«Ռանչպարների Կանչը»–ի խմբագրումների տարբերություն

02:51, 21 Մարտի 2014-ի տարբերակ

ԽԱՉԻԿ ԴԱՇՏԵՆՑԸ ԵՎ ԻՐ «ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ» ՎԻՊԱՍՔԸ

1

Խաչիկ Դաշտենցի՝ նշանավոր գրողի ու թարգմանչի մասին, ղեռ գրվելու են հետազոտություններ։ Չեն կարող չգրվեի որովհետև և իբրև, բանաստեղծ ու արձակագիր, և իբրև թարգմանիչ, Խաչիկ Դաշտենցը հետագիծ է թողել ազգային գեղարվեստական գրականության և թարգմանության պատմության էջերում։

Ճիշտ է, օրերի աղմուկի մեչ հաճախ չէ, որ լսվում էր Դաշտենցի անունը, ինչպես սովորաբար լինում է այն մարդկանց հետ, ովքեր մի կողմ քաշված, ասես ստվերում, անաղմուկ ու անկռիվ, բայց ներքին խոր հավատով քաշում են իրենց լուծը։

Գալիս է, սակայն, արժեքները վերադասավորող ժամանակը և ամեն ինչ գցում իր տեղը։

Չգրված, բայց անխուսափելի օրենք։

Գալու է նաև Դաշտենցի ժամանակը, որը պատմելու է նրա կենսագրությունը՝ Սասնա լեռներից մինչև գաղթի սովահար ճամփաներ, այստեղից մինչև Արևելյան Հայաստանի որբանոցային հանգրվաններ, Ալեքսանդրոպոլի ամերիկյան որբատներից մինչև պետական համալսարան, ուսուցչական ծառայությունից մինչև դասախոսական ամբիոն, գրական մուտքից մինչև իր գեղարվեստական և թարգմանչական մեծ գործը։

Խաչիկ Դաշտենցը իր գրական ուղերթն սկսեց բանաստեղծություններով։ Նրա առաջին երգերն արժանացան Եղիշե Չարենցի հատուկ վերաբերմունքին։

Ժամանակի սկսնակ բանաստեղծների հոծ բազմության մեչ գեղարվեստական նոր շարժումը գլխավորող Չարենցը որոնում էր իր կնիքն ու շունչը, իրենց դեմքն ու ձեոագիրը կրող բանաստեղծների, նկատեց Դաշտենցին, ոգևորվեց նրա բանաստեղծությունների թարմ գույներով և գործի դրեց հրատարակչի իր ճաշակը՝ Դաշտենցի առաջին ժողովածուն («Երգերի գիրքը») հնարավորին չափ խնամքով տպագրելու համար։

Պահպանվել է Չարենցի երկու գրությունը՝ մեկն ուղղված Հայպետհրատի այն ժամանակվա տնօրեն էդուարդ Չոփուրյանին, մյուսը՝ հայտնի ձևավորող-նկարիչ Տաճատ Խաչվանք յանին, ուր խոսք է գնում Խ. Դաշտենցի գրքի որակյալ տպագրության մասին։

Այգ ժողովածուին հաջորդեց «Բոց» (1936) գրքի տպագրությունը։ Սա այնքան աղմուկ հարուցեց իր շուրջը, որ Դաշտենցը հեռացավ Մոսկվա և խարիսխ նետեց օտար լեզուների ինստիտուտի անգլերեն լեզվի բաժնում, նախապատրաստվելով թարգմանչի կոչման։

Մոսկովյան ուսումնագնացռւթյունը վճռական դեր խաղաց Դաշտենցի ճակատագրի մեջ. անգլերենն այն հենարանն էր, որով նա գործի էր դնելու ներսում եղած բանաստեղծական կրակները։

Բնականաբար ծառանում է ի՞նչ թարգմանելու խնդիրը։

Օգնության է գալիս Ավետիք Իսահակյանը, որի խորհրդով դեռ տասնամյակներ առաջ հայտնի դիվանագետ Հովհաննես Խան-Մասեհյանը ձեռնարկել էր Շեքսպիրի թարգմանությանը։

Դաշտենցի պատմելով իր շեքսպիրյան ներշնչանքի խորհրդատուն նույնպես Ավ. Իսահակյանն է եղել, մի զրույցի ժամանակ հանձնարարել է շարունակել Խան-Մասեհյանի կիսատ թողած գործը և ամբողջացնել հայոց Շեքսպիրականը։

Վրա հասան Հայրենական պատերազմի դժվար տարիները։ Դաշտենցը իր շեքսպիրյան գրադարանը՝ բրիտանական և ռուսական հրատարակություններ, Շեքսպիրին վերաբերող գիտական աշխատություններ և բանասիրական հետազոտություններ, երկլեզվյան բառարաններ, տեղափոխում է Թալինի Իրինդ գյուղը, ուր նա աշխատանքի էր անցել իբրև կոլտնտեսության նախագահի քաղաքական գծով տեղակալ։

Օրնիբուն աշխատել է իրեն առանձնապես հարազատ սասունցի գեղջուկների միջավայրում՝ գարնան ցանքից մինչև բերքահավաք և միայն գիշերային ուշ ժամերին հնարավորություն է ունեցել մոմի ճրագի աղոտ լույսի տակ առաջ տանել իր գրական գործը...

Խաչիկ Դաշտենցը բանահյուսական տարերքի և շնչի գրող է։ Դրա վառ ապացույցն է հանրաճանաչ «Խոդեդան» վեպը, որը, իր իսկ խոստովանությամբ, ծնվեց նույն Իրինդի Սասնա տան շառավիղներից ստացած տպավորություններից։

«Խոդեդանը» յուրահատուկ տեղ ունի հայ սովետական վիպագրության մեջ։

Մի քանի առումներով։

Նախ, այդ վեպով շարունակվեց հայրենական գրականության այն ակոսը, որ իր մի շարք փայլուն պատմվածքներով բացել էր Ակսել Բակունցը։ Դա 1915 թվականի հայկական կոտորածներից փրկված մարդևանց վերածնության գեղարվեստական մարմնավորման ակոսն է, որի մեջ մտավ նաև Դաշտենցը՝ ոչ միայն իբրև շարունակող, այլ ավանդները հարստացնող։ Նա կերտեց հովիվ Ասատուրի մոնումենտալ կերպարը, որը եղավ առաջնեկը նույն խմորից կերտված մյուս կերպարների (Նահապետ, Ձորի Միրո և այլն)։

Խնդրի էությունը, սակայն, ոչ միայն կերպարի հայտնագործումն էր, այլև գործի դրված գեղարվեստական սկզբունքները, որը, դժբախտաբար, չի գնահատված ըստ իր արժեքի։ «Խոդեդան» վեպով Դաշտենցը ներկայացրեց էպոսային արձակի առաջին հայտը՝ դրա մեջ դնելով իր բովանդակ սասունցիությունը, Սասնա Տան մերօրյա շառավիղների հոգեբանության կենցաղի, երազանքների անվրեպ իմացությունը։

Ժողովրդական ասմունք և պատմական հիշատակներ, ազգագրություն և հեքիաթներ, կենցաղ և գեղջկական պատումային ձևեր՝ իր ժողովրդագիտության այս պաշարները, որ Դաշտենցը կաթիլ աո կաթիլ ժողովել էր վաղ մանկությունից մինչև այրական հասակը, նա գործի դրեց բանահյուսական-էպոսային արձակի մեծ խնդիրը լուծելու համար։

Դրա հաջորդ քայլը՝ նշանակալից քայլը, եղավ «Ռանչպարների կանչը» վեպը։

2

«Ռանչպարների կանչին» Դաշտենցը նվիրեց իր կյանքի և հոգու մեծ հատվածը։ Թեև հաճախ էր վերադառնում ղրան, բայց չէր շտապում՝ ցանկանալով նրա էջերում ասպարեզ հանել իր քնարն ու էպիկան, դավանանքն ու երազանքը, ներշնչանքն ու տարերքը։

«Ռանչպարների կանչը», որն արդարև, Դաշտենցի գլխավոր գիրքն է, պատմում է 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի հայ ազգային ազատագրության այն հերոսների մասին, որոնք պատմությանը հայտնի են «հայդուկներ» (ֆիդայիներ) անունով։ Հայդուկների պարտիզանական շարժումը դեմոկրատական խոր արմատների և ազատագրական արդար շնչի մի շարժում, ծնվեց իբրև թուրքական սաստկացող բռնությունների դեմ ուղղված ընդդիմադրություն, ինչպիսիք էին նույն ժամանակաշրջանում նույն ուղղությամբ Բուլղարիայում, Հունգարիայում, Հունաստանում, Հարավսլավիայում ծնված շարժումները։

«Հայդուկի» բառարանային բնորոշումը՝ «գեղջուկ, որը ոտքի է ելել իր իրավունքների պաշտպանության համար», հավասարապես վերաբերում է նաև հայոց հայդուկներին, որոնք իրենց կյանքը դրին հայրենյաց փրկության զոհասեղանին, արժանանալով ժողովրդական լայն շարքերի հիացմունքին։ Բնավ պատահական չեն այն բազմաթիվ լեգենդներն ու բազմատեսակ երգերը, որ ժողովուրդը հյուսել է իր ազատասիրական ապրումներն ու փրկության հույսերը արտահայտող հերոսների մասին։

Ժողովրդական վրիժառուների պարտիզանական շարժումը, դժբախտաբար չի արժանացել ոչ պատմագիտական անաչառ քննության, ոչ էլ դարձել է գեղարվեստական ներշնչանքների նյութ, ինչին արժանի է անվերապահորեն։

Այս վերաբերմունքի՝ «լռության» մեջ, ըստ երևույթին, գեր է ունեցել երկու հանգամանք։

Մեկ այն, որ պարտիզանական տարերքին հանձնված, միասնական ծրագրեր չունեցող շարժումը հետևանքների մեջ պարտվածների շարժում էր, և, երկրորդ, դաշնակցության գործիչները ազատագրական շարժման ինչ-ինչ շրջակետերում փորձեցին ժողովրդական արդար շարժումները հարմարեցնել իրենց կուսակցական նեղ նկրտումներին և ստվեր գցեցին շարժման բուն էության վրա։

Հազիվ թե հարկ կա բացատրելու, որ այս հանգամանքները հիմնավոր փաստարկներ չեն՝ լռության մատնելու ազգային-ազատագրության պայքարի հերոսական էջը, որն ուղղակի հայցում է գեղարվեստական մարմնավորում։

Տարիներ առաջ այդ գործին ձեռք մեկնեց Խաչիկ Դաշտենցը, որն իր հարուստ իմացություններով և գեղարվեստական նախասիրություններով այն գրողն էր, որը կարող էր շունչ ու մարմին տալ մեր պատմության հերոսական այդ էջին։

Դա է հավաստում «Ռանչպարների կանչը» գիրքը, որը, Դաշտենցը արդեն պատրաստում էր տպագրության, երբ վրա հասավ անակնկալ մահը...

Դաշտենցի գրվածքի խորագիրը («Ռանչպարների կանչը») և ժանրային տարբերարկումը (վիպասք) ձևական «մանրուքներ» չեն, այլ այն կարևոր բանալիներն են, որոնցով պետք է բացել գրքի բովանդակությունը։

«Ռանչպարները» որոշակի պատմագիտական-գեղարվեստական հայացքի ցոլացում է։ Հայոց ազատագրության անձնազոհ մարտիկները՝ հայդուկները, ըստ ժողովրդի պատմական հիշողության մեջ հարատևող տվյալների, ամենասովորական, անչար, խաղաղասեր, իրենց արտ ու կալին, հողին ու ջրին գամված ռանչպարներ են, որոնք, սակայն, դաժան հանգամանքների բերումով ստիպված են զենքի դիմել պաշտպանելու իրենց մարդկային իրավունքներն ու արժանապատվությունը։ Որդեդրելով ժողովրդական հավատի վրա խարսխված այս կոնցեպցիան և ռանչպարության աշխարհազգացողությունը գնելով իր պատումի հիմքում, Դաշտենցը բացահայտում է ազատագրական շարժման դեմոկրատական ուղղությունը, դրանով էլ բացատրելով շարժման հերոսական բովանդակությունը, պատմության հայտնի հերոսների հոգեկան ձգտումների վեհությունն ու գեղեցկությունը։

Սա հայ ժողովրդական էպոսից եկող աշխարհայացքային գիծ է, վերին աստիճանի արդար և ճշգրիտ մեկնաբանություն։

Ավետիք Իսահակյանի թղթերի մեջ պահպանվել է մի գրություն, ուր վարպետը ժամանակակից հայ արձակագիրներից էպոսային-ասքային տարերքի գրող է համարում Խաչիկ Դաշտենցին, գնահատելով նրա հնարավորությունները։

Ըստ երևույթին նա տեղյակ է եղել Դաշտենցի մտահղացմանը և երկուստեք զրույցների միջոցին էլ ծնվել է վիպասքի գաղափարը։

Իրապես, խառնվածքով լինելով պատմողական-ասացողական շնչի գըրող, Դաշտենցը գտել է նյութի մատուցման ամենահարմար, բնական ձևը։

«Ռանչպարների կանչին» եթե նայենք դասական հոգեբանական վեպի կանոններով, հազիվ թե կարողանանք ճիշտ գնահատել նրա նշանակությունը. չկան ոչ հոգեբանական մանրակրկիտ վերլուծումներ, ոչ էլ սյուժետային ցայտուն փոխհարաբերություններ։ Սա բանահյուսական-պատումային արձակ է, արձակի այն որակը, որի մոռացված ուղիները նորից շատ որոշակի երևում են 20-րդ դարի գեղարվեստական որոնումների մեջ։

Գրական դավանանքով արտաքուստ «պահպանողական» այս գրվածքով Դաշտենցը վկայում է ժամանակակից արձակին բնորոշ ռիթմի իր զգացողությունը, այդ ռիթմը հայտնաբերելու համար դառնալով դեպի ազգային պատմության ոճական գույները, ժողովրդական փորձի մեջ բեկված արտահայտման եղանակները։

Ազատագրական շարժման վիպասքը ստեղծելու համար Դաշտենցը հազվագյուտ թափանցումներով օգտվել է այդ շարժման էությանն ամենից ավելի պատշաճող բնական ու պարզ, պարզունակության չափ պարզ, միամիտ, «անարվեստ» պատումի ձևերից ու բառապաշարային շերտերից։

Տիրապետելով հայ Ժողովրդական վիպերգի գաղտնիքներին, Դաշտենցը հանդես է եկել իբրև ասացող, ժողովրդական ասմունքող, բնավ տուրք չտալով ժողովրդական պատմելաձևի արտաքին ոճավորմանը։

Իբրև ժանրային կառուցվածք «Ռանչպարները» նորագույն հայ գրականության թռիչքներից մեկն է, «ռամիկ» արվեստի հազվագյուտ խոր ներշնչանք։

Հայոց դպրևանքի պատանիներից մեկը՝ «Մախլուտո» մականունով, «Ռանչպարների կանչով» դառնում է ազգային շարժման զինվոր և այս կետից սկսած պատմում է իր կյանքի դրվագները՝ «նովելային պատումները», ուր տեղ ունեն և՛ այդ շարժման առասպելական անունները (Արաբո, Աղբյուր Սերոբ, Սոսե, Գևորգ Չաուշ, Անդրանիկ), և շարքային մասնակիցները։

Մախլուտոյի պատմությունների մեջ ազատագրության հերոսները երեվում են հայրենասիրական խոր ապրումներով, բարոյական բարձր սկըզբունքներով, ռամկական բնավորությամբ և ասպետական վարքագծով։

Իր վիպասքը կառուցելիս Դաշտենցը լիաբուռն օգտվել է բանահյուսական նյութերից՝ էպիկական և քնարական երգեր, ավանդություններ և թևավոր խոսքեր, ինչպես և դիտական հիշատակարաններից, ազգագրական-տեղագրական, աշխարհագրական հետազոտություններից, առավելագույնս մնալու համար պատմության իրական հողի վրա։

Ցանկանում ենք ընդգծել ևս երկու մոմենտ, որոնք գաղափարական լիարժեք շեշտեր են տալիս Դաշտենցի վիպասքին։

Դրանցից մեկը դաշնակցության գաղափարախոսությունից շարժումը սահմանազատելու տենդենցն է, պատմականորեն միանգամայն ճիշտ տենդենց։ Բանն այն է, որ հայդուկներն իրենց բուն ժողովրդական արմատներով չէին կարող հենարան լինել ազգայնական «բաղձանքների» համար, ինչին ձգտում էր դաշնակցությունը։ Ավելին՝ նրանք իրենց ձգտումներով, հայրենի հողի ազատագրության երազներով ու մաքառումներով անհարազատ էին դաշնակցությանը, որը և Դաշտենցը ներկայացրել է վեպի մի քանի կարևոր հատվածներում, կապված գերազանցորեն Անդրանիկ զորավարի կերպարի հետ։

Մյուս էական գաղափարական շեշտը հայ ռանչպարների քաղաքական կողմնորոշման, ոուսական կողմնորոշման՝ դարձյալ պատմականորեն հավաստի բացահայտումն է։ Թուրքական բռնություններին ենթակա հայ գեղջուկները, բնականաբար, իրենց հայացքն ուղղում են դեպի Ռուսաստան, այդտեղից սպասելով փրկության լույսը։ Այս կողմնորոշման բնական շարունակությունն է ռանչպարների մնացորդների համախմբումը Աովետական Հայաստանի հողի վրա, ուր մարմին են առնում նրանց պատմական երազները։

Խաչիկ Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» վիպասքը և իր գաղափարական ազնիվ պաթոսով, և գեղարվեստական կատարման աստիճանով հայ գրականության նշանակալից երևույթն է։

ՍՈԻՐԵՆ ԱՂԱԲԱԲՅԱՆ

ԽՈՍՔ ՀԵՂԻՆԱԿԻ

Օգտվելով իմ այս նոր վեպը լույս ընծայելու պատեհությունից, պարտք եմ համարում հրապարակավ իմ անկեղծ շնորհակալությունը հայտնել «Խոդեդան» վեպիս առթիվ ինձ ժամանակին շնորհավորած բոլոր ընթերցողներին ու բարեկամներին, որոնց ի վիճակի չեմ եղել աոանձին նամակներով իմ երախտիքը հայտնել:

Շնորհակալություն նաև աոանձին արժեքավոր դիտողությունների համար, որոնք սիրով ի նկատի են առնված այս վեպը գրելիս:

Նոր վեպի համար օգտագործել եմ մայր հայրենիքում և սփյուռքում լույս տեսած որոշ հուշագրություններ, ականատեսների վկայություններ և պատմական ու աշխարհագրական աշխատություններ, դրանցից իբրև ատաղձ ընտրելով բացաոապես այն դրվագները կամ եղելությունները, որոնք առնչվում են իմ ընտրած նյութին:

1952 թվականին, երբ ես Իրինղ գյուղում էի, երևելի շինական Գալուստ Քոթանյանր (ափո Գալուստ) իր հարկի տակ դիմելով ինձ՝ ասաց.

— Շատ ուրախ եմ «Խոդեդանի» համար: Շատ ձորերի գլուխը մի ձոր է, շատ խոսքերի գլուխը՝ մի խոսք. էնպես արեք, որ մեր հետքերը չըկորչեն:

1963-ի հունիսի 2-ին Ներքին Թափն գյուղում ես հանդիպեցի «Խոդեդան» վեպիս հերոսներից մեկին՝ Գոմսա Մելիքի կնոջը: Նա ասաց. «Մելիք հարիր տարեկան կեղներ, որ մեոավ։ Թալինու բժիշկ մեկ օր Մելիքին տեսնելով՝ ասաց. «Մելիք ջան, դու քու ուժից ես էսքան երկար ապրել: Չաթալ օսկոր կա քու սրտի մեջ ու չորս պլոհիկ»:

Իմ այս վեպը իրենց սրտի մեջ «չաթալ օսկոր» և «չորս պլոճիկ» ունեցող այդ սերնդի մասին է:

Այդպիսի սերունդ եղավ, այդպիսի սերունդ դժվար թե կրկնվի:

Այնքան արտասովոր և առասպելական էին այդ սերնդի մարդիկ և իրենց գործերը, որ թեև այս վեպի ամբողջ նյութը իրական է, կատարված եղելություն, բայց ոմանց կարող է թվալ անիրական և. հեքիաթային:

Այդ մարդկանց անուններն ու գործերը հյուսվել են լեգենդին, հեքիաթին, առասպելին և սերնդե-սերունդ անցնում են բերնեբերան:

Նրանք խումբ-խումբ եկան և լցվեցին այս վիպասանության մեջ, ոմանք իրենց անուններով, մի քանիսն էլ անունները փոխած: Ու դարձյալ հին, չարքաշ, բայց տոկուն հայ շինականն էր, որ ելավ իմ աոաջ: Ամեն մեկը բերեց մի հերոսական դրվագ կամ եղելություն իր կյանքից և հյուսեց այս գիրքը: Գրքի ամեն մի գլուխը մի աոանձին պատում է կամ պատմվածք, իսկ բոլորը միասին՝ մի ամբողջական վեպ:

Սակայն ավելի լավ է խոսքը տանք վեպի գլխավոր հերոսին. «Այսպես ուրեմն, ես ձեգ կպատմեմ իմ և իմ սերնդի կյանքը, ինչպես nr եղավ և ինչպես nr անցավ: Ես ձեզ կտանեմ այնպիսի վայրերով, ուր չեք եղել: Իմ ետևից եկեք: Ես մերթ թամբին նստած կերթամ, մերթ թամբից իջած: Որտեղ հոգնեցինք՝ այնտեղ կանգ կառնենք:

Այդ ո՞վ է բռնել նժույգիս սանձը: Ա՜, բոնաշենցի, դու նորի՞ց հայտնվեցիր Սիմ լեոան լանջերին: Ուղղակի խենթ ես դու, nr այդքան կանուխ շտապել ես ինձ մոտ: Լուսաբացի ցողը ոտքերիս վրա է, և դեմքիս փչում է մի հահելի զեփյուռ: Եկ գնանք ինձ հետ: Հոգ չէ, մենք երկուսով ճանապարհ կմեկնենք, մինչև հաջորդաբար հանդես կգան ինքը Շապինանդը և Պայթող աղբյուրի հերոսները:

Գոնե թույլ տուր ինձ վերջին անգամ Մելքոն վարժապետի դասը լսեմ»:

Երևան, 1972, 10 օգոստոսի

ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ

 Եվ շարան-շարան բարձրանում էր վեր

Մեր բեռնավորված ընկերների չուն:

Ե. ՉԱՐԵՆՑ

«ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ»

Մուշ քաղաքի ս. Մարինե թաղում հայոց լեզվի դաս էր։

— Ապա արտասանիր «Ռանչպարների կանչը», — մատնացույց արեց Մելքոն վարժապետը վերջին շարքում նստած մի թխադեմ աշակերտի, որ լուսամուտին կպած մտազբաղ նայում էր Ձորաթաղի այգիներին։

Աշակերտը կանգնեց։

Բոլորը զույգ-զույգ էին նստած, իսկ սա մենակ էր։ Կողքի դասընկերը մի տարի առաջ լքել էր դպրոցը՝ իրեն մենակ թողնելով վերջին նստարանին։

Շաբաթը մեկ անդամ Մելքոն վարժապետը աշակերտներին կրկնել էր տալիս հայոց այբուբենը։ Աշակերտները պարտավոր էին անգիր ասել բոլոր տառերը, դրանք զուգակցելով հայ շինականների առավոտյան կանչերի հետ։ Այբուբենը սերտելու այս եղանակը Մելքոն վարժապետն էր մշակել ոտանավորի ձևով, նպատակ ունենալով հայոց գրերի պատկերը և հաջորդական կարգը ամուր դրոշմել իր սաների հիշողության մեջ։ Այնպես պետք է արտասանեին, որ թվար, թե առավոտ է, և ռանչպարները իրար ձայն տալով շտապում են դաշտային աշխատանքի։

— Ա՛յբ, նե՛ն, գե՛մ,

Բրդեմ ուտեմ.

— Ի՞նչ ուտես, — ընդմիչեց Մելքոն վարժապետը հոնքերը խոժոռելով։

— Թփով կլուլիկ կարմիր տաքտեղով։

Դասարանը փռթկաց։

— Լավ բան է Մշո թփով կլուլիկ ուտելը, այն էլ կարմիր տաքտեղով, բայց դասը լավ սերտելուց հետո, — սաստեց վարժապետը։ — Այլապես տեսնու՞մ ես վարոցների խուրձը։

— Առաջ ուտել, հետո սերտել, — պատասխանեց թխադեմ աշակերտը, դժկամությամբ նայելով բարակ վարոցների կապոցին, որ դրված էր անկյունում, կարգապահությունը խախտող և դասը չսովորող աշակերտներին պատժելու համար։

— Դու ասա «Ռանչպարների կանչը», — դիմեց պարոն Մելքոնը մի ուրիշ աշակերտի, որ առջևում էր նստած և թըվաբանությունից ու մայրենի լեզվից միշտ հինգ ու խաչ էր ստանում ։

Խաժաչք, սուր քթով և մազերի խոպոպները ճակատին թափած սասունցի մանուկ էր Սանասարը։ Դասը պատասխանելուց առաջ սա միշտ դիմում էր Մարութա սարին, կարծես ուժ առնելու համր։ «Յա Մարաթուկ», ասում էր ու դասը պատասխանում։ Ուստի դասարանում նա հայտնի էր նաև «Յա Մարաթուկ» մականունով։

Սանասարը համարձակ վեր կացավ, և «Յա Մարաթուկ» դոչելով, ճակատը բարձր պահած սկսեց.

— Ա՛յբ, բե՛ն, գի՛մ, Ե՛լ, Հովակիմ, Դա՛, ե՛ջ, զա՛, Լծիր եզան։ է՛, ը՛թ, թո՛, Վերկաց, Թաթո, ժե՛, ինի՛, լյո՛ւն, Կապիր քո շուն։ Խե՛, ծա՛, կե՛ն, Ու՞ր է Հակեն։ Հո՛, ձա՛, ղա՛տ, Միհրա՜ն, Մրհրդա՜տ, Ճե՛ն, մե՛ն, հի՛, Կգանք հիմի։ Նո՚ւ, շա', ո՜, Պրծիր, Շավո, Չա', պե', ջե', Ուշ է, Վաչե։ Ռա', սե', վե՛վ, Ծագեց արև։ Տյո՛ւն, րե', ցո', Մարդ աստծո։ Վյո՚ւն, փյո՛ւր, քե', Քելե, Սրքե, Ե՛վ, օ', ֆե', Օ, ի՜նչ զով է։

— Ապրե՛ս, Սանասար։ Դու Սասնա ո՞ր գյուղից ես։

— Բսանաց գավառի Ջրտնիք գյուղից։

— Շատ ապրես, որդիս։ Ա՜յ, այդպես կսերտեն «Ռանչպարների կանչը» և ոչ թե կլուլիկ ուտելու մասին կմտածեն, — նկատեց Մելքոն վարժապետը և դասամատյանը բաց անելով Սանասարի անվան դիմաց ավելացրեց մի նոր հինգ ու խաչ։

Թեպետ խոսքը վերջին նստարանի աշակերտի մասին էր, բայց նա դարձյալ դրսի աշխարհով այնպես էր կլանված, որ բոլորովին չլսեց իր ուսուցչի ձայնը։ Ներքևում ձորի մեջ ինչ-որ բան էր կատարվում, որ նրան գամել էր լուսամուտին։

— Ուշադրությունդ ուրիշ տեղ է, Մամիկո՛ն։

— Ա՛յբ, բե՛ն, գի՛մ, Ել, Հովակիմ, Դա՜, ե՚ջ, զա՛,

Լծիր եզան, — բարձրաձայն կրկնեց թխադեմ աշակերտը և լուսամուտը արագությամբ բաց անելով, իրեն վայր նետեց այնտեղից։ — Վարժապետ, ես գնացի, — հնչեց Մամիկոնի ձայնը լուսամուտի տակից։ Նա թռավ առաջին տանիքը, այնտեղից երկրորդ տանիքը և, մի կտուրից մյուսը անցնելով, սլացավ դեպի Զորաթաղի այգիները։

Տարիների ընթացքում մի քանի աշակերտներ զանազան պատճառներով լքել էին ուսումը։ Բայց նրանցից ոչ մեկը այդպես չէր բաժանվել դպրոցից, այդքան հանդուգն և անթույլատրելի ձևով։

Զորի մեջ կանացի ճիչեր լսվեցին, և դպրոցում պարապմունքը ընդհատվեց։

Հետևյալ օրը շաբաթ էր։

Վարժապետ Մելքոնը վաղ լուսաբացին շտապեց դեպի ս. Մարինե թաղը՝ իր աշակերտի ծնողներին տեսնելու։

Նրանց տունը շինված էր գետափին։

Հասավ այն ժամանակ, երբ Մամիկոնը, մի կապոց թևի տակ, քայլում էր դեպի այն կամուրջը, որ ս. Մարինե թաղը միացնում էր Կողու թաղին։

— Մամիկո՛ն։

Պատանին կանգ առավ։

— Զավակս, երեկվա դեպքը ցնցեց մեր քաղաքը։ Բայց խոհեմություն չէր այդքան անթույլատրելի ձևով հեռանալ դպրոցից՝ «Ռանչպարների դասը» թողնելով կիսատ։

— Իմ դասը վերջացավ, վարժապետ։ Ներիր ինձ և թողություն արա ձեռքդ համբուրեմ։

— Քահանայի ձեռքն են համբուրում, ես քահանա չեմ։

— Ոչ թույլ տուր համբուրեմ ձեռքը այն մարդու, որ հայոց այբուբենի մշակն է եղել երեսուն տարի։ Օրհնյալ լինես դու, Մեսրոպ Մաշտոց։ Օրհնյալ լինես և դու, Մելքոն վարժապետ։

— Որոշել ես գնա՞լ։

— Իմ պես պատանին իրավունք չունի այժմ հանգիստ նստել դասի։

Մելքոն վարժապետի աչքում արտասուք երևաց։

— Գնա՛, տղաս, ես քեզ արգելք լինել չեմ կարող։ ճիշտ է, իմ դասարանը մեկով կպակասի, բայց ժողովրդի համար գործող արաբոների թիվը մեկով կավելանա։ Անցյալ տարի կոփեցի Շեկ Լևոնը գնաց Ամերիկա, այժմ դու ես գնում։ էլ ո՞վ պիտի լսի ս. Կարապետի Ժառանգավորաց վարժարանի շրջանավարտ Մելքոն վարժապետի դասը։ Ո՞վ պիտի անգիր անի «Ռանչպարների կանչը»։ Գոնե այնքան սովորեիր, որ կարողանայիր «Նարեկը» և Րաֆֆու «Խենթը» կարդալ։

— Իմ սովորածը ինձ բավ է, Մելքոն վարժապետ։ Շարժում է ինձ պետք, լեռների կյանք եմ փնտրում։ Ես մեկ էլ քեզ մոտ կգամ այն ժամանակ, երբ ռանչպարների կանչը իրական դառնա և հայ շինականներն առանց երկյուղի գնան գործի։ Տա աստված, որ քեզ ողջության մեջ տեսնեմ վերադարձիս։

— Գնա՛, որդիս, և աստված քեզ հետ։ Մինչև ցորյանի հատիկ չմեռնի՝ հունձք չկա։ Եվ եթե քո մեջ հավատք ունես մանանեխի հատիկի չափ՝ լեռը կշարժես։

Մելքոն վարժապետը հնամաշ վերարկուն թիկունքին ուղղելով, թանձր ծխելով ետ դարձավ, իսկ Մամիկոնը առաջ ընթացավ քթի տակ դանդաղ երգելով.

Թե հայրենյաց պսակադիր Գողթնի քնարք լռել են, Երկնուց թող գան անմահ հոգիք Հայոց քաջեր պսակել։

Փրե կամուրջով անցնելիս Մամիկոնը տեսավ իր դաստիարակներից մեկին, որ գետափին կռացած լվացվում էր պաղ ջրով։ Հայոց պատմության ուսուցիչ պարոն Սենեքերիմն էր, որ ամեն առավոտ իջնում էր ձորը գետակի ջրով թարմանալու։

Նրա տեսքը մռայլ էր։

Պարոն Սենեքերիմը իր աշակերտին չնկատեց, այլապես կարող էր կանգնեցնել նրան և հարցնել, թե որո՛նք են Հայաստանի գավառները։

Մամիկոնը գնում էր ոտքով չափելու այդ գավառների լայնքը և նրանց լեռների վրա սերտելու ռանչպարների կանչը։

ԲԴԵ

Բայց ես պետք է մտնեմ Բդեի մոտ։ նա իմ քեռին է։ Ես ինչպե՞ս կարող եմ քաղաքից հեռանալ առանց քեռի Բդեի օրհնությունն առնելու։

Փույթ չէ, թե քեռիս խեցիների վաճառական է։ Բայց նա այժմ մի շատ օգտակար գործով է զբաղված։ Նա սկսել է գրել Մուշ քաղաքի պատմությունը և այն էլ՝ երկաթագիր տառերով, որով դժվարանում է գրել նույնիսկ ս. Կարապետի Ժառանգավորաց դպրոցի շրջանավարտ Մելքոն վարժապետը։

Բդեն նստած գրում էր ձեթի ճրագի տակ, երբ ես անաղմուկ մտնելով, կանգնեցի նրա թիկունքին։ Նա վերջին անգամ գրիչը թաթախեց սև մելանի մեջ, շարադրեց ևս մի պարբերություն և հիշատակարանը ձեռքը վերցնելով բարձրաձայն կարդաց.

ՄՈԻՏՔ

«Կարմիր իրիցու տների բուն կենտրոնը եղել է Խութ-Բռնաշեն գավառակի Արծվիք գյուղը, որ կոչվել է նաև Կրպնիք-Արծվիք։ Տոհմի հիմնադիրը եղել է կարմիր մորուգով մի երեց, որ ունեցել է քառասուն զավակ։ Այդ տան մի ճյուղը Արծվիքից տարածվել է Մոտկան, Մոտկանից՝ Մուշ, Մշուց՝ շրջակա մի քանի գյուղեր։ Դրանք կարմրահեր, կապուտաչյա հայեր էին՝ աշխատասեր և քաջ, բարությամբ անսահման, ազնվությամբ անբաղդատելի։ Կարմիր երեցը ունեցել է Կոճղեզ անունով մի թռչնագիր ավետարան, որ այժմ կորած է համարվում։ Այդ գրքի վրա հին հայերը երդվել էին։

Խութ-Բռնաշենի սահմանների վրա, ս. Աղբերիկ վանքից ոչ շատ հեռու, գտնվում էր կարմիր իրիցու գյուղերից մեկը — Վերին Շնիստը։ Շնիստի գյուղապետն էր տանուտեր Գասպարը։ Ռես Գասպարը իր որդի Բդեին (Բաղդասար) 1715-ին ուղարկում է Գոմաց վանքը գրել-կարդալ սովորելու։ Նոր վայրում դպրոցն ավարտելով և սոլկարի արհեստին հետևելով, Բդեն դառնում է նշանավոր արհեստավոր։ Բդեի թոռը (Բդե Բ) 1825-ին իր հոր հետ Գոմաց վանքից տեղափոխվում և հաստատվում է Դաշտի Խաս գյուղ բնակավայրը, որ Մուշից ոտքով կես օրվա ճամփա է։

Բդե Բ-ն Խասգյուղի մեջ ունեցավ չորս զավակ։ Ավագ զավակի անունը Գասպար էր։ Սրանք փոխանակ իրենց հորենական սոլկարի արհեստը բանեցնելու, սկսեցին խեցեգործությամբ զբաղվել և, իրենց ձեռնարկը ընդարձակելով, հաստատվեցին Մուշ քաղաքում։

Գասպարն էր, որ 1862-ին առաջին անգամ խեցիների խանութ բաց արեց Մշո մեջ։ Նա ունեցավ չորս արու զավակ։

Այս հուշեր գրողը ես եմ՝ Բդե Միսակը, կարմիր իրիցու տներից, երկրորդ որդին Գասպարի։ Մեր տունը շինված է Մշո Ձորաթաղի մեջ, որի կռնակը Կուրտիկ լեռն է։ Մեր տան առջևով քաղաքի գետակն է գլորվում, երբեմն գազազած քանդելով իր վրայի կամուրջները։

Մեր տան ետևը աղբյուր կա և քաղաքում հայտնի է Պաղորակ անունով։ Ինչպես շատ մշեցիք, այնպես էլ ես այդ աղբյուրի կենսատու ջրով եմ սնած ու մեծացած։

Իմ պապը՝ Բդե Բ-ն, տեսավ իր զավակների հալածվելն ու տառապանքը օսմանյան բանտերի մեջ և վշտից մեռավ 1835-ին, թաղվելով Ջորաթաղի գերեզմանատանը։ Նա էր, որ ինձ իր ծնկներին նստեցնելով, սովորեցրեց հայոց երկաթագրերը։ Ու ես Տարոն աշխարհի հիշատակարանն եմ գրում պապիս սովորեցրած գրերով։ Գրում եմ անցյալ ժամանակով, քանզի հիշատակարանը գալոց սերունդների համար է, երբ ես էլ մեռած կլինեմ, ինչպես վաղուց մեռած են Բդե գերդաստանի բոլոր մեծերը Վերին Շնիստում, Խաս գյուղում և Մուշ քաղաքում։

Գրում եմ դեպք առ դեպք, քառածալ թղթի վրա, ընկույզի կեղևից շինած մելանով, ականջս Մշո գետակի աղմկահույզ շառաչին, որ զօր ու գիշեր անլռելի հնչում է մեր տան մոտով։

«Աստված, դու նախ մեր ազգի բոլոր զավակներին տիրություն արա, հետո իմ երկու զավակներին ու եղբայրներիս և մանավանդ իմ սիրասուն եղբայր Վաղարշակին, որ բնակիչն է Խասգյուղի։ Եվ հավիտյան խնկելի հիշատակով պահիր մեր քաղաքի երևելի մարդոց, մեր Կոտո Հակոբին, մեր Մելքոն վարժապետին և Մշո ու Սասնո աշխարհի մեր աննման ժողովրդի մեծին ու փոքրին։

Տեր ամենակարող, սատարիր ինձ, որ ավարտեմ հիշատակարանը Տարոնա և մեղքերիս թողություն տուր, որ ավուր դատաստանին սևերես չգամ քովդ։ Մեղա քար բերնիս»։

«Տարոնը՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի գավառներից մեկն է, այժմյան Մշո դաշտը, որի կենտրոնն է Մուշ։

Մշո հարավում Սասունն է։ Հայ իշխանության օրերին Սասունի բնակչությունը բաղկացած էր բացառապես հայերից, որոնք կոչվում էին լեռնցի, այդպես է հավաստում Զենոբ Գլակը։ Ժէ և ԺԸ դարերում քրդական վաչկատուն ցեղերը հարավից գաղթելով և հայերի հետ շփման մեջ մտնելով, հետզհետե թափանցեցին Սասնո Բuանք, Խիանք և Գաբլճոզ գավառակների մեջ։

Օսմանցին մի օրենք ուներ. եթե մեկը տաս տարի օգտագործում էր մի արոտավայր, այդ արոտավայրը կամ կալվածքը այլևս դառնում էր նրա սեփականությունը։ Այսպիսով, վերոհիշյալ գավառակներում, լեռնցի հայերի բոլոր արոտավայրերը, որտեղ քուրդ աղաները իրենց անասուններն էին արածեցրել, մի քանի ամառվա ընթացքում՝ քրդերի ձեռքն անցան։ Այդ գավառակները ոչ միայն խէվեցին իրենց տերերից, այլե հայ գյուղացիները խաֆիր (ճորտ) դարձան այդ հողերի վրա։ Նրանք պարտավոր էին շաբաթվա մեջ մի քանի օր ձրի աշխատել քուրդ աղայի համար և նրան խաֆիրության տուրք վճարել։ Մինչև անգամ քուրդ աղաները իրենց ճորտ հայերին կամ հայերով բնակեցված գյուղերը սկսեցին ծախել կամ նվիրել միմյանց՝ իբրև ինչք կամ ստացվածք։

Այս վիճակին ենթարկվեցին ոչ միայն Խիանքի, Բսանքի և Գաբլճոզի գավառակները, այլև նրանց հարևան շրջանները՝ Խnւթ-Բռնաշենը և Մոտկանը։ Հարստահարությունը այնպիսի ահռելի չափեր ընդունեց, որ այդ վայրերի հայ բնակիչները, մեծ մասամբ կարմիր իրիցու տներից, լքեցին իրենց տունն ու տեղը և իրենց լեռներից իջան Մշո դաշտ՝ շարժվելով դեպի Խնուս, Բուլանուխ և Ալաշկերտ։

Մշո դաշտի մի շարք գյուղեր Աասունի և Խութի նախկին բնակիչներից են կազմված։ Մոկսի և Վանի Շատախի բնակիչները հին սասունցիներ են։ Խաֆիրության տուրքը այնպիսի խոր արմատներ էր ձգել քրգերի մեջ իբրև իրենց արդար իրավունք, որ որևէ քուրդ, ոտքով երկու օրվա ճամփա կտրելով, Սասնո կամ Խութա լեռներից իջնում էր Մշո դաշտ, գտնում էր իր նախկին հպատակ հային, մեկ-երկու օր հյուր էր լինում այդ հայի տանը և հաջորդ օրը, գանձելով իր տուրքը, ամենաքիչը մի զույգ տրեխ կամ գուլպա վերադառնում էր տուն։ Անձամբ հիշում եմ, մենք Խութ-Բռնաշենի քրդական աշիրեթապետությանը պատկանելով (որովհետև կարմիր իրիցու տան մեր նախնիքները ապրած են եղել Վերին Շնիստում), մեր Միրզա աղան 1884-ին եկավ Խասգյուղ և իբրև խաֆիրության տուրք, իմ հորից ստացավ մի ձեռք հագուստի կերպաս, կտորն էլ հորս դրամով կարել տվեց և հագնելով վերադարձավ Խութ։

Մինչև 1880 թվականները Տարոնի և Սասնո գործերը կառավարում էին քուրդ բեկերն ու օսման փաշաները։ Թուրք փաշաները հայերին ստիպում էին իսլամանալ։ Երբ հայը մերժում էր՝ նրան հազար ու մի ձևով չարչարում, սպանում էին։ Այդ շրջանի զոհերից բավական է Հիշել կոշկակար Սարուխանին՝ սպանված Բաղեշում 1631-ին, 15-ամյա պատանի Նիկողոսին՝ սպանված Դիարբեքիրում 1642-ին, 20-ամյա փականագործ Խաչատուրին՝ սպանված նույն քաղաքում 1652-ին, վարպետ Գրիգորին՝ սպանված Մուշում 1676-ին, վարսավիր Դավթին՝ սպանված 1677-ին։

Օսմանյան վերջին կառավարողներից մեկը Չփլաղ Շեյխն էր։ Այս բռնակալը երկար իշխեց Տարոնում, կողոպտեց, գերեվարեց և զնդանների մեջ տանջեց հայ գյուղացիներին։ Նրա օրոք հայկական հողերին տիրացած թուրք և քուրդ աղաները ասում էին. «Գյավուրներ, ձեր ազան էլ մենք ենք, ձեր բեկն էլ մենք ենք, ձեր աստվածն էլ մենք ենք»։ Հայերը որոշեցին վերջ տալ այս հրեշին։ Շեյխի համար դհոլ և զուռնա նվազող երկու հայ փողփուչ մի գաղտնի անցք փորեցին շեյխի քյոշկի տակ և մի գիշեր, երբ շեյխը քնած էր, նրանք իրենց դհոլը վառոդով լցրին, պատրույգը վառեցին, և քյոշկը բռնակալի հետ բարձրացավ օդ։

Չփլաղին հաջորդեց Ալադին փաշան։ Ալադինի տունը հաճախ ըմբոստ դիրք էր բռնած օսման կայսրության դեմ։ Այս փաշայի օրոք Խութի մեջ տիրում էր Միրզաբեկի աշիրեթը, որ մի ճյուղն էր Ալադին փաշայի։ Այդ աշիրեթը հայտնի էր նաև «Յոթ թամբերի տուն» անունով։ Միրզաբեկի թոռներից մեկը՝ Մուսան, բազում չարագործություններ կատարեց Մշո դաշտում։ Նա իրավունք ուներ կողոպտել և սպանել իրեն ենթակա գյուղերի շինականներին և նույնիսկ ամբողջ գյուղը վաճառել մեկ ուրիշի իբրև ժառանգական իրավունք։ Մուսաբեկը բռնեց իր պատկանյալ Արգավանք գյուղի ռես Օհանին, որ ընդդիմացել էր իր դեմ և, բուխարիկի մեջ դնելով ողջ-ողջ այրեց։ 1889-ին նա քսան ձիավորով և անհամար չեթեներով գիշերով հարձակվեց Մշո դաշտի հարս գյուղի վրա և գեղեցկուհի Գյուլիզարին առևանգելով՝ փախցրեց Խութա սարի Տախտակներ՝ իր քյոշկը։

Ուրիշ աշիրեթներ էլ կային։ Խիանքում տիրում էր Խիանքի քրդական աշիրեթը, որի առաջնորդն էր Սլեման աղան (Քոռ Սլո)։ Հայտնի էր նաև Սասունի աշիրեթը, որի աշիրեթապետն էր Բալաքցի Խալիլ աղան։ Մոտկանում և Խութում իշխում էր Շեկո տան աշիրեթը։ Այս աշիրեթի քրդերի մի մասը շիկամորուս էին և կապուտաչյա։ նրանք ասում էին, որ առաջ իրենք հայ են եղել և մի ճյուղն են կարմիր իրիցու տան հին հայերի։

Երբ աչքս բացի և գիտակցության եկա, ես Սասունի և Մշո դաշտի հայ իրականությունը հետևյալ վիճակում տեսա, մեկ գերդաստանին պատկանող անձինք բնակություն էին հաստատած մեկ գյուղի մեջ։ Գերդաստանի նահապետը միաժամանակ և գյուղի կառավարիչն էր՝ ռեսը, որի որոշումները պարտադիր էին բոլորի համար։ Մեծ ընտանիք ունեցողը մեծ պատիվ ու հարգանք էր վայելում։ Քսանից մինչև քառասուն և ավելի անձեր մի տան մեջ ապրելը ընդունված կարգ էր։ Սեմալ գյուղի Մարտոյի տունը, օրինակ, վաթսուն և չորս անձ էր։ Մինչև խոր ծերության հասնելը Մարտոն կառավարեց իր տնտեսությունը և ամբողջ գյուղը։ Երբ ծերացավ, նրան փոխարինեց իր որդի Գորգեն, որն ինչպես Մարտոն, դարձավ այդ գյուղի ռեսը։

Երկրագործի աշխատանքը սուրբ էր։ Երբ ընտանիքի նահապետը կամ աշխատող ձեռքը դաշտից տուն էր մտնում, ամբողջ գերդաստանը, մեծ թե փոքր, ոտքի էր ելնում՝ իբրև հարգանք հողի աշխատավորին։

Հարսանիքին մասնակցում էր ամբողջ համայնքը։ Ամենապատվավորն այն տան պսակն էր, որի հարսանիքին յոթ սրինգ էր պայթել փոխնեփոխ փչելով։

Համայնքի անդամներից որևէ մեկի տունը այրվելիս կամ հուսինից* ու հեղեղից քանդվելիս, ամբողջ գյուղը միանում էր և նրա համար նոր տուն էր շինում։ Չքավորին օգնում էին. մեկը մի կտոր վարելահող էր տալիս, մյուսը՝ լծկան, երրորդը սերմացու, չորրորդը՝ մի կով, հինգերորդը՝ մեկ-երկու այծ կամ ոչխար։

Ընդհանուր աղետի կամ հարձակման ենթարկվելու դեպքում գյուղապետը կամ գյուղի իշխանը հրացան էր կրակում կամ մեկնումեկը մի քարափի կանգնած հարայ էր կանչում, և ամբողջ գյուղը՝ զինյալ ու անզեն, մի ակնթարթում ոտքի էր։