Հաղթանակի ճանապարհներ

Այո, 1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատի աջ թևի համար երկյուղները զուր չէին։ Արևելյան Պոմերանիայում հակառակորդը զգալի ուժեր էր կուտակում, այստեղ բալթյան Դանցիգ և Գդինյա նավահանգիստների վրայով ծովով Արևելյան Պրուսիայից ժամանում էին նրա նորանոր զորքերը։ Թշնամոլ «Վիսլա» անվամբ այդ խմբավորումը սպառնում էր ոչ միայն 1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատի աջ թևին, այլև նրա հաղորդակցության բոլոր ուղիներին, առավել ևս, որ 2-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը ձգձգվող մարտեր էին մղում Դանցիգի և Գդինյայի ուղղությամբ, Թշնամու շրջապատված խմբավորումները շարունակում էին դիմադրությունը Պոզնան, Շնայդեմյուլ, Դոյչե Կրոնե, Անսվալդե քաղաքներում։

Այդ պայմաններում անհրաժեշտ էր, ոչնչացնելով շրշապատված խմբավորումները, հարձակում կազմակերպել թշնամու արևելապոմերանյան խմբավորման վրա, ապահովելու համար այն զորքերի թևերի հուսալիությունը, որոնք առաջիկայում պետք է հարձակվեին գլխավոր՝ Բեռլինի, ուղղությամբ։

Բայց ես մի փոքր կշեղվեմ Արևելապոմերանյան օպերացիայի նկարագրությունից, որպեսզի բնութագրեմ այդ ժամանակ սովետա֊գերմանական ճակատում ստեղծված ստրատեգիական ընդհանուր իրադրությունը։

Մարշալ Ա. Մ. Վասիլևսկու հրամանատարությամբ գործող 3֊րդ Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերը, ջախջախելով թշնամու խոշոր խմբավորումը, շրջապատեցին քաղաք֊ամրոց Քյոնիգսբերգը (Կալինինգրադ)։ Այդ ռազմաճակատի աջ թևը հակառակորդից մաքրազարդում էր Զեմլանդի թերակղզին։

Մարշալ Կ. Կ. Ռոկոսովսկու հրամանատարությամբ գործող 2-րդ Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերը, մեկը մյուսի հետևից ճեղքելով հակառակորդի պաշտպանական բնագծերը, դուրս եկան Բալթիկ ծովի ափ՝ Էլբինգ քաղաքից հյուսիս, կտրելով դեպի արևմուտք արևելապրուսական խմբավորման նահանջի ճանապարհները։ Այդ ռազմաճակատի գլխավոր ուժերը, ինչպես վերն արդեն ասացի, մարտեր էին մղում Բալթիկ ծովի Դանցիգ (Գդանսկ) և Գդինյա նավահանգիստների ուղղությամբ։

Ստրատեգիական հարձակման կենտրոնում մարշալ Գ. Կ. Ժուկովի (1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատ) և Ի. Ս. Կոնևի (1֊ին Ուկրաինական ռազմաճակատ) զորքերը, կատարելով թշնամու խոշոր խմբավորման հաշվեհարդարը, լայն ճակատով դուրս եկան Օդերի մոտ և այստեղ գրավեցին հետագա առաջխաղացման համար կարևոր հենակետեր։

2-րդ Ուկրաինականի աջ թևի և 1-ին Ուկրաինականի ձախ թևի միջև՝ Չեխոսլովակիայում, հարձակվում էին բանակի գեներալ Ի. Ե. Պետրովի հրամանատարությամբ գործող 4֊րդ Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը։

Փետրվարի առաջին կեսին տեղի ունեցավ Յալթայի պատմական կոնֆերանսը, որը հաստատեց Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիայի վերաբերյալ հաղթող երկրների պահանջը։

Սովետական հարձակման հաջողությունները արևմտյան տերություններին հնարավորություն տվեցին Յալթայի կոնֆերանսից քիչ առաջ վերսկսել հարձակողական գործողությունները Արդենների շրջանում և շոշափելի պարտության մատնել-գերմանական զորախմբին, որի հրամանատարն էր գեներալ-ֆելդմարշալ Ռունդշտեդտը։

Եվ ահա թե այդ առնչությամբ ինչ է գրում մեր նախկին դաշնակից Ջ. Ֆուլլերը։

«Նորմալ պատերազմում Ռունդշտեդտի պարտությունն Արդեններում անհապաղ կհանգեցներ ռազմական գործողությունների դադարեցման։ Սակայն անվերապահ կապիտուլյացիայի պահանջի հետևանքով պատերազմը բնավ նորմալ չէր։ Հետևելով այդ ապուշ լոզունգին (՜), արևմտյան դաշնակից տերությունները չէին կարող առաջարկել ոչ մի, նույնիսկ ամենադաժան պայման։ Նրանց հակառակորդը ևս չէր կարող խնդրել որևէ պայման, նույնիսկ՝ ամենաստորացուցիչը։ Եվ ահա այնպես ստացվեց, որ Հիտլերին, ինչպես Սամսոնին, մնում էր Կենտրոնական Եվրոպայի ամբողջ շենքը փուլ տալ իր գլխին, իր ժողովրդի և իր թշնամիների գլխին»։

Ա՜յ քեզ աստվածաշնչյան զուգորդումներ Հիտլերի հետ։ Եվ լիովին աներկբա է չարագործին արդարացնելու, նրա վերջին չարագործության համար արդարացում գտնելու փորձը։

Հիշո՞ւմ եք, թե անվերապահ կապիտուլյացիայի պահանջը Գուդերիանն ինչպես էր անվանում «դաժանություն, մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն»։

Անմտություն էր շարունակել դիմադրությունը, իր արկածախնդրությունների դիմաց վճարելով ժողովրդի արյամբ, բայց Հիտլերը շարունակում էր անմիտ դիմադրությունը։ Եվ Ֆուլլերը՝ անգլիացի գեներալը, արդարացնում է նրան. «Պատերազմն արդեն վերջնականապես տանուլ էր տված, այժմ նրա քաղաքական նպատակը քաոսն էր, և անվերապահ կապիտուլյացիա պահանջի պատճառով Հիտլերը կարող էր հասնել այդ նպատակին»։

Ֆուլլեր—Գուդերիան. զգացմունքների ինչպիսի՜ հուզիչ միասնություն, թշնամու քրիստոնեական ինչպիսի ամենաներում։ Զարմանք ես կտրում։ Եվ դա այն բանից հետո, երբ Հիտլերի հրամանով բրիտանական կղզիները ենթարկվեցին ամենադաժան ու անողոք ռմբակոծման, և անգլիական քաղաքների խաղաղ բնակչությունը այնքան անմեղ զոհեր տվեց։

Ինչ է դա՝ անգլիացի ջենտլմենի տխրահռչակ բարեվարքությո՞ւն։

Ինչպե՜ս չէ։ Ամեն ինչ ավելի պարզ է, ավելի կոպիտ։ Պարզվում է, որ «Արևելյան Եվրոպան քաղաքականապես արդեն կորսված էր դեմոկրատիայի համար», իսկ արևմտյան դաշնակից տերությունների տեսակետից, պատերազմը ստրատեգիապես շահելն ու այն քաղաքականապես տանուլ տալը նշանակում էր պատերազմն ընդունել իբրև իր ամեն մի իմաստը կորցրած մի բան։

Եվ անմիտ (դա հենց Գուդերիանի ձևակերպումն է) արյունահհղությունը շարունակվում էր։ Հիտլերյան կայազորներն արևմուտքում պատրաստակամորեն, առանց մարտի, հանձնվում էին անգլոամերիկյան զորքերին, բայց կատաղաբար դիմադրում էին սովետական զորքերին։ Այդուամենայնիվ, փետրվարի 11֊ին անձնատուր եղավ Դոյչե Կրոնե ամրոցը, երեք օր անց՝ Շնայդեմյուլը։

Փետրվարի 16 ին «Վիսլա» բանակախմբի զորքերր հարձակողական ակտիվ գործողություններ ձեռնարկեցին և նույնիսկ 8—12 կիլոմետր հետ մղեցին 1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատի 47-րդ բանակին։ Բայց փետրվարի 18֊ին մեր զորքերի համառ գործողությունների շնորհիվ թշնամու հարձակումը կաթվածի ենթարկվեց։

Այդ գործողություններին մասնակցեց 1֊ին և 2֊րդ գվարդիական տանկային բանակների ուժերի մի մասը, բանակներ, որոնք այդ ժամանակ վերախմբավորվում էին Բեռլինխենի շրջանում, որտեղից պետք է սկսվեր հակառակորդի ջախջախման օպերացիան Արևելյան Պոմերանիայում։

Այդ օպերացիային մասնակցեցին մարշալ Կ. Կ. Ռոկոսովսկու 2-րդ Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերը (2-րդ հարվածային, 65֊րդ, 49֊րդ, 70-րդ բանակները, որոնք ուժեղացնելու համար այստեղ էին փոխադրվել 19֊րդ բանակը և 3֊րդ գվարդիական տանկային կորպուսը) և 1-ին Բելոռուսականի աջ թևը (3֊րդ հարվածային, 61֊րդ, 47֊րդ բանակներր, 1֊ին և 2֊րդ գվարդիական տանկային բանակները, լեհական զորքի 1֊ին բանակը)։

Մեր հարձակմանը հակազդելու համար թշնամին 35 դիվիզիա և զգալի քանակությամբ առանձին զորամասեր ուներ։

Արևելյան Պոմերանիան ձգված է Բալթիկ ծովի հարավային ափերի երկարությամբ, նրա տարածքն առատ է բլուրներով, անտառներով, գետերով, գետակներով, լճերով ու լճակներով, որոնց միջև նեղ անցումներ կան։ Այդ ամենը, բնականաբար, դժվարացնում է հարձակումը, բայց դրա փոխարեն հակառակորդին շատ է օգնում համեմատաբար փոքրաթիվ ուժերով պաշտպանություն կազմակերպել։

Եվ ճանապարհները։ Դրանք, եթե խոսելու լինենք ամուր ծածկով ճանապարհների մասին, որոնք հիմնականում խստիվ ձգվում են արևմուտքից դեպի արևելք, Արևելյան Պրուսիան կապում են Գերմանիայի կենտրոնի հետ և գրեթե չկան հարավից դեպի հյուսիս ձգվող ճանապարհներ, որոնք անհրաժեշտ էին մեզ՝ հղացված հարձակման համար։

1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերի հարվածային խմբավորման առաջիկա հարձակման գոտում հարավից հյուսիս միայն մի ամրածածկ ճանապարհ էր ձգվում՝ դեպի Կոլբերգ։ Մնացած բոլորը սայլուղիներ էին։ Իսկ այդ ժամանակ սկսվեցին ձնհալը, թաց ձյունատեղումը, անձրևները։

Հետախուզությունը զեկուցում էր, որ բոլոր ճանապարհները, լճամիջյան ու անտառային անցումները թշնամին նախապատրաստել է ականապատման, ստեղծվել են անտառային կապաններ, բնակավայրերում ամեն ինչ պատրաստ է շրջանաձև պաշտպանության՝ տների նկուղներն ու ձեղնահարկերը հարմարեցվել են գնդացրային կրակակետերի համար, փողոցներում քարապատնեշներ են։

Անտառներում քիչ չեն գերմանացի զինվորների ու սպաների թափառող խմբերը՝ դեռ Վիսլա֊Օդերյան օպերացիայի ժամանակ հակառակորդի ցիրուցան եղած զորքերի մնացորդները։ Ուստի, անվտանգ չէ միայնակ տեղաշարժվելը. կան մեր մարտիկների ու հրամանատարների վրա հարձակվելու դեպքեր։

Բայց թափառող խմբերի մեծ մասը՝ բարոյալքված, քաղցած, մազակալած, ցնցոտիավոր զինվորներ, դուրս է գալիս մեր զորքերի դասավորության շրջանը, խնդրելով գթություն և հաց։

Ահա նրանք՝ «Եվրոպայի հաղթողները», ինչպիսի՜ ողբալի վախճան։ Իսկ և իսկ Բերեզինայից հետո Նապոլեոնի նահանջող զորքը։ Եվ նույնպես հագել են բնակչությունից խլված քաղաքացիական զգեստ ու անգամ կանացի շորեր։

Սովետական զինվորի արթուն աչքը հայտնաբերում է այդ «հերոսներին», որոնք փորձում են անցնել Օդերի մյուս կողմը, ավելի մոտենալ իրենց զորքերին։ Նրանց ուղարկում են ռազմագերիների հավաքակետեր, առանձնացնելով մնացած գաղթականներից։

Ճանապարհներն ամենուրեք բռնված են գաղթականներով։ Նրանք դեպի արևմուտք են փախչում ռուսներից, «հեթանոսական բնաջնջումից», որով նրանց ահաբեկում էր գեբելսյան պրոպագանդան։

Նրանք ապշած նայում են, թե ինչպես են սովետական զինվորները ազատում տները՝ իրենց երեխաներին ու հիվանդներին այնտեղ տեղավորելու համար, ինչպես են հոգատարությամբ պառավ կնոջն օգնում բարձրանալ սանդուղքով, ինչպես են գերմանացի տղեկին տալիս իրենց մի կտոր հացը։

Նացիստական պրոպագանդայի թույնով թունավորված այդ գաղթականները չգիտեին, որ պատերազմի առաջին իսկ օրերից սովետական մարդկանց նեշնչել էին, թե հիտլերներն ու ֆաշիստները գալիս են և գնում, իսկ գերմանական ժողովուրդը մնում է։

Նրանց հայտնի չէր, որ սովետական հաղթող զինվորը դաստիարակված է ոչ թե վրեժի ապականիչ, չարաղետ գաղափարներով, թեև նա վրիժառության հիմք ունի, այլ մարդասիրության լուսավոր գաղափարներով, աշխարհի ժողովուրդների նկատմամբ խորին հարգանքի ոգով։

Ժամանակն արագ անցնում է։ Փետրվարի 28֊ին մի խումբ սպաների հետ ժամանեցի 3֊րդ հարվածային բանակի հրամանատար, գեներալ Ն. Պ. Սիմոնյակի հրամկետ, բանակ, որի գոտում պետք է ճեղքման մեջ մտներ մեր տանկային կորպուսը։ Հարկավոր էր վերջին անդամ ճշտել փոխգործողության բոլոր հարցերը։

Ն. Պ. Սիմոնյակը մեզ ընդունեց որքան կարելի է սիրալիր ու գրկաբաց։ Մեր աշխատանքը ձգձգվեց մինչև լուսաբաց։

— Մնացեք,— առաջարկեց գեներալը,— մենք սիրում ենք տանկիստներին։ Միասին կնախաճաշենք, իսկ հետո կգրոհենք թշնամու վրա։ Ձեզ կապահովենք կապի միջոցով և այստեղից կկարողանաք ղեկավարել ձեր զորքերը։

Մենք շնորհակալություն հայտնեցինք, բայց իհարկե, չհամաձայնեցինք մնալ։

— Դե լավ։ Այդ դեպքում շուտ գնացեք այստեղից, տղերք, որովհետև շուտով կսկսվի հրետանային նախապատրաստությունը, իսկ արկերի տակ դաշտերում զբոսնելն այնքան էլան վտանգ չէ։

Եվ իրոք։ Ճանապարհի կեսն էլ չէինք հասցրել անցնել, երբ հրետակոծությունը ճեղքեց երկինքը։

Մենք առաջ էինք շարժվում փոքրիկ լեռնագոգերով, ոլորմոլոր մերթ աջ էինք թեքվում, մերթ ձախ, մինչև որ հանդիպեցինք 122 միլիմետրանոց հաուբիցների մարտկոցին։ Այնտեղից դուրս թռավ մի ավագ լեյտենանտ և բավականին վիրավորական կերպով մեզ որակից։ Մոտենալով ու մեքենաներում մի քանի ավագ սպա տեսնելով, ներողություն խնդրեց։ Մենք պատասխանեցինք, որ նա ներողություն խնդրելու պատճառ չունի, մենք իսկապես անխոհեմություն ենք անում, թրև գալով հաուբիցների փողերի տակ։ Նա մեզ բարի ճանապարհ մաղթեց, ըստ որում, գլուխն այնպես տարուբերելով, որ հասկանալի էր՝ իր կարծիքը մեր մասին շատ էլ չէր փոխել։

Բայց ինչ արած, հարկավոր էր շուտ հասնել մեր զորամասերը, ախր հրետանային նախապատրաստությունը նշանակում էր, որ հարձակումը փաստորեն սկսվել է։

Սկսվեց։ 3-րդ հարվածային, 61-րդ բանակները և լեհական զորքի 1֊ին բանակը ամբողջ ռազմաճակատով շարժվեցին առաջ։ Շարժվեցին, չնայած թաց ձյանն ու մառախուղին, որը ցածրավայրերում այնքան թանձր էր, որ ոչինչ չէր երևում։ Երեք ժամում հաջողվեց առաջ շարժվել ընդամենը մեկուկես-երկու կիլոմետր։

Եվ հակառակորդն էլ ուժեղ դիմադրություն էր ցույց տալիս, հենվելով ինժեներական առում ով լավ կազմակերպված իր պաշտպանության վրա։ Անհրաժեշտ էր արագացնել նրա տակտիկական գոտու ճեղքումը։

Տանկիստները սպասում էին, որ ուր որ է իրենց կուղարկեն ճեղքելու թշնամու պաշտպանությունը։ Այդպես էլ եղավ։ Մարտի 1-ին, առավոտյան ժամը 11-ին, 11-րդ գվարդիական տանկային կորպուսի առաջավոր ջոկատները շարժվեցին առաջ դեպի հյուսիս, նրանց հետևից սկսեցին առաջ շարժվել կորպուսի գլխավոր ուժերը։ Մեզանից աջ գործում էր Ի. Ֆ. Դրեմովի 8-րդ գվարդիական մեքենայացված կորպուսը։

Դրանից մի քանի օր առաջ բանակի շտաբում տեղի ունեցած խորհրդակցության ժամանակ, երբ ճշտվում էին կորպուսների խնդիրները և երբ պարզվեց, որ ամրածածկ միակ ճանապարհը գտնվում է իմ կորպուսի շարժման կենտրոնում, Իվան Ֆյոդորովիչը մոտեցավ ինձ, քնքշորեն թևանցուկ արեց և մի կողմ տարավ։

— Ասա, Արմո, ես քո բարեկամն եմ, թե ոչ։

— Անտարակույս, դու իմ ամենալավ բարեկամներից մեկն ես,— պատասխանեցի ես, կռահելով, որ Դրեմովը բնավ էլ հռետորական հարց չի տալիս։

— Ասա նաև, ճի՞շտ է, որ, ըստ կովկասյան ադաթի, եթե բարեկամիդ մի որևէ բան դուր է գալիս, դու պետք է դա նրան նվիրես։

— Գրեթե այդպես է։

— Ինչո՞ւ գրեթե։

— Դե... որովհետև, ադաթր թույլ չի տալիս նվիրել կնոջը, սիրած ձին։

— Ճիշտ ադաթ է,— ընդհատեց ինձ Դրեմովը,— կնոջը չի կարելի նվիրել, ես ու դու էլ ձի չունենք։ Իսկ այ դեպի Կոլբերգ տանող ճանապարհը եկ հավասար կիսենք։

— Այդ ինչպե՞ս, խճուղու աջ կողմը քեզ, ձախը ի՞նձ։

— Մի խորամանկիր Արմո, չէ որ հասկացար, եկ այդ ճանապարհից միասին օգտվենք։ Առարկես, չառարկես, միևնույն է, իմ ավտոտրանսպորտն էլ կգնա այդ ճանապարհով։ Հասկացա՞ր։ Դա համապատասխանո՞ւմ է քո ադաթին։

— Լավ, Իվան Ֆյոդորովիչ, համապատասխանում է։ Միայն թե ինչպես հարկն է կարգավորիր շարասյուների շարժումը։

Ձնհալն ու գարնանային անձրևները տեսան իրենց գործը. բոլոր սայլուղիները վերածվեցին համատարած շլոփայի։ Ավտոմեքենաները, հրանոթները ամենուրեք թաղվում էին ցեխի մեջ։

Քանի դեռ խճուղում երկուսով էինք՝ ես ու Դրեմովը, ոչինչ, կարգուկանոն կար։ Բայց այդ ժամանակ սկսեցին թեքվել և միակ խճուղի դուրս գալ հարձակվող զորքերի նաև մյուս շարասյուները։ Մեծ խառնաշփոթություն առաջացավ՝ խցանումներ, խցանումներ, խցանումներ։ Մեր բախտից մառախլապատ է, ցածր ամպամածություն, ոչ թռիչքային եղանակ, այլապես շատ կտուժեինք հակառակորդի ավիացիայից։

Ճանապարհներին խռնվածքները վերացնելու ուղարկված շտաբային սպաները ոչինչ չէին կարողանում անել։ Տաքացած, խցանումների դեմ մարտի նետվեցինք նաև ես ու իմ տեղակալը՝ գնդապետ Պ. Ա. Գարկուշան։

Բայց ո՛չ մեր հորդորները լուրջ հաջողություն ունեցան, ո՛չ խիստ բղավոցները, ո՛չ էլ հաստատակամ կարգադրությունները. թիկունքային ծառայության բոլոր սպաները ձգտում էին իրենց պաշարներով հետ չմնալ իրենց զորքերի մարտակարգերից, և մեր ճանապարհին խցանումները ոչ թե աստիճանաբար վերանում էին, այլ, ընդհակառակը, ավելի հոծանում։

Ես ու Գարկուշան ուժասպառ եղանք, իսկ այդ ժամանակ, հակառակի պես, հանդիպեցինք բանակի հրամանատար Մ. Ե. Կատուկովին, որը օպերատիվ բաժնի պետ, գնդապետ Մ. Տ. Նիկիտինի հետ միասին խռնվածքների միջով ճեղքում-անցնում էր դեպի հյուսիս՝ ավելի մոտ գործող զորամասերին։

— Արմո, դու պետք է քո առաջավոր բրիգադների մարտը ղեկավարես, և ոչ թե կռվես խցանումների դեմ,— խստորեն ասաց ինձ բանակի հրամանատարը։

Ես չառարկեցի։ Կատուկովն իրավացի էր. բոլոր հանգամանքներում հրամանատարը պետք է ճշտիվ որոշի, թե իր ներկայությունը որտեղ է ավելի անհրաժեշտ, և գտնվի հենց այնտեղ։ Հարկավոր է կարողանալ նաև մարտի պայմաններում պարտականությունները հմտորեն բաշխել իր, իր տեղակալների և օգնականների միջև, այլ ոչ թե տաքացած, անձամբ ձեռքը գցել ամեն ինչի։

— Անհրաժեշտ է արագացնել բրիգադների առաջխաղացումը դեպի հյուսիս,— հրամայեց բանակի հրամանատարը։ — Ուշադրությամբ հետևիր հարևաններիդ գործերին, դա կօգնի։ Նիկիտինը կբացատրի, թե ինչն ինչոց է։

«Ի՞նչ կապ ունեն այստեղ հարևանները»,— մտածեցի ես։

Բայց Մ. Տ. Նիկիտինը բացատրեց։ Այնպես բացատրեց, որ անմիջապես պարզ դարձավ, թե ինչպես պետք է գործել այսուհետև։

Մատվեյ Տիմոֆեևիչին ճանաչում էի 1942 թվականի աշնանից, նա 3֊րդ մեքկորպուսի շտաբի պետն էր, իսկ ես՝ այդ կորպուսի բրիգադներից մեկի հրամանատարը։ Նա շրջապատի մարդկանց հիացմունքն էր հարուցում իր փայլուն խորագիտակությամբ ու բացառիկ հիշողությամբ, առանց կմկմալու կարող էր թելադրել օպերատիվ երկար ամփոփագրեր, զորամասերի ու միավորումների մասին հիշում էր այն ամենը, ինչը չէին մտապահում նույնիսկ այդ զորամասերի հրամանատարները։

— Համազասպ Խաչատուրովիչ, գիտե՞ք, թե ինչպես կարելի է բոլորից հեշտ վերացնել այս խցանումները,— վերջում հարցրեց Մ. Տ. Նիկիտինը։— Հարկավոր է, որ գործող զորամասերն ավելի արագ, մարտերով, առաջ շարժվեն դեպի հյուսիս։ Երբ տանկային բրիգադներն առաջ նետվեն ու շատ հեռանան, ավտոմոբիլային խցանումներն ինքնին կվերանան։

Եվ իրոք, ելքը միակն էր, ամենահասարակը, ուստի, ամենախելացին։ Ես ի սրտե շնորհակալություն հայտնեցի Մատվեյ Տիմռֆեևիչին՝ այն ժամանակ գնդապետ Նիկիտինին, ցամաքային զորքերի գլխավոր շտաբի ապագա պետ, գեներալ-գնդապետ Նիկիտինին, հիանալով, թվում է թե անելանելիորեն բարդ պրոբլեմների զարմանալիորեն պարզ լուծումներ գտնելու նրա հմտությամբ...

Դանդաղ, մարտերով, բայց անշեղորեն դեպի հյուսիս են շարժվում մեր կորպուսի 40֊րդ, 44-րդ 45֊րդ տանկային բրիգադները։ Առանձնասլես դժվար է առաջավոր ջոկատի՝ Ի. Ի. Գուսակովսկու 44֊րդ բրիգադի համար, ամեն քայլափոխին կապաններ են, ականադաշտեր։

Բայց հեշտ չէ նաև ճանապարհազուրկ տեղանքով հարձակվող Մ. Ա. Սմիռնովի 40-րդ և Ն. Վ. Մորգունովի 45-րդ, բրիգադների համար։

Անտառային արահետները, լճամիջյան անցումները փակված են կտրված ծառերով, որոնց արանքներում ականներ են դրված։ Օպերացիայի առաջին օրվա վերջին հաջողվեց, առաջխաղալ աննշան չափով։

Մարտական գործողությունները չեն դադարում նաև մարտի լույս 2֊ի գիշերը։ Մարտի 2-ին, մինչև երեկո, 11֊րդ գվարդիական տանկային և աջից մեր հարևան 8֊րդ գվարդիական մեքենայացված կորպուսները ճեղքում առաջ են անցնում ևս 30—35 կիլոմետր։ Մեքենայացված կորպուսի առաջավոր ջոկատը գրավում է Ցուլցիֆից քաղաքը։ Մեր 44-րդ բրիգադը՝ Լաբես քաղաքը։

Այդ քաղաքների բնագիծ դուրս գալու հետ գործը հեշտացավ, այստեղ արդեն խճուղիների լավ զարգացած ցանց կար։ Ուստիև, առավել բարենպաստ պայմանների ավելի արագ, Բալթիկայի ափ դուրս գալու, թևանցման զորաշարժեր կատարելու և թշնամու խոր թիկունք թափանցելու համար։

Եվ իրոք։ Մարտի 3-ի առավոտյան, դուրս գալով օպերատիվ ասպարեզ, կորպուսի զորամասերը սրընթաց մոտեցան Վանդերին քաղաքին, գրավեցին այն, ապա մոտ 30 կիլոմետր խորացան դեպի հյուսիս։ Ն. Վ. Մորգունովի 45-րդ բրիգադը գրավեց Շլիֆենբայն քաղաքը։ Ըստ էության, ճանապարհը դեպի Բալթիկա բաց էր։

Բայց չնախատեսված բան պատահեց։ Ճանապարհային՝ խցանումներում ինչ-որ տեղ թաղվեց-մնաց մեր կորպուսի շտաբը, որի պետ, գնդապետ Ն. Գ. Վեդենիչևը երկրորդ օրն էր, ինչ չարչարվում էր, որպեսզի շտաբը որքան կարելի է շուտ տաներ դեպի հյուսիս՝ ավելի մոտ մարտեր մղող բրիգադներին։

Շտաբի օպերատիվ խումբն ու ես, սպասելով բուն շտաբի մոտենալուն, կանգ ենք առնում Վանգերինից հարավ ընկած մի խուտորում։ Բանակի շտաբի պետ, գեներալ Մ. Ա. Շալինին համոզելու փորձը, որպեսզի նա թույլ տար օպերատիվ խումբն ավելի մոտեցնել բրիգադներին, հաջողությամբ չի պսակվում։

— Ոչինչ չի ստացվի, Բաբաջանյան։ Եվ մի խնդրեք։ Մինչև Վեդենիչևը չգա և չզբաղեցնի ձեր այժմյան տեղը, ոչ մի քայլ։ Զորքերի հետ կապ ունե՞ք։ Ուրեմն՝ ղեկավարեք զորքերը, մինչև շտաբը կմոտենա։ Այսպիսի խզում, և դեռ մեծացնե՞նք այն։ Վերջ, և չփորձեք համոզել։

Այո, Շալինն անհողդողդ էր։ Եվ, որ ավելի կարևոր է, բացարձակապես անառարկելի հեղինակություն։ Նրա հեղինակության հիմքը ոչ միայն անձնական այն մեծ հմայքն էր ու պատշաճավարությունը, որոնցով այնպես օժտված էր Միխայիլ Ալեքսեևիչը, այլև, որ գլխավորն է, մեծ կուլտուրան, գործի խոր իմացությունը։ Պատերազմից առաջ Շալինը սովետական զինվորական կցորդ էր ճապոնիայում, ամբողջ պատերազմի ընթացքում խոշոր զորամիավորումների շտաբներ էր ղեկավարել։ Բազմակողմանի կրթվածության և ոչ միայն ռազմական գործում, այլև տարբեր բնագավառներում դրսևորած խորագիտակության համար նրան օժտել էին «Քայլող հանրագիտարան» մականունով։

Շտաբի պետ Շալինն իր կարգադրությունները շարադրում էր տակտի մեծ զգացման հետ զուգակցված անսասան տրամաբանությամբ։ Ստորադրյալը նրա մոտից գնում էր բարոյական բավարարվածության զգացումով, եթե նույնիսկ նշվում էին նրա վրիպումները։ Իսկ բանակի շտաբի պետը, բաց թողնելով նրան, մի տեսակ ափսոսանքով ասում էր. «Երևի, իզուր շշպռեցի խեղճին...»։

Մեծ հայրենականը մեկ անգամ ևս հաստատեց, թե որքան մեծ է շտաբների դերը։ Զորքերի կառավարման, մատակարարման կազմակերպման, իրադրության մասին ինֆորմացիայի, օպերատիվ որոշումների ընդունման համար անհրաժեշտ տվյալների նախապատրաստման ամբողջ ծանրությունն ընկնում էր շտաբի աշխատողների ուսերին։ Ուստի, բնականաբար, բարձր էին այն սպաներին ներկայացվող պահանջները, ովքեր առաջ էին քաշվում շտաբային աշխատանքի։

Մ. Ա. Շալինը կարողանում էր շտաբների համար կադրեր ընտրել։ Գնդապետ Ն. Գ. Վեդենիչևը ևս կորպուսի շտաբի պետի պաշտոնի փոխադրվեց ոչ առանց նրա միջամտության։

Ես ու Նիլ Գրիգորևիչը ծանոթ էինք դեռևս 1943 թվականից, նա այն ժամանակ 40֊րդ տանկային բրիգադի հրամանատարն էր, իսկ երբ Կուրսկի մոտ մղված մարտերի ժամանակ նրան նշանակեցին կորպուսի շտաբի պետ, 1-ին տանկային բանակի բոլոր սպաները դրան վերաբերվեցին մեծ գոհունակությամբ։

11֊րդ գվարդիական տանկային կորպուսում կատարած համատեղ աշխատանքում ես ու Նիլ Գրիգորևիչը, թերևս, լրացրինք միմյանց, քանի որ հակադիր խառնվածքի տեր էինք։

Հանգիստ, խոհուն, միշտ հավասարակշռված Վեդենիչևը շատ բարերար կերպով մեղմում էր իմ տաքարյունությունն ու դյուրաբորբոքությունը։ Ավաղ, այդ հատկանիշները ուղեկցում էին ինձ և հաճախ ոչ հօգուտ գործի։ Նիլ Գրիգորևիչը կարողանում էր ժամանակին և մի տեսակ աննկատելիորեն սանձել իմ այդ կրակոտությունը։ Այդ բանում շատ հմտորեն նրան օգնում էր կորպուսի քաղբաժնի պետ Իվան Միտրոֆանովիչ Սոկոլովը։

Թող այս գրքի էջերն ինձ օգնեն մեկ անգամ ևս սրտագին երախտագիտություն հայտնել իմ մարտական ընկերներին, այն հեռավոր և դժվարին ժամանակներում նրանց բարեկամության ու օգնության համար։

Եվ այսպես, նստել ու սպասում ենք Վեդենիչևին՝ շտաբի հետ։ Նա չկա։ Իսկ հրամանատարն առանց շտաբի, ինչպես առանց ձեռքերի։

Պատերազմում, ի տարբերություն համազորայինների, տանկային զորքերի շտաբներն աշխատում էին ավելի բարդ ու ծանր պայմաններում։ Տանկային ու մեքենայացված միավորումների գործողությունների հենց բնույթը պահանջում էր շտաբների գործունեության ավելի ճկուն կազմակերպում, այլ կառուցվածք։

Բանակում շտաբների մասին միշտ էլ խոսում էին որպես «ուղեղային կենտրոնի»։ Հիշում եմ, դեռևս իմ բանակային երիտասարդության ժամանակ մեր գնդում տարածված էր գնդի հրամանատար Մակար Մինիչ Տոպոլևին վերագրվող մի այսպիսի այլաբանություն։

— Գնդի հրամանատարը գլուխն է, իսկ շտաբի պետը՝ ուղեղը։

— Ստացվոլմ է, որ գնդի հրամանատարն անուղե՞ղ է։

— Խելացի շտաբի պետ ունենալու դեպքում գնդի հրամանատարն էլ միշտ խելացի է։

Սա 20-ական թվականների այլաբանություն է։ Դժվար չէ պատկերացնել, թե այսօր, ժամանակակից բանակում, դրա բարդության, տեխնիկական սարքավորվածության պայմաններում որքան բարձր են շտաբային աշխատանքի նշանակվող սպային ներկայացվող պահանջները։

Սպասում ենք Վեդենիչևին՝ շտաբի հետ։ Աչքներս ջուր կտրեց։ Օրվա երկրորդ կեսին հանկարծ հորիզոնում հարավից շարժվող տանկեր տեսանք։

— Դատելով ուրվապատկերից, Տ-34 են,— ասաց կորպուսի հրետանու պետ, գնդապետ Գ. Ֆ. Կուզմինը, որը նայում էր հեռադիտակով։

— Կարծես թե,— համաձայնեցի ես,— բայց մեր բրիգադները հյուսիսում են, իսկ սրանք հարավից են գալիս։

Հազիվ էի ասել այդ, երբ առջևի մեքենաներն ընթացքից կրակ բացեցին մեր խուտորի վրա։

Ես ու Կուզմինն արագ իջանք նկուղը, այնտեղ պատսպարվեցին նաև մեր խմբի մնացած անդամները։ Լսում եք, որ շարժիչների աղմուկը մոտենում է։ Եվ կարծես մեր՝ սովետական, մեքենաներն են։ Դուրս նայեցինք, իսկ այնտեղ արդեն կանգնած էր երեսունչորսականը. լյուկը բացվեց, այնտեղից մի տանկիստ դուրս եկավ ու ամբողջ ձայնով բացականչեց.

— Աստվա՜ծ իմ։ Ախր մերոնք են...

Դե, ես ամենալուրջ կերպով փրփրեցի, ա՛յ թե հասավ 2-րդ տանկային գվարդիական բանակի տանկային գումարտակի հրամանատարին, թեև բարեբախտաբար, մերոնցից ոչ ոք չէր տուժել։

Երբ պատահածի մասին հետո զեկուցեցի մեր բանակի հրամանատարին, Միխայիլ Եֆիմովիչը ժպտաց։

— Պատերազմում ամեն բան էլ լինում է։ Իսկ դու շատ մի տաքացիր,— ծիծաղեց նա,— թե առիթ լինի, ի հատուցումն վախեցրու Բոգդանովի տանկիստներին։ Միայն թե տես, որ լրջորեն չխփես, նրանք հո ձեզ չեն խփել...

Վերջապես, եկավ Վեդենիչևը՝ շտաբի հետ։ Շարունակ պատմում էր, թե ինչպես չի կարողացել ազատվել ավտոմոբիլիստների «ամուր» գրկախառնությունից։

— Մի հուզվիր, Նիլ Գրիգորևիչ, դույզն ինչ չեմ կասկածում, որ հնարավոր ամեն բան արել ես։ Դե իսկ հիմա մնա այստեղ, մենք առաջ ենք գնում։

Օպերատիվ խումբը շարժվեց դեպի Վանգերին։ Մենք հասանք Ն. Վ. Մորգունովի 45-րդ բրիգադի թիկունքը, բուն բրիգադն արդեն գտնվում էր Շլիֆենբաումում, որն ընկած էր Վանգերինից 25 կիլոմետր դեպի հյուսիս։ Սլացանք առաջ, որ հասնենք Մորգունովին, հարկավոր էր նոր առաջադրանք տալ այդ բրիգադին։

Նիկոլայ Վիկտորովիչ Մորգունովը մեր բրիգադների ամենահին հրամանատարներից էր. արդեն չորրորդ տարին էր, ինչ բրիգադի հրամանատար էր, իսկ փորձ, գիտելիքներ և անձնական քաջություն ուներ լիուլի։ «Հարկավոր է նրան իրեն դրսևորելու հնարավորություն տալ,— մտածեցի ես,— առավել ևս, որ այստեղ հենց Մորգունովի տանկերը կարող են մյուսներից ավելի լավ վճռել գործը»։ Ուստի, Մորգունովին հանձնարարեցի առաջավոր ջոկատ կազմել, մարտի 4-ին, առավոտից հարձակումը զարգացնել դեպի Կոլբերգ և գրավել այդ քաղաքը։

45֊րդ գվարդիական տանկային բրիգադը, թևանցելով հակառակորդի դիմադրության բոլոր հանգույցները, ներխուժեց Կոլբերգի հարավային ծայրամասը։ Բայց, գլխավոր ուժերից 25—30 կիլոմետր կտրվելով, Մորգունովը հետագա վճռականություն չդրսևորեց։ Հակառակորդն անմիջապես օգտվեց նրա հարձակման թափի թուլացումից, կազմակերպեց քաղաքի պաշտպանությունը, և դրանից հետո ձեռնարկած գրոհներն արդեն ապարդյուն եղան։

Զորավարման արվեստը, հիրավի, արվեստ է բառիս բուն իմաստով։ Այո, ամեն մի օպերացիայի նախորդում է խոր և ճշգրիտ հաշվարկ, երբ պետք է յոթ չափես, մեկ կտրես։ Բայց օպերացիայի իրականացումը պահանջում է ռիսկի դիմելու, պատկերացման մեջ խելացի զգուշավորությունը չափից դուրս զգուշավորությունից զատել կարողանալու ունակություն։ Եվ այդ ամենը կատարել տառացիորեն հաշված վայրկյանների ընթացքում։ Որոշումներ կայացնելու արագություն՝ ահա այն հատկությունը, որն առավել ևս պարտադիր է, երբ քո ձեռքին այնպիսի զենք կա, ինչպես տանկն է՝ համակ արագությունը։

Նույն այդ ժամանակ ձախ թևում Մ. Ա. Սմիռնովի 40-րդ բրիգադը, զարգացնելով հարձակումը դեպի հյուսիսարևմուտք, հաղթահարելով հակառակորդի ցանուցիր խմբերի դիմադրությունը, գրավեց Տրեպտով քաղաքը և դուրս եկավ Բալթիկայի ափ։ Ի. Ֆ. Դրեմովի կորպուսի առաջավոր ջոկատը մոտեցավ Շտարգարտին։ Աջակողմյան հարևանները՝ 2-րդ գվարդիական տանկային բանակի զորքերը, հարձակվում էին Լաբես քաղաքից դեպի արևմուտք ընկած շրջանում։ Մարտի 4-ին 11֊րդ գվարդիական տանկային կորպուսի զորամասերը՝ 40֊րդ տանկային և 27֊րդ մոտոհրաձգային բրիգադներր, 80 կիլոմետրը ճակատով դուրս եկան բալթյան ափեր և հակառակորդի զորքերի արևելյան խմբավորումը լիովին մեկուսացվեց Գերմանիայի կենտրոնական մասից։

Ի հաստատումն այն բանի, որ իր տանկերը Բալթիկ ծովի ափին են, 40-րդ գվարդիական տանկային բրիգադի հրամանատար, գնդապետ Մ. Ա. Սմիռնովը ծովաջրով լի երեք շիշ ուղարկեց մարշալ Գ. Կ. Ժուկովին, գեներալ Մ. Ե. Կատուկովին և ինձ։

Կադրային հին սպա Միխայիլ Ալեքսանդրովիչ Սմիոնովը մանրախնդրորեն ճշտապահ էր, սակավախոս, ամեն բանում սիրում էր սպառիչ ճշգրտություն և հակիրճություն։ Այդ պատճառով ես չզարմացա նրա «զեկուցագրի» այդքան հակիրճ ու սպառիչ ձևից, բալթյան պղտորավուն ջրով լի մյուս երկու շշերն ուղարկեցի մնացած հասցեատերերին։

27֊րդ գվարդիական մոտոհրաձգային բրիգադի հրամանատար, գնդապետ Կ. Կ. Ֆեդորովիչն այդ միավորման հրամանատարությունը ստանձնեց Արևելապոմերանյան օպերացիայից անմիջապես առաջ։ Բալթիկ ծովի ափ դուրս գալով, նա զեկուցագրի փոխարեն ծովաջրով լցված շշեր չուղարկեց, բայց նրա՝ սովորական զեկույցը պակաս ուրախություն չպատճառեց ինձ։ Պետք է ասեմ, որ թեև ես ամենևին կասկածի տակ չէի առնում նրա գիտելիքներն ու օպերատիվ-տակտիկական ընդունակությունները, այնուամենայնիվ, հոգուս խորքում մի քիչ վախենում էի, չէ որ Ֆեդորովիչը հենց նոր էր ընդունել բրիգադը և անմիջապես այդպիսի առաջադրանք էր ստացել։ Բայց ինչպես տեսնում եք, Կազիմիր Կազիմիրովիչը հիանալի կատարեց պատասխանատու առաջադրանքը։

Եվ քանի որ արդեն խոսեցի 11-րդ գվարդիական տանկային կորպուսի բրիգադների հրամանատարների մասին, չեմ կարող կրկին բարի չհիշել Իոսիֆ Իրակլիևիչ Գուսակովսկուն։ Ընթերցողը, հավանաբար, արդեն նկատել է, որ ամենաբարդ ու պատասխանատու խնդիրները միշտ հանձնարարվել են Սովետական Միության կրկնակի հերոս (այժմ՝ բանակի գեներալ) Ի. Ի. Գուսակովսկու 44֊րդ բրիգադին։

Մեզանից դեպի արևելք Ի. Ֆ. Դրեմովի կորպուսի զորամասերը գրավեցին Բելգարտ, Քյորլին քաղաքները։

Եթե հարձակման առաջին երկու օրերին մեր հարձակման տեմպը չէր անցնում օրը 15-20 կիլոմետրից, ապա հաջորդ երկու օրերին այն կտրուկ աճեց։ Հարձակումն այնքան շեշտակի էր, որ, երբ տանկերը մտնում էին քաղաքները, բնակչությունը շարունակում էր իր սովորական ապրելակերպը, կարծես ոչինչ չէր պատահել խաչմերուկներում ոստիկանները կարգավորում էին քաղաքային տրանսպորտի երթևեկությունը, ռեստորանների դոներից լսվում էին երաժշտության հնչյունները, բորսայում առևտրականները գործարքներ էին կատարում, ռադիոն ժամանակ առ ժամանակ Բեռլինից գեբելսյան հանգստացուցիչ ամփոփագրեր էր հաղորդում։

Եվ հանկարծ, ինչպես որոտ՝ պարզ երկնքից, տանկեր՝ զրահին կարմիր աստղ։ Կարելի է պատկերացնել, թե նրանք ինչ սարսափ էին առաջացնում գերմանացի բյուրգերի սրտում։ Բայց տանկերը ինչպես կայծակնային արագությամբ հայտնվել էին, այնպես էլ նույն արագոլթյամբ անհետանում են հյուսիսային ուղղությամբ։ Առա՛ջ։ Հիմա տանկերն այլ խնդիր չունեն։

Պոմերանիայի մարզի հյուսիսային մասում լավ ճանապարհներ արդեն շատ կան։ Դա բարեբախտություն է ավտոտրանսպորտի համար։ Բայց դրանցից շատերը կալնել են այս ու այն կողմ շարժվող գաղթականներն ու մեր զորքերի կողմից գերմանական համակենտրոնացման ճամբարներից ազատված ռազմագերիների ֆրանսիացիներ, անգլիացիներ, հույներ, հարավսլավացիներ... ովքեր ասես, որ այստեղ չկան, ամբողջ Եվրոպան է։

— Դը Գոլ-Ստալին, դը Գոլ-Ստալին,— սովետական տանկը տեսնելով, վանկարկում են ֆրանսիացիները։

— Չերչիլ—Ստալին,— նրանցից հետ չեն մնում ավելի զուսպ անգլիացիները։

Մի խումբ ֆրանսիացիներ շրջապատում են ինձ։ Կրակոտությամբ նրանք չեն զիջում կովկասցիներին և, թերևս, մենք յոլա գնայինք նաև առանց թարգմանչի։ Պատմում են, թե իրենց ինչպես են ստիպել բատրակություն անել մի պրուսացի բարոնի տնտեսությունում։

Հիմա ո՞ւր գնան՝ ահա այն հարցը, որ շարունակ լսում ես նախկին ռազմագերիներից։ Բեռնասայլերով, ձիերով, ոտքով, սպիտակ ու կարմիր դրոշներ բռնած, շարասյուներով շարժվում են նրանք բոլոր ճանապարհներով, ջերմորեն ողջունելով սովետական զորքերին։

Մարտի 5-ին մի քիչ ցրտեց, և տանկերի ու ավտոմեքենաների համար շարժվելը հեշտացավ։

Կոլբերգը դեռ հակառակորդի ձեռքում էր, բայց մենք չէինք ջանում անհապաղ գրավել այն։ Հարկավոր էր պահպանել կորպուսի ռեզերվները՝ ի դեպս դեպի հարավ թեքվելու անհրաժեշտության։ Այնտեղ Շլիֆենբայնի, Լաբեսի շրջանում, հասունանում էր հակառակորդի դեպի արևմուտք նահանջող զորքերի ճեղքումը։

Նրա ՍՍ-ի 10֊րդ բանակային կորպուսը և «Տետաու» կորպուսային խումբր, 2֊րդ Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերի և լեհական զորքի 1֊ին բանակի հարվածների տակ հետ Քաշվելով և ձգտելով ճեղքել-անցնել դեպի արևմուտք, հաղթահարեցին 8֊րդ գվարդիական մեքկորպուսի 21֊րդ բրիգադի արգելապատնեշները և մարտի 5֊ին գրավեցին Շլեգվիտցա (Սլոնովիցե), Լեբենդզե (Լոբինեց), Շլիֆենբայն քաղաքները, մեր 11֊րդ տանկային բանակը կտրեցին ռազմաճակատի գլխավոր ուժերից։

Շտապ միջոցներ ձեռնարկվեցին։ Մարտի 6-ին և 7-ին հարավից ու հյուսիսից հասցված հարվածների հետևանքով թշնամու այդ խմբավորումը ջախջախվեց։ Այստեղ առանձնապես հաջող գործեցին 44֊րդ և 64֊րդ տանկային, 19֊րդ և 21֊րդ գվարդիական մեքենայացված բրիգադները, 19-րդ բանակի 134-րդ հրաձգային կորպուսը և լեհական զորքի 1-ին բանակը։ Հակառակորդի շատ զինվորներ սպանվեցին ու գերի ընկան։ Նա մեծ քանակությամբ տեխնիկա և սպառազինություն կորցվեց։

Մարտի 8֊ին գերագույն գլխավոր հրամանատարը մեր բանակի հրամանատար Մ. Ե. Կատուկովին հեռախոսով ասաց.

— Հարկավոր է Ռոկոսովսկուն օգնել, որ նա գերմանացիներին չտա հին ամրացված շրջանները զորքերով գրավելու հնարավորություն, այլապես հարկ կլինի ճակատային նոր օպերացիա կազմակերպել։ Մտածեք և արեք այն ամենը, ինչ կարող եք։

Մարտի 8֊ին 1֊ին գվարդիական տանկային բանակը մտցվեց 2֊րդ Բելոռուսական ռազմաճակատի կազմի մեջ...

Այժմ մենք հարձակվելու էինք դեպի... արևելք։ Պատերազմի տարիների ընթացքում այնպես էինք ընտելացել «Առա՜ջ, դեպի արևմուտք» լոզունգին, որ դժվարությամբ էինք ասում «Առա՜ջ, դեպի արևելք»։ Բայց տանկիստները չեն զարմանում. մանևրականություն, դյուրաշարժություն, շարժման ուղղությունը ցանկացած պահին փոխելու և ամբողջ թափով թշնամու վրա այնտեղից հարձակվելու պատրաստականություն, որտեղից նա հարձակում բնավ չի սպասում՝ սա չէ՞, արդյոք, զրահատանկային զորքերի գլխավոր էությունը։

Եվ այսպես, առա՛ջ, դեպի արևելք։

Ցամաքից շրջափակված Կոլբերգը հանձնվեց լեհական զորքի 1-ին բանակին, իսկ մենք մարտի 9-ի լուսաբացին շարժվեցինք դեպի արևելք՝ Գդանսկի ծովախորշ։

Երեկոյան մի քիչ ձյուն տեղաց, ճանապարհները սառնամանիքից պնդացան։ Բնությունն էլ էր մեր կողմից։

Մեր կորպուսը հարձակումը զարգացնում է Բալթիկ ծովի ափի երկարությամբ։ Առաջվա պես աջից հարձակվում է Ի. Ֆ. Դրեմովը։ Առաջին իսկ օրը տանկերն առաջ անցան 19֊րդ բանակի մարտակարգերից ու սլացան դեպի Լեբե գետը։

Մեր առջեում գործում էին բանակի երկու առաջավոր ջոկատների 19-րդ ինքնագնաց հրետանային բրիդադը և 6֊րդ բանակային մոտոցիկլետային գունդը։ Բանակային առաջավոր ջոկատների ստեղծումը նորություն էր։ Նրանք պետք է ճեղքեին֊դուրս գային գետի մոտ, գրավեին անցարանները, դրանով իսկ ապահովեին կորպուսի գլխավոր ուժերի մոտեցումն ու գետանցումը։

Տանկերը սլանում են ոչ մեծ քաղաքների ու գյուղերի մոտով։ Գեբելսյան պրոպագանդայի հետևանքով առանց այդ էլ մահու չափ ահաբեկված տեղաբնակները վերջնականապես տարակուսում են՝ ռուսները գալիս են արևմուտքից։ Նրանք սպիտակ դրոշներ են պարզում, թեև նրանց հանցավոր կառավարությունը, դեռ չի համաձայնել անվերապահ կապիտուլյացիայի, նրանք վախենում են մեզանից։ Օ՜ ինչպես էին նրանց վախեցրել ռուսական վրեժխնդրությամբ։

Մենք մտադիր չենք վրեժ լուծել, մենք եկել ենք պատժելու ֆաշիզմը, այլ ոչ թե հաշվեհարդար կատարելու ծերունիների, կանանց, երեխաների, հետ։ Քաղաքներում ուրիշ բնակիչներ չկան, բոլորին ովքեր կարող էին մի կերպ զենք բռնել, հիտլերականները քշել էին «ֆոլկսշտուրմ». համընդհանուր մորիլիզացիա էր...

Դա մի առանձնակի գարուն էր՝ հաղթանակի նախադուռը, և այդ պատճառով էլ, հավանաբար, հոգեպարար խաղաղ բուրմունք էր արձակում։

Ապրիլի 5֊ին 1֊ին Բելոռուսական ռազմաճակատի շտաբում, որը գտնվում էր Բիոնբաում ոչ մեծ քաղաքի ծայրամասում, հավաքվել էին բանակների հրամանատարները, ռազմական խորհուրդների անդամները, շտաբի պետերը, տանկային և մեքենայացված կորպուսների հրամանատարները։ Շուտով ներս մտան մարշալ Գ. Կ. Ժուկովը, ռազմաճակատի ռազմական խորհրդի անդամ Կ. Ֆ. Տելեգինը, շտաբի պետ Մ. Ս. Մալինինը։

Գ. Կ. Ժուկովը դանդաղ, ընդգծելով պահի կարևորությունը, սկսեց.

— Եղել եմ գերագույնի մոտ։ Այնպիսի իրադրություն է ստեղծվել, որ ստիպված եղա անհապաղ ձեզ կանչել։ Առաջ մենք ենթադրում էինք, թե Բեռլինյան օպերացիան կսկսվի... մի քիչ ուշ...

Մարշալը հազաց, մի պահ լռեց և բացատրեց, որ այժմ ժամկետները փոխվում են։ Մեզ շտապեցնում են դաշնակիցներն իրենց ամենևին էլ ոչ այնքան դաշնակցային վարքով։ Արագ վերջ տալով հակառակորդի ռուրյան խմբավորմանը, նրանք մտադրվել են հարձակվել Լայպցիգի, Դրեզդենի վրա, իսկ հետն էլ «միաժամանակ» զավթել Բեռլինը։ Կարծես ամեն ինչ արվում է, իբր, կարմիր բանակին օգնելու համար։ Բայց ռազմակայանին հավաստի հայտնի է, որ նրանց հարձակման իսկական նպատակը Բեռլինի գրավումն է մինչև սովետական զորքերի մոտենալը։ Ռազմակայանին հայտնի է նաև, որ Բեռլին նետելու համար շտապ պատրաստվում է երկու օդադեսանտային դիվիզիա։ Դա, ինչպես երևում է, միանգամայն ձեռնտու է հիտլերականներին։ Նրանք մեզ համառ դիմադրություն են ցույց տալիս ամեն մի բնակավայրում։ Իսկ Արևմտյան ռազմաճակատում խոշոր քաղաքները հանձնում են հեռախոսով։

— Այս ամենը ռազմակայանին ստիպում է շտապել,— ամփոփեց Ժոլկովը։— Ինչ վերաբերում է հարձակման ճշգրիտ ամսաթվին, այդ մասին կասեմ ավելի ուշ։ Իսկ այժմ ձեռնամուխ լինենք առաջիկա խնդիրների ուսումնասիրությանը։

Մի կողմ քաշեցին փոքրիկ վարագույրը և մեր առջև բացվեց քարտեզը, որն ամբողջովին նախշված էր լճաբծերով, ոռոգման կառույցների երակներով։ Հստակ նշված էին գերմանական պաշտպանության գոտիները՝ Օդերից մինչև Զեելովի բարձունքները դրանք 15-20 կիլոմետր հեռավորությամբ ձգվում էին մեկը մյուսի հետևից։

Ահա և քաշված է երկրորդ փոքր վարագույրը՝ բացվեց Բեռլինի ռելիեֆային քարտեզը։ Դրա վրա ցույց էր տրված ամեն ինչ՝ փողոցները, տները, ամրությունները, փլվածքները, դոտերը, նույնիսկ ռմբակոծություններից ավերված թաղամասերը։ Կարևորագույն շենքերի վրա փակցված էին համարակալված պիտակներ։ Դա քարտեզագրության մի իսկական գլուխգործոց էր։ Հետո մեր շտաբին հաջողվեց պատճենահանել այդ քարտեզը, և այն մեզ շատ օգնեց Բեռլինի գրոհի ժամանակ։

— Խնդրում եմ ուշադրություն դարձնել համար հարյուր հինգ օբյեկտի վրա,— ցուցափայտի ծայրը մարշալը հպեց խոշոր քառանկյունուն։— Սա էլ հենց ռայխստագն է։ Ո՞վ առաջինը կմտնի այնտեղ։ Կատուկո՞վը, Չույկո՞վը։ Իսկ գուցե, Բոգդանո՞վը, կամ Բերզարի՞նը։— Մարշալը շրջվում է մերթ դեպի մեկ, մերթ մյուս գեներալը։ Պատասխանի չսպասելով, շարունակում է,— իսկ այս համար հարյուր վեցը կայսերական գրասենյակն է...

Այդպես մեր առջև մեկը մյուսի հետևից պատկերացան մեր ապագա գրոհի օբյեկտները...

Իսկ բուն Բեռլինում այդ պահին քաոս էր։ Ֆաշիստական Գերմանիայի բարձրագույն շրջաններին համակել էր անհամաձայնությունը, որ ծնվել էր իրենց կատարած բոլոր չարագործությունների համար առաջիկա հատուցման վախից։ Հիտլերը համընդհանուր զորահավաք հայտարարեց՝ զինակոչվում էին ծերերը, համշանդամները և անբեղ պատանիները։ Գերմանական պրոպագանդան օրավուր ավելի էր հմտանում այն «սարսափների» նկարագրության մեջ, որ սպասվում էին բեռլինցիներին, եթե այնտեղ մտնեին ռուսները։

Գուդերիանը և ռայխսմինիստր Շպեերը Ռիբենտրոպին ու Հիմլերին համոզում էին միջազգային ուղիներով՝ չեզոք պետությունների միջոցով, քաղաքական ելք գտնելու փորձ անել. ռուսների թիկունքում պայմանավորվել դաշնակիցների հետ և հասնել «պատվավոր հաշտության»։ Սովետական դիվանագիտությունը ժամանակին կռահեց նյութվող խարդավանքը։ Եվ արդեն ոչինչ չէր կարող ֆաշիստական պարագլուխներին փրկել հատուցումից։

Իսկապես, Օդեր-Նայսե բնագծում կենտրոնացվել էին մեր երեք՝ 1֊ին և 2֊րդ Բելոռուսական և 1֊ին Ուկրաինական ռազմաճակատների խոշոր խմբավորումները, որոնց կազմում էին չորս տանկային բանակ և բազում առանձին տանկային ու մեքենայացված կորպուսներ, վիթխարի քանակությամբ հրետանի ու ավիացիա։ Մենք ուժեղ էինք, քան երբեք։

Բայց մեր առջև դրված էր ամենևին էլ ոչ հեշտ խնդիր։ Հակառակորդը բեռլինյան ուղղությունում, և առանձնապես Կյուստրին-Բեռլին ուղղությունում, որտեղ սպասվում էր սովետական զորքերի գլխավոր հարվածը, ստեղծել էր պաշտպանության օպերատիվ֊տակտիկական բարձր խտություններ։ Պատրաստված պաշտպանական բոլոր գոտիները վաղօրոք զբաղեցրել էին թշնամական զորամասերը։ Հզոր և տևական պաշտպանություն ստեղծելու գործում հակառակորդին որքան կարելի է լավ էր նպաստում Բրանդենբուրգյան հարթության ալիքաձև տեղանքը, որը համարյա ամբողջովին անտառապատ էր, կտրտված անհամար գետերով, գետակներով, ջրանցքներով, մեծ ու փոքր լճերով և որտեղ տասնյակ ու հարյուրավոր բնակավայրեր կային։

Գ. Կ. Ժուկովի մոտ կայացած խորհրդակցությունում մենք իմացանք առաջիկա օպերացիայի հիմնական մտահղացումը։

Գլխավոր հարվածը կյուստրինյան հենակետից պետք է հասցնեին հինգ համազորային և երկու տանկային բանակներ։ Համազորային բանակները ճեղքում են հակառակորդի պաշտպանության տակտիկական գոտին, նպաստավոր պայմաններ ստեղծում տանկային բանակները գործողության մեջ դնելու համար։ Վերջիններս, գործելով ռազմաճակատի հարվածային խմբավորման թևերում, ասպարեզ են ստանում մանևրելու և շեշտակիորեն թշնամու թիկունք ներխուժելու համար, դրանով իսկ իրենց հերթին ստեղծում են բարենպաստ պայմաններ համազորային բանակների հաջող հարձակման համար։ Տանկային բանակները հյուսիսից ու հարավից շրջանցում են Բեռլինը և 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերի հետ համատեղ փակում շրջապատման օղակը Պոտսդամի և Բրանդենբուրգի շրջանում։ Դժբախտաբար, դա մեր 1-ին գվարդիական տանկային բանակին չէր վերաբերում։

Պետք է ասել, որ դեռևս ապրիլի 5-ին ռազմաճակատի շտաբում կայացած խորհրդակցության ժամանակ 2-րդ գվարդիական տանկային բանակի հրամանատար, բանակի գեներալ Ս. Ի. Բոգդանովը համառորեն ապացուցում էր Գ. Կ. Ժուկովին, որ պետք է ավելի շատ ազատություն տալ իր բանակին՝ Բեռլինը հյուսիսից է՛լ ավելի խոր շրջանցելու համար։ Բայց Գ. Կ. Ժուկովը զսպեց բանակի հրամանատարին։

— Ընկեր Բոգդանով, դուք պատրաստվում եք Բեռլինի համար կռվե՞լ, թե պետք է անընդհատ հեռանաք դեպի հյուսիս։

Բայց եթե 2֊րդ գվարդիական տանկային բանակին, այնուամենայնիվ, հաջողվեց Բեռլինի թիկունքը մտնելու հեռավոր և չափազանց արդյունավետ զորաշարժ կատարել, ապա 1-ին գվարդիական տանկային բանակին չվիճակվեց իրագործել նման զորաշարժ։ Ինչո՞ւ։ Այդ մասին կասեմ ստորև, իսկ այժմ կշարունակեմ հայրենական մեծ պատերազմի եզրափակիչ ճակատամարտի նկարագրությունը։

Ապրիլի 15֊ին, հենց որ մթնշաղը սկսեց իջնել, 1-ին գվարդիական տանկային բանակը տեղից հանվեց և գիշերային մթության քողի տակ շարժվեց դեպի Օդեր։ Կարծես դիտմամբ գիշերը աստղալից էր, պարզ։ Երկնքում լսվում էր թշնամական ռմբակոծիչների հռնդյունը, այն հատում էին լուսարձակների նետերը, մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ բռնկվում էին զենիթային արկերի պայթյունները։

Գիշերվա կեսը անցել էր, երբ մեր առաջավոր ջոկատները մոտեցան Օդերի անցուղիներին։ Մյուս կողմից լսվող հազվադեպ կրակոցները վկայում էին, որ թշնամին անհանգստանում է, հոտն առել է, որ ուր որ է սկսվելու է։

Եվ սկսվեց։ Ապրիլի 16֊ի հիշարժան գիշերը հանկարծ ծվատվեց բազմագույն հետագիծ թողնող պայթյուններից, գվվաց, գողաց գետինը։ Որոտացին հաուբիցները, ոռնացին էռէսները՝ «կատյուշաները»։ Սկսվեց հրետանային ու ավիացիոն հզոր նախապատրաստությունը։ Երբ մեր ականջները մի քիչ վարժվեցին այդ դժոխային որոտին, կարելի էր զանազանել գլխավոր հրամանատարության ռեզերվի հեռահար հրանոթների թնդացող կրակոցները։

Շունչները պահած զինվորներն ու սպաները լսում էին աղմուկը այդ։ Այստեղ վետերաններ կային, որոնք լսել էին մոսկովյան, ստալինգրադյան, կուրսկյան հրանոթաձգությունը։ Բայց այն, ինչ կատարվում էր հիմա, մենք չէինք կարող համեմատել ոչ մի բանի հետ։

Միայն հրաշքը կարող էր փրկել Հիտլերին և նրա կամակատարներին, և նրանք սպասում էին հրաշքի, ինչպես վկայում են պատմաբանները։ Բայց, ինչպես հայտնի է, հրաշքներ չեն լինում։

Ապրիլի 16-ին, հենց որ վերջացավ հրետանային և ավիացիոն նախապատրաստությունը, 1-ին Բելոռուսական ռազմաճակատի զորքերը նետվեցին վճռական հարձակման։ Հենակետի ամբողջ երկայնքով գրոհեցին հակառակորդի վրա, ճեղքեցին նրա պաշտպանության առաջին գոտին, արագ հասան երկրորդ գոտուն, որն անցնում էր զեելովյան բարձունքներով, բայց այստեղ նրանց կանգնեցրեց հակառակորդի ուժեղ կազմակերպված կրակը։

Զեելովյան բարձունքներն իշխում են մերձօդերյան ցածրավայրի վրա, դա շատ լուրջ բնագիծ է Բեռլինի ճանապարհին։ 8֊րդ գվարդիական բանակի զորքերը՝ հետևակը, հրետանին, նրան տրված տանկերը, կուտակվել էին բարձունքների ստորոտում և անզոր էին առաջ շարժվել։

Հիշում եմ, դեռևս ապրիլի 5֊ի խորհրդակցությունում մեր որոշ գեներալներ ռազմաճակատի հրամանատարին համառորեն ապացուցում էին, որ գլխավորը հակառակորդի պաշտպանության ոչ թե առաջին գոտին է, այլ երկրորդը, որն անցնում է զեելովյան բարձունքներով, որ ոչ թե առաջին, այլ երկրորդ գոտու վրա պիտի կենտրոնացնել հրետանու և ավիացիայի կրակը։ Սակայն նրանց այդ կարծիքը հաշվի չառնվեց։

«Այժմ, շատ ժամանակ անց,— գրում է Գ. Կ. Ժուկովը,— խորհելով Բեռլինի օպերացիայի պլանի մասին, ես եկել եմ այն հետևության, որ հակառակորդի բեռլինյան խմբավորման ջախջախումը և Բեռլինի գրավումը... Կարելի էր իրականացնել փոքր֊ինչ այլ կերպ...»։

Անձամբ գտնվելով 8֊րդ գվարդիական բանակի հրամանատարական կետում, ռազմաճակատի հրամանատար, մարշալ Գ. Կ. Ժուկովը, համոզվելով, որ այդ բանակի զորքերն իրենք չեն կարող մինչև վերջ ճեղքել հակառակորդի տակտիկական պաշտպանությունն ամբողջ խորությամբ և որ հետագա դանդաղումը կարող է ձախողել ամբողջ օպերացիան, 8֊րդ բանաԿԻ տեղամասում գործի դրեց 1-ին տանկային բանակը։

Իսկ ապրիլի լույս 18-ի գիշերը, երբ հակառակորդի պաշտպանության երկրորդ գոտին արդեն ճեղքվել էր 25 կիլոմետր խորությամբ, և մեր զորքերը շարունակում էին հարձակումը, իմ հրամկետ եկավ գեներալ Ն. Ի. Գերկոն և հաղորդեց, որ ես ու նա միասին պետք է հետ գնանք Զեելով քաղաք, մասնակցելու ռազմաճակատի ռազմական խորհրդի անդամ Կ. Ֆ. Տելեգինի մոտ կայանալիք խորհրդակցությանը։

— Հիմա՞։

— Այս րոպեին։

Ես զարմացա. հակառակորդի կատաղի հակագրոհների հետ մղման թեժ պահին թողնել զորքը և գնալ ինչ-որ տեղ խորհրդակցությա՞ն։ Ն. Ի. Գերկոն ի պատասխան ուսերը թոթվեց. «Հրամանը հրաման է...»։

Ռումբերով և արկերով հերկված ճանապարհով ուշ գիշերին մենք հասանք Զեելովի ավերակներին։ Այն գրոհներից հետո, որոնց ենթարկվել էր այդ քաղաքր, զարմանալի կլիներ, եթե այնտեղ որևէ բան անվնաս մնար։ Փողոցներն անանցանելի էին. քանդված տների ավերակների կույտեր, սալահատակի քարուքանդ եղած քարեր։ Հազիվհազ գտանք հրաշքով պահպանված այն տունը, որտեղ տեղի էր ունենում խորհրդակցությունը։

Կանթեղի երերուն լույսը լուսավորում էր հավաքվածների դեմքերը։ Սեղանի մոտ, կենտրոնում, նստել էր Կ. Ֆ. Տելեգինը, նրա դեմքը խիստ էր, բայց զգացվում էր, որ տրամադրությունը շատ վատ է։

Ներկաների վերջին խոսքերից ես ու Ն. Ի. Գերկոն հասկացանք, որ «քննարկվում» է զեելովյան բարձունքների մոտ հարձակումը դանդաղեցնելու հարցը։ Ես Կոնստանտին Ֆյոդորովիչին ճանաչում էի դեռևս քառասուներկուսի աշնանից։ Եղել էին դժվար ժամանակներ, բայց Տելեգինն ինձ համար միշտ մնում էր կուսակցական սկզբունքայնության, ընդգծված քաղաքավարության օրինակ, և ինչ-որ բանով հիշեցնում չապաևյան դիվիզիայի կոմիսարին։ Եվ հանկարծ... անկասկած, Կոնստանտին Ֆյոդորովիչին էլ էին ուժեղ հանդիմանել զեելովյան բարձունքների մոտ հապաղելու համար...

Նկատեցի, որ ռազմական խորհրդի անդամի առջև կանգնած հրամանատարների մեծ մասը տանկիստներ են։ Կարծես թե տանկիստներն են մեղավոր, որ նրանց համար գործողությունների ասպարեզ չեն ապահովել։

Միայն կեսգիշերից հետո, վերջապես, հնարավորություն ստացանք մեկնելու մեր զորամասերը, որոնք մարտեր էին մղում կատաղի հակառակորդի դեմ։ Բոլորս միասին լռություն պահպանելով, գնում ենք առաջավոր գիծ։ Ահա և մեր հրամկետը անտառում, բարձունքի հետևում։ Դեսուդեն են գնում կապի սպաների զրահապատ մեքենաները։ Մեզ դիմավորում է կորպուսի օպերատիվ բաժնի պետ, գնդապետ Ն. Ի. Լեբեդևը, զեկուցում իրադրությունը։

Լուսանում է։ Մահու չափ քնել եմ ուզում. երրորդ օրն է աչք չենք փակել։ Հոգատար Ն. Ի. Լեբեդևը խորհուրդ է տալիս մի կես ժամ «զինվորի նման թինկ տված քնել»։

Բայց ինչ քնել, ինչ բան։ Հազիվ էր լույսը բացվել, նորից ռազմաճակատով մեկ թնդաց հրանոթաձգությունը, հռնդացին տանկերը, որոնք 8֊րդ գվարդիական բանակի զորամասերի հետ գրոհի գնացին թշնամու դիրքերի վրա։ Տեղանքը նպաստում է հակառակորդի պաշտպանության կազմակերպմանը՝ դժվարացնում է խոշոր տանկային զանգվածների հարձակումը։ Բայց ինչ կարող էինք անել։ Պտույտներ գործելով լճերի, թշնամու դիմադրության հենակետերի և հանգույցների միջև, մեր տանկային բանակը հետևազորի հետ առաջ էր շարժվում։

Առաջին գվարդիական տանկային բանակը զգալի կորուստներ կրեց Բեռլինի օպերացիայի առաջին իսկ օրերին։ Այն միտքը, որ հակառակորդի տակտիկական պաշտպանության գոտում տանկային բանակները գործողոլթյան մեջ դնելը հազվադեպ է նպատակահարմար և միշտ էլ անցանկալի է, կրկին հաստատվեց, թեև «անհրաժեշտ է ընդգծել,— ինչպես գրում է իր հուշերում մարշալ Գ. Կ. Ժուկովը,— 1-ին Բելոռուսական ռազմաճակատի 1-ին գվարդիական տանկային բանակի զգալի դերը...»։

Տանկային խոշոր ուժերի առավել արդյունավետ օգտագործման օրինակ դարձան նույն Բեռլինյան օպերացիայում գեներալներ Պ. Ս. Ռիբալկոյի և Դ. Դ. Լելյուշենկոյի 3-րդ և 4-րդ գվարդիական տանկային բանակների գործողությունները։ Կատարելով փայլուն զորաշարժ, 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի այդ բանակները շատ կարճ ժամանակամիջոցում հաղթահարեցին հսկայական տարածություն և մոտեցան Բեռլինին, պաշարեցին հարավից և հարավ-արևմուտքից։

Զեելովյան բարձունքներում ճնշելով հակառակորդի պաշտպանությունը, մեր զորքերը կանգ առան Բեռլինի պաշտպանության երրորդ՝ Մյունխեբերգ—Դիդերսդորֆ գոտու առջև։ Հեշտ չէր բեռլինյան տքնությունը։

Այդ բնագծի ճեղքումը համատեղ կազմակերպելու համար ես կորպուսի մի խումբ սպաների հետ գնացի իմ հին ծանոթ, գեներալ Ա. Դ. Շեմենկովի 29-րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի հրամկետ։ Սրա շտաբը տեղավորված էր պրուսական ինչ-որ բարոնի հինավուրց դղյակում։ Այնտեղ ամեն ինչ բուրում էր հնությամբ՝ գոթական սրածայր տանիքները, զանգվածեղ կաղնեփայտե դռներն ու պատուհանների շրջանակները, դղյակի քարե հաստ պատերը, ծառուղիներով և լճակներով հին զբոսայգին...

Մենք կանգ առանք դղյակի դահլիճներից մեկում։ Դա գրադարանն էր. հին կազմերով գրքերը դասավորված էին մինչև առաստաղ։ Մեզ ընդառաջ դուրս եկավ սովետական փոխգնդապետի ուսադիրներով մի նիհար, ալեխառն մազերով մարդ, ներկայացավ։ Ավաղ, նրա ազգանունը այժմ չեմ հիշում։ Նա բացատրեց, որ գրադարանը գին չունի և ինքը Լենինգրադից հատուկ ժամանել է, որպեսզի պահպանի այդ թանկարժեք գրքերը։

Վերջապես, անցնելով դահլիճների շարանը, հասանք այն սենյակը, որտեղ աշխատում էր հրաձգային կորպուսի շտաբը։

Ա. Դ. Շեմենկովը հաղորդեց ինձ, որ հրամանով նախատեսված ժամկետին՝ առավոտյան ժամը ութին, հարձակումը սկսել չի կարող և այն փոխում է ժամը 9-00-ին։

— Բայց այդ դեպքում հարկավոր է զեկուցել բանակի հրամանատար Չույկովին։

Սակայն իմ հորդորները հաջողություն չունեցան։ Հրաձգային կորպուսը պատրաստվում էր ճեղքումը սկսել միայն ժամը իննին։

Վաղ առավոտյան հայտնվեցին Վ. Ի. Չույկովը և Մ. Ե. Կատուկովը։

— Զորքերը պատրա՞ստ են, արդյոք, սկսելու ճեղքումը,— հարցրեց Վ. Ի. Չույկովը։

Ա. Դ. Շեմենկովը սկսեց պատճառաբանել, թե ինչու է հարձակման ժամը փոխել։

— Ինչպես թե՝ «փոխել»,— գոռաց Վ. Ի. Չույկովը։ Թե ինչ տեղի ունեցավ հրաձգային կորպուսի հրամկետում հետո, ես չգիտեմ, որովհետև Մ. Ե. Կատուկովն ինձ կիսաձայն ասաց.

— Այստեղ դու անելիք չունես, շուտ գնազորամաս՝ հրամանը պետք է կատարվի ժամանակին։

Այո, հրամանը հրաման է։ Եվ հրամանատարի օպերատիվ-տակտիկական ստեղծագործությունը չպետք է հակասի հրամանին։ Այդպիսին է ռազմական արվեստի էությունը։

Գլխապատառ սլանալով իմ զորամասը, տվեցի անհրաժեշտ հրամաններ, և տանկերն իրենց հրանոթներից ուղիղ նշանառությամբ հինգ համազարկ տվեցին հակառակորդի վրա և նետվեցին գրոհի, պատռելով պաշտպանության գիծը։ Առաջացած բացվածքի մեջ հոծ հոսանքով սլացավ մեր տանկերի և 29֊րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի հետևազորի հեղեղը։

Զարգացնելով հարձակումը, գվարդիական բրիգադները՝ գնդապետ Ի. Ի. Գուսակովսկու 44֊րդ տանկայինը և գնդապետ Կ. Կ. Ֆեդորովիչի 27-րդ մոտոհրաձգայինը, դուրս եկան բեռլինյան ավտոմայրուղու օղակի մոտ։ Բեռլինի «օղակաձև» մայրուղին մեր ձեռքում էր։

Ապրիլի 20֊ին հեռագիր ստացվեց. «Կատուկովին, Պոպելին, 1֊ին գվարդիական տանկային բանակին հանձնարարվում է պատմական խնդիր. առաջինը ներխուժել Բեռլին և բարձրացնել հաղթանակի դրոշր։ Անձամբ ձեզ է հանձնարարվում կազմակերպումը և կատարումը։ Յուրաքանչյուր կորպուսից մեկական լավագույն բրիգադ ուղարկեք Բեռլին և նրանց առջև խնդիր դրեք ապրիլի 21-ին ժամը 4:00֊ից ոչ ուշ ամեն գնով ճեղքել-հասնել Բեռլինի ծայրամասը և անհապաղ հայտնել՝ ընկեր Ստալինին զեկուցելու և մամուլում հրապարակելու համար։ Ժուկով, Տելեգին»։

Մեզ երկակի զգացում համակեց, երբ կարդացինք այդ հեռագիրը։ Մի կողմից, անչափ ուրախություն ու հպարտություն այն բանի համար, որ հենց մեզ է հանձնարարվում այդքան պատվավոր առաջադրանքը, մյուս կողմից, դառնություն, որ հեռագիրը կարծես օրինականացնում էր մեր տանկային բանակների օգտագործումը որպես համազորային միավորման զորամասեր։ Մենք չէինք կարող չիմանալ, թե ինչ է սպասում այն տանկային բանակին, որը դատապարտված է փողոցային մարտեր մղել, շարժման մեջ կաշկանդված, խոցելի լինել վիթխարի շենքերի արանքում, նեղ նրբանցքներում, որտեղ յուրաքանչյուր ենթաբակից, պատուհանից և տանիքից տանկի վրա կարող է տեղալ դյուրավառ հեղուկով լի հասարակ շշերի կործանարար կրակը։

Բայց հպարտության զգացումը հաղթեց։ Կատակ բան չէր՝ մտնում ենք Բեռլին։ Արդեն ապրիլի 21֊ին 29֊րդ գվարդիական հրաձգային կորպուսի զորամասերի հետ մենք ներխուժեցինք գերմանական մայրաքաղաքի արվարձանը։

Տանկերը սլանում են առաջ։ Տարածությունը մինչև նվիրական նպատակը կրճատվում է, իսկ պայքարը գնալով դառնում է ավելի կատաղի։ Բեռլինյան նեղ փողոցները հնարավորություն չեն տալիս ահեղ մեքենաների մարտական հատկությունները լրիվ օգտագործել։ Պատուհաններից ու տանիքներից դրանց սպառնում էին ոչ թե դյուրավառ հեղուկով լի շշերը, այլ ավելի սարսափելի մի բան՝ ֆաուստփամփուշտները։

Հիտլերյան հանցախումբը ձեռնարկում էր հուսահատ ճիգեր, որպեսզի հետաձգի անողոքորեն մոտեցող հատուցումը։ Գերմանական զինված ուժերին ուղղված Հիտլերի հատուկ հրամանում ասվում էր. «Ով ձեզ նահանջի հրաման տա, ենթակա է, եթե դուք նրան չեք ճանաչում դեմքով, անհապաղ ձերբակալման, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ գնդակահարության՝ անկախ կոչումից»։ Գրոհի այն օրերին ես մտածում էի, թե թշնամու զինվորները և միջին օղակի սպաները խաբված են այնքան, որ անզոր են կանգ առնելու։ Բայց ահա պատերազմից հետո շատ տարիներ անց, կարդալով վերմախտի բարձրագույն պետերի հուշերը, ես հասկացա, թե ինչքան խոր է թունավորված եղել գերմանական հասարակության բոլոր խավերի գիտակցությունը։ «Մենք զինվորներ գարձանք,— գրում է Հ. Գուդերիանը,— որպեսզի պաշտպանենք հայրենիքը և որպեսզի մեր երիտասարդությունից պատրաստենք ազնիվ և զենքը ձեռքին իր երկիրը պաշտպանելու ընդունակ մարդիկ, և մենք սիրով էինք կատարում այդ մեր պարտականությունը։ Մենք համարում էինք, որ ռազմական ծառայությունը մեզ համար բարձր պարտքի կատարում է, որը հիմնված է իր ժողովրդի ու իր երկրի նկատմամբ սիրո վրա»։

Նրանք «պաշտպանում էին իրենց երկիրը»՝ օկուպացրին Ավստրիան, Չեխոսլովակիան, Լեհաստանը, Բելգիան, Հունաստանը, Հարավսլավիան, Նորվեգիան Դանիան. բավական չէ՞, արդյոք, այս թվարկումը արդեն իսկ չառարկելու համար այդ բացահայտ երեսպաշտության դեմ։

«Իր ժողովրդի նկատմամբ» այդ «սերն» էր առաջնորդո՞ւմ նրանց, երբ նրանք փորձում էին Օսվենցիմի և Մայդանեկի վառարաններ ուղարկել մյուս ժողովուրդներին։

Թվում է, թե մանկիկի համար էլ պարզ էր, որ վերջը եկել է, հետագա դիմադրությունն անհեթեթություն է, ավելորդ արյունահեղություն։ Բայց ոչ, հիտլերյան հրամաններին բթամտորեն ենթարկվելը և դատապարտվածների կույր մոլեռանդությունը սահման չեն ճանաչում։

Տների պատերին սպիտակ ներկով ռուսերեն գրված է. «Բեռլինը կլինի գերմանական»։ Մերոնցից մեկը կավճով ավելացրել էր. «Ճիշտ է, բայց առանց ֆաշիստների»։

Բեռլինը շրջապատված է։ Թշնամու երեքհարյուրհազարանոց խմբավորումը «կաթսայի» մեջ է։ Հյուսիս-արևելքից՝ 2-րդ գվարդիական տանկային բանակն էր և 3-րդ հարվածային բանակը, Արևելքից՝ 11֊րդ առանձին տանկային կորպուսը և 5֊րդ հարվածային բանակը։ Արևմուտքում 47-րդ բանակի զորամասերը և 9֊րդ գվարդիական տանկային կորպուսը գրավեցին Նաուեն քաղաքը, իսկ ապրիլի 24-ին միացան հարավից ճեղքած-անցած 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 4֊րդ գվարդիական տանկային բանակի հետ։ Հարավ-արևելքում 8-րդ և 1-ին գվարդիական տանկային բանակների զորամասերը և վրա հասած 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 3-րդ գվարդիական լուսնկային ու 28֊րդ բանակներն արդեն փողոցային մարտեր էին մղում բուն Բեռլինում։

Ահա նա՝ Բեռլինը։ Ավաղ, մենք ճարտարապետական գեղեցկություններով հիանալու ժամանակ չունենք։ Իսկ չէ որ այստեղ մոտերքում Բեռլինի համալսարանն է, որտեղ սովորել են Մարքսը և Էնգելսը, որտեղ պրոֆեսոր է եղել Ալբերտ Էյնշտեյնը։

Իսկ այս հրապարակներում հարբած ամբոխները կատաղի ցնծում էին Վիեննայի, Պրագայի, Վարշավայի, Հաագայի, Բրյուսելի, Փարիզի անկման առթիվ... Այստեղ, Բեռլինում է աճեցվել ու սնուցվել գերմանական ֆաշիզմը։

Բայց չէ որ ուրիշ բան էլ է եղել այստեղ, Բեռլինում՝ Կարլ Լիբկնեխտը և Ռոզա Լյուքսեմբուրգը հռչակել են գերմանական կոմկուսի հիմնադրումը, այստեղ հնչել են ռայխստագում կոմունիստների դեպուտատ Էռնստ Թելմանի ճառերը։

Եղել է։ Եղել է համաշխարհային մշակույթի կենտրոններից մեկը։ Եվ եղել կեռախաչավոր թևկապներով վայրենիների պարը գրքերից պատրաստված խարույկների շուրջը։ Խաբված է եղել մի ամբողջ ժողովուրդ, որի աչքերը պետք է բացվեին։

Արևմտագերմանացի պատմաբան Յու. Թորվալդն իր «Վերջը Էլբայի վրա» գրքում գրում է. «...Ապրիլի 21-ին, երբ մարշալ Ժուկովի զորքերի ճեղքումը դեպի Բեռլին դարձավ ակնհայտ և երբ քաղաքի փողոցներում երևացին խուճապահար փախստականները արևելքից... Գեբելսն առաջին անգամ կորցրեց ինքնատիրապետումը։ Ժամը 11-ին շչակների գվվոցի տակ, որոնք ազդարարում էին տանկային սպառնալիքի մասին, նրա առանձնատան կինոդահլիճում հերթական խորհրդակցության հավաքվեցին նրա աշխատակիցները... Գեբելսի դեմքը մահու չափ գունատ էր... Առաջին անգամ նա խոստովանեց, որ վերջը եկել է... նրա ներքին լարվածությունը վերածվել էր ատելության ահավոր նոպայի... «Գերմանական ժողովո՜ւրդը,— գոռում էր նա,— գերմանական ժողովո՜ւրդը։ Ինչ կարելի է անել այդպիսի ժողովրդին, եթե նա չի ուզում կռվել... Նացիոնալ֊սոցիալիզմի բոլոր պլանները, նրա գաղափարները և նպատակները չափազանց վեհ, չափազանց ազնիվ էին այդ ժողովրդի համար։ Նա շատ էր վախկոտ և չկարողացավ դրանք իրագործել։ Արևելքում նա փախչում է։ Արևմուտքում նա զինվորներին թույլ չի տալիս կռվել և թշնամուն դիմավորում է սպիտակ դրոշներով։ Գերմանական ժողովուրդն արժանի է իրեն սպասվող բախտին...»։

Այդպես էին նրանք դավաճանում այն ժողովրդին, որին առաջներում կարողացել էին խաբել։ Բայց պատժող աջը արդեն իջեցվել էր հիտլերյան ռայխի ղեկավարների գլխին։

Բեռլինի փողոցներում ու հրապարակներում մարտեր են գնում։ Մեր մարտիկներն ամենուրեք՝ հարկերում, նկուղներում, ձեղնահարկերում, նեղում են թշնամուն։ Տանկերը, անընդհատ կրակելով, դանդաղ սողում են փողոցներով։ Սակրավորները չեն հասցնում ականազերծել սալահատակները, վերացնել կապանները։ Արդեն գրավված էին շատ փողոցներ, քաղաքի կարևոր խոշոր կառույցներ։ Այդպիսի մի վիթխարի սյունազարդ, տպավորիչ ճակատամասով շենքում, որի առջև պուրակ էր գցված, գնդապետ Ն. Գ. Վեդենիչևի համառ պահանջով, որը թուլություն ուներ արվեստի, հատկապես ճարտարապետության նկատմամբ, մենք տեղավորեցինք կորպուսի շտաբը։

Եկավ մեր բանակի հրամանատար, գեներալ Մ. Ե. Կատուկովը։ Կովկասյան հյուրասիրության բոլոր կանոններով հրամանատարին հրավիրում եմ ներս մտնել մեր «շքասենյակները», իսկ նա, ամենևին էլ չգնահատելով իմ այդ հյուրասիրությունը, մեջքով շրջվում և գնում է։

— Չեմ գա։ Եվ խորհուրդ եմ տալիս անհապաղ հեռանալ այս հոյակապ պալատից։ Այնպիսի մեծ շենքերը, ինչպիսին սա է, անպայման ականապատված կլինեն։

Մինչ Ն. Գ. Վեդենիչևը բաժիններին կարգադրում էր անհապաղ էվակուացվել, ես ու Մ. Ե. Կատուկովը կանգնել էինք պուրակում և լսում էինք Տիրգարտենից դեպի հյուսիս֊արևմուտք թռչող ինքնաթիռների հռնդյունը։

— Հիտլերը և նրա սրիկայախումբը ճղում են արանքը...— բարձրաձայն մտածեցի ես։

— Բացառված չէ,— համաձայնեց Միխայիլ Եֆիմովիչը։

Գիշերվա ժամը երեքին մեր պալատը հօդս ցնդեց։ Մ. Ե. Կատուկովն իրավացի դուրս եկավ։

Փողոցային մարտերում սովետական զորքերին ամեն քայլափոխում վտանգ էր սպառնում։ Որևէ տան մեջ շրջապատված թշնամական զինվորները միայն իրենց հայտնի ստորգետնյա անցուղիներով, որպիսիք շատ էին քաղաքի հին մասում, անցնում էին մյուս տունը։ Այդ նպատակի համար հակառակորդն օգտագործում էր նաև լայնորեն ճյուղավորված կոյուղու ցանցր։ Կրակում էին թիկունքից, կրակում էին անկյունից։ Ամենուր ռուսերեն թռուցիկներ էին ցրում, որոնցով աշխատում էին մեզ վախեցնել. «Բեռլինում 600 հազար տուն կա, և յուրաքանչյուր տունը մի բերդ է, որը ձեզ համար գերեզման կլինի...»։

Բայց ոչնչով չես վախեցնի մեր զինվորին։ Նա այստեղ էր մտել, որպեսզի պատժի ֆաշիստներին։ Բայց նա մտել էր նաև, որպեսզի գերմանական ժողովրդին ազատի ֆաշիստներից։

Ավերված քաղաքում չէր գործում ջրմուղը, չկար էլեկտրական լուսավորություն։ Բեկորներով լցված նկուղներում տառապում էին կանայք ու երեխաները։ Խաղաղ բնակչությանը փրկելու համար մենք կազմակերպել էինք հատուկ խմբեր։ Նրանք բեկորների տակից հանում էին մարդկանց, նրանց բժշկական առաջին օգնությունը ցույց տալիս։ Ըստ որում, քիչ սովետական զինվորներ չէին զոհվում, հակառակորդը ամեն ինչ ականապատել էր, նույնիսկ բնակելի թաղամասերը։

Ես իմ սեփական աչքերով եմ տեսել, թե ինչպես մեր զինվորներր հոգատարությամբ գերմանացի կանանց օգնում էին երեխաներին անվտանգ տեղ տանել, ինչպես իրենց զինվորական օրաբաժինը տալիս էին փոքրիկներին։

Փոքրիկ բեռլինցիներն առանց երկյուղի մոտենում էին հատուկ բնակչության համար նախատեսված դաշտային խոհանոցներին, նիհար ձեռքերով իրենց կերակրաթասն ու ափսեն էին մեկնում և ծիծաղելիոր են խնդրում. «Ուտել»։ «Ուտել»՝ դա առաջին ռուսական բառն էր, որ նրանք սովորել էին արտասանել։

Խոհարարը բերնեբերան լցնում է մանչուկի պղինձը։ «Դանքե շյոն»,— ասում է մանչուկը, բայց չի հեռանում։ «Էլ ի՞նչ ես ուզում, մանչուկ,— չհասկանալով, հարցնում է խոհարարը.— էլի՞ լցնեմ»։ Բայց տղան էլ աման չուներ ձեռքին։ «Ֆյուր մամա»,— բացատրում է փոքրիկ բեռլինցին, մատով ցույց տալիս իր պղինձը ու փախչում։ «Նշանակում է, էլի է գալու»,— կռահում է խոհարարը։

Սերժանտ Մ. Մ. Դարինկովի ավտոմատավորների խումբը, վտանգելով կյանքը, վառվող տան վերին հարկերից դուրս հանեց ավելի քւսն 20 կին ու երեխա։ Գուցե, նրանց կանանց ու երեխաներին, ովքեր իրենց վրա կրակում էին ֆաուստփամփուշտով։

Մեծահոգի են սովետական մարդիկ, այդ մեծահոգությունը գալիս է այն բանից, որ նրանք երբեք հավասարության նշան չեն դրել ֆաշիստական օկուպանտների և գերմանական ժողովրդի միջև։

Այդ մեծահոգությունը մարմնավորված է նաև սովետական զինվորի հուշարձանում, որը կանգնեցված է Բեռլինի Տրեպտով զբոսայգում։ Ինչքան էլ ինձ համոզել եմ, որ այնտեղ պատկերված զինվորը, որը մի ձեռքին սուր է բռնել, իսկ մյուսով կրծքին է սեղմում գերմանացի աղջնակին, խորհրդանիշ է, ընդհանրացված կերպար և այլն, ամեն անգամ, երբ լինում եմ Բեռլինում և կանգնում այդ հուշարձանի առջև, ինձ թվում է, թե հանձինս գրանիտե զինվորի տեսնում եմ իմ համագնդեցիներից մերթ մեկի, մերթ մյուսի չափազանց ծանոթ և հարազատ դեմքը։

Բեռլինն ամբողջովին բոցերի և սև ծխի քուլաների մեջ էր։ Քաղաքին խփում էին հազարավոր հրանոթներ, այն ռմբակոծում էր ավիացիան։ Նրա տերերն այդպես էլ չընդունեցին կապիտուլյացիայի պայմանները, որոնց համաձայն անհապաղ կդադարեցվեր կրակը։

Հիշենք. 1941 թվականի հոկտեմբերի 12֊ին հիտլերյան ռազմակայանը ցուցում էր տվել «Կենտրոն» բանակախմբի հրամանատարին. «Ֆյուրերը նորից է որոշել, որ Մոսկվայի կապիտուլյացիան չպետք է ընդունվի, եթե նույնիսկ այն առաջարկվի հակառակորդի կողմից»։

Ինչ արած, լիովին «տրամաբանական շարունակությունն» էր։ Թող կործանվեն հազարավոր, հարյուր հազարավոր մարդիկ, մարդու կերպարանքը կորցրած հիտլերյան հանցախմբի հոգն էլ չէ. «Եթե մեզ վիճակված է հեռանալ, թող այդ դեպքում ամբողջ աշխարհը ցնցվի»,— գոռում էր Գեբելսը։

Ապրիլի 27֊ի երեկոյան 27֊րդ մոտոհրաձգային և 40֊րդ տանկային բրիգադների զինվորները Անգալտի կայարանում գրավեցին մեծ քանակությամբ գնացքներ։ Դրանցից մեկի վագոնները բերնեբերան լցված էին «Կոլլո» շոկոլադի սալիկներով։ Եվ այստեղ զինվորի սիրտը չդիմացավ. սկսեցին շոկոլադը բաժանել գերմանացի սոված երեխաներին։ Եվ որպեսզի երեխաները չվախենան, յուրաքանչյուր սալիկից կտրում էին մի կտոր և իրենք ուտում, թեև խստագույնս արգելված էր ռազմաավարային մթերքներից օգտվելը, դրանք կարող էին թունավորված լինել։

Մի քանի ժամ անց ինձ զեկուցեցին, որ որոշ զինվորների մոտ նկատվում է ակնհայտ թունավորման նշան՝ սրտխառնոց։ Հիշելով Գդինյայի մոտ տեղի ունեցած տարօրինակ պատահարը, հրամայեցի անհապաղ վառել այդ գնացքը։ Բայց հետո պարզվեց, որ ոչ մի թունավորում էլ չի եղել, պարզապես զինվորները չափազանց շատ սալիկներ էին նախապես փորձել Բեռլինի սովյալ երեխաներին շոկոլադով կերակրելիս...

Ապրիլի 30֊ի գիշերը ինձ մոտ բունկեր, այստեղ էր տեղավորված կորպուսի շտաբի օպերխումբը, բերեցին գերմանացի մի մայորի՝ զինվոր թարգմանչի հետ։ Մայորը հայտնեց, որ «Հենրիխ V» զբոսայգու կայազորի պետի կողմից, կայազորում մոտ 900 մարդ կա, լիազորված է հաղորդել գերի հանձնվելու մասին։ Արդյոք, կպահպանվի՞ իրենց կյանքը, ահա թե ինչի մասին էր նա անհանգստանում։ Ես հավաստիացրի, որ բոլոր նրանց համար, ովքեր զենքը ցած կդնեն, սովետական հրամանատարությունը երաշխավորում է անվտանգություն։

— Ես նրան հո այդպես էլ ասացի,— բացականչեց թարգմանիչը մաքուր ռուսերենով։ Ի պատասխան «Որտե՞ղ եք այդպես լավ սովորել ռուսերեն» հարցին, թարգմանիչը բացատրեց, որ ինքը գերմանացի է, բայց ծնվել ու մեծացել է Օդեսայի մարզում, դպրոցում ուսուցիչ է եղել, չի հասցրել էվակուացվել, գերմանացիները նրան մոբիլիզացրել են բանակ։— Ես բացատրել եմ կայազորի պետին, որ սովետական զինվորներր չեն գնդակահարի գերիներին։ Ես համոզեցի նրան, որ դա հակասում է սովետական հասարակության բնությանը։ Ես շատ բաների մասին եմ մտածել պատերազմի և գերմանական բանակի շարքերում հարկադրաբար ծառայելուս տարիների ընթացքում։

Հավատում էի, որ նա անկեղծ է, որ այդ մարդու գիտակցության մեջ սովետական ապրելակերպը բավական խոր հետք էր թողել։

Ավելի ու ավելի էր սեղմվում շրջապատման օղակը։ Հատկապես կատաղի դիմադրություն էին ցույց տալիս «Մյունխեբերգի», ՍՍ֊ի 1-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիայի և այլ միավորումները։ Նրանք պաշտպանում էին Բեռլինի կենտրոնը, Տիրգարտենի շրջանը՝ կենդանաբանական այգին, ռայխստագը, գեստապոյի, կայսերական գրասենյակի շենքերը։

Ապրիլի լույս 30֊ի գիշերը 44֊րդ և 45-րդ գվարդիական տանկային բրիգադների տանկերն ուղիղ նշանառությամբ իրենց հրանոթներից արկակոծում էին կայսերական գրասենյակը։

Մեզանից ոչ ոք այն ժամանակ չգիտեր, որ հենց այդտեղ, զրահապատ ստորգետնյա նկուղներում էին թաքնվում Հիտլերը, Գեբելսը, Բորմանը և ֆաշիստական Գերմանիայի մյուս պարագլուխները և որ հենց այդտեղ էր խաղացվելու այն ողբերգության եզրափակիչ տեսարանը, որը վերջացավ որպես անհեթեթ զավեշտախաղ։

Ցերեկը մեր զորքերը ձեռնամուխ եղան կենդանաբանական այգու և կայսերական գրասենյակի ամրացված շրջանի վճռական գրոհին։ Հայտնի դարձավ, որ խելացնոր ֆյուրերն ինքնասպանություն է գործել։

Հիտլերը մեռած էր։ Բայց ստացվել էր նրան՝ արդեն մեռածին, ուղարկված դեր֊ծովակալ Դենիցի պատասխանը, որին նա նշանակել էր իր հաջորդը. «Իմ ֆյուրեր։ Իմ նվիրվածությունը Ձեզ աներկբայելի է։ Ես ամեն ինչ կանեմ, որպեսզի փրկեմ Ձեզ և Բեռլինը։ Սակայն, եթե ճակատագիրը հարկադրի ինձ՝ որպես Ձեր նշանակած հաջորդի, կառավարելու ռայխը, ես մինչև վերջ կշարունակեմ այս պատերազմը»։

Նույնիսկ արևմտագերմանացի պատմաբանները, որոնք այնքան շատ բան էին արել Գերմանիայի պարտության համար Հիտլերի միանձնյա պատասխանատվության լեգենդը հաստատելու նպատակով, նույնիսկ նրանք այժմ ստիպված են ընդունել, որ այդ գաղափարը հիմնազուրկ է։

«Ոչ միայն ոչ պատմականորեն ու անճշմարտացի, այլև վտանգավոր բան կլիներ,— գրում է նրանցից մեկը,— Հիտլերին քավության նոխազ դարձնելը, բացի մշտական նախաձեռնությունից և վերջին ատյանում ընդունած որոշումների համար ամենածանր պատասխանատվությունից, նաև Արևելքում աղետի հասցրած սխալների համար ամբողջ մեղքը նրան վերագրելը, ինչպես որ դա հասկանալի պատճառներով հաճախ է արվել 1945 թվականից հետո։ Եթե այդպես դատենք, ապա, օրինակ, կստացվի, որ միայն ռազմական մասնագետներն են նրա համար հաղթանակներ տարել, իսկ նա լոկ պարտություններ է կրել։ Այլ կերպ ասած, առանց Հիտլերի էլ այդ պատերազմը կշահվեր։ Նման հայացքը հասկանալի է հոգեբանորեն, բայց իրերի իսկական վիճակի տեսակետից քննադատության չի դիմանում։ Մի՞թե Հիտլերը կարող էր ծրագրել ու մղել այդ վիթխարի, սկզբում հաջող ընթացող պատերազմն այնպիսի մարդկանց հետ միասին, որոնք օժտված լինելով բավական հեռատեսությամբ, դժկամորեն են ենթարկվել նրան, որպեսզի «կանխեն վատթարագույնը»։ Իսկ նրանց, ովքեր փորձում են իրենց հնազանդությունն արդարացնել այն փաստարկով, թե իբր, միշտ դեմ են եղել Հիտլերին, բայց ղեկավարվելով ռազմաճակատի շահերով, չէին կարող պաշտոնաթող լինել, կարելի է առարկել, ասելով հետևյալը. ստրատեգիական տեսակետից ավելի վատ բան չկա, քան պատերազմելու վերաբերյալ սեփական սկզբունքային դիրքորոշումը կեղծ վարքագծով փոխարինելը, վաղօրոք իմանալով, որ այն կհասցնի պարտության։ Ով այդպես է վարվում, նա, Նապոլեոնի կարծիքով, ոչ միայն ռազմական հիմարություն է կատարում, այլև հանցագործություն»։

Ոչ, ամբողջ պատերազմի, ռայխի համար դրա տխուր ելքի համար իրենց ֆյուրերի հետ միասին բարոյական պատասխանատվություն են կրում ոչ միայն նրա քաղաքական մերձավոր օգնականները, այլև Կեյտելը և Յոդլը, Մանշտայնը և Գուդերիանը, Տիպելսկիրխը և Դենիցը, վերմախտի ամբողջ գեներալական կազմը։

...Ապրիլի 30-ի երեկոյան 3-րդ հարվածային բանակի զինվորները ռայխստագի վրա բարձրացրին հաղթանակի դրոշը։ Մայիսի մեկը ստացավ արժանավոր նվեր։

Այդ տոնական առավոտ բեռլինյան երկնքում մի խումբ կործանիչների ուղեկցոլթյամբ գրոհային ինքնաթիռները տանում էին կարմիր պաստառներ, որոնց վրա գրված էին «Հաղթանա՛կ», «Կեցցե՛ մայիսի 1-ը», «Փա՜ռք սովետական զորքերին, որոնք հաղթանակի դրոշը բարձրացրին Բեռլինի վրա»։

Մայիսի լույս 2֊ի գիշերր սկսվեց Բեռլինի կենտրոնական հատվածի վերջին գրոհը։ Առավոտյան 1-ին գվարդիական տանկային բանակը ներխուժեց Տիրգարտեն, միացավ 2-րդ գվարդիական տանկային բանակի և սովետական զինված ուժերի հետ միասին Բեռլինի գրոհին մասնակցող լեհական զորքին։

Գվարդիական տանկիստները տասնվեց օր կռվեցին տանկային բանակների համար անսովոր պայմաններում՝ հակառակորդի խորագնա, հակատանկային միջոցներով հագեցած պաշտպանության պայմաններում։ Նրանք հետևակի հետ կողքեկողքի գրոհեցին զեելովյան բարձունքները, մասնակցեցին փողոցային կատաղի մարտերին, հսկայական կորուստներ կրեցին, ապրեցին կորուստների դառնությունն ու ցավը, բայց կռվեցին քաջաբար ու համարձակորեն, իրենց չխնայելով, որպեսզի շուտ հնչեր հաղթանակի երկար սպասված ժամը։

Չդիմանալով հարվածին, գերմանաֆաշիստական զորքերը մայիսի 2֊ի առավոտվանից սկսեցին գերի հանձնվել։ Միայն մեր տանկային բանակին անձնատուր եղան թշնամու 7700 զինվոր ու սպա։ Նրանք դուրս էին գալիս նկուղներից, մետրոյից, ցած իջնում ձեղնահարկերից, բոլորն էլ կեղտի մեջ կորած, չսափրված, նիհարած, գլխահակ։ Հենց նոր նրանց գլխավերևում որպես դատավճիռ հնչեցին ռադիոգրերի տարածած խղճուկ խոսքերը. «Ապրիլի 30֊ին ֆյուրերը մեզ՝ նրան հավատարմության երդում տվածներիս, թողեց ճակատագրի քմահաճույքին...»։

Դա ասում էր Բեռլինի պաշտպանության հրամանատար, գեներալ Վայդլինգը։ Համոզում էր. «Դուք կարծում եք, թե ֆյուրերի հրամանով դեռ պետք է կռվեք Բեռլինի համար, չնայած ծանր զենքի, զինամթերքի բացակայությանը, չնայած ընդհանուր իրադրությանը, որը անիմաստ է դարձնում պայքարը։ Յուրաքանչյուր ժամը, որ շարունակում եք կռվել, երկարաձգում է Բեռլինի քաղաքացիական բնակչության և մեր վիրավորների ահավոր տառապանքները։ Յուրաքանչյուր ոք, ով ընկնի Բեռլինի համար, իզուր զոհաբերություն կկատարի»։

Բեռլինը կապիտուլացվեց։

Ուսումնասիրելով հաղթանակի դասերը, հարկ է, որ մենք՝ զինվորականներս, պատերազմի այդ ավարտական օպերացիան դիտենք անաչառ աչքերով՝ մեր ամբողջ օրինական հպարտությամբ հանդերձ, հաղթողների հպարտությամբ, ինչպես պահանջում է գիտությունը։ Ամեն մի գիտություն, առանձնապես ռազմական գիտությունը։

Գիտական խիստ օբյեկտիվությունը հարկադրում է ինձ խոստովանել, որ եթե Վիսլա֊Օդերյան օպերացիայում տանկերը, որոնք մտցվել էին այսպես կոչված մաքուր ճեղքման մեջ, առաջին իսկ օրվանից լայն ասպարեզ ստացան սրընթաց գործողությունների համար, որը կարմիր բանակին հաղթանակ բերեց, իսկ տանկիստներին՝ փառք, ապա Բեռլինյան օպերացիայում 1-ին գվարդիական տանկային բանակն օգտագործվեց, ավաղ, ոչ լավագույն ձևով։ Նրան ուղղագիծ ճեղքման դուրս բերելը, նրա կողմից թշնամու պաշտպանությանը ճակատային հարված հասցնելը, երբ նա համազորային բանակների, հետևազորի հետ համատեղ մեկը մյուսի հետևից գրոհում էր հակառակորդի պաշտպանական բնագծերը՝ այդ բոլորը չի համապատասխանում խոշոր տանկային միավորումների, ինչպիսիք են տանկային բանակները, իսկական նշանակությանը։ Խոսքը ոչ թե հետևազորի անմիջական աջակցության տանկերի մասին է և ոչ էլ համազորային բանակներին տրված առանձին տանկային բրիգադների տանկերի, որոնք, որպես կանոն, գործում են այնպես, ինչպես առաջինները, այլ խոշոր տանկային միավորումների, որոնք նախատեսված են հարձակման հաջողությունը զարգացնելու համար։

Հայրենական մեծ պատերազմի պատմությունից հայտնի են օրինակներ, երբ տանկային բանակներն օգտագործվել են ոչ միայն հարձակման հաջողությունը զարգացնելու համար, այլև մեր պաշտպանական օպերացիաների ժամանակ հակառակորդի հարվածները հետ մղելու համար։ Այդպես էր 1943 թվականի ամռանը Կուրսկի մոտ, երբ Կենտրոնական և Վորոնեժյան ռազմաճակատների տանկային բանակները գտնվում էին երկրորդ բնագծում. պաշտպանական մարտերում նրանք հյուծեցին, արյունաքամ արեցին թշնամու հարձակվող հարվածային խմբավորումը և դրանով իսկ պայմաններ նախապատրաստեցին մեր հակահարձակման համար։

Բայց Բեռլինյան օպերացիան հարձակողական՝ էր, և 1-ին տանկային բանակը՝ տանկային խոշոր միավորումը, գործելով այստեղ, ըստ էության, ինչպես հետևազորի անմիջական աջակցության տանկեր, զգալի կորուստներ կրեց։ Բեռլինի գրոհի ժամանակ հօգուտ տանկերի այդպիսի կիրառման միակ փաստարկը, իմ կարծիքով, այն էր, որ դա պատերազմի եզրափակիչ տեսարանն էր, որից անմիջա պես հետո պետք է իջներ վարագույրը՝ հետևեր թշնամու կապիտուլյացիան։

Ինձ կառարկեն, որ առաջին բնագծում տանկային բանակների գործողության դրական օրինակ էլ է եղել, տանկային բանակները ճեղքում էին թշնամու պաշտպանությունը և խորանում դրա մեջ։ Բայց դա ինչ պաշտպանություն էր որ։ Մի՞թե կարելի է այդ թույլ ու ոչ խոր պաշտպանությունը համեմատել Բեռլինի շուրջը հակառակորդի կազմակերպած պաշտպանության հետ։

Դասերը տարբեր են լինում։ Բեռլինյան օպերացիան նույնպես դաս է, որ մեզ հաղթանակը տվեց։

Բեռլինն ընկավ։ Բայց թշնամու զորքերը դեռևս շարունակում էին դիմադրությունը Չեխոսլովակիայում։ Եվ այդ ժամանակ ուղղակի Ռուդնիե լեռներով Զլատա Պրագային օգնության նետվեցին 1֊ին Ուկրաինական ռազմաճակատի զորքերը։ Դ. Դ. Լելյուշենկոյի և Պ. Ս. Ռիբալկոյի տանկերը, մի գիշերվա ընթացքում անցնելով 80 կիլոմետր, մայիսի 9-ի լուսաբացին ներխուժեցին Պրագայի արվարձանները։ Նրանցից անմիջապես հետո այնտեղ հասան 2-րդ և 4-րդ Ուկրաինական ռազմաճակատների զորքերը։

Պրագան փրկվեց։ Սովետական զորքերի օպերացիաներին մասնակցեցին չեխոսլովակյան բանակային կորպուսը, լեհական զորքի 2֊րդ բանակը և ռումինական 1-ին ու 4֊րդ բանակները։

Բայց դեռևս մայիսի 2֊ին դիմադրությունը դադարեցվեց Բեռլինում, բեռլինյան կայազորի մնացորդները գերի հանձնվեցին...

Կարլսհորստ, Բեռլինի արևելյան արվարձան։ Մայիս ի 9֊ի նախօրյակի կեսգիշերը։ Ինձ չվիճակվեց ներկա լինել անվերապահ կապիտուլյացիայի ակտի ստորագրման ժամանակ, սեփական աչքով տեսնել, թե ինչպես են Կեյտելը, Շտումպֆը, Ֆրիդեբուրգը ստորագրում այդ ակտը։ Բայց ես հստակ պատկերացնում եմ հաղթողներին համակած բավարարությունը, որոնց առջև ծնկի էր եկել տապալված ֆաշիզմը։

Մենք բոլորս՝ Բեռլինը գրավողներս, այդ պահին նրանց հետ էինք, մենք հաղթեցինք։

«Իմպերիալիզմի և նրա առավել հրեշավոր ծնունդ ֆաշիզմի հետ վիթխարի ռազմական բախման մեջ,— ասված է սովետական իշխանության կեսդարյա հոբելյան ի առթիվ ՍՄԿԿ Կենտկոմի թեզիսներում,— հաղթեց սոցիալիստական հասարակական և պետական կարգը։ Սովետական Միության ուժերի աղբյուրը սոցիալիստական էկոնոմիկան է, հասարակության սոցիալ֊քաղաքական և գաղափարական միասնությունը, սովետական հայրենասիրությունը և ՍՍՀՄ ժողովուրդների բայդեկամությունը, կոմունիստների կուսակցության շուրջ ժողովրդի համախմբվածությունը, սովետական ռազմիկների անօրինակ հերոսությունը և խիզախությունը։ Դա սոցիալիստական գաղափարախոսության հաղթանակն էր իմպերիալիզմի և ֆաշիզմի մարդատյաց գաղափարախոսության դեմ»։

Հայրենական մեծ պատերազմը ոչ միայն մարդկանց ու տեխնիկայի պատերազմ էր, դա նաև երկու ռազմական դպրոցների, երկու ռազմական արվեստների բախում էր։

Հայնց Գուդերիանը այնքան էլ ինքնատիպ չի եղել իր ռազմատեսական կոնցեպցիաներում, ինչպիսին ուզում են նրան ներկայացնել արտասահմանում։

Սովետական ռազմատեսական միտքը, ինչպես արդեն նշել եմ վերևում, դեռևս 30-ական թվականներին կենտրոնացվել էր խոր հարձակողական օպերացիաների պրոբլեմների մշակման վրա։ Տեխնիկական նոր միջոցների՝ տանկերի, ավիացիայի, հրետանու, երևան գալն ու բուռն աճը արմատապես փոխեցին հայացքները մարտի, օպերացիայի և ամբողջությամբ առած պատերազմի նկատմամբ։ Դրանք, ինչպես հետագայում հաստատեց իրականությունը, իրավացիորեն պատկերացվում էին բացառիկ լարված, դաժան, սրընթաց և մանևրային։ Այդպիսի հանգամանքներում մեծ դեր էր հատկացվում զրահատանկային զորքերին։

Այդ պատկերացումը բաժանում էին նաև աշխարհի այլ երկրների ռազմական տեսաբանները։ Դեռևս 1934 թվականին ավստրիացի գեներալ Պ. Էյմանսբերգն իր «Տանկային պատերազմ» գրքում գրել էր. «Այժմ գոյություն չունի գրոհի համար այլ մարտական միջոց, բացի օպերատիվ միավորման մեջ հավաքված և ռազմաօդային ուժեղ նավատորմի, ինչպես և արդյունավետ բոլոր մյուս զենքերի աջակցությամբ գործող տանկերից»։

Պ. Էյմանսբերգի այս հայացքներն էլ ընկած էին գեներալ Հ. Գուդերիանի տեսական մշակումների հիմքում, որ նա շարադրել էր իր նախապատերազմյան «Ուշադրությո՛ւն, տանկերը» հայտնի գրքում։

Հ. Գուդերիանի տեսական մշակումները զգալի չափով կանխորոշեցին գերմանաֆաշիստական զորքերի հաջողություններն Արևմտյան Եվրոպայում 1939—1940 թվականների օպերացիաներում և ՍՍՀՄ֊ի դեմ պատերազմի սկզբնական շրջանում։ Զրահատանկային զորքերը հարձակողական օպերացիայի ժամանակ համարվում էին հարվածային ուժ՝ պաշտպանությունը ճեղքելու և հարձակումը դեպի խորքը զարգացնելու համար։

Սկզբում հաջողությունն ուղեկցում էր Գուդերիանի տանկային բանակներին։ Բայց այն դավաճանեց նրանց, հենց որ գերմանական տանկային խմբավորումները բախվեցին սովետական զորքերի իսկապես ուժեղ, արևմտաեվրոպական երկրներում իրենց հանդիպածի հետ անհամեմատելի, խորագնա պաշտպանության հետ, ինչպես որ եղավ, օրինակ, Մոսկվայի, Ստալինգրադի և Կուրսկի մոտ։

Գերմանաֆաշիստական տանկային արմադաները սկսեցին պարտություն պարտության հետևից կրել սովետա-գերմանական ճակատում։ Ո՛չ Հ. Գուդերիանը, ո՛չ էլ գերմանական տանկային մյուս ստրատեգները այդպես էլ մինչև վերջ չկարողացան ճկունություն դրսևորել, անհրաժեշտ փոփոխություններ մտցնել իրենց մեկընդմիշտ մշակած շաբլոնի մեջ։

Սովետական ռազմական արվեստը, ընդհակառակը, ստեղծագործաբար կիրառելով պատերազմի փորձը, հենց բուն պատերազմի ընթացքում չեղյալ համարեց սովորական կանխադրույթները և զարգացրեց այնպիսի հզոր զենքի օգտագործման տեսությունը, ինչպիսին տանկն է։ Հենց տեսության նկատմամբ այդպիսի մոտեցումը հնարավորություն տվեց գործնականում ի հայտ բերել սովետական ռազմական արվեստի գերազանցությունը դեռևս 1942 թվականի Ստալինգրադյան օպերացիայում և այդ գերազանցությունը պահպանել մինչև պատերազմի հաղթական ավարտը։

Ինչպես ամեն մի արվեստ, ռազմականը ևս նրա ստեղծողների գաղափարախոսության արտացոլումն է։ Սովետական ռազմական դոկտրինան հենվում է ռազմատեսական պրոբլեմների մարքս-լենինյան ըմբռնման վրա։ Հաշվի առնելով, իհարկե, երկրի զարգացման տնտեսական գործոնները, որոնք կանխորոշում են բանակի տեխնիկական զինվածությունը և ապահովվածությունը, այն ամենից առաջ կողմն որոշվում է դեպի մարդը, գտնելով, որ բանակի գլխավոր ուժը միշտ մարդիկ են։

Այդպես է եղել Մեծ Հայրենականում, այդպես կլինի նոր պատերազմում, եթե այն, այնուամենայնիվ, սանձազերծեն ագրեսորները։ Անվիճելի է, որ ժամանակակից հրթիռամիջուկային զենքն ահավոր զենք է։ Բայց մեր ռազմական գիտությունը չի բացարձակացնում այն, առաջվա պես գլխավոր դերը հաղթանակի հասնելու գործում հատկացնելով մարդուն։

Դա, թերևս, մեր հաղթանակի գլխավոր դասն է։

Միայն նա կհաղթի, սովորեցրել է Լենինը, ով հավատում է ժողովրդին։ Բոլշևիկները ղեկավարվեցին լենինյան այդ գաղափարով և հաղթեցին ներքին հետադիմությանը, ինտերվենտներին՝ քաղաքացիական պատերազմում, հաղթահարեցին երկրի քայքայվածությունը և դարավոր տնտեսական ու տեխնիկական հետամնացությունը ժողովրդական տնտեսության վերականգնման տարիներին։ Որովհետև հավատացին ժողովրդին, կարողացան ժողովրդին ոգեշնչել ռազմական և աշխատանքային սխրագործության։

Ժողովրդի ստեղծագործական ու հոգևոր հզոր ուժերի նկատմամբ հավատը հաղթանակի երաշխիքն էր և մեր զինված ուժերին, մեր սովետական հասարակությանը հաղթանակի հասցրեց ֆաշիզմի դեմ մահացու գոտեմարտում։

Սովետական ռազմական դոկտրինան իրավացիորեն ենթադրում է, որ ապագա համաշխարհային, հնարավոր է, միջուկային պատերազմում, եթե այն սանձազերծեն իմպերիալիստական հետադիմության մութ ուժերը, նախորդ համաշխարհային պատերազմների հետ համեմատած էլ ավելի կաճի ժողովրդական զանգվածների դերը։

Պետության ղեկավարները, բնականաբար, միայն ժողովրդի ակտիվ մասնակցության դեպքում կարող են կենսագործել երկիրը ագրեսիայի հետ մղմանը նախապատրաստելու, պատերազմի ժամանակ նրա բարոյաքաղաքական և ռազմական հնարավորություններն իրացնելու վիթխարի աշխատանքը։

Սովետական ժողովրդի, սոցիալիստական ընկերակցության և նրանց զինված ուժերի ան պարտելիությունը կայանում է նրանում, որ նրանց ղեկավարում են մարքսիզմ-լենինիզմով, պատերազմի օրենքների իմացությամբ զինված, փորձված և ժողովրդական զանգվածների անսահման վստահությունը վայելող ՍՄԿԿ֊ն և եղբայրական կուսակցությունները։

Սովետական Միության կոմունիստական կուսակցության XXV, համագումարը նշեց, որ «կուսակցությունը և նրա Կենտրոնական կոմիտեն մշտապես ուշադրության կենտրոնում են պահում ռազմական շինարարության, սովետական զինված ուժերի հզորության և մարտունակության ամրապնդման հարցերը։ Մեր հայրենիքի պաշտպանության հզորության հարաճուն բարձրացումը, սովետական մարդկանց դաստիարակոլթյունր բարձր զգոնության, սոցիալիզմի մեծ նվաճումների պաշտպանությանը մշտական պատրաստականության ոգով առաջիկայում էլ պետք է դառնան կուսակցության ու ժողովրդի ամենակարևոր խնդիրներից մեկը»։

Մեր կուսակցության առաջնորդ և սովետական պետության ստեղծող Վ. Ի. Լենինը «Տակտիկայի մասին» իր նամակներում պահանջում էր, «...մարքսիստը պետք է հաշվի առնի կենդանի կյանքը, իրականության ճշգրիտ փաստերը...»։ Այս պահանջը մոռացության տալը ռազմական շինարարության, երկրի պաշտպանության կազմակերպման գործում կհասցնի անխուսափելի սխալների։

«...Առանց գիտության ժամանակակից բանակ ստեղծել չի կարելի»՝ լենինյան այս բանաձևը պահանջում է ռազմական ղեկավարության գիտական մակարդակի բարձրացում, դա մեր արագընթաց ժամանակի հրամայական պահանջն է։ Գիտատեխնիկական առաջադիմությունն անհապաղ դրսևորվեց նաև ռազմական գործերում՝ միջուկային, հրթիռային և ժամանակակից այլ զենքերը, սպառազինության մյուս բոլոր տեսակների արտադրության մեջ կատարվող տեխնիկական հեղափոխությունը պահանջեցին նույնքան անհապաղ փոփոխություններ անսասան թվացող ստրատեգիայի ու տակտիկայի դրույթներում, բանակի ռազմական ու քաղաքական ղեկավարման պրոբլեմների դիալեկտիկական զարգացում։

Այն պատերազմի պայմաններում, որն անխուսափելիորեն իր ուղեծրի մեջ է քաշում մարդկային վիթխարի զանգվածներ, պաշտպանության գիտական ղեկավարության պրոբլեմը հենց կյանքի թելադրանքով առաջին պլան է մղվում։

Ոչ մի բանակ, որքան էլ հոյակապ զինված լինի, չի կարող հաղթել առանց փորձված ռազմական ղեկավարների։ Ես նկատի ունեմ ոչ միայն զորավարներին, այլև հրամկազմի լայն շրջանը, որն ուսուցանում է զինվորներին, նրանց տանում մարտի, դրանով իսկ ազդում պատերազմի բախտի վրա։

Այդ դասը հաստատեց նաև ֆաշիստական Գերմանիայի նկատմամբ սովետական ժողովրդի տարած հաղթանակը հայրենական մեծ պատերազմում։

Այն ժամանակից ի վեր շատ բան է փոխվել աշխարհում։ Թեև ամրապնդվել են այն ուժերը որոնք ձգտում են վերջակետ դնել պատերազմների պատմությանը, բայց երկրի երեսից չեն չքվել, այլ, ընդհակառակը, ամեն կերպ աշխատում են հաստատվել այն ուժերը, որոնք ձգտում են նոր պատերազմ նախապատրաստել։

Պատերազմը ճակատագրականորեն անխուսափելի չէ, սովորեցնում է կուսակցությունը։ Մենք ամեն ինչ անում ենք, որ պատերազմ չլինի։ Բայց այն կարող է բռնկվել։

Եթե ճշմարտության ուղիղ դեմքին նայենք, ինչքան էլ այն տխուր լինի, ինչպես պահանջում էր Լենինը, պետք է համարձակ ասեր միջուկային և այլ նոր զենքով պատերազմն ահավոր պատերազմ է, այն կհասցնի մարդկանց վիթխարի զանգվածների ոչնչացման, նյութական արժեքների չտեսնված ավերածությունների։

Այդպիսի պատերազմը հրամանատարին և զորապետին ներկայացնում է նոր, հատուկ, բարձր պահանջներ։ Մանևրականությունը, մարտական օպերացիաների սրընթացությունը հրամանատարից կպահանջեն կամքի, մտքի բացարձակ մոբիլիզացիա, միջուկային պատերազմի պայմաններում ի մի ձուլվող քաղաքական և ռազմական խնդիրներ լուծելու հմտություն։ Նա պետք է ընդունակ լինի իր վրա վերցնելու պատասխանատվությունը ոչ միայն իր զորամասի կամ ստորաբաժանման, այլև մարդկանց այն վիթխարի զանգվածների համար, որոնք նրա տեղամասում կենթարկվեն միջուկային հարձակման։ Ըստ որում, պարզ է, թե ինչքան զգալի է մեր սպայական կորպուսի դերը, ինչքան մեծ է կուսակցության ու ժողովրդի հոգատարությունը նրա որակական աճի նկատմամբ։

Նկատեմ, ի դեպ, որ այժմ ոչ միայն ռազմական ակադեմիաները, այլև ռազմական ուսումնարանները մեծ մասամբ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ են։ Դա նույնպես ռազմական ղեկավարության գիտական մակարդակի բարձրացման ուղիներից մեկն է։ Ես կարող եմ թվել տասնյակ խոշորագույն գիտնականների, պրոֆեսորների և գիտության դոկտորների, մի ամբողջ բանակ կազմող դոցենտների և գիտության թեկնածուների, որոնք դասավանդում են ակադեմիաներում և ուսումնարաններում։ Մեր տանկային զորքերում, օրինակ, բարձրագույն ռազմական կամ բարձրագույն ինժեներատեխնիկական կրթություն ունի գրեթե յուրաքանչյուր սպա։ Ժամանակի րնթացքում սովետական բանակի բոլոր սպաները կունենան բարձրագույն կրթություն։

Ռազմական ուսումնարանի շրջանավարտը, բացի դիպլոմից, որը վկայում է նրա ռազմական կրթություն ստանալու մասին, միաժամանակ ստանում է սովորական բուհական դիպլոմ։ Այն մասին, թե ինչքան բարձր է մասնագետի պատրաստման մակարդակը ռազմական ուսումնական հաստատություններում, կարելի է դատել թեկուզև հետևյալ փաստով, ասենք, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի ծրագիրը տանկային տեխնիկական ուսումնարաններում այնպիսին է, ինչպես Մոսկվայի Բաումանի անվան փառաբանված բարձրագույն տեխնիկական ուսումնարանում և մայրաքաղաքի մյուս բուհերում։ Եվ ռազմական բուհ ընդունվել ցանկացողը պետք է նույնպիսի մրցույթով անցնի, ինչպես քաղաքացիական ինստիտուտ կամ համալսարան ընդունվողը։

Ռազմական բուհի՝ հրամանատարական, տեխնիկական, կուրսանտը չորս-հինգ տարի տեխնիկական, ռազմական առարկաների հետ միասին խորապես ուսումնասիրում է մարքս-լենինյան տեսությունը, իմանում հասարակական զարգացման օրենքները, ձեռք է բերում լայն մտահորիզոն, դաստիարակվում ժողովրդի գործին, կուսակցության գործին նվիրվածության ոգով։ Ռազմական ուսումնարաններից դուրս են գալիս բանակի ու նավատորմի քաղաքականապես ու գիտականապես բարձր կրթություն ունեցող, բարոյապես և ֆիզիկապես ամուր, ձեռներեց, ինքնուրույն և եռանդուն երիտասարդ սպաներ։

Այսօրվա սովետական սպայի քաղաքական ու գաղափարական համոզվածությունը ոչ թե սպայի գաղափարական ազնվության մասին մերկապարանոց հայտարարություն է, որի վերաբերյալ խոսակցություններով լեցուն են արտասահմանյան ռազմական հանդեսները։ Այդ համոզվածության անկեղծությունր և խորությունը այսօրվա սպային հնարավորություն են տալիս իր հետևից տանել զինվորական զանգվածներին, նրան ձուլում են նրանց հետ։ Այդպիսի համոզվածության դաստիարակումր սովետական ռազմական ուսումնարանների հոգատարության առաջին առարկան է։

Մենք՝ կոմունիստներս, համարում ենք, որ պատերազմն անխուսափելի չէ, այն կարելի է կանխել։ Սակայն, քանի դեռ գոյություն ունի իմպերիալիզմը, պետք է պատրաստ լինել ամեն մի անակնկալի, պատրաստ լինել սովետական պետության, մեր սովետական ժողովրդի պաշտպանությանը։

Իմ առջև է անգլիացի հայտնի տեսաբան, գեներալ Ջ. Ֆուլլերի «1939—1945 թթ. երկրորդ համաշխարհային պատերազմը» գիրքը։

Գեներալը փարիսեցիություն է անում, ասելով, որ պատերազմր չարիք է։ Բայց, այնուհետև պնդում է թե... դրանից պրծում չկա։ «Նախանձի, ագահության ու վախի մեջ պետք է փնտրել պատերազմի արմատները»։ Հաշտարարի պատմուճան հանգելով, նա հարց էր տալիս սուրբ Հակոբի բառերով. «Որտեղի՞ց են գալիս պատերազմները և պայքարը։ Արդյոք, դրանք մեր ներսում մոլեգնող կրքերի արդյունքը չե՞ն»։

Ինչպիսի՜ խորիմաստ անհեթեթություն։ Ստացվում է, որ պատերազմի պատճառները պետք է փնտրել ոչ թե իմպերիալիզմի համակարգում, այլ մարդու բնույթի մեջ, նրա բնածին ռազմատենչ հոգեբանության մեջ։ Բայց չէ որ դա պատերազմը դարձնում է հավերժ ու անխուսափելի, իսկ դրա էությունը՝ արտադասակարգային։ Սակայն իմպերիալիզմի ամբողջ արյունալի պատմոլթյունը բավական համոզչությամբ ցույց է տալիս, որ պատերազմների մեջ մեղավոր եղել և մնում է իմպերիալիզմը։ Հենց իմպերիալիզմի ագրեսիվ նպատակներն են ծնում հետադիմական քաղաքականություն, որի շարունակությունն են բազմաթիվ պատերազմներն ու կոնֆլիկտները ժողովուրդների ազատագրական շարժման դեմ։

...Կնոջ վեհապանծ կերպարանքն արձանացել է երկնքի կապույտի մեջ մխրճվող գրանիտե պատվանդանի վրա։ Դա իմ հարազատ գյուղի՝ Չարդախլուի, երեք հարյուր քսան զոհված մարտիկների հուշարձանն է։ Այն ժամանակ գյուղում եղել է մոտ չորս հազար բնակիչ։ Իսկ ռազմաճակատում մարտնչել էր 1250 չարդախլեցի։

Հաղթանակի օրը գյուղի բոլոր մարդիկ գնում են զոհվածների հուշարձանի մոտ։ Այստեղ սեղաններ են գցում։ Եվ առաջին կենացը, ըստ սովորության, խմում են առանց բաժակ բաժակի խփելու։ Դա զոհվածների հիշատակի կենացն է։ Նրանք, ովքեր իրենց կյանքը տվել են հայրենիքի ազատության համար, մեր հիշողության մեջ պետք է հավերժ ապրեն։

Ժամանակ առ ժամանակ իմ Չարդախլուում հանդիպում եմ նրանց, ովքեր ինձ պես վաղուց թողել են հայրենի գյուղը։ Մեծամասնությունը չգիտես ինչու զինվորականներ են՝ Սովետական Միության մարշալ Հ. Ք, Բաղրամյան, գեներալ Գ. Գ. Մանասյան, իսկ սպաներն անհաշիվ են։

Իսկ չէ որ Չարդախլուն, կարծես թե «ռազմատենչ» գյուղ չէ... Մեզանում նույնիսկ միշտ կատակով ասում էին. տղամարդիկ, իբր, իզուր էլ խանչալ են կրում...

Այնտեղ մի հայտնի հովիվ ունենք՝ Ստեփան Քոչարյան, համարյա հարյուր տարեկան է, մինչև հիմա խանչալով է ման գալիս։

— Որդիս,— բացատրում էր նա ինձ,— ախր էս զենքը պաշտպանության համար է։ Դու դա ինձնից լավ գիտես...

1977 թ.

Մոսկվա