«Դավիթ Կոպպերֆիլդ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Գրապահարան-ից
(→‎Դ․ գլուխ)
(→‎Ե․ գլուխ)
Տող 6833. Տող 6833.
  
 
Երբ Ուրիասն առավոտյան հեռացավ (փառք աստծու՝ չուզեց նախաճաշել), ինձ թվաց թե գիշերն էլ նրա հետ միասին անհետացավ։ Դոկտորների Համայնքը գնալիս, ես պատվիրեցի մրս․ Կրոպպին բոլոր պատուհանները բանալ, որպեսզի Ուրիասի շնչով ապականված սենյակիս օդը բոլորովին մաքրվի։
 
Երբ Ուրիասն առավոտյան հեռացավ (փառք աստծու՝ չուզեց նախաճաշել), ինձ թվաց թե գիշերն էլ նրա հետ միասին անհետացավ։ Դոկտորների Համայնքը գնալիս, ես պատվիրեցի մրս․ Կրոպպին բոլոր պատուհանները բանալ, որպեսզի Ուրիասի շնչով ապականված սենյակիս օդը բոլորովին մաքրվի։
 +
 +
 +
==Զ․ գլուխ==
 +
 +
Գերի եմ ընկնում
 +
 +
 +
Մինչև Ագնեսի մեկնելու օրը չէի տեսել Ուրիաս Հիպին։ Երբ Ագնեսին հրաժեշտ տալու համար, դիլիժանսների կայանը գնացի, Ուրիասն էլ այնտեղ էր․ նա նույն կառքով Կենտրբըրի պիտի վերադառնար։ Ինձ համար մի թեթև սփոփանք էր, որ նա իր հին ու կարճ թիկնոցով և վրանի նման հովանոցով բարձրացավ կառքի ետնամասի վրա, մինչ Ագնեսը բնականաբար ներսումն էր նստած, և ես անշուշտ այդ սփոփանքին արժանի էի այն ջանքերիս փոխարեն, որ անում էի նրա հետ քաղաքավարի լինելու համար՝ գոնե Ագնեսի ներկայությամբ։ Ինչպես որ մր․ Ուատրբրուկի ճաշի ժամանակ, այնպես էլ  այժմ Ուրիասը իբրև մի գիշատիչ անգղ կառքի վրա թառած՝ մեզ էր դիտում, Ագնեսի ու իմ փոխանակած ամեն մի բառը որսալով։
 +
 +
Այն վրդովեցուցիչ ազդեցության ներքո, որ արել էր վրաս Ուրիասի խոստովանությունը վառարանի մոտ, հաճախ հիշում էի Ագնեսի խոսքերն ընկերակցության մասին, թե՛ «Ես այն արի, ինչ որ արդար համարեցի։ Զգալով, որ հորս հանգստության համար այս զոհաբերությունն անհրաժեշտ է, հավանություն տվի նրան»։ Այն օրից ի վեր ինձ տանջում էր մի դժնադակ նախազգացում, թե Ագնեսը, միևնույն զգացման տեղի տալով, մի ուրիշ զոհաբերություն էլ հանձն կառնի հոր համար։ Ես գիտեի, թե որքան է սիրում նրան․ գիտեի, թե ինչ անձնվիրության ընդունակ է նրա սիրտը։ Իր խոսքերից գիտեի, որ նա իր հոր սխալների համար՝ ինքն իրեն մեղադրելով, փափագում է պարտահարույց լինել նրան։ Ինձ համար մխիթարանք չէր, որ նա այնքան տարբերվում էր թթագույն թիկնոց հագաց գարշելի էակից․ չէ՞ որ հենց այդ տարբերության մեջ էր վտանգը․ մեկի մաքուր, բոլորանվեր անձնազոհության և մյուսի զազիր ստորության մեջ։ Ուրիասը հարկավ այս բոլորը լավ գիտեր և անտես չէր թողել իր նենգամիտ հաշիվների մեջ։
 +
 +
Բայց և այնպես ես այնքան հավատացած էի, որ զոհաբերության հետևանքի մասին ակնարկելն անգամ Ագնեսի բախտը կթունավորի, և այնքա՜ն վստահ, որ նա դեռ ոչ մի բանից կասկած չունի և վտանգը չէ կռահում, որ անշուշտ նրան կվիրավորեի, եթե փորձեի զգուշացնել նրան իրեն սպառնացող չարիքից։ Այս էր պատճառը, որ մենք իրար հետ բաժանվեցինք առանց որևէ բացատրության․ նա ձեռքը շարժելով ժպտում էր ինձ կառքի միջից․ իսկ նրա չար դևը գալարվում էր կառքի վերևի նստարանում, կարծես հրճվելով, որ արդեն իր հաղթական ճանկերի մեջ է բռնել նրան։
 +
 +
Երկար ժամանակ չէի կարողանում այս հրաժեշտի տեսարանը մոռանալ։ Երբ Ագնեսից նամակ ստացա, թե նա հաջող տուն է հասել, դարձյալ ես նույն ողբալի դրության մեջ էի, ինչպես և նրա մեկնելու րոպեին։ Հենց որ սկսում էի մտմտալ Ագնեսի վիճակն էր միտքս գալիս, և թախիծս սաստկանում էր։ Գիշեր չկար, որ նրա դրությունը քնիս հանգիստը չվրդովեր։ Այս բանը կյանքիս մի մասն էր դարձել, նույնպես անբաժան իմ հոգուց, ինչպես որ գլուխս մարմնից։
 +
 +
Եվ ես վշտերս փարատող մարդ չունեի։ Ստիրֆորթն, իր նամակի ասելով, Օքսվորդումն էր, և ես Դոկտորների Համայնքից դուրս, գրեթե միշտ մենակ էի։ Կարծեմ այս միջոցին էր, որ սրտիս մեջ մի տեսակ կասկած ընկավ Ստիրֆորթի վերաբերմամբ։ Ես նրան մի մտերմական պատասխան գրեցի, թեև ճիշտն ասած, գոհ էի, որ նա Լոնդոնից բացակա է։ Երևի թե գոհ լինելուս պատճառն այն էր, որ Ագնեսի ազդեցությունն իմ վրա, Ստիրֆորթի ներկայությունից հակակշիռ չընդունելով, ամեն օր զորանում էր, և դարձայլ նա էր բոլոր մտքերիս ու հոգսերիս առարկան։
 +
 +
Սակայն օրերն ու շաբաթները սահում էին։ Ես արդեն մի հաստատուն պաշտոն էի ստացել Սպընլոյի ու Ջորկինսի մոտ։ Տատս նշանակել էր տարեկան իննսուն ստեռլինգ (բացի բնակարանիս վարձը ու մի քանի ուրիշ պետքերս հոգալուց)։ Սենյակներս արդեն մեկ տարով վարձված էին, և թեպետ երեկոները նրաք բավական տխուր էին, բայց ես վերջ ի վերջո սովորել էի զվարճություն գտնել սուրճի մեջ, որ կյանքիս այդ միջոցին ոչ միայն գավաթներով, այլ կարծեմ և լիտրերով էի սպառում։ Մոտավորապես այդ ժամանակին են վերաբերում և իմ արած երեք գյուտերը, նախ որ մրս Կրոպպն իր ասելով ենթակա է «spazzums» (spasme, պրկումն) կոչված տարօրինակ հիվանդության, որին միշտ քթի բորբոքումներ էր հաջորդում, և որ չէր կարելի որևէ բանով բժշկել, բացի պեպրմինտից.<ref>Peppermint ― օշինդր, անանուխ</ref> երկրորդ, որ շտեմարանիս օդը մի ուրույն հատկություն ունի, որի շնորհիվ օղիով շշերիս խցաններն անդադար դուրս են թռչում․ երրորդ, որ այս աշխարհում ես մենակ եմ և շատ տրամադիր՝ անգլիական քերթվածներով արձանագրել կացությունս։
 +
 +
Պաշտոնի մեջ հաստատվելուս օրը ոչ մի հրավերք չեղավ, ես բավական համարեցի միայն սենդուիչ ու խերես առաջարկել գրագիրներին պաշտոնատան սենյակում և թատրոն գնալ երեկոյան։ Բեմադրում էին «Օտարական» ողբերգությունը, որ ահ ու սարսափ ազդեց վրաս, և երբ տուն վերադարձա, հազիվ էի կարողանում հայելու մեջ ինքս ինձ ճանաչել։ Նույն իսկ օրը, մր․ Սպընլոն գրասենյակը փակելիս ասել էր ինձ, թե շատ ուրախ կլինի տեսնել ինձ իր տանը՝ Նորվուդում, մեր բարեկամությունը տոնելու համար․ բայց թե դժբախտաբար տունը դեռ չէր կարգավորված, որովհետև իր աղջիկը, որ նոր էր Փարիզում իր ուսումն ավարտել, տակավին բացակա է։ Հենց որ նա վերադառնա և տնտեսության զեկն իր ձեռքն առնի, մր․ Սպընլոն պատիվ կունենա ինձ իր մոտ հրավիրելու։ Ես գիտեի, որ մր․ Սպընլոն այրի է և միայն մի դուստր ունի, և շնորհակալ եղա հրավերի համար։
 +
 +
Մր․ Սպընլոն խոսքը պահեց։ Մի երկու շաբաթ անցնելուց հետո, նա հիշեց իր խոստումն ու ասաց, թե անչափ երջանիկ կլինի, եթե շնորհ բերեմ իր մոտ առաջիկա շաբաթ օրը ու մինչև երկուշաբթի իր տանը մնամ։ Հասկանալի է, որ լիակատար հոժարություն հայտնեցի․ նա առաջարկեց իր կառքով տանել ինձ ու ետ բերել։
 +
 +
Պայմանավորված օրը որ հասավ, ձեռքիս պայուսակն անգամ մի հարգելի առարկա դարձավ ստորադրյալ գրագիրների աչքում, որոնց համար Նորվուդի տունը մի խորհրդավոր սրբավայր էր։ Նրանցից մեկը հաղորդեց ինձ, թե իր լսածին նայելով՝ մր․ Սպընլոյի սեղանի սպասքը բացառապես արծաթից են ու ճենապակուց․ մյուսն ակնարկեց, թե նրա ճաշին, շամպայնից բացի, ուրիշ գինի չեն վայելում։ Մր․ Տիֆը անունով ծեր գրագիրը իր ծառայության երկար տարիների ընթացքում շատ անգամ էր մր․ Սպընլոյի ապարանքը տեսել և մինչև անգամ նրա ճաշասենյակը ոտք դրել։ Մր․ Տիֆըի նկարագրությումբ այդ տունը մի շքեղ ու հոյակապ պալատ է, ուր ինքը պատիվ է ունեցել հյուրասիրվելու Հնդկաստանի թուխ շերիով <ref>խերես</ref>  որի հրաշալի համը տեսնելուդ պես աչքերդ ակամա քթթում են։
 +
 +
Այդ օրը մի հետաձգված գործ էր քննվում Կոնսիստորի Ատյանում՝ մի հացթուխ հրաժարվել էր թաղական խորհրդին  մայթի հարկ վճարելուց, և որովհետև այս հին գործը, իմ կարծիքով, նույնիսկ Ռոբինզոն Կրուզոյից երկու անգամ երկար էր, հետևաբար վճիռը փոքր֊ինչ ուշ կայացավ։ Բայց և այնպես հացթուխը ծխականների համայնքից վեց ամսով արտաքսելու և դատական ծախքերը վճարելու պատիժ ստացավ․ այնուհետև ատյանի դատախազը, դատավորներն ու հացթուխի փաստաբանները (բոլորն էլ իրար հետ խնամի) միասին գյուղ գնացին, իսկ ես ու մր․ Սպընլոն իր կառքով հեռացանք։
 +
 +
Դա մի հիանալի կառք էր։ Ձիերը սիգալով վզերը ծռում էին ու ժիր֊ժիր ոտքերը դոփում․ անշուշտ զգում էին, որ Դոկտորների Համայնքին են պատկանում։ Համայնքի անդամների մեջ պերճության խնդրում մի ահագին մրցում կար, և շատերը կարող էին իրենց կառքի շքեղությամբ պարծենալ։ Սակայն ճշմարիտ մնալու համար, ես միշտ ասել եմ և կասեմ, թե իմ օրով մրցակցության ամենամեծ առարկան օսլան էր։ Համարձակ կարելի է պնդել, որ յուրաքանչյուր դատավոր ու փաստաբան այնքան շատ օսլա էր կրում, ինչքան որ մարդկային ուժը կտաներ։
 +
 +
Շատ ուրախ առաջ էինք սլանում, և մր․ Սպընլոն մի քանի կարևոր ակնարկներ արեց պաշտոնիս մասին։ Նա ասաց, թե աշխարհիս երեսին դրանից ազնիվ պաշտոն չկա և թե դա պետք չէ փաստաբանի կոչման հետ շփոթել․ թե մերը անհամեմատ գերազանց է, ավելի որոշ է, ավելի պարզ և գլխավորը՝ շատ ավելի շահաբեր։ Մենք ամեն բան թեթև ենք քննում Համայնքում, և դրա շնորհիվ հասարակության մեջ մի արտոնյալ ու բացառիկ դասակարգ ենք։
 +
 +
― Հարկավ չի կարելի այն ցավալի հանգամանքը թաքցնել, ― ասաց նա, ― որ շատ անգամ մեզ աշխարհական փաստաբանի տեղ են դնում․ բայց և այնպես մի բան հաստատ է, որ աշխարհական փաստաբանները ընդհանուր առմամբ սառը մարդիկ են, և Դոկտորների Համայնքի յուրաքանչյուր պարտաճանաչ պրոկտր կամ գործակալ իրավունք ունի բարձրից նայելու նրանց վրա։
 +
 +
Հարցրի մր․ Սըպնլոյին, թե ո՞րն է ամենից ընտիր գործը Դոկտորների Համայնքում։ Պատասխանեց, թե անշուշտ ամենից լավը կտակների առթիվ ծագող դատերն են, ուր, օրինակի համար, երեսուն կամ քառասուն հազար ատեռլինգ արժող մի փոքր կալվածքի խնդիր կա։ Այսպիսի դեպքերում դատավարության ամեն մի քայլը շահաբեր է․ յուրաքանչյուր հարցուփորձին թեր ու դեմ ցուցումերը և փաստերը դիզվում են և թղթերից ամբողջ լեռներ են գոյանում, գործը մեկ ատյանից մյուսն է անցնում, երբեմն նույնիսկ Համայնքների ու Լորդերի Պալատը, և որովհետև վիճող կողմերը հավատացած են, թե գործը կտանեն, ուստի և բոլոր ծախքերը սիրով ու եռանդով վճարում են։ Այնուհետև մր․ Սպընլոն մի ընդհանուր ներբող նվիրեց Դոկտորների Դատարանին։
 +
 +
― Ամենից ավելի զարմանալին Դոկտորների Դատարանում, ― ասաց նա, ― նրա միաձուլությունն է, նրա միության ու համերաշխության ոգին է։ Դոկտորների Համայնքի պես կանոնավոր դատարան հազիվ թե գտնվի աշխարհում։ Նրա մեջ հանգստության ու դյուրության գաղափարն է մարմնացած։ Օրինակի համար, դուք մի ապահարզանի գործ ունեք Կոնսիստորում։ Շատ լավ։ Գործը հանդարտ կերպով ծանր ու բարակ, ընտանեբար քննվում է Կոնսիստորի Ատյանում։ Դիցուք թե գոհ չեք Կոնսիստորից․ ի՞նչ կանեք այդ դեպքում։ Հարկավ Կամարների Ատյանին կդիմեք։ Շատ լավ։ Սակայն Կամարների Ատյանն ի՞նչ է։ Միևնույն դատարանը, միևնույն դահլիճում, միևնույն անջրպետով, միևնույն փաստաբաններով, միայն թե մի ուրիշ դատավորով, որովհետև Կոնսիստորի դատավորը կարող է արդեն փաստաբան հանդիսանալ Կամարների Ատյանում։ Այնտեղ էլ սկսվում է նույն ընտանեկան խաղը, նույն կարգով։ Բայց դուք դարձյալ դժգոհ եք։ Շատ լավ։ Ի՞նչ կմնա ձեզ անել։ Դիմել անշուշտ եկեղեցական փոխանորդներին։ Սակայն այդ փոխանորդները ովքե՞ր են։ Պարապ, անգործ փաստաբաններ, որոնք արդեն տեսել են, թե առաջին երկու ատյաններում թղթերն ինչպե՞ս են կտրվել, բաժանվել ու խաղացվել, և որոնք բոլոր մասնակիցների հետ հանգիստ խոսել են խաղի մասին։ Այժմ նրանք են առաջ գալիս, իբրև թարմ ու նոր դատավորներ, որպեսզի ամենքի համար գոհացուցիչ վճիռ դնեն։ Անպատկառ լեզուները կարող են ասել, թե Համայնքը կաշառակեր է, թե Համայնքը գաղտնապահ է, թե անհրաժեշտ է հիմնիվեր վերանորոգել Համայնքը։ Սակայն, ― հանդիսավոր ձևով վերջացրեց մր․ Սպընլոն, ― երբ ցորենի գինը սոսկալի բարձրացել էր, ո՞վ ամենից շատ այդ խնդրի քննությամբ զբաղվեց, եթե ոչ Դոկտորների Համայնքը։ Ձեռքս կրծքիս դնելով, ամբողջ աշխարհի առջև համարձակ կասեմ․ «Դիպուկ միայն Համայնքին, և Անգլիան կորած է»։
 +
 +
Ուշի֊ուշով ականջ էի դնում այդ բոլորին և թեպետ լավ չէի հասկանում, թե իսկապես ո՞ր երախտյաց համար է Անգլիան շնորհապարտ Դոկտորների Համայնքին, այնուամենայնիվ, մր․ Սպընլոյի կարծիքն ակնածությամբ ընդունեցի։ Իսկ գալով ցորենի գնին, համեստաբար զգում էի, որ այս զորավոր փաստը իմ տկար խելքի հասկանալու բանը չէ։ Տարիների ընթացքում շատ անգամ եմ առիթ ունեցել ուսումնասիրելու ցորենի վաճառման տնտեսական օրենքները, սակայն պիտի խոստովանեմ, որ ինձ համար մինչև հիմա մի անլուծելի գաղտնիք է, թե ցորենի գնի բարձրանալու կամ իջնելու մեջ ի՞նչ մաս ուներ հատկապես Դոկտորների Համայնքը։
 +
 +
Սա մի փոքրիկ շեղում է։ Ես հարկավ չէի կամենա Համայնքի պատիվը շոշափել և Անգլիայի կործանման պատճառ դառնալ։ Տարիքով ու փորձով ինձնից ավագ մեծավորիս կարծիքներին ես լուռ հնազանդությամբ հավանություն տվի․ այնուհետև մեր խոսակցության նյութը դարձավ իմ տեսած «Օտարականը», առհասարակ ողբերգությունը, կառքին լծած ձիերի զույգը, և այսպես եկանք հասանք մր․ Սպընլոյի դարբասին։
 +
 +
Մր․ Սպընլոյի տան առաջ մի սիրուն պարտեզ էր տարածվում․ չնայած տարվա եղանակին, նա դեռ այնպես լավ էր պահված, որ հիացրեց ինձ։ Պարտեզում կային սիրուն մարգեր, ծառերի թավուտ խմբեր, ոլորապտույտ ու ստվերաշատ շավիղներ՝ ցանցապատ կամարներով, որոնց վրա գարնանը անշուշտ պատատուկներ ու ծաղիկներ էին բուսնում։ «Երևի միս Սպընլոն սովորաբար այդտեղ է զբոսնում, ― անցավ մտքովս։ ― Օ՜հ, աստված իմ»։
 +
 +
Ներս մտանք․ տունը պայծառ լուսավորված էր․ և նախասենյակում ես տեսա ամեն տեսակ գլխարկներ, վերարկուներ, թիկնոցներ, պլեդներ, ձեռնոցներ, մտրակներ ու գավազաններ։ «Որտե՞ղ է միս Դորան», ― հարցրեց սպասավորին մր․ Սպընլոն։ «Դորա, ― մտածեցի ես։ ― Ի՜նչ սիրունիկ անուն է»։
 +
 +
Ոտք դրինք մերձակա սենյակը (երևի թե այն իսկ սենյակը, որ ծեր գրագրի վայելած Հնդկաստանի թուխ շերիով էր անվանի), և ականջիս մի ձայն հասավ, որ ասում էր․ «Մր․ Կոպպերֆիլդ, ահա իմ դուստր Դորան, ահա և Դորայիս ընկերուհին»։ Անշուշտ մր․ Սպընլոյի ձայնն էր այն, սակայն չիմացա թե ո՞ւմն էր․ ումն էլ լիներ, ինձ ի՞նչ փույթ։ Բանս արդեն պրծած էր, ճակատագիրս նույն վայրկյանին որոշված։ Ես գերված էի, ստրուկ էի, ուշք ու միտքս թռցնելու չափ սիրահարված միս Դորա Սպընլոյին։
 +
 +
Նա մարդկային արարած չէր, ո՛չ։ Մի հավերժահարս էր, մի ոգի էր, մի փերի ― էլ չգիտեմ՝ մի այնպիսի բան, որ ոչ ոք երբեք չի տեսել, բայց որին միշտ կարոտ է ամեն մարդ։ Մի ակնթարթում ես վառ սիրո անդունդի մեջ գահավիժեցի։ Ո՛չ ժամանակ կար դրա եզերքին կանգնելու, ո՛չ էլ առաջ և կամ ետ նայելու․ դեռ օրիորդին մի խոսք չասած՝ ես այդ վիհը գլորվեցի։
 +
 +
― Ես առաջ էլ տեսել եմ մր․ Կոպպերֆիլդին, ― ասաց մի ծանոթ ձայն, մինչ գլուխ էի տալիս չգիտեմ թե ինչ մրմնջալով։
 +
 +
Այդ ասողը Դորան չէր։ Ո՛չ․ այլ նրա մտերիմ ընկերուհին՝ միս Մեորդստոնը։
 +
 +
Սակայն այս անակնկալ հանդիպումից ես կարծեմ չշփոթվեցի։ Որքան հիշում եմ իմ մեջ այլևս շփոթվելու կամ ապշելու կարողություն չէր մնացել։ Այս նյութական աշխարհում Դորայից զատ բան չկար, որ ապշության կամ զարմանքի արժանի լիներ։
 +
 +
― Ինչպե՞ս եք, միս Մեորդստոն, ողջ առո՞ղջ։
 +
 +
― Լիովին առողջ, ― պատասխանեց նա։
 +
 +
― Իսկ մր․ Մեորդստոնը ինչպե՞ս է։
 +
 +
― Շնորհակալ եմ, եղբայրս էլ քաջառողջ է։
 +
 +
Ապա թե մր․ Սպընլոն, որ կարծեմ շվարած էր մեր իրար ճանաչելը տեսնելով, ասաց․
 +
 +
― Ուրախ եմ, մր․ Կոպպերֆիլդ, որ դուք ու միս Մեորդստոնը իրար հետ արդեն ծանոթ եք։
 +
 +
― Մր․ Կոպպերֆիլդն ու ես իրար փոքր ինչ մոտիկ ենք, ― ասաց միս Մեորդստոնը խիստ ձայնով։ ― Մի ժամանակ լավ ծոնթ էինք։ Այդ նրա մանկության օրերումն էր։ Այնուհետև հանգամանքները մեզ բաժանեցին։ Ես կդժվարանայի ճանաչել նրան։
 +
 +
Իսկ ես ասացի, թե միշտ և ամեն տեղ կճանաչեի նրան, և այս լիովին ճշմարիտ էր։
 +
 +
― Միս Մեորդստոնը, ― ասաց մր․ Սպընլոն, ինձ դիմելով, ― բարություն ունի, եթե ներվի այսպես ասել, ընկերուհու պաշտոն վարելու իմ դստեր մոտ։ Դորաս դժբախտաբար որբ է մորից, և այժմ միս Մեորդստոնն է նրա ընկերն ու պաշտպանը։
 +
 +
Մտքովս անցավ, որ միս Մեորդստոնը կենսապահ (life-preserver) ասված գործիքի նման շատ ավելի մեկի վրա հարձակվելու պիտանի էր, քան թե ումևիցե պաշտպանելու։ Սակայն Դորային նայելուս պես այս գաղափարը մի խուսափուկ ստվերի նման չքացավ։ Դորայից բացի, ոչ մի բան չէր կարող երկար գրավել իմ միտքը։ Նրա փոքր֊ինչ կայտառ ու քմահաճ շարժումներն առիթ էին տալիս կարծելու, թե նա շատ գոհ չպիտի լիներ իր ընկերակցից կամ պաշտպանից։ Այդ րոպեին զանգակը հնչեց, որը, մր․ Սպընլոյի ասելով, ճաշի առաջին հրավերն էր, և մենք գնացինք մեր հանդերձը փոխելու։
 +
 +
Գնա ու հանդերձ փոխիր և կամ մի ուրիշ բան արա, երբ վառված ես անհուն սիրո բոցերով։ Ես կարող էի միայն նստել և պայուսակիս բանալին ատամներիս մեջ բռնած՝ հրապուրիչ, հրաչյա, կուսական, չնաշխարհիկ Դորայի մասին մտածել։ Օ՜հ, ի՜նչ իրան, ինչպիսի՜ դեմք, ի՜նչ հրաշագեղ, ի՜նչ շնորհալի ու դյութական շարժումներ։
 +
 +
Զանգակը երկրորդ անգամ հնչեց և այնպես շուտ, որ ես կարողացա միայն հապճեպ շորերս հագնել՝  փոխանակ ուշի֊ուշով հարդարելու, ինչպես որ այն պարագայում պետք էր անել, և ներքև իջա։ Ճաշարանում հավաքված էին մի քանի մարդիկ։ Դորան խոսում էր մի ալևոր պարոնի հետ։ Չնայելով ալևորի հասակին ու թոռներին (նա ինքն էր ասում, թե պապ է), ես մոլեգին խանդ զգացի դեպի նա։
 +
 +
Ինչպե՞ս նկարագրեմ հոգուս վիճակը։ Ես ամենքին նախանձում էի։ Չէի կարող մարսել, թե կան մարդիկ, որոնք ինձնից ավելի են մր․ Սպընլոյին ճանաչում։ Բարկությունս գալիս էր, երբ նրանք այնպիսի բաներ էին խոսում, որոնց հետ ես առնչություն չունեի։ Երբ մի հերաթափ, ճաղատ պարոն սեղանի հակառակ կողմից սիրալիր հարցրեց ինձ, թե արդյոք այս առաջին անգա՞մն է, որ տեսնում եմ մր․ Սպընլոյի պարտեզը, ամեհի կատաղությունից չգիտեի թե ի՞նչ անեմ նրան։
 +
 +
Չեմ հիշում, թե էլի ովքեր կային այնտեղ, բացի Դորայից։ Չեմ մտաբերում, թե ի՞նչ կերակուրներ մատուցեցին մեզ՝ Դորայից բացի։ Ինձ թվում էր, թե միայն Դորային եմ ճանաչում, նրանով միայն կշտանում․ գոնե հինգ֊վեց պնակ առանց դիպչելու անցկացրի։  Ես նստած էի նրա կողքին։ Խոսում էի միայն նրա հետ։ Դորան ամենազվարթ ձայնիկն ուներ, վարակիչ ժպիտ, գրավիչ ձևեր։ Մի՞թե կարելի էր ինձ նման երիտասարդին՝ նրա գերին, նրա ստրուկը չդառնալ։
 +
 +
Երբ նա միս Մեորդստոնի հետ ճաշարանից հեռացավ (ուրիշ տիկնայք չկային այնտեղ), ես զմայլական ցնորքների մեջ ընկա, որոնք միայն այն դառն կասկածով էին պղտորվում, թե միս Մեորդստոնը Դորայի մոտ վարկս կկոտրի։ Բարի դեմքով ճաղատ պարոնը ինձ մի երկար բան պատմեց, որ կարծեմ պարտիզպանության էր վերաբերվում։ Գոնե հիշում եմ, որ մի քանի անգամ «իմ պարտիզպանը» խոսքերը կրկնեց։ Ցույց էի տալիս, թե ամենախոր ուշադրությամբ լսում եմ նրան, բայց մտքերս Դորայի հետ  զբոսնում էին եդեմական պարտեզում։
 +
 +
Իմ պաշտած էակի առջև զրպարտվելուս կասկածը է՛լ ավելի սաստկացավ, երբ դահլիճ մտանք, ուր նստած էր ահարկու միս Մեորդստոնը։ Սակայն մի անակնկալ դիպվածով այս երկյուղս փարատվեց։
 +
 +
― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց միս Մեորդստոնը, ― հարկ չկա երկար խոսելու մեր ընտանեկան դեպքերի մասին։ Դրանք շատ գրավիչ նյութեր չեն։
 +
 +
― Անենևին, ― ասացի ես։
 +
 +
― Այո, բնավ գրավիչ չեն, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։ ― Չեմ կամենում հին կռիվների, անցած֊գնացած թշնամանքների հիշատակը նորոգել։ Ես վիրավորանք կրեցի մի անձից․․․ որ դժբախտաբար իմ սեռին է պատկանում և որի մասին չեմ կարող առանց բարկության խոսել․ ուստի լավ է նրա անունը չհիշենք։
 +
 +
Տատիս պատվին դիպչող ակնարկը լսելուս պես՝ պատրաստ էի բորբոքվել, բայց խոհեմություն ունեցա այս միայն ասելու, թե միս Մեորդստոնը լավ կանի, եթե բնավ չհիշատակի այն անձին, որովհետև ես չեմ հանդուրժի, որ անպատկառ լեզվով խոսեն նրա մասին։
 +
 +
Միս Մեորդստոնը աչքերը փակեց և գոռոզաբար գլուխը հակեց․ հետո աչքերը հանդարտ բանալով, շարունակեց․
 +
 +
― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, չեմ ուզում թաքցնել, որ ես ձեր մասին աննպաստ կարծիք ունեի այն ժամանակ, երբ դուք մանուկ էիք։ Գուցե սխալվում էի և կամ գուցե դադարել եք արդարացնել կարծիքս։ Համենայն դեպս, հին դարմանը քամուն չտանք։ Այս մասին այժմ ոչ մի խոսք թող չլինի մեր միջև։ Ես անդամ եմ մի այնպիսի գերդաստանի, որ կարծեմ իր հոգու հաստատությամբ հայտնի է, և ես այն էակը չեմ, որ մի չնչին դեպքի պատճառով փոխվեի։ Ես կարող եմ ձեր վերաբերմամբ իմ կարծիքն ունենալ, դուք էլ ձերը՝ իմ վերաբերմամբ։
 +
 +
Այժմ ես հակեցի գլուխս։
 +
 +
― Սակայն, ― հարեց միս Մեորդստոնը, ― պետք չէ, որ մեր կարծիքներն այստեղ իրար ընդհարվեն։ Ներկա պարագաներում լավ կլինի, եթե նրանք չընդհարվեն։ Քանի որ մենք կյանքի բերումով նորից իրար պատահեցինք, և գուցե դարձյալ այսպիսի բան կրկնվի, լավ կանենք, եթե իրար հետ իբրև հասարակ ծանոթներ վարվենք։ Հոժա՞ր եք։
 +
 +
― Միս Մեորդստոն, ― ասացի ես, ― դուք և ձեր եղբայրը շատ անգութ էիք վարվում ինձ հետ, շատ էիք տանջում մայրիկիս։ Այս կարծիքը մինչև կյանքիս վերջին շունչը չպիտի փոխեմ։ Բայց և այնպես ձեր առաջարկն ընդունում եմ։
 +
 +
Միս Մեորդստոնը աչքերը վերստին փակեց ու գլուխը թեքեց։ Հետո իր կոշտ ու սառն մատի ծայրով ձեռքիս դիպավ և հեռացավ, իր դաստակի ու վզի մանր շղթաները շտկելով, որոնք իսկ և իսկ այն դիրքն ունեին, ինչպես և մեր նախորդ հանդիպման միջոցին։ Նրանք հիշեցրին ինձ բանտի դռան վրա դրսից կախվող շղթաներն ու կապանքները, որոնք անցվորին իմաց են տալիս, թե ի՞նչ կարող է նա ներսը գտնել։
 +
 +
Երեկույթի մյուս հիշատակներից մտքիս մեջ այս է մնացել հատկապես, որ սրտիս թագուհին կիթառի նման մի սիրուն գործիքի դաշնակցությամբ հիանալի ֆրանսերեն երգեր էր երգում, որոնց ընդհանուր իմաստն այն էր, թե ինչ էլ աշխարհումս պատահի, մեր պարտքն է միշտ պարել֊ տրա֊լա֊լա, տրա֊լա֊լա։ Ես լողում էի երանության զառանցանքի ալիքներում։ Օշարակի ու մրգերի վրա նայելն անգամ ատելի էր ինձ, իսկ պունչը՝ զզվելի։ Երբ միս Մեորդստոնը դիցուհուս տանելու եկավ, սա ժպտաց և իր վարդագույն թաթիկը ինձ մեկնեց։ Հայելու մեջ դեմքս ապուշ ու տխմար էր երևում։ Վերջապես իմ սենյակը քաշվեցի և խելացնոր դրության մեջ անկողին մտա, լուսադեմին դեռ մտքերս մոլորված էին։
 +
 +
Սքանչելի էր առավոտը․ ես ուզեցի մի պտույտ անել պարտեզում և նազելի կույսի մասին մտածելով հոգիս պալարել։ Գավթից անցնելիս տեսա նրա շնիկին՝ Ջիպին, նվազանունը Ջիպսի։<ref>Gipsy ― գնչու, բոշա, ցիգան։</ref> Փաղաքշելով մոտեցա նրան, որովհետև նա էլ ինձ սիրելի էր, բայց շնիկը ատամները կրճտեց, մռմռաց և նստարանի տակ մտավ․ բնավ չուզեց փաղաքշանքներս ընդունել։
 +
 +
Այգին զով ու լռիկ էր։ Շրջում էի այն երջանկությունը երազելով, որ պիտի զգայի, եթե ես բախտի բերմամբ մր․ Սպընլոյի գերահարաշ դստեր հետ նշանվեի։ Գալով ամուսնության, օժտին, իմ ու հարսի կարողության և ուրիշ նյութական հաշիվներին, ես նույնչափ անմեղ էի, որչափ և մանուկ Էմլիին սիրած օրերին։ Պարզ անվանել նրան «Դորա», նամակներ գրել նրան, սիրել, պաշտել, վստահ լինել, թե նա ուիշների շրջանում անգամ ինձ կհիշի՝ այս է ըստ իս մարդկային երջանկության կատարը։ Ես այդ միջոցին մի անմիտ, դյուրագորով տղա էի․ բայց զգացումներս այն աստիճան սուրբ էին, որ ինչքան էլ այժմ ծիծաղելի երևան, մտքովս անգամ չի անցնում նրանց հիշատակն արհամարհել։
 +
 +
Մինչ այդպես զբոսնում էի, հանկարծ նրան հանդիպեցի մի ծառի տակ։ Այսօր էլ դեռ այդ հանդիպումը հիշելիս սարսուռ եմ զգում և գրիչը մատներիս մեջ դողում է։
 +
 +
― Ի՜նչ վաղ եք․․․ վեր կացել․․․ միս Սպըփնթոնլո, ― ասացի ես։
 +
 +
― Էհ, սենյակի օդն այնպես ծանր է, ― ասաց նա, ― և միս Մեորդստոնը այնպես բթամիտ։ Նրա հիմար փնթփնթոցին նայելով, մինչև որ եղանակը չպարզվի, տանից դուրս գալ չի կարելի։ Չի կաելի։ ― Այս ասելիս նա քրքրջաց ամենահնչուն ձայնիկով։ ― Կիրակի առավոտ ես դաշմամուր չեմ նվագում․ ուրեմն մի բան անել պե՞տք է, թե չէ։ Եվ ահա զբոսնում եմ։ Հայրիկիս էլ երեկոյան ասացի, թե պիտի զբոսնեմ։ Օրվա այս զվարթ ժամին որ ման չգաս, էլ ե՞րբ։ Ի՞նչ եք կարծում։
 +
 +
Վրաս քաջություն եկավ ասելու և ասացի (թեպետ և կակազելով), թե եղանակը շատ պայծառ է, թեև մի րոպե առաջ շատ միգապատ էր թվում ինձ։
 +
 +
― Այդ ի՞նչ է, ― հարցրեց Դորան, ― կոմպլիմենտ եք ուզում անել, թե եղանակն իրոք փոխվել է։
 +
 +
Եվս ավելի կակազելով պատասխան տվի, թե ասածս կոմպլիմենտ չէ, այլ զուտ ճշմարտություն, թեև օդի մեջ ոչ մի փոփոխություն չէի նկատել։ ― Իմ խոսքը զգացումներիս մասին է, ― ավելացրի ես պարկեշտորեն՝ բացատրությանս վերջ տալու համար։
 +
 +
Այդպիսի գանգուրներ, որ նա թոթվեց իր շիկնելը ծածկելու համար, ես օրումս չէի տեսել, և մի՞թե կարելի էր տեսնել, քանի որ նրանց նման գանգուրներ ոչ եղել էին, ոչ էլ կային աշխարհում։ Իսկ գալով նրանց պսակող ծղոտե գլխարկին ու կապույտ ժապավեններին, օ՜հ, եթե հնար գտնեի այդ բոլորը սենյակումս կախելու Բուկինգեմի փողոցում, ի՜նչ անգին զարդ կլիներ։
 +
 +
― Դուք նո՞ր եք վերադարձել Փարիզից, ― ասացի ես։
 +
 +
― Այո՛, ― ասաց նա։ ― Իսկ դուք Փարիզում եղե՞լ եք։
 +
 +
― Ո՛չ։
 +
 +
― Ափսոս։ Հուսով եմ, որ շուտով կերթաք։ Փարիզը շատ֊շատ դուր կգա ձեզ։
 +
 +
Երեսի վրա խոր վշտի նշաններ երևացին։ Որտեղի՞ց էր այդ հույսը, նա ինչպե՞ս կարողացավ ենթադրել, մտքով անգամ անցկացնել, թե ես Փարիզ գնալու ընդունակ եմ։ Ա՛յ անտանելի գաղափար։ Ատեցի Փարիզը, ատեցի ամբողջ Ֆրանսիան։ Ասացի, թե ներկա հանգամանքներում, աշխարհիս բոլոր գանձերն էլ որ ինձ տան, չեմ հեռանա Անգլիայից։ Ոչ մի բան չի ստիպի ինձ այդ քայլն անել։ Կարճ ասած՝ նա նորից գանգուրներով սքողելու վրա էր, երբ շնիկը վազելով հասավ ու նեղ վիճակից ազատեց ինձ։
 +
 +
Այդ շնիկը չարաչար նախանձում էր ինձ և վրաս հաչելուց չէր դադարում։ Դորան իր գիրկն առավ նրան․․․ ո՜վ երկինք․․․ և շոյեց, բայց կենդանին դարձյալ հաչում էր։ Նա թույլ չտվեց, որ ես էլ իրեն մի քիչ շոյեմ․ այն ժամանակ օրիորդը ծեծեց նրան։ Վշտերս կրկնապատիկ սաստկացան, երբ Դորան շնիկին պատժելու համար իր սիրուն մատիկներով նրա բութ դնչին թեթև խփեց, մինչ շնիկը աչքերը քթթելով տիրուհու ձեռքը լիզում էր ու ինքն իրեն մռմռում։ Վերջապես նա հանգստացավ (և ինչպես չհանգստանար, երբ Դորան իր թշիկը նրա գլխին դրավ), և մենք գնացինք ջերմանոցը տեսնելու։
 +
 +
― Դուք կարծեմ միս Մեորդստոնի հետ շատ մտերիմ չեք, այնպես չէ՞, ― ասաց Դորան։ ― Սիրունիկս։
 +
 +
(Այս վերջին բառը շանն էր ուղղված։ Երանի թե ինձ ուղղված լիներ։)
 +
 +
― Ո՛չ, ― պատասխանեցի ես։ ― Ամենևին մտերիմ չեմ։
 +
 +
― Շատ ձանձրալի արարած է, ― ասաց Դորան, շրթունքներն ուռցնելով։ ― Չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ հայրիկս մի այդպիսի փնթփնթող պառավ է ընտրել ինձ համար, իբրև ընկերուհի։ Ո՞ւմ է հարկավոր այդ պաշտպանը։ Իհարկե ոչ ինձ։ Այդ Մեորդստոնից ավելի լավ կպաշտշանե ինձ Ջիպը, չէ՞ Ջիպ։
 +
 +
Ջիպն իր աչքերը ծույլ֊ծույլ քթթեց, երբ Դորան նրա կլոր գլուխը համբուրեց։
 +
 +
― Հայրիկս իմ մտերիմ ընկերուհին է անվանում նրան, բայց մի՞թե միս Մեորդստոնը մի մտերիմ ընկերուհի է, ասա Ջիպ։ Ջիպն ու ես ամենևին կարոտ չենք մի այդպիսի մրթմրթան ընկերուհու։ Մենք ում ուզենանք, նրա հետ մտերիմ կլինենք, և ինքներս բարեկամներ կգտնենք՝ փոխանակ ուրիշը գտնի մեզ համար․ այդպես չէ՞, Ջիպ։
 +
 +
Պատասխանի տեղ՝ Ջիպը կաթսայում եռացող ջրի ձայն հանեց։ Իսկ ինձ գալով, Դորայի ամեն մի բառը մի նոր շղթա էր, որ ավելի ու ավելի էր կապում ինձ։
 +
 +
― Շատ ցավալի է, որ մի սիրելի մայրիկ չունենք, և ստիպված ենք մայր ճանաչել միս Մեորդստոնի նման մի կռվասեր, անշնորհք պառավի, որ միշտ մեր հետևից լրտեսի պես ման է գալիս․ չէ՞, Ջիպ։ Բայց փույթ չէ, Ջիպ։ Մենք նրա հետ մտերիմ չենք լինի և առանց նրան՝ բախտավոր կլինենք։ Թող որքան ուզենա զայրանա, մենք նրան հակառակ կգնանք, այնպես չէ՞, Ջիպ։
 +
 +
Եթե այս ճառը ևս մի րոպե տևեր, ես անպատճառ Դորայի առջև ավազի վրա կչոքեի ծունկերս քերծելու վտանգով, և ինձ անշուշտ դուրս կանեին։ Բայց ջերմոցը բարեբախտաբար հեռու չէր, և հենց որ Դորան լռեց, մենք միասին ներս մտանք։
 +
 +
Ջերմոցը բազմազան խորդենիներով (geranium) լիքն էր։ Սկսեցինք ման գալ նրանց առջև։ Այս կամ այն ծաղկի վրա հիանալու համար՝ Դորան հաճախ կանգնում էր․ ես էլ հետևում էի նրան։ Երբեմն ծիծաղելով վերցնում էր շնիկին ու ստիպում, որ ծաղիկները հոտոտի, և եթե մենք երեքս էլ դրախտում չէինք, գոնե ես այնտեղ էի։ Խորդենու տերևի բուրմունքը դեռ այսօր էլ թե՛ ծիծաղելի և թե՛ լուրջ ազդեցություն է գործում իմ վրա, մի վայրկյանում մտքերիս ընթացքը շրջելով․ ես իսկույն մի հարդե գլխարկ, կապտագույն ժապավեններ, ճոխ գանգուրներ, մի սև շնիկ և սրան գույնզգույն ծաղիկների թմբի դեմ բռնած մի զույգ քնքուշ ձեռքեր եմ մտաբերում։
 +
 +
Միս Մեորդստոնը փնտրում էր մեզ։ Նա մեզ ջերմոցում գտավ և իր տգեղ այտը, որի խորշոմները փոշով լավ լցված էին, Դորայի շուրթերին մոտեցրեց, և Դորան ակամա համբուրեց նրան։ Հետո նա թևանցուկ արեց Դորային և այնպես հանդիսաբար դեպի ճաշարան առաջնորդեց, որ կասեիր թե մի զինվորի հուղարկավորության են մասնակցում։
 +
 +
Թեյ պատրաստողը Դորան էր․ ուրեմն մի հարցնեք, թե քանի բաժակ խմեցի։ Հիշում եմ միայն, որ պարպած բաժակներիս քանակից քիչ էր մնում ջղերս բոլորովին խանգարվեին։ Փոքր֊ինչ հետո եկեղեցի գնացինք։ Միս Մեորդստոնը Դորայի ու իմ միջև տեղ բռնեց․ սակայն ես Դորայի երգելը լսեցի և ամեն բան մոռացա։ Մի քարոզ էլ խոսվեց․․․ անշուշտ Դորայի մասին․․․ և, ցավալի բան՝ այս է միայն մտքումս մնացել նույն օրվա ամբողջ ժամերգությունից։
 +
 +
Օրը շատ հանդարտ անցավ։ Հյուրեր չեկան․ ելանք փոքր֊ինչ զբոսնելու, հետո չորսս միասին ճաշեցինք, հետո սկսեցինք գրքեր ու նկարներ թերթոտել։ Միս Մեորդստոնը՝ քարոզագիրքն առջևը բռնած, մի արթուն պահակի պես հսկում էր։ Ահ, մր․ Սպընլոն, ճաշից հետո թաշկինակով երեսը ծածկած, իմ հանդեպ նստած էր, երազել անգամ չէի կարող, թե ինչպես ես երևակայությանս մեջ ջերմ֊ջերմ համբուրում էի նրան, իբրև նրա փեսան։ Նրա մտքովն էլ չանցավ, երբ երեկոյան հրաժեշտ էր տալիս, թե նա արդեն համաձայնել է իմ ու Դորայի նշանվելուն․ և թե ես օրհնելով օրհնում եմ նրա հայրական գլուխը։
 +
 +
Հետևյալ առավոտյան վաղ պիտի մեկնեինք, որովհետև մի վթարված նավի փրկության գործը պիտի քննվեր Ծովակալության Ատյանում։ Քննության համար անհրաժեշտ էր քաջ գիտենալ նավարկության արվեստը, որից փոքր ի շատե բան հասկացող դժվար էր գտնել Համայնքի մեջ, այս պատճառով նախագահը վճռել էր երկու ծեր Երրորդության վարպետներ<ref>Friniti Masters ― այսպես են կոչվում դեռ 1515 թ․ հաստատված ընկերության անդամները, որոնց նպատակն է նավարկության արվեստը զարգացնել և մանավանդ փարոսները, խարիսխները և ուրիշ ծովային զգուշության միջոցները շատացնել</ref> հրավիրել, որպեսզի գոնե նրանք ի սեր մարդկության գան իրեն օգնելու։ Չնայելով վաղ ժամին, Դորան արդեն թեյ էր պատրաստում։ Կառք նստելիս ես մի տխուր հաճույք ունեցա նրան մնաս բարով ասելու, մինչ նա՝ Ջիպին գրկած նայում էր մեզ շեմքի վրայից։
 +
 +
Թե այդ օրն ի՛նչ քաշեցի Ծովակալության Ատյանում, թե դատը որքա՛ն խառը, որքան շփոթ թվաց ինձ, թե ինչպե՛ս էի Դորա կարդում այն արծաթե թիի երեսին, որ դրված էր դատավորի սեղանի վրա՝ իբրև մի բարձր իրավասության նշանակ․ թե ի՛նչ զգացի, երբ մր․ Սպընլոն, ինձ թողնելով տուն գնաց (հիմարաբար սպասել էի, թե ինձ էլ հետը կտանի)․ թե ինչպե՛ս մի նավաստի կարծեցի ինձ, որի նավը հեռացել է և ինքը մի ամայի կղզու վրա մենակ մնացել՝  այս բոլորը նկարագրելու զուր փորձեր չեմ անի։ Եթե հին ատյանը գեթ մի վայրկյան իր թմրությունից սթափվեր և ակներև պատկերացներ, թե ես ինչեր եմ երազում արթուն ժամանակ նույն ատայնի հարկի տակ, նա հարկավ ճշմարտությունը կիմանար։
 +
 +
Եվ այսպիսի երազներով պաշարված էի ոչ թե միայն նույն օրը, այլև հետո շատ օրեր, շաբաթներ ու ամիսներ։ Ես գնում էի դատարան ոչ թե մի գործ անելու համար, այլ միմիայն Դորայի մասին մտածելու։ Եթե երբեմն ուշք էլ դարձնեի քննվող դատերին, դարձնում էի միայն նրա համար, այն էլ հատկապես ամուսնական դատերի ժամանակ, որ զարմանալով հարցնեմ ինձ՝ մի՞թե կարելի է, որ ամուսնացած մարդիկ միշտ երջանիկ չլինեն (ես ու Դորան հարկավ երջանիկ կլինենք). իսկ ահագին ժառանգության դեպքերում այն էր միայն զբաղեցնում ինձ, թե ամենից առաջ ինչեր կառնեի Դորայի համար, եթե կտակված գումարներն ինձ հասնեին։ Կրքիս բորբոքման առաջին շաբաթը ես չորս հատ շքեղ բաճկոն գնեցի, իհարկե, ոչ ինձ համար, ես այսպիսի բաներով չէի շփանում, այլ Դորային դուր գալու համար, և սկսեցի հարդագույն ձեռնոցներ հագնել․ հենց այդ ժամանակ էլ ոտքերիս կոշտուկներ առաջացան։ Եթե հնար լիներ այն ժամանակվա կոշիկներս ձեռք բերել ու համեմատել ոտքերիս բնական չափի հետ, նրանք հուզիչ կերպով ցույց կտային, թե ինչ էր սրտիս վիճակը։
 +
 +
Սակայն չնայելով որ այդքան հաշմեցնում էի ինձ Դորայի համար, օր չէր լինում, որ մղոններ չանցնեի նրան տեսնելու քաղցր հույսով։ Մի քանի օրից հետո, ես ոչ միայն Նորվուդի ճանապարհի վրա մի թղթատարի պես հանրածանոթ մարդ դարձա, այլ Լոնդոնի փողոցներն էլ չափեցի։ Թափառում էի մանավանդ կանանց նորելքի խանութների առջև, ուրվականի նման հածում էի շուկայում, քարշ էի գալիս Հայդ Պարկում, մինչև ոտքերս ջարդվեին։ Երբեմն֊երբեմն, այն էլ երկար ընդմիջումներից հետո, տեսնում էի նրան։ Երբեմն կարծես ձեռնոցը շարժելով, ողջունում էր ինձ կառքի պատուհանից․ հաճախ էլ հանդիպում էի նրան մայթի վրա՝ միս Մեորդստոի հետ միասին և հետը փոքր֊ինչ խոսակցում։ Այդպիսի դեպքից հետո, ես չարաչար տանջվում էի մտածելով, թե ինչո՞ւ նրան չասացի, ինչ որ պիտի ասեի, թե նա գուցե չի էլ իմանում զգացումներիս ջերմությունը և կամ գուցե բոլորովին մոռացել է ինձ։ Ձեզ եմ թողնում երևակայել, թե ինչ սրտով էի սպասում մր․Սպընլոյի նոր հրավերին։ Սակայն, ափսոս, ոչ մի հրավեր չկար։
 +
 +
Մրս․ Կրոպպը երևի մի շատ նրբանկատ էակ էր, այս սերս նոր էր սկսել արծարծվել և ես Ագնեսին անգամ չէի վստահացել ավելի բացահայտ բան գրել, բացի այն բանից, թե եղել եմ մր․ Սպընլոյի մոտ, «որի գերդաստանը բաղկացած է միայն մի դստրից», մրս․ Կրոպպը, ասում եմ, մի շատ խորաթափանց կին պիտի լիներ, որ հենց սկզբից կարողացավ սրտիս գաղտնիքն իմանալ։ Մի երեկո, երբ տխուր նստած էի, նա եկավ ինձ մոտ ու հարցրեց (իր հայտնի ցավը նորոգվել էր) չե՞մ կարող արդյոք տալ իրեն փոքր֊ինչ կարդամոնի ու խավարծիլի երփնաջուր՝ յոթ կաթիլ մեխակի հյութով անուշացրած, որը իր հիվանդության ամենալավ դեղն է․ իսկ եթե այս բանը չունենամ, չէ՞ր կարելի փոքր֊ինչ օղի տալ նրան, որ խավարծիլից հետո ամենալավ դեղն է։ Դա այնքան ախորժելի չէ, ասաց նա, բայց և առաջինից հետո լավագույնն է։ Առաջինի անունն օրումս լսած չլինելով, իսկ երկրորդից միշտ մի շիշ ունենալով պահարանիս մեջ, առաջարկեցի մրս․ Կրոպպին երկրորդ դեղից մի բաժակ, որ նա սկսեց իմ ներկայությամբ խմել (ցույց տալու համար, թե վատ նպատակով չէր խնդրել)։
 +
 +
― Զվարթացեք, սըր, ― ասաց մրս․ Կրոպպը։ ― Ես չեմ կարող ձեզ տրտում տեսնել։ Ես էլ մայր եմ։
 +
 +
Չհասկացա, թե ինչ կապ կար այդ «մայր» բառի ու իմ միջև, բայց և այնպես հնար եղածին չափ սիրալիր ժպտացի մրս․ Կրոպպին։
 +
 +
― Լավ է, լավ, սըր, ― շարունկեց նա։ ― Ներեցեք։ Գիտեմ, բանն ինչումն է։ Օրիորդի մատ կա գործի մեջ։
 +
 +
― Մրս․ Կրո՞պպ, ― պատասխանեցի ես կարմրելով։
 +
 +
― Ապրեք, սըր, ամենևին մի վհատվեք, ― գոչեց մրս․ Կրոպպը քաջալերիչ եղանակով։ ― Սիրտ առեք, սըր։ Եթե այն մեկը չի ուզում ձեզ ժպիտ շնորհել, ուրիշ շատերը կգտնվեն, որ կշնորհեն։ Դուք այնպիսի ջենտլմեն չեք, մր․ Կոպպերֆուլ,<ref>Copperfull ― ջրով լի կաթսա</ref> որին կարելի լինի չսիրել․ միայն թե ինքներդ ձեր արժեքը գիտցեք։
 +
 +
Մրս․ Կրոպպը միշտ Կոպպերֆուլ էր անվանում ինձ, որովհետև նախ՝ դա իմ ազգանունը չէր, և երկրորդ, երևի թե նրա համար, որ դա իր լվացքի օրն էր հիշեցնում իրեն։
 +
 +
― Ինչի՞ց եք հետևեցնում, մրս․ Կրոպպ, թե մի օրիորդի մատ կա գործի մեջ, ― ասացի ես։
 +
 +
― Մր․ Կոպպերֆուլ, ― ասաց մրս․ Կրոպպը ջերմ զգացումով, ― ե՛ս էլ մայր եմ։
 +
 +
Մի քանի րոպե մրս․ Կրոպպն ոչինչ չէր կարողաում անել, բացի ձեռքը կրծքին դնելուց ու դեղի մի քանի կաթիլ կուլ տալուց, ցավի կրկնության առաջն առնելով։ Վերջապես ասաց․
 +
 +
― Երբ ձեր պատվական տատն այս բնակարանը վարձեց, մր․ Կոպպերրֆուլ, ես իսկույն ասացի ինձ․ վերջապես գտա մեկին, որի մասին կարող եմ հոգ տանել։ Փա՜ռք աստծու, վերջապես մեկին գտա, որին կարող եմ խնամել։ Այս էր ասածս․․․ բայց դուք, սըր, շատ քիչ եք ուտում, քիչ եք խմում։
 +
 +
― Ուրեմն դրանի՞ց է գալիս ձեր կասկածը, մրս․ Կրոպպ։
 +
 +
― Սըր, ― ասաց մրս․ Կրոպպը կշտամբանքի մոտեցող ձայնով, ― միայն ձեզ չէ, որ խնամել եմ ես։ Ուրիշ շատ երիտասարդներ էլ իմ հոգածությունը վայելել են։ Ամեն մի երիտասարդ կարող է կամ չափից ավելի իր տեսքի մասին հոգ տանել, կամ չափից պակաս։ Կարող է կամ ճաշակով մազերը սանրել, կամ անճաշակ։ Կարող է կամ շատ լայն կոշիկներ հագնել և կամ շատ նեղ։ Այս բոլորը կախված է երիտասարդի բնավորությունից։ Սակայն ինչ ծայրահեղության մեջ էլ ընկնի երիտասարդ ջենտլմենը, իմացեք, սըր, գործի մեջ միշտ մի օրիորդ խառն կլինի։
 +
 +
Մրս․ Կրոպպը այնպես գլուխը շարժեց, որ ես ակամա զինաթափ եղա։
 +
 +
― Ահա ձեզնից առաջ այստեղ մեռնող ջենտլմենն էլ, ― ասաց մրս․ Կրոպպը, ― մի օր հանկարծ մի պանդոկի աղախնու վրա սիրահարվեց, և իր բոլոր բաճկոնները նեղացնել տվեց, թեև շատ խմելուց ուռել էր։
 +
 +
― Մրս․ Կրոպպ, ― ասացի ես, ― խնդրեմ հաճեցեք չշփոթել իմ օրիորդին որևէ պանդոկի աղախնու  կամ դրա նման մեկի հետ։
 +
 +
― Մր․ Կոպպերֆուլ, ― պատասխանեց մրս․ Կրոպպը, ― մի՞թե կարող եմ շփոթել, քանի որ ինքս էլ մայր եմ։ Ներեցեք անզգուշությանս։ Ես սովոր չեմ ուրիշների գործին խառնվել, ուր ինձ չեն հրավիրում։ Բայց դուք մի երիտասարդ ջենտլմեն եք, մր․ Կոպպերֆուլ, և ես ձեզ խորհուրդ կտամ չվհատվել, զվարթ լինել և ձեր արժեքը լավ ճանաչել։ Եթե ուզենայիք մի որևէ բանի, օրինակի համար՝ սկիթըլչի<ref>Skittles ― կոնախաղ, կեգլի</ref> վրա սեր գցել, դա ձեզ շատ կզարդարեր, ձեր թախիծը կփարատեր և օգտակար կլիներ։
 +
 +
Այս ասաց մրս․ Կրոպպը և զգուշանալով, որ օղիի շիշը շուռ չտա (որ սակայն բոլորովին դատարկ էր), հանդիսաբար ռևերանս արեց ու գնաց։ Նրա խորհուրդը փոքր֊ինչ հանդուգն երևաց ինձ, բայց և այնպես ես գոհ մնացի․ դա ինձ համար մի դաս էր՝ ապագայում գաղտնապահ լինելու համար։
 
   
 
   
  

23:00, 6 Հունվարի 2015-ի տարբերակ

Դավիթ Կոպպերֆիլդ

հեղինակ՝ Չարլզ Դիքենս
թարգմանիչ՝ Փիլիպպոս Վարդանյան (անգլերենից)
աղբյուր՝ «Դավիթ Կոպպերֆիլդ»


Ա․ գլուխ

Իմ ծնունդը


Ո՞վ կլինի իմ կենսագրության հերոսը, ե՞ս թե մի ուրիշ մարդ՝ այդ կիմացվի հետևյալ թերթերից։ Հենց սկզբից սկսելու համար՝ իսկույն կասեմ, որ ես ծնվել եմ մի ուրբաթ օր, կես֊գիշերին (գոնե այսպես են պատմել ինձ, և ես հավատում եմ)։ Նկատել են, որ ժամացույցի խփելը և իմ ճվալը մեկ է եղել։

Դայակս ու մեր հարևան պառավները, որոնք այն օրից էին հետաքրքրվել իմ անձով, երբ մենք դեռ ամենևին չէինք կարող իրար մոտիկից ճանաչել, ծնվելուս օրն ու ժամն իմանալով հրատարակում են՝ առաջին, թե այս աշխարհում ես անբախտ կլինեմ․ և երկրորդ՝ ուրվականներ և ոգիներ տեսնելու ձիրք կունենամ։ Ամեն մի երեխա, ասում են նրանք, որ թշվառություն է ունեցել ուրբաթ գիշերվա երկրորդ կեսին ծնվելու, անպատճառ օժտված կլինի այդ երկու ձիրքով։

Առաջին կետի մասին ավելորդ է խոսել, որովհետև այդ գուշակության ճշմարիտ կամ սուտ լինելը իմ կյանքի պատմությունից կերևա։ Երկրորդին գալով՝ բավական է ասել, որ ես մինչև այսօր ուրվականներ չեմ տեսել, եթե միայն չենթադրենք, թե նրանք օրորոցիս մեջ են այցելել ինձ։ Սակայն ես բնավ չեմ գանգատվում, որ զրկվել եմ այդ շնորհից․ Ընդհակառակը՝ շատ գոհ կլինեմ, եթե իմ ժառանգության այդ մասը մի ուրիշ մարդ գրաված լինի։

Ես շապկով եմ աշխարհ եկել։

Այս շապիկի մասին թերթերի մեջ տպված է լինում, թե նա վաճառվում է չնչին գնով՝ տասնհինգ գինեով։[1] Բայց արդյոք այդ միջոցին նավաստիները պատրաստ փող չե՞ն ունեցել, թե՞ շապիկի հրաշագործ զորությանը չհավատալով, լավ են համարել՝ շապիկի փոխարեն մի խցանե գոտի գնել ― չգիտեմ․ ստյուգն այս է, որ միայն մի մուշտարի է մեզ մոտ գալիս իմ շապիկը գնելու, և հատկապես մի մակլեր, որ միայն երկու ֆունտ է առաջարկում պատրաստ դրամով, իսկ մնացածը խոստանում է խերեսի գնով վճարել, որովհետև չի կամենում ավելի թանկ գնահատել ջրում խեղդվելուց ապահովող հմայիչը։ Եվ մայրս դադարում է ոչ միայն հայտարարություններ տպել ու նրանց գինը զուր վճարել, այլև ստիպված է լինում ծախելու իր իսկ ունեցած խերեսը։ Տասը տարի անցնելուց հետո իմ շապիկը վիճակ գցեցին հիսուն հոգու մեջ․ տոմսակի գինը երկու շիլինգ էր․ տանողը հինգ շիլինգ պիտի տար։ Ես ինքս վիճակահանության ներկա էի և լավ եմ հիշում, որ շատ շփոթած ու տրտմած էի՝ տեսնելով, թե ինչպե՞ս են վարվում իմ անձնավորության մի մասի հետ։ Չեմ մոռացել, որ շապիկը վիճակվեց մի պառավ կնոջ, որը իր հին քսակից ակամա հինգ շիլինգ հանեց՝ բոլորն էլ սև դրամով, ու երկուևկես պեննի պակաս․ երկար ժամանակ և թվաբանական մեծ հանճար հարկավոր եղավ այս բանը նրան ապացուցելու, սակայն իզուր։ Եղելությունն այս է, և ամեն մարդ զարմանալով կհիշի, որ պառավը ջրահեղձ չեղավ, այլ բախտ ունեցավ իննսուներկուամյա հասակում առոք֊փառոք իր անկողնում մեռնել։ Ես իմացա, որ նա մինչև իր վերջին շունչը պարծեցել է, թե ոչ մի ժամանակ ուրիշ կերպ չի անցկացել ջրից, բայց միայն կամրջով, և թե թեյ խմելիս (որ սաստիկ սիրել է) միշտ բարկացել է այն անբարիշտ նավաստիների և մյուս նավորդների վրա, որոնք հանդգնություն են ունեցել «հեռու տեղեր քարշ գալու»։ Զուր են փորձել բացատրել նրան, որ եթե այդ հեռու տեղեր ու երկրներ քարշ գալու եղեռնական զբաղմունքը չլիներ, մենք կյանքի շատ վայելքներից, գուցե և նույնիսկ թեյից, զուրկ կմնայինք։ Նա միշտ եռանդով և անդրդվելի համոզմունքով պատասխանել է․ «Ոչ, պետք չէ քարշ գալ»։

Եվ դեսուդեն քարշ չգալու համար՝ դարձյալ դառնամ իմ ծննդյան հարցին։

Ծնվել եմ Բլենդրոտընում, Սուֆոլկի կայսրության մեջ, կամ «այն կողմերում», ինչպես ասում են սկովտացիք։ Ես որբածին զավակ էի։ Երբ իմ աչքերը բացվեցին արևի լույսը տեսնելու, հորս աչքերը վեց ամսից ի վեր գոցված էին։ Այսօր անգամ ես մի տարօրինակ բան եմ զգում, երբ մտածում եմ, որ նա երբեք չի տեսել ինձ․ ավելի տարօրինակ բան եմ զգում իմ մանկության այն օրերը հիշելիս, երբ ապրում էի նրա սպիտակ տապանաքարի մոտերքում։ Որքան եմ կարեկցել այդ ննջեցյալին, որ գիշերային խավարով պատած՝ մենակ պառկած էր հանգստարանի մեջտեղում, մինչ մեր փոքրիկ սենյակը այնպես տաք էր ու լուսավոր․ ինձ թվում էր, թե անգթություն էր նրան մենակ դրսում թողնել և փակել մեր դռները նրա առջև։

Մեր գերդաստանի ամենագլխավոր անդամը հորս հորաքույրն էր, հետևաբար իմ տատը, որի մասին հետո երկար պիտի խոսեմ։ Միս Տրոտուդը կամ միս Բեթսին, ինչպես որ խեղճ մայրս էր կոչում նրան, երբ քաջություն էր ունենում արտասանելու (որ շատ սակավ էր պատահում) այդ սոսկալի անձի անունը, ամուսնացած էր մի մարդու հետ, որ իրենից շատ ջահել էր և սիրուն, բայց սիրուն ոչ այն հին առածի իմաստով, թե «սիրունը նա է, ով բարի է»։ Ասողներ կային, թե նա ծեծելիս է եղել միս Բեթսիին, և, մի անգամ, տնտեսական հաշիվների առթիվ վիճելիս, արագ ու հաստատ կերպով որոշել է դուրս նետել նրան երկրորդ հարկի պատուհանից։ Միս Բեթսին, իր մարդու անզուսպ բնավորության այդ բացահայտ ապացույցների դիմաց լավ է համարել փող տալ նրան, որպեսզի նա հոժարակամ բաժանվի և հեռանա։ Մարդն էլ դրամը ստանալուն պես հեռացել է Հնդկաստան և այնտեղ, ըստ մեր գերդաստանի ավանդության, նրան տեսել են մի բեբունի[2] հետ փիղ նստած շրջելիս։ Սակայն ես կարծում եմ, թե այդտեղ մի սխալ կա․ նրա ընկերը երևի կապիկ չէր, այլ բեբու, կամ բեգում, որ նշանակում է՝ հնդկական իշխանուհի։ Ինչևիցե, տասը տարի անցնելուց հետո, լուր հասավ մեզ, թե նա մեռել է։ Ոչ ոք չգիտե, թե տատս ինչպես ընդունեց այդ լուրը․ ապահարզան ստանալուց հետո նա սկսել էր նորից իր օրիորդական անունը կրել և մի տուն էր գնել ծովի հեռավոր ափին, և այնտեղ էլ բնակվում էր իր սպասուհու հետ մեն֊մենակ, աշխարհից բոլորովին կտրված։

Հայրս, կարծեմ, մի ժամանակ միս Բեթսիի սիրելին էր, բայց միս Բեթսին սաստիկ դժգոհ էր մնացել նրա ամուսնությունից, որովհետև, նրա կարծիքով, մայրս «մի մոմե տիկին» էր ― ուրիշ ոչինչ։ Նա երբեք մորս չէր տեսել, բայց գիտեր, որ մայրս քսան տարեկանից ջահել է։ Այնուհետև հայրս և միս Բեթսին բնավ իրար չեն հանդիպել։ Պսակվելիս իմ հայրը տարիքով երկու անգամ մեծ է եղել մորիցս, և բավական վատառողջ։ Նա մեռել է մի տարուց հետո, իմ ծնվելուց վեց ամիս առաջ, ինչպես արդեն ասել եմ։

Այսպես էր իրերի վիճակն այն՝ հիշատակության արժանի, և թող ներվի ինձ ասել, նշանավոր ուրբաթ գիշերը։ Ես իրավունք ունեմ պնդելու, թե հաստատ գիտեմ այդ գիշերվա դեպքերը և կամ թե իմ անձնական հիշողության վրա է հիմնված այն բոլորը, ինչ որ այսոըհետև պիտի պատմեմ։

Մայրիկս, հիվանդ ու վշտահար, նստած էր վառարանի մոտ և կրակին էր նայում արտասվալիր աչքերով․ նա հուսահատ մտածում էր թե՛ իր և թե՛ անհայր որբի մասին, որի աշխարհ գալը, մինչ այդ աշխարհը առանձին հաճույք չէր զգա նրա գալուց, արդեն ողջունվել էր հարյուրավոր մարգարեական գնդասեղներով,[3] որոնք դրված էին պահարանի աչքում։ Եվ ահա մայրս, ինչպես ասացի, նստած էր վառարանի մոտ՝ մարտ ամսի պայծառ ու ցուրտ երեկոյին և տխուր մտածում էր, թե անկարող կլինի դիմանալ իրեն սպասող երկունքին, և իր արտասուքը սրբելիս՝ հանկարծ պատուհանից մի անծանոթ կին տեսավ, որ գալիս էր պարտոզի միջով։

Երկրորդ անգամ դուրս նայելով, մայրիկս պարզ գուշակեց, թե եկվորը միս Բեթսին է։ Մայր մտնող արեգակը պարտեզի ցանկապատի հետևից լուսավորում էր եկվորին, և սա այնպես հաստատ և համարձակ էր առաջ գալիս, ինչպես միս Բեթսին միայն կարող էր առաջ գալ։

Տան դռանը հասնելուն պես՝ նա մի նոր ապացույց տվեց, որ եկողը հենց ինքն է։ Հայրս միշտ ասելիս է եղել, թե իր հորաքույրը երբեք մի հասարակ ադամորդու պես չի շարժվել․ և ահա դռան զանգակը հնչեցնելու փոխարեն՝ միս Բեթսին մոտենում է վերոհիշյալ պատուհանին և քիթը այնպես հպում ապակուն, որ քթի ծայրը, լուսահոգի մորս ասելով՝ իսկույն ևեթ մի սպիտակ ու տափակ բան է դառնում։

Այս դեպքն այնպես է ցնցում մայրիկիս, որ ես մինչև այժմ համոզված եմ՝ ուրբաթ գիշերով աշխարհ գալս միս Բեթսիին եմ պարտական։

Մայրս շփոթված վեր թռավ և կանգնեց բազկաթոռի հետևը՝ անկյունում։ Միս Բեթսին ամբողջ սենյակը ծանր ու հանդարտ դիտելուց հետո՝ աչքերը հոլանդական ժամացույցի սլաքի նման դեսուդեն շրջեց և, վերջապես, մորս նշմարեց։ Հետո հրամայելու սովոր անձի խրոխտ հայացքով նշան տվեց մորս, որ գնա դուռը բանա։ Մայրիկս գնաց։

― Կարծեմ միստրիս Դավիթ Կոպպերֆիլդն եք, ― ասաց միս Բեթսին, առաջին բառը շեշտելով, ցույց տալու համար, թե իր ենթադրությունը հիմնված է մորս սև հագուստի և երեխա բերելու մերձ վիճակի վրա։

― Այո, ― թույլ ձայնով պատասխանեց մայրիկս։

― Ես միս Տրոտուդն եմ․ անունս անշուշտ լսած կլինեք, ― ասաց հյուրը։

Մայրիկս պատասխանեց, թե պատիվ է ունեցել լսելու․ բայց ցավելով զգում էր, որ անկարող է ցույց տալ, թե մեծ հաճույք չէր վայելել այդ պատվից։

― Այժմ ահա տեսնում եք նրան, ― ասաց միս Թեթսին։

Մայրս գլուխ տվեց և խնդրեց նրան ներս բարեհաճել։

Նրանք մտան այն սենյակը, որից մայրս մի րոպե առաջ դուրս էր ելել, որովհետև մյուս սենյակում հորս մահվան օրից ի վեր կրակ չէր վառվել։ Նստեցին։ Միս Բեթսին լուռ էր, իսկ մայրս ինքն իրեն զուր զսպելուց հետո, վերջապես սկսեց լաց լինել։

― Դե՛, դե՛, դե՛, ― գոչեց արագ միս Բեթսին։ ― Այդպիսի բաներ հարկավոր չեն, բավական է։

Մայրս անկարող էր արտասուքը զսպել և շարունակում էր հեկեկալ։

― Հանիր գլխանոցդ, ա՛յ աղջիկ, ― ասաց միս Բեթսին, ― թույլ տուր երեսդ տեսնել։

Մայրս ահից քար կտրած, ուզենար էլ՝ չէր կարող այդ տարօրինակ պահանջին դիմադրել։ Նա հրամանը կատարեց, բայց այնպիսի դողդոջ ձեռքերով, որ գլխանոցը բաց անելիս՝ իր ճոխ ու սիրուն մազերն էլ քանդեց։

― Օ՜հ, աստված իմ, ― գոչեց միս Բեթսին, ― դու դեռ կատարյալ երեխա ես։

Մայրիկս, իրոք, չնայած իր հասակին, շատ նորատի էր երևում․ նա գլուխը կախեց, ասես թե ջահել երևալը հանցանք լիներ, և հառաչելով ասաց, թե վախենում է, որ այդպես ջահել այրի է և արդեն մայր պիտի դառնա, եթե միայն կենդանի մնա։ Այս խոսքերին հաջորդող կարճ լռության միջոցին մայրս զգաց, որ միս Բեթսին թեթև շոյում է նրա մազերը․ նա վախենալով նայեց տատիս․ միս Բեթսին, իր շրջազգեստի փեշերը վեր քաշած, ձեռքերը ծնկին ծալած, ոտքերը վառարանի վանդակին դեմ տված՝ խոժոռ դեմքով մտիկ էր տալիս կրակին։

― Աստծու սիրուն, ― գոչեց հանկարծ միս Բեթսին, ― ինչո՞ւ են Րուկրի[4] անվանել սրան։

― Ձեր խոսքը մեր տան մասի՞ն է, տիկին, ― հարցրեց մայրս։

― Ինչո՞ւ Րուկրի, ― կրկնեց միս Բեթսին։ ― Եթե ավելի խելք ունենայիք, դու և նա, չէ՞ որ Կուկրի[5] կանվանեիք սրան, քան Րուկրի։

Այդ անունը միստր Կոպպերֆիլդն է տվել, ― պատասխանեց մայրիկս։ ― Տունը գնելիս նա սիրով մտածում էր, թե որոներ կլինեն սրա շուրջը։

Հանկարծ, երեկոյան քամին մի սաստիկ մռնչյուն հանեց պարտեզի հին պտղիների մեջ, և մայրիկս ու միս Բեթսին ակամա այն կողմը նայեցին։ Ահագին ծառերը մեկմեկու գաղտնիք հայտնող հսկաների նման հակվում էին դեպի իրար և մի քանի վայրկյան այսպես հանդարտ մնալուց հետո՝ նորից մոլեգնաբար ուղղվում, իրենց հուժկու բազուկները տատանելով, ասես թե լսած բաներից հանգիստ գտնելու անկարող․ մինչ որոների հողմակոծ ու բզկտված հին բները մրրկահույզ ծովի երեսին ծփխփող ջարդված նավի բեկորների պես, ճոճվում էին ամենաբարձր ճյուղերի վրա։

― Թռչունները որտե՞ղ են, ― հարցրեց միս Բեթսին։

― Թռ՞․․․ ։ ― Մայրս բոլորովին ուրիշ բանի վրա էր մտածում։

― Որորները, որտե՞ղ են կորել որոները, ― նորից հարցրեց միս Բեթսին։

― Մեր այստեղ բնակվելու օրից ես նրանց չեմ էլ տեսել, ― ասաց մայրս։ ― Մենք կարծում էինք․․․ միստր Կոպպերֆիլդը կարծում էր, թե այստեղ շատ որորներ կլինեն, բայց բույները շատ հնացել էին և արդեն վաղուց ամայի էին։

― Ահա այդպես էր Դավիթ Կոպպերֆիլդը, ― գոչեց միս Բեթսին։ ― Կարծես ողջ֊ողջ կանգնած լինի աչքիս առջև։ Րուկրի անվանել այս տունը, մինչդեռ շուրջը և ոչ մի հատ որոր չկա, և թռչուններ երևակայել՝ միայն բներ տեսնելով։ Թե խենթություն չէ, հապա ի՞նչ է։

― Մր․ Կոպպերֆիլդը վախճանված է, ― նկատեց մայրս, ― և եթե դուք համարձակվեք իմ առջև անվայել խոսել նրա մասին․․․

Խեղճ մայրս, կարծես, մի վայրկյան ուզեցավ հարձակվել տատիս վրա և խեղդել նրան։ Այդ կռվում միս Բեթսին անշուշտ մի ձեռքով էլ կհաղթեր մորս, թեկուզ մայրս ավելի առողջ լիներ այն երեկո։ Սակայն մորս քաջությունը վաղանցուկ էր, և նրա աթոռից վերկենալուն պես նորից նստեց և իսկույն ուշաթափվեց։

Երբ որ նա ուշքի եկավ, գուցե նույնիսկ միս Բեթսիի օգնությամբ, տատս արդեն կանգնած էր պատուհանի մոտ։ Երեկոյան վերջալույսը տեղի էր տվել մթության, և նրանք կարող էին միայն վառարանի աղոտ լույսով տեսնել միմյանց։

― Հը՜մ, ― ասաց միս Բեթսին, նորից նստելով աթոռի վրա, ասես թե միայն պատահմամբ պատուհանից դուրս նայած լիներ, ― ուրեմն ե՞րբ եք սպասում։

― Ամբողջ մարմինս դողում է, ― թոթովեց մայրս։ ― Այս ի՞նչ է, չգիտեմ։ Մահս արդեն մոտեցել է։

― Չէ՛, չէ՛, չէ՛, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Եկ մի բաժակ թեյ խմիր։

― Օ՜հ, աստված իմ, աստված իմ։ Մի՞թե կարծում եք, որ թեյն ինձ կօգնի, ― հարցրեց մայրս հուսահատ։

― Հարկավ կօգնի, ― պատասխանեց միս Բեթսին։ ― Դատարկ երևակայություն է, ուրիշ ոչինչ։ Քո աղջկա անունն ի՞նչ է։

― Դեռ չգիտեմ՝ աղջի՞կ կլինի, թե՞ տղա, ― ասաց մայրս։

― Աստված օրհնի երեխային, ― գոչեց միս Բեթսին, անգիտակցաբար կրկնելով բարձի վրա նշանակված երկրորդ մաղթանքը, բայց ոչ թե իմ, այլ մորս հասցեին։ ― Ես հարցնում եմ ձեր աղախնու անունը։

― Պեգգոտի, ― ասաց մայրս։

― Պեգգոտի, ― կրկնեց միս Բեթսին փոքր֊ինչ գրգռված։ Ո՞վ է լսել, որ մի մարդկային արարած այդպիսի անուն ստանա եկեղեցում։

― Այդ նրա ազգանունն է, ― երկչոտ ձայնով պատասխանեց մայրիկս։ ― Մր․ Կոպպերֆիլդը այդպես էր կոչում նրան՝ երկուսիս մկրտոթյան անունները չխառնելու համար, որոնք միևնույնն են։

― Ա՛յ Պեգգոտի, ― գոչեց միս Բեթսին, դուռը բանալով։ ― Թեյ։ Տանտիկինդ փոքր֊ինչ տկար է։ Շուտ արա։

Միս Բեթսին այդ պատվերը մի այնպիսի սաստով տվեց, կարծես աշխարհի սկզբից անժխտելի իշխանություն վայելած լիներ մեր տանը, ապա դուրս նայեց՝ Պեգգոտիին տեսնելու, որ անծանոթ ձայնից շվարած՝ ճրագը ձեռքին գալիս էր․ հետո դուռը փակեց և, առաջվա պես տեղը նստելով, փեշերը հավաքեց, ոտները վառարանի վանդակին դրեց և ձեռքերն իրար կցեց ծունկի վրա։

― Ասացիր, գուցե աղջիկ կլինի՞, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Ես վստահ եմ, որ աղջիկ կլինի։ Սիրտս վկայում է, որ աղջիկ կլինի։ Եվ, իմացած եղիր, սիրելիս, որ այդ աղջկա ծնվելու րոպեից սկսած․․․

― Գուցե տղայի․․․ ― սիրտ առավ մեջ բերելու մայրիկս։

― Ասում եմ քեզ, սիրտս վկայում է, որ աղջիկ կլինի, ― կրկնեց միս Բեթսին։ ― Խնդրեմ ինձ չհակաճառես։ Այդ աղջկա ծնվելու օրից սկսած՝ ես նրա բարեկամը պիտի լինեմ։ Ես վճռել եմ նրա կնքամայրը լինել և նրան անվանել՝ Բեթսի Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ։ Պետք է հոգալ, որ այդ Բեթսի Տրոտուդի կյանքում սխալմունքներ չպատահեն։ Պետք է հսկել, որ նրա զգացմունքների հետ չխաղան։ Պետք է լավ կրթել նրան և զգուշացնել, որ կուրորեն չմտերմանա այնպիսի մեկի հետ, որ արժանի չէ մտերմության։ Այդ մասին հոգ տանելը իմ պարտքը կլինի։

Յուրաքանչյուր խոսքից հետո միս Բեթսին գլուխը թոթվում էր, ասես թե հին վշտերից գրգռվելով և ճիգ թափելով, որ նրանք շատ պարզ չարտահայտվեն։ Գոնե մայրս այդպես էր կարծում՝ աղոտ լույսով նրան դիտելիս․ և մայրս այն աստիճան սարսափել էր միս Բեթսիից, այնքան թույլ էր, այնքան ընկճված ու շփոթված, որ անզոր էր որոշ կերպով մի բան տեսնել և իր ասելիքն իմանալ։

― Եվ Դավիթը քեզ հետ լա՞վ էր վարվում, ― հարցրեց միս Բեթսին փոքր֊ինչ լռելուց հետո, երբ նրա գլուխը դադարել էր շարժվելուց։ ― Արդյո՞ք սիրով էիք իրար հետ։

― Շատ երջանիկ էինք, ― ասաց մայրս։ ― Միստր Կոպպերդիլդը միշտ բարի էր դեպի ինձ։

― Եվ, իհարկե, քեզ երես էր տալիս, ― վրա բերեց միս Բեթսին։

― Այժմ, երբ ես դարձյալ անտեր ու մենակ եմ մնացել այս անկարեկից աշխարհում, տեսնում եմ, որ նա ինձ երես էր տալիս, ― ասաց մայրս լաց լինելով։

― Դե լավ, մի՛ լար, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Դուք մեկմեկու շատ էլ հարմար չէիք, սիրելիս․․․ եթե միայն հնարավոր է, որ երկու անհատ լիովին իրար հարմարվեն․․․ այդ էր հարցնելուս պատճառը։ Դու որբ էիր, չէ՞։

― Այո։

― Եվ վարժուհի՞։

― Վարժուհի այն տանը, ուր միստր Կոպպերֆիլդն էլ հաճախ գալիս էր։ Նա ինձ հետ միշտ սիրով էր վարվում, միշտ ուշադիր էր դեպի ինձ, միշտ կարեկից։ Ի վերջո, նա ինձ առաջարկություն արեց, ես ընդունեցի, և մենք իսկույն ամուսնացանք, ― ասաց մայրս պարզորեն։

― Ա՜հ, խեղճ մանուկ, ― ասաց միս Բեթսին մտամոլոր, աչքերն անքթիթ կրակին հառած։ ― Դու որևէ բան անել գիտե՞ս։

― Կներեք, տիկին․․․ ― թոթվեց մայրս։

― Օրինակի համար՝ տուն կառավարել, ― շարունակեց միս Բեթսին։

― Չեմ կարծում, որ այնքան լավ, ինչքան որ կցանկանայի, ― պատասխանեց մայրս։ ― Բայց միստր Կոպպերֆիլդն ինձ դաս էր տալիս․․․

― (Ինքն ի՞նչ գիտեր, որ քեզ դաս տար), ― փնթփնթաց փակագծի մեջ միս Բեթսին։

― Ես հույս ունեի, թե բան սովորելու փափագս միացնելով սովորեցնելու այն համբերության հետ, որ ուներ միստր Կոպպերֆիլդը, հետզհետե առաջ կգնամ, եթե․․․ եթե միայն անգութ մահը․․․ ― Այստեղ մայրս նորից լացեց փղձուկից։

― Լավ է, լա՜վ, ― ասաց միս Բեթսին։

― Ես միշտ գրում էի տան հաշիվները և ամեն երեկո վերստուգում մր․ Կոպպերֆիլդի հետ, ― ասաց մայրս, նորից դառնապես լաց լինելով։

― Լավ է, լա՜վ, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Բավ է, մի՛ լար։

― Եվ մենք երբեք չէինք վիճում այդ մասին, միայն երբեմն մր․ Կոպերֆֆիլդը նկատում էր, թե իմ երեքներն ու հինգերը իրար շատ են նմանվում, կամ թե իմ յոթերի ու ինների պոչը շատ երկար է դուրս գալիս, ― ասաց մայրիկս և դարձյալ լաց եղավ։

― Այդքան լալուց դու կհիվանդանաս, ― նկատեց միս Բեթսին, ― և այդ ոչ քեզ օգուտ կբերի, ոչ էլ սանիկիս։ Բավական է, էլ չկրկնես։

Այդ փաստը փոքր֊ինչ հանգստացրեց մայրիկիս, թեև նրա տկարությունը սաստկանում էր։ Այնուհետև բավական երկար կռություն տիրեց, որ երբեմն ընդհատվում էր կրակի առջև նստած տատիս «ահ, ահ» հառաչանքներով։

― Որքան գիտեմ, Դավիթն իր կարողությունը հասութաբեր բանկում էր դրել, ― ասաց տատս վերջապես։ ― Ի՞նչ թողեց նա քեզ։

― Մր․ Կոպպերֆիլդը․․․ ― պատասխանեց մայրս դժվարությամբ խոսելով, ― այնքան բարի էր, որ հասույթի մի մասն իմ անունով հաստատեց։

― Եվ որքա՞ն, ― հարցրեց միս Բեթսին։

― Տարեկան հարյուր և հինգ ստեռլինգ, ― ասաց մայրս։

― Կարող էր է՛լ ավելի վատ բան անել, ― նկատեց տատս։

Վատ բառը հանգամանքին հարմար եկավ։ Մայրիկս արդեն այն աստիճան նվաղել էր, որ Պեգգոտին, որը թեյ ու կարագ էր ներս բերել, մի ակնթարթում նրա վիճակը նկատեց, ― միս Բեթսին էլ վաղուց նկատած կլիներ, եթե մթությունը չարգելեր, և իսկույն վերի սենյակը տարավ նրան։ Այնտեղ նստած էր Հեմ Պեգգոտին՝ նրա քեռորդին, որին մի քանի օր առաջ մորիցս ծածուկ թաքցրել էր մեր տանը՝ պետք եղած րոպեին մանկաբարձի կամ բժշկի հետևից ուղարկելու համար։

Այդ երկու միացյալ զորությունները գրեթե միասին վրա հասնելով, շատ զարմացան, երբ տեսան, որ կրակի առջև նստած էր մի անծանոթ պատկառելի կին, որը գլխարկը ձախ թևից կախած՝ բամբակ էր խցկում իր ականջները։ Պեգգոտին նրան չէր ճանաչում, մայրս էլ նրա մասին բան չէր ասում, ուստի նա մի խորհրդավոր տեսիլքի նման մի բան էր թվում սենյակի մեջ։ Բամբակի ահագին պաշարը, որ նա գրպանից հանում էր ականջների մեջ խցկելու համար, ամենևին չէր վնասում նրա պատկերի վեհությանը։

Բժիշկը վերև գնաց և երբ իջնելուց հետո տեսավ, որ միգուցե մի քանի ժամ մնալու է այդ անծանոթ տիկնոջ հետ դեմ առ դեմ նստած, որոշեց քաղաքավարի ու սիրալիր լինել նրա հետ։ Այդ բժշկից ավելի հեզ ու համեստ մարդ չէր գտնվի աշխարհում։ Որևէ սենյակ մտնելիս կամ դուրս գալիս՝ նա սահում էր պատերի մոտով, որպեսզի որքան կարելի է քիչ տեղ բռնի։ Նա քայլում էր Համլետի ոգուց էլ հանդարտ, գուցե և ավելի զգույշ։ Գլուխը մի կողմ էր թեքում։ Մասամբ իր խոնարհությունն զգալով, մասամբ էլ ամենքին հաճելի լինելու բարի փափագ ունենալով, նա անգամ շանը՝ կատաղի շանը, կոպիտ խոսք չէր ասի։ Գուցե մի կես բառ կամ վանկ ուղղեր նրան՝ մեղմ ձայնով, քանի որ իր խոսելու եղանակն էլ քայլերի նման հեզիկ էր, բայց սաստել շանը կամ սպառնալ ― ոչ երբեք։

Մր․ Չիլիպն անուշ ժպտալով, գլուխը թեքած, ողջունեց տատիս և, և ձեռքը ձախ ականջին դնելով, ասաց․

― Երևի թե մի տեղական գրգիռ է, տիկին։

― Ի՞նչ, ― գոչեց տատս և իսկույն բամբակը շշի խցանի պես ականջից հանեց։

Տատիս այդ սաստկությունից մր․ Չիլիպը այն աստիճան շփոթվեց, որ ինչպես հետո մորս էր պատմում, չէր կարողանում հասկանալ, թե ի՞նչ հրաշքով խելքը չկորցրեց։ Սակայն նույն մեղմությամբ կրկնեց․

― Մի տեղական գրգիռ եք զգում երևի։

― Այդ ի՞նչ հիմար բան ասացիք, ― նկատեց տատս, ― և նույն րոպեին նորից խցեց ականջը։

Մր․ Չիլիպին էլ ուրիշ բան չմնաց անել, եթե ոչ նստել, ահուդողով դիտել տատիս, որ առաջվա պես նայում էր կրակին, և սպասել, մինչև որ իրեն երկրորդ անգամ վերև կանչեն։ Կանչվելուց և մի քառորդ ժամ վերի սենյակում մնալուց հետո նա վերադարձավ։

― Ինչպե՞ս է, լա՞վ է, ― ասաց տատս, հանելով բամբակն այն ականաջից, որ ավելի մոտ էր բժշկին։

― Լավ է, տիկին, ― պատասխան տվեց մր․ Չիլիպը, ― մեր բանը կամաց է առաջ գնում։

― Ի՞նչ, ― ասաց տատս գոռոզ ձայնով և առաջվա պես ականջը խցեց։

Մր․ Չիլիպը, ինչպես որ հետո պատմել էր մորս, գրեթե զայրացավ, մանավանդ իբրև բժիշկ վիրավորված զգալով իրեն։ Բայց և այնպես մոտ երկու ժամ սպասեց, կրակի առաջ նստած՝ տատիս նայելով, մինչև որ նորից վերև կանչեցին։ Այդ երկրորդ անգամ հեռանալուց հետո էլ նա վայր իջավ։

― Լա՞վ է, ― ասաց տատս, բամբակը միևնույն ականջից հանելով։

― Լավ է, տիկի՛ն, ― պատասխանեց մր․ Չիլիպը։ ― Մեր բանը, տիկին, շատ կամաց է առաջ գնում։

― Է՜֊է՜֊է՜հ, ― գոչեց տատս մի այնպիսի վիրավորիչ եղանակով, որ մր․ Չիլիպը էլ չհամբերեց։ Քիչ էր մնացել գժվեր սրտնեղությունից, ինչպես որ հետո իմացա։ Այս պատճառով լավ համարեց դուրս գնալ և, չնայելով հողմի հոսանքին ու մթությանը, սանդուղքի վերևը նստել՝ սպասելով, մինչև որ դարձյալ կանչեն իրեն։

Հեմ Պեգգոտին՝ պետական դպրոցի այդ աշակերտը, որ քրիստոնեականն անգիր գիտեր, ուրեմն կարող էր արժանահավատ վկա համարվել, հետևյալ օրը պատմեց, թե այն միջոցին, երբ այդ դեպքից մի ժամ հետո ինքն ուզում էր դռնից ներս նայել, Բեթսին, որն գրգռված ետ ու առաջ էր գնում, հանկարծ նշմարեց նրան և ճանկերով բռնեց։ Երևի թե տատիս ականջները բամբակով ամուր չէին խցկված, որ նա, հենց որ սաստկացան վերևի ձայներն ու քայլերը՝ ավելի ևս սկսեց զգացնել խեղճ զոհին իր զայրույթը, նրան դեսուդեն քաշքշելով, օձիքը թափ տալով, մազերը փետելով, նրա ականջների մեջ բամբակ խցկելով, կարծես իր ականջները լինեին։ Այս բոլորը փոքր ի շատե հաստատեց տղայի մորաքույրը, որը տեսել էր նրան կես֊գիշերից կես ժամ անց, այսինքն՝ նրա ազատվելուց փոքր֊ինչ հետո, և վկայեց, թե այդ րոպեին Հեմը նույնքան կարմիր էր, որքան և ես։

Անհիշաչար մր․ Չիլիպը, չգիտե ոխ պահել որևէ մեկի դեմ, մանավանդ մի այդպիսի ժամանակ։ Ազատ վայրկյան գտնելու պես՝ նա թեթև սահելով մտավ ներքևի սենյակը և քնքուշ ձայնով ասաց տատիս․

― Երջանիկ եմ, կարող եմ ձեզ շնորհավորել։

― Ի՞նչ շնորհավորել, ― հարցրեց տատս խրոխտաբար։

Մր․ Չիլիպը նորից սոսկաց տատիս ուժգին խոսելու եղանակից, և նրա սիրտը շահելու համար անուշ ժպտաց։

― Տեր ողորմյա, ի՞նչ է պատահել այս մարդուն, ― գոչեց տատս ավելի զայրացած։ ― Լեզուն կապվե՞լ է, ինչ է։

― Հանգստացեք, արգո տիկին, ― ասաց մր․ Չիլիպը ամենաքաղցր եղանակով։ ― Էլ հուզվելու ամենևին տեղիք չկա։ Աղաչում եմ, միամտացեք։

Մինչև այժմ ես հրաշք եմ համարում, թե ինչպես տատս թափ չտվեց մր․ Չիլիպին, թափ չտվեց, մինչև որ նրա ասելիքը դուրս բերեր։ Տատս միայն գլուխը շարժեց, բայց այնպես որ բժիշկը սարսափ զգաց։

― Արգո տիկին, ― շարունակեց մր․ Չիլիպը փոքր֊ինչ շունչ քաշելուց հետո, ― ես երջանիկ եմ, որ կարող եմ շնորհավորել ձեզ։ Ամեն բան վերջացավ և լավ վերջացավ։

Այս ճառն արտասանելու համար մր․ Չիլիպի գործ դրած հինգ֊վեց րոպեի ընթացքում տատս շեշտակի մտիկ էր տալիս նրա երեսին։

― Ինչպե՞ս է նա, ― հարցրեց տատս, կրծքին խաչելով թևերը, որոնցից մեկի վրա դեռ կախված էր գլխանոցը։

― Շատ լավ է, տիկին, և հույս կա, որ շուտով բոլորովին կառողջանա, ― պատասխանեց մր․ Չիլիպը։ ― Այնքան լավ է, ինչքան մի նորատի կին կարող է լավ լինել այսպիսի ծանր հանգամանքներում։ Եվ եթե կամենաք տեսնել նրան, արգելք չկա։ Գուցե նրան թեթևություն պատճառեք։

― Իսկ նա՞։ Նա ինչպե՞ս է, ― հարցրեց տատս սաստկությամբ։

Մր․ Չիլիպը փոքր֊ինչ ավելի թեքեց գլուխը և մի սիրուն թռչնիկի պես նայեց տատիս։

― Ինչպե՞ս է երեխան, ասաց տատս։ ― Աղջիկն ինչպե՞ս է։

― Տիկին, ― պատասխանեց մր․ Չիլիպը, ― կարծում էի, թե արդեն գիտեք։ Նորածինը տղա է։

Մի խոսք անգամ չասաց տատս, այլ միայն գլխանոցի թելը բռնեց, իբրև մի պարսատիկ, և նրանով խփեց մր․ Չիլիպի գլխին, հետո ծուռ֊ծուռ դրեց իր գլխին, դուրս գնաց և այլևս ետ չեկավ։ Նա անհետացավ մի չարացած փերիի և կամ այն գերբնական ոգիներից մեկի պես, որոնց ես իբր կոչված էի տեսնելու․ և էլ երբեք ետ չեկավ։

Երբեք։ Ես պառկած էի օրորոցում, մայրիկս իր անկողնում, իսկ Բեթսի Տրոտուդ Կոպպերֆիլդը գնացել էր ընդմիշտ երազների ու ստվերների աշխարհը, այն խորհրդավոր գավառը, որտեղից ես նոր էի եկել․ և սենյակիս պատուհանից փայլող լուսինը շողշողում էր ինձ նման նորեկների երկրավոր կայանի վրա, լույս տալով և այն շիրիմին, որի տակ հանգչում էր ինձ կյանք շնորհող էակի աճյունը։


Բ․ գլուխ․

Ես դիտում եմ


Իմ մանկությունը հիշելիս ամենից առաջ մտքիս առջև պատկերանում են՝ նախ մայրս իր սիրուն մազերով ու ջահել տեսքով, և հետո բոլորովին անտեսք Պեգգոտին՝ իր սև֊սև աչքերով, որոնք կարծես մթնեցնում էին նրա ամբողջ դեմքը, և իր այնպես կարմիր ու կլոր թշերով, որ ես զարմանում էի, թե ինչո՞ւ թռչունները չէին գալիս ավելի սիրով նրանց կտցելու, քան մի խնձոր։

Հիշում եմ, թե ինչպես մայրս և Պեգգոտին՝ ինձնից փոքր֊ինչ հեռու նստած, կռանալով կամ չոքելով ձեռքները դեպի ինձ են մեկնում, և ես տմբտմբալով մեկից մյուսին եմ գնում։ Պարզ հիշում եմ, կարծես այդ այսօր լիներ, թե ինչպես շոշափում էի Պեգգոտիի ցուցամատը, երբ նա աշխատում էր բռնել ինձ, ― այն մատը, որ շատ կարելուց քերիչի նման կոշտացել էր։

Գուցե ասելիքս ցնորք համարվի, բայց ինձ թվում է, թե մեզնից շատերը իրենց մանկության օրերից հիշում են ավելի շատ բան, քան կարծում են, և թե երեխաների դիտողության ձիրքը վերին աստիճանի զորեղ ու ճիշտ է։ Դիտելու ձիրքով հռչակված մարդկանց մասին կարելի է ասել, որ նրանք այդ շնորհքը պահպանել են մանկությունից, և ոչ թե հետո են ստացել․ ես նկատել եմ, որ ընդհանրապես այդ մարդիկ թարմ զգացմունք և զվարթ սիրտ ունեն, որ դարձյալ մանկությունից ժառանգած կլինեն։

Գուցե մեղադրեն ինձ, թե սիրում եմ «քարշ գալ» մտքով, այնուամենայնիվ, պետք է ասեմ, որ վերոհիշյալ նկատողությունը մասամբ իմ անձանկան փորձի վրա է հաստատված, եթե հետևյալ պատմությունից երևա, որ ես մի սրատես մանչուկ եմ եղել և կամ այրական հասակումս էլ լավ եմ պահպանել իմ մանկության հիշատակները, ապա ուրեմն ես իսկապես իրավունք ունեմ պարծենալու այդ երկու ձիրքերով։

Դեպի մանկութայնս օրերը ետ նայելիս, ինչպես ասացի, տեսնում եմ, որ առարկաների խառնուրդից նախ և առաջ մայրս և Պեգգոտին են որոշակի պատկերանում մտքիս առջև։ Է՞լ ինչ եմ մտաբերում։ Հապա տեսնեմ։

Ահա անցյալի մշուշից որոշակի ջոկվում է մի տուն․ դա մեր տունն է, թեև հին, բայց միշտ հիշելի ինձ համար։ Գետնահարկում տեսնում եմ Պեգգոտիի խոհանոցը՝ դեպի բակը նայող դռնով․ բակի մեջտեղում՝ մի սյուն և դրա վրա մի աղավնաբույն՝ առանց աղավանիների․ դենը մի ընդարձակ շնաբույն՝ առանց շան․ հետո բազմաթիվ վիթխարի հավեր, որոնք ահարկու և ամեհի շարժումներով դեսուդեն են ման գալիս։ Ահա մի աքլոր, որ ձող է որոնում վրան թառելու և առանձին ուշադրությամբ վրաս է նայում, մինչ ես դողալով եմ դիտում նրան խոհանոցի պատուհանից․ ա՛հ, ինչպես չար էր այդ աքլորը։ Ահա երկար֊երկար վզով սագեր, որոնք շտապում են դեպի ինձ, երբ ես անցնում եմ վանդակի մոտով․ երազումս անգամ տեսնում եմ նրանց, ինչպես առյուծ է տեսնում երազում այն մարդը, որ վայրենի գազաններով է շրջապատված։

Ահա մի երկար նրբացնք Պեգգոտիի խոհանոցից մինչև տան ճակատի դուռը․ ի՜նչ անվերջ էր թվում նա ինձ։ Անլույս մառանը նրբանցքի մեջն է, և գիշերվա մթին, եթե ճրագ չունես ձեռքիդ, պետք է վազելով այնտեղից անցնես, որովհետև ով գիտե ինչեր կլինեն այն տակառների, կճուճների ու պուլիկների արանքում, որոնցից սապոնի, թուռշիի, պղպեղի, մոմի և սուրճի խառն հոտ է փչում։ Հետո գալիս է երկու սենյակ ― մեկը այն, ուր երեկոյան նստում ենք մայրիկս, ես և Պեգգոտին, որովհետև Պեգգոտին գրեթե միշտ մեզ հետ է, երբ մենք մենակ ենք և նա ազատ է իր գործից, և մյուսը՝ այն սենյակը, ուր հավաքվում ենք տոն օրերին։ Դա մի լայն դահլիճ է, որ ինձ, սակայն, դուր չի գալիս։ Տխուր բաներ է հիշեցնում ինձ այդ դահլիճը, որովհետև Պեգգոտին ինձ պատմել էր, ― չեմ հիշում ե՞րբ, բայց երևի մի դար առաջ, ― թե հորս թաղման հանդեսին այնտեղ են հավաքված եղել սևեր հագած հյուրերը։ Այդ սենյակում էր, որ մի կիրակի երեկո մայրիկս Ղազարի հարության պատմությունը կարդաց Պեգգոտիին և ինձ, և ես այնպես վախեցա, որ պետք համարեցին անկողնուց դուրս հանել ինձ և պատուհանից ցույց տալ այն լռիկ հանգստարանը, ուր բոլոր ննջեցյալները խաղաղ քնած էին պայծառ լուսնով լուսավորված դամբարաններում։

Ոչ մի տեղ ես չեմ տեսել այդ հանգստարանի դալարի պես կանաչ դալար, նրա ծառերի պես ստվերաշատ ծառեր, նրա շիրիմների պես լուռ շիրիմներ։ Ամեն առավոտ, հենց որ իմ անկողնու մեջ չոքելով դուրս եմ նայում, տեսնում եմ այնտեղ արածող գառներ, տեսնում եմ ինչպես փայլուն լույսը շողշողում է արեգակի ժամացույցի վրա և զարմանալով ասում ինքս ինձ․ «Մի՞թե ժամացույցը գոհ է, որ կարող է ժամանակ ցույց տալ այդ տխուր շրջակայքում»։

Ահա մեր վանդակապատ նստարանը եկեղեցում։ Ինչպե՜ս բարձր է նրա թիկունքը։ Նրա մոտի լուսամուտից կարելի է տեսնել մեր տունը, և առավոտյան ժամերգության ժամանակ Պեգգոտին անդադար աչքը ձգում էր դեպի մեր տունը, որ տեսնի, թե արդյոք գողեր չե՞ն մտել և կամ հրդեհ չի՞ պատահել։ Բայց Պեգգոտին չի ուզում, որ ես էլ նույնն անեմ, և նայելս նկատելուն պես աչքով սաստում է, որ միայն պաստորին մտիկ տամ։ Սակայն ես չեմ կարող շարունակ պաստորին նայել․ ես նրան լավ եմ ճանաչում առանց այն տարօրինակ սպիտակ բանի, որ նա հագած ունի, և վախենում եմ, որ միգուցե իր վրա ակնապիշ նայելս տեսնի և հանկարծ աղոթքն ընդհատելով հարցնի, թե ինչո՞ւ եմ այդպես նայում։ Բայց ի՞նչ անեմ։ Անտարակույս հորանջելը վատ բան է, սակայն չէ՞ որ հարկավոր է մի բան անել։ Ես էլ մորս եմ մտիկ տալիս, իսկ նա կարծես չի տեսնում ինձ։ Մտիկ եմ տալիս մոտիկ կանգնած երեխային, և նա ծամածռում է իր երեսը։ Մտիկ եմ տալիս գավթի միջով ներս թափանցող ճառագայթին և տեսնում մի մոլորված էակ ― չկարծեք թե մի մեղավոր մարդ, այլ մի ոչխար, որ մտադիր է եկեղեցի մտնել։ Դիտում եմ որմերի վրա փորագրված անունները և աշխատում մտածել նոր վախճանված մր․ Բոջերսի մասին և երեևակայել, թե արդյոք միստրիս Բոջերսը որքա՞ն լաց եղավ, երբ նրա մարդը զոհ գնաց երկարատև հիվանդության, որի դեմ բժիշկները չէին կարողացել դարման գտնել։ Հարցնում եմ ինձ․ արդյո՞ք դիմել էին մր․ Չիլիպին, և եթե նրա տված դեղն էլ զուր էր անցել, ապա կցանկանայի իմանալ, թե նա ի՞նչ զվարճություն էր զգում մր․ Բոջերսի տապանագիրը ամեն կիրակի կարդալիս։ Մր․ Չիլիպի սպիտակ փողկապը դիտելուց հետո՝ սկսում եմ բեմին մտիկ տալ։ Ի՞նչ լավ խաղալու տեղ կլիներ դա ինձ համար, ինչ լավ բերդ, եթե մի ուրիշ տղա նրա աստիճաններից բարձրանալով ուզենար ինձ պաշարել, և ես թավշե բարձեր ու ծոպեր շպրտեի նրա գլխին։ Այնինչ տոթից ու քահանայի թմրեցուցիչ մրմունջից աչքերս քիչ֊քիչ փակվում են, այլևս ոչինչ չեմ լսում և թրխկալով գլորվում եմ նստարանից։ Երկյուղից համարյա թե մեռած եմ։ Պեգգոտին վերցնում է ինձ ու տուն տանում։

Այժմ տեսնում եմ մեր տան ճակատը․ ննջարանի բաց պատուհաններից բուրավետ օդ է ներս մտնում․ որորների հին բները դեռ ճոճվում են պտղիների գագաթին։ Ահա տան ետևի այգումն եմ՝ այն բակից դուրս, ուր գտնվում է աղավնանոցն ու շան բույնը․ դա կատարելապես թիթեռների աշխարհ է՝ բարձր ցանկապատով և փակ դռնով։ Ծառերը բեռնավորված են առատ ու հասուն պտուղներով, որոնց նմանը ուրիշ ոչ մի այգում չկա․ մայրս քաղում էր մի քանի հատ և քթոցն ածում, մինչ ես նրա մոտ կանգնած, թաքուն թռցնում եմ մի քանի հաղարջ, անշարժ նայում հեռուն։ Քամիները սկսվում են, և ամառը փախչում է։ Ձմեռվա երեկոները մենք խաղում ենք ներքևի հարկում և պար գալիս։ Բազկաթոռի մեջ նստելուց հոգնելով՝ մայրիկս սկսում է մատներին փաթաթել իր ցոլուն մազերը և շտկել ճկուն իրանը, և թե որքան գոհ է այդպես սիրուն լինելուց, ոչ ոք չգիտի այդ՝ ավելի լավ, քան ես։

Դրանք են իմ ամենահին հիշատակները․ և եթե ավելացնեմ, որ մենք կարծես մի քիչ վախենում էինք Պեգգոտիից և շատ բաներում նրա կամքին հետևում, ― այդ կլինի ամենաառաջին կարծիքս, եթե միայն կարելի է դա կարծիք համարել։

Մի երեկո Պեգգոտին և ես մենակ նստած էինք դահլիճի վառարանի մոտ։ Ես նրա համար կարդում էի մի պատմություն՝ կոկորդիլոսների մասին։ Կամ ես էի շատ պարզ կարդում և կամ նա էր անչափ հետաքրքիր, համենայն դեպս, այնքանը կարող եմ հիշել, որ ունկընդիրս մի աղոտ տպավորություն ստացավ, այն է՝ թե կոկորդիլոս ասածդ մի տեսակ բույս է։ Ես հոգնել էի կարդալուց, և քունս սաստիկ տանում էր․ բայց որովհետև այդ երեկո, իբրև մի առանձին շնորհ, իրավունք էին տվել ինձ մի հարևան կնոջ մոտ հյուր գնացած մորս վերադարձին սպասելու, ― ես կգերադասեի մեռնել աթոռիս վրա մնալով, քան թե անկողին մտնել։ Ինչքան թմբրությունս սաստկանում էր, այնքան Պեգգոտին մեծացած և ուռած էր երևում ինձ։ Ես փորձում էի երկու մատով բանալ աչքերս և անքթիթ նայել Պեգգոտիի վրա, որ փութաջան կարում էր․ դիտել նրա մեղրամոմի կտորը, որով թելը մոմում էր ― ինչքա՜ն կնճռոտ գծեր կային վրան և որքան հին պետք է լիներ այդ կտորը․ դիտել նրա նախշուն խփով հարդե կողովը, ուր պահում էր իր մետրաչափը․ փոքրիկ տուփը՝ դուրս քաշվող կափարիչով, որի վրա նկարված էր ս․ Պողոսի տաճարը՝ կարմիր ներկված գմբեթով․ պղնձե մատնոցը և վերջապես իր դեմքը, որ շատ սիրուն էր երևում ինձ։ Քունս այնպես էր տանում, որ եթե մի վայրկյան դադարեի աչքերս ճոթռել, բանս արդեն պրծած էր։ Հանկարծ՝

― Պեգգոտի, ― ասացի ես, ― դու երբևիցե ամուսնացած եղե՞լ ես։

― Մեղա քեզ տեր, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Որտեղի՞ց միտքդ ընկավ այդպիսի բան, մաստր Դեվի։

Եվ այնպես սաստիկ ասաց այդ, որ ես իսկույն սթափվեցի։ Նա վայր դրեց կարը և շեշտակի վրաս նայեց, ասեղի թելը մինչև ծայրը քաշելով։

― Ամուսնացած եղե՞լ ես թե ոչ, Պեգգոտի, ― կրկնեցի ես։ ― Դու գեղեցիկ կինարմատ ես։

Թեև Պեգգոտին բոլորովին ուրիշ գեղեցկություն ուներ, քան մայրիկս, բայց նա էլ ինձ իր տեսակում չքնաղ էր թվում։ Մեր դահլիճում մի աթոռակ կար ծիրանի թավշե երեսով, որի վրա մայրս մի ծաղկեփունջ էր նկարել։ Այդ աթոռի երեսը և Պեգգոտիի գույնը միանգամայն իրար նման էին։ Թավիշը փափուկ էր, Պեգգոտին կոշտ, բայց դրանից բանի էությունը չէր փոխվում։

― Ես գեղեցի՞կ, ա՛յ Դեվի, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Չէ, որդի ջան։ Բայց ո՞ր քամին խելքիդ փչեց ամուսնության մասին հարցնել։

― Չգիտեմ։ Միանգամից հո երկու մարդ ունենալ չի կարելի, չէ՞, Պեգգոտի։

― Իհարկե չէ, ― հաստատ կերպով պատասխանեց Պեգգոտին։

― Բայց եթե մարդը մեռնի, չէ՞ որ կարելի է մեկ ուրիշին գնալ, Պեգգոտի։

― Կարելի է, ով ինչպես ուզենա։

― Իսկ դու ինչպե՞ս կուզենայիր, Պեգգոտի։

Այդ հարցնելիս ես ուշադրությամբ նայեցի նրան, ինչպես որ նա էր ինձ նայում։

― Իմ կարծիքը, ― ասաց Պեգգոտին, աչքերն ինձնից դարձնելով և փոքր֊ինչ վարանելուց հետո՝ կարը նորից սկսելով, ― կարծիքս այն է, մաստր Դեվի, որ ես երբեք ամուսնացած չեմ եղել, երբեք էլ մարդու գնալու չեմ․ ես այսքանը միայն գիտեմ։

― Մի՞թե նեղացար վրաս, Պեգգոտի, ― հարցրի ես՝ մի րոպե լուռ նստելուց հետո։

Կարծեցի, թե իրոք նեղացել է, որովհետև շատ կարճ կտրեց իմ խոսքը։ Բայց սխալվում էի․ նա ձեռագործը (դա մի կարկատվող գուլպա էր) մի կողմ դրեց, ձեռքերը մեկնեց և ամուր տրորեց իմ գանգրահեր գլուխը։ Ասում եմ՝ ամուր տրորեց, որովհետև, երբ նա ուժգին շարժումներ էր անում, նրա զգեստի կոճակներից մի քանիսը թռչում էին մարմնի գեր լինելուց։ Եվ ես հիշում եմ, որ մինչ նա ինձ գգվում էր, այդ կոճակներից երկու հատը ճայթելով պոկ եկան և սենյակի մյուս կողմը թռան։

― Դեհ, այժմ էլի մի բան կարդա կոկորդիլոսների մասին, ― ասաց Պեգգոտին, որ դեռ լավ չէր ըմբռնել այդ բառը, որովհետև ես չեմ սիրում որևէ բան կիսատ լսել։

Ես բնավ չէի հասկանում, թե ինչո՞ւ Պեգգոտին այնպիսի խորամանկ աչքով նայեց վրաս և կամ ինչո՞ւ հանկարծ կոկորդիլոսների մասին բան լսելու փափագ զգաց։ Ինչևիցե, մենք նոր եռանդով վերադարձանք դեպի այդ հրեշները․ մեկ թաղում էինք նրանց ձվերն արևակեզ ավազի մեջ, որ ձագեր դուրս գան, մերթ գրգռում էինք նրանց և փախչում ոլոր֊մոլոր տեղերով, մինչ նրանք, իբրև ծանրամարմին հրեշներ, չէին կարող այդ անել․ մեկ էլ բնիկների նման ջուրն էինք նետվում նրանց հետևից և տեգեր մխում նրանց երախը։ Մի խոսքով, կոկորդիլոսների պատմությունը գրեթե անգիր գիտեինք․ գոնե ես գիտեի, եթե ոչ Պեգգոտին, որ կարծես մտքերի մեջ խորասուզված լինելուց մի քանի անգամ ասեղով ծակեց իր մատներն ու ձեռքերը։

Կոկորդիլոսներին թողած, արդեն անցել էինք ալիգատորներին, երբ պարտեզի դռան զանգակը հնչեցրին։ Իսկույն ելանք դեպի դուռը․ եկողը մայրս էր, որն այդ երեկո ավելի սիրուն երևաց ինձ, քան երբևիցե, և նրա հետ գալիս էր սև մազերով ու կարճ մորուքով մի պարոն, որ դեռ անցյալ կիրակի մեզ հետ միասին մեր տուն էր եկել եկեղեցուց։

Երբ մայրիկս շեմքի վրա կանգ առավ ինձ մի համբյուր տալու, պարոնն ասաց, թե թագավորն էլ ինձնից ավելի երջանիկ չէ, և կամ նման մի բան։

Ի՞նչ են նշանակում այդ խոսքերը, ― հարցրի ես պարոնին մորս ուսերի ետևից։

Նա գլուխս շոյեց, բայց նրա ձայնն ու կերպարանքը, չգիտեմ ինչու, դուր չեկան ինձ, և ես նեղացա, որ ինձ գգվեցիս նա, մորս ականջն էլ շոշափեց։ Ես նրան բոլոր ուժերով ետ հրեցի։

― Ա՛յ Դեվի, ― նկատեց մայրիկս։

― Սիրուն մանկիկ, ― ասաց պարոնը։ ― Չեմ զարմանում, որ նա նախանձում է։

Ոչ մի ժամանակ մորս երեսն այդպես վարդագույն չէի տեսել։ Նա թեթև հանդիմանեց իմ կոպտությունը և իր շալի մեջ փաթաթելով ինձ, շնորհակալություն հայտնեց պարոնին, որ նեղություն էր կրել մինչև մեր տուն հասցնել իրեն։ Մնաս բարով ասելիս՝ նա աջը մեկնեց պարոնին և կարծեմ այդ միջոցին վրաս նայեց։

― Դե, դու էլ ինձ բարի գիշեր ասա, սիրուն տղա, ― ասաց պարոնը, կռանալով, որ համբուրի մորս ձեռքը։ (Այդ ես լավ նկատեցի)։

― Բարի գիշեր, ― ասացի ես։

― Եկ, բարեկամանանք, ― ասաց պարոնը ծիծաղելով։ ― Եկ մեկմեկու ձեռք թոթվենք։

Աջ ձեռքս մայրիկիս ձախ ձեռքումն էր․ ես մեկնեցի մյուսը։

― Բայց դա ձախն է, Դեվի, ― ծիծաղեց պարոնը։

Մայրս արձակեց աջ ձեռքս, բայց ես վճռել էի չմեկնել աջը, և ձախ ձեռքս տվի պարոնին։ Նա ամուր սեղմեց, ասելով թե քաջ տղա եմ և հեռացավ։

Հիմա էլ տեսնում եմ, թե ինչպես նա պարտեզի մեջ երեսը ետ դարձրեց և դռնակից դուրս գնալիս՝ իր չարագուշակ սև աչքերով մի վերջին ակնարկ ուղղեց մեզ։

Պեգգոտին, որ այդ միջոցին անշարժ ու լուռ կանգնած էր, իսկույն փեղկերը փակեց, և մենք մտանք դահլիճ։ Մայրիկս փոխանակ վառարանի առաջ նստելու, ինչպես որ միշտ անում էր, տեղ բռնեց սենյակի մյուս ծայրում, մի ինչ֊որ երգ մրմնջալով։

― Հուսամ, տիկին, որ լավ անցկացրիք այս երեկոն, ― ասաց Պեգգոտին, որ մոմակալը ձեռքին, տակառի պես անշարժ կանգնած էր ճիշտ սենյակի մեջտեղը։

― Շատ շնորհակալ եմ, Պեգգոտի, ― պատասխանեց մայրս զվարթ ձայնով, ― շա՜տ ուրախ երեկո էր։

― Ինչևիցե, նոր մարդու հետ ծանոթանալը մի դուրեկան փոփոխություն է։

― Այո՛, շատ հաճելի, ― նկատեց մայրս։

Պեգգոտին դարձյալ անշարժ մնաց սենյակում, մայրիկս նորից սկսեց երգել, իսկ իմ վրա քուն եկավ, և ես նիեհեցի, և նիրհիս մեջ ձայներ էի լսում, բայց ոչ այնքան պարզ, որ ասածները հասկանայի։ Եվ երբ սթափվեցի այդ կիսարթուն դրությունից, տեսա, որ Պեգգոտին ու մայրս արտասվել էին։

― Չեմ կարծում, որ մի այդպիսի պարոն դուր գար մր․ Կոպպերֆիլդին, ― ասաց Պեգգոտին, ― երդում եմ անում, որ դուր չէր գա։

― Տեր ողորմյա, ― գոչեց մայրս, ― դու ուզում ես խելագարության հասցնել ինձ։ Արդյոք աշխարհիս երեսին կգտնվի՞ ինձ նման մի թշվառ աղջիկ, որ այնքան տանջանք կրեր իր աղախնուց։ Բայց ինչո՞ւ եմ աղջիկ անվանում ինձ։ Չէ՞ որ ես ամուսնացած էի, Պեգգոտի։

― Երկինքը վկա, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

― Ուրեմն ինչպե՞ս համարձակվեցիր, ― ասաց մայրիկս, ― ուզում եմ ասել՝ ինչպե՞ս սիրտ արիր, Պեգգոտի, այնքան կոպիտ, այնքան դառն բաներ ասել երեսիս, մինչ լավ գիտես, որ այս տանից դուրս մի բարեկամ չունեմ, որին դիմել կարենայի։

― Հենց դրա համար էլ կասեմ, տիկին, որ այդ բանը ձեզ վայել չէ։ Ո՛չ, վայել չէ։ Ինչ էլ ասեք, վայել չէ։ Ո՛չ։

Պեգոտտին տաքանալով մոմակալն այնպես շարժեց, որ ես կարծեցի, թե գետնովը կտա։

― Գութ չունես, դու, որ այդպիսի անարդար բաներ ես ասում, ― շարունակեց մայրս, ավելի ուժգին լաց լինելով։ ― Ինչպես ես սիրտ անում, Պեգգոտի, կարծել, թե բանն արդեն վերջացել է, քանի որ ես քեզ, այ անիրավ, հազար անգամ կրկնել եմ, թե մի աննշան քաղաքավարությունից ուրիշ ոչինչ չի պատահել։ Դատարկ֊դատարկ խոսում ես հիացման մասին։ Ես ի՞նչ անեմ դրա դեմ։ Եթե մարդիկ այնքան հիմար են, որ հիանում են ինձանով, մի՞թե ես եմ մեղավոր։ Հարցնում եմ քեզ, ես դրա դեմ ի՞նչ կարող եմ անել։ Մի՞թե ուզում ես, որ գլուխս սափրեմ, երեսիս մուր քսեմ և կամ դեմքս եռման ջրով կամ կրակով և կամ մի ուրիշ այդպիսի բանով այլանդակեմ։ Գիտեմ, Պեգգոտի, քո ուզածն էլ հենց այդ է։ Համոզված եմ, որ կուրախանայիր այդ բանից։

Կարծեմ, այդ ամբաստանությունը սաստիկ դիպավ Պեգգոտիի սրտին։

― Իսկ այս սիրուն որդյակս, ― գոչեց մայրս, բազկաթոռիս մոտենալով ու գգվելով ինձ։ ― Իմ Դեվիս։ Ո՞ր քարասիրտը կհամարձակվի ակնարկել, թե ես սեր չունեմ այս հրեշտակիս համար, այս անգին գանձիս համար, որի նմանը դեռ չի եղել աշխարհում։

― Այդպիսի ակնանրկ երբեք ոչ ոք չի արել, ― ասաց Պեգգոտին։

― Հենց դու արիր, Պեգգոտի, ― պատասխանեց մայրիկս։ ― Ինքդ էլ գիտես, որ արիր։ Քա խոսքերից ուրիշ ի՞նչ կարելի էր հասկանալ, ա՛յ անսիրտ․ այնինչ դու էլ ինձ նման լավ գիտես, որ ես միայն սրա սիրուն անցյալ ամսին նոր հովանոց չգնեցի ինձ համար, թեև հինը արդեն մաշվել է և շղարշը գզգզվել։ Այս բանը հո լա՞վ գիտես, հո չե՞ս կարող ուրանալ։

Այնուհետև մայրիկս գորովանքով դարձավ ինձ և իր թուշը իմ թշին դնելով՝ ասաց․

― Ես քեզ համար փի՞ս մայրիկ եմ, Դեվի ջան։ Ես մի անգութ, անսիրտ, ինքնասեր, չար մայրի՞կ եմ քեզ համար։ Դե ասա «այո», ասա որդի ջան, և Պեգգոտին քեզ կսիրի։ Նրա սերը հո իմից ավելի կարժի, Դեվի։ Ես քեզ իսկի չեմ սիրում, չէ՞։

Այստեղ մենք բոլորս միասին լաց եղանք։ Հիշում եմ, որ ամենից ավելի ճվացողը ես էի, բայց երեքս էլ սրտանց էինք լաց լինում։ Ես իսպառ հուսահատվել էի և կարծեմ վրդովված սրտիս հենց առաջին հուզմունքից «չար գազան» անվանեցի Պեգգոտիին։ Պատվական արարածը սաստիկ վշտացավ և հավանական է, որ այս առթիվ նրա շրջազգեստը բոլորովին անկոճակ մնաց, որովհետև երբ նա մորս հետ հաշտվելուց հետո՝ ինձ հետ էլ հաշտվելու համար բաղկաթոռիս մոտ չոքեց, կոճակները դեսուդեն թռան մի սոսկալի ճայթյունով։

Բոլորս էլ միանգամայն ընկճված սրտով գնացինք քնելու։ Հեկեկանքս երկար ժամանակ արգելում էր ինձ քուն մտնել և երբ մի անգամ ես հեծկլտանքով անկողնուս մեջ ցնցվեցի, տեսա, որ մայրս նստած է իմ կողքին, գլուխը վրաս խոնարհած։ Ես քուն մտա նրա գրկում և շատ խոր քնեցի։

Հետևյա՞լ կիրակին էր արդյոք կամ ավելի ուշ, լավ չեմ հիշում, ես նորից տեսա այն պարոնին։ Օրերը մտքիցս ընկել են։ Բայց նա եկեղեցումն էր և հետո դուրս ելավ մեզ հետ միասին։ Նա մեր տունը եկավ, մեզ հետ էլ ներս մտավ, պատճառ բռնելով, թե ուզում է տեսնել մեր գեղեցիկ կռնկենին (geranium), որ փթթում էր դահլիճի պատուհանում։ Չեմ ասի, թե նա շատ հետաքրքրվեց այդ բույսով, սակայն հեռանալուց առաջ մորս խնդրեց մի ծաղիկ շնորհել իրեն։ Մայրս առաջարկեց, որ նա ինքն ընտրի մի հատ, բայց նա մերժեց, չգիտեմ ինչո՞ւ, և այն ժամանակ մայրս մի փոքրիկ ոստ պոկեց և նրան տվեց։ Պարոնն ասաց, թե երբեք չի բաժանվի այդ պարգևից․ և նա ինձ հիմար երևաց, որովհետև մի՞թե չգիտեր, որ ծաղիկը մի երկու օրից հետո կթառամի։

Պեգգոտին սկսել էր երեկոներն առաջվանից սակավ նստել մեզ հետ։ Մայրս այժմ հարգանքով էր վարվում նրա հետ և կարծես ավելի մեծ հարգանքով, քան թե առաջ, և մենք երեքս մտերիմ էինք իրար հետ․ բայց և այնպես այն չէինք, ինչ որ առաջ, նախկին զվարթությունն անհետացել էր մեր միջից։ Երբեմն ինձ թվում էր, թե Պեգգոտին դժգոհ էր, որ մայրս սկսել էր հագնել պահարանի ամենաշքեղ զգեստները և կամ թե շուտ֊շուտ գնալ դրացուհու մոտ․ բայց ես չէի կարողանում լավ հասկանալ, թե ինչու էր դժգոհ։

Հետզհետե ես ընտելացա սևամորուս պարոնին։ Այժմ էլ նա ինձ սիրելի չէր, այժմ էլ ես նրան նախանձում էի․ բայց թե լոկ մանկական բնազդից և անորոշ զգացումից զատ, թե մայրիկիս սիրելու համար ես ու Պեգգոտին այդ մարդու օգնության կարոտ չէինք, ես մի ուրիշ պատճառ էլ ունեի խորշելու նրանից կամ զզվելու, ― այդ պատճառը դեռ մատչելի չէր տհաս մտքիս։ Առժամանակ ես միամիտ էի։ Ես կարող էի միայն մանր֊մունր բաներ դիտել, բայց դեռ ուժիցս վեր էր այդ մանրիկ բաներից մի այնպիսի ուռկան հյուսել, որ ես դրանով մարդ բռնեի։

Մի աշնան առավոտ, մինչ ես ու մայրս նստած էինք մեր պարտեզում, հանկարծ տեսանք մր․ Մեորդստոնին (արդեն գիտեի նրա անունը) ձի հեծած դեպի մեզ գալիս։ Նա կանգ առավ, մորս ողջունեց և ասաց, թե Լոռուստոֆտ է գնում նավակով զբոսնող բարեկամներին տեսնելու, և հետո զվարթ֊զվարթ առաջարկեց ինձ իր թամբի առջև նստեցնել, եթե միայն ուզենամ։

Եղանակն այնպես ախորժելի ու պարզ էր, և ձին քայլելու եռանդից այնպես կայտառ փռնչում էր և դոփում ցանկապատի առջև, որ ես էլ գնալու փափագ զգացի։ Մայրս վերև ուղարկեց ինձ, որ Պեգգոտին շորերս փոխի․ այդ միջոցին մր․ Մեորդստոնը ձիուց իջավ և երասանը բռնելով սկսեց հանդարտ դեսուդեն քայլել քսուկի (aube՛pine) ցանկապատի դրսի կողմից, մինչև մայրս կամաց ման էր գալիս ներսի կողմից։ Պեգգոտին ու ես մի փոքրիկ լուսամուտից դիտում էինք նրանց․ նրանք կռացան՝ իրենց բաժանող քսուկի ցանկապատն ավելի մոտիկից զննելու համար, և Պեգգոտին, որ մինչ այդ վայրկյանը հրեշտակի պես զվարթ էր, հանկարծ այնպես չարացավ, որ ձեռքի խոզանակը սկսեց մազերիս ներհակ կողմը շարժել, այն էլ չափազանց բիրտ կերպով։

Վերջապես մր․ Մեորդստոնը և ես ճանապարհ ընկանք, և ձին թեթևաքայլ առաջ գնաց մարգագետնով։ Պարոնը բռնել էր ինձ մի ձեռքով, և ես թեպետ անհանգիստ տղաներից չէի, բայց և այնպես անդադար ուզում էի ետ նայել նրա երեսը դիտելու համար։ Նա ուներ, եթե կարելի այսպես ասել, սևորակ ծանծառ աչքեր, դժվարանում եմ ավելի հարմար բառ գտնել բնորոշելու այն աչքերը, որոնք այնքան խորություն չունեն, որ հայացքը նրանց մեջ ընկղմես, ― աչքեր, որոնք այս կողմ այն կողմ դառնալիս երբեմն շիլ էին երևում։ Երբ ես թաքուն դիտում էի նրան, վրաս մի տեսակ ահ էր գալիս, և զարմանալով հարցնում էի ինձ՝ թե արդյոք ի՞նչ է նրա մտամոլոր թարթափանքի պատճառը։ Նրա մազերը և մորուքը մոտիկից նայելիս ավելի խիտ և ավելի սև էին երևում։ Դեմքի ստորին մասը բոլորովին քառակուսի էր, իսկ կզակը, որ ամեն օր թրաշվելուց սև֊սև կետերով էր ծածկվել, հիշեցնում էր ինձ ճիշտ այն մոմե պատկերը, որ կես տարի առաջ ցույց էին տվել մեր գյուղում։ Նրա կանոնավոր հոնքերը, երեսի սպիտակ գույնը, սև մազերն ու բծերը ― սատանան տանի այդ բոլորը և նրա հիշատակը ― ստիպում էին չնայելով իմ երկբայության, խոստովանել որ նա գեղեցիկ տղամարդ է։ Հավաստի եմ, որ խեղճ մայրս էլ միևնույն կարծիքին էր։ Մենք հասանք մի ծովեզրյա պանդոկի, ուր երկու պարոն մի առանձին սենյակում սիգար ծխելով փռված էին առնվազն չորս աթոռի վրա․ երկուսն էլ հասարակ ժաքետով էին։ Մի անկյունում խառնիխուռն դիզված էին զանազան շորեր, նավորդի վերարկուներ և մի դրոշակ։

Մեր ներս մտնելուն պես նրանք աշնորհք կերպով տեղերից թռան ու գոչեցին․

― Հե՜յ, Մեորդստոն, կարծում էինք, թե մեռել ես։

― Դեռ ոչ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Իսկ այդ տղան ո՞վ է, ― հարցրեց պարոններից մեկը, ինձ բռնելով։

― Սա Դևին է, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը։

― Ո՞ր Դեվին, ― հարցրեց միևնույն պարոնը։ Դեվի Ջոնսը՞։

― Դեվի Կոպպերֆիլդը, ― ասաց մր․Մեորդստոնը։

― Ի՞նչ։ Այն հրապուրիչ միստրիս Կոպպերֆիլդի բեռն ու դա՞րդը, ― գոչեց պարոնը, ― այն փոքրիկ ու սիրուն այրիի՞։

― Քինիոն, ―ասաց մր․ Մեորդստոնը, ― զգույշ կացեք, լսող կա։ Մի չարաճճի ականջ է դնում։

― Եվ ո՞վ է այդ չարաճճին, ― հարցրեց պարոնը ծիծաղելով։

Ես իսկույն գլուխս բարձրացրի իմանալու, թե ո՞վ է։

― Շեֆիլդցի Բրուքսը, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

Ես ուրախացա, լսելով, որ չարաճճին շեֆիլդցի Բրուքսն է, որովհետև սկզբում կարծել էի, թե ես եմ։

Երևի թե այդ շեֆիլդցի Բրուքսը մի շատ ծաղրելի համբավ ուներ, որ նրա անունը հիշվելուն պես երկու պարոնն էլ քահ֊քահ ծիծաղեցին, մր․ Մեորդստոնն էլ նույնը արեց։ Այդ քրքիջից հետո Քինիոն կոչվող պարոնն ասաց․

― Եվ ի՞նչ է մտածում շեֆիլդցի Բրուքսը առաջիկա գործի մասին։

― Չեմ կարծում, որ Բրուքսը այդ գործից շատ բան հասկանա, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը․ ― բայց երևի թե ընդհանրապես հավան չէ։

Նորից քրքիջ բարձրացավ, և մր․Քինիոնն ասաց, թե մի շիշ շերրի կապսպրե Բրունքսի կենացը խմելու համար։ Եվ երբ գինի բերին, նա ինձ էլ մի քիչ առաջարկեց, հետն էլ բիսքվիթ և իմ խմելուց առաջ ոտքի ելավ ու ասաց․ «Կորչի այդ շեֆիլդցի Բրուքսը»։ Բաժակը թունդ ծափահարությամբ և այնպիսի զվարթ ծիծաղով ընդունվեց, որ ես էլ սկսեցի ծիծաղել, իսկ նրանք ավելի քրքջացին։ Մի խոսքով բոլորս էլ շատ ուրախ էինք։

Ծովափի ժայռերում մի պտույտ անելուց հետո, նստեցինք արոտի վրա, սկսեցինք հեռադիտակով աչքի անցնել շրջակայքը։ Երբ դիտակն ինձ էին տալիս, ես ոչ մի բան չէի կարողանում նշմարել, թեև ասում էի, որ լավ եմ տեսնում․ այնուհետև պանդոկ վերադարձանք ճաշելու։ Այն երկու պարոններն անդադար ծխում էին, և ես ժաքետների կծու հոտից հետևացնում էի, թե այդ հագուստների կարելուց ի վեր պարոնները ուրիշ ոչինչ չեն արել, բացի ծխելուց։ Չմոռանամ ասել, որ ճաշից հետո մենք նավ մտանք, ուր նրանք երեքն էլ խցիկն իջան և սկսեցին թղթեր զննել․ նավի հարկից ներքև նայելիս ես նկատեցի, որ նրանք շատ են զբաղված։ Այդ միջոցին ինձ թողել էին մի շիկահեր և զվարճալի մարդու հետ, որ իր ահագին գլխի վրա մի փոքրիկ փայլուն գլխարկ էր կրում, իսկ շերտավոր շապկի կրծքին մեծ տառերով մակագրված էր «Արտուտիկ»։ Կարծեցի թե այդ նրա անունն է, չէ՞ որ միշտ նավի վրա է բնակվում և տուն չունի, որ իր անունը դռան վրա գրի․ երևի այդ պատճառով է լանջին գրել։ Բայց երբ ես նրան «Արտուտիկ» անվանեցի, նա ասաց, թե այդ իր անունը չէ, այլ նավինը։

Ամբողջ օրը նկատում էի, որ մր․ Մեորդստոնը մյուս երկու պարոններից ավելի լուրջ ու ծանր է։ Նրանք շատ կայտառ ու անհոգ էին․ իրար հետ համարձակ կատակ էին անում, բայց նրա հետ՝ շատ սակավ։ Ինձ թվում էր, թե նա մյուսներից ավելի հնարագետ և զգուշամիտ է, և թե նրանք էլ ինձ նման ահ են զգում նրանից։ Նշմարեցի նաև, որ մր․ Քինիոնը ինչ֊որ բան պատմելիս, երկու անգամ աչքի ծայրով մր․ Մեորդստոնին նայեց, կարծես ստուգելու, թե չի՞ բարկանա արդյոք․ մի անգամ էլ, երբ մր․ Պեսնիգը (մյուս պարոնը) սկսել էր անչափ եռանդուն խոսել, մր․ Քինիոնը ոտքով հրեց նրան և աչքով թաքուն նշան արեց ուշքը դարձնելու մր․ Մեորդստոնին, որ լուռումունջ նստած էր։ Չեմ կարող մտաբերել, որ մր․ Մեորդստոնը ամբողջ օրվա ընթացքում գեթ մի անգամ ծիծաղած լիներ, բացի շեֆիլդցի Բրուքսին հիշելիս, որի մասին հենց ինքն էր կատակ արել։

Երեկոյան դեմ տուն վերադարձանք․ հրաշալի երեկո էր։ Մայրիկս և մր․ Մեորդստոնը դարձյալ մի անգամ զբոսանք արին քսուկի ցանկապատի երկայնքով, մինչ ես թեյ էի խմում։ Պարոնի մեկնելուց հետո, մայրիկս ինձ պատմել տվեց, թե այն օրն ինչպե՞ս անցկացրի և կամ թե նրանք ի՞նչ խոսեցին և արին։ Պատմեցի, ինչ որ լսել էի իր մասին, և նա ծիծաղելով ասաց, թե այն պարոններն անամոթ ու վայրահաչ մարդիկ են․ սակայն ես տեսա և զգացի, որ պատմածս իրեն դուր եկավ։ Ինչպես որ ես գիտեմ այսօր, այնպես էլ ճիշտ այն օրը գիտեի, որ գուշակությունս ուղիղ էր։ Այս առթիվ հարցրի նրան, թե արդյոք ճանաչո՞ւմ է շեֆիլդցի Բրուքսին․ նա պատասխանեց, թե ոչ, միայն կարծում է, թե այդ մարդը մի դանակ շինող կլինի։

Ինչպե՞ս ասեմ, որքան էլ հավաստի լինի, մայրիկիս դեմքն արդեն վաղուց փոխված է, արդեն չկա, այլևս գոյություն չունի, մինչ ես այս րոպեիս էլ պարզ տեսնում եմ նրան ճիշտ այնպես, ինչպես որ փողոցով անցնող յուրաքանչյուր անձի դեմք։ Ինչպե՞ս ասեմ, թե նրա անմեղ ու կուսական գեղեցկությունը թառամած է ու կորած, քանի որ նրա շունչը մինչև այսօր էլ դիպչում է թշիս, ինչպես դիպել էր այն երեկո։ Կարելի՞ է միթե ասել, , թե նա ընդմիշտ փոխված է, մինչ իմ սիրտը, մանկական զգացումներիս հավատարիմ, միայն այդպես է հիշում նրան և այսօր էլ սրբությամբ պահում այն, ինչ֊որ երբեմն սիրել էր։

Մորս մասին գրելիս ես ճիշտ այնպես եմ երևակայում նրա պատկերը, ինչպես որ ես այն երեկո, երբ մեր խոսակցությունը վերջանալուց հետո՝ ես գնացի քնելու, իսկ նա եկավ բարի գիշեր ասելու ինձ։ Նա զվարթ֊զվարթ չոքեց անկողնուս մոտ և կզակը ձեռքերի վրա դնելով ու ժպտալով ասաց․

― Հապա կրկնիր Դեվի ջան, ի՞նչ ասացին իմ մասին։ Հավատալս չի գալիս։

― Հրապուրիչ․․․ ― սկսեցի ես։

Մայրիկս ձեռքը շրթունքներիս դրեց, որ լռեմ։

― Հրապուրիչ չէ, ― ասաց նա ծիծաղելով։ ― Անկարելի է, Դեվի, որ հրապուրիչ ասած լինեն։ Հաստատ գիտեմ, որ այդպես չէ։

― Բայց ասացին՝ հրապուրիչ միստրիս Կոպպերֆիլդ, ― կրկնեցի ես շեշտելով։ ― Եվ սիրուն։

― Չէ՛, չէ՛, սիրուն չէր լինի նրանց ասածը։ Իսկի սիրուն չէր լինի, ― ընդհատեց մայրս, դարձյալ մատները իմ շրթունքին դնելով։

― Եվ սիրուն ու փոքրիկ այրին։ Հենց այդպես։

― Ա՜խ, ի՜նչ անամոթ, ի՜նչ հիմար մարդիկ են եղել, ― գոչեց մայրս և ծիծաղելով երեսը ծածկեց։ Ի՜նչ անշնորհք մարդիկ են եղել, չէ՞, Դեվի։

― Այո՛, մայրիկ։

― Բայց տես, այդ մասին բան չպատմես Պեգգոտիին․ նա կբարկանա նրանց վրա։ Ես էլ սաստիկ բարկացած եմ, բայց կուզենայի, որ Պեգգոտին բան չիմանար։

Ես, իհարկե, խոսք տվի։ Մենք մի քանի անգամ իրար ամուր համբուրեցինք, և հետո ես անուշ քուն մտա։

Կարծեմ հաջորդ օրն էր, այսքան ժամանակ անցնելուց հետո, լավ չեմ հիշում, որ Պեգգոտին ինձ այն զարմանալի ու համարձակ առաջարկությունն արավ, որի մասին այժմ պիտի խոսեմ․ բայց այդ դեպքը գուցե և երկու ամսից հետո էր պատահել։

Առաջվա պես մի երեկո նա ու ես նստած էինք (մայրիկս դարձյսլ տանը չէր) գուլպայի և մետըաչափի, մեղրամոմի, սուրբ Պողոսի պատկերով կափարիչ ունեցող փոքրիկ տուփի և կոկորդիլոսների գրքի հետ միասին, երբ Պեգգոտին, մի քանի անգամ վրաս նայելուց և բերանը իբր թե խոսելու համար, բայց առանց բան ասելու բանալուց հետո, ― որից հարկավ կվախենայի, եթե չկարծեի, թե նա միայն հորանջում է, ― վերջապես ասաց փաղաքշանքով․

― Մաստր Դեվի, լավ չէ՞ր լինի, որ երկուսս միասին մի երկու շաբաթով Յարմաուտ գնայինք եղբորս մոտ։ Ինչպե՞ս լավ քեֆ կանեինք։

― Եղբայրդ բարի՞ մարդ է, ― հարցրի ես։

― Մի գիտենայիր, թե որքա՜ն բարի, ― գոչեց Պեգգոտին, ձեռքերը բարձրացնելով։ ― Հապա ծո՞վը, նավակնե՞րը, ծովա՞փը, հապա Է՞մը, որ սիրով քեզ հետ խաղ կաներ․․․

Պեգգոտին ակնարկում էր իր Հեմ քեռորդուն, որ արդեն հիշված է առաջին գլխում, բայց այնպես հնչեցնելով նրա անունը, որ կարծես մի էական բայ լիներ։[6]

Ես հրապուրվեցի այդ զբոսանքի հեռանկարով և պատասխանեցի, թե իրոք կուզենայի գնալ, բայց մայրիկս թույլ կտա՞։

― Մի գինեի վրա գրազ կգամ, ― ասաց Պեգգոտին, ուշադիր վրաս նայելով, ― որ թույլ կտա։ Եթե կամենաս, հենց որ տուն գա, հարցնեմ իրեն։ Ի՞նչ կասես։

― Բայց մենք որ գնանք, նա ինչ կանի, ― ասացի ես և որպեսզի ավելի ուժ հաղորդեմ հարցին, արմունկս սեղանին դեմ տվի։ ― Չէ՞ որ նրան անկարելի է մենակ մնալ։

Եվ Պեգգոտին հանկարծ սկսեց մի ծակ որոնել գուլպայի կրունկում, որը, սակայն, այնքան փոքր էր, որ չէր էլ արժի կարկատել։

― Քեզ եմ ասում, ա՛յ Պեգգոտի, հո չի՞ կարող նա մենակ մնալ։

― Ա՛յ, օրհնվես դու, ― ասաց Պեգգոտին, վերջապես կրկին վրաս նայելով։ ― Միթե չգիտե՞ս, որ նա երկու շաբաթով հյուր պիտի գնա մեր հարևան տիկին Գրեյպրի մոտ։ Տիկին Գրեյպրի տանը շատ հյուրեր պետք է հավաքվեն։

Օ՜, եթե այդպես է, պատրաստ էի Յարմաուտ գնալ, միայն թե անհամբեր սպասում էի մորս վերադարձին Գրեյպրի տանից (այն երեկո մայրս հենց նրա մոտ էր), որ ստույգ իմանամ, թե թույլ կտա՞ իրագործել մեր երևելի ծրագիրը։ Մայրս այնքան չզարմացավ, որքան ես ենթադրել էի, և անմիջապես հավանություն տվեց, որ գնանք․ մենք էլ միևնույն գիշեր ամեն բան պատրաստեցինք և որոշեցինք, որ իմ սենյակի ու սննդի փողն առանձին վճարվի Յարմաութում։

Մեկնելու օրը շուտ վրա հասավ։ Շուտ վրա հասավ մինչև անգամ ինձ համար, որ տենդային տագնապի մեջ ժամ֊ժամ սպասում էի, թե ահա գետինը կշարժվի և կամ՝ մի հրեղեն սար կբարձրանա, և կամ բնության մի ուրիշ դղրդյուն կպատահի և մեր արշավը կխափանի։ Մենք գնալու էինք մի կառքով, որ պիտի մեկներ հետևայլ օրը, նախաճաշից հետո։ Ինչքան փող ասես կտայի, միայն թե թույլ տային ինձ հենց գիշերվանից հագնվել և կոշիկներով ու գլխարկով քնել։

Այսօր էլ սիրտս հուզվում է, թեև այդ մասին թեթև եմ խոսում, երբ հիշում եմ, թե ինչպես շտապում էի մեր երջանիկ տունը թողնել՝ առանց բնավ կասկածելու, թե ի՞նչ եմ թողնում հավիտյան։

Սիրով եմ մտաբերում, որ երբ կառքը դռան առջևն էր, և մայրիկս ինձ համբուրում էր, ես գորովալի սեր զգացի դեպի նա և դեպի այն տունը, որից դեռ ոչ մի անգամ չէի բաժանվել, և լաց եղա։ Քաղցր է ինձ հիշել, որ մայրիկս էլ լաց էր լինում։

Քաղցր է ինձ հիշել, որ երբ կառքը սկսեց շարժվել, մայրիկս բակի դռնակից դուրս վազեց և հրամայեց կանգ առնել, որպեսզի էլի մի անգամ համբուրի ինձ։ Սիրելի է հիշատակել և այն սրտառուչ թախիծն ու գութը, որով նա դարձյալ մի անգամ գրկեց ինձ։

Երբ մենք նրան ճանապարհի վրա կանգնած թողինք, մր․ Մեորդստոնը մոտեցավ նրան և կարծես թե կշտամբեց, թե ինչո՞ւ է այնքան հուզված։ Ես ետ էի նայում կառքի միջից և զարմանում, թե նա այնտեղ ի՞նչ գործ ուներ։ Պեգգոտին էլ, որ մյուս կողմից էր մտիկ տալիս, շատ գոհ չէր, ինչքան որ նկատեցի։

Երկար ժամանակ լուռ նստած նայում էի Պեգգոտիին և մտածում՝ եթե նա հանկարծ դեն ձգի ինձ, ինչպես անում են հեքիաթներում, արդյոք ես չէ՞ի կարողանա նորից գտնել մեր տունը այն կոճակների օգնությամբ, որ նա անշուշտ թափած կլիներ ճանապարհին։


Գ․ գլուխ

Փոփոխություն


Կառապանի ձին աշխարհիս ամենածույլ ձիերից մեկն էր․ գոնե ըստ իս։ Գլուխը քարշ գցած՝ նա հազիվ էր ոտքերը շարժում, կարծես թե հաճույք էր զգում այն մարդկանց համբերությունը փորձելուց, որոնք սպասում էին իր տարած ծրարներին։ Եվ ինձ թվում էր, թե նա իրոք երբեմն ծիծաղում է այդ հաճույքից․ բայց կառապանն ասում էր, թե միայն հազում է։

Կառապանն էլ իր ձիու նման սովոր էր գլուխը կախ գցել և շնչելիս՝ ձեռքերը ծնկներին դրած ու վայր թեքված՝ մրափել։ Ասում եմ քշելիս, բայց հավաստի եմ, որ ձին առանց քշվելու էլ կառքը Յարմաութ կհասցներ, որովհետև իր բանը լավ գիտեր, իսկ գալով խոսակցության, կառապանը սուլելուց զատ ուրիշ ձայն հանելու ընդունակ չէր։

Պեգգոտին ծնկների վրա մի զամբյուղ էր բռնել, որի միջի պաշարը, եթե Լոնդոն էլ գնալու լինեինք, մեզ կբավեր։ Մենք մեկ ուտում էինք, մեկ քնում։ Պեգգոտին քնելիս կզակը զամբյուղի ունկին էր դեմ տալիս, և եթե ինքս չլսեի, երբեք չէի հավատա, թե մի թույլ կինարմատ կարող է նրա նման սաստիկ խռմփոց հանել։

Ճանապարհին այնքա՜ն շատ պտույտներ արինք, այնքա՜ն տեղեր մտանք ելանք, որ ես հոգնեցի, և միայն երբ Յարմաութին մոտեցանք, ուրախություն զգացի։ Ծովափի ցած տարածությունը դիտելիս Յարմաութը ջրով տոգորված սև սպունգի նման մի խոնավ բան երևաց ինձ․ և ես մտածեցի, որ եթե երկիրը, աշխարհագրության դասաքրքիս ասելով, իրոք կլոր է, ուրեմն ինչպե՞ս կարող էր նրա մի մասն այդ աստիճան տափակ լինել։ Բայց երևի թե Յարմաութը բևեռներից մեկի վրա է, բացատրեցի ես, որ այդքան տափակ դիրք ունի։

Երբ ավելի մոտեցանք, տեսա որ ամբողջ տափարակի եզերքը ուղիղ գծով ձգված է երկնքի տակ, և ակնարկեցի Պեգգոտիին, որ եթե այդ տափարակի վրա տեղ֊տեղ բլրակներ պատահեին, եթե ցամաքը ծովից ավելի որոշակի զատված լիներ և քաղաքը ջրաթաթախ հացի նմամ թրջված չլիներ, տեսարանն ավելի սիրուն կլիներ։ Բայց Պեգգոտին սովորականից ավելի հաստատակամությամբ պատասխանեց, թե պետք է ամեն բան այնպես ընդունել, ինչպես որ կա, և թե իրեն գալով՝ նա Յարմաութի տառեխ անունն անգամ, որ տալիս են այդ քաղաքի բնակիչներին, պարծանք է համարում իր համար։

Երբ փողոց մտանք (որ շատ տարօրինակ թվաց ինձ) և ձկան, կուպրի, կանեփի, խծուծի ու ձյութի հոտը քթիս դիպավ, և ես տեսա դեսուդեն վազող նավաստիներ, ձկնորսներ և սալահատակի վրա դղրդող անթիվ սայլեր, այն ժամանակ զգացի, որ զուր եմ մեղադրել այդ գործունյա քաղաքը։ Այդ որ հայտնեցի Պեգգոտիին, նա հիացավ և ասաց, թե ամենքն էլ (երևի թե ի ծնե տառեխ կոչվելու շնորհ ունեցողները) գիտեն, որ Յարմաութը աշխարհիս ամենասիրուն քաղաքն է։

― Այս էլ քեզ, Էմը, ― գոչեց Պեգգոտին, ― այնպես է մեծացել, որ չես էլ ճանաչի։

Հեմն իրավ սպասում էր մեզ իջևանի դռան առջև, ինձ տեսնելուն պես նա հին բարեկամի նման առողջությունս հարցրեց։ Առաջին վայրկյանին իմ մտքից անգամ չանցավ, որ ես նույնքան եմ ճանաչում նրան, որքան և նա՝ ինձ, որովհետև իմ ծնվելու գիշերվանից նա ոտք չէր դրել մեր տունը։ Սակայն մեր բարեկամությունը շատ առաջ գնաց, երբ որ նա ինձ շալակելով՝ դեպի իրենց տունը տարավ։ Նա մի ահագին պատանի էր վեց ոտնաչափ բարձրությամբ, հաղթանդամ ու թիկնավետ․ բայց մանկական ժպտուն դեմքով և շիկագույն մազերով, որոնք ոչխարի բրդի նման գռուզ էին։ Հագին ուներ կոշտ քաթանից կարված բաճկոն և այնպիսի կարծր վարտիք, որ ինքն իրեն գետնի վրա կկանգներ, եթե մեջը սրունքներ անգամ չլինեին։ Իսկ այն բանը, ինչ որ ուներ գլխի վրա, ավելի հեշտ էր մի հին տան կպրոտ տանիք անվանել, քան գլխարկ։

Հեմը կրում էր ինձ իր մեջքի վրա, իսկ թևի տակ բռնել էր մեր արկղը։ Պեգգոտին տանում էր մյուս արկղը։ Մեր անցած փողոցները լիքն էին տաշեղի, բեկորների և ավազի կույտերով, անցանք գազի գործարանների, ճոպան մանելու, նավ շինելու, նավ կազմելու, նավ կպրելու, նավ խծծելու, նավ ծեփելու, նավ քանդելու սարայների, դարբնոցների և սրանց նման անթիվ շենքերի առջևից և վերջապես երբ հասանք այն միահարթ տխուր տափարակին, որ ես տեսել էի հեռվից, Հեմն ասաց․

― Այս էլ ձեզ մեր տունը, մաստր Դեվի։

Պշնելով նայեցի ամայի տարածության չորս կողմը, դեպի ծովը, դեպի գետը, բայց որևէ տան հետք անգամ չգտա։ Այնտեղ կար մի սև բարկաս կամ մի ուրիշ հնացած նավի նման շենք՝ բարձր և անշուք, ձագարի պես վրան տնկված մի երկաթե խողովակով, որ շատ հանդարտ ծխում էր․ դրանից զատ ես ուրիշ ոչինչ չէի տեսնում, որ մարդկային բնակության տեսք ունենար։

― Ա՞յդ է ձեր տունը, այդ նավի նման բա՞նը, ― հարցրի ես։

― Հենց այդ է, մաստր Դեվի, ― պատասխանեց Հեմը։

Ալադինի հրաշակերտ պալատում անգամ բնակվելը այնքան ինձ չէր հրապուրի, որքան այդ շենքում ապրելու միտքը։ Նավի մոտ մի սիրուն դռնակ էր բացվում։ Նա ուներ մի վերնահարկ և փոքրիկ֊փոքրիկ լուսամուտներ, սակայն ամենից հիանալին այն էր, որ նա հարյուր անգամ ջրերի վրա երթևեկած հին նավ էր, մի իսկական նավ, որ ցամաքի վրա բնակարան լինելու չէր կոչված։ Այդ էր ինձ հիացնողը։ Եթե նա հենց սկզբից բնակության համար շինված լիներ, ես նրան փոքրիկ կամ անհարմար և կամ մենավոր կգտնեի․ բայց քանի որ այդ նպատակով չէր շինված, ուրեմն կատարյալ բնակարան էր։

Ներսից նա վերին աստիճանի մաքուր էր, ամեն բան կարգին։ Մեջը կար մի սեղան, մի հոլանդական ժամացույց, մի պահարան և պահարանի վրա՝ մի ափսե, որի վրա նկարված էր հովանոց բռնած մի տիկին, հետն էլ զինվորի նման մի երեխա, որ շրջանակ էր գլորում։ Որպեսզի ափսեն չընկնի, նրա առջև մի սուրբ գիրք էր դրված, բայց եթե ափսեն հանկարծ ընկներ, գրքի շուրջը շարված բոլոր բամակները, պնակներն ու թեյամանը ջարդուփշուր կլինեին։ Պատերից կախված էին, շրջանակի մեջ և ապակու տակ, պատկերներ սրբազան պատմությունից։ Մինչև այսօր էլ այդպիսի պատկերներ փերեզակների ձեռքին տեսնելիս՝ ես իսկույն մտաբերում եմ Պեգգոտիի եղբոր տան ներքին ամբողջ տեսարանը։ Նկարների մեջ երևում էին կարմիր հագած Աբրահամը, որ գնում էր կապույտ հագած Իսահակին զոհելու, և գեղնազգեստ Դանիելը, որ նստած էր կանաչագույն առյուծների գբում։ Վառարանի քիվի վերևը երևում էր Սենդրլենդում շինված Սառա ջեն նավի պատկերը՝ իսկական փայտե կայմով, ― նկարչության ու հյուսնութայն մի սքանչելի ձեռնակերտ, որի նման տենչալի բան, իմ կարծիքով, չէր գտնվի աշխարհում։ Առաստաղի գերաններից քարշ էին արված մի քանի հատ երկաթե կեռեր, որոնց գործածությունը դեռ չէի հասկանում, և մի քանի գզրոզներ, արկղիկներ ու գործիքներ, որոնք կարող էին և աթռի տեղ գործածվել։

Շեմքից անցնելիս մի ակնարկ բավական էր, որ այդ բոլորը տեսնեի (չմոռանաք, որ սրատես մանուկ էի)։ Այնուհետև Պեգգոտին մի դռնակ բաց արեց՝ ննջարանը ցույց տվեց։ Դրա նման սիրուն ու կատարյալ ննջարան դեռ օրումս չէի տեսել ― մի փոքրիկ լուսամուտով նավի քթում, մի փոքրիկ հայելիով, որ խեցիների շրջանակ ուներ, մի փոքրիկ մահճակալով, որ ճիշտ իմ հասակի չափ էր, և ծովային բույսերի փնջիկով, որ դրված էր սեղանի վրա կապտագույն սափորի մեջ։ Պատերը ձյունի պես սպիտակ էին և վերմակը այնպես փայլուն, որ գրեթե աչք էր շլացնում։ Այդ հրաշալի տնակում մի բան առանձնապես ուշքս գրավեց․ դա ձկան հոտն էր, ― այն աստիճան թափանցիկ հոտ, որ երբ քիթս սրբելու համար թաշկինակս հանեցի, դա էլ այնպիսի հոտ արձակեց, որ հենց իմանաս մեջը խեցգետին փաթաթված լիներ։ Այս գյուտի մասին ես հայտնեցի Պեգգոտիին, և նա բացատրեց, որ իր եղբայրը ձուկ, խեցգետին, աստակոս և խաչափաս վաճառող է․ հետո կաթսաների ու տակառների սենյակում ես ինքս տեսա մի փոքրիկ ավազանի մեջ այդ կենդանիների մի ահագին դեզ, ուր նրանք զարմանալի կերպով իրար խառնված, շարունակ աշխատում էին մի բան բռնել և ինչ էլ բռնեին, այլևս բաց չէին թողնում։

Շատ քաղաքավարի կերպով ընդունեց մեզ սպիտակ գոգնոցով մի պառավ կին, որ արդեն սկսել էր մեզ ռեվեռանս անել, թեև ես Հեմի շալակին նստած՝ դեռ կես մղոն հեռու էի տանից։ Մեզ ողջունեց և մի շատ սիրուն փոքր աղջիկ (գոնե ինձ այդպես երևաց), որ վզին կապույտ ուլունքների մանյակ ուներ․ բայց նա մերժելով մերժեց իմ համբյուրը և իսկույն փախավ։ Համեղ ճաշը երբ վերջացրինք, ― պատրաստել էին խաշած ձուկ, կարագի մեջ տապակած գետնախնձոր և, հատուկ ինձ համար, կոտլետներ, ներս մտավ մի երկայնահեր տղամարդ, որ շատ բարի դեմք ուներ։ Տեսնելով որ նա Պեգգոտիին «սիրունիկս» անվանեց և մի ամուր համբյուր տվեց նրա թշին, իսկույն իմացա, (քանի որ Պեգգոտիի սովորական համեստությունն ինձ հայտնի էր), որ եկվորը նրա եղբայրը կլինի, ինչպես և իրոք ստուգվեց, երբ մեզ իրար հետ ծանոթացրին և ասացին, թե նա միստր Պեգգոտին է, տանտերը։

― Ուրախ եմ, սըր, որ տեսնում եմ ձեզ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Մենք անտաշ կոպիտ մարդիկ ենք, բայց ձեզ ծառայելու միշտ պատրաստ։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ անկասկած երջանիկ կլինեմ այս հիանալի տնակում։

― Ինչպե՞ս է ձեր մայրիկը, սըր, ― հարցրեց մր․ Պեգգոտին։ ― Արդյոք լիովին առո՞ղջ թողիք նրան։

Պաատասխանեցի, թե այո, բոլորովին առողջ, զվարթ և ավելացրի, թե մայրիկս շատ֊շատ ողջունում է նրան, մր․ Պեգգոտիին, թեև ասածս մի հնարովի բան էր։

― Շա՜տ շնորհակալ եմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Դե ուրեմն, եթե կամենաք մի երկու շաբաթ մեզ մոտ մնալ սրա հետ (իր քրոջն ակնարկելով) և Հեմի ու փոքրիկ Էմլիի հետ միասին, ես անչափ ուրախ կլինեմ։

Այսպիսի հյուրասիրություն ցույց տալուց հետո մր․ Պեգգոտին գնաց երեսը կաթսայի եռման ջրով լվանալու, ասելով թե՝ «սառ ջուրը երբեք կեղտը ամբողջովին չի մաքրում»։ Նա իսկույն ետ եկավ, ավելի վայելուչ կերպարանք ստացած, բայց այն աստիճան կարմրած, որ չէի կարող չնկատել, թե նրա երեսը մի բանով նման է խեցգետնի, աստակոսի և խաչափառի, ― նման նրանով, որ նա տաք ջուր չմտած շատ սև էր, իսկ դուրս գալուց հետո՝ շատ կարմիր։

Թեյից հետո, երբ դռները փակեցին և բոլորս միասին հավաքվեցինք (գիշերներն արդեն միգապատ ու ցուրտ էին), մեր օթևանը այնպես հաճելի երևաց ինձ, որ ասել անգամ չեմ կարող։ Լսել հողմի մռնչալը ծովի վրա, գիտենալ, որ մառախուղը փռված է դրսում՝ ամայի շրջակայքում, նայել կրակին և մտածել, որ չորս կողմը ուրիշ տուն չկա, և այն մեկն էլ, ուր նստած ես, մի նավ է, ― արդարև մի դյութիչ բան էր։ Փոքրիկ Էմլին էլ չէր քաշվում և եկել նստել էր իմ կողքին ամենացածրիկ և վերջին սնդուկի վրա, վառարանի անկյունում, ուր միայն երկուսիս նստելու չափ տեղ կար։ Գոգնոցով պառավը բան էր հյուսում կրակի հանդեպ։ Կարով զբաղված Պեգգոտին այն աստիճան տանն էր զգում ինքն իրեն, իր սուրբ Պողոսի և մոմի կտորի հետ, որ կարծես դրանք իրենց կյանքում մի ուրիշ հարկ տեսած անգամ չլինեին։ Հենը, որ արդեն տվել էր ինձ կոնչինայի առաջին դասը, աշխատում էր մտաբերել բախտ գուշակելու մի եղանակ, և թղթերը շուռ տալիս՝ իր ձկնոտ բթամատով հետք էր դրոշմում նրանց վրա։ Մր․ Պեգգոտին լիվլե էր ծխում։ Զգում էի, որ մտերմական խոսակցության րոպեն հասել է։

― Մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես։

― Ի՞նչ կհրամայեք, սըր։

― Դուք նրա՞ համար եք Հեմ անվանել ձեր որդուն, որ Նոյի պես տապանի մեջ եք բնակվում։

Մր․ Պեգգոտին կարծես թե շատ խորիմաստ գտավ այդ գաղափարը, և ասաց․

― Ո՛չ, սըր։ Ես նրան երբեք որևէ անուն չեմ տվել։

― Հապա ո՞վ է դրել այդ անունը, ― հարցրի ես։

― Իհարկե հայրը, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

― Կարծում էի, թե հայրը դուք եք։

― Ջոն եղբայրս էր նրա հայրը, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

― Արդեն մեռե՞լ է, հարցրի ես մի կարճատև լռությունից հետո։

― Խեղդվել է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

Շատ զարմացա, որ մր․ Պեգգոտին Հեմի հայրը չէ, և կամենալով տան մյուս անդամների աջակցության աստիճանն էլ ճիշտ իմանալ, ուղղակի դիմեցի մր․ Պեգգոտիին․

― Իսկ փորքիկ Էմլի՞ն, ― հարցրի ես, աչքս աղջկա կողմը դարձնելով։ ― Սա ձե՛ր աղջիկն է, չէ՞, մր․ Պեգգոտի։

― Ո՛չ, սըր։ Իմ աներձագ Տոմի աղջիկն է։

Մի երկրորդ պատկառելի լռությունից հետո ակամա հարցրի․

― Նա է՞լ է մեռել, մր․ Պեգգոտի։

― Խեղդվել է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

Զգում էի, թե որքան դժվար է նույն նյութը շոշափել, բայց դեռ ամեն բան չէի իմացել, այնինչ ուզում էի իմանալ։ Ուստի հարցրի։

― Իսկ դուք ինքներդ որդի չունե՞ք, մր․ Պեգգոտի։

― Ո՛չ, մաստեր, ― պատասխանեց նա թեթև ժպտալով։ ― Ես ամուրի եմ։

― Ամուրի՞, գոչեցի ես զարմացած։ ― Ուրեմն սա ո՞վ է, մր․ Պեգգոտի։ ― Եվ այս ասելիս մատնացույց արի բան հյուսող գոգնոցավոր պառավին։

― Դա միստրիս Գըմիջն է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

Սակայն այդ վայրկյանին Պեգգոտին, իմ դայակ Պեգգոտին, այնպես ազդու նշան արեց՝ էլ ուրիշ բան չհարցնելու, որ ես ստիպվեցի մինչև մեր քնելու ժամը մունջ նստել և մեր լռիկ շրջանը դիտել։ Այնուհետև Պեգգոտին, իմ փոքրիկ ննջարանում բացատրեց ինձ, թե Հեմը և Էմլին որբեր են․ մեկը տանտիրոջս եղբորորդին է, մյուսը՝ աներձագի աղջիկը․ նա երկուսին էլ որդեգրել է ամենափոքր հասակից, իսկ մրս․ Գըմիջը նրա ընկերոջ այրին է, մի ընկերոջ, որ թշվառության մեջ էր ընկել ու մեռել։ ― «Եղբայրս էլ մի չքավոր մարդ է», ― ասաց Պեգգոտին, ― «բայց ոսկու նման ազնիվ է և երկաթի պես հավատարիմ», ― սրանք Պեգգոտիի բուն խոսքերն են։ Սակայն նրա ասելով, մի բան միայն կարող էր շատ զայրացնել եղբորը և հիշոցներ ասել տալ․ այդ նրա վեհանձնության մասին ակնարկելն էր․ այդ մասին խոսք բացվելիս՝ նա աջ բռունցքով սաստիկ խփում էր սեղանին (այդպիսի հարվածից արդեն մի սեղան կոտրվել է) և սոսկալի երդում անում, որ եթե նորից բան ասեն, նա ինքն իրեն կխողխոհի և կամ կփախչի։ Ոչ ոք չկարողացավ մեկնել ինձ այդ սարսափելի խողխողել բառը, բայց բոլորն էլ վկայեցին, թե անպատճառ մի հանդիսավոր անեծք կլինի։

Սիրտս հաստատ վկայում էր, որ տանտերը բարի մարդ է, և մի անուշ թմրության մեջ լսում էի, թե ինչպես կանայք նավի մյուս խուցը հեռացան, որ իմի նման փոքրիկ էր, և ինչպես մր․ Պեգգոտին և Հեմը երկու հեմըկ[7] կախ տվին առաստաղի կեռերից, որոնց մասին հիշված է վերևում։ Եվ մինչ նիրհս սաստկանում էր, ծովի կողմից մոլեգնաբար մռնչող քամին, ալիքները վրդովելով, մի տեսակ ահ էր ձգում սրտիս մեջ, թե կես գիշերին անդնդասույզ կլինենք․ բայց միևնույն ժամանակ զգում էի, որ վերջ ի վերջո նավի մեջ եմ, և մր․ Պեգգոտին այստեղ է և մեզ կօգնի, ինչ վտանգ էլ պատահեր։

Սակայն գիշերը հանգիստ անցավ։ Եվ հենց որ արևի լույսը հայելուս խեցապատ շրջանակի վրա փայլեց, ես վեր կացա ու դուրս վազեցի Էմլիի հետ քարեր հավաքելու ծովափին։

― Դու, կարծեմ, լավ նավաստի ես, ― ասացի ես Էմլիին։

Չեմ կարող պնդել, թե կարծիքս իրոք այդ էր, սակայն քաղաքավարությունը պահանջում էր մի բան ասել, և այդ րոպեին մեր մոտով անցնող առագաստը այնպես ցոլաց Էմլիի պայծառ աչքերի մեջ, որ ես իսկույն ներշնչվեցի այդ իսկ միտքը հայտնելու։

― Ո՛չ, ― պատասխանեց Էմլին, գլուխը շարժելով։ ― Ես ծովից վախենում եմ։

― Վախենո՜ւմ, ― գոչեցի ես մի պարծենկոտ արիությամբ և համարձակ մտիկ տվի հսկայազոր օվկիանոսին։ ― Իսկ ես ամենևին չեմ վախենում։

― Ա՜հ, ծովը սաստիկ անգութ է, ― ասաց Էմլին։ ― Ես տեսել եմ՝ որքան անգութ էր մերոնցից մի քանիսի հետ։ Տեսել եմ, ինչպես նա մեր տան չափ մի մեծ նավ ջարդուփշուր արեց։

― Չլինի թե հենց այն նավը․․․

― Որի վրա հա՞յրս խեղդվեց, ― ասաց Էմլին։ ― Ո՛չ։ Այն չէ․ ես երբեք այն նավը չեմ տեսել։

― Հայրիկի՞դ էլ չես տեսել, ― հարցրի ես։

Փոքրիկ Էմլին գլուխը թոթվեց և ասաց․

― Չեմ հիշում, որ տեսած լինեմ։

Ինչպիսի՜ զուգադիպություն։ Սկսեցի պատմել, թե ես էլ իմ հորը երբեք չեմ տեսել, թե մայրիկս ու ես երջանիկ ենք միասին և հուսով ենք, որ միշտ էլ այդպես երջանիկ կապրենք․ թե հորս գերեզմանը մեր տան մոտի հանգստարանումն է, մի ծառի տակ, որի շուրջը ես շատ անգամ ման եմ գալիս լուսադեմին, թռչնիկների ծլվլոցը լսելով։ Սակայն Էմլիի ու իմ որբության միջև, ինչպես որ իմացա, մի տեսակ տարբերություն կար։ ― Նրա մայրը հորից առաջ էր մեռել, և թե հոր գերեզմանը որտե՞ղ էր, ոչ ոք չգիտեր․ միայն այս բանը հայտնի էր, որ ծովի խորքումն է։

― Հետո, ― ասաց Էմլին, խեցիներ ու կոպիճներ որոնելով, ― քո հայրը մի պարոն էր, մայրդ էլ տիկին է, իսկ իմ հայրը ձկնորս էր, մայրս էլ ձկնորս, ապերս էլ ձկնորս է։

― Ապե՞րդ, մր․ Պեգգոտի՞ն, ― հարցրի ես։

― Ա՛յ նա, որ այնտեղ է, ― պատասխանեց Էմլին, նավի կողմը նայելով։

― Այո, իմ խոսքն էլ նրա մասին է։ Նա կարծեմ շատ բարի մարդ է, չէ՞։

― Բարի՞, ― ասաց Էմլին։ ― Եթե ես մի ազնվական տիկին լինեի, նրան մի երկնագույն կապա կընծայեի ադամանդե կոճակներով, մի զույգ նանկինի վարտիք, մի կարմիր թավշե բաճկոնակ, մի լայնեզր ծուռ գլխարկ, մի մեծ ոսկե ժամացույց, մի արծաթե ծխաքաշ և ոսկով լիքը մի սնդուկ։

Ես հաստատեցի, որ մր․ Պեգգոտին անտարակույս արժանի է այդ գանձերին։ Միայն թե, ճշմարիտն ասեմ, փոքր֊ինչ դժվարանում էի պատկերացնել նրան այնպես շքեղ պճնված, ինչպես որ կցանկանար տեսնել նրան իր աների թոռնիկը․ վստահ չէի մանավանդ, որ լայնեզր ծուռ գլխարկը նրան որևէ կերպ հարմար գար։

Վերոհիշյալ իրերը թվելիս Էմլին դիտում էր կապույտ երկինքը, ասես թե մի փառավոր տեսիլ նշմարելով վերևում։ Մենք շարունակեցինք խեցիներ ու կոպիճներ որոնել։

― Դու կուզենայի՞ր տիկին լինել, ― հարցրի ես։

Էմլին վրաս նայեց և «այո» ասաց ծիծաղելով։

― Այո՛, շատ կուզենայի։ Այն ժամանակ բոլորս պարոններ և տիկիններ կլինեինք․ ես էլ, ապերն էլ։ Հեմն էլ, մրս․ Գըմիջն էլ։ Այն ժամանակ չէինք վախենա փոթորկից։ Եվ եթե խեղճ ձկնորսներին որևէ փորձանք պատահեր, նրանք վստահ կլինեին, որ մենք փողով կօգնենք նրանց։

Այս բոլորը շատ գոհացուցիչ, ուրեմն և շատ բնական թվացին ինձ։ Ես գովեցի Էմլիի նկարագրած պատկերը, և նա սիրտ առնելով ինձ կամացուկ հարցրեց․

― Ուրեմն դու ծովից չե՞ս վախենում։

Ծովն այնքան հանդարտ էր, որ կարող էի համարձակ վրան նայել, բայց հավատացած եմ, որ եթե մի թեթև ալիք դեպի իմ կողմը թավալվեր, ես լեղապատառ կփախչեի, Էմլիի ջրահեղձ ազգականներին հիշելով։ Բայց և այնպես պատասխանեցի «ոչ» ― և հարեցի․ «կարծեմ դու էլ չես վախենում, թեև ասացիր, թե վախենում ես», ― որովհետև նա գնում էր իսկ և իսկ այն փայտաշեն խարխուլ թմբի եզրով, որի վրա ցատկել էինք, և ես իրոք վախենում էի, թե նա կընկնի։

― Է՛հ, այստեղ վախենալու բան չկա, ― ասաց Էմլին։ ― Բայց ծովի գոռալու ժամանակ ես սարսափով վեր եմ ցատկում քնած տեղից և դողալով մտածում եմ ապոր ու Հեմի մասին, ինձ թվում է, թե նրանք կանչում են ― օգնեցեք մեզ, օգնեցե՜ք։ Ահա դրա համար ես կցանկանայի տիկին լինել։ Իսկ այժմ այստեղ ամենևին ահ չեմ զգում։ Այ, տե՛ս։

Նա առաջ վազեց մի անհարթ գերանի վրայով, որ բավական բարձր տեղից ձգվում էր դեպի անդունդը՝ առանց որևէ բազիրքի։ Այս դեպքը այն աստիճան ազդեց վրաս, որ եթե ես նկարիչ լինեի, այսօր անգամ ճշտությամբ կնկարեի նրան և ցույց կտայի, թե ինչպես էր Էմլին դեպի մահ սլանում՝ ծովին ուղղած հայացքով, որ երբեք չպիտի մոռանամ։

Թեթև, համարձակ, ճկուն, ժիր աղջիկը, վազելով ետ եկավ, և ես ծիծաղեցի երլկյուղիս ու ճիչիս վրա, որ զուր էի արձակել, զուր, որովհետև մոտերքում ոչ ոք չկար, որ օգներ։ Սակայն տարիներ անցնելուց հետո, արդեն այրական հասակում, ես շատ անգամ հարցրել եմ ինձ, թե երեխայի այդ հանկարծական հանդգնության և նրա խիզախ հայացքի մեջ արդյոք չկա՞ր (ինչեր չկան, որ մեզ անհայտ են) մի տեսակ որդիական կարեկցություն դեպի հայրը, մի բուռն փափագ միանալու նրա հետ ալիքներում, նույն այդ օրը վերջ դնելով իր կյանքին։ Եղել է մի ժամանակ, երբ մտածել եմ․ եթե նրան սպասող կյանքը հանկարծ բացվեր աչքիս առջև և այնպես բացվեր, որ ես կարենայի մանուկ խելքովս լավ ըմբռնել այդ կյանքը, և եթե դրան պահպանելը իմ բազկի մեկ շարժումից կախված լիներ, ― արդյոք բազուկս կմեկնեի՞ փրկելու նրան անկումից։ Եղել է ժամանակ ― չեմ ասի, թե երկար, ― երբ ես հարցրել եմ ինքս ինձ․ եթե այն առավոտ փոքրիկ Էմլին աչքիս առջև անհետանար ծովի մեջ, ավելի լավ չէ՞ր լինի, ― և պատասխան տվել․ այո՛, ավելի լավ կլիներ։

Այս մասին գրել գուցե դեռ վաղ է։ Թերևս շտպելու հարկ չկա։ Բայց թող գրածս գրված մնա։

Երկար ժամանակ ման եկանք, զանազան իրեր հավաքելով, և մի քանի հատ ծովաստղ ջուրը նետեցինք։ Ես դեռ այնքան ծանոթ չէի այդ կենդանիների հետ, որ գիտենայի՝ արդյոք նրանք գո՞հ են մեր արարքից, թե՞ դժգոհ։ Վերջ ի վերջո ճանապարհ ընկանք դեպի տուն։ Երբ հասանք խեցգետինների ավազանին՝ ես ու Էմլին մի անմեղ համբյուր տվինք մեկմեկու և երկուսս էլ զբոսանքից կարմրած՝ առույգ֊առույգ ներս մտանք նախաճաշիկ անելու։

― Կարծես երկու սայրակ լինեն, ― ասաց մր․ Պեգգոտին․ և ես այդ խոսքը փաղաքշանքի տեղ ընդունեցի։

Ավելորդ է ասել, որ ես արդեն սիրահարված էի Էմլիի վրա։ Եվ հարկավ իմ սերը դեպի այդ մանուկն ավելի գողտրիկ էր, ավելի քնքուշ, ավելի մաքուր ու անձնվեր, քան պատանեկան հասակի սերը, որքան էլ սա վսեմ լինի և ազնիվ։ Այդ կապտաչյա երեխան մի տեսակ եթերական շողերով էր շրջապատված մտքիս մեջ և հրեշտակ էր թվում ինձ։ Եվ եթե նա մի լուսապայծառ առավոտ թևեր ստանար և աչքիս առջև երկինք սլանար, այդ երևույթը ես շատ բնական կգտնեի։

Ամբողջ ժամերով ձեռք֊ձեռքի տված զբոսնում էինք Յարմաութի միակերպ տափարակի վրա։ Օրերը զվարթ անցնում էին, ասես թե նույնիսկ ժամանակը դեռ մանուկ լիներ և մեր խաղերին մասնակցեր։ Ես ասացի Էմլիին, որ պաշտում եմ նրան և պատրաստ եմ թրով մեռցնել ինձ, եթե նա էլ ինձ չսիրի։ Նա պատասխանեց, թե ինքն էլ ինձ է սիրում է, և ես վստահ եմ, որ ասածը ճշմարիտ էր։

Գալով մեր վիճակի անհավասարության, մեր հասակի մանկության և կամ որևէ ուրիշ արգելքի, ― Էմլին ու ես անփույթ էինք այդ մասին, որովհետև մեզ համար ապագան գոյություն չուներ․ մենք ապրում էինք ներկայով։ Մրս․ Գըմիջը և Պեգգոտին հիացած էին մեր վրա, և մի երեկո, մինչ Էմլին ու ես իրար գուրգուրելով նստած էինք սնդուկի վրա, նրանցից մեկը շշնջաց․ «Աստաված իմ, որքան սիրուն է այդ զույգը»։ Մր․ Պեգգոտին ժպտաց, իսկ Հեմն ամբողջ երեկո քիթ֊բերանը ծռմռելով անցկացրեց։ Երևի թե մենք նրանց համար մի սիրուն խաղալիք էինք և կամ Կոլիսիոնի մանրանկար պատկերի նման զվարճալի մի բան։

Շուտով նկատեցի, որ մրս․ Գըմիջը այնքան գոհ չէ, որքան պետք էր սպասել մր․ Պեգգոտիի հոգատարությանը նայելով։ Նա շարունակ տրտում էր և երբեմն ավելի էր փնթփնթում, քան կուզենար մեր փոքրիկ ընկերությունը։ Ես նրան շատ էի ափսոսում, բայց երբեմն էլ մտածում էի, թե նույնիսկ մրս․ Գըմիջի համար ավելի լավ կլինի, եթե նա մի ջոկ սենյակ ունենա և այնտեղ նստի, մինչև որ սիրտը զվարճանա։

Երբեմն մր․ Պեգգոտին Զվարթ ընկերոջ պանդոկն էր գնում։ Այդ ես իմացա մեր գալու երրորդ կամ չորրորդ իրիկունը, երբ մրս․ Գըմիջը, ժամը ութից փոքր֊ինչ անց, մտիկ տվեց հոլանդական ժամացույցին և ասաց․ «Ես գիտեմ, նա այնտեղ է․ վաղուց գիտեի, որ այնտեղ կերթա»։

Ամբողջ օրը մրս․ Գըմիջը դժգոհ էր, իսկ երեկոյան դեմ, երբ կրակը ծուխ էր տալիս, մինչև անգամ արտասվեց։ ― Օ՜հ, ես մի խեղճ, անտուն անտեր արարած եմ, ― ասաց նա այդ անախորժ պատահարի պատճառով։ ― Ամեն ինչ ինձ հակառակ է։

― Է՜հ, շուտով կանցնի, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Չէ՞ որ ծուխը մեզ էլ այնքան անախորժ է, որքան և ձեզ։

― Բայց ես ավելի եմ զգում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։

Շատ ցուրտ օր էր, քամին թափանցող։ Մրս․ Գըմիջի վառարանի մոտ բռնած անկյունը իմ կարծիքով ամենատաքն էր, և ամենից հանգիստ աթոռը անշուշտ նրանն էր․ բայց նա դարձյալ դժգոհ էր։ Անդադար գանգատվում էր, թե ցուրտ է, թե ցուրտը մրջյունի պես նրա մեջքը ծակոտում է։ Ի վերջո նա լաց եղավ և կրկնեց, թե ինքը մի թշվառ, անօգնական էակ է, և ամեն բան իր ցանկության հակառակ է կատարվում։

― Իրավ շատ ցուրտ է, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Բոլորս էլ զգում ենք։

― Բայց ես ամենից ավելի եմ զգում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։

Միևնույնը կրկնվեց և ճաշին, երբ ես, իբրև մի պատվավոր հյուր, ավելի առաջ մեծարվեցի, քան թե մրս․Գըմիջը։ Ձկներն էլ կոշտ ու մանրիկ թվացին նրան, գետնախնձորն էլ փոքր֊ինչ այրված։ Բոլորս համամիտ էինք, որ այդ մի անախորժ պատահմունք է․ բայց մրս․ Գըմիջն ասաց, թե նա մեզանից ավելի է զգում այդ բանը, և սկսեց նորից արտասվել, վերոհիշյալ տրտունջը ավելի սաստիկ կրկնելով։

Հետևաբար, երբ մր․ Պեգգոտին ժամը մոտ իննին տուն եկավ, անկյունում նստած վշտահար մրս․ Գըմիջը ամենաթշվառ և ողորմելի դրության մեջ էր։ Պեգգոտին զվարթ սրտով կարում էր։ Հեմն իր ահագին կոշիկներն էր կարկատում․ իսկ ես փոքրիկ Էմլիի հետ նստած, բան էի կարդում ամենքի համար։ Մրս․ Գըմիջն ամբողջ երեկո հառաչանքից բացի, մի ուրիշ ձայն չէր հանել և աչքերը չէր բարձրացրել։

― Դե, ինչպե՞ս եք, իմ սիրելիք, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, իր աթոռի վրա նստելով։ ― Ինչպե՞ս է գնում ձեր գործը։

Բոլորս էլ մի֊մի ողջույն տվինք նրան, բացի մրս․ Գըմիջից, որ միայն գուլպայի վրա գլուխը շարժեց։

― Ի՞նչ ես քիթդ կախ արել, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ձեռքերն իրար խփելով։ ― Սիրտ առ, նանի։ (Մր․ Պեգգոտին ուզում էր ասել՝ պառավ աղջիկ)։

Մրս․ Գըմիջը, ըստ երևույթին, սիրտ առնելու տրամադիր չէր։ Նա գրպանից հանեց մետաքսե սև թաշկինակը և աչքերը սրբեց․ բայց փոխանակ նորից գրպանը դնելու, պահեց ձեռքում, էլի մի անգամ աչքերը սրբեց և շարունակեց ձեռքում պահել թաշկինակը, որպեսզի մյուս անգամ էլ գործածելու պատրաստ լինի։

― Ի՞նչ է պատահել, ա՜յ նանի, ― ասաց վերստին մր․ Պեգգոտին։

― Ոչինչ, ― պատասխանեց մրս․ Գըմիջը։ ― Դու Զվարթ ընկերի՞ց ես գալիս, Դանիել։

― Այո՛, այս երեկո էլ մի քիչ նստեցի Զվարթ ընկերում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

― Շատ ցավում եմ, որ ես եմ քեզ այնտեղ քշում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։

― Ինձ քշե՞լ։ Ինչո՞ւ քշել, ― պատասխանեց մր․ Պեգգոտին ծիծաղելով։ ― Ես հո սիրով եմ այնտեղ գնում։

― Շատ սիրով, ― ասաց մրս․ Գըմիջը գլուխը շարժելով։ ― Այո՛, այո՛, շատ սիրով։ Ցավում եմ, որ այնտեղ գնալուդ պատճառը ես եմ։

― Դո՞ւ։ Այդպիսի բան իմ մտքով անգամ չի անցել, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Խնդրեմ, դու էլ այդպիսի բաներ չմատածես։

― Այո՛, այո՛, ― գոչեց մրս․ Գըմիջը։ ― Ես գիտեմ, թե ինչ եմ ասում։ Ես մի թշվառ, անտեր, անտիրական արարած եմ, և գիտեմ, որ ոչ միայն ինձ բոլորն հակառակ են, այլև ես մի բեռ եմ դարձել բոլորի համար։ Այո՛, այո՛, ես ուրիշնեից ավելի եմ զգում․․․ ա՛յդ է իմ ցավը։

Ականջ դնելով այդ բոլորին, ես ակամա մտածեցի, թե բացի մրս․ Գըմիջից՝ տան մյուս անդամներն էլ կարող են վարակվել, այդ ցավով։ Սակայն մր․ Պեգգոտին այդպիսի բան չմտածեց, այլ միայն խնդրեց մրս․ Գըմիջին, որ սիրտ առնի ու զվարթանա։

― Ինքս էլ չգիտեմ, ի՞նչ եմ ուզում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։ ― Գիտեմ միայն, թե ես ինչ եմ։ Իմ վշտերն ինձ դառնացրել են։ Ես զգում եմ վշտերս, և ահա դրանք են դառնացնում ինձ։ Երանի թե չզգայի, բայց որ զգո՜ւմ եմ։ Երանի թե մի անզգա սիրտ ունենայի, բայց որ չունե՜մ։ Ես մի բեռ եմ այս տան համար։ Չեմ էլ զարմանում, որ այսպես եմ։ Ես գիշեր֊ցերեկ տանջում եմ թե՛ ձեր քրոջը և թե՛ մաստեր Դեվիին։

Իմ գութն էլ այժմ շարժվեց, և ես գոչեցի ամենամեծ տագնապով․

― Ո՛չ, մրս․ Գըմիջ, դուք ամենևին էլ չեք տանջել ինձ։

― Ես գիտեմ, որ արածս լավ չի․ ինձ պետք էր հենց սկզբից անկելանոց գնալ։ Լավ էր գնայի մեռնեի։ Ես մի անօգնական թշվառ էակ եմ։ Ամեն բան ինձ հակառակ է, ես էլ բոլորին զզվեցրել եմ․ ուրեմն թողեք գնամ, կորչեմ այստեղից։ Լավ է, Դանիել, մեր գյուղի անկեկանոցը գնամ, այնտեղ մեռնեմ, որ դուք էլ ինձնից ազատվեք։

Մրս․ Գըմիջն այդ ասելով հեռացավ և քնելու գնաց։ Նրա գնալուց հետո մր․ Պեգգոտին, որ թեև լուռ էր, բայց սրտով շատ կարեկցում էր պառավին, մեկ֊մեկ նայեց բոլորիս, մինչ նրա դեմքն այդ զգացմունքից հուզված էր, և քչփչաց․

― Իր ծերուկն է միտքն ընկել։

Ես չհասկացա, թե որ ծերուկն է մրս․ Գըմիջի միտքը գրավել, բայց իմ պառկելու ժամանակ Պեգգոտին հայտնեց ինձ, թե ծերուկը հանգուցյալ մր․ Գըմիջն է․ թե մրս․ Գըմիջի տխրելուն պես եղբայրը սովոր է այդ բացատրությունը առաջ բերել, իբր մի հաստատ ճշմարտություն, որ միշտ հուզել է նրա սիրտը։ Փոքր֊ինչ հետո ես լսեցի, թե ինչպես մր․ Պեգգոտին իր ճոճից, ուր արդեն պառկել էր, մի քանի անգամ կրկնեց Հեմին․ «Խեղճ կին, ծերուկն է միտքն ընկել»։ Այնուհետև հենց որ մր․ Գըմիջի վրա նորից մի թախիծ էր գալիս, ― ինչը որ մի քանի անգամ կրկնվեց մեր այնտեղ լինելու միջոցին, ― մր․ Պեգգոտին միևնույն պատճառով էր արդարացնում պառավի վիշտը, միշտ էլ ջերմ կարեկցությամբ։

Այսպես անցավ երկու շաբաթ, առանց ուրիշ փոփոխության, բացի ծովի հորդելուց ու նվազելուց, որոնց համեմատ փոխվում էին մր․ Պեգգոտիի գնալ֊գալու ժամերը, ինչպես և Հեմի զբաղմունքները։ Պարապ ժամերին Հեմը մեզ հետ զբոսնելու էր գնում, և զանազան նավեր ու նավակներ ցույց տալիս․ մի երկու անգամ էլ մեզ մակույկով ծովի վրա պտտեցրեց։ Չգիտեմ ինչն է պատճառը, որ մարդուս մեջ մի քանի թեթև տպավորություններ մի տեղի հետ ավելի սերտ են շաղկապվում, քան մյուսի․ սակայն շատերը կվկայեն, որ իրենք էլ այդ նկատել են՝ մանավանդ իրենց մանկության հիշատակների շրջանում։ Երբեք չի պատահել, որ ես Յարմաութի անունը կարդալով կամ լսելով՝ նույն րոպեին չմտաբերեի մի կիրակի առավոտ, երբ նստած էինք ծովափին։ Եկեղեցու զանգը հնչում էր․ փոքրիկ Էմիլին հենված էր ուսիս․ Հեմն անհոգաբար քարեր էր նետում ծովի մեջ, իսկ արեգակը ջրի երեսի թանձր մեգը քշելով, ցոլացնում էր հեռավոր նավերը և նրանց ստվերները։

Վերջապես մեկնելու օրը հասավ։ Ես արիություն ունեցա մնաս բարով ասելու մր․ Պեգգոտիին և մրս․ Գըմիջին․ բայց փոքրիկ Էմլիից բաժանվելու մասին մտածելիս սիրտս գրեթե խորտակվում էր։ Մենք թև֊թևի տված մինչ իջևվանը գնացինք, ուր կառքը կանգնելու էր, և ճանապարհին խոստացա նամակ գրել նրան։ (Այս խոստումը հետո կատարեցի, գրելով նրան մի այնպիսի նամակ, որի տառերը վարձու բնակարաններ ծանուցող հայտարարությունների տառերից էլ խոշոր էին)։ Շատ մորմոքիչ էր մեր հրաժեշտի վայրկյանը, և սրտիս մեջ երբեք այդպիսի դատարկություն չէի զգացել, ինչպես այն օրը։

Ամբողջ բացակայությանս միջոցին ես ապերախտ էի գտնվել դեպի մեր տունը․ շատ սակավ էի հիշել նրան և կամ բնավ չէի հիշել։ Սակայն հենց որ մեկնեցինք, մանկական խիղճս կշտամբելով ցույց տվեց ինձ դեպի տուն տանող ճանապարհը, և որքան վիշտս սաստկանում էր, այնքան ավելի զգում էի, որ իմ բույնը այնտեղ է, որ իմ սփոփանքը և ընկերը մայրս է։

Եվ քանի առաջ էինք գնում, այդ զգացումս աճում էր, և որքան մեզ հանդիպող ծանոթ իրերը շատանում էին, այնքան էլ մեր տունը տեսնելու, մայրիկիս գիրկն ընկնելու ջերմ փափագս սաստկանում էր։ Բայց Պեգգոտին իմ ոգևորության մասնակից լինելու փոխարեն՝ աշխատում էր զսպել ինձ (թեև շատ քնքշաբար), և անհանգիստ ու շփոթված էր երևում։

Բայց և այնպես, մեր տունը, մեր Բլենդրոտըն Րուկրին վերջ ի վերջո երևան եկավ մեր ձիու ուզած րոպեին։ Ինչպե՜ս լավ եմ հիշում նրան և այն աշնան պարզ երեկոն, անձրևաբեր գորշ ամպերով ծածկված երկնքով։

Դուռը բացվեց, և, ես, ուրախության հուզմունքից ծիծաղելով ու լալով սպասում էի մորս։ Սակայն դուրս ելնողը մայրս չէր, այլ մի անծանոթ աղախին։

―Այս ինչ է, Պեգգոտի, ― ասացի ես ողորմելի ձայնով։ ― Մի՞թե մայրիկը դեռ չի եկել։

― Եկել է, եկել, մաստր Դեվի, ― ասաց Պեգգոտին, ― բայց փոքր֊ինչ սպասիր, ես քեզ․․․ լսիր, ես քեզ ինչ կասեմ։

Պեգգոտին կառքից իջնելիս իր գրգռվածության և բնական դանդաղկոտության շնորհիվ զգեստն այնպես պատռեց, որ ես ամոթից ու շվարումից ոչ մի բան չասացի նրան այդ մասին։ Երբ վերջապես գետնի վրա ոտք դրեց, նա շտապով ձեռքս բռնեց և, զարմանալի բան, իսկույն ինձ խոհանոց տարավ և դուռը փակեց։

― Պեգգոտի, ― ասացի ես զարհուրած։ ― Այս ի՞նչ է նշանակում։

― Ոչինչ, ոչինչ, որդի ջան, ― պատասխանեց նա, աշխատելով զվարթ ձևանալ։

― Ես զգում եմ, որ մի բան է պատահել։ Ասա՛, ո՞ւր է մայրիկը։

― Մայրի՞կը, Դեվի ջան, ― կրկնեց Պեգգոտին։

― Այո՛, մայրիկը։ Ինչո՞ւ նա չի երևում դռնակի մոտ և ինչո՞ւ ենք մենք այստեղ մտել։ Ա՜խ, Պեգգոտի։

Աչքերս արտասուքով լցվել էին, և ես ընկնելու վրա էի։

― Աստված իմ, գթա այս մանկանը, ― գոչեց Պեգգոտին, ինձ բռնելով։

― Ի՞նչ եղավ քեզ, սիրելիս։ Ասա՛, խոսի՛ր, որդի ջան։

― Հո նա էլ չի՞ մեռել, Պեգգոտի։

― Ո՛չ, ― աղաղակեց Պեգգոտին բարձր ձայնով․ հետո նստեց և սկսեց հևալ, ասելով թե ես նրան հարված տվի։

Ես բոլոր ուժովս համբուրեցի նրան հարվածիս ազդեցությունը ջնջելու և կամ մի նորը տալու համար, որ ավելի ազդու լիներ, և կանգնեցի նրա առջև, տագնապալից ու զննող հայացք նետելով երեսին։

― Գիտե՞ս ինչ կա, սիրելիս, վաղուց պիտի պատմեի քեզ, ― ասաց Պեգգոտին, ― բայց․․․ չէի կարողանում մտքերս լավ կերոնտացնել (ուզում էր ասել՝ կենտրոնացնել)։

― Դե պատմիր, ― գոռացի ես է՛լ ավելի սարսափած։

― Մաստր Դեվի, գիտե՞ս ինչ կա ― ասաց Պեգգոտին, շտապ֊շտապ բանալով գլխարկի կապը և շնչասպառ խոսելով։ ― Գիտե՞ս ինչ կա։ Հապա իմացիր։ Գիտե՞ս, որ այժմ դու հայրիկ ունես։

Ես դողացի, քար կտրեցի։ Կարծես թե մի գերեզմանի կամ մեռելի գարշ հոտ փչեց երեսիս։

― Մի նոր հայրիկ, ― ասաց Պեգգոտին։

― Մի նո՞ր, ― կրկնեցի ես։

Պեգգոտին թեթև հազաց, հենց իմանաս մի կարծր բան կանգնած լինե կոկորդում, և ձեռքը մեկնելով ասաց․

― Եկ տես նրան։

― Ես չեմ ուզում տեսնել նրան։

― Մայրիկի՞դ էլ չես ուզում տեսնել, ― ասաց Պեգգոտին։

Այլևս չէր կարելի ընդդիմանալ, և մենք մտանք դահլիճը, ուր նա ինձ թողեց։ Վառարանի մի կողմում մայրս էր նստած, մյուս կողմում՝ մր․ Մեորդստոնը։ Մայրիկս կարը դեն ձգեց և շտապելով, բայց կարծես թե այլայլված, վեր կացավ։

― Կլարա, չմոռանաս, սիրելիս, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։ ― Զգույշ պահիր քեզ, միշտ զգույշ։ Բարև Դեվի, ինչպե՞ս ես։

Ես ձեռք տվի նրան։ Մի վայրկյան վարանելուց հետո մոտեցա մորս և համբուրեցի․ նա էլ ինձ համբուրեց, գգվելով ուսս թոթվեց և նորից նստեց կարելու։ Ես չէի վստահում ոչ նրան նայել, ոչ մյուսին, բայց լավ զգում էի, որ այն մյուսը երկուսիս էլ դիտում է, այս դրության մեջ ես մոտեցա պատուհանին և երկար ժամանակ մտիկ էի տալիս ցրտից ճլորած թփիկներին։

Հենց որ փախչելու հնար գտա, վերի հարկը բարձրացա։ Իմ առաջվա սիրուն ննջարանս փոխված էր․ այժմ պիտի հեռավոր մի սենյակի մեջ քնեի։ Դանդաղելով վայր իջա գոնե մի բան գտնելու, որ նախկին ձևը պահպանած լիներ․ ամեն բան փոխված էր․ և այսպես որոր֊մոլոր պտույտ էի գալիս բակի մեջ, բայց ստիպված եղա շուտով հեռանալ, որովհետև մի ժամանակ դատարկ շնարանում այժմ մի ահագին գամփռ էր պառկած․ նրա նման սևադունչ ու սևամազ, որ ինձ տեսնելուն պես դուրս թռավ և քիչ էր մնում կծեր ինձ։

Դ․ գլուխ

Աչքից ընկել եմ


Եթե այն սենյակը, ուր տեղափոխված էր իմ անկողինը, վկայելու ընդունակ մի բանական էակ լիներ, այսօր ես նրան կհրավիրեի (կուզենայի իմանալ, թե ո՞վ է այժմ նրա մեջ քնում) հաստատելու, թե սիրտս որքան ընկճված էր, երբ ես նրա մեջ մտա։ Վերև գնալիս լսում էի, որ շունը իմ հետևից հաչում էր․ սենյակն օտարոտի և տխուր էր երևում ինձ, անշուշտ ինչպես և ես նրան։ Ես նստեցի և ձեռքերս ծալելով սկսեցի մտածել։

Մտածում էի շատ տարօրինակ բաների մասին․ սենյակիս տեսքի մասին, առաստաղի ճեղքերի մասին, պատերին կպցրած թղթի մասին, լուսամուտի ապակու փոսիկների մասին, որոնք դրսի իրերը վետ֊վետ ու երերուն էին ցույց տալիս, լվացարանի սեղանի մասին, որի երեք ոտքերը կարծես թե ցավագար լինեին և ինքն էլ էր դժգոհ, ինչպես որ մրս․ Գըմիջն էր իր «ծերուկին» հիշելիս։ Ես շարունակ լալիս էի, թեև ցուրտ ու լքում զգալուց բացի՝ չգիտեի լացիս բուն պատճառն ինչ է։ Այս հուսահատ դրության մեջ վերջապես միտքս ընկավ, որ ես չարաչար սիրահարված եմ Էմլիի վրա, թե ինձ նրանից հափշտակել են և այստեղ բերել, ուր ինձ ոչ ոք կարոտ չէ և իմ նկատմամբ նրա չափ հոգատար չէ։ Այս դառն զգացումնրից ընկճված, ես կծկվեցի վերմակիս տակ և լալով քուն մտա։

Ես արթնացա, լսելով մի ձայն, թե, ― «ահա այստեղ է», զգացի, որ մեկը քրտնած գլուխս բաց է անում։ Մայրիկս և Պեգգոտին եկել էին ինձ տեսնելու, և ձայն հանողը նրանցից մեկն էր։

― Դեվի, ― ասաց մայրիկս, ― ի՞նչ ունես։

Զարմացա, որ նա կարող է այդպիսի բան հարցնել, և պատասխանեցի՝ ոչինչ։ Այնուհետև շուռ եկա, շրթունքիս դողը թաքցնելու, որպեսզի նա սրտիս վիճակը չիմանա։

― Դեվի, ― ասաց մայրիկս։ ― Դեվի, որդյակ իմ։

Ինչ էլ մայրիկս ասեր, այնքան ինձ չէր հուզի, որքան հուզեցին այդ «որդյակ իմ» խոսքերը։ Ես արտասուքս վերմակի տակ թաքցի և մի ձեռքով ետ հրեցի մայրիկիս, որ ուզում էր բարձրացնել ինձ։

― Այս քո գործն է, Պեգգոտի, ա՜յ դու անգութ արարած, ― գոչեց մայրիկս։ ― Ես այս «առաջուց գիտեի»։ Ինչպե՞ս է խիղճդ տանում հարազատ որդուս իմ դեմ գրգռել և կամ թե մի ուրիշի դեմ, որին ես սիրում եմ։ Այս ի՞նչ է նշանակում, Պեգգոտի։

Խեղճ Պեգգոտին աչքերն ու ձեռքերը դեպի վեր ուղղեց և իմ ճաշի աղոթքի եղանակով պատասխան տվեց․

― Թող աստված ձեզ թողություն շնորհի, մրս․ Կոպպերֆիլդ, և այնպես անի, որ դուք երբեք այդ խոսքերի համար չզղջաք։

― Քիչ է մնում, որ խելագարության հասցնես ինձ, ― գոչեց մայրիկս։ ― Այն էլ ե՞րբ։ Մի այնպիսի ժամանակ, երբ ամենաչար թշնամիս անգամ չէր ուզի իմ երջանկությունը վրդովել։ Ա՜յ դու, փիս Դեվի, ա՜յ դու բարբարոս Պեգգոտի։ Օ՜հ, աստված իմ, ― աղաղակում էր վրդովված ու գրգռված մայրս՝ մեկ ինձ, մեկ Պեգգոտիին դիմելով։ ― Այս ի՞նչ անպիտան աշխարհ է, որ փոքր֊ինչ քաղցրություն վայելես թե չէ, իսկույն էլ դառնության ես հանդիպում։

Այդ վայրկյանին ես մի ձեռքի հպում զգացի, որը ոչ մայրիկինս էր, ոչ էլ Պեգգոտիի, և իսկույն կուչ եկա։ Այդ մր․ Մեորդստոնի ձեռքն էր, որ ծանրանում էր թևիս վրա։

― Այս ի՞նչ է, Կլարա, սիրելիս, ― ասաց նա։ ― Արդեն մոռացար, որ պետք է սիրտդ ամուր պահես։

― Շատ ցավում եմ, Էդուարդ, ― ասաց մայրս։ ― Ուզում էի հանգիստ լինել, բայց ահա բարկացա։

― Իրավ եմ ասում, ― նկատեց մյուսը։ ― Ես չեմ ուզում այդպիսի բան լսել քեզնից, այն էլ ճիշտ այս միջոցին։

― Բայց մի՞թե անգթություն չի նեղացնել ինձ, հենց այժմ, ― պատասխանեց մայրիկս՝ շրթունքը կծելով։ ― Չէ՞ որ դա․․․ շատ․․․ շատ կոպիտ վարմունք է։

Մարդը դեպի ինքը քաշեց նրան, ականջին մի բան շշնջաց և երեսը համբուրեց։ Երբ ես մորս գլուխը մր․ Մեորդստոնի ուսին հենած ու ձեռքերը նրա վզին փարված տեսա, իսկույն ևեթ հասկացա, որ այդ մարդը միշտ կարող է այնպես թեքել մորս ճկուն բնավորությունը, ինչպես որ ինքը կամենա։

― Ներքև իջիր, սիրելիս, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։ ― Ես էլ կգամ Դավթի հետ։ Իսկ դու, աղջիկ֊պարոն, ― շարունակեց նա, Պեգգոտիի վրա մի խոժոռ հայացք գցելով, մինչ ժպտում էր մորս ճանապարհ ձգելիս, ― դու տիըուհուդ անունը գիտե՞ս։

― Այսքան տարի նա տիրուհիս է․ մի՞թե կարելի է, որ անունը չիմանամ, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

― Ճշմարիտ է, ― ասաց մր․ Մեորդոստոնը։ ― Բայց սանդուղքով բարձրանալիս ես լսեցի, որ դու նրան այնպիսի անուն ես տալիս, որ նրանը չէ։ Նա իմ անունն է ընդունել․ այդ հո գիտե՞ս։ Ուրեմն խնդրեմ՝ չմոռանաս։

Պեգգոտին անհանգիստ աչքով նայեց ինձ և առանց պատասխան տալու հեռացավ, երևի թե զգում էր, որ իր գնալը ցանկալի է պարոնին, իսկ մնալը՝ ավելորդ։ Երբ ես և մր․ Մեորդստոնը մենակ մնացինք, նա դուռը փակեց, նստեց աթոռի վրա և իր առջև կանգնեցնելով ինձ, շեշտակի աչքերիս մեջ նայեց։ Զգում էի, որ իմ աչքերն էլ բևեռված են նրա աչքերին։ Այսպես նրա հետ դեմ առ դեմ գտնվելը հիշելով, կարծես այսօր էլ լսում եմ, թե ինչպես իմ սրտիկը թնդում էր։

― Դավի՛թ, ― ասաց նա, շրթունքը սեղմելով։ ― Եթե ես մի ըմբոստ ձի կամ թե շուն ունենամ, ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ կանեմ։

― Չգիտեմ։

― Ես նրան կծեծեմ։

Ես պատասխանել էի նրան նվաղած ձայնով, իսկ այժմ շունչս գրեթե կտրվեց։

― Ես նրան այնպես կհնազանդեցնեմ, որ ցավից ոսկորները կճռճռան։ Ես ասել եմ․ ահա մի ստամբակ տղա, որին այնքան պիտի սանձեմ, որ երակների արյունը քամվի։ Այդպես էլ կանեմ․․․ Այս ի՞նչ է երեսիդ վրա։

― Կեղտ, ― ասացի ես։

Ես գիտեի, նա էլ գիտեր, որ արտասուքիս հետքն է այդ․ սակայն եթե նա քսան անգամ էլ իր հարցը կրկներ, ամեն անգամ քսան֊քսան հարված տալով ինձ, դարձյալ ես կուզենայի շունչս փչել, քան թե ուրիշ պատասխան տալ։

― Դու հասակիցդ ավելի խելոք տղա ես, ― ասաց նա իրեն հատուկ ծանր ժպիտով, ― և տեսնում եմ, որ մեր միտքը լավ ես հասկացել։ Գնա իսկույն երեսդ լվա, ա՜յ պարոն, և եկ միասին վար իջնենք։

Նա ցույց տվեց լվացվելու սեղանը և գլխով նշան արեց, որ իր հրամանն անմիջապես կատարեմ։ Չէի կասկածում, որ նա առանց խղճալու իսկույն գետնով կտա ինձ, եթե ես նրան դիմադրեմ։

― Կլարա, հոգիս, ― ասաց նա, երբ իր պատվերը կատարեցի և նա իմ թևից բռնելով մորս սենյակը տարավ ինձ, ― այսուհետև քեզ վշտացնող չի լինի։ Մենք կշտապենք մեր ստահակի բարքն ուղղել։

Աստված վկա է, որ գուցե ընդմիշտ ուղղվեի ես և ավելի լավ մարդ դառնայի, եթե այդ րոպեին մի քաղցր խոսք ասվեր ինձ․ իմ մանկական տգիտությանը զիջեր և սիրալիր բացատրությամբ հասկացներ, որ ես մեր տանն եմ, մեր հարկի տակ, արդեն դրանով նա իմ սիրտը կգրավեր, և ես կեղծավոր հնազանդության տեղ՝ հոժարակամ հնազանդություն ցույց կտայի նրան և ատելության փոխարեն՝ հարգանք կզգայի դեպի նա։ Ինձ թվում էր, թե մայրիկս տրտմեց այնպես շվավրած տեսնելով ինձ իր սենյակում, և թե ավելի տրտում աչքով նայեց ինձ, երբ ես համրաքայլ մոտենում էի աթոռին, և գուցե ուզեց, որ ժիր֊ժիր վազեմ, ― բայց և այնպես այն րոպեին նա ոչ մի բան չարտասանեց, իսկ հետո արդեն ուշ էր։

Մենք երեքս միասին ճաշեցինք։ Կարծես թե մր․ Մեորդստոնը, շատ սիրով էր մայրիկիս հետ, սակայն, ամաչելով պիտի ասեմ, այդ հանգամանքը չհաշտեցրեց ինձ նրա հետ․ մայրիկս էլ նրա հետ սիրով էր։ Նրանց խոսակցությունից իմացա, որ մր․ Մեորդստոնի ավագ քույրը մեզ մոտ պիտի գա բնակվելու և նույն երեկո էլ սպասվում է։ Լավ չեմ հիշում՝ ա՞յդ միջոցին էր արդյոք, թե՞ հետո, լսեցի որ թեև մր․ Մեորդստոնը մի հաստատ զբաղմունք չունի, սակայն մի որոշ եկամուտ է ստանում մի լոնդոնցի գինեվաճառի տնից, որի հետ իր գերդաստանը դեռ պապից սկսած կապ է ունեցել, և որ քույրն էլ մի այդպիսի հասույթ է ստանում միևնույն տնից․ ինչևիցե, հարևանցի եմ հիշատակում այս բանը։

Ճաշից հետ, մինչ մենք վառարանի առջև նստած էինք, և ես մտածում էի, թե ի՞նչ կերպ Պեգգոտիի մոտ փախչեմ, առանց նոր տանտիրոջ բարկությունը շարժելու, մի կառք մոտեցավ պարտեզի դռանը։ Մր․ Մեորդստոնը գնաց դիմավորելու եկվորին․ մայրիկս էլ գնաց նրա հետևից։ Մինչ ես երկյուղով հետևում էի մայրիկիս, նա հանկած դահլիճի դռան հետևը, մթության մեջ շուռ եկավ, առաջվա պես գրկեց ինձ և տաք֊տաք համբուրեց, շշնջալով, որ ես սիրեմ և հնազանդ լինեմ իմ նոր հորը։ Այս բոլորը նա շտապ֊շտապ և թաքուն արեց, կարծես թե արածը մի հանցանք լիներ, բայց և մեծ ջերմությամբ, և ձեռքս բռնած՝ տարավ ինձ մինչև պարտեզի այն տեղը, ուր կանգնած էր իր մարդը։ Այստեղ նա թողեց ինձ և նրա թևը մտավ։

Եկողը միս Մեորդստոնն էր, մի անժպիտ սևահեր տիկին, ձայնով ու երեսով եղբոր նման, ահագին քթի վերևը իրար կցված թավ հոնքերով, որոնցով կարծես մտադիր էր փոխարինել ծնոտի մորուքը, որ իբրև կին չէր կարող կրել բնական տեղում։ Նա բերում էր իր հետ երկու հատ բիրտ ու կոպիտ սև սնդուկ, որոնց խուփերի վրա պղնձե մեխերով նշանակված էին նրա անվան սկզբնատառերը։ Կառապանի վարձը նա հանեց մի կարծր ու կոշտ պողպատե քսակից, իսկ քսակը պահել էր թևից շղթայով կախված զնդանի նման մի խոր պայուսակում, որի բերանը փակվելիս շաչեց։ Ես դեռ կյանքում չէի տեսել մի այնպիսի մետաղե կին, ինչպես որ Էրմիս Մեորդստոնը։

Նրան ամեն տեսակ մեծարանքով դահլիճ տարան և միայն այնտեղ նա հանդիսաբար ողջունեց մորս, իբրև մի նոր և մերձավոր ազգականի։ Հետո իմ վրա նայեց և հարցրեց․

― Սա ձե՞ր որդին է, հարս։

Մայրս դրական պատասխան տվեց։

― Առհասարակ ես տղա չեմ սիրում, ― ասաց միս Մեորդստոնը։ ― Ինչպե՞ս ես դու, ա՜յ տղա։

Այդ քաջալերական ողջյունին ես պատասխանեցի, թե շատ լավ եմ և հույս ունեմ, թե նա էլ լավ է, բայց այս բոլորը այնպես չոր֊չոր ասացի, որ միս Մեորդստոնը իսկույն վճռեց իմ մասին․

― Անշնո՜րհք է։

Այս վճիռը շատ հաստատ ձայնով տալուց հետո, նա խնդրեց ցույց տալ իր սենյակը, որ այն օրից ի վեր ինձ համար մի ահ ու սարսափի տեղ դարձավ։ Ոչ մի աչք չտեսավ երբեք, որ երկու սև սնդուկները չփակված կամ բաց թողնվեին այդ սենյակում։ Միայն մի երկու անգամ, միս Մեորդստոնի բացակայության ժամանակ, դռան արանքով ներս նայելիս, ես նկատեցի բազմաթիվ պողպատե շղթաներ և զանազան կեռ երկաթներ, որոնք նրա հայելու շուրջն ահեղ շարքով կախված էին․ դրանք միս Մեորդստոնի արդուզարդի իրերն էին։

Ինչքան կարողացա այն ժամանակ հասկանալ՝ նա եկել էր ընդմիշտ մեզ մոտ մնալու և մտադիր չէր հեռանալ։ Հետևյալ առավոտյան նա սկսեց «օգնել» մորս, մինչև երեկո ամեն բան տեղից շարժեց, առաջվա կարգն ու սարքը տակնուվրա անելով։ Առաջին նշանավոր բանը, որ ես նկատեցի միս Մեորդստոնի վրա, նրա հարատև կասկածն էր, թե առավոտները տան որևէ անկյունում մի մարդ թաքցրած կլինեն։ Այս պատիր կարծիքով նա օրվա ո՛ր ժամին ասես իջնում էր ածխի ամբարը և կամ մութ շտեմարանը և ոչ մի դռնակ չէր բաց անում, որ իսկույն նորից չփակեր՝ այն համոզումով, թե ահա բռնեց թաքնված մարդուն։

Թեև միս Մեորդստոնը ոչ մի բանով թռչունի նման չէր, բայց արշալույսը բացվեր թե չէ՝ արտույտի պես զարթնում էր։ Եվ մինչ ամենքը քնած էին, նա արդեն պտույտ էր գալիս (մինչև այսօր էլ հավաստի եմ թաքնված մարդուն գտնելու համար)։ Պեգգոտին մինչև անգամ պնդում էր, թե միս Մեորդստոնը քնելիս մեկ աչքը բաց է պահում․ սակայան ես համաձայն չէի նրա հետ, որովհետև այդ կարծիքը լսելուց հետո՝ ինքս իմ վրա մի քանի անգամ փորձել էի ու գտել, որ այդպես քնել անհնարին է։

Միս Մեորդստոնը գալու երկրորդ օրը աքլորի կանչելուց առաջ վեր կացավ և զանգը տվեց։ Երբ մայրիկս նախաճաշի ժամին վար իջնելով թեյ պատրաստելու վրա էր, միս Մեորդստոնը քթի ծայրով նրա թուշը շոշափեց, որ համբյուրի նշան էր, և ասաց․

― Գիտե՞ս, Կլարա, սիրելիս, ես նրա համար եմ այստեղ եկել, որ ձեր հոգսերի բեռը որքան կարելի է թեթևացնեմ։ Դուք դեռ այնքան գեղեցիկ եք և մանուկ (այս խոսքերից մայրս ժպտաց ու կարմրեց, բայց կարծես վշտացավ), որ լավ կլիներ ազատել ձեզ ձեր պարտականությունների այն մասից, որ ես ինքս կարող եմ կատարել։ Ուստի սիրելիս, եթե կամենաք ձեր բանալիները ինձ հանձնել, ապագայում ես ամեն բան կհոգամ։

Այդ օրվանից սկսած միս Մեորդստոնը ցերեկով բանալիներն իր բանտանման պայուսակի մեջ էր պահում, իսկ գիշերով բարձի տակ, և այնուհետև նրանք ոչ մորս ձեռքն էին ընկնում, ոչ էլ իմ։

Մայրս, սակայան, զանց չարավ բողոքելու՝ իր հեղինակությունը նվազեցնելու դեմ։ Մի երեկո, մինչ Մեորդստոնը մի քանի տնտեսական մտքեր էր հայտնում եղբորը, նրա հավանությունը գտնելով, մայրս հանկարծ լաց եղավ և ասաց, թե նրանք կարող են իր կարծիքն էլ հարցնել։

― Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը խստությամբ։ ― Կլարա, զարմանում եմ վրադ։

― Այո, Էդուարդ, հեշտ է ասել՝ զարմանում եմ, ― գոչեց մայրիկս, ― և ամրության մասին խոսել, բայց դու ինքդ չէիր ուզի, որ ես ամուր ու պինդ լինեի։

Պիտի ասեմ, որ ամրությունը այն երևելի հատկությունն էր, որով պարծենում էին թե՛ մր․ և թե՛ միս Մեորդստոնը։ Չգիտեմ, թե այն ժամանակ ես ինչպես կհայտնեի իմ միտքը, եթե պետք լիներ այդ ամրությունը բնորոշել․ բայց պարզ զգում էի, որ դա մի բռնակալություն է, միայն թե ուրիշ անունով, մի դաժան, կամակոր և ամբարտավան նկարագիր, որ երկուսին էլ հատուկ էր։ Նրանց դավանությունը, իմ այսօրվա կարծիքով, հետևյալն էր․ մր․ Մեորդստոնը ամուր մարդն էր և ոչ ոք նրա շուրջը իրավունք չուներ նրա չափ ամուր լինելու, որովհետև նրա ամրության առջև ամեն մարդ պարտավոր էր մեջք ծռել ու խոնարհվել։ Միս Մեորդստոնը բացառություն էր։ Նրան թույլ էր տրված ամուր լինել, բայց միայն հանուն ազգակցական, այն էլ միայն ենթակա և ստորադրյալ պաշտոնի մեջ։ Մայրս երկրորդ բացառությունն էր։ Նա կարող էր, մինչև անգամ պարտավոր էր ամուր լինել, բայց միայն պայմանով, որ նրանց ամրությանը հնազանդվի և հավատա՝ թե մի ուրիշ ամրություն չկա աշխարհիս երեսին։

― Շատ ծանր է ինձ, ― ասաց մայրս, ― որ իմ տանն անգամ․․․

― Ի՜մ տանը, ― կրկնեց մր․ Մեորդստոնը։ ― Կլարա։

― Մեր տանը, ուզում եմ ասել, ― թոթովեց մայրս հայտնապես զարհուրած։ ― Հուսամ, որ դու կհասկանաս ասելիքս, Էդուարդ․․․ Շատ դառն է ինձ, որ հենց քո տանը ես չեմ կարող մի բառ ասել մեր տնային գործերի մասին։ Մեր ամուսնանալուց առաջ ես ինքս էի կառավարում ամեն բան, և կարծեմ շատ լավ։ Ուրիշներն էլ այդ կհաստատեն, ― ասաց մայրիկս հեկեկալով։ ― Հարցրու Պեգգոտիին, արդյոք լավ չէ՞ր իմ տնտեսությունը, երբ ոչ ոք չէր խառնվում գործերիս։

― Էդուարդ, ― ասաց միս Մեորդոստոնը, ― վերջ դնենք այս բոլորին։ Ես վաղը հեռանում եմ։

― Լսիր, Ջեն Մեորդստոն, ― ասաց նրա եղբայրը։ ― Խոսքերիդ նայելով կարելի է կարծել, որ դու դեռ քիչ ես ճանաչում ինձ։

― Ես այն կասեմ միայն, ― շարունակեց խեղճ մայրիկս, էլ ավելի նեղն ընկնելով և ավելի սաստիկ արտասվելով, ― միայն կասեմ, որ ոչ մեկի հեռանալը չեմ ուզում։ Ես շատ անբախտ ու թշվառ կլինեմ, եթե ով էլ լինի՝ հեռանա։ Իմ խնդրածը մեծ բան չէ։ Ես պահանջող չեմ։ Ես կուզենայի միայն, որ ինձ հետ էլ երբեմն խորհրուրդ տեսնեն։ Ով էլ ինձ օգնելու լինի, ես նրան շատ շնորհակալ կլինեմ, միայն թե երբեմն֊երբեմն գեթ ձևի համար, իմ կարծիքն էլ հարցնեին։ Ինձ թվում էր, Էդուարդ, թե իմ անփորձ ու ջահել լինելս փոքր֊ինչ առաջ սիրելի էր քեզ․ գոնե ինքդ էիր այդպես ասում․ իսկ այժմ կարծեմ հենց դրա համար ես ատում ինձ։ Որքա՜ն խիստ ես։

― Էդուարդ, ասաց կրկին միս Մեորդստոնը, ― վերջ դնենք այս բոլորին։ Ես վաղը հեռանում եմ։

― Ջեն Մեորդստոն, ― դարձայլ որոտաց մր․ Մեորդստոնը։ ― Կլռե՞ս, թե՞ ոչ։ Ինչպե՞ս ես համարձակվում․․․

Միս Մեորդստոնը բանտից հանեց թաշկինակն ու աչքերի առջև բռնեց։

― Կլարա, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը մորս դիմելով, ― դու ինձ զարմացնում ես, ապշեցնում ես։ Այո՛, սիրելի էր ինձ ամուսնանալ մի անփորձ ու միամիտ էակի հետ և կրթել նրա բնավորությունը և տալ նրան այնքան ամրություն, պնդություն և հաստատություն, ինչքան որ պետք է։ Սակայն, երբ Ջեն Մեորդստոնը զիջում է մեզ մոտ գալ այս գործում ինձ օգնելու համար, և մի աղախնու դեր կատարել, և երբ նա մի անարգիչ հատուցման է հանդիպում․․․

― Օ՜հ, աստծո սիրուն, Էդուարդ, ― գոչեց մայրիկս, ― մի ասի, թե ես ապերախտ եմ։ Ես ապերախտ չեմ։ Ոչ մի ժամանակ և ոչ ոք իմ մասին այդպիսի բան չի ասել․ ես շատ թերություններ ունեմ, բայց ապերախտ չեմ։ Ո՛չ, ո՛չ, սիրելիս։

― Եվ երբ Ջեն Մեորդստոնը իր բարության փոխարեն մի անարգիչ հատուցման է հանդիպում, ― առաջ տարավ մր․ Մեորդստոնը մորս լռելուն սպասելուց հետո, ― այն ժամանակ իմ սերը սառչում է և ուրիշ զգացման տեղի տալիս։

― Օ՜հ, մի ասա այդպիսի բան, սիրելիս, ― գոչեց մայրս աղերսանքով։ ― Մի՛ ասի, Էդուարդ․ ես չեմ դիմանա այդ մեղադրանքին։ Ինչ թերություն էլ ունենամ, դարձյալ բարեսիրտ եմ։ Ես այդ չէի ասի, եթե վստահ չլինեի, որ այդպես եմ։ Կուզես, հարցրու Պեգգոտիին։ Հաստատ գիտեմ, նա էլ կասի, որ ես բարի եմ։

― Թուլություն ասված բանը, Կլարա, մազի չափ արժեք չունի իմ աչքում, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը։ ― Զուր են խոսքերդ։

― Աղաչում եմ, եկ հաշտվենք և իրար հետ սիրով լինենք, ― ասաց մայրս, ― ես չեմ կարող սառնության և տհաճության դիմանալ։ Սիրտս այնքան տխուր է։ Գիտեմ, ես շատ պակասություններ ունեմ, և դու, Էդուարդ, լավ ես անում, որ կամենում ես ուղղել ինձ քո ամրությամբ։ Ջեն, ինչ֊որ կամենաք՝ արեք, ես ոչ մի բանում չեմ դիմադրի, միայն թե շատ կհուսահատվեմ, եթե որոշեք թողնել մեզ․․․

Վշտի սաստկությունից մայրիկս չկարողացավ ասելիքը վերջացնել։

― Ջեն Մեորդստոն, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, քրոջը դիմելով, ― կոպիտ խոսքեր բանեցնելը սովորական չէ մեր միջև։ Ես մեղավոր չեմ, որ այս երեկո մի տարօրինակ դեպք պատահեց։ Ինձ գրգռեցին։ Դու էլ մեղավոր չես․ քեզ էլ գրգռեցին։ Ուրեմն մոռանանք այդ բոլորը։ Բայց որովհետև, ― շարունակեց նա իր վեհանձն խոսքերից հետո, ― այս տեսարանը մի երեխայի համար չէ, ուրեմն Դավիթ, դու գնա քնիր։

Աչքերումս հավաքված արտասուքից ես հազիվ կարողացա դուռը գտնել, այնպես էի հուզվել մորս վշտից։ Մթութայն մեջ խարխափելով իմ սենյակը բարձրացա, սիրտ չունեի անգամ Պեգգոտիին բարի գիշեր ասելու և կամ թե մոմ խնդրելու։ Մի ժամից հետո նա ինքը եկավ իմ ննջարանը և զարթեցնելով ինձ ասաց, թե մայրիկս տխուր֊տխուր գնացել է քնելու, իսկ մր․ և միս Մեորդստոնները դեռ նստած են դահլիճում։

Հետևյալ առավոտյան ես սովորականից առաջ վար իջա։ Դահլիճի մոտով անցնելիս մորս ձայնը լսեցի և կանգ առա դռան առջև։ Նա հեզամիտ հլությամբ ներում էր խնդրում միս Մեորդստոնից, վեհանձն տիկինը վերջ ի վերջո ներեց նրան, և նրանք լիովին հաշտվեցին։ Այն օրից ի վեր ոչ մի անգամ չտեսա, որ մայրիկս մի բանի մասին կարծիք հայտներ՝ առաջուց միս Մեորդոստոնի միտքը չիմացած, չտեսա, որ ամեն անգամ, երբ միս Մեորդստոնը բարկության րոպեներին (չնայելով իր պնդության՝ այդ կետում նա թույլ էր) ձեռքը պայուսակի կողմն էր մեկնում, իբր թե բանալիները հանելու և մորս վերադարձնելու համար, ― մայրս սարսափ չզգար, այդ շարժումից։

Մեորդստոնների արյունին հատուկ սև գույնը մթնեցնում էր մինչև անգամ նրանց կրոնական զգացմունքը, որ դաժան ու մոլեգին էր։ Վերջերս, այդ կետի մասին մտածելիս, ես կարծել եմ, թե այդ հատկությունը առաջ էր գալիս մր․ Մեորդստոնի ամրությունից, որ թույլ չէր տալիս նրան ետ կանգնել պատիժներից ամենածանրը գործ դնելուց, ուր էլ միայն առիթ գտներ մեկին կամ մյուսին պատժելու։ Ինչևիցե, լավ եմ հիշում այդ երեկո զարհուրելի դեմքերը, որոնք սովորաբար ուղեկցում էին մեզ դեպի մեր եկեղեցին և դրա փոխված պատկերը։ Ահա գալիս է սարսափելի կիրակին, և ես առաջինն եմ մեր հին նստարանը ոտք դնում, իբրև մի մահապարտ, որին տարել են վերջին աղոթքը լսելու։ Ահա միս Մեորդստոնն իր՝ նաշի ծածկույթի նման թավշկա սև զգեստով․ նա գալիս է անմիջապես իմ հետևից, նրան հետևում է իմ մայրը և ապա մորս ամուսինը։ Պեգգոտին այլևս մեզ հետ չի։ Լսում եմ միս Մեորդստոնի մրմունջը և այն ահեղ խոսքերը, որ նա շեշտում է ամբարտավան հաճությամբ և շեշտելիս գոռոզ֊գոռոզ շուրջն է նայում, ասես կամենալով հասկացնել, թե մուս բոլոր աղոթողները միայն անբարիշտ մեղավորներ են։ Ահա մայրիկս, որին մեկ֊մեկ նայում եմ․ նրա շրթունքները համարյա թե անշարժ են, և նա նստած է իր ամուսնու և տալի միջև, որոնց աղոթքը որոտման պես երկու կողմից դռնչում է նրա աջ ու ձախ ականջի մեջ։ Հանկարծական ահով բռնված ես մտածում եմ․ մի՞թե աստված դրանց աղոթքը կընդունի․ բայց որովհետև այդ միջոցին գլուխս փոքր֊ինչ շարժում եմ, միս Մեորդստոնն իր սաղմոսով խփում է կողքիս, և ես սաստիկ ցավ եմ զգում։

Ահա դուրս ենք գալիս եկեղեցուց, և ես տեսնում եմ, որ հարևան կանայք մորս ու ինձ դիտում են և իրար հետ փսփսում։ Մերոնք իրար ձեռք տված առաջ են անցնում, իսկ ես ծանրաքայլ հետևում եմ նրանց, նկատելով դրացիների հայացքը, և հարցնում ինքս ինձ․ ― Մի՞թե մորս քայլերն առաջվա պես թեթև չեն․ մի՞թե նրա թարմ գեղեցկությունը թառամել է։ Արդյոք ոչ ոք այդ դրացիներից չի՞ հիշի, թե ինչպես մի ժամանակ նա և ես միասին էինք տուն գնում։ Եվ այսպիսի հարցերով գլուխս մաշում էի մինչև այն տխուր ու ցավագին օրվա վերջը։

Մի օր ինձ վարժարան տալու մասին խոսք եղավ։ Այս միտքը նախ և առաջ մր․ և միս Մեորդստոնները հայտնեցին, մայրս էլ, իհարկե, նրանց համամիտ գտնվեց։ Սակայն խնդիրը դեռ վճռված չէր, և ես առժամանակ մեր տանն էի դաս առնում։

Կարո՞ղ եմ ադրյոք այդ դասերը մոռանալ։ Դաս տվողն ըստ անվան մայրիկս էր, բայց իրոք ես մր․ Մեորդստոնի ու նրա քրոջ վերահսկողության ներքո էի, որոնք միշտ ներկա էին դասերին, առիթ փնտրելով վարժելու մորս այն նզոված ամրության մեջ, որ մեզ երկուսիս պատուհասն էր։ Ես հավաստի եմ, որ հատկապես այդ նպատակով ինձ տանը թողին։ Ես բավական ուշիմ ու ուսումնսեր տղա էի, երբ ապրում էի միայն մորս հետ։ Հազիվ եմ մտաբերում, թե ինչպես եմ այբուբենը սովորել նրա ծնկների վրա։ Դեռ այսօր էլ առաջին դասագրքիս սև֊սև տառերը տեսնելիս հիշում եմ, թե որքան նրանց ձևերը, տարօրինակ, նորանշան էին երևում ինձ, սակայն ոչ մի զզվելի կամ դառն հիշատակ չեն թողել նրանք սրտիս մեջ։ Ընդհակառակն՝ ինձ թվում է, թե մի ծաղկաշատ շավղով էի գնում մինչև նույնիսկ կոկորդիլոսների հայտնի գիրքը, և այդ բոլոր ճանապարհը մայրիկս ինձ հեշտացնում էր իր հեզիկ ձայնով ու քաջալերիչ հորդորով։ Բայց Մեորդստոնների առջև կատարվող հանդիսավոր, խիստ դասերը հիշելիս՝ զգում եմ, որ դրանք իմ հոգեկան հանգստությունը վրդովող դառն֊դառն հարվածներ էին և ամենօրյա չարչարանք ու տառապանք։ Իմ գլուխը պտույտ էր գալիս այդ դասերից և հավատացած եմ, որ մայրիկս ինձնից պակաս չէր տանջվում նրանց պատճառով։ Օ՜հ, որքան հոգնեցուցիչ, տաղտկալի, տաժանելի և անիմաստ էին այդ անվերջ դասերը։

Կփորձեմ ցույց տալ, թե ինչպե՞ս էին լինում դրանք, և կհիշեմ մի առավոտ։

Նախաճաշից հետո ես իջնում եմ մեր երկրորդ դահլիճը, իմ գրքերը, տետրակն ու քարետախտակը հետս բերելով։ Մայրիկս արդեն սպսաում է ինձ սեղանի առջև, բայց ոչ ոք այնքան, որքան մր․ Մեորդստոնը, որ պատուհանի առջև բազկաթոռում նստած, իբր թե գիրք է կարդում, կամ թե միս Մեորդստոնը, որ մորս կողքին նստած է, երկաթե ուլունք անցկացնելով թելի վրա։ Այդ երկուսին տեսնելն արդեն մի բթացուցիչ ազդեցություն է անում իմ վրա, և ես սկսում եմ զգալ, որ անվերջ ջանքով սերտած բառերս մեկ֊մեկ փախչում են իմ գլխից և չգիտեմ ո՞ւր գնում։ Այսօր անգամ ես չեմ կարող ըմբռնել, թե ո՞ւր էին գնում։

Տալիս եմ մորս իմ ձեռքն ընկած առաջին գիրքը․ գուցե դա քերականություն է, գուցե պատմություն, գուցե աշխարհրագրություն։ Գիրքը մորս հանձնելիս մի վերջին հուսահատ հայացք եմ նետում գրքի բաց երեսի վրա և սկսում շտապով ասել օրվա դասս, որ դեռ թարմ է մտքիս մեջ․ բայց ահա սայթաքում եմ մի բառի վրա։ Մր․ Մեորդստոնն աչքերը բարձրացնում է։ Ես սայթաքում եմ մի ուրիշ բառի վրա։ Միս Մեորդստոնն է աչքերը բարձրացնում։ Ես կարմրում, այլայլվում եմ, փախցնում եմ հինգ֊վեց բառ և կանգ առնում շփոթված։ Մայրիկս հարկավ թույլ կտար ինձ նայել գրքին, եթե միայն համարձակվեր, բայց նա չի համարձակվում, և միայն ասում է հանդարտ․

― Ա՜խ, Դեվի, Դեվի։

― Այժմ, Կլարա, մի քիչ պետք է ամրությամբ վարվել այդ տղայի հետ, ― ասում է մր․ Մեորդստոնը։ ― Ինչացո՞ւ է այդ «Ա՜խ, Դեվի, Դեվի»֊ն․ դա երեխայություն է։ Երկուսից մեկը․ նա կամ գիտի իր դասը և կամ չգիտի։

― Նա չգիտի իր դասը, ― վճռում է միս Մեորդստոնը զարհուրելի եղանակով։

― Ինձ էլ թվում է, թե չգիտի, ― ասում է մայրս։

― Ուրեմն երկար խոսելն էլ ավելորդ է, Կլարա, ― վրա է բերում միս Մեորդստոնը։ Ետ տվեք նրան գիրքը։ Թող գնա դասը լավ սերտի։

― Ես էլ հենց այդ էի ուզում, սիրելի Ջեն, ― պատասխանում է մայրիկս։ ― Դե, գնա, Դեվի, էլի մի անգամ դասդ կրկնիր և այդքան ապուշ մի՛ լինիր։

Հնազանդվում եմ նրա հրամանի առաջին կետին, բայց երկրորդ կետն էլ կատարելը իմ ուժերից վեր է, քանի որ ես շատ ապուշ եմ։ Դասը նորից ասելիս ես սայթաքում եմ հենց սկզբում և ճիշտ այնտեղ, ուր առաջ ազատ սահել էի, և կանգ առնում մտածելու, բայց ոչ թե դասի մասին, այլ թե՝ քանի արշին շղարշ է գնվել միս Մեորդստոնի գլխանոցի համար, կամ թե ի՞նչ կարժենա մր․ Մեորդստոնի խալաթը, և կամ մի ուրիշ այս տեսակ ծիծաղելի բան, որի հետ ամենևին գործ չունեի և չէի կարող ունենալ։ Մր․ Մեորդստոնը մի անհամբեր շարժում է անում, որին վաղուց սպասում էի։ Նույն անում է և միս Մեորդստոնը։ Մայրիկս մի հլու հայացք է ձգում նրանց վրա, գոցում է գիրքս և մի կողմ դնում, իբրև մի ապառիկ, որ ես պետք է վճարեի մյուս դասերս ավարտելուց հետո։

Շատ չանցած այդ ապառիկները դիզվում են և ցած գլորված ձյունե գնդակի նման արագ աճում։ Եվ որքան գնդակն աճում է, այնքան էլ ապուշությունս ավելանում։ Դրությունս արդեն տագնապալի է․ ես զգում եմ, որ խրվել եմ անիմաստ բաների անդունդի մեջ, որից փրկվելու հնար չկա, և անձնատուր լինում ճակատագրիս։ Իրավ, անհույս են այդ հայացքները, որ մայրս և ես փոխանակում ենք շփոթվելով։ Սակայն մեր թշվառ դասերի ամենամեծ էֆեկտը տեղ է գտնում այն րոպեին, երբ մայրիկս (կարծելով թե ոչ ոք իրեն չի դիտում) շրթունքի մեղմ շարժումով փորձում է մի կերպ օգնել ինձ։ Իսկույն միս Մեորդստոնը, որ դարանամիտ լրտեսի պես սպասում էր միայն այդ րոպեին, սպառնական բամբ ձայնով ասում է․

― Կլա՛րա։

Մայրիկս ցնցվում է, շառագունում և թեթև ժպտում։ Մր․ Մեորդստոնը բազզկաթոռից վեր է կենում, դասաքիրքը գլխիս շպրտում և ուսերիցս բռնելով սենյակից դուրս վռնդում ինձ։

Դասերս հաջող էլ որ վերջանան, դարձայլ ինձ մի սոսկալի տանջանք է սպասում․ դա մր․ Մեորդստոնի հատուկ ինձ համար շարադրած թվաբանական ահեղ խնդիրն է, որ նա այսպես է առաջարկում ինձ․ «Ես գնում եմ պանրավաճառի խանութ և առնում հինգ հազար գլուխ Գլոչեստրի պանիր՝ ամեն մեկը չորս ու կես պենսով․ ուրեմն․․․»։ Միս Մեորդստոնը ներքուստ հրճվում է։ Ես մինչև ճաշը այդ պանիրների վրա քրտնում եմ առանց վճիռը գտնելու․ քարետախտակը սրբելուց մատներիս կաշին սևացել է․ վերջապես մի կտոր հաց են տալիս ինձ, որպեսզի պանիրներից վրեժ առնեմ, և ես մինչև երեկո պատժված եմ մնում։

Որքան կարող եմ այդ հեռավոր ժամանակը մտաբերել, թշվառ դասերիս ընթացքը գրեթե միշտ այդպես էր լինում։ Գործերս շատ լավ առաջ կգնային, եթե Մեորդստոնները ներկա չլինեին․ նրանք նույն թովչական ազդեցությունն էին անում իմ վրա, ինչ֊որ օձը թռչնիկի վրա։ Եթե դասս լավ գիտենայի, ես ուրիշ ոչինչ չէի վաստակում, բայց միայն ճաշին լինելու թույլատվություն․ միս Մեորդստոնը չէր տանում, որ ես պարապ եմ մնում, և եթե ես անզգուշություն ունենայի նրան անգործ երևալու, նա իսկույն եղբոր ուշադրությունն էր հրավիրում վրաս, ասելով․ «Սիրելի Կլարա, աշխատանքի պես լավ բան չկա․ մի զբաղմունք տվեք ձեր որդուն», ― և դարձայլ ինձ գործի էին դնում։ Ինձ հասակակից տղաների հետ խաղալու հնար ես համարյա չունեի․ Մեորդստոնների մռայլ փիլիսոփայությամբ, բոլոր մանուկները իժեր էին (չնայելով որ մի ժամանակ մի Մանուկ էր նստած Աշակերտած Խմբի մեջ), որոնք կարող էին վարակել իրար։

Մոտ վեց ամիս շարունակվող այդ վարմունքի հետևանքն այն եղավ, որ ես մի անշնորհք տխուր ու զայրացկոտ տղա դարձա։ Դրա պատճառը մասամբ սիրտս ճնշող այն հանգամանքն էր, որ աշխատում էին օրստօրե հեռացնել ինձ իմ մորից։ Հավաստի եմ, որ ես վերջապես մի կոպիտ, բիրտ անասուն կդառնայի, եթե մի բան արգելք չլիներ։

Այդ բանը հետևյալն էր։ Հայրս թողել էր գրքերի մի փոքրիկ հավաքածու վերի հարկի սենյակում, որ կից էր իմ ննջարանին և ուր ոչ ոք ոտք չէր դնում, ինձնից բացի։ Այդ օրհնած փոքրիկ սենյակից կարգով գալիս էին ենկերություն անելու ինձ Րոդրիկ Րենդոմը, Պերեգրին Պիկը, Հումֆրի Կլինկերը, Տոմ Ջոնսը, Ուեկֆիլդի երեցը, Դոն Քիշոտը, Ժիլ Բլան և Ռոբինզոն Կրուզոն։ Այս փառավոր խումբը արթուն էր պահում երևակայությունս և ապագայի հույսեր վառում սրտիս մեջ։ Դրանք և Արաբական Գիշերները, կախարդական հեքիաթների հետ միասին ոչ մի վնաս չէին տալիս ինձ, որովհետև եթե նրանց մեջ մի վնասակար բան էլ լիներ, դա չէր դիպչում ինձ․ ես այդ բանը չէի հասկանում։ Զարմանում եմ այժմ, թե որտեղի՞ց այդքան գրքեր կարդալու ժամանակ էի գտնում տաժանելի պարապմունքներիս միջոցին։ Իմ կրած վշտերիս մեջ դրանք մի֊մի սփոփամք էին ինձ համար։ Վեպերի բոլոր լավ անձերը նույնանում էին մտքիս մեջ ինձ սիրելի մարդկանց հետ, իսկ չարերը մր․ և միս Մեորդստոնների հետ։ Ամբողջ ութ օր ես ինքս ինձ Տոմ Ջոնս էի երևակայում (մի մանկական, անմեղ Տոմ Ջոնս). մի ամիս էլ շարունակ՝ Րոդրիկ Րենդոմ։ Շատ հափշտակված էի մանավանդ՝ չեմ հիշում որ ճամբորդության արկածների հատորով, որ գտել էի գրադարանում․ սակայն միտքս է, որ ես կոշկի մի կաղապարով սպառազինված՝ ամբողջ օրեր պտույտ էի գալիս մեր տան շուրջը, կարծելով թե վայրենիներ պիտի հարձակվեն նրա վրա․ ես ինքս ինձ երևակայում էի մի անգլիական նավատորմի քաջ նավապետ, որ վճռել է իր կյանքը թանկ ծախել, թշնամիների դեմ կռվելով։ Փույթ չէ, որ լատիներեն դասագրքով հարված էին տալիս նավապետի գլխին․ դրանից հետո նա մի մազի չափ չէր կորցնում իր պատիվը․ մնում էր միշտ նավապետ և հերոս՝ ամեն քերականներին և ամեն մեռած ու կենդանի լեզուներին հակառակ։

Այդ էր միակ ու մշտական սփոփանքս։ Դրա մասին մտածելիս ես միշտ պատկերացնում եմ աչքիս առջև մի գեղեցիկ ամառային երեկո, գեղջուկ մանուկները հանգստարանի բակում խաղում են, իսկ ես գիրք եմ կարդում անկողնուս վրա։ Շրջակայքի յուրաքանչյուր մարագը, եկեղեցու ամեն մի քարը և հանգստարանի յուրաքանչյուր անկյունը գրքերիս հետ մի կապ ուներ իմ մտքի մեջ և ներկայացնում էր այդ գրքերում հիշված մի որևէ անվանի տեղ։ Ահա Տոմ Պայպսը մագլցելով եկեղեցու աշտարակի վրա է բարձրանում․ ահա Ստրապը, պայուսակը շալակին, մեր ուռենու ցանկապատի մոտ հանգստանում է, և ես հաստատ համոզված եմ, որ կոմմոդոս (նավերի հրամանատար) Տրունիոնը մեր գյուղական պանդոկումն է խորհուրդ տեսնում Պիկլի հետ։

Այժմ ընթերցողին լավ հայտնի է, ինչպես և ինձ, թե ինչ էի ես մանկությանս այն շրջանում, որ նկարագրում եմ այս րոպեիս։

Մի առավոտ ես գրքերս առած մեր դահլիճը մտնելիս, տեսա, որ մայրս շատ վարանած է, միս Մեորդստոնը՝ հաստատ տրամադրված, իսկ մր․ Մեորդստոնը զբաղված էր ճկուն գավազանի ծայրին մի ինչ֊որ բան կապելով։ Երբ ներս մտա, նա գավազանը երկու անգամ շաչեցնելով, օդում ճոճեց։

― Այո՛, Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Չեմ կասկածում, սիրելի Ջեն, որ ձեր ասածը ճշմարիտ է, ― վրա բերեց մայրս թոթովելով։ ― Բայց․․․ մի՞թե այդ ծեծն օգտակար էր Էդուարդի համար։

― Իսկ դու, Կլարա, կարծում ես թե վնասակա՞ր էր, ― հարցրեց խստությամբ մր․ Մեորդստոնը։

― Այդ է խնդիրը, ― կնքեց միս Մեորդստոնը վճռաբար։

Իսկ մայրս հեզությամբ պատասխանեց․

― Հարկավ այդպես է, սիրելի Ջեն։

Եվ ոչ մի ուրիշ խոսք չասաց։

Գուշակեցի, որ այդ խոսակցության առարկան ես եմ և նայեցի մր․ Մեորդստոնի աչքերին, որոնք շեշտակի ուղղված էին իմ վրա։

― Դե, Դավիթ, ― ասաց նա և նրա աչքերը չարաչար պսպղացին, ― այսօր պիտի զգույշ լինես։

Նա կրկին փորձեց և շաչեցրեց իր գավազանը, այս անելուց հետո գոհ սրտով մի կողմ դրեց և իր գիրքը վերցրեց։

Դա մի լավ միջոց էր հենց սկզբից արթնացնելու իմ միտքը։ Զգում էի, որ դասիս բառերը ոչ թե հատ֊հատ և կամ տող֊տող, այլ ամբողջ էջերով են փախուստ տալիս իմ գլխից․ ես փորձում էի բռնել նրանց, բայց նրանք, եթե կարելի է այսպես ասել, կարծես թե չմուշկներ հագած սլանում էին, և այնպես արագ, որ քամին էլ հետևներից չէր հասնի։

Սկիզբը վատ էր, շարունակությունը՝ ավելի վատ։ Այդ օրը ես ներս էի մտել հաստատ հույսով, որ գովասանք կստանամ, որովհետև լավ էի սերտել դասերս․ սակայն հաշիվներս բոլորովին սխալ դուրս եկան։ Անվճար պարտքերիս գումարը գիրք գրքի հետևից ստվարանում էր, և միս Մեորդստոնը անքթիթ աչքերով դիտում էր շարքունակ մեզ։ Եվ երբ վերջապես հինգ հազար պանիրներին հասանք, (որոնք այս անգամ, ինչպես հիշում եմ, պատիժով էր փոխարինվել), մայրիկս թունդ լաց եղավ։

― Կլարա, ― ասաց միս Մեորդստոնը ազդարար ձայնով։

― Ես փոքր֊ինչ տկար եմ, սիրելի Ջեն, ― ասաց մայրս։

Մր․ Մեորդստոնը հանդիսավոր ակնարկ արեց քրոջը, ապա գավազանը վերցնելով վեր կացավ աթոռից և ասաց․

― Իրավ որ, Ջեն, դժվար է Կլարայից պահանջել, որ նա հաստատությամբ դիմանա այն տանջանքին ու ցավին, որ այսօր հասցրեց նրան Դավիթը։ Դրա համար պետք կլիներ ստոիկյան պնդություն ունենալ։ Կլարան անշուշտ շատ է ուղղվել և ամրացել․ բայց դեռ չի կարելի շատ բան պահանջել նրանից։ Դավիթ, եկ միասին վերև գնանք։

Մինչ նա ինձ դեպի դուռն էր քաշում, մայրիկս մեր վրա սլացավ։ Միս Մեորդստոնը բռնեց նրան և գոչեց․

― Կլարա, խելքդ թռցրե՞լ ես։

Մայրս փակեց ականջներն ու դառնապես լաց եղավ։

Մր․ Մեորդստոնը ծանր ու հանդարտ քայլերով վերև բարձրացավ ինձ հետ միասին։ Հավաստի եմ, որ գործադիր իշխանության այդ հանդիսավոր վերելքը մի հրճվանք էր պատճառում նրան։ Երբ վերև հասանք, նա հանկարծ գլուխս բռնեց և իր թևի տակ սեղմեց։

― Մր․ Մեորդստոն, սըր, ― գոչեցի ես։ ― Թողեք ինձ, աղաչում եմ, մի ծեծեք ինձ։ Ես դասերս լավ եմ սերտում, բայց չեմ կարող պատասխանել ձեր և միս Մերդստոնի առջև։ Չեմ կարող։

― Չե՞ս կարող, իրա՞վ, Դավիթ։ Ահա իսկույն կտեսնենք։

Կարծես թե նա մամլիչով էր ճնշում գլուխս, բայց ես ուժգին ցնցում անելով նրա ճանկերից դուրս պրծա և պաղատեցի, որ չլլկի ինձ։ Սակայն մի վայրկյան միայն տևեց այդ․ հետևյալ վայրկյանին մր․ Մեորդստոնը սաստիկ կերպով զարկեց ինձ․ ես էլ իսկույն նրա ձեռքը բռնեցի, որով ուզում էր բերանս փակել, և ամբողջ ուժով կծեցի։ Դեռ այսօր էլ, երբ հիշում եմ այդ դեպքը, ատամներս կրճտում են։

Այնուհետև մր․ Մեորդստոնը իր հարվածներն այնպես արագացրեց, որ կարծես ուզում էր սպանել ինձ։ Չնայած մեր հանած աղմուկին, ես լսում էի սանդուղքի կողմից ոտքի ձայներ և կանացի ճիչ․ դա մորս ու Պեգգոտիի աղիողորմ լացն ու կոծն էր։ Վերջապես մր․ Մեորդստոնը հեռացավ և դուրս գնալիս դուռը փակեց․ ես հատակի վրա մնացի, իսպառ ջարդված, բորբոքված և իմ թշվառ դրությունից զայրացած ու կատաղած։

Հիշում եմ, թե ինչ անբնական լռություն էր տիրում ամբողջ տանը, երբ ես փոքր֊ինչ ուշքի եկա։ Հենց որ բարկությունս սկսեց իջնել և ցավիս մորմոքը մեղմանալ, ես մտածեցի, թե ինձնից ավելի մեղապարտ էակ աշխարհիս երեսին չկա։

Որոշ ժամանակ հատակի վրա ընկած ականջ էի դնում, բայց ոչ մի շշուկ չէր հասնում ինձ։ Հազիվ սողալով, պատկերս տեսա հայելու մեջ․ ուռած, կարմրած, այլանդակված, ահռելի էր երես։ Ես ինքս ինձնից սարսափեցի։ Սպիներով ծածկված անդամներս այն աստիճան կսկծում ու ցավում էին, որ ամենաթեթև շարժումից անգամ սկսում էի լալ, սակայն այս բոլորը ոչինչ էր հանցավոր լինելուս դառնության առջև։ Կարող եմ ասել, որ եթե ես իրոք մի ահագին ոճիր էլ գործած լինեի, հանցավորությանս զգացումն ավելի սաստիկ չէր լինի։

Արդեն սկսել էր մթնել, և ես պատուհանը փակեցի (երկար ժամանակ պառկած էի գլուխս շեմքին դեմ տված, մեկ լալով, մեկ նիրհելով և մեկ ականջ դնելով)․ այդ միջոցին դռան բանալին ճռնչաց և միս Մեորդստոնը ներս մտավ, մի բաժակ կաթ, փոքր֊ինչ միս և մի կտոր հաց բերելով։ Առանց մի բառ ասելու, այդ բոլորը սեղանի վրա դրեց, օրինակելի համառությամբ վրաս նայեց և դուրս գնաց․ գնալիս դուռը նորից փակեց։

Արդեն վաղուց գիշեր էր, իսկ ես պատուհանի առջև մենակ նստած էի, մտածելով ― մի՞թե այլևս ոչ ոք չի գա։ Ամենայն հույս կորցնելուց հետո, շորերս հանեցի և անկողին մտա, և անկողնում հարցնում էի ինձ ահ ու դողով, թե ի՞նչ կլինի իմ վիճակը։ Արդյոք իրա՞վ ես քրեական հանցավոր եմ։ Արդյոք չե՞ն բանտարկի ինձ։ Կամ թե արդյոք կախելու վտանգ չի՞ սպառնում ինձ։

Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպե՞ս հետևյալ առավոտյան զվարթ սրտով զարթնեցի և հետո հանկարծ նոր աղետը հիշելով, վհատ տագնապ զգացի։ Դեռ անկողնուց չէի ելել, երբ միս Մեորդստոնը ներս մտավ կարճ խոսքերով ինձ հայտնելու, թե կարող եմ կես ժամ զբոսնել պարտեզում․ ոչ ավելի, և նույն րոպեին դուրս գնաց, դուռը բաց թողնելով, որպեսզի ես օգուտ քաղեմ այդ շնորհից։

Այդպես էլ արեցի և ամեն առավոտ անում էի բանտարկությանս միջոցին, որ ճիշտ հինգ օր տևեց։ Եթե կարենայի մենակ տեսնել մայրիկիս, ես չոքելով կմոտենայի նրան և լալով ներողություն կխնդրեի․ սակայն այդ միջոցին միս Մեորդստոնից բացի, ես ուրիշ մարդ չէի տեսնում։ Ինձ թույլ էր տրված դահլիճ իջնել միայն իրիկվա աղոթքի ժամին, երբ տան բոլոր անդամները միասին էին հավաքվում․ այդ ժամին միս Մերոդստոնը վերև գալով ինձ դահլիճ էր իջեցնում և դռան մոտ կանգնեցնում, հենց իմանաս ես մի ավազակ լինեի, հետո հանդիսավոր կերպով հետ տանում իմ բանտը՝ առաջ քան աղոթողներից գեթ մեկը տեղից շարժվեր։ Այդ միջոցներին նկատում էի, որ մայրս շատ հեռու էր կանգնում և այնպիսի դիրքով, որ ես չէի կարողանում նրա երեսը տեսնել․ իսկ մր․ Մեորդստոնի ձեռքը մի մեծ կտավե թաշկինակով փաթաթված էր։

Անկարելի էր բացատրել, թե ինչպես երկար տևեցին այդ հինգ օրերը։ Դրանք իմ հիշողության մեջ ամբողջ տարիների տեղ են գրավում։ Ես ականջ էի դնում ամեն բանի, ինչ֊որ կատարվում էր մեր տանը․ զանգակների հնչյուններին, դռների շռնդոցին, խոսակցության շշուկին, սանդուղքից հասնող քայլերի ձայնին, ականջ էի դնում դրսից լսվող քրքջին, ուրախ սուլոցին կամ երգին, և դրանց զվարթ թնդյունից ավելի սրտամաշ էր դառնում տրամադրությունը իմ արգելարանում․ հետևում էի ժամերի անորոշ ընթացքին, մանավանդ գիշերները, երբ հանկարծ քնից սթափվելով կարծում էի, թե արդեն առավոտ է, այնինչ մերոնք դեռ չէին պառկել, և իմ առջև դեռ մի երկար ու տագնապալի երազներով լի գիշեր կար։ Բայց ահա լուսնաում էր, կեսօր էր գալիս, երեկո․ տղաները վազվզում էին հանգաստարանի մարգի վրա, իսկ ես պատուհանիս հետևից թաքուն դիտում էի նրանց, վախենալով, որ նրանք բանտում նստելս չիմանան։ Տարօրինակ էր թվում ինձ, որ ես այլևս իմ սեփական ձայնը չեմ լսում։ Միայն ճաշի ու ընթրիքի հետ գալիս էր ուրախության պես մի թռուցիկ բան, բայց դրանց հետ էլ իսկույն անցնում։ Մի երեկո մի զովարար անձրև եկավ և հետզհետե ստվերով պատեց եկեղեցին, իմ սիրտը և սրտիս ամեն տագնապներն ու խայթերը։ Այդ բոլորը դեռ այն աստիճան վառ ու թարմ է մտքիս մեջ, որ կարծես, ոչ թե հինգ օր, այլ մի ամբողջ տարիներ տևած լիներ։

Կալանավորությանս վերջին գիշերը ես արթնացա, հանկարծ անունս լսելով, որ մեկը շշնջում էր։ Վար ցատկեցի անկողնուց և մթության մեջ, բազկատարած ասացի․

― Այդ դո՞ւ ես, սիրելի Պեգգոտի։

― Ես եմ, ես, հոգյակ Դեվի, ― պատասխանեց նա։ ― Բայց տես, մկնիկի պես զգույշ եղիր, թե չէ կատուն կլսի։

Իմացա, ով է այդ կատուն․ միս Մեորդստոնի սենյակը իմին կից էր։

― Ինչպե՞ս է մայրիկս, Պեգգոտի․ շա՞տ է բարկացած իմ վրա։

Պեգգոտին լաց էր լինում դռան ծակի մյուս կողմում, ինչպես և ես այս կողմում։ Վերջապես նա պատասխանեց․

― Չէ՛, չէ՛, այնքան էլ չէ։

― Ի՞նչ են ուզում անել ինձ հետ, Պեգգոտի ջան։ Չգիտե՞ս։

― Ուսումնարան․․․ Լոնդոնի մոտերը, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

Ես ստիպեցի նրան, որ իր խոսքերը կրկնի, որովհետև շտապելուց մոռացել էի բերանիս տեղ ականջս դնել դռան ծակին, ուստի և նրա պատասխանը փոխանակ լսելիքիս հասնելու, միայն կոկորդս էր խտղել։

― Ե՞րբ, Պեգգոտի։

― Վաղը։

― Դրա՞ համար էր, որ այսօր միս Մեորդստոնը բոլոր շորերս պահարանից հանեց։

― Այո, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Կապոց։

― Իսկ մայրիկիս չե՞մ տեսնի։

― Այո՛, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Առավոտյան։

Հետո նա բերանը ավելի պինդ հպեց փականքի ծակին և շտապ֊շտապ արտասանեց մի քանի խոսք այնպիսի հուզմունքով ու եռանդով, ինչպես երբեք աշխրհումս որևէ բառ չէր հաղորդվել փականքի ծակով, և նրա ամեն մի բառն ընդհատվում էր փղձուկից։

― Սիրելի Դեվի, հոգյակ իմ․․․ Եթե վերջին օրերս․․․ ես քեզ այնպես չեմ գգվել, ինչպես որ միշտ գգվել եմ․․․ չկարծես թե իմ սերը դեպի քեզ պակասել է․․․ Օ՜հ, աչքիս լույս, ես առաջվանից ավելի եմ սիրում քեզ․․․ բայց ես քո օգտի համար էի այնպես վարվում․․․ մեկ էլ ուրիշի․․․ Դեվի, ոսկի տղաս․․․ լսո՞ւմ ես ինձ։ Կարողանո՞ւմ ես լսել։

― Այո՛, այո՛․․․ Պեգգոտի, ― ասացի ես հեկեկալով։

― Գառնուկ իմ, ― շարունակեց Պեգգոտին ամենաջերմ կարեկցությամբ, ― ահա թե խնդիրս ինչ է․ երբեք չմոռանաս ինձ․․․ ես էլ քեզ չեմ մոռանա երբեք․․․ միշտ էլ մայրիկիդ լավ կնայեմ, Դեվի․․․ ինչպես որ քեզ եմ նայել։ Ես ոչ մի ժամանակ չեմ բաժանվի նրանից։ Կգա մի օր․․․ երբ նա գուցե սրտանց կուզենա․․․ իր խեղճ գլուխը․․․ հիմար, համառ Պեգգոտիի գրկի վրա դնել․․․ Եվ նամակներ կգրեմ քեզ, հոգյակ իմ․․․ չնայելով որ անուս եմ․․․ և ․․․ և․․․

Եվ Պեգգոտին սկսեց փականքի ծակը համբուրել, որովհետև ինձ համբուրել չէր կարող։

― Շնորհակալ եմ քեզնից, իմ սիրելի Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Օ՜հ, շատ շնորհակալ եմ, շա՜տ, շա՜տ։ Բայց մի խնդիր ունեմ, կկատարե՞ս։ Խոսք կտա՞ս գրել մր․ Պեգգոտիին, և փոքրիկ Էմլիին, և միստրիս Գըմիջին, և Հեմին, որ ես այնպես վատ տղա չեմ, ինչպես որ գուցե նրանք կարծում են։ Գրիր նրանց, որ ես ամենքին ուղարկում եմ իմ սերը, մանավանդ փոքրիկ Էմլիին։ Խոսք կտա՞ս, անգին Պեգգոտի։

Բարեսիրտ կինը խոսք տվեց, և մենք երկուսս ջերմ գորովով համբուրեցինք փականքի ծակը, և ես այդ ծակը մինջև անգամ շփեցի, կարծե թե նա Պեգգոտիի ազնիվ երեսը լիներ և հետո բաժանվեցինք։ Այդ գիշերվանից սկսած մի այնպիսի զգացում դեպի Պեգգոտին արմատ բռնեց սրտիս մեջ, որ դժվար է պարզ բացատրել։ Նա մայրիկիս չփոխարինեց, ոչ ոք էլ աշխարհիս երեսին այդ չէր անի․ սակայն սրտիս մեջ դատարկ անկյունը լցրեց, և ես մի այնպիսի հակում զգացի դեպի նա, որի նմանը դեռ ոչ մի էակի համար չէի զգացել։ Դա մի ծիծաղելի կիրք էր, այո՛․ բայց եթե հանկարծ Պեգգոտին մեռներ, ես չգիտեմ ի՞նչ կանեի և ի՞նչ դեր կկատարեի այդ դիպվածում, որ ինձ համար մի իսկական ողբերգություն կլիներ։

Առավոտյան միս Մեորդստոնն առաջվա պես եկավ ինձ մոտ և ասաց, թե ես դպրոց պիտի ուղարկվեմ, ― մի վճիռ, որ ինձ համար իր կարծածի չափ նոր բան չէր։ Հայտնեց նմանապես, որ ես իսկույն շորերս հագնեմ և վայր իջնեմ նախաճաշիկ ընդունելու։ Այնտեղ տեսա մայրիկիս, որի դեմքը բոլորովին սփրթնել էր և աչքերն արտասուքից կարմրել էին․ ես նրա գիրկն ընկաա և վշտագին սրտիս խորքից ներողություն խնդրեցի։

― Օ՜հ, Դեվի, ― ասաց նա։ ― Ինչպե՞ս դու սիրտ արիր վշտացնելու այն մարդուն, որին ես սիրում եմ։ Աշխատիր ուղղվել, սիրելիս․ աղոթք արա, որ ուղղվես։ Ես ներում եմ քեզ, Դեվի, բայց շատ ցավում եմ, որ դու այդպիսի վատ կրքեր ունես։

Նրան համոզել էին, որ ես չարասիրտ տղա եմ, և նա ավելի այս բանից էր վշտացած, քան իմ մեկնելուց։ Այս հանգամանքը մի անտանելի ցավ ազդեց ինձ։ Ես փորձեցի վերջին նախաճաշիս համն առնել, բայց արտասուքի շիթերը հացի վրա ընկան և թեյիս մեջ կաթեցին։ Նկատեցի, որ մայրիկիս աչքերը մեկ իմ վրա, մեկ արթուն միս Մեորդստոնի վրա է ուղղում, հետո ներքև և կամ մի կողմ մտիկ անում։

― Դուրս տարեք մաստր Կոպպերֆիլդի անդուկը, ― ասաց միս Մեորդստոնը, երբ կառքի դղրդյուն լսվեց դռան մոտ։

Ես կարծում էի, թե Պեգգոտին կգա, բայց եկողը նա չէր, ոչ էլ մր․ Մեորդստոնը։ Իմ նախածանոթ կառապանն էր կանգնած դռան առջև։

― Կլարա, ― ասաց միս Մեորդստոնն ազդու ձայնով։

― Իսկույն, սիրելի Ջեն, ― պատասխանեց մայրիկս։ ― Բարով գնաս, Դեվի։ Գնալը քեզ օգուտ է։ Բարի ճանապարհ, որդյակ իմ։ Արձակուրդին տուն կգաս, և ես վստահ եմ, որ լավ տղա դարձած կտեսնեմ քեզ։

― Կլարա՜, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։

― Իսկույն, իսկույն, սիրելի Ջեն, ― կրկնեց մայրիկս, որ բռնել էր ինձ իր գրկում։ ― Ամբողջ սրտով ներում եմ քեզ, հոգյակ իմ։ Աստծու օրհնությունը քեզ ընկեր։

― Կլարա՜, ― երրորդեց միս Մեորդստոնը։

Միս Մեորդստոնը բարի եղավ մինչև կառքն առաջնորդելու ինձ և ասելու․

― Ես հուսով եմ, որ դու կուղղվես, եթե ոչ՝ բանդ վատ կվերջանա։

Այնուհետև ես կառք նստեցի և ծույլ ձին ճանապարհ ընկավ։


Ե․ գլուխ

Հեռացված եմ մայրական տնից


Արդեն մի կես մղոն անցել էինք և թաշկինակս բոլորովին արտասուքով թրջվել էր, երբ հանկարծ կառապանը կանգ առավ։

Կամեցա տեսնել, թե ինչ կա, և հիացմամբ տեսա Պեգգոտիին, որ մացառի հետևից դուրս թռչելով, ցատկեց մեր կառքի մեջ։ Նա երկու թևով գրկեց ինձ և այնպես սեղմեց իր կրծքին, որ քիթս բոլորովին տրորեց․ սակայն ես ցավը միայն հետո զգացի։ Պեգգոտին ոչ մի բառ չասաց։ Նա իր ձեռքը մինչև արմունկը գրպանը մխեց, մի քանի հատ՝ կարկանդակով լի թղթե ծրար դուրս հանեց և իմ գրպանը խոթեց․ մի քսակ էլ տվեց ինձ, և այս բոլորն առանց մի խոսք ասելու։ Երկրորդ և վերջին անգամ ինձ իր գրկում սեղմելուց հետո՝ արագ֊արագ իջավ կառքից, դեպի տուն վազեց, և համոզված եմ, որ շուտ վազելուց զգեստի կոճակներից և ոչ մեկը տուն չհասցրեց։ Ես վերցրի մեկը և երկար ժամանակ պահում էի, իբրև հիշատակ։

Կառապանը շուռ գալով վրաս նայեց՝ ասես թե հարցնելու՝ արդյոք փախչող կինը ետ կգա՞։ Ես գլուխս թոթվեցի և ասացի, թե չեմ կարծում։

― Ուրեմն առաջ, ― ասաց նա դանդաղաշարժ ձիուն, որը առաջ շարժվեց։

Աչքերիս ամբողջ արտասուքը քամելուց հետո սկսեցի մտածել, որ երկար լալուց օգուտ չկա, մանավանդ որ ոչ Րոդրիկ Րենդոմը, ոչ էլ Բրիտանական նավատորմի նավապետը, որքան հիշում էի, ամենադժվար պարագաներում անգամ լաց չէին լինում։ Կառապանն իմ հասատատ տրամադրությունը նկատեց և առաջարկեց ինձ ձիու գավակին փռել թաշկինակս, որ ցամաքի։ Շնորհակալ եղա և հոժարություն հայտնեցի։ Ձիու մեջքի վրա թաշկինակս շատ փոքր թվաց ինձ։

Այժմ ազատ էի հետազոտելու քսակը։ Դա շինված էր ամուր կաշվից, ճարմանդով էր, և մեջը երեք փայլուն շիլինգներ կային, որոնք անշուշտ սրբված էին կավճով, որպեսզի ավելի դուր գան ինձ։ Սակայն քսակի բովանդակության ամենալավ գանձերը երկու հատ կես կրոններն էին, միասին փաթաթված մի թղթի մեջ, որի վրա մորս ձեռքով գրված էր․ «Դեվիին։ Սիրուս հետ»։ Ես այն աստիճան հուզվեցի, որ խնդրեցի կառապանին ետ տալ ինձ թաշկինակս, բայց նա ասաց, որ ավելի լավ կլինի, եթե առանց թաշկինակի կառավարվեմ։ Ես էլ տեսա, որ լավ կլինի, և արտասուքս թևով սրբեցի։ Լացս այսպես վերջացավ։

Եվ լավ եղավ, որ վերջացավ, որովհետև հուզմունքս այնքան մեծ էր, որ ամեն րոպե պատրաստ էի հեկեկալ։ Այնինչ մեր ձին կամաց առաջ էր շարժվում։ Մի քանի մղոն անցնելուց հետո ես հարցրի կառապանին, թե արդյոք մինչև ճանապարհի ծայրը կտանի՞ ինձ։

― Ո՞ր ծայրը, ― հարցրեց նա։

― Այն ծայրը, ― ասացի ես։

― Ո՞րն է այն ծայրը։

― Լոնդոնը։

― Չե՞ս տեսնում, որ այս ձին, ― ասաց կառապանը, երասանակը շարժելով, ցույց տալու համար, թե որ ձիու մասին է իր խոսքը, ― խոզի նման կես ճանապարհին կսատկի, եթե մինչև այդ ծայրը քշելու լինեմ։

― Ուրեմն միայն մինչ Յարմաո՞ւթ, կտանեք ինձ, ― հարցրի ես։

― Կարելի է, ասաց կառապանը։ ― Այնտեղ ես ձեզ դիլիժանսին կհանձնեմ, իսկ դիլիժանսը կհասցնի ուր որ պետք է։

Կառապանը, որի անունը մր․ Բարկիս էր, մի դանդաղկոտ տղամարդ էր, ինչպես արդեն նկատել եմ, և սակավախոս։ Մեր խոսակցությունն անտարակույս հոգնեցրեց նրան։ Իբրև ուշադրության նշան՝ ես մի կարկանդակ շնորհեցի նրան, որ նա փղի պես միանգամից կուլ տվեց՝ առանց որևէ շարժում ցույց տալու իր հաստ ու գեր դեմքի վրա, ինչպես որ փիղն էլ չէր ցույց տա։

― Այս նա՞ է թխել, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը, առաջվա պես գլուխը կախելով և ձեռքերը ծնկներին դեմ անելով։

― Ուզում եք ասել Պեգգոտի՞ն, սըր։

― Ա՜հ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ― նրա մասին է խոսքս։

― Այո՛, նա է մեր կարկանդակները պատրաստում և բոլոր կերակուրները եփում։

― Իրա՞վ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Նա շուրթերն այնպես ամփոփեց, որ կասեիր, թե սուլել է ուզում, բայց չսուլեց․ այլ սկսեց ձիու ականջները դիտել, որոնց վրա երևի թե մի նոր բան էր նկատել, և երկար նայելուց հետո՝ վերջապես ասաց․

― Իսկ ուրի՞շ բան։

― Էլ ի՞նչ բան, հարցրի ես, կարծելով, թե մր․ Բարկիսը մի ուտելու բան է ուզում։

― Ջահել֊ջհուլ բարեկամներ, սիրեկաններ չունի՞, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը։

― Պեգգոտի՞ն։

― Այո՛, նա։

― Օ՜հ, ո՛չ։ Նա այդպիսի բաներ չունի։

― Չունի, հա՞։

Եվ նորից շուրթերը սուլելու համար ուռցրեց, բայց չսուլեց, և առաջվա պես անշարժ մնաց, ձիու ականջներին մտիկ տալով։

― Ասում եք, թե ամեն տեսակ կարկանակներ շինել գիտի, ― ասաց մր․ Բարկիսը մի երկար լռությունից հետո։ ― Գաթաներ էլ շինել գիտի՞։

― Լավ գիտի, ― պատասխանեցի ես։

― Լա՜վ։ Գիտեք, ես ձեզ ի՞նչ կասեմ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։ Գուցե դուք նրան մի նամակ գրելու լինեք, չմոռանաք ավելացնել, թե Բարկիսը նրան ուզում է։ Չե՞ք մոռանա։

― Թե Բարկիսը նրան ուզում է, ― կրկնեցի ես միամիտ սրտով։ ― Ավելի ոչի՞նչ։

― Այդ է, է՛լի, ― ասաց նա։ ― Բարկիսը նրան ուզում է, պրծավ գնաց։

― Բայց չէ՞ որ դուք ինքներդ վաղը Բլենդրոտին կվերադառնաք, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես (և ձայնս դողաց, որովհետև ես այնտեղից հեռու պիտի մնայի)։ Լավ չէ՞ր լինի, որ ձեր միտքն անձամբ նրան հայտնեիք։

Բայց որովհետև մր․ Բարկիսը գլուխը թոթվելով առաջարկս մերժեց և հաստատ կրկնեց, թե «Բարկիսն ուզում է, այս է խնդիրը» ― ես էլ հանձն առա նրա պատվերը կատարել։ Ես հենց այդ նույն իրիկունը, մինչ սպասում էի Յարմաութում դիլիժանսի մեկնելուն, գրիչ, թուղթ և թանաք ճարելով, հետևյալ նամակը գրեցի Պեգգոտիին․

«Թանկագին Պեգգոտի, ես հաջողությամբ հասա Յարմաութ։ Բարկիսն ուզում է»։

Մր․ Բարկիսն իմ խոստումը ստանալուց հետո՝ բոլորովին լռեց, իսկ ես վերջին անցքերից թուլացած ու նվաղած՝ գլուխս մի պարկի դեմ տվի ու մինչև Յարմաուտ հասնելս մեռածի պես քնեցի։ Երբ իջևանի բակից այդ քաղաքին նայեցի, այնքան օտար թվաց, որ ես մր․ Պեգգոտիի գերդաստանից մի մարդ տեսնելու հույսս իսկույն կտրեցի, թեև շատ կցանկանայի գոնե փոքրիկ Էմլիին տեսնել։

Դիլիժանսն արդեն բակում կանգնած էր՝ փայլուն ու մաքուր, բայց չլծված, և ոչ մի նշան ցույց չէր տալիս, թե երբևէ դեպի Լոնդոն կմեկնի։ Ես ահով մտածում էի, թե ի՞նչ կլինի իմ սնդուկը, որ մր․ Բարկիսը կառքից հանելով բակի մեջտեղն էր դրել, և վերջապես ի՞նչ կլինեմ ես ինքս։ Մր․ Բարկինսն իր կառքի քեղիները դարձրել էր և արդեն պատրաստվում էր ետ գնալ։ Այդ վայրկյանին մի կին դուրս նայեց պատուհանից՝ որի մեջ ապուխտներ ու մորթած հավեր էին կախված, և հարցրեց․

― Դա՞ է Բլենդրոտընից եկած փոքրիկ Ջենտլմենը։

― Սյո՛, տիկին, ― ասացի ես։

― Ձեր անունն ի՞նչ է։

― Կոպպերֆիլդ, տիկին։

― Ուրեմն դուք չեք, ― ասաց տիկինը։ ― Այդպիսի անունով մարդու համար ոչ մի ճաշ չի պատվիրված այստեղ։

― Իսկ Մեորդստոնի՞ համար, ― հարցրի ես։

― Մեորդոստոնի համար պատվիրված է։

― Մեորդստոնը ես եմ, տիկին։

― Եթե դուք եք մաստր Մեորդստոնը, ― ասաց տիկինը, ― հապա ինչո՞ւ ուրիշ անուն եք տալիս ձեզ։

Բացատրեցի բանի էությունը․ տիկինը հնչակը քաշեց ու գոչեց․ ― Ուիլիամ, ցույց տուր պարոնին ճաշարանը։ ― Մի սպասավոր այս հրամանը լսելուն պես խոհանոցից դուրս վազեց և բավական զարմացավ, որ միայն ինձ պիտի ցույց տա ճաշարանը։

Դա մի երկար ու լայն սենյակ էր, ահագին քարտեզներով զարդարված։ Ես շփոթվեցի, և կարծում եմ, որ եթե այդ քարտեզներն իսկապես օտար երկրներ լինեին և ես նրանց մեջ ընկած լինեի, ես ինքս ինձ ավելի միայնակ ու մորոված չէի զգա։ Գլխարկս ձեռքիս բռնած հազիվ համարձակվեցի դռանը ամենից մոտ գտնվող աթոռի եզրին նստել, և երբ սպասավորը հատուկ ինձ համար սփռոց փռեց և աղամանը սեղանին դրեց, հավատացած եմ, որ ես համեստությունից բոլորովին կարմրեցի։

Նա ինձ համար մի քանի տեսակ կերակուր ու փոքր֊ինչ կանաչեղեն բերեց և պնակների խուփն այնպիսի շռինդով բաց արեց, որ ես ակամա կարծեցի, թե վրաս բարկացած կլինի։ Բայց սիրտս անչափ թեթևացավ, երբ նա սեղանին մի աթոռ մոտեցնելով, քաղցրությամբ ասաց ինձ․

― Այժմ համեցեք, հսկա պարոն։


Շնորհակալություն հայտնեցի և նստեցի սեղանի առջև, սակայն դժվար էր ինձ փոքր ի շատե հաջող շարժել դանակն ու պատառաքաղը և չթափել վրաս սոուսը, քանի որ առջևս կանգնած սպասավորն անդադար վրաս նայելով միանգամայն շփոթեցնում էր ինձ։ Երկրորդ պնակին որ հասա նա ասաց․

― Ահա ձեզ մի կես շիշ էլ։ Կցանկանա՞ք այժմ անուշ անել։

― Շնորհակալ եմ։ Այո՛, ― ասացի։

Նա լցրեց մի ահագին բաժակ և լույսի դեմ բռնեց, կարծես թե գույնից հիացած։

― Արևս վկա, շատ է, չէ՞, ― ասաց նա։

― Այո՛, կարծեմ շատ է, ― պատասխանեցի ես ժպտալով։

Սաստիկ ուրախ էի, որ սպասավորը զվարթ մարդ է։ Նա շարժուն աչքերով, կարմիր թշերով և ցից֊ցից թավ մազերով տղա էր։ Մի ձեռքը կողքին դեմ տված, մյուսով էլի բաժակը բարձր բռնած՝ նա շատ դուրեկան տեսք ուներ։

― Երեկ այստեղ մի պարոն կար, ― ասաց նա, ― մի պարոն՝ Տոպսոյր անունով։ Ճանաչո՞ւմ եք նրան։

― Ո՛չ, չեմ ճանաչում։

― Կարճ վարտիք ու մուճակներ ուներ հագին, լայն գլխարկ, գորշագույն զգեստ, վզին պուտպուտավոր փողկապ։

― Ո՛չ, ― ասացի ես վարանելով։ ― Պատիվ չունեմ ճանաչելու նրան։

― Զարմանում եմ, ― շարունակեց սպասավորը, բաժակի սիրուն ցոլքը դիտելով։ ― Այդ պարոնը երեկ մեզ մոտ եկավ և ահա ճիշտ ա՛յս էյլից պահանջեց․ անպատճառ ուզում էր ա՛յս էյլից։ Ասացի նրան, թե վնաս կտա։ Նա չլսեց։ Եվ ի՞նչ եք կարծում․ խմելն ու մեռած ընկնելը մեկ եղավ։ Էյլը նրա համար շատ թունդ էր․ այս է բանը։

Ես վախեցա այդ սոսկալի պատահարից և ասացի սպասավորին, թե ավելի լավ չի՞ լինի, թե էյլի տեղ մի բաժակ ջուր խմեմ։

― Տարակույս չկա, ― պատասխանեց սպասավորը, բաժակը շարունակ լույսի տակ բռնելով և մի աչքը փակելով։ ― Այստեղ մեր պարոնները չեն սիրում, որ իրենց պատվերը չկատարվի․ այդ բանից նրանք վշտանում են։ Ուրեմն եթե հրամայեք՝ ես կխմեմ։ Ես այս բանին սովոր եմ, իսկ սովորությունը երկրորդ բնությունն է։ Չեմ կարծում, որ սա ինձ վնաս տա․ եթե միայն գլուխս ետ արած՝ միանգամից դատարկեմ։ Թույլ կտա՞ք։

Պատասխանեցի, թե շատ գոհ կլինեմ, միայն թե էյլը չվնասի նրան, եթե ոչ ամենևին չէի կամենա, որ խմի։ Երբ նա գլուխը ետ ձգեց՝ բաժակը միանգամից պարպելու համար, ես մահվան սարսափ զգացի, թե նա էլ թշվառ մր․ Տոպսոյրի նման տեղն ու տեղը հոգին կտա։ Սակայն էյլը նրան ոչ մի վնաս չտվեց․ ընդհակառակն՝ խմելուց նա կարծես ավելի զվարթացավ։

― Իսկ այստեղ ի՞նչ ունենք, ― ասաց նա պատառաքաղը պնակիս մեջ մխելով։ ― Կոտլետնե՞ր, թե մի ուրիշ բան։

― Կոտլետներ, ― պատասխանեցի ես։

― Աստված իմ, ինչպես չիմացա, որ կոտլետներ պիտի լինեն, ― գոչեց նա։ ― Հենց դրանք են հարկավոր էյլի վատ ազդեցությունը ջնջելու համար։ Ա՜յ, բախտ։

Նա մի ձեռքով մի հատ կոտլետ վերցրեց, մյուսով մի կարտոֆիլ, և սկսեց երկուսն էլ ուտել ամենամեծ ախորժակով։ Քեֆս եկավ նրան նայելիս։ Հետո նա վերցրեց մի ուրիշ կոտլետ և մի ուրիշ կարտոֆիլ․ հետո դարձյալ մի հատ կոտլետ և մի հատ կարտոֆիլ։ Այս բոլորը մաքրելուց հետո նա մի պուդդինգ բերեց և իմ առջև դնելով, խոր մտածմունքի մեջ ընկավ, որ մի քանի վայրկյան տևեց։

― Ինչպե՞ս եք հավանում կարկանդակը, ― ասաց նա հանկարծ։

― Սա կարկանդակ չէ, պուդդինգ է, ― պատասխանեցի ես։

― Պուդդի՞նգ, ― գոչեց նա։ ― Իրավ որ պուդդինգ է։ Ի՞նչ եք կարծում, ― հարեց նա, պուդդինգը մոտիկից զննելով, ― մրգո՞վ է, թե չէ։

― Մրգով է։

― Իրա՞վ։ Մեկ իմանայիք՝ որքան եմ սիրում այդ պուդդինգը, ― գոչեց նա, մի մեծ գդալ վերցնելով։ ― Կատարյալ բախտ է, էլի՛։ Դե, ուրեմն, եկ սկսենք, տեսնենք, ով ավելի շուտ կուտի։

Եվ, իհարկե, սպասավորն ավելի կերավ։ Նա մի քանի անգամ հրավիրեց ինձ, որ չտապեմ և ետ չմնամ, բայց ի՞նչ կարող էր անել իմ թեյի գդալը նրա ահագին գդալի դեմ, իմ ճարպկությունը՝ նրանի դեմ, իմ ախորժակը՝ նրա սոսկալի ախորժակի դեմ։ Հենց սկզբից ես ետ մնացի և նրան հասնելու հույսս կորցրի։ Չեմ հիշում, որ օրումս տեսած լինեի նրա չափ պուդինգ սիրող մի արարած։ Այս կերակուրն էլ սպառելուց հետո՝ նա ծիծաղեց․ կարծես համը բերանն էր մնացել։

Այսպես կայտառ ու հաճոյալից տեսնելով նրան, ես խնդրեցի թուղթ, գրիչ ու թանաք բերել, որպեսզի վերոհիշյալ նամակը գրեմ Պեգգոտիին։ Նա ոչ միայն իսկույն բերեց ինչ֊որ ուզում էի, այլև բարություն ունեցավ ուսիս հետևից նայելու, թե ինչ եմ գրում։ Երբ վերջացրի, նա հարցրեց, թե ես ո՞ր դպրոցն եմ գնում։

― Լոնդոնի մոտերքում գտնվող դպրոցը, ― ասացի ես, որովհետև այդ էլ բոլորը, ինչ֊որ գիտեի։

― Տեր աստված, ― գոչեց նա ամենատխուր կերպարանքով։ ― Շատ եմ ցավում դրա համար։

― Ինչո՞ւ եք ցավում, ― հարցրի ես։

― Ա՜խ, աստված իմ, ― շարունակեց նա։ ― Ցավում եմ, որովհետև հենց այդ դպրոցում նրանք նորերս մի աշակերտի կողերը կոտրեցին․ երկու կողը կոտրեցին․․․ նա մի փոքր տղա էր։ Ես ձեզ կասեմ մինչև անգամ․․․ սպասեցեք․․․ դուք քանի՞ տարեկան եք։

― Ութևկես։

― Այո, նա էլ այդ հասակի տղա էր ― ճիշտ ութևկես տարեկան, երբ նրա կողերից մեկը փշրեցին, իսկ երկու ամիս հետո մյուս կողն էլ փշրեցին։

Չկարողացա ուրանալ և կամ թաքցնել սպասավորից, թե այդ դեպքը մի ցավալի պատահար է, և հարցրի, թե ինչի՞ց էր պատահել։ Նրա պատասխանը չսփոփեց ինձ, որովհետև երկու սոսակալի բառերից էր բաղկանում․ ծեծում են։

Ճամբորդներին կանչող փողի հնչյունը ի դեպ վերջ դրեց այս տագնապիչ խոսակցությանը․ ես վեր կացա և անվստահ հպարտությամբ քսակս դուրս հանելով, հարցրի, թե որքա՞ն պիտի վճարեմ։

― Ահա այս է թղթի գինը, ― ասաց սպասավորը։ ― Արդյոք երբևէ առիթ ունեցե՞լ եք նամակի թուղթ գնելու։

Չէի հիշում, որ գնած լինեմ։

― Գիտե՞ք, այս թուղթը շատ թանկ է մաքսի պատճառով․ թերթը արժի երեք պենս։ Էլ վճարելու բան չկա, բացի սպասավորին տալու ընծայից։ Թանաքին գալով խոսելն էլ ավելորդ է․ այս արդեն ես իմ վրա կընդունեմ։

― Ուրեմն որքա՞ն պիտի հասնի ձեզ․․․ որքա՞ն է իմ վճարելիքը․․․ որքա՞ն պետք է տալ սպասավորին․․․ Խնդրեմ ասացեք, ― թոթովեցի ես կարմրելով։

― Եթե ես երեխաներ չունենայի, երեխաներս էլ ծաղիկ չունենային, ― ասաց սպասավորը, ― այն ժամանակ վեց պենս էլ չէի վերցնի։ Եթե ես պարտավոր չլինեի պառավ մորս ու սիրասուն քրոջս խնամել (այստեղ նա շատ հուզվեց), մի ֆարտինգ[8] էլ չէի վերցնի։ Եթե պաշտոնս լավ լիներ և հետս լավ վարվեին, ես դեռ ինքս կխնդրեի մի չնչին բան ընդունել ինձանից, փոխանակ ձեզնից ստանալու։ Բայց ես ուրիշներից մնացող փշրանքով եմ ապրում․․․ և ամբարի մեջ քարածխի վրա քնում․․․

Եվ այս ասելիս սպասավորը լաց եղավ։

Խեղճ մարդու աղետները շատ հուզեցին ինձ, և ես զգացի, որ նրան ինը պենսից պակաս տալը մի կոպիտ անգթություն կլինի։ Հետևաբար իմ երեք փայլուն շիլինգներից մեկը նրան տվի․ նա մեծ ակնածությամբ ու խոնարհությամբ ընդունեց և հետևյալ րոպեին եղունգի վրա հնչեցրեց լավությունը փորձելու համար։

Մի բան փոքր֊ինչ շփոթեցրեց ինձ։ Երբ օգնում էին ինձ կառք նստել, նկատեցի, որ մարդկանց կարծիքով ամբողջ ճաշը ես միայն կերած կլինեմ՝ առանց ուրիշի մասնակցության։ Այս գյուտն անելուս առիթ տվեց պատուհանից խոսող կնոջ ձայնը, որ ասում էր կոնդուկտորին․ ― Մտիկ արա, Ջորջ, որ այդ տղան չպայթի։ ― Պանդոկի աղախինները դուրս թափվեցին և սկսեցին քրքջալով դիտել ինձ, ասես թե մի նորահայտ հրաշք լինեի։ Իմ դժբախտ բարեկամը՝ պանդոկի սպասավորը, որ արդեն նորից զվարթացել էր, ոչ միայն չէր շվարել, այս բոլորից, այլ դեռ ինքն էլ առանց քաշվելու, մասնակցում էր նրանց ընդհանուր զարմանքին։ Եթե նրա մասին ես որևէ տարակույս ունենայի, այդ հանգամանքը հարկավ աչքերս փոքր֊ինչ կբանար, սակայն նկատի առնելով մանուկ հասակիս լիահավատ ակնածությունը մեծերից (մի հատկություն, որ այժմյա մանուկները դժբախտաբար վաղ են զոհում աշխարհային իմաստությանը), հակամետ եմ կարծելու, թե մինչև անգամ այդ միահամուռ ծիծաղի ժամանակ ոչ մի կասկած նրա մասին մտքովս չանցավ։

Բայց պիտի խոստովանեմ՝ ինձ շատ վշտացնում էր, որ կոնդուկտորն ու կառապանը հեգնության առարկա էին արել ինձ, ասելով թե իմ ծանրության պատճառով շարունակ մի կողմ է թեքվում դիլիժանսը, և թե ես լավ կանեմ, եթե ապագայում ֆուրգոնով ճամբորդեմ։ Կարծեցյալ ախորժակիս պատմությունն արդեն մյուս ուղեկիցներն էլ գիտեին․ ուստի նրանք էլ չարաչար ծաղրում էին ինձ և հարցնում՝ արդյոք պանսիոնին երկո՞ւ հոգու, թե՞ երեքի թոշակ կվճարվի ինձ համար, կամ արդյոք մի առանձի՞ն սակարկություն արված կլինի իմ մասին, թե՞ ինձ էլ մյուսների պես սովորական վճարով կընդունեն։ Բայց այս կատակների ամենավատ հետևանքն այն եղավ, որ ուր էլ պետք լիներ մի բան ուտել, ես ամոթից պետք է ծոմ պահեի և թեթև ճաշից հետո ամբողջ գիշեր սոված մնայի, որովհետև շտապելուս պատճառով կարկանդակներս պանդոկումն էի թողել։ Երկյուղս արդարացավ։ Երբ կանգ առանք իջևանում ընթրելու, ես չվստահեցի որևէ կերակրի համը տեսնել, թեև ախորժակս սաստիկ էր․ այլ վառարանի մոտ նստելով ասացի, թե ոչինչ չեմ ուզում ուտել։ Այս էլ ինձ հանաքներից չազատեց․ խռպոտ ձայնով ու շառագուն դեմքով մի պարոն, որ գրեթե ամբողջ ճանապարհին սենդվիչ էր ուտում և իր շշից օղի քամում, նկատեց, թե ես նման եմ բոայի, որ մի անգամ փորը լցնելուց հետո մի քանի օր կուշտ է մնում, և այս ասելուն պես շարունակեց խաշած մսի ահագին կտորը սպառել։

Մենք մեկնել էինք Յարմաութից ցերեկվա ժամը երեքին և հետևայլ առավոտյան ութին Լոնդոն պիտի հասնեինք։ Ամառվա կեսն էր և շատ ախորժելի երեկո։ Գյուղերի միջով անցնելիս ես աշխատում էի պատկերացնել ինձ նրանց տների ներքին սարքը և բնակիչների զբաղմունքը․ և երբ տղաները մեր հետևից վազ էին տալիս ու դիլիժանսի վրա ցատկում, ես հարցնում էի ինձ, թե արդյոք նրանց հայրերը կենդանի՞ են և կամ իրենք իրենց տանը բախտավո՞ր են։ Խորհելու նյութեր շատ կային, սակայն մտքերս անդադար դեպի իմ ուղևորության նպատակն էին սլանում և շատ տխուր զգացմունքներ ներշնչում ինձ։ Մերթ հիշում էի մայրիկիս, մերթ Պեգգոտիին, մերթ էլ փորձում էի մտաբերել, թե ինչ տղա էի, քանի դեռ մր․ Մեորդոստոնին չէի կծել, սակայն իզուր․ այնքան հնացած էին ինձ թվում այդ բոլոր բաները։

Գիշերը երեկոյի չափ քաղցր չէր․ արդեն ցուրտ էր, և որպեսզի ես դիլիժանսից դուրս չընկնեմ, ինձ նստեցրել էին երկու ջենտլմենի մեջտեղը (մեկը խռպոտն էր, իսկ մյուսը մի ուրիշ պարոն), որոնք մրափելիս այնպես ինձ ճխլտում էին, որ ես գրեթե խեղդվում էի։ Երբեմն էլ նրանք այնպես էին հրում ինձ, որ ակամա ճչում էի․ «Ա՛խ, պարոններ, ներեցեք», ― և այս նրանց ամենևին դուր չէր գալիս, որովհետև ձայնս նրանց խանգարում էր։ Դիմացս նստած էր մի ահագին մուշտակով պառավ տիկին՝ այն աստիճան փաթաթված, որ մթության մեջ մի խոտի դեզ էր հիշեցնում, քան տիկին։ Այդ տիկինն ուներ մի կողով և երկար ժամանակ չէր իմանում, թե որ ծակը խոթի այն․ վերջապես գտավ, որ կարող է ոտքերիս տակը սլլեցնել, որովհետև ոտքերս կարճ էին։ Կողովն այնչափ նեղում էր ինձ ու չարչարում, բայց հենց որ իմ ամենաթեթև շարժումից նրա մեջ մի բաժակ զնգզնգար մի ուրիշ առարկայի զարնվելով, տիկինը չարաչար ինձ քացի էր տալիս և ասում․

― Այս ի՞նչ անհանգիստ սատանա ես դու, ա՜յ տղա։

Վերջապես արեգակը ծագեց, և ենկերներս սկսեցին ավելի աանուշ քուն վայելել։ Գիշերվա տանջանքից հետո այժմ նրանք մի այնպիսի ահեղ հռնչյուն ու խորդյուն էին արձակում, որ ասել անգամ չի կարելի։ Արեգակի բարձրանալու հետ՝ նրանց քունը մեղմանում էր և բոլորն էլ մի առ մի արթնանում։ Հիշում եմ, թե որքան էի ապշած, երբ յուրաքանչյուրը պնդում էր, թե ոչ մի րոպե չի քնել, և չարանում, եթե ասեին, թե քնել է։

Ավելորդ է պատմել, թե որքան հրաշալի երևաց ինձ Լոնդոնը, երբ հեռվից նրան տեսա։ Նրան դիտելիս ինձ թվում էր, թե իմ սիրած հերոսների արկածները միշտ կրկնվում են այդ վիթխարի քաղաքում, որ իմ կարծիքով շատ ավելի սքանչելի բաներ ու ոճիրներ պետք է պարունակեր, քան աշխարհիս մի որևէ ուրիշ քաղաք։ Հետզհետե մոտեցանք և մտանք մի հյուրանոցի բակ Ուայտչեպի թաղում, որ մեր վերջին կայարանն էր։ Էլ չեմ հիշում, թե ինչպես էր կոչվում այդ հյուրանոցը․ «Կապույտ Ցո՞ւլ», թե «Կապույտ Վարազ», միայն միտքս է, որ նա մի կապույտ կենդանու անուն ուներ, և կենդանին դիլիժանսի քամակին էլ նկարված էր։

Կոնդուկտորը կառքից իջնելիս վրաս նայեց և գրասենյակի դռանը մոտենալով հարցրեց․

― Ո՞վ է սպասում Մեորդստոն անունով ցուցակ մտած երեխային, որ գալիս է Բլենդրոտընից։ Թող գան նրան տանելու։

Ոչ ոք պատասխան չտվեց։

― Խնդրեմ, սըր, փորձեցեք Կոպպերֆիլդի անունը տալ, ― ասացի ես, ― հուսահատ ցած նայելով։

― Ո՞վ է սպասում Մեորդստոն անունով հիշատակված, բայց ինքն իրեն Կոպպերֆիլդ կոչող երեխային, որ գալիս է Սուֆֆոլկ նահանգի Բլենդրոտընից և այստեղ պիտի մնա, մինչև որ մարդ գա հետևից, ― հարցրեց առաջնորդը։ ― Ասացեք, ո՞վ է սպասում։

Սպասող չկար։ Ես տագնապով շուրջս նայեցի․ սակայն նայելս ոչ ոքի վրա ազդեցություն չարեց, բացի մի միականի ջենտլմենից, որ բարի եղավ ասելու, թե լավ կլիներ մի պարան անցկացնել վզիս և ինձ մի անտեր անասունի պես մսուրին կապել։

Սանդուխք դրին դիլիժանսի մոտ, և ես ցած իջա դեզանման պառավից հետ․ չէի համարձակվում տեղից շարժվել, մինչև նա իր կողովը չվերցներ։ Բոլոր ուղևորներն արդեն իջել էին, հակերը հանձնվել, ձիերն արձակվել, և դիլիժանսն էլ կառատուն քաշվել ծառաների ձեռքով։ Բայց և այնպես, դեռ ոչ ոք չէր հայտնվում հարցնելու Սուֆֆոլկի Բլենդրոտընից եկած փոշոտ մանկան մասին։

Ավելի մենակ, քան նույնիսկ Ռոբինզոն Կրուզոն, որի մոտ գոնե մարդ չկար, որ նրա միայնությունը տեսներ, ես գրասենյակ մտա և հերթապահ գրագրի հրավերով հակեր կշռող կշռաթաթի վրա նստեցի։ Այդտեղ, մինչ ես բեռների, հակերի, ծրարների ու գրքերի շեղջի միջև նստած էի, ախոռի հոտը շնչելով (որ ընդմիշտ այդ առավոտյան հետ զոդված է մնացել մտքիս մեջ), անթիվ և մեկը մյուսից ահռելի մտքեր սկսեցին ինձ պաշարել։ Ենթադրենք, թե ոչ ոք չերևա ինձ հարցնելու․ մինչև ե՞րբ այնուհետև թույլ կտան ինձ այստեղ մնալ։ Միթե այնքա՞ն կպահեն, որ իմ յոթ շիլինգից էլ ոչ մեկը չմնա։ Մի՞թե գիշերն այս փայտե սարայում կանցկացնեմ մյուս հակերի հետ միասին, և առավոտյան բակի ջրհանից կլվացվեմ։ Եվ կամ մի՞թե ամեն երեկո դուրս կանեն ինձ, որպեսզի առավոտները վերադառնամ ու սպասեմ, մինչև որ հարցնող լինի իմ մասին։ Հապա եթե այս բանի մեջ սխրանք չլինի՞ և մր․ Մեորդստոնը գիտությամբ ամբողջ խաղը հնարած լինի՝ ինձնից ընդմիշտ ազատվելու համար, ― ի՞նչ պիտի անեմ այն ժամանակ։ Անգամ եթե թույլ էլ տան ինձ այստեղ մնալ մինչև որ բոլոր շիլինգներս վերջանան, այնուհետև ո՞վ կպահի գրեթե սովամահ տղային։ Այս հանգամանքը դուր չէր գա կայարանի հյուրերին, էլ չասենք, որ թաղման ծախս էլ կպատճառեր «Կապույտ Ցուլի» կամ «Վարազի» տիրոջը։ Իսկ եթե փորձեմ իսկույն ևեթ տուն փախչել, ճանապարհը ինչպե՞ս գտնեմ, ինչպե՞ս հասնեմ մինչև տուն, ― եթե հասնեմ էլ, արդյոք վստա՞հ եմ, որ բացի Պեգգոտիից, գեթ մեկը կուզենա ընդունել ինձ գոհ սրտով։ Արդյոք տեղական ոստիկանին չներկայանա՞մ և չասե՞մ, թե պատրաստ եմ նավաստի գրվել կամ զինվոր, բայց հասակս դեռ այնքան փոքր է, որ ինձ հարկավ կմերժեն․․․ Այս և սրանց նման հազար մտքեր տոչորում էին ինձ և ահ ու դողով պաշարում։ Այս տագնապի ամենասաստիկ վայրկյանին հանկարծ մի մարդ ներս մտավ և գրագրին մի բան շշնջաց․ գրագիրն իսկույն կշեռքի վրայից վերցրեց ինձ և դեպի նորեկը հրեց, իբրև թե մի ապրանք, որ արդեն կշռված, գնված ու վճարված է։

Նոր բարեկամի հետ ձեռք ձեռքի տված գրասենյակից դուրս գնալիս, ես նրա վրա մի թաքուն հայացք գցեցի։ Նա մի նիհար ու վտիտ երիտասարդ էր, ներս ընկած գունատ այտերով և մր․ Մեորդստոնի կզակի նման սև կզակով․ սակայն դրանով էլ վերջանում էր նրանց նմանությունը, որովհետև երիտասարդի մորուքն ածիլված էր և գլխի մազերը քրքրված ու չոր էին, ոչ թե մյուսինի պես օծված ու պսպղուն։ Հագին ուներ մի սև զգեստ և սև վարտիք, երկուսն էլ կարճ ու մաշված․ զգեստի թևերը հազիվ էին հասնում դաստակին, իսկ վարտիքը՝ կոճերին։ Չէր կարելի ասել, թե նրա սպիտակ փողպատը շատ մաքուր է։ Չեմ կարծել, չեմ էլ կարծում, թե նրա միակ սպիտակեղենը այդ լիներ, սակայն ուրիշի հետքն անգամ չէր նշմարվում նրա վրա։

― Դո՞ւք եք նոր տղան, ― ասաց նա։

― Այ, սըր, ― պատասխանեցի ես, ենթադրելով, թե ես եմ։ (Հաստատ բան չգիտեի)։

― Ես Սալեմ Հաուսի վարժապետներից մեկն եմ, ― հայտնեց նա։

Ես գլուխ տվի նրան սարսափաց։ Սալեմի գիտնական մարդու առջև ես մոռացա հիշել սնդուկիս պես մի չնչին բան և միայն այն ժամանակ վստահեցի ակնարկել նրան այդ մասին, երբ բակից արդեն փոքր֊ինչ հեռացել էինք։ Իմ խոնարհ նկատումից հետո, թե սնդուկը կարող է ինձ մի օր պետք գալ, մենք ետ գնացինք, և նա ասաց գրագրին, թե երեկոյան մարդ կուղարկի այդ սնդուկը տանելու համար։

― Սըր, ― ասացի ես, երբ կայարանից դուրս ելանք, ― խնդրեմ շնորհ արեք ասելու, թե մինչև ո՞ւր պիտի գնանք։

― Մինչև Բլեկհիթի մոտերքը, ― պատասխանեց նա։

― Շատ հեռո՞ւ է, ― հարցրի ես անվստահ։

― Բավական հեռու։ Բայց մենք հանրակառքով կգնանք այնտեղ։ Մի վեց մղոն կլինի։

Ես այնքան հոգնած էի ու ջարդված, որ դարձյալ վեց մղոն անցնելն ուժիցս վեր թվաց ինձ։ Ես սիրտ առա պատմելու վարժապետին, թե ամբողջ գիշեր ո՛չ քնել եմ, ո՛չ բան կերել, և ասացի, թե շատ շնորհակալ կլինեմ, եթե նա ինձ թույլ տա որևէ ուտելիք գնել։ Վարժապետը, կարծեմ, շատ զարմացավ ու կանգ առնելով վրաս նայեց։ Մի քանի վայրկյան մտածելուց հետո, նա ասաց, թե մտնելու է մի հարևան պառավի տուն և թե ես լավ կանեմ, եթե մի հատ հաց և մի ուրիշ սննդարար բան առնեմ և պառավի տանը նախաճաշ անեմ, ուր գուցե կաթ էլ ճարվի։

Երբ հացթուխի պատուհանին մոտեցանք, աչքերս վառվեցին սիրուն ու հյութիչ կարկանդակների տեսքից․ կուզենայի բոլորն էլ գնել, բայց վարժապետը խորհուրդ տվեց բավականանալ միայն մի բլիթով, որ կարժեր երեք պենս։ Նպարավաճառի մոտ էլ մի հատ ձու ու մի շերտ ճարպ գնեցինք։ Այս բոլորի գինը ես իմ երկրորդ շիլինգից վճարեցի և մոտս դեռ այնքան մանր փող մնաց, որ Լոնդոնի կյանքը շատ էժան թվաց ինձ։ Մեր պաշարը վերցրած, շարունակեցինք առաջ գնալ աղմկալի բազմության միջով, որի իրարանցումն ու աղաղակը անտանելի էր արդեն հոգնած գլխիս համար․ հետո անցանք մի կամուրջ, որ երևի Լոնդոն Բրիջն էր (կարծեմ այդպես ասաց վարժապետը, բայց լավ չլսեցի․ քունս սաստիկ տանում էր), և վերջապես հասանք պառավի տունը։ Դա մի աղքատանոց էր, այդ երևում էր ճակատի վերնագրից, որ կարդացի․ «Այս տունը շինված է քսանհինգ չքավոր կանանց համար»։

Սալեմ Հաուսի վարժապետը շարժեց իրար նման սև ու փոքրիկ դռներից մեկի հնչակը․ ամեն դուռը մի փոքրիկ ու գունավոր լուսամուտ ուներ մի կողմից, մի հատ էլ վերևից։ Մտանք մի փոքրիկ սենյակ, ուր մի պառավ կին կրակ էր արծարծում կասկարայի տակ։ Պառավ կինը վարժապետին տենսնելուն պես փուքսը վայր դրեց և, դո՞ւ ես, իմ Չարլիկ, կամ սրա նման մի բան ասաց․ բայց երբ ինձ էլ նկատեց, շփոթվելուց վերկացավ և ձեռքերն իրար շփելով գլուխ տվեց։

― Կարո՞ղ ես այս պատանի ջենտլմենի համար մի նախաճաշիկ պատրաստել, ― ասաց Սալեմ Հաուսի վարժապետը։

― Այդ ի՞նչ հարցմունք է։ Իհարկե կարող եմ, ― պատասխանեց պառավը։

― Ինչպե՞ս է միստրիս Ֆիբբիտսընը, ― հարցրեց վարժապետը, նայելով մի ուրիշ պառավ կնոջ, որ նստած էր կրակի մոտ բազկաթոռում։

Այդ պառավն այնքան նման էր հնոտիներից կազմված կապոցի, որ սխալմամբ վրան չնստելու համար մինչև այժմ փառք եմ տալիս աստծուն։

― Ա՜խ, նրա բանը վատ է, ― ասաց առաջին պառավը։ ― Այսօր նրա վատ օրն է։ Կարծում եմ, որ եթե մեր կրակը պատահմամբ մարի, նա էլ հետը կմարի և այլևս չի զարթնի։

Այս խոսքերից հետո նրանք մտիկ տվին պառավին․ ես էլ միևնույնն արի։ Թեև եղանակը տաք էր, բայց նա, կարծեք, կրակից բացի ուրիշ բանի մասին չէր մտածում։ Ակներև էր, որ նա կրակի վրա դրված կասկարային անգամ նախանձում է և գոհ չէ, որ իմ ձուն ու ճարպի շերտը այդ թավայի մեջ պիտի խորովեին, ես մինչև անգամ նկատեցի, որ նա թաքուն սպառնում է ինձ բռունցքով, մինչ մյուսները նախաճաշ պատրաստելու վրա էին։ Արեգակը ներս էր շողում լուսամուտից, բայց պառավը իր կռնակը և բազկաթոռի լայն թիկունքը նրա դեմ դարձրած՝ փութաջան պատսպարում էր կրակը, ասես կամենալով տաք պահել նրան, փոխանակ ինքը նրանով տաքանալու, և վախով հսկում էր վրան։ Հենց որ նախաճաշիս պատրաստությունը վերջացավ և թավան կրակից հանեցին, պառավն այնպես ուրախացավ, որ ցնծության ճիչ հանելով ծիծաղեց, և պիտի ասեմ՝ չէր կարելի այդ ծիծաղը քաղցրահնչուն անվանել։

Ես նստեցի իմ բլիթն, ձուն ու ճարպը վայելելու․ մի բաժակ էլ կաթ տվին ինձ։ Նախաճաշս հիանալի էր։ Մինչ այսպես քեֆ էի անում, տան պառավն ասաց վարժապետին․

― Չարլիկ, սրինգդ հե՞տդ է։

― Հետս է, ― պատասխանեց նա։

― Մի բան ածես մեզ համար, ― ասաց պառավը գգվանքով։ ― Խնդրում եմ։

Վարժապետն իսկույն հանեց իր փեշի տակից սրնգի երեք կտորները և մեկը մյուսին անցկացնելով, սկսեց նվագել։ Իմ կարծիքը, բազմամյա մտածմունքից հետո, այն է, թե աշխարհիս երեսին ոչ մի մարդ չէր կարող նրանից վատ նվագել։ Նա սարսափելի ձայներ էր հանում իր գործիքից, ձայներ, որոնց նմանը դեռ ոչ մի արարած չէր հնչեցրել բնական կամ արհեստական միջոցով։ Չգիտեմ, թե ի՞նչ եղանակ էր նվագում նա, կամ որևէ եղանակ կա՞ր նրա սուլոցի մեջ, միայն թե նվագի արդյունքն այն եղավ, որ առաջին՝ բոլոր վշտերս նորոգվեցին, և ես չէի կարողանում արտասուքս զսպել․ երկրորդ՝ ախորժակս փախավ և երրորդ՝ այնպիսի նիրհ եկավ վրաս, որ դժվարանում էի աչքերս բաց պահել։ Թմրությունը բոլորովին տիրեց ինձ, և սենյակի առարկաները սկսեցին մեկ֊մեկ անհետանալ, նաև անկյունի բաց պահարանը, հետո բարձրաթեք աթոռները, հետո վերև տանող ոլորապտույտ սանդուղքը և վերջապես վառարանի քիվի վրա գցված՝ սիրամարգի երեք փետուրները․․․ Դեռ ներս մտնելիս հարցրել էի ինձ, թե ի՞նչ կաներ սիրամարգը, եթե իր զարդերին վիճակված դերն իմանար։ Քունս սաստկացավ, գլուխս կախ ընկավ․․․ սրնգի ձայնը էլ չի լսվում․ դրա փոխարեն դիլիժանսի շարժումն է թնդում․․․ ես նորից ճամփի վրա եմ։ Հանկարծ կառքը ցնցվում է, ես խրտնելով քնից սթափվում եմ և դարձյալ լսում սրնգի ձայնը։ Սալեմ Հաուսի վարժապետը, մի ոտքը մյուսին դրած, աղիողորմ փչում է, մինչ պառավ տանտիկինը հիացած նայում է նրան ակնապիշ։ Բայց ահա նա էլ անհետացավ, վարժապետն էլ անհետացավ, ամեն բան անհետացավ, ո՛չ սրինգ կա այլևս, ո՛չ վարժապետ, ո՛չ Սալեմ Հաուս, ո՛չ էլ Դավիթ Կոպպերֆիլդ․ բնավ ոչինչ բացի խոր քնից։

Բայց կարծեմ մի անգամ տեսա իբր թե երազիս մեջ, որ մինչ վարժապետը շարունկում էր իր սոսկալի սրինգը փչել, հափշտակված տանտիկինը, որը փոքր առ փոքր մոտեցել էր նրան, նրա աթոռի վրա կռացավ․ վզին փարվեց և նրան եռանդով համբուրեց․ սրնգի ձայնն իսկույն լռեց։ Երևի այդ միջոցին և փոքր֊ինչ հետո ես կիսարթուն դրության մեջ էի, որովհետև երբ վարժապետը իր խաղը նորից սկսեց (ապացույց, որ նա իրոք դադարել էր նվագելուց), ես լսեցի, թե ինչպես միևնույն պառավը հարցրեց մր․ Ֆիբբիտսընին․ ― Հիանալի է, չէ՞, (այսինքն սրինգը), իսկ մրս․ Ֆեբբիտսընը պատասխանեց․ ― այո՛, այո՛, ― և կախ ընկավ դեպի կրակը, անշուշտ կարծելով, թե դրա միջից էր հնչում այդ ամբողջ հրաշալիքը։

Արդեն բավական քնած կլինեի, երբ Սալեմ Հաուսի վարժապետը, իր սրնգի երեք մասերն իրարից բաժանեց, առաջվա պես գրպանը դրեց և հրավիրեց ինձ, որ գնանք։ Հանրակառքը շատ մոտիկ էր․ մենք նստեցինք կտրի վրա․ սակայն ես դեռ այնքան թմրած էի, որ երբ կառքը մի նոր ճամբորդ ընդունելու համար կանգնեց, ինձ ներսի պարապ կողմը նստեցրին, ուր ես դարձյալ խոր քնի մեջ սուզվեցի, որը և տևեց մինչև ձիերի հանդարտ քայլով բարձրանալը մի ծառազարդ բլրի վրա։ Կառքը կանգ առավ․ արդեն հասել էր նպատակին։

Վարժապետը և ես մի քանի քայլ անելուց հետո Սալեմ Հաուսին մոտեցանք․ դա մի տխուր շինություն էր՝ աղյուսե բարձր պարսպով շրջապատված։ Պարսպի դռան ճակատին գրված էր Սալեմ Հաուս։ Դռան հնչակը որ քաշեցինք, նրա փոքրիկ լուսամուտի միջով մի ժանգոտ դեմք դուրս նայեց․ այս դեմքը, ինչպես որ դուռը բացվելուն պես նկատեցի, պատկանում էր մի պարարտ ցուլի նման հաստավիզ մարդու, որի գլխի մազերը կարճ խուզված էին, ճակատը գունդ էր և ինքը միոտանի։

― Ահա նոր տղան, ― ասաց վարժապետը։

Փայտոտանին վերից վար դիտեց ինձ (դրա համար շատ ժամանակ պետք չեղավ, չէ՞ որ ես փոքր էի) և դռները փակելով, բանալին իր գրպանը դրեց։ Մինչ մենք հաստատուն ու տերևախիտ ծառերի միջով դիմում էինք դեպի տուն, նա վարժապետի հետևից կանչեց․

― Հե՜յ։

Ետ նայեցինք։ Միոտանին իր խցիկի առջև, մուտքի դռան մոտ, ձեռքին մի զույգ կոշիկ բռնած՝ կանգնած էր։

― Տեսեք, մր․ Մելլ, ― ասաց նա։ ― Ձեր գնալուց հետո կոշկակարը եկել էր։ Ասաց, թե ամենևին չի կարելի նորից կարկատել։ Ասաց, թե նախկին կոշիկներից մի կտոր էլ չի մնացել սրանց վրա, և զարմացավ, թե ինչպես եք ուզում, որ այսպիսի անպետք հնոտիք կարկատի։

Այս ասելով նա կոշիկները մր․ Մելլին շպրտեց․ իսկ սա վերցրեց դրանք և սկսեց տխուր֊տխուր զննել։ Այդ միջոցին ես առաջին անգամ նկատեցի, որ նրա հագած կոշիկները ավելի են մաշված, և գուլպան բողբոջի պես դուրս է ցցվել մի ծակից։

Սալեմ Հաուսը մի աղյուսաշեն քառակուսի տուն էր՝ երկու թևով, դրսից մերկ ու անզարդ։ Նրա մեջն ու շուրջը մի այնպիսի լռություն էր տիրում, որ ես ասացի մր․ Մելլին, թե աշակերտներն անշուշտ զբոսնելու գնացած կլինեն․ բայց նա զարմանալով հարցրեց՝ մի՞թե չգիտեմ, որ այժմ արձակուրդ է, թե բոլոր աշակերտները ցրված են, թե վարժարանի տեսուչ մր․ Կրիկլը մրս․ և միս Կրիկլի հետ ծովափ է գնացել, և թե վատ վարքիս փոխարեն ինձ պատժելու համար է, որ ես հատկապես արձակուրդի միջոցին եմ այստեղ ուղարկվել։

Նրա ցույց տրված սերտարանի նման ողբալի և ամայի տեղ ես օրումս չէի տեսել։ Այսօր էլ աչքիս առաջ կանգնած է։ Դա մի երկայն դահլիճ էր՝ երեք շարք երկարաձիգ սեղաններով և վեց շարք նստարաններով, չորս կողմի որմերին մեխեր էին խփված՝ քարետախտակներ ու գլխարկներ կախելու համար։ Կեղտոտ հատակի երեսին բզկտված տետրակների շեղջեր էին ցրված, ամբիոնի վրա թղթից շինված շերամի տուփեր էին երևում։ Երկու թշվառ, անտեր մնացած մկնիկներ ետ ու առաջ էին վազվզում մի թակարդի մեջ և կարմիր֊կարմիր աչքերով սնունդ որոնում անկյուններում։ Մի թռչնիկ էլ, որ փակված էր իրենից քիչ մեծ վանդակում, միակերպ շխշխում էր մերթ ձողի վրա թռչելով, մերթ դեպի վար ցատկելով, բայց ո՛չ երգում էր, ո՛չ ծլվլում։ Ամբողջ սենյակը տոգորված էր ցեցակեր շորերի, փտած խնձորների և բորբոսնած մրգերի գարշ հոտով։ Ավելի թանաք չէր սրսկվի այդ դահլիճում, եթե նույնիսկ շինվելու օրից ծածկ չունենար, և տարին տասներկու ամիս անձրևի, ձյունի, կարկուտի տեղ՝ միայն թանաք թափված լիներ նրա մեջ։

Այդ բոլորը ես դիտեցի ծանր քայլերով սերտարանում ման գալիս, մինչ մր․ Մելլը հեռացել էր իր անբուժելի կոշիկները վերի սենյակը տանելու համար։ Հանկարծ սեղանի վրա աչքիս դիպավ ստվարաթղթից շինված մի նշանակ՝ «Զգուշացեք կծում է» վերնագրով։

Նույն վայրկյանին ես ամբիոնի վրա թռա, կարծելով թե սեղանի ներքև մի ահագին շուն կլինի։ Սակայն զուր էի ահ ու դողով որոնում նրան․ շուն չկար։ Դեռ խուզարկությունս շարունակում էի, երբ մր․ Մելլը վերադարձավ և հարցրեց, թե ինչ եմ անում ամբիոնի վրա։

― Ներեցեք, սըր, ― ասացի ես, ― ուզում եմ տեսնել, թե որտե՞ղ է շունը։

― Շո՞ւնը, ― հարցրեց նա։ ― Ի՞նչ շուն։

― Հապա այն ի՞նչ է, եթե շուն չէ, սըր։

― Ի՞նչն է այն, որ շուն չէ։

― Այն կենդանին, սըր, որից պետք է զգուշանալ և որ կծում է։

― Չէ՛, Կոպպերվիլդ, ― ասաց մր․ Մելլը լրջությամբ․ ― դա շուն չէ։ Տղա է։ Ինձ պատվիրված է, Կոպպերֆիլդ, ձեր մեջքին կապել այդ նշանակը։ Ցավում եմ, որ հենց սկզբից ձեզ հետ այսպես պիտի վարվեմ, բայց ի՞նչ անեմ, ստիպված եմ։

Այս ասելով նա վար քաշեց ինձ ամբիոնից և կռնակիս կապեց նշանակը, ինչպես մի զինվորական պայուսակ, և այն րոպեից՝ ուր էլ գնայի, բախտ ունեի նրան իմ վրա կրելու։

Հնարավոր չէ երևակայել, թե ինչեր եմ քաշել այդ նշանակից։ Արդյոք որևէ մարդ կտեսե՞ր ինձ, թե չէր տեսնի միևնույն է․ ինձ շարունակ թվում էր, թե մեկն ու մեկը կարդում է այն։ Մխիթարություն չէր ինձ համար, որ մեջքս անդադար շուռ տալիս ես ոչ մի մարդ չէի նկատում, որովհետև միշտ կարծում էի, թե գոնե մի մարդ կանգնած կլինի իմ հետևում։ Անողորմ միոտանին ավելի էր տանջում ինձ։ Նրա պարտքն էր հսկել վրաս, և հետևաբար, հենց որ ես մեջքս դեմ էի տալիս որևէ ծառի կամ պատի, նա ահեղ ձայնով գոռում էր․ ― Հե՜յ, Կոպպերֆիլդ։ Լավ ցույց տուր նշանակդ, եթե ոչ իմաց կտամ։ ― Խաղալու տեղը առջևի կողմից ծածկված բակ էր տան ետևում, դեպի ուր նայում էին խոհանոցի ու մառարնի պատուհանները․ և ես գիտեի, որ մինչ ամեն առավոտ այնտեղ ակամա զբոսնում էի, ծառաներն էլ նշանակս կարդում են, մսագործն էլ կարդում է, հացթուխն էլ կարդում է․ կարճ՝ ամեն անցորդ կարդում է, թե պետք է ինձանից զգուշանալ, որովհետև ես կծում եմ։ Միտքս է, որ ես ինքս իրոք սկսեցի վախենալ ինձնից, իբրև մի վայրենի և կծող տղայից։

Այդ բակում մի հին դուռ կար, որի վրա բազմաթիվ աշակերտների անուններ էին փորագրված, և նա այդպիսի քանդակներով բոլորովին ծածկված էր։ Արձակուրդը վերջանալու վրա էր, և տղաները շուտով վերադառնալու էին․ այս մասին ահ ու դողով մտածելիս՝ ես չէի կարողանում հատկապես մի աշակերտի անունը կարդալով չհարցնել ինքս ինձ, թե արդյոք նա ի՞նչ եղանակով ու հոգով կարտասանի․ «Զգուշացեք, կծում է» խոսքերը։ Այդտեղ կար Ջ․ Ստիրֆորթ կոչված մի տղա, որի անունն ամենից խոր և ամենից շատ էր փորագրված։ Թվում էր ինձ, թե Ջ․Ստիրֆորդը նշանակիս մակագիրը բարձր ձայնով կկարդա և հետո մազերս կփետի։ Կար և Թոմի Տրեդլս անունով մեկը․ դա ինձ ծաղրի առարկա կանի, ձևացնելով, իբր թե սաստիկ վախենում է ինձնից, մտածում էի ես։ Երրորդին գալով, որ Ջորջ Դիմպլն էր, ենթադրում էի, թե նա երգելով կհնչեցնի նշանակիս մակագիրը։ Եվ մինչ ես, մի փոքրիկ, երկչոտ մանուկ, մի առ մի կարդում էի այդ անունները (որոնց տերերից, մր․ Մելլի ասելով, քառասունհինգը դեռ Սալեմ Հաուսի սաներ էին), հանկարծ ինձ այնպես թվաց, թե նրանք բոլորն էլ միաձայն գոռում են․ «Կովենտրի բանտը տարեք դրան», և ջոկ֊ջոկ ճվում․ «Զգուշացեք կծում է»։

Միևնույնը պատահում էր սեղաններն ու նստարանները դիտելիս, ննջարանի դատարկ անկողինները երեկոյան աչքի անցնելիս, նույնը և իմ հատուկ անկողնում։ Ամեն գիշեր երազիս մեջ կամ մորս էի տեսնում այնպես զվարթ, ինչպես առաջ էր, Կամ թե մր․ Պեգգոտիի մոտ հյուր գնալս, կամ մի դիլիժանսով ճամբորդելս․ կամ թե պանդոկի անբախտ սպասավորի հետ ճաշելս, և այս բոլոր դեպքերում մարդիկ պշնած նայում էին ինձ, տեսնելով որ գիշերվա շապկից ու նշանակից զատ՝ ուրիշ ոչինչ չունեմ հագիս։

Այս ձանձրալի ու միակերպ կյանքը և դպրոցի բացման մոտալուտ վտանգը անտանելի տրամադրություն էին պատճառում ինձ։ Ամեն օր մր․ Մելլը երկար դասեր էր տալիս ինձ, և ես հաջողությամբ պատրաստվում էի, որովհետև ո՛չ մր․ Մեորդստոնը կար այնտեղ, ո՛չ էլ միս Մեորդստոնը։ Դասերից առաջ և հետո զբոսնում էի փայտոտանու հսկողության տակ։ Որքան լավ եմ մտաբերում տան շրջակայքի խոնավությունը, բակի մամռոտ ու քրքրված սալահատակը, ջրի ճաքոտած հին տակառը և մի քանի տխուր ծառերի գունաթափ բները, որոնք կարծես մյուսներից ավելի էին անձրև կերել և զուրկ մնացել արևից։ Ժամը մեկին մր․ Մելլը և ես ճաշում էինք երկար ու դատարկ ճաշարանում, ուր բացի ճարպի հոտ բուրող սեղաններից, ուրիշ ոչ մի կարասի չկար․ հետո դարձյալ պարապում երեկոյան թեյից առաջ, որ մր․ Մելլն ընդունում էր մի կապույտ բաժակից, իսկ ես անագե բաժակից։ Ինչպես որ ցերեկվա ժամերին, այնպես էլ մինչև երեկոյան ժամը յոթը կամ ութը մր․ Մելլը նստած էր մնում սերտարանի ամբիոնի վրա, ուր գրչով, թանաքով, քանոնով, թղթերով ու գրքերով զբաղված՝ փութաջան պատրաստում էր ինչ֊որ բան։ Ես իմացա, որ դա Սալեմ Հաուսի վերջին կիսամյակի տեղեկագիրն է։ Երեկոյան գործն ավարտելուց հետո նա սկսում էր այնպիսի եռանդով իր սրինգը փչել, որ երբեմն կարծում էի, թե ահա ինքն էլ ոտքով գլխով սրնգի փողը կմտնի և նրա ծակով դուրս կթռչի իր վերջին շնչի հետ։

Պատկերացնում եմ իմ փոքրիկ անձն այդ կիսմութ սենյակում․ ահա նստած եմ, գլուխս դեմքիս դեմ տված, մր․ Մելլի վշտագին նվագածությանը ականջ դնելով ու վաղվա դասերս սերտելով։ Ահա գրքերս ծալված են ու կողքի դրված, բայց ես դարձյալ ականջ եմ դնում մր․ Մելլի նվագին ու կարծես լսում նրա սրնգի հեծեծանքի միջով, թե մեր տանը ինչ է կատարվում, և հողմն ինչպես է գոռում Յարմաութի ամայի ափերին։ Օ՜հ, մենակ, թշվառ ու հեգ եմ ես։ Ահա մտնում եմ թափուր ու դատարկ ննջարանը և անկողնուս վրա նստած աղիողորմ լաց լինում։ Պեգգոտիի սփոփիչ խոսքերին կարոտ։ Առավոտյան վայր եմ իջնում սանդուղքից և պատուհանի աղոտ ապակու միջով ահա տեսնում ուսումնարանի զանգակը, որ կախված է սայլատան կտրի վրա, հողմացույց աքլորի տակ։ Ես սարսռում եմ նրան տեսնելիս, որովհետև արդեն մոտ է այն ժամը, երբ նա հնչելով գործի կկանչի Ջ․ Ստիրֆորթին ու մյուսներին, ժանգոտ դուռը կբանա, և ահարկու մր․ Կրիկլը ներս կմտնի․․․ և ես նրան կներկայանամ իմ անբաժան նշանակով։

Մր․ Մելլը երկար֊բարակ չէր խոսում հետս, բայց սովոր էլ չէր կոպտությամբ վարվել։ Ես կարծում եմ, որ մենք անխոս էինք ընկերություն անում իրար հետ։ Մոռացա հիշատակել, որ երբեմն նա սովոր էր ինքը իր հետ խոսակցել, բռունցքը սեղմել, ատամները կրճտել և մազերը փետել։ Սակայն այս տարօրինակ սովորությունը միայն սկզբում էր վախեցնում ինձ․ հետո բոլորովին ընտելացա նրան։


Զ գլուխ

Ընդարձակում եմ բարեկամներիս շրջանը


Արդեն մի ամիս է, որ վարում էի այդ կյանքը, երբ փայտոտանին, մի ավել ու ջրի դույլ բռնած, սկսեց դեսուդեն ընկնել․ պետք էր կարծել, թե պատրաստվում է ընդունել մր․ Կրիկլին և սաներին։ Ենթադրությունս սխալ չէր, որովհետև շատ չանցած՝ ավելն ու դույլը նաև սերտարան մտան և այնտեղից դուրս քշեցին թե՛ մր․ Մելլին, թե՛ ինձ։ Չգիտեմ թե մենք ուր գնացինք ապրելու, միայն այս գիտեմ, որ շարունակ մի քանի օր պատահում էինք երկու֊երեք նորատի կանանց, որոնց մինչև այժմ ոչ մի անգամ չէի տեսել, և անդադար հալածված էինք մի այնպիսի փոշուց, որ ես ամեն վայրկյան փռշտում էի, կարծես թե Սալեմ Հաուսը մի ահագին քթախոտի տուփ լիներ։

Մի օր մր․ Մելը հայտնեց ինձ, թե նույն երեկոյան մր․ Կրիկլը պիտի գա։ Երեկոյան թեյից հետո լսեցի, թե արդեն ժամանակն է։ Քնելուս ժամից փոքր֊ինչ առաջ փայտոտանին պատվիրեց ինձ ներկայանալ մր․ Կրիկլին։

Շինության այն մասը, ուր բնակվում էր մր․ Կրիկլը, բուն վարժարանից գեղեցիկ էր և առջևը մի գեղեցիկ պարտեզ ուներ․ մեր զբոսնելու փոշոտ բակը դրա հետ համեմատած մի փոքր անապատ էր, որ թերևս ուղտերին միայն դուր կգար։ Նրբանցքի միջով սրտատրոփ անցնելիս՝ համարձակություն ունեցա դիտելու, որ տան այդ մասն էլ մյուսից ավելի վայելուչ չէ։ Ես այնպես շփոթված ներս մտա, որ չտեսա մինչև անգամ միս․ Կրրիկլին և միս Կրիկլին (թեև երկուն էլ ներկա էին հյուրասենյակում) և ոչ մի բան բացի նույն ինքը մր․ Կրիկլից, որ մի կլոր ջենտլմեն էր՝ ժամացույցի հաստ շղթայով ու շղթայի զարդերով։ Նա նստած էր բազկաթոռում մի փոքրիկ սեղանի մոտ, որի վրա մի հատ բաժակ և մի շիշ կար։

― Ա՜, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Դա՞ է ուրեմն այն տղան, որի ատամները պիտի սղոցենք։ Շուռ տվեք տեսնեմ։

Միոտանին շուռ տվեց ինձ, որ նշանակս պարզ երևա մր․ Կրիկլին, և մի քանի ժամանակ այս դիրքի մեջ բռնելով ինձ, նորից շուռ տվեց երեսովս դեպի նա, իսկ ինքը կանգնեց նրա կողքին։ Մր․ Կրիկլը ահարկու դեմք ուներ, ներս ընկած փոքրիկ աչքեր, հաստ երակներով ծածկված ճակատ, կլոր քիթ և լայն կզակ։ Գլուխը ճաղատ էր․ վրան մնացել էին մի քանի ճարպոտ, գորշ մազեր, որոնք քունքերի հետևից դեպի վեր բարձրանալով միանում էին գանգի կատարին։ Սաստիկ ապշեցրեց ինձ, որ նա գրեթե անձայն է և միայն շշնջում է խոսելիս։ Այդպես խոսելու դժվարությունից և կամ թե այդ բանից գրգռված նրա երեսը ավելի չար արտահայտություն էր ստանում, և ճակատի երակները ավելի էին արյունով լցվում․ ուստի բնավ չպետք է զարմանալ, որ նրա այդ հատկությունը մյուսներից ավելի տպավորվեց մտքիս մեջ։

― Տեսնենք, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Ի՞նչ ունեք ասելու դրա մասին։

― Առժամանակ ոչ մի վատ բան, ― պատասխանեց փայտոտանին։ ― Դեռ ոչ մի առիթ չի եղել։

Մր․ Կրիկլի հույսերը կարծես չքացան, իսկ նրա կիննն ու դուստրը (երկու նիհար ու լռիկ անձեր, որոնց այժմ միայն նկատեցի) գոհ մնացին փայտոտանու պատասխանից։

― Մոտեցիր, ― ասաց մր․ Կրիկլը, նշան անելով ինձ։

― Մոտեցիր, ― ասաց փայտոտանին, միևնույն նշանը կրկնելով։

― Ես պատիվ ունեմ ճանաչելու հայրացուիդ՝ խորթ հորդ, ― շշնջաց մր․ Կրիկլն ականջիցս բռնելով, ― նա մի շատ հարգելի և հաստատ բնավորություն ունեցող մարդ է։ Նա ինձ ճանաչում է, իսկ ես նրան։ Իսկ դու ճանաչո՞ւմ ես ինձ, հը՞, ― ասաց մր․ Կրիկլն ու վայրենի զվարճությամբ ականջս կսմթեց։

― Դեռ ոչ, սըր, ― պատասխանեցի ես, գոռալով ցավից։

― Դեռ ո՞չ, հը՞, ― կրկնեց մր․ Կրիկլը, ― բայց շուտով կճանաչես։ Չէ՞։

― Շուտով կճանաչես, այնպես չէ՞, ― կրկնեց իսկույն փայտոտանին։

Հետո հասկացա, որ նա իր զորեղ ձայնի շնորհիվ պատիվ էր ստացել մր․ Կրիկլի թարգմանը լինելու աշակերտների առջև։

Անասելի սարսափից պատասխան տվի, թե հույս ունեմ ճանաչելու, և այդ միջոցին ականջս կարծես այրվում էր, այնքան սաստիկ էր կսմթել։

― Իմացիր, թե ով եմ ես, ― փսփսցաց մր․ Կրիկլը, ականջս վերջին անգամ հուպ տալով, բայց այնպես, որ աչքերս արտասուքով լցվեցին։ ― Ես թաթար եմ։

― Թաթար է, ― կրկնեց փայտոտանին։

― Եթե ես ասեմ՝ պիտի անեմ այսինչ բանը, անշուշտ կանեմ, ― շարունակեց մր․ Կրիկլը․ ― և եթե ասեմ՝ այսինչ բանը պիտի արվի, անշուշտ պիտի արվի։

― Անշուշտ պիտի արվի, ― վրա բերեց կաղը։

― Ես մի հաստատ ու վճռական մարդ եմ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Հաստատ ու վճռական․ իմացած եղիր՝ ինչ մարդ եմ։ Ես կատարում եմ իմ պարտքը․ այդ էլ իմացիր։ Ե թե նույնիսկ իմ մարմինը և արյունը (այս ասելիս նա մրս․ Կրիկլի վրա նայեց) կամքիս հակառակ ոտքի ելնի, էլ նրա մարմինը ու արյունը չի։ Ես կուրանամ նրան։ Իսկ այն պարոնը եկե՞լ է, ― հարցրեց նա դիմելով կաղին։

― Ո՛չ, ― պատասխանեց վերջինս։

― Ո՞չ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Նա ավելի լավ գիտի։ Նա ինձ ճանաչում է։ Եվ թող հեռու կենա։ Ասում եմ, թող հեռու կենա, ― ասաց մր․ Կրիկլը, խփելով սեղանին և կնոջ վրա նայելով, ― թող հեռու կենա և չգա, որովհետև լավ գիտի, թե ո՞վ եմ ես։ Այժմ բարեկամ, դու էլ ահա սկսում ես ճանաչել ինձ։ Գնա կորի՛ր։ Տարե՛ք սրան։

Շատ գոհ եղա, որ վռնդում են ինձ, որովհետև մրս․ և միս Կրիկլը սկսել էին արտասվել, և ես հավասար տանջվում էի թե՛ նրանց վշտով, և թե՛ իմով։ Սակայն ես մտադիր էի հատկապես ինձ վերաբերյալ մի խնդիր հայտնել և ինքս զարմանալով իմ բարության վրա, ասացի․

― Արդյոք չե՞ք հաճի, սըր․․․

― Հը՞, ի՞նչ, ― փսփսաց մր․ Կրիկլը և հայացքն իմ վրա այնպես սևեռեց, որ կարծես ուզում էր իր աչքերով շանթակեզ անել ինձ։

― Չե՞ք հաճի արդյոք, ― թոթովեցի ես․․․ ― Եթե հաճեիք․․․ ես ցավում եմ արարքիս վրա և զղջացել եմ․․․ հաճեիք թույլ տալ, որ նշանակս հանվի, քանի դեռ տղաները չեն եկել․․․

Արդյոք մր․ Կրիկլը իրոք ուզում էր վրաս հարձակվել, թե ուզում էր միայն վախեցնել ինձ, չգիտեմ․ բայց նա հանկարծ բազկաթոռից վեր ցատկեց, իսկ ես նետի նման դուրս թռա և միայն ննջարանումս կանգ առա, ուր անմիջապես անկողնու մեջ խրվելով, մոտ երկու ժամ դողացի։

Հետևայլ առավոտյան հայտնվեց մր․ Չարպը։ Մր․ Չարպը մր․ Կրիկլի օգնականն էր և մր Մելլի ավագը։ Մր․ Մելլը աշակերտների հետ էր ճաշում և ընթրում, իսկ մր․ Չարպը սեղանակից էր մր․ Կրիկլին։ Նա մի թուլակազմ ջենտլմեն էր՝ մեծ քթով, և սովոր միշտ մի կողմ թեքելու գլուխը, որ կարծես անչափ ծանր էր իր համար։ Մազերը հարթ էին և ալեձև․ սակայն հենց առաջին վերադարձող աշակերտը հայտնեց ինձ, թե մր․ Չարպը կեղծամ է կրում (այն էլ ուրիշից առնված) և ամեն շաբաթ երեկո կանոնավորապես նորոգում է և մազերը գանգրացնել է տալիս։

Հատկապես Թոմ Տրեդլս աշակերտն էր, որ այս տեղեկությունն ինձ տվեց։ Նա առաջինն էր վերադարձել։ Նա ինքն ինձ հետ ծանոթացավ, ասելով թե իր անունը կարող եմ գտնել դրսի դռան աջակողմյան անկյունում, նիգից վեր։

― Ուրեմն դո՞ւք եք Տրելդսը, ― ասացի ես։

― Ես ինքս, ― պատասխանեց նա, և իսկույն ամեն տեսակ բաներ հարցրեց իմ անձի և մեր գերդաստանի մասին։

Ինձ համար բարի պատահմունք էր, որ ետ եկող աշակերտներից առաջինը հատկապես Տրեդլսն է։ Նա շատ զվարճացավ իմ նշանակը տեսնելով, և ազատեց ինձ դրան թաքցնելու կամ ցույց տալու նեղությունից, որովհետև հենց որ աշակերտները գալիս էին, մեծ լինեին թե փոքր, նա իսկույն կանչում էր նրանց և ասում․ «Տեսեք, տեսեք, ինչ խաղ է»։ Իմ բախտից՝ տանից եկող աշակերտների մեծ մասը տրտում էր և այնքան տրամադիր չէր ծաղր ու կատակ անելու, ինչքան որ սպասում էի։ Սակայն ոմանք վայրենի հնդիկների նման պար էին գալիս իմ շուրջը և չկարողանալով դիմադրել ինձ շուն երևակայելու փորձությանը, շոյում էին ինձ, որ չկծեմ, և ասում․ «Կուշ, Կաստոր»։ Հարկավ այս բոլորը շատ վշտացնում էր ինձ ու շատ արտասուք պատճառում․ սակայն ընդհանրապես իմ սպասածի չափ վատ չէր։

Այն օրից սկսեցին ինձ բուն աշակերտ համարել, երբ որ եկավ Ջ․ Ստիրֆորթը։ Նա վեց տարով ինձնից մեծ, շատ գեղեցիկ պատանի էր, որ մեծ գիտականի հռչակ ուներ վարժարանում։ Ինձ տարան նրա մոտ, իբրև մի իսկական դատավորի մոտ․ նա ընդունեց ինձ բակում գտնվող մի հովանու տակ և պատժիս հանգամանքները մանրամասն հարցնելուց հետո հաճեցավ վճռել․ «Սատանան էլ այդպիսի պատիժ չէր հնարի», ― մի վճիռ, որի համար ես հավիտյան շնորհապարտ եմ նրան։

Այնուհետև նա զբոսնելով մի կողմ տարավ ինձ և հարցրեց․

― Որքա՞ն փող ունես, Կոպպերֆիլդ։

― Յոթ շիլլինգ։

― Լավ կանես, որ այդ փողը ինձ տաս պահելու, ― ասաց նա։ ― Սակայն, եթե միայն կամենաս․ իսկ եթե ոչ, կարող ես չտալ։

Իսկույն փութացի կատարել այդ մտերմական առաջարկությունը և Պեգգոտիի քսակը բանալով, բոլոր փողերս Ստիրֆորթի ափի մեջ պարպեցի։

― Գուցե կուզենայիք հենց այժմ մի բան գնել, ― հարցրեց նա։

― Ոչ, շնորհակալ եմ, ― պատասխանեցի ես։

― Բան գնելը դա շատ հեշտ է, գիտե՞ս, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Միայն ասա, թե ինչ ես ուզում։

― Ո՛չ, ո՛չ, շատ շնորհակալ եմ, սըր, ― կրկնեցի ես։

― Գուցե կուզենայիք մի կամ երկու շիլինգի կասիս[9] գնել և ձեռաց պարպել երեկոյան ննջարանում, ― ասաց Ստիրֆորթը․ ― Դու, կարծեմ, իմ սրահում պիտի քնես։

Այդպիսի բան մտքովս էլ երբեք չէր անցել, բայց և այնպես ասացի․

― Այո՛, կուզենայի։

― Շատ լավ, ― գոչեց Ստիրդորթը։ ― Գուցե կուզենայիք մեկ շիլինգ էլ ծախսել նշի կարկանդակներ գնելու համար։

― Այո, այդ էլ կուզենայի։

― Մեկն էլ գուցե բիսկվիտ և կամ միրգ առնելու համա՞ր, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Չէ՞ որ փողերդ կբավեն։

Ես ժպտացի, որովհետև նա ժպտաց, սակայն զգում էի, որ շփոթված եմ։

― Լավ ուրեմն, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Կաշխատենք ամեն բան առնել այս փողով․ գլխավորն այդ է։ Ես պատրաստ եմ ամեն բան անել քեզ համար։ Ես երբ էլ կամենամ կարող եմ դուրս գալ, և այդ բոլորը թաքուն ներս կսլլեցնեմ։

Այս ասելով նա գրպանը դրեց փողերս և մտերմաբար ասաց, որ միամիտ լինեմ․ նա կհոգա, ինչ֊որ պետք է, և ամեն բան լավ կլինի։

Նա իր խոսքը կատարեց և ամեն բան լավ արեց, եթե միայն լավ էր այն, ինչ֊որ ծածուկ զգում էի, թե վատ է, որովհետև մորս երկուևկես կրոնը վատնվել էր։ Բարեբախտաբար ես պահեցի գոնե այն թղթի կտորը, որի մեջ նրանք փաթաթված էին․ թանկագին խնայողություն։ Երբ որ երեկոյան ննջարան բարձրացանք, Ստիրֆորթը հանեց իմ բոլոր յոթ շիլինգով գնած պաշարը և մի առ մի շարելով լուսափայլ անկողնուս վրա, ասաց․

― Ահա քեզ փառավոր խնջույք, Կոպպերֆիլդ։ ― Դե հարգիր մեզ։

Հասակիս նայելով ինձ ամոթ էր թամադայի պաշտոն հանձն առնել, քանի որ ներկա էր Ստիրֆորթը․ այդ մասին մտածելիս անգամ դողում էի։ Ես խնդրեցի նրան, որ նա ինքը մեզ հարգելու շնորհ անի, և որովհետև ննջարանի մյուս տղաներն էլ առաջարկս կրկնեցին, նա զիջեց և մեր խնդիրը ընդունեց։ Այնուհետև նա բարձիս վրա նստած՝ սկսեց ուտելիքը բաժանել մեզ, պետք է ասել՝ լիակատար արդարությամբ և կասիս մատռվակել մի փոքրիկ անոտ գավաթով, որ իր հատուկ սեփականությունն էր։ Ես նստած էի նրա ձախ կողմը, իսկ մյուսները մեր շուրջը՝ մերձավոր անկողինների և կամ թե հատակի վրա։

Որքա՜ն լավ եմ մտաբերում այդ երեկույթը և մեր կիսաձայն խոսակցությունը և կամ՝ նրանց զրույցները և իմ մնջիկ ունկնդրությունը․ մտաբերում ննջարանի պատուհանից ներս նայող լուսնի ցոլմունքը և ապակիների թեթև փայլը հատակի վրա․ մեզ շրջապատող ստվերը և երբեմն, երբ պետք էր լինում որևէ բան որոնել, Ստիրֆորթի վառած ֆոսֆորի լուցկիների կապույտ բոցը, նրանց բռնկելն ու մարելը․ իմ խորհրդավոր երկյուղը, մթության և մեր կոչունքի գաղտնության հետևանք և այն զսպված շշունջը, որով ասվում էր ամեն բան, և այն հանդիսավոր զգացումը, որով ականջ էի դնում ընկերներիս պատմածին, և ուրախությունս, որ մենակ չեմ, և այն սարսափը, որ տիրեց ինձ (թեև փորձում էի ժպիտ ցույց տալ), երբ հանկարծ Տրեդլսն ասաց, թե ուրվական է տեսնում անկյունում։

Շատ բաներ լսեցի պանսիոնի և դրա բնակիչների մասին։ Լսեցի, թե մր․ Կրիկլն իրավամբ է թաթար անվանում ինքն իրեն․ թե նա բոլոր ուսուցիչներից ամենախիստն ու դաժանն է, թե նա ամեն օր հարձակվում է աշակերտների վրա և անգթաբար հարվածներ տալիս աջ ու ձախ, թե նա ծեծելուց բացի, ոչինչ չգիտե, և թե (Ջոն Ստրիֆորթի ասելով) հետին աշակերտից էլ տգետ է․ թե նա մի քանի տարի առաջ գայլիկոն վաճառող խանութպան է եղել Լոնդոնի մի աննշան շուկայում, և թե այդ առևտրի մեջ սնանկություն կրելուվ և մրս․ Կրիկլի կարողությունը վատնելուց հետո է դպրոց հիմնել՝ իր գործերն ուղղելու համար։ Այսպիսի և սրանց նման ուրիշ շատ բան էլ լսեցի աշակերտներից, զարմանալով, թե որտեղից են այդ բոլորն իմացել։

Լսեցի, թե փայտոտանին, որի անունը Տեոնգե էր, մի վայրագ բարբարոս է եղել, որ առաջ ծառայել էր մր․ Կրիկլի գայլիկոնի առևտրում և այս ծառայության մեջ ոտքը կոտրելուց հետո նրա հետ միասին մանկավարժական ասպարեզ է մուտք գործել։ Տղաների ասելով՝ նա շատ ստորություններ է արել մր․ Կրիկլի համար և նրա բոլոր գաղտնի գործերը իմացել է։ Լսեցի, թե Տեոնգեն, բացի մր․ Կրիկլից, ամբողջ պանսիոնը, վարժապետներով ու աշակերտներով միասին, իրեն անձնական թշնամին է համարում, և թե նրա միակ հաճույքը ամենքի հետ դժնդակ ու չար լինելն է։ Լսեցի, թե մր․ Կրիկլն ունեցել է մի որդի, որ հաշտ չի եղել Տեոնգեի հետ, և օգնել է հորը դպրոցական գործերում։ Այս որդին մի օր սաստիկ հանդիմանել է հոր տմարդի ընթացքն աշակերտների հետ, և բացի այդ, ասածներին նայելով, բողոքել է հոր վարմունքի դեմ մոր հետ։ Այս պատճառով մր․ Կրիկլը նրան տանից վռնդել է, և այն օրից է, որ մրս․ և միս Կրիկլը տխուր են։

Սակայն իմ լսած բաների մեջ ամենից ավելի զարմանալին այն էր, թե ամբողջ Սալեմ Հաուսում միայն մի աշակերտ կար, որին մր․ Կրիկլը ոչ մի անգամ չի համարձակվել ձեռքով դիպչել, և թե այդ աշակերտը Ջեյմս Ստրիֆորթն է։ Եվ երբ մի համեստ տղա (ոչ ես) հարցրեց նրան, թե ի՞նչ կանի նա, եթե մր․ Կրիկլն իրոք ուզենա ծեծել նրան, ― Ստիրֆորթը մի լուցկի վառեց իր պատասխանին փայլ տալու համար և ասաց․

― Ես թանաքի շիշը նրա ճակատին կշպրտեմ։ Այդ կլինի առաջին գործս։

Այդ լսելով, մենք շունչներս բռնած լուռ մնացինք մի քանի վայրկյան։

Լսեցի նմանապես, որ մր․ Չարպի և մր․ Մելլի ստացած ռոճիկը մի ողորմելի բան է, և թե ամեն անգամ, երբ մր․ Կրիկլի սեղանի վրա տաք ու սառ խորոված են պտտեցնում, մր․ Չարպը սովոր է ասել, թե նա սառն է նախապատիվ համարում։ Այդ էլ հաստատեց Ստիրֆորթը, որ տեսչի մոտ ճաշող միակ աշակերտն էր։ Լսեցի նաև, որ մր․ Չարպի կեղծամը հարմար չի գալիս գլխին, և թե նա զուր է պարծենում․ մեկն ասած «զուր է պճնվում» այդ կեղծամով, որովհետև իր կարմիր մազերը միշտ տակից երևում են։

Լսեցի, թե աշակերտներից մեկը, որ ածխավաճառի որդի էր, ի հաշիվ ածխի է վարժարան ընդունվել․ դրա համար էլ նրան անվանել են «փոխանակություն», մի անուն որ առնված է թվաբանության դասագրքի այդ նյութի մասին խոսող հատվածից։ Լսեցի, թե ճաշին գործածվող գարեջուրը ծնողներից բռնի առնված մի հարկ է կամ գողություն, ինչպես և պուդինգը։ Լսեցի, թե միս Կրիկլը ամբողջ պանսիոնի կարծիքով սիրում է Ստիրֆորթին, և ես շատ հավանական գտա այդ, որովհետև Ստիրֆորթն իրոք մի գեղեցիկ պատանի էր՝ սիրուն դեմքով, գրավիչ ձայնով, վայելուչ ձևերով և շքեղ գանգուրներով։ Իմացա նունպես, թե մր․ Մելլը շատ բարի մարդ է, բայց ոչ մի կոպեկ փող չունի, իսկ նրա մայրը՝ հետին չքավոր է։ Այս լսելիս հիշեցի իմ նախաճաշիկը և նրա «Չարլիկ իմ» խոսքերը, և գոհ եմ այժմ, որ այս մասին ոչ ոքի բան չասացի։

Այս և սրան նման զրույցները խնջույքից հետո էլ մի քանի ժամանակ տևեցին։ Հյուրերից շատերը կերուխումը վերջացնելուն պես գնացել էին քնելու․ մնացողներս էլ դեռ շարունակում էինք, արդեն կիսամերկ շշնջալ և ականջ դնել։

― Բարի գիշեր, փոքրիկ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց վերջապես Ստիրֆորթը։ ― Վստահ եղիր, դու իմ հովանավորության տակ կլինես։

― Օ՜հ, դուք շատ բարի եք, ― պատասխանեցի ես շնորհակալ սրտով։ ― Ես ձեզ շատ և շատ պարտական եմ։

― Քույր ունե՞ս դու, ― հարցրեց Ստիրֆորդը հորանջելով։

― Ո՛չ։

― Ափսոս։ Եթե ունենայիր, հավաստի եմ, որ նա մի սիրուն, հեզիկ ու վառվռուն աչքերով նազելի աղջիկ կլիներ, ես էլ սիրով կծանոթանայի նրա հետ։ Բարի գիշեր, Կոպպերֆիլդ։

― Բարի գիշեր, սըր։

Ես դեռ երկար մտածում էի նրա մասին անկողնուս մեջ և հիշում եմ, որ մի անգամ էլ բարձրացա նայելու նրան․ նա պառկած էր լուսնի լույսի մեջ, սիրուն երեսը դեպի վեր դարձրած և գլուխը բազկին թեթև հենած։ Իմ կարծիքով նա մի հզոր անձնավորություն էր․ հարկավ այս էր պատճառը, որ իմ միտքը նրանով էր շարունակ զբաղված։ Լուսնի աղոտ շողերի մեջ դեռ չէր երևում նրա անորոշ ապագան, և ոչ մի ստվեր չէր մթնեցնում այն շավիղը, որի վրա նրա հետ միասին զբոսնում էի երազում։


Է․ գլուխ

Իմ առաջին կիսամյակը Սալեմ Հաուսում


Հետևյալ օրն իսկ ուսումը կանոնավոր սկսվեց։ Խոր տպավորություն թողեց վրաս աղմկալի ձայներին հանկարծ հաջորդող այն գերեզմանային լռությունը, որ տիրեց բոլորիս, երբ նախաճաշից հետո մր․ Կրիկլը դասարան մտավ և դռան մոտ կանգնեց, առասպելական հրեշի նման աչքի անցնելով իր գերիներին։

Տեոնգեն կանգ առավ նրա թևի հետևը։ Չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ նա ահեղ ձայնով «լռություն» գոռաց, քանի որ ամենքս քարի պես մունջ էինք ու անշարժ։

Ահա մր․ Կրիկլը շրթունքը շարժեց, և մենք լսեցինք Տեոնգեին, որ հետևյալն ասաց․

― Դե՜ տղաներ․ ահա նոր կիսամյակը եկավ։ Հետամուտ եղեք ձեր գործին․ ժիր֊ժիր սերտեցեք ձեր դասերը և մի՛ ծուլանաք, եթե ոչ ես էլ ժիր֊ժիր կպատժեմ ձեզ։ Ես չեմ ծուլանա այդ բանում։ Որքան էլ ձեր մարմինը քերեք, զարկերիս հետքը չեք ջնջի։ Դե ուրեմն, սկսեցեք։

Այս սոսկալի առաջաբանից հետո Տեոնգեն անհետացավ, իսկ մր․ Կրիկլը մոտեցավ ինձ և ասաց․ որ եթե ես լավ կծող եմ, նա էլ վարպետ կծող է։ Հետո վերցրեց իր ճիպոտը և այսպես շարունակեց։


― Ի՞նչ կասես այս ճիպոտին, հը՞։ Լա՞վ ատամներ ունի, հը՞։ Սո՞ւր ատամներ, հը՞։ Լավ կծեց, հը՞։ Լավ կծեց, հը՞։

Յուրաքանչյուր հարցման հետ նա ճիպոտով զարկում էր մարմնիս, և ես գալարվում էի սաստիկ ցավից։ Այսպես ուրեմն շատ շուտ ստացա Սալեմ Հաուսի անդամ լինելու պատիվը (ինչպես ասաց Ստիրֆորթը), բայց շատ էլ արտասուք թափել տվեց ինձ այդ պատիվը։

Սակայն սխալ կլինի, եթե ասեմ, թե ես էի միայն այդ պատիվն ընդունողը։ Ընդհակառակը՝ աշակերտների մեծ մասը (մանավանդ փոքրերից) ուշադրության միևնույն նշաններին արժանացան, երբ մր․ Կրիկլը սկսեց պտույտներ անել դասարանում։ Դեռ օրվա զբաղմունքն սկսելուց առաջ, վարժարանի կեսը լաց էր լինում ու կծկվում․ իսկ մի քանիսը լացեցին ու կուչ եկան մինչև դասերի վերջանալը, ― այս մասին լավ է՝ լռեմ, որ խոսքերս ծայրահեղ չհամարվեն։

Անտարակույս աշխարհիս երեսին ոչ մի մարդ այն աստիճան իր պաշտոնը չի սիրել, որքան սիրում էր մր․ Կիրկլը։ Աշակերտներին ծեծելուց ու չարչարելուց նա նույնքան զվարճություն էր զգում, որքան զգում է սովալլուկ թշվառը բան ուտելուց։ Չէր կարող նա դիմադրել մանավանդ մի առողջ մանուկ պատժելու տենչին և չէր կարող հանգստանալ, մինչև որ ամբողջ օրվա համար նշան չգծեր նրա կլորակ թշերի վրա։ Ես ինքս մի կարմրաթշիկ մանուկ էի և փորձով գիտեմ, թե ինչ եմ ասում։ Դեռ այսօր անաչառ բարկությունից ամբողջ արյունս եռ է գալիս, երբ հիշում եմ այդ տգետ անասունին, որ նույնքան էր ընդունակ իր ստանձնած սուրբ պաշտոնը վարելու, որքան և Նորին Մեծության առաջին ծովակալը և կամ զորքի սպարապետը լինելու։ Այս պաշտոնների մեջ նա գուցե հազար անգամ պակաս չարիք հասցներ, քան մանկավարժական ասպարեզում։

Եվ մենք, այդ անխիղճ կուռքի փոքրիկ զոհերս, որքա՞ն էինք նվաստանում նրա առջև։ Ո՞ր աստիճան եղկելի բան է, մտածում եմ այժմ, դեռ կյանքի ասպարեզը չմտած՝ սովորել սողալ և ստորանալ մի այդպիսի գարշ արարածի առջև։

Ահա դարձյալ նստած եմ սեղանիս առջև, նրա աչքերը դիտելով, ստրկաբար դիտելով, մինչ նա տողում է մի ուրիշ աշակերտի թվաբանության տետրակը, մի զոհի, որի մատները փոքր֊ինչ առաջ միևնույն քանոնով դաղվել էին և որ այժմ թաշկինակ է դրել մատներին, որպեսզի նրանց կսկիծն ամոքի։ Ես շատ բան ունեմ անելու։ Ծուլությունից չէ, որ նայում եմ մր․ Կրիկլի աչքերին, այլ նայում եմ, որովհետև նրանք բուռն ուժով քաշում են ինձ, և ես մի անդիմադրելի կարիք եմ զգում իմանալու, թե հաջորդ վայրկյանին նա ի՞նչ կանի և ո՞ւմ կպատժի․ ի՞նձ, թե՞ ուրիշ աշակերտի։ Հետևս նստած փոքրիկ տղաները դիտում են նրան միևնույն տագնապով, և նա գիտի այդ, թեև անպես է ձևանում, իբր թե չգիտի։ Տետրը գծելիս նա դեմքը ծռմռում է և հանկարծ մի կողմնակի հայացք նետում մեր շարքի վրա, և մենք բոլորս խորասուզվում ենք գրքերի մեջ և բոլորս դողում։ Մի վայրկյան անցնելուց հետո մեր աչքերը նորից նրա վրա են բևեռվում։ Մի անբախտ աշակերտ, որ իր խնդիրը վատ էր լուծել, նրա հրամանով մոտենում է ամբիոնին։ Հանցավորը ներողություն է խնդրում, խոստանալով թե հետևյալ օրը լավ կպատրաստի խնդիրը։ Մր․ Կրիկլը, դեռ նրան հարված տալուց առաջ, մի ինչ֊որ կատակ է անում, և մենք թշվառ էակներս ծիծաղում ենք, ծիծաղում, չնայելով, որ մեր դեմքերը մեռելի գույն են ստացել, և լեղիներս պատռելու վրա են։

Դարձյալ նստած եմ սեղանիս առջև երեկոյան դեմ, ամառվա տոթին։ Աշակերտներն այնպես են բզզում ու տզզում իմ շուրջը, որ կարծես թե ճանճեր լինեն։ Մի երկու ժամ առաջ մեզ տրված գաղջ կերակրի անախորժ ճարպը դեռ սրտիս վրա նստած է, և գլուխս կապարի պես ծանրացել է։ Ինչ ասես որ չէի տա, միայն թե կարողանայի մի քիչ քնել։ Նստած նայում եմ մր․ Կրիկլին, նիրհոտ աչքերս բվի ձագի նման թարթափելով, և ինձ թվում է, թե նա մշուշով պատած դեռ շարունակում է տողերը գծել․ բայց ահա նա հանկարծ վեր է կենում, թաքուն֊թաքուն մոտենում է, և նրա ճիպոտի մի հարվածը թմրությունից դեպի արթունություն է կոչում ինձ։

Դասերը վերջացան, և մենք բակումն ենք․ սակայն իմ աչքերը դեռ դյութված են նրանով, թեպետ չեմ կարող տեսնել նրան։ Ես գիտեմ, որ նա այժմ իր սենյակում ճաշում է, և ակամա աչքերս ուղղում եմ դեպի այդ սենյակի պատուհանը։ Երբ նա անցնում է պատուհանի մոտով, իմ դեմքը աղերսական ու հլու արտահայտություն է ստանում․ իսկ հենց որ նա դուրս է նայում, ամենաքաջ աշակերտն անգամ (բացի Ստիրֆորթից) նույնիսկ զվարթ աղաղակի և կամ երգի մեջտեղում քարացածի պես կանգ է առնում և մի լուրջ փիլիսոփայի դիրք տալիս մարմնին։ Մի օր Տրեդլսը (աշխարհիս ամենաթշվառ պատանին) գնդակ խաղալիս պատահմամբ այդ պատուհանի ապակուն դիպցրեց և փշրեց։ Այս րոպեիս անգամ սարսռում եմ այդ սոսկալի դեպքը հիշելիս․ գնդակը կարող էր թռչելով դիպչել և նույնիսկ մր․ Կրիկլի սրբազան գլխին։

Խեղճ Տրեդլս։ Ահա նա իր երկնագույն նեղ բաճկոնով և նույն գույնի վարտիքով, որոնք գերմանական երշիկների ձև էին տալիս նրա թևերին ու սրունքներին։ Սալեմի դպրոցում նրանից ավելի առույգ ու զվարթ, բայց նրանից էլ անբախտ պատանի չկար։ Ամբողջ կիսամյակի ընթացքում ամեն օր ծեծում էին նրան ճիպոտով, բացի մի տոնից, երբ ճիպոտի փոխարեն միայն քանոնով հարված տվին ձեռքերին․ ամեն օր էլ նա պատրաստվում էր գանգատ գրել իր քեռուն, սակայն երբեք չէր գրում։ Գլուխը քարշ արած մի քանի րոպե տխուր նստում էր և ապա սկսում ծիծաղել ու կմախքներ գծել քարետախտակի վրա, մինչև որ աչքերի արտասուքը ցամաքեր։ Սկզբում ես չէի հասկանում, թե ինչ սփոփանք է տալիս նրան կմախքներ նկարելը, և որոշ ժամանակ նրան ճգնավոր էի համարում, որ այդ մահվան նշաններով ուզում է իրեն հիշեցնել, թե կյանքն այստեղ կարճատև է, ուրեմն և ճիպոտի գործածությունը մի վաղանցուկ բան։ Հետո միայն ստուգեցի, որ կմախքներ նկարելու միակ պատճառը այն հանգամանքն է եղել, որ դրանք հեշտ են նկարվում և հարդարանքի կարոտ չեն։

Պատվական տղա էր այդ Տրեդլսը․ նրա համոզումով իրար պաշտպանելը մի սրբազան պարտք էր աշակերտների համար։ Այսպես մի օր, երբ Ստիրֆորթը եկեղեցում ծիծաղեց, սպասավորը կարծելով, թե այդ անողը Տրեդլսն է, նրան դուրս արեց։ Խեղճը դուրս գնաց, ամբողջ ժողովրդի առջև անարգված։ Սակայան չասաց, թե ով էր իսկապես հանցավորը, թեև հետևյալ օրը նրան սաստիկ պատժեցին և բանտ նստեցրին, ուր նա մի քանի ժամվա ընթացքում իր լատիներեն բառագրքի բոլոր էջերը կմախքների գերեզմանոց դարձրեց։ Բայց այս անգամ վարձրատրություն էլ ստացավ․ Ստիրֆորթը հրապարակավ հանտնեց, թե Տրեդլսը քաջ տղա է։ Թեև ես ո՛չ Տրեդլսի հասակն ունեի, ո՛չ էլ նրա արիությունը, բայց ինչ ասես պատրաստ էի կրել՝ գովասանք ստանալու համար։

Ես հրճվում էի, երբ տեսնում էի Ստիրֆորթին միս Կրիկլի հետ միասին թև֊թևի տված եկեղեցի գնալիս։ Գեղեցկության կողմից միս Կրիկլը հարկավ չէր կարող փոքրիկ Էմլիին հավասարվել, և ես չէի սիրում նրան․ այդ համարձակությունը չունեի, բայց և այնպես նա շատ հրապուրիչ և ազնվական օրիորդ էր թվում ինձ։ Երբ Ստիրֆորթը սպիտակ անդրավարտիքով ման էր գալիս միս Կրիկլի հովանոցը ձեռքին բռնած, ես պարծենում էի, որ նա իմ բարեկամն է, և վստահ էի, որ օրիորդը չի կարող սրտանց չպաշտել նրան։ Իմ կարծիքով մր․ Չարպն էլ, մր․ Մելլն էլ նշանավոր անձինք էին, սակայն Ստիրֆորթը նրանց առջև նույնն էր, ինչպես արեգակն աստղերի առջև։

Ստիրֆորթը շարունակում էր հովանավորել ինձ և շատ օգտակար բարեկամ էր, որովհետև նրա օգնությանն արժանացող աշակերտին ոչ ոք չէր համարձակվում վշտացնել։ Հարկավ նա չէր կարող պաշտպանել ինձ մր․ Կրիկլից, որ շատ խիստ էր վարվում ինձ հետ, բայց երբ ես սովորականից սաստիկ էի պատժվում, նա ասում էր, թե ինձ պակասում է իր համարձակության մի մասը և թե իրեն գալով, նա երբեք թույլ չէր տա, որ իր հետ այդպես վարվեին․ սրանով կարծես կամենում էր սիրտ տալ ինձ, և, ես շատ շնորհակալ էի։ Մր․ Կրիկլի խստությունը միայն մի շահ բերեց ինձ, ինչքան որ գիտեմ՝ միայն մի շահ։ Մի օր նա, նստարանների միջև ետ ու առաջ գնալիս նկատեց, որ մեջքիս նշանակը խանգարում է նրան՝ անցնելիս հարվածել ինձ․ այս պատճառով նշանակը հանվեց, և ես այլևս չտեսա այն։

Մի պատահական հանգամանք այն աստիճան ամրացրեց Ստիրֆորդի և իմ մտերմության կապը, որ ես մեծ բավականություն ու հպարտություն զգացի, թեպետ այդ մտերմությունը երբեմն նեղում էր ինձ։ Մի օր, մինչ Ստիրֆորդը վեհանձնաբար խոսում էր ինձ հետ զբոսավայրում, ես համարձակվեցի նկատելու, թե ինչ֊որ բան կամ ինչ֊որ մարդ (լավ չեմ հիշում, թե ո՞ր բանը կամ մարդը) նմանություն ունի «Պերեգրին Պիկլի» այսինչ առարկայի կամ անձի հետ։ Նույն րոպեին Ստիրֆորդթը ոչինչ չասաց, սակայն երեկոյան, մեր ննջարան գնալու միջոցին, հարցրեց ինձ, թե արդյոք չունե՞մ այդ գիրքը։

Պատասխանեցի, թե ոչ, և պատմեցի նրան, թե ինչպես եմ կարդացել «Պերեգրին Պիկլը» և մյուս բոլոր գրքերը, որոնք հիշված են նախորդ էջերում։

― Եվ դու հիշո՞ւմ ես նրանց բովանդակությունը, ― հարցրեց Ստիրֆորդը։

― Այո, շատ լավ, ― պատասխանեցի ես։

Եվ իրավ, ես լավ հիշողություն ունեի և կարծում էի, թե կարդացած գրքերիցս և ոչ մեկը չեմ մոռացել։

― Եթե այդպես է, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― դու այդ ամենը կպատմես ինձ։ Գիշերները ես ուշ եմ քնում, առավոտյան էլ սովոր եմ վաղ վերկենալ։ Մենք այդ բոլորը մի առ մի կանցնենք, և դա կլինի «Արաբական գիշերների» պես մի բան։

Այս առաջարկությունը վերին աստիճանի փաղաքշեց ինձ ու հրապուրեց, և մենք նույն երեկոյան ձեռնամուխ եղանք նրա իրագործմանը։ Թե պատմելիս որքա՞ն էի քանդում և այլանդակում հեղինակներիս վեպերը չեմ կարող ասել, չեմ էլ ուզում գիտենալ․ սակայն հոգով֊սրտով սիրում էի նրանց և ըստայնմ աշխատում ճիշտ կատարել իմ պարտքը։ Ինձ թվում էր, թե զուրկ չէի պարզ, կենդանի ու գրավիչ ոճով պատմելու շնորհից, և գործս լավ էր առաջ գնում։

Սակայն վատն այն էր, որ գիշերվա դեմ շատ անգամ քունս տանում էր և կամ թե բան պատմելու տրամադրություն չէի ունենում։ Այդպիսի դեպքերում պաշտոնս սաստիկ ծանրանում էր, բայց այնուամենայնիվ անհրաժեշտ էր, որ գործս կատարեմ, որովհետև անկարելի էր հուսախաբ անել և կամ վշտացնել Ստիրֆորթին։ Նմանապես և առավոտները շատ ախորժելի չէր քնատ վերկենալ զանգակից առաջ, այնինչ սաստիկ կցանկանայի դարձայլ մի ժամ հանգստանալ, և Ստիրֆորթի աննկուն կամքին հնազանդվելով, Շեհերազադե թագուհու նման մի երկար պատմություն սկսել․ բայց որովհետև դրա փոխարեն Ստիրֆորթը օգնում էր ինձ այն դասերս պատրաստելու, որոնք առանձին դժվարություն էին պատճառում ինձ, հետևաբար մեր տուրևառի մեջ ես ոչ մի կորուստ չէի կրում։ Սակայն թող ներվի ինձ վկայություն տալ արդարությանս մասին։ Ստիրֆորթի պահանջները կատարելիս՝ ես ոչ անձնական շահով էի առաջնորդվում, ոչ էլ վախի զգացումով։ Ես նրան սիրում ու հարգում էի, և նրա գովասանքը ինձ համար մի գերագույն հատուցում էր։ Ես այնքան էի գնահատում դրան, որ այսօր էլ սիրտս հուզվում է այդ դատարկ բաները հիշելիս։

Ստիրֆորթն էլ, պետք է ասել, ուշադիր էր դեպի ինձ, և մի օր մի այնպիսի ուրույն եղանակով ցույց տվեց այդ, որ չէր կարող շատ դուր գալ խեղճ Տրեդլսին և մյուս ընկերներիս։ Պեգգոտիի խոստացած նամակը, օ՜հ, ինչ պատվական նամակ էր, ստացել էի դեռ կիսամյակի սկզբին, հետն էլ մի կարկանդակ՝ նարինջների մեջ թաղված, և երկու շիշ օշարակ։ Ես պարտք համարեցի այս գանձերը Ստիրֆորթի ոտքի տակ դնել և խնդրել, որ բաժանի։

― Գիտե՞ս ինչ կասեմ, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա։ ― Օշարակը կպահենք կոկորդ թրջելու համար, երբ որ դու վեպեր պատմելու լինես։

Ես կարմրեցի այդ լսելիս և համեստաբար խնդրեցի նրան անհոգ լինել իմ մասին։ Բայց նա ասաց, թե պատմելու ժամանակ ձայնս կերկեր կամ խռպոտ է դուրս գալիս, և թե օշարակը մինչև վերջին կաթիլը կոկորդս թրջելուն պետք է ծառայի։ Այս պատճառով նա շշերը իր սնդուկը դրեց, որոնց միջից մաս֊մաս ածում էր իր սրվակի մեջ և ապա կաթիլ֊կաթիլ խմեցնում ինձ փետուրի միջով, երբ պետք էր դատում կազդուրել ինձ։ Երբեմն էլ այս դարմանը ավելի ազդու անելու համար՝ մեջը կաթեցնում էր նարնջի կամ զեբջեֆիլի կամ թե անանուխի հյութ․ և թեպետ չի կարելի ասել, թե այս փորձերից հեղուկի համն ազնվանում էր, և կամ ուժեղանում, թե քնելուց առաջ ու զարթնելուց հետո միշտ սյդպիսի խմիչք ընդունելը ստամոսի համար շատ օգտակար էր, բայց և այնպես ջերմ գոհությամբ կուլ էի տալիս և սրտանց շնորհակալ էի իմ խնամակալ Ստիրֆորթին։

Պերեգրինի արկածները պատմելու համար կարծեմ ամիսներ պետք եղան, իսկ մյուսների պատմությունը ավելի երկար տևեց։ Կարող եմ ասել, որ եթե պատմությունս երբեմն ընդհատվում էր, բնավ նյութերի պակասությունից չէր լինում, այդ֊իսկ օշարակը միայն այն ժամանակ վերջացավ, երբ վերջացավ և վերջին վեպը։ Պատմելուս միջոցին խեղճ Տրեդլսը երբեք չէր կարողանում հիշել նրան և միաժամանակ թե՛ ծիծաղելու և թե՛ լալու տարօրինակ հակում չզգալ․ հունաց ողբերգության պարի պաշտոն էր կատարում, մեկ ծիծաղից թուլանալով զվարճալի տեղերում, մեկ էլ ահից սարսռելով այն րոպոին, երբ արկածը մի վտանգավոր կերպարանք էր ստանում։ Այս բոլորը շատ անգամ շփոթում էր պատմությանս ընթացքը։ Սակայն իր ասելով այդ ամենը կատակ էր։ Մի անգամ էլ, երբ ես իսպանական Ալգունզիլի արկածն էի պատմում «Ժիլ Բլա»֊ից, Տրեդլսը սկսեց իբր թե ահից ատամները կրճտացնել, իսկ երբ Ժիլ Բլան և ավազակների գնդապետը Մադրիդում իրար հանդիպեցին, նա մի այնպես սարսափելի ճիչ արձակեց, որ նույն րոպեին նրբանցքով անցնող մր․ Կրիկլը լսեց նրան, և հենց այդ երեկո Տրեդլսը սաստիկ ծեծ կերավ ննջարանի խաղաղությունը վրդովելու համար։

Ի բնե ռոմանտիկ ու ցնորական երևակայությունս անչափ զարգացավ գիշերային մթության մեջ պատմած վեպերիս շնորհիվ, ուստի և չեմ կարծում, որ նրանք ինձ մի էական օգուտ տված լինեն։ Սակայն աշակերտները սիրում էին ինձ, իբրև մի զվարճարար խաղալիք, և պատմելու շնորհիս հռչակն արագ տարածվում էր դպրոցի մեջ և ընդանուր ուշադրության առարկա անում իմ անձը, չնայելով որ տարիքով ես ամենից փոքրն էի։ Այդ բոլորը դրդում էր ինձ փութաջան լինել և առաջադեմ։

Չեմ կարծում, որ կարելի լինի շատ բան սովորել մի այնպիսի դպրոցի մեջ, որ միայն բարբարոսական խստությամբ է կառավարվում, ով էլ լիներ նրա տեսուչը՝ մի խելոք մարդ, թե հիմար։ Սալեմ Հաուսի աշակերտներն ընդհանրապես տգետ էին․ ուսանելու եռանդը նրանց մեջ մարել էր անվերջ ծեծի ու լլկանքի պատճառով, և նրանք չէին կարող առաջ գնալ, ինչպես չի կարող առաջ գնալ այն մարդը, որ իր կյանքի մեջ միայն տառապանք ու հալածանք է կրում։ Սակայն իմ փոքրիկ սնապարծությունը, Ստիրֆորթից օգնություն գտնելով, փոքր ի շատե մղում էր ինձ դեպի ուսում, և թեպետ պատիժներից շատ չէր ազատում, բայց գոնե ստիպում էր ինձ, քանի որ Սալեմում էի, բարձրանալ ընդհանուր մակարդակից։ Այս էր պատճառը, որ ես կարողացա գիտության գեթ հատ ու կտոր փշրանքներ ձեռք բերել։

Այս բանում Ստիրֆորթից բացի, ինձ նպաստում էր և մր․ Մելլը, որի սերը դեպի ինձ միշտ շնորհակալությմաբ պիտի հիշեմ։ Ցավ էր ինձ տեսնել, որ Ստիրֆորթն արհամարհում էր այդ մարդուն և երբեք առիթ չէր փախցնում վիրավորելու նրա զգացմունքը՝ կամ անձամբ և կամ թե ուրիշների ձեռքով։ Այդ ինձ սաստիկ տանջում էր, մանավանդ որ ես, ― չկարողանալով բան թաքցնել Ստիրֆորթից, ինչպես որ անկարող էի չբաժանել նրա հետ որևէ կարկանդակ և կամ մի ուրիշ անուշեղեն, ― մտերմաբար պատմել էի նրան այն երկու պառավների մասին, որոնց մոտ տարել էր ինձ մր․ Մելլը։ Այժմ վախենում էի, թե Ստիրֆորթը հրապարակ կհանի գաղտնիքս և մր․ Մելլին ծաղրելու զենք կդարձնի։

Ո՞վ կմտածեր այն առաջին առավոտը, ― երբ նախաճաշ վայելեցի և քուն եղա սիրամարգի փետուրների հովանու տակ, սրնգի նվագը լսելով, ― թե ինչ հետևանքներ կունենա իմ հյուրասիրվելն այն թշվառ, անշուք տնակում։ Սակայն անսպասելի և շատ ծանր հետևանքներ ունեցավ։

Մի օր մր․ Կրիկլը, տկարության պատճառով, իր սենյակում պիտի մնար։ Բնական է, որ այս դեպքն ուրախացներ աշակերտներին և ցնծության աղմուկ հաներ սերտարանում։ Խնդությունից իրար անցնող մանուկներին կարգի բերելը հեշտ բան չէր, և թեպետ ահեղ Տեոնգեն երկու անգամ ներս մտավ և ամենաչարերի անունը գրեց, բայց այս բանը տղաների վրա մի առանձին ազդեցություն չունեցավ․ նրանք գիտեին, որ ինչ էլ անեն, հետևյալ օրը պիտի պատժվեին․ ուրեմն, լավ էր գոնե այսօր զվարճանալ։

Օրը շաբաթ էր, և մեր դասերը մինչև կեսօր տևեցին։ Այնուհետև, սովորության համաձայն, մենք պետք է ազատ լինեինք և խաղայինք բակում, բայց որպեսզի մեր ձայներով մր․ Կրիկլին անհանգիստ չանենք, մեզ հրամայեցին մինչև երեկո սերտարանում մնալ ու թեթև դասերով պարապել։ Որովհետև այդ օրը շաբաթ էր, մր․ Չարպը գնացել էր իր կեղծամը կոկել տալու, իսկ աշակերտների վրա հսկելու պարտքը թողել էին մր․ Մելլին, դժվար գործերը սովորաբար միշտ նրան էին վիճակվում։

Եթե կարելի լիներ ցուլի և կամ արջի հետ համեմատել մր․ Մելլի պես հեզ մարդուն, ես կասեի, թե այն օրվա գոռում֊գոչումի ժամանակ նա հազար շներով հալածված արջի կամ ցուլի նման էր։ Հիշում եմ, թե ինչպես նա շշմած գլուխը աջ ձեռքին դեմ տված՝ անասելի ճիգ թափելով, աշխատում էր ամբիոնի վրայից առաջ տանել իր պաշտոնի ծանր գործը՝ այն սոսկալի ժխորի մեջ, որ կարող էր անգամ Ստորին Պալատի նախագահին խելագարության հասցնել։ Բոլոր տղաներն իրենց տեղերից դուրս էին թռել։ Ոմանք ցատկում էին, ոմանք տրոփում, ոմանք պարում, ոմանք երգում, ոմանք սուլում, ոմանք ոռնում կամ թե ճվում․ մի քանիսն էլ նրա շուրջը ոստոստելով ու կայթելով, հեգնում էին նրան առջևից ու հետևից, ծաղրում նրա չքավորությունը, ծիծաղում նրա կոշիկների վրա, նրա զգեստի, նրա մոր և վերջապես նրա վերաբերյալ ամեն բանի, որից պետք էր պատկառել։

― Լռություն, ― գոչեց մր․ Մելլը, հանկարծակի վեր կենալով, և սկեսց ձեռքի գրքով ամբիոնը բախել։ ― Ի՞նչ անուն տամ ձեր արարքին։ Անկարելի է համբերել դրան։ Մարդ կարող է խելքը թռցնել ձեր ձեռքից։ Ի՞նչու եք ինձ հետ այդպես վարվում, ա՜յ տղաներ։

Նա իմ գրքով էր ամբիոնը ծեծում։ Ես կագնած էի նրա մոտ և տեսա, որ երբ շուրջը նայեց, բոլոր տղաները միանգամից լռեցին՝ ոմանք ահից, ոմանք էլ գուցե զղջալուց։

Ստիրֆորթի նստարանը երկար սենյակի հակառակ կողմն էր։ Նա կանգնած էր մեջքը պատին դեմ տված, ձեռքերը գրպանները դրած, և երբ մր․ Մելլը նրա վրա էր նայում, նա սուլելու ձև էր տալիս շրթունքներին։

― Լռություն, մր․ Ստիրֆորթ։

― Ինքներդ լռեցեք, ― ասաց Ստիրֆորթը, բոլորովին կարմրելով։ ― Այդ ո՞ւմն եք հրաման տալիս։

― Նստեցեք, ― ասաց մր․ Մելլը։

― Ինքներդ նստեցեք, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― և ձեր գործը տեսեք։

Հավանության շշուկ և նույնիսկ մի թեթև ծափահարություն լսվեց․ սակայն մր․ Մելլն այն աստիճան սփրթնել էր, որ անմիջապես լռություն տիրեց․ և մի աշակերտ, որ վազել֊կանգնել էր նրա հետևը՝ նորից նրա մորը կերպարանելու համար, նույն րոպեին միտքը փոխեց և ձևացրեց թե գրիչ է սրում։

― Եթե կարծում եք, Ստիրֆորթ, ― ասաց մր․ Մելլը, ― թե ինձ անհայտ է այն ազդեցությունը, որ դուք բանեցնում եք այստեղ ամենքի վրա, շատ եք սխալվում։

Այս ասելիս մր․ Մելլը, երևի թե պատահմամբ գլխիս դրեց իր ձեռքը։

― Չարաչար սխալվում եք, ― շարունակեց նա, ― եթե կարծում եք, որ չեմ նկատում, թե ինչպես եք դրդում ձեր փոքր ընկերներին ամեն տեսակ վիրավորանք հասցնել ինձ։

― Ձեր վրա մտածելու նեղություն անգամ չեմ ուզում քաշել, ― ասաց Ստիրֆորթը սառնությամբ, ― ուրեմն և սխալվել էլ չեմ կարող ձեր մասին։

― Եվ եթե դուք, ― առաջ տարավ մր․ Մելլը սաստիկ դողացող շրթունքով, ― օգուտ եք քաղում ձեր արտոնյալ դրությունից մի ջենտլմենի նախատելու համար․․․

― Մի ի՞նչ։ Ո՞վ է այդ ջենտլմենը, ― գոչեց Ստիրֆորթը։

Այդ վայրկյանին մեկն աղաղակեց․ «Բավական է։ Ամոթ քեզ, Ստիրֆորթ»։ Դա Տրեդլսն էր, որին մր․ Մելլը իսկույն ևեթ հրամայեց լռել։

― Եթե համարձակվում եք մի ջենտլմենի նախատել, որն անբախտ է, որ երբեք ձեզ չի վնասել և որին դուք չպիտի նախատեք շատ ու շատ պատճառներով, որոնք կարծեմ, հասկանալի պիտի լինեն ձեր հասակի ու խելքի պատանուն, ― շարունակեց մր․ Մելլը ավելի դողդոջուն ձայնով, ― ուրեմն ձեր արածը մի անարգ, վատթար և ցած բան է։ Այժմ, սըր, կարող եք նստել և կամ թե կանգնած մնալ, ինչպես կամենաք։ ― Կոպպերֆիլդ, շարունակեցեք։

― Սպասի՛ր, Կոպպերֆի՛լդ, ― ասաց Ստիրֆորթը, սերտարանի մեջտեղը կանգնելով։ ― Ահա ինչ կասեմ ձեզ մեկ ընդմիշտ, մր․ Մելլ․ եթե համարձակություն ունեք անարգ կամ սառը անվանելու և կամ մի ուրիշ այսպիսի մակդիր տալու ինձ, դուք ուրեմն մի աներես ու լիրբ մուրացկան եք։ Միշտ էլ դուք մուրացկան էիք, այդ ձեզ էլ լավ հայտնի է․ իսկ այսուհետև լիրբ ու աներես մուրացկան։

Չգիտեմ՝ Ստիրֆո՞րթն էր ուզում առաջ նետվելով մր․ Մելլին հարված հասցնել, թե՞ մր․ Մելլն էր տեղից թռել Ստիրֆորթին խփելու համար, և կամ արդյոք մտադի՞ր էին մի այսպիսի բան անել, ― միայն թե հանկարծ ամբողջ սերտարանը քար կտրածի պես լռեց․ մեր մեջ կանգնած էր մր․ Կրիկլը Տեոնգեի հետ միասին, իսկ մրս․ ու միս․ Կիրկլը զարհուրած ներս էին նայում դռան միջով։ Մր․ Մելլն արմունկներն ամբիոնին դեմ էր տվել և ձեռքով երեսը ծածկել՝ առանց մի բառ ասելու։

― Մր․ Մելլ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, նրա թևից քաշելով, և այս անգամ նրա շշունջը այնքան լսելի էր, որ Տեոնգեն ավելորդ համարեց նրա խոսքերը կրկնել, ― հուսամ, որ դուք ինքներդ ձեզ չեք մոռացել։

― Ո՛չ, սըր, ո՛չ, ― պատասխանեց վարժապետը, երեսը բանալով և սաստիկ հուզմունքից ձեռքերն իրար շփելով։ ― Ո՛չ, սըր, ո՛չ։ Խելքս վրաս է, մր․ Կրիկլ․․․ ես չեմ մոռացել ինքս ինձ․․․ Ես հիշում եմ ինքս ինձ․․․ Կցանկանայի միայն, որ դուք էլ․․․ դուք էլ, սըր, փոքր֊ինչ առաջ հիշեիք ինձ։ Դա մի վեհանձն ու ավելի արդար վարմունք կլիներ և շատ վշտերից կազատեր ինձ։ Այո՛, սըր։

Մր․ Կիրկլը խստադեմ նայեց մր․ Մելլին, ձեռքը դրեց Տեոնգեի ուսին և ամբիոնի վրա նստեց։ Այդ գահի բարձրունքից մր․ Մելլին մի քանի վայրկյան սուր դիտելուց հետո, մինչ նա սաստիկ հուզված շարունակում էր գլուխը թոթվել և ձեռքերը տրորել, մր․ Կրիկլը դարձավ Ստիրֆորթին և ասաց․

― Որովհետև դա չի ուզում բացատրություն տալ, գոնե դուք, սըր, ասեցեք, թե ի՞նչ էր նշանակում այս բոլորը։

Ստիրֆորթը չփութաց պատասխանել, այլ լուռ կանգնած էր, հակառակորդի վրա արհամարհոտ ու բարկացած հայացք նետելով։ Հիշում եմ, թե այդ րոպեին որքան ազնիվ թվաց նա ինձ և որքան գեղջուկ ու հասարակ էր մր․ Մելլը նրա առջև։

― Թող հայտնի, թե ի՞նչ էր ուզում հասկացնել արտոնյալ շնորհագյուտեր ասելով, ― ասաց վերջախես Ստիրֆորթը։

― Շնորհագյուտե՞ր, ― կրկնեց մր․ Կրիկլը և նրա ճակատի երակներն ուռեցին։ ― Ո՞վ է բան ասել շնորհագյուտերի մասին։

― Ահա դա, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Խնդրեմ պարզեցեք, սըր, ի՞նչ էր ձեր այդ խոսքի իմաստը, ― հարցրեց մր․ Կրիկլը օգնականին չար֊չար նայելով։

― Իմաստն այս էր, մր․ Կիրկլ, ― պատասխանեց մր․ Մելլը մեղմ ձայնով, ― որ ոչ մի աշակերտ իրավունք չունի անարգել ինձ, օգուտ քաղելով իր արտոնյալ դրությունից։

― Անարգել ձե՞զ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Ո՜վ է այստեղք երկնայինք։ Սակայն խնդրեմ թույլ տվեք հարցնել ձեզ, միստր․․․ ինչպե՞ս էր ձեր անունը․․․ (այստեղ մր․ Կրիկլը ձեռքերը կրծքին դրեց իր ճիպոտի հետ միասին և հոնքերն այնպես կիտեց, որ փոքրիկ աչքերը համարյա թե անհետացան) հարցնել, թե որ համարձակվեցիք շնորհագյուտ խոսքն արտասանել, արդյոք դրանով արժանապես հարգած եղա՞ք իմ անձը, ինձ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, հանկարծ գլուխն առաջ տնկելով և նույն վայրկյանին ետ քաշելով, ― ինձ, որ այս հաստատության գլուխն եմ և ձեր մեծավորը։

― Պատրաստ եմ խոստովանել, որ արածս խոհեմ բան չէր, ― ասաց մր․ Մելլը։ ― Ես այդպես չէի վարվի, եթե համբերությունից չհանեին ինձ։

Այստեղ Ստիրֆորթը վրա բերեց․

― Հետո, ասաց, թե ես անարգ եմ, թե ես ստոր եմ, վատթար եմ․ ես էլ մուրացկան անվանեցի նրան։ Գուցե այս անունը չտայի, եթե զայրացած չլինեի․ բայց մի անգամ տալուց հետո, հետևանքն էլ վրաս եմ առնում։

Գուցե առանց դատելու, որ Ստիրֆորթը ծանր հետևանքից վախենալու տեղիք չունի, ես մի տեսակ պարծանք զգացի նրա արիական խոսքերից։ Կարծեմ տղաներն էլ նույնը զգացին, որովհետև նրանց մեջ թեթև շարժում ընկավ, թեև ոչ ոք բան չասաց։

― Ես զարմանում եմ, Ստիրֆորթ, թեև անկեղծությունը պատիվ է բերում ձեր բնավորությանը, ― ասաց մր․ Կրիկլը, ― հարկավ պատիվ է բերում, բայց և այնպես զարմանում եմ։ Թե ինչպես դուք մի այդպիսի մականուն տվիք այն մարդուն, որ ծառայում և ռոճիկ է ստանում Սալեմ Հաուսում։

Ստիրֆորթը թեթև ծիծաղեց։

― Այդ պատասխան չէ իմ հարցմանը, սըր, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Մի ավելի որոշ բան եմ սպասում ձեզնից, Ստիրֆորթ։

Եթե փոքր֊ինչ առաջ մր․ Մելլը գռեհիկ էր թվացել աչքիս իմ ընկերոջ սիրուն պատկերի առջև, էլ չեմ կարող արտահայտել, թե որքան ավելի գռեհիկ էր նույն ինքը մր․ Կրիկլը։

― Թող ուրանա, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ուրանա՞, ― գոչեց մր․ Կիրկլը։ ― Ի՞նչ ուրանա, Ստիրֆորթ։

― Թե մուրացկան է։

― Բայց որտե՞ղ է մուրացել։

― Եթե ինքը մուրացկան չէ, գոնե իր ամենամոտիկ ազգականը մուրացկան է, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Եվ մի՞թե այդ միևնուննը չէ։

Նա ինձ նայեց, իսկ մր․ Մելլը կամացուկ ուսիս դրեց իր ձեռքը։ Ես կարմրելով ու զղջանք զգալով մտիկ տվեցի նրա երեսին, բայց մր․ Մելլը ակնապիշ դիտում էր Ստիրֆորթին։ Նա շարունակում էր շոյել ուսս, սակայն աչքերը դեռ անքթիթ հառած էին Ստիրֆորթի վրա։

― Որովհետև դուք սպասում եք, մր․ Կիրկլ, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― որ արդարացնեմ ինքս ինձ և իմ մեղքը պարզ հայտնեմ, ասելիքս այն կլինի, որ դրա մայրն անկելանոցում ապրող մուրացկան է։

Մր․ Մելլը շարունակ դիտում էր նրան և հանդարտ շփում իմ ուսը։ Ես լսեցի, թե ինչպես նա կամաց շշնջաց ինքն իրեն․ «Իմ սպասածն էլ հենց այդ էր»։

Մր․ Կիրկլը հոնքերը կիտած, բռնազբոսիկ քաղաքավարությամբ օգնականին դարձավ և ասաց․

― Լսո՞ւմ եք, մր․ Մելլ, թե ի՞նչ է ասում ջենտլմենը։ Արդ՝ համեցեք, խնդրեմ, բոլորիս ներկայությամբ հաստատել կամ հերքել նրա խոսքերը։

― Նա լիովին արդար է, սըր, և ես հերքելու բան չունեմ, ― ասաց մր․ Մելլն ամենախորին լռության մեջ։ ― Նրա խոսքերը միանգամայն ճշմարիտ են։

― Այժմ հաճեցեք հանդիսաբար վկայել, ― ասաց մր․ Կիրկլը, գլուխը մի կողմ թեքելով և աչքերը ամբողջ սերտարանի վրա հածելով, ― վկայել, թե արդյոք մինչ այսօր ինձ հայտնի՞ էր այդ բանը։

― Չեմ կարծում, որ բացարձակ հայտնի լիներ, ― պատասխանեց մր․ Մելլը։

― Այդ ի՞նչ ասել է, ― գոչեց մր․ Կիրկլը։ ― Միթե չգիտե՞ք, որ հայտնի չէր։ Իրավ չգիտե՞ք, թշվառական։

― Չեմ կարծում, որ դուք երբևէ շատ փառավոր համարած լինեք իմ նյութական կացությունը, ― վրա բերեց օգնականը։ ― Ձեզ քաջ հայտնի է իմ այժմյան վիճակս ձեր դպրոցում, առաջվանն էլ լավ հայտնի էր։

― Եթե այդպես է, ― ասաց մր․ Կիրկլը, և նրա ճակատի երակները ավելի հաստացան, ― ուրեմն պետք է ենթադրել, թե դուք մեզ մոտ մի թյուր դիրք եք ունեցել և այս տունը սխալմամբ չքավորների դպրոց համարել։ Մր․ Մելլ, մեզ կմնա բաժանվել․ և քանի շուտ, այնքան լավ։

― Եվ ամենալավը՝ հենց իսկույն, ― ասաց մր․ Մելլը, պատրաստվելով դուրս գնալ։

― Սըր, սպասեցեք։

― Ավելորդ է, ― ասաց մր․ Մելլը։ ― Մնաք բարով, մր․ Կիրկլ, և դուք ամենքդ, աշակերտներ։ Իսկ ձեզ, Ջեյմս Ստիրֆորթ, ես չեմ կարող հեռանալիս մի ուրիշ բան մաղթել, բայց եթե այն, որ մի օր դուք ամոթ զգաք ձեր այսօրվա արարքից։ Այս րոպեիս ես լավ կհամարեի, որ դուք ինձ ո՛չ բարեկամ լինեք, ո՛չ էլ որևէ մեկին, որին ես կարեկից եմ։

Նա դարձյալ մի անգամ ուսիս դրեց իր ձեռքը, սրինգը ու գրքերը սեղանից հանեց և բանալին հաջորդի համար թողնելով, իր ամբողջ ունեցվածքը թևի տակ բռնած՝ դուրս եկավ վարժարանից։ Այնուհետև մր․ Կրիկլը Տեոնգեի միջնորդությամբ մի ճառ ասաց, որի մեջ շնորհակալություն հայտնեց Ստիրֆորթին Սալեմ Հաուսի անկախությունն ու բարի համբավը, թերևս շատ ջերմ պաշտպանելու համար, և ճառը կնքեց Ստիրֆորթի աջը սեղմելով։ Իսկ մենք երիցս կեցցե գոռացինք՝ ի պատիվ Ստիրֆորթի, ես էլ եռանդով մյուսների հետ գոռացի, թեև սիրտս շատ ընկճված էր։ Ի վերջո մր․ Կրիկլը ճիպոտով ծեծեց Տրեդլսին, որովհետև նա կեցցենրին ձայնակցելու փոխարեն, լաց էր լինում մր․ Մելլի հեռանալու պատճառով։ Այս էլ վերջացնելուց հետո՝ մր․ Կիրկլը ետ քաշվեց դեպի իր բազմոցը կամ անկողինը և կամ չգիտեմ դեպի ուր։

Մենք մենակ մնացինք և միտքս է, թե որքան շփոթված էինք նայում իրար վրա։ Ես այնպես էի կշտամբում ինձ և պատահած դեպքին մասնակցելուս համար զղջանք զգում, որ անպատճառ լաց կլինեի, եթե չվախենայի, որ շուտ֊շուտ վրաս նայող Ստիրֆորթը դժգոհ կլինի իմ արտասվելուց, դրա մեջ հարգանքի պակասություն նշմարելով դեպի ինքը։ Այնքան մեծ էր ակնածությունս նրանից։ Նա շատ բարկացած էր Տրեդլսի վրա և ասաց, թե ուրախ է, որ նա ծեծ կերավ։

Իսկ Տրեդլսը, որ գլուխը սեղանին դրած արդեն իր վիշտը փարատել էր մի քանի կմախք նկարելով, պատասխանեց, թե փույթ չէ, որ իրեն ծեծեցին, և ցավալին միայն այն է, որ մր․ Մելլի հետ վատ վարվեցին։

― Ո՞վ վատ վարվեց, ա՜յ աղջիկ, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ո՞վ։ Իհարկե դու, ― պատասխանեց Տրեդլսը։

― Ես ի՞նչ արի որ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Ինչպես թե ինչ արիր, ― վրա բերեց Տրեդլսը։ ― Դու նրա սիրտը խոր խոցեցիր և նրան պաշտոնից զրկեցիր։

― Սիրտը խոցեցի, ― կրկնեց Ստիրֆորթն արհամարհանքով։ ― Միամիտ կաց, օրիորդ Տրեդլս, նրա սիրտը քոնի պես դյուրազգաց չէ, շուտ կբուժվի։ Իսկ գալով պաշտոնին, երևելի պաշտոմ էր, չէ՞, մի՞թե կարծում ես, թե չեմ գրի մորս և չեմ հոգա, որ նրան մի գումար ուղարկի։

Ստիրֆորթի այս դիտավորությունը շատ վեհանձն թվաց մեզ։ Լսել էինք, որ նրա մայրը մի հարուստ այրի է և գրեթե միշտ որդու կամքը կատարող։ Մենք չափազանց ուրախացանք, Տրեդլսի պարտության վրա, իսկ Ստիրֆորթին մինչև երկինք բարձրացրինք, մանավանդ երբ նա համաձայնեց մեզ հայտնել, թե ինչ որ արել է, հատկապես մեր օգտի համար, մեծ բարիք հասցրել մեզ իր անշահասեր վարմունքով։ Սակայն ստիպված եմ ասել, որ այն գիշեր իմ վեպերից մեկը մթության մեջ պատմելիս, կարծես լսում էի մր․ Մելլի հին սրնգի ձայները, որոնք սովորականից ավելի տխուր էին հնչում այս անգամ։ Ստիրֆորթը քնեց վերջապես, ես էլ պառկեցի, բայց սիրտս դեռ արտասվում էր այն լալագին ձայներից։

Բայց շատ չանցած ես մոռացա մր․ Մելլին, հափշտակվելով Ստիրֆորթով, որ հոժարակամ հանձն էր առել ավանդել մեզ նրա դասերից մի քանիսը և պարապել մեզ հետ առանց դիմելու որևէ ձեռնարկի օգնության (իր ասելով՝ նա ամեն գիրք անգիր գիտեր) մինչև որ նոր ուսուցիչ գտնվեր։ Նոր ուսուցիչը մեզ մետ եկավ մի տարրական վարժարանից և պաշտոնն սկսելուց առաջ ճաշի հրավիրվեց տեսչի մոտ, որպեսզի այնտեղ ներկայացվի Ստիրֆորթին։ Ստիրֆորթը շատ հավանեց նրան և ասաց մեզ, թե եփված մարդ է։ Ես լավ չհասկացա, թե կրթության ո՞ր աստիճանն են ցույց տալիս այդ բառերը, բայց և այնպես, շատ հարգեցի նորեկին և ոչ մի վայրկյան չէի կասկածում նրա գերազանց գիտության մասին, թեև նա այն խնամքի քառորդ մասն էլ չէր ընծայում նվաստիս, ինչ որ ընծայում էր մր․ Մելլը։

Այդ միջոցին դարձայլ մի անսովոր դեպք պատահեց մեր դպրոցական կյանքի ամենօրյա ընթացքում։ Նրա հիշատակը դեռ այսօր էլ կենդանի է մտքիս մեջ և հավիտյան այսպես կմնա շատ և շատ պատճառներով։

Մի երեկո, մինչ մենք մի սոսկալի տագնապի մեջ էինք, որովհետև մր․ Կրիկլը չարաչար զայրացել էր, Տեոնգեն ներս մտավ և իր սովորական կոպիտ ձայնով ասաց․

― Մարդիկ են եկել Կոպպերֆիլդին տեսնելու։

Նա և մր․ Կրիկլը մի քանի բառ փոխանակեցին իրար հետ որոշելու համար, թե ո՞ր սենյակում պետք է ընդունել հյուրերին։ Շվարմունքից սիրտս մարելու վրա էր այդ բանակցության ժամանակ։ Ինձ պատվիրեցին, որ հետևի սանդուղքով վերև գնամ մաքուր շապիկ հագնելու և ապա իջնեմ հյուրասենյակը։ Կատարեցի այդ պատվերը մի այնպիսի հապճեպ կերպով, որ անկարելի է նկարագրել։ Արդյոք ովեքե՞ր են եկողները, մտածում էի ես։ Մի՞թե մր․ Մեորդստոնը և իր քույրը։ Կամ թե գուցե մայրի՞կս է։ Այս վերջին ենթադրությամբ շոյված՝ ես ետ քաշեցի ձեռքս հյուրասենյակի դռան փականքից, որ արդեն բռնել էի, և լաց եղա մի քանի վայրկյան, ապա թե ներս մտնելու սիրտ առա։

Սկզբում ոչ ոք չերևաց ինձ, բայց երբ դռան հետևը մի շարժում լսելով ետ նայեցի, հիացմունքով տեսա մր․ Պեգգոտիին և Հեմին, որոնք գլխարկներն իջեցնելով ու բարձրացնելով ողջունում էին ինձ և իրար հրում։ Ակամա ծիծաղեցի, սակայն ավելի նրանց տեսնելուս զվարճությունից, քան տարօրինակ շարժումներից։ Մենք սրտանց իրար աջ մեկնեցինք, սակայն ես դեռ այնքան սաստիկ էի քրքրջում, որ ի վերջո պետք եղավ ինձ թաշկինակս հանել, որ արտասուքս սրբեմ։

Մր․ Պեգգոտին, որ ամբողջ ժամանակ, ինչքան հիշում եմ, բերանն անգամ չէր բացել, շատ հուզվեց, արտասուքս տեսնելով, և Հեմին կամաց մշտեց, որ գեթ նա սկսի մի բան ասել։

― Կտրիճ կացեք, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը պարզ ժպիտով։ ― Համա մեծացել եք, հա՜։

― Մի՞թե մեծացել եմ, ― հարցրեցի ես, աչքերս նորից սրբելով։

Լալուս պատճառը երևի թե այն խնդությունն էր, որ զգում էի հին բարեկամներիս տեսնելուց։

― Արևս վկա, մեծացել եք, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը։ ― Մեծացել է, այնպես չէ՞, ապեր։

― Այո՛, շատ է մեծացել, ― հաստատեց մր․Պեգգոտին։

Նրանք երկուսն էլ, իրար նայելով, ծիծաղեցին, ես էլ միացա այդ ծիծաղին և քիչ էր մնացել՝ նորից լայի։

― Մայրիկս ինչպե՞ս է, մր․ Պեգգոտի, ― հարցրի ես։ ― Առո՞ղջ է։

― Փառք աստծու, շատ առողջ, ― պատասխամեց մր․ Պեգգոտին։

― Իսկ իմ սիրելի պառավ Պեգգոտի՞ն։

― Լավից լավ։

― Իսկ փոքրիկ Էմլի՞ն։

― Հիանալի։

― Իսկ մրս․ Գըմի՞ջը։

― Նա էլ առողջ է։

Որոշ ժամանակ լուռ մնացինք։ Այս լռությունն ընդհատելու համար մր․ Պեգգոտին գրպաններից հանեց երկու ահագին խաչափառ, մի վիթխարի խեցգետին, մի քանի մանր կարիտոս, և այս բոլորը Հեմի ձեռքերի վրա դիզեց։

― Երբ մեզ մոտ էիք, մաստր Դեվի, կարծեմ սիրում էիք այս բաները, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Ահա մենք էլ համարձակվեցինք բերել։ Գիտե՞ք, պառավ Գըմիջն է խաշել․․․ Ինքն է խաշել, մաստր Դեվի, ― կմկմաց մր․ Պեգգոտին, կարծես ակամա երկարացնելով խոսքը, որովհետև դժվարանում էր ուրիշ ասելու բան գտնել։ ― Այո՛, պառավ Գըմիջը ինքն է խաշել, հավատացեք, և ինչո՞ւ չպիտի խաշեր։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի։ Մր․ Պեգգոտին Հեմին աչքով անելուց հետո, ― որ ապուշի պես ժպտում էր ու խեցեմորթներին մտիկ տալիս և չէր շտապում ազատել քեռուն նեղ դրությունից, ― ասաց․

― Եվ այսպես, մաստր Դեվի, ծովի ետ քաշվելուց և հաջող քամուց օգտվելով, նավակ նստեցինք և Գրևզընդ եկանք։ Եվ ինչո՞ւ չգայինք։ Քույրս գրել էր, որ եթե Գրևզընդ գամ, անպատճառ այստեղ հանդիպեմ և մաստր Դեվիին տեսնեմ և շատ֊շատ ողջույն հայտնեմ իր և ամբողջ ընտանիքի կողմից և ասեմ, որ բոլորն էլ տանը, փառք աստծու, առողջ են, շատ առողջ, ― թող միամիտ լինի մաստր Դեվին։ Իսկ երբ որ վերադառնամ, գիտեք, կերթամ կպատմեմ Էմլիին, թե ահա եկա, տեսա և փառք աստծու լիովին առողջ գտա ձեզ․ նա էլ բոլորն իմ քրոջը կգրի, և մենք բոլորս կուրախանանք։

Ես սրտանց շնորհակալ եղա և փոքր֊ինչ կարմրելով ասացի, թե երևի փոքրիկ Էմլին արդեն բավական փոխված կլինի այն օրից, երբ մենք միասին կոպիճներ ու խեցիներ էինք հավաքում ծովափին։

― Ինչ ասել կուզի, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Նա շուտով կին կդառնա։ Ահա սրան հարցրեք։

Նա ակնարկեց Հեմին, որ զվարճությունից վառված դեմքով հաստատական նշան արեց և աչքերը խեցիներին հառեց։

― Եվ ինչպե՜ս սիրուն է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, և նրա աչքերը ցոլացին։

― Եվ ինչպե՜ս գիտուն, ― վրա բերեց Հեմը։

― Եվ տեսնեիք, ինչպես է գրում, մաստր Դեվի, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Գրած տառերը սև սաթի պես են և այնպես խոշոր, որ որտեղից էլ նայես, կտեսնես։

Քաղցր էր լսել, թե մր․ Պեգգոտին ինչպիսի հիացմունքով էր խոսում իր փոքրիկ սիրելիի մասին։ Ահա այս րոպեիս էլ տեսնում եմ խոժոռ ու մազոտ և սիրավառ հպարտությամբ փայլող դեմքը, որ անզոր եմ նկարագրել։ Ազնիվ աչքերն կարծես ներքին կրակից կայծակում են ու վառվում։ Լայն կուրծքն ուրախ֊ուրախ բարձրանում է և իջնում։ Եռանդից բռունցքները սեղմվում են՝ խոսելիս այնպես է շեշտում ասածներն իր ջլապինդ աջ բազկով, որ կարծես դարբնի մուրճ լիներ իմ գաճաճ տեսությամբ։

Հեմն էլ հուզված էր քեռու նման։ Անշուշտ շատ բան կպատմեին նրանք Էմլիի մասին, եթե չքաշվեին Ստիրֆորթից, որ հանկարծ երգելով ներս մտավ և տեսնելով որ խոսում եմ մի անկյունում երկու անծանոթ անձերի հետ, ընդհատեց երգը և ասաց․ «Ես չգիտեի Կոպպերֆիլդ, որ դուք այստեղ եք» (եկվոր հյուրերը սովորաբար մի ուրիշ սենյակումն էին ընդունվում): Ասաց և ուզում էր հեռանալ։

Բայց ես նրան բռնեցի, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչո՞ւ։ Արդյոք ուզում էի պարծենա՞լ նրա նման մի ընկերոջով, պատմել նրան, թե ինչպե՞ս եմ մր․ Պեգգոտիի բարեկամությունը վաստակել, ― ինչևիցե, բռնեցի նրան և ասացի մտերմաբար (սակայն, աստված իմ, ինչպես եմ հիշում այս բոլորն այնքան տարիներ անցնելուց հետո).

― Աղաչում եմ, Ստիրֆորթ, մի հեռացեք։ Սրանք Յարմաուտցի նավավարներ են, երկուսն էլ բարի ու լավ մարդիկ և դայակիս ազգական․ այժմ եկել են ինձ տեսնելու Գրևզընդից։

― Ի՞րավ, ― ասաց Ստիրֆորթը շուռ գալով։ ― Շատ ուրախ եմ տեսնելու դրանց։ Բարով եք եկել։

Նրա ողջ վարմունքի մեջ մի այնպիսի անբռնազբոսիկ դրություն կար, մի այնպիսի հրապուրիչ շնորհ, որին անկարելի էր դիմադրել։ Նրա նուրբ ձևերը, առույգ տեսքը, զվարթ ձայնը, գեղեցիկ դեմքն ամենքի վրա ազդում էին մի թովչական զորությամբ, որ շատերին հատուկ չէ։ Ես նկատեցի, որ նա իսկույն երկուսին էլ դուր եկավ, և ուրախ էի, որ նրանք պատրաստ են նույն րոպեին իրենց սիրտը բանալ նրա առջև։

― Երբ որ ձերոնց նամակ գրեք, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, ― խնդրեմ գրեցեք, որ միստր Ստիրֆորթը շատ բարի է դեպի ինձ, և թե չգիտեմ՝ ի՞նչ կանեի այստեղ առանց նրա։

― Դատարկ խոսքեր, ― ասաց Ստիրֆորթը ծիծաղելով։ ― Խնդրեմ չգրեք այդպիսի բան։

― Եվ եթե մր․ Ստիրֆորթը մի օր Նորֆոլկ կամ Սուֆոլկ գա, մր․ Պեգգոտի, ― շարունակեցի ես, ― վստահ եղեք, որ ես անպատճառ նրան Յարմաութ կբերեմ ձեր տունը ցույց տալու համար։ Ստիրֆո՛րդ, մի այնպիսի սիրուն տուն դուք երբեք չեք տեսել։ Նավակից է շինված։

― Մի՞թե նավակից, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Ուրեմն մի իսկական նավարարի վայել տուն է։

― Այդպես էլ է, սըր, հենց այդպես, ― հաստատեց Հեմն աղմկալի ծիծաղելով։ ― Ձեր ասածը ճշմարիտ է, երիտասարդ ջենտլմեն։ Մաստր Դեվի, ջենտլմենի ասածը բոլորովին ճշմարիտ է։ Իսկական նավավար։ Եվ դեռ ինչպե՞ս իսկական։ Փնտրեք էլ՝ նմանը չեք գտնի։ Արևս վկա։

Մր․ Պեգգոտին էլ քերորդուց պակաս չէր հրճված Ստիրֆորդի հաճոյական խոսքերից, բայց համեստությամբ թույլ չտվեց նրան այդպիսի շռւնդով ընդունել հատուկ իր անձին վերագրված պատիվը։

― Այո, սըր, ― ասաց նա և գլուխ տվեց, համեստ֊համեստ ժպտալով ու փողպատի ծայրերը անդրավարտիքի տակ մտնցնելով, ― շնորհակալ եմ, սըր, շատ շնորհակալ։ Անում եմ ինչ֊որ միայն կարող եմ անել իմ հասարակ կոչման մեջ։

― Ամենալավ մարդն էլ դրանից ավել չի անի, մր․ Պեգգոտի, ― ասաց Ստիրֆորթը, որ արդեն գիտեր բարեկամիս անունը։

― Հավաստի եմ սըր, որ դուք էլ միշտ այդպես եք անում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ― և, հուսով եմ, միշտ հաջող։ Շնորհակալ եմ, սըր։ Շատ շնորհակալ ձեր մարդասեր ընդունելության համար։ Ես մի անտաշ կոպիտ մարդ եմ, սըր, բայց հավատացեք, շիտակ մարդ եմ․ գոնե կարծում եմ, թե շիտակ եմ, հասկացա՞ք։ Իմ տնակը մի առանձին տեսնելու բան չէ, բայց նրա դռները միշտ բաց կլինեն ձեր առջև, երբ էլ կամենաք մեզ շնորհ բերել մաստր Դեվիի հետ միասին։ Սակայան, ներեցեք․․․ ես մի կատարյալ խխունջ եմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ուզենալով իմացնել իր ծանրաշարժ լինելը, որովհետև ամեն մի խոսքից հետո ուզում էր գնալ և դարձայլ ակամա կանգնած էր մնում տեղում։ ― Դե, մնաք բարով, երկուսիդ էլ աստված առողջ ու երջանիկ պահի։

Հեմն էլ միևնույն մաղթանքը կրկնեց, և մենք շատ սրտագին հրաժեշտ առանք նրանցից։ Այդ երեկո ես ուզում էի Էմլիի մասին մի քանի բան պատմել Ստիրֆորդին, բայց չհամարձակվեցի անունը տալ վախենալով թե ընկերս կծաղրի ինձ։ Երկար ժամանակ և բավական անհանգիստ մտածում էի մր․ Պեգգոտիի այն խոսքերի մասին, թե Էմլին արդեն կին դառնալու վրա է, և վերջ ի վերջո որոշեցի, թե դրանք անմիտ խոսքեր են։

Մր․ Պեգգոտիի բերած խեցեմորթները հենց այն երեկո թաքուն վերև տարանք և մի փառավոր ընթրիք սարքեցինք։ Սակայն Տրեդլսն այս անգամ էլ բախտ չունեցավ։ Խեցգետինը վնասեց նրան, և նա ամբողջ գիշեր ցավ քաշեց։ Առավորյան նրան ստիպեցին մի սև դեղ ու հատիկներ ընդունել, և այնպիսի քանակով, որից Դիմպլի վկայությամբ (սա բժկի որդի էր), նույնիսկ ձիու կազմվածքը կքայքայվեր և բացի այդ՝ նրան մի լավ ծեծեցին և հունարեն Ս․ Գրքից վեց գլուխ թարգմանելու պատիժ տվին, որովհետև չէր կամեցել հիվանդության պատճառն ասել։

Կիսամյակի մնացած մասն ամենօրյա պայքարի ու ճգնության անվերջ շարք էր մեր դպրոցական կյանքի մեջ։ Ամառն անցավ, նրան հաջորդեց հով առավոտներով աշունը, երբ ատելի զանգակը անկողնուց դուրս էր քշում մեզ․ այլևս մի քանի շաբաթ, և ահա վրա հասան ձմեռվա ցուրտ ու խոնավ գիշերները, երբ միևնույն զանգակը դեպի անկողին էր քշում մեզ։ Առավոտյան՝ մթապատ և վատ տաքացրած սերտարան․ երեկոյան՝ դարձայլ նույն սերտարանը՝ միանգամայն սառցարան, ուր մենք ցրտից սարսռում էինք ու դողում։ Ահա իրար հաջորդած նախաճաշեր, ճաշեր և ընթրիքներ ― մեկ խաշած և մերթ տապակած գառան միս, կոշտ հաց, կծված կարագ, գզգզված դասագրքեր, ջախջախված քարետախտակներ, արտասվաթոր տետրակներ, քանոնի ու ճիպոտի հարվածներ, ապտակներ, փետված մազեր, անձրևային կիրակիներ, ճարպալից պուդինգներ և թանաքով տոգորված գարշ մթնոլորտ։

Լավ եմ հիշում, թե ինչպես ձմեռվա արձակուրդի հեռավոր գաղափարը, որ երկար ժամանակ մի անշարժ կետ էր թվում, սկսեց հետզհետե մոտնել մեզ և աճել, թե ինչպես ժամանակն ամիսներով հաշվելուց հետո՝ շաբաթներով և օրերով սկսեցինք հաշվել․ թե ինչպես սկսեցի երկյուղ կրել, թե արդյոք տուն կդարձնե՞ն ինձ, և թե որքան ուրախացա, երբ Ստիրֆորթը հայտնեց, թե անպատճառ կարձակեն։ Բայց ե՞րբ կգա այդ արձակման երջանիկ օրը։ Գալող շաբաթ, այս շանաթ, վաղը չէ՝ մյուս օր, վաղը, այսօր, այս երեկո, ― և ահա նստած եմ Յարմաութ տանող կառքի մեջ և գնում եմ դեպի տուն։

Կառքումն էլ քունս ընդհատվում է դպրոցական կյանքի խառնափնթոր պատկերների երազով։ Սակայն զարթնելով, դուրս նայելով տեսնում եմ, որ շրջակայքը Սալեմ Հաուսի բակը չէ, և որ ականջիս հնչող ձայնը Տրեդլիսն ապատակ տվող մր․ Կրիկլի ձայնը չէ, այլ կառապանի, որ քշում է ձիերին։


Ը․ գլուխ

Արձակուրդը և մանավանդ մի երջանիկ երեկո


Արշալույսին հասանք իջևան, ուր կառքը կանգ առավ, և մենք մի հյուրանոց մտանք, բայց ոչ այն, ուր ապրում էր իմ բարեկամ սպասավորը։ Ինձ տարան մի փոքրիկ մաքուր սենյակ, որի դռան վրա գրված էր ՝ Դելֆին։ Շատ ցուրտ էր, և ես մրսում էի, չնայած ինձ համար պատրաստված տաք թեյին, որ դրել էին սեղանի վրա, վառարանի կրակի մոտ։ Այս պատճառով հաճությամբ մտա «Դելֆինի» անկողինը, վերմակը վրաս քաշեցի և քուն եղա։

Մեր բարեկամ մր․ Բարկիսը գալու էր իմ հետևից առավոտյան ժամը իննին։ Ես վեր կացա ութին և դեռ նրա գալուց առաջ արդեն պատրաստ էի։ Կարճատև քնից գլուխս դեռ պտույտ էր գալիս։ Մր․ Բարկիսն ինձ այնպես դիմավորեց, որ կարծես թե մեր վերջին բաժանումից հետո հինգ րոպե էլ անցած չլիներ, և կամ թե ես մի վայրկյան միայն հյուրանոց մտած լինեի մի փոքրիկ արծաթ մանրելու և կամ մի ուրիշ չնչին բան հոգալու համար։

Հենց որ արկղս ու ես կառք մտանք և կառապանը իր տեղը նստեց, ծույլ ձին սովորական քայլով առաջ գնաց։

― Շատ եք դրստվել, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես, կարծելով թե խոսքերս նրան դուր կգան։

Մր․ Բարկիսը թևով սրբեց երեսը և հետո նայեց այդ թևին, ասես թե իր կարմրության հետքը վրան փնտրելով, բայց մի ուրիշ պատասխանի արժանի չարավ իմ կոմպլիմենտը։

― Արդեն կատարել եմ ձեր պատվերը, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես։ ― Գրել եմ Պեգգոտիին։

― Աա՜, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Նա վատ էր տրամադրված և չոր֊չոր էր պատասխան տալիս։

― Մի՞թե լավ չարի, որ գրեցի, մր․ Բարկիս, ― հարցրի ես մի թեթև վարանումից հետո։

― Ի՞նչ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

― Չէ՞ որ պատվիրել էիք նամակ գրել։

― Նամակ գրելը գուցե լավ էր, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ― բայց բան դուրս չեկավ։

Առանց հասկանալու նրա միտքը, զգուշությամբ հարցրի․

― Ի՞նչ բան դուրս չեկավ, մր․ Բարկիս։

― Ոչինչ դուրս չեկավ, ― ասաց նա, կողմնակի վրաս նայելով։ ― Ոչ մի պատասխան։

― Ուրեմն սպասում էիք պատասխանի՞, մր․ Բարկիս, ― հարցրի ես՝ աչքերս մեծ֊մեծ բանալով, որովհետև կառապանի խոսքից մի նոր լույս ծագեց մտքիս մեջ։

― Երբ մարդ ասում է, թե ուզում է, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը կամաց վրաս ուղղելով, ― ասել է, թե պիտի սպասի մի պատասխանի։

― Ուրեմն, մր․ Բարկիս․․․

― Ուրեմն, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը ձիու ականջներին դարձնելով, ― ես էլ մինչև այժմ սպասում եմ պատասխանին։

― Այդ մասին խոսե՞լ եք նրա հետ․ մր․ Բարկիս։

― Ո՛չ․․․ ո՛չ․․․ ― փնթփնթաց նա մտածկոտ։ ― Ո՛չ խոսել եմ, ո՛չ էլ կխոսեմ այդ մասին։ Վեց բառ անգամ չեմ ասի նրան։ Եվ ինչպե՞ս ասեմ ես ինքս։

― Կուզե՞ք ես կասեմ, մր․ Բարկիս։

― Եթե ուզենաք, ասացեք, ― ասաց մր․ Բարկիսը, նորից վրաս նայելով, ― ասացեք, թե Բարկիսը սպասում է պատասխանի։ Բայց ի՞նչ է նրա անունը։

― Նրա անո՞ւնը։

― Այո, ― ասաց մր․ Բարկիսը, գլուխը շարժելով։

― Պեգգոտի։

― Մկրտությա՞ն անունն է, թե ազգանունը, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը։

― Մկրտության անունը Կլարա է, իսկ Պեգգոտի ազգանունն է։

― Մի՞թե, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Նա կարծես, թե մտածության մի անսպասելի նյութ գտավ այդ պարագայի մեջ և երկար ժամանակ լուռ մնաց, մտմտալով ու հևալով։

― Դե լավ, ― ասաց նա վերջապես։ ― Ուրեմն կասեք․ «Պեգգոտի, Բարկիսը սպասում է պատասխանի»։ Նա կհարցնի․ «Ո՞ր բանին»։ Դուք կասեք․ «Այն բանին, ինչ֊որ քեզ հայտնել եմ»։ «Ի՞նչ էիր հայտնել», կհարցնի նա։ Դուք էլ կասեք․ «Բարկիսն ուզում է»։

Մր․ Բարկիսը այս ճարտար թելադրությունն անելիս՝ այնքան արմունկով մշտեց ինձ, որ կողքս ցավեց։ Այնուհետև նորից դեպի ձին կախ ընկավ և այլևս ոչ մի ակնարկ չարեց մեր խոսակցության առարկայի մասին։ Միայն թե կես ժամից հետ գրպանից մի կտոր կավիճ հանեց և կառքի նստարանի վրա՝ «Կլարա Պեգգոտի» գրեց, ― երևի թե հիշելու համար։

Ինչ տարօրինակ զգացում էր այն, որ հուզեց ինձ, երբ մոտեցա մեր տանը, որ սակայն իմը չէր այլևս, ուր յուրաքանչյուր առարկա մեր երջանիկ հին տունը պետք է հիշեցներ ինձ, որ, սակայն, կարծես մի անհետացած երազ էր։ Հիշեցի այն օրերը, երբ մայրիկս, ես և Պեգգոտին մեկ անձ էինք, երբ դեռ ոչ ոք չէր խառնվել մեր գործերին, և այս հիշատակն այնպես ուժով պաշարեց ինձ, որ չգիտեի՝ ուրախանա՞մ տուն գնալուս վրա, թե՞ ափսոսամ, որ Սալեմում չմնացի՝ այս բոլորը Ստիրֆորթի ընկերության մեջ մոռանալու համար։ Սակայն ես արդեն տանն էի և տերևաթափ կնձենիները ճոճվում էին աշնան հողմից, որ մռնչալով քայքայում էր որորների հին բները և նրանց բեկորները իր թևերի վրա փախցնում։

Կառապանը պարտեզի դռնակի մոտ տեղավորեց սնդուկս և հեռացավ։ Ես ծանոթ շավղով դիմեցի տան կողմը, շարունակ աչքս հառած պատուհաններին․ վախենում էի, թե ահա մր․ Մեորդստոնի դեմքը կտեսնեմ։ Սակայն ոչ մի դեմք չերևաց, և ես մոտենալով դռանը, առանց բախելու բաց արի ու կամաց ներս մտա։ Դեռ լույս էր։

Աստվա՜ծ իմ, ինչ մանկական հիշատակներ արթնացան իմ մեջ, երբ նախասենյակը մտնելիս՝ մայրիկիս ձայնը լսեցի, որ գալիս էր դահլիճից։ Նա անուշիկ երգում էր, երևի թե այնպես, ինչպես որ երգած կլիներ մի ժամանակ՝ ինձ իր գրկում օրորելիս։ Երգի եղանակը ինձ համար նոր էր, բայց և այնքան սրտառուչ, որ գորովս շարժվեց, և ես ընդունեցի նրան իբրև մի հին բարեկամի, որին վախուց չէի տեսել։

Մորս երգի ներդաշնակ ու տրտում եղանակից հետևեցի, որ նա մենակ է, և սուսիկ ներս մտա։ Նա նստած էր կրակի առջև և կաթ էր տալիս մի ծծկեր մանկան, նրա թաթիկը իր վզին սեղմած։ Նա անքթիթ մտիկ էր տալիս երեխայի երեսին և երգում նրա համար։ Պարզ էր, որ նա մենակ է։

― Մայրիկ։

Նա սոսկած և ճիչ հանեց։ Բայց ինձ տեսնելուն պես՝ «Ահ, Դավիթ ջան, իմ սիրելի, իմ անգին որդիս, և չոքելով շատ անգամ համբուրեց ինձ․ հետո գլուխս մոտեցրեց գրկում հանգչող փոքրիկ էակին և նրա թաթիկը շրթունքիս դրեց։

Երանի թե նույն րոպեին մեռնեի, մեռնեի այն երջանիկ զգացումով, որով հոգիս լցված էր։ Այնուհետև կյանքիս ոչ մի վայրկյանում ես երկնքի դռանը այնպես մոտիկ չեմ եղել։

― Սա քո եղբայրն է, ― ասաց մայրիկս, ինձ գգվելով։ ― Ա՛խ սիրելի Դեվիս, սիրուն, անգին որդյակս։

Այս ասելով նորից ու նորից համբուրեց ինձ ու վզիս փարվեց։ Այդ իսկ միջոցին Պեգգոտին վազելով ներս մտավ, մեր առջև գետին ընկավ և մի քառորդ ժամ այդ դրության մեջ մնաց խելագարի շարժումներով։

Այսպես վաղ չէին սպասել ինձ․ կառապանը սովորական ժամից առաջ էր եկել։ Իմացա, որ մր․ Մեորդստոնը և իր քույրը հյուր են գնացել հարևանի մոտ և իրիկնապահից առաջ չպիտի ետ գան։ Ինձ համար դա մի անսպասելի երջանկություն էր։ Մտքովս էլ չէր անցել, թե մայրիկս, Պեգգոտին ու ես դարձյալ մի անգամ միասին կգտնվեինք իրար հետ՝ առանց ուրիշների ներկայության։ Ես կարծեցի, թե հին օրերը վերադարձել են։

Միասին ճաշեցինք կրակի հանդեպ։ Պեգգոտին ուզում էր ոտքի վրա ծառայել մեզ, բայց մայրիկս թույլ չտվեց և պահանջեց, որ ինքն էլ մեզ հետ սեղան նստի։ Առջևս դրված էր իմ սեփական հին ափսեն՝ մի առագաստավոր մարտանավի պատկերով, որ բացակայությանս միջոցին Պեգգոտին պահել էր մի թաքուն տեղ։ Իր ասելով՝ եթե հարյուր ստեռլինգ էլ իրեն տային, չէր ուզի, որ այդ ափսեն կոտրվի։ Ես գտա և իմ առաջվա բաժակը՝ Դավիթ մակագրությամբ, ինչպես և իմ փոքրիկ պատառաքաղն ու դանակը, որ այլևս չէր կտրում։

Ճաշի ժամանակ հարմար դատեցի մր․ Բարկիսի մասին խոսք բանալ Պեգգոտիի առջև, բայց ես ասելիքս դեռ չէի ավարտել, երբ նա սկսեց ծիծաղել և երեսը գոգնոցով ծածկեց։

― Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկս, ― ի՞նչ է պատահել քեզ։

Պեգգոտին ավելի ամուր ծիծաղեց և գոգնոցն այնպես վերև քաշեց, որ ոչ միայն երեսը, այլ գլուխն էլ նրա մեջ, ինչպես մի տոպրակի մեջ, անհետացավ։

― Ի՞նչ ես անում, ա՛յ գիժ կին, ― ասաց մայրս զուր փորձելով ետ քաշել նրա գոգնոցը և նմանապես ծիծաղելով։

― Ա՜յ ախմախ մարդ, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Նա ուզում է պսակվել ինձ հետ։

― Ինչո՞վ է ախմախ։ Իմ կարծիքով նա լավ մարդ կլիներ քեզ համար, ― նկատեց մայրս։

― Է՛հ, չգիտեմ, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Էլ մի հարցնեք։ Եթե նա ոսկուց էլ ստեղծված լիներ, ես չէի ուզի նրան։ Ոչ ոքի էլ չեմ ուզում։

― Ուրեմն ինչո՞ւ չես հայտնում նրան, որ չես ուզում, ― ասաց մայրս։

― Հայտնել նրա՞ն, ― գոչեց Պեգգոտին, գոգնոցի տակից դուրս նայելով։ ― Բայց նա այդ մասին մի բառ անգամ չի ասել ինձ։ Եվ լավ է անում, որ չի ասում։ Երևի գիտի, թե ինչ ապտակ կստանար ինձանից։

Պեգգոտիի երեսը կրակի նման վառվել էր, բայց նա կրկին գոգնոցով ծածկեց և նորից քրքիջ հանեց։ Այսպես արեց երեք անգամ և հետո միայն շարունակեց ճաշը։

Ես նկատեցի, որ թեպետ մայրիկս ծիծաղում է Պեգգոտիի վրա նայելիս, բայց ավելի լուրջ ու մտախոհ է, քան առաջ։ Այս փոփոխությունը հենց սկզբից դիպել էր աչքիս։ Նրա երեսը, թեև առաջվա պես սիրուն էր, բայց արդեն գունատ էր ու հոգսերով մաշված, իսկ նիհար ու սպիտակ ձեռքերի կաշին համարյա թե թափանցիկ էր։ Սակայն մի ուրիշ փոփոխություն էլ դիպավ աչքիս․ այդ նրա խոսելու և շարժվելու եղանակն էր, որ այժմ անհանգիստ ու երերուն էր դարձել։ Վերջապես նա աջը մեկնեց և հավատարիմ հին աղախնու ուսին դնելով՝

― Պեգգոտի, սիրելլիս, դու հո մարդու չե՞ս գնա, ― ասաց։

― Ե՞ս, ե՞ս մարդու գնամ, ― գոչեց Պեգգոտին, աչքերը չռելով։ ― Տերը փրկի, ազատի։

― Այժմ էլ հո չե՞ս գնա, ― կրկնեց մայրս։

― Երբեք, ― աղաղակեց Պեգգոտին։

Մայրս նրա ձեռքը բռնեց և ասաց․

― Մի թողնիր ինձ, Պեգգոտի։ Մնա իմ մոտ։ Գուցե երկար չանի այդ։ Ի՞նչ պիտի անեմ ես առանց քեզ։

― Ես ձեզ թողնե՞մ, սիրելի տիկին։ Տեր ողորմյա, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Ինչ էլ որ տան ինձ աշխարհում, ձեզ չեմ թողնի։ Եվ որտեղի՞ց է ձեր փոքրիկ գլուխը մտել այդ բանը։

Պեգգոտին գիտեր երբեմն այնպես խոսել մորս հետ, կարծես թե նա երեխա լիներ։ Մայրս միայն շնորհակալություն հանտնեց և ուրիշ բան չասաց, իսկ Պեգգոտին շարունագեց արագ֊արագ և տաք֊տաք․

― Ես ձեզ թողնե՞մ։ Խնդրեմ ասացեք, ո՞ր քամին ձեր խելքին փչեց այդ բանը։ Պեգգոտին քեզնից հեռանա՞։ Այ տեսնելու բան։ Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, ― ասաց Պեգգոտին, գլուխը ցնցելով և ձեռքերը կրծքին ծալելով։ ― Ո՛չ, Պեգգոտին չի հեռանա, միամիտ կացեք, սիրելի՛ս։ Ես գիտեմ, կան այստեղ այնպիսի կատուներ, որոնք կուրախանան, եթե նա փախչի․ բայց նա չի փախչի և այդ ուրախությունը չի տա նրանց։ Իհարկե, դժգոհ կմնան, բայց ես հողել եմ նրանց գլուխը, ես մինչև պառավելս չեմ բաժանվի ձեզանից։ Իսկ երբ պառավեմ, խլանամ, կուրանամ, թուլանամ, բոլորովին անպետք դառնամ, կերթամ իմ Դեվիի մոտ ու կխնդրեմ, որ ինձ իր մոտ ընդունի։

― Եվ ես ուրախությամբ կընդունեմ քեզ, Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Վստահ եղիր, որ թագուհու պես կընդունեմ քեզ։

― Հոգյակ իմ, ես այդ գիտեմ, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Աստված քո սիրտն անարատ պահի։

Եվ նա առաջուց համբուրեց ինձ՝ իմ ապագա ասպնջակության համար։ Հետո նորից գլուխը գոգնոցով ծածկեց և էլի մի անգամ կուշտ ծիծաղեց մր․ Բարկիսի հասցեին։ Այդ էլ վերջացնելուց հետո՝ իր գիրկն առավ երեխային և որոշ ժամանակ գգվեց նրան։ Հետո սեղանը հավաքեց և ապա նա եկավ՝ արդեն մի ուրիշ գլխանոցով, ձեռագործի տուփը թևի տակ բռնած, հետն էլ մետրը և մոմի կտորը․ իսկ և իսկ առաջվա պես։

Նստեցինք կրակի առջև և սկսեցինք զվարթ֊զվարթ խոսել իրար հետ։ Ես պատմեցի, թե ինչպիսի խիստ տեսուչ է մր․ Կիրկլը, և ունկնդիրներս հոգով֊սրտով ցավակցություն հայտնեցին ինձ։ Պատմեցի, թե որ աստիճան լավ տղա է Ստիրֆորթը և ինչպես նա ինձ տեր է կանգնում, և Պեգգոտին ասաց, թե սիրով պատրաստ է քսան մղոն հետիոտն անցնել, միայն թե կարենար տեսնել նրան։ Փոքրիկ մանուկը որ արթնացավ, ես նրան գիրկս առա ու փայփայեցի։ Իսկ երբ նա նորից քուն մտավ, հանդարտ նստեցի մորս մոտ, ինչպես որ անում էի երբեմն, փարվեցի գրկին, վառված այտս ուսին դրի, և նրա սիրուն մազերը դարձյալ հրեշտակի թևի նման հովանի եղան իմ գլխին․․․ Արդարև ես երջանիկ էի։

Վառարանի հանդեպ, բորբոքուն կրակի զանազան ձևերը դիտելով, այսպես նստած միջոցիս թվում էր ինձ, թե ոչ մի ժամանակ չեմ հեռացել մեր տանից, թե մր․ Մեորդստոնը և միս Մեորդստոնը ճիշտ այդպիսի ձևեր են և բոցերը մարելուն պես կանհետանան, և թե իմ հիշած բաներից ոչ մեկը իրականում գոյություն չունի, բացի մորիցս, Պեգգոտիից ու ինձնից։

Պեգգոտին մի գուլպա էր կարկատում, քանի որ կարող էր բան տեսնել․ հետո ձախ ձեռքը գուլպայի մեջ մտցրած և աջով ասեղը բարձր բռնած սպասեց, մինչև որ կրակը նորից վառվի։ Չեմ կարող հասկանալ, թե Պեգգոտին ո՞ւմ գուլպաներն էր միշտ կարկատում, կամ որտեղի՞ց էր առաջ գալիս այդ՝ կարկատանի կարոտ գուլպաների անսպառ, անվերջ պաշարը։ Իմ մանկության հենց առաջին օրերից տեսել էի նրան ձեռագործի այդ տեսակով միայն զբաղված, և ոչ երբեք մեկ ուրիշով։

― Շատ կուզենայի իմանալ, ― ասաց Պեգգոտին, որ խոսելու մարմաջ զգալով սովոր էր միանգամայն անսպասելի բաներ հարցնել, ― կուզենայի իմանալ, թե ի՞նչ է անում Դեվիի տատը։

― Տեր ողորմյա, ― ասաց մայրս մտմտուքից սթափվելով։ ― Այդ ի՞նչ հիմար հարցմունք է։

― Հիմար է, թե հիմար չէ, բայց իրավ կուզեի իմանալ։

― Որտեղի՞ց միտքդ ընկավ այդ տատը։ Մի՞թե հիշելու ուրիշ մարդ չկար։

― Ինքս էլ չգիտեմ՝ որտեղից, ― ասաց Պեգգոտին։ Իմ հիմար գլուխը մտքեր ընտրել չգիտի։ Երբ կամենան, գալիս են, երբ կամենան՝ հեռանում։ Ցանկալի էր իմանալ, թե ի՞նչ եղավ այն տատը։

― Շատ անմիտ ես, Պեգգոտի, ― կրկնեց մայրս։ ― Մի՞թե կցանկանայիր, որ նա նորից այստեղ գար։

― Աստված փրկի, ազատե, ― գոչեց Պեգգոտին։

― Ուրեմն այդպիսի անախորժ բաներ մի՛ էլ հիշի։ Միս Բեթսին երևի փակվել է իր ծովեզրյա տնակում և այնտեղ էլ կմնա։ Համենայն դեպս չեմ կարծում, որ նորից գա մեզ վրդովելու։

― Ես էլ եմ կարծում, թե չի գա, ― ասաց Պեգգոտին՝ այս անգամ մտամոլոր եղանակով։ ― Հարկավ չի գա․․․ Միայն կուզենայի իմանալ, թե մեռնելիս ի՞նչ կթողնի Դեվիին։

― Իրավ խենթ ես, Պեգգոտի, որ այդպիսի բաներ ես անցկացնում մտքովդ։ Մի՞թե չգիտես, որ մեր Դեվիի ծնվելն անգամ զայրացրել էր այդ տատին։

― Իսկ այժմ հո ավելի շատ բարկացած կլինի Դեվիի վրա, ― ասաց Պեգգոտին։

― Իսկ ինչո՞ւ անպատճառ այժմ։

― Որովհետև այժմ եղբայր ունի։

Մայրիկս սկսեց լաց լինել ու նեղանալ Պեգգոտիի վրա, որ համարձակվում էր այսպիսի բան ասել։

― Ինչո՞վ է հանցավոր քո դեմ այս անմեղ մանուկը, ― գոչեց նա։ ― Ի՞նչ վատություն է արել քեզ և կամ ուրիշին, ա՜յ նախանձոտ Պեգգոտի։ Ա՜յ անամոթ։ Դու ավելի լավ կանեիր, եթե մարդու գնայիր․․․ Ինչպե՞ս է նրա անունը․․․ այն մր․ Բարկիսին։ Եվ ինչո՞ւ չես ուզում նրան։

― Չեմ ուզում, որովհետև այդ բանը շատ կուրախացներ միս Մեորդստոնին, ― վրա բերեց Պեգգոտին։

― Ի՜նչ չար ես, Պեգգոտի, ― ասաց մայրս։ ― Մի՞թե ծիծազելի չէ, որ այդքան նախանձում ես միս Մեորդստոնին։ Ուզում ես, որ բոլոր բանալիները քո ձեռքին լինեն և ամբողջ տնտեսությունը ինքդ վարես։ Հասկանում եմ քո միտքը։ Բայց մի՞թե չգիտես, որ միայն մեզ սիրելուց է տնտեսությունը հանձն առել, դու գիտես, և լավ գիտես, թե նա որքան բարի է։

― Կորչի նրա բարությունը, ― փնթփնթաց Պեգգոտին, ավելացնելով և մի ուրիշ խոսք, որի միտքը չհասկացա։

― Հասկանում եմ ասելիքդ, ա՜յ պնդերես կին, ― շարունակեց մայրս։ ― Քեզ էլ հայտնի է, Պեգգոտի, որ ես լավ եմ հասկանում։ Ուրեմն ինչպես դու չես կարմրում ամոթից։ Այժմ դարդդ միս Մեորդստոնն է, Պեգգոտի։ Այո՛, այդ չես կարող ուրանալ։ Սակայն մի՞թե հարյուր անգամ չես լսել նրանից, որ ես, իր կարծիքով, շատ անհոգ եմ և․․․ և շատ․․․

― Եվ շատ սիրուն, ― թելադրեց Պեգգոտին։

― Դիցքուկ թե, ― ասաց մայրիկս կես֊ժպիտով։ ― Ես ինչո՞վ եմ մեղավոր, որ իմ մասին այդպիսի հիմար կարծիք ունեն։

― Ո՞վ է ասում, թե մեղավոր եք։

― Հարկավ ոչ ոք։ Չէ՞ որ հարյուր անգամ լսած կլինես նրանից, թե հատկապես դրա համար է ուզում ազատել ինձ տնտեսության հոգսերից։ Նրա կարծիքով ես ընդունակ չեմ տան գործերը հոգալու։ Ես ինքս էլ հո վստահ չեմ, թե կարող եմ հոգալ։ Եվ չե՞ս տեսնում, որ առավոտվանից մինչև գիշեր ոտքի վրա է և անդադար պտույտ է գալիս, միշտ դիտելով ամեն բան, մտնելով ամեն ծակ ու ծուկ, ածխատուն, մառան, սարդափ, շտեմարան և չգիտեմ, թե էլ ո՞ւր, և դու համարձակվում ես բամբասել, թե նա մեզ նվիրված չէ։

― Ամենևին չեմ բամբասել, ― ասաց Պեգգոտին։

― Ինչպե՞ս չէ, ― կշտամբեց նրան մայրիկս։ ― Քո բանն ու գործը միայն այդ է, այդ քեզ զվարճություն է պատճառում։ Իսկ երբ խոսում ես մր․ Մեորդստոնի բարի֊բարի դիտավորությունների մասին․․․

― Այդ մասին ոչ մի ժամանակ չեմ խոսել։

― Այո, չես խոսել, բայց շարունակ հեգնել ես, ― ասաց մայրիկս։ ― Եվ այդ է քո վատ կողմը։ ― Դու անդադար հեգնում ես։ Այս րոպեիս ասացի, որ հասկանում եմ քեզ, Պեգգոտի, և կարդում եմ սրտիդ մեջ եղածը, ինչպես ինքդ էլ լավ գիտես։ Մր․ Մեորդստոնի բարի֊բարի դիտավորությունների մասին խոսելիս՝ փոխանակ հեգնելու նրան, ինչպես որ միշտ սովոր ես անել (մինչդեռ գիտեմ, որ սրտիդ խորքում հարգում ես նրան), ― դու ինձ նման պիտի համոզված լինես, որ նրա դիտավորություններն ու նպատակները բոլորովին ազնիվ են։ Եթե փոքր֊ինչ խիստ է վարվում մեկի հետ․․․ դու հասկանում ես ինձ։ Պեգգոտի, Դեվին էլ անշուշտ կհասկանա, որ խոսքս իր մասին չէ․․․ կհասկանա, որ այդ խստության նպատակն է օգտավետ լինել այն մեկին։ Ինչպես որ նա ինձ է սիրում, այնպես էլ սիրում է այն մեկին և նրան բարիք կամենում։ Իսկ թե ո՞րն է բարի, ո՞րն է չար, նա հարկավ ինձնից ավելի լավ գիտի, որովհետև հաստատակամ, խոհուն ու լուրջ տղամարդ է, իսկ ես մի թույլ, անմիտ, թեթևսոլիկ արարած եմ։ Եվ որքա՞ն չարչարվում է իմ պատճառով, ― շարունակեց մայրիկս, և նրա այտերը սրտից հոսող արտասուքով թրջվեցին։ ― Ես շատ ու շատ երախտապարտ եմ դեպի նա և պարտավոր ամեն բանում հնազանդվել նրան, հոգով֊սրտով հնազանդվել։ Սակայն մեկ տեսնեիր, Պեգգոտի, թե որքան եմ մաշվում ու կշտամբում ինձ, որ չեմ կարողանում լավ կատարել այս սրբազան պարտքերը։ Այս պատճառով ես թշվառ եմ համարում ինձ և չգիտեմ ի՞նչ անեմ։

Պեգգոտին գուլպայի կրունկն իր կզակին դնելով, լուռ նայում էր կրակին։

― է՜հ, Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկս, ձայնը փոխելով, ― էլ չկռվենք իրար հետ, ես չեմ կարող թշնամություն համբերել։ Դու իմ հավատարիմ ընկերն ես։ Եթե երբեմն ծիծաղելի, անամոթ, ու խենթ եմ անվանում քեզ, ապա բոլորի իմաստը միայն այն է, որ դու հավատարիմ ընկեր ես, միշտ էլ ինձ ընկեր ես եղել՝ սկսած այն երեկոյից, երբ մր․ Կոպպերֆիլդը առաջին անգամ տուն բերեց ինձ, և դու պարտեզի դռնակի մոտ իմ գալուստը ողջունեցիր։

Պեգգոտին չհապաղեց ընդունել այս հաշտության դաշինքը, որ և կնքվեց մի ջերմ ու պինդ համբյուր տալով ճակատիս։ Ես կարծում եմ, թե հենց սկզբից, հասկացել էի վերոհիշյալ խոսակցության իմաստը, իսկ այժմ հավաստի եմ, որ բարեսիրտ Պեգգոտին դիտությամբ էր գրգռում մայրիկիս, որպեսզի նա, հանդիմանելով աղախնուն, սիրտը փոքր֊ինչ հովացնի։ Եվ նա հասավ իր նպատակին, որովհետև մայրիկս արդեն հանգիստ էր, և Պեգգոտին չէր դիտում նրան զննող հայացքով։

Թեյից հետո, երբ Պեգգոտին կրակը բորբոքեց ու մոմերը վառեց, ես կարդացի նրան մի գլուխ կոկորդիլոսների գրքից, որ նա հանել էր իր գրպանից (չիմացա, թե մի՞շտ էր պահել գրպանում)․ հետո սկսեցինք Սալեմ Հաուսի մասին խոսել և վերջապես անցանք Ստիրֆորթին, որին գովելուց չէի կարողանում կշտանալ։ Մենք լիովին երջանիկ էինք, և այդ երեկոն, վերջին երեկոն, որով մանկական կյանքիս այդ շրջանը կնքվելու էր, հավիտյան անջինջ կմնա մտքիս մեջ։

Ժամը մոտ տասին անիվների դղրդյուն լսվեց։ Մենք վեր կացանք, և մայրիկս արագ ասաց ինձ, թե արդեն ուշ է, թե մր․ Մեորդստոնն ու նրա քույրը խորհուրդ են տալիս, որ տղաները վաղ պառկեն, և թե ինձ էլ ժամանակն է քնելու։ Ես համբուրեցի նրան ու մի մոմ բռնած վերի հարկը բարձրացա։ Իմ ննջարանը մտնելիս լսեցի մր․ Մեորդստոնի ու նրա քրոջ տուն գալը և ինձ այնպես թվաց, թե նրանք մի սառ քամի բերին իրենց հետ, որ մի վայրկյանում փչեց֊տարավ մեր հին հարկի ընտանեկան ջերմությունը։

Առավոտյան նախաճաշի կանչեցին ինձ, և ես ակամա վայր իջա, որովհետև մր․ Մեորդոստոնի աջը կծելուց ի վեր ոչ մի անգամ չէի տեսել նրան։ Դեռ ճաշարանը չմտած՝ մի քանի անգամ կանգ առա, ետ դարձա, նորից իջա․ բայց վերջապես պետք էր մտնել, և մտա։

Նա կանգնած էր մեջքը կրակին դարձրած․ միս Մեորդստոնը թեյ էր ածում։ Մր․ Մեորդստոնը ինձ տեսնելով շիտակ վրաս նայեց, բայց ոչ մի շարժումով ցույց չտվեց, թե ճանաչում է ինձ։

Րոպեական վարանումից հետո մոտեցա նրան և ասացի․

― Ներեցեք, սըր, շար եմ ափսոսում արարքիս համար և հուսով եմ, որ կներեք ինձ։

― Գոհ եմ, որ զղջացել ես, Դավիթ, ― ասաց նա։

Նա մեկնեց ինձ այն ձեռքը, որ ես կծել էի։ Աչքս ակամա մի վայրկյան հառած մնաց այն կարմիր սպիի վրա, որ դեռ երևում էր․ սակայն ես սպիից ավելի կարմրեցի, երբ նրա խոժոռ դեմքն աչքիս դիպավ։

― Բարով ձեզ, օրիորդ, ― ասացի ես, միս Մեորդստոնին դիմելով։

― Ա՜հ, ― հառաչեց միս Մեորդստոնը և մատների փոխարեն թեյի քամիչը մեկնելով ինձ, հարցրեց․ ― Որքա՞ն է տևում ձեր արձակուրդը։

― Մեկ ամիս, օրիորդ։

― Ո՞ր օրվանից սկսած։

― Այսօրվանից։

― Ուրեմն արդեն կարելի է մեկ օրն անցած համարել, ― ասաց միս Մեորդստոնը։

Նա առավ օրացույցը և մատիտով գծեց այդ օրը, և այնուհետև ամեն առավոտ հաշվից հանում էր մի֊մի օր։ Սկզբում, մինչև տասը թվին հասնելը, այս գործողությունը տհաճությամբ էր կատարում, բայց տասից հետո հաճությամբ, իսկ վերջին թվերին հասնելիս՝ զվարճությամբ։

Հենց գալուս առաջին օրը դժբախտություն ունեցա չարաչար վախեցնելու միս Մեորդստոնին, թեև նրա երկաթե սիրտն այդպիսի թուլության ենթակա չէր։ Ես մտա այն սենյակը, ուր նա նստած էր մորս հետ։ Փոքրիկ մանուկը, որ մի քանի շաբաթական էր, հանգչում էր մորս գոգում։ Զգուշությամբ վերցրի նրան և սկսեցի գգվել։ Հանկարծ միս Մեորդստոնը այնպես ճվաց, որ քիչ էր մնում մանուկն ընկներ իմ գրկից։

― Ի՞նչ եղավ ձեզ, սիրելի Ջեննի, ― գոչեց մայրս։

― Տեր իմ աստված, մի՞թե չես տեսնում, Կլարա, ― աղաղակեց միս Մեորդստոնը։

― Ի՞նչ տեսնեմ, որտե՞ղ տեսնեմ։

― Ա՛յ տես, տղան վերցրեց երեխային։

Միս Մեորդստոնը քար էր կտրել սարսափից, բայց և այնպես տեղից թռավ ու վրաս նետվելով, գրկիցս խլեց երեխային։ Հետո սիրտը գնաց, դալկացավ․ նրան կեռասի օշարակ տվին։ Ուշքի որ եկավ, հանդիսաբար հրամայեց ինձ, որ ոչ մի առթիվ և երբեք չհամարձակվեմ եղբորս դիպչել, և խեղճ մայրիկս, որի ցանկությունը հարկավ այդ չէր, հեզաբար նրա արգելքը հաստատեց, ասելով․

― Ձեր պահանջը, հարկավ հիմնավոր է, սիրելի Ջեննի։

Մի ուրիշ անգամ էլ, երբ երեքս միասին նստած էինք, այդ իսկ անմեղ մանուկը (որին սաստիկ սկսել էի սիրել մորս սիրուն) միս Մեորդստոնի ահեղ բարկության պատճառ դարձավ։ Մայրիկս նայում էր իր ծնկների վրա պառկած երեխայի աչքերին։

― Դեվի, հապա մոտեցիր, ― ասաց նա ինձ և իմ աչքերի մեջ էլ նայեց։

Միս Մեորդստոնը մի կողմ դրեց իր ուլունքը։

― Իրավ, որ իրար շատ նման են, ― ասաց մայրս մեղմ ձայնով։ ― Սրանց աչքերն իմի պես են, գույնն էլ ճիշտ իմի գույնն է։ Ի՜նչ զարմանալի նմանություն։

― Այդ ի՞նչ բանի մասին ես խոսում, Կլարա, ― հարցրեց միս Մեորդստոնը, տեղից բարկությամբ վերկենալով, ― դու, կարծեմ, երբեմն խելքդ իսպառ թռցնում ես։

― Սիրելի Ջեննի, ― թոթովեց մայրս։

― Այո, բոլորովին թռցնում, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։ ― Ո՞ւմ մտքով երբևիցե կանցներ իմ եղբոր երեխային քո որդու հետ համեմատել։ Ի՞նչ նմանություն։ Նմանության հետք էլ չկա։ Բոլորովին տարբեր են, ամեն բանով տարբեր, միշտ էլ տարբեր կմնան։ Ես չեմ ուզում այստեղ նստել և այդպիսի համեմատություններ լսել։

Ասաց և սիգաճեմ դուրս գնաց, դուռը հետևից շրխկացնելով։

Կարճ ասած՝ ես ցանկալի չէի միս Մեորդստոնին, ոչ ոքի էլ ցանկալի չէի։ Ինձ իրոք սիրողները չէին համարձակվում սեր արտահայտել, իսկ ատողներն այդ զգացումն այնպես պարզ էին ցույց տալիս, որ մնում էի վարանած և ապուշի նման միշտ անշնորհք ու տրտում։

Տեսա, որ ես ամենքի համար բեռ եմ, ինչպես նրանք էլ ինձ համար։ Իմ պատճառով տան հանգստությունը խանգարվել էր։ Հենց որ ես ներս էի մտնում նրանք խոսակցության միջոցին, փոքր֊ինչ առաջ զվարթ երևացող մորս դեմքը հանկարծ վշտի ամպով սքողվում էր։ Եթե մր․ Մեորդստոնի տրամադրությունը լավ լիներ, իմ երևալը միանգամից նրան կաշկանդում էր․ իսկ եթե միս Մեորդստոնը որևէ բանից դժգոհ լիներ, ինձ տեսնելով ավելի էր զայրանում։ Հասկանում էի, որ մայրիկս նրանց շրջանում մի զոհ է, որ նա չի համարձակվում ինձ սեր ցույց տալ, որովհետև վախենում է, որ նրանք կվիրավորեն և հետո իրեն կհանդիմանեն։ Նա հարատև տագնապի մեջ էր, երկյուղ կրելով, որ կամ ինքը մի դառնություն կհասցնի նրանց և կամ թե ես մի որևէ տհաճության տեղի կտամ։ Իմ ամենաթեթև շարժումից անգամ նա դողալով մտիկ էր տալիս նրանց աչքին։ Ուստի ես վճռեցի ըստ կարելույն հեռու մնալ նրանց շրջանից, և այսպես իմ տխուր ննջարանում առանձնացած՝ ձմեռվա շատ ու շատ ժամեր անցկացրի, որևէ գիրք կարդալով։

Երբեմն֊երբեմն, երեկոյան դեմ, իջնում էի Պեգգոտիի խոհանոցը և նրա հետ ժամանակ անցկացնում։ Այնտեղ սիրտս հանգիստ էր, ես ազատ էի շունչ քաշում։ Սակայն այս հնարներից ոչ մեկն էլ դահլիճի բնակիչներին դուր չէր գալիս։ Այնտեղ տիրող հալածանքի ոգին երկուսիս վրա էլ արգելք դրեց։ Իմ ներկայությունը դեռ անհրաժեշտ էր մորս կրթությունը լրացնելու համար, ուստի և չէր կարելի թույլ տալ ինձ, որ բացակա լինեմ։

Մի երեկո, մինչ ուզում էի սովորությանս պես ճաշից հետո հեռանալ, մր․ Մեորդստոնն ասաց․

― Դավիթ, ես շատ դժգոհ եմ, որ դու միշտ մռայլ ես։

― Եվ արջի նման մռմռան, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։

Ես գլխիկոր կանգնած էի։

― Մեկ ընդմիշտ իմացիր, Դավիթ, ― շարունեկեց մր․ Մեորդստոնը, ― որ մռայլ ու դաժան բնութից վատ բան չկա։

― Եվ դրա նման ստամբակ ու համառ տղա՝ ես օրումս չեմ տեսել, ― նկատեց քույրը։ ― Սիրելի Կլարա, կարծեմ դու էլ դիտել ես այդ։

― Խնդրեմ ներեցեք, սիրելի Ջեննի, ― ասաց մայրիկս, ― սակայն վստա՞հ եք․․․ ներեցեք համարձակությանս․․․ արդյոք հավաստի՞ եք, որ լավ եք ճանաչում Դեվիին։

― Զարմանում եմ, Կլարա, քո հարցումից, ― պատասխանեց միս Մեորդստոնը։ ― Ես ինքս ինձից կամաչեի, եթե չկարողանայի որևէ տղայի, քոնի և կամ ուրիշի, բնավորությունը հասկանալ։ Շատ խորատես լինելու հավակնություն ես չունեմ, բայց, փառք աստծո, առողջ խելքից հո զուրկ չեմ։

― Անտարակույս, սիրելի Ջեննի, ձեր խելքը շատ թափանցող է։

― Ո՛չ, ո՛չ։ Խնդրեմ, Կլարա, այդպիսի բաներ մի՛ ասի, ― գոչեց բարկությամբ միս Մեորդստոնը։

― Սակայն գիտեմ, և ամեն մարդ գիտի, ― շարունակեց մայրիկս, ― որ դուք շատ կորովի խելքի տեր եք։ Եվ ես այնքան օգուտ եմ քաղում ձեր խելքից (գոնե պարտավոր եմ օգուտ քաղել), որ ոչ ոք չի կարող ինձնից ավելի ճանաչել նրան։ Ուստի եթե հանդգնում եմ կարծիք հայտնել․․․

― Ասել, թե ես չեմ հասկանում քո որդուն, ― ընդհատեց միս Մեորդստոնը, իր դաստակի շղթան շարժելով։ ― Դիցուկ թե, Կլարա, չեմ հասկանում։ Դիցուք թե այդ էակն անհասանելի է իմ տկար մտքին։ Բայց գուցե եղբորս սուր միտքն ընդունակ լինի ըմբռնելու դրա բնավորությունը։ Եվ կարծեմ նա հենց այդ մասին էլ մտադիր էր բան ասել, երբ մենք կոպիտ կերպով նրա խոսքի թելը կտրեցինք։

― Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը ծանր ու լուրջ եղանակով, ― կարծում եմ, որ մի այդպիսի խնդիր քննելու համար այստեղ կարող էին քեզնից ավելի իրազեկ դատավորներ գտնվել և քեզնից ավելի անաչառ։

― Էդուարդ, ― ասաց մայրս հեզաբար, ― տարակույս չկա, որ ամեն խնդրում դու ավելի ձեռնհաս դատավոր ես, քան թե ես։ Այդպես է և Ջեննին։ Ես ուզում էի միայն ասել․․․

― Դու միայն թե թույլ, անիմաստ բան ասացիր, սիրելիս։ Խնդրեմ այսուհետև զգուշացիր և ավելի ուշադիր եղիր ասածդ բանին։

Մորս շուրթերը դողացին։ Կարծես թե ուզում էր ասել․ «Այո, այո, սիրելի Էդուարդ», բայց ոչինչ չպատասխանեց։

― Ցավում եմ, Դավիթ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, վրաս շիլ֊շիլ նայելով, ― որ դու այդպիսի դաժան ու մռայլ բարք ունես։ Ես չեմ կարող հանդուրժել, որ իմ առջև այդպիսի բնավորություն զարգանա, և պետք կհամարեմ մի դարման գտնել դրա դեմ։ Դու էլ աշխատիր ուղղվել։ Մենք բոլորս կաշխատենք։

― Ներեցեք, սըր, ― թոթովեցի ես։ ― Գալուցս ի վեր դաժան կամ մռայլ չեմ եղել։

― Ստախոսության մի՛ դիմիր, սըր, ― գոչեց նա մի այնպիսի զայրույթով, որ մայրս մեքենաբար ձեռք մեկնեց ինձ՝ մեզ իրարից բաժանելու համար։ ― Դու գիտությամբ ես առանձնանում քո սենյակը, գիտությամբ ես ջոկվում մեզնից, մինչ պարտական ես այստեղ լինել, և ոչ այնտեղ։ Այս է ահա իմ պատվերը։ Բացի այս, պահանջում եմ, որ դու միշտ հնազանդ ու հլու լինես։ Դու հո ինձ ճանաչում ես, Դավիթ։ Ասածս պիտի կատարվի։

Միս Մեորդստոնը մի խռպոտ քրքիջ արձակեց։

― Ես պահանջում եմ, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― որ դու խոնարհ, պատրաստակամ ու արթուն լինես իմ առջև, Ջեննի Մեորդստոնի առջև և մորդ առջև։ Չեմ կամենում, որ մի մանկական քմահաճույքով խույս տաս, խորշես այս սենյակից, իբրև մի ժանտահար տեղից։ Նստի՛ր։

Նա հրամայեց ինձ իբրև մի շան, ես էլ հնազանդվեցի իբրև շուն։

― Էլի մի բան, ― ասաց նա։ ― Նկատել եմ, որ ստոր ու գռեհիկ ընկերության հակամետ ես։ Արգելում եմ քեզ ծառաների հետ ընկերանալ։ Խոհանոցը չի բարվոքի այն բազմաթիվ թերություններդ, որ ուղղվելու կարոտ են։ Գալով այն կնոջը, որ քեզ շարունակ երես է տալիս, բան չեմ ասի․ քանի որ ինքդ էլ, Կլարա, ― շարունակեց նա մորս դիմելով, ― հին սովորությամբ և անտեղի ֆանտազիայով մի այնպիսի համակրություն ես շնորհում նրան, որ վաղուց պետք էր դեն ձգել։

― Անհասկանալի, աններելի մոլորություն, ― գոչեց միս Մեորդստոնը։

― Կասեմ միայն, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, խոսքը վերըստին ինձ ուղղելով, ― թե ինձ ախորժելի չէ մրս․ Պեգգոտիի հետ ընկերանալդ և թե դու պարտավոր ես ետ քաշվել այդ տեսակ ընկերություններից։ Այժմ, Դաիվթ, դու ինձ լավ ես հասկանում և գիտես, թե ինչ կլինի հետևանքը, եթե հրամանս բառ առ բառ չկատարես։

Ես այդ հետևանքը գիտեի գուցե նրա կարծածից լավ, գոնե մորս վերաբերմամբ, ուստի և կետ առ կետ կատարեցի հրամանը։ Այնուհետև իմ սենյակը չէի քաշվում, այլևս Պեգգոտիի մոտ ապաստան չէի որոնում, այլ ամեն օր և երեկո նստում էի դահլիճում, անհամբեր սպասելով, որ գիշերը վրա հասնի և իրավունք ունենամ ննջարանս մտնելու։

Ի՜նչ սոսկալի բռնադատություն էր ամբողջ ժամերով միևնույն դիրքը պահպանել, անշարժ նստել, որպեսզի առիթ չտամ միս Մեորդստոնին տրտնջալու, թե իր հանգիստը խանգարում եմ, ինչպես որ միշտ սովոր էր անել՝ հենց որ փոքր֊ինչ ձեռքս կամ ոտքս շարժեի․ չհամարձակվել մինչև անգամ աչքս բարձրացնել, վախենալով, որ չհանցիպի մի բծախնդիր ու արհամարհոտ հայացքի, որ պատրաստ էր գանգատվելու նոր առիթ գտնել իմ մեջ։ Ի՜նչ անտանելի, դժնակ բան էր նստել, լսել ժամացույցի միակերպ չիկ֊չիկը․ շարունակ դիտել միս Մեորդստոնի ուլունքների դերձանի վրա անցվելը․ մտքով հարցնել, թե արդյոք ե՞րբ նա մարդու կերթա, և եթե գնա, ո՞վ կլինի այդ թշվառ մարդը․ վերջապես վառարանի զարդերը համրել և որմերի գույնզգույն վիժակները մտամոլոր աչքի անցենլ։

Որքա՜ն ձանձրալի էին իմ միայնակ զբոսանքները ձմեռվա վատ եղանակին, տղմուտ, ցեխոտ շրջակայքում, ուր երևակայությամբ հետս էի տանում մեր դահլիճը՝ հանդերձ միս Մեորդստոնի, այդ ճնշից բեռով, որ չէի կարողանում թոթափել, այդ գարշելի ճիվաղով, որ ընկճում, խեղդում, բթացնում էր իմ միտքը։

Որքա՜ն ճաշեր ես կերա տագնապալից լռությամբ, միշտ զգալով, թե մի ավելորդ ափսե կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ ախորժակ կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ բաժին կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ աթոռ կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ մարդ է նստած, և այդ ես եմ։

Ի՜նչ երեկոներ․․․ երբ ճրագները վառելուն պես հրամայում էին ինձ մենակ պարապել։ Ինձ արգելված էր որևէ հետաքրքրական գիրք կարդալ, և ես չարաչար մաշվում էի անմարսելի, ծանր ու չոր թվաբանական խնդիրների վրա, որոնց թվերն ու չափերը երգի էին փոխվում մտքիս մեջ, որոնց օրենքներն ու կանոնները չէին ուզում գլուխս մտնել, և կամ մի ականջովս մտնում էին և մյուսով դուրս թռչում։

Որքա՜ն հորանջներ էի արձակում՝ հակառակ իմ ջանքերին․ որքա՜ն ցնցումներ զսպում, հանկարծական նիրհ զգալիս։ Ինչպե՜ս կարճ էին պատասխան տալիս իմ պատահական հարցերին։ Ինչպե՜ս չնչին ու աննշան, բայց և նեղիչ զրոյի տեղ էին դնում ինձ, և որքա՜ն ես սփոփվում էի, երբ ժամը ինը խփելուն պես՝ միս Մեորդստոնը հրամայում էր ինձ․ գնա քնի՛ր։

Այսպես դանդաղ, համր անցավ արձակուրդը։ Վերջապես մի առավոտ միս Մեորդստոնն ասաց․

― Վերջին օրն էլ ահա հասավ։

Եվ այս ասելով․ վերջին բաժակ թեյը տվեց ինձ։

Այս անգամ մայրական տնից բաժանվելը սրտիս դառը չէր թվում։ Ես ընկել էի մի անզգա թմրության մեջ, որից փոքր֊ինչ սթափվեցի Ստիրֆորթին տեսնելու մխիթարիչ հույսով, թեպետ և մր․ Կրիկլն էր նշմարվում նրա պատկերի հետևից։ Ահա դարձյալ մր․ Բարկիսը պարտեզի դռան մոտ և դարձյալ միս Մեորդստոնի սաստիկ ձայնը․ «Կլարա, երբ որ մայրս կռացավ ինձ համբուրելու և բարի ճանապարհ մաղթելու։

Ես էլ համբուրեցի թե՛ նրան և թե՛ մանուկ եղբորս և վերին աստիճանի տրտմեցի, բայց ոչ թե այն պատճառով, որ նրանից հեռանում եմ․ մեզ բաժանող անդունդը վաղուց արդեն բացված էր և ամեն օր լայնանում էր․․․ Շատ ջերմ էր, շատ սրտագին նրա համբույրը, սակայն դարձայլ դա չէ, որ մինչև այսօր վառ է մնացել մտքիս մեջ, այլ մի ուրիշ բան, որ հաջորդեց այդ համբույրին։

Ես արդեն կառք էի նստել, երբ լսեցի մայրիկիս ձայնը, որ կանչում էր ինձ։ Շուռ եկա․ նա մենակ էր պարտեզի դռան մոտ՝ երեխային բարձր բռնած, որպեսզի կարողանամ նրան տեսնել։ Եղանակը ցուրտ էր, բայց հանդարտ, և մորս գլխի ոչ մի մազը և հանդերձի ոչ մի ծալքը չէր շարժվում, մինչ նա աչքերը վրաս բևեռած նայում էր, փոքրիկ մանկանը բարձր բռնած։

Այդ դրության մեջ կորցրի նրան։ Այդ դիրքով տեսա նրան հետո երազիս մեջ, պանսիոնում։ Լուռ և անշարժ կանգնած էր անկողնուս մոտ, երեխային ամուր գրկած, վրաս ակնապիշ նայելով։

Թ․ գլուխ

Մի անմոռանալի ծննդյան օր


Լռում եմ այն բոլորի մասին, ինչ որ պատահեց միչև մարտ ամսի կեսերը, այսինքն՝ իմ ծննդյան տարեդարձը։ Սակայն չեմ էլ կարող մտաբերել մի ուրիշ բան, բացի այն, որ ես սկսել էի ավելի հափշտակվել Ստիրֆորթով։ Կիսամյակի վերջերը, եթե ոչ ավելի վաղ, նա դպրոցը պիտի թողներ։ Այժմ նա ինձ ավելի անկախ, ավելի զվարթ ու սրամիտ էր երևում, ուրեմն ավելի գրավիչ, քան թե առաջ․ էլ ուրիշ բան չեմ հիշում։ Այդ միջոցին տեղի ունեցած ահագին դեպքի հիշատակը կարծես կլանել, ջնջել է մյուս բոլոր անցքերի հետքը, որպեսզի միայն ինքը մտքումս վառ մնա։

Դժվարանում եմ մինչև անգամ հավատալ, թե Սալեմ Հաուս ետ գալուս օրից մինչև այդ տարեդարձի օրը ճիշտ երկու ամիս անցած լիներ։ Կարող եմ միայն ենթադրել, թե դա մի եղելություն է, եթե ոչ՝ կմնար կարծել, թե արձակուրդի և այդ դեպքի միջև ոչ մի անջրպետ չի ընկել և մեկ դեպքն անմիջապես հետևել է մյուսին։

Այն օրվա եղանակն անգամ միտքս է։ Դեռ ծծում եմ այն մեգը, որ ամեն բան պատել էր․ նշմարում եմ նրա միջով այն եղյամը, որ սավանով ծածկել էր ամեն ծառ ու շինություն․ զգում եմ խոնավ մազերիս կպչելն այտերիս․ տեսնում սեղանների երկար շարքը կիսամութ սերտարանում, ճրագների աղոտ լույսը, որ անզոր է առավոտյան ստվերները փարատել և տղաների շնչից գոյացաղ ոլորապտույտ գոլորշին պաղ օդում, մինչ նրանք շփշփում են պաղ ձեռքերը և ոտներով դոփում գեթ փոքր֊ինչ տաքանալու համար։

Նախաճաշից հետո նոր էինք զբոսավայրից վերադարձել, երբ մր․ Չարպը ներս մտավ և ասաց․

― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, ձեզ հարցնում են։ Հյուրասենյակը գնացեք։

Ես սպասում էի Պեգգոտիի ընծայաբեր կողովին և երեսս կարմրեց այդ հրամանը լսելիս։ Հենց որ շտապով վեր կացա, ընկերներիցս մի քանիսը հիշեցրին, որ չմոռանամ իրենց համար էլ բաժին հանել կողովից։

― Այդքան մի՛ շտապեք, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Չարպը, ― դեռ ժամանակ ունեք, սիրելիս, շատ մի՛ շտապեք։

Նրա խոսքերի գորովալիր եղանակն անպատճառ կզարմացներ ինձ, եթե ժամանակ ունենայի ուշք դարձնելու նրա վրա։ Վազելով հյուրասենյակը գանցի։ Այնտեղ սեղանի առջև նստած էր մր․ Կրիկլը իր ճիպոտով ու լրագրով․ այնտեղ էր և մրս․ Կրիկլը, մի բաց նամակ ձեռքին բռնած։ Կողով չկար։ Մր․ Կրիկլը նախաճաշ էր վայելում։

― Դավիթ Կոպպերֆի՛լդ, ― ասաց մրս․ Կրիկլը, հրավիրելով ինձ բազմոց, ինքն էլ կողքիս նստելով։ ― Մի բան ունեմ քեզ հայտնելու, մի առանձին բան, սիրելիս։

― Մր․ Կրիկլը, որին ես երկչոտ աչքով դիտում էի, գլուխը շարժեց՝ առանց իմ վրա նայելու, և մի կտոր հաց կուլ տվեց՝ իր հառաչանքը ծածկելու համար։

― Դու մանուկ ես դեռ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, և չես կարող հասկանալ, թե աշխարհս որքան փոփոխական է և մարդկային կյանքը որքան վաղանցուկ։ Սակայն, Դավիթ, բոլորս էլ կոչված ենք այս բանը փորձով հասկանալ։ Ոմանք հասկանում են դեռ մանուկ հասակում, ոմանք ծերության ժամանակ, ոմանք էլ ամբողջ կյանքի ընթացքում։

Ես ուշի֊ուշով նայում էի նրան։

― Երբ դու կաղանդից հետո ուսումնարան վերադարձար, ― շարունակեց նա փոքր֊ինչ լռելուց հետո, ― արդյոք ամենքն էլ ձեր տանը առո՞ղջ էին․․․ Ուզում եմ իմանալ, ― ասաց նա մի երկրորդ լռությունից հետո, ― արդյոք մայրիկդ առո՞ղջ էր։

Ես դողացի, չգիտեմ ինչից, շարունակելով սուր֊սուր դիտել նրա երեսը, սակայն առանց որևէ բան ասելու։

― Որովհետև, ― ասաց նա, ― ցավելով պիտի հայտնեմ, որ այս առավոտ մի նամակ ստացանք Բլենդրոտընից․․․ Գրում են, թե մայրիկդ հիվանդ է, սիրելի Դավիթ, շա՜տ հիվանդ։

Մի մեգ իջավ մրս․ Կրիկլի ու իմ միջև, և կարծես թե այդ մեգի մեջ մորս պատկերը մի վայրկյան երերաց։ Այնուհետև աչքերիցս ջերմ արտասուք վազեց։ Տիկնոջ դեմքն անշարժ էր։

― Մայրիկց ծանր հիվանդ է, ― հարեց նա։

Ես ամեն բան հասկացա։

― Վախճանվել է։

Այլևս կարիք չկար այս գույժը հայտնելու ինձ։ Ես արդեն հուսակտուր ճչում էի և գիտեի, որ որբ եմ մնացել այս աշխարհում։

Մրս․ Կրիկլը շատ գթասեր էր դեպի ինձ։ Նա ամբողջ օրը իր սենյակում պահեց ինձ, երբեմն մենակ թողնելով մի վայրկյան։ Ես շարունակ լաց էի լինում և լալուց հոգնելով՝ քնում էի, իսկ զարթնելուց հետո՝ նորից սկսում լաց լինել ու հեկեկալ։ Արտասուքս բոլորովին որ քամվեց, սկսեցի մտածել, և այն ժամանակ վշտիս բեռը ավելի ծանրացավ։ Ինձ թվում էր, թե սիրտս կիզող ու կեղեքող ցավերն այլևս երբեք չեն փարատվի։

Սակայն մտքերս դեռ մոլոր էին, դեռ չէին կարող ինձ հասած թշվառության վրա ամփոփվել, այլ միայն հածում էին դրա շուրջը։ Մտածում էի մեր փակ ու լուռ տան մասին։ Մտածում էի մանկան մասին, որ մրս․ Կրիկլի ասելով արդեն վաղուց հիվանդ մաշվում էր և գուցե այլևս երկար չապրեր։ Մտածում էի հորս շիրիմի մասին, մեր տան մոտի գերեզմանոցում, և պատկերացնում մայրիկիս՝ այնտեղ ննջած, ինձ լավ հայտնի ծառերի տակ։ Երբ մրս․ Կրիկլն ինձ մենակ թողեց, ես կանգնեցի աթոռի վրա՝ հայելու մեջ տեսնելու, թե աչքերս որքա՞ն են կարմրել և վիշտս որքա՞ն արտահայտվել երեսիս վրա։ Մի քանի ժամ անցնելուց հետո մտածում էի, միթե արտասուքս այն աստիճան քամվե՞լ է, որ այլևս ոչ մի կաթիլ չի մնացել մայրիկիս թաղմանը թափելու համար, որին ներկա պիտի լինեի։ Հետո նկատեցի, որ տրտմությունս մի տեսակ ծանրություն է դրոշմել դեմքիս, և կարևոր գտա այս բանը, որովհետև այժմ աշակերտները մի առանձին ակնածությամբ կնայեին վրաս։

Եթե երբևէ մի տղա ընկճված է եղել անկեղծ վշտից, անշուշտ ես էի այդ տղան։ Բայց և այնպես լավ հիշում եմ, որ ծանրաթախիծ լրջությունս մի տեսակ հաճություն էր պատճառում ինձ, երբ դուրս գնացի ման գալու, մինչ ընկերներս նստած էին դասարանում։ Հենց որ նրանք թաքուն֊թաքուն մտիկ էին տալիս պատուհանից, ես սկսում էի ավելի տխուր երևալ և քայլերս համրեցնել։ Դասերից հետո, երբ նրանք հետս խոսելու եկան, ես ինքս սրտիս խորքում գովեցի ինձ, որ հպարտ չեմ նրանց հետ, այդ բոլորի առջև բարեսեր ու հեզ, ինչպես և առաջ։

Հետևյալ երեկոյան մեկնելու էի դեպի տուն, բայց ոչ թե փոստի դիլիժանսով, այլ ֆարմըր կոչված ծանր կառքով, որ սովորաբար գեղջուկներին էր տանում֊բերում։ Մեկնելուս նախօրը գիշերը ոչ մի արկածի չպատահեցի այլևս, և ննջարան մտնելուս պես Տրեդլսը պահանջեց, որ գլխիս տակ իր բարձը դնեմ։ Չգիտեմ, դրանով ի՞նչ լավություն ուզեց անել, քանի որ ես իմ բարձն ունեի․ բայց խեղճ տղան ուրիշ բան չուներ ինձ տալու, բացի թերևս կմախքներով լիքը թերթիկից։ Այդ էլ նա ինձ պարգևեց հրաժեշտի րոպեին, իբրև դարման վշտերիս և դյուրություն ալեկոծ սրտիս։

Հաջորդ օրը, երեկոյան դեմ, ես հեռացա Սալեմ Հաուսից։ Այն րոպեին մտքովս անգամ չէր անցել, թե ընդմիշտ եմ թողում նրան։ Ամբողջ գիշեր անչափ դանդաղ շարժվելուց՝ միայն առավոտյան ժամը տասին Յարմաութ հասանք։ Իսկույն կառքից դուրս նայեցի մր․ Բարկիսին տեսնելու, բայց նա իջևան չէր եկել։ Նրա փոխարեն դիմացս ելավ սև հագած և լայնեզր գլխարկով մի գերուկ, ծանրաշունչ, զվարթերես գունդ ու կլոր ծերունի, որի գուլպաներից վեր մանր ու գունատ ժապավեններ էին կապված ծնկներին։ Նա մոտեցավ կառքին ու ասաց․

― Դո՞ւք եք մր․ Կոպպերֆիլդը։

― Ես եմ, սըր։

― Ուրեմն, պատանի ջենտլմեն, հաճեցեք իջնել, ― ասաց նա, կառքի դռնակը բանալով։ ― Ես պատիվ կունենամ ձեզ դեպի տուն տանելու։

Ձեռք տվի նրան զարմացած, թե ո՞վ է արդյոք այդ պարոնը, և միասին առաջ գնալով եկանք հասանք մի նեղ փողոց ու կանգ առանք մի կրպակի առջև, որի դռան ճակատին գրված էր․

«Օմր

Պաստառագործ, դերձակ, մանրավաճառ, հուղարկավորության և սգո առարկաների հայթայթիչ և այլն և այլն»։

Դա մի փոքր ու խեղդուկ կրպակ էր՝ ամեն տեսակ կարած ու չկարած շորերով լեցուն, որի մի պատուհանում սև գլխարկներ էին շարված։ Մտանք հետևի փոքր սենյակը։ Այնտեղ երեք նորատի աղջիկ սև զգեստներ կարելով էին զբաղված․ սեղանի վրա սև կերպասներ էին դիզված և հատակը շերտերով ու ծվեններով ծածկված։ Կրակարանը լավ վառված էր և օդի մեջ տաք շղարշի մղձկոտ հոտ էր տարածվում․․․ մի հոտ, որ բոլորովին անհայտ էր ինձ մինչև այն օրը։

Երեք դեռահաս աղջիկները, որոնք ժիր֊ժիր աշխատում էին, ներս մտնելուս պես գլուխները բարձրացրին և նույն րոպեին շարունակեցին իրենց գործը․ կարել, կարել ու կարել։ Միևնույն ժամանակ փոքրիկ բակից, ուր մի գործարան էր երևում, շարունակ հնչում էր մուրճի միակերպ թնդյունը՝ րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ։

― Տեսնենք, Միննի, ինչպե՞ս է գործը առաջ գնում, ― ասաց առաջնորդս աղջիկներից մեկին։

― Շատ լավ, հայրիկ, ― զվարթ֊զվարթ պատասխանեց աղջիկը, առանց գլուխը բարձրացնելու։ ― Միամիտ կաց, ժամանակին պատրաստ կլինի։

Մր․ Օմրը իր լայնեզր գլխարկը հանեց, նետեց ու հևաց։ Նա այնքան գեր էր, որ ստիպված էր խոսելուց առաջ որոշ ժամանակ շունչ քաշել։

― Գոհ եմ, ― ասաց նա վերջապես։

― Հայրիկ, ― նկատեց Միննին հանաքով, ― ինչի՞ց է, որ այդքան գիրանում ես։

― Ինքս էլ չգիտեմ, չեմ հասկանում, սիրելիս, ― ասաց հայրը, ― բայց զգում եմ, որ հաստանում եմ։

― Գուցե նրանից, որ դարդ չունես, ― ասաց Միննին։ ― Կյանքդ հանգիստ, սիրտդ՝ թեթև։

― Եվ ինչո՞ւ թեթև չլինի, ― նկատեց մր․ Օմրը։ ― Ոչ մի բանից չեմ գրգռվում, գրգռվել չարժի էլ։

― Հարկավ չարժի, հայրիկ։ ― Մենք բոլորս փառք աստծո, ուրախ ենք, չէ՞։

― Այդպես է, այդպես, սիրելիս, ― հաստատեց մր․ Օմրը։ ― Այժմ հանգստացա և կարող եմ այս փոքրիկ աշակերտի չափն առնել։ Խնդրեմ, կրպակս համեցեք, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Մր․ Օմրի հրավերով առաջ անցա․ նա մի կտոր մահուդ ցույց տվեց ինձ և ասաց․ «Այնպես ընտրիր մահուդը, որ միայն ծնողների վրա սուգ պահելիս կարելի է հագնել։ Հետո սկսեց չափս առնել և գրքի մեջ նշանակել։ Այս անելիս խնդրում էր ինձ ուշք դարձնել իր կրպակի տեսակ֊տեսակ ապրանքներին, որոնցից մի քանիսը, իր ասելով, նոր ձևի են, նոր են սկսել լույս տեսնել և մի քանիսը արդեն հնացել և ընկել են մոդայից։

― Եվ այս է պատճառը, որ մենք բավական վնասվում ենք, ― ասաց Օմրը։ ― Բայն ի՞նչ արած։ Մոդաները մարդկանց պես են։ Չես իմանում ինչո՞ւ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են աշխարհ գալիս․ չես էլ իմանում ինչո՞ւ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են անհետանում։ Ամեն բան, իմ կարծիքով, մարդկային կյանքի նման է, եթե ուղիղ տեսակետից նայելու լինենք։

Անձնական վշտովս համակված՝ ես տրամադիր չէի խորասուզվել այդ հարցի մեջ, որ թերևս ուժիցս վեր էր։ Մր․ Օմրը, ծանր հևալով աղջիկների սենյակը տարավ ինձ։ Հետո մի դռնակ բացեց, որի հետևից մի նեղ սանդուղք էր վար իջնում, և գոչեց․

― Թեյ բերեք կարագ ու հացով։

Եվ մինչ ես մտամոլոր ականջ էի դնում դրսից հնչող մուրճի ձայնին և դիտում սենյակում բանող աղջիկներին, նախաճաշը բերին մի ափսեի վրա դրված։ Ինձ համար էր։

― Ես ձեզ վաղուց եմ ճանաչում, ― ասաց մր․ Օմրը մի քանի րոպեից հետո, որոնց ընթացքում ես գրեթե ձեռք չտվի նախաճաշին․ սև֊սև իրերի պատկերը ձեռնտու չէր մարդու ախորժակը գրգռելու համար, ― արդեն վաղուց եմ ճանաչում, մանուկ բարեկամ։

― Իրա՞վ, սըր։

― Գրեթե ձեր ծննդյան օրից, մինչև անգամ դրանից էլ առաջ, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Դուք դեռ աշխարհ չէիք եկել, որ ես ճանաչում էի ձեր հորը։ Նրա հասակը հինգ ոտնաչափ և իննուկես մատ էր, իսկ գերեզմանի խորքը քսանհինգ ոտնաչափ։

Րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, ― հնչեց դրսից։

― Այո, ճիշտ քսանհինգ ոտնաչափ, գուցե և փոքր֊ինչ ավելի, ― ասաց մր․ Օմրը ժպտալով։ Բայց մոռացել եմ՝ ո՞վ էր այդպես ապսպրել․ նա՞ ինքը, թե՞ մայրիկդ։

― Արդյոք ձեզ հայտնի չէ՞, սըր, թե ինչպես է փոքրիկ եղբայրս, ― հարցրի ես։

Մր․ Օմրը գլուխը շարժեց․

Րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ։

― Նա մոր գրկումն է, ― ասաց նա։

― Խեղճ մանուկ։ Միթե նա՞ էլ մեռել է։

― Հարկավոր չէ անչափ տրտմել, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Այո՛, մանուկը մեռել է։

Բոլոր վերքերս նորից բացվեցին այս գույժից։ Ես վեր կացա և գլուխս մի ուրիշ սեղանի դեմ տվի, որ կանգնած էր անկյունում։ Սակայն Միննին դրա վրա դրված սև շորերը հավաքեց, որպեսզի իմ արտասուքով չթրջվեն։ Միննին սիրուն ու բարեսիրտ աղջիկ էր․ նա քնքուշ ձեռքով ուղղեց աչքերիս վրա ընկած մազերս և ուզում էր սփոփել ինձ, սակայն ինքը շատ ուրախ էր, որ իր գործը համարյա թե վերջացնելու վրա է։

Այդ իսկ միջոցին մուրճի շաչյունը լռեց, և մի գեղեցիկ երիտասարդ ներս մտավ։ Նա ձեռքին մի մուրճ ուներ, իսկ բերանում մանրիկ գամեր, որ պետք է նախ դուրս հաներ խոսելու հնար ստանալու համար։

― Դե, Ջորեմ, քո գործը հապա ինչպե՞ս է, ― ասաց մր․ Օմրը։

― Շատ լավ, ― պատասխանեց Ջորեմը։ ― Արդեն պրծա։

Միննին փոքր֊ինչ կարմրեց, իսկ մյուս երկու աղջիկները ժպտալով իրար մտիկ տվին։

― Ուրեմն դու ճրագո՞վ էիր բանում այս գիշեր, մինչ ես կլուբումն էի։ Հա՞, ― հարցրեց մր․ Օմրը, մի աչքը խփելով։

― Այո, սըր, ― ասաց Ջորեմը։ Չէ՞ որ ինքներդ ասել էիք, որ եթե գործս վաղ վերջացնեմ, զբոսանքի կերթանք, Միննին և ես․․․ ձեզ հետ միասին։

― Հե՛, հե՛, հե՛, ― ծիծաղեց մր․ Օմրը հազալով։ ― Իսկ ես կարծում էի, թե ինձ հաշվից դուրս կհաներ։

― Որովհետև դուք այդպես էիք ասել, ես էլ գործս շուտ վերջացրի, ― շարունակեց երիտասարդը։ ― Կուզենա՞ք տեսնել, թե ինչպես է շինված։

― Այս րոպեիս, ― ասաց մր․ Օմրը վերկենալով։ Եվ հետո, դառնալով ինձ, հարցրեց․ ― իսկ դուք, որդյակ, չէ՞իք կամենա աչքի անցնել ձեր․․․

― Ո՛չ, ո՛չ, հայրիկ, ― ընդհատեց Միննին։

― Կարծում էի, սիրելիս, թե նրան հաճելի կլինի, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Սակայն գուցե քո ասածը ճշմարիտ լինի։

Չեմ կարող ասել, թե ինչպե՞ս հասկացա, որ նրանք իմ սիրելի, ին անձկալի մոր դագաղն են տեսնելու գնում։ Ես օրումս չէի լսել, չէի էլ տեսել, թե ինչպե՞ս եմ դագաղ շինում, այնուամենայնիվ, գոծարանում հնչող հարվածները լսելուս պես բանի էությունն իմացա, և երբ երիտասարդը ներս մտավ, արդեն գիտեի, թե ինչ էր նրա շինածը։

Կարն արդեն վերջացել էր։ Աղջիկներից երկուսը, որոնց անունը դեռ չգիտեի, վերկենալով՝ գոգերին կպած կտորտանքը և թելերը թափ տվին և սկսեցին կրպակը կարգի բերել։ Միննին մնաց պատրաստ շորերը երկու ահագին տուփերի մեջ դարսելու համար։ Այդ անում էր ծնկաչոք ու մի կայտառ երգ երգելով։ Ջորեմը, որ անշուշտ նրա սիրահարն էր, թաքուն ներս մտավ և համբուրեց նրան (կարծեմ բնավ ուշք չդարձնելով իմ վրա)։ Նա ասաց, թե մր․ Օմրը գնացել է կառք վարձելու, ինքն էլ շտապում է պատրաստ լինել։ Ասաց ու փախավ։ Այնուհետև Միննին իր մկրատն ու մատնոցը գրպանը դրեց, սև թելով ասեղը զուշությամբ կրծքին ցցեց, սիրուն կրկնոցն ու գլխարկը շտապով հագավ, հարդարվելով դռան հետևի հայելու առջև, որի մեջ նրա գոհ դեմքի ցոլացումը տեսա։

Այս բոլորը տեսնում էի անկյունից, ուր նստած էի սեղանի առջև՝ մտքերիս մեջ ընկղմած։ Փոքր֊ինչ հետո կրպակի առջև մի կառք կանգնեց, որի մեջ նախ տուփերը դրին, հետո ես նստեցի և վերջապես մր․ Օմրը՝ դստեր ու փեսայի հետ։ Կառքը նման էր այն սայլերին, որոնցով սովորաբար կահկարասիք, և կամ թե դաշնամուր են տեղափոխում․ գույնը սև էր, ձին էլ սև ու երկայնապոչ։ Այդ կառքում բոլորիս համար բավական տեղ կար։

Չեմ հիշում, որ կյանքումս մի այդպիսի տարօրինակ բան զգացած լինեմ, ինչ֊որ զգացի այդ խմբի մեջ գտնվելիս։ Դեռ մի անփորձ, խակ մանուկ՝ ես չէի կարող այդ մարդկանց զվարթությունն իրենց արհեստի հետ հաշտեցնել։ Նրանց համար այդ ուղևորությունը մի զբոսանք էր։ Չէի բարկանում նրանց վրա, այլ սարսափում, մտածելով, թե այնպիսի էակների մեջ եմ ընկել, որոնք բացառություն են մարդկային ազգից։ Նրանք անչափ ուրախ էին։ Ծերը նստած էր առջևից և ձին էր քշում․ մյուս երկուսը նրա հետևը․․․ և հենց որ նա մի բան էր ասում, երկուսն էլ թեքվում էին դեպի նրա գեր երեսը՝ մեկը մի կողմից, մյուսը՝ մյուսից, իբր թե միայն նրանով լինեին զբաղված։ Երբեմն ինձ հետ էլ փորձում էին խոսել, բայց ես լուռ էի՝ վերարկուիս մեջ փաթաթված, զայրանալով նրանց սիրային քծինքի ու քրքիջի վրա ու զարմանալով, թե ինչո՞ւ աստված նրանց սրտի կարծրությունը չի պատժում։

Ճանապարհին, երբ ձիուն գարի տալու համար կանգ առան, իրենք էլ լավ կերուխում սարքեցին ու քեֆ արին․ ես ոչ մի բանի չդիպա և շարունակեցի ծոմ բռնել։ Վերջապես երբ սկսեցինք մեր տանը մոտենալ, ես արագ վար ցատկեցի կառքի հետևից, որպեսզի մի այդպիսի ընկերության հետ չմոտենամ այն հանդիսավոր պատուհաններին, որոնք կույր֊կույր նայում էին վրաս, երբեմն պայծառ, իսկ այժմ գոցված աչքերի նման։

Ահա խեղճ մայրիկիս պատուհանը և դրան կից՝ մեկ ուրիշը, որ իմն էր կոչվում մեր երջանկության օրերում։ Օ՜հ, զուր էի մտատանջ եղել Սալեմ Հաուսում, թե աչքերիս արտասուքը սպառվել է։

Դեռ տան գավթին չհասած, արդեն Պեգգոտիի գրկումն էի, և նա ինձ ներս տարավ։ Ինձ տեսնելուն պես հեկեկաց, բայց և իսկույն զսպելով իրեն, սկսեց ինձ հետ հանդարտ խոսել ու հուշիկ ման գալ, կարծես վախենալով, որ մեռելն անհանգիստ չլինի։ Իմացա, որ նա վաղուց չի քնել և ամբողջ գիշերներով հսկել է։ «Եվ չե՛մ քնի, չե՛մ թողնի խեղճ տիրուհուս, մինչև որ հողին չհանձնվի նրա մարմինը», ասում էր նա։

Մր․ Մեորդստոնը ամենևին ուշք չդարձրեց իմ վրա, երբ մտա այն սենյակը, ուր նա կրակի առջև նստած էր, լռիկ֊լռիկ լաց լինելով։ Միս Մեորդստոնը, որ նամակներով ծածկված սեղանի մոտ զբաղված էր, չոր մատները մեկնեց ինձ և պաղ շշուկով հարցրեց․

― Չափդ արդեն առե՞լ են։

― Այո։

― Իսկ շապիկներդ բերե՞լ ես։

― Այո, միս Մեորդստոն, բոլոր իրեղեններս բերել եմ։

Եվ ուրիշ սփոփանք չլսեցի այդ երկաթե օրիորդից։ Համոզված եմ, որ նա անասելի հաճույք էր զգում հանդես հանելու այն բոլորը, ինչ որ ինքնատիրություն, ամրություն, մտքի հաստատություն, պնդություն, կամքի զորություն էր անվանում, ― միով բանիվ՝ իր դժնդակ բնավորության բոլոր դիվային ցուցակը։ Նա պարծենում էր մանավանդ իր գործնական տաղանդով, որ և ցույց էր տալիս այս ողբալի պայմաններում, գրչի ու թանաքի վերածելով ամեն խնդիր։ Ոչ մի բան չէր հուզում նրան։ Այդ օրվա ամբողջ մնացորդը, հետևյալ օրն էլ՝ առավոտից մինչև երեկո, նա սեղանի առջև անսասան և անշփոթ անցկացրեց․ իր կոշտ գրիչը թղթի վրա ման ածելով, ամենքի հետ սառ խոսելով, առանց դեմքի գեթ մի մկանը թուլացնելու, ձայնի գեթ մի շեշտը մեղմացնելու, հագուստի գեթ մի ծալքը կամ հյուլեն շարժելու։

Նրա եղբայրը երբեմն վերցնում էր մի գիրք, բայց տեսնում էի, որ չի կարդում։ Նա հատորը բաց էր անում և ուղիղ նայում էջի վրա, իբր թե կարդալով, բայց ոչ մի թերթ շուռ չէր տալիս․ հետո հանկարծ վեր էր կենում և ետ ու առաջ էր գնում։ Ես ամբողջ ժամերով ձեռքերս ծալած նստում էի, դեսուդեն նայում և կամ նրա քայլերը համրում։ Նա քիչ էր խոսում քրոջ հետ, իսկ ինձ հետ՝ ամենևին, և մեր տան խորհրդավոր լռության մեջ ուրիշ շարժուն բան չկար, միայն նա․․․ և ժամացույցի ճոճանակը։

Թաղման նախորդ օրերը սակավ էի տեսնում Պեգգոտիին․ միայն սանդուղքով բարձրանալիս կամ իջնելիս պատահում էի նրան այն սենյակի դռան առջև, ուր հանգչում էին մայրիկս և եղբայրս։ Սակայն ամեն երեկո իմ ննջարան էր գալիս և սնարիս մոտ նստում, մինչև որ քնեմ։ Կարծեմ թաղումից մի երկու օր առաջ ― ես շփոթում եմ այդ տխուր ժամանակի օրերը, որոնց միակերպ ընթացքը ոչ մի բանով չէր փոխվում, ― նա մորս սենյակը տարավ ինձ։ Միտքս է միայն, որ մահիճը ծածկող ձյունափայլ ու թարմ սավանի տակ մեր տան սրբազան լռությունը իբրև մարմնացած երևաց ինձ, և երբ Պեգգոտին ուզեց սավանը կամաց ետ քաշել, ես գոչեցի․ «Օ՜հ, ո՛չ, ո՛չ», և նրա ձեռքը բռնեցի։

Եթե թաղման հանդեսը դեռ երեկ կատարված լիներ, դարձյալ ավելի լավ չէի հիշի։ Դահլիճի տեսքը ներս մտնելուս րոպեին, մոմերի լույսը, գինով լի շշերի փայլը, բաժակների ու պնակների ձևը, կարկանդակի անուշ բուրմունքը, միս Մեորդստոնի զգեստի հոտը և մեր սև հագուստը, այս բոլորն անջինջ է մնացել մտքումս։ Մր․ Չիլիպն էլ այնտեղ էր․ նա մոտենում է ինձ և ասում․

― Ինչպե՞ս եք, մաստր Դավիթ։

― Չեմ կարող ասել, թե շատ լավ, և մեկնում եմ իմ աջը, որ նա բռնում է իր աջի մեջ։

― Աստված իմ, ― ասում է նա քաղցր ժպիտով ու փոքր֊ինչ տամուկ աչքերով, ― այս մեր փոքրիկ բարեկամներն աճելով աճում են մեր շուրջը, և այնպես շուտ, որ չես էլ կարող ճանաչել նրանց։ Չէ՞, տիկին։

Այդ հարցը նա ուղղում է միս Մեորդստոնին, որ ոչ մի պատասխան չի տալիս։

― Պետք է ասել, որ շատ բան դեպի լավն է փոխվել այստեղ։ Չէ՞, տիկին, ― հարցնում է մր․ Չիլիպը։

Միա Մեորդստոնը միայն հոնքերը կիտելով ու գլուխը շարժելով է պատասխան տալիս։ Շվարած մր․ Չիլիպը շարունակ աջս բռնած մի անկյուն է քաշվում և բերանն այլևս բաց չի անում։

Ես նկատեցի այդ, որովհետև տուն գալուցս ի վեր ամեն բան նկատում եմ, ինչ որ կատարվում է իմ շուրջը, թեև ինքս ոչ մի բանի մասնակից չեմ։ Եվ ահա զանգակը հնչում է, և մր․ Օմրն իր ընկերներով ներս են գալիս հայտնելու, թե ամեն բան պատրաստ է։ Պեգգոտին արդեն վաղուց պատմել էր ինձ, թե հորս հուղարկավորության միջոցին էլ հյուրերը միևնույն դահլիճում են հավաքված եղել։

Այդտեղ են մր․ Մեորդստոնը, մեր հարևան մր․ Գրայպը, մր․ Չիլիպը և ես։ Մեր դուրս գնալու ժամանակ դիակներն արդեն պարտեզում են, նրանք հանդարտ տանում են առջևից՝ կնձենիների ծառուղով, անց են կենում դռան միջով և մտնում են այն հանգստարանը, ուր ես ամառ ժամանակ այնքան հաճախ ականջ էի դրել թռչունների առավոտյան դայլայլին։

Կանգնում ենք գերեզմանի շուրջը։ Այդ օրը կարծես մյուսներին ամենևին նման չէ․ երկինքն էլ մի ուրիշ տեսակ է՝ մոխրագույն։ Հանդիսավոր լռության րոպեն գալիս է, միանալով այն լռությանը, որ տիրում է հողին հանձնվող դագաղում։ Կանգնած ենք գլխաբաց։ Ահա հնչում է քահանայի պարզ ձայնը․ «Ես եմ հարություն և կյանք, ասե Տեր»։ Հետո հառաչանք ու լաց եմ լսում։ Մտիկ եմ տալիս․ ահա մեր բարի, հավատարիմ աղախինը, այն միակ անձը, որ այժմ ինձ աշխարհիս երեսին ամենից շատ է սիրելի և որին, մանկական սրտիս վկայությամբ, մի օր աստված անշուշտ կասի․ «Մուտ հուրախության տեառն քո»։

Հանդիսականների փոքրիկ խմբում շատերի դեմքը ծանոթ է ինձ․ այդ դեմքերը ես շատ անգամ դիտել եմ եկեղեցում։ Նրանք դեռ այն օրից են մայրիկիս տեսել, երբ նա նոր էր գյուղ եկել իր նորափթիթ գեղեցկությամբ։ Ուշադրություն չեմ դարձնում նրանց վրա ― զբաղված եմ միայն իմ վշտով, ― բայց և այնպես տեսնում եմ նրանց և ամեն մեկին ճանաչում։ Տեսնում եմ հետևի շարքում և Միննիին, որ աչքով է անում իմ մոտ կանգանծ նշանածին։

Վերջացած է ամեն բան։ Գերեզմանը ծածկված է, և մենք նրան թողնում ենք։ Ահա դարձյալ մեր տունը, այնպես սիրուն ու անփոփոխ, մտքիս մեջ այնպես կապված այն բոլորի հետ, ինչ֊որ չկա այլևս, որ նրան տեսնելիս ցավը ավելի սաստկանում է։ Ինձ ներս են մտնցնում․ մր․ Չիլիպը ջուր է տալիս ինձ, որ խմեմ, և երբ ասում եմ, թե ուզում եմ իմ սենյակը բարձրանալ, նա կանացի մեղմությամբ մնաս բարով է մաղթում ինձ։

Այս ամենը կրկնում եմ, կարծես երեկ է պատահել։ Շատ ավելի նոր դեպքեր մտքիս միջից սահել֊անցել են դեպի այն ափը, ուր յուրաքանչյուր մոռացված բան մի ժամանակ կհիշվի, բայց այդ օրվա հիշատակը օվկիանոսի ժայռի նման կանգուն է։

Վստահ էի, որ Պեգգոտին սենյակս կգա։ Կիրակնօրյա խորհրդավոր հանգիստը (այդ օրը կիրակի էր) մեր սրտերի տրամադրությանը հարմար էր։ Նա կողքիս նստեց իմ փոքրիկ անկողնի վրա, և մեկ ձեռքս համբուրելով, մեկ շփելով, ինչպես անում էր եղբորս հետ, ամեն բան պատմեց, ինչ֊որ պատահել էր այդ միջոցին։

― Վաղուց արդեն մայրիկը տկար էր, ― ասաց Պեգգոտին։ Նա մաշվում էր և անբախտ էր։ Երբ փոքրիկն աշխարհ եկավ, կարծեցի, թե հիվանդը կլավանա, բայց սխալվեցի, հիվանդությունը սաստկացավ, և մայրիկս սկսեց օրեցօր նվաղել։ Երեխայի ծնվելուց առաջ նա սիրում էր մենակ֊մենակ լաց լինել․ իսկ հետո օրոր էր երգում նրա վրա, և այնպիսի գողտրիկ ձայնով, որ մի անգամ նրան լսելիս ես կարծեցի, թե ձայնը օդի մեջ է հնչում և դեպի երկինք սլանում։ Վերջերս ավելի երկչոտ էր դարձել, ամեն բանից վախենում էր։ Ամեն մի կոպիտ խոսք հարվածի պես դիպչում էր սրտին։ Սակայն դեպի ինձ միշտ բարի էր։ Խեղճ տիրուհիս, երբեք չէր փոխվում դեպի անշնորհք Պեգգոտին։

Այստեղ Պեգգոտին կանգ առավ և փոքր֊ինչ ձեռքս շոյեց։

― Միայն մի անգամ էր, որ նորից նրան այնպես տեսա, ինչպես որ առաջ էր․ այդ քո գալստյան գիշերն էր, հոգիս։ Իսկ մեկնելու օրը նա ինձ ասաց․ « Էլ երբեք տեսնելու չեմ հրեշտակիս։ Այսպես է ասում սիրտս, Պեգգոտի, և գիտեմ, որ այն ճշմարիտ է»։ Այնուհետև աշխատում էր հանգիստ երևալ, և երբ այդ մարդիկ հանդիմանում էին նրան, թե անհոգ է, անճարակ է, նա հավատում էր, որ այդպես է, թեև վաղուց արդեն այդ բոլորը անցել էր։ Բայց երբեք մարդուն այն բանը չէր ասում, ինչ֊որ սովոր էր ինձ ասել։ Վախենում էր ասել մարդուն։ Միայն մի երեկո, հոգին ավանդելուց մի շաբաթ առաջ, կանչեց նրան և ասաց․

«Սիրելիս, զգում եմ, որ մահս մոտեցել է։ Այժմ, Պեգգոտի, սիրտս հանգիստ է», ― ասաց նա ինձ, երբ միևնույն գիշերը ես նրան անկողին մտցրի։ «Խեղճ մարդս քիչ֊քիչ կընտելանա իր վշտին և հետո ամեն բան կանցնի։ Ես շատ հոգնած եմ, Պեգգոտի։ Մի թողնի ինձ, մոտս մնա, մինչև որ քնեմ։ Օրհնվեն զավակներս։ Աստված պահե որբ որդուս»։

― Այնուհետև ես նրան մենակ չէի թողնում, ― շարունակեց Պեգգոտին։ ― Շատ անգամ այն երկուսի հետ էլ խոսում էր, որովհետև սիրում էր նրանց։ Այդպես էր նրա բնավորությունը։ Նա չէր կարող իր մերձավորներին չսիրել։ Բայց հենց որ նրանք հեռանում էին, դեպի ինձ էր շուռ գալիս, կարծես թե միայն իր Պեգգոտիի մոտ հանգստություն գտնելով, և այնպես քնում։

Վերջին օրը, իրիկնադեմին, համբուրեց ինձ և ասաց․ «Եթե փոքրիկ մանուկս էլ մեռնի, խնդրեմ նրան իմ գիրկը դիր, և թող մեզ միասին թաղեն»։ (Այդպես էլ արինք, որովհետև միայն մեկ օր ապրեց մորից հետո, խեղճ գառնուկը)։ «Թող իմ անգին Դեվին էլ մինչև գերեզման հասցնի մեզ, ― ասաց նա, ― և ասա նրան, որ իր մայրը, վերջին շունչը փչելուց առաջ, մի անգամ չէ, հազար անգամ օրհնեց նրան»։

Պեգգոտին դարձյալ լռեց և թեթև շփեց իմ ձեռքը։

― Կես գիշերն արդեն անցել էր, ― շարունակեց նա, ― երբ հիվանդը ջուր խնդրեց, և հենց որ տվի, այնպիսի քաղցր ժպիտով նայեց վրաս, հոգյակը։ Առավոտը լուսացավ, արեգակը ծագել էր։ Այն ժամանակ նա ասաց, թե որքան մր․ Կոպպերֆիլդը բարի է եղել դեպի նա, որքան հեզ, ներողամիտ։ Մայրիկդ ասաց․ «Երբ որ ես կասկածում էի ինքս ինձնից, լուսահոգին կրկրնում էր, թե սիրող սիրտն ավելի կարժի, քան աշխարհիս բոլոր իմաստությունը, և թե նա երջանիկ էր իմ սիրով»։

«Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկդ փոքր֊ինչ հետո, ― մոտեցիր ինձ, սիրելիս․․․ ավելի մոտիկ, ավելի մոտիկ։ Գլուխս փոքր֊ինչ վերցրու և դեպի քեզ շուռ տուր․․․ Երեսդ անհետանում է իմ աչքից․․․ ես ուզում եմ վրադ նայել»։ Այդպես էլ արի, և, ա՜հ, Դավիթ, եկավ հասավ այն րոպեն, երբ պիտի ճշմարտվեր, ինչ֊որ ասել էի քեզ մի անգամ․․․ թե նա ուրախ կլինի իր խեղճ գլուխը հիմար պառավ Պեգգոտիի բազկի վրա դնելու․․․ և նա մեռավ իբրև մի նիրհած մանուկ։

Այսպես վերջացավ Պեգգոտիի պատմությունը։ Մորս մահվան այս հանգամանքները լսելուս րոպեից նրա վերջին ժամանակի տեսքը անհետացավ իմ մտքից։

Այդ րոպեից ի վեր հիշողությանս մեջ նա դարձյալ պատկերանում էր իբրև այն նորատի մայրիկը, առաջին հիշատակներիցս անբաժան այն զվարթ մայրիկը, որ սիրում էր գգվել գանգուրներս և պարել ինձ հետ դահլիճում։ Պեգոտիի պատմությունը՝ փոխանակ մորս կյանքի վերջին շրջանը հիշեցնելու, նրա նախկին սիրուն պատկերը ամրապնդեց հոգուս մեջ։ Տարօրինակ կթվա այս բանը, բայց և այնպես ճշմարիտ է։ Մահվան մեջ նա թռավ անցավ դեպի իր ժպտուն երիտասարդությունը, մյուս ամեն բան ջնջվեց։

Գերեզմանում ննջող մայրը իմ մանկության մայրիկն էր․ նրա գրկում հանգչող մանուկը, ես ինքս էի՝ այն մանկան նման հավիտյան փարվված նրա սրտին։


==Ժ․ գլուխ

Ինձ անտես են թողնում, հետո խնամում


Հուղարկավորության հաջորդ օրը, երբ առավոտյան լույսը նորից ազատ մեր տունը մտավ, միս Մեորդստոնը շտապով ասաց Պեգգոտիին, որ նա մեկ ամսվա ընթացքում տանից հեռանա։ Որքան էլ Պեգգոտին գարշանք զգար այդ քարասիրտ օրիորդին ծառայելուց, այնուամենայնիվ հավաստի եմ, որ իմ սիրուն լավ կհամարեր մեզ մոտ մնալ, քան մի ուրիշ տեղ ամենալավ պաշտոն վարել։ Նա ինձ ասաց, թե պիտի բաժանվենք, և բացատրեց, թե ինչու, և մենք միասին շատ սրտանց լաց եղանք։

Գալով ինձ և կամ թե ապագայիս՝ ո՛չ խոսք կար, ո՛չ էլ զրույց։ Եղբայրն ու քույրը կարծեմ ուրախ կլինեին՝ ինձ էլ մի ամսից հետո ճանապարհ դնել։ Մի օր քաջություն ունեցա հարցնելու միս Մեորդստոնին, թե ե՞րբ վարժարան կուղարկեն ինձ։ Նա չոր ու ցամաք պատասխանեց, թե գուցե բնավ էլ չուղարկեն։ Ուրիշ ոչինչ։ Շատ էի ուզում իմանալ, թե արդյոք ի՞նչ են մտադիր անել ինձ հետ․ նմանապես և Պեգգոտին․ բայց մեզ չհաջողվեց բան իմանալ այդ մասին։

Վիճակիս մեջ մի փոփոխություն էր առաջ եկել, որ որքան էլ ինձ հաճելի թվար ներկա դառը պայմաններում, բայց կարող էր, եթե նրան լավ հասկանայի, մեծ հոգսեր պատճառել ինձ ապագայիս նկատմամբ։ Բանն այս է, որ մինչև այժմ վրաս ծանրացող բռնությունը բոլորովին թողված էր։ Ոչ միայն չէին պահանջում, որ ժամերով տխուր նստած մնամ դահլիճում, այլ դեռ հաճախ պատահում էր, որ այնտեղ մտնելուս պես՝ միս Մեորդստոնը հոնքերը կիտելով նշան էր տալիս, որ հեռանամ։ Այլևս չէր արգելված, որ ես գռեհիկ Պեգգոտիի հետ ժամեր անցնեմ․ հարցնող էլ չկար, թե ո՞ւր եմ գնում և ի՞նչ անում․ միայն թե մր․ Մեորդստոնից հեռու ման գայի։ Սկզբում սաստիկ վախենում էի, թե նա նորից իր ձեռքը կառնի իմ կրթելու պաշտոնը, և կամ ինքը միս Մեորդստոնը կնվիրվի այդ գործին․ սակայն տեսա, որ երկյուղս անհիմն է․ նրանք իմ մասին անհոգ էին։

Չեմ ասի, թե այս գյուտը մի առանձին վիշտ պատճառեց ինձ։ Ես դեռ ճնշված էի մորս մահվան հարվածից և անտարբեր դեպի աշխարհիս բաները։ Իրավ է, երբեմն մտածում էի, թե բոլորովին ինձ անտես կթողնեն, այլևս ոչ ոք իմ մասին խնամք չի տանի և ես, անկիրթ մնալով, մի շրջմոլիկ, անտաշ ու գծուծ մարդ կդառնամ․ երբեմն էլ մտածուն էի՝ այս թշվառության առաջն առնելու համար հերոսներիս նման վերկենալ փախչել և մի ուրիշ տեղ բախտ որոնել․ սակայն այս մտքերը միայն վաղանցուկ ցնորքներ էին, լոկ չինական ստվերներ, որոնք նկարվում էին իմ սենյակի որմի վրա, որպեսզի իսկույն չքանան, որմը դարձյալ մերկ թողնելով։

― Պեգգոտի, ― ասացի ես մի երեկո խոհանոցում, ― մր․ Մեորդստոնը ոչ մի ժամանակ չի սիրել ինձ, իսկ այժմ հո բոլորովին ատում է․ ուրախ կլիներ մինչև անգամ չտեսնել ինձ։

― Գուցե վշտից է, ― ասաց Պեգգոտին գլուխս շոյելով։

― Բայց չէ՞ որ ես էլ վիշտ ունեմ։ Եթե իմանայի, թե պատճառը միայն վիշտն է, ոչ մի բան չէի ասի։ Բայց այստեղ մի ուրիշ բան կա, Պեգգոտի, ուրիշ բան։

― Որտեղի՞ց գիտես, թե վշտից չէ, ― հարցրեց Պեգգոտին, փոքր֊ինչ լռելուց հետո։

― Օ՜հ, նրա վիշտն ամենևին նման չէ իմին։ Այս րոպեին միս Մեորդստոնի մոտ նստած նա տխուր է, բայց բավական է, որ ես ներս մտնեմ և նրա աչքերում մի ուրիշ բան կերևա։

― Ի՞նչ կերևա։

― Զայրույթ, ― ասացի ես, ճակատս ակամա հայրացուիս նման կնճռոտելով։ ― Եթե միայն վիշտ ունենար, այդպես չար֊չար չէր նայի վրաս։ Ահա ես էլ սգավոր եմ, ես էլ եմ տրտմած, բայց այս չի արգելում ինձ մարդասեր ու բարի լինել ամենքի հետ։

Պեգգոտին մի քանի վայրկյան լուռ մնաց․ ես էլ լուռ֊լուռ շարունակեցի մսրած մատներս վառարանի մոտ տաքացնել։

― Դեվի, ― ասաց նա վերջապես։

― Ի՞նչ է, Պեգգոտի։

― Ես ամեն միջոց, ամեն հնար գործ դրի, սիրելիս, Բլենդրոտընում որևէ պաշտոն գտնելու, բայց այդպիսի բան չգտա։

― Այժմ ի՞նչ ես մտադիր անել, Պեգգոտի, ― հարցրի ես տխրությամբ։ ― Մի՞թե կերթաս թափառելու՝ որևէ տեղ ճարելու համար։

― Կարծում եմ, Դեվի, թե ստիպված կլինեմ Յարմաութ գնալ և այնտեղ ապրել։

― Յարմաո՞ւթ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ սիրտ առնելով։ ― Իսկ ես կարծում էի, ո՞վ գիտե աշխարհիս որ ծայրը կթռչես։ Յարմաութը հո հեռու չէ՞, մեկ֊մեկ հո կտեսնվե՞մ քեզ այնտեղ։ Դու հո բոլորովին չե՞ս թողնի ինձ, Պեգգոտի։

― Աստված չանի, ― գոչեց Պեգգոտին եռանդով։ ― Քանի որ այստեղ ես, հոգյակ իմ, ես շաբաթը մեկ կայցելեմ քեզ։ Մինչև կյանքիս վերջը՝ շաբաթը մեկ։

Այս խոստումը մի ծանր քար գլորեց իմ սրտից, սակայն Պեգգոտին միայն դրանով չբավականացավ։

― Գիտե՞ս ինչ կա, սիրելի Դավիթ, ― շարունակեց նա։ ― Ես ուզում եմ նախ մի երկու շաբաթով եղբորս մոտ հյուր գնալ, փոքր֊ինչ հանգստանալ, խելքս գլուխս հավաքել։ Տեսնում եմ, որ այստեղ քեզ շատ կարոտ չեն։ Գուցե քեզ էլ թույլ տան ինձ հետ գնալ։

Քանի որ Պեգգոտիից բացի, մեր տանը ոչ ոք չկար, որի հետ կամենայի հարաբերություն ունենալ, նրա առաջարկը վերին աստիճանի դուր եկավ ինձ։ Քաղցր էր ինձ այն գաղափարը, թե Յարմաութի բարեկամներիս ազնիվ դեմքը նորից կտեսնեմ․ ամոքիչ էր վշտերիս համար այն հույսը, թե նորից կիրակնօրյա առավոտյան անդորրությունը կվայելեմ, զանգակների անուշ հնչյունը կլսեմ, նավերի երերվելը մշուշապատ ծովի երեսին կտեսնեմ, Էմլիի հետ ափերի վրա կզբոսնեմ, ցավերս նրան կպատմեմ, նրա հետ միասին խեցիներ ու կապիճներ կհավաքեմ։ Թեպետ էլ նույն րոպեին երանական զգացումներս պղտորվեցին կասկածով, թե միս Մեորդստոնը հոժարություն չի տա մեկնելու, բայց այս տարակույսն էլ փարատվեց, որովհետև հենց նույն երեկոյան, երբ նա եկել էր մթերանոցը զննելու, Պեգգոտին զարմանալի արիությամբ մոտեցավ նրան ու իր միտքը բացատրեց։

― Ի՞նչ պիտի անի այնտեղ։ Ծուլությո՞ւն, ― ասաց միս Մեորդստոնը, թթու դրած վարունքների փարչը դիտելով։ ― Ծուլությունն է ամեն չարյաց արմատը։ Սակայն այնտեղ թե այստեղ, բոլորը մեկ է․ նա միշտ ծույլ ու դատարկ կմնա։

Նկատեցի, որ Պեգգոտին պատրաստ է մի կծու պատասխան տալ, բայց իմ սիրուն նա լեզուն բռնեց և լուռ մնաց։

― Հըմ, ― ասաց միս Մեորդստոնը, շարունակելով դիտել թթուն, ― այժմ ամենից կարևորն այն է, որ եղբայրս հանգիստ մնա և իր սիրտը ոչ մի բանով չվրդովի։ Այս պատճառով կարծում եմ թե լավ կանեմ, եթե ձեր խնդիրը կատարեմ։

Շնորհակալություն հայտնեցի նրան, բայց ուրախությունս ծածկելով, որպեսզի իր հավանությունը ետ չառնի։ Կարծեմ արածս խոհեմություն էր, որովհետև նույն րոպեին նա այնպես թթու վրաս նայեց, որ ասես փարչի բոլոր կծվությունը կուլ տված լիներ։ Բայց հավանությունը տրված էր, այդպես էլ մնաց․ և ամիսը լրանալուն պես Պեգգոտին ու ես արդեն մեկնելու պատրաստ էինք։

Մր Բարկիսը եկավ Պեգգոտիի հակը վերցնելու։ Որքան հիշում եմ, նա երբեք մեր պարտեզի դռնով չէր անցել․ բայց այս անգամ ներս էլ մտավ և ահագին հակը շալակելիս իմ վրա մի այնպիսի հայացք նետեց, որի մեջ կարծես իմաստ էլ կար, եթե միայն կարելի էր որևէ իմաստ գտնել մր․ Բարկիսի դեմքի վրա։

Պեգգոտին հարկավ տրտում էր մեր տանից բաժանվելիս, ուր այնքան տարի ապրել էր և ուր սնվել էին իր սրտի երկու զորեղ զգացումները․ սեր դեպի մայրս և սեր դեպի ինձ։ Առավոտյան նա հանգստարան գնաց, և այժմ, կառքում նստած, թաշկինակ էր բռնել աստասվաթոր աչքերի վրա։

Քանի որ նա այդ դրության մեջ էր․ մր․ Բարկիսը կենդանության ոչ մի նշան չէր ցույց տալիս։ Նա նստած էր իր տեղում և կուռքի նման անշարժ էր։ Բայց երբ Պեգգոտին սկսեց դեսուդեն նայել և հետս խոսել, մր․ Բարկիսը գլուխը թոթվեց և մի քանի անգամ ծիծաղեց, թեև բնավ չհասկացա, թե ո՞մ վրա և ինչո՞ւ։

― Ի՜նչ լավ օր է, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես քաղաքավարության համար։

― Կարծեմ վատ չէ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, որ սովոր էր զգուշությամբ արտահայտել իր միտքը և խույս տալ հաստատական ոճերից։

― Այժմ Պեգգոտին բոլորովին հանգստացել է, մր․ Բարկիս, ― նկատեցի ես, նրան հաճելի բան ասելու համար։

― Իրա՞վ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Եվ այս հանգամանքի մասին մի քանի վայրկյան խորամանկ դեմքով մտածելուց հետո, դարձավ դրացուհուն և ասաց․

― Հա՞, իրա՞վ հանգստացել եք։

Պեգգոտին ծիծաղեց և դրական պատասխան տվեց։

― Չէ, ուղիղն ասացեք, բոլորովի՞ն եք հանգստացել, լիովի՞ն, ― մռմռաց կառապանը, քիչ֊քիչ մոտենալով ու մշտելով Պեգգոտիին։ ― Ասացեք, լա՞վ եք հանգստացել, բոլորովի՞ն։ Հա՞, թե չէ։

Եվ նա շարունակեց այնպես մոտենալ և Պեգգոտիին արմունկով հրել, որ մենք վերջ ի վերջո, կառքի ձախ անկյունում սեղմված մնացինք, և ես հազիվ էի շունչ քաշում։

Երբ Պեգգոտին խնդրեց նրան ուշք դարձնել վրաս, մր․ Բարկիսը տեղ տվեց ինձ և սկսեց ետ քաշվել։ Ես չէի կարող չնկատել, թե որ աստիճան նա գոհ է, որ հնար է գտել, առանց խոսակցության նյութ որոնելու, այդպես պարզ, հեշտ ու հաճելի կերպով արտահայտելու իր միտքը։ Նա զվարճանում էր այդ գյուտով։ Փոքր֊ինչ հետո նորից դարձավ դեպի Պեգգոտին ու կրկնեց․ «Ղո՞րդ հանգստացել եք» և առաջվա պես ճզմեց մեզ։ Շատ չանցած՝ նորից ճզմեց և հարցումը երրորդեց։ Վերջապես բանն այնտեղ հասավ, որ նրա մոտենալը տեսնելուս պես ես վերև էի ցատկում, պատճառաբանելով, թե ուզում եմ շրջակայքը լավ դիտել, և դրանով ազատվում խեղդվելուց։

Մր․ Բարկիսն այնպես քաղաքավարի էր, որ մի պանդոկի առջև կանգ առավ՝ մեզ գարեջրով ու խորովածով հյուրասիրելու համար։ Այդտեղ անգամ, մինչ Պեգգոտին խմելու վրա էր, մր․ Բարկիսն այնքան սաստիկ հրեց նրան, որ նրա կլթիկը բռնեց։ Սակայն երբ ճանապարհի վերջին հասանք, մր․ Բարկիսը կատակները դադարեցրեց և երբ վերջապես Յարմաութի քարահատակի վրա անցանք, կառքն սկսեց այնպես ցնցել ու տատանել բոլորիս, որ մր․ Բարկիսին ուրիշ բանի վրա մտածելու ժամանակ էլ չմնաց։

Մր․ Պեգգոտին և Հեմը սպասում էին մեզ հին պանդոկի դռան առջև։ Նրանք մեծ սիրով դիմավորեցին Պեգգոտիին ու ինձ և աջ մեկնեցին մր․Բարկիսին, որ մինչև ծոծրակը ծռված գդակով ու վարանած ժպտուն դեմքով մի անմիտ պատկեր էր ներկայացնում։ Նրանք Պեգգոտիի իրերը վերցրին, և մենք արդեն հեռանալու վրա էինք, երբ մր․ Բարկիսը ցուցամատով մի խորհրդավոր նշան արեց ինձ, որ դռան կամարի տակ մտնենք։

― Բանը լավ է առաջ գնում, չէ՞, ― փսփսաց նա։

Ես մտիկ արի նրա դեմքին և, աշխատելով խորիմաստ ձևանալ, ասացի․

― Օ՜, օ՜։

― Շատ լավ է առաջ գնում, չէ՞, ― կրկրնեց մր․ Բարկիսը մտերմական եղանակով։

― Օ՜օ, ― ասացի ես նորից։

― Դուք հո գիտեք ո՞վ է ուզում, ― ասաց բարեկամս։ ― Բարկիսն է ուզում, միայն Բարկիսը։

Ես հաստատական նշան արի։

― Շատ լավ է, շատ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ձեռքս թոթվելով։ ― Ես ձեր բարեկամն եմ։ Դուք գործը լավ սկսեցիք, այժմ բանս հաջող է։

Քանի շատ էր մր․ Բարկիսն աշխատում հասկացնել իր միտքը, այնքան ավելի մթնացնում էր, և եթե ես նրա երեսը ժամերով էլ դիտեի, դարձյալ այնքան բան կիմանայի, որքան կարելի է իմանալ մի կանգնած ժամացույց դիտելիս։ Բայց Պեգգոտին արդեն կանչում էր ինձ։ Երբ փոքր֊ինչ հեռացանք, նա հարցրեց, թե բարեկամս ի՞նչ էր ասում։

― Ասում էր, թե բանը լավ է առաջ գնում, ― պատասխանեցի ես։

― Ա՜յ անամոթ արարած, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Սուտ է նրա ասածը։ Բայց ի՞նչ կասես, եթե հանկարծ ուզենամ մարդու գնալ։

― Կասեմ, թե կշարունակես հիմիկվա նման սիրել ինձ, ― ասացի ես մի վայրկյան մտածելուց հետո։

Իմ բարեսիրտ դայակը, բոլոր անցորդներին և նույնիսկ առջևից գնացող ազգականներին զարմացնելով, փողոցի մեջտեղում կանգնեց և սկսեց համբուրել ինձ և երդվել, թե հավիտյան պիտի սիրի ինձ։

― Ի՞նչ կասես, հը՞, ― կրկնեց նա, երբ որ նորից շարժվեցինք։

― Եթե ուզենաս․․․ մր․ Բարկիսի՞ն մարդու գնալ։

― Այո, ― ասաց Պեգգոտին։

― Կասեմ, որ հիանալի բան կանես։ Այն ժամանակ քո սեփական կառքն ու ձին կունենաս, ամեն անգամ ինձ տեսնելու կգաս, և այդ ոչինչ չի նստի քեզ, Պեգգոտի։

― Մեկ այս տղայի խելքը տեսեք, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Ես էլ ահա մի ամիս է ճիշտ այդ եմ մտածել։ Այո, հոգիս, մտածել եմ, որ այն ժամանակ ավելի անկախ կլինեմ և հարկավ իմ տանը ավելի սիրով կաշխատեմ, քան ուրիշների մոտ։ Հետո մայրիկիդ էլ մոտիկ կլինեմ, ― շարունակեց նա մեղմիկ, ― շուտ֊շուտ կերթամ նրա գերեզմանը տեսնելու, իսկ երբ մեռնեմ, ինձ էլ նրա մոտ կթաղեն։

Որոշ ժամանակ լուռ մնացինք։ Հետո նա զվարթ ասաց․

― Այնուամենայնիվ մարդու գնալը մտքիցս էլ չէր անցնի, եթե իմ Դեվին այդ չուզենար։ Չէր անցնի, եթե քսան անգամ էլ ծանուցում անեին եկեղեցում և նշանի մատանին պատրաստ լիներ։

― Հապա մեկ երեսիս նայիր, Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Մի՞թե չես տեսնում, որ ես ուրախ եմ այդ բանից և հոգով սրտով քեզ եմ համակրում։

Եվ իրոք, անչափ ուրախ էի, որ նա մտադիր է ամուսնանալ։

― Հավատում եմ, աչքիս լույս, հավատում, ― ասաց Պեգգոտին, նորից իր կրծքին սեղմելով ինձ։ ― Այդ մասին ես գիշեր֊ցերեկ մտածել եմ, և ամեն բան կշռել, և կարծում եմ, որ լավ կանեմ, եթե մարդու գնամ։ Բայց ուզում եմ եղբորս հետ էլ խորհուրդ տեսնել։ Իսկ առայժմ, Դեվի, դու ոչ ոքի բան չասես, թող երկուսս միայն գիտենանք։ Բարկիսը մի բարեսիրտ, պարզ մարդ է, և ես լավ կկատարեմ իմ պարտքը և կաշխատեմ կատարել։ Այն ժամանակ «մեր բանը լավ առաջ կերթա», ― վերջացրեց Պեգգոտին, ուրախ֊ուրախ քրքջալով։

Մր․ Բարկիսի այդ խոսքերն այնպես ի դեպ կրկնվեցին և այնքան մեզ զվարթացրին, որ ամբողջ ճանապարհը ծիծաղելով կտրեցինք և զվարթ հասանք մր․ Պեգգոտիի տնակին։

Տնակի դրսի տեսքը միևնույն էր, միայն թե ես նրան մի քիչ փոքրացած գտա։ Դռան մոտ կանգնած էր մրս․ Գըմիջը, որ կարծես մեր վերջին հրաժեշտից հետո չէր շարժվել իր տեղից։ Տնակի ներքին սարքն էլ առաջվանն էր․ ննջարանումս միևնույն կապույտ սափորն էր դրված՝ նույն ծովային ծաղիկներով։ Դուրս ելա շտեմարանը տեսնելու, և դարձյալ նույն խաչափառները գտա, նույն խեցիներն անկյունում, ուր նրանք առաջվա պես վխտում էին, կծելու բան փնտրելով։

Էմլին միայն չէր երևում, և ես հարցրի մր․ Պեգգոտիին, թե որտե՞ղ է նա։

― Վարժարանումն է, սըր, ― ասաց նա, ճակատը սրբելով, որովհետև քրտնել էր քրոջ հակը կրելուց։ Հետո պատի ժամացույցին մտիկ տվեց և հարեց․ ― Մի քսան րոպեից և կամ կես ժամից հետո տուն կգա։ Նրա բացակայությունը մեզ ամենքիս զգալի է, հավատացեք։

Մրս․ Գըմիջը հառաչեց։

― Հերիք է տխրես, ա՛յ պառավ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։

― Օ՜հ, ոչ մի մարդ ինձնից ավելի չի զգում այդ, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։ ― Ես մի թշվառ անտեր էակ եմ․ միայն նա է, որ կամքիս հակառակ չի գնում։

Մրս․ Գըմիջը շարունակ փնթփնթալով և տնքալով գնաց կրակ վառելու։ Մր․ Պեգգոտին, որ դիտում էր նրան, դիմեց մեզ, ձեռքը շրթունքին դնելով, և կամացուկ ասաց․ «Էլի ծերուկին է հիշում»։ Այս խոսքերը մի հիմնավոր առիթ տվին ինձ կարծելու, թե իմ վերջին այցելությունից հետո ոչ մի բարվոքում չի կատարվել մրս․ Գըմիջի տրամադրության մեջ։

Եվ այսպես՝ ամբողջ տնակն առաջվա նման մի զվարճալի օթևան էր, և ինչո՞ւ չպիտի զվարճալի լիներ․ նա սակայն նախկին տպավորությունը չարեց վրաս։ Մինչև անգամ մի տեսակ հիասթափվաց զգացի։ Պատճառը գուցե այն լիներ, որ փոքրիկ Էմլին տանը չէր։ Ես գիտեի, թե որ շավղով է տուն գալիս, և շատ չանցած՝ արդեն զբոսնում էի այն շավղի վրա՝ նրան դիմավորելու ցանկությամբ։

Հեռվից նշմարեցի մի պատկեր և իսկույն ճանաչեցի Էմլիին։ Թեև նա մի քիչ աճել էր, սակայն դարձայլ փոքրիկ էր։ Երբ մոտեցավ, տեսա, որ նրա կապուտակ աչքերն այժմ ավելի պայծառ են, փոսիկներով այտերն այժմ ավելի բողբոջուն, և ամբողջ պատկերն ավելի զվարթ և սիրուն․ բայց և այնպես, տորօրինակ բան, հանկարծ ուզեցի այնպես ձևանալ, թե իբր նրան չեմ տեսնում, և անցնել մոտով, իբր առանց վրան ուշք դարձնելու։ Եթե չեմ սխալվում, այս տեսակ մի բան հետո էլ արել եմ կյանքումս։

Փոքրիկ Էմլին ամենևին բանի տեղ չդրեց արարքս։ Նա ճանաչեց ինձ, սակայն փոխանակ շուռ գալու և անունս տալու, ծիծաղեց ու փախավ։ Այդ ինձ ստիպեց իսկույն նրա հետևից ընկնել, բայց նա այնպես արագ էր վազում, որ միայն տնակի մոտ բռնեցի նրան։

― Ա՛հ, այս դո՞ւ ես, ― ասաց նա։

― Հը, ճանաչեցի՞ր ինձ, Էմլի։

― Իսկ դու իբր թե չճանաչեցիր ինձ, ― ասաց Էմլին։

Ուզում էի համբուրել նրան, բայց նա իր վարդագույն շրթունքը ծածկեց, ասելով, թե այլևս երեխա չէ, և առաջվանից թունդ քրքջալով ներս վազեց։

Պարզ է, որ նա կամենում էր հետս ընկնել ու գրգռել ինձ։ Այս փոփոխությունը նրա վարմունքի մեջ շատ զարմանալի թվաց ինձ։ Թեյի սեղանն արդեն պատրաստ էր․ փոքրիկ սնդուկի առաջվա տեղն էր․ սակայն Էմլին, փոխանակ կողքիս նստելու, գնաց փնթփնթան մրս․ Գըմիջի մոտ նստեց, և երբ մր․ Պեգգոտին հարցրեց, թե ինչո՞ւ է այդպես անում, նա դեմքը թաքցնելու համար մազերը երեսին փռեց ու սկսեց ծիծաղել։

― Ա՜յ դու փիսիկ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, և հուշիկ֊հուշիկ շոյեց նրան իր մեծ թաթով։

― Այո, այո, չար փիսիկ է, մաստր Դեվի, ― կրկնեց Հեմը, և սկսեց Էմլիի հետ քրքջալ մի այնպիսի հրճվանքով ու հիացումով նրան նայել, որ ինքն էլ կրակի նման կարմրեց։

Տեսա, որ բոլորն էլ երես են տալիս Էմլիին, և ամենից շատ՝ նույն ինքը մր․ Պեգգոտին։ Բավական էր, որ Էմլին իր սիրուն թշիկը մր․ Պեգգոտիի կոշտ մորուքին մոտեցներ, որպեսզի սա Էմլիի ամեն քմահաճույքը կատարեր։ Գոնե ինձ այդպես էր թվում, երբ տեսնում էի, թե ինչպես է գգվում նրան աղջիկը։ Եվ ես լիովին արդարացնում եմ ծերուկին։ Էմլին այնքան հեզ էր, այնպես քաղցրիկ, և իր երկչոտ, փոքր֊ինչ խորամանկ հայացքով՝ այնքան գրավիչ, որ ինձ առաջվանից ավելի հափշտակեց։

Շատ էլ քնքուշ սիրտ ուներ, որովհետև երբ մենք թեյից հետո վառարանի առջև նստեցինք և մր․ Պեգգոտին, իր ծխամորճը քաշելով, իմ կրած կորուստը հիշեց, Էմլիի աչքերն արտասուքով լցվեցին, և նա սեղանի մյուս կողմից այնքան սրտագին վշտով վրաս նայեց, որ ես մի ջերմ շնորհակալություն զգացի դեպի նա։

― Ահա սա էլ որբուկ է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, Էմլիի գանգուրների հետ խաղալով։ ― Ահա սա էլ, ― շարունակեց նա, մի ամուր հարված տալով Հեմի կողքին, ― թեև կարծես ոչ մի բանով որբի նման չէ։

― Եթե ձեզ նման մի խնամակալ ունենայի, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, գլուխս կախելով, ― այն ժամանակ գուցե ես էլ որբ չզգայի ինքս ինձ։

― Լավ ասացիք, մաստր Դեվի, ― գոչեց Հեմը ցնծությամբ։ ― Արևս վկա, լավ ասացիք։ Հիանալի։ Ապրեք, սըր։ Հուռռա՜, հուռռա՜։

Այստեղ նա ետ տվեց մր․ Պեգգոտիի հարվածը, իսկ Էյլին վեր կացավ իր բարերարին համբուրելու։

― Ինչպե՞ս է, սըր, ձեր բարեկամը, ― հանկարծ հարցրեց մր․ Պեգգոտին։

― Ստիրֆորթը՞։

― Հենց նա, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին Հեմի կողմը դառնալով։ ― Չէ՞ի ասում քեզ, թե նրա անունը մեր արհեստն է հիշեցնում։

― Դուք ասում էիք, որ նրա անունը Րըդդրֆորթ[10] է, ― նկատեց Հեմը ժպտալով։

― Ստիր, թե Րըդդր, մի՞թե երկուսն էկ մեկ չէ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Դե լավ, ինչպե՞ս է նրա առողջությունը, սըր։

― Շատ առողջ էր մեր բաժանվելու միջոցին, մր․ Պեգգոտի։

― Ահա բարեկամ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին, ծխամորճը թափ տալով։ ―Մարդ բարեկամ ունենա, այդպիսի մեկին ունենա։ Վրան նայելուս մարդու քեֆը գալիս է։

― Եվ գեղեցիկ է, այնպես չէ՞, ― ասացի ես, այդ գովասանքից զմայլված։

― Գեղեցի՞կ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Այնպես գեղեցիկ, որ․․․ որ․․․ էլ չգիտեմ, ի՞նչ ասեմ։ Եվ կրտիճ է, շա՜տ կտրիչճ։

― Առյուծի պես կտրիճ է, ― ասացի ես։ ― Եվ չեք կարող երևակայել, թե որ աստիճան համարձակ և անկեղծ է։

― Եվ կարծեմ, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ծխի քուլաների միջից վրաս նայելով, ― կարդալումն էլ կտրուկ է, այս բանում ամենքին էլ ջարդուբուրդ կանի, չէ՞։

― Այո, ― ասացի ես հրճվանքով, ― բան չկա, որ չգիտենա։ Զարմանալի ընդունակ է։

― Ա՜յ քեզ ընկեր,― մռմռած մր․ Պեգգոտին և գլուխը շարժեց։

― Նրա համար ոչ մի դժվար բան չկա, ― շարունակեցի ես։ ― Ինչ դաս էլ տաս, մի նայելով կսովորի։ Ոչ ոք չի կարող լավ կրոկետ խաղալ, իսկ ճատրակում, քանի քար ուզենաս առաջուց կտա, և էլի կհաղթի։

Մր․ Պեգգոտին նորից գլուխը շարժեց, կարծես ասելու համար․ «Անշուշտ կհաղթի»։

― Եվ գիտե՞ք, ինչ լեզու ունի, ― գոչեցի ես։ ― Ում ասես կհամոզի։ Հապա մեկ նրա երգելը լսեիք, մր․ Պեգգոտի։

Մր․ Պեգգոտին դարձյալ գլուխը շարժեց, իբր թե ասելու համար․ «Կասկած չկա»։

― Այնքան էլ վեհանձն է, այնքան բարի ու ազնիվ, ― շարունակեցի ես, սիրած ելույթովս հափշտակված, ― որ ինչքան էլ գովես, գովասանքդ նրա արժանիքին հավասար չի գա։ Ես հավաստի եմ, որ ոչ մի ժամանակ չեմ կարողանա լիովին պարտահատույց լինել նրան այն վեհանձն ուշադրության փոխարեն, որ շնորհում էր ինձ, մինչ ես այնքան ցած էի նրանից թե՛ տարիքով, թե՛ ուսումով։

Մինչ ես արագ խոսում էի, հանկարծ հայացքս Էմլիի դեմքին դիպավ, որ սեղանի վրա խոնարհած, գրեթե առանց շունչ քաշելու ամենախորին ուշադրությամբ լսում էր ինձ․ նրա աչքերն ադամանդի պես վառվում էին, և թշիկները բորբոքվել էին։ Այնքան սիրուն էր, այն աստիճան սքանչելի այդ ակնապիշ դրության մեջ, որ ես շվարած լռեցի։ Հենց այդ րոպեին մյուսներն էլ նրան մտիկ տվին և սկսեցին ծիծաղել։

― Էմլին էլ կուզենար տեսնել նրան, ինչպես և ես, ― ասաց Պեգգոտին։

Էմլին ամենքի հայացքը իր վրա ուղղված տեսնելով, շփոթվեց, գլուխը կախ արեց, և նրա երեսը ավելի կարմրեց։ Եվ երբ իր փռված գանգուրների միջով նկատեց, որ շարունակում ենք դիտել իրեն (ես գոնե պատրաստ էի ժամերով դիտել), հանկարծ փախավ սենյակից և մինչև ննջելու ժամը ետ չեկավ։

Ես պառկեցի առաջվա փոքրիկ անկողնու մեջ, նավատան հետևի մասում։ Քամին դարձյալ սկսեց փչել ու մռնչալ, ինչպես առաջ էր։ Բայց այս անգամ ինձ թվում էր, թե մեռածներին է ողբում։ Չէի կարծում այս անգամ, թե ծովի ալիքները կես֊գիշերին կլեռնանան և տնակը կփախցնեն, այլ պատկերացնում էի մտքիս մեջ այն սոսկալի փոթորիկը, որ արդեն ջրահեղձ էր արել մայրական հարկիս երջանկությունը։ Հետո, երբ որ հողմի մոլեգնությունը փոքր֊ինչ իջավ, ես մի փոքրիկ հավելված արի սովորական աղոթքիս վրա, աղաչելով աստծուն՝ շուտ հասցնել ինձ այրական հասակին, որ կարողանամ ամուսնանալ չնաշխարհիկ Էմլիի հետ։ Այս անուշ ցնորքով օրորված՝ վերջ ի վերջո քուն մտա։

Օրերն անցնում էին իրար հետևից այնպես ախորժ, ինչպես առաջ, միայն այն մեծ տարբերությամբ, որ այժմ Էմլին և ես սակավ էինք զբոսնում ծովափին։ Այժմ նա դասեր ուներ սերտելու, կարեր ուներ կարելու, և օրվա մեծ մասը բացակա էր։ Սակայն զգում էի, որ եթե այդպես էլ չլիներ, մենք դարձյալ չէինք կարողանա առաջվա նման միասին շրջել։ Թեև նա զվարթ էր, թեև կայտառ իբրև մանուկ, բայց արդեն կին էր թվում իմ աչքին։ Միայն մի տարվա մեջ ինձնից ավելի էր զարգացել, առաջվա նման սիրում էր ինձ, բայց սիրում էր և ծաղրել ինձ ու տանջել։ Շատ անգամ, երբ գնում էի դիմավորելու նրան, գիտությամբ ուրիշ ճանապարհով էր ետ գալիս և հետո խաբվելուս վրա ծիծաղում։ Ամենից ավելի դուրեկան էին ինձ այն ժամերը, երբ նա շեմքի վրա մենակ նստած զբաղված էր լինում ձեռագործով․ այն ժամանակ ես էլ նստում էի նրա ոտքի տակ, աստիճանների վրա, և որևէ բան կարդում նրան։ Այս րոպեիս անգամ թվում է ինձ, թե ոչ մի ժամանակ չեմ տեսել մի ավելի լուսափայլ արևի մուտք, քան այդ ապրիլի երեկոներին․ ոչ մի ժամանակ չեմ տեսնի մի ավելի պայծառ էակ, քան թե այն, որ նստած էր հին տնակի շեմքին․ մի ավելի վճիտ երկինք, մի ավելի կապույտ ծով, մի ավելի հրավառ հորիզոն և դրա վրա ճոճվող ավելի սիրուն նավեր։

Մեր գալու հենց առաջին իրիկունը մեզ այցելեց մր․ Բարկիսը շատ անիմաստ ու շփոթված դեմքով և ձեռքին նարիջներով լիքը թաշկինակ բռնած։ Նա չասաց, թե ո՞ւմ համար է այդ գանձը, ուստի երբ հեռացավ, կարծեցինք, թե կապոցը մոռացմամբ է թողել։ Հեմը նրա հետևից վազեց և իսկույն վերադարձավ լուր բերելով, թե նարինջները Պեգգոտիի համար են ընծա բերված։ Այս դեպքից հետո ամեն երեկո ճիշտ միևնույն ժամին, գալիս էր մեզ մոտ խորհրդավոր այցելուն և միշտ որևէ կապոց բերում, սակայն առանց երբեք ակնարկելու, թե ում համար, և դնելով դռան հետևը հեռանում։ Այս քնքուշ սիրո նվերները շատ բազմազան ու տարօրինակ բաներ էին․ իմիջիայլոց հիշում եմ երկու զույգ խոճկորի ոտքեր, մի ահագին ասեղի բարձ, քսան խնձոր, մի զույգ սև սաթե օղ, մի քանի հատ իսպանական սոխ, մի տուփ դոմինո, մի վանդակ՝ մեջը կանարյան թռչնակով և մի սպիտակ խոզի զիստ։

Մր․ Բարկիսն առհասարակ ուրույն կերպով էր հարսնախոսություն անում։ Շատ սակավ խոսք կլսեիր նրա բերնից։ Սովորաբար գալիս, նստում էր կրակի առջև նույն դիրքով, ինչպես իր կառքի մեջ, և հիացումով մտիկ տալիս կարը ձեռքին նստած Պեգգոտիին։ Մի երեկո, երևի թե սիրուց բորբոքվելով, իր սիրեկանի մեղրամոմի կտորը թռցրեց, գրպանը դրեց և տուն տարավ։ Այնուհետև, երբ պետք էր լինում Պեգգոտիին թել մոմել մի անասելի զվարճություն էր մր․ Բարկիսի համար՝ հանել գրպանից այդ կտորը, որ արդեն գրեթե հալված էր, տալ նրան և հետո նորից գրպանը դնել։ Նա կարծես անչափ գոհ էր ինքն իրենից և խոսելու հարկ չէր տեսնում։ Մինչև անգամ Պեգգոտիի հետ ծովեզերքին զբոսնելիս՝ ավելորդ էր դատում խելքին զոռ տալ սիրային խոսքեր գտնելու համար, այլ միայն շտապում էր հարցնել, այն էլ միայն երբեմն, թե նա արդյոք հանգի՞ստ է։ Լավ եմ հիշում, որ Պեգգոտին, նրա հեռանալուն պես, երեսը գոգնոցով ծածկում էր և ամբողջ կես ժամ ծիծաղից թուլանում։ Ընդհանրապես մենք բոլորս շատ թի քիչ զվարթ էինք, բացի թշվառ մրս․ Գըմիջից, որի ամուսինը երևի թե ճիշտ այդպես էր նրա սիրտը գրավել, որովհետև մր․ Բարկիսի հարսնախոսություն անելը տեսնելիս նա անդադար ողորմած հոգուն էր մտաբերում։

Արդեն մոտենում էր տուն վերադառնալու ժամանակը, երբ իմացանք, որ Պեգգոտին ու մր․ Բարկիսը մի օրով զբոսնելու պիտի գնան և ինձ ու Էմլիին իրենց հետ տանեն։ Էմլիի հետ մի ամբողջ օր միասին գտնվելու զվարճությունից ես այս դեպքի նախորդ գիշերը գրեթե անքուն անցկացրի։ Առավոտյան բոլորս էլ վաղ վերկացանք և մինչ նախաճաշ անելու վրա էինք, հեռվից երևաց մր․ Բարկիսը, որ կառքով գալիս էր դեպի իր ցանկալին։

Պեգգոտին հագել էր մի համեստ ու մաքուր սև զգեստ, իսկ մր․ Բարկիսը պճնվել էր մի կապտագույն նոր ֆրակով․ դերձակը դրան այնպիսի երկար թևեր էր տվել, որ հագնողը նույնիսկ սաստիկ ցրտին ձեռնոցի կարիք չէր զգա, և այնպիսի բարձր օձիք, որ ջենտլմենի հետևի մազերը դեպի վեր էին տնկվում։ Ֆրակի ահագին կոճակները աստղերի պես պսպղուն էին։ Գորշագույն վարտիքն ու դեղին բաճկոնակը մր․ Բարկիսի արդուզարդը արժանապես լրացնելով, վայելչության բուն տիպար էին հանդիսացնում նրան աչքիս առջև։

Երբ մենք արդեն հավաքվել էինք դռան մոտ, ես տեսա մր․ Պեգգոտիի ձեռքին մի հին մուճակ, որ կառքի հետևից պետք է նետվեր, իբրև մեր ուղևորության բարի ելքի գրավական։ Այս նպատակով նա մուճակը մրս Գըմիջին հանձնեց։

― Ոչ, Դանիել, թող մեկ ուրիշը նետի, ― ասաց մրս․Գըմիջը։ ― Ես մի թշվառ անտեր արարած եմ։ Ինձ չի կարելի մարդկանց ուրախությանը մասնակցել։

― Բավական է, ա՜յ պառավ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Ահա վերցրու ու ձգիր։

― Չէ՛, չէ՛ Դանիել․ ― ասաց մրս․ Գըմիջը, հեծելով ու գլուխը շարժելով։ ― Ես այնքան անբախտ եմ, որ ամեն բան ինձ հակառակ է կատարվում։ Չէի ցավի, եթե սիրտս այսքան զգայուն չլիներ։ Քո բանն ուրիշ է, Դանիել, դու ինձ նման զգայուն չես, դարդ ու ցավից ազատ ես։ Դու ձգիր։

Բայց այդ րոպեին Պեգգոտին, բոլորին մի առ մի համբուրելուց հետո կառք մտնելով, ուր ես ու Էմլին արդեն կողք կողքի նստած էինք, բարձր ձայն տվեց մրս․Գըմիջին, որ մուճակն իսկույն նետի։ Մրս․ Գըմիջն էլ վերջապես այս պահանջը կատարեց, բայց և մեր մեկնելու ժամի զվարճությունը փոքր֊ինչ փչացրեց, որովհետև սկսեց լաց լինել և հանկարծ ընկավ Հեմի գիրկը ասելով, թե վաղուց գիտեր, որ ինքը բեռ է բոլորի համար, և թե լավ կլիներ, եթե իսկույն իրեն անկելանոց տանեին։ Այս գաղափարը ես հիմնավոր գտա, և գոհ կլինեի, եթե Հեմն անմիջապես գլուխ բերեր։

Սակայն արտասվալի տեսարանն արգելք չեղավ մեր մեկնելուն։ Ճանապարհ ընկանք, և մի որոշ ժամանակից հետո կանգ առանք մի եկեղեցու առջև, ուր մր․ Բարկիսը ձիու սանձը սյունին կապեց, իսկ ինքը Պեգգոտիի հետ ներս մտավ, Էմլիին ու ինձ կառքում թողնելով։ Ես օգուտ քաղեցի այս հանգամանքից Էմլիի իրանը գրկելու համար և խնդրելու, որ մենք իրար հետ, քանի որ ես երկար չեմ մնալու Յարմաութում, շատ սիրով լինենք և ամբողջ օրը շատ երջանիկ։ Փոքրիկ Էմլին զիջեց և մինչև անգամ թույլ տվեց համբուրել իրեն։ Այս զիջումով քաջալերված, ես սիրտ առա երդվելու նրան, թե երբեք մի ուրիշ աղջիկ չպիտի սիրեմ նրանից բացի և պատրաստ եմ այն մարդու արյունը թափել, որ կհանդգնի սիրեկանիս սիրուն թեկնածել։

Որքա՜ն ծիծաղեց խոսքերիս վրա փոքրիկ Էմլին։ Պետք էր տեսնել այդ հրաշալի էակին, երբ նա իրեն ինձնից խելոք ու հասակավոր կարծելով, վստահ֊վստահ ասաց․ «Դու մի անմիտ տղա ես»։ Հետո սկսեց այնպես զվարթ քրքրջալ, որ նրան նայելու հրճվանքից ես մոռացա այդ վիրավորիչ ածականը։

Մր․ Բարկիսն ու Պեգգոտին եկեղեցում բավական երկար մնացին, բայց վերջապես դուրս ելան, և մենք առաջ գնացինք։ Ճանապարհին մր․ Բարկիսը հանկարծ դեպի ինձ շուռ եկավ և մի խորամանկ ակնարկով, որ ամենևին սպասելի չէր նրանից, հարցրեց․

― Հիշո՞ւմ եք, սըր, թե ի՞նչ անուն էի գրել կառքում։

― Կլարա Պեգգոտի, ― պատասխանեցի ես։

― Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ անուն կգրեի այժմ, եթե կավիճ ունենայի։

― Դարձյալ Կլարա Պեգգոտի, ― ասացի ես։

― Կլարա Պեգգոտի Բարկիս, ― գոչեց նա և այնպես սաստիկ ծիծաղեց, որ ամբողջ կառքը դղրդաց։

Կարճ ասած, նրանք պսակվել էին, և պսակվելու համար էին եկեղեցի մտել։ Պեգգոտին կամեցել էր, որ կարգը անշշուկ կատարվի․ քահանան տեղի էր տվել և այս պատճառով ոչ մի վկա ներկա չէր եղել հանդեսին։ Համեստ կինը փոքր֊ինչ շփոթվեց, երբ մր․ Բարկիսը այնպես որոտաձայն հրապարակեց իրենց զուգությունը, և այս հանգամանքն արգելեց նրան համբուրել ինձ ու կրկնել, թե իր սերը դեպի ինձ միշտ անփոփոխ կմնա։ Սակայն մի քանի րոպեից նա հանգստացավ և ասաց, թե շատ ուրախ է, որ բանն արդեն վերջացել է։

Մոտեցանք մի փոքրիկ պանդոկի, որ զարտուղի ճամփի վրա էր գտնվում։ Այնտեղ մեզ սպասում էին և մի փառավոր ճաշ էին պատրաստել։ Օրը շատ ուրախ անցավ։ Եթե վերջին տասը տարվա ընթացքում Պեգգոտին ամեն օր մի֊մի անգամ ամուսնացած լիներ, դարձայլ ավելի հանգիստ ու անբռնազբոսիկ չէր լինի․ նա բնավ չէր փոխվել և միևնույնն էր, ինչ֊որ միշտ։ Թեյից առաջ նա դուրս ելավ Էմլիի և ինձ հետ զբոսնելու, մինչ մր․ Բարկիսը փիլիսոփայորեն ծխում էր, երևի իր երջանկության մասին մտածելով։ Եթե այդպես է, ուրեմն պետք է ասել, որ մտածմունքից նրա ախորժակը նորից բացվեց, որովհետև թեպետ ճաշին, ինչպես որ հաստատ հիշում եմ, մի ահագին պատառ խոզի միս էր կերել՝ չգիտեմ թե ինչ կանաչով, և երկու հատ տապակած վառեկ, այնուամենայնիվ, թեյի ժամանակ կարիք զգաց մի մեծ բաժին խոզի սառ ճարպ պահանջելու իր համար, որը և վայելեց զարմանալի հեշտությամբ։

Տարիներ անցնելուց հետո շատ անգամ հիշել եմ, որ այդ հարսանիքն իրոք մի տարօրինակ, զվարճալի և անմեղ բան էր։ Արևը մայր մտնելուն պես մենք վերստին կառք նստեցինք և հանգիստ ճանապարհ ընկանք դեպի տուն, երկնային աստղերը դիտելով և նրանց վրա խորհրդածելով։ Ես էի երկնային երևույթների գլխավոր մեկնիչը և մր․ Բարկիսը մտավոր հորիզոնն ընդարձակողը։ Պատմում էի նրան, ինչ֊որ միայն գիտեի, սակայն ինչ էլ խելքիս փչեր, նա պատրաստ էր սիրով լսել և անպայման հավատալ, ― այնքան մեծ էր նրա պատկառանքը իմ անհուն գիտության հանդեպ։ Երբ ես լռեցի, նա բավական լսելի ձայնով ասաց կնոջը, թե ես մի նորատի հրաշք եմ։

Երբ գիտական պաշարս սպառվեց և կամ լավ ասած՝ երբ մր․ Բարկիսի մտավոր ուժերը հատան, Էմլին ու ես ծածկվեցինք մի հին շալով ու մինչև ճանապարհի վերջը դրա տակը մնացինք։ Օ՜հ, որքան եմ սիրում նրան։ Որքա՜ն երջանիկ կլինեի (մտածում էի ես), եթե նրա հետ ամուսնացած լինեի, նրա հետ միասին որևէ դաշտում կամ անտառում ապրեի, միշտ անթառամ, միշտ պատանի մնայի, թև֊թևի տված նրա հետ միասին ծաղկազվարճ ու լուսափայլ հովիտներում շրջեի, նրա հետ միասին մեռնեի և երգեցիկ թռչունների դայլայլով նրա հետ միասին թաղվեի։ Ամբողջ ճանապարհին հոգիս պաշարված էր այս տեսակ սին, անմեղության լույսով փայլուն և վերամբարձ աստղերի նման երերուն ցնորքներով ու մտքերով։ Քաղցր է ինձ հիշել, որ Պեգգոտիի ամուսնությանը ներկա էին Էմլիի և ինձ նման անարատ, անբիծ սրտեր։ Հանձին մեր, կարծես թե Սերը և Շնորհը ուղեկից էին դայակիս հարսանեկան թափորին։

Արդեն ուշ գիշերով նավի տնակին հասանք։ Մր․ Բարկիսը, մրս․ Բարկիսը բարի գիշեր մաղթեցին մեզ և իսկույն իրենց սեփական բնակարանը գնացին։ Ահա այդ րոպեին էր, որ ես առաջին անգամ Պեգգոտիին կորցնելս զգացի։ Անտարակույս այն գիշերը ես շատ տրտում կանցկացնեի, եթե չգիտենայի, որ հենց այն հարկի տակ պիտի հանգչեմ, ուր հանգչելու էր և Էմլին։

Մր․ Պեգգոտին ու Հեմը լավ գիտեին, թե ինչ եմ ես զգում, և աշխատում էին վիշտս փարատել հյուրասեր և քաղցր վարմունքով։ Ընթրիքի ժամանակ Էմլին նստեց սնդուկի վրա իմ կողքին, առաջին անգամ երկրորդ այցելությանս միջոցին, և այս եղավ մեր հիանալի օրվա հիանալի վերջաբանը։

Գիշերվա դեմ ծովը հորդացավ և ընթրիքից հետո մր․ Պեգգոտին ու Հեմը ձուկ որսալու գնացին։ Վրաս մի տեսակ քաջություն եկավ, երբ այդ խաղաղ տնակում ես մենակ մնացի պաշտպանելու մրս․ Գըմիջին ու Էմլիին, և միակ ցանկությունս էր, որ մեր վրա մի առյուծ կամ մի վիշապ և կամ մի ուրիշ ամեհի գազան հարձակվի, որպեսզի առիթ ունենամ սպանել նրանց և հերոսի փառք վաստակել։ Բայց որովհետև Յարմաութի ամայի տափարակում այդ գազաններից ոչ մեկն էլ չկար, լավ համարեցի քնել մինչև առավոտ, զանազան հրեշներ երազելով։

Առավոտյան Պեգգոտին մեզ մոտ եկավ և սովորական եղանակով պատուհանիս մոտ նստեց, զարթնելուն պես այդ դրության մեջ տեսնելով նրան, կարծեցի, թե երեկվա հարսանիքն էլ մի երազ էր։ Թեյից հետո նա ինձ իր տունը տարավ, որ մի սիրուն, կոկիկ տնակ էր։ Դրա միջի կահ֊կարասիքը ուշադրությունս գրավեց, հատկապես դահլիճում գտնվող (տնեցոց առօրյա նստելու տեղն աղյուսահատակ խոհանոցն էր) սև փայտե գզրոցը։ Նրա երեսը բացվում իջնում էր, մի գրասեղան կազմելով, որի խորքում դրված էր ֆոքսի «Նահատակներ» կոչված շարադրության մեծ հատորը։ Իսկույն այդ պատվական գիրքը բաց արի, որից այժմ մի բառ անգամ չեմ հիշում, և սկսեցի եռանդով կարդալ։ Այնուհետև երբ էլ գնայի Պեգգոտիի մոտ, միշտ չոքում էի աթոռի վրա և գզրողը բանալով պատվական գրքի բովանդակությունը կլանում։ Ինձ հրապուրում էին մանավանդ նրա անթիվ նկարները, որոնք պատկերացնում էին մարդկային ֆանատիկոսությունից առաջ եկած ամեն տեսակ արհավիրք, լլկանք ու չարչարանք։ Այն ժամանակից մինև այսօր նահատակների պատմության և Պեգգոտիի տան հիշատակը միշտ իրարից անբաժան են մտքիս մեջ։

Դայակիս տունը գնալիս ես ամբողջ օրով հրաժեշտ առա մր․ Պեգգոտիից, Հեմից, մրս․ Գըմիջից, Էմլիից և գիշերն անգամ մնացի Պեգգոտիի տան վերնահարկի սենյակում, ուր անկողնու սնարից վեր կոկորդիլոսների հռչակավոր գիրքն էր դրված դարակի վրա։ Պեգգոտիի ասելով՝ այդ սենյակն ինձ համար էր պատրաստված, միշտ էլ՝ միևնույն դրության մեջ պետք է պահվեր։

― Ջահել թե պառավ՝ քանի կենդանի մնամ, սիրելի Դեվի, ― ասաց նա, ― և այս հարկը գլխիս վրա տարածվի, այս սենյակը դու միշտ պատրաստ կգտնես, իբր թե ամեն րոպե քեզ սպասելիս լինի։ Ես ամեն օր սա կհավաքեմ, ինչպես որ հավաքում էի առաջվա փոքրիկ ննջարանդ, և եթե դու, տեր մի՛ արասցե, Չինաստան էլ գնալու լինես, կարող ես ապահով լինել, որ այս սենյակը միշտ քեզ համար մաքուր կպահվի։

Ես ամբողջ սրտով հավատում էի բարի դայակիս անդրդվելի անձնվիրությանը ու ջերմ սիրուն դեպի ինձ և շնորհակալություն հայտնեցի նրան, բայց ոչ այնքան, ինչքան կցանկանայի․ այդ խոսքերը Պեգգոտին առավոտյան ասաց ինձ, վզիս ամուր փարվելով, և ես երկար խոսելու միջոց չգտա, որովհետև հենց նույն առավոտ պիտի մեկնեի դեպի տուն։ Առավոտյան էլ ճանապարհ ընկա մր․ Բարկիսի ու Պեգգոտիի հետ միասին։ Նրանք ինձնից տխուր սրտով բաժանվեցին մեր պարտեզի դռնակի մոտ։ Ես էլ շատ տրտում էի հեռացող կառքին նայելիս, որը ետ էր տանում Պեգգոտիին մեն֊մենակ թողնելով ինձ հին կնձենիների հովանու տակ, այն տան հանդեպ, ուր այլևս ոչ ոք չկար, որ սիրեր ինձ կամ կարեկցեր։

Այժմ ես այնպիսի անտերունչ դրության մեջ ընկա, որի մասին չեմ կարող առանց սարսափի մտածել։ Ես բոլորովին աչքից ընկած էի, մենակ էի ապրում, առանձին, զուրկ մարդկային կարեկցությունից, զուրկ տղաների ընկերությունից, լիովին մատնված միայն իմ տխուր մտքերին, որոնց ստվերը կարծես թղթիս վրա էլ փռվում է, մինչ գրում եմ այս տողերը։

Օ՜հ, ինչեր չէի տա, որ մի դպրոց ուղարկեին ինձ, որքան էլ նա խիստ պահվեր, միայն թե կարողանայի բան սովորել․ միևնույն է, թե ի՞նչ բան և կամ ինչպե՞ս։ Սակայն մի այսպիսի հույս չէր ժպտում ինձ։ Նրանք ատում էին ինձ․ գիտությամբ, համառ կերպով ու չարաչար արհամարհում։ Կարծեք այդ միջոցին էր, որ Մեորդստոնի դրամական գործերը խանգարվեցին․ բայց նրա ատելությունը դեպի ինձ չէր կարելի միայն դրանով բացատրել։ Այդ մարդը չէր կարող հանդուրժել ինձ և մերժելով ու դեն ձգելով ինձ, կարծես ուզում էր իր գլխից հանել այն գաղափարը, թե ես իրավունք ունեմ որևէ խնամք սպասելու նրանից․․․ և հասավ իր նպատակին։

Չի կարելի ասել, թե ինձ իրոք լլկում էին․ ո՛չ։ Չէին ծեծում ինձ և կամ սոված չէին պահում, այլ միշտ, ամեն օր, կանոնավոր միակերպ և անվրդով սառնությամբ արհարահում էին։ Անցնում էին իրար հետևից օրեր, շաբաթներ, ամիսներ, բայց նրանց քարասիրտ անհոգությունն իմ մասին մի մազի չափ չէր փոխվում։ Այդ ժամանակը մտաբերելիս շատ անգամ հարցրել եմ ինձ․ արդյոք ի՞նչ կանեին, եթե հանկարծ հիվանդանայի։ Մի՞թե կթողնեին, որ մեն֊մենակ ընկած մնամ իմ ամայի սենյակում, անխնամ մեռնեմ, թե ո՞վ էլ լինի վրա կհասներ ցավիս դարման անելու։

Երբ մր․ Մեորդստոնը և միս Մեորդստոնը տանն էին լինում, ես ճաշում էի նրանց հետ․ իսկ նրանց բացակայության ժամանակ մենակ էի հաց ուտում։ Ինձ թույլ էին տալիս երբ էլ ուզենամ ազատ քարշ գամ տան մոտերքում և կամ շուրջը, միայն թե ոչ ոքի հետ ծանոթություն չանեմ․ երևի վախենում էին, որ կգանգատվեմ որևէ մեկին։ Այս էր պատճառը, որ չնայած մր․ Չիլիպի ստիպողական հրավերներին, հազիվ էի համարձակվում նրա մոտ գնալ։ Մի քանի ժամանակից ի վեր այրիացած բժշկի բնակարանը մի իսկական դեղատուն էր դարձել․ ես սիրում էի երբեմն֊երբեմն նրա մոտ լինել, մի որևէ նոր գիրք կարդալ, նրա դեղերի համատարած բուրմունը շնչել և կամ նրա ցուցմունքով մի նյութ ծեծել հավանգում։

Միևնույն պատճառով, անշուշտ նաև հին ոխից դրդված դեպի իմ բարի դայակը, սակավ էին թույլ տալիս ինձ այցելություն անել Պեգգոտիին։ Իր խոստման համեմատ նա ամեն շաբաթ գալիս էր ինձ տեսնելու կամ աշխատում հանդիպել ինձ մեր տան մոտերքում և միշտ որևէ ընծա բերում ինձ համար։ Սակայն երբ ես էի նրան տեսնելու փափագ հայտնում, խստիվ մերժվում էր և միայն երկար միջոցներից հետո, այն էլ միայն մի օրով էր թույլ տրվում ինձ նրա տանը լինել։ Այս կարճատև այցերիս ժամանակ առիթ էի ունենում նկատելու, որ մր․ Բարկիսը փոքր֊ինչ ագահ է, կամ թե Պեգգոտիի ասելով՝ «փոքր֊ինչ ժլատ» է, ― փողերի դեզը մահճակալի տակ է պահում, մի արկղի մեջ, ուր նրա վկայությամբ, հին շորերից զատ ոչինչ չկար։ Այդ արկղի մեջ թաքնված գանձերն այն աստիճան ամաչկոտ ու վախկոտ էին, որ նրանց մի չնչին մասն անգամ լույս աշխարհ հանելու համար պետք էր խորամանկություն բանեցնել։ Եվ խեղճ Պեգգոտին ստիպված էր շատ նուրբ, շատ խորագետ հնարների դիմել, որպեսզի կարողանար շաբաթվա ծախսերի անհրաժեշտ փողը ձեռք բերել։

Այդ բոլոր ամիսների ընթացքում ես այնպես հուսահատ էի և այն աստիճան արհամարհված, որ շատ թշվառ կլինեի, եթե հին գրքերիս մեջ մխիթարանք չգտնեի։ Միակ սփոփանքս նրանք էին․ ես անբաժան էի նրանցից, ինչպես և նրանք ինձնից, և միշտ ու միշտ կարդում էի նրանց և կրկնում, էլ չգիտեմ քանի անգամ։

Մոտենում եմ կյանքիս այն շրջանին, որի հիշատակը ոչ մի ժամանակ չպիտի ջնջվի իմ մտքից, քանի դեռ ընդունակ կլինեմ որևէ բան հիշելու։ Այս հիշատակը շատ անգամ, բոլորովին կամքիս հակառակ, եկել կանգնել է աչքիս առջև իբրև մի ահեղ ուրվական և վրդովել նույնիսկ երջանիկ օրերս։

Մի առավոտ սովորականի պես տանից դուրս գալով, տխուր ու պարապ շրջում էի փողոցում․ հանկարծ մոտակա անկյունի մյուս կողմն անցնելիս՝ մր․ Մեորդստոնի դեմ ելա, որ մի պարոնի հետ էր գալիս։ Այդ անակնկալ հանդիպումից շփոթված, ուզում էի մոտերովն անցնել, երբ պարոնը ճանապարհս կտրեց և ասաց․

― Ա՜, այս դո՞ւ ես, Բրուքս։

― Ոչ, սըր․ ես Դավիթ Կոպպերֆիլդն եմ։

― Լավ է, լա՜վ։ Դու Բրուքսն ես, ― շարունակեց ջենտլմենը։ ― Շեֆիլդցի Բրուքսը։ Ես քեզ ճանաչում եմ։

Այս լսելուն պես՝ ավելի ուշով դիտեցի նրան։ Նրա ծիծաղը փոքր֊ինչ ծանոթ թվաց ինձ, և ես ճանաչեցի մր․ Քինիոնին, որին տեսնելու համար մր․ Մեորդստոնը Լոուստոֆտ էր տարել ինձ մի ժամանակ, երբ․․․ էլ ի՞նչ հարկավոր է հիշել, թե ե՞րբ։

― Ինչպե՞ս ես Բրուքս, և որտե՞ղ ես սովորում, ― ասաց մր․ Քինիոնը։

Նա ձեռքն ուսիս դրեց և դարձրեց ինձ, որ իրենց հետ գնամ։ Չգիտեի ի՞նչ ասեմ, շվարած նայում էի մր․ Մեորդստոնին։

― Առայժմ տանն է, ― ասաց վերջինս։ ― Ոչ մի տեղ չի ուսանում, ես չգիտեմ՝ ինչ անեմ դրան։ Հեշտ կառավարելու տղա չի։

Մր․ Մեորդստոնն իր նախկին չար հայացքով մի վայրկյան վրաս նայեց և ակներև զզվանքով շուռ եկավ ինձնից։

― Է՜հ, ― գոչեց մր․ Քինիոնը, մեզ երկուսիս դիտելով։ ― Ի՜նչ լավ եղանակ է։

Լռություն հաջորդեց։ Մտածում էի, թե ինչպե՞ս ազատվեմ այդ պարոնի թաթից և հեռանամ։

― Դու կարծեմ էլի այն աչքաբաց տղան ես, չէ՞, Բրուքս, ― ասաց մր․ Քինիոնը։

― Այո, հիմարներից չէ, ― վրա բերեց իսկույն մր․ Մեորդստոնը։ ― Թողեք գնա։ Կարող եք վստահ լինել, որ շատ սիրով կհեռանա։

Մր․ Քինիոնը ուսս ազատեց, և ես շտապով տուն գնացի։ Երբ պարտեզի դռնակին հասնելով ետ նայեցի, տեսա որ մր․ Մեորդստոնը հանգստարանի ցանկապատին հենված, խոսակցում էր մր․ Քինիոնի հետ։ Նրանք դեպի իմ կողմն էին նայում, և անշուշտ ես էի նրանց խոսակցության առարկան։

Այն գիշեր մր․ Քինիոնը մեր տանը քնեց։ Հետևյալ առավոտյան, նախաճաշից հետո, երբ ես աթոռս սեղանից ետ քաշելով ուզում էի պարտեզ իջնել, մր․ Մեորդստոնը հրամայեց ինձ սենյակում մնալ։ Այնուհետև նա մյուս սեղանի մոտ նստեց, քույրն էր կողքին տեղ բռնեց։ Մր․ Քինիոնը, ձեռքերը գրպանների մեջ դրած, պատուհանից դուրս էր նայում, իսկ ես կանգնած դիտում էի ամենքին։

― Դավիթ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, ― պատանու համար այս աշխարհը գործ տեսնելու ասպարեզ է, այլ ոչ թե դատարկ երազելու և հողմ արածելու ասպարեզ։

― Ինչպես որ դու ես անում, ― հարեց քույրը։

― Ջեննի Մեորդստոն, համեցեք խնդրեմ չընդհատել ինձ։ Կրկնում եմ, Դավիթ, քանի որ մարդս ջահել է, պարտավոր է գործ կատարել, և ոչ թե դժգոհ֊դժգոհ պտույտ գալ ու ցնորքներով ապրել։ Եվ այս ճշմարիտ է, մանավանդ քեզ նման մի ստամբակի համար, որ կարոտ է արմատական ուղղման։ Այպիսի մեկին մի լավություն անելու համար՝ անհրաժեշտ է բանուկ կյանքի պայմաններին ենթարկել նրան և թեքել ու կոտրել։

― Եվ պիտի գիտենաս, որ համառությունը չի օգնի քեզ, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։ ― Պետք է ընկճել այդ համառությունը և, կընկճվի, այո՛, կընկճվի։

Եղբայրը մասամբ հանդիմանության, մասամբ հավանության հայացք նետեց քրոջ վրա և շարունակեց․

― Քեզ երևի հայտնի է, Դավիթ, որ ես հարուստ չեմ։ Համենայն դեպս, իմացած եղիր, որ հարուստ չեմ։ Մինչև այժմ դու բավական պիտանի դաստիարակություն ստացար։ Դաստիարակությունը ահագին ծախս է պահանջում, սակայն այսպես էլ որ չլիներ, կամ եթե միջոց էլ ունենայի այդ ծախսը հոգալու, դարձյալ իմ համոզումով դպրոցական կրթությունը որևէ օգուտ չի տա քեզ։ Անելիքդ շատ պարզ է․ պիտի կռվես աշխարհի հետ, և որքան շուտ սկսես կռիվը, այնքան լավ։

Ինձ թվում էր, թե այդ մարտն արդեն սկսվել էր, և դրա դառնության համն արդեն առել էի։ Այժմ դա հաստատ պիտի սկսվեր։

― Դու լսած կլինես առևտրական տան մասին, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Ո՞ր տան մասին, սըր։

― Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական տան մասին, որ գինու առևտուր է անում, ― ասաց նա։

Երևի ես վարանել էի, որ մր․ Մեորդստոնը հարկ համարեց շտապով ասել․

― Մի՞թե երբեք չես լսել, թե ինչ ասել է առևտրական տուն, առևտրական գրասենյակ, գինու մառան, մթերանոց, գործարան և կամ մի ուրիշ այսպիսի բան։

― Կարծեմ լսել եմ, սըր, մի ինչ֊որ առևտրական տան մասին, բայց չեմ հիշում՝ երբ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ մտաբերելով նրա և քրոջ եկամուտի աղբյուրները։

― Երբ էլ լինի, բոլորը մեկ է, ― ասաց նա։ ― Այժմ իմացիր, որ այդ առևտրական տան կառավարիչը մր․ Քինիոնն է։

Ակնածությամբ մտիկ տվի այդ պարոնին, մինչ նա շարունակում էր պատուհանից դուրս նայել։

― Մր․ Քինիոնն ասում է, թե շատ տղաներ կան նրա մոտ զբաղված, և թե դու էլ կարող էիր նրա ձեռքի տակ աշխատել, և միևնույն պայմաններով։

― Հարկավ, եթե մի ուրիշ գործ չգտնի, մր․ Մեորդստոն, ― նկատեց մր․ Քինիոնը կամացուկ։

Մր․ Մեորդստոնը ուշք չդարձրեց այդ խոսքերին և գրեթե ցասկոտ շարժումով շարունակեց․

― Պայմաններն այն են, որ դու սնունդ կստանաս և ձեռքի փող էլ կունենաս։ Իսկ բնակարանիդ մասին արդեն հոգացել եմ․ դրա վարձը ես կվճարեմ։ Իսկ ճերմակեղենիդ գալով․․․

― Որ արդեն իմ հոգալու բանը կլինի, ― մեջ մտավ միս Մեորդստոնը։

― Այդ էլ, ինչպես և հագուստդ, իմ ծախսով կպատրաստվի, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― որովհետև դու անկարող ես դեռ ինքդ գնել։ Եվ այսպես, Դավիթ, այժմ դու Լոնդոն կերթաս մր․ Քինիոնի հետ և կսկսես անկախ ապրել։

― Մի խոսքով, մենք քեզ արդեն տեղավորել ենք, ― նկատեց քույրը։ ― Այժմ կմնա, որ պարտքդ լավ կատարես։

Լավ էի հասկանում, որ այս բոլորի նպատակը շուտով ինձնից ազատվելն է, բայց անկարող եմ լավ մտաբերել՝ արդյոք մր․ Մեորդստոնի որոշումը ուրախությո՞ւն պատճառեց ինձ, թե՞ տրտմություն։ Տպավորությունս շատ պարզ չէր, և ես կարծես տատանվում էի այդ երկու զգացմունքների միջև՝ առանց լիովին ենթարկվելու մեկին կամ մյուսին։ Մտքերս էլ լավ պարզելու ժամանակ չկար․ մր․ Քինիոնը հետևայլ առավոտ մեկնելու էր։

Ահա տեսեք ինձ այդ առավոտ սև շղարշով փաթաթված, մի սպիտակ հին գլխարկ դրած, մի սևագույն բաճկոնակ, լայն ու կոպիտ կտավե վարտիք, ― որ ինձ համար միս Մեորդստոնի ասելով մի լավ զրահ պիտի լիներ կյանքի ահեղ մարտի մեջ։ ― Ահա այսպես հագնված և ամբողջ հարստությունս մի փոքրիկ պայուսակում ամփոփված, ես՝ թշվառ մանուկս, (ինչպես որ անշուշտ կասեր մր․ Գըմիջը) նստեցի մր․ Քինիոնի հետ Յարմաութ գնացող փոստի կառքը, որտեղից արդեն դիլիժանսով պիտի Լոնդոն գնայի։ Ահա մեր տունն ու եկեղեցին ետ են մնում, ծնողներիս գերեզմանները ծածկվում են, մանկական խաղերիս վայրերը այլևս չեմ տեսնում, և երկինքը դատարկ է։


ԺԱ․ գլուխ

Սկսում եմ գլխիս ճարն ինքս տեսնել, և այդ ինձ դուր չի գալիս


Արդեն բավական ապրած լինելով աշխարհիս երեսին, ես գրեթե կորցրել եմ որևէ բանի վրա զարմանալու ընդունակությունս․ այնուամենայնիվ չեմ հասկանում, թե ինչպե՞ս կարողացան այնքան հեշտ դեն ձգել ինձ այն մատաղ հասակումս։ Չեմ հասկանում, թե ինչպե՞ս չգտնվեց գոնե մի մարդ, որ տեր կանգներ ինձ նման տղային, որ այնքան ընդունակ էր, ժիր, զգայուն, եռանդուն և հոգով ու մարմնով այնքան քնքուշ։ Սակայն այդպիսի մարդ չգտնվեց, և տասնամյա հասակումս ես մի փոքրիկ ծառա դարձա Մեորդստոնի և Գրինբիի վաճառատանը։

Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական տունը գտնվում էր Թեմզայի ափին, Բլեքֆրայրըսի թաղում։ Նոր շենքերի շնորհիվ այժմ այդ տեղը ուրիշ տեսք է ստացել․ բայց առաջ տունը վերջինն էր դեպի գետն իջնող անձուկ փողոցում, որ նավամատույցի սանդուղքով էր վերջանում։ Նա մի խարխուլ հին շենք էր՝ առանձին բակով, որ գետի հորձանալու ժամանակ բոլորովին ծածկվում էր ջրով, իսկ նվազելու ժամանակ ցեխի մեջ մտնում․ մկները վխտում էին նրա բակում։ Դարավոր ածխով մրոտված, փոշով ախտոտված սենյակներ, կիսավեր աստիճաններ, քանդված հատակներ, մառանում կռվող պառավ մկների սուր ծվծվոց և համատարած փտություն ու գարշություն․ այս է, ինչ֊որ լավ հիշում եմ երկար տարիների շարքից հետո։ Այս բոլորը պատկերանում է աչքիս առջև ճիշտ այնպես, ինչպես որ էր այն չարաբաստիկ րոպեին, երբ դողդոջ ձեռքումս մր․ Քինիոնի աջը բռնած առաջին անգամ այնտեղ մտա։

Մեորդստոնի և Գրինբիի տունը բազմատեսակ ճյուղեր ուներ, սակայն նրա գլխավոր գործն էր գինի և օղի վաճառել փոստատար նավերին։ Լավ չեմ հիշում, թե ո՞ւր էին գնում այդ նավերը, բայց մի քանիսը կարծեմ մինչև արևմտյան և արևելյան Հնդկաստան էին հասնում։ Գիտեմ միայն, որ այդ առևտրի հետևանքներից մեկն էր դատարկ շշերի մի ահագին քանակություն և մառանում բանող մի քանի մարդիկ ու տղաներ, որոնց պաշտոնն էր աչքի անցնել ամեն մի շիշ, ճաքածները ջոկել, մյուսները ողողել, ցայել և սրբել․ այնուհետև լիքը շշերին նշանակ ու խցան դնել, զմռսել ու կնքել և վերջապես արկղների մեջ տեղավորել։ Այս էր ահա և իմ անելիքը մյուս տղաների հետ միասին։

Բոլորս միասին չորս հոգի էինք։ Ինձ համար որոշված տեղը մի անկյուն էր, ուր մր․ Քինիոնոը միշտ կարող էր ինձ տեսնել և իր գրասենյակի պատուհանից դիտել։ Ահա այդտեղ էր, ուր պիտի սկսեի իմ սեփական վաստակով ապրել։ Ավագ տղան պատվեր ստացավ պաշտոնիս մեջ հրահանգելու ինձ։ Նրա անունն Միկ Ուոկր էր, և նրա հագուստի աչքի ընկնող մասերը մի գզգզած գոգնոց և մի թղթե գլխանոց էին։ Նա պատմեց ինձ, թե իր հայրը թիավար է և ամեն տարի մի ոսկեծոպ սև թավշե ֆես հագած մասնակցում է լորդմեյըրի հանդիսավոր թափորին։ Ծանոթացրեց ինձ մեր ընկերներից մեկի հետ, որին մի տարօրինակ անուն էին տալիս մառանում, այն է՝ «Ալյուրոտ Փաթաթես»։ Հետո միայն իմացա, որ դա մկրտության անունը չէ, այլ այդպես են մականվանել նրան իր երեսի պատճառով, որ իրավ ալյուրի նման սպիտակ էր։ Փաթաթեսի հայրը ջրկիր էր և հրշեջ մի նշանավոր թատրոնում, իսկ փոքրիկ քույրը՝ պանտոմիմների մեջ դեր կատարող։

Անկարելի է բառերով բացատրել այն հոգեկան տագնապը, որ զգացի մի այսպիսի ընկերության մեջ ընկնելիս։ Ի՞նչ համեմատություն, ի՞նչ անհուն տարբերություն իմ մանկության ընկերների, էլ չասեմ Ստիրֆորթի ու Տրեդլսի, և այդ Միկ Ուոկրի ու Փաթաթեսի միջև․․․ Չի կարելի նկարագրել, թե ի՞նչ զգացի, երբ տեսա, որ ժամանակով մի բարեկիրթ և պիտանի մարդ դառնալու ոսկի հույսերս ի չիք դարձան։ Մառանը հեզհետե պիտի ջնջեր մտքիս միջից այն բոլորը, ինչ ես սովորել էի մինչև այժմ, խեղդեր, սպաներ սրտիս ազնիվ ձգտումները դեպի առաջ։ Այս ամենի դառնությունը վհատեցնում էր ինձ․ ամաչում էի իմ ողորմելի վիճակից, լքյալ և անտերունչ կացությունից։ Հենց որ Ուոկրը դուրս էր գնում մառանից, ես սկսում էի լաց լինել, արտասուքս այն ջրի հետ խառնելով, որի մեջ ցայում էի շշերը, և թվում էր ինձ, թե ահա սիրտս էլ մի ճաքած շշի նման կպայթի։

Պատի ժամացույցը տասներկուսն անց կեսը խփեց և բոլորը շարժվեցին, ճաշի գնալու պատրաստվելով։ Մր․ Քինիոնը վեր կացավ և գրասենյակի պատուհանից նշան արեց ինձ, որ իր մոտ գնամ։ Գնացի։ Այնտեղ կանգնած էր մի միջահասակ հուժկու մարդ, որի ահագին ու պսպղուն գլուխը հավկիթի պես անմազ էր, իսկ երեսը շատ ուռած։ Հագած էր մի գորշագույն զգեստ ու նեղ վարտիք․ երկուսն էլ բավական հին, սքանչելի էին սակայն շապկի տնկված օձիքները։ Ձեռքին ուներ մի թեթև գավազան՝ կոթը փնջով զարդարուն, և զգեստի կոճակից կախ՝ մի լոռնետ, որ, ինչպես հետո իմացա, միայն զարդի առարկա էր, որովհետև ջենտլմենը սակավ էր նրան աչքին դնում և դնելիս ամենևին բան չէր տեսնում։

― Ահա սա է, ― ասաց մր․ Քինիոնը, ինձ մատնանիշ անելով։

― Ուրեմն սա՞ է մր․ Կոպպերֆիլդը, ― ասաց օտարականը մի տեսակ զիջող ձայնով և շնորհաշուք երևալու եղանակով, որ շատ սաստիկ ազդեց վրաս։ ― Հուսամ, որ առողջ եք, սըր։

Պատասխանեցի, թե լիովին առողջ եմ, և հուսամ՝ նա էլ առողջ է։ Այն ինչ ― վկա է երկինք ― հոգիս հիվանդ էր․ սակայն կյանքիս այդ միջոցին տրամադիր չէի որևէ մեկին գանգատվելու իմ վիճակից․ ուստի և ասացի, թե շատ առողջ եմ, և հուսամ նա էլ առողջ է։

― Շնորհակալ եմ։ Փառք աստծու, լիովին առողջ եմ, ― ասաց անծանոթ ջենտլմենը։ ― Մի նամակ եմ ստացել մր․ Մեորդստոնից․ խնդրում է ընդունել իմ տան հետևի սենյակում․․․ որ այժմ դատարկ է․․․ և կարող է վարձու տրվել, իբրև մի քնելու տեղ այս նորատի աշակերտին, որին այժմ պատիվ ունեմ․․․

Անծանոթը ձեռքը շարժեց և կզակը օձիքի մեջ իջեցրեց։

― Սա մր․ Միկաբրն է, ― ասաց մր․ Քինիոնը։

― Հըմ, ազգանունս իրավ այդ է, ― ասաց անծանոթը։

― Մր․ Մեորդստոնը վաղուց ճանաչում է մր․ Միկաբրին, ― ասաց մր․ Քինիոնը։ ― Պարոնը մեր գրասենյակի համար զանազան պատվերներ հանձն առնող միջնորդ է։ Մր․ Մեորդստոնը նրան գրել է, որ քեզ համար մի բնակարան գտնի, և պարոնը հոժար է իր տանն ընդունել քեզ։

― Ահա հասցես, ― ասաց մր․ Միկաբրը։ ― Ուինդզորի Դարաթափ, Սիթիի փողոց․․․ Միով բանիվ, մր․ Կոպպերֆիլդ, բնակարանս այնտեղ է, ― կնքեց մր․ Միկաբրը, նորից սիրուն ժպտալով։

Գլուխ տվի նրան։

― Անտարակույս, ― շարունակեց մր․ Միկաբրը, ― դուք մեր մայրաքաղաքում շատ պտույտներ շրջած չեք լինի, և հավանական է, որ դեպի Ուինդզորի Դարափը գնալիս դուք մոլորվեք այս նոր Բաբելոնի բավիղներում․ ուստի այս երեկո պատիվ կունենամ անձամբ գալ ձեր հետևից և ծանոթացնել ամենակարճ ճանապարհի հետ, որպեսզի․․․ կարճ ասած․․․

Սրտանց շնորհակալ եղա, որ նա պատրաստ է այդպես սիրով նեղություն կրել ինձ համար։

― Ուրեմն, ո՞ր ժամին կհաճեիք, որ․․․ ― ասաց մր․ Միկոբրը։

― Մոտ ութ ժամին, ― ասաց մր․ Քինիոնը։

― Ութից առաջ այստեղ կլինեմ, ― ասաց մր․ Միկոբրը։ ― Մնաք բարով, մր․ Քինիոն։ Չեմ ուզում այլևս խանգարել ձեզ։

Նա գլխարկը հագավ և գավազանը կռան տակ դրած՝ դուրս գնալուն պես մի զվարթ երգ մրմնջալով հեռացավ։

Այն ժամանակ մր․ Քինիոնը հրավիրեց ինձ որքան կարելի է օգտակար լինել Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական ֆիրմային, ստանալով կարծեմ, շաբաթակն վեց շիլլինգ վարձատրություն։ Սակայն լավ չեմ հիշում ― վե՞ց, թե՞ յոթ։ Այս կետի մասին անվստահ լինելուցս հետևացնում եմ, որ ռոճիկս առաջ վեց շիլինգ էր և հետո միայն յոթ դարձավ։ Առաջին շաբաթվա ռոճիկը մր․ Քինիոնն իսկույն վճարեց ինձ (կարծեմ իր սեփական գրպանից)։ Այս գումարից վեց պենս Փաթաթեսին տվին իմ արկղը Ուինդզորի Դարափը տանելու համար, որովհետև ինքս տանելու ուժ չունեի․ վեց պենս էլ ծախսեցի մոտակա պանդոկում՝ ճաշի համար, որ բաղկացած էր մսեղեն կարկանդակից և մի բաժակ ջրից։ Այնուհետև հանգստյան մեկ ժամը զբոսանքի նվիրեցի, ման գալով փողոցներում։

Երեկոյան, սահմանված ժամին, մր․ Միկաբրը նորից երևաց։ Նրա ազնվությանը պատիվ բերելու համար՝ ես ձեռքերս ու երեսս լվացի, և մենք միասին ճանապարհ ընկանք դեպի մեր տունը, որ կարծեմ այսուհետև այդպես պետք է անվանեմ։ Ճանապարհին մր․ Միկաբրը աշխատում էր փողոցների անունները և անկյունավոր տների ձևը տպավորել մտքիս մեջ, որպեսզի հետևյալ առավոտյան ինձ համար հեշտ լինի վերադառնալ։

Հենց որ հասանք Ուինդզորի Դարափի տունը, որ իր տիրոջ պես մի անշուք տեսք ուներ, բայց և նրա մեծաշուք երևալու հավակնությունը, մր․ Միկոբրը ներկայացրեց ինձ մրս․ Միկոբրին, մի նիհար ու գունատ տիկնոջ, որ չէր կարող այլևս գեղափթիթ համարվել։ Տիկինը նստած էր ճաշարանում մի կրծքի մանուկ բռնած գրկի մեջ (առաջին դստիկոնը կահ֊կարասիքից բոլորովին զուրկ էր և միայն պատուհանի վարագույրներով զարդարված, որոնց նպատակն էր հարևանների աչքին փոշի ցցանել)։ Մանուկը նրա երկվորյակներից մեկն էր, և ես կարող եմ հիմիկվանից ասել, որ այդ գերդաստանի հետ հարաբերություն ունենալուցս ի վեր երբեք չեմ տեսել, որ երկվորյակները երկուսն էլ միասին հեռու լինեին մոր կրծքից։ Մենկն անպատճառ կրծքին ամուր կպած էր մնում միշտ անհագ ախորժակով։

Այնտեղ կային և ուրիշ երկու երեխա ― մաստր Միկաբրը՝ չորս տարեկան, և միս Միկաբրը՝ մոտ երեք տարեկան։ Տան բոլոր ծառայությունը կատարում էր մի թխադեմ նորատի կին, որ սովոր էր շարունակ փռնչալ։ Կես ժամ չանցած այս կինը հայտնեց ինձ, թե ինքը մի որբ է և եկել է Ս․ Ղուկասի որբանոցից։ Իմ սեյակը գտնվում էր վերևի հարկում․ դա մի փոքրիկ խցիկ էր՝ բոլորովին անզարդ, բայց կապտագույն առաստաղով ու որմերով։

― Մտքիցս անգամ չէր անցել, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, սենյակն ինձ ցույց տալու համար իր մանկան հետ վերև գալով ու չնչասպառ նստելով, ― մտքովս անգամ չէր անցել, մինչ հայրիկիս ու մայրիկիս մոտ էի ապրում իբրև աղջիկ, թե մի օր ստիպված կլինեմ վարձու սենյակ տալ իմ տանը։ Սակայն այս միջոցին մր․ Միկաբրը այնպես նեղ հանգամանքների մեջ է գտնվում, որ ստիպված ենք խոնարհվել նրանց առջև։

― Այո՛, տիկին, ― ասացի ես։

― Եվ հատկապես այժմ սաստիկ ծանր են մր․ Միկաբրի հանգամանքները, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, և արդյոք նա հնար կգտնի՞ իր վիճակը թեթևացնելու, չգիտեմ։ Հարկավ, մայրիկիս տանը ապրելիս գաղափար անգամ չունեի, թե կարիք ասածդ ինչ բան է, բառիս բուն իմաստով, բայց անճարը կերել է բանջարը, սովոր էր ասել հայրիկս։

Հաստատ չգիտեմ, թե ումի՞ց եմ լսել ― մր․ Միկաբրի՞ց, թե՞ ուրիշից, իբր մր․ Միկաբրը մի ժամանակ նավատորմի սպա էր եղել, միայն թե այս րոպեիս համոզված եմ, որ նա երբեմն ծառայել է նավատորմում։ Այժմ նա մի տեսակ միջնորդ էր զանազան առևտրական տների համար, սակայն կարծեմ շատ քիչ բան էր վաստակում, գուցե և ոչինչ։

― Եթե մր․ Միկաբրի պարտատերերը չկամեցան նրան ժամանակ տալ, ― շարունակեց մրս․ Միկաբրը, ― հետևանքը իրենց համար իսկ վատ կլինի։ Որքան գործը շուտ վերջացնեն, այնքան լավ։ Ինչպես որ քարից արյուն չես քամի, այնպես էլ փող չես հանի մր․ Միկաբրի քսակից, մանավանդ այս րոպեիս, էլ դատական ծախսերը չասենք։

Երբեք չհասկացա, թե ի՞նչ բան դրդեց մրս․ Միկաբրին այդ աստիճան սրտաբաց լինել իմ առջև ― արդյոք նրա թյուր կարծի՞քն իմ վաղահաս անկախության մասին, թե այն հանգամանքը, որ նա պատրաստ էր, եթե մի ուրիշ ունկնդիր չգտնվեր, իր ցավը անգամ երկվորյակներին պատմել․ միայն այս կասեմ, որ երբ էլ տիկինն ինձ պատահեր, նրա խոսակցության բուն նյութը միշտ միևնույն էր։

Խե՜ղճ մրս․ Միկաբր։ Նա ասաց ինձ, թե ամեն ջանք գործ է դրել իր վիճակը բարվոքելու, և ես բնավ կասկած չունեմ այդ մասին։ Փողոցի դռան հենց մեջտեղում մի ահագին պղնձե նշանակ էր փայլում այսպիսի մակագրությամբ․ «Ազնիվ օրիորդների վարժարան ընդ տեսչությամբ մրս․ Միկաբրի», բայց չեմ իմացել որ երբևէ այդ վարժարանում, և չեմ տեսել, որ գեթ մի օրիորդ այնտեղ գար և կամ գալու ցանկություն հայտներ, և կամ թե նույնիսկ մրս․ Միկաբրը մի օրիորդ ընդունելու պատրաստվեր։ Իմ տեսած կամ լսած միակ այցելուները պարտատերերն էին։ Դրանք էին գալիս օրվա ամեն ժամերին, և մի քանիսը շատ կատաղի մարդիկ էին։ Մանավանդ մեկը՝ մի կեղտոտ դեմքով կոշկակար, հենց առավոտյան ժամը յոթին էր գալիս, մտնում էր սանդուղքի տակ և այնտեղից գոռում․ «Հե՜յ, մր․ Միկաբր, խլացե՞լ եք․ թե մեռե՞լ։ Դուրս եկեք էլի՛։ Ի՞նչ եք թաքնվել։ Ինչո՞ւ պարտքերդ չեք վճարում։ Այս ի՛նչ ստոր վարմունք է։ Վճարեցեք և կերթամ։ Դե՛հ, դուրս եկեք։ Ո՞ր ազնիվ մարդն այսպես կվարվի։ Այս ինչի՞ նման է։ Գոնե մի ձայն հանեցե՛ք»։ Այս տեսակ ճառերի դեմ ոչ մի պատասխան չընդունելով, մարդը սկսում էր ավելի ճարտար լեզու թափել, և երբեմն լսում էի՝ «Ա՜յ ավազակ, ա՜յ սրիկա, այ կախվելու անպիտան» և ուրիշ ազդու բառեր։ Այս էլ որ չօգներ, սկսում էր փողոցից դեպի երկրորդ հարկի պատուհանները գոռալ, ուր, գիտեր, որ մր․ Միկաբրը թաքնված է։ Ո՞վ գիտի, թե այդպիսի ժամանակ որքան էր մաշվում ու չարչարվում տանտերը․ մի օր նրա կինը ճչալով հայտնեց ինձ, թե մր․ Միկաբրը մտադիր է մինչև անգամ ածելիով մորթել իրեն։ Սակայն նրա հուսահատական տրամադրությունը երկար չտևեց։ Կես ժամից հետո նա արդեն մեծ եռանդով փայլ էր տալիս իր կոշիկներին և մի կայտառ երգ սուլելով դուրս գնում՝ ավելի սիգաճեմ, քան առաջ։ Նույն դյուրաթեք բնավորությունն ուներ և մրս Միկաբրը։ Տեսել եմ նրան հարկահանի երևալուց հետո ուշաթափ եղած ժամը երեքին, իսկ ժամը չորսին գառան կոտլետ և տաք էյլ վայելելիս, որ գնել էր գրավ դնելով իր երկու թեյի գդալը։ Մի երեկո էլ, միշտ ժամը վեցին տուն գալով տեսա, որ դատարանը մր․ Միկաբրի տան կահույքը գրավեց, իսկ տիկինը նվաղելով հատակի վրա ընկավ (իհարկե երկվորյակներից մեկին գրկած), և նրա բոլոր գլխի զարդը քրքրվեց։ Սակայն երբեք էլ այնքան ուրախ չէի տեսել նրան, որքան որ ճիշտ այդ երեկո, երբ նա հորթի կոտլետ ճաշակելով խոհանոցի կրակի առջև, զվարթ֊զվարթ պատմում էր, թե ինչպե՞ս են ապրել իր հայրիկն ու մայրիկը, ինչպիսի քեֆեր արել, ինչպիսի հյուրեր ընդունել։

Ահա այս տան և այս գերդաստանի մեջ էի անցկացնում ազատ ժամերս։ Ես ինքս էի հոգում նախաճաշիկս, մի պեննիի կաթ և մի պեննիի հաց գնելով։ Մի կտոր պանիր, մի կտոր էլ հաց պահում էի առանձին պահարանի ծածուկ դարակում երեկոյան ընթրիքիս համար։ Այս բոլորը մի ահագին խրամ էր բացում իմ վեց կամ յոթ շիլինգի մեջ, և ես ամբողջ օրերով աշխատում էի մառանում և ամբողջ շաբաթ պիտի ապրեի այդ գումարով։ Երկուշաբթի առավոտից մինչև շաբաթ երեկո մենակ էի այդ մարդկանց մեջ և ոչ ոք որևէ խորհուրդ, որևէ խրախույս, մի նպաստ, մի սփոփանք չէր տալիս ինձ։

Ես դեռ այնքան անփորձ էի, այնքան միամիտ, այն աստիճան անձեռնահաս մի ինքնուրույն կյանք վարելու ― և միթե կարելի՞ էր, որ այդպես չլինեի, ― որ առավոտները գործի գնալիս շատ անգամ չէի կարենում դիմադրել և մի չորացած կարկանդակ գնելու գայթակղության, և դրա վրա էի վատնում այն փողը, որ պիտի ճաշիս համար պահեի։ Այդ օրերը ճաշի փոխարեն միայն հացով էի բավականանում և կամ մի կտոր պուդինգով։ Մտաբերում եմ պուդինգի երկու կրպակ, ուր մտնում էի փոփոխակի, նայելով քսակիս վիճակին։ Մեկը գտնվում էր ս․ Մարտին եկեղեցու հետևի բակում, որ այժմ անհետացել է։ Այդ կրպակի պուդինգը չամչից էր, բայց գինը թանկ՝ երկու պեննի, այսինքն երկու անգամ ավելի, քան հասարակը։ Հասարակը պատրաստվում էր մի ուրիշ կրպակում Ստրենգի վրա։ Նա մի ծանր, անմարսելի պուդինգ էր՝ կոպիտ և նոսր ցրված չամիչներով, բայց տաք էր լինում ճիշտ անցնելուս միջոցին, և շատ օրեր նա էր կազմում իմ ճաշը։ Իսկ կանոնավոր ճաշերիս համար առնում էի երշիկ ու հաց մի պեննիով, կամ թե չորս պեննիանոց մսեղեն կերակուր մի որևէ պանդոկում և կամ մի կտոր հաց ու պանիր, մի բաժակ էլ գարեջուր մեր մառանի կողմերը գտնվող մի անպիտան սրճարանում, որի անունը «Առյուծ» էր․ էլ չեմ հիշում՝ կապո՞ւյտ, թե՞ կարմիր մակդիրով։ Մի օր տանից վերցրած մի բոմբի փաթաթելով մի թղթի մեջ և գրքի նման թևիս տակ բռնելով, մտա Դրըրի Լենիի մոտ գտնվող հռչակավոր պանդոկը և մի լավ սուկիի խորոված պատվիրեցի։ Չեմ իմանում, թե պանդոկի սպասավորն ի՞նչ մտածեց, ինձ նման մի փոքրիկ տղայի մենակ գալը տեսնելով, բայց միտքս է, որ մինչ ես ուտում էի, նա մի ուրիշ տղա կանչեց, և երկուսն էլ սկսեցին զարմանալով վրաս նայել։ Ես ընծայեցի նրան կես պեննի, և ուրախ կլինեի, եթե չընդուներ։

Կարծեմ մի կես ժամի արձակուրդ էլ տալիս էին մեզ թեյի համար։ Եթե գրպանումս փող լիներ, մի բաժակ կաթով սուրճ էի պատվիրում և մի պատառ կարագով հաց, իսկ եթե չլիներ, մտիկ էի տալիս Ֆլիտ Ստրիտում գտնվող մսավաճառի կրպակին, կամ թե թափառելով մինչև Կըվընտ Գարդընի շուկան գնում և աչքս տնկում այնտեղ դրված անանասներին։ Սիրում էի շրջել և Ադելֆիի թատրոնի ստվերապատ կամարների տակ։ Մի երեկո այդ կամարների տակից դուրս գալիս հանկարծ մի գինետուն ընկա, որի դիմացը ածխակիր մանուկներ էին պար գալիս․ ես էլ ուրիշների հետ դուրսը նստելով սկսեցի նրանց խաղին նայել։ Արդյոք նրանք ի՞նչ մտածեցին իմ մասին։

Դեռ այնքա՜ն փոքր էի, այնքա՜ն մանուկ, որ շատ անգամ ճաշիս փողը մի բաժակ էյլի կամ պորտըրի վրա վատնելու համար որևէ պանդոկ մտնելիս, պանդոկի զարմացած տերը դժվարանում էր խնդիրս կատարել։ Մի երեկո մոտեցա սեղանին և ասացի․

― Մի բաժակ էյլ, ամենալավ տեսակից։

Այդ օրը ինձ համար մի առանձին օր էր, կարծեմ ծննդյանս օրը։

― Ամենալավի և թունդի գինը երկուսուկես պեննի է, ― ասաց պանդոկի տերը։

― Ուրեմն խնդրեմ, ― ասացի ես, փողը դարակի վրա դնելով, ― այդ թունդից մի բաժակ։

Պանդոկապետը մի տարօրինակ ժպիտով վերից֊վար չափեց ինձ և փոխանակ էյլ տալու, որմի հետևը նայեց ու մի բան ասաց իր կնոջը։ Կինը եկավ գուլպան ձեռքին և ապշությամբ սկսեց դիտել ինձ։ Ահա երեքս էլ կանգնած ենք՝ տերը դարակին հենված, կինը՝ աչքերը վրաս սևեռած, իսկ ես փոքր֊ինչ այլայլված ու շփոթված։ Նրանք ինձ հարցուփորձ արին, թե անունս ի՞նչ է, ո՞վ եմ, քանի՞ տարեկան եմ, որտե՞ղ եմ ապրում, ի՞նչ գործի եմ և ինչպե՞ս եմ պանդոկ եկել։ Ծնողներիս անպատվություն չբերելու համար բավական շինծու պատասխաններ տվի։ Նրանք մի բաժակ էյլ առաջարկեցին ինձ, որ կարծեմ շատ ընտիր տեսակից չէր, ոչ էլ թունդ, և կինը փողս դարակից հանելով ետ տվեց ինձ։ Երբ դուրս էի գնում, նա բուն մայրական գգվանքով համբուրեց ինձ և կամացուկ ասաց, որ չշտապեմ թունդ խմիչքներ գործածել։

Այս բոլորը հիշելիս, ո՛չ այդ ժամանակվա միջոցներիս սղությունն եմ խտացնում, ո՛չ էլ կյանքիս դժվարությունը։ Գիտեմ, որ երբ մր․ Քինիոնն ինձ մի ավելորդ շիլինգ էր տալիս, ես դրան ճաշի և կամ թեյի վրա էի ծախսում։ Գիտեմ, որ առավոտից մինչև գիշեր աշխատում էի գռեհիկ տղաների ու մարդկանց հետ, ինքս էլ թշվառ նրանց նման։ Գիտեմ, որ փողոցներում քարշ էի գալիս համարյա թե սննդի կարոտ և կիսամերկ։ Ես գիտեմ, որ եթե աստծու ողորմությունը չլիներ, այս լքյալ վիճակիս մեջ ես մի գող և կամ շրջմոլիկ կդառնայի։

Բայց և այնպես գոնե դիրքս Մեորդստոնի ու Գրինբիի մոտ որոշ էր և գոնե մի որևէ պաշտոն ունեի։ Բացի այն, որ մր․ Քինիոնը, չնայելով իր անհոգության ու շատ զբաղված լինելուն, ավելի մեղմ էր վարվում ինձ հետ, քան մյուսների հետ, ես ոչ ոքի առիթ չէի տալիս ինքնասիրությունս շոշափելու, որովհետև երբեք տրտունջ չէի հայտնում իմ վիճակից, և ոչ ոք չգիտեր, թե ինչպե՞ս եմ այդտեղ ընկել։ Ես լուռ էի տանջվում, և սրտիս ցավն ուրիշներին անհայտ էր, թե որքան էի տանջվում ― արդեն ասել եմ, ես անզոր եմ արտահայտել, սակայն չնայելով վշտիս անչափ դառնությանը, զսպում էի ինձ և իմ գործին հետևում։ Հենց սկզբից հասկացել էի, որ ընկերներիս ծաղր ու ծանակից չեմ ազատվի, եթե իմ գործը նրանց նման լավ չկատարեմ։ Եվ շուտով ես արհեստիս այնքան լավ հմտացա, որ ոչ ոքից ետ չէի մնում։ Բայց որքան էլ ես մտերմաբար վարվեի նրանց հետ, դարձյալ շարժումներիս ու ձևերիս մեջ կար մի բան, որը որոշակի զատում էր ինձ այդ խմբից և մի հայտնի տարբերություն դնում մեր միջև։ Տղաները ինձ «լիտտլ ջենտ» (փոքրիկ պարոն) և կամ «փոքրիկ Սուֆոլկցի» էին անվանում։ Գրիգոր անունով մի բանվոր, որ բեռ կապողների ուստան էր, և Տիպ անունով մի ուրիշը, որ սայլապան էր, երբեմն պարզապես ինձ «Դավիթ» էին կոչում, սակայն այս պատահում էր մեր առանձին մտերմության րոպեներին, երբ ես, առանց գործս ընդհատելու փորձում էի զվարճացնել նրանց հին ընթերցանությանս բեկորները պատմելով, որոնք արդեն համարյա թե անհետացել էին իմ մտքից։ Մի օր Ալյուրոտ Փաթաթեսը զայրացել էր, թե ինչո՞ւ են այդքան ուշադրություն ընծայում ինձ, բայց Միկ Ուոկրը նույն րոպեին խելքի բերեց հիմարին։

Ոչ մի հույս չէի տեսնում ազատվելու այս տաժանելի վիճակից, չէի էլ մտածում այս մասին։ Սակայն մի րոպե էլ չէի հաշտվում դրա հետ․ ընդհակառակը՝ շատ թշվառ էի համարում ինձ, թեև լռությամբ թաքցնում էի աղետս։ Մինչև անգամ Պեգգոտիին գրած բազմաթիվ նամակներիս մեջ աշխատում էի ճշմարտությունը ծածկել, մասամբ ամոթից, մասամբ էլ սիրուցս դեպի նա։

Մր․ Միկաբրի գործերի խանգարումը, հոգուս տագնապը սաստկացնում էր։ Անտերունչ կացության մեջ ես սրտով կապվել էի նրա տան հետ։ Փողոցներում մենակ շրջելիս շատ անգամ հիշում էի մրս․ Միկաբրի՝ հաշիվներն ու միջոցները և մր․ Միկաբրի պարտքերի բեռը սարի պես ծանրանում էր սրտիս վրա։ Շաբաթ երեկոները, որոնք ինձ համար տոն էին, ― որովհետև նախ՝ հետս վեց կամ յոթ շիլինգ էի բերում, մտածելով, թե ինչե՜ր կառնեմ այս փողով, և երկրորդ՝ վաղ էի վերադառնում տուն, ― այդ երեկոները մրս․ Միկաբրը իմ մոտ էր գալիս և աղիողորմ գանգատներ հայտնում, որոնք շարունակվում էին և կիրակի առավոտները, մինչև ես մի համեստ նախաճաշ էի պատրաստում։ Մր․ Միկաբրի համար մի հասարակ բան էր երեխայի նման լաց լինել, շաբաթ երեկոյան գանգատների սկզբին և դեռ երեկոն չվերջացած՝ մի զվարթ ռոմանս հնչեցնել։ Շատ եմ տեսել, ինչպես նա դառն արտասուք թափելով տուն էր գալիս ընթրիքից առաջ և ասում, թե իր համար բանտից զատ ուրիշ ապաստան չկա, իսկ ընթրիքից հետո հաշիվներ անում, թե ի՞նչ կնստի առաջին հարկում մի պատշգամբ կամ բելվեդեռ շինելը, «եթե հանկարծ բախտը ժպտա»։ Այս առմամբ մրս․ Միկաբրը հար նման էր իր մարդուն։

Չնայելով այդ մարդկանց և իմ հասակի ծաղրաշարժ տարբերությանը, մեր միջև մի տարօրինակ բարեկամություն էր հաստատվել, որ անշուշտ մեր վիճակների հետևանք էր։ Բայց ես քաշվում էի նրանց ընտանեկան սեղանին մասնակցելու հրավերներն ընդունելուց (գիտենալով, որ նրանք հարատև կռվի մեջ են հացթուխի ու մսագործի հետ և իրենք էլ շատ անգամ սոված են մնում), մինչև այն օրը, երբ մրս․ Միկաբրը մի կատարյալ մտերմություն ընծայեց ինձ։

― Մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― ես օտարի տեղ չեմ դնում ձեզ, ուստի և համարձակ հայտնում եմ, որ մր․ Միկաբրի ճգնաժամն արդեն հասել է։

Այս լուրը սաստիկ վշտացրեց ինձ և ես՝ խորին կարեկցությամբ մտիկ տվի մրս․ Միկաբրի արտասուքից կարմրած աչքերին։

― Բացի մի կտոր հոլանդական պանրից, որ բոլորովին անհարմար է մեր մանուկ գերդաստանի պետքերին , ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― մի փշրանք անգամ չի մնացել շտեմարանում։ Հայրիկիս ու մայրիկիս մոտ ապրելիս, ես սովոր էի շտեմարան բառը գոծածել և այժմ լեզուս ինքն իրեն է դա կրկնում։ Ասելիքս այս է, որ մեր տանը բնավ ուտելու բան չկա։

― Աստվա՜ծ իմ, ― գոչեցի ես սոսկալով։

Այդ րոպեին իմ շաբաթական թոշակից գրպանումս մնացել էր մոտ երեք շիլինգ (որից պետք է եզրակացնել, թե մեր խոսակցությունը չորեքշաբթի երեկո է պատահել)․ իսկույն այդ գումարը հանեցի և սրտագին հուզմունքով առաջարկեցի տիկնոջը ― ընդունել իբրև մի փոքրիկ փոխառություն։ Սակայն լեդի Միկաբրը համբուրեց ինձ և ստիպեց, որ գումարը գրպանս դնեմ, ասելով, թե նա երբեք առաջարկս չի ընդունի։

― Ո՛չ, սիրելի մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա, ― այդպիսի բան մտքովս անգամ չի անցել։ Բայց, ազնիվ բարեկամ, կարող եք ինձ համար մի ուրիշ տեսակ լավություն անել, որ մեծ սիրով կընդունեմ։

― Հրամայեցեք, լեդի, ի՞նչ և կամենաք, պատրաստ եմ անել։

― Ես ինքս անձամբ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― զանազան ժամանակ և ծածուկ գրավ եմ դրել մի քանի հատ արծաթեղեն՝ վեց թեյի գդալ, երկու աղաման ու մի զույգ շաքարի ունելի, և փող ստացել դրանց փոխարեն։ Սակայն ծանր բան է երկվորյակներիս հետ վաշխառուի մոտ գնալը, և այն սակարկություննըերը չարաչար նեղում են ինձ, մանավանդ որ հայրիկս ու մայրիկս են միտքս ընկնում։ Ունեմ և մի քանի ուրիշ չնչին իրեր, որոնք մեզ շատ հարկավոր չեն։ Մր․ Միկաբրն իր քնքուշ զգացումով ամենևին ընդունակ չէ մի այնպիսի գործ գլուխ բերել, իսկ ռամիկ Կլիկկետն արժանի չէ, որ ես նրան մի առանձին հավատ ընծայեմ․ այդ կնշանակեր երես տալ նրան։ Ուստի, մաստր, Կոպպերֆիլդ, եթե թույլ տայիք․․․

Մրս․ Միկաբրի միտքը հասկացա և խնդրեցի նրան հրամայել ինձ ինչ էլ կամենա։ Եվ հենց այդ երեկո նա ինձ հանձնարարեց դուրս տանել ավելի թեթև իրերը, և այնուհետև գրեթե ամեն առավոտ, Մեորդստոնի ու Գրիմբիի մոտ գնալուցս առաջ, ես կատարում էի այդպիսի նուրբ պատվերներ։

Մր․ Միկաբրն ուներ մի քանի քիրք դարակի վրա, որ նա անվանում էր մատենադարան․ այդտեղից էլ սկսեցինք։ Գրքերը մի առ մի տանում էի Սիտի Ռոդ, մի հասարակ բուկինիստի մոտ, որ նաև երգեցիկ թռչուններ ծախող էր, և ինչ գնով ասես վաճառում նրան։ Նա իր կրպակի հետևի տանն էր բնակվում և սովոր էր ամեն երեկո լավ հարբել, ամեն առավոտ էլ իր կնոջից ծեծ ուտել։ Երբեմն, երբ վաղ էի գնում նրա մոտ, նա ուռած աչքով ու արյունոտ ճակատով էր լինում և զուր որոնոմ էր իր քրքրված հագուստների գրպանի մեջ այն փողը, որ տալու էր ինձ, մինչ կինն անեծք էր թափում նրա գլխին։ Երբեմն, մարդը փողը կորցրած լինելով, խնդրում էր ինձ մյուս անգամ գալ, սակայն կինը միշտ ճարում էր մի գումար (որ կարծեմ թռցրած էր լինում մարդու գրպանից) և արդեն թաքուն կերպով սանդուղքի վրա ինձ հետ վերջացնում առևտուրը։

Շուտով ես վաշխառուի կրպակումն էլ քաջածանոթ անձ դարձա։ Այս կրպակի ջենտլմենն գործակատարը շատ լավ էր վարվում ինձ հետ և երբեմն, մինչ ինքը բերածս իրերը զննելով էր զբաղվում, ինձ լատիներեն բառեր էր հոլովել տալիս և կամ թե բայեր խոնարհել։

Այս դեպքերից հետո մրս․ Միկաբրն անհրաժեշտ էր համարում մի փառավոր ընթրիք սարքել, որին ինձ էլ ստիպողաբար հրավիրում էր մասնակցել, և լավ միտքս է, թե ինչպես այն ժամանակ քեֆ էր անում նրա սովատանջ գերդաստանը։

Վերջապես մր․ Միկաբրի ճգնաժամը վրա հասավ․ մի առավոտ նրան բռնեցին և Կինգս Բենչի բանտը[11] տարան։ Գնալիս նա ինձ ասաց, թե ընդմիշտ իր արևը խավարել է, և ես հավատացի, թե նրա սիրտն էլ իմի նման կոտրված կլինի։ Սակայն հետո իմացա, որ հենց նույն օրը ճաշից հետո ընկերների հետ զվարթ֊զվարթ կոն է խաղացել բանտի մեջ։

Մր․ Միկաբրի բանտարկության առաջին իսկ կիրակին ես նրան տեսնելու և հետը ճաշելու պիտի գնայի։ Պետք եղավ իմանալ, թե ի՞նչ ճամփով կարելի էր հասնել բանտը։ Ասացին՝ նախ այսինչ տեղը գնալ, հետո այնինչ տեղը, այնտեղից էլ մի ուրիշ տեղ․ հետո կտեսնեմ մի մեծ բակ, ուղիղ կանցնեմ այդ բակով, և դիմացս մի բանտապահ դուրս կգա։ Այդպես էլ արի, և վերջապես բանտապահը դուրս եկավ։ Նրան տեսնելուս պես Րոդրիկ Բեդմոնին հիշեցի, որ մերկ ու թշվառ մարդիկ էր գտել բանտն ընկնելիս։ Սիրտս հանկարծ այնպես թնդաց, և աչքերս այնպես մթնեցին, որ էլ չիմացա, թե բանտապահը ո՞ւր կորավ։

Մր․ Միկաբրն սպասում էր ինձ դռան մոտ․ բարձրացանք նրա սենյակը (հինգերորդ հարկ) և դառնապես լաց եղանք։ Նա հանդիսաբար պատվիրեց ինձ խրատվել իր վիճակից և միշտ հիշել, որ եթե մարդ տարեկան քսան ստեռլինգ եկամուտ ունի և տասնինը ստեռլինգ և տասնինը շիլինգ ու վեց պենս է ծախսում, ասել է թե երջանիկ է․ իսկ եթե քսանմեկ ստեռլինգ ծախսի, այն ժամանակ նա թշվառ, կորած մարդ է։ Այս ասելուն պես մր․ Միկաբրը մի շիշ պորտըր գնելու համար մի շիլինգ պարտք արավ ինձանից, հանուն մրս․ Միկաբրի մի մուրհակ տալով ինձ, թաշկինակով աչքերը սրբեց և նույն րոպեին զվարթացավ։

Նստեցինք մի փոքր վառարանի առջև․ դրա ժանգոտ վանդակից աջ ու ձախ կողմից մի֊մի աղյուս էր դրված, որպեսզի կրակը մեղմ վառվի և շատ ածուխ չսպառվի։ Այդ միջոցին մի ուրիշ պարտապան մր․ Միկաբրի սենյակում ապրող ընկերակիցը, ներս մտավ, մի տապակած գառան ազդր բերելով, որ մեր ընկերովի ճաշը պիտի կազմեր։

― Այժմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― խնդրեմ հաճեցեք վերևի հարկը բարձրանալ և տեսնել Հոպկինս գնդապետին։ Հայտնեցեք նրան իմ ողջույնը, ասացեք, որ իմ ընկերն եք, և խնդրեցեք մի դանակ ու մի պատառաքաղ շնորհել մեզ։

Հոպկինս գնդապետը երկուսն էլ շնորհեց, խնդրելով փոխադարձ ողջույն հայտնել մր․ Միկաբրին։ Նրա փոքրիկ սենյակում մի կեղտոտ կին և երկու դժգույն աղջիկ տեսա, երկուսն էլ գզգզված մազերով։ Լավ է, որ գնացել էի դանակ ու պատառաքաղ խնդրելու, այլ ոչ թե սանր։ Հոպկինս գնդապետը ինքն էլ իր թավ մորուքով ու սաստիկ մաշված վերարկուով, որի տակ ուրիշ շոր չկար, մի շատ գծուծ ու ողորմելի տեսք ուներ։ Նրա անկողինը ծալված կենում էր մի անկյունոմ, իսկ ընտանիքի պնակները, բաժակներն ու պուտուկները մի դարակի վրա էին շարված։ Գուշակեցի, ― աստված գիտե, թե ինչպես, ― որ թեև գզգզված մազերով աղջիկները Հոպկինս գնդապետի զավակներն են, բայց կեղտոտ կինը նրա ամուսինը չէ։

Որքան էլ մեր ճաշը բոշայական լիներ, բայց և այնպես անախորժ չէր։ Ճաշից հետո, ես ետ տարա Հոպկիսն գնդապետի պատարաքաղն ու դանակը և տուն վերադարձա այցելությանս մասին մրս․ Միկաբրին հաշիվ տալու։ Ինձ տեսնելուն պես նա ուշաթափ եղավ, հետո Էգ֊նոտ[12], որ փոքր֊ինչ մխիթարվենք մեր գործերի մասին խոսելով։

Չգիտեմ ինչպես վաճառվեց տան կահ֊կարասին՝ ընտանիքի ապրուստը հոգալու համար, և կամ թե ով վաճառեց․ միայն այս գիտեմ, որ վաճառողը ես չէի։ Այնուամենայնիվ, կահ֊կարասին վաճառեցին և սայլով տարան, բացի անկողիններից, երկու֊երեք աթոռից և խոհանոցի սեղանից։ Այս մնացած գույքով տեղափոխվեցինք Ուինդզորի Դարափի ամայի տան երկու ներքևի սենյակները, ուր և գիշեր֊ցերեկ ապրում էինք մրս․ Միկաբրը, մանուկները, Որբուկն ու ես, չեմ հիշում մինչև երբ, բայց բավական երկար ժամանակ։ Վերջապես մրս․ Միկաբրը վճռեց բնակություն հաստատել բանտում, ուր իր մարդն արդեն մի ջոկ սենյակ էր ստացել։ Ես հանձնեցի տանտերին նրա փակված տան բանալին, որ նա գոհությամբ ընդունեց, և անկողինները բանտ տարվեցին, բացի իմից։ Իմ բնակության համար մի փոքր խցիկ վարձեցինք Կիգս Բենչի մոտերքում, և ես շատ ուրախացա, որովհետև մր․ Մկաբերի ընտանիքի հետ այնպես սերտ կապվելուցս հետո կդժվարանայի զատվել նրանցից։ Որբ աղախնու համար էլ մի առանձին անկյուն ճարվեց նույն բանտի մոտերքում։ Իմ համեստ խցիկը համարյա թե տանիքումն էր, որտեղից մի զվարճալի պատկեր էր բացվում՝ հետևի բակն իր փայտի պահեստով։ Նա մի դրախտ թվաց ինձ, մանավանդ երբ մտածեցի, որ մր․ Միկաբրի ճգնաժամն արդեն անցել է։

Այդ միջոցին ես շարունակ աշխատում էի Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում միևնույն հասարակ գործի վրա, միևնույն գռեհիկ ընկերների հետ և միևնույն նվաստ կացության մեջ, ինչպես և առաջ։ Սակայն իմ բախտից ոչ ոքի հետ սերտ բարեկամություն չունեի և երբեք չմոտեցա այն երիտասարդ բանվորներին, որոնք ճաշից հետո քարշ էին գալիս փողոցներում։ Այժմ էլ ես անբախտ էի առաջվա պես, բայց սրտիս վիշտը մենակ էի կրում և թաքցնում։ Միայն երկու փոփոխություն կարող եմ հիշել այդ օրերից․ նախ՝ որ շորերս ավելի մաշվել ու գզգզվել էին, երկրորդ՝ որ բավական թեթևացել էի մր․ Միկաբրի և նրա կնոջ մասին հոգ տանելու կարիքից․ մի քանի ազգականներ ու բարեկամներ արդեն սկսել էին օգնել նրանց, և նրանք ավելի հանգիստ էին ապրում բանտի մեջ, քան երբևիցե իրենց տանը։ Այժմ ես նրանց հետ էի նախաճաշում մի որոշ պայմանով, որի մանրամասնությունները մոռացել եմ։ Մոռացել եմ նմանապես, թե բանտի դռներն առավոտյան ո՛ր ժամին էին այցելուների առջև բացվում․ միայն գիտեմ, որ ես ժամը վեցին վեր էի կենում և Լոնդոնի կամրջի վրա զբոսնելու գնում։ Սիրում էի այնտեղ նստել և անցուդարձ անող բազմությանը նայել, ջրի վրա ցոլացող արևի շողքին մտիկ տալ և կամ Մոնումենտի[13] լուսաճաճանչ գագաթը դիտել։ Երբեմն Որբուկն էլ այնտեղ էր գալիս Տաուըրի[14] մասին սոսկալի բաներ լսելու ինձնից, որոնց ճշմարտությանը ես ինքս հարկավ, հավատում էի։ Երեկոյան սովոր էի բանտ վերադառնալ և մր․ Միկաբրի հետ բակում շրջել, կամ թե մրս․ Միկաբրի հետ ճատրակ խաղալ, ականջ դնելով նրա հիշողություններին այն երջանիկ օրերից, երբ նա իր հայրիկի ու մայրիկի հարկի տակ էր բնակվել։ Արդյոք հայտնի՞ էր մր․ Մեորդստոնին, թե ինչպես և որտեղ եմ ապրում, ― չգիտեմ։ Այս մասին ոչ մեկին բան չէի ասել Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում։

Թեև մր․ Միկաբրի ճգնաժամն անցել էր, բայց նրա գործերը դեռ խճճված էին մի ինչ֊որ թղթի պատճառով, որի մասին շատ էին զրուցում և կարծեմ պարտատերերի հետ կանխավ հաստատված մի պայմանագիր պիտի լիներ, սակայն դրա բուն նշանակությունը չէի հասկանում և նա ինձ մի դիվային թուղթ էր թվում և կամ թե սատանայի հետ կնքված դաշինք, որի նմանները լսած էի, թե մի ժամանակ գոյություն են ունեցել Գերմանիայում։ Վերջապես այդ մուրհակն անհետացավ ― ո՞ւր և ինչպե՞ս՝ չգիտեմ․ գոնե դադարեց գայթակղության քար լինելուց, ինչպես առաջ էր, և մրս․ Միկաբրը հաղորդեց ինձ, թե «իր ընտանիքի» խորհրդով մր․ Միկաբրը բանտից ազատվելու համար որոշել է սնանկացած հռչակել իրեն և թե հույս կա, որ նրա նման անմեղ մարդը պետական օրենքով վեց ամիս կարձակվի։

― Եվ այն ժամանակ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, որ ներկա էր, ― երկնային ողորմությամբ ես կսկսեմ բոլորովին նոր կյանք վարել և երջանիկ կլինեմ, եթե․․․ միով բանիվ, եթե գործերս հաջող ընթանան։

Այդ միջոցին, որքան հիշում եմ, մր․ Միկաբրը մի աղերսագիր էր շարադրում Ստորին Պալատի անունով, որպեսզի Պալատը բարեհաճի պարտ ու պատշաճ ռեֆորմ մտցնել պարտապանների բանտարկության օրենքի մեջ։

Բանտում մի կլուբ կար, ուր մր․ Միկաբրը, իբրև ջենտլմեն, մեծ հեղինակություն էր վայելում։ Նա իր աղերսագրի գաղափարը կլուբին բացատրեց, և կլուբը միաձայն հավանություն հայտնեց նրան։ Այս հավանությամբ քաջալերված, մր․ Միկաբրը, ― որ իսկապես բարի մարդ էր և շատ ժիրաջան այն բոլոր գործերում, որոնք իր անձի հետ ամենևին կապ չունեին, և միշտ պատրաստ զբաղվելու ամեն բանով, որից իր համար ոչ մի օգուտ չկար, ― մեծ եռանդով սկսեց հորինել, մշակել, գրել, ջնջել, ուղղել, մաքրել աղերսագիրը։ Մի քանի օր ու գիշեր այսպիսի եռանդով աշխատելուց հետո շարադրությունը մի ահագին թերթի վրա արտագրեց և իր սեղանի վրա փռեց, ծանուցում անելով թե՛ կլուբի անդամներին և թե՛ բանտի մյուս բնակիչներին, որ որոշյալ ժամին իր սենյակը բարեհաճեն անցնել և այդ թուղթը ստորագրեն։

Թեպետ ես անձամբ ճանաչում էի բանտի բոլոր բնակիչներին, ինչպես և նրանք՝ ինձ, այնուամենայնիվ, այս հանդիսավոր գործողության լուրը հետաքրքրությունս այնքան շարժեց, որ ես մի երկու ժամվա արձակուրդ խնդրեցի Մեորդստոնի և Գրինբիի մառանից և վաղօրոք գնացի նստեցի մր․ Միկոբրի սենյակի մի անկյունում, որպեսզի հյուրերի մեկ֊մեկ ներս մտնելը լավ տեսնեմ։ Կլուբի ավագ անդամները ինչքան որ սենյակում տեղավորվելու հնար կար, արդեն սեղանի շուրջը շարված էին մր․ Միկաբրի հետ միասին, մինչ իմ հին բարեկամ Հոպկինս գնդապետը (որ այս հանդիսավոր դեպքի առթիվ լվացվել էր) անմիջապես սեղանի մոտ էր կանգնել թղթի բովանդակությունը այն անձերին կարդալու համար, որոնք դեռ ծանոթ չէին դրա հետ։ Ահա դուռը բացվեց, և բանտի բնակիչները սկսեցին հետզհետե ներս մտնել, թուղթը հերթով ստորագրել և ստորագրելուց հետո դուրս գնալ, հնարվորություն տալով ներս գալու դրսում դրսում սպասող բազմության։ Հոպկինս գնդապետն ամեն մեկին հաջորդաբար հարցնում էր․ «Կարդացե՞լ եք»։ ― «Ո՛չ» ― Ուրեմն կցանկանա՞ք, որ կարդամ»։ Եվ եթե անդամը գեթ մի թեթև ցանկություն հայտներ լսելու, Հոպկինս գնդապետը հնչուն ձայնով, առանց մի բառ բաց թողնելու, թուղթը ծայրեծայր կարդում էր։ Գնդապետը պատրաստ էր միևնույնը քսան հազար անգամ կարդալ, եթե քսան հազար մարդ մի առ մի նրան լսելու փափագ հայտներ։ Չեմ մոռացել, թե ինչպես քաղցր էին հեղեղում այսպիսի ֆրազները․ «Ազգային ներկայացուցիչների վեհավայր կաճառդ», «ներքոստորագրյալներս պատիվ ունենք խոնարհաբար մատչելու պատկառելի ատյանիդ»․ «նորին վեհափառության ողորմած թագուհու ամենաթշվառ հպատակներս» և այլն։ Կարելի էր կարծել, թե այս խոսքերից յուրաքանչյուրը մի֊մի նյութ է, մի֊մի իրական անուշ բան, որ զմայլեցնում է նրա դեմքը։ Այնինչ մր․ Միկաբրը հեղինակի սնապարծ դեմքով լսում էր նրան և ինքնագոհ ժպիտով մտիկ տալիս դիմացի պարսպի բևեռներին։


ԺԲ․ գլուխ

Մտքումս դրի մի վճռական քայլ անել


Վերջապես արքունի ատյանը մր․ Միկոբրի գործը քննեց ու վճռեց, որ այս ջենտլմենը բանտից ազատվի։ Ես շատ ուրախացա։ Նրա պարտատերերն անողոք չհանդիսացան, և, մրս Միկաբրի ասելով, մինչև անգամ վրեժխնդիր կոշկակարը հայտնեց, թե ամենևին չար միտք չունի նրա դեմ, այլ միայն կամենում է, իրեն հասանելի գումարը ետ ստանալ, որ մարդկային բնության լիովին պատշաճ ցանկություն էր։

Մր․ Միկաբրը ատյանի վճիռը լսելուն պես բանտ վերադարձավ, որովհետև վերջնական արձակում ստանալուց առաջ պարտավոր էր մի քանի մանր ծախքեր հոգալ և մի քանի ձևականություններ կատարել։ Կլուբը ցնծությամբ ընդունեց նրան և միևնույն երեկոյան մի երաժշտական հանդես կազմեց նրա պատվին, իսկ մրս․ Միկաբրը և ես, նրա քնած մանուկներով շրջապատված, մի լավ ընթրիք վայելեցինք։

― Այս երջանիկ դեպքի առթիվ խնդրում եմ ձեզ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― մի բաժակ գրոգ պարպել ի հիշատակ լուսահոգի հայրիկիս ու մայրիկիս։

― Մի՞թե նրանք արդեն մեռած են, ― հարցրի ես, գրոգի բաժակը պարպելով։

― Մայրիկս այս աշխարհից ճիշտ այն միջոցին հեռացավ, երբ մր․ Միկաբրի գործերն արդեն սկսել էին խանգարվել և կամ թե խանգարվելու վրա էին։ Հայրիկս մի քանի անգամ մարդուս համար երաշխավոր եղավ և հետո հոգին ավանդեց, շատերին սուգ պատճառեով։

Մրս․ Միկաբրը գլուխը կախեց և ջերմ արտասուք կաթեցրեց իր գրկում գտնվող երկվորյակի վրա։

Մտածելով, որ դրանից պատեհ վայրկյան չեմ գտնի, ինձ շատ հետաքրքրող մի հանգամանք պարզելու համար՝ հարցրի նրան․

― Կարո՞ղ եմ արդյոք հարցնել, տիկին, թե ի՞նչ եք մտադիր անել այժմ, երբ մր․ Միկաբրը դուրս է եկել նեղ վիճակից և արդեն ազատ է։ Արդյոք մի բան վճռե՞լ եք։

― Իմ գերդաստանը, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, որ միշտ հանդիսավոր եղանակով էր արտասանում այդ խոսքերը, թեև ես երբեք հնար չգտա իմանալու, թե հատկապես ո՞ւմ է այդ պատվավոր հորջորջումը վերագրում, ― իմ գերդաստանն այն կարծիքի է, թե մր․ Միկաբրին անհրաժեշտ է Լոնդոնը թողնել և գավառում արդյունավորել իր ձիրքերը։ Մր․ Միկաբրը մեծ ձիրքի տեր անձ է, մր․ Կոպպերֆիլդ։

― Այդ մասին ամենևին տարակույս չունեմ, ― ասացի ես։

― Մեծ ձիրքի, ― կրկնեց մրս․ Միկաբրը։ ― Իմ գերդաստանը հավաստի է, որ մի այդպիսի ջենտլմեն հեշտ կարող է օգտակար լինել Քըստըմ Հոուսում[15]։ Իմ գերդաստանը միայն տեղական ազդեցություն ունենալով ցանկանում է, որ մր․ Միկաբրը Պլիմութ տեղափոխվի։ Գերդաստանիս համոզումով անհրաժեշտ է, որ նա իսկույն այդ քաղաքում հատստատվի։

― Որ նա իսկո՞ւյն պատրաստ լինի, ― հարցրի ես։

― Այո՛, իսկույն, ― վրա բերեց մրս․ Միկաբրը, ― այսինքն մի հարմար դիպված գտնելուն պես։

― Իսկ դո՞ւք, լեդի։ Դո՞ւք էլ նրա հետ Պլիմութ կերթաք։

Այդ օրվա անցքերի, երկվորյակների և գուցե գրոգի ազդեցությամբ մրս․ Միկաբրի ջղերն այնպես էին գրգռվել, որ նա լալով ասաց հետևյալը․

― Ես մենա՞կ թողնեմ մր․ Միկաբրի՜ն։ Երբե՛ք։ Այո, երբեմն պատահել է, որ նա ինձնից իր նեղ վիճակը թաքցրել է, բայց այս արել է այն հավատով, որ մենակ կարող է փորձանքից դուրս գալ։ Այո՛, նա վաճառեց, նույնիսկ կեսից էլ պակաս վաճառեց այն մարգարտե մանյակը և ոսկե ապարանջանը, որ մայրիկս էր ընծայել ինձ․ չնչին գնով դեն գցեց իմ բուստե զարդը, որ հայրիկիս պարգևած հարսանեկան օժիտս էր, բայց և այնպես աստված չանե, որ ես նրան մենակ թողնեմ։ Երբե՜ք, ― գոչեց տիկինը, ավելի հուզվելով։ ― Ո՛չ մի ժամանակ չեմ թողնի նրան։ Այս մասին մի էլ հարցնեք․ ավելորդ է։

Ես փոքր֊ինչ շփոթվեցի․ մտքովս էլ չէր անցել խնդրել մրս․ Միկաբրին, որ նա այդպիսի բան անե․․․ և շվարած նայում էի նրան։

― Մր․ Միկաբրը հարկավ թերություններ ունի։ Չեմ ուրանում անզգույշ է։ Չեմ ուրանում, երկար ժամանակ իր եկամուտների աղբյուրը և պարտքերը ծածկում էր ինձնից, այո՛, այս երկուսն էլ ծածկում էր, ― շարունակեց տիկինը, աչքերը պատին հառեկով, ― բայց և այնպես ոչ մի ժաանակ չեմ թողնի նրան։

Մրս․ Միկաբրի հեկեկանքն ու ճիչը այն աստիճան սաստկացան, որ ես սարսափեցի ու վազելով ընկա կլուբի դահլիճը, ուր մր․ Միկաբրը մի երկար սեղանի գլխին նստած զվարթ երգում էր ընկերների հետ միասին․

Հառա՜ջ Դոբբին,

Հառա՜ջ Դոբբին,

Մի՛ ձախ, մի՛ աջ,

Հառաջ, հառաջ ― հո՜լա, լա, հո՜։

Եվ հենց որ հայտնեցի մր․ Միկաբրին, թե նրա կինն ինչ աղիողորմ դրության մեջ է, նա լաց եղավ և նույն րոպեին ինձ հետ միասին դուրս վազեց, թափ տալով ճանապարհին կարիտոսների գլուխներն ու ոտիկները, որոնք հացկերույթի ժամանակ իր բաճկոնի վրա էին ընկել։

― Էմմա, հրեշտա՜կս, ― գոչեց մր․ Միկաբրը իր սենյակը նետվելով, ― այդ ի՞նչ է պատահել քեզ։

― Ես երբե՜ք չեմ թողնի քեզ, Միկաբր, ― աղաղակեց կինը։

― Հոգյակ իմ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, նրան գրկելով։ ― Լիովին աներկբա եմ այդ մասին։

― Զավակներիս հա՜յրն է, երկվորյակներիս հա՜յրն է։ Իմ սրտի ամուսի՜նն է, ― ճվում էր մրս․ Միկաբրը կտրատվելով, ― և ես թողնե՞․․․ թողնե՞մ մր․ Միկաբրին․․․ Ո՛չ երբեք։

Մր․ Միկաբրը այնքան հուզվեց կնոջ անձնվիրության այս ազդու նշաններից (ես հո բոլորովին արտասուքով թրջված էի), որ նրան պինդ սեղմեց կրծքին, աղաչելով իր վրա նայել և հանգստանալ։ Բայց ինչքան շատ էր աղաչում իր վրա նայել, այնքան ավելի դես ու դեն էին շրջվում մրս․ Միկաբրի աչքերը, և քանի շատ էր թախանձում նրան հանգստանալ, այնքան ավելի ընդդիմանում էր տիկինը։ Այս պատճառով մր․ Միկաբրն էլ սկսեց դառնորեն լաց լինել, և նրա արտասսուքը մերինի հետ խառնվեց։

― Խնդրեմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, մի աթոռ վերցրեք, ― ասաց վերջապես մր․ Միկաբրը, ― և փոքր֊ինչ ինչ նստեցեք նրբանցքում, մինչև որ սրան անկողին դնեմ։

Ուզում էի բարի գիշեր ասել և բոլորովին հեռանալ, բայց մր․ Միկաբրը թույլ չտվեց։ Տեղի տալով նրա կամքին, ես նստեցի նրբանցքի պատուհանի մոտ և սպասեցի։ Մի որոշ ժամանակից հետո նա էլ դուրս եկավ մի աթոռով և կողքիս նստեց։

― Ինչպե՞ս է այժմ մրս․ Միկաբրը, սըր, ― հարցրի ես։

― Շատ ընկճված է, բարեկամ, ― ասաց մր․ Միկաբրը գլուխը թոթվելով, ― գրգռված է։ Ոհ, ի՜նչ սոսկալի օր էր այս օրը։ Այժմ բոլորովին մենակ ենք․ էլ ոչինչ չի մնացել մեզ համար։

Մր․ Միկաբրը ձեռքս սեղմեց, հառաչեց ու նորից սկսեց լաց լինել։ Այս ամբողջ տեսարանը վերին աստիճանի սիրտս շարժեց և զարմացրեց ինձ։ Կարծում էի, թե մի ուրախ երեկո կունենամ, և չէի սպասել, թե հույսերս այդպես փուչ կելնեն։ Եվ իրավ, ինչո՞ւ պիտի չուրախանային ամուսինները, քանի որ նրանց գործն այնպես լավ էր վերջացել։ Սակայն մր․ Միկաբրը և նրա կինը այնքան էին ընտելացել իրենց գերությանը, իրենց դառը վիճակին, որ կարծես նավաբեկված էին համարում իրենց այդ վիճակից ազատվելով։ Նրանց բոլոր ճկունությունն անհետացել էր, և ես երբեք այսպես թշվառ չէի տեսել նրանց, ինչպես որ այդ երեկո։ Երբ բանտի զանգակն այցելուների հեռանալու ժամն իմացրեց, մր․ Միկաբրն այն աստիճան հուսահատ դեմքով միչև դուռը առաջնորդեց ինձ, որ ես իրոք վախեցա նրանց մենակ թողնել այնտեղ։

Այդ երեկոյան անսպասելի իրարանցման և վհատության մասին մտածելով, տուն գնալիս պարզ տեսա, որ մր․ Միկաբրը և նրա կինը մտադիր են գերդաստանով հանդերձ հեռանալ Լոնդոնից, և թե ուրեմն մեր բաժանումը մոտալուտ է։ Ի՞նչ կմնար ինձ անել այս բարեկամներիս կորցնելուց հետո, որոնք այնքան սիրելի էին դարձել ինձ։ Ամբողջ գիշեր ես այս խնդրով զբաղվեցի անկողնուս մեջ, և ահա այս անքնության միջոցին էր, որ առաջին անգամ, ինքս էլ չգիտեմ թե ինչպես, մի բան անցավ մտքովս, որ և հետզհետե մի որոշ վճռի ձև ստացավ։

Ես այնքան էի մտերմացել Միկաբրենց հետ, այնքան էի ընկերացել նրանց վշտերին, որ մի նոր բնակարան որոնելը և օտար մարդկանց հետ ապրելը միևնույն էր ինձ համար, թե նորից մատնվել կյանքի անհայտ բերմունքներին, որոնց վտանգն արդեն բավականին ճանաչել էի դառը փորձով։ Ողորմելի վիճակիս մասին մտածելիս այնպես դրանից զզվեցի և դրա պատճառած վիրավորիչ զգացումը, խոր վերքը, ամոթն ու կսկիծը այնպես ուժով բորբոքվեցին սրտիս մեջ, որ ես վճռեցի ― չի կարելի այլևս այս վիճակին դիմանալ;

Բայց ո՞վ պիտի ինձ հնար տար ազատվելու դրանից։ Հարկավ, ես ինքս, ուրիշից օգնություն չէր կարելի սպասել։ Միս Մեորդստոնի մասին գրեթե ոչինչ չէի լսում, իսկ մր․ Մերոդստոնի մասին՝ և ոչ մի խոսք։ Միայն մի երկու անգամ նոր ու հին հագուստ էի ստացել Բլենդրոտընից՝ միշտ մր․ Քինիոնի հասցեին գրված տոմսակով, թե «Ջ․ Մ․ հույս ունի, որ Դ․ Կ․ գործով է զբաղված և իր պարտքն արժանապես կատարում է։ Այս տոմսակներում մի ակնարկ անգամ չկար, թե երբևէ կազատվեմ հասարակ բանվորի վիճակից, որին ինձ մատնել էին։

Հետևյալ օրն իսկ իմացա, որ մրս․ Միկաբրը զուր չէր խոսել գնալու մասին։ Նրանք մի շաբաթով սենյակ վարձեցին իմ բնակած տանը, և շաբաթը լրանալուն պես պիտի Պլիմութ մեկնեին։ Ճաշից հետո մր․ Միկաբրն անձամբ եկավ Մեորդստոնի ու Գրինբիի գրասենյակը և հայտնեց մր․ Քինիոնին, թե իր գնալու օրը ստիպված կլինի բաժանվել ինձնից, և այս առթիվ մի գովասանական վկայություն տվեց իմ մասին, որին կարծեմ արժանի էի։ Մր․ Քինիոնը կանչեց Տիպպ սայլորդին, որ ամուսնացած մարդ լինելով մի ավելորդ անկյուն ուներ, և այս անկյունն ինձ համար վարձեց՝ առանց կարծիքս հարցնելու, այնինչ ես արդեն անելիքս վճռել էի։

Ես այսպես մինչև յոթնակի լրանալը մր․ և մրս․ Միկոբրի հետ մի հարկի տակ մնացի, և կարծես թե այդ միջոցին մեր բարեկամությունը ավելի զորացավ։ Վերջին կիրակին նրանք ինձ ճաշի հրավիրեցին, և մենք լավ տապակած թարմ խոզի միս վայելեցինք խնձորի սոուսով և մի պուդինգ։ Մի օր առաջ ես մի փայտե ձի էի գնել փոքրիկ Ուիլկինս Միկաբրի համար, իբրև հրաժեշտի ընծա, և մի տիկնիկ՝ փոքրիկ Էմմայի համար, մի շիլինգ էլ պարգևել էի Որբուկին, որ այժմ անպաշտոն պիտի մնար։

Օրը շատ ուրախ անցավ, թեև ամենքս հուզված էինք վերահաս բաժանման պատճառով։

― Մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― ես երբեք չպիտի կարենամ մր․ Միկաբրի աղետները մտաբերել՝ առանց ձեզ էլ հիշելու։ Ձեր վարմունքը միշտ ազնիվ էր և մարդասեր․ դուք մի վարձաբնակ չէիք մեր տանը, այլ ճշմարիտ բարեկամ։

― Իմ սիրելի Կոպպերֆիլդը, ― ասաց մր․ Միկաբրը, որ վերջերս սկսել էր ինձ այդպես անվանել, ― մի այնպիսի սիրտ ունի, որ ընդունակ է մերձավորների թշվառությանը կարեկցել, երբ որ նրանք ամպով են ծածկված․․․ այնպիսի գլուխ, որ ընդունակ է մտածել․․․ այնպիսի ձեռք, որ․․․ միով բանիվ, մի այնպիսի շնորհ, որ կարող է օգուտ քաղել այդ բոլոր ձիրքերից։

Շնորհակալություն հայտնեցի այդ գովեստի համար և կրկնեցի, թե շատ եմ ցավում, որ իրարից բաժանվելու ենք։

― Իմ պատանի բարեկամ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― ես ձեզնից ավելի հասակով եմ, ձեզնից ավելի փորձքռու․․․ կարճ ասած՝ ավելի տեղյակ կյանքի դժվար պարագաներին, քան թե դուք։ Առժամանակ, քանի որ գործերս թռիչք չեն առել (որ սակայն ժամե ի ժամ սպասելի է), չեմ կարող ձեզ ուրիշ բան տալ, բացի խորհուրդից։ Եվ այս խորհուրդն ուշադրության արժանի է մանավանդ այն պատճառով, որ նախ․․․ համառոտ ասենք, ես ինքս դրան ոչ մի ժամանակ չեմ հետևել, և երկորդ․․․

Մր․ Միկաբրը, որ մինչ այդ վայրկյանը զվարթերես ու ժպտուն էր, հանկարծ լռելով հոնքերը կիտեց, ապա ասաց․

― Եվ երկրորդ, տեսեք՝ որքա՜ն թշվառ եմ։

― Սիրելի Միկաբր, ― գոչեց կինը։

― Ասում եմ, ― շարունակեց մր․ Միկաբրը առաջվա ժպիտով, ― տեսեք որքան թշվառ եմ։ Խորհուրդս այս է։ Մի թողնեք վաղվան այն բանը, ինչ֊որ կարելի է այսօր անել։ Հետաձգումը ժամանակի գողն է, բռնեցեք նրա օձիքից։

― Հայրիկիս կանոնն էլ այդ էր, ― նկատեց մրս․ Միկաբրը։

― Հոգիս, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― հայրիկդ անշուշտ լավ մարդ էր, և աստված չանի, որ ես նրա արժանիքը նվազեցնեմ։ Այսուհետև հազիվ թե մեզ մի ուրիշ մարդ պատահի, որ նրա պես վայելուչ հագնվեր և նրա հասակում առանց ակնոցի արագ կարդար, ինչ֊որ գրված է թղթի վրա։ Բայց և այնպես մեր ամուսնության վերաբերմամբ նա շատ շտապով իրագործեց վերոհիշյալ կանոնը, և այնքան շտապով, սիրելիս, որ ես միչև այսօր չեմ կարողացել արագահաս հարսանիքի ծախքը հոգալ։

Մր․ Միկաբրը մի կողմնակի հայացք նետեց իր կնոջ վրա և հարեց․

― Սակայն, սիրելիս, ես այդ մասին ամենևին չեմ ցավում․ ընդհակառակն՝ ուրախ եմ։

Ապա նորից հոնքերը կիտեց և մի րոպե լուռ մնաց։

― Երկրորդ խորհուրդս հայտնի է ձեզ, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը։ ― Տարեկան քսան ստեռլինգ եկամուտ, ծախս՝ տասնինը ստեռլինգ, տասնինը շիլինգ ու վեց պենս, և հետևանքը՝ երջանկություն։ Տարեկան քսան ստեռլինգ եկամուտ, տարեկան ծախս՝ քսան ստեռլինգ ու վեց պենս, և հետևանքը՝ թշվառություն։ Այնուհետև ծաղիկը թառամում է, տերևը չորանում, և ծառն ընկնում․․․ կարճ ասած՝ մարդս ընդմիշտ կորչում է։ Ահա ինձ նման։

Եվ այս օրինակն ավելի մտահար անելու համար մր․ Միկաբրը ամենամեծ ախորժակով մի բաժակ պունշ պարպեց և մի զվարթ որսորդական երգ երգեց։

Ես չհրաժարվեցի ասել նրան, թե այդ կանոնները չեմ մոռանա, թեև հարկ չկար ասելու, քանի որ դրանց ճշմարտության կենդանի օրինակներն արդեն վաղուց քանդակված էին մտքիս մեջ։ Հետևայլ առավոտյան ամբողջ գերդաստանին դիլիժանսների կայարանում հանդիպեցի և ցավոք սրտի ականատես եղա, թե ինչպես նրանք կառքի հետևի և դրսի մասում տեղ բռնեցին։

― Մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― ապրեք, զորանաք։ Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչ էիք դուք մեզ համար, եթե նույնիսկ կարելի լիներ մոռանալ։

― Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― մնաք բարով։ Մաղթում եմ ձեզ երջանկություն և հաջողություն։ Եթե համոզվեմ մշտահոլով տարիների ընթացքում, որ իմ թշվառ ճակատագիրը մի ազդարար դաս է եղել ձեզ համար, ուրեմն աշխարհիս երեսին զուր ապրած չեմ լինի։ Հենց որ գործերս մի հաջող թռիչք առնեն (և գրեթե հավաստի եմ, որ կառնեն), ես կփութամ օգնության աջ մեկնել ձեզ։

Կարծում եմ, որ երբ մրս․ Միկաբրը մանուկների հետ հանդերձ կառքի հետևը տեղ բռնեց, իսկ ես տրտում նրանց նայելով ճամփի վրա մնացի, նրա աչքերի մեգը փարատվեց, և նա տեսավ, որ ես իրոք մի փոքրիկ և անտերունչ էակ եմ։ Այսպես եմ կարծում, որովհետև նա մի մայրական սիրո գգվանքով նշան արեց ինձ, որ կառքի վրա բարձրանամ, հետո վզիս փաթաթվելով մի այնպիսի համբյուր տվեց ինձ, որի նմանը հարազատ որդուն միայն կարող էր տալ։ Դիլիժանսից վայր ցատկելս և նրա մեկնելը մեկ եղավ․ մի քանի վայրկյանից հետո բարեկամներս արդեն չէին երևում իրենց ճոճած թաշկինակների բազմության մեջ։ Եվս մի րոպե և ամեն բան անհետացավ։ Որբուկն ու ես, իրար նայելով, մենակ մնացինք ճանապարհի մեջտեղում։ Հետո իրար ձեռք տվինք, նա, կարծեմ ս․ Ղուկասի որբանոցը գնաց, իսկ ես գնացի որվա գործս սկսելու Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում։

Սակայն մտադիր չէի այլևս մաշվել այդ մառանում։ Ո՛չ։ Վճռել էի այդտեղից հեռանալ, փախչել, ― որևէ կերպով գնալ գտնել այն միակ ազգականիս, որ մնացել էր աշխարհում, և տատիս պատմել թշվառ կյանքիս արկածները, միս Բեթսիին։

Արդեն ասել եմ ― ես չգիտեմ, թե այս հուսահատական որոշումն ինչպե՞ս ծագեց մտքիս մեջ, բայց նա մի անգամ ծագելուց հետո արդեն հաստատ արմատ բռնեց և անդրդվելի վճիռ դարձավ։ Չեմ կարծում, որ լիովին վստահ լինեի, թե մի լավ բան առաջ կգա իմ վճռից, սակայն համոզված էի, որ վճիռս վճիռ է և անշուշտ պիտի կատարվի։

Առաջին անգամ այս որոշումը անելուս բազմավրդով գիշերվանից իվեր հարյուր անգամ, հազար անգամ հեղեղել էի մտքիս մեջ մայրիկիս հին պատմությունը ծննդյանս մասին, որ ես նրան այնքան սիրով կրկնել էի տալիս և արդեն անգիր գիտեի։ Այդ պատմության մեջ տատս գալիս ու գնում էր, իբրև մի ահեղ երևույթ, սակայն նրա վարմունքի մեջ մի փոքրիկ բան էի նշմարում, որ ինձ սիրտ էր տալիս։ Ես չէի մոռացել, որ մորս ասելով՝ միս Բեթսին մեղմիկ շոյել էր նրա սիրուն մազերը։ Գուցե դա մի ենթադրություն էր մորս կողմից, գուցե տատս ամենևին նրան չէր շոյել․ այնուամենայնիվ, ես այդ դեպքից եզրակացրել էի, որ տատս հարկավ գեթ մի վայրկյան գորովով էր լցվել մորս մանկական գեղեցկությունից, որ ես այնքան հիշում էի, որ ինձ այնքան հաճելի ու սիրելի էր։ Այս միտքը մեղմացնում էր ամբողջ պատմության խստությունը։ Եվ ահա թերևս այս բանից ծագեց իմ որոշումը, որ երկար ժամանակ հոգուս մեջ ապրելուց հետո վերջապես մի անդառնալի վճիռ դարձավ։

Բայց չգիտեի, թե որտեղ է բնակվում միս Բեթսին, ուստի մի երկար նամակ գրեցի Պեգգոտիին, ուր իմիջիայլոց հարցնում էի՝ արդյոք հայտնի՞ է նրան, և հարևանցի ավելացնում, թե նորերս լսել եմ նրա նման մի տիկնոջ մասին, որ ապրում է այսինչ տեղը (տեղի անունն էլ հնարեցի), և այժմ կուզեի իմանալ, թե այդ անձը միս Բեթսի՞ն է, թե՞ մի ուրիշ կին։ Նույն նամակով հաղորդում էի Պեգգոտիին, թե ինձ մի կես գինե է հարկավոր, և թե շատ շնորհակալ կլինեմ, եթե ուղարկի, բայց թե ինչո՞ւ եմ այս գումարը խնդրում, պարտքս վճարելիս կգրեմ։

Պեգգոտին պատասխանը չուշացրեց և նրա նամակը անձնվեր սիրով լի էր, ինչպես և միշտ։ Նա ուղարկում էր ինձ կես գինե (երևակայում եմ ինչ տառապանքով հանած կլիներ մր․ Բարկիսի սնդուկից) և գրում էր, թե միս Բեթսին Դուվրի մոտերքնումն է բնակվում, բայց թե արդյոք բուն Դուվրո՞ւմ թե Հայթո՞ւմ, Սանդգետո՞ւմ թե Ֆոլկստոնո՞ւմ ― այդ չգիտե։ Սակայն մեր բանվորներից մեկը բացատրեց ինձ, թե այդ բոլոր մանր քաղաքներն իրար կից են։ Այս բավական էր, որ ես շաբաթվա վերջը փախուստ տայի։

Իբրև մի պարկեշտ պատանի, չէի ուզում վատ հիշատակ թողնել Մեորդստոնի և Գրիմբիի մառանում․ հետևաբար հարկ համարեցի մինչև շաբաթ երեկո այնտեղ մնալ, և որովհետև ծառայության մտնելիս մի շաբաթվա ռոճիկս կանխիկ էի ստացել, որոշեցի ռոճիկների վճարման ժամին գրասենյակ չգնալ իմ թոշակն ընդունելու համար։ Այս էր ահա կես գինե փոխ առնելու պատճառը․ ճանապարհիս ծախսը դրանով պիտի հոգայի։ Եվ այսպես, երբ շաբաթ երեկոն հասավ, և բոլոր բանվորները Տիպպ սայլապանի առաջնորդությամբ գրասենյակը մտան իրենց վարձը ստանալու, ես Միկ Ուոկրին մի կողմ քաշեցի և խնդրեցի նրան՝ իր հերթը հասնելուն պես ասի մր․ Քինիոնին, թե ես սնդուկս Տիպպի տունը տանելու եմ գնացել․ ապա Ալյուրոտ Փաթաթեսին մնաս բարով ասելով, դուրս փախա։

Սնդուկս իմ հին բնակարանումն էր, դեպի մյուս կողմը։ Նրա համար պատրաստել էի հետևյլա հասցեն․ «Մաստր Դավթին, ցպահանջ, փոստի գրասենյակը, Դուվր։ Հասցեն գրել էի գինետան տակառներին փակցվող տոմսակներից մեկի վրա՝ հակառակ կողմից, և գրպանս դրել այն մտքով, որ հետո սնդուկիս ամրացնեմ․ այսինքն, երբ նա բնակարանից դուրս հանվի։ Այժմ պետք էր մի մարդ գտնել, որ օգներ ինձ սնդուկս դիլիժանսների կայարանը տանելու։

Բլեկֆայըրսի փողոցում, կոթողի մոտ, մի երկայնասրունք տղա տեսա, որ մի իշասայլի առջև էր կանգնած։ Մտովի անցնելիս մտածեցի, թե նա երևի մի բեռնակիր է և սկսեցի դիտել նրան։

― Ի՞նչ ես աչքերդ վրաս չռել, ― գոռաց նա։ ― Գնա կորի՛ր։

Ասացի, թե չար մտքով չեմ նայում նրան, այլ կուզենայի իմանալ, թե արդյոք նա չէ՞ր կամենա մի բան անել ինձ համար։

― Ի՞նչ բան, ― հարցրեց երկայնասրունքը կոպիտ ձայնով։

― Մի սնդուկ տանել։

― Ինչպիսի՞ սնդուկ։

Բացատրեցի, թե իմ սնդուկը, որ այն ինչ տեղ է գտնվում, պետք է Դուվր գնացող դիլիժանսների կայարանը տանել, և թե ես պատրաստ եմ վեց պեննի վճարել նրան։

― Վեց պեննիով կարելի է, ― ասաց նա և իր երկանիվ սայլակի վրա թռչելով, քշեց իշին դեպի իմ բնակարանը, բայց այնպես արագ, որ հազիվ էի հանսում հետևից։

Այդ երիտասարդը հանդուգն դեմք ուներ, որ ինձ բնավ դուր չէր գալիս․ այն էլ դուր չէր գալիս, որ նա խոսելիս հարդ էր ծամում։ Բայց սակարկությունն արդեն վերջացած էր․ էլ չէր կարելի ետ կանգնել։ Ես ու նա սենյակս բարձրացանք և սնդուկս միասին դուրս հանելով՝ սայլակը դրինք։ Ես չուզեցի հասցեի տոմսը սենյակում կպցնել սնդուկին, որպեսզի տանտիրոջ ընտանիքը դիտավորությանս մասին բան չիմանա․ ուստի սայլորդին խնդրեցի, որ մի րոպե Կինգս Բենչի բանտի մոտ կանգ առնի։ Երկայն ոտքերով երիտասարդը բանտ բառը լսելուն պես, իր իշուկին այնպես խփեց, որ մի ակնթարդում ինքն էլ, էշն էլ, սայլն էլ, սնդուկն էլ խելագարվածի նման փախան։ Երբ նրա հետևից հասա, վազելուց ու կանչելուց շունչս արդեն կտրվում էր։

Տոմսը շտապ֊շտապ գրպանիցս հանելիս՝ չգիտեմ, ինչպես եղավ, գինես վայր գցեցի և նույն վայրկյանին վերցնելով բերանս դրի։ Եվ մինչ շտապում էի տոմսակը սնդուկիս կպցնել և արդեն կպցրել էի, սայլորդը հանկարծ ապտակ տվեց կզակիս։ Ոսկին բերանիցս դուրս թռավ և մի ակնթարթում նրա ձեռքն ընկավ։

― Հը՜, ― ասաց նա և չար֊չար ծիծաղելով օձիքս բռնեց։ ― Այս ի՞նչ բան է։ Արևս վկա, ոստիկանին հայտնելու բան է։ Ա՜յ դու սրիկա, ո՞վ գիտե որտեղի՞ց ես ճանկել այս ոսկին։ Դե գնանք ոստիկանի մոտ, ոստիկանի մո՜տ։

― Թողեք ինձ աստծու սիրուն, ― գոչեցի ես։ ― Ետ տվեք փողս։

― Ոստիկանի մոտ։ Բանի էությունը նա կպարզի։

― Ետ տվեք, սնդուկս ու ոսկին, ― գոռում էի ես սաստիկ լալով։

Երիտասարդը պատասխանեց․ ― «Գնանք, գնանք ոստիկանի մոտ» և քաշեց ինձ դեպի էշը, ասես թե այդ կենդանու ու ոստիկանի միջև մի որևէ կապ լիներ․ բայց հանկարծ միտքը փոխեց, սայլի մեջ թռավ։ Եվ ասելով, թե ուղիղ ոստիկանի մոտ է գնում, մտրակեց էշին և արշավեց ավելի հապճեպ, քան թե առաջ։

Ամբողջ ուժս հավաքելով վազեցի, ընկա նրա քամակից, բայց թե՛ շունչս կտրվելուց և թե՛ վախից չէի կարենում ոչ մի մարդ օգնության կանչել։ Մոտ կես մղոն այդպես վազելիս՝ քիչ էր մնում, որ առնվազն քսան անգամ կառքերի տակ ընկնեի։ Մեկ կորցնում էի նրան, մել նշմարում, մեկ մտրակի հարված ստանում փողոցով անցնող կառավարողներից, մեկ ցեխի մեջ գլորվում և վերկենալով նորից վազում, հրում, մշտում անցորդներին, կամ թե զարկվում լապտերի սյունին և դարձյալ վազում․․․ Վերջապես ահից ու տագնապից ուժասպառ և կարծելով, թե ամբողջ Լոնդոնի գոնե կեսը իմ հետևից վազում է, թողի որ սայլորդը սնդուկս ու ոսկին տանի ուր որ էլ սիրտը կամենա։ Այնուհետև ծանր հևալով ու դառն արտասուք թափելով, սակայն առանց կանգ առնելու, ոտք դրի Դուվր տանող Գրինվիչի ճամփի վրա, ― դեպի տատիս անհայտ տունը, ― հետս կրելով այնքան բան, ինչքան բերել էի աշխարհ գալու գիշերը, որ այն աստիճան վրդովել էր միս Բեթսիին։

ԺԳ․ գլուխ

Համարձակ քայլիս հետևանքը


Ինձ թվում էր, թե պատրաստ եմ մինչև նույնիսկ Դուվրը վազել․ բայց վերջապես տեսնելով, որ զուր եմ հետամուտ լինում երիտասարդին, նրա սայլակին ու իշին, Գրինվիչի ճանապարհը բռնեցի։ Այնտեղ փոքր֊ինչ ուշքի եկա և կանգ առա մի դարաթափի առջև, որի մեջտեղում մի ահագին արձան՝ ջուր էր ժայթքում բերանից․ հետո մի դռան շեմքի վրա նստեցի այնպես հոգնած ու ջարդված, որ շունչ անգամ չէի գտնում կորած ոսկիս ու սնդուկը ողբալու։

Արդեն մութը կոխել էր․ դեռ նստած էի․ ժամացույցը տասը խփեց, բայց գիշերն ամառային էր, և եղանակը բարեբախտաբար սքանչելի։ Փոքր֊ինչ շունչ առնելուց հետո, երբ սրտիս թրթռումը մեղմացավ, վերկացա և առաջ գնացի։ Վերադարձի մասին, չնայելով հուսահատական վիճակիս, մտածել անգամ չէի ուզում․ ինձ թվում էր, որ եթե իմ առջև մինչև անգամ զվիցերական ձյունի հյուսեր դիզվեին, դարձյալ ես ետ չէի գնա։

Եվ քայլերս շարունակեցի, թեև միջոցներիս սղությունը (գրպանումս միայն երեք պեննի կար, որոնք չգիտեմ ի՞նչ հրաշքով էին մեջը մնացել մինչև շաբաթ երեկո) արդեն սկսել էր տագնապել ինձ։ Մտքումս արդեն հեղեղում էի մի լրագրական հայտարարություն, որ երկու օրից հետո գուժելու էր, թե մի սովամահ տղա են գտել ցանկապատի տակ․ բայց հակառակ այս մռայլ ենթադրության, արագ ու շտապ առաջ էի գնում։ Վերջապես դիմացս մի կրպակ ելավ, որի ճակատին գրված էր․ «Մր․ Դոլլոբին առնում է տղամարդկանց ու կանանց հին շորեր և լավ գին վճարում ամեն տեսակ հնոտիների, ոսկորների և կերակրի մնացորդների համար»։ Տանտերը նստած էր դռան առջև և լիվլե էր ծխում։ Կրպակի մի պատից դեպի մյուսը չվանների վրա ճոճվում էին անթիվ զգեստներ ու վարտիքներ, և այս բոլորը ցույց տալու համար միայն երկու ճրագ էր վառված կրպակում։ Դրանց աղոտ ու նսեմ լույսի տակ՝ տերը մի վրեժխնդիր մարդ երևաց ինձ, որ իր բոլոր թշնամիներին կախել էր և զվարճանում էր նրանց դիակների տեսքով։

Մր․ Միկաբրի և նրա կնոջ մոտ ձեռք բերած վերջին փորձառությունս անմիջապես թելադրեց ինձ, թե գուցե այդ կրպակում կարելի լինի գեթ առ ժամանակ սովից փրկվելու հնար գտնել։ Ես մտա մի նեղ փողոց բաճկոնս հանեցի, ծալեցի, թևիս տակ դրի և նորից կրպակի դռանը մոտեցա։

― Ներեցեք, սըր, ― ասացի։ ― Ես ծախում եմ այս բաճկոնը, և շատ էժան։

Մր․ Դոլլոբին բաճկոնը վերցրեց, լիվլեն մի կողմ դրեց, ինձ հետ միասին ներս մտավ, ճրագների ծայրը մատներով ուղղեց, բաճկոնս սեղանի վրա փռեց, զննեց, քննեց, շուռ տվեց, հետո բռնեց ճրագի առջև, նորից մի լավ աչքի անցրեց և վերջապես ասաց․

― Ի՞նչ է այս փոքրիկ բաճկոնի գինը։

― Դուք ավելի լավ կիմանաք, սըր, թե ի՞նչ արժի, ― պատասխանեցի համեստաբար։

― Հո չեմ կարող համ գնել, համ ծախել, ― ասաց մր․ Դոլլոբին։ ― Դուք ինքներդ գին դրեք։

― Տասնութ պենս կտա՞ք․․․ ― հարցրի ես վարանելով։

Մր․ Դոլլոնին բաճկոնս նորից ծալեց և ետ տալով ասաց․

― Տունս վաղուց կքանդվեր, եթե մի այնպիսի չնչին բանի համար ինը պենս անգամ վճարեի։

Այդ տեսակետից բանի վրա նայել դժվար էր ինձ։ Ի՞նչ իրավունք ունեի պահանջելու, որ մր․ Դոլլոբին ինձ նման մի օտարակնի օգտին իր տունը քանդեր։ Սակայն կարիքս ստիպողական էր․ պետք եղավ սիրտս ամրացնել և ասել, թե ինը պենսի էլ հոժար եմ, եթե նրան հաճո է։ Մր․ Դոլլոբին փոքր֊ինչ փնթփնթաց և տվեց ինձ ինը պենս։ Բարի գիշեր մաղթեցի նրան և կրպակից դուրս եկա, վաստակելով այդքան գումար և կորցնելով մի բաճկոն։ Սակայն երբ ժակետս կոճկեցի, բաճկոնիս պակասը շատ զգալի չերևաց ինձ։

Այնինչ բավական պարզ գուշակում էի, որ շուտով ժակետս էլ բաճկոնի օրինակին կհետևի, և ես ստիպված կլինեմ միայն շապիկով ու վարտիքով Դուվր հասնել։ Բայց կիսամերկ մնալու վտանգը փույթ չէր ինձ, միայն թե շուտով տեղ հասնեի։ Նորից ճանապարհ ընկա և, ― զարմանալի բան, ― չնայած որ գրպանումս միայն ինը պենս կար, կարծեմ սիրտս զվարթ էր և ուրիշ հոգս չունեի, բացի այն, որ դեռ երկար պիտի գնամ և որ իշի տերը չար օյին խաղաց իմ գլխին։

Ճանապարհին մտածում էի, թե գիշերը որտե՞ղ անցկացնեմ։ Որոշեցի քնել հին պանսիոնիս պարսպի տակ՝ այն անկյունի մոտ, ուր երբեմն խոտ էին դիզում։ Ասում էի ինքս ինձ գոնե նախկին ընկերներիս մոտիկ կլինեմ և այն ննջարանին, ուր այնքան վեպեր էի պատմել, թեև ընկերներս չեն իմանա, որ այժմ որմի տակ պառկած եմ, և ննջարանը պատսպարան չի տա ինձ։

Օրվա դեպքերն և գիշերվա հոգնությունը գրեթե լիովին ընկճել էին ինձ, երբ Բլեքհիսի տափարակին հասա։ Մթության մեջ Սալեմ Հաուսը գտնելը դժվար էր, բայց գտա և մի խոտի դեզ ինձ լավ հայտնի անկյան մոտ․ հետո պարսպի շուրջը պտտեցի, պատուհաններին մտիկ տվի և ստուգելով, որ լույս չկա և ներսի մարդիկ քնած են, ― պառկեցի։ Երբեք չեմ մոռանա այն մենակության ծանր զգացումը, որ սրտիս տիրեց, երբ կյանքումս առաջին անգամ գլուխս գետնին դրի գիշերելու մի մարդաբնակ հարկից դուրս։

Քնեցի․ ինչպես անշուշտ քնած կլինեին և ուրիշ հազարավոր ինձ նման վտարանդի էակներ, որոնց առջև դռները փակ էին և հաչող շներով պահպանված։ Եվ երազ տեսա, իբր թե պանսիոնի անկողնուս մեջ եմ գտնվում և վեպեր պատմում շուրջս հավաքված տղաներին։ Սակայն հանկարծ զարթնելիս, ոչ թե պառկած, այլ նստած գտա ինձ, Ստիրֆորթի անունը թոթովելով և պշնելով դեպի վեր, ուր անթիվ աստղեր պսպղում էին ու շողշողում։ Երբ մտաբերեցի, թե որտե՞ղ եմ ընկած այդ ուշ ժամին, մի տարօրինակ բան զգացի և, չգիտեմ ինչից, խրտնած ոտքի ելա ու սկսեցի ման գալ։ Բայց աստղերի արդեն նվազող նշույլը և երկնքի աղոտ լույսը, որ առավոտի ավետաբերն էին սիրտ տվին ինձ․ և որովհետև շատ հոգնած էի, նորից գետնի վրա ընկա ու քնեցի, թեև զգում էի, որ մրսում եմ ու սարսռում։ Սակայն արևի ճառագայթները տաքացրին ինձ, և հենց որ Սալեմ Հաուսի առավոտյան զանգակը հնչեց, վերկացա։ Եթե հույս ունենայի, թե Ստիրֆորթը դեռ այնտեղ է, կթափառեի շրջակայքում նրա դուրս գալուն սպասելով․ բայց գիտեի, որ նա վաղուց հեռացել է պանսիոնից։ Գուցե Տրեդլսը դեռ մնացած լիներ, բայց չէի կարող թշվառ վիճակս նրան հայտնել․ նրա զգուշության վրա այդքան վստահություն չունեի, թեև սրտի ազնվությունն ինձ լիովին հայտնի էր։ Եվ այսպես հենց այն րոպեին, երբ մր․ Կրիկլի աշակերտները վերկենալու վրա էին, ես պարսպի մոտից թաքուն հեռացա և փոշոտ ճամփով գնացի դեպի Դուվր։ Մի ժամանակ, երբ ես էլ այն աշակերտներից մեկն էի, շատ էի զբոսնել այդ ճամփի վրա, բայց մտքովս էլ չէր անցել, թե մի օր, իբրև պանդուխտ պիտի անցնեմ նույն ճամփով։

Որքա՜ն տարբեր էր այդ կիրակի առավոտն այն կիրակի առավոտից, որ երբեմն վայելել էի Յարմաութում։ Շտապով առաջ դիմելիս տոն օրվա զանգակների ղողանջյունը լսեցի, եկեղեցի գնացող մարդիկ տեսա, մի երկու եկեղեցու մոտով անցա, ուր ժողովուրդն արդեն հավաքվել էր և որտեղից երգի ձայն էր դուրս թռչում, մինչ գավթի ստվերում զովանալով լուռ նստած ժամկոչը վրաս նայում ու զարմանում էր, թե ինչո՞ւ ես ներս չեմ մտնում։ Ամեն մարդ և ամեն բան կիրակնօրյա խաղաղությամբ ու հանգստով երջանիկ էր, բացի ինձնից։ Այս գզգզված մազերովս և հավատացողների շրջանից մերժված մարդու նման էի։ Եթե ես այդ միջոցին չհիշեի լալով նստած սիրուն մորս և նրա վրա գորոված պառավ տատիս պատկերը, հազիվ թե ուժ գտնեի մինչև հետևյալ օրը քայլելու։ Սակայն այս պատկերն ինձ առաջնորդ էր, և ես գնում էի նրա հետևից։

Այդ կիրակի ուղիղ ճամփով քսաներեք անգլիական մղոն անցա, և անցա բավական մեծ դժվարությամբ, որովհետև երկար քայլելու անվարժ էի։ Հիշում եմ, որ ոտքերս արդեն ջարդվում էին, և ես սաստիկ հոգնել էի, երբ ընթրիքի հացս ուտելով փոքր֊ինչ նստեցի Ռոչեստրի կամրջի վրա։ Մի քանի տներ «Ուղևորների համար» վերնագրով հրապուրեցին ինձ, բայց վախենում էի մնացած պենսերս վատնել, վախենում էի մանավանդ ինձ պատահող շրջմոլիկ էակներից։ Այս պատճառով որոշեցի դուրսը քնել, և հասա մինչև Չետեմ։ Գիշերվա ժամին Չետեմը կրի, շարժուն կամուրջների, տղմուտ գետի վրա անկայմ կանգնած նավերի մի մռայլ տեսարան էր ներկայացնում։ Լուռ մոտեցա այնտեղի զինանոցի գալարուն պատնեշին, որի վրա գիշերապահ զինվորը ետ ու առաջ էր քայլում, և պառկեցի մի հրետանու ներքև, ուր մոտիկում գտնվող զինվորի ծանր քայլերով քաջալերված՝ մինչև առավոտ խոր քնեցի։ Զինվորը նույնքան իմ մասին մտածելիս կլիներ, որքան Սալեմ Հաուսի աշակերտները, երբ ես նրանց պարսպի տակ ընկած էի։

Մարմնիս բոլոր անդամները և մանավանդ թմրած ոտքերս սաստիկ ցավում էին առավոտյան, երբ զարթնեցի թմբուկների դոփյունից և քայլող գնդերի տրոփյունից, որոնք կարծես ամեն կողմից պաշարել էին ինձ։ Ես մի նեղ փողոց իջա և զգլով, որ այն օրը չեմ կարող շատ հեռու գնալ, եթե ուժերս չհավաքեմ, որոշեցի հանգստանալ և ժակետիս վաճառման գործով զբաղվել։ Ժակետս հանեցի, որ սովորեմ առանց դրան ման գալու, և թևիս տակ սկսեցի մերձակա կրպակներն աչքի անցնել։

Մի ժակետ ծախելու համար շատ հարմար էր այդ տեղը․ հին շորերով առևտուր անող կրպակների թիվը սակավ չէր, և նրանց տերերը դռների առջև, իրար հետ խոսակցելով կանգնած էին և հարկավ հաճախորդների էին սպասում։ Սակայն հին շորերի հետ միասին կրպակների մեջ պսպղում էին և մի քանի սպայական համազգեստներ ոսկեզօծ ուսադիրներով։ Այդպիսի շքեղ իրեր վաճառող կրպակներից վախենալով, չէի վստահում իմ ապրանքը նրանցից մեկին առաջարկել և երկար ժամանակ ման էի գալիս մոտերքում։

Համեստությունս դրդրեց ինձ աչք դարձնել այն երկրորդական կրպակներին, ուր, ինչպես մր․ Դոլլոբիի մոտ, հասարակ նավաստու հագուստներ էին վաճառվում։ Վերջապես գտա մի այդպիսի անշուք կրպակ կեղտոտ փողոցի եղենջապատ անկյունում։ Նրա բակի ցանկապատի վրա կախված էին նավաստու հին֊հին շորեր, որոնք տեղ չէին գտել արդեն լիքը կրպակում․ իսկ դրա առջև խառնիխուռը դիզված էին հին հրացաններ, ատրճանակներ, գոճաց կաշու գկխարկներ և հազար տեսակ ժանգահար բանալիներ, որոնցով կարծեմ աշխարհիս բոլոր դռները կարելի կլիներ բանալ։

Դողդոջ սրտով մի քանի աստիճան վար իջա այդ ցածր ու անձուկ նկուղի մեջ մտնելու համար, ուր լարերով ծածկված մի փոքրիկ պատուհանը կարծեմ ավելի մթություն էր տարածում, քան թե լույս․ հանկարծ աղտոտ որջի խորքից գորշ մորուքով մի գարշելի ծեր դուրս վազեց և մազերիցս բռնեց։ Սոսկալի էր այդ ծերուկն իր կեղտոտ բրդե բաճկոնով և բերնից սաստիկ փչող ռոմի հոտով։ Նրա որջում կար գծուծ վերմակով մի մահճակալ և մի ուրիշ նեղ պատուհան, որի միջով երևում էր հետևի եղնջոտ դաշտավայրը և մի կաղ էշ։

― Օ՛հ, ի՞նչ ես անում այստեղ, ― ճվաց ծերունին մի վայրենի ու միակերպ ձայնով։ ― Օ՜հ, աչքերս ու անդամներս, ի՞նչ ես ուզում։ Օ՜հ, թոքերս ու լյարդս, ի՞նչ ես ուզում։ Օհ, գուռո՜ւ, գուռո՜ւ։

Այդ ճիչից և մանավանդ վերջին անհայտ խռնչյունից ես այնպես սոսկացի, որ պատասխանելու հնար չգտա։ Ծերունին շարունակ մազերիցս բռնած, դարձյալ գոռաց այնպիսի ճիգ թափելով, որ քիչ էր մնում աչքերը դուրս ընկնեին։

― Օ՛հ, ի՞նչ ես ուզում դու այստեղ։ Օ՜հ, աչքերս ու անդամներս, ի՞նչ ես ուզում։ Օ՜հ, գուռո՜ւ, գուռո՜ւ։

― Եկել եմ հարցնելու, թե այս ժակետը չե՞ք առնի, ― ասացի ես դողդողալով։

― Օ՜հ, հապա տեսնեմ, ի՞նչ ժակետ է, ― գոչեց ծերը։ ― Օ՜հ, սրտիս այրուցքը, տուր տեսնեմ այդ ժակետը։ Օ՜հ, աչքերս, անդամներս, տուր տեսնեմ։

Այս ասելով նա մազերս արձակեց իր գիշատիչ թռչնի ճանկերի նման մատներից և ակնոց դրեց իր բորբոքված աչքերին։

― Օ՜հ, ինչքա՞ն ես ուզում այս ժակետի համար, ― գոչեց ծերը զննելուց հետո։ ― Օ՜հ, գուռո՜ւ․․․ Ուրեմն ինչքա՞ն։

― Երեք շիլինգ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ սիրտ առնելով։

― Օ՜հ, թոքերս ու լյարդս, ո՛չ, ո՛չ, ― աղաղակեց ծերունին։ ― Օ՜հ, աչքերս, ո՛չ։ Օ՜հ, անդամներս, ո՛չ։ Շատ շատ՝ տասնութ պենս։ Չե՞ս ուզում։ Գուռո՜ւ, գուռո՜ւ։

Այս հառաչանքների ժամանակ նրա աչքերը դուրս ցատկելու չափ չռվում էին, իսկ ձայնը քամու նման մեղմ սկսվելով, աստիճանաբար սաստկանում էր և ահագին բախումից հետո հանկարծ կտրվում․ ուրիշ համեմատություն չեմ կարող գտնել։

― Շատ լավ, տասնութ պենսի էլ հոժար եմ, ― ասացի ես, կամենալով շուտ վերջացնել սակարկությունը։

― Օհ, փորս, ― գոռաց ծերը, ժակետս սեղանի վրա շպրտելով։ ― Գնա կորիր այստեղից։ Օ՜հ, թոքերս, անդամներս․․․ գուռո՜ւ․․․ էլ ի՞նչ ես փող հարցնում։ Դրա փոխարեն մի արշին բան վերցրո՜ւ։

Երբեք այդպես չէի սարսափել․ այնուամենայնիվ, խոնարհաբար ասացի, թե ինձ փող է հարկավոր և ուրիշ ոչինչ չեմ ուզում, բայց եթե նրան նեղություն եմ տալիս, դուրս կերթամ և դրսում կսպասեմ նրա վճռին։ Եվ դուրս ելա նրա նկուղից ու մի անկյունի ստվերում նստեցի։ Այնքան նստեցի, որ ժամեր անցան․ ստվերը արևի լույսին տեղի տվեց, լույսը նորից ստվեր դարձավ, իսկ ես շարունակ փողին սպասելով նստած էի։

Ի պատիվ հնավաճառների ուզում եմ կարծել, թե նրանց դասակարգի մեջ ոչ մի ժամանակ այդ խելագար ծերի նման գինևճան մարդ չէր եղել։ Շուտով իմացա, որ նրա այլանդակ բնավորությունը ամբողջ շրջակայքին հայտնի էր և նրան հոգին սատանային ծախած մարդ էին համարում։ Այս իմացա նրա կրպակի առջև անդադար աղմուկ հանող փողոցային մանուկներից, որոնք թռչկոտելով ճչում էին․ ― «Է՜յ, Չարլի, Չարլի, զուր ես աղքատ ձևանում։ Ոսկիներդ շուտով դուրս բեր։ Ցույց տուր, տեսնենք, քանիսո՞վ ես հոգիդ ծախել սատանային։ Դե շուտ արա։ Ոսկիներդ մահճիդ մեջ են, է՛յ Չարլի։ Պատռիր մահիճը և դուրս բեր մի քանի հատ»։ Այս ծաղրական խոսքերը և անկողինը պատռելու համար առաջարկված դանակը ծերին այնքան էին գրգռում, որ նա ամեն րոպե որջից դուրս էր նետվում և մանուկներին հալածում։ Երբեմն էլ, կատաղությունից կուրացած, իմ վրա էր հարձակվում և ինձ էլ նրանցից մեկը համարելով այնպես գոռում, որ կարծես ուզում էր կտոր֊կտոր անել ինձ․ սակայն ժամանակին ուշքի էր գալիս և իսկույն դեպի որջը ետ֊ետ փախչում։ Այնտեղ մոլեգնաբար սկսում էր Նելսոնի մահվան երգը երգել ամեն մի տողից հետո «օ՜հ, օ՜հ, գուռո՜ւ, գուռո՜ւ մռնչալով։ Դժբախտությանս չափը լրացնելու համար փողոցի տղաները տեսնելով ինձ կրպակի մոտ, այն էլ գրեթե անշարժ նստած, կիսամերկ, կարծեցին, թե գիժ ծերունու աշակերն եմ, և սկսեցին քարկոծել ինձ ու նախատել։

Մի քանի անգամ ծերը փորձեց համոզել ինձ, որ փոխանակություն անեմ․ այս նպատակով մեկ ձուկ որսալու կարթ էր բերում իր որջից, մեկ՝ ջութակ, գլխարկ, մեկ՝ սրինգ։ Սակայն ես դիմադրում էի այդ գայթակղիչ առարկաներին և շարունակ նստած մնում, լալագին աղաչելով, որ կամ փողս վճարի, կամ էլ ժակետս ետ տա։ Վերջապես նա սկսեց կես֊կես պեննի դուրս հանել, և այս սակարկությունը երկու ժամ տևեց։

― Օ՜հ, աչքերս, անդամներս, ― գոչեց նա, երկար ժամանակից հետո իր գարշելի գլուխը որջի դռնից դուրս տնկելով։ ― Հոժա՞ր ես, անպիտան, որ բանը երկու պենսով վերջանա։

― Ո՛չ, չեմ կարող, ― ասացի ես։ ― Ուզում եք, որ սովից մեռնե՞մ։

― Օ՜հ, թոքերս ու լյարդս։ Երեք պենս եմ տալիս քեզ։ Առ և գնա։

― Եթե հնար լիներ, առանց մեկ պեննի էլ կերթայի, ― ասացի ես, ― բայց սաստիկ փող է հարկավոր։

― Օ՜հ, գո՜ւռ․․․ռո՜ւ, ― (իրավ չեմ կարող բացատրել, թե ո՞ր աստիճան ահռելի էր այս հռռոցը, որ նա արձակեց դռան հետևից, միայն իր զզվելի գլուխը ցույց տալով)։ ― Դե, թող չորս պենսով վերջանա։ Առ և կորիր աչքիցս։

Այնքան նեղացած ու հոգնած էի, որ վերջապես տեղի տվի և փողը ժլատ ծերունու ճիրաններից վերցնելով, դեռ արևը մայր չմտած ճանապարհ ընկա։ Սովն ու ծարավը չարաչար տանջում էին ինձ, բայց երեք պենս ծախսելով ես լիովին կազդուրվեցի ու նույն երեկոյան տասը վերստ ճանապարհ կտրեցի։

Գիշերը որ վրա հասավ, ուռած ոտքերս առվակի ջրով լվացի, մի քանի թարմ տերևներով փաթաթեցի և պառկեցի մի ուրիշ խոտի դեզի տակ։ Առավոտյան նորից ճանապարհ ընկնելիս անցնում էի այգիների և գայլուկի արտերի միջով։ Աշունը արդեն մոտեցել էր, խնձորները հասել էին, գայլուկը հնձում էին։ Այս ամենը սքանչելի էր, և ես մտքումս դրի առաջիկա գիշերը գայլուկի արտում անցկացնել։ Սիրուն տերևներով պատատված երկարաշար ձողերը լավ ընկեր կլինեն ինձ, մտածում էի ես։

Ցերեկը շատ շրջմոլիկներ էին պատահում ինձ ու վախեցնում։ Նրանցից մի քանիսը կատարյալ սրիկաների նման էին․ անցկենալիս կանգնում էին, ձայն էին տալիս, որ մոտենամ, և երբ ես փախչում էի, քար էին շպրտում իմ հետևից։ Հիշում եմ մեկին, որ իր շալակած կրակարանին ու փուքսին նայելով մի կաթսայագործ պիտի լիներ, նրա հետ գալիս էր և մի կին։ Այդ մարդը այնպես չար֊չար մտիկ տվեց ինձ և այնպես որոտագին ձայնով կանչեց, որ ես ակամա կանգ առա և շուռ եկա։

― Մոտեցիր, երբ քեզ կանչում են, ― ասաց նա, ― եթե ոչ՝ այս րոպեսիս քեզ շան սատակ կանեմ։

Լավ համարեցի ետ դառնալ, և մոտենալով տեսա, որ նրա ընկերուհու մի աչքը ջարդված է։

― Ո՞ւր ես գնում, ― հարցրեց ինձ կաթսայագործը և մրոտ ձեռքով շապկիս օձիքից բռնեց։

― Գնում եմ Դուվր, ― պատասխանեցի։

― Որտեղի՞ց ես գալիս, ― ասաց նա, օձիքս թափ տալով։

― Լոնդոնից։

― Իսկ բան ու գործդ ի՞նչ է։ Սրիկա չե՞ս։

― Ո՛․․․չ, սըր։

― Սուտ ես ասում, փուչ կենդանի։ Տես հա՜, եթե ուզենաս ազնվությամբ պարծենալ, այս րոպեիս գլուխդ կջախջախեմ։

Այս ասելիս նա ազատ բռունցքով ինձ խփելու շարժում արավ։

― Մի շիշ գարեջրի փող ունե՞ս, ― գոռաց նա։ ― Եթե ունես, տուր շտապով, քանի որ ինքս չեմ հանել։

Հարկավ կհանեի, եթե չտեսնեի, որ կինը գլուխը թոթվեց և կարծես «Մի՛»֊ի շարժում արեց շուրթերով։

― Ես բոլորովին աղքատ եմ, սըր, և փող չունեմ, ― ասացի ես, ժպտալու փորձ անելով։

― Խաբում ես, անպիտան, ― գոչեց նա, այնպես սուր նայելով դեմքիս, որ կարծես գրպանիս փողը տեսած լիներ։

― Ոչ, սը՛ր, ― թոթովեցի ես։

― Հապա որտեղի՞ց ես թռցրել այս իմ եղբոր թաշկինակը։ Ետ տուր իսկույն։

Մի վայրկյանում նա վզիս մետաքսե թաշկինակը հափշտակեց և կնոջը շպրտեց։

Կինը իբր թե հանաքի տեղ դնելով այդ, ծիծաղեց և թաշկինակս դեպի ինձ նետեց։ Նա դարձյալ ինձ մի նշան արեց շրթունքով, թե՝ փախի՛ր․․․ Սակայն առաջ, քան նրա պատվերին հետևեի, կաթսայագործը այնպես ուժով թաշկինակը ձեռքիցս կորզեց, որ ես փետրի նման ետ թռա։ Հետո իր վզին փաթաթեց, կնոջը դարձավ, հայհոյեց և մի հարվածով նրան տապալեց։ Երբեք չեմ մոռանա, թե՝ կինը ինչպես գետնին փռվեց և նրա մազերը փոշու հետ խառնվեցին։ Արդեն բավական հեռացել էի, երբ մի անգամ ետ նայեցի․ կինը նստած էր ճանապարհի եզերքին և երեսից հոսող արյունը շալով սրբում էր մինչ կաթսայագործն արդեն շարունակում էր իր ուղին։

Այս արկածն այն աստիճան վախեցրեց ինձ, որ հետո մի կասկածելի մարդ տեսնելուս պես ճանապարհից շեղվում էի և մի ապահով տեղ թաքնվում, մինչև որ նա բոլորովին անհետանար։ Եվ որովհետև այսպիսի շեղումներ շուտ֊շուտ էին պատահում, ուղևորությունս երկար տևեց։ Սակայն ես ամենևին չէի վհատվում։ Թե այս և թե ուրիշ սրանց նման փորձանքների մեջ ինձ սիրտ էր տալիս մանկամարդ մորս սիրուն պատկերը, այն պատկերը, որ դեռ իմ աշախարհ գալուցս առաջ հատուկ էր նրան։ Այս երևակայական պատկերը շարունակ ինձ ուղեկից էր։ Նա հետս էր, երբ պառկում էի գայլուկի արտում քնելու, հետս էր և առավոտյան զարթնելիս․ ամբողջ օրը նա գնում էր իմ առջևից։ Նրա մասին մտածելով՝ ես մտա Կենտրբըրի և այն օրից մինչև այսօր այդ քաղաքի լուսապայծառ մեծ փողոցը, տներն ու դռները, հոյակապ մայր տաճարը, վրան սավառնող թռչուններով, մորս պատկերի հետ կապված մնացին մտքիս մեջ։ Երբ վերջապես Դուվրի ավազոտ դաշտի վրա ոտք դրի, նույն պատկերը, շրջակա տեսարանի տխրությունը հուսատու լույսով զվարթացրեց և չթողեց ինձ մինչև այն րոպեն, երբ ես, վեցօրյա թափառումից հետո, առաջին անգամ մուտք գործեցի այն քաղաքը, որ իմ բուն նպատակն էր։ Եվ զարմանալի բան․ մինչ պատռոտած մուճակներով, կիսամերկ մարմնով, արևակեզ, փոշոտ դեմքով արդեն մտել էի ամենաջերմ ձգտումներիս առարկա դարձած քաղաքի մեջ, ― տենչալի պատկերը հանկարծ մի երազի պես անհետացավ և ես մենակ, անօգնական և հուսահատ մնացի։

Ամենից առաջ թիավարներին սկսեցի հարցնել տատիս մասին և զանազան պատասխաններ ստացա։ Մեկն ասաց, թե մեծ փարոսի մոտերքում է բնակվում և այս պատճառով նրա ընշանցքը խանձվել է․ մյուսը՝ թե կապված է նավահանգստի դրսի խարսխին և միայն ծովի տեղատվության ժամանակ կարելի է տեսնել նրան․ երրորդը՝ թե նրան բանտարկել են երեխաներ գողանալու համար․ չորրորդը՝ թե վերջին փոթորկի ժամանակ մի ավելի վրա է նստել և թռել փախել դեպի Կալե։ Թիավարներից հետո կառապաններին դիմեցի․ բայց նրանք էլ տատիս չհարգող անպատկառ հանաքիչներ դուրս եկան, իսկ մանրավաճառ խանութպանները, իմ արտաքին տեսքին նայելով մինչև անգամ առանց հարցիս սպասելու պատասխան էին տալիս՝ թե ոչ մի ապրանք դեռ չեն ստացել ինձ համար։ Եվ այսպես ճանապարհիս վերջակետին ես ավելի թշվառ էի, քան թե ամբողջ թափառմանս միջոցին։ Փողերս բոլորովին հատել էին, էլ ծախելու բան չունեի։ Ես սոված էի, ծարավ էի, ուժաթափ էի և կարծես նույնքան հեռու իմ նպատակից, որքան և Լոնդոնում էի։

Մինչ այդպես հարցուփորձ էի անում, առավոտն անցավ։ Վերջապես շուկայի մոտերքում մի փակ կրպակի առջև նստեցի և սկսեցի մտածել, թե այժմ քայլերս ո՞ր կողմն ուղղեմ։ Այդ միջոցին հրապարակով անցնող մի կառապանի ձիու ծածկոցը վայր ընկավ։ Վերցրի ծածկոցը և կառապանին տալիս, նրա բարի դեմքը նկատելով սիրտ արի հարցնելու, թե արդյոք կարո՞ղ է ասել՝ որտե՞ղ է բնակվում միս Տրոտուդը, թեև այս հարցումը ստեպ կրկնելուց լեզուս արդեն հոգնել էր։

― Տրոտո՞ւդ․․․, ― ասաց կառապանը։ ― Սպասիր։ Այդ անունը կարծեմ լսել եմ։ Մի պառավ տիկին է, չէ՞։

― Այո, ավելի պառավ, քան ջահել, ― ասացի ես։

― Իրեն այսպես ուղիղ պահո՞ղ, ― ասաց կառապանը, ինքն էլ ուղիղ դրստվելով։

― Այո՛, այո՛, նա կլինի։

― Միշտ էլ ձեռքին մի պայուսա՞կ, դեմքն էլ խոժո՞ռ, իսկ խոսելիս բավական դաժան և կտրո՞ւկ։

Ուրախությունից սիրտս թնդաց՝ այս նկարագրի անսխալ ճշտությունը լսելով։

― Ուրեմն, սիրելիս, լսիր ինչ կասեմ, ― ասաց կառապանը մտրակը դեպի ծովափն ուղղելով։ ― Եթե ուղիղ այսպես գնաս, հետո դեպի աջ, ծովափի մոտ մի քանի տներ կտեսնես։ Այնտեղ արդեն ամեն մարդ նրա տունը ցույց կտա։ Բայց դժվար թե կարողնաս մի բան պոկել նրանից։ Ահա քեզ մի պեննի։

Շնորհակալությամբ ընդունեցի այդ պեննին և իսկույն մի հաց գնեցի։ Հացն ուտելով, բարեկամիս ցույց տված կողմը գնացի և բավական երկար ման գալուց հետո մի քանի տներ տեսա։ Մտա մի խանութ և հարցրի ― չե՞ն կարող արդյոք ասել, որտեղ է բնակվում միս Բեթսի Տրոտուդը։ Այս դիմումն ուղղեցի սեղանի հետևը կանգնած մարդուն, որ բրինձ էր կշռում մի նորատի աղջկա համար, սակայն վերջինս, կարծելով թե իրեն եմ հարցնում, իսկույն շուռ եկավ և ասաց․

― Իմ տիրուհի՞ն։ Ի՞նչ եք կամենում նրանից։

― Կուզեի խոսել նրա հետ, եթե թույլ տաք, ― ասացի ես։

― Այսինքն՝ ողորմություն խնդրել նրանից, հա՞։

― Օ՜հ, ո՛չ, ո՛չ, ― վրա բերի ես իսկույն, բայց նույն րոպեին էլ հիշելով, որ գալուս նպատակը հենց այդ էր, շփոթվեցի և զգացի, որ երեսս կարմրում է։

Տատիս նաժիշտը (գոնե իր խոսքերի հիման վրա այդպիսի պաշտոն վերագրեցի նրան) բրինձը փոքրիկ զամբյուղը դրեց և դուրս ելավ խանութից, ասելով, որ իրեն հետևեմ, եթե ուզում եմ միս Տրոտուդի կեցած տեղն իմանալ։ Երկրորդ թույլտվությանը չսպասած, գնացի աղջկա հետևից, թեև ծնկներս սրտիս հուզումից ծալվում էին, և մենք հասանք մի շատ գեղեցիկ տնակի, որ կամարաձև պատուհաններ ուներ։ Նրա պատշգամբի առջև մաքուր ավազով հատակած մի քառակուսի ծաղկոց էր տարածվում։

― Ահա միս Տրոտուդի տունը, ― ասաց աղջիկը։ ― Էլ ուրիշ ասելիք չունեմ։

Ասաց ու դռնակից ներս վազեց, ասես վախենալով, որ գալուս համար պատասխանատու չդարձնեն իրեն։ Ես ցանկապատի մոտ մնացի և վշտահար մտիկ էի անում տան դահլիճի պատուհանին։ Դրա կիսաբաց շղարշե վարագույրի միջով միայն մի կանաչ լուսարգել տեսա, որ պատուհանի շրջանակին էր հաստատված, մի փոքրիկ սեղան և մի ահագին բազկաթոռ, որի մեջ գուցե նույն րոպեին իմ տատը նստած լիներ պատկառելի վեհությամբ։

Մուճակներիս վիճակը ողորմելի էր։ Ներբանները մաս֊մաս պոկվել էին, իսկ երեսների կաշին այնքան պատռվել ու ծակոտվել, որ նախկին ձևի հետքն անգամ չէր մնացել։ Գլխարկս (որ ի դեպ ասեմ՝ գիշերվա գլխանոցի պաշտոն էր վարել շատ անգամ) այնքան ճմլված էր, որ աղբակույտի կոտրած փարչն անգամ չէր ամաչի հետը մրցել։ Իսկ գիշերվա խշտիների խոտով ու ցեխով կեղտոտված, ծվեն֊ծվեն դարձած վարտիքս ու շապիկս համարրձակ կարող էին թռչնահալած խրտվիլակի դեր կատարել տատիս այգում։ Լոնդոնից դուրս գալուցս ի վեր ոչ մի սանր, ոչ մի խոզանակ չեր շոշափել մազերս։ Երեսիս, ձեռքերիս ու վզիս կաշին անդադար արևի ու հողմի ազդեցությանը ենթարկվելով բոլորովին ճաքճքել էր ու սևացել։ Ես նման էի կրի հնոցից նոր դուրս պրծած բանվորի․ ամբողջ մարմինս սպիտակ փոշով էր ծածկվել։ Ահա այս էր կերպարանքս, որով պիտի առաջին անգամ ներկայանայի ահեղ տատիս, և շվարած մտածում էի․ նա ի՞նչ կզգա ինձ այդպես այլանդակ տեսնելով։

Մի քանի ժամանակ այս դրության մեջ սպասելուց հետո, ոչ մի շարժում չտեսնելով դահլիճի պատուհանում, հետևություն արեցի, թե տատս այնտեղ չի լինի։ Այնուհետև աչքերս երկրորդ հարկի պատուհանին ուղղեցի, որի մեջ մի կարմրայտ, բարեհամբյուր և գորշահեր ջենտլմեն նկատեցի, որ ինձ նշմարելուն պես ծաղրալի կերպով մի աչքը խփեց, մի քանի անգամ դեմքը ծռեց, գլխով արավ, հետո ժպտաց ու հեռացավ։

Առաջ էլ շփոթված էի, բայց այդ անսպասելի արարքից ավելի նեղն ընկնելով արդեն ուզում էի մի տեղ թաքնվել՝ անելիքիս մասին լավ մտածելու համար, երբ տանից հանկարծ մի տիկին դուրս ելավ։ Գլուխը թաշկինակով կապած էր, հագին ուներ պարտիզպանի ձեռնոցներ, թևից կախ էր արել հարկահանի տոպրակի նման մի պայուսակ և բռնել էր մի մեծ դանակ։ Մի նայելով իմացա, որ նա միս Բեթսին է․ գալիս էր ճիշտ այնպես հաստատ քայլերով ու սիգաճեմ, ինչպես մորս ասելով՝ մի ժամանակ ման էր եկել մեր Բլենդրտընի պարտեզում։

― Կորի՛ր, ― ասաց միս Բեթսին, գլուխը ցնցելով և դանակն օդում շարժելով։ ― Գնա կորի՛ր։ Այստեղ ոչ մի տղա ոտք դնելու իրավունք չունի։

Սրտատրոփ դիտում էի նրան։ Նա գնաց ծաղկոցի մի անկյունը և սկսեց մի ինչ֊որ արմատ փորել։ Այն ժամանակ ես հուսահատ մարդու քաջությամբ ոտքերիս ծայրով ներս մտա և նրա մոտ կանգնելով թեթև դիպա նրա զգեստին։

― Աղաչում եմ, տիկին․․․ ― սկսեցի ես։

Նա երերաց և վրաս նայեց։

― Աղաչում եմ, տատի՛կ։

― Իի՞նչ, ― գոչեց միս Բեթսին անասելի զարհուրանքով։

― Թույլ տվեք, տատիկ․․․ ես ձեր թոռն եմ։

― Աստված իմ, ― ասաց տատս, և ասելն ու հողի վրա նստելը մեկ եղավ։

― Ես Դավիթ Կոպպերֆիլդն եմ, Բլենդրոտընից։ Սուֆոլկի կոմսությունից․․․ Դուք եղել եք մեր տանը մի ուրբաթ գիշեր․․․ աշխարհ գալուս գիշերը, և տեսել սիրելի մորս։ Նա մեռավ և այն օրից ես շատ ու շատ թշվառ եմ։ Ինձ արհամարհեցին, անտես արին, ուսում չտվին և հետո մի այնպիսի գործի դրին, որ անենևին հարմար չէր ինձ։ Ես վճռեցի ձեզ մոտ փախչել։ Ճանապարհիս հենց սկզբին ինձ կողոպտեցին․ շարունակ վեց օր ոտքով եմ եկել և մեկնելուս օրից անկողնու մեջ չեմ քնել։

Այստեղ հանկարծ սիրտս լցվեց, միանգամայն քաջությունս կորցրի և հնոտիներս ցույց տալով, որոնք քաշած աղետներիս վկան էին, սկսեցի սաստիկ հեկեկալ և այնքան արտասուք թափեցի, ինչքան որ հավաքվել էր սրտիս մեջ ամբողջ շաբաթվա ընթացքում։

Մինչ այդ՝ տատիս երեսը զարմանքից բացի, ուրիշ զգացում չէր արտահայտում․ ավազի վրա անշարժ նստած, նա ակնապիշ նայում էր ինձ։ Բայց հենց որ սկսեցի լաց լինել, մի ակնթարթում տեղից վեր թռավ, օձիքս բռնեց և ինձ քաշելով իր սենյակը տարավ։ Այնտեղ նա ամենից առաջ մի մեծ դարակ բաց արեց, մի քանի հատ շիշ հանեց և սկսեց ամեն մեկից հեղուկներ ածել բերանս։ Պետք է կարծել, թե այդ շշերն առանց ջոկելու էր վերցնում, որովհետև ինչպես հաստատ հիշում եմ, ես թե՛ անիսոնի ջուր կուլ տվի, թե՛ անչոուսի սոուս, թե՛ քացախ և թե՛ ձեթ։ Բայց այս կազդուրիչ դարմանները ցանկալի ազդեցություն չունեցան, և ես շարունակում էի լալ ու ճվալ։ Այն ժամանակ տատս բազմոցի վրա պառկեցրեց ինձ, գլխիս տակ մի շալ փռեց և ոտքերիս տակ մի թաշկինակ, որպեսզի բազմոցի երեսը չաղտոտեմ, իսկ ինքը նստեց արդեն հիշված բազկաթոռի մեջ, լուսարգելի հետևը, այնպես որ ես իր դեմքը չտեսնեմ, և սկսեց հառաչել, մերթընդմերթ թնդանոթի բոմբյունի պես «Տեր ողորմյա» արձակելով։

Փոքր֊ինչ հետո զանգակը հնչեցրեց։

― Ջենետ, ― ասաց նա ներս մտնող սպասուհուն, ― վերև գնացեք, իմ կողմից մր․ Դիկին բարև արեք և ասացեք, որ հետը խոսելու բան ունեմ։

Ջենետը կարծեմ զարմացավ, փայտի նման պառկած տեսնելով ինձ (տատիս անհանգիստ չանելու համար չէի շարժվում), բայց ոչինչ չասաց և իսկույն հեռացավ լսած պատվերը կատարելու։ Տատս ձեռքերը հետևը դրած վեր ու վար ման էր գալիս սենյակում։ Վերջապես այն ջենտլմենը, որ փոքր֊ինչ առաջ քիթը բերանը ծռմռելով նայել էր ինձ երկրորդ հարկի պատուհանից, ժպիտը երեսին ներս մտավ։

― Մր․ Դիկ, ― ասաց տատս, ― խնդրեմ հիմար չձևանաք, որովհետև ոչ ոք չի կարող ձեզնից ավելի խելոք լինել, եթե միայն կամենաք։ Այդ մենք գիտենք։ Ուրեմն հիմար չձևանաք։

Ջենտլմենի դեմքը մի վայրկյանում լրջացավ, և նա ինձ այնպես մտիկ տվեց, որ կարծես ուզում էր ասել․ Տես հա՜, պատուհանի դեպքը մարդու չասես։

― Մր․ Դիկ, ― շարունակեց տատս, ― արդյոք լսե՞լ եք Դավիթ Կոպպերֆիլդի անունը։ Խնդրեմ չասեք, թե ձեր հիշողությունը տկար է․ երկուսս էլ լավ գիտենք, որ շատ սուր է։

― Դավիթ Կոպպերֆիլդ․․․ ― ասաց մր․ Դիկը, որ կարծես շատ բան չէր հիշում այդ մասին։ ― Դավիթ Կոպպերֆի՞լդ։ Այո՛, հարկավ։ Ինչպես չէ։ Լսել եմ։ Դավիթ, անշուշտ։

― Շատ լավ, ― ասաց տատս։ ― Ուրեմն իմացեք․ ահա նրա որդին։ Սա իր հոր նման կլիներ, եթե մորը նման դուրս չգար։

― Նրա՞ որդին, ― կրկնեց մր․Դիկը։ ― Այսինքն Դավթի՞ որդին։ Իրա՞վ։

― Այո, ― հաստատեց տատս։ ― Եվ սա մի լավ օյին է խաղացել, առել փախել է։ Ահ, երբեք սրա քույր Բեթսի Տրոտուդը այսպիսի բան չէր անի, փախուստ չէր տա։

Տատս գլուխը շարժեց լիակատար վստահությամբ, որ քույրս մի ուրիշ բնավորություն կունենար և այդպիսի բան չէր անի, թեև աղջիկը աշխարհ երբեք չէր եկել։

― Էհ, ― ասաց մր․ Դիկը, ― մի՞թե քույրը չէր փախչի։

― Այդ ի՞նչ հարց է, ― գոչեց տատս զայրագին։ ― Եթե ասում եմ՝ չէր փախչի, ուրեմն չէր փախչի։ Նա իր տատի մոտ կապրեր, և մենք իրար կսիրեինք։ Եվ ասացեք խնդրեմ, ինչո՞ւ կփախչեր սրա քույր Բեթսի Տրոտուդը, և ո՞ւր կփախչեր իմ տանից։

― Ոչ մի տեղ, ― ասաց մր․ Դիկը։

― Հետևաբար, մր․ Դիկ, ― ասաց տատս, այդ պատասխանով մեղմացած, ― ինչո՞ւ եք ապուշ ձևանում, քանի որ դուք նշատարից էլ սուր միտք ունեք։ Այժմ տեսնում եք ձեր առջև կրտսեր Դավիթ Կոպպերֆիլդին, և ես ուզում եմ իմանալ ձեզնից, թե ի՞նչ անեմ սրան։

― Ի՞նչ անեք, ― կրկնեց մր․ Դիկը մեղմ ձայնով և ծոծրակը քորելով։ ― Ի՞նչ անեք։ Այս տղին, հա՞։

― Այո, ― ասաց տատս լրջորեն և ցուցամատը բարձրացնելով։ ― Մտածեցեք, ես կարոտ եմ մի հիմնավոր խորհրդի։

― Հը, ի՞նչ խորհուրդ տամ, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Եթե ձեր տեղը լինեի․․․ ― շարունակեց նա աչքերը վրաս տնկելով, ― ես ձեր տեղը որ լինեի․․․ ― իմ պատկերը հանկարծ մի միտք թելադրեց նրան և նա ասաց քաջաբար, ― սրան բաղնիք կտանեի։

― Ջենետ, ― ասաց տատս հաղթական ժպիտով, որի իմաստը չհասկացա այն ժամանակ, ― մր․ Դիկը միանգամից ամեն բան վճռեց։ Լոգարանը պատրաստեցեք։

Թեև ես շատ ուշադիր էի այդ խոսակցությանը, բայց միևնույն ժամանակ հետաքրքիր աչքով դիտում էի տատիս, մր․ Դիկին, Ջենետին և նույնիսկ սենյակը։

Տատս մի բարձրահասակ տիկին էր․ դեմքի գծերը խիստ էին, բայց ոչ անհաճո։ Երեսի վրա, ձայնի, կեցվածքի, քայլվածքի մեջ մի տեսակ անընկճելի զորություն կար, որ հասկանալի է, թե ի՞նչ ուժգին ազդեցություն արած կլիներ մորս պես քնքուշ էակի վրա․ սակայն չնայելով պատկերի բրտությանը ու կարծրությանը, նա ավելի գեղեցիկ էր, քան տգեղ։ Ինձ զարմացրին մանավանդ նրա աշխույժ ու վառվռուն աչքերը։ Երկու մասի բաժանված գորշ մազերն ամփոփված էին մի անպաճույճ գլխանոցի տակ, որի երկու ծայրերը հանգույց էին կազմում կզակի ներքև։ Մոխրագույն շրջազգեստը շատ մաքուր էր և կարծես դիտավորյալ այնպես ձևած, որ նրա շարժումները չարգելի։ Սկզբում այդ զգեստը մի կարճեցրած ամազոնկա թվաց ինձ, թեև տատս ոչ մի ժամանակ ձի չէր հեծել։ Նա կրում էր տղամարդու ոսկե ժամացույց՝ մեծ շղթայով ու կնիքով։ Շապկի շուրթերն էլ պարանոցի ու դաստակի վրա ճիշտ այրական շապկի ձև ունեին։

Մր․Դիկը գորշահեր էր և կարմրայտ․ նրա մասին այսքան ասելը բավական էր, եթե հարկ չլիներ ավելացնել, թե սովոր էր գլուխը թեք բռնել, սակայն ոչ ծերությունից։ Այս ինձ հիշեցնում էր մր․ Կրիկլի աշակերտներից մեկի գլուխը, որ նմանապես թեքվում էր ծեծից հետո։ Մր․ Դիկի դուրս ընկած գորշ ու խոշոր, միշտ տամկափայլ աչքերը, մտամոլոր հայացքը, անպայման հնազանդությունը միս Բեթսիին և այն մանկական հրճվանքը, որ զգում էր տատիցս գովեստ լսելիս, առիթ էին տալիս կարծելու, թե նա փոքր֊ինչ խելացնոր է։ Եթե այսպես է, հապա ինչո՞ւ էր տատիս մոտ ապրում, հարցնում էի ինքս ինձ, և չէի կարողանում պատասխան գտնել։ Նա հագել էր իբրև վայելուչ ջենտլմեն, մի մոխրագույն լայն զգեստ ու բաճկոն և սպիտակ անդրավարտիք, իսկ վզին ուներ ժամացույցի ոսկե շղթա։ Գրպաններում փող կար, որ ասես թե պարծենալով անդադար շղկացնում էր։

Ջենետը մոտ քսան տարեկան սիրուն աղջիկ էր, շատ մաքուր ու կոկիկ։ Թեև նրա վրա այդ միջոցին մի ուրիշ բան չնկատեցի, բայց հետո իմացա, թե Ջենետն այն բազմաթիվ նաժիշտներից մեկն է, որոնց տատս հատկապես նրա համար էր իր մոտ պահում, որ վարժեցնի նրանց ատելով ատել տղամարդկանց։ Այս կրթությունը սովորաբար նրանով էր վերջանում, որ բոլորն էլ մարդու էին գնում այս կամ այն փռնչու։

Սենյակն էլ Ջ ենետի կամ տատիս պես մաքուր էր։ Մի րոպե առաջ, երբ այն սենյակի մասին մտածելով գրիչս վայր դրի, հանկարծ երեսիս մի ծովային օդ փչեց՝ ծաղիկների բույրով լի, և նորից տեսա փայլուն ու հստակ կահ֊կարասին, տատիս անմատչելի բազկաթոռն ու կլոր սեղանը պատուհանի կանաչ լուսարգելի մոտ, գորգի վրա փռած կտավը, թեյամանի նախշուն ծածկոցը, կատուն, երկու դեղձանիկը, հին չինապակու անոթները, վարդերով լցված սափորը, զանազան բաժակներով, շշերով ու սրվակներով լի պահարանը և վերջապես, ինչ֊որ բնավ չի հարմարվում այդ բոլորին, դիվանի վրա տարածված և ակնապիշ շուրջը նայող մի փոշոտ տղա՝ այսինքն ինձ։

Ջենետը նոր էր գնացել լոգարանը պատրաստելու, երբ տատս բարկությունից հանկարծ կարմրեց և ինձ սարսափ պատճառելով սաստիկ գոռաց․

― Ջենետ, էշերը։

Մի ակնթարթում Ջենետը խոհանոցից ներս վազեց, ասես թե ամբողջ տունը հրդեհված լիներ, նետի նման դեպի դիմացի մարգը սլացավ և տիկիններ կրող երկու էշ դուրս քշեց, կարծելով թե նրանք մտադիր են ծաղկոցը մտնել․ մինչդեռ տատս, որ նմանապես դուրս էր նետվել, մի մանուկ կրող էշի սանձից բռնեց, սրբավայրից դուրս հանեց և վերջապես մի ապտակ տվեց իշապանին, որը համարձակվել էր նվիրական մարգը պղծել։

Մինչև այս օրս ես չգիտեմ, թե արդյոք տատս մի օրինական իրավունք ունե՞ր իր տան առջև տարածվող փոքրիկ մարգի վրա, բայց նա հավաստի էր, որ ունի, և այս արդեն բավական էր։ Ոչ մի թշնամանք, որ անմիջապես պատժի արժանի էր, չէր կարող այնքան զայրացնել նրան, որքան էշի ոտք դնելն այդ անարատ գետնի վրա։ Ինչ բանով էլ միս Բեթսին զբաղված լիներ, ինչ շահեկան խոսակցության էլ բռնված լիներ, էշի երևալը բավական էր, որ նրա մտքերի ընթացքը մի վայրկյանում հիմնիվեր շփոթվեր և նա կենդանու վրա խոյանար։ Տան զանազան անկյուններում միշտ պահված կային ջրով լի դույլեր ու կժեր՝ հանդուգն տղաների գլխին թափելու համար․ դռան հետևը մի թաքուն տեղ, դրված էին զանազան ձևի գավազաններ․ ամեն մի ժամ հանկարծական հարձակումներ էին պատահում և պատերազմը անվերջ էր։ Երևի թե իշատեր տղաներին այս պատերազը դուր էր գալիս, և կամ գուցե էշերը բանի էությունը հասկանալով, իրենց բնական համառությամբ սիրում էին միշտ միևնույն մարգով անցենլ, ― միայն այս գիտեմ, որ հաշտություն չկար։ Մինչև իմ բաղնիքը պատրաստվում էր, երեք անգամ աղմուկ բարձրացավ և երրորդի ժամանակ, որ ամենից սաստիկն էր, տատս մենակ կռվի բռնվեց տասնհինգ տարեկան մի շիկահեր պատանու հետ, որի գլուխը պատին էր դմբել, առաջ քան տղան հասկանար, թե բանը ինչո՞ւմն է։ Այս փոթորկալի ընդհատումները ծիծաղս շարժում էին, որովհետև նույն միջոցին տատս սկսել էր գդալով արգանակ տալ ինձ։ Նա հաստատ համոզված էր, որ ես սովից մեռնում եմ, և հարկ էր համարում փոքրիկ չափերով սնունդ տալ ինձ․ բայց դեռ բերանս չբացած՝ գդալը դեն էր զգում ու դուրս նետվում, «Ջենետ, էշերը» գոռալով։

Լոգարանը շատ կազդուրեց ինձ։ Երկար ման գալուց, բացոթյա մնալուց սկսել էի անդամներիս մեջ սուր ցավ զգալ և այժմ այնպես հոգնած էի, որ հազիվ կարողացա մի հինգ րոպե արթուն մնալ։ Լոգարանից հետո տատս ու Ջենետը մր․ Դիկի շապիկն ու վարտիքը հագցրին ինձ և երկու թե երեք ահագին շալով փաթաթեցին։ Չգիտեմ՝ ես ինչի՞ էի նման այս փաթեթների մեջ, միայն գիտեմ, որ շոգում էի։ Թմրած ու նվաղած ընկա տատիս բազմոցի վրա և քուն մտա։

Երա՞զ էր, թե՞ իսկություն, չեմ կարող ասել, միայն զգացի, որ տատս իբր թե վրաս կռացավ, մազերս շոյեց, բարձս շտկեց և մի քանի րոպե ինձ դիտելով կանգնած մնաց սնարիս մոտ։ Հենց իմանաս ականջիս դիպան և «Թշվառ տղա», «Սիրուն մանուկ» խոսքերը։ Սակայն, երբ բոլորովին արթնացա, ոչ մի նշան չգտա, որ հաստատեր, թե այս խոսքերը տատս է ասել, որովհետև նա նստած էր պատուհանի առջև և ծովին էր նայում լուսարգելի հետևից, որ ինչպես ուզենաս պտույտ էր գալիս առանցքի վրա։

Զարթնելուս պես ճաշի նստեցինք․ մեզ բերին մի տապակած հավ ու պուդինգ։ Ես ինքս տապակած հավի նման էի և հազիվ էի կարողանում ձեռքերս շարժել, բայց որովհետև տատս ինքն էր փաթաթել ինձ, ոչ մի տրտունջ չէի հայտնում իմ կաշկանդված դրության մասին, որպեսզի նա չվշտանա։ Այս ամբողջ ընթացքում սաստիկ ուզում էի իմանալ, թե ի՞նչ կանի ինձ, սակայն նա խորին լռությամբ շարունակում էր իր ճաշը և մեկ֊մեկ երեսիս նայելով հառաչում․ «Օ՜հ, աստված իմ, աստված իմ»։ Այս հառաչանքները հարկավ չէին կարող տարակույսներս փարատել։

Երբ որ սեղանը հավաքեցին և մի շիշ գինի բերին, տատս ինձ էլ մի փոքրիկ բաժակ գինի տվեց և հրամայեց մր․ Դիկին հրավիրել, որը և իսկույն վար իջավ ամենալուրջ կերպարանքով։ Նա պիտի ականջ դներ պատմյությանս, որ տատս մաս֊մաս դուրս էր քաշում իմ բերնից՝ զանազան հարցումներ անելով։ Պատմելուս միջոցին տատս անքթիթ մտիկ էր տալիս մր․ Դիկին, որ այլապես վաղուց կքներ, և հոնքեր կիտելով արգելում նրան ժպտալ։

― Չեմ կարող հասկանալ, ― գոչեց տատս, երբ պատմությունս վերջացրի, ― թե ի՞նչ էր փչել այն ողորմելի մանկան (մորս) խելքին, որ նա երկրորդ անգամ մարդու գնաց։

― Գուցե սիրահարվել էր երկրորդ մարդուն, ― ասաց մր․ Դիկը։

― Սիրահարվե՞լ, ― կրկնեց տատս։ ― Ի՞նչ եք ուզում ասել։ Ո՞վ էր ստիպում նրան սիրահարվել։

― Գուցե․․․ ― ժպտալով ասաց մր․ Դիկը փոքր֊ինչ մտածելուց հետո, ― գուցե իր զվարճության համար էր այդպես արել։

― Զվարճությո՞ւն, այդ էր պակաս, ― պատասխանեց տատս։ ― Մեծ զվարճություն այն միամիտ էակի համար՝ կապվել մի անզգամի հետ, որ վաղ թե ուշ նրա հոգին պիտի հաներ։ Եվ ի՞նչ էր սպասում այն միամիտ մանուկը, կցանկանայի իմանալ։ Չէ՞ որ արդեն մի անգամ ամուսնացած էր։ Մի՞թե այդ բավական չէր։ Չէ՞ որ գտել էր Դավիթ Կոպպերֆիլդին, որ օրորոցից սկսած սովոր էր քարշ գալ մոմե պաճուճակների հետևից։ Չէ՞ որ արդեն երեխա էլ ուներ․․․ այսինքն երկու երեխա, մեկն ինքն էր, երբ մի ուրբաթ գիշեր ահա սա աշխարհ եկավ։ էլ ի՞նչ էր ուզում։

― Մր․ Դիկը կամաց վրաս նայեց, կարծես ուզելով հասկացնել, թե բնավ պատասխանելու բան չունի։

― Մինչև անգամ շնորհք էլ չունեցավ մի այնպիսի երեխա բերելու, որ նման լիներ ամեն մի կնոջ բերածին, ― շարունակեց տատս։ ― Ո՞ւր կորավ այս տղայի քույըը՝ միս Բեթսի Տրոտուդը։ Ծնված էլ չէ, կասեք դուք։ Խնդրեմ այդպիսի հիմար բան չասեք։

Մր Դիկը վախեցավ։

― Եվ ի՞նչ էր անում այն ծուռվիզ ախմախ բժիշկը, այն Ջիլիպսը թե Շիլիպսը, ― ասաց տատս։ ― Միայն թութակի նման կրկնում էր․ «Տղա է, տղա է»։ Տղա էլ դուրս եկավ։ Գետինն անցնեն տղամարդիկ։

Այս բացականչության սաստկությունը բոլորովին չշփոթեցրեց մր․ Դիկին․ ճշմարիտն ասած՝ ես էլ չշփոթվեցի։

― Եվ կարծես այդ բոլորը հերիք չլիներ, կարծես քիչ էր, որ այս տղայի քրոջը՝ Բեթսի Տրոտուդին աշխարհ չբերեց, ― գոչեց տատս, ― դեռ ուրիշի հետ ամուսնացավ, այն էլ ո՜ւմ հետ․․․ մի ինչ֊որ Մըրդրըրի[16] հետ, մի սրիկայի հետ, որ պիտի թշվառացներ այս մանկանը։ Եվ ամուսնության հետևանքն այն եղավ, որ ահա նրա որդին Կայենի նման փոխել և աստանդական թափառում է։ Մի՞թե չէր կարելի գուշակել, որ անշուշտ այսպես կլինի։

Մր․ Դիկն ուշի֊ուշով վրաս նայեց ստուգելու համար, թե որքա՞ն եմ նմանվում Կայենին։

― Հետո այն կինն էլ, այն հեթանոսական անունով կինը, հա, այն Պեգգոտին էլ հիմարացավ, մարդու գնաց, կարծես թե ամուսնական կյանքի չարիքներն իրեն անհայտ լինեին։ Իհարկե մարդը նրան միշտ դմփելիս կլինի։ Տեղն է, տեղն է, թող դմփի։

Ես չկարողացա համբերել, որ այդպես բամբասեն բարի դայակիս և այդպիսի բան կամենան նրան։ Ասացի տատիս, թե սխալվում է, ասացի, թե Պեգգոտին մի պատվական, հավատարիմ, անձնվեր, բարեսիրտ կին է, թե մորս էլ, ինձ էլ միշտ սիրել է, թե մայրս նրա գրկումն է հոգին ավանդել և իր վերջին երախտագիտության համբյուրը նրա երեսի վրա կնքել։ Այս երկու անձի հիշատակը ձայնս խեղդեց, և ես արտասվելով պատմեցի, թե Պեգոտիի տան դուռը միշտ բաց է եղել ինձ համար, թե ամեն բան, ինչ֊որ նրանն է, այն էլ իմն է, թե ես նրա մոտ մի ապաստան կորոնեի, եթե չվախենայի բեռ լինել այդ չունեվոր կնոջը, ― այս բոլորը պատմեցի և, ի վերջո, հեկեկալով գլուխս ձեռքիս դեմ տվի։

― Լավ է, լավ, բավական է, ― ասաց տատս։ ― Տղան իրավունք ունի պաշտպանելու իրեն սրտով սիրողներին․․․ Ջենե՜տ, էշե՜ր։

Լիովին հավաստի եմ, որ եթե այն անպիտան էշերը չլինեին, տատս անշուշտ կհաշտվեր ինձ հետ, որովհետև իր աջն ուսիս էր դրել, և ես զիջողությամբ քաջալերված՝ արդեն ուզում էի նրա վզին փարվել և պաշտպանություն խնդրել։ Սակայն հանկարծական ընդհատումի և դրսի կռվի պատճառով տատիս մտքերի շփոթվելը առժամանակ վերջ դրեց բոլոր քնքուշ զգացումներին։ Տատս սաստիկ զայրացած էր․ նա հայտնեց մր․ Դիկին, որ հաստատ որոշել էր տեղական օրենքների հիման վրա դատի կանչել Դուվրի բոլոր իշապաններին, և նրա ցասումը մինչև թեյի ժամը տևեց։

Թեյից հետո պատուհանի մոտ նստեցինք․ երևի ավելի լավ հսկելու համար, որ հիմար կենդանիները նորից չասպատակեն, և մինչև մթնելն այդպես մնացինք։ Ջենետը մոմերը բերեց, վարագույրները վայր քաշեց և ճատրակը սեղանի վրա դրեց։

― Դեհ, մր․ Դիկ, ― ասաց տատս, լրջությամբ նրան նայելով և առաջվա պես ցուցամատը բարձրացնելով, ― էլի մի բան պիտի հարցնեմ ձեզ։ Մտիկ արեք այս տղային։

― Դավթի որդո՞ւն, ― ասաց մր․ Դիկը ուշադիր և տագնապած դեմքով։

― Այո, այո, ― հաստատեց տատս։ ― Ի՞նչ կանեիք սրան այժմ։

― Ինչ կանեի Դավթի որդո՞ւն։

― Այո՛, այո՛, Դավթի որդուն։

― Օ՜, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Հը՜մ․․․ Ես դրան․․․ ես կասեի դրան, որ գնա քնի։

― Ջենետ, ― գոչեց տատս գոհ սրտով, ինչպես և առաջ։ ― Մր․ Դիկը միանգամից ամեն բան վճռեց։ Եթե անկողինը պատրաստ է, ննջարան տանենք տղային։

Ջենետը պատասխանեց, թե անկողինը պատրաստ է, և ինձ մի գերու նման վերև տարան։ Տատս գնում էր իմ առջևից, Ջենետը հետևից։ Այս թափորի ժամանակ մի բան միայն փոքր ի շատե հույս տվեց ինձ, և հատկապես այն, որ տատս սանդուղքի գլխին կանգ առավ և հարցրեց․ ― Որտեղի՞ց է գալիս խանձի հոտը։ Ջենետը պատասխանեց, թե նա այրել է խոհանոցում իմ հին շապիկը փոքր֊ինչ աբեթ պատրաստելու համար։ Այս լավ նշան էր։ Սակայն իմ վրա ոչ մի ուրիշ հագուստ չկար, բացի այն շալերից, որոնցով ինձ կապկպել էին։ Ննջարանում ինձ մենակ թողին մի հատ ճրագով, որ տատիս ասելով, ճիշտ հինգ րոպե պիտի վառվեր, և ոչ ավելի։ Նրանք դուրս գնալիս դուռը կողպեցին։ Տատս երևի կարծում է, մտածեցի ես, թե ես փախչելու սովոր տղա եմ, և դրա համար է այսպիսի զգուշություն բանեցնում։

Ննջարանս մի սիրուն սենյակ էր վերևի հարկում, դեպի ծովը նայող պատուհանով, որտեղից երևում էր լուսնի ցոլացումը ջրի երեսին։ Երեկոյան աղոթքս ասելուն պես ճրագը հանգավ։ Ես դեռ երկար նստած մնացի, լուսնի փայլին նայելով․ ինձ թվում էր, թե նրա երերուն ճաճանչի մեջ ահա տեսնում եմ իմ ապագան և կամ նրա շողքի հետ երկնքից իջնող մայրիկիս, որ իր մանկանը գրկում բռնած, անհուն սիրով նայում է վրաս, ինչպես նայել էր վերջին անգամ։ Հիշում եմ, որ հոգուս այս հանդիսավոր տրամադրությունը շնորհակալության ու հանգստյան տեղի տվեց, երբ պատուհանից շուռ գալով աչքս ձյունի պես սպիտակ անկողնուն դարձրի, ուր պիտի պառկեի ինչպես մի փափուկ բնի մեջ։ Մի առ մի հիշեցի այն տեղերը, ուր բացօթյա գիշերել էի մենակս և ջերմ սրտով աղաչեցի աստծուն այլևս անհարկ չթողնել ինձ և թույլ չտալ, որ երբևէ մոռանամ անտուն֊անտեր խեղճ և անօգնական թշվառներին։ Այնուհետև երկնային լուսատուի հեզիկ ցոլմանը նայելով, փոքր առ փոքր անուրջների աշխարհն իջա, և անուշիկ քունն աչքերս փակեց։

Ժդ․ գլուխ

Տատս որոշում է իր անելիքն իմ մասին


Մյուս առավոտ, երբ ներքև իջա, տատս սեղանի առջև մտազբաղ նստած էր՝ առանց նկատելու, որ թեյամանի քըլթքըլթացող ջուրը թափվում է և ամբողջ սփռոցը թրջել է։ Մտնելս նրան սթափեցրեց։ Հավաստի էի, որ իմ մասին է մտածում և շատ էի ուզում նրա միտքն իմանալ։ Վախենալով սակայն, նրան անհանգիստ անելուց, զգուշացա որևէ բան հարցնել։

Բայց աչքերս, որոնք լեզվիս չափ կամքիս հակառակ չէին, նախաճաշի ժամանակ անդադար տատիս վրա էին սևեռվում։ Նա էլ շուտ֊շուտ վրաս էր նայում մի այնպիսի տարօրինակ հայացքով, կարծես թե ես անչափ հեռու նստած լինեի, այլ ոչ թե փոքրիկ սեղանի մյուս կողմը։ Նախաճաշն ավարտելուց հետո նա մեջքը բազկաթոռին դեմ տված, հոնքերը կիտեց, բազուկները կրծքին կցեց և սկսեց ուշի ուշով և անքթիթ դիտել ինձ։ Ես բոլորովին շփոթվեցի և տագնապս ծածկելու համար, նորից փորձեցի բան ուտել, բայց պատառաքաղս ընդհարվում էր դանակիս, մսի կտորները՝ փոխանակ բերանս դնելու՝ անչափ վերև էի բարձրացնում և ընդունած թեյս՝ փոխանակ վար իջնելու՝ ծուռ էր սահում կոկորդս․ այնպես որ վերջ ի վերջո ամեն բանից հրաժարվեցի և կարմրելով նստած մնացի տատիս զննող խորաթափանց հայացքի տակ։

Լսի՛ր, ― ասաց նա վերջապես։

Համեստաբար գլուխս վերցրի, և աչքերս նրա սուր ու փայլուն աչքերին դիպան։

― Ես գրեցի նրան, ― ասաց տատս։

― Ո՞ւմ․․․

― Քո խորթ հորը։ Նա պարտավոր է իմ պահանջը կատարել, եթե ոչ՝ ես գիտեմ ինչ կանեմ նրան։

― Արդյոք նա գիտի՞, տատիկ, թե ես այժմ որտեղ եմ, ― հարցրի ես սոսկալով։

― Ես գրել եմ նրան, ― ասաց տատս։

― Ուրեմն․․․ մտադիր եք․․․ նրա մո՞տ ուղարկել ինձ, ― թոթովեցի դողահար։

― Չգիտեմ, ― ասաց տատս։ ― Կտեսնենք։

― Օ՜հ, ի՞նչ կլինի իմ վիճակը, ― գոչեցի ես, ― եթե նորից մր․ Մեորդստոնի ձեռքն ընկնեմ։

― Այդ մասին ոչինչ չգիտեմ, ― գլուխը շարժելով ասաց տատս։ ― Կտեսնենք։

Նրա խոսքերից սիրտս լցվեց․ վհատություն եկավ վրաս։ Տատս, կարծեմ, էլ չէր մտածում իմ մասին։ Նա մի կոպիտ գոգնոց կապեց և սկսեց թեյի այնոթները լվանալ․ ամեն բան մատուցարանի վրա շարեց, սրբիչը ծալեց, բաժակները ծածկեց և կանչեց Ջենետին, որ գա վերցնի։ Այնուհետև ձեռնոցները հագավ, սեղանի երեսի փշրանքները մի փոքրիկ վրձինով մաքրեց, այնպես որ սփռոցի վրա ոչ մի փշրանք չմնաց, և հետո աթոռների փոշին թափ տվեց, թեև նրանց վրա փոշու նշան անգամ չկար, որովհետև արդեն մաքրված էին։ Այս բոլորն անելուց հետո, գոհ սրտով ձեռնոցներն ու գոգնոցը հանեց, ծալեց, դրեց պահարանի այն անկյունը, որտեղից որ վերցրել էր, ապա ձեռագործի տուփը կլոր սեղանի վրա դնելով, հանգիստ նստեց բազկաթոռի մեջ, բաց պատուհանի մոտ, կանաչագույն լուսարգելի հետևը, և սկսեց կարել։

― Հապա մի վերև գնա մր․ Դիկի մոտ, ― ասաց նա, թելն ասեղին անցկացնելով, ― բարև արա իմ կողմից և հարցրու թե ինչպես է գնում իր հիշատակարանը։

Իսկույն վեր կացա այդ պատվերը կատարելու։

― Դիկի անունը երևի քեզ կարճ է թվում, չէ՞, ― ասաց տատս այնպես սուր նայելով աչքիս, ինչպես նայել էր ասեղի ծակին։ ― Շատ կարճ, չէ՞։

― Իրավ որ երեկ կարճ թվաց, ― պատասխանեցի միամտաբար։

― Սակայն չկարծես, թե նա չունի մի ավելի երկար անուն, ― ասաց տատս ավելի վսեմ եղանակով։ ― Բեբլի․․․ Մր․ Րիչարդ Բեբլի, ահա ջենտլմենի բուն անունը։

Ուզում էի ասել իմ մանկական միամտությամբ, թե լավ կհամարեմ ջենտլմենի իսկական անունը տալ, բայց տատս գոչեց․

― Չհամարձակվես, երբեք։ Նա չի սիրում իր անունը լսել․ այս նրա քմահաճույքն է։ Սակայն զարմանալու բան չկա․ այնքան նախատինք է ստացել այդ անունը կրող անձերից, որ կատարյալ իրավունք ունի նրան մահու չափ ատելու։ Այժմ նրա անումը մր․Դիկ է, ինչպես մեզ մոտ, այնպես էլ ամեն տեղ, թեև նա ոչ մի տեղ սովոր չէ գնալ։ Ուրեմն, որդի, տես, երբեք չտաս նրան մի ուրիշ անուն, բայց միայն մր․ Դիկ։

Խոստացա այդպես անել և բարձրացա տված պատվերը կատարելու, մտածելով ճանապարհին, որ եթե մր․ ԴԻկը ամբողջ առավոտ այնպես փութաջան է աշխատել, ինչպես աշխատում էր նրա բաց դռնով ներքև իջնելուս րոպեին, ― ոըրեմն հիշատակարանը շատ առաջ գնացած կլինի։ Ես նրան դարձյալ նույն զբաղմունքի մեջ գտա։ Գլուխը քարշ արած՝ նա գրում էր մի երկար գրչով և այնպես էր խորասուզված իր գործերի մեջ, որ իմ գալը չիմացավ։ Նրա սենայկի անկյունում մի մեծ թղթե ֆռռան տեսա, դեզ֊դեզ թղթեր, բազմաթիվ ձեռագրեր, անթիվ գրիչներ և տասի չաձ թանաքի շշեր, որոնց մեջ անշուշտ մի դույլ թանաք կտեղավորվեր։ Վերջապես ջենտլմենը նկատեց ինձ և գրիչը ցած դնելով ասաց․

― Ա՜, ֆեբոս։ Աշխարհի գործերն ինչպե՞ս են։ Սակայն գիտեք, ի՞նչ կասեմ, ― հարեց նա ձայնն իջեցնելով, ― չէի ուզի ասել, բայց կասեմ, ― և նա ականջիս փսփսաց․ ― աշախարհս խելագար է, կապելու գիժ է, որդյակ իմ։

Եվ այս ասելիս քթախոտ քաշեց սեղանի վրա դրված կլոր տուփից և քրքրջաց։

Առանց վստահանալու կարծիք հայտնել այդ ծանր խնդրի մասին, ես նրան ասացի, ինչ որ տատս պատվիրել էր։

― Շատ լավ, ― ասաց մր․ Դիկը, ― իմ կողմից էլ նրան բարև արեք և ասացեք, որ գործս․․․ կարծեմ, լավ է գնում․․․ Այո՛, լավ, ― հարեց նա, գլխի մազերը քրքրելով և ձեռագրի վրա մի կասկածոտ հայացք նետելով։ ― Դուք սովորե՞լ եք վատժարանում։

― Այո՛ սըր, բայց կարճ ժամանակ, ― ասացի ես։

― Չե՞ք հիշի, թե ո՞ր թվին գլխատեցին Կառլոս Առաջին թագավորին, ― հարցրեց նա, շեշտակի վրաս նայելով և գրիչը վերցնելով, որ պատասխանը իսկույն գրի։

― Եթե չեմ սխալվում՝ 1649 թվին։

― Հըմ, ― ասաց մր․ Դիկը, ականջի հետևը քորելով և երկմտությամբ ինձ նայելով։ ― Գրքերում այդպես է ասված, բայց սխալ է։ Եթե այդ դեպքը երկու հարյուր հիսուն տարի առաջ է կատարվել, ուրեմն թագավորին շրջապատող մարդիկ ինչպես կարողացան նրա կտրված գլխի շփոթության մի մասը իմ գլխի մեջ անցկացնել։

Այս հարցը վերին աստիճանի զարմացրեց ինձ, և ես ոչ մի բացատրություն չգտա։

― Տարօրինակ բան, ― շարունակեց մր․Դիկը, ձեռագրին վստահ նայելով և նորից մազերը քրքքրելով։ ― Մինչև այժմ չեմ կարողանում պարզաբանել այս խնդիրը․ չեմ կարողանում լավ լուծել։ Սակայն փույթ չէ, ― ասաց նա աշխուժանալով։ ― Հոգ չէ, հոգ չէ, դեռ բավական ժամանակ կա։ Ողջույն միս Տրոտուդին և ասացեք նրան, որ գործս շատ լավ է առաջ գնում։

Մինչ ուզում էի հեռանալ, նա ինձ հարցրեց․

― Ինչպե՞ս եք հավանում այս ֆռռանը։

Պատասխամեցի, թե շատ լավն է։ Բարձրությունը առնվազն յոթ ոտնաչափ կլիներ։

― Ես ինքս եմ շինել։ Մի օր երկուսս միասին բաց կթողնենք, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Իսկ այս տեսնո՞ւմ ես։

Նա ցույց տվեց, որ ֆռռանը ձեռագրերից է շինված։ Թեև տառերը շատ մանր էին և տողերը սեղմ, այնուամենայնիվ աչքի անցնելիս նկատեցի, որ մի երկու տեղ Կառլոս Առաջինի գլխի մասին ակնարկություն կա։

― Տեսնո՞ւմ եք, ինչքան թոկ կա, և ինչպես նուրբ է փաթաթված, ― գոչեց մր․Դիկը։ ― Եվ հենց որ սա վերև սլանա, բոլոր գրված փաստերն էլ իր հետ հեռու կտանի։ Իմ գիտական փաստերը այս կերպով եմ տարածում։ Բայց արդյոք որտե՞ղ կլինեն, չգիտեմ․ այս կախված է հանգամանքներից․․․ հողմից, օդից և այլն։ Բայց և այնպես վստահ եմ, որ տարածվում են։

Մր․ Դիկի դեմքն այնքան համեստ ու բարի էր և չնայելով առույգ ու զվարթ արտահայտությանը, այնքան հարգո, որ ես իրավ կարծեցի, թե հանաք է անում։ Ես ժպտացի, նա էլ ժպտաց, և մենք իրարից բաժանվեցինք իբրև շատ մտերիմ բարեկամներ։

― Դե, որդի, ― ասաց տատս, երբ ներքև իջա։ ― Ինչպե՞ս է այս առավոտ մր․ Դիկի առողջությունը։

Հայտնեցի նրան մր․ Դիկի ողջույնը և ասացի, թե գործերն էլ միանգամայն հաջող են։

― Իսկ դու նրա մասին ի՞նչ ես մտածում, ― հարցրեց տատս։

Մի ներքին դրդումով ուզում էի փախչել այդ հարցից և պատասխանեցի, թե մր․ Դիկը մի շատ բարի ջենտլմեն է, սակայն այդպիսի հնարով չէր կարելի տատիս մոլորեցնել։ Նա կարը ծնկի վրա դրեց, ձեռքերը կցեց և ասաց։

― Քույրդ՝ Բեթսի Տրոտուդը ինչ էլ մտածեր մեկի մասին, արձակ համարձակ կհայտներ ինձ։ Դու էլ աշխատիր նրան նմանվել և շիտակ խոսիր։

― Իրավ․․․ իրավ չգիտեմ, տատի ջան, արդյոք մր․ Դիկի․․․ խելքը փոքր֊ինչ ցնդած չէ՞, ― ասացի ես, կակազելով ու զգալով, որ մի նուրբ խնդիր եմ շոշափում։

― Ամենևին, ― ասաց տատս։

― Իրա՞վ, ― հարցրի կամացուկ։

― Եթե կա աշխարհիս երեսին գոնե մի մարդ, որի խելքը մի մազի չափ անգամ ցնդած չէ, դա մր․ Դիկն է, ― ասաց տատս ամենահաստատ եղանակաով։

Ես չկարողացա ուրիշ բան ասել, բացի միայն կրկնել համեստաբար․

― Օհ, իրա՞վ։

― Խելագար են համբավել նրան, ― շարունակեց տատս։ ― Եվ ինձ քաղցր է հաստատել, որ միայն համբավել են․ եթե ոչ ես նրա ընկերությունն ու խորհրդները չէի վայելի տասը տարվա ընթացքում, և հատկապես այն օրից, երբ քույրդ՝ Բեթսի Տրոտուդը հույսերս չքացրեց։

― Ուրեմն վաղո՞ւց, ― ասացի ես։

― Եվ ովքե՞ր են հանդգնել խելագար անվանել նրան, ― գոչեց տատս։ ― Մր․ Դիկն ինձ հեռու մոտիկ ազգական է․ այս թողնենք։ Կասեմ միայն, որ եթե ես չլինեի, մր․ Դիկի ավագ եղբայրը նրան գժատուն կդներ։ Այս է բանը։

Ես մի փոքր կեղծավորություն բանեցրի, տատիս զայրույթը տեսնելուս պես ինքս էլ զայրացած ձևանալով։

― Ամբարտավան ավանակ, ― ասաց տատս։ ― Միայն այն պատճառով, որ փոքր եղբայրը տարօրինակ է, ― թեև ոչ այնքան, ինչքան որ ուրիշներն են, ― չուզեց նրան իր մոտ պահել և ուղարկեց մի մասնավոր հիվանդանոց։ Այնինչ հայրը մեռնելիս հատկապես ավագին էր հանձնել խնամք տանել եղբոր մասին, որին ինքն էլ իսկական ապուշ էր համարում։ Ինչպե՞ս չասեմ այդ հորը, թե իսկական ապուշը հարկավ ինքն էր։

Եվ այդպես համոզված տեսնելով տատիս, ես էլ համոզված ձևացա։

― Պետք եղավ, որ ես միջամտեմ, ― շարունակեց տատս։ ― Գնացի այն ամբարտավանի մոտ և ասացի․ ձեր եղբայրը ողջամիտ է, գոնե ձեզնից ավելի ողջամիտ։ Թող նա իր փոքրիկ թոշակը ստանա և իմ տունը գա ապրելու։ Ես չեմ վախենում նրանից․ ես հպարտ չեմ, ես պատրաստ եմ խնամել նրան և չեմ տանջի նրան, ինչպես ոմանք արել են, բացի հիվանդանոցի սպասավորներից։ Բավական վիճելուց հետո, ― շարունակեց տատս, ― ուզածս արի, և այն օրից մր․ Դիկն իմ տանն է։ Աշխարհում նրա պես համեստ, նրա պես բարի մարդ չկա։ Իսկ գալով խորհուրդներին․․․ ես միայն գիտեմ, թե ի՞նչ արժե նրա խելքը։

Տատս իր զգեստը թոթվեց և գլուխը ցնցեց, և այս երկու շարժումներով ասես ուզեց մարտի կանչել ամբողջ աշխարհը, բացի հարկավ մր․Դիկից։

― Մի քույր էլ ուներ, ― ասաց տատս, ― նրան՝ անձնվեր մի էակ, որին ինքն էլ սիրում էր։ Բայց այդ քույրն այն արավ, ինչ որ անում է ամեն մի աղջիկ․․․ մարդու գնաց․ մարդն էլ, մյուս բոլոր մարդկանց պես, թշվառության մատնեց նրան։ Այդ հանգամանքը մր․ Դիկին (բացի, իհարկե, նրա խելքը) այնպես ցնցեց, որ նրա հոգեկան վիշտն ու եղբորից զգացած վախը ջերմային տենդ առաջ բերին։ Այդ պատահեց նրա այստեղ գալուց առաջ, սակայն դեպքի հիշատակը մինչև այսօր տագնապում է նրան։ Կառլոս Առաջինի մասին բան չասա՞ծ քեզ։

― Ասած, տատիկ։

― Հա՞, ― ձայն հանեց տատս, քթի ծայրը տրորելով, որ նշան էր, թե դժգոհ էր։ ― Այո՛, նա սիրում է այլաբանորեն խոսել․․․ իր հիվանդությունն այդ թագավորի կրած վրդովման ու հուզման հետ է կապակցել, որ շատ բնական է․ դա մի ճարտասանական ձև է, մի տեսակ համեմատություն, որ գործ է ածում մտքերը պարզելու համար։ Եվ ինչո՞ւ չպիտի գործածի, եթե հարմար է գալիս իր ճաշակին։

― Իրավ որ, ― ասացի ես։

― Գիտեմ, որ գործնական ասպարեզում ընդունված չէ այդպես խոսել կամ գրել, ― ասաց տատս, ― այս պատճառով մր․ Դիկից պահանջում են, որ ոչ մի այլասացիկ բառ ու ոճ չբանեցնի իր հիշատակարանում։

― Հենց իր կյանքի նակարագի՞րն է այդ հիշատակարանը, տատիկ։

― Այո՛, որդի, ― ասաց տատս, նորից քիթը տրորելով։ ― Նա պատրաստում է իր գործերի տեղեկագիրը, որ տալու է դիվանապետ լորդին և կամ թե մի ուրիշ լորդի․․․ մի խոսքով, այնպիսի անձանց, որոնք հատուկ նրա համար են թոշակ ստանում, որ խնդիրներ ընդունեն։ Կարծում եմ այս օրերս կուղարկի։ Դեռ չի կարողացել վերոհիշյալ այլաբանությունը ձեռագրից ջնջել հանել, սակայն փույթ չէ․ գոնե զբաղված է։

Եվ ես հետո իրոք իմացա, որ մր․ Դիկը տասը տարուց ի վեր ջանացել է Կարլոս Առաջինի անունը հիշատակարանից դուրս քշել․ բայց նա շարունակ ներս է սպրդել, և այսօր էլ այնտեղ է։

― Դարձյալ կրկնում եմ, ― ասաց տատս, ― ինձնից զատ ոչ ոք չգիտե գնահատել նրա խելքի արժեքը։ Նա մի պատվական, ընկերասեր, բարի ու հեզ էակ է։ Իսկ եթե սիրում է երբեմն ֆռռան թողնել․․․ ում ինչ փույթ։ Չէ՞ որ Ֆրանկլինն էլ թողնում էր։ Այնինչ Ֆրանկլինը, եթե չեմ սխալվում, քուեկրը[17] էր և կամ մի այդպիսի բան։ Եվ իմ կարծիքով ֆռռան թողնող մի քուեկրը ավելի շատ ծիծաղելի է, քան մի ուրիշ մարդ։

Եթե կարողանայի ենթադրել, թե այդ բոլորը տատս պատմում է իր վստահությունը դեպի ինձ ցույց տալու և իմ միտքը զարգացնելու համար, ես շատ փաղաքշված կլինեի և շատ բարիք կսպասեի այդ շնորհից։ Սակայն չէր կարելի չնկատել, որ նա ոչ թե ինձ էր ասում իր ճառը, այլ իրեն՝ հատկապես իր միտքը հուզող մի խնդիր պարզելու համար, թեև խոսլիս ուրիշ ընկնդիր չունենալուց ինձ էր դիմում։

Այս էլ պիտի ասեմ, որ անօգնական ու խեղճ մր․Դիկին ընծայված վեհանձն խնամքը տեսնելով, ես ոչ միայն մի ինքնասիրական հույս զգացի, թե տատս ինձ հետո հովանավոր կլինի, այլև մի սրտագին սեր դեպի նա։ Սկսեցի հավատալ, որ նա, չնայած իր տարօրինակ և ուրույն հաճույքներին, վստահության ու հարգանքի արժանի անձ է։ Թեև այդ օրն էլ նա անցյալ օրվա պես գրգռված էր, թեև նորից շուտ֊շուտ դուրս էր վազում էշերի հետ կռվելու համար, թեև սաստիկ չարացած էր, որ անցկացող տղաներից մեկն աչքով էր արել Ջենիին (դրանից էլ մեծ վիրավորանք չէր կարելի հասցնել տատիս), ― բայց և այնպես նա ավելի ակնածություն ազդեց ինձ, քան երկյուղ։

Մինչև տատիս նամակին մի պատասխան գար մր․ Մեորդստոնից, ես անասելի տագնապի մեջ էի, բայց աշխատում էի զսպել ինձ և որքան կարելի է հաճոյանալ տատիս և մր․ Դիկին։ Վերջինս և ես շատ էինք ուզում մեծ ֆռռանը բաց թողնել, բայց ես տանից ինչպե՞ս դուրս գայի, քանի որ առաջին օրը վրաս փաթաթված տարօրինակ զարդերից զատ՝ ուրիշ հագուստ չունեի, և ստիպված էի ներսը նստել, բացի մի ժամվա կարճ զբոսանքից, որ կարող էի անել հատկապես արևի մայր մտնելուց հետո և միայն առողջապահական նպատակով։ Վերջապես մր․ Մեորդստոնի պատասխանը եկավ, և ես սարսափելով իմացա տատից, թե խորթ հայրս հետևյալ օրը գալու է նրա հետ անձամբ խոսելու։ Հետևյալ օրն իմ աննման զգեստավորությամբ նստած, ես անհամբեր համրում էի ժամերը։ Հույսերս հետզհետե նվազում էին, ահս աճում էր և, ամեն րոպե, ցնցվելով սպասում էի այն սոսկալի մարդուն, որի պատկերն անգամ հիշելիս սարսուռ էի զգում։

Այդ օրը տատս սովորականից փոքր֊ինչ ավելի խրոխտ ու սեգ էր, բայց ոչ մի բանով ցույց չէր տալիս, թե պատրաստ է ինձ սարսափ ազդող այցելուին ընդունելու։ Նա գործում էր պատուհանի առջև, իսկ ես նրա մոտ նստած էի, մր․ Մեորդստոնի գալստյան կարելի և անկարելի հետևանքները հեղեղելով մտքիս մեջ։ Արդեն երեկոն մոտենում էր, ճաշի ժամն անցել էր․ տատիս համբերությունը հատավ, և նա հրամայեց ճաշ բերել։ Բայց հանկարծ այդ րոպեին նա մի էշ տեսավ և ճիչ հանեց, և ես իսկույն նկատեցի միս․ Մեորդստոնին, որ մի ավանակ հեծած առոք֊փառոք գալիս էր նվիրական գետնի վրայով․ նա տան առջև կանգ առավ և սկսեց չորս կողմը նայել։

― Կորեք այդ տեղից, ― գոչեց տատս, գլուխը շարժելով և բռունցքը պատուհանից դուրս տնկելով։ ― Գործ չունեք այստեղ։ Գնացեք, գնացեք։ Մի տես, մի տես այդ հանդուգն արարածին։

Միս Մեորդստոնի անվրդով սառնությունից տատս այնքան շվարեց, որ մի վայրկյան անշարժ մնաց և կարծեմ ուժ չգտավ դուրս նետվելու, ինչպես անում էր այդպիսի դիպվածներում։ Այդ վայրկյանից օգտվելով ես շտապեցի հայտնել նրան, թե ով է եկվոր տիկինը և հայտնել, թե տիկնոջ ետևից էշով եկող ջենտլմենն էլ ուրիշ մարդ չէ, բայց եթե նույն ինքը մր․ Մեորդստոնը։

― Ինձ ինչ, թե ով է, ― գոչեց տատս, այնպիսի շարժումներ անելով, որոնք բնավ ողջույնի նմանություն չունեին։ ― Ես թույլ չեմ տա ոտնակոխ անել իմ սահմանը։ Է՜յ, հեռացիր։ Դուրս արա դրան։ Ջանետ, դո՛ւրս։

Եվ ես տատիս հետևը կանգնած՝ մի տաք կռվի ականատեսն եղա․ էշը, չորս ոտքը գետնին խրած՝ ամենքին դիմադրում էր․ Ջենետը նրա սանձը ետ էր քաշում, մր․ Մեորդստոնը աշխատում էր նրան առաջ քշել, միս Մեորդստոնը հովանոցով հարվածում էր Ջենետին, և բազմաթիվ տղաներ այս տեսարանով հրապուրված՝ սարսափելի հարայ էին տալիս։ Բայց տատս հանկարծ նրանց միջև մի իշապան տղա նկատելով, որ իր ոխերիմ թշնամին էր, թեև հազիվ տասներեք տարեկան էր, մարտի դաշտը սլացավ, ճանկեց նրան, տապալեց, բաճկոնը գլխին անցկացրեց և քաշեքաշ տարավ իր պարտեզը, ուր նրան ամուր բռնելով, իսկույն Ջենետին հրամայեց ոստիկաններ ու դատավորներ կանչել, որպեսզի հանցավորին տեղն ու տեղը քննեն, դատեն և պատժեն։ Սակայն ըդհարման վերջին մասը երկար չտևեց, որովհետև չարաճըճի տղան այս տեսակ պատերազմի բոլոր խորամանկ հնարներին, որոնց մասին տատաս գաղափար անգամ չուներ, քաջածանոթ լինելով, շատ չանցած դրա ձեռքից դուրս պրծավ, ածուները ոտնատակ տվեց և հաղթական ծիծաղելով փախավ գնաց իր էշի հետ։

Միս Մեորդստոնը կռվի վերջին րոպեներին արդեն գրաստից իջել էր և դռան աստիճանների ներքևը կանգնած սպասում էր, թե տատս ե՞րբ կընդունի նրանց։ Տատս, թեև կռվելուց դեռ փոքր֊ինչ գրգռված նրանց առջևից անցնելով՝ սիգաճեմ ներս մտավ և ուշք անգամ չդարձրեց հյուրերի վրա, մինչև որ Ջենետը պաշտոնապես նրանց գալը չհայտներ։

― Արդյոք հեռանա՞մ, տատի, ― հարցրի ես դողալով։

― Ո՛չ, սըր, ― ասաց տատս։ ― Ամենևին։

Այս ասելուն պես նա ինձ իր մոտի անկյունը հրեց, մի աթոռով էլ առաջս կտրեց, ասես թե մի բանտի մեջ և կամ դատարանի պատվարի հետևը փակելով ինձ։ Ամբողջ տեսակցության միջոցին ես այդ դիրքը պահպանեցի և այղ տեղից տեսա մր․ Մեորդստոնի և նրա քրոջ ներս մտնելը։

― Ա՜, ― ասաց տատս, ― պատիվ չունեի իմանալու, թե ում էի հանդիմանում մի րոպե առաջ։ Սակայն ես ոչ ոքի թույլ չեմ տալիս իմ մարգերը կոխկրտել և բացառություն չեմ անում, թույլ էլ չեմ տա, որ արվի։

― Այդ կանոնը, սակայն, ուրիշների համար փոքր֊ինչ նեղիչ է, ― ասաց միս Մեորդստոնը։

― Իրա՞վ, ― ասաց տատս։

Մր․ Մեորդստոնը վախենալով, որ թշնամական ընդհարումը չկրկնվի, մեջ մտավ և ասաց․

― Միս Տրոտուդ։

― Խնդրեմ ներեցեք, ― նկատեց տատս համարձակ նրա երեսին նայելով։ ― Դո՞ւք եք այն մր․ Մեորդստոնը, որ ամուսնացել էր իմ հանգուցյալ եղբորորդու՝ Դավիթ Կոպպերֆիլդի այրու հետ, որ բնակվում էր Բլենդրոտընի Րուկրիում, կարծեմ Րուկրիում։ Այս ինչ անուն է, աստված իմ։

― Ես եմ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Ներեցեք, սըր, համարձակությանս, ― վրա բերեց տատս։ ― Կարծեմ ավելի երջանիկ կլինեիք, եթե բնավ չամուսնանայիք այն խեղճ մանկան հետ և նրան հանգիստ թողնեիք։

― Համամիտ եմ միս Տրոտուդի հետ, որ մեր արտասվելի Կլարան ամենայն առմամբ մանուկ էր, ― նկատեց միս Մեորդստոնը դրստվելով։

― Դուք և ես, տիկին, ― ասաց տատս, ― կարող ենք շատ բախտավոր համարել մեզ, որ արդեն բավական ապրած լինելով, տղամարդկանց որոգայթին զոհ լինելու վտանգից ազատ ենք։ Մեր մասին հարկավ ոչ ոք չի ասի, թե մանուկ ենք։

― Անշուշտ, ― պատասխանեց միս Մեորդստոնը, թեև կարծեմ ակամա։ ― Եղբայրս, իհարկե, ավելի երջանիկ կլիներ, ինչպես ասացիք, եթե այդ ամուսնությամբ չկապվեր։ Ես էլ միշտ նույն կարծիքն եմ ունեցել։

― Չեմ կասկածում, որ ունեցած լինեք, ― ասաց տատս։ ― Ջենետ, ― կանչեց նա, զանգակը հնչեցնելով։ ― Բարով արեք մր․ Դիկին և խնդրեցեք, որ այստեղ գա։

Մինչև ջենտլմենի գալը տատս անշարժ ու լուռ նստած էր և հոնքերը կիտած մտիկ էր անում դիմացի պատին։ Երբ ներս մտավ, տատս ներկայացրեց հյուրերին։

― Մր․ Դիկ, իմ մտերիմ ու վաղեմի բարեկամը, որի դատողությանը միշտ ահագին կշիռ եմ տալիս, ― հարեց տատս շեշտելով, սաստելու համար մր․ Դիկին, որ սկսել էր եղունգը կրծել և ապուշի պես կանգնած էր։

Մր․ Դիկն անմիջապես մատը շրթունքից հեռացրեց և ծանր ու լուրջ կերպարանք առավ։ Տատս գլուխը թեքեց դեպի մր․ Մեորդստոնը, որը և սկսեց․

― Միս․ Տրոտուդ, ձեր նամակն ստանալուն պես հարկ համարեցի պարտքս կատարել՝ մանավանդ հարգանացս հավաստիքը ձեզ անձամբ հայտնելու համար․․․

― Շնորհակալ եմ, ― ասաց տատս, սուր֊սուր նայելով նրա դեմքին։ ― Իմ մասին կարող եք անփույթ լինել։

― Հարկ համարեցի, չնայելով ճանապարհի դժվարությանը, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― անձամբ գալ, քան թե գրով պատասխանել։ Այս թշվառ տղան, որ փախել է իր հովանավորներից և գործից․․․

― Եվ որի տեսքը, ― մեջբերեց նրա քույրը, ամենքի ուշադրությունն իմ տարօրինակ հագուստի վրա դարձնելով, ― մի խայտառակ և անշնորհք բան է։

― Ջենի Մեորդստոն, ― ասաց եղբայրը, ― խնդրեմ մի՛ ընդհատիր ինձ։ Այս թշվառ տղան, միս Տրոտուդ, շատ ընտանեկան շփոթների ու տագնապների պատճառ է եղել թե՛ լուսահոգի կնոջս օրով և թե՛ նրա մահից հետո։ Դա մի համառ և ստամբակ բնավորություն ունի, մի ըմբոստ ու ապառաժ սիրտ, մի անբարեհամբույր և դժնդակ տրամադրություն։ Քույրս և ես շատ բան դրինք ուղղելու դրան, բայց իզուր։ Եվ ես անհրաժեշտ համարեցի, կամ լավ է ասել՝ երկուսս միասին անհրաժեշտ գտանք այս անաչառ և ցավալի հանգամանքը անձամբ գալով ձեզ հայտնել։

― Չեմ կարծում, որ եղբորս ասածի ճշմարտությունը իմ կողմից էլ պետք լինի հաստատել, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։ ― Միայն թույլ տվեք ասել, որ իմ համոզմունքով աշխարհիս երեսին դրանից ավելի վատ տղա չկա։

― Շատ խիստ եք, ― ասաց տատս։

― Բայց ոչ այնքան, որքան խիստ են փաստերը, ― պատասխանեց միս Մեորդստոնը։

― Հը, ― ասաց տատս։ ― Շարունակեցեք, սըր։

― Թե ինչպես պետք է դաստիարակել դրան, այս մասին ես իմ առանձին հայացքն ունեմ, ― շարունակեց մր․Մեորդստոնը, որի երեսը, մինչ տատս ու նա իրար աչքով չափում էին, հետզհետե մռայլվում էր։

― Եվ այս հայացքը մասամբ այն ծանոթության վրա է հիմնված, որ ունեմ տղայի մասին, և մասամբ իմ եկամտի ու դրամական միջոցների վրա։ Միջոցներիս վերաբերմամբ ոչ մի մարդ իրավունք չունի ինձնից հաշիվ պահանջել․ ես վարվել եմ գաղափարներիս համեմատ, և այս մասին ավելի խոսելն ավելորդ է։ Բավական է ասել, որ ես տղայի համար մի պատվական գործ գտա և նրան իմ բարեկամի հսկողության ներքո դրի։ Բայց նա չի հավանում այդ գործը, նա փախչում է պաշտոնից, շրջմոլիկ է դառնում և ցնցոտիներ հագած այստեղ գալիս ձեզ դիմելու, միս Տրոտուդ։ Այժմ ձեզ եմ թողնում անաչառ կշռել, թե ձեր զիջողությունը դեպի այս տղան ինչ հետևանք կունենա։

― Սակայն պատվական գործից սկսենք, ― ասաց տատս։ ― Եթե այս տղան ձեր հարազատ որդին լիներ, անշուշտ դարձյալ միևնույն գործին կդնեիք, չէ՞։

― Եթե եղբորս հարազատ որդին լիներ, հարկավ մի ուրիշ բնավորություն կունենար, ― նկատեց միս Մեորդստոնը։

― Կամ եթե սրա խեղճ մայրը կենդանի լիներ, այն ժամանակ էլ սրան այդ ազնիվ գործին կդնեիք, չէ՞, ― հարցրեց տատս։

― Հավաստի եմ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, գլուխը փոքր֊ինչ կախելով, ― որ ինչ էլ ես և քույրս վճռեինք անել, նույնը և Կլարան կընդուներ։

Միս Մեորդստոնը բավական լսելի մրմունջով եղբոր ասածը հաստատեց։

― Հըմ, ― ասաց տատս։ ― Խեղճ մանուկ։

Մր․ Դիկը, որ շարունակ իր գրպանի փողերն էր հնչեցնում, այժմ նրանց այնպես շարժեց, որ տատս պետք համարեց մի խիստ հայացք ձգել նրա վրա և ապա ասել․

― Իսկ որբի տարեկան եկամուտը, ա՞յդ էլ անշուշտ մոր հետ մեռավ։

― Այդ էլ մեռավ նրա հետ միասին, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը։

― Իսկ այն փոքրիկ կալվա՞ծքը․․․ տունն ու պարտեզը ― այն որորների բույնը՝ առանց որորների ― մի՞թե այն էլ չմնաց որդուն։

― Առաջին ամուսնու կողմից այն կալվածքը մորն էր կտակված անպայման, ― սկսեց մր․ Մեորդստոնը, բայց տատս անզուսպ ցասումով ընդհատեց նրան և գոչեց․

― Տեր իմ աստված, անպայման, և դո՞ւք եք ասում այդ բանը։ Գիտեմ, որ Դավիթ Կոպպերֆիլդը պայմանի մասին չէր մտածի, նույնիսկ եթե երեսին տայիր, թե անհրաժեշտ է պայման դնել։ Հավատում եմ, որ նա իր կնոջը պայմաններով չէր կապի։ Սակայն երբ կինը երկրորդ անգամ մարդու գնաց․․․ երբ հատկապես ձեզ հետ պսակվելու թշվառությունը ունեցավ․․․ մի՞թե այն ժամանակ էլ ոչ ոք ի նպաստ այս տղայի մի բառ չասաց։

― Հանգուցյալ կինս իր երկրորդ մարդուն սիրում էր և լիովին նրան հավատում, ― նկատեց մր․ Մեորդստոնը։

― Ձեր հանգուցյալ կինը, սըր, աշխարհի գործերին անտեղյակ մի շատ անբախտ, մի շատ թշվառ ու միամիտ մանուկ էր, ― պատասխանեց տատս, գլուխը սաստիկ շարժելով։ ― Այդպես էր նա։ Այժմ տեսնենք՝ էլ ի՞նչ ունեք ասելու։

― Միայն մի բան, միս Տրոտուդ, ― ասաց խորթ հայրս։ ― Ես եկել եմ Դավթին ետ տանելու, և տանելու առանց որևէ պայմանի և հետն այնպես վարվելու, ինչպես որ ինձ հաճելի կլինի։ Պարտավոր չեմ ումևիցե հաշիվ տալ կամ թե բան խոստանալ։ Գուցե դուք, միս Տրոտուդ, մտադիր եք դրա փախուստն արդարացնել և գանգատներին ականջ դնել։ Ձեր ուրույն վարմունքը մեզ հետ, տեղիք է տալիս այսպիսի ենթադրություն անելու։ Սակայն իմացած եղեք, միս Տրոտուդ, որ եթե դրան գեթ մի անգամ արդարացնեք, միշտ էլ պիտի արդարացնեք։ Եթե մի անգամ որոշեք նրա և իմ մեջտեղը կանգնել, միշտ էլ պիտի այդ դիրքը բռնեք, միս Տրոտուդ։ Ես կատակ չեմ անում, ինձ հետ էլ թող կատակ չանեն։ Այս առաջին ու վերջին անգամ այստեղ գալուս նպատակն է տուն տանել նրան։ Պատրա՞ստ է գալ։ Եթե պատրաստ չէ, ― և դուք ասեք, թե որևէ պատճառով, որ ես չեմ ուզում իմանալ, նա իսկապես պատրաստ չէ, ― այն ժամանակ իմ տան դուռը միշտ նրա համար փակ կլինի, իսկ ձերը հարկավ բաց։

Տատս ուշի֊ուշով ականջ էր դնում այդ ճառին, ականջ դնում բոլորովին ուղիղ նստած, ձեռքերը ծնկների վրա ծալած և շեշտակի նայելով խոսակցին։ Երբ սա վերջացրեց, տատս առանց իր դիրքը մի մազի չափ փոխելու՝ աչքերը շիտակ միս Մեորդստոնի վրա ուղղեց և ասաց․

― Իսկ դուք, տիկին, ի՞նչ կասեք։

― Ոչինչ, միս Տրոտուդ, ― պատասխամեց միս Մեորդստոնը։ ― Բոլոր ասելիքս և ամեն բան, ինչ որ գիտեմ, եղբայրս այնպես լավ բացատրեց, որ ինձ ոչինչ չի մնում անելու, բայց միայն շնորհակալություն հայտնել ձեր քաղաքավարի վերաբերմունքի համար, ձեր անզուգական քաղաքավարության համար, ― հարեց միս Մեորդստոնը հեգնությամբ, որ, սակայն, տատիս վրա այնքան ազդեց, որքան կազդեր այն թնդանոթի վրա, որի ներքև քնել էի Չետեմում։

― Լսենք այժմ, թե տղան ինքն ի՞նչ կասի, ― հարցրեց տատս, ինձ դառնալով։ ― Ուզո՞ւմ ես, Դավիթ, սրանց հետ գնալ։

Պատասխանեցի, թե չեմ ուզում, և խնդրեցի տատիս թույլ չտալ, որ ինձ տանեն։ Ասացի, թե մր․ Մեորդստոնը և նրա քույրը ամենևին չեն սիրել ինձ և երբեք հետս լավ չեն վարվել։ Ասացի, թե իմ պատճառով թշվառացրին մայրիկիս, որ ինձ այնքան սիրում էր, և թե այս բոլորը, ես լավ գիտեմ, ինչպես որ գիտի և Պեգգոտին։ Ասացի, թե ոչ ոք հասակիս նայելով չի հավատա, թե որքան եմ չարչարվել։ Վերջապես պաղատեցի, աղաչեցի տատիկիս (էլ չեմ հիշում ի՞նչ խոսքերով, բայց միտքս է, որ շատ հուզված էի) տեր կանգնել, թևարկել ինձ և պաշտպանել հորս սիրուն։

― Մր․ Դիկ, ― ասաց տատս, ― ի՞նչ անեմ այս երեխային։

Մր․ Դիկը փոքր֊ինչ մտածեց և հանկարծ զվարթանալով պատասխանեց․

― Հրամայեցեք, որ իսկույն դրա չափն առնեն և մի ձեռք հագուստ կարեն։

― Մր․ Դիկ, ― ասաց տատս հաղթանակով, ― ձեր աջը տվեք, ձեր ողջամիջ կարծիքն անգին է։

Նա մեկնված աջն ամուր սեղմեց և հետո ինձ իր մոտ քաշելով, ասաց մր․ Մեորդստոնին․

― Եթե կամենաք, կարող եք իսկույն հեռանալ։ Տղան իմ մոտ կմնա։ Եթե սա իրոք այնպես է, ինչպես որ ասում եք, ես կաշխատեմ սրա համար առնվազն այնքան անել, ինչքան որ դուք եք արել։ Սակայն ես ձեր ոչ մի խոսքին չեմ հավատում։

― Միս Տրոտուդ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը վերկենալով և ուսերը թոթվելով, ― եթե դուք մի տղամարդ լինեիք․․․

― Ի՜նչ անմիտ ու դատարկ խոսք, ― գոչեց տատս։ ― Խնդրեմ, այդպիսի բաներ չասեք ինձ։

― Այդ ինչ նուրբ քաղաքավարություն է, ― աղաղակեց միս Մեորդստոնը ոտքի կանգնելով։ ― Արդարև, գերազանց։

Տատս ամենևին աչք չդարձրեց քրոջ խոսքերին և շարունակելով եղբորը դիմել, սաստկությամբ ասաց․

― Մի՞թե կարծում եք, որ ինձ անհայտ է այն կյանքը, որին մատնել էիք սրա մորը, այն խեղճ, անբախտ և միամիտ մանկանը։ Կարծում եք չգիտե՞մ, թե որքան չարաղետ էր այդ քնքուշ ու հեզ արարածի համար այն օրը, երբ նա առաջին անգամ ձեզ տեսավ, և դուք կաթոգին հայացք ու քնքուշ ժպիտ կեղծելով, մի անմեղ գառնուկ ձևացաք նրան։

― Այդպիսի վայելուչ լեզու դեռ օրումս չէի լսել, ― բացականչեց միս Մեորդստոնը։

― Մի՞թե կարծում եք, ― շարունակեց տատս, ― թե չէի կարող հասկանալ ձեզ, այնպես լավ հասկանալ, ինչպես որ այս րոպեիս լավ տեսնում ու լսում եմ ձեզ, ― ինչ֊որ սակայն, ուղիղն ասած, ամենևին հաճույք չի պատճառում ինձ։ Օ՜հ, աստված իմ։ Ո՞վ կարող էր սկզբում ավելի անուշ, ավելի բարի, ավելի գրավիչ ձևանալ, քան մր․ Մեորդստոնը։ Խեղճ ու շվարած մանուկը դեռ իր օրում այդպիսի մարդ չէր տեսել։ Մարդը մի մարմնացյալ քաղցրություն էր։ Մարդը պաշտելով պաշտում էր նրան։ Մարդը պաշտում, գուրգուրում էր նրա մանկան։ Մարդն ասում էր, թե մանկան համար մի երկրորդ հայր կլինի․․․ գորովասիրտ, որդեսեր հայր, և երեքը միասին երանելի կյանք կվարեն մշտազվարճ բուրաստանում։ Այդպես չէ՞։ Ո՜ւֆ։ Հեռացե՛ք այստեղից։

― Ոչ մի ժամանակ չէի տեսել այս տիկնոջ պես նորահրաշ էակ, ― ասաց միս Մեորդստոնը։

Եվ երբ այն հիմար մանկանը ձեր ճանկը գցեցիք, ― ասաց տատս, ― թող ների ինձ աստված, որ այդպես եմ անվանում նրան․․․ իսկույն սկսեցիք վերակրթել նրան, այնպես չէ՞։ Սկսեցիք վանդակում փակված թռչնի նման տանջել նրան և ստիպել, որ իր անցյալ կյանքը մոռանա և ձեր ուզած երգը երգի։

― Այս կինը կամ հարբած է, կամ խելագար, ― գոչեց միս Մեորդստոնը, զայրանալով, որ չի հաջողվում իր կողմը դարձնել տատիս ճառի հոսանքը։ ― Հավաստի եմ, հարբած է։

Միս Բեթսին այս ընդհատումը բանի տեղ չդրեց, կարծես թե այդպիսի բան պատահած էլ չլիներ, և շարունակեց մր․ Մեորդստոնի գլխին թափել իր ճառի հեղեղը։

― Մր․ Մեորդստոն, ― ասաց նա, մատը նրա դեմ շարժելով, ― դուք մի բռնակալ էիք այն անմեղ մանկան համար․ դուք նրա սիրտը խորտակեցիք։ Նա մի գողտրիկ ու սիրալիր սիրտ ուներ․․․ ես այդ ձեզնիդ առաջ գիտեի, շատ առաջ․․․ և դուք նրա թուլության այդ ազնիվ ու գերազանց կողմն ընտրեցիք՝ այն վերքերը տալու համար, որոնք գերեզման իջեցրին նրան։ Այս է ահա ճշմարտությունը, որ կարող եք ընդունել կամ չընդունել ձեր սփոփանքի համար և ի պարծանքս ձեր արբանյակների։ Ինչպես կամենաք։

― Թույլ տվեք հարցնել ձեզ, միս Տրոտուդ, ― մեջ մտավ միս Մեորդստոնը, ― թե ո՞ւմ եք եղբորս արբանյակներ անվանում այդ ընտիր ոճերով, որոնց ականջս սովոր չէ։

Սակայն միս Բեթսին դարձայլ խուլ մնալով դեպի այդ ձայնը, առաջվա պես շարունակեց․

― Ճանաչելով այն քնքուշ մանկան մի քանի տարի ձեզնից առաջ, ինչպես որ արդեն ասացի, պարզ տեսնում էի, որ նա վաղ թե ուշ երկրորդ անգամ մարդու կերթա (մարդկային խելքից վեր է իմանալ, թե ինչո՞ւ նախախնամությունը կամեցավ, որ դուք նրան հանդիպեք), այդ պարզ էր, սակայն բնավ չէի կարծում, թե նա ձեզ նման մի մարդ կընտրի։ Այս ես իմացա, մր․ Մեորդստոն, երբ նա այս երեխային աշխարհ բերեց, այս խեղճ մանկանը, որին դուք սկսեցիք չարչարել՝ սրանով մորը տանջելու համար։ Այս հրեշտակները ձեզ համար դառն են և այս է ձեզ ատելի անում փոքրիկ Դավթի պատկերը։ Ա՛յ, ա՛յ։ Ինչո՞ւ եք ձեր հոնքերը պռստում։ Առանց այդ էլ գիտեմ, որ ասածս ճշմարիտ է։

Այս ամբողջ ընթացքում մր․ Մեորդստոնը դռան մոտ էր կանգնած և տատիս էր նայում ժպտուն դեմքով, մինչ նրա սև հոնքերը երբեմն կիտվում էին։ Թեև ժպիտը դեռ խաղում էր շուրթերի վրա, բայց նկատեցի, որ երեսի գույնը հանկարծ թռավ, և նա սկսեց մի վազող մարդու նման շունչ քաշել։

― Ողջույն ձեզ, սըր, և բարով գնաք, ― ասաց տատս։ ― Բարով գնաք և դուք տիկին, ― հարեց տատս, հանկարծ նրա քրոջը դառնալով։

Հավաստի եղեք, որ եթե մի ուրիշ անգամ էլ համարձակվեք գետնիս վրայով իշով անցնել, ես ձեր գլխանոցը կթռցնեմ և գետնով կտամ, ոտքերիս տակ կտրորեմ։ Իմացեք, հա՜։

Միայն նկարիչը, այն էլ ոչ հասարակ նկարիչը, կարող էր տատիս դեմքը պատկերացնել, երբ նա այս անսպասելի վերջաբանն արտասանեց, և նկարել միս Մեորդստոնի կերպարանքը, երբ սա լսեց։ Այդ սաստի ուժն այնպես ազդու էր, որ միս Մեորդստոնը, առանց մի բառ ասելու, լուռ ու մունջ եղբոր թևն առավ և խրոխտաճեմ դուրս եկան տանից։ Տատս շարունակեց պատուհանի մոտ նստած մնալ, նրանց հեռանալը դիտելով և անշուշտ պատրաստ անմիջապես իր սպառնալիքը գործի դնեու, եթե էշը երևար։

Բայց տատիս հրամանին չլսող չկար։ Նրա երեսը հետզհետե զվարթացավ։ Այս տեսնելով՝ ես սիրտ առա նրան համբուրելու և վզին փարվելով, ամենաջերմ շնորհակալություն հայտնեցի։ Հետո մոտեցա մր․ Դիկին և նրա աջը պինդ սեղմեցի․ նա էլ իմը ամուր թոթվեց և մի քանի անգամ թունդ ծիծաղեց, գործիս հաջող ելքի համար, ինձ խնդակից լինելով։

― Մր․ Դիկ, ― ասաց տատս, ― դուք և ես միասին այս տղայի խնամակալը կլինենք։

― Երջանկություն է ինձ համար Դավթի որդու խնամակալը լինել, ― պատասխանեց մր․Դիկը։

― Շատ բարի, ― ասաց տատս։ ― Ուրեմն բանը պրծած է։ Գիտե՞ք ինչ կա, մր․ Դիկ։ Ես կցանկանայի սրան Տրոտուդ անվանել։

― Ինչո՞ւ չէ, շատ լավ կանեք, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Դավթի որդի Կոպպերֆիլդ։

― Այսինքն՝ Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ, ― նկատեց տատս։

― Անտարակույս։ Այո՛, հարկավ Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Դիկը շփոթվելով։

Այս գաղափարն այնպես տատիս հափշտակեց, որ միևնույն օրն ինձ համար գնված շապիկների վրա իր ձեռքով հատուկ թանաքով «Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ» գրեց և պատվիրեց, որ հենց այն օրը ապսպրած մյուս բոլոր շորերիս վրա էլ նույնը գրվի։

Այսպես սկսեցի մի նոր կյանք՝ նոր անունով և բոլորովին նոր շրջանում։ Տագնապալից օրերից հետո այս նոր վիճակը երազ էր թվում ինձ։ Մտքովս էլ չէր անցնում, թե ինչպե՞ս ընկա իմ տատի և մր․ Դիկի տարօրինակ հովանու տակ։ Առհասարակ այդ առաջին օրերին չէի կարողանում իմ մասին մի որոշ բան մտածել։ Միայն երկու բան պարզ չէր ինձ համար․ նախ՝ որ Բլենդրոտընում վարած կյանքս հեռացավ և կարծես թե մի անհուն ու միգապատ տարածության մեջ կորավ․ երկրորդ՝ որ Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում անցկացրած օրերիս վրա ընդմիշտ մի վարագույր քաշվեց։ Ես ակամա մի վայրկայն այս պատության միջոցին նրան վերև քաշեցի և ուրախ սրտով ցած թողի։ Այնքան դառն է ինձ համար այն կյանքի հիշատակը, այնքան հարուստ բարոյական տանջանքներով ու տագնապիչ վշտերով, որ երբեք չեմ կամեցել հարցնել ինձ, թե գերությունս այն մառանում որքան տևեց։ Արդյոք մի տարի՞, թե՞ ավելի կամ պակաս ― չգիտեմ։ Գիտեմ միայն, որ այն բոլորը կար և անցավ, ինչպես գրեցի այս էջերում․ էլ ոչ մի խոսք այդ մասին։


ԺԵ․ գլուխ

Նորից եմ սկսում


Շատ չանցած մր․ Դիկն ու ես այնքան մտերմացանք, որ օրվա աշխատանքը լրանալուն պես սկսում էինք միասին մեծ ֆռռանը բաց թողնել։ Դժվար էր մր․ Դիկի աշխատանքը, անշարժ նստած, ամեն օր մշակում էր իր հիշատակարնը, որը, սակայն, չնայած նրա անդուլ ջանքերին, բնավ առաջ չէր գնում, որովհետև Կառլոս Առաջին թագավորն այսպես կամ այնպես միշտ սպրդում էր ձեռագրի մեջ, որից հետո պետք էր լինում ամբողջ թերթը դեն գցել և նորը սկսել։ Չէր կարելի չզարմանալ այդ հարատև ձախողանքների մեջ մր․Դիկի ցույց տված համբերության և տոկունության վրա, իրոք զարմանալի էր նրա զուր ճիգը՝ հեռու պահելու Կառլոս Առաջին թագավորին, և թագավորի համառությունը՝ անդադար ներս նետվելու հիշատակարանի մեջ և տակնուվրա անելու արդեն գրված թղթերը։ Արդյոք ի՞նչ էր հիշատակարանի նպատակը, ինչո՞ւ էր գրվում և կամ թե գրվելուց հետո ի՞նչ բանի պիտի ծառայեր, ― այս մասին կարծեմ մր․ Դիկն էլ ոչինչ չգիտեր, ինչպես և ոչ մի ուրիշ մահկանացու։ Սակայն պետք էլ չէր նրան այս հարցերի վրա չարչարվել, որովհետև եթե կար աշխարհիս երեսին մի հաստատ բան, այդ այն էր, որ հիշատակարանը երբեք չպիտի վերջանար։

Սրտաշարժ էր տեսնել մր․ Դիկին, երբ ֆռռանը սավառնելով դեպի երկինք էր բարձրանում։ Երբեմն կարելի էր կարծել, թե այն բոլորը, ինչ որ իր սենյակում պատմել էր ինձ հիշատակարանի անպետք թերթերից շինված ֆռռանի միջոցով մտքեր, փաստեր ու թվեր տարածելու մասին, մի հիվանդ երևակայության արդյունք է, սակայն այսպես կարծել չէր կարելի, երբ նա ֆռռանը բաց թողնելով ակնապիշ մտիկ էր անում նրա երերուն թռիչքին և լարի ձգվելն ու քաշվելը ձեռքի մեջ զգում։ Այդ միջոցին նրա աչքերը քաջառողջ մտքի լույսով էին վառվում։ Երբեմն֊երբեմն, երբ ես երեկոայն դեմ բլրի վրա նրա հետ նստած նայում էի, թե ինչպես է դիտում օդապար֊ֆռռանի վերասլացումը, ինձ թվում էր, թե ինքն էլ հոգով նրա հետ միասին դեպի երկինք է սլանում։ Իսկ երբ սկսում էր լարը հավաքել, և ֆռռանը քիչ֊քիչ ցած իջնելով լուսապայծառ երկնքից վերջապես դիակի նման տապալվում էր գետնի վրա, ― այն ժամանակ մր․Դիկը հոգեզմայլ քնից հետզհետե սթափվում էր, ֆռռանը վշտահար դեմքով վերցնում և մտամոլոր չորս կողմը նայում, կարծես ինքն էլ նրա հետ միասին ընկած լիներ արփիափայլ բարձրունքից։ Այն ժամանակ ես սրտանց վշտակցում էի մր․ Դիկին։

Որքան սերտանում էր մտերմությունս մր․ Դիկի հետ, այնքան էլ շնորհ էի գտնում նրա սրտակից բարեկամի առջև, այսինքն՝ տատիկիս։ Տատիս սիրտն այն աստիճան տաքացել էր իմ վրա, որ մի քանի շաբաթից հետո նա Տրոտուդ անունս, որ ինքն էր տվել, կրճատեց և սկսեց Տրոտ անվանել ինձ։ Մինչև անգամ քաջալերեց ինձ հուսալու, որ եթե սկսածիս պես շարունակեմ, մի օր գուցե նույն տեղը բռնեմ իր սրտում, ինչ֊որ բռնել էր Բեթսի Տրոտուդ քույրիկս։

― Տրոտ, ― ասաց տատս մի երեկո, երբ նա և մր․ Դիկը պատրաստվում էին ճատրակ խաղալ։ ― Արդեն ժամանակ է կրթությանդ մասին մտածելու։

Այդ իմ հոգսերի միակ առարկան էր, և ես անչափ ուրախացա տատիս խոսքերից։

― Կուզենայի՞ք Կենտրբերիի վարժարանը մտնել։

― Պատասխանեցի, թե շատ կցանկանայի, մանավանդ որ այդ վարժարանը հեռու չէր Դուվրից։

― Լավ, ― ասաց տատս։ ― Կուզենայի՞ր հենց վաղը գնալ։

Արդեն վարժված լիելով տատիս որոշումների արագությանը, բնավ չզարմացա այս հանկարծական առաջարկին և ասացի․

― Այո՛։

― Շատ լավ, ― կրկնեց տատս։ ― Ջենետ, կապսպրես որ վաղը, ժամը տասին, գորշ ձի լծած փոքրիկ կառքն այստեղ գա, և այս գիշերվանից մաստր Տրոտուդի իրեղենները կկապոտես։

Տատիս պատվերը սիրտս հրճվանքով լցրեց, բայց միևնույն րոպեին ես կշտամբեցի ինքս ինձ այս եսասիրկան զգացումիս համար, երբ տեսա, թե պատվերն ինչ տպավորություն արեց մր․Դիկի վրա։ Մեր մոտալուտ հրաժեշտը նրան այնպես վշտացրեց, և նա սկսեց ճատրակի խաղն այնպես վատ առաջ տանել, որ տատս մի քանի անգամ նրա մատներին ոսկորով զարնելուց հետո՝ տախտակը փակեց և ասաց, թե չի ուզում այլևս նրա հետ խաղալ։ Սակայն մր․Դիկը, լսելով տատից, թե ես երբեմն֊երբեմն շաբաթ օրերը տուն կգամ, ինքն էլ չորեքշաբթի օրերն ինձ կայցելի, նորից զվարթացավ և հանդիսավոր խոսք տվեց մի ուրիշ և ավելի մեծ ֆռռան շինել։ Առավոտյան նա դարձյալ տրտում էր և պատրաստ էր, եթե տատս չարգելեր, իր գրպանի բոլոր փողերը, արծաթն ու ոսկին ինձ պարգևել իրեն սփոփելու համար։ Տատս թույլ տվեց նրան միայն հինգ շիլինգ ընծայել ինձ, ― մի գումար, որ ընծայողի ջերմ խնդրանքով վերջ ի վերջո տասի հասավ։ Մենք իրարից շատ սրտաշարժ հրաժեշտ առանք պարտեզի դռնակի մոտ, և ծերունին տուն չմտավ, մինչև որ ես ու տատս չանհետացանք նրա աչքից։

Հասարակաց կարծիքին անտարբեր, տատս համարձակ քշեց գորշիկ ձին Դուվրի փողոցների միջով և իսկական կառապանի նման շիտակ նստած՝ քաջ գիտում էր աշխույժ կենդանու յուրաքանչյուր շարժումը, առանց թույլ տալու նրան, որ գեթ մազի չափ իր հաճույքին հետևի։ Երբ քաղաքից դուրս եկանք, սանձը փոքր֊ինչ թուլացրեց, և նայելով ինձ, որ բարձերի մեջ թաղված էի, հարցրեց՝ գո՞հ եմ, թե՞ ոչ։

― Շատ գոհ, տատի, շնորհակալ եմ, ― ասացի ես։

Տատս գոհ մնաց և իր հաճությունը հայտնելու համար մտրակի կոթով գլուխս շոյեց, որովհետև ձեռքերը զբաղված էին։

― Մե՞ծ է, տատիկ, այդ վարժարանը, ― հարցրի ես։

― Ինքս էլ չգիտեմ, ― ասաց նա։ ― Կերթանք նախ մր․ Ուիկֆիլդի մոտ։

― Նա վարժարանի տեսո՞ւչն է։

― Ո՛չ, Տրոտ, նա մի գործակալ է։

Այլևս բան չհարցրի մր․ Ուիկֆիլդի մասին, տատս էլ ոչինչ չասաց, և մինչե մեր Կենտրբերի հասնելն ուրիշ նյութերի մասին խոսեցինք։ Բազարի օր էր, և պետք եղավ շուկայով անցնել։ Տատս մեծ հմտությամբ քշեց գորշ ձին անթիվ սայլերի, տակառների, բանջարեղենի դեզերի և մանրուքի վրանների միջով։ Այս պտույտների միջոցին մազ էր մնում, որ աջ ու ձախ շեղված ապրանքները կամ սեղանները շուռ տայինք, ուստի շրջակա մարդիկ չէին դիմավորում մեզ շատ հաճելի խոսքերով՝ սակայն տատս շարունակում էր անվրդով առաջ քշել, և ես հավաստի եմ, որ մինչև անգամ թշնամիների երկրի միջով միևնույն արիությամբ ու սառնությամբ կանցկենար։

Վերջապես կանգ առանք մի հինավուրց տան առջև, որ հարևան շենքերի շարքից մի քանի քայլ դուրս էր ընկնում դեպի փողոցը․ նրա վանդակապատ պատուհաններն ու քանդակված մարդակները ավելի էին դուրս ցցվում, կարծես ձգտելով տեսնել, թե ի՞նչ է կատարվում փողոցի վրա։ Այս տան դրսի մաքրությունն անբիծ էր։ Կամարակապ մուտքի դռան վրա դրաշմված էին զանազան պտուղներ ու ծաղիկներ, և հնչակի պղնձե կոթը աստղի պես փայլում էր։ Դռան առջևի երկու քարե աստիճանները այնպես սպիտակ էին, որ ասես նուրբ կտավով ծածկված լինեին, և անկյուններն ու խորշերը, դրվագներն ու զարթերը, փոքրիկ պատուհաններն ու ապակիները, թեև բոլորն էլ հին էին, բայց սարերի վրա պսպղացող ձյունի նման ջինջ ու պայծառ։

Երբ մեր ձին դռան առջև կանգ առավ, և ես աչքերս այդ դռան վրա ուղղեցի, ստորին հարկի նեղ պատուհանից (տան մի մասը կազմող փոքրիկ ու կլոր աշտարակում) մի մեռելային դեմք երևաց և նույն րոպեին անհետացավ։ Այնուհետև կամարակապ դուռը բացեցին, և նույն դեմքը դուրս ելավ։ Այստեղ էլ նա մեռելագույն էր, թեև շեկ֊շեկ բծերով, որոնք երբեմն նշմարվում են կարմրահեր մարդկանց երեսին։ Եվ իրոք դուրս եկողը կարմրահեր պատանի էր․ ինչպես հետո իմացա՝ տասնհինգ տարեկան, թեպետ շատ ավելի հասակավոր էր երևում։ Նրա մազերը մինչև արմատը խուզված էին, ո՛չ հոնքեր ուներ, ո՛չ արտևանունք, և մթակարմիր աչքերն այնպես մերկ էին և անպատսպառ, որ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչպե՞ս էր քնում։ Նա թիկնեղ ու ոսկրոտ էր․ հագին ուներ մի մաքուր և բոլորովին սև զգեստ, որ մինչև վիզը կոչկված էր, միայն փողպատի սպիտակ ծայրը դուրս թողնելով։ Հատկապես աչքիս ընկավ մանավանդ նրա երկար, վտիտ, իսկ և իսկ կմախքի ձեռքը, երբ նա մեր պոնիի առջև կանգնելով, սկսեց իր կզակը շփել և մեզ դիտել։

― Մր․ Ուիկֆիլդը տա՞նն է, Ուրիաս Հիպ, ― հարցրեց տատս։

― Մր․ Ուիկֆիլդը տանն է, տիկին, հաճեցեք ներս հրամայել, ― ասաց Ուրիաս Հիպը, երկար ձեռքը դեպի այն սենյակն ուղղելով, որ ուզում էր ցույց տալ մեզ։

Իջանք կառքից և խնդրելով ձին բռնել, մտանք մի ցած ու երկար և դեպի փողոցը նայող սենյակ։ Դրա պատուհանից դուրս նայելիս նկատեցի, որ Ուրիաս Հիպը պոնիի ռնգներին է փչում և իսկույն ծածկում, ասես մի տեսակ հմայություն անելով։ Հին ու մեծ վառարանի դեմուդեմ կախված էին երկու պատկեր․ մեկը մի ալեխառն մազերով ու սև հոնքերով, սակայն ոչ ծեր պարոնի դեմք էր (նա նայում էր կարմիր թելով կապված թղթերի վրա), մյուսը մի գրավիչ ու հեզադեմ տիկին էր։

Կարծեմ Ուրիասի պատկերը որոնելու վրա էի, երբ սենյակի ծայրի դուռը բացվեց և մի ջենտլմեն ներս մտավ, որին տեսնելուս պես պատի պատկերին մտիկ արի ստուգելու՝ արդյոք դա շրջանակից դուրս չէ՞ր եկել։ Սակայն պատկերը իր տեղն էր, և երբ պարոնը լույսին մոտեցավ, նկատեցի, որ նա իր կենդանագրից ավելի ծեր է։

― Միս Բեթսի Տրոտուդ, ― ասաց նա, ― խնդրեմ ներս հրամայեցեք։ Զբաղված էի և սպասել տվի, ներեցեք։ Իմ կյանքը ձեզ հայտնի է և գիտեք, որ այս աշխարհի հետ մի բանով եմ միայն կապված։

Միս Բեթսին շնորհակալ եղավ, և մենք պարոնի սենյակը մտանք, որ մի պաշտոնական գրասենյակի պես լիքն էր մատյաններով, թղթերով, անագե տուփերով և այլն։ Սենյակի պատուհանները դեպի այգին էին նայում և որի մեջ ճիշտ վառարանի քիվի վրա, մի երկաթե պահարան էր ամրացված, որին նայելով զարմանում էի, թե ծխնելույզ մաքրողները ինչպե՞ս են կարողանում նրա հետևով անցկենալ՝ վառարանը մաքրելիս։

Ջենտլմենը ինչպես իսկույն իմացա, նույն ինքը մր․ Ուիկֆիլդն էր։ Նա գործի մարդ էր, իրավաբան էր և մի հարուստ լորդի կալվածների կառավարիչ։

― Դե, միս Տրոտուդ, ― ասաց նա, ― ո՞ր քամին է ձեզ այստեղ բերել։ Հուսամ՝ բարի քամին։

― Այո, ― պատասխանեց տատս։ ― Սակայն դատական գործով չեմ եկել։

― Եվ լավ եք արել, որ այդպիսի գործով չեք եկել։

Նրա մազերն այժմ բոլորովին սպիտակ էին, թեև հոնքերը դեռ սև։ Երեսը շատ դուրեկան էր, մինչև անգամ գեղեցիկ։ Այտերը փոքր֊ինչ կարմիր էին, ինչ֊որ ես սովոր էի, Պեգգոտիի բացատրությանը նայելով, պորտվեյնի գործածության հետևանք համարել, նույն գինու ազդեցությանը վերագրեցի նաև պարոնի ձայնի թավ հնչունությունն ու մարմնի գիրությունը։ Հագուստը շատ վայելուչ էր, զգեստը կապույտ, բաճկոնը շերտավոր, վարտիքը նանկինից, իսկ նուրբ ծայրերով շապկի լանջն ու բատիստի փողպատը կարապի վզի փետուրների նման ձյունափայլ ու քնքուշ էին։

― Սա իմ եղբորորդին է, ― ասաց տատս։

― Չգիտեի, որ եղբորորդի ունեք, միս Տրոտուդ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Ճիշտն ասած՝ եղբորորդուս որդին է, ― նկատեց տատս։

― Իրա՞վ։ Չգիտեի, որ եղբորորդու որդի ունեք, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Ես որդեգրել եմ սրան, ― ասաց տատս, ձեռքն այնպես շարժելով, որ կարելի էր կարծել, թե նրա համար բոլորը մեկ է՝ ինչ գիտեր կամ չգիտեր պարոնը։ ― Ես սրան բերել եմ՝ տալու մի այնպիսի վարժարան, որ սրան լավից լավ կրթեն և հետը լավ վարվեն։ Ասացեք, որտե՞ղ կա մի այդպիսի դպրոց, ո՞վ է պահում, և ամեն բան, ինչ որ պետք է գիտենալ։

― Պատասխանելուց առաջ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը, ― կցանկանայի իմ սովորական հարցն ուղղել ձեզ։ Ձեր այդ քայլի շարժառիթն ի՞նչ է։

― Այդ ինչ մարդ եք, տեր ողորմյա՜, ― գոչեց տատս։ ― Միշտ հազար ու մի բան եք մտածում, մինչ մտածելու բան էլ չկա։ Շարժառիթս շատ պարզ է․ ես ուզում եմ, որ տղան մի օգտակար ու բախտավոր մարդ դառնա։

― Կարծում էի, թե մի խառն ու բարդ շարժառիթ է, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը, գլուխը շարժելով և երկբայությամբ ժպտալով։

― Խառն ու բարդ զահրումար, ― գոչեց տատս։ ― Կարծում եք, թե աշխարհումս միայն դո՞ւք եք պարզ ու հայտնի շարժառիթով գործ բանում։ Մի՞թե ձեզ նման ուղիղ գործող ուրիշ մարդ չկա։

― Ինչո՞ւ չէ, միս Տրոտուդ։ Սակայն ես մի շարժառիթ միայն ունեմ կյանքում։ Ուրիշ մարդիկ տասը, քսան, հարյուրավոր ունեն։ Իմս միայն մի հատ է։ Այս է ահա տարբերությունը։ Անցնենք սակայն ձեր խնդրին։ Ուզում եք իմանալ, թե ո՞րն է ամենալավ ուսումնարանը։ Ինչ էլ լիներ ձեր շարժառիթը, ուզում եք իմանալ, թե ո՞րն է ամենալավը։

― Այո՛, ― ասաց տատս։

― Ամենալավում, որ ինձ հայտնի է, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը մտածելով, ― ձեր թոռը չի կարող այժմ ընդունվել։

― Եվ ինչո՞ւ։

― Որովհետև լիքն է և գիշերօթիկ աշակերտների համար տեղ չունի։

― Սակայն մի՞թե սրան չի կարելի մի ուրիշ տեղ բնակվել և երթևեկ լինել, ― հարցրեց տատս։

Մր․ Ուիկֆիլդը հնարավոր գտավ այդպես անել։ Կարճ խոսակցությունից հետո նա առաջարկեց տատիս իր հետ միասին այն դպրոցը գնալ, անձամբ տեսնել, թե ի՞նչ կարգեր կան այնտեղ, և ապա միասին աչքի անցնել մի քանի տուն, ուր կարելի լիներ ինձ տեղավորել։ Տատս ընդունեց այս առաջարկը, բայց երբ ուզում էինք դուրս գնալ, մր․ Ուիկֆիլդը դռան մոտ կանգնեց և ասաց․

― Մեր փոքրիկ բարեկամը գուցե ունենա մի որևէ շարժառիթ չուղեկցելու մեզ։ Լավ չէ՞ր լինի, որ մնար և այստեղ սպասեր։

Տատս կարծեմ մտադիր էր հակառակել, բայց ես գործը դյուրացնելու համար ասացի, թե սիրով կմնամ, և մնալով մր․ Ուիկֆիլդի գրասենյակում, նստեցի առաջվա աթոռիս վրա՝ սպասելու մինչև որ նրանք վերադառնան։

Այդ աթոռը դրված էր ճիշտ մի նեղ նրբանցքի դեմ, որ այն փոքրիկ կլոր սենյակով էր վերջանում, որի պատուհանի մեջ տեսել էի Ուրիաս Հիպի գունատ դեմքը։ Նա մերձակա ախոռն էր տարել մեր պոնին և այժմ նստած էր սեղանի առջև ու մի թուղթ էր արտագրում, որը դրված էր մի պղնձե շրջանակի մեջ։ Թեև նա նստած էր իմ հանդեպ, բայց իր դեմ դրված արտագրելի թղթի պատճառով կարծես թե չէր տեսնում ինձ․ սակայն ավելի լավ դիտելուց հետո տհաճությամբ նշմարեցի, որ նրա բորբոքուն աչքերը երկու կարմիր աստղերի նման երբեմն֊երբեմն թղթի տակից դուրս են նայում և անքթիթ վրաս պշնում առնվազն մի րոպեի չափ, մինչ նրա գրիչը շարունակում էր առաջվա պես արագ սահել։ Մի քանի անգամ փորձեցի, մերթ քարտեզը դիտելով, մերթ Կենտի լրագրի մեջ սուզվելով խույս տալ անհաճո հայացքից, բայց աչքերը շարունակ քաշում էին ինձ, և հենց որ ես այդ վառ աստղերի կողմն էի նայում, վստահ էի, որ կամ վրաս սևեռած և կամ թե նույն վայրկյանին մայր մտած կգտնեմ նրանց։

Մի ժամից հետո տատս ու մր․ Ուիկֆիլդը վերջապես վերադարձան, և ես թեթևություն զգացի։ Նրանց հարցուփորձերը իմ փափագած հաջողությունը չէին գտել․ թեև դպրոցը տատիս լիովին գոհացրել էր, բայց ինձ համար տեսնված բնակարաններից և ոչ մեկը նրան դուր չէր եկել։

― Այս ինչ անախորժ բան է, Տրոտ, ― ասաց նա։ ― Չգիտեմ, ի՞նչ անեմ։

― Իրավ, որ անախորժ, ― կրկնեց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Սակայն գիտե՞ք ինչ կարելի է անել, միս Տրոտուդ։

― Ի՞նչ, ― հարցրեց տատս։

― Առժամանակ ինձ մոտ թողեք ձեր թոռնիկին։ Հանդարտ տղա է երևում և հուսամ, որ ինձ չի խանգարի։ Այս տունը կարծես իրոք ուսման համար է շինված, մենաստանի պես հանգիստ է և բավական ընդարձակ։ Թողեք այստեղ։

Այս առաջարկն ակներև դուր եկավ տատիս, ինչպես և ինձ, բայց նա քաշվում էր ընդունել։

― Դե, ի՞նչ կասեք, միս Տրոտուդ, ― շարունակեց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Դժվարության առաջն առնելու ուրիշ հնար չկա։ Հասկանալի է, որ այս կարգադրությունը մի ժամանակավոր բան կլինի։ Եթե տեսնենք, որ լավ չենք արել և կամ ստուգենք, որ մեր արածը բոլորիս հանգստությանը ձեռնտու չէ, ձեր տղայի համար մի ուրիշ տեղ կճարենք և ժամանակ կունենանք ավելի լավ տեղ ճարելու։ Իսկ առայժմ լավ կլինի, որ այստեղ մնա։ Վճռեցինք։

― Շատ շնորհակալ եմ, ― ասաց տատս։ ― Թոռս էլ, ինչպես տեսնում եք, շնորհակալ է, բայց․․․

― Էհ, հասկանում եմ ձեր միտքը, ― գոչեց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Միամիտ եղեք, միս Տրոտուդ, և մի՛ քաշվեք, իբր թե մի շնորհ ընդունելով ինձնից։ Եթե կամենաք, կարող եք վճարել տղայի համար։ Պայմանների մասին անտարակույս չենք վիճի․ վճարեցեք, եթե կամենաք։

― Ա՛յդ պայմանով, որ սակայն ձեր երախտյաց արժեքը ամենևին չի նվազեցնում իմ աչքում, ― ասաց տատս, ― շատ ուրախ եմ թողնել Տրոտին։

― Ուրեմն այժմ գնանք իմ փոքրիկ տնտեսուհուն տեսնելու, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։

Բարձրացանք մի հին սանդուխքով, որի բազիրքն այնքան լայն էր, որ կարելի էր նրա վրայով էլ հանգիստ քայլել, և մտանք մի հինավուրց դահլիճ։ Դա լուսավորված էր երեք֊չորս զարդարուն պատուհաններով, որոնք դեռ փողոցից ուշադրությունս գրավել էին․ նրանց խորշերում կանգնած էին հին աթոռներ, որոնք կարծես միևնույն կաղնուց շինված լինեին, ինչպես պսպղուն հատակն ու առաստաղը։ Դահլիճը վայելչապես զարդարված էր մի դաշնամուրով, մի քանի զվարթ կարմիր ու կանաչ կարասիներով, մի քանի թարմ ծաղիկներով։ Ամենուրեք երևում էին անկյուններ ու խորշիկներ և յուրաքանչյուրի մեջ մի սիրուն սեղան, մի դարակ, մի գրադարան, մի բազմոց և կամ մի ուրիշ այդպիսի բան։ Ո՛ր խորշիկը կամ անկյունն էլ զննեի, ասում էր, թե դա է ամենից գեղեցիկը, այնինչ հետո մեկ ուրիշն էր հանդիպում, որ նույնչափ սիրուն էր, եթե ոչ ավելի գրավիչ։ Ամեն մի առարկայի վրա անդորրության և մաքրության կնիք կար, որ շենքի ամբողջ երևույթին հատուկ էր։

Մր․ Ուիկֆիլդը մի դրվագավոր դռնակ բախեց և նույն րոպեին համարյա իմ հասակի մի աղջիկ դուրս վազեց ու նրան համբուրեց։ Ես իսկույն նկատեցի նրա երեսի վրա միևնույն քաղցր ու զվարթ արտահայտությունը, որով ինձ գրավել էր ներքևի սենյակի տիկնոջ պատկերը, կարծես այն պատկերը մեծանալով կին էր դարձել, իսկ նախատիպը մանուկ մնացել։ Աղջկա դեմքը երջանիկ ու զվարթ էր, թեև ամբողջ տեսքը մի բարեհամբյուր հեզություն, անվրդով հանգստություն և սրտի ազնվություն էր ցույց տալիս, որ ես երբեք չեմ մոռացել, հավիտյան էլ չպիտի մոռանամ։

― Ահա փոքրիկ տնտեսուհիս, իմ դստրիկ Ագնեսը, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։

Հենց որ լսեցի, թե նա այդ խոսքերն ինչպես ասաց և տեսա, թե աղջկա ձեռքից ինչպես բռնեց, հասկացա, թե կյանքի միակ շարժառիթը և հոգսերի առարկան ով է։

Աղջկա գոտուց մի փոքրիկ հյուսկեն տոպրակ էր կախված՝ լի զանազան բանալիներով, և ինքը նման էր մի ուշիմ ու զգաստ տանտիկնոջ, որ լիովին պատշաճում էր այդ հին տանը։ Նա ժպտուն դեմքով ականջ դրեց, թե հայրն իմ մասին ինչ ասած, և հետո իմ տատից թույլտվություն խնդրեց, որ ինքն ու ես վերև գնանք իմ սենյակը տեսնելու։ Բոլորս միասին նրա հետևից գնացինք։ Նա ցույց տվեց մեզ մի հին սենյակ, որ մյուսների նման հոյակապ էր։

Չեմ հիշում, թե ո՞ր եկեղեցում և հատկապես ե՞րբ էի տեսել մի նկարեն պատուհան․ չեմ էլ հիշում, թե ի՞նչ էր պատկերում պատուհանի նկարը։ Բայց երբ փոքրիկ տնտեսուհին սանդուղքով բարձրացավ և դրա լույսի մեջ շուռ եկավ, որ մեզ սպասի, ես ակամա այն նկարեն պատուհանը հիշեցի, որի մեղմիկ ու ջինջ փայլն այնուհետև Ագնես Ուիկֆիլդի հետ միացած մնաց մտքիս մեջ։

Տատս և ես շատ գոհ մնացինք իմ մասին եղած որոշումով, և բոլորս միասին ուրախ սրտով դահլիճն իջանք։ Տատս ամենևին չուզեց ճաշին մնալ, ասելով թե շտապում է մինչև երեկո տուն հասնել, մր․ Ուիկֆիլդն էլ, որ նրա համառ բնավորությունը լավ էր ճանաչում, ավելորդ համարեց թախանձել նրան։ Ուստի տատիս համար մի թեթև նախաճաշիկ պատրաստեցին։ Ագնեսը իր վարժուհու մոտ գնաց, իսկ մր․ Ուիկֆիլդը՝ իր սենյակը։ Մեզ մենակ թողին, որ ազատ հրաժեշտ առնենք միմյանցից։

Տատս ասաց, թե մր․ Ուիկֆիլդն ամեն բան կհոգա ինձ համար, և ես ոչ մի բանի կարոտություն չեմ զգա։ Այնուհետև գորովալիր խոսքեր ասաց և պատվական խրատներ տվեց։

― Տրոտ, ― ասաց ի վերջո, ― պատիվ բեր քեզ, ինձ, մր․ Դիկին, և թող աստծու աչքը քաղցր լինի քեզ վրա։

Ես հոգով սրտով հուզվեցի և ջերմ շնորհակալությունից և մր․ Դիկին իմ ողջույնը հայտնելու խնդրից զատ՝ ուրիշ ոչինչ չկարողացա արտասանել։

― Երբեք և ոչ մի բանում չստորանաս, չկեղծես, անսիրտ չլինես, ― ասաց տատս։ ― Զգուշացիր, Տրո՛տ, այս երեք ախտից, և ես միշտ լավ հույսեր կունենամ քո վերաբերմամբ։

Ինչքան որ լեզուս ներեց խոստացա ոչ մի ժամանակ նրա հավատը ի դերև չհանել և խրատները չմոռանալ։

― Պոնին արդեն դռան առջև է, ― ասաց տատս։ ― Ես գնում եմ։ Դու կմնաս։

Այս ասելիս նա ինձ շտապ֊շտապ համբուրեց և դուրս գնալով դուռը ծածկեց։

Սկզբում նրա հապճեպ մնաս բարովը շփոթեցրեց ինձ, և սիրտս կասկած ընկավ, թե արդյոք որևէ բանով չե՞մ վշտացրել նրան, սակայն երբ պատուհանից դուրս նայելիս նշմարեցի, թե որքան տխուր է կառք նստում, տատիս սիրտը լավ հասկացա և զգացի, որ երկյուղս անհիմն է։

Ժամը հինգին, որ մր․ Ուիկֆիլդի ճաշելու ժամն էր, արդեն ուշքս֊միտս հավաքել էի և ներքև իջել ամենալավ ախորժակով։ Սեղանի վրա միայն երկու հոգու սպասք կար ― մր․ Ուիկֆիլդի և ինձ համար, սակայն Ագնեսը, որ դահլիճում սպասում էր հորը, նրա հետ միասին ճաշարան մտավ և նրա հանդեպ սեղան նստեց։ Ես իմացա, որ հայրը չէր կարող առանց աղջկա ներկայության ճաշել։

Ճաշից հետո նորից վերևի զարդարուն դահլիճը գնացինք։ Դրա հանգիստ անկյուններից մեկում, մի կլոր սեղանի վրա Ագնեսը մի բաժակ և մի շիշ պորտվեյն դրեց հոր համար։ Ես հասկացա, որ գինին համ չէր տա հոր քիմքին, եթե մեկ ուրիշի ձեռքով նրա առջև դրված լիներ։

Եվ հայրը նստեց և սկսեց գինին անուշ անել․ այս տևեց մոտ երկու ժամ, մինչ դաշնամուրի առջև նստած Ագնեսը մեկ նվագում էր, մեկ գործում, մեկ հոր հետ և մեկ ինձ հետ խոսում։ Մր․ Ուիկֆիլդը մեզ հետ առհասարակ ուրախ ու զվարթ էր, սակայն երբեմն ակնապիշ մտիկ էր անում աղջկան և լուռ մնում, մտքերի մեջ խորասուզված։ Աղջիկն իսկույն նկատում էր այդ և շտապում որևէ բառով կամ գգվանքով նրա թախիծը փարատել։ Այն ժամանակ հայրը սթափվում էր և նորից բաժակը լցնում։

Ագնեսը թեյ պատրաստեց․ թեյից հետո էլ փոքր֊ինչ նստեցինք, և վերջապես նա վերկացավ իր ննջարանը գնալու։ Հայրը համբուրեց նրան և երբ աղջիկը հեռացավ, հրամայեց մոմեր վառել իր գրասենյակում։ Այնուհետև ե՛ս էլ գնացի պառկելու։

Սակայն դեռ անկողին չմտած փողոց ելա․ ուզում էի զբոսնել տան առջև, Կենտրբերիի հին տաճարին ու շենքերին նայել և հարցնել ինձ, թե փախուստիս ժամանակ ինչպե՞ս էի անցել այն տան մոտով, որի մեջ այժմ պիտի ապրեի։ Ետ գալիս տեսա, Ուրիաս Հիպը գրասենյակի դուռը փակում է։ Կամենալով ամեն մարդու հետ հաշտ լինել, մոտեցա նրան, մի քանի խոսք ասացի և բաժանվելիս աջս տվի։ Բայց ինչպես սառն, ինչպես խոնավ ու գարշելի էր նրա ձեռքը։ Հետո ես երկար ժամանակ իմ աջը տրորում էի, որ տաքացնեմ և նրա ձեռքի շփման հետքերից մաքրեմ։

Այդ ձեռքն այն աստիճան խժգալի էր, որ նրա պաղությունն ու գիջությունը դեռ սենյակումս էլ զգում էի։ Եվ մինչ պատուհանին հենվելով դուրս էի նայում, կարծես թե առաստաղի գերանների ծայրին քանդակված գլուխներից մեկը շիլ֊շիլ ինձ մտիկ տվեց։ Ասես թե Ուրիաս Հիպն էր գլուխը դուրս տնկել․ ես սոսկացի և նույն րոպեին պատուհանը փակեցի։


ԺԶ․ գլուխ

Շատ կողմերով նոր տղա եմ


Հետևյալ օրը ես դպրոցական կյանք սկսեցի։ Մր․ Ուիկֆիլդը ապագա ուսմանս ասպարեզը տարավ ինձ ― դա մի ծանր շինություն էր ընդարձակ բակով և գիտական տեսքով, որից դիմացի գետնի վրա լուրջ զբոսնող ագռավներն ու որորներն անգամ կարծես թե պատկառում էին։ Առաջնորդս ինձ իմ նոր տեսչին՝ դոկտոր Ստրոնգին ներկայացրեց։

Դոկտոր Ստրոնգն ինձ նույնքան ժանգոտ երևաց, որքան և բակի երկաթապատ ցանկապատն ու դուռը, և նույնպես ծանր ու հաստաբեստ, ինչպես շրջապատի սյուների գլխին հավասար շարքով հաստատված ահագին քարե սափորները, որոնք ժամանակի հարվածներից արդեն գլորվելու մոտ էին։ Նա նստած էր իր գրադարանում։ Ո՛չ նրա շորերն էին մաքուր սրբված, ո՛չ մազերն էին կարգին սանրված, ոչ ծնկների կապն էր պինդ քաշված, ո՛չ էլ սև զանգապանները լավ կոճկված․ իսկ մուճակները բերանբաց հորանջելով՝ գորգի վրա էին գլորվել։ Նրա անփայլ աչքերը ինձ այն պառավ ու կույր ձին հիշեցրին, որ մի ժամանակ Բլենդրոտընի գերեզմանատան քարերի շուրջն էր ման գալիս։ Դոկտոր Ստրոնգը վրաս նայեց և ասաց, թե ուրախ է տեսնել ինձ և հետո աջը մեկնեց, որի հետ չգիտեի ի՞նչ անեմ, որովհետև անշարժ էր։

Սակայն դոկտորի մոտ, սեղանի առջև գործելով նստած էր մի շատ գեղեցիկ նորատի կին, որին նա մի քանի անգամ Աննի անվանեց և որին ես նրա աղջկա տեղ դրի։ Այդ տիկինը նեղ դրությունից ազատեց ինձ․ նա վեր կացավ և դոկտորի դիմացը չոքելով, ժիր֊ժիր հագցրեց նրա մուճակները և զանգապանները կոճկեց։ Այս գործը վերջացնելուն պես նա հեռացավ, իսկ մենք դեպի դասարանը գնացինք։ Ես շատ զարմացա, երբ մր․ Ուիկֆիլդը հեռացող տիկնոջը մնաս բարով ասելիս նրան «միստրիս Ստրոնգ» անվանեց, և վարանած մնացի, չիմանալով, թե լեդին դոկտոր Ստրոնգի որդո՞ւ կինն է, թե՞ նույն ինքը դոկտոր Ստրոնգի ամուսինը։ Դոկտոր Ստրոնգը անգիտակցաբար տարակույսս փարատեց։

― Ի դեպ, Ուիկֆիլդ, ― ասաց նա, ձեռքն ուսիս դրած, կանգ առնելով նրբանցքում, ― մի հարմար պաշտոն դեռ չե՞ք գտել իմ կնոջ քեռորդու համար։

― Ո՛չ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Ո՛չ, դեռ չեմ գտել։

― Ափսոս, Ուիկֆիլդ, ― նկատեց դոկտոր Ստրոնգը։ ― Ես կցանկանայի, որ այդ գործը շուտ վերջանար, որովհետև Ջոն Մելդընը չքավոր և անգործ է․ և դուք գիտեք, որ այս երկու վատ բաներից շատ անգամ շատ ավելի վատ բաներ են առաջ գալիս։ Դոկտոր Ուատսը զուր չի ասել, ― հարեց նա, վրաս նայելով ու գլուխը շարժելով, ― թե «Պարապ ձեռքերի համար սատանան միշտ մի անելիք կգտնի»։

― Էհ, դոկտոր, ― պատասխանեց մր․ Ուիկֆիլդը, ― եթե դոկտոր Ուաթսն ավելի մոտիկ ճանաչեր մարդկանց, նույն իրավմամբ կասեր, թե «Աշխատող ձեռքերի համար սատանան միշտ մի անելիք կգտնի»։ Հավաստի եղեք, որ աշխարհումս կատարվող չարիքների մեջ աշխատող մարդիկ էլ մեծ մաս ունեն։ Ի՞նչ արին այս վերջին երկու տարում իշխանության ու փողի հետամուտ ճարպիկ ու աշխատող մարդիկ։ Մի՞թե մեզ սակավ չարիք հասցրին։

― Չեմ կարծում, որ Ջոն Մելդընը շատ հետամուտ լինի իշխանության կամ փողի, ― ասաց դոկտոր Ստրոնգը, կզակը շփելով։

― Գուցե, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Սակայն վերադառնանք մեր հարցին, որից շեղվելու համար հուսամ, թե ինձ կներեք։ Ո՛չ դոկտոր, Ջոն Մելդընի համար ես դեռ ոչինչ չեմ արել։ Կարծում եմ․․․ ― ավելացրեց նա փոքր֊ինչ վարանելով, ― թե ձեր շարժառիթը հասկացել եմ, և հատկապես այս է իմ գործը դժվարացնում։

― Շարժառիթս է, ― պատասխանեց դոկտորը, ― մի վայելուչ պաշտոն գտնել իմ կնոջ քեռորդու և մանկության ընկերոջ համար։

― Գիտեմ, գիտեմ, պաշտոն գտնել Անգլիայում և կամ թե սահմանից դուրս, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը, վերջին խոսքերն առանձնապես շեշտելով։

― Այո, ― պատասխանեց դոկտորը, ակներև զարմանալով այդ շեշտից։ ― Անգիլայում և կամ թե սահմաններից դուրս։

― Այդ ձեր հատուկ խոսքերն են, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Դուք ինքներդ ասել էիք՝ «և կամ թե սահմաններից դուրս»։

― Անտարակույս, ― հաստատեց դոկտորը։ ― Անտարակույս։ Այստեղ կամ դուրսը։

― Ձեզ համար միևնո՞ւյն է, թե որտեղ, ― հարցրեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Միևնույն։

― Միևնո՞ւյն։

― Անշուշտ։

― Եվ դուք ամենևին առիթ չունե՞ք կամենալու, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը, ― որ նա արտասահմանում պաշտոն գտնի, այլ ոչ թե այստեղ։

― Ամենևին, ― պատասխանեց դոկտորը։

― Ուրեմն պատրաստ եմ հավատալ ձեզ և հավատում եմ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Եթե ես այդ ավելի առաջ գիտենայի, անելիքս շատ կհեշտանար։ Սակայն ուղիղն ասած, ես ուրիշ կարծիք ունեի։

Դոկտոր Ստրոնգը շփոթություն և կասկած արտահայտող աչքով նայեց նրա վրա, բայց և իսկույն սկսեց ժպտալ, և այս ժպիտը մեծապես ինձ քաջալերեց, դրա մեջ այնքան հեզություն կար և նրա միտքը գիտնականի սառը կեղևը դեն նետելուց հետո այնպես բարի թվաց ինձ, որ չէր կարող քաջալերիչ հույսեր չներշնչել ինձ նման փոքրիկ աշակերտին։ «Միևնույն, անշուշտ, ամենևին» կրկնելով, դոկտոր Ստրոնգը երերաքայլ առաջ գնաց, մենք էլ նրան հետևեցինք։ Մր․ Ուիկֆիլդը շատ մտահույզ էր․ մի քանի անգամ գլուխը թոթվեց առանց իմանալու, որ ես նրան տեսնում եմ։

Դասարանը տան հետևի մասում գտնվող մի ընդհարձակ դահլիճ էր․ պատուհաններից երևում էին վեց֊յոթ հատ մեծ֊մեծ քարե սափորներ և դոկտոր Ստրոնգի հին պարտեզի մի մասը, որի արևադեմ պատի տակ դեղձենիներ էին կանգնած՝ հասուն պտուղներով, իսկ մեջտեղը՝ կանաչապատ տակառներում՝ երկու փշոտ ու լայնատերև հալվեներ, որոնք այն օրից ի վեր ինձ համար, մտքերի բնական զուգորդությամբ, լռիկ անդորության և մենության նշանակ դարձան։ Երբ ներս մտանք, մոտ քսանհինգ աշակերտ նստած կարդում էին․ նրանք իսկույն վերկացան դոկտորին ողջունելու և տեսնելով մր․ Ուիկֆիլդին ու ինձ, կանգնած մնացին։

― Ահա ձեզ մի նոր ընկեր, մանուկ ջենտլմեններ, ― ասաց դոկտորը, ― Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ։

Նույն րոպեին Էդեմս ավագ աշակերտը տեղից դուրս ելավ և բարի գալուստ մախթեց ինձ։ Սպիտակ փողպատին նայելով՝ նա անգլիական պաստորի էր նման, թեև մի կայտառ և սիրեի տղա էր։ Նա ինձ իմ նստելու տեղը ցույց տվեց և ուսուցիչներին ներկայացրեց մի այնպիսի վայելուչ եղանակով, որ անշուշտ վստահություն կներշնչեր ինձ, եթե միայն կարելի լիներ։

Սակայն ես այնքան ժամանակ այդպիսի տղաների շրջանից զուրկ էի մնացել, և բացի Միկ Ուոկրից և Ալյուրոտ փաթաթեսից, ուրիշ ընկերներ չէի ունեցել, որ այժմ սաստիկ քաշվում էի։ Պարզ զգում էի, որ ես այն տեսակ բաներ եմ տեսել կյանքիս մեջ, և չնայած հասակիս, դեմքիս և վիճակիս, այնպիսի փորձառություն ձեռք բերել, որի մասին նոր ընկերներս գաղափար անգամ չունեին․ ինձ թվում էր, թե ես գրեթե խաբեություն եմ անում, իբրև մի սովորական նորեկ մանուկ նրանց շարքը մտնելով։ Մեորդստոնի ու Գրինբիի մառանում այնքան էի մոռացել մանկական խաղերն ու զբոսանքները, որ զգում էի, թե բոլորովին անշնորհք կերևամ այդ բաներում։ Այն ուսման փոքրիկ պաշարն էլ, որ ստացել էի մի ժամանակ, այնպես էր ջնջվել իմ մտքից՝ մի կտոր հաց ճարելու համար օր ու գիշեր գծուծ հոգսեր քաշելուցս, որ այժմ, երբ սկսեցին ինձ քննել, պարզվեց, որ ոչինչ չգիտեմ, և ամենացածր բաժանմունքը նստեցրին ինձ։ Սակայն խաղերին անվարժ և նոր ընկերներիս մեջ ուսումով հետինը լինելս ինձ համար այնքան դառը չէր, որքան դառն էր այն հանգամանքը, որ ես ոչ թե իմ չգիտեցած, այլ գիտեցած բաներով եմ զանազանվում նրանցից։ Մտածում էի․ նրանք ի՞նչ կասեն, եթե իմանան, որ ես արդեն քաջ ծանոթ եմ պարտապանների բանտի հետ։ Արդյոք վրաս որևէ հետք չի՞ մնացել, որ կամքիս հակառակ մատներ իմ ծանոթությունը Միկաբրի ընտանիքի հետ․ իրեր գրավ դնելս, վաճառելս, ընթրիքներ վայելելս։ Հապա եթե աշակերտներից մեկը տեսած լինի պատառոտված շորերով ու ջարդված անցնելս Կենտրբերիի փողոցներով և այժմ ճանաչի՜։ Ի՞նչ կասեն այս մանուկները, որոնք դեռ փողի արժեքը չգիտեն, երբ լսեն, թե ինչպես եմ պենսերով հաշվել իմ գումարը՝ օրական սնուդս հոգալիս, փոքր֊ինչ պուդինգ ու գարեջուր և կամ հաց ու երշիկ գնելիս։ Որքա՜ն կզարմանան Լոնդոնի կյանքին ու Լոնդոնի փողոցներին բնավ անտեղյակ այս համբակները, երբ իմանան, որ արդեն մեր ոստանի ամենավատթար կողմերի հետ ծանոթ եմ, թեև ամաչում եմ, որ ծանոթ եմ։ Այս մտքերն այնպես էին պաշարել ինձ դոկտոր Ստրոնգի վարժարանը մտնելուս օրը, որ չէի համարձակվում աչք բարձրացնել կամ թե շարժվել և նոր ընկերներիցս մեկի կամ մյուսի մոտենալուց սոսկում էի։ Հենց որ դասերը վերջացան, շտապով տուն փախա, որպեսզի նրանց միամիտ հարցումներին պատասխանելիս որևէ կերպ չխայտառակեմ ինքս ինձ։

Սակայն մր․ Ուիկֆիլդի հին տունն այնպես ամոքիչ էր, որ դասագրքերը թևիս տակ բռնած նրա դուռը բախելուս պես սրտիս աղմուկն սկսեց քիչ֊քիչ հանդարտվել։ Եվ երբ սենյակս բարձրացա, սանդուղքի բազիրքի ստվերը կարծես թե իմ կասկածներն ու երկյուղը փարատեց և ամբողջ անցյալս մի անթափանց մշուշով ծածկեց։ Ես մինչև ժամը հինգը նստեցի, եռանդով սկսեցի դասերս սովորել (դպրոցից տուն էինք գալիս երեքին), հետո ներքև իջա լի հույսով, թե մի օր գոնե միջակ աշակերտ կդառնամ։

Ագնեսը դահլիճում նստած սպասում էր հորը, որ դեռ գրասենյակից դուրս չէր եկել։ Նա սիրալիր ժպիտով ողջունեց ինձ և հարցրեց, թե պանսիոնն ինչպե՞ս դուր եկավ ինձ։ Պատասխանեցի, թե շուտով անշուշտ դուր կգա, միայն թե սկզբում փոքր֊ինչ օտար է երևում ինձ։

― Իսկ դուք երբեք պանսիոնում չե՞ք սովորել, ― հարցրի ես։

― Ինչպես չէ։ Ամեն օր էլ սովորում եմ։

― Գիտեմ, որ սովորում եք, բայց տանը, և ոչ թե պանսիոնում։

― Ալո՛, տանը։ Հայրիկս չի կարող բաժանվել ինձնից, ― ավելացրեց նա ժպտալով։ ― Գիտե՞ք, նրա տնարարը միշտ պարտավոր է տանը լինել։

― Հավատացած եմ, որ նա ձեզ շատ է սիրում, ― ասացի ես։

Ագնեսը «այո» ասաց և դռանը մոտեցավ՝ ականջ դնելու՝ հայրը գալի՞ս է, թե ոչ, որովհետև միշտ սովոր էր բարևել նրան սանդուղքի վրա։ Սակայան տեսնելով, որ չի գալիս, վերադարձավ դեպի ինձ։

― Մայրիկս վախճամվել է իմ աշխարհ գալու րոպեին, ― ասաց նա մեղմ ձայնով։ ― Ես միայն այն պատճառով եմ ճանաչում նրան, որ կախված է ներքևի սրահում։ Նկատեցի, որ դուք երեկ դիտում էիք նրան։ Արդյոք գուշակեցի՞ք, թե ո՞ւմ պատկերն է։

Պատասխանեցի, թե այո, որովհետև պատկերը իրեն շատ էր նման։

― Հայրիկս էլ այդպես է ասում, ― ասաց Ագնեսը գոհ ժպիտով։ ― Սուս։ Ահա գալիս է։

Աղջկա պարկեշտ դեմքը զվարթացավ, երբ նա հորը դիմավորելու վազեց, և նրանք ձեռք֊ձեռքի տված ներս մտան։ Հայրը սիրով ողջունեց ինձ և ասաց, թե ես անշուշտ բախտավոր կլինեմ դոկտոր Ստրոնգի խնամքի տակ, որովհետև նա վերին աստիճանի ազնիվ մարդ է։

― Չգիտեմ, գուցե ոմանք նրա բարությունը դեպի չարը գործ դնեն, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Բայց դուք, Տրոտուդ, այդպիսիների օրինակին մի՛ հետևեք, նրանց նման մի՛ վարվեք։ Դոկտոր Ստրոնգի պես դյուրահավատ մարդ սակավ գտնվի աշխարհում։ Չեմ ասում, թե այս հատկությունը արժանիք է կամ թուլություն, բայց համենայն դեպս դոկտոր Ստրոնգի հետ գործ ունենալիս, անհրաժեշտ է, այս հանգամանքն ի նկատի առնել։

Մր․ Ուիկֆիլդը կարծես մի տեսակ դժգոհության կամ ձանձրույթի եղանակով արտասանեց իր խոսքերը, բայց ես այդ մասին մտածելու ժամանակ չունեցա․ ճաշն արդեն պատրաստ էր․ մենք ներքև իջանք և առաջվա տեղերս բռնեցինք։

Հենց որ նստեցինք, Ուրիաս Հիպի շեկ գլուխն ու վտիտ ձեռքերը երևացին դռան մեջ և նա ասաց․

― Մր․ Մելդընը կամենում է մի երկու խոսք ասել ձեզ, սըր։

― Չէ՞ որ այս րոպեիս ազատվեցի մր․ Մելդընից, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Այո՛, սըր, ― պատասխանեց Ուրիասը, ― բայց մր․ Մելդընը ետ է եկել և ուզում է դարձյալ մի երկու խոսք ասել ձեզ։

Դուռը կիսաբաց բռնելիս Ուրիասը նայում էր ինձ, նայում էր Ագնեսին, նայում էր կերակուրներին, նայում էր պնակներին, նայում էր ամեն բանի, ինչ որ կար սենյակում, բայց այնպես, որ կարծես ոչ մի բանի չէր նայում, այլ միայն պատկառանքով տիրոջն է դիտում իր կարմիր աչքերով։

― Խնդրեմ, ներեցեք, ― ասաց մեկը, Ուրիասի գլուխը մի կողմ հրելով և նրա տեղը իրենն առաջ տնկելով։ ― Խնդրեմ ներեցեք, որ նեղություն եմ տալիս․․․ Բայց որովհետև ոչ մի ուրիշ ելք չկա, ուրեմն քանի վաղ գնամ արտասահման, այնքան լավ։ Սակայն այս մասին խոսելիս Աննին հայտնեց, թե ավելի կուզենար հայրենիքում մնացած տեսնել իր մտերիմներին, քան աքսորված, և ծեր դոկտորը․․․

― Դոկտոր Ստրոնգը, ուզում եք ասել, ― ընդհատեց նրան մր․ Ուիկֆիլդը ծանրությամբ։

― Թող այդպես լինի, ― ասաց մյուսը։ ― Ես նրան սովորաբար ծեր դոկտոր եմ անվանում, և դուք գիտեք, որ այս միևնույն է։

― Ես այդ չգիտեմ, ― պատասխանեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Դե լավ, դոկտոր Ստրոնգն էլ բոլորովին համամիտ է Աննիին։ Սակայն իմացա, որ ձեր շնորհիվ միտքը փոխել է։ Եթե այդպես է, էլ ասելու բան չունեմ․ ինձ պետք է հեռանալ, և որքան շուտ, այնքան լավ։ Այդ պատճառով եկել եմ հայտնելու, թե քանի վաղ գնամ, այնքան լավ։ Եթե անհրաժեշտ է ջուրն ընկնել, էլ ավելորդ է կամրջի վրա մտմտալով սպասել։

― Իրավ, որ մտմտալու կարիք չկա, մր․ Մելդըն, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Որքան շուտ, այնքան լավ։

― Շնորհակալ եմ, ― ասաց մյուսը։ ― Մեծ շնորհ եք անում ինձ։ Ընծայված ձիու ատամներին չեն նայում, անվայել է․ եթե ոչ՝ ես կասեի, թե Աննին կարող էր մի ուրիշ ընթացք տալ գործին։ Ըստ իս բավական է, որ Աննին մի խոսք ասի ձեր դոկտորին, որպեսզի․․․

― Ուզում եք ասել՝ բավական է, որ մրս․ Ստրոնգը մի խոսք ասի իր ամուսնուն․․․ չէ՞, ― նկատեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Իսկ և իսկ, ― պատասխանեց մր․ Մելդընը։ ― Բավական է, որ Աննին իր մարդուն ասի, թե կամենում եմ, որ այսինչ բանն այսպես լինի, և հավատացած եղեք, որ միշտ այնպես էլ կլինի։

― Եվ ինչո՞ւ եք կարծում, թե ճիշտ այնպես կլինի, մր․ Մելդոն, ― հարցրեց մր․ Ուիկֆիլդը, ճաշը հանգիստ շարունակելով։

― Է՜հ, որովհետև Աննին սիրուն ջահել կին է, իսկ ծեր դոկտորը․․․ այսինքն՝ դոկտոր Ստրոնգը, այլևս սիրուն երիտասարդ չէ, ― ասաց մր․ Մելդընը ծիծաղելով։ ― Չեմ ուզում ոչ ոքի վիրավորել, մր․ Ուիկֆիլդ, այլ միայն կարծում եմ, թե այս տեսակ ամուսնությունների մեջ արդարությունը կպահանջի, որ մի կողմը հատուցում ստանա։

― Հատուցում ստանա կի՞նը, ― հարցրեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Հարկավ կինը, սըր, ― պատասխանեց մր․ Մելդընը։ Սակայն տեսնելով, որ մր․ Ուիկֆիլդը դարձյալ հանգիստ շարունակում է ճաշ ուտել և մտադիր չի գրգռվել, շարունակեց․

― Այժմ, սըր, իմ միտքը ձեզ հայտնի է, և ես վերստին ներողություն եմ խնդրում ձեզնից։ Ես անշուշտ ձեր հրահանգին կհետևեմ և հուսով եմ, որ այս գործը բացառապես ձեր և իմ մեջ կվերջանա՝ առանց դոկտորին որևէ բան հայտնելու։

― Դուք ճաշե՞լ եք, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը, հրավերի նշան անելով։

― Շատ շնորհակալ եմ, ― ասաց մր․ Մելդընը։ ― Այսօր ես Աննիի հետ պիտի ճաշեմ։ Մնաք բարով։

Մր․ Ուիկֆիլդը առանց վերկենալու մտախոհ նայեց հեռացողի հետևից։ Ջոն Մելդընը թեև մի գեղեցկադեմ, բայց դատարկ տղա թվաց ինձ․ նա լեզվանի էր, համարձակ ու պնդերես։ Առաջին անգամ էի տեսնում նրան։ Երբ առավոտյան դոկտոր Ստրոնգը մր․ Ջոն Մելդընի մասին էր խոսում, մտքովս էլ չէր անցել, թե հենց նույն օրը կտեսնեմ նրան։

Ճաշից հետո գնացինք վերևի դահլիճը, ուր նույնությամբ կրկնվեց, ինչ֊որ եղել էր մի օր առաջ։ Ագնեսը դարձյալ մի շիշ գինի ու բաժակ դրեց միևնույն անկյունի սեղանի վրա, մեկ նստում էր նրա կողքին, մեկ խոսում էր ու գործում և մեկ ինձ հետ դոմինո խաղում։ Որոշված ժամին նա թեյ պատրաստեց և հետո, երբ ես գրքերս ներքև դրի, բոլորն էլ աչքի անցրեց և ցույց տվեց, թե այդ գրքերից ի՞նչ գիտի (տեսա, որ իր ասածից շատ ավելի բան գիտի), և դաս սովորելու ամենալավ եղանակը բացատրեց։ Այս տողերը գրելիս տեսնում եմ նրա շնորհալի, համեստ ու հեզիկ ձևերը և լսում գողտրիկ ձայնը։ Արդեն գուշակում եմ այն բարերար ազդեցությունը, որ պիտի անի հոգուս վրա։ Ես սիրում եմ փոքրիկ Էմլիին և չեմ սիրում Ագնեսին․․․ ոչ․ ուրիշ տեսակ է սրտիս հակումը դեպի նա․․․ սակայն զգում եմ, որ ուր որ Ագնեսն է, այնտեղ էլ բարություն, խաղաղություն, ճշմարտություն կա, և որ մի ժամանակ իմ տեսած եկեղեցու նկարեն պատուհանի քաղցրիկ լույսը միշտ շողում է նրա վրա, ինչպես և իմ վրա, երբ նրա հետ միասին եմ լինում, և բոլոր շրջակա իրերի վրա։

Քնելու ժամը հասած լինելով, նա հորը համբուրեց ու հեռացավ․ ես էլ արդեն աջս էի մեկնել մր․ Ուիկֆիլդին բարի գիշեր ասելու, բայց նա ինձ ետ պահեց և հարցրեց․

― Կուզեի՞ք, Տրոտուդ, մեզ մոտ մնալ, թե՞ մի ուրիշի տանն ապրել։

― Ձեզ մոտ մնալ, ― պատասխանեցի ես իսկույն։

― Իրա՞վ։

― Եթե միայն թույլ տաք։ Եթե ձեզ հաճելի թվա։

― Սակայն, սիրելիս, գուղե մեր վարած կյանքը շատ ձանձրալի թվա քեզ։

― Հավատացեք, սըր, որ ինձ այս կյանքը ավելի ձանձրալի չի երևա, քան Ագնեսին։

― Քան Ագնեսին, ― կրկնեց նա, հանդարտ մոտենալով վառարանին ու նրան հենվելով։ ― Քան Ագնեսի՜ն։

Այդ երեկո մր․ Ուիկֆիլդը այնքան շատ էր գինի խմել (գոնե ինձ այդպես թվաց), որ աչքերն արյունով էին լցվել։ Այս ես փոքր֊ինչ առաջ էի նկատել, իսկ այժմ չէի տեսնում, որովհետև նա աչքերը խոնարհել էր ու ձեռքով ծածկել։

― Կուզեի իմանալ, ― մրմնջաց նա, ― մի՞թե Ագնեսին ձանձրալի է ինձ հետ ապրել։ Օ՜հ, իսկ ես երբեք չեմ ձանձրանում նրանից։ Բայց իմ բանն ուրիշ է, բոլորովին ուրիշ։

Նա ինքն իրեն էր մտմտում՝ առանց ինձ դիմելու, ուստի ես լուռ մնացի։

― Այո՛, մի հինավուրց տխուր տուն է իմ տունը և մեր կյանքը՝ միակերպ, ― ասաց նա, ― բայց և այնպես Ագնեսն իմ մոտ պիտի մնա, և ոչ ուրիշ տեղ։ Ես չեմ կարող առանց նրան ապրել։ Իսկ եթե մեռնե՞մ և նա որբանա, և կամ նա մեռնի և ես որբանա՞մ․․․ Օ՜հ, այս միտքը մի սոսկալի ճիվաղի պես կյանքիս ամենաերջանիկ րոպեները վրդովում է, և ես չեմ կարող մի ուրիշ բանով հալածել նրան, բացի միայն․․․

Նա չավարտեց խոսքը, այլ ծանրաքայլ մոտենալով սեղանին, դատարկ շշից մեքենայաբար գինի ածելու շարժում արեց, շիշը նորից տեղը դրեց և սկսեց սենյակում ման գալ։

― Եթե ես չեմ կարող այս մտքին դիմանալ, մինչ Ագնեսը դեռ այստեղ է, ― ասաց նա, ― ուրեմն ի՞նչ կլինի վիճակս, երբ նա ինձնից հեռանա։ Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ։ Երբեք չեմ հոժարի այդ բանին։

Նա նորից վառարանին հենվեց և մտքերի մեջ սուզվեց։

Չգիտեի արդյոք գնա՞մ, թե՞ լուռ սպասեմ, մինչև որ սթափվի։ Վերջապես նա ուշքի եկավ և աչքերը չորս կողմը պտտեցնելիս ինձ նկատեց։

― Ուրեմն մեզ մոտ կմնաս, չէ՞, Տրոտուդ, ― ասաց նա սովորական եղանակով, կարծես թե որևէ հարցիս անմիջապես պատասխան տալով։ ― Մնա, մնա, շատ ուրախ եմ։ Դու մեզ երկուսիս էլ ընկերակից կլինես։ Այդ ինձ համար օգտակար կլինի, Ագնեսի համար էլ օգտակար, բոլորիս համար էլ օգտակար։

― Եվ մանավանդ ինձ համար, սըր, ― ասացի ես։ ― Ես երջանիկ եմ, որ այստեղ եմ։

― Լավ տղա ես, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։ ― Եթե գոհ ես իմ և Ագնեսի ընկերությունից, կա՛ց մեզ մոտ, ինչքան որ սիրտդ կամենա։

Այս ասելով ձեռք մեկնեց ինձ և ուսս թոթվեց։ Եվ ի վերջո ավելացրեց․

― Ագնեսին բարի գիշեր ասելուց հետո, ես գնում եմ գրասենյակս։ Եթե կամենաս, դու էլ կարող ես միշտ այնտեղ գալ, պարապել, կարդալ և կամ նստել․ դրանով ինձ ամենևին չես խանգարի։

Շնորհակալ եղա և գրքերս առնելով նրա հետևից ներքև իջա մի կես ժամ կարդալու համար․ դեռ քունս չէր տանում։

Սակայն աշտարակի կլոր սենյակում լույս տեսնելով և անմիջապես Ուրիաս Հիպի մերձավորությունը զգալով, որ մի թովչական ուժով քաշում էր ինձ, ես քայլերս ակամա դեպի այն կողմ ուղղեցի։ Ուրիասը ուշի֊ուշով մի ահագին գիրք էր կարդում և կարդալիս իր վտիտ ցուցամատը մի տողից դեպի մյուսը մանածում և թերթերի վրա մածուցիկ հետքեր թողնում (գոնե ինձ այդպես թվաց), կարծես թե նրա մատը մի լորդու լիներ։

― Դեռ պարապո՞ւմ եք այս ուշ ժամին, Ուրիաս, ― ասացի ես։

― Այո՛, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց Ուրիասը։

Ավելի հարմար խոսելու համար, նրա դիմացի աթոռին նստեցի և նկատեցի, որ նրա երեսը բնավ ժպտալու շնորհ չունի․ ժպիտի փոխարեն, երբ շուրթերը բաց էր անում, միայն երկու խոր խաչքեր էին առաջ գալիս այտերի վրա։

― Այժմ զբաղմունքիս առարկան գրասենյակի գործ չէ։

― Հապա ի՞նչ է։

― Աշխատում եմ օրենքների գիտությունը ձեռք բերել և այժմ Տիդդի «Գործնական հրահանգներն» եմ ուսումնասիրում։ Օ՜հ, ի՜նչ սքանչելի հեղինակ է այս Տիդդը, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Այս ջերմ բացականչությունից հետո, Ուրիասը շարունակեց կարդալ, առաջվա պես ցուցամատը մանածելով։ Ես նրան իմ աթոռից դիտում էի և նկատեցի, որ նրա բարակ ու շարժուն ռունգերը սաստիկ բացվելու և սեղմվելու ունակություն ունեին, և նա ռունգերն է թարթում՝ փոխանակ աչքերը, որոնք գրեթե անքթիթ էին։

― Դուք երևի շատ հմուտ իրավաբան եք, մր․ Հիպ, ― ասացի ես, նրան երկար դիտելուց հետո։

― Ե՞ս, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Օ՜հ, ոչ․ ես մի չնչին արարած եմ։

Արդեն ասել եմ, թե ինչ զզվելի տպավորություն էր թողնում վրաս նրա ձեռքի շոշափումը։ Այժմ տեսա, որ նա իր թաթերը շարունակ իրար է շփում, կարծես թե կամենալով տաքացնել ու չորացնել, և թաքուն սրբում է թաշկինակով։

― Ես լավ գիտեմ, որ մի խոնարհ, չնչին մարդ եմ, ― ասաց Ուրիասը համեստաբար։ ― Թող ուրիշները որքան ուզեն բարձրանան․ ես այդպիսի ձգտում չունեմ։ Իմ մայրն էլ մի շատ խոնարհ պառավ է։ Մենք ապրում ենք մի շատ անշուք տնակում, բայց սրտով գոհ ենք, մաստր Կոպպերֆիլդ, և գիտենք շնորհակալ լինել։ Հայրս էլ մի համեստ արհեստավոր էր՝ դիաթաղ։

― Իսկ այժմ ի՞նչ է։

― Այժմ հայրս Աբրահամի գոգումն է, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Այո՛, գիտենք շնորհակալ լինել, և փառք աստծու, որ մր․ Ուիկֆիլդի մոտ ծառայելու բախտ ունեմ։

― Վաղո՞ւց է, որ նրա մոտ եք, մր․ Հիպ։

― Ահա արդեն չորս տարի է, որ նրա մոտ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա, կարդացած տեղի վրա նշան դնելով ու գիրքը ծածկելով։ ― Հորս մահից ճիշտ մի տարի հետո էր, որ մր․ Ուիկֆիլդը իր գրասենյակն ընդունեց ինձ։ Օ՜հ, որքան երախտապարտ եմ բարերարիս, որքա՜ն շնորհակալ, որ նա հնարավորություն է տալիս մեր օրենքներն ուսանելու։ Առանց մր․ Ուիկֆիլդի մարդասիրական օգնության՝ ես չէի կարող այս օրենքներն ուսանել մորս ու իմ շատ չափավոր միջոցներով։

― Ուրեմն այդ օրենքներն ուսանելուց հետո փաստաբան կդառնաք, անշուշտ, ― ասացի ես։

― Աստծու ողորմությամբ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց Ուրիասը։ ― Եթե տերը կամենա։

― Եվ գուցե մի օր մր․ Ուիկֆիլդին ընկերանաք, ― շարունակեցի ես, կամենալով մի հաճելի բան ասել նրան։ ― Եվ այն ժամանակ ցուցանակի վրա «Ուիկֆիլդ և Հիպ» կգրվի և կամ թե «Հիպ, Ուիկֆիլդի հաջորդը»։

― Օ՜հ, ո՛չ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց Ուրիասը։ ― Ես ո՜ւր, մր․ Ուիկֆիլդն ուր։ Ես մի շատ չնչին մարդ եմ։

Այս ասելիս նա գլուխը շարժեց և ճակատի տակից խոնարհաբար ինձ նայեց, լայն բերանի երկու կողմի խորշոմները ցույց տալով։

― Մր․ Ուիկֆիլդը պատվական մարդ է, մաստեր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Ուրիասը։ ― Եթե վաղուց եք ճանաչում նրան, ուրեմն գիտեք, թե ինչ մարդ է։

Պատասխանեցի, թե հավաստի եմ, որ մր․ Ուիկֆիլդը լավ մարդ է, և թեպետ նոր եմ ճանաչում նրան, սակայն տատս նրա վաղեմի բարեկամն է։

― Օ՜հ, իրա՞վ եք ասում, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց Ուրիասը։ ― Ձեր տատը մի շատ հարգելի տիկին է, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Ուրիաս Հիպը մի պժգալի սովորություն ուներ գալարվելու ու կծկվելու ոգևորության ժամանակ։ Այս անգամ ես ուշք չդարձրի նրա վզի օձապտույտ շարժումներին, ուստի և չլսեցի, թե ի՞նչ գովազդ ընծայեց տատիս։

― Շատ պատվելի ու մեծարգո տիկին է, ― շարունակեց Ուրիասը։ ― Եվ կարծեմ շատ է սիրում Ագնեսին։ Չէ՞, մաստր Կոպպերֆիլդ։

― Անշուշտ, ― ասացի ես համարձակ, թեև, ուղիղն ասեմ, այդ մասին ոչինչ չգիտեի։

― Հարկավ դուք էլ, մաստր Կոպպերֆիլդ, պաշտում եք նրան։ Ես հավաստի եմ, որ այդպես է։

― Ո՞վ կարող է չպաշտել նրան, ― ասացի ես։

― Օ՜հ, շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, շնորհակալ եմ այդ խոսքերի համար։ Ես թեպետ մի չնչին էակ եմ, բայց հասկանում եմ, որ ձեր ասածը ճշմարիտ է։ Իրավ, ո՞վ կարող է չպաշտել նրան։ Շատ շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Եռանդի սաստկությունից կարկամելով ու ծամածռվելով, Ուրիաս Հիպը բարձր աթոռից արագությամբ ներքև սողաց և սկսեց տուն գնալու պատրաստվել։

― Մայրս անշուշտ սպասում է ինձ, ― ասաց նա իր անփայլ ժամացույցին նայելով, ― և գուցե արդեն անհանգիստ է։ Մայրս և ես թեև չնչին ու փանաքի մարդիկ ենք, մաստր Կոպպերֆիլդ, սակայն շատ սիրով ենք իրար հետ։ Եթե մի երեկո շնորհ անեիք մեր համեստ խրճիթը տեսնելու և մեզ մոտ մի բաժակ թեյ ընդունելու, ձեր այցելությունը մեծ պատիվ կբերեր մորս, ինչպես և ինձ, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Պատասխանեցի, թե ուրախությամբ կայցելեմ։

― Ա՜հ, անչափ շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Ուրիասը, գիրքը դարակի վրա դնելով։ ― Դուք դեռ մի քանի ժամանակ այստեղ կմնաք, չէ՞, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Ասացի, թե այնքան կմնամ, ինչքան որ ուսանելու լինեմ պանսիոնում։

― Այդպես է հա՞, ― գոչեց Ուրիասը։ ― Ուրեմն շատ հավանական է, մաստր Կոպպերֆիլդ, որ վերջ ի վերջո դուք դառնաք մր․ Ուիկֆիլդի ընկերը։

Աշխատեցի հավատացնել, թե մտքովս անգամ այդպիսի բան չի անցել, ոչ ոք էլ ապագայիս վերաբերմամբ այդպիսի բան չի մտածել, բայց Ուրիասը միշտ իրենն էր պնդում քծնելով։

― Այո՛, այո՛, մաստր Կոպպերֆիլդ, այս հաստատ է։ Անպատճառ այդպես կլինի․ արևս վկա, այդպես կլինի։

Ամեն բան հավաքելուց հետո նա վերջապես հարցրեց․

― Կարո՞ղ եմ մոմը հանգցնել, մաստր Կոպպերֆիլդ։

― Հարկավ։

Ուրիաս Հիպը մոմը մարեց և մնաս բարով ասելով ձեռքս սեղմեց։ Այս վայրկյանին (մթության մեջ) կարծեցի թե ձուկ եմ շոշափում։ Այնուհետև նա դուռը բաց արեց և դուրս սահեց, իսկ ես, խավարի մեջ մենակ խարխափելիս, նրա աթոռը շուռ տվի և հազիվ կարողացա իմ սենյակը բարձրանալ։ Գուցե այս էր պատճառը, որ մինչև գիշերվա կեսը երազիս մեջ տեսնում էի Հիպին, որ իբրև մի ծովահեն հափշտակել է մր․ Պեգգոտիի նավատունը, մի սև դրոշակ կապել կայմին «Տիդդի հրահանգները» վերնագրով և այդ դիվային նշանի տակ ինձ ու Էմլիին փախցրել՝ երկուսիս էլ սպանիական ծովում խեղդելու համար։

Երբ հետևյալ առավոտյան ուսումնարան գնացի, տագնապս արդեն նվազել էր․ մի օրից հետո՝ ավելի սիրտ առա, երրորդ օրն՝ ավելի, իսկ երկու շաբաթ անցնելուց հետո՝ բոլորովին ընտելացա ընկերներիս և երջանիկ էի նրանց շրջանում։ Ճշմարիտ է, որ խաղերի մեջ դեռ բավական ճարպիկ չէի և ուսման մեջ շատ ետ էի, սակայն հույս ունեի, թե առաջին թերությունս վարժությամբ կուղղեմ, իսկ երկրորդը՝ հարատև ջանքով։ Եվ այսպես՝ սկսեցի անդուլ փութով աշխատել, որ թե՛ զբոսանքների, թե՛ ուսման մեջ առաջ գնամ, և շատ չանցած ամենքի հավանության արժանացա։ Փոքր֊ինչ հետո՝ Մեորդստոնի ու Գրիմբիի մոտ վարած կյանքս արդեն երազի պես օտարոտի էր թվում ինձ, մինչ ներկայիս կյանքն այն աստիճան ընտանի էր, որ կարծես վաղուց եմ այսպես ապրում։

Դոկտոր Ստրոնգի պանսիոնը մի պատվական դպրոց էր և այնքան տարբեր մր․ Կրիկլի պանսիոնից, ինչքան որ բարին չարից։ Դոկտոր Ստրոնգի պանսիոնը կառավարվում էր մի բարեկարգ, իմաստուն ու վայելուչ սիստեմով։ Տեսուչը ամեն բանում հավատ էր ընծայում աշակերտների ազնվության, պատվազգացության և դրա վրա հիմնում իր վստահությունը։ Տղաներն էլ հետամուտ էին անարժան չհանդիսանալ վեհանձն տեսչի հավատարմության, և այս եղանակը հրաշք էր գործում։ Բոլորս զգում էինք, որ մասն ունենք դպրոցի ներքին վարչության մեջ, և մեր կողմից ճիգ թափում բարձր պահելու նրա լավ համբավն ու վարկը։ Այս պատճառով մենք սրտանց սիրում էինք նրան, պարծենում էինք նրանով (գոնե ես այդպես էի անում և կարող եմ վկայել՝ տղա չկար, որ նույնը չաներ) և ձգտում հոժար կամքով ուսանել, որպեսզի պատիվ բերենք նրա անվան։ Մեր բոլոր խաղերը թե՛ դպրոցում, թե՛ դրսում միանգամայն ազատ էին, բայց և այնպես քաղաքի մեջ բարի համբավ ունեինք, և երբեք չէր պատահում, որ մեզնից գեթ մեկը իր ընթացքով կամ վարքով դոկտոր Ստրոնգին ամաչելու տեղիք տար։

Ավագ աշակերտներից մի քանիսը գիշերօթիկ էին դոկտորի տանը, և ահա նրանք էին, որ մտերմաբար մի քանի տեղեկություն հաղորդեցին ինձ նրա մասնավոր կյանքի մասին։ Դոկտորն ամուսնացել էր իմ գալուց մի տարի առաջ այն գեղեցիկ ջահել կնոջ հետ, որին տեսել էի գրասենյակում, և ամուսնացել սիրելով, որովհետև կինը մի պեննի անգամ չէր ունեցել, մինչդեռ ունի չքավոր ազգականների մի ամբողջ երամ, որոնք պատրաստ են ասպատակել դոկտորին և նրան տանից դուրս քշել։ Դոկտորի մտածկոտ տրամադրության պատճառը, ասացին ինձ, նրա որոնած հունական արմատներն են։ Ես միամտաբար կարծեցի, թե խոսքը դոկտոր Ստրոնգի բուսաբանական զբաղմունքների մասին է, որովհետև նա զբոսնելիս սովոր էր միշտ վար նայել․ հետո միայն իմացա, որ արմատ ասելով պետք է բառերի արմատները հասկանալ, որ հավաքում էր մի նոր բառարան կազմելու համար։ Մեր դասարանի առաջին աշակերտ, քաջ թվաբան Էդեմսը մինչև անգամ հաշվել էր, թե այս երկը իսկապես ե՞րբ պատրաստ կլինի։ Նրա ասելով բառարանը պիտի վերջանար հազար վեց հարյուր քառասուն ինը տարուց հետո, հաշվը սկսելով դոկտորի ծննդյան վաթսուն և երկրորդ տարեդարձից, որ դեռ նոր էր լրացել։

Ինչևէ, դոկտորը ամբողջ դպրոցի պաշտելին էր, նա մարմնացյալ բարություն էր և այն աստիճանի վստահելի ու պարզամիտ, որ այս հատկությամբ կարող էր անգամ պարսպի վրա գտնվող սափորների քարե սրտերը շարժել։ Երբ նա իր պարտեզում ետ ու առաջ էր ման գալիս, ― մինչ ցանկապատի վրա նստոտած խորամանկ ագռավներն ու կաչաղակները գլուխները մի կողմ ծռած նայում էին նրան, կարծես ցույց տալու, թե նրանից ավելի տեղյակ են այս աշխարհի բաներին, ― յուրաքանչյուր շրջմոլիկ կարող էր համարձակ մոտենալ նրան և մի հնարովի սրտաշարժ բան պատմելով առնվազն երկու օրվա սնունդի փող ճանկել նրանից։ Այս բանը այնքան հայտնի էր դպրոցում, որ վարժապետները և ավագ աշակերտները անդադար հետամուտ էին անկյուններից, պատուհանների և բակի մոտերքից հեռու քշելու այն խաբեբա էակներին, և շատ անգամ այս արշավանքը գրեթե դոկտորի քթի տակ էր կատարվում, և նա ոչինչ չէր նկատում։ Մի անգամ իր սահմանից անցնելուն և անպաշտպան մնալուն պես ՝ նա մի ոչխարի նման էր, որի բուրդը հենց առաջին փուչ կենդանին կարող էր խուզել։ Նա պատրաստ էր իր զանգապաններն անգամ հանել և ուրիշին տալ։ Եվ իրոք, մեր շրջանում պատմում էին, արդյոք ո՞ր ժամանակից և կամ ի՞նչ հեղինակության վրա հիմնվելով, չգիտեմ, սակայն այսօր էլ պատմությունն ինձ ճշմարիտ է թվում, ― թե դոկտորը մի ձմռան օր իր զանգապանները մի մուրացկան կնոջ է տալիս։ Մուրացիկն էլ այս պարգևի մեջ փաթաթելով իր մանկանը, սկսում է շրջել տնե տուն և ամբողջ թաղը զարմացնում, որովհետև դակտոր Ստրոնգի զանգապաններն ամենքին էլ նույնքան ծանոթ էին, որքան և մայր տաճարը։ Ավանդությունն ասում է, թե մի մարդ միայն չի կարողացել ճանաչել դրանք, և այդ մարդը հենց ինքը դոկտորն էր, որ մի քանի օր անցնելուց հետո նույն զանգապանները մի հասարակ կրպակի առջև տեսնելով, ուր այդպիսի իրերը մի բաժակ օղու հետ են փոխանակում, երկար ժամանակ դիտել է դրանք, հավանել է, և իր զանգապաններից ավելի սիրուն գտել։

Գորովալի էր տեսնելն դոկտորի վարմունքն իր կնոջ հետ։ Այս վարմունքի մեջ մի այնպիսի հայրական սեր ու գութ կար, որ դրանով արդեն կարելի էր նրա սրտի ազնվությունը ճանաչել։ Ես շատ անգամ տեսնում էի նրանց՝ պարտեզում միասին զբոսնելիս․ երբեմն էլ առիթ ունենում ավելի մոտիկից դիտել նրանց՝ գրասենյակում կամ դահլիճում։ Կինը կարծես շատ ուշադիր ու սիրալիր էր դեպի մարդը, սակայն չէր երևում, որ բառարանին մի վառ հետաքրքրություն ընծայեր, թեև դոկտորի գրպաններն ու գլխարկի աստառը միշտ լիքն էին այդ մեծ երկի հատվածներով, որոնց իմաստն աշխատում էր կնոջը մեկնել զբոսնելիս։

Ես հիմք ունեի միս Ստրոնգից գոհ լինելու՝ մեկ այն պատճառով, որ հենց առաջին տեսնելուց, նա սիրել էր ինձ և միշտ ուշադիր ու բարի էր դեպի ինձ․ երկրորդ, որ շատ սիրում էր Ագնեսին և շուտ֊շուտ գալիս նրան տեսնելու։ Սակայն նրա ու մր․ Ուիկֆիլդի հարաբերության մեջ մի տարօրինակ պաղություն կար, տիկինը կարծես վախենում ու քաշվում էր նրանից։ Երեկոները, մեր տանից հեռանալու ժամանակ, միշտ խորշում էր իմ տանտիրոջ ուղեկցությունն ընդունելուց և ինձ հետ էր դուրս փախչում։ Եվ շատ անգամ, մինչ զվարթ֊զվարթ շտապում էինք տեղ հասնել, աշխատելով, որ մեզ ոչ ոք չհանդիպի, հանկարծ որևէ անկյունից մր․ Մելդընն էր դուրս բուսնում և զարմանում մեզ տեսնելիս։

Մրս․ Ստրոնգի մայրիկը մի շատ զվարճալի տիկին էր։ Նրա անունը մրս․ Մարկհլեմ էր, բայց մեր աշակերտները սովոր էին Հին Զինվոր անվանել նրան ի հարգանս այն պատերազմական հանճարի, որով դոկտորի դեմ էր մղում իր ազգականների ստվար գունդը։ Նա մի կարճահասակ կին էր թափանցող աչքերով․ պճնվելիս միշտ միևնույն գլխանոցն էր հագմում, որ արհեստական ծաղիկներով էր զարդարված, ինչպես և դրանց շուրջը թռչկոտող երկու հատ արհեստական թիթեռներով։ Մեր մեջ զրույց կար, թե այս գլխանոցի հայրենիքը Ֆրանսիան է և թե նա անպատճառ ֆրանսիական ճարտար ազգի հնարագիտության արգասիքը կլինի, այլ ոչ թե անգլիացոց․ սակայն ինձ այս էր միայն ստույգ հայտնի, որ գլխանոցը միշտ այն երեկույթներումն էր հանդես գալիս, ուր մրս․ Մարկհլեմը ներկա էր․ որ նա միշտ մի հնդկական կողովի մեջ փաթաթված էր բերում, և որ թիթեռներն ընդունակ են ժրաջան մեղուների պես արագ֊արագ թրթռալ՝ մանավանդ այն րոպեներին, երբ տիկինը հետամտում էր մի բան որսալ դոկտորից։

Մի երեկո առիթ ունեցա լավ դիտելու Հին Զինվորին ― թող այս անունը քամահրանքով չհիշվի, ― և մի երեկո, որ ինձ համար անմոռանալի է մի միջադեպի պատճառով, որ և իսկույն պատմելու եմ։ Այդ երեկո դոկտորի տանը հրավերք կար և ի պատիվ մր․ Ջոն Մելդընի, որ Հնդկաստան պիտի մեկներ, կարծեմ զինվորի պաշտոնով։ Վերջ ի վերջո նա և մր․ Ուիկֆիլդը բանն այդպես էին կարգագրել։ Հենց այդ օրն էլ դոկտորի ծննդյան տարեդարձն էր։ Տոնի պատճառով դպրոցում դասեր չկային։ Առավոտյան մենք ընծաներ մատուցեցինք նրան․ Էդեմսը բոլորիս կողմից մի հանդիսավոր ճառ կարդաց, և մենք այնքան կեցցե գոռացինք, որ ձայներս խանձվեցին, իսկ դոկտորն արտասվեց։ Երեկոյան մր․ Ուիկֆիլդը, Ագնեսն ու ես թեյի գնացինք նրա մոտ, իբրև մտերիմ բարեկամներ։

Մր․ Ջոն Մելդընը արդեն այնտեղ էր․ մեր ներս մտնելու րոպեին մրս․ Ստրոնգը կարմիր ժապավեններով զարդարուն մի ձյունափայլ զգեստ հագած՝ դաշնամուր էր նվագում, իսկ մր․ Մելդընը նրա աթոռի մեջքին հենված՝ նոտաները շուռ տալու վրա էր։ Այս անգամ տիկնոջ դեմքի վարդագույն փայլը սովորականի պես պայծառ չէր․ այնուամենայնիվ նա գեղեցիկ էր, հիանալու չափ գեղեցիկ։

― Ա՜հ, դոկտոր, ― ասաց մրս․ Ստրոնգի մայրիկը, երբ նստեցինք։ ― Մոռացել էի, որ այսօր ձեր տարեդարձն է։ Խնդրեմ ընդունեցեք իմ սրտագին շնորհավորանքը։ Հավաստի եմ, որ խոսքերս մի հասարակ կոմպլիմենտ չեք համարի։ Ես սրտանց մաղթում եմ, որ շատ տարիներ երջանկությամբ արժանանաք այս օրվան։

― Շնորհակալ եմ, տիկին, ― պատասխանեց դոկտորը։

― Այո՛, շատ տարիներ, շատ և շատ, ― կրկնեց Զինվորը։ ― Ապրեք երկար տարինեեր ոչ միայն ձեր, այլև Աննիի և Ջոն Մելդընի և ուրիշ շատերի բարեբախտության համար։ Օ՜հ, աստված իմ, կարծես դեռ երեկ էր, Ջոն, որ դու մաստր Կոպպերֆիլդից էլ փոքր էիր և արդեն սեր էիր խոստովանում Աննիին, նրա հետ միասին թփերի տակ խաղալիս։

― Ա՜խ, մայրիկ, էլ մի հիշեք այդ բանը, ― ասաց մրս․ Ստրոնգը։

― Ինչո՞ւ չհիշեմ, սիրելի Աննի, ― գոչեց մայրը։ ― Դու երեխա չես, արդեն մի պառավ արամբի կին ես։ Եթե այժմ էլ այս լսելուց ամաչես, էլ ե՞րբ չպիտի ամաչես։

― Պառա՞վ, ― բացականչեց մր․ Ջոն Մելդընը։ ― Աննին պառա՞վ։

― Այո՛, Ջոն, ― պատասխանեց Զինվորը։ ― Մի պառավ արամբի կին։ Չեմ ասում, թե տարիքով է պառավ, այնքան ապուշ չեմ, որ քսան տարեկան աղջկան պառավ համարեմ, բայց քո մորաքրոջ աղջիկը դոկտոր Ստրոնգի ամուսինն է, և այս մտքով արժանի պառավ կոչվելու պատվին։ Եվ քեզ համար մեծ բախտ է, Ջոն, որ մորաքրոջդ աղջիկը դոկտորի կինն է։ Դոկտորը քեզ համար մի ազդեցիկ ու մտերիմ բարեկամ է, որ անշուշտ այսուհետև էլ չի դադարի քեզ թևարկու լինելուց, եթե միայն գիտենաս նրա սերը հարգել։ Ես սովոր չեմ զուր պարծենալ և առանց ամաչելու պարզ կասեմ, թե մեր գերդաստանի անդամներից շատերը պաշտպանի կարոտ են։ Կարոտներից մեկն էլ ահա դու էիր, քանի դեռ մորաքրոջ աղջկա շնորհիվ չէիր գտել այս հզոր պաշտպանին։

Դոկտոր Ստրոնգը սրտի բարությունից ձեռքը շարժեց վերջ տալու համար այս խոսակցությունը, որ արդեն ձանձրացնում էր մր․ Ջոն Մելդընին։ Բայց մրս․ Մակլհեմն իր աթոռը ավելի մոտեցրեց դոկտորին և հովհարի ծայրը նրա թևին դնելով, շարունակեց․

― Ո՛չ, ո՛չ, սիրելի դոկտոր․ մի արգելեք սրտիս զգացումն ազատորերն արտահայտել։ Ես չեմ կարող չարտահայտել այն բուռն զգացումը, որ արդեն մոլության է հասել։ Դուք մեզ համար մի երկնային օրհնություն եք։ Դուք մեր իսկական բարերարն եք։

― Ավելորդ խոսքեր են, ավելորդ, ― ասաց դոկտորը։

― Ո՛չ, ավելորդ չեն, կներեք, ― շարունակեց Հին Զինվորը։ ― Ես չեմ լռի, երբ այստեղ, բացի մեր պատվական մր․ Ուիկֆիլդից ոչ մի օտար մարդ չկա, որ բերանս փակի։ Ընդհակառակը, ես պատրաստ եմ զոքանչի իրավունք բանեցնելով, դեռ մի լավ հանդիմանություն անել ձեզ, եթե ասածներս չընդունեք։ Ես սրտաբաց և շիտակ կին եմ։ Եվ պիտի ասեմ, ինչ որ արդեն ասել եմ ձեզ մի անգամ․․․ Հիշո՞ւմ եք․․․ այն օրը, երբ զարմացրիք ինձ, իմ աղջկան ուզելով։ Հիշո՞ւմ եք, թե ո՞ր աստիճան զարմացա, ապշեցի ես այդ առաջարկը լսելիս։ Զարմանալին առաջարկը չէր․ դա մի շատ բնական բան է, և ծիծաղելի կլիներ, եթե ուրիշ կերպ մտածեի, ― այլ այն հանգամանքը, որ դուք Աննիի խեղճ հայրիկին դեռ այն օրից էիք ճանաչել, երբ Աննին վեցամսյա մանուկ էր։ Կարո՞ղ էի արդյոք երևակայել, թե մի օր նրա աղջկա ամուսինը կդառնաք և կամ․․․ մի ուրիշի ամուսինը, եթե կուզեք իմանալ։ Ահա այս էր զարմանալուս պատճառը։

Էհ, բավական է, բավական, ― ասաց դոկտորը զվարթ սրտով։ ― Էլ չհիշենք։

― Ո՛չ, ո՛չ, պիտի հիշեմ, ― ասաց Զինվորը, հովհարը նրա շրթունքին դնելով։ ― Այս բոլորը հիշում եմ և ամենքի առջև կրկնում, որպեսզի հերքեն ինձ, եթե ասածս սուտ է։ Այսպես ուրեմն, հենց որ առաջարկություն արիք, ես Աննիին կանչեցի և ամեն բան պատմեցի։ «Սիրելի Աննի, ― ասացի, ― դոկտոր Ստրոնգը այստեղ էր և առաջարկություն արեց, այսինքն՝ հանդիսավոր կերպով քեզ կնության ուզեց»։ Արդ հարցնում եմ ― խոսքերիս մեջ մի որևէ ճնշում կա՞ր։ Չկա՛ր։ Հետո ասացի․ «Պարզ ասա, սիրելի Աննի, արդյոք սիրտդ ազա՞տ է»։ ― «Մայրիկ, ― գոչեց նա լալով, ― ես դեռ այնքան երեխա եմ ― և այս լիովին ճշմարիտ էր ― որ չեմ իմանում, թե սիրտ ունեմ»։ ― «Եթե այդպես է, հոգյակ իմ, ― ասացի ես, ― կարող եմ վստահ լինել, որ սիրտդ ազատ է։ Համենայն դեպս, սիրելիս, ― ավելացրի ես, ― դոկտոր Ստրոնգը այն աստիճան վառված է, որ անհրաժեշտ է մի պատասխան տալ նրան։ Չի կարելի այս տագնապի մեջ թողնել նրան»։ ― «Մայրիկ, ― պատասխանեց Աննին, շարունակելով արտասվել, ― մի՞թե դոկտորն անբախտ կլինի առանց ինձ։ Եթե անբախտ պիտի լինի, ուրեմն հայտնեցեք, թե ես նրան այնքան հարգում ու պատվում եմ, որ պատրաստ եմ նրան մարդու գնալ»։ ― Այսպես էլ բանը վերջացավ։ Եվ ահա այն ժամանակն էր, և ոչ թե առաջ, որ ասացի Աննիին․ «Աննի, դստրիկ իմ, դոկտոր Ստրոնգը ո՛չ միայն ամուսինդ կլինի, այլև հանգուցյալ հորդ փոխանորդը։ Նա կլինի մեր տան մեծը․ նա կլինի մեր տոհմի իմաստության, կարող եմ ասել՝ և նյութական կարողության ամուր սյունը, ապավենը, մի խոսքով՝ մեր բոլորիս բարերարը»։ Այո՛, այս էր այն ժամանակ ասած խոսքս, որ այսօր էլ կրկնում եմ։ Ես մի հաստատամիտ կինարմատ եմ և իմ խոսքը ետ չեմ առնի։

Այս ճառի միջոցին աղջիկը հատակին նայելով լուռ նստած էր, իսկ մր․ Ջոն Մելդընը կանգնած էր կողքին, նմանապես ցած նայելով։ Ճառից հետո մրս․Ստրոնգը դողդոջ ձայնով արտասանեց․

― Վերջացրի՞ր, մայրիկ։

― Ո՛չ սիրելիս, չեմ վերջացրել, ― պատասխանեց Զինվորը։ ― Եվ որովհետև հարցնում ես, ես էլ կասեմ, հոգյակ իմ, դու փոքր֊ինչ անտարբեր էս բարեկամներիդ վերաբերմամբ, և որովհետև այս գանգատը քեզ հայտնելուց բան դուրս չի գա, շիտակ դիմում եմ ամուսնուդ։ Արդ, սիրելի դոկտոր Ստրոնգ, մի՛ մտիկ արեք ձեր հիմար կնկանը։

Երբ դոկոտորն իր ազնիվ ու միամիտ ժպիտով դեպի կինը շուռ եկավ, կինը գլուխն ավելի կախեց։ Ես նկատեցի, որ մր․ Ուիլֆիլդն ուշի֊ուշով նրան է դիտում։

― Անցյալ օրը, երբ պատահմամբ այս խենթին ասացի, ― շարունակեց մայրը, գլուխը շարժելով ու հովհարի ծայրը աղջկա կողմը դարձնելով, ― թե մի ընտանեկան գործ ունեմ, որ նա կարող էր, և, ըստ իս, պարտավոր էր մինչև անգամ ձեզ հայտնել, գիտե՞ք, ինչ պատասխանեց։ Պատասխանեց, թե չի հայտնի, խնդրածի պես կլինի, իսկ խնդրել չի ուզում, որովհետև դուք շատ բարի եք, և ինչ էլ խնդրի՝ կկատարեք։ Եվ այս անմիտ պատրվակով, ոչ մի բան չհայտնեց ձեզ։

― Արածդ լավ բան չի, սիրելի Աննի, ― ասաց դոկտորը։ ― Դու գիտես, որ ինձ համար ցանկությունդ կատարելը մի զվարճություն է։

― Ես էլ ճիշտ այդպես ասացի, ― վրա բերեց մայրը։ ― Եթե մյուս անգամ էլ քաշվի հայտնել քեզ, այն ժամանակ ես ինքս անձամբ ձեզ կդիմեմ, սիրելի դոկտոր։

― Շատ լավ կանեք, ― ասաց դոկտորը։

― Իրա՞վ։

― Անտարակույս։

― Ուրեմն անպատճառ ձեզ կդիմեմ, ― գոչեց Զինվորը։ ― Շնորհակալ եմ․ այս բանն արդեն պրծած է։

Կարծեմ իր նպատակին հասած լինելով, Զինվորը իր հովհարի ծայրը համբուրեց և դրանով մի քանի անգամ դոկտորի թևին խփելուց հետո՝ հանդիսավոր գնաց իր առաջվա տեղը նստեց։

Այդ միջոցին ուրիշ հյուրեր ներս մտան․ նրանց հետ եկան նաև երկու վարժապետներ և Էդեմսը։ Խոսակցությունն ընդհանուր դարձավ։ Դրա նյութերն էին մր․ Ջոն Մելդընը, նրա ուղևորությունը, նրա գնալու երկիրը, նրա զանազան դիտավորությունները և հույսերը։ Հենց նույն գիշեր, ընթրիքից հետո, նա պիտի կառքով մեկներ Գրեյվսենգ, ուր սպասում էր օվկիանոսային շոգենավը, և այդ նավով գնար Հեռավոր Արևելք ու շատ տարիներ այնտեղ մնար, եթե միայն արձակուրդի կամ հիվանդության պատճառով չստիպվեր վերադառնալ հայրենիք։ Որքան հիշում եմ, բոլորն էլ միաձայն վկայում էին, թե Հնդկաստանը կարծվածի չափ վատ երկիր չէ, և թե այնտեղ բացի երկու֊երեք վագրերից ու թեթև տոթից, այն էլ միայն կեսօրին, ոչ մի վտանգավոր բան չկա։ Ինձ մր․ Ջոն Մելդընը մի նոր Սինդբադ էր թվում, և ես արդեն երևակայում էի, թե ինչպես նա արևելյան ռաջաների հետ մտերմանալով, ամպհովանու մեջ բազմած՝ նրանց հետ միասին ոսկեզօծ նարգիլե է վայելում։

Մրս․ Ստրոնգը շատ լավ երգչուհի էր․ շատ անգամ լսել եմ նրա մենակ երգելը, սակայն այն երեկո՝ գուցե հասարակությունից քաշվելուց և կամ ձայնը տեղը չլինելուց՝ ամենևին բան չերգեց։ Մի անգամ փորձեց դուետ երգել իր մորաքրոջ որդու հետ, բայց բանը սկզբից դենը չգնաց․ իսկ հետո, երբ սկսեց մենակ երգել, սկզբում թեև քաղցր էր, սակայն հանկարծ կտրվեց, և տագնապած երգչուհին գլուխը դաշնամուրի ստեղների վրա խոնարհեց։ Բարի դոկտորն ասա, թե Աննիի ջղերը գրգռված են, և առաջարկեց, որ բոլորն էլ նրան զբաղեցնելու համար թուղթ խաղան, թեև ինքը այս բանին այնքան էր հմուտ, որքան ավագափող հնչեցնելուն։ Ես նկատեցի, որ Հին Զինվորը նրան անմիջապես իր պաշտպանության տակ դրեց, իբրև խաղակից, և դոկտորի ամբողջ արծաթը շատ չանցած քաջ զոքանչի գրպանը մտավ։

Խաղը շատ զվարճալի էր, մանավանդ դոկտորի կատարած սխալների պատճառով, որոնք, թիթեռների արթուն հսկողության հակառակ՝ անդադար կրկնվում էին։ Մրս․ Ստրոնգն իր թուլությունը պատճառ բռնելով խաղից հրաժարվեց, հրաժարվեց և մր․ Մելդընը, որովհետև պիտի գնար ճամփու համար մի քանի բան կապելու։ Կապելու բաները երևի շատ չէին, որ իսկույն վերադարձավ և մորաքրոջ աղջկա մոտ բազմոցի վրա նստելով, սկսեց նրա հետ կիսաձայն խոսել։ Տիկինը երբեմն վեր էր կենում և դոկտորին մոտենում՝ ցույց տալու նրան, թե ինչպես պետք է խաղալ։ Տիկինը շատ գունատ էր և կարտերը մատով ցույց տալիս կարծես դողում էր, բայց դոկտորը նրա ցույց տված ուշադրությամբ միանգամայն երջանիկ էր և ոչ մի բան չէր նկատում։

Ընթրիքի ժամանակ ընդհանուր զվարճությունն արդեն հատել էր։ Ամեն մարդ զգում էր, թե որքան անախորժ է այս տեսակ բաժանումը, և քանի հրաժեշտի րոպեն մոտենում էր, այնքան էլ հյուրերի տխրությունը սաստկանում էր։ Մր․ Մելդընը փորձեց խոսակցությունը վառ պահել, բայց հաջողություն չունեցավ, և այնպես փչացրեց գործը, որ Հին Զինվորն էլ չկարողացավ ուղղել իր անվերջ զրույցներով՝ մր․ Ջոնի պատանեկության օրերից։

Դոկտորը սակայն համոզված էր, որ իր ներկայությամբ երջանկացնում է ամենքին։ Նա շատ գոհ էր, կարծելով, թե մենք էլ գոհ ու զվարթ ենք։

― Աննի, հոգյակ իմ, ― ասաց նա ժամացույցին նայելով և իր բաժակը լցնելով, ― ահա և Ջոնի մեկնելու ժամը հասել է, և մենք նրան չենք բռնի, որովհետև ժամանակն ու ծովի խաղացքը ոչ ոքի չեն սպասում։ Մր․ Ջոն Մելդըն, ձեր առջև մի երկար ճանապարհ կա և մի հեռավոր օտար երկիր, սակայն շատերն են այդպիսի ճանապարհ կտրել և պիտի կտրեն մինչև աշխարհի վախճանը։ Այն հողմերը, որոնց հետ մաքառելու եք, բախտի են հասցրել բյուրավոր մարդկանց և բյուրերին երջանիկ վերադարձրել դեպի տուն։

― Սակայն ո՛ր կետից էլ բանի վրա նայենք, ― ասաց մրս․ Մարկլհեմը, ― չի կարելի չհուզվել, երբ մի պատվական երիտասարդ, որին մանկությունից ճանաչել ենք, հանկարծ աշխարհի մյուս ծայրն է գնում, թողնելով ամենքին, որոնց սիրել է, անտեղյակ այն բոլորին, ինչ֊որ գտնելու է օտար աշխարհում։ Մի այսպիսի զոհաբերություն անող երիտասարդն արդարև պաշտպանության և օգնության արժանի է, ― հարեց նա, շեշտակի դոկտորին նայելով։

― Ժամանակն արդարև է, մր․ Մելդըն, ― շարունակեց դոկտորը, ― և իրերի բնական ընթացքին նայելով՝ մեզնից ոմանք հազիվ թե արժանանան կրկին ձեր տեսությանը։ Սակայն լավ է հուսով ապրել, և ես հուսով եմ, որ ձեր վերադարձը կտեսնեմ։ Չեմ ուզում խրատներով հոգնեցնել ձեզ։ Դուք վաղուց ունեցել եք աչքի առջև մի պատվական օրինակ․ այդ Աննին է, ձեր ազգականը։ Ջանացեք որքան կարելի է, նրա նման առաքինի լինել։

Մրս․ Մարկլհեմը գլուխը շարժելով հովհարում էր իր երեսը։

― Գնաք բարով, մր․ Ջոն, ― ասաց դոկտորը վերկենալով․ մենք էլ իսկույն վեր կացանք։ ― Մաղթում եմ ձեզ թեթև ճանապարհ, գործերիդ հաջողություն և երջանիկ վերադարձ։

Մենք բոլորս այս կենաց բաժակը պարպեցինք և բոլորս մր․ Ջոն Մելդընի աջը սեղմեցինք․ նա իսկույն հրաժեշտ առավ տիկնանցից և արագ֊արագ դուրս վազեց։ Դռան առջև շարված աշակերտները, հենց որ նա կառք նստեց որոտագին կեցցե՜ հնչեցրին։ Աշակերտների խումբն ստվարացնելու համար ես էլ նրանց միացա և փոշու միջով կառքի հետևից վազ տալիս տեսա, որ մր․ Ջոն Մելդընը շատ հուզված էր և ձեռքին մի վարդագույն բան ուներ բռնած։

Նորից մի եռյակ հուռա ի պատիվ դոկտորի և մի եռյակ հուռա ի պատիվ դոկտորի կնոջ գոռալուց հետո, աշակերտները ցրվեցին, իսկ ես նորից ներս մտա, ուր բոլոր հյուրերին դոկտորի շուրջը կանգնած գտա։ Նրանք պատմում էին, թե մր․ Ջոն Մելդընը ինչպես բաժանվեց, ինչպես արիություն ցույց տվեց, ինչեր զգաց, և այլն և այլն։ Այս զրույցների միջոցին մրս․ Մարկլհեմը հանկարծ գոչեց․

― Որտե՞ղ է Աննին։

Աննին չկար։ Սկսեցին կանչել։ Աննին պատասխան չէր տալիս։ Բայց երբ բոլորս միասին դահլիճից դուրս վազեցինք տեսնելու, թե լեդին ի՞նչ եղավ, նրան նախասենյակի հատակի վրա փռված գտանք։ Սոսկալի աղմուկ բարձրացավ։ Շուտով տեսան, որ դեռ շնչում է, և սկսեցին ուշքի բերել։ Այն ժամանակ դոկտորը, կնոջ գլուխը ծնկի վրա դնելով, նրա մազերն արձակեց և ասաց․

― Խեղճ Աննի։ Որքան զգայուն, որքան քնքուշ ու հավատարիմ է սրա սիրտը։ Չի կարողացել բաժանվել իր մանկության ընկերոջից, իր մտերիմ բարեկամից, իր մորաքրոջ տղայից։ Ա՜խ, այս ի՜նչ ցավալի բան է։

Երբ տիկինն աչքերը բացեց ու նկատեց, թե որտեղ է և ովքեր են իր շուրջը, դոկտորի թեթև օգնությամբ ոտքի կանգնեց և գլուխը շուռ տվեց, դոկտորի ուսին դնելով կամ ծածկելով ― չգիտեմ ո՞րը։ Մենք դահլիճ վերադարձանք, թողնելով նրան դոկտորի և մոր հետ, սակայն նա հայտնեց, թե արդեն իրեն լավ է զգում և կցանկանար մեզ հետ լինել, նրան ներս բերին ու բազմոցի վրա նստեցրին։ Նա սաստիկ գունաթափ էր և դեռ շատ թույլ։

― Հոգյակ իմ, Աննի, ― ասաց մայրը, նրա զգեստի չգիտեմ ո՛ր մասն ուղղելով։ ― Կարծեմ ժապավենդ կորցրել ես․․․ Պարոններ, ո՞վ կգտնի Աննիի վարդագույն ժապավենը։

Այդ այն ժապավենն էր, որ մրս․ Ստրոնգը կպցրել էր իր կրծքին։ Փնտրեցին, ես էլ փնտրեցի, բայց ոչ ոք չգտավ։

― Չե՞ս հիշում, Աննի, թե փոքր֊ինչ առաջ ժապավենդ որտե՞ղ էր, ― հարցրեց մայրը։

Ես զարմացա, թե ինչպես մրս․ Ստրոնգը, որ մինչ այդ այնքան գունատ էր, հանկարծ կրակի նման կարմրեց, երբ ասաց, թե փոքր֊ինչ առաջ ժապավենն իր վրա էր, բայց չարժի որոնել։

Այնուամենայնիվ շարունակեցինք պրպտել, սակայն դարձյալ անհաջող։ Նա աղաչում էր, որ այլևս չպտրտենք, բայց մենք նորից մի քանի անգամ դեսուդեն ընկանք, թեև իզուր։ Վերջապես լեդին լրիվ ուղղվեց, և հյուրերը հրաժեշտ առան նրանից։

Մր․ Ուիկֆիլդը, Ագնեսը և ես հանդարտ քայլերով վերադառնում էինք դեպի տուն։ Ագնեսն ու ես հիանում էինք պայծառ լուսնով, իսկ մր․ Ուիկֆիլդն աչքերը ներքև ուղղած էր առաջ գնում։ Տուն որ հասանք, Ագնեսը հիշեց, որ իր ձեռագործի պայուսակը մոռացել է դոկտորի մոտ։ Ես իսկույն ետ վազեցի, ուրախանալով, որ կարող եմ փոքրիկ ծառայություն անել նրան։

Մտա սեղանատուն, ուր պայուսակը թողնված էր։ Այնտեղ մութն էր և մարդ չկար․ բայց դոկտորի գրասենյակի դուռը դեռ բաց էր և միջից լույս էր երևում։ Այնտեղ մտա ասելու, թե ինչո՞ւ եմ եկել և մի մոմ խնդրեցի։

Դոկտորը բազկաթոռում վառարանի մոտ նստած էր, իսկ նրա ոտքերի տակ մի ցածր աթոռակի վրա կինն էր նստած։ Դոկտորը հաճության ժպիտով մի ձեռագիր էր կարդում նրան՝ երևի անվերջ արմատների մասին․ կինը շարունակ նայում էր նրան, բայց այնպիսի արտահայտությամբ, որի նմանը ես դեռ երբեք չէի տեսել։ Արդյոք ի՞նչ էին մտադիր ասել նրա դեմքի սքանչելի դիմագծերը, նրա սփրթնաց երեսը, նրա մերթ տրտում, մերթ մոլոր, մերթ ահաբեկ հայացքը ― չգիտեմ։ Նրա աչքերը պշնված էին, իսկ սև֊սև գանգուրներն սպիտակ զգեստի վրա փռված, որ վարդագույն ժապավենից արդեն զուրկ էր։ Ճշտությամբ մտաբերում եմ այդ հայացքը, բայց չնայած արդեն հասուն դատողությանս, այսօր անգամ անզոր եմ ասել՝ արդյոք ի՞նչ էր արտահայտում։ Զղջում, ամոթ, գոռոզություն, սեր, հավատ, վստահություն ― այս բոլորն էլ կար, բայց կար և ահաբեկ զարհուրանքը՝ արդյոք ինչի՞ց ― չգիտեմ։

Իմ ներս մտնելը և բան հարցնելը սթափեցրեց նրան, սակայն կարծեմ դոկտորին էլ փոքր֊ինչ շփոթեցրեց։ Երբ ետ եկա, վերցրած մոմս սեղանի վրա դնելու, դոկտորն արդեն չէր կարդում, այլ հայրական գգվանքով շոյում էր կնկանը և ասում, թե ինքը մի անգութ ինքնասեր է, որ չարչարում է նրան այդպիսի բաներ կարդալով, փոխանակ խնդրելու, որ նա գնա հանգստանա։

Սակայն կինը արագ ու ստիպողաբար մարդուն խնդրեց, որ թույլ տա իրեն նստած մնալ։ Թույլ տա իրեն (ինչպես որ իմացա նրա կցկտուր մրմունջից) այս երեկո էլ վստահ լինել, թե վայելում է նրա հավատարմությունը։ Դուրս գալուս րոպեին նա իմ վրա մի թռուցիկ ակնարկ նետեց և ձեռքերը դոկտորի ծնկին դեմ տալով, նորից սկսեց առաջվա պես մտիկ տալ նրան, սակայն այս անգամ ավելի մեղմ հայացքով, իսկ դոկտորը ձեռագրի ընթերցումը շարունակեց։

Այս պատկերը մի շատ ազդու տպավորություն արեց վրաս և երկար ժամանակ անցնելուց հետո ես հիշեցի նրան մի առթիվ, որի մասին պատմելու եմ իր տեղում։

Ժէ․ գլուխ

Մեկը նորից լույս է ընկնում


Իմ փախուստից ի վեր Պեգգոտիի մասին խոսելու առիթ չէի ունեցել, բայց ինքն իրեն հասկանլի է, որ Դուվր հասնելուս պես նրան մի նամակ գրեցի․ մի նամակ էլ գրեցի, որի մեջ մանրամասն պատմում էի այն բոլորը, ինչ֊որ տատիս տանը վիճակվեց ինձ։ Իսկ երրորդը գրեցի դոկտոր Ստրոնգի վարժարանը մտնելուց հետո․ դա մի երկար նամակ էր՝ երջանիկ կացությունս և հույսերս նկարագրող։ Դժվար թե մր․ Դիկի ընծայած դրամը ծախսելուցս այնքան զվարճություն զգացած լինեի, որքան զգացի երրորդ գրությանս հետ Պեգգոտիին կես գինե ուղարկելով առած պարտքիս փոխարեն, և ահա այդ նամակումն է, և ոչ թե առաջ, որ նրան իշատեր սայլապանի գողության դեպքը պատմեցի։

Պեգգոտին իմ բոլոր նամակներիս այնպես շուտ էր պատասխանում, ինչպես մի առևտրական գործակատար, թեև ոչ շատ համառոտ։ Իր ամբողջ մատենագրական հանճարը սպառելով, նա բացատրում էր, թե ինչ անհանգստություն էր պատճառել նրան իմ ուղևորությունը։ Ձայնարկության անթիվ նշաններով և անկապ դարձվածներով առատ ու զեղուն չորս երեսներ, ուր կետերի տեղ միայն թանաքի խոշոր բծեր էին երևում, չէին բավել այդ տագնապը փարատելու։ Սակայն նամակի բծերն ամենաճարտար շարադրությունից ազդու էին, որովհետև ցույց էին տալիս, որ Պեգգոտին իր գրությունը ծայրեծայր արտասուքով է հեղեղել, մի՞թե կարելի էր դրանից ավելի բան պահանջել։

Պարզ տեսնում էի, որ Պեգգոտին դեռ շարունակում է ծուռ աչքով նայել տատիս, և ակներև էր, որ դժվարանում է մի նպաստավոր կարծիք կազմել նրա մասին։ «Զարմանք բան է, ― գրում էր նա, ― որ մինչև այժմ այդ միս Բեթսիի մասին ոչ մի լավ բան չէինք լսել և հանկարծ դուրս է գալիս, որ նա այն չէ, ինչ֊որ միշտ կարծում էր, այ քեզ հրաշք»։ Երևում էր, որ Պեգգոտին դեռ միս Բեթսիից վախենում է, որովհետև մեծ զգուշությամբ էր բարևում նրան։ Իսկ իմ մասին կարծում էր, թե Դուվրից էլ փախուստ կտամ։ Այս կարելի էր հետևեցնել նրա բազմաթիվ ակնարկներից, թե Յարմաութ հասնելը շատ հեշտ բան է, բավական է միայն, որ ես նրանից հանրակառքի փող ուզեմ։

Նրա հաղորդած մեկ լուրը վերին աստիճանի վշտացրեց ինձ։ Գրում էր, թե մեր վաղեմի տան կահ֊կարասին աճուրդով վաճառվել է․ թե մր․ Մեորդստոնն ու նրա քույրը քաշվել գնացել են մի ուրիշ տեղ, և թե տունը փակված է՝ վաճառվելու կամ վարձվելու նպատակով։ Աստծուն հայտնի է, որ նրանց օրով ես մաս չունեի այդ տան մեջ, բայց և այնպես ցավում էի, որ մեր սիրելի հայրենի տունը, մեր այդ հին օթևանն այժմ թողնված է, պարտեզը մոլախոտով բուսած և բոլոր շավիղները տերևներով ծածկված։ Երևակայում էի, թե ինչպես ձմեռվա սառը քամին ոռնում է տան շուրջը, ինչպես անձրևը ծեծում է պատուհանների ապակին, և ինչպես լուսինը ուրվականների ստվերներ նկարում սենյակների մեջ, ամբողջ գիշեր ամայության վրա հսկելով։ Հիշում էի և հանգստարանը, ծառի տակի երկու լռիկ գերեզմանները, և ինձ թվում էր, թե մեր տունն էլ այժմ մեռել է և նրա հետ միասին ամեն բան, ինչ որ դեռ մի կապ ուներ հայրիկիս ու մայրիկիս հետ անհետացել, չքացել է։

Ուրիշ նորություններ չկային Պեգգոտիի նամակներում։ Մր․ Բարկիսը, գրում էր նա, մի պատվական ամուսին է, չնայած փոքր֊ինչ ագահ է․ «բայց բոլորս էլ պակասություններ ունենք, մանավանդ ես», ավելացնում էր Պեգգոտին (թեև դրանք մինչև այսօր էլ ինձ անհայտ են)։ Նա բարևում էր ինձ մր․ Բարկիսի կողմից և ասում, թե իմ փոքրիկ ննջարանը միշտ ինձ համար պատրաստ է։ Մր․ Պեգգոտին առողջ է, Հեմն էլ առողջ է, մրս․ Գըմիջն էլ առաջվա պես ոչ լավ է, ոչ վատ, իսկ փոքրիկ Էմլին չի կամենում ողջունել ինձ, այլ ասում է, որ Պեգգոտին նրա փոխարեն բարևի, եթե ուզենա։

Այս բոլորը հարկ համարեցի ճշտությամբ իմացնել տատիս, լռության տալով միայն Էմլիի անունը, դեպի որը նա, իմ կարծիքով չէր կարող մի առանձին սեր տածել։

Դոկտոր Ստրոնգի վարժարանը մտնելուս առաջին ամիսները միս Բեթսին շուտ֊շուտ էր Կենտրբերի գալիս ինձ տեսնելու, և միշտ այնպիսի ժամանակ, երբ չէի սպասում նրան։ Հավանական է, որ ուզում էր հանկարծակի վրա հասնել։ Սակայն միշտ տեսնելով ու լսելով, որ ես զբաղված եմ, որ ինձ լավ եմ պահում, ուսման մեջ էլ առաջադեմ եմ, այս անակնկալ արշավանքներին վերջ տվեց։ Այնուհետև շաբաթ օրերն էի տեսնում նրան՝ ամիսը մի և կամ շատ֊շատ՝ երկու անգամ, երբ Դուվր էի գնում՝ կիրակին նրա մոտ անցնելու։ Իսկ մր․ Դիկը ինձ մոտ գալիս էր հանրակառքով երկու շաբաթը մի անգամ չորեքշաբթի օրերը, և հետևյալ օրը վերադառնում։

Մր․ Դիկն ամեն անգամ մի կաշվե պայուսակ էր բերում իր հետ՝ որի մեջ գրելու զանազան պարագաներ և հիշատակարանի թերթերն էին պահված։ Այս հիշատակարանի մասին ասում էր, թե արդեն շտապելու և շուտով վերջացնելու ժամանակն է։

Մր․ Դիկը շատ էր սիրում չամչով կտապ, և նրա այցելություններն ավելի գրավիչ անելու մտքով տատս ինձ պատվիրել էր նրա համար հաշիվ բանալ մի հացթուխի կրպակում, բայց միայն այն պայմանով, որ կրպակը օրական մի շիլինգի գաթա տա, և ոչ ավելի։ Այս խիստ պայմանը և այն հանգամանքը, որ մր․ Դիկի իջևանած հյուրանոցի բոլոր հաշիվները վճարելուց առաջ նախ տատիս պիտի ուղարկեին, առիթ էր տալիս ինձ կարծելու, թե մր․ Դիկը իր փողերը միայն գրպանի մեջ հնչեցնելու իրավունք ունի, բայց ոչ թե ծախսելու։ Հետո իմացա, որ ենթադրությունս ճշմարիտ է․ մր․ Դիկի ու տատիս միջև համաձայնություն էր կայացել, որի զորությամբ առաջինը պարտավոր էր իր բոլոր ծախսերի մասին միշտ հաշիվ տալ երկրորդին։ Եվ որովհետև մր․ Դիկի մտքով անգամ չէր անցել տատիս խաբել և կամ նրան անհաճո մի բան անել, ուստի միշտ զգուշացնում էր ամեն ավելորդ ծախսերից։ Այս և ուրիշ շատ կետերի վերաբերմամբ մր․ Դիկը համոզված էր, որ աշխարհիս երեսին իմ տատից խելոք կին չկա, և այս բանը կրկնում էր ինձ հարյուր անգամ, բայց միշտ ականջիս փսփսալով, իբրև գաղտնիք։

Մի չորեքշաբթի մր․Դիկը դարձյալ տատիս մասին խոստովանություն անելուց հետո, խորհրդավոր կերպով հարցրեց․

― Չգիտե՞ս, Տրոտուդ, ո՞վ է այն մարդը, որ միշտ մեր տան մոտերքում ման է գալիս և նրան վախեցնում։

― Ում վախեցնում, տատի՞ս։

Մր․ Դիկը ցածր խոսելու նշան արեց։

― Բանն էլ այդ է, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Ես ինքս առաջ կարծում էի, թե աշխարհումս ոչ մի բան չի կարող միս Բեթսիին վախեցնել, որովհետև նա․․․ (մր․ Դիկը ձայնն իջեցրեց) խնդրեմ այս մասին դու ոչ ոքի չասես․․․ որովհետև նրանից խելոք ու զարմանալի կին չկա։

Այս ասելուն պես նա մի երկու քայլ ետ քաշվեց դիտելու, թե տատիս նկարագիրն ի՞նչ տպավորություն գործեց վրաս։

― Առաջին անգամ նա երևաց․․․ ― շարունակեց մր․ ԴԻկը, ― սպասիր, հիշեմ․․․ հազար վեց հարյուր քառասունինը թվին էր, որ Կարլոս թագավորին գլխատեցին։ Դու էլ կարծեմ ասացիր, որ հազար վեց հարյուր քառասունիննին էր, չէ՞։

― Այո, սըր։

― Չեմ հասկանում, ― ասաց մր․ Դիկը շփոթվելով ու գլուխը վշտագին շարժելով։ ― Մի՞թե ես այդքան ծերացել եմ։

― Ա՞յդ թվականին երևաց մարդը, ― հարցրի ես։

― Հարկավ, ― ասաց մր․ Դիկը։ ― Սակայն չեմ կարող, Տրոտուդ, ըմբռնել, թե ինչպե՞ս կարող էր այդ թվականին երևալ։ Իսկ դու այդ թվականը որտեղի՞ց գիտես։ Պատմությունի՞ց։

― Այո՛, սըր։

― Պատմությունը հո ոչ մի ժամանակ չի՞ խաբի, ― ասաց մր․ Դիկը, և նրա երեսի վրա մի հուսո նշույլ երևաց։

― Ոչ երբեք, սըր, ― պատասխանեցի ես հաստատ կերպով։

Ես դեռ շատ միամիտ էի ու վստահ, թե ասածս իրոք ճշմարիտ է։

― Բանը սաստիկ խառնվում է, ― ասաց մր․Դիկը մտմտալով։ ― Մի սխալմունք սպրդած կլինի որևէ տեղ։ Ինչևիցե՝ այն մարդը իսկ և իսկ այն միջոցին երևաց, երբ Կարլոս առաջինի գլխում եղած շփոթության մի մասը իմ գլխի մեջ ածեցին։ Ես և միս Տրոտուդը նոր էինք թեյից հետո զբոսնելու գնացել, և արդեն սկսել էր մթնել, երբ ճիշտ մեր տան մոտերքում այն մարդը բուսավ։

― Գուցե նա էլ զբոսնում էր, ― ասացի ես։

― Զբոսնո՞ւմ, ― կրկնեց մր․ Դիկը։ ― Հապա մի լավ մտաբերեմ։ Ո՛չ․․․ ո՛չ, ո՛չ։ Չէր զբոսնում։

Բանի էությունն իմանալու համար հարցրի, թե ուրեմն ի՞նչ էր անում այդ մարդը։

― Ինչպես թե ի՞նչ, ― կրկնեց մր․ Դիկը։ ― Բայց նա բնավ այնտեղ էլ չէր․ միայն փոքր֊ինչ հետո մոտեցավ միս Բեթսիին և ինչ֊որ բան շշնջաց նրան։ Տատդ շուռ եկավ և ուշաթափ վայր ընկավ։ Ես հանգիստ մտիկ տվի մարդուն, և նա գնաց։ Ո՞ւր գնաց, գետի՞նն անցավ, թե՞ մի ուրիշ տեղ, չգիտեմ։ Ահա այս է զարմանալին։ Բայց անպատճառ մի տեղ գնաց թաքնվելու։

― Եվ այն օրից մինչև այժմ թաքնվա՞ծ է, ― հարցրի ես։

― Անպատճառ, ― պատասխանեց մր․ Դիկը, գլուխը լրջորեն շարժելով։ ― Թաքնված էր, և միայն երեկ գիշեր նորից երևաց։ Երեկ գիշեր, մինչ մենք զբոսնում էինք, նա դարձյալ մոտեցավ միս Բեթսիի հետևից, և ես նրան իսկույն ճանաչեցի։

― Եվ նորի՞ց տատիս վախեցրեց։

― Տատդ սարսռաց, ― ասաց մր․ Դիկը, տատիս ցնցումը պատկերացնելով և ատամները կրճտելով։ ― Ցանկապատին հենվեց, լավ եղավ։ Սակայն, Տրոտուդ, հապա այստեղ եկ, ― ավելացրեց մր․ Դիկը, ինձ իր մոտ քաշելով, որ ավելի լավ կարողանար ականջիս մեջ փսփսալ։ ― Ինչո՞ւ նա փող տվեց մարդուն այն լուսընկա գիշերը, ա՜յ տղա։

― Երևի թե մարդը մուրացկան էր։

Մր․ Դիկը գլուխը թոթվեց, այս ենթադրությունս միանգամայն մերժելու համար, և նույն շարժումը մի քանի անգամ սաստկությամբ կատարելուց հետո ասաց․

― Ո՛չ, ո՛չ, ի՞նչ մուրացկան։ Մուրացկան չէ՛ր։

Հետո պատմեց, թե իր պատուհանից տեսել է, ինչպես տատս հենց նույն գիշերը լուսնի լույսի տակ, ցանկապատի մոտ, փող տվեց մարդուն, մարդն էլ անհետացավ, երևի թե գետինն անցավ, և մյուս անգամ չերևաց․ իսկ տատաս շտապով ու թաքուն տուն մտավ, և առավոտյան մի ուրիշ տեսակ էր, էլ այնպես չէր, ինչպես որ միշտ։ Այս բոլորը սաստիկ զարմացրել էր մր․ Դիկին։

Այդ պատմության սկզբին ես տարակույս անգամ չունեի, որ անծանոթը մր․ Դիկի երևակայության արդյունք է՝ այն թշվառ թագավորի նման, որ նրան այնքան մտատանջություն էր պատճառում․ սակայն փոքր֊ինչ հետո սկսեցի ինքս ինձ հարցնել ― արդյոք որևէ փորձ կամ սպառնալիք չէ՞ին արել՝ տատիս ձեռքից մր․ Դիկին կորզելու համար, և տատս, որի մարդասեր խնամքը նրա մասին ինձ հայտնի էր, մի գումար չէ՞ր տվել, որ իր մտերմին հանգսիտ թողնեն և նրա խաղաղությունը չվրդովեն։ Բնական է, որ ես ինքս մր․ Դիկին շատ սրտակից և նրա բարօրության նախանձախնդիր լինելով, նրան կորցնելու երկյուղից մի այսպիսի ենթադրություն անեի։ Այս պատճառով երկար ժամանակ, հենց որ նրա գալու չորեքշաբթին հասնում էր, ասում էի ինձ, արդյոք դարձյալ ժպիտն երեսին կտեսնե՞մ նրան դիլիժանսում։ Սակայն նա առաջվա պես ժպիտն երեսին, միշտ գոհ ու զվարթ գալիս էր, բայց այն մարդու մասին, որ տատիս վախեցնելու քաջություն էր ունեցել, էլ բնավ չէր ասում։

Այս չորեքշաբթիները մր․ Դիկի ու ինձ համար ամենաերջանիկ օրերն էին։ Շուտով նա բոլոր ընկերներիս հետ ծանոթացավ, և թեպետ բացի ֆռռան թողնելուց, ուրիշ խաղի չէր մասնակցում, բայց սաստիկ հետաքրքրվում էր մեր մյուս զբոսանքներով։ Քանի անգամ տեսել եմ, թե ինչպես էր ակնապիշ դիտում գնդակի կամ շռնչանի շարժումները և գրեթե շունչը բռնում խաղի տագնապիչ րոպեներին։ Քանի անգամ տեսել եմ նրան բլրակի վրա կանգնած գլխարկը ճոճելով ցնծության ձայն հանելիս, երբ աշակերտներն սկսում էին «նապաստակ ու շուն» խաղալ․ այսպիսի րոպեներին նա մոռանում էր և թշվառ Կարլոսին, և դրա բոլոր արկածները, և իր հիշատակարանը և ամեն բան։ Ինչքա՜ն երջանիկ ժամեր անցրեց իմ ալևոր բարեկամը մեզ հետ միասին ամառը դաշտում պտտելիս։ Որքա՜ն ժամեր ձմռան ցրտից քիթն ու բերանը կարմրած՝ լճի ափին սպասեց, մինչև մենք սառցի վրա չմուշկներով սահում էինք, իսկ նա զվարթ ծափ տալիս սրտի անչափ հրճվանքից։

Բոլոր աշակերտները մր․ Դիկին սիրեցին, և նրա հնարագիտությունը փոքրիկ բաներում ընդհանուր հիացման առարկա դարձավ։ Նա գիտեր այնպիսի ձևեր կտրել նարնջի կճեպից, որ մեր մտքով անգամ չէր անցնի․ գիտեր ինչ բանից ասես նավակ շինել․ կարող էր ամենահասարակ ոսկոռի կտորից ճատրակի քարեր պատրաստել․ հին խաղաթղթերից հռոմեական երկանիվ կառքեր ստեղծել․ թել փաթաթելու կոճից անիվ տաշել և հին լարերից թռչունի վանդակ հյուսել։ Սակայն գոցե ոչ մի բանում նրա հանճարը այնքան չէր փայլում, որքան հարդից ու շվանից շինվող բաների մեջ․ մենք բոլորս համոզված էինք, որ այս նյութերից մր․ Դիկն ընդունակ է շինել ամեն բան, ինչ֊որ միայն կարելի էր շինել մարդկային ձեռքով։

Մի քանի ժամանակներից հետո մր․ Դիկի ճարտարության հռչակը նաև դոկտոր Ստրոնգին հասավ։ Մի չորեքշաբթի դոկտորն անձամբ մի քանի բան հարցրեց ինձնից նրա մասին․ ես էլ ինչ որ իմ տատից գիտեի, պատմեցի։ Պատմությունս վերին աստիճանի հետաքրքրեց դոկտորին, և նա կամեցավ, որ մր․Դիկի հետևյալ այցելության ժամանակ ես նրանց իրար հետ ծանոթացնեմ։ Ծանոթությունը տեղի ունեցավ, և հենց նույն օրը դոկտորը խնդրեց մր․ Դիկին, որ նա երբեք դիլիժանսների կայարանում կանգ չառնի, այլ ժամանելուն պես՝ առանց ինձ սպասելու, անմիջապես դպրոց գա և մինչև առավոտյան դասերի վերջանալը հանգստանա։ Այնուհետև մր․ Դիկը սովորություն արեց ուղղակի վարժարան գալ, և, ― եթե մեր դասերը երկարեին, ինչպես որ հաճախ պատահում էր չորեքշաբթի օրերը, ― զբոսնել բակում, իմ դուրս գալուն սպասելով։ Ահա այստեղ նա ծանոթացավ դոկտորի ջահել ամուսնու հետ, որ վերջերս սովորականից ավելի գունատ էր, ավելի տխուր և շատ սակավ էր երևում մեզ, թեև առաջվա պես սիրուն էր։ Այն օրից սկսած մր․ Դիկը համարձակություն առավ ոչ միայն բակում, այլև դասարանում անգամ սպասելու ինձ։ Դասարան մտնելիս նա նստում էր անկյունում միշտ միևնույն աթոռի վրա, որը և այս պատճառով «Դիկ» էր կոչվել։ Աթոռի վրա հանդարտ նստած, գլուխը առաջ հակելով, ալևորը մեծ ուշադրությամբ ականջ էր դնում դասերին և ակնածում մանավանդ այն առարկաներից, որ ինքը երբեք չէր սովորել։

Այս ակնածության մի մասը նա ընծայում էր դոկտորին, որի նման գերիմաստ ու նրբամիտ փիլիսոփա, իր կարծիքով, դեռ ոչ մի դար չէր տեսել։ Ամիսներ անցան, մինչև որ մր․ Դիկը վստահաբար գլխարկը չհանած խոսեց նրա հետ։ Մինչև անգամ այն ժամանակ, երբ նրանք արդեն մտերմացել էին և ժամերով միասին ման էին գալիս բակի այն մասում, որ «Դոլտորի ճեմելիք» էր կոչվում, մր․ Դիկը, մերթընդմերթ դոկտորի անհուն իմաստությունն ու գիտությունը արժանապես հարգելու համար, իր գլուխը մերկացնում էր։ Արդյոք ի՞նչ դիպվածով, այս զբոսանքների ժամանակ դոկտոր Ստրոնգն առաջին անգամ առիթ գտավ բարձր ձայնով քաղվածքներ կարդալ իր հռչակավոր բառարանից, ― չկարողացա երբեք իմանալ․ երևի կարծեց, թե ձայնով կարդալն ու լռիկ կարդալն միևնույն է։ Ինչևիցե, այս բանը սովորություն դարձավ, և մր․ Դիկը, որ լսում էր նրան զվարթագին դեմքով, պարծանքով ու բերկրանքով համոզվեց, որ դոկտորի բառարանից սքանչելի գիրք աշխարհումս ոչ եղել է, ոչ էլ կա։

Երբ հիշում եմ, թե ինչպես էին նրանք մեր դասարանի պատուհանների տակ զբոսնում ― հիշում եմ մերթ ժպտալով, մերթ գլուխը շարժելով ձեռագիրը կարդացող դոկտորին և հիացմամբ նրան ականջ դնող, բայց և խրթին բառերի թևի վրա աստված գիտե մտքերով ո՞ւր սավառնող մր․ Դիկին, ― չեմ կարող չասել, որ այդպիսի ակնապարար ու հաճելի պատկեր ես կյանքումս չեմ տեսել։ Ինձ թվում է, որ եթե նրանք կարողանային հավիտյան այնպես հանդարտ ու հեզիկ ճեմել, աշխարհս ավելի հանգիստ կլիներ և նրանց զբոսանքից բոլորիս համար ավելի օգուտ կծագեր, քան հազար ու հազար մեծաշառաչ դեպքերից։

Ագնեսն էլ շուտով մր․ Դիկի մտերիմներից մեկը դարձավ։ Մր․ Դիկը հաճախ մեր տունը գալով, Ուրիասի հետ էլ ծանոթացավ։ Մր․ Դիկի և իմ բարեկամությունն օրըստօրե սերտանում էր, բայց մեր հարաբերությունները տարօրինակ էին։ Ի պաշտոնե նա իմ վերակացուն էր և հատկապես ինձ տեսնելու համար էր գալիս, սակայն իրոք ես էի նրա խորհրդատուն, որովհետև ամեն մանր բաների մեջ մի դժվարություն ծագելուն պես՝ նա իմ կարծիքն էր հարցնում և անպատճառ դրա համեմատ գործ բռնում։ Շատ մեծ էր նրա ակնածությունն իմ բնական ուշիմությունից, որի մի մասը նրա համոզումով, տատիցս ժառանգած կլինեի։

Մի հինգշաբթի առավոտ, մինչ մր․ Դիկին դեպի դիլիժանսների կայարանն էի ուղեկցում, ճամփի վրա Ուրիաս Հիպը հանդիպեսց մեզ։ Նա ինձ իմ խոստումը հիշեցրեց՝ մի օր թեյ ընդունելու իր մոր տանը, և գալարվելով հարեց․

― Թեև ճշմարիտն ասած, մաստր Կոպպերֆիլդ, ես հույս չունեմ, որ այս խոստումը կկատարեք․ չէ՞ որ մենք չնչին մարդիկ ենք։

Մինչև այդ օրը չէի պարզել, թե արդյոք Ուրիաս Հիպին ես սիրում եմ թե ատում․ այս մասին դեռ երկմիտ էի՝ մինչև անգամ, երբ ես փողոցում կանգնած նայում էի նրա երեսին։ Սակայն հպարտ համարվելուց ամաչելով, ասացի նրան, թե միայն իր հրավերքին էի սպասում։

― Օ՜հ, եթե միայն այդ էր ձեզ արգելում մեզ մոտ գալ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց Ուրիասը, ― այլ ոչ թե մեր թշվառ կացությունը, ուրեմն արդյոք չէ՞իք հաճի հենց այս երեկո շնորհ բերել։ Սակայն, եթե մեր թշվառ կացությունն էր ձեր չգալու պատճառը, հույս ունիմ, որ առանց քաշվելու պարզ կասեք, մաստր Կոպպերֆիլդ, որովհետև մեր խոնարհ վիճակը լավ հայտնի է մեզ։

Պատասխանեցի, թե կխոսեմ մր․ Ուիկֆիլդի հետ և եթե նա հավանություն տա, որ վստահ եմ թե կտա, ուրախությամբ կգամ։ Եվ այսպես՝ նույն երեկոյան ժամը վեցին, երբ գրասենյակի պարապմունքը վերջացավ, ես հայտնեցի Ուրիասին, թե պատրաստ եմ։

― Ձեր այցելությամբ մայրս անշուշտ կհապարտանա, ― ասաց Ուրիասը, երբ միասին դուրս ելանք։ ― Կամ լավ է ասել՝ կհպարտանար, մաստր Կոպպերֆիլդ, եթե հպարտանալը մեղք չլիներ։

― Եվ, սակայն, այս առավոտ դուք այդպես չէիք մտածում, երբ ինձ հպարտ համարեցիք, ― ասացի ես։

― Օ՜հ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց Ուրիասը։ ― Ամենևին ոչ։ Երդվում եմ, որ այդպիսի բան մտքովս անգամ չի անցել։ Ես ձեզ հպարտ երբեք չեմ համարի, եթե դուք մեզ նման չնչին էակներից խորշելու լինեիք։ Մեզ լավ հայտնի է, որ մենք իրոք փոքր մարդիկ ենք։

― Վերջերս, կարծեմ, շատ էիք նվիրված օրենքների ուսման, ― հարցրի ես խոսակցության նյութը փոխելու համար։

― Օ՜հ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա խոնարհությամբ, ― մի՞թե իմ ընթերցանությունը կարելի է ուսում անվանել։ Հազիվհազ կարողանում եմ երեկոները, այն էլ ոչ միշտ, մր․ Տիգին մի երկու ժամ նվիրել։

― Դա մի խրթին հեղինակ է, չէ՞։

― Այո՛, երբեմն խրթին է ինձ համար, ― ասաց Ուրիասը։ ― Սակայան մի ընդունակ մարդու ինչպե՞ս կթվա՝ այդ չգիտեմ։

Յուր աջ ձեռքի երկու ոսկրոտ մատներով կզակի վրա զարկելուց հետո նա ասաց․

― Գիտե՞ք, մաստր Կոպպերֆիլդ, մր․ Տիգի գրքում այնպիսի բառեր և ասացվածքներ կան, նույնիսկ լատիներեն, որ իրոք դժվարամարս են ինձ նման թերուս ու թուլամիտ ընթերցողի համար։

― Կցանկանայի՞ք լատիներեն սովորել, ― հարցրի ես եռանդով։ ― Ես ինքս ուսանում եմ այդ լեզուն և սիրով դաս կտայի ձեզ։

― Օ՜հ, շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Ուրիասը գլուխը թոթվելով։ ― Հավաստի եմ, որ այդ առաջարկը սիրով եք անում, բայց ես չեմ կարող ընդունել։

― Եվ ինչո՞ւ։

― Որովհետև շատ և շատ չնչին մարդ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ։

― Է՛հ, այդ ինչ դատարկ խոսքեր են, Ուրիաս։

― Ո՛չ, խնդրեմ ներեցեք, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Անչափ շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ և երդում եմ անում, որ իրոք կցանկանայի սովորել, բայց ես անչափ խոնարհ էակ եմ։ Առանց այն էլ շատերը պատրաստ են ինձ ոտնատակ անել նվաստ դրությանս պատճառով, նրանց զայրույթը որքան կսաստկանա, եթե հանդգնեմ նրանց զգացումը վիրավորել ուսման հետևից ընկնելով։ Ո՛չ, ուսումն ու գիտությունը ինձ համար չեն։ Ինձ նման էակներին ներելի չէ այդպիսի վսեմ բաների ձգտել։ Ինձ պետք է խոնարհությամբ, ծառայաբար առաջ գնալ այս աշխարհում, մաստր Կոպպպերֆիլդ։

Երբեք նրա բերանը այնքան բացված և երեսի ոսկորներն այնքան խորացած չէի տեսել, ինչպես այժմ, երբ նա իր սկզբունքներն էր բացատրում ինձ, շարունակ գլուխը շարժելով ու մարմինը կծկելով։

― Կարծեմ սխալվում եք, Ուրիաս, ― ասացի ես։ ― Հավաստի եմ, որ կարող եմ մի քանի բան սովորեցնել ձեզ, եթե միայն կամենայիք սովորել։

― Այդ մասին ամենևին չեմ կասկածում, մաստր Կոպպերֆիլդ, ամենևին։

― Ուեոմն ինչո՞ւմն է արգելքը։

― Հենց այն բանում, որ այնչափ չնչին մարդ եմ։ Դուք ինձնից այնքան բարձր եք, որ չեք էլ կարող իմ գոյությունը հասկանալ։ Շատ շնորհակալ եմ․ չեմ ուզում գիտություն ստանալով, ուրիշներին վիրավորել։ Ես իմ չափը լավ գիտեմ․․․ Ահա մեր խոնարհ տնակը, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Մտանք հին ձևով կահավորված մի ցած սենյակ և այնտեղ գտանք մրս․ Հիպին, որ որդուն լիովին նման էր, միայն ավելի կարճահասակ։ Նա դիմավորեց ինձ ամենամեծ խոնարհությամբ և ներողություն խնդրեց, որ համբուրում է իր որդուն։

― Ախ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա․ ― թեև մենք շատ չնչին, նկուն մարդիկ ենք, բայց և այնպես սիրում ենք միմյանց, և այս սերը ոչ ոքի կարծեմ չի վիրավորի։

Սենյակը շատ մաքուր էր, սակայն մասամբ դահլիճի էր նմանվում, մասամբ խոհանոցի, և համենայն դեպս դուրեկան չէր։ Սեղանի վրա շարված էին թեյի սպասներ և վառարանի կասկարայի վրա կաթսայով ջուր էր եռ գալիս։ Պատի մոտ դուրս քաշվող գրքակալով մի պահարան կար, որի դիմաց Ուրիասը սովոր էր գիշերները կարդալ կամ գրել։ Այդտեղ էր և նրա կապույտ պայուսակը՝ մինչև բերանը թղթերով լցված։ Դարակի վրա մի քանի գրքեր էին երևում, որոնց մեջ աչքի էր ընկնում մր․ Տիգի «Հրահանգը»։ Անկյունում դրված էր մի պահարան տեսակ֊տեսակ անոթներով։ Ընդհանրապես կահկարասին անպակաս էր, և չեմ հիշում, որ ջոկ֊ջոկ վերցված նրանք անշուք, անշնորհ և կամ գծուծ լինեին․ այնուամենայնիվ բոլորը միասին վայելչության ու ճաշակի տպավորություն չէր գործում։

Անշուշտ մրս․ Հիպի խոնարհության նշան էր, որ նա դեռ սգի հագուստ ուներ հագին, թեև մարդն արդեն վաղուց էր վախճանվել։ Բացի գունավոր գլխանոցից, տիկնոջ հանդերձի բոլոր մասերն այնպես սև էին մնացել, ինչպես որ էին ննջենցյալի թաղման օրը։

― Այո՛, սիրելի Ուրիաս, ― ասաց մրս․ Հիպը թեյ ածելով, ― մենք միշտ կհիշենք այս օրը, որովհետև մաստր Կոպպերֆիլդն այսօր հաճեցավ շնորհ բերել մեզ մոտ։

― Ես գիտեի, որ այդպես կասես, մայրիկ իմ, ― պատասխանեց Ուրիասը։

― Երանի թե, որդյակ իմ, ― գոչեց մրս․ Հիպը, ― հայրդ էլ կենդանի լիներ, որ մեզ հետ միասին կարենար պատվել մեր հյուրին։

Այս բոլոր շողոմներից ես բավական շփոթվեցի, թեև մասամբ գոհ էի, որ ինձ մի մեծարգո հյուրի պես են ընդունում։ Մրս․ Հիպը հաճելի տիկին երևաց ինձ։

― Իմ Ուրիասը վաղուց էր սպասում այս պատվին, ― ասաց մրս․ Հիպը։ ― Նա վախենում էր, թե մեր խոնարհ կացությունը ձեր այցելության արգելք կլինի։ Ես էլ այդ երկյուղն ունեի, որովհետև մենք խոնարհ էինք, միշտ էլ խոնարհ կմնանք։

― Սակայն, տիկին, ― ասացի ես, ― ինձ թվում է, թե այդքան խոնարհ լինելու տեղիք չունեք, եթե միայն չկամենաք այդպես երևալ։

― Շնորհակալ եմ, սըր, ― պատասխանեց մրս․ Հիպը։ ― Մենք մեր վիճակն ու չափը լավ գիտենք, գիտենք և գոհ լինել։

Ես նկատեցի, որ մրս․ Հիպը հետզհետե մոտենում է ինձ, իսկ Ուրիասը քիչ֊քիչ ձգտում է ճիշտ իմ դիմացը տեղ ընտրել։ Երկուսն էլ մրցում էին սեղանի ամենալավ ուտելիքներով մեծարել ինձ։ Սեղանի վրա թեև ընտիր բան չկար, բայց մոր և որդու ուշադրությունն ինձ համար թանկ էր։ Նախ և առաջ նրանք սկսեցին տատերից խոսել, ես էլ իմ տատի մասին մի քանի բան պատմեցի, հետո հերթը մայրերին ու հայրերին հասավ, ես էլ իմ ծնողների մասին մի քանի բան ասացի․ այնուհետև մրս․ Հիպը խորթ հայրերին առաջ քաշեց, ես էլ սկսեցի իմի մասին բան պատմել, բայց իսկույն էլ ձայնս կտրեցի, որովհետև տատս պատվիրել էր լռություն պահել նրա մասին։ Բայց մի փափուկ խցան միթե կարո՞ղ է երկու խցանահանի միաբան ջանքերին դիմանալ, կամ թե մի տկար ատամ՝ մի զորեղ աքցանի ամուր քաշելուն դիմադրել և կամ մի փոքրիկ գնդակ՝ երկու գնդահարի հարվածներին հակառակել։ Մրս․ Հիպը և Ուրիասը ինչ֊որ կամեցան՝ արին ինձ, և քիչ֊քիչ իմ բերանից այնպիսի բաներ դուրս քաշեցին, որ ամենևին մտադիր չէի պատմելու։ Այսօր անգամ ամաչելով պիտի ասեմ, որ նրանց հաջողության պատճառը իմ մանկական հիմարությունն էր․ ես հպարտանում էի մեր մտերմական խոսակցությամբ ու կարծում, թե իրոք երկու արգո հյուրնկալների պատրոնն եմ։

Մայրն ու որդին իրար հետ շատ սիրով էին, և այս սերը իբրև մի բնական ու սրտաշարժ երևույթ ազդեց վրաս․ սակայն ոչ նվազ ազդեց և այն արվեստական վարպետությունը, որով նրանք իրար միտքն իսկույն ևեթ ըմբռնում էին։ Բավական է, որ մեկը միայն մի բառ ասեր, որպեսզի մյուսն անմիջապես բանի էությունը հասկանար և ըստ այնմ շարունակեր։ Երբ այլևս անձիս մասին իմ միջից դուրս որսալու բան չմնաց (Մեորդստոնի ու Գրինբիի մոտ վարած կյանքիս ու վերջին արկածներիս պատմությունը թաքցրել էի), մայրն ու որդին մր․ Ուիկֆիլդին ու Ագնեսին անցան։ Ուրիասն առաջինը գնդակ գցեց մրս․ Հիպին, մրս․ Հիպը գնդակը բռնեց և ետ նետեց Ուրիասին, Ուրիասը մի քանի վայրկյան պահեց նրան և նորից մոր կողմը շպրտեց․ և այս խաղը նրանք այնպես արագ շարունակեցին, որ ես բոլորովին շփոթվեցի և էլ ոչինչ չէի հասկանում։ Գնդակն անդադար փոխվում էր, հազար ու մի ձև ստանալով։ Մերթ նա մր․ Ուիկֆիլդն էր, մերթ Ագնեսը, մերթ մր․ Ուիկֆիլդի արժանիքը, մերթ իմ զգացումը դեպի Ագնեսը, մերթ մր․ Ուիկֆիլդի զգացմունքն ու եկամուտը, մերթ մեր տնային կյանքը, մերթ մր․ Ուիկֆիլդի խմած գինին, խմելու պատճառը և ափսոսանքը, թե ինչու է խմում, մերթ մի բան, մերթ ուրիշ բան և վերջապես միանվագ ամեն բան։ Եվ թեպետ այդ միջոցին ես տրամադիր չէի ուրիշ բան անել, միայն քիչ մասնակցել մոր և որդու խոսակցությանը, ― որպեսզի լռությունս գոռոզություն չհամարվի և իմ պատվաբեր ներկայությամբ նրանց խոնարհության զգացմունքը չվիրավորվի, ― բայց հետզհետե մեկ մի բան, մեկ ուրիշ բան դուրս տալով, այնքան բաներ ասացի, որ ամենևին չպիտի ասեի, և տեսա, որ Որիասի շարժուն պինչերը զվարթությունից շուտ֊շուտ փակվում են ու բացվում։

Վերջապես վրաս նեղություն եկավ և արդեն ուզում էի հեռանալ, երբ փողոցով անցնող մի պարոն կիսաբաց դռան մոտով անցնելիս արագ սահեց, ետ եկավ, կանգնեց, ներս նայեց ու սենյակը մտավ գոչելով․

― Կոպպերֆի՞լդ։ Այս ի՞նչ հրաշք է։

Դա մր․ Միկաբրն էր։ Նույն ինքը Միկաբրը իր միապակի ակնոցով, իր ձեռնափայտով, իր կանգուն օձիքով, իր վայելուչ շարժումներով և խոսելու սիրալիր եղանակով գլխովին նա էր։

― Սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, աչք տալով ինձ, ― ահա մի հանդիպում, որ կարծես մի գիտությամբ է առաջ գալիս բացահայտ կերպով ցույց տալու, թե աշխարհումս ամեն բան անհաստատ է և անստույգ․․․ միով բանիվ՝ սա մի շատ տարօրինակ հանդիպում է։ Ման էի գալիս փողոցում, մտածելով, թե գուցե ինձ բախտ ժպտա, որ տակավին հավանական է թվում ինձ, և ահա գտնում եմ մի նորատի, բայց թանկագին բարեկամ, որի հիշատակը կյանքիս ամենախորհրդավոր րոպեի հետ սերտ կապված է, կարող եմ ասել այն րոպեի, որ գոյությանս դարձակետն էր։ Կոպպերֆի՛լդ, սիրելի բարեկամ, ինչպե՞ս եք։

Չեմ կարող ասել, իրավ չեմ կարող ասել, թե շատ ուրախացա՝ Հիպի տանը հանդիպելով մր․ Միկաբրին, բայց և այնպես գոհ էի, որ նրան տեսա։ Ես ամուր սեղմեցի նրա աջը և հարցրի՝ արդյոք առո՞ղջ է մրս․ Միկաբրը։

― Շնորհակալ եմ, ― ասաց մր․ Միկաբրը առաջվա պես ձեռքը ճոճելով ու շապկի օձիքը կզակի տակ շտկելով։ ― Գրեթե լիովին առողջ է։ Երկվորյակներն այլևս բնության աղբյուրներից չեն ծծում իրենց սնուդը․․․ միով բանիվ՝ արդեն կաթից կտրված են․․․ և մրս․ Միկաբրը այժմ ինձ ուղեկից է։ Նա սիրով պատրաստ կլինի, Կոպպերֆիլդ, նորոգել իր ծանոթությունը մի ազնիվ պատանու հետ, որ ամեն բանում ապացուցել էր, թե բարեկամության սուրը սեղանին արժանավոր պաշտոնյա է։

Ասացի, թե ուրախ կլինեմ անձամբ հայտնել մր․ Միկաբրին իմ ողջույնը։

― Շատ բարի եք, ― ասաց մր․ Միկաբրը։

Այնուհետև նա ժպտաց, օձիքը նորից դրստեց ու շուրջը նայեց։

― Ահա գտա իմ բարեկամ Կոպպերֆիլդին, ― ասաց նա ջենտլմենի եղանակով և առանց որոշակի մեզնից մեկին դիմելու, ― և գտա ոչ թե մենության մեջ, այլ իբրև սեղանակից մի այրի տիկնոջ և մի անձի, որ թերևս տիկնոջ շառավիղն է․․․ միով բանիվ՝ նրա որդին (վերջին խոսքերը ջերմ եռանդով ասվեցին), հետևաբար պատիվ կհամարեի ծանոթանալ նրանց հետ։

Ստիպվեցի ներկայացնել նրան Ուրիաս Հիպին և մորը։ Մինչ նրանք խոնարհաբար կոտրտվում էին ու գլուխ տալիս, մր․ Միկաբրը աթոռի վրա նստեց և ամենավայելուչ շարժում արեց իր ձեռքով։

― Իմ բարեկամ Կոպպերֆիլդի յուրաքանչյուր բարեկամը իրավունք ունի և իմ բարեկամը կոչվելու։

― Ես ու որդիս շատ խոնարհ էակներ ենք, սըր, ― ասաց մրս․ Հիպը, ― և մր․ Կոպպերֆիլդի բարեկամությանը անարժան։ Նա այնքան բարի է, որ հաճեց մեր տանը թեյ ընդունել, և մենք անչափ շնորհակալ ենք նրանից։ Ձեր բարեսեր ուշադրության համար էլ շնորհակալ ենք, սըր։

― Տիկին, ― պատասխանեց մր․ Միկաբրը գլուխ տալով, ― շատ բարի եք։ Իսկ դուք ի՞նչ եք անում, Կոպպերֆիլդ, դարձյալ մառանո՞ւմ եք ծառայում։

Չգիտեի ինչպես գլխիցս ցանեմ, շուտով հեռացնեմ մր․ Միկաբրին։ Գլխարկս վերցրի և, անկասկած, սաստիկ կարմրած երեսիս առջև բռնելով, պատասխան տվի, թե այժմ աշակերտ եմ դոկտոր Ստրոնգի դպրոցում։

― Աշակե՞րտ, ― գոչեց մր․ Միկաբրը։ ― Անչափ ուրախ եմ, որ այդպիսի բան եմ լսում։ Թեև իմ բարեկամ Կոպպերֆիլդի միտքը մեծաջան մշակության կարոտ չէ, ― շարունակեց նա, դիմելով Որիասին և մրս․ Հիպին, ― մշակության, որ անհրաժեշտ կհամարվեր, եթե նա արդեն մարդկային բնությանը և աշխարհի որպիսությանը ծանոթ չլիներ, բայց և այնպես նրա խելքն այնքան ճոխ ու արգավանդ երկիր է, որ․․․ միով բանիվ, ― նա ընդունակ է կլասիկ գիտության ամենաբարձր գագաթին հասնել։

Ուրիասը իր երկար ձեռքերն իրար շփելով և դեպի վեր նայելով, նշան արեց, թե լիովին համամիտ է այդ կարծիքին։

― Արդյոք չգնա՞նք մրս․ Միկաբրին տեսնելու, սըր, ― ասացի ես մր․ Միկաբրին հեռացնելու համար։

― Սիրով պատրաստ եմ, Կոպպերֆիլդ, եթե կցանկանաք այդպիսի պատիվ ընծայել նրան, ― ասաց մր․ Միկաբրը վեր կենալով։ ― Ես չեմ ամաչի ասել այստեղ, մեր բարեկամների ներկայությամբ, որ տարիներից ի վեր ամենասաստիկ կռիվ եմ մղել դրամական տագնապների ճնշման դեմ։

Արդեն գուշակում էի, որ նա մի այդպիսի բան կասի․ նա միշտ սիրում էր իր դրամական տագնապներով պարծենալ։

― Եղել է ժամանակ, որ ես եմ հաղթել տագնապներին, եղել է ժամանակ, որ․․․ նրանք են ինձ տապալել։ Շատ անգամ է պատահել, որ սոսկալի ապտակ եմ տվել նրանց երեսին, բայց պատահել է և այնպես, որ նրանց թվական առավելությունից ընկճվել եմ և ասել մրս․ Միկաբրին Կատոնի լեզվով․ «Ո՜վ Պլատոն, լավ ես դատում։ Ամեն բան վերջացած է։ Ես չեմ կարող այլևս կռվել»։ Սակայն կյանքիս ոչ մի շրջանում այնպիսի մեծ երջանկություն չեմ զգացել, ինչպես այն րոպեներին, երբ ես՝ անգութ պարտատերերի պահանջներով ու դատական վճիռներով շրջապատված՝ կարողացել եմ վշտերս իմ բարեկամ Կոպպերֆիլդի գիրկը թափել, եթե կարելի է վիշտ անվանել նրանց պատճառած նեղությունը։

Այս փառավոր վկայությունը տալուց հետո, մր․ Միկոբրն ասաց․ «Մր․ Հիպ։ Բարի գիշեր։ Ձեր խոնարհ ծառան եմ, մրս․ Հիպ» և սիգաճեմ դուրս ելավ ինձ հետ և իսկույն սկսեց ինչ֊որ երգ հնչեցնել։

Մր․ Միկաբրի իջած պանդոկը մի փոքրիկ տուն էր, իսկ սենյակը հյուրերի դահլիճից մի բարակ պատով բաժանված խցիկ, ուր կարելի էր թութունի հոտից խեղդվել։ Ներքևում անշուշտ խոհանոցն էր, որովհետև հատակի ճեղքերից ճարպի գոլորշի էր բարձրանում և որմերը կարծես քրտնած էին։ Հեռու չէր անշուշտ և բուֆետը, ինչպես կարելի էր օղու հոտից ու բաժակների շրխկոցից գուշակել։ Ահա այս սենյակում մի սրարշավ ձի պատկերացնող նկարի տակ, մի փոքրիկ բազմոցի վրա, գլուխը վառարանին դեմ տված, իսկ ոտքերը՝ սենյակի հակառակ ծայրի կլոր սեղանին, որի վրա երևում էր մանանեխի անոթը, ձգված էր մրս․ Միկաբրը։ Մր․ Միկաբրը առաջինը ներս մտնելով ասաց նրան․

― Հոգյակ իմ, խնդրեմ ընդունիր դոկտոր Ստրոնգի աշակերտին։

Ի դեպ կասեմ, որ թեև մր․ Միկաբրն առհասարակ սովոր էր իմ հասակն ու վիճակը շփոթել, այս անգամ չմոռացավ, որ ես դոկտոր Ստրոնգի աշակերտն եմ, և աշակերտ բառն իբրև մի պատվանուն շեշտեց։

Մրս․ Միկաբրը շվարեց, բայց և ուրախացավ ինձ տեսնելով։ Ես էլ շատ ուրախ էի, որ տեսա նրան, և փոխադարձ ողջյուններից հետո, նստեցի փոքրիկ բազմոցի վրա նրա կողքին։

― Հոգիս, ― ասաց մր․ Միկաբրն ամուսնուն, ― եթե ուզենաս պատմել Կոպպերֆիլդին մեր արդի կացությունը, որ նա հարկավ կփափագի իմանալ, ես դահլիճ կերթամ լրագիրներ կարդալու․ շատ կարելի է, ծանուցումների մեջ որևէ ձեռնտու բան գտնեմ։

― Կարծում էի, տիկին, թե դուք Պլիմութումն եք, ― ասացի ես, երբ պարոնը դուրս գնաց։

― Այո, սիրելի մաստր Կոպպերֆիլդ, այնտեղ էինք գնացել։

― Որպեսզի այնտե՞ղ հաստատվեք։

― Ճիշտ այդպես, ― պատասխանեց մրս․ Միկաբրը։ ― Սակայն մարդկային հաշիվները երբեմն սխալ են դուրս գալիս։ Մաքսատան մեջ ոչ մի տաղանդ չի պահանջվում, և մինչև անգամ ազգականներիս միջնորդությունը չկարողացավ այդ վարչության մեջ մի պատշաճավոր պաշտոն գտնել մր․ Միկաբրի նման ձիրքերով օժտված մարդու համար։ Վարչության կառավարիչները վախեցան, թե մր․ Միկաբրի ձիրքերի առջև իրենց ոչնչությունը ավելի աչքի կընկնի։ Բացի այս, սիրելի Կոպպերֆիլդ, չեմ ուզում ձեզնից թաքցնել, որ մեր գերդաստանի Պլիմութում բնակված ճյուղը, իմանալով որ մր․ Միկաբրին ուղեկից ենք ես, փոքրիկ Ուիլկինսը, սրա քույրը և երկվորյակները, այն ջերմությամբ չընդունեց նրան, որով սպասելի էր թե կընդունեն գերությունից նոր ազատված ազգականին։ Մեր մեջ մնա, ― հարեց տիկինը, ձայնը փոքր֊ինչ մեղմացնելով, ― մեզ բավական սառը ընդունեցին։

― Զարմանալի բան, ― ասացի ես։

― Այո՛, ― գոչեց մրս․ Միկաբրը։ ― Թեև դառն է այս կողմից պատկերացնել մարդկությունը, բայց պիտի կրկնեմ, որ մեզ իրոք մեծ սառնությամբ ընդունեցին։ Այլևս տարակույս չկա այս մասին։ Իմ գերդաստանի Պլիմութի ճյուղն այնքան կոպիտ գտնվեց, որ մեր ժամանումից հազիվ մի շաբաթ անց, արդեն անձնական զրկանք հասցրեց մր․ Միկաբրին։

― Այդ նրանց պատիվ չի բերում, ― նկատեցի ես։

― Պարզ բան է, սակայն այդպես վարվեցին, ― շարունակեց մրս․ Միկաբրը։ ― Ի՞նչ կմնար անել այդ դիպվածում մր․ Միկաբրի նման հպարտ անձին։ Որիշ ոչինչ, եթե ոչ մի գումար փոխ առնել գերդաստանիս այդ ճյուղից և իսկույն Լոնդոն վերադառալ, ինչ էլ նստեր մեզ այս զոհաբերությունը։

― Այդպես էլ արի՞ք, տիկին։

― Հենց այդպես, և բոլորս Լոնդոն վերադարձանք։ Այնուհետև ես խորհուրդ հարցրի գերդաստանիս մյուս ճյուղի անդամներից, թե մր․ Միկաբրը ի՞նչ ասպարեզ ընտրի, որովհետև, մաստր Կոպպերֆիլդ, անհրաժեշտ էր, որ նա ընտրի մի նոր ասպարեզ, ― շեշտեց մրս․ Միկաբրը, կարծես թե ես հակառակ լինեի այդ մտքին։ ― Չէ՞ որ վեց անդամից բաղկացած մի ընտանիք, առանց հաշվելու աղախնուն, օդով ապրել չի կարող։

― Հարկավ չի կարող, ― ասացի ես։

― Արդ, գերդաստանիս մյուս ճյուղի անդամները միաբերան վճռեցին, որ մր․ Միկաբրը իր ուշադրությունն անմիջապես քարածխի վրա դարձնի։

― Ի՞նչ բանի վրա, տիկին։

― Քարածխի վրա, մաստր Կոպպերֆիլդ, այսինքն՝ քարածխի առևտուր սկսի։ Մր․ Միկաբրը հարցուփորձ արեց և տեսավ, որ իր ձիրքերի պես մարդու համար կարող է մի ձեռնտու ասպարեզ բացվել Միդուեի հանքերում։ Այնուհետև բնականաբար հարկ եղավ անձամբ տեսնել Միդուեն, և մենք այնտեզ գնացինք։ Ասում եմ մենք, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― ավելացրեց մրս․ Միկաբրը հուզվելով, ― որովհետև ես ոչ մի ժամանակ ամուսնուս մենակ չեմ թողնի։

Ես հիացում ու հավանություն հայտնեցի։

― Գնացինք, ― կրկնեց մրս․ Միկաբրը, ― և տեսանք Միդուեն։ Ըստ իս՝ այդ գետի քարածխի առևտրում քանքարը գուցե հարկավոր բան է, բայց դրամագլուխն անհրաժեշտ է։ Քանքար ունի մր․ Միկաբրը, բայց դրամագլուխ՝ ոչ։ Աչքի անցրինք Միդուենի գրեթե բոլոր ընթացքը, և իմ կարծիքն արդարացավ։ Այն ժամանակ մր․ Միկաբրը, հաշվելով, որ շատ ենք մոտեցել Կենտրբերիին, վճռեց, թե հիմարություն կլիներ աչքի չանցնել այս քաղաքն ու սրա անվանի մայր տաճարը չտեսնել։ Եվ եկանք, որովհետև տաճարն իրավ տեսնելու արժանի շինություն է, որ մենք երբեք չէինք տեսել, և երկրորդ՝ շատ հավանական կարծեցինք, թե եպիսկոպոսանիստ քաղաքում բախտը մեզ կժպտա։ Ահա երեք օր է՝ այստեղ ենք, բայց դեռ ժպիտ չենք տեսել, և դուք, սիրելի մաստր Կոպպերֆիլդ, հարկավ այնքան չեք զարմանա, որքան կզարմանար մի ուրիշ մարդ, եթե ասեմ, որ այժմ մենք փող ենք սպասում Լոնդոնից, որպեսզի կարողանանք մեր պարտքը վճարել այս պանդոկին։ Մինչ սպասված գումարի գալը, ― ասաց մրս․ Միկաբրը մեծ հուզումով, ― ստիպված եմ հեռու մնալ իմ տանից (ուզում եմ ասել մեր Պենտընվիլի բնակարանից), և կարոտ որդուս, դստրիկիս և երկվորյակներիս տեսության։

Ամենաջերմ կարեկցություն զգացի դեպի նեղն ընկած ընտանիքը և ցավ հայտնեցի ներս մտնող մր․ Միկաբրին, որ նրանց պետքերին բավելու չափ արաթ չունեմ։ Մր․ Միկաբրի պատասխանը նրա սրտի ալեկոծման ամենապարզ ապացույցն էր։ Նա աջս սեղմեց և ասաց․

― Կոպպերֆի՛լդ, դուք մեր ճշմարիտ բարեկամն եք։ Թշվառության հետին ծայրին հասած մարդն էլ միշտ մի ընկեր կգտնի, որ պատրաստ կլինի առաջարկել նրան․․․ գոնե մի հատ ածելի։

Այս սոսկալի ակնարկությունը լսելուն պես մրս․ Միկաբրը մարդու պարանոցին փարվեց և աղաչեց նրան, որ հանդարտվի։ Մր․ Միկաբրը լաց եղավ, բայց և իսկույն ինքն իրեն այնքան տիրեց, որ զանգակը հնչեցնելով սպասավորին կանչեց և հետևյալ օրվա ճաշի համար լյարդի պուդինգ պատվիրեց և մի ափսե կարիտոս։

Երբ ուզում էի հեռանալ, ամուսինները շատ խնդրեցին ինձ, որ հետևյալ օրը, իրենց մեկնելուց առաջ, իրենց հետ ճաշեմ․ չէր կարելի խնդիրը մերժել։ Բայց որովհետև այդ օրը ես շատ զբաղմունք պիտի ունենայի և դժվարանայի ճաշին հասնել, մր․ Միկաբրը որոշեց անձամբ առավոտյան դոկտոր Ստրոնգի պանսիոնը գալ (նա վստահ էր, որ մինչև այն ժամանակ փողն արդեն եկած կլինի) և խնդրել ինձ, որ գոնե երկրորդ օրը շնորհ անեմ նրանց սեղանին։ Եվ այսպես առավոտյան ինձ դասարանից դուրս կանչեցին և հյուրասենյակում ես մր․ Միկաբրին գտա, որը ինձ հայտնեց, թե ճաշը վաղվա օրը տեղի կունենա, և նա ինձ կսպասի։ Երբ հարցրի նրան, թե արդյոք սպասած դրամն ստացե՞լ է, ոչ մի բան չպատասխանեց, այլ միայն աջս սեղմեց ու հեռացավ։

Նույն օրվա երեկոյան դեմ, մինչ պատուհանից դուրս էի նայում, շվարելով տեսա, որ մր․ Միկաբրը և Ուրիաս Հիպը թև֊թևի տված անցում են․ Ուրիասը խոնարհաբար շնորհակալ, որ իրեն այդպիսի պատիվ են անում, իսկ մր․ Միկաբրը երջանիկ, որ կարող է հովանավոր հանդիսանալ Ուրիասին։ Սակայն իմ զարմանքը ավելի մեծ եղավ, երբ հաջորդ օրը ժամը չորսին ճաշելու համար պանդոկ գնալիս նույն իսկ Միկաբրից իմացա, որ նա նախորդ երեկոյան Ուրիասի մոտ է եղել և մրս․ Հիպից հարգվել։

― Պիտի ասեմ ձեզ, սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, ― որ ձեր բարեկամ Ուրիաս Հիպը մի այնպիսի երիտասարդ է, որ մի օր կարող է ատենական փաստաբան դառնալ։ Եթե ես դրամական ճգնաժամիս ժամանակ ճանաչած լինեի այդ պարոնին, հավաստի եմ, որ պարտատերերիս գործն ավելի լավ կվերջանար։

Չհասկացա, թե ինչպե՞ս ավելի լավ կվերջանար, քանի որ մր․ Միկաբրը իր պարտատերերից և ոչ մեկին մի պեննի անգամ չէր վճարել, սակայն ավելորդ համարեցի բան հարցնել։ Զգուշացա նաև հարցնել, թե ի՞նչ է խոսել Ուրիասի հետ, և իմանալ, թե հատկապես ի՞նչ է ասել իմ մասին։ Զգուշացա, որովհետև վախենում էի, թե այսպիսի հարցումներով մր․ Միկաբրի և մանավանդ մրս․ Միկաբրի զգայուն սիրտը կվշտացնեմ․ այնինչ ես շատ անհանգիստ էի և հետո էլ շատ էի մտածում մր․ Միկաբրի և Ուրիասի տեսակցության մասին։

Ճաշը փառավոր էր։ Մեզ տվին լավ պատրաստված ձկնեղեն, խորոված հորթի միս և երիկամունք, տապակած թարմ երշիկ, կաքավ և պուդինգ։ Էյլն ու գինին առատ էին։ Ճաշից հետո մր․ Միկաբրը մի֊մի թաս պունշ առաջարկեց մեզ։

Մր․ Միկաբրը վերին աստիճանի զվարթ էր․ ոչ մի ժամանակ այդքան ուրախ չէի տեսել նրան։ Պունշից երեսը կարմրել ու պսպղում էր, կարծես ջնարակով ծածկված լիներ։ Նա հիացած էր մեր քաղաքով և մի սրտագին բաժակ առաջարկեց Կենտրբերիի բարգավաճության համար, ասելով թե այդտեղ ինքն էլ, մրս․ Միկաբրն էլ ամեն դրություն ու հարմարություն վայելեցին, ուստի և մեր քաղաքում անցկացրած զվարճալի ժամերը երբեք չպիտի մոռանան։ Հետո առաջարկեց իմ արևշատության բաժակը, և այս առիթով նա, մրս․ Միկաբրն ու ես մեր բարեկամության հին օրերը հիշեցինք և այն բոլոր իրերը, որ մի առ մի վաճառված կամ գրավ էին դրված իմ ձեռքով։ Այնուհետև ես ոտքի ելա և դիմելով մրս․ Միկաբրին, հետևյալն ասացի համեստաբար․

― Եթե թույլ տաք, արգո տիկին, այժմ կցանկանայի հատկապես ձեր կենաց բաժակը պարպել։

Այս առթիվ մր․ Միկաբրը մի պերճախոս ներբող նվիրեց մրս․ Միկաբրին, անվանելով նրան հավատարիմ ընկեր, իմաստուն խորհրդակից, փիլիսոփա, և խորհուրդ տվեց ինձ, երբ ես էլ պսակվելու հասակ առնեմ, մի այնպիսի հարսնացու ընտրեմ, որ ամեն բանով մրս․ Միկաբրին նման լինի, թեև դժվար է նմանը ճարել։

Քանի պունշը պակասում էր, այնքան մր․ Միկաբրի սիրտը բացվում ու ցնծում էր։ Վերջապես մրս․ Միկաբրն էլ բորբոքվեց, և բոլորս միասին սկսեցինք Լենգ Սայն նավորդի երգը երգել, և երբ հասանք այն քառյակին ուր ասված է․ «Աջդ տուր ինձ, ազնիվ ընկեր», իրար աջ մեկնեցինք, իսկ երբ հասանք «Քաջ համարձակ առաջ գնա» խոսքերին, արդեն մեր ոգևորությունը չափ չուներ։

Կարճ ասած, ես օրումս մի ուրիշ մարդ չէի տեսել, որ այնպես սրտանց ուրախ լիներ, ինչպես որ մր․ Միկաբրը մինչև ճաշի վերջին րոպեն, երբ ես մտերմաբար հրաժեշտ առա նրանից ու նրա սիրարժան տիկնոջից։ Ուստի բնական է, որ չէի պատրաստված հաջորդ առավոտյան ժամը յոթին հետևյալ նամակն ստանալու, որ երեկոյան իննուկեսին էր գրված, այսինքն՝ իմ մեկնելուց քառորդ ժամ հետո։


«Իմ սիրելի թանկագին բարեկամ․


Վիճակը ձգված է, ամեն բան վերջացած։ Օրհասական վշտերս կեղծ բերկրության դիմակի տակ ծածկելով, այս երեկո չհայտնեցի ձեզ, թե այլևս Լոնդոնից փող ստանալու ամենևին հույս չկա։ Այս պարագաների մեջ, որոնց մասին մտածելն անգամ մարդու համար նվաստություն է, ուր մնաց կրելը կամ գրելը, ես ստիպվեցի մի մուրհակ տալ հյուրանոցին, պարտավորվելով երկու շաբաթ անցնելուց հետո պարտքս վճարել։ Պենտընվիլ կայարանում, Լոնդոն։ Երբ այդ մուրհակը ներկայացվի, հատուցող չի լինի։ Հետևանքը կործանումն է։ Շանթի հարվածը մոտալուտ է, և ծառը պիտի տապալվի։

Թող այս տողերի թշվառ հեղինակի օրինակը, սիրելիդ իմ Կոպպերֆիլդ, մի զգուշարար փարոս լինի ձեզ համար։ Այս է նրա միակ փափագը և հույսը, որ հայտնում է ձեզ ներկա գրով։ Եթե նա ձեզ սույն գրությամբ որևէ օգուտ տված լինի, այն ժամանակ նրա կյանքի խավարամած բանտի մեջ գուցե լույսի մի նշույլ թափանցի, թեև այդ կյանքի երկարությունը (առնվազն ասելով) վերին աստիճանի անստույգ է թվում նրան։

Այս վերջին գիրն է, իմ սիրելի Կոպպերֆիլդ, որ ստանում եք։

Ձեր չարաբախտ և թշվառ

Ուիլկինս Միկաբրից»։

Այս աղեկեզ նամակի բովանդակությունից սարսափած՝ ես շտապ պանդոկ վազեցի, որպեսզի գեթ մի սփոփանքի խոսք ասեմ մր․ Միկաբրին։ Սակայն կես ճանապարհին դիմացս ելավ Լոնդոն գնացող մի դիլիժանս, որի վերևի նստարանի վրա բարեկամներիս բազմած տեսա։ Մր․ Միկաբրը կարծես լիովին երջանիկ էր․ նա մրս․ Միկաբրի պատմությանը ականջ դնելով, զվարթ֊զվարթ կաղին էր կրծում ու ժպտում, իսկ վերարկուի գրպանից մի շշի վիզ էր նշմարվում։ Տեսնելով, որ նրաք չեն նկատում ինձ, լավ համարեցի չերևալ նրանց։ Սրտիս վրայից կարծես մի բեռ վայր ընկավ, թեթևություն զգացի, և շուռ եկա դոկտոր Ստրոնգի վարժարանը գնալու։ Ես գոհ էի, որ բարեկամներս մեկնեցին, թեև շատ էի սիրում նրանց։


ԺԸ․ գլուխ

Մի հայացք անցյալի վրա


Դպրոցական օրեր։ Աննկատելի, անզգալի հոսանքով լռիկ անցաք պատանեկության տարիներ, ո՞ւր գնացիք, անհետացաք․․․ Ուզում եմ մի հայացք գցել այդ ջրառատ գետի վրա, որ այժմ դարձել է չոր տերևներով ծածկված մի դաշտ, և տեսնել, թե ի՞նչ հետքեր կգտնեմ, որոնք կարողանային նրա անցյալ ընթացքը հիշեցնել ինձ։

Ահա տեսնում եմ ինձ Կենտրբերիի մայր տաճարում, ուր ամեն կիրակի խմբով գնում ենք վարժարանից։ Տաճարում տիրող հողի հոտը, անարև օդը, աշխարհիս հոգսերից բոլորովին զատված լինելուս խորհրդավոր զգացումը, սև ու սպիտակ կամարների ներքև ու սյուների միջև ընթացող երգեհոնի թնդյունը, ― ահա այն թևերը, որոնք ինձ դեպի ետ են թռցնում և թույլ տալիս անցյալիս վրա սավառնել մի կիսարթուն ու կիսաթմբիր դրության մեջ։

Ես աշակերտներից վերջինը չեմ դոկտոր Ստրոնգի վարժարանում։ Մի քանի ամսում արդեն շատերից առաջ եմ անցել։ Սակայն առաջին աշակերտը դեռ այնպես հզոր, այնպես վեհ էակ է, որ նրա բռնած բարձր դիրքին մոտենալը անգամ գլխիս պտույտ է պատճառում։ Ագնեսն ասում է, թե մի օր ես էլ, որ դեռ մի թույլ սկսնակ եմ, այդ բարձրունքին կհասնեմ․ իսկ ես շարունակ պնդում եմ, որ նա չգիտի՝ թե ինչ անհուն գանձ է դիզել, ինչ գիտություն է ամբարել այն հրաշալի էակը։ Էդեմսն իմ մտերիմ ընկերն է, բայց հանրածանոթ պաշտպանը չէ, ինչպես Ստիրֆորթն էր․ այնուամենայնիվ հարգում եմ նրան և նրա ձիրքերով հիանում։ Շատ անգամ հարցնում եմ ինձ․ ի՞նչ կդառնա Էդեմսը դոկտոր Ստրոնգի մոտ իր ուսումն ավարտելուց հետո, և արդյոք աշխարհիս երեսին գեթ մի պաշտոն կգտնվի՞, որ նա չկարողանա ձեռք բերել։

Սակայն այս ո՞ւմ պատկերն է երևան գալիս աչքիս առջև։ Դա իմ սիրած միս Շեփըրդի պատկերն է։

Միս Շեփըրդը աշակերտուհի է միս Նետտինգելի պանսիոնում։ Ես պաշտում եմ միս Շեփըրդին։ Նա դեռ փոքր է և սպենսրով[18] է ման գալիս․ նա կլորիկ դեմք ունի և վշագույն գանգուրներ։ Միս Նետտինգելի աշակերտուհիները նույնպես գալիս են եկեղեցի։ Ես չեմ կարողանում աղոթագրքիս նայել․ աչքերս հառած են միս Շեփըրդին։ Խմբերգի ժամանակ միայն նրա ձայնն է ականջիս հնչում։ Աղոթք անելիս միս Շեփըրդի անունն եմ հիշում և թաքուն մտցնում արքայի տան հիշատակության մեջ։ Տուն եմ գալիս և սենյակիս մեջ հափշտակությամբ հառաչում․ «Օ՜, միս Շեփըրդ, միս Շեփըըդ»։

Մի քանի ժամանակ միս Շեփըրդի զգացումների մասին շատ երկմիտ եմ․ բայց վերջապես կասկածներս փարատվում են․ մենք իրար հանդիպում ենք պարի դպրոցում։ Ես պարում եմ միս Շեփըրդի հետ․ շոշափում եմ միս Շեփըրդի ձեռնոցը և մի տեսակ սարսուռ զգում, որ աջ թևիս միջով սահում անցնում է մինչև գլխիս մազերի ծայրը։ Ոչ մի քնքուշ ու քաղցր խոսք չեմ ասում միս Շեփըրդին, բայց մենք իրար հասկանում ենք։ Միս Շեփըրդն ու ես իրար համար ենք ստեղծված և նրա համար ենք միայն ապրում, որ ժամանակին միանանք․․․

Կուզենայի, սակայն, իմանալ, թե ինչո՞ւ գաղտուկ տասներկու հատ բրազիլական կաղին եմ տալիս միս Շեփըրդին։ Դրանք սիրո թարգման հանդիսանալու բաներ չեն․ դժվար են փաթաթվում ծրարի մեջ․ այնքան էլ կարծր են, որ մինչև անգամ դռների արանքում հազիվ են ջարդվում․ շատ էլ ձիթոտ են․ բայց սիրտս վկայում է, թե նրանք միս Շեփըրդին վայել պարգև են։ Թարմ֊թարմ բիսկվիտներ, անթիվ անհամար նարինջներ էլ տանում եմ ես միս Շեփըրդին։ Մի օր ես նրբանցքի մեջ համբյուր եմ տալիս միս Շեփըրդին։ Օ՜հ, ինչ բերկրանք։ Բայց և ի՜նչ հուսահատություն, ինչ զայրույթ հետևյալ օրը, երբ շշուկ է տարածվում թե միս Նետտինգելը հրամայել է միս Շեփըրդին անկյունում կանգնել այն պատճառով, որ նա կադրիլի չգիտեմ որ մասում ծուռ էր բռնել ոտքը։

Քանի որ միս Շեփըրդը երազներիս ու մտքերիս միակ առարկան է, ինչպե՞ս է լինում, որ նրա հետ գժտվում եմ։ Չեմ հասկանում։ Սառնությունը սաստկանում է մեր միջև։ Լուր են բերում ինձ, թե միս Շեփըրդն ասել է, թե ուրախ կլինի, եթե ես միշտ ակնապիշ չնայեմ իրեն․ հետո լուր ստացա, թե նա ավելի Ջոնսին է սիրում, քան թե ինձ ― Ջոնսին, որ մի անշնորհք տղա է։ Այս արդեն անտանելի է։ Միս Շեփըրդի և իմ միջև անդունդ է բացվում։ Վերջապես մի օր զբոսանքի ժամանակ պատահում եմ միս Նետտինգելի ամբողջ պանսիոնին։ Միս Շեփըրդը մոտովս անցնելիս քիթն ու բերանը ծռմռում է ու ծիծաղում, ընկերուհուն նայելով։ Վերջացավ։ Ես պատրաստ էի ամբողջ կյանքս զոհել նրան, և հանկարծ․․․ Այլևս միս Շեփըրդն աղոթքներիս մեջ չի հիշվում, և արքայի տոհմը նրա հետ այլևս կապ չունի։

Հոգուս խաղաղությունը այլևս ոչ ոք չի վրդովում, և ես արագ առաջ եմ գնում ուսման մեջ։ Միս Նետտինգելի աշակերտուհիների վրա արդեն բնավ ուշադրություն չեմ դարձնում։ Թող նրանք թվով երեք անգամ ավելի լինեն և ամեն մեկը միս Շեփըրդից քսան անգամ ավելի սիրուն․ ինձ ի՞նչ փույթ։ Անտանելի է ինձ այդ պարի դպրոցը, և ես զարմանում եմ, թե ինչո՞ւ այդ փոքրիկ աղջիկները չեն կարողանում իրար հետ պար գալ և բոլորովին մեզ հանգիստ թողնել։ Ես արդեն լավ լատիներեն ոտանավորներ եմ շարադրում և կոշիկներիս փայլի մասին միանգամայն անհոգ եմ։ Դոկտոր Ստրոնգը հրապարակավ վկայում է, թե լավ հույսեր տվող պատանի եմ։ Մր․ Դիկը հրճվանքից գրեթե գժվում է, և տատս մի ոսկի է ուղարկում ինձ հետևյալ փոստով։

Ահա Մակբեթի սաղավարտավոր ուրվականի պես իմ առջև մի երիտասարդ մսագործի գլուխ է բարձրանում։ Ո՞վ է այդ երիտասարդ մսագործը։ Դա Կենտրբերիի բոլոր տղաների ահ ու սարսափն է։ Առասպել կա, թե մազերին քսված եզան ճարպից նա մի գերբնական ուժ է ստանում և կարող է մինչև անգամ ըմբիշների հետ մենամարտել։ Նա մի լայներես, կարմրադեմ, թիկնավետ, ցլավիզ մսագործ է՝ նենգամիտ ու չարալեզու։ Այդ լեզվի գլխավոր գործն է այպանել ու անարգել դոկտոր Ստրոնգի աշակերտներին։ Նա հրապարակավ ասում է, թե պատրաստ է եթե կամենանք, ամենքիս դմփել։ Մեզնից շատերի, ինչպես և իմ անունը տալով, նա լրբաբար ասում է, թե ամեն մեկիս մի ձեռքով կարող է ջարդել, անգամ եթե իր մյուս ձեռքը մեջքին ամուր կապած լինի։ Նա մեր փոքրիկ ընկերներին դարան մտած սպասում է, որ բռնի նրանց ու մազերը քաշքշի։ Արդեն մի քանի անգամ ինձ հենց փողոցի մեջտեղում կռվի է կանչել։ Ահա այս բոլոր պատճառներով ես վճռել եմ կռվի դուրս գալ մսագործի դեմ։

Ամառվա երեկո է․ մենամարտի ասպարեզը մի կանաչ փոս է, պատի տակ։ Այնտեղ եմ գտնում մսագործին։ Ինձ ուղեկցում է աշակերտներից մի ընտիր խումբ․ մսագործի ընկերներն են՝ երկու որիշ մսագործ, մի սրճարանի սպասավոր և մի ծխանի մաքրիչ։

Կռվի պայմանները որոշելուն պես՝ ես ու մսագործը գալիս կանգնում ենք իրար դեմ։ Մի ակնթարթում մսագործը տասը հազար կայծ է թափեցնում իմ ձախ աչքից։ Մի վայրկյան ևս, և ես չգիտեմ, թե պատը որտե՞ղ է, ես ինքս որտե՞ղ եմ, ընկերներս ո՞ւր են կորել։ Չեմ էլ կարող մինչև անգամ զանազանել թե մեզնից ո՞րն է մսագործը և ո՞րն եմ ես։ Կանաչ արոտը ոտնակոխ անելով իրար հետ բռնվել ենք, և տուր, թե կտաս։ Մերթ տեսնում եմ մսագործին՝ արյունաթաթավ, բայց դեռ քաջ, մերթ ամեն բան մթնում է, և ես հևալով ընկած եմ ընկերոջս ծնկին։ Հանկարծ նորից կատաղաբար հարձակվում եմ ոսոխիս վրա, սակայն նա դեռ ժայռի նման անշարժ է։ Վերջապես ուշքի եմ գալիս․ գլուխս ծանր է ու շշմած, ասես մի տագնապալից քնից հետո։ Ահա տեսնում եմ, որ մսագործը, վերարկուն հագնելով և ընկերներից շնորհավորանք ընդունելով, հեռանալու վրա է։ Այդ անսխալ ապացույց է, որ հաղթանակը նա է տարել։

Ես տուն եմ տարվում ողորմելի դրության մեջ․ աչքերիս վրա հում միս են դնում, մարմնիս քացախով օղի են քսում․ վերին շուրթս այլանդակ կերպով ուռչում է։ Երեք֊չորս օր տանն եմ նստում, աչքերիս տակ կապտել է, ամբողջ դեմքս ահռելի է։ Ես սաստիկ կձանձրանայի, եթե ինձ համար Ագնեսը քույր չլիներ․ նա ինձ խնամում է, վշտակցում և զանազան բաներ կարդում․ նրա շնորհիվ ժամանակն արագ անցնում է, և ես երջանիկ եմ։ Ագնեսի առջև գաղտնիք չունեմ․ պատմում եմ նրան մսագործի անիրավությունը և մեր ընդհարումը։ Ագնեսի կարծիքն էլ այն է, որ ես չէի կարող ուրիշ կերպ վարվել, բայց միայն մենամարտել մսագործի հետ, թեև դողում ու սոսկում է խիզախությանս վրա մտածելիս։

Աննկատելի կերպով սահել֊անցել են ամիսներ և տարիներ, և այժմ վարժարանի առաջին աշակերտը Էդեմսը չէ։ Նա վաղուց արդեն ուսումն ավարտել է, և երբ երբեմն այցելություն է անում դոկտոր Ստրոնգին, ինձնից զատ շատ քչերն են ճանաչում նրան։ Էդեմսը շուտով փաստաբան կդառնա և կեղծամ կհագնի դատարանում։ Զարմանալի է թվում ինձ, որ նա համեստ է և բնավ ազդեցիկ ու վեհական ձևեր չունի։ Նա դեռ չի դղրդացրել աշխարհը, որովհետև (որքան գիտեմ) աշխարհը իր կարգով է գնում և կարծես չի էլ լսել, թե ով է մր․ Էդեմսը։

Ահա մի դատարկ տեղ, ուր անհամար գնդերով անցնում են պատմության ու բանաստեղծության սպարազեն ախոյաններ, ― իսկ հետո՞։ Ես եմ առաջին աշակերտը դոկտոր Ստրոնգի դպրոցում։ Որքան մանր ու ցածր դասարանի մանուկները։ Սակայն ես հպարտ չեմ և գլուխս պտույտ չի գալիս այն բարձունքի վրա, որ երբեմն ինձ անմատչելի էր թվում։ Ի սրտե կարեկից եմ փոքրերին և ամեն մի նորեկ աշակերտ հիշեցնում է ինձ, որ ես էլ դպրոց մտնելիս մի այդպիսի տղա էի։ Օ՜հ, որքան հեռու է այն ժամանակը․․․ փոքրիկ Կոպպերֆիլդը կարծես ուրիշ էակ էր․ հիշում եմ, որ ես նրան ետ եմ թողել կյանքի լայն ճամփի վրա, միայն անցել եմ նրա մոտով, և նա ինձ օտար է։

Իսկ ո՞ւր է այն փոքրիկ աղջիկը, որին տեսել էի մր․ Ուիկֆիլդի տունը մտնելուս առաջին օրը։ Նա էլ չկա։ Նրա տեղ ամբողջ տունը կառավարում է մի էակ, որ դահլիճում կախված կենդանագրին միանգամայն նման է, բայց և այլևս մանուկ չէ։ Ագնեսը, սիրելի քույրս, ինչպես որ անվանում եմ նրան մտքիս մեջ, ― իմ խորհրդակիցը, իմ ընկերը, ամեն մարդու իր հեզիկ, առաքինի, անշահասեր ազդեցությանը ենթարկող բարի հրեշտակը, ― այժմ արդեն մի օրիորդ է։

Ես էլ արդեն հասակ եմ առել, դեմքիս գծերը որոշվել են, գլխիս մեջ գիտության ճոխ պաշար եմ ամբարել։ Բացի այս՝ ոսկե շղթայով ժամացույց եմ կրում, ճկույթիս վրա մատանի, ֆրակ հագած եմ ման գալիս և սաստիկ շատ պոմադ քսում մազերիս, ― մի սովորություն, որ մատանու հետ միասին առած բարեգուշակ նշան չէ։ Մի՞թե նորից սիրահար եմ։ Այո՛։ Ես պաշտում եմ ավագ միս Լարկինսին։

Ավագ միս Լարկինսը փոքրիկ աղջիկ չէ։ Նա մի բարձրահասակ, թխադեմ, սևաչյա ազնիվ օրիորդ է։ Երեխա անվանել չի կարելի ավագ միս Լարկինսին, որովհետև փոքր միս Լարկինսն անգամ այդ հասակից անցել է, իսկ մեծը նրանից երեք֊չորս տարով մեծ կլինի։ Ավագ միս Լարկինսը գուցե կլինի մոտ երեսուն տարեկան։ Իմ սերը դեպի նա անսահման է։

Ավագ միս Լարկինսը սպաների հետ է ծանոթ։ Այս մի սարսափելի, անտանելի հանգամանք է։ Տեսնում եմ, որ նրանք շատ անգամ փողոցում օրիորդի հետ խոսում են։ Տեսնում եմ, որ նրանք օրիորդի պայծառ գլխարկը նշմարելուն պես, որ քրոջ գլխարկին շատ նման է, հեռվից արդեն շտապում են դիմավորել նրան։ Նա ծիծաղում է, խոսակցում և կարծես հաճույք ստանում այդ բանից։ Ազատ ժամանակի մեծ մասը ես զբոսանքի եմ նվիրում, որ կարողանամ հանդիպել նրան մի որևէ տեղ։ Ամբողջ օրով երջանիկ եմ, եթե գեթ մի անգամ ողջունեմ նրան (ողջունելու իրավունք ունեմ, որովհետև ծանոթ եմ հոր հետ)։ Երբեմն էլ նա է ինձ իր ողջյունին արժանացնում։ Ահա ավագ միս Լարկինսը սպաների հետ պար է գալիս նրանց ակումբի հանդեսում․ ո՞վ կարող է նկարագրել այն գիշեր կրած տանջանքս, և աշխարհիս երեսին արդյոք կա՞ արդարություն, որ վարձատրեր ինձ դրա փոխարեն։

Սերը ախորժակս փախցնում է և ստիպում ինձ միշտ մետաքսե ու միշտ նոր փողկապներ կրել։ Ես հանգիստ չեմ, մինչև որ հագուստներից ամենալավը չհագնեմ և կոշիկներս հարյուր անգամ մաքրել չտամ։ Այն ժամանակ ինձ թվում է, թե ավելի եմ արժանի դառնում միս Լարկինսին մոտենալու։ Ամեն բան, ինչ որ պատկանում է օրիորդին և կամ նրա հետ կապ ունի, ինձ համար թանկագին է։ Նրա ծեր հայրը, մր․ Լարկինսը, որ մի խոժոռադեմ ջենտլմեն է կրկնակի կզակով, և երկու աչքից միայն մեկը կարող է շարժել, ― հայտնապես բարեհաճ է դեպի ինձ։ Եթե չեմ հաջողում օրիորդին պատահել, աշխատում եմ գոնե հորը հանդիպել։ Եվ երբ ասում եմ նրան «Բարով ձեզ, մր․ Լարկինս։ Ինչպե՞ս են ձեր օրիորդներն ու ընտանիքը», ձայնս այնպես է դուրս գալիս, որ երեսս ակամա կարմրում է։

Անդադար մտածում եմ հասակիս մասին։ Դեռ տասնյոթ տարեկան եմ։ Այս հասակը գուցե փոքր թվա ավագ միս Լարկինսին, սակայն ի՞նչ փույթ։ Չէ՞ որ շուտով քսանմեկն էլ կլրացնեմ։ Երեկոները միշտ ման եմ գալիս մր․ Լարկինսի տան առջև, թեպետ սիրտս կեղեքվում է, երբ տեսնում եմ սպաների ներս մտնելը և դահլիճում խոսելը, ուր ավագ միս Լարկինսը քնար է ածում այդ միջոցին։ Հյուրերն արդեն ցրված են, մոմերը մարած․ իսկ ես դեռ տխուր֊տխուր ման եմ գալիս տան շուրջը, փափագելով իմանալ՝ արդյոք ո՞րն է միս Լարկինսի ննջարանը։ Ես ուզում եմ, որ հանկարծ տունը հրդեհվի, ամեն կողմից խուճապած մարդիկ հավաքվեն։ Այն ժամանակ ես, ահաբեկ բազմությունը ճեղքելով, սիրեկանիս պատուհանին սանդուղք կդնեմ, ներս կնետվեմ, կփրկեմ նրան գրկիս մեջ, նորից կբարձրանամ նրա իրեղեններից որևէ բան ազատելու, և հերոսական մահ կգտնեմ բոցերում։ Սերս տակավին շահամոլ չէ․ ես գոհ կլինեի, եթե միս Լարկինսը, գեթ մի հայացք ձգեր վրա, տեսներ ինձ, և ապա մեռնեի։

Սակայն զգացումներս միշտ այդքան անշահասեր ու մռայլ չեն․ երբեմն տեսնում եմ և անձնական երջանկության երազներ։ Ահա շուտով Լարկինսենց տանը մի շքեղ պարահանդես կլինի, և արդեն երեք շաբաթ է, որ դրան եմ սպասում։ Հայելու առջև զուգվելիս, որ միշտ երկու ժամ է տևում, ինձ թովչական ցնորքներ են հրապուրում։ Երևակայում եմ, թե հանկարծ վրաս քաջություն է գալիս միս Լարկինսին սերս հայտնելու։ Նա գլուխն ուսիս վրա խոնարհելով ասում է․ «Օ՜հ, մր․ Կոպպերֆի՛լդ, արդյոք հավատա՞մ ականջներիս»։ Առավոտյան ինձ մոտ է գալիս մր․ Լարկինսը և ասում․ «Մր․ Կոպպերֆի՛լդ, աղջիկս ամեն բան խոստովանեց։ Ձեր հասակն ամենևին չի արգելում։ Հոժար եմ ձեր ամուսնությանը։ Ահա ձեզ քսան հազար ֆունտ ստեռլինգ։ Երջանիկ եղեք»։ Տատս գորովելով օրհնում է մեզ, մր․ Դիկը և դոկտոր Ստրոնգը ներկա են մեր պսակի հանդեսին։ Ես մի համեստ և կարծեմ խոհեմ պատանի եմ, ― գոնե թվում եմ ինձ, թե էի, ― բայց և դարձյալ այսպիսի բաներ են մտքովս անցնում։

Գնում եմ դյութական տունը, որ լույսով, քրքիջով, ծաղիկներով, երաժշտությամբ, և, ափսո՜ս, ապաներով լիքն է, և հոյակապ դահլիճի մեջ տեսնում եմ ավագ Լարկինսին, որ շողշողուն գեղեցկությամբ նսեմացնում է ամեն բան։ Նա կապույտ զգեստով է և մազերի մեջ անմոռուկներ է ցցել։ Ի՞նչ կարիք ունի միս Լարկինսը անմոռուկներ կրելու․ ո՞վ կարող է գեթ մի անգամ տեսնել նրան և մոռանալ։

Կյանքումս առաջին անգամն է, որ հրավիրված եմ ներկա լինել հասակավորների երեկույթին։ Ես քաշվում եմ, որովհետև ոչ մի խմբի չեմ պատկանում, ոչ ոք էլ կարծես ուշադրություն չի դարձնում վրաս։ Միայն մր․ Լարկինսն է, որ մոտենալով հարցնում է ինձ, թե փոքրիկ ընկերներն ինչպե՞ս են․ մի հարցմունք, որ կարող էր և չանել։ Մի՞թե եկել եմ վիրավորանք լսելու․․․

Մի որոշ ժամանակ դռան մոտերքում կանգնած եմ մնում, պաշտած դիցուհուս դիտելով, և ահա, վերջապես, նա ինքն է մոտենում ինձ․․․ ինքն ավագ միս Լարկինսը, և թովչական ձայնով հարցնում․

― Պարո՞ւմ եք, մր․ Կոպպերֆիլդ։

― Ձեզ հետ՝ այո, միս Լարկինս, ― թոթվում եմ գլուխ տալով։

― Միայն ինձ հե՞տ։

― Ձեզնից զատ՝ ուրիշ մեկի հետ չէի ուզի պարել։

Միս Լարկինսը ժպտում ու կարմրում է (գոնե կարծում եմ, թե կարմրում է) և ասում․

― Ուրեմն հետևյալ պարին, եթե կամենաք։ Այս անգամ ես հրավիրված եմ։

Րոպեն գալիս է։ Մոտենում եմ միս Լարկինսին։

― Կարծեմ վալս է, ― հարցնում է ինձ վարանելով միս Լարկինսը։ ― Վալս պարո՞ւմ եք, եթե ոչ՝ գնդապետ Բեյլին․․․

Սակայն ես պարում եմ վալս մինչև անգամ բավական լավ, և տանում եմ միս Լարկինսին։ Ես նրան գնդապետ Բեյլիի կողքից հպարտ֊հպարտ հեռացնում եմ։ Գիտեմ, գնդապետը տանջվում է, բայց ինձ ինչ։ Մի՞թե ես քիչ եմ տանջվել։ Բռնում եմ ավագ միս Լարկինսի ճապուկ իրանից ու նրա հետ միասին պտույտ գալիս․․․ չգիտեմ որտե՞ղ, որո՞նց միջև, մինչև ե՞րբ։ Գիտեմ միայն, որ մի կապույտ հրեշտակի հետ տարածության մեջ ծածանվում եմ, երջանկությամբ բորբոքված, հմայված, զմայլված, սքանչացած, մինչև որ նա և ես նստում ենք մի բազմոցի վրա։ Մենք մենակ ենք մի փոքրիկ սենյակում։ Նա հիանում է ֆրակիս լամբակի ծաղկով (դա մի կարմիր ճապոնական քամելիա է, գինն է երեք շիլինգ): Ամենայն սիրով տալիս եմ նրան այդ ծաղիկը և ասում․

― Բայց սրա փոխարեն, միս Լարկինս, կցանկանայի մի անգին բան պահանջել։

― Իրա՞վ, և ի՞նչ, ― հարցնում է միս Լարկինսը;

― Մի հատ ծաղիկ ձեր փնջից։ Ես նրան այնպես կպահեմ, ինչպես որ ագահն՝ իր ոսկին։

― Շատ համարձակ տղա եք, ― ասում է միս Լարկինսը։ ― Ահա ստացեք։

Նա, կարծեմ հաճությամբ, շնորհում է ինձ մի ծաղիկ։ Ծաղիկը դնում եմ շրթունքիս, հետո սրտիս վրա թաքցնում։ Միս Լարկինսը ծիծաղելով իր թևն է տալիս ինձ և ասում․

― Այժմ ինձ գնդապետ Բեյլիի մոտ տարեք։

Դեռ չեմ սթափվել այդ վալսի և հոգեզմայլ դեմառդեմի հրճվանքից, և ահա միս Լարկինսը նորից գալիս է ինձ մոտ մի հասակավոր ջենտլմենի հետ թևանցուկ, որ ամբողջ երեկո վիստ էր խաղացել, և ասում․

― Ահա համարձակ բարեկամս։ Մր․ Չեստլը կամենում է ծանոթանալ ձեզ հետ, մր․ Կոպպերֆիլդ։

Գուշակում եմ, որ ջենտլմենը օրիորդի տան բարեկամն է, և շատ գոհ եմ։

― Շատ գովում եմ, սըր, ձեր ճաշակը, ― ասում է ինձ մր․ Չեստլը։ ― Դա ձեզ անշուշտ պատիվ է բերում։ Եթե այդքան ծաղկասեր եք, խնդրեմ մի օր շնորհ արեք իմ կալվածքը գալ, որ Էշֆորդի մոտերքն է։ Այնտեղ շատ ծաղիկներ կան և մանավանդ գայլուկի բույս, որ ես սիրով մշակում եմ։

Սրտանց շնորհակալություն եմ հայտնում մր․ Չեստլին և նրա աջն ամուր սեղմում։ Այս բոլորը մի երանական անուրջ է թվում ինձ։ Դարձյալ մի անգամ վալս եմ պարում ավագ միս Լարկինսի հետ։ Նա ասում է, թե ես լավ եմ վալս պարում։ Վերադառնում եմ դեպի տուն մի անասելի երջանկությամբ թևավորված և ամբողջ գիշեր երազիս մեջ պարում եմ, սիրելի դիցուհուս կապույտ իրանին փաթաթված։ Մի քանի օր շարունակ ցնորվածի պես եմ․ սակայն ոչ մի տեղ չեմ հանդիպում միս Լարկինսին, ո՛չ փողոցում, ո՛չ էլ տանը։ Սկսում եմ նորից մաշվել, նորից տանջվել, և կիսաթառամ անմոռուկը՝ այս սրբազան գրավականը, շատ քիչ է սփոփում ինձ։

― Տրոտուդ, ― ասում է մի օր ճաշից հետո, Ագնեսը։ ― Գիտե՞ք , ով է վաղը մարդու գնում։

― Չգիտեմ, բայց կուզեի իմանալ։

― Մեկը, որին պաշտում եք։

― Այդ ո՞վ է, Ագնես։ Դո՞ւք հո չեք։

― Ե՞ս, ― ասում է Ագնեսը ժպտալով։ ― Լսո՞ւմ ես, հայրիկ, ի՞նչ է ասում Տրոտուդը․․․ Ո՛չ, ես չեմ, այլ միս Լարկինսը, ավագը։

― Եվ գնում է․․․ Բե՞յլի գնդապետին, ― հարցնում եմ համարյա թե շնչասպառ։

― Ո՛չ, գնդապետին չէ, այլ մր․ Չեստլին, որ գայլուկ մշակող կալվածատեր է Էշվորդում։

Ես երկու շաբաթ շարունակ չարաչար ընկճված ու վհատված եմ։ Այլևս ճկույթիս վրա մատանի չկա, նոր շորերս պահված են, էլ մազերս արջի ճարպով չեն օծվում, և ես շուտ֊շուտ հառաչում եմ միս Լարկինսի ծաղկի վրա, որ արդեն թառամել է։ Վերջապես այսպիսի կյանքից ձանձրանում եմ և մսագործ տղայից մենամարտի նոր հրավեր ստացած լինելով, ծաղիկը դեն եմ շպրտում, ուղիղ թշնամուս դեմ եմ գնում և այս անգամ առոք֊փառոք ջարդում նրան։

Նորից սկսում եմ մատանի հագնել և նորից արջի ճարպը հանդես է գալիս, թեև չափավոր քանակությամբ․ ահա սրանք են վերջին հիշատակներս իմ տասնվեցամյա հասակից, որոնք դեռ մնացել են մտքիս մեջ։

ԺԹ․ գլուխ

Շուրջս նայելով մի գյուտ եմ անում


Հաստատ չգիտեմ, ուրա՞խ էի, թե՞ տրտում, երբ աշակերտությանս վերջին օրերը մոտեցան և դոկտոր Ստրոնգից բաժանվելուս վկայականը հասավ։ Ես շատ երջանիկ էի նրա տանը, շատ էի սիրում դոկտորին և վերջապես մի հայտնի, նշանավոր անձ էի մեր փոքրիկ դպրոցական աշխարհում։ Այս պատճառով ցավում էի, որ պիտի հեռանամ վարժարանից․ բայց կային և այնպիսի պատճառներ, որոնք թեև անհիմն էին, բայց ինձ գոհ լինելու առիթ էին տալիս։ Ես հրապուրվել էի այն ոգևորիչ գաղափարով, թե արդեն մի անձնիշխան էակ եմ, տոգորված էի յուրաքանչյուր ընթերցավարտ երիտասարդի մեծամտությամբ և հույսերով, թե ահա ես իբրև մի զարմանահրաշ արարած, երևելի բաներ պիտի գործեմ և իմ սքանչելի ազդեցությամբ ամբողջ ազգս հիացնեմ։ Այս ցնորքների թովչությունը պատանեկան մտքիս վրա այն աստիճան զորեղ էր, որ ես վարժրարանից բաժանվելիս այնքան տխրություն զգացի, ինչքան որ բնականաբար պիտի զգայի իմ այսօրվա համոզմաբ։ Այս հրաժեշտը մյուսների նման վրաս չազդեց։ Զուր եմ ճգնում մտաբերել, թե ի՞նչ էի զգում այդ միջոցին և մեկնելս ինչպե՞ս տեղի ունեցավ․ սակայն ոչ մի հիշատակելու արժանի բան չեմ գտնում։ Ենթադրում եմ, թե առջևս բացվող հեռապատկերը միանգամայն մտքերս շփոթել էր։ Գիտեմ, որ անցյալ մանկությանս փորձերը բնավ բանի տեղ չէի դնում, և կյանքը մի դյութական հրաշավեպ էր թվում ինձ, որ նոր պիտի սկսեի կարդալ, ― ուրիշ ոչինչ։

Տատս ու ես երկար խորհրդակցություններ ունեցանք, թե ինչպիսի ասպարեզ ընտրեմ։ Մի տարուց ավելի է, որ ջանում էի մի բավարար պատասխան տալ նրա հաճախ կրկնած հարցին, թե «Ի՞նչ կոչում պիտի ընտրես»․ սակայն մի որոշ կոչման համար սրտիս մեջ ոչ մի հակում չէի գտնում։ Երբեմն մտածում էի՝ վատ չէր լինի, եթե մի գերբնական ներշնչումով նավարկության արվեստին հմտանայի և իբրև մի սրընթաց նավի նավապետ աշխարհի շուրջը պտտվեի, փառավոր գյուտեր անելով․ բայց որովհետև մի այդպիսի գերահրաշ ներշնչում չունեի, ստիպված էի մի ուրիշ ասպարեզով բավականանալ, որ իմ տատից դրամական մեծ զոհաբերություն չպահանջեր, և պարտքս այդ ասպարեզում կատարել, ինչ էլ լիներ այդ պարտքը։

Մր․ Դիկը մեր խորհուրդներին միշտ ներկա էր ամենազգոն լրջամտությամբ։ Նա միայն մի անգամ համարձակվեց կարծիք հայտնել, և (չգիտեմ թե ի՞նչ էր անցել մտքով) հանկարծ առաջարկեց, որ ես կաթսայագործ դառնամ։ Այդ առաջարկից տատս այնպես դժգոհ մնաց, որ մր․Դիկը այլևս սիրտ չարեց երկրորդ անգամ որևէ կարծիք հայտնել, այլ գրպանի արծաթները հնչեցնելով, լուռ սպասում էր, թե տատիկս ի՞նչ կասի։

― Գիտե՞ս՝ ինչ կա, սիրելի Տրոտ, ― ասաց տատս մի առավոտ, ծննդյան տոների միջոցին, ― որովհետև այս դժվար խնդիրը դեռ չենք լուծել և պետք է զգուշանալ, որ սխալ չանենք, ուրեմն շտապելու փոխարեն՝ լավ կլինի փոքր֊ինչ սպասենք ու շունչ քաշենք։ Այս միջոցին դու կաշխատես խնդիրը մի նոր տեսակետից աչքի անցնել, բայց լրջորեն, և ոչ իբրև աշակերտ։

― Կաշխատեմ, տատի։

― Միտքս մի բան է ընկել, սիրելի Տրոտ, ― շարունակեց տատս։ ― Ինձ թվում է, թե քեզ համար լավ կլինի՝ գնալ փոքր֊ինչ աշխարհ տեսնել, փորձվել, կյանքի հետ ծանոթանալ․ այսպիսով մտքերդ կպարզվեն, դիտողությունդ կհասունանա։ Ի՞նչ ես կարծում։

― Միանգամայն համաձայն եմ, տատի՛կ ջան։

― Օրինակի համար, լավ չէ՞ր լինի, եթե այն հին տեղերը տեսնելու գնաս․․․ տեսնելու թեկուզ այն տարօրինակ կնոջը, որ․․․ մեղա աստծու․․․ հեթանոսական անուն ունի, ― ասաց տատս, քթի ծայրը տրորելով, որովհետև մինչ այժմ չէր հաշտվել Պեգգոտիի անվան հետ։

― Դրանից ավելի ցանկալի բան չէիք կարող հնարել, սիրելի տատի, ― գոչեցի ես։

― Շատ ուրախ եմ, եթե այդպես է, ― ասաց նա։ ― Բնական ու գովելի է, որ դու ուզում ես տեսնել նրան։ Հավաստի եմ, Տրոտ, որ ինչ էլ անես, արածդ բնական ու գովելի կլինի։

― Հուսով եմ, տատի։

― Քույրդ՝ Բեթսի Տրոտուդը, աշխարհիս ամենաբնական ու գովելի աղջիկը կլիներ։ Ուզո՞ւմ ես նրան արժանավոր հանդիսանալ։

― Հույս ունեմ ձեզ արժանավոր հանդիսանալ, տատի․ այս ինձ համար բավական է։

― Լավ է, որ խեղճ մայրդ, այն կատարյալ մանուկը, կենդանի չէ, ― ասաց տատս հաճությամբ վրաս նայելով, ― եթե ոչ՝ այժմ այնքան իր զավակով կհապարտանար, որ ունեցած խելքն էլ կկորցներ։

Տատս սովոր էր արդարացնել իր անչափ գորովը դեպի ինձ, միշտ մայրիկիս վերագրելով այդ թուլությունը։

― Այ Տրոտ, ― գոչեց տատս, ― չես կարող երևակայել, թե որքան ես մորդ հիշեցնում։ Քեզ նայելիս իսկույն նա է միտքս գալիս։

― Հուսամ թե հաճելի կերպով, սիրելի՛ տատի։

― Այնքան իր մորը նման է, Դիկ, ― շարունակեց տատս ազդու ձայնով, ― որ կարծես ահա տեսնում եմ նրան ճիշտ այնպես, ինչպես որ էր երկունքի գիշերը։ Աստված իմ, սաստիկ նման է։

― Մի՞թե նման է, ― ասաց մր․ Դիկը։

― Դավթին էլ շատ նման է, ― ասաց տատս վճռաբար։

― Դավթին էլ շատ նման է, ― կրկնեց մր․ Դիկը։

― Սակայն գիտե՞ս, Տրոտ, ― ասաց տատս, ― ես կուզեմ, որ դու ո՛չ միայն ֆիզիկապես․․․ ֆիզիկապես դու շատ սիրուն տղա ես․․․ այլև բարոյապես մի օրինակելի մարդ դառնաս, մի հաստատակամ, ձեռներեց մարդ, ― ավելացրեց տատս, գլխանոցը տատանելով և բռունցքը սեղմելով, ― մի զորեղ բնավորության տեր, առնացի ու վճռական մարդ, որ առանց հիմնավոր պատճառի ոչ ոքի և ոչ մի բանի ազդեցության չենթարկվեր։ Կցանկանայի, Տրոտ, որ այնպիսի մարդ դառնայիր, ― հաստատակամ, ինքնագլուխ, հասկացա՞ր։ Երանի թե մայրիկդ ու հայրիկդ այդպես եղած լինեին․ այն ժամանակ որքա՞ն ավելի երջանիկ կլինեին։

Պատասխանեցի նրան, թե հույս ունեմ, բնավորությունս այնպես կրթել, ինչպես ինքն է կամենում։

― Եվ որպեսզի սկսես, գոնե փոքր չափով, ինքնակամ շարժվել, սեփական ուժերիդ ապավինել, որոշել եմ, Տրոտ, որ դու մենակ ճանապարհ ընկնես։ Առաջ ուզում էի, որ մր․ Դիկն էլ ուղեկցի քեզ, բայց հետո միտքս փոխեցի․ թող նա մնա և ինձ խնամի։

Մր․ Դիկը մի վայրկյան տխրեց, բայց երբ լսեց, թե իրեն է վիճակվում աշխարհիս ամենահրաշալի տիկնոջ մասին խնամք տանելու պատիվը, դեմքն իսկույն գոհության ժպիտով զվարթացավ։

― Մանավանդ որ, ― ասաց տատս, ― նրան հարկավոր է հիշատակարանը վերջացնել։

― Այո՛, այո՛, ― շտապով հաստատեց մր․Դիկը։ ― Ես վճռել եմ, Տրոտուդ, իսկույն ևեթ վերջացնել։ Արդեն ժամանակն է։ Եվ երբ վերջանա․․․ բոլորովին վերջանա ու տպարան գնա․․․ ― ասաց մր․ Դիկը մի վայրկյան լռելուց հետո, ― այն ժամանակ․․․ մի փառավոր ձուկ կխաշենք։

Շատ չանցած՝ տատս ինձ դրամով լի մի քսակ տվեց և օրհնությամբ ճանապարհ ձգեց։ Մեկնելուս րոպեին բազմաթիվ համբյուրների հետ մի քանի խորհուրդներ էլ ստացա նրանից։ Նա կրկնեց, թե որովհետև ուղևորությանս նպատակն է աշխարհ տեսնել ու փորձվել, ուստի լավ կլինի, եթե Սուֆֆոլկ գնալիս կամ այնտեղից ետ գալիս մի քանի օր Լոնդոնում մնամ։ Նրա սելով՝ ճանապարհս կարող էր երեք շաբաթ կամ մի ամիս տևել։ Կատարյալ ազատություն էր տրվում ինձ՝ անելու ինչ որ կամենամ, միայն պայմանով, որ չորս կողմս նայելուց ու մտածելուց զատ՝ ամեն բանի մասին շաբաթը երեք անգամ լիակատար տեղեկություն գրեմ իրեն։

Ես գնացի նախ Կենտրբերի՝ Ագնեսին ու մր․ Ուիկֆիլդին, ինչպես և բարի դոկտորին մնաս բարով ասելու համար։ Ագնեսը շատ ուրախացավ ինձ տեսնելով և ասաց, թե իմ հեռանալուց հետո նրանց տունը այլևս ինքն իրեն չի նմանում։

― Ես էլ ձեզնից բաժանվելուս օրից ի վեր ինքս ինձ չեմ նմանում, ― ասացի ես։ ― Ձեզնից հեռանալով, կարծես աջ ձեռքս կորցրել եմ, Ագնես։ Ավելին կասեմ․ առանց ձեր ներկայության՝ սիրտս էլ, խելքս էլ վտանգված են։ Ամեն մարդ, որ ճանաչում է ձեզ, Ագնես, ձեզ լսում է և ձեր խորհրդին հետևում։

― Իսկ ինձ թվում է, թե բոլորն էլ ինձ երես են տալիս ― ասաց Ագնեսը ժպտալով։

― Ո՛չ, Ագնես։ Երես չեն տալիս այլ գովում են, որովհետև դուք ամենից լավն եք։ Դուք բարեսիրտ եք, հեզաբարո, միշտ մարդասեր և արդար։

― Է՜հ, ― ասաց Ագնեսը քրքջալով ու ձեռագործը շարունակելով, ― այնպես եք խոսում, կարծես թե ես միս Լարկինսը լինեի։

― Այդ ի՞նչ հանաք է, Ագնես։ Ինչո՞ւ եք մտերմությունս այդպես հեգնում, ― ասացի ես կարմրելով իմ կապույտ գերչին հիշելուց։ ― Սակայն, Ագնես, ես դարձյալ առաջվա նման սրտաբաց կլինեմ ձեր առջև․ այս բանում միշտ անփոփոխ կմնամ։ Թե վշտանամ, թե սիրահարվեմ, եթե իսկապես էլ սիրահարվեմ, ձեզ կհայտնեմ, եթե միայն թույլ տաք։

― Բայց չէ՞որ միշտ էլ իսկապես եք սիրահարվել, ― ասաց Ագնեսը նորից ծիծաղելով։

― Օ՜, այն բոլորը երեխայություն էր, աշակերտի հիմարություն, ― ասացի ես, նմանապես ծիծաղելով, թեև փոքր֊ինչ շփոթված։ ― Բայց այժմ ես աշակերտ չեմ, ժամանակը փոխվել է, և գիտեմ մի օր կգա, երբ այս կիրքն առանց կատակի սոսկալի կերպով կտիրանա իմ հոգուն։ Զարմանում եմ, Ագնես, որ ձեզ համար այդ օրը դեռ չի հասել։

Ագնեսը նորից ծիծաղեց ու գլուխը թոթվեց։

― Այո, գիտեմ, չի հասել, ― շարունակեցի ես ― եթե ոչ պարզ կասեիր ինձ, և կամ թե, ― ավելացրի, նրա շիկնելը տեսնելով, ― գուշակել կտայիք, թե հասել է։ Սակայն, Ագնես, ես չեմ ճանաչում և ոչ մի մարդ, որ ձեր սիրուն արժանի լիներ։ Անհրաժեշտ է, որ այնպիսի մեկը հանդես գա, որ իր ազնիվ բնավորությամբ ու ձիրքով իմ բոլոր ծանոթներից գերազանց լինի․ եթե ոչ՝ հավանություն չեմ տա նրան։ Այսուհետև ես սուր աչքով պիտի դիտեմ ձեր երկրպագուներին, և հավաստի եղեք, որ ով էլ ձեր ուշադրությունը գրավի, իմ խիստ քննությանը կենթարկվի։

Այսպես իրար հետ մտերմաբար խոսում էինք մեկ լուրջ, մեկ զվարթ եղանակով, ինչպես սովոր էինք անել մեր մանկության օրերին։ Սակայան Ագնեսը հանկարծ վրաս նայելով խոսելու ձևը փոխեց և ասաց․

― Տրոտուդ, մի բան պիտի հարցնեմ, որի մասին գուցե շուտով ձեզ հետ խոսելու համար առիթ չունենամ, ― մի բան, որի մասին միայն ձեզ կարող եմ հարցնել։ Արդյոք մի քանի ժամանակից ի վեր հորս մեջ փոփոխություն նկատե՞լ եք։

― Ուրեմն ասացեք՝ ի՞նչ է այդ բանը, ― ասաց նա կիսաձայն։

― Թույլ կտաք հարկավ, որ համարձակ խոսեմ։ Գիտեք հո, Ագնես, թե որքան եմ սիրում նրան։

― Այո՛, գիտեմ։

― Ինձ թվում է, Ագնես, թե նրա վրա վատ է ազդում այն սովորությունը, որ կարծես սաստկացել էր՝ ձեր տունը մտնելուցս ի վեր։ Նա շատ ջղային է դարձել․․․ գոնե այդպես եմ նկատում։

― Եվ չեք սխալվում, ― ասաց Ագնեսը, գլուխը շարժելով։

― Նրա ձեռքերը դողում են, գլուխը պարզ չէ, իսկ աչքերը ահարկու են։ Ես նկատել եմ, որ հատկապես այն ժամանակ են գործի համար նրա մոտ գալիս, երբ նա տկար է և գործ տեսնելու անձեռնհաս։

― Եվ եկողն Ուրիասն է, ― ասաց Ագնեսը։

― Այո՛։ Զգալով, որ այդպիսի ժամանակ որևէ գործ լավ քննել և կամ իր վիճակն ուրիշների աչքից թաքցնել անհնարին է, բնականաբար տանջվում է․ հետևյալ օրն այդ տանջանքը սաստկանում է, երրորդ օրը ավելի, և սյսպես է առաջ գալիս նրա լքումն ու թախիծը։ Մի՛ վրդովվեք, Ագնես, սակայն դեռ անցյալ երեկո էր, որ ես նրան այդ դրության մեջ գտա։ Գլուխը սեղանին դեմ տված՝ երեխայի պես լաց էր լինում։

Դեռ խոսքս չէի ավարտել, երբ Ագնեսն իր մատը շրթունքին դրեց և նույն րոպեին վերկենալով վազեց հորը դիմավորելու։ Դահլիճի դռան մոտ նրանք իրար համբուրեցին և երկուսն էլ վրաս նայեցին։ Ագնեսի հայացքը շատ սրտաշարժ էր։ Նրա աչքերը ջերմ երախտագիտություն ու գորով էին արտահայտում դեպի որդեսեր, հոգատար հայրը և մի աղերս դեպի ինձ՝ հոր նկատմամբ ներողամիտ լինելու և չկշտամբելու նրան ո՛չ խոսքով, ո՛չ էլ մտքով։ Նա պարծենում էր իր հորով, պաշտում նրան և միևնույն ժամանակ մորմոքվելով կարեկցում նրա ցավին։ Ոչ մի լեզու չէր կարող ավելի լավ հասկացնել ինձ այդ զգացմունքները և օրիորդի վստահությունը իմ համակրության վրա, քան նրա մնջիկ հայացքը։

Այդ օրը մենք դոկտորի մոտ էինք կանչված։ Գնացինք երեկոյան թեյի ժամին և նրան գրասենյակում, վառարանի առջև նստած գտանք․ այնտեղ էին և նրա նորատի կինն ու զոքանչը։ Իմ փոքրիկ ուղևորությունը Չինաստան գնալու պես բան երևաց դոկտորին։ Նա ինձ մի արգո հյուրի նման ընդունեց և սպասավորին ասաց, որ նոր փայտ գցի կրակի մեջ․ ուզում էր պարզ տեսնել իր նախկին աշակերտի երեսը։

― Այլևս շատ նոր դեմքեր տեսնելու չեմ մեր հեռացող Տրոտուդի տեղ, սիրելի Ուիկֆիլդ, ― ասաց դոկտորը, ձեռքերը տաքացնելով։ ― Արդեն սկսել եմ ծուլանալ և հանգստության կարոտ եմ։ Հետևյալ կիսամյակին մտադիր եմ ուրիշ մարդու հանձնել աշակերտներիս և ավելի խաղաղ կյանք վարել։

― Այո՛, դոկտոր, արդեն տասը տարի է, որ կրկնում եք միևնույնը, ― նկատեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Այո՛, կրկնել եմ, բայց այս անգամ անպատճառ ասածս պիտի կատարեմ, ― ավելացրեց դոկտորը։ ― Վարժարանիս ավագ ուսուցիչը կհաջորդի ինձ․․․ արդեն վերջացած բան համարեցեք այս։ Ձեզ կմնա մեր պայմանները մի օրինական դաշնագրով վավերացնել և մեզ իրար հետ այնպես կապել, ինչպես կապում են կասկածելի անձերին։

― Եվ հոգալ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը, ― որ դուք ծուղակի մեջ չընկնեք։ Այսպես էլ անշուշտ կլինի, եթե պայմանագիրը միայն ինքներդ շարադրեք։ Լավ ուրեմն, ես կպատրաստեմ։ Երանի թե պաշտոնիս մեջ դրանից վատ գործ չունենայի։

― Այնուհետև ինձ ուրիշ բան չի մնա անել, ― ասաց դոկտորը ժպտալով, ― քան միայն բառարանը շարունակել․․․ և դարձյալ մի պարտք կատարել, որ բառարանից էլ կարևոր է․․․ չէ՞, Աննի։

― Մրս․ Ստրոնգը թեյի սեղանի առջև էր նստած Ագնեսի հետ։ Երբ մր․ Ուիկֆիլդը նրա վրա նայեց, նա շփոթվելով ու վարանելով խույս տվեց ծերունու զննող հայացքից և այսպիսով նրա ուշադրությունը ավելի գրավեց։

― Կարծեմ այս օրերս Հնդկաստանից մի նամակաբեր նավ է եկել, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը կարճատև լռությունից հետո։

― Այո՛, այո, և նամակներ կան միստր Ջոն Մելդընից, ― ասաց դոկտորը։

― Իրա՞վ։

― Խեղճ Ջոն, ― մեջ բերեց մրս․ Մարկլհեմը, գլուխը շարժելով։ ― Օ՜հ, ինչ սարսափելի կլիմա է։ Ասում են, թե մարդիկ այնտեղ հրեղեն ավազի վրա են ապրում և գրեթե կիզիչ հայելու տակ։ Ջոնը թեև պնդակազմ էր երևում, բայց իրոք այդպես չէր։ Այս զոհաբերությունը հանձն առնելիս, սիրելի դոկտոր, նա ավելի իր հոգեկան զորությանն էր ապավինել, քան թե մարմնի ամրությանը։ Ահա Աննին էլ կհաստատի, որ մորեղբորորդին բնավ ուժեղ չէր, ― ասաց մրս․ Մարկլհեմը տաքանալով և մի առ մի աչքի անցնելով բոլորիս։ ― Դու հո լավ գիտես, հոգյակ իմ Աննի, որ Ջոնը մանկության ժամանակ էլ ուժեղ չէր, երբ դուք միասին թև֊թևի տված ամբողջ օրերով զբոսնում էիք կամ խաղում։

Աննին պատասխան չտվեց այդ խոսքերին։

― Ուրեմն, տիկին, ձեր ասածից պետք է հետևեցնել, թե մր․ Մելդընը հիվանդ է, չէ՞, ― հարցրեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Հիվա՞նդ, ― գոչեց Հին Զինվորը։ ― Ո՛չ, սըր, միայն մի բառով չի կարելի նրա վիճակը բացատրել։

― Հիվանդ չէ, բայց առողջ էլ չէ, ― ասաց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Այո՛, առողջ էլ չէ, ― կրկնեց Հին Զինվորը։ ― Մեզ հայտնի է, որ նա շատ անգամ արևհար է եղել, երկու֊երեք անգամ ճահճային ջերմ ստացել և սարսափելի ցավեր քաշել այն վտանգավոր աշխարհում։ Իսկ գալով լյարդին, արդեն ճանապարհ ընկնելիս նա իր լյարդը քայքաել էր։

― Այդ բոլորը նա՞ է գրել ձեզ, ― հարցրեց մր․ Ուիկֆիլդը։

― Նա՞։ Ո՛չ, սըր, ― գոչեց մր․ Մարկլհեմը։ ― Դուք երևի շատ սակավ եք ճանաչում նրան, որ այդպիսի բան եք հարցնում։ Ջոն Մելդընը նամակ գրի՞։ Ո՛չ, սըր։ Չորս կատաղի ձիու պոչից էլ որ կապեն նրան ու քաշ տան, դարձյալ նամակ չի գրի։

― Մայրիկ, ― ասաց մրս․ Ստրոնգը։

― Սիրելի Աննի, ― նկատեց մայրը, ― եթե չես կամենում իմ խոսքերը հաստատել, մեկ ընդ միշտ խնդրում եմ՝ գոնե մի ընդհատիր ինձ։ Դու ինքդ լավ գիտես, որ Ջոնը ավելի հոժար կլինի գետնաքարշ ձգվել տարվել չորս ամեհի ձիերից․․․ բայց ինչո՞ւ եմ միայն չորս ասում, ոչ թե ութ, տասնվեց, երեսուներկու, անթիվ անհամար ձիերից, քան մի այնպիսի բան անել, որ դոկտորի կամքին հակառակ լիներ։

― Այսինքն՝ Ուիկֆիլդի կամքին, ― ասաց դոկտորը, երեսը շոյելով և բարեկամի վրա ներողամիտ հայացք ձգելով։ ― Կամ՝ երկուսիս կամքին ու դիտումներին։ Ես միշտ ասում էի՝ «Անգլիայում կամ դուրսը»։

― Իսկ ես ասում էի՝ «դուրսը», ― հարեց մր․ Ուիկֆիլդը լրջությամբ։ ― Ես էի խորհուրդ տալիս, որ նա հայրենիքից հեռացվի, և ես եմ պատասխանատու այս բանի համար։

― Ահ, ո՞վ է պատասխանատվության մասին բան ասում, ― ասաց Հին Զինվորը։ ― Տարակույս չկա, սիրելի մր․ Ուիկֆիլդ, որ ամեն բան լավ էր արված, ազնիվ և բարի մտքով արված։ Բայց եթե խեղճ երիտասարդը չի կարող այնտեղ ապրել, ասել է, թե նրան չի կարելի այնտեղ ապրել։ Եվ եթե չի կարելի այնտեղ ապրել, նա լավ կհամարի այնտեղ մեռնել, քան դոկտոր Ստրոնգի դիմումներին հակառակ գնալ։ Ես լավ եմ ճանաչում Ջոն Մելդընին, ― շարունակեց Հին Զինվորը, մարգարեական ոգևորությամբ հովհարը շարժելով, ― և հավաստի եմ, որ նա հազարապատիկ լավ կհամարի այնտեղ մեռնել, քան դոկտորի դիմումները հեղաշրջել։

― Լավ է, լավ, տիկին, ― ասաց դոկտորը զվարթությամբ։ ― Ես այնքան մոլեռանդ չեմ, որ չկարողանամ դիտավորությունս փոխել և մի ուրիշ բան մտածել։ Եթե մր․ Ջոն Մելդընը տկարության պատճառով վերադառնա, թույլ չենք տա նրան նորից հեռանա Հնդկաստան և կաշխատենք, որ այս երկրում նրա համար մի լավ պաշտոն գտնվի։

Այս ազնիվ և հարկավ անսպասելի ճառի իմաստից մրս․ Մարկլհեմը այն աստիճան հուզվեց, որ ուրիշ բան չգտավ անել, քան միայն վկայել, թե դոկտորն իրոք վեհանձն մարդ է, և մի քանի անգամ հովհարը համբուրել ու ապա ծայրով նրա ձեռքը շոշափել։ Այնուհետև նա Աննին թեթև հանդիմանեց, թե ինչո՞ւ նա անտարբեր է, մինչ դոկտորը այնքան առատ բարիք է զեղում նրա մանկության ընկերի վրա։ Այս էլ որ վերջացավ, մրս․ Մարկլհեմը հիշատակեց իր գերդաստանի մյուս արժանավոր անդամներին, որոնց միայն փոքր ի շատե օգնել պետք էր, որպեսզի բոլորն էլ երևելի մարդիկ դառնային։

Մրս․ Ստրոնգը ոչ միայն ոչինչ չասաց այս բոլորի դեմ, այլ աչքերն անգամ չբարձացրեց։ Մր․ Ուիկֆիլդը նրան անդադար դիտում էր մտքերի մեջ, որ կարծես չէր էլ մտածում, թե իրեն էլ դիտող կա։ Վերջ ի վերջո հարցրեց, թե հատկապես ո՞ւմ և ի՞նչ է գրել Ջոն Մելդընը իր մասին։

― Ահա, տեսեք, ― ասաց մրս․ Մարկլհեմը, մի նամակ վերցնելով վառարանի դարակից, որի ներքև դոկտորն էր նստած, ― խեղճը շիտակ գրում է դոկտորին, թե․․․ որտե՞ղ է այդ․․․ ահա գտա։ Գրում է․ «Ցավոք սրտի պիտի հայտնեմ, թե առողջությունս սաստիկ վտանգված է և որ գուցե ստիպված լինեմ առժամանակ վերադառնալ Անգլիա, որովհետև, բժիշկների ասելով, այս է միայն ապաքինվելու միջոցը»։ Խեղճ երիտասարդ։ Ապաքինվելու միակ միջոցը, միակ հուսը հայրենիքն է։ Կարծեմ այս բավական պարզ է։ Սակայն Աննիին գրած նամակը ավելի պարզ է։ Հապա նամակը ցույց տուր, Աննի։

― Ո՛չ այժմ, մայրիկ, ― ասաց մրս․ Ստրոնգը թույլ ձայնով։

― Ինչո՞ւ ոչ այժմ, ― հարցրեց մրս․ Մարկլհեմը։ ― Մի քանի պարագաներում դու շատ խենթ ես, սիրելիս, և վերին աստիճանի անտարբեր ազգականներիդ շահերին։ Այդ ինչի՞ նման է։ Կարծեմ նամակի գոյությունն անգամ չէինք իմանա, եթե ես ինքս չհարցնեի։ Քո կարծիքով, հոգյակ իմ, մի՞թե այդ նշանակում է հավատարիմ լինել դոկտոր Ստրոնգին։ Զարմանում եմ։ Սակայն դու գիտես։

Մրս․ Ստրոնգն ակամա նամակը հանեց, և երբ ես նամակն առի նրա մորը տալու համար, նկատեցի, որ տվող ձեռքը դողում է։

― Ահա այժմ կտեսնենք, թե ի՞նչ է գրում, ― ասաց մր․ Մարկլհեմը, ակնոցը աչքին դնելով։ ― «Հին օրերի հիշատակը, սիրելի Աննի»․․․ և այլն։ Չէ, այս չէ։ «Պետք է ասել, որ ծեր ու բարեսիրտ պրոկտորը»․․․ ո՞վ է այս պրոկտորը։ Ա՜հ, Աննի, ինչպես վատ է գրում քո մր․ Մելդընը և որքան հիմար եմ ես․․․ պրոկտոր չէ «դոկտոր»։ Իրավ որ բարեսիրտ դոկտորը։ Հարկավ բարեսիրտ։

Այստեղ մրս․ Մարկլհեմը փոքր֊ինչ կանգ առավ, նորից հովհարը համբուրեց, ծայրը դոկտորի կողմը ճոճելով, որ այդ միջոցին գոհ ժպիտով մեզ վրա էր նայում։

― Ահա գտա, ինչ որ պետք է։ Լսեցեք։ «Դու, իհարկե, չես զարմա, սիրելի Աննի․․․ իհարկե չի զարմանա, քանի որ գիտե, որ Ջոնը երբեք մի քաջառողջ մարդ չի եղել․․․ «չես զարմանա, եթե իմանաս, որ այս երկրում անթիվ չարչարանք կրելուցս հետո՝ վճռել եմ, համենայն դեպս հիվանդության պատճառով արձակուրդ առնել, եթե տան, իսկ եթե չտան՝ բոլորովին պաշտոնս թողնել։ Անտանելի է, ինչ որ կրել եմ և դեռ կրում եմ այս հեռավոր աշխարհում։ Եվ եթե այս պատվական մարդը չլիներ, ― ավելացրեց մրս․ Մարկլհեմը, իր հեռագրական նշանները դոկտորի հասցեին կրկնելով ու նամակը ծալելով, ― ես կվերադառնայի այդ բոլորի մասին մտածելուց։

Մր․ Ուիկֆիլդը ոչ մի բառ չարտասանեց, և թեպետ պառավ տիկինը նրան նայելով սպասում էր թե նամակի մասին ի՞նչ կասի, նա լուռ նստած էր, աչքերը ներքև սևեռած։ Վաղուց արդեն սկսել էին ուրիշ նյութերի մասին խոսել, բայց նա նույն մտածկոտ դրության մեջ էր մնում, միայն մեկ֊մեկ խոժոռ նայելով դոկտորի կամ նրա կնոջ վրա և կամ երկուսին էլ միասին։

Դոկտորը երաժշտություն սիրող էր։ Ագնեսը նստեց դաշնամուրի մոտ և մի քանի բան երգեց ջերմ զգացումով․ հետո երգեց մրս․ Ստրոնգը։ Հետո սկսեցին միասին երգել ու նվագել, և մենք մի փոքրիկ համերգ վայելեցինք։ Այդ միջոցին ես երկու բան նկատեցի․ նախ այն, որ թեև Աննին ինքն իրեն շուտով տիրեց և առաջվա պես զվարթացավ, բայց թե նրա ու մր․ Ուիկֆիլդի միջև անդունդ կա, որ բոլորովին նրանց բաժանում է, երկրորդ՝ որ մր․ Ուիկֆիլդը կարծես դժգոհ է Ագնեսի մտերմությունից Աննիի հետ և անհանգստությամբ է նայում այդ բանի վրա։ Պիտի ասեմ, որ մր․ Ջոնի մեկնելու երեկույթին իմ նկատած բաները հիշելով, նրանք իմ աչքում հանկարծ մի այնպիսի իմաստ ստացան, որպիսին մինչև այժմ մտքովս էլ չէր անցել։ Աննիի անմեղ գեղեցկությունը այլևս անմեղ չէր թվում ինձ, ինչպես առաջ, և նայելով նրա կողքին նստած իրոք անմեղ, պարզ ու մաքուր Ագնեսին, ասում էի ինձ, թե դրանք երկուսն իրար հարմար ընկեր չեն։

Սակայն երկուսն էլ այնքան զվարթ էին, որ նրանց շնորհիվ երեկոն մի րոպեի պես անցավ։ Միայն վերջը մի փոքրիկ դեպք պատահեց, որ երբեք չպիտի մոռանամ։ Երբ որ նորատի կանայք իրարից հրաժեշտ էին առնում և Ագնեսը վերկենալով ուզում էր մրս․ Ստրոնգին համբուրել, մր․ Ուիկֆիլդը իբր թե անգիտաբար գնաց երկուսի միջև կանգնեց ու արագ հեռացրեց աղջկան։ Այդ րոպեին կարծես նորից մրս․ Ստրոնգի երեսի վրա այն խորհրդավոր արտահայտությունը նշմարեցի, որ տեսել էի նրա ազգական երիտասարդի ճանապարհ ընկնելու գիշերը։ Այժմ էլ նա միևնույն հայացքով էր նայում դոկտոր Ստրոնգին։

Չեմ կարող ասել, թե այդ հայացքը ի՞նչ տպավորություն գործեց վրաս, ոչ էլ մեկնել, թե ինչո՞ւ հետո մրս․ Ստրոնգին հիշելիս չէի կարողանում այդ հայացաքը մոռանալ և նրա դեմքն նախկին անմեղ սիրալիրությամբ պատկերացնել։ Անհանգիստ սրտով վերադարձա իմ սենյակը։ Այն հայացքի հիշատակը հալածում էր ինձ։ Ինձ թվում էր, թե մի սևաթույր ամպ է կախված դոկտոր Ստրոնգի տան վրա։ Հարգելով և սիրելով նրա ալիքը, ցավում էի, որ նրա ազնիվ սիրտը հավատ է ընծայում դավաճաններին, և սաստիկ զայրանում նրա խարդախ մերձավորների վրա։ Գուշակում էի, իհարկե, դեռ անորոշ կերպով, որ շատ չանցած մի ահագին վիշտ, մի անարգանք պիտի հասնի այն հանգիստ տան, ուր ես աշխատել ու խաղացել էի, իբրև մանուկ, և անջնջելի արատ դնի նրա վրա։ Այլևս ինձ համար զվաճություն չէր մտաբերել լայնատերև հալվեները, որոնք հարյուր տարում մի անգամ են ծաղիկ տալիս, ոչ էլ կանաչ ու հարթ գետինը, ոչ էլ քարե սափորները, ոչ էլ դոկտորի ճեմելիքը, ոչ էլ մայր եկեղեցու զանգակների դաշնակավոր հնչյունը, որ տարածվում էր բոլորի վրա։ Ասես թե մանկությանս անդորր սրբարանը պղծվել էր և նրա խաղաղությունն ու պատիվը քամիներին մատնվել։

Առավոտյան պիտի բաժանվեի այն հին տանից, որ ինձ համար Ագնեսի բարի ազդեցությամբ լի էր, և բոլոր մտքերս այդ հրաժեշտին էին նվիրված։ Անշուշտ նորից կվերադառնամ, և գուցե շուտով․ գուցե դարձյալ ննջարանիս մեջ կգիշերեմ, բայց և այնպես երջանկությանս օրերն անցել են և այլևս ես այդ սիրելի տան բնակիչը չեմ։ Սիրտս տրտում էր, մինչ դարսում էի մնացած գրքերս ու շորերս, որ պետք էր Դուվր ուղարկել, և աշխատում էի վիշտս ծածկել Ուիրաս Հիպից․ նա մեծ եռանդով օգնում էր ինձ․ կարծես ուրախ էր, որ մեկնում եմ։

Ագնեսից ու նրա հորից բաժանվելիս շատ էի ուզում արիասիրտ երևալ, բայց ջանքերս զուր եղան։ Ես նստեցի Լոնդոն գնացող դիլիժանսի վերևի մասում։ Հրաժեշտի վշտից սիրտս այնքան էր փափկացել, որ պատրաստ էի, քաղաքովն անցնելիս, գլուխ տալ անգամ իմ ոխերիմ թշնամուն՝ մսագործին, և հինգ շիլինգ գինու փող շպրտել նրան։ Բայց նա այնպես դաժան երևաց ինձ ահագին դանակով խանութի կոճղը քերելիս և դեմքն այնպես այլանդակված առջևի մեկ ատամը կորցնելուց (որը ես էի կռվում փշրել), որ լավ համարեցի ոչ մի հաշտության քայլ չանել, ― և հինգ շիլինգը գրպանումս մնաց։

Երբ քաղացից դուրս գալով մեծ ճամփու վրա ոտք դրինք, ամենից առաջ կամեցա կառավարին ցույց տալ, որ ես արդեն տղամարդ եմ, և բամբ ձայնով սկսեցի խոսել նրա հետ։ Վերջին փորձը շատ դժվար էր, բայց աշխատում էի թավ ձայն հանել, կարծելով, թե չափահաս ջենտլմենին ուրիշ կերպ խոսել անվայել է։

― Դուք ուղղակի Լոնդո՞ն եք գնում, սըր, ― հարցրեց կառապանը։

Այո, Ուիլյամ, ― ասացի ես զիջողաբար (նա ինձ փոքր֊ինչ ծանոթ էր)։ ― Գնում եմ Լոնդոն, այնտեղից էլ Սուֆոլկ կգնամ։

― Երևի թե որսորդություն անելու, սըր, ― ասաց կառապանը։

Անտարակույս նա լավ գիտեր, որ տարվա այդ եղանակին որսի գնալը միևնույն էր թե կետ բռնելու գնայի, բայց նրա հարցնելը դուր եկավ ինձ, և ես իբր թե անորոշ եղանակով ասացի․

― Դեռ չգիտեմ, գուցե մի երկու հրացան պարպեմ։

― Ասում են, թռչունները երկչոտ են դարձել, ― ասաց Ուիլյամը։

― Ես էլ եմ այդպես լսել։

― Դուք սուֆոլկի՞ց եք, սըր։

― Այո՛, սուֆոլկցի, ― ասացի ես ծանրությամբ։ ― Սուֆոլկը իմ ծննդավայրն է։

― Լսածիս նայելով՝ այնտեղի դըմպլինները[19] շատ համեղ են, ― ասաց Ուիլյամը։

Այդ մասին ոչ մի բան չգիտեի, բայց անհրաժեշտ համարելով բարձր պահել իմ նահանգի հռչակը և ցույց տալ, թե լավ եմ ծանոթ նրա հետ, ասացի․

― Չեք սխալվում։

― Իսկ պընչերը[20] ― հարցրեց Ուիլյամը։ ― Ա՜յ հրաշալի ձիեր։ Սուֆոլկի մեկ պընչը իր ծանրության չափ ոսկի արժի։ Դուք ինքներդ, սըր, պընչի ձիեր չե՞ք պահել։

― Ո՛չ, առիթ չեմ ունեցել։

― Ահա հետևդ նստած է մի ջենտլմեն, ― շարունակեց Ուիլյամը, ― որ այդպիսի ձիեր հարյուրներով է պահում։

Ջենտլմենը մի շիլ, անդուրեկան, սրադունչ պարոն էր, գորշագույն բարձր ու նեղեզր գլխարկով և սաստիկ նեղ տաբատով։ Նրա կզակը Ուիլյամի ուսին էր հենված և ինձ այնպես մոտիկ էր, որ շունչը ծոծրակիս էր դիպչում, և երբ ես գլուխս շուռ տվի, նա շիլ աչքը խփեց և մյուսովը ձիերին նայեց մի բանիմաց մարդու նման։

― Այնպես չէ՞, ― ասաց Ուիլյամը։

― Ի՞նչն այնպես չէ, ― հարցրեց հետևի ջենտլմենը։

― Որ դուք հարյուրավոր պընչեր եք պահում Սուֆոլկում։

― Հարկավ, ― ասաց մյուսը։ ― Ձիու ու շան տեսակ չկա, որ ես չպահեմ ու չմարզեմ։ Կան մարդիկ, որոնց համար ձիերն ու շները միայն զվարճություն են։ Իսկ ինձ համար հաց ու ջուր են, բնակարան, կին, ընտանիք, զավակներ, ուսում, թվաբանություն ու հաշիվ, քթախոտ ու ծխախոտ, վերջապես քուն։

― Ա՜յ քեզ մարդ։ Չէ՞որ այսպիսի մարդուն վայել չէ մեր հետևը նստել, ― քչփչաց Ուիլյամը ականջիս և երասանը շարժեց։

Այդ նկատողությունից իմացա, որ նա կցանկանար իր կողքին նստած տեսնել պարոնին, և կարմրելով առաջարկեցի իմ տեղը։

― Եթե միայն ձեզ անախորժ չի թվա, սըր, այդպես ավելի լավ կլինի, ― ասաց Ուիլյամը։

Այս դեպքը ես միշտ համարել եմ իմ առաջին անկումը կյանքի ասպարեզում։ Փոստի գրասենյակում դիլիժանսի տեղ վերցնելիս՝ ես հստակ գրել էի տվել գրքի մեջ անվանս ներքև՝ «առաջին բարձր տեղը» (Box Seat), և վճարել կես ոսկի։ Ես հագել էի նոր վերարկու, հետս առել մի նոր պլեդ, որպեսզի այդ վեհավայր նստարանին պատիվ բերեմ․ ես պարծենում էի նրանով։ Եվ հանկարծ, հենց ճանապարհի սկզբին, ինձ խաբում է մի շիլկանի գռեհիկ մարդ, որի արժանիքը վրայից փչող ախոռի հոտն էր։

Ինձ հատուկ էր մի տեսակ անվստահություն դեպի իմ անձը, մի տեսակ կասկած, որ ինձ շատ էր վնասել կյանքիս մանր դիպվածներում։ Կենտրբիի դիլիժանսի դեպքը հարկավ չէր կարող նվազեցնել բնությանս այդ հատկությունը։ Զուր էի հնչյունս սաստկացնում, զուր էի աշխատում կրծքիս խորքից բամբ ձայն հանել․ այս բոլորը պետք չեկավ։ Ես զգում էի, որ չարաչար հաղթված եմ և դեռ անչափ տհաս եմ։

Այնուամենայնիվ, հետաքրքիր ու հաճելի էր ինձ՝ լավ հագնված, լավ կրթված, լիաքսակ երիտասարդիս, քառաձի դիլիժանսի վերևը նստել և շուրջս նայելով այն տեղերը մտաբերել, ուր մի ժամանակ քնել էի տառապալից ուղևորությանս միջոցին։ Մտքերս բավական սնունդ էին գտնում ճանապարհի յուրաքանչյուր մղոնի վրա, և անցվոր շրջմոլիկներին նայելիս միտքս էին գալիս կասկածելի հայացքները և ես նորից զգում էի պղնձագործի սև բռունցքը, որ ուզում էր շապիկս պատռել։ Չետեմի նեղ փողոցներով անցնելիս աչքիս դիպավ ժակետս գնող հրեշի որջը, և ես գլուխս տնկեցի այն անկյունը տեսնելու, ուր փողիս սպասելով ամբողջ ժամեր նստել էի մերթ արևի տակ, մերթ ստվերի մեջ։ Իսկ երբ Լոնդոնին մոտեցանք և հասանք Սալեմ Հաուսին, ուր հեծում էի մր․ Կրիկլի անագորյուն բազկի տակ, ես պատրաստ էի ներքև ցատկել և ամեն բան տալ, միայն թե կարենայի այդ չար մարդուն մի լավ ծեծել, ազատել նրա բոլոր աշակերտներին՝ վանդակափակ թռչնիկներին։

Իջանք Չերինգ կրոսում, Ոսկի Խաչի պանդոկը։ Սպասավորն ինձ հասարակաց դահլիճը տարավ, իսկ սպասուհին ցույց տվեց ախոռի հոտով տոգորված մի փոքրիկ ննջարան, որ գերեզմանի պես խեղդուկ ու փակ էր։ Այնտեղ էլ, ինչպես դիլիժանսում, ցավալի էր ինձ տեսնել, որ մատաղ հասակիս պատճառով ոչ ոք վրաս ուշադրություն չի դարձնում․ սպասուհին պատվերներս բնավ բանի տեղ չէր դնում, իսկ սպասավորն այնքան լիրբ էր, որ խորհուրդներ էր տալիս ինձ անփորձությանս օգենլու համար։

― Այժմ տեսնենք, ինչ կպատվիրեք ճաշի համար, ― ասաց սպասավորը համարձակ։ ― Ջահել տղայք սովորաբար հավեղեն շատ են սիրում․ մի տապակած վառեկ չէիք հրամայի։

Հպարտ֊հպարտ պատասխանեցի, թե տապակած վառեկ տեսնել անգամ չեմ ուզում։

― Իրա՞վ, ― ասաց սպասավորը։ ― Գիտեմ, որ երիտասարդ ջենտլմենները ձանձրացել են ոչխարի կամ կովի մսից։ Իսկ հորթի կոտլետին ի՞նչ կասեք։

Մի ուրիշ բան չկարողանալով մտաբերել, այդ առաջարկն ընդունեցի։

― Կարտոֆիլ սիրո՞ւմ եք, ― ասաց սպասավորը խորամանկ ժպիտով և գլուխը մի կողմ թեքեց։ ― Պատանի ջենտլմենները արդեն զզված են կարտոֆիլից։

Ամենաբամբ ձայն հանելով, հրամայեցի նրան գնալ բերել հորթի կոտլետ, կարտոֆիլ, ամեն մի բան, ինչ֊որ պետք է, և հարցնել գրասենյակում, արդյոք նամակներ չկա՞ն Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ իսքուայրի[21] անունով։ Լավ գիտեի, որ նամակներ չկան և չեն կարող լինել, բայց չէ՞ որ նամակների սպասելը հասակավոր մարդ լինելու նշան է։

Սպասավորն իսկույն պատասխան բերեց, թե նամակներ չկան (ես, իհարկե, շատ զարմացա), և սկսեց սեղանը ծածկել։ Այս անելիս հարցրեց ինձ, թե սովորաբար ինչ գինի եմ գործածում, և լսելով «կես շիշ խերես», հարմար դատեց, կարծում եմ, զանազան շշերում մնացած հեղուկներից հավաքել այդ քանակը։ Այսպես եմ կարծում, որովհետև լրագիր կարդալիս տեսա, որ մի ցած միջնորմի մյուս կողմում, որ նրա առանձին խցիկն էր, նա զանազան շշերից բովանդակությունը մեկի մեջ էր լցնում, ինչպես որ անում են դեղագործները դեղատոմսի համեմատ։ Գինին մի անպիտան քացխած բան էր, թեև սպասավորը երդում էր անում, թե տարաշխարհի առաջնակարգ գինի է։ Նրա վկայությամբ քաջալերված, ես բոլորը պարպեցի առանց մի բան ասելու։

Այնուհետև բավական զվարթ տրամադրության մեջ լինելով (որից կարելի է հետևություն անել, թե քացխած գինին էլ օգտակար է երբեմն), որոշեցի թատրոն գնալ։ Ընտրեցի Կովենտ Գարդնի թատրոնը և այնտեղ մի օթյակի խորքից «Հուլիոս Կեսարի» ներկայացումը և մի նոր պանտոմիմ տեսա։ Չեմ կարող գրով բացատրել, թե ինչ հրաշալի և նոր հրճվանք զգացի, երբ պանծալի հռոմեացիկ, որոնք մինչև այժմ միայն լատիներեն չոր դասերի նյութ էին եղել դպրոցում, հանկարծ հոգի առնելով սկսեցին շարժվել բեմի վրա՝ ինձ զվարճություն տալու համար։ Ամբողջ հանդեսի միախառն իրականությունն ու կեղծիքը, Շեքսպիրի թովիչ լեզվի ազդեցությունը, դահլիճի պայծառ լույսը, երաժշտության հրապույրը, շքեղ հասարակությունը, սքանչելի կերպով ու հեշտությամբ իրար հաջորդող հոյակապ ու շողշողուն տեսարանները, ― այս բոլորը այն աստիճան շլացրին ինձ և իմ առջև այնպիսի անհուն վայելքների հորիզոն բացեցին, որ երբ կես֊գիշերին փողոց դուրս գալով հորդ անձրևի հանդիպեցի, ինձ այնպես թվաց, թե ամպերի վրայից, ուր կարծես մի ամբողջ դար վիպական կյանք էի վարել, գահավեժ ընկել եմ այս աղմկածուփ, թշվառ աշխարհը ― աղոտ լապտերներով, իրար հրող անձրևանոցներով, իրար ընդհարվող կոշիկներով լի աշխարհը։

Թատրոնից ելա ոչ թե մտած դռնովս, այլ մի ուրիշով, և մի քանի վայրկյան կանգնած մնացի փողոցի մեջ․ ասես թե իրոք այս աշխարհում մի օտարական լինեի․ սակայն աջ ու ձախից մշտող ու հրող բազմությունը ուշքի բերեց ինձ, և ես քայլերս դեպի Ոսկի Խաչի պանդոկն ուղղեցի, ուր մի քանի ոստրե ու պորտր վայելելուց հետո՝ երկար ժամանակ սեղանատան կրակարանի առջև նստած մնացի, նորոգելով մտքիս մեջ այն փառահեղ երազը, որ տեսել էի թատրոնում։

Արդեն գիշերվա ժամը մեկից անց էր․ ես դեռ այնքան հափշտակված էի ներկայացման պատկերներով և անցյալիս հիշատակներով ― թատրոնը կարծես մի թափանցիկ վարագույր էր, որի միջից իմ բոլոր նախկին կյանքը ցոլանում էր, ― որ չեմ էլ հիշում, թե ինչպե՞ս մի գեղեցիկ երիտասարդ ներս մտավ, որի վայելուչ, բայց անփույթ կերպով հագած հագուստը ինձ անծանոթ չպիտի լիներ։ Սակայն ուաշադրություն չդարձրի նրա վրա և շարունակում էի մտամոլոր նստած մնալ կրակի առջև։

Վերջապես վերկացա իմ սենյակը գնալու ի մեծ բավականություն քնատ սպասավորի, որ սաստիկ անհամբերությունից արդեն սկսել էլ ոտքերը տեղափոխել, իրար վրա դնել, դեսուդեն ձգել ու ծռել։ Նորեկ պարնի մոտովն անցնելիս որոշակի նրա դեմքը տեսա։ Նույն րոպեին մի երկու քայլ ետ քաշվեցի և նորից նրան մտիկ արի։ Նա ինձ չճանաչեց, ես նրան իսկույն ճանաչեցի։

Մի ուրիշ ժամանակ շատ կարելի է վստահություն չունենայի անմիջապես դիմելու նրան և կամ հաջորդ օրվան թողնեի խոսակցելու առիթը, հետևաբար և կորցնեի նրան։ Բայց թատրոնի ազդեցությամբ բորբոքված՝ ես այնպիսի երախտագիտության հակում զգացի դեպի իմ նախկին պաշտպանը և իմ հին սերը դեպի նա հոգուս մեջ այնպես բռնկվեց, որ իսկույն մոտեցա նրան և սրտատրոփ ասացի․

― Ստիտֆորթ, չե՞ս ճանաչում ինձ։

Նա մտիկ տվեց ինձ ճիշտ առաջվա հայացքով, բայց չէր կարողանում ճանաչել։

― Մի՞թե մոռացել ես ինձ, Ստիրֆորթ։

― Աստված իմ, ― գոչեց նա հանկարծ։ ― Մի՞թե սա այն փոքրիկ Կոպպերֆիլդն է։

Բռնեցի նրա երկու ձեռքը և չէի ուզում բաց թողնել։ Եթե չամաչեի ու չվախենայի նրան անհաճո երևալուց, նրա վզովը կփարվեի ու կարտասվեի։

― Օ՜հ, երբե՛ք, երբե՛ք, երբե՛ք այսքան ուրախ չեմ եղել, սիրելի Ստիրֆորթ։ Որքան գոհ եմ, որ տեսնում եմ քեզ։

― Ես էլ շատ գոհ եմ, որ տեսնում եմ քեզ, ― ասաց նա, սրտանց ձեռքս սեղմելով։ ― Դե, սիրելի Կոպպերֆիլդ, բավական է այդքան հուզվես։

Կարծում եմ, սակայն, որ դժգոհ չէր, որ ես այնքան հուզված նրան նորից տեսնելով։ Ես իսկույն արտասուքս սրբեցի, որ չնայելով բոլոր ջանքերիս չէի հաջողում զսպել, և փորձեցի ծիծաղել, հետո նստեցինք իրար մոտ։

― Ասա, ո՞ր քամին է քեզ Լոնդոն բերել, ― ասաց Ստիրֆորդը, ուսիս խփելով։

― Այսօր եմ եկել Կենտրբրիի դիլիժանսով։ Այդ գավառում բնակվող տատս որդեգրեց ինձ, և ես նոր եմ ուսումս ավարտել։ Իսկ դու ինչպե՞ս ես այստեղ ընկել, Ստիրֆորթ։

― Այժմ, ինչպես ասում են, ես Օքսֆորդի ուսանող եմ, այսինքն պարտավոր եմ տարին մի քանի անգամ մահու չափ այնտեղ ձանձրանալ․ հիմա գնում եմ մորս տեսնելու։ Այս ի՜նչ սիրուն տղամարդ ես դու, ա՛յ Կոպպերֆիլդ։ Բայց երեսիդ նայելով, դարձյալ նույնն ես, ամենևին չես փոխվել։

― Ես քեզ իսկույն ճանաչեցի, ― ասացի ես։ ― Եվ ո՞վ կարող է քեզ մոռանալ։

Ստիրֆորթը ծիծաղեց և շոյեց գլխի թավ մազերը։

― Այո, ― ասաց նա զվարթ սրտով։ ― Տեսնում ես ինձ որդիական պարտքիս շաղվի վրա, որ տանում է դեպի մայրս։ Նա Լոնդոնի մոտերքումն է բնակվում, սակայն ճանապարհներն այնքան զզվելի են և մեր տան կյանքը այն աստիճան տաղտկալի, որ լավ համարեցի տուն շտապելու փոխարեն՝ քաղաքում մնալ այս գիշեր։ Արդեն վեց ժամ կլինի, որ այստեղ եմ, այդ ժամանակն էլ թատրոնում անցկացրի մրափելով։

― Ես էլ թատրոն էի գնացել, Կովընտ Գարդն։ Օ՜հ, ինչ հրաշալի ներկայացում էր, Ստիրֆորթ։

Ստիրհորթը սրտանց քրքջաց։

― Ա՜խ դու, իմ սիրելի մանուկ Դեվիս, ― ասաց նա, նորից ուսիս խփելով։ ― Մի կատարյալ դեյզի[22] ես։ Դաշտի ծաղիկն էլ արշալույսին քեզնից թարմ, քեզնից քնքույշ չի լինի։ Ես էլ Կովընտ Գարդնում էի, և կարող եմ ասել, որ օրումս ավելի թշվառ ներկայացում չէի տեսել։ Ձեզ եմ ասում, է՛յ պարոն։

Այս խոսքերն ուղղված էին սպասավորին, որ հեռվից մեծ ուշադրությամբ դիտում էր մեզ, և այժմ խորին հարգանքով մոտեցավ մեզ։

― Ո՞ր սենյակն եք տվել իմ ընկեր մր․ Կոպպերֆիլդին, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Հասկանում եմ, սըր, ― ասաց սպասավորը շփոթվելով։ ― Մր․ Կոպպերֆիլդն առայժմ քառասունչորսերորդ համարումն է, սըր։

― Ո՞ր սատանան է թելադրել ձեզ գոմի վրայի սենյակը տալ մր․ Կոպպերֆիլդին։

― Ներեցեք, սըր, չգիտեինք․․․ մր․ Կոպպերֆիլդին ճանաչելու պատիվ չունեինք, ― պատասխանեց սպասավորը կմկմալով։ ― Կարելի է, սըր, յոթանասուներկուերորդ համարն առաջարկել մր․ Կոպպերֆիլդին, եթե բարեհաճի հավանել։ Այդ համարը ձերին կից է, սըր։

― Տարակույս չկա, որ այդ համարն ավելի լավ է, ― ասաց Սթիրֆորթը։ ― Դե, գնացեք, կարգի բերեք, և իսկույն։

Սպասավորը նույն րոպեին անհետացավ՝ լսած հրամանը կատարելու։ Ստիրֆորթը շատ ծիծաղեց, որ կամեցել էին ինձ քառասունչորսերորդ համարում փակել, որ ես սիրով ու պարծանքով ընդունեցի։ Արդեն ուշ էր։ Մենք վերցրինք մի֊մի մոմ ու բարձրացանք դեպի վեր, ուր նրա դռան առջև մենք սրտանց բարի գիշեր մաղթեցինք իրար։ Իմ նոր սենյակն առաջվանից շատ լավ էր․ նրա նման մգլոտ ու խոնավ չէր։ Մեջտեղում կանգանծ էր մի ահագին, քառասյուն, բերդանման մահճակալը։ Դրա փափուկ բարձերի մեջ, որոնք վեց հոգու էլ կբավեին, երջանիկ քնով քնեցի։ Ամբողջ գիշեր նախկին Հռոմը, հռոմեական դյուցազները և Ստիտֆորթն էին երազներիս առարկան, իսկ լուսադեմին, երբ կառքերը սկսեցին դղրդյուն հանել, օլիմպիական աստվածները և նույնիսկ ամպրոպային Արամազդը երազումս երևացին։


Ի․ գլուխ

Ստիրֆորթի տունը


Առավոտյան ժամը ութին սպասուհին սենյակիս դուռը բախեց և հայտնեց, թե ածիլվելու տաք ջուր է բերել ինձ համար։ Այս խոսքերն ինքնասիրությանս փափուկ լարը շոշափեցին, և ես ամոթից, որ դեռ անմորուս եմ և ածիլվելու կարիք չունեմ, կարմրեցի անկողնուս մեջ։ Կասկածելով, թե սպասուհին ծաղրելու համար առաջարկեց տաք ջուրը, ես վերկենալիս ու լվացվելիս շատ դժգոհ էի։ Հավանական է, որ նա իմ շփոթվելն ու ամաչելը նկատեց, երբ ներքև էի իջնում դահլիճ գնալու։ Ես այնքան գրգռված էի դեռ անչափահաս լինելուս վրա, որ մինչև անգամ չհամարձակվեցի նրա մոտովն անցնել, երբ նա ավելը ձեռքին նրբանցքը մաքրելու վրա էր, և պատուհանի առջև կանգ առա իբրև թե Կառլոս թագավորի ձիավոր արձանը դիտելու, որ, սակայն, ամենևին չէր երևում անձրևային ու միգապատ օդի մեջ։ Այս նեղ դրությանս վերջ տվեց սպասավորը, որ եկել էր ասելու, թե մր․ Ստիրֆորթն ինձ սպասում է։

Սակայն Ստիրֆորթը սեղանատան սրահում չէր, այլ կարմիր վարագույրներով ու պարսկական գորգերով զարդարուն մի շատ շքեղ սենյակի մեջ, ուր վառարանի պայծառ բոցը ջերմ լույս էր տարածում և ձյունափայլ սեղանի վրա մի ընտիր նախաճաշ էր պատրաստված։ Ե՛վ կրակը, և՛ նախաճաշը, և՛ Ստիրֆորթը, և սիրուն սենյակի բոլոր կարասիքը զվարթ֊զվարթ ցոլանում էին պատի կլոր հայելու մեջ։ Սկզբում ես քաշվում էի։ Ստիրֆորթն այնպես գեղեցիկ էր, այն աստիճան ինքնավստահ և ամեն բանով (նույնիսկ հասակով) այնքան ինձնից գերազանց, որ եթե նրա շնորհալի ձևերի քաջալերիչ ազդեցությունը չլիներ, վարանումս շուտով չէր անցնի։ Չէի կարող չզարմանալ, այն հանկարծական փոփոխության վրա, որ նա մտցրել էր Ոսկե Խաչում․ ի՜նչ համեմատություն իմ երեկվա անշուք վիճակիս և այս առավոտյան փարթամ սեղանի և ինձ շրջապատող պերճության միջև։ Երեկվա համարձակ սպասավորը այժմ ոտքի ծայրովն էր ման գալիս և «ի քուրձ և ի մոխիր ապաշխարող» ճգնավորի խոնարհությամբ ծառայում։

― Դե՛, սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Ստիրֆորթը, երբ որ մենակ մնացինք, ― շատ կցանկանայի իմանալ, թե ի՞նչ ես անում, ի՞նչ գործի ես, ո՞ւր ես գնում․ իմանալ քեզ վերաբերող ամեն բան, իբր թե դու իմ սեփականությունը լինեիր։

Ուրախացա, որ հին ընկերս այս անգամ էլ հետաքրքրվում է իմ վիճակով և պատմեցի, թե տատս ինչո՞ւ է այս ուղևորությունն ինձ անել տալիս։

― Հետևաբար, դու շտապելու կարիք չունես, ― ասաց Ստիրֆորթը։ Մենք միասին Հայգեթ կգնանք․ այնտեղ մի երկու օր մեզ մոտ կմնաս։ Մայրս քեզ դուր կգա։ Նա շատ է սիրում իմ մասին խոսել և ինձանով պարծենալ, բայց վստահ եմ, որ եթե փոքր֊ինչ ներողամիտ լինես դեպի նա, դու էլ նրան դուր կգաս։

― Երանի թե արժանանամ այդ բախտին, ― ասացի ես ժպտալով։

―Ով որ փոքր֊ինչ ինձ սիրում է, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― արդեն դրանով իրավունք է ստանում մորս հաճելի լինելու։

― Ուրեմն ես անպատճառ շնորհ կգտնեմ նրա առջև։

― Շատ լավ, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Եկ և ասածս արդարացրու։ Առայժմ Լոնդոնին մի երկու ժամ նվիրենք, արժի, Կոպպերֆիլդ, որ այս քաղաքի գեթ մի քանի հրաշալիքը քեզ նման թարմ պատանուն ցույց տրվի։ Այնուհետև Հայգեթ կգնանք դիլիժանսով։

Նախաճաշից հետո տատիս գրեցի, թե ինչպես հանդիպեցի իմ պաշտած ընկերոջը և ինչպես ընդունեցի նրա հրավերը․ այնուհետև Ստիրֆորթն ու ես կառք նստեցինք և գնացինք մի պտույտ անելու Լոնդոնում։ Տեսանք մի պանորամա և մի քանի ուրիշ տեղեր․ աչքի անցրինք հռչակավոր թանգարանը (Museum), և ես զարմացած մնացի Ստիրֆորթի վրա, որ այնքան բազմակողմանի ծանոթություն ունի ամենատարբեր իրերի մասին, թեև ինքը ոչ մի արժեք չէր տալիս դրան։

― Ստիրֆորթ, դու Օքսվորդում ամենաբարձր գիտական աստիճաններ ձեռք կբերես, եթե արդեն ձեռք չես բերել, ― ասացի ես։ ― Բնական է, որ մայրդ այնքան պարծենում է իր որդով։

― Ես գիտակա՜ն աստիճաններ ձեռք բերեմ, ― գոչեց Ստիրֆորթը։ ― Ո՛չ, այդ բաներն ինձ համար չեն, սիրելի Դեյվի․․․ հո չե՞ս բարկանում, որ Դեյվի եմ անվանում քեզ։

― Ամենևին։

― Դու լավ տղա ես, Դեյվի, ― ասաց Ստիտֆորթը ծիծաղելով։ ― Ոչ, Դեյվի, գիտական աստիճաններ ձեռք բերելու փափագ չունեմ։ Գիտեցածս էլ պետքերիս համար հերիք է և գուցե մի ավելորդ բեռ է։

― Իսկ փա՞ռքը․․․

― Ա՜յ դու ռոմանտիկ Դեյվի, ― ասաց Ստիրֆորթը, ավելի ծիծաղելով։ ― Ինձ ի՜նչ, եթե հաստագլուխ իմաստակների ամբոխը բերանաբաց վրաս սքանչանա և բազկատարած հիանա։ Թող ուրիշներն այդ փառքին ձգտեն․ ես նրանց նախանձողը չեմ։

Ես ամաչեցի իմ կոպիտ սխալից և կցանկանայի, որ խոսակցության նյութը փոխվեր։ Եվ փոխելը դժվար չէր, քանի որ Ստիրֆորթը միշտ պատրաստ էր հազվագյուտ անհոգությամբ ու հեշտությամբ մի առարկայից մյուսին անցնել։

Մեր պտույտը վերջանալուց հետո երկրորդ նախաճաշը վայելեցինք, և ձմեռվա կարճ օրն արդեն անցել էր և երեկոյան մութն իջել, երբ մեր կառքը Հայգեթի բլրի վրա գտնվող մի քարաշեն հին տան առաջ կանգ առավ։ Մեզ դիմավորեց մի գեղեցկադեմ ու վայելչաձև տարեց կին, որ, սակայան, դեռ պառավ չէր, և Ստիրֆորթին «Սիրելի Ջեյմս» անվանելով իր գրկում սեղմեց։ Ստիրֆորթը ներկայացրեց ինձ այդ տիկնոջը, որ նրա մայրն էր, և տիկինը մեծ շուքով ողջունեց ինձ։

Տունը մի հին, բայց հոյակապ ու բարեկարգ շինություն էր։ Իմ սենյակի պատուհաններից տեսնում էի մշուշապատ Լոնդոնը, որ հեռվից մի ահագին գոլորշի էր թվում՝ տեղ֊տեղ պսպղացող լույսերով։ Միայն հագնվելիս, ժամանակ գտա վայրիվերու աչքի անցնելու սենյակիս կահ֊կարասին՝ զանազան հյուսվածքներով զարդարված (որը մրս․ Ստիրֆորթը, անշուշտ, երիտասարդ ժամանակ գործած կլիներ), և մինչ դիտում էի մի քանի նկարներ, ― որոնք փոշեգույն մազեր ունեցող և կարծես թե վառարանի կրակի շողքից շարժվող ազնվական տիկիններ էին պատկերացնում, ― ինձ ճաշի հրավիրեցին։

Ճաշասենյակում, մրս․ Ստիրֆորթից զատ՝ մի ուրիշ նուրբ ու թխադեմ լեդի կար, որ թեև վայելուչ տեսք ուներ, բայց դուրեկան չէր։ Անծանոթ օրիորդն ուշադրությունս իսկույն գրավեց, գուցե նրա համար, որ չէի սպասում տեսնել նրան կամ թերևս նրա համար, որ շիտակ նրա դեմ էի նստած, և կամ գուցե այն պատճառով, որ նրա պատկերն իրոք ազդող էր։ Սև սաթի պես մազեր ուներ և վառվռուն սև աչքեր, մարմինը փոքր էր, նիհար ու վտիտ։ Նրա վերևի շուրթի վրա մի թեթև սպի նշմարեցի․ վերքը մի ժամանակ մինչև կզակը հասած կլիներ, բայց վաղուց բուժված լինելով մի կարմրորակ հետք էր թողել շուրթի վրա, որի ձևն այլայլված էր։ Օրիորդին լավ դիտելով մոտ երեսնամյա երևաց ինձ, ուրեմն և մարդու գնալու տենչացող։ Նա մի շենքի նման էր, որ երկար ժամանակ անբնակ մնալուց թեև փոքր֊ինչ վնասված է, բայց դեռ վայելուչ տեսք ունի։ Նրա նիհարությունը կարծես հետևանք էր մի ներքին ավերիչ կրակի, որ միայն աչքերից էր դուրս ցայտում։

Նա ներկայացվեց ինձ միս Դարտլ անունով, սակայն Ստիրֆորթը և իր մայրը միս Ռոզա կամ լոկ Ռոզա էին կոչում նրան։ Իմացա, որ նա վաղուց այդ տանն է ապրում, իբրև միս Ստիրֆորթի ընկերակից։ Նկատեցի, որ իր միտքը երբեք պարզ չի հայտնում, այլ միայն ակնարկներով ու հարցումներով։ Օրինակի համար, երբ մրս․ Ստիրֆորթը կարծիք հայտնեց, ավելի հանաքով, քան լրջությամբ, թե իր որդին գուցե զբոսասեր կյանք է վարում Օքսֆորդում, միս Դարտլը իսկույն ևեթ մեջ բերեց․

― Մի՞թե։ Գիտեք, ես այդ բաներին անտեղյակ եմ։ Սակայն միթե բոլորն էլ այդպիսի կյանք չե՞ն վարում։ Երիտասարդ ուսանողներն ի՞նչ ունեն Օքսֆորդում անելու, եթե ոչ․․․

― Պատրաստվել ու կրթվել ամենակարևոր պատշտոնների համար, եթե ուզում եք իմանալ, Ռոզա, ― ասաց մրս․ Ստիրֆորթը մի տեսակ սառնությամբ։

― Օ՜, հարկավ։ Այդ լիովին ճշմարիտ է, ― հաստատեց միս Դարտլը։ Սակայն ինչի՞ց է, որ չնայելով այդ բոլորին․․․ Ես գոհ կլինեմ, եթե սխալս ուղղեք․․․ բայց չէ՞ որ միշտ այդպես է եղել։

― Այսինքն՝ ինչպե՞ս, ― ասաց մրս․ Ստիրֆորթը։

― Օ՜, ուզում եք ասել, թե այդպես չէ՞, ― հարցրեց միս Դարտլը։ ― Շատ ուրախ եմ այդ լսել։ Այնուհետև, երբ իմ առջև ուսանողների դատարկ ու շռայլ կյանքի մասին խոսք բանան, ես կիմանամ, որ այդ սուտ է, և թույլ չեմ տա զրպարտել նրանց։

― Եվ լավ կանեք, ― ասաց մրս․ Ստիրֆորթը։ ― Որդուս դաստիարակը մի բարեխիղճ ջենտլմեն է, եթե ես որդուս վրա լիովին վստահ չլինեի, գոնե դաստիարակին կհավատայի։

― Իրա՞վ, ― ասաց միս Դարտլը։ ― Մտքովս էլ չէր անցել այդ։ Ուրեմն նա մի բարեխի՞ղճ ջենտլմեն է, և դուք հավատացա՞ծ եք, որ այդպես է։

― Այո՛, ես այդ մասին համոզված եմ, ― ասաց մրս․ Ստիրֆորթը։

― Օ՜հ, այդ ինչ լավ բան է, ― գոչեց միս Դարտլը։ Որքա՞ն մխիթարություն ձեզ համար։ Իրո՞ք բարեխիղճ։ Ուրեմն նա այնպես չէ՞, ինչպես որ․․․ հարկավ չէ, եթե իրոք մի բարեխիղճ ջենտլմեն է։ Երջանիկ եմ, որ այսուհետև նրա մասին լավ կարծիք պիտի ունենամ։ Չեք կարող երևակայել, թե որքան իմ աչքում նրա վարքը բարձրացավ։ Այժմ գիտեմ, որ նա ազնիվ ու բարեխիղճ ջենտլմեն է։

Միս Դարտլն ահա այս կերպով էր արտահայտում իր մտքերն այն ամեն խնդիրներում, որոնց մասին ինքը հակառակ կարծիք ուներ։ Պիտի ասեմ, որ երբեմն մինչև անգամ Ստիրֆորթին հաջողությամբ էր հակառակում։ Մի այսպիսի դեպք տեղի ունեցավ դեռ ճաշը չվերջացած։ Մրս․ Ստիրֆորթը հարցրեց ինձ, թե ինչո՞ւ եմ Սուֆոլկ գնում։ Պատասխանեցի, թե գնում եմ պառավ դայակիս և մր․ Պեգգոտիի ընտանիքը տեսնելու։

― Որքա՜ն ուրախ կլինեի, եթե Ստիրֆորթն էլ հետս գար, ― ավելացրի ես։ ― Հիշում ես, Ստիրֆորդ, այն նավավարին, որ եկել էր մեր պանսիոնը։

― Այն կտրիչ տղամարդո՞ւն, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Կարծես որդուն էլ հետն էր բերել։

― Այն տղան նրա որդին չէր, այլ որդեգրած եղբորորդին։ Նա ունի և մի շատ սիրուն աներոջ թոռնիկ, որին նույնպես որդեգրել է։ Մի խոսքով նրա տունը (կամ լավ է ասել՝ նրա նավը, որովհետև նավի մեջ է ապրում) լի է իր բարությանն ու վեհանձնությանը ապավինած էակներով։ Հավաստի եմ, որ կհիանաս այդ գերդաստանի նիստուկացից։

― Իրավ որ, կցանկանայի տեսնել, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Բացի քեզ ուղեկցելու զվարճությունից, սիրելի Դեյվի, արժի տեսնել, թե ինչպե՞ս են ապրում այդպիսի մարդիկ։

Սիրտս թնդաց ուրախությունից, բայց միս Դարտլը, որ սուր աչքով մեզ էր դիտում, առիթ բռնեց Ստիրֆորթի այդպիսի մարդիկ խոսքերը և մեջ մտավ։

― Այդպիսի՞ մարդիկ, ― գոչեց նա։ ― Ասացեք խնդրեմ, մի՞թե նրանք․․․

― Ի՞նչ են նրանք, և ի՞նչ եք ուզում իմանալ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Թե ի՞նչ են այդպիսի մարդիկ։ Արդյոք անբան անասուննե՞ր, թե վայրենիներ, թե՞ մի ուրիշ տեսակ արարածներ։ Իրավ որ շատ կուզենայի իմանալ։

― Նրանք բավական տարբեր են մեզնից, ― ասաց Ստիրֆորթը սառնությամբ։ ― Նրանք մեզ չափ զգայուն չեն, նրանց սիրտը մերի չափ դյուրագրգիռ ու կասկածկոտ չէ։ Վերին աստիճանի առաքինի են, գոնե ոմանց ասելով, և ես դրա դեմ առարկելու բան չունեմ։ Սակայն շատ նուրբ և քնքուշ բնավորություն չունեն և կարող են երջանիկ համարվել, որ իրենց հոգին դժվար է խոցվում, ինչպես և կոշտ մարմինն ու կաշին։

― Իրա՞վ, ― ասաց միս Դարտլը։ ― Ինչպես գոհ եմ, որ այդ բոլորը մեկնեցիք։ Որքա՜ն քաղցր է իմանալ, որ նրանք ցավ չեն զգում չարչարվելիս։ Երբեմն խղճացել եմ այդպիսի մարդկանց, բայց այսուհետև չեմ էլ մտածի նրանց մասին։ Մարդ ամեն օր մի նոր բան է իմանում։ Մինչև այժմ, ուղիղն ասեմ, ես զանազան տարակույսներ ունեի, բայց ձեր շնորհիվ, մր․ Ստիրֆորթ, կասկածներս փարատված են։ Դուք իմ մտքին լույս տվիք, ինչ որ առաջ չգիտեի, այժմ գիտեմ։ Ուրեմն պարզ է, որ հարցումներ անելն օգտակար բան է․․․ այնպես չէ՞։

Կարծում էի, թե Ստիրֆորթը միս Դարտլին խոսեցնելու համար կատակ է անում նրա հետ և սպասում էի, թե մոր ու օրիորդի հեռանալուց հետո, երբ վառարանի մոտ մենակ մնացինք, նա ինձ կասի, թե իր ասածն իրավ կատակ էր։ Բայց չասաց, այլ միայն հարցրեց, թե ի՞նչ կարծիք ունեմ օրիորդի մասին։

― Շատ նրբամիտ օրիորդ է, չէ՞, ― ասացի ես։

― Նրբամի՞տ։ Նա սովոր է ամեն բան խծըծել և հեսանի վրա սրել, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Եվ տարիներից ի վեր ամեն բան սրելով, իր մարմինն ու դեմքն էլ բոլորովին սրել մաշել է․ այժմ նա մի սրի բերան է դարձել։

― Ինչ տարօրինակ սպի ունի շուրթի վրա, ― ասացի ես։

Ստիրֆորթը հոնքերը պռստեց և մի վայրկյան լուռ մնաց։

― Այդ սպին ես եմ պատճառել, ― ասաց նա։

― Պատահմա՞մբ։

― Ո՛չ։ Մի օր, տղայությանս ժամանակ, նա ինձ զայրացրել էր և ես մի մուրճ շպրտեցի նրա գլխին։ Քո ընկերը մի բարի պտուղ հրեշտակ է եղել, չէ՞, Կոպպերֆիլդ։

Ես շատ փոշմանեցի, որ այդքան ցավալի նյութ շոշափեցի, բայց արդեն ուշ էր։

― Այն օրից ի վեր նա կրում է այդ նշանը, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― և մինչև գերեզման մտնելը կրելու է, եթե միայն վիճակված է նրան գերեզմանոցում հանգիստ գտնել։ Իմ կարծիքով այդ արարածը ոչ մի տեղ չի հանգստանա։ Նա իմ հոր մի հեռավոր ազգականի աղջիկն է։ Ծնողների մեռնելուց հետո որբ է մնացել։ Այրի մայրս նրան մեր տունն ընդունեց և ընկեր արեց։ Նա ունի հորից ժառանգած երկու հազար ֆունտ ստեռլինգ․ այս գումարը բանկ է դրել և տոկոսներով աճեցնում է։ Ահա քեզ Ռոզա Դարտլի պատմությունը։

― Եվ անշուշտ, նա քեզ եղբայր է համարում։

― Հը՜մ, ― ասաց Ստիրֆորթը, աչքերը կրակին դարձնելով։ ― Կան եղբայրներ, որոնք շատ չեն սիրվում քույրերից, և կան, որոնք․․․ Սակայն, Կոպպերֆիլդ, խմենք քո կենացը՝ դաշտային ծաղիկների կենացը, ապրի անհոգ, անգործ երիտասարդների, ուրեմն և իմ հիշատակը․․․ քանի որ ամոթ է ասել պատիվը։

Նրա երեսի հեգնական ժպիտը անհետացավ, սակայն նա իսկույն ինքն իրեն տիրեց և առաջվա պես զվարթացավ։

Թեյի ժամանակ ցավագին հետաքրքրությամբ մտիկ էի անում միս Դարտլի սպիին։ Ես նկատեցի, որ այդ սպին նրա դեմքի ամենազգայուն մասնիկն է։ Հենց որ նա գունատվում էր, սպիի գույնն էլ անմիջապես փոխվում էր, մի կապարանման շերտի ձև ստանալով, որ իր ամբողջ երկարությամբ իսկույն ևեթ աչքի էր ընկնում, իբրև կրակին մոտեցված ծածուկ թանաք։ Թեյից հետո մինչ Ստիրֆորթն ու միս Դարտլը նարդի էին խաղում, նրանք մի վայրկյան վիճեցին, օրիորդը շատ բարկացավ և նույն րոպեին երեսի շերտը երևան եկավ այն խորհրդավոր բառերի նման, որոնք երևացել էին որմի վրա Բաղդասար թագավորի խնջյուքին։[23]

Ես չէի զարմանում, որ մրս․ Ստիրֆորթը լիովին նվիրված էր իր որդուն։ Նրա ամբողջ խոսակցության ու մտածմունքի առարկան կարծես միայն որդին էր։ Նա ցույց տվեց ինձ մի ապարանջան որդու մանկական պատկերով ու գանգուրների փնջիկով։ Հետո որդու մի ուրիշ պատկերը ցույց տվեց, որ մեր բարեկամության սկզբին էր հանված․ վերջապես ասաց, թե իր կրծքի վրայի երրորդ պատկերն էլ որդու այժմյան մանրանկար պատկերն է։ Որդուց ստացած բոլոր նամակները մի առանձին պահարանի մեջ էր պահում, որ իր թիկնաթոռի մոտ էր դրված․ նա սիրով կկարդար ինձ մի քանի նամակ, ես էլ սիրով կլսեի, եթե որդին փաղաքշանքով չընդդիմանար մեր փափագին։

― Որդուս ասելով՝ դուք մր․ Կրիկլի պանսիոնում եք ծանոթացել իրար հետ, ― ասաց ինձ մրս․ Ստիրֆորդը, մինչ որդին ու Ռոզան խաղով էին ղբաղված մի ուրիշ սեղանի առաջ։ ― Ես հիշում եմ, որ այն ժամանակ նա շատ էր խոսում մի իրենից փոքր աշակերտի մասին, որին սաստիկ սիրել էր։ Այդ հարկավ դուք էիք, բայց ես ձեր անունը մոռացել էի։

― Այն ժամանակ նա շատ վեհանձն ու բարի էր դեպի ինձ, և հավատացնում եմ ձեզ, տիկին, որ ես նրա ընկերության կարոտ էի․ առանց նրան ես կկորչեի պանսիոնում։

― Նա միշտ վեհանձն ու բարի էր, ― ասաց մրս․ Ստիրֆորդը հպարտությամբ։

Ես լիովին համոզված էի այդ մասին, և մրս․ Ստիրոֆորթը հավատաց, որ զգացումս անկեղծ է։ Այս պատճառով նա հետս խոսելիս մեղմացրեց իր վեհական ձևերը, որոնք, սակայն, կրկնվում էին՝ հենց որ սկսում էր գովասանք շռայլել իր որդուն․ այդ միջոցին նա դարձյալ խրոխտ ու սեգ էր երևում։

― Այն պանսիոնը հարկավ որդուս արժանի չէր, ― ասաց մրս․ Ստիրֆորթը, ― սակայն կային հանգամանքներ, որ ստիպեցին ինձ հատկապես այդ դպրոցն ընտրել։ Որդուս հպարտ բնավորությունն անհրաժեշտ էր դարձնում մի այնպիսի մարդու հանձնել նրան, որ նրա գերազանցությունը լիովին զգար և նրա առջև խոնարհվեր։ Եվ մենք գտանք մր․ Կրիկլին։

Ես լավ էի ճանաչում մր․ Կրիկլին, ես ատում էի նրան, բայց և այնպես ներելի գտնում, որ նա Ստիրֆորթի ամենահաղթ հմայքի առջև անզոր էր։

― Որդուս շքեղ ձիրքերն այդ վարժարանում զարգացան մի հոժարակամ մրցության, մի բնական հպարտության շնորհիվ, ― շարունակեց տիկինը։ ― Նա կընդդիմանար որևէ ստիպման, բայց այնտեղ նա մի ինքնիշխան վեհապետ էր, և իմացավ արժանի հանդիսանալ իր ձիրքին։ Նա հավատարիմ մնաց իրնքն իրեն։

Ես ամենայն հոժարությամբ վավերացրի տիկնոջ կարծիքը։

― Այնուհետև որդիս ազատ կամքով, այլ ոչ թե ուրիշի թելադրությամբ, իր այժմյան ասպարեզն ընտրեց և մտավ համալսարան, ուր անշուշտ բոլոր ընկերներից առաջ կանցնի, եթե միայն կամենա, ― շարունակեց տիկինը։ ― Ջյեմսն ասում է, Կոպպերֆիլդ, որ դուք նրա մտերիմ բարեկամն եք, և որ երեկ նրան հանդիպելով խնդությունից լաց եք եղել։ Ես սուտ դյուրազգայնություն ցույց տված կլինեմ, եթե զարմանամ, որ որդիս այդքան գրավել է ձեզ, սակայն չեմ էլ կարող անտարբեր մնալ դեպի մեկը, որ այդքան գնահատում է նրա արժանիքը։ Շատ ուրախ եմ, Կոպպերֆիլդ, որ մեր տանն եմ տեսնում ձեզ և կարող եմ հավատացնել, թե նա էլ ձեզ անկեղծ սրտով սիրում է․ դուք կարող եք նրա հովանավորությանն ապավինել։

Միս Դարտլը շարունակում էր նարդի խաղալ նույն եռանդով, ինչ եռանդով սովոր էր անել ամեն բան։ Եթե ես նրան առաջին անգամ այդ խաղի վրա տեսնեի, կկարծեի, անշուշտ, թե նա այն պատճառով է նիհարել, որ իր ամբողջ ուշքն ու միտքը, ամբողջ կյանքը այդ զբաղմունքին է նվիրել, այլ ոչ թե մի ուրիշ բանի։ Այնուամենայնիվ հավաստի եմ, որ նա մեր խոսակցությունից մի բառ անգամ չփախցրեց և իմ բոլոր շարժումները լավ դիտեց, մինչ ես Ջեյմսի մորն էի ականջ դնում՝ այդ արգո տիկնոջ պատվաբեր մտերմությամբ հպարտացած։ Ես շատ ավելի չափահաս էի զգում ինձ այժմ, քան Կենտրբըրիից մեկնելիս։

Երեկույթի վերջում, երբ սեղանի վրա փոքրիկ շշեր ու բաժակներ դրվեցին, Ստիրֆորթը խոստացավ մի լավ կշռել հետս գնալու կամ չգնալու խնդիրը։ ― Բայց շտապելու հարկ չկա, ― ասաց նա, կարող ենք դեռ մի շաբաթ մնալ Հայգեթում։ ― Հյուրասեր մայրն էլ նույնը կրկնեց։ Մեր խոսակցության միջոցին Ստիրֆորթը սովորականից ավելի էր Դեյվի անունս գործածում, այս առիթ տվեց միս Դարտլին նորից հարցումներ տեղալու։

― Ա՜հ, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա, ― մի՞թե այդ է իրոք ձեր մականունը։ Եվ ինչո՞ւ են այդ մականունը ձեզ տվել։ Արդյո՞ք այն մտքով ․․․ որ դեռ շատ պատանի և անմեղ են համարում ձեզ։ Չեմ կարող խելք հասցնել այդ բանին։

Կարմրելով պատասխան տվի, թե նրա կարծիքը հավանական եմ գտնում։

― Եթե այդպես է, շատ ուրախ եմ, ― ասաց միս Դարտլը։ ― Հարցնում եմ միայն բան սովորելու համար, և շատ գոհ եմ, որ գեթ այս անգամ չեմ սխալվել։ Նա ձեզ պատանի և անմեղ է համարում, և դուք նրա ընկերն եք։ Օ՜հ, ինչ հիանալի բան։

Այս ասելով միս Դարտլը իր ննջարանը քաշվեց․ նույնպես և մրս․ Ստիրֆորթը։ Իսկ Ստիրֆորթն ու ես դարձյալ մի կես ժամ վառարանի մոտ նստած մնացինք, հիշելով Տրեդլսին և Սալեմ Հաուսի մյուս ընկերներին։ Այնուհետև մենք էլ վերև բարձրացանք։ Ստիրֆորթի սենյակն իմին կից էր, և ես ուզեցի նրան աչքի անցնել։ Դա մի շքեղ սենյակ էր՝ փափուկ թիկնաթոռներով, բարձերով, աթոռակներով կահավորված, և բոլորի վրա հոգատար մոր ձեռագործն էր երևում․ նա ոչ մի բան անտես չէր թողել որդու սենյակը հանգիստ ու հաճելի դարձնելու համար։ Ի լրումն այդ ամենի՝ մրս․ Ստիրֆորթի գեղեցիկ կենդանագիրը որմի վրայից սիրով նայում էր պաշտելի որդուն՝ ասես թե ուրախություն զգալով, որ կարող է գեթ իր պատկերի շրջանակից նրա քնի վրա հսկել։

Իմ սենյակում կրակը դեռ պայծառ բորբոքվում էր։ Մահճակալի ու պատուհանների շիկագույն վարագույրները ցած էին թողնված։ Ես մի ահագին թիկնաթոռի վրա նստեցի և սկսեցի երջանկությանս մասին մտածել։ Մինչ այսպես, մտքերիս մեջ խորասուզված նստած էի, հանկարծ վառարանի վրա միս Դարտլի պատկերը նշմարեցի, որ հրացայտ աչքերով դիտում էր ինձ։

Նմանությունը սաստիկ էր և աչքերի արտահայտությունը՝ ազդող։ Պատկերահանը չէր նկարել միայն սպին, բայց ես այդ էլ մտքովս լրացրի։ Ես սպին մերթ վերին շուրթի վրա վրա էի տեսնում, ինչպես որ առաջին անգամ ճաշարանում էի նկատել, մերթ նա աչքիս առջև մուրճի հետքի երկար շերտովն էր տարածվում, ինչպես որ նշմարել էի օրիորդի գրգռված վայրկյանին։

Հարցնում էի ինձ, թե այս պատկերն ինչո՞ւ է իմ սենյակի մեջ կախված․ մի՞թե չէր կարելի մի ուրիշ տեղ կախել։ Դրանից ազատվելու համար իսկույն շորերս հանեցի, մոմը հանգցրի ու պառկեցի քնելու։ Սակայն վերմակի տակ ննջելիս էլ՝ չէի կարողանում մոռանալ, որ նա սուր֊սուր դիտում է ինձ, կարծես թե հարցնելով․ «Մի՞թե․․․ միթե իրա՞վ այդպես է»։ Կես֊գիշերին, երազիս մեջ, անդադար հարցնում էի անցվորներին․ «Արդյոք իրա՞վ այդպես է, թե՞ոչ», թեպետ ինքս էլ չգիտեի, թե ի՞նչ եմ ուզում իմանալ։


Ա․ գլուխ

Փոքրիկ Էմլին


Ստիրֆորթի տանը մի սպասավոր կար, որ ինչպես իմացա, միշտ ընկերոջս ուղեկցել էր և համալսարանում նրան ծառայել։ Այդ մարդը մի ակնածալի անձ էր։ Չեմ կարծում, որ երբևէ մի սպասավոր ավելի պատկառելի տեսք ունենար։ Նա լռիկ էր, հանդարտաքայլ, ուշադիր, հնազանդ, միշտ ներկա, երբ որ պետք էր, և հեռու, երբ որ պետք չէր․ սակայն նրա գլխավոր արժանիքը պատկառելի տեսքն էր։ Նա քծնելով կուչ չէր գալիս մարդու առջև․ ընդհակառակը՝ բարձր էր պահում իր կարճ խուզած կլոր գլուխը։ Միշտ մեղմիկ ձայնով էր խոսում և սովոր էր այնպես սուր արտասանել Ս տառը, ինչպես ոչ մի ուրիշ մարդ․ սակայն ինչ էլ ասեր կամ աներ, միշտ մնում էր պատկառելի։ Կարծում եմ, որ եթե բնությունից քթի փոխարեն նա մի կնճիթ ստացած լիներ, դարձյալ կարող էր պատկառելի և հարգարժան երևալ։ Ամեն բան պատկառելի էր նրա վրա ու շուրջը, և նա վստահ էր ման գալիս։ Անկարելի էր մի վատ բան սպասել նրանից։ Ոչ ոքի մտքով չէր անցնի սպասավորի լիվռե հագցնել նրան, այն աստիճան պատկառանք էր ներշնչում։ Նրան մի անպատվաբեր գործ հանձնելը կնշանակեր նրա մեծարգության զգացումը չարաչար վիրավորել։ Տան բոլոր սպասուհիներն այդ գիտեին, ուստի ամեն չնչին, մանր֊մունր բաները նրանք էին հոգում, մինչ նա իր սենյակի կրակի առջև լրագիրներ կարդալով էր զբաղվում։

Մի այդպիսի զգուշամիտ մարդ, ոչ մի ժամանակ չէի տեսել։ Սակայն այս հատկությունը ավելի պատկառելի էր դարձնում նրան։ Մինչև անգամ նրա մկրտության անվան անհայտ լինելը նրա մեծարգությանը չէր վնասում, այլ նպաստում էր։ Նրա Լիտտիմեր մականվան դեմ, որով հայտնի էր ամենքին, ոչ մի բան չէր կարելի առարկել։ Մարկոս անունը կարող էր մի կախվածի պատկանել, Կիրակոս անունը մի գողի, իսկ Լիտտիմեր կարող էր կոչվել միայն արգո Լիտտիմերը։

Երևի նրա պատկառելի տեսքն էր պատճառը, որ ես ինձ առանձնապես ջահել էի զգում նրա առջև։ Արդյոք ինքն ի՞նչ հասակի էր, չէի կարող գուշակել ― մի հանգամանք որ դարձյալ նրա վարկը բարձրացնում էր իմ աչքում, որովհետև իր դեմքի ակնածալի անդորրության նայելով, կարելի էր նրան և՛ հիսուն, և երեսուն տարեկան համարել։

Առավոտյան, դեռ աչքերս չէի բացել, Լիտտիմերն արդեն սենյակումս էր, ածիլելու ջուր էր բերել (անտանելի հիշատակ) և շորերս մաքրելու էր տանում։ Երբ վարագույրը ետ քաշեցի, վերստին տեսա նրան իր անվրդով հանգստությամբ, որը ո՛չ հունվարի հողմից, ո՛չ էլ ցրտից կայլալվեր։ Նա կոշիկներս աջ ու ձախ դրեց՝ իսկ և իսկ պարի առաջին դիրք տալով երկուսին․ հետո վերարկուիս վրայից փոշին խնամքով թափ տվեց, ծալեց և այնպիսի զգուշությամբ թիկնաթոռի վրա դրեց, որ կարծես վերարկուն մի նիրհած մանուկ լիներ։

Ես բարի լույս ասացի նրան ու հարցրի, թե ժամը քանիսն է։ Նա գրպանից մի շատ հարգի որսորդական ժամացույց հանեց, կափարիչը ձախ ձեռքի բթով բռնեց, որ շատ բարձր չթռչի, տուփի երեսին այնպես նայեց, կարծես թե մի պատգամախոս ոստրերի հետ է բանակցում, նորից փակեց ու վերջապես ասաց, թե ճիշտ ութ անց կես է։

― Մր․ Ստիրֆորթին հաճելի կլիներ իմանալ, սըր, թե արդյոք հանգի՞ստ քուն վայելեցիք այս գիշեր։

― Շնորհակալ եմ, շատ հանգիստ, ― ասացի ես։ ― Ինչպե՞ս է մր․ Ստիրֆորթի առողջությունը։

― Շնորհակալ եմ, սըր։ Մր․ Ստիրֆորթը բավական առողջ է։

Լիտտիմերի մի ուրիշ հատկությունն էլ այն էր, որ ճշգրիտ ու չափավոր մնալու համար՝ երբեք գերադրական ածականներ չէր օգտագործում։

― Էլ ի՞նչ կա, սըր, որ պատիվ ունենայի ձեզ համար անել։ Ազդարար զանգակը ճիշտ ժամը իննին կհնչի, նախաճաշը ինն անց կես կլինի։

― Ոչինչ, շնորհակալ եմ։

― Շնորհակալ եմ սըր։ Ձեր խոնարհ ծառան եմ։

Այս ասելով Լիտտիմերը թեթևակի գլուխ տվեց և անշշուկ դուրս գնաց՝ դուռը այնպես կամաց փակելով, ասես թե հենց նոր մի քաղցր քուն մտած լինեի, որից ամբողջ կյանքս էր կախված։

Ամեն առավոտ ճիշտ նույն խոսակցությունն էինք կրկնում ― ո՛չ ավելի, ո՛չ պակաս, բայց որքան էլ ես ինձ օրստօրե մեծացած զգայի, որքան էլ հասունացած՝ Ստիրֆորթի ընկերության կամ թե միս Դարտլի իմաստալի հարցումների շնորհիվ, դարձյալ տեսնում էի, որ գերամեծար Լիտտիմերի առջև ուրիշ բան չեմ, եթե ոչ մանուկ։

Նա մեզ համար ձիեր էր բերում, և ամեն բանի վարժ Ստիրֆորթը ինձ ձիավարության արվեստն էր սովորեցնում։ Սրեր էր ճարում, և Ստիրֆորթն ինձ սուսերամարտի դասեր էր տալիս։ Ձեռնոցներ էր գտնում, և ես սկսում էի բռնցքամարտի դասեր առնել Ստիրֆորթից։ Փույթ չէր ինձ, որ Ստիրֆորթի համեմատությամբ ես այս բոլոր մարզանքներում անվարժ էի, բայց պատկառելի Լիտտիմերի առջև խամ երևալն ինձ համար անտանելի էր։ Ես ամենևին հիմք չունեի ենթադրելու, թե ինքը Լիտտիմերը այս բաներին հմուտ է․ նա մի թեթև շարժումով անգամ առիթ չէր տվել իր մասին այդպիսի կարծիք կազմելու, բայց և այնպես հենց որ գալիս էր մեր փորձերին ներկա լինելու, զգում էի, որ աշխարհիս երեսին ինձնից անճար, ինձնից անշնորհք էակ չկա։

Դիտմամբ եմ այդ մարդու մասին մանրամասն խոսում, նախ այն պատճառով, որ հենց սկզբից նա մի առանձին տպավորություն թողեց իմ վրա, և երկրորդ՝ որ հետո էլ աննշան դեր չպիտի խաղա կյանքիս մեջ։

Շատ զվարճալի կերպով և երազի պես արագ անցավ ինձ համար այդ շաբաթը։ Ես առիթ ունեցա ավելի լավ ճանաչելու Ստիրֆորթին, ասել է թե՝ ավելի շատ զարմանալու նրա բազմակողմանի ձիրքերի վրա։ Շաբաթվա վերջում ինձ թվում էր, թե մի ամբողջ տարի եմ ապրել նրա հետ։ Ամենից ավելի ախորժելի էր նրա կայտառ վարմունքն ինձ հետ, իբրև մի խաղալիքի հետ։ Այս հիշեցնում էր ինձ մեր բարեկամության վաղեմիությունը և ապացույց էր, որ Ստիրֆորթը չէր փոխվել։ Նրա այժմյան վարմունքը նախկինի բնական հետևանքն էր։ Այս պատճառով չէի ամաչում իմ ու նրա արժանիքների ահագին տարբերություններից և մտքովս չէր անցնում պահանջել, որ նա ինձ իրեն հավասար ճանաչի։ Համենայն դեպս, Ստիրֆորթը միայն ինձ հետ էր այդպես անկեղծ, պարզ ու սրտագին կերպով վարվում։ Ես համոզված էի, որ ինչպես պանսիոնում նա ինձ բոլոր մյուս ընկերներից առանձնացնում էր, այնպես էլ այժմ՝ ուրիշ կերպ է վարվում ինձ հետ, քան թե իր մյուս բարեկամնեերի․ ինձ թվում էր, թե սրտով նա ինձ ավելի մոտ է, քան ուրիշներին, և իմ սիրտն էլ ամենաջերմ սեր էր զգում դեպի նա։

Նա վճռել էր ինձ հետ միասին Սուֆոլկ գնալ, և մեր մեկնելու օրը հասավ։ Սկզբում մտադիր էր Լիտտիմերին իր հետ առնել, բայց հետո լավ համարեց տանը թողնել։ Պատկառելի սպասավորը, որ միշտ գոհ էր, ինչ էլ իրեն վիճակվեր, մեր իրերն այնպես ամուր տեղավորեց Լոնդոն տանող Կառքի մեջ, որ նայողը կկարծեր, թե մենք մի հավիտենական ուղևորություն ենք ձեռնարկում․ իմ համեստ դրամական նվերը նա կատարյալ հանգստությամբ ընդունեց։

Հրաժեշտ տվինք միս Դարտլին ու մրս․ Ստիրֆորթին, և ես տանտիկնոջը ջերմ շնորհակալություն հայտնեցի իր վեհանձն հյուրասիրության համար։ Վերջին բանը, որ նկատեցի՝ Լիտտիմերի անխռով դեմքն էր, որ կարծես իր թաքուն համոզումն էր արտահայտում, թե ես դեռ շատ տհաս եմ։

Լոնդոն հասնելուց հետո դիլիժանս նստեցինք և Յարմաութ գնացինք։ Չեմ վստահում նկարագրել, թե ինչեր զգացի իմ սիրելի հին տեղերը նորից տեսնելով։ Յարմաութի հիշատակները այնքան էին ինձ հուզել, որ չնկատեցի մինչև անգամ, թե ինչպես անցանք այդ քաղաքի ծուռ ու նեղ, մութ ու խոնավ փողոցներով։ Մենք գիշերեցինք հենց այն պանդոկում, որի դռան վրա նկարված դելֆինը մի ժամանակ գրավել էր ուշադրությունս։ Առավոտյան բավական ուշ նախաճաշ արինք։ Ստիրֆորթը, որ շատ զվարթ էր տրամադրված, դեռ իմ վերկենալուց առաջ պտույտ էր արել ծովեզերքում։ Նա ինձ ասաց, թե արդեն ծանոթացել է Յարմաութի գրեթե բոլոր ձկնորսների հետ։

― Եթե չեմ սխալվում, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― ես տեսա և մր․ Պեգգոտիի նավատունը․ համենայն դեպս, ծովափի մոտ, տնակի նման մի նավակ նշմարեցի, որի ահագին ծխնելույզը մխում էր։ Մտադիր էի մինչև անգամ ներս մտնել և ասել, թե ես եմ Կոպպերֆիլդը։ Թող կարծեն, թե փոքրիկ Դեվին այնքան է մեծացել, որ ճանաչել անգամ չի կարելի։

― Ինչ լավ կանեիր, ― ասացի ես ժպտալով։

― Սակայն, Դեյզի, ե՞րբ ես մտադիր բարեկամներիդ ներկայացնել ինձ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։ ― Մնում եմ հրամանիդ։ Քանի շուտ, այնքան լավ։

― Կարծեմ հարմար կլինի, Ստիրֆորթ, այս երեկո նրանց մոտ գնալ։ Այդ ժամանակ ամբողջ ընտանիքը վառարանի առջև նստած կլինի։ Կցանկանայի, որ առաջին անգամ այդպես միասին հավաքված տեսնեիր նրանց։

― Թող այդպես լինի, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ես իմաց չեմ տա, որ այստեղ ենք, ― ասացի ես հրճվանքով։ ― Պետք է հանկարծակի բերել նրանց։

― Անշուշտ պետք է այդպես անել, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― թե չէ մեր այցելության ամբողջ հրապույրը կկորչի։ Բնիկներին լավ է տեսնել իրենց բնական վիճակում։

― Դու, կարծեմ, մի ուրիշ տեսակ արարած ես համարում նրանց, ― նկատեցի ես։

― Հը, Ռոզայի հետ ունեցած վեճս ես մտաբերում, հա՞, ― գոչեց Ստիրֆորթն եռանդով։ ― Գետինն անցնի այդ աղջիկը։ Ես գրեթե վախենում եմ նրանից։ Նա ինձ համար մի ճիվաղ է։ Թողնենք նրան։ Ո՞ւր ես գնում այժմ։ Չէ՞որ ուզում էիր դայակիդ տեսնել։

― Անպատճառ, ― ասացի ես։ ― Ամենից առաջ Պեգգոտիի մոտ պիտի գնամ։

― Լավ կանես, ― ասաց Ստիրֆորթն՝ իր ժամացույցին նայելով։ ― Երկու ժամ եմ տալիս քեզ․ այդքան կարծեմ բավական է, որ իրար համբուրելով ու միասին արտասվելով կշտանաք։

Ծիծաղելով պատասխանեցի, թե այդ բոլորն երկու ժամում կվերջացնենք, բայց լավ կլինի, որ նա էլ գա դայակիս մոտ։

― Այնտեղ քեզ փառքով֊պատվով կընդունեն, Ստիրֆորթ։ Պեգգոտին արդեն գիտի, որ դու մի նշանավոր մեծ մարդ ես։

― Ուր ուզենաս, կգնամ, ինչ ասես, կանեմ, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Դու ինձ միայն ճիշտ հասցեն տուր, և ես երկու ժամից պատրաստ կլինեմ ներկայանալ նրան, ինչ դերի մեջ էլ կամենաս՝ սիրալիր կամ ծաղրական։

Մանրամասն տեղեկացրի նրան, թե ինչպես պետք է կառապան մր․ Բարկիսի բնակարանը գտնել, և մենակ դուրս ելա պանդոկից։

Օդը ցրտաշունչ էր, գետինը սառնամանիքից պնդացած․ վճիտ ծովը թեթև ծփում էր․ պայծառ արևը լիառատ լույս էր սփռում, բայց ո՛չ ջերմություն, և ամեն ինչ զվարթ էր ու կենդանի։ Ես ինքս էլ նորից Յարմաութում գտնվելով, այնպես աշխույժ, առույգ էի, որ պատրաստ էի յուրաքանչյուր հանդիպողին կանգնեցնել ու մտերմաբար աջը սեղմել։

Փողոցները շատ անձուկ ու փոքր թվացին ինձ․ միշտ այդպես են երևում նրանք, երբ մանկության ժամանակ ճանաչելուց հետո՝ երկար ժամանակ չես տեսնում և նորից գալիս ու տեսնում ես։ Սակայն ոչ մի բան չէի մոռացել․ ոչ մի բան էլ չէր փոխվել այստեղ։ Փոխվել էր միայն, այն էլ շատ քիչ, մր․ Օմրի կրպակը։ Նրա ցուցանակի մակագրությունը, որ առաջ միայն «Օմր» էր, այժմ «Օմր ու Ջորեմ» էր դարձել, իսկ մյուս խոսքերը՝ «պաստառագործ, դերձակ, մանրավաճառ, հուղարկավորություն ու սգո դեպքերի հայթայթիչ» և այլն, միևնույն էին մնացել։

Փողոցի հակառակ կողմից այդ մակագրությունը կարդալուն պես, ոտքերս մեքենաբար այդ դռանը մոտեցան։ Պատուհանից ներս նայեցի․ կրպակում մի սիրուն, ջահել կին էր նստած, որը մի փոքրիկ երեխա էր գուրգուրում, մինչ մյուսը նրա գոգնոցին էր փարվել։ Իսկույն իմացա, որ Միննին է իր մանուկներով։ Հյուրասենյակի ապակե դուռը փակված էր․ բակում գտնվող արհեստանոցից դարձայլ մուրճի շառաչյուն էր լսվում, որ կարծես հավիտյան չպիտի լռեր։

― Մր․ Օմրն արդյոք տա՞նն է, ― հարցրի ես՝ ներս մտնելով։ ― Կցանկանայի տեսնել նրան մի րոպե։

― Այո, սըր, տանն է, ― ասաց Միննին։ ― Հազը նրան արգելում է դուրս գալ այսպիսի եղանակին։ Ջո՛յ, գնա կանչիր պապիդ։

Գոգնոցը բռնող մանուկը այնպես ամուր ճիչով կանչեց իր պապին, որ ինքն իր ձայնից վախեցավ ու երեսը մոր փեշերում թաքցրեց։ Նույն րոպեին մի ծանր հևք լսեցի, և մր․ Օմրը երևաց։ Նրա շնչառությունը ավելի ընդհատ էր դարձել, իսկ ալևոր պատկերը գրեթե նույնն էր, ինչ որ առաջ։

― Ձեր խոնարհ ծառան եմ, սըր, ― ասաց նա։ ― Արդյոք ի՞նչ կհրամայեք։

― Կհրամայեմ, որ ձեռքս սեղմեք, մր․ Օմր, ― ասացի ես, աջս մեկնելով։ ― Մի ժամանակ շատ բարի էիք դեպի ինձ, թեև որքան հիշում եմ, չկարողացա ձեր բարությունը գնահատել։

― Իրա՞վ, ― ասաց ծերունին։ ― Շատ ուրախ եմ, բայց ամենևին չեմ կարող մտաբերել, թե ե՞րբ էր այդ։ Արդյոք չե՞ք սխալվում, սըր։

― Բնավ։

― Երևի թե հիշողությունս էլ շնչառությանս պես կարճացել է, ― ասաց մր․ Օմրը, գլուխը շարժելով ու երեսիս նայելով։ ― Չեմ հիշում ձեզ։

― Չե՞ք հիշում, թե ինչպես մի առավոտ դիլիժանսների կայանում դիմավորեցիք ինձ, նախաճաշ տվիք ու հետո կառքով Բլենդրոտըն հասցրիք։ Կառքում նստած էին մրս․ Ջորեմն ու մր․ Ջորեմը, որ դեռ նրա ամուսինը չէր։

― Աստված իմ, ― գոչեց մր․ Օմրը, սկսելով հազալ անասելի զարմանքից։ ― Մի՞թե դուք եք այն տղան, սըր։ Միննի, հիշո՞ւմ ես, սիրելիս։ Այն ժամանակ մենք գնում էինք մի լեդիի հուղարկավորության, եթե չեմ սխալվում։

― Մորս հուղարկավորելու, ― ասացի ես։

― Այո՛, այո՛․․․ այժմ հիշում եմ, ― ասաց մր․ Օմրը, մատի ծայրը բաճկոնիս դնելով, ― մի երեխայի համար էլ պատվեր կար։ Այո՛․․․ այո՛։ Մայրն ու երեխան մի դագաղի մեջ դրեցին։ Այդ եղավ Բլենդրոտընում, ճիշտ այդպես։ Իսկ դուք ինչպե՞ս եք այն օրից ի վեր։

― Շնորհակալ եմ, շատ լավ եմ։ Իսկ դուք ինչպե՞ս եք, մր․ Օմր։

― Փառք աստծո, ապրում եմ, գանգատվելու տեղ չունեմ։ Միայն շնչառոււթյունս է տանջում ինձ, բայց ի՞նչ արած․ քանի մարդը ծերանում է, այնքան էլ շնչառությունը դժվարանում է․ սա մի սովորական ցավ է, ուզես չուզես, պիտի համբերես։ Ես էլ ահա համբերում եմ, կարծեմ վատ չեմ անում, չէ՞, պարոն։

Մր․ Օմրը ծիծաղեց ու նորից հազաց, և այս անգամ այնպես սաստիկ, որ երեխային թախտի վրա խաղացնող մրս․ Ջորեմը հարկ համարեց օգնության հասնել ծերունուն։

― Այո՛, այո՛, երկու մարմին մի դագաղում, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Բայց կհավատա՞ք, սըր, Միննիի ու Ջորեմի հարսանիքի օրը միասին կառքով գնալիս որոշեցինք։ «Որոշի՛ր», կպավ ինձ Ջորեմը։ «Այո՛, հայրիկ, որոշիր», կրկնեց Միննին։ Ես էլ որոշեցի։ Այժմ Ջորեմն իմ ընկերակիցն է, իսկ սա, տեսեք, ամենափոքր թոռնիկս է։

Միննին ծիծաղեց և մինչ իր մազերն էր ուղղում, ալևորն իր հաստ մատներից մեկը երեխային մեկնեց, որին մայրը մի րոպե առաջ խաղացնում էր թախտի վրա։

― Միանգամից երկու մարմին, ― ասաց մր․ Օմրը, հին֊հին բաներ հիշելով։ ― Ճիշտ այդպես։ Այս րոպեիս Ջորեմը զբաղված է։ Պատվեր է ստացել մի փոքրիկ դագաղ շինելու՝ արծաթե մեխերով ու թավշապատ։ Սրա չափ անգամ չի լինի, ― ավելացրեց ալևորը, ակնարկելով նորից թռչկոտող թոռնիկին։ ― Մի որևէ բան անուշ կանե՞ք, սըր։

Շնորհակալություն հայտնեցի և հյուրասիրությունից հրաժարվեցի։

― Ահա միտքս բան ընկավ, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Այն ժամանակ կառապան Բարկիսի կինը ձեր տանը չէ՞ր ապրում․․․ Պեգգոտի ձկնորսի քույրը։ Նա, կարծեմ, ձեր տան աղախինն էր, չէ՞։

Դրական պատասխանս մր․ Օմրին մեծ հաճույք պատճառեց։

― Այո՛, այո՛, հիշողությունս նորոգվում է, ուրեմն հույս կա, որ շնչառությունս էլ շուտով թեթևանա, ― ասաց նա։ ― Շատ լավ, սըր։ Այժմ մեր արհեստանոցում աշխատում է այդ կնոջ ազգական մի ջահել աղջիկ, որ հիանալի բաներ կարել գիտի։ Անգլիայի ամենաշքեղ դքսուհիները անգամ կարող էին նրա ճաշակին նախանձել։

― Ձեր խոսքը փոքրի Էմլիի՞ մասին է, ― հարցրի ես ակամա։

― Այո, սըր, նրա անունն Էմլի է, ― ասաց մր․ Օմրը, ― և նա իրավ փոքրիկ է։ Բայց պստիկ ու ճստիկ, և այնպիսի դեմք ունի, որ գրեթե մեր բոլոր կանայք կատաղած են նրա դեմ։

― Հերիք է, հայրիկ, ― գոչեց Միննին։

― Բոլոր կանայք որ ասում եմ, հո դու էլ նրանց թվումը չես, սիրելիս, ― նկատեց մր․ Օմրը, ինձ աչքով անելով։ ― Բայց ճշմարիտ մեր Յարմաութի կանանց կեսը, և ինչքան որ կանայք կան երեսուն վերստի շրջանում, ատելով ատում են այդ աղջկան։

― Եթե այդպես է, ― ասաց Միննին, ― թող իր չափն ու դիրքը գիտենա և ինքն իրեն այնպես պահի, որ իր մասին շատ խոսելու առիթ չտա։

― Առիթ չտա, ― գոչեց մր․ Օմրը։ ― Ուրեմն կյանք ասածդ այդքան ես ճանաչում, սիրելիս։ Ո՞վ կարող է կանանց լեզուն կապել և հարկադրել, որ ուրիշին չբամբասեն, երբ մանավանդ այդ ուրիշը մի գեղեցիկ աղջիկ է։

Այս խորամանկ կատակից հետո, մր․ Օմրը այնպես հազաց, որ քիչ էր մնում խեղդվի։ Նրա կուրծքը արագ բարձրանում ու իջնում էր և չնայելով ճիգերին՝ նա չէր կարողանում շունչ քաշել։ Կարծում էի, թե ծերունին այդ կտտանքի մեջ վայր կընկնի և հոգին կավանդի։ Սակայն վերջ ի վերջո հանգստացավ, թեև դարձյալ ծանր էր շնչում, և սաստիկ թուլությունից գնաց նստեց աթոռի վրա։

― Տեսնո՞ւմ եք, ― ասաց նա, ճակատի պաղ քրտինքը սրբելով։ ― Էմլին մեր շրջանում շատ բարեկամներ չունի և տղաներից ոչ մեկը նրա սիրտը դեռ չի գրավել։ Այս պատճառով չար լեզուները լուր են տարածում, թե նա ուզում է մի ազնվական տիկին դառնալ։ Իմ կարծիքով այդ լուրը գլխավորապես նրա համար է ծագել, որ Էմլին մի երկու անգամ դպրոցում ասել է, որ եթե մի օր տիկին դառնա, իր հորեղբոր համար այս և այն կանի․․․ տեսնո՞ւմ եք․․․ այս և այն բանը կընծայի նրան։

― Հավատացնում եմ ձեզ, մր․ Օմր, ― ասացի ես, ― ինձ էլ Էմլին միևնույնն է ասել, երբ որ մենք դեռ մանուկ էինք։

Մր․ Օմրը գլուխը կախեց ու կզակը շփեց։

― Հարկավ ասած կլինի, ― շարունակեց նա։ ― Էմլին իրոք ազնվական տիկնոջ նման է, գոնե այն իմաստով, որ ոչ ոք չգիտե նրա պես ճաշակով հագնվել։ Մի չնչին կտոր էլ նրան որ տաք, այդ կտորից մի այնպիսի սիրուն բան կձևի, որ մյուսները մոդայի խանութն էլ որ դատարկեն, այդպես ձևել ու հարմարեցնել չեն կարող։ Եվ հենց այս է, որ մյուսներին դուր չի գալիս։ Է՛հ, ինչ թաքցնեմ։ Նա, ճշմարիտ, փոքր֊ինչ կամակոր է․․․ այսինքն՝ փոքրությունից նրան երես են տվել, և նա անձնահաճ դառնալով, երբեմն ինքն էլ չգիտի՝ ինչ է ուզում։ Հո սրանից ավելի բան չի՞ կարելի ասել այդ աղջկա դեմ, Միննի։

― Ոչ, հայրիկ, ― հաստատեց մրս․ Ջորեմը։ ― Ուրիշ բան ասել չի կարելի նրա դեմ։

― Եվ ահա, սըր, ― շարունակեց մր․ Օմրը, ― երբ մի նեղսիրտ ու պառավ լեդիի մոտ ընկերուհու տեղ էին գտել նրա համար, նա չկարողացավ պառավին տանել և նրա մոտ մնալ։ Այնուհետև երեք տարով մեզ մոտ մտավ կար ու ձև սովորելու։ Արդեն երկու տարին անցել է, և պիտի ասեմ, որ նրանից ավելի աշխատասեր աղջիկ չի ճարվի։ Էմլին վեց աղջիկ արժի։ Չէ՞, Միննի, որ նա մենակ վեց հոգուց ավելի բան կանի։

― Այո, հայրիկ, ― հաստատեց Միննին։ ― Ես երբեք նրա արժանիքը չեմ ուրացել։

― Եվ լավ ես արել, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Էլ չխոսենք այս մասին։ Ինձ նման դժվարաշունչ մարդու համար այսքանն էլ շատ է, երիտասարդ ջենտլմեն, ― վերջացրեց մր․ Օմրը, նորից կզակը շփելով։

Էմլիի վերաբերյալ խոսակցության կիսաձայն ու զգուշավոր եղանակից եզրակացրի, որ նա հեռու չպիտի լինի։ Այս մասին արած հարցումիս մր․ Օմրը գլխի շարժումով «այո» ասաց ու դեպի կից սենյակն ակնարկեց։ Իսկ երբ ես շտապով հարցրի, թե կարո՞ղ եմ արդյոք ներս նայել, նա հաստատական նշան արավ։ Ես դռան ապակուն մոտեցա և տեսա Էմլիին, որ նստած աշխատում էր։ Նա իրոք գեղեցիկ էր։ Այն կապուտակ ջինջ աչքերով, որոնք երբեմն թափանցել էին իմ մանկական սրտի խորքը, նա ժպտուն նայում էր Միննիի մյուս երեխային, որն այնտեղ խաղում էր։ Նրա պայծառ դեմքի վրա նշմարելի հասունությունը կարծես թե հաստատում էր՝ ինչ որ ասվել էր նրա մասին, և թեպետ հայացքի մեջ դեռ փայլում էր հին քմահաճության նշույլը, բայց ժպտուն երեսն անմեղության ապացույց էր և ապագա երջանկության ու առաքինության գրավական։

Մինչդեռ դրսից դարձյալ հնչում էր կռանի շաչյունը, որ, ավա՜ղ, հավիտյան չպիտի դադարի։

― Գուցե կամենաք ներս մտնել ու հետը խոսել, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Մտեք, սըր։ Համարեցեք, թե ձեր տանն եք։

Սակայն ես քաշվեցի այդ հրավերին հետևել․․․ ինքս էլ չգիտեմ թե ինչո՞ւ․․․ գուցե երկյուղից, թե աղջկան կամաչեցնեմ, ինքս էլ նրա առաջ կամաչեմ։ Հարցրի միայն, թե Էմլին երեկոյան ո՞ր ժամին է տուն վերադառնում, որ մենք էլ հենց այն ժամին այցելություն անենք նավատուն, այնուհետև հրաժեշտ տվի մր․ Օմրին, նրա սիրուն աղջկան ու թոռնիկներին, և գնացի Պեգգոտիին տեսնելու։

Ահա իմ սիրելի, իմ պատվական դայակը ճաշ էր եփում խոհանոցում։ Դուռը բախելուս պես՝ նա բաց արեց ու հարցրեց, թե ի՞նչ եմ ուզում։ Ես ժպտացի, նա լուրջ էր։ Ես չէի դադարել նրան նամակներ գրելուց, բայց արդեն յոթը տարի է, որ իրար երես չէինք տեսել։

― Մր․ Բարկիսը տա՞նն է, տիկին, ― հարցրի ես, աշխատելով կոշտ ձայն հանել։

― Տանն է, սըր, միայն թե այժմ հոդացավ ունի, պառկած է, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

― Էլ Բլենդրոտըն գնալ֊գալ չունի՞։

― Առողջ ժամանակ գնում է, սըր։

― Իսկ դուք, տիկին, չե՞ք լինում այնտեղ։

Պեգգոտին ավելի մեծ ուշադրությամբ երեսիս նայեց, և ես նկատեցի, որ նրա ձեռքերը թեթև դողդողացին։

― Կցանկանայի այնտեղի մի տան մասին հարցնել, որ մի ժամանակ, կարծեմ․․․ Րուկրի էր կոչվում։

Պեգգոտին մի քայլ ետ քաշվեց ու ձեռքերը դողալով մեկնեց։

― Պեգգոտի, ― գոչեցի ես։

― Իմ հոգյակ, Դեվիս, ― կանչեց նա, և, երկուսս էլ միասին լաց լինելով, իրար փարվեցինք։

Թե Պեգգոտին որքան ծայրահեղ բաներ արեց այդ միջոցին, որքան արտասվեց, որքան խնդաց, որքան հպարտություն ցույց տվեց և որքան վիշտ, որ մայրս անգամ, որ ինձանով ամենից շատ պիտի հրճվեր ու պարծենար, չէր կարող այդքան ողջագուրել իր միակ որդուն ― այս բոլորն արտահայտել անզոր եմ։ Ես ի սրտե մասնակից եղա նրա հոգեկան հուզումներին՝ առանց բնավ վախենալու, թե երեխա կերևամ նրա աչքին։ Կարող եմ ասել, թե ամբողջ կյանքումս, մինչև անգամ Պեգգոտիի առջև, այնքան ազատ չէի խնդացել ու լացել, ինչքան այդ առավոտ։

― Բարկիսը այնպե՜ս կուրախանա, ― ասաց Պեգգոտին, գոգնոցով աչքերը սրբելով, ― այս բանը նրան մի դույլ դեղից ավելի կօգնե։ Ասե՞մ նրան, որ ասյտեղ ես, թե ինքդ, սիրելիս կուզենաս վերև գնալ նրան տեսնելու։

Մի՞թե կարելի էր, որ չուզենայի։ Սակայն Պեգգոտին այպես հեշտությամբ դուրս չգնաց սենյակից, ինչպես որ մտադիր էր, որովհետև շեմքին մոտենալուն պես՝ շուռ էր գալիս ու նորից սկսում, գլուխը ուսիս դրած, ծիծաղել ու լալ։ Գործը հեշտացնելու համար վերջ ի վերջո ես ինքս նրա հետ բարձրացա և մի րոպե դռան մոտ սպասելուց հետո, մինչև որ նա նախապատրաստեր իր ամուսնուն, ներկայացա հիվանդին։

Մր․ Բարկիսը կատարյալ ցնծությամբ բարևեց ինձ, բայց չկարողանալով աջը մեկնել, խնդրեց քաշել իր թասակի ծոպից, որ և սիրով կատարեցի։ Նա ասաց, թե իր համար անասելի թեթևություն է երևակայել, իբր թե նորից Բլենդրոտըն է տանում ինձ։ Նա պառկած էր երեսն ի վեր և այնպես փաթաթված, որ կարծես թե, քերովբեների սովորական պատկերի նման, երեսից զատ ուրիշ բան չունի, և այս դիրքով մի տարօրինակ պատկեր էր ներկայացնում։

― Այն ի՞նչ անուն էր, մր․ Դավիթ, որ առաջին անգամ կառքիս վրա գրեցի, ― ասաց մր․ Բարկիսը ցավագին ժպիտով։

― Էհ, մր․ Բարկիս, այդ մասին մենք իրար հետ շատ լուրջ խորհրդակցել էինք։

― Չէ՞որ ես նրան վաղուց էի ուզել։

― Շատ վաղուց, մր․ Բարկիս։

― Չեմ էլ ափսոսում, որ ուզել էի, ― ասաց մր․ Բարկիսը։ ― Հիշում եք, սըր, ինչե՜ր էիք պատմում նրա մասին։ Ասում էիք, թե ձեր բոլոր կարկանդակներն ու ճաշը նա է պատրաստում։

― Ինչպե՜ս չհիշեմ։ Լավ եմ հիշում։

― Եվ այդ բոլորը ժամացույցիս պես ուղիղ էր, ― ասաց մր․ Բարկիսը, թասակի ծոպը թոթվելով, որը իր խոսքերին զորություն տալու միակ միջոցն էր, ― և այնպես ճիշտ, ինչպես որ մաքսերի չափը։ Իսկ դրանից ճիշտ էլ ի՞նչ կա։

Մր․ Բարկիսը հարցական հայացքով երեսիս նայեց, սպասելով, որ հավանություն տամ իր մտքին, որ հղացել էր անկողնում, և ես կատարյալ հավանություն տվի։

― Դրանից ավելի հաստատ ու ճիշտ բան չկա, ― կրկնեց մր․ Բարկիսը։ ― Ինձ նման չքավորը հեշտ է համոզվում հիվանդության անկողնում, որ այս բոլորը ճշմարիտ է։ Ես շատ չքավոր մարդ եմ, սըր։

― Շատ ցավում եմ, եթե այդպես է, մր․ Բարկիս։

― Այո, իրոք շատ աղքատ եմ, մր․ Դավիթ։

Այս ասելուն պես նա իր ձեռքը կամաց֊կամաց վերմակի տակից դուրս հանեց ու դողալով բռնեց մի գավազան, որը թոկով կապված էր մահճակալից։ Գավազանի ծայրը դժվարությամբ դեսուդեն շարժելիս նա իր դեմքը մի քանի անգամ այլալեց։ Վերջապես գավազանը մի սնդուկի դիպավ, որի մի ամկյունը վաղուց արդեն տեսել էի։ Այնուհետև հիվանդի դեմքը նորից փոքր֊ինչ զվարթացավ։

― Այստեղ իմ հնոտիներն են պահված, մր․ Դավիթ։

― Է՜, է՜։

― Երանի թե մեջը փող լիներ, սըր։

― Ճշմարիտ որ լավ կլիներ, ― ասացի ես։

― Բայց ցավն էլ այդ է, որ չկա, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը լայն֊լայն բանալով։

Ես հայտնեցի, թե նրա ասածին հավատում եմ։ Այն ժամանակ մր․ Բարկիսն ավելի հանգիստ նայեց իր կնկան ու ասաց․

― Կլարա Պեգգոտի Բարկիսից ավելի օգտակար ու աշխատասեր կին արար֊աշխարհում չի ճարվի։ Որքան էլ գովես, արժանի է Կլարա Պեգգոտի Բարկիսը։ Հոգյակ իմ, այսօր դու մեր հյուրերի համար մի լավ ճաշ կպատրաստես, լավ ճաշ եմ ասում, իմացա՞ր։ Գինին էլ չմոռանաս։

Ուզում էի բողոքել այդ ավելորդ մեծարանքի դեմ, բայց անկողնու մյուս կողմում կանգնած Պեգգոտին այնպես արգելական շարժումներ արեց իմ հասցեին, որ ակամա լռեցի։

― Մոտս մի քիչ փող ունեմ, այ կնիկ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ― բայց չեմ հիշում որտե՞ղ է։ Այժմ սաստիկ հոգնած եմ։ Դու Դավթի հետ ներքև գնա։ Ես մի քիչ կմրափեմ, գուցե հետո փողը գտնեմ ու քեզ տամ։

Մենք հեռացանք սենյակից։ Դռնից որ ելանք, Պեգգոտին հայտնեց, թե մր․ Բարկիսը վերջերս ավելի ժլատացել է և սովորություն արել՝ սնդուկից որևէ շիլինգ հանելուց առաջ այդպիսի խորամանկություն բանեցնել, թեև սաստիկ չարչարվում է անկողնուց մենակ վերկենալիս և անհրաժեշտ գումարը թշվառ սնդուկից հանելիս։ Եվ իրոք շատ չանցած նա սկսեց խուլ հեծեծանքի ու տնքոցի ձայներ հանել, ասես թե իր մարմնի բոլոր հոդերը կտրտելիս լինեին։ Պեգգոտիի աչքերը կարեկցության արտասուքով լցվեցին, բայց նա ասաց, թե այդ վեհանձն ճիգերը հիվանդի համար օգտակար են, և ցանկալի է, որ շուտ֊շուտ կրկնվեն։ Եվ այսպես մր․ Բարկիսը շարունակեց հառաչել ու տնքալ, անշուշտ տաժանելի ցավեր կրելով, մինչև որ նորից անկողին մտավ․ այն ժամանակ նա մեզ կանչեց ու ասաց․

― Տեսա՞ք, ինչպես քունս կարճ տևեց։ Ուժերս ետ եկան և ես իսկույն հիշեցի, որ բարձիս տակ մի գինե կար։ Ահա՛։

Մենք հարկավ այնպես ձևացանք, որ իբր թե իր ասածին հավատում ենք։ Նա զվարթացավ, կարծելով թե իր սնդուկի գաղտնիքը ծածուկ է մնացել մեզ համար, և այս ենթադրությունը բավական վարձատրեց նրան իր բոլոր տանջանքների փոխարեն։

Իմաց տվի Պեգգոտիին Ստիտֆորթի գալու մասին, և մենք նրան երկար չսպասեցինք։ Վստահ էի, որ դայակս իմ ընկերոջը նույն սիրով կընդունի, ինչպես որ կընդուներ իր անձնական բարերարին, և համենայն դեպս, սրտագին մտերմությունը, զվարթ սիրտը, թեթև ձևերը, սիրուն դեմքը, ամեն մեկին հարմարվելու շնորհքը, յուրաքանչյուրի զգայուն լարն իր ուզածին պես շարժելու ձիրքը հինգ րոպեում հրապուրեցին Պեգգոտիին։ Ստիրֆորթի սրտագին վարմունքն ինձ հետ՝ բավական էր, որ դայակս գրավվեր նրանով։ Ես լիովին համոզված եմ, որ մեր հեռանալու ժամանակ Պեգգոտին արդեն պաշտում էր նրան։

Ստիրֆորթը սիրով խոսք տվեց ինձ՝ հետս միասին ճաշելու։ Նա լույս ու օդ էր մր․ Բարկիսի սենյակում․ նրա ներկայությունը մի կազդուրիչ ու զորավոր բալասան եղավ հիվանդի համար։ Նրա շարժմունքի ու խոսվածքի մեջ ո՛չ շռինդ կար, ո՛չ ջանք ու ճիգ, ո՛չ սեթևեթանք․ ի՛նչ էլ աներ, ի՛նչ էլ ասեր, այնպես պարզ էր, այնպես բնական, շնորհալի ու սփոփիչ, որ այսօր անգամ այդ բոլորը հիշելիս ես չեմ կարող չհիանալ։

Շատ զվարթ էինք Պեգգոտիի փոքրիկ ճաշարանում։ Մարտիրոսների հին գիրքը, որի թերթերին իմ հեռանալուցս ի վեր ոչ մի ձեռք չէր դիպել, դարձյալ մնում էր գրակալի վրա։ Ես նորից սկսեցի աչքի անցկացնել նրա սոսկալի պատկերները, որոնք երբեմն այնքան սարսափ էին պատճառել ինձ, բայց այս անգամ այդպիսի բան չզգացի։ Երբ Պեգգոտին իմ սենյակի մասին խոսք բաց արեց ու ասաց, թե նա միշտ ինձ համար պատրաստ է, և հույս հայտնեց, թե կուզենամ այդ սենյակում գիշերել, ես վարանելով Ստիրֆորթի դեմքին նայեցի։ Ստիրֆորթն իսկույն միտքս հասկացավ ու գոչեց․

― Հարկավ։ Քանի որ մենք Յարմաութում ենք, դու այստեղ կքնես, ես՝ պանդոկում։

― Սակայն, Ստիրֆորթ, ― ասացի ես, ― քեզ այսքան հեռու տեղ բերել և հետո քեզնից բաժանվել, այս, կարծեմ, ընկերական վարմունք չէ։

― Չէ՞ որ դու ի բնե այդ տանն ես պատկանում, ― ասաց նա։ ― Այս հանգամանքի առջև ի՞նչ նշանակություն ունի քո «կարծեմը»։

Խնդիրն արդեն վճռված էր։

Ստիրֆորթն իր հաղթական դերը մինչև վերջին վայրկյանը պահպանեց, և ժամը ութին մենք ճանապարհ ընկանք դեպի մր․ Պեգգոտիի նավատունը։ Քանի ժամերն անցնում էին, այնքան էլ նրա շքեղ ձիրքերի փայլն աճում էր։ Այն ժամանակ, ինչպես և այսօր, ինձ թվում էր, թե հաճոյանալու կարիքը, հաղթանակից սնունդ առնելով, է՛լ ավելի նորություն էր տալիս նրա մտքին և ուժեղացնում էր նրա ի բնե ազդու հրապույրը։ Եթե այն երեկո մեկն ինձ ասեր, թե իմ շնորհալի ընկերը միայն խաղում է իր հոյակապ ձիրքերով՝ լոկ իր գերազանցությունը ցույց տալու և իր պարզամիտ ունկնդիրներին մի վայրկյան դյութելու համար, որպեսզի հետևյալ վայրկյանին նույն հեշտությամբ նրանց մոռանա, ― ես չգիտեմ, թե այդ լիրբ զրպարտությունը ինչ զայրույթ կշարժեր իմ մեջ։

Դա անշուշտ ավելի կսաստկացներ, եթե միայն կարելի էր սաստկացնել, իմ սիրավառ անձնվիրության ու ջերմ բարեկամության զգացումը, որով լցված՝ նրա հետ միասին առաջ էի գնում՝ մթապատ ծովեզերքի երկարությամբ դեպի հին նավատունը․ մինչդեռ սառը քամին տխուր հեծում էր և ավելի ողբալի ձայներ հանում, քան այն գիշեր, երբ ես առաջին անգամ ոտք էի դրել մր․ Պեգգոտիի շեմքի վրա։

― Բավական ամայի և վայրի տեղ է, չէ՞, Ստիրֆորթ, ― ասացի ես։

― Այո, շատ զվարթ չի թվում ինձ, մանավանդ մթնով, ― պատասխանեց նա։ ― Ծովն էլ սոված գազանի նման ոռնում է, կարծես սպառնալով լափել մեզ։ Բայց ահա այնտեղ՝ նավի վրա լույս եմ տեսնում։

― Նավատունն էլ հենց այդ է, ― ասացի ես։

― Ճիշտ դրա մոտովն էր, որ այս առավոտ զբոսնելիս անցա, ― հարեց Ստիրֆորթը։ ― Կարծես թե բնազդով լիներ։

Լուռ շարունակեցինք լույսի ուղղությամբ առաջ գնալ և կամաց մոտեցանք նավի դռանը։ Ես շշնջացի Ստիրֆորթին, որ իմ հետևից գա, ու դուռը բանալով ներս մտա։

Դեռ դրսից լսել էինք խառը ձայներ․ ներս որ մտանք, ծափի հարվածներ թնդացին, և ես զարմանալով տեսա, որ ծափ տվողը միշտ տխուր մրս․ Գըմիջն է։ Սակայն այս անսովոր զվարթությամբ ոգևորվողը միայն նա չէր։ Մր․ Պեգգոտին էլ ուրախ ծիծաղում էր և իր կոշտ թևերը մեկնած՝ ուզում էր գրկել Էմլիին։ Հեմը, որի երեսին թե՛ խնդություն, թե՛ հիացմունք և թե՛ երկյուղ էր երևում, Էմլիի ձեռքից բռնել էր և կարծես վճռել մոտեցնել նրան մր․ Պեգգոտիին։ Իսկ ինքը՝ փոքրիկ Էմլին, շառագունած և շփոթված, բայց և հրճված մր․ Պեգգոտիի ցնծության վրա, Հեմի ձեռքից դուրս պրծնելով, արդեն պատրաստ էր մր․ Պեգգոտիի գիրկն ընկնել, երբ ամենից առաջ մեզ նկատեց ու կանգ առավ։ Այս էր ընդհանուր տեսարանը, որ բացվեց մեր առջև, երբ գիշերվա ցրտից ու խավարից, հանկարծ նավավարի տաք սենյակը ոտք դրեցինք։ Մրս․ Գըմիջը գժի նման ծափ էր տալիս սենյակի խորքում։

Այդ տեսարանը մեր մտնելուն պես փոխվեց։ Մինչդեռ ես արդեն կանգնած էի ապշած խմբի մեջտեղում՝ մր․ Պեգգոտիի հանդեպ ու սիրով նրա աջն էի սեղմում, Հեմը գոռաց․

― Մաստր Դեվի՜ն, մաստր Դեվի՜ն։

Իսկույն ևեթ բոլորս սկսեցինք միասին իրար ողջունել, միասին խոսել ու փոխադարձ ուրախություն հայտնել։ Մր․ Պեգգոտին մեզ տեսնելուց այնպես գոհ էր, այնպես ուրախ, որ չգիտեր, թե ինչ ասի կամ անի։ Մերթ իմ աջն էր սեղմում, մերթ Ստիրֆորթի, մերթ նորից իմը, մերթ նորից շփելով դեսուդեն ընկնում, և լիաթոք զվարճությունից քրքջում։ Ախորժելի էր այդ միջոցին տեսնել նրան։

― Աստվա՜ծ իմ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Այսպիսի բան ո՞վ էր սպասում։ Երկու ջենտլմեն․․․ երկու երիտասարդ ջենտլմեն․․․ իմ խոնարհ հարկի տակ, այն էլ այս գիշեր։ Գիտե՞ք՝ այս ի՞նչ գիշեր է։ Ես կյանքումս այսպիսի գիշեր չեմ վայելել․․․ Էմլի, հոգյակս, մոտեցիր, մոտս եկ, չարաճճի դիցուհիս։ Սա, սիրելիս, մեր Դեվիի ընկերն է, գիտե՞ս։ Սա այն պարոնն է, որի մասին արդեն լսել ես, Էմլիկ իմ։ Եկել է քեզ այցելելու Դեվիի հետ միասին, այն էլ մի այնպիսի ուրախ գիշեր, որի նմանը հորեղբայրդ չէր տեսել, չի էլ տեսնի այսուհետև։ Ապրեն մեր ջենտլմեննեը։ Հուռռա՜։

Մր․ Պեգգոտին այս ճառն անսահման ոգևորությամբ և շնչով արտասանելուց հետո՝ թոռնիկի գլուխը բռնեց, մի տասն անգամ ջերմ համբուրեց, հուժկու գրկում սեղմեց և նրա գլուխը սկսեց շոյել, բայց այնպես կամաց շփելով, ինչպես որ մի տիկնոջ ձեռք կշփեր։ Հետո թողեց, որ գնա, և երբ Էմլին վազեց֊փախավ այն սենյակը, որ մի ժամանակ իմ ննջարանն էր, մր․ Պեգգոտին, անսովոր հրճվանքից համարյա թե շնչասպառ, մեզ նայեց և ասաց․

― Եթե ձեզ նման երկու ջենտլմեն․․․ երկու հասակավոր ու քաջազարմ տոհմիկներ․․․

― Ի՜նչ լավ ասաց, ― գոչեց Հեմը։ ― Լավ ասաց, չէ՞, մաստր Դեվի։ Իրոք որ երկու հասակավոր ու քաջազարմ տոհմիկներ։ Այո՜, այո՜։

― Եթե դուք, երկու հասակավոր ու քաջազարմ ջենտլմեններ, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ― կներեք ինձ, երբ որ իմանաք, թե ինչո՞ւ եմ այսպես գժված, այն ժամանակ ներողություն կխնդրեմ ձեզնից։ Էմլի, հոգյակ իմ, ա՛յ Էմլի․․․ Նա գիտե, թե ինչ եմ ուզում իրեն ասել և դրա համար փախավ։ Հա՜, հա՜, հա՜։ Էյ, պառավ, գնա տես՝ ուր փախավ։

Մրս․ Գըմիջը գլուխը շարժեց ու գնաց։

― Եթե այս գիշերն իմ կյանքի ամենաերջանիկ գիշերը չլիներ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, մեզ հետ միասին կրակի առջև նստելով, ― թող ես մի խեցգետին դառնամ, այն էլ խաշած խեցգետին, էլ ինչ ասեմ․․․ Այդ փոքրիկ Էմլին, սըր, ― կիսաձայն շարունակեց մր․ Պեգգոտին, Ստիրֆորթի կողմը հակվելով, ― այդ աղջիկը, որ իսկույն կարմրեց ու փախավ․․․

Ստիրֆորթը միայն գլխով մի հաստատական նշան արեց, բայց այդ միակ շարժման մեջ այնքան ջերմ ուշադրություն ու համակրություն ցույց տվեց մր․ Պեգգոտիի հրճվանքին, որ սա մի որոշ բան լսածի պես պատասխանեց․

― Այո, ճիշտ այդպես է։ Շնորհակալ եմ, սըր, որ նրան լավ եք ճանաչել։

Հեմը մի քանի անգամ ակնարկեց ինձ, հասկացնելու համար, թե ինքն է պատրաստ նույնը կրկնել։

― Այդ փոքրիկ Էմլին, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ― մեր տան․․․ ինչպե՞ս ասեմ․․․ ես մի տգետ, աշնորհք մարդ եմ․․․ մեր տան զվարթուն հրեշտակն է։ Նա իմ զավակը չէ, ես երբեք զավակ չեմ ունեցել, բայց եթե ունեցած էլ լինեի, Էմլիից ավելի չէի սիրի։ Արևս վկա, հարազատ զավակիս անգամ ավելի շատ չէի սիրի, քան Էմլիին։ Հասկանո՞ւմ եք։

― Լիովին, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Գիտեի, որ կհասկանաք, ― վրա բերեց մր․ Պեգգոտին, ― և նորից շնորհակալ եմ։ Մաստր Դեվին լավ է հիշում, թե մի ժամանակ Էմլին ի՜նչ աղջիկ էր, իսկ թե այժմ ինչպե՞ս է, այդ ինքներդ կարող եք դատել։ Բայց ո՛չ դուք, սըր, ո՛չ էլ մաստր Դեվին չեք կարող իմանալ, թե այդ աղջիկն ի՞նչ էր, ի՞նչ է և ի՞նչ պիտի լինի սրտիս համար, որ նրան այնքան սիրում է։ Ես մի ծովային ոզնու նման բիրտ մարդ եմ, սըր, բայց կասեմ, որ մի կնոջից բացի, ոչ ոք չգիտի և չի կարող իմանալ, թե ինչ է ինձ համար փոքրիկ Էմլին։ Մեր մեջ մնա, ― ասաց նա, դարձյալ ձայնն իջեցնելով, ― չկարծեք թե միստրիս Գըմիջն է այդ կինը, թեև դա էլ հազար գովասանքի արժանի կին է։

Մր․ Պեգգոտին գլխի մազերը սաստիկ խառնեց, որ նշան էր, թե մտադիր է ճառը շարունակել, և ձեռքերը ծնկներին դեմ տալով, ասաց․

― Մի մարդ էլ կա, որ Էմլիին այդ օրից է ճանաչում, երբ նրա հայրը ջրասույզ եղավ։ Այդ մեկն այնուհետև միշտ նրա հետ էր։ Նրա հետ էր, երբ Էմլին դեռ երեխա էր, նրա հետ էր, երբ ջահել աղջիկ էր, նրա հետ էր, երբ վերջապես, մի չափահաս օրիորդ դարձավ։ Թեև այդ մեկը շատ գրավիչ դեմք չունի ― նա էլ ինձ նման կոշտ ու կոպիտ մի բան է, ― բայց ազնիվ ու քաջասիրտ տղա է։

Ոչ մի ժամանակ չէի տեսել Հեմին այն աստիճան ուրախ ժպտալիս, ինչպես որ ժպտաց այդ րոպեին։

― Ի՞նչ եք կարծում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին ամենամեծ հիացմունքով, ― այդ անտաշ ձկնորսը Էմլիին է տալիս իր սիրտը։ Սկսում է նրա հետևից ման գալ, գերու պես ծառայում է նրան, գիշեր֊ցերեկ մաշվում է ու, վերջապես, իր ցավի պատճառն ինձ հայտնում․․․ Դե, պարոններ, ես էլ էի ուզում, որ մեր Էմլին ամուսնանա, մի այնպիսի ազնիվ մարդու հետ, որ նրան պաշտպաներ։ Ես չգիտեմ, դեռ որքա՞ն պիտի ապրեմ ― գուցե մահս մոտեցել է, բայց այս միայն գիտեմ, որ եթե մի գիշեր հանկարծ կատաղի քամին նավակս շուռ տա և ես լեռնանման կոհակների վրայից վերջին անգամ մեր Յարմաութի լույսերը տեսնեմ, հանգիստ սրտով անդնդասույզ կլինեմ, ասելով ինձ․ «Ահա այնտեղ՝ ափի վրա մի տղամարդ կա, որ երկաթի ամրությամբ հավատարիմ է Էմլիին։ Եվ քանի որ այդ մարդը ողջ է, ո՛չ մի չարիք, ո՛չ մի վտանգ չի հասնի իմ Էմլիին։ Թող երկուսին էլ աստված օրհնե»։

Մր․ Պեգգոտին այս ճառից բորբոքված, իր աջը մեկնեց, կարծես թե ալիքների խորքից Յարմաութի լապտերներին վերջին ողջույն առաքելով, և հետո Հեմին ակնարկելով, որ անքթիթ նրան էր նայում, շարունակեց․

― Ես էլ այն մեկին ասացի, որ գնա խոսի Էմլիի հետ։ Թեև նա մի ահագին տղա է, բայց երեխայի պես ամաչկոտ է և չի ուզում խոսել։ Այն ժամանակ ես խոսեցի։ «Ի՞նչ, նրա՞ն, ― ասաց Էմլին։ ― Նրան, որի հետ գրեթե մեծացել եմ և որին եղբորս պես սիրել եմ։ Ո՛չ, ապեր, ես նրան չեմ գնա։ Նա այնքան բարի է»։ Ես համբուրեցի Էմլիին ու ասացի․ «Սիրելիս, լավ ես անում, որ միտքդ պարզ ես հայտնում․ ուրեմն ինքդ ընտրիր ում որ կուզես, չէ՞ որ թռչնիկի նման ազատ ես»։ Այնուհետև տղայի մոտ գնացի ու ասացի․ «Այ տղա, շատ էի ուզում, որ բանը գլուխ գա, բայց չեղավ։ Է՜հ, ինչ արած։ Երկուսդ էլ այնպես մնացեք, ինչպես որ էիք մինչև այժմ, և իմ խորհուրդն այս կլինի, որ դու նրա հետ ազնիվ լինես, ու համբերես»։ «Լավ ― ասաց տղան, ― շնորհակալ եմ», և ձեռքս սեղմեց։ Եվ ահա նա տված խոսքը երկու տարի ազնվաբար պահում էր, և մենք հանգիստ ապրում էինք միասին։

Մր․ Պեգգոտիի դեմքը, որ իր պատմության այլևայլ իմաստների համեմատ փոփոխվում էր, նորից մի հաղթական զվարթության փայլ ստացավ։ Նա իր ձեռքերն ամուր շփեց (ասելիքն ավելի ազդու անելու համար), մեկը դրեց իր ծնկի վրա, մյուսը՝ Ստիրֆորթի, և հետևյլա ճառը երկուսիս միջև բաժանեց։

― Հանկարծ, մի երեկո, և հատկապես այս երեկո, փոքրիկ Էմլին ինձ մոտ է գալիս, հետն էլ ահա այս տղան․․․ Այդտեղ զարմանալու ի՞նչ բան կա, կասեք դուք։ Զարմանալու բան, իհարկե չկա, որովհետև տղան սովոր է եղբոր պես ուղեկցել նրան թե՛ ցերեկը, թե՛ գիշերը և թե՛ ամեն ժամանակ։ Եվ այս կպրոտ ձկնորսը Էմլիի ձեռքից բռնում է և ուրախ֊ուրախ գոչում ինձ․ «Տես, քեռի, ահա իմ կինը»։ Էմլին էլ կես֊համարձակ, կես֊երկչոտ, ժպտալով ու լալով, ասում է․ «Այո, ապեր, եթե թույլ տաք»։ Եթե թույլ տամ, ― աղաղակեց մր․ Պեգգոտին՝ աչքերը վառված։ ― Տեր ողորմյա․ մի՞թե կարող էի թույլ չտալ, մի՞թե սրտիս փափագն էլ հենց այդ չէր։ «Եթե թույլ տաք, ― ասում է, ― այժմ ես ավելի խելոք եմ դարձել, ամեն բան մտածել եմ ու կաշխատեմ լավ կին լինել, որովհետև նա էլ բարի, լավ տղա է»։ Այդ րոպեին մրս․Գըմիջը սկսեց ծափ տալ, ինչպես անում են թատրոնում, և հանկարծ դուք ներս մտաք։ Ո՜ւֆ, պրծա, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Դուք ներս մտաք․ այս բոլորը կատարվեց ճիշտ այստեղ և այս ժամին։ Եվ ահա այդ տղան է, որ առնելու է Էմլիին։

Քիչ մնաց, որ Հեմը գլորվեր այն հարվածից, որ տվեց նրան հրճված մր․ Պեգգոտին ի նշան իր մտերմության ու սիրո, և հետո զգալով, որ ինքն էլ պարտավոր է մի բան ասել, հետևյալն ասաց ամենամեծ դժվարությամբ․

― Էմլին ձեզ նման պստիկ էր, մաստր Դեվի․․․ Երբ դուք առաջին անգամ մեզ մոտ եկաք․․․ Բայց դեռ այն ժամանակ ես գիտեի, որ կմեծանա։ Եվ տեսա, պարոններ, որ մեծացավ և․․․ ծաղկի նման բացվեց։ Օ՜հ, մաստր Դեվի, կյանքս կտամ նրա համար․ ամենամեծ ուրախությամբ, սիրով կտամ։ Նա ինձ համար ավելի թանկ է, պարոններ, քան․․․ քան ամեն բան, ինչ որ միայն կարող եմ ցանկանալ, և ավելի, քան․․․ ինչ որ կարող եմ լեզվով ասել։ Ես․․․ ես նրան սրտանց սիրում եմ։ Ջենտլմեն չկա երկրի վրա․․․ ոչ էլ որևէ ծովի վրա, որ իր օրիորդին այնպես սիրեր, ինչպես ես եմ նրան սիրում․․․ թեև ինձ նման շատերը կան, որ իրենց միտքն ավելի լավ կարտահայտեն։

Ես հուզված էի տեսնելով, թե ինչպես Հեմի նման մի վիթխարի, հուժկու տղա դողդողում է մի սիրունիկ էակի համար զգացած սիրուց, որ վառել էր իր սիրտը։ Ավելի գովելի էր այն անկեղծ վստահությունը տեսնել, որ մեզ Հեմն ու մր․ Պեգգոտին ընծայեցին։ Միով բանիվ՝ այս բոլոր պատմությունը վերին աստիճանի սիրտս շարժեց ու հուզեց։ Արդյոք մանկությանս հիշատակներ որքա՞ն ազդեցին վրաս ― չեմ կարող ասել․ ո՛չ էլ կարող եմ պնդել, թե արդյոք սրտիս մեջ Էմլին նորից սիրելու մի անորոշ հույս չէ՞ր շարժվում, երբ որ նրանց տնակը մտա։ Գիտեմ միայն, որ տեսածս ու լսածս հոգուս բերկրանք պատճառեց, բայց այնպիսի մի բերկրանք, որ հեշտ կարող էր դառն վշտին տեղի տալ։

Հետևաբար, եթե ընդհանուր լռությունը լուծելու պարտքն ինձ մնար, ես անշուշտ կշփոթվեի, բայց բարեբախտաբար Ստիտֆորթն այդ պարտքը կատարեց, և այնպես հաջող, որ մի քանի վայրկյանից հետո բոլորս էլ նորից զվարթացանք։

― Մր․ Պեգգոտի, ― ասաց նա, ― դուք մի բարեսիրտ, ազնիվ մարդ եք և մինչև ձեր վերջին շունչը այդպես երջանիկ մնալու արժանի, ինչպես որ եք այս գիշեր։ Ձեր ա՜ջը, Հեմ, ձե՜րն էլ։ Մաղթում եմ ձեզ լիակատար երջանկություն։ Դեվի, այդ կրակը մի լավ խառնիր, որ ինչքան կարելի է պայծառ վառվի։ Իսկ դուք, մր․ Պեգգոտի, եթե չհրամայեք ձեր նազելլի թոռնիկին այս անկյունը գալ նստել, որ ես ահա նրան եմ տալիս ― իսկույն ևեթ կհեռանամ։ Ինչ գանձ էլ որ տան ինձ, չեմ ուզենա ձեր կրակի առջև պարապ տեղ տեսնել, այն էլ մի այսպիսի գիշեր։

Մր․ Պեգգոտին իմ նախկին սենյակը գնաց Էմլիին բերելու, և որովհետև աղջիկը չէր գալիս, Հեմն էլ հորդորելու գնաց։ Վերջապես բերին նրան ու կրակի մոտ նստեցրին։ Էմլին սկզբում շատ խրտնած ու վարանած էր, բայց Ստիրֆորթի անբռնազբոս, պարզ վարմունքից նրա երկյուղը փարատվեց։ Ամեն բանից, ինչ որ կարող էր շփոթել աղջկան, Ստիրֆորթը զգուշությամբ խորշում էր։ Նա մր․ Պեգգոտիին դիմելով, սկսեց նավերի, նավակների, ծովերի, ձկների մասին խոսել, հետո, ինձ դիմելով, այն ժամանակը հիշեց, երբ մր․ Պեգգոտին մր․ Կրիկլի պանսիոնն էր եկել․ հետո ասաց, թե ուրախ է այն բոլոր իրերից, որ տեսնում է նավատան մեջ, և իր զվարթ աշխուժով այն աստիճան մեզ դյութեց, որ մենք էլ սկսեցինք ազատ խոսել։

Սակայն Էմլին այդ գիշեր շատ չխոսեց․ նա միայն լռիկ ականջ էր դնում ու դիտում․ նրա երեսը վառվում էր, ինքն էլ շատ գրավիչ էր։ Ստիրֆորթը մր․ Պեգգոտիի հետ խոսելիս, մի զարհուրելի նավաբեկության դեպք պատմեց և այնպես ազդու կերպով նկարագրեց, որ հենց իմանաս այդ դեպքը իր առջևն էր կատարվում, իսկ Էմլին անքթիթ նրան էր նայում, կարծես թե արկածի ամբողջ արհավիրքը իր դեմհանդիման տեսնելով։ Այնուհետև Ստիրֆորթը պատմեց, որպես հակապատկեր, իր հետ պատահած մի ծաղրալի անցք։ Այս կայտառ ու զվարճալի պատմությունից Էմլին անգամ ծիծաղեց և իր արծաթյա հնչուն ձայնով ամբողջ նավատունը թնդացրեց։ Նրա սրտառուչ ծիծաղով հմայած՝ մենք էլ, նույնիսկ Ստիրֆորթը, անզուսպ քրքիջ բարձրացրինք։ Ստիրֆորթը ստիպեց մր․ Պեգգոտիին նավաստիների երգը երգել կամ մռնչալ՝ «Երբ որ քամին փչի, գոչի ու գոռա»․ ինքն էլ հետո մի ուրիշ ծովային երգ երգեց այնպես շնորհքով ու եռանդով, որ ինձ թվում էր, թե կատաղի հողմը իսկապես ոռնում է ծովի վրա ու հեծելով ներս խուժում՝ մեզ հետ միասին լսելու նրան։

Գալով մրս․ Գըմիջին, Ստիրֆորթը նրան էլ անվերջ թախծի ճիրաններից հափշտակեց ― մի բան, որ նրա ծերուկի մեռնելուց ի վեր դեռ ոչ մի մարդու չէր հաջողվել գլուխ բերել (այս ինձ մր․ Պեգգոտին հայտնեց)։ Պառավ կինն ընկերոջս զվարթությամբ վարակված, իր թշվառության վրա փնթփնթալու ժամանակ անգամ չգտավ և հետևայլ առավոտյան խոստովանեց, թե Ստիրֆորթն անշուշտ նրան կախարդած կլիներ։

Պետք չէ, սակայն, ենթադրել, թե Ստիրֆորթը միայն իրեն էր վերապահում խոսելու մենաշնորհը։ Երբ Էմլին քիչ֊քիչ սիրտ առավ և սկսեց իր և իմ հին զբոսանքները մտաբերել, երբ մենք ծովափի վրա խեցիներ ու կոպիճներ էինք հավաքում, և ես հարցրի՝ արդյոք հիշո՞ւմ է թե որքա՜ն էի իրեն նվիրված, և երկուսս էլ կարմրեցինք ու ժպտացինք, այդ անդառնալի անցյալի մասին մտածելով ― Ստիրֆորթը լռիկ֊մնջիկ մտիակ էր անում թե՛ նրան, թե՛ ինձ։ Այդ միջոցին ու մինչև վերջը Էմլին նստած էր հին սնդուկի վրա, վառարանի անկյունում։ Հեմը նստած էր նրա կողքին՝ ճիշտ այնպես, ինչպես որ ես էի նստում մի ժամանակ։ Չիմացա ի՞նչ էր պատճառը ― արդյոք մի կուսական չարաճճի քմահաճո՞ւյք, թե մեզնից քաշվելը ― որ Էմլին ամբողջ երեկո պատին կպած դիրք բռնեց և ոչ մի անգամ իր նշանածին չդիպավ։

Կարծեմ արդեն կես֊գիշեր էր, որ մնաս բարով ասացինք։ Ընթրիքի ժամանակ նավաստիական պաքսիմատով ու տապակած ձկով պատվեցին մեզ։ Ստիրֆորթն իր գրպանից մի շիշ հոլանդական գինի հանեց, որ մենք տղամարդիկս (այժմ առանց ամաչելու կարող եմ ինձ էլ տղամարդ կոչել), մինչև վերջին կաթիլը քամեցինք։ Մեր հրաժեշտը սրտագին էր։ Ամբողջ գերդաստանը հավաքվել էր՝ մեզ լույս տալու դռան մոտ։ Էմլին Հեմի հետևից կապույտ աչքերով նայում էր մեզ և քնքուշ ձայնով զգուշացնում, որ ճանապարհը չկորցնենք։

― Շատ սիրուն աղջիկ է, ― ասաց Ստիրֆորթը ձեռքս բռնելով։ ― Իրավ որ մի զվարճալի անկյուն է այս անկյունը, միջի մարդիկ էլ՝ տարօրինակ։ Դժգոհ չեմ, որ նրանց տեսա։ Այդպիսիներին հանդիպելիս՝ նոր տպավորություններ եմ ստանում։

― Եվ ինչպես լավ էր, ― ասացի ես, ― որ նրանց ուրախ ժամին վրա հասանք։ Այդպիսի երջանիկ մարդիկ ես օրումս չեմ տեսել։ Անչափ գոհ եմ, որ նրանց մաքուր խնդությանը մենք էլ մասնակից եղանք։

― Ինձ թվում է, սակայն, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― թե այդ դդմագլուխ ապուշը շատ հարմար չէ աղջկան։ Չէ՞, Դեվի։

Ստիֆորթը այնքան համակրություն էր ցույց տվել թե՛ Հեմին և թե՛ բոլորին, որ այս անակնկալ սառը հարցումից ես շվարած մնացի։ Սակայն երբ արագ շուռ գալով, նրա երեսին ժպիտ տեսա,հանգստացա ու ասացի․

― Ա՛հ, Ստիրֆորդ, որքան էլ այդ համեստ մարդկանց վրա ծիծաղես, որքան էլ միս Դարտլին գրգռես, որքան էլ իսկական զգացումներդ կատակներով քողարկես, ինձ փույթ չէ․ ես քեզ լավ եմ ճանաչում։ Մի՞թե չտեսա, թե ինչպես լավ ես հասկանում այդ հասարակ մարդկանց սիրտը, որքան լավ ես համակերպվում այդ բարի ձկնորսի երջանկությանը, որքան գիտես նույնիսկ դայակիս սերը գրավել։ Հավատացած եմ, որ այդ պարզ մարդկանց յուրաքանչյուր խնդությունը կամ վիշտը, զվարթ կամ տրտում զգացումը համակրության արձագանք կտա քո սրտում։ Եվ հատկապես դրա համար ես քսան անգամ ավելի եմ սիրում ու հարգում քեզ, Ստիրֆորթ։

Նա կանգ առավ, երեսիս նայեց և ասաց․

― Դեյզի, տեսնում եմ, անկեղծ ես խոսում․ դու բարի տղա ես։ Երանի թե բոլորս քեզ նման լինեինք։

Եվ հետևյալ վայրկյանին նա զվարթ սրտով մր․ Պեգգոտիի ծովային երգը հնչեցրեց, և մենք շտապեցինք Յարմաութ հասնել։


Բ․ գլուխ

Հին բեմի վրա նոր անձինք


Ստիրֆորթն ու ես երկու շաբաթից ավելի Յարմաութում մնացինք։ Ավելորդ է ասել, որ գրեթե միշտ միասին էինք։ Պատահում էր, սակայն, որ երբեմն իրարից մի քանի ժամով բաժանվում էինք։ Նա վարժ նավաստի էր, իսկ ես՝ ոչ, և երբ նա ու մր․ Պեգգոտին ձկնորսության էին գնում, ես սովորաբար ցամաքի վրա էի մնում։ Ես, որպես դայակիս հյուրը, փոքր֊ինչ կաշկանդված էի, այնինչ Ստիրֆորթն ազատ էր։ Ես տեսնում էի, որ պառավ Պեգգոտին ամբողջ օրը հիվանդ մարդուն է խնամում, և նրան ավելորդ նեղություն չտալու համար աշխատում էի գիշերները շուտ տուն գալ, մինչդեռ պանդոկում եղած Ստիֆորթը լիովին ազատ էր իր հակումներին հետևելու։ Այսպես ահա ականջիս հասավ, թե մի գիշեր իմ անկողին մտնելուց հետո, նա ձկնորսներին պատիվ է տվել «Զվարթ ընկեր» գինետանը, ուր երբեմն հաճախում էր և մր․ Պեգգոտին․ հետո իմացա, թե մի լուսնկա գիշեր, նավաստու շորեր հագած, ծովի վրա է մնացել և միայն լուսադեմին տուն եկել։ Սակայն ես նրա այդ արարքների վրա չէի զարմանում, որովհետև ինձ հայտնի էր, որ նրա աշխույժ բնավորությունը, անվեհեր ու բուռն ոգին ֆիզիկական հոգնության մեջ հաճույք են գտնում և ամեն տեսակ նոր ու զորեղ գրգիռներից բավականություն ստանում։

Երբեմն մենք իրարից բաժանվում էինք և այն պատճառով, որ ես մեկ֊մեկ Բլենդրոտըն էի գնում՝ իմ մանկության ծանոթ վայրերը տեսնելու համար․ այնինչ Ստիրֆորթը, մի անգամ այնտեղ ինձ հետ միասին լինելուց հետո, բնական է, որ նորից գնալու մի առաձին փափագ չէր զգում։ Եվ այսպես, որքան հիշում եմ, չորս անգամ պատահեց, որ առավոտյան նախաճաշից հետո, այլևայլ պատճառներով, մենք իրարից բաժանվում էինք և միայն երեկոյան ուշ ճաշին, նորից իրար հանդիպում։ Ես ամենևին տեղյակ չէի, թե ընկերս ինչպես է անցկացնում այս միջանկյալ ժամերը․ միայն երբեմն լսում էի, թե նա մի հանրածանոթ մարդ է դարձել Յարմաութում և կարող է հազար տեսակ զվարճություն գտնել, ուր ուրիշը մեկն էլ չէր գտնի։

Միայնակ պտույտներիս ժամանակ սիրելի էր ինձ հին ճանապարհին ամեն մի կանդունը մտաբերել և առանց հոգնելու այն տեղերը նայել, որոնք լի էին մանկությանս հիշատակներով։ Ես անդադար պտույտ էի գալիս այդ վայրերում, ինչպես հաճախ արել էի մտքիս մեջ, և սիրով կանգ առնում այդտեղ, ինչպես մտքով էլ արել էի, երբ մարմնով հեռու էի Բլենդրոտընից։ Ահա հանգստարանը և ծնողներիս գերեզմանը՝ ճյուղատարած ծառի տակ, ուր շատ անգամ մի տարօրինակ վշտակցությամբ կանգնել եմ, երբ գերեզմանը միայն հորս մարմինն էր ամփոփում, և ուր այնքան հուսահատ արտասվել եմ, երբ մայրիկս էլ իր մանկան հետ նրա գոգն իջավ ― մի գերեզման, որ հավատարիմ Պեգգոտիի ջանքերով, մինչև այժմ մաքուր էր պահվել, ու մի գեղեցիկ բուրաստան դարձել։ Գերեզմանը հանգստարանի մի անկյունումն էր գտնվում, ճանապարհի եզերքին։ Ետ ու առաջ ճեմելիս ես ժամերով կանգնում էի շիրիմի մոտ և վրայի անունները կարդում։ Այդ միջոցին ինձ անթիվ մտքեր էին պաշարում․ մտածում էի, թե ինչպիսի դեր պիտի խաղամ ապագայում և ինչ երևելի գործեր կատարեմ։ Հանգստարանի եկեղեցու ժամացույցը ժամանակ առ ժամանակ հնչում էր, և ես կարծես գերեզմանից լսում էի մորս ձայնը, որ ինձ օրհնում էր ու խրատում՝ ազնիվ շավղով առաջ գնալ կյանքի մեջ։

Մեր հին տունը շատ էր փոխվել։ Որորների թողած կիսավեր բույներն արդեն բոլորովին անհետացել էին․ ծառերն էլ այնպես խուզվել էին, որ այլևս չէր կարելի ճանաչել։ Պարտեզը միանգամայն խոպանացել էր և տան պատուհանները կիսով չափ փակ էին։ Տան այժմյան բնակիչը մի թշվառ խելագար էր։ Պատուհանիս առջև նստած նա շարունակ նայում էր հանգստարանին։ Արդյոք ի՞նչ էր մտածում։ Մի՞թե նրա թափառիկ մտքերն էլ հուզված են այն ցնորքներով, որոնք մի ժամանակ ինձ հիացնում էին, երբ ես արշալույսին նույն պատուհանի առջև կիսամերկ նստած՝ սիրում էի արեգնափայլ մարգագետնի վրա հանգիստ արածող գառներին նայել։

Մեր առաջվա հարևանները՝ մր․ Գրայպըրը և իր կինը, Հարավային Ամերիկա էին գնացել, և անձրևը նրանց ամայի տան կտուրից ներս կաթելով, ամբողջ հատակն ու որմերը փչացրել էր։ Մր․ Չիլիպն ամուսնացել էր երկրորդ անգամ․ նրա հիմիկվա կինը մի երկայնաքիթ, բարձրահասակ, չոր տիկին էր։ Նրանց վտիտ ու նիհար որդին հազիվ էր իր ահագին գլուխը վզի վրա բռնում և անզոր աչքերով կարծես հարցնում էր, թե ինչո՞ւ է աշխարհ եկել։

Այսպես տրտմախառն զվարճությամբ ման էի գալիս ծննդավայրիս շրջակայքում, մինչև որ ձմռան արևի մայր մտնելը հիշեցներ ինձ, թե արդեն քաղաք վերադառնալու ժամանակն է։ Եվ այնտեղ, պանդոկի կրակի դիմաց, Ստիրֆորթի հետ ընթրելիս, զվարճանում էի իմ ցերեկվա զբոսանքները հիշելով։ Նույն զգացումը, թեև ավելի նվազ չափով, տիրում էր սրտիս, երբ գիշերվա ժամին մտնում էի իմ սենյակը, ուր «Կոկորդիլոսներ» երևելի գիրքը միշտ դրված էր սեղանի վրա։ Այս գիրքը թերթոտելիս՝ ես աստծուն փառք էի տալիս, որ նա ինձ Ստիրֆորթի նման ընկեր է պարգևել, Պեգգոտիի նման մի ընկերուհի և տատիս նման մի պատվական ու վեհանձն խնամակալ, որ փոխարինում էր լուսահոգի ծնողներիս։

Զբոսանքներից դեպի Յարմաութ ետ գալիս, ճանապարհս կարճելու համար, նստում էի մի լաստանավ, որ ինձ քաղաքի ու ծովափի միջև տարածվող տափարակն էր հասցնում և ազատում էր մեծ ճանապարհով երկար շրջան անելուց։ Մր․ Պեգգոտիի տնակն այդտեղից հեռու չէր, վերադարձիս միշտ մտնում էի նրա մոտ։ Ստիրֆորթը սովորաբար սպասում էր ինձ նրա հարկի տակ, և այնտեղից, արդեն միասին, երեկոյան մթնշաղին մոտենում էինք քաղաքին, որի լապտերները հեռվից մեզ շող էին տալիս։

Երկու շաբաթն արդեն անցել էր։ Ես գնացի վերջին անգամ մնաս բարով ասելու իմ տենչալի վայրերին և երեկոյան ետ գալիս մր․ Պեգգոտիի տնակը մտա։ Այնտեղ Ստիրֆորթը կրակի առջև մենակ նստած էր և այնպես խորասուզված մտքերի մեջ, որ տնակին մոտենալս չլսեց։ Կարող էր իրավ չլսել, որովհետև ավազոտ տափարակի վրա քայլերս ձայն չէին հանում։ Սակայն ներս մտնելս էլ նրա մտքի թելը չընդհատեց։ Ես մոտեցա և երեսին մտիկ տվեցի․ նա դարձյալ հոնքերը կիտած խոկում էր։

Ձեռքս երբ նրա ուսին դրեցի, նա այնպես ցնցվեց, որ ես էլ սարսուռ զգացի։

― Որտեղի՞ց ուրվականի պես վրաս եկար, ― ասաց նա գրեթե հանդիմանական եղանակով։

― Ստիպված էի մի կերպ զարթեցնել քեզ, սիրելիս, ― պատասխանեցի ես։ ― Գահավեժ ընկար աստղերից, հա՞։

― Ո՛չ, ― ասաց նա։ ― Ո՛չ։

― Ուրեմն որտեղի՞ց, ― հարցրի ես, նրա մոտ նստելով։

― Կրակի սիրուն ձևերին էի նայում, ― ասաց Ստիրֆորթը։

Բայց ինչո՞ւ ես այդ ձևերը քանդում, ― նկատեցի ես, երբ նա մի խանձող սաստիկ շարժեց, և բոցերի հազարավոր կայծեր ճարճատելով վերև թռան։

― Դու ոչինչ չէիր տեսնի, ― ասաց նա։ ― Ատում եմ այս ժամանակը, որը ո՛չ ցերեկ է, ո՛չ գիշեր։ Ինչո՞ւ ուշացար։ Որտե՞ղ էիր։

― Գնացել էի հրաժեշտ առնելու Բլենդրոտընից։

― Իսկ ես նստած մտածում էի, ― ասաց Ստիրֆորթը, շուրջը նայելով, ― թե այս դատարկ տան բնակիչները, որոնք մեր գալու րոպեին այնքան երջանիկ էին, այժմ որտե՞ղ են ցրվել կամ կորել, և կամ ի՞նչ փորձանքի են հանդիպել։ Դավիթ, որքան ցավում եմ, որ այս վերջին քսան տարին ես մի խելացի հայր չեմ ունեցել։

― Ի՞նչ է պատահել քեզ, սիրելի Ստիրֆորթ։

― Ոհ, ինչպես սրտանց ափսոսում եմ, ինչպես սիրտս կտրտվում է, որ ինձ վատ են դաստիարակել, ― գոչեց նա։ ― Ախ, երանի թե կարենայի ավելի լավ կառավարել ինքս ինձ։

Նրա վշտագին վհատությունը միանգամայն շփոթեց ինձ։ Չէի սպասում այդպես տեսնել Ստիրֆորթին։ Նա վեր կացավ ու վառարանին հենվելով, դառնությամբ նայեց կրակին։

― Ավելի լավ կհամարեի, ― շարունակեց նա, ― մի համարձակ ձկնորս, խեղճ Պեգգոտիին հավասար մի բան և կամ նրա անտաշ Հեմի նման մի տղա լինել, քան ինչ որ եմ այս րոպեիս՝ իմ ավելի մեծ ուսումով ու պերճանքով, քան տանջվել, ինչպես որ ահա կես ժամից ի վեր տանջվում եմ այս դժոխային նավի մեջ։

Ես սարսափած մնացի, երբ որ նրա դեմքի փոփոխությունը նկատեցի, մինչ նա անքթիթ նայում էր կրակին։ Հետո անձկությամբ աղաչեցի նրան հայտնել ինձ, թե ինչ է պատահել, որ նա այդպես այլայլված է։ Մտադիր էի գեթ կարեկցությամբ, եթե ոչ խորհրդով, սփոփել ընկերոջս։ Բայց դեռ խոսքս չէի ավարտել, երբ Ստիրֆորթը նախ զայրացած, հետո՝ սրտանց ծիծաղեց։

― Բան չկա, Դեյզի, բան չկա, ― ասաց նա։ ― Կարծեմ մի անգամ Լոնդոնում քեզ ասել եմ, թե երբեմն ես ինքս ինձ համար մի բեռ եմ դառնում․․․ Վրաս մի տեսակ ահ էր եկել։ Ձանձրույթի րոպեներին երբեմն դայակիս հեքիաթներն են մտքիս գալիս, որոնք հանկարծ ճիվաղի պես պաշարում են ինձ։ Դայակս ասում էր, թե չար տղային առյուծը կուտե։ Լավ է առյուծը, քան թե շունը։ Ահա այս ահռելի հիշատակներից քստմնելով, ես ակամա զարհուրում եմ։

― Ուրեմն վախիդ պատճառը դատարկ բան էր, ― ասացի ես։

― Շատ կարելի է, բայց գուցե և դատարկ բան չէր, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը։ ― Համենայն դեպս, անցավ գնաց, մյուս անգամ, Դեյզի, դու ինձ այսպես չես տեսնի։ Սակայն կրկնում եմ, սիրելիս, որ ինձ համար, գուցե և ուրիշների համար, լավ կլիներ, եթե մի հաստատակամ ու խելացի հայր ունենայի։

Նրա ազդու դեմքը ոչ մի ժամանակ մի այնպիսի մռայլ վիշտ չէր արտահայտել, ինչպես որ այն վայրկյանին, երբ նա ասաց․

― Է՛լ չխոսենք այն բանի մասին, ― և կարծես մի շյուղ, մի հարդ և կամ մի փետուր շպրտելով օդի մեջ՝ ավելացրեց․ ― «Why so, ― being gone։ J ame a man again», ինչպես ասում է Մակբեթը։[24] Գնանք այժմ ճաշ ուտենք, որպեսզի ես էլ, Դեյզի, Մակբեթի նման մի զարմանալի անկարգությամբ հացկերույթը չխանգարեմ։

― Սակայն որտե՞ղ են այս տան մարդիկ, ― ասացի ես։

― Աստված գիտե, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը։ ― Լաստի մոտ քեզ սպասելուց հետո՝ այստեղ եկա, բայց տունը դատարկ էր։ Այս բանի մասին էի մտածում, երբ դու եկար։

Այդ միջոցին մրս․ Գըմիջը, զամբյուզը ձեռքին, ներս մտավ և պարզվեց, թե ինչու տանը մարդ չկա։ Նա գնացել էր ուտելու բան գնելու, մինչև մր․ Պեգգոտին ծովից վերադառնա, և դուռը բաց է թողել, որպեսզի Էմլին ու Հեմը երեկոյան ետ գալիս դուրսը չմնան։ Ստիրֆորթը կատակներով ու ծաղրական համբյուրներով մրս․ Գըմիջի տրտմությունը մեղմացրեց, հետո ձեռքը տվեց ինձ․ և միասին դուրս ելանք։

Մրս․ Գըմիջի թախծությունը փարատելիս՝ Ստիրֆորթը ինքն էլ իր սովորական զվարթությունը ստացավ և ամբողջ ճանապարհին ծիծաղում էր ու հանաքներ անում։

― Ուրեմն հեռանում ենք այս ծովահենների որջից, ― ասաց նա ուրախ ձայնով։

― Ինչպես որոշել էինք, այնպես էլ կանենք, ― պատասխանեցի ես։ ― Չէ՞ որ դիլիժանսի տոմսակներն արդեն առնված են մեզ համար։

― Եթե այդպես է, պետք է մեկնել, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Այստեղ մնալով՝ ես բոլորովին մոռացել էի, որ բացի նավակով ծովի վրա ճոճվելուց, ուրիշ անելու բաներ էլ կան աշխարհում։ Բայց երանի թե չլինեին։

― Կարծեմ ամեն բան հրապուրում է քեզ, քանի դեռ նոր է, ― նկատեցի ես ծիծաղելով։

― Շատ կարելի է, թեև մի այդպիսի հեգնական նկատողություն չէի սպասում իմ անմեղ բարեկամից։ Այո՛, Դեյզի, ես մի քմահաճ տղա եմ։ Ինքս էլ գիտեմ, որ այդպես եմ, բայց այս էլ կասեմ, որ քաջ գիտեմ երկաթը կոփել, քանի որ տաք է։ Հավաստի եմ, որ այստեղ մնալս զուր չեղավ։ Թող քննեն ինձ, և կտեսնես, որ կարող եմ հմուտ նավավարի պաշտոն կատարել Յարմաութի ջրերում։

― Արդեն մր․ Պեգգոտին վկայում է, որ դու հրաշք ես։

― Ծովային հրաշք, չէ՞, ― ծիծաղեց Ստիրֆորթը։

― Նա իրոք ասաց, որ դու հրաշք ես, և այդ սուտ չէ, քանի որ այնպես եռանդով ես նվիրվում սիրած բանիդ և հեշտությամբ գլուխ բերում։ Սակայն, Ստիրֆորթ, ես միշտ զարմացել եմ, որ դու ընդունակ ես հաճույք զգալ փայլուն կրքերդ այդպես անզուսպ վատնելուց։

― Հաճո՞ւյք, ― պատասխանեց նա խնդալով։ ― Ես ոչ մի բանից հաճույք չեմ զգում և գոհ չեմ, բացի քո պարզամտությունից, սիրելի Դեյզիս։ Գալով կրքերիս գործադրության, ես երբեք չեմ սովորել այն անվին կապել ինձ, որի վրա անդադար պտույտ են գալիս մեր ժամանակի Իքսիոնները։[25] Սակայն գիտե՞ս, որ ես այստեղ մի նավ եմ գնել։

― Ինչ տարօրինակ տղա ես դու, Ստիրֆորթ, ― գոչեցի ես՝ կահգ առնելով, որովհետև նոր էի լսում այդ բանը։ ― Նավ գնել, մինչդեռ գուցե մյուս անգամ ոտք էլ չդնես այս անկյունը։

― Ո՞վ գիտի, գուցե և դնեմ։ Այս անկյունն ինձ դուր է գալիս։ Համենայն դեպս, ― ասաց Ստիրֆորթը, շարունակելով իր խոսքը, ― ես գնեցի մի սրընթաց նավ, մի կլիպպըր, ինչպես որ ասում է մր․ Պեգգոտին։ Իմ բացակայության ժամանակ նա կվարի այդ նավը։

― Այժմ միտքդ հասկանում եմ, Ստիրֆորթ, ― գոչեցի ես ցնծությամբ։ ― Իբր թե քեզ համար էս նավդ գնել, բայց իրոք մտադիր էր մի վայելուչ ընծա անել մր․ Պեգգոտիին։ Ճանաչելով քեզ, այդ ես սկզբից պիտի գուշակեի։ Հարկ կա՞ արդյոք, սիրելի Ստիրֆորթ, քեզ ասելու, թե որքան եմ գնահատում այդ գեղեցիկ վեհանձնությունդ։

― Սուս, ― ասաց նա կարմրելով։ ― Քանի այդ մասին քիչ խոսես, այնքան լավ։

― Մի՞թե չէի ասում, ― գոչեցի ես, ― չէ՞ի ասում, որ քո սիրտը միշտ այդ ազնիվ էակների ուրախությանն ուրախակից է և վշտերին՝ վշտակից։

― Այո՛, այո՛, այդ բոլորն ասել ես, և բավական է։ Էլ չխոսենք այդ մասին։

Ես լռեցի։ Չէի ուզում վշտացնել նրան մի նյութի մասին խոսելով, որին նա ամենևին կարևորություն չէր տալիս, և մենք շարունակեցինք մեր խոսակցությունը։

― Պետք կլինի նորից սարքել այն նավը, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― Լիտտիմերին կհանձնարարեմ, որ այս գործը նա լիովին գլուխ բերի։ Ի դեպ, չե՞մ ասել քեզ, որ Լիտտիմերն այստեղ է։

― Ո՛չ։

― Այո, եկել է, և նամակ բերել իմ մորից։

Մեր աչքերն իրար հանդիպեցին։ Ստիրֆորթի ամբողջ դեմքը և նույնիսկ շուրթերը գունատվել էին, բայց նա անվրդով նայում էր ինձ։ Ես կարծեցի, թե մի անախորժ բան պատահած կլինի նրա և մոր միջև, և թե այդ էր պատճառը, որ նա այնքան տխուր էր ձկնորսի սենյակում, և մի թեթև ակնարկ արի այդ մասին։

― Օհ, ո՛չ, ― ասաց նա, գլուխը շարժելով ու փոքր֊ինչ ժպտալով։ ― Բնավ այդպիսի բան չկա։ Այս մարդը եկել է, իբրև իմ սպասավորը։

― Եվ դարձյալ նույնն է, ինչ֊որ առաջ էր։

― Միշտ նույնն է, և միշտ հյուսիսային բևեռի պես հաստատ ու սառը։ Նա գնած նավիս նորոգությամբ պիտի զբաղվի։ Նավի անունը «Մրրիկ ճայ» է, բայց ի՞նչ գործ ունի ճայերի հետ մր․ Պեգգոտին։ Ես մի ուրիշ անուն կտամ այդ նավին։

― Եվ ի՞նչ անուն։

― Փոքրիկ Էմլի։

Ստիրֆորթը դարձյալ անքթիթ երեսիս նայեց, կարծես թե հիշեցնելով, որ այդ գեղեցիկ դիտավորության համար իրեն չգովեմ։ Ես կարճ կտրեցի, բայց դեմքիս ժպիտը ցույց տվեց, թե ի՞նչ եմ զգում։ Նա էլ ժպտաց ու զվարթացավ։

― Սակայն տես, ― ասաց նա, առաջ նայելով, ― ահա ինքը՝ փոքրիկ Էմլին գալիս է, հետն էլ այն տղան։ Այ դրան կասեմ բուն ասպետ։ Ոչ մի րոպե իր օրիորդից չի բաժանվում։

Այժմ Հեմը նավ շինող էր և, այս արհեստը սիրելով, մի ճարտար բանվորի համբավ էր ստացել։ Նա բավական կոպիտ էր երևում իր առօրյա հագուստով, բայց այրական դեմքը ցույց էր տալիս, որ գիտի իր նորատի ուղեկցին պաշտպանել։ Այդ ազնիվ ու համարձակ դեմքի վրա պարզ գծված էր, որ նա աղջկան սիրում է ու նրանով պարծենում։ Նրանց միասին տեսնելով ես մտածեցի, թե Էմլին ու Հեմը իրար համար են ստեղծված։

Երբ մենք կանգ առանք նրանց հետ խոսելու, Էմլին իր թևը նշանածի թևից կամաց արձակեց և կարմրելով՝ Ստիրֆորթին և ինձ մեկնեց իր ձեռքը։ Երբ նրանք մեզ հետ մի քանի խոսք փոխանակելուց հետո, առաջ գնացին, Էմլին այլևս Հեմի հետ թևանցուկ չարեց, այլ, ասես թե ամաչած ու շփոթված, մենակ հեռացավ։ Այս բոլորն ինձ շատ սիրուն ու գրավիչ թվաց, ինչպես կարծեմ և Ստիրֆորթին, մինչ մենք նայում էինք նորածին լուսնի շողքերում անհետացող զույգի հետևից։

Հանկարծ մեր մոտով շտապ անցավ մի ջահել կին, որի մոտենալը չէինք նկատել։ Անշուշտ նա հետևում էր այդ երկուսին․ նրա նիհար երեսը՝ փոքր֊ինչ ծանոթ թվաց ինձ։ Կինը թեթև էր հագնված, համարձակ, վայրեի հայացք ուներ, թշվառ ու հպարտ տեսք։ Նա կարծես ինքն իրեն մոռանալով՝ շտապում էր հեռացողների հետևից հասնել։ Մի քանի վայրկյանից թե՛ մեր երկու բարեկամները և թե՛ այդ կինը անհետացավ տափարակի ու ծովի վրա տարածվող մթության մեջ։

― Այդ խավարադեմ ուրվականը կարծես թե հետապնդում է Էմլիին, ― ասաց Ստիրֆորթը, որ դեռ անշարժ կանգնած էր։ ― Այդ ի՞նչ է նշանակում։

Ստիրֆորթի դողդոջ ձայնի շեշտերը տարօրինակ էին։

― Երևի ուզում էր մի բան մուրալ նրանցից, ― ասացի ես։

― Մուրացիկներ շատ կան այստեղ, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― բայց գիշերով մուրացող կինը զարմացնում է ինձ։

― Ինչո՞ւ, ― հարցրի ես։

― Որովհետև․․․ ― փոքր֊ինչ լռելուց հետո՝ պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― ճիշտ մի այդպիսի բանի մասին էի մտածում, երբ որ նա երևաց։ Որտեղի՞ց բերեց նրան սատանան։

― Կարծեմ այս շենքի ստվերից դուրս ելավ, ― ասացի ես, երբ մոտեցանք այն պատին, որի մոտով անցնում էինք։

― Գնաց֊կորավ վերջապես, ― գոչեվ Ստիրֆորթը ետ նայելով։ ― Թող չարն էլ հետը խափանվի։ Այժմ շտապենք ճաշելու։

Սակայն նա դարձյալ մի քանի անգամ շուռ եկավ, նայելով ծովի սպիտակ շերտին, որը նշմարվում էր հեռվում։ Ամբողջ ճանապարհին նա կցկտուր խոսքերով զարմանք էր հայտնում անսպասելի հանդիպումի առթիվ, և դժգոհ էր․ միայն այն ժամանակ հանգստացավ, երբ արդեն նստած էինք սեղանի առջև՝ վառարանի ու մոմերի լույսով լուսավորված հյուրանոցի տաք սենյակում։

Լիտտիմերը մեզ սպասում էր․ նա դարձյալ իր սովորական տպավորությունը թողեց վրաս։ Երբ որ հարցրի, թե արդյոք մրս․ Ստիրֆորթն ու միս Դարտլը առո՞ղջ են, նա ակնածու (հարկավ և հարգալի) եղանակով շնորհակալություն հայտնեց ու ասաց, թե առողջ են և երկուսն էլ ինձ ողջունում են։ Այս էր բոլորը, ինչ որ լսեցի, բայց և այնպես ակնհայտ երևում էր, որ սպասավորն ուզում է ասել․ «Դուք դեռ շատ ջահել եք, սըր, շատ ջահել»։

Ճաշը գրեթե վերջացել էր, երբ Լիտտիմերը, որ անկյունում կանգնած էր, մեզ երկուսիս և կամ միայն ինձ դիտելով, մի քանի քայլ առաջ եկավ ու ասաց իր տիրոջը․

― Ներեցեք, սըր։ Միս Մաուչրն այստեղ է։

― Ո՞վ, ― զարմանալով հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Միս Մաուչրը, սըր։

― Ի՞նչ, ― գոչեց Ստիրֆորթը։ ― Նրա ոտքը կոտրվի։ Ի՞նչ բան ունի նա այստեղ։

― Նա կարծեմ այս գավառից է, սըր։ Ասում է, թե ամեն տարի Յարմաութ է գալիս՝ իր արհեստը գործ դնելու։ Հանդիպեցի նրան փողոցում, և նա խնդրեց իմանալ, թե արդյոք կհաճի՞ք, սըր, ընդունել նրան այս երեկո։

― Ճանաչո՞ւմ ես, Դեյզի, այդ հսկային, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

Ստիպված էի պատասխանել, ամաչելով Լիտտիմերից, որ միս Մաուչրն ու ես բոլորովին անծանոթ ենք։

― Փույթ չէ, իսկույն կծանոթանաս, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Այդ կինը աշխարհիս յոթ հրաշալիքներից մեկն է։ Ընդունել միս Մաուչրին՝ հենց որ գա։

Հետաքրքրությունս շատ շարժված էր, բայց Ստիրֆորթը՝ հարցումներիս պատասխան տալու փոխարեն, միայն ծիծաղում էր։ Այսպես անցավ մի կես ժամ․ սեղանի սփռոցը հավաքեցին։ Մենք կրակի առջև նստած էինք, գինու շիշը դիմացներս դրած, երբ դուռը բացվեց և Լիտտիմերն իր անվրդով հանգստությամբ հայտնեց․

― Միս Մաուչըը։

Նայեցի դռան կողմը․ բան չտեսա։ Եվ մինչ շարունակ նայում էի, մտածելով, թե ինչո՞ւ է ուշանում միս Մաուչրը, հանկարծ բազմոցի հետևից, որ դրված էր իմ ու դռան միջև, ի մեծ զարմանս իմ՝ մոտ քառասուն կամ քառասունհինգ տարեկան մի գաճաճ դուրս եկավ՝ ահագին գլխով ու դեմքով, խորամանկ գորշ աչքերով և այնպես կարճ ձեռքերով, որ երբ նա՝ Ստիրֆորթին նշմարելուն պես չար֊չար ժպտաց և ուզեց իր ցուցամատը քթին դնել, ստիպված էր գլուխը կախել և քիթը ցուցամատին դնել։ Նրա ծալ֊ծալ կզակը այնքան գեր էր, որ գլխարկի ժապավեններն ու կապերը ծալքերի մեջ բոլորովին կորչում էին։ Միս Մաուչրը, վիզ չուներ, մեջք չուներ, սրունք չուներ, ոտքեր էլ չուներ․․․ Կամ ճիշտն ասած՝ այդ բոլոր անդամներն այնքան փոքր էին, որ հիշելու անգամ արժանի չէին։ Հասարակ աթոռը նրա համար սեղանի չափ բարձր էր, և նա պիտի թաթիկները բարձրացներ, որ կարողանար աթոռի վրա դնել իր պայուսակը։ Այդ բավական անփույթ հագնված տիկինը, վերոհիշյալ դժվարությամբ մի քանի անգամ մատն ու քիթը իրար կպցնելուց հետո, գլուխը թեթև մի կողմ թեքեց, մի աչքը չար֊չար փակեց, մյուսով Ստիրֆորթին երկար դիտեց և հետո խոսել սկսեց, բառերը հեղեղի պես դուրս տալով։

― Ահ, իմ սիրուն վարդիկս, ― սկսեց նա, ահագին գլուխը շարժելով։ ― Դու այստե՞ղ ես, իրա՞վ այստեղ։ Ամոթ չէ՞ քեզ, չար մանուկ, որ տանից այսպես հեռացել ես։ Ի՞նչ գործ ունես այս կողմերում։ Գրավ կբռնեմ, որ միտքդ ծուռ է։ Օ՜, դու չարաճճի տղա ես, Ստիրֆորթ, բայց ես էլ հիմարներից չեմ, չէ՞։ Հա՜, հա՜, հա՜։ Դու անշուշտ պատրաստ կլինեիր հինգ ոսկու դեմ հարյուր ոսկու գրավ բռնել, որ ինձ այստեղ չես տեսնի, չէ՞։ Բայց տեսա՞ր, ես մեկ այստեղ եմ, մեկ՝ այնտեղ, աճապարարի ոսկու նման, որ հանկարծ ազնիվ կնոջ թաշկինակից է դուրս գալիս։ Թաշկինակ և տիկիններ․․․ Ի դեպ, հոգիս, ո՞վ գիտե, որքան տիկին Ստիրֆորթը՝ քո մայրիկը, երջանիկ է, որ քեզ նման որդի ունի։

Միս Մաուչրն այս վերջին խոսքերն ասելիս իր գլխարկի կապերը բաց արեց ու հևալով նստեց ցածլիկ աթոռակի վրա, կրակի առջև, ճաշի սեղանի ոտքերի մոտ, ինչպես մի հովանոցի տակ։

― Ո՜ֆ, ― շարունակեց նա, թաթիկները ծնկներին դեմ տալով և իմ վրա սուր֊սուր նայելով, ― ինչ վնաս բան է, որ այսպես գեր եմ, Ստիրֆորթ։ Սանդուղք բարձրանալիս շունչս այնպես է կտրվում, որ ասես թե հորից մի քսան դույլ ջուր քաշած լինեմ։ Ո՞վ գիտի՝ ինչ սիրուն տիկին կերևայի քեզ, Ստիրֆորթ, եթե մայթի վրա տեսնեիր ինձ վերջին հարկի պատուհանից։

― Միշտ և ամեն տեղ դու ինձ սիրուն ես երևացել, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Սո՛ւս, սո՛ւս, անամոթ, ― գոչեց գաճաճն ու սպառնաց Ստիրֆորթին թաշկինակով, որով սրբել էր իր երեսը։ ― Բավական է, զգաստացիր․․․ Բայց, գիտե՞ս ում մոտ էի ես անցյալ շաբաթ։ Պատիվս վկա, լեդի Միթերսի մոտ։ Ա՛հ, ի՜նչ տիկին է այդ լեդի Միթերսը։ Ինչպես լավ է պահպանվել։ Լորդ Միթերսը ինքն անձամբ ողջունեց ինձ այն սենյակում, ուր սպասում էի իր ամուսնուն։ Ա՛յ քեզ մարդ։ Միշտ առույգ ու զվարթ։ Կեղծամն էլ տասը տարի է, որ հագնում է ու չի մաշում։ Կողքիս նստեց և սկսեց այնպես սիլի֊բիլի անել, որ քիչ էր մնում ծառաներին կանչեի։ Շատ անպիտանն է այդ լորդը, հա՜, հա՜, հա՜։ Ափսոս միայն, որ սկզբունք չունի։

― Ի՞նչ էիր անում լեդի Միթերսի մոտ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Ի՜նչ հետաքրքիր տղա ես, հոգիս, ― ասաց միս Մաուչրը, մատը քթին դնելով ու դևուկի նման խորամանկ աչքերը քթթելով։ ― Ես ուրիշի տան գաղտնիքն ու զիբիլը դուրս տանողը չեմ։ Կուզենայիր, իհարկե, իմանալ, թե լեդի Միթերսի մազերին ի՞նչ էի քսում, որ չթափվեն, կամ թե ինչո՞վ եմ ներկում նրա հոնքերն ու թշերը, չէ՞։ Այո, սիրելիս, կիմանաս, երբ որ ասեմ։ Բայց գիտես պապիս անունն ի՞նչ էր։

― Ոչ, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ուոկր[26] էր, գառնուկ իմ։ Նա ծագում էր Ուոկրների երկար սերնդից, և ես նրանից ժառանգեցի Հուկեյի[27] ամբողջ կալվածքը։

Ես չգիտեի, թե ինչի՞ց ավելի շատ զարմանամ ― միս Մաուչրի նայվածքներից, թե՞ նրա տարօրինակ վստահությունից։ Այդ կինն ամեն ինչով զարմացնում էր ինձ և՛ նրանով, թե ինչպես է ականջ դնում իրեն ասված խոսքերին, և՛ նրանով, թե ինչպես էր իրեն տրվելիք պատասխանին սպասում, և՛ նրանով, թե ինչպես էր լուռ մնալիս կաչաղակի նման գլուխը թեքում ու մի աչքով դեպի վեր նայում։ Կարճ ասած՝ ես շվարած էի և հակառակ քաղաքավարության ամեն մի կանոնի՝ ակնապիշ նայում էի նրա դեմքին։

Նա աթոռը մոտ քաշեց և սկսեց զանազան իրեր հանել պայուսակից, ամեն անգամ իր կարճ բազուկը մինչև ուսը մեջը մխելով, հանեց անթիվ մանր սրվակներ, սպունգեր, սանրներ, խոզանակներ, վրձիններ, բրդի կտորներ, մազեր խոպոպելու գանգրոցներ և ուրիշ գործիքներ, և շարեց աթոռի վրա։ Այս գործն ավարտելուց հետո հանկարծ Ստիրֆորթին դիմեց և ինձ սաստիկ շփոթելով, հարցրեց․

― Ինչպե՞ս է բարեկամիդ անունը։

― Մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Նա ուզում է ծանոթանալ քեզ հետ։

― Շատ լավ, թող ծանոթանա, վաղուց եմ տեսնում, որ ուզում է, ― ասաց միս Մաուչրը, պայուսակը ձեռքին դեպի ինձ գալով։ ― Թշերը մի֊մի դեղձի՜կ են։ (Գաճաճը իր ոտքերի ծայրրի վրա կանգնեց, որ կարողանա այտիս հասնել)։ Մարդ ակամա կհրապուրվի։ Ես դեղձիկ շատ եմ սիրում։ Ուրախ եմ ծանոթանալ ձեզ հետ, մր․ Կոպպերֆիլդ, հավատացեք։

Պատասխաբեցի, թե ես էլ ուրախ եմ իր ծանոթությանը արժանանալու համար։

― Օ՜հ, աստված իմ, որքան քաղաքավարի ենք, ― գոչեց միս Մաուչրը, զուր փորձելով իր լայն երեսը ձեռքերով ծածկել։ ― Առաջին անգամն է, որ միմյանց տեսնում ենք և արդեն սիրաբանում ենք իրար հետ։ Ասել է թե այս սուտ աշխարհը լավ ենք ճանաչում։

Վերջին բառերը մտերմաբար ուղղված էին մեզ երկուսիս, մինչդեռ նրա թաթիկը դեմքից իջնելով, դարձյալ մինչև ուսը պայուսակի մեջ անհետացավ։

― Ի՞նչ եք ուզում հասկացնել մեզ, միս Մաուչր, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ոչինչ, սիրելիս։ Ասելս այն է, որ բոլորս էլ լավ օյինբազներ ենք, ամեն մեկս իր հանգի, հա՜, հա՜, հա՜, ― ծիծաղեց փոքրիկ կինը, շարունակելով պայուսակում բան որոնել, գլուխը թեքած և մի աչքը վեր բարձրացրած։ ― Հապա տեսեք, սրանք ինչ են։

― Ի՞նչ են դրանք, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Մի ռուս բոյարի եղունգների կտորները։ Նրա անունը «գլխիվայր այբուբեն» է, որովհետև միջի բոլոր տառերը տակն ու վրա են խառնված։

― Այդ բոյարը ձեր հաճախորդներից մե՞կն է, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Հարկավ, սիրելիս, ― պատասխանեց միս Մաուչրը։ ― Շաբաթը երկու անգամ նրա եղունգները կտրում եմ՝ հա՛մ ձեռքի, հա՛մ ոտքի։

― Եվ լա՞վ է վճարում, ― ասաց Ստիֆորթը։

― Քթով է խոսում, բայց ձեռքն առատ է, ― ասաց միս Մաուչրը։ ― Ձեզ նման երեխա չէ․ դրա ապացույցը իր ահագին բեղերն են, որոնք կարմիր են ի բնե և սևագույն՝ իմ շնորհիվ։

― Այսինքն՝ քո արվեստի՞ շնորհիվ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

Միս Մաուչրը նրա ասածն աչքով հաստատեց ու ասաց․

― Բոյարը ստիպված էր իմ հետևից մարդ ուղարկել և չէր կարող այդպես չանել։ Մեր կլիման վատ էր ազդել նրա բեղերի վրա, և այստեղ նրանք երկաթի պես ժանգոտել են։

― Գուցե նրա՞ն էր, որ օյինբազ անվանեցիր այս րոպեիս, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Ի՜նչ խելոք տղա ես դու, ― գոչեց միս Մաուչրը, գլուխն արագ շարժելով։ ― Ես ասացի, թե մենք բոլորս էլ առհասարակ խաբեբա ենք, և ասածս հաստատելու համար՝ ռուս իշխանի եղունգները ցույց տվի ձեզ։ Ճշմարիտն ասեմ, այս եղունգենրն իմ բոլոր ձիրքերից ավելի ազդու են․ նրանց շնորհիվ է, որ ես ամեն տեղ մուտք ունեմ։ Եթե միս Մաուչրը մի իշխանի եղունգներ է կտրում, ասել է թե վարպետ է։ Ես մի֊մի կտոր մեր նորատի լեդիներին եմ տալիս, և նրանք, կարծեմ, կտորները ալբոմների մեջ են դնում․․․ Հա՜, հա՜, հա՜։ Եվ միթե չգիտե՞ք, որ մեր ամբողջ հասարակության շինվածքը, ինչպես ասում են պառլամենտում, իշխանների եղունգի վրա է հաստատված, ― վերջացրեց գաճաճը թաթիկները կրծքին դնելով և ահագին գլուխը տատանելով։

Ստիրֆորթը ծիծաղեց․ ես էլ նույնպես։ Միս Մաուչրը շարունակում էր մի կողմ թեքած գլուխը շարժել, մի աչքը վեր բարձրացնելով, իսկ մյուսը՝ քթթելով։ Վերջապես իր ծնկներին խփեց ու ոտքի ելավ։

― Է՛հ, բավական է, ― ասաց նա։ ― Այժմ ե՛կ, Ստիրֆորթ, քո գլխի բևեռային կողմերը հետազոտեմ և ինչ֊որ պետք է, անենք֊պրծնենք։

Այս ասելով նա իր իրերից երկու֊երեք գործիք ջոկեց, մի հատ էլ սրվակ և հարցրեց՝ արդյոք սեղանն ամո՞ւր է։ Այն ժամանակ գաճաճը սեղանի մոտ մի աթոռ դրեց և իմ ձեռքից բռնելով, իսկույն աթոռի վրա ցատկեց, աթոռից էլ՝ սեղանի վրա։

― Եթե ձեզնից մեկը սրունքս տեսավ, ― ասաց նա, այդ բարձրունքի վրա կանգնելուցս հետո, ― թող իսկույն ասի․ ես տուն կգնամ և կկախվեմ։

― Ես չտեսա, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ես էլ չտեսա, ― ասացի ես։

― Եթե այդպես է, ― գոչեց միս Մաուչրը, ― պատրաստ եմ ապրել։ Դե՛, ճուտիկ իմ, ծի՛պ, ծի՛պ, ծի՛պ։ Ե՛կ քեզ մորթեմ։

Այս հրավերը Ստիրֆորթին էր ուղղված, որը ծիծաղելով սեղանի մոտ նստեց, մեջքը գաճաճին, իսկ երեսը դեպի ինձ դարձած։ Հավատացած էի, որ նա հանաքի համար է իր գլուխը միս Մաուչրի հետազոտությանը ենթարկում։ Շատ զվարճալի տեսարան էր, երբ այդ թզուկը Ստիրֆորթի գլխին կանգնած, գրպանից մի մեծ խոշորացույց հանեց և սկսեց նրա թուխ մազերը զննել։

― Շատ սիրուն ես, ա՛յ տղա, ― ասաց միս Մաուչրը, Ստիրֆորթի թավ մազերը մի քանի վայրկյան դիտելուց հետո։ ― Բայց իմացած եղիր, որ եթե ես չլինեի, դու մի տարում չինական մանդարինի պես մի ճաղատ բան կդառնայիր։ Մի կես րոպե էլ սպասիր, հոգիս, և մազերիդ այնպիսի փայլ տամ, որ տասը տարի պսպղան։

Նա սրվակից ֆլանելի վրա մի ինչ֊որ հեղուկ ցանեց, մի փոքրիկ խոզանակ նրա մեջ թրջեց և սկսեց դրանով Ստիրֆորթի գագաթը արագ֊արագ շփել, մի վայրկյան դադարելով խոսելուց։

― Հա՛, ինչ էի ուզում հարցնել։ Ճանաչո՞ւմ ես Չարլի Պայգրևին, դքսի որդուն, ― ասաց միս Մաուչրը, Ստիրֆորթի գլխի հետևից նրա երեսին նայելով։

― Փոքր֊ինչ, ― պատասխանեց ընկերս։

― Ի՜նչ փառավոր մարդ է։ Ի՜նչ սքանչելի բեղեր ունի այդ Չարլին; Ափսո՜ս միայն, որ ոտքերն իրար հավասար չեն։ Եվ այդ դքսիկը կամենում էր առանց իմ օգնության առաջ գնալ թիկնապահների գնդում, կհավատա՞ս։

― Հիմա՜րը, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Իրավ որ հիմարի նման է, ― շարունակեց միս Մաուչրը։ ― Սակայն հիմար թե խելոք, բայց ուզում էր առանց իմ միջնորդության գործ տեսնել։ Եվ տե՛ս, թե ինչ է անում։ Լսի՛ր։ Գնում է մի պարֆյումեռռի մոտ և մի շիշ Մադագասկարի ջուր պահանջում։

― Չարլին, ― գոչեց Ստիրֆորթը։

― Այո՛, Չարլին։ Բայց խանութում Մադագասկարի ջուր չկար։

― Այդ ի՞նչ ջուր է։ Խմելու բա՞ն է, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Խմելո՞ւ, ― կրկնեց միս Մաուչերն ու կանգ առավ, ասես թե նրան մի թեթև ապտակ տվեցին։ ― Ի՞նչ խմել։ Այդ ջրով իր բեղերն էր ուզում թրջել։ Դու այդ բանը հո լավ գիտես։ Խանությում Կերբերի նման մի տարեց կին կար, որ երբեք չէր լսել, թե Մադագասկարի ջուր ասածդ ի՞նչ բան է։ «Ներեցեք, սըր, ― ասում է կինը Չարլիին, ― ձեզ, երևի, ոչ թե այդ ջուրն է հարկավոր, այլ․․․ սնգույր»։ «Սնգո՞ւյր, ― գոչում է Չարլին Կերբերին։ ― Ինչո՞ւ եք կարծում, թե ինձ սնգույր է հարկավոր»։ «Մի՛ նեղանաք, սըր, ― ասում է Կերբերը» ― Այդ նյութից մեզ մոտ այնքա՜ն են հարցնում, որ կարծեցի, թե ձեր խնդրածն էլ սնգույր կլինի։ Ահա՛, սիրելիս, ― շարունակեց միս Մաուչրը, առաջվա պես Ստիրֆորթի գլուխն արագ շփելով, ― ահա դարձյալ այն գեղեցիկ շառլատանության մի նմուշ, որի մասին խոսել էի։ Ես ինքս էլ եմ այդ բանին մասնակցում՝ երբեմն շատ, երբեմն՝ քիչ։ Սակայն խոսքը մեր մեջ մնա, իմացա՞ր։

― Ինչե՜ր ես ասում։ Մի՞թե դու էլ սնգույր ես ծախում, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Փոքր ի շատե, ամեն բան, իմ սիրելի աշակերտ, ― պատասխանեց միս Մաուչրը, մատիկը քթին դնելով։ ― Ամեն նյութ իրար հետ խառնիր, բայց այնպես որ մարդ չիմանա, և գործդ կհաջողվի․ այս ընդհանուր կանոն է։ Այս արվեստին ես էլ փոքր֊ինչ մասնակից եմ։ Այրի կոմսուհիներից մեկը մի քիչ շրթունքի օծանելիք է խնդրում ինձնից, մյուսը՝ մի զույգ ձեռնոց, երրորդը՝ մի կտոր շղարշ, չորրորդը՝ մի հովհար, մինչդեռ նրանց ուզածը ո՛չ շրթունքի օծանելիք է, ո՛չ ձեռնոց, ո՛չ շղարշ, ո՛չ էլ հովհար, այլ՝ սնգույր։ Ես էլ նրանց սնգույր եմ տալիս, բայց իրար այնպես ազնվաբար խառնելով, որ նրանք պատրաստ են հրապարակավ կարմիր ներկվել, քան թե ինձ խոստովանել, թե սնգույր են քսում դեմքերին։ Եվ երբ որ ես նրանց մոտ եմ գնում, նրանցից որևէ մեկը մատի հաստությամբ կարմիր շպարած երեսով հարցնում է ինձ․ «Ինչպես եք գտնում ինձ, միս Մաուչր, չէ՞ որ դեմքս այսօր գունատ է»։ Հա՜, հա՜, հա՜։ Շառլատանություն չէ, հապա ի՞նչ է այս բոլորը։ Ի՞նչ կասես, սիրելիս։

Կյանքումս չէի տեսել միս Մաուչրի նման մի էակ, երբ նա սեղանի վրա ուղիղ կանգնած՝ քրքջում էր իր կատակի վրա և փութաջան շարունակում Ստիրֆորթի մազերը շփել, աչքերը դեպի ինձ հառելով։

― Ա՜հ, ― ասաց նա։ ― Այսպիսի ապրանք այս կողմերում ամենևին չեն հարցնում։ Զարմանալի բան։ Եվ որքան այստեղ եմ, ոչ մի գեղեցիկ կին չեմ տեսել։

― Մի՞թե, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Գեղեցիկի ստվերն անգամ չեմ տեսել, ― հաստատեց միս Մաուչրը։

― Ոչ միայն ստվերը, այլ կարծեմ մարմինն էլ կարելի է սրան ցույց տալ, ― ասաց Ստիրֆորթը, նայելով վրա։ Չէ՞, Դեվի։

― Անտարկույս, ― վկայեցի ես։

― Հա՜, ― գոչեց գաճաճը, սուր֊սուր նայելով մեր երեսին։ ― Այդպես, հա՞։

Առաջին բացականչությունը կարծես մեզ երկուսիս էր ուղղված, իսկ երկրորդը՝ միայն Ստիրֆորթին։ Մեզնից պատասխան չստանալով, միս Մաուչրը շարունակեց շփել և գլուխը մի կողմ հակեց, իսկ աչքերը դեպի վեր ուղղեց, իբր թե օդում որոնելով իր սպասած բացատրությունը։

― Ձեր քույրը չլինի՞, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց գաճաճը, լռությունը խզելով և առաջվա պես առաստաղին նայելով։ ― Երևի ձեր քույրն է, չէ՞։

― Ո՛չ, ― ասաց ինձնից առաջ Ստիրֆորթը։ ― Բնավ ո՛չ։ Ընդհակառակը, մր․ Կոպպերֆիլդը, եթե չեմ սխալվում, ինքն էլ մի ժամանակ հափշտակված էր նրանով։

― Մի ժամանակ, իսկ այժմ ո՞չ, ― աղաղակեց միս Մաուչրը։ ― Երևի ընկերդ փոփոխամիտ է։ Ֆո՛ւյ, ամոթ իրեն․․․ Գուցե սիրում է մի ծաղկից դեպի մյուսը թռչել։ Մի օր մեկին է սիրում, իսկ այսօր ուրիշին։ Պոլլի չէ՞ այն սիրունի անունը։

Չարաճճի թզուկի անակնկալ հարցումից ու խորամանկ ակնարկից շփոթված, ես մի վայրկյան լուռ մնացի և ապա ասացի․

― Ո՛չ, միս Մաուչր։ Նրա անունն Էմլի է։

― Իրա՞վ, ― գոչեց նա առաջվա շեշտով։ ― Հը՜մ։ Այս ինչքա՞ն եմ խոսում։ Ես շատ լեզվանի եմ, չէ՞, մր․ Կոպպերֆիլդ։

Նրա հայացքի ու ձայնի մեջ մի անախորժ բան կար, որը իմ կարծիքով, շոշափված նյութի համար շատ անվայել էր։ Ուստի լուրջ եղանակով պատասխանեցի նրան․

― Այն աղջիկը որքան գեղեցիկ է, այնքան էլ առաքինի։ Նա նշանված է մի շատ արժանավոր ու պատվական մարդու հետ։ Ինչքան որ ես նրա զգաստությունն եմ հարգում, այնքան էլ գեղեցկության վրա եմ զարմանում։

― Լա՜վ ասաց, ― գոչեց Ստիրֆորթը։ ― Լսեցե՛ք, լսեցե՛ք, լսեցե՛ք։ Այժմ, Դեյզի, ես այս ֆաթիմեի հետաքրքրության վրա միանգամից սառը ջուր կածեմ, որպեսզի այլևս հարցնելու բան չունենա։ Այն աղջիկը, միս Մաուչր, այժմ Օմրի ու Ջորեմի մոտ է սովորում, որոնք նորույթի, արդուզարդի և ուրիշ բաների կրպակ ունեն այս քաղաքում։ Ինչպես որ ընկերս ասած՝ նա իրոք նշանված է իր հորեղբոր որդու հետ․ փեսայի անունը Հեմ է, ազգանունը Պեգգոտի․ արհեստով նավ շինող է, ծագմամբ՝ Յարմաութցի։ Աղջիկն իր ազգականի մոտ է ապրում․ նրա մկրտության անունը հայտնի չէ, իսկ մականունը Պեգգոտի է և արհեստը ձկնորսություն։ Այդ աղջկա չափ սիրունիկ ու հրապուրիչ արարած աշխարհիս երեսին չկա։ Ես էլ, ընկերոջս պես, նրան սաստիկ հավանում եմ։ Եթե չվախենայի աղջկա նշանածին անարգել, որ, հարկավ, ընկերոջս համար շատ անախորժ կթվար, պարզ կասեի, թե Էմլին, Հեմին գնալով, ինքն իրեն ստորացնում է։ Նա կարող էր մի ավելի լավ մարդ գտնել և պատիվս վկա՝ մի ազնվական տիկին դառնալ։

Այս ձևով արտահայտված որոշ խոսքերը միս Մաուչրն առաջվա պես գլխահակ և աչքն առաստաղին բևեռած էր ականջ դնում։ Հենց որ Ստիրֆորթն ավարտեց, գաճաճը հանկարծ աշխուժացավ ու սկսեց նորից զարմանալի արագությամբ բարբաջել․

― Էհ, ա՞յդ է բոլոր պատմությունը, միայն ա՞յդ, ― գոչեց նա, շարժելով իր փայլուն մկրատը, որ Ստիրֆորթի մորուքի ու գլխի շուրջն էր թռչկոտում։ ― Շատ լավ, շա՜տ լավ։ Գրեթե մի ամբողջ ռոման, որ կարող է այսպես վերջանալ՝ «միացան և երջանիկ կյանք վարեցին», չէ՞։ Հիշո՞ւմ ես, մի խաղ կա, ուր ասում են, օրինակի համար, ես սիրում եմ սիրեկանիս Է տառի համար, որովհետև նա երկնային է․ ատում եմ նրան Է տառի համար, որովհետև երդվել է ուրիշի չգնալ․ մի երեկո ես նրան առևանգեցի և Արևելք փախցրի։ Հապա իմացեք, ո՞վ է նա։ Էմլին է։ Հա՜, հա՜, հա՜։ Ես սաստիկ լեզվագար եմ, մի իսկական քամու աղաց, չէ՞, մր․ Կոպպերֆիլդ։

Նա իր նենգավոր հայացքը իմ կողմը նետեց և չսպասելով պատասխանիս՝ առանց շունչ քաշելու շարունակեց․

―Եթե եղել է աշխարհիս երեսին մի լավ սանրված ու լավ կոկված խորամանկ մարդ, այդ դու ես, Ստիրֆորթ։ Եվ եթե կա աշխարհումս մի գլուխ, որ ես լավ եմ ճանաչում, այդ քոնն է։ Լսում ես ինձ, սիրելիս։ Ես քեզ լավ եմ հասկաում, ― ասաց միս Մաուչրը, նայելով Ստիրֆորթի երեսին։ ― Այժմ, սըր, դուք կարող եք հեռանալ, ինչպես ասում են դատարանում, և եթե մր․ Կոպպերֆիլդը բարեհաճի ձեր տեղը բռնել, նրա գլուխն էլ կարգի կբերեմ։

― Ի՞նչ կասես, Դեյզի, ― հարցրեց Ստիրֆորթը՝ ծիծաղելով և աթոռից վեր կենալով։ ― Կցանկանա՞ս, որ քեզ էլ կոկի։

― Ո՛չ, միս Մաուչր, շնորհակալ եմ։ Այս երեկո չէի ցանկանա։

― Չէ մի՛ ասեք, ― ասաց գաճաճը և բանիմաց մարդու աչքով վրաս նայեց։ ― Ավելորդ չէր լինի փոքր֊ինչ գույն տալ ձեր հոնքերին։

― Շնորհակալ եմ։ Մի ուրիշ անգամ։

― Փոքր֊ինչ մոտեցնել քունքերին։ Լավ չէ՞ր լինի։ Ի՞նչ կասեք։ Այս բանը կարելի կլիներ երկու շաբաթում վերջացնել։

― Ո՛չ, շատ շնորհակալ եմ։ Թող այս անգամ չլինի։

― Եկեք նստեք գեթ մի րոպե, ― շարունակեց գաճաճը։ ― Ձեր մազերը փոքր֊ինչ գանգրացնեմ, շրթունքի վրա բեղեր շինեմ։ Շո՛ւտ արեք, շո՛ւտ։

Այս առաջարկը մերժելիս ես զգացի, որ կարմրեցի, որովհետև միս Մաուչրը շատ թույլ կողմս շոշափեց։ Բայց և այնպես դիմադրեցի նրա շողշողուն սրվակին, որով ուզում էր հրապուրել ինձ, և նա տեսնելով որ մտադիր չեմ իր արվեստի ազդեցությանը ենթարկվել, ասաց թե մի ուրիշ օր ինձ հետ կզբաղվի։ Այնուհետև խնդրեց, որ օգնեմ իրեն ներքև իջնել։ Օգնեցի։ Նա աջս բռնելով արագ ցատկեց սեղանից և իսկույն սկսեց գլխարկի կապերը կզակի տակ հարդարել։

― Իսկ պա՞րտքս, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Միայն հինգ շիլինգ, մի չնչին բան, հոգյակ իմ, ― ասաց միս Մաուչրը։ ― Չե՞ք կարծում, որ ես մի թեթևսոլիկ էակ եմ, մր․ Կոպպերֆիլդ։

Պատասխանեցի, թե «բնավ ո՛չ», թեև նա իրոք մի թեթևսոլիկ արարածի նման էր, երբ Ստիրֆորթի տված ոսկին աճպարարի պես վեր֊վեր ձգեց, հետո գրպանը սլացրեց ու ձեռքով էլ վրայից խփեց։ ― Այս իմ գանձանակն է, ― ասաց միս Մաուչրը, նորից աթոռի մոտ կանգնելով, և պայուսակի մեջ դնելով այն մանր իրերը, որ հանել էր մի ժամ առաջ։ ― Արդյոք բոլոր ծուղակներս այստե՞ղ են։ Կարծեմ այստեղ են։ Չէի ուզենա երկայնավիզ Նեդ Բրեդվուդին նմանվել, որ պսակվելու համար եկեղեցի գնալիս՝ իր հարսին հետը տանել մոռացել էր։ Հա՜, հա՜, հա՜։ Փուչ կենդանի է այդ Բրեդը, թեև շատ հանաքի։ Դե, այժմ դուք, գիտեք, պիտի արտասվեք ու ողբաք, բայց ի՞նչ անեմ, ես ստիպված եմ թողնել ձեզ։ Արիացեք, համբերատար եղեք ձեր վշտի մեջ։ Բարով մնաք, մր․ Կոպպերֆիլդ։ Զգույշ եղիր, Նորֆոլկի Ջոկի։[28] Ա՜հ, որքան ժամանակ կորցրի, ձեզ հետ շաղակրատելով։ Բայց հանցանքը ձերն է, անպիտաններ։ Վեհանձնաբար ներում եմ ձեզ։ Bob swore,[29] ― ինչպես ասում է ֆրանսերեն նոր սովորող անգլիացին, որ այդ լեզուն անգլերենին շատ նման էր գտել։ Bob swore, ձագուկներս։

Միս Մաուչրը պայուսակը թևին գցեց և շարունակելով բարբաջել, արագ սահեց դեպի դուռը, բայց դեռ դուռը չբացած՝ կանգ առավ ու ասաց մեզ․

― Չէի՞ք կամենա, պարոններ, հիշատակի համար իմ մազերից մի֊մի փնջիկ ընդունել։ Հա՜, հա՜, հա՜։ Ի՜նչ թեթևսոլիկ արարած եմ։

Եվ մատիկը քթին դնելով, անհետացավ։

Ստիրֆորթն այնպես ծիծաղեց, որ ես էլ նրա օրինակին հետևեվի, թեև տրամադիր չէի ծիծաղել։ Բավական երկար քրքջալուց հետո, նա ասաց ինձ, թե միս Մաուչրը բազմաթիվ ծանոթներ ունի և հազար տեսակ ծառայություն է անում զանազան մարդկանց։

Շատերը նրան խենթուլիկ են համարում և միայն ծաղրի առարկա, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― բայց նա շատ նրբամիտ է ու դիտող․ ինչքան որ նրա քիթը կարճ է, այնքան էլ հոտառությունը սուր է։

Ստիրֆորթը հաստատեց միս Մաուչրի ասածը, թե նա մե՛կ այստեղ է, մե՛կ այնտեղ, ամեն տեղ և ոչ մի տեղ, որովհետև գավառից գավառ է թափառում և անկյուն չկա, ուր ամենքի հետ ծանոթ չլինի և հաճախորդներ չունենա։ Հարցրի ընկերոջս, թե միս Մաուչրը ի՞նչ էակ է, այրդյոք գլխովին չա՞ր է, թե՞ բարություն էլ ունի սրտի մեջ։ Իմ կրկնած հարցերին Ստիրֆորթն ուշք չդարձրեց և փոխանակ պատասխանելու՝ սկսեց նրա ձիրքերը, նրա դրամական շահերը գովել․ այն էլ ասաց, թե գաճաճը գիտի վարպետ կերպով սրվակ (արյան) դնել, և թե ես էլ կարող եմ, եթե պետք լինի, միս Մաուչրի այս վիրաբուժական հմտությունից օգուտ քաղել։

Այսպես գրեթե ամբողջ երեկո միս Մաուչրն էր մեր խոսակցության առարկան։ Եվ երբ ես Ստիրֆորթին բարի գիշեր ասացի ու սանդուղքից ներքև իջա, նա բազիրքից վայր կռանալով գոչեց ինձ․

― Bob swore, Դեյզի։ Bob swore:

Ես շատ զարմացա, երբ Բարկիսի տնակին մոտենալիս Հեմին տեսա, որ ետ ու առաջ էր քայլում փողոցում․ ավելի զարմացա, երբ նա հայտնեց, թե Էմլին ներսումն է։

― Իսկ դուք ինչո՞ւ ներս չեք մտնում, ― հարցրի նրան։

― Չեմ մտնում, որովհետև մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը վարանելով, ― Էմլին մեկի հետ խոսելիք ունի։

― Ուրեմն Հեմ, ավելի հարկավոր է ձեզ ներսում լինել, ― նկատեցի ես ժպտալով։

― Այո, այդպես է, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը, ― բայց գիտե՞ք, ― շարունակեց նա ձայնն իջեցնելով ու ջանալով իր խոսքերին մի խորհրդավոր իմաստ տալ, ― Էմլին մի ջահել կնոջ հետ է բանակցում․․․ Այո՛, մի կնոջ, որի հետ մի ժամանակ ծանոթ էր, իսկ այժմ երանի թե նրան ամենևին չտեսներ։

― Նա մի ողորմելի կին է, մաստր Դեվի, մի թշվառ արարած, որին մեր ամբողջ քաղաքը ոտքի տակ կոխկռտում է։ Նա չի կարող ո՛չ փողոցում երևալ, ո՛չ եկեղեցում․․․ Ամենքը նրանից գարշում են։

― Այդ այն կինը չէ՞, որին ես տափարակի վրա տեսա, ծովափի մոտ, երեկոյան դեմ, մեր հանդիպումից մի քիչ հետո։

― Որ գալիս էր մեր հետևի՞ց, ― ասաց Հեմը։ ― Այո՛, մաստր Դեվի, գուցե նա լինի ձեր տեսածը։ Ճանապարհին մենք չգիտեինք, որ նա է, և իմացանք, երբ որ արդեն տուն էինք մտել։ Այն ժամանակ նա թաքուն Էմլիի պատուհանին մոտեցավ, որտեղից լույս էր երևում, և կամացուկ ասաց․ «Էմլի, Էմլի, աստծու սիրուն, աղաչում եմ՝ գթա ինձ։ Ես էլ մի օր քեզ նման էի՜»։ Ահ, ինչ հանդիսավոր խոսքեր էին դրանք, մաստր Դեվի։

― Իրավ որ, Հեմ։ Սակայն Էմլին ի՞նչ ասաց։

― Էմլին ասաց․ «Դո՞ւ ես, Մարթա։ Միթե դո՞ւ ես»։ Գիտե՞ք, մի ժամանակ նրանք միասին էին աշխատել մր․ Օմրի խանութում։

― Այո, այո, հիշում եմ նրան, ― գոչեցի ես, մտաբերելով այն երկու աղջիկներից մեկին, որին տեսել էի մր․ Օմրի մոտ՝ առաջին անգամը նրա կրպակը ոտք դնելիս։ ― Շատ լավ եմ հիշում։

― Նրա անունը Մարթա Էնդըլ է, ― ասաց Հեմը։ ― Երկու կամ երեք տարով Էմլիից մեծ է, բայց Էմլին ու նա միասին են սովորել դպրոցում։

― Անունը երբեք չէի լսել, ― ասացի ես։ ― Շարունակեցեք, Հեմ։

― Շարունակելու բան չկա, մաստր Դեվի։ «Էմլի, Էմլի, աստծու սիրուն, աղաչում եմ՝ գթա ինձ։ Ես էլ մի օր քեզ նման էի»։ Այս խոսքերով արդեն ամեն բան ասված է։ Նա ուզում էր Էմլիին տեսնել, բայց Էմլին անկարող էր ներս կանչել նրան, որովհետև ապերը տանն էր․․․ Այո՛, տանն էր։ Իսկ ապերը, մաստր Դեվի, չէր հոժարի․․․ երբեք, ― ասաց Հեմը ջերմությամբ։ ― Ապերը շատ բարի մարդ է, շատ գթասիրտ, բայց ծովի տակ սուզված բոլոր գանձերն էլ նրան որ տան, թույլ չի տա, որ Էմլին այն աղջկա հետ միասին գտնվի։

Ես զգում էի, որ այդ բոլորը ճշմարիտ է, և ես այս բանը նույնքան հավատում էի, որքան և ինքը Հեմը։

― Այս պատճառով էլ Էմլին մի բան գրեց թերթիկի վրա, ― շարունակեց Հեմը, ― և պատուհանից տվեց նրան։ «Այս տոմսակը տար հորաքրոջս տուր, մրս․ Բարկիսին, ― ասաց նա, ― հորաքույրս գոնե իմ սիրուն, մի անկյուն կշնորհի քեզ իր կրակի մոտ, և երբ ապերը տանից հեռանա, ես կգամ քեզ տեսնելու։ Հետո Էմլին ամեն բան կարգով պատմեց ինձ, ինչ որ ես էլ ձեզ պատմեցի, մաստր Դեվի, և խնդրեց որ իրեն այստեղ բերեմ։ Ի՞նչ անեի։ Իհարկե, պետք չէր, որ նա մի այդպիսի կնոջ հետ ծանոթ լինի, բայց նրա խնդիրքը ինչպե՞ս մերժեի, քանի որ արտասվում էր խնդրելիս։

Հեմը իր ծոցագրպանից մի սիրուն քսակ հանեց։

― Եթե արտասուքը բանի տեղ էլ չդնեի, ― շարունակեց նա, շոյելով քսակը կոշտ ափում, ― միթե կարելի՞ էր, մաստր Դեվի, դիմադրել նրան, երբ ինձ պատվիրեց այս փոքրիկ բանն այստեղ բերել։ Ես հո քար չեմ, մաստր Դեվի։ Ես հո գիտեի, թե ո՞ւմ համար է սա, ― ասաց Հեմը, լուրջ նայելով քսակին։ ― Ինչպե՜ս քիչ է միջի փողը, ա՜հ, Էմլի ջան։

Սրտանց սեղմեցի Հեմի աջը, երբ նա դարձյալ քսակը գրպանը դրեց, որովհետև խոսքերով չէի կարող զգացմունքներս ավելի լավ արտահայտել, և մենք սկսեցինք լռիկ ման գալ տան առջև։ Մի քիչ հետո դուռը բացվեց և Պեգգոտին Հեմին ներս մտնելու նշան արեց։ Ես ուզում էի հեռանալ, բայց նա ինձ էլ ներս հրավիրեց։ Ներս մտա՝ ուղղակի իմ ննջարանը քաշվելու մտքով, բայց այնտեղ գնալու համար պետք էր խոհանոցի մաքուր սենյակից անցնել, ուր նրանք բոլորը հավաքված էին․ այնպես, որ դեռ ուշքի չեկած՝ ես արդեն նրանց շրջանի մեջ էի։

Այն աղջիկը, որին ես ծովեզերքի ավազոտ տափարակի վրա էի տեսել, այժմ վառարանի մոտ էր։ Նա նստած էր հատակի վրա՝ գլուխն ու ձեռքը աթոռին հենած։ Իսկույն իմացա, որ Էմլին նոր էր աթոռից վեր կացել և որ այն խոնարհ գլուխը նրա ծնկների վրա էր հանգչել։ Մարթայի դեմքը ծածկված էր առատ մազերով, որոնք կարծես դիտավորյալ էին արձակված, այնուամենայնիվ երևում էր, որ նա դեռ ջահել և շատ սիրուն է։ Պեգգոտին լաց էր եղել։ Լաց էր եղել և Էմլին։ Մեր մտնելուց հետո մի քանի ժամանակ ոչ մի բառ չասվեց, և այս ընդհանուր լռության մեջ հոլանդական ժամցույցի թիկ֊թակը կրկնապատիկ սուր էր հնչում։

Էմլին առաջինը սկսեց խոսել։

― Մարթան ուզում է Լոնդոն գնալ, ― ասաց նա Հեմին։

― Ինչո՞ւ Լոնդոն, ― հարցրեց Հեմը։

Հեմը կանգնած էր երկուսի մեջ ու անորոշ զգացումով նայում էր կուչ եկած աղջկան․ և՛ կարեկցում էր նրան, և՛ եժգոհ էր, որ իր սիրական Էմլիի մոտ էր տեսնում նրան։ Միշտ հիշում եմ երիտասարդի այդ հայացքը։ Հեմն ու Էմլին շշնջալով էին խոսակցում, կարծես հիվանդի պես, բայց այնքան պարզ, որ ամեն մի բառ լսելի էր։

― Լավ է այնտեղ լինեմ, քան այստեղ, ― հնչեց հանկարծ մի երրորդ ձայն։ (Այս ասողը Մարթան էր, որ դեռ անշարժ նստած էր։) ― Այնտեղ ինձ ճանաչող մարդ չկա։ Այստեղ ամենքը ճանաչում են։

― Ի՞նչ պիտի անի այնտեղ, ― հացրեց Հեմը։

Մարթան գլուխը փոք֊ինչ բարձրացրեց, մռայլ նայեց Հեմին, հետո նորից կուչ եկավ, աջ ձեռքը ծոծրակին դրեց, և մահառիթ վերք ստացողի պես մի սրտակեզ հառաչ հանեց։

― Նա կաշխատի իրեն ուղղել, ― ասաց Էմլին։ ― Դու չգիտես, թե ինչ բաներ ասաց մեզ։ Չէ՞, հորաքույր․․․ սա․․․ սրանք չեն էլ կարող գիտենալ։

Պեգգոտին կարեկցաբար գլուխը շարժեց։

― Այո, ես կջանամ ուղղել ինձ, եթե օգնեք ինձ հեռանալ, ― ասաց Մարթան։ ― Ինչ էլ անեմ, ավելի վատ չի լինի, քան ինչ որ արել եմ այստեղ։ Լոնդոնում ես կաշխատեմ ավելի լավ պահել ինձ։ Օ՜հ, ― ասաց նա սարսռալով, ― հեռացրեք ինձ այս քաղաքից, ուր ամեն մարդ ճանաչում է ինձ փոքր հասակից։

Էմլին իր աջը Հեմին մեկնեց, և ես տեսա, որ Հեմը մի կտավե քսակ դրեց նրա ափի մեջ։ Էմլին առավ կարծելով թե իր քսակն է, և մի երկու քայլ առաջ գնաց, սակայն սխալը նկատելով, դիմեց Հեմին, որ ետ էր քաշվել դեպի ինձ, և ասաց նրան․

― Դու սխալվել ես, սիրելիս, այս քսակը իմը չէ։

― Ոչ քոնն է, Էմլի, ― պատասխանեց Հեմը։ ― Աշխարհումս ես բան չունեմ, որ քոնը չլիներ, անգին իմ։

Էմլիի աչքերը դարձյալ արցունքով լցվեցին, բայց նա շուռ եկավ և Մարթային մոտեցավ։ Ի՞նչ տվեց նրան, չգիտեմ։ Տեսա միայն, որ կռանալով փող դրեց նրա ծոցը։ Հետո մի քանի խոսք շշնջաց նրան ու հարցրեց, թե հերի՞ք է։ «Պետքից ավելի», ասաց մյուսն ու նրա ձեռքը համբուրեց։

Հետո Մարթան վեր կացավ, շալը գլխին փաթաթեց, երեսը ծածկեց և բարձրաձայն հեկեկալով՝ համրաքայլ մոտեցավ դռանը։ Դուրս գնալուց առաջ մի վայրկյան շեմքի վրա կանգ առավ, կարծես թե կամենում էր մի բան ասել, սակայն շրթունքից ոչ մի բառ դուրս չեկավ։ Միայն մի դառնակսկիծ հառաչ արձակեց ու գնաց։

Դուռը փակելուն պես փոքրիկ Էմլին ահով նայեց բոլորիս և դեմքը ձեռքերի մեջ թաքցնելով հեկեկաց։

― Բավական է, Էմլի, ― ասաց Հեմը, նրա ուսը շոշափելով։ ― Մի՛ լար, սիրելիս, հերիք է։

― Օ՜հ, Հեմ, ― գոչեց Էմլին, աղիողորմ լաց լինելով, ― ես այնքան բարի աղջիկ չեմ, ինչքան որ պետք էր․․․ Այո՛, երբեմն շատ ապերախտ եմ։

― Ինչեր ես ասում, ― գոչեց Հեմը։ Ես լավ գիտեմ, որ դու ազնվասիրտ աղջիկ ես։

― Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, ― գոչեց Էմլին հեծելով։ ― Ես բնավ այնքան բարի չեմ, ինչքան որ պետք էր ինձ լինել։ Ինձ դեռ շատ բան պակաս է, շատ ու շա՜տ բան։

Եվ նա շարունակեց կոտրված սրտով լալ ու կոծել։

― Ես անչափ շատ եմ փորձում քո սերը, ― ասաց նա։ ― Շատ եմ գրգռում ու տանջում քեզ իմ հեղհեղուկ վարմունքով, թեթևամիտ ընթացքով, այն ինչ պետք չէր, որ ես այդպես անեի։ Իսկ դու միշտ վեհանձն ես, միշտ բարի ես դեպի ինձ։ Օ՜հ, ինչո՞ւ եմ քեզ հետ այդպես վարվում, մինչդեռ մտքերիս միակ նպատակը այն պիտի լիներ, որ ես քեզնից շնորհակալ լինեմ և քեզ երջանիկ դարձնեմ։

― Քեզ հետ ես միշտ երջանիկ եմ, անգին Էմլի, ― ասաց Հեմը։ ― Երջանիկ եմ քեզ տեսնելիս, երջանիկ եմ օր ու գիշեր միայն քո մասին մտածելիս։

― Ա՜հ, այդ բավական չէ, ― լալով գոչեց Էմլին։ ― Դրա պատճառը քո բարությունն է, ոչ թե իմը։ Օ՜հ, դու շատ ավելի բախտավոր կլինեիր, Հե՛մ, եթե մեկ ուրիշին սիրեիր, մեկ ուրիշին․․․ որ ավելի հաստատամիտ լիներ և ավելի քեզ արժանի․․․ Բոլորովին քեզ նվիրված, այլ ոչ թե ինձ նման ունայնամիտ ու փոփոխական։

― Խեղճ աղջիկ, ― ասաց Հեմը մեղմ ձայնով։ ― Մարթան սրա սիրտը սաստիկ հուզել է։

― Հորաքույր, աղաչում եմ մոտեցիր ինձ, ― հեկեկաց Էմլին։ ― Թույլ տուր գլուխս ուսիդ դնեմ։ Օհ, ես շատ թշվառ եմ այս երեկո, հորաքույր։ Ես բնավ այնքան լավ աղջիկ չեմ, ինչքան որ կարծում եք։ Գիտեմ, գիտեմ։

Պեգգոտին շտապեց վառարանի մոտ նստել։ Էմլին նրա վզին փարվելով՝ առջևը չոքեց ու լրջությամբ նայեց երեսին։

― Աղաչում եմ, հորքուրիկ, օգնիր ինձ, ― ասաց նա։ ― Սիրելի Հեմ, օգնիր ինձ։ Մր․ Դավիթ, պաղատում եմ ձեզ՝ մեր մանկության սիրուն, «օգնեցեք» ինձ։ Ես ուզում եմ հարյուր անգամ ավելի երախտագետ լինել, քան որ եմ։ Ուզում եմ ավելի լավ աղջիկ լինեմ։ Փափագում եմ լիովին զգալ, թե ինչ երջանկություն է մի պատվական մարդու կին դառնալ, խաղաղ ապրել նրա հետ միասին։ Օհ, աստված իմ, օհ սի՜րտս, սի՜րտս։

Էմլին մի սուր ճիչ արձակելով դայակիս կրծքի վրա ընկավ և շարունակեց հանդարտ լաց լինել, մինչ պառավն աշխատում էր փայփայել նրան, ինչպես մի երեխայի։ Էմլին, իր սրտաճմլիկ ցավն ու վիշտն արտասվալից աղերսանքով հայտնելիս, բոլորովին նման էր թե՛ կնոջ, թե՛ երեխայի, որով ավելի էր աչքի ընկնում նրա իսկական բնավորությունն ու գեղեցկությունը։

Նրա հուզմունքը քիչ֊քիչ մեղմացավ, և մենք սկսեցինք նրան մեկ խրախուսելով, մեկ հանաքներ անելով սիրտ տալ։ Նա կամացուկ բարձրացրեց գլուխը ու սկսեց խոսել։ Մի քիչ հետո փորձեց ժպտալ, ապա ծիծաղեց, վերջապես վերկացավ և նստեց մեր կողքին։ Պեգգոտին նրա գզգզված մազերը կարգի բերեց, աչքերը սրբեց, երեսը մաքրեց, որպեսզի հորեղբայրը տուն մտնելիս չհարցնի, թե ինչո՞ւ է լաց եղել իր սիրելի թոռնիկը։

Առաջին անգամն էր, որ Էմլին իմ ներկայությամբ այդ գիշեր մի անմեղ համբույր տվեց իր նշանածին և հենվեց նրան, ասես թե կամենալով նրա մեջ գտնել իր լավագույն նեցուկը։ Երբ նրանք հեռանում էին լուսնի լույսով, ես նայում էի, համեմատելով նրանց մեկնելը Մարթայի մեկնելու հետ, տեսա որ Էմլին երկու ձեռքով Հեմի թևը բռնլ և ամուր ու սեղմ կպել է նրան։


Գ․ գլուխ

Հաստատում եմ մր․ Դիկի կարծիքը և ընտրում եմ մի նոր ասպարեզ


Առավոտյան զարթնելիս երկար ժամանակ մտածում էի փոքրիկ Էմլիի մասին և հիշում այն հուզմունքը, որ վրդովել էր նրան Մարթայի մեկնելուց հետո։ Ինձ թվում էր, թե այն բոլորը, ինչ որ պատահմամբ երեկ իմացա ընտանեկան, մի սրբազան խոստովանանք է, որի մասին ես Ստիրֆորթին անգամ պատմելու իրավունք չունեմ։ Ոչ մի արարած իմ սրտի վրա այնպես քնքուշ չէր ազդել, ինչպես փոքրիկ Էմլին, մանկությանս այդ ընկերը, որին, ― հավատացած եմ մինչև հետին շունչս հավատացած կմնամ, ― նվիրված էի շատ ջերմ և շատ մաքուր զգացմունքով։ Ասել որևէ մեկին, անգամ Ստիրֆորթին, այն բոլորը, ինչ որ Էմլին, չկարողանալով իր վիշտը ծածկել, հայտնել էր ինձ մի անակնկալ դեպքի առթիվ, կարծում էի թե մի տմարդի գործ կլինի և անարժան թե՛ ինձ, և թե՛ մեր սուրբ մանկության ճաճանչին, որ միշտ տեսել էի նրա գլխի շուրջը շողալիս։ Այդ պատճառով որոշեցի, նրա գաղտնիքը թաքուն պահել սրտիս խորքում, կարծես թե այդ գաղտնիքը նրա պատկերին մի նոր փայլ էր շնորհում։

Նախաճաշի միջոցին տատիս վերջին նամակը հասավ ինձ։ Դրա մեջ մի այնպիսի նյութ կար, որի մասին իմ կարծիքով ոչ ոք չէր կարող ավելի լավ խորհուրդ տալ ինձ, քան Ստիրֆորթը, ուստի և մտքումս դրի բովանդակությունը ճանապարհին հայտնել նրան։ Այժմ առանց այդ էլ շատ բան ունենք անելու։ Մեզ պետք էր հրաժեշտ տալ մեր բոլոր բարեկամներին։ Դրանց թվում վերջինը չէր մր․ Բարկիսը, որ ցավ հայտնեց մեր մեկնելու պատճառով․ անտարակույս նա իր սնդուկը նորից կբանար ու դարձայլ մի հատ ոսկի կզոհեր, եթե միայն կարենար էլի մի երկու օր Յարմաութում պահել մեզ։ Մր․ Պեգգոտին և իր բոլոր գերդաստանը վերին աստիճանի տխրեցին։ Օմրի ու Ջորեմի ամբողջ տունը դուրս եկավ մեզ բարի ճանապարհ մաղթելու, և Ստիրֆորթի կողքը այնքան ձկնորսներ հավաքվեցին՝ մեր հակերը մինչև դիլիժանսը կրելու համար, որ եթե մենք մի զորագնդի իրեղեններ էլ ունենայինք, այդ ամենը միանգամից կտարվեր։ Կարճ ասած՝ մենք մեկնեցինք բոլոր բարեկամներին կսկիծ պատճառելով, և շատերին տրտմած թողինք մեր հետևից։

― Դուք այստեղ երկա՞ր կմնաք, Լիտտիմեր, ― հարցրի ես, մինչ նա կանգնած էր՝ դիլիժանսի շարժվելուն սպասելով։

― Ոչ, սըր, ― պատասխանեց նա։ ― Հավանական է, որ շատ երկար չմնամ։

― Ինքն էլ չգիտի՝ մինչև երբ, ― նկատեց Ստիրֆորթը մի անտարբեր եղանակով։ ― Նա միայն այն գիտի, ինչ որ պարտավոր է այստեղ անել, և կանի։

― Իհարկե կանի, ― ասացի ես։

Լավ կարծիքիս փոխարեն շնորհակալություն հայտնելու համար, Լիտտիմերը իր աջը գլխարկին դրեց, և ես զգացի, որ միայն ու միայն ութ տարեկան եմ։ Կառքը տեղից շարժվելուն պես՝ նա կրկին իր գլխարկը շոշափեց, բարի ճանապարհ մաղթելով մեզ, և մայթի վրա կանգնած մնաց՝ եգիպտական բուրգի նման խորհրդավոր ու պատկառելի։

Մի քանի ժամանակ ընկերս ու ես լուռ էինք։ Ստիրֆորթը խոսելու տրամադիր չէր, իսկ ես մտածում էի, թե ե՞րբ նորից այդ բոլոր վայրերը կտեսնեմ և բացակաությանս միջոցին ի՞նչ փոփոխություններ կլինեն նրանց կամ իմ մեջ։ Հանկարծ Ստիրֆորթը զվարթացավ, ինչպես ընդունակ էր զվարթանալ և կամ տխրել իր ուզած րոպեին, և հրեց ինձ, ասելով․

― Դե, ինչո՞ւ ես լուռ, ա՛յ Դավիթ։ Այն ի՞նչ նամակ էր, որի մասին խոսում էիր այսօր։

― Հա, ― ասացի ես, նամակը գրպանիցս հանելով։ ― Տատիս նամակն է։

― Եվ ինչ է գրում, որ ուշադրության արժանի լինի։

― Հիշեցնում է ինձ, թե ուղևորությանս նպատակն էր աշխարհ տեսնել ու խորհել։

― Եվ հարկավ հասե՞լ ես նպատակիդ։

― Ոչ լիովին։ Ուղիղն ասեմ՝ գրեթե մոռացել էի այդ նպատակը։

― Դե, գոնե այժմ չորս կոմղդ նայիր և շտապիր ուղղել անհոգությունդ, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Նայիր դեպի աջ, և մի տափարակ ճախճախուտ երկիր կտեսնես․ նայիր դեպի ձախ, և նույն պատկերը կտեսնես։ Առաջ նայիր, և զանազանություն չես գտնի․ հետևդ էլ միևնույն է։

Ես ծիծաղեցի և ասացի, որ իրավ մի հարմար պաշտոն չեմ գտնի այդ ամբողջ շրջակայքում, և պատճառը թերևս դրա միակերպ հարթությունը լինի։

― Ի՞նչ է գրում տատդ այդ մասին, ― հարցրեց Ստիրֆորթը, ձեռքիս նամակին նայելով։ ― Մի որևէ ակնարկություն չի՞ անում քեզ։

― Ինչպես չէ, ― ասացի ես։ ― Հարցնում է՝ արդյոք կցանկանայի՞ պրոկտր լինել։ Ի՞նչ կասես այս մասին։

― Իրավ չգիտեմ, ― պատասխանեց անփույթ կերպով Ստիրֆորթը։ ― Սակայն կարծում եմ, թե դու նույնքան այդ պաշտոնին հարմար ես, որքան և ուրիշ պաշտոնի։

Ես նորից ծիծաղեցի, տեսնելով որ նա բոլոր պաշտոններն ու կոչումները հավասար է դասում։

― Պրոկտր ասածդ ի՞նչ բան է, Ստիրֆորթ։

― Պրոկտրը մի տեսակ վանական գործակալ է, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը։ ― Նա նստում է Դոկտորների Համայնքում[30] և այդ հնացած հաստատության մեջ նույն դերն ունի, ինչ որ միջնորդը կամ փաստաբանը աշխարհիկ դատարանում։ Նա մի պաշտոնատար է, որի գոյությունը, իրերի բնական ընթացքին նայելով, իսկապես երկու դար առաջ դադարած պիտի լիներ։ Նրա ինչ լինելն ավելի լավ կհասկանաս, եթե ասեմ, թե ի՞նչ է իրոք Դոկտորների Համայնքը։ Դա մի առանձնացած, ետ ընկած անկյուն է, ուր գործադրում են եկեղեցական կոչված օրենքը և ինչ տեսակ խաղեր ասես խաղում է պառլամենտի հին ու անպետք հրովարտակների հետ, որոնց գոյության մասին տասը մարդուց հինգը գաղափար չունեն, իսկ մյուս հինգի կարծիքով նրանք արդեն Էդուարդների[31] ժամանակից բրածո դարձած բաներ են։ Դոկտորների ատյանը հնուց արտոնություն ունի քննելու և վճռելու կտակների ու պսակների վերաբերյալ գործերը, ինչպես և նավերի ու նավակների միջև ծագած վեճերը։

― Ինչ անհեթեթ բաներ, Ստիրֆորթ, ― գոչեցի ես։ ― Ի՞նչ առնչություն կամ հարաբերություն կա եկեղեցական և նավային գործերի միջև։

― Չեմ ասում, սիրելիս, թե կա, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― այլ ասում եմ միայն, թե այս բոլոր գործերը քննում ու դատում են նույն Դոկտորների Համայնքում նստած անձինք։ Եթե մի օր այնտեղ գնաս, կտեսնես, թե ինչպե՞ս են այդ արգո պարոնները խելք մաշում Իվնգի ծովային բառարանի վրա՝ պարզելու համար, թե ի՞նչ կերպով էր Նանսի նավը Սարա Ջենին ընկղմել կամ թե ինչպես էր մի ալեկոծության ժամանակ մր․ Պեգգոտին Յարմաութցի նավաստիների հետ խարիսխ ու պարան հասցրել վտանգված Նելսըն նավին, որը նոր էր եկել Հնդկաստանից։ Մի ուրիշ օր էլ կգտնես նրանց՝ որևէ անկարգ քահանայի գործի առթիվ թեր ու դեմ ճառելիս, և կտեսնես, որ միևնույն դոկտորը մի անգամ ծովային գործի դատավոր է, մյուս անգամ քահանայական դատի փաստաբան, և ընդհակառակը։ Այդ մարդիկ դերասանների նման են․ մի օր մեկը դատավոր է, մի ուրիշ օր դատավոր չէ․ դերերը շարունակ փոխվում են, բայց որքան էլ փոխվեն՝ ներկայացումը շատ զվարճալի ու շահաբեր է և շատ ընտիր հասարակության առջև է կատարվում։

― Սակայն չէ՞ որ փաստաբաններն ու պրոկտրները տարբեր անձինք են։ Խնդրեմ այս կետը բացատրես ինձ։

―Սիրով, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Փաստաբանները քաղաքային պաշտոնյաներ են՝ համալսարանում դոկտորի աստիճան ստացած և այս է պատճառը, որ փոքր֊ինչ ծանոթ եմ նրանց հետ։ Պրոկտրները գործի են դնում փաստաբաններին։ Թե՛ սրանք, թե՛ նրանք լավ են վաստակում և շատ հանգիստ կյանք վայելում։ Միով բանիվ՝ խորհուրդ կտամ քեզ, Դավիթ, չարհամարել Դոկտորների Համայնքը։ Այս էլ կասեմ՝ եթե ուզում ես իմանալ, որ նրանք պարծենում են իրենց ազնվականությամբ։

Չնայելով Ստիրֆորթի թեթև վերաբերմունքին դեպի այդ նյութը՝ ես պատկառանք զգացի ս․ Պողոսի գավթին մոտիկ հնադարյան անկյունից և հակվեցի տատիս առաջարկն ընդունելու, որ նա հղացել էր Դոկտորների Համայնքում, ուր նորերս իր պրոկտրին տեսնելու և իր կտակը հօգուտ ինձ հաստատելու էր գնացել։

― Համենայն դեպս տատիդ արածը գովելի բան է, ― ասաց Ստիրֆորթը, երբ ես նրան այս ամբողջ եղելությունը պատմեցի։ ― Դեյզի, ես քեզ խորհուրդ եմ տալիս չարհամարհել Դոկտորների Համայնքը։

Արդեն որոշել էի այդպես անել։ Այնուհետև պատմեցի Ստիրֆորթին, որ տատս սպասում է ինձ Լոնդոնում, ուր մի շաբաթով բնակարան է վարձել Լինկոլնս ― Ինն ― Ֆիլդս թաղի հյուրանոցում, և որ բնակարանը քարե սանդուղք և դեպի կտուրը տանող մի առանձին դուռ ունի։ Տատս հաստատ համոզված էր, չգիտեմ ինչո՞ւ, թե Լոնդոնի ամեն մի տուն յուրաքանչյուր գիշեր այրվելու վտանգի է ենթակա։

Ճանապարհի մնացած մասը բավական զվարթ անցկացրինք, զրուցելով Դոկտորների Համայնքի մասին և գուշակելով այն ապագան, երբ ես այդ ատյանում պրոկտր կլինեմ։ Ստիրֆորթն այնպես ծաղրական գույներով էր պատկերացնում իմ պաշտոնը, որ երկուսս էլ ծիծաղից թուլանում էինք։ Երբ Լոնդոն հասանք, նա դեպի տուն գնաց խոսք տալով հետևայլ օրը տեսնել ինձ, իսկ ես գնացի Լինկոլնս―Ինն―Ֆիլդսի հյուրանոցը, ուր տատս դեռ արթուն էր և ընթրիքի էր սպասում ինձ։

Եթե մեր բաժանվելուց ի վեր ես աշխարհի շուրջը պտտած լինեի, դարձյալ մեր տեսակցությունն ավելի քաղցր չէր լինի։ Տատս լաց եղավ ինձ համբուրելիս և կեղծ ժպիտով ասաց, որ մայրիկս, այդ խեղճ մանուկը, անշուշտ կարտասվեր, եթե այժմ ինձ տեսներ։

― Ուրեմն, տատիկ, տա՞նն եք թողել մր․ Դիկին, ― ասացի ես։ ― Շատ ափսոս։ Բարով Ջենետ, ինչպե՞ս եք։

Մինչ Ջենետն ինձ կնիքս էր անում և իր կողմից առողջությունս հարցնում, նկատեցի որ տատս քիթն ու պռունկը կախեց։

― Ես էլ շատ եմ ափսոսում, ― ասաց նա, քթի ծայրը տրորելով։ ― Եկած օրիցս դեռ ոչ մի րոպե հանգստություն չեմ գտել, Տրոտ։

Ու մինչ կհարցնեի, թե ինչո՞ւ էր անհանգիստ, տատս տխրագին հաստատակամությամբ իր ձեռքը սեղանին դեմ տվեց և շարունակեց․

― Հավատացած եմ, որ մր․ Դիկը այնքան կամքի ուժ չունի, որ կարողանա մեր մարգից հալածել էշերին։ Գիտեմ, նրա կամքը թույլ է։ Նրա փոխարեն Ջենետին պետք էր տանը թողնել․ այն ժամանակ սիրտս հանգիստ կլիներ։ Հաստատ համոզված եմ, ― ասաց տատս ազդու ձայնով, ― որ այսօր ուղիղ ժամը չորսին մի էշ անցավ մարգի միջով։ Ճիշտ այդ ժամին ես ամբողջ մարմնով սարսուռ զգացի․ այս մի անսխալ նշան է, որ անցավ։

Ես փորձեցի սփոփել տատիս, սակայն նա ոչ մի սփոփանք չընդունեց։

― Գիտեմ, ― ասաց նա, ― մի էշ անցավ, և հատկապես այն կամակոր հաստ էշը, որի վրա նստած մեզ մոտ էր եկել մարդասպանի քույրը։

Մարդասպանը (murderer) մր․ Մեորդստոնն էր․ տատս ուրիշ անուն չէր տալիս նրան։

― Ամբողջ Դուվրում մի էշ չկա, ― իր խոսքն ավարտեց տատս, սեղանին խփելով, ― որի լրբությունը այսքան ինձ բարկացներ։

Ջենետը համարձակ նկատեց, թե տատս զուր է վրդովվում, որովհետև այն էշը նույն օրը վարձված էր ծովափից ավազ կրելու, ուրեմն ամենևին չէր կարող մարգի վրայով անցկենալու ոճիր գործել։ Սակայն տատս ոչինչ չէր ուզում լսել։

Ընթրիքը շատ լավն էր ու տաք֊տաք բերված, չնայած խոհանոցը տատիս վարձած սենյակներից բավական հեռու էր։ Թե նա ինչո՞ւ հատկապես վերևի հարկումն էր բնակարան վարձել ― արդյոք նրա՞ համար, որ իր վճարած փողի փոխարեն ավելի շատ քարե աստիճաններ ունենա, թե կտրի դռան ավելի մոտիկ գտնվի ― չգիտեմ։ Մեզ բերին տապակած վառեկ, խորոված միս և կանաչի։ Ես ախորժակով բոլորից էլ կերա, բոլորն էլ պատվական էր։ Բայց տատս Լոնդոնի մթերքի մասին իր առանձին կարծիքն ուներ, և քիչ էր ուտում։

― Գրավ եմ բռնում, ― ասաց նա, ― որ այս վառեկը մի որևէ մառանումն է աշխարհ եկել ու աճել և ոչ մի ժամանակ մաքուր օդ չի շնչել, բացի միայն շուկա հանելիս։ Խորովածը գուցե տավարի մսից է, բայց վստահ չեմ։ Այստեղ ոչ մի բան բնական չէ, բացի կեղտից։

― Սակայն, տատի, միթե չի կարելի ենթադրել, թե մի գյուղից բերված լինի այս հավը, ― ասացի ես։

― Ամենևին ոչ, ― պատասխանեց նա։ ― Լոնդոնի վաճառականներին մի անխարդախ բան ծախելը ձեռք չի տա։

Չուզեցի հերքել այդ կարծիքը, բայց լավ ախորժակով ընթրեցի, որ մեծապես գոհացրեց տատիս։ Երբ սեղանը հավաքեցին, Ջենետը տատիս մազերը հարդարեց և օգնեց գիշերվա գլխանոցը հագնել, որ սովորականից ավելի դիմացկուն նյութից էր պատրաստված, «ի դեպս հրդեհի», ինչպես որ տատս ասաց, և ապա նրա զգեստի փեշերը ծնկների վրա դրեց, որպեսզի նա, սովորության համեմատ, քնելուց առաջ իր ոտքերը տաքացնի։ Այնուհետև ես, հաստատված կարգին հետևելով, որից երբեք չէր կարելի մազի չափ շեղվել, նրան մատուցեցի մի բաժակ ջրախառն ու գաղջ սպիտակ գինի և մի քանի նուրբ ու բարակ հացի շերտեր, որ պետք էր նախ կրակի վրա խորովել։ Այս բոլորից հետո տատս ու ես մենակ մնացինք դեմ առ դեմ, նա հացի շերտիկները գինու մեջ մեկ֊մեկ թաթախելով վայելում էր և գորովով նայում վրաս իր գլխանոցի եզրերի տակից։

― Այժմ, Տրոտ, ― սկսեց նա, ― գնանք պրոկտրի պաշտոնին։ Գուցե դեռ չես էլ մտածել այդ մասին։

― Շատ եմ մտածել, սիրելի տատիկ, և այդ մասին շատ եմ խոսել Ստիրֆորթի հետ։ Ձեր գաղափարը վերին աստիճանի դուր է գալիս ինձ։

― Շատ գոհ եմ, որ այդպես է, ― ասաց տատաս։

― Միայն թե մի դժվարություն կա, սիրելի տատ։

― Ի՞նչ դժվարություն, Տրոտ։

― Այն որ լսածներիս նայելով, պրոկտրի պաշտոն ստանալը հեշտ բան չէ, և գուցե դուք ստիպված լինեք ահագին ծախքեր անել՝ ինձ այդ պաշտոնի մեջ մտցնելու համար։

― Պետք կլինի մի հազար ստեռլինգ տալ, ― ասաց Տատս։

― Ահա այս հանգամանքն է վրդովում ինձ, սիրելի տատ, ― ասացի ես, աթոռս նրան մոտեցնելով։ ― Դա մի խոշոր գումար է։ Առանց այդ էլ դուք շատ եք ծախսել կրթությանս համար և ամեն բանում առատաձեռն եղել դեպի ինձ։ Ձեր վեհանձնությունն անչափ է։ Սակայն մի՞թե կարելի չէ մի ուրիշ պաշտոն ձեռք բերել, որ այդքան թանկ չնստեր․ ես վստահ եմ, որ իմ անձանական եռանդով ու աշխատասիրությամբ կկարողանամ առաջ գնալ կյանքի մեջ։ Միթե հավաստի չե՞ք, որ այդպես անելն ավելի լավ կլիներ։ Կամ թե իրոք համոզված եք, որ ձեռնահաս եք մի մեծաքանակ գումար ծախսել և որ անհրաժեշտ է այդ ծախսը անել։ Ես միայն աղաչում եմ, իմ սիրելի երկրորդ մայրիկ, որ այս խնդիրը լավ կշռեք։

Տատս վերջացրեց պաքսիմատները, որ շարունակ վրաս նայելով ուտում էր, հետո բաժակը վառարանի քիվի վրա դրեց, ձեռքերը ծնկներին ծալեց և հետևյալ պատասխանը տվեց․

― Տրոտ, որդյակ իմ, ես միայն մի բաղձանք ունեմ այս աշխարհում, այն է, որ դու մի բարի, ազնիվ և երջանիկ մարդ դառնաս։ Այս է իմ միակ փափագը․․․ նմանպես և Դիկի։ Շատ կցանկանայի, որ բոլորը լսեին կարծիքն այս մասին։ Այդ մարդու մտքի կորովն արդարև զարմանալի է։ Սակայն ինձնից բացի, ոչ ոք չկար, որ նրա խելքի տարօրինակ զորությունը ճանաչեր։

Տատս մի վայրկյան կանգ առավ ու ձեռքս բռնելով, շարունակեց․

― Ավելորդ է, Տրոտ, մտաբերել անցյալը, քանի որ նա չի կարող օգուտ բերել ներկային։ Գուցե ինձ պետք էր հորդ հետ ավելի մտերմիկ լինել, շատ ավելի սեր ընծայել խեղճ միամիտ մայրիկիդ, թեև քույրդ՝ Բեթսի Տրոտուդը, հույսերս ի չիք դարձրեց։ Երբ որ դու իմ մոտ եկար ինչպես մի փախստական, պատառոտած, ջարդված, փոշոտ մանուկ, այս բոլորը մտքովս անցավ։ Այն օրից մինչև այժմ իմ պարծանքը ու սփոփանքը դու ես, Տրոտ։ Քեզնից բացի, ոչ մի մարդ ունեցվածքիս վրա իրավունք չունի, գոնե․․․

Այստեղ տատս զարմացնելով ինձ՝ կակազեց ու շփոթվեց։

― Այո՛, ուրիշ ոչ ոքի իրավունք չունեմ իմ ունեցվածքը ժառանգելու, և դու իմ որդեգիրն ես։ Միայն թե տատիդ սիրող որդի եղիր, և քմահաճույքներս տար։ Իմ ծաղիկ հասակն այնքան երջանիկ չէր, ինչքան որ կարող էր լինել։ Սիրելով ինձ, դու պառավ տատիդ ավելի մեծ լավություն կանես, քան ինչ որ ես եմ արել քեզ համար։

Այս առաջին անգամն էր, որ տատս իր անցյալի վրա էր ակնարկում իմ մոտ։ Այս հանգիստ ու թռուցիկ ակնարկության եղանակի մեջ նա այնքան վեհանձնություն ցույց տվեց, որ հենց դրա համար ես ավելի կսիրեի ու կպաշտեի նրան, եթե միայն հնար լիներ է՛լ ավելի սիրել ու պաշտել նրան։

― Այժմ, Տրոտ, մեր առջև ամեն բան պարզեցված ու վերացված է, ― ասաց տատս։ ― Էլ այս մասին չխոսենք։ Համբուրիր ինձ, և առավոտյան նախաճաշից հետո միասին կերթանք Դոկտորների Համայնքը։

Վառարանի առջև մենք դեռ երկար նստած մնացինք, իրար հետ զրույց անելով։ Ես քնեցի տատիս սենյակին կից համարում։ Կես֊գիշերին, կառքի դղրդյուն լսելուն պես, տատս անկողնուց թռչում էր ու դուռս բախում՝ հարցնելու ինձ, թե արդյոք անցնողները հրշեջներ չե՞ն։ Սակայն լուսադեմին հանգստավավ, թողնելով որ ես էլ հանգիստ քնեմ։

Առավոտյան ժամը տասնմեկին գնացինք մր֊մր․ Սպընլոյի ու Ջորկինսի գրասենյակը, որ Դոկտորների Համայնքումն էր գտնվում։ Տատս, որ առհասարակ այն կարծիքն ուներ Լոնդոնի մասին, թե այնտեղ ամեն մարդ գրպանահատ է, իր քսակը, որի մեջ տասը գինե և մի քանի արծաթ կար, ինձ պահելու տվեց։

Կանգ առանք Ֆիլտ֊ստրիտում, խաղալիքների կրպակի առջև՝ լսելու, թե սուրբ Դունստանի հսկայական ժամացույցը ինչպես կխփի։ Գիտությամբ էինք մեր քայլերը հարմարեցնում, որպեսզի ճիշտ ժամը տասներկուսին տեղ հասնենք։ Արդեն մոտենում էինք ս․ Պողոսին, երբ ես նկատեցի, որ տատս հանկարծ իր քայլերը արագացրեց և զարհուրած երևաց։ Միևնույն ժամանակ աչքիս ընկավ մի վատ հագնված մռայլադեմ մարդ, որ փոքր֊ինչ առաջ մեզ էր դիտում, իսկ այժմ այնպես էր մոտեցել, որ գրեթե դիպչում էր տատիս։

― Տրոտ։ Սիրելի Տրոտ, ― սոսկալով շշնջաց տատս ու թևս ամուր հուպ տվեց։ ― Չգիտեմ՝ ի՞նչ անեմ։

― Հանգիստ կացեք, բան չկա, տատի, ― ասացի ես։ ― Մտեք ահա այս խանութը, ես մի վայրկյանում կազատեմ ձեզ այդ պարոնից։

― Ո՛չ, ո՛չ, որդի, ― վրա բերեց տատս։ ― Աստծու սիրուն, հետը չխոսես։ Աղաչում եմ, հրամայում եմ քեզ՝ չխոսես։

― Բայց ինչո՞ւ։ Չէ՞ որ դա մի լիրբ մուրացկան է։

― Դու չգիտես, թե ով է, ― պատասխանեց տատս։ ― Նրա ով լինելը չգիտես և չես իմանում, թե ինչ ես ասում։

Կանգ առանք մի կառանցիկ դռան տակ․ մարդն էլ կանգնեց։

― Մի՛ նայիր նրան, ― ասաց տատս, երբ ես բարկանալով նրա կողմը շուռ եկա։ ― Գնա, սիրելիս, մի կառք վարձիր և սպասիր ինձ սուրբ Պողոսի գավթում։

― Ձեզ սպասե՞լ, ― կրկնեցի ես։

― Այո՛, այո՛։ Ես կերթամ․․․ նրա հետ կերթամ։

― Նրա՞ հետ, տատի։ Ա՞յդ մարդու հետ։

― Խելքս վրաս է, ― պատասխանեց տատս։ ― Ինձ պետք է նրա հետ գնալ։ Մի կառք բեր ինձ համար։

Զարմանքս մեծ էր, բայց իրավունք չունեի հակառակելու այդ վճռական հրամանին։ Շտապով մի քանի քայլ հեռացա և մի ազատ կառք կանչեցի։ Դեռ կառքի աստիճանը չէր իջեցրել, որ տատս, չգիտեմ ինչպես, ներս թռավ, մարդն էլ հետևից։ Տատս իր քսակը ետ պահանջեց և նշան արեց, որ հեռանամ։ Շուռ եկա թե չէ՝ նա պատվիրեց կառապանին․

― Քշի՛ր։

― Դեպի ո՞ւր։

― Դեպի ուր կուզես։

Եվ կառքն իսկույն իմ մոտովն անցավ։

Հիշեցի, որ մր․ Դիկը մի օր ինձ մի բան էր պատմել, որը ես նրա ցավագար երևակայության արգասիք էի համարել։ Այժմ չէի կասկածում, որ այսօրվա անծանոթը մր․ Դիկի խորհրդավոր ասած մարդն է, թեև չէի կարող ըմբռնել, թե նա ի՞նչ տեսակ ազդեցություն ուներ տատիս վրա։ Եկեղեցու գավթում կես ժամի չափ սպասեցի, հետո միայն կառքը ետ եկավ և գավթի առջև կանգ առավ․ տատս մենակ էր։

Նա դեռ այնքան չէր հանգստացել հուզմունքից, որ կարողանար այցելություն անել պաշտոնական անձանց։ Նրա խնդրանքով ես էլ կառք նստեցի և կառապանին պատվիրեցի հանդարտ քայլով պտույտներ անել։ Այնուհետև տատս ասաց․

― Սիրելի որդյակ, երբեք չհարցնես, թե այս օրվա դեպքն ինչ էր։ Ես կամենում եմ, որ այդ մասին ակնարկություն անգամ չանես։

Տատս այլևս ոչինչ չավելացրեց։ Արդեն ինքն իրեն բավական տիրած լինելով, նա ուզեց կառքից իջնել և քսակը ետ տվեց ինձ, որ կառապանի վարձը վճարեմ։ Ոսկիները քսակից անհետացել էին և միայն մանր դրամն էր մնացել։

Դոկտորների Համայնքը մտնելու համար պետք էր մի կամարակապ ցածր դռնով անցնել։ Մի քանի քայլ արած֊չարած՝ զգացինք, որ քաղաքի աղմուկը հանկարծ լռեց՝ ասես թե մի դյութական զորությամբ։ Անցանք մի քանի մութ բակերով, անձուկ ու նեղ ճամփաներով և վերջապես հասանք մր֊մր․ Սպընլոյի ու Ջորկինսի գրասենյակը, որ առաստաղից էր լույս ստանում։ Այս սրբավայրի գավթում, ուր կարելի էր առանց հնչակը շարժելու ոտք դնել, երեք֊չորս գրագիր հանգիստ նստած բան էին գրում։ Նրանցից մեկը՝ առանձին նստած մի նիհար մարդ, զենջեֆիլի գույնի կեղծամով, վերկացավ տատիս դիմավորելու և մեզ մր․ Սպընլոյի սենյակը տարավ։

― Մր․ Սպընլոն ատյանումն է, տիկին, ― ասաց նիհարը։ ― Այսօր նիստ կա կամարների տակ։[32] Կամարները շատ հեռու չեն, ես նրան իսկույն կանչել կտամ։

Մինչ կկանչեին մր․ Սպընլոյին, տատս և ես սկսեցինք դիտել նրա սենյակը։ Սենյակի կահ֊կարասին հնաձև ու փոշոտ էր։ Սեղանի կանաչ մահուդը մի խորշոմած պառավի նման արդեն գույնը գցել էր։ Վրան անթիվ թղթի ծրարներ էին դիզված՝ ինձ անհասկանալի վերնագրերով՝ «Ցուցումներ», «Ամբաստանություններ»․ Կոնսիստորի Ատյանին վերաբերող ծրարներ, Կամարների Ատյանին, մի քանիսը Արտոնյալ Ատյանին, մի քանիսը Ծովակալության Ատյանին, մի քանիսն էլ Համագումար Ատյանին։ «Այս ինչքան ատյաններ կան Դոկտորների Համայնքում, ― մտածում էի ես ապշությամբ․ ― և որքան ժամանակ է հարկավոր, որ հնար լինի այդ բոլոր գործերի հետ ծանոթանալ»։ Կային և ահագին հատորներ «Երդմամբ հաստատված վկայություններ» մակագրությամբ, ամրակազմ ստվար գրքեր, յուրաքանչյուր դատի համար առանձին, որոնցից ոմանք տասը կամ տասներկու հատոր պատմությունն էին ամփոփում։ Մտածելով, թե այդ բոլորը որքան ծախս կպահանջի, ես պրոկտրի պաշտոնի մասին մի հաճելի գաղափար կազմեցի։ Եվ մինչ շարունակում էի հետզհետե աճող զվարճությամբ այդ և ուրիշ իրերի նայել, կողքի սենյակից շտապ քայլերի ձայն լսեցի, և ահա արագ ներս մտավ, սպիտակ մորթով եզերված սև պարեգոտը հագին, մր․ Սպընլոն, որը իսկույն գլխարկը հանեց։

Մր․ Սպընլոն մի փոքրիկ խարտիշահեր ջենտլմեն էր՝ պսպղուն կոշիկներով, օսլայած սպիտակ փողպատով ու կանգուն օձիքով։ Նրա զգեստը վերից վար պինդ կոճկված էր և իրանին լավ կպած, իսկ գանգուր հուիսքրները(կիսամորուք) ցույց էին տալիս, որ վայելուչ ձև ստանալու համար շատ ժամանակ են պահանջել։ Ժամացույցի ոսկե շղթան այնքան հաստ էր, որ ակամա մտածեցի, թե դա գրպանից հանողի ձեռքն էլ այնպես ջլուտ ոսկե ձեռք պիտի լինի, ինչպիսին կախված է լինում ոսկերիչների կրպակի վրա։ Մր․ Սպընլոն այն աստիճան պինդ էր պրկված ու սեղմված, որ մեջքը հազիվ էր թեքում, և նստելուց հետո սեղանի թղթերը զննելիս ստիտված էր Պընչի նման ամբողջ մարմնով կըռանալ։

Տատս արդեն ներկայացրել էր ինձ մր․ Սպընլոյին, որ սիրով ողջունել էր ինձ։ Ալժմ նա ասաց․

― Ուրեմն, մր․ Կոպպերֆիլդ, դուք մտադիր եք մեր կոչմա՞նը նվիրվել։ Ես պատահմամբ հաղորդեցի միս Տրոտուդին, երբ պատիվ ունեցա տեսնել նրան անցյալ օրը (վերստին մարմնի խոնարհում․․․ դարձյալ Պընչ), թե մենք մի ազատ տեղ ունենք։ Այն ժամանակ միս Տրոտուդը բարեհաճեց հայտնել ինձ, թե նա ունի մի որդեգրած եղբորորդի, որին առանձին խնամք է ընծայում և որին կցանկանար մի վայելուչ գործի դնել։ Արդ կարծեմ այդ որդեգրի հետ պատիվ ունիմ խոսելոու (դարձյալ Պընչ):

Ես գլուխ տվի ու ասացի, թե արդեն լսել եմ այդ ազատ տեղի մասին և հուսով եմ, որ դա ինձ դուր կգա։ Ավելացրի, թե հակամետ եմ հավատալու, որ այդ պաշտոնը կսիրեմ, ուստի և տատիս առաջարկն անմիջապես ընդունել եմ, բայց չեմ կարող հաստատ ասել, թե սերս ո՞ր աստիճանի կհասնի, մինչև որ ավելի սերտ չծանոթանամ պաշտոնիս հետ, և թե ուրեմն մի վերջնական խոսք տալուց առաջ կցանկանայի փորձով ստուգել, արդյոք որքա՞ն այդ պաշտոնն իմ ուժերին ու ճաշակին հարմար կգա։

― Հարկավ, հարկավ, ― ասաց մր․ Սպընլոն։ ― Մենք սովորաբար մի ամիս ժամանակ ենք տալիս փորձի համար․ որը սկզբնական կամ ընծայության ամիս է կոչվում Դոկտորների Համայնքի մեջ։ Ես երջանիկ կլինեի երկու ամիս առաջարկել ձեզ․․․ երեք ամիս․․․ նույնիսկ անթիվ ամիսներ, սակայն ունեմ մի ընկեր, մր․ Ջորկինսը։

― Իսկ ապահովագինը որքա՞ն է, սըր, կարծեմ հազար ֆունտ։

― Ապահովագինը կնիքի ու դրոշմի ծախսն էլ հաշված, հազար ֆունտ է, ― պատասխանեց մր․ Սպընլոն։ ― Ինչպես որ ասել եմ միս Տրոտուդին, ես շահասիրական հաշիվներով չեմ զբաղվում․ այս տեսակետից ինձ նման մի ուրիշ մարդ հազիվ թե գտնեք, սակայն այս հարցի մասին մր․ Ջորկիսն իր առանձին կարծիքն ունի, և ես ստիպված եմ մր․ Ջորկինսի կարծիքը հարգել։ Նրա ասելով՝ հազար ստեռլինգը մեծ բան չէ։

― Ինձ թվում է, սըր, ― ասացի ես, շարունակ փափագելով ավելորդ ծախսից ազատել տատիս, ― թե ձեր Համայնքում սովոր են՝ հենց որ մի ընդունված դիպիր[33] շատ օգտակար հանդիսանա ու պաշտոնին լիովին հմտանա (ես կարմրեցի, զգալով, որ գրեթե ինքս ինձ գովում եմ), սովոր են տալ նրան մի որոշ․․․

Մր․ Սպընլոն ահագին ճիգ թափելով, իր գլուխը փողպատի միջից այնքան դուրս հանեց, որ կարողանա շարժել և առանց սպասելու «ռոճիկ» բառին, պատասխանեց․

― Ո՛չ։ Չեմ կարող ասել, մր․ Կոպպերֆիլդ, թե այդ խնդիրը ես ինքս ինչպես կվճռեի, եթե ազատ լինեի, բայց մր․ Ջորկինսն անողոք է։

Արդեն սկսել էի սարսափել այդ ահարկու Ջորկինսից։ Հետո, սակայն, համոզվեցի, որ նա մի հեզ ու բարի, լռակյաց մարդ է։ Նրա պաշտոնն էր՝ ամենևին գրասենյակում չերևալ, այլ միայն թույլ տալ, որ իր անունը միշտ հիշեն, իբրև մի անզգա, շատ անողորմ ու քարասիրտ անձի անուն։ Եթե գրագիրներից մեկն իր թոշակն ավելացնելու խնդիր հայտներ, նրան պատասխան կտային, թե այդպիսի բան լսել անգամ չի կամենա մր․ Ջորկինսը։ Եթե կլիենտներից մեկն իր պարտքը հապաղեր վճարել դատարանին, մր․ Ջորկինսը կհրամայեր, որ իսկույն վճարի, և որքան էլ դյուրազգաց մր․ Սպընլոյին այդ վճիռները դառն թվային, մր․ Ջորկինսը կհրամայեր, որ պարտապանը բանտարկվի։ Հրեշտականման մր․ Սպընլոյի ձեռքն ու սիրտը միշտ բաց կլինեն, եթե այդ դիվային մր․ Ջորկինսը չարգելեր։ Երբ ես հասակավոր մարդ դարձա, ուրիշ շատ տներ էլ տեսա, որոնք ճիշտ Սպընլոյի ու Ջորկինսի առևտրական սկզբունքներին էին հետևում։

Որոշեց, որ երբ կամենամ՝ այն օրն էլ սկսեմ փորձնական ամիսը, և եթե հարկ չկա, որ տատս մինչ այդ ամսի վերջը Լոնդոնում մնա, որովհետև պաշտոնի մեջ հաստատվելուս պայմանները կարելի կլինի և Դուվր ուղարկել՝ նրա ստորագրության համար։ Այսքան բան որոշելուց հետո մր․ Սպընլոն համաձայնեց դատարանի զանազան մասերը ցույց տալ ինձ, որպեսզի ապագա ծառայությանս ասպարեզի հետ ծանոթանամ։ Ուրախությամբ ընդունեցի այդ հրավերը, և մենք դուրս ելանք, գրասենյակում թողնելով տատիս, որ չէր համարձաակվում մեզ հետ գալ։ Եթե չեմ սխալվում, այս բոլոր պաշտոնական ատյանները, նրա կարծիքով, ուրիշ բան չէին, եթե ոչ ամեն մի րոպե պայթելու պատրաստ վառոդանոց։

Մր․ Սպընլոն ինձ մի սալահատակ բակ տարավ, որ շրջապատված էր ահագին աղյուսաշեն տներով։ Դռների վրա գրված դոկտորների անուններից հետևություն արեցի, որ Ստրիֆորթի հիշած գիտնական փաստաբանների գրասենյակներն այստեղ կլինեն։ Բակից անցնելով ձախակողմյան մեծ ու մութ դահլիճը մտանք, որ նման էր մատուռի։ Դրա դիմացի մասն պայտաձև բեմի երկու կողմը, հին ու հանգիստ թիկնաթոռների վրա բազմաթիվ կարմրազգեստ ու կեղծամակիր պարոններ էին նստած․ ահա դրանք էին վերոհիշյալ օրենսգետ դոկտորները։ Պայտաձև բեմի մեջտեղում, գրակալի սեղանի առջև, մի ալևոր ջենտելմեն էր բազմած, որին անշուշտ մի բուի տեղ կընդունեի, եթե թռչնանոցում տեսնեի։ Նա նախագահ դատավորն էր։ Պայտաձև կիսաշրջանի ներքևի մասում բեմից ներքև, բայց դահլիճի հատակից վեր, մի մեծ ու կանաչ սեղանի առջև նստած էին մր․ Սըպնլոյին աստիճանակից պարոնները՝ նրա նման սպիտակ մորթով եզերված սևագույն պարեգոտ հագած։ Բոլորի օձիքն ընդհանարպես օսլայված էր և բոլորն էլ շատ հպարտ թվացին ինձ։ Բայց փոքր֊ինչ հետո իմացա, որ սխալվել եմ, որովհետև երբ նրանցից երկուսը կամ երեքը վերկացան նախագահի հարցերին պատասխանելու, նրանց դեմքը ոչխարային հեզություն էր ցույց տալիս։ Հասարակության ներկայացուցիչները միայն երկու հոգի էին, այն է՝ վզին բրդե շալ փաթաթած մի տղա և հնոտի հագած մի պարոն, որ գրպանից թաքուն հաց հանելով ուտում էր․ երկուսն էլ վառարանի մոտ տաքանում էին։ Ատյանի թմրեցուցիչ լռությունը միայն կրակի ճարճատյունով էր ընդհատվում և դոկտորներից մեկի ձայնով, որ հանդարտ ման էր գալիս օրենքների գրադարանում և իր գիտնական ուղեևորության միջոցին մերթընդմերթ կանգ էր առնում, որ նյութ քաղի իմաստության անսպառ շտեմարանից։ Կարճ ասած՝ օրումս չէի տեսել մի այդքան հանգիստ, քնաբեր, զառամյալ հնադարյան ու ծանրամրափ ընկերություն, և զգում էի, որ դրա հետ գործ ունենալը միևնույն է, թե քնադեղ ընդունել։

Այս ապաստանի նիրհալից մթնոլորտը լիուլի վայելելուց հետո՝ մր․ Սպընլոյին հայտնեցի, թե այս անգամ տեսածս բավական է, և մենք տատիս մոտ վերադարձանք, որը իսկույն տուն տարավ ինձ։ Ա՛հ, որքան մանուկ զգացի ինձ, երբ մր֊մր․ Սպընլոյի ու Ջորկինսի գրասենյակից դուրս գալիս նկատեցի, թե գրագիրներն ինչպես են իրար մշտում ու գրչածայրով ինձ ցույց տալիս։

Հասանք Լինկոլնս֊Ինն֊Ֆիլդ առանց մի նոր արկածի, եթե չհիշեմ մեր հանդիպումը մի մրգավաճառի սայլակ քաշող էշի հետ, որը դառն մտքեր հարուցեց տատիս մեջ։ Հյուրանոց հասնելուց հետո դարձյալ ապագայիս վերաբերյալ ծրագիրների մասին երկար խոսեցինք։ Եվ որովհետև ինձ հայտնի էր, որ տատս, Լոնդոնի հրդեհներից, գողերից ու սնունդից վախենալով, մի ժամ անգամ այդ քաղաքում հանգիստ մնալ չի կարող, խնդրեցի նրան իմ մասին անհոգ լինել և թողնել, որ գործերս մենակ կարգավորեմ։

― Այո, սիրելիս, արդեն մի շաբաթ է, որ Լոնդոնում եմ, ― ասաց նա, ― և Դուվր վերադառնալու ժամանակն է։ Սակայն այստեղ մի փոքրիկ կահավորված բնակարան է վարձու տրվում, որ քեզ անշուշտ հարմար կգա։

Այս ասելով, տատս գրպանից հանեց լրագրից կտրված մի հայտարարություն, ուր ասված էր, թե Բուկինգեմ փողոցի Ադելֆիում մի կահավորված, դեպի գետը նայող պատուհաններով, զվարթ ու կոկիկ սենյակ է տրվում, որ կարող է շատ վայելուչ բնակարան լինել հատկապես դատարաններում ծառայող երիտասարդ ջենտլմենի համար։ Գինը չափավոր է․ կարելի է ամսով վարձել։

― Իմ ուզածն էլ հենց մի այդպիսի սենյակ է, տատի, ― ասացի ես, ուրախանալով, որ ջենտլմենի պես պիտի առանձին բնակվեմ։

― Ուրեմն գնանք, ― պատասխանեց տատս, անմիջապես գլխարկը դնելով, որը նոր էր հանել։ ― Գնանք տեսնենք։

Եվ գնացինք։ Ծանուցման մեջ խնդրում էին մրս․ Կրոպպին դիմել, և մենք մուտքի դռան հնչակը քաշեցինք։ Անհրաժեշտ եղավ երեք֊չորս անգամ հնչակը քաշել, մինչև որ մրս․ Կրոպպին տեսնելու պատիվն ունեցանք։ Նա մի հաստլիկ կին էր՝ կտավե շղարշազարդ հանդերձով և բրդե շրջազգեստով։

― Կարելի՞ է նայել վարձու տրվող սենյակները, ― ասաց տատս։

― Ջենտլմենի համա՞ր, ― հարցրեց մրս․ Կրոպպն ու սկսեց բանալիներ որոնել գրպանում։

― Այո՛, թոռիս համար։

― Ես ցույց կտամ ձեզ, տիկին, ճիշտ մի այդպիսի ջենտլմենին հարմար բնակարան։

Վերև բարձրացանք։

Բնակարնն ամենավերին հարկումն էր․ տատիս կարծիքով մի շատ կարևոր հանգամանք, որովհետև մոտիկ էր հրդեհից փախչելու դռանը և բաղկացած էր մի փոքրիկ կիսամութ նախասենյակից, ուր հազիվ կարելի էր բան տեսնել, մի դահլիճից ու մի ննջարանից։ Կահ֊կարասին արդեն մաշված ու գունաթափ էր, բայց ինձ համար դեռ բավական լավ․ պատուհանի տակով իրոք անցնում էր գետը։

Ես անչափ գոհ էի, և մինչ մրս․ Կրոպպն ու տատս մութ խցիկը քաշելով պայմանների մասին էին խորհրդակցում, ես մնացի դահլիճում բազմոցի վրա նստած, զվարճանալով ու փքվելով, որ այսպիսի ազնիվ բնակարանում պիտի ապրեմ։ Մի դռնփակ վեճից հետո նրանք ետ եկան, և մրս․ Կրոպպի ու տատիս կերպարանքից հաճությամբ տեսա, որ գործը հաջող է վերջացել։

― Այս կահ֊կարասին վերջին վարձվորի՞ց է մնացել, ― հարցրեց տատս։

― Այո՛, տիկին, ― ասաց մրս․ Կրոպպը։

― Ի՞նչ եղավ այդ վարձվորը։

Մրս․ Կրոպպի հազը բռնեց, և նա հազիվ կարողացավ արտասանել․

― Հիվանդացավ, տիկին․․․ ըհը՜, ըհը՜, ըհը՜, և մեռավ․․․

― Ի՜նչ։ Ինչի՞ց մեռավ։

― Խմելուց, տիկին, և ծխից, ― մտերմաբար հայտնեց մրս․ Կրոպպը։

― Ծխի՞ց։ Ի՞նչ ծուխ․ վառարանի ծխի՞ց։

― Ո՛չ, տիրուհի․ չիբուխի և սիգարի ծխից։

― Կարծեմ դա մի վարակիչ բան չէ, սիրելի Տրոտ, ― նկատեց տատս ինձ դիմելով։

― Հարկավ ոչ, ― ասացի ես։

Տատս տեսավ, որ շատ գոհ եմ բնակարանից և մեկ ամսով վարձեց, սակայն այն պայմանով, որ եթե կամենամ, ամբողջ տարին կարող եմ մնալ։ Մրս․ Կրոպպը հանձն էր առնում լվացքս հոգալ և կերակուր եփել․ մյուս պետքերս հոգացված էին, և մրս․ Կրոպպը ջերմ սրտով խոստանում էր իր հարազատ զավակի պես պահել ինձ։ Ես հետևյալ օրը պիտի գայի, և մրս․ Կրոպպն աստծուց գոհացավ, որ վերջապես գտնում է մեկին, ում կարող է իր բոլոր խնամքն ու հոգատարությունը ընծայել։

Վերադարձին տատս հաստատ հույս հայտնեց, թե նոր կյանք վարելիս ես կաշխատեմ մի ուժեղ կամք և ինքնավստահ բնավորություն ձեռք բերել ― միակ բանը, որ դեռ իմ մոտ պակասում էր։ Միևնույն հույսը կրկնելով, կրկնեց և հետևյալ օրը, երբ խորհուրդ էինք անում մր․ Ուիկֆիլդի մոտ մնացածս գրքերս ու շորերս բերելու մասին։ Այս առթիվ ես Ագնեսին մի երկար նամակ գրեցի, ուր պատմեցի նաև արձակուրդիս դեպքերը, և տատս, որ մյուս օրը Լոնդոնից մեկնելու էր, խոսք տվեց նամակս անձամբ նրան հասցնել։ Չերկարացնելու համար այսքան միայն կավելացնեմ, որ ամեն բան, ինչ որ ինձ պետք էր փորձիս ամսվա ընթացքում, տատս լիությամբ հոգաց։ Ստիրֆորթը, մեր հույսերին հակառակ, մինչև տատիս մեկնելու օրը ոչ մի անգամ չերևաց։ Վերջապես տատս ու Ջենետը միասին Դուվր գնացող դիլիժանսը նստեցին, հրճվելով իրենց մտքում այն ջարդի վրա, որ տալու էին թափառական էշերին։ Երբ որ կառքն անհետացավ, ես քայլերս դեպի Ադելֆիի թատրոնն ուղղեցի։ Հիշեցի այն օրերը, երբ շրջում էի դրա ստորերկրյա կամարների տակ։ Որքա՜ն փոփոխություն դրանից հետո, և երջանիկ փոփոխություն կյանքիս մեջ։


Դ․ գլուխ

Իմ առաջին զեղծումները


Ի՜նչ սքանչելի բան է սեփական դղյակ ունենալը․ առջին անգամ բնակարանիս դուռը իմ հետևից փակելիս ես նույնը զգացի, ինչ որ զգացել էր Ռոբինզոն Կրուզոն, երբ նա իր բերդը մտավ և սանդուղքը վերև քաշեց։ Որքա՜ն հիանալի է՝ դռան բանալին գրպանդ դրած ազատ շրջել քաղաքում և գիտենալ, որ կարող ես ում կամենաս տուն հրավիրել և դրանով ոչ ոքի նեղություն չես տա, եթե ոչ քեզ։ Որքա՜ն ցանկալի է՝ առանց որևէ մեկին բան ասելու՝ տանից դուրս գնալ երբ ուզենաս ու վերադառնալ և զանգակի մեկ հարվածով գետնի խորքից դուրս կանչել մրս․ Կրոպպին, որ շնչասպառ վերև է գալիս, երբ քեզ հարկավոր է․․․ և կամ երբ ինքը բարեհաճի երևալ։ Այս բոլորն անտարակույս շատ լավ էր, բայց երբեմն տխուր ժամեր էլ էին լինում։

Առավոտները ես ուրախ էի, մանավանդ պայծառ եղանակին։ Արեգակի ճառագայթներն առույգ ու թարմ կյանք էին սփռում բնության մեջ, որը կեսօրին է՛լ ավելի էր խայտում, սակայն իրիկնադեմին կյանքը կարծես հրապույրը կորցնում էր։ Ճրագի լույսի տակ զվարթությունս կորչում էր․ փափագում էի մի խոսակից ունենալ։ Կարոտում էի Ագնեսին, և նրա սրտակից մտերմության փոխարեն՝ մի ահռելի ամայություն գտնում իմ շուրջը։ Մրս․ Կրոպպը մղոններով հեռու էր ինձնից։ Մտածում էի նախորդիս մասին, որը մեռել էր հարբելուց ու ծխելուց․ լավ է ապրեր, քան իր մահով շփոթեր ինձ։

Երկու օր, երկու գիշեր անցնելուց հետո ինձ թվում էր, թե արդեն մի տարի եմ ապրել մենարանիս մեջ, և սակայն չարաչար զգում էի, որ մի ժամով անգամ չեմ ծերացել ու դարձյալ նույն երեխան եմ։

Ստիրֆորթը դեռ չէր երևում։ Գուցե հիվանդ էր։ Այսպես կարծելով, երրորդ օրը վաղ դուրս եկա Դոկտորների Համայնքից և որոշեցի Հայգեթ գնալ։ Մրս․ Ստիրֆորթը շատ ուրախացավ ինձ տեսնելով և ասաց, թե իր որդին մի օքսվորդցի ընկերոջ հետ գնացել է մի ուրիշ ընկերոջ այցելելու, որ Սենտ Էլբենսի թաղում է բնակվում, և հետևայլ օրը կգա։ Ստիրֆորթին այնքան էի սիրում, որ նախանձի նման բան զգացի դեպի նրա օքսֆորդցի ընկերը։

Տիկինը հրավիրեց ինձ ճաշի մնալ։ Մնացի, և որքան հիշում եմ՝ մեր ամբողջ օրվա խոսակցության առարկան միայն իր որդին էր։ Ես պատմեցի, թե Յարմաութում որքա՜ն նրան սիրեցին և որքա՜ն ես շնորհակալ եմ, որ նա ինձ ուղեկցում էր։ Միս Դարտլն ուշադիր ականջ էր դնում և իր խորհրդավոր ակնարկներով ու հարցումներով անդադար մեզ խանգարում էր։ Նա իր «Մի՞թե․․․ իրա՞վ․․․ իրա՞վ եք ասում» խոսքերը այնքան կրկնեց, որ ամեն բան, ինչ ուզում էր իմանալ, դուրս քաշեց ինձնից։ Նրա կերպարանքն ու ձևերը նույն էին մնացել, ինչպես էին առաջին անգամ նրան տեսնելիս, սակայն երկու կանանց ընկերությունը ինձ այնքան ախորժելի էր, որ ես գրեթե սիրո նման մի բան զգացի դեպի օրիորդը։ Երեկոյան, և մանավանդ երբ տուն էի գնում, մի քանի անգամ ինքս ինձ ասացի, թե չէի ձանձրանա Բուկինգեմի փողոցում, եթե նա հետս լիներ։

Առավոտյան, երբ Համայնքը գնալուցս առաջ սուրճ էի խմում (կարծեմ ժամանակ է զարմանալով հիշելու այստեղ, թե մրս․ Կրոպպն իմ հաշվին որքա՜ն սուրճ էր առնում մի ջրալի ու անհամ խմիչք տալու համար), հանկարծ, ի մեծ ուրախություն իմ, Ստիրֆորթը ներս մտավ։

― Սիրելի Ստիրֆորթ, ― գոչեցի ես։ ― Ո՞ւր էիր կորել։ Կարծում էի, թե էլ եբեք քեզ չեմ տեսնի։

― Հենց տուն վերադառնալուս երկրորդ օրը գրեթե բռնի առան տարան ինձ, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Սակայն, Դեյզի, այս ինչ ամուրիի կարգ ու սարք եմ տեսնում այստեղ։

Ես բնակարանս էլ, շտեմարանիս մութ խցիկն էլ պարծենալով ցույց տվի նրան, և նա շատ հավանեց։

― Սակայն գիտե՞ս, ա՛յ ծեր տղա, ― ասաց նա։ ― Ես կցանկանայի միշտ այստեղ իջնել՝ Լոնդոն գալիս, մինչև որ ինձ դուրս չանես։

Այդ լսելով՝ ես հրճվեցի ու ասացի, թե նրան հավիտյան պետք կլինի սպասել, մինչև ես նրան դուրս անեմ։

― Բայց եկ մի փոքր նախաճաշ անենք, ― ավելացրի ես, ձեռքս հնչակին մեկնելով։ ― Մրս․ Կրոպպը սուրճ կպատրաստի, իսկ ես մի քանի շերտ ճարպ կտապակեմ հոլանդական վառարանի վրա։

― Ո՛չ, ո՛չ, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― ձեռք մի՛ տուր հնչակին։ Ես խոստացել եմ նախաճաշել իմ բարեկամի հետ, որ սպասում է ինձ Կովընտ Գարտնի Piazza Hotet֊ում։

― Ուրեմն գոնե ճաշի եկ։

― Հավատա, այդ էլ չեմ կարող։ Սիրով կգայի, բայց անկարելի է։ Պարտավոր եմ մնալ այն երկու ընկերներիս մոտ, վաղն առավոտ երեքս միասին մեկնելու ենք։

― Ուրեմն նրանց էլ ճաշին այստեղ բեր։ Գուցե նրանք չուզենա՞ն գալ։

― Ամենայն ուրախությամբ կուզենան, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― միայն թե քեզ զուր նեղություն տված կլինենք։ Լավ է, Դեյզի, դո՛ւ եկ մեզ հետ ճաշելու։

Լսել անգամ չուզեցի․ ես մտադիր էի մի լավ տոնել նոր բնակարան վարձելս, որի համար գեղեցիկ առիթ էր ներկայանում։ Սենյակներիս մասին Ստիրֆորթի արած գովասանքից հետո փափագում էի սեղանիս լիությունն էլ ցույց տալ նրան․ այս պատճառով դրական խոսք առա նրանից, որ երեկոյան ժամը վեցին նա իր երկու բարեկամների հետ ինձ մոտ կգա ճաշելու։

Ստիրֆորթի հեռանալուն պես՝ մրս․ Կրոպպին կանչեցի և նրան համարձակ դիտավորությունս հայտնեցի։ Մրս․ Կրոպպն ասաց․ նախ՝ ինքը հայտնի բան է, անկարող կլինի մեր սեղանին սպասավորել, բայց ճանաչում է մի ճարպիկ երիտասարդի, որ գուցե կհամաձայնի հինգ շիլինգ վարձատրությամբ ու մի փոքրիկ պարգևով ծառայել։ Պատասխանեցի, թե անհրաժեշտ է կանչել նրան։ Երկրորդ՝ մրս․ Կրոպպը այսաց, թե պարզ է, որ ինքը չի կարող միանգամից երկու տեղ գտնվել (այս էլ բնական թվաց ինձ), և թե ուրեմն պետք է մառանը լուսավորել և այնտեղ մի աղջիկ կանգնեցնել, որ ամանները լվանա։ Հարցրի, թե որքա՞ն է պետք այդ աղջկան վճարելու համար։ Մրս․ Կրոպպի ասելով՝ տասնութ պենս վճարելուց քսակս հարկավ չի դատարկվի։ Իհարկե՝ ոչ․ հետևաբար այս խնդիրն էլ լուծվեց։ Այնուհետև մրս․ Կրոպպմ ասաց․

― Այժմ բուն ճաշին գանք։

Մրս․ Կրոպպի խոհանոցի փուռը շինող վարպետը չափազանց անհեռատես մարդ է եղել, որովհետև այդ փռում ուրիշ ոչինչ չէր կարելի տապակել, բացի կոտլետից ու կարտոֆիլից։

― Իսկ ձուկ խաշելու պղնձին գալով, ― ասաց մրս․ Կրոպպը, ― ինքներդ եկեք տեսեք՝ կա՞ թե չկա։

Քանի որ խոհանոցի գործերից ոչ մի հասկացողություն չունեի, ներքև իջնելս էլ ավելորդ էր․ ես ի՞նչ կարող էի տեսնել։ Ուստի և ասացի․

― Դե ուրեմն ձուկը թողնենք։

― Բայց ինչո՞ւ ձկան տեղ ոստրե չլինի, ― ասաց մրս․ Կրոպպը, և որոշեցինք ոստրեներ գնել։

Ապա մրս․ Կրոպպն առաջարկեց ճաշը հետևյալ տեսակներից կազմել․ մի զույգ տապակած հավ՝ պատրաստի կերակուրներ վաճառող կրպակից․ մի պնակ բիֆստեկ ու կանաչի՝ նույն կրպակից․ գիրացրած խոճկորի պես մի թեթև բան ու մի պնակ երիկամունք՝ նույն կրպակից․ մի կարկանդակ, և եթե կամենամ՝ մի բանդակ․․․ դարձյալ միևնույն կրպակից։

― Դա ինձ հնարավորություն կտա, ― ասաց մրս․ Կրոպպը, ― ամբողջ ուշադրությունս կարտոֆիլի վրա դարձնել, իսկ պանիրն ու թթուն ես ինքս կհոգամ։

Մրս․ Կրոպպի առաջարկության համաձայն՝ ես ինքս կրպակում պատվերներ տվի։ Այնուհետև Ստրենդով անցնելիս՝ մսագործի խանութում մարմարի նման մի երկար ու կոշտ զանգված նշմարեցի «Կեզծ կրիա» մակագրով։ Ներս մտա և այդ զանգվածից մի կտոր գնեցի, որ ինչպես հետո առիթ ունեցա ստուգելու՝ տասնհինգ մարդու կբավականացներ։ Մրս․ Կրոպպը երկար֊բարակ նազերով հանձն առավ կրիան եփել, բայց երբ որ դա սեղանի վրա դրեց, Ստիրֆորթն ասաց, որ չորս հոգու էլ չի բավի։

Այս բոլորը հաջողությամբ հոգալուց հետո մրգեղեն գնեցի Կովընտ Գարդնի շուկայում և բավական շատ գինի պատվիրեցի գինեվաճառին։ Երեկոյան դեմ մառանիս հատակի վրա արդեն այնքան շշեր կային, որ (թեև երկու շիշ պակասում էր ի մեծ զայրույթ մրս․ Կրոպպի) վրաս մի տեսակ սարսափ եկավ նրանց նայելիս։

Ստիրֆորթի ընկերներից մեկի անունը Գրենջր էր, մյուսինը՝ Մարկհըմ։ Երկուսն էլ կայտառ ու զվարթ տղաներ էին։ Գրեջրը Ստիրֆորթից մի քիչ մեծ էր․ Մարկհըմն ավելի ջահել էր երևում և հազիվ քսան տարեկան կլիներ։ Նկատեցի, որ իր մասին խոսելիս՝ նա փոխանակ եզակիի առաջին դեմքը գործածելու, միշտ անորոշ մարդ դերանունն էր օգտագործում։

― Այստեղ մարդ կարող էր լավ ապրել, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց Մալկհըմը, իր մասին ակնարկելով։

― Այո, դիրքը վատ չէ, ― պատասխանեցի ես, ― սենյակներն էլ հարմար են։

― Հուսամ, որ ախորժակներդ տանը չեք մոռացել, ― ասաց Ստիրֆորթն ընկերներին։

― Իրավ՝ որ Լոնդոնը մարդուս ախորժակը գրգռում է, ― ասաց Մարկհըմը։ ― Ամբողջ օրը մարդ սոված է և միշտ պատրաստ է ուտելու։

Երբ որ ճաշը մատուցեցին, ես տեսնելով որ հյուրերիս առջև ջահել եմ, և սեղանապետ լինել չեմ կարող, Ստիրֆորթին խնդրեցի, որ առաջին տեղը նա բռնի, իսկ ինքս նրա դեմ նստեցի։ Ամեն բան շատ լավ էր․ գինին առատ, և Ստիրֆորթը այնպես զվարթ էր, որ մեր ճաշը հենց սկզբից մի խնջույքի բնույթ ստացավ։ Բայց ես այնքան հյուրամեծար տանտեր չէի, ինչքան որ կցանկանայի լինել։ Իմ աթոռը դռան հանդեպ էր, և ճարպիկ սպասավորն ուշադրությունս շեղում էր․ նա անդադար հեռանում էր սենյակից, և հեռանալուն պես՝ նախասենյակի պատի վրա նրա ստվերն էր աչքիս ընկնում՝ բերանին դրած գինու շշով։ Աղջիկն էլ ինձ հանգստություն չէր տալիս, ոչ թե նրա համար, որ ամանները վատ էր լվանում, այլ որովհետև չարաչար կոտրտում էր։ Իբրև անչափ հետաքրքրասեր և մառանում մնալու համբերություն չունեցող աղջիկ, թեև նրան հրամայված էր այնտեղ մնալ, նա շարունակ ներս էր նայում և ամեն անգամ կարծելով, թե մենք իրեն նշմարեցինք, ետ էր ցատկում ու ցատկելիս հատակի վրայի ամանները ջարթոտում։ Երևակայեցեք, թե այդ հապճեպ ցատկումներից ինչքան վնաս էր գալիս։

Սակայն այդ վնասները ես մոռացա, երբ սփռոցը հավաքեցին ու մրգեղեն դրին սեղանի վրա։ Այն ժամանակ հայտնի դարձավ, որ ճարպիկ սպասավորի լեզուն բոլորովին բռնեվել է։ Ես նրան ծածուկ հրամայեցի մրս․ Կրոպպին ընկերանալ, աղջկան էլ՝ տան ստորին սահմանները տանել․ դրանից հետո միայն կարելի եղավ մեր քեֆն անարգել վայելել։

Մի տարօրինակ զվարթություն տիրեց սրտիս․ մտքիս մեջ անթիվ դեպքեր ու հիշատակներ արթնացան, և ես սկսեցի անչափ արագ բարբաջել։ Մե՛կ ուրիշների և իմ կատակների վրա էի ծիծաղում, մե՛կ Ստիրֆորթին գինի լցնել հրամայում, մե՛կ խոստանում Օքսվորդ գնալ, մե՛կ խոսք տալիս ամեն շաբաթ ճիշտ այսպիսի խնջույք սարքել։ Ի վերջո, Գրենջրի տուփից մի այնպիսի պտղունձ քթախոտ քաշեցի, որ ստիպված եղա մառան գնալ ազատ փռշտալու համար․ փռշտոցն առնվազն տասը րոպե տևեց։

Այնուհետև սկսեցի շտապ֊շտապ գինի լցնել և նոր֊նոր շշեր ներս բերել, առաջ՝ քան սեղանի վրա եղածները դատարկեին։ Ես Ստիրֆորթի կենացն առաջարկեցի։ Ասացի, թե նա իմ ամենամոտ բարեկամն է, մանկությանս հովանավորը, երիտասարդությանս ընկերը։ Ասացի, թե երջանիկ եմ, որ կարող եմ նրա կենաց բաժակը դատարկել։ Ասացի, թե ես նրան մինչև կայնքիս վերջին շունչը երախտապարտ պիտի մնամ և անզոր եմ արտահայտել իմ հիացմունքը դեպի նա։ Եվ խոսքս վերջացրեցի գոչելով․

― Կեցցե՛ Ստիրֆորթը։ Աստված նրան երկար պահի։ Հուռռա՜։

Երեք անգամ եռյակ ուռռա գոռացինք, հետո դարձյալ մի անգամ, էլի՛ մի անգամ, էլի՛ մի անգամ։ Հետո ոտքի կանգնելով իմ բաժակը փշրեցի, նրա աջը սեղմեցի և ասացի (երկու բառով)․

― Ստիրֆորթ, դու իմ կյանքի առաջնորդ աստղն ես։

Այս որ ասացի, հանկարծ ականջիս մի երգ հնչեց։ Երգողը Մարկհըմն էր․ նա երգում էր․


«Երբ մեր սիրտը տրտմալից

Ազատվում է վշտերից․․․»։


Ավարտելուց հետո, նա առաջարկեց մի բաժակ էլ «կնոջ» կենացը դատարկել։ Ես ընդդիմացա և չուզեցի այդ առաջարկն ընդունել։ Դա անպարկեշտ, անվայել ձև է, ասացի ես։ Եթե կամենում եք իմ տանը իգական սեռի կենացը խմել, թույլ կտամ միայն «տիկինների» կենացը խմել։ Ես սաստիկ տաքացա մանավանդ այն պատճառով, որ Ստիրֆորթն ու Գրենջրը կարծես իմ վրա ծիծաղում էին․․․ կամ նրա վրա․․․ թե երկուսիս վրա, չգիտեմ։ Մարկհըմն ասաց, թե ոչ ոք մարդուս հրամայելու իրավունք չունի։ Իսկ ես պնդում էի, թե ունի։ Նա նկատեց, թե պետք չի մարդու վիրավորել, ես պատասխանեցի, թե համաձայն եմ և չեմ կամենա, որ իմ նվիրական հարկի տակ, ուր հյուրասիրության օրենքն է տիրում, մի մարդ մյուսին վիրավորի։ Նա ասաց, թե մարդուս պատիվը չի ընկնի, եթե խոստովանի, որ ես մի լավ տղա եմ։ Եվ ես իսկույն նրա կենացը առաջարկեցի։

Հյուրերից մեկն սկսեց ծխել։ Բոլորն էլ սկսեցին ծխել։ Ես էլ, սարսուռս զսպելով ծխեցի։ Ստիրֆորթն ի պատիվ ինձ, մի ճառ արտասանեց։ Սիրտս հուզվեց, և աչքերս արցունքոտվեցին։ Ես շնորհակալ եղա և հույս հայտնեցի, թե ներկա ընկերությունը վաղն էլ ինձ մոտ ճաշելու շնորհ կանի, մյուս օրն էլ, ամեն օր էլ․․․ ժամը հինգին, որպեսզի երեկոները միասին անցկացնենք ընկերաբար։ Հանկարծ զգացի, որ անհրաժեշտ է մի առանձին բաժակ առաջարկել, և գոչեցի․ «Տատիս կենացը, միս Բեթսի Տրոտուդի, որ աշխարհիս կանանց զարդն ու փայլն է»։

Մեզնից մեկն իր հրատապ ճակատը զովացնելու ու մաքուր օդ շնչելու համար ննջարանիս սառը պատուհանին հենվեց։ Այդ ես էի։ Եվ ես ասում էի ինքս ինձ․ ― «Ինչո՞ւ ծխեցիր, Կոպպերֆիլդ․ միթե չգիտեի՞ր, որ ծխելը վնասակար է»։ Մեկն անհանգիստ քայլեր անելով գնաց կանգնեց հայելու առջև։ Այդ էլ ես էի։ Հայելու մեջ դեմքս գունատ էր, աչքերս շաղված ու պղտոր, իսկ մազերս ― միայն մազերս, ուրիշ բան չասեմ ― բավական էին ցույց տալու, որ ես․․․ հարբած եմ։

Մեկն ինձ ասաց․ «Եկ, թատրոն գնանք, Կոպպերֆիլդ»։ Ննջարանս կորել էր, հայելին անհետացել․ դրանց փոխարեն մնացել էին մի երերուն սեղան, հնչող բաժակներ և մի լամպ, աջ կողմս՝ Գրենջրը, ձախ կողմս՝ Մարկհըմն և դիմացս՝ Ստիտֆորթը ― բոլորն էլ մեգի մեջ էին նստած․․․ բավական հեռու։

― Թատրո՞ն․ ինչո՞ւ չէ։ Գնանք թատրոն։ Բայց կներեք, ես պիտի վերջինը դուրս գնամ, ― և այս ասելով լամպը հանգցրի․․․ որպեսզի հրդեհ չպատահի։

Մթությունից առաջ եկած շփոթության մեջ դուռը կորավ։ Ես փնտրում էի նրան պատուհանիս վարագույրի ծալքերում։ Ստիրֆորթը ծիծաղելով ձեռքիցս բռնեց ու դուրս տարավ ինձ։ Սկսեցինք իջնել իրար հետևից։ Սանդուղքի ստորին աստիճանների վրա մեկն ընկավ ու ներքև գլորվեց։ Չգիտեմ ով ասաց, թե ընկնողը Դավիթ Կոպպերֆիլդն է։ Այս բամբասանքի վրա սաստիկ զայրացա և պատրաստ էի հատուցում պահանջել ստախոսից, եթե չզգայի, որ իրոք փռված եմ շեմքի մոտ։ Ուրեմն վերոհիշյալ նկատողությունն անհիմն չէր։

Այդ գիշեր Լոնդոնն անչափ միգապատ էր, և լապտերների շուրջը ահագին շրջանակներ էին երևում։ Ասացին, թե անձրև է գալիս․ իսկ ես զգում էի, որ ցրտում է։ Մի լապտերի տակ Ստիրֆորթը վերարկուս թափ տվեց և գլխարկս հագցրեց, որ չգիտեմ որտեղի՞ց և ո՞վ բերեց, որովհետև լավ էի հիշում, որ նա առաջ գլխիս չէր։ Այնուհետև Ստիրֆորթն ասաց․

― Ինչպե՞ս ես այժմ, Կոպպերֆիլդ․ ամեն բան կարգին է, չէ՞։

Եվ ես պատասխանեցի․

― Կը֊կ֊կ֊կ֊արգին։

Մշուշապատ վանդակում նստած մի պարոն ինչ֊որ մեկից փողը վերցրեց և խորշի անցքից վրաս նայելով, հարցրեց՝ մի՞թե ինձ համար էլ վճարված է։ Նա կարծես վարանում էր (որքան կարողանում եմ մտաբերել այդ թռուցիկ վայրկյանը), ինձ էլ արդյոք տոմսակ տա՞ թե չտա։ Շատ չանցած արդեն թատրոնի խեղդուկ վերնատանն ենք․ բարձրունքից ծխաշունչ վիհին նայելով, ուր մի անորոշ բազմություն էր խռնված։ Դիմացս մի լայն բեմ էր՝ փողոցից ավելի հարթ ու կոկ․ ման են գալիս զանազան մարդիկ, մի ինչ֊որ բան խոսելով, բայց ոչ շատ պարզ։ Լույսը պայծառ է, մոմերն՝ անթիվ, երաժշտությունը՝ որոտաձայն։ Տիկնայք էլ կան և էլ չգիտեմ ովքեր, ինչեր։ Ամբողջ շինությունը երերում է ու լողում, մանավանդ երբ ճգնում եմ տարօրինակ ճոճումներն ըմբռնել։

Մեկի առաջարկությամբ որոշեցինք դահլիճի առաջին հարկն իջնել, ուր տիկնայք էին հավաքվում։ Մի լավ հագնված ջենտլմեն՝ սղոցը ձեռքին, բազմոցի վրա թեք ընկած երևաց ինձ հայելու մեջ, ուր ես իմ ամբողջ պատկերն էլ նշմարեցի։ Հետո ինձ մի օթյակ տարան, ուր նստելով սկսեցի խոսել մեկի հետ։ Չորս կողմ մարդիկ «Լռություն» գոչեցին՝ չգիտեմ, թե ո՞ւմ․ տիկնայք վրաս ծուռ֊ծուռ նայեցին, և․․․ ի՞նչ, ի՞նչ եմ տեսնում ― միևնույն օթյակի մեջ առջևս Ագնեսն է նստած, հետն էլ մի անծանոթ տիկին և մի պարոն։ Տեսնում եմ նրա դեմքը, այժմ հարկավ ավելի լավ, քան թե այն րոպեին․ նա անասելի վշտակցությամբ և ապշությամբ է նայում ինձ։

― Ագնե՜ս, ― ասացի ես կակազելով։ ― Երկնային հրեշտակ, Ագնե՜ս։

― Սուս, աղաչում եմ՝ լռեցեք, ― պատասխանեց նա, բայց ինչո՞ւ, չհասկացա։ ― Դուք խանգարում եք մեր հարևաններին։ Լավ է՝ բեմին նայեք։

Նրա պատվերին համեմատ աչքերս ուշի֊ուշով բեմին հառեցի որևէ բան հասկանալու համար, բայց իզուր։ Հետո նորից նայեցի Ագնեսին․ նա օթյակի խորքն էր քաշվել ու ճակատը ձեռքով ծածկել։

― Ագնես, ― ասացի ես, ― հիվանդ հո չե՞ք։

― Այո՛, այո՛, Տրոտուդ, ուշք մի՛ դարձրեք վրաս, ― պատասխանեց նա։ ― Շուտո՞վ տուն կերթաք։

― Շուտով տուն կերթամ, ― կրկնեցի ես։

― Այո՛։

Հիմարաբար ուզում էի ասել, թե մտադիր եմ նրան սպասել և տուն տանել։ Կարծեմ մի այդպիսի բան դուրս տվի, որովհետև Ագնեսը երեսիս նայելուն պես միտքս հասկացավ ու կամացուկ ասաց․

― Գիտեմ, Տրոտուդ, որ ինձ կլսեք։ Լուրջ բան եմ ասում ձեզ։ Այս րոպեիս հեռացեք, գեթ իմ սիրուն, և ընկերներիդ խնդրեցեք, որ ձեզ իսկույն տուն տանեն։

Նրա ներկայությունն արդեն այնքան էր ազդել վրաս, որ չնայելով բարկությանս, ես սաստիկ ամաչեցի, վերկացա, գլուխ տվի նրան ու ասացի․

― Բարի՜շր։

Այսինքն՝ բարի գիշեր։ Հետո օթյակից ելա և մի ակնթարթում ինձ ննջարանի մեջ գտա։ Ինչպե՞ս եղավ այդ, հայտնի չէ։ Ստիրֆորթն ինձ օգնում էր հանվել, իսկ ես նրան ասում էի, թե Ագնեսը քույրս է, և միևնույն ժամանակ աղաչում խցանահանը բերել մի նոր շիշ բանալու համար։

Մեկը պառկած է անկողնումս և ամբողջ գիշեր մի տենդային երազի մեջ միևնույն բաները շարունակ կրկնում ու բարբաջում է, մի ալեծուփ ծովի նման տատանվելով, որը բնավ չէր ուզում խաղաղվել։ Այս մեկը քիչ֊քիչ ուշքի է գալիս, և այն ժամանակ ես զգում եմ, որ ներսս այրվում է, որ կոկորդս ցամաքել է, կաշիս տախտակի պես չորացել, լեզուս հրաշեկ երկաթի նման կարմրել և ափերս տաքացած թիթեղ դարձել, որ սառցով անգամ չէր կարելի զովացնել։

Օ՜հ, ի՜նչ տագնապ, ի՜նչ ամոթ և ի՜նչ կսկիծ զգացի ես առավոտյան զարթնելիս։ Սարսափելով մտածում էի, թե ո՞վ գիտի՝ երեկ ինչ հիմարություններ արած կլինեմ, որ ո՛չ մտաբերել կարող էի, ո՛չ էլ քավել։ Հապա Ագնեսի անջնջելի հայա՜ցքը։ Ի՞նչ կմտածեր նա իմ մասին։ Չէր կարելի մինչև անգամ տեսնել նրան և ներում խնդրել, որովհետև ― օ՜հ, անասնական տխմարություն ― չէի էլ իմանում, թե ինչո՞ւ էր Լոնդոն եկել և հատկապես որտեղ իջել։ Այս բոլորը չարաչար տանջում էր ինձ։ Զզվում էի իմ սենյակից, ուր տեղ էր գտել շվայտությունը։ Ծխի հոտը, շշերի տեսքը, փշրված բաժակների պատկերը ― ի՜նչ գարշելի բան էր։ Գլուխս ցավից պայթում էր և չէի կարողանում ո՛չ վերկենալ, ո՛չ դուրս գնալ՝ օդ շնչել։

Զարհուրելի էր այդ օրվա երեկոն։ Մտքովս անցավ, թե ե՛ս էլ սենյակիս նախկին բնակչի շավիղով եմ գնում, ե՛ս էլ նրա պես թշվառ վախճան պիտի գտնեմ։ Պատրաստ էի Դուվր թռչել և ամեն բան տատիս պատմել։ Եվ երբ մրս․ Կրոպպը ներս մտավ, մի պնակ երիկամունք ու թթու վարունգ բերելով, և հայտնեց, թե երեկվա քեֆից միայն այդ է մնացել, ուզում էի նրա վզովը փարվել ու գոչել․ «Օ՜հ, մրս․ Կրոպպ, մրս․ Կրոպպ, ձեր վարունգն ու երիկամունքը ինչի՞ս են պետք։ Ինչո՞ւ եք հիշեցնում ինձ մեր երեկվա շվայտության մնացորդը։ Օ՜հ, ես անչափ թշվառ եմ»։ Սակայն չնայելով հուսահատական վիճակիս, ես նույն րոպեին զսպեցի ինձ, որովհետև մրս․ Կրոպպը այնպիսի կին չէր, որի հետ կարելի լիներ սրտաբաց խոսել․ ուստի ճառս էլ չասված մնաց։


Ե․ գլուխ

Բարի և չար հրեշտակներ


Մի ամբողջ օր գլխացավ, ստրջանք ու նողկանք զգալուց հետո, նույնիսկ առանց մտաբերելու ողբալի ճաշկերույթի ամսաթիվը, որ կարծես թե հսկայական տիտանների մի ահագին լծակով դեպի հեռավոր անցյալն էր տարվել, հետևյալ առավոտյան, մինչ ուզում էի դուրս գնալ, մի մարդ տեսա, որ ձեռքին մի տոմսակ բռնած՝ աստիճաններով բարձրանում էր։ Նա ամենևին չէր շտապում, սակայն հենց որ նշմարեց, թե ես նայում եմ իրեն սանդուղքի գլխից, քայլերը արագացրեց և շնչասպառ մոտեցավ ինձ, իբր թե վազելով եկած լիներ։

― Տ․ Կոպպերֆիլդ, Էսքուայր,[34] ― ասաց գրաբերը, ձեռքը գլխարկին տանելով։

Ես չվստահացա ինձ վերագրել այդ պատվանունը․ այն աստիճան շփոթվել էի, ենթադրելով, թե նամակն Ագնեսից է։ Բայց և այնպես մարդուն ասացի, թե Տ․ Կոպպերֆիլդ Էսքուայրը ես եմ․ նա նամակն իսկույն ինձ տվեց և ասաց, թե խնդրել են պատասխանել։ Ես նրան սանդուղքի վրա թողի՝ պատասխանին սպասելու, և ներս մտա։ Սիրտս այնպես արագ էր խփում, որ նամակի ծրարը դեռ չբացած՝ սեղանիս վրա դրի, որ փոքր֊ինչ հանգստանամ, հասցեի հետ ծանոթանամ․ դրանից հետո միայն կնիքը կոտրեցի։

Դա մի հիանալի մտերմական նամակ էր, որի մեջ թեթև ակնարկ էլ չկար այն մասին, թե ինչպես էի վարվել թատրոնում։ Ահա ամբողջ բովանդակությունը․ «Սիրելի Տրոտուդ։ Ես հորս գործակալ մր․ Ուատր֊բրուկի տանն եմ իջել՝ Էլիի հրապարակ, Հոլբորն։ Չէ՞իք կամենա ինձ տեսնել։ Երբ ել ժամադրեք, կսպասեմ ձեզ։ Միշտ ձեզ անձնվեր՝ Ագնես»։

Մի վայելուչ պատասխան գրելու համար, այնքան ժամանակ գործ դրի, որ չգիտեմ նամակաբերն ի՞նչ մտածեց․ ո՞վ գիտի կարծեց, թե ես նոր եմ գրել սովորում։ Առնվազն հինգ֊վեց թերթ մրոտեցի մեկը մյուսի հետևից։ Մեկն այսպես էր սկսվում․ «Սիրելի Ագնես, արդյոք հուսա՞մ, որ կհաջողվի ինձ ձեր մտքից ջնջել այն զզվանքը․․․» Այս սկիզբը դուր չեկավ ինձ, և թերթիկը պատռեցի։ Նորը սկսեցի․ «Արդեն Շեքսպիրն ասել է, սիրելի Ագնես, թե մարդու առաջին թշնամին իր լեզուն է․․․» Այս մարդը Մարկհըմին հիշեցրեց ինձ, և գրիչս առաջ չգնաց։ Հետո փորձեցի ոտանավոր գրել։ Առաջին տողը այսպես էր․

«Օ՜հ, սպասում եմ անհամբեր․․․»։

Սակայն երկրորդ տողը միշտ վերջանում էր՝ նոյեմբեր կամ դեկտեմբեր, որը անճոռնի էր դուրս գալիս․․․ և երկար ջանքերից հետո՝ վերջապես հետևյալը գրեցի արձակ ոճով․ «Սիրելի Ագնես։ Ձեր տոմսակը ձեր հոգու պատկերն է։ Սրանից ավել ի՞նչ գավասանք տամ նրան։ Կլինեմ ձեզ մոտ ժամը չորսին։ Ձեզ անձնվեր, վշտագին Տ․ Կ․»։

Գրաբերը հեռացավ այս նամակով, որին պատրաստ էի քսան անգամ հետ կանչել մեկ ուրիշը գրելու համար, բայց արդեն ուշ էր։

Եթե Դոկտորների համայնքի օրենսգետ անդամներից մեկը գեթ կիսով չափ այն հոգեկան տագնապը կրեր, որը ես այդ սոսկալի օրը կրեցի, անշուշտ նա իր մեղքերից շատը կքավեր։ Թեև ես երեքուկեսին դատարանից հեռացա և հինգ րոպեից հետո գտնվում էի մր․ Ուատրբրուկի տան մոտ, բայց որոշված ժամից արդեն մի քառորդ անցել էր, երբ համարձակվեցի դռան զանգը հնչեցնել։

Մր․ Ուատրբրուկի հաստատության ընթացիկ գործերը տան ներքևի հարկում էին կատարվում, իսկ նուրբ գործերը, վերևում։ Ինձ հրավիրեցին մի կոկիկ, բայց անձուկ դահլիճ։ Ագնեսը այնտեղ էր նստած և մի քսակ էր հյուսում։

Այդ բարեսիրտ ու հեզ էակին տեսնելուն պես՝ Կենտրբըրիում անցկացրած աշակերտությանս անմեղ օրերը հիշեցի, հիշեցի և թատրոնում լկտիություն անող հարբած ու տխմար երիտասարդին, և այնպիսի ամոթ, այնպիսի զղջում ու ստրջանք զգացի, որ սկսեցի երեխայական բաներ անել։ Չեմ ուրանում, լաց էլ եղա։ Արդյոք լա՞վ էր, որ այդպես արի, թե դա մի ծիծաղելի բան էր՝ մինչև այսօր էլ չգիտեմ։

― Եթե, Ագնես, այն դրության մեջ ինձ տեսնողը դո՛ւք չլինեիք, այլ մի ուրիշ մարդ, ― ասացի ես, դեմքս շուռ տալով, ― այսքան չէի մորմոքվի։ Բայց որովհետև հատկապես դո՛ւք տեսաք, լավ էր որ իսկույն մեռնեի։

Նա իր աջը թևիս դրեց․․․ այդ հպումի մեջ մի բարերար զորություն կար․ վիշտս փարատվեց, սիրտս զվարթացավ, և ես նրա աջը ջերմ շնորհակալությամբ համբուրեցի։

― Նստեցեք, Տրոտուդ, ― ասաց Ագնեսը մտերմաբար, ― և մի՛ տրտմեք։ Եթե ինձ հավատարմություն չընծայեք, էլ ո՞ւմ պիտի հավատաք և ո՞ւմ առջև ձեր սիրտը բանաք։

― Ա՜հ, Ագնես, ― գոչեցի ես։ ― Դուք իմ բարի հրեշտակն եք։

Նա գլուխը շարժեց և կարծեմ տխրությամբ ժպտաց։

― Այո՛, Ագնես, իմ բարի՜ Ագնես։ Դուք միշտ իմ պահապան հրեշտակն եք եղել։

― Այդպե՞ս է, Տրոտուդ, թե այդպես չէ, ― պատասխանեց նա, ― բայց կցանկանայի մի բանից զգուշացնել ձեզ․․․

Ես նայեցի նրա երեսին և գրեթե հասկացա, թե ինչ է ուզում ասել։

― Զգուշացնել ձեզ չար դևից, ― ասաց Ագնեսը, աչքերիս նայելով։

― Սիրելի Ագնես, միթե Ստիրֆորթի՞ն եք ակնարկում․․․

― Այո՛, Տրոտուդ։

― Ուրեմն, Ագնես, դուք շատ անարդար եք դեպի նա։ Նա՞ է չար դևը, որ միշտ իմ բարի պահապանն է, իմ առաջնորդը, իմ ընկերը։ Ո՛չ սիրելի Ագնես, ձեր ազնիվ սրտին վայել չէ այդպես խիստ դատապարտել նրան լոկ թատրոնի գիշերվա արարքիս համար։

― Միայն դրա համար չէ, որ դատապարտում եմ նրան, ― հանգիստ ձայնով պատասխանեց Ագնեսը։

― Հապա ի՞նչ բանի համար եք դատապարտում նրան։

― Շատ բաների, որոնք ինքնըստինքյան չնչին են, բայց միասին վերցրած՝ չնչին չեն։ Դատապարտում եմ մասամբ հիմք ընդունելով ձեր պատմածները նրա մասին, մասամբ էլ այն ազդեցությունը, որ նա ունի ձեր վրա։

Ագնեսի քաղցրիկ ձայնը միշտ շոշաել էր սրտիս մի լարը, որ միայն նրա հնչմանն էր արձաքանք տալիս։ Այժմ այդ ձայնը հուզմունքից դողալով՝ սրտիս խորքն էր թափանցում և նվաճում ինձ։ Ագնեսը լռեց և աչքերը ձեռագործին հառեց․ բայց ես ակնապիշ նայում էի, կարծես թե շարունակելով լսել նրան, և Ստիրֆորթի պատկերը հակառակ սիրույս դեպի նա, հետզհետե նսեմանում էր մտքիս մեջ։

― Իմ վարմունքն այս դեպքում անշուշտ համարձակ է, ― ասաց Ագնեսը, նորից աչքերը բարձրացնելով։ ― Ես մի մեկուսացած կյանք եմ վարում և աշխարհի հետ այն աստիճան ծանոթ չեմ, որ իրավունք ունենամ վստահորեն ձեզ խորհուրդ տալ կամ էլ խստիվ դատապարտել ձեր ընկերոջը։ Սակայն, Տրոտուդ, ես գիտեմ, թե վստահությանս պատճառն ի՞նչ է։ Դա մեր մանկության հիշատակն է․ մեր հին մտերմությունը, որը թույլ չի տալիս ինձ չհետաքրքրվել այն բոլորով, ինչ որ ձեզ է վերաբերում։ Ահա այստեղից է առաջ գալիս իմ համարձակ վստահությունը։ Ես հավատացած եմ, որ ասածս ճշմարիտ է, և աներկբա եմ այս մասին։ Մի ներքին ձայն ինձ ասում է, որ դուք մի վտանգավոր ընկեր եք ճարել։

Դարձյալ նայում էի Ագնեսին, դարձյալ ականջ դնում նրա ձայնին, թեև նա լուռ էր, և նորից Ստիրֆորթի պատկերը, թեև դեռ սրտումս կենդանի, մի սևաթույր ամպով էր ծածկվում։

― Ես այնքան անմիտ չեմ, ― ասաց Ագնեսը, վերստին իր խոսելու սովորական եղանակն ընդունելով, ― որ ձեզնից պահանջեմ իսկույն փոխել մի զգացում, որ արդեն համոզում է դարձել ձեզ համար, նամանավանդ մի զգացում, որ արմատացած է ձեր դյուրահավատ սրտի մեջ։ Բնավ չեմ ուզում, Տրոտուդ, եթե մի օր ինձ հիշելու լինեք․․․ այսինքն, ― այստեղ նա ժպտաց, որովհետև ես ուզում էի իր խոսքը կտրել, և նա հասկացավ, թե ինչո՞ւ ― ամեն անգամ ինձ հիշելիս՝ հիշեցեք և այն, ինչ որ ասացի։ Կներե՞ք ինձ։

― Կներեմ, Ագնես, հենց որ սկսեք արդարադատ լինել Ստիրֆորթի նկատմամբ և նրան այնպես սիրեք, ինչպես որ ես եմ սիրում։

― Եվ ոչ առա՞ջ, ― հարցրեց Ագնեսը։

Ստիֆորթի անունը տալուն պես նկատեցի, որ Ագնեսի երեսի վրայով մի թեթև ստվեր անցավ․ սակայն նա իսկույն ժպիտով փոխարինեց իմ ժպիտը, և մենք շարունակեցինք առաջվա մտերմությամբ զրուցել։

― Իսկ դուք, Ագնես, ե՞րբ կներեք իմ թատրոնի վարմունքը։

― Երբ որ նրան մտաբերեմ, ― պատասխանեց Ագնեսը։

Նա ուզում էր խուսափել այդ մասին խոսելուց, բայց ես չհանգստացա, մինչև որ չպատմեցի խայտառակ երեկոյի դեպքերը, որոնց շղթայի մեջ թատրոն գնալս միայն վերջին օղակն էր, և այս խոստովանությունը մեծ թեթևություն տվեց ինձ։ Ես ուրախ էի մանավանդ այն բանի համար, որ առիթ ունեցա շնորհակալությամբ հիշելու Ստիրֆորթի խնամքն իմ մասին, որը վայելել էի մի այնպիսի ժամանակ, երբ ես ինքս չէի կարող հոգալ իմ մասին։

― Տեսեք հա, Տրոտուդ, ― ասաց Ագնեսը, խոսակցության նյութը փոխելով, ― չմոռանաք, որ խոսք եք տվել ոչ միայն ձեր վշտերն ու ցավերը պատմել ինձ, այլև սիրային հանդիպումները։ Պարզ ասացեք, ո՞վ է հաջորդել ձեր սրտում ավագ միս Լարկինսին։

― Ոչ ոք, Ագնես։

― Մի՞թե, ― ասաց Ագնեսը, ժպտաց ու մատով սպառնաց ինձ։

― Ոչ ոք, Ագնես, ազնիվ խոսք։ Իրավ է՝ կա մի օրիորդ մրս․ Ստիրֆորթի տանը, մի շատ խելացի օրիորդ․․․ միս Դարտլը․․․ որի հետ սիրում եմ զրուցել, բայց ամենևին չեմ պաշտում նրան։

Ագնեսը դարձյալ ծիծաղեց իր նրբամտության վրա և ասաց, որ եթե ես միշտ նրա առջև սրտաբաց լինեմ, նա մի բուռն սիրահարությունների մի փոքրիկ ցուցակ կպահի, յուրաքանչյուրի ծագումը, տևողությունն ու վախճանը նշանակելով, թագավորների ու թագուհիների այն ցանկի նման, որը դրվում է Անգլիայի պատմության մեջ։ Հետո հարցրեց, արդյոք Ուրիասին չե՞մ տեսել։

― Ուրիաս Հիպի՞ն, ― ասացի ես։ ― Ոչ։ Մի՞թե նա Լոնդոնումն է։

― Այո, և ամեն օր ներքևի հարկի գրասենյակն է գալիս, ― հաստատեց Ագնեսը։ ― Նա ինձնից մի շաբաթ առաջ է Լոնդոն եկել, և կարծեմ, Տրոտուդ, մի անախորժ գործով։

― Որը, ինչպես տեսնում եմ, անախորժություն է տալիս ձեզ, ― նկատեցի ես։ ― Ի՞նչ գործ է արդյոք։

Ագնեսը ձեռքերը ծալեց և իր խոհուն, սիրուն աչքերը հառելով ինձ, ասաց․

― Նա կարծեմ մտադիր է ընկերանալ հայրիկիս։

― Ի՞նչ, Ուրիա՞սը, այն քծնող ու գարշելի արարա՞ծը, ― գոչեցի ես սրտմտությամբ։ ― Նա այդպիսի հավակնություն ունի, և դուք նրան չե՞ք դիմադրել, չե՞ք մտածել, թե ինչ հետևանք կարող է ծագել, այդ բանից։ Դուք, Ագնես, պետք է հայրիկի հետ խորհրդակցեք և զգուշացնեք նրան չարիքից։ Եվ որքան շուտ, այնքան լավ։

Ագնեսը, շարունակ ինձ նայելով, հուզմունքիս վրա ժպտաց և պատասխանեց․

― Հիշո՞ւմ եք մեր վերջին խոսակցությունը հայրիկիս մասին։ Փոքր֊ինչ հետո․․․ և կարծեմ երկու կամ երեք օր չանցած․․․ նա ինքն առաջին անգամ ինձ հայտնեց, ինչ որ հաղորդում եմ ձեզ այս րոպեիս։ Ցավալի էր տեսնել, թե ինչպես էր տանջվում, մինչ աշխատում էր ցույց տալ ինձ, թե իր ազատ կամքովն է գործ տեսնում, այլ ոչ թե մեկ ուրիշի ստիպումով։

― Բայց ո՞վ կարող է ստիպել նրան։

― Ուրիասը հաջողացրել է, ― ասաց Ագնեսը փոքր վարանելուց հետո, ― մի անհրաժեշտ մարդ երևալ հորս։ Նա խորամանկ է և աչալուրջ։ Նա տեսնում է հորս թուլությունը, և իր օգտին ծառայեցնում։ Վերջապես, եթե ուզում եք ամեն բան իմանալ, իմացե՛ք, Տրոտուդ, որ հայրիկս նրանից վախենում է։

Պարզ տեսա, որ Ագնեսը կարող է շատ բան ասել, շատ բան գիտի և կամ թե գուշակում է, սակայն հորը խնայելով, չի ուզում հայտնել։ Ավելորդ համարեցի հարցերով հուզել նրան։ Զգում էի, որ նենգությունն արդեն վաղուց էր պատրաստված․ հավատացած էի, որ գործը վաղ թե ուշ մի այդպիսի ելք պիտի ստանար։ Բայց լուռ մնացի։

― Ուրիասի ազդեցությունը հորս վրա ահագին է, ― ասաց Ագնեսը։ ― Նա մեծ խոնարհություն ու երախտագիտություն է ցույց տալիս․․․ և գուցե անկեղծորեն․ բայց և այնպես նա մի զորեղ ազդեցություն ունի, որը վախենում եմ, թե շատ է ի չարը գործ դնում։

― Ուրիասը շուն է, ― գոչեցի ես և առժամանակ սիրտս մի քիչ հովացրի։

― Հորս խոստովանությունից փոքր առաջ, ― շարունակեց Ագնեսը, ― Ուրիասն ասել էր նրան, թե մտադիր է հեռանալ, թեև շատ ցավում է, բայց ստիպված է հեռանալ, որովհետև ավելի շահավետ գործերով է զբաղված։ Նա ուրիշ ելք չգտավ, բացի Ուրիասին ընկերակից անելուց, թեև գարշում, ամաչում էր այդ քայլից։

― Իսկ դուք, Ագնես, ի՞նչ արիք։

― Այն արի, Տրոտուդ, ինչ որ արդար համարեցի, ― պատասխանեց Ագնեսը։ ― Զգալով, որ հորս հանգստության համար այդ զոհաբերությունն անհրաժեշտ է, համաձայնեցի։ Ես ասացի, թե այդ քայլով նա իր բեռների գեթ մի մասից կազատվի․․․ Երանի՜ թե հույսս արդարնա․․․ և ես ավելի առիթ կունենամ նրա հետ միասին լինելու։ Օ՜հ, Տրոտուդ, ― գոչեց Ագնեսը, արտասուքը թաքցնելու համար իր երեսը ծածկելով, ― ինձ թվում է, թե փոխանակ մի գորովալի դստեր նման հորս սփոփելու՝ թշնամու պես եմ վարվում նրա հետ։ Ես գիտեմ, թե նա որչա՜փ է փոխվել ինձ սիրելու պատճառով․ գիտեմ թե որչափ սահմանափակել է իր բարեկամների ու գործերի շրջանը, որպեսզի միայն իմ վրա կենտրոնացնի իր ամբողջ սիրտն ու հոգին։ Գիտեմ, թե որքան զրկանք ու նեղություն է կրել իմ սիրուն։ Միայն ի՛մ մասին մտածելով, նա իր կյանքը մաշել է, ուժերը սպառել, իր հանգիստը կորցրել։ Օ՜հ, երանի թե կարողանայի ուղղել այս բոլորը, փրկել նրան այն անկումից, որին ես եմ անգիտաբար մատնել նրան։

Մինչև հիմա Ագնեսի լաց լինելը չէի տեսել։ Տեսել էի, այո՛, նրա արտասուքը, երբ վերադառնում էի ուսումնարանից, մի որևէ մրցանակ բերելով․ տեսել էի նրա աչքերում արտասուքի կաթիլներ, երբ վերջին անգամ խոսում էինք իր հոր մասին, նկատել էի նմանապես, որ մեկնելուս օրը ինձնից հրաժեշտ տալիս նա շուռ էր տվել իր քաղցրիկ դեմքը՝ արտասուքը թաքցնելու համար։ Բայց դեռ ոչ մի ժամանակ այսպես դառը հեկեկալիս չէի տեսել։ Բոլորովին այլալվելով, ես չկարողացա ուրիշ բան ասել, քան այս անշնորհք խոսքերը․ «Լաց մի՛ լինի, Ագնես։ Լաց մի՛ լինի սիրելի քույրիկս»։

Սակայն Ագնեսը բնավորությամբ ու կամքով ինձնից ավելի ուժեղ էր (այժմ ես այդ լավ գիտեմ, թեև գուցե այն ժամանակ չգիտեի), և թախանձանքիս կարոտ չէր։ Նրա երեսի չքնաղ ու պայծառ անդորությունը, որի նմանը ոչ մի կնոջ դեմքի վրա չեմ տեսել, վերադարձավ։ Թեթևասահ ամպն այդպես է անցնում, որպեսզի կապույտ երկինքն ավելի ջինջ երևա։

― Հավանական է, որ երկար միասին չմնանք, ― ասաց Ագնեսը։ ― Այս պատճառով շտապում եմ խնդրել ձեզ, Տրոտուդ, հաշտվեցեք Ուրիասի հետ։ Մի՛ մերժեք նրան։ Որքան էլ ձեզ ատելի լինի (այդ տեսնում եմ ձեր աչքերից), տհաճություն ցույց մի՛ տվեք։ Նա գուցե արժանի չէ, որ իր հետ այդպես վարվեք․ չէ՞ որ նրա վատության մասին ոչ մի հաստատ բան չգիտենք։ Համենայն դեպս՝ նախ հայրիկիս և իմ մասին մտածեցեք։

Ագնեսը դեռ իր ասելիքը չէր ավարտել, երբ սենյակի դուռը բացվեց և առագաստանավի նման մրս․ Ուատրբրուկը ներս սուրաց․ նա մի հա՞ստ տիկին էր․․․ թե՞ շատ լայն զգեստ էր հագել, ճիշտը՝ չգիտեմ, որովհետև անկարելի էր իմանալ, թե ո՞րն էր զգեստ, ո՞րը՝ տիկին։ Աղոտ կերպով հիշեցի, որ տեսել եմ նրան թատրոնում, ասես թե մի մոգական լապտերի դժգույն լույսով․ իսկ նա կարծեմ իսկույն ևեթ ճանաչեց ինձ և գուցե կասկածում էր, արդյոք այժմ էլ հարբած չե՞մ։

Հետզհետե ստուգելով, որ զգաստ եմ, ուշքս վրաս է և մի համեստ ջենտլմեն եմ, մրս․ Ուատրբրուկը ներողամիտ նայեց ինձ և հարցրեց նախ՝ հաճա՞խ եմ զբոսնում պարտեզներում, և երկրորդ՝ շուտ֊շուտ եմ լինում հասարակության մեջ։ Երկու հարցին էլ բացասական պատասխան տալուս համար՝ կարծես նորից նրա աչքում վարկս կորցրի․ բայց այս հանգամանքը նա վայելչաբար թաքցրեց և հրավիրեց ինձ ճաշի գալ իր մոտ հետևյալ օրը։ Շնորհակալությամբ ընդունեցի նրա հրավերը և հրաժեշտ տվեցի կանանց։ Դուրս գալիս մտա գրասենյակը Ուրիասին տեսնելու։ Նա այնտեղ չէր․ ես մի այցետոմս թողի։

Հաջորդ օրը, ճաշի ժամին, մր․ Ուատրբրուկի տան դուռն արդեն բաց էր։ Ներս մտնելուս պես, տապակած գառան գոլորշու մեջ սուզվեցի, որից հետևեցի, թե հրավեր ստացողը միայն ես չեմ։ Սանդուղքի ներքևում որպես բարապան կանգնած էր այն տղան, որը երեկ նամակ էր բերել Ագնեսից։ Այժմ նրա պաշտոնը հյուրերի անունը ներսի սպասավորին հայտնելն էր։ Չնայած այժմ նա լիվրեյով էր ու փոխված, ես նրան իսկույն ճանաչեցի։ Իմ անունն էլ քաղաքավարի հարցրեց, իբր թե չգիտեր, թե ով եմ ես․ ես էլ ասացի, ցույց տալով, իբր թե նա էլ ինձ բոլորովին անծանոթ է․․․

Մր․ Ուատրբրուկը մի միջահասակ ջենտլմեն էր՝ կարճ վզով ու լայն օձիքով․ միայն սև քիթն էր պակասում նրան կապիկաշան նմանվելու համար։ Նա հայտնեց ինձ, թե երջանիկ է, որ պատիվ ունի աջս սեղմելու, երբ ես մրս․ Ուատրբրուկին խոնարհ ողջույն մատուցեցի, ջենտլմենը հանդիսավոր կերպով ինձ ծանոթացրեց մի սոսկալի տիկնոջ հետ, որը իր սև թավշե զգեստով ու ահագին սև թավշե գլխարկով Համլետի մոտ ազգականի, օրինակի համար, նրա մորաքրոջ նման թվաց ինձ։

Այդ տիկնոջ անունը մրս․ Հենրի Սպայքր էր․ ամուսինն էլ ներկա էր ― մի այնպիսի պաղ պարոն, որի գլուխը փոխանակ սևահեր երևալու՝ կարծես թե սառ եղյամով ծածկված լիներ։ Ամենքն էլ անչափ ակնածում էին այդ զույգից․ պատճառը, Ագնեսի ասելով, այն էր, որ մր․ Հենրի Սպայքրը, էլ չեմ հիշում ո՞ր տեղի կամ ո՞ւմ խորհրդականը լինելով, հեռավոր կապեր ուներ արքունի գանձարանի հետ։

Հյուրերի թվում էր և Ուրիաս Հիպը՝ սևազգեստ ու շատ խոնարհ մի մարդ։ Ես աջս մեկնեցի նրան, և նա ասաց, թե անչափ պարծենում է իմ ուշադրությամբ դեպի ինքը և զիջողության համար երախտապարտ է։ Լավ է այդքան երախտապարտ չլինել, որովհետև ամբողջ երեկո հալածում էր ինձ՝ շնորհակալություն շռայլելով, և հենց որ մոտենում էի Ագնեսին՝ նրան մի երկու խոսք ասելու, արդեն հավատացած էի, որ մեռելագույն Ուրիասն իր անթերթերունք աչքերով՝ ուրվականի պես դիտում է մեզ մի որևէ անկյունից։

Կային և ուրիշ հյուրեր՝ բոլորն էլ սեղանի վրա դրված շամպայնի նման սառն ու պաղ։ Սակայն մեկը՝ դեռ ներս չմտած ուշադրությունս գրավեց․ սպասավորը մր․ Տրեդլս անվանեց նրան։ Նույն րոպեին ես Սալեմ Հաուսը հիշեցի։ «Մի՞թե Թոմին է, կմախք նկարող ընկերս», նույն րոպեին անցավ իմ մտքով։

Անսովոր հետաքրքրությամբ սպասեցի նրան։ Ներս մտավ մի պատկառելի ու համեստ երիտասարդ՝ տարօրինակ մազերով ու դուրս ընկած աչքերով, և այնպես արագ մի անկյուն քաշվեց, որ նրա դեմքը լավ դիտելու ժամանակ էլ չունեցա։ Բայց վերջապես տեսա․ եթե աչքերս չէին խաբում, նա իմ թշվաչ Թոմին էր։

Մոտեցա մր․ Ուատրբրուկին և ասացի, թե կարծեմ իմ հին ընկերոջը նրա տանը տեսնելու բախտ ունեմ։

― Մի՞թե, ― ասաց մր․ Ուատրբրուկը զարմանալով։ ― Ձեր հասակին նայելով դժվար է ենթադրել, որ մր․ Հենրի Սպայքի դասընկերը եղած լինեք դպրոցում։

― Նրա մասին չէ իմ խոսքը, ― նկատեցի ես, ― այլ Տրեդլս անունով ջենտլմենի։

― Ա՜, այո՛, այո՛, իրա՞վ, ― ասաց տանտերը շատ նվազած հետաքրքրությամբ։ ― Հավանական է։

― Եթե այդ պարոնն իրոք նա՛ է, ― ասացի ես, նորից դիտելով Տրեդլսին, ― ուրեմն մենք միասին ենք աշակերտել Սալեմ Հաուսում․ նա մի ազնիվ ընկեր էր։

― Այո՛, Տրեդլսը լավ տղա է, ― նկատեց տանտերը զիջողական եղանակով։ ― Տրեդլսը լավ տղա է։

― Իրոք որ մի անակնկալ հանդիպում, ― ասացի ես։

― Իրոք անակնկալ, ― պատասխանեց տանտերը, ― մանավանդ եթե նկատի առնենք, որ Տրեդլսը միայն այս առավոտ է հրավիրված, որովհետև մրս․ Ապայքրի եղբոր հիվանդության պատճառով սեղանի վրա մի տեղ ազատ էր մնում։ Ա՜հ, մրս․ Հենրի Սպայքրի եղբայրը մի իսկական ջենտլմեն է, մր․ Կոպպերֆիլդ։

Փնթփնթալով հավանություն տվի, թեև բնավ չէի ճանաչում այդ պարոնին և հարցրի, թե ի՞նչ գործի է այժմ Տրեդլսը։

― Տրեդլսը, ― պատասխանեց մր․ Ուատրբրուկը, ― փաստաբանության է պատրաստվում։ Այո՛։ Լավ տղա է․ ոչ ոքի վնաս չի տա․․․ եթե ոչ իրեն։

― Ինչպե՞ս թե իրեն։

― Այնպես, ― ասաց մր․ Ուատրբրուկը իր շուրթերը պրկելով ու ժամացույցի շղթայի հետ հանգիստ ու գոհ խաղալով։ ― Չեմ կարծում որ նա մի նշանավոր մարդ դառնա։ Այո՛, գրավ եմ բռնում, օրինակի համար, որ նա երբեք տարեկան հինգ հարյուր ստեռլինգ չի ստանա։ Տրեդլսի հետ ինձ ծանոթացրեց իմ ընկերներից մեկը։ Այո՛։ Հարկավ նա զուրկ չէ որևէ նամակ շարադրելու և բանի էությունը պարզ գրելու քանքարից։ Ժամանակով ես կարող եմ նրան մի գործ տալ․․․ անշուշտ այդպիսի մարդուն հարմար գործ։ Այո՛։

Սաստիկ տպավորություն արավ վրաս մր․ Ուատրբրուկի այն ինքնագոհ, ինքնավստահ եղանակը, որով անդադար գործ է ածում իր փոքրիկ «այո»֊ները։ Նրա շեշտադրությամբ այդ այո֊ները մի զարմանալի իմաստ էին ստանում․ շեշտերը ցույց էին տալիս, որ նա ոչ թե շապիկով էր աշխարհ եկել, այլ սանդուղքով, և այդ սանդուղքն էլ օգնել էր նրան աստիճան առ աստիճան վեր մագլցել դեպի կյանքի բարձրունքը, որտեղից, ինչպես մի ապահով բերդի աշատարակից, փիլիսոփայի, հովանավորի աչքով այժմ նայում էր ներքևի փոսում տառապող բազմության վրա։

Ես դեռ այս մտքի մեջ էի խորասուզված, երբ սպասավորը հայտնեց, թե ճաշը պատրաստ է։ Մր․ Ուատրբրուկը Համլետի մորաքրոջ հետ ներքև իջավ․ մր․ Հենրի Սպայքրը մրս․ Ուատրբրուկին տվեց իր թևը։ Ես ուզում էի Ագնեսին ընտրել, բայց նրան ապուշի պես ժպտացող մի թույլոտն պարոն հրավիրեց։ Ուրիասը, Տրեդլսն ու ես, որպես հասարակության ամենակրտսեր անդամներ, բոլորից հետո առանց այլևայլության ներքև իջանք։ Ես ժամանակ չունեցա ափսոսալու, որ զրկվում եմ Ագնեսի թևից, որովհետև սանդուղքի վրա առիթ գտա խոսակցելու Տրեդլսի հետ, որ ցնծությամբ ողջունեց ինձ․ մինչդեռ Ուրիասն այնպես էր մեր շուրջը քծնում ու գալարվում, որ ես պատրաստ էի բազրիքից ցած գլորել նրան։

Սեղան նստելիս ես ու Տրեդլսը հակառակ անկյուններում տեղ ստացանք ― նա մի կարմրազգեստ օրիորդի շողքերի մեջ, իսկ ես Համլետի մորաքրոջ մթագին ստվերում։ Ճաշն անչափ երկար տևեց․ խոսակցության միակ նյութը ազնվական ծագումը կամ տոհմիկությունն էր․․․ արյունը։ Մրս․ Ուատրբրուկը շարունակ կրկնում էր, թե ոչ մի բան այնքան չի սիրում, որքան արյունը։

Արյո՜ւն, արյո՜ւն․․․ Ասես թե սեղանակիցները մարդակեր հրեշներ լինեին՝ այն աստիճան արյունռուշտ էր նրանց հոգին։

― Ես էլ մրս․ Ուատրբրուկին համամիտ եմ, ― ասաց մր․ Ուատրբրուկը, բաժակն աչքերին մոտեցնելով։ ― Աշխարհիս երեսին լավ բաներ շատ կան, բայց ըստ իս ամենից պատվականը արյունն է։

― Օ՜հ, ինչ բան կարող է արյան հետ հավասարվել, ― նկատեց Համլետի մորաքույրը։ ― Առհասարակ, ամեն բանի իդեալը արյունն է։ Կան անշուշտ ստրկամիտ էակներ, հարկավ ոչ շատ, բայց կան, որոնք պատրաստ են երկրպագել ձիրք, հանճար, երախտիք ասված կուռքերին։ Սակայն դրանք անտեսանելի բաներ են։ Ուրիշ բան է արյունը։ Արյունը երևում է մարդուս քթից, և նրան իսկույն ճանաչում ենք։ Երևում է կզակից, և իսկույն ասում ենք․ «Ահա արյուն, մաքուր արյուն»։ Դա մի դրական, իրական բան է։ Արյունը կարելի է շոշափել, և նա ոչ մի կասկածի տեղի չի տա։

Ապուշ֊ապուշ ժպտացող թույլոտն պարոնը, որ թև էր մատուցել Ագնեսին, ավելի ևս պարզեց խնդիրը։

― Բոլորդ էլ գիտեք, ― ասաց նա, շուրջը մի անմիտ հայացք գցելով, ― գիտեք, որ չի կարելի արյունն արհամարել։ Արյունը, գիտեք, անհրաժեշտ բան է։ Մի քանի երիտասարդներ, գիտեք, կարող են դաստիարակությամբ ու վարքով իրենց աստիճանից փոքր֊ինչ ետ մնալ և երբեմն հիմար֊հիմար բաներ անել, թե իրենց և թե ուրիշներին նեղություն տալ, բայց և այնպես, գիտեք, ո՞վ չի հիանում, երբ լսում է, թե նրանք բոլորն էլ արյուն ունեն։ Գալով ինձ, ես լավ կհամարեմ, որ գետնով տա ինձ արյուն ունեցողը, քան թե չունեցողը բարձրացնի։

Այս դավանանքը, որ ընդհանուր խնդրի ամփոփումն էր, ամենից ավելի հավանություն գտավ և մինչև կանանց հեռանալու րոպեն բոլոր ջենտլմենների ուշադրությունը գրավեց։ Այն ժամանակ ես նկատեցի, որ մր․ Գուլպիջն և մր․ Հենրի Սպայքրը, որոնք մինչև այժմ բավական զատված էին իրարից, մի տեսակ պաշտպանական դաշինք կնքեցին մեզ նման աննշան էակների դեմ, և սկսեցին սեղանի հակառակ կողմերից մի խորհրդավոր զրույց անել, որպեսզի լիովին հարվածեն մեզ ու ջախջախեն։

― Սակայն այն առաջին մուրհակի գործը, որի գումարը չորս հազար հինգ հարյուր ստեռլինգ էր, մի ցանկալի ընթացք չստացավ, Գուլպիջ, ― ասաց մր․ Հենրի Սպայքրը։

― Այսինքն՝ Ա֊բնակ Դ֊իի գործը, ― ասաց մր․ Սպայքրը։

― Բ֊նակ Կ֊ի գործը, ― պատասխանեց մր․ Գուլպիջը։

Մր․ Սպայքրը հոնքերը կիտեց ու շատ հուզված երևաց։

― Երբ գործը լորդ․․․ ին ներկայացրին, ավելորդ է նրա անունը տալ, ― ասաց մր․ Գուլպիջը, կանգ առնելով։

― Գիտեմ, գիտեմ, ― ասաց մր․ Սպայքրը։ ― Լորդ Ս․․․ին։

Մր․ Գուլպիջը խորհրդավոր նշան արեց ու շարունակեց․

― Երբ խնդիրը լորդին ներկայացրին, նա պատասխանեց․ «Կամ վճարում, կամ բա՞նտ»։

― Տեր ողորմյա, ― գոչեց մր․ Սպայքրը։

― Վճարումն կամ բանտ, ― կրկնեց շեշտով մր․ Գուլպիջը, ― մերձավոր ժառանգը․․․ որին հարկավ ճանաչում եք․․․

― Գ֊ն, ― ասաց մր․Սպայքրը չարագուշակ հայացքով։

― Գ֊ն ստորագրելուց միանգամայն հրաժարվեց։ Նրան համոզելու համար հատուկ Նյումարկետ գնացին, բայց նա ամենևին չուզեց ստորագրել։

Մր․ Սպայքրը զարմանքից քար կտրեց, այն աստիճան հետաքրքրված էր այդ գործով։

― Եվ ահա գործը ճիշտ այս դրության մեջ է մնացել, ― ասաց մր․ Գուլպիջը, ետ ընկնելով աթոռի վրա։ ― Մեր բարեկամ մր․ Ուատրբրուկը կների ինձ, որ ավելի պարզ չեմ խոսում․ գործի ահագին կարևորությունը ստիպում է ինձ զգույշ լինել։

Մր․ Ուատրբրուկն ակներև շատ երջանիկ էր, որ իր սեղանի վրա, թեկուզ ծածկված կերպով, այսպիսի գործեր և այսպիսի անուններ են հիշատակում։ Նա իր դեմքին մի խորիմաստ արտահայտություն տվեց (թեև հավատացած եմ, որ խոսակիցների ասածից ինքն էլ ոչինչ չէր հասկանում), և նրանց խորհրդապահ զգուշությունը լիովին գովեց։ Մր․ Սպայքրն իր ընկերոջ կողմից այդպիսի մտերմություն գտնելուց հետո՝ ինքն էլ բնականաբար նրան մի գաղտնիք հայտնելու փափագ զգաց։ Այս պատճառով վերոհիշյալ խոսակցությանը ուրիշ զրույց հաջորդեց, որի ընթացքում զարմանք հայտնողն արդեն մր․ Գուլպիջն էր․ և ապա դարձյալ մեկ ուրիշ զրույց, որի մեջ զարմանալու հերթը նորից մր․ Սպայքրին հասավ, և այսպես նրանք շարունակում էին մեկը մյուսին զարմացնել։ Իսկ մենք, տգետներս, սարսափելի գաղտնիքների ծանրության տակ ընկճված, ափիբերան նստած էինք, մինչ տանտերը մեզ նայելով պարծանք էր զգում, որ այս փրկարար ակնածության ու սքանչացման զոհն ենք դարձել։

Հեշտ է երևակայել, թե ինչքան ուրախացա, երբ սեղանից հետո վերևի դահլիճը գնացի և այնտեղ իրար հետ ծանոթացրի Ագնեսին ու Տրեդլսին, որ չնայելով շատ ամոթխած լինելուն, միշտ հաճելի ու սիրելի ընկեր էր։ Ես չկարողացա նրա հետ այնքան խոսել, ինչքան ցանկանում էի, որովհետև հետևյալ օրը նա մի ամսով մեկնելու էր չգիտեմ ուր։ Սակայն մենք մեր հասցեները փոխանակեցինք և խոսք տվինք որ երբ նա Լոնդոն վերադառնա, նորից իրար հանդիպենք։ Նա շատ ուրախացավ, որ ես դարձյալ ընկերացել եմ Ստիրֆորթի հետ, և այնքան համակրելի բաներ ասաց նրա մասին, որ ես ստիպեցի նրան իր կարծիքն Ագնեսին կրկնել։ Բայց Ագնեսը միայն վրաս նայեց ու թեթևակի գլուխը շարժեց, և այնպես, որ այդ շարժումը միայն ե՛ս նկատեմ։

Տրեդլսի հեռանալուց հետո Ագնեսն ու ես միասին մնացինք, և նա հայտնեց, թե շուտով վերադառնալու է Կենտրբըրի։ Այս լուրը մասամբ ուրախացրեց ինձ, որովհետև Լոնդոնում Ագնեսը մի այնպիսի շրջանի մեջ էր, որը նա չէր կարող համակրել․ մասամբ էլ տրտմեցրեց, որովհետև շուտով բաժանվելու էի նրանից։ Այս պատճառով որոշեցի մինչև հյուրերի ցրվելը նրա հետ մնալ։ Ագնեսի հետ զրուցելը ու նրա երգը ունկնդրելը նշանակում էր ցնծությամբ մտաբերել կյանքիս երջանիկ օրերը, որ վայելել էի նրա շնորհիվ կենդանացած հին տան մեջ, և ես պատրաստ էի մինչև կես֊գիշեր հետը նստել․ սակայն երբ մր․ Ուատրբրուկի հասարակության բոլոր աստղերը մեկ֊մեկ հանգան, ես էլ ստիպված ծանր սրտով հրաժեշտ տվեցի։ Ահա այդ րոպեին էր, որ ավելի քան երբևէ, զգացի, թե Ագնեսն իրավ իմ հրեշտակն է, և եթե այնուհետև նրա քաղցրիկ դեմքն ու հեզիկ ժպիտը հիշելիս՝ ես միշտ մտածել եմ, թե նա վերևից վրաս հսկող մի զվարթուն հրեշտակ է, կարծեմ վատ բան չեմ արել։

Ասացի, թե հասարակությունն արդեն ցրվել էր, սակայն ճիշտ կլիներ ասել՝ բացի Ուրիասից, որին ես չէի դասում այդ խմբի մեջ, և որը ոչ մի վայրկյան չէր դադարում մոտիկից մեզ լրտեսելուց։

Նա հետևում էր ինձ, երբ իջնում էի սանդուղքից, փողոցումն էլ քայլ առ քայլ հետևում էր, իր ոսկրոտ մատներն ահագին ձեռնոցների մեջ անցկացնելով։

Ամենևին տրամադիր չէի ընկերություն անել Ուրիասի հետ, սակայն Ագնեսի աղաչանքը հիշելով, առաջարկեցի նրան իմ մոտ գալ և մի բաժակ սուրճ խմել։

― Օ՜հ, ճշմարիտ, մաստր Կոպպերֆիլդ․․․ ― ասաց նա, ― ներեցեք, պիտի ասեի միստր Կոպպերֆիլդ, բայց հին սովորությունս հաղթեց․․․ չէի ցանկանա, որ նեղություն կրեք ձեր բնակարանը հրավիրելու ինձ նման մի խոնարհ մարդու։

― Ամենևին նեղություն չեմ կրում, ― պատասխանեցի ես։ ― Ուզո՞ւմ եք գալ։

― Շատ կցանկանայի, շատ և շատ, ― ասաց Ուրիասը կծկվելով։

― Ուրեմն եկեք։

Ես ակամա էի կոպիտ խոսում, բայց նա կարծեմ չէր նկատում այդ։ Առանց երկար զրուցելու ամենակարճ ճանապարհով առաջ գնացինք և այդ բոլոր միջոցին նա շարունակ իր ահագին ձեռնոցները մատների վրա էր քաշում․ արդեն տուն հասանք, բայց նա դեռ քաշում էր։

Մութ սանդուղքով բարձրանալիս, ես նրա ձեռքից բռնեցի, որ նա գլուխը պատին չխփի, բայց նրա ձեռքը գորտի նման սառն էր ու լպրծուն, և ես պատրաստ էի դեն հրել նրան ու փախչել։ Ագնեսն ու հյուրասիրության պարտքը արգելեցին ինձ այդպես անել․ պետք եղավ մինչև վառարանը առաջնորդել Ուրիասին։ Երբ մոմերը վառեցի, նա հիացավ իր առջև լուսավորված սենյակից, իսկ երբ սկսեցի սուրճ եփել մի հասարակ անագե ամանում, որի մեջ եփում էր և մրս․ Կրապպը (թեև այս անոթը իբրև ածիլվելու տաք ջրի աման, չպիտի սուրճ եփելու նպատակին ծառայեր, քանի որ իսկական թանկագին սրճամանը պահարանում ժանգոտում էր), Ուրիասը այն աստիճան սքանչացավ, որ քիչ էր մնում սառը ջուրը նրա գլխին ածեի։

― Օ՜հ, մր․ Տրոտուդ․․․ ներեցեք, ուզում էի ասել մր․ Կոպպերֆիլդ, ― սկսեց Ուրիասը, ― ես երևակայել անգամ չէի կարող, որ այսպես փառավոր կընդունեք ինձ։ Սակայն այս խոնարհ ու չնչին վիճակիս մեջ գլխիս վրա այնքան անակնկալ բարիքներ են թափվում, որ ինձ մնում է փառք տալ աստծուն։ Արդյոք լսած եք, մաստր․․․ այսինքն՝ միստր Կոպպերֆիլդ, որ դրությունս փոխվելու է։

Նա նստել էր բազմոցիս վրա, սուրճի բաժակը նիհար ծնկների վրա բռնած, գդալը հանդարտ շարժելով, մինչ գլխարկն ու ձեռնոցները հատակի վրա էին, իր կողքին։ Նրա մերկ կոպերով կարմիր աչքերը որոնց արտևանունքները կարծես կրակից խանձվել էին, նրա դեպի ինձ ուղղած, բայց իբր թե վրաս չնայող անթարթ հայացքը, նրա ռունգերի ուռելն ու սեղմվելը, նրա մարմնի ոտքից մինչև գլուխ օձանման գալարվելը տեսնելիս՝ զգում էի, որ ատելով ատում եմ նրան։ Զզվելի էր ինձ այդ մարդը։ Բայց ես դեռ այնքան ջահել էի, որ սովոր չէի զգացմունքներս թաքցնել։

― Գուցե արդեն լսել եք, մաստր Կոպպերֆիլդ․․․ Ներեցեք, միստր Կոպպերֆիլդ, որ վիճակս փոխվելու վրա է, ― նկատեց Ուրիասը։

― Այո՛, լսել եմ մի այդպիսի բան, ― ասացի ես։

― Ա՜հ, ես գիտեի, որ այս բանը միս Ագնեսին հայտնի է, ― հանգիստ կերպով ասաց Ուրիասը։ ― Շատ ուրախ եմ, որ հայտնի է միս Ագնեսին։ Օ՜հ, շնորհակալ են ձեզնից, մաստր․․․ կուզեի ասել միստր Կոպպերֆիլդ։

Կցանկանայի նրա գլխին խփել կոշկահանս (որը ընկած էր գորգի վրա)․ ― ես շատ զայրացա, որ նա Ագնեսի վերաբերյալ բան որսաց իմ բերնից, թեև այդ բանը չնչին էր, բայց ինքս ինձ զսպեցի և շարունակեցի սուրճս խմել։

― Ինչ լավ մարգարե եք եղել, միստր Կոպպերֆիլդ, ― շարունակեց Ուրիասը։ ― Աստված իմ, ի՞նչ կանխագուշակ մարգարե։ Հիշո՞ւմ եք ձեր խոսքերը, թե գուցե մի օր ես մր․ Ուիկֆիլդի ընկերակիցը կդառնամ, և մեր գրասենյակը այն ժամանակ «Ուիկֆիլդ ու Հիպ» կկոչվի։ Հավանական է, որ մոռացած լինեք, բայց ինձ նման խոնարհ մարդիկ սովոր են դա գանձի պես մտքում պահել, մաստր Կոպպերֆիլդ։

― Այո, հիշում եմ մի այդպիսի բան, թեև ճիշտն ասած՝ չէի կարծում, թե գուշակությունս կկատարվի։

― Օ՜հ, ո՞վ կարող էր կարծել, թե կկատարվի, միստր Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց Ուրիասը եռանդով։ ― Գոնե իմ մտքով այդպիսի բան չէր անցել։ Լավ եմ հիշում, որ ես ինքս այն ժամանակ ձեզ ասացի, թե ես շատ խոնարհ ու չնչին մարդ եմ․ և հավատացեք, ինչ որ ասացի, այն էլ իրոք կարծում էի։

Ուրիասն իր դեմքը չար հոգնությամբ կնճռոտելով կրակին էր նայում, իսկ ես՝ իրեն։

― Սակայն, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― սկսեց նա վերստին, ― երբեմն ամենահետին մարդն անգամ կարող է մի բարի բանի գործիք լինել։ Ես գոհ եմ, որ բարության գործիք եմ եղել մր․ Ուիկֆիլդի համար, եղել եմ և դեռ կլինեմ։ Օ՜հ, ինչ պատվական անձ է նա, միստր Կոպպերֆիլդ, բայց և որքա՜ն անխոհեմ էր։

― Ափսոս, ― ասացի ես և նույն րոպեին շեշտելով ավելացրի, ― ամեն ինչի նկատմամբ անխոհեմ։

― Ճիշտ այդպես, միստր Կոպպերֆիլդ, ― վրա բերեց Ուրիասը։ ― Ամեն ինչի նկատմամբ և մանավանդ Ագնեսի՛ նկատմամբ։ Դուք գուցե մոռացած լինեք, մաստր Կոպպերֆիլդ, ձեր ճարտար խոսքերը, բայց ես հիշում եմ ինչպես մի օր ասացիք, թե ամեն մարդ պարտավոր է միս Ագնեսին պաշտել, և որքա՜ն ես շնորհակալ էի այդ գեղեցիկ խոսքերի համար։ Անտարակույս մոռացած կլինեք այս բոլորը, մաստր Կոպպերֆիլդ։

― Ո՛չ, ― ասացի ես չոր֊չոր։

― Ի՜նչ ուրախ եմ, որ չեք մոռացել, ― բացակնչեց Ուրիասը։ ― Որքան քաղցր է մտածել, որ իմ նվաստ կրծքի մեջ առաջին անգամ պատվասիրության կայծ վառողը դուք եղաք, և որ այս բանը մինչև այսօր չեք մոռացել։ Օ՜հ, թույլ կտա՞ք արդյոք դարձյալ մի թաս սուրճ խնդրել։

Այդ կայծի վերաբերյալ բառերը նա այնպիսի շեշտով արտասանեց և արտասանելիս մի այնպիսի հրացայտ աչքով վրաս նայեց, որ ես ակամա սարսուռ զգացի զայրույթից։ Բայց սուրճ խնդրելը, որ բոլորովին ուրիշ եղանակով էր հայտնված, մեղմացրեց ինձ, և ես մի բաժակ էլ տվի նրան։ Տեսնում էի, որ այդ մարդու հետ մաքառելու անզոր եմ, և տագնապով սպասում էի թե ի՞նչ բաներ դեռ կլսեմ նրանից։ Դժվար թե սրտիս հուզումը նրա աչքից ծածուկ մնար։

Ուրիասը լուռ նստած էր, մեկ՝ բաժակը խառնելով, մեկ՝ կրակին նայելով, մեկ՝ աչքերը շուրջը պտտեցնելով, մեկ՝ ոլորելով ու ստրկաբար քծնելով և մեկ՝ նորից սուրճը խառնելով ու ընպելով․ պարզ էր, որ նա ինձ է թողել՝ վերսկսել խոսակցությունը։

― Ուրեմն, ― ասացի ես վերջապես, ― մր․ Ուիկֆիլդը, որ հինգ հարյուր անգամ ավելի արժի, քան թե դուք․․․ և կամ ես (խոստովանում եմ, որ այս ես֊ը շատ ակամա մեջ բերի), նորերս անխոհե՞մ է վարվել։ Իրա՞վ անխոհեմ, մր․ Հիպ։

― Օ՜հ, շատ անխոհեմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց Ուրիասը մի թեթև հառաչելով։ ― Այո՛, շատ անխոհեմ, սակայն կցանկանայի, որ դուք ինձ պարզապես Ուրիաս անվանեիք, առաջվա պես։

― Ուրեմն, Ուրիաս, ― ասացի ես, տհաճությամբ արտասանելով այս անունը։

― Շնորհակա՜լ եմ, ― գոչեց Ուրիասը եռանդով։ ― Շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Երբ դուք ինձ Ուրիաս եք անվանում, ասես թե մի անուշ զեփյուռ է փչում ականջիս կամ թե հնչում հին զանգակների ձայնը։ Խնդրեմ, ներեցեք։ Սակայն ինչ էր ասելիքս․․․

― Ձեր խոսքը մր․ Ուիկֆիլդի մասին էր։

― Այո՛։ Ճիշտ այդպես։ Ա՜հ, նրա վարմունքը շատ անխոհեմ էր, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Չէի կամենա այդ մասին ձեզնից բացի, մեկ ուրիշի առջև բան ասել, և ինչ որ կասեմ, միայն մի թեթև ակնարկ կլինի, ոչ ավելի։ Եթե վերջին տարիները իմ տեղը մեկ ուրիշը լիներ, այժմ իր բռունցքի մեջ կպահեր մր․ Ուիկֆիլդին (ի՜նչ պատվական անձ է, սակայն, այդ մարդը)։ Իր բռ․․․ռ․․․ռունցքի մեջ, ― ասաց Ուրիասը, այս բառը երկարացնելով ու ձեռքը սեղանին դեմ տալով։

Նրա բռան ճնշումից սեղանը դողաց, սենյակն էլ հետը։ Եթե այդ միջոցին մր․ Ուիկֆիլդի գլուխն Ուրիասի ծուռ ոտքի տակ տեսնեի, ես ավելի չէի ատի Ուրիասին։

― Այո՛, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― շարունակեց նա մեղմ ձայնով, որ սաստիկ հակասում էր նրա ոսկրոտ բռունցքի զորությանը, ― այս մասին կասկածել անգամ չի կարելի։ Եթե ես չլինեի, նա ոչ միայն իր կայքը կկորցներ, այլև վարկը և պատիվը․․․ էլ չասենք ուրիշ շատ բաներ։ Մր․ Ուիկֆիլդն էլ այս լավ գիտի։ Ես միշտ նրա խոնարհ ու հլու ծառան էի, նրա ձեռքի չնչին գործիքը․ և ահա նա ինձ մի այնպիսի բարձր դիրք է տալիս, որին երազումս անգամ չէի տեսել։ Օ՜հ, որքան շնորհապարտ են նրան։

Այս ասելիս նա իր դեմքն իմ կողմը շուռ տալով, սակայն առանց վրաս նայելու, բռունցը սեղանից վերցրեց և սկսեց իր նիհար կզակը հանդարտ շփել, ինչպես որ անում են ածիլվելու ժամանակ։

Չեմ մոռացել, թե ինչպես սիրտս բարկությամբ թնդաց, երբ նայեցի նրա չար դեմքին, մինչ նա կրակի շողքով լուսավորված՝ պատրաստվում էր մի ուրիշ բան հայտնել ինձ։

― Մաստր Կոպպերֆիլդ․․․ ― սկսեց նա, ― սակայն կարծեմ արդեն ուշ է։

― Ո՛չ, ո՛չ։ Ես սովորաբար վաղ չեմ պառկում։

― Շնորհակալ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Այն օրից ի վեր, որ դուք առաջին անգամ հետս խոսելու շնորհ արիք, ես ճիշտն ասած մի քանի աստիճան բարձրացել եմ իմ խոնարհ ու նվաստ վիճակից, բայց դարձյալ խոնարհ եմ, դարձյալ չնչին։ Չեմ էլ կարող ուրիշ կերպ լինել։ Դուք հարկավ խոնարհությունս թյուր կերպով չեք մեկնաբանի, մաստր Կոպպերֆիլդ, եթե մի փոքրիկ գաղտնիք հայտնեմ։ Թյուր չե՞ք մեկնաբանի։

― Ամենևին, ― ասացի ես, բռնադատելով ինքս ինձ։

― Շնորհակալ եմ։

Նա իր թաշկինակը հանեց ու սկսեց ափերը սրբել։

― Միս Ագնեսը, մաստր Կոպպերֆիլդ։

― Հետո՞, Ուրիաս։

― Օ՜հ, որքա՜ն քաղցր է լսել ձեզնից Ուրիաս անունը, ― գոչեց նա ու ափ նետված ձկան նման ցնցվեց։ ― Այս երեկո նա շատ գեղեցիկ էր, չէ՞, մաստր Կոպպերֆլդ։

― Ինչպես և միշտ, ― ասացի ես։ ― Նա իրեն շրջապատողներից ամեն բանով գերազանց է։

― Շատ շնորհակալ եմ, ձեր ասածը լիովին ճշմարիտ է, ― գոչեց Ուրիասը։ ― Օ՜հ, հազար անգամ շնորհակալ եմ։

― Ավելորդ է, ― պատասխանեցի ես գոռոզաբար։ ― Շնորհակալ լինելու առիթ չկա։

― Ինչպե՞ս թե չկա, մաստր Կոպպերֆիլդ, քանի որ հենց դրա համար եմ համարձակվում գաղտնիքս հայտնել, ― ասաց Ուրիասն ու մերթ մատներին, մերթ կրակին նայելով, նորից սրբեց ափերը։ ― Որքան էլ փոքր, աննշան ու չնչին լինեմ ես, որքան էլ խոնարհ լինի մայրիկս, որքան էլ անշուք մեր հասարակ, սակայն ազնիվ ընտանիքը, բայց և այնպես միս Ագնեսի պատկերը (չեմ քաշվում սրտիս գաղտնիքը հայտնել մեզ, մաստր Կոպպերֆիլդ, որովհետև առաջին անգամ ձեզ Տիլբրիի մեջ տեսնելուցս ի վեր մի անզուսպ հակում եմ զգացել դեպի ձեզ) միշտ ապրել է սրտումս։ Օ՜հ, մաստր Կոպպերֆիլդ, եթե գիտենայիք, ի՜նչ մաքուր, սուրբ սիրով եմ պաշտում նրան, իմ Ագնեսին, որի ոտքերի փոշին անգամ կփափագեի համբուրել։

Մտքովս անցավ վառարանից վերցնել կարմրած ունելին և Ուրիասի կուրծքը մխել։ Սակայն այս միտքը հրացանի գնդակի պես իսկույն գլխիցս դուրս թռավ․ իմ առջև պատկերացավ գարշելի հրեշի լեզվով անարգված Ագնեսը և ցասումս զսպեց։ Իսկ Ուրիասը, իր սառը հոգու շարժումներից կծկվելով, նստած էր, և ինձ թվում էր թե նրա մարմինն աչքիս առջև աճում է, ուռչում, և սենյակս՝ նրա ձայնին արձագանք տալով, որոտում։ Եվ հանկարծ, չգիտեմ ինչպես, մի տարօրինակ բան զգացի․ կարծես թե այս բոլորը վաղուց էր եղել, շա՜տ վաղուց, և ես նրա ասելիքն արդեն գիտեմ։

Նրա դեմքին նայելով, ես տեսա, որքան նա իր զորությունը գիտակցում է, և այս հանգամանքը ավելի նպաստեց ինձ լավ մտաբերել Ագնեսի զգուշացումն ու թախանձանքը։ Մի շինծու հանգստությաբ, որ մի րոպե առաջ չէի կարծում թե կարող եմ ձևացնել, հարցրի նրան, թե իր զգացումներն արդյոք հայտնե՞լ է Ագնեսին։

― Օ՜հ, ո՛չ, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― պատասխանեց նա, ― ո՛չ, ո՛չ ամենևին։ Ես միայն ձեզ եմ հայտնում։ Տեսնում եք, որ նոր եմ սկսել իմ ոչնչությունից բարձրանալ։ Հիմք ունեմ հուսալու, որ Ագնեսը իր հորը մատուցած օգնության արժեքը կզգա (վստահ եմ, մաստր Կոպպերֆիլդ, որ ես իրոք շատ օգտակար եմ այդ մարդուն) և կտեսնի, թե որքան եմ հարթում նրա ճանապարհն ու ուժ տալիս նրան։ Նա իր հորն այնքա՜ն է սիրում, մաստր Կոպպերֆիլդ (օ՜հ, ինչպես ազնիվ է այս զգացումը մի դստեր կողմից), որ հույս ունեմ, հոր սիրուն ի՛մ վրա էլ քաղցր աչքով կնայի։

Այդ սրիկայի չար մտքերի բոլոր խորությունը չափեցի և հասկացա, թե ինչո՞ւ է երևան հանում դրանք։

― Եթե ցանկանաք գաղտնիքս ծածուկ պահել, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― շարունակեց նա, ― և դիտավորությանս չընդիմանաք, դուք մի առանձին շնորհ կանեք ինձ։ Գիտեմ, չեք կամենա վնասել ինձ։ Գիտեմ, թե ինչ աստիճան բարեսիրտ եք․ չէ՞ որ դուք այնպիսի ժամանակ եք ճանաչել ինձ, երբ ես մի անարգ և սինլքոր էակ էի (այսինքն՝ հետին, ինչպես և այսօր եմ), ուստի կարող է պատահել, որ անգիտաբար վնասեք ինձ Ագնեսիս մոտ։ Տեսնո՞ւմ եք, մաստր Կոպպերֆիլդ, ես ասում եմ Ագնեսիս։ Մի երգ կա, ուր ասված է․


«Չեմ ուզում ոչ գահ, ոչ թագ․

Այլ ուզում եմ նրան մենակ»։


Ես հույս ունեմ, որ շուտով նա իմը կլինի։

Սիրելի՜ Ագնես։ Դու, որի ազնիվ ու բարի սրտին ոչ մի տղամարդ արժանի չէ, մի՞թե նրա համար ես աշխարհ եկել, որ այս գարշելի արարածի կինը դառնաս։

― Գիտեք, որ դեռ շտապելու հարկ չկա, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― շարունակեց Ուրիասը քծնելով, մինչ ես մտամոլոր նայում էի նրան։ ― Իմ Ագնեսը դեռ նորատի է, և ես ու մայրս, մի վճռական քայլ անելուց առաջ, դեռ հոգալու շատ բան ունենք։ Այժմ պետք է հետզհետե հույսերիս հետ ընտելացնել նրան։ Օ՜հ, որքան շնորհապարտ եմ ձեզ, որ թույլ տվիք սիրտս բանալ։ Չեք կարող երևակայել, թե ինչ թեթևություն է ինձ համար հավատալ, թե դուք մեր դրությունը հասկանում եք և չեք ուզում դժվարություններ պատճառել ինձ, նպատակիս դիմադրել։

Նա ձեռքս բռնեց, որ ես չվստահեցի ետ քաշել, և թաց թաթով սեղմելուց հետո՝ իր անփայլ ժամացույցին նայեց։

― Ա՜հ, աստված իմ, ― ասաց նա, ― մեկից անց է։ Ինչպես շուտ են ժամերը թռչում հին բարեկամների մտերմական խոսակցության մեջ, մաստր Կոպպերֆիլդ։ Արդեն մեկ անց կես է։

― Կարծում էի, թե ավելի ուշ է, ― ասացի ես։

Եվ ասացի, ոչ թե նրա համար, որ իրոք կարծում էի թե ուշ է, այլ որովհետև զրուցելիս համբերությունս հատել էր։

― Ա՛յ անախորժ բան, ― ասաց Ուրիասը մտախոհ։ ― Իմ իջած պանդոկում, որը գտնվում է Նյու֊Րիվըրի մոտերքը, արդեն երկու ժամից ի վեր ամենքը քնած կլինեն։

― Շատ ցավում եմ, ― ասացի ես, ― որ միայն մի անկողին ունեմ, ուրեմն և․․․

― Էհ, ինչացո՞ւ է անկողինը, մաստր Կոպպերֆիլդ, ― գոչեց Ուրիասը ցնծությամբ, մի ոտքը բարձրացնելով։ ― Հո նեղություն չեմ տա ձեզ, եթե կրակի դիմաց՝ հատակի վրա պառկեմ։

― Եթե այդպես է, ― ասացի ես, ― լավ է՝ դուք իմ անկողնում քնեցեք, իսկ ես այստեղ կպառկեմ։

Ուրիասն իր անսահման խոնարհության ու շնորհակալության զգացումները հայտնելով հանդերձ, առաջարկս մի այնպիսի ճիչով մերժեց, որ նրա ձայնը միստրիս Կրոպպին էլ հասավ։ Այդ ժամին նա անշուշտ քնած էր ներքևի հարկում, օրորվելով իր անճիշտ ժամացույցի տիկ֊տակից, որ միշտ վկա էր բռնում, երբ մեր մեջ ճշտության մասին վեճ ծագեր։ Այդ ժամացույցը սովոր էր ամեն օր քառասուն րոպե ետ մնալ, թեև ամեն օր էլ ուղղում էր ամենաստույգ հեղինակությունների համեմատ։ Իմ տագնապալի դրության մեջ ոչ մի բանով չկարողացա Ուրիասի անչափ համեստությունն ընկճել և նրան համոզել, որ ննջարանումս գիշերի, և անճարացած՝ ստիպված եղա կրակի առջև տեղ պատրաստել նրա համար։ Մի բազմոցի մինդար (որ շատ կարճ էր գալիս նրա լեշին), մի քանի հատ բազմոցի բարձ, մի վերմակ, մի սեղանի ծածկույթ, մի մաքուր սփռոց և մի հին վերարկու պետք եղավ նրա անկողինը սարքելու համար, և Ուրիասն անչափ գոհ մնաց։ Ես նրան գիշերային գլխանոց տվեցի․ նա գլխանոցը իսկույն գլխին քաշեց և դրանով այնպես զարհուրելի կերպարանք ստացավ, որ ես որոշեցի էլ երբեք գլխանոց չհագնել։

Այդ գիշերը ես երբեք չեմ մոռանա։ Չեմ մոռանա, թե որքան էի պտույտ գալիս անկողնուս մեջ, Ագնեսի և այդ հրեշի մասին մտածելով, թե ինչպես էի չարչարվում հարցնելով ինձ, թե ի՞նչ կարող եմ ու պարտավոր եմ անել Ագնեսի հանգստությունն ապահովելու համար, և ուրիշ ելք չէի գտնում, բացի ոչինչ չանելուց ու լասծս թաքցնելուց։ Եթե մի վայրկյան էլ նիրհեի, Ագնեսի ուշիմ աչքերն ու նրան սիրով ու ակնառուց դիտող հոր դեմքն էին պատկերանում իմ առջև, ասես թե ինձից օգնություն խնդրելով, և մարմինս սարսռում էր։ Սթափվելուս պես միտքս էր գալիս, որ Ուրիասն է պառկած կից սենյակում, և այս միտքը կապարի ծանրությամբ ճնշում էր ինձ, և ես զարհուրում էի, ասես թե գիշերվա հյուրս մի չարանենգ դև լիներ։

Ունելին էլ անդադար քունս վրդովում էր և մտքիցս չէր դուրս գալիս։ Կես֊քուն, կես֊արթուն դրության մեջ տեսա կաս֊կարմիր ունելին և Ուրիասի մարմնի մեջ մխեցի։ Դա մի ցնորք էր, և զգում էի, որ ցնորք է, բայց և այնպես տագնապած վեր կացա Ուրիասին նայելու։ Նա մեջքի վրա փռված էր՝ ոտքերը պատին դեմ տված և գազանային երախի նման բաց բերանով խռմփում էր։ Նրա պատկերը իսկապես ավելի ահռելի էր, քան իմ տենդային զառանցանքում․ այնուամենայնիվ, գարշանքիս հակառակ, ամեն կես ժամ վեր էի կենում նորից նրան նայելու համար։ Բայց գիշերը դարձյալ անվերջ էր, դարձյալ ծանր ու խռովիչ, և խավար երկինքը հենց իմանաս բնավ չէր ուզում լուսանալ։

Երբ Ուրիասն առավոտյան հեռացավ (փառք աստծու՝ չուզեց նախաճաշել), ինձ թվաց թե գիշերն էլ նրա հետ միասին անհետացավ։ Դոկտորների Համայնքը գնալիս, ես պատվիրեցի մրս․ Կրոպպին բոլոր պատուհանները բանալ, որպեսզի Ուրիասի շնչով ապականված սենյակիս օդը բոլորովին մաքրվի։


Զ․ գլուխ

Գերի եմ ընկնում


Մինչև Ագնեսի մեկնելու օրը չէի տեսել Ուրիաս Հիպին։ Երբ Ագնեսին հրաժեշտ տալու համար, դիլիժանսների կայանը գնացի, Ուրիասն էլ այնտեղ էր․ նա նույն կառքով Կենտրբըրի պիտի վերադառնար։ Ինձ համար մի թեթև սփոփանք էր, որ նա իր հին ու կարճ թիկնոցով և վրանի նման հովանոցով բարձրացավ կառքի ետնամասի վրա, մինչ Ագնեսը բնականաբար ներսումն էր նստած, և ես անշուշտ այդ սփոփանքին արժանի էի այն ջանքերիս փոխարեն, որ անում էի նրա հետ քաղաքավարի լինելու համար՝ գոնե Ագնեսի ներկայությամբ։ Ինչպես որ մր․ Ուատրբրուկի ճաշի ժամանակ, այնպես էլ այժմ Ուրիասը իբրև մի գիշատիչ անգղ կառքի վրա թառած՝ մեզ էր դիտում, Ագնեսի ու իմ փոխանակած ամեն մի բառը որսալով։

Այն վրդովեցուցիչ ազդեցության ներքո, որ արել էր վրաս Ուրիասի խոստովանությունը վառարանի մոտ, հաճախ հիշում էի Ագնեսի խոսքերն ընկերակցության մասին, թե՛ «Ես այն արի, ինչ որ արդար համարեցի։ Զգալով, որ հորս հանգստության համար այս զոհաբերությունն անհրաժեշտ է, հավանություն տվի նրան»։ Այն օրից ի վեր ինձ տանջում էր մի դժնադակ նախազգացում, թե Ագնեսը, միևնույն զգացման տեղի տալով, մի ուրիշ զոհաբերություն էլ հանձն կառնի հոր համար։ Ես գիտեի, թե որքան է սիրում նրան․ գիտեի, թե ինչ անձնվիրության ընդունակ է նրա սիրտը։ Իր խոսքերից գիտեի, որ նա իր հոր սխալների համար՝ ինքն իրեն մեղադրելով, փափագում է պարտահարույց լինել նրան։ Ինձ համար մխիթարանք չէր, որ նա այնքան տարբերվում էր թթագույն թիկնոց հագաց գարշելի էակից․ չէ՞ որ հենց այդ տարբերության մեջ էր վտանգը․ մեկի մաքուր, բոլորանվեր անձնազոհության և մյուսի զազիր ստորության մեջ։ Ուրիասը հարկավ այս բոլորը լավ գիտեր և անտես չէր թողել իր նենգամիտ հաշիվների մեջ։

Բայց և այնպես ես այնքան հավատացած էի, որ զոհաբերության հետևանքի մասին ակնարկելն անգամ Ագնեսի բախտը կթունավորի, և այնքա՜ն վստահ, որ նա դեռ ոչ մի բանից կասկած չունի և վտանգը չէ կռահում, որ անշուշտ նրան կվիրավորեի, եթե փորձեի զգուշացնել նրան իրեն սպառնացող չարիքից։ Այս էր պատճառը, որ մենք իրար հետ բաժանվեցինք առանց որևէ բացատրության․ նա ձեռքը շարժելով ժպտում էր ինձ կառքի միջից․ իսկ նրա չար դևը գալարվում էր կառքի վերևի նստարանում, կարծես հրճվելով, որ արդեն իր հաղթական ճանկերի մեջ է բռնել նրան։

Երկար ժամանակ չէի կարողանում այս հրաժեշտի տեսարանը մոռանալ։ Երբ Ագնեսից նամակ ստացա, թե նա հաջող տուն է հասել, դարձյալ ես նույն ողբալի դրության մեջ էի, ինչպես և նրա մեկնելու րոպեին։ Հենց որ սկսում էի մտմտալ Ագնեսի վիճակն էր միտքս գալիս, և թախիծս սաստկանում էր։ Գիշեր չկար, որ նրա դրությունը քնիս հանգիստը չվրդովեր։ Այս բանը կյանքիս մի մասն էր դարձել, նույնպես անբաժան իմ հոգուց, ինչպես որ գլուխս մարմնից։

Եվ ես վշտերս փարատող մարդ չունեի։ Ստիրֆորթն, իր նամակի ասելով, Օքսվորդումն էր, և ես Դոկտորների Համայնքից դուրս, գրեթե միշտ մենակ էի։ Կարծեմ այս միջոցին էր, որ սրտիս մեջ մի տեսակ կասկած ընկավ Ստիրֆորթի վերաբերմամբ։ Ես նրան մի մտերմական պատասխան գրեցի, թեև ճիշտն ասած, գոհ էի, որ նա Լոնդոնից բացակա է։ Երևի թե գոհ լինելուս պատճառն այն էր, որ Ագնեսի ազդեցությունն իմ վրա, Ստիրֆորթի ներկայությունից հակակշիռ չընդունելով, ամեն օր զորանում էր, և դարձայլ նա էր բոլոր մտքերիս ու հոգսերիս առարկան։

Սակայն օրերն ու շաբաթները սահում էին։ Ես արդեն մի հաստատուն պաշտոն էի ստացել Սպընլոյի ու Ջորկինսի մոտ։ Տատս նշանակել էր տարեկան իննսուն ստեռլինգ (բացի բնակարանիս վարձը ու մի քանի ուրիշ պետքերս հոգալուց)։ Սենյակներս արդեն մեկ տարով վարձված էին, և թեպետ երեկոները նրաք բավական տխուր էին, բայց ես վերջ ի վերջո սովորել էի զվարճություն գտնել սուրճի մեջ, որ կյանքիս այդ միջոցին ոչ միայն գավաթներով, այլ կարծեմ և լիտրերով էի սպառում։ Մոտավորապես այդ ժամանակին են վերաբերում և իմ արած երեք գյուտերը, նախ որ մրս Կրոպպն իր ասելով ենթակա է «spazzums» (spasme, պրկումն) կոչված տարօրինակ հիվանդության, որին միշտ քթի բորբոքումներ էր հաջորդում, և որ չէր կարելի որևէ բանով բժշկել, բացի պեպրմինտից.[35] երկրորդ, որ շտեմարանիս օդը մի ուրույն հատկություն ունի, որի շնորհիվ օղիով շշերիս խցաններն անդադար դուրս են թռչում․ երրորդ, որ այս աշխարհում ես մենակ եմ և շատ տրամադիր՝ անգլիական քերթվածներով արձանագրել կացությունս։

Պաշտոնի մեջ հաստատվելուս օրը ոչ մի հրավերք չեղավ, ես բավական համարեցի միայն սենդուիչ ու խերես առաջարկել գրագիրներին պաշտոնատան սենյակում և թատրոն գնալ երեկոյան։ Բեմադրում էին «Օտարական» ողբերգությունը, որ ահ ու սարսափ ազդեց վրաս, և երբ տուն վերադարձա, հազիվ էի կարողանում հայելու մեջ ինքս ինձ ճանաչել։ Նույն իսկ օրը, մր․ Սպընլոն գրասենյակը փակելիս ասել էր ինձ, թե շատ ուրախ կլինի տեսնել ինձ իր տանը՝ Նորվուդում, մեր բարեկամությունը տոնելու համար․ բայց թե դժբախտաբար տունը դեռ չէր կարգավորված, որովհետև իր աղջիկը, որ նոր էր Փարիզում իր ուսումն ավարտել, տակավին բացակա է։ Հենց որ նա վերադառնա և տնտեսության զեկն իր ձեռքն առնի, մր․ Սպընլոն պատիվ կունենա ինձ իր մոտ հրավիրելու։ Ես գիտեի, որ մր․ Սպընլոն այրի է և միայն մի դուստր ունի, և շնորհակալ եղա հրավերի համար։

Մր․ Սպընլոն խոսքը պահեց։ Մի երկու շաբաթ անցնելուց հետո, նա հիշեց իր խոստումն ու ասաց, թե անչափ երջանիկ կլինի, եթե շնորհ բերեմ իր մոտ առաջիկա շաբաթ օրը ու մինչև երկուշաբթի իր տանը մնամ։ Հասկանալի է, որ լիակատար հոժարություն հայտնեցի․ նա առաջարկեց իր կառքով տանել ինձ ու ետ բերել։

Պայմանավորված օրը որ հասավ, ձեռքիս պայուսակն անգամ մի հարգելի առարկա դարձավ ստորադրյալ գրագիրների աչքում, որոնց համար Նորվուդի տունը մի խորհրդավոր սրբավայր էր։ Նրանցից մեկը հաղորդեց ինձ, թե իր լսածին նայելով՝ մր․ Սպընլոյի սեղանի սպասքը բացառապես արծաթից են ու ճենապակուց․ մյուսն ակնարկեց, թե նրա ճաշին, շամպայնից բացի, ուրիշ գինի չեն վայելում։ Մր․ Տիֆը անունով ծեր գրագիրը իր ծառայության երկար տարիների ընթացքում շատ անգամ էր մր․ Սպընլոյի ապարանքը տեսել և մինչև անգամ նրա ճաշասենյակը ոտք դրել։ Մր․ Տիֆըի նկարագրությումբ այդ տունը մի շքեղ ու հոյակապ պալատ է, ուր ինքը պատիվ է ունեցել հյուրասիրվելու Հնդկաստանի թուխ շերիով [36] որի հրաշալի համը տեսնելուդ պես աչքերդ ակամա քթթում են։

Այդ օրը մի հետաձգված գործ էր քննվում Կոնսիստորի Ատյանում՝ մի հացթուխ հրաժարվել էր թաղական խորհրդին մայթի հարկ վճարելուց, և որովհետև այս հին գործը, իմ կարծիքով, նույնիսկ Ռոբինզոն Կրուզոյից երկու անգամ երկար էր, հետևաբար վճիռը փոքր֊ինչ ուշ կայացավ։ Բայց և այնպես հացթուխը ծխականների համայնքից վեց ամսով արտաքսելու և դատական ծախքերը վճարելու պատիժ ստացավ․ այնուհետև ատյանի դատախազը, դատավորներն ու հացթուխի փաստաբանները (բոլորն էլ իրար հետ խնամի) միասին գյուղ գնացին, իսկ ես ու մր․ Սպընլոն իր կառքով հեռացանք։

Դա մի հիանալի կառք էր։ Ձիերը սիգալով վզերը ծռում էին ու ժիր֊ժիր ոտքերը դոփում․ անշուշտ զգում էին, որ Դոկտորների Համայնքին են պատկանում։ Համայնքի անդամների մեջ պերճության խնդրում մի ահագին մրցում կար, և շատերը կարող էին իրենց կառքի շքեղությամբ պարծենալ։ Սակայն ճշմարիտ մնալու համար, ես միշտ ասել եմ և կասեմ, թե իմ օրով մրցակցության ամենամեծ առարկան օսլան էր։ Համարձակ կարելի է պնդել, որ յուրաքանչյուր դատավոր ու փաստաբան այնքան շատ օսլա էր կրում, ինչքան որ մարդկային ուժը կտաներ։

Շատ ուրախ առաջ էինք սլանում, և մր․ Սպընլոն մի քանի կարևոր ակնարկներ արեց պաշտոնիս մասին։ Նա ասաց, թե աշխարհիս երեսին դրանից ազնիվ պաշտոն չկա և թե դա պետք չէ փաստաբանի կոչման հետ շփոթել․ թե մերը անհամեմատ գերազանց է, ավելի որոշ է, ավելի պարզ և գլխավորը՝ շատ ավելի շահաբեր։ Մենք ամեն բան թեթև ենք քննում Համայնքում, և դրա շնորհիվ հասարակության մեջ մի արտոնյալ ու բացառիկ դասակարգ ենք։

― Հարկավ չի կարելի այն ցավալի հանգամանքը թաքցնել, ― ասաց նա, ― որ շատ անգամ մեզ աշխարհական փաստաբանի տեղ են դնում․ բայց և այնպես մի բան հաստատ է, որ աշխարհական փաստաբանները ընդհանուր առմամբ սառը մարդիկ են, և Դոկտորների Համայնքի յուրաքանչյուր պարտաճանաչ պրոկտր կամ գործակալ իրավունք ունի բարձրից նայելու նրանց վրա։

Հարցրի մր․ Սըպնլոյին, թե ո՞րն է ամենից ընտիր գործը Դոկտորների Համայնքում։ Պատասխանեց, թե անշուշտ ամենից լավը կտակների առթիվ ծագող դատերն են, ուր, օրինակի համար, երեսուն կամ քառասուն հազար ատեռլինգ արժող մի փոքր կալվածքի խնդիր կա։ Այսպիսի դեպքերում դատավարության ամեն մի քայլը շահաբեր է․ յուրաքանչյուր հարցուփորձին թեր ու դեմ ցուցումերը և փաստերը դիզվում են և թղթերից ամբողջ լեռներ են գոյանում, գործը մեկ ատյանից մյուսն է անցնում, երբեմն նույնիսկ Համայնքների ու Լորդերի Պալատը, և որովհետև վիճող կողմերը հավատացած են, թե գործը կտանեն, ուստի և բոլոր ծախքերը սիրով ու եռանդով վճարում են։ Այնուհետև մր․ Սպընլոն մի ընդհանուր ներբող նվիրեց Դոկտորների Դատարանին։

― Ամենից ավելի զարմանալին Դոկտորների Դատարանում, ― ասաց նա, ― նրա միաձուլությունն է, նրա միության ու համերաշխության ոգին է։ Դոկտորների Համայնքի պես կանոնավոր դատարան հազիվ թե գտնվի աշխարհում։ Նրա մեջ հանգստության ու դյուրության գաղափարն է մարմնացած։ Օրինակի համար, դուք մի ապահարզանի գործ ունեք Կոնսիստորում։ Շատ լավ։ Գործը հանդարտ կերպով ծանր ու բարակ, ընտանեբար քննվում է Կոնսիստորի Ատյանում։ Դիցուք թե գոհ չեք Կոնսիստորից․ ի՞նչ կանեք այդ դեպքում։ Հարկավ Կամարների Ատյանին կդիմեք։ Շատ լավ։ Սակայն Կամարների Ատյանն ի՞նչ է։ Միևնույն դատարանը, միևնույն դահլիճում, միևնույն անջրպետով, միևնույն փաստաբաններով, միայն թե մի ուրիշ դատավորով, որովհետև Կոնսիստորի դատավորը կարող է արդեն փաստաբան հանդիսանալ Կամարների Ատյանում։ Այնտեղ էլ սկսվում է նույն ընտանեկան խաղը, նույն կարգով։ Բայց դուք դարձյալ դժգոհ եք։ Շատ լավ։ Ի՞նչ կմնա ձեզ անել։ Դիմել անշուշտ եկեղեցական փոխանորդներին։ Սակայն այդ փոխանորդները ովքե՞ր են։ Պարապ, անգործ փաստաբաններ, որոնք արդեն տեսել են, թե առաջին երկու ատյաններում թղթերն ինչպե՞ս են կտրվել, բաժանվել ու խաղացվել, և որոնք բոլոր մասնակիցների հետ հանգիստ խոսել են խաղի մասին։ Այժմ նրանք են առաջ գալիս, իբրև թարմ ու նոր դատավորներ, որպեսզի ամենքի համար գոհացուցիչ վճիռ դնեն։ Անպատկառ լեզուները կարող են ասել, թե Համայնքը կաշառակեր է, թե Համայնքը գաղտնապահ է, թե անհրաժեշտ է հիմնիվեր վերանորոգել Համայնքը։ Սակայն, ― հանդիսավոր ձևով վերջացրեց մր․ Սպընլոն, ― երբ ցորենի գինը սոսկալի բարձրացել էր, ո՞վ ամենից շատ այդ խնդրի քննությամբ զբաղվեց, եթե ոչ Դոկտորների Համայնքը։ Ձեռքս կրծքիս դնելով, ամբողջ աշխարհի առջև համարձակ կասեմ․ «Դիպուկ միայն Համայնքին, և Անգլիան կորած է»։

Ուշի֊ուշով ականջ էի դնում այդ բոլորին և թեպետ լավ չէի հասկանում, թե իսկապես ո՞ր երախտյաց համար է Անգլիան շնորհապարտ Դոկտորների Համայնքին, այնուամենայնիվ, մր․ Սպընլոյի կարծիքն ակնածությամբ ընդունեցի։ Իսկ գալով ցորենի գնին, համեստաբար զգում էի, որ այս զորավոր փաստը իմ տկար խելքի հասկանալու բանը չէ։ Տարիների ընթացքում շատ անգամ եմ առիթ ունեցել ուսումնասիրելու ցորենի վաճառման տնտեսական օրենքները, սակայն պիտի խոստովանեմ, որ ինձ համար մինչև հիմա մի անլուծելի գաղտնիք է, թե ցորենի գնի բարձրանալու կամ իջնելու մեջ ի՞նչ մաս ուներ հատկապես Դոկտորների Համայնքը։

Սա մի փոքրիկ շեղում է։ Ես հարկավ չէի կամենա Համայնքի պատիվը շոշափել և Անգլիայի կործանման պատճառ դառնալ։ Տարիքով ու փորձով ինձնից ավագ մեծավորիս կարծիքներին ես լուռ հնազանդությամբ հավանություն տվի․ այնուհետև մեր խոսակցության նյութը դարձավ իմ տեսած «Օտարականը», առհասարակ ողբերգությունը, կառքին լծած ձիերի զույգը, և այսպես եկանք հասանք մր․ Սպընլոյի դարբասին։

Մր․ Սպընլոյի տան առաջ մի սիրուն պարտեզ էր տարածվում․ չնայած տարվա եղանակին, նա դեռ այնպես լավ էր պահված, որ հիացրեց ինձ։ Պարտեզում կային սիրուն մարգեր, ծառերի թավուտ խմբեր, ոլորապտույտ ու ստվերաշատ շավիղներ՝ ցանցապատ կամարներով, որոնց վրա գարնանը անշուշտ պատատուկներ ու ծաղիկներ էին բուսնում։ «Երևի միս Սպընլոն սովորաբար այդտեղ է զբոսնում, ― անցավ մտքովս։ ― Օ՜հ, աստված իմ»։

Ներս մտանք․ տունը պայծառ լուսավորված էր․ և նախասենյակում ես տեսա ամեն տեսակ գլխարկներ, վերարկուներ, թիկնոցներ, պլեդներ, ձեռնոցներ, մտրակներ ու գավազաններ։ «Որտե՞ղ է միս Դորան», ― հարցրեց սպասավորին մր․ Սպընլոն։ «Դորա, ― մտածեցի ես։ ― Ի՜նչ սիրունիկ անուն է»։

Ոտք դրինք մերձակա սենյակը (երևի թե այն իսկ սենյակը, որ ծեր գրագրի վայելած Հնդկաստանի թուխ շերիով էր անվանի), և ականջիս մի ձայն հասավ, որ ասում էր․ «Մր․ Կոպպերֆիլդ, ահա իմ դուստր Դորան, ահա և Դորայիս ընկերուհին»։ Անշուշտ մր․ Սպընլոյի ձայնն էր այն, սակայն չիմացա թե ո՞ւմն էր․ ումն էլ լիներ, ինձ ի՞նչ փույթ։ Բանս արդեն պրծած էր, ճակատագիրս նույն վայրկյանին որոշված։ Ես գերված էի, ստրուկ էի, ուշք ու միտքս թռցնելու չափ սիրահարված միս Դորա Սպընլոյին։

Նա մարդկային արարած չէր, ո՛չ։ Մի հավերժահարս էր, մի ոգի էր, մի փերի ― էլ չգիտեմ՝ մի այնպիսի բան, որ ոչ ոք երբեք չի տեսել, բայց որին միշտ կարոտ է ամեն մարդ։ Մի ակնթարթում ես վառ սիրո անդունդի մեջ գահավիժեցի։ Ո՛չ ժամանակ կար դրա եզերքին կանգնելու, ո՛չ էլ առաջ և կամ ետ նայելու․ դեռ օրիորդին մի խոսք չասած՝ ես այդ վիհը գլորվեցի։

― Ես առաջ էլ տեսել եմ մր․ Կոպպերֆիլդին, ― ասաց մի ծանոթ ձայն, մինչ գլուխ էի տալիս չգիտեմ թե ինչ մրմնջալով։

Այդ ասողը Դորան չէր։ Ո՛չ․ այլ նրա մտերիմ ընկերուհին՝ միս Մեորդստոնը։

Սակայն այս անակնկալ հանդիպումից ես կարծեմ չշփոթվեցի։ Որքան հիշում եմ իմ մեջ այլևս շփոթվելու կամ ապշելու կարողություն չէր մնացել։ Այս նյութական աշխարհում Դորայից զատ բան չկար, որ ապշության կամ զարմանքի արժանի լիներ։

― Ինչպե՞ս եք, միս Մեորդստոն, ողջ առո՞ղջ։

― Լիովին առողջ, ― պատասխանեց նա։

― Իսկ մր․ Մեորդստոնը ինչպե՞ս է։

― Շնորհակալ եմ, եղբայրս էլ քաջառողջ է։

Ապա թե մր․ Սպընլոն, որ կարծեմ շվարած էր մեր իրար ճանաչելը տեսնելով, ասաց․

― Ուրախ եմ, մր․ Կոպպերֆիլդ, որ դուք ու միս Մեորդստոնը իրար հետ արդեն ծանոթ եք։

― Մր․ Կոպպերֆիլդն ու ես իրար փոքր ինչ մոտիկ ենք, ― ասաց միս Մեորդստոնը խիստ ձայնով։ ― Մի ժամանակ լավ ծոնթ էինք։ Այդ նրա մանկության օրերումն էր։ Այնուհետև հանգամանքները մեզ բաժանեցին։ Ես կդժվարանայի ճանաչել նրան։

Իսկ ես ասացի, թե միշտ և ամեն տեղ կճանաչեի նրան, և այս լիովին ճշմարիտ էր։

― Միս Մեորդստոնը, ― ասաց մր․ Սպընլոն, ինձ դիմելով, ― բարություն ունի, եթե ներվի այսպես ասել, ընկերուհու պաշտոն վարելու իմ դստեր մոտ։ Դորաս դժբախտաբար որբ է մորից, և այժմ միս Մեորդստոնն է նրա ընկերն ու պաշտպանը։

Մտքովս անցավ, որ միս Մեորդստոնը կենսապահ (life-preserver) ասված գործիքի նման շատ ավելի մեկի վրա հարձակվելու պիտանի էր, քան թե ումևիցե պաշտպանելու։ Սակայն Դորային նայելուս պես այս գաղափարը մի խուսափուկ ստվերի նման չքացավ։ Դորայից բացի, ոչ մի բան չէր կարող երկար գրավել իմ միտքը։ Նրա փոքր֊ինչ կայտառ ու քմահաճ շարժումներն առիթ էին տալիս կարծելու, թե նա շատ գոհ չպիտի լիներ իր ընկերակցից կամ պաշտպանից։ Այդ րոպեին զանգակը հնչեց, որը, մր․ Սպընլոյի ասելով, ճաշի առաջին հրավերն էր, և մենք գնացինք մեր հանդերձը փոխելու։

Գնա ու հանդերձ փոխիր և կամ մի ուրիշ բան արա, երբ վառված ես անհուն սիրո բոցերով։ Ես կարող էի միայն նստել և պայուսակիս բանալին ատամներիս մեջ բռնած՝ հրապուրիչ, հրաչյա, կուսական, չնաշխարհիկ Դորայի մասին մտածել։ Օ՜հ, ի՜նչ իրան, ինչպիսի՜ դեմք, ի՜նչ հրաշագեղ, ի՜նչ շնորհալի ու դյութական շարժումներ։

Զանգակը երկրորդ անգամ հնչեց և այնպես շուտ, որ ես կարողացա միայն հապճեպ շորերս հագնել՝ փոխանակ ուշի֊ուշով հարդարելու, ինչպես որ այն պարագայում պետք էր անել, և ներքև իջա։ Ճաշարանում հավաքված էին մի քանի մարդիկ։ Դորան խոսում էր մի ալևոր պարոնի հետ։ Չնայելով ալևորի հասակին ու թոռներին (նա ինքն էր ասում, թե պապ է), ես մոլեգին խանդ զգացի դեպի նա։

Ինչպե՞ս նկարագրեմ հոգուս վիճակը։ Ես ամենքին նախանձում էի։ Չէի կարող մարսել, թե կան մարդիկ, որոնք ինձնից ավելի են մր․ Սպընլոյին ճանաչում։ Բարկությունս գալիս էր, երբ նրանք այնպիսի բաներ էին խոսում, որոնց հետ ես առնչություն չունեի։ Երբ մի հերաթափ, ճաղատ պարոն սեղանի հակառակ կողմից սիրալիր հարցրեց ինձ, թե արդյոք այս առաջին անգա՞մն է, որ տեսնում եմ մր․ Սպընլոյի պարտեզը, ամեհի կատաղությունից չգիտեի թե ի՞նչ անեմ նրան։

Չեմ հիշում, թե էլի ովքեր կային այնտեղ, բացի Դորայից։ Չեմ մտաբերում, թե ի՞նչ կերակուրներ մատուցեցին մեզ՝ Դորայից բացի։ Ինձ թվում էր, թե միայն Դորային եմ ճանաչում, նրանով միայն կշտանում․ գոնե հինգ֊վեց պնակ առանց դիպչելու անցկացրի։ Ես նստած էի նրա կողքին։ Խոսում էի միայն նրա հետ։ Դորան ամենազվարթ ձայնիկն ուներ, վարակիչ ժպիտ, գրավիչ ձևեր։ Մի՞թե կարելի էր ինձ նման երիտասարդին՝ նրա գերին, նրա ստրուկը չդառնալ։

Երբ նա միս Մեորդստոնի հետ ճաշարանից հեռացավ (ուրիշ տիկնայք չկային այնտեղ), ես զմայլական ցնորքների մեջ ընկա, որոնք միայն այն դառն կասկածով էին պղտորվում, թե միս Մեորդստոնը Դորայի մոտ վարկս կկոտրի։ Բարի դեմքով ճաղատ պարոնը ինձ մի երկար բան պատմեց, որ կարծեմ պարտիզպանության էր վերաբերվում։ Գոնե հիշում եմ, որ մի քանի անգամ «իմ պարտիզպանը» խոսքերը կրկնեց։ Ցույց էի տալիս, թե ամենախոր ուշադրությամբ լսում եմ նրան, բայց մտքերս Դորայի հետ զբոսնում էին եդեմական պարտեզում։

Իմ պաշտած էակի առջև զրպարտվելուս կասկածը է՛լ ավելի սաստկացավ, երբ դահլիճ մտանք, ուր նստած էր ահարկու միս Մեորդստոնը։ Սակայն մի անակնկալ դիպվածով այս երկյուղս փարատվեց։

― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց միս Մեորդստոնը, ― հարկ չկա երկար խոսելու մեր ընտանեկան դեպքերի մասին։ Դրանք շատ գրավիչ նյութեր չեն։

― Անենևին, ― ասացի ես։

― Այո, բնավ գրավիչ չեն, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։ ― Չեմ կամենում հին կռիվների, անցած֊գնացած թշնամանքների հիշատակը նորոգել։ Ես վիրավորանք կրեցի մի անձից․․․ որ դժբախտաբար իմ սեռին է պատկանում և որի մասին չեմ կարող առանց բարկության խոսել․ ուստի լավ է նրա անունը չհիշենք։

Տատիս պատվին դիպչող ակնարկը լսելուս պես՝ պատրաստ էի բորբոքվել, բայց խոհեմություն ունեցա այս միայն ասելու, թե միս Մեորդստոնը լավ կանի, եթե բնավ չհիշատակի այն անձին, որովհետև ես չեմ հանդուրժի, որ անպատկառ լեզվով խոսեն նրա մասին։

Միս Մեորդստոնը աչքերը փակեց և գոռոզաբար գլուխը հակեց․ հետո աչքերը հանդարտ բանալով, շարունակեց․

― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, չեմ ուզում թաքցնել, որ ես ձեր մասին աննպաստ կարծիք ունեի այն ժամանակ, երբ դուք մանուկ էիք։ Գուցե սխալվում էի և կամ գուցե դադարել եք արդարացնել կարծիքս։ Համենայն դեպս, հին դարմանը քամուն չտանք։ Այս մասին այժմ ոչ մի խոսք թող չլինի մեր միջև։ Ես անդամ եմ մի այնպիսի գերդաստանի, որ կարծեմ իր հոգու հաստատությամբ հայտնի է, և ես այն էակը չեմ, որ մի չնչին դեպքի պատճառով փոխվեի։ Ես կարող եմ ձեր վերաբերմամբ իմ կարծիքն ունենալ, դուք էլ ձերը՝ իմ վերաբերմամբ։

Այժմ ես հակեցի գլուխս։

― Սակայն, ― հարեց միս Մեորդստոնը, ― պետք չէ, որ մեր կարծիքներն այստեղ իրար ընդհարվեն։ Ներկա պարագաներում լավ կլինի, եթե նրանք չընդհարվեն։ Քանի որ մենք կյանքի բերումով նորից իրար պատահեցինք, և գուցե դարձյալ այսպիսի բան կրկնվի, լավ կանենք, եթե իրար հետ իբրև հասարակ ծանոթներ վարվենք։ Հոժա՞ր եք։

― Միս Մեորդստոն, ― ասացի ես, ― դուք և ձեր եղբայրը շատ անգութ էիք վարվում ինձ հետ, շատ էիք տանջում մայրիկիս։ Այս կարծիքը մինչև կյանքիս վերջին շունչը չպիտի փոխեմ։ Բայց և այնպես ձեր առաջարկն ընդունում եմ։

Միս Մեորդստոնը աչքերը վերստին փակեց ու գլուխը թեքեց։ Հետո իր կոշտ ու սառն մատի ծայրով ձեռքիս դիպավ և հեռացավ, իր դաստակի ու վզի մանր շղթաները շտկելով, որոնք իսկ և իսկ այն դիրքն ունեին, ինչպես և մեր նախորդ հանդիպման միջոցին։ Նրանք հիշեցրին ինձ բանտի դռան վրա դրսից կախվող շղթաներն ու կապանքները, որոնք անցվորին իմաց են տալիս, թե ի՞նչ կարող է նա ներսը գտնել։

Երեկույթի մյուս հիշատակներից մտքիս մեջ այս է մնացել հատկապես, որ սրտիս թագուհին կիթառի նման մի սիրուն գործիքի դաշնակցությամբ հիանալի ֆրանսերեն երգեր էր երգում, որոնց ընդհանուր իմաստն այն էր, թե ինչ էլ աշխարհումս պատահի, մեր պարտքն է միշտ պարել֊ տրա֊լա֊լա, տրա֊լա֊լա։ Ես լողում էի երանության զառանցանքի ալիքներում։ Օշարակի ու մրգերի վրա նայելն անգամ ատելի էր ինձ, իսկ պունչը՝ զզվելի։ Երբ միս Մեորդստոնը դիցուհուս տանելու եկավ, սա ժպտաց և իր վարդագույն թաթիկը ինձ մեկնեց։ Հայելու մեջ դեմքս ապուշ ու տխմար էր երևում։ Վերջապես իմ սենյակը քաշվեցի և խելացնոր դրության մեջ անկողին մտա, լուսադեմին դեռ մտքերս մոլորված էին։

Սքանչելի էր առավոտը․ ես ուզեցի մի պտույտ անել պարտեզում և նազելի կույսի մասին մտածելով հոգիս պալարել։ Գավթից անցնելիս տեսա նրա շնիկին՝ Ջիպին, նվազանունը Ջիպսի։[37] Փաղաքշելով մոտեցա նրան, որովհետև նա էլ ինձ սիրելի էր, բայց շնիկը ատամները կրճտեց, մռմռաց և նստարանի տակ մտավ․ բնավ չուզեց փաղաքշանքներս ընդունել։

Այգին զով ու լռիկ էր։ Շրջում էի այն երջանկությունը երազելով, որ պիտի զգայի, եթե ես բախտի բերմամբ մր․ Սպընլոյի գերահարաշ դստեր հետ նշանվեի։ Գալով ամուսնության, օժտին, իմ ու հարսի կարողության և ուրիշ նյութական հաշիվներին, ես նույնչափ անմեղ էի, որչափ և մանուկ Էմլիին սիրած օրերին։ Պարզ անվանել նրան «Դորա», նամակներ գրել նրան, սիրել, պաշտել, վստահ լինել, թե նա ուիշների շրջանում անգամ ինձ կհիշի՝ այս է ըստ իս մարդկային երջանկության կատարը։ Ես այդ միջոցին մի անմիտ, դյուրագորով տղա էի․ բայց զգացումներս այն աստիճան սուրբ էին, որ ինչքան էլ այժմ ծիծաղելի երևան, մտքովս անգամ չի անցնում նրանց հիշատակն արհամարհել։

Մինչ այդպես զբոսնում էի, հանկարծ նրան հանդիպեցի մի ծառի տակ։ Այսօր էլ դեռ այդ հանդիպումը հիշելիս սարսուռ եմ զգում և գրիչը մատներիս մեջ դողում է։

― Ի՜նչ վաղ եք․․․ վեր կացել․․․ միս Սպըփնթոնլո, ― ասացի ես։

― Էհ, սենյակի օդն այնպես ծանր է, ― ասաց նա, ― և միս Մեորդստոնը այնպես բթամիտ։ Նրա հիմար փնթփնթոցին նայելով, մինչև որ եղանակը չպարզվի, տանից դուրս գալ չի կարելի։ Չի կաելի։ ― Այս ասելիս նա քրքրջաց ամենահնչուն ձայնիկով։ ― Կիրակի առավոտ ես դաշմամուր չեմ նվագում․ ուրեմն մի բան անել պե՞տք է, թե չէ։ Եվ ահա զբոսնում եմ։ Հայրիկիս էլ երեկոյան ասացի, թե պիտի զբոսնեմ։ Օրվա այս զվարթ ժամին որ ման չգաս, էլ ե՞րբ։ Ի՞նչ եք կարծում։

Վրաս քաջություն եկավ ասելու և ասացի (թեպետ և կակազելով), թե եղանակը շատ պայծառ է, թեև մի րոպե առաջ շատ միգապատ էր թվում ինձ։

― Այդ ի՞նչ է, ― հարցրեց Դորան, ― կոմպլիմենտ եք ուզում անել, թե եղանակն իրոք փոխվել է։

Եվս ավելի կակազելով պատասխան տվի, թե ասածս կոմպլիմենտ չէ, այլ զուտ ճշմարտություն, թեև օդի մեջ ոչ մի փոփոխություն չէի նկատել։ ― Իմ խոսքը զգացումներիս մասին է, ― ավելացրի ես պարկեշտորեն՝ բացատրությանս վերջ տալու համար։

Այդպիսի գանգուրներ, որ նա թոթվեց իր շիկնելը ծածկելու համար, ես օրումս չէի տեսել, և մի՞թե կարելի էր տեսնել, քանի որ նրանց նման գանգուրներ ոչ եղել էին, ոչ էլ կային աշխարհում։ Իսկ գալով նրանց պսակող ծղոտե գլխարկին ու կապույտ ժապավեններին, օ՜հ, եթե հնար գտնեի այդ բոլորը սենյակումս կախելու Բուկինգեմի փողոցում, ի՜նչ անգին զարդ կլիներ։

― Դուք նո՞ր եք վերադարձել Փարիզից, ― ասացի ես։

― Այո՛, ― ասաց նա։ ― Իսկ դուք Փարիզում եղե՞լ եք։

― Ո՛չ։

― Ափսոս։ Հուսով եմ, որ շուտով կերթաք։ Փարիզը շատ֊շատ դուր կգա ձեզ։

Երեսի վրա խոր վշտի նշաններ երևացին։ Որտեղի՞ց էր այդ հույսը, նա ինչպե՞ս կարողացավ ենթադրել, մտքով անգամ անցկացնել, թե ես Փարիզ գնալու ընդունակ եմ։ Ա՛յ անտանելի գաղափար։ Ատեցի Փարիզը, ատեցի ամբողջ Ֆրանսիան։ Ասացի, թե ներկա հանգամանքներում, աշխարհիս բոլոր գանձերն էլ որ ինձ տան, չեմ հեռանա Անգլիայից։ Ոչ մի բան չի ստիպի ինձ այդ քայլն անել։ Կարճ ասած՝ նա նորից գանգուրներով սքողելու վրա էր, երբ շնիկը վազելով հասավ ու նեղ վիճակից ազատեց ինձ։

Այդ շնիկը չարաչար նախանձում էր ինձ և վրաս հաչելուց չէր դադարում։ Դորան իր գիրկն առավ նրան․․․ ո՜վ երկինք․․․ և շոյեց, բայց կենդանին դարձյալ հաչում էր։ Նա թույլ չտվեց, որ ես էլ իրեն մի քիչ շոյեմ․ այն ժամանակ օրիորդը ծեծեց նրան։ Վշտերս կրկնապատիկ սաստկացան, երբ Դորան շնիկին պատժելու համար իր սիրուն մատիկներով նրա բութ դնչին թեթև խփեց, մինչ շնիկը աչքերը քթթելով տիրուհու ձեռքը լիզում էր ու ինքն իրեն մռմռում։ Վերջապես նա հանգստացավ (և ինչպես չհանգստանար, երբ Դորան իր թշիկը նրա գլխին դրավ), և մենք գնացինք ջերմանոցը տեսնելու։

― Դուք կարծեմ միս Մեորդստոնի հետ շատ մտերիմ չեք, այնպես չէ՞, ― ասաց Դորան։ ― Սիրունիկս։

(Այս վերջին բառը շանն էր ուղղված։ Երանի թե ինձ ուղղված լիներ։)

― Ո՛չ, ― պատասխանեցի ես։ ― Ամենևին մտերիմ չեմ։

― Շատ ձանձրալի արարած է, ― ասաց Դորան, շրթունքներն ուռցնելով։ ― Չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ հայրիկս մի այդպիսի փնթփնթող պառավ է ընտրել ինձ համար, իբրև ընկերուհի։ Ո՞ւմ է հարկավոր այդ պաշտպանը։ Իհարկե ոչ ինձ։ Այդ Մեորդստոնից ավելի լավ կպաշտշանե ինձ Ջիպը, չէ՞ Ջիպ։

Ջիպն իր աչքերը ծույլ֊ծույլ քթթեց, երբ Դորան նրա կլոր գլուխը համբուրեց։

― Հայրիկս իմ մտերիմ ընկերուհին է անվանում նրան, բայց մի՞թե միս Մեորդստոնը մի մտերիմ ընկերուհի է, ասա Ջիպ։ Ջիպն ու ես ամենևին կարոտ չենք մի այդպիսի մրթմրթան ընկերուհու։ Մենք ում ուզենանք, նրա հետ մտերիմ կլինենք, և ինքներս բարեկամներ կգտնենք՝ փոխանակ ուրիշը գտնի մեզ համար․ այդպես չէ՞, Ջիպ։

Պատասխանի տեղ՝ Ջիպը կաթսայում եռացող ջրի ձայն հանեց։ Իսկ ինձ գալով, Դորայի ամեն մի բառը մի նոր շղթա էր, որ ավելի ու ավելի էր կապում ինձ։

― Շատ ցավալի է, որ մի սիրելի մայրիկ չունենք, և ստիպված ենք մայր ճանաչել միս Մեորդստոնի նման մի կռվասեր, անշնորհք պառավի, որ միշտ մեր հետևից լրտեսի պես ման է գալիս․ չէ՞, Ջիպ։ Բայց փույթ չէ, Ջիպ։ Մենք նրա հետ մտերիմ չենք լինի և առանց նրան՝ բախտավոր կլինենք։ Թող որքան ուզենա զայրանա, մենք նրան հակառակ կգնանք, այնպես չէ՞, Ջիպ։

Եթե այս ճառը ևս մի րոպե տևեր, ես անպատճառ Դորայի առջև ավազի վրա կչոքեի ծունկերս քերծելու վտանգով, և ինձ անշուշտ դուրս կանեին։ Բայց ջերմոցը բարեբախտաբար հեռու չէր, և հենց որ Դորան լռեց, մենք միասին ներս մտանք։

Ջերմոցը բազմազան խորդենիներով (geranium) լիքն էր։ Սկսեցինք ման գալ նրանց առջև։ Այս կամ այն ծաղկի վրա հիանալու համար՝ Դորան հաճախ կանգնում էր․ ես էլ հետևում էի նրան։ Երբեմն ծիծաղելով վերցնում էր շնիկին ու ստիպում, որ ծաղիկները հոտոտի, և եթե մենք երեքս էլ դրախտում չէինք, գոնե ես այնտեղ էի։ Խորդենու տերևի բուրմունքը դեռ այսօր էլ թե՛ ծիծաղելի և թե՛ լուրջ ազդեցություն է գործում իմ վրա, մի վայրկյանում մտքերիս ընթացքը շրջելով․ ես իսկույն մի հարդե գլխարկ, կապտագույն ժապավեններ, ճոխ գանգուրներ, մի սև շնիկ և սրան գույնզգույն ծաղիկների թմբի դեմ բռնած մի զույգ քնքուշ ձեռքեր եմ մտաբերում։

Միս Մեորդստոնը փնտրում էր մեզ։ Նա մեզ ջերմոցում գտավ և իր տգեղ այտը, որի խորշոմները փոշով լավ լցված էին, Դորայի շուրթերին մոտեցրեց, և Դորան ակամա համբուրեց նրան։ Հետո նա թևանցուկ արեց Դորային և այնպես հանդիսաբար դեպի ճաշարան առաջնորդեց, որ կասեիր թե մի զինվորի հուղարկավորության են մասնակցում։

Թեյ պատրաստողը Դորան էր․ ուրեմն մի հարցնեք, թե քանի բաժակ խմեցի։ Հիշում եմ միայն, որ պարպած բաժակներիս քանակից քիչ էր մնում ջղերս բոլորովին խանգարվեին։ Փոքր֊ինչ հետո եկեղեցի գնացինք։ Միս Մեորդստոնը Դորայի ու իմ միջև տեղ բռնեց․ սակայն ես Դորայի երգելը լսեցի և ամեն բան մոռացա։ Մի քարոզ էլ խոսվեց․․․ անշուշտ Դորայի մասին․․․ և, ցավալի բան՝ այս է միայն մտքումս մնացել նույն օրվա ամբողջ ժամերգությունից։

Օրը շատ հանդարտ անցավ։ Հյուրեր չեկան․ ելանք փոքր֊ինչ զբոսնելու, հետո չորսս միասին ճաշեցինք, հետո սկսեցինք գրքեր ու նկարներ թերթոտել։ Միս Մեորդստոնը՝ քարոզագիրքն առջևը բռնած, մի արթուն պահակի պես հսկում էր։ Ահ, մր․ Սպընլոն, ճաշից հետո թաշկինակով երեսը ծածկած, իմ հանդեպ նստած էր, երազել անգամ չէի կարող, թե ինչպես ես երևակայությանս մեջ ջերմ֊ջերմ համբուրում էի նրան, իբրև նրա փեսան։ Նրա մտքովն էլ չանցավ, երբ երեկոյան հրաժեշտ էր տալիս, թե նա արդեն համաձայնել է իմ ու Դորայի նշանվելուն․ և թե ես օրհնելով օրհնում եմ նրա հայրական գլուխը։

Հետևյալ առավոտյան վաղ պիտի մեկնեինք, որովհետև մի վթարված նավի փրկության գործը պիտի քննվեր Ծովակալության Ատյանում։ Քննության համար անհրաժեշտ էր քաջ գիտենալ նավարկության արվեստը, որից փոքր ի շատե բան հասկացող դժվար էր գտնել Համայնքի մեջ, այս պատճառով նախագահը վճռել էր երկու ծեր Երրորդության վարպետներ[38] հրավիրել, որպեսզի գոնե նրանք ի սեր մարդկության գան իրեն օգնելու։ Չնայելով վաղ ժամին, Դորան արդեն թեյ էր պատրաստում։ Կառք նստելիս ես մի տխուր հաճույք ունեցա նրան մնաս բարով ասելու, մինչ նա՝ Ջիպին գրկած նայում էր մեզ շեմքի վրայից։

Թե այդ օրն ի՛նչ քաշեցի Ծովակալության Ատյանում, թե դատը որքա՛ն խառը, որքան շփոթ թվաց ինձ, թե ինչպե՛ս էի Դորա կարդում այն արծաթե թիի երեսին, որ դրված էր դատավորի սեղանի վրա՝ իբրև մի բարձր իրավասության նշանակ․ թե ի՛նչ զգացի, երբ մր․ Սպընլոն, ինձ թողնելով տուն գնաց (հիմարաբար սպասել էի, թե ինձ էլ հետը կտանի)․ թե ինչպե՛ս մի նավաստի կարծեցի ինձ, որի նավը հեռացել է և ինքը մի ամայի կղզու վրա մենակ մնացել՝ այս բոլորը նկարագրելու զուր փորձեր չեմ անի։ Եթե հին ատյանը գեթ մի վայրկյան իր թմրությունից սթափվեր և ակներև պատկերացներ, թե ես ինչեր եմ երազում արթուն ժամանակ նույն ատայնի հարկի տակ, նա հարկավ ճշմարտությունը կիմանար։

Եվ այսպիսի երազներով պաշարված էի ոչ թե միայն նույն օրը, այլև հետո շատ օրեր, շաբաթներ ու ամիսներ։ Ես գնում էի դատարան ոչ թե մի գործ անելու համար, այլ միմիայն Դորայի մասին մտածելու։ Եթե երբեմն ուշք էլ դարձնեի քննվող դատերին, դարձնում էի միայն նրա համար, այն էլ հատկապես ամուսնական դատերի ժամանակ, որ զարմանալով հարցնեմ ինձ՝ մի՞թե կարելի է, որ ամուսնացած մարդիկ միշտ երջանիկ չլինեն (ես ու Դորան հարկավ երջանիկ կլինենք). իսկ ահագին ժառանգության դեպքերում այն էր միայն զբաղեցնում ինձ, թե ամենից առաջ ինչեր կառնեի Դորայի համար, եթե կտակված գումարներն ինձ հասնեին։ Կրքիս բորբոքման առաջին շաբաթը ես չորս հատ շքեղ բաճկոն գնեցի, իհարկե, ոչ ինձ համար, ես այսպիսի բաներով չէի շփանում, այլ Դորային դուր գալու համար, և սկսեցի հարդագույն ձեռնոցներ հագնել․ հենց այդ ժամանակ էլ ոտքերիս կոշտուկներ առաջացան։ Եթե հնար լիներ այն ժամանակվա կոշիկներս ձեռք բերել ու համեմատել ոտքերիս բնական չափի հետ, նրանք հուզիչ կերպով ցույց կտային, թե ինչ էր սրտիս վիճակը։

Սակայն չնայելով որ այդքան հաշմեցնում էի ինձ Դորայի համար, օր չէր լինում, որ մղոններ չանցնեի նրան տեսնելու քաղցր հույսով։ Մի քանի օրից հետո, ես ոչ միայն Նորվուդի ճանապարհի վրա մի թղթատարի պես հանրածանոթ մարդ դարձա, այլ Լոնդոնի փողոցներն էլ չափեցի։ Թափառում էի մանավանդ կանանց նորելքի խանութների առջև, ուրվականի նման հածում էի շուկայում, քարշ էի գալիս Հայդ Պարկում, մինչև ոտքերս ջարդվեին։ Երբեմն֊երբեմն, այն էլ երկար ընդմիջումներից հետո, տեսնում էի նրան։ Երբեմն կարծես ձեռնոցը շարժելով, ողջունում էր ինձ կառքի պատուհանից․ հաճախ էլ հանդիպում էի նրան մայթի վրա՝ միս Մեորդստոի հետ միասին և հետը փոքր֊ինչ խոսակցում։ Այդպիսի դեպքից հետո, ես չարաչար տանջվում էի մտածելով, թե ինչո՞ւ նրան չասացի, ինչ որ պիտի ասեի, թե նա գուցե չի էլ իմանում զգացումներիս ջերմությունը և կամ գուցե բոլորովին մոռացել է ինձ։ Ձեզ եմ թողնում երևակայել, թե ինչ սրտով էի սպասում մր․Սպընլոյի նոր հրավերին։ Սակայն, ափսոս, ոչ մի հրավեր չկար։

Մրս․ Կրոպպը երևի մի շատ նրբանկատ էակ էր, այս սերս նոր էր սկսել արծարծվել և ես Ագնեսին անգամ չէի վստահացել ավելի բացահայտ բան գրել, բացի այն բանից, թե եղել եմ մր․ Սպընլոյի մոտ, «որի գերդաստանը բաղկացած է միայն մի դստրից», մրս․ Կրոպպը, ասում եմ, մի շատ խորաթափանց կին պիտի լիներ, որ հենց սկզբից կարողացավ սրտիս գաղտնիքն իմանալ։ Մի երեկո, երբ տխուր նստած էի, նա եկավ ինձ մոտ ու հարցրեց (իր հայտնի ցավը նորոգվել էր) չե՞մ կարող արդյոք տալ իրեն փոքր֊ինչ կարդամոնի ու խավարծիլի երփնաջուր՝ յոթ կաթիլ մեխակի հյութով անուշացրած, որը իր հիվանդության ամենալավ դեղն է․ իսկ եթե այս բանը չունենամ, չէ՞ր կարելի փոքր֊ինչ օղի տալ նրան, որ խավարծիլից հետո ամենալավ դեղն է։ Դա այնքան ախորժելի չէ, ասաց նա, բայց և առաջինից հետո լավագույնն է։ Առաջինի անունն օրումս լսած չլինելով, իսկ երկրորդից միշտ մի շիշ ունենալով պահարանիս մեջ, առաջարկեցի մրս․ Կրոպպին երկրորդ դեղից մի բաժակ, որ նա սկսեց իմ ներկայությամբ խմել (ցույց տալու համար, թե վատ նպատակով չէր խնդրել)։

― Զվարթացեք, սըր, ― ասաց մրս․ Կրոպպը։ ― Ես չեմ կարող ձեզ տրտում տեսնել։ Ես էլ մայր եմ։

Չհասկացա, թե ինչ կապ կար այդ «մայր» բառի ու իմ միջև, բայց և այնպես հնար եղածին չափ սիրալիր ժպտացի մրս․ Կրոպպին։

― Լավ է, լավ, սըր, ― շարունկեց նա։ ― Ներեցեք։ Գիտեմ, բանն ինչումն է։ Օրիորդի մատ կա գործի մեջ։

― Մրս․ Կրո՞պպ, ― պատասխանեցի ես կարմրելով։

― Ապրեք, սըր, ամենևին մի վհատվեք, ― գոչեց մրս․ Կրոպպը քաջալերիչ եղանակով։ ― Սիրտ առեք, սըր։ Եթե այն մեկը չի ուզում ձեզ ժպիտ շնորհել, ուրիշ շատերը կգտնվեն, որ կշնորհեն։ Դուք այնպիսի ջենտլմեն չեք, մր․ Կոպպերֆուլ,[39] որին կարելի լինի չսիրել․ միայն թե ինքներդ ձեր արժեքը գիտցեք։

Մրս․ Կրոպպը միշտ Կոպպերֆուլ էր անվանում ինձ, որովհետև նախ՝ դա իմ ազգանունը չէր, և երկրորդ, երևի թե նրա համար, որ դա իր լվացքի օրն էր հիշեցնում իրեն։

― Ինչի՞ց եք հետևեցնում, մրս․ Կրոպպ, թե մի օրիորդի մատ կա գործի մեջ, ― ասացի ես։

― Մր․ Կոպպերֆուլ, ― ասաց մրս․ Կրոպպը ջերմ զգացումով, ― ե՛ս էլ մայր եմ։

Մի քանի րոպե մրս․ Կրոպպն ոչինչ չէր կարողաում անել, բացի ձեռքը կրծքին դնելուց ու դեղի մի քանի կաթիլ կուլ տալուց, ցավի կրկնության առաջն առնելով։ Վերջապես ասաց․

― Երբ ձեր պատվական տատն այս բնակարանը վարձեց, մր․ Կոպպերրֆուլ, ես իսկույն ասացի ինձ․ վերջապես գտա մեկին, որի մասին կարող եմ հոգ տանել։ Փա՜ռք աստծու, վերջապես մեկին գտա, որին կարող եմ խնամել։ Այս էր ասածս․․․ բայց դուք, սըր, շատ քիչ եք ուտում, քիչ եք խմում։

― Ուրեմն դրանի՞ց է գալիս ձեր կասկածը, մրս․ Կրոպպ։

― Սըր, ― ասաց մրս․ Կրոպպը կշտամբանքի մոտեցող ձայնով, ― միայն ձեզ չէ, որ խնամել եմ ես։ Ուրիշ շատ երիտասարդներ էլ իմ հոգածությունը վայելել են։ Ամեն մի երիտասարդ կարող է կամ չափից ավելի իր տեսքի մասին հոգ տանել, կամ չափից պակաս։ Կարող է կամ ճաշակով մազերը սանրել, կամ անճաշակ։ Կարող է կամ շատ լայն կոշիկներ հագնել և կամ շատ նեղ։ Այս բոլորը կախված է երիտասարդի բնավորությունից։ Սակայն ինչ ծայրահեղության մեջ էլ ընկնի երիտասարդ ջենտլմենը, իմացեք, սըր, գործի մեջ միշտ մի օրիորդ խառն կլինի։

Մրս․ Կրոպպը այնպես գլուխը շարժեց, որ ես ակամա զինաթափ եղա։

― Ահա ձեզնից առաջ այստեղ մեռնող ջենտլմենն էլ, ― ասաց մրս․ Կրոպպը, ― մի օր հանկարծ մի պանդոկի աղախնու վրա սիրահարվեց, և իր բոլոր բաճկոնները նեղացնել տվեց, թեև շատ խմելուց ուռել էր։

― Մրս․ Կրոպպ, ― ասացի ես, ― խնդրեմ հաճեցեք չշփոթել իմ օրիորդին որևէ պանդոկի աղախնու կամ դրա նման մեկի հետ։

― Մր․ Կոպպերֆուլ, ― պատասխանեց մրս․ Կրոպպը, ― մի՞թե կարող եմ շփոթել, քանի որ ինքս էլ մայր եմ։ Ներեցեք անզգուշությանս։ Ես սովոր չեմ ուրիշների գործին խառնվել, ուր ինձ չեն հրավիրում։ Բայց դուք մի երիտասարդ ջենտլմեն եք, մր․ Կոպպերֆուլ, և ես ձեզ խորհուրդ կտամ չվհատվել, զվարթ լինել և ձեր արժեքը լավ ճանաչել։ Եթե ուզենայիք մի որևէ բանի, օրինակի համար՝ սկիթըլչի[40] վրա սեր գցել, դա ձեզ շատ կզարդարեր, ձեր թախիծը կփարատեր և օգտակար կլիներ։

Այս ասաց մրս․ Կրոպպը և զգուշանալով, որ օղիի շիշը շուռ չտա (որ սակայն բոլորովին դատարկ էր), հանդիսաբար ռևերանս արեց ու գնաց։ Նրա խորհուրդը փոքր֊ինչ հանդուգն երևաց ինձ, բայց և այնպես ես գոհ մնացի․ դա ինձ համար մի դաս էր՝ ապագայում գաղտնապահ լինելու համար։







  1. ↑ Հասարակ անգլիացի ժողովրդի կարծիքով ծովում չի խեղդվի այն մարդը, որ մի մանկական շապիկ է կրում իր վզին իբրև հմայիչ կամ թալիսման։ ― Այս և հետևյալ ծանոթությունները թարգմանչինն են։
  2. ↑ Բեբուն կամ բեբուին ― կապկի տեսակ է․ հայերեն՝ շնագլուխ։
  3. ↑ Անգլիական հին սովորությամբ երեխայի ծնվելուց առաջ գնդասեղներ են ցցում բարձի մեջ, ասելով․ «Բարով եկար փոքրիկ հյուր», և կամ՝ «Աստված օրհնե երեխային»։
  4. ↑ Rook ― րուկ, անգլերեն նշանակում է որոր կամ ճայ (ագռավի մի տեսակ, իսկ Rookery, րուկրի կոչվում է որորների երամի բույնը, որ նրանք սովոր են հյուսել դարևոր դղյակների շուրջը կանգնած ծառերի վրա։ Անգլիացիք սիրում են այդ թռչուններին, որոնց բնակվելը ազնվական դղյակների մոտերքում սրանց հնության նշանն է համարվում։
  5. ↑ Կուկրի ― խոհանոց կամ խոհարարության արվեստ։
  6. ↑ Անգլերեն է ― նշանակում է՝ եմ, իսկ հեմ՝ ապուխտ։
  7. ↑ Hammock ― ճոճի նման անկողին
  8. ↑ Մեկ պենսի մեկ քարրորդ մասը
  9. ↑ Հաղարջից պատրաստված անուշ օղի կամ շարբաթ
  10. ↑ Steer ― ստիր՝ ղեկ։ Rudder ― րըդդր՝ նմանապես ղեկ
  11. ↑ Արքունի դատարանի բանտ, ուր փակում էին պարտատերերին։
  12. ↑ Տաք խմիչք, որ օղիով կամ էյլից, ձվից ու շաքարից է պատրաստվում։
  13. ↑ Այդպես է կոչվում Լոնդոնի կամրջի մոտերքում գտնվող աշտարակը, որ 1666 թ․ համաճարակ հրդեհի հիշատակին է կառուցված։
  14. ↑ Բանտ, որ1098 թ․ Ուիլլիամ Աշխարհակալն էր շինել տվել կղզու ըմբոստ բնակիչներին բանտարկելու համար։ Տաուըրի մեջ տառապել ու գլխատվել են բազմաթիվ պետական անձինք։ Այժմ մի ճոխ զինանոց է և թանգարան։
  15. ↑ Custom House ― մաքսատուն։
  16. ↑ Murderer ― մարդասպան։
  17. ↑ Quakers ― կոչվում են Ջորջ Ֆոքսի (1624-1691) կրոնական վարդապետության հետևորդները։ Նրանք իրենց «Քրիստոնեկան միության ընկեր» և «Լույսի զավակներ» են անվանում։ Ընդունում են բողոքական եկեղեցու էական ուսմունքը, սակայն ավելի նշանակություն են տալիս մարդու ընգաբույս ներքին լույսին, քան Ս․ Գրքի տառին։
  18. ↑ կարճ հագուստ
  19. ↑ Կարկանդակի տեսակ
  20. ↑ Փոքրիկ, գունդ ու կլոր ձիեր։
  21. ↑ Esguire ― ազատականների պատվանուն է, նշանակում է՝ զինակից։
  22. ↑ Մարգարտածաղիկ
  23. ↑ Այդ բառերն էին՝ մանե, թեկել, փարես ― լափեցի, կշռեցի, բաժանեցի։
  24. ↑ «Այդ անցավ, և ես նորից տղամարդ եմ։ ― Խնջույքի ժամանակ Բանկոյի ուրվականի հանկարծական երևումով զարհուրած՝ Մակբեթը այդ խոսքերն ասում է ստվերի անհետանալուց հետո։ Բանկոյին սպանել տվողը Մակբեթն էր։ (Մակբեթ, III արարված, չորրորդ տեսիլ)։
  25. ↑ Իքսիոնը մի առասպելական թեսալացի թագավոր է, որ աստվածների սեղանակից լինելու պատիվ ստանալով, սիրահարվել էր Հերայի վրա։ Այդ պատճառով Արամազդը գահավեժ ձգել էր նրան Տարտարոս, և օձերով կապել մի անվի, որը անդադար պտույտ էր գալիս բքաշունչ հողմից։
  26. ↑ Walker ― շրջիկ։
  27. ↑ Hook ― հուկ, ճանկ, կեռ, նմանապես՝ խաբեբա և խարդախ մարդ։ Հուկեյի ամբողջ կալվածքը ժառանգեցի ասելով, գաճաճը ուզում էր հասկացնել, թե պապի բոլոր չարահնար նենգությունը ժառանգել է։ Առհասարակ միս Մաուչրի լեզուն ճիշտ թարգմանելը շատ դժվար է կամ ավելի ճիշտ՝ անհնարին։
  28. ↑ Jockey ― ձիավաճառ, խաբեբա, նենգավոր
  29. ↑ Bob swore ― անգլերեն նշանակում է Բոբն երդվեց։ Միս Մաուչրը այս խոսքերը գործ է ածում ֆրանսերեն bonsoir֊ի տեղ, որ նշանակում է բարի երեկո։
  30. ↑ Դոկտորների համայնք է (Doctors commoms) կոչվում միջնադարյան հոգևորական ատյանների այն մասը, որ քաղաքային ու կանոնական օրենքների դոկտոր Հերվեյն էր հիմնել1768 թվականին։ Այս մասում քննվում էին թե՛ բուն եկեղեցական և թե՛ աշխարհիկ, նույնիսկ ծովային վարչության վերաբերյալ գործերը։ Դոկտորները բնակվում էին և միասին ճաշում Հերվեյի գնած ահագին շինության մեջ (ս․ Պողոս եկեղեցու մոտերքում)։ Համայնքի ավագ անդամն անպատճառ իրավաբանության դոկտոր պիտի լիներ, իսկ պրոկտրը կարող էր և չունենալ գիտնականի աստիճան։ Ինքը Դիքենսը մի ժամանակ ծառայել էր Դոկտորների Համայնքում։
  31. ↑ Էդուարդ անունով անգլիական թագավորներից վերջինը Էդուարդ Զ․֊ն էր(1537-1553)։
  32. ↑ Արդեն վերը նկատել ենք, որ Դոկտորների Համայնքը մի քանի առանձին ատյաններից է կազմված, որոնք են՝ ա) Court of Arches, բառացի թարգմանությամբ՝ կամարների ածյան․ դա լոկ հոգևորական գործերով է զբաղվում․ բ) Prerogative Court՝ արտոնյալ Ատյան, որ կտակների առթիվ ծագող դատերն է քննում․ գ) Consistory Court` Կոնսիստորի Ատյան, որը իսկապես Լոնդոնի արքեպիսկիպոսի դիվանն է և մյուս թեմական կոնսիստորներից ոչ մի բանով չի տարբերվում․ գ) Court of Admiralti` Ծովակալության ատյան, ծովային գործերը քննելու համար։ Այս դատարաններից յուրաքանչյուրն իր որոշ զբաղմունքն ունի, իր առանձին կանոններն ու կարգերը, սակայն որոշ օրերում Դոկտորների Համայնքի ավագ անդամներն ունենում են ընդհանուր ժողովներ՝ Common Hall of College. զանազան ատյաններից անցած ամենակարևոր դատական գործերը լուծելու համար։ Նիստը սովորաբար ընդհանուր կերուխումով է վերջանում, որին բոլոր անդամները մասնակցում են։
  33. ↑ articbol Clerk. այդպես են կոչվում անգլիական դատարաններում թոշակավոր պաշտոնի համար ընդունված մարդիկ։ Ծառայության մտնելիս նրանք վճարում են միանվագ պայմանավորված Premium, որը մենք ապահովագիր անվանեցինք։
  34. ↑ Esquire ― զինակիր, պարոն, տեր։ Այս պատվանունը տալիս են ասպետների, կոմսերի, բարոնների որդիներին, բարձրաստիճան պաշտոնյաներին, դատավորներին, անվանի գիտնականներին, կալվածատերերին և այլն։
  35. ↑ Peppermint ― օշինդր, անանուխ
  36. ↑ խերես
  37. ↑ Gipsy ― գնչու, բոշա, ցիգան։
  38. ↑ Friniti Masters ― այսպես են կոչվում դեռ 1515 թ․ հաստատված ընկերության անդամները, որոնց նպատակն է նավարկության արվեստը զարգացնել և մանավանդ փարոսները, խարիսխները և ուրիշ ծովային զգուշության միջոցները շատացնել
  39. ↑ Copperfull ― ջրով լի կաթսա
  40. ↑ Skittles ― կոնախաղ, կեգլի
Ստացված է «https://grapaharan.org/index.php?title=Դավիթ_Կոպպերֆիլդ&oldid=6569» էջից