Հաղթանակի ճանապարհներ

Դա մի առանձնակի գարուն էր՝ հաղթանակի նախադուռը, և այդ պատճառով էլ, հավանաբար, հոգեպարար խաղաղ բուրմունք էր արձակում։

Ապրիլի 5֊ին 1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատի շտաբում, որը գտնվում էր Բիոնբաում ոչ մեծ քաղաքի ծայրամասում, հավաքվել էին բանակների հրամանատարները, ռազմական խորհուրդների անդամները, շտաբի պետերը, տանկային և մեքենայացված կորպուսների հրամանատարները։ Շուտով ներս մտան մարշալ Գ. Կ. Ժուկովը, ռազմաճակատի ռազմական խորհրդի անդամ Կ. Ֆ. Տելեգինը, շտաբի պետ Մ. Ս. Մալինինը։

Գ. Կ. Ժուկովը դանդաղ, ընդգծելով պահի կարևորությունը, սկսեց.

— Եղել եմ գերագույնի մոտ։ Այնպիսի իրադրություն է ստեղծվել, որ ստիպված եղա անհապաղ ձեզ կանչել։ Առաջ մենք ենթադրում էինք, թե Բեռլինյան օպերացիան կսկսվի... մի քիչ ուշ...

Մարշալը հազաց, մի պահ լռեց և բացատրեց, որ այժմ ժամկետները փոխվում են։ Մեզ շտապեցնում են դաշնակիցներն իրենց ամենևին էլ ոչ այնքան դաշնակցային վարքով։ Արագ վերջ տալով հակառակորդի ռուրյան խմբավորմանը, նրանք մտադրվել են հարձակվել Լայպցիգի, Դրեզդենի վրա, իսկ հետն էլ «միաժամանակ» զավթել Բեռլինը։ Կարծես ամեն ինչ արվում է, իբր, կարմիր բանակին օգնելու համար։ Բայց ռազմակայանին հավաստի հայտնի է, որ նրանց հարձակման իսկական նպատակը Բեռլինի գրավումն է մինչև սովետական զորքերի մոտենալը։ Ռազմակայանին հայտնի է նաև, որ Բեռլին նետելու համար շտապ պատրաստվում է երկու օդադեսանտային դիվիզիա։ Դա, ինչպես երևում է, միանգամայն ձեռնտու է հիտլերականներին։ Նրանք մեզ համառ դիմադրություն են ցույց տալիս ամեն մի բնակավայրում։ Իսկ Արևմտյան ռազմաճակատում խոշոր քաղաքները հանձնում են հեռախոսով։

— Այս ամենը ռազմակայանին ստիպում է շտապել,— ամփոփեց Ժոլկովը։— Ինչ վերաբերում է հարձակման ճշգրիտ ամսաթվին, այդ մասին կասեմ ավելի ուշ։ Իսկ այժմ ձեռնամուխ լինենք առաջիկա խնդիրների ուսումնասիրությանը։

Մի կողմ քաշեցին փոքրիկ վարագույրը և մեր առջև բացվեց քարտեզը, որն ամբողջովին նախշված էր լճաբծերով, ոռոգման կառույցների երակներով։ Հստակ նշված էին գերմանական պաշտպանության գոտիները՝ Օդերից մինչև Զեելովի բարձունքները դրանք 15-20 կիլոմետր հեռավորությամբ ձգվում էին մեկը մյուսի հետևից։

Ահա և քաշված է երկրորդ փոքր վարագույրը՝ բացվեց Բեռլինի ռելիեֆային քարտեզը։ Դրա վրա ցույց էր տրված ամեն ինչ՝ փողոցները, տները, ամրությունները, փլվածքները, դոտերը, նույնիսկ ռմբակոծություններից ավերված թաղամասերը։ Կարևորագույն շենքերի վրա փակցված էին համարակալված պիտակներ։ Դա քարտեզագրության մի իսկական գլուխգործոց էր։ Հետո մեր շտաբին հաջողվեց պատճենահանել այդ քարտեզը, և այն մեզ շատ օգնեց Բեռլինի գրոհի ժամանակ։

— Խնդրում եմ ուշադրություն դարձնել համար հարյուր հինգ օբյեկտի վրա,— ցուցափայտի ծայրը մարշալը հպեց խոշոր քառանկյունուն։— Սա էլ հենց ռայխստագն է։ Ո՞վ առաջինը կմտնի այնտեղ։ Կատուկո՞վը, Չույկո՞վը։ Իսկ գուցե, Բոգդանո՞վը, կամ Բերզարի՞նը։— Մարշալը շրջվում է մերթ դեպի մեկ, մերթ մյուս գեներալը։ Պատասխանի չսպասելով, շարունակում է,— իսկ այս համար հարյուր վեցը կայսերական գրասենյակն է...

Այդպես մեր առջև մեկը մյուսի հետևից պատկերացան մեր ապագա գրոհի օբյեկտները...

Իսկ բուն Բեռլինում այդ պահին քաոս էր։ Ֆաշիստական Գերմանիայի բարձրագույն շրջաններին համակել էր անհամաձայնությունը, որ ծնվել էր իրենց կատարած բոլոր չարագործությունների համար առաջիկա հատուցման վախից։ Հիտլերը համընդհանուր զորահավաք հայտարարեց՝ զինակոչվում էին ծերերը, համշանդամները և անբեղ պատանիները։ Գերմանական պրոպագանդան օրավուր ավելի էր հմտանում այն «սարսափների» նկարագրության մեջ, որ սպասվում էին բեռլինցիներին, եթե այնտեղ մտնեին ռուսները։

Գուդերիանը և ռայխսմինիստր Շպեերը Ռիբենտրոպին ու Հիմլերին համոզում էին միջազգային ուղիներով՝ չեզոք պետությունների միջոցով, քաղաքական ելք գտնելու փորձ անել. ռուսների թիկունքում պայմանավորվել դաշնակիցների հետ և հասնել «պատվավոր հաշտության»։ Սովետական դիվանագիտությունը ժամանակին կռահեց նյութվող խարդավանքը։ Եվ արդեն ոչինչ չէր կարող ֆաշիստական պարագլուխներին փրկել հատուցումից։

Իսկապես, Օդեր-Նայսե բնագծում կենտրոնացվել էին մեր երեք՝ 1֊ին և 2֊րդ Բելոռուսական և 1֊ին Ուկրաինական ռազմաճակատների խոշոր խմբավորումները, որոնց կազմում էին չորս տանկային բանակ և բազում առանձին տանկային ու մեքենայացված կորպուսներ, վիթխարի քանակությամբ հրետանի ու ավիացիա։ Մենք ուժեղ էինք, քան երբեք։

Բայց մեր առջև դրված էր ամենևին էլ ոչ հեշտ խնդիր։ Հակառակորդը բեռլինյան ուղղությունում, և առանձնապես Կյուստրին-Բեռլին ուղղությունում, որտեղ սպասվում էր սովետական զորքերի գլխավոր հարվածը, ստեղծել էր պաշտպանության օպերատիվ֊տակտիկական բարձր խտություններ։ Պատրաստված պաշտպանական բոլոր գոտիները վաղօրոք զբաղեցրել էին թշնամական զորամասերը։ Հզոր և տևական պաշտպանություն ստեղծելու գործում հակառակորդին որքան կարելի է լավ էր նպաստում Բրանդենբուրգյան հարթության ալիքաձև տեղանքը, որը համարյա ամբողջովին անտառապատ էր, կտրտված անհամար գետերով, գետակներով, ջրանցքներով, մեծ ու փոքր լճերով և որտեղ տասնյակ ու հարյուրավոր բնակավայրեր կային։

Գ. Կ. Ժուկովի մոտ կայացած խորհրդակցությունում մենք իմացանք առաջիկա օպերացիայի հիմնական մտահղացումը։

Գլխավոր հարվածը կյուստրինյան հենակետից պետք է հասցնեին հինգ համազորային և երկու տանկային բանակներ։ Համազորային բանակները ճեղքում են հակառակորդի պաշտպանության տակտիկական գոտին, նպաստավոր պայմաններ ստեղծում տանկային բանակները գործողության մեջ դնելու համար։ Վերջիններս, գործելով ռազմաճակատի հարվածային խմբավորման թևերում, ասպարեզ են ստանում մանևրելու և շեշտակիորեն թշնամու թիկունք ներխուժելու համար, դրանով իսկ իրենց հերթին ստեղծում են բարենպաստ պայմաններ համազորային բանակների հաջող հարձակման համար։ Տանկային բանակները հյուսիսից ու հարավից շրջանցում են Բեռլինը և 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերի հետ համատեղ փակում շրջապատման օղակը Պոտսդամի և Բրանդենբուրգի շրջանում։ Դժբախտաբար, դա մեր 1-ին գվարդիական տանկային բանակին չէր վերաբերում։

Պետք է ասել, որ դեռևս ապրիլի 5-ին ռազմաճակատի շտաբում կայացած խորհրդակցության ժամանակ 2-րդ գվարդիական տանկային բանակի հրամանատար, բանակի գեներալ Ս. Ի. Բոգդանովը համառորեն ապացուցում էր Գ. Կ. Ժուկովին, որ պետք է ավելի շատ ազատություն տալ իր բանակին՝ Բեռլինը հյուսիսից է՛լ ավելի խոր շրջանցելու համար։ Բայց Գ. Կ. Ժուկովը զսպեց բանակի հրամանատարին։

— Ընկեր Բոգդանով, դուք պատրաստվում եք Բեռլինի համար կռվե՞լ, թե պետք է անընդհատ հեռանաք դեպի հյուսիս։

Բայց եթե 2֊րդ գվարդիական տանկային բանակին, այնուամենայնիվ, հաջողվեց Բեռլինի թիկունքը մտնելու հեռավոր և չափազանց արդյունավետ զորաշարժ կատարել, ապա 1-ին գվարդիական տանկային բանակին չվիճակվեց իրագործել նման զորաշարժ։ Ինչո՞ւ։ Այդ մասին կասեմ ստորև, իսկ այժմ կշարունակեմ հայրենական մեծ պատերազմի եզրափակիչ ճակատամարտի նկարագրությունը։

Ապրիլի 15֊ին, հենց որ մթնշաղը սկսեց իջնել, 1-ին գվարդիական տանկային բանակը տեղից հանվեց և գիշերային մթության քողի տակ շարժվեց դեպի Օդեր։ Կարծես դիտմամբ գիշերը աստղալից էր, պարզ։ Երկնքում լսվում էր թշնամական ռմբակոծիչների հռնդյունը, այն հատում էին լուսարձակների նետերը, մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ բռնկվում էին զենիթային արկերի պայթյունները։

Գիշերվա կեսը անցել էր, երբ մեր առաջավոր ջոկատները մոտեցան Օդերի անցուղիներին։ Մյուս կողմից լսվող հազվադեպ կրակոցները վկայում էին, որ թշնամին անհանգստանում է, հոտն առել է, որ ուր որ է սկսվելու է։

Եվ սկսվեց։ Ապրիլի 16֊ի հիշարժան գիշերը հանկարծ ծվատվեց բազմագույն հետագիծ թողնող պայթյուններից, գվվաց, գողաց գետինը։ Որոտացին հաուբիցները, ոռնացին էռէսները՝ «կատյուշաները»։ Սկսվեց հրետանային ու ավիացիոն հզոր նախապատրաստությունը։ Երբ մեր ականջները մի քիչ վարժվեցին այդ դժոխային որոտին, կարելի էր զանազանել գլխավոր հրամանատարության ռեզերվի հեռահար հրանոթների թնդացող կրակոցները։

Շունչները պահած զինվորներն ու սպաները լսում էին աղմուկը այդ։ Այստեղ վետերաններ կային, որոնք լսել էին մոսկովյան, ստալինգրադյան, կուրսկյան հրանոթաձգությունը։ Բայց այն, ինչ կատարվում էր հիմա, մենք չէինք կարող համեմատել ոչ մի բանի հետ։

Միայն հրաշքը կարող էր փրկել Հիտլերին և նրա կամակատարներին, և նրանք սպասում էին հրաշքի, ինչպես վկայում են պատմաբանները։ Բայց, ինչպես հայտնի է, հրաշքներ չեն լինում։

Ապրիլի 16-ին, հենց որ վերջացավ հրետանային և ավիացիոն նախապատրաստությունը, 1-ին Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերը նետվեցին վճռական հարձակման։ Հենակետի ամբողջ երկայնքով գրոհեցին հակառակորդի վրա, ճեղքեցին նրա պաշտպանության առաջին գոտին, արագ հասան երկրորդ գոտուն, որն անցնում էր զեելովյան բարձունքներով, բայց այստեղ նրանց կանգնեցրեց հակառակորդի ուժեղ կազմակերպված կրակը։

Զեելովյան բարձունքներն իշխում են մերձօդերյան ցածրավայրի վրա, դա շատ լուրջ բնագիծ է Բեռլինի ճանապարհին։ 8֊րդ գվարդիական բանակի զորքերը՝ հետևակը, հրետանին, նրան տրված տանկերը, կուտակվել էին բարձունքների ստորոտում և անզոր էին առաջ շարժվել։

Հիշում եմ, դեռևս ապրիլի 5֊ի խորհրդակցությունում մեր որոշ գեներալներ ռազմաճակատի հրամանատարին համառորեն ապացուցում էին, որ գլխավորը հակառակորդի պաշտպանության ոչ թե առաջին գոտին է, այլ երկրորդը, որն անցնում է զեելովյան բարձունքներով, որ ոչ թե առաջին, այլ երկրորդ գոտու վրա պիտի կենտրոնացնել հրետանու և ավիացիայի կրակը։ Սակայն նրանց այդ կարծիքը հաշվի չառնվեց։

«Այժմ, շատ ժամանակ անց,— գրում է Գ. Կ. Ժուկովը,— խորհելով Բեռլինի օպերացիայի պլանի մասին, ես եկել եմ այն հետևության, որ հակառակորդի բեռլինյան խմբավորման ջախջախումը և Բեռլինի գրավումը... Կարելի էր իրականացնել փոքր֊ինչ այլ կերպ...»։

Անձամբ գտնվելով 8֊րդ գվարդիական բանակի հրամանատարական կետում, ռազմաճակատի հրամանատար, մարշալ Գ. Կ. Ժուկովը, համոզվելով, որ այդ բանակի զորքերն իրենք չեն կարող մինչև վերջ ճեղքել հակառակորդի տակտիկական պաշտպանությունն ամբողջ խորությամբ և որ հետագա դանդաղումը կարող է ձախողել ամբողջ օպերացիան, 8֊րդ բանաԿԻ տեղամասում գործի դրեց 1-ին տանկային բանակը։

Իսկ ապրիլի լույս 18-ի գիշերը, երբ հակառակորդի պաշտպանության երկրորդ գոտին արդեն ճեղքվել էր 25 կիլոմետր խորությամբ, և մեր զորքերը շարունակում էին հարձակումը, իմ հրամկետ եկավ գեներալ Ն. Ի. Գերկոն և հաղորդեց, որ ես ու նա միասին պետք է հետ գնանք Զեելով քաղաք, մասնակցելու ռազմաճակատի ռազմական խորհրդի անդամ Կ. Ֆ. Տելեգինի մոտ կայանալիք խորհրդակցությանը։

— Հիմա՞։

— Այս րոպեին։

Ես զարմացա. հակառակորդի կատաղի հակագրոհների հետ մղման թեժ պահին թողնել զորքը և գնալ ինչ-որ տեղ խորհրդակցությա՞ն։ Ն. Ի. Գերկոն ի պատասխան ուսերը թոթվեց. «Հրամանը հրաման է...»։

Ռումբերով և արկերով հերկված ճանապարհով ուշ գիշերին մենք հասանք Զեելովի ավերակներին։ Այն գրոհներից հետո, որոնց ենթարկվել էր այդ քաղաքր, զարմանալի կլիներ, եթե այնտեղ որևէ բան անվնաս մնար։ Փողոցներն անանցանելի էին. քանդված տների ավերակների կույտեր, սալահատակի քարուքանդ եղած քարեր։ Հազիվհազ գտանք հրաշքով պահպանված այն տունը, որտեղ տեղի էր ունենում խորհրդակցությունը։

Կանթեղի երերուն լույսը լուսավորում էր հավաքվածների դեմքերը։ Սեղանի մոտ, կենտրոնում, նստել էր Կ. Ֆ. Տելեգինը, նրա դեմքը խիստ էր, բայց զգացվում էր, որ տրամադրությունը շատ վատ է։

Ներկաների վերջին խոսքերից ես ու Ն. Ի. Գերկոն հասկացանք, որ «քննարկվում» է զեելովյան բարձունքների մոտ հարձակումը դանդաղեցնելու հարցը։ Ես Կոնստանտին Ֆյոդորովիչին ճանաչում էի դեռևս քառասուներկուսի աշնանից։ Եղել էին դժվար ժամանակներ, բայց Տելեգինն ինձ համար միշտ մնում էր կուսակցական սկզբունքայնության, ընդգծված քաղաքավարության օրինակ, և ինչ-որ բանով հիշեցնում չապաևյան դիվիզիայի կոմիսարին։ Եվ հանկարծ... անկասկած, Կոնստանտին Ֆյոդորովիչին էլ էին ուժեղ հանդիմանել զեելովյան բարձունքների մոտ հապաղելու համար...

Նկատեցի, որ ռազմական խորհրդի անդամի առջև կանգնած հրամանատարների մեծ մասը տանկիստներ են։ Կարծես թե տանկիստներն են մեղավոր, որ նրանց համար գործողությունների ասպարեզ չեն ապահովել։

Միայն կեսգիշերից հետո, վերջապես, հնարավորություն ստացանք մեկնելու մեր զորամասերը, որոնք մարտեր էին մղում կատաղի հակառակորդի դեմ։ Բոլորս միասին լռություն պահպանելով, գնում ենք առաջավոր գիծ։ Ահա և մեր հրամկետը անտառում, բարձունքի հետևում։ Դեսուդեն են գնում կապի սպաների զրահապատ մեքենաները։ Մեզ դիմավորում է կորպուսի օպերատիվ բաժնի պետ, գնդապետ Ն. Ի. Լեբեդևը, զեկուցում իրադրությունը։

Լուսանում է։ Մահու չափ քնել եմ ուզում. երրորդ օրն է աչք չենք փակել։ Հոգատար Ն. Ի. Լեբեդևը խորհուրդ է տալիս մի կես ժամ «զինվորի նման թինկ տված քնել»։

Բայց ինչ քնել, ինչ բան։ Հազիվ էր լույսը բացվել, նորից ռազմաճակատով մեկ թնդաց հրանոթաձգությունը, հռնդացին տանկերը, որոնք 8֊րդ գվարդիական բանակի զորամասերի հետ գրոհի գնացին թշնամու դիրքերի վրա։ Տեղանքը նպաստում է հակառակորդի պաշտպանության կազմակերպմանը՝ դժվարացնում է խոշոր տանկային զանգվածների հարձակումը։ Բայց ինչ կարող էինք անել։ Պտույտներ գործելով լճերի, թշնամու դիմադրության հենակետերի և հանգույցների միջև, մեր տանկային բանակը հետևազորի հետ առաջ էր շարժվում։

Առաջին գվարդիական տանկային բանակը զգալի կորուստներ կրեց Բեռլինի օպերացիայի առաջին իսկ օրերին։ Այն միտքը, որ հակառակորդի տակտիկական պաշտպանության գոտում տանկային բանակները գործողոլթյան մեջ դնելը հազվադեպ է նպատակահարմար և միշտ էլ անցանկալի է, կրկին հաստատվեց, թեև «անհրաժեշտ է ընդգծել,— ինչպես գրում է իր հուշերում մարշալ Գ. Կ. Ժուկովը,— 1-ին Բելոռուսական ռազմաճակատի 1-ին գվարդիական տանկային բանակի զգալի դերը...»։

Տանկային խոշոր ուժերի առավել արդյունավետ օգտագործման օրինակ դարձան նույն Բեռլինյան օպերացիայում գեներալներ Պ. Ս. Ռիբալկոյի և Դ. Դ. Լելյուշենկոյի 3-րդ և 4-րդ գվարդիական տանկային բանակների գործողությունները։ Կատարելով փայլուն զորաշարժ, 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի այդ բանակները շատ կարճ ժամանակամիջոցում հաղթահարեցին հսկայական տարածություն և մոտեցան Բեռլինին, պաշարեցին հարավից և հարավ-արևմուտքից։

Զեելովյան բարձունքներում ճնշելով հակառակորդի պաշտպանությունը, մեր զորքերը կանգ առան Բեռլինի պաշտպանության երրորդ՝ Մյունխեբերգ—Դիդերսդորֆ գոտու առջև։ Հեշտ չէր բեռլինյան տքնությունը։

Այդ բնագծի ճեղքումը համատեղ կազմակերպելու համար ես կորպուսի մի խումբ սպաների հետ գնացի իմ հին ծանոթ, գեներալ Ա. Դ. Շեմենկովի 29-րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի հրամկետ։ Սրա շտաբը տեղավորված էր պրուսական ինչ-որ բարոնի հինավուրց դղյակում։ Այնտեղ ամեն ինչ բուրում էր հնությամբ՝ գոթական սրածայր տանիքները, զանգվածեղ կաղնեփայտե դռներն ու պատուհանների շրջանակները, դղյակի քարե հաստ պատերը, ծառուղիներով և լճակներով հին զբոսայգին...

Մենք կանգ առանք դղյակի դահլիճներից մեկում։ Դա գրադարանն էր. հին կազմերով գրքերը դասավորված էին մինչև առաստաղ։ Մեզ ընդառաջ դուրս եկավ սովետական փոխգնդապետի ուսադիրներով մի նիհար, ալեխառն մազերով մարդ, ներկայացավ։ Ավաղ, նրա ազգանունը այժմ չեմ հիշում։ Նա բացատրեց, որ գրադարանը գին չունի և ինքը Լենինգրադից հատուկ ժամանել է, որպեսզի պահպանի այդ թանկարժեք գրքերը։

Վերջապես, անցնելով դահլիճների շարանը, հասանք այն սենյակը, որտեղ աշխատում էր հրաձգային կորպուսի շտաբը։

Ա. Դ. Շեմենկովը հաղորդեց ինձ, որ հրամանով նախատեսված ժամկետին՝ առավոտյան ժամը ութին, հարձակումը սկսել չի կարող և այն փոխում է ժամը 9-00-ին։

— Բայց այդ դեպքում հարկավոր է զեկուցել բանակի հրամանատար Չույկովին։

Սակայն իմ հորդորները հաջողություն չունեցան։ Հրաձգային կորպուսը պատրաստվում էր ճեղքումը սկսել միայն ժամը իննին։

Վաղ առավոտյան հայտնվեցին Վ. Ի. Չույկովը և Մ. Ե. Կատուկովը։

— Զորքերը պատրա՞ստ են, արդյոք, սկսելու ճեղքումը,— հարցրեց Վ. Ի. Չույկովը։

Ա. Դ. Շեմենկովը սկսեց պատճառաբանել, թե ինչու է հարձակման ժամը փոխել։

— Ինչպես թե՝ «փոխել»,— գոռաց Վ. Ի. Չույկովը։ Թե ինչ տեղի ունեցավ հրաձգային կորպուսի հրամկետում հետո, ես չգիտեմ, որովհետև Մ. Ե. Կատուկովն ինձ կիսաձայն ասաց.

— Այստեղ դու անելիք չունես, շուտ գնազորամաս՝ հրամանը պետք է կատարվի ժամանակին։

Այո, հրամանը հրաման է։ Եվ հրամանատարի օպերատիվ-տակտիկական ստեղծագործությունը չպետք է հակասի հրամանին։ Այդպիսին է ռազմական արվեստի էությունը։

Գլխապատառ սլանալով իմ զորամասը, տվեցի անհրաժեշտ հրամաններ, և տանկերն իրենց հրանոթներից ուղիղ նշանառությամբ հինգ համազարկ տվեցին հակառակորդի վրա և նետվեցին գրոհի, պատռելով պաշտպանության գիծը։ Առաջացած բացվածքի մեջ հոծ հոսանքով սլացավ մեր տանկերի և 29֊րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի հետևազորի հեղեղը։

Զարգացնելով հարձակումը, գվարդիական բրիգադները՝ գնդապետ Ի. Ի. Գուսակովսկու 44֊րդ տանկայինը և գնդապետ Կ. Կ. Ֆեդորովիչի 27-րդ մոտոհրաձգայինը, դուրս եկան բեռլինյան ավտոմայրուղու օղակի մոտ։ Բեռլինի «օղակաձև» մայրուղին մեր ձեռքում էր։

Ապրիլի 20֊ին հեռագիր ստացվեց. «Կատուկովին, Պոպելին, 1֊ին գվարդիական տանկային բանակին հանձնարարվում է պատմական խնդիր. առաջինը ներխուժել Բեռլին և բարձրացնել հաղթանակի դրոշր։ Անձամբ ձեզ է հանձնարարվում կազմակերպումը և կատարումը։ Յուրաքանչյուր կորպուսից մեկական լավագույն բրիգադ ուղարկեք Բեռլին և նրանց առջև խնդիր դրեք ապրիլի 21-ին ժամը 4:00֊ից ոչ ուշ ամեն գնով ճեղքել-հասնել Բեռլինի ծայրամասը և անհապաղ հայտնել՝ ընկեր Ստալինին զեկուցելու և մամուլում հրապարակելու համար։ Ժուկով, Տելեգին»։

Մեզ երկակի զգացում համակեց, երբ կարդացինք այդ հեռագիրը։ Մի կողմից, անչափ ուրախություն ու հպարտություն այն բանի համար, որ հենց մեզ է հանձնարարվում այդքան պատվավոր առաջադրանքը, մյուս կողմից, դառնություն, որ հեռագիրը կարծես օրինականացնում էր մեր տանկային բանակների օգտագործումը որպես համազորային միավորման զորամասեր։ Մենք չէինք կարող չիմանալ, թե ինչ է սպասում այն տանկային բանակին, որը դատապարտված է փողոցային մարտեր մղել, շարժման մեջ կաշկանդված, խոցելի լինել վիթխարի շենքերի արանքում, նեղ նրբանցքներում, որտեղ յուրաքանչյուր ենթաբակից, պատուհանից և տանիքից տանկի վրա կարող է տեղալ դյուրավառ հեղուկով լի հասարակ շշերի կործանարար կրակը։

Բայց հպարտության զգացումը հաղթեց։ Կատակ բան չէր՝ մտնում ենք Բեռլին։ Արդեն ապրիլի 21֊ին 29֊րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի զորամասերի հետ մենք ներխուժեցինք գերմանական մայրաքաղաքի արվարձանը։

Տանկերը սլանում են առաջ։ Տարածությունը մինչև նվիրական նպատակը կրճատվում է, իսկ պայքարը գնալով դառնում է ավելի կատաղի։ Բեռլինյան նեղ փողոցները հնարավորություն չեն տալիս ահեղ մեքենաների մարտական հատկությունները լրիվ օգտագործել։ Պատուհաններից ու տանիքներից դրանց սպառնում էին ոչ թե դյուրավառ հեղուկով լի շշերը, այլ ավելի սարսափելի մի բան՝ ֆաուստփամփուշտները։

Հիտլերյան հանցախումբը ձեռնարկում էր հուսահատ ճիգեր, որպեսզի հետաձգի անողոքորեն մոտեցող հատուցումը։ Գերմանական զինված ուժերին ուղղված Հիտլերի հատուկ հրամանում ասվում էր. «Ով ձեզ նահանջի հրաման տա, ենթակա է, եթե դուք նրան չեք ճանաչում դեմքով, անհապաղ ձերբակալման, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ գնդակահարության՝ անկախ կոչումից»։ Գրոհի այն օրերին ես մտածում էի, թե թշնամու զինվորները և միջին օղակի սպաները խաբված են այնքան, որ անզոր են կանգ առնելու։ Բայց ահա պատերազմից հետո շատ տարիներ անց, կարդալով վերմախտի բարձրագույն պետերի հուշերը, ես հասկացա, թե ինչքան խոր է թունավորված եղել գերմանական հասարակության բոլոր խավերի գիտակցությունը։ «Մենք զինվորներ գարձանք,— գրում է Հ. Գուդերիանը,— որպեսզի պաշտպանենք հայրենիքը և որպեսզի մեր երիտասարդությունից պատրաստենք ազնիվ և զենքը ձեռքին իր երկիրը պաշտպանելու ընդունակ մարդիկ, և մենք սիրով էինք կատարում այդ մեր պարտականությունը։ Մենք համարում էինք, որ ռազմական ծառայությունը մեզ համար բարձր պարտքի կատարում է, որը հիմնված է իր ժողովրդի ու իր երկրի նկատմամբ սիրո վրա»։

Նրանք «պաշտպանում էին իրենց երկիրը»՝ օկուպացրին Ավստրիան, Չեխոսլովակիան, Լեհաստանը, Բելգիան, Հունաստանը, Հարավսլավիան, Նորվեգիան Դանիան. բավական չէ՞, արդյոք, այս թվարկումը արդեն իսկ չառարկելու համար այդ բացահայտ երեսպաշտության դեմ։

«Իր ժողովրդի նկատմամբ» այդ «սերն» էր առաջնորդո՞ւմ նրանց, երբ նրանք փորձում էին Օսվենցիմի և Մայդանեկի վառարաններ ուղարկել մյուս ժողովուրդներին։

Թվում է, թե մանկիկի համար էլ պարզ էր, որ վերջը եկել է, հետագա դիմադրությունն անհեթեթություն է, ավելորդ արյունահեղություն։ Բայց ոչ, հիտլերյան հրամաններին բթամտորեն ենթարկվելը և դատապարտվածների կույր մոլեռանդությունը սահման չեն ճանաչում։

Տների պատերին սպիտակ ներկով ռուսերեն գրված է. «Բեռլինը կլինի գերմանական»։ Մերոնցից մեկը կավճով ավելացրել էր. «Ճիշտ է, բայց առանց ֆաշիստների»։

Բեռլինը շրջապատված է։ Թշնամու երեքհարյուրհազարանոց խմբավորումը «կաթսայի» մեջ է։ Հյուսիս-արևելքից՝ 2-րդ գվարդիական տանկային բանակն էր և 3-րդ հարվածային բանակը, Արևելքից՝ 11֊րդ առանձին տանկային կորպուսը և 5֊րդ հարվածային բանակը։ Արևմուտքում 47-րդ բանակի զորամասերը և 9֊րդ գվարդիական տանկային կորպուսը գրավեցին Նաուեն քաղաքը, իսկ ապրիլի 24-ին միացան հարավից ճեղքած-անցած 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 4֊րդ գվարդիական տանկային բանակի հետ։ Հարավ-արևելքում 8-րդ և 1-ին գվարդիական տանկային բանակների զորամասերը և վրա հասած 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 3-րդ գվարդիական լուսնկային ու 28֊րդ բանակներն արդեն փողոցային մարտեր էին մղում բուն Բեռլինում։

Ահա նա՝ Բեռլինը։ Ավաղ, մենք ճարտարապետական գեղեցկություններով հիանալու ժամանակ չունենք։ Իսկ չէ որ այստեղ մոտերքում Բեռլինի համալսարանն է, որտեղ սովորել են Մարքսը և Էնգելսը, որտեղ պրոֆեսոր է եղել Ալբերտ Էյնշտեյնը։

Իսկ այս հրապարակներում հարբած ամբոխները կատաղի ցնծում էին Վիեննայի, Պրագայի, Վարշավայի, Հաագայի, Բրյուսելի, Փարիզի անկման առթիվ... Այստեղ, Բեռլինում է աճեցվել ու սնուցվել գերմանական ֆաշիզմը։

Բայց չէ որ ուրիշ բան էլ է եղել այստեղ, Բեռլինում՝ Կարլ Լիբկնեխտը և Ռոզա Լյուքսեմբուրգը հռչակել են գերմանական կոմկուսի հիմնադրումը, այստեղ հնչել են ռայխստագում կոմունիստների դեպուտատ Էռնստ Թելմանի ճառերը։

Եղել է։ Եղել է համաշխարհային մշակույթի կենտրոններից մեկը։ Եվ եղել կեռախաչավոր թևկապներով վայրենիների պարը գրքերից պատրաստված խարույկների շուրջը։ Խաբված է եղել մի ամբողջ ժողովուրդ, որի աչքերը պետք է բացվեին։

Արևմտագերմանացի պատմաբան Յու. Թորվալդն իր «Վերջը Էլբայի վրա» գրքում գրում է. «...Ապրիլի 21-ին, երբ մարշալ Ժուկովի զորքերի ճեղքումը դեպի Բեռլին դարձավ ակնհայտ և երբ քաղաքի փողոցներում երևացին խուճապահար փախստականները արևելքից... Գեբելսն առաջին անգամ կորցրեց ինքնատիրապետումը։ Ժամը 11-ին շչակների գվվոցի տակ, որոնք ազդարարում էին տանկային սպառնալիքի մասին, նրա առանձնատան կինոդահլիճում հերթական խորհրդակցության հավաքվեցին նրա աշխատակիցները... Գեբելսի դեմքը մահու չափ գունատ էր... Առաջին անգամ նա խոստովանեց, որ վերջը եկել է... նրա ներքին լարվածությունը վերածվել էր ատելության ահավոր նոպայի... «Գերմանական ժողովո՜ւրդը,— գոռում էր նա,— գերմանական ժողովո՜ւրդը։ Ինչ կարելի է անել այդպիսի ժողովրդին, եթե նա չի ուզում կռվել... Նացիոնալ֊սոցիալիզմի բոլոր պլանները, նրա գաղափարները և նպատակները չափազանց վեհ, չափազանց ազնիվ էին այդ ժողովրդի համար։ Նա շատ էր վախկոտ և չկարողացավ դրանք իրագործել։ Արևելքում նա փախչում է։ Արևմուտքում նա զինվորներին թույլ չի տալիս կռվել և թշնամուն դիմավորում է սպիտակ դրոշներով։ Գերմանական ժողովուրդն արժանի է իրեն սպասվող բախտին...»։

Այդպես էին նրանք դավաճանում այն ժողովրդին, որին առաջներում կարողացել էին խաբել։ Բայց պատժող աջը արդեն իջեցվել էր հիտլերյան ռայխի ղեկավարների գլխին։

Բեռլինի փողոցներում ու հրապարակներում մարտեր են գնում։ Մեր մարտիկներն ամենուրեք՝ հարկերում, նկուղներում, ձեղնահարկերում, նեղում են թշնամուն։ Տանկերը, անընդհատ կրակելով, դանդաղ սողում են փողոցներով։ Սակրավորները չեն հասցնում ականազերծել սալահատակները, վերացնել կապանները։ Արդեն գրավված էին շատ փողոցներ, քաղաքի կարևոր խոշոր կառույցներ։ Այդպիսի մի վիթխարի սյունազարդ, տպավորիչ ճակատամասով շենքում, որի առջև պուրակ էր գցված, գնդապետ Ն. Գ. Վեդենիչևի համառ պահանջով, որը թուլություն ուներ արվեստի, հատկապես ճարտարապետության նկատմամբ, մենք տեղավորեցինք կորպուսի շտաբը։

Եկավ մեր բանակի հրամանատար, գեներալ Մ. Ե. Կատուկովը։ Կովկասյան հյուրասիրության բոլոր կանոններով հրամանատարին հրավիրում եմ ներս մտնել մեր «շքասենյակները», իսկ նա, ամենևին էլ չգնահատելով իմ այդ հյուրասիրությունը, մեջքով շրջվում և գնում է։

— Չեմ գա։ Եվ խորհուրդ եմ տալիս անհապաղ հեռանալ այս հոյակապ պալատից։ Այնպիսի մեծ շենքերը, ինչպիսին սա է, անպայման ականապատված կլինեն։

Մինչ Ն. Գ. Վեդենիչևը բաժիններին կարգադրում էր անհապաղ էվակուացվել, ես ու Մ. Ե. Կատուկովը կանգնել էինք պուրակում և լսում էինք Տիրգարտենից դեպի հյուսիս֊արևմուտք թռչող ինքնաթիռների հռնդյունը։

— Հիտլերը և նրա սրիկայախումբը ճղում են արանքը...— բարձրաձայն մտածեցի ես։

— Բացառված չէ,— համաձայնեց Միխայիլ Եֆիմովիչը։

Գիշերվա ժամը երեքին մեր պալատը հօդս ցնդեց։ Մ. Ե. Կատուկովն իրավացի դուրս եկավ։

Փողոցային մարտերում սովետական զորքերին ամեն քայլափոխում վտանգ էր սպառնում։ Որևէ տան մեջ շրջապատված թշնամական զինվորները միայն իրենց հայտնի ստորգետնյա անցուղիներով, որպիսիք շատ էին քաղաքի հին մասում, անցնում էին մյուս տունը։ Այդ նպատակի համար հակառակորդն օգտագործում էր նաև լայնորեն ճյուղավորված կոյուղու ցանցր։ Կրակում էին թիկունքից, կրակում էին անկյունից։ Ամենուր ռուսերեն թռուցիկներ էին ցրում, որոնցով աշխատում էին մեզ վախեցնել. «Բեռլինում 600 հազար տուն կա, և յուրաքանչյուր տունը մի բերդ է, որը ձեզ համար գերեզման կլինի...»։

Բայց ոչնչով չես վախեցնի մեր զինվորին։ Նա այստեղ էր մտել, որպեսզի պատժի ֆաշիստներին։ Բայց նա մտել էր նաև, որպեսզի գերմանական ժողովրդին ազատի ֆաշիստներից։

Ավերված քաղաքում չէր գործում ջրմուղը, չկար էլեկտրական լուսավորություն։ Բեկորներով լցված նկուղներում տառապում էին կանայք ու երեխաները։ Խաղաղ բնակչությանը փրկելու համար մենք կազմակերպել էինք հատուկ խմբեր։ Նրանք բեկորների տակից հանում էին մարդկանց, նրանց բժշկական առաջին օգնությունը ցույց տալիս։ Ըստ որում, քիչ սովետական զինվորներ չէին զոհվում, հակառակորդը ամեն ինչ ականապատել էր, նույնիսկ բնակելի թաղամասերը։

Ես իմ սեփական աչքերով եմ տեսել, թե ինչպես մեր զինվորներր հոգատարությամբ գերմանացի կանանց օգնում էին երեխաներին անվտանգ տեղ տանել, ինչպես իրենց զինվորական օրաբաժինը տալիս էին փոքրիկներին։

Փոքրիկ բեռլինցիներն առանց երկյուղի մոտենում էին հատուկ բնակչության համար նախատեսված դաշտային խոհանոցներին, նիհար ձեռքերով իրենց կերակրաթասն ու ափսեն էին մեկնում և ծիծաղելիոր են խնդրում. «Ուտել»։ «Ուտել»՝ դա առաջին ռուսական բառն էր, որ նրանք սովորել էին արտասանել։

Խոհարարը բերնեբերան լցնում է մանչուկի պղինձը։ «Դանքե շյոն»,— ասում է մանչուկը, բայց չի հեռանում։ «Էլ ի՞նչ ես ուզում, մանչուկ,— չհասկանալով, հարցնում է խոհարարը.— էլի՞ լցնեմ»։ Բայց տղան էլ աման չուներ ձեռքին։ «Ֆյուր մամա»,— բացատրում է փոքրիկ բեռլինցին, մատով ցույց տալիս իր պղինձը ու փախչում։ «Նշանակում է, էլի է գալու»,— կռահում է խոհարարը։

Սերժանտ Մ. Մ. Դարինկովի ավտոմատավորների խումբը, վտանգելով կյանքը, վառվող տան վերին հարկերից դուրս հանեց ավելի քւսն 20 կին ու երեխա։ Գուցե, նրանց կանանց ու երեխաներին, ովքեր իրենց վրա կրակում էին ֆաուստփամփուշտով։

Մեծահոգի են սովետական մարդիկ, այդ մեծահոգությունը գալիս է այն բանից, որ նրանք երբեք հավասարության նշան չեն դրել ֆաշիստական օկուպանտների և գերմանական ժողովրդի միջև։

Այդ մեծահոգությունը մարմնավորված է նաև սովետական զինվորի հուշարձանում, որը կանգնեցված է Բեռլինի Տրեպտով զբոսայգում։ Ինչքան էլ ինձ համոզել եմ, որ այնտեղ պատկերված զինվորը, որը մի ձեռքին սուր է բռնել, իսկ մյուսով կրծքին է սեղմում գերմանացի աղջնակին, խորհրդանիշ է, ընդհանրացված կերպար և այլն, ամեն անգամ, երբ լինում եմ Բեռլինում և կանգնում այդ հուշարձանի առջև, ինձ թվում է, թե հանձինս գրանիտե զինվորի տեսնում եմ իմ համագնդեցիներից մերթ մեկի, մերթ մյուսի չափազանց ծանոթ և հարազատ դեմքը։