«Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները, Մասն առաջին: Թիկունքում»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ընթացիկ տարբերակը 18:36, 5 Մայիսի 2015-ի դրությամբ

Թե ինչպես Շվեյկը մտավ համաշխարհային պատերազմի մեջ

– Ուրեմն, մեր Ֆերդինանդին խփել են,– ասաց աղախինը պան Շվեյկին, որը մի քանի տարի առաջ, երբ բժշկական հանձնաժողովը նրան ապուշ էր համարել, թողել էր զինվորական ծառայությունը և այժմ զբաղվում էր շների անճոռնի խառնածիններ վաճառելով, որոնց համար ազնվածնական ցեղագրություններ էր հորինում։

Բացի դրանից, նա տառապում էր նաև ռևմատիզմով և ներկա պահին ծնկներին օպոդելդոկ էր քսում։

– Ո՞ր ֆերդինանդին, պանի Մյուլլեր,– հարցրեց Շվեյկը, չդադարելով ծնկները շփելուց։– Ես երկու Ֆերդինանդ եմ ճանաչում։ Մեկը ծառայում էր դեղագործ Պրուշիի մոտ և մի անգամ այնտեղ սխալմամբ մի շիշ մազ բսցնող հեղուկ էր խմել։ Մի Ֆերդինանդ Կոկոշկա էլ կա, որ շան կղկղանք է հավաքում։ Երկուսն էլ իսկի ափսոսալու բան չեն։

– Չէ՛, պարոն, էրցհերցոգ Ֆերդինանդին, Կոնոպիշչիում ապրող այն չաղ, աստվածավախ Ֆերդինանդին։

– Հիսո՜ւս Քրիստոս,– բացականչեց Շվեյկլւ։– Տես, է՜։ Իսկ այդ բանը պան էրցհերցոգին որտե՞ղ է պատահել։

– Նրան խփել են Սարաևոյում։ Ատրճանակով։ Այնտեղ իր էրցհերցոգուհու հետ ավտոմոբիլով անցնելիս է եղել։

– Ի՞նչ եք ասում, պանի Մյուլլեր, ավտոմոբիլո՜վ։ Իհարկե, նրա նման աղա մարդը կարող էր իրեն այդպիսի բան թույլ տալ, և երևի մտքովն էլ չի անցել, որ ավտոմոբիլով ման գալու վերջը կարող է վատ լինել։ Այն էլ Սարաևոյում։ Ախր այդ Սարաևոն Բոսնիայում է, պանի Մյուլլեր… Երևում է, թուրքերի սարքած բանն է։ Կարիք չկար, որ մեջ ընկնեինք ու նրանցից խլեինք Բոսնիան ու Հերցոգինան… Ուրեմն, այդպիսի բաներ, պանի Մյուլլեր։ Էրցհերցոգն, ուրեմն, հոգին ավանդեց։ Շա՞տ է տանջվել։

– Պան էրցհերցոգը տեղնուտեղը շունչը փչել է։ Դե՛հ, իհարկե, ատրճանակի հետ հանաք անել չի լինի։ Վերջերս այստեղ, Նուսլիում, մի պարոն ատրճանակի հետ խաղ է արել ու կոտորել իր ամբողջ ընտանիքը, սպանել դռնապանին էլ, որը գնացել է տեսնելու, թե չորրորդ հարկում կենողներից որն է կրակում։

– Ատրճանակ կա, պանի Մյուլլեր, որ մարդ ճաքի էլ՝ չի կարող կրակել։ Այդպիսի սիստեմներ շատ կան։ Բայց, երևի, պան էրցհերցոգի համար մի առանձին տեսակի բան են առած եղել։ Բացի դրանից, կարող եմ գրազ գալ, որ կրակողն այդ գործն անելու համար կարգին հագնված-զուգված է եղել։ Պարզ բան է, էրցհերցոգի վրա կրակելը հեշտ աշխատանք չի, դա հո նույնը չի, որ մի շրջմոլիկ վերցնի ու խփի անտառապահին։ Ամբողջ շնորհքն այն է, թե մարդ ինչպես կկարողանա մոտենալ նրան։ Նրա նման աղային քրջերով մոտենալ չեն կարող։ Անպայման պետք է ցիլինդր դնես, թե չէ մեկ էլ տեսար ոստիկանը չամփեց։

– Ասում են, պարո՛ն, այնտեղ շատ մարդ է եղել։

– Պարզ բան է, պանի Մյուլլեր,– հաստատեց Շվեյկը, վերջացնելով ծնկների մասսաժը։– Եթե դուք, օրինակ, ցանկանայիք էրցհերցոգին կամ թագավոր կայսրին սպանել, անպայման մեկնումեկի հետ կխորհրդակցեիք։ Մի խելքը լավ է, երկուսը՝ ավելի լավ։ Մեկը մի խորհուրդ կտա, մյուսը՝ մի ուրիշ, և «բաց է ուղին հաջողությանց», ինչպես երգվում է մեր հիմնի մեջ։ Գլխավորն այն է, որ իմանաս, թե այդ աղան մոտովդ երբ է անցնելու։ Հիշո՞ւմ եք պարոն Էյուկենիին, որ մեր հանգուցյալ Ելիզավետային խարտոցով ծակեց։ Այնինչ հետը զբոսնում էր։ Դե եկ ու դրանից հետո մեկն ու մեկին հավատա։ Այդ օրվանից ոչ մի կայսրուհի զբոսնելու չի գնում։ Այդ բանը դեռ շատերին կպատահի։ Ա՛յ, կտեսնեք, պանի Մյուլլեր, նրանք ռուսաց ցարին ու ցարուհուն էլ կհասնեն, և գուցե, աստված չանի, մեր թագավոր կայսրին էլ, քանի որ սկսել են նրա հորեղբորից։ Ծերուկը շատ թշնամիներ ունի, ավելի շատ, քան Ֆերդինանդը։ Օրերս պանդոկում մի պարոն ասում էր. «Կգա ժամանակ, այդ կայսրերը կթռչեն իրար հետևից, և նրանց չի կարող օգնել նույնիսկ պետական դատախազությունը»։ Հետո պարզվեց, որ այդ տիպը իր խմած գարեջրի համար վճարելու փող չունի, և պանդոկապետը ստիպված եղավ ոստիկան կանչել, իսկ նա պանդոկապետին հասցրեց մեկ, իսկ ոստիկանին՝ երկու ապտակ։ Հետո նրան ձեռնասայլակով տարան, որ ուշքի գա… Այո, պանի Մյուլլեր, համա՜ թե գործեր են կատարվում հիմա։ Ուրեմն, էլի մի կորուստ Ավստրիայի համար։ Երբ ես զինվորական ծառայության մեջ էի, եղավ, որ այնտեղ մի հետևակ զինվոր կապիտանին խփեց։ Լցրել էր հրացանը ու գնացել գրասենյակ։ Այնտեղ նրան ասել էին, թե գրասենյակում անելիք չունի, իսկ նա մի գլուխ, թե՝ պետք է կապիտանի հետ խոսեմ։ Կապիտանը դուրս է գալիս և նրան զրկում զորանոցից հեռանալու իրավունքից, իսկ նա վերցնում է հրացանը և, դրմփ, ուղիղ սրտին։ Գնդակը ծակում-անցնում է կապիտանի միջով և դեռ գրասենյակում էլ վնասներ տալիս, փշրում է թանաքի շիշը, և թանաքը թափվում, կեղտոտում է պաշտոնական գրությունները։

– Իսկ այդ զինվորի վերջն ի՞նչ եղավ,– հարցրեց պանի Մյուլլերը մի րոպե անց, երբ Շվեյկն արդեն հագնվում էր։

– Շալվարակալով կախվեց,– պատասխանեց Շվեյկը, մաքրելով իր կատելոկը։– Իսկ շալվարակալն էլ իրենը չէր, փոխ էր առել բանտապահից, թե իբր շալվարն ընկնում է։ Հո չէ՞ր սպասելու, մինչև որ գնդակահարեին։ Դե՛հ իհարկե, հասկանալի է, պանի Մյուլլեր, այդ վիճակում ո՞վ գլուխը չի կորցնի։ Բանտապահին պաշտոնից վտարեցին ու վեց ամիս տվին, բայց նա չնստեց, ճղեց Շվեյցարիա և հիմա այնտեղ ինչ-որ եկեղեցում քարոզ է կարդում… հիմա ազնիվ մարդ քիչ կա, պանի Մյուլլեր։ Ես կարծում եմ, որ էրցհերցոգ Ֆերդինանդը Սարաևոյում սխալ կարծիք է կազմել այն մարդու մասին, որ նրան խփել է։ Վայ թե տեսել է այդ պարոնին ու մտածել, «Երևի կարգին մարդ է, քանի որ ինձ ողջունում է»։ Իսկ նա վերցրել է ու թխկացրել։ Մի՞ գնդակ է մխել, թե մի քանի։

– Թերթերը գրում են, պարո՛ն, թե էրցհերցոգը ծակծկվել, մաղ է դարձել։ Այն հոգավորը բոլոր փամփուշտները կրակել է նրա վրա։

– Դա շատ արագ է կատարվում, պանի Մյուլլեր։ Չափազանց արագ։ Այդպիսի գործի համար ես բրաունինգ կառնեի։ Որ նայես, խաղալիքի պես բան է, սակայն նրանով կարելի է երկու րոպեում քսան էրցհերցոգ խփել, թե՛ նիհար, թե՛ չաղ։ Թեև, խոսքը մեր մեջ, պանի Մյուլլեր, չաղ էրցհերցոգին ավելի հեշտ է դիպցնել, քան նիհարին։ Երևի հիշում եք, թե Պորտուգալիայում ինչպես խփեցին նրանց թագավորին։ Իսկ նա չաղ էր, հա՜։ Ասենք, ինքներդ էլ գիտեք, թագավորը նիհար չի լինի… Դե՛հ, ես գնացի «Թասի մոտ» պանդոկը։ Եթե գան այն տերյերը տանելու, որի համար կանխավճար եմ վերցրել, ասացեք, թե նրան պահում եմ իմ քաղաքամերձ շնանոցում, թե վերջերս ականջները կտրել եմ և մինչև որ կտրած տեղերը չլավանան լակոտին տեղափոխել չի կարելի, թե չէ ականջատեղերը կարող են մրսել։ Բանալին կթողնեք դռնապանուհու մոտ։

«Թասի մոտ» պանդոկում նստած էր միայն մի այցելու։ Դա գաղտնի ոստիկանության գործակալ Բրետշնայդերն էր։ Պանդոկապետ Պոլիվեցը լվանում էր ամանները, և Բրետշնայդերն ապարդյուն ջանում էր նրա հետ լուրջ խոսակցություն սկսել։

Պալիվեցը երևելի գռեհկախոս էր։ Նրա յուրաքանչյուր երկրորդ բառը կամ «հետույք»-ն էր կամ «կղկղանք»-ը ։ Բայց և այնպես, կարդացած մարդ էր և բոլորին խորհուրդ էր տալիս կարդալ, թե վերջին առարկայի մասին ինչ է գրել Վիկտոր Հյուգոն, պատմելով, թե Նապոլեոնի հին գվարդիան ինչպես է պատասխանել անգլիացիներին Վաթերլոյի ճակատամարտի ժամանակ։

– Լա՜վ ամառ է,– լուրջ խոսակցություն սկսեց Բրետշնայդերը։

– Այդ ամենը կղկղանքի արժեք չունի,– պատասխանեց Պալիվեցը, ամանները դասավորելով պահարանի մեջ։

– Լա՜վ օյին են խաղացել մեր գլխին Սարաևոյում,– մի նվազ հույսով ասաց Բրետշնայդերը։

– Ո՞ր Սարաևոյում,– հարցրեց Պալիվեցը։– Չլինի՞ թե Նուսլիի պանդոկում։ Այնտեղ ամեն օր տուրուդմփոց է։ Դրան Նուսլի կասեն։

– Բոսնիայի Սարաևոյում, պան պանդոկապետ։ Այնտեղ խփել են էրցհերցոգ Ֆերդինանդին։ Ի՞նչ կասեք այդ մասին։

– Ես այդպիսի գործերի չեմ խառնվում։ Թող հետույքս մտնեն նրանք բոլորն իրենց այդ գործերով,– քաղաքավարի պատասխանեց Պալիվեցը, վառելով ծխամորճը։– Հիմա, թե որ այդպիսի գործերի խառնվես, մեկ էլ տեսար վիզդ ջարդեցիր։ Ես պանդոկապետ մարդ եմ։ Ով գալիս է մոտս, գարեջուր պահանջում, նրա համար էլ լցնում եմ ու տալիս։ Իսկ ինչ-որ Սարաևո, քաղաքականություն և կամ թե հանգուցյալ էրցհերցոգ՝ մեզ չեն վերաբերվում։ Դա մեր խելքի բանը չի։ Դրանից Պանկրացի հոտ է փչում։

Բրետշնայդերը լռեց և հիասթափված աչք ածեց դատարկ պանդոկը։

– Առաջ այստեղ կախված էր թագավոր կայսեր պատկերը,– մի րոպե անց նորից խոսք բացեց Բրետշնայդերը։– Հենց այն տեղում, ուր հիմա հայելին է։

– Այո, հրամանքդ ճիշտ է ասում,– պատասխանեց Պալիվեցը,– կախված էր։ Միայն թե ճանճերը ծրտել էին վրան, դրա համար էլ վերցրել տարել եմ ձեղնահարկ։ Գիտեք էլի, հանկարծ մեկն ու մեկը իրեն թույլ կտա այդ մասին որևէ դիտողություն անել, կարող է անհամություն առաջանալ։ Իսկ ո՞ր հորս ցավի համար։

– Սարաևոյում, երևի, շատ վատ եղանակ է եղել, պան պանդոկապետ։

Այդ ուղղակի տրված նենգ հարցին Պալիվեցը պատասխանեց չափազանց զգույշ.

– Այո՛, հիմա Բոսնիայում և Հերցոգովինայում խիստ շոգ է։ Երբ ես այնտեղ ծառայում էի, մեր օբեր-լեյտենանտը ստիպված էր լինում գլխին սառույց դնել։

– Ո՞ր գնդումն էիք ծառայում, պան պանդոկապետ։

– Ես այդպիսի մանրուքներ չեմ հիշում, այդպիսի զիբիլ բաներով երբեք չեմ հետաքրքրվել,– պատասխանեց պան Պալիվեցը։– Այդ կողմից ես հետաքրքրասեր չեմ։ Չափից ավելի հետաքրքրվելը վնասակար է։

Գաղտնի գործակալ Բրետշնայդերը վերջնականապես պապանձվեց, և նրա մռայլված դեմքը զվարթացավ միայն այն ժամանակ, երբ հայտնվեց Շվեյկը, որը մտնելով պանդոկ՝ իր համար սև գարեջուր պատվիրեց, այդ առթիվ ասելով.

– Այսօր Վիեննայում էլ սուգ է։

Բրետշնայդերի աչքերում հույս ցոլաց, և նա արագ վրա բերեց.

– Կոնոպիշչիում տասը սև դրոշակ են կախել։

– Չէ՛, տասներկու պիտի լինի,– ասաց Շվեյկը, գավաթից կում անելով։

– Ինչո՞ւ եք կարծում, թե տասներկու,– հարցրեց Բրետշնայդերը։

– Որ հաշիվը կլոր լինի,– մի դյուժին։ Այդպես հաշվելն ավելի հեշտ է, համ էլ դյուժինով ավելի էժան է նստում,– պատասխանեց Շվեյկը։

Տիրեց լռություն, որը խզեց Շվեյկն ինքը, հառաչելով.

– Այդպես, ուրեմն, ձեր չարը տարավ, աստված հոգին լուսավորի։ Չսպասեց կայսր դառնար։ Երբ ես զինվորական ծառայության մեջ էի, մի գեներալ ձիուց ընկավ ու սախաթվեց։ Ցանկացան օգնել, բարձրացնել-նստեցնել ձիու վրա, բայց նայեցին ու տեսան, որ շունչը փչել, պրծել է։ Իսկ մարդն ուզում էր ֆելդմարշալ դառնալ։ Այդ բանը նրան զորատեսի ժամանակ պատահեց։ Այդ զորատեսներից երբեք լավ բան չսպասեք։ Սարաևոյում էլ երևի զորատես-մորատես է եղել։ Հիշում եմ, մի անգամ զորատեսի ժամանակ մունդիրիս քսաներորդ կոճակը չկար, և դրա համար ինձ տասնչորս օր մենախուց նստեցրին։ Եվ երկու օր Ղազարոսի պես պառկած էի ձեռքերս ու ոտքերս իրար կապած։ Ի՞նչ արած, զինվորական ծառայության մեջ պետք է կարգապահություն լինի։ Եթե կարգապահություն չլինի, ով ինչ ուզենա, կանի։ Մեր օբեր-լեյտենանտ Մակովեցը մեզ միշտ ասում էր. «Կարգապահությունը, իշի գլուխներ, անհրաժեշտ բան է։ Եթե կարգապահություն չլիներ, դուք կապիկների պես կմագլցեիք ծառերի վրա։ Զինվորական ծառայությունը, անբան անասուններ, ձեզ մարդ կդարձնի»։ Դեհ, մի՞թե այդպես չի։ Պատկերացրեք, օրինակի համար, Կառլի հրապարակի պուրակը, որտեղ յուրաքանչյուր ծառի վրա մի զինվոր է նստած առանց որևէ կարգապահության։ Ինձ ամենից շատ դա է վախեցնում։

– Այդ ամենը սերբերն են արել այն Սարաևոյում,– ասաց Բրետշնայդերը, ջանալով փոխել խոսակցության ընթացքը։

– Սխալվում եք,– պատասխանեց Շվեյկը,– այդ ամենը թուրքերն են սարքել։ Բոսնիայի ու Հերցոգովինայի պատճառով։

Եվ Շվեյկն արտահայտեց իր կարծիքը Բալկաններում Ավստրիայի վարած արտաքին քաղաքականության մասին։ 1912 թվին թարքերը տանուլ տվին Սերբիայի, Բուլղարիայի և Հունաստանի դեմ մղած պատերազմը. նրանք ուզում էին, որ Ավստրիան իրենց օգնի, բայց երբ իրենց ուզածը չեղավ՝ Ֆերդինանդին սպանեցին։

– Դու թուրքերին սիրո՞ւմ ես,– դիմեց Շվեյկը պանդոկապետին,– այդ անհավատներին։ Չես սիրում, չէ՞։

– Հաճախորդը հաճախորդ է,– ասաց Պալիվեցը,– թեկուզ և թուրք ւինի։ Մենք, պանդոկապետներս, քաղաքականության հետ գործ չունենք։ Վճարիր դարեջրի փողը, քեզ համար նստիր պանդոկում և դուրս տուր, ինչ որ խելքիդ կփչի – այդ է իմ կանոնը։ Ով էլ որ սպանած լինի մեր Ֆերդինանդին, սերբ թե թուրք, կաթոլիկ թե մահմեդական, անհավատ թե մլադոչեխ, ինձ համար մեկ է։

– Լավ, պան պանդոկապետ,– ասաց Բրետշնայդերը, նորից հույսը կորցնելով, թե երկուսից մեկն ու մեկին կկարողանա չանթել:– Բայց ընդունեցեք, որ դա մեծ կորուստ է Ավստրիայի համար։

Պանդոկապետի փոխարեն պատասխանեց Շվեյկը.

– Իհարկե, կորուստ է, ի՜նչ խոսք։ Զարհուրելի՜ կորուստ։ Ամեն մի ապուշ Ֆերդինանդին չի փոխարինի։ Բայց նա պետք է ավելի չաղ լիներ։

– Դրանով ի՞նչ եք ուզում ասել,– աշխուժացավ Բրետշնայդերը։

– Ինչ եմ ուզում ասե՞լ,– սիրով պատասխանեց Շվեյկը։– Ահա թե ինչ։ Եթե նա ավելի չաղ լիներ, արդեն վաղուց կաթվածահար եղած կլիներ, դեռևս այն ժամանակ, երբ վազ էր տալիս իր կալվածքում ցախ ու սունկ հավաքող պառավների հետևից։ Եթե ավելի չաղ լիներ, այսպիսի խայտառակ մահով չէր մեռնի։ Մի մտածե՜ք, է՛։ Մարդ թագավոր կայսեր հորեղբայր լինի, և նրան խփեն։ Դա հո խայտառակություն է, բոլոր թերթերն այդ մասին են աղմկում։ Մեր Բուդեյովիցիի շուկայում մի քանի տարի առաջ մի թեթև կռիվ եղավ ու դանակահարեցին մի անասնավաճառի, անունը Բրժետիսլավ Լյուդվիգ։ Վերջինս Բոգուսլավ անունով մի տղա ուներ, և երբ սա գալիս էր այնտեղ խոճկորներ ծախելու՝ ոչ ոք նրանից բան չէր առնում։ Ամեն մարդ ասում էր. «Սա այն մարդու տղան է, որին շուկայում դանակահարեցին։ Սա էլ անպայման իսկական ժուլիկ կլինի»։ Վերջ ի վերջո նրան ոչինչ չէր մնում անել, քան միայն Կրումլովի կամուրջից նետվել Վլտավա գետը, իսկ հետո, ստիպված եղան նրան այնտեղից հանել, ստիպված եղան հարություն տալ նրան, ստիպված եղան միջից ջուրը դուրս քաշել… և, այնուամենայնիվ, նա մեռավ բժշկի ձեռքերի վրա, երբ վերջինս նրան ինչ-որ բան սրսկեց։

– Սակայն տարօրինակ համեմատություն է,– բազմանշանակալից ասաց Բրետշնայդերը։– Նախ խոսում եք Ֆերդինանդի, իսկ հետ անասնավաճառի մասին։

– Բնավ ոչ,– սկսեց արդարանալ Շվեյկը։– Աստված մի արասցե, որ մտքովս անցնի որևէ մեկին մի ուրիշի հետ համեմատել։ Պան պանդոկապետը ինձ ճանաչում է։ Ճիշտ է, չէ՞, ես երբեք ոչ ոքի որևէ մեկի հետ չեմ համեմատել։ Միայն թե ես չէի ցանկանա էրցհերցոգուհու տեղը լինել։ Ի՞նչ պիտի անի հիմա։ Երեխաները որբացան, Կոնսպիշչայի կալվածքն անտեր մնաց։ Ամուսնանա մի ուրիշ էրցհերցոգի հե՞տ։ Ի՞նչ օգուտ։ Նորից հետը կգնա Սարաևո և երկրորդ անգամ կայրիանա… Ա՛յ, օրինակ, Գլուբոկոյի մոտ, Զլիվայում, սրանից մի քանի տարի աոաջ մի անտառապահ էր ապրում, այլանդակ ազգանուն ուներ՝ Պինդյուր։ Որսագողերը խփեցին նրան, և նրանից հետո կինը մնաց այրի, երկու երեխան ձեռքին։ Մի տարի հետո կինը ամուսնացավ, դարձյալ մի անտառապահի, միլովարցի Պեպիկ Շալլովիցի հետ, բայց, դե, նրան էլ թխկացրին։ Վերցրեց ու երրորդ անդամ ամուսնացավ մի ուրիշ անտառապահի հետ և ասում է. «Աստված երրորդություն է սիրում։ Թե որ հիմա էլ բախտս չբանի, չգիտեմ ի՞նչ պիտի անեմ»։ Իհարկե, դրան էլ խփեցին, իսկ նա այդ անտառապահներից արդեն կլոր հաշվով վեց երեխա ուներ։ Գնաց Գլուբոկոյե, ուղիղ իշխանի գրասենյակը, և լաց լինելով պատմեց, թե ինչ տանջանքներ է քաշել այդ անտառապահների երեսից։ Այն ժամանակ նրան խորհուրդ տվին ամուսնանալ Ռաժիցկոյի ջրամբարի պահակ Յարեշի հետ։ Եվ, պատկերացնո՞ւմ եք, սրան էլ խեղդեցին ձուկ բռնելու ժամանակ։ Սրանից էլ այրին երկու երեխա էր ունեցել։ Հետո ամուսնացավ մի վոդնյանցի ձիահեքիմի հետ, իսկ սա մի գիշեր կացինով թրխկացրեց նրան ու ինքն իր ոտքով գնաց հայտնեց, թե ինքն է սպանել։ Երբ հետո նրան Պիսեկի դատարանի շենքի մոտ կախելիս են եղել, կծել է քահանայի քիթը և հայտարարել, թե առհասարակ ոչ մի բանի համար չի զղջում, և հետո էլ մի շատ նողկալի բան է ասել թագավոր կայսեր մասին։

– Իսկ չգիտե՞ք ինչ է ասել նրա մասին,– հուսալից ձայնով հարցրեց Բրետշնայդերը։

– Դա ձեզ ասել չեմ կարող, դեռևս ոչ ոք սիրտ չի արել դա կրկնել։ Բայց, ասում են, նրա ասածն այնքան զարհուրելի է եղել, որ ներկա գտնված դատական աստիճանավորը խելքը թռցրել է, և նրան մինչև հիմա էլ մեկուսացված են պահում, որպեսզի ոչինչ հայտնի չդառնա։ Դա թագավոր կայսրին հասցված այնպիսի սովորական վիրավորանք չի եղել, որ մարդ ասում է հարբած վիճակում։

– Իսկ հարբած վիճակում ինչպիսի՞ վիրավորանքներ են հասցնում թագավոր կայսրին,– հարցրեց Բրետշնայդերը։

– Խնդրում եմ, պարոնայք, ուրիշ բանից խոսեք,– միջամտեց պանդոկապետ Պալիվեցը։– Ես, գիտեք, այդ բանը չեմ սիրում։ հանկարծ մի հիմարություն դուրս կտան և մարդ գլխացավանքի մեջ կընկնի։

– Ինչպիսի՞ վիրավորանքներ են հասցնում թագավոր կայսրին հարբած վիճակում,– հարցը կրկնեց Շվեյկը։– Ամե՛ն տեսակ։ Խմեցեք-հարբեցեք, պատվիրեցեք նվագել Ավստրիայի հիմնը, այն ժամանակ կտեսնեք, թե ինչեր կասեք։ Այնքան բաներ կհորինեք թագավոր կայսրի մասին, որ եթե նույնիսկ կեսը ճիշտ լինի՝ նրան հերիք կանի իր ամբողջ կյանքում։ Իսկ նա, ծերուկը, ճիշտն ասած, դրան արժանի չէ։ Նկատի ունեցեք, որ իր որդի Ռուդոլֆին նա կորցրեց ծաղիկ հասակում, իր կին Ելիզավետային խարտոցով ծակեցին, հետո մեռավ հր եղբայր Յան Օրտան, իսկ մյուս եղբորը, Մեքսիկայի թագավորին, գնդակահարեցին ինչ-որ ամրոցի պարսպի տակ։ Հիմա էլ օր ծերության խփեցին հորեղբորը։ Մարդ պետք է երկաթե ջղեր ունենա, որ դիմանա։ Եվ այդ բոլորից հետո մեկ էլ տեսար մի հարբեցող նրա անունը կտա ու կսկսի հայհոյել։ Եթե հիմա որևէ բան պատահի, ես կամավոր կգնամ ու մինչև արյանս վերջին կաթիլը կծառայեմ իմ թագավոր կայսրին։

Շվեյկը հիմնավորապես կլլեց գարեջուրը և շարունակեց.

– Կարծում եք, որ թագավոր կայսրն այդ ամենը այդպես կթողնի՞, Դուք նրան վատ եք ճանաչում։ Թուրքերի հետ անպայման պատերազմ պիտի լինի։ «Հորեղբորս խփեցիք, դեհ, ա՛ռ ձեր ռեխին»։ Պատերազմն անխուսափելի է. Սերբիան և Ռուսաստանը մեզ կօգնեն այդ պատերազմում, համա՜ թե տուրուդմփոց է լինելու։

Իր այդ մարգարեության պահին Շվեյկը գեղեցիկ էր։ Նրա բարեհամբույր դեմքը խանդավառությունից շողում էր լիալուսնի պես։ Նրա համար ամեն ինչ պարզ էր ու որոշ։

– Կարող է պատահել,– շարունակեց պատկերել նա Ավստրիայի ապագան,– որ Թուրքիայի դեմ պատերազմելու դեպքում գերմանացիները հարձակվեն մեզ վրա։ Չէ՞ որ գերմանացիների ու թուրքերի խոսքը մեկ է։ Դրանց նման սրիկաներ աշխարհումս չես գտնի։ Բայց մենք կարող ենք դաշն կնքել Ֆրանսիայի հետ, որը յոթանասունմեկ թվից ի վեր ատամ է սրում Գերմանիայի վրա, և ամեն ինչ լավ կլինի։ Պատերազմ է լինելու, էլ ուրիշ ոչինչ չեմ ասի ձեզ։

Բրետշնայդերը ոտքի կանգնեց և հանդիսավորապես ասաց.

– Պետք էլ չի, որ ուրիշ բան էլ ասեք։ Հապա միասին դուրս գանք միջանցք, ձեզ մի երկու խոսք ունեմ ասելու։

Շվեյկը գաղտնի ոստիկանության գործակալի հետ դուրս եկավ միջանցք, որտեղ նրան սպասում էր մի փոքրիկ անակնկալ։ Բաժակակիցը նրան ցույց տվեց իր արծիվը և ասաց, թե Շվեյկը ձերբակալված է և թե ինքը նրան անհապաղ պետք է տանի ոստիկանատուն։ Շվեյկը փորձեց նրան բացատրել, թե երևի պանը սխալվում է, քանի որ ինքը միանգամայն անմեղ է և ոչ մի այնպիսի խոսք չի ասել, որ որևէ մեկին վիրավորեր։

Սակայն Բրետշնայդերն ասաց, թե Շվեյկը կատարել է մի քանի հանցագործություններ, ի թիվս որոնց և պետական դավաճանություն։

Ապա երկուսով միասին նորից մտան պանդոկ, և Շվեյկը Պալիվեցին ասաց.

– Խմել եմ հինգ գավաթ գարեջուր, կերել երկու սոսիսկի և մի բուլկի։ Մի գավաթ սալորօղի էլ տվեք։ Արդեն գնալուս ժամանակն է, քանի որ ձերբակալված եմ։

Բրետշնայդերը Պալիվեցին ցույց տվեց իր արծիվը, մի րոպեի չափ նայեց պանդոկապետին և ապա հարցրեց.

– Ամուսնացա՞ծ եք։

– Այո։

– Իսկ ձեր բացակայության ժամանակ ձեր կինը կարո՞ղ է գործը վարել։

– Կարող է։

– Այդ դեպքում ամեն ինչ կարգին է,– ուրախացած ասաց Բրետշնայդերը։– Կանչեցեք ձեր կնոջը և բոլոր գործերը հանձնեցեք նրան։ Երեկոյան կգանք ձեզ տանելու։

– Դարդ մի՛ անի,– մխիթարեց Պալիվեցին Շվեյկը։– Ես ձերբակալված եմ ընդամենը պետական դավաճանության համար։

– Բայց ես ինչի՞ համար,– մղկտաց Պալիվեցը,– ախր ես այնպես զգույշ էի։

Բրետշնայդերը քմծիծաղ տվեց և հաղթականորեն ասաց.

– Նրա համար, որ ասացիք, թե իբր ճանճերը ծրտել են թագավոր կայսեր վրա։ Այդ թագավոր կայսրին ձեր մտքից հանել կտան։

Շվեյկը «Թասի մոտ» պանդոկից հեռացավ գաղտնի ոստիկանության գործակալի ուղեկցությամբ։ Երբ նրանք դուրս եկան փողոց, Շվեյկը նայեց նրա դեմքին ու հարցրեց իր բարեհամբույր ժպիտով.

– Մայթից ցած իջնե՞մ։

– Ինչի՞ համար։

– Իմ կարծիքով, քանի որ ձերբակալված եմ, իրավունք չունեմ մայթով քայլելու։

Երբ նրանք ներս էին մտնում ոստիկանական վարչության դարպասից, Շվեյկն ասաց.

– Լավ ժամանակ անցկացրինք։ Հաճա՞խ եք լինում «Թասի մոտ» պանդոկում։

Մինչ Շվեյկին տանում էին ոստիկանության գրասենյակ, «Թասի մոտ» պանդոկում պան Պալիվեցը գործերը հանձնում էր իր ողբացող կնոջը, յուրովի մխիթարելով նրան.

– Լաց մի՛ լինի, մի՛ զռա։ Ինձ ի՞նչ կարող են անել թագավոր կայսրի ծրտոտ պատկերի համար։

Այդպես սքանչելի ու հաճելի կերպով մտավ քաջարի զինվոր Շվեյկը համաշխարհային պատերազմի մեջ։ Պատմաբաններին կհետաքրքրի, թե նա ինչպես էր կարողացել կռահել այդքան հեռավոր ապագան։ Եթե հետագայում իրադարձությունները ծավալվեցին բնավ ոչ այնպես, ինչպես նա դրանք շարադրում էր «Թասի մոտ» պանդոկում, ապա պետք է նկատի ունենանք, որ Շվեյկը դիվանագիտական պատշաճ կրթություն չէր ստացել։

Քաջարի զինվոր Շվեյկը ոստիկանական վարչությունում

Սարաևոյի մահափորձը ոստիկանական վարչությունը լցրեց բազմաթիվ զոհերով։ Նրանց բերում էին իրար հետևից, և ձերբակալվածների ընդունման գրասենյակում նրանց դիմավորելով՝ ծերունի տեսուչը բարեհոգաբար ասում էր.

– Այդ Ֆերդինանդը ձեզ վրա թանկ կնստի։

Երբ Շվեյկին փակեցին առաջին հարկի բազմաթիվ խուցերից մեկում, նա այնտեղ գտավ վեց հոգուց բաղկացած մի ընկերախումբ։ Նրանցից հինգը նստած էին սեղանի շուրջը, իսկ անկյունի մահճակալի վրա, ասես բոլորից խորշելով, նստած էր վեցերորդը, միջին տարիքի մի տղամարդ։

Շվեյկն սկսեց նրանց իրար հետևից հարցուփորձ անել, թե ո՛ւմ ինչի համար են նստեցրել։ Սեղանի շուրջը նստած բոլոր հինգ կալանավորներից նա ստացավ գրեթե միևնույն պատասխանը․

– Սարաևոյի համար։

– Ֆերդինանդի համար։

– Էրցհերցոգի սպանության համար։

– Ֆերդինանդի պատճառով։

– Նրա համար, որ Սարաևոյում էրցհերցոգին խփել են։

Վեցերորդն ասաց, թե ինքը չի ցանկանում որևէ ընդհանուր բան ունենալ այդ հինգ հոգու հետ, որպեսզի կասկածանքի տակ չընկնի․ ախր ինքն այդտեղ նստած է միայն այն պատճառով, որ կողոպտելու նպատակով փորձել է սպանել մի գալիցիացի գյուղացու։

Շվեյկը մոտեցավ ու նստեց դավադիրների կողքին, որոնք արդեն տասներորդ անգամն իրար պատմում էին, թե իրենցից ո՛վ ինչպես է ընկել այդտեղ։

Նրանք բոլորը, բացի մեկից, ձերբակալվել էին կամ պանդոկում, կամ գինետանը, կամ սրճարանում։ Բացառություն էր կազմում մի չափազանց չաղ, արցունքակալած աչքերով ակնոցավոր պարոն, որը ձերբակալվել էր իր բնակարանում, այն բանի համար, որ Սարաևոյի մահափորձից երկու օր առաջ «Բրեյշկիի մոտ» պանդոկում վճարել էր երկու սերբ ուսանող-տեխնիկների փոխարեն և, բացի դրանից, գործակալ Բրիկսին նրան հարբած վիճակում և նույն ուսանողների հետ տեսել էր Ռժետեզյան փողոցի «Մոնմարտր» պանդոկում, որտեղ, ինչպես հանցագործն արձանագրության մեջ հավաստել էր իր ստորագրությամբ, նա դարձյալ վճարել էր նրանց փոխարեն։

Ոստիկանական բաժանմունքում կատարված նախնական հետաքննության ժամանակ նա ի պատասխան բոլոր հարցերի ողբալով կրկնել էր միևնույն ստերեոտիպ նախադասությունը.

– Ես գրենական պիտույքների խանութ ունեմ։

Եվ ստացել էր նույնպիսի ստերեոտիպ պատասխան.

– Դա ձեզ չի արդարացնում։

Մյուսը, կարճահասակ մի պարոն, որին նույն անախորժությունը պատահել էր գինետանը, պատմության դասատու էր և գինետան տիրոջը պատմելիս էր եղել այլևայլ մահափորձերի պատմությունը։ Նրան ձերբակալել էին հենց այն պահին, երբ նա մահափորձի հոգեբանական ընդհանուր վերլուծությունն ավարտել էր հետևյալ բառերով.

– Մահափորձի գաղափարը պարզ է, ինչպես Կոլումբոսի ձուն։

– Ճիշտ այնպես, ինչպես և այն, որ ձեզ Պանկրաց է սպասում,– լրացրել էր նրա եզրակացությունը ոստիկանական կոմիսարը հարցաքննության ժամանակ։

Երրորդ դավադիրը Գոդկովիչիի «Բարեսեր» բարեգործական խմբակի նախագահն էր։ Մահափորձի օրը «Բարեսերը» զբոսայգում նվագով զբոսանք է կազմակերպած եղել։ Եկել է ժանդարմական վախմիստրը և պահանջել, որ նրանք ցրվեն, քանի որ Ավստրիան սուգի մեջ է։ Այնժամ «Բարեսերի» նախագահը բարեհոգաբար ասել է.

– Մի րոպե սպասեցեք, մինչև որ նվագեն-վերջացնեն «Հե՛յ, սլավոններ» հիմնը։

Այժմ նա նստած էր գլուխը կախ և մղկտում էր.

– Օգոստոսին կայանալու են նախագահության վերընտրությունները։ Եթե ես տանը չլինեմ, կարող է պատահել, որ ինձ չընտրեն։ Արդեն տասը տարի անընդմեջ ինձ նախագահ են ընտրել։ Ես այդ խայտառակությանը չեմ դիմանա։

Հանգուցյալ Ֆերդինանդը զարմանալի խաղ էր խաղացել չորրորդ կալանավորի գլխին, որի մասին հարկ է ասել, որ սրտաբաց և անբասրելի ազնիվ մի անձնավորություն էր։ Ամբողջ երկու օր նա խուսափել էր Ֆերդինանդի մասին որևէ բան խոսելուց և միայն երեկոյան սրճարանում «ինը» խաղալիս ագուռի յոթանոցը հաղթաթղթով խփելով ասել էր.

– Ցո՛թ գնդակ, ինչպես Սարաևոյում։

Հինգերորդը, ինչպես ինքն էր խոստովանում, նստած էր «էրցհերցոգին Սարարևոյում խփելու գործի պատճառով»։ Եվ այսօր նրա մազերը սարսափից բիզ-բիզ էին կան գնել, և մորուքն այնպես էր փշաքաղվել, որ գլուխը նմանվել էր փռչոտ պինչերի։ Նա ձերբակալվել էր ռեստորանում, որտեղ բերանից ոչ մի խոսք չէր հանել, նույնիսկ չէր կարդացել Ֆերդինանդի սպանության լուրը հաղորդող թերթերը։ Նա մեն-մենակ նստած է եղել սեղանի մոտ, երբ հանկարծ մոտեցել է մի պարոն, նստել նրա դիմաց և հապշտապ հարցրել.

– Կարդացե՞լ եք այդ մասին։

– Ոչինչ չեմ կարդացել։

– Լսե՞լ եք։

– Ո՛չ, չեմ լսել։

– Իսկ գիտե՞ք բանն ինչ է։

– Չգիտեմ և չեմ ուզում իմանալ։

– Բայց և այնպես դա ձեզ պետք է հետաքրքրեր։

– Չգիտեմ, ի՞նչ հետաքրքիր բան կա դրա մեջ։ Ես, ահավասիկ, կծխեմ մի սիգար, կխմեմ մի քանի գավաթ գարեջուր և կընթրեմ։ Իսկ թերթ չեմ կարդում։ Թերթերը փչում են։ Ինչի՞ համար ջղերս քայքայեմ։

– Ուրեմն, ձեզ չի հետաքրքրում նույնիսկ այդ Սարաևոյի սպանությո՞ւնը։

– Ինձ առհասարակ ոչ մի սպանություն չի հետաքրքրում։ Կուզի եղած լինի Պրագայում, Վիեննայում, Սարաևոյում կամ Լոնդոնում։ Դրա համար կան համապատասխան հիմնարկություններ, դատարաններ, ոստիկանություն։ Եթե մի տեղ մեկին սպանում են, ուրեմն՝ այդպես էլ պետք է։ Բերանբաց ու անճարակ մի եղիր և թույլ մի տուր քեզ սպանեն։

Դրանք էին եղել նրա վերջին խոսքերը։ Այդ պահից ի վեր նա ամեն հինգ րոպեն մեկ բարձրաձայն կրկնում էր.

– Ես մեղավո՜ր չեմ, ես մեղավո՜ր չեմ։

Այդ բառերը նա բղավելով ասել էր ոստիկանական վարչության դարպասից ներս մտնելիս։ Եվ նույն այդ բառերն է կրկնելու, երբ նրան տանեն Պրագայի քրեական դատարան։ Այդ բառերը կրկնելով էլ կմտնի իր բանտախուցը։

Լսելով այդ բոլոր դավադրական զարհուրելի պատմությունները, Շվեյկը տեղին համարեց կալանավորներին պարզաբանել նրանց կացության ողջ անհուսալիությունը։

– Մեր բանը բուրդ է,– սկսեց նա իր մխիթարանքի խոսքը։– Ճիշտ չէ, թե ձեզ, մեզ բոլորիս, դրա համար ոչինչ չեն անի։ Հապա ոստիկանությունը ինչացո՞ւ է, եթե մեզ չպիտի պատժի մեր երկար լեզուների համար։ Քանի որ այնպիսի անհանգիստ ժամանակ է եկել, որ էրցհերցոգների վրա են կրակում, ապա չպետք է զարմանալ, որ մարդու ոստիկանատուն են տանում։ Այդ ամենը շուքի համար է, նրա համար, որ թաղումից առաջ Ֆերդինանդի համար ռեկլամ անեն։ Ինչքան մեզպես մարդիկ շատ հավաքվեն այստեղ, այնքան ավելի լավ մեզ համար, ավելի ուրախ կլինի։ Երբ ես զինվորական ծառայության մեջ էի, մի անգամ մեր վաշտի կեսը նստեցրին։ Իսկ ինչքա՜ն անմեղներ են դատապարտվել ոչ միայն զինվորական ծառայության մեջ, այլև քաղաքացիական դատարանների կողմից։ Հիշում եմ, մի անգամ մի կնոջ դատապարտեցին իր նորածին երկվորյակներին խեղդելու համար։ Թեև նա երդվում էր, թե երկվորյակներ խեղդել չէր կարող, քանի որ միայն մի աղջիկ է ծնել, որին կարողացել է խեղդել առանց որևէ ցավ պատճառելու, այնուամենայնիվ նրան դատապարտեցին երկու մարդ սպանած լինելու համար։ Կամ վերցնենք, օրինակի համար, Զաբեգլիցիում ապրող այն անմեղ գնչուին, որը ծննդյան տոնի գիշերը ներխուժել էր մի մանրավաճառի խանութ։ Նա երդվում էր, որ տաքանալու համար է մտել, բայց դա նրան չօգնեց։ Ընկել ես արդարադատության ձեռքը, ուրեմն բանդ բուրդ է։ Վատ է, բայց ի՞նչ արած։ Բայց և այնպես պետք է խոստովանել, որ բոլորն էլ այնպիսի սրիկաներ չեն, ինչպես կարելի է կարծել։ Սակայն ներկայումս կարգին մարդուն սրիկայից ինչպե՞ս տարբերես, այն էլ այնպիսի մի ժամանակ, երբ, ահա, թխկացրել են նույնիսկ Ֆերդինանդին։ Մեզ մոտ էլ, երբ ես Բուդեյովիցիում զինվորական ծառայության մեջ էի, մի անգամ վարժադաշտի հետևի անտառում մի շուն խփեցին։ Իսկ դա կապիտանի շունն էր։ Երբ կապիտանն իմացավ, բոլորիս կանչեց, շարք կանգնեցրեց ու ասաց, «Յուրաքանչյուր տասներորդը թող առաջ գա»։ Ինչ ասել կուզի, ես տասներորդ դուրս եկա։ Ձգվեցինք և կանգնեցինք «զգաստ» ու «անթարթ»։ Կապիտանը գնում-գալիս է մեր առաջ ու գոռում․ «Ավարանե՛ր, սրիկանե՛ր, խուժաննե՛ր, բծավոր բորենինե՛ր։ Այդ շան համար ձեզ բոլորիդ հարկավոր է կարցեր նստեցնել, կտոր-կտոր անել, գնդակահարել, ձեզնից ծեծած կոտլետներ պատրաստել։ Դուք իմ ձեռքից չեք պրծնի, բոլորդ էլ երկու շաբաթ արձակում չեք ստանա․․․»։ Տեսնո՞ւմ եք, այն ժամանակ պատճառը մի շնիկ էր, իսկ հիմա՝ էրցհերցոգն ինքը։ Հիմա հարկավոր է մարդկանց սիրտը ահ գցել, որ սուգը սուգի պես լինի։

– Ես մեղավո՜ր չեմ, ես մեղավո՜ր չեմ,– կրկնեց խճճված մազերով մարդը։

– Հիսուս Քրիստոսն էլ անմեղ էր, բայց և այնպես խաչեցին։ Երբեք ոչ մի տեղ ոչ ոք չի հետաքրքրվել անմեղ մարդու վիճակով․ «Maul halten und weiter dienen»^[1], ինչպես մեզ ասում էին զինվորական ծառայության մեջ։ Դա ամենալավ բանն է։

Շվեյկը պառկեց մահճակալի վրա և հանգիստ քնեց։

Այդ միջոցին երկու նոր մարդ բերին։ Նրանցից մեկը բոսնիացի էր։ Նա գնում-գալիս էր խցում, ատամները կրճտացնում և ամեն մի խոսքից հետո մայր հայհոյում։ Նրան տանջում էր այն միտքը, թե ոստիկանական վարչությունում իր ապրանքներով լի վաճառարկղը կարող է կորչել։

Երկրորդ նորեկը պանդոկապետ Պալիվեցն էր, որն իր ծանոթ Շվեյկին տեսնելով՝ նրան արթնացրեց ու ողբերգական ձայնով ասաց.

– Ես էլ արդեն այստեղ եմ։

Շվեյկը սրտանց սեղմեց նրա ձեռքն ու ասաց.

– Շատ ուրախ եմ։ Գիտեի, որ այն պարոնը իր խոսքի տերը կլինի, քանի որ խոստացավ, թե գալու են ձեզ տանելու։ Այդպիսի ճշտակատարությունը լավ բան է։

Բայց Պալիվեցն ասաց, թե այդպիսի ճշտակատարությունը կղկղանք չարժի, և Շվեյկին կամացուկ հարցրեց, թե մնացած կալանավորները հո գողեր չե՞ն, քանի որ դա կարող է վնասել պանդոկապետի իր համբավին։

Շվեյկը բացատրեց, թե բացի մեկից, որին նստեցրել են այն բանի համար, որ կողոպտելու նպատակով փորձել է սպանել մի գալիցիացի գյուղացու, բոլորն էլ իրենց նման մարդիկ են, այսինքն նստած են էրցհերցոգի պատճառով։

Պալիվեցը վիրավորվեց ու ասաց, թե ինքն այդտեղ գտնվում է ոչ թե մի ինչ֊որ տխմար էրցհերցոգի, այլ հենց իր՝ թագավոր կայսեր պատճառով։ Եվ քանի որ մնացած բոլորը հետաքրքրվեցին նրա ասածով, ապա նա պատմեց, թե ճանճերն ինչպես էին ապականել թագավոր կայսրին։

– Աղտոտեցին նրան սրիկաները,– ավարտեց նա իր ձախորդությունների պատմությունը,– և վերջապես ինձ մինչև բանտ հասցրին։ Ես դա նրանց քթից կհանեմ,– ավելացրեց նա սպառնագին։

Շվեյկը նորից փռվեց մահճակալի վրա, որ քնի, բայց երկար չքնեց, քանի որ եկան նրան հարցաքննության տանելու։

Եվ այդպես, սանդուղքով բարձրանալով երրորդ բաժանմունք՝ հարցաքննության, Շվեյկն անտրտունջ իր խաչը տանում էր Գողգոթա և չէր նկատում իր մարտիրոսությունը։ Կարդալով «Սանդուղքի վրա թքելն արգելվում է» ցուցագիրը, նա պահակից թքաման ի մեջ թքելու թույլտվություն խնդրեց և, շողալով իր պարզությամբ, մտավ գրասենյակ ու ասաց.

– Բարի երեկո ազնիվ մարդկանց այս ամբողջ կոմպանիային։

Պատասխանելու փոխարեն ինչ֊որ մեկը հարվածեց Շվեյկի կողատակին ու նրան հրեց դեպի այն սեղանը, որի հետևում նստտած պարոնի չինովնիկական սառը դեմքը այնպիսի գազանային մոլեգնություն էր արտահայտում, որ կարծես նա հենց նոր դուրս էր պրծել Լոմբրոզոյի «Ոճրագործների տիպեր» գրքի որևէ էջից։

Նա արնածարավ հայացքով նայեց Շվեյկին ու ասաց.

– Ապուշ մի ձևանաք։

– Ոչինչ չեմ կարող անել,– լրջորեն պատասխանեց Շվեյկը։– Ինձ զինվորական ծառայությունից ազատել են ապուշության համար։ Հատուկ հանձնաժողովն ինձ պաշտոնապես համարել է ապուշ։ Ես պաշտոնական ապուշ եմ։

Ոճրագործի դեմքով պարոնն ատամները կրճտացրեց.

– Ձեզ ներկայացված մեղադրանքները և ձեր հանցագործությունները ցույց են տալիս, որ ձեր խելքը տեղն է։

Եվ նա իսկույնևեթ Շվեյկին թվեց մի շարք բազմատեսակ հանցագործություններ, պետական դավաճանությունից սկսած մինչև նորին մեծությանը և թագավորող տան անդամներին վիրավորելը։ Հանցագործությունների այդ կույտի մեջ առանձնակի տեղ էր գրավում էրցհերցոգ Ֆերդինանդի սպանությանը հավանություն տալը, այստեղից ճյուղավորվում էին նոր հանցանքներ, որոնց մեջ պայծառորեն փայլում էր խռովության դրդելու հանցանքը, քանի որ դա տեղի էր ունեցել հասարակական վայրում։

– Ի՞նչ կասեք այդ մասին,– հաղթականորեն հարցրեց վայրագ դիմագծերով պարոնը։

– Այդքանը լիուլի բավական է,– անմեղորեն պատասխանեց Շվեյկը։– Շռայլությունը լավ բան չի։

– Ա՛յ, տեսնում եք, ինքներդ խոստովանում եք․․․

– Ես ամեն ինչ խոստովանում եմ։ Խստություն է հարկավոր։ Առանց խստության ոչ ոք ոչինչի չէր հասնի։ Օրինակի համար, երբ ես զինվորական ծառայության մեջ էի…

– Լռե՛լ,– գոռաց ոստիկանական կոմիսարը Շվեյկի վրա,– խոսեցեք միայն այն ժամանակ, երբ ձեզ հարց են տալիս։ Հասկանո՞ւմ եք։

– Ինչպե՞ս կարելի է չհասկանալ,– ասաց Շվեյկը։– Համարձակվում եմ զեկուցել, որ հասկանում եմ և կարող եմ ըմբռնել այն ամենը, որ կբարեհաճեք ասել։

– Ո՞ւմ հետ եք հարաբերություն ունենում։

– Աղախնուս հետ, ձերդ ողորմածություն։

– Իսկ տեղիս քաղաքական շրջաններում որևէ ծանոթություն չունե՞ք։

– Ինչպե՞ս չէ, ձերդ ողորմածություն։ Գնում եմ «Ազգային քաղաքականություն» թերթի իրիկնային հրատարակությունը՝ «քածը»։

– Դուրս,– բղավեց գազանադեմ պարոնը։

Երբ Շվեյկին գրասենյակից դուրս էին հանում, նա ասաց․

– Բարի գիշեր, ձերդ ողորմածություն։

Վերադառնալով իր խուցը, Շվեյկը կալանավորներին հայտնեց, թե դա հարցաքննություն չի, այլ իսկը ծիծաղ. վրադ մի քիչ կգոռան, վերջն էլ դուրս կանեն։

– Առաջ շատ ավելի վատ է եղել,– ասաց Շվեյկը։– Ես մի գրքի մեջ կարդացել եմ, որ մեղադրյալներն իրենց անմեղությունն ապացուցելու համար պետք է բոբկանց քայլեին շիկացած երկաթի վրայով կամ հալած արճիճ խմեին։ Իսկ մեղքը չխոստովանողի ոտքերին իսպանական կաղապարներ էին հագցնում ու պրկում գելոցով և կամ կողերն այրում հրձիգ կերոնով, ինչպես, օրինակ, վարվել են սուրբ Յան Նեպոմուցկու հետ։ Նա, ասում են, այդ ժամանակ այնպես էր բղավում, որ կարծես դանակով մորթում էին, և այնքան է բղավել, մինչև որ, անջրաթափանց պարկի մեջ դրած, ցած են նետել Էլիշկինի կամուրջից։ Այդպիսի դեպքեր շատ են եղել։ Իսկ հետո, մարդու քառատում էին և կամ ցից հանում թանգարանի մոտ։ Իսկ եթե հանցագործին ընդամենը գցում էին փոսի մեջ, որ այնտեղ սովամահ լիներ, ապա նա իրեն նորից ծնված էր համարում։ Հիմա բանտ նստելն ուղղակի հաճույք է,– գովաբանում էր Շվեյկը։– Ո՛չ մի քառատում, ո՛չ մի կաղապար։ Մահճակալ ունենք, սեղան ունենք, նստարաններ ունենք, տեղ շատ կա, մեզ կերակուր հասնում է, հաց տալիս են, կոտով ջուր են բերում, արտաքնոցը ուղղակի քթիդ տակ է։ Ամեն ինչում առաջադիմություն է նկատվում։ Ճիշտ է, հարցաքննության համար հեռու պիտի գնաս, երեք սանդուղք պիտի բարձրանաս, հասնես հաջորդ հարկը, բայց, դրա փոխարեն, սանդուղքների վրա մաքրություն ու կյանք կա։ Մեկին այստեղ են տանում, մյուսին՝ այնտեղ։ Մեկը ջահել է, մյուսը՝ ծեր, մեկը տղամարդ, մյուսը՝ կին։ Ուրախանում ես, որ համենայն դեպս մենակ չես այստեղ։ Ամեն մեկն հանգիստ գնում է իր ճանապարհով, և ստիպված չէ վախենալ, որ գրասենյակում նրան կասեն. «Մենք խորհրդակցեցինք, և վաղը ձեզ կքառատեն կամ կայրեն, նայած թե դուք ձեր հոժար կամքով դրանցից որը կընտրեք»։ Ծանր ընտրություն է եղել դա։ Ես կարծում եմ, պարոնայք, որ այդ պահին մեզնից շատերը քար կկտրեին։ Այո՛, հիմա պայմանները բարելավվել են մեր օգտին։

Շվեյկը նոր էր ավարտել իր պաշտոնական ճառը հօգուտ ժամանակակից բանտային պայմանների, երբ վերակացուն դուռը բացեց ու գոռաց.

– Շվե՛յկ, հագնվեցեք և գնացեք հարցաքննության։

– Կհագնվեմ,– պատասխանեց Շվեյկը,– դեմ չեմ։ Բայց վախենում եմ, որ այստեղ մի թյուրիմացություն կա։ Ինձ արդեն մի անգամ հարցաքննությունից վռնդել են։ Եվ, բացի դրանից, վախենում եմ, որ մի գուցե այստեղ նստած մնացած պարոնները վրաս բարկանան, որ ես արդեն երկրորդ անգամ եմ գնում հարցաքննության, իսկ իրենք այս երեկո դեռ ոչ մի անգամ այնտեղ չեն եղել։ Նրանք կարող են ինձնից նեղանալ։

– Դուրս կորչել և ափեղցփեղ չխոսել,– եղավ Շվեյկի ցուցաբերած ջենտլմենության պատասխանը։

Շվեյկը նորից հայտնվեց ոճրագործի դեմքով պարոնի առաջ, որն առանց որևէ այլևայլության խստաբար ու վճռականորեն հարցրեց.

– Ամեն ինչ խոստովանո՞ւմ եք։

Շվեյկն իր բարի կապույտ աչքերը հառեց անողոք մարդու վրա ու մեղմորեն ասաց.

– Եթե դուք ցանկանում եք, ձերդ ողորմածություն, որ խոստովանեմ, ապա խոստովանում եմ։ Դա ինձ վնաս չի տա։ Սակայն եթե ասեք, թե՝ «Շվեյկ, ոչինչ մի խոստովանեք», ապա մինչև վերջին շունչս կաշխատեմ դուրս պրծնել։

Խստաբարո պարոնը ինչ-որ բան գրեց արձանագրության մեջ և, գրիչը տալով Շվեյկին, նրան ասաց, որ ստորագրի։

Եվ Շվեյկը ստորագրեց Բրետշնայդերի ցուցմունքները և հետևյալ հավելումը.

«Իմ դեմ հարուցված վերոնշյալ բոլոր մեղադրանքները համարում եմ իրավացի: Յոզեֆ Շվեյկ»։

Թուղթը ստորագրելուց հետո Շվեյկը դիմեց խստաբարո պարոնին․

– Էլի որևէ բան ստորագրե՞մ։ Կամ գուցե առավոտյան գամ։

– Առավոտյան ձեզ կտանեն քրեական դատարան,– եղավ պատասխանը։

– Իսկ ո՞ր ժամին, ձերդ ողորմածություն, որպեսզի, աստված չանի, քնով չընկնեմ։

– Դո՛ւրս,– երկրորդ անգամ լսվեց սեղանի մյուս կողմից։

Վերադառնալով իր նոր, երկաթյա վանդակապատ ով շրջափակված օջախը, Շվեյկն ասաց իրեն ուղեկցող պահակին.

– Այստեղ ամեն ինչ հեշտ ու սահուն են անում։

Հենց որ դուռը փակեցին Շվեյկի հետևից, կալանակիցներն սկսեցին նրա վրա բազմատեսակ հարցեր տեղալ, որոնց նա պատասխանեց պարզ ու որոշ.

– Հենց նոր ես խոստովանեցի, որ թերևս էրցհերցոգ Ֆերդինանդին ես եմ սպանել։

Վեց մարդ միանգամից սարսափահար թաքնվեցին ոջլոտ վերմակների տակ։

Միայն բոսնիացին ասաց.

– Ապրես։

Տեղավորվելով մահճակալի վրա, Շվեյկը նկատեց.

– Վատ է, որ մենք զարթուցիչ ժամացույց չունենք։ Այնուամենայնիվ, առավոտյան նրան արթնացրին առանց զարթուցիչի էլ, և ուղիղ ժամը վեցին Շվեյկին բանտի կառեթով արդեն տանում էին քրեական դատարան։

– Ուշ քնած թռչունն աչիկներն է տրորում, իսկ շուտ քնածն արդեն իր երգն է ճռվողում,– ասաց Շվեյկն իր ուղեկիցներին, երբ կանաչ Անտոնը դուրս էր գալիս ոստիկանական վարչության դարպասից։

Շվեյկը դատական բժիշկների առաջ

Մարզային քրեական դատարանի բարեհարմար սենյակները Շվեյկի վրա շատ բարենպաստ տպավորություն գործեցին, տպավորիչ էին սպիտակեցրած պատերը, սև, մաքրած վանդակաճաղերը և նա ինքը՝ հաստլիկ պան Դեմերտինին – նախաքննական բանտի ավագ վերակացուն իր մանիշակագույն լամբակներով ու համազգեստային գլխարկի մանիշակագույն կանտով։ Մանուշակի գույնն ընդունված է ոչ միայն այստեղ, այլև եկեղեցում՝ մեծ պասի չորեքշաբթի և ավագ չարչարանաց շաբաթվա ուրբաթ օրերի ծեսերը կատարելիս։

Կրկնվում էր այն հռչակավոր պատմությունը, որ տեղի էր ունենում Երուսաղեմի վրա հռոմեացիների տիրապետության ժամանակ։ Կալանավորներին դուրս էին բերում և նկուղում կանգնեցնում 1914 թվի Պիղատոսների առաջ, իսկ քննիչները, այդ ժամանակակից Պիղատոսները, իրենց ձեռքներն ազնվաբար լվանալու փոխարեն, «Տեսսիգ»-ից բերել էին տալիս կարմիր պղպեղի սոուսով համեմած տապակա և պլզենյան գարեջուր ու նորանոր նյութեր ուղարկում պետական դատախազություն։

Այստեղ հաճախ անհետանում էր ամենայն տրամաբանություն և հաղթանակում էր պարագրաֆը, խեղդում էր պարագրաֆը, ապշանում էր պարագրաֆը, փնչացնում էր պարագրաֆը, ծիծաղում էր պարագրաֆը, սպառնում էր պարագրաֆը, սպանում ու չէր ներում պարագրաֆը։ Այդ մարդիկ օրենքների ձեռնածուներ էին, օրենքի մեռյալ տառի քուրմեր, մեղադրյալներին խժռողներ, ավստրիական ջունգլիների վագրեր, որոնք մեղադրյալի վրա կատարելիք իրենց ոստյունի չափը որոշում էին ըստ պարագրաֆների թվի։

Բացառություն էին կազմում մի քանի հոգի (ճիշտ այնպես, ինչպես և ոստիկանական վարչությունում), որոնք օրենքը բանի տեղ չէին դնում։ Քանզի մոլախոտերի մեջ էլ միշտ ցորյան է լինում։

Հենց այդպիսի պարոններից մեկի մոտ էլ հարցաքննության տարան Շվեյկին։ Նա մի տարեց, բարեհոգի մարդ էր, որը մի ժամանակ հարցաքննելով հայտնի մարդասպան Վալեշին՝ շարունակ նրան առաջարկել էր. «Խնդրեմ, նստեցեք, պարո՛ն Վալեշ, ահա ազատ աթոռ»։

Երբ Շվեյկին բերին, դատավորն իրեն հատուկ սիրալիրությամբ նրան խնդրեց նստել ու ասաց.

– Ուրեմն, դո՞ւք եք այդ Շվեյկը։

– Կարծում եմ, որ ես պիտի լինեմ,– պատասխանեց Շվեյկը,– քանի որ և՛ հայրիկս էր Շվեյկ, և՛ մայրիկս էր պանի Շվեյկ։ Ես չեմ կարող նրանց խայտառակել ու ազգանունս ուրանալ։

Մի սիրալիր ժպիտ սահեց դատաքննիչի դեմքի վրայով։

– Լա՜վ բաներ եք արել դուք այստեղ։ Ձեր խղճի վրա շատ բան կա։

– Իմ խղճի վրա միշտ էլ շատ բան է եղել,– ասաց Շվեյկը, ժպտալով ավելի սիրալիր, քան պարոն դատաքննիչը։– Իմ խղճի վրա, թերևս, ավելի շատ բան կա, քան ձեր խղճի վրա, ձերդ ողորմածություն։

Ծերուկը նորից սիրալիր ժպտաց։

– Դա երևում է այս արձանագրությունից, որը ստորագրել եք,– ոչ պակաս սիրալիր տոնով շարունակեց դատաքննիչը։– Արդյոք ոստիկանատանը ձեզ վրա ճնշում չե՞ն գործադրել։

– Ի՜նչ եք ասում, ձերդ ողորմածություն: Ես ինքս նրանց հարցրի, թե պե՞տք է ստորագրեմ, և երբ ինձ ասացին՝ պետք է, հնազանդվեցի։ Հո ստորագրությանս համար հետները կռիվ չպիտի անեի։ Դա, անշուշտ, ինձ օգուտ չէր բերի։ Ամեն գործի մեջ պետք է կարգ ու կանոն լինի։

– Դուք ձեզ, պան Շվեյկ, միանգամայն առո՞ղջ եք զգում։

– Չեմ կարող ասել միանգամայն առողջ, ձերդ ողորմածություն, ռևմատիզմ ունեմ, ծնկներիս օպոդելդոկ եմ քսում։

Ծերուկը նորից սիրալիր ժպտաց։

Իսկ ի՞նչ կասեիք, եթե ձեզ ուղարկեինք դատական բժիշկների մոտ։

— Կարծում եմ, վիճակս այնքան էլ վատ չէ, որ պարոն բժիշկներն ինձ համար ժամանակ վատնեն։ Ոստիկանական վարչությունում ինձ մի բժիշկ արդեն քննել է, թե հո տրիպեր չունեմ։

– Գիտեք ինչ, Շվեյկ, մենք այնուամենայնիվ կփորձենք դիմել դատական բժիշկներին։ Մի լավ հանձնաժողով կընտրենք, ձեզ նախնական կալանքի տակ կառնենք, իսկ դուք այդ միջոցին մի լավ կհանգստանաք։ Արձանագրությունից հետևում է, որ իբր լուրեր եք տարածել, թե շուտով պատերազմ կծագի։

– Կծագի, ձերդ ողորմածություն պարոն խորհրդական, շատ շուտով կծագի։

– Արդյոք ընկնավորությամբ չե՞ք տառապում։

– Կներեք, չեմ տառապում։ Ճիշտ է, մի անգամ Կարլի հրապարակում մազ մնաց ընկնեի, երբ ինձ մի ավտոմոբիլ կպավ։ Բայց դա շատ տարիներ առաջ էր։

Դրանով հարցաքննությունն ավարտվեց։ Շվեյկը թոթվեց դատաքննիչի ձեռքը և, վերադառնալով իր խուցը, հարևաններին ասաց.

– Այսպիսի բան. դուրս է գալիս, որ էրցհերցոգ Ֆերդինանդի սպանության պատճառով դատական բժիշկները ինձ պետք է քննեն։

– Դատական բժիշկներն ինձ էլ քննեցին,– ասաց մի երիտասարդ, – երբ գորգեր գողանալու համար կանգնեցի երդվյալներրի առաջ։ Գտան, որ տկարամիտ եմ։ Հիմա ծախել-խմել եմ մի շոգեկալսիչ, բայց դրա համար ինձ ոչինչ չեն անի։ Երեկ փաստաբանս ասաց, որ եթե ինձ արդեն մի անգամ տկարամիտ են համարել, ապա դա ինձ ցմահ պետք կգա։

– Այդ դատական բժիշկներին ես բոլորովին չեմ վստահում,– ասաց ինտելիգենտի տեսք ունեցող մի պարոն։– Երբ ես մուրհակներ էի կեղծում, ի դեպ ամենայնի հաճախում էի պրոֆեսոր Հեվերոխի դասախոսություններին։ Վերջ ի վերջո ինձ բռնեցին, և ես կաթվածահար էի ձևանում ճիշտ այնպես, ինչպես այդ կաթվածահարներին նկարագրում էր պրոֆեսոր Հեվերոխը. կծեցի հանձնաժողովի մեջ մտնող դատական բժիշկներից մեկի ոտքը, խմեցի թանաքամանի միջի թանաքը և ամբողջ հանձնաժողովի աչքի առաջ, ներեցեք անհամեստությանս, պարոնա՛յք, սենյակի անկյունում էն իք արի։ Բայց հենց նրա համար, որ կծել էի հանձնաժողովի անդամներից մեկին, ինձ միանգամայն առողջ համարեցին, և դա ինձ կործանեց։

– Ես այդ քննություններից բոլորովին չեմ վախենում,– ասաց Շվեյկը։– Երբ ես զինվորական ծառայության մեջ էի, ինձ մի անասնաբույժ քննեց, և ամեն ինչ լավ վերջացավ։

– Դատական բժիշկները գարշելի արարածներ են,– արձագանքեց կուչ եկած մի մարդուկ։– Վերջերս իմ մարգագետնից պատահմամբ մի կմախք էին փորել-հանել, և դատական բժիշկները հայտարարեցին, թե այդ մարդը, ինչ֊որ բութ գործիքով գլխին հասցրած հարվածից, մեռել է սրանից քառասուն տարի առաջ։ Ես երեսունութ տարեկան եմ, սակայն ինձ նստեցրին, չնայած որ ունեմ մկրտության վկայական, չափաբերականից հանված քաղվածք ու գրանցման վկայական։

– Ես կարծում եմ,– ասաց Շվեյկը,– որ այդ ամենի վրա պետք է նայել անկանխակալ կերպով։ Ամեն մարդ կարող է սխալվել, իսկ եթե մի բանի մասին շատ մտածի՝ անպայման կսխալվի։ Ախր բժիշկներն էլ մարդ են, իսկ մարդս սխալական է։ Մի անգամ Նուսլիում, հենց Բոտիչի կամրջի մոտ, երբ ես գիշերով վերադառնում էի Բանզետից, մի պարոն մոտեցավ ինձ ու դագանակով շրմփացրեց գլխիս։ Ես, հասկանալի է, գետին գլորվեցի, իսկ նա լուսավորեց ինձ ու ասաց. «Սխալ էր, սա նա չի», և այդ սխալն այնքան բարկացրեց նրան, որ մեկ անգամ էլ մեջքս դաղեց։ Դե՛հ, ի՞նչ արած, մարդուս ճակատին գրված է՝ սխալվել մինչև մահ ու գերեզման։ Ահա մի անգամ այսպիսի դեպք է պատահել. մի մարդ գիշերը մի կիսասառած կատաղած շուն է գտել, վերցրել, տարել է տուն ու կոխել կնկա անկողինը։ Շունը տաքացել է, ուշքի եկել, կծոտել ամբողջ ընտանիքը, իսկ ամենափոքրին օրորոցի մեջ պատառոտել ու լափել։ Կամ բերեմ մի ուրիշ օրինակ, թե ինչպես է սխալվել մեր տանն ապրող խառատը։ Սա բանալիով բացել է Պոդոլի եկեղեցու դուռը, կարծելով, թե իր տունն է եկել, հանվել է խորանում, քանի որ կարծել է, թե իր խոհանոցումն է, պառկել է բեմի սուրբ սեղանի վրա, կարծելով, թե տանը անկողնու մեջ է, վրան քաշել է սուրբ գրություններով ծածկված վարշամակները, իսկ գլխի տակ դրել ավետարանը և ուրիշ սուրբ գրքեր էլ, որ ավելի բարձր լինի։ Առավոտյան նրան այնտեղ գտել է եկեղեցու պահակը, իսկ մեր խառատը ուշքի գալուց հետո բարեհոգաբար վերջինիս ասել է, թե ինքը սխալ է կատարել։ «Լա՜վ սխալ է,– ասում է եկեղեցու պահակը,– այդպիսի սխալի համար ստիպված պիտի լինենք եկեղեցին նորից օծել»։ Հետո այդ խառատը դատական բժիշկների առաջ կանգնեց, իսկ նրանք նրան ապացուցեցին, թե նա միանգամայն սթափ է եղել, թե իբր եթե հարբած լիներ՝ չէր կարողանա բանալին մտցնել կողպեքի անցքը։ Հետո այդ խառատը մեռավ Պանկրացում… Մի օրինակ էլ կբերեմ, թե ինչպես Կլադնոյում սխալվեց հռչակավոր ռոտմիստր Ռոտտերի ոստիկանական գամփռը։ Ռոտմիստր Ռոտտերը շներ էր վարժեցնում և նրանց այնքան էր մարզել շրջմոլիկների վրա քսի տալով, մինչև որ բոլոր շրջմոլիկներն սկսել էին Կլադնոյի ռայոնը շրջանցել։ Այն ժամանակ Ռոտտերը հրամայել էր, որ ժանդարմները, թեկուզ ճաքեն էլ, մի որևէ կասկածելի մարդ բռնեն ու բերեն։ Եվ ահա մի անգամ նրա մոտ բերում են բավական վայելուչ հագնված մի մարդ, որին գտել էին Լանի անտառում՝ մի կոճղի վրա նստած։ Ռոտտերն անմիջապես հրամայում է նրա պիջակի փեշից մի կտոր կտրել և այդ կտորը տալիս է հոտոտելու իր խուզարկու շներին։ Այնուհետև այդ մարդուն տանում են քաղաքից դուրս գտնվող աղյուսագործարանը և նրա հետքով բաց թողնում ասածս վարժեցրած շներին, որոնք նրան գտնում ու հետ են բերում։ Հետո նրան հրամայում են սանդուղքով բարձրանալ ձեղնահարկը, ցատկել քարաշեն ցանկապատի վրայով, նետվել լճակի մեջ, իսկ շներին բաց են թողնում իր հետևից։ Ի վերջո պարզվում է, որ այդ մարդը ռադիկալ դեպուտատ է, որը, պառլամենտում նստելուց զզված, գնացած է եղել Լամի անտառում զբոսնելու։ Դրա համար էլ ասում եմ, որ մարդս սխալական է, լինի ուսյալ թե անկիրթ տխմարի մեկը։ Մինիստրներն էլ են սխալվում։

Դատաբժշկական հանձնաժողովը, որը պիտի պարզեր, թե արդյոք Շվեյկը, նրա հոգեկան կացությունը նկատ ի ունենալով, ի վիճակի՞ է պատասխանատվություն կրելու այն բոլոր հանցագործությունների համար, որոնց մեջ մեղադրվում է, կազմված էր երեք չտեսնված լուրջ պարոններից, ըստ որում ամեն մեկի հայացքները միանգամայն տարբերվում էին մյուս երկուսի հայացքներից։ Այստեղ ներկայացված էին հոգեբուժության երեք տարբեր դպրոցներ։

Եվ եթե ի դեպս Շվեյկի գիտական երեք հակադիր դպրոցները լիովին համաձայնության եկան, ապա դա անհրաժեշտ է բացատրել միմիայն այն վիթխարի տպավորությամբ, որ Շվեյկը գործեց ամբողջ հանձնաժողովի վրա, երբ, մտնելով դահլիճ, ուր պիտի կայանար նրա հոգեկան վիճակի քննությունը, և պատի վրա նկատելով ավստրիական կայսեր դիմանկարը, բարձրաձայն գոչեց, «Պարոնայք, կեցցե՜ թագավոր կայսր Ֆրանց Իոսիֆ Առաջինը»։

Գործը միանգամայն պարզ էր։ Շնորհիվ այն հայտարարության, որ Շվեյկն արեց իր սեփական նախաձեռնությամբ, մի շարք հարցեր վերացան և մնացին միայն մի քանի կարևորագույն հարցեր։ Այդ հարցերին տրվելիք պատասխանները պետք է հաստատեին այն նախնական կարծիքը, որ կազմվել էր ըստ հոգեբուժության դոկտոր Կալերսոնի, դոկտոր Հեվերոխի և անգլիացի Վեյկինգի սիստեմների։

– Ռադիումը արճիճից ծա՞նր է։

– Կներեք, չեմ կշռել,– պատասխանեց Շվեյկն իր անուշիկ ժպիտով։

– Աշխարհի վերջին հավատո՞ւմ եք։

– Նախ և առաջ ես պետք է տեսնեմ այդ վերջը։ Բայց համենայն դեպս, դա դեռ վաղը չի լինի,– անփույթ պատասխանեց Շվեյկը։

– Իսկ կկարողանայի՞ք հաշվարկել երկրագնդի տրամագիծը։

– Կներեք, չէի կարողանա,– ասաց Շվեյկը։– Սակայն, պարոնայք, ես էլ եմ ուզում ձեզ մի հանելուկ առաջարկել։– Կանգնած է չորսհարկանի մի տուն, յուրաքանչյուր հարկում ութ լուսամուտ, կտուրին երկու ձեղնալուսամուտ և երկու ծխնելույզ, յուրաքանչյուր հարկում երկու կենվոր։ Իսկ հիմա ասացեք, պարոնայք, ո՞ր թվին է մեռել դռնապանի տատը։

Դատական բժիշկները բազմանշանակալից իրար նայեցին։ Այնուամենայնիվ նրանցից մեկը մի այսպիսի հարց էլ տվեց.

– Արդյոք չգիտե՞ք, թե ինչքան է Խաղաղ օվկիանոսի ամենամեծ խորությունը։

– Այդ մեկը, կներեք, չգիտեմ,– լսվեց պատասխանը,– բայց կարծում եմ, որ դա ավելի կլինի, քան Վլտավայի խորությունը Վիշեգրադի ժայռի տակ։

– Բավակա՞ն է,– լակոնիկ կերպով հարցրեց հանձնաժողովի նախագահը։

Սակայն անդամներից մեկը թույլտվություն խնդրեց տալու նաև հետևյալ հարցը.

– Ի՞նչ կստացվի, եթե 12807-ը բազմապատկենք 13863-ով։

– 729,– պատասխանեց Շվեյկը առանց աչքը ճպելու։

– Կարծում եմ, միանգամայն բավական է,– ասաց հանձնաժողովի նախագահը։– Մեղադրյալին կարող եք տանել իր առաջվա տեղը։

– Շնորհակալություն, պարոնայք,– քաղաքավարի ասաց Շվեյկը։– Իմ կարծիքով էլ միանգամայն բավական է։

Շվեյկի գնալուց հետո երեքի կոլեգիան հանգեց հետևյալ միահամուռ եզրակացության. Շվեյկը կատարյալ հիմար և ապուշ է ըստ բնության այն բոլոր օրենքների, որ հայտնագործել են հռչակավոր հոգեբույժ գիտնականները։ Դատաքննիչին տրված եզրակացության մեջ, ի միջի այլոց, գրված էր.

«Ներքոստորագրյալ դատական բժիշկները համակարծիք են վերոհիշյալ հանձնաժողովին ներկայացած Շվեյկ Յոզեֆի կատարյալ հոգեկան բթության և բնատուր կրետինիզմի բնորոշման մեջ, որի կրետինիզմը երևում է «Կեցցե Ֆրանց Իոսիֆ Առաջին կայսրը» հայտարարությունից, որը միանգամայն բավական է, որպեսզի Յոզեֆ Շվեյկի հոգեկան վիճակը բնորոշվի, որպես բացահայտ ապուշ։ Ելնելով դրանից, ներքոստորագրյալ հանձնաժողովը առաջարկում է.

1. Յոզեֆ Շվեյկի գործի դատական հետաքննությունը կարճել և
2. Յոզեֆ Շվեյկին քննության ուղարկել հոգեբուժական կլինիկա՝ պարզելու համար, թե նրա հոգեկան վիճակը ի՛նչ չափով է վտանգավոր շրջապատում գտնվողների համար»։

Այն Ժամանակ, երբ կայացնում էին այդ եզրակացությունը, Շվեյկն իր բանտընկերներին պատմում էր.

– Ֆերդինանդի վրա թքեցին, իսկ ինձ հետ շաղակրատում էին զանազան դատարկ-մատարկ բաների մասին։ Ի վերջո մենք իրար ասացինք, թե արդեն բավական զրուցեցինք, ու բաժանվեցինք։

– Ես ոչ ոքի չեմ հավատում,– վրա բերեց կուչ եկած մարդուկը, որի մարգագետնից պատահմամբ կմախք էին հանել,– այդ ամենը պարզապես ժուլիկություն է։

– Առանց ժուլիկության էլ յոլա գնալ չի լինի,– առարկեց Շվեյկը, տեղավորվելով ծղոտե ներքնակի վրա։– Եթե բոլոր մարդիկ միայն ուրիշների բարեկեցության մասին մտածեին, ապա էլ ավելի շուտ իրար միս կկրծեին։

Շվեյկին գժանոցից վռնդում են

Հետագայում նկարագրելով իր գժանոցում լինելը, Շվեյկը բացառիկ գովեստով էր խոսում այդ հաստատության մասին։

– Ճիշտն ասած, ես չգիտեմ, թե այդ գժերն ինչո՞ւ են զայրանում, որ իրենց պահում են այնտեղ։ Այնտեղ մարդ կարող է հատակին տկլոր սողալ, չախկալի պես կաղկանձել, դիվոտել ու կծել։ Եթե մեկնումեկը նույնն աներ փողոցում, անցորդները զարմացած կմնային, իսկ այնտեղ դա սովորական բան է։ Այնտեղ այնպիսի ազատություն է, որ սոցիալիստներն իսկ չեն երազել։ Այնտեղ մարդ կարող է իրեն համարել և՛ աստված, և՛ Մարիամ աստվածածին, և՛ հռոմի պապ, և՛ Անգլիայի թագավոր, և՛ թագավոր կայսր, և՛ սբ. Վացլավ, ըստ որում վերջինս շարունակ կապկպված պառկած էր մեկուսարանում։ Այնտեղ կար այնպիսի մեկը, որ գոռում էր, թե ինքը արքեպիսկոպոս է, և ոչինչ չէր անում, միայն խժռում էր, և, կներեք, մի այնպիսի բան անում, որ հանգավորվում է «խժռել» բառի հետ, քանզի այնտեղ ոչ ոք չէր ամաչում այդ բանն անելուց։ Իսկ մի ուրիշն իրեն միանգամից համարում էր սուրբ Կիրիլ և Մեֆոդի, որպեսզի երկու ճաշաբաժին ստանար։ Այնտեղ նույնիսկ մի հղի պարոն կար, որը յուրաքանչյուրին կնունքի էր հրավիրում։ Այնտեղ կային շատ շախմատիստներ ու քաղաքագետներ, ձկնորսներ ու սկաուտներ, նամականիշներ հավաքողներ ու սիրող լուսանկարիչներ: Մեկն այնտեղ ընկել էր ինչ-որ հին պուտուկների պատճառով, որոնց նա աճյունասափոր էր անվանում։ Մի ուրիշին շարունակ պահում էին զսպաշապկի մեջ, որպեսզի չկարողանար հաշվել, թե աշխարհի վերջն երբ է գալու։ Այնտեղ ես մտերմացել էի մի քանի պրոֆեսորների հետ։ Նրանցից մեկը շարունակ կրնկակոխ քայլում էր իմ հետևից ու բացատրում, թե գնչուների օրրանը գտնվելիս է եղել Կրկոնիշիում, իսկ մի ուրիշն ապացուցում էր, թե երկրագնդի ներսում մի ուրիշ գունդ կա, որը զգալիորեն մեծ է դրսի գնդից:

Այնտեղ յուրաքանչյուրը կարող էր դուրս տալ ինչ խելքին փչեր, ինչպես պառլամենտում։ Մի անգամ այնտեղ սկսեցին հեքիաթ պատմել, հետո իրար մի լավ դնքստեցին, երբ մի ոմն իշխանուհու բանը վատ վերջացավ։ Ամենից կատաղին այն պարոնն էր, որն իրեն համարում էր Օտտոյի գիտական բառարանի 16֊րդ հատոր և յուրաքանչյուրին խնդրում էր, որ իրեն բացի ու գտնի «Կազմարարական բիզ» բառը, թե չէ ինքը կորած է։ Նա չէր հանգստանում, մինչև որ զսպաշապիկ չհագցրին։ Այն ժամանակ էլ սկսեց պարծենալ, թե կազմ է ձեռք բերել, և խնդրում էր, որ եզրերը մոդայիկ ձևով հատեն։ Մի խոսքով, մարդ այնտեղ ապրում էր ինչպես դրախտում։ Դուք այնտեղ կարող եք ձեր քեֆին գոռալ, մռնչալ, երգել, լաց լինել, մկկալ, ծղրտալ, թռչկոտալ, աղոթել, գլխկոնձի տալ, չորեքթաթ անել, մի ոտքով ոստոստել, շրջանց վազել, պարել, քառատրոփ սուրալ, պպզել, կամ մագլցել պատն ի վեր, և ոչ ոք ձեզ չի մոտենա և չի ասի. «Լսեցե՛ք, այդպիսի բան չի կարելի անել, դա անվայել է, ամոթ է, չէ՞ որ դուք կուլտուրական մարդ եք»։ Բայց, ճիշտն ասած, այնտեղ միայն խաղաղ գժեր կային։ Օրինակ, այնտեղ նստած էր մի գյուտարար գիտնական, որը շարունակ քիթը քչփորում էր և միայն օրը մի անգամ բացականչում. «Ես հենց նոր հայտնագործեցի էլեկտրականությունը»։ Կրկնում եմ, այնտեղ շատ լավ էր, և այն մի քանի օրը, որ անցկացրի գժանոցում, կյանքիս ամենալավ օրերն էին։

Եվ հիրավի, հենց այն ընդունելությունը, որ Շվեյկին ցույց տվին գժանոցում, երբ նրան մարզային քրեական դատարանից քննության էին բերել, գերազանցեց նրա բոլոր սպասելիքները։ Նախ և առաջ Շվեյկին ոտից գլուխ մերկացրին, հետո մի խալաթ տվին և տարան լողանալու, մտերմաբար բռնելով թևերի տակից, ըստ որում սանիտարներից մեկը նրան զվարճացնում էր հրեական անեկդոտներով։ Լողարանում նրան ընկղմեցին տաք ջրով լի վաննայի մեջ, ապա այնտեղից հանեցին ու դրին սառը դուշի տակ։ Այդ բանը կրկնեցին երեք անգամ, ապա հարցրին՝ դո՞ւր եկավ թե ոչ։ Շվեյկը պատասխանեց, թե դա ավելի լավ է արվում, քան Կառլի կամրջի մոտ գտնվող բաղնիքներում, և թե ինքը լողանալ շատ է սիրում։ «Եթե դուք ինձ կատարելապես երջանկացրած լինելու համար եղունգներս կտրեք ու մազերս էլ խուզեք, ապա ավելին երազել անկարելի է»,– ասաց նա անուշիկ ժպիտով։ Նրա ցանկությունը կատարեցին։ Ապա Շվեյկին սպունգով մի լավ շփեցին, փաթաթեցին սավանի մեջ ու տարան առաջին բաժանմունք՝ անկողին դնելու։ Այնտեղ նրան պառկեցրին, վերմակով ծածկեցին ու խնդրեցին քնել։

Շվեյկը հիմա էլ սիրով է հիշում այդ պահը․

– Պատկերացրեք, ինձ տարա՜ն, տարա՜ն ուղիղ մինչև անկողինը։ Ես մի ոչ երկրային երանության մեջ էի։

Անկողնու մեջ Շվեյկը քնեց երանելի քնով։ Հետո նրան արթնացրին և մի գավաթ կաթ ու բուլկի առաջարկեցին։ Բուլկին նախապես մանր-մանր կտրատել էին, և մինչ սանիտարներից մեկը բռնել էր Շվեյկի երկու ձեռքերը, մյուսը բուլկու կտորները թաթախում էր կաթի մեջ ու նրան կերակրում, ինչպես խմորագնդիկներով կերակրում են սագերին։

Այնուհետև բռնեցին Շվեյկի թևերի տակից ու տարան արտաքնոց, որտեղ նրան խնդրեցին բավարարություն տալ իր ֆիզիոլոգիական մեծ ու փոքր պահանջներին։

Այդ հրաշալի րոպեի մասին Շվեյկը պատմում է զմայլանքով։ Մենք չենք համարձակվում կրկնել նրա այն պատմությունը, թե հետո ինչ արին իրեն։ Մեջ կբերենք միայն մի նախադասություն․ «Այդ Ժամանակ նրանցից մեկը ինձ պուպուզ էր բռնել»,– մտաբերում էր Շվեյկը։

Այնուհետև նրան հետ բերին, պառկեցրին անկողնու մեջ և նորից խնդրեցին քնել։ Մի որոշ ժամանակից հետո նրան արթնացրին ու տարան բուժազննման կաբինետ, որտեղ Շվեյկը, բոլորովին մերկ կանգնած երկու բժիշկների առաջ, հիշեց զինվորապարհակի փառավոր ժամանակը, և ակամա բերանից թռավ.

– Tauglich!^[2]։

– Ի՞նչ եք ասում,– հարցրեց բժիշկներից մեկը։– Արեք հինգ քայլ առաջ և հինգ քայլ հետ։

Շվեյկը արեց տասը քայլ։

– Իսկ չէ՞ որ ես ձեզ ասացի, հինգ քայլ անեք,– ասաց բժիշկը։

– Մի երկու քայլ ավելի անելն ինձ համար նեղություն չի։

Դրանից հետո բժիշկները պահանջեցին, որ Շվեյկը նստի աթոռի վրա, և նրանցից մեկը մի քանի անգամ թխկացրեց նրա ծնկանը, ապա դարձավ ու մյուսին ասաց, թե ռեֆլեքսները միանգամայն նորմալ են, իսկ վերջինս գլուխն օրորեց ու սկսեց ինքը թխկացնել ծնկանը, մինչ առաջինը բացում էր Շվեյկի կոպերը և բիբերը զննում։ Այնուհետև նրանք շարժվեցին դեպի սեղանը և մի քանի լատիներեն ֆրազներ փոխանակեցին։

– Լսեցեք, դուք երգել գիտե՞ք,– հարցրեց Շվեյկին բժիշկներից մեկը։– Չէի՞ք կարող, արդյոք, մեզ համար մի բան երգել։

– Աչքիս վրա,– պատասխանեց Շվեյկը։– Թեև ես ձայն ու երաժշտական լսողություն չունեմ, բայց ձեզ համար կփորձեմ երգել, քանի որ սիրտներդ զվարճանալ է ուզում։

Եվ Շվեյկը զլեց.

Հե՛յ, վանական դու ջահել,
Ի՞նչ ես գլուխդ կախել,
Եվ ինչո՞ւ ես դու ծածուկ
Թափում երկու ջերմ արցունք։

– Մնացածը չգիտեմ,– ընդհատեց Շվեյկը։– Եթե ուզում եք, ձեզ համար կերգեմ այս․

Ա՜խ, հոգիս է մղկտում,
Քո կարոտն է իմ սրտում.
Դուրս գամ, նստեմ տան շեմքին,
Նայեմ, նայեմ ճամփեքին։
Ա՜խ, ո՞ւր ես դու, իմ սիրած…

– Էլի մնացածը չգիտեմ,– հառաչեց Շվեյկը։– Գիտեմ նաև «Ո՞ւր է հայրենիքն իմ» երգի առաջին տողը և հետո «Վինդիշգրեցն ու այլ քաջեր իսկական առավոտը վաղ կռվի դուրս եկան» երգը, նաև մի քանի ռազմական երգեր, ինչպես, օրինակ, «Պահպանիր, տե՛ր, թագավորին», «Մենք գնում էինք ուղիղ Յարսմեր» և «Հազարապատիկ ողջունում ենք քեզ»․․․

Երկու բժիշկներն իրար նայեցին, և նրանցից մեկը Շվեյկին հարցրեց.

– Երբևէ քննե՞լ են ձեր հոգեկան վիճակը։

– Զինվորական ծառայությանս ժամանակ,– հանդիսավորապես և հպարտ-հպարտ պատասխանեց Շվեյկը։– Պարոն զինվորական բժիշկներն ինձ պաշտոնապես կատարյալ ապուշ համարեցին։

– Ինձ թվում է, դուք սիմուլյանտ եք,– գոռաց Շվեյկի վրա մյուս բժիշկը։

– Բոլորովին էլ սիմուլյանտ չեմ, պարոնայք,– սկսեց պաշտպանվել Շվեյկը։– Ես ամենաիսկական ապուշ եմ։ Կարող եք տեղեկանալ Չեշսկի Բուդեյնովիցիի 91-րդ գնդի գրասենյակից կամ Կառլինի Պահեստայինների վարչությունից։

Ավագ բժիշկը ձեռքն անհուսորեն թափ տվեց և, Շվեյկին մատնացույց անելով, սանիտարներին ասաց.

– Այս մարդուն վերադարձրեք իր հագուստը և իրեն հանձնեք առաջին միջանցքում գտնվող երրորդ բաժանմունքին։ Հետո ձեզնից մեկը թող վերադառնա ու բոլոր փաստաթղթերը տանի գրասենյակ։ Եվ այնտեղ ասացեք, որ չձգձգեն, որպեսզի սա մեր վզին երկար չնստի։

Բժիշկները մի անգամ էլ մի զայրալից հայացք նետեցին Շվեյկի վրա, որը քաղաքավարի հետ-հետ էր գնում դեպի դուռը։ Սանիտարներից մեկի այն դիտողությանը, թե նա այդ ի՞նչ հիմարություն է անում, Շվեյկը պատասխանեց.

– Ախր ես հագնված չեմ, բոլորովին մերկ եմ, դրա համար էլ չեմ ուզում պաներին ցույց տված լինել այն, որի պատճառով կարող են կարծել, թե ես անկիրթ կամ անպատկառ մարդ եմ։

Սանիտարները, որոնք Շվեյկի հագուստը վերադարձնելու հրամանը ստանալուց հետո նրա մասին այլևս հոգ չէին տանում, նրան հրամայեցին հագնվել, և նրանցից մեկը Շվեյկին տարավ երրորդ բաժանմունք։ Այնտեղ Շվեյկին պահեցին մի քանի օր, քանի դեռ գրասենյակը ձևակերպում էր նրան գժանոցից դուրս գրելը, և նա կատարելապես հնարավորություն ուներ այստեղ ևս կատարելու իր դիտումները։ Խաբված բժիշկները նրա մասին այսպիսի եզրակացություն կայացրին. «Տկարամիտ սիմուլյանտ»։

Քանի որ Շվեյկին բուժարանից դուրս գրեցին անմիջապես ճաշից առաջ, ապա բանն առանց մի փոքրիկ սկանդալի չվերջացավ։

Շվեյկն ասում էր, թե քանի որ իրեն գժանոցից դուրս են անում, ապա վռնդվածին ճաշ չտալը ուղղակի խոզություն է։

Աղմուկին վերջ տվեց բարապանի կանչած ոստիկանը, որը Շվեյկին տարավ Սալմովի փողոցի ոստիկանական կոմիսարիատը։

Շվեյկը Սալմովի փողոցի ոստիկանական կոմիսարիատում

Գժանոցում անցկացրած հիանալի, լուսաճաճանչ օրերից հետո Շվեյկի համար վրա հասան ձախորդություններով ու հալածանքներով լի ժամեր։ Ոստիկանական տեսուչ Բրաունը Շվեյկի հետ հանդիպելու տեսարանն կերպավորեց սիրելի Ներոն կայսեր ժամանակվա հռոմեական փոխարքաների ոգով։ Եվ ճիշտ այնպես վայրագաբար, ինչպես այն ժամանակ փոխարքաներն ասում էին․ «Այս սրիկա քրիստոնյային նետեցեք առյուծների առաջ», տեսուչ Բրաունն ասաց.

– Ծա՛կը կոխել դրան։

Եվ ոչ մի բառ ավելի կամ պակաս։ Միայն թե այդ միջոցին ոստիկանական տեսուչի աչքերում մի տեսակ հակաբնական բավականություն երևաց։ Շվեյկը գլուխ տվեց և արժանապատվորեն ասաց.

– Ես պատրաստ եմ, պարոնա՛յք: Որքան հասկանում եմ, «ձակը կոխել» նշանակում է մենախուց նստեցնել, իսկ դա այնքան էլ վատ չէ։

– Լավ կանես այստեղ շատ չերկարացնես,– ասաց մի ոստիկան, որին Շվեյկը պատասխանեց.

– Ես համեստ մարդ եմ և շնորհակալ կլինեմ այն ամենի համար, որ ինձ համար պիտի անեք։

Խցիկում, նարի վրա, մտախոհ նստած էր մի մարդ։ Նրա դեմքը հոգեկան անտարբերություն էր արտահայտում։ Հավանաբար նա չէր հավատացել, թե դուռը բացում են իրեն ազատելու համար։

– Հարգանացս հավաստիքը,– ասաց Շվեյկը, նստելով նարի վրա, նրա կողքին։– Արդյոք չգիտե՞ք ժամը քանիսն է։

– Իմ դարդն ու ցավը ժամերը չեն,— պատասխանեց մտախոհ պարոնը։

– Այստեղ վատ չէ,– փորձեց խոսք բացել Շվեյկը։– նարերը ռանդայած փայտից են։

Լրջադեմ պարոնը չպատասխանեց, վեր կացավ և սկսեց արագ-արագ գնալ ու գալ նարի ու դռան միջև եղած նեղլիկ տարածության մեջ, ասես շտապելով ինչ֊որ բան փրկել։

Այդ միջոցին Շվեյկը հետաքրքրությամբ դիտում էր պատերին խզբզված մակագրությունները։ Մակագրություններից մեկի մեջ մի կալանավոր մահու և կենաց կռիվ էր հայտարարում ոստիկանությանը։ «Դա ձեզ վրա էժան չի նստի»,– ասված էր տեքստում։ Մի այլ կալանավոր գրել էր․ «Գրողի ծոցը գնաք, աքլորնե՛ր»։ Երրորդը պարզապես փաստ էր արձանագրել․ «Ես այստեղ նստեցի 1913 թվի հունիսի 5֊ին, ինձ հետ լավ էին վարվում։ Խանութպան Յոզեֆ Մարեչեկ, Վրշովից քաղաքի բնակիչ»։ Կար և իր խորիմաստությամբ ցնցող մի այսպիսի մակագրություն, «Ողորմյա զիս, տեր»։

Իսկ դրա տակ, «Համբուրեցեք ո․․․ս»։

«Ո» տառը, այնուամենայնիվ, ջնջված էր և կողքին մեծ-մեծ տառերով գրված. «Քղանցքս»։ Դրա կողքին բանաստեղծական հոգու տեր մեկը գրել էր սույն տողերը.

Նստել եմ տրտում գետի եզերքին,
Արևն է դեպի մայրամուտ իջնում,
Նայում եմ ահա դեմի բլրակին,
Ուր իմ սիրածն է օրն ի բուն տանջվում։

Դռան ու նարի միջև վազվզող պարոնը, որ կարծես մարաֆոնյան մրցավազքի էր դուրս եկել, վերջապես, շնչակտուր կանգ առավ, նստեց իր առաջվա տեղը, գլուխն ափերի մեջ առավ ու հանկարծ բղավեց․

– Բա՛ց թողեք ինձ։

«Ո՛չ, նրանք ինձ բաց չեն թողնի,– ասաց քիչ հետո նա ինքն իրեն,– բաց չեն թողնի։ Ես արդեն առավոտվա ժամը վեցից այստեղ եմ»։

Հանկարծ առանց մի այլևայլության նա բռնվեց զրուցասիրության մոլուցքով և դիմեց Շվեյկին.

– Արդյոք պատահմամբ գոտի չե՞ք ունենա, որպեսզի վերջ տամ այս ամենին։

– Մեծ բավականությամբ կարող եմ ձեզ ծառայել,– պատասխանեց Շվեյկը, բացելով իր գոտին։– Ես դեռ ոչ մի անգամ չեմ տեսել, թե մենախցում գոտիով ինչպես են կախվում․․․ Միայն մի բան վատ է,– ասաց նա, աչք ածելով խուցը,– այստեղ ոչ մի կեռ չկա։ Լուսամուտի բռնակը ձեր ծանրությանը չի դիմանա։ Գուցե կարողանաք կախվել նարից՝ չոքած վիճակում, ինչպես արել է Էմաուզյան վանքի վանականներից մեկը, որը մի ջահել հրեուհու պատճառով կախվել էր խաչելությունից։ Ինքնասպաններն ինձ շատ են դուր գալիս։ Դե՛հ, բարեհաճեցեք․․․

Մռայլ պարոնը, որի ձեռքն էր խոթել Շվեյկն իր գոտին, նայեց գոտուն, շպրտեց մի կողմ և սկսեց լաց լինել, կեղտոտ ձեռքերով արցունքները քսմսելով դեմքին և բղավելով․

– Ես երեխանե՜ր ունեմ, իսկ այստեղ նստած եմ հարբեցողության և անբարոյական կյանք վարելու համար։ Աստվա՜ծ իմ։ Իմ խե՜ղճ կին։ Ի՞նչ կասեն ինձ իմ պաշտոնատեղում․ ես մանկիկնե՜ր ունեմ, իսկ այստեղ նստած եմ հարբեցողության և անբարոյական կյանք վարելու համար։– Եվ այդպես անվերջ։

Ի վերջո, նա կարծես հանգստացավ, մոտեցավ դռանը և սկսեց ձեռքերով ու ոտքերով թակել։ Դռան ետևից ոտնաձայներ լսվեցին և մի ձայն հարցրեց.

– Ի՞նչ եք ուզում։

– Բաց թողեք գնամ,– բարբառեց նա այնպիսի տոնով, որ ասես իր հոգևարքի վերջին խոսքերն էր ասում։

– Ո՞ւր,– լսվեց հարցը դռան մյուս կողմից։

– Պաշտոնատե՛ղս,– պատասխանեց դժբախտ հայրը, ամուսինը, աստիճանավորը, հարբեցողն ու անառակը։

Ծիծաղ, հոգեմաշ մի ծիծաղ հնչեց միջանցքի լռության մեջ․․․ Եվ ոտնաձայները նորից հեռացան։

– Երևում է, այդ պարոնը ձեզ շատ է ատում, որ այդպես ծիծաղում է ձեզ վրա,– ասաց Շվեյկը, երբ կալանակիցը ամեն հույս կորցրած, նորից նստեց նրա կողքին։– Բանտապահը, երբ զայրանա, ընդունակ է շատ բանի, իսկ երբ ավելի զայրանա՝ ամեն բանի։ Հանգիստ նստեցեք ձեզ համար, եթե այլևս կախվել չեք ուզում, և սպասեցեք դեպքերի հետագա զարգացմանը։ Եթե դուք աստիճանավոր, ամուսնացած մարդ եք և երեխաներ ունեք, ապա այս ամենն իսկապես սոսկալի է։ Դուք, եթե չեմ սխալվում, հավատացած եք, որ ձեզ պաշտոնից կվռնդեն, այնպես չէ՞։

– Դժվար է ասել,– հառաչեց աստիճանավորը։– Բանն այն է, որ ես ինքս էլ չեմ հիշում, թե ինչ եմ արել։ Միայն այն գիտեմ, որ ինձ ինչ-որ տեղից դուրս շպրտեցին, իսկ ես ուզում էի նորից ներս մտնել այնտեղ սիգարս վառելու։ Իսկ ամեն ինչ այնպես լավ էր սկսվել… Գիտե՞ք ինչ, մեր բաժնի պետը իր անվանակոչությանն տոնն էր կատարում և մեզ բոլորիս հրավիրեց գինետուն, հետո մենք մտանք երկրորդ գինետունը, երրորդը, չորորդը, հինգերորդը, վեցերորդը, յոթերորդը, ութերորդը, իններորդը․․․

– Արդյոք չե՞ք կամենում, որ ես ձեզ օգնեմ թվել,– պատրաստակամություն հայտնեց Շվեյկը։– Ես այդ բաներից գլուխ հանում եմ։ Մի անգամ ես մի գիշերվա մեջ քսանութ տեղ եմ եղել, բայց, գլուխս գովել չլինի, ոչ մի տեղ երեք գավաթից ավելի գարեջուր չեմ խմել։

– Մի խոսքով,– շարունակեց իր անվանակոչության տոնը այնպես շուքով կատարած պետի տարաբախտ ստորադրյալը,– երբ մի դյուժինի չափ զանազան գինետներ էինք մտել ու դուրս եկել, հանկարձ տեսանք, որ մեր պետը անհետացել է, թեև մենք առաջուց նրան կապել էինք թոկով ու շան պես քարշ էինք տալիս մեր հետևից։ Այնժամ գնացինք նրան որոնելու և, ի վերջո, իրար կորցրինք։ Վերջապես ես հայտնվեցի Վինոգրադիի գիշերային սրճարաններից մեկում, մի շատ կարգին հաստատությունում, որտեղ լիկյորը ուղղակի շշով էի խմում։ Թե ինչ եմ արել հետո, չեմ հիշում․․․ Գիտեմ միայն, որ արդեն այստեղ, կոմիսարիատում, երբ ինձ այստեղ բերին, երկու ոստիկաններ զեկուցեցին, թե իբր հարբել եմ, ինձ վատ պահել, ծեծել մի տիկնոջ, գրչահատով կտրատել ուրիշի պատկանող գլխարկը, որը վերցրած եմ եղել կախարանից, ցրել եմ կանանց երգչախումբը, ավագ մատուցողին հրապարակայնորեն մեղադրել եմ, թե քսան կրոն է գողացել, ջարդել եմ իմ զբաղեցրած սեղանի մարմարե սալը և դիտմամբ թքել հարևան սեղանի մոտ նստած պարոնի սուրճի մեջ։ Համենայն դեպս չեմ հիշում, որ ուրիշ բան էլ արած լինեմ։ Հավատացե՛ք, ես կարգին, ինտելիգենտ մարդ եմ և ընտանիքիցս բացի ուրիշ բանի մասին չեմ մտածում։ Ի՞նչ կասեք այս մասին։ Ես հո սկանդալիստի մեկը չեմ։

– Շա՞տ չարչարվեցիք այդ մարմարե սալը ջարդելիս, թե՞ մի խփելով ջարդուփշուր արիք,– պատասխանելու փոխարեն հետաքրքրվեց Շվեյկը։

– Մի խփելով,– պատասխանեց ինտելիգենտ մարդը։

– Որ այդպես է, կորած եք, մտախոհ ասաց Շվեյկը։– Ձեզ կապացուցեն, թե դուք այդ բանն անելուն նախապատրաստվել եք երկարատև վարժությունների միջոցով։ Իսկ այն անծանոթ պարոնի սուրճը, որի մեջ բարեհաճել եք թքել, ռոմո՞վ էր թե առանց ռոմի։

Եվ, առանց պատասխանին սպասելու, բացատրեց.

– Եթե ռոմով էր, ավելի վատ, որովհետև դա ավելի թանկ է։ Դատարանում ամեն ինչ հաշվում են և հանրագումարի բերում, որպեսզի գործին լուրջ հանցագործության բնույթ տան։

– Դատարանո՞ւմ,– փոքրոգաբար թոթովեց ընտանիքի հարգևոր հայրը և, գլուխը կախելով, ընկավ այն անախորժ հոգեկան դրության մեջ, երբ մարդ խղճի խայթ է զգում։

– Իսկ տանը գիտե՞ն, որ դուք ձերբակալված եք, թե՞ միայն թերթերից կիմանան,– հարցրեց Շվեյկը։

– Դուք կարծում եք, որ դրա մասին կգրե՞ն… թերթերում,– միամտաբար հարցրեց իր պետի անվանակոչության զոհը։

– Անկասկած,– հետևեց անկեղծ պատասխանը, քանզի Շվեյկը բնավ սովորություն չուներ խոսակցից բան թաքցնելու։

– Թերթի ընթերցողներին դա շատ դուր կգա։ Ես ինքս միշտ հաճույքով եմ կարդում հարբածների և նրանց անկարգությունների բաժինը։ Այ, հենց վերջերս «Թասի մոտ» պանդոկում մի հաճախորդ այսպիսի օյին խաղաց, ինքն իր գլուխը ջարդեց գարեջրի գավաթով։ Գավաթը վեր նետեց և գլուխը պահեց նրա տակ։ Նրան վերցրին-տարան. իսկ մենք արդեն առավոտյան թերթերում կարդացինք այդ մասին։ Կամ, օրինակ, ես մի անգամ Բենդելովկայում խփեցի թաղման բյուրոյի ջահակիրներից մեկի ռեխին, նա էլ իր հերթին պարտքի տակ չմնաց։ Մեզ հաշտեցնելու համար ստիպված եղան երկուսիս էլ մենախուց նստեցնել, և այդ մասին իսկույն գրեցին «Իրիկնաթերթ»-ում։ Կամ, ահա, մի ուրիշ դեպք․ «Ննջեցյալի մոտ» սրճարանում մի կոլեգիական խորհրդական ջարդեց երկու ափսե։ Կարծում եք նրան խնայեցի՞ն։ Հենց մյուս օրը թերթի մեջ ընկավ… Ձեզ մնում է միայն մի բան, բանտից թերթին հերքում ուղարկել, թե իբր տպագրված հոդվածը ձեզ չի վերաբերվում և որ այդ համազգանուն մարդու հետ ազդակցակսն կամ որևէ այլ կապ չունեք։ Իսկ տնեցիներին մի երկտող ուղարկեցեք, խնդրեցեք թերթից կտրել ու պահել այդ հերքումը, որպեսզի բանտից դուրս գալուց հետո կարողանաք կարդալ… Չե՞ք մրսում,– կարեկցաբար հարցրեց Շվեյկը, նկատելով, որ ինտելիգենտը սրթսրթում է։

– Այս տարի ամառվա վերջերին մի քիչ ցուրտ է անում։

– Կորա՜ծ եմ,– հեկեկաց Շվեյկի կալանակիցը։– Այլևս պաշտոնի բարձրացում չեմ տեսնի…

– Ի՜նչ խոսք,– ուրախությամբ հաստատեց Շվեյկը։– Թե որ նստելուց հետո ձեզ պաշտոնատեղում չընդունեն, ապա չգիտեմ շո՞ւտ կկարողանաք ուրիշ պաշտոն գտնել, քանի որ ամեն տեղ, եթե նույնիսկ ցանկանաք ծառայել անխիղճ մեկի մոտ, ձեզնից բարեբարո վարքի վկայական կպահանջեն։ Այո՛, այդ բավականությունը թանկ է նստելու ձեզ վրա… Իսկ ձեր տիկինն ու երեխաները մինչև ձեր ազատվելը ապրելու բան-ման ունե՞ն։ Թե՞ խեղճ կինը պետք է ողորմություն խնդրի ի սեր Քրիստոսի, երեխաներին էլ զանազան սրիկայություններ սովորեցնի։

Կալանավորն սկսեց հեծկլտալ։

– Իմ խե՜ղճ մանկիկներ, իմ խե՜ղճ կին։

Զղջացող մեղսագործը վեր կացավ և սկսեց խոսել իր երեխաների մասին։

– Ես հինգ երեխա ունեմ, ամենամեծը տասներկու տարեկան է։ Սկաուտ է։ Խմում է միայն ջուր և կարող էր լավ օրինակ լինել իր հոր համար, որի կյանքում, հավատացեք խոսքիս, նման դեպք առաջին անգամ է պատահում։

– Սկաո՞ւտ է,– բացականչեց Շվեյկը։– Սիրում եմ լսել սկաուտների մասին։ Մի անգամ Չեխական Բուդեյնովիցիի շրջանի, Գլուբոկոյե ենթաշրջանի Միլովար գյուղում, Շլիվոյի մոտ, հենց այն ժամանակ, երբ մեր Իննսունմեկերորդ գունդը այնտեղ զինավարժություն էր կատարում, շրջակա գյուղերի բնակիչները շուրջկալ էին սարքել սկաուտներին բռնելու համար, որոնք խիստ բազմացել էին համայնական անտառում։ Երեքին բռնեցին։ Եվ, պատկերացրեք, նրանցից ամենափոքրը բռնվելիս այնպես խղճալի էր ճվճվում ու լալիս, որ մենք, շատ բան տեսած զինվորներս, չկարողացանք առանց խղճահարության նայել, չդիմացանք… և մի կողմ քաշվեցինք։ Մինչև նրանց կկապեին, այդ երեք սկաուտները կծոտեցին ութ գյուղացու։ Հետո տանուտերի ճիպոտների տակ խոստովանեցին, թե ամբողջ շրջանում չկա մի մարգագետին, որ իրենք տրորած չլինեն՝ պառկելով ու արևկող անելով։ Եվ, ի միջի այլոց, այն էլ խոստովանեցին, թե հնձից քիչ առաջ, Ռաժիցիի մոտ, միանգամայն պատահաբար այրվել է հաճարի մի բոլորովին չհնձած արտ, երբ իրենք հաճարի մեջ շամփուրով խորովելիս են եղել անտառից բռնած մի այծյամ։ Հետո նրանց անտառային որջի մեջ գտան ամեն տեսակ ընտանի թռչունների և անտառաբնակ գազանների կրծոտած ոսկորներ, հիսուն կիլոյից ավելի, մեծ քանակությամբ բալի կորիզ, խնձորի անհամար կրծուկներ և շատ ուրիշ բարիքներ։

Բայց, այնուհանդերձ, սկաուտի տարաբախտ հայրը չէր կարողանում հանգստանալ։

– Այս ի՜նչ արի,– ողբում էր նա։– Խորտակեցի իմ ռեպուտացիան։

– Անտարակույս,– հաստատեց Շվեյկն իրեն հատուկ բացսրտությամբ։– Այդ դեպքից հետո ձեր ռեպուտացիան ընդմիշտ խորտակված է։ Ընդմիշտ։ Ախր, եթե այդ պատմությունը տպեն թերթերում, ձեր ծանոթները վրան դեռ մի բան էլ կավելացնեն։ Դա սովորական բան է, ավելի լավ է ուշադրություն չդարձնեք։ Աշխարհումս արատավորված ռեպուտացիայի տեր մարդկանց թիվը, թերևս, տասն անգամ ավելի է, քան անբասիր ռեպուտացիա ունեցողներինը։ Դատարկ բան է։

Միջանցքում ծանր ոտնաձայներ լսվեցին, բանալին չրխկաց կողպեքի մեջ, դուռը բացվեց, և ոստիկանը դուրս կանչեց Շվեյկին։

– Ներեցեք,– ասպետավարի հիշեցրեց Շվեյկը,– ես այստեղ եմ ընդամենը ցերեկվա ժամը տասներկուսից, իսկ այս պարոնը՝ դեռևս առավոտվա ժամը վեցից։ Ես այնքան էլ չեմ շտապում։

Պատասխանի փոխարեն մի ուժեղ ձեռք նրան քաշեց-հանեց միջանցք, և օրապահը Շվեյկին սանդուղքով լռելյայն տարավ երկրորդ հարկը։

Սենյակում սեղանի հետևը նստած էր ոստիկանական հաստլիկ կոմիսարը, առույգ դեմքով մի մարդ։ Նա դիմեց Շվեյկին.

– Ուրեմն դո՞ւք եք Շվեյկը։ Ինչպե՞ս ընկաք այստեղ։

– Շատ հասարակ ձևով,– պատասխանեց Շվեյկը։– Ես այստեղ եկա ոստիկանի ուղեկցությամբ, եկա, որովհետև չէի կարող թույլ տալ, որ ինձ գժանոցից վռնդեն առանց ճաշ տալու։ Ես նրանց համար փողոցային քած չեմ։

– Գիտեք ի՞նչ, Շվեյկ,– սիրալիր ասաց կոմիսարը,– ի՞նչ կարիք կա, որ մենք այնտեղ, Սալմովի փողոցում, իրար հետ գժտվենք։ Ավելի լավ չի՞ լինի ձեզ ուղարկենք ոստիկանական վարչություն։

– Դուք եք, ինչպես ասում են, դրության տերը,– գոհունակությամբ պատասխանեց Շվեյկը։– Իսկ երեկոյան ոստիկանական վարչություն գնալը ինձ համար մի փոքրիկ, բայց հաճելի զբոսանք կլինի։

– Շատ ուրախ եմ, որ երկուսս էլ համակարծիք ենք,– ուրախ եզրափակեց ոստիկանական կոմիսարը։– Ամենից լավ բանը իրար հետ լեզու գտնելն է։ Ճիշտ է, չէ՞, Շվեյկ:

– Ես էլ միշտ սիրով խորհրդակցում եմ ուրիշների հետ,– պատասխանեց Շվեյկը։– Հավատացած եղեք, պարոն կոմիսար, ես ձեր լավությունը երբեք չեմ մոռանա։

Քաղաքավարի գլուխ տալով, Շվեյկը ոստիկանի հետ իջավ պահակատուն, և արդեն քառորդ ժամ անց նրան կարելի էր տեսնել Եչնայա փողոցի և Կառլի հրապարակի անկյունում։ Նա գնում էր մի այլ ոստիկանի ուղեկցությամբ, որի կռնատակին կար մի ստվարածավալ մատյան՝ վրան գերմաներեն դրված, «Arestantenbuch»^[3]։

Սպալենայա փողոցի անկյունում Շվեյկն ու նրա ուղեկցորդը դեմ առան մարդկային մի բազմության, որ խռնվել էր պատին փակցված մի հայտարարության առաջ։

– Թագավոր կայսրի մանիֆեստն է պատերազմ հայտարարելու մասին,– ասաց Շվեյկին ուղեկցորդը։

– Ես դա գուշակում էի,– ասաց Շվեյկը։– Իսկ գժանոցում այդ մասին դեռ ոչինչ չգիտեին, թեև, ճիշտն ասած, դա նրանց հայտնի պիտի լինի սկզբնաղբյուրից։

– Դրանով ի՞նչ եք ուզում ասել,– հարցրեք ոստիկանը։

– Չէ՞ որ այնտեղ շատ պարոն սպաներ կան նստած,– բացատրեց Շվեյկը։

Երբ նրանք մոտեցան մի այլ բազմության, որը նույնպես խռնված էր մանիֆեստի առաջ, Շվեյկը բացականչեց.

– Կեցցե՛ կայսր Ֆրանց Իոսիֆը։ Մենք կհաղթե՛նք։

Խանդավառված բազմության միջից ինչ-որ մեկը ձեռքի մի հարվածով նրա կոտելոկը քաշեց-իջեցրեց մինչև ականջները, և այդպիսի կերպարանքով, վազեվազ հավաքվող ամբոխի աչքի առաջ, քաջարի զինվոր Շվեյկը կրկին դիմեց դեպի ոստիկանական վարչության դարպասը։

– Այս պատերազմը, մենք անպայման կշահենք, նորից եմ ասում, պարոնա՛յք։– Այդ խոսքերով Շվեյկը բաժանվեց իրեն ուղեկցող բազմությունից։

Հեռու֊հեռավոր անցյալում Եվրոպա է թռել-անցել այն ճշմարիտ խոսքը, թե վաղվա լինելիքը այսօր չի իմացվի։

Ճեղքելով կախարդական շրջանը, Շվեյկը նորից տուն է ընկնում

Ոստիկանական վարչության պատերից փչում էր ժողովրդին օտար իշխանության գարշ հոտը։ Այդ իշխանությունը հետամուտ էր իմանալու, թե պատերազմի առթիվ բնակիչներն ինչպիսի տրամադրություններ էին արտահայտում։ Բացի մի քանի մարդկանցից, որոնք չէին ուրացել իրենց ժողովրդին, որը պետք է արյունաքամ լիներ իրեն միանգամայն օտար շահերի համար,– բացի այդ մի քանի մարդկանցից, ոստիկանական վարչությունն իրենից ներկայացնում էր գիշատիչ-բյուրոկրատների մի փառահեղ հավաքարան։ Վերջիններս կարծում էին, թե միայն բանտի ու կախաղանի ամենակերպ օգտագործումն է ընդունակ փրկելու խրթնիմաստ պարագրաֆների գոյությունը։

Ընդ որում, նրանք իրենց զոհերին վերաբերվում էին թունալից սիրալիրությամբ, նախապես կշռադատելով իրենց ամեն մի խոսքը։

– Ցավում եմ, շա՜տ եմ ցավում,– ասաց այդ սևադեղին գիշատիչներից մեկը, երբ Շվեյկին բերին նրա մոտ,– որ դուք նորից ընկել եք մեր ձեռքը։ Կարծում էինք, թե կուղղվեք, բայց, ավա՜ղ, սխալվել ենք։

Շվեյկն ի նշան համաձայնության անխոս գլխով արեց, միաժամանակ դեմքին տալով մի այնպիսի անմեղ արտահայտություն, որ սևադեղին գիշատիչը նրան նայեց հարցական հայացքով և կտրուկ ասաց.

– Հիմար մի ձևանաք։

Բայց իսկույն էլ դիմեց սիրալիր տոնի։

– Մեզ համար, իրոք, շատ անհաճելի է ձեզ կալանքի տակ պահել։ Ըստ իս, կարող եմ ձեզ հավատացնել, ձեր մեղքն այնքան էլ մեծ չէ, որովհետև ձեր մտավոր ցածր մակարդակը նկատի ունենալով պետք է ենթադրել, որ ձեզ, անկասկած, դրդել են։ Ասացեք ինձ, պան Շվեյկ, ո՞վ էր ձեզ դրդում այդպիսի հիմարություններ անել։

Շվեյկը հազաց։

– Ես, կներեք, չգիտեմ, թե խոսքն ի՛նչ հիմարության մասին է։

– Իսկ մի՞թե հիմարություն չէ, պան Շվեյկ,– համոզում էր գիշատիչը կեղծ-հայրական տոնով,– որ դուք, ձեզ այստեղ բերող ոստիկանի վկայությամբ, փողոցի անկյունում փակցված մանիֆեստի առաջ մի բազմություն հավաքելով՝ նրան գրգռել եք «Կեցցե՛ Ֆրանց Իոսիֆ կայսրը», «Մենք կհաղթենք» բացականչություններով։

– Ես չէի կարող ոչինչ չանել,– բացատրեց Շվեյկը, իր բարի աչքերը հառելով ինկվիզիտորի վրա։– Ես հուզվեցի, երբ տեսա, որ բոլորը կարդում են պատերազմի այդ մանիֆեստը և չեն դրսևորում ուրախության ոչ մի նշան. ո՛չ հաղթական բացականչություններ, ո՛չ «ուռռա»․․․ առհասարակ ոչինչ, պարոն խորհրդական։ Կարծես դա բոլորովին նրանց չի վերաբերվում։ Եվ ահա այդ ժամանակ ես, Իննսունմեկերորդ գնդի հին զինվորս, չհամբերեցի և գոչեցի այդ խոսքերը։ Եթե իմ տեղը դուք լինեիք, երևի ճիշտ նույնը կանեիք։ Քանի որ պատերազմ է, ի՞նչ արած, մենք պետք է այն հասցնենք հաղթական վախճանի և պարտավոր ենք շարունակ փառաբանել թագավոր կայսրին։ Եվ այդ բանում ոչ ոք չի կարող իմ կարծիքը փոխել տալ։

Պատին դեմ արված սևադեղին գիշատիչը չդիմացավ Շվեյկի գառային անմեղ հայացքին, աչքերը խոնարհեց իր թղթերի վրա և ասաց.

– Ձեր ոգևորությունը ինձ համար միանգամայն հասկանալի կլիներ, եթե արտահայտված լիներ այլ հանգամանքներում։ Ինքներդ էլ լավ գիտեք, որ ձեզ տանում էր ոստիկանը, այնպես որ, ձեր հայրենասիրությունը ավելի շուտ պետք է ծիծաղ պատճառեր հասարակությանը, քան նրա վրա լուրջ տպավորություն գործեր։

– Ոստիկանի հսկողությամբ գնալը ծանր պահ է յուրաքանչյուր մարդու կյանքում։ Բայց եթե նույնիսկ այդ ծանր պահին մարդ չի մոռանում, թե ինչ է պարտավոր անել պատերազմ հայտարարվելիս, ապա, կարծում եմ, նա այնքան էլ վատ մարդ չի։

Սևադեղին գիշատիչը քրթմնջաց և մի անգամ էլ նայեց ուղիղ Շվեյկի աչքերին։ Շվեյկը պատասխանեց իր անմեղ, մեղմ, համեստ, բարեհամբույր ու ջերմ հայացքով։

Մի րոպե նրանք ակնդետ իրար էին նայում։

– Գրողի ծո՛ցը գնացեք,– մրթմրթաց, վերջապես, չինովնիկական ռեխը։– Բայց եթե մեկ էլ ընկնեք այստեղ, այլևս ոչ մի բան չեմ հարցնի, այլ կուղարկեմ ուղղակի Գրադչանիի զինվորական դատարանը։ Հասկացա՞ք։

Մինչ գիշատիչը կկարողանար որևէ բան ավելացնել, Շվեյկը վազելով մոտեցավ նրան, ձեռքն համբուրեց ու ասաց.

– Թող աստված ձեզ վարձատրի դրա համար։ Եթե երբևէ զտարյուն շնիկի կարիք ունենաք, բարեհաճեցեք դիմել ինձ։ Ես շան առևտրով եմ զբաղվում։

Այդ կերպ Շվեյկը նորից ազատ արձակվեց։

Տուն գնալիս նա միտք էր անում, թե արդյոք նախ չմտնի՞ «Թասի մոտ» գարեջրատունը, և ի վերջո բացեց նույն այն դուռը, որտեղից վերջերս դուրս էր եկել գործակալ Բրետշնայդերի ուղեկցությամբ։

Գարեջրատանը մեռելային լռություն էր տիրում։ Այնտեղ կային մի քանի հաճախորդներ, որոնց մեջ էր սուրբ Ապոլինարի եկեղեցու պահակը։ Բոլորի դեմքերը մռայլ էին։ Վաճառասեղանի հետևում նստած էր պանդոկապետուհին, Պալիվեցի կինը, և բութ, հայացքով նայում էր գարեջրի ծորակներին։

– Ահա և ես վերադարձա,– ուրախ-ուրախ ասաց Շվեյկը։– Տվեք ինձ, խնդրեմ, մի գավաթ գարեջուր։ Իսկ ո՞ւր է մեր պան Պալիվեցը։ Երևի արդեն տա՞նն է։

Պատասխանելու փոխարեն պանդոկի տիրուհին սկսեց հոնգուր-հոնգար լալ և, ամեն մի խոսքի վրա հեծկլտալով, մղկտաց.

– Տա՜սը տարի․․․ տվին նրան․․․ մի շաբաթ առաջ։

– Ա՛յ, տեսնո՞ւմ եք,– ասաց Շվեյկը,– ուրեմն մի շաբաթն արդեն գլորել է։

– Նա այնքան… զգույշ էր,– հեկեկում էր տիրուհին։– Նա ինքն էր միշտ իր մասին այդ բանն ասում…

Գարեջրատան հաճախորդները համառորեն լուռ էին, ասես Պալիվեցի հոգին ցայժմ շրջում էր այդտեղ և նրանց կոչ անում՝ լինել է՛լ ավելի զգույշ։

– Զգուշությունը մայրն է իմաստության,– ասաց Շվեյկը,– նստելով սեղանի մոտ և իր կողմը քաշելով գարեջուրը, որի փրփուրի մեջ մի քանի ծակոտիկներ էին գոյացել, քանզի այնտեղ կաթկթել էին Պալիվեցի կնոջ արցունքները, երբ նա գարեջուրը բերել էր սեղանին դնելու։– Հիմա այնպիսի ժամանակ է, որ մարդ ստիպված է զգույշ լինել։

– Երեկ մեզ մոտ երկու թաղում կար,– խոսակցության նյութը փոխեց սուրբ Ապոլլինարիի պահակը։

– Երևի մեկն ու մեկը մեռել էր,– ասաց մի ուրիշ հաճախորդ։

Երրորդը հարցրեց.

– Դիակառքո՞վ էին տանում հանգուցյալին։

– Հետաքրքիր, է իմանալ,– ասաց Շվեյկը,– պատերազմի ժամանակ ինչպե՞ս կկատարվեն զինվորական թաղումները։

Հաճախորդները վեր կացան, վճարեցին ու անխոս դուրս եկան։ Շվեյկը պանդոկապետուհու հետ միասին մնաց։

– Չեմ կարող պատկերացնել,– ասաց Շվեյկը,– որ անմեղ մարդուն տասը տարի տան։ Ճիշտ է, մի անգամ մի անմեղի հինգ տարի էին տվել, այդպիսի բան լսել եմ, բայց տասը տարին, իսկապես, շատ շատ է։

– Ճարներս ի՞նչ, ախր մարդս խոստովանել է,– լալիս էր Պալիվեցի կինը։– Ինչ որ այստեղ ասել էր էն ճանճերի ու նկարի մասին, նույնը դատարանի վարչությունումն էլ կրկնեց։ Ինձ վկա կանչեցին, բայց ես ի՞նչ կարող էի ասել նրանց, երբ ինձ ասացին, թե ցուցմունքներ տալուց իրավունք ունեմ հրաժարվելու, որովհետև ամուսնուս հետ ազգակցական հարաբերություն ունեմ։ Էդ ազգակցական հարաբերություններից այնպես վախեցա, որ հրաժարվեցի ցուցմունքներ տախ վախենալով, որ չլինի թե դրանից էլ մի վատ բան դուրս գա։ Խեղճ հալիվորս այնպես նայեց ինձ, որ մինչև մեռնելս չեմ մոռանա։ Իսկ վճիռը կարդալուց հետո, երբ նրան տանում էին, սանդուղքի վրա ասես խելքը բոլորովին թռցրեց, վերցրեց ու բղավեց․ «Կեցցե՜ ազատ միտքը»։

– Իսկ պան Բրետշնայդերն էլ չի՞ գալիս այստեղ։

– Այստեղ մի քանի անգամ եղել է,– պատասխանեց պանդոկապետի կինը։– Խմում է մի երկու-երեք գավաթ, հետն էլ ինձ հարցուփորձ անում, թե ո՛վ է լինում այստեղ, ականջ է դնում, թե հաճախորդներն ինչ են խոսում ֆուտբոլից։ Նրանք պան Բրետշնայդերին տեսնելիս միայն ֆուտբոլից են խոսում, իսկ նա կապտում, կարմրատակում է, ասես ուր որ է կուչ ու ձիգ կգա ու կդևոտի։ Այսքան ժամանակ միայն մեկին է չանթել, Պոպերեչնայա փողոցում ապրող պաստառագործին։

– Դա հունարի բան է,– ասաց Շվեյկը։– Այդ պաստառագործը սարսա՞ղ էր։

– Դե՛հ, ոնց որ իմ մարդը,– լալով պատասխանեց պանդոկի տիրուհին,– Բրետշնայդերը նրան հարցրեց, թե նա սերբերի վրա կկրակե՞ր։ Պաստառագործն էլ պատասխանեց, թե կրակել չի իմանում, թե միայն մի անգամ է եղել տիրում, որտեղ կրակել ու ծակել է թագը։ Այդ ժամանակ մենք բոլորս լսեցինք, որ Բրետշնայդերը, ծոցատետրը հանելով ասաց․ «Ըհը՜, ևս մի ուշագրավ պետական դավաճանություն»– և դուրս գնաց՝ Պոպերեչնայա փողոցում ապրող պաստառագործի հետ, որը էլ հետ չեկավ։

– Նրանցից շատերը հետ չեն գալիս,– ասաց Շվեյկը։– Խնդրեմ, ինձ ռոմ տվեք։

Հենց այն պահին, երբ Շվեչկն երկրորդ անգամն էր իր համար մի գավաթ ռոմ պատվիրում, պանդոկ մտավ գաղտնի գործակալ Բրետշնայդերը։ Մի թռուցիկ հայացք նետելով դատարկ պանդոկի վրա և իր համար գարեջուր պատվիրելով, նա նստեց Շվեյկի կողքին և սկսեց, սպասել, թե նա ի՞նչ կասի։

Շվեյկը կախիչի վրայից հանեց թերթերից մեկը և, վերջին էջի հայտարարություններն աչքի անցկացնելով, ասաց․

– Տե՜ս է, ոմն Չիմպերա, գյուղ Ստրաշկովո, տուն, համար երեք, Ռաչինևեսի փոստային բաժանմունք, վաճառում է իր կալվածքը և յոթ դեսյատին վարելահող։ Տեղումս կա դպրոց և երկաթուղի։

Բրետշնայդերը մատներով ջղայնորեն թխթխկացրեց սեղանը և դիմեց Շվեյկին.

– Զարմանում եմ, թե ձեզ ինչո՞ւ է հետաքրքրում այդ կալվածքը, պան Շվեյկ։

– Ա՜խ, այդ դո՞ւք եք,– բացականչեց Շվեյկը, սեղմելով նրա ձեռքը։– Միանգամից չճանաչեցի։ Շատ վատ հիշողություն ունեմ։ Վերջին անգամ մենք բաժանվեցինք, եթե չեմ սխալվում, ոստիկանական վարչության գրասենյակի ընդունարանում։ Ի՞նչ եք անում այն օրվանից։ Հաճա՞խ եք այստեղ գալիս։

– Այսօր եկել եմ ձեզ տեսնելու,– ասաց Բրետշնայդերը։– Ոստիկանական վարչությունում ինձ ասացին, որ դուք շան առևտրով եք զբաղվում։ Ինձ հարկավոր է մի լավ պինչեր, կամ, ասենք, շպից, կամ առհասարակ նման մի բան…

– Մենք կարող ենք ձեզ այդ բոլորը տրամադրել,– պատասխանեց Շվեյկը։– Զտարյո՞ւն շուն եք ուզում թե… փողոցի։

– Մտադիր եմ կանգ առնել զտարյունի վրա,– պատասխանեց Բրետշնայդերը։

– Իսկ ինչո՞ւ ոստիկանական շուն չեք ուզում,– հարցրեց Շվեյկը։– Նա ամեն ինչ կհետախուզեր և ձեզ ցույց կտար հանցագործի հետքը։ Վրշովիցիում մի մսագործ մի այդպիսի շուն ունի, որը քաշում է նրա սայլակը։ Այդ շունը, կարելի է ասել, դեռ չի արժանացել իր իսկական կոչմանը։

– Ես շպից կցանկանայի,– զուսպ կրկնեց Բրետշնայդերը,—չկծող շպից։

– Անատա՞մ շպից եք ցանկանում,– հետաքրքրվեց Շվեյկը։– Մի այդպիսի շպից աչքի առաջ ունեմ… Դեյվիցում, մի պանդոկապետի մոտ։

– Թերևս, ավելի լավ կլինի պինչեր…– անվճռականորեն ասաց Բրետշնայդերը, որի շնաբանական գիտելիքները գտնվում էին սաղմնային վիճակում։

Եթե չլիներ ոստիկանական վարչության հրամանը, նա երբեք էլ շնաբանական ոչ մի գիտելիք ձեռք չէր բերի։ Բայց հրամանը ճշգրիտ էր, պարզ և որոշակի․ ինչ գնով էլ լինի, Շվեյկի հետ մտերմանալ շնավաճառության հողի վրա։ Այդ նպատակով Բրետշնայդերն իրավունք ուներ օգնականներ գտնել և իր տրամադրության տակ որոշ գումար ունենալ շներ գնելու համար։

– Պինչերները լինում են մեծ ու փոքր,– ասաց Շվեյկը։– Ես աչքի առաջ ունեմ երկու փոքր և երեք մեծ պինչեր։ Հինգն էլ ձեռնասուն են։ Անկեղծորեն կարող եմ հանձնարարել։

– Դա ինձ ձեռք կտա,– ասաց Բրետշնայդերը։– Իսկ այդ շան հատն ի՞նչ արժի։

– Նայած մեծությանը,– պատասխանեց Շվեյկը,– կախված է մեծությունից։ Պինչերը հորթ չի, պինչերի բանը ճիշտ հակառակն է․ ինչքան փոքր է, այնքան՝ թանկ։

– Ես մեծ պինչեր կառնեի, որ տունս պահպաներ,– ասաց Բրետշնայդերը, վախենալով սպառել ոստիկանության գաղտնի ֆոնդը։

– Շատ լավ,– վրա բերեց Շվեյկը։– Մեծերը կարող եմ ձեզ ծախել հատը հիսուն կրոնով, ամենամեծերը՝ քառասունհինգ։ Բայց մի բան մոռացանք, լակոտնե՞ր եք ուզում թե ավելի հասուն շներ և, հետո, ո՞րձ թե էգ։

– Ինձ համար մեկ է,– պատասխանեց Բրետշնայդերը, որին ձանձրացրել էին այդ անլուծելի պրոբլեմները։– Ուրեմն, ձեռք բերեք այդ շները, իսկ ես վաղն երեկոյան ժամը յոթին կգամ ձեզ մոտ։ Եղա՞վ։

– Եղա՛վ, եկեք,– դժկամորեն համաձայնեց Շվեյկը։– Այդ դեպքում ես ձեզնից կխնդրեի երեսուն կրոն կանխավճար։

– Ի՞նչ խոսք կարող է լինել,– ասաց Բրետշնայդերը, համրելով փողը։– Դե՛հ, իսկ հիմա մի-մի քառորդ լիտր գինի խմենք իմ հաշվին։

Երբ նրանք խմեցին։ Շվեյկն էլ իր հաշվին մի քառորդ լիտր պատվիրեց։ Բրետշնայդերը սկսեց Շվեյկին համոզել, որ նա իրենից չվախենա, ասելով, թե ինքն այսօր ծառայության մեջ չէ, ուստի և նա կարող է նրա հետ ազատ խոսել քաղաքականությունից։

Շվեյկն ասաց, թե ինքը պանդոկում երբեք քաղաքականությունից չի խոսում և թե առհասարակ այդ քաղաքականության կոչվածը փոքրահասակ երեխաներին վայել զբաղմունք է։

Բրետշնայդերն, ընդհակառակը, շատ հեղափոխական համոզմունքներ ուներ։ Նա հայտարարեց, թե ամեն մի թույլ պետության դատապարտված է կործանման, և Շվեյկին հարցրեց, թե նա ի՞նչ հայացք ունի այդ հարցերի նկատմամբ։

Շվեյկը պատասխանեց, թե ինքը պետության հետ ոչ մի գործ չի ունեցել, բայց մի անգամ իր մոտ դաստիարակվում էր սենբերնարի մի վտիտ լակոտ, որին նա կերակրում էր զինվորի սուխարիներով, և այդ միջոցին լակոտը սատկեց։

Հինգերորդ գավաթը խմելուց հետո Բրետշնայդերն իրեն անարխիստ հայտարարեց և սկսեց Շվեյկից խորհուրդ հարցնել, թե արդյոք ո՞ր կազմակերպության մեջ մտնի։

Շվեյկը պատմեց, թե ժամանակով մի անարխիստ իրենից հարյուր կրոնով մի լեոնբերգ է գնել, արժեքը մաս-մաս վճարելու պայմանով, բայց մինչև հիմա վերջին վճարումը դեռ չի կատարել։

Վեցերորդ քառորդ լիտրը դատարկելուց հետո Բրետշնայդերն արտահայտվեց հօգուտ հեղափոխության և ընդդեմ զորահավաքի։ Շվեյկը թեքվեց ու նրա ականջին փսփսաց․

– Հենց նոր մի հաճախորդ ներս մտավ։ Վայ թե ձեզ լսի, գլխացավանքի մեջ ընկնեք։ Տեսնո՞ւմ եք, պանդոկապետի կինն արդեն լալիս է։

Պալիվեցի կինն իսկապես լալիս էր վաճառասեղանի հետևում նստած։

– Ինչո՞ւ եք լալիս, տիրուհի,– հարցրեց Բրետշնայդերը։– Երեք ամսից մենք կհաղթենք, ամնիստիա կլինի, և ձեր ամուսինը կվերադառնա։ Այն ժամանակ քե՜ֆ կանենք ձեզ մոտ։ Թե՞ դուք չեք կարծում, որ մենք կհաղթենք,– դարձավ նա Շվեյկին։

– Ի՞նչ կարիք կա շարունակ նույն բանը ծամծմելու,– ասաց Շվեյկը։– Պետք է հաղթենք, և վե՛րջ։ Դե՛հ, իմ տուն գնալու ժամանակն է։

Շվեյկը վճարեց ու վերադարձավ իր պառավ աղախին պանի Մյուլլերի մոտ, որը շատ վախեցավ, տեսնելով, որ բանալիով մուտքի դուռը բացող տղամարդը ոչ այլ ոք է, եթե ոչ ինքը՝ Շվեյկը։

– Իսկ ես, պարոն, կարծում էի, թե դուք կվերադառնաք միայն մի քանի տարուց հետո,– ասաց նա իրեն հատուկ անմեղությամբ,– և ես այստեղ… մեղքանալով… ժամանակավորապես ապրելու տեղ եմ տվել գիշերային սրճարանի մի շվեյցարի, որովհետև… այստեղ երեք անգամ խուզարկություն կատարեցին, և, երբ ոչինչ չգտան, ասացին, թե իբր ձեր բանը բուրդ է, թե ամեն բանից երևում է, որ դուք փորձված հանցագործ եք։

Շվեյկն արագ համոզվեց, որ անծանոթը տեղավորվել է ամենայն հարմարությամբ. նա քնել էր Շվեյկի անկողնու վրա և նույնիսկ այնքան ջենտլմեն էր գտնվել, որ բավականացել էր դրա միայն մի կեսով, իսկ մյուս կեսը տրամադրել ոմն երկարամազ էակի, որն երախտագիտաբար գրկել էր նրա վիզն ու քնել։ Հատակին, անկողնու շուրջը, խառնիխուռն թափված էին տղամարդու և կանացի արդուզարդի պարագաներ։ Այդ քաոսից երևում էր, որ «գիշերային սրճարանի» շվեյցարը երեկ իր դամայի հետ տուն էր եկել քեֆը տեղը։

– Պարո՛ն,– ասաց Շվեյկը, ցնցելով ներխուժած կենվորին,– պարո՛ն, չլինի թե հանկարծ ճաշից ուշանաք։ Ինձ համար շատ անհաճո կլինի, եթե դուք սկսեք բոլորին պատմել, թե ես ձեզ դուրս եմ արել այն ժամին, երբ ոչ մի տեղ չի կարելի ճաշ գտնել։

Քիչ ժամանակ չանցավ, մինչև որ «գիշերային սրճարանի» քնաթաթախ շվեյցարը գլխի ընկավ, որ անկողնու տերը տուն է վերադարձել և իր իրավունքներն է ներկայացնում։

«Գիշերային սրճարանների» բոլոր շվեյցարներին հատուկ սովորությամբ այդ պարոնն արտահայտվեց այն ոգով, թե կջարդի այն մարդու կողերը, որը կհամարձակվի իրեն արթնացնել։

Այդ միջոցին Շվեյկը հավաքեց նրա արդուզարդի մասերը, բերեց֊դրեց անկողնու մոտ և, եռանդագին ցնցելով նրան, ասաց․

– Եթե չհագնվեք, ստիպված պիտի լինեմ ձեզ փողոց նետել այսպես տկլոր։ Ձեզ համար շատ ավելի ձեռնտու կլինի այստեղից դուրս թռչել հագնված վիճակում։

– Ես ուզում էի քնել մինչև իրիկվա ժամը ութը,– ասաց շվարած շվեյցարը, վեր քաշելով վարտիքը։– Ես անկողնու համար տանտիրուհուն օրը երկու կրոն եմ վճարում և կարող եմ սրճարանից այստեղ օրիորդներ բերել… Մարժենկա, վեր կաց։

Օձիքն ու փողկապը կապելուց հետո նա արդեն այնքան էր ուշքի եկել, որ սկսեց Շվեյկին համոզել, թե «Միմոզա» գիշերային սրճարանն ամենավայելուչ հաստատություններից մեկն է, ուր մուտք ունեն միայն այն դամաները, որոնց դեղին տոմսերը միանգամայն կարգին են, և սիրալիր կերպով Շվեյկին հրավիրեց այցելել այդ սրճարանը։

Սակայն նրա գործակցուհին խիստ դժգոհ մնաց Շվեյկից և թույլ տվեց մի քանի բարձրաշխարհիկ ծանրակշիռ արտահայտություններ, որոնցից ամենավայելուչն «աստծու դմբլո»-ն էր։

Անկոչ կենվորների հեռանալուց հետո Շվեյկը գնաց խոհանոցից պանի Մյուլլերին կանչելու, որպեսզի նրա հետ սենյակը կարգի բերի, սակայն այնտեղ նրանից ոչ մի հետք չգտավ, բացի մի թղթի կտորից, որի վրա մատիտով ինչ-որ բան էր խզբզած։ Պանի Մյուլլերը պարզապես արտահայտել էր իր մտքերը Շվեյկի անկողինը գիշերային սրճարանի շվեյցարին վարձով տալու դժբախտ դեպքի առթիվ։ Թղթի վրա գրված էր.

«Ներեցե՛ք, պարոն, ես ձեզ այլևս չեմ տեսնի, որովհետև լուսամուտից ցած եմ նետվում»։

– Սո՛ւտ է ասում,– ասաց Շվեյկը և սկսեց սպասել։

Կես ժամ անց խոհանոց սողոսկեց տարաբախտ պանի Մյուլլերը, որի դեմքի ընկճված արտահայտությունից երևում էր, որ նա Շվեյկից մխիթարանքի խոսք է սպասում։

– Եթե ուզում եք լուսամուտից ցած նետվել,– ասաց Շվեյկը,– գնացեք իմ սենյակը, լուսամուտը բացել եմ։ Ես ձեզ խորհուրդ չէի տա խոհանոցի լուսամուտից նետվել, որովհետև կընկնեք պարտեզի վարդերի վրա, կջարդեք բոլոր թփերը և ստիպված կլինեք դրա համար վճարել։ Իսկ սենյակիս լուսամատից դուք մեծ հաջողությամբ կշրմփաք մայթի վրա և, եթե բախտներդ բանի, կջարդեք ձեր վիզը։ Իսկ եթե բախտներդ չբանի, կջարդեք միայն ձեր կողոսկրերը, ձեռքերն ու ոտքերը, և ստիպված կլինեք վճարել հիվանդանոցում բուժվելու վարձը։

Պանի Մյուլլերը լաց եղավ, սուսուփուս գնաց Շվեյկի սենյակը․․․ փակեց լուսամուտը և, վերադառնալով, ասաց.

– Փչում է, իսկ ձեր ռևմատիզմի համար դա լավ չէ, պարո՛ն։

Այնուհետև, անկողինը գցելով և արտասովոր ջանասիրությամբ ամեն ինչ կարգի բերելով, նա դեռևս արտասվաթաց դեմքով վերադարձավ խոհանոց և Շվեյկին զեկուցեց.

– Այն երկու լակոտները, պարոն, որ պահում էիք բակում, սատկեցին, իսկ սեն-բերնարը խուզարկության ժամանակ փախավ։

– Գրո՜ղը տանի,– բացականչեց Շվեյկը,– նա կարող է փորձանքի մեջ ընկնել։ Հիմա, անկասկած, ոստիկանությունը կհետապնդի նրան։

– Կծեց ոստիկանական պարոն կոմիսարներից մեկին,– շարունակեց պանի Մյուլլերը,– երբ խուզարկության ժամանակ պարոնը նրան մահճակալի տակից դուրս քաշեց։ Այն պաներից մեկն ասաց, թե մահճակալի տակ մարդ կա, և սեն-բերնարին հրամայեցին դուրս գալ հանուն օրենքի, բայց նրա մտքովն էլ չէր անցնում դուրս գալ, այդ պատճառով էլ նրան դուրս քաշեցին։ Սեն֊բերնարն ուզում էր նրանց բոլորին խժռել, բայց հետո դռնից դուրս պրծավ, ու էլ հետ չեկավ։ Ինձ էլ հարցաքննեցին. հարցրին, թե ո՛վ է մեզ մոտ գալիս, արդյոք արտասահմանից փող չե՞նք ստանում, հետո սկսեցին ինձ հիմարի տեղ դնել, երբ ասացի, թե արտասահմանից հազարից մի անգամ է փող գալիս, թե վերջին անգամ փող ստացել ենք Բռնոյից՝ պարոն կառավարչից,– հիշո՞ւմ եք անգորական կատվի համար նրա ուղարկած այն վաթսուն կրոն կանխավճարը։ Ասացի, թե դուք այդ կատվի մասին հայտարարություն էիք տպել «Ազգային քաղաքականություն» թերթում, իսկ կատվի փոխարեն թուզի արկղով Բռնո ուղարկեցիք ֆոքստերիերի մի կույր լակոտ։ Այդ բոլորը պատմեցի նրանց, իսկ նրանք սկսեցին ակնարկ անել, թե ես հիմար եմ։ Բայց հետո հետս շատ քաղցր խոսեցին և, որպեսզի մենակ չվախենամ, ինձ կենվոր հանձնարարեցին գիշերային սրճարանի այն շվեյցարին, որին դուք դուրս գցեցիք։

– Համա թե տանջվեցի այդ ոստիկանության ձեռքին, պանի Մյուլլեր,– հառաչեց Շվեյկը։– Ա՛յ, շուտով կտեսնեք, թե նրանցից քանիսը կգան այստեղ շուն գնելու։

Ես չգիտեմ, թե հեղաշրջումից հետո ոստիկանական արխիվը նայողները վերծանե՞լ են արդյոք պետական ոստիկանության գաղտնի ֆոնդի ելքի հոդվածները, ուր կային այսպիսի նշումներ. ՍԲ–40 կ., ՖՏ–50 կ․, Լ–80 կ. և այլն։ Սակայն նրանք անշուշտ սխալված պիտի լինեն, եթե ենթադրել են, թե ՍԲ-ն, ՖՏ-ն և Լ-ն այն անձանց ինիցիալներն են, որոնք 40, 50, 80 և ավելի կրոնով չեխ ժողովուրդը վաճառում էին սևադեղին արծվին։

Իսկ իրականում ՍԲ-ն նշանակում էր սեն-բերնար, ՖՏ-ն՝ ֆոքստերիեր, իսկ Լ-ն՝ լեոնբերգ։ Այդ բոլոր շները Բրետշնայդերը Շվեյկի տնից տարել էր ոստիկանական վարչություն։

Դրանք գարշելի ճիվաղներ էին, որ բացարձակապես ոչ մի ընդհանուր բան չունեին այն ազնվացեղ շների հետ, որոնց փոխարեն Շվեյկը նրանց հրամցնում էր Բրետշնայդերին։ Նրա սեն-բերնարը խառնածին պուդելի և բակապահ շան խառնուրդ էր, ֆոքստերիերը տաքսա տեսակի շան ականջներ ուներ, մեծ էր, գայլխեղդ շան պես, իսկ ոտքերը ծուռտիկ էին, կարծես ռախիտ ուներ, լեոնբերգն իր թավամազ գլխով նման էր գամփռի, պոչը կտրած էր, տաքսայի պես մեծ էր և պավիանի մերկ հետույք ուներ։

Շվեյկի մոտ շուն գնելու եկավ նաև ինքը՝ խուզարկու Կալոուսը… և վերադառնալիս իր հետ տարավ մի կատարյալ ճիվաղ, որ նման էր բծավոր բորենու, թեև շոտլանդական գամփռի բաշ ուներ։ Իսկ գաղտնի ֆոնդի հոդվածում դրանից հետո ավելացավ մի նոր նշում – Դ–90 կ.։

Այդ ճիվաղը պետք է ներկայացներ դոգ տեսակի շուն։

Սակայն նույնիսկ Կալոուսին չհաջողվեց Շվեյկից որևէ բան իմանալ։ Նա ձեռք բերեց նույնը, ինչ Բրետշնայդերը։ Շվեյկը քաղաքական ամենանրբասքող խոսակցությունների ընթացքր փոխում և բերում-կապում էր շների ու լակոտների բուժման հետ, իսկ հմտորեն անտեսանելի որոգայթներ լարելու գործը վերջանում էր նրանով, որ Բրետշնայդերը Շվեյկի մոտից հեռանալիս հետը տանում էր ամենաանհավատալի խառնուրդից սերած մի հրեշ ևս։

Եվ ահա վրա հասավ նշանավոր հետախույզ Բրետշնայդերի վախճանը։ Երբ նրա բնակարանում հայտնվել էին արդեն յոթ այդպիսի հրեշներ, նա այդ շների հետ միասին փակվել էր ետևի սենյակում և նրանց լափելու բան չէր տվել այնքան ժամանակ, մինչև որ նրանք լափել էին հենց իրեն։

Նա այնքան ազնիվ էր, որ պետական գանձարանն ազատեց թաղման ծախքերից։

Ոստիկանական վարչությունում նրա ծառայությանց ցուցակի մեջ «Պաշտոնի բարձրացում» սյունակում գրված էին ողբերգականությամբ լի հետևյալ բառերը․ «Լափված է սեփական շների կողմից»։

Հետագայում լսելով այդ ողբերգական դեպքի մասին, Շվեյկն ասաց.

– Չեմ կարողանում պատկերացնել, թե նրան ինչպե՞ս պիտի նորից ի մի հավաքեն, երբ նա ստիպված լինի կանգնել ահեղ դատաստանի առաջ։

Շվեյկը գնում է պատերազմ

Այն ժամանակ, երբ Ռաբ գետի երկայնքով տարածված գալիցիական անտառները նայում էին այդ գետի միջով փախչող ավստրիական զորքերին և երբ հարավում, Սերբիայում, ավստրիական դիվիզիաներին իրար հետևից փառավորապես ջարդում էին,– մի բան, որին նրանք վաղուց արժանի էին,– այդ ժամանակ Ավստրիայի զինվորական մինիսարությունը հիշեց Շվեյկին, հուսալով, թե նա միապետությանը կօգնի այդ դրությունից դուրս պրծնել։

Երբ Շվեյկին ծանուցագիր բերին, թե մի շաբաթ հետո պետք է գնա Ստրշելեցկի կղզին՝ բժշկական քննության ներկայանալու, նա անկողնում պառկած էր, քանզի ռևմատիզմի նոպան բռնել էր։ Պանի Մյուլլերը խոհանոցում նրա համար սուրճ էր պատրաստում։

– Պա՛նի Մյուլլեր,– լսվեց հարևան սենյակից Շվեյկի մեղմ ձայնը,– պանի Մյուլլեր, մի րոպե այստեղ եկեք։

Երբ աղախինը մոտեցավ անկողնուն, Շվեյկը նույն մեղմ ձայնով ասաց․

– Նստեցեք, պանի Մյուլլեր։

Նրա ձայնը խորհրդավոր էր և հանդիսավոր։ Երբ պանի Մյուլլերը նստեց, Շվեյկը պառկած տեղից մի փոքր բարձրանալով ասաց․

– Ես գնում եմ պատերազմ։

– Մեղա՜ քեզ, տեր,– բացականչեց պանի Մյուլլերը,– դուք այնտեղ ի՞նչ պիտի անեք։

– Պիտի կռվեմ,– գերեզմանային ձայնով պատասխանեց Շվեյկը։– Ավստրիայի գործերը շատ վատ են։ Վերևից շարժվում են դեպի Կրակով, իսկ ներքևից՝ դեպի Հունգարիա։ Որ կողմը որ նայես, մեր քիթ ու մռութին տվել են։ Այդ ամենը նկատի ունենալով, ինձ պատերազմի են կանչում։ Հենց երեկ ձեզ համար թերթից կարդացի, որ «թանկագին հայրենիքը սև ամպերով է պատած»։

– Բայց, ախր, դուք շարժվել չեք կարող։

– Դա կարևոր չէ, պանի Մյուլլեր, ես պատերազմ կգնամ ձեռնասայլակով։ Դուք ճանաչո՞ւմ եք փողոցի անկյունում ապրող այն հրուշակագործին, նա մի այդպիսի ձեռնասայլակ ունի։ Մի քանի տարի առաջ դրանով իր քոպակ կաղ պապին տանում էր թարմ օդ շնչելու։ Ահա այդ ձեռնասայլակով, պանի Մ յուլլեր, դուք ինձ կտանեք զինվորական ծառայության։

Պանի Մյուլլերը սկսեց լաց լինել։

– Չվազե՞մ, պարոն, բժիշկ կանչեմ։

– Ոչ մի տեղ մի գնաք, պանի Մյուլլեր։ Ես միանգամայն պիտանի եմ թնդանոթի միս դառնալու, միայն թե ոտքերս․․․ Բայց, երբ Ավստրիայի բանը բուրդ է, յուրաքանչյուր հաշմանդամ պետք է իր դիրքում լինի։ Հանգիստ շարունակեցեք սուրճն եփել։

Եվ մինչ պանի Մյուլլերն արցունքն աչքերին և հուզված քամում էր սուրճը, քաջարի զինվոր Շվեյկը անկողնում պառկած երգում էր.

Վինդիշգրեցն ու այլ քաջեր իսկական
Առավոտը վաղ կռվի գուրս եկան։
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

Կռիվն սկսեցին, դարձան գոչեցին.
«Օգնեք մեզ, Հիսուս և աստվածածին»։
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

Վախեցած պանի Մյուլլերն այդ սահմռկիչ ռազմական երգի տպավորության տակ մոռացավ սուրճը և, ամբողջ մարմնով դողալով, սկսեց ականջ դնել, թե ինչպես քաջարի զինվոր Շվեյկն անկողնու մեջ երգում է.

Դե՛հ, դուրս եկ, Պիեմոնտ*։ Ահա չորս կամուրջ,
Ֆորպոստն ամրացրեք, եղեք աչալուրջ։
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

Բորբոքվեց մարտը Սոլֆերինոյի,
Արյունը հոսեց, ինչպես ալ գինի։
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

Արյունը առատ, միսը՝ սայլերով,
Ո՞նց, չպարծենանք ուսադիրներով։
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

Չվախեք, տղե՛րք, ահա կրնկակոխ
Մի սայլ է շարժվում՝ մեջը լիքը փող․
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

– Ի սեր աստծո, պարո՛ն, խնդրում եմ վերջ տաք,– լսվեց խոհանոցից մի աղիողորմ ձայն, բայց Շվեյկը մինչև վերջ երգեց այդ պանծալի մարտական երգը.

Փողը սայլի մեջ, շիլան կաթսայում,
Ո՞ր գունդն է մեզնից ուրախ կյանք վարում։
Հո՛պ, հո՛պ, հո՛պ։

Պանի Մյուլլերը վազեց բժիշկ կանչելու։ Նա վերադարձավ մի ժամ հետո, երբ Շվեյկն արդեն քնել էր։ Շվեյկին արթնացրեց մի չաղ պարոն, որը ձեռքը դրեց նրա ճակատին ու ասաց․

– Մի՛ վախենաք, ես բժիշկ Պավեկն եմ, Վինոգրադիից։ Տվեք ձեր ձեռքը։ Այս ջերմաչափը կոխեք ձեր թևի տակ։ Այդպե՛ս։ Ցույց տվեք ձեր լեզուն։ Մե՛կ էլ։ Հանեցեք լեզուն։ Ձեր ծնողներն ինչի՞ց են մեռել։

Եվ այդպես, մինչ Վիեննան պայքարում էր, որ Ավստրոհունգարիայի բոլոր ժողովուրդները առավելագույն հավատարմություն և նվիրվածություն ցուցաբերեն, բժիշկ Պավեկը Շվեյկի հայրենասիրական խանդավառության դեմ բրոմ նշանակեց և արիասիրտ ու ազնիվ զինվորին խորհուրդ տվեց պատերազմի մասին չմտածել։

– Հանգիստ պառկեցեք և խուսափեցեք հուզվելուց։ Վաղը մեկ էլ կանցնեմ։

Մյուս օրը բժիշկը նորից եկավ և խոհանոցում պանի Մյուլլերին հարցուփորձ արեց, թե հիվանդն իրեն ինչպես է զգում։

– Ավելի է վատացել, պան բժիշկ,– անկեղծ տխրությամբ պատասխանեց պանի Մյուլլերը։– Գիշերը, երբ ռևմատիզմից կուչ ու ձիգ էր գալիս, երգում էր, թող ներվի ասել, ավստրիական հիմնը։

Բժիշկ Պավեկն անհրաժեշտ համարեց հիվանդի լոյալության այդ նոր դրսևորման վրա հակազդել բրոմի ավելի մեծ դոզայով։ Հաջորդ օրը պանի Մյուլլերը բժշկին զեկուցեց, թե Շվեյկն ավելի է վատացել։

– Ճաշից Հետո, պան բժիշկ, ուղարկեց պատերազմական գործողությունների քարտեզը բերելու, իսկ գիշերը զառանցում էր, թե Ավստրիան կհաղթի։

– Իսկ դեղափոշին ընդունո՞ւմ է ըստ իմ ասածի։

– Դեռ չի էլ ուղարկել դեղը բերելու, պան բժիշկ։

Շվեյկի գլխին կշտամբանքների մի տարափ տեղալով, նրան հավաստիացնելով, որ այլևս չի գա բուժելու մի մարդու, որը մերժում է բրոմով բուժելու իր եղանակը, դոկտոր Պավեկը թողեց ու գնաց։

Դեռ երկու օր էլ կար մինչև այն պահը, երբ Շվեյկը պետք է կանգներ զորակոչային հանձնաժողովի առաջ։

Այդ ժամանակամիջոցում նա անհրաժեշտ պատրաստություններ տեսավ․ պանի Մյուլլերին ուղարկեց, նախ, համազգեստային գլխարկ գնելու և, երկրորդ, փողոցի անկյունում ապրող հրուշակագործից խնդրելու այն ձեռնասայլակը, որով նա մի ժամանակ իր կաղ ու քոպակ պապին դուրս էր բերել թարմ օդ շնչելու։ Հետո Շվեյկը հիշեց, որ իրեն հենակներ են հարկավոր։ Բարեբախտաբար, հրուշակագործը, ընտանեկան սրբության պես պահել էր նաև հենակները։

Պակասում էր միայն մի փոքրիկ ծաղկեփունջ, որպիսին իրենց կրծքին կրում են նորակոչիկները։ Բայց պանի Մյուլլերը, որն այդ օրերին սաստիկ նիհարել և ուր որ գնում՝ ամեն տեղ լաց էր լինում, նրա համար ծաղկեփնջիկ էլ ճարեց։

Եվ այդպես, այն հիշարժան օրը Պրագայի փողոցներն ականատես եղան իսկական հայրենասիրության մի սրտառուչ օրինակի։ Մի պառավ կին հրելով առաջ էր մղում մի ձեռնասայլակ, որի մեջ նստած էր պսպղուն կոկարդով համազգեստային գլխարկ դրած մի մարդ, որը թափահարում էր իր հենակները։ Նրա պիջակի կրձքին աչքի էր զարնում նորակոչիկի երփներանգ ծաղկեփնջիկը։ Այդ մարդը, շարունակելով հենակները թափահարել, փողոցով մեկ գոռում էր.

– Դեպի Բելգրա՛դ, դեպի Բելդրա՛գ։

Նրա հետևից շարժվում էր մի բազմություն, որն սկսել էր գոյանալ այն տան առաջ, որտեղից Շվեյկը դուրս էր եկել պատերազմ գնալու։ Շվեյկը նկատեց, որ խաչմերուկներում կանգնած ոստիկաններից ոմանք իրեն պատիվ են տալիս։ Վացլավի հրապարակում Շվեյկի ձեռնասայլակի շուրջն ամբոխն աճելով հասավ մի քանի հարյուր մարդու, իսկ Կրակովի փողոցի անկյունում մարդիկ ծեծեցին կորպորանտի թասակ դրած մի բուրշի, որը Շվեյկի հետևից գոռացել էր․

– Heil! Nieder mit den serben!^[4]

Վոդիչկովո փողոցի անկյունում վրա հասած հեծյալ ոստիկանությունը ցրեց ամբոխը։ Երբ Շվեյկը պրիստավին ապացուցեց, որ ինքն այսօր պետք է ներկայանա զինակոչային հանձնաժողովին, պրիստավը փոքր ինչ հիասթափվեց և, անախորժությունից խուսափած լինելու համար, երկու հեծյալ ոստիկանի հրամայեց Շվեյկի ձեռնասայլակին ուղեկցել մինչև Ստրշելեցկի կղզին։

Այդ իրադարձության մասին «Պրագայի պաշտոնաթերթ»-ում զետեղվեց հետևյալ հոդվածը.

Հաշմանդամի հայրենասիրությունը

Երեկ ցերեկը Պրագայի գլխավոր փողոցներում անցորդներն ականատես եղան մի տեսարանի, որը պերճախոս կերպով վկայում է, որ այս մեծ և լուրջ պահին մեր ժողովրդի որդիներն ևս ընդունակ են մեր զառամյալ միապետի գահին հավատարիմ ու նվիրված լինելու փայլուն օրինակներ ցույց տալ։ Թվում էր, թե վերադարձել են հույների և հռոմեացիների այն փառապանծ ժամանակները, երբ Մուցիոս Սցևոլան կռվի էր գնում, չնայած որ ձեռքերն այրված էին։ Հենակավոր այն հաշմանդամը, որին հիվանդի ձեռնասայլակով տանում էր նրա պառավ մայրը, երեկ ցուցահանեց հայրենասիրության սրբազան մի զգացմունք։ Չեխ ժողովրդի այդ որդին, չնայած իր տկարությանը, կամավոր կերպով գնաց պատերազմ, որպեսզի իր բոլոր ուժերը և նույնիսկ կյանքը զոհի հանուն իր կայսեր։ Եվ այն հանգամանքը, որ նրա «Դեպի Բելգրադ» կոչը այնպիսի աշխույժ արձագանք գտավ Պրագայի փողոցներում, վկայում է, որ Պրագայի բնակիչները սիրո վսեմ օրինակներ են ցուցաբերում հայրենիքի և թագավորող տան նկատմամբ։

Այդ ոգով էր գրել նաև «Պրագեր Տագեբլատտ»֊ը, որն իր հոդվածն ավարտել էր այսպիսի խոսքերով. «հաշմանդամ կամավորին ուղեկցում էին բազմաթիվ գերմանացիներ, որոնք իրենց մարմնով նրան պաշտպանում էին Անտանտայի չեխ գործակալների ինքնադատաստանից»։

«Բոհեմիա»֊ն, որ նույնպես տպագրել էր այդ հաղորդագրությունը, պահանջում էր, որ հաշմանդամ կամավորը պարգևատրվի, և հայտարարում էր, թե խմբագրությունը գերմանացի քաղաքացիներից նվերներ է ընդունում անհայտ հերոսի օգտին։

Եվ այդպես, այդ երեք թերթերը գտնում էին, թե չեխերի երկիրը չէր կարող տալ առավել վեհանձն մի քաղաքացի։

Սակայն զինակոչային հանձնաժողովի պարոնները համակարծիք չէին նրանց։ Մանավանդ զինվորական ավագ բժիշկ Բաուտցեն։ Սա անողորմ մի մարդ էր, որն ամեն բանի մեջ ժուլիկություն և զինվորական ծառայությունից՝ ռազմաճակատից, գնդակներից ու շրապնելներից խուսափելու փորձ էր տեսնում։

Հայտնի է նրա հետևյալ խոսքը. «Das ganze tschechische Volk ist eine Simulantenbande»^[5]։

Իր գործունեության երեք շաբաթվա ընթացքում նա 11,000 քաղաքացիներից 10,999֊ին սիմուլյանտ էր համարել և իր ցանցը կգցեր նաև տասնմեկհազարերորդին, եթե այս բախտավորը կաթվածահար չլիներ հենց այն պահին, երբ բժիշկը նրա վրա գոռացել էր, «Kehrt euch!»^[6]։

– Տարեք այս սիմուլյանտին,– ասել էր Բաուտցեն, երբ հավաստիացել էր, որ նա մեռած է։

Եվ ահա այդ հիշարժան օրը Շվեյկը Բաուտցեի առաջ կանգնեց միանգամայն մերկ, ինչպես և մնացած բոլորը, ամոթխածորեն իր մերկությունը ծածկելով հենակներով, որոնց վրա հենված էր։

– Das ist wirklich ein besonderes Feigenblatt^[7],– ասաց Բաուտցեն,– դրախտում այսպիսի թզենու տերևներ չեն եղել։

– Ազատված է ապուշության պատճառով,– բարձրաձայն կարդաց ֆելդֆեբելը, զննելով Շվեյկի փաստաթղթերը։

– Իսկ էլ ի՞նչ հիվանդություններ անեք,– հարցրեց Բաուտցեն։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, ռևամտիզմ ունեմ։ Բայց թագավոր կայսրին կծառայեմ մինչև արյանս վերջին կաթիլը,– համեստորեն ասաց Շվեյկը։– Ծնկներս ուռել են։

Բաուտցեն մի ահարկու հայացք նետեց քաջարի զինվոր Շվեյկի վրա ու ծղրտաց.

– Sie sind ein Simulant!^[8].

Եվ, դառնալով ֆելդֆեբելին, սառցային հանգստությամբ ասաց.

– Den Kerl sogleich einsperren^[9].

Հրացաններին սվիններ հագցրած երկու զինվորներ Շվեյկին տանում էին կայազորի բանտը։ Շվեյկը քայլում էր հենակներին հենված և սարսափով զգում էր, որ ռևմատիզմն անցնում է։ Պանի Մյուլլերը, որը կամրջի մոտ, ձեռնասայլակի կողքին կանգնած սպասում էր Շվեյկին, նրան տեսնելով երկու սվինների արանքում, սկսեց լաց լինել և սուսուփուս հեռացավ ձեռնասայլակից՝ այլևս երբեք չմոտենալու համար…

Իսկ քաջարի զինվոր Շվեյկն համեստաբար քայլում էր պետության զինյալ պաշտպանների ուղեկցությամբ։ Սվիններն արևից պսպղում էին, և Մալայա Ստրանայում, Ռադեցկու հուշարձանի առաջ, դիմելով իրեն ուղեկցող բազմությանը, Շվեյկը գոռաց.

– Դեպի Բելգրա՛դ։

Իսկ մարշալ Ռադեցկին իր պատվանդանից մտախոհ նայում էր հեռացող քաջարի զինվոր Շվեյկի հետևից, որը տարուբերվում էր հին հենակների վրա՝ նորակոչիկի ծաղկեփնջիկը պիջակի կրծքին։

Մի ոմն պատկառելի պարոն իր շուրջն հավաքված բազմությանը բացատրում էր, թե դասալիք են տանում։

Շվեյկը սիմուլյանտ

Այդ մեծ դարաշրջանում բժիշկները կաշվից դուրս էին գալիս սիմուլյանտների միջից սաբոտաժի չար ոգին արտաքսելու և նրանց բանակի գիրկը վերադարձնելու համար։ Սիմուլյանտների և սիմուլյանտության մեջ կասկածվողների, այսինքն՝ թոքախտավորների, ռևմատիկների, ճողվածք ունեցողների, երիկամների բորբոքումով, տիֆով, շաքարախտով, թոքերի բորբոքումով և այլ հիվանդություններով տառապողների համար սահմանված էր փորձաքննությունների մի ամբողջ աստիճանաշար։

Այն տանջանքները, որոնց ենթարկվում էին սիմուլյանտները, սիստեմավորված էին, և այդ տանջանքների աստիճանավորումներն հետևյալներն էին.

1. Խիստ դիետա. երեք օր առավոտյան և երեկոյան մեկ բաժակ թեյ։ Բացի դրանից, բոլորին, անկախ այն բանից, թե ինչ գանգատներ ունեին, ասպիրին էին տալիս, որպեսզի քրտնեին։
2. Խինինի փոշի ձիու դոզայով, որպեսզի նրանց մտքովը չանցներ, թե զինվորական ծառայությունը մեղր է։ Դա կոչվում էր «խինին լպստել»։
3. Օրական երկու անգամ ստամոքսի լվացում մի լիտր տաք ջրով։
4. Կլիզմա սապնաջրով և գլիցերինով։
5. Փաթաթում սառը թաց սավանի մեջ։

Կային հերոսներ, որոնք անսասան դիմանում էին տանջանքների բոլոր հինգ աստիճաններին և հասնում այն բանին, որ նրանց, հասարակ դագաղների մեջ դրած, տանում էին զինվորական գերեզմանատուն։ Բայց պատահում էին և թուլամորթներ, որոնք, հենց որ բանը հասնում էր կլիզմային, հայտարարում էին, թե արդեն առողջացել են և չեն երազում ոչ այլ ինչ, եթե ոչ առաջին իսկ երթային գումարտակի հետ գնալ խրամատները։

Շվեյկին տեղավորեցին կայազորի բանտին կից հիվանդանոցային բարաքում, հենց այդպիսի թուլամորթ սիմուլյանտների մեջ։

– Էլ չեմ դիմանա,– ասաց նրա մահճակիցը, որին հենց նոր էին բերել ամբուլատորիայից, ուր արդեն երկրորդ անդամ նրա ստամոքսը լվացել էին։ Այդ մարդը կարճատես էր ձևանում։

– Հենց վաղը կգնամ գունդը,– ասաց նրա ձախակողմյան հարևանը, որին հենց նոր կլիզմա էին արել։ Այդ հիվանդը ձևանում էր, թե ցախաքլորի պես խուլ է։

Դռան մոտ դրված մահճակալի վրա մեռնում էր թաց ու սառն սավանի մեջ փաթաթած մի թոքախտավոր։

– Սա արդեն երրորդն է այս շաբաթվա մեջ,– ասաց աջակողմյան հարևանը։

– Իսկ դու ի՞նչ հիվանդություն ունես,– հարցրին Շվեյկին։

– Ռևմատիզմ ունեմ,– պատասխանեց Շվեյկը, և նրա շուրջն իսկույն մի անկեղծ ծիծաղ պոռթկաց։ Ծիծաղում էր նույնիսկ մեռնող թոքախտավորը, որ տուբերկուլյոզով հիվանդ էր ձևանում։

– Լավ կլինի քո ռևմատիզմով քիթդ չխոթես այստեղ,– լրջորեն նախազգուշացրեց Շվեյկին մի չաղ պարոն։– Այստեղ ռևմատիզմը նույնքան են բանի տեղ դնում, որքան մազոլները։ Ես սակավարյունություն ունեմ, ստամոքսիս կեսն ու կողերիցս հինգը չկան, բայց ոչ ոք չի հավատում։ Իսկ վերջերս այստեղ մի խուլուհամր կար։ Տասնչորս օր շարունակ ամեն կես ժամը մեկ նրան փաթաթում էին թաց սավանի մեջ։ Ամեն օր կլիզմա էին անում ու ստամոքսը դատարկում։ Նույնիսկ սանիտարները կարծում էին, թե նրա գործը հաջող է և թե մարդուն բաց կթողնեն գնա տուն, բայց բժիշկը վերցրեց ու փսխեցնող դեղ նշանակեց։ Այդ դեղը կարող էր նրա աղիքները բերանը բերել, և այն ժամանակ նա թուլամորթություն արեց։ «Էլ չեմ կարող, ասում է, խուլուհամր ձևանալ։ Լսողությունս էլ, խոսողությունս էլ վերականգնվել է»։ Բոլոր հիվանդները նրան համոզում էին, որ իրեն չկործանի, բայց նա իր էշն էր քշում, թե իբր ամեն ինչ լսում է և բոլորի պես տեսնամ։ Այդպես էլ զեկուցեց առավոտվա շրջայցի ժամանակ։

– Հա՜, երկար դիմացավ,– հարեց մեկը, որ ձևացնում էր, թե իր մի ոտքը մյուսից ուղիղ տասնչորս սանտիմետր կարճ է։– Նա այն անդամալույծի պես չէր, որի համար խինինի երեք փոշին, մի կլիզման և մի օր սոված մնալն էլ բավական եղավ։ Խոստովանեց նույնիսկ նախքան ստամոքսը դատարկելը։ Անդամալուծությունը ձեռաց անցավ։

– Այստեղ բոլորից շատ դիմացավ այն մեկը, որին կատաղած շուն էր կծել։ Կծում էր, ոռնում, իսկապես ամեն ինչ շատ լավ էր անում։ Բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում այնպես անել, որ բերանին փրփուր երևար։ Մենք ամեն կերպ օգնում էինք նրան, շրջայցից առաջ խուտուտ էինք տալիս, երբեմն մի ամբողջ ժամ։ Բանը այնտեղ էինք հասցնում, որ մարդը սկսում էր ջղաձգություններ անել ու կապտել, և այնուամենայնիվ բերանին փրփուր չէր երևում։ Չկար ու չկար։ Սարսափելի՜ բան էր։ Եվ երբ առավոտվա շրջայցի ժամանակ անձնատուր եղավ, ասել չի լինի, թե ինչպես խղճացինք նրան։ Մոմի պես ձիգ տնկվեց մահճակալի մոտ, պատիվ տվեց ու ասաց. «Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ավագ բժիշկ, որ առհասարակ ինձ ոչ մի շուն չի կծել։ Ես ինքս եմ իմ ձեռքը կծել»։ Այդ խոստովանությունից հետո նրան մեղադրեցին ինքնաանդամախեղության մեջ, թե իբր ինքն իր ձեռքը կծել է նրա համար, որ ռազմաճակատ չընկնի։

– Շատ դժվար է ձևացնել այն հիվանդությունները, որոնց ժամանակ պահանջվում է, որ մարդու բերանին փրփուր երևա,– ասաց չաղ սիմուլյանտը։– Ա՛յ, օրինակ, ընկնավորությունը։ Այստեղ մի ընկնավոր կար։ Նա մեզ միշտ ասում էր, թե ուզածդ ժամանակ ընկնավոր ձևանալը դատարկ բան է։ Ընկնում էր օրը մի տասն անգամ, կծկվում էր ու ջղաձգվում, բռունցքները սեղմում, սչքերը թռցնում, ճակատը գետնին խփում, լեզուն դուրս գցում։ Կարճ ասած, հիանալի ընկնավորություն էր – առաջին տեսակի, ամենաիսկական։ Բայց հանկարծ վզի վրա երկու չիբան դուրս եկավ, երկու հատ էլ մեջքի վրա, և այն ժամանակ գետնին խփվելու և ջղաձգվելու վերջն եկավ։ Չէր կարողանում նույնիսկ գլուխը շարժել։ Ո՛չ նստել էր կարողանում, ո՛չ պառկել։ Մարդու տենդը բռնեց, և բժշկի շրջայցի ժամանակ զառանցանքի մեջ ամեն ինչ խոստովանեց։ Ասենք, այդ չիբանների ձեռքից մենք էլ տուժեցինք։ Դրանց պատճառով նա մի երեք օր էլ պառկեց մեզ մոտ, և նրան ուրիշ դիետա նշանակեցին. առավոտյան՝ սուրճ և բուլկի, ճաշին սուպ, սոուսով կնելդիկ, երեկոյան՝ շիլա կամ սուպ, և մենք, մեր դատարկված, անոթի ստամոքսներով և խիստ դիետայով, ստիպված էինք նայել, թե այդ գյադան ինչպես է լափում, բերանր չփչփացնում և լափելուց հետո փնչացնում ու զկռտում։ Դրանով նա սրտի արատ ունեցող երեք ուրիշ հիվանդի տունն էլ քանդեց։ Նրա՛նք էլ խոստովանեցին։

– Ամենից հեշտը,– ասաց սիմուլյանտներից մեկը,– խելագար ձևանալն է։ Մեր կողքի համար երկու պալատում երկու ուսուցիչներ կան։ Նրանցից մեկը գիշեր ու ցերեկ բղավում է. «Ջորդանո Բրունոյի խարույկը դեռ ծխում է։ Վերսկսեցեք Գալիլեյի դատավարությունը»։ Իսկ մյուսը հաչում է, սկզբում երեք անգամ դանդաղ – «հա՛ֆ, հա՛ֆ, հա՛ֆ», հետո հինգ անգամ արագ-արագ – «հա՛ֆ, հա՛ֆ, հա՛ֆ, հա՛ֆ, հա՛ֆ», իսկ հետո նորից դանդաղ, և այդպես անվերջ, առանց շունչ քաշելու։ Երկուսն էլ արդեն մի շաբաթից ավելի դիմանում են… Սկզբում ես ինքս էլ ուզում էի կրոնական հողի վրա խելագարված ձևանալ և քարոզել հռոմի պապի անսխալականությունը։ Բայց, ի վերջո, Մալայա Ստրանայում մի սափրիչից տասնհինգ կրոնով ստամոքսի ռակ ձեռք բերեցի։

– Ես ճանաչում եմ Բրժևնովայում ապրող մի ծխնելույզ մաքրողի,– հարեց մի ուրիշ հիվանդ,– նա տասը կրոնով ձեզ համար այնպիսի տենդ կսարքի, որ լուսամատից դուրս նետվեք։

– Դրանք բոլորը դատարկ բաներ են,– ասաց երրորդը,– Վրշովիցիում մի տատմեր կա, որ քսան կրոնով ձեր ոտքն այնպես դուրս կգցի, որ ցմահ հաշմանդամ մնաք։

– Իմ ոտքը հինգ կրոնով են դուրս գցել,– լսվեց մի ձայն լասամուտի տակ դրված անկողնու միջից։– Կանխիկ հինգ կրոնով և երեք գավաթ գարեջրով։

– Իմ հիվանդությունն ինձ վրա արդեն երկուհարյուր կրոնից ավելի է նստել,– ասաց նրա հարևանը, ձողունի պես չորացած մի մարդ։– Տվեք մի թույնի անուն, որ ես խմած չլինեմ։ Ես ամեն տեսակ թույների կենդանի պահեստ եմ։ Խմել եմ սուլեմա, սնդիկի գոլորշի շնչել, մկնդեղ կրծել, ափիոն ծխել, ափիոնի լուծույթ խմել, հացի վրա մորֆի ցանել, ստրիխնին կուլ տվել, ծծմբաթթվի մեջ լուծած ֆոսֆոր և պիկրինի թթու խմել։ Քայքայել եմ լյարդս, թոքերս, երիկամներս, լեղապարկս, ուղեղս, սիրտս ու աղիքներս։ Ոչ ոք չկարողացավ հասկանալ, թե ինչ հիվանդություն ունեմ։

– Ա՛յ, տեսնում եք,– ասաց Շվեյկը,–֊ ամեն մարդ ի սեր կայսեր պետք է դիմանա այդ բոլորին։ Ե՛վ ստամոքսը դատարկելուն, և՛ կլիզմային։ Երբ մի քանի տարի սրանից առաջ ես զինվորական ծառայության մեջ էի, մեր գնդում ավելի վատ էր։ Հիվանդի ձեռքերը կապում էին ոտքերին և նրան այդպես կալանատուն նետում, որ այնտեղ ապաքինվեր։ Այնտեղ, մահճակալներ ու ներքնակներ և կամ թքամաններ չկային, ինչպես այստեղ։ Միայն մերկ նարեր էին և դրանց վրա պառկած հիվանդներ։ Մի անգամ այնտեղ պառկած էր ամենաիսկական բծավոր տիֆով հիվանդ մեկը, իսկ նրա կողքին մի ուրիշը, որ սև ծաղիկ էր հանել։ Երկուսի էլ ձեռքերը կապված էին ոտքերին, իսկ գնդի բժիշկը ոտքով խփում էր նրանց փորին, թե իբր սիմուլյանտություն են անում։ Բայց երբ երկու զինվորներն էլ մեռան, այդ պատմությունը թերթերի մեջ ընկավ։ Այն ժամանպկ մեզ անմիջապես արգելեցին կարդալ այդ թերթերը և նույնիսկ մեր սունդուկները խուզարկեցին, թե հո մեկն ու մեկի մոտ թերթ չկա։ Իմ բախտն էլ հո երբեք չի բանում։ Ամբողջ գնդում ոչ ոքի մոտ չգտան, բացի ինձնից։ Դե՛հ, տարան գնդի հրամանատարի մոտ։ Իսկ մեր գնդապետը, աստված հոգին լուսավորի, էշի մեկն էր. գոռաց վրաս, որ ես զգաստ կանգնեմ ու ասեմ, թե ով է գրել թերթում, ապա թե ոչ, ասաց, քիթ ու մռութս կջնջխի ու բանտում կփթացնի։ Հետո էլ եկավ գնդի բժշիկը, բռունցքով խփեց քթիս ու ասաց. «Sie verfluchter Hund, Sie schabiges Wesen, Sie ungluckliches Mistvieh!^[10] Սոցիալիստական անասուն»։ Իսկ ես նայում եմ ուղիղ նրանց աչքերին, աչքս չեմ թարթում ու լուռ եմ։ Աջ ձեռքս հովարիս, իսկ ձախը՝ շալվարակարիս։ Շան պես վազվզում են շուրջս, հաչում վրաս, իսկ ես՝ ոչ մի ծպտուն, լուռ եմ ու լուռ, պատիվ եմ տալիս նրանց, իսկ ձախ ձեռքս ձգել եմ շալվարակարիս ուղղությամբ։ Այդպես մի կես ժամի չափ վազվզեցին, հետո գնդապետը վազելով մոտեցավ ինձ ու հանկարծ բղավեց. «Դու ապո՞ւշ ես թե ապուշ չես»։ – «Ճիշտ այդպես, պարոն գնդապետ, ապուշ եմ»։ – «Քսանմեկ օր խիստ կալանք ապուշության համար։ Շաբաթը երկու ծոմ օր, մի ամիս առանց արձակուրդի, քսանութ ժամ ձեռքերը ոտքերին կապած։ Անմիջապես նստեցնել և ուտելու բան չտալ։ Կապկպել դրան։ Ցույց տալ դրան, որ պետությանը ապուշներ պետք չեն։ Մենք քո գլխից, շուն շանորդի, թերթերը կհանենք»,– ավարտեց գնդապետն իր ճամարտակությունը։ Մինչ ես նստած էի բանտում, զորանոցում ուղղակի հրաշքներ էին տեղի ունենում։ Մեր գնդապետն առհասարակ զինվորներին արգելել էր կարդալ, թեկուզ և «Պրագայի պաշտոնաթերթը»-ը։ Զինվորների խանութում նույնիսկ արգելված էր սոսիսկին ու պանիրը թերթերի մեջ փաթաթել։ Ահա հենց այդ ժամանակվանից զինվորներն սկսեցին կարդալ։ Մեր գունդը միանգամից դարձավ ամենակարդացածը։ Կարդում էինք բոլոր թերթերը, և ամեն մի գնդում գնդապետի վրա ոտանավորներ ու երգեր էին հորինում։ Իսկ երբ գնդում որևէ բան էր պատահում, միշտ գտնվում էր մի բարյացակամ մարդ, որ թերթում մի փոքրիկ հոդված էր տպում. «Զինվորների խոշտանգումները» վերնագրով։ Դեռ ավելին, գրում էին Վիեննայի դեպուտատներին, որ նրանք մեզ պաշտպանեն, և դեպուտատները պառլամենտում հարցապնդում հարցապնդումի ետևից էին անում, թե արդյոք կառավարությանը հայտնի՞ է, որ մեր գնդի հրամանատարը գազան է, և այլն։ Մինիստրը մեզ մոտ մի հանձնաժողով ուղարկեց այդ գործը քննելու, և հետևանքն այն եղավ, որ մի ոմն գլուբոկցի Ֆրանտա Հեչլի երկու տարի տվին ու նստեցրին։ Հենց նա էր դիմել Վիեննա՝ պառլամենտի դեպուտատներին, գանգատվելով, թե վարժադաշտում պարապմունքի ժամանակ գնդապետից մի ապտակ է ստացել։ Երբ հանձնաժողովը մեկնեց, գնդապետը մեզ բոլորիս, ամբողջ գունդը, շարք կանգնեցրեց ու ասաց, թե զինվորը զինվոր է, նա պարտավոր է լեզուն իրեն քաշել ու ծառայել, իսկ եթե որևէ մեկին այդ բանը դուր չի գալիս, ապա դա կարգապահության խախտում է։ «Իսկ դուք, սրիկանե՛ր, կարծում էիք, թե այդ հանձնաժողովը ձեզ կօգնի՞,– ասաց գնդապետը։– Բոլորովին էլ չօգնեց։ Այո, իսկ հիմա թող յուրաքանչյուր վաշտ համաքայլ անցնի իմ առջևով և բարձրաձայն կրկնի ինչ որ ես ասացի։ Եվ մենք, վաշտ առ վաշտ, քայլում էինք դեմքներս դեպի աջ՝ գնդապետին դարձրած, ձեռքներս՝ հրացանների կաշեփոկերին, քայլում էինք և ձայններովս մեկ բղավում. «Մենք, սրիկաներս, կարծում էինք, թե այդ հանձնաժողովը մեզ կօգնի։ Բոլորովին էլ չօգնեց»։ Պարոն գնդապետն այնպես էր ծիծաղում, որ քիչ էր մնում փորը պատռվեր։ Բայց ահա սկսեց անցնել տասնմեկերորդ վաշտը։ Քայլում է, ոտքերով գետինը դոփում, բայց երբ հասնում է գնդապետին՝ ոչ մի ծպտուն։ Լուռ է, ո՛չ մի ձայն։ Գնդապետը կարմրեց-կարմրատակեց խաշած խեցգետնի պես, և վաշտը հետ դարձրեց, որ նա ամեն ինչ նորից անի։ Տասնմեկերորդը քայլում է նորից և… լռում։ Անցնում են շարք առ շարք և բոլորը հանդգնորեն նայում գնդապետի աչքերին։ «Ruht!»^[11] – հրամայեց գնդապետը, իսկ ինքը սկսեց բակում արագ-արագ գնալ ու գալ, մտրակը շրխկոցով խփում էր սապոգներին, բարկացած թքում, իսկ հետո հանկարծ կանգ առավ ու բղավեց, «Abtreten!»^[12]։ Հետո նստեց իր յաբուն ու դարպասից դուրս թռավ։ Մենք սպասում էինք ու սպասում, թե տեսնես տասնմեկերորդ վաշտի վերջն ինչ է լինելու, բայց ոչինչ էլ չեղավ։ Սպասեցինք մի օր, երկու օր, մի շաբաթ բան չեղավ։ Գնդապետը բոլորովին չէր երևում զորանոցում, իսկ զինվորները դրա համար ավելի ուրախ էին, և ոչ միայն զինվորները, այլև ենթասպաներն ու նույնիսկ սպաները։ Վերջապես մեզ մի նոր գնդապետ ուղարկեցին։ Հնի մասին ասում էին, թե ինչ-որ սանատորիա է ընկել, որովհետև իր ձեռքով թագավոր կայսրին գրել է, թե տասնմեկերորդ վաշտը ապստամբվել է։

Մոտենում էր հետճաշյա շրջայցի ժամը։ Զինվորական բժիշկ Գրյունշտայնը անցնում էր մահճակից մահճակ, իսկ նրա հետևից, մատյանը ձեռքին քայլում էր բուժակը։

– Մացո՛ւնա։

– Ներկա։

– Կլիզմա և ասպիրին։

– Պո՛կորնի։

– Ներկա։

– Ստամոքսի լվացում և խինին։

– Կովա՛րժիկ։

– Ներկա։

– Կլիզմա և ասպիրին։

– Կոտյա՛տկո։

-֊ Ներկա։

– Ստամոքսի լվացում և խինին։

Եվ այդպես բոլորին իրար հետևից, մեքենայորեն, կոպտաբար ու անգթորեն։

– Շվե՛յկ։

– Ներկա։

Բժիշկ Գրյունշտայնը նայեց նորեկին։

– Ի՞նչ հիվանդություն ունեք։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, ռևմատիզմ ունեմ։

Բժիշկ Գրյունշտայնն իր բժշկական գործունեության ընթացքում սովորություն էր դարձրել հիվանդների հետ խոսել նուրբ իրոնիայով։ Դա շատ ավելի խիստ էր ներգործում, քան գռռալը։

– Ա՛խ, ահա՜ թե ինչ, ռևմատիզմ…– ասաց նա Շվեյկին։– Դա իսկապես ծանր հիվանդություն է։ Հակառակի պես այնպես է պատահում, որ մարդ ռևմատիզմով հիվանդանում է հենց համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, հենց այն ժամանակ, երբ պետք է ռազմաճակատ գնալ։ Կարծում եմ, որ դա ձեզ մեծ վիշտ է պատճառում։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն գլխավոր բժշիկ, մեծ վիշտ է պատճառում։

– Հը՛մ, ահա՜ թե ինչ, դա նրան վիշտ է պատճառում։ Շատ բարի եք եղել, որ մտածել եք այդ ռևմատիզմի հարցով մեզ դիմել հատկապես հիմա։ Խաղաղ ժամանակ խեղճը ուլի պես թռչկոտում է, իսկ երբ պատերազմ է ծագում՝ իսկույն ռևմատիզմը բռնում է, և ծնկները հրաժարվում են նրան ծառայել։ Արդյոք ձեր ծնկները չե՞ն ցավում։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, ցավում են։

– Եվ ամբողջ գիշերը չե՛ք կարողանում քնել։ Ճի՞շտ է։ Ռևմատիզմը շատ վտանգավոր, տանջալից ու ծանր հիվանդության է։ Այդ տեսակետից մենք մեծ փորձ ունենք։ Խիստ դիետան և բուժման մեր մյուս միջոցները շատ լավ հետևանքներ են ունենում։ Դուք մեզ մոտ ավելի շուտ կառողջանաք, քան Պեշտյանիում, և այնպես կքայլեք դեպի ռազմաճակատ, որ թոզը երկինք հասնի։

Եվ դառնալով բուժակին՝ ավագ բժիշկն ասաց.

– Գրեցեք. «Շվեյկ, խիստ դիետա, օրը երկու անգամ ստամոքսի լվացում և օրական մեկ կլիզմա»։ Իսկ հետո՝ կտեսնենք։ Առայժմ դրան տարեք ամբուլատորիա, ստամոքսը լվացեք և, երբ ուշքի գա, կլիզմա արեք, բայց, իմացած եղեք, իսկական կլիզմա, որպեսզի բոլոր սրբերի անունը տա և ռևմատիզմը վախից ձեռաց չքվի։

Այնուհետև, շրջվելով դեպի հիվանդները, բժիշկ Գրյունշտայնը արտասանեց հետևյալ ճառը, որ լի էր իմաստուն ու գեղեցիկ խրատներով.

– Չկարծեք, թե ձեր առաջ էշ է կանգնած, որին կարելի է քթից բռնած ման ածել ու խաբել։ Ձեր այդ օյինբազություններով դուք իմ գութը չեք շարժի։ Ես հո լավ գիտեմ, որ դուք սիմուլյանտներ եք և ուզում եք զինվորական ծառայությունից խուսափել, դրա համար էլ ձեզ հետ վարվում եմ ինչպես պետք է։ Ես կյանքումս հարյուրավոր ձեզ նման մարտիկներ եմ տեսել։ Այս մահճակների վրա պառկել են անթիվ ու անհամար այնպիսի մարդիկ, որոնք ոչ մի հիվանդություն չեն ունեցել, բացի մարտական ոգու բացակայությունից։ Այն ժամանակ, երբ նրանց ընկերները մարտնչում էին ռազմաճակատում, նրանք կարծում էին, թե հանգիստ կպառկեն տեղաշորի մեջ, հիվանդանոցային սնունդ կստանան և կսպասեն, մինչև որ պատերազմը վերջանա։ Բայց նրանք, այդ սրիկաները, սխալվում էին։ Եվ դուք բոլորդ էլ, շո՛ւն շանորդիներ, սխալվում եք։ Նույնիսկ քսան տարի հետո, երբ երազում տեսնեք, թե ինչպես էիք ինձ մոտ սիմուլյանտություն անում, սարսափից կբոռաք։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ավագ բժիշկ,– լսվեց մի թույլ ձայն լուսամուտի մոտ գտնվող մահճակալից,– ես արդեն առողջացել եմ։ Դեռևս գիշերը նկատեցի, որ շնչարգելությունս անցել է։

– Ձեր ազգանո՞ւնը։

– Կովարժիկ։ Համարձակվում եմ զեկուցել, որ ինձ կլիզմա է նշանակված։

– Լա՛վ, ձեզ կլիզմա կանեն նաև ճանապարհի համար,– կարգադրեց բժիշկ Գրյունշտայնը,– որպեսզի հետո չգանգատվեք, թե այստեղ ձեզ չենք բուժել։ Այո՛։ Իսկ հիմա բոլոր հիվանդներդ, որոնց անունը կարդացի, հետևեցեք բուժակին և ստացեք ում ինչ որ նշանակված է։

Յուրաքանչյուրը ստացավ իր համար նշանակված պատկառելի բաժինը։ Ոմանք ջանում էին բժշկի հրամաններն ի կատար ածողի վրա ազդել աղաչանքներով և կամ սպառնալով, թե իրենք էլ բուժակ կգրվեն և թե կարող է պատահել, որ այժմյան բուժակները մի օր իրենց ձեռքն ընկնեն։ Գալով Շվեյկին, պետք է ասել, որ նա իրեն պահում էր հերոսաբար։

– Մի՛խնայիր ինձ,– քաջալերում էր նա իրեն կլիզմա անող դահիճին։– Հիշիր երդումդ։ Եթե այստեղ պառկած լինի նույնիսկ հայրդ կամ հարազատ եղբայրդ, կլիզմա արա նրան, և վե՛րջ։ Մի մոռանա, որ Ավստրիան այդ կլիզմաների զորությամբ է դիմանում։ Մենք կհաղթե՛նք։

Հետևյալ օրը շրջայցի ժամանակ բժիշկ Գրյունշտայնը Շվեյկին հարցրեց, թե նա հիվանդանոցում իրեն ինչպես է զգում։ Շվեյկը պատասխանեց, հիվանդանոցը հույժ բարեկարգ ու պատվական հաստատություն է։ Ի պարգև այդ պատասխանի, նա ստացավ նույնը, ինչ երեկ, և վերադիր՝ մի ասպիրին ու խինինի երեք դեղափոշի։ Այդ ամենը լցրին ջրի մեջ, ապա հրամայեցին, որ նա անմիջապես խմի։

Նույնիսկ Սոկրատը իր թույնի բաժակն այնպես հանգիստ չէր խմել, ինչպես իր խինինը խմեց Շվեյկը, որի վրա բժիշկ Գրունշտայնը փորձում էր տանջանքների բոլոր տեսակները։ Երբ Շվեյկին բժշկի ներկայությամբ փաթաթեցին թացացրած սառը սավանի մեջ, ապա բժշկի այն հարցին, թե դա նրան ինչպես է դուր գալիս, նա պատասխանեց.

– Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ավագ բժիշկ, ինձ այնպես եմ զգում, որ կարծես լողարանում կամ ծովափնյա կուրորտում լինեմ։

– Ռևմատիզմը դեռ չի՞ անցել։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ավագ բժիշկ, ոչ մի կերպ չի անցնում։

Շվեյկին ենթարկեցին նոր տանջանքների։

Այդ Ժամանակ հետևազորի գեներալի մի այրի, բարոնուհի ֆոն Բոցենհայմը, անասելի ջանքեր էր գործադրում գտնելու համար այն զինվորին, որի մասին «Բոհեմիան» նորերս գրել էր, թե նա, այդ հաշմանդամը, պատվիրած է եղել, որ իրեն զինվորական հանձնաժողովի մոտ տանեն հիվանդի սայլաթոռով, և գոչել է «դեպի՛ Բելգրադ»։ Հայրենասիրության այդ դրսևորումը «Բոհեմիա»-ի խմբագրությանը առիթ էր տվել իր ընթերցողներին կոչ անելու՝ հանգանակություն սկսել լոյալ հերոս հաշմանդամի օգտին։

Ոստիկանական վարչությունում բարոնահու կատարած հարցուփորձից, ի վերջո, պարզվել էր, որ այդ զինվորի ազգանունը Շվեյկ է։ Դրանից հետո գտնելն այլևս դժվար չէր։

Հետն առնելով իր ընկերակցուհուն ու սենեկասպասավորին և վերջինիս ձեռքը մի զամբյուղ տալով, բարոնուհին գնաց Գրադչանիի զինվորական հոսպիտալը։

Խեղճ բարոնուհին պատկերացում իսկ չուներ, թե ինչ ասել է պառկել բանտին կից հոսպիտալում։ Բարոնուհու այցետոմսը նրա առաջ բացեց բանտի դռները։ Գրասենյակում նրա նկատմամբ բոլորը չափազանց սիրալիր էին։ Դեռ հինգ րոպե չանցած նա արդեն զիտեր, որ der brave Soldat!^[13] Շվեյկը, որի մասին հարցուփորձ էր անում, պառկած է երրորդ բարաքում, № 17 մահճակի վրա։ Բարոնուհուն առաջնորդում էր բժիշկ Գրյունշտայնն ինքը, որն ուղղակի շշմել էր այդ անակնկալ այցելությունից։

Շվեյկը նոր էր վերադարձել բժիշկ Գրյունշտայնի նշանակած ամենօրյա սովորական բուժաշարից ու նստած էր իր մահճակի վրա, շրջապատված սաստիկ նիհարած և քաղցից ուժասպառ այն սիմուլյանտներով, որոնք մինչև հիմա անձնատուր չէին եղել և համառորեն շարունակում էին մաքառել բժիշկ Գրյունշտայնի դիետայի դեմ։

Եթե մեկնումեկը լսեր այդ ընկերախմբի խոսակցությունը, պիտի կարծեր, թե գտնվում է խոհարարագիտական, բարձրագույն դպրոցի պատկանող խոհարարների շրջանում և կամ գաստրոնոմիական խանութների գործակատարների դասընթացներում։

– Խոզի ամենահասարակ խորխոզին էլ պետք տաք֊տաք ուտել,– ասում էր այն հիվանդը, որին այստեղ բուժում էին «ստամոքսի անբուժելի կատառ» հիվանդությունից։– Երբ ճարպն սկսում է ճթճթալ, լավ ճզմիր, վրան աղ ու պղպեղ ցանիր, և նրան սագի ոչ մի խորխոզի չի հասնի։

– Սագի խորխոզու մասին այդպիսի բան չասեք,– ասաց այն հիվանդը, որ ստամոքսի ռակ ուներ։– Սագի խորխոզուց լավ բան չկա։ Ա՜խր ձեր այդ խոզաճարպի խորխոզին նրա առաջ ի՞նչ է որ։ Սագի խորխոզին, իհարկե, պետք է այնքան տապակել, մինչև որ ոսկու գույն ստանա։ Հրեաներն այդպես են անում, վերցնում են չաղ սագ, մաշկի ճարպը պոկում ու տապակում։

– Իմ կարծիքով, խոզի խորխոզու հարցում դուք սխալվում եք,– ասաց Շվեյկի կողքին պառկած հիվանդը։– Խոսքս, իհարկե, տանու խոզի ճարպից պատրաստած խորխոզու մասին է։ Նա այդպես էլ կոչվում է – տանու խորխոզի։ Խորխոզին պետք է ո՛չ դարչնագույն լինի, ո՛չ դեղին, այլ այդ երկու նրբերանգների միջին գույնն ունենա։ Տանու խորխոզին պետք է ոչ շատ կոշտ լինի, ոչ շատ փափուկ։ Չպիտի խրթխրթա։ Որ խրթխրթաց, կնշանակե չափից ավելի է տապակած։ Խորխոզին մարդու բերանի մեջ պետք է հալվի… բայց այդ ժամանակ մարդ չպիտի զգա, որ ճարպը կզակի վրայով ցած է ծորում։

– Իսկ ձեզնից ո՞վ է ձիաճարպի խորխոզի կերել,– լսվեց ինչ-որ մեկի ձայնը, սակայն ոչ ոք չպատասխանեց, որովհետև այդ պահին վազեվազ ներս ընկավ բուժակը.

– Անցնել մահճակների վրա։ Այստեղ է գալիս մեծ իշխանուհին։ Ձեր կեղտոտ ոտքերը չցուցադրեք վերմակների տակից։

Մեծ իշխանուհին անգամ չէր կարող ներս մտնել այնպիսի շուքով, ինչպես ներս մտավ բարոնուհի ֆոն Բոցենհայմը։ Նրան հետևում էր մի մեծ թափոր, այդտեղ էր և հոսպիտալի հաշվապահը, որն այդ այցելության մեջ տեսնում էր ռևիզիայի գաղտնի մեքենայություններ, մի ռևիզիա, որը կարող էր թիկունքի եկամտաբեր տեղից նրան նետել շրապնելների բերանը, առաջավոր դիրքերի լարափակոցների մոտ։ Նա սփրթնած էր։ Էլ ավելի սփրթնած էր դոկտոր Գրյունշտայնը։ Նրա աչքերի առաջ վետվետում էին պառավ բարոնուհու «գեներալի այրի» տիտղոսը կրող փոքրիկ այցետոմսը և այն ամենը,– ինչ կապված էր այդ այցետոմսի հետ, այսինքն՝ ծանոթություններ, հովանավորություններ, բողոքներ, ռազմաճակատ փոխադրելու վտանգ և այլ ահավոր բաներ։

– Ահավասիկ Շվեյկը,– շինծ ու հանգստությամբ ասաց բժիշկը, բարոնուհի ֆոն Բոցենհայմին տանելով Շվեյկի մահճակի մոտ։– Մեծ համբերությամբ ամեն ինչի դիմանում է։

Բարոնուհի ֆոն Բոցենհայմը նստեք Շվեյկի մահճակի մոտ դրված աթոռին և ասաց.

– Չեհ զինհոր, լավ զինհոր, հաշմանդամ զինհոր, կաջարի զինհոր։ Ես շատ սիրեցիր չեհ ավստրիացին։– Ասում էր ու շոյում Շվեյկի չսափրված դեմքը։– Ես ամեն ինչ կարդացիր տերտում, ես ձեզ բերեցիր ուտել – «փա՛, փա՛», ծխել, ծծել… Չեհ զինհոր, կաջարի՛ զինհոր Johann, kommen sie her!^[14]

Սենեկասպասավորը, որ իր փրչոտ այտամորուսներով նման էր Բաբինսկուն, քաշեքաշ անկողնուն մոտեցրեց մի վիթխարի զամբյուղ։ Բարոնուհու ընկերակցուհին, լացակումած դեմքով, բարձրահասակ մի կին, նստեց Շվեյկի անկողնու վրա և սկսեց նրա մեջքի տակ ուղղել ծղոտով լցված բարձը, այն հաստատ համոզմամբ, թե վիրավոր հերոսների անկողնու մոտ գտնվելիս պետք է այդպես վարվել։

Այդ միջոցին բարոնուհին զամբյուղից հանում էր նվերները. մի դյուժին տապակած ճտեր՝ փաթաթած ծխախոտի վարդագույն թղթի մեջ և մետաքսյա սևադեղին ժապավենով կապած, երկու շիշ ռազմական արտադրության ինչ որ տեսակի լիկյոր՝ «Gott strafe England»^[15] պիտակով։ Շշշի մյուս կողմի պիտակի վրա նկարված էին Ֆրանց Իոսիֆն ու Վիլհելմը, որ իրար ձեռք էին բռնել, ասես մանկական «հոպ զիլինա» խաղն էին խաղում։

Այնուհետև բարոնուհին հանեց ապաքինյալների համար պատրաստված երեք շիշ գինի և երկու տուփ սիգարետ։ Նա այդ ամենը գեղեցիկ դասավորեց Շվեյկի կողքին գտնվող թափուր մահճակի վրա։ Ապա դրանց կողքին հայտնվեց «Պատկերներ մեր միապետի կյանքից» փառակազմ գիրքը, որ գրել էր մեր այժմյան «Չեխոսլովակյան պաշտոնաթերթ»-ի մեծավաստակ գլխավոր խմբագիրը, որը հմտորեն քննում, վերլուծում էր Ֆրանց Իոսիֆի կյանքը։

Անկողնու վրա հայտնվեցին նաև շոկոլադի սալիկներ՝ նույն «Gott strafe England» պիտակով և դարձյալ Ավստրիայի և Գերմանիայի կայսրերի նկարներով։ Սակայն շոկոլադի վրա կայսրերն այլևս ձեռք-ձեռքի չէին տվել, այլ կանգնած էին առանձին, մեջքներն իրար արած։

Դրանց կողքին բարոնուհին դրեց մի գեղեցիկ ու երկկողմ ատամի խոզանակ՝ «Viribus unitis»^[16] մակագրությամբ, որն արված էր այն նպատակով, որ ատամներ մաքրողը չմոռանար Ավստրիան։

Մի պերճագեղ, ռազմաճակատի ու խրամատների համար միանգամայն անհրաժեշտ նվեր էր մանիկյուրի պարագաների հավաքածուն։ Նրա պատյանի վրա կար մի փոքրիկ նկար, որում շրապնել էր պայթում և պողպատե սաղավարտով մի հերոս, հրացանը հորիզոնադիր բռնած, գրոհի էր նետվում։ Նկարի տակ գրված էր. «Für Gott, Kaiser und Vaterland»^[17]։

Սուխարիների փաթեթը նկար չուներ, բայց դրա փոխարեն նրա վրա գրել էին հետևյալ ոտանավորը.

Österreich, du edles Haus,
steck deine Fahne aus,
Iass sie im Winde wehn,
Österreich muss ewig stehen!^[18]

Մյուս կողմի վրա զետեղված էր դրա չեխերեն թարգմանությունը։

Վերջին նվերը սպիտակ հիացինտի մի ծաղկաման էր։

Այդ ամենը Շվեյկի անկողնու վրա դարսված տեսնելով, բարոնուհի ֆոն Բոցենհայմը չկարողացավ զսպել իր խանդաղատանքի արցունքները։ Սովատանջ սիմուլյանտներն էլ չկարողացան զսպել… իրենց թուքը։ Բարոնուհու ընկերակցուհին, շարունակելով բռնած պահել անկողնու, վրա նստած Շվեյկին, նույնպես արտասվեց։ Շուրջը լռություն էր, ինչպես եկեղեցում։ Հանկարծ լռությունը խզեց Շվեյկը, որը ձեռքերը խաչեց, ինչպես անում են աղոթելիս, և բարբառեց.

– Հա՛յր մեր, որ յերկինս, սուրբ եղիցի անուն քո, եկեսցէ արքայութիւն քո… Կներեք, տիկի՛ն, սխալվեցի։ Ես ուզում էի ասել. «Տե՛ր աստված, հա՛յր երկնավոր, օրհնիր այս ընծաները, որ ճաշակում ենք շնորհիվ քո առատաձեռնության։ Ամե՛ն»։

Այդ ասելուց հետո նա անկողնու վրայից վերցրեց մի հավ և հարձակվեց վրան, բժիշկ Գրյունշտայնի վախվորած հայացքի ներքո։

– Ախ, ինչպե՜ս նրան, զինհորին, դուր դա,– խանդավառված շշնջաց պառավ բարոնուհին բժիշկ Գրյունշտայնի ականջին։– Նա արդեն առողջ և կարող գնալ ռազմաճակատ։ Ես շա՜տ, շա՜տ ուրախ ես, որ այդ ամեն նրան օգուտ թվեց։

Բարոնուհին անցավ բոլոր զինվորների մոտով, բոլորին սիգարետներ և շոկոլադի կոնֆետներ բաժանեց, ապա նորից մոտեցավ Շվեյկին, շոյեց նրա գլուխը, ասելով՝ «Behut euch Gott»^[19], և ամբողջ շքախմբի ուղեկցությամբ դուրս եկավ պալատից։

Մինչ բժիշկ Գրյունշտայնը ճանապարհ կդներ բարոնուհուն, Շվեյկը բաժանեց ճտերը, որոնք խժռվեցին այնպես արագ, որ հետ դառնալուց հետո բժիշկը նրանց փոխարեն գտավ միայն մի կույտ ոսկորներ, որոնք այնպես փառավորապես լափլիզված ու կրծված էին, որ կարծես ճտերը դեռևս ողջ-ողջ ընկել էին անգղների մի բույն և արեգակը մի քանի ամիս մրկել էր նրանց ոսկորները։

Անհետացել էին նաև զինվորական լիկյորն ու երեք շիշ գինին։ Բուժվողների որովայններում անհետացել էին շոկոլադի սալիկները և պաքսիմատի փաթեթը։ Մեկը նույնիսկ խմել էր մանիկյուրի հավաքածուից հանած եղունգների լաքը, մի ուրիշը համտես էր արել ատամնախոզանակի հետ դրված պաստան։

Բժիշկ Գրյունշտայնը նորից մարտական կեցվածք ընդունեց և մի երկար ճառ արտասանեց։ Բարոնուհու այցելությունն ավարտվելուց հետո նրա սիրտը տեղն էր ընկել։ Կրծոտված ոսկորների կույտն ամրապնդեց նրա այն կարծիքը, թե բոլոր բուժվողներն անուղղելի սիմուլյանտներ են։

– Զինվորնե՛ր,– ասաց նա,– եթե դուք ձեր ուսերի վրա գլուխ ունենայիք, այդ բոլորին ձեռք չէիք տա, և այսպես կմտածեիք. «Եթե այս բանը լափենք, ավագ բժիշկը չի հավատա, որ մենք ծանր հիվանդ ենք»։ Իսկ հիմա դուք ըստ ամենայնի ապացուցեցիք, որ իմ բարությունը բանի տեղ չեք դնում։ Ես դատարկել եմ ձեր ստամոքսները, կլիզմա եմ անում, աշխատում եմ ձեզ պահել կատարյալ դիետայի պայմաններում, իսկ դուք այդպես ծանրաբեռնում եք ձեր ստամոքսը։ Չլինի՞ թե ուզում եք ստամոքսի կատառ վաստակել։ Չէ, տղաներ, սխալվում եք։ Մինչև որ ձեր ստամոքսները կկարողանան կերածը մարսել, ես այնպես հիմնավորապես կմաքրեմ դրանք, որ դուք մինչև ձեր մեռնելու օրը հիշեք և ձեր երեխաներին պատմեք, թե ինչպես մի անգամ ճտեր և այլ համեղ բաներ լափեցիք և թե ինչպես լափածը մի քառորդ ժամ էլ չմնաց ձեր ստամոքսում, որովհետև ճիշտ ժամանակին դուրս թափեցին։ Հապա, մա՛րշ իմ հետևից։ Չկարծեք թե ես ձեզ նման էշ եմ։ Ես մի քիչ ավելի խելոք եմ, քան դուք բոլորդ միասին վերցրած։ Բացի դրանից, հայտարարում եմ ի լուր ամենքի, որ ես վաղը ձեզ մոտ հանձնաժողով կուղարկեմ։ Շատ երկար եք այստեղ վեր ընկած և ձեզնից ոչ մեկը հիվանդ չի, եթե կարողանում եք հինգ րոպեում այնպես խանգարել ու խցել ստամոքսը, ինչպես արել եք քիչ առաջ… Քայլով մա՛րշ։

Երբ հերթը Շվեյկին հասավ, բժիշկ Գրյունշտայնը նայեց նրան և, հիշելով այսօրվա հանելուկային այցելությունը, հարցրեց.

– Դուք բարոնուհու հետ ծանո՞թ եք։

– Ես նրա ապօրինածին որդին եմ,– հանգիստ պատասխանեց Շվեյկը։– Մանուկ հասակում նա ինձ ձգել հեռացել էր, իսկ հիմա նորից գտավ…

Բժիշկ Գրյունշտայնը լակոնիկ ձևով ասաց.

– Շվեյկին լրացուցիչ կլիզմա։

Երեկոյան մահճակների վրա մռայլություն էր տիրում։ Ընդամենը մի քանի ժամ առաջ բոլորի ստամոքսներում զանազան լավ, համեղ բաներ կային, իսկ հիմա դրանց մեջ լցվում էր բաց գույնի թեյ և հացի չորուկ։

Լուսամուտի մոտ պառկած համար 21֊ը երկչոտաբար ասաց.

– Կուզեք հավատացեք, տղե՛րք, կուզեք մի հավատաք, ես տապակած, ճտեր ավելի եմ սիրում, քան խաշած։

Ինչ-որ մեկը քրթմնջաց.

– Մի դրա հախից եկե՛ք։

Բայց բոլորն այնպես թուլացել էին անհաջող կերուխումից հետո, որ ոչ ոք տեղից, չշարժվեց։

Բժիշկ Գրյունշտայնը իր խոսքը կատարեց։ Ցերեկը եկան տխրահռչակ հանձնաժողովի անդամ զինվորական բժիշկները։ Նրանք վեհակերպ տեսքով անցնում էին մահճակների շարքերի մոտով, և այդ ժամանակ լսելի էր միայն երեք բառ. «Լեզուդ ցույց տուր»։ Շվեյկը լեզուն հանեց ըստ կարելույն երկար։ Այդ պահին նրա դեմքը, զոռից ծամածռվելով, մի հիմարական տեսք ընդունեց, և նա կկոցեց աչքերը։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն շտաբի բժիշկ, լեզուս դրանից ավելի դուրս չի գալիս։

Այստեղ Շվեյկի և հանձնաժողովի միջև մի հետաքրքիր վեճ բորբոքվեց։ Շվեյկը պնդում էր, թե ինքն այդ խոսքը նրա համար ասաց, որ բժիշկները չկարծեն, թե նա ուզում է նրանցից իր լեզուն թաքցնել։

Հանձնաժողովի անդամները Շվեյկի մասին խիստ տարբեր կարծիքներ արտահայտեցին։ Հանձնաժողովի կեսը պնդում էր, թե Շվեյկը «ein blöder Kerl»^[20] է մինչդեռ մյուս կեսը համառորեն այն կարծիքն էր պաշտպանում, թե նա սրիկայի մեկն է և զինվորական ծառայությունը ծաղրում է։

– Գրո՛ղը տանի,– գոռաց Շվեյկի վրա հանձնաժողովի նախագահը,– մենք ձեր դեմքը կպարզենք։

Շվեյկն ամբողջ հանձնաժողովին նայում էր անմեղ երեխայի աստվածային հանգստությամբ։

Շտաբի ավագ բժիշկը կիպ մոտեցավ նրան։

– Ես կուզենայի իմանալ, ծովախո՛զ, թե դուք հիմա ի՞նչ եք մտածում։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, ոչինչ չեմ մտածում։

– Himmeldonnerwetter!^[21],– գոռաց հանձնաժողովի անդամներից մեկը, թուրը զրնգացնելով։– Կնշանակեք նա ոչինչ չի մտածում։ Իսկ ինչո՞ւ չեք մտածում, Սիամի՛ խոզ։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, այն պատճառով, որ զինվորական ծառայության մեջ զինվորները մտածելու իրավունք չունեն։ Երբ սրանից մի քանի տարի առաջ ես ծառայում էի Իննսունմեկերորդ գնդում, մեր կապիտանը միշտ մեզ ասում էր. «Զինվորը չպիտի մտածի, նրա փոխարեն մտածում է նրա պետը։ Երբ զինվորը սկսում է մտածել, նա այլևս զինվոր չէ, այլ ոջլոտ զիբիլ, փալաս։ Մտածելը երբեք լավ բանի…»։

– Լռե՛լ,– զայրացած ընդհատեց Շվեյկին հանձնաժողովի նախագահը։

— Ձեր մասին մենք արդեն տեղեկություններ ունենք։ Der Kerl meint: man wird glauben, er sei ein wirklicher Idiot…^[22] Դուք ամենևին էլ ապուշ չեք, Շվե՛յկ, դուք սատանա ու սրիկա եք, դուք ժուլիկ եք, խուլիգան ու խուժան։ Հասկանո՞ւմ եք։

– Ճի՛շտ այդպես, հասկանում եմ։

– Ձեզ ասացին՝ լռել։ Լսեցի՛ք։

– Ճի՛շտ այդպես, լսեցի։ «Լռե՛լ»։

– Himmelhergott! Ուրեմն լռեցեք, երբ ձեզ հրամայում են։ Չէ՞ որ դուք շատ լավ գիտեք, որ չպիտի համարձակվեք բլբլալ։

Պարոնայք զինվորականներն իրար նայեցին։ Ապա կանչեցին ֆելդֆեբելին։

– Այս սուբյեկտին տարեք ցած, գրասենյակ,– հրամայեց շտաբի ավագ բժիշկը, մատնացույց անելով Շվեյկին,– և սպասեցեք մեր կարգադրությանը։ Կայազորի բանտում նրա այդ շաղակրատությանը վերջ կտան։ Տղան եզան պես առողջ է, սիմուլյանտություն է անում և դեռ շաղակրատում է ու իր պետերին ծաղրում։ Կարծում է, թե մենք այստեղ մեխի գլուխ ենք, թե զինվորական ծառայությունը հանաք է, կոմեդիա… Ձեզ, Շվե՛յկ, կայազորի բանտում ցույց կտան, որ զինվորական ծառայությունը խեղկատակություն չէ։

Շվեյկը ֆելդֆեբելի հետ գնաց գրասենյակ և ճանապարհին իր համար քթի տակ դնդնում էր.

Կարծում էի ես համոզված,
Թե պատերազմն հեչ բան է
Եվ թե երկու շաբաթ չանցած
Պիտի լինեմ իմ տանը։

Մինչ գրասենյակում հերթապահ սպան Շվեյկի վրա գոռում էր, թե նրա նման սրիկաներին հարկավոր է գնդակահարել, վերևում, հիվանդանոցի պալատներում, հանձնաժողովը բնաջնջում էր սիմուլյանտներին։ Յոթանասուն բուժվողներից փրկվեցին միայն երկուսը։ Մեկը նա, որի ոտքը նռնակը կտրել էր, մեկն էլ այն հիվանդը, որ իսկական ոսկրափտախտ ուներ։ Միայն այդ երկուսն էին, որ չլսեցին «tauglich» բառը։ Մնացած բոլորը, այդ թվում և մեռնող երեք թոքախտավորները, ռազմաճակատի համար պիտանի համարվեցին։

Այդ առթիվ շտաբի ավագ բժիշկը չհապաղեց արտասանել մի պատշաճ ճառ։ Նրա ճառը համեմված էր ամենաբազմատեսակ հայհոյանքներով և բավական հակիրճ էր։ Բոլորն անասուններ ու զիբիլ են, և միայն այն ժամանակ, երբ նրանք սկսեն քաջաբար կռվել հանուն թագավոր կայսեր, կկարողանան նորից հասարակության իրավահավասար անդամներ դառնալ, և այդ դեպքում պատերազմից հետո նրանց կներեն նաև այն բանի համար, որ փորձել են խուսափել զինվորական ծառայությունից և սիմուլյանտություն արել։ Սակայն ինքն անձամբ համոզված է, որ վաղ թե ուշ նրանց բոլորին կախաղան է սպասում։

Մի երիտասարդ զինվորական բժիշկ, մաքուր և դեռևս չփչացած հոգու տեր մեկը, շտաբի ավագ բժշկից խոսք խնդրեց։ Նրա ճառը պետի ճառից տարբերվում էր իր լավատեսությամբ ու միամտությամբ։ Նա խոսում էր գերմաներեն։

Նա երկար ու բարակ ճառում էր, թե նրանցից յուրաքանչյուրը, ով թողնելու է հիվանդանոցը և վերադառնալու իր գունդը, պետք է հաղթող և ասպետ լինի։ Նա համոզված է, որ նրանք պատերազմի դաշտում կկարողանան տիրապետել զենքին և ամենուրեք, թե՛ պատերազմում և թե՛ անձնական կյանքում ազնիվ լինել. որ նրանք անպարտելի մարտիկներ կլինեն և երբեք չեն մոռանա Ռադեցկու և իշխան Եվգենի Սավոյսկու փառքը, որ իրենց արյունով կարգասավորեն ավստրիական միապետության փառաց անծայրածիր դաշտերը և պատվով կկատարեն այն միսիան, որ պատմությունը դրել է նրանց վրա։ Անվեհեր խոյանքով, չխնայելով իրենց կյանքը, նրանք, իրենց գնդերի՝ գնդակներով ծակծկված դրոշների ներքո, առաջ կնետվեն դեպի նո՜ր փառք, դեպի նորանո՜ր հաղթանակներ…

Միջանցքում շտաբի ավագ բժիշկը այդ պարզամիտ երիտասարդին ասաց.

– Լսեցե՛ք, կոլեգա, կարող եմ ձեզ հավատացնել, որ իզուր էիք ջանում։ Ո՛չ Ռադեցկին, ո՛չ ձեր այդ Եվգենի Սավոյսկին չէին կարողանա այս սրիկաներին զինվոր դարձնել։ Դրանց հետ ինչպես էլ խոսես, միևնույն է, չեն ազդվի։ Դա ավազակների մի ոհմակ է։

Շվեյկը կայազորի բանտում

Պատերազմ գնալու ցանկություն չունեցողների վերջին ապաստանը կայազորի բանտն էր։ Ես ինքս ճանաչում էի մի արտահաստիքային դասատուի, որը, որպես մաթեմատիկոս, պետք է ծառայեր հրետանում, բայց չցանկանալով թնդանոթից արկեր թռցնել, մի պոդպորուչիկից «թռցրել» էր նրա ժամացույցը միայն ու միայն կայազորի բանտն ընկնելու համար։ Նա այդ բանն արել էր միանգամայն գիտակցաբար։ Պատերազմը նրան չէր գրավում ու չէր հրապուրում։ Նա հիմարություն էր համարում կրակել թշնամու վրա և ռազմաճակատի մյուս կողմում շրապնելով ու նռնակներով սպանել իր նման դժբախտների՝ մաթեմատիկայի արտահաստիքային դասատուների։

«Ես չեմ ուզում, որ ինձ ատեն բռնության համար»,– ասել էր նա ինքն իրեն և հանգիստ խղճով գողացել ժամացույցը։ Սկզբում քննել էին նրա հոգեկան վիճակը, և միայն այն ժամանակ, երբ նա ասել էր, թե ժամացույցը գողացել է հարստանալու նպատակով, ուղարկել էին կայազորի բանտը։

Կայազորի բանտում շատերը նստած էին գողության կամ խարդախության համար։ Այնտեղ նստած էին իդեալիստներ և ոչ իդեալիստներ, այնպիսի մարդիկ, որ զինվորական ծառայությունն անձնական եկամուտների աղբյուր էին համարում, այն է՝ ինտենդանտության թիկունքային ու ռազմաճակատային այլևայլ հաշվապահներ, որոնք ամեն տեսակի օյիններ էին խաղացել զինվորների պարենի և ռոճիկի գլխին, ապա մանր գողեր, որոնք հազար անգամ ավելի ազնիվ էին, քան այն խարդախները, որ նրանց ուղարկել էին այդտեղ։ Բացի դրանից, կայազորի բանտում նստած էին նաև շարքային զինվորներ՝ զուտ զինվորական բնույթի հանցանքների համար, որպիսիք են կարգապահության խախտումը, խռովություն առաջացնելու փորձերը, դասալքությունը։ Մի առանձին խումբ էին կազմում քաղաքական կալանավորները, որոնց ութսուն տոկոսը միանգամայն անմեղ էր։ Այդ անմեղների իննսունինը տոկոսը դատապարտված էր։

Ռազմա-իրավաբանական ապարատը հոյակապ էր։ Այդպիսի դատական ապարատ ունի քաղաքական, տնտեսական ու բարոյական ընդհանուր փլուզման առաջ կանգնած ամեն մի պետություն։ Երբեմնի հզորության և փառքի լուսապսակը պահպանում էին դատարանները, ոստիկանությունը, ժանդարմերիան և մատնիչների ծախու ոհմակը։

Յուրաքանչյուր զորամասում Ավստրիան լրտեսներ ուներ, որոնք մատնում էին իրենց ընկերներին, որոնց հետ միասին քնում էին միևնույն նարերի վրա և որոնց հետ արշավանքների ժամանակ կիսում էին իրենց մի կտոր հացը։

Կայազորի բանտին թարմ նյութ էր մատակարարում նաև քաղաքացիական ոստիկանությունը՝ պարոնայք Կլիման, Սլավիչեկը և ընկերությունը։

Զինվորական գրաքննությունը այստեղ էր ուղարկում տանը հուսահատական վիճակում մնացածների և ռազմաճակատի միջև տեղի ունեցող նամակագրությունների հեղինակներին։ Ժանդարմներն այստեղ բերում էին ծեր, անաշխատունակ գյուղացիների, որոնք նամակներ էին ուղարկել ռազմաճակատ, իսկ զինվորական դատարանը նրանց դատապարտում էր տասներկու տարվա բանտարկության՝ իրենց մխիթարիչ խոսքերի և տանը թագավորող աղքատությունը նկարագրած լինելու համար։

Գրադչանիի կայազորային բանտի ճանապարհը Բրժևնովի միջով տանում էր դեպի Մոտոլի հրապարակը։ Առջևից, զինվորների ուղեկցությամբ, քայլում էր մի մարդ ձեռքերին երկաթյա կալանդներ, իսկ նրա հետևից շարժվում էր մի սայլակ, մեջը՝ ղագաղ։ Մոտոլի հրապարակում հնչում էր «An! Feuer!»^[23] կերկերաձայն հրամանը։ Իսկ հետո բոլոր գնդերում ու գումարտակներում կարդում էին գնդին տրված հրամանը նորակոչիկներից մեկի հերթական գնդակահարության մասին, որի պատճառն այն է եղել, որ նորակոչիկը «ապստամբություն» է բարձրացրել այն բանի համար, որ կապիտանը թրով հարվածել է նրա կնոջը, որը ոչ մի կերպ չի կարողացել իր ամուսնուց բաժանվել։

Իսկ կայազորի բանտում մի երրորդություն՝ բանտի վերակացու Սլավիկը, կապիտան Լինհարտը և ֆելդֆեբել Ռժեպան, որի մականունն էր «Դահիճ», արդարացնում էր իր կոչումր։ Որքա՜ն մարդկանց նրանք ծեծամահ են արել մենախցերում։ Հնարավոր է, որ կապիտան Լինհարտր հանրապետության օրոք էլ դեռ կապիտան է։ Այդ դեպքում ես կցանկանայի, որ նրա ծառայությանց ցուցակի մեջ մտցվեին կայազորի բանտում կատարած ծառայության տարիները։ Սլավիկի ու Կլիմայի ստաժի մեջ պետական ոստիկանությունն արդեն մտցրել է այդ տարիները։ Ռժեպան թողել է զինվորական ծառայությունը և նորից ձեռք զարկել որմնադրի իր արհեստին։ Հավանաբար, նա հանրապետությունում հայրենասիրական խմբակների անդամ է։

Բանտի վերակացու Սլավիկը հանրապետության օրոք գող դարձավ և հիմա նստած է բանտում։ Խեղճը չկարողացավ հարմարվել հանրապետությանը, ինչպես հարմարվել են բազմաթիվ այլ պարոն զինվորականներ։

Ինքնին հասկանալի է, որ, ընդունելով Շվեյկին, բանտի վերակացու Սլավիկը նրա վրա նետեց լուռ հանդիմանությամբ լի մի հայացք։

– Քանի որ ընկել ես այստեղ, ուրեմն, ախպե՛րս, հոգուդ վրա մեղք ունես։ Մենք, տղա՛ս, այստեղ կքաղցրացնենք քո կյանքը, ինչպես և այն բոլորի կյանքը, որ ընկել են մեր ձեռքը։ Իսկ մեր ձեռքը, ախպե՛րս, կնկա թաթիկ չէ։

Եվ իր խոսքերին ավելի մեծ կշիռ հաղորդելու համար, նա ջղուտ բռունցքը դեմ արեց Շվեյկի քթին ու ասաց․

– Հապա հոտոտիր, սրիկա՛, տես ի՛նչ հոտ է գալիս։

Շվեյկը հոտոտեց։

– Ես չէի ցանկանա, որ այդպիսի բռունցքով քթիս խփեին։ Գերեզմանի հոտ է գալիս,– ասաց նա։

Շվեյկի հանգիստ ու խոհեմ խոսելու եղանակը բանտի վերակացուին դուր եկավ։

– Դե՛հ, հապա,– գռռաց նա, բռունցքով խփելով Շվեյկի փորին։– Կանգնել զգա՛ստ։ Գրպաններումդ ի՞նչ կա։ Եթե սիգարետներ կան, կարող ես պահել, իսկ փողդ տուր այստեղ, չգողանան։ Էլ չկա՞։ Իսկապե՞ս չկա։ Միայն թե սուտ չասես։ Սուտ ասելու համար այստեղ պատժում են։

– Որտե՞ղ խոթենք դրան,– հարցրեց ֆելդֆեբել Ռժեպան։

– Խոթենք տասնվեցերորդը,– վճռեց վերակացուն,– փոխանավորների մոտ։ Չե՞ք տեսնում, որ ուղարկագրի վրա կապիտան Լինհարտը մակագրել է․ «Streng behüten, beobachten»^[24]։

– Այո՛, ախպերս,– հանդիսավոր կերպով ասաց նա Շվեյկին,– հայվանի հետ հայվանավարի էլ կվարվեն։ Իսկ ապստամբվողին կգցենք մենախուց, իսկ այնտեղ նրա կողերը կփշրենք, թող ընկած մնա մինչև սատկելը։ Մենք լիովին իրավունք ունենք այդ բանն անելու։ Այն մսագործի հախից լավ եկանք, չէ՞։ Հիշում ե՞ք, Ռժեպա։

– Ա՜յ թե գլխացավանք պատճառեց մեզ, պարոն վերակացու,– ասաց ֆելդֆեբել Ռժեպան, բավականությամբ վերհիշելով եղածը։– Ա՜յ թե ջանավար մարդ էր։ Հինգ րոպեից ավելի ոտքերիս տակ կոխկռտում էի, մինչև որ կողոսկրերը ճրթճրթացին ու բերանից արյուն եկավ։ Դրանից հետո տասն օր էլ ապրեց։ Դիմացկո՜ւն մարդ էր շան որդին։

– Տեսնո՞ւմ ես, սրիկա, թե մեզ մոտ ինչպես են մարդու հախից գալիս, երբ նրա խելքին փչում է խռովություն սարքել կամ փախչել,– ավարտեց իր մանկավարժական խրատները բանտի վերակացու Սլավիկը։– Դա նույնն է, ինչ որ ինքնասպանությունը, որն այստեղ պատժվում է ճիշտ նույն կերպ։ Կամ, աստված չանի, շո՛ւն շանորդի, որ խելքիդ փչի ռևիզիա գալիս որևէ բանից գանգատվել։ Օրինակ, գալիս են ռևիզիայի և հարցնում․ «Գանգատ ունե՞ք», այդ ժամանակ դու, շո՛ւն շան որդի, պետք է ձիգ կանգնես, պատիվ տաս և զեկուցես․ «Բնա՛վ ոչ, ամեն ինչից գոհ եմ»։ Ուրեմն, ինչպե՞ս պիտի ասես, հապա կրկնիր տեսնեմ, սրիկա՛։

– Բնա՛վ ոչ, ամեն ինչից գոհ եմ,– կրկնեց Շվեյկը դեմքի այնպիսի անուշիկ արտահայտությամբ, որ բանտի վերակացուն մի պահ սխալվեց, դա համարելով փութեռանդության և պատշաճավորության դրսևորում։

– Դե՛հ, ուրեմն, շալվարդ հանիր ու գնա տասնվեցերորդը,– ասաց նա մեղմաբար, հակառակ իր սովորության չավելացնելով ոչ «սրիկա»-ն, ոչ «շուն շանորդի»-ն, ոչ էլ «անզգամ»-ը։

Տասնվեցերորդում Շվեյկը գտավ քսան փոխանավոր տղամարդ։ Այստեղ նստած էին այն կալանավորները, որոնց թղթերի վրա նշվաձ էր․ «Streng behüten, beobachten»։ Նրանց շատ հոգատար կերպով հսկում էին, որ չլինի թե փախչեն։

Եթե փոխանները մաքուր լինեին, լուսամուտներն էլ վանդակացանցեր չունենային, մարդ առաջին հայացքից կարող էր կարծել, թե բաղնիքի նախասրահ է ընկել։

Ֆելդֆեբելից Շվեյկին ընդունեց խցի ավագը՝ շապկի օձիքը բաց, վաղուց չածիլված մի հաղթանդամ երիտասարդ։ Նա Շվեյկի ազգանունը գրեց պատից կախ արած թղթի կտորի վրա և ասաց․

– Վաղը ներկայացում ունենք։ Մեզ տանելու են մատուռ՝ քարոզ լսելու։ Այնտեղ բոլորս ամբիոնի տակ կանգնելու ենք մետակ փոխանով։ Ա՜յ թե զվարճալի բան է լինելու։

Ինչպես բոլոր կալանատներն ու բանտերը, կայազորի բանտն էլ ուներ իր մատուռը, կալանավորների սիրած զվարճավայրը։ Բանն այն չէր, որ հարկադրաբար բանտի եկեղեցին այցելելը նրանց մոտեցնում էր աստծուն և կամ առաքինությանը հաղորդակից դարձնում։ Այդպիսի հիմարության մասին խոսք լինել չէր կարող։

Պարզապես ժամերգությունն ու քարոզը փարատում էին բանտային ձանձրույթը։ Բանն այն չէր, թե դու աստծուն ավելի ես մոտեցել թե ոչ, այլ որ հույս էր ձագում, թե ճանապարհին,– սանդուղքի վրա կամ բակում,– կարելի է գտնել սիգարետի գամ սիգարի մի դեն նետված ծխուկ։ Թքամանի մեջ կամ փոշոտ գետնին ընկած փոքրիկ ծխուկը աստծուն բոլորովին մի կողմ էր վանում։ Այդ փոքրիկ բուրող առարկան հաղթանակ էր տանում և՛ աստծո, և՛ հոգու փրկության նկատմամբ։

Եվ, բացի դրանից, քարոզն ինքնին բոլորին զվարճացնում էր։ Ֆելդկուրատ Օտտո Կացն առհասարակ շատ հաճելի մարդ էր։ Նրա քարոզներն անասելի հրապուրիչ ու սրամիտ էին և աշխուժություն էին հարուցում կայազորային ձանձրույթի մեջ։ Նա այնպես զվարճալի ճամարտակում էր աստծո անսահման ողորմածության մասին, ցանկանալով սրտապնդել «հոգով ընկճյալ» ու մեղսավոր կալանավորներին, այնպե՜ս համով հայհոյում էր ամբիոնից, այնպիսի՜ ինքնամոռացությամբ սուրբ սեղանի մոտ երգում իր «Ite missa est»^[25]-ը։ Նա ժամերգությունը կատարում էր շատ յուրօրինակ ձևով։ Փոխում էր սուրբ պատարագի ամբողջ կարգը, իսկ երբ թունդ հարբած էր լինում, հորինում էր բոլորովին նոր եղանակներ, նոր պատարագ, սեփական ծիսակարգ, մի խոսքով, այնպիսի բան, որ ոչ ոք իր օրում չի տեսել։

Ա՜յ թե ծիծաղ էր բարձրանում, երբ նա, օրինակ, սայթաքում և սկիհի, սուրբ հաղորդության կամ մաշտոցի հետ միասին թրխկալով վայր էր ընկնում, բարձրաձայն մեղադրելով կալանավոր մինիստրանտին, թե նա իրեն ոտք գցեց, իսկ հետո հենց այդտեղ էլ, խորհրդատուփի առաջ, այդ մինիստրանտին դատապարտում մենախուց նստելու կամ «շպանգլե» կոչված պատիժը կրելու։ Պատժյալը շատ գոհ է, քանզի այդ ամենը մտնում է ներկայացման ծրագրի մեջ և ավելի զվարճալի դարձնում բանտի եկեղեցում խաղացվող կոմեդիան։ Նրան այդ կոմեդիայի մեջ դեր է տրված, և նա լավ է կատարում այդ դերը։

Ֆելդկուրատ Օտտո Կացը, այդ տիպիկ զինվորական քահանան, հրեա էր։ Ասենք, դրանում ոչ մի զարմանալի բան չկա․ արքեպիսկոպոս Կոնն էլ հրեա էր և դեռ նույնիսկ Մախարի մոտիկ բարեկամը։

Ֆելդկուրատ Օտտո Կացի անցյալն ավելի գունագեղ էր, քան հռչակավոր արքեպիսկոպոս Կոնինը։ Օտտո Կացը սովորել էր առևտրական ինստիտուտում և իր ժամանակին զինվորական ծառայության կանչվել որպես հոժարական։ Նա այնքան լավ էր գլուխ հանել մուրհակային իրավունքից և մուրհակներից, որ մի տարվա մեջ «Կաց և ընկ.» ֆիրման սնանկության էր հասցրել։ Սնանկությունն այնպիսին էր եղել, որ ծերունի Կացն ստիպված էր գնալ հյուսիսային Ամերիկա, նախապես ինչ ու ինչ դրամական կոմբինացիաներ սարքելով իր վստահորդների գլխին, ճիշտ է, առանց վերջիններիս, ինչպես և առանց իր գործակցի գիտության, որն ստիպված եղավ մեկնել Արգենտինա։

Երբ, այդպիսով, երիտասարդ Օտտո Կացն անշահախնդրաբար «Կաց և ընկ․» ֆիրման բաժանել էր հյուսիսային և հարավային Ամերիկաների միջև, ընկել էր այնպիսի մարդու վիճակի մեջ, որը ոչ մի տեղից ժառանգություն ստանալու հույս չունի, չգիտե գլուխը որտեղ դնի և որին մնում է միայն տեղավորվել իսկական զինվորական ծառայության մեջ։

Սակայն հոժարական Օտտո Կացը մի փայլուն բան էլ էր հղացել։ Մկրտվել էր։ Դիմել էր Քրիստոսին, դիմել էր վստահորեն, որպեսզի Քրիստոսը նրան օգներ կարիերա անել։ Օտտո Կացն իր այդ քայլը համարում էր իր և աստվածորդու միջև կնքված առևտրական գործարք։

Նրան հանդիսավոր կերպով մկրտել էին Էմաուզի վանքում։ Մկրտության ծեսը անձամբ կատարել էր ինքր՝ պատեր Ալբանը։ Դա մի փառահեղ տեսարան էր եղել։ Ներկա էին եղել այն գնդի աստվածավախ մայորը, որտեղ ծառայում էր Օտտո Կացը, Գրադչանիի ազնվական օրիորդների ինստիտուտից եկած մի պառաված աղջիկ և կոնսիստորիայի հաստամռութ նախագահը, որը նրա կնքահայրն էր։

Սպայական աստիճան ստանալու քննությունը հաջող էր անցել, և նորադարձ քրիստոնյա Օտտո Կացը մնացել էր զինվորական ծառայության մեջ։ Սկզբում նա կարծել էր, թե գործը լավ կընթանա, և արդեն մտադրվել էր ռազմական ակադեմիա ընդունվել, բայց մի գեղեցիկ օր հարբել էր, գնացել վանքը և թուրը փոխարինել վանականի փարաջայով։ Գրադչանիի արքեպիսկոպոսը նրան ունկնդրություն էր տվել, որի շնորհիվ նա ընկել էր սեմինարիա։ Ձեռնադրվելուց առաջ Կացը Վեյվոդա փողոցում գտնվող մի հույժ պարկեշտ տան մեջ, որտեղ «սպասարկում են կանայք», թունդ հարբել էր և կերուխումից ուղղակի գնացել ձեռնադրվելու։ Ձեռնադրվելուց հետո գնացել էր իր գունդը հովանավորություն փնտրելու, և երբ նրան ֆելդկուրատ էին նշանակել՝ իր համար ձի էր գնել։ Նա այդ ձիով սիգարշավում էր Պրագայի փողոցներում և շատ եռանդուն մասնակցություն ունենում իր գնդի սպաների բոլոր գինարբուքներին։

Նրա բնակած տան սանդուղքի վրա շատ հաճախ լսվում էին չբավարարված պարտատերերի անեծքները։ Օտտո Կացը փողոցային աղջիկներ էր բերում իր մոտ և կամ սպասյակին էր ուղարկում նրանց բերելու։ Կացը տարված էր «ինը» կոչված թղթախաղով, և ոչ անհիմն լուրեր էին շրջում, թե նա մաքուր չի խաղում, սակայն ոչ ոքի չէր հաջողվում ֆելդկուրատին բռնել ու ապացուցել, որ նա իր զինվորական փարաջայի լայն թևքի մեջ տուզ է թաքցնում։ Սպաների շրջանում նրան անվանում էին «հայր սուրբ»։

Քարոզի համար նա երբեք չէր պատրաստվում, որով տարբերվում էր կայազորի բանտում իրենից առաջ քարոզած ֆելդկուրատից։ Վերջինիս գլուխը մտել էր, թե կայազորի բանտում կալանավորված զինվորներին քարոզներով կարելի է ուղղել։ Այդ պատվարժան հովիվը բարեպաշտորեն աչքերը ճակատն էր թռցնում և կալանավորների գլխին բարբառում պոռնիկներին, ինչպես նաև չամուսնացած մայրերին վերաբերվող օրենքները բարեփոխելու անհրաժեշտության մասին և հանգամանորեն շոշափում ապօրինի զավակների դաստիարակության հարցը։ Նրա քարոզները միանգամայն վերացական բնույթ էին կրում և ոչնչով չէին կապվում ընթացիկ մոմենտի հետ, այսինքն, պարզն ասած, տաղտկալի էին։

Ֆելդկուրատ Օտտո Կացի քարոզներն, ընդհակառակը, բոլորին զվարճություն էին պատճառում։

«Տասնվեցերորդ» խուցը եկեղեցի բերին միայն փոխաններով․ ոչ մի դեպքում չէր կաբելի թույլ տալ, որ նրանք շալվար հագնեին, քանզի դա հղի էր այն հնարավոր վտանգով, թե մեկն ու մեկը կարող է փախչել։

Այդ քսան սպիտակափոխան հրեշտակներին կանգնեցրին ուղիղ քարոզչի ամբիոնի տակ։ Նրանցից մի քանիսը, որոնց բախտը ժպտացել էր, ծամում էին ճանապարհին հավաքած ծխուկները, քանզի գրպաններ չունեին, որ դրանք թաքցնեին։ Շուրջը կանգնած էին կայազորի բանտի մնացած կալանավորները և զմայլվում էին այդ քսան փոխաններով։

Ֆելդկուրատը խթանները զրնգացնելով բարձրացավ ամբիոն։

– Habacht!^[26],– հրամայեց նա։– Պատրաստվե՛լ աղոթքի։ Կրկնել ինչ որ ես կասեմ։ Հե՛յ, դու, հետևում կանգնած, բռանդ մեջ մի խնչիր, սրիկա, աստծո տաճարի մեջ ես գտնվում։ Թե չէ կհրամայեմ կարցեր նստեցնել։ Երևի «Հայր մեր»֊ն արդեն մտահան եք արել, դմբոնե՛ր։ Հապա տեսնենք․․․ Գիտեի, որ բան դուրս չի գա։ Ձեր ինչ դարդն է «Հայր մեր»֊ը։ Ձեզ միայն թողնեն երկու բաժին միս ու լոբի լափեք, զխկռտվեք, փորի վրա պառկեք, քթներդ քչփորեք, իսկ տեր աստծո մասին իսկի չմտածեք։ Ճիշտ չե՞մ ասում ։

Նա ամբիոնից նայեց ցած, քսան սպիտակափոխան հրեշտակներին, որոնք, ինչպես և մյուսները, կուշտ զվարճանում էին։ Հետևի շարքերում «քամակախփուկ» էին խաղում։

– Ոչի՜նչ, հետաքրքիր է,– շշնջալով ասաց Շվեյկը իր հարևանին, որի վրա ծանրացած էր այն կասկածը, թե երեք կրոնով կացնահարել է իր ընկերոջ ձեռքի բոլոր մատները, որպեսզի նա զինվորական ծառայությունից ազատվի։

– Դեռ ինչե՜ր են լինելու,– պատասխանեց Շվեյկի հարևանը։– Այսօր նորից թունդ լակել է, կնշանակի նորից խոսելու է մեղքի տատասկոտ ճանապարհի մասին։

Հիրավի, ֆելդկուրատի քեֆն այսօր տեղն էր։ Ինքն էլ չիմանալով ինչու, նա շարունակ թեքվում, կախվում էր ամբիոնի ճաղերի վրայից, և մազ էր մնում, որ հավասարակշռությունը կորցներ ու ցած գլորվեր։

– Հապա, տղանե՛ր, մի բան երգեցեք,– գոռաց նա վերևից։– Կամ կուզե՞ք ձեզ մի նոր երգ սովորեցնեմ։ Ձայնակցեցեք ինձ․

Կա՞ մի ուրիշ կին աշխարհում
Իմ սիրուհուց դուրեկան․
Մենակ ես չեմ մոտը գնում,
Ունի հազար սիրեկան։
Հազարներ են մտնում տունը
Չորս կողմերից աշխարհի․
Կույս Մարիամ է իր անունը,
Ինքը չքնաղ ու բարի։

– Դուք, լոդրե՛ր, երբեք ոչինչ չեք սովորի,– շարունակեց ֆելդկուրատը։– Ես կողմնակից եմ, որ ձեզ բոլորիդ գնդակահարեն։ Բոլորիդ, հասկանալի՞ է։ Ասածս պնդում եմ այս սուրբ տեղից, անզգամնե՛ր։ Քանզի աստված կեցություն է․․․ որը չի քաշվի և ձեզ այնպես կմռմռացնի, որ խելքներդ թռցնեք։ Քանզի չեք ցանկանում դիմել Քրիստոսին, այլ գերադասում եք ընթանալ մեղքի տատասկոտ ճանապարհով․․․

– Ըհը՛, սկսվում է։ Լավ կոնծել է,– ուրախ-ուրախ շշնջաց Շվեյկի ականջին նրա հարևանը։

– ․․․ Մեղքի տատասկոտ ճանապարհը, հայվանի՛ գլուխներ, մոլությունների դեմ պայքարելու ճանապարհն է։ Դուք, անառակ որդիներդ, որ, փոխանակ վերադառնալու մեր երկնային հոր մոտ, գերադասում եք վեր ընկնել մենախցերում, ձեր հայացքն ուղղեցեք դեպի երկինք, և կհաղթեք։ Խաղաղություն կիջնի ձեր հոգիներին, խուլիգաննե՛ր․․․ Ես կխնդրեի այնտեղ, հետևում, չփնչացնել։ Դուք ձիեր չեք և ախոռում չեք գտնվում, այլ աստծո տաճարում։ Ես ձեր ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հանգամանքի վրա, աղավնյակներս․․․ Հա, որտե՞ղ կանգ առա։ Ja, über den Seelenfrieden, sehr gut!^[27]։ Հիշեցեք, հայվաննե՛ր, որ դուք մարդ եք և պետք է իրականության սև խավարի միջից ձեր հայացքներն ուղղեք դեպի հավիտենականության անծայրածիր տարածությունները և հասկանաք, որ այստեղ ամենայն ինչ ունայն և անհարատև է և որ միայն աստված է հավիտենական։ Sehr gut, nicht wahr, meine Herren?^[28]։ Իսկ եթե կարծում եք, թե ես զօր ու գիշեր կաղոթեմ ձեզ համար, որպեսզի, հայվաննե՛ր, ողորմած աստված իր հոգին ներարկի ձեր սառած սրտերի մեջ և իր սուրբ ողորմածությամբ վերացնի անօրինությունները ձեր, ձեզ ընդմիշտ ընդունի իր գիրկը և իր ողորմածությամբ հավիտյանս հավիտենից ձեզ չլքի, ապա չարաչար սխալվում եք։ Ես մտադիր չեմ ձեզ դրախտ մտցնել․․․

Ֆելդկուրատը զկռտաց։

– Մտադի՛ր չեմ,– համառորեն կրկնում էր նա։– Ես ձեզ համար ոչինչ չեմ անի։ Մտքովս էլ չի անցնի անել, որովհետև դուք անուղղելի սրիկաներ եք։ Բարձրյալի անսահման ողորմածությունը ձեզ ուղեկից չի չինի կյանքի ճանապարհին և նրա աստվածային սիրո շունչը չի դիպչի ձեզ, քանզի աստված չի էլ ցանկանա գործ ունենալ ձեզ նման անզգամների հետ․․․ Լսո՞ւմ եք, ինչ եմ ասում։ Հե՛յ, փոխանավորներ։

Քսան փոխաններ վեր նայեցին և միաբերան պատասխանեցին․

– Ճի՛շտ այդպես, լսում ենք։

– Լսեչը քիչ է,– իր քարոզը շարունակեց ֆելդկուրատը։– Ձեզ շրջապատող խավարում, դմբոնե՛ր, ձեզ վրա չի իջնի բարձրյալի կարեկցությունը, քանզի գթասրտությունն էլ սահման ունի։ Իսկ դու, է՛շ, որ հետևումն ես կանգնած, չհամարձակվես խրխնջալ, թե չէ կարցեր կքշեմ։ Իսկ դուք, ցածում կանգնածնե՛ր, չկարծեք, թե գինետանն եք գտնվում։ Աստծո գթասրտությունն անսահման է, բայց միայն կարգին մարդկանց, այլ ոչ թե ամեն մի տականքի համար, որը չի հետևում ոչ նրա օրենքներին, ոչ զինվորական կանոնադրությանը։ Ահա թե ինչ էի ուզում ձեզ ասել։ Դուք աղոթել չեք կարողանում և կարծում եք, թե եկեղեցի գնալը քեֆ ու զվարճություն է, կարծես այստեղ թատրոն է կամ ինչ֊որ կինոմատոգրաֆ։ Ես այդ բանը ձեր մտքից հանել կտամ, որպեսզի չկարծեք, թե ես եկել եմ ձեզ զվարճացնելու և ուրախացնելու։ Ես ձեզ, շան որդիներիդ, մենախուց նստեցնել կտամ,– ահա թե ինչկանեմ ես։ Ես ձեզ հետ միայն ժամանակ եմ վատնում, վատնում միանգամայն իզուր։ Եթե այստեղ իմ փոխարեն ինքը ֆելդմարշալը կամ ինքը արքեպիսկոպոսը լիներ, միևնույն է, դուք չէիք ուղղվի և ձեր հոգին չէիք դարձնի առ աստված։ Եվ այնուամենայնիվ մի օր կհիշեք ինձ ու կասեք, «նա մեր լավն էր ցանկանում»։

Փոխանավորների շարքերի միջից հեծկլտոց լսվեց։ Հեծկլտացողը Շվեյկն էր։

Ֆելդկուրատը ցած նայեց։ Շվեյկը բռունցքով տրորում էր աչքերը։ Շուրջն համընդհանուր ցնծություն էր։

– Թող ձեզնից յուրաքանչյուրը օրինակ վերցնի այս մարդուց,– շարունակեց ֆելդկուրատը, մատնացույց անելով Շվեյկին։– Ի՞նչ է անում նա։ Լալի՛ս է։ Մի՛ լար, ասում եմ քեզ։ Մի՛ լար։ Դու ուզում ես ուղղվե՞լ։ Դա քեզ, աղավնյակս, այնքան էլ հեշտ չի հաջողի։ Հիմա լալիս ես, բայց կվերադառնաս քո խուցը և կդառնաս ճիշտ այնպիսի սրիկա, ինչպիսին էիր մինչ այդ։ Դու դեռ պիտի շատ խորհես աստծո անսահման գթասրտության մասին, դեռ շատ պետք է կատարելագործվես, մինչև որ քո մեղավոր հոգին վերջապես ոտք, դնի այն ճշմարիտ ճանապարհը, որով պարտավոր է գնալ․․․ Այսօր մեր աչքի առաջ լաց եղավ մեզնից մեկը, որ ցանկանում է դառնալ դեպի ճշմարիտ ճանապարհը, իսկ ի՞նչ եք անում դուք, մնացյալներդ։ Ոչինչ էլ չեք անում։ Ահա՛, նայեցեք, մեկը ինչ-որ բան է ծամում, կարծես դրա ծնողները որոճացող կենդանիներ են եղել, իսկ մի ուրիշը աստծո տաճարում ոջիլ է որոնում իր շապիկի մեջ։ Տանը չե՞ք կարող ձեզ քորել։ Անպատճառ պետք է ժամասացության ժամանա՞կ քորվեք։ Վերակացո՛ւ, դուք բոլորովին չեք հետևում կարգ ու կանոնին։ Չէ՞ որ դուք զինվորներ եք, այլ ոչ թե ինչ-որ քաղաքացի դանդալոշներ, և պետք է, ձեզ պահեք ինչպես վայել է զինվորին, թեկուզ և եկեղեցում։ Զբաղվեցեք, գրո՜ղը տանի, աստծուն որոնելով, իսկ ոջիլը տանը կորոնեք։ Սրանով, խուլիգաննե՛ր, ես վերջացրի ասելիքս և պահանջում եմ, որ պատարագի ժամանակ ձեզ չկարգին պահեք, ոչ թե անցյալ անգամվա պես, երբ հետևի շարքերում պետական սպիտակեղենը փոխում էին հացի հետ և այդ հացը լափում սուրբ հաղորդությունը բարձրացնելու պահին։

Ֆելդկուրատը իջավ ամբիոնից և դիմեց դեպի խորան, նրան հետևեց և վերակացուն։ Մի րոպե անց վերակացուն դուրս եկավ խորանից, մոտեցավ ուղղակի Շվեյկին, նրան դուրս հանեց քսան փոխանավորների միջից և ներս տարավ։

Ֆելդկուրատը փռվել-նստել էր սեղանի վրա և իր համար սիգարետ էր փաթաթում։ Երբ Շվեյկը ներս մտավ, ֆելդկուրատն ասաց․

– Ահա և դուք։ Ես այստեղ խորհեցի և գտնում եմ, որ հասկացել եմ, թե դուք ինչ պտուղ եք։ Հասկանո՞ւմ ես։ Սա առաջին դեպքն է, որ իմ քարոզի ժամանակ եկեղեցում մեկնումեկը զըռում է։

Նա ցած թռավ սեղանի վրայից և, Շվեյկի ուսը թոթվելով, Ֆրանցիսկոս Սալեցու մեծ ու մռայլ պատկերի տակ կանգնած, բղավեց․

– Խոստովանիր, սրիկա՛, որ լաց էիր լինում հենց այնպես, մարդկանց ծիծաղեցնելու համար։

Ֆրանցիսկոս Սալեցին սրբապատկերի միջից հարցական հայացքով նայում էր Շվեյկին։ Մյուս կողմից նրան նայում էր մի նահատակ։ Ինչ-որ մեկը սղոցի ատամները խրել էր վերջինիս հետույքի մեջ, և ինչ-որ հռոմեացի զինվորներ ջանասիրաբար սղոցում էին նրան։ նահատակի դեմքին չէր նկատվում ո՛չ տառապանք, ո՛չ բավականություն, ո՛չ նահատակի լուսապսակ։ Նրա դեմքը միայն զարմանք էր արտահայտում, կարծես նա ուզում էր ասել․ «Չեմ հասկանում, թե ինչպես եմ այս օրն ընկել, և, վերջապես, պարոնայք, այդ ի՞նչ եք անում ինձ»։

– Ճի՛շտ այդպես, պարոն ֆելդկուրատ,– ասաց Շվեյկը լրջորեն, ամեն ինչ բախտախաղի դնելով,– խոստովանում եմ ամենակարող աստծուն և ձեզ, պատվարժա՛ն հայր, որ իսկապես լաց էի լինում միայն մարդկանց ծիծաղեցնելու համար։ Տեսա, որ ձեր քարոզին պակասում է մի ապաշխարող մեղսավոր, որին դուք իզուր դիմում էիք, ուստի և որոշեցի ձեզ պատճառել այդ բավականությունը, որպեսզի չկարծեք, թե էլ կարգին մարդ չկա։ Ասենք, ինքս էլ ուզում էի զվարճանալ, որ սիրտս մի քիչ թեթևանար։

Ֆելդկուրատը հետաքրքրությամբ նայեց Շվեյկի պարզամիտ դեմքին։ Արևի մի ճառագայթ թռթռաց Ֆրանցիսկոս Սալեցու մռայլ սրբապատկերի վրա և տաքացրեց դիմացի պատից նայող զարմացած նահատակին։

– Դուք սկսում եք ինձ դուր դալ,– ասաց ֆելդկուրատը, նորից նստելով սեղանի վրա։– Ո՞ր գնդից եք,– հարցրեց նա զկռտալով։

– Հհամարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ, որ ես պատկանում և չեմ պատկանում Իննսունմեկերորդ գնդին և առհասարակ, չգիտեմ, թե ինձ հետ ինչ է կատարվում։

– Իսկ ինչի՞ համար եք այստեղ նստած,– հարցրեց ֆելդկուրատը, շարունակելով զկռտալ։

Մատուռից լսվեցին երգեհոնին փոխարինող ֆիսհարմոնիայի հնչյունները։ Մի երաժիշտ-ուսուցիչ, որին նստեցրել էին դասալքության համար, սիրտը թեթևացնում էր եկեղեցական տխրագույն մեղեդիներ հնչեցնելով։ Այդ հնչյունները, միահյուսվելով ֆելդկուրատի զկռտոցին, կազմում էին մի չտեսնված դորիական գամմա։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ, ես, ճիշտն ասած, չեմ իմանում, թե ինչի համար եմ այստեղ նստած։ Բայց չեմ գանգատվում։ Պարզապես, բախտս չի բանում։ Ես միշտ աշխատում եմ, որ ամեն ինչ ավելի լավ լինի, բայց գործս թարսվում է, ինչպես այն սրբապատկերի նահատակի գործը։

Ֆելդկուրատը նայեց սրբապատկերին, ժպտաց և ասաց․

– Աստվա՛ծ վկա, դուք ինձ դուր եք գալիս։ Ստիպված պիտի լինեմ ձեր մասին տեղեկություններ իմանալ քննիչից։ Իսկ ձեզ հետ ես այլևս երկար-բարակ չեմ խոսի։ Միայն թե շուտ ազատվեի այդ սուրբ պատարագից։ Kehrt euch! Abtreten!^[29]

Վերադառնալով ամբիոնի տակ կանգնած փոխանավորների հարազատ ընտանիքը, Շվեյկը նրանցից մեկի այն հարցին, թե ֆելդկուրատը նրանից ինչ էր ուզում, պատասխանեց շատ չոր ու հատու․

– Թունդ լակած է։

Ծրագրի հաջորդ համարին, սուրբ պատարագին, հասարակությունը հետևում էր լարված ուշադրությամբ և անսքող համակրանքով։ Կալանավորներից մեկը նույնիսկ գրազ եկավ, թե ֆելդկուրատը մասնատուփը ձեռքից վայր կգցի։ Նա իր ամբողջ հացաբաժինը դրեց երկու ապտակի դիմաց և գրազը տարավ։

Չի կարելի ասել, թե այն զգացմունքը, որով լի էր ֆելդկուրատի ծեսերը դիտողների սիրտը, հավատացյալների միստիցիզմ էր կամ հավատարիմ կաթոլիկների բարեպաշտություն։ Ավելի շուտ դա նման էր այն զգացմունքին, որ առաջանում է թատրոնում, երբ մենք պիեսի բովանդակությունը չգիտենք, իսկ գործողությունն անվերջ խճճվում է, և անհամբեր սպասում ենք հանգուցալուծմանը։ Բոլորը հափշտակված էին ֆելդկուրատի տված ներկայացումով։ Կալանավորները աչք չէին հեռացնում նրա շուրջառից, որը նա թարս էր հագել։ Բոլորը խանդավառված ու տարված էին սուրբ սեղանի մոտ տեղի ունեցող թամաշայով և էսթետիկական հաճույք էին զգում։ Շիկահեր մինիստրանտը, մի հոգևորական դասալիք, որ 28֊րդ գնդում մանր գողությունների մասնագետ էր, ազնվաբար ջանում էր հիշողությամբ վերականգնել սուրբ պատարագի ամբողջ ծիսակարգը, տեխնիկան ու տեքստը։ Նա ֆելդկուրատի համար միաժամանակ և՛ մինիստրանտ էր, և՛ հուշարար, մի բան, որ ֆելդկուրատին չէր խանգարում չտեսնված դյուրությամբ ետ ու առաջ գցել ամբողջ նախադասություններ։ Սովորական պատարագի փոխարեն ֆելդկուրատը մաշտոցի մեջ բաց արեց և, ի մեծ հաճույս հասարակության, սկսեց կատարել ծննդյան պատարագը։ Նա ոչ ձայն ուներ, ոչ լսողություն, և եկեղեցու կամարների տակ ճղճղոց ու խռխռոց էր լսվում, ինչպես խոզանոցում։

– Համա՜ թե լակել է,– խորին բավականությամբ խոսում էին բեմի ներքևում։– Երևի էլի մի տեղ կոնծել է քածերի հետ։

Թերևս արդեն երրորդ անդամ սուրբ սեղանի մոտ հնչեց ֆելդկուրատի «Ite missa est!» երգը, որը հնդկացիների մարտակոչի էր նման և որից եկեղեցու լուսամուտների ապակիները զնգզնգում էին։ Այնուհետև ֆելդկուրատը մի անգամ էլ նայեց, թե արդյոք սկիհի մեջ թեկուզ մի կաթիլ գինի չի՞ մնացել, նոթերը կիտեց ու դիմեց ունկնդիրներին,

– Իսկ հիմա, սրիկանե՛ր, կարող եք տուն գնալ։ Վե՛րջ։ Ես նկատեցի, որ դուք չեք ցուցաբերում այն ճշմարիտ բարեպաշտությունը, որ պետք է ցուցաբերել եկեղեցում, սուրբ սեղանի առաջ։ Խուլիգաննե՛ր, ամենաբարձրյալի առաջ դուք առանց ամաչելու բարձրաձայն ծիծաղում եք և հազում, խորխում ու ոտքներդ քսքըստացնում․․․ նույնիսկ իմ ներկայությամբ, թեև ես այստեղ կույս Մարիամի, հիսուս Քրիտոսի և հայր աստծո ներկայացուցիչն եմ, անասուննե՛ր։ Եթե նորից այդպիսի բան անեք, ես ձեր հախից կգամ։ Այն ժամանակ կիմանաք, որ գոյություն ունի ոչ միայն այն դժոխքը, որի մասին նախանցյալ անգամ խոսեցի քարոզիս մեջ, այլև երկրային դժոխք։ Միգուցե առաջինից մի կերպ ազատվեք, բայց երկրորդից չեք ազատվի։ Abtreten!։

Ֆելդկուրատը, որ այդպես լավ և յուրովի կատարել էր կալանավորներին այցելելու հին ու մաշված սովորությունը, մտավ խորան, զգեստը փոխեց, հրամայեց վիթխարի շշից իր համար եկեղեցական գինի լցնել, խմեց և ապա շիկահեր մինիստրաննտի օգնությամբ հեծավ բակում կանգնած իր ձին։ Բայց այդ ժամանակ հիշեց Շվեյկին, ձիուց իջավ ու գնաց գրասենյակ, քննիչ Բերնիսի մոտ։

Զինվորական քննիչ Բերնիսը ամենից առաջ աշխարհիկ մարդ էր, գայթակղիչ պարող ու անառակ, որը պաշտոնավայրում անասելի ձանձրանում էր և իր ծոցատետրում գերմաներեն ոտանավորներ գրում, որպեսզի միշտ ձեռքի տակ պատրաստի ոտանավորների պաշար ունենար։ Նա հանդիսանում էր զինվորական դատարանի ապարատի կարևորագույն օղակը, քանի օր նրա ձեռքի տակ այնքան մեծ թվով արձանագրություններ և միանգամայն խճճված ակտեր էին կենտրոնացած, որ Գրադչանիի ամբողջ ռազմադաշտային դատարանին ակնածանք էր ներշնչում։ Նա շարունակ մոռանում էր մեղադրական նյութը, և այդ հանգամանքը նրան ստիպում էր հորինել նոր նյութ։ Խառնում էր անունները, կորցնում մեղադրության թելերը և փոխարենր հորինում ինչ խելքին փչեր։ Նա դասալիքներին դատում էր գողության համար, իսկ գողերին՝ դասալիքության։ Սարքում էր քաղաքական դատավարություններ, որոնց նյութերը պարզապես մատից էր ծծում։ Բազմապիսի ֆոկուսների էր դիմում մեղադրյալներին այնպիսի հանցագործությունների մեջ բռնելու համար, որ նրանք երազում անգամ չէին տեսել։ Մոգոնում էր նորին մեծության դեմ ուղղված վիրավորանքներ և իր իսկ հնարած այդ արտահայտությունները վերագրում այն մեղադրյալներին, որոնց դեմ եղած նյութերը կորչում էին նրա արձանագրությունների և պաշտոնական այլ թղթերի մշտական քաոսում։

– Servus!^[30]– ասաց ֆելդկուրատը, սեղմելով՝ նրա ձեռքը,– Գործերդ ինչպե՞ս են։

– Լավ չեն,– պատասխանեց զինվորական քննիչ Բերնիսը։ Նյութերս խառնել են, հիմա սատանան էլ գլուխ չի հանի։ Երեկ վերադասությանը արդեն մշակված մի նյութ ուղարկեցի մի սրիկայի մասին, որին մեղադրում են խռովություն սարքելու մեջ, իսկ նրանք բոլոր թղթերը վերադարձրել են ինձ, թե իբր գործը վարվում է ոչ թե խռովության, այլ պահածոներ գողանալու մեղադրանքով։ Բացի դրանից, համարը ճիշտ չէի գրել։ Թե դա ինչպես են իմացել, չեմ հասկանում։

Զինվորական քննիչը թքեց։

– Էլի գնո՞ւմ ես թուղթ խաղալու,– հարցրեց ֆելդկուրատը։

– Թղթախաղի մեջ տանուլ տվի։ Վերջին անգամ գնդապետի, այն քաչալի հետ մակաո էինք խաղում, և ամբողջ փողս տարվեցի։ Բայց, փոխարենը, մի աղջկա վրա աչք ունեմ։ Իսկ դու ի՞նչ ես անում, հայր սուրբ։

– Ինձ սպասյակ է հարկավոր,– ասաց ֆելդկուրատը։– Վերջին սպասյակս մի ծեր հաշվապահ էր, առանց բարձրագույն կրթության, սակայն առաջնակարգ անասուն։ Շարունակ աղոթում էր ու մղկտում, որ աստված իրեն փորձանքից ու դժբախտությունից հեռու պահեր, դե՛հ, ես էլ վերցրի ու երթային գումարտակի հետ նրան ռազմաճակատ ուղարկեցի։ Ասում են, այդ գումարտակը գլխովին ջախջախել են։ Հետո ինձ մոտ մի ջահել սրիկայի ուղարկեցին, որի միակ գործն այն էր, որ նստում էր գինետանը և իմ հաշվին լակում։ Դրան դեռ մի կերպ կարելի էր դիմանալ, բայց այդ սրիկայի ոտքերը շատ էին քրտնում։ Ստիպված նրան էլ ուղարկեցի երթային գումարտակի հետ։ Իսկ այսօր ես մի տիպ գտա, որը քարոզի ժամանակ սկսեց լաց լինել մարդկանց ծիծաղեցնելու համար։ Ա՛յ, ինձ հենց այդպիսի մեկն է պետք։ Ազգանունը Շվեյկ է, նստած է տասնվեցերորդում։ Հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչի՞ համարեն նստացրել և արդյոք չե՞մ կարող նրան այնտեղից մի կերպ դուրս հանել։

Քննիչը սկսեց տակն ու վրա անել սեղանի արկղերը, փնտրելով Շվեյկի գործը, բայց, ինչպես միշտ, ոչինչ չկարողացավ գտնել։

– Հավանաբար կապիտան Լինհարտի մոտ է,– ասաց նա երկար որոնումներից հետո։– Սատանան գիտե, թե ուր են կորչում իմ բոլոր գործերը։ Չէ՛, երևում է ուղարկել եմ Լինհարտին։ Հապա մի զանգահարեմ․․․ Ալլո, խոսում է քննիչ պորուչիկ Բերնիսը, պարո՛ն կապիտան։ Բարի եղեք ասել, արդյոք ձեզ մոտ չե՞ն ոմն Շվեյկի թղթերը։ Ինձ մոտ պիտի լինե՞ն։ Տարօրինա՜կ բան․․․ Ես ի՞նքս եմ ստացել ձեզնից։– Իսկապես տարօրինակ բան․․․ Նստած է տասնվեցերորդում․․․ Այո , ես գիտեմ, պարոն կապիտան, որ տասնվեցերորդը իմ տեսչության տակ է։ Բայց ես մտածեցի, թե երևի Շվեյկի թղթերը ձեզ մոտ մի տեղ ընկած են․․․ Դուք խնդրում եք ձեզ հետ այդպես չխոսե՞լ։ Ձեզ մոտ ոչինչ ընկած չէ՞․․․ Ա՛լլո, ա՛լլո։

Զինվորական քննիչ Բերնիսը սրտնեղած նստեց սեղանի առաջ և սկսեց դատապարտել քննության վարույթի մեջ գոյություն ունեցող անկարգությունը։ Նրա և կապիտան Լինհարտի միջև արդեն վաղուց փոխադարձ անբարյացակամություն կար, ըստ որում ո՛չ մեկը, ո՛չ մյուսը չէր ցանկանում տեղի տալ։ Եթե Լինհարտի գործերին վերաբերվող մի թուղթ ընկնում էր Բերնիսի ձեռքը, ապա սա թուղթն այնպիսի խոր տեղ էր խոթում, որ հետո այլևս ոչ ոք չէր կարողանում գտնել։ Լինհարտն էլ նույն կերպ վարվում էր Բերնիսի թղթերի հետ։ Ճիշտ նույն կերպ էլ անհետանում էին նաև գործերին կցված առդիր գրությունները^[31]։

(Շվեյկի գործը ռազմա-դաշտային դատարանի արխիվում գտնվեց միայն հեղաշրջումից հետո։ Գործի վրա մակագրված էր․ «Մտադիր էր դեն նետել կեղծավորության դիմակը և բացեիբաց հանդես գալու մեր թագավորի անձի և մեր պետության դեմ»։ Շվեյկի գործը խոթել էին ինչ֊որ Յոզեֆ Կուտելի թղթերի մեջ։ Այս գործի շապկի վրա մի փոքրիկ խաչ էր դրված, իսկ դրա տակ գրված էր․ «Ի կատար է ածված» և նշված էր թվականը)։

– Եվ այսպես, Շվեյկը կորել է ինձ մոտ,– ասաց Բերնիսը։– Կհրամայեմ նրան կանչել այստեղ, և եթե ոչինչ չխոստովանի՝ բաց կթողնեմ։ Կհրամայեմ նրան տանել քեզ մոտ, իսկ մնացածն ինքդ գլուխ բեր գնդում։

Ֆելդկուրատի գնալուց հետո քննիչ Բերնիսը հրամայեց Շվեյկին բերել իր մոտ։ Բայց նրան ստիպեց դռան մոտ սպասել, քանզի այդ պահին ոստիկանական վարչությունից հեռախոսագիր էր ստացել, թե № 7267 մեղադրական ակտի համար պահանջված նյութը, որ վերաբերվում էր հետևակազորի շարքային Մեյկսներին, ընդունել է № 1 գրասենյակը՝ կապիտան Լինհարտի սաորագրությամբ։

Այդ միջոցին Շվեյկը ուշի-ուշով դիտում էր զինվորական քննիչի գրասենյակը։

Չի կարելի ասել, թե այստեղ կահավորանքը շատ հաճելի տպավորություն էր գործում, մանավանդ այն զանազան էկզեկուցիաների լուսանկարները, որ բանակը կատարել էր Գալիցիայում և Սերբիայում։ Դրանք գեղարվեստական լուսանկարներ էին բոցավառված խրճիթների և այրված ծառերի, որոնց ճյուղերը կռացել էին կախվածների ծանրությունից։ Առանձնապես ուշագրավ էր Սերբիայից բերված այն լուսանկարը, որ պատկերում էր մի ամբողջ կախված ընտանիք՝ փոքրիկ տղան, հայրն ու մայրը։ Երկու զինյալ զինվորներ պահպանում են մի ծառ, որից կախված են մի քանի հոգի, իսկ առաջին պլանում հաղթողի կեցվածքով կանգնած է սպան՝ սիգարետը բերնին։ Հեռվում երևում է դաշտային խոհանոցը։

– Հը՛, ինչպե՞ս վարվենք ձեզ հետ, Շվեյկ,– հարցրեց քննիչ Բերնիսը, հեռախոսագիրը կցելով գործին։– Ի՞նչ եք արել դուք այնտեղ։ Խոստովանելո՞ւ եք թե պիտի սպասեք, մինչև որ մեղադրական ակտը կազմենք։ Այդպես չի կարելի։ Չկարծեք, թե այնպիսի դատարանի առաջ եք, որտեղ քննությունը կատարում են քաղաքացի դանդալոշները։ Մերը ռազմական դատարան է, կայսրա-թագավորական ռազմական դատարան։ Խիստ և արդար պատժից կարող եք փրկվել միայն ամեն ինչ խոստովանելով։

Մեղադրյալի դեմ հարուցված նյութը կորցրած լինելու դեպքում քննիչ Բերնիսն «իր սեփական մեթոդն» ուներ։ Բայց, ինչպես տեսնում եք, այդ մեթոդի մեջ ոչ մի առանձին բան չկար, ուստի և զարմանալի չէ, որ այդօրինակ հետաքննության և հարցաքննության արդյունքները միշտ էլ հավասար էին լինում զրոյի։

Քննիչ Բերնիսն իրեն այնքան խորաթափանց մարդ էր համարում, որ, մեղադրյալի դեմ նյութ չունենալով և չիմանալով, թե նրան ինչի մեջ են մեղադրում և թե առհասարակ նա ինչի համար է նստած կայազորի բանտում, միայն հարցաքննվողի շարժուձևից և դեմքի արտահայտությունից եզրակացնում էր, թե վերջինիս ինչու են պահում բանտում։ Նրա խորաթափանցությունը և մարդկանց ճանաչելու գիտելիքներն այնքան խորունկ էին, որ մի գնչուի, որն իր գնդից կայազորի բանտն էր ընկել մի քանի դյուժին սպիտակեղեն գողանալու համար (մթերապահի օգնական էր եղել), Բերնիսը մեղադրել էր քաղաքական հանցագործության մեջ, իբր մի պանդոկում զինվորների առաջ նա ագիտացիա է արել, թե պետք է ստեղծել չեխոսլովակյան ինքնուրույն պետություն՝ սլավոն արքայի գլխավորությամբ։

– Մեր ձեռքին փաստաթղթեր կան,– ասել էր նա դժբախտ գնչուին,– ձեզ մնում է միայն խոստովանել, թե ո՞ր պանդոկումն եք այդ բանն ասել, ո՞ր գնդից էին այն զինվորները, որ ձեզ լսում էին և ե՞րբ է դա տեղի ունեցել։

Դժբախտ գնչուն հնարել էր և՛ թվականը, և՛ պանդոկի անունը, և՛ այն գունդը, որին պատկանելիս էին եղել նրա կարծեցյալ ունկնդիրները, իսկ հարցաքննությունից վերադառնալուց հետո պարզապես վերցրել և փախել էր կայազորի բանտից։

– Դուք ոչինչ չե՞ք ցանկանամ խոստովանել,– հարցրեց Բերնիսը, տեսնելով որ Շվեյկը գերեզմանային լռություն է պահպանում։– Չե՞ք ուզում ասել, թե ինչպե՛ս եք ընկել այստեղ, ինչի՛ համար են ձեզ նստեցրել։ Ինձ, համենայն դեպս, կարող էիք ասել, քանի դեռ ես ինքս ձեզ չեմ հիշեցրել։ Մի անգամ ևս նախազգուշացնում եմ, խոստովանեցեք։ Հասկացեք, դա ձեզ համար լավ կլինի, քանի որ կդյուրացնի հետաքննությունը և պատիժը կմեղմացնի։ Այդ տեսակետից մեզ մոտ նույնն է, ինչ որ քաղաքացիական բանտերում։

– Համարձակվում եմ զեկուցել,– հնչեց, վերջապես, Շվեյկի բարեհոգի ձայնը,– ես այստեղ, կայազորի բանտում, ընկեցիկ երեխայի պես մի բան եմ։

– Դրանով ի՞նչ եք ուզում ասել։

– Համարձակվում եմ զեկուցել, որ կարող եմ դա շատ հեշտ բացատրել։ Մեր փողոցում ապրում է մի ածխավաճառ, որն ուներ երկու տարեկան, միանգամայն անմեղ մի տղա։ Մի անգամ այդ տղան ոտքով Վինոգրադիից գնում-հասնում է Լիբեն, նստում մայթի վրա, որտեղ և մի ոստիկան գտնում է նրան։ Ոստիկանը տանում է նրան քաղաքամաս, իսկ այնտեղ նրան, այդ երկու տարեկան երեխային, կալանավորում են։ Տեսնո՞ւմ եք, տղան միանգամայն անմեղ է եղել, բայց, այնուամենայնիվ, նստեցրել են։ Եթե նրան հարցնեին, թե ինչի համար է նստած, ապա նա, եթե նույնիսկ կարողանար խոսել, չէր իմանա ի՛նչ պատասխան տա։ Ահա ես էլ գրեթե այդ վիճակի մեջ եմ։ Ես էլ մի գտած երեխա եմ։

Քննիչի հայացքն արագ սահեց Շվեյկի կերպարանքի ու դեմքի վրայով և պարտված կանգ առավ։ Շվեյկն իր ողջ էությամբ այնպիսի անտարբերություն ու անմեղություն էր արտահայտում, որ Բերնիսը սկսեց զայրացած գնալ ու գալ գրասենյակում, և եթե ֆելդկուրանտին խոստացած չլիներ Շվեյկին ուղարկել նրա մոտ, ապա սատանան գիտե, թե գործն ինչով կվերջանար։

Վերջապես քննիչը կանգ առավ իր սեղանի մոտ։

– Լսեցեք,– ասաց նա Շվեյկին, որը դեմքի անտարբեր արտահայտությամբ դիտում էր շուրջը,– եթե մի անգամ էլ աչքիս երևաք, ապա դա երկար կհիշեք․․․ Դո՛ւրս տարեք դրան։

Մինչ Շվեյկին տանում էին տասնվեցերորդ խուցը, Բերնիսը կանչել տվեց վերակացու Սլավիկին։

– Այսու, ցնո՛ր կարգադրություն, Շվեյկը դրվում է պարոն ֆելդկուրատ Կացի տրամադրության տակ,– կարճ ու կտրուկ հրամայեց նա։– Անցաթուղթը պատրաստել։ Երկու ուղեկցորդի հսկողությամբ նրան տանել պարոն ֆելդկուրատի մոտ։

– Չէի՞ք հրամայի, պարոն պորուչիկ, ձեռնակապերով տանել։

Քննիչը բռունցքը խփեց սեղանին․

– Է՛շ։ Ես հո պարզ ասացի, անցաթուղթը պատրաստել։

Եվ այն ամենը, որ օրվա ընթացքում կուտակվել էր քննիչի սրտում․ կապիտան Լինհարտը, Շվեյկը – այդ ամենը հեղեղի պես թափվեց վերակացուի գլխին և ավարտվեց այս խոսքերով․

– Վերջապես հասկացաք, որ դուք թագադրյալ էշ եք։

Այդպես կպատշաճեր մեծարել թագավորներին ու կայսրերին։ Բայց նույնիսկ հասարակ վերակացուն, ամենևին չթագադրված մի անձնավորություն, այնուամենայնիվ գոհ չմնաց այդ վերաբերմունքից և, դուրս գալով զինվորական քննիչի մոտից, մի քացի հասցրեց միջանցքի հատակը լվացող կալանավորին։ Իսկ ինչ վերաբերում է Շվեյկին, ապա վերակացուն որոշեց նրան գոնե մի գիշեր էլ թողնել կայազորի բանտում, որպեսզի նրան հնարավորություն տված լիներ ճաշակելու վերջինիս բոլոր սքանչելիքները։

Կայազորի բանտում անցկացրած գիշերը յուրաքանչյուրի համար, ով երբևէ եղել է այնտեղ, ընդմիշտ կմնա իբբև հաճելի մի հուշ։

Տասնվեցերորդ խուցի կողքին կար մի մենախուց, սահմռկիչ մի որջ, որտեղից այդ գիշեր ևս լսվում էր կալանավոր զինվորի ոռնոցը․ ինչ-որ զանցանքի համար ֆելդֆեբել Ռժեպան, վերակացու Սլավիկի հրամանով, ջարդում էր նրա կողերը։

Երբ ոռնոցը լռեց, տասնվեցերորդում լսվում էր միայն կալանավորների եղունգների տակ ընկած ոջիլների ճըթճըթոցը։

Դռան վերևում, որմնափորի մեջ, պահպանական լարացանցով շրջափակված նավթի լամպն իր աղոտ լույսն էր նետում պատերի վրա և մխում։ Նավթի հոտը խառնվում էր մարդկանց չլվացված մարմիններից բարձրացող գոլորշիացումներին և պարաշայի գարշահոտությանը, իսկ այդ պարաշան ամեն մի նոր գործածությունից հետո բացում էր իր անդունդները և ժանտահոտության մի նոր ալիք նետում տասնվեցերորդ խուցը։

Վատ սնունդը դժվարացնում էր մարսողության պրոցեսը, և կալանավորների մեծ մասը տառապում էր գազերի կուտակումից․ գազերը բաց էին թողնվում գիշերային լռության մեջ, դիմավորվում պատասխան-ազդանշաններով և ուղեկցվում սրախոսություններով։

Միջանցքներից լսվում էին ժամապահների համաչափ ոտնաձայները, ժամանակ առ ժամանակ բացվում էր դռան «աչքը» և «հրեշտակապետը» ներս էր նայում։

Մեջտեղի մահճակի վրա պառկած ինչ-որ մեկը ցածր ձայնով պատմում էր․

– Ինձ այստեղ տեղափոխեցին, երբ փորձ արի փախչել։ Իսկ առաջ նստած էի քսաներորդում։ Այնտեղ նստում են, այսպես ասած, ավելի թեթև գործերի համար։ Մի անգամ մեզ մոտ մի գյուղացի բերին։ Նրան երկու շաբաթ էին տվել այն բանի համար, որ իր տանը զինվորներին գիշերելու տեղ էր տվել։ Սկզբում կարծել էին, թե դա քաղաքական դավադրություն է եղել, իսկ հետո պարզվել էր, որ նա զինվորներին փողով էր գիշերելու տեղ տվել։ Այդ գյուղացին պետք է նստեր ամենամանր հանցագործների հետ, բայց նրանց խուցը լիքն էր, և ահա նա ընկել էր մեզ մոտ։ Ի՜նչ ասես չէր բերել հետը և ինչ ասես նրան չէին ուղարկում։ Չգիտեմ ինչպես, թույլ էին տվել, որ, բանտի մթերաբաժնից բացի, օգտվեր և իր ուտելեղենից։ Նույնիսկ ծխել էին թույլ տվել։ Հետը բերել էր երկու խոզի բուդ, մի, ա՛յ, էսպիսի ահագին բոքոն, ձու, կարագ, սիգարետ, թութուն․․․ Մի խոսքով, ինչ որ սիրտդ ուզի։ Բոլորը լցրել էր երկու տոպրակի մեջ։ Եվ գլուխը մտել էր, թե բոլորը մենակ պիտի լափի։ Սկսեցինք խոշով բաժին խնդրել, քանի որ խելքը չէր կտրում, որ մեզ էլ մաս հաներ, ինչպես անում էին մնացած բոլորը, երբ բան-ման էին ստանում։ Իսկ նա, այդ կծծի մարդը, չէ ու չէ, թե, գիտեք, ինքն այստեղ երկու շաբաթ նստելու է և չի կարող ստամոքսը փչացնել մեզ տրվող ճաշի կաղամբով ու փտած կարտոֆիլով։ Նա, ասում է, իր պետական ճաշն ու հացաբաժինը տալիս է մեզ, դրա դեմ ասելիք չունի, կարող ենք իրար մեջ հավասար բաժանել կամ հերթով ուտել․․․ Ախպորս ասեմ, նրբամիտ մարդ էր, պարաշայի վրա էլ նստել չէր ուզում, թողնում էր մյուս օրվան, որպեսզի զբոսանքի ժամանակ բակի արտաքնոցում աներ։ Այնքան երես առած էր, որ հետը արտաքնոցի թուղթ էլ էր բերել։ Ասացինք, թե թքել ենք իր մթերաբաժնի վրա, և սպասեցինք մի օր, եթկու օր, երեք օր․․․ Տղեն վետչինան լափում էր, հացին կարագ քսում, ձվերը կճպում, մի խոսքով՝ ապրում աղի պես։ Սիգարետները ծխում էր, և ոչ ոքի թույլ չէր տալիս նույնիսկ մի բերան քաշել, թե իբր մեզ չի թույլատրվում ծխել և եթե «հրեշտակապետը» տեսնի, որ մեզ ծխելու բան է տալիս, իրեն կարցեր կնստացնեն։ Մի խոսքով, ասեմ ձեզ, երեք օր համբերեցինք։ Չորրորդ օրվա գիշերը հատուցման ժամը հասավ։ Տղեն առավոտը արթնացավ․․․ Հա՛, մոռացա ասել, որ ամեն օր առավոտը, ճաշին ու իրիկունը լափելուց առաջ աղոթում էր, երկար աղոթում։ Աղոթքն արեց, ուրեմն, ու կռացավ-մտավ նարի տակ, որ տոպրակները հանի։ Մեկ էլ ի՛նչ տեսնի, տոպրակներն այնտեղ ընկած են, բայց չորացրած սալորի պես սմքած են ու խորշոմած։ Սկսեց բղավել, թե իրեն թալանել են, թողել են միայն արտաքնոցի թուղթը, բայց հետո ձայնը կտրեց, մի հինգ րոպեի չափ մտածեց ու որոշեց, թե մենք հանաք ենք արել, պարզապես վերցրել ենք ու մի տեղ թաքցրել։ Եվ ահա ասում է, այն էլ այնպես ուրախ-ուրախ․ «Ա՛խ, դուք, սրիկաներ, մեկ է, բոլորը ետ եք տալու։ Բայց լա՜վ խաղ եք խաղացել»։

Մեզ մոտ մի լիբենցի կար։ Սա թե․ «Գիտե՞ք ինչ, վերմակը քաշեք ձեր գլխին ու մինչև տասը համրեք, իսկ հետո նայեցեք ձեր տոպրակներին»։ Մեր տղեն էլ հնազանդ երեխայի պես գլուխը ծածկեց ու սկսեց հաշվել․ «Մեկ, երկու, երեք․․․»։ Իսկ լիբենցին, թե․ «Այդպես արագ չի կարելի, դանդաղ հաշվեք))։ Իսկ նա վերմակի տակ սկսում է նորից հաշվել, այս անգամ դանդաղ, ընդմիջումներով․ «Մեկ․․․ երկու․․․ երեք․․․»։ Երբ հաշվեց մինչև տասը, մահճակի վրայից իջավ, նայեց տոպրակներին։ «Մեղա՜ քեզ տեր, բարի մարդիկ,– սկսեց գոռալ,– տոպրակները առաջվա պես դատարկ են»։ Մի տեսնեիք նրա ապուշ ռեխը։ Քիչ էր մնում ծիծաղից տրաքեինք։ Իսկ մեր այն լիբենցին ասում է․ «Հապա մի անգամ էլ փորձեք»։ Եվ, կհավատա՞ք, տղեն այնքան էր էշացել, որ մի անգամ էլ փորձեց, իսկ երբ տեսավ, որ տոպրակների մեջ արտաքնոցի թղթից բացի ոչինչ չկա, սկսեց դուռը ծեծել ու գոռալ․ «Ինձ թալանել են, թալանել, օգնեցե՜ք։ Դուռը բացե՜ք, ի սեր աստծո, բացեցեք»։ Վերակացուներն իսկույն վազեվազ եկան, կանչել տվին տեսուչին և ֆելդֆեբել Ռժեպային։ Մենք բոլորս մի մարդու պես պնդում ենք, թե նա ցնդել է, թե իբր մինչև ուշ գիշեր լափում էր և բոլորը մենակ կերել է։ Իսկ նա միայն լաց է լինում և մի գլուխ ասում․ «Բայց, ախր, գոնե փշրանքներ պետք է մնային»։ Սկսեցին որոնել փշրանքները և, իհարկե, չգտան։ Հիմար հո չէինք․ ինչ որ չէինք կարողացել ուտել, պարանի փոստով ուղարկել էինք երկրորդ հարկը։ Մեզ մոտ ոչինչ չկարողացան գտնել, թեև այն հիմարը անվերջ կրկնում էր․ «Բայց, ախր, գոնե փշրանքներ պիտի մնացած լինեին մի տեղ»։ Ամբողջ օրը ոչինչ չկերավ, միայն նայում էր, թե հո մեկնումեկը մի բան չի՞ ուտում կամ ծխում։ Երկրորդ օրը նա ճաշին ձեռք էլ չտվեց, բայց իրիկունը փտած կարտոֆիլն ու կաղամբն էլ սրտովն էր։ Միայն թե էլ առաջվա պես չէր աղոթում, երբ վրա էր ընկնում վետչինայ ու ձվերին։ Հետո մեզնից մեկը, չգիտեմ ինչպես, մախորկա ձեռք բերեց, և ահա այդ ժամանակ նա առաջին անգամ սկսեց մեզ հետ խոսել, որպեսզի թույլ տայինք մի բերան քաշել։ Ո՜նց չէ, տվինք։

– Իսկ ես վախենում էի, թե տված կլինեք,– ասաց Շվեյկը։– Դրանով ձեր այդ ամբողջ պատմությունը կփչացնեիք։ Այդպիսի վեհանձնություն միայն վեպերում է պատահում, իսկ կայազորի բանտում դա պարզապես հիմարություն կլիներ։

– Իսկ գլխին ադյալ չգցեցի՞ք ու չքոթակեցի՞ք,– հարցրեց մեկը։

– Չէ, մոռացանք։

Տասնվեցերորդում մի կիսաձայն դիսկուսիա ծավալվեց, թե արդյոք դրանից հետո հարկավո՞ր էր նրան ծեծել թե ոչ։ Մեծամասնությունը արտահայտվեց ծեծելու օգտին։

Խոսակցությունը կամաց-կամաց լռեց։ Կալանավորներն սկսեցին նիրհել, քորելով իրենց թևատակերը, կրծքերն ու փորերը, ուր սպիտաղեկենի մեջ ավելի շատ է ոջիլ լինում։ Նրանք քնել էին ոջլոտ վերմակները գլխներին քաշած, որպեսզի լամպի լույսը չխանգարեր։

Ժամը վեցին Շվեյկին կանչեցին ու հրամայեցին գնալ գրասենյակ։

– Գրասենյակի դռան ձախ կողմը թքաման կա։ Մեջը ծխախոտի մնացուկներ են լինում,– սովորեցնում էր Շվեյկին մի կալանավոր։– Իսկ երկրորդ հարկում մեկն էլ կա։ Սանդուղքը ավլում են իննին, այնպես որ հիմա այնտեղ բան-ման կճարվի։

Սակայն Շվեյկը նրանց հույսերը չարդարացրեց։ Նա այլևս չվերադարձավ «տասնվեցերորդ» խուցը։ Այդ առթիվ տասնինը փոխանավորներ ամեն տեսակ դատողություններ ու ենթադրություններ էին անում։

Մի պեպենոտ աշխարհազորային, որ շատ անզուսպ երևակայություն ուներ, ասաց, թե Շվեյկը կրակել է իր վաշտապետի վրա և այսօր նրան տարել են Մոտոլի հրապարակը՝ գնդակահարելու։

Շվեյկը ֆելդկուրատի սպասյակ

I

Այնուհետև Շվեյկի ոդիսականը ծավալվում է հրացաններին սվիններ հագցրած այն երկու զինվորների պատվավոր ուղեկցությամբ, որոնք նրան պիտի տանեին ֆելդկուրատի մոտ։

Այդ երկու զինվորները փոխադարձաբար լրացնում էին մեկմեկու. մեկը նիհար էր ու լողլող, մյուսն, ընդհակառակը, կոլոտ ու չաղ։ Լողլողը աջ ոտից էր կաղում, կոլոտը՝ ձախ։ Երկուսն էլ ծառայում էին թիկունքում, քանզի պատերազմից առաջ զինվորական ծառայությունից բոլորովին ազատված էին։

Երկուսն էլ լուրջ տեսքով դոփում էին սալարկը և մերթ ընդ մերթ նայում Շվեյկին, որը քայլում էր նրանց արանքում և ժամանակ առ ժամանակ սրան-նրան պատիվ տալիս։ Նրա քաղաքացիական հագուստը կայազորի բանտի պահեստում անհետացել էր այն զինվորական գլխարկի հետ միասին, որով նա գնացել էր պատերազմ։ Բանտից ազատելիս նրան մի հին մունդիր էին տվել որն, հավանաբար, առաջ պատկանելիս էր եղել Շվեյկից մի գլուխ բարձր ու ցմփոր մի աժդահայի։

Շվեյկի հագած շալվարի մեջ կտեղավորվեր ևս երեք Շվեյկ։ Ոտքերից գրեթե մինչև վիզն հասնող շալվարի անհամար փոթերն ակամա գրավում էին ավարա մարդկանց ուշադրությունը։ Վիթխարի, կեղտոտ ու ճարպակալած, արմունկները կարկատած գիմնաստյորական Շվեյկի վրա տարուբերվում էր բանջարանոցային խրտվիլակին հագցրած կապայի նման։ Շալվարը կախ էր ընկած կլոունի շալվարի պես։ Համազգեստային գլխարկը, որը նույնպես փոխս էին գցել կայազորի բանտում, իջել էր մինչև ականջները։

Ավարաների ծաղրախոսություններին Շվեյկը պատասխանում էր մեղմ ժպիտով և իր բարի աչքերի քնքշալից ու ջերմ հայացքով։

Եվ այդպես նրանք մոտենում էին Կառլինին, ուր ապրում էր ֆելդկուրատը։ Առաջինը Շվեյկի հետ խոսեց կոլոտ հաստլիկը։ Այդ պահին նրանք անցնում էին Մալա Սարանայի սյունաշարի տակով։

— Ո՞րտեղացի ես,— հարցրեց նրան հաստլիկը։

— Պրագացի։

— Դու հո մեզնից չե՞ս փախչի։

Խոսակցությանը խառնվեց լողլողը։ Կա մի զարմանալի օրենք. եթե կոլոտ հաստլիկները մեծավմասամբ բարեհոգի լավատեսներ են, ապա նիհար ու լողլող մարդիկ, ընդհակառակը, հոռետես են լինում։ Այդ օրենքի բերումով լողլողը կոլոտին ասաց.

— Որ կարենա, կփախչի։

— Իսկ ինչի՞ պիտի փախչի,— պատասխանեց կոլոտ հաստլիկը։— Առանց այն էլ ազատ է, կայազորի բանտում չի։ Հրես ծրար եմ տանում։

— Իսկ այդ ծրարի մեջ ի՞նչ կա ֆելդկուրատի համար։

— Չգիտեմ։

— Տեսնո՞ւմ ես, չգիտես, բայց խոսում ես…

Նրանք Կառլի կամուրջն անցան միանգամայն լուռ։ Բայց Կառլի փողոցում կոլոտ հաստլիկը նորից սկսեց խոսել Շվեյկի հետ.

— Չգիտե՞ս ինչի համար ենք քեզ տանում ֆելդկուրատի մոտ։

— Խոստովանության համար,— անփույթ պատասխանեց Շվեյկը։— Վաղն ինձ պիտի կախեն։ Միշտ այդպես են անում։ Դա անում են, ինչպես ասում են, հոգու հանգստության համար։

— Իսկ քեզ ինչի՞ պիտի… էն իք անեն,— զգուշաբար հարցրեց լողլողը, մինչ հաստլիկը կարեկցաբար նայում էր Շվեյկին։

Երկու ուղեկցորդներն էլ գյուղացի արհեստավորներ էին, ընտանիքավոր մարդիկ։

— Չգիտեմ,— պատասխանեց Շվեյկը բարեհոգաբար ժպտալով։— Ես ոչինչ չգիտեմ։ Երևի ճակատիս այդպես է գրված։

— Նշանակում է վատ աստղի տակ ես ծնվել,— գիտակ մարդու տոնով և կարեկցանքով ասաց կոլոտը։— Մեր Յասենի գյուղում, Յոզեֆովի մոտ, դեռ պրուսական պատերազմի ժամանակ, ճիշտ այդպես մեկին կախեցին։ Եկան մարդուն տանելու, ոչինչ չասացին ու Յոզեֆովում կախեցին։

— Ես կարծում եմ,— հոռետեսորեն ասաց լողլողը,— որ հենց այնպես, առանց պատճառի, մարդ չեն կախում։ Մի պատճառ պիտի լինի։ Այդպիսի բաները հենց այնպես չեն անում։

— Խաղաղ ժամանակ,— ասաց Շվեյկը,– գուցե այդպես է, իսկ պատերազմի ժամանակ մի մարդը հաշիվ չի։ Նա պետք է ընկնի կռվի դաշտում և կամ տանը կախաղան հանվի։ Երկուսն էլ մի բան է։

— Լսիր, դու հո քաղաքական չե՞ս,— հարցրեց լողլողը, որի տոնից նկատելի էր, որ սկսել է Շվեյկին կարեկցել։

— Քաղաքական եմ, այն էլ շատ թունդ,— ժպտաց Շվեյկը։

— Վայ թե ազգային սոցիալիստ ես։

Բայց այստեղ իր հերթին զգուշավոր դարձավ կոլոտը և միջամուխ եղավ խոսակցությանը.

— Իսկ դա մեր ի՞նչ գործն է,— ասաց նա։— Եվ հետո, տե՛ս, չորս կողմը լիքը մարդ է ու բոլորը մեզ են նայում։ Եթե գոնե կարողանայինք մի նրբանցքում սվինները հանել, որ էն իքը… Էսպես աչքի չընկնեինք։ Դու հո չե՞ս ճղի։ Թե չէ, գիտես էլի, մեր հերը կանիծեն։ Ճիշտ չե՞մ ասում, Տոնիկ,— դիմեց նա լողլողին։

Վերջինս կամաց պատասխանեց.

— Սվիններն, իհարկե, կարող էինք հանել։ Ինչքան չլինի, մերոնցից է։— Նա դադարել էր հոռետես լինելուց և արդեն սրտանց կարեկցում էր Շվեյկին։

Այնժամ նրանք մի հարմար բակամուտք գտան, այնտեղ հրացանների սվինները հանեցին, և հաստլիկը Շվեյկին թույլ ավեց, որ իր կողքից քայլի։

— Վայ թե ծխել ես ուզում, հը՞,— հարցրեց նա։– Ո՞վ գիտի…

Նա ուզում էր ասել. «Ո՞վ գիտի, կախելուց առաջ թույլ կտա՞ն ծխես»,— բայց խոսքը կիսատ թողեց, գլխի ընկնելով, որ դա անտակտ բան կլինի։

Երեքն էլ սկսեցին ծխել, և Շվեյկի ուղեկցորդներն սկսեցին նրան պատմել Կրալովեգրադցի շրջանում ապրող իրենց ընտանիքների, կանանց, երեխաների մասին, մի կտոր հողի, միակ կովի մասին…

— Սիրտս խմել է ուզում,— ասաց Շվեյկը։

Լողլողն ու կոլոտը իրար նայեցին։

— Մենք էլ դեմ չէինք լինի մի բաժակ խմելուն,— ասաց կոլոտը, զգալով լողլողի համաձայնությունը,— Բայց էնպիսի մի տեղ խմեինք, որ մեզ շատ նայող չլիներ։

— Եկեք գնանք «Կուկլիկ»,— առաջարկեց Շվեյկը,— այնտեղ կարելի է հրացանները թողնել խոհանոցում։ Այդ պանդոկի տերը, Սերաբոնան, բազե է, նրանից վախենալու պատճառ չունենք։ Այնտեղ ջութակ ու հարմոն են նվագում, բոզեր և ուրիշ տեսակ կարգին մարդիկ են լինում, որոնց թույլ չեն տալիս «ռեպրեզենտյակ» մտնել։ Լողլողն ու հաստլիկը նորից իրար նայեցին, և լողողը որոշեց.

— Ի՛նչ կա որ, մտնենք, մինչև Կառլին դեռ շատ ճանապարհ կա։

Ճանապարհին Շվեյկը զանազան անեկդոտներ էր պատմում, և նրանք սքանչելի տրամադրությամբ մտան «Կուկլիկ» պանդոկը և վարվեցին այնպես, ինչպես խորհուրդ էր տվել Շվեյկը։ Հրացանները թաքցրին խոհանոցում և գնացին ընդհանուր դահլիճ, ուր ջութակն ու հարմոնը ամբողջ շենքը լցրել էին «Պանկրացում այն, բլրի վրա, կա մի չքնաղ ծառուղի» սիրված երգի հնչյուններով։

Մի աղջիկ նստել էր ինչ-որ լղրճուկ, մազերը կոկիկ սանրած երիտասարդի ծնկներին ու խռպոտ ձայնով երգում էր.

Ես մի աղջիկ էի ճարել,
Բայց հետն ուրիշն է ման գալիս…

Սեղաններից մեկի մոտ քնած էր մի ծեր սարդինագործ։ Ժամանակ առ ժամանակ նա արթնանում, բռունցքը խփում էր սեղանին, քրթմնջում՝ «Չի հաջողվի» և ապա նորից նիրհում։ Հայելու տակ դրված բիլյարդի մոտ նստած էին երեք օրիորդներ, որոնք ձայն էին տալիս մի երկաթուղային կոնդուկտորի.

— Երիտասա՛րդ, մեզ վերմուտով հյուրասիրեք։

Երաժիշտների մոտ նստած երկու հոգի վիճում էին ինչ-որ Մարժենայի մասին, որին երեկվա շուրջկալի ժամանակ պարեկը «չանթել էր»։ Մեկը պնդում էր, թե այդ բանն իր աչքով է տեսել, իսկ մյուսն հավատացնում էր, թե իբր երեկ Մարժենան գնացել է «Վալշում» հյուրանոցը մի զինվորի հետ պառկելու։

Անմիջապես դռան մոտ, մի խումբ քաղաքացիների ընկերությամբ, նստած էր մի զինվոր, որը նրանց պատմում էր, թե Սերբիայում ինչպես է վիրավորվել։ Նրա ձեռքը կապած էր, իսկ գրպանները լիքն էին զրուցակիցներից ստացած սիգարետներով։ Նա շարունակ կրկնում էր, թե չի կարող խմել, իսկ ընկերակիցներից մեկը, մի ճաղատ ծերուկ, ամեն անգամ նրա խոսքը կտրում էր, թե.

— Խմեցե՛ք, խմեցե՛ք, զինվորիկս։ Ո՛վ գիտի, երբևիցե նորից կհանդիպե՞նք։ Չպատվիրե՞մ արդյոք, ձեզ համար մի բան նվագեն։ «Որբուկը» սիրո՞ւմ եք։

Դա ճաղատ ծերուկի սիրած երգն էր։ Եվ մի րոպե անց ջութակն ու հարմոնը նվնվացրին «Որբուկը»։ Այդ միջոցին ծերուկի աչքերին արցունքներ երևացին, և նա կերկերուն ձայնով դնդնաց.

Ամեն անգամ ես լալիս
Մորս անունն եմ տալիս,
Մորս անունն եմ տալիս…

Մի ուրիշ սեղանից ձայն տվին.

— Բավակա՛ն է։ Գրո՛ղը տանի ձեզ։ Կորեք գնացեք ձեր այդ «Որբուկ»-ով։

Եվ, որպես վերջին միջոց, թշնամի սեղանը զլեց.

Ա՜խ, բաժանում, բաժանում,
Մարդու հոգի ես հանում։

— Ֆրանտա,— ձայն տվին նրանք վիրավոր զինվորին, երբ «Որբուկը» խլացնելով՝ երգել-պրծել էին «Բաժանումը»,— Ֆրանտա, թող դրանց, եկ մեզ մոտ նստիր։ Թքիր դրանց վրա և սիգարետները դեսն արա։ Հերիք դրանց զվարճացնես, հիմա՛ր։

Շվեյկն ու նրա ուղեկցորդները հետաքրքրությամբ դիտում էին այդ ամենը։ Շվեյկը, որ դեռ պատերազմից առաջ հաճախ էր նստել այդ պանդոկում, սկսեց հուշեր պատմել, թե ինչպես երբեմն ոստիկանական կոմիսար Դրանշերը հանկարծ ներս էր մրտնում շուրջկալ անելու և թե ինչպես նրանից վախենում էին պոռնիկները, որոնք նրա վրա երգ էին հորինել։

Նույնիսկ մի անգամ նրանք այդ երգը երգել են խմբովին.

Պան Դրանշերին տեսնելիս
Միշտ խուճապ էր բարձրանում,
Միայն հարբած Մարժենկան
Նրանից չէր վախենում։

Այդ պահին իր շքախմբով, ահարկու և անողոք, ներս է մտել Դրանշերը։ Հաջորդ տեսարանը նման է եղել կաքավաորսի. ոստիկանները բոլորին քշել-հավաքել են, մի կուտակ արել։ Շվեյկն էլ է գտնվել այդ կուտակի մեջ, քանզի, իր չար բախտից, երբ կոմիսար Դրանշերը անձնագիր է պահանջել, նա ասել է. «Իսկ դրա համար ոստիկանական վարչությունից թույլտվություն ստացե՞լ եք»։ Ապա Շվեյկն հիշեց նաև մի բանաստեղծի, որը նստում էր, ա՛յ, այնտեղ, հայելու տակ, և աղմուկի ու ղլբլտոցի մեջ, հարմոնի հնչկունների ներքո, ոտանավորներ էր հորինում ու տեղնուտեղը կարդում պոռնիկների համար։

Շվեյկի ուղեկցորդներն այդպիսի հուշեր չունեին։ Նրանց համար ամեն ինչ նոր էր։ Նրանց սկսել էր դուր գալ այդ տեղը։ Առաջինը հաստլիկն էր, որ սկսեց այդտեղ իրեն զգալ ինչպես ձուկը ջրում, քանզի հաստլիկները, բացի լավատես լինելուց, մեծ հակում ունեն դեպի էպիկուրությունը։ Լողլողը մի րոպեի չափ մաքառում էր ինքն իր հետ, սակայն, կորցնելով իր հոռետեսությունը, նա սկսեց կորցնել նաև զսպվածությունն ու դատողականության վերջին փշուրները։

— Գնամ, մի քիչ պարեմ,— ասաց նա գարեջրի հինգերորդ գավաթը պարպելուց հետո, տեսնելով որ զույգերը «շլապակ» են պարում։

Կոլոտը գլխովին անձնատուր եղավ հաճույքներին։

Նրա կողքին նստել էր մի աղջիկ և անպատկառ խոսքեր էր ասում։ Կոլոտի աչքերը բավականությունից փայլում էին։

Շվեյկը խմում էր։

Պարը վերջացնելուց հետո լողլողն իր պարընկերուհու հետ վերադարձավ սեղանի մոտ։ Հետո ուղեկցորդները երգեցին, նորից պարեցին, անդադար խմում էին ու իրենց ընկերակցուհիների այս ու այն տեղին շպպացնում։ Եվ ծախու սիրո, նիկոտինի և ալկոհոլի այդ մթնոլորտում անտեսանելի թևածում էր «մեզնից հետո ջրհեղեղ» հինավուրց նշանաբանը։

Ճաշից հետո մի ինչ-որ զինվոր եկավ նստեց նրանց սեղանի մոտ և առաջարկեց հինգ կրոնով նրանց համար ֆլեգմոն ու արյան վարակում սարքել։

Ենթամաշկային ներարկման շպրիցը,— ասաց նա,— մոտն է, և նա կարող է նրանց ոտքի կամ ձեռքի մեջ նավթ ներարկել^[32]։ Դրանից հետո մարդ կարող է պառկել երկու ամսից ոչ պակաս, իսկ եթե վերքին փսլինք քսի՝ ամբողջ կես տարի, կարող է պատահել նաև, որ զինվորական ծառայությունից բոլորովին ազատվի։

Լողլողը, որ հավասարակշռությունն իսպառ կորցրել էր, այդ զինվորի հետ գնաց արտաքնոց՝ ոտքի մաշկի տակ նավթ ներարկելու։

Երբ օրն իրիկնանալու վրա էր, Շվեյկը առաջարկ մտցրեց ճանապարհ ընկնել դեպի ֆելդկուրատի տունը։ Բայց կոլոտ հաստլիկը նրան համոզում էր էլի մնալ։ Լողլողն էլ իր հերթին այն կարծիքին էր, թե ֆելդկուրատը կարող է սպասել։ Սակայն «Կուկլիկը» Շվեյկին արդեն ձանձրացրել էր, և նա սկսեց սպառնալ, թե մենակ կգնա։

Վերջապես ճանապարհ ընկան, սակայն դրա համար Շվեյկն ստիպված էր խոստանալ, թե մի տեղ էլ դադար կառնեն։

Կանգ առան «Ֆլորենցիայի» հետևում գտնվող փոքրիկ սրճարանում, որտեղ հաստլիկը զվարճությունը շարունակելու համար ծախեց իր արծաթե ժամացույցը։

Այդտեղից սկսած Շվեյկն արդեն ինքն էր թևանցուկ տանում իր ուղեկցորդներին։ Դա նրանից մեծ ջանքեր պահանջեց։ Ուղեկցորդների ոտքերը շարունակ ծալվում էին, և նրանց սիրտն անվերջ ուզում էր դարձյալ որևէ տեղ մտնել։ Մազ էր մնացել, որ կոլոտ հաստլիկը կորցներ ֆելդկուրատին հասցեագրված ծրարը, և Շվեյկը ստիպված էր ծրարն ինքը տանել։ Ամեն անգամ, երբ դիմացից որևէ սպա կամ ենթասպա էր գալիս, Շվեյկը պետք է նախազգուշացներ նրանց։ Ի վերջո գերմարդկային ջանքերով նրան հաջողվեց ուղեկցորդներին քարշ տալ մինչև Կառլի փողոցը, ուր բնակվում էր ֆելդկուրատը։ Նա իր ձեռքով սվինները հագցրեց ուղեկցորդների հրացաններին, և, նրանց կողատակերից բզելով, աշխատում էր այնպես անել, որ նրանք տանեն իրեն, այլ ոչ թե ինքը՝ նրանց։

Երկրորդ հարկում, որտեղ դռան վրա փակցված էր «Օտտո Կաց — ֆելդկուրատ» այցետոմսը, նրանց առաջ դուռը բացեց մի զինվոր։ Հարևան սենյակից մարդկանց ձայներ, շշերի ու գավաթներին զնգզնգոցն էր լսվում։

— Wir… melden… gehorsam… Herr… Feldkurat,— դժվարությամբ ասաց լողլողը, պատիվ տալով զինվորին,— ein… Paket… und ein Mann gebracht^[33].

— Մտեք,— ասաց զինվորը։— Էդ որտե՞ղ եք էդպես կոնծել… Պարոն ֆելդկուրատն էլ է…— Եվ զինվորը թքեց։

Զինվորը ծրարը տարավ։ Եկածները նրան երկար սպասեցին նախասրահում, մինչև որ, վերջապես, դուռը բացվեց, և ֆելդկուրատը չէ թէ մտավ, այլ ռումբի պես ներս ընկավ՝ հագին մեն մի ժիլետ և սիգարը ձեռքին։

— Ուրեմն դուք արդեն այստեղ եք,— ասաց նա, դիմելով Շվեյկին։— Հա՛, ձեզ բերել են… հը՛մ… Լուցկի չունե՞ք։

— Բնավ ոչ, պարոն ֆելդկուրատ,— պատասխանեց Շվեյկը։

— Իսկ… Իսկ ինչո՞ւ լուցկի չունեք։ Ամեն մի զինվոր պետք է լուցկի ունենա ծխախոտը վառելու համար։ Լուցկի չունեցող զինվորը հանդիսանում է… հանդիսանում է… Դե՞հ…

— Համարձակվում եմ զեկուցել, հանդիսանում է լուցկի չունեցող,— հուշեց Շվեյկը։

— Միանգամայն ճիշտ է, հանդիսանում է լուցկի չունեցող և չի կարող ոչ ոքի ծխախոտը վառել։ Դա առաջին։ Իսկ հիմա դառնանք երկրորդին։ Ձեր ոտքերից հոտ գալի՞ս է։

— Բնավ ոչ, հոտ չի գալիս։

— Այդպես։ Դա երկրորդը։ Իսկ հիմա երրորդը։ Օղի՞ խմո՞ւմ եք։

— Բնավ ոչ, օղի չեմ խմում, միայն ռոմ։

— Շատ գեղեցիկ։ Հապա նայեցեք այս զինվորին։ Ես սրան մի օրով խնդրել եմ պորուչիկ Ֆելդգուբերից, նրա սպասյակն է։ Սա ոչինչ չի խմում, չտեսնված չը… չը… չխմող մարդ է, դրա համար էլ կմեկնի երթային վաշտի հետ։ Որ… որովհետև ինձ այդպիսի մարդ պետք չի։ Սա սպասյակ չի, այլ կով։ Կովն էլ է միայն ջուր խմում և ցուլի պես մզզում։

— Դու չը… չը… չխմող ես,— դիմեց նա զինվորին։— Չը… չը… չե՞ս ամաչում, հիմմմար։ Շատ որ համը հանես, ռեխդ կջարդեմ։

Այստեղ ֆելդկուրատը իր ուշադրությունը դարձրեց Շվեյկի ուղեկցորդների վրա, որոնք, չնայած որ ամեն կերպ աշխատում էին ուղիղ կանգնել, շարունակ օրորվում էին, իզուր ջանալով հենվել իրենց հրացաններին։

— Դուք հար… հարբած եք,— ասաց ֆելդկուրատը։— Դուք խմել եք ձեր պաշտոնական պարտականությունները կատարելու ժամանակ։ Դրա համար ես ձեզ նըս… նստեցնել կտամ, Շվե՛յկ, հրացաններն առեք դրանց ձեռքից, իրենց տարեք խոհանոց և հսկեցեք, մինչև որ պարեկը գա տանելու։ Ես հի… մմա կզանգահարեմ զորանոց։

Եվ այդպես, Նապոլեոնի այն խոսքը, թե՝ «Պատերազմի ժամանակ իրադրությունր ամեն ակնթարթ փոխվում է», այստեղ կատարելապես հաստատվեց, առավոտյան ուղեկցորդներն էին սվինների ներքո տանում Շվեյկին և վախենում, որ նա կարող է իրենց ձեռքից փախչել, սակայն այնպես պատահեց, որ ոչ թե նրանք Շվեյկին, այլ Շվեյկն ինքը նրանց բերեց-հասցրեց նշանակված վայրը և ի վերջո հենց նրան էլ վիճակվեց հսկել նրանց վրա։ Զինվորները միանգամից գլխի չընկան, թե բանն ինչպես է շուռ եկել, բայց երբ, խոհանոցում նստած, տեսան Շվեյկին, որը սվինավոր հրացանը ձեռքին կանգնած էր դռան մոտ, ամեն ինչ հասկացան։

— Մի բան լիներ խմեի,— հառաչեց կոլոտ լավատեսը։

Բայց լողլողին վերստին համակել էր հոռետեսությունը։ Նա ասաց, թե այդ ամենը ստոր դավաճանություն է, և սկսեց բարձրաձայն մեղադրել Շվեյկին, թե նրա մեղքով են այդ վիճակի մեջ ընկել։ Նա ամոթանք տվեց նրան, հիշեցնելով, թե ինչպես նա նրանց խոստացել էր, որ վաղն իրեն կկախեն, մինչդեռ հիմա պարզվում է, որ խոստովանությունը, ինչպես և կախաղանը, փչոց է եղել։

Շվեյկն անխոս գնում-գալիս էր դռան մոտ։

— Էշ էինք,– մղկտաց լողլողը։

Լսելով այդ բոլոր մեղադրանքները։ Շվեյկը ասաց.

— Հիմա գոնե տեսնում եք, որ զինվորական ծառայությունը եղ ու մեղր չի։ Ես պարզապես իմ պարտքն եմ կատարում։ Ես էլ ձեզ պես պատահմամբ ընկա այս փորձանքի մեջ, բայց, ինչպես ասում են, «բախտն ինձ ժպտաց»։

– Մի բան լիներ խմեի,— հուսահատ կրկնեց լավատեսը։

Լողլողը տեղից վեր կացավ և օրորվելով մոտեցավ դռանը։

— Բաց թող, գնանք,— ասաց նա Շվեյկին։— Բավական է սարսաղություն անես, ախպերացու։

— Հեռացի՛ր,— պատասխանեց Շվեյկը։— Ես պարտավոր եմ ձեզ հսկել։ Հիմա մենք ծանոթներ չենք։

Դռան առաջ երևաց ֆելդկուրատը։

— Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում կապվել այդ զորանոց կոչվածի հետ։ Ուստի և գնացեք տուն և մտա… մտահան չանեք, որ ծառայության ժամանակ հարբեցողությամբ զբաղվել չի կա… կարելի։ Դո՛ւրս կորեք։

Ի պատիվ ֆելդկուրատի պետք է ասել, որ նա զորանոց չէր զանգահարել, քանզի հեռախոս չուներ, այլ պարզապես խոսել էր սեղանի էլեկտրական լամպի մեջ։

II

Արդեն երեք օր էր, որ Շվեյկը որպես սպասյակ ծառայում էր ֆելդկուրատ Օտտո Կացի մոտ և այդ ժամանակամիջոցում նրան տեսել էր միայն մի անգամ։ Երրորդ օրը պորուչիկ Հելմիխի սպասյակն եկավ ու Շվեյկին պսաց, որ գա իրենց տուն՝ ֆելդկուրատին տանելու։

Ճանապարհին սպասյակը Շվեյկին պատմեց, թե ֆելդկուրատը պորուչիկ Հելմիխի հետ կռվել է և դաշնամուրը ջարդել։ Ֆելդկուրատը թունդ հարբած է և չի ուզում տուն գնալ, իսկ պորուչիկ Հելմիխը, որ նույնպես հարբած է, այնուամենայնիվ նրան հանել-գցել է սանդուղքի վրա, և նա դռան մոտ հատակին նստած ննջում է։

Տեղ հասնելուն պես Շվեյկը մի լավ թափահարեց ֆելդկուրատին։ Վերջինս մզզաց ու աչքերը բացեց։ Շվեյկը ձեռքը դրեց հովարին ու զեկուցեց.

— Պատիվ ունեմ ներկայանալու, պարոն ֆելդկուրատ։

— Իսկ ի՞նչ… գործ… ունեք այստեղ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, եկել եմ ձեզ տանելու։ Պարտավոր էի գալ։

— Պարտավոր էիք գալ ինձ տանելո՞ւ։ Իսկ ո՞ւր ենք գնալու։

— Տո՛ւն, պարոն ֆելդկուրատ։

— Իսկ ինչո՞ւ գնամ տուն։ Մի՞թե ես տանը չեմ։

— Բնավ ոչ, պարոն ֆելդկուրատ, դուք ուրիշի տան սանդուղքի վրա եք։

— Իսկ ինչպե՞ս… ինչպե՞ս եմ… այստեղ եկել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, դուք, հյուր եք եկած եղել։

— Ես հյուր… հյուր չեմ եկել։ Այդ դուք եք… սը-խալվում…

Շվեյկը ֆելդկուրատին բարձրացրեց ու հենեց պատին, Ֆելդկարատը դես ու դեն էր թեքվում, փլչում Շվեյկի վրա և, հիմարավարի ժպտալով, շարունակ կրկնում.

— Ես ձեր ձեռքից հիմա վայր կընկնեմ։

Վերջիվերջո Շվեյկին հաջողվեց նրան հենել պատին, բայց այդ նոր դրության մեջ ֆելդկուրատը դարձյալ քնեց։

Շվեյկն արթնացրեց նրան։

— Ի՞նչ եք ուզում,— հարցրեց ֆելդկուրատը, ապարդյուն փորձ անելով պատի վրայով սահել ու նստել հատակին։— Դուք ո՞վ եք։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ,— պատասխանեց Շվեյկը, նորից նրան հենելով պատին,— ես ձեր սպասյակն եմ։

— Ես ոչ մի սպասյակ չունեմ,— դժվարությամբ արտաբերեց ֆելդկուրատը, ջանալով ընկնել Շվեյկի վրա,— և ես ֆելդկուրատ չեմ։ Ես խոզ եմ…– ավելացրեց նա հարբածի անկեղծությամբ։— Բա՛ց թողեք ինձ, պարոն, ես ձեզ հետ ծանոթ չեմ։

Կարճատև պայքարն ավարտվեց Շվեյկի վճռական հաղթանակով և, այդ հանգամանքից օգտվելով, Շվեյկը նրան սանդուղքի վրայից քարշ տվեց մինչև շքամուտք, որտեղ, սակայն, նա լուրջ դիմադրություն ցույց տվեց, չցանկանալով, որ իրեն դուրս հանեն փողոց։

— Ես ձեզ հետ, պարոն, ծանոթ չեմ,— հավատացնում էր նա, դիմադրելով Շվեյկին։— Դուք Օտտո Կացին ճանաչո՞ւմ եք։ Դա ես եմ։

— Ես արքեպիսկոպոսի մոտ եմ եղել,— գոռաց նա փոքր-ինչ հետո դռան հետևից։— Ինքը՝ Վատիկանը հետաքրքրություն է ցուցաբերում իմ անձի նկատմամբ, հասկանո՞ւմ եք։

Շվեյկը մի կողմ թողեց իր «համարձակվում եմ զեկուցել»-ը և սկսեց ֆելդկուրատի հետ խոսել մտերմիկ տոնով.

— Ձեռքներդ բաց թողեք,— ասաց նա,— թե չէ մի հատ կշպպացնեմ։ Գնանք տուն, և ուրիշ ոչինչ։ Չխոսե՛լ։

Ֆելդկուրատը բաց թողեց դուռը և ընկավ Շվեյկի վրա։

— Որ այդպես է, որևէ տեղ գնանք։ Միայն թե «Շուգի» չեմ գնա, այնտեղ պարտք եմ մնացել։

Շվեյկը ֆելդկուրատին դուրս հրեց շքամուտքից և սկսեց մայթի վրայով քարշ տալ դեպի տուն։

— Սա ի՞նչ մարդ է,— հետաքրքրվեց անցորդներից մեկը։

— Եղբայրս է,— բացատրեց Շվեյկը։— Արձակուրդ է ստացել և եկել ինձ տեսնելու, ուրախությունից խմել է, քանի որ հույս չի ունեցել, որ ինձ կենդանի կգտնի։

Լսելով վերջին ֆրազը, ֆելդկուրատն սկսեց ինչ-որ օպերետայից մի եղանակ բառաչել, անասելի աղավաղելով մեղեդին։ Ապա ցից կանգնեց ու դիմեց անցորդներին.

— Ձեզնից ով մեռել է, թող երեք օրվա ընթացքում ներկայանա կորպուսի շտաբին, որպեսզի դիակը սուրբ ջրով օծվի…— և լռեց, ջանալով քիթն ի վայր ընկնել մայթի վրա։

Ֆելդկուրատի թևատակերից բռնելով, Շվեյկը շարունակեց նրան քարշ տալ։ Գլուխն առաջ պարզած և ողնաշարը ջարդած կատվի պես ոտքերը քաշ-քաշ անելով, ֆելդկուրատը քթի տակ քրթմնջում էր.

– Dominus vobiscum, et cum splritu tuo. Dominus vobiscum^[34].

Կառքերի կանգատեղում Շվեյկը ֆելդկուրատին նստեցրեց մայթի վրա, դեմ անելով պատին, իսկ ինքը գնաց կառապանների հետ բանակցելու։ Կառապաններից մեկն ասաց, թե այդ պանին լավ է ճանաչում, մի անգամ արդեն տարել է նրան և այլևս չի տանի։

— Փսխեց ու ամբողջ կառքս կեղտոտեց,— բացատրեց կառապանը,— և վարձն էլ չտվեց։ Երկու ժամից ավելի ման ածեցի, մինչև որ գտա, թե որտեղ է ապրում։ Երեք անգամ գնացի տունը, բայց նա մի շաբաթ անցնելուց հետո այդ ամենի համար երեք կրոն տվեց։

Վերջապես, երկար բանակցություններից հետո մի կառապան հանձն առավ տանել։ Շվեյկը վերադարձավ ֆելդկուրատի մոտ։ Նա քնած էր։ Ինչ-որ մեկը նրա գլխից հանել ու տարել էր սև կոտելոկը (նա սովորաբար քաղաքացիական հագուստով էր ման գալիս)։ Շվեյկն արթնացրեց նրան և կառապանի օգնությամբ խոթեց երկտեղանի ծածկակառքի մեջ։ Այնտեղ ֆելդկուրատը կատարյալ բթության հասավ։ Սկսեց Շվեյկին շփոթել Յոթանասունհինգերորդ հետևակ գնդի պետ Յուստի հետ և մի քանի անգամ կրկնեց.

— Մի բարկանա, ախպերս, որ ես քեզ բոթում եմ։ Ես խոզ եմ։

Մի պահ թվում էր, թե սալարկի վրա կառքի ցնցվելուց նրա խելքը տեղն է գալիս։ Ֆելդկուրատը տեղում ուղիղ նստեց և սկսեց երգել ինչ-որ անհայտ երգի մի հատված, որ, հավանաբար, իր սեփական հանպատրաստից ստեղծագործությունն էր.

Հիշում եմ ոսկյա այն ժամանակը,
Երբ ինձ ժպտում էր ծանոթ-անծանոթ.
Օ՜, այն ժամանակ մենք ապրում էինք
Այնտեղ, Մարկլինում, Դոմաժլիցի մոտ։

Սակայն մի րոպե անց նա իսպառ կորցրեց դատելու կարողությունը և, դիմելով Շվեյկին, մի աչքը կկոցելով, հարցրեց.

— Ինչպե՞ս եք, տիկին, արդյոք որևէ ամառանոց չե՞ք գնալու։

Ֆելդկուրատի աչքին ամեն ինչ սկսեց զույգ երևալ։ Նա փոքր-ինչ կանգ առավ, ապա հետաքրքրվեց.

— Բարեհաճել եք արդեն չափահաս որդի՞ ունենալ,— և մատնացույց արեց Շվեյկին։

— Նստելո՞ւ ես թե ոչ,— գոռաց նրա վրա Շվեյկը, երբ ֆելդկուրատը ցանկացավ կանգնել նստատեղի վրա։— Ես քեզ խելքի կբերեմ։

Ֆելդկուրատը պապանձվեց և սկսեց իր խոճկորային մանրիկ աչքերով դուրս նայել կառքից, բոլորովին չհասկանալով, թե իր հետ ինչ է կատարվում։

Ապա, նորից աշխարհում ամեն ինչ մոռանալով, նա շրջվեց դեպի Շվեյկը և բաղձալից ձայնով ասաց.

— Պա՛նի, տվեք ինձ առաջին կարգի,— և շալվարն իջեցնելու փորձ արեց։

— Շուտ արա կոճկիր, խո՛զ,— գոռաց նրա վրա Շվեյկը։— Իմացած եղիր, որ առանց այն էլ բոլոր կառապանները քեզ ճանաչում են։ Մի անգամ արդեն կառքը փսխոտել ես, հիմա է՞լ ես ուզում նույնն անել։ Չկարծես, թե անցած անգամվա պես չես վճարի։

Ֆելդկուրատը մելամաղձիկ տրամադրությամբ գլուխը հենեց ձեռքին և սկսեց երգել.

Ինձ հիմա ոչ ոք չի սիրում…

Սակայն հանկարծ երգն ընդհատեց ու ասաց.

— Entschuldigen Sie, lieber Kamerad, Sie sind ein Trottel! Ich kann singen, was ich will!^[35]

Այդ պահին նա, ըստ երևույթին, ցանկանում էր սուլել, սակայն սուլոցի փոխարեն նրա կոկորդից դուրս թռավ մի այնպիսի հուժկու «տը՜պռռ», որ կառքը կանգ առավ։

Երբ քիչ հետո նրանք Շվեյկի կարգադրությամբ նորից շարունակեցին ճանապարհը, ֆելդկուրատն սկսեց փստփստացնել իր դատարկ մուշտուկը։

— Չխ ծխվում,— ասաց նա, իզուր վառելով լուցկու ամբողջ տուփը։— Դուք փչում եք լուցկուս վրա։

Բայց հանկարծ մտքի թելը կորցրեց ու սկսեց ծիծաղել։

— Ա՜յ քեզ ծիծաղելի բան։ Տրամվայի մեջ մենք մենակ ենք։ Ճիշտ չե՞մ ասում, կոլեգա։

Եվ սկսեց գրպանները պրպտել։

— Տոմսս կորցրել եմ,— բղավեց նա,— կանգնեցրեք վագոնը, պետք է տոմսը գտնել։

Ապա հնազանդորեն ձեռքը թափ տվեց ու գռռաց.

— Քշի՛ր։

Եվ հանկարծ սկսեց քրթմնջալ.

— Շատ դեպքերում… Այո՛, ամեն ինչ կարգին է… Բոլոր դեպքերում… Դուք մոլորության մեջ եք… Երրորդ հարկո՞ւմ… Դա պատրվակ է… Խոսքն, իմ մասին չէ, այլ ձե՛ր, ողորմած տիրուհի… Տվեք հաշիվը… Մի գավաթ սև սուրճ…

Նիրհելով, նա սկսեց վիճել ինչ-որ երևակայական թշնամու հետ, որը նրան զրկել էր ռեստորանում լուսամուտի մոտ նստելու իրավունքից։

Հետո կառքը շփոթելով գնացքի հետ և, դուրս կախվելով, փողոցով մեկ չեխերեն և գերմաներեն բղավեց.

— Կայարան Նիմբրուկ, նստափոխ։

Շվեյկը թափով նրան դեպի իրեն քաշեց, և ֆելդկուրատը մոռացավ գնացքն և սկսեց զանազան կենդանիների ու թռչունների ձայներ հանել։ Ամենից երկար նա ընդօրինակեց աքաղաղին, և կառքից հաղթականորեն հնչում էր նրա «ծուղրուղուն»։

Մի որոշ ժամանակ նա առհասարակ զարմանալի գործունյա դարձավ և տեղը տիտիկ չէր անում։ Փորձեց դուրս նետվել կառքից, Բոլոր անցորդներին խուլիգաններ անվանելով։ Այնուհետև կառքից դուրս նետեց թաշկինակը և գռռալով պահանջեց, որ կանգ առնեն, քանի որ իր բագաժը կորցրել է։ Ապա սկսեց պատմել.

— Բուդեյովիցիում մի թմբկահար կար։ Եվ ահա նա ամուսնանում է ու մի տարի անց մեռնում։— Ֆելդկուրատն հանկարծ քահ-քած ծիծաղեց։— Հը՛, մի՞թե լավ անեկդոտ չի։

Այդ ամբողջ ժամանակ Շվեյկը ֆելդկուրատի հետ վարվում էր անողորմ խստությամբ։ Ամեն անգամ, երբ ֆելդկուրատը փորձում էր որևէ օյինբազություն անել, ինչպես, օրինակ՝ կառքից դուրս թռչել կամ նստարանը ջարդել, Շվեյկը հարվածում էր նրա կողատակին, մի բան, որին նա անդրադառնում էր անօրինակ բթությամբ։ Նա միայն մի անգամ փորձեց ապստամբվել և կառքից դուրս նետվել, հայտարարելով, թե այլևս ճանապարհը չի շարունակի, քանի որ Բուդեյովիցի գնալու փոխարեն գնում են Պոդմոկլի։ Սակայն Շվեյկը րոպեապես լիկվիդացրեց խռովությունը և ֆելդկուրատին ստիպեց նստարանի վրա ընդունել նախկին դիրքը, հետևելով, որ նա չքնի։ Այդ միջոցին Շվեյկի ասած բոլոր խոսքերից ամենաքաղաքավարին այս էր.

— Մի՛ մռփիր, սատկած անասուն։

Հանկարծ ֆելդկուրատին մելամաղձություն համակեց, և նա սկսեց արտասվել, Շվեյկին հարցնելով, թե արդյոք նա մայր ունեցե՞լ է։

— Ես, եղաբայրնե՛ր, մենակ եմ աշխարհիս երեսին,— բարձրաձայն ողբում էր նա,— պաշտպանեցեք, գուրգուրեցեք ինձ։

— Ինձ մի՛ խայտառակիր,— խրատեց նրան Շվեյկը,— թե չէ տեսնողը կասի, որ լակել ես։

– Ես ոչինչ չեմ խմել,— պատասխանեց ֆելդկուրատը։— Ես բոլորովին սթափ եմ։

Ապա հանկարծ տեղից վեր կացավ, կանգնեց ու պատվով տվեց.

— Ich melde gehorsam, Herr Oberst, ich bin besoffen^[36]. Ես խոզ եմ,— մի տասն անգամ կրկնեց նա վհատալից անկեղծությամբ։

Եվ դիմելով Շվեյկին՝ սկսեց աղաչել.

— Դուրս նետեցեք ինձ ավտոմեքենայից։ Ինչո՞ւ եք ինձ տանում ձեզ հետ։

Հետո նստեց ու սկսեց քրթմնջալ.

— «Լուսնի ոսկյա ցոլքերի մեջ»… Դուք հոգու անմահությանը հավատո՞ւմ եք, պարոն կապիտան։ Արդյոք ձին կարո՞ղ է երկինք ընկնել։

Ֆելդկուրատն սկսեց բարձրաձայն ծիծաղել, բայց մի րոպե անց տրտմեց և, անտարբերորեն նայելով Շվեյկին, ասաց.

— Կներեք, պարոն, ես ձեզ մի տեղ տեսել եմ։ Դուք Վիեննայում չե՞ք եղել։ Ես ձեզ հիշում եմ սեմինարիայից։

Մի րոպեի չափ նա զվարճացավ լատիներեն ոտանավորներ արտասանելով.

— Aurea prima satast, aetas, quae vindice nullo.

— Մնացածը միտս չի,— ասաց նա։— Ինձ դուրս նետեցեք։ Ինչո՞ւ չեք ուզում ինձ դուրս նետել։ Ինձ ոչինչ չի պատահի։

— Ես ցանկանում եմ քիթսիվայր ընկնել,— հայտարարեց նա վճռականորեն։

— Պարո՛ն, թանկագին բարեկամ,— շարունակեց նա աղաչական տոնով,— խփեցեք վզակոթիս։

— Մի՞ անգամ թե մի քանի,— հարցրեց Շվեյկը։

— Երկու անգամ։

— Ա՛ռ քեզ։

Ֆելդկուրատը, երանաբար ժպտալով, բարձրաձայն հաշվում էր վզակոթին իջնող հարվածները։

— Դա մարսողության համար շատ օգտակար է։ Իսկ հիմա հասցրեք քիթ ու մռութիս… Խորապես շնորհակալ եմ,— գոչեց ֆելդկուրատը, երբ Շվեյկն անմիջապես կատարեց նրա ցանկությունը։— Միանգամայն գոհ եմ։ Հիմա, խնդրում եմ, պատռեցեք բաճկոնս։

Նա արտահայտում էր ամենաբազմատեսակ ցանկություններ։ Ցանկանում էր, որ Շվեյկը քաշեր ու դուրս գցեր նրա ոտքը, մի քիչ խեղդեր նրան, եղունգներր կտրեր, հաներ կտրիչ ատամները։ Ապա նահատակվելու ջերմ ձգտում դրսևորեց, պահանջելով, որ իր գլուխը պոկեն և պարկի մեջ դրած գցեն Վլտավա գետը։

— Իմ գլխի շուրջ աստղերը շատ կսազեին։ Թեկուզ մի տասը հատ,— խանդավառված ասաց նա։

Հետո սկսեց խոսել ձիարշավներից, սակայն շուտով անցավ բալետին, բայց այստեղ էլ երկար կանգ չառավ։

— Դուք չարդաշ պարո՞ւմ եք,— հարցրեց նա Շվեյկին։— «Արջի պարը» գիտե՞ք։ Ա՛յ, այսպես է…

Նա ցանկացավ ոստոստել, բայց ընկավ Շվեյկի վրա, որը մի լավ դմբզահարեց նրան ու պառկեցրեց նստարանի վրա։

— Ես մի բան եմ ցանկանում,— գոռում էր ֆելդկուրատը,— բայց ինքս չգիտեմ ի՛նչ։ Արդյոք չգիտե՞ք ես ինչ եմ ցանկանում։

Եվ նա գլուխը կախեց, ասես լիովին հնազանդվելով իր բախտին։

— Իմ ի՞նչ գործն է, թե ինչ եմ ցանկանում,— հանկարծ ասաց լրջորեն։— Եվ դա բոլորովին ձեր գործն էլ չի, պարո՛ն։ Ես ձեզ հետ ծանոթ չեմ։ Ինչպե՞ս եք համարձակվում ինձ այդպես ակնապիշ նայել։ Դուք սուսերամարտել գիտե՞ք։

Նա անցավ հարձակման և Շվեյկին նստատեղից ցած գցելու փորձ արեց։ Հետո, երբ Շվեյկն առանց քաշվելու զգալ տվեց իր ֆիզիկական գերազանցությունը, հարցրեց.

— Այսօր երկուշաբթի՞ է թե ուրբաթ։

Հետաքրքրվեց նաև, թե հիմա ո՞ր ամիսն է, դեկտեմբե՞ր թե հունիս, և առհասարակ ի հայտ բերեց ամենաբազմատեսակ հարցեր տալու բացառիկ ձիրք։

— Դուք ամուսնացա՞ծ եք։ Գորգոնզոլա սիրո՞ւմ եք։ Ձեր տանը փայտոջիլ կա՞։ Ինչպե՞ս եք։ Ձեր շունը ժանտախտով հիվանդ եղե՞լ է։

Հետո սկսեց սիրտը բացել. պատմեց, թե հեծելակոշիկների, մտրակի ու թամբի փողը պարտք է մնացել, թե մի քանի տարի առաջ տրիպեր է ունեցել և այն բուժել է մարգանեցի լուծույթով։

— Ուրիշ ոչ մի բանի մասին մտածել չեմ կարող, ասենք, ժամանակ էլ չեմ ունեցել,— ասաց նա բխկալով։— Միգուցե դա ձեզ չափազանց ծանր է թվում, բայց ասացեք, բը՛խկ։ Ի՞նչ անեմ, բը՛խկ։ Ներեցե՛ք ինձ…

—Տերմոս կոչվում է այն անոթը,— շարունակեց նա, մոռանալով, թե մի րոպե առաջ ինչի մասին էր խոսում,— որը պահպանում է ուտելիքի կամ խմելիքի նախնական ջերմաստիճանը… Ի՞նչ կասեք, կոլեգա, ո՞ր թղթախաղն է ավելի ազնիվ, «ինը՞» թե «քսանմեկը»։ Աստված վկա, ես քեզ մի տեղ գտեսել եմ,— գոչեց նա, փորձելով Շվեյկին գրկել ու համբուրել իր լորձունքոտ շրթունքներով։— Ախր մենք միասին ենք դպրոց գնացել… Դու լավ տղա ես,— ասաց նա խանդաղատանոք, շոյելով իր սեփական ոտքը։— Բայց ինչքա՜ն մեծացել ես վերջին անգամ տեսնելուցս հետո։ Քեզ տեսնելիս բոլոր տառապանքներս մոռանում եմ։

Այստեղ նա տոգորվեց պոետական տրամադրությամբ և սկսեց խոսել, թե ինչպես երջանիկ էակներն ու բոցակեզ սրտերը վերադառնում են դեպի լույսն արևի։ Ապա ծունկ չոքեց և սկսեց աղոթել։ «Խնդա՛, կույսդ աստվածածին», աղոթում էր նա ու կոկորդով մեկ հռհռում։

Երբ նրանք կանգ առան, ոչ մի կերպ չէր հաջողվում ֆելդկուրատին կառքից դուրս քաշել։

— Դեռ տեղ չե՛նք հասել,— բղավում էր նա։— Օգնեցե՛ք, ինձ առևանգում են։ Ես ուզում եմ ճանապարհս շարունակել։

Ստիպված եղան նրան, բառիս իսկական իմաստով, կառքի միջից հանել կորզելով, ինչպես խաշած խխունջը պատյանի միջից։ Մի պահ թվում էր, թե նա կպատռվի ու երկու կես կլինի, քանզի ոտքերով կառչել էր նստարանից։

Այդ միջոցին ֆելդկուրատը քահ-քահ ծիծաղում էր, միանգամայն գոհ, որ կարողացել է Շվեյկին ու կառապանին խաբել։

— Դուք ինձ կպատռեք, պարոնա՛յք։

Մի կերպ նրան սանդուղքով վեր բարձրացրին, մտցրին բնակարանը և պարկի պես գցեցին դիվանի վրա։ Ֆելդկուրատը հայտարարեց, թե մտադիր չէ վճարել մի ավտոմեքենայի համար, որն ինքը չի պատվիրել, և ստիպված եղան ավելի քան մի քառորդ ժամ նրան հասկացնել, թե կառքով է տուն եկել։ Բայց նա դրանից հետո էլ չհամաձայնվեց վճարել… առարկելով, թե ինքը միմիայն կառեթով է ման գալիս։

— Դուք ուզում եք ինձ խաբել,— ասաց ֆելդկուրատը, բազմանշանակ աչքով անելով Շվեյկին ու կառապանին,— մենք ոտքով էինք գալիս։

Եվ հանկարծ, առատաձեռնությամբ համակված, քսակը նետեց դեպի կառապանը.

– Բոլորը վերցրու։ Ես ի վիճակի եմ վճարելու։ Ինձ համար մի ավելորդ կրեյցերը ոչ մի նշանակություն չունի։

Ավելի ճիշտ կլիներ ասել, թե նրա համար նշանակություն չուներ երեսունվեց կրեյցեըը, քանի որ քսակի մեջ դրանից ավելի չկար էլ։ Կառապանը ֆելդկուրատին հանգամնալից խուզարկության ենթարկեց, միաժամանակ խոսք գցելով ինչ-որ ապտակների մասին։

— Դե՛հ, խփիր,— խորհուրդ տվեց ֆելդկուրատը,— կարծում ես չե՞մ դիմանա։ Հինգ ապտակի կդիմանամ։

Կառապանը ֆելդկուրատի բաճկոնի գրպանում մի հնգանոց գտավ և թողեց-գնաց, նզովելով իր բախտն ու ֆելդկուրատին, որի պատճառով այդքան ժամանակ էր վատնել ու վաստակից զրկվել։

Ֆելդկուրատը դանդաղ նիրհում էր, շարունակելով զանազան պլաններ կազմել։ Նա ցանկանում էր հազար ու մի բան անել՝ դաշնամուր նվագել, գնալ պարի դասի և, վերջապես, իր համար ձուկ տապակել։

Հետո նա խոստացավ Շվեյկին ամուսնացնել իր չունեցած քրոջ հետ։ Այնուհետև, ցանկություն հայտնեց, որ իրեն տանեն-պառկեցնեն մահճակալի վրա, և ապա քնեց, հայտարարելով, թե կցանկանա, որ իրեն համարեն մարդ, այսինքն խոզին համարժեք մի արարած։

III

Առավոտյան, երբ Շվեյկը մտավ ֆելդկուրատի սենյակը, վերջինս դիվանի վրա պառկած՝ լարված խորհում էր, թե ինչպես է պատահել, որ մեկը վրան բան է ածել, այն էլ այնպես, որ ինքը շալվարով կպել է կաշվե դիվանին։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ,— ասաց Շվեյկը,— որ դուք գիշերը…

Շվեյկը մի քանի խոսքով ֆելդկուրատին բացատրեց, որ նա չարաչար սխալվում է, կարծելով, թե իր վրա բան են ածել։

Արթնացած լինելով չափազանց ծանրացած գլխով, ֆելդկուրատը մռայլ տրամադրության մեջ էր։

— Չեմ կարողանում հիշել,— ասաց նա,— թե ինչպես եմ մահճակալի վրայից ընկել դիվանի վրա։

— Բայց դուք մահճակալի վրա չեք էլ եղել։ Տեղ հասնելուն պես մենք ձեզ պառկեցրինք դիվանի վրա։ Չկարողացանք քարշ տալ մինչև անկողինը։

— Իսկ ի՞նչ եմ արել։ Հո որևէ վատ բան չե՞մ արել, հո հարբած չէի՞։

— Շատ թունդ,— պատասխանեց Շվեյկը,— թունդ հարբած էիք, պարոն ֆելդկուրատ, անասելի հարբած։ Կարծում եմ, որ ձեզ ավելի լավ կզգաք, եթե ձեր հագուստը փոխեք ու լվացվեք։

— Ինձ թվում է, թե ինձ ծեծել են,— գանգատվեց ֆելդկուրատը,— և հետո այս ծարավը… Երեկ հո կռիվ չե՞մ արել։

— Բանը դրան չհասավ, պարոն ֆելդկուրատ։ Իսկ այդ ծարավը երեկվա ծարավի հետևանքն է։ Դրանից մարդ այնքան էլ հեշտ չի ազատվում։ Ես մի հյուսն ծանոթ ունեի, նա առաջին անգամ խմեց նոր տարվա՝ հազար իննհարյուր տասի նախօրեին, իսկ հունվարի մեկի առավոտվանից այնպես ծարավ էր և իրեն այնքան վատ էր զգում, որ ստիպված եղավ սելյոդկա գնել ու նորից խմել, և այն օրվանից արդեն չորս տարի շարունակ ամեն օր այդպես է անում։ Եվ ոչ ոք չի կարող նրան օգնել, որովհետև ամեն շաբաթ օր մի ամբողջ շաբաթվա սելյոդկա է առնում։ Դա մի տեսակ կարուսել է, ինչպես կասեր Իննսունմեկերորդ գնդում ծառայող մեր ծեր ֆելդֆեբելը։

Ֆելդկուրատը խումարի պատճառով ճնշված տրամադրության մեջ էր, նրան թախիծ էր տիրել։ Այդ պահին նրա դատողությունները լսողը բնավ չէր տարակուսի, թե ներկա է դոկտոր Ալեքսանդր Բատեկի «Կենաց և մահու պատերազմ հայտարարենք ալկոհոլի դևին, որը սպանում է մեր լավագույն մարդկանց» թեմայով դասախոսությանը և կամ կարդում է նրա «Էթիկայի հարյուր կայծ» գիրքը։ Ճիշտ է, որոշ փոփոխություններով։

— Ինձ համար հասկանալի է,— մանրամասնում էր նա,— երբ մարդ խմում է ազնիվ խմիչքներ, ասենք՝ արաղ, մարասկին կամ կոնյակ, բայց, ա՜խր, երեկ ես սնձօղի խմեցի։ Զարմանում եմ, թե ինչպես կարողացա խմել։ Գարշելի համ ունի։ Գոնե բալօղի լիներ։ Մարդիկ հնարում են ամեն տեսակ նողկալիություններ ու ջրի պես խմում։ Այդ սնձօղին ոչ համ ունի, ոչ գույն, միայն կոկորդ է խանձում։ Գոնե իսկական սնձօղու թուրմ լիներ, որից մի անգամ խմեցի Մորավիայում։ Բայց, ախր, երեկվանը փայտի սպիրտից կամ փայտյուղից էր սարքած… Տեսեք ինչպե՛ս եմ զկռտում։ Օղին թույն է,— վճռականորեն հայտարարեց նա։— Օղին պետք է լինի քաշած, իսկական, և օչ թե այնպիսի, որ հրեաները սառն եղանակով պատրաստում են ֆաբրիկայում։ Այդ տեսակետից օղին նույնն է, ինչ ռոմը, իսկ լավ ռոմը հազվագյուտ բան է… Թե որ ձեռքիս տակ իսկական ընկուզաթուրմ լիներ,— հառաչեց նա,— ստամոքսս կարգի կբերեր։ Այնպիսի ընկուզաթուրմ, որ Բրուսկում ունի կապիտան Շնարելը։

Նա սկսեց պրպտել քսակը։

— Ունեցած-չունեցածս երեսունվեց կրեյցեր է։ Ի՞նչ կասեք, եթե դիվանը ծախենք…— խորհում էր նա։– Ի՞նչ եք կարծում, Շվեյկ, առնող կլինի՞։ Տանտիրոջը կասեմ, թե ժամանակավորապես տվել եմ մեկին կամ՝ գողացել են։ Չէ՛, դիվանը կթողնեմ։ Ավելի լավ կլինի ձեզ ուղարկեմ կապիտան Շնարելի մոտ, թող ինձ հարյուր կրոն պարտք տա։ Նա երեկ չէ մյուս օրը թղթախաղում տարավ։ Եթե բախտներդ չբանի, գնացեք Վրշովիցիի զորանոցը, պորուչիկ Մալերի մոտ։ Եթե այնտեղ էլ բան դուրս չգա, գնացեք Գրադչանի, կապիտան Ֆիշերի մոտ։ Ասացեք, թե ձիու խարի համար ինձ փող է պետք, քանի որ այն փողերը խմել եմ։ Իսկ եթե այնտեղ էլ գործը գլուխ չգա, դաշնամուրը գրավ կդնենք։ Նրանցից յուրաքանչյուրին մի երկու խոսք կգրեմ ու կտամ ձեզ։ Աշխատեցեք համոզել։ Բոլորին ասացեք, թե փողը շատ է պետք, թե նստած եմ առանց գրոշի։ Առհասարակ ինչ կուզեք հնարեցեք, միայն թե դատարկ ձեռքով ետ չգաք, թե չէ ռազմաճակատ կուղարկեմ։ Կապիտան Շնաբելից էլ հարցրեք, թե այն ընկուզաթուրմը ո՞րտեղից է առնում, և երկու շիշ առեք։

Շվեյկն այդ հանձնարարությունը կատարեց փայլուն կերպով։ Նրա պարզասրտությունն ու ազնիվ դեմքը կատարյալ վստահություն էին ներշնչում նրա բոլոր ասածների նկատմամբ։ Նա ավելի հարմար համարեց կապիտան Շնաբելին, կապիտան Ֆիշերին ու պորուչիկ Մալերին չասել, թե ֆելդկուրատը պետք է վճարի ձիու խարի համար, այլ իր խնդրանքը ամրապնդել այն պատճառաբանությամբ, թե իբր ֆելդկուրատը պետք է ալիմենտ վճարի։

Եվ նա փող ստացավ ամենուրեք։

Երբ նա պատվով վերադարձավ իր արշավանքից և ֆելդկուրատին,— որն արդեն լվացվել ու հագուստը փոխել էր,— ցույց տվեց երեքհարյուր կրոնը, վերջինս զարմացավ։

— Բոլորը միանգամից վերցրի,— ասաց Շվեյկը,— որպեսզի վաղը կամ մյուս օրը նորից ստիպված չլինենք փողի մասին մտածել։ Ամեն ինչ հարթ ու սահուն գնաց, բայց կապիտան Շնաբելի առաջ ստիպված եղա ծունկ չոքել։ Համա թե սրիկա է։ Բայց երբ ասացի, թե պետք է ալիմենտ վճարեք…

— Ալիմե՞նտ,— սարսափած հարցրեց ֆելդկուրատը։

― Այո՛, ալիմենտ, պարոն ֆելդկուրատ, աղջիկներին տրվող հրաժարադրամ։ Չէ՞ որ ինձ ասացիք, որ մի բան հնարեմ, իսկ միտքս ուրիշ բան չեկավ։ Մեզ մոտ մի դերձակ ալիմենտ էր տալիս միանդամից հինգ աղջկա։ Ուղղակի գլուխը կորցրել էր, և վճարելու համար նա էլ էր փող պարտք անում։ Եվ, պատկերացրեք, բոլորը մտնում էին նրա վիճակի մեջ։ Ինձ հարցնում էին, թե ինչպիսի աղջիկ է, իսկ ես ասացի, թե շատ լավիկն է, դեռ տասնհինգ տարեկան չկա։ Հարցնում էին աղջկա հասցեն։

— Լա՜վ եք գործը գլուխ բերել, խո՜սք չունեմ,— հառաչից ֆելդկուրատը և սկսեց սենյակում գնալ ու գալ։— Ի՜նչ խայտառակություն,— ասաց նա, բռնելով գլուխը։— Դա դեռ հերիք չէր, գլուխս էլ է պայթում։

— Ես նրանց տվի մեր փողոցում ապրող մի խուլ պառավի հասցե,— բացատրեց Շվեյկը։— Ուզում էի գործը հիմնավորապես կատարել, քանի որ հրամանը հրաման է։ Չէի կարող դատարկ ձեռքով հեռանալ, և ստիպված եղա մի բան հնարել։ Եվ հետո, նախասենյակում սպասողներ կան, եկել են դաշնամուրը տանելու։ Ես նրանց բերել եմ, որ դաշնամուրը տանեն լոմբարդ, պարոն ֆելդկուրատ։ Լավ կլինի, որ տանեն։ Հա՛մ տեղ կբացվի, հա՛մ էլ մեր փողը կավելանա։ Համենայն դեպս մի որոշ ժամանակ ապահովված կլինենք։ Իսկ եթե տնատերը հարցնի, թե դաշնամուրն ի՞նչ ենք ուզում անել, կասեմ, թե լարերը կտրվել են և ուղարկում ենք գործարան նորոգելու։ Բարապանուհուն հենց այդպես էլ ասել եմ, որպեսզի դաշնամուրը հանելիս ու սայլին բարձելիս չզարմանա… Դիվանի համար էլ եմ մուշտարի ճարել։ Ծանոթս է, հին կահույք առնող-ծախող։ Կգա ճաշից հետո։ Հիմա կաշվե դիվանը լավ գին ունի։

— Իսկ էլ ուրիշ օյին չե՞ք խաղացել, Շվեյկ,— վհատված հարցրեց ֆելդկուրատը, շարունակ երկու ձեռքով գլուխը բռնած։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ, որ այն ընկուզաթուրմից, որ գնում է կապիտան Շնարելը, բերել եմ ոչ թե երկու, այլ հինգ շիշ, որպեսզի մի որոշ պաշար ունենանք և միշտ խմելու բան լինի… Թող գան դաշնամուրը տանեն։ Թե չէ մեկ էլ տեսար լոմբարդը փակեցին…

Ֆելդկուրատը անհուսաբար ձեռքը թափ տվեց, և արդեն մի քանի րոպե անց դաշնամուրը բարձում էին սայլին։

Երբ Շվեյկը լոմբարդից վերադարձավ, ֆելդկուրատը նստած էր ընկուզաթուրմի բացված շշի առաջ և հայհոյում էր, թե ճաշին իրեն տվել են լավ չտապակած շնիցել։ Դարձյալ քեֆը տեղն էր։ Նա Շվեյկին հայտնեց, թե վաղվանից նոր կյանք է սկսելու, քանզի ալկոհոլ խմելը ստոր մատերիալիզմ է, մինչդեռ անհրաժեշտ է հոգևոր կյանքով ապրել։

Նա փիլիսոփայեց մոտավորապես կես ժամ։ Երբ բացված էր երրորդ շիշը, եկավ հին կահույքի առևտրականը, և ֆելդկուրատը չնչին գնով դիվանը ծախեց նրան, միաժամանակ համոզելով, որ նա նստի զրուցի իր հետ, և խիստ դժգոհ մնաց, երբ վերջինս մերժեց, պատճառ բռնելով, թե գնում է մի գիշերասեղան գնելու։

— Ափսոս, որ այդպիսի սեղան չունեմ,— ասաց ֆելդկուրատը վշտացած։— Մարդ չի կարող ամեն ինչի մասին նախապես հոգ տանել։

Կահույքավաճառի գնալուց հետո ֆելդկուրատը մի մտերմական զրույց սկսեց Շվեյկի հետ, որի հետ էլ խմեց հաշորդ շիշը։ Զրույցի մի մասը նվիրված էր այն հարցին, թե ֆելդկուրատն ինչ վերաբերմունք ունի կանանց և թղթախաղի նկատմամբ։ Երկար նստեցին, և Շվեյկը մինչև երեկո մտերմաբար զրուցում էր ֆելդկուրատի հետ։

Գիշերադեմին, սակայն, հարաբերությունները փոխվեցին։ Ֆելդկուրատը դարձյալ երեկվա վիճակի մեջ էր, Շվեյկին շփոթում էր ինչ-որ մեկի հետ և նրան ասում.

– Միայն թե չգնաք։ Հիշո՞ւմ եք ինտենդանտության այն խարտյաշ յունկերին։

Այդ իդիլիան տևեց այնքան, քանի դեռ Շվեյկը ֆելդկուրատին չէր ասել.

— Բավական է, հիմա մտիր տեղդ ու մրափիր, հասկացա՞ր։

— Մտնում եմ, սիրելիս, մտնում եմ… Ի՞նչպես կարող եմ չմտնել,— քրթմնջում էր ֆելդկուրատը։— Հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես միասին սովորում էինք հինգերորդ դասարանում և քո փոխարեն ես էի գրում հունարենի աշխատանքները… Ա՛խր, դուք Զբրասլավում վիլլա ունեք։ Այնտեղ կարելի է գնալ շոգենավով, Վլտավա գետով։ Գիտե՞ք Վլտավան ինչ է…

Շվեյկը նրան ստիպեց կոշիկներն ու շորերը հանել։ Ֆելդկուրատը հնազանդվեց, իր բողոքի խոսքն ուղղելով ինչ-որ անտեսանելի ունկնդիրների։

— Տեսնում եք, պարոնայք,— գանգատվեց նա պահարանին ու ֆիկուսին,— թե ազգականներս ի՛նչպես են վարվում ինձ հետ։

— Ես ոչ մի ազգական չեմ ճանաչում,— հանկարծ վճռականորեն հայտարարեց նա, մտնելով անկողին։— Թեկուզ երկիրն ու երկինքը իմ դեմ դուրս գան, դարձյալ կհրաժարվեմ նրանցից։

Եվ սենյակում հնչեց ֆելդկուրատի խռմփոցը։

IV

Հենց այդ ժամանակ էր, որ իր պառավ աղախին պանի Մյուլլերին տեսնելու համար Շվեյկն այցելեց իր բնակարանը։ Նա տանը գտավ պանի Մյուլլերի հորեղբոր աղջկան, որը լալով նրան հայտնեց, թե պանի Մյուլլերին ձերբակալել են նույն այն երեկոյան, երբ ձեռնասայլակով Շվեյկին տարել է զորակոչի։ Պառավին դատել է ռազմական դատարանը, և, ի նկատի ունենալով, որ ոչ մի բան չի ապացուցել, նրան տարել են Շտայնհոֆի համակենտրոնացման ճամբար։ Նրանից արդեն նամակ է ստացվել։

Շվեյկը վերցրեց այդ ընտանեկան նշխարն ու կարդաց.

«Սիրելի՛ Աննուշկա.

Մենք այստեղ շատ լավ ենք ու բոլորս ողջ և առողջ ենք։ Կողքիս մահճակալին պառկած է բծավոր… կա և սև… Մնացած ամեն ինչը լավ է։ Ուտելիքը հերիք է անում, և մենք սուպի համար հավաքում ենք կարտոֆիլի… Լսել եմ, որ պան Շվեյկն արդեն… ուրեմն մի կերպ իմացիր, թե որտեղ է պառկած, որպեսզի պատերազմից հետո գերեզմանը զարդարենք։ Մոռացա քեզ ասել, որ կտուրի տակ, մի մութ անկյունում, ֆոկստերյերի մի լակոտ է ընկած։ Արդեն քանի շաբաթ է, որ ոչինչ չի կերել, այսինքն այն օրվանից, երբ եկան ինձ… Կարծում եմ, արդեն ուշ է և շնիկն արդեն ավանդել է… հոգին»։

Եվ թղթի ամբողջ լայնությամբ կար մի վարդագույն շտեմպել.

«Նայված է գրաքննության կողմից։ Շտայնհոֆի կայսրա-թագավորական համակենտրոնացման ճամբար»։

— Եվ իսկապես շնիկն արդեն սատկել էր,— հեծկլտաց պանի Մյուլլերի հորեղբոր աղջիկը։— Իսկ ձեր սենյակը չեք ճանաչի։ Հիմա այնտեղ դերձակուհիներ են ապրում։ Նրանք ձեր սենյակում կանացի սալոն են սարքել։ Պատերին ամեն տեղ մոդաներ են կպցրած, լուսամուտներին ծաղիկներ դրված։

Պանի Մյուլլերի հորեղբոր աղջիկր ոչ մի կերպ չէր կարողանում հանգստանալ։

Հեծկլտալուց ու ողբալուց հետո, նա վերջապես, վախ հայտնեց, թե երևի Շվեյկը զինվորական ծառայությունից փախել է և հիմա ուզում է նրան էլ փորձանքի մեջ գցել ու կործանել։ Եվ սկսեց Շվեյկի հետ այնպես խոսել, որ կարծես նա մի թրծված ավանտյուրիստ լիներ։

— Զվարճալի՜ է,— ասաց Շվեյկը,— դա ինձ շատ է դուր գալիս։ Ահա թե ինչ կասեմ, պանի Կեյրժովա. դուք միանգամայն իրավացի եք, ես փախել եմ։ Բայց դրա համար ստիպված եմ եղել սպանել տասնհինգ վախմիստր ու ֆելդֆեբել։ Միայն թե այդ մասին ոչ ոքի բան չասեք։

Եվ Շվեյկն հեռացավ իր օջախից, որ այնքան անհյուրընկալ գտնվեց, հեռանալուց առաջ անելով հետևյալ կարգադրությունները։

— Պանի Կեյրժովա, իմ սպիտակեղենի պահարանում օձիքներ ու կրծքակալներ կան. դրանք պահեցեք ինձ համար, որպեսզի զինվորական ծառայությունից վերադառնալուց հետո մի քաղաքացիական շոր ունենամ հագնելու։ Հետո էլ ուշ դարձրեք, որ հագուստեղենի պահարանում շորերիս մեջ մըռ չընկնի։ Իսկ անկողնուս մեջ քնող օրիորդներին շատ բարով արեք։

Շվեյկը մտավ նաև «Թասի մոտ» պանդոկը։ Տեսնելով Շվեյկին, Պալիվեցի կինն ասաց, թե նրան գարեջուր չի տա, քանի որ նա, հավանաբար, դասալիք է։

— Ամուսինս,— սկսեց նա կրկնել հին պատմությունր,— այնքան զգույշ մարդ էր, և հիմա խեղճը նստած է առանց մի պատճառի, իսկ այսպիսիներն ահա ազատ ման են գալիս, զինվորական ծառայությունից փախչում։ Անցյալ շաբաթ ձեզ նորից էին փնտրում… Մենք ձեզնից ավելի զգուշավոր ենք,— ավարտեց նա իր խոսքը,— բայց և այնպես փորձանքի մեջ ընկանք։ Բոլորը ձեզ պես բախտավոր չեն։

Այդ խոսակցությանը ներկա էր Սմիհովում ապրող մի տարեց փականագործ։ Սա մոտեցավ Շվեյկին ու ասաց.

— Բարի եղեք, պարոն, ինձ սպասել փողոցում, ձեզ ասելիք ունեմ։

Փողոցում նա զրույցի բռնվեց Շվեյկի հետ, քանի որ, ըստ պանդոկապետի կնոջ հանձնարարականի, նրան դասալիքի տեղ էր դրել։ Փականագործը Շվեյկին հայտնեց, թե մի որդի ունի, որը նույնպես փախել է զինվորական ծառայությունից և հիմա գտնվում է տատի տանը, Յասենիիում, Յոզեֆովի մոտերքում։ Ուշադրություն չդարձնելով Շվեյկի այն հավաստիացումներին, թե ինքը բոլորովին էլ դասալիք չէ, փականագործը նրա ձեռքը տասը կրոն խոթեց։

— Սկզբի օրերին դա ձեզ պետք կգա,— ասաց նա, իր հետևից Շվեյկին քաշելով-տանելով անկյունի գինետունը,— ես ձեզ միանգամայն կարեկցում եմ, և դուք ինձնից վախենալու պատճառ չունեք։

Շվեյկը տուն վերադարձավ կես գիշերին։ Ֆելդկուրատը դեռևս տանը չէր։ Նա տուն եկավ միայն լուսադեմին, արթնացրեց Շվեյկին ու ասաց.

— Վաղը գնում ենք դաշտային պատարագ կատարելու։ Պատրաստեցեք սև սուրճ՝ ռոմով… Բայց ոչ, ավելի լավ կլինի գրոգ պատրաստեք։



Շվեյկն ու ֆելդկուրատը գնում են դաշտային պատարագ կատարելու

I

Մարդկանց այն աշխարհն ուղարկելու նախապատրաստությունները միշտ կատարվել են հանուն աստծո և կամ հանուն մի այլ բարձր էակի, որ ստեղծել է մարդկային երևակայությունը։

Հին փյունիկացիները գերու վիզը կտրելուց առաջ հանդիսավոր ժամասացություն էին կատարում, ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես մի քանի հազարամյակ անց այդ բանն անում էին նոր սերունդները, երբ գնում էին պատերազմ՝ հակառակորդին հրով ու սրով ոչնչացնելու։

Գվինեայի կղզիների և Պոլինեզիայի մարդակերները գերիներին ու բոլորովին անպետք մարդկանց, այն է՝ միսիոներներին, ճանապարհորդներին, զանազան ֆիրմաների առևտրական գործակալներին և պարզապես հետաքրքրասերներին հանդիսավորապես ուտելուց առաջ զոհեր են մատուցում իրենց աստվածներին, միաժամանակ կատարելով բազմատեսակ կրոնական ծեսեր։ Բայց քանի որ նրանց մեջ դեռ չի թափանցել եկեղեցական զգեստավորման կուլտուրան, ապա նրանք հանդիսավոր արարողությունների ժամանակ իրենց հետույքները զարդարում են անտառային թռչունների վառվռուն փետուրներից հյուսած պսակներով։

Սուրբ ինկվիզիցիան իր տարաբախտ զոհին այրելուց առաջ հանդիսավոր ժամերգություն, մեծ պատարագ էր կատարում երգասացությամբ։

Հանցագործի մահապատժին միշտ մասնակցում է քահանան, իր ներկայությամբ ճնշելով դատապարտյալին։

Պրուսիայում պաստորը դժբախտ մեղադրյալին տանում, կանգնեցնում էր կացնի տակ, Ավստրիայում կաթոլիկ քահանան նրան մոտեցնում էր կախաղանին, Ֆրանսիայում՝ գիլյոտինին, Ամերիկայում՝ էլեկտրական աթոռին, Իսպանիայում՝ խեղդամահ անելու դժվարըմբռնելի հարմարանքով օժտված բազկաթոռին, իսկ Ռուսաստանում մահապատժի տարվող հեղափոխականներին ուղեկցում էր մորուքավոր տերտերը և այլն։ Ընդ որում հոգևորականները դատապարտյալի քիթն էին խոթում խաչելությունը, կարծես ցանկանալով ասել. «Ամենաշատը գլուխդ կկտրեն, կամ միայն կկախեն, խեղդամահ կանեն, կամ քո միջով բաց կթողնեն տասնհինգ հազար վոլտ, բայց դա միանգամայն դատարկ բան է նրա կրած տառապանքների համեմատությամբ»։

Համաշխարհային պատերազմը, այդ մեծ սպանդը, նույնպես յոլա չգնաց առանց քահանաների օրհնության։ Բոլոր բանակների գնդային քահանաներն աղոթում ու պատարագ էին անում այն կողմի հաղթանակի համար, որի հաշվին ապրում էին։ Քահանան հայտնվում էր ավստրիական բանակում ապստամբած զինվորների մահապատժի ժամանակ, քահանային կարելի էր տեսնել և չեխ լեգիոներներին գնդակահարելիս։

Ոչինչ չի փոխվել այն ժամանակից ի վեր, երբ ավազակ Վոյտեխը, որին «սուրբ» են անվանում, մերձբալթյան սլավոններին բնաջնջում էր մի ձեռքին սուր, մյուս ձեռքին՝ խաչ։

Ամբողջ Եվրոպայում մարդիկ անասունի պես գնում էին դեպի սպանդանոց։ Մսագործ կայսրերի, թագավորների, պրեզիդենտների և այլ իշխանավորների ու զորավարների հետ միասին, նրանց այնտեղ էին քշում բոլոր դավանությունների հոգևորականները, օրհնելով և հարկադրելով հավատարիմ մնալ «ցամաքի վրա, օդում, ծովի վրա» և այլ սուտ երդումին։

Դաշտային պատարագ անում էին երկու անգամ. երբ զորամասը գնում էր ռազմաճակատ և, հետո, առաջավոր գծում, արյունալի սպանդի նախօրեին, մեռնելուց առաջ։

Հիշում եմ, մի անգամ դիրքերում դաշտային պատարագ կատարելու ժամանակ թշնամու սավառնակը ռումբ նետեց։ Ռումբը դիպավ ուղիղ դաշտային բեմին, և մեր ֆելդկուրատից միայն արյունոտ լաթեր մնացին։ Թերթերը գրեցին նրա մասին, նրան ներկայացնելով որպես նահատակ, իսկ այդ ժամանակ մեր սավառնակներն էլ ջանում էին նույն կերպ անմահացնել թշնամու քահանաներին։

Մենք այդ առթիվ մի չար կատակ արինք։ Այն ժամանակավոր խաչի վրա, որի տակ թաղված էին ֆելդկուրատի մնացորդները, հաջորդ օրն առավոտյան հայտնվեց մի այսպիսի տապանագիր.

Ինչ որ մեզ էր պատահելու, քե՛զ պատահեց.
Երկինք էիր մեզ խոստանում, սակայն հանկարծ
Այդ երկինքը ճաղատ գլխիդ վրա փլվեց,
Եվ քեզանից, ո՜վ քահանա, բան չմնաց։

II

Շվեյկը պատրաստեց սքանչելի գրոգ, որը գերազանցում էր հին ծովայինների գրոգին։ Այդ գրոգը հաճույքով կճաշակեին նույնիսկ տասնութերորդ դարի ծովահենները։

Ֆելդկուրատ Օտտո Կացը հիացած էր։

— Որտե՞ղ եք սովորել այդպիսի սքանչելիք պատրաստել,— հարցրեց նա։

— Դեռևս այն տարիներին, երբ ման էի գալիս աշխարհե աշխարհ,— պատասխանեց Շվեյկը,— Բրեմենում ինձ սովորեցրեց մի հարբեցող նավաստի, որն ասում էր, թե գրոգն այնքան թունդ պետք է լինի, որ խմողը ծովն ընկնելիս՝ լողալով Լա-Մանշն անցնի, այլապես, եթե գրոգը թույլ լինի, նա շան լակոտի պես կխեղդվի։

— Այսպիսի գրոգ խմելուց հետո, Շվե՛յկ, հաճելի է դաշտային պատարագ կատարել,— խորհրդածում էր ֆելդկուրատը։— Միտք ունեմ պատարագից առաջ ողջերթի մի քանի խոսք ասել։ Դաշտային պատարագը հանաք բան չի։ Դա նման չի կայազորային բանտի պատարագին և կամ այն սրիկաների համար քարոզ կարդալուն։ Դրա համար մարդ պետք է գլուխ ունենա ուսերի վրա։ Ծալովի, այսպես ասած գրպանի, բեմ ունենք… Հիսո՜ւս Քրիստոս,— գոչեց նա, ձեռքերով բռնելով գլուխը,— ա՛խ, էշ ենք, էշ։ Գիտե՞ք, թե որտեղ եմ խոթել այդ ծալովի բեմը։ Մեր ծախած դիվանի մեջ։

— Վա՛տ է, պարոն ֆելդկուրատ,— ասաց Շվեյկը։— Ճիշտ է, ես հին կահույքի այդ առևտրականի հետ ծանոթ եմ, բայց երեկ չէ մյուս օրը հանդիպեցի նրա կնկան, իմացա, որ նրան նստացրել են մի գողացված շիֆոներկայի համար, իսկ մեր դիվանը գտնվում է Վրշովիցում ապրող մի ուսուցչի մոտ։ Այո՛, գործը վատ է։ Ավելի լավ է գրոգը խմենք-վերջացնենք ու գնանք այդ բեմը գտնելու, որովհետև առանց բեմի, կարծեմ, պատարագ անել չի լինի։

— Միայն շարժական բեմն է պակաս,— մտահոգ ասաց ֆելդկուրատը։— Մնացած ամեն ինչը վարժադաշտում արդեն պատրաստված է։ Հյուսներն արդեն տախտակամածը շինել են։ Մասնատուփը մեզ փոխ կտան Բրժևնևում։ Գավաթ պիտի որ ունենամ, բայց տեսնես ո՞ւր է…

Նա մտածմունքի մեջ ընկավ։

— Ենթադրենք, թե կորցրել եմ… Եթե այդպես է, փոխ կվերցնենք Յոթանասունհինգերորդ գնդի պորուչիկ Վիտինգերի մրցանակային գավաթը։ Մի քանի տարի առաջ նա «Սպորտֆավորիտ» ակումբի կողմից մասնակցել է վազքի մրցություններին ու շահել այդ գավաթը։ Գերազանց վազող է եղել։ Վիեննա-Մեդլինգ քառասուն կիլոմետրանոց տարածությունն անցել է մեկ ժամ ութ րոպեում։ Միշտ դրանով պարծենում է։ Ես երեկ, ի դեպ ամենայնի, այդ մասին նրա հետ պայմանավորվել եմ։ …Ես, անասունս, շարունակ ամեն ինչ թողնում եմ վերջին րոպեին։ Եվ ինչո՞ւ ես, հաստագլուխս, դիվանի մեջը չնայեցի։

Եվ հարբեցող նավաստու դեղատոմսով պատրաստված գրոգի ազդեցության տակ ֆելդկուրատն սկսեց ինքն իրեն հայհոյել ամենաընտիր արտահայտություններով, հասկանալ տալով, թե հիրավի ինքն իրենից ինչ է ներկայացնում։

— Դե՛հ, վերջապես գնանք այդ շարժական բեմը գտնելու,— կոչ արեց Շվեյկը։— Արդեն առավոտ է։ Մնում է միայն համազգեստը հագնել, և ճանապարհ ընկնելուց առաջ մի բաժակ էլ գրոգ խմել։

Վերջապես, նրանք տնից դուրս եկան։ Հին կահույքի առևտրականի կնոջ մոտ գնալիս ֆելդկուրատը Շվեյկին պատմեց, թե երեկ «աստծո օրհնություն» խաղալու ժամանակ շատ փող է տարել և եթե էլի բախտը բանի՝ դաշնամուրը լոմբարդից հետ կվերցնի։ Եվ դա ասվեց այնպես, ինչպես հեթանոսները խոստանում էին զոհ մատուցել։

Հին կահույքի առևտրականի քնաթաթախ կնոջից ֆելդկուրատն ու Շվեյկն իմացան Վրշովիցիում ապրող ուսուցչի՝ դիվանի նոր տիրոջ հասցեն։ Ֆելդկուրատն այդ միջոցին ցուցաբերեց արտասովոր նրբավարություն․ տիկնոջ թուշը կսմթեց և բողախը խուտուտ ածեց։

Մինչև Վրշովիցի ֆելդկուրատն ու Շվեյկը ոտքով գնացին, քանի որ ֆելդկուրատն ասաց, թե ծանր մտքերը ցրելու համար իրեն անհրաժեշտ է թարմ օդ շնչել։

Վիշովիցիում ուսուցչի, այդ աստվածավախ ծերունու բնակարանում նրանց սպասում էր մի տհաճ անակնկալ։ Դիվանի մեջ գտնելով շարժական բեմը, ծերունին կարծել էր, թե դրա մեջ խառն է աստվածային նախախնամությունը, և բեմը նվիրել էր Վրշովիցիի լեհական եկեղեցուն, իրեն իրավունք վերապահելով բեմի հակառակ կողմի վրա անելու հետևյալ մակագրությունը.

«Ի փառս աստծո նվիրաբերել է պաշտոնաթող ուսուցիչ Կոլորժիկը հ’ամի ծննդյան Հիսուսի Քրիստոսի 1914»։

Ուսուցիչը, որ նրանց գալու ժամանակ մետակ սպիտակեղենով էր, շատ շփոթվեց։ Խոսակցությունից պարզվեց, որ նա իր գյուտը համարել է հրաշք և դրա մեջ աստծո մատը տեսել։ Դիվանը գնելիս մի ներքին ձայն նրան ասել է. «Տես հո դիվանի արկղի մեջ բան չկա՞»։ Իսկ երազում նրան իբր հայտնվել է մի հրեշտակ ու հրամայել. «Բա՛ց արա դիվանի արկղը»։ Ուսուցիչր կատարել է հրամանը։ Եվ երբ արկղի մեջ տեսել է մասնատուփի խորշ ունեցող ծալովի բեմը, ծունկ է չոքել դիվանի առաջ և երկար ժամանակ ջերմորեն աղոթել, փառք տալով աստծուն։ Ուսուցիչը այդ ամենի մեջ տեսել է ի վերուստ տրված մի ցուցում՝ սույն բեմով զարդարել Վրշովիցիի եկեղեցին։

— Դա մեզ քիչ է հետաքրքրում,— ասաց ֆելդկուրատը։— Այդ իրը ձեզ չի պատկանել, և դուք պարտավոր էիք այն հանձնել ոստիկանությանը, այլ ոչ թե ինչ-որ նզովյալ խորանի։

— Երանի թե այդ հրաշքը ձեզ անախորժություններ չպատճառի,— ավելացրեց Շվեյկը։— Դուք դիվան եք գնել, և ոչ թե բեմ։ Բեմը զինվորական գույք է։ Այդ աստծո մատը կարող է ձեզ վրա թանկ նստել։ Իզուր էիք ուշադրություն դարձնում հրեշտակների վրա։ Զգորժում ապրող մի մարդ էլ վար անելիս հողի մեջ հաղորդության գավաթ էր գտել, որն ինչ-որ մեկը գողացել և ժամանակավորապես թաղել էր այնտեղ մինչև որ գործը մոռացվեր։ Հողի միջից գավաթը հանողն էլ դրա մեջ աստծո մատն էր տեսել և, փոխանակ գավաթը վերաձուլելու, տարել էր քահանայի մոտ, թե, գիաե՛ք, ուզում է նվիրել եկեղեցուն։ Իսկ քահանան էլ մտածել է, թե երևի այդ սրբապիղծ մարդուն խղճի խայթն է ստիպել գալ իր մոտ, և կանչել է տվել գյուղապետին, սա էլ՝ ժանդարմներին, և գյուղացուն անմեղ տեղը դատապարտել են սրբապղծության համար, քանի որ դատարանում մի գլուխ ինչ-որ բան է դուրս տվել հրաշքի մասին։ Նա, իհարկե, ցանկացել է արդարանալ և պատմել է հրեշտակի մասին, մեջ է բերել աստվածածնին էլ, իսկ հետևանքն այն է եղել, որ տասը տարի են տվել։ Ամենից լավն այն կլինի, որ մեզ հետ միասին գնանք տեղիս քահանայի մոտ և մեզ օգնեք նրանից հետ ստանալ պետական գույքը։ Դաշտային բեմը կատու կամ գուլպա չի, որ մարդ ում ուզենա նվիրի։

Ծերուկն հագնվելիս ամբողջ մարմնով դողում էր, ատամները կափկափում էին։

— Ազնի՛վ խոսք, մտքովս ոչ մի վատ բան չի անցել։ Կարծում էի, թե այդ աստվածային պարգևով կօգնեմ Վրշովիցիի մեր աղքատիկ եկեղեցին զարդարելու գործին։

— Դե՛, իհարկե, զինվորական գանձարանի հաշվին,— ընդհատեց նրան Շվեյկը խստորեն ու հանդգնաբար։— Մեծապես շնորհակալ եմ այդպիսի աստվածային պարգևի համար։ Հոտեբորժեցի մի Պիվոնկա մի անգամ նույնպես աստվածային պարգև էր համարել իր ձեռքն ընկած այն պարանը, որով կապված էր եղել ուրիշի կովը։

Տարաբախտ ծերուկը այդ խոսքերից բոլորովին գլուխը կորցրեց և այլևս չէր պաշտպանվում, շտապելով հագնվել և որքան կարելի է շուտ վերջացնել այդ գործը։

Վրշովիցիի ֆարարը դեռ քնած էր և, երբ նրան արթնացրին, սկսեց հայհոյել, քունը գլխին կարծելով, թե ծիսակատարության են կանչում։

— Հանգիստ չեն տալիս իրենց այդ վերջին օծումով,— մրթմրթում էր նա, դժկամորեն հագնվելով։— Եվ խելքներին փչում է մեռնել հենց այն ժամանակ, երբ մարդ հենց նոր է քուն մտել։ Իսկ հետո էլ ե՛կ ու նրանց հետ վարձի մասին սակարկիր։

Եվ այդպես, նախասենյակում իրար հանդիպեցին, մի կողմից աստծո ներկայացուցիչը Վրշովիցիի աշխարհական կաթոլիկների մոտ և, մյուս կողմից, զինվորական գերատեսչությանը կից աստծո երկրային ներկայացուցիչը։ Իսկապես ասած, դա աշխարհիկ մարդու և զինվորականի վեճ էր։ Եթե ծխական քահանան պնդում էր, թե երթային բեմը չպետք է գտնվեր դիվանի մեջ, ապա զինվորական քահանան ասում էր, թե համենայն դեպս չէր կարելի բեմը դիվանի միջից հանել ու տեղափոխել այն եկեղեցու խորանը, ուր միայն քաղաքացիներ են հաճախում։

Շվեյկն այդ խոսակցության ընթացքում զանազան դիտողություններ էր անում, ինչպես, օրինակ, թե, իհարկե, հեշտ է աղքատիկ եկեղեցին զարդարել զինվորական գույքի հաշվին, ըստ որում «աղքատիկ» բառն արտասանեց մի տեսակ չակերտների մեջ առած։

Ի վերջո, նրանք մտան եկեղեցու խորանը, և ֆարարը երթային բեմը հանձնեց ֆելդկուրատին, նրանից վերցնելով այսպիսի մի ստացական.

«Ստացա երթային բեմը, որը պատահմամբ ընկել էր Վրշովիցիի տաճարը։ Ֆելդկուրատ Օտտո Կաց»։

Չարաբաստիկ երթային բեմը պատրաստել էր Վիեննայի հրեական Մորից Մալեր ֆիրման, որն արտադրում էր ժամասացության և կրոնական պետքերի համար անհրաժեշտ ամեն տեսակ իրեր, ինչպես, օրինակ, տերողորմյաներ ու սրբապատկերներ։ Բեմը բաղկացած էր երեք փեղկերից և զօծված էր կեղծ ոսկեջրով, ինչպես եկեղեցու ամբողջ փառքը։ Առանց վառ երևակայություն ունենալու բոլորովին հնարավոր չէր որոշել, թե իսկապես ի՞նչ էր նկարված այդ երեք փեղկերի վրա։ Պարզ էր միայն, որ այդ բեմը նույնպիսի հաջողությամբ կարող էին օգտագործել նաև Զամբեզիայի հեթանոսները կամ բուրյաթների ու մոնղոլների շամանները։ Ճչացող գույներով նախշած այդ բեմը հեռվից նման էր երկաթուղայինների տեսողությունը ստուգելու գունավոր աղյուսակի։

Պարզորոշ երևում էր միայն ինչ-որ մերկ մարդու կերպարանք՝ գլխի շուրջը լուսապսակ, մարմինը՝ կանաչավուն, ինչպես նեխած ու քայքայված սագի ազդրամաս։ Թեև այդ սրբին ոչ ոք ոչ մի վատ բան չէր անում, այլ, ընդհակառակը, նրա երկու կողքերին գտնվում էին երկու թևավոր էակներ, որոնք պետք է հրեշտակներ ներկայացնեին,— նկարը դիտողի վրա այնպիսի տպավորություն էր թողնում, թե կարծես տկլոր սուրբը իրեն շրջապատողներից սարսափած՝ գոռում է։ Բանն այն է, որ հրեշտակները նման էին հեքիաթային հրեշների, թևավոր վայրի կատվի և հայտնության հրեշի միջինը հանդիսացող ինչ-որ բանի։

Բեմի մյուս կողմի փեղկի վրա կար մի պատկեր, որն հավակնում էր ներկայացնել երրորդությունը։ Նկարչին ընդհանուր առմամբ հաջողվել էր աղավնուն այնքան էլ չփչացնել։ Նա նկարել էր մի թռչուն, որը նույնքան նման էր աղավնու, որքան և սպիտակ հավի։

Բայց դրա փոխարեն հայր-աստվածը նման էր վայրի արևմուտքի այն ավազակին, որ հասարակությանը հրամցնում են ամերիկյան հետաքրքրաշարժ արյունալի ֆիլմերը։

Աստվածորդին, ընդհակառակը, ներկայացված էր որպես զվարթ երիտասարդ, բավական պատկառելի փորով, որը ծածկված էր լողատրուսիկի նման մի բանով։ Ընդհանուր առմամբ աստվածորդին նման էր սպորտսմենի, նա խաչն այնպես էլեգանտ կերպով էր բռնել, որ կարծես այն թենիսի ռակետա լիներ։ Հեռվից ամբողջ երրորդությունը ճապաղվում էր, և նայողին թվում էր, թե գնացք է մտնում ծածկված կայարանը։

Թե իրենից ինչ էր ներկայացնում երրորդ սրբապատկերը, բնավ չէր կարելի հասկանալ։

Պատարագի ժամանակ զինվորները շարունակ վիճում էին, ջանալով լուծել այդ ռեբուսը։ Նրանցից մեկը նույնիսկ սրբապատկերի վրա ճանաչել էր Պոսազավի շրջանում ապրող իր մի հայրենակցուհուն։ Այնուամենայնիվ այդ սրբապատկերի տակ գրված էր. «Սուրբ Մարիամ աստվածածին, ողորմյա մեզ»։

Շվեյկը երթային բեմը բարեհաջող կերպով զետեղեց կառքի մեջ, իսկ ինքը տեղ գրավեց նստիքի վրա, կառապանի կողքին։ Ֆելդկուրատը հարմար նստեց ու ոտքերը դրեց սուրբ երրորդության վրա։

Շվեյկը կառապանի հետ շաղակրատում էր պատերազմի մասին։ Կառապանը խռովարար դուրս եկավ, զանազան դիտողություններ արեց ավստրիական զենքի անպարտելիության վերաբերմամբ, ինչպես, օրինակ. «Ուրեմն, Սերբիայում ձեզ ոնց որ պետք է դնգստել են» և այլն։

Պարենային ուղեկալն անցնելիս պահակի այն հարցին, թե նրանք ինչ են տանում, Շվեյկը պատասխանեց.

— Սուրբ երրորդություն, կույս Մարիամ և ֆելդկուրատ։

Այդ միջոցին վարժադաշտում երթային վաշտերն անհամբեր սպասում էին նրանց։ Ստիպված էին երկար սպասել։ Շվեյկն ու ֆելդկուրատը նախ գնացին պորուչիկ Վիտինդերից մրցանակային գավաթը խնդրելու, ապա գնացին Բրժևնովի վանքը՝ մասնատուփ և պատարագի համար անհրաժեշտ այլ առարկաներ, այդ թվում մի շիշ եկեղեցական գինի վերցնելու։

Դե՛հ, իհարկե, դաշտային պատարագ կատարելն այնքան էլ հեշտ բան չէ։

— Թրև ենք գալիս քաղաքով մեկ,— ասաց Շվեյկը կառապանին, և դա ճիշտ էր։

Երբ հասան վարժադաշտ և մոտեցան լաստակին, որը փայտյա պատնեշիկ և մի սեղան ուներ, որի վրա պետք է դրվեր շարժական բեմը, պարզվեց, որ ֆելդկուրատը մոռացել է մինիստրանտ ճարել։

Պատարագի ժամանակ ֆելդկուրատին միշտ սպասավորում էր մի հետևակ զինվոր, որն հիմա հակառակի պես գերադասել էր հեռախոսավար դառնալ և գնացել էր ռազմաճակատ։

— Պարոն ֆելդկուրատ,— ասաց Շվեյկը։— Ես կարող եմ նրան փոխարինել։

— Իսկ դուք կարողանո՞ւմ եք մինիստրանտություն անել։

— Այդ գործով երբեք չեմ զբաղվել,— պատասխանեց Շվեյկը, բայց կարելի է փորձել։ Չէ՞ որ հիմա պատերազմ է, իսկ պատերազմի ժամանակ մարդիկ այնպիսի գործերի են ձեռք զարկում, որ առաջ երազում էլ չեն տեսել։ Է՜հ մի կերպ այն տխմար «et cum spiritu tuo»-ն^[37] կհարմարացնեմ ձեր «dominus vobiscum»-ին^[38]։ Վերջապես, կարծում եմ, այնքան էլ դժվար չի ձեր շուրջը գնալ ու գալ, ինչպես կատուն տաք շիլայի շուրջը։ Իսկ ձեր ձեռքերը լվանալն ու սափորից գինի լցնելը…

— Լա՛վ,— ասաց ֆելդկուրատը։— Միայն թե իմ սկիհի մեջ ջուր չլցնեք։ Տեսեք ի՛նչ եմ ասում․ ավելի լավ կլինի հենց հիմա մյուս սափորի մեջ էլ գինի լցնեք։ Եվ ասենք, ես ինքս ձեզ կհուշեմ, թե երբ գնաք դեպի աջ, երբ՝ դեպի ձախ։ Եթե մի անգամ շվացնեմ՝ կնշանակի «դեպի աջ», երկու անգամ՝ «դեպի ձախ»։ Աղոթագիրքն այնքան էլ շուտ-շուտ մոտս չբերեք։ Առհասարակ այդ ամենը դատարկ բան է։ Չե՞ք վախենում։

— Ես ոչինչից չեմ վախենում, պարոն ֆելդկուրատ,— նույնիսկ չեմ վախենում մինիստրանտ դառնալուց։

Ֆելդկուրատը ճիշտ էր ասում, թե առհասարակ այդ ամենը դատարկ բան է։ Ամեն ինչ ընթացավ հարթ ու սահուն։

Ֆելդկուրատի ճառը հույժ լակոնիկ էր.

— Զինվորնե՛ր,— մենք այստեղ հավաքվել ենք նրա համար, որ ռազմի դաշտ գնալուց առաջ մեր սիրտը դարձնենք առ աստված. թող հաղթանակ պարգևի նա ձեզ և անվնաս պահի։ Ես ձեզ երկար չեմ զբաղեցնի, ցանկանում եմ ամենայն բարիք։

— Ruht!^[39] — հրամայեց ծեր գնդապետը ձախ թևում։

Դաշտային պատարագն այն պատճառով է կոչվում դաշտային, որ ենթարկվում է նույն օրենքներին, որոնց ենթարկվում է և ռազմական տակտիկան ռազմի դաշտում։ Երեսունամյա պատերազմի ժամանակ, զորքերի երկարատև զորաշարժերի պայմաններում, դաշտային պատարագներն էլ շատ երկար էին տևում։

Ժամանակակից տակտիկայի պայմաններում, երբ զորքերի տեղաշարժերն արագացել են, դաշտային պատարագն էլ պետք է արագ կատարվի։

Պատարագը տևեց ուղիղ տասը րոպե։ Մոտիկ կանգնածներին շատ անհասկանալի էր թվում, թե ինչու պատարագի ժամանակ ֆելդկուրատը շվշվացնում է։

Շվեյկը ձեռաց որսում էր ազդանշանները, հայտնվում, գահի մերթ աջ, մերթ ձախ կողմում և արտասանում միայն «Et cum spiritu tuo»։ Դա նման էր այն պարին, որ հնդիկները կատարում են զոհասեղանի շուրջը։ Բայց ընդհանուր առմամբ այդ ամենը շատ լավ տպավորություն էր գործում և փարատում այն ձանձրույթը, որ պատճառում էր փոշոտ, մռայլ վարժադաշտն իր սալորենիների ծառուղիով ու հետևի պլանում երևացող արտաքնոցներով։ Արտաքնոցների հոտը փոխարինում էր գոթական տաճարների խնկի միստիկական բույրին։ Բոլորի տրամադրությունը շատ լավ էր։ Գնդապետին շրջապատող սպաներն իրար անեկդոտներ էին պատմում։ Այնպես որ ամեն ինչ կարգին էր։ Զինվորների մեջ մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ լսվում էր. «Տուր մի ղում քաշեմ»։ Եվ զոհաբերության ծխի պես դեպի երկինք էին բարձրանում թութունի ծխի կապտավուն ամպիկները։ Ծխել սկսեցին նույնիսկ բոլոր ենթասպաները, երբ տեսան, որ ինքը՝ գնդապետն էլ վառեց ծխախոտը։

Վերջապես, հնչեց «Zum Gebet»^[40] հրամանը, փոշի բարձրացավ, և զինվորական մունդիրների գորշ քառակուսին ծունկ չոքեց պորուչիկ Վիտինգերի սպորտային գավաթի առաջ, որը նա շահել էր Վիեննա-Մեդլինգ մրցավազքի ժամանակ։

Գավաթը լիքն էր, և ֆելդկուրատի ամեն մի ձեռնածությանը հետևում էին զինվորների համակրական բացականչությունները։

— Կում էր, հա՜,— հնչում էր շարքից շարք։

Ծեսը կրկնվեց երկու անգամ։ Այնուհետև նորից հնչեց «աղոթքի՛» հրամանը, երգչախումբը որոտագին երգեց «Պահպանիր, տե՛ր, թագավորին»։ Ապա հետևեցին «շարքի՛» և «քայլո՛վ մարշ» հրամանները։

— Այնոյինը հավաքեցեք,— ասաց ֆելդկուրատը Շվեյկին, գլխով ցույց տալով շարժական բեմը։— Որտեղից ինչ որ վերցրել ենք, պետք է տանենք ետ տանք։

Նրանք մեկնեցին միևնույն կառքով և ազնվաբար վերադարձրին ամեն ինչ, բացի մի շիշ եկեղեցական գինուց։

Երբ տուն վերադարձան և, կառքը դանդաղ քշած լինելու համար, դժբախտ կառապանին ուղարկեցին իր վարձը պարետային վարչությունից ստանալու, Շվեյկը դիմեց ֆելդկուրատին.

— Համարձակվում եմ հարցնել, պարոն ֆելդկուրատ, մինիստրանտն էլ պետք է պատկանի նույն դավանանքին, ինչ քահանան, որին նա սպասարկում է։

― Իհարկե,— պատասխանեց ֆելդկուրատը,― այլապես պատարագը անվավեր կլինի։

— Պարոն ֆելդկուրատ, մեծ սխալ է տեղի ունեցել,— ասաց Շվեյկը։— Ախր, ես հավատացյալ չեմ։ Բախտս չի բանում, էլի։

Ֆելդկուրատը նայեց Շվեյկին, մի պահ լռեց, ապա ձեռքով խփեց նրա ուսին ու ասաց.

— Խմեցեք եկեղեցական գինին, որ իմ խմելուց հետո մնացել է շշի մեջ, և ձեզ վերստին համարեցեք եկեղեցու գիրկը վերադարձած։

Աստվածաբանական բանավեճ

Պատահում էր, որ Շվեյկը օրերով չէր տեսնում զինվորների հոգիների հովվին։ Իր հոգևոր պարտականությունները ֆելդկուրատը զուգակցել էր քեֆերի հետ և տուն էր գալիս բավական հազվադեպ, այն էլ ոտից գլուխ աղտոտված ու ցեխոտ, ինչպես կատուն տանիքների վրա զբոսնելուց հետո։

Տուն գալուց հետո ֆելդկուրատը, եթե առհասարակ դեռ ի վիճակի էր խոսելու, քնելուց առաջ Շվեյկի հետ զրուցում էր բարձր նյութերից, հոգևոր էքստազի և մտածողության պատճառած խնդության մասին, իսկ երբեմն նույնիսկ փորձում էր Հայնեից մեջբերումներ անել։

Շվեյկը ֆելդկուրատի հետ մի դաշտային պատարագ էլ կատարեց սակրավորների մոտ, ուր սխալմամբ հրավիրված էր նաև մի ուրիշ ֆելդկուրատ, որ դպրոցի նախկին կրոնուսույց էր, չափազանց աստվածավախ անձնավորություն։ Սա շատ զարմացած նայեց իր կոլեգա Կացին, երբ նա առաջարկեց մի կում կոնյակ անուշ անել այն տափաշշից, որ Շվեյկը հետը ման էր ածում կրոնական ծեսեր կատարելիս։

— Լա՛վ կոնյակ է,— ասաց Օտտո Կացը։— Խմեցեք ու գնացեք տուն։ Ես ինքս ամեն ինչ կանեմ։ Ես այսօր պետք է մաքուր օդում լինեմ, թե չէ գլուխս, չգիտեմ ինչու, ցավում է։

Աստվածավախ ֆելդկուրատը գլուխն օրորեց ու գնաց, իսկ Կացը, ինչպես միշտ, իր դերը փայլուն կերպով կատարեց։ Այս անգամ նա աստծո արյուն դարձրեց սոդաջրախառն գինին, և քարոզը սովորականից ավելի երկար տևեց, ըստ որում ամեն մի երեք բառից մեկն էր կամ «և այլն»-ը, կամ «անտարակույս»-ը։

— Զինվորնե՛ր, այսօր դուք գնում եք ռազմաճակատ և այլն։ Ուրեմն, ուղղեցեք ձեր սիրտն առ աստված և այլն։ Անտարակույս։ Ձեզնից ոչ ոք չգիտի, թե ձեզ ինչ կպատահի։ Անտարակույս։ Եվ այլն։

Բեմի մոտ շարունակում էին թնդալ «և այլն» ու «անտարակույս»-ը աստծո և ամենայն սրբոց անունների հետ մեջընդմեջ։

Էքստազով և հռետորական ավյունով համակված, ֆելդկուրատը իշխան Եվգենի Սավոյսկուն դարձրեց մի սուրբ, որը սակրավորներին պետք է պահպանի պոնտոնային կամուրջներ կառուցելիս։

Այնուամենայնիվ դաշտային պատարագն ընթացավ առանց որևէ անախորժության, հաճելի և ուրախ։ Սակրավորները մի կուշտ զվարճացան։

Տուն վերադառնալիս Շվեյկին և ֆելդկուրատին չէին ուզում թույլ տալ, որ իրենց ծալովի բեմով տրամվայ մտնեն։ Բայց Շվեյկը կոնդուկտորին սպառնաց.

— Տես, հա՜, այս սուրբ բեմը գլխովդ կտամ։

Վերջապես տուն հասնելով, նրանք հանկարծ նկատեցին, որ ճանապարհին մասնատուփը կորցրել են։

— Ոչի՛նչ,— ասաց Շվեյկը։— Առաջին քրիստոնեաներն առանց մասնատուփի էլ են պատարագ արել։ Եթե մասնատուփը կորցնելու մասին թերթում հայտարարություն տանք, գտնողը մեզնից հատուցում կպահանջի։ Եթե դա փող լիներ, հազիվ թե մեկն ու մեկը վերադարձներ… Սակայն այդպիսի մարդիկ էլ են լինում։ Մեր գնդում, Բուդեյովիցիում, մի զինվոր կար, տարօրինակ ու լավ, բայց և հիմար տղա էր։ Մի անգամ նա փողոցում վեցհարյուր կրոն փող գտավ ու հանձնեց ոստիկանությանը։ Նույնիսկ թերթերում գրեցին, թե, տեսե՛ք, ինչ ազնիվ մարդ է։ Համա՜ թե փորձանք բերեց իր գլխին։ Ոչ ոք չէր ուզում նրա հետ նույնիսկ խոսել։ Բոլորը միաբերան ասում էին․ «Տխմար մարդ ես, բա այդպիսի հիմարություն կանե՞ն։ Դրա համար մինչև կյանքիդ վերջը պիտի կարմրես, եթե միայն մեջդ մի կաթիլ ամոթ մնացել է»։ Առաջ մի սիրած աղջիկ ուներ, սա էլ սկսեց հետը չխոսել։ Իսկ երբ նա արձակուրդ առավ ու գնաց տուն, ապա այդ պատմության պատճառով ընկերները նրան պարերեկույթների ժամանակ պանդոկներից դուրս էին շպրտում։ Տղան սկսեց ոտի վրա չորանալ, դարդակոխ եղավ ու, վերջապես, իրեն գցեց գնացքի տակ… Բայց ահա մի ուրիշ դեպք էլ։ Մեր փողոցում ապրող մի դերձակ ոսկյա մատանի էր գտել։ Նրան զգուշացնում էին, թե ոստիկանությանը մի հանձնիր, իսկ նա իր էշն էր քշում։ Ոստիկանատանը նրան ընդունել էին շատ սիրալիր, թե, իրոք, գոհարակն մատանու կորստյան մասին իրենք արդեն հայտարարություն ստացել են։ Բայց հետո նայել էին մատանու քարին ու ասել. «Լսեցեք, սիրելիս, չէ՞ որ սա ապակի է, և ոչ թե գոհար։ Գոհարը քանիսո՞վ եք ծախել։ Ձեզ նման «ազնիվ գտնողներ» շատ ենք տեսել»։ Ի վերջո պարզվել էր, որ մի ուրիշ մարդ էլ կորցրած է եղել կեղծ գոհարի ակով մատանի։ Բայց դերձակն ստիպված էր երեք օր նստել, որովհետև գրգռված վիճակում վիրավորանք էր հասցրել ոստիկանությանը։ Օրինական հատուցում նա, այնուամենայնիվ, ստացավ, արժեքի տասը տոկոսը, այսինքն մեկ կրոն քսան հելլեր, քանի որ այն խլամը տասներկու կրոն արժեր։ Սակայն դերձակն այդ օրինական հատուցումը վերցրեց ու շպրտեց մատանու տիրոջ երեսին, սա էլ նրան դատի տվեց իր անձը վիրավորելու համար, և դերձակից տասը կրոն տուգանք վերցրին։ Դրանից հետո դերձակն ամեն տեղ ասում էր, թե կորած բան գտնելու մասին ազնվորեն հայտարարող յուրաքանչյուր մարդուց պետք է քսանհինգ կրոն տուգանք վերցնել, թե նրանց պետք է ծեծելով կիսամեռ անել և հրապարակով մտրակահարել, որպեսզի բոլորն իմանան, թե նման դեպքերում ինչպես պետք է վարվել… Իմ կարծիքով ոչ ոք մեր մասնատուփը հետ չի բերի, թեև հետևի կողմին կա գնդի կնիքը։ Ոչ ոք չի ուզում պետական իրերի հետ գործ ունենալ։ Շատ ավելի լավ է դրանք ջուրը գցել, որ գլխացավանք չլինի… Երեկ «Ոսկյա պսակի մոտ» պանդոկում զրուցում էի գավառից եկած մի մարդու հետ, որն արդեն հիսուն տարեկան է։ Եկել է Նովայա Պակա՝ շրջանային վարչությունից իմանալու, թե իր սայլն ինչու են բռնագրավել։ Հետ դառնալիս, երբ նրան արդեն դուրս էին շպրտել շրջանային վարչությունից, կանգ է առել զինվորական գումակին նայելու, որը հենց նոր եկած ու կանգնած է եղել հրապարակում։ Մի զինվոր տղա, որ բանակի համար պահածոներ է տանելիս եղել, նրան խնդրել է մի րոպե ձիերին նայել, ու էլ չի վերադարձել։ Երբ գումակը սկսել է շարժվել, ծանոթս ստիպված է եղել բոլորի հետ միասին գնալ մինչև Հունգարիա, իսկ Հունգարիայում նա ինքը մի ուրիշի խնդրել է կանգնել սայլի մոտ և միայն այդ կերպ գլուխն ազատել, թե չէ մինչև Սերբիա էլ քարշ կտային։ Եկել է ոնց որ խելագար և հիմա էլ չի ուզում պետական իրերի հետ գործ ունենալ։

Երեկոյան նրանց այցի եկավ աստվածավախ ֆելդկուրատը, նույն այն անձնավորոլթյունր, որ առավոտյան նույնպես ցանկացել էր սակրավորների մոտ դաշտային պատարագ կատարել։ Սա մի ֆանատիկոս մարդ էր, որը ձգտում էր յուրաքանչյուրին մերձեցնել աստծուն։ Դեռևս կրոնի ուսուցիչ եղած ժամանակ նա երեխաների մեջ կրոնական զգացմունքները զարգացրել էր նրանց վզակոթներին հասցնելով, և թերթերը երբեմն նրա մասին հոդվածներ էին տպագրել այսպիսի վերնագրերի ներքո․ «Դաժան կրոնուսույցը» կամ «Վզակոթին հասցնող կրոնուսույցը»։ Բայց կրոնուսույցը համոզված էր, որ երեխան կատեխիզիսն ավելի լավ կարող է յուրացնել ավստրիական սիստեմով։ Աստվածավախ ֆելդկուրատը մի ոտից կաղ էր։ Այդ բանը նրան հիշատակ էր մնացել մի մութ նրբանցքում աշակերտներից մեկի հոր հետ ունեցած մի հանդիպումից։ Կրոնուսույցը վերջինիս որդու վզակոթին հասցրել էր նրա համար, որ երեխան կասկած էր հայտնել սուրբ երրորդության գոյության մասին։ Տղան ստացել էր երեք դմբուզ՝ մեկը հայր աստծո, մյուսը աստվածորդու և երրորդը սուրբ հոգու համար։ Այսօր նախկին կրոնուսույցր եկել էր իր կոլեգա Կացին ճշմարիտ ճանապարհի վրա դնելու և նրա հոգում աստվածային կայծ հրահրելու։ Նա սկսեց այն բանից, որ ասաց․

— Զարմանում եմ, որ ձեր տանը խաչելություն չի կախված։— Որտե՞ղ եք դուք աղոթում և ո՞ւր է ձեր աղոթագիրքը։ Ոչ մի սրբապատկեր չի զարդարում ձեր սենյակի պատերը։ Այդ ի՞նչ է ձեր անկողնու վերևում։

Կացը ժպտաց.

— Դա «Լողացող Սուսաննան» է, իսկ նրա տակի տկլոր կինը իմ հին սիրուհին է։ Աջ կողմինը ճապոնական ակվարել է, որը ներկայացնում է ճապոնական ծեր սամուրայի և գեյշայի սեռական գործողությունը։ Շատ օրիգինալ բան է, այնպես չէ՞։ Իսկ աղոթագիրքս խոհանոցում է։ Շվեյկ, բերեք այստեղ և բացեցեք երրորդ էջը։

Շվեյկը գնաց խոհանոց, և այնտեղից երեք անգամ խցանահանման թխկոց լսվեց։

Աստվածավախ ֆելդկուրատը ապշեց, երբ սեղանի վրա հայտնվեց երեք շիշ։

— Սա եկեղեցական թույլ գինի է, կոլեգա,— ասաց Կացը։— Շատ լավ ռիսլինգ է, իր համով Մոզելի գինի է հիշեցնում։

— Ես չեմ խմի,— համառորեն հայտարարեց աստվածավախ ֆելդկուրատը։— Ես եկել եմ ձեր հոգում աստվածային կայծ հրահրելու։

— Բայց ձեր կոկորդը կչորանա, կոլեգա,— ասաց Կացը։— Դուք խմեցեք, իսկ ես կլսեմ։ Ես շատ հանդուրժող մարդ եմ, կարող եմ լսել նաև ուրիշների կարծիքները։

Աստվածավախ ֆելդկուրատը մի քիչ խմեց ու աչքերը չռեց։

― Սատանա՜ն տանի, լավ գինի է, կոլեգա։ Այնպես չէ՞,— հարցրեց Կացը։

Ֆանատիկոսը կտրուկ ասաց.

— Նկատում եմ, որ պղծախոսում եք։

— Սովորությունս է,— ասաց Կացը։— Երբեմն նույնիսկ ինքս ինձ բռնում եմ աստվածանարգության մեջ։ Շվե՛յկ, լցրեք պարոն ֆելդկուրատի բաժակը։ Կարող եմ ձեզ հավատացնել, որ նաև աստված, սուրբ հոգի և Քրիստոսի մարմին եմ հայհոյում։ Փորձեցեք իմ չափ մնալ զինվորական ծառայության մեջ, և դուք էլ այդ օրին կհասնեք։ Դա բոլորովին դժվար չէ, և այդ բոլորը հոգևորականների սրտին շատ մոտ բաներ են՝ աստված, հոգի, հաղորդություն։ Գեղեցիկ է հնչում և բոլորը կապված է ձեր մասնագիտության հետ, այնպես չէ՞։ Խմեցե՛ք, կոլեգա։

Նախկին կրոնուսույցը մեքենաբար խմեց։ Երևում էր, որ նա մի բան է ուզում ասել, բայց չի կարողանում։ Նա իր մտքերն էր ժողովում։

— Հարգելի՛ կոլեգա,— շարունակեց Կացը,— ձեզ ավելի ազատ ու առույգ զգացեք, մի նստեք այնպես մռայլ դեմքով, որ կարծես հինգ րոպեից հետո ձեզ պիտի կախեն։ Լսել եմ, որ դուք մի ուրբաթ օր, կարծելով, թե օրը հինգշաբթի է, մի ռեստորանում խոզի մսի կոտլետ եք կերել և ապա վազել զուգարան և երկու մատերնիդ խոթել ձեր կոկորդը, որպեսզի հետ տաք, վախենալով, որ աստված ձեզ խիստ կպատժի։ Անձամբ ես չեմ վախենում պասին միս ուտելուց, ոչ մի դժոխքից էլ չեմ վախենում։ Պարդո՛ն։ Խմեցե՛ք։ Հիմա ձեզ, ավելի լա՞վ եք զգում… Կամ գուցե դուք ավելի առաջադիմական կարծիք ունեք դժոխքի մասին, գուցե ժամանակի ոգու և ռեֆորմիստների հե՞տ եք ընթանում։ Այլ կերպ ասած, ընդունում եք, որ դժոխքում դժբախտ մեղավորների համար ծծումբի հասարակ կաթսաների փոխարեն գործ են ածվում ավտոկլավներ, այսինքն բարձր ճնշման կաթսաներ, ինչպես նաև գտնում եք, որ մեղավորներին տապակում են մարգարինով, իսկ շամփուրները պտտվում են էլեկտրական շարժիչների միջոցով։ Գուցե այնտեղ նրանց, այդ դժբախտներին, միլիոնավոր տարիներ շարունակ ճզմում են խճուղային շոգետափաններով, ատամնաբույժները ատամների կրճտոցն առաջացնում են հատուկ մեքենաներով, մեղավորների աղաղակները գրանցում են գրամաֆոնի սկավառակների վրա, ապա այդ սկավառակներն ուղարկում վեր՝ դրախտ, արդարներին զվարճացնելու համար։ Գուցե ձեր կարծիքով դրախտում օդեկոլոնի ցնցուղներ են գործում և սիմֆոնիկ նվագախմբերը Բրամսի գործերը նվագում են այնքան երկար, որ մարդ ավելի շուտ կգերադասի դժոխք կամ քավարան ընկնել։ Գուցե հրեշտակներից յուրաքանչյուրի հետույքում մի պրոպելլեր կա, որպեսզի նրանք իրենց թևիկներին հոգնություն չպատճառեն։ Խմեցեք, կոլեգա։ Շվե՛յկ, պարոն ֆելդկուրատի բաժակը կոնյակ լցրեք. նա, կարծեմ, իրեն լավ չի զգում։

Ուշքի գալով, աստվածավախ ֆելդկուրատը շշնջաց.

― Կրոնը մտավոր հայեցողություն է… Ով չի հավատում սուրբ երրորդության գոյությանը…

― Շվե՛յկ,— ընդհատեց նրան Կացը,— պարոն ֆելդկուրատի համար մի գավաթ էլ կոնյակ լցրեք, թող ուշքի գա։ Մի բան պատմեցեք նրան, Շվե՛յկ։

— Վլաշիմում, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ,— սկսեց Շվեյկը,— մի վանահայր կար։ Երբ նրա առաջվա տնտեսուհին, երեխային ու փողերն առած, թողել ու փախել էր նրանից, նա մի նոր աղախին էր վարձել։ Այդ վանահայրը օր ծերության սկսել էր ուսումնասիրել սուրբ Ավգուստինոսին, որին եկեղեցու սուրբ հայրերի դասն են կարգում։ Կարդաց ու իմացավ, թե ով հավատում է հակոտնյաների գոյությանը՝ ենթակա է նզովքի։ Կանչեց նա իր աղախնուն ու ասաց. «Լսեցեք, մի անգամ դուք ինձ ասել եք, թե մեխանիկ-փականագործ որդի ունեք, և թե նա գնացել է Ավստրալիա։ Եթե դա այդպես է, ապա, ուրեմն, նա դարձել է հակոտնյա, իսկ սուրբ Ավգուստինոսը պատվիրում է նզովել ամեն մի մարդու, որ հավատում է հակոտնյաների գոյությանը»։ «Հայր սուրբ,— ասում է նրան այն կնիկը,— ախր իմ տղան ինձ նամակ ու փող է ուղարկում»։— «Դա սատանայական կախարդություն է,― ասում է նրան վանահայրը։ — Ըստ Ավգուստինոսի ուսմունքի ոչ մի Ավստրալիա գոյություն չունի։ Պարզապես ձեզ նեռն է գայթակղում»։ Կիրակի օրը նա եկեղեցում աղախնուն հրապարակավ նզովեց և գոռում էր, թե ոչ մի Ավստրալիա գոյություն չունի։ Դեհ, իհարկե, նրան հենց եկեղեցուց տարան գժանոց։ Եվ վատ չէր լինի, որ շատերին տանեին այնտեղ։ Ուռսուլինուհիների վանքում մի շիշ կույս Մարիամի կաթ կա, իսկ երբ Բենեշովի որբանոցը Լուրդի սուրբ ջուր բերին, որբերն այդ ջրից այնպիսի լուծ կպան, որ ասել չեմ կարող։

Աստվածավախ ֆելդկուրատի աչքերն սկսեցին շաղվել։ Նա ուշքի եկավ միայն կոնյակի մի նոր գավաթ պարպելուց հետո, որը նրա գլուխը խփեց։ Աչքերը կկոցելով, նա Կացին հարցրեց.

— Դուք չե՞ք հավատում կույս Մարիամի անմեղսական հղությանը, չե՞ք հավատում, որ սուրբ հովհաննես Մկրտչի մատը, որ պահվում է պիարիստների մոտ, իսկական է։ Եվ առհասարակ աստծուն չե՞ք հավատում։ Իսկ եթե չեք հավատում, էլ ինչի՞ համար եք ֆելդկուրատ։

— Թանկագին կոլեգա,— պատասխանեց Կացը, ներողամտաբար թեթևակի խփելով նրա մեջքին,― քանի դեռ պետությունը գտնում է, որ մեռնելու գնացող զինվորներն աստծո օրհնության կարիք ունեն, ֆելդկուրատի պաշտոնը կարգին վարձատրվող և այնքան էլ չհոգնեցնող զբաղմունք է։ Դա ինձ ավելի է դուր գալիս, քան վարժադաշտում վազվզելն ու զորախաղերի գնալը։ Առաջ ես իմ պետերի հրամաններն էի կատարում, իսկ հիմա ինչ ուզում անում եմ։ Ես ներկայացուցիչն եմ նրա, որ գոյություն չունի, և աստծո դերը ինքս եմ կատարում։ Եթե ես չուզենամ մեկնումեկի մեղքերին թողություն տալ՝ չեմ տա, թեկուզ ծնկաչոք աղաչի։ Ասենք, այդպիսի մարդիկ շատ քիչ կգտնվեն։

— Սիրում եմ տեր աստծուն,— ասաց աստվածավախ ֆելդկուրատը, սկսելով զկռտալ,— շա՜տ եմ սիրում… Մի քիչ գինի տվեք ինձ։ Ես տեր աստծուն հարգում եմ,— շարունակեց նա։— Շա՜տ, շատ եմ հարգում ու մեծարում։ Ոչ ոքի այնպես չեմ հարգում, ինչպես նրան։

Նա բռունցքն այնպես խփեց սեղանին, որ շշերը վեր-վեր թռան։

— Աստված վսեմ, երկնային էակ է, իր բոլոր արարմունքների մեջ կատարյալ, արևանման էակ, և ոչ ոք չի կարող ինձ հակառակը համոզել։ Սուրբ Հովսեփին էլ եմ հարգում, հարգում եմ բոլոր սրբերին, նույնիսկ սուրբ Սրապիոնին… Ի՜նչ գարշելի անուն ունի։

— Այո՛, վատ չէր լինի, որ նա հոգ տաներ իր անունը փոխելու մասին,— վբա բերեց Շվեյկը։

— Սիրում եմ սուրբ Լյուդմիլային և սուրբ Բերնարդին,― շարունակեց նախկին կրոնուսույցը։— Սուրբ Բերնարդը Սեն-Գոտարգում շատ ուղևորներ է փրկել։ Նրա վզից մի շիշ կոնյակ է կախված, և նա որոնում է ձյան տակ մնացածներին…

Զրույցն այլ ընթացք էր ստանում։ Աստվածավախ ֆելդկուրատն սկսել էր դատարկ-մատարկ դուրս տալ։

— Մանուկներին հարգում եմ, նրանց տոնը դեկտեմբերի քսանութին է։ Դևին ատում եմ… Երբ հավը քնած է, անհնար է թարմ ձու ճարել։

Նա ծիծաղեց ու սկսեց երգել․

Ո՜վ սուրբ աստված, սուրբ անսասան…

Բայց հանկարծ երգն ընդհատեց և, դիմելով Կացին, կտրուկ հարցրեց.

— Դուք չե՞ք հավատում, որ օգոստոսի տասնհինգին վերափոխման տոնն է։

Քեֆը միանգամայն թեժացել էր։ Հայտնվում էին նորանոր շշեր և մերթ ընդ հերթ լսվում էր Կացի այս խոսքը.

— Ասա՛ աստծուն չես հավատում, թե չէ բաժակդ չեմ լցնի։

Թվում էր, թե վերադառնում են առաջին քրիստոնյաներին հալածելու ժամանակները։ Նախկին կրոնուսույցը երգում էր Հռոմի արենայի նահատակների երգը և բարբառում.

— Աստծուն հավատում եմ և չեմ ուրանա նրան։ Ինձ հարկավոր չէ քո գինին։ Ես ինքս կարող եմ գինի բերել տալ։

Վերջապես նրան անկողին դրին։ Բայց քնելուց առաջ ձեռքը երդվողի պես վեր բարձրացնելով, նա հանդիսավոր, քերպով հայտարարեց.

— Հավատում եմ հայր աստծուն, որդուն և սուրբ հոգուն։ Տվեք ինձ աղոթագիրքը։

Շվեյկը նրա ձեռքը խոթեց Օտտո Կացի գիշերասեղանի վրայից վերցրած առաջին իսկ պատահած գիրքը, և աստվածավախ ֆելդկուրատը, վերջապես, քնեց Բոկկաչչոյի «Դեկամերոնը» ձեռքին։



Շվեյկը գնում է վերջին օծում տալու

Ֆելդկուրատ Օտտո Կացը մտախոհ նստած կարդում էր զորանոցից հենց նոր բերված գրությունը։ Դա զինվորական մինիստրության հետևյալ հրամանն էր․

«Սույնով ռազմական մինիստրությունը պատերազմական գործողությունների ընթացքում չեղյալ է համարում զինվորներին վերջին օծում տալու վերաբերյալ մինչ այժմ գործող բոլոր հրամանները։ Ի կատարումն և ի գիտություն զինվորական հոգևորականության սահմանվում են սույն կանոնները.

§ 1. Ռազմաճակատում վերջին օծումը վերացված է։

§ 2. Ծանր հիվանդներին և վիրավորներին չի թույլատրվում վերջին օծում ստանալու համար տեղափոխվել թիկունք։ Զինվորական հոգևոր պաշտոնյաների վրա պարտավորություն է դրվում սույն կանոնը խախտողներին անհապաղ հանձնել համապատասխան զինվորական հիմնարկներին՝ հետագայում նրանց պատժելու համար։

§ 3. Թիկունքային զինվորական հոսպիտալներում վերջին օծում կարելի է կատարել խմբական կարգով, ըստ զինվորական բժիշկների եզրակացության, թե որքանով նշյալ ծեսը չի խախտում հիշյալ հիմնարկների աշխատանքը։

§ 4. Բացառիկ դեպքերում թիկունքային զինվորական հոսպիտալների վարչությունը առանձին անձանց կարող է թույլ տալ թիկունքում վերջին օծում ստանալ։

§ 5. Զինվորական հոգևոր պաշտոնյաները պարտավոր են Զինվորական հոսպիտալների վարչության հրավերով վերջին օծում տալ նրանց, ում որ Վարչությունն առաջարկում է վերջին օծում ընդունել»։

Ֆելդկուրատը մի անգամ էլ կարդաց զինվորական հոսպիտալի այն գրությունը, որով նրան առաջարկվում էր վաղը գնալ Կառլի հրապարակի hոսպիտալը՝ ծանր վիրավորներին վերջին օծում տալու։

― Լսեցեք, Շվեյկ,— ձայն ավեց ֆելդկուրատը,— մի՞թե սա խոզություն չի։ Կարծես ամբողջ Պրագայում միայն մի ֆելդկուրատ կա, և դա ես եմ։ Ինչո՞ւ այնտեղ չեն ուղարկում այն աստվածավախ ֆելդկուրատին, որ վերջերս գիշերեց մեզ մոտ։ Ստիպված ենք գնալ Կառլի հրապարակ վերջին օծում տալու։ Ես նույնիսկ մոռացել եմ, թե դա ինչպես է արվում։

— Ինչ կա որ, մի կատեխիզիս կառնեք, պարոն ֆելդկուրատ։ Մեջը այդ մասին գրված է,— ասաց Շվեյկը։— Կատեխիզիսը հոգևոր հովիվների համար նույնն է, ինչ ուղեցույցը օտարերկրացիների համար… Ա՛յ, օրինակ, Էմաուզի վանքում մի մարդ կար, որ աշխատում էր որպես այգեպանի օգնական։ Նա մտքում դրել էր մոնթ դառնալ, որպեսզի փարաջա ստանա և իր հագուստը չքրքրի։ Դրա համար ստիպված էր կատեխիզիս առնել, և սովորել, թե ինչպես պետք է խաչ հանել երեսին, թե ով մինակս զերծ մնաց առաջին մեղքից, թե ինչ է նշանակում մաքուր խիղճ ունենալ և այդպիսի ուրիշ մանր-մունր բաներ։ Իսկ հետո վերցրել ու թաքուն ծախել էր վանքի բանջարանոցից ստացված վարունգի բերքի կեսը և խայտառակ կերպով վռնդվել վանքից։ Երբ մենք իրար հանդիպում էինք, նա ինձ ասում էր. «Ախր ես այդ վարունգն առանց կատեխիզիսի էլ կարող էի ծախել»։

ՇՎեյկը կատեխիզիս գնեց և բերեց-տվեց ֆելդկուրատին, վերջինս, գիրքը թերթելով, ասաց․

— Ահա՛. վերջին օծում կարող է տալ միայն քահանան և միայն եպիսկոպոսի օրհնած ձիթայուղով։ Ուրեմն, Շվե՛յկ, դուք ինքներդ չեք կարող վերջին օծում տալ։ Հապա կարդացեք լսեմ, թե ինչպես է կատարվում վերջին օծումը։

Շվեյկը կարդաց.

— «…կատարվում է այսպես. քահանան օծում է հիվանդի զգայարանները, միաժամանակ արտասանելով այս աղոթքը. «Այս սուրբ օծման շնորհիվ և իր ամենաբարի ողորմածությամբ թող աստված թողություն տա մեղքերիդ, որ դու գործել ես քո լսողությամբ, տեսողությամբ, հոտառությամբ, ճաշակելիքով, խոսողությամբ, շոշափելիքով և քայլվածքով»։»

— Կուզեի իմանալ,— ասաց ֆելդկուրատը,— թե մարդ ինչպես կարող է մեղք գործել շոշափելիքով։

— Ամեն կերպ, պարոն ֆելդկուրատ։ Ջեռքը կխոթի, օրինակ, ուրիշի գրպանը կամ պարերեկույթներում… Ինքներդ գիտեք, թե այնտեղ ինչ օյիններ են խաղում։

— Իսկ քայլվածքո՞վ, Շվեյկ։

— Եթե, օրինակ, մարդ սկսում է ստից կաղալ, որպեսզի մարդիկ իրեն խղճան։

— Իսկ հոտոտելիքո՞վ։

— Եթե գարշահոտությունից քիթը մի կողմ է դարձնում։

— Լա՛վ, իսկ ճաշակելիքո՞վ։

— Եթե աղջիկների համար բերանի ջուրը գնում է։

— Իսկ խոսվածքո՞վ։

— Դա արդեն լսողության հետ միասին է լինում, պարոն ֆելդկուրատ, երբ մեկը դատարկ-մատարկ դուրս է տալիս, իսկ մյուսը նրան լսում է…

Այդ փիլիսոփայական խորհրդածություններից հետո ֆելդկուրատը լռեց։ Ապա նա նորից դիմեց Շվեյկին.

— Ուրեմն, մեզ եպիսկոպոսի օրհնած ձիթայուղ է հարկավոր։ Ահա ձեզ քսան կրոն, մի շիշ գնեցեք։ Ինտենդանտությունում, երևի այդպիսի ձիթայուղ չկա։

Շվեյկը ճանապարհ ընկավ եպիսկոպոսի օրհնած ձիթայուղ գնելու։ Այդ ձիթայուղն ավելի դժվար էր գտնել, քան Բոժենա Նեմցովայի հեքիաթների անմահական քարը։

Շվեյկն եղավ մի քանի դեղախանութներում, բայց հենց որ նա ասում էր, թե. «Բարի եղեք մի շիշ եպիսկոպոսի օրհնած ձիթայուղ տալ», ամենուրեք կամ ափաշկարա փռթկացնում էին կամ վախեցած թաքնվում վաճառասեղանների հետևում։ Այդ միջոցին Շվեյկը ջանում էր լուրջ երևալ։

Վերջապես, նա որոշեց բախտը փորձել դեղատներում։ Առաջին դեղատանը լաբորանտին պատվիրեցին նրան դուրս վռնդել, երկրորդում ցանկացան հեռախոսով շտապ օգնության կառեթ կանչել, իսկ երրորդում դեղագործը նրան ասաց, թե Դլոուգայա փողոցի Պոլակ ֆիրման, որ յուղեր ու լաքեր է վաճառում, անպայման իր պահեստում նրա ուզաձ ձիթայուղը կունենա։

Դլոուգայա փողոցի Պոլակ ֆիրման ճարպիկ առևտուր անող էր։ Ոչ մի գնորդ այնտեղից չէր հեռացել առանց բավարարված լինելու։ Եթե գնորդը կոպայական բալզամ էր խնդրում, նրա շիշը սկիպիդար էին լցնում, և այդ օյինն անց էր կենում։

Երբ Շվեյկը տասը կրոնի եպիսկոպոսի օրհնած ձիթայուղ խնդրեց, ֆիրմայի տերը գործակատարին ասաց․

— Պան Տաուհեն, նրա շիշը հարյուր գրամ № 3 կանեփի ձեթ լցրեք։

Իսկ գործակատարը, շիշը թղթի մեջ փաթաթելով, Շվեյկին ասաց, ինչպես կպատշաճեր ասել գործակատարին.

— Բարձրորակ ապրանք է։ Եթե պատահի, որ վրձինի, լաքի, օլիֆի կարիք ունենաք, բարեհաճեցեք դիմել մեզ։ Գոհ կմնաք։ Սա սոլիդ ֆիրմա է։

Այդ միջոցին ֆելդկուրատը տանը կատեխիզիսով սերտում էր այն, ինչ սեմինարիայում միտը չէր պահել։

Նրան շատ դուր եկան մի քանի չափազանց սրամիտ արտահայտություններ, որոնց վրա սրտանց ծիծաղեց.

«Վերջին օծումը այլ կերպ կոչվում է վերջնօծում։ «Վերջին օծում» անվանումը ծագում է այն բանից, որ հիշյալը սովորաբար հանդիսանում է վերջինը այն բոլոր օծումներից, որ եկեղեցին կատարում է մարդու վրաս»։

«Վերջին օծում կարող է ընդունել վտանգավոր կերպով հիվանդացած ամեն մի կաթոլիկ քրիստոնյա, որ հասել է գիտակցական տարիքի»։

«Հիվանդը վերջին օծում ընդունում է, երբ ըստ հնարավորին դեռևս ուշքը վրան է»։

Եկավ բամբերը և ֆելդկուրատին մի ծրար բերեց, որով նրան ծանուցում էին, թե վաղը հոսպիտալում վերջին օծմանը ներկա է լինելու «Շարքային զինվորների կրոնական դաստիարակության համար գործող ազնվականուհիների միությունը»։ Այդ միությունը կազմված էր հիստերիկ կանանցից, որոնք հոսպիտալներում զինվորներին բաժանում էին փոքրիկ սրբապատկերներ և «Ասք թագավոր կայսեր համար մեռնող կաթոլիկ զինվորի մասին» բրոշյուրը։ Բրոշյուրի վրա մի գունավոր նկար կար, որը ներկայացնում էր ռազմի դաշտ։ Ամենուրեք ընկած էին մարդկանց ու ձիերի դիակներ, շուռ եկած հանդերձակիր սայլեր, թնդանոթներ՝ դեպի վեր ցցված լաֆետներով։ Հորիզոնում այրվում էր մի գյուղ և շրապնել էր պայթում։ Առջևի պլանում պառկած էր ոտքը կտրված, մեռնող մի զինվոր. նրա վրա խոնարհվել էր հրեշտակը, որը նրան պսակ էր բերել, որի ժապավենի վրա գրված էր․ «Այժմ դու ինձ հետ կլինես դրախտում»։ Ընդ որում մեռնողն երանաբար ժպտում էր, կարծես նրան պաղպաղակ էին մատուցում։

Կարդալով գրությունը, Օտտո Կացը թքեց ու մտածեց. «Համա՜ թե օր է լինելու վաղը»։

Ֆելդկուրատն այդ «խաժամուժին», ինչպես նա անվանում էր հիշյալ Միությունը, ծանոթ էր դեռևս սուրբ Իգնատիոս եկեղեցուց, որտեղ մի ժամանակ զինվորների համար քարոզ էր կարդում։ Այն օրերին նա քարոզի հետ դեռևս մեծ հույսեր էր կապում, իսկ այդ Միությունը սովորաբար նստում էր գնդապետի հետևում։ Մի անգամ քարոզից հետո երկու սևազգեստ լոլոզ ու նիհար կանայք, ձեռքներին տերողորմյաներ, կպան նրա օձիքից և ամբողջ երկու ժամ շաղակրատեցին զինվորների կրոնական դաստիարակության մասին, մինչև որ վերջապես նրան համբերությունից հանեցին ու նա ասաց. «Կներեք, mesdames^[41], կապիտանն ինձ սպասում է մի պարտիա «ինը» խաղալու»։

— Ուրեմն, ձիթայուղ ունենք,― ասաց Շվեյկն՝ հանդիսավորապես, վերադառնալով Պոլակի խանութից,— կանեփի ձեթ № 3։ Մի ամբողջ գումարտակի հերիք կանի։ Սոլիդ ֆիրմա է։ Վաճառում է նաև օլիֆ, լաքեր ու վրձիններ։ Բայց մեզ մի զանգակ էլ է հարկավոր։

— Իսկ զանգակն ինչի՞ համար է։

— Ճանապարհին զանգահարելու համար։ Որպեսզի մարդիկ գլխարկները հանեն, երբ մենք կառքով անցնենք աստծո և կանեփի № 3 ձեթի հետ։ Կարգն այդպես է։ Շատ դեպքեր են պատահել, երբ ձերբակալել են այն անձանց, որ դրա վրա ոչ մի ուշադրություն չեն դարձրել և գլխարկները չեն հանել։ Մի անգամ Ժիժկովում ֆարարը ծեծեց մի կույր մարդու, որ նույնպես գլխարկը չէր հանել։ Այդ կույրին, բացի դրանից, դեռ բանտ էլ նստեցրին, որովհետև դատարանում ապացուցվեց, որ նա խուլ ու համր չէ, այլ միայն կույր, և, ուրեմն, զանգակի ձայնը լսել է և ուրիշներին գայթակղության մեջ գցել, թեև դեպքը տեղի էր ունեցել գիշեր ժամանակ։ Պահանջվում է այդ ամենը ճշտիվ կատարել, ինչպես և աստծո մարմնի տոնի օրը։ Ուրիշ ժամանակ մարդիկ մեզ վրա իսկի ուշադրություն չէին դարձնի, իսկ հիմա մեր առաջ գլուխ կխոնարհեն։ Եթե դուք, պարոն ֆելդկուրատ, ոչ մի առարկություն չունեք, ես զանգակը ձեռաց կճարեմ։

Թույլտվություն ստանալուց կես ժամ անց Շվեյկը զանգակը բերեց։

— Պոկեցի «Կրիժիժկով» իջևանատան դարպասի վրայից,— ասաց նա։— Այս զանգակն ինձ վրա նստեց հինգ րոպեի վախ, բացի դրանից, ստիպված եղա շատ սպասել, քանի որ շարունակ մարդիկ էին գնում-գալիս։

― Ես գնում եմ սրճարան, Շվե՛յկ։ Եթե մարդ գալու լինի, թող սպասի։

Ֆելդկուրատի գնալուց մոտավորապես կես ժամ հետո եկավ մի տարեց, ալեհեր ու խստահայաց մարդ, որ իրեն միանգամայն ուղիղ էր պահում։ Նրա ամբողջ տեսքը վճռականություն ու բարկություն էր արտահայտում, և նա բոլորի վրա այնպես էր նայում, որ կարծես ճակատագիրը նրան ուղարկել էր մեր խեղճ մոլորակը ոչնչացնելու և տիեզերքից նրա հետքը ջնջելու։ Խոսում էր կտրուկ, չոր-չոր ու խիստ․

— Տա՞նն է։ Գնացել է սրճարա՞ն։ Խնդրեց սպասե՞լ։ Լա՛վ, կսպասեմ թեկուզ մինչև առավոտ։ Սրճարանի համար փող ունի, իսկ պարտքերը վճարելու համար չունի, հա՞։ Եվ դեռ քահանա՜ է։ Թյո՛ւ։

Եվ նա թքեց խոհանոցի հատակին։

— Պարոն, այստեղ մի՛ թքեք,— ասաց Շվեյկը, հետաքրքրությամբ զննելով նրան։

— Եվ դարձյալ կթեքեմ, տեսեք, ահա՛,— համառորեն ասաց խստաբարո պարոնը, մի անգամ էլ թքելով հատակին։— Ինչպե՞ս չի ամաչում։ Եվ դեռ զինվորական քահանա՜ է։ Խայտառակությո՛ւն։

— Եթե դուք դաստիարակված մարդ եք,— ասաց նրան Շվեյկը,— պետք է թողնեք ուրիշի բնակարանում թքելու ձեր սովորությունը։ Չլինի կարծում եք, թե քանի որ համաշխարհային պատերազմ է, ապա կարող եք ձեզ ամեն ինչ թույլ տալ։ Դուք պետք է ձեզ կարգին պահեք, այլ ոչ թե բոսյակի պես։ Պետք է մարդավարի վարվեք ու քաղաքավարի խոսեք և խուլիգանի պես բերաններդ շաղ չտաք, քաղաքացի՛ ապուշ։

Խստաբարո պարոնը բազկաթոռի վրայից վեր ցատկեց և, ամբողջ մարմնով դողալով, բղավեց.

— Ինչպե՞ս եք համարձակվում։ Ես չդաստիարակվա՞ծ մարդ եմ։ Իսկ ձեր կարծիքով, ես ի՞նչ եմ, հը՞։

— Արտաքնո՛ց։ Ահա թե ինչ եք դուք,— ասաց Շվեյկը, ուղիղ նայելով նրա աչքերին։— Թքում է հատակին, կարծես գտնվում է տրամվայում, գնացքում կամ հասարակական մի այլ վայրում։ Ես միշտ զարմանում էի, թե ինչո՞ւ են այնտեղ ամենուրեք ազդագրեր փակցրել, թե. «Թքելն արգելվում է», բայց հիմա տեսնում եմ, որ դա ձեր պատճառով են արել։ Ինչպես երևում է, ձեզ ամեն տեղ լավ են ճանաչում։

Արյունը խփեց խստաբարո պարոնի երեսին, և նա հայհոյանքների մի տարափ տեղաց Շվեյկի ու ֆելդկուրատի հասցեին։

— Վերջացրի՞ք ձեր ճառը,— հանգիստ հասցրեց Շվեյկը, երբ այցելուն իր խոսքը եզրափակեց այսպես. «Երկուսդ էլ սրիկաներ եք, իրար լավ եք գտել»։― Կամ գուցե նախքան սանդուղքից ցած թռչելը ուզում եք որևէ բա՞ն ավելացնել։

Քանի որ խստաբարո պարոնն այնքան էր սպառել իր պաշարը, որ այլևս ոչ մի տեղին հայհոյանք չէր հիշում ու լռել էր, ապա Շվեյկը որոշեց, որ միտք չունի սպասել նրա հետագա լրացումներին։ Բացեց դուռը, խստաբարո պարոնին կանգնեցրեց երեսը դեպի սանդուղքն արած և… այդ հարվածի համար չէր ամաչի սպորտի վարպետների միջազգային ֆուտբոլային թիմի լավագույն խաղացողն անգամ։

Խստաբարո պարոնի հետևից լսվեց Շվեյկի ձայնը.

— Սրանից հետո կարգին մարդկանց այցի գնալիս ձեզ մարդավարի պահեք։

Խստաբարո պարոնը երկար ժամանակ գնում-գալիս էր լուսամուտի տակ, սպասելով ֆելդկուրատի գալուն։ Շվեյկը լուսամուտը բացեց և սկսեց հետևել նրան։

Վերջապես ֆելդկուրատն եկավ։ Նա հյուրին տարավ իր սենյակը և նստացրեց իր դիմաց։

Շվեյկն անխոս ներս բերեց թքամանը և դրեց հյուրի առաջ։

— Ի՞նչ եք անում, Շվեյկ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ, այս պարոնի հետ ես արդեն մի փոքրիկ անախորժություն ունեցել եմ հատակին թքելու պատճառով։

— Մեզ մենակ թողեք, Շվեյկ։ Մենք մի փոքր գործ ունենք։

Շվեյկը ձգվեց զինվորավարի.

— Ճիշտ այդպես, պարոն ֆելդկուրատ, ձեզ մենակ թողնել։

Եվ գնաց խոհանոց։ Այդ միջոցին սենյակում տեղի ունեցավ մի շատ հետաքրքիր խոսակցություն։

— Եթե չեմ սխալվում, դուք եկել եք մուրհակով փող ստանալու, այնպես չէ՞,― հարցրեց ֆելդկուրատն իր հյուրին։

— Այո, հուսով եմ…

Ֆելդկուրատը հառաչեց.

— Մարդ հաճախ այնպիսի վիճակի մեջ է ընկնում, որ նրան մնում է միայն հուսալ։ Ո՜հ, որքան գեղեցիկ է հնչում «հուսալ» բառը «հավատ, հույս, սեր» եռատերևի մեջ, որ մարդուն վեհացնում ու բարձրացնում է կյանքի քաոսից…

— Հուսով եմ, պարոն ֆելդկուրատ, որ այն գումարը…

— Անշո՛ւշտ, հարգելիս,— ընդհատեց նրան ֆելդկուրատը։— Ես կարող եմ մի անգամ էլ կրկնել, որ «հուսալ» բառը մարդուս ուժ է հաղորդում նրա առօրեական պայքարի մեջ։ Դուք ևս մի՛ կորցնեք ձեր հույսը։ Որքա՜ն գեղեցիկ է ունենալ իդեալ, լինել անմեղ, մաքուր էակ, որը մուրհակով փող է պարտք տալիս, և որքա՜ն հրաշալի է, որ նա հույս ունի, թե փողը ժամանակին հետ կստանա։ Որքա՜ն լավ է հուսալ, շարունակ հուսալ, որ ես ձեզ կվճարեմ 1200 կրոն, երբ գրպանումս նույնիսկ հարյուր կրոն չունեմ։

— Այդ դեպքում դուք…— կակազելով թոթովեց հյուրը։

— Այո, դեպքն այդպես է բերել,— պատասխանեց ֆելդկուրատը։

Հյուրի դեմքին նորից համառություն ու չարություն երևաց։

— Պարո՛ն, դա խարդախություն է,— ասաց նա, ոտքի կանգնելով։

― Հանգստացե՛ք, հարգելիս։

— Դա խարդախությո՛ւն է,— բղավեց համառ հյուրը։— Դուք չարաշահեցիք իմ վստահությունը։

— Պարո՛ն,— ասաց ֆելդկուրատը,— ձեզ համար, անշուշտ, օդափոխությունը օգտակար կլինի։ Այստեղ չափազանց տոթ է… Շվեյկ,— ձայն տվեց նա։— Այս պարոնին անհրաժեշտ է մաքուր օդ շնչել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ,— լսվեց խոհանոցից,— ես նրան արդեն մի անգամ դուրս եմ արել։

— Կրկնե՛լ,— հրամայեց ֆեքդկուրատը, և հրամանը կատարվեց արագ, հապշտապ ու անխնա։

Սանդուղքի վրայից վերադառնալով, Շվեյկն ասաց.

— Լավ եղավ, որ մենք նրանից ազատվեցինք ավելի շուտ, քան նա կարող էր կռիվ գցել… Մալեշիցիում մի պանդոկապետ կար, մի շատ կարդացած մարդ։ Ամեն դեպքի համար աստվածաշնչից մի խոսք մեջ կբերեր։ Ամեն անգամ, երբ մեկնումեկին պիտի մտրակով ծեծեր, ասում էր. «Ով խարազանն ափսոսում է՝ ատում է իր որդուն, իսկ ով սիրում է նրան՝ պատժում է ժամանակին։ Ես քեզ ցույց կտամ, թե ինչ ասել է իմ պանդոկում կռիվ գցել»։

— Ա՛յ, տեսնում եք, Շվեյկ, թե քահանային չհարգողների գլխին ինչ է գալիս։ Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանն ասել է․ «Ով հարգում է հովվին յուր՝ հարգում է, Քրիստոսին հանձին յուր հովվի։ Ով անարգում է հովվին՝ անարգում է աստծուն, քանզի հովիվը ներկայացուցիչն է նրա…»։ Վաղվա համար մենք պետք է լավ պատրաստվենք։ Պատրաստեցեք վետչինայով ձվածեղ, փունջ-բորդո եփեցեք, իսկ հետո մենք մեզ կնվիրենք խորհրդածությունների, քանզի, ինչպես ասված է երեկոյան աղոթքի մեջ․ «ողորմությամբ աստծո խափանված են թշնամյաց բոլոր դավերն ընդդեմ տանն այս»։

Աշխարհիս երեսին անդրդվելի մարդիկ կան։ Դրանց թվին էր պատկանում և այն այրը, որին երկու անգամ դուրս էին նետել ֆելդուրատի բնակարանից։ Ընթրիքը նոր էին պատրաստել, երբ մեկը դռան զանգը քաշեց։ Շվեյկը գնաց դուռը բացելու, շուտով հետ եկավ և զեկուցեց։

— Դարձյալ նա այստեղ է։ Ես առայժմ նրան փակել եմ վաննայի սենյակում, որպեսզի կարողանանք հանգիստ ընթրել։

— Լավ չեք արել, Շվե՛յկ,— ասաց ֆելդկուրատը։— Հյուրն աստծունն է։ Հնում խրախճանքների ժամանակ խեղկատակներին ստիպում էին քեֆ անողներին զվարճացնել։ Հապա նրան բերեք այստեղ, թող մեզ զվարճացնի։

Մի րոպե անց Շվեյկը վերադարձավ անդրդվելի պարոնի հետ։ Պարոնը մռայլ տեսք ուներ։

— Նստեցե՛ք,— սիրալիր, առաջարկեց նրան ֆելդկուրատը։— Մենք հենց հիմա վերջացնում ենք ընթրիքը։ Հենց նոր օմար ու սաղմոն կերանք, իսկ հիմա անցել ենք վետչինայով ձվածեղին։ Ինչո՞ւ քեֆ չանենք, երբ աշխարհիս երեսին այնպիսի մարդիկ կան, որ մեզ փող են պարտք տալիս։

— Հուսով եմ, որ ես կատակների համար չեմ գտնվում այստեղ, ասաց մռայլ պարոնը։— Ես այսօր արդեն երկրորդ անգամ եմ այստեղ։ Հուսով եմ, որ հիմա ամեն ինչ կպարզվի։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն ֆելդկուրատ,— ասաց Շվեյկը,― իսկը հիդրա է։ Լիբենցի Բոուշեկը ձեզ օրինակ։ Մի երեկոյի ընթացքում նրան տասնութ անգամ դուրս շպրտեցին «Էկսներ» գարեջրատնից, իսկ նա ամեն անգամ հետ էր գալիս, թե, գիտեք, «ծխամորճս մոռացել եմ»։ Ներս էր խցկվում լուսամուտներից, դռնից, խոհանոցից, պանդոկի ցանկապատի վրայով, ու մոտենում էր այն վաճառասեղանին, ուր գարեջուր են բաց թողնում, և երևի ցած կիջներ նաև ծխնելույզի միջով, եթե հրդեհաշեջները նրան տանիքի վրայից ցած չբերեին։ Այնքան անդրդվելի էր, որ կարող էր մինիստր կամ դեպուտատ դառնալ։ Մի լա՜վ քոթակեցին։

Անդրդվելի պարոնը, չլսելու տալով, համառորեն կրկնում էր.

— Ես ուզում եմ վերջնականապես պարզել մեր գործերը և խնդրում եմ ինձ լսել։

— Թույլ եմ տալիս,— ասաց ֆելդկուրատը։— Խոսեցեք, հարգելի՛ս։ Խոսեցեք որքան կուզեք, իսկ մենք, առայժմ կշարունակենք մեր խնջույքը։ Հուսով եմ, որ դա ձեզ չի խանգարի խոսել։ Շվե՛յկ, մատուցեցեք ուտելիքը։

— Ինչպես ձեզ հայտնի է,— ասաց անդրդվելի պարոնը,― ներկայումս մոլեգնում է պատերազմը։ Ես այդ գումարը ձեզ պարտք եմ տվել պատերազմից առաջ, և եթե պատերազմ չլիներ, այդպես համառորեն չէի պնդի վճարել։ Բայց ես տխուր փորձ ունեմ։

Նա գրպանից հանեց ծոցատետրը և շարունակեց.

— Ես այստեդ ամեն ինչ գրի եմ առել։ Պորուչիկ Յանատան ինձ պարտք էր 700 կրոն, բայց, չնայած դրան, համարձակվեց սպանվել Դրինայի ճակատամարտում։ Պոդպորուչիկ Պրաշեկը գերի ընկավ ռուսական ռազմաճակատում, թեև ինձ պարտք է 2000 կրոն։ Կապիտան Վիխտերլեն, ինձ պարտք լինելով նույնպիսի մի գումար, իրեն թույլ տվեց սպանվել իր իսկ զինվորների ձեռքով Ռուսկայա Ռավայի մոտ։ Պորուչիկ Մախեկը Սերբիայում գերի ընկավ, այնինչ ինձ 1500 կրոն պարտք էր մնացել։ Եվ այդպիսիք իմ ծոցատետրում շատ կան։ Մեկը սպանվում է Կարպատներում, իմ չվճարված մուրհակը հետը, մյուսը, գերի է ընկնում, մյուսը, հակառակի պես, խեղդվում է Սերբիայում, իսկ չորրորդը Հունգարիայում մեռնում հոսպիտալում։ Հիմա դուք հասկանում եք, թե ինչից եմ վախենում։ Այս պատերազմն ինձ կկործանի, եթե ես եռանդուն ու անզիջում չլինեմ։ Դուք կարող եք առարկել, թե ձեզ ոչ մի վտանգ չի սպառնում։ Բայց, ահա, տեսեք։

Նա ֆելդկուրատի քթին դեմ արեց իր ծոցատետրը։

— Տեսեք, ֆելդկուրատ Մատիաշը մի շաբաթ առաջ մեռել է Բռնոյի վարակիչ հոսպիտալում։ Դե ե՛կ ու դիմացիր։ Չի վճարել ինձ 1800 կրոն և գնում է խոլերային բարաքում վերջին օծում տալու մի հիվանդի, որի հետ ոչ մի առնչություն չունի։

— Դա նրա պարտքն է եղել, սիրելի՛ս,— ասաց ֆելդկուրատը։— Ես էլ վաղը գնում եմ վերջին օծում տալու։

— Եվ նույնպես խոլերային բարաքում,— մեջ մտավ Շվեյկը։— Կարող եք մեզ հետ գալ, որպեսզի ձեր աչքով տեսնեք, թե ինչ ասել է անձնազոհություն։

— Պարոն ֆելդկուրատ,— շարունակեց անդրդվելի պարոնը,— հավատացեք, որ իմ դրությունը հուսահատական է։ Մի՞թե պատերազմը նրա համար է, որ իմ բոլոր պարտապաններին այն աշխարհն ուղարկի։

― Երբ ձեզ զինվորական ծառայության կանչեն և դուք ռազմաճակատ ընկնեք,— ասաց Շվեյկը,— պարոն ֆելդկուրատն ու ես պատարագ կանենք, որ աստծո ողորմությամբ առաջին իսկ արկը ձեզ կտոր-կտոր անի։

— Պարո՛ն, ես ձեզ հետ լուրջ գործ ունեմ,— պնդեց հիդրան, դիմելով ֆելդկուրատին։— Ես պահանջում եմ, որ ձեր ծառան չխառնվի մեր գործերին և հնարավորություն տա այժմ իսկ վերջացնելու դրանք։

— Կներեք, պարոն ֆելդկուրատ,— արձագանքեց Շվեյկը,— բարեհաճեցեք ինքներդ հրամայել, որ ձեր գործերին չխառնվեմ, այլապես սրանից հետո էլ ես պիտի պաշտպանեմ ձեր շահերը, ինչպես վայել է ամեն մի ազնիվ զինվորի։ Այս պարոնը միանգամայն իրավացի է, նա ուզում է այստեղից իր ոտքով գնալ, առանց կողմնակի օգնության։ Ասենք, ես էլ սկանդալների սիրահար չեմ, կարգին մարդ եմ։

— Արդեն զահլաս գնաց,— ասաց ֆելդկուրատը, ասես հյուրի ներկայությունը չնկատելով։— Ես կարծում էի, թե այս մարդը մեզ կզվարճացնի, զանազան անեկդոտներ կպատմի, իսկ նա պահանջում է, որ ես ձեզ հրամայեմ չխառնվել այդ գործերին, թեև արդեն երկու անգամ հետը գործ եք ունեցել։ Այսպիսի մի երեկո, այնքա՜ն վսեմ կրոնական ակտի նախօրեին, երբ ես իմ բոլոր խոհերը պետք է ուղղեմ առ աստված, կպել է ինձ ինչ-որ թշվառ 1200 կրոնի տխմար պատմությամբ, ինձ շեղում է խիղճս փորձության ենթարկելուց և աստծուց, և ուզում է, որ մի անգամ էլ ասեմ, թե հիմա իրեն ոչինչ չեմ տա։ Այլևս չեմ ուզում դրա հետ խոսել, որպեսզի այս սրբազան երեկոն պղծած չլինեմ։ Ինքներդ ասացեք նրան, Շվե՛յկ. «Պարոն ֆելդկուրատը ձեզ ոչինչ չի տա»։

Շվեյկը կատարեց հրամանը, բղավելով ուղղակի հյուրի ականջի մեջ։

Անդրդվելի հյուրը, սակայն, նստած մնաց։

— Շվե՛յկ, ասաց ֆելդկուրատը,— հարցրեք նրան, դեռ էլի՞ է ուզում այստեղ տնկված մնալ։

— Տեղիցս չեմ շարժվի, մինչև որ ինձ չվճարեք,— համառորեն հայտարարեց հիդրան։

Ֆելդկուրատը վեր կացավ, մոտեցավ լուսամուտին ու ասաց․

— Այդ դեպքում դրան հանձնում եմ ձեզ, Շվեյկ։ Արեք ինչ կցանկանաք։

— Գնանք, պարո՛ն,— ասաց Շվեյկը, բռնելով անկոչ հյուրի ուսերից։— Աստված երրորդություն է սիրում։

Եվ իր վարժությունը կրկնեց արագ ու էլեգանտ կերպով, կրկնեց այն թաղման քայլերգի հնչյունների ներքո, որ ֆելդկուրատը մատներով տկտկացնում էր լուսամուտի ապակու վրա։

Բարեպաշտական խոհերին նվիրված երեկոն, թևակոխեց մի քանի փուլեր։ Ֆելդկուրատն այնպես ջերմեռանդորեն էր ձգտում առ աստված, որ արդեն գիշերվա ժամը տասներկուսին նրա բնակարանից լսվում էր այս երգը.

Ամեն անգամ մեր գնալիս
Խեղճ աղջիկներն էին լալիս…

Նրա հետ միասին երգում էր և քաջարի զինվոր Շվեյկը։

Զինվորական հոսպիտալում օծվելու փափագ ունեին երկու հոգի՝ մի ծեր մայոր և մի պահեստի սպա, բանակի նախկին աստիճանավոր։ Կարպատներում նրանց երկուսի փորին էլ մեկական գնդակ էր դիպել, և նրանք պառկած էին կողք-կողքի։ Պահեստի սպան իր պարտքն էր համարում օծվել այն պատճառով, որ իր պետը, մայորը, փափագում էր օծվել․ նա գտնում էր, որ եթե թույլ չտա իրեն էլ օծել, ապա որպես ստորադրյալ խախտած կլինի աստիճանահարգությունը։ Բարեպաշտ մայորը դա անում էր այն ակնկալությամբ, թե աղոթքն իրեն կապաքինի։ Սակայն օծման նախորդ գիշերը նրանք մեռել էին, և երբ առավոտյան ֆելդկուրատը Շվեյկի հետ միասին եկավ հոսպիտալ, երկու մարտիկները սևացած դեմքերով, որպիսիք բնորոշ են շնչահեղձությունից մեռածների համար, պառկած էին սավանների տակ։

— Այնպես հանդիսավոր կերպով էինք գալիս, պարոն ֆելդկուրատ, իսկ հիմա մեր ամբողջ գործը փչացրին,— վրդովվեց Շվեյկը, երբ գրասենյակում նրանց հայտնեցինհ թե այն երկու հոգին այլևս ոչ մի բանի կարիք չունեն։

Եվ, հիրավի, նրանք ժամանել էին հանդիսավորապես։ Ճանապարհին Շվեյկը զանգահարում էր, իսկ ֆելդկուրատը ձեռքին բռնել էր անձեռոցիկի մեջ փաթաթած ձիթայուղի շիշը և, լուրջ տեսք առած, այդ շշով օրհնում էր իրենց գլխարկները հանող անցորդներին։ Ճիշտ է, նրանք շատ չէին, թեև Շվեյկն աշխատում էր իր զանգակով որքան կարելի է շատ աղմուկ հանել։

Կառքի հետևից երեխաներ էին վազում․ նրանցից մեկը կպել էր կառքի հետնամասից, իսկ մնացածները միաբերան գոռում էին.

— Հետև՛դ նայիր, հետև՛դ։

Շվեյկը զանգահարում էր, կառապանը մտրակով հարվածում կառքի հետևում նստած տղային։ Վոդիչկովա փողոցում վազեվազ կառքին հասավ մի բարապանուհի, որ սուրբ Մարիամի կոնգրեգացիայի անգամ էր և, թափով մեկ սլացող կառքի միջից ընդունելով ֆելդկուրատի օրհնությունը, երեսը խաչակնքեց, ապա թքեց․

— Իրենց այդ աստծու հետ, թռչում են սատանաների պես։ Մարդ հեշտությամբ կարող է թոքախտ ընկնել,— և հևալով վերադարձավ իր առաջվա տեղը։

Զանգակի զնգզնգոցն ամենից շատ անհանգստացնում էր կառապանի զամբիկին, որն, հավանաբար, այդ ձայնի հետ կապված ինչ-որ հիշողություններ ուներ։ Նա անընդհատ հետ-հետ էր նայում և երբեմն փողոցի մեջտեղում պարելու փորձեր անում։

Դա էր Շվեյկի ասած հանդիսավորությունը։

Ֆելդկուրատը գնաց գրասենյակ՝ օծման ֆինանսական կողմը կարգավորելու, և հոսպիտալի հաշվետարին մի հաշիվ ներկայացրեց, ըստ որի զինվորական գերատեսչությունը նրան, ֆելդկուրատին, օրհնած ձիթայուղի և ճանապարհածախսի համար պետք է վճարեր մոտավորապես 150 կրոն։ Այդ հարցի շուրջը հոսպիտալի պետի և ֆելդկուրատի միջև վեճ ծագեց։ Վերջինս բռունցքը սեղանին խփելով ասաց.

— Չկարծեք, կապիտա՛ն, թե վերջին օծումը ձրի է արվում։ Երբ դրագունական զորամասի մի սպայի գործուղում են ձիաբուծարանից ձիեր բերելու, չէ՞ որ նրան գործուղման փող են տալիս։ Սրտանց ցավում եմ, որ այն երկու վիրավորները մեռել են օծումից առաջ, թե չէ այդ օծումը ձեզ վրա հիսուն կրոն թանկ պիտի նստեր։

Շվեյկը ֆելդկուրատին սպասում էր ներքևում, պահականոցում, օրհնած ձեթի շիշը ձեռքին, որը զինվորների մեջ անկեղծ հետաքրքրություն էր առաջացրել։ Նրանցից մեկն այն կարծիքն հայտնեց, թե այդ յուղը միանգամայն պիտանի է հրացաններն ու սվինները մաքրելու համար։ Չեխոմորովյան բարձրավանդակից եկած մի ջահել զինվոր, որ դեռևս աստծուն հավաստում էր, խնդրում էր այդպիսի բաներ չասել և սուրբ խորհուրդների մասին չվիճել, քանի որ, ասում էր, մենք, որպես քրիստոնյաներ, մեր հույսը չպետք է կորցնենք։

Մի ծեր պահեստի զինվոր նայեց այդ դեղնակտուց թռչնակին ու ասաց.

— Լա՜վ հույս է, որ շրապնելը գլուխդ պիտի պոկի։ Մեզ պարզապես հիմարացրին։ Պատերազմից առաջ մեզ մոտ մի կղերական դեպուտատ եկավ և սկսեց խոսել աստծու երկրային արքայության մասին։ Թե իբր աստված, պատերազմ չի ուզում և ցանկանում է, որ բոլորն ապրեն եղբայրների պես։ Բայց հենց որ պատերազմ ծագեց, բոլոր եկեղեցիներում սկսեցին աղոթել մեր զենքի հաղթանակի համար, իսկ աստծու մասին սկսեցին այնպես խոսել, որ կարծես նա գլխավոր շտաբի պետ լինի, որ ղեկավարում է ռազմական գործողությունները։ Ես շատ թաղումներ եմ տեսել այս հոսպիտալում։ Կտրված ոտքերն ու ձեռքերն ուղղակի սայլերով են դուրս տանում։

— Զինվորներին մերկ են թաղում,— ասաց մի ուըիշը,— իսկ մեռածի համազգեստը հագցնում են կենդանի մնացածին։ Եվ այդպես հերթով։

— Մինչև որ պատերազմը շահենք,— վրա բերեց Շվեյկը։

— Ո՜նց չէ, այդ գյադա սպասյակը կշահի,— անկյունից արձագանքեց ջոկապետը։— Այդպիսիներին պետք է ուղարկել ռազմաճակատ, սվիններով քշել խրամատները, քշել գրողի ծոցը, լարափակոցների վրա, լցնել ականատները, հանել ականանետների դեմ։ Թիկունքում ամեն մարդ կարող է գլուխ, պահել, բայց ահա ոչ ոք չի ուզում ռազմաճակատում մեռնել։

— Իսկ ես միտք եմ անում, թե որքա՜ն փառահեղ բան է, երբ մարդու սվինով ծակում են,— ասաց Շվեյկը։— Դեռ լավ է, որ գնդակը դիպչում է փորիդ, իսկ ավելի լավ է, որ արկը մարդուն կտոր-կտոր է անում և նա տեսնում է, թե ինչպես իր ոտքերն ու փորոտիքը իրենից որոշ չափով հեռու են գտնվում։ Եվ դա նրա համար այնքան տարօրինակ է, որ զարմանքից մեռնում է ավելի շուտ, քան կկարողանան նրան այդ բանը բացատրել։

Դեռատի զինվորն անկեղծորեն հառաչեց։ Նա ափսոսում էր իր ջահել-ջիվան կյանքը։ Ախր ինչո՞ւ է ինքը ծնվել այս հիմար դարում։ Նրա՞ համար, որ իրեն էլ մորթեն, ինչպես կովին սպանդանոցում։ Եվ ինչի՞ համար է այդ ամենը։

Զինվորներից մեկը, մասնագիտությամբ ուսուցիչ, ասես կռահելով նրա մտքերը, ասաց.

— Որոշ գիտնականներ պատերազմը բացատրում են նրանով, որ արևի վրա բծեր են հայտնվում։ Հենց որ մի այդպիսի բիծ է երևում, միշտ երկրի վրա որևէ սարսափելի բան է կատարվում։ Օրինակ, Կարթագենի առումը…

— Ձեր գիտնականությունը ձեզ պահեք,— ընդհատեց նրան ջոկապետը։— Ավելի լավ է հատակը մաքրեք, այսօր ձեր հերթն է։ Մեզ ի՞նչ արևի այդ տխմար բծերը։ Քսան հատ բիծ էլ լինի վրան, էլի բան դուրս չի գա։

— Արևի բծերն իսկապես մեծ նշանակություն ունեն,— մեջ մտավ Շվեյկը։— Մի անգամ արևի վրա մի բիծ երևաց, և հենց նույն օրը ինձ ծեծեցին Նուսլիի «Բանզետի մոտ» պանդոկում։ Այդ օրվանից ես մի տեղ գնալուց առաջ նայում եմ թերթը, թե հո նորից որևէ բիծ չի՞ երևացել։ Բայց հենց որ բիծ է երևում՝ «մնաս բարով, հրեշտակ իմ», ոչ մի տեղ չեմ գնում և սպասում եմ, որ բիծն անհետանա։ Երբ Մոնպելե հրաբուխը ոչնչացրեց ամբողջ Մարտինիկա կղզին, մի պրոֆեսոր «Ազգային քաղաքականություն» թերթում գրեց, թե ինքն արդեն վաղուց ընթերցողներին նախազգուշացրել էր, որ արևի վրա մի մեծ բիծ է երևալու։ Իսկ «Ազգային քաղաքականություն» թերթը ժամանակին չեն հասցրել այն կղզին, և ահա այնտեղ նրանց տունը քանդվեց։

Այդ միջոցին ֆելդկրւրատը վերևում, գրասենյակում, հանդիպել էր «Շարքային զինվորների կրոնական դաստիարակության համար գործող ազնվականուհիների միության» անդամ մի տիկնոջ, մի պառավ, նողկալի վհուկի, որը վաղ առավոտվանից շրջում էր հոսպիտալում և աջ ու ձախ փոքրիկ սրբապատկերներ բաժանում։ Վիրավորներն ու հիվանդները այդ պատկերները նետում էին թքամանների մեջ։

Նա բոլորին զայրացրել էր իր տխմար շաղակրատությամբ, թե իբր անհրաժեշտ է, որ մարդ իր մեղքերը զղջա և ուղղվի, որպեսզի մահից հետո ողորմած աստված նրան հավիտենական փրկություն պարգևի։

Ֆելդկուրատի հետ խոսելիս նա սփրթնած էր.

— Այս պատերազմը զինվորներին ազնվացնելու փոխարեն՝ գազան է դարձնում։

Ներքևում զինվորները նրան լեզու էին ցույց տվել ու ասել, թե նա «ռեխ» է և «Բաղաամի էշ»։

— Das ist wirklich schreckllich, Herr feldcurat, das Volk ist verdorben^[42].

Եվ նա սկսեց երկար ու բարակ խոսել, թե ինչպես է պատկերացնում զինվորի կրոնական դաստիարակությունը։ Զինվորը միայն այն ժամանակ է քաջաբար կռվում իր թագավոր կայսեր համար, երբ աստծուն հավատում է և համակված է կրոնական զգացմունքով։ Միայն այն ժամանակ չի վախենում մահից, երբ գիտե, որ իրեն դրախտ է սպասում։

Այդ չաչանակը մի քանի այդպիսի բարետխմարությսւեներ էլ դուրս տվեց և երևում էր, որ մտադիր չէ ֆելդկուրատի օձիքը թաց թողնել։ Սակայն ֆելդկուրատը բավական անքաղաքավարի հրաժեշտ տվեց նրան.

— Տուն գնանք։ Շվե՛յկ,— ձայն տվեց նա պահականոցի ուղղությամբ։

Նրանք վերադառնում էին առանց որևէ հանդիսավորության։

― Մյուս անգամ ով ուզում է թող գնա օծելու,— ասաց ֆելդկուրատը։— Մարդ ստիպված է սակարկել յուրաքանչյուր հոգու համար, որ ինքը ցանկանում է փրկել։ Միայն իրնեց հաշվապահությունը գիտեն։ Շո՛ւն շանորդիներ։

Շվեյկի ձեռքին տեսնելով «օրհնած ձիթապտղի յուղի» շիշը, նա մռայլվեց.

— Ավելի լավ կլինի, Շվեյկ, որ դրանով յուղեք իմ և ձեր սապոգները։

— Կփորձեմ դրանով դռան կողպեքն էլ յուղել,— ավելացրեց Շվեյկը,— թե չէ սաստիկ ճռռում է, երբ գիշերը տուն եք գալիս։

Այդպես, առանց սկսվելու, ավարտվեց վերջին օծումը։

Շվեյկը պորուչիկ Լուկաշի սպասյակ

I

Շվեյկի երջանկությունը երկար չտևեց։ Անողորմ բախտը խզեց նրա և ֆելդկուրատի մտերմական հարաբերությունները։ Եթե ցայժմ ֆելդկուրատն համակրելի անձնավորություն էր թվում, ապա իր այժմյան արարքը նրան դիմակազերծ արեց։

Ֆելդկուրատը Շվեյկին ծախեց պորուչիկ Լուկաշին, կամ, ավելի ճիշտ, նրան տանուլ տվեց թղթախաղի մեջ։ Այդպես մի ժամանակ Ռուսաստանում ծախում էին ճորտերին։

Այդ ամենը տեղի ունեցավ միանգամայն պատահաբար։ Մի անգամ պորուչիկ Լուկաշի մոտ հավաքվել էր մի սրտամոտ ընկերախումբ։ «Քսանմեկ» էին խաղում։ Ֆելդկուրատն ունեցած-չունեցածը տանուլ տվեց ու ասաց․

— Ինձ ինչքա՞ն պարտք կտաք իմ սպասյակի դիմաց։ Չափազանց ապուշ, բայց և շատ մազալու, անձնավորություն է, մի non pius ultra^[43]։ Երաշխավորում եմ, որ ոչ մեկդ այդպիսի սպասյակ չի ունեցել։

— Տալիս եմ հարյուր կրոն,— առաջարկեց պորուչիկ Լուկաշը։— Եթե մինչև վաղը չէ մյուս օրը փողը չվերադարձնես, ապա ինձ մոտ պիտի ուղարկես այդ հազվագյուտ օրինակը։ Իմ սպասյակը նողկալի մարդ է, շարունակ ախուվախ է անում, նամակներ գրում տուն և աչքին ընկածը թռցնում։ Ծեծում էի, բայց դա չի ազդում։ Ամեն անգամ տեսնելիս վզակոթին հասցնում եմ, բայց դա էլ չի օգնում։ Ջարդեցի առջևի երկու ատամը, բայց դա էլ նրան չուղղեց։

— Համաձայն եմ,— թեթևամտորեն համաձայնվեց ֆելդկուրատը։— Վաղը չէ մյուս օրը կստանաս, կա՛մ հարյուր կրոնը, կա՛մ Շվեյկին։

Նա տանուլ տվեց այդ հարյուր կրոնը ևս և, տխուր-տրտում, դիմեց դեպի տուն։ Օտտո Կացը շատ լավ գիտեր և բնավ չէր տարակուսում, որ մինչև վաղը չէ մյուս օրը ոչ մի տեղից փող չի ճարի և որ, իսկապես ասած, ինքը ստորաբար և միաժամանակ էժան է ծախել Շվեյկին։

«Հարկավոր էր նրա դիմաց երկուհարյուր կրոն վերցնել»,— կշտամբում էր նա ինքն իրեն։ Իսկ երբ տրամվայ նստեց, որը մի րոպեից նրան հասցնելու էր տուն, խղճի խայթ ու սենտիմենտալության մի նոպա զգաց։

«Լավ բան չարի»,— միտք էր անում նա, հնչեցնելով իր բնակարանի զանգը։— Հիմա ինչպե՞ս պիտի նայեմ նրա տխմար բարի աչքերին»։

— Սիրելի՛ Շվեյկ,— ասաց նա, մտնելով սենյակ,— այսօր ինձ մի արտակարգ բան պատահեց։— Խաղի մեջ ամենևին բախտս չբերեց։ Հասկանո՞ւմ եք, ես բանկ եմ դնում, ձեռքիս տուզ կա, վերցնում եմ տասնոցը։ Բանկ դնողի ձեռքին միայն զինվոր կար, բայց, այնուամենայնիվ, հավաքեց մինչև քսանմեկ։ Հետո մի քանի անգամ տուզ կամ տասնոց գնացի, և ամեն անգամ բանկ դնողի ձեռքին էլ նույնքան կար։ Բոլորը տանուլ տվի…

Նա սկսեց կմկմալ.

—… և վերջապես տանուլ տվի ձեզ։ Ձեր դիմաց հարյուր կրոն պարտք վերցրի, և եթե մինչև վաղը չէ մյուս օրը փողը չվերադարձնեմ, դուք այսուհետև պետք պատկանեք ոչ թե ինձ, այլ պորուչիկ Լուկաշին։ Ես, ճիշտն ասած, շատ եմ ափսոսում…

― Ես հարյուր կրոն կունենամ,— ասաց Շվեյկը։— Կարող եմ ձեզ պարտք տալ։

— Տվե՛ք տեսնեմ,— աշխուժացավ ֆելդկուրատը։— Հենց հիմա տանեմ տամ Լակաշին։ Ես, իսկապես, չէի ցանկանա ձեզնից բաժանվել։

Քիչ չզարմացավ Լուկաշը, երբ ֆելդկուրատին նորից տեսավ իր տանը։

— Եկել եմ պարտքս վճարելու,— հայտարարեց ֆելդկուրատը հաղթականորեն։― Ինձ էլ թուղթ տվեք։

— Ապա տեսնեմ․․․,— ասաց ֆելդկուրատը, երբ հասավ իր հերթը։— Ընդամենը մի աչք ավելի է,— ավելացրեց նա։— Դե՛հ, ուրեմն, խաղում եմ,— ասաց նա, երբ սկսվեց երկրորդ շրջանը։— Վերցնում եմ։ Կա՛ց։

— Քսան,— հայտարարեց բանկ դնողը։

— Իսկ իմը տասնինն է,— կամացուկ ասաց ֆելդկուրատը, բանկի մեջ դնելով վերջին քառասուն կրոնը այն հարյուրից, որ Շվեյկը նրան պարտք էր տվել նոր ստրկությունից ազատվելու համար։

Տուն վերադառնալիս ֆելդկուրատն եկավ այն համոզման, թե ամեն ինչ վերջացած է, թե Շվեյկին ոչինչ չի կարող փրկել և ի վերուստ նախասահմանված է, որ նա ծառայի Լուկաշին։

Եվ երբ Շվեյկր դուռը բացեց ֆելդկուրատի առաջ, նա ասաց.

— Ամեն ինչ զուր է, Շվեյկ։ Բախտին դեմ գնալ չի լինի։ Ես տանուլ տվի ձեզ էլ, ձեր հարյուր կրոնն էլ… Ինչ ուժս պատում էր, արի, սակայն, բախտն ինձնից զորեղ է։ Նա ձեզ նետեց պորուչիկ Լուկաշի ճանկը… Հասավ մեր բաժանման ժամը։

— Իսկ ինչպե՞ս պատահեց, ձեր բանկը տարա՞ն թե բանկ դնելիս տարվեցիք,— հանգիստ հարցրեց Շվեյկը։— Վատ է, երբ մարդուս թուղթը չի գալիս, բայց էլ ավելի վատ է, երբ նրա բախտը չափից ավելի է բանում… Զդերազում մի թիթեղագործ կար, ազգանունը Վեյվոդա, հաճախ «ինն» էր խաղում «Հարյուրամյա սրճարանի» հետևում գտնվող պանդոկում։ Մի անգամ սատանան նրան դրդեց առաջարկել. «Արդյոք այսօր էլ քսանմեկ չխաղա՞նք, հինգ կրեյցերի վրա»։ Դե՛հ, նստեցին խաղալու։ Բանկը նա էր դնում։ Բոլորը տարվեցին, բանկը հասավ մինչև տասի։ Ծերուկ Վեյվոդան ուզում էր, որ մյուսներն էլ մի-մի անգամ տանեն, և շարունակ կրկնում էր. «Դե՛հ, փոքրիկ թուղթ, վատ թուղթ, ի՛նձ եկ»։ Չեք կարող պատկերացնել, թե ինչպես բախտը չէր բերում։ Փոքրիկ վատ թուղթը չէր գալիս ու չէր գալիս։ Բանկը գնալով մեծացավ, հասավ արդեն հարյուրի։ Խաղացողներից ոչ մեկն այնքան փող չուներ, որ «վա-բանկ» գնար, իսկ Վեյվոդան քրտինքի մեջ կորել էր։ Մի գլուխ լսվում էր նրա ձայնը․ «Փոքրիկ թուղթ, վատ թուղթ, ի՛նձ եկ»։ Խաղացողները դնում էին հնգական կրեյցեր և շարունակ տարվում։ Մի ծխնելույզ մաքրող այնքան էր տաքացել, որ վազեց տուն փող բերելու, և, երբ բանկում հարյուր հիսունից ավելի էր, վա-բանկ գնաց։ Վեյվոդան ուզում էր բանկից ազատվել և, ինչպես հետո պատմում էր, որոշեց վերցնել մինչև տասներեք, միայն թե խաղը չտաներ, բայց դրա փոխարեն միանգամից երկու տուզ վերցրեց։ Ձևացրեց, թե ձեռքին ոչինչ չունի, և դիտմամբ ասաց. «Տասնվե՛ց»։ Իսկ ծխնելույզ մաքրողի ձեռքին կար ընդամենը տասնհինգ։ Բա դա անբախտություն չի՞։ Դժբախտ Վեյվոդան սփրթնեց, խեղճացավ, իսկ շուրջն արդեն սկսել էին հայհոյել ու փսփսալ, թե իբր նա հարամություն է անում և թե հարամ խաղալու համար նրան մի անգամ ծեծել են, թեև իրականում ծերուկն ամենաազնիվ խաղացողն էր։ Բանկի մեջ թափվում էին կրոն կրոնի հետևից։ Մեջն արդեն հինգհարյուր կրոն կար։ Այդ ժամանակ պանդոկապետը էլ չդիմացավ։ Հակառակի պես ձեռքին պատրաստի հինգհարյուր կրոն ուներ՝ գարեջրի գործարանին վճարելու համար։ Հանեց այդ գումարը, նստեց սեղանի մոտ, սկզբում երկու անգամ տարվեց հարյուրական կրոն, իսկ հետո աչքերը կկոցեց, աթոռը շուռ տվեց, որպեսզի բախտը բանի, և հայտարարեց, թե վա-բանկ է գնում։ «Խաղաթղթերը բաց ենք անում»,— ասաց նա։ Ծերուկ Վեյվոդան երևի ամեն ինչ կտար, որ տարվեր։ Բոլորը զարմացան, երբ յոթնոց եկավ, և նա այդ թուղթը պահեց իր մոտ։ Պանդոկապետը քմծիծաղ տվեց բեղի տակ,— քսանմեկ ուներ։ Ծերուկ Վեյվոդային եկավ երկրորդ յոթնոցը, և նա դա էլ մոտը պահեց։ «Հիմա տուզ կամ տասնոց կգա»,— չարախնդորեն վրա բերեց պանդոկապետը։— Գլխովս գրազ կգամ, պան Վեյվոդա, որ ձեր բանը կապուտ է»։ Բոլորը շունչները պահեցին։ Վեյվոդան թուղթ է քաշում, և գալիս է… երրորդ յոթնոցը։ Պանդոկապետը սփրթնեց, սպիտակեց կտավի պես (դա նրա վերջին փողն էր) և գնաց խոհանոց։ Մի րոպե հետո վազելով ներս է ընկնում նրա ձեռքի տակ սովորող մանչուկը և հարայ է տալիս, թե եկեք պանդոկապետին ազատեցեք. կախվել է, ասում է, լուսամուտի բռնակից։ Պարանի օղակը կլորեցինք, մարդուն հարություն տվինք ու նորից նստեցինք խաղալու։ Այլևս ոչ ոք փող չուներ, բոլոր փողերը Վեյվոդայի ճանկումն էին։ Իսկ Վեյվոդան մի գլուխ կրկնում է. «Փոքրի՜կս, վատի՛կս, եկ տեսնեմ», և նա ուրախ կլիներ բոլորը տանուլ տալ, սակայն պետք է թղթերը բաց աներ ու դներ սեղանին, չէր էլ կարող խարդախություն անել և դիտմամբ շատ վերցնել։ Բոլորը ապշել էին, թե ինչպես է նրա բախտը բանում։ Պայմանավորվեցին, որ եթե կանխիկ փող չկա՝ պարտագրերով խաղան։ Խաղը շարունակվեց մի քանի ժամ, և ծերուկ Վեյվոդայի առաջ փողը կուտակվում էր հազարը հազարի հետևից։ Ծխնելույզ մաքրողը նրան պարտք էր արդեն մեկ և կես միլիոնից ավելի, ածխագործը՝ մոտ կես միլիոն, «Հարյուրամյա սրճարանի» շվեյցարը՝ ութհարյուր հազար կրոն, իսկ մի բուժակ՝ երկու միլիոնից ավելի։ Հենց միայն այն ափսեի մեջ, ուր տարածի մի մասն առանձնացում էին պանդոկապետի համար, թղթի կտորների վրա երեքհարյուր հազարից ավելի գումար կար։ Ծերուկ Վեյվոդան սկսեց դիմել ամեն տեսակ հնարների, մի գլուխ վազում էր արտաքնոց և ամեն անգամ թույլ տալիս, որ իր փոխարեն մի ուրիշը խաղա, իսկ երբ ետ էր գալիս՝ նրան հայտնում էին, թե ինքն է տարել և թե դարձյալ իրեն քսանմեկ է եկել։ Բերել տվին խաղաթղթերի մի նոր կապուկ, բայց դա էլ չօգնեց։ Երբ Վեյվոդան կանգ էր առնում տասնհինգի վրա, խաղընկերը միայն տասնչորս էր ունենում։ Բոլորը չարացած նայում էին ծերուկ Վեյվոդային, իսկ ամենից շատ նրան հայհոյում էր մի սալարկող բանվոր, որը կանխիկ փողով ընդամենը ութ կրոն էր դրել։ Նա բացեիբաց ասաց, թե Վեյվոդայի նման մարդը աշխարհիս երեսին ապրելու իրավունք չունի և թե այնպիսի մարդու քամակին պիտի տալ, դուրս գցել և շան լակոտի պես խեղդել։ Չեք կարող պատկերացնել ծերուկ Վեյվոդայի հուսահատությունը։ Վերջապես նրա գլխում մի միտք ծագեց։ «Ուզում եմ արտաքնոց գնալ,— ասաց նա ծխնելույզ մաքրողին։— Խաղացեք իմ փոխարեն»։ Եվ այդպես գլխաբաց դուրս վազեց Միսլիկով փողոցը՝ ոստիկան կանչելու, այնտեղ գտավ պարեկին ու նրան հայտնէց, թե այսինչ պանդոկում մոլեխաղով են զբաղված։ Ոստիկանները նրան, պատվիրեցին վերադառնալ պանդոկ և ասացին, թե իրենք ներս կմտնեն իր հետևից։ Երբ Վեյվոդան վերադարձավ, նրան հայտնեցին, թե այդ միջոցին բուժակը , տարվել է ավելի քան երկու միլիոն, իսկ շվեյցարը՝ երեք միլիոնից ավելի։ Իսկ պանդոկապետի համար դրված ափսեի մեջ գցել էին հինգհարյուր հազարի պարտագիր։ Շատ չանցած ներս խուժեցին ոստիկանները։ Սալարկող բանվորը բղավեց. «Ով կարող է թող գլուխն ազատի», բայց արդեն ուշ էր։ Բանկը բռնագրավեցին և բոլորին տարան ոստիկանատուն։ Զդերժացի ածխագործը դիմադրություն ցույց տվեց, և նրան տարան ձեռնասայլակով։ Բանկում ավելի քան կես միլիարդի պարտագիր և հազար հինգհարյուր կրոն կանխիկ փող կար։ «Օրումս այսպիսի, բան չեմ տեսել,— ասաց ոստիկանական տեսուչը, տեսնելով այդ շշմեցուցիչ գումարները։— Սա Մոնտե-Կառլոյից անցավ»։ Բոլորը, բացի ծերունի Վեյվոդայից, մինչև առավոտ մնացին ոստիկանատանը։ Վեյվոդային, որպես մատնիչի, բաց-թողին և խոստացան, որ նա, իբրև օրինական հատուցում, կստանա բռնագրավված բանկի մեկ երրորդը՝ հարյուր վաթսուն միլիոն կրոնից ավելի։ Ծերուկն այդ ամենի պատճառով գիշերը խելքը թռցրեց և առավոտյան թափառում էր Պրագայում և իր համար դյուժիններով անկեզ պահարաններ պատվիրում… Ա՜յ, դրան կասեն թղթախաղի մեջ բախտը բանել։

Խոսքն ավարտելով, Շվեյկը գնաց գրոգ եփելու։ Գիշերամտին ֆելդկուրատը, որին Շվեյկը ոչ առանց դժվարության կարողացել էր անկողին դնել, սկսեց արտասվել ու մղկտալ։

— Ծախեցի ես քեզ, բարեկա՛մս,— հեկեկում էր նա,— ստորաբար ծախեցի։ Նզովի՛ր ինձ, խփիր, տե՛ղն է։ Ես քեզ հոշոտման դատապարտեցի։ Չեմ համարձակվում աչքերիդ նայել։ Խփի՛ր ինձ, կձի՛ր, ոչնչացրո՛ւ։ Ես միայն դրան եմ արժանի։ Գիտե՞ս ես ով եմ։

Եվ լացակումած դեմքը բարձի մեջ թաղելով, ցածր, քնքշալի ձայնով ծոր տվեց․

— Ամենահետին սրիկան եմ ես…— և քնեց, ասես ջրի տակ սկելով։

Մյուս օրը, չհամարձակվելով Շվեյկի երեսին նայել, ֆելդկուրատը տնից վաղ դուրս եկավ և վերադարձավ միայն գիշերամտին, մի հաստլիկ հետևակայինի հետ։

― Շվե՛յկ,— ասաց նա,— առաջվա պես Շվեյկի երեսին չնայելով,― ցույց տվեք դրան, թե ինչը որտեղ է դրված, որպեսզի գործին իրազեկ լինի, և գրոգ եփել սովորեցրեք։ Առավոտյան կներկայանաք պորուչիկ Լակաշին։

Շվեյկն իրեն փոխարինողի հետ գրոգ եփելով, գիշերն անցկացրեց հաճելիորեն։ Լուսադեմին հաստլիկ հետևակայինը հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում և քթի տակ դնդնում էր ժողովրդական տարբեր երգերից գոյացած մի անասելի խառնուրդ․ «Ջուր է հոսում Խոդովի մոտ, կարմիր գինի լցրեց յարս մեզ համար, բարձրի՛կ սար, բարձրի՛կ սար, աղջիկները գնում էին էն ճամփով, սպիտակ սարում արտն է վարում մի տղա…»։

— Ես քեզ համար չեմ անհանգստանում,― ասաց Շվեյկը։— Քո այդ ընդունակություններով դու ֆելդկուրատի մոտ երկար կդիմանաս։

Եվ այդպես, աոաջին բանը, որ այդ առավոտ տեսավ պորուչիկ Լուկաշը, քաջարի զինվոր Շվեյկի ազնիվ ու շիտակ դեմքն էր։

— Պատիվ ունեմ, զեկուցելու, պարոն օբեր-լեյտենանտ,― զեկուցեց Շվեյկը,— ես այն Շվեյկն եմ, որին պարոն ֆելդկուրատը տանուլ է ավել թղթախաղի մեջ։

II

Սպասյակների ինստիտուտը շատ հին ծագում ունի։ Ասում են, որ մինչև իսկ Ալեքսանդր Մակեդոնացին սպասյակ է ունեցել։ Համենայն դեպս, կասկած չի կարող լինել, որ ֆեոդալիզմի դարաշրջանում այդ դերում հանդես էին գալիս ասպետների զինակիրները։ Ի՞նչ դեր էր կատարում, ասենք, Սանչո Պանսան Դոն-Կիխոտի մոտ։ Զարմանալի է, որ մինչև հիմա ոչ ոք չի գրել սպասյակների պաամությունը։ Այլապես մենք այդ պատմության մեջ կկարդայինք, թե ինչպես Տոլեդոյի պաշարման ժամանակ Ալմավիրի հերցոգը սովածությունից առանց աղի կերել է իր սպասյակին։ Այդ մասին հերցոգն ինքն է գրում իր հիշողությունների մեջ և հայտնում, թե իր ծառայի միսը նուրբ էր, փափուկ ու հյութեղ և ուներ ոչ այս է հավի, ոչ այն է էշի մսի համ։

Ռազմական արվեստին նվիրված մի շվաբերեն գրքում մենք, ի միջի այլոց, գտնում ենք սպասյակներին ուղղված մի հրահանգ։ Հնում սպասյակը պետք է լիներ բարեպաշտ, առաքինի, խիզախ, քաջ, ազնիվ, աշխատասեր, մի խոսքով՝ կատարյալ մարդու իդեալ։ Մեր դարաշրջանը շատ բան է փոխել այդ տիպի բնավորության մեջ։ Ժամանակակից սպասյակը սովորաբար ո՛չ բարեպաշտ է, ո՛չ առաքինի և ո՛չ էլ ճշմարտախոս։ Նա ստում, խաբում է իր տիրոջը և շատ հաճախ նրա կյանքը իսկական դժոխք դարձնում։ Դա մի շողոքորթ ստրուկ է, որն իր տիրոջ կյանքը թունավորելու նենգագույն հնարներ է գտնում։

Սպասյակների նոր սերնդի մեջ այլևս չեն գտնվի Ալմավիրի հերցոգի սպասյակ առաքինի Ֆերնանդոյի նման անձնվեր արարածներ, որոնք տերերին թույլ տային իրենց առանց աղի ուտել։ Մյուս կողմից, մենք տեսնում ենք, որ պետերը իրենց հեղինակության համար մահու և կենաց կռիվ մղելով նոր ժամանակների սպասյակների դեմ, դիմում են ամենավճռական միջոցների։ Երբեմն բանը հասնում է տեռորի։ Այսպես, օրինակ, 1912 թվին Գրացում տեղի է ունեցել մի դատավարություն, ուր նշանակալի դեր է կատարել մի կապիտան, որը ծեծամահ էր արել իր սպասյակին։ Այդ կապիտանին այն ժամանակ արդարացրել են, քանի որ այդպիսի բան նա միայն երկու անգամ էր արել։ Այդ պարոնների կարծիքով սպասյակի կյանքը ոչ մի արժեք չունի։ Սպասյակը իր է, հաճախ միայն խրտվիլակ, որին կարելի է ապտակներ հասցնել, նա ստրուկ է, անսահման թվով պարտականություններ ունեցող ծառա։ Զարմանալի չէ, որ այդ վիճակը ստրուկին ստիպում է լինել հնարամիտ ու շողոքորթ։ Մեր մոլորակի վրա նրա կրած տառապանքները կարելի է համեմատել միայն հին ժամանակ ռեստորաններում ծառայող երեխաների տառապանքների հետ, որոնց մեջ օրինավորության զգացմունք զարգացնում էին վզակոթներին տալով ու քոթակելով։

Լինում են, ի դեպ, և այնպիսի դեպքեր, երբ սպասյակը բարձրանում-հասնում է իր սպայի սիրեցյալի աստիճանին ու պատուհաս դառնում վաշտի և նույնիսկ գումարտակի համար։ Բոլոր ենթասպաներն աշխատում են նրան սիրաշահել։ Նրանից է կախված արձակուրդ ստանալը։ Նա կարող է միջնորդել, որ զեկույցի ժամանակ ամեն ինչ լավ վերջանա։

Պատերազմի ժամանակ այդ սիրեցյալներն հաճախ պարգևատրվում էին քաջության և խիզախության համար տրվող արծաթե մեծ ու փոքր մեդալներով։

Իննսունմեկերորդ գնդում ես ճանաչում էի մի քանի այդպիսի սիրեցյալների։ Մի սպասյակ արծաթե մեծ մեդալ ստացավ նրա համար, որ կարողանում էր հիանալի տապակել իր գողացած սագերը։ Մի ուրիշը արծաթե փոքր մեդալով պարգևատրվեց այն բանի համար, որ տնից սքանչելի մթերածանրոցներ էր ստանում, և նրա պետը ամենասաստիկ սովի օրերին այնպես էր լափում, որ քայլել չէր կարողանում։

Զեկույց հղելով իր սպասյակին պարգևատրման ներկայացնելու մասին, այդ պետն այսպիսի լեզու էր բանացրել.

«Ներկայացվում է պարգևատրման այն բանի համար, որ մարտերում ցուցաբերել է արտակարգ արիություն ու խիզախություն, վտանգի է ենթարկել կյանքը և հարձակվող հակառակորդի ուժեղ կրակի տակ ոչ մի քայլ չի հեռացել իր հրամանատարից»։

Իսկ հիշյալ սպասյակն այդ ժամանակ թիկունքում մաքրազարդում էր հավաբները։

Պատերազմը փոխեց սպայի և սպասյակի հարաբերությունները, և սպասյակը զինվորների մեջ ամենաատելի մարդը դարձավ։ Սպասյակը մի ամբողջ տուփ պահածո էր ունենում, մինչդեռ զորամասում մի տուփը տրվում էր հինգ հոգու։ Նրա տափաշիշը միշտ լի էր ռոմով կամ կոնյակով։ Այդ փուչ արարածն օրն ի բուն շոկոլադ էր ծամում, լափում սպայական քաղցր սուխարիները, ծխում իր պետի սիգարետները, ժամերով եփում ու տապակում, հագնում հատկապես իր չափսով կարված գիմնաստյորկա։

Սպասյակը շատ մտերմական հարաբերություններ ուներ հանձնակատարի հետ, իր սեղանից նրան առատորեն բաժին էր հանում կերակրի մնացորդները և թույլ էր տալիս օգտվել իր արտոնություններից։ Այդ եռապետությանը սովորաբար միանում էր և ավագ գրագիրը։ Այդ եռյակը անմիջականորեն հրամանատարին մոտիկ ապրելով, տեղեկություն ուներ բոլոր օպերացիաների և ստրատեգիական պլանների մասին։

Այն ջոկը, որի պետը մտերիմ էր վաշտի հրամանատարի սպասյակի հետ, ամենից շատ էր քաջագիտակ։ Եթե սպասյակն ասում էր. «ժամը երկուսն անց երեսունհինգ րոպեին պետք է ճղենք», ապա, իսկապես, ճիշտ ժամը երկուսն անց երեսունհինգ րոպեին ավստրիական զինվորներն սկսում էին նահանջել։

Սպասյակը շատ մտերմական հարաբերություններ ուներ նաև դաշտային խոհանոցի հետ և բավականությամբ թրև էր գալիս կաթսայի մոտ, ըստ այսմ իր համար պատվիրում զանազան, կերակուրներ, կարծես նստած լիներ ռեստորանում՝ մենյուն ձեռքին։

— Ես կրծքի միս եմ սիրում,— ասում էր նա խոհարարին,— իսկ դու երեկ ինձ պոչ տվիր։ Իմ բաժին սուպի մեջ մի կտոր լյարդ գցիր, դու հո գիտես, որ ես փայծաղ չեմ ուտում։

Սպասյակի խուճապ բարձրացնելու մեծ վարպետ էր։ Խրամատները ռմբակոծելու ժամանակ նրա սիրտը մարում էր։ Այդպիսի դեպքերում նա իր և սպայի բագաժով գտնվում էր ամենաապահով բլինդաժում և գլուխը խոթում վերմակի տակ, որպեսզի հրետանային արկն իրեն չգտներ։ Այդ րոպեներին նա միայն այն էր ցանկանում, որ իր հրամանատարը վիրավորվի և ինքը նրա հետ միասին ընկնի որքան կարելի է խոր թիկունք։

Իր «գաղտնիքներով» նա բորբոքում էր խուճապը։ «Կարծեմ հեռախոսը հավաքում են»,— գաղտնաբար հայտնում էր նա ջոկերին և իրեն երջանիկ զգում, եթե հետո կարողանում էր ասել. «Արդեն հավաքեցին»։

Ոչ ոք այնպիսի բավականությամբ չէր նահանջում, ինչպես նա։ Այդ րոպեներին նա մոռանում էր, որ գլխին արկեր ու շրապնելներ են սուլում։ Հոգնածություն չզգալով, բագաժն առած դուրս էր պրծնում ու իրեն գցում շտաբ, որտեղ կանգնած էր լինում գումակը։ Մեծ համակրանք էր տածում նա ավստրիական գումակի նկատմամբ և մեծ հաճույքով գնում նրա հետ։ Ծայրահեղ դեպքում բավականանում էր և սանիտարական երկանիվ սայլակով։ Իսկ եթե ստիպված էր լինում ոտքով գնալ, բոլորովին կորած մարդու տպավորություն էր թողնում։ Այդպիսի դեպքերում նա իր սպայի բագաժը դեն էր գցում, թողնում խրամատներում և քարշ տալիս միայն իր սեփական գույքը։

Եթե պատահում էր, որ սպան փախուստ տալով փրկվում էր գերի ընկնելուց, իսկ սպասյակը գերի էր ընկնում, ապա վերջինս երբեք չէր մոռանում իր հետ տանել նաև սպայի իրերը, որոնք այնուհետև դառնում էին նրա սեփականությունը և որոնք նա պահպանում էր աչքի լույսի պես։

Ես ճանաչում էի մի գերի սպասյակի, որն ուրիշների հետ միասին Դուբնոյից հասել էր մինչև Դարնիցա՝ Կիևի մոտ։ Իր, ինչպես, և գերությունից խուսափած իր սպայի երթային պայուսակներից բացի, նա ուներ նաև հինգ զանազան ձեռնաճամպրուկներ, երկու վերմակ և բարձ, էլ չասած այն կապոցը, որ կրում էր գլխի վրա։ Նա ինձ գանգատվում էր, թե կազակները նրանից խլել են երկու ճամպրուկ։

Ես չեմ կարող մոռանալ այդ մարդուն, որն իր բագաժն առած քարշ էր գալիս Ուկրաինայի մի ծայրից մյուսը։ Նա մի կենդանի առաքչական բեռնասայլ էր։ Ես մինչև հիմա էլ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասկանալ, թե նա ինչպես կարողացավ այդ ամենը կրել, իր վրա առած քարշ տալ մի քանի հարյուր կիլոմետր, հետո այդ բեռով հասնել մինչև իսկ Տաշքենդ, աչալուրջ պահպանել յուրաքանչյուր իր և ռազմագերիների ճամբարում… բծավոր տիֆից մեռնել իր իսկ ճամպրուկների վրա։

Ներկայումս սպասյակները ցրված են մեր ողջ հանրապետության մեջ և պատմում են իրենց հերոսական սխրանքների մասին։ Թե իբր գրոհով նվաճել են Սոկալը, Դուբնոն, Նիշը, Պիավան։ Նրանցից յուրաքանչյուրը մի Նապոլեոն է։ «Եվ ահա ես մեր գնդապետին ասացի, թե թող զանգահարի շտաբ ու ասի, որ կարելի է սկսել»,— պատմում են նրանք։

Սպասյակները մեծավ մասամբ ռեակցիոներներ էին, և զինվորներն ատում էին նրանց։ Սպասյակներից ոմանք մատնիչներ էին և մեծ բավականությամբ էին դիտում, թե ինչպես են ձերբակալում իրենց մատնած զինվորին։

Նրանցից մի հատուկ դաս էր գոյացել։ Նրանց եսասիրությունը չափ ու սահման չուներ։

III

Պորուչիկ Լուկաշը ավստրիական խիստ խարխլված միապետության տիպիկ կադրային սպա էր։ Կադետական կորպուսը նրան քամելեոն էր դարձրել․ մարդկանց մեջ նա խոսում էր գերմաներեն, գրում գերմաներեն, բայց չեխերեն գրքեր կարդում, իսկ երբ դասավանդում էր հոժարականների դպրոցում, որը կազմված էր բացառապես չեխերից, նրանց գաղտնաբար ասում էր. «Եկեք չեխ մնաք, բայց այդ մասին ոչ ոք չպիտի իմանա։ Ես էլ եմ չեխ»։

Նա չեխ ժողովրդին համարում էր մի տեսակ գաղտնի կազմակերպություն, որից հեռու մնալն ավելի լավ է։

Բայց ընդհանրապես նա լավ մարդ էր․ մեծավորներից չէր վախենում և զորաշարժերի ժամանակ ինչպես հարկն է հոգ էր տանում իր վաշտի մասին, հարմարորեն բնակավորում սարայներում և հաճախ իր համեստ ռոճիկով զինվորներին մի տակառ գարեջուր հրամցնում։

Լակաշը սիրում էր, որ զինվորները երթի ժամանակ երգում էին։ Նրանք պետք է երգեին վարժության գնալիս և վարժությունից վերադառնալիս։ Քայլելով իր վաշտի կողքից, նա ձայնակցում էր նրանց.

Իսկ երբ մթնեց աշխարհքը,
Պարկից թափվեց վարսակը։
Տումտարիա բո՛ւմ։

Նա վայելում էր զինվորների համակրանքը, քանի որ շատ արդարամիտ մարդ էր և մանրախնդրություն անելու սովորություն չուներ։

Ենթասպաները նրանից դողում էին։ Ամենավայրագ ֆելդֆեբելին նա մի ամսվա մեջ գառ էր դարձնում։

Գոռալ իմանում էր, սակայն երբեք չէր հայհոյում։ Խոսելիս հարմար բառեր ու արտահայտություններ էր ընտրում.

— Գիտեք ինչ, հոգյա՛կս, ճիշտն ասած, ես չէի ցանկանա ձեզ պատմել, բայց ոչինչ չեմ կարող անել, որովհետև բանակի մարտունակությունը կարգապահությունից է կախված։ Առանց կարգապահոլթյան բանակը «քամուց տարուբեր եղեգն է մի»։ Եթե ձեր մունդիրը կարգին վիճակումն է, իսկ կոճակները վատ են կարված կամ պակաս են, դա նշանակում է, որ դուք մոռանում եք ձեր պարտականությունները բանակի նկատմամբ։ Գուցե ձեզ անհասկանալի է, թե ինչու են ձեզ նստեցնում այն բանի համար, որ երեկ ստուգատեսի ժամանակ ձեր գիմնաստյորկայի կոճակները պակաս էին, այնպիսի չնչին, այնպիսի դատարկ բանի համար, որի վրա ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնի, եթե դուք զինվորական ծառայության մեջ չլինեիք։ Սակայն զինվորական ծառայության մեջ ձեր արտաքինի նկատմամբ ցուցաբերված այդպիսի անփութությունը ենթակա է տույժի։ Իսկ ինչո՞ւ։ Բանն այն չէ, որ ձեր կոճակները պակաս են, այլ որ անհրաժեշտ է ձեզ կարգապահության սովորեցնել։ Այսօր չեք կարի կոճակը, վաղը կսկսեք լոդրություն անել։ Վաղն արդեն ձեզ դժվար կթվա քանդել ու մաքրել հրացանը, մյուս օրը մի որևէ պանդոկում կմոռանաք ձեր սվինը և, ի վերջո, կքնեք պահակետում, և այդ ամենը այն պատճառով, որ այն չարաբաստիկ կոճակից հետո սկսել եք լոդրի կյանք վարել։ Հապա, հոգյա՛կս։ Ես ձեզ պատժում եմ, որպեսզի զերծ պահեմ այն զանցանքների համար տրվելիք ավելի ծանր պատժից, որ դուք կարող եք կատարել ապագայում, դանդաղորեն, սակայն վերջնականապես մոռացած լինելով ձեր պարտականությունները։ Ես ձեզ նստեցնում եմ հինգ օրով և անկեղծորեն ցանկանում, որ, ապրելով միայն ցամաք հացով ու ջրով, խորհեք այն մասին, որ պատիժը վրիժառություն չէ, այլ դաստիարակության միջոց, որը հետապնդում է որոշակի նպատակի ուղղել պատժվող զինվորին։

Լուկաշն արդեն վաղուց պետք է կապիտան դարձած լիներ, սակայն նրան չէր օգնել նույնիսկ ազգային հարցում ցուցաբերած զգուշավորությունը, որովհետև նա մեծավորների նկատմամբ չափից ավելի ուղղամիտ էր և ոչ ոքի չէր շողոքորթում։

Նա ծնվել էր հարավային Չեխիայի մթին անտառների ու լճերի ծոցում գտնվող մի գյուղում և պահպանել այդ վայրում ապրող գյուղացիների բնավորության գծերը։

Բայց եթե զինվորների վերաբերմամբ Լուկաշն արդարամիտ էր և նրանց չէր նեղում, ապա սպասյակների նկատմամբ բոլորովին այլ վերաբերմունք ուներ։ Նա իր սպասյակներին ատում էր, որովհետև միշտ էլ շատ անպիտան ու ստոր սպասյակներ էր ունեցել։ Նա այդ սպասյակներին զինվորներ չէր համարում, խփում էր նրանց քիթ ու մռութներին ու վզակոթներին, ջանում դաստիարակել խոսքով ու գործով։ Շատ տարիներ նա ապարդյուն պայքարում էր իր սպասյակների դեմ, շարունակ փոխում նրանց և միշտ հանգում այն եզրակացության, թե․ «Դարձյալ ինձ անասուն ռաստ եկավ»։ Իր սպասյակներին նա համարում էր ստոր կարգի արարածներ։

Լուկաշը կենդանիներ շատ էր սիրում։ Նա ուներ Հարցի դեղձանիկ, անգորական կատու և պինչեր։ Սպասյակները, որոնց նա հաճախակի փոխում էր, այդ կենդանիների հետ վարվում էին ոչ ավելի լավ, քան պորուչիկը՝ իրենց հետ, երբ նրանք որևէ ստորություն էին արած լինում։

Նրանք դեղձանիկին սովատանջ էին անում, իսկ սպասյակներից մեկը տվել-հանել էր անգորական կատվի մի աչքը, պինչերին մտրակով ծեծում էին հենց որ ձեռքներն էր ընկնում, և, վերջապես, Շվեյկի նախորդներից մեկը խեղճ շանը տարել էր Պանկրաց, անասուն մաշկողի մոտ, որպեսզի նրան այնտեղ ոչնչացնեին, չզլանալով դրա համար իր գրպանից ծախսել քսան կրոն։ Իսկ պորուչիկին նա զեկուցել էր, թե շունն իր ձեռքից փախել է զբոսանքի ժամանակ։ Հաջորդ օրն արդեն այդ սպասյակը վաշտի հետ երթաքայլում էր վարժադաշտում։

Երբ Շվեյկը ներկայացավ Լուկաշին և հայտարարեց, թե այդ իսկ րոպեից անցնում է իր պարտականությունների կատարմանը, պորուչիկը նրան տարավ իր սենյակն ու ասաց.

— Ձեզ հանձնարարել է ինձ պարոն ֆելդկուրատ Կացը։ Հուսով եմ, որ դուք նրա հանձնարարությունը չեք վարկաբեկի։ Ես արդեն մի դյուժին սպասյակ եմ ունեցել, և նրանցից ոչ մեկը երկար չի դիմացել։ Նախազգուշացնում եմ, որ ես խիստ մարդ եմ և անխնա պատժում եմ ամեն մի ստորության և կեղծիքի համար։ Ես պահանջում եմ, որ դուք միշտ ճիշտ խոսեք և առանց առարկության կատարեք իմ բոլոր հրամանները։ Եթե ասեմ. «Կրակն ընկեք», պետք է ընկնեք, եթե նույնիսկ չցանկանայիք այդպիսի բան անել։ Այդ ո՞ւր եք նայում։

Շվեյկն հետաքրքրությամբ նայում էր այն պատի կողմը, որից կախված էր դեղձանիկի վանդակը։ Լսելով պորուչիկի հարցը, նա իր բարի աչքերը հառեց նրա վրա և պատասխանեց անուշիկ, բարեհամբույր տոնով.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, դա Հարցի դեղձանիկ է։

Այդկերպ ընդհատելով պորուչիկի ճառը, Շվեյկը կանգնեց երեսադեմ և, աչքը չճպելով, հայացքը հառեց պորուչիկի դեմքին։

Պորուչիկն ուզում էր մի խիստ բան ասել, սակայն տեսնելով նրա դեմքի անմեղ արտահայտությունը՝ ասաց միայն․

— Պարոն ֆելդկուրատը ձեզ հանձնարարեց որպես հազվագյուտ ապուշի։ Կարծում եմ, չի սխալվել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, որ պարոն ֆելդկուրատն իսկապես չի սխալվել։ Երբ ես իսկական զինվորական ծառայության մեջ էի, ինձ այդ ծառայությունից ազատեցին ապուշության, հանրաճանաչ ապուշության համար։ Այդ բանի համար մեր գնդից ազատեցին երկու հոգու, ինձ և մեկ էլ մի ուրիշի՝ կապիտան ֆոն Կաունիցին։ Նա, պարոն պորուչիկ, փողոցով անցնելիս, կներեք արտահայտությանս, ձախ ձեռքի մատով քչփորում էր ձախ քթածակը, իսկ աջ ձեռքի մատով՝ աջը։ Վարժությունների ժամանակ նա ամեն անգամ մեզ շարք էր կանգնեցնում, ինչպես հանդիսավոր երթի համար, և ասում․ «Զինվորնե՛ր… է՜է՜․․․ նկատի ունեցեք… է՜-է՜… որ այսօր չորեքշաբթի է… է՜-է՛․․․ որովհետև վաղը կլինի հինգշաբթի… է՜-է՜…»։

Պորուչիկ Լուկաշը ասելու բան չգտնելով՝ ուսերը թոթվեց և սկսեց գնալ ու գալ Շվեյկի մոտով, դռնից դեպի լուսամուտը և լուսամուտից դեպի դուռը։ Այդ միջոցին Շվեյկը կատարում էր «աջ հավասարում» և «ձախ հավասարում», նայած թե պորուչիկը նրա որ կողում էր գտնվում,— և դա անում էր այնպիսի անմեղ տեսքով, որ պորուչիկը, աչքերը ցած խոնարհեց և, գորգին նայելով, ասաց մի բան, որ ոչ մի առնչություն չուներ տխմար կապիտանի վերաբերմամբ Շվեյկի արած դիտողությունների հետ։

— Այո՛։ Իմ տանը ամեն ինչ կարգին ու մաքուր լինի և չհամարձակվեք ստել։ Ես անազնվություն չեմ սիրում։ Ատում եմ սուտ ասելը և դրա համար անխնա կպատժեմ։ Հասկացա՞ք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, հասկացա։ Սուտ ասելուց վատ բան չկա։ Հենց որ մարդ սկսում է փչել, նրան կորած համարեք։ Պելգբժիմովի մոտի գյուղում Մարեկ ազգանունով մի ուսուցիչ կար։ Այս ուսուցիչը քարշ էր գալիս անտառապահ Շպերայի աղջկա հետևից։ Անտառապահը պատվիրել էր նրան ասել, որ եթե նա իր աղջկա հետ անտառում տեսակցություն ունենա, ապա ինքը, անտառապահը, հենց որ, ուրեմն, նրանց բռնի, հրացանով նրա հետույքը չկտրտած խոզաստևի ու աղի մի լիցք կմխի։ Իսկ ուսուցիչը պատվիրել էր անտառապահին ասել, թե այդ ամենը սուտ-մուտ բաներ են։ Սակայն ահա մի անգամ, երբ նա սպասում էր իր օրիորդին, անտառապահը բռնում է նրան և այն է ուզում է ասածն անել, բայց ուսուցիչն սկսում է արդարանալ, թե իբր ինքը ծաղիկներ էր հավաքում։ Մի ուրիշ անգամ ուսուցիչն անտառապահին ասում է, թե կոլեկցիայի համար բզեզներ է որսում։ Ու այդպես քանի գնում, այնքան ավելի փչում։ Վերջապես, վախից երդվում է, թե ուզում էր նապաստակ բռնելու թակարդներ դնել։ Այն ժամանակ մեր անտառապահը նրան չանթում ու տանում է ժանդարմների մոտ, իսկ այնտեղից գործը գնում է դատարան, և քիչ մնաց, որ ուսուցիչը բանտ ընկներ։ Իսկ եթե ճիշտ խոսեր, ընդամենը մի բաժին խոզաստև ու աղ կստանար։ Ես այն կարծիքին եմ, որ ավելի լավ է անկեղծորեն խոստովանել, իսկ եթե մի բան արել ես՝ գալ ու ասել, թե, համարձակվում եմ զեկուցել, արել եմ այսինչ ու այսինչ բանը։ Իսկ գալով ազնվությանը, պետք է ասել, որ դա հիանալի բան է, ազնվության շնորհիվ մարդ շատ առաջ կգնա։ Դա նույնն է, ինչ որ վազքի մրցության ժամանակ հենց որ մարդ սկսում է խարդախություն անել, րոպեապես մրցավազքից դուրս է ընկնում։ Ա՛յ, օրինակ, իմ հորեղբոր տղան։ Ազնիվ մարդ է, ամեն տեղ հարգում են, ինքն իրենից գոհ է և իրեն նոր ծնվածի պես է զգում, երբ անկողին մտնելիս կարողանում է ասել. «Այսօր էլ ազնիվ եղա»։

Այդ երկարատև ճառի րնթացքում պորուչիկը նստած էր բազկաթոռին և, նայելով Շվեյկի սապոգներին, մտածում էր. «Աստվա՜ծ իմ, չէ՞ որ ես էլ հաճախ այդպիսի անհեթեթություններ եմ դուրս տալիս։ Տարբերությունը միայն այն ձևի մեջ է, որով ես դրանք հրամցնում եմ»։

Այնուհանդերձ, չցանկանալով իր հեղինակությունը գցել, նա, երբ Շվեյկն ավարտեց իր խոսքր,— ասաց.

— Իմ տանը դուք պետք է շրջեք մաքրած սապոգներով, ձեր մունդիրը պետք է պահեք կարգին վիճակում և պետք է բոլոր կոճակները կարված լինեն։ Դուք պետք է զինվորի, և ոչ թե ոչ զինվորական բոսյակի տպավորություն թողնեք։ Զարմանալի է, թե ինչպես ձեզնից ոչ ոք չի կարողանում իրեն զինվորավարի պահել։ Իմ սպասյակներից միայն մեկն էր բարետես, բայց նա էլ ի վերջո գողացավ իմ տոնական մունդիրը և ծախեց հրեական թաղամասում։

Պորուչիկը լռեց։ Բայց հետո նորից սկսեց խոսել և Շվեյկին մի առ մի հիշեցնել նրա բոլոր պարտականությունները, ըստ որում առանձնապես ընդգծում էր, որ Շվեյկը պետք է հավատարիմ ծառա լինի և ոչ մի տեղ բերանից խոսք չթռցնի, թե տանը ինչ է կատարվում։

— Ինձ մոտ դամաներ են լինում,— ընդգծեց նա։— Երբեմն դաման մնում է գիշերելու, եթե ես հետևյալ օրը ծառայության չպիտի գնամ։ Այդպիսի դեպքերում դուք սուրճը մեզ պիտի մատուցեք անկողնում, բայց միայն այն ժամանակ, երբ զանգը կտամ, հասկացա՞ք։

— Ճիշտ այդպես, հասկացա, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Եթե ես անսպասելի մտնեմ սենյակ, ապա հնարավոր է, որ դա այս կամ այն դամային դուր չգա։ Ես ինքս էլ մի անգամ մի օրիորդ էի բերել մոտս, իսկ աղախինս սուրճը բերեց անկողնում մատուցելու, հակառակի պես, հենց այն ժամանակ, երբ մենք շախին զվարճանում էինք։ Աղախինս վախից սուրճը թափեց վրաս ու ամբողջ մեղքս խաշեց և դեռ ասաց. «Բարի լո՛ւյս»։ Իսկ ես հո գիտեմ, թե ինչ պետք է անել, երբ դաման մնում է գիշերելու։

— Շա՛տ լավ, Շվեյկ։ Դամաների հետ մենք պետք է շատ տակտով վարվենք,— ասաց պորուչիկը, որի տրամադրությունը սկսեց լավանալ, քանի որ խոսակցությունը վերաբերվում էր մի բանի, որ զբաղեցնում էր զորանոցից, վարժադաշտից ու թղթախաղից հետո ազատ մնացած նրա ամբողջ ժամանակը։

Կանայք պորուչիկի բնակարանի շունչն ու հոգին էին։ Նրանք նրա համար ընտանեկան օջախ էին ստեղծում։ Նրանց թիվը մի քանի դյուժինի էր հասնում, և նրանցից շատերը այնտեղ գտնվելիս ջանում էին բնակարանը զարդարել ամեն տեսակ զիզիբիզիներով։

Մի սրճարանատիրոջ կին պորուչիկի մոտ ապրել էր ուղիղ երկու շաբաթ, մինչև որ ամուսինը եկել էր նրան տանելու, և այդ ժամանակամիջոցում նա պորուչիկի համար ասեղնագործել էր մի շատ սիրուն սփռոցիկ, մոնոգրամներով զարդարել էր նրա ամբողջ սպիտակեղենը և, թերևս, հյուսեր-ավարտեր նաև պատի գորգը, եթե միայն ամուսինը այդ իդիլիային վերջ չտար։

Մի ուրիշ դամա, որին երեք շաբաթ հետո ծնողները եկել էին տանելու, ցանկացել էր պորուչիկի ննջարանը կանացիք բուդուարի վերածել և ամենուր զանազան մանր-մունր զարդարանքներ ու վազաներ էր շարել, իսկ անկողնու գլխավերևում կախել էր պահապան հրեշտակի պատկերը։

Կնոջ ձեռքը, որի ներկայությունն զգացվում էր ննջարանի և ճաշասենյակի բոլոր անկյուններում, մուտք էր գործել և խոհանոց, որտեղ կարելի էր տեսնել ամենաբազմատեսակ խոհանոցային պիտույքներ — փառահեղ նվերը մի ֆաբրիկատիրոջ կնոջ, որն իր սիրուց բացի նրա տունը բերել էր բանջարեղեն ու կաղամբ կոտորելու մեքենա, բուլկի կտրելու սարք, լյարդի քերոց, կաթսաներ, թավաներ, տապակներ, քափքաշներ և աստված գիտե թե էլ ինչ։

Սակայն մի շաբաթ հետո նա թողել-գնացել էր, քանզի չէր կարողացել հաշտվել այն մտքի հետ, որ Լուկաշը իրենից բացի քսանի չափ այլ սիրուհիներ ունի, մի հանգամանք, որ, անկասկած, անդրադարձել էր այդ մունդիրավոր ցեղական որձ շան կատարողանակության վրա։

Պորուչիկ Լուկաշը լայն նամակագրություն ուներ, պահում էր մի ալբոմ իր սիրուհիների լուսանկարների համար, ստեղծել էր զանազան մասունքների մի հավաքածու, քանզի վերջին երկու տարում սկսել էր հակում ցուցաբերել դեպի ֆետիշիզմը։ Նա ուներ մի քանի այլատեսակ կանացի կախակապեր, չորս զույգ նրբին, ասեղնագործ վարտիք, երեք թափանցիկ, շատ բարակ կանացի շապիկ, բատիստե շորեր և, վերջապես, մի կորսետ և մի քանի զույգ գուլպա։

— Այսօր ես հերթապահ եմ,— ասաց պորուչիկը Շվեյկին,— տուն կգամ միայն գիշերը։ Բնակարանը կարգի բերեք։ Իմ վերջին սպասյակը իր ծուլության համար այսօր երթային վաշտի հետ մեկնեց ռազմաճակատ։

Դեղձանիկին և անգորական կատվին վերաբերվող կարգադրություններն անելուց հետո նա գնաց, չզլանալով դուրս գալուց առաջ մի անգամ ևս մի քանի խոսք ասել ազնվության և կարգ ու կանոնի մասին։

Նրա գնալուց հետո Շվեյկն ամբողջ բնակարանը խստագույնս կարգի բերեց, այնպես որ, երբ գիշերը պորուչիկը տուն եկավ, նա ամենայն իրավամբ կարող էր զեկուցել․

― Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ամեն ինչ կարգին է։ Միայն թե կատուն անվայել բան արեց՝ կերավ ձեր դեղձանիկին։

— Ինչպե՞ս,― որոտաց պորուչիկը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ահա թե ինչպես։ Ես վաղուց գիտեի, որ կատուները դեղձանիկներին չեն սիրում և նեղություն են, տալիս։ Դրա համար էլ որոշեցի նրանց ծանոթացնել և, եթե այնպես պատահի, որ այդ անպիտանը որևէ օյին խաղա, այնպես դնգստել, որ մինչև մեռնելը չմոռանա, թե դեղձանիկների հետ ինչպես պետք է վարվել։ Ես կենդանիներին շատ եմ սիրում։ Մեր շենքում ապրող գլխարկագործն այդ ձևով վերջ ի վերջո կարողացավ իր կատվին վարժեցնել։ Սկզբում կատուն կերավ նրա երեք դեղձանիկներին, իսկ հիմա այլևս ոչ մեկին չի լափում, և դեղձանիկը կարող է նույնիսկ նստել նրա վրա։ Ես էլ ցանկացա փորձել, դեղձանիկին հանեցի վանդակից և թույլ տվի, որ կատուն նրան հոտոտի, իսկ այդ այլանդակը, մինչև ես ուշքի կգայի, կծեց դեղձանիկի գլուխը։ Աստված վկա, ես նրանից այդպիսի ստորություն չէի սպասում։ Եթե, պարոն պորուչիկ, մեջտեղը ճնճղուկ լիներ, բան չէի ասի, բայց, ախր, դա այնպիսի հիանալի դեղձանիկ էր, Հարցի դեղձանիկ։ Եվ այն էլ ինչպե՜ս ագահաբար էր խժռում, փետուրներն էլ հետը, և դեռ բավականությունից գռմռում։ Նրանք, այդ կատուները, ինչպես ասում են, ոչ մի երաժշտական կրթություն չեն ստացել և դեղձանիկի երգը տանել չեն կարողանում, որովհետև դրանից բան չեն հասկանում… Ես կատվին ինչպես պետքն է հայհոյեցի, բայց, աստված չանի, մատով իսկ չկպա, այլ սպասեցի ձեր գալուն, որ տեսնեմ, թե գործին ինչ վճիռ կտաք և թե այս քոսոտ այլանդակի հետ ինչպես պետք է վարվել։

Այդ պատմությունն անելիս Շվեյկն այնպես բարեսրտորեն էր նայում պորուչիկի աչքերին, որ վերջինս նրան մոտեցած լինելով որոշակի խիստ մտադրությամբ, հետ քաշվեց, նստեց բազկաթոռին ու հարցրեց.

— Լսեցեք, Շվեյկ, իսկապե՞ս դուք այդքան աստծու դմբլո եք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— հանդիսավորապես պատասխանեց Շվեյկը։— Դեռ փոքրուց բախտս չի բերում։ Ես միշտ ուզում եմ որևէ բան շտկել, որպեսզի ամեն ինչ չավ լինի, և դրանից երբեք ոչինչ դուրս չի գալիս, բացի ինձ և ուրիշներին անախորժություններ պատճաոելուց: Ես միայն ուզում էի նրանց ծանոթացնել, որ իրար ընտելանային։ Ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ նա դեղձանիկին լափեց և դրանով էլ ամեն մի ծանոթության վերջացավ։ Սրանից մի քանի տարի առաջ «Շտուպարտների մոտ» հյուրանոցում կատուն նույնիսկ թութակին լափեց այն բանի համար, որ նրան չարացնում էր ու կատվավարի մլավում… Համա թե դիմացկուն են այդ կատուները։ Եթե հրամայեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ նրան սատկացնեմ, ստիպված պետք է լինեմ դռների արանքում ճզմել, թե չէ բան դուրս չի գա։

Եվ Շվեյկն ամենաանմեղ մարդու տեսքով և իր անուշիկ, բարեմիտ ժպիտով սկսեց պորուչիկին պատմել, թե ինչպես են մահապատժի ենթարկում կատուներին։ Նրա այդ պատմությունը կենդանիներին հովանավորող ընկերությանը, հավանաբար, գժանոց կհասցներ։

Շվեյկը դրսևորեց այնպիսի գիտելիքներ, որ պորուչիկ Լուկաշն իր զայրույթը մոռանալով՝ հարցրեց.

— Դուք կարողանո՞ւմ եք կենդանիների հետ վարվել, սիրո՞ւմ եք նրանց։

— Ամենից շատ սիրում եմ շներին,— ասաց Շվեյկը,— որովհետև դա շատ եկամտաբեր գործ է այնպիսի մարդու համար, որ կարողանում է նրանց առուծախով զբաղվել։ Բայց այդ գործում ես հաջողություն չունեցա, որովհետև միշտ էլ չափից ավելի ազնիվ էի, թեև, միևնույն է, գնորդները միշտ գալիս էին մոտս բողոքելու, թե ինչու առողջ ու ցեղական շան փոխարեն հալից ընկած շուն եմ տվել իրենց։ Կարծես թե բոլոր շները պետք է ցեղական ու առողջ լինեն։ Բայց չէ՛, ամեն մեկին պետք է ցեղականի վկայական տաս, և ահա ստիպված էի վկայականներ տպել և աղյուսի գործարանում ծնված բակապահ շանը դարձնել Արմին ֆոն Բարհայմի բավարական շնանոցից դուրս եկած ամենազտարյուն ազնվական։ Իսկ գնորդները շատ գոհ էին մնում, կարծելով, թե զտարյուն շուն են ձեռք բերել։ Վրշովեցյան շպիցը նրանց վրա հարելի էր սաղացնել որպես տաքսա, իսկ նրանք միայն զարմանում էին, թե ինչու Գերմանիայից բերված այդ հազվագյուտ շան բուրդը փռչոտ է, իսկ ոտքերը ծուռ չեն։ Բոլոր խոշոր շնանոցներում այդպես են անում։ Դուք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, զարմանքից կապշեիք, եթե տեսնեիք այն բոլոր խարդախությունները, որ այնտեղ անում են շներին ծննդագրեր տալիս։ Ճիշտն ասած, քիչ շներ կան, որ իրենց մասին կարող են ասել․ «Ես ազնվարյուն շուն եմ»։ Նրա կա՛մ մայրիկն է կապվել անճոռնի մեկի հետ, կա՛մ տատիկը, կա՛մ էլ, վերջապես, ունեցել է մի քանի հայրիկներ և յուրաքանչյուրից մի բան ժառանգել՝ մեկից ականջները, մյուսից պոչը, մի ուրիշից դնչի բուրդը, երրորդից դունչը, չորրորդից ծուռ ոտքերը, իսկ հինգերորդից բոյը։ Իսկ եթե ունեցել է տասներկու այդպիսի հայրիկներ, ապա, կարող եք պատկերացնել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, թե այդպիսի շունը ինչ տեսք կունենա։ Մի անգամ ես մի այդպիսի որձ շուն էի առել, անունը Բալաբան, դա իր հայրիկների մեղքով այնքան անճոռնի էր դուրս եկել, որ բոլոր շները նրանից խորշում էին։ Ես նրան գնել էի խղճահարությունից․ ախր բոլորը նրան լքել էին, և նա իմ տանը, մի անկյունում նստած, շարունակ դարդ էր անում։ Նրան ծախեցի պինչերի տեղ։ Ամենից շատ չարչարվեցի այն ժամանակ, երբ նրան ներկում էի աղախառն պղպեղի գույնով։ Հետո նա իր տիրոջ հետ գնաց Մորավիա և այն օրվանից նրան չեմ տեսել։

Շնագիտական այդ զեկուցումը սկսեց հետաքրքրել պորուչիկին, և Շվեյկը կարող էր անարգել շարունակել:

— Շները չեն կարող կանանց պես իրենք իրենց ներկել, այդ մասին պետք է հոգա նա, ով ուզում է նրանց վաճառել։ Եթե, օրինակ, շունը ծեր է ու ալեհեր, իսկ դուք ուզում եք նրան ծախել մի տարեկան լակոտի տեղ և կամ այդ պապիկին ներկայացնել որպես ինն ամսեկան, ապա ավելի լավ կլինի լյապիս գնեք, ջրի մեջ բաց անեք ու ներկեք սև գույնով,— նորի տեսք կստանա։ Կազդուրելու համար կերակրեցեք ձիու դոզայի մկնդեղով, իսկ ատամները մաքրեցեք զմռնիտի թղթով, որով ժանգոտած դանակներ են մաքրում։ Իսկ ծախելու տանելուց առաջ նրա կոկորդը սալորօղի լցրեք, որպեսզի մի քիչ քեֆը տեղը գա։ Ձեռաց կաշխուժանա և քաղաքային վարչության կոնծած անդամի պես կսկսի ուրախ-ուրախ հաչել և բոլորին քսմսվել։ Իսկ գլխավորն ահա թե որն է. մարդկանց հետ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, հարկավոր է խոսել, և խոսել այնքան, մինչև որ գնորդը բոլորովին շշմի։ Եթե մեկն ուզում է բոլոնկա գնել, իսկ դուք տանը որսորդական շնից բացի ոչինչ չունեք, ապա պետք է կարողանաք գնորդին այնպես խոսելատանջ անել, որ բոլոնկայի փոխարեն հետը որսորդական շուն տանի։ Իսկ եթե այնպես է պատահել, որ ձեր ձեռքի տակ միայն ֆոքստերյեր ունենք, բայց գալիս են գերմանական կատաղի դոգ գնելու, որ տուն պահպանի, ապա դուք պետք է այնքան խոսեք, մինչև որ գնորդը բոլորովին խելառվի և, դոգի փոխարեն, գրպանը դրած տանի ձեր թզուկ ֆոքստերյերը… Երբ ես մի ժամանակ կենդանիների առևտուր էի անում, ինձ մոտ մի տիկին եկավ․ իր թութակը, ասում է, թռել է պարտեզ, իսկ այնտեղ, վիլլայի մոտ, երեխաներն այդ ժամանակ հնդիկ-հնդիկ են խաղալիս եղել։ Նրանք, ասում է, թութակը բռնել են, պոկել պոչի բոլոր փետուրները և դրանցով զարդարվել, ինչպես ոստիկանները։ Թութակը անպոչ մնալու ամոթից հիվանդացել էր, իսկ կենդանաբույժն իր փոշեդեղերով նրան սպանել։ Եվ այդպես, այդ տիկինն ասում է, թե ցանկանում է նոր թութակ գնել, միայն թե դաստիարակված, և ոչ թե բռի թութակ, որի բան ու գործը միայն հայհոյելն է։ Ի՞նչ կարող էի անել, երբ տանս ոչ մի թութակ չկար և ոչ մի հատ աչքի առաջ չունեի։ Ես միայն մի շատ կատաղի, բոլորովին կույր բուլդոգ ունեի։ Եվ ահա ստիպված եղա, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ցերեկվա ժամը երեքից մինչև երեկոյան ժամը յոթը այդ տիկնոջն այնքան համոզեի մինչև որ թութակի փոխարեն գնեց ասածս կույր բուլդոգը։ Դա որևէ դիվանագիտական բարդություն հարթելուց էլ դժվար բան էր։ Երբ տիկինը գնում էր, ես նրան ասացի. «Դե թող հիմա երեխաները փորձեն դրա պոչը պոկել»։ Եվ այլևս ինձ չվիճակվեց այդ տիկնոջ հետ խոսել, այդ բուլդոգի պատճառով նա ստիպված էր եղել Պրագայից հեռանալ, քանի որ շունը կծել էր նրանց տան բոլոր կենվորներին… Հավատացեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, լավ կենդանի ճարելը դժվար է, շա՜տ դժվար…

— Ես ինքս շուն սիրող եմ,— ասաց պորուչիկը։— Ընկերներիցս ոմանք իրենց հետ շներ էին տարել ռազմաճակատ։ Հետո ընկերներս ինձ գրում էին, թե այդպիսի հավատարիմ ու անձնվեր ընկերոջ հետ ռազմաճակատային ծառայությունը աննկատ է անցնում։ Դուք, ինչպես տեսնում, եմ, շների բոլոր տեսակները լավ եք ճանաչում, և հուսով եմ, որ եթե շուն ունենամ՝ կկարողանաք խնամել։ Ո՞ր տեսակն է, ձեր կարծիքով, ամենից լավը, այսինքն, խոսքս ընկեր շան մասին է։ Ես մի ժամանակ մի պինչեր ունեի, բայց չգիտեմ…

— Իմ կարծիքով, պարոն օբեր-լեյտենանտ, պինչերը շատ անուշիկ շուն է։ Ճիշտ է, պինչերը ամեն մարդու դուր չի գալիս, որովհետև փռչոտ է և դնչի մազերն այնքան կոշտ են, որ կարծես բանտից ազատված տաժանակրորդ լինի։ Պինչերներն անճոռնի են, նայելն հաճելի չէ, բայց դրա փոխարեն խելոք են։ Դմբլո սեն-բերնարը պինչերին չի հասնի։ Պինչերը ֆոքստերյերից խելոք է։ Ես ճանաչում էի մի…

Պորուչիկ Լուկաշը նայեց ժամացույցին և ընդհատեց ՇՎեյկի խոսքը.

— Արդեն ուշ է, պետք է քունս առնեմ։ Վաղը ես նորից հերթապահ եմ, իսկ դուք ձեր ամբողջ օրը կարող եք տրամադրել որևէ պինչեր գտնելու գործին։

Նա գնաց քնելու, իսկ Շվեյկը խոհանոցում պառկեց դիվանի վրա և սկսեց կարդալ զորանոցից պորուչիկի բերած թերթը։

— Տես, է՜,— ասաց ինքն իրեն Շվեյկը,— հետաքրքրությամբ հետևելով օրվա դեպքերին։— Սուլթանը Վիլհելմ կայսրին պարգևատրել է զինվորական մեդալով, իսկ ես մինչև հիմա նույնիսկ արծաթե փոքր մեդալ չունեմ։

Շվեյկը մտածմունքի մեջ ընկավ և հանկարծ տեղից վեր թռավ.

— Քիչ էր մնում մոռանայի։— Եվ գնաց պորուչիկի սենյակը։

Պորուչիկը պինդ քնած էր։ Շվեյկն արթնացրեց նրան.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ ես կատվի մասին կարգադրություն չեմ ստացել։

Պորուչիկը քունը գլխին շուռ եկավ մյուս կողքի վրա ու քրթմնջաց. «Երեք օրով կալանք» և նորից քնեց։

Շվեյկը կամացուկ դուրս եկավ սենյակից, տարաբախտ կատվին հանեց դիվանի տակից ու ասաց նրան.

— Երեք օրով կալա՛նք։

Եվ անգորական կատուն նորից մտավ դիվանի տակ։

IV

Հենց նոր էր Շվեյկը պատրաստվում գնալ որևէ պինչեր գտնելու, երբ մի ջահել դամա զանգն հնչեցրեց ու ասաց, թե ուզում է պորուչիկ Լուկաշի հետ խոսել։ Դամայի կողքին երկու խոշոր ճամպրուկներ կային, և Շվեյկը միջոց ունեցավ նկատելու սանդուղքից ցած իջնող բեռնակրի գլխարկը։

— Տանը չէ,— վճռաբար ասաց Շվեյկը,— բայց ջահել դաման արդեն գտնվում էր նախասենյակում և անառարկելի տոնով Շվեյկին հրամայեց.

— Ճամպրուկները տարեք սենյակ։

— Առանց պարոն պորուչիկի թույլտվության չի կարելի,— ասաց Շվեյկը։— Պարոն պորուչիկն ինձ հրամայել է առանց իր գիտության ոչինչ չանել։

— Խելագարվե՞լ եք,— ծղրտաց ջահել դաման։— Ես պարոն պորուչիկի մոտ հյուր եմ եկել։

— Այդ մասին ինձ ոչինչ հայտնի չէ,— պատասխանեց Շվեյկը։— Պարոն պորուչիկը գտնվում է պաշտոնավայրում և կվերադառնա միայն գիշերը, իսկ ես պինչեր գտնելու հրաման եմ ստացել։ Ոչ մի ճամպրուկի և ոչ մի դամայի մասին ոչինչ չգիտեմ։ Ես պետք է կողպեմ բնակարանի դուռը և ձեզ խոնարհաբար կխնդրեի հեռանալ։ Ինձ այդ մասին ոչ մի կարգադրություն չեն արել, և ես չեմ կարող մի օտար, ինձ անծանոթ անձնավորության մենակ թողնել բնակարանում։ Մեր փողոցում հրուշակագործ Բելչիցկու տանն էլ ահա այսպես մի կողմնակի մարդ էին թողել, իսկ նա մաքրազարդել էր զգեստապահարանն ու ծլկել… Իհարկե, ես դրանով չեմ ուզում ձեր մասին որևէ վատ բան ասել,— շարունակեց Շվեյկը, նկատելով, որ դաման հուսահատված լաց է լինում,— բայց բնավ չի կարելի, որ դուք մնաք այստեղ։ Ինքներդ դատեցեք, քանի որ բնակարանն ինձ է վստահված, ամեն մի մանրուքի համար ես եմ պատասխանատու։ Ուստի մի անգամ ևս խոնարհաբար խնդրում եմ իզուր տեղը ձեզ դժվարին կացության մեջ չդնել։ Առանց պարոն պորուչիկի հրամանի ինձ համար հարազատ եղբայրս անգամ գոյություն չունի։ Ճիշտ է, շատ ցավում եմ, որ ստիպված եմ ձեզ հետ այդպես խոսել, բայց զինվորական ծառայության մեջ նախ և առաջ պետք է կարգ ու կանոն լինի։

Այդ միջոցին ջահել դաման փոքր-ինչ ուշքի եկավ, պայուսակից հանեց իր այցետոմսը, մատիտով մի քանի տող գրեց, դրեց մի սքանչելի ծրարիկի մեջ և վհատորեն ասաց.

— Սա տարեք պարոն պորուչիկին, իսկ ես այստեղ կսպասեմ պատասխանի։ Ահա ձեզ հինգ կրոն ճանապարհի փող։

— Բան դուրս չի գա,— պատասխանեց Շվեյկը, վրդովված անսպասելի հյուրի պնդերեսությունից։— Ձեր հինգ կրոնը ձեզ լինի, ահա դրված է այն աթոռի վրա, իսկ եթե կուզեք՝ միասին գնանք զորանոց, այնտեղ դուք ինձ կսպասեք, ես ձեր նամակը կտանեմ ու կհանձնեմ և պատասխանը կբերեմ։ Իսկ ձեզ բնավ չի կարելի այստեղ մնալ ու սպասել։

Այդ ասելուց հետո նա ճամպրուկները քարշ տվեց նախասենյակ և, պալատական բանալեպահի պես բանալիները զնգզնգացնելով, դռան առաջ կանգնած, ասաց բազմանշանակալից.

— Կողպում ենք․․․

Ջահել դաման անօգնական մարդու տեսքով դուրս եկավ սանդղահարթակ։ Շվեյկը դուռը կողպեց ու առաջ ընկավ։ Դաման մանրիկ քայլերով շնիկի պես վազում էր Շվեյկի հետևից և նրան հասավ միայն այն ժամանակ, երբ սիգարետ գնելու համար նա մտավ մի կրպակ: Հիմա դաման քայլում էր նրա կողքից և ջանում խոսակցություն բանալ.

— Իսկ դուք անպայման կհանձնե՞ք։

— Որ ասել եմ, ուրեմն կհանձնեմ։

— Իսկ պարոն պորուչիկին կգտնե՞ք։

— Չգիտեմ:

Նրանք անխոս քայլում էին կողք-կողքի, մինչև որ, վերջապես, Շվեյկի ուղեկցուհին նորից սկսեց խոսել.

― Ուրեմն, կարծում եք, պարոն պորուչիկին չե՞ք գտնի։

— Ոչ, չեմ կարծում։

— Իսկ ի՞նչ եք կարծում, նա որտե՞ղ կարող է լինել։

— Չգիտեմ։

Դրանով խոսակցությունը երկար ժամանակ ընդհատվեց, մինչև որ ջահել դաման այն վերսկսեց հետևյալ հարցով.

— Նամակն հո չե՞ք կորցրել։

— Առայժմ ոչ։

— Ուրեմն, անպայման կհանձնե՞ք պարոն պորուչիկին։

— Այո։

— Իսկ պորուչիկին կգտնե՞ք։

— Արդեն ասացի, որ չգիտեմ,— պատասխանեց Շվեյկը։— Զարմանում եմ, թե ինչպե՞ս մարդիկ կարող են այդքան հետաքրքրասեր լինել և շարունակ միևնույն բանը հարցնել։ Դա նույնն է, որ ես փողոցում կանգնեցնեի ամեն մի պատահած մարդու և հարցնեի, թե այսօր ամսի քանի՞սն է։

Դրանով էլ վերջացան Շվեյկի հետ լեզու գտնելու բոլոր փորձերը, և զորանոցի մնացած ճանապարհը նրանք անցան միանգամայն լուռ։ Միայն թե, երբ կանգ առան զորանոցի մոտ՝ Շվեյկը դամային առաջարկեց սպասել, իսկ ինքը դարպասի առաջ կանգնած զինվորների հետ սկսեց զրուցել պատերազմի մասին։ Այդ զրույցը պետք է որ արտակարգ բավականություն պատճառեր դամային, եթե դատելու լինեք ըստ այնմ, որ նա տառապյալի տեսքով գնում-գալիս էր մայթի վրա և ինքն իրեն ուտում, տեսնելով, թե ինչպես Շվեյկը շարունակում է շարադրել ռազմաճակատի գործերի վիճակը դեմքի այնպիսի տխմար արտահայտությամբ, որպիսին կարելի էր տեսնել թերևս միայն «Համաշխարհային պատերազմի խրոնիկա»-ի մեջ այն ժամանակ հրապարակված մի լուսանկարում, որի տակ գրված էր. «Ավստրիայի գահաժառանգը զրուցում է երկու օդաչուների հետ, որոնք ցած են գցել մի ռուսական սավառնակ»։

Շվեյկը նստեց դարպասի մոտ գտնվող նստարանի վրա և սկսեց պատմել, թե Կարպատյան ռազմաճակատում մեր զորքերի հարձակումը տապալվել է, սակայն, մյուս կողմից, Պրեմիշլի պարետ գեներալ Կուսմանեկը ժամանել է Կիև, ինչպես և այն, թե Սերբիայում մեր ձեռքին մնացել է տասնմեկ հենակետ, և սերբերը երկար չեն կարող մերոնց հետապնդել։

Այնուհետև Շվեյկն սկսեց քննադատել մի քանի նշանավոր ճակատամարտեր և հանկարծ Ամերիկա հայտնագործեց, ասելով, թե չորս կողմից շրջապատված զորամասը անպայման պետք է անձնատուր լինի։

Կուշտ խոսելուց հետո նա հարկ համարեց մոտենալ հուսահատված դամային և ասել, որ այս րոպեիս կվերադառնա, թող նա ոչ մի տեղ չգնա, իսկ ինքը գնաց վեր՝ գրասենյակ, որտեղ փնտրեց ու գտավ պորուչիկ Լուկաշին, որն այդ ժամանակ ոմն պոդպորուչիկի բացատրում էր խրամատների մի սխեմա և նրան կշտամբում, թե գծագրել չգիտե և երկրաչափությունից ոչ մի գաղափար չունի։

— Տեսնում եք, թե դա ինչպես պետք է անել։ Եթե տվյալ ուղիղ գծի վրա հարկավոր է ուղղահայաց իջեցնել, ապա մենք պետք է այնպիսի ուղիղ գիծ գծենք, որ առաջինի հետ անկյուն կկազմի։ Հասկանո՞ւմ եք։ Այդ դեպքում դուք խրամատները ճիշտ կանցկացննեք, նրանցով չեք մոտենա հակառակորդին, այլ վեցհարյուր մետր հեռու կգտնվեք։ Իսկ ըստ ձեր գծագրածի մենք մեր դիրքերով կմտնեինք հակառակորդի գծի խորքը և մեր խրամատներով հակառակորդի նկատմամբ գրաված կլինեինք ուղղահայաց դիրք։ Բայց չէ՞ որ ձեզ հարկավոր է բութ անկյուն։ Չէ՞ որ դա շատ պարզ բան է, այնպես չէ՞։

Պահեստի պոդպորուչիկը, որ խաղաղ ժամանակ ծառայել էր որպես բանկի գանձապահ, բոլորովին վհատված կանգնել էր գծագրերի առաջ ու ոչինչ չէր հասկանում։ Նա թեթևացած շունչ քաշեց, երբ Շվեյկը մոտեցավ պորուչիկին ու զեկուցեց.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն պորուչիկ, ինչ-որ դամա խնդրում է այս նամակը հանձնել ձեզ և պատասխանի է սպասում։— Այդ ասելիս նա բազմանշանակալից ու ընտանեվարի աչքով արեց։

Այն, ինչ կարդաց պորուչիկը, նրա վրա բարենպաստ տպավորություն չգործեց.—

«Lieber Heinrich! Mein Mann verfolgt mich. Ich muss unbedingt bei Dir ein paar Tage gastieren. Dein Bursch ist efn grosses Mistvieh. Ich bin unglücklich.

Deine Katy»^[44].

Պորուչիկ Լուկաշը հառաչեց, Շվեյկին տարավ հարևան դատարկ գրասենյակը, դուռը փակեց և սկսեց սեղանների միջև գնալ ու գալ։ Վերջապես նա կանգ առավ Շվեյկի առաջ։

— Այդ դաման գրում է, թե դուք անասուն եք։ Ի՞նչ եք արել նրան։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, ես նրան ոչինչ չեմ արել, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Ես ինձ պահում էի ինչպես հարկն է, սակայն նա ուզում էր իսկույն տեղավորվել բնակարանում։ Բայց քանի որ ձեզնից ոչ մի հրաման չէի ստացել, չթողի, որ մնա այնտեղ։ Դա դեռ բավական չէ, հետը երկու ճամպրուկ էլ է բերել, կարծես իր տունն է եկել։

Պորուչիկը մի անգամ էլ բարձրաձայն հառաչեց։ Հառաչեց և Շվեյկը․

— Ի՞նչ,— սպառնալից գոռաց պորուչիկը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ծա՛նր դեպք է։ Սրանից երկու տարի առաջ Վոյտեշսկա փողոցում ապրող մի պաստառագործի մոտ մի օրիորդ էր մուտք գործել, և պաստառագործը ոչ մի կերպ չէր կարողանում նրան դուրս անել։ Վերջ ի վերջո ստիպված եղավ լուսագազով թունավորել իրե՛ն էլ, նրա՛ն էլ, և բանն այդպես վերջացավ։ Մարդ կնկա հետ գործ չունենա՛։ Ես նրանց լա՜վ եմ ճանաչում։

— Ծա՛նր դեպք է,— կրկնեց պորուչիկը Շվեյկից հետո, և դեռ երբեք այդպիսի ճշմարտություն չէր բարբառել։

«Սիրելի Հայնրիխն» իրոք վատ վիճակի մեջ էր։ Իր ամուսնուց հետապնդվող կինը գալիս է նրա մոտ մի քանի օրով հյուրընկալվելու հենց այն ժամանակ, երբ Տրեշեբոնից պետք է գա պանի Միցեկովան, որպեսզի երեք օրվա մեջ նորից անի այն, ինչ կանոնավոր կերպով անում է երեք ամիսը մի անգամ, երբ գնումների համար գալիս է Պրագա։ Բացի դրանից, վաղը չէ մյուս օրը գալու է մի օրիորդ, որը մի ամբողջ շաբաթ մտածելուց հետո պորուչիկին հաստատ խոսք է տվել, թե նրան թույլ կտա իրեն տիրանալ, քանի որ, միևնույն է, մի ամսից հետո ամուսնանալու է մի ինժեների հետ։

Պորուչիկը գլուխը կախ նստել էր սեղանի վրա և անխոս միտք էր անում, սակայն չգտավ ոչ մի այլ ելք, քան վեր կենալ ու նստել սեղանի առաջ և պաշտոնական բլանկի վրա գրել հետևյալը․

«Սիրելի Կետի.

Մինչև իրիկվա ժամը 9-ը ես կլինեմ պաշտոնատեղում։ Կգամ 10-ին։ Խնդրում եմ տունս քոնը համարես։ Ինչ վերաբերվում է իմ սպասյակ Շվեյկին, ապա ես նրան արդեն հրամայել եմ, որ բոլոր ցանկություններդ կատարված լինեն։ Քո Ինդրժիխ»։

— Այս նամակը հանձնեցեք տիրուհուն,— ասաց պորուչիկը։— Ձեզ հրամայում եմ նրա հետ վարվել քաղաքավարի ու տակտով և կատարել իր բոլոր ցանկությունները, որոնք ձեզ համար պետք է օրենք լինեն։ Դուք նրա նկատմամբ պետք է գալանտ վերաբերմունք ունենաք և խղճի մտոք ծառայեք։ Ահա ձեզ հարյուր կրոն, որի համար հետո ինձ հաշիվ կտաք։ Անշուշտ նա ձեզ կուղարկի որևէ բան գնելու, պատվիրեցեք նրա համար ճաշ, ընթրիք և այլն։ Գնեցեք նաև երեք շիշ գինի և մի տուփ «Մեմֆիս»։ Այդպես։ Առայժմ ուրիշ ոչինչ։ Կարող եք գնալ։ Կրկին հիշեցնում եմ, որ պետք է կատարեք տիրուհու յուրաքանչյուր ցանկությունը, որ կնկատեք նրա աչքերում։

Ջահել դաման արդեն իսպառ կորցրել էր Շվեյկին տեսնելու հույսը և շատ զարմացավ, երբ վերջինս դուրս եկավ զորանոցից և մի նամակ ձեռքին դիմեց դեպի նա։

Շվեյկը զինվորական պատիվ տվեց, նամակը հանձնեց նրան ու զեկուցեց.

— Համաձայն պարոն օբեր-լեյտենանաի հրամանի, ես պարտավոր եմ, տիրուհի՛, ձեզ հետ քաղաքավարի և տակտով վարվել, ծառայել խղճի մտոք և կատարել այն բոլոր ցանկությունները, որ կնկատեմ ձեր աչքերում։ Ինձ հրամայված է ձեզ համար գնել ինչ որ դուք ցանկանալու լինեք։ Դրա համար պարոն օբեր-լեյտենանտից ստացված է հարյուր կրոն, սակայն այդ փողով պետք է գնեմ նաև երեք շիշ գինի և մի տուփ «Մեմֆիս»։

Նամակը կարդալուց հետո դամայի սիրտը նորից տեղն եկավ, որն արտահայտվեց նրանով, որ նա Շվեյկին պատվիրեց կառք վարձել։ Երբ Շվեյկը կատարեց այդ պատվերը, դաման նրան հրամայեց նստել կառապանի նստիքի վրա։

Նրանք տուն գնացին։ Մտնելով բնակարան, դաման հիանալի կատարեց տանտիրուհու դերը։ Շվեյկը ստիպված եղավ ճամպարուկները տեղափոխել ննջարան և գորգերը բակում թափ տալ։ Հայելու հետևում գոյացած հազիվ նկատելի սարդոստայնն անգամ դամային մեծագույն վրդովմունք պատճառեց։

Այդ ամենից երևում էր, որ նա մտադիր է այդ մարտական դիրքերը գրավել երկար ժամանակով։

Շվեյկը քրտինքի մեջ կորել էր։ Երբ նա գորգերը թափ տվեց վերջացրեց, դամայի խելքին փլեց, թե հարկավոր է հանել ու թափ տալ վարագույրները։ Այնուհետև նա Շվեյկին հրամայեց լվանալ սենյակի և խոհանոցի լուսամուտները։ Դրանից հետո դաման սկսեց վերադասավորել կահույքը։ Այդ բանը նա անում էր մեծ ջղագրգռությամբ, և երբ Շվեյկն ամեն ինչ քարշ տվեց մի անկյունից մյուսը, ապա դամային դա նորից դուր չեկավ, և նա սկսեց վերստին կոմբինացիաներ կատարել ու նոր վերադասավորումներ մտմտալ։

Դաման ամբողջ բնակարանը տակն ու վրա արեց, սակայն բնավորվելու նրա եռանդն սկսեց կամաց-կամաց սպառվել, և ավերմունքն հետզհետե դադարեց։

Նա կոմոդից հանեց անկողնու մաքուր սպիտակեղեն և իր ձեռքով փոխեց բարձերի ու փետրաներքնակների երեսները։ Երևում էր, որ նա այդ բանն անում էր անկողնասիրաբար։ Անկողին ասածը ստիպում էր, որ նրա ռունգերը վավաշորեն թրթռային։

Այնուհետև նա Շվեյկին ուղարկեց ճաշ ու գինի բերելու, իսկ ինքն այդ միջոցին հագավ մի թափանցիկ կոմբինացիա, որի մեջ չափազանց գայթակղիչ տեսք ուներ։

Ճաշի ժամանակ նա մի շիշ գինի խմեց, ծխեց բազմաթիվ «մեմֆիսիկներ» և անկողին մտավ։ Իսկ Շվեյկը խոհանոցում անուշ էր անում իր զինվորաբաժին հացը՝ թաթախելով քաղցրահամ օղու բաժակի մեջ։

— Շվե՛յկ,— լսվեց հանկարծ ննջարանից,— Շվե՛յկ։

Շվեյկը բացեց դուռը և տեսավ ջահել դամային, որ գեղանի պոզայով պառկած էր բարձերի վրա։

— Մտե՛ք։

Շվեյկը մոտեցավ անկողնուն։ Դաման, մի ուրիշ տեսակ ժպտալով, հայացքով ոտից-գլուխ լափեց նրա ամրակազմ կերպարանքն ու մսեղ ազդրերը։ Ապա, բարձրացնելով այն նուրբ շորը, որ ծածկում ու թաքցնում էր ամեն ինչ, խստորեն հրամայեց, «Հանեցեք ձեր կոշիկներն ու շալվարը։ Ցո՛ւյց տվեք…»։

Երբ պորուչիկը զորանոցից վերադարձավ, քաջարի զինվոր Շվեյկը խղճի մտոք կարող էր զեկուցել.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, կատարեցի տիրուհու բոլոր ցանկությունները և աշխատեցի խղճի մտոք, համաձայն ձեր հրամանի։

— Շնորհակալ եմ, Շվեյկ,— ասաց պորուչիկը։— Շա՞տ ցանկություններ ունեցավ։

— Մոտավորապես վեց,— զեկուցեց,— հիմա, անցած ճանապարհից հետո, մեռածի պես քնած է։ Ես կատարեցի այն բոլոր ցանկությունները, որ նկատեցի նրա աչքերում։

V

Այն ժամանակ, երբ Դունայեց և Ռաբ գետերի մերձափնյա անտառներին սեղմված մեր զորքերը կանգնած էին արկերի տարափի ներքո, իսկ Կարպատներում մեծ տրամաչափի թնդանոթները ծվեն-ծվեն էին անում և հողով ծածկում ավստրիացիների ամբողջ վաշտեր, այն ժամանակ, երբ ռազմական գործողությունների բոլոր բեմերում հորիզոնները լուսավորված էին այրվող գյուղերի ու քաղաքների բոցով,— ահա այդ ժամանակ պորուչիկ Լակաշն ու Շվեյկը մի ոչ այնքան հաճելի իդիլիա էին ապրում իր ամուսնուց փախած և հիմա տանտիրուհու դեր կատարող դամայի հետ։

Մի անգամ, երբ դաման գնացել էր զբոսնելու, պորուչիկ Լուկաշը Շվեյկի հետ ռազմական խորհրդի նստեց, թե ինչ հնարով ազատվեն նրանից։

— Ամենից լավն այն կլիներ, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— ասաց Շվեյկը,— որ ամուսինը նրա տեղն իմանար ու գար տանելու։ Չէ՞ որ դուք ասում էիք, որ ամուսինը նրան որոնում է․ այդ մասին տիկինը գրել էր այն նամակում, որ ես բերի ձեզ հանձնելու։ Հարկավոր է ամուսնուն հեռագիր տալ, թե իր կինը ձեզ մոտ է և նա կարող է գալ ու տանել, և վերջ։ Անցյալ տարի Վշենորիի վիլլաներից մեկում ճիշտ այդպիսի մի դեպք պատահեց։ Բայց այն ժամանակ կինն ինքն էր հեռագիր տվել ամուսնուն, իսկ ամուսինը եկավ նրան տանելու և ջարդեց թե՛ կնոջ և թե՛ նրա սիրեկանի ռեխը։ Բայց սիրեկանը ոչ զինվորական մարդ էր, իսկ այս դամայի ամուսինը սիրտ չի անի սպայի հետ այդպես վարվել։ Եվ, վերջապես, դուք ոչ մի մեղք չունեք, ոչ ոքի չեք հրավիրել ձեզ մոտ, իսկ եթե դաման փախել է, այդ բանն արել է իր պատասխանատվությամբ։ Կտեսնեք, հեռագիրը գործին կօգնի։ Եթե նրա ամուսինը նույնիսկ մի երկու հատ էլ շրխկացնի․․․

— Նա շատ ինտելիգենտ մարդ է,— ընդհատեց Շվեյկին պորուչիկ Լուկաշը,― ես նրան ճանաչում եմ։ Գայլուկի մեծածախ առևտուր է անում։ Նրա հետ, իհարկե, անհրաժեշտ է խոսել։ Հեռագիր կտամ։

Լուկաշի հեռագիրը լակոնիկ էր, ինչպես բոլոր առևտրական հեռագրերը.

«Ձեր տիկնոջ ներկայիս հասցեն է…»։ Ապա գալիս էր պորուչիկ Լուկաշի բնակարանի հասցեն։

Եվ ահա մի գեղեցիկ օր պանի Կետին շատ անախորժաբար զարմացավ, երբ գայլուկի մեծածախ առևտրականը ներս ընկավ Լուկաշի բնակարանը։ Նա շատ կորեկտ մարդու և հոգատար ամուսնու տեսք ուներ, երբ պանի Կետին, այդ պահին իրեն չկորցնելով, նրանց ներկայացրեց իրար.

— Ամուսինս… պարոն պորուչիկ Լուկաշ։

Եվ ուրիշ ոչինչ չգտավ ասելու։

— Նստեցեք, խնդրեմ, պա՛ն Վենդլեր,— սիրալիր առաջարկեց պորուչիկը հյուրին և ծխախոտատուփը հանելով՝ մեկնեց գայլուկավաճառին։— Չէի՞ք կամենա։

Ինտելիգենտ գայլուկավաճառը քաղաքավարությամբ մի սիգարետ վերցրեց և, ծուխը բերանից բաց թողնելով, զգուշորեն հարցրեց.

— Շուտո՞վ պիտի ռազմաճակատ գնաք, պարոն պորուչիկ։

— Ես զեկույց եմ ներկայացրել, որ ինձ տեղափոխեն Բուդեյովիցի Իննսունմեկերորդ գունդը։ Հավանաբար, կգնամ հոժարականների դպրոցում գործերս վերջացնելուն պես։ Մեզ հարկավոր են մեծ թվով սպաներ, սակայն, դժբախտաբար, ներկայումս մի տխուր երևույթ է նկատվում. հոժարականների դպրոցն ընդունվելու իրավունք ունեցող երիտասարդները չեն ձգտում օգտվել այդ իրավունքից։ Գերադասում են մնալ հասարակ շարքային զինվորի վիճակում, փոխանակ ձգտելու յունկեր դառնալ։

— Պատերազմը գայլուկի առևտրին մեծ վնաս հասցրեց։ Բայց կարծում եմ դա երկար չի տևի,— ասաց առևտրականը, նայելով մերթ իր կնոջը, մերթ պորուչիկին։

— Մեր վիճակը շատ բարենպաստ է,— ասաց պորուչիկ Լուկաշը։— Հիմա այլևս ոչ ոք չի տարակուսում, որ հաղթելու է կենտրոնական պետությունների զենքը։ Ֆրանսիան, Անգլիան, Ռուսաստանը չափազանց թույլ են ավստրո-թուրքա-գերմանական պատվարի հանդեպ։ Ճիշտ է, մի քանի ռազմաճակատներում մենք որոշ աննշան անհաջողություններ ունեցանք։ Սակայն, կասկած չի կարող լինել, որ երբ Կարպատյան լեռնաշղթայի և Միջին Դունայեցի միջև ճեղքենք ռուսական ռազմաճակատը, պատերազմը կվերջանա։ Ճիշտ այդպես էլ ֆրանսիացիներին մոտ ապագայում սպառնում է ամբողջ արևելյան Ֆրանսիայի կորուստը և, բացի դրանից, գերմանական զորքերի Փարիզ մտնելու վտանգը։ Դա միանգամայն պարզ է։ Եվ հետո պետք է հաշվի առնել և այն, որ Սերբիայում մեր զորաշարժերը չափազանց հաջող են։ Մեր զորքերի նահանջը, որ փաստորեն իրենից ներկայացնում է մի վերախմբավորում, շատերը բացատրում են միանգամայն այլ կերպ, քան պահանջում է պատերազմական ժամանակի անհրաժեշտ հասարակ սառնասրտությունը։ Շատ շուտով մենք կտեսնենք, որ մեր ռազմական գործողությունների հարավային ռազմաբեմում մեր ծրագրած մանյովրները ցանկալի արդյունք կտան։ Բարեհաճեցեք դիտել…

Պորուչիկ Լակաշը քաղաքավարաբար բռնեց գայլուկավաճառի ուսից, մոտեցրեց նրան պատից կախված ռազմական գործողությունների քարտեզին և, առանձին կետեր նշելով, շարունակեց բացատրել.

— Արևելյան Բեսկիդ․ սա մեր ամենահուսալի հենակետն է։ Կարպատյան ճակատամասերում ևս, ինչպես տեսնում եք, մենք ուժեղ հենակետ ունենք։ Մի զորեղ հարված այդ գծի ուղղությամբ, և մենք կանգ չենք առնի մինչև Մոսկվա։ Պատերազմը կվերջանա ավելի շուտ, քան մենք ենթադրում ենք։

— Իսկ Թուրքիան ի՞նչ է անում,— հարցրեց գայլուկի մեծածախ առևտրականը, մտածելով, թե ինչից սկսի, որ կարողանա մոտենալ այն գործի էությանը, որի համար եկել է։

— Թուրքերը շատ լավ են դիմանում,— պատասխանեց պորուչիկը, նորից նրան մոտեցնելով սեղանին։— Թուրքական պառլամենտի նախագահ Հալիլ-բեյը և Ալի-բեյը եկել են Վիեննա։ Դարդանելի թուրքական բանակի հրամանատար է նշանակված մարշալ Լիման ֆոն Զանդերսը։ Գոլց փաշան Կոնստանդնուպոլսից եկել է Բեռլին։ Մեր կայսրը շքանշաններով պարգևատրել է Էնվեր փաշային, փոխ-ծովակալ Իսսեդ փաշային ու գեներալ Ջևադ փաշային։ Բավակա՜ն շատ պարգևներ այդքան կարճ ժամանակում։

Մի որոշ ժամանակ բոլորն անխոս նստած էին իրար դիմաց, մինչև որ պորուչիկը հարկ համարեց ճնշող լռությունը խզել հետևյալ բառերով.

— Ե՞րբ եք բարեհաճել գալ, պան Վենդլեր։

— Այս առավոտ։

— Շատ ուրախ եմ, որ դուք ինձ գտաք տանը։ Ճաշից հետո ես միշտ գնում եմ զորանոց և ամբողջ գիշերն այնտեղ մնում։ Ես գիշերն եմ աշխատում։ Իսկ քանի որ բնակարանը, իսկապես ասած, ամբողջ օրը դատարկ է մնում, հնարավորություն ունեի տիկնոջն առաջարկել իմ հյուրընկալությունը։ Քանի դեռ նա Պրագայում է, նրան ոչ ոք չի անհանգստացնի։ Ի սեր վաղեմի ծանոթության…

Գայլուկավաճառը հազաց։

— Կետին տարօրինակ կին է, պարոն պորուչիկ։ Ընդունեցեք իմ անկեղծ շնորհակալությունը այն ամենի առթիվ, որ արել եք նրա համար։ Հանկարծ խելքին փչել է գալ Պրագա՝ ջղերը բուժելու։ Ես մեկնել էի շրջագայության, վերադառնում եմ տուն, տեսնում՝ ոչ ոք չկա։ Կետին չկա…

Անկեղծ ձևանալով, նա մատը թափ տվեց կնոջ վրա և ծուռ ժպտալով ասաց.

— Դու երևի մտածել ես, թե քանի որ ես գործով մեկնել եմ, ապա ինքդ էլ կարող ես տնից գնալ։ Դու, իհարկե, չես էլ մտածել…

Տեսնելով որ խոսակցությունն սկսում է ոչ ցանկալի ընթացք ստանալ, պորուչիկ Լուկաշը ինտելիգենտ գայլուկավաճառին նորից մոտեցրեց ռազմական գործողությունների քարտեզին և ցույց տալով ընդգծված տեղերը՝ ասաց.

— Ես մոռացա ձեր ուշադրությունը հրավիրել մի շատ հետաքրքիր հանգամանքի վրա։ Հապա տեսեք այս մեծ, դեպի հարավ-արևմոլտք դարձած աղեղը, ուր մի խումբ լեռներ բնական պատվար են կազմում։ Դաշնակիցներն այստեղ են հարձակվում։ Կտրելով այս ճանապարհը, որն ամրությունը կապում է հակառակորդի պաշտպանության գլխավոր գծի հետ, մենք կտրում ենք նրա աջ թևի և Վիսլայի ափին գտնվող հյուսիսային բանակի հաղորդակցությունը։ Հիմա ձեզ համար հասկանալի՞ է։

Գայլուկավաճառը պատասխանեց, թե հիմա իր համար ամեն ինչ միանգամայն հասկանալի է, բայց հետո, իրեն հատուկ տակտով գլխի ընկավ, որ դա կարող է ակնարկ համարվել, և իր առաջվա տեղը նստելով՝ ասաց.

— Պատերազմի պատճառով մեր գայլուկը զրկվեց արտասահմանում վաճառվելու հնարավորությունից։ Ֆրանսիան, Անգլիան ու Բալկանները մեր գայլուկի համար այսօր կորած են։ Մենք առայժմ գայլուկ ուղարկում ենք Իտալիա, բայց վախենում եմ, որ Իտալիան էլ խառնվի այդ գործին։ Սակայն մեր հաղթանակից հետո ապրանքների գները մենք կթելադրենք։

— Իտալիան խիստ չեզոքություն կպահպանի,— մխիթարեց նրան պորուչիկը։— Դա միանգամայն…

— Բայց ինչո՞ւ Իտալիան չի ուզում ընդունել, որ ինքը եռյակ դաշինքով կապված է Ավստրո-Հունգարիայի և Գերմանիայի հետ,— հանկարծ գազազեց գայլուկավաճառը, որի գլուխն էր խփել միանգամից և՛ գայլուկը, և՛ կինը, և՛ պատերազմը։— Ես սպասում, էի, որ Իտալիան դուրս կգա Ֆրանսիայի ու Սերբիայի դեմ։ Այդ դեպքում պատերազմն արդեն վերջացած կլիներ։ Իմ պահեստներում գայլուկը փտում է։ Երկրի ներսում մատակարարման գործարքները վատ են, արտահանումը հավասար է զրոյի, իսկ Իտալիան չեզոքություն է պահպանում։ Եթե այդպես է, հապա էլ ինչո՞ւ 1912 թվին մեզ հետ նորոգեց եռակի դաշինքը։ Ի՞նչ է մտածում Իտալիայի արտաքին գործոց մինիստր մարկիզ դի Սան Ջուլյանոն։ Ի՞նչ է անում այդ պարոնը։ Քնա՞ծ է, ինչ է։ Արդյոք գիտե՞ք, թե ես որքան տարեկան շրջանառություն ունեի պատերազմից առաջ, և որքան հիմա…

— Խնդրեմ չկարծեք, թե ես դեպքերին իրազեկ չեմ,— շարունակեց նա, մի զայրալից հայացք նետելով պորուչիկի վրա, որը հանգիստ կերպով բերանից ծխախոտի ծխի օղակներ էր բաց թողնում։— Ինչո՞ւ գերմանացիները հետ քաշվեցին դեպի իրենց սահմանները, երբ արդեն քիփ մոտեցել էին Փարիզին։ Ինչո՞ւ Մաասի և Մոզելի միջև նորից հրետանային աշխույժ մարտեր են մղվում։ Հայտնի՞ է ձեզ, արդյոք, որ Կոմբր-ա-Վեվրում, Մարշի մոտ, այրվել է երեք գարեջրագործարան, ուր ես տարեկան հինգհարյուր պարկից ավելի գայլուկ էի ուղարկում։ Վոգեզում Հարտմանսվայլերի գարեջրագործարանը նույնպես այրվել է։ Նիդերսբախում, Միլհաուզի մոտ, գարեջրի մի վիթխարի գործարան հողին է հավասարվել։ Ահա ձեզ արդեն տարեկան 1200 պարկ գայլուկի վնաս իմ ֆիրմայի համար։ Վեց անգամ գերմանացիները բելգիացիների դեմ կռվել են Կլոստերհեկի գարեջրագործարանի համար. ահա ձեզ ևս տարեկան հինգհարյուր հիսուն պարկ գայլուկի վնաս։

Հուզմունքից նա չէր կարողանում կապակցված խոսել, ուստի վեր կացավ, մոտեցավ կնոջն ու ասաց.

— Կետի, դու անմիջապես ինձ հետ տուն կգնաս։ Հագնվի՛ր։

— Այդ բոլոր դեպքերն ինձ համբերությունից հանում են,— ասաց նա մի րոպե անց, ասես արդարանալով։— Իսկ առաջ ես միանգամայն հավասարակշռված մարդ էի։

երբ կինը գնաց հագնվելու, նա պորուչիկին ցածր ձայնով ասաց․

— Այս բանը նա առաջին անգամ չի անում։ Անցյալ աարի մեկնել էր մի դասատուի հետ, և ես նրան գտա միայն Զագրեբում։ Այն ժամանակ, առիթից օգտվելով, Զագրեբի քաղաքային գարեջրագործարանի հետ վեցհարյուր պարկ գայլուկ մատակարարելու պայմանագիր կնքեցի։ Ինչ ասել կուզե, հարավը մեզ համար ուղղակի ոսկու հանք էր։ Մեր գայլուկն հասնում էր մինչև Կոնստանդնապոլիս։ Ներկայումս մենք կիսով չափ ոչնչացած ենք։ Եթե կառավարությունը երկրի ներսում սահմանափակի գարեջրի արտադրությունը, դրանով մեզ հասցրած կլինի վերջին հարվածը։

Եվ վառելով պորուչիկի առաջարկած սիգարետը, վհատալից ձայնով ասաց.

— Հենց միայն Վարշավան մեզնից 2370 պարկ գայլուկ էր գնում։ Այնտեղ ամենամեծ գարեջրագործարանը Ավգուստինյանն է։ Նրանց ներկայացուցիչն ամեն տարի ինձ հյուր էր գալիս։ Էլ ինչպե՞ս չհուսահատվես։ Դեռ լավ է, որ երեխաներ չունեմ։

Այդ տրամաբանական եզրահանգումը, որ նա արեց Վարշավայի Ավգուստինյան գարեջրագործարանի ներկայացուցչի ամենամյա այցելության առթիվ, պորուչիկի դեմքին մի մեղմիկ ժպիտ հարուցեց, որը չխուսափեց գայլուկավաճառի ուշադրությունից, ուստի և նա անհրաժեշտ համարեց շարունակել իր ճառը.

— Շոպրոնի և Մեծ Կանիժի հունգարական գարեջրագործարաններն իրենց էքսպորտային գարեջրի համար, որն արտահանում էին ուղղակի Ալեքսանդրիա, ինձնից տարեկան մոտավորապես հազար պարկ գայլուկ էին գնում։ Հիմա, բլոկադայի պատճառով, չեն ուզում ոչ մի պատվեր տալ։ Ես գայլուկը նրանց առաջարկում եմ երեսուն տոկոսով էժան, իսկ նրանքք այնուամենայնիվ, ոչ մի պարկ չեն պատվիրում․․․ Լճացո՜ւմ, անկո՜ւմ, աղքատությո՜ւն, և այդ ամենի հետ նաև ընտանեկան անախորժություններ։

Գայլուկավաճառը լռեց։ Լռությունը խզեց պանի Կետին, որ պատրաստ էր մեկնելու։

— Ճամպրուկներս ի՞նչ անենք։

— Ես կգամ դրանք տանելու, Կետի,— ասաց գայլուկավաճառը, գոհ մնալով, որ գործը վերջացավ առանց որևէ անսպասելի արարմունքի ու անախորժ տեսարանի։— Եթե ուզում ես բան-ման գնել, ապա գնալու ժամանակն է։ Գնացքը մեկնում է երկուսն անց քսանին։

Ամուսինները մտերմաբար հրաժեշտ տվին պորուչիկին։ Գայլուկավաճառը խիստ ուրախ էր, որ այդ ամենը վերջացավ, և նախասենյակում պորուչիկին հրաժեշտ տալիս ասաց.

— Եթե, աստված չանի, պատերազմում ձեզ վիրավորեն, եկեք մեզ մոտ ապաքինվելու։ Ամենայն հոգատարությամբ կխնամենք։

Վերադառնալով ննջարան, որտեղ պանի Կետին հագնվել էր ճանապարհի համար, պորուչիկը լվացարանի վրա գտավ չորսհարյուր կրոն և հետևյալ երկտողը.

«Պարո՛ն պորուչիկ, դուք չկարողացաք ինձ պաշտպանել այդ կապիկից, իմ ամուսնուց, այդ որակյալ ապուշից։ Թույլ տվիք, որ նա ինձ վերցնի ու տանի ձեր բնակարանում ընկած որևէ իրի պես։ Բացի դրանից, դուք ձեզ թույլ տվիք նրան ասել, թե իբր ինձ առաջարկել եք ձեր հյուրընկալությունը։ Հուսամ, որ ձեզ ծախսի տակ գցել եմ ոչ ավելի, քան սույնին կցված չորսհարյուր կրոնը, որը խնդրում եմ կիսեք ձեր սպասյակի հետ»։

Պորուչիկ Լուկաշը, երկտողը ձեռքին, մի րոպե կանգնած մնաց, ապա դանդաղ պատռեց թուղթը, ժպտալով նայեց լվացարանի վրա դրված փողին և, նկատելով, որ պանի Կետին հայելու առջև սանրվելիս հուզմունքից սեղանի վրա մոռացել է սանրը, վերջինս միացրեց իր ֆետիշ-մասունքների հավաքածուին։

Ճաշից հետո վերադարձավ Շվեյկը, որ գնացել էր պորուչիկի համար պինչեր ճարելու։

— Շվե՛յկ,― ասաց պորուչիկը,— ձեր բախտը բանել է։— Այն դաման, որ ապրում էր ինձ մոտ, գնաց։ Նրան տարավ իր ամուսինը։ Իսկ այն բոլոր ծառայությունների համար, որ դուք մատուցել եք նրան, նա լվացարանի վրա թողել է չորսհարյուր կրոն։ Դուք պետք է ինչպես հարկն է շնորհակալություն հայտնեք նրան, ինչպես և նրա ամուսնուն, որովհետև փաստորեն դա ամուսնու փողն է, որը կինը վերցրել է ճանապարհի համար։ Ես կթելադրեմ ձեր նամակը։

Եվ նա թելադրեց.

«Ողորմա՛ծ պարոն․ Բարեհաճեցեք իմ խորին շնորհակալությունը հաղորդել ձեր տիկնոջն այն չորսհարյուր կրոնի համար, որ նա ինձ նվիրել է իր Պրագայում եղած ժամանակ իրեն մատուցած ծառայություններիս համար։ Այն ամենը, ինչ ես արել եմ նրա համար, արել եմ հաճույքով և այդ իսկ պատճառով չեմ կարող ընդունել այդ փողը և ուղարկում եմ․․․»։ Դե՛հ, շարունակեցեք գրել, Շվեյկ։ Ի՞նչ եք մլմլում։ Որտե՞ղ կանգ առա։

— «․․․և ուղարկում եմ․․․»— ողբերգական բեկբեկուն ձայնով շշնջաց Շվեյկը։

— Այդպե՛ս, շատ լավ է․ «․․․և ուղարկում եմ խորին հարգանացս հավաստիքներով հանդերձ։ Հղում եմ հարգալից ողջույն և համբուրում ձեր տիկնոջ ձեռքը։ Յոզեֆ Շվեյկ, պորուչիկ Լուկաշի սպասյակ…»։ Պատրա՞ստ է։

— Բնավ ոչ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ամսաթիվը չկա։

«20-ը դեկտեմբերի, 1914 թիվ»։ Այդպես։ Իսկ հիմա ծրարի վրա գրեցեք հասցեն, վերցրեք այդ չորսհարյուր կրոնը, տարեք փոստ և ուղարկեցեք նույն հասցեով։

Եվ պորուչիկ Լուկաշն սկսեց ուրախ-ուրախ մի արիա սուլել «Մարդաթող այրին» օպերայից։

— Հա՛, մի բան էլ, Շվեյկ,— ասաց պորուչիկը, երբ Շվեյկը գնում էր փոստ։— Ի՞նչ եղավ այն շունը, որին գտնելու էիք գնացել։

— Մի հարմար շուն կա, պարոն պորուչիկ։ Զարմանալի գեղեցիկ շուն է։ Բայց ձեռք բերելը դժվար կլինի։ Այնուամենայնիվ, գուցե վաղը բերեմ։ Կծում է։

VI

Պորուչիկ Լուկաշը վերջին բառը լավ չլսեց, մինչդեռ այդ բառը շատ նշանակալից էր։

«Շան որդին բռնում է ինչից որ պատահի»— ուզում էր կրկնել Շվեյկը, բայց ի վերջո մտածեց. «Իսկապես ասած, պորուչիկի ի՞նչ գործն է դա։ Նա ուզում է շուն ունենալ, և ուզածը կստանա»։

Հեշտ է, իհարկե, ասել․ «Ինձ մի շուն բերեք»։ Չէ՞ որ ամեն մի շնատեր աչալուրջ հետևում է իր շանը, նույնիսկ ոչ զտարյուն շանը։ Նույնիսկ այն Քուչիկին, որն իր պառավ տիրուհու ոտքերը տաքացնելուց բացի ուրիշ ոչ մի բանի ընդունակ չէ, տիրուհին սիրում է ու պաշտպանում։

Շունն ինքը, մանավանդ զտարյուն շունը, բնազդաբար զգում է, որ մի գեղեցիկ օր իրեն թռցնելու են իր տիրոջ ձեռքից։ Նա շարունակ ապրում է վախենալով, որ իրեն կգողանան, անպայման կգողանան զբոսանքի ժամանակ։ Օրինակ, շունը հեռու է վազում տիրոջից, սկզբում զվարճանում, թռվռում է, խաղ անում ուրիշ շների հետ, թռչում է նրանց վրա, նրանք էլ իր վրա, հաշվի չառնելով ոչ մի բարոյականություն, հոտոտում է թումբերը, ոտքը վեր բարձրացնում ամեն մի անկյունում։ Ի դեպ, այդ բանն անում է նաև մանրավաճառուհու մոտ դրված կարտոֆիլի զամբյուղի վրա,— մի խոսքով, ուզածին պես կյանք է վայելում։ Աշխարհը նրան, ինչպես այն պատանուն, որ հաջող է հանձնել հասունության քննությունը, թվում է հիրավի գեղեցիկ։

Բայց հանկարծ դուք նկատում եք, որ նրա կայտառությունն իսպառ չքանում է. շունն սկսում է զգալ, որ ինքը կորած է։ Այդ ժամանակ նրան հուսահատություն է պատում։ Նա վախեցած հետ ու առաջ է վազում փողոցում, քթով հոտվտում, վնգստում և, բոլորովին հուսահատված, պոչը ոտքերի արանքը քաշած, ականջները դեպի ետ ծալած, սկսում է փողոցի մեջտեղում դեսուդեն նետվել, ինքն էլ չիմանալով, թե ուր։

Եթե նա կարողանար խոսել, ապա անպայման կգոռար. «Հիսո՛ւս Քրիստոս, ինձ գողանալու են»։

Արդյոք երբևէ եղե՞լ եք շների շուկայում, արդյոք այնտեղ տեսե՞լ եք վախեցած շներ։ Նրանք բոլորը գողացված են։ Մեծ քաղաքը ստեղծել է բացառապես շնագողությամբ ապրող գողերի մի հատուկ դաս։ Կան փոքր շների տեսակներ՝ ձեռնոցի մեծության թզուկ տերյերներ, որոնք դյուրավ կտեղավորվեն վերարկուի գրպանում կամ կանացի մուֆտայի մեջ, ուր և նրանց պահում են։ Նույնիսկ այդտեղից էլ գողերը կթռցնեն ձեր խեղճ շանը։ Գերմանական բծավոր կատաղի դոգին, որ գազազած պահպանում է քաղաքից դուրս գտնվող առանձնատունը, գողանում են կես գիշերին։ Ոստիկանական շանը թռցնում են խուզարկուի քթի տակից։ Եթե դուք շանը տանում եք պարանով կապած, ապա ձեր պարանը կտրում ու անհետանում են շան հետ միասին, իսկ դուք կանգնում ու հիմարացած նայում եք պարանի կտորին։ Փողոցում ձեր տեսած շների հիսուն տոկոսը մի քանի անգամ տերեր է փոխել։ Հաճախ դուք գնում եք ձեր սեփական շունը, որին ձեզնից գողացել են մի քանի տարի առաջ, երբ դեռ լակոտ է եղել։

Սակայն գողացվելու վտանգը շանն սպառնում է ամենից շատ այն ժամանակ, երբ նրան դուրս են բերում իր ֆիզիոլոգիական փոքր ու մեծ կարիքները հոգալու։ Նրանցից շատերը կորչում են մանավանդ վերջին գործողությունը կատարելիս։ Ահա թե ինչու ամեն մի շուն այդ պահին զգուշաբար դիտում է իր շուրջը։

Շնագողության մի քանի մեթոդներ կան։ Շունը գողանում են կամ ուղղակի, անմիջականորեն, գրպան հատելու պես, կամ այդ դժբախտ արարածին նենգաբար հրապուրում են ու տանում։ Շունը հավատարիմ կենդանի է… բայց միայն քրեստոմատիաներում և բնագիտության դասագրքերում։ Ամենահավատարիմ շանը տվեք թող հոտոտի ձիու մսի մի տապակած սոսիսկի․․․ և նա կորած է։ Մոռացած իր տիրոջը, որի կողքից քայլում է, նա հետ է դառնում ու վազում ձեր ետևից։ Ըստ որում բերանից թուքը թափվում է, և նա սոսիսկին վայելելու կանխազգացումով թափահարում է պոչը և ռունգերը լայնացնում, ինչպես զամբիկի մոտ տարվող հովատակ։

Մալա Ստրանայում պալատի սանդուղքի մոտ ծվարել էր մի փոքրիկ գարեջրատուն։ Մի անգամ այդ գարեջրատան հետևի անկյունում, կիսախավարի մեջ, նստած էին երկու հոգի — մի զինվոր և մի քաղաքացի։ Գլուխ գլխի տված, նրանք խորհրդավոր կերպով փսփսում էին։ Նրանք նման էին վենետիկյան հանրապետության ժամանակվա դավադիրների։

— Ամեն օր առավոտը ժամը ութին,— փսփսալով ասում էր քաղաքացին զինվորին,— աղախինը նրան տանում է Հավլիչկա հրապարակի անկյունի զբոսապուրակը։ Բայց շան որդին գազանավարի կծում է։ Թույլ չի տալիս շոյես։

Եվ ավելի թեքվելով դեպի զինվորը՝ քաղաքացին նրա ականջին փսփսաց.

— Նույնիսկ սարդելկա չի ուտում։

— Իսկ տապակա՞ծ սարդելկա։

— Տապակածն էլ չի ուտում։

Երկուսն էլ թքեցին։

— Իսկ ի՞նչ է լափում այդ շան որդին։

— Սատանան գիտե թե ինչ։ Այնպիսի փափկասուն ու երես տված շներ կան, որ արքեպիսկոպոսը քեզ օրինակ։

Զինվորն ու քաղաքացին գավաթները չխկացրին, և քաղաքացին նորից փսփսաց.

— Մի անգամ մի շպից, որն ինձ չափազանց հարկավոր էր Կլիմովկայի մոտի շնանոցի համար, նույնպես ոչ մի կերպ իմ ձեռից սարդելկա չէր վերցնում։ Հետևից երեք օր քարշ եկա, վերջը չդիմացա և ուղղակի նրա տիրուհուն, որը նրա հետ զբոսնելու էր գնում, հարցրի, թե ախր այդ շպիցն ի՞նչ է ուտում։ Չտեսնված սիրուն շուն է, ասում եմ։ Տիրուհիս այդ խոսքից շոյվեց ու ասաց, թե նա ամենից շատ թակած կոտլետ է սիրում։ Ես նրա համար շնիցել առա։ Մտածում եմ, թե դա ավելի լավ կլինի։ Իսկ շպիցը, այդ անզգամը, շնիցելի վրա իսկի չնայեց էլ, որովհետև հորթի մսից էր, իսկ նա, դու մի ասի, խոզի մսից բացի ոչինչ չի ճանաչում։ Ստիպված եղա խոզի մսի թակած կոտլետ առնել։ Տալիս եմ հոտ քաշի, իսկ ինքս վազում եմ։ Շունն էլ իմ հետևից։ Տիրուհին սկսում է ճչալ. «Պունտիկ, Պունտիկ»։ Էլ ի՜նչ Պունտիկ, ի՜նչ բան։ Պունտիկս կոտլետի հետևից վազեցի անցավ փողոցի անկյունի այն կողմը, իսկ այնտեղ ես նրա վիզը մի շղթա դրի, մյուս օրը շունը Կլիմովկայի շնանոցում էր։ Կրծքի վրա մի քանի սպիտակ պուտեր կային, որոնք ես սև գույնով այնպես ներկեցի, որ ոչ ոք այլևս չէր ճանաչի… Բայց մյուս շները (իսկ այդպիսի շներ բավական շատ են եղել) ձիու մսի սարդելկան լավ լափում էին։ Ավելի լավ կլիներ, Շվե՛յկ, որ դու աղախնուն հարցնեիր, թե այդ շունն ամենից շատ ի՛նչ է սիրում։ Դու զինվոր ես, բոյ ու բուսաթդ տեղը, այնպես որ քեզ ավելի շուտ կասի։ Իսկ ես արդեն մի անգամ նրան հարցրել եմ, բայց այն ժամանակ նա ինձ վրա այնպես թարս նայեց, որ ջանս սռսռաց։ «Իսկ ձեր ի՞նչ գործն է»,— ասաց նա։ Տեսքին որ նայես՝ մի բան չի, իսկը մայմուն, բայց զինվորի հետ կխոսի։

— Իսկ այդ շունն իսկապե՞ս զտարյուն պինչեր է։ Իմ օբեր-լեյտենանտը ուրիշ տեսակի շան մասին լսել չի ուզում։

— Աննմա՜ն պինչեր։ Մատներդ կլիզես։ Ամենազտարյուն պինչեր։ Դա ճիշտ է նույնքան, որքան այն, որ դու Շվեյկն ես, իսկ ես Բլագնիկը։ Ինձ համար գլխավորն այն է, որ իմանամ, թե ինչ է ուտում։ Այն ժամանակ հենց դրանից էլ կտամ ուտի և նրան կբերեմ քեզ մոտ։

Երկու բարեկամները նորից չխկացրին գավաթները։

Երբ պատերազմից առաջ Շվեյկը զբաղվում էր շուն ծախելով, Բլագնիկն էր նրան շուն մատակարարում։ Նա իր գործը լավ գիտեր։ Ասում էին, թե նա սպանդագործի փեշի տակից գնում էր կատաղության մեջ կասկածվող շներ ու հետո սաղացնում։ Մի անգամ նա ինքն էլ կատաղել էր և Վիեննայի պաստորյան ինստիտուտում իրեն այնպես էր զգում, ինչպես իր տանը։ Այժմ նա իր պարտքն էր համարում անշահախնդրաբար օգնել նաև զինվոր-Շվեյկին։ Նա ճանաչում էր Պրագայում ու նրա շրջակայքում ապրող բոլոր շներին, իսկ գարեջրատանը նրա փսփսալով խոսելու պատճառն այն էր, որ նա չէր ուզում ինքն իրեն մատնած լինել պանդոկապետին, որի պանդոկից կես տարի առաջ, փեշի տակ թաքցրած, թռցրել էր տաքսայի մի լակոտ, որին մանկական պտուկաշշով կաթ էր տվել ծծելու։ Տխմար լակոտն, ըստ երևույթին, նրան իր մոր տեղն էր դրել և նույնիսկ մի անգամ չէր ծվացել նրա վերարկուի տակ։

Բլագնիկը սկզբունքով միայն ցեղական շներ էր գողանում և կարող էր դատական լավ փորձագետ դառնալ։ Նա շուն էր մատակարարում ինչպես շնանոցներին, այնպես էլ մասնավոր անձանց, նայած թե ինչպես կպատահեր։ Եթե Բլագնիկն անցնում էր փողոցով, նրա վրա գռմռում էին այն բոլոր շները, որոնց նա երբևէ գողացել էր։ Իսկ երբ որևէ տեղ կանգնում էր ցուցափեղկի առաջ, հանկարծ վրիժառու մի շուն բարձրացնում էր ոտքն ու թրջում նրա շալվարը։

Հետևյալ օրն առավոտվա ժամը ութին կարելի էր տեսնել, թե ինչպես քաջարի զինվոր Շվեյկը գնում-գալիս է Հավլիչկա հրապարակի անկյունում գտնվող պուրակի մոտ։ Նա սպասում էր պինչերին զբոսանքի բերող աղախնուն։ Վերջապես, Շվեյկի ուզածն եղավ։ Նրա մոտից վազելով անցավ փռչոտ, խելացի սև աչքերով մի շուն, որն ուրախ էր, ինչպես բոլոր շները իրենց բնական պահանջը կատարելուց հետո։ Նա վազվզում էր ձիու թրիքով նախաճաշող ճնճղուկների հետևից։

Ապա Շվեյկի մոտով անցավ այն կինը, որին վստահված էր շան խնամքը։ Դա մի պառաված աղջիկ էր, որը պարկեշտորեն հյուսած ծամերը պսակաձև բոլորել էր գլխի շուրջը։ Նա շվշվացնում էր շան հետևից և թափահարում բարակ շղթան ու նրբենի մտրակը։

Շվեյկը դիմեց նրան.

— Կներեք, օրիո՛րդ, ինչպե՞ս պետք է գնալ Ժիժկով։

Աղախինը կանգ առավ, նայեց նրա երեսին, որ տեսնի, թե հո մեջտեղը մի խարդախություն չկա՞, սակայն Շվեյկի բարեհամբույր դեմքը նրան ասում էր, որ այդ զինվորն իսկապես ուզում է Ժիժկով գնալ։ Նրա դեմքի արտահայտությունը մեղմացավ, և նա քաղաքավարի բացատրեց, թե ինչպես պետք է գնալ այնտեղ։

— Ինձ նոր են տեղափոխել Պրագա,— ասաց Շվեյկը։— Տեղացի չեմ, գավառից եմ։ Դո՞ւք էլ պրագացի չեք։

— Ես վոդնյանցի եմ։

— Ուրեմն, մենք գրեթե հայրենակիցներ ենք։ Ախր ես պրոտիվինցի եմ։

Հարավային Չեխիայի աշխարհագրության այդ իմացությունը, որ Շվեյկը ձեռք էր բերել հիշյալ շրջանում տեղի ունեցած զորավարժությունների ժամանակ, աղջկա սիրտը լցրեց հայրենի աշխարհի ջերմությամբ։

— Որ այդպես է, դուք պիտի որ ճանաչեք Պրոտիվնիի հրապարակում միս ծախող Պեյխարին։

— Ո՜նց չեմ ճանաչում, եղբայրս է։ Մեզ մոտ նրան բոլորը սիրում են։ Լավ, դարդիման մարդ է, լավ միս է տալիս և երբեք պակաս չի կշռի։

— Չլինի՞ թե դուք Յարոշի տղան եք,— հարցրեց աղջիկը, համակրանք զգալով անծանոթ զինվորի նկատմամբ։

— Հենց այդ է որ կա։

— Իսկ ո՞ր Յարոշի, Պրոտիվնիի Կորչայո՞ւմ թե Ռաժիցում ապրող Յարոշի։

— Ռաժիցում ապրողի։

— Ո՞նց է նա հիմա։ Էլի սայլակով գարեջո՞ւր է ձախում։

— Ծախում է, բա ո՞նց։

— Բայց, ախր, վաթսունից անց պիտի լինի։

— Գարնանը վաթսունութը թամամեց,― հանգիստ պատասխանեց Շվեյկը։— Վերջերս շուն ձեռք բերեց, և հիմա նրա գործն ավելի ուրախ է։ Շունը նստում է սայլի վրա։ Իսկն այնպիսի շուն է, ինչպես, ա՛յ, այն շունը, որ ընկել է ճնճղուկների քամակից… Ինչ սիրուն շուն է, պատկե՜ր է, պատկեր։

— Դա մեր շունն է,— բացատրեց Շվեյկին նրա նոր ծանոթուհին։— Ես այստեղ ծառայում եմ պարոն գնդապետի մոտ։ Մեր գնդապետին ճանաչո՞ւմ եք։

— Ճանաչում եմ։ Շատ կրթված պան է,― ասաց Շվեյկը։― Մեր Բուդեյովիցիում էլ մի գնդապետ կար…

— Մերը շատ խիստ է։ Երբ վերջերս լուր էր տարածվել, թե Սերբիայում մեզ դնքսել են, տուն եկավ կատաղածի պես, խոհանոցում բոլոր ափսեները դես ու դեն շպրտեց և ուզում էր ինձ արձակել։

— Ուրեմն, դա ձե՞ր շնիկն է,— ընդհատեց նրան Շվեյկը։— Ափսոս, որ իմ օբեր-լեյտենանտը շուն տանել չի կարողանում։ Ես շներին շատ եմ սիրում։

Նա մի պահ լռեց և հանկարծ միանգամից ասաց.

— Շունն էլ ամեն ինչ չի ուտում։

— Մեր Լյուքսն ուտելու մեջ շատ ջոկողություն դնող է։

— Իսկ ամենից շատ ի՞նչ է սիրում։

— Լյարդ, խաշած լյարդ։

— Հորթի՞ թե խոզի։

— Նրա համար մեկ է,— ժպտաց Շվեյկի «հայրենակցուհին», նրա հարցն համարելով սրախոսելու անհաջող մի փորձ։

Նրանք դեռ մի քիչ էլ ման եկան։ Ապա նրանց միացավ պինչերը, որին աղախինը շղթայիկով կապեց։ Պինչերը Շվեյկի հետ վարվում էր շատ մտերմավարի, թռչում էր նրա վրա և ջանում թեկուզ դնչկալով պաառել շալվարը։ Բայց հանկարծ, ասես Շվեյկի մտադրությունր կռահելով, նա դադարեց թռչկոտելուց և սկսեց քարշ գալ տխուր, ընկճված տեսքով, խեթ-խեթ նայելով նրան, կարծես ցանկանալով ասել. «Ուրեմն, ինձ էլ նույնն է վիճակված»։

Պառաված աղջիկը Շվեյկին պատմեց, թե ինքն ամեն օր իրիկվա ժամը յոթին այդտեղ զբոսնում է շան հետ և թե Պրագայում ոչ մի տղամարդու հավատ չի ընծայում։ Մի անգամ նա թերթում հայտարարություն է տվել, թե ուզում է ամուսնանալ։ Եկել է մի փականագործ, նրանից ութհարյուր կրոն պոկել ինչ-որ գյուտի համար ու անհետացել։ Գավառում մարդիկ շատ ավելի ազնիվ են։ Եվ եթե մարդ ամուսնանում է, ապա պետք է պսակվի միայն գյուղացու հետ և այն էլ պատերազմից հետո։ Իսկ պատերազմի ժամանակ պսակվելը նա հիմարություն է համարում,— ուրիշների պես այրի կմնաս, և ուրիշ ոչինչ։

Շվեյկը նրա սիրտը լցրեց անսպառ հույսերով, ասաց, թե ժամը վեցին կգա, և գնաց իր բարեկամ Բլագնիկին հայտնելու, թե շունն ուտում է ամեն տեսակ լյարդ։

— Ես նրան կհյուրասիրեմ տավարի լյարդով,— որոշեց Բլագնիկը։— Տավարի լյարդի շնորհիվ էր, որ իմ կարթն ընկավ գործարանատեր Վիրդայի սեն-բերնարը, մի շատ հավատարիմ շուն։ Էգուց ես քեզ համար այդ շունը կբերեմ միանգամայն սարքին վիճակում։

Բլագնիկն իր խոսքը կատարեց։ Առավոտյան, երբ Շվեյկը սենյակները հավաքել-պրծել էր, դռան հետևից հաչոց լսվեց, և Բլագնիկը քաշքշելով բնակարան մտցրեց նրան դիմադրող պինչերին, որի մազերը գզգզված էին ավելի, քան գզգզել էր բնությունը։ Շունը վայրենաբար աչքերը պտտում և մռայլված նայում էր ինչպես մի սոված վագր, որի վանդակի առաջ կանգնած է կենդանաբանական այգու մի պարարտ այցելու։ Նա ատամները կրճտացնում ու գռմռում էր, կարծես ասելով. «Կպատառոտե՛մ, կլափե՛մ»։

Շանը կապեցին խոհանոցի սեղանի ոտից, և Բլագնիկը մի առ մի պատմեց նրա օտարացման ամբողջ ընթացքը.

— Դիտմամբ անցա նրա մոտով, իսկ ձեռքիս պահել եմ թղթի միջ փաթաթած խաշած լյարդը։ Սկսեց հոտոտել և շուրջս թռչկոտել։ Ես լյարդը չեմ տալիս, շարունակում եմ առաջ գնալ։ Նա իմ ետևից։ Այն ժամանակ զբոսայգուց ճանապարհս ծռեցի դեպի Բրեդովսկայա փողոցը և այնտեղ նրան տվի առաջին պատառը։ Ուտում էր վազելով, որպեսզի ինձ աչքից չկորցներ։ Թեքվեցի դեպի Ինդրժիշսկա փողոցը և նետեցի երկրորդ պատառը։ Երբ կերել-կշտացել էր, բռնեցի շղթայից և Վացլավի հրապարակով նրան քարշ տվի Վինոգրադի, ուղիղ մինչև Վրշովիցի։ Ճանապարհին նա ուղղակի հրաշք բաներ էր անում։ Երբ անցնում էի տրամվայի գիծը, պառկեց ռելսերի վրա և չէր ուզում տեղից շարժվել։ Երևի ուզում էր տրամվայի տակ ընկնել… Ահա, ի դեպ, մի մաքուր բլանկ եմ բերել ատեստատի համար։ Ֆուքսի գրենական պիտույքների խանութից եմ առել։ Չէ՞ որ դու, Շվեյկ, շան ատեստատ կեղծելու վարպետ ես։

— Դա պետք է գրված լինի քո ձեռքով։ Գրիր, որ շունը ծնված է Լյապցիգում, ֆոն Բյուլովի շնանոցում։ Հայրը՝ Արնհայմ ֆոն Կալսբերգ, մայրը՝ էմմա ֆոն Տրաուտենսդորֆ, որը սերում է Զիգֆրիդ ֆոն Բուզենտալից։ Հայրը Բեռլինի 1912 թվականի ախոռասուն պինչերների ցուցահանդեսում ստացել է առաջին մրցանակ։ Մայրը պարգևատրված է ցեղական շների բուծման Նյուրենբերգի ընկերության ոսկե մեդալով։ Ինչ ես կարծում, քանի՞ տարեկան կլինի։

— Որ ատամներին նայես՝ երկու։

— Գրիր՝ մեկուկես։

— Ականջները վատ են կտրել, Շվեյկ։ Հապա մի նայիր ականջները։

— Դա կարելի է շտկել։ Տակից կկտրենք հետո, երբ նա մեզ ընտելացած լինի։ Թե չէ հիմա կարող է ավելի գազազել։

Առևանգվածը կատաղաբար գռմռում էր, փնչում, դեսուդեն ընկնում և, վերջապես, լեզուն հանած, հոգնած պառկեց և սկսեց սպասել, թե էլ ինչ են անելու իր գլխին։ Կամաց-կամաց նա սկսեց հանգստանալ և միայն երբեմն աղիողորմ վնգստալ։

Շվեյկը շանն առաջարկեց լյարդի մնացած մասը, որը նրան տվել էր Բլագնիկը։ Սակայն շունը նույնիսկ չմոտեցավ դրան։ Նա միայն նայեց լյարդին և նրանց երկուսի վրա մի այնպիսի հայացք նետեց, որ կարծես ուզում էր ասել. «Դրա պատճառով ես արդեն մի անգամ դաղվել եմ։ Ինքներդ լափեցեք»։

Շունը պառկած էր խոնարհ տեսքով և ձևանում էր, թե նիրհում է, բայց հանկարծ մտքով ինչ-որ բան անցավ և, կանգնելով հետևի թաթերի վրա, առջևի թաթերով սկսեց խնդրել։ Շունն անձնատուր էր լինում։

Բայց այդ հուզիչ տեսարանը Շվեյկի վրա ոչ մի ներգործություն չունեցավ։

— Պառկի՛ր,— գոռաց նա շան վրա։

Թշվառականը պառկեց, աղիողորմ վնգստալով։

— Ատեստատի մեջ ի՞նչ անուն տանք դրան,— հարցրեց Բլագնիկը։ Առաջ անունը Լյուքս էր։ Հարկավոր է մի նման անուն գտնել, որ իսկույն հասկանա։

—Եկ անունը դնենք Մաքս։ Տե՛ս, Բլագնիկ, ականջներն ինչպես շարժեց։ Վե՛ր կաց, Մաքսիկ։

Դժբախտ պինչերը, որին զրկել էին և՛ հայրենի հարկից, և՛ իսկական անունից, տեղից վեր կացավ, սպասելով նոր հրամանների։

— Կարծում եմ, կապը կարելի է արձակել,— որոշեց Շվեյկը։— Տեսնենք ինչ կանի։

Երր կապն արձակեցին, շունն իսկույն մոտեցավ դռանը։ Նա երեք անգամ ընդհատ-ընդհատ հաչեց դռան ճարմանդի վրա, ըստ երևույթին, ապավինելով այդ չար մարդկանց մեծահոգությանը։ Սակայն տեսնելով, որ մարդիկ չեն հասկանում այդտեղից դուրս գալու իր ցանկությունը, նա դռան մոտ մի լճակ գոյացրեց, համոզված լինելով, որ դրա համար իրեն դուրս կշպրտեն, ինչպես անում էին իր պատանեկության օրերին, երբ գնդապետը խստորեն, զինվորականավարի նրան սովորեցնում էր մաքրություն պահպանել։

Այդ բանն անելու փոխարեն Շվեյկն ասաց․

— Համա՜ թե խորամանկ շուն է։ Դա ուղղակի ճիզվիտական օյին էր։

Շվեյկը կաշեփոկով հարվածեց Մաքսին և նրա դունչը խոթեց լճակի մեջ, այնպես որ շունը երկար ժամանակ չէր կարողանում իրեն լպստել ու մաքրել։ Շունը վիրավորանքից վնգստաց և սկսեց վազվզել խոհանոցում, հուսահատաբար հոտոտելով իր սեփական հետքը։ Հետո առանց մի այլևայլության մոտեցավ սեղանին, կերավ հատակին դրված լյարդի մնացորդը, պառկեց վառարանի մոտ ու քնեց իր բոլոր ձախորդություններից հետո։

— Քեզ ինչքա՞ն եմ պարտք,— հարցրեց Շվեյկը Բլագնիկին հրաժեշտ տալիս։

— Այդ մասին չխոսենք, Շվեյկ,— մեղմաբար ասաց Բլագնիկը։— Հին ընկերոջ համար ես պատրաստ եմ ամեն ինչ անել, մանավանդ, եթե նա զինվորական ծառայության մեջ է։ Մնաս բարով, հոգյակս, և երբեք նրան Հավլիչկովա հրապարակով չանցկացվես, որ փորձանք չպատահի։ Եթե էլի որևէ շան կարիք ունենաս, ապա հո գիտես, թե որտեղ եմ ապրում։

Շվեյկը թողեց, որ Մաքսը մի լավ քունն առնի, իսկ ինքն այդ միջոցին մսավաճառից գնեց քառորդ կիլո լյարդ, եփեց և, շան քթի տակ մի կտոր տաք միս դնելով, սկսեց սպասել նրա արթնանալուն։ Մաքսը, դեռ քունը գլխին, սկսեց շրթունքները լիզել, ճմլկոտաց, հոտոտեց լյարդն ու կուլ տվեց։ Ապա մոտեցավ դռանը և կրկնեց ճարմանդի վրա հաչելու իր փորձը։

— Մաքսիկ,— ձայն տվեց նրան Շվեյկը,― ե՛կ այստեղ։

Մաքսն անվստահորեն մոտեցավ։ Շվեյկը նրան դրեց ծնկների, վրա ու սկսեց շոյել։ Այնժամ Մաքսն առաջին անգամ մտերմաբար թափահարեց իր կտրած պոչը և սկսեց բերանով զգուշաբար բռնել Շվեյկի ձեռքը։ Ապա նա քնքշաբար Շվեյկի ձեռքը պահեց երախի մեջ, խելացի հայացքով նայելով նրան, կարծես ասելով, «Ի՞նչ արած, ախպերս, տեսնում եմ, որ գործը տանուլ է տված»։

Շարունակելով շոյել շանը, Շվեյկը գորովալից ձայնով սկսեց նրան մի հեքիաթ պատմել.

«Լինում է, չի լինում մի շնիկ, անունը Լյուքս։ Ապրում էր նա գնդապետի տանը, և աղախինը նրան տանում էր ման ածելու։ Բայց ահա մի անգամ եկավ մի մարդ և այդ Լյուքսին գողացավ։ Լյուքսը զինվորական ծառայության անցավ մի օբեր-լեյտենանտի մոտ, և նրա անունը դրին Մաքս… Մաքսիկ, հապա թաթդ տուր, տեսնեմ։ Ուրեմն, շուն շանորդի, ես ու դու բարեկամներ կլինենք, եթե միայն լավ ու հնազանդ շուն լինես։ Թե չէ զինվորական ծառայությունը գլխիդ հարամ կլինի»։

Մաքսը ցած թռավ Շվեյկի ծնկներից և սկսեց կատակով հարձակվել նրա վրա։ Երեկոյան, երբ պորուչիկը զորանոցից վերադարձավ, Շվեյկն ու Մաքսն արդեն մտերիմ բարեկամներ էին։

Նայելով Մաքսին,Շվեյկը փիլիսոփայում էր․

— Եթե անաչառ դատենք, ապա, իսկապես ասած, ամեն մի զինվոր նույնպես գողացված է իր տնից։

Պորուչիկ Լուկաշը հաճելիաբար զարմացավ Լյուքսին տեսնելով, որը նույնպես ուրախացավ, որ նորից թրավոր մարդ է տեսնում։

Պորուչիկի այն հարցին, թե Շվեյկը որտեղից է գտել շանը և նրա համար որքան է վճարել, Շվեյկը հանգիստ պատասխանեց, թե այդ շունը իրեն նվիրել է մի բարեկամ մարդ, որին հենց նոր բանակ են կանչել։

— Շա՛տ գեղեցիկ, Շվեյկ,— ասաց պորուչիկը շան հետ խաղալով։— Ամսույս մեկին դուք այս շան համար ինձնից կստանաք հիսուն կրոն։

— Չեմ կարող ընդունել, պարոն օբեր-լեյտենանտ։

— Շվեյկ,— ասաց պորուչիկը խստաբար,— երբ դուք ինձ մոտ ծառայության էիք մտնում, ես ձեզ ասացի, որ պարտավոր եք հնազանդվել իմ ամեն մի խոսքին։ Եթե ես ձեզ ասում եմ, թե ինձնից պետք է հիսուն կրոն ստանաք, ապա դուք այդ փողը, պետք է վերցնեք և խմեք։ Ի՞նչ եք անելու, Շվեյկ, այդ հիսունդ կրոնը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, պետք է խմել համաձայն ձեր հրամանի։

— Իսկ եթե մոռանամ տալ, ապա ձեզ հրամայում եմ, Շվեյկ, ինձ զեկուցել որ շան համար ձեզ պարտք եմ հիսուն կրոն։ Հասկացա՞ք։ Հո վրան լու չկա՞։ Ավելի լավ կլինի լողացնեք ու սանրեք։ Վաղը ես պաշտոնատեղում կլինեմ, իսկ մյուս օրը դրա հետ կգնամ զբոսնելու։

Մինչ Շվեյկը լողացնում էր շանը, գնդապետը, վերջինիս նախկին տերը, իր տանը սաստիկ հայհոյում և անհայտ գողին սպառնում էր, թե նրան կհանձնի ռազմադաշտային դատարանին և կհրամայի գնդակահարել, կախել, քսան տարով բանտ նստեցնել և կտոր-կտոր անել։

— Der Teufel soll den Kerl buserieren^[45],— թնդում էր գնդապետի բնակարանում, այնպես, որ ապակիները դողում էին։

— Mit solchen Meuchelmördern werde ich bald fertig^[46].

Շվեյկի ու պորուչիկի գլխին աղետ էր կախվում։

Աղետը

Գնդապետ Ֆրիդրիխ Կրաուսը, որն հորջորջվում էր նաև ֆոն Ցելլերգուտ՝ Զալցբուրգում գտնվող այն գյուղի անունով, որ նրա նախնիները դեռևս տասնութերորդ դարում ծախել ու խմելու էին տվել, զարմանալի ապուշ էր։ Ամենահասարակ բաների մասին պատմելիս նա միշտ հարցնում էր, թե արդյոք բոլորն իրեն լավ հասկացա՞ն, չնայած որ խոսքր վերաբերվում էր շատ տարրական հասկացությունների, ինչպես, օրինակ. «Ահա սա, պարոնա՛յք, լուսամուտ է։ Այո՛։ Գիտե՞ք լուսամուտն ինչ է»։ Կամ. «Այն ճանապարհը, որի կողքերին առուներ են ձգվում, կոչվում է խճուղի, Այո՛, պարոնայք։ Արդյոք գիտե՞ք առուն ինչ է։ Առուն զգալի քանակությամբ բանվորների ձեռքով փորված խորություն է։ Այո՛։ Առուն փորում են քլունգներով։ Արդյոք ձեզ հայտնի՞ է, թե քլունգն ինչ է»։

Նա տառապում էր ամեն ինչ բացատրելու մոլուցքով և այդ բանն անում էր մի այնպիսի ոգևորությամբ, որով որևէ գյուտարար կխոսեր իր գյուտի մասին։

«Գիրքը, պարոնայք, թղթի քառածալ, տարբեր ֆորմատով կտրած, տպագրած և ի մի հավաքած, կազմած, և կլեյստերով կպցրած թերթիկների մի մեծ քանակություն է։ Արդյոք գիտե՞ք, պարոնայք, թե կլեյստերն ի՞նչ է։ Կլեյստերը սոսինձ է»։

Գնդապետն այնքան անհուսալի հիմար էր, որ նրան դեռևս հեռվից նկատելիս սպաներն իրենց ճանապարհը շեղում էին, որպեսզի նրանից չլսեին այնպիսի մի ճշմարտություն, թե փողոցը կազմված է սալարկից ու մայթից և թե մայթն իրենից ներկայացնում է սալարկից բարձր գտնվող, շենքերի ճակատների երկայնքով ձգվող մի պանել։ Իսկ տան ճակատը շենքի այն մասն է, որ երևում է սալարկի կամ մայթի վրայից, իսկ տան հետևի մասը մայթի վրայից հնարավոր չէ տեսնել, մի բան, որում մենք դյուրավ կհամոզվենք, եթե իջնենք ու կանգնենք սալարկի վրա։

Մի անգամ նույնիսկ նա պատրաստ էր եղել ցուցադրել այդ հետաքրքիր փորձը, սակայն, բարեբախտաբար, կառքի տակ էր ընկել։ Այդ օրվանից նա ավելի էր հիմարացել։ Կանգնեցնում էր սպաներին և սկսում անվերջ բարբառել հմայիչների, արեգակի, ջերմաչափերի, յուղահունց բլիթների, լուսամուտների ու նամականիշների մասին։

Հիրավի, զարմանալի էր, թե այդ ապուշն ինչպես էր կարողացել ծառայության մեջ համեմատաբար արագ առաջ գնալ և վայելել շատ ազդեցիկ անձանց, օրինակ, կորպուսի գեներալի, հովանավորությունը, որը բարեհաճ էր գնդապետի նկատմամբ, չնայած նրա կատարյալ ապաշնորհությանը։ Զորախաղերի ժամանակ գնդապետն իր գնդով ուղղակի հրաշքներ էր գործում. երբեք ոչ մի տեղ ժամանակին չէր հասնում և, զորասյուներ կազմած, գունդը տանում էր գնդացիրների դեմ։ Մի քանի տարի սրանից առաջ հարավային Չեխիայում կայսեր ներկայությամբ տեղի ունեցած զորախաղերի ժամանակ նա անհետացել էր իր գնդի հետ, նրա հետ միասին ընկել Մորավիա և դեռ մի քանի օր էլ թափառել այնտեղ, մինչդեռ զորախաղերն ավարտվել էին և զինվորներն արդեն գտնվում էին զորանոցներում։ Բայց դա էլ էր մարսել։

Կորպուսի գեներալի և հին Ավստրիայի այլ, ոչ պակաս տխմար բարձրաստիճան զինվորականների հետ ունեցած իր մտերմական հարաբերությունների շնորհիվ նա ստանում էր զանազան պարգևներ ու շքանշաններ, որոնցով չափազանց պարծենում էր։ Նա իրեն համարում էր լավագույն զինվորը լուսնի տակ, լավագույն տեսաբան և ռազմական բոլոր գիտությունների գիտակ։

Գնդի զորատեսների ժամանակ նա սիրում էր զինվորների հետ զրուցել և միշտ նրանց տալիս էր միևնույն հարցը․

— Ինչո՞ւ է մանլիհերովկա կոչվում այն հրացանը, որ գործադրության մեջ է բանակում։

Գնդում նրա մասին ծաղրանքով ասում էին. «Ըհը՛, էլի սկսեց իր մանիլհերախոսությունը»։

Գնդապետը շատ ոխակալ մարդ էր և կործանում էր այն ստորադրյալներին, որոնք այս կամ այն պատճառով իր դուրը չէին գալիս։ Եթե, օրինակ, նրանցից որևէ մեկը ցանկանում էր ամուսնանալ, ապա նա նրան ուղարկում էր վերին ինստանցիա, չմոռանալով նրա զեկույցին իր կողմից կցել վատթարագույն հանձնարարական։

Գնդապետի ձախ ականջի կեսը չկար, որը նրա ջահելության օրերին կտրել էր նրա ախոյանը մի մենամարտի ժամանակ, որի դրդապատճառն եղել էր պարզապես այն փաստի հավաստումը, թե Ֆրիդրիխ Կրաուս ֆոն Ցիլլերգուտը մեծ հիմար է։

Եթե մենք քննության առնենք նրա մտավոր կարողությունները, ապա կհանգենք այն եզրակացության, որ դրանք բոլորովին բարձր չէին այն կարողություններից, որոնցով հաստամռութ Ֆրանց Իոսիֆ Հաբսբուրգը հռչակվեց հանրաճանաչ ապուշ․ նույն անզուսպ բառազեղումները, նույն անսպառ ծայրահեղ պարզամտությունը։

― Մի անգամ, բանկետի ժամանակ, սպայական ժողովարանում, երբ խոսք բացվեց Շիլլերի մասին, գնդապետ Կրաուս ֆոն Ցիլլերգուտը առանց որևէ այլևայլության վերցրեց ու հայտարարեց.

— Իսկ ես, պարոնա՛յք, երեկ մի շոգեգութան տեսա, որը գործի էր դրվում շոգեշարժի միջոցով։ Պատկերացրեք, պարոնա՛յք, շոգեշարժի միջոցով, այն էլ ոչ թե մեկ, այլ երկու։ Տեսնում եմ ծուխը, մոտենում, պարզվում է, որ շոգեշարժ է, իսկ մյուս կողմից՝ մի ուրիշը։ Դե՛հ, ասացեք, պարոնայք, մի՞թե ծիծաղելի չէ։ Երկու շոգեշարժ, կարծես թե մեկը բավական չէ։

Եվ, փոքր ինչ լռելով, ավելացրեց.

— Երբ բենզինը վերջացավ, ավտոմոբիլը ստիպված էր կանգնել։ Դա ևս երեկ ես աչքովս տեսա։ Եվ դրանից հետո դեռ շաղակրատում են իներցիայի մասին, պարոնա՛յք։ Չի՛ գնում, կանգնել է, տեղից չի շարժվում։ Բենզին չկա։ Հը, ծիծաղելի չէ՞։

Իր բթամտությամբ հանդերձ գնդապետը չափազանց աստվածավախ էր, հաճախ խոստովանության ու հաղորդության էր գնում սուրբ Իգնատիոս եկեղեցին և պատերազմի հենց սկզբից ջերմեռանդ աղոթում էր ավստրիական ու գերմանական զենքի հաղթանակի համար։ Նա միախառնել էր քրիստոնեությունն ու գերմանական հեգեմոնիայի երազանքները։ Աստված պետք է օգներ խլելու պարտվածների ինչքն ու հողերը։

Գնդապետը կատաղում էր, երբ թերթերում կարդում էր, թե նորից գերիներ են բերել։

— Ի՞նչ կարիք կա, գերիներին այստեղ բերել,— ասում էր նա։— Բոլորին գնդակահարե՛լ, ո՛չ մի գթություն, պարել դիակների մեջ։ Իսկ Սերբիայում ամբողջ քաղաքացիական բնակչությունն այրել մինչև վերջին մարդը։ Երեխաներին սպանել սվիններով։

Նա ոչնչով վատ չէր գերմանացի բանաստեղծ Ֆիրորդտից, որը պատերազմի ժամանակ հրատարակած իր բանաստեղծություններով Գերմանիային կոչ էր անում ատելություն տածել միլիոնավոր ֆրանսիացի սատանաների նկատմամբ և սառնասրտորեն սպանել նրանց.

Մարդկանց ոսկրերն ու միսը ծխացող
Թող որ կուտակվեն լեռներից բարձր, հասնե՜ն ամպերին…

Հոժարականների դպրոցում իր պարապմունքները վերջացնելուց հետո պորուչիկ Լուկաշը դուրս եկավ Մաքսի հետ զբոսնելու։

— Ինձ թույլ եմ տալիս ձեզ նախազգուշացնել, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— հոգատարությամբ ասաց Շվեյկը,— շան նկատմամբ զգույշ եղեք, վա՛յ թե ձեր ձեռքից պուկ գա ու փախչի։ Նա կարող է իր հին տունը կարոտել ու ծլկել, եթե կապն արձակեք։ Ձեզ խորհուրդ չէի տա նրան անցկացնել Հավլիչկա հրապարակով։ Այնտեղ թափառում է մի շատ կատաղի շուն, «Մարիամի սրբապատկեր» տան տակ գտնվող մսի խանութի շունը։ Սոսկալի կծան շուն է։ Իր ռայոնում օտար շուն տեսնելիս պատրաստ է պատառոտել, վախենում է, որ չլինի թե նա իր բաժնից մի բան լափի, ճիշտ և ճիշտ սուրբ Գաշտալ եկեղեցու մոտ նստող մուրացկանի պես։

Մաքսն ուրախ թռչկոտում էր և ընկնում պորուչիկի ոտքերի տակ, շղթայիկը փաթ գցելով թրին, մի խոսքով, ամեն կերպ դրսևորում էր իր ուրախությունը առաջիկա զբոսանքի առթիվ։

Նրանք փողոց դուրս եկան, և պորուչիկ Լուկաշը դիմեց դեպի Պրիշկոպ, որտեղ, Պանսկա փողոցի անկյունում, ժամադրվել էր մի դամայի հետ։ Պորուչիկը խորասուզվեց պաշտոնական գործերին վերաբերվող մտածումների մեջ։ Վաղն ինչի՞ մասին դասախոսություն կարդալ հոժարականների դպրոցում։ Ինչպե՞ս ենք մենք նշում որևէ լեռան բարձրությունը։ Ինչո՞ւ բարձրությունը միշտ հաշվում ենք ծովի մակերևույթից։ Ինչպե՞ս ենք ծովի մակերևույթի հիման վրա հաշվում լեռան բարձրությունը ստորոտից… Ինչի՞ համար է ռազմական մինիստրությունը այդպիսի բաներ մտցնում դպրոցական ծրագրի մեջ։ Դրանք պետք կգան միայն հրետանավորներին։ Չէ՞ որ, վերջապես, կան գլխավոր շտաբի քարտեզներ։ Երբ հակառակորդը գտնվի 312 բարձունքի վրա, այլևս ժամանակ չի լինի մտածելու, թե ինչու այդ բլուրի բարձրությունը ծովի մակերևույթից է հաշված և կամ ինչպես պետք է հաշվել այդ բարձրությունը։ Բավական է քարտեզին նայել, և ամեն ինչ պարզ կլինի։

Պանսկա փողոցին մոտենալիս պորուչիկ Լուկաշի մտածումներն ընդհատեց մի խիստ «Halt»^[47]։

Այդ բղավոցի հետ միաժամանակ շունն սկսեց պորուչիկի ձեռքից պոկին տալ և ուրախ-ուրախ հաչալով նետվեց դեպի այդ խիստ «Halt»-ն արտաբերած մարդը։

Պորուչիկի առաջ կանգնած էր գնդապետ Ֆրիդրիխ Կրաուս ֆոն Ցիլլերգուտը։ Լուկաշը պատիվ տվեց, կանգ առավ ու սկսեց արդարանալ, թե նրան չի տեսել։

Գնդապետ Կրաուսը սպաների շրջանում հայտնի էր իրեն պատիվ չտալու համար մարդկանց կանգնեցնելու իր մոլությամբ։

Պատիվ տալը նա համարում էր այն գլխավորը, որից կախված է հաղթանակը և որի վրա հիմնված է Ավստրիայի ռազմական ողջ հզորությունը։

«Պատիվ տալիս զինվորը պետք է դրա մեջ ներդնի իր ողջ հոգին»,— ասում էր նա, և այդ բառերի մեջ ամփոփված էր մի ֆելդֆեբելական խորունկ միստիցիզմ։

Նա խստիվ հետևում էր, որ պատիվը տրվեր համաձայն բոլոր կանոնների, բոլոր նրբություններով, միանգամայն ճշտիվ ու լրջորեն։ Նա դարանում էր իր մոտով անցնող յուրաքանչյուրին, շարքայինից սկսած մինչև փոխգնդապետը։ Այն շարքայիններին, որոնք անփույթ կերպով էին ձեռքները տանում դեպի հովարը, կարծես ասելով՝ «հարգանքներս», նա անձամբ ինքն էր տանում զորանոց՝ տույժի ենթարկելու։

«Ես ձեզ չտեսա» պատճառաբանությունը նրա համար գոյություն չուներ։

«Զինվորը,― ասում էր նա,— բազմության մեջ էլ պետք է որոնի իր պետին և մտածի միայն այն պարտականությունները կատարելու մասին, որ նրան պարտադրում է կանոնագիրքը։ Ռազմի դաշտում ընկնելիս, նա մեռնելուց առաջ էլ պետք է պատիվ տա։ Ով պատիվ տալ չգիտե, կամ ձևանում է, թե պետին չի տեսնում, կամ ով անփույթ կերպով է պատիվ տալիս, իմ աչքին մարդ չէ, այլ անասուն»։

— Պարոն պորուչիկ,— ահեղաբար ասաց գնդապետ Կրաուսը,— կրտսերները պարտավոր են ավագներին պատիվ տալ։ Դա չեղյալ չի հայտարարված։ Իսկ, երկրորդ, այդ ո՞ր օրվանից է, որ պարոն սպաների համար մոդա է դարձել զբոսնելու դուրս, գալ գողացված շների հետ։ Այո՛, գողացված։ Այն շունը, որ պատկանում է ուրիշի, գողացված շուն է։

— Այս շունը, պարոն գնդապետ․․․— ուզում էր առարկել պորուչիկ Լուկաշը։

— ․․․պատկանում է ինձ, պարոն պորուչիկ,— կոպտաբար ընդհատեց նրան գնդապետը։— Սա իմ Լյուքսն է։

Իսկ Լյուքսը կամ Մաքսը, հիշելով հին տիրոջը, իր սրտից բոլորովին դուրս նետեց նորին և, պորուչիկի ձեռքից դուրս պրծնելով, արտահայտեց այնպիսի ուրախություն, որ ընդունակ է արտահայտել վեցերորդ դասարանի գիմնազիստը, որն իր սիրո առարկայի սրտում փոխադարձ սեր է նկատել․․․

— Գողացված շների հետ զբոսնելը, պարո՛ն պորուչիկ, բնավ համատեղելի չէ սպայական պատվի հետ։ Դուք չգիաեի՞ք։ Սպան իրավունք չունի շուն գնելու, եթե նախապես համոզված չէ, որ այդ գնումը վատ հետևանքներ չի ունենա,— որոտում էր գնդապետ Կրաուսը, շոյելով Լյուքս-Մաքսին, որն ստորաբար սկսել էր պորուչիկի վրա գռմռալ ու ատամները կրճտացնել, կարծես գնդապետը նրան քըս էր տալիս ու ասում. «Բռնի՛ր, բռնիր դրան»։

— Պարոն պորուչիկ,— շարունակեց գնդապետը,― արդյոք դուք ձեզ համար ընդունելի՞ բան եք համարում գողացված ձիով շրջել։ Արդյոք «Բոհեմիա»-ում և «Տագելբլատ»-ում կարդացե՞լ եք իմ այն հայտարարությունը, թե պինչերս կորել է․․․ Կամ գուցե դուք չե՞ք կարդում այն հայտարարությունները, որ ձեր պետը տպել է տալիս թերթերում։

Գնդապետը ձեռքերն իրար զարկեց։

— Ա՜յ քեզ երիտասարդ սպաներ։ Էլ ո՞ւր մնաց կարգապահությունը։ Գնդապետը հայտարարություններ է տալիս թերթերում, իսկ պորուչիկը դրանք չի կարդում։

«Լավ կլիներ մի երկու դըրբ հասցնեի ռեխիդ, քոպակի մեկը»,— մտածեց պորուչիկը, նայելով գնդապետի բակենբարդներին, որոնցով նա նման էր օրանգուտանգի։

— Մի րոպե առաջանանք միասին,— ասաց գնդապետը, և նրանք քայլեցին, շարունակելով իրենց անուշիկ զրույցը։

— Ռազմաճակատում, պարոն պորուչիկ, երկրորդ անգամ ձեզ այդպիսի բան չի պատահի։ Թիկունքում գողացված շների հետ զբոսնելն անպայման շատ տգեղ երևույթ է։ Այո՛։ Զբոսնել պետի շա՜ն հետ։ Այն ժամանակ, երբ ռազմի դաշտերում մենք ամեն օր հարյուրավոր սպաներ ենք կորցնում… Իսկ այդ միջոցին մարդիկ հայտարարությունները չեն կարդում։ Ուրեմն, ես կարող էի շանս կորստյան մասին հայտարարություններ տալ հարյուր տարի շարունակ։ Երկուհարյուր տարի։ Երեքհարյուր տարի։

Գնդապետը բարձրաձայն խնչեց, որը միշտ նշան էր այն բանի, որ նա խիստ գրգռված է, և ասելով.

— Կարող եք զբոսանքը շարունակել,— շուռ եկավ ու գնաց, մտրակը չարացած շպպացնելով սպայական շինելի փեշերին։

Պորուչիկ Լուկաշն անցավ փողոցի մյուս կողմը և նորից լսեց մի «Halt»։ Գնդապետը կանգնեցրել էր մի տարաբախտ պահեստի զինվորի, որն այդ ժամանակ մտածելիս էր եղել տանը մնացած մոր մասին և գնդապետին չէր նկատել։

Զինվորին խստագույնս շշպռելով, գնդապետը նրան անձամբ քարշ տվեց զորանոց՝ տույժ տալու։

«Ինչպե՞ս վարվեմ Շվեյկի հետ,— մտածում էր պորուչիկը։— Քիթն ու մռութը կջարդեմ։ Բայց դա բավական չէ։ Մեջքի միսը զոլ-զոլ կտրելն ու հանելն էլ քիչ է այդ սրիկայի համար»։

Այլևս չմտածելով դամայի հետ ունենալիք առաջիկա տեսակցության մասին, գազազած պորուչիկը դիմեց դեպի տուն։

«Կսպանե՜մ նրան, այդ սրիկային»,— ասաց նա ինքն իրեն, նստելով տրամվայ։

Այդ ժամանակ քաջարի զինվոր Շվեյկը գլխովին խորասուզված էր մի զրույցի մեջ, որ տեղի էր ունենում իր և զորանոցից եկած բանբերի միջև։ Բանբերը պորուչիկին թղթեր էր բերել ստորագրելու և սպասում էր նրա գալուն։

Շվեյկը բանբերին հյուրասիրում էր սուրճով։ Նրանց խոսքն այն մասին էր, թե Ավստրիան ձեռքից գնալու է։

Այդ մասին նրանք խոսում էին, ինչպես անտարակուսելի մի բանի մասին։

Իմաստալից խոսքեր էին տեղում իրար հետևից։ Այդ իմաստալից խոսքերի ամեն մի բառը դատարանը կորակեր որպես պետական դավաճանության ապացույց, և նրանց երկուսին էլ կկախեին։

— Երևի թագավոր կայսրն այդ ամենի պատճառով ցնդել է,— ասաց Շվեյկը։— Նա առհասարակ երբեք խելոք չի եղել, բայց այս պատերազմն անշուշտ բոլորովին նրա հոգին կհանի։

— Դանդալոշի մեկն է,— ծանրակշիռ կերպով ասաց բանբերը։— Դդումը քեզ օրինակ։ Գուցե չի էլ իմանում, որ պատերազմ է։ Երևի ամաչել են նրան այդ մասին զեկուցել։ Իսկ իր ժողովուրդներին ուղղված մանիֆեստի տակ դրված նրա ստորագրությունը պարզապես ժուլիկություն է։ Տպել են առանց նրա գիտության։ Նա արդեն առհասարակ բան չի հասկանում։

— Նա իք է անում…— էքսպերտի տոնով ասաց Շվեյկը։― Տակն է դուրս գնում, և ստիպված են նրան փոքր երեխայի պես կերակրել։ Մի քանի օր առաջ գարեջրատանը մի պարոն ասում էր, թե նա երկու ծծմայր ունի, և նրանք օրը երեք անգամ թագավոր կայսրին ծիծ են տալիս։

— Է՛հ,— հառաչեց զորանոցից եկած զինվորը,— երանի շուտով մեզ ոնց որ պետքն է ջարդեին, որ Ավստրիան դինջանար։

Զրույցը շարունակվում էր նույն ոգով։ Շվեյկն Ավստրիայի օգտին ասաց մի քանի ջերմ խոսք, այսինքն, որ այդպիսի ապուշ պետությունը աշխարհիս երեսին ապրելու իրավունք չունի, իսկ զինվորը, այդ ասույթից գործնական եզրակացություն անելով, ավելացրեց․

— Հենց որ ընկնեմ ռազմաճակատ, ձեռաց կճղեմ։

Այդպես նրանք շարունակում էին արտահայտել չեխերի հայացքները համաշխարհային պատերազմի նկատմամբ։ Զորանոցից եկած զինվորն ասաց, որ այսօր Պրագայում լուրեր են շրջում, թե իբր Նախորդի մոտ արդեն լսվում է թնդանոթների ձայնը և իբր ռուսաց ցարը շատ շուտով լինելու է Կրակովում։

Այնուհետև խոսեցին այն մասին, թե չեխական հացը տանում են Գերմանիա և թե գերմանացի զինվորները սիգարետ ու շոկոլադ են ստանում։

Ապա սկսեցին վերհիշել անցած ժամանակների պատերազմները, և Շվեյկը լրջորեն ապացուցում էր, որ երբ հնում հակառակորդի պաշարված քաղաքի մեջ գարշահոտ կճուճներ են նետել, ապա այդպիսի գարշահոտության մեջ կռվելն էլ մի հաճելի բան չի եղել։ Նա իբր կարդացել էր, որ մի քաղաք պաշարել են ամբողջ երեք տարի և թշնամու արածը միայն այն է եղել, որ ամեն օր այդ կերպ զվարճացել է պաշարվածների հետ։

Հավանաբար Շվեյկը կպատմեր նաև մի ուրիշ ոչ պակաս հետաքրքիր և ուսանելի բան, եթե պորուչիկ Լուկաշի գալը չընդհատեր նրանց գրույցը։

Մի սոսկալի ոչնչացնող հայացք նետելով Շվեյկի վրա, նա ստորագրեց թղթերը և, զինվորին արձակելով, Շվեյկին գլխով նշան արեց, որ իր հետևից մտնի սենյակ։

Պորուչիկի աչքերը շանթեր էին արձակում։ Նստելով աթոռի վրա և նայելով Շվեյկին, նա խորհում էր, թե երբ սկսի քոթակը։

«Նախ մի երկու դըրբ կհասցնեմ ռեխին,— մտածում էր պորուչիկը,— հետո կջնջխեմ քիթը և կպոկեմ ականջները, իսկ հետո կտեսնենք»։

Պորոլչիկին շիփ-շիտակ ու սրտաբաց նայում էին Շվեյկի բարի, անմեղ աչքերը, և վերջինս սիրտ արավ այդ նախաամպրոպային լռությունը խզել հետևյալ խոսքերով.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ դուք զրկվել եք կատվից։ Նա լափեց սապոգի կրեմը և դրանից հետո, իրեն թույլ տվեց սատկել։ Ես նրան նետեցի նկուղը, սակայն ոչ թե մեր, այլ հարևանի։ Այդպիսի անգորական լավ կատու դուք այլևս չեք գտնի։

«Ինչպես վարվեմ դրա հետ,— անցավ պորուչիկի մտքով։— Աստվա՛ծ իմ, ի՜նչ տխմար տեսք ունի»։

Իսկ Շվեյկի բարի, անմեղ աչքերը շարունակում էին փայլել մի մեղմ ջերմությամբ, որը ցույց էր տալիս նրա հոգեկան կատարյալ հավասարակշռությունը. «Ամեն ինչ, իբր, կարգին է, և ոչինչ չի պատահել, իսկ եթե մի բան պատահել է, ապա այդպես էլ պետք է լիներ, քանի որ երբեմն հո մի բան պիտի պատահի»։

Պորուչիկ Լուկաշը տեղից վեր թռավ, սակայն Շվեյկին չհարվածեց, ինչպես սկզբում մտադրվել էր, այլ բռունցքը թափահարեց ուղիղ նրա քթի տակ և գոռաց.

— Շվե՛յկ, դուք շունը գողացել եք։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեբ-լեյտենանտ, որ վերջերս այդ մասին ինձ ոչինչ հայտնի չէ։ Ինձ թույլ եմ տալիս նկատել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ դուք ճաշից հետո բարեհաճեցիք Մաքսի հետ գնալ զբոսնելու, և ես ոչ մի կերպ չէի կարող նրան գողանալ։ Երբ դուք վերադարձաք առանց շան, ես իսկույն գլխի ընկա, որ բանը վատ է։ Դա, ինչպես ասում են, սիտուացիա է… Սպալեննայա փողոցում մի վարպետ է ապրում, ազգանունը Կունեշ, որը կաշվե պայուսակներ է պատրաստում։ Բավական էր, որ իր շան հետ զբոսնելու գնար, ձեռաց կկորցներ։ Ամենից հաճախ նա շանը թողնում էր գարեջրատանը կամ նրանից գողանում էին, նույնիսկ պատահում էր, որ շունը նրանից փոխ էին վերցնում ու չէին վերադարձնում։

— Լռեցեք, անասուն, գրո՛ղը տանի ձեզ։ Դուք կա՛մ անուղղելի սրիկա եք, կա՛մ ուղտ, կա՛մ ապուշ։ Դուք մարմին առած անեկդոտ եք։ Ինձ հետ կատակ մի՛ արեք։ Որտեղի՞ց էիք բերեք շունը, որտե՞ղ էիք գտել նրան։ Արդյոք գիտե՞ք, որ շունը պատկանում է մեր գնդի հրամանատարին։ Հենց նոր նա փողոցում շունը խլեց ինձնից։ Դա նշանակում է աշխարհով մեկ խայտառակ լինել։ Ճիշտ ասացեք, գողացե՞լ եք թե ոչ։

— Բնա՛վ ոչ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես շունը չեմ գողացել։

— Իսկ գիտեի՞ք, որ շունը գողացված է։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օրեր-լեյտեննատ։ Գիտեի, որ գողացված է։

— Հիսո՜ւս Քրիստոս։ Շվե՛յկ, Himmelherrgott!^[48]։ Ես ձեզ կգնդակահարեմ, անասո՛ւն, է՛շ, կղկղա՛նք։ Մի՞թե դուք այդքան ապուշ եք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, այդքան ապուշ։

— Ինչո՞ւ դուք ինձ գողացված շուն բերիք, ինչո՞ւ այդ խարդախին մտցրիք տունս։

― Ձեզ բավականություն պատճառելու համար, պարոն օբեր-լեյտենանտ:

Եվ Շվեյկի աչքերը բարեհոգաբար և սիրալիր նայեցին պորուչիկի դեմքին։ Պորուչիկը փլվեց բազկաթոռի վրա և հառաչեց։

— Ո՞ր մեղքիս համար աստված ինձ պատժեց այսպիսի մի անասուն տալով ինձ։

Անզոր հուսահատությամբ պորուչիկը նստել էր բազկաթոռին և զգում էր, որ ոչ միայն Շվեյկին խփելու, այլև իր համար սիգարետ փաթաթելու ուժ չունի։ Ինքն էլ չիմանալով ինչու, նա Շվեյկին ուղարկեց «Բոհեմիա» ու «Տագեբլատ» թերթերը գտնելու ու կարդալու գնդապետի հայտարարությունները շան կորստյան մասին։

Շվեյկը վերադարձավ ձեռքին մի թերթ՝ հայտարարությունների էջը բացած։ Նա ոտից-գլուխ շողում էր և ուրախ-ուրախ զեկուցեց․

— Ահա՛, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Պարոն գնդապետն այնպես փառավորապես է նկարագրում այդ գողացված պինչերը, որ կարդալիս մարդու քեֆ է գալիս, և դեռ հարյուր կրոն հատուցում է խոստանում բերողին։ Շատ օրինավոր հատուցում է։ Սովորաբար այդպիսի դեպքում հիսուն կրոն են տալիս։ Բոժետախ անունով մի կոշիրժեցի կար, որ հենց դրանով էր ապրում։ Նախ շունը գողանում էր, իսկ հետո թերթերի հայտարարություններից իմանում, թե ինչ շուն է կորել, և իսկույն գնում էր նշված հասցեով։ Մի անգամ մի շատ սիրուն սև պինչեր էր գողացել, և քանի որ շնատերը ոչ մի տեղ հայտարարություն չէր տալիս, փորձեց ինքը հայտարարություն տալ թերթում։ Հայտարարություն տալու վրա ուղիղ հինգ կրոն ծախսեց։ Վերջապես շան տերը գտնվեց ու ասաց, թե իսկապես դա իր կորած շունն է, բայց ինքը նրան գտնելն անհույս բան էր համարում, քանի որ արդեն մարդկանց ազնվությանը չի հավատում, սակայն հիմա իր աչքով տեսավ ու համոզվեց, որ աշխարհում դեռևս ազնիվ մարդիկ կան, և դա իրեն անկեղծ ուրախություն է պատճառում։ Ինքը ազնվության համար վարձատրելուն սկզբունքորեն դեմ է, սակայն նրան ի հիշատակ նվիրում է սենյակում և պարտեզում աճող ծաղիկների խնամքի մասին գրած իր գրքույկը։ Խեղճ Բոժետախը բռնեց սև պինչերի հետևի ոտքերից ու խփեց հիշյալ պարոնի գլխին և այդ օրվանից ուխտեց այլևս թերթերում հայտարարություններ չզետեղել։ Ավելի լավ է մարդ շունը ծախի շնանոցին, եթե ինքը շան տերը հայտարարություն չի տպում թերթերում։

— Գնացեք քնելու, Շվեյկ,— հրամայեց պորուչիկը։— Դուք ընդունակ եք մինչև առավոտ դուրս տալու։

Պորուչիկն ինքն էլ գնաց քնելու, և այդ գիշեր նա երազում տեսավ, որ Շվեյկը գահաժառանգի ձին գողացել և բերել էր նրա՝ Լուկաշի համար, իսկ գահաժառանգը զորատեսի ժամանակ ճանաչեց իր ձին, երբ նա, տարաբախտ պորուչիկ Լուկաշը, այդ ձիով սիգարշավում էր իր վաշտի առաջ։

Լուսադեմին պորուչիկն իրեն զգում էր այնպես, որ կարծես արթնացել էր խրախճալից գիշերից հետո, կարծես երեկ գլուխը թակել էին։ Գիշերը նրան տանջել էին մղձավանջային երազները։ Այդ զարհուրելի երազներից ուժասպառ, նա լուսադեմին նորից քնեց, սակայն արթնացավ դռան թակոցի ձայնից, և այդ ժամանակ հայտնվեց Շվեյկի բարեհամբույր դեմքը։ Շվեյկն եկել էր հարցնելու, թե արդյոք պորուչիկը ո՞ր ժամին կհրամայեր իրեն արթնացնել։

Պորուչիկը խուլ տնքաց.

― Դո՛ւրս կորիր, անասուն։ Սա սոսկալի՜ է․․․

Երբ պորուչիկը վեր կացավ, ապա Շվեյկը նախաճաշ մատուցելիս նրան զարմացրեց մի նոր հարցով․

― Համարձակվում եմ հարցնել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, չէի՞ք հրամայի ձեզ համար ուրիշ շուն ճարել։

— Գիտե՞ք ինչ, Շվեյկ, ես մեծ ցանկություն ունեմ ձեզ դաշտային դատարանին հանձնելու,— ասաց պորուչիկը հառաչելով,— բայց չէ՞ որ դատավորները ձեզ կարդարացնեն, քանի որ իրենց կյանքում ձեզնից ավելի մեծ տխմար չեն տեսել։ Հապա մի ձեզ նայեցեք հայելու մեջ։ Սիրտներդ չի՞ խառնում ձեր դեմքի ապուշ արտահայտությունից։ Դուք բնության ամենահիմար խաղն եք, որ երբևէ ես տեսել եմ։ Դե՛հ, անկեղծ ասացեք, Շվեյկ, դուք ինքներդ ձեզ դո՞ւր եք գալիս։

— Բնավ ոչ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, դուր չեմ գալիս։ Ես այս հայելու մեջ նման եմ եղևնու կոնի։ Հայելին հղկված չէ։ Ա՛յ, օրինակ, չինացի Ստանեկի խանութում մի ուռուցիկ հայելի էր դրված։ Նայողի սիրտը խառնում էր։ Բերանն, ա՛յ, այսպես, գլուխն ինչպես կեղտաջրի լագան, փորն ինչպես կանոնիկոսի՝ գարեջրով լցված փոր, մի խոսքով՝ իսկը սֆաթ։ Մի անգամ հայելու մոտով անցավ գեներալ-նահանգապետը, նայեց ինքն իրեն… և րոպեապես ստիպված եղան հայելին մեջտեղից հանել։

Պորուչիկը շուռ եկավ, հառաչեց և ավելի լավ համարեց զբաղվել սուրճով ու արաժանով, քան Շվեյկով։

Շվեյկն արդեն ջանք էր թափում խոհանոցում, և պորուչիկ Լուկաշը լսում էր նրա երգը․

Ընթանում է Գրենևիլը, գնում դհպի Պրաշնե Բրանա։
Սուրն է նրա փայլատակում, և լալիս են աղջիկները․․․

Եվ ապա.

Մենք զինվոր ենք, քաշ ենք մենք,
Ինչքան ասես փող ունենք,
Սիրուններն են մեզ սիրում,
Ամեն տեղ լավ ընդունում։

«Քեզ համար, երևի, ամեն տեղ լավ է, անզգամ»— մտածեց պորուչիկն ու թքեց։

Դռան առաջ երևաց Շվեյկի գլուխը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, հենց նոր զորանոցից մարդ եկավ ձեզ կանչելու, դուք պետք է ներկայանաք պարոն գնդապետին։ Բանբերն այստեղ է։

Եվ մտերմավարի ավելացրեց.

— Դա վայ թե այն շնիկի համար է։

Երբ բամբերը նախասենյակում ցանկացավ զեկուցել, թե ինքն ինչ նպատակով է եկել, պորուչիկն ասաց․

— Արդեն լսեցի։

Եվ դուրս գնաց, մի ոչնչացնող հայացք նետելով Շվեյկի վրա։

Դա զեկույց չէր, այլ շատ ավելի վատ բան։

Երբ պորուչիկը մտավ գնդապետի կաբինետը, վերջինս մռայլված ընկողմանել էր բազկաթոռի մեջ։

— Սրանից երկու տարի առաջ, պորուչիկ,— ասաց նա,— դուք խնդրել էիք ձեզ տեղափոխել Բուդեյովիցիի Իննսունմեկերորդ գունդը։ Գիտե՞ք, արդյոք, որտեղ է գտնվում Բուդեյովիցը։ Վլտավայի ափին։ Այո՛։ Վլտավա գետի ափին, և այդ գետի մեջ թափվում է Օհրժեն կամ նման մի բան։ Մեծ քաղաք է, ես կասեի՝ հյուրասեր քաղաք, և, եթե չեմ սխալվում, այնտեղ առափ կա։ Առափ նշանակում է ափին շինված քարե պարիսպ։ Այո՛։ Ի դեպ, դա գործին չի վերաբերվում։ Մենք այնտեղ զորավարժություններ ենք կատարել։

Գնդապետը լռեց և, թանաքամանին նայելով, արագ անցավ այլ թեմայի։

— Իմ շունը ձեզ մոտ փչացել է։ Ոչինչ չի ուզում ուտել։ Ա՛յ թե ինչ։ Ճանճ ընկավ թանաքամանի մեջ։ Զարմանալի՜ բան, ձմեռ ժամանակ ճանճերն ընկնում են թանաքամանի մեջ։ Անկարգությո՛ւն։

«Դեհ, վերջապես, խոսիր, ծեր քոպակ»,— մտածեց պորուչիկը։

Գնդապետը տեղից վեր կացավ և մի քանի անգամ գնաց ու եկավ կաբինետում։

— Ես երկար մտածեցի, պարոն պորուչիկ, թե ինչպես վարվեմ ձեզ հետ, որպեսզի այլևս այդպիսի փաստեր չկրկնվեն, և այդ ժամանակ հիշեցի, որ դուք ցանկություն էիք հայտնել ձեզ տեղափոխելու Իննսունմեկերորդ գունդը։ Գլխավոր շտաբը վերջերս մեզ իրազեկ դարձրեց, որ Իննսունմեկերորդ գնդում սպայական կազմի մեծ պակաս է զգացվում, քանի որ սերբերը նրանց կոտորել են։ Ձեզ ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ երեք օրվա ընթացքում դուք կլինեք Բուդեյովիցի Իննսունմեկերորդ գնդում, որտեղ երթային գումարտակներ են կազմավորվում։ Կարող եք շնորհակալություն չհայտնել։ Բանակը կարիք ունի սպաների, որոնք…

Եվ, չիմանալով էլ ինչ ավելացնել, նայեց ժամացույցին ու ասաց.

— Արդեն տասն անց է կես, գնդի զեկույցն ընդունելու ժամանակն է։

Դրանով հաճելի զրույցն ավարտվեց, և պորուչիկի սիրտը թեթևացավ, երբ նա դուրս եկավ կաբինետից։ Պորուչիկը գնաց հոժարականների դպրոցը և այնտեղ հայտարարեց, թե մոտ օրերս մեկնելու է ռազմաճակատ և այդ առթիվ Նեկազանկայում հրաժեշտի երեկույթ է սարքում։

Վերադառնալով տուն, նա Շվեյկին բազմանշանակ հարցրեց.

— Արդյոք ձեզ հայտնի՞ է Շվեյկ, թե ինչ է երթային գումարտակը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, երթային գումարտակը «երթգում է», իսկ երթային վաշտը՝ «երթվաշտ»։ Մենք միշտ այդպես կրճատում ենք։

― Ուրեմն, հայտարարում եմ ձեզ, Շվեյկ,— հանդիսավորապես ասաց պորուչիկը,— որ մենք միասին մեկնում ենք «երթգումի» հետ, եթե այդ կրճատումը ձեզ դուր է գալիս։ Բայց չկարծեք, թե ռազմաճակատում էլ կարող եք հիմարություններ թույլ տալ, ինչպես այստեղ։ Ուրա՞խ եք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, չափազանց ուրախ եմ,— պատասխանեց քաջարի զինվոր Շվեյկը։— Որքա՜ն գեղեցիկ բան պիտի լինի, երբ մենք երկուսով ռազմի դաշտում ընկնենք հանուն թագավոր կայսեր և հանուն իր ամբողջ օգոստափառ գերդաստանի։

Վերջաբան առաջին մասի

Ավարտելով «Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածներ»-ի առաջին մասը («Թիկունքում»), ընթերցողներին հայտնում եմ, որ շուտով լույս կտեսնեն հաջորդ երկու մասերը — «Ռազմաճակատում» և «Գերության մեջ»։ Այդ մասերում թե՛ զինվորները և թե՛ քաղաքացիները կխոսեն ու կգործեն այնպես, ինչպես խոսում ու գործում են իրականում։

Կյանքը բարձրաշխարհիկ մանևրներ սովորելու դպրոց չէ։ Յուրաքանչյուր մարդ խոսում է այնպես, ինչպես կարող է։ Արարողապետ դոկտոր Գուտը խոսում է բոլորովին այլ կերպ, քան «Թասի մոտ» պանդոկ տեր Պալիվկցը։ Իսկ մեր վեպը սալոնային թեթևսոլիկների համար գրված ձեռնարկ չէ և ոչ էլ գիտական գիրք այն մասին, թե ինչպիսի արտահայտություններ են թույլատրելի ազնիվ հասարակության մեջ։ Այս գիրքը իրենից ներկայացնում է մի որոշակի դարաշրջանի պատմական պատկեր։

Եթե անհրաժեշտ է գործածել որևէ թունդ խոսք, որ իսկապես ասված է եղել, ես առանց տատանվելու գործ եմ ածում։ Արտահայաությունները մեղմելը կամ բազմակետեր դնելը ես համարում եմ տխմարագույն կեղծավորություն։ Չէ՞ որ այդ խոսքերը գործ են ածում նաև պառլամենտում։

Մի ժամանակ ճիշտ են ասել, թե առողջ դաստիարակություն ստացած մարդը կարող է ամեն ինչ կարդալ։ Այն, ինչ բնական է, կարող են դատապարտել միայն հոգեպես անպատկառ մարդիկ, հմտացած լկտիախոսները, որոնք, հետևելով նողկալի կեղծ բարոյախոսությանը, ոչ թե բովանդակությանն են նայում, այլ զայրույթով հարձակվում առանձին բառերի վրա։

Մի քանի տարի առաջ ես մի քննադատություն եմ կարդացել մի նովելլի մասին։ Քննադատը համբերությունից դուրս էր եկել այն բանի համար, որ հեղինակը գրել էր. «նա խնչեց ու քիթը սրբեց»։ Իբրև թե դա հակասում է այն ամեն էսթետիկականին ու վսեմին, որ գրականությունը պետք է տա ժողովրդին։

Դա մի փոքրիկ, բայց շատ ցայտուն ապացույց է, թե լուսնի տակ ինչպիսի ավանակներ են ծնվում։

Այն մարդիկ, որոնք թունդ արտահայտություններից սրտնեղում են, պարզապես իրական կյանքից երկչող վախկոտներ են, և այդպիսի թույլ մարդիկ շատ մեծ վնաս են հասցնում կուլտուրային և հասարակական բարոյականությանը։ Նրանք կցանկանային ամբողջ չեխ ժողովուրդը վերածել սբ. Ալոիսի տիպի սենտիմենտալ մարդուկների, կեղծ կուլտուրայի օնանիստների։ Վանական Եվստախին իր գրքում պատմում է, որ երբ սուրբ Ալոիսը լսեց, թե ինչպես մի մարդ աղմուկով գազեր է բաց թողնում, սկսեց արտասվել, և միայն աղոթքը հանգստացրեց նրան։

Նման անձնավորությունները մարդկանց ներկայությամբ խիստ վրդովվում են, սակայն հաճույքով գնում են կարդալու հասարակական արտաքնոցների պատերին արված անպարկեշտ մակագրությունները։

Գրքումս գործածելով մի քանի թունդ արտահայտություններ, ես պարզապես ցույց եմ տվել, թե իրականում մարդիկ իրար հետ ինչպես են խոսում։

Չի կարելի պանդոկապետ Պալիվեցից պահանջել, որ նա արտահայտվի այնպես նրբագեղ, ինչպես տիկին Լաուտովան, դոկտոր Գուտը, տիկին Օլգա Ֆաստրովան և մի շարք այլ անձինք, որոնք սիրով ամբողջ Չեխոսլովակիայի հանրապետությունց կվերածեին մի մեծ սալոնի, որտեղ բոլորը պարկետի վրա անցուդարձ են անում ֆրակներով ու սպիտակ ձեռնոցներով, խոսում նրբագեղ լեզվով և արմատավորում մի սալոնային նրբենի բարոյախոսություն, իսկ այդ բարոյախոսության շիրմայի հետևում սալոնային առյուծներն անձնատուր են լինում ամենանողկալի և հակաբնական անառակության։

Այստեղ օգտվում եմ առիթից հայտնելու, որ պանդոկապետ Պալիվեցը ողջ է։ Նա պատերազմի ամբողջ ընթացքում նստած էր բանտում և հիմա նույնն է, ինչ Ֆրանց Յոսիֆ կայսեր պատկերի հետ պատահած դեպքի ժամանակ։

Գրքիս մեջ կարդալով իր մասին, նա այցելության եկավ ինձ և ապա գնեց քսան օրինակ, կամ, թերևս, ավելի շատ, ու բաժանեց իր ծանոթներին և, այդպիսով, աջակցեց այդ գրքի տարածմանը։

Նրան մեծ բավականություն էր պատճառել այն ամենը, ինչ գրել էի իր մասին՝ նրան ներկայացնելով, որպես երևելի գռեհկախոսի։

«Ինձ այլևս ոչ ոք չի կարող փոխել,— ասաց նա ինձ։— Ամբողջ կյանքումս խոսել եմ գռեհկաբար և ասել այն, ինչ մտածել եմ, և սրանից հետո էլ այդպես պիտի խոսեմ։ Մտքովս էլ չի անցնում բերանս փակել ինչ-որ էշի պատճառով։ Հիմա ես հայտնի մարդ եմ»։

Հիմա նա ինքն իրեն ավելի է հարգում։ Նրա փառքն հիմնված է մի քանի թունդ արտահայտությունների վրա։ Դա նրան լիովին գոհացնում է։ Եթե ես, ճիշտ և հարազատորեն վերարտադրելով նրա խոսելակերպը, դիցուք, ցանկանայի դրանով ասել, թե, տեսե՛ք, այդպես չի կարելի արտահայտվել (մի բան, որ իմ նպատակից դուրս էր), ապա անկասկած վիրավորած կլինեի այդ օրինավոր մարդուն։

Օտտո Կացն էլ ողջ է։ Դա ֆելդկուրատի իրական դիմանկար է։ Հեղաշրջումից հետո նա թողեց իր զբաղմունքը, լքեց կաթոլիկ եկեղեցու գիրկը և հիմա դարձել է հյուսիսային Չեխիայում գտնվող բրոնզի և ներկերի մի ֆաբրիկայի հավատարմատար։ Նա ինձ մի երկար նամակ էր գրել, որով սպառնում էր, թե ինձ հետ հաշիվ կտեսնի։ Բանն այն է, որ մի գերմանական թերթ զետեղել էր վեպիս այն գլխի թարգմանությունը, ուր նա պատկերված է այնպես, ինչպես որ էր իրականում։ Ես այցի գնացի նրան, և ամեն ինչ շատ լավ վերջացավ։ Գիշերվա ժամը երկուսին նա այլևս չէր կարողանում ոտքի վրա կանգնած մնալ, բայց անդադրում քարոզում էր և ի վերջո հայտարարեց. «Է՛յ, դուք, գիպսե գլուխներ, ես ֆելդկուրատ Օտտո Կացն եմ»։

Հանգուցյալ Բրետշնայդերի, հին Ավստրիայի այդ պետական խուզարկուի տիպի մարդկանց թիվը շատ մեծ է հանրապետությունում։ Նրանց չափազանց հետաքրքրում է, թե ով ի՛նչ է խոսում։

Չգիտեմ, արդյոք ինձ կհաջողվի՞ այս գրքով հասնել այն բանին, որին ձգտել եմ։ Մի անգամ ես լսեցի, թե ինչպես մի մարդ մյուսին հայհոյելով՝ ասաց. «Դու տխմար ես Շվեյկի պես»,— և հենց միայն դա դրա հակառակն է ապացուցում։ Սակայն եթե «Շվեյկ» բառը մի նոր հայհոյանք է դառնալու հայհոյական բառերի շքեղ ծաղկեփնջի մեջ, ապա ինձ մնում է միայն գոհանալ չեխերենի այդ հարստացմամբ։

Յարոսլավ Հաշեկ

1. ↑ Լեզուդ քեզ քաշիր ու ծառայիր (գերմ.)։
2. ↑ Պիտանի՛ է (գերմ.)։
3. ↑ Կալանավորների գրանցման մատյան(գերմ.)։
4. ↑ Հա՛յլ։ Կորչե՛ն սերբերը (գերմ.)։
5. ↑ Ամբողջ չեխ ժողովուրդը սիմուլյանտների մի հրոսակախումբ է (գերմ.)։
6. ↑ Հե՛տ դարձ (գերմ․)։
7. ↑ Սա իսկապես արտասովոր թզենու տերև է (գերմ.)։
8. ↑ Դուք սիմուլյանտ եք (գերմ.)։
9. ↑ Անմիջապես կալանավորել այս տիպին (գերմ․)։
10. ↑ Դուք նզովյալ շուն եք, դուք քոսոտ արարած եք, դուք ողորմելի անասուն եք (գերմ.)։
11. ↑ Ազա՛տ (գերմ.)։
12. ↑ Ցրվե՛լ (գերմ․)։
13. ↑ Քաջարի զինվոր (գերմ.)։
14. ↑ Յոհան, մոտեցեք (գերմ.)։
15. ↑ Աստվա՛ծ պատժիր Անգլիային (գերմ․)։
16. ↑ Միացյալ ուժերով (լատ․)։
17. ↑ Հանուն աստծո, կայսեր և հայրենիքի (գերմ․)։
18. ↑ Ավստրո-Հունգարիա, հզո՛ր պեստություն,
    Թող փողփողա քո դրոշն սրբազան.
    Թող միշտ ծածանվի նա վսեմորեն,
    Ավստրիան դարեդար կապրի անսասան։
19. ↑ Աստված պահի ձեզ (գերմ․)։
20. ↑ Ապուշ (գերմ.)։
21. ↑ Գրո՛ղը տանի (գերմ.)։
22. ↑ Այս սրիկան կարծում է, որ իրեն կհավատան, թե իսկապես ապուշ է… (գերմ.)։
23. ↑ Կրա՛կ (գերմ.)։
24. ↑ Պահել խստորեն, հսկել (գերմ.)։
25. ↑ Երթայք խաղաղությամբ (լատ․)։
26. ↑ Զգա՛ստ (գերմ.)։
27. ↑ Հա՛, հոգևոր աշխարհի մասին էր, շատ լավ (գերմ.)։
28. ↑ Շատ լավ է, այնպես չէ՞, պարոնայք (գերմ․)։
29. ↑ Հետ դա՛րձ։ Մա՛րշ (գերմ․)։
30. ↑ Ողջույն (լատ․)։
31. ↑ Կայազորի բանտում նստածների երեսուն տոկոսը այնտեղ մնաց պատերազմի ամբողջ ընթացքում և ոչ մի անգամ հարցաքննության չենթարկվեց։ (Ծան․ հեղ․)։
32. ↑ Դա հոսպիտալ ընկնելու միանգամայն փորձված միջոց է։ Սակայն այդ դեպքում ուռուցքի մեջ մնացած նավթի հոտը մատնում է։ Բենզինն ավելի լավ է, քանի որ հոտն ավելի արագ է ցնդում։ Հետագայում եթերի ու բենզինի խառնուրդ էին ներարկում իրենց, իսկ էլ ավելի ուշ՝ հասել էին և այլ կատարելագործությունների։ (Ծանոթ. հեղինակի)։
33. ↑ Պատիվ ունենք... զեկուցելու... պարոն ֆիլդկուրատ... բերված է ծրարը և մի մարդ (գերմ.)։
34. ↑ Աստծո օրհնությունը ձեզ վրա։ Աստծո օրհնությունը ձեզ վրա։ (լատ․)։
35. ↑ Ներեցե՛ք, թանկագին ընկեր, դուք տխմար մարդ եք։ Ես ինչ ուզենամ կերգեմ (գերմ.)։
36. ↑ Պատիվ ունեմ հայտնելու, պարոն գնդապետ, ես հարբած եմ (գերմ.)։
37. ↑ Եվ ընդ հոգվույդ (լատ.)։
38. ↑ Օրհնյալ է աստված (լատ.)։
39. ↑ Ազա՛տ (գերմ․)։
40. ↑ Աղոտքի՛ (գերմ.)։
41. ↑ Տիկնայք (ֆրանս.)։
42. ↑ Հիրավի, սոսկալի բան է, պարոն ֆելդկուրանտ։ Մարտիկ այնպես փչացած են (գերմ.)։
43. ↑ Անկրկնելի բան (լատ.)։
44. ↑ Սիրելի Հենրիխ։ Ամուսինս ինձ կրնկակոխ հետևում է։ Ինձ անհրաժեշտ է մի երկու օր հյուրընկալվել քեզ մոտ։ Քո սպասյակը անասուն է։ Ես դժբախտ եմ։ Քո Կետի (գերմ.)։
45. ↑ Գերմաներեն կոպիտ հայհոյանք (գերմ․)։
46. ↑ Ես այդ ավազակների հախից կգամ (գերմ.)։
47. ↑ Կաց (գերմ.)։
48. ↑ Երկնային տեր (գերմ.)։