; border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Սոլտ Պայստրիտ (ցածր հարկ)</TD>

(նույն տեղում, էջ 111։)</ref>, մեծ մասամբ զբաղեցրել էին լավ վարձատրվող բանվորները։ Նրանք հայտարարել էին, որ պատրաստ կլինեին ավելի լավ բնակարանների վարձ վճարելու, եթե այդպիսի բնակարաններ ճարել կարողանային... Նրանք իրենց ընտանիքների հետ ավելի ու ավելի են աղքատանում ու հիվանդանում, մինչդեռ պառլամենտի անգամ քաղցրավուն-լիբերալ Ֆոբստերը հրճվանքի արցունքներ է թափում ազատ առևտրի բարերար ազդեցությունների և Բրեդֆորդի երևելի գլուխների՝ բրդի գործից ստացած շահույթների առիթով։ 1865 թ. սեպտեմբերի 5-ի հաշվետվության մեջ Բրեդֆորդի աղքատների բժիշկներից մեկը՝ դ-ր Բելլը, իր շրջանում տիֆի հետևանքով սարսափելի մահացությունը բացատրում է բնակարանային պայմաններով։ «1 500 խորանարդ ոտնաչափ ծավալով մի նկուղում ապրում են 10 մարդ... Վինսենտստրիտում, Գրին Էյր Պլեյսում և Լիսում իրար վրա թափված են 223 տուն 1 450 բնակչով, 435 անկողնով ու 36 արտաքնոցով... Անկողիններից ամեն մեկին — իսկ անկողին ասելով ես հասկանում եմ կեղտոտ ձորձերի կամ տաշեղների ամեն մի կույտ — միջին հաշվով ընկնում է 3,3 անձ, երբեմն էլ 5 և 6 անձ։ Շատերը առանց անկողնի քնում են մերկ հատակին՝ առանց հանվելու — երիտասարդ տղամարդիկ ու կանայք, ամուսնացածներ ու ամուրիներ, խառնիխուռն, խիտ առ խիտ։ Արդյոք հարկավո՞ր է դեռ ավելացնել, որ այդ կացարանները մեծ մասամբ մութ, խոնավ, կեղտոտ և հոտած խորշեր են, մարդկային բնակության համար բոլորովին անհարմար։ Սրանք կենտրոններ են, որտեղից տարածվում են հիվանդություններն ու մահը, իրենց համար զոհեր շորթելով նաև ունևորների շարքերից (of good circumstances) որոնք թույլ են տալիս, որ մեր միջավայրում ժանտախտի այդ պալարները թարախակալեն»<ref>«Public Health. 8th Report». London 1866. էջ 114։</ref>։

Հիմա դառնանք բնակչության այն խավին, որը ծագումով գյուղական է, բայց իր զբաղմունքներով մեծ մասամբ արդյունաբերական է։ Այդ՝ կապիտալի թեթև հետևակազորն է, որը մի տեղից մի այլ տեղ է նետվում ըստ կապիտալի պահանջների։ Երբ այդ հետևակազորը ռազմերթի մեջ չէ, ապա նա «բանակ է դնում»։ Թափառաշրջիկ բանվորներն օգտագործվում են շինարարական զանազան աշխատանքների համար, ցամաքեցման աշխատանքներում, աղյուսի արտադրության մեջ, կիր այրելու, երկաթուղային աշխատանքների համար և այլն։ Ինչպես վարակի ճանապարհ ցույց տվող մի սյուն, այդ բանվորները ծաղիկ, տիֆ, խոլերա, քութեշ և այլ ախտեր են բերում այն բոլոր վայրերը, որոնց հարևանությամբ նրանք բանակ են դնում<ref>«Public Health. 7th Report». London 1865. էջ 18։</ref>։ Կապիտալի զգալի ծախսումներ պահանջող ձեռնարկություններում, ինչպես՝ երկաթուղային շինարարությունը և այլն, ձեռնարկատերը սովորաբար ինքն է իր բանակին մատակարարում փայտե բարաքներ և այլն — հապճեպով շինված գյուղեր, առանց որևէ սանիտարական հարմարանքների, տեղական իշխանության վերահսկողությունից դուրս, շատ շահութաբեր պարոն կապալառուի համար, որը կրկնակի է շահագործում բանվորներին՝ թե՛ որպես արդյունաբերության զինվորների և թե՛ որպես բնակարան վարձողների։ Նայած թե փայտե շենքում քանի նկուղ է տեղավորված, մեկ, երկու թե երեք,— կենվորը, այսինքն՝ հողափորը և այլն, շաբաթական պետք է վճարի 2, 3, 4 շիլլինգ<ref>«Public Health. 7th Report». London 1865. էջ 165։</ref>։ Մի օրինակ բավական կլինի։ 1864 թ. սեպտեմբերին,— հաղորդում է դ-ր Սայմոնը,— ներքին գործերի մինիստր սըր Ջորջ Գրեյը հետևյա֊ զեկուցումն ստացավ Սևենոքս ծխական համայնքի Nuisance Removal Committee-ի [Հակասանիտարական պայմանների վերացման կոմիտեի] նախագահից. «Դեռ 12 ամիս առաջ ծաղիկը բոլորովին անծանոթ էր մեր ծխական համայնքին։ Սրանից կարճ ժամանակ առաջ սկսվեցին Լյուիշեմից մինչև Տեմբրիջ երկաթուղու կառուցման աշխատանքները։ Չխոսելով արդեն այն մասին, որ գլխավոր աշխատանքները կատարվում էին այս քաղաքին անմիջաբար հարևան վայրերում, այստեղ շինվեց նաև ամբողջ ձեռնարկության գլխավոր դեպոն։ Ուստի այստեղ մեծ թվով բանվորներ էին զբաղված։ Որովհետև նրանց բոլորին անկարելի էր կոտտեջներում տեղավորել, կապալառու պ. Ջեյը կարգադրեց ճանապարհի երկարությամբ տարբեր կետերում բարաքներ շինել բանվորներին բնակեցնելու համար։ Այդ բարաքներում ո՛չ օդափոխություն կար, ո՛չ էլ կեղտահորեր և, բացի դրանից, դրանք լեփ-լեցուն էին անհրաժեշտաբար, որովհետև ամեն մի բնակարան վարձող ստիպված էր ուրիշ կենվորների էլ ընդունելու, որքան էլ բազմանդամ լիներ նրա սեփական ընտանիքը, և չնայած որ յուրաքանչյուր բարաքում ընդամենը երկու սենյակ կար։ Մեր ստացած բժշկական հաշվետվության համաձայն, հետևանքն այն է եղել, որ այդ դժբախտ մարդիկ գիշերներն ստիպված են եղել ենթարկվելու շնչահեղձ լինելու բոլոր տանջանքներին, որպեսզի պաշտպանվեն ուղղակի իրենց լուսամուտների տակ լճացած կեղտաջրերի ու արտաքնոցների վարակված գոլորշիներից։ Վերջապես, մեր կոմիտեին բողոք տվեց մի բժիշկ, որն առիթ էր ունեցել այդ բարաքներն այցելելու։ Նա ամենադառն արտահայտություններով էր խոսում հիշյալ, այսպես կոչված, բնակարանների դրության մասին և երկյուղ էր հայտնում, թե կարող են շատ լուրջ հետևանքներ առաջ գալ այն դեպքում, եթե մի քանի սանիտարական միջոցներ չձեռնարկվեն։ Հիշյալ Ջեյը համարյա մի տարի առաջ պարտավորվեց մի տուն շինելու, ուր պետք է անմիջապես հեռացնեին նրա մոտ աշխատող բանվորներին՝ վարակիչ հիվանդություններով վարակվելու դեպքում։ Նա այդ խոստումը կրկնեց անցյալ հուլիսի վերջում, բայց ամենափոքր քայլ անգամ չարեց այդ կատարելու համար, թեև այդ ժամանակից հետո ծաղկի մի քանի դեպքեր և նրա հետևանքով մահվան երկու դեպքեր եղան։ Սեպտեմբերի 9-ին բժիշկ Կելսոնն ինձ հաղորդեց ծաղկի նոր դեպքերի մասին այդ բարաքներում, որոնց դրությունը, ըստ նրա նկարագրության, սարսափելի է։ Ի տեղեկություն Ձեզ (մինիստրին) ես պետք է ավելացնեմ, որ մեր ծխական համայնքում կա մի մեկուսացած տուն, այսպես կոչված՝ վարակատուն, որտեղ բժշկում են վարակիչ հիվանդություններով բռնված ծխականներին։ Ահա մի քանի ամիս է  ինչ այդ տունը շարունակ լիքն է հիվանդներով։ Մի ընտանիքում ծաղկից ու տենդից 5 երեխա մեռան։ Այս տարվա ապրիլի 1-ից մինչև սեպտեմբերի 1-ը առնվազն 10 մահվան դեպք է եղել ծաղկից, այդ թվում 4-ը՝ հիշյալ բարաքներում, որոնք վարակման աղբյուր են։ Հիվանդանալու դեպքերի թիվը որոշելն անկարելի է, որովհետև այն ընտանիքները, որտեղ տեղի են ունենում հիվանդացումները, աշխատում են, որքան կարելի է, թաքցնել դրանք»<ref>«Public Health. 7th Report». London 1865, էջ 18, ծանոթագրություն։ Չեպլ ան լե Ֆրիտ Յունիոնի աղքատների հոգաբարձուն հաղորդում է «Registrar General»-ին. «Դավիխոլզում կրամոխրի մի մեծ բլրի մեջ բազմաթիվ մանր այրեր են շինված։ Այդ այրերը բնակարան են ծառայում հողափորների և երկաթուղային շինարարությամբ զբաղված մյուս բանվորների համար։ Այրերը նեղ են, խոնավ, չունեն կոյուղիներ և արտաքնոցներ։ Նրանք չունեն օդափոխության և ոչ մի հարմարանք, բացի առաստաղի կամարի մեջ բացված անցքից, որը միաժամանակ նաև որպես ծխնելույզ է ծառայում։ Ծաղիկ հիվանդությունը մոլեգնում է և արդեն մահվան մի քանի դեպքերի պատճառ է եղել» (տրոգլոդիտների մեջ) (նույն տեղում, 2-րդ ծանոթագրություն)։</ref>։

Քարածխի և այլ հանքերի բանվորները պատկանում են բրիտանական պրոլետարիատի ամենալավագույն կերպով վարձատրվող կատեգորիաներին։ Թե ինչ գնով են նրանք ձեռք բերում իրենց աշխատավարձը, արդեն մատնանշված է մի ուրիշ տեղ<ref>542 և հաջորդ էջերում բերված մանրամասնությունները վերաբերում են գլխավորապես ածխահանքերի բանվորներին։ Մետաղահանքերի է՛լ ավելի վատթար կացության մասին հմմտ, Royal Commission-ի [Թագավորական հանձնաժողովի] 1864 թ. բարեխիղճ հաշվետվությունը։</ref>։ Այստեղ ես մի թռուցիկ ակնարկ կգցեմ նրանց բնակարանային պայմանների վրա։ Հանքեր շահագործողը, սեփականատեր լինի նա թե վարձակալ, սովորաբար որոշ թվով կոտտեջներ է շինում իր ձեռքերի համար։ Բանվորները կոտտեջներն ու վառելու քարածուխն ստանում են «ձրի», այսինքն՝ այդ կազմում է նրանց աշխատավարձի մի մասը, որը տրվում է in natura (բնամթերքով)։ Եթե ոմանք այդ կերպով չեն կարող բնակարան ստանալ, փոխարենն ստանում են տարեկան 4 ֆունտ ստեռլինգ։ Հանքագործական շրջաններն արագորեն ներգրավում են մեծ թվով բնակչություն, որը կազմված է հենց հանքագործ բանվորներից ու նրանց շուրջը խմբված արհեստավորներից, կրպակատերերից և այլն։ Ինչպես ամենուրեք, որտեղ բնակչության խտությունը մեծ է, այստեղ ևս հողային ռենտան բարձր մակարդակի վրա է կանգնած։ Այդ պատճառով հանքարդյունաբերողն աշխատում է հանքահորի մուտքի մոտ շինարարական ամենանեղ տեղամասում այնքան կոտտեջներ շինել, որքան անհրաժեշտ է իր ամբողջ բանող ձեռքերին ու նրանց ընտանիքներին խցկելու համար։ Եթե մոտակայքում նոր հանքահորեր են բացվում, կամ հները նորից սկսում են շահագործվել, ապա նեղվածքը սաստկանում է։ Կոտտեջներ կառուցելիս վճռական նշանակություն ունի միայն մի տեսակետ — կապիտալիստի «ինքնահրաժարումը» բոլոր ոչ-բացարձակորեն անխուսափելի կանխիկ ծախսումներից։ «Նորտեմբեբլենդի և Դերհեմի հանքերի հետ կապված հանքագործ ու այլ բանվորների բնակարաններն ընդհանրապես,— ասում է դ-ր Յուլիան Հանտերը,— թերևս ամենավատն ու ամենաթանկն են այն ամենից, որ Անգլիան այս տեսակետից ներկայացնում է խոշոր մասշտաբով, բացառությամբ, սակայն, Մոնմաուտշիրի նույնպիսի շրջանների։ Նրանցը ծայրահեղ վատ դրությունը պայմանավորված է յուրաքանչյուր սենյակում լիքը-լցված անձերի մեծ թվով, շինարարական այն հողամասի նեղվածությամբ, որի վրա բազմաթիվ տներ են շինված, ջրի պակասությամբ ու արտաքնոցների բացակայությամբ, հաճախակի կիրառվող այն մեթոդով, երբ մի տուն շինում են մյուսի վրա կամ դրանք բաժանում են flat-ների (այնպես որ տարբեր կոտտեջներն ուղղաձիգ կերպով իրար վրա ընկած հարկեր են կազմում)... Ձեռնարկատերն այնպես է նայում ամբողջ գաղութին, որ կարծես նա լոկ բանակ է դրել և ոչ թե մշտակյաց կյանքով է ապրում»<ref>«Public Health. 7th Report». London 1885, էջ 180, 182։</ref>։ «Իմ ստապած հրահանգները կատարելու համար,— ասում է դ-ր Ստիվենսը,— ես այցելեցի Դերհեմ Յունիոնի հանքագործական խոշոր գյուղերի մեծ մասը... Շատ քիչ բացառությամբ, բոլորի մասին պետք է ասել, որ բնակիչների առողջությունը պահպանելու համար ոչ մի միջոց ձեռք չի առնվում... Բոլոր հանքագործ բանվորները 12 ամսով հանքերի վարձակալին (lessee) կամ հանքատիրոջն են ամրացված (bound, ինչպես և bondage արտահայտությունը ճորտատիրական իրավունքի դարաշրջանից է գալիս)։ Եթե բանվորներն արտահայտում են իրենց դժգոհությունը կամ որևէ կերպ բարկացնում են վերակացուին («viewer»), ապա նա իր մատյանում նրանց անվան դիմաց միայն նշան է դնում կամ նշում է անում և տարեկան նոր պայմանագիրը կնքելիս նրանց արձակում է... Ինձ թվում է, որ truck-system-ի [բանվորներին ապրանքներով հատուցելու սիստեմի] ոչ մի տեսակը չի կարող ավելի վատ լինել, քան այն, որ իշխում է այս խտաբնակ շրջաններում։ Բանվորն ստիպված է վարակիչ պայմաններում գտնվող բնակարան ստանալ որպես իր աշխատավարձի մի մասը։ Նա չի կարող ինքն իրեն օգնել։ Նա մի ճորտ է ամեն տեսակետից (he is to all intents and purposes a serf)։ Եվ ընդհանրապես էլ պետք է կասկածել, թե որևէ ուրիշ մեկը կարող էր նրան օգնել, բացի նրա սեփականատիրոջից, իսկ այդ սեփականատերը ամենից առաջ իր հաշվեկշռի մասին է հոգում, իսկ դրա հետևանքը դժվար չէ նախագուշակել։ Բանվորը հենց սեփականատիրոջից էլ ստանում է իր ջուրը։ Լավ է այդ ջուրը թե վատ, այն մատակարարում են բանվորին թե չէ, միևնույն է, նա պարտավոր է բոլոր դեպքերում էլ այդ ջրի համար վճարելու, կամ, ավելի ճիշտ, համապատասխան հանուրդ թույլ տալու իր աշխատավարձից»<ref>Նույն տեղում։ էջ 515, 517։</ref>։

«Հասարակական կարծիքի» հետ կամ նույնիսկ սանիտարական ոստիկանության հետ բախվելիս կապիտալն ամենևին չի քաշվում մասամբ վտանգավոր, մասամբ նվաստացնող այն պայմանները, որոնց մեջ դնում է նա բանվորի աշխատանքն ու ընտանեկան կյանքը, այն նկատառումով «արդարացնելուց», թե այդ անհրաժեշտ է բանվորին ավելի ձեռնտու կերպով շահագործելու համար։ Այսպես է գործի դրությունը, երբ նա ինքնահրաժարվում է գործարանում վտանգավոր մեքենաներից պաշտպանող հարմարանքներ, ինքնահրաժարվում է հորաններում օդափոխություն ու նախապահպանական միջոցներ մտցնելուց և այլն։ Այդպես է դրությունը նաև այստեղ, հանքագործ բանվորների բնակարանների հարցում։ «Որպես արդարացում,— ասում է Privy Council-ի բժշկական պաշտոնյա դ-ր Սայմոնը իր պաշտոնական հաշվետվության մեջ,— անթույլատրելի բնակարանային պայմանների համար մատնանշում են, թե հանքերը սովորաբար շահագործվում են վարձակալության սկզբունքներով, թե վարձակալական պայմանագրի տևողությունը (քարածաահանքերում մեծ մասամբ 21 տարի) չափազանց կարճ է, որպեսզի վարձակալին հաշիվ լինի լավ բնակարաններ շինել այն բանվորների, արհեստավորների ու մյուս մարդկանց համար, որոնց ներգրավում է ձեռնարկությունը, եթե նա մինչև անդամ ուզենար էլ այդ կողմից առատաձեռն լինել, ապա հողատերը կխորտակեր նրա պլանները։ Նա կաշխատեր անմիջապես չափազանց բարձր լրացուցիչ ռենտա ստանալ այն արտոնության դիմաց, որ գետնի երեսին մի կարգին ու բարեհարմար գյուղ է շինված իր ստորերկրյա սեփականությունը հանող բանվորներին բնակարաններ տալու համար։ Այս արգելիչ գինը, եթե ոչ ուղղակի արգելքը, համենայն դեպս կսարսափեցներ նրանց, ովքեր այլ պայմաններում թերևս տրամադիր լինեին գյուղերի շինարարության ձեռնարկելու... Ես ավելի մանրամասնորեն կանգ չեմ առնի այն հարցի վրա, թե որքան հիմնավոր է այդ արդարացումը, ինչպես նաև այն հարցի վրա, թե կարգին բնակարանների կառուցման լրացուցիչ ծախսերը վերջին հաշվով ում վրա կընկնեին, հողատիրո՞ջ, հանքերի վարձակալի՞, բանվորների՞, թե՞ հասարակության վրա... Բայց, նկատի ունենալով այն ամոթալի փաստերը, որոնեք մերկացվում են կցված (դ-ր Հանտերի, Ստիվենսի ու մյուսների) հաշվետվությունների մեջ, պետք է միջոցներ ձեռք առնել դրանք վերացնելու համար... Հողատիրության իրավունքն այստեղ օգտագործում են ուրեմն հասարակական մեծ անարդարություն կատարելու համար։ Հողատերը, որպես հանքատեր, արդյունաբերական գաղութ է հրավիրում իր տիրապետություններում աշխատելու, իսկ հետո, որպես գետնի երեսի սեփականատեր, իր ժողոված բանվորների համար անհնարին է դարձնում բավարար բնակարաններ գտնելը, որոնք անհրաժեշտ են նրանց ապրելու համար։ Հանքերի վարձակալը (կապիտալիստական շահագործողը) այդ երկակի գործառնությանը դիմադրելու ոչ մի նյութական շահագրգռություն չունի, որովհետև նա լավ գիտե, որ եթե հողատիրոջ պահանջները չափից դուրս են, ապա հետևանքներն իր վրա չեն ծանրանալու, որ բանվորները, որոնց վրա են ընկնել ու այդ հետևանքները, չափազանց տգետ են իրենց առողջապահական իրավունքներն իմանալու համար, և որ ո՛չ ամենագարշելի բնակարանները, ո՛չ էլ ամենանեխած ջուրը երբեք գործադուլի առիթ չեն ծառայի»<ref>«Public Health. 7th Report». London 1865. էջ 16։</ref>։

         <TD align=middle>աշքսատանքային</TD>

«Դրանից երևում է, որ բանվորական քիչ ընտանիքներ կարող են, չխոսելով արդեն նավաստիների կամ զինվորների մասին, նույնիսկ բանտարկյալի նման սնվել։ Բելգիայում 1847—1849 թվականներին ամեն մի բանտարկյալ միջին հաշվով նuտել է օրական 63 սանտիմ, որը բանվորի օրական սննդի ծախսերի դիմաց 13 սանտիմի տարբերություն է տալիս։ Կառավարման ու հսկողության ծախսերը հավասարակշռվում են նրանով, որ բանտարկյալը բնակարանավարձ չի վճարում... Բայց ինչո՞վ բացատրել, որ մեծ թվով բանվորներ,— մենք կարող էինք ասել նրանց ահագին մեծամասնությունը,— դեռ էլ ավելի սուղ պայմաններում են ապրում։ Լոկ նրանով, որ բանվորները դիմում են այնպիսի միջոցների, որոնց գաղտնիքը միայն նրանց է հայտնի. նրանք խուզում են իրենց օրական բաժինը, ցորենի հացի փոխարեն տարեկանի հաց են ուտում, միս քիչ են ուտում կամ բոլորովին չեն ուտում, նմանապես յուղ ու բանջարեղեն, ընտանիքը սեղմվում է մի կամ երկու խցիկի մեջ, որտեղ աղջիկներն ու տղաները միասին են քնում, հաճախ միևնույն ծղոտե ներքնակի վրա, նրանք խնայողություն են անում հագուստեղենից, սպիտակեղենից, մաքրության միջոցներից, հրաժարվում են կիրակնօրյա զվարճություններից, կարճ ասած՝ ամենածանր զրկանքներ են կրում։ Երբ բանվորն այդ վերջին սահմանին է հասել, կենսամիջոցների գների ամենաչնչին բարձրացումը, աշխատանքի ամեն մի դադար, ամեն մի հիվանդություն ավելացնում են բանվորի աղքատությունը և նրան բոլորովին քայքայում։ Պարտքերը դիզվում են, վարկը ցամաքում է, հագուստեղենը, ամենաանհրաժեշտ կահկարասին գրավատուն են ուղարկվում, և ամեն ինչ վերջանում է նրանով, որ ընտանիքը խնդրամատույց է լինում, որ իրեն մտցնեն աղքատների ցուցակի մեջ»<ref>Ducpétiaux: «Budgets économiques des classes ouvrières en Belgique». Bruxelles 1855, էջ 151, 154, 155։</ref>։ Եվ իրոք, «կապիտալիստների դրախտ» համարվող այդ երկրում ամենաանհրաժեշտ կենսամիջոցների գնի ամենափոքրիկ փոփոխությանը հետևում է մահվա՜ն դեպքերի ու ոճրագործությունների՜ թվի փոփոխությունը (տե՛ս Maatschappij-ի մանիֆեստը — «De Vlamingen Vooruit! Brussel 1860», էջ 15, 16)։ Ամբողջ Բելգիայում հաշվվում է 930 000 ընտանիք, որից, ըստ պաշտոնական վիճակագրության, 90 000 հարուստ (ընտրողներ) = 450 000 մարդ. 390 000 ընտանիք քաղաքային ու գյուղական մանր բուրժուազիա, որի մի զգալի մասը շարունակ անցնում է պրոլետարիատի շարքերը = 1 950 000 անձ։ Վերջապես, 450 000 բանվորական ընտանիք 2 250 000 մարդ, որոնցից օրինակելի ընտանիքները վայելում են Դյուկպեսյոյի նկարագրած երջանկությունը։ 450 000 բանվորական ընտանիքների թվից աղքատների ցուցակումն են 200 000-ից ավելի՜ն։

Եթե մենք դիմենք Արթուր Յունգին, որը մի ստույգ դիտող է, բայց մակերեսային մտածող, և վերցնենք 1771 թ. նրա տվյալները գյուղական բանվորների մասին, ապա կտեսնենք, որ նրանք մի շատ խղճուկ դեր են խաղում իրենց նախորդների համեմատությամբ XIV դարի վերջերում, «երբ նրանք կարող էին լիության մեջ ապրել ու հարստություններ կուտակել»<ref>James E. Th. Rogers (Օքսվորդի համալսարանի քաղաքատնտեսության պրոֆ.). «A History of Agriculture and Prices in Engand». Oxford 1868, հ. I, էջ 690։ Մանրակրկիտ մշակված այդ աշխատությունը մինչև, հիմա լույս տեսած առաջին երկու հատորով դեռ միայն 1259—1400 թվականներն ընկնող ժամանակաշրջանն է ընդգրկամ։ Երկրորդ հատորը միայն վիճակագրական նյութ է պարունակում։ Այս՝ սկզբնաղբյուրների վրա հիմնված գների առաջին պատմությունն է, որ մենք ունենք հիշյալ ժամանակաշրջանի վերաբերմամբ։</ref>. մենք այլևս բոլորովին չենք խոսում XV դարի, «անգլիական քաղաքային ու գյուղական բանվորների ոսկեդարի», մասին։ Սակայն կարիք չկա այդքան շատ ետ գնալու։ 1777 թվականի մի շատ բովանդակալից աշխատության մեջ կարդում ենք. «Խոշոր ֆերմերը բարձրացել է գրեթե ջենտլմենի մակարդակին, այնինչ գյուղական աղքատ բանվորը ճնշված, համարյա գետնին է հավասարված։ Նրա դժբախտ դրությանը լիակատար պարզությամբ երևան է գալիս, երբ համեմատում ենք նրա կյանքի պայմանները այժմ և 40 տարի առաջ։ Հողային սեփականատերն ու ֆերմերը լիակատար համաձայնությամբ են գործում բանվորին ճնշելու համար»<ref>«Reasons for the late Increase of the Poor-Rates; or, a comparative View of the Price of Labour and Provisions». London 1777, էջ 5, 11։</ref>։ Այնուհետև հեղինակը հանգամանորեն ցույց է տալիս, որ 1737-ից մինչև 1777 թվականը գյուղում ռեալ աշխատավարձն ընկել է համարյա ¼-ով կամ 25%-ով։ «Արդի քաղաքականությունը,— ասում է միևնույն ժամանակ դ-ր Ռիչարդ Պրայսը,— հովանավորում է ժողովրդի բարձր դասակարգերին. հետևանքն այն կլինի, որ վաղ թե ուշ թագավորության ամբողջ բնակչությունը կազմված կլինի միայն ջենտլմեն֊ներից ու մուրացկաններից, մագնատներից ու ստրուկներից»<ref>Dr. Richard Price: «Observatmns on Reversionary Payments». 6-րդ հրատ.։ By W. Morgen. London 1803, հ. II, էջ 158։ 159-րդ էջում Պրայսը նկատում է. «Ներկայումս աշխատանքային օրվա անվանական գինը ոչ ավելի քան չորս կամ, ամենաշատը, հինգ անգամ գերազանցում է աշխատանքային օրվա 1514 թվականի անվանական գինը։ Իսկ հացի գինը հիմա բարձր է յոթ անգամ, մսինն ու հագուստինը՝ տասնհինգ անգամ։ Այսպիսով, աշխատանքի գինը ապրուստի ծախքերի համեմատությամբ այնքան անհամապատասխանորեն է բարձրացել, որ հիմա նա գուցե հնարավորություն չի տալիս այն ծախքերի կեսն անգամ անելու, որ առաջ անում էր բանվորը»։</ref>։

Այնուամենայնիվ, անգլիական գյուղական բանվորի դրությունը 1770-ից մինչև 1780 թվականները,—- կքննենք մենք նրա սնման ու բնակարանային պայմանները թե նրա ինքնագիտակցության զգացման, զվարճության և այլնի զարգացումը,— մի իդեալ է, որին նա հետո այլևս չհասավ երբեք։ Ցորենի պինտերով արտահայտած՝ նրա միջին աշխատավարձը 1770-ից մինչև 1771 թվականը կազմում էր 90 պինտ, Իդենի ժամանակները (1797 թ.)՝ արդեն միայն 65, իսկ 1808-ին՝ ընդամենը 60 պինտ<ref>Barton: «Observations on the Circumstances which influence the Condition of the Labouring Classes of Society». London 1817, էջ 26։ XVIII դարի վերջի մամար հմմտ. Eden: «The State of the Poor»։</ref>։

Մենք առաջ արդեն խոսել ենք գյուղական բանվորների դրության մասին հակայակոբինյան պատերազմի վերջում, երբ այնքան արտակարգ չափերով հարստանում էին հողային արիստոկրատները, ֆերմերները, գործարանատերերը, վաճառականները, բանկիրները, բորսայի ասպետները, բանակի մատակարարները և այլն։ Անվանական աշխատավարձը բարձրացավ մասամբ բանկային տոմսերի արժեքազրկման, մասամբ էլ, դրանից անկախ, առաջին անհրաժեշտության առարկաների գնի ավելացման հետևանքով։ Բայց աշխատավարձի իրական շարժումը կարելի է հավաստել շատ հասարակ եղանակով, առանց դիմելու այնպիսի մանրամասնությունների, որոնք ավելորդ կլինեին այստեղ։ Աղքատների վերաբերյալ օրենքն ու համապատասխան ադմինիստրացիան 1795 ու 1814 թվականներին նույնն էին։ Հիշենք, թե այդ օրենքն ինչպես էր կիրառվում գյուղում.— ծխական համայնքն անվանական աշխատավարձը լրացնում էր ողորմության ձևով, հասցնելով այնպիսի անվանական գումարի, որն անհրաժեշտ էր սոսկ բանվորի խղճուկ կյանքը քարշ տալու համար։ Ֆերմերի վճարած աշխատավարձի և ծխական համայնքի կողմից լրացվող պակասորդի միջև եղած հարաբերությունը մեր առաջ պարզում է, առաջին, աշխատավարձի իջեցումը նրա մինիմումից ցած և, երկրորդ, ցույց է տալիս, թե ինչ չափով գյուղական բանվորը կազմված էր վարձու բանվորից ու պաուպերից, կամ նրան ինչ չափով էին արդեն համապատասխան ծխական համայնքի ճորտը դարձրել։ Մենք կանգ կառնենp մի կոմսության վրա, որը տիպիկ է մյուս բոլոր կոմսությունների համար՝ 1795 թվականին Նորտհեմպտոնշիրում միջին շաբաթավարձը կազմում էր 7 շիլլինգ 6 պենս, 6 հոգուց բաղկացած ընտանիքի տարեկան ծախսերի ընդհանուր գումարը՝ 36 ֆ. սա. 12 շիլ. 5 պ., նրա եկամուտների ընդհանուր գումարը 29 ֆ. ստ. 18 շիլ., ծխական համայնքի կողմից լրացվող պակասորդը կազմում էր ուրեմն 6 ֆ. ստ. 14 շիլ. 5 պ.։ նույն կոմսության մեջ 1814 թվականին շաբաթավարձն անում էր 12 շիլ. 2 պ., 5 անձից բաղկացած ընտանիքի տարեկան ծախսերի ընդհանուր գումարը՝ 54 ֆ. ստ. 18 շիլ. 4 պ., նրա եկամուտների ընդհանուր գումարը՝ 36 ֆ. ստ. 2 շիլ., ծխական համայնքի կողմից լրացվող պակասորդը՝ 18 ֆ. ստ. 6 շիլ. 4 պենս<ref>Parry: «The Question of the Necessity of the Existing Cornlaws Consirierred». London 1816, էջ 86։</ref> հետևապես, 1795 թվականին պակասորդը կազմում էր աշխատավարձի ¼-ից էլ պակաս, 1814 թվականին՝ կեսից էլ ավելի։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ այդ պարագաներում այն փոքրիկ հարմարությունները, որ Իդենը դեռ գտնում էր գյուղական բանվորի կոտտեջում, մինչև 1814 թվականը չքացել էին<ref>Parry: «The Question on the Necessity of the Existing Cornlaws Considered». London 1816, էջ 213։</ref>։ Այն բոլոր կենդանիներից, որ պահում է ֆերմերը, այդ ժամանակից սկսած բանվորը, instrumentum vocale-ը [խոսուն գործիքը], այն կենդանին է, որին ամենից շատ են տանջում, ամենից վատ կերակրում և որի հետ ամենից ավելի կոպիտ են վարվում։

Հացի օրենքների վերացմանն անմիջաբար նախորդող ժամանակը նոր լույս սփռեց գյուղական բանվորների դրության վրա։ Մի կողմից՝ բուրժուական ագիտատորները շահագրգռված էին ցույց տալու, թե հովանավորական մաքսերը որքան քիչ են պաշտպանում իսկական հացարտադրողներին։ Մյուս կողմից՝ արդյունաբերական բուրժուազիան կատաղությունից փրփրում էր այն պատճառով, որ հողային արիստոկրատիան մերկացնում էր գործարանների դրությունը, որ մինչև ուղն ու ծուծը փչացած այդ անսիրտ ու ազնվազարմ անբանները շինծու, համակրություն են արտահայտում գործարանային բանվորի տառապանքների նկատմամբ, որ նրանք «դիվանագիտական եռանդ» են հանդես բերում գործարանային օրենսդրության հանդեպ։ Գոյություն ունի անգլիական մի հին առած, թե երբ երկու գող կախ ընկնեն իրար մազերից, միշտ ղրանից մի օգտակար բան դուրս կգա։ Եվ իսկապես, իշխող դասակարգի երկու ֆրակցիաների աղմկալի, կրքոտ վեճն այն մասին, թե նրանցից ո՛րն է ամենից անպատկառ կերպով շահագործում բանվորին, թե՛ աջից և թե՛ ձախից նպաստում էր ճշմարտությունը պարզելուն։ Կոմս Շեֆտսբերին, այլ խոսքով՝ լորդ Էշլին, գլխավորում էր հակագործարանային մարդասիրական֊ արիստոկրատական արշավանքը։ Այդ պատճառով նա 1844 և 1845 թվականներին «Morning Chronicle»-ի սիրած օբյեկտը դարձավ՝ հողագործական բանվորների դրությունը մերկացնելիս։ Այդ լրագիրը, որ այն ժամանակ ամենանշանավոր լիբերալ օրգանն էր, գյուղական օկրուգներն ուղարկեց իր սեփական կոմիսարներին, որոնք, չբավարարվելով ընդհանուր նկարագրությամբ ու վիճակագրությամբ, հրապարակեցին թե՛ հետազոտման ենթարկված բանվորական ընտանիքների և թե՛ համապատասխան հողատերերի անուններ։ Հետևյալ աղյուսակում բերված է Բլենֆորգին, Ուիմբորնին և Պուլին հարևան երեք գյուղերի բնակիչների ստացած աշխատավարձը։

Հացի օրենքների վերացումը վիթխարի զարկ տվեց անգլիական հողագործությանը։ Ամենամեծ մասշտաբով ցամաքեցնելու աշխատանքներ<ref>Հողային արիստոկրատիան, իհարկե պառլամենտի միջոցով, ինքն էր այդ նպատակով իրեն ֆոնդեր վարկատրում պետական գանձարանից՝ շատ ցած տոկոսով, որը ֆերմերները պետք է նրան վճարեին կրկնակի չափով։</ref>, անասունների մսուրային կերակրման նոր սիստեմ ու կերախոտերի արհեստական մշակում, պարարտացման մեխանիկական ապարատների մուծում, կավահողի նոր մշակման եղանակներ, հանքային պարարտանյութերի ուժեղ գործադրում, շոգեմեքենայի ու ամեն տեսակ նոր աշխատամեքենաների կիրառում և այլն, ընդհանրապես ավելի ինտենսիվ մշակույթ,— ահա ինչով է բնորոշվում այդ դարաշրջանը։ Գյուղատնտեսության թագավորական ընկերության նախագահ պ-ն Պյուզեյը պնդում է, որ տնտեսական (հարաբերական) ծախքերը մոտավորապես երկու անգամ քչացել են նոր մեքենաներ մտցնելու շնորհիվ։ Մյուս կողմից, բացարձակ բերքատվությունը բարձրացել է արագորեն։ Նոր մեթոդների հիմնական պայմանն էր՝ կապիտալի ավելի մեծ ծախսումը մի ակրի վրա, հետևապես, և ֆերմաների արագացված համակենտրոնացումը<ref>Միջակ ֆերմերների թվի նվազումը կարելի է նկատել հատկապես հաշվեհամարի հետևյալ սյունակներից. «Ֆերմերների զավակներ, թոռներ, եղբայրներ, ազգականներ, դուստրեր, թոռնուհիներ, քույրեր, ազգականուհիներ», կարճ ասած՝ ֆերմերի սեփական ընտանիքի այն անդամները, որոնք աշխատում են նրա մոտ։ Ըստ այդ սյունակների՝ 1851 թվականին հաշվվում էր 216 851 մարդ, 1861 թվականին՝ միայն 176 151 մարդ։ — 1851 թվականից մինչև 1871 թվականը 20 ակրից պակաս ֆերմերական հողամասերի թիվը քչացել է ավելի քան 900-ով. 50—75 ակր հողամասերը 8 253-ից իջել են 6 370-ի. նույնը պետք է ասել նաև. 100 ակրից պակաս բոլոր հողամասերի նկատմամբ։ Ընդհակառակը, նույն 20 տարվա ընթացքում խոշոր վարձակալությունների թիվն ավելացել է. 300-ից մինչև 500 ակր ունեցողներինը 7 771-ից բարձրացել է 8 410-ի, 500 ակրից, ավելի վարձակալությունների թիվը 2 755-ից հասել է 3 914-ի, 1 000 ակրից ավելի ունեցող վարձակալություններինը՝ 492-ից 582-ի։</ref>։ Միևնույն ժամանակ, մշակվող տարածությունը 1846-ից մինչև 1865 թվականն ընդարձակվեց 464 119 ակրով, չխոսելով արդեն արևելյան կոմսությունների հսկայական տարածությունների մասին, որոնք կարծես կախարդական զորությամբ ճագարների արգելոցներից ու անասունների աղքատիկ արոտավայրերից դարձան հացահատիկի հիանալի դաշտեր։ Մենք արդեն գիտենք, որ դրա հետ միաժամանակ հողագործությամբ զբաղվող անձերի ընդհանուր թիվը կրճատվեց։ Ինչ վերաբերում է երկու սեռի ու տարբեր տարիքի բուն հողագործներին, ապա նրանց թիվը 1851 թվականի 1 241 269-ից իջնելով՝ 1861 թվականին հասավ 1 163 217-ի<ref>Ոչխարարած հովիվների թիվը 12 517-ից հասել է 25 559-ի։</ref>։ Ուստի, եթե անգլիական գլխավոր ռեգիստրատորն իրավամբ նկատում է «ֆերմերների ու գյուղատնտեսական բանվորների աճը 1801 թվականից հետո ոչ մի կերպ չի համապատասխանում հողագործական արդյունքի աճին»<ref>«Census etc.», հ. III, էջ 36։</ref>, ապա այդ անհամապատասխանությունը շատ ավելի մեծ չափով նկատվում է վերջին ժամանակաշրջանում, երբ գյուղական բանվոր բնակչության բացարձակ նվազումը ձեռք-ձեռքի էր ընթանում մշակվող տարածության ընդարձակման, մշակույթի ինտենսիվացման, հողի մեջ ներդրվող և նրա մշակմանը հատկացվող կապիտալի անլուր կուտակման, հողի արդյունքի՝ անգլիական գյուղատնտեսության պատմության մեջ նմանը չունեցող ավելացման, հողատերերի ռենտայի ավելացման, կապիտալիստական վարձակալների հարստության աճման հետ։ Եթե այդ բոլորին ավելացնենք վաճառահանման քաղաքային շուկաների անընդհատ արագ ընդլայնումն ու ազատ առևտրի տիրապետությունը, ապա կարող է թվալ, թե գյուղական բանվորը post tot descrimina rerum [այդքան բազմաթիվ փորձանքներից հետո], վերջապես, դրվել է այնպիսի պայմանների մեջ, որոնք նրան, secuntum artem [թեորիայի համաձայն], պետք է անսահման երջանիկ դարձնեին։

Պրոֆեսոր Ռոջերսը, ընդհակառակը, գալիս է այն եզրակացության, որ մեր ժամանակակից անգլիական գյուղական բանվորի դրությունը ո՛չ միայն XIV դարի երկրորդ կեսի և XV դարի իր նախորդների, այլև նույնիսկ հենց 1770—1780 թվականների ժամանակաշրջանի նախորդների դրության համեմատությամբ չափազանց վատացել է, որ «նա նորից դարձել է ճորտ», և, այն էլ վատ կերակուր ու վատ բնակարան ստացող ճորտ<ref>Rogers: «A History of Agricufture and Prices in England». Oxford 1866. հ. I, էջ 693։ Ռոջերսը պատկանում է լիբերալ դպրոցին, Կորդենի ու Բրայտի անձնական բարեկամն է, հետևապես, ամենևին laudator temporis acti չէ [հին երանելի ժամանակները փառաբանողների թվին չի պատկանում]։</ref>։ Դ-ր Յուլիան Հանտերը գյուղական բանվորների բնակարաններին վերաբերող իր աչքի ընկնող հաշվետվության մեջ ասում է. «hind-ի (ճորտության ժամանակներում այսպես էր կոչվում գյուղական բանվորը) գոյության ծախսերը սահմանված են ըստ կարելույն ամենացածր մակարդակով, որով նա միայն ապրել կկարողանար... Նրա աշխատավարձն ու բնակարանը ոչ մի կերպ չեն համապատասխանում նրանից կորզվելիք շահույթին։ Գյուղական բանվորը մի զրո է ֆերմերի հաշվարկումներում<ref>«Public Health. 7th Report». London 1965, էջ 242։ Ուստի անսովոր բան չէ ամենևին, որ կա՛մ տնատերն է բնակարանավարձը բարձրացնում, հենց որ լսում է, թե բանվորն սկսել է մի քիչ ավելի վաստակել, կամ ֆերմերն է բանվորի աշխատավարձն իջեցնում այն հիման վրա, որ «նրա կինն աշխատանք է գտել» (նույն տեղում)։</ref>... Նրա գոյության միջոցները միշտ որպես հաստատուն մեծություն են նկատի առնվում»<ref>Նույն տեղում, էջ 135։</ref>։ «Ինչ վերաբերում է նրա եկամտի հետագա կրճատմանը, ապա նա կարող է ասել, nihil habeo, nihil curo [չունեմ, ոչնչի մասին չեմ հագում]։ Նա ապագայի նկատմամբ վախ չունի, որովհետև նա ոչինչ չունի, բացի այն բանից, ինչ բացարձակորեն անհրաժեշտ է իր գոյության համար։ Նա հասել է սառուցման կետին, և ֆերմերի բոլոր հաշիվները այդ փաստից են ելնում։ Ինչ ուզում է թող լինի. երջանկությունը կամ դժբախտությունը նրան չի վերաբերում<ref>Նույն տեղում, էջ 134։</ref>։

1863 թվականին ձեռնարկվեց աքսորի ու հասարակական պարտադիր աշխատանքների դատապարտված հանցագործների սննդի ու աշխատանքի պայմանների պաշտոնական հետազոտության։ Հետևանքները շարադրված են Կապույտ գրքերի երկու ստվար հատորում։ «Անգլիական բանտերում գտնվող հանցագործների և նույն երկրի աշխատատներում գտնվող պաուպերների ու գյուղական ազատ բանվորների սննդի ուշադիր համեմատությունը,— ասված է այնտեղ ի միջի այլոց,— անվիճելիորեն ապացուցում է, որ առաջինները շատ ավելի լավ են սնվում, քան մյուս երկու կատեգորիաներից որևէ մեկը»<ref>«Reports of the Commissioners... relating to Transportation and Penal Servitude». London 1863, էջ 42, № 50։</ref>, «իսկ հասարակական պարտադիր աշխատանքի դատապարտվածներից պահանջվող աշխատանքի քանակը սովորական գյուղական բանվորի կատարած աշխատանքի մոտավորապես կեսն է կազմում»<ref>Նռւյն տեղում, էջ 77, Memorandum by the Lord Chief Justice.</ref>։ Բերենք վկաների մի քանի բնորոշ ցուցմունքներ։ Հարցաքննվում է Էդինբուրգի բանտի տեսուչ Ջոն Սմիթը.— № 5056. «Անգլիական բանտերում սնունդը շատ ավելի լավ է սովորական գյուղական բանվորների սննդից»։ № 5057. «Փաստ է, որ Շոտլանդիայի սովորական հողագործական բանվորները շատ հազվադեպ են որևէ միս ստանում»։ № 3047. «Արդյոք դուք գիտե՞ք որևէ հիմք հօգուտ այն բանի, որ անհրաժեշտ է հանցագործներին սովորական գյուղական բանվորներից շատ ավելի լավ (much better) կերակրել։ — Իհարկե ոչ»։ № 3048. «Արդյոք դուք նպատակահարմար չե՞ք գտնում հետագա փորձեր կատարել հարկադիր աշխատանքի դատապարտված կալանավորների սնունդը գյուղական ազատ բանվորների սննդին մոտեցնելու համար»<ref>Նույն տեղում, հ. II։ Ցուցմունքները [էջ 418, 239]։</ref>։ «Գյուղական բանվորը,— ասված է այնտեղ,— կարող էր ասել. Ես չարաչար աշխատում եմ և բավարար քանակությամբ սնունդ չունեմ։ Երբ ես բանտում էի, աշխատանքն այնքան ծանր չէր, բայց ես բավարար սնունդ էի ստանում, ուստի և ինձ համար ավելի լավ է բանտում, քան ազատ լինել»<ref>Նույն տեղում, հ. I։ Հավելված, էջ 280։<br>158a Նույն տեղում, էջ 274, 275։</ref>։ Հաշվետվության առաջին հատորին կցված աղյուսակներից կազմված է հետևյալ համեմատական ամփոփումը.

         <TD align=middle style='border-right:solid windowtext 1.0pt; border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>17.73</TD>

         <TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt; border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'><ref>Նույն տեղում, էջ 17։ Անգլիական գյուղական բանվորն իռլանդական գյուղական բանվորի ստացած կաթի միայն ¼-ը և հացի միայն ½-ն է ստանում։ Արդեն XIX սկզբներին Ա. Յունգը իր «Tour in Ireland» աշխատության մեջ նշել է, որ իռլանդական բանվորի սննդի պայմաններն ավելի լավ են։ Պատճառը պարզապես այն է, որ իռլանդական աղքատ ֆերմերն ավելի մարդասեր է, քան անգլիական հարուստ ֆերմերը։ Ինչ վերաբերում է Ուելսին, ապա տեքստում բերված տվյալները նրա հարավ-արևմտ֊յան, մասը չեն ընդգրկում։ «Այնտեղի բոլոր բժիշկները միաձայն վկայում են, որ պալարախտից, գեղձախտից և այլ հիվանդություններից առաջացած մահացության ինտենսիվ աճումը կապված է բնակչության ֆիզիկական վիճակի վատթարանալու հետ, և բոլորն էլ այդ վատթարացումը վերագրում են աղքատության սաստկանալուն։ Գյուղատնտեսական բանվորի օրական ծախսն այնտեղ գնահատվում է 5 պենս. շատ դեպքերում ֆերմերը (որ ինքն էլ թշվառ վիճակում է) է՛լ ավելի պակաս է վճարում։ Մի պատառ աղած միսը, որ չորանալով կարմիր փայտի պես պնդացել է և հազիվ է մարսելու դժվար պրոցեսն արդարացնում, կամ մի կտոր ճարպը համեմունք են ծառայում ալյուրից ու սոխից եփած մեծ քանակությամբ շորվայի կամ վարսակապուրի համար, և այս է գյուղական բանվորի֊ ճաշն ամեն օր... Արդյունաբերության զարգացումը նրա համար այն հետևանքն է ունեցել, որ տանը գործած լավորակ մահուդը այդ դաժան ու խոնավ կլիմայում վտարված է բամբակեղեն էժան գործվածքների կողմից, իսկ ավելի թունդ խմիչքները՝ «անվանական» թեյի կողմից... Երկար ժամեր քամու և անձրևի տակ աշխատելուց հետո հողագործը վերադառնում է իր խրճիթը՝ նստելու համար օջախի մոտ, որտեղ վառում են տորֆ, կավից ածխի մանրունքից շինած կոշտեր, որոնք այրվելով ածխաթթվի ու ծծմբաթթվի ամպեր են արձակում։ Խրճիթի պատերը շինված են կավից ու քարերից, հատակը մերկ գետին է, որ հենց այդպես է եղել նաև խրճիթը շինելուց առաջ, ծածկը՝ նոսր ու ոչնչով չամրացրած ծղոտից։ Ամեն մի ճեղք խցված է տաքությունը պահպանելու համար, և դժոխային գարշահոտության այդ մթնոլորտում, ցեխոտ գետնի վրա, իր միակ զգեստը հաճախ հենց հագին չորացնելու հարկադրված՝ նա սկսում է իր ընթրիքը կնոջ ու երեխաների հետ։ Մանկաբարձները, որոնք ստիպված են եղել գիշերվա մի մասն այդ խրճիթներում անցկացնելու, նկարագրել են, թե ինչպես իրենց ոտքերը թաղվում էին հատակի ցեխի մեջ, և թե ինչպես իրենք ստիպված էին — դժվար գործ չէ՜ր — պատի մեջ մի անցք բանալու, որպեսզի մի քիչ թարմ օդ շնչեն։ Հասարակական տարբեր դիրքի տեր բազմաթիվ վկաներ ցույց են տալիս, որ թերասնվող (undefed) գյուղացին ամեն գիշեր ենթակա է առողջության համար վնասակար այդ և այլ ազդեցությունների, և ապացույցներ չեն պակասում այն բանի համար, որ դրա հետևանքը թուլակազմ ու գեղձախտավոր բնակչությունն... Կարմարտենշիրի և Կարդիգանշիրի ծխական ծառայողների հաղորդումները համոզիչ կերպով վկայում են իրերի նույնպիսի կացության մասին։ Դրա վրա ավելանում է է՛լ ավելի մեծ մի չարիք — իդիոտիզմի տարածվելը։ Հիմա մի քանի խոսք կլիմայական պայմանների մասին։ Տարվա մեջ 8—9 ամիս ամբողջ երկրում փչում են հարավ-արևմտյան թափանցող քամիները, նրանց հետ տեղում են անձրևի հեղեղներ, որոնք թափվում են բլուրների գլխավորապես արևմտյան լանջերում։ Ծառերը հազվադեպ են. միայն փակ տեղերում են հանդիպում. անպաշտպան մնալով նրանք ոչնչանում են քամուց։ Խրճիթները կծկված են որևէ դարատափի տակ, հաճախ մի փորակում կամ քարհանքում, միայն ամենամանր ոչխարներն ու տեղական եղջյուրավոր անասունները կարող են ապրել այդ արոտավայրերում... Երիտասարդները հեռանում-գնում են Գլամորգենի ու Մոնմաուտի հանքարդյունաբերական օկրուգները... Կարմարտենշիրը հանքափորների բուծարանն է ու նրանց հաշմանդամանոցը... Բնակչությունը լոկ հազիվհազ է պահպանում իր անփոփոխ թիվը։ Այսպես, օրինակ, Կարդիգանշիրում կար՝

'''1) Բեդֆորդշիր'''

Ռեսլինգուորտ,— Ննջարանները մոտ 12 ոտնաչափ երկարությամբ ու 10 ոտնաչափ լայնությամբ, թեև շատերն ավելի փոքր են։ Միհարկանի փոքր խրճիթը հաճախ տախտակներով բաժանված է երկու ննջարանի, հաճախ մի մահճակալը դրվում է 5 ոտնաչափ 6 մատնաչափ բարձրությամբ խոհանոցում։ Բնակարանավարձը 3 ֆ. ստ. է։ Ապրողները պետք է իրենք իրենց համար արտաքնոցներ շինեն. տանտերը միայն փոսն է տալիս։ Հաճախ այնպես է պատահում, որ հենց մեկը մի արտաքնոց է շինում, վերջինից օգտվել են սկսում բոլոր հարևանները։ Ռիչարդսոն անունով մի ընտանիքի ապրած տունն անհասանելի գեղեցկություն ունի։ «Նրա կրաշեն պատերն ուռել, չռվել են, ինչպես կանացի հագուստը ռևերանսի ժամանակ։ Ծածկի մի մասն ուռուցիկ է, մյուսը՝ գոգավոր, իսկ վերջինի վրա էլ, դժբախտաբար, կանգնած է ցեխից ու փայտից շինված ծխնելույզը — մի ծուռումուռ խողովակ, որ հիշեցնում է փղի կնճիթ։ Մի երկար ձող նեցուկ է ծառայում, որպեսզի ծխնելույզը չընկնի, դուռն ու լուսամուտները շեղանկյունաձև են»։ Զննված 17 տնից միայն 4-ը մեկից ավելի ննջարան ունեն, և այդ չորսն էլ լեփ-լեցուն են։ Մի ննջարան ունեցող տներից մեկում տեղավորված էին 3 մեծահասակ ու 3 երեխա, մյուսում մի ամուսնացած զույգ ու 6 երեխա և այլև։

Դենտոն.— Բարձր բնակարանավարձ՝ 4-ից մինչև 5 ֆ. ստեռլինգ, տղամարդկանց շաբաթավարձը 10 շիլլինգ է։ Նրանք հույս են դնում, թե բնակարանավարձը կհանեն ծղոտագործությամբ, որով զբաղվում է ընտանիքը։ Որքան ավելի բարձր է բնակարանավարձը, այնքան ավելի մեծ թվով մարդ պետք է պատսպարվի շենքում՝ բնակարանավարձը վճարելու համար։ Վեց մեծահասակ, որոնք 4 երեխայի հետ քնում են մի սենյակում, նրա համար վճարում են 3 ֆ. ստ. 10 շիլլինգ։ Դենտոնում ամենաէժան տունը, որը դրսից 15 ոտնաչափ երկարություն ունի, 10 ոտնաչափ լայնություն, վարձով է տրվում 3 ֆ. ստեռլինգով։ Հետազոտված 14 տնից միայն մեկում երկու ննջարան կար։ Գյուղից մի քիչ առաջ կա մի տուն, որի արտաքին պատերի տակը ապականել են կենվորները, ցածի կողմից դուռը 5 մատնաչափ փտել ու չքացել է։ Այդ անցքը երեկոները հնարագիտորեն փակում են՝ ներսից մի քանի աղյուս դեմ անելով և մի կտոր խսիր կախ տալով։ Լուսամուտի կեսը, և՛ ապակին, և՛ շրջանակը, անհետ ոչնչացել են։ Այստեղ առանց կահկարասիքի իրար վրա կիտված էին 3 մեծահասակ ու 5 երեխա։ Դենտոնը ավելի վատ չէ, քան Բիգլսուեյդ Յոլնիոնի մնացած մասը։

Ուոտեր Իտոն.— Բնակչության աճման հետևանքով սեփականատերերն այստեղ քանդել են գոյություն ունեցող տների մոտավորապես 20%-ը։ Մի աղքատ բանվոր, որն ստիպված էր մոտավորապես 4 մղոն անցնելով աշխատանքի գնալու, այն հարցին, թե մի թե նա չէր կարող կոտտեջ գտնել ավելի մոտիկ տեղում, պատասխանեց. «Ո՛չ, նրանք խիստ կզգուշանային իմ ընտանիքի չափ մեծ ընտանիք ունեցող մի մարդու ընդունելուց»։

Այս փոքր կոմսությունն ավելի շատ է տառապել «վտարման ոգուց», քան Անգլիայի որևէ այլ կոմսություն։ Մեդլիում մեծ մասամբ ֆերմերներին են պատկանում սովորաբար 2 ննջարան ունեցող լեփ-լեցոլն կոտտեջները։ Ֆերմերները հեշտությամբ կոտտեջները վարձով են տալիս տարեկան 3 կամ 4 ֆ. ստեռլինգով և շաբաթական 9 շիլլինգ աշխատավարձ են վճարում։

Հարտֆորդում 1851 թվականին 87 տուն կար, դրանից կարճ ժամանակ անց 19 կոտտեջ քանդվեց 1 720 ակր տարածություն ունեցող այդ փոքրիկ ծխական համայնքում, բնակիչների թիվը 1831 թվականին կազմում էր 452 մարգ, 1852 թվականին՝ 382 մարդ, 1861 թվականին՝ 341 մարդ։ Հետազոտված է 14 cots մեկական ննջարանով յուրաքանչյուրում։ Նրանցից մեկում ապրում են՝ 1 ամուսնական զույգ, 3 մեծահասակ տղա, 1 հասած աղջիկ, 4 երեխա, ընդամենը 10 հոգի, մի ուրիշում՝ 3 մեծահասակ, 6 երեխա։ Այդ սենյակներից մեկը, որտեղ 8 անձ էր քնում, ուներ 12 ոտնաչափ 10 մատնաչափ երկարություն, 12 ոտնաչափ 2 մատնաչափ լայնություն, 6 ոտնաչափ 9 մատնաչափ բարձրություն. ելուստները չհանած՝ միջին հաշվով մարդագլուխ ընկնում էր մոտ 130 խոր. ոտնաչափ։ 14 ննջարանում՝ 34 հասակավոր և 33 երեխա։ Այդ կոտտեջների մոտ հազվադեպ են պարտեզներ լինում, բայց տնվորներին իրավունք է տրվում փոքրիկ հողամասեր վարձակալել rood-ը (¼ ակրը) 10 կամ 12 շիլլինգով։ Այդ պարցելները հեռու են տներից. վերջինները արտաքնոցներ չունեն։ Ընտանիքի անդամները կա՛մ պետք է իրենց պարցելը գնան և իրենց կղկղանքը այնտեղ թողնեն, կա՛մ,— ինչպես այդ, ամոթ է ասել, արվում է այստեղ,— նրանով լցնեն պահարանի շարժական արկղը։ Երբ արկղը լցվում է, դուրս են քաշում և նրա բովանդակությունը դատարկում այնտեղ, որտեղ պահանջվում է։ Ճապոնիայում կյանքի շրջապտույտն ավելի մաքուր եղանակով է կատարվում։

Լենգտոֆտ.— Այստեղ Ռայտի տանը մի մարդ ապրում է իր կնոջ, զոքանչի ու 5 երեխաների հետ. տունն ունի նախասենյակ-խոհանոց, նկուղ խոհանոցի վրա ննջարան, խոհանոցն ու ննջարանն ունեն 12 ոտնաչափ 2 մատնաչափ երկարություն, 9 ոտնաչափ 5 մատնաչափ լայնություն, տան բռնած ամբողջ տարածությունը 21 ոտնաչափ 2 մատնաչափ երկարություն, 9 ոտնաչափ 5 մատնաչափ լայնություն ունի։ Ննջարանը մի ձեղնատուն է  

 

պատերն առաստաղի մոտ իրար են մոտենում շաքարի գլխի ձևով, ճակատի կողմից բացվում է մի լուսանցույց։ Ինչո՞ւ է նա այստեղ ապրում։ Պարտե՞զ կա։— Ո՛չ, նա չափազանց փոքր է։ Բնակարանավա՞րձը։— Նույնպես ոչ։ Նա բարձր է՝ շաբաթական 1 շիլլինգ 3 պենս։ Աշխատավայրին մո՞տ է։ Ո՛չ, հեռու է 6 մղոն, այնպես որ նա օրական 12 մղոն է կտրում գնալ-գալով։ Նա այնտեղ է ապրում, որովհետև այդ cot-ը վարձով էր տրվում, իսկ նա ուզում էր իր համար մի cot-առանձնակ ունենալ, որտեղ, ինչ գնով, ինչ դրության մեջ էլ որ լիներ։ Հետևյալ աղյուսակը վիճակագրական տվյալներ է պարունակում Լենգտոֆտի այն 12 տների մասին, որոնք ունեին 12 ննջարան և 38 մեծահասակ բնակիչ 36 երեխայով.

         <TD align=middle style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>3</TD>

         <TD align=middle style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>6</TD>

'''10) Նորտհեմսյաոնշիր։'''

Բրիքսվորտ, Պիտսֆորդ և Ֆլուր.— Այս գյուղերում ձմեռը փողոցներում թափառում են 20—30 բանվոր, որոնք աշխատանք չեն գտնում։ Ֆերմերները միշտ չէ, որ բավարար չափով մշակում էին հացահատիկների ու արմատապտուղների համար հատկացված հողերը, և լենդլորդը հարմար գտավ վարձակալության տրվող բոլոր հողամասերը միացնելով՝ դարձնել երկու կամ երեք։ Դրանից էլ առաջ եկավ աշխատանքի պակասություն։ Մինչդեռ փոսի մեկ կողմում դաշտերը մշակում են պահանջումս մյուս կողմում աշխատանքից զրկված բանվորները դաշտերին են նայում ագահ հայացքով։ Զարմանալի չէ ամենևին, որ ամառը ուժից վեր տենդագին աշխատանքից հյուծված և ձմեռը կիսաքաղց բանվորներն իրենց յուրահատուկ բարբառով ասում են, թե «the parsօո and gentlefolks seem frit to death at them» [Տես 168a ծանոթ.]։

Բեդսի.— Այստեղ կան շատ տներ ու փոքրիկ պարտեզներ։ Մի քանի ֆերմերներ հայտարարում են, թե cots — great nuisance here, because they bring the poor» (cot-երը մեծ չարիք են, որովհետև նրանք հրապուրում են աղքատներին)։ Մի ջենտլմեն հայտարարում է. «Աղքատները դրանցից ամենևին չեն շահում, եթե 500 cots շինեն, դրանք այնպես կխլխլեն, ինչպես բուլկին, և իսկապես, որքան ավելի շատ cots են շինվում, այնքան ավելի են պահանջվում նրանք»,— հետևապես, նրա կարծիքով, տներն արտադրում են տնվորներ, որոնք, հասկանալի է, ճնշում են գործադրում «բնակարանա-բաշխման միջոցների» վրա։ Դրան ի պատասխան դ-ր Հանտերը հայտարարում է. «Բայց չէ՞ որ այդ աղքատները պետք է որևէ տեղից գան, և որովհետև Բեդսիում ոչ մի այնպիսի բան չկա, որն առանձնապես հրապուրի նրանց այստեղ, ինչպես, օրին., բարեգործությունը, ապա նրանց այստեղ է քշում այն, ինչ նրանց դուրս է մղում մի է՛լ ավելի անհարմար տեղից։ Եթե ամեն մեկը կարողանար իր աշխատավայրի մոտակայքում մի cot ու մի փոքրիկ կտոր հող ճարել, ապա նա, անկասկած, այդ տեղը կգերադասեր Բեդսիից, որտեղ նա իր մի պատառ հողի համար կրկնապատիկ թանկ է վճարում, քան ֆերմերը»։

Մշտական արտագաղթը դեպի քաղաքները, «ավելորդ» բնակչության մշտական ստեղծումը գյուղում՝ շնորհիվ ֆերմաների համակենտրոնացման, դաշտերն արոտավայր դարձնելու, մեքենաների կիրառման և այլն, և գյուղական բնակչության մշտական վտարումը կոտտեջները քանդելու հետևանքով՝ ձեռք-ձեռքի են ընթանում։ Որքան ավելի նոսր է տվյալ շրջանի բնակչությունը այնքան ավելի մեծ է նրա «հարաբերական գերբնակչությունը», այնքան ավելի մեծ է նրա ճնշումը վաստակի միջոցների վրա, այնքան ավելի մեծ է գյուղական բնակչության բացարձակ ավելցուկը նրա բնակարանավորման միջոցների համեմատությամբ, և, հետևաբար, գյուղերում այնքան ավելի մեծ է տեղական գերբնակչությունն ու մարդկանց կուտակվածությունը, որը մշտական վարակի սպառնալիք է պարունակում։ Ցաքուցրիվ փոքրիկ գյուղերում ու ավաններում մարդկանց մասսաների կուտակումը համապատասխանում է մարդկանց բռնի վտարմանը հողային տարածություններից։ Գյուղական բանվորների անընդհատ «ավելորդացումը», չնայած նրանց թվի նվազելուն, որին ուղեկցում է նրանց արդյունքի մասսայի ավելացումը,— պաուպերիզմի օրրանն է։ Նրանց սպառնացող պաուպերիզմը նրանց վտարման դրդապատճառ է ծառայում և գլխավոր աղբյուրն է նրանց բնակարանային կարիքի, որը վերջնականապես ընկճում է դիմադրելու ընդունակությունը և նրանց դարձնում է հողատերերի<ref>«Hind-ի [հողագործական բատրակի] վաղեմի զբաղմունքը նույնիսկ նրա գրությանն արժանապատվություն է տալիս։ Նա ստրուկ չէ, այլ հասարակական կարգի զինվոր և արժանի է այն բանին, որ լենդլորդը նրան ապահովի ամուսնացած մարդուն վայել բնակարանով, որովհետև լենդլորդը նույնպիսի պարտագիր աշխատանք է պահանջում նրանից, ինչպիսին երկիրը պահանջում է զինվորից։ Նա, ինչպես և զինվորը, չի ստանում իր աշխատանքի շուկայական գինը։ Զինվորի պես նրան էլ վերցնում են երիտասարդ հասակում, երբ նա տգետ է, ծանոթ միայն իր արհեստին ու իր վայրին։ Վաղաժամ ամուսնություններն ու նստակեցության վերաբերյալ զանազան օրենքների ներգործությունը նրա համար նույնն են, ինչ որ զորակոչն ու զինվորական֊-քրեական օրենսգիրքը զինվորի համար» (դ-ր Հանտերը «Public Health. 7th Report 1864». London 1865, էջ 132)։ Երբեմն որևէ, որպես բացառություն, փափկասիրտ լենդլորդ տխուր խորհրդածության է անձնատուր լինում, տեսնելով այն ամայությունը, որ հենց ինքն է ստեղծել։ «Շատ ցավալի բան է իր կալվածքներում մեն-մենակ լինելը,— ասում էր Լեստերի կոմսը, երբ նրան շնորհավորում էին Հոլկհեմի կառուցումն ավարտվելու առթիվ։ — Ես նայում եմ շուրջս և ոչ մի տուն չեմ տեսնում, բացի իմ եփական տնից։ Ես հսկաների աշտարակի հսկան եմ և լափել եմ իմ բոլոր հարևաններին»։</ref> ու ֆերմերների իսկական ստրուկներ, այնպես որ աշխատավարձի մինիմումը նրանց համար դառնում է բնական օրենք։ Մյուս կողմից, չնայած իր մշտական «հարաբերական գերբնակչությանը», գյուղը միևնույն ժամանակ թերաբնակված է։ Այս երևան է գալիս ոչ միայն որպես տեղական երևույթ այնպիսի կետերում, որտեղից անչափ արագ է չվում բնակչությունը դեպի քաղաքները, հանքերը, երկաթուղային կառուցումները և այլն,— այդ երևան է գալիս ամենուրեք՝ ինչպես հնձի ժամանակ, այնպես էլ գարնանն ու ամռանը այն բազմաթիվ մոմենտներում, երբ անգլիական շատ խնամքով կատարվող և ինտենսիվ հողագործությունը լրացուցիչ ձեռքերի կարիք է զգում։ Գյուղական բանվորները միշտ չափազանց՝ շատ են լինում հողագործության միջին պահանգների համար ու միշտ չափազանց քիչ նրա բացառիկ կամ ժամանակավոր պահանջների համարի<ref>Վերջին տասնամյակներում նույնպիսի երևույթ է նկատվում նաև Ֆրանսիայում, որչափով այնտեղ կապիտալիստական արտադրությունը տիրանում է հողագործությանը և «ավելորդացած» հողագործական բնակչությունը քշում է քաղաքները։ Այստեղ ևս նկատվում է բնակարանային ու այլ պայմանների վատթարացում «ավելորդների» գոյացման բուն իսկ ակունքում։ Պարցելարային սիստեմի ստեղծած... յուրահատուկ «prolétariat lonclier»-ի [«հողային պրոլետարիատի»] մասին տե՛ս, ի միջի այլոց, Colins-ի «L’Économie Politique» աշխատությունը, որ մատնանշեցինք առաջ, և Karl Marx «Der Achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte», New York 1852, էջ 56 և հաջ. [«Լուի Բոնապաըտի բրյումերի տասնութը»։ Կ. Մարքսի և Ֆ. Էնգելսի Երկ., հ. VIII, էջ 405 և հաջ.]։ 1846 թվականի Ֆրանսիայի քաղաքային բնակչությունը կազմում էր 24,42%, գյուղականը 75,58%։ 1861 թվականին քաղաքայինը՝ 28,86%, գյուղականը՝ 71,14%։ Վերջին հինգ տարում գյուղական բնակչության տոկոսային բաժնի նվազումն է՛լ ավելի զգալի է։ Արդեն 1846 թվականին Պյեր Դյուպոնը երգում է իր «Ouvriers»-ում.

[«Վատ հագնված, մենք ապրում ենք հյուղերում, ձեղնահարկերում, ավերակի խորշերում, մեր ընկերներն են խավարասեր գողն ու բուն»]։</ref>։ Ուստի և պաշտոնական փաստաթղթերում միևնույն բնագավառներից նշվում են հակասական գանգատներ միաժամանակ և աշխատանքի պակասության, և աշխատանքի ավելցուկի մասին։ Բանվորների ժամանակավոր կամ տեղական պակասությունն աշխատավարձի բարձրացում առաջ չի բհրում, բայց միայն այն հետևանքն է ունենում, որ հողագործությամբ զբաղվելու են հարկադրվում կանայք ու երեխաները, և ավելի ու ավելի է իջնում բանվորների տարիքը։ Երբ կանանց ու երեխաների շահագործումը խոշոր չափեր է ընդունում, նա, իր հերթին, գյուղական տղամարդ մեծահասակ բանվորներին ավելորդացնելու և նրանց աշխատավարձն իջեցնելու մի նոր միջոց է դառնում։ Անգլիայի արևելքում ծաղկում է այդ cercle vicieux-ի [կախարդական շրջանի] հիանալի պտուղը — այսպես կոչված Gangsystem-ը [թափառախմբերի կամ հրոսակախմբերի սիստեմը], որի մասին ես այստեղ մի քանի խոսք կասեմ<ref>Վեցերորդ ու եզրափակիչ «Report of Children’s Empioyment Commission»-ը, որ հրապարակված է 1867 թվականի մարտի վերջին֊, խոսում է միայն հողագործության բնագավառի Gangsystem-ի [թափառախմբերի] մասին։</ref>։

Թափառախումբը կազմված է 10-ից մինչև 40 կամ 50 հոգուց, այն է՝ կանանցից, երկու սեռի դեռահասներից (13—18 տարեկան), թեև տղաները, 13 տարեկան դառնալով, սովորաբար հեռանում են խմբից, և, վերջապես, երկու սեռի երեխաներից (6—13 տարեկան)։ Խմբի գլուխ կանգնած է լինում gangmaster-ը (խմբի ավագը). դա միշտ մի սովորական գյուղական բանվոր է, մեծ մասամբ, այսպես կոչված, ճարպիկի մեկը, այլասերված թափառաշրջիկ, հարբեցող, բայց որոշ չափով օժտված ձեռներեցության ու գործարարության ոգով։ Նա հավաքագրում է թափառախմբին, որը նրա ձեռքի տակ և ո՛չ թե ֆերմերի ձեռքի տակ է աշխատում։ Վերջինիս հետ նա պայմանավորվում է մեծ մասամբ գործավարձով, և նրա եկամուտը,— որ միջին հաշվով շատ բարձր չէ սովորական գյուղական բանվորի վաստակից<ref>Սակայն մի քան ի թափառախմբերի ավագներ դառնում են մինչև 500 ակր վարձակալող ֆերմերներ կամ մի ամբողջ շարք տների սեփականատերեր։</ref>,— գրեթե ամբողջովին կախված է այն հմտությունից, որով նա կարողանում է իր խմբից ամենակարճ ժամանակամիջոցում ամենաշատ քանակությամբ աշխատանք կորզել։ Ֆերմերները հայտնագործեց են, որ կանայք միայն տղամարդու դիկտատուրայի տակ են լավ աշխատում, և որ, մյուս կողմից, կանայք ու երեխաները, մի անգամ աշխատանքի լծվելով, մեծագույն եռանդով են ծախսում իրենց կենսական ուժերը,— այդ արդեն Ֆուրյեն գիտեր,— այնինչ չափահաս տղամարդ բանվորն այնքան նենգ է, որ աշխատում է, որքան հնարավոր է, խնայել իր ուժերը։ Խմբի ավագը մի կալվածից անցնում է մյուսը և այդպիսով իր խմբով աշխատում է տարվա մեջ 6—8 ամիս։ Այդ պատճառով խմբի ավագի համար աշխատելը շատ ավելի շահավետ է բանվորական ընտանիքին և շատ ավելի ապահովված է, քան առանձին ֆերմերի համար աշխատելը, որը միայն ժամանակավոր աշխատանք է տալիս երեխաներին։ Այդ հանգամանքն այնքան է ամրապնդում նրա ազդեցությունը բաց գյուղերում, որ հաճախ երեխաներին այլ կերպ անկարելի է վարձել, եթե ոչ նրա միջնորդությամբ։ Երեխաներին մեկ-մեկ, թափառախմբերից անջատ, վարձով տալը նրա համար մի կողմնակի վաստակ է։

Այս բաժինը եզրափակելու համար մենք դեռ պետք է մի հայացք գցենք Իռլանդիայի վրա։ Ամենից առաջ հիշատւսկենք այն փաստերը, որոնք այս կետին են վերաբերում։ Իռլանդիայի բնակչությունը 1841 թվականին հասավ 8 222 664-ի, 1851 թվականին կրճատվեց մինչև 6 623 985, 1861 թվականին — 5 850 309, 1866