Մարդկային կատակերգություն

հեղինակ՝ Վիլյամ Սարոյան թարգմանիչ՝ Գր. Քեշիշյան աղբյուր՝ «Ընտիր երկեր, չորս հատորով»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Բնաբան

ԱՅՍ ՎԻՊԱԿԸ ԹԱԳՈԻՀԻ ՍԱՐՈՅԱՆԻ ՀԱՄԱՐ Է ԳՐՎԱԾ

Վաղուց էի պատրաստվում մի վիպակ գրել հատուկ քեզ համար։ Ես ուզում էի, որ այն լիներ լավագույնը, որ երբևէ կարողանալու եմ գրել։ Եվ այժմ, վերջապես, թեկուզև մի քիչ հապճեպ, անում եմ այդ փորձը։ Կարող էի ավելի երկար սպասել, բայց որովհետև դժվար է գուշակել, թե ինչ կլինի հետագայում կամ ինչ հմտություն ու ճաշակ կմնա եղածից, մի քիչ շտապեցի և փորձեցի գրել իմ այժմյան ճաշակով ու հմտությամբ։ Հուսով եմ, որ շուտով մի մարդ վիպակը կթարգմանի հայերեն, ու այն կտպագրվի քո լավ իմացած լեզվով։ Թարգմանված վիճակում վիպակը գուցե ավելի հաջող ստացվի, քան անգլերենով, և դու, ինչպես հաճախ պատահել է, գուցե ցանկանաս կարդալ ինձ որոշ կտորներ, թեև ես եմ գրել այն։ Եթե այդպես լինի, խոստանում եմ ունկնդրել քեզ և սքանչանալ մեր լեզվի գեղեցկությամբ, որն այնքան քիչ է ծանոթ ուրիշներին և որը քեզնից բացի ոչ ոք չգիտի գնահատել։ Ու քանի որ դու չես կարող կարդալ ու հիանալ անգլերենով այնպես ինչպես կարդում ու հիանում ես հայերենով, և քանի որ ես բոլորովին չեմ կարող ոչ կարդալ և ոչ էլ գրել հայերեն, ապա մենք մեր հույսը պետք է դնենք մի լավ թարգմանչի վրա։ Համենայն դեպս, այս վիպակը քեզ համար է գրված։ Հույս ունեմ, որ կհավանես։ Գրել եմ հնարավորին չափ պարզ, լրջության ու զվարթամտության այն շաղախով, որ հատուկ է մեր ընտանիքին և հատկապես քեզ։ Գիտեմ, վիպակում ամեն ինչ չի ասված, բայց ի՞նչ արած։ Միևնույն է, քեզ անպայման պիտի թվա, որ այնտեղ ամեն ինչ ասված է, քանի որ գրել է քո որդին և գրել ամենալավ ու բարի մտքով։

Գլուխ առաջին․ ՅՈՒԼԻՍԻՍ

Յուլիսիս Մաքոլի անունով փոքրիկ տղան մի օր կանգնեց խլուրդի նոր բացած անցքի առաջ, իրենց տան բակում, որը գտնվում Էր Կալիֆոռնիայի Իթաքա քաղաքի Սանթա Կլարա փողոցի վրա։ Խլուրդը խոնավ, թարմ հողը դուրս հրեց և աչքի տակով նայեց տղային, որը, իհարկե, անծանոթ էր, բայց գուցեև թշնամի չէր։ Մինչ տղան այս հրաշքը ամբողջությամբ կվայելեր, Իթաքայի թռչուններից մեկը թռավ դեպի բակի մեծ ընկուզենին և, տեղավորվելով մի ճյուղի վրա, սկսեց երգել՝ տղայի հափշտակությունը հողից դեպի ծառը գրավելով։ Հետո, այդ բոլորից ավելի հրաշալի, հեռվում մի հին գնացք ֆշշաց և շարժվեց։ Տղան լսեց ֆշշոցը և զգաց, որ գնացքի շարժվելուց երերաց ոտքի տակի հողը։ Դրանից նա սկսեց վազել ավելի արագ (նրան այդպես թվաց), քան որևէ կենդանի էակ ամբողջ աշխարհում։

Նա ճիշտ ժամանակին հասավ երկաթգծին. տեսավ անցնող գնացքը՝ շոգեքարշից մինչև բեռնատար վագոնը։ Նա ձեռքով ոդջունեց մեքենավարին, բայց մեքենավարը չպատասխանեց։ Նա ողջունեց նաև գնացքի մեջ եղող ուրիշ հինգ հոգու, բայց նրանցից ոչ մեկը չպատասխանեց աղայի ողջույնին։ Նրանք կարող էին այդ անել, բայց չարեցին։ Վերջապես երևաց մի նեգր՝ հենված բեռնատար վագոնի եզրին։ Կառաշարի աղմուկի մեջ Յուլիսիսը լսեց այդ մարդու երգը.

Այլևս մի լար, մի լար, լեդի, այսօր մի լար,

Եկ մի երգ երգենք մեր Քենթըքիի տան պատվին,

Եկ այդ հեռավոր տան երգը երգենք։

Յուլիսիսը ողջունեց նրան, իսկ հետո մի հրաշալի և անսպասելի բան պատահեց։ Այդ մարդը, որ սև էր և մյուսներից տարբեր, ձեռքով ողջունեց Յուլիսիսին՝ բղավելով.

— Տուն եմ գնում, փոքրիկ, գնում եմ իմ ծննդավայրը։

Փոքրիկ տղան և նեգրը ձեռքով էին անում իրար, մինչև որ գնացքը կորավ տեսադաշտից։

Ապա Յուլիսիսը նայեց շուրջը։ Ահա իր աշխարհը. տարօրինակ, զարմանալի, անիմանալի, բայց և այնքան գեղեցիկ։ Ճանապարհով բեռը շալակին մի ծերուկ անցավ։ Յուլիսիսը նրան էլ ձեռքով արեց, բայց ծերուկն այնքան զառամյալ էր և հոգնած, որ չէր կարող հրճվել փոքրիկ տղայի բարեկամական ցույցից։ Ծերունին նայեց Յուլիսիսին այնպես, կարծես ինքն էլ, տղան էլ վաղուց մերած լինեին։

Փոքրիկ տղան շրջվեց և դանդաղ քայլեց դեպի տուն։ Նրա ականջում դեռ գնացքի ձայնն էր։ Նեգրի երգն ու զվարթ խոսքերը՝ տուն եմ գնում, փոքրիկ, գնում եմ իմ ծննդավայրը։

Նա այլևս այդ ամենի մասին չէր մտածում, երբ հասավ չինա ծառի տակ և ոտքով խփեց ծառից ընկած դեղին, հոտած պտուղին։ Իսկ մի րոպե հետո նա ժպտաց Մաքոլիների ժպիտով, այն մեղմ, իմաստուն, թաքուն ժպիտով, որը այո է ասում ամեն ինչին։

Երբ շրջվեց փողոցի անկյունը և տեսավ Մաքոլիների տունը, սկսեց ցատկոտել՝ ոտքով քշելով փողոցում ընկած կոշիկի մի կրունկ։ Այս զվարճանքից նա սայթաքեց ու ընկավ, բայց վեր կացավ ու շարունակեց քայլել։

Մայրը բակում հավերին կուտ էր տալիս։ Նա տեսավ որդու սայթաքելը, ընկնելն ու վեր կենալը։ Տղան արագ հասավ մորը և լուռ կանգնեց կողքին։ Իսկ հետո հավաբան մտավ ձու փնտրելու։ Մի հատ գտավ, վերցրեց նայեց և զգուշությամբ հանձնեց մորը։ Դրանով նա ուզեց ասել մի բան, որ մեծերից ոչ մեկը չի կռահի, երեխան էլ չի հիշի, որ պատմի։

Գլուխ երկրորդ. ՀՈՄԵՐ

Նրա Հոմեր եղբայրը, մի հին հեծանիվ նստած, արիաբար պայքարում էր գյուղական ճանապարհի ցեխի ու փոշու դեմ։ Հոմեր Մաքոլիի հագին հեռագրատան ցրիչի բաճկոն էր, որ շատ էր մեծ և մի գլխարկ, որ բավական փոքր էր։ Արևը մայր էր մտնում երեկոյան քնկոտ խաղաղությամբ, որ շատ սիրելի էր Իթաքայի բնակիչներին։ Հեռագրացրիչի շուրջը պտղատու և խաղողի այգիներ էին՝ ծուլորեն փռված Կալիֆոռնիայի հինավուրց հողի վրա։ Թեև Հոմերը շտապում էր, բայց նրա աչքից չէր վրիպում շրջապատի հրապույրից և ոչ մեկը։ «Նայիր, ասում էր նա իրեն՝ հողը, ծառը, արևը, խոտը և ամպը ցույց տալով, նայիր դրանց, խնդրեմ»։ Նա սկսեց հեծանիվով զարդագծեր քաշել՝ մարմնի շարժումները հարմարեցնելով այդ նախշերին, երգել ինչ֊որ պարզ, սրտահույզ եղանակ։ Նրա մտքում այս եղանակը հնչեց նվագախմբով, հետո նվագախմբին միացան մոր տավիղն ու քրոջ՝ Բեսի դաշնամուրը։ Եվ վերջապես, որպեսզի ընտանիքը ամբողջական դառնա, խմբին միացավ ակորդեոնը՝ երաժշտությունը դաշնավորելով զուսպ և զվարթ քաղցրությամբ. Հոմերը հիշեց իր Մարկուս եղբորը։

Հոմերի երաժշտությունը խլացավ երկնքով սլացող երեք անհավատալի առարկաների աղմուկից։ Ցրիչը զարմանքով վերև նայեց և ընկավ մի փոքր, անջուր առվի մեջ։

— Ինքնաթիռնե՜ր,— ասաց Հոմերն ինքն իրեն։ Ագարակի մի շուն արագ ու մեծ հանդիսավորությամբ հարձակվեց նրա վրա և կարևոր պատգամ ունեցողի տեսքով սկսեց հաչել։ Հոմերը ուշադրություն չդարձրեց շանը։ Մի անգամ միայն շրջեց գլուխը և կենդանուն գրգռեց. «հաֆ, հաֆ», նորից նստեց հեծանիվը և ճանապարհը շարունակեց։

Երբ հասավ քաղաքի ծայրամասը, առանց կարդալու անցավ մի ցուցանակի կողքով, որի վրա գրված էր.

Իթաքա, Կալիֆոռնիա։

Ուր ուզում ես գնա, տնից լավ տեղ չկա.

Բարի գալուստ, օտարական։

Հաջորդ փողոցի անկյունում նա կանգնեց, սպասելով զորակոչիկներով լցված ավտոշարասյան անցնելուն։ Նա ողջունեց այդ մարդկանց ճիշտ այնպես, ինչպես իր Յուլիսիս եղբայրն էր ողջունել մեքենավարին և թափառաշրջիկներին։ Բազմաթիվ զինվորներ պատասխանեցին ցրիչի ողջույնին։ Եվ ինչո՞ւ չպատասխանեին։ Ի՞նչ ունեին կորցնելու...

Գլուխ երրորդ. ՀԵՌԱԳՐԱՏՈՒՆԸ

Իթաքայում երեկո էր, երբ Հոմերը վերջապես հասավ հեռագրատուն։

Լուսամուտին դրված ժամացույցը յոթ անց երկու րոպե էր ցույց տալիս։ Գրասենյակում Հոմերը տեսավ հեռագրատուն վարիչ միստր Սփանգլերին, որը զբաղված էր հեռագրի բառերը հաշվելով։ Այդ հեռագիրը հենց նոր նրան էր հանձնել հոգնած տեսքով, քսան տարեկանի մոտ մի հուզված երիտասարդ։ Գրասենյակ մտնելիս, Հոմերը լսեց միստր Սփանգլերի և երիտասարդի զրույցը։

— Տասնութ բառ՝ գանձել հասցեատիրոջից,— ասաց Սփանգլերը։ Նա մի պահ լռեց, նայեց պատանուն։— Ինչ է, փող չունե՞ս։

Պատանին անմիջապես չկարողացավ պատասխանել, բայց շուտով ասաց.

— Մի քիչ ունեմ, բայց մայրս տուն հասնելու համար փող կուղարկի։

— Անշուշտ,— ասաց Սփանգլերը։— Ո՞ւր էիր, չէիր երևում։

— Կարելի է ասել՝ ոչ մի տեղ,— ասաց տղան և սկսեց հազալ։— Ինչքա՞ն ժամանակում հեռագիրը կհասնի մորս։

— Արևելքում հիմա բավական ուշ է,— ասաց Սփանգլերը,— ուշ գիշերին փող ճարելը երբեմն այնքան էլ հեշտ չէ։ Բայց հեռագիրը անմիջապես կուղարկեմ։

Առանց տղային նայելու, Սփանգլերը քրքրեց գրպանները, հանեց մի բուռ մանր դրամ և մի թղթադրամ և մի խաշած ձու։

— Վերցրու,— ասաց,— կարող է պետք գալ,— նա տղային մեկնեց թղթադրամը։— Կվերադարձնես, երբ մայրդ փող կուղարկի,— ասաց նա և ցույց տվեց ձուն։— Յոթ օր առաջ մի գինետնից վերցրի ու գրպանս դրեցի։ Երջանկություն է բերում։

Տղան նայեց դրամին։

— Այդ ի՞նչ եք անում,— ասաց նա։

— Դատարկ բան է,— պատասխանեց Սփանգլերը,— վերցրու։

— Շնորհակալություն,— ասաց տղան։ Նա կանգնեց զարմացած և շփոթված,— շնորհակալություն,— կրկնեց նա և գրասենյակից դուրս շտապեց։

Սփանգլերը հեռագիրը տարավ գիշերային հեռագրող Վիլյամ Գրոգանին։

— Վճարովի է, Վիլլի,– ասաց նա,– ինքս կվճարեմ։

Միստր Գրոգանը միացրեց մեքենան և սկսեց տառ առ տառ հաղորդել հեռագիրը։

Տիկին Մարգըրեթ Սթրիքման

1874 Բիթլ փողոց

Յորք Փենսիլվանիա

Սիրելի մայրիկ, խնդրում եմ հեռագրով փոխանցիր երեսուն դոլար։ Ուզում եմ տուն գալ. լավ եմ, ամեն ինչ կարգին է։

Ջոն

Հոմեր Մաքոլին նայեց առաքման սեղանին. չկա՞, արդյոք, առաքման կամ էլ հեռախոսային կանչերի հեռագիր։ Միստր Սփանգլերը հետևում էր նրան, իսկ հետո հարցրեց.

— Քեզ դո՞ւր է գալիս ցրիչի աշխատանքը։

— Այն էլ ինչպե՜ս,— ասաց Հոմերը,— ամեն ինչից շատ եմ սիրում. տարբեր մարդկանց ես տեսնում, տարբեր տեղեր ես գնում։

— Ճիշտ է,— ասաց Սփանգլերը, հետո սևեռուն նայեց տղային։

— Ինչպե՞ս քնեցիր երեկ գիշեր։

— Հրաշալի,— ասաց Հոմերը։— Շատ հոգնած էի, բայց հրաշալի քնեցի։

— Դպրոցում մի քիչ ննջեցի՞ր այսօր։

— Մի քիչ։

— Ո՞ր դասին։

— Հին պատմության։

— Իսկ սպո՞րտը,— ասաց Սփանգլերը,— ուզում եմ ասել, որ այս գործի պատճառով երևի չես կարողանա մասնակցել ֆիզկուլտուրայի դասերին։

— Մասնակցում եմ,— ասաց Հոմերը,— ամեն օր ֆիզկուլտուրա ունենք։

— Իսկապե՞ս,— ասաց Սփանգլերը,— երբ ես Իթաքայի միջնակարգ դպրոցում էի, մասնակցում էի երկու հարյուր քսան յարգ արգելավազքին։ Մեր հովտի չեմպիոնն էի,— հեռագրատան վարիչը լռեց, հետո շարունակեց։— Դու իսկապե՞ս սիրում ես այս գործը։

— Ես ուզում եմ լինել ամենալավ ցրիչը, որ այս գրասենյակը երբևէ ունեցել է,— պատասխանեց Հոմերը։

— Շատ Լավ,— ասաց Սփանգլերը,— միայն թե քեզ մի տանջիր, այդքան արագ մի գնա, շուտ տեղ հասիր, բայց շատ արագ մի գնա։ Քաղաքավարի եղիր բոլորի հետ, վերելակի մեջ գլխարկդ հանիր և, ամենից կարևորը, աշխատիր ոչ մի հեռագիր չկորցնել։

— Այո, սըր։

— Գիշերվա աշխատանքը ցերեկային աշխատանքից տարբեր է,— շարունակեց Սփանգլերը։— Գիշերով չինական թաղամասը կամ քաղաքի ծայրամասը ոչ բոլորը կհամարձակվեն հեռագիր տանել, բայց դու մի վախեցիր։ Մարդիկ ամեն տեղ էլ մարդիկ են, նրանցից մի վախեցիր։ Քանի՞ տարեկան ես։

Հոմերը թուքը կուլ տվեց.

— Տասնվեց,— ասաց նա։

— Հա, գիտեմ երեկ ասացիր,— ասաց Սփանգլերը։— Մենք իրավունք չունենք տասնվեց տարեկանը չլրացած երեխաներին աշխատանքի ընդունել, բայց մտածեցի, որ կարելի է քեզ փորձել։ Քանի՞ տարեկան ես։

— Տասնչորս,— ասաց Հոմերը։

— Ոչինչ, երկու տարուց տասնվեց կդառնաս։

— Այո, սըր,— ասաց Հոմերը։

— Եթե որևէ բան չհասկանաս,— ասաց Սփանգլերը, ինձ մոտ արի։

— Կգամ, սըր,— ասաց Հոմերը։ Նա լռեց, հետո հարցրեց,— իսկ ի՞նչ բան են երգող հեռագրերը։

— Ոչինչ, մենք դրանցից շատ չենք ստանում։ Բավականին լավ ձայն ունես, չէ՞։

— Ես Իթաքայի առաջին երիցական եկեղեցու կիրակնօրյա դպրոցում երգում էի,— ասաց Հոմերը։

— Հրաշալի է,— ասաց Սփանգլերը,— դա ճիշտ այն ձայնն է, որ մեզ պետք է։ Հիմա, ասենք, միստր Գրոգանը ծննդյան շնորհավորագիր է ստացել, ինչպե՞ս պիտի անես։

Հոմերը մոտեցավ միստր Գրոգանին և երգեց.

Երջանիկ ծննդյան օր,

Բախտավոր ծննդյան օր։

Երջանիկ ծննդյան օր, սիրելի Գրոգան,

Բախտավոր ծննդյան օր։

— Շնորհակալ եմ,— ասաց միստր Գրոգանը։

— Հրաշալի է,— ասաց Սփանգլերը Հոմերին,— բայց դու չպետք է «սիրելի Գրոգան» ասես, այլ պետք է ասես «սիրելի միստր Գրոգան»։ Իսկ ի՞նչ պիտի անես շաբաթական տասնհինգ դոլարը։

— Մայրիկիս պիտի տամ,— պատասխանեց Հոմերը։

— Շատ լավ,— ասաց Սփանգլերը,— այսօրվանից դու աշխատում ես, դու այս հիմնարկության անդամ ես. լավ նայիր, ուշադիր լսիր, աչքերդ ու ականջներդ բաց պահիր։

Հեռագրատան վարիչը մի րոպե ցրված հայացքով նայեց, հետո ասաց.

— Ապագայում ի՞նչ ես երազում դառնալ։

— Ապագայո՞ւմ,— հարցրեց Հոմերը։ Նա մի քիչ շփոթված էր, որովհետև ամեն օր, իր ամբողջ կյանքի ընթացքում, շարունակ զբաղված էր ապագայի մասին երազելով, նույնիսկ, եթե ապագա ասելով նա հաջորդ օրն էր հասկանում։— Հաստատ չգիտեմ,— ասաց նա,— բայց ինձ թվում է, որ կուզենայի ապագայում ինչ֊որ բան դառնալ, գուցե կոմպոզիտոր կամ դրա նման մի բան։

— Հրաշալի է,— ասաց Սփանգլերը,— հենց այստեղից էլ պիտի սկսես։ Սա ամենահարմար տեղն է։ Շուրջդ ամբողջ երաժշտություն է, իսկական երաժշտություն, հենց կյանքից եկող, մարդկանց սրտից բխող երաժշտություն։ Լսո՞ւմ ես հեռագրի ձայնը, գեղեցի՞կ է։

— Այո, սըր,— ասաց Հոմերը։

Հանկարծ Սփանգլերը հարցրեց.

— Գիտե՞ս որտեղ է Չաթերթոնի թխվածքների խանութը, Բրոդվեյի վրա. վերցրու այս քառորդ դոլարը և ինձ համար խնձորով և հնդկընկույզի սերուցքով պատրաստված երկու կարկանդակ բեր։ Երկուսը մեկ քառորդով են տալիս։

— Լավ, սըր,— ասաց Հոմերը և, օդի մեջ բռնելով մետաղադրամը, գրասենյակից դուրս վազեց։

Սփանգլերը նայեց նրա ետևից՝ հետո ընկավ մոռացության գիրկը։ Երբ սթափվեց, դարձավ դեպի հեռագրիչը և ասաց.

— Ի՞նչ կարծիք ունես նրա մասին։

— Լավ տղա է,— ասաց միստր Գրոգանը։

— Ես էլ եմ կարծում, որ լավն է,— ասաց Սփանգլերը։— Սանթա Կլարա պողոտայի վրա ապրող մի լավ, աղքատ ընտանիքից է։ Հայր չունի, եղբայրը բանակում է։ Մայրը պահեստում ամառները միրգ է փաթեթավորում, քույրը նահանգային քոլեջ է գնում։ Միայն թե երկու տարով փոքր է աշխատանքի համար անհրաժեշտ տարիքից, ուրիշ ոչինչ։

— Իսկ ես երկու տարով անհրաժեշտից մեծ եմ,— ասաց միստր Գրոգանը,— յոլա կգնանք։

Սփանգլերը վեր կացավ։

— Եթե իմ կարիքը զգաս,— ասաց նա,— ես Կորբետի մոտ եմ. կարկանդակները ձեր մեջ բաժանեք,— խոսքը չավարտած, նա զարմացած կանգ առավ, երբ տեսավ Հոմերին, որը վազելով գրասենյակ մտավ՝ փաթեթը ձեռքին։

— Անունդ ի՞նչ է,— Սփանգլերը համարյա բղավեց տղայի վրա։

— Հոմեր Մաքոլի,— ասաց Հոմերը։

Հեռագրատան վարիչը ձեռքը դրեց նոր ցրիչի ուսին։

— Ապրես, Հոմեր Մաքոլի,— ասաց նա,— դու ճիշտ այն տղան ես, որ պետք է այս գրասենյակին գիշերային աշխատանքի համար. դու հավանաբար, ամենաարագ շարժվող էակն ես ամբողջ Սան Հոակին հովտում։ Դու շատ մեծ մարդ կդառնաս մի օր, եթե ապրես։ Այնպես արա, որ ապրես։

Մինչ Հոմերը աշխատում էր հասկանալ այդ մարդու ասածը, նա շրջվեց և դուրս եկավ գրասենյակից։

— Լավ, մանչուկ,— ասաց միստր Գրոգանը,— բեր տեսնենք։

Հոմերը կարկանդակները դրեց նրա սեղանին, իսկ միստր Գրոգանը դեռ շարունակում էր խոսել.

— Հոմեր Մաքոլի իմ անունը Վիլյամ Գրոգան է. բայց ինձ Վիլլի են ասում։ Թեև վաթսունյոթ տարեկան եմ։ Շատ հին հեռագրիչ եմ, աշխարհում ձեռքի ապարատով ամենավերջին հեռագրիչներից մեկը։ Ես նաև այս գրասենյակի գիշերային գլխավոր հեռագրիչն եմ։ Ես նաև մի մարդ եմ, որն աշխարհում կատարված հրաշալի գործերից հիշողություններ ունի։ Ես նաև քաղցած եմ։ Արի հարձակվենք խնձորով ու սերուցքով պատրաստված այդ կարկանդակների վրա։ Այսօրվանից ես ու դու բարեկամներ ենք։

— Այո, սըր,— ասաց Հոմերը։

Ծեր հեռագրիչը կարկանդակներից մեկը չորս մասի բաժանեց, և նրանք սկսեցին ուտել հնդկական ընկույզով ու սերուցքով պատրաստված կարկանդակը։

— Անհրաժեշտության դեպքում քեզնից կխնդրեմ, որ ինձ համար որևէ հանձնարարություն կատարես,— ասաց միստր Գրոգանը,— երգելիս ինձ ընկերակցես կամ պարզապես նստես ու ինձ հետ զրուցես։ Երբ հարբած լինեմ, քեզնից մեծ նրբանկատություն է պահանջվում, մի բանք որ չի կարելի սպասել տասներկու տարեկանից բարձր մարդկանցից։ Քանի՞ տարեկան ես։

— Տասնչորս,— ասաց Հոմերը,— բայց կարծում եմ, որ բավարար չափով զգայուն եմ։

— Բարի,— ասաց միստր Գրոգանը,— քո խոսքին հավատում եմ։ Հույսս դնում եմ քեզ վրա, վստահ լինելով, որ դու ամեն գիշեր կհսկես, որպեսզի ես իմ պարտականությունները կարողանամ կատարել։ Սառը ջուր շաղ կտաս երեսիս, եթե կարգին չարթնացա, դրան պետք է հաջորդի մի բաժակ տաք սև սուրճը, որ պետք է բերես Կորբետի մոտից։

— Կանեմ, սըր,— ասաց Հոմերը։

— Փողոցում բոլորովին այլ կերպ պետք է վարվես,— շարունակեց միստր Գրոգանը։— Եթե ինձ տեսնես ալկոհոլի գիրկն ընկած, բարև տուր և անցիր, թող ինձ երանությանս մեջ։ Շատ զգայուն մարդ եմ և նախընտրում եմ հոգածության առարկա չլինել

— Սառը ջուր և սուրճ՝ գրասենյակում,— ասաց Հոմերը,— ողջույն՝ փողոցում. հասկացա, սըր։

Միստր Գրոգանը շարունակեց՝ բերանը լիքն էր սերուցքով։

— Կարծում ես, որ այս աշխարհը ավելի լա՞վ է լինելու պատերազմից հետո։

Հոմերը մի պահ մտածեց, ապա ասաց.

— Այո, սըր։

— Հնդկընկույզի սերուցք սիրո՞ւմ ես,— հարցրեց միստր Գրոգանը։

— Այո, սըր,— ասաց Հոմերը։

Հեռագրատուփը ծղրտաց։ Միստր Գրոգանը պատասխանեց կանչին և, նստելով գրամեքենայի առաջ, շարունակեց խոսել.

— Ես նույնպես շատ եմ սիրում։ Սիրում եմ նաև երաժշտություն, հատկապես՝ երգ։ Կարծեմ դու ասացիր, որ մի ժամանակ երգել ես կիրակնօրյա դպրոցում։ Խնդրում եմ, բարի եղիր կիրակնօրյա մի երգ երգել, մինչև ես Վաշինգտոնից ստացված այս հեռագիրը մեքենագրեմ։

Հոմերը երգեց «Դարերի ապառաժը», մինչ միստր Գրոգանը մեքենագրում էր հեռագիրը, որը միսիս Ռոզա Սանդովալին էր ուղղված, 1129 գ փողոց, Իրաթա, Կալիֆոռնիա։ Հեռագրում ռազմական բաժանմունքը տեղյակ էր պահում միսիս Սանդովալին, որ նրա որդին, Ժուան Դոմինիկո Սանդովալը, սպանվել է ռազմադաշտում։ Միստր Գրոգանը հեռագիրը մեկնեց Հոմերին, հետո մի մեծ կում խմեց աթոռի կողքի դարակում պահած շշից։ Հոմերը վերցրեց հեռագիրը, դրեց ծրարի մեջ, կնքեց, ծրարը դրեց գլխարկի մեջ և գրասենյակից դուրս եկավ։ Երբ ցրիչը մեկնել էր, ծեր հեռագրիչը բարձրաձայն երգեց «Դարերի ապառաժը» երգը։ Չէ՞ որ ինքն էլ մի ժամանակ երիտասարդ էր եղել։

Գլուխ չորրորդ. ԱՄԲՈՂՋ ԱՇԽԱՐՀԸ ԿՆԱԽԱՆՁԻ ԻՆՁ

Երաժշտությանը գալիս էր Սանթա Կլարա պողոտայի վրա գտնվող Մաքոլիների բնակարանից։ Բեսը և միսիս Մաքոլին նվագում էին «Ամբողջ աշխարհը կնախանձի ինձ» երգը։ Նրանք զինվոր Մարկուսի համար էին նվագում, որտեղ էլ որ նա գտնվելիս լիներ այժմ, որովհետև դա նրա ամենասիրելի երգն էր։ Հարևան տնից եկավ Մերի Արենան, կանգնեց Բեսի կողքին և սկսեց երգել։ Նա նույնպես երգեց Մարկուսի համար, որը նրա ամբողջ աշխարհն էր։ Փոքրիկ Յուլիսիսը լսում էր ու նայում։ Ինչ-որ բան, ինչ֊որ տեղ խորհրդավոր էր թվում նրան և, չնայած քունը տանում էր, նա ուզում էր հասկանալ... Ի վերջո հաղթահարեց քունը և հարցրեց.

— Մարկուսն ո՞ւր է։

Միսիս Մաքոլին նայեց տղային։

— Դու պետք է հասկանաս...— սկսեց նա, ապա լռեց։

Յուլիսիսը փորձեց հասկանալ, բայց չգիտեր, թե ինչը պետք է հասկանար։

— Ի՞նչը հասկանամ,— հարցրեց նա։

— Մարկուսը,— ասաց միսիս Մաքոլին,— Իթաքայից հեռու է գնացել։

— Ինչո՞ւ,— հարցրեց Յուլիսիսը։

— Մարկուսը բանակում է,— ասաց միսիս Մաքոլին։

— Ե՞րբ է տուն գալու,— հարցրեց փոքրիկ տղան։

— Երբ պատերազմն ավարտվի,— ասաց միսիս Մաքոլին։

— Վա՞ղը։

— Չէ, վաղը չէ։

— Ե՞րբ։

— Չգիտենք, սպասում ենք։

— Իսկ որտե՞ղ է հայրիկը,— ասաց Յուլիսիսը,— եթե սպասենք, նա՞ էլ Մարկուսի պես տուն կդառնա։

— Ոչ,— պատասխանեց միսիս Մաքոլին,— նա չի դառնա տուն այդպես։ Նա չի քայլի, փողոցի սանդուղքով չի բարձրանա, չի մտնի տուն։

Այսքանը շատ էր փոքրիկ տղայի համար, և որովհետև միայն մի բառ կար, որով հույս ուներ հասնել ճշմարտության կամ էլ հանգստություն ձեռք բերել, նա արտասանեց այդ բառը.

— Ինչո՞ւ։

Միսիս Մաքոլին դարձավ Բեսին և Մերիին.

— Նույնիսկ մեծերի համար հեշտ չէ մահը հասկանալը,— ասաց նա,— ուր մնաց թե երեխան հասկանա, բայց ամեն մի կյանք մի օր պիտի ավարտվի։

Նա նայեց Յուլիսիսին։

— Այդ օրը քո հոր համար եկավ երկու տարի առաջ։

Նա նորից նայեց Բեսին և Մերիին։

— Բայց քանի դեռ մենք ապրում ենք, քանի դեռ միասին ենք, քանի դեռ մեզնից թեկուզ երկուսը կան և հիշում են նրան, աշխարհում ոչ մի բան լի կարող խլել նրան մեզնից։ Մարմինը միայն կարող են խլել, բայց ոչ նրան։ Դուք ձեր հորը ավելի լավ կճանաչեք, երբ մեծանաք և ինքներդ ձեզ ավելի լավ ճանաչեք։ Նա մեռած չէ, որովհետև դուք ողջ եք։ Ժամանակը և պատահականությունը, հիվանդությունն ու հոգնությունը նրա մարմինը տարան, բայց դուք նրան արդեն, վերադարձրել եք՝ ավելի երիտասարդ և ավելի կենսունակ։ Չեմ կասկածում, որ ասածներիցս շատ բան հասկացաք, բայց գիտեմ, որ այս մեկը պիտի հիշեք՝ բարին երբեք չի մահանում։ Եթե մահանար՝ աշխարհում մարդիկ գոյություն չէին ունենա, ոչ մի տեղ կյանք չէր չինի։ Իսկ աշխարհը լեցուն է մարդկանցով և հրաշալի կյանքով։

Երեխան այդ մասին մի պահ խորհեց, հետո հիշեց առավոտյան տեսածը.

— Խլուրդներն ի՞նչ են,— հարցրեց նա։

Մայրը պատրաստ էր նման հարցի։ Նա գիտեր, որ տղան աչքեր ունի, ավելին՝ տեսողություն, սեր և ծարավի է ամեն ինչ իմանալու։

— Գետնի տակի խլուրդները,— պատասխանեց մայրը,— երկնքի թռչունները, ծովի ձկները բոլորը կյանքի մասն են, մեր կյանքի մասը։ Ապրող ամեն ինչ մեզնից յուրաքանչյուրի մասն է։ Նույնիսկ շատ բաներ, որոնք մեզ նման չեն շարժվում, մեր մասնիկներն են։ Արևը մեր մասն է, ինչպես նաև հողը, երկինքը, աստղերը և օվկիանոսները։ Այդ ամենը մեր մասն են, և մենք ստեղծվել ենք, որպեսզի դրանք վայելենք և դրանց համար աստծուն շնորհակալ լինենք։

Փոքրիկ տղան ընդունեց այս նորությունը։

— Այդ դեպքում որտե՞ղ է Հոմերը,— ասաց նա։

— Քո Հոմեր եղբայրը աշխատում է,— պատասխանեց միսիս Մաքոլին,— նա երեկ գործ ճարեց դասերից հետո աշխատելու համար։ Նա տուն կգա կեսգիշերին, երբ դու արդեն քնքած կլինես։

Տղան դա չկարողացավ հասկանալ։ Ի՞նչ է աշխատանքը։ Ինչո՞ւ է եղբայրը աշխատում։ Ի՞նչ հաճույք է մարդ ստանում աշխատելուց։

— Հոմերն ինչո՞ւ է աշխատում,— հարցրեց նա։

Աղջիկները համբերությամբ սպասում էին, իսկ միսիս Մաքոլին պատասխանում էր.

— Քո Հոմեր եղբայրը աշխատում է, որովհետև քո Մարկուս եղբայրը բանակում է։ Որովհետև մենք պետք է փող ունենանք, որ կարողանանք մթերք և հագուստ գնել, տան վարձ վճարել և օգնել ուրիշներին, ովքեր մեզնից ավելի կարիքավոր են։

— Ո՞ւմ,— հարցրեց Յուլիսիսը։

— Որևէ մեկին,— ասաց միսիս Մաքոլին,— աղքատին, օրինակ։

— Ո՞վ է աղքատը,— հարցրեց տղան։

— Բոլորը,— պատասխանեց միսիս Մաքոլին՝ ինքն իրեն ժպտալով։

Յուլիսիսը ուզում էր արթուն մնալ, բայց էլ չկարողացավ։

— Հիշեցեք,— ասաց մայրը բոլորին,— ձեր ունեցած ամեն ինչից պետք է բաժին հանեք ուրիշներին։ Դուք պետք է տաք նույնիսկ, երբ թվում է, թե տալը խենթություն է։ Այդ ժամանակ ոչ ոք և ոչ մի բան ձեզ խաբելու ուժ չի ունենա, որովհետև եթե գողին տաք, նա ձեզնից չի գողանա, և արդեն գող չի լինի։ Եվ ինչքան շատ տաք, այնքան ավելի շատ բան կունենաք տալու համար։

Միսիս Մաքոլին դարձավ տղայի քրոջը՝ Բեսին։

— Նրան անկողին դիր։

Բեսը և Մերին տղային ննջարան տարան։ Երբ նրանք գնացել էին, մայրը ոտնաձայն լսեց և շրջվեց, նրան թվաց, թե այնտեղ, դռան մոտ, տեսավ Մաթյու Մաքոլիին, որ կարծես մեռած չլիներ։

— Քնել էի,— ասաց ամուսինը,— քունս շատ էր տանում, Քեթի, ներիր ինձ, խնդրում եմ։

Ամուսինը ծիծաղեց ճիշտ Յուլիսիսի նման։ Իսկ հետո վերադարձավ Բեսը և ասաց.

— Հենց ուզում էին անկողին դնել՝ ծիծաղեց։

Գլուխ հինգերորդ. ԴՈԻ ՔՈ ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՎ ԳՆԱ, ԵՍ՝ ԻՄ

Միսիս Ռոզա Սանդովալի տան առաջ իջնելով հեծանիվից, ցրիչը գնաց դեպի դուռը, կամաց թակեց և անմիջապես զգաց, որ ներսը մարդ կա։ Նա ոչինչ լսել չէր կարողանում, բայց վստահ էր, որ թակոցը մեկին դեպի դուռն է բերում։ Նա շատ էր ուզում տեսնել, թե ո՞վ է այդ կինը, Ռոզա Սանդովալը, որը հիմա կլսի, որ աշխարհում սպանություն է կատարվել, և դա կզգա սեփական սրտում։ Դուռը երկար ժամանակ չէր բացվում, բայց բացվելիս էլ ոչ մի շտապողականություն չզգացվեց։ Դուռն այնպես բացվեց, կարծես աշխարհում ոչինչ տեղի չէր ունեցել, որից վախենար այդ կինը։ Եվ ահա նա, այդ կինը։

Մեքսիկացի կինը Հոմերին գեղեցիկ թվաց։ Տղան տեսնում էր, որ այդ կինը իր ամբողջ կյանքում ստիպված է եղել այնքան համբերել, որ այժմ, տարիներ հետո, նրա շուրթերը սեղմվել են բարի և անմեղ ժպիտով։ Բայց, բոլոր այն մարդկանց նման, ովքեր երբեք հեռագիր չեն ստանում, ցրիչի դռան առաջ երևալը կնոջը թվաց սարսափելի, անակնկալներով լեցուն մի բան։ Հոմերը հասկացավ, որ իրեն տեսնելով միսիս Սանդովալը սարսռաց։ Նրա առաջին բառը բոլոր զարմանքների առաջին բառն էր։ Նա «օհ» ասաց, կարծես ցրիչի փոխարեն դռան առաջ կանգնած լիներ մի մարդ, որին վաղուց ճանաչում էր և որի հետ հաճույքով կարող էր զրուցել։ Խոսելուց առաջ կինը զննեց Հոմերի աչքերը, և ցրիչը զգաց, որ նա հասկացավ հեռագրի բարեգուշակ չլինելը։

— Հեռագի՞ր ես բերել,— հարցրեց նա։

Հոմերը մեղք չուներ։ Նրա գործը հեռագրեր բաժանելն էր։ Հակառակ դրան, տղային թվաց, որ ինքը մասնակից է ամբողջ սխալին։ Նա վատ զգաց, կարծես ինքը լիներ կատարվածի պատասխանատուն։ Նա ուզեց անմիջապես ասել. «Ես միայն ցրիչ եմ, միսիս Սանդովալ, շատ եմ ցավում, որ ստիպված եմ այսպիսի հեռագիր բերել, բայց այդ բոլորը ես անում եմ իմ գործի բերումով»։

— Ո՞ւմ համար է,— հարցրեց մեքսիկացի կինը։

— Միսիս Ռոզա Սանդովալի, 1129Գ փողոց,— ասաց Հոմերը։ Նա հեռագիրը մեկնեց մեքսիկացի կնոջը, բայց կինը նույնիսկ ձեռքը չերկարեց։

— Դո՞ւք եք միսիս Սանդովալը,— հարցրեց Հոմերը։

— Խնդրեմ, խնդրեմ, ներս եկ,— ասաց կինը,— անգլերեն կարդալ չեմ կարող. մեքսիկացի եմ, ես միայն «Լա պրենսա» թերթն եմ կարդում, որը Մեխիկո Սիթիից է գալիս։— Նա լռեց մի պահ և նայեց տղային, որը կանգնել էր դռանն այնքան մոտիկ։

— Խնդրում եմ,— ասաց կինը,— ի՞նչ է գրված հեռագրում։

— Միսիս Սանդովալ,— ասաց ցրիչը,— հեռագրում գրված է...

Կինն ընդհատեց նրան.

— Բայց դուք նախ պետք է բացեք հեռագիրը և կարդաք նախքան ինձ ասելը,— ասաց նա,— դուք հեռագիրը դեռ չեք բացել։

— Ճիշտ եք, տիկին,— ասաց Հոմերը։ Նա կարծես ուսուցչուհու հետ էր խոսում, որը հենց նոր ուղղել էր իր սխալը։

Դողացող մատներով նա բացեց հեռագիրը։ Մեքսիկացի կինը հատակից վերցրեց պատռված ծրարը, ապա ուղղվեց ու հարցրեց.

— Ո՞վ է ուղարկել հեռագիրը, իմ որդի Խուան Դոմինգո՞ն։

— Ոչ, տիկին,— ասաց Հոմերը,— հեռագիրը ռազմական բաժանմունքից է։

— Ռազմական բաժանմունքի՞ց,— հարցրեց մեքսիկացի կինը։

— Միսիս Սանդովալ,— ասաց Հոմերն արագ,— ձեր որդին մեռած է։ Գուցե դա սխալ է։ Ամեն մարդ սխալվում է, միսիս Սանդովալ։ Գուցե ձեր որդին չէ։ Գուցե մի ուրիշն է։ Հեռագիրն ասում է, որ Խուան Դոմինգոն է, բայց գուցե հեռագիրը սխալ է։

Մեքսիկացի կինը ձևացրեց, թե չլսեց։

— Մի քաշվիր,— ասաց նա,— ներս արի, ներս արի։ Ես քեզ համար կոնֆետ կբերեմ։— Նա բռնեց տղայի թևից և բերեց սենյակի մեջտեղի սեղանի մոտ ու նստեցրեց։— Բոլոր տղաները կոնֆետ սիրում են,— ասաց նա,— ես քեզ համար կոնֆետ կբերեմ։— Նա մի ուրիշ սենյակ մտավ և շուտով վերադարձավ՝ ձեռքին շոկոլադի մի հին տուփ։ Տուփը բացեց, և Հոմերը դրա մեջ տեսավ անծանոթ տեսակի կոնֆետներ։

— Ահա,— ասաց նա,— կեր այս կոնֆետը, բոլոր տղաները կոնֆետ սիրում են։

Հոմերը մեկ հատ վերցրեց, դրեց բերանը և փորձեց ծամել։

— Դու ինձ համար վատ լուր չէիր բերի,— ասաց նա,— դու լավ տղա ես, ճիշտ իմ փոքրիկ Խունիտոյի նման, երբ նա երեխա էր։ Մի հատ էլ կեր։— Եվ նա ցրիչին ստիպեց նորից մի կոնֆետ վերցնել։

Հոմերը նստած ծամում էր չոր կոնֆետը, երբ մեքսիկացի կինը խոսեց.

— Մեր կոնֆետն է, կակտուսի է։ Ես այն պատրաստել եմ Խուանիտոյիս համար, որպեսզի երր տուն գա, ուտի, բայց դու կեր։ Դու նույնպես իմ տղան ես։

Եվ հանկարծ սկսեց հեծկլտալ, աշխատելով իրեն զսպել, կարծես արտասվելը ամոթ լիներ։ Հոմերն ուզեց վեր կենալ և փախչել, բայց զգաց, որ պետք է մնալ։ Նա նույնիսկ մտածեց, որ կտրող է իր ամբողջ կյանքի ընթացքում մնա այդտեղ։ Ուղղակի չէր իմանում ինչ անի, որ կինը նվազ դժբախտ զգա իրեն։ Եվ եթե կինը խնդրեր իր որդու տեղը գրավել, Հոմերը չէր կարողանա մերժել, որովհետև չէր գիտենա, թե ինչպես մերժի։ Նա մնաց, կարծես դրանով ուզում էր ուղղել այն, ինչ անհնարին էր ուղղել և հետո ըմբռնելով իր արածի ամբողջ անհեթեթությունը, ամաչեց։ Մտքում նա անընդհատ կրկնում էր. «Ի՞նչ կարող եմ անել, գրողը տանի, ի՞նչ կարող եմ անել։ Ես ընդամենը ցրիչ եմ»։

Կինը հանկարծ նրան իր թևերի մեջ առավ, ասելով.

— Իմ տղա՜ս, իմ փոքրիկ մա՜նչս։

Չգիտես ինչու, այդ բոլորից տղան վիրավորվեց, ամբողջ հոգով դառնացավ և զգաց, որ ուզում է սիրտը ետ տալ։ Նա այդ կնոջից կամ որևէ մեկից չէր զզվում բայց այն, ինչ կատարվում էր այդ կնոջ հետ, այնքան սխալ էր թվում և տգեղ, որ ինքը վատ էր զգում և չէր կարողանում որոշել, թե արժե՞ր արդյոք այլևս ապրել։

— Եկ,— ասաց կինը,— նստիր այստեղ։— Կինը նրան ստիպեց նստել մի ուրիշ աթոռի վրա և կանգնեց մոտը,— թող որ նայեմ,— ասաց նա և նայեց տարօրինակ, օտարոտի հայացքով։

Թեև ցրիչը վատ էր զգում իրեն, բայց շարժվել չէր կարողանում։ Նա ոչ սեր էր զգում, ոչ ատելություն, նրան համակել էր զզվանքի նման մի բան, բայց միևնույն ժամանակ մեծ կարեկցանք. կարեկցանք ոչ միայն այդ խեղճ կնոջ, այլ ամեն ինչի նկատմամբ։ Հեռավոր անցյալի մեջ նա տեսավ երիտասարդ, գեղեցիկ մի կին, որը նստել էր որդու օրորոցի մոտ։ Նա տեսավ կնոջ հայացքը՝ ուղղված այդ հրաշալի մարդկային մարմնին, որը թեև անխոս էր ու անօգնական, բայց լեցուն էր գալիք մի ողջ աշխարհով։ Նա տեսավ, թե ինչպես կինը օրորում է երեխային և երգում։ «Տես այդ կնոջը»,— ինքն իրեն ասաց նա։ Եվ ահա նա արդեն հեծանիվի վրա էր։ Մութ փողոցով սուրում էր գժի նման։ Աչքերից արցունքներ էին հոսում, իսկ շուրթերը արտասանում էին մանկական ոխ խենթ հայհոյանքներ։ Երբ հեռագրատուն հասավ, արցունքներն արդեն չորացել էին, բայց հոգում ծնունդ էին առել նոր բաներ, և տղան զգում էր, որ դրանք անհնար է կասեցնել. «Եվ պետք էլ չէ, այլապես ես նույնպես մեռած կլինեմ,— բղավեց նա այնպես, կարծես խուլի հետ խոսելիս լիներ»։

Գլուխ վեցերորդ. ԵՐԳ ՄԻՍՏՐ ԳՐՈԳԱՆԻ ՀԱՄԱՐ

Հոմերը նստեց միստր Գրոգանի դիմացի սեղանի առաջ։ Հեռագրալարերը լուռ էին, բայց հանկարծ տուփը սկսեց տկտկալ; Հոմերը սպասեց, որ միստր Գրոգանը պատասխանի, բայց նա չէր պատասխանում։ Հոմերը վազեց սենյակի մյուս կողմը։

— Միստր Գրոգան,— ասաց նա,— ձեզ են կանչում։— Նա սկսեց զգուշությամբ քաշել նրա թևը։

— Միստր Գրոգան, արթնացեք, արթնացեք։

Հոմերը վազեց դեպի ջրամանը և թղթյա բաժակը լցրեց ջրով։ Նա վազեց դեպի ծեր հեռագրիչը, բայց վախեցավ տրված հրահանգները կատարելուց։ Բաժակը դրեց սեղանին և նորից թափահարեց միստր Գրոգանին։

— Միստր Գբոգան,— ասաց նա,— արթնացեք, ձեզ են կանչում։

Հոմերը բաժակի ջուրը շաղ տվեց հեռագրիչի դեմքին։ Միստր Գրոգանը անմիջապես նստեց, աչքերը բացեց, նայեց Հոմերին, լսեց հեռագրի ձայնը և պատասխանեց.

— Ճիշտ այդպես,— ասաց նա տղային,— հիմա արագ, մի բաժակ սև սուրճ բեր, շտապիր։

Հոմերը գրասենյակից դուրս վազեց դեպի Կորբետի խորտկարանը։ Երբ վերադարձավ, ծեր հեռագրիչի աչքերը կրկին փակվում էին, բայց նա շարունակում էր աշխատել։

— Ճիշտ այդպես, տղաս,— ասաց նա,— մի մտահոգվիր, մի վախեցիր, ճիշտ այդպես պետք է անել։

Միստր Գրոգանը գծի մյուս ծայրի հեռագրիչին խնդրեց սպասել և սկսեց սուրճ խմել։

— Սկզբում սառը ջուրը շաղ տալ, իսկ հետո՝ սև սուրճ,— ասաց նա։

— Այո, սըր,— պատասխանեց Հոմերը,— կարևո՞ր հեռագիր է։

— Ոչ,— ասաց միստր Գրոգանը,— կարևոր չէ։ Բիզնես։ Փողի կուտակում։ Գիշերն է եկել, սակայն անպայման չէ այս գիշեր հանձնել։ Բայց ես պետք է ընդունեի։

Նա ձայնը բարձրացրեց, որովհետև արթուն էր և իրեն նորից ուժեղ էր զգում։

— Արդեն քանի տարի է՝ ուզում են ինձ թոշակի ուղարկել,— բղավել նա,— ուզում են իմ փոխարեն մեքենաներ դնել։ Բազմացնողներ և հեռագրամեքենաներ,— ասաց նա արհամարհանքով,— մեքենաներ՝ մարդկանց փոխարեն։— Նա այժմ խոսում էր մեղմ, կարծես ինքն իր հետ կամ այն մարդկանց հետ, որոնք ուզում էին իրեն հանել իր տեղից, իր աշխարհից։— Ի՞նչ կլինի իմ վիճակը, եթե զրկվեմ այս աշխատանքից։ Երևի մի շաբաթից կմեռնեմ։ Ամբողջ կյանքումս աշխատել եմ և հիմա չեմ կարող չաշխատել։

— Այո, սըր,— ասաց Հոմերը։

— Գիտեմ, որ կարող եմ ապավինել քո օգնությանը, մանչուկ,— ասաց միստր Գրոգանը,— որովհետև դու արդեն օգնեցիր ինձ։ Շնորհակալ եմ, փոքրիկ։

Նա միացրեց մեքենան։ Պատասխանը լսվեց, և նա սկսեց հեռագիրը մեքենագրել, բայց միաժամանակ խոսեց մի տեսակ հպարտությամբ և աշխույժով, որը Հոմերին շատ դուր եկավ։

— Ինձ աշխատանքից հանել,— բղավեց նա,— ինչո՞ւ, ես աշխարհի ամենաարագ հեռագրիչն եմ։ Վոլինսկուց էլ արագ հեռագրեր եմ ուղարկել և ստացել առանց սխալի։ Վիլլի Գրոգան. աշխարհի բոլոր հեռագրողները գիտեն այդ անունը։ Նրանք գիտեն, որ Վիլլի Գրոգանը բոլորից լավն է։

Նա լռեց և ժպտաց ցրիչին, քաղաքի աղքատ ու կեղտոտ վազողներից եկած այն տղային, որ անցյալ գիշեր և ճիշտ ժամանակին էր աշխատանքի ընդունվել։

— Մի ուրիշ երգ էլ երգիր, փոքրիկ,— ասաց նա,— որովհետև դու և ես դեռևս ողջ ենք։

Հոմերն անմիջապես սկսեց երգել։

Գլուխ յոթերորդ. ԵԹԵ ՄԻ ԼՈՒՐ ԳԱ

Միսիս Մաքոլին նստել էր Սանթա Կլարա փողոցում գտնվող իրենց տան հյուրասենյակի հին, ճոճվող բազկաթոռին և սպասում էր որդուն։ Տղան տուն հասավ կեսգիշերից մի քիշ ուշ։ Նա մռայլ էր, հոգնած, քնատ միաժամանակ հուզված էր ու անհանգիստ։ Մորը թվաց, որ եթե տղան խոսեր, նրա ձայնը պիտի հնչեր խուլ, ինչպես իր ամուսնու՝ այս տղայի հոր ձայնը։ Տղան երկար մնաց մութ սենյակում և հետո, փոխանակ սկսելու ամենակարևոր բաներից, ասաց.

— Ամեն ինչ լավ է, մայրիկ, ես չեմ ուզում, որ դու ամեն գիշեր այսպես սպասես ինձ,— նա լռեց, հետո նորից ասաց,— ամեն ինչ լավ է։

— Գիտեմ,— պատասխանեց մայրը,— նստիր։

Նա ուզեց նստել հին, մաշված աթոռին, բայց ուղղակի դրա վրա ընկավ։ Մայրը ծիծաղեց.

— Տեսնում եմ, հոգնած ես, բայց կարծես հուզված էլ ես։ Ի՞նչ կա։

Տղան մի պահ սպասեց, հետո սկսեց խոսել արագ, բայց և հանգիստ։

— Ես հեռագիր տարա մի տիկնոջ, որ ապրում է Գ փողոցում,— ասաց նա։— Մեքսիկացի մի տիկին էր,— նա հանկարծ լռեց և վեր կացավ։

— Չգիտեմ, ինչպես քեզ ասեմ,— շարունակեց նա,— հեռագիրը ռազմական բաժանմունքից էր... Նրա տղան սպանվել է, բայց նա չէր հավատում։ Նա պարզապես չէր ուզում հավատալ։ Ես դեռ ոչ մեկին չէի տեսել այդպես սիրտը կոտրված։ Նա ինձ կակտուսի կոնֆետ հյուրասիրեց, պինդ գրկեց և ասաց, որ ես իր որդին եմ։ Ես լուռ էի, քանի որ նա դրանով իրեն բախտավոր էր զգում։ Ես նույնիսկ կոնֆետի մասին չէի մտածում։— Տղան նորից լռեց։— Նա շարունակում էր ինձ այնպես նայել, կարծես իսկապես նրա որդին լինեի։ Ես ինձ շատ վատ զգացի և որոշ ժամանակ ինձ էլ էր թվում, թե նրա որդին եմ։ Երբ նորից գրասենյակ վերադարձա, ծեր հեռագրիչը՝ միստր Գրոգանը, հարբած էր, ճիշտ այնպես, ինչպես ինձ նախազգուշացրել էր, որ կարող է լինել։ Վարվեցի այնպես, ինչպես պատվիրել էր։ Երեսին ջուր շաղ տվեցի և սև սուրճ բերեցի, որ խմի և չքնի։ Եթե նա այդ աշխատանքը չկատարի, նրան գործից կվտարեն, իսկ նա այդ չի ուզում։ Նրան ուշքի բերեցի, և նա իր գործը կատարեց։ Այնուհետև պատմեց իր մասին, որից հետո մենք երգեցինք։ Գուցե հիմարություն է, բայց այդ բոլորն ինձ տխրեցնում է։

Նա լռեց և սկսեց քայլել սենյակում։ Բայց դռան առաջ կանգ առավ, հայացքը փախցրեց մորից և շարունակեց պատմել։

— Հանկարծ ինձ տխրություն համակեց,— ասաց նա,— երբեք այդպիսի բան ինձ հետ չի պատահել։ Նույնիսկ, երբ հայրիկը մահացավ, ես նման զգացում չունեցա, որովհետև մենք բոլորս քեզ ապավինեցինք, և դու թույլ չտվեցիր, որ մենք որևէ փոփոխություն զգանք։ Եվ ոչինչ չփոխվեց։ Ամեն ինչ շատ լավ էր։ Բայց այժմ, չգիտեմ ինչից է... ամեն ինչ փոխված է։ Ամեն ինչ,— ավելացրեց նա պատանեկան ամբողջ վճռականությամբ։

Սա շրջվեց բաց դռնից և նայեց մորը։

— Երկու օրվա ընթացքում ամեն ինչ փոխվել է։ Ես ինձ մենակ եմ զգում և չգիտեմ ինչու։— Նա մոտեցավ մորը և ասաց,— մայրի՜կ։

Մայրը չպատասխանեց, սպասելով, որ նա շարունակի։

— Չգիտեմ աշխարհում ինչ է կատարվում,— շարունակեց տղան,— կամ ինչո՞ւ է կատարվում, բայց ինչ էլ որ պատահի, թույլ մի տուր, որ որևէ բան քեզ այդպես վիրավորի։ Ամեն ինչ փոխված է, բայց թույլ մի տուր, որ մեզ համար այդքան շատ փոխվի։

Կինը ժպտաց և սպասեց, թե որդին էլ ուրիշ ինչ կասի։

Եվ որովհետև տղան շարունակում էր լռել, ինքը սկսեց խոսել.

— Քեզ համար ամեն ինչ փոխված է, բայց միաժամանակ նույնն է։ Մենությունն ու թախիծը, որ դու զգում ես, այն պատճառով է, որ այլևս երեխա չես։ Բայց ամբողջ աշխարհը միշտ լեցուն է եղել այդ մենությամբ ու թախիծով։ Մենությունը պատերազմից չէ։ Պատերազմը չէ, որ այն ստեղծեց։ Ընդհակառակը, մենությունից ու թախիծից առաջացավ պատերազմը։ Ամեն ինչի մեջ գոյություն ունեցող հուսահատության զգացումն է այդ, աստծո շնորհի պակասը։ Մենք միասին կլինենք։ Մենք շատ չենք փոխվի։— Նա մի պահ մտածեց և հետո ասաց այն, ինչ բոլորովին անսպասելի էր։— Եթե ինձ էլ մի այնպիսի լուր գա, ինչպիսին մեքսիկացի կնոջն է եկել այս գիշեր, ես կհավատամ դրա խոսքերին, բայց ոչ իմաստին։ Լաց լինելու կարիք չեմ զգա, որովհետև գիտեմ, որ իմ որդուն մահ չկա։— Նա լռեց, հետո շարունակեց համարյա զվարթ։— Ընթրիքին ի՞նչ կերար։

— Խնձորով ու սերուցքով կարկանդակ։ Գրասենյակի պետը վճարեց. իմ հանդիպած ամենանշանավոր մարդն է նա,— ասաց Հոմերը։

— Վաղը Բեսի հետ նախաճաշ կուղարկեմ,— ասաց միսիս Մաքոլին։

— Նախաճաշ չեմ ուզում,— ասաց Հոմերը,— մենք սիրում ենք դուրս գնալ, մի բան գնել և նստել միասին ուտել։ Դու մի անհանգստացիր։ Դուրս գնալն ու մի բան ուտելը ավելի հետաքրքիր է ինձ համար, իսկ այս աշխատանքն ամենահրաշալի բանն է, ու դրանից դպրոցը մի տեսակ անմիտ է դառնում։

— Անշուշտ,— ասաց միսիս Մաքոլին,— դպրոցները երեխաներին փողոցից կտրելու համար են միայն, բայց վաղ թե ուշ նրանք պիտի փողոց գնան, սիրեն կամ չսիրեն այն։ Բնական է, որ հայրերն ու մայրերը իրենց երեխաների համար աշխարհից վախենան, բայց վախենալու բան չկա։ Աշխարհը լեցուն է վախեցած փոքրիկ երեխաներով։ Վախենալով, նրանք իրար են վախեցնում։ Դու փորձիր հասկանալ,— շարունակեց նա,— փորձիր սիրել քեզ հանդիպած բոլոր մարդկանց։ Այս հյուրասենյակում ես ամեն գիշեր քեզ կսպասեմ։ Բայց պարտադիր չէ, որ գաս և ինձ հետ խոսես, եթե ցանկություն չունես։ Ես կհասկանամ։ Ես գիտեմ, որ պահեր կլինեն, երբ քո սիրտը անկարող կլինի քո լեզվին բառեր ներշնչել։

Նա լռեց և նայեց որդուն։

— Դու հոգնած ես, գիտեմ, գնա քնիր։

— Շատ լավ, մայրիկ,— ասաց որդին և գնաց իր սենյակը։

Գլուխ ութերորդ. ՆԵՐԿԱ ԵՂԻՐ ՄԵՐ ՍԵՂԱՆԻՆ, ՈՎ ՏԵՐ

Առավոտյան ժամը յոթին, հենց որ զարթուցիչը զնգաց, Հոմեր Մաքոլին վեր թռավ։ Նա լռեցրեց ժամացույցի գանգը։ Ապա անկողնուց դուրս եկավ և հանելով Նյու Յորքից բերած մարմնամարզության գիրքը, սկսեց օրվա հրահանգները կարդալ։ Նրա Յուլիսիս եղբայրը Հոմերի հետ արթանում էր զարթուցիչի առաջին իսկ զնգոցից. Հոմերը ոչ մի դեպքում չէր թողնում, որ զանգը մինչև վերջ հնչի։ Նյու Յորքից բերած մարմնամարզության ձեռնարկը տպագրված մի գրքույկ էր և առաձգական մի փոկ։ Հոմերը բացեց յոթերորդ դասը, իսկ Յուլիսիսը մտել էր նրա թևի տակ, որպեսզի ավելի մոտիկից տեսնի հեքիաթային այդ առարկան։ Սովորական մարզանքից հետո, ներառյալ խոր շնչառությունը, Հոմերը կռնակի վրա պառկեց՝ ոտքերը ուղղահայաց դիրքով բարձրացրած։

— Դա ի՞նչ է,— ասաց Յուլիսիսը։

— Մարզանք։

— Ինչի՞ համար։

— Մկանների։

— Ուզում ես աշխարհի ամենաուժեղ մա՞րդը դառնալ,— ասաց Յուլիսիսը։

— Չէ,— ասաց Հոմերը։

— Ապա ի՞նչ ես ուզում դառնալ։

— Դու գնա նորից քնիր,— ասաց Հոմերը։

Յուլիսիսը հնազանդ վերադարձավ իր անկողինը, բայց նստեց ու նայեց։ Վերջապես Հոմերը սկսեց հագնվել։

— Ո՞ւր ես գնում,— հարցրեց կրտսեր եղբայրը։

— Դպրոց,— ասաց ավագ եղբայրը։

— Գնում ես որևէ բա՞ն սովորելու։

— Գնում եմ երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքի։

— Ո՞ւր պիտի վազեցնես դրանց։

— Ես դրանց ոչ մի տեղ չեմ վազեցնելու։ Դրանք փայտյա արգելքներ են, իրարից տասը կամ տասնհինգ յարդ հեռավորությամբ, որոնց վրայից պետք է ցատկել վազելու ընթացքում։

— Ինչո՞ւ։

— Մի խոսքով,— ասաց Հոմերը համարյա անհամբերությամբ,— դա արշավ է։ Երկու հարյուր քսան յարդ վազք։ Այս քաղաքում ծնված ամեն մարդ վազում է երկու հարյուր քսան յարդը, ցածր արգելքներով։ Դա Իթաքայի ամենամեծ մրցությունն է։ Հեռագրատան վարիչը տասնամյակում սովորելու ժամանակ մասնակցել է երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքին։ Նա մեր հովտի չեմպիոնն է եղել։

— Ի՞նչ բան է չեմպիոնը,— հարցրեց Յուլիսիսը։

— Ամենալավը։

— Դու գնամ ես ամենալա՞վը դառնալու։

— Ուզում եմ փորձել,— ասաց Հոմերը,— դե, հիմա գնա և քնիր։

Յուլիսիսը սահեց անկողնու մեջ, բայց հարցրեց.

— Վաղը,— ապա ուղղեց իրեն,— երեկ ես տեսա գնացքը։

Հոմերը հասկացավ, թե եղբայրն ինչ էր ուզում ասել։ Նա ժպտաց, հիշելով մի ժամանակվա իր հափշտակությունը։

— Ինչպե՞ս էր,– ասաց նա։

Յուլիսիսը հիշեց.

— Մի սև մարդ կար, ինձ ողջունեց,— ասաց նա։

— Դու նրա ողջույնին պատասխանեցի՞ր,— ասաց Հոմերը։

— Առաջինը ես բարևեցի,— ասաց Յուլիսիսը,— իսկ հետո առաջինը նա բարևեց։ Հետո ես, հետո նա։ Նա երգում էր. «Այլևս մի լար, մի լար, լեդի...»։

— Ճի՞շտ։

— Նա ասաց. «Տուն եմ գնում»,— շարունակեց Յուլիսիսը և նայեց եղբորը։— Մենք ե՞րբ ենք տուն գնալու։

— Մենք հիմա տանն ենք,— ասաց Հոմերը։

— Հապա ինչո՞ւ նա այստեղ չեկավ։

— Ամեն մարդ իր տունն ունի։ Ոմանք արևելքում են ապրում, ոմանք՝ արևմուտքում, ոմանք՝ հյուսիսում, ոմանք՝ հարավում։ Մեր տունը արևմուտքում է։

— Իսկ արևմուտքը ամենալա՞վն է։

— Չգիտեմ,— ասաց Հոմերը,— ես ուրիշ տեղերում չեմ եղել։

— Իսկ պիտի գնա՞ս։

— Մի օր։

— Որտե՞ղ։

— Նյու Յորք։

— Որտե՞ղ է Նյու Յորքը։

— Արևելքում։ Նյու Յորքից հետո կգնամ Լոնդոն, Լոնդոնից հետո՝ Փարիզ, Փարիզից հետո՝ Բեռլին, ապա՝ Վիեննա, Հռոմ, Մոսկվա, Ստոկհոլմ։ Մի օր ես կլինեմ աշխարհի այդ բոլոր մեծ քաղաքներում։

— Հետո կվերադառնա՞ս։

— Անպայման։

— Ուրախ կզգա՞ս։

— Անպայման։

— Ինչո՞ւ։

— Ուրախ կլինեմ,— ասաց Հոմերը,— որովհետև պիտի տեսնեմ մայրիկին, Մարկուսին և Բեսին։— Ապա նայեց եղբորը։— Ուրախ պիտի լինեմ քեզ, հարևան Մերի Արենային և նրա հորը՝ միստր Արենային տեսնելուս համար։ Պիտի ուրախանամ, որովհետև տուն վերադարձած պիտի լինեմ, և միասին նստած պիտի խոսենք ու մի քիչ երաժշտության լսենք, երգենք և միասին ընթրենք։

Փոքրիկ եղբայրը պաղատագին խնդրեց.

— Մի գնա,— ասաց նա,— Հոմեր, մի գնա։

— Հիմա չեմ գնում,— պատասխանեց մեծ եղրայրը,— ես հիմա դպրոց եմ գնում։

— Երբե՛ք մի գնա,— խնդրեց Յուլիսիսը,— հայրիկը գնաց և ետ չեկավ, Մարկուսը գնաց։ Հոմեր, դո՛ւ գոնե մի գնա։

— Շատ երկար ժամանակ կա մինչև իմ գնալը,— ասաց Հոմերը,— դու քնիր։

— Շատ լավ,— ասաց Յուլիսիսը,— ուրեմն գնում ես քսաներկուսը վազելու։

— Երկու հարյուր քսանը,— ասաց Հոմերը,— երկու հարյուր քսան յարդ ցածր արգելքներով վազքը։

Երբ Հոմերը նախաճաշի եկավ, նրա Բես քույրն ու մայրիկը սպասում էին նրան։ Ընտանիքի անդամները մի պահ խոնարհեցին գլուխները, հետո սկսեցին ուտել։

— Դու ինչ աղոթք ասացիր,— հարցրեց Բեսն իր եղբորը։

— Իմ մշտական աղոթքը,— ասաց Հոմերը և կրկնեց աղոթքը, բառերն արտասանելով ճիշտ այնպես, ինչպես սովորել էր ասել, երբ հազիվ սկսել էր խոսել.

«Ներկա եղիր մեր սեղանին, ով տեր.

Այստեղ և ամենուր պաշտելի եղիր,

Օրհնիր ամենքիս և տար մեզ քո տուն,

Որ խնջույքի նստենք քեզ հետ դրախտում։

Ամեն»։

— Է, դա հին է,— ասաց Բեսը,— և բացի այդ, դու նույնիսկ քո ասած բառերը չես հասկանում։

— Շատ լավ էլ հասկանում եմ,— ասաց Հոմերը,— ես մի քիչ արագ ասացի, որովհետև շատ քաղցած եմ. բայց գիտեմ, թե ինչ է նշանակում։ Բոլոր դեպքերում, ոգին է կարևորը։ Դո՞ւ ինչ աղոթեցիր։

— Նախ դու բացատրիր, թե ինչ են նշանակում քո խոսքերը,— ասաց Բեսը։

— Ինչպես թե, ինչ են նշանակում,— ասաց Հոմերը,— նշանակում են ճիշտ այն, ինչ որ նշանակում են։

— Իսկ ինչ են նշանակում,— պնդեց Բեսը։

— «Ներկա եղիր մեր սեղանին, ով տեր»,— բացատրեց Հոմերը,— դա նշանակում է մեր սեղանին ներկա եղիր, ով տեր։ «Տեր» պետք է որ շատ բան նշանակի, բայց ինչ որ նշանակում է, լավ է. «Այստեղ և ամենուր պաշտելի եղիր», նշանակում է, թող լավ բաները սիրելի լինեն այստեղ և ամեն տեղ։ «Օրհնիր ամենքիս», նշանակում է մեզ, այսինքն՝ ամեն մարդու։ «Օրհնիր»... «Օրհնիր». օրհնիր գուցե նշանակում է ներիր, կամ գուցե սիրիր, կամ հսկիր և կամ դրա նման մի բան։ Վստահ չգիտեմ, հավանաբար դրա նման մի բան է։ «Եվ տար մեզ քո տուն, որ խնջույքի նստենք քեզ հետ դրախտում». նշանակում է այն, ինչ նշանակում է, այսինքն՝ շնորհ արա, որ քեզ հետ դրախտը վայելենք։

— Ով է «Քեզը»,— հարցրեց Բեսը։

Հոմերը նայեց մորը.

— Մի՞թե աղոթքը չի ասում, որ եթե մարդիկ բարի լինեն, ամեն անգամ ճաշի նստելիս իրենց կզգան դրախտում։ «Քեզը» լավ բաներն են, չէ՞։

— Անշուշտ,— հաստատեց միսիս Մաքոլին։

— Բայց մի՞թե «Քեզը» մի մարդ է։

— Անշուշտ,— պատասխանեց Հոմերը,— բայց ես էլ մի մարդ եմ։ Մայրիկը, դու և բոլոր մյուսները մարդիկ են։ Ենթադրենք, որ այս աշխարհը դրախտ է, և ամեն ոք, ում հետ էլ մենք նստենք ճաշի, մարդ է, Բես,— ասաց Հոմերը անհամբերությամբ,— դա սեղանի աղոթքն է, և դու էլ լավ գիտես, թե ինչ է նշանակում։ Դու պարզապես ուզում ես ինձ շփոթեցնել։ Մի մտահոգվիր, դու կարող ես։ Ես կարծում եմ, որ ամեն մարդ կարող է ինձ շփոթեցնել, բայց դա ինձ համար կարևորություն չունի, որովհետև հավատում եմ։ Ամեն մարդ հավատում է, այնպես չէ՞, մայրիկ։

— Անշուշտ, հավատում է,— ասաց միսիս Մաքոլին,— եթե դու չհավատաս, չես ապրի և ոչ մի տեղ չես կարողանա խնջույքի նստել, մի կողմ թողած դրախտը՝ նույնիսկ, եթե քո սեղանը լցված լինի ամենահրաշալի կերակուրներով։ Հավատքն է ամեն ինչ հրաշալի դարձնողը։

— Հասկացա՞ր,— Հոմերը դարձավ Բեսին և վեճը վերջնականապես ավարտված համարեց։— Ես այսօր երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքին պիտի մասնակցեմ,— ասաց նա։

— Ճի՞շտ,— հարցրեց միսիս Մաքոլին,— ինչո՞ւ։

— Մայրիկ, դա շատ կարևոր մրցություն է,— ասաց Հոմերը։— Միստր Սփանգլերը դրան մասնակցել է Իթաքայի տասնամյա դպրոցում սովորելու ժամանակ։ Պետք է միաժամանակ և՛ վազել, և՛ ցատկել։ Միստր Սփանգլերը խաշաձ ձու է ման տալիս հետը, ասում է երջանկություն է բերում։

— Հետը խաշած ձու ման տալը սնոտիապաշտություն է,— ասաց Բեսը։

— Հետո ինչ,— ասաց Հոմերը,— թող լինի։ Նա ինձ ուղարկեց Չաթերթոնից խնձորի և հնդկընկույզի սերուցքով կարկանդակ գնելու. երկուսը մի քառորդով առա։ Թարմը մեկ քառորդ արժե, այնպես որ, եթե դու միայն մեկ քառորդ ունես, միայն մեկը կարող ես գնել։ Նախորդ օրվանը երկուսը մի քառորդ արժեն, այնպես որ նույն փողով կարող ես երկուսը գնել։ Յուրաքանչյուրի կեսը ինձ, կեսը միստր Գրոգանի համար։ Բայց նա հազիվ մեկ կամ երկու կտոր է կարողանում ուտել։ Եվ ես ստիպված եմ լինում շատ ուտել։ Միստր Գրոգանը ավելի շատ սիրում է խմել, քան ուտել։

Հարևանի աղջիկը՝ Մերի Արենան, ետևի դռնից խոհանոց մտավ և սեղանին դրեց մի փոքրիկ սկահակ։ Հոմերը վեր կացավ։

— Մերի,— ասաց նա,— նստիր և նախաճաշիր մեզ հետ։

— Հենց նոր հայրիկի հետ նախաճաշեցի և նրան աշխատանքի ուղարկեցի։ Շատ շնորհակալ եմ։ Մի քիչ չորացած դեղձի կոմպոտ եմ բերել, որ հայրիկի համար էի պատրաստել, միսիս Մաքոլի։

— Շնորհակալ եմ, Մերի, ինչպես է հայրիկը,— ասաց միսիս Մաքոլին։

— Հայրիկը լավ է,— ասաց Մերին,— միայն թե անընդհատ ինձ ձեռ է առնում։ Ամեն սեղան նստելիս ասում է՝ «Նամակներ չկա՞ն, Մարկուսից նամակ չկա՞»։

— Շուտով նոր նամակ կստանանք,— ասաց Բեսը և սեղանից վեր կացավ։— Մերի, գնանք, ժամանակն է։

— Գնանք, Բես,— ասաց Մերին և հետո միսիս Մաքոլիին դաոնալով, ավելացրեց,— ձեզ ճիշտն ասեմ, միսիս Մաքոլի, քոլեջ գնալը արդեն ձանձրալի է դարձել։ Տասնամյակի պես մի բան է։ Ես արդեն բավական մեծ եմ, ամբողջ կյանքս դպրո՞ց պիտի գնամ։ Ժամանակները փոխվել են։ Անկեղծ եմ ասում, կուզենայի դուրս գալ և մի տեղ աշխատանք գտնել։

— Ես նույնպես,— ասաց Բեսը։

— Հիմարություն է,— ասաց միսիս Մաքոլին,— դուք դեռ երեխա եք, ընդամենը տասնյոթ տարեկան։ Քո հայրը լավ աշխատանք ունի, Մերի, ինչպես նաև քո եղբայրը, Բես։

— Բայց թվում է, թե ճիշտ չէ, միսիս Մաքոլի,— խոսեց Մերին,— թվում է, որ ճիշտ չէ դպրոց գնալը, երբ Մարկուսը բանակում է, և աշխարհում իրար աչք են հանում։ Երբեմն այնպես եմ ուզում տղամարդ լինել, Մարկուսի հետ բանակ գնայի։ Գրազ եմ գալիս, որ երկուսով շատ ուրախ ժամանակ կանցկացնեինք։

— Մի մտահոգվիր, Մերի,— ասաց միսիս Մաքոլին,— այս բոլորը կանցնի։ Ամեն ինչ կլինի այնպես, ինչպես միշտ եղել է։

— Հույս ունեմ,— ասաց Մերին և իր ընկերուհու՝ Բես Մաքոլիի հետ գնաց դպրոց։

Հոմերը նայեց աղջիկների ետևից։ Մի քիչ հետո նա հարցրեց.

— Իսկ ի՞նչ կասես այդ մասին, մայրիկ։

— Դե, դա շատ բնական է,— ասաց միսիս Մաքոլին,— աղջիկներ են, ուզում են դուրս պրծնել և թռչել։

— Թռչելու մասին չեմ ակնարկում,— ասաց Հոմերը,— խոսքը Մերիի մասին է։

— Մերին ազնիվ, երեխայի պես անբիծ աղջիկ է,— ասաց միսիս Մաքոլին։— Նա ամենալավ աղջիկն է, որ ես երբևէ տեսել եմ. ուրախ եմ, որ Մարկուսը նրան է սիրում։ Մարկուսը նրանից լավին չէր կարող գտնել։

— Մայրիկ,— անհամբերությամբ խոսեց Հոմերը,— ես դա գիտեմ. խոսքս այդ մասին չէ, մի՞թե դու ինձ չես հասկանում։— Նա լռեց, ապա հանկարծ փոխեց նյութը, մտածելով, որ կարիք չկա խոսելու իր զգացածի մասին, որ պատերազմը այդքան վիշտ է պատճառում այնպիսի մարդկանց, որոնք նույնիսկ ռազմադաշտից հեռու են գտնվում։— Լավ, կտեսնվենք գիշերը,— ասաց նա,— ցտեսություն։

Միսիս Մաքոլին նայեց նրա ետևից, մտածելով, թե որդին ինչ էր ուզում իրեն ասել։ Հանկարծ աչքի ծայրով տեսավ մի փոքրիկ էակի։ Յուլիսիսն էր իր գիշերազգեստով։ Նա նայեց մորը համարյա այնպես, ինչպես փոքր կենդանին կնայեր իր նմանին, որպես միակ աղբյուրը իր երջանկության ու հանգստի։ Նրա դեմքի արտահայտությունը ծայրաստիճան լուրջ էր, անհավատալիորեն գրավիչ։

— Ինչու է նա ասում «Այլևս մի լար, լեդի...»,— հարցրեց Յուլիսիսը։

— Ո՞վ,— ասաց միսիս Մաքոլին։

— Գնացքի վրայի սև մարդը։

— Դա երգ է, Յուլիսիս,— ասաց միսիս Մաքոլին և բռնեց նրա ձեռքը,— իսկ հիմա շորերդ հագիր։

— Այդ սև մարդը նորից գնացքի մեջ կլինի՞,— հարցրեց փոքրիկ տղան։

Միսիս Մաքոլին մի պահ մտածեց, հետո ասաց.

— Այո։