հեղինակ՝ Գուրգեն Մահարի |
1
Գործարանի բանվորական ակումբի բեմից ես նայում եմ ընդարձակ դահլիճում նստած հանդիսատեսներին և փնտրում իմ հերոսին։ Գրականության և կյանքի կապի մասին խիստ շահեկան զեկուցումը (ինչպես նշված է աֆիշայում՝ «Զեկ․ ֆիլոլոգիական գիտությունների թեկ․ Հմ․ Մրմրյան») մոտենում է իր վախճանին։ «Պետք է»֊ներին փոխարինեցին «անհրաժեշտ է, որ»֊երը և համոզեցուցիչ ու կատեգորիկ «միայն այսպիսով մենք»֊ը շարժեց ունկնդիրներին նախապատրաստելու համար ակումբային մասշտաբով բուռն ծափահարություններին։
Ծափահարությունները վերջացան։ Հետո հանդես պիտի գանք մենք, բանաստեղծներս, պիտի արտասանենք մի֊մի բանաստեղծություն։ Ես արդեն գիտեմ, թե ով ինչ է արտասանելու։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ես արտասանելու եմ մի բանաստեղծություն, որն ահա երկու տարի է, ինչ բարեհաջող կերպով քարշ եմ տալիս կոլտնտեսությունից կոլտնտեսություն, գործարանից գործարան, ակումբից ակումբ․․․ դա մի կարթ է, որով ես ուզում եմ որսալ իմ հերոսին, բայց բոլոր գրական երեկոներից ու հանդիպումներից հետո ես տուն եմ գնում դատարկ ձեռներով ու թափուր հոգով։
Ասել, որ ես հոգ չեմ տանում գրականության և կյանքի կապի մասին, ճիշտ չէր լինի։ Ես, նման երեկոների ընդմիջումներին, ինչպես թերթերն են գրում, ինձ մոտեցող ընկերների հետ զրուցում եմ, սիրալիր կերպով «պատասխանում եմ նրանց հարցերին», ինքս եմ հարցեր տալիս և «ուշադրությամբ լսում նրանց պատասխանները», բայց այդ դիալոգները ոչ մի կերպ գրականության չեն վերածվում, որովհետև չկա ամենագլխավորը․ չկա հերոսը։ Մտել է ինչ֊որ տեղ, հետևում է իմ զուր ջանքերին, ծիծաղում է ինձ վրա, հնարավոր է անգամ, որ նա անցնում է կողքովս, անգամ խոսում է ինձ հետ, ու ես չեմ նկատում նրան, չե՛մ ճանաչում, չե՜մ բռնում․․․
― Տասը րոպե ընդմիջում, ― հայտարարում է նախագահը, ու մենք դուրս ենք գալիս ծխելու և գրականության ու կյանքի միջև սերտ կապեր ստեղծելու։ Ինչպես միշտ, մեզ շրջապատում են հանդիսականները, և մենք սիրալիր կերպով պստասխանում ենք նրանց հարցերին, ինքներս ենք հարցեր տալիս և մեծ ուշադրությամբ լսում նրանց պատասխանները։
Մեկը քաշեց իմ թևից։ Ես ետ եմ նայում։
Իմ դեմ կանգնած է միջին տարիքի մի մարդ․ կոկիկ հագնված է նա, ժպտում է երեք ոսկե ատամներով, թուխ֊թխորակ, իսկ ճակատով մեկ սպիտակավուն սպին․․․ Սպսսի՛ր։
― Սանո՞․․․
― Հա, ես եմ, Սանասարն եմ, անուշ ջան, ախպեր ջան․․․
― Որտեղից՝ որտեղ․․․
― Էնտեղից էստեղ, Գրիշ ջան, ասենք հիմի քեզ Գրիշա ասել չի կարելի․․․
― Ուրեմն քեզ էլ Սանո ասելն անհարմար է, ճի՞շտ է․․․
Ցեխի վարիչ եմ, երեք անգամ պարգևատրված, ― կարճ կապեց նա, լրջացավ, նայեց իմ աչքերին, բայց չկարողացավ պահել լրջությունը և ժպտաց ինձ քաջ ծանոթ ժպիտով։ Ըստ երևույթին նա միանգամից շատ բան հիշեց այն օրերից և այնտեղից․․․
― Աշոտ դայի՞ն, ― հարցրեց նա։
― Կպատմեմ։ Դու անպայման անցիր ինձ մոտ՝ հյուրանոց։
― Ո՛չ մի հյուրանոց։ Այստեղից գնում ենք ուղիղ մեր տուն։
Էլեկտրական լույսերը երեք անգամ հանգան ու վառվեցին։ Մենք բեմ բարձրացանք։ Նախագահին խոնարհաբար խնդրեցի ազատել ինձ արտասանելու պարտականությունից։
― Ոչինչ չեմ հիշում․․․
2
․․․Կիա գետից ոչ հեռու, դեպի հյուսիս արևելք, ոչ խիտ անտառներով շրջապատված ընդարձակ մի բացատի վրա փռվել է աշխատանքային ուղղիչ ճամբարը, շրջափակված տախտակե սրածայր ցանկապատով և փշալարերով։ Երեկո է, մեկը սիբիրյան այն երեկոներից, երբ երկինքը կարծես այնքան մոտ է երկրին, որ թվում է թե նա՝ երկինքը, հաստատված է ծխնելույզներից վեր բարձրացող, անշարժ թվացող ծխե վիթխարի սյուների վրա։ Աստղերը մոտ են թվում, այնքան մոտ, որ թվում է հսկիչ աշտարակի վրա կանգնած գիշերային պահակը կարող է վառել իր ծխամորճը, եթե մի քիչ նեղություն քաշի, բարձրանա ոտքի թաթերի վրա, վիզը բարձրացնի վեր և ծխամորճը պարզի դեպի աստղերը․․․
Աշխատանքային ուղղիչ ճամբարի համար յոթ բարաքի բնակիչները ընթրիքից հետո հանգստանում են։ Նրանցից շատերը զբաղված են հաստ բամբակե կամ բրդե գուլպաները նորոգելով, ոմանք կարդում են նոր ստացած նամակները և նրանց դեմքերի արտահայտությունից դժվար չէ գուշակել նամակի բովանդակությունը։ Երկհարկանի տախտակամածների վրա նստած են նրանք, պառկած կամ կիսապառկած․ միայն գլխի կողմից իրարից բաժանված փոքրիկ, տախտակե արկղիկներով, որոնց վրա վառվում են դեղորայքի փոքրիկ շշիկներից հարմարեցված ճրագները։ Ուզբեկ Նուրանբայը, վառարանի մոտ նստած մի կոճղի վրա, վառ է պահում վառարանի կրակը։ Ամեն անգամ, երբ նա վառարանի կրակին է հանձնում մի քանի կտոր փայտ, ձախ ձեռքի չորս մատներով ստուգում է իր ցանցառ բեղերի ու մորուքի գոյությունը և գոհ, որ նրանք տեղում են՝ նորից անշարժանում է կոճղի վրա, չինական արձանի նման, հայացքը վառվող կրակի բոցերին։
Ես ուզում եմ փակել աչքերս և անձնատուր լինել Մորֆեոսին, բայց այդ ժամանակ զգում եմ, որ մեկը քաշում է ոտքս։ Նստում եմ։ Ներքևում կանգնել է իմ վարպետը, բրուտ Աշոտ դային։
― Բարձրացիր, ― ասում եմ ես, ― քնելու ժամանակն է։
Հիսունից անց է, Աշոտ դային, խիտ մազերն ալեխառն են, սև հոնքերի տակից նայում են մի քիչ թախծոտ, մի քիչ ժպտուն աչքերը․ նա բռնում է սյունը և թեթև բարձրանում ու նստում է իր անկողնու վրա, վալենկաներով պաշտպանված ոտքերը կախելով ներքև։
― Տո՛ւր մախորկադ։
Իսկ Աշոտ դանյին ծխում է տարվա ընթացքում միայն մի քանի անգամ, այն էլ, երբ մի արտակարգ դեպք է պատահում նրա հետ, կամ ընդհանրապես, կյանքում։ Ես հիշեցի, որ վերջին անգամ նա ծխեց երեք ամիս առաջ, երբ բացեց թրծարանը և տեսավ, որ կավե ամանների մեծ մասը ճաքճքել էր։
― Ուժեղ կրակից է․․․ Շատ եմ թեժացրել քուրան, ― ասաց նա և մի ծխախոտ ոլորեց։
Հիմա էլ նա ծխում է արցունքոտված աչքերով՝ հազում է ծխին անվարժ մարդու հազով, իսկ ես սպասում եմ, թե ինչ պիտի ասի նա։
― Տայշետից էտապ եկավ, ― ասում է նա։
― Լսեցի, ― ասում եմ, ― նորություն չէ, պառկիր, հանգստացիր։
Նա գլուխը բացասաբար շարժում է։
― Լողանում են։ Քիչ հետո գնամ տեսնեմ։ Կոմենդանտն ասաց՝ մի հայ կա մեջները։
Էտապում մի հայ կա ― ահա թե ինչու այս անգամ ծխեց Աշոտ դային։
Կիսատ ծխած ծխախոտը նա շպրտեց վար, հետո ասես անդրադառնալով՝ վար իջավ, ծխախոտի մնացորդը վերցրեց հատակից, նետեց վառարանի անցքից ներս և՝
― Ես գնացի։
Ու գնաց թեթև քայլերով։
Գնաց Աշոտ դային, իսկ իմ քունը փախավ։ Որպեսզի միտքս մի բանով զբաղեցնեմ, ես սկսեցի մտքումս զանազան բառեր արտասանել հակառակ կողմից․ ― կաչաղակ֊կաչաղակ, թութակ֊կաթութ, լուցկի֊իկցուլ, Արարատ֊տարարա, բայց շուտով ձանձրացա դրանից էլ և երևակայությամբ սկսեցի վար իջնել Երևանի Աբովյան փողոցով, բաց չթողնելով ոչ մի մանրամասնություն, ապա մտքով թռա Թիֆլիս քաղաք և Երևանյան հրապարակով սկսեցի բարձրանալ Ռուսթավելու պողոտան ի վեր։ Թիֆլիսի օպերային չհասած եկավ Աշոր դային։
― Ի՞նչ պտուղ էր, ― հարցնում եմ ես։
― Պտուղ չէր, ծաղիկ էր, ― լինում է պատասխանը։ Հոգեբան լինելու կարիք չկա զգալու համար, որ նա դժգոհ է, ավելին, դառնացած։
Նա բարձրանում է և սկսում է հանվել։
― Ինչո՞ւ լույսը չես վառել, ― հարցնում է նա։
― Ի՞նչ ես անում լույսը։
― Առանց լույսի․․․ ― նա չրխկացրեց լուցկին, վառեց պատրույգը և վերջացրեց, ― տխուր է։ Իսկ հիմա․․․ Տո՛ւր մախորկադ։
Այս արդեն արտակարգ երևույթ էր։ Մի երեկո՝ երկու ծխախո՞տ։
3
Ռուսական Г տառի նման կանգնած փայտե հարմարանքից կախված երկաթե սալիկի վրա երեք անգամ զնգաց հերթապահ ավագի երկաթե գավազանիկը։ Այս զարթոնքն է։ Աշխատանքային բրիգադների մատակարարները զամբյուղներով և բաց տակառներով խռնվում են խոհանոցի և հացի պահեստի փոքրիկ պատուհանների առաջ։ Ճամբարը զարթնում է, սկսվում է նրա մեծ առօրյան։ Գիշերային խավարն անթափանց է, չնայած, որ առավոտյան ժամը յոթն է։
Ես զարթնում եմ և առաջին բանը, որ հիշում եմ, այն է, որ այսօր կիրակի է և այն, որ Աշոտ դային երեկոյան երկու ծխախոտ ծխեց։ Հիմա էլ նա չկա․ աստված գիտի, թե որ ժամին և ուր է գնացել այդ անհանգիստ հոգին․ երեկ երեկոյան նա ծխեց երկրորդ ծխախոտը, վերմակը քաշեց գլխին և քնեց առանց մի խոսք ասելու։ Ես էլ չփորձեցի նրան խոսեցնել։ Ես հոգնել էի՝ շրջելով Աբովյան փողոցով և Ռուսթավելի պողոտայով, ունեցել էի կարևոր հանդիպումներ․․․ ու քնեցի ես էլ։
Սկսեցի հագնվել․ համար յոթ բարաքում տեղավորված բրիգադները պատրաստվում են նախաճաշելու։ Մեր մատակարարը պարզում է իմ և Աշոտ դայու օրվա հացի երկու բաժինները։ ― Արարա՛տ֊տարարա՛, ― հիշում եմ յես և տրամադրությունս բարձրանում է։ Շուտով բերելու են նախաճաշը, ո՞ւր մնաց Աշոտ դային։
Ահա և նա, միշտ հանգիստ, միշտ անհանգիստ Աշոտ դային։ Մենք նախաճաշում ենք։ Նախաճաշի ընթացքում նա ինձ պատմում է, որ հիրավի Տայշետից եկած էտապում մի հայ կա։
― Բայց ավելի լավ կլիներ չտեսնեի այդպիսի հայ, ― ավելացնում է նա հառաչելով։
― Ինչո՞ւ, ― հետապնդում եմ ես։
Սև մարդ է, ― լինում է պատասխանը։
Նախաճաշից հետո մենք զբաղվում ենք կարգի բերելով մեր տնտեսությունը․ մի անգամ էլ վերանայում ենք ստացած նամակները․ Աշոտ դային կարկատում է իր աջ, իսկ իմ ձախ ձեռքի ձեռնոցները, հետո խոսում ենք մենք, ինչի՜ մասին ենք խոսում, ամե՛ն ինչի մասին, ― վիրավորված արդարության ապաքինման մասին, երեք օր առաջ մահացած հյուսն Ծուլուկիձեի մասին, հրեա ուսանող Էյդելմանի մասին, որն ազատվեց ու տուն գնաց, խոհանոցի առաջ փայտ ջարդող բժիշկ վիրաբույժ Լև Բորիսովիչ Ինժիրի մասին, որը ճամբարի պետի հրամանով նշանակվեց հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ։ Դեռ մի քանի օր առաջ նա թիթեղե ամանը ձեռքին կանգնում էր խոհանոցի փոքրիկ պատուհանի դեմ մի հավելյալ շերեփ կերակուր ստանալու համար, որպես խոհանոցի փայտահատ, իսկ այսօր նա իշխում է բոլոր խոհանոցների, բոլոր բարիքների վրա․․․
― Մալադե՛ց, Ինջի՜ր, ― ասում է մեր հարևան ադրբեջանցի Զամանովը, խփելով երկաթի կտորը կայծքարին և վառելով ծխախոտը, ― մալա․․․ մալադե՛ց Ինջիր։ ― Հետո նա չոր մրգով հյուրասիրում է մեզ։ Մենք չենք մերժում, այսպես է օրենքը, ով ծանրոց է ստանում, նա հյուրասիրում է իր մոտի հարևաններին։
― Լավ թութուն ստացա, Աշոտ դայի, ասում է Զամանովը, ներս քաշելով ծխախոտի ծուխը մեծ ախորժակով, ― դեղին, ոնց որ քյարհըբար․․․ Ասենք, դու չես ծխում, ի՞նչ եմ գովում ապրանքս․․․
Դուռը բացվեց և մեկը ներս մտավ։ Շոգու ամպեր ներս թողնելով, նա առաջացավ, նայելով աջ ու ձախ, երկհարկանի տախտակամածների բնակիչներին։ Հին մի գուլպա բռնել էի ես, իսկ Աշոտ դային քաշում էր նրա թելը և կծկում։ Գուլպան անհետացավ իմ ձեռքում, իսկ Աշոտ դայու ձեռքում վերածվեց այն ձնագնդակի մեծության մի կծիկի։
― Սանասա՛ր, ― կանչեց Աշոտ դային, նկատելով նորեկին։
Նորեկը դանդաղ քայլերով մոտեցավ։
― Բարձացիր, նստիր։
Ասել, որ նա սև մարդ էր, այնքան էլ ճիշտ չէր լինի․ ճիշտ է, թուխ էր նա, ճակատով մեկ սպի․ հոնքերը հաստ ու սև՝ խաղողի հատիկների նման փայլուն ու շարժուն աչքերի վրա, շրթունքների անկյուններում ժպիտի նման թաքնված մի բան․․․ Մի՞թե սա է «սև մարդը»։
― Էլի բարև, ի՞նչ բանի եք։
― Գործ ենք անում, ա՜յ տղա, ― զվարթ բացականչեց Աշոտ դային՝ ձեռքի կծիկը վեր֊վեր նետելով և բռնելով։ ― Այ, տես մեր աշխատանքը։
― Որ ի՞նչ, ― հարցրեց նորեկը քմծիծաղելով։
― Որ երբ գուլպաներս մաշվեն՝ նորոգենք։
― Էդ օրի՞ն եք, ― նա բարձրացավ ու նստեց՝ կռնակը սյունին։
― Տայշետում երեք կավերկոտե կոստյում ունեի, ― ասաց նա անփույթ։
― Իժո՞ւմ, ― այս անգամ քմծիծաղեց Աշոտ դային։
― Քամին բերավ, քամին տարավ, ― գրեթե երգեց նորեկը։
― Ո՛չ քամու բերածն եմ ուզում, ո՛չ էլ տարածը, ― վճռականապես հայտարարեց Աշոտ դային, կծիկը նետելով արկղը, ― ասում են հինգ տարի՞ է, ինչ տնից․․․
― Հինգ տարի։ ― Ապա սկսեց երգել․
Հինգ տարին բարի լույս է,
Տասը տարին աչքալույս է,
Տասնհինգ տարին էլի հույս է,
Քսան տարին, դատավոր ջան, ցավդ տանեմ,
Դու էլ լինես՝ չես դիմանա․․․
Նա շուռ եկավ, կիսով չափ ձգվեց Զամանովի անկողնու վրա և մախորկա փաթաթեց։
― Հեչ չմտածես, Աշոտ դայի, չեմ թողնի, որ նեղություն քաշես․․․
― Վայ թե ուզում ես հաց կտրո՞ղ դարձնել ինձ․․․
― Հաց կտրո՞ղ․․․ Բան ասաց, հաց կտրող․․․ Մե՛ծ բան։
― Կուխնու կառավարի՞չ։
― Թքի՜ր։
― Հասկացա միտքդ, հասկացա, ― Աշոտ դային ինձ աչով արավ։
― Ի՞նչ հասկացար, ― հեգնեց նորեկը։
― Հիվանդանոցի զավխո՞զ ես ուզում ինձ օծել․․․
Նորեկը, ուրեմն Սանասարը, մեծ արվեստով թուքը հասցրեց մինչև առաստաղը․ եթե չլիներ առաստաղը, ամենայն հավանականությամբ նա կհասցներ մինչև աստծո մորուքը։
― Որ ի՞նչ, մեռելների ոտներին համարներ կապե՞ս․․․ չէ, Աշոտ դայի, ես քեզ չոլում չեմ գտել։ Թող մի ծանոթանամ էստեղի շների հետ, կտեսնես, ո՜նց կապրենք։ Գործ ես գտել, բրո՜ւտ, մարդն է՞լ ցեխի հետ գործ բռնի։
― Բա ինչի՞ հետ գործ պիտի բռնի, ― շարունակում է փորփրել Աշոտ դային։
― Ինչի հե՞տ, ― նա մտածում է և պատասխանում, ― ապրուստի հետ, ապրուստի հետ, ― կրկնում է նա ու չգիտես ինչու՝ ուշադրությամբ նայում է Զամանովին։
― Ապրուստի հե՜տ, ― կրկնում է Աշոտ դային, ― դե, մեր ապրուստն էլ բրուտությունն է։
― Սա է՞լ բրուտ է, ― հարցնում է նա՝ ակնարկելով ինձ։
― Ցեխ է պատրաստում, ― բացատրում է Աշոտ դային։
― Ծը, ծը, ծը, ― լեզվով ծտացնում է նա արհամարհանքով և ցավակցությամբ, ― դուք էլ ասում եք, թե ապրում եք․․․
Նա հորանջում է և ավելի հարմարավետ տեղավորվում կիսով չափ Զամանովի, կիսով Աշոտ դայու անկողնու վրա։
― Ճակատդ ո՞վ է զարդարել, ― հարցնում է Աշոտ դային։
Սանասարը շոշափում է ճակատի սպին։
― Սրա մասի՞ն ես հարցնում։
― Դրա մասին։
― Էս ի՞նչ է որ․․․ Էստեղս էլ ունեմ, էստեղս էլ, ― նա ցույց է տալիս փորը, կռնակը, ակնհայտ հպարտությամբ։
― Մարդ սպանած կա՞ս, ― հարցնում է Աշոտ դային։
Նրա աչքերը փայլում են չար փայլով։
― Դու, ի՞նչ է, քննիչ Տիգրա՞նն ես․․․
― Քննիչ Տիգրանն ո՞վ է, ― հարցնում է Աշոտ դային։
Նա պատասխանելու փոխարեն երգում է․
Ախ, քննիչ Տիգրանը մեծ գիրքը բացեց,
Օրենքի համեմատ ինձ հոդված տվեց,
Էդ ի՞նչ օրենք էր, որ օրս սև արեց,
Մնաս բարով, մայրիկ, չես տեսնի էլ ինձ․
― Խելքի եկ, խելքի, ― հուզվեց Աշոտ դային։
Լավ էր երգում այդ Սանասար կոչեցյալը, մինչև անգամ հուզիչ, վարակիչ տրամադրությամբ։ Չեմ թաքցնի թուլությունս, ես էլ հուզվեցի, հուզվեց մինչև անգամ Զամանովը և երկաթի կտորով խփեց կայծքարին։
Տիրեց լռություն։ Սանասարը շոշափեց չսափրված դեմքը։
― Գնամ մի քիչ քարշ գամ, ― կարծես եզրափակեց նա, ― գնամ․․․
Ու գնաց, ավելի շուտ՝ անհետացավ։
Հիմա մենք նստած խոսում ենք ամենահասարակ բաների մասին, բայց չգիտեմ ինչու, ինձ թվում է, որ Աշոտ դային մտածում է բոլորովին ուրիշ, մեր խոսակցության հետ կապ չունեցող բաների մասին։ Երբ մենք լռում ենք, նա շարունակում է մտածել և հանկարծ դառնում է ինձ։
― Բա՞ն ասացիր։
― Ես բան չասացի, ― պատասխանում եմ ես, իսկ նա կարծես տխրում է, որ ես ոչ մի բան չասացի։
Պարզ է, անհանգիստ է Աշոտ դային։
― Ուշադրությո՜ւն, ― լսվում է օրապահի ձայնը դռան մոտից։ Բարաքի ավագը, կարճահասակ, անարյուն և բուսականությունից զուրկ դեմքով, սառն, կապույտ աչքերով Կոլոկոլնիկովը առաջ է նետվում․ ներս են մտնում ճամբարի պետը, կոմենդանտը, վերակարգիչը և գլխավոր բժիշկ Լև Բորիսովիչ Ւնժիրը, կամ, ինչպես Զամանովն է ասում՝ Ինջիրը։
Տիրում է լռություն։ Հիմա արդեն լսվում է վառվող վառարանի ճարճատյունը։ Պաշտոնական եռյակը շարժվում է առաջ․ կոմենդանտը, նույնպես կալանավոր, լեհ Ժիգիլյավսկին, ամբողջ ժամանակ նայում է պետին, իսկ գլխավոր բժիշկը մոտենում է տախտակամածներին և բարձրացնում է մի քանի ներքնակ, մատներով շոշափում նառերի տախտակները և նայում մատներին։
― Ո՞վ է ավագը, ― ցածր ձայնով հարցնում է նա։
― Կոլոկոլնիկով, ― գոռում է կոմենդանտը։
Կոլոկոլնիկովը կծկվել էր նրա ետևում․ նա առաջ է անցնում և զինվորական պատիվ բռնում։
― Համար յոթ բարաքի ավագ Միտրոֆան Միտրֆանովիչ Կոլոկոլնիկով։
― Կոլոկոլնիկով, նառերը մաքուր չեն։
― Լսում եմ։ Նուրանբա՜յ, ― գոռում է նա իր հերթին, ― շա՛ն որդի․․․
Առաջ է գալիս ուզբեկ Նուրանբայը։
― Երկսին էլ հանել, ― ասում է ճամբարի պետը, իսկ վերակարգիչը տախտակե ֆաների վրա, որը ծառայում է թղթի տեղ, մի բան է գրում արագ։
Կոմենդանտը ինչ֊որ բան է շշնջում պետի ականջին։
Պետը տխուր ժպտում է։ Կոլոկոլնիկովն ու Նուրանբայը կարծես թե փրկված են։ Վերակարգիչը ապակու կտորով գրածն արագ քերում է, այսինքն՝ ջնջում։
Նրանք դուրս են գալիս, և բարաքը նորից բզզում է փեթականոցի նման։ Խոսում են, ծիծաղում, դատում, հերքում, համաձայնում։ Ուզբեկ Նուրանբայը թաց շորով հարձակվում է նառերի վրա։
― Մալադե՛ց, Ինջի՜ր, ― ասում է Զամանովը, ձեռքը խոթում է բարձի տակ և վեր է թռչում, բարձը շուռ է տալիս ու գոռում․
― Թութո՜ւնս․․․ Գողացա՜ն թութունս, քյարհըբարի՜ պես թութունս․․․
4
Կիա գետից ոչ հեռու, դեպի հյուսիս֊արևելք, ոչ խիտ անտառներով շրջապատված ընդարձակ մի բացատի վրա փռվել է աշխատանքային ուղղիչ ճամբարը՝ շրջապատված տախտակե սրածայր ցանկապատով և փշալարերով։ Ապրում են ճամբարի բնակիչները իրենց մանր ու մեծ հոգսերով, մանր ու մեծ տխրություններով, մանր ու մեծ ուրախություններով։ Բարաքների մի մասը գետնափոր է, մի քանիսը գետնի վրա բարձրացած, բաղնիքը կիսագետնափոր է, դիարանը՝ կրկնակի գետնափոր, երկհարկանի շինություն՝ ոչ մի։ Ճամբարի շենքերից ավելի բարի տեսք ունեն իրար զուգահեռ կանգնած հիվանդանոցի երկու շենքերը և երրորդը, որի կեսը բուժարան է, կեսը հիվանդանոցի խոհանոցը։
Ամռանը գազոնների առաջ մշակվում են գազոններ, բարձրանում են խոտեր, ծաղկում են ծաղիկներ, իսկ հիմա, երբ ձմեռ է, անհրապույր է ճամբարի տեսքը, պաղ ու խստահայաց։ Բուն ճամբարից բարձր տախտակե ցանկապատով անջատված են երեք մեծ բարաքներ, իսկ այնտեղ ապրում է ճամբարային բնակչության իգական սեռը։ Բացի երեք բնակելի բարաքներից և տախտակաշեն զուգարանից, կանանց գոտում ուրիշ ոչ մի կենցաղային հարմարություն չկա, որովհետև կանայք օգտվում են տղամարդկանց գոտում գտնվող հարմարություններից։ Փոքրիկ հիվանդանոցներից մեկում առանձնացված է մի փոքրիկ սենյակ՝ չորս մահճակալով, կին հիվանդների համար։ Կանայք բրիգադ առ բրիգադ գալիս, լողանում են բաղնիքում, երբ տղամարդկանց գոտին երրորդ երազն է տեսում։ Բրիգադների մատակարարուհիները հաց, նախաճաշ, ճաշ և ընթրիք են ստանում տղամարդկանցից առաջ։ Ինչպես ազատ, այնպես էլ կալանավոր հսկիչներն աշխատում են, որպեսզի կանայք և տղամարդիկ հեռու լինեն իրարից, չհանդիպեն իրար, չգայթակղվեն, անկարգություններ թույլ չտան։ Մի դեպքում է միայն ճամբարի պահականին աչք փակում կանանց և տղամարդկանց հանդիպման վրա և այդ էլ, երբ նրանք հանդիպում են իրար կրկնակի գետնափորում, երբ նրանք ազատ ու համարձակ պառկում են կողք֊կողքի՝ քնած հավիտենական քնով, անզարթնելի նինջով։
Ճաշից հետո սկսեց ձյուն գալ։ Օդը տաքացավ, քնքշացավ, մեղմացավ, և ձյունը խոշոր փաթիլներով դանդաղ ու հանդիսավոր սկսեց իջնել բաց երկնքից։ Ճամբարի գոտուց դուրս կանգնած հրշեջ աշտարակը չի երևում, մշուշվել է մշուշում, բայց ահա լսվում է այնտեղից խուլ ու փափուկ՝ զանգի երեք հարված։ Ժամը երեքն է։
Ամբողջ ժամանակ ճաշի ընթացքում և նրանից հետո Աշոտ դային լուռ էր ու մտազբաղ։ Փորձեց երգել, բան դուրս չեկավ։ Վառեց մի ծխախոտ և կիսատ՝ սեղմեց իր ձեռքով ինձ համար բրուտանոցում պատրաստած և թրծված կավե մոխրամանում, հետո թե՝
― Գնա՛նք, գործ կա։
Մենք տաք հագնվեցինք ու դուրս եկանք։ Ձյուն։ Օդը տաք է, քնքուշ ու մեղմ, դանդաղ ու հանդիսավոր իջնում է ձյունը խոշոր փաթիլներով, բաց անտառների, դաշտերի, ճամբարի, բարաքների և բարաքների տանիքներից վեր թառած, ձողերի վրա ամրացված սարյակների բուն֊տնակների վրա, որոնք թափուր են հիմա։ Շուրջը տիրում է խուլ, ձյունե, բամբակե լռություն, մի տեսակ լուռ լռություն։ Աշոտ դային շնչում է ամբողջ կրծքով, ես հետևում եմ նրա օրինակին, փափուկ օդի հետ ևս ներս եմ քաշում խոհանոցի ծխնելույզից տարածվող ծխի սուր բուրմունքը և իմ սիրտը լցվում է ինչ֊որ անհուն կարոտով, անհուն անձկությամբ, անհուն սիրով՝ կայնքի, աշխարհի հանդեպ, ճամբարի գլխավոր ճանապարհի վրա շրջող հերթապահ ավագ տաջիկ Եունուսի և ընդհանուր խոհանոցից դեպի հիվանդանոցի խոհանոց սրարշավ վազող մոխրագույն սիբիրյան կատվի, լուռ ու մտախոհ Աշոտ դայու հանդեպ, որը, չգիտես ինչու, գնում է բաղնիքի ուղղությամբ։
Նա հրում է բաղնիքի դուռը, բաղնիքի խոնավ, գոլ օդի գոլորշին շոյում է մեր դեմքը․ սանդուղքներից վեր է վազում չինացի Վանյան և ժպտում․
― Նե՛լզա, նե՛լզա, կարանտի՛ն․․․
― Էտապում մի հայ կա, դուրս կանչի մի րոպեով, ― հրամայելու պես խնդրում կամ խմդրելու պես հրամայում է Աշոտ դային։
― Արմանի՞ն, ― հարցնում է Վանյան և ցուցամատով ձախից աջ մի գիծ է քաշում իր ճակատի վրա և հարցական նայում Աշոտ դայուն․
― Այո՛, այո՛, ― հաստատում է Աշոտ դային։
Վանյան նայում է շուրջը։
― Չորտ եվո զնա՜յ, կարանտի՜ն, ― քրթմնաջում է նա և դուռը ծածկում։
Քիչ հետո դուռը բացվում է և դռների մեջ հայտնվում է Սանասարը․
― Ի՞նչ կա, ― հարցնում է նա՝ անհաջող անտարբերությամբ։
Աշոտ դային նայում է նրան անթարթ աչքերով և կամաց ասում․
― Տոպրակը բեր։
Սանասարը նայում է ինձ․
― Ի՞նչ է ասում, ― հարցնում է նա այն տոնով, երբ լեզուն չեն հասկանում և դիմում են թարգմանի օգնությանը։
― Տոպրակը տո՛ւր, անպետքի մեկը, ― ձայնը չի բարձրացնում Աշոտ դային։
― Դե՛․ դե՜, շառդ քեզ քաշի, ― ֆշշում է Սանասարը։
Ի՞նչ պատահեց․ ինչ որ պատահեց, պատահեց մի ակնթարթում․ ես միայն տեսա, որ Սանասարը երկու ձեռքով ծածկեց դեմքը, իսկ մատների արանքից արյունը ծորաց դուրս։
― Տոպրակը, ― պնդեց Աշոտ դային այս անգամ բարձրաձայն։
Նա թափ առավ հայտնի չէ, երկրորդ հարվածը հասցնելո՞ւ, թե՞ պարզապես վախեցնելու համար, բայց այդ միջոցին մեկը բռնեց երկու ձեռքով նրա բազուկը։ Կոմենդանտի օգնական Նոդարի Անջաբաձեն էր։ Բարձրահասակ, առնական, գեղեցկադեմ Անջաբաձեն գրկեց Աշոտ դայուն, երեսը քսեց նրա երեսին և հարցրեց․
― Վ չո՞մ դելո, կացո․․․
― В чем дело? А дело в том, что Աշոտ դայուն մեկուսարան տարան։ Ես պառկել եմ բարաքում, անկողնու վրա։ Չկա Աշոտ դային, և ես ինձ զգում եմ որբացածի նման։ Իջնում է երեկոն աշխարհի և ճամբարի վրա․ բարաքում, այստեղ֊այնտեղ վառվում են անհատական ճրագները։ Զամանովը գլխին է քաշել ծաղկազարդ, հայրենական կեղտուկուր վերմակը և քնել է։ Աշոտ դայուն մեկուսարան տարան․ այդ նշանակում է, որ նա օրական երեք հարյուր գրամ հաց պիտի ստանա և մի բաժակ ջուր․ ոչ ավել, ոչ պակաս։ Պետք էր մտածել նրան հաց հասցնելու մասին․ այդ մասին պետք է խոսել Անջաբաձեի հետ։ Մոտենում է բրիգադիր Աբլապը և հարցնում է ինձ․
― Նոր բան չգիտե՞ս։
― Աշոտին տարան պետի մոտ հարցաքննության։
Ես չեմ համբերում, հագնում եմ վալենկաներս, ականջավոր գլխարկս և ուզում եմ տախտակամածից վար իջնել, երբ հայտնվում է Սանասարը։ Նրա ծնոտը կապված է թարմ վիրակապով․ ըստ երևույթին Աշոտ դային հանաք չէր արել։ Բայց ինչո՞ւ եկավ նա։ Ի՞նչ գործ ունի այստեղ։
― Տեսա՞ր ինչ արավ, ― հարցնում է նա կոտրված։
― Տեսա, ― ասում եմ ես։
― Ես նրան կսպանեմ, ― ասաում է նա և ինքն էլ չի հավատում իր ասածին։
Ես ասելիք չունեմ․ պարզ է, որ նա այդ նպատակով չի եկել։
― Ես նրան կսպանեմ, ― կրկնում է նա բռնելով սյունից, ըստ երևույթին կարծելով, որ ես չլսեցի։
― Լսեցի, ― ասում եմ ես, ― դու նրան կսպանես։
― Կարծում ես չե՞մ սպանի, ― ասում է նա խեղճացած աքլորի նման։
― Կարծում եմ չես սպանի, ― համաձայնում եմ ես։
Նա մտածում է։ Պարզ է, որ նա ասելիք ունի։
― Զեմլյակը զեմլյակին բեդամաղ չպիտի անի։
― Իսկ դո՞ւ, ― հարցնում եմ ես։
― Ես ի՞նչ։ Ես հաշիվ չեմ։
― Իսկ ինչո՞ւ հաշիվ չես։
― Ես կորած մարդ եմ, ― լինում է պատասխանը։
Ես նայում եմ նրա դեմքի երևացող մասերին․ վիրակապերի մեջ նա թվում է բոլորովին երիտասարդ, համարյա պատանի, համարյա, ինչպես ինքն է ասում՝ կորած մարդ։
Բարաքը կարծես լուսավորվում է։ Առույգ քայլերով, ժպտադեմ, ներս է մտնում Աշոտ դային։ Նա տեսնում է Սանասարին և ամենևին չի զարմանում։ Նա հանում է իր կիսամաշ քուրքը և թեթև բարձրանում է տախտակամածին։
― Էսպես, ― ասում է նա, հետո նայում է Սանասարի վրա։ ― Բարձրացի՛ր, նստի՛ր, հերո՛ս, ― ասում է նա։
Հերոսը բարձրանում է ու նստում։ Ինձ զարմանք է պատճառում այն հանգամանքը, որ Աշոտ դային ոչ մի խոսքով կամ ակնարկով չի անդրադառնում այն պատճառին, որի արդյունքը եղավ այն, որ նստած է մեր դեմ Տայշետից ժամանած ասպետը, վիրակապով փաթաթված դեմքով։ Խոսակցությունը գնում է, ավելի շուտ, Աշոտ դային տանում է կենցաղային մանրուքի, եղանակի, ծանրոցների, բրուտանոցի և հարակից խնդիրների մասին։ Իսկապես որ զարմանալի մարդ է այս Աշոտ դային, խփեց, արնաշաղախ արավ մարդուն․ վիրակապերի մեջ կորցրեց դեմքը, իսկ հիմա նստել փիլիսոփայում է․
― Բոլոր նշաններից երևում է, որ այս տարի գարունը շուտ է բացվելու։
«Իսկ ճամբարի պետը ինչո՞ւ էր կանչել քեզ, ― ուզում եմ հարցնել ես, ― ի՞նչ պատահեց, որ ազատվեցիր մեկուսարանից, ինչի՞ մասին խոսեց ճամբարի պետը, գուցե այն մասին, որ այս տարի գարունը շո՞ւտ է բացվելու։ Իսկ Տայշետի հերոսն իր հերթին․․․ ինչո՞ւ չի ասում, Աշոտ դայի, ես եկել եմ քեզ սպանելու․․․»։
Զամանովը շարժվեց․ այդ երեքս էլ նկատեցինք և երեքս էլ ցույց տվինք, որ չնկատեցինք։ Նա չզարթնեց, շուռ եկավ մի կողքի, և նրա չափավոր խռմփոցը լռեց։
Ես չգիտեմ, թե ինչի՞ մասին չխոսվեց այդ օրը, սակայն ըստ էության ոչ մի խոսք, եթե չհաշվենք այն, որ մի անգամ, երբ խոսքը գնում էր աշխատանքի մասին, Աշոտ դային թռուցիկ հարցրեց Սանասարին, ― որտե՞ղ ես աշխատելու, ― և առանց սպասելու նրա պատասխանին, խոսեց բրուտանոցի ընդարձակման անհրաժեշտության մասին և որ ներկա բրուտանոցը չափազանց նեղվածք է, ― կգաս, կտեսնես, ― նորից նա խոսքը կարծես պատահաբար նետեց Սանասարին։
Սանասարը գնաց ինչպես եկել էր, առանց հետք թողնելու իր ետևից։ Ասել առանց հետք թողնելու իր ետևից՝ այնքան էլ ճիշտ չէր լինի, որովհետև քիչ հետո, երբ զարթնեց Զամանովը, վերմակը մի կողմ նետեց և կարգի բերեց բարձը, բարձի տակից դուրս քաշեց ծխախոտով լեցուն իր տոպրակը․
― Թութո՜ւնս, գտա՜ թութունս, քյահըրբարի ՜ պես թութունս, ― հրճվանքով գոռաց նա բարաքով մեկ։
․․․ Բարաք մտավ վերակարգիչ Սիդորովը՝ անբաժան ֆաներան ձեռքին։ Կարճահասակ էր նա, կլոր, փոքր աչքերի վրա շեկ հոնքեր․ նա խոժոռում է դեմքը և գոռում բարաքի ավագի և օրապահի վրա․
― Ես քեզ Կոլոկոլնիկով, քո Նուրանբաևի հետ կուղարկեմ այնտեղ, ուր խեցգետիններն են ձմեռում։ Սրանց մի տես, ճարպակալել են, բարաքը վերածել են խոզանոցի, իրենք էլ խոզերի պես․․․ Ես ձեզ․․․ ես․․․ ձեր․․․
Բոլորն էլ գիտեն, որ եթե վերակարգիչի մուտքի ժամանակ Նուրանբաևը բարաքով մեկ ազդարարեր «ուշադրություն», նա չէր հարձակվի ո՛չ ավագի, ո՛չ օրապահի վրա։ Ընդհանրապես այդ «ուշադրությունը», երբ հնչում է բարաքներում, խիստ տպավորիչ ազդեցություն է թողնում մարդկանց վրա, նրան հաջորդում են քար լռություն ու լարվածություն։ Ըստ օրենքի, «ուշադրություն» ազդարարվում է, երբ ազատ աստիճանավորներն են բարաք մտնում․ այդ չի խանգարում, որ կալանավոր պաշտոնյաներն իրենց շոյված զգան։ Եթե ավելի խոհեմ օրապահները, խախտելով օրենքը, իրենց մուտքը նույնպես զգացնել տան բարաքին՝ եթե ոչ առաջին կարգի, գոնե երկրորդ, երրորդ կարգի հանդիսավորության ազդարարությամբ․․․
Սիդորովը մոտեցավ Աշոտ դայուն․
― Դու խնդրել ես պետից, որ այդ Տայշետից եկած հայը քո բրուտանոցո՞ւմ աշխատի։
― Այո, ընկեր Սիդորով։
― Լավ, ես կհայտնեմ նրան, որ վաղը աշխատանքի դուրս գա, բայց շատ եմ վախենում, որ բան դուրս չի գա։
― Փորձը փորձանք չէ, ընկեր Սիդորով։
― Փորձիր, ― ասում է նա, ֆաներայի վրա մի բան է նշանակում և դուրս է գալիս բարաքից գործնական քայլերով։ Նրա դուրս գալուց հետո բարաքի ավագ Կոլոկոլնիկովը հարձակվում է Նուրանվաևի վրա․
― Շուն֊շան որդի, հազար անգամ ասել եմ, գոռա՛ «внимание», երբ այդ շունը ներս է մտնում․․․
Մի թանկագին բան գտած մարդու երջանիկ ժպիտով, սև աչքերը շողացնելով, բուշլատի մեջ փաթաթված, բարաքից դուրս է սահում Իմամ Ալի Բադիրբեգովը։ Բոլորը գիտեն, որ նա գնաց վերակարգիչ Սիդորովին զեկուցելու, որ բարաքի ավագ Կոլոկոլնիկովը նրան «շուն» անվանեց։ Վաղուց նա համառ աշխատանք է տանում ավագին գահընկեց անելու ուղղությամբ ― նրա տեղը բռնելու համար։ Իսկ դա հեշտ գործ չէ, Կոլոկոլնիկովը կոմենդանտի մարդն է․ բարաքի բնակիչներից որևէ մեկը ծանրոց է ստանում, նա իր ստացած բաժինը կիսում է կոմենդանտի հետ, ի՞նչ կարող է անել Իմամ Ալին այդ ամեհի դաշնակիցների դեմ։ Բայց նա չի հուսահատվում, հետևում է ավագի ամեն քայլին և երազում է այն օրը, երբ կկանչեն նրան գրասենյակ և կհրամայեն․
― Ընդունիր համար յոթ բարաքը․․․