Խամաճիկների թատրոնը

Փորձելով կիսել եւ յուրացնել Ուկրայինան, Պուտինը գործում է նույն մեթոդներով, ինչպես գործում էին Լենինը եւ այլ բոլշեվիկների վերնախավը քաղաքացիական պատերազմի տարիներին։ Այդ մեթոդները արդեն հաջողություն բերեցին Ղրիմում։ Այժմ խաղարկվում է «Դոնեցկի Հանրապետության» խաղաթուղթը, որի կազմի մեջ կարող է մտնել ամբողջ Արեւելյան Ուկրայինան։

Այս ամենն նոր չէ։ Պետրոգրադում իշխանությանը հասնելուց անմիջապես հետո բոլշեվիկները մտահոգվեցին Ուկրայինայում հաստատվելու մասին։ Կիեվի Կենտրոնական Ռադան 1917 թվի նոյեմբերի 7(20)֊ին հռչակեց Ուկրայինական Ժողովրդական Հանրապետություն։ Սակայն նորաստեղծ հանրապետության իշխանությունը չեն ճանաչել Դոնբասի բոլշեվիստական «սովետները», որ իշխանություն էին ստանձնել Լուգանսկում, Մակեեւկայում, Գորլովկայում, Կրամատորսկում։ Մոսկովյան Սովնարկոմը ստեղծեց Վլադիմիր Անտոնով֊Օվսեյենկո֊ի ղեկավարած Հարավային ճակատը, որը պետք է գործեր Կենտրոնական Ռադայի եւ ատաման Կալեդինի Դոնի կառավարության դեմ։ 1917 թվականի դեկտեմբերի կեսին Անտոնով֊Օվսեյենկո֊ի զորքը վերցրեց Խարկովը, եւ այնտեղ կարմիր գվարդիայի շտիկերի պաշտպանության ներքո անցավ Համաուկրայնական սովետների համագումար, որը եւ հռչակեց Ուկրայինական սոցիալիստական հանրապետությունը եւ կազմեց Ուկրայինայի Սովնարկոմը, ուր փաստորեն գրեթէ չկային ուկրայինացիներ։ Քաղաքացիական պատերազմի տարիներին բոլշեվիկները խորհրդային Ուկրայինայի համար կարեւորում էին ոչ թե ազգային, այլ սոցիալական նշանաբանները, եւ կասկածանքով էին վերաբերվում ուկրայիներեն լեզվին։ (Ճիշտ այդպես այսօր Ռուսաստանի ներկայացուցիչներն եւ իրենց ագենտները Ուկրայինայում «բանդերական» են կոչում բոլորին, ով խոսում է ուկրայիներեն։

1918 թվի հունվարի 12(25)֊ին Կենտրոնական Ռադան իր չորրորդ ունիվերսալով հայտարարել է Ռուսաստանի կազմից դուրս գալու, եւ Ուկրայինայի պետական անկախության մասին։ Բայց Ռուսաստանյան գուբերնիաների կարմիր գվարդիան, ձախ էսեր Միխային Մուրավյովի հրամանատարությամբ արագ կոտրեցին Կենտրոնական Ռադայի զորքերի դիմադրությունը եւ 1918 թվի փետրվարի 8֊ին զբաղեցրել են Կիեվը, այնտեղ հրեշավոր կոտորած կատարելով։

Այն ժամանակվա ուրկայինական բանակը, ինչպես եւ այսօր, թույլ էր։ Այն իրենից ներկայացնում էր նախկին ռուսական կայսերական բանակի փտած եւ շտապ «ուկրայինացված» գնդերը, որոնց զինվորները չէին ձգտում ոչ մեկի հետ պայքարել, իսկ ձտգում էին միայն տուն։ Ռազմական գործերով Կենտրոնական Ռադայի Քարտուղարը (նախարարը)՝ Սիմոն Պետլյուրան հասացավ, որ անհրաժեշտ է կամավորական զորամասեր ստեղծել, եւ, 1917 թվի դեկտեմբերի 18֊ին լքելով իր պաշտոնը կազմեց կամավորներից Գայդամացկյան կոշը (գունդը), որը դարձավ ՈւԺՀ բանակիամենամարտունակ մասը եւ հաջողությամբ կռվում էր Մուրավյովի բանակի դեմ։ Սակայն, իր սակավաթվության պատճառով այն չի կարողացել փոխել իրադարձությունների ընթացքը։

1918 թվականի փետրվարի 9֊ին Բրեստում Կենտրոնական Ռադայի դելեգացիան խաղաղության պայմանագիր է կնքել Գերմանիայի եւ Ավստրո֊Վենգրիայի հետ, եւ դիմել է նրանց բոլշեվիստական ներխուժումը կանխելու համար ռազմական աջակցության խնդրանքով։ Իսկ արդեն փետրվարի 12֊ին Խարկովում՝ Դոնեցկի եւ Կրիվոյ Ռոգի չորրորդ մարզայինբանվորական Խորհուրդի պատգամավորները հռչակեցին Դոնեցկո֊Կրիվորոժսկյան սովետական հանրապետությունը։ Այդ իբր թե անկախ կազմավորումը պետք է հանդիսանար ՈւԺՀ֊ի այլընտրանք եւ դիմադրել նրան այն դեպքում, եթե սովետական Ռուսաստանը ստիպված լինի խաղաղության պայմանագիր կնքել Գերմանիայի եւ իր դաշնակիցների հետ։ Դոնեցկի հանրապետությունը հավակնություններ է ունեցել Դնեպրի ձախ ափի ամբողջ տարածքին։ Դրա օգնությամբ բոլշեվիկները նպատակ ունեին վերահսկել Արեւելյան Ուկրայինայի արդյունաբերական մասը։ Սակայն արդեն ապրիլի սկզբին Եւրոպական երկրների զորքը, Ուկրայինական զորքի աջակցությամբ վերցնում է Խարկովը, իսկ ամսվա վերջում՝ Լուգանսկը, որից հետո Դոնեցկո֊Կրիվորոժյան հանրապետության կառավարությունը գնում է Ռոստով, իսկ երբ ատաման Պյոտր Կրասնովի կազակները վերցնում են Ռոստովը գերմանացիների հետ միասին՝ Ցարիցին։

Ընթացքում, 1918 թվի ապրիլի 29֊ին Եւրոպական պետությունները ցրում են սոցիալիստական մեծամասնություն ունեցող Կենտրոնական Ռադան եւ հաստատում են գետման Պավել Սկորոպադսկու տիկնիկային վարչակարգը։ Իր օգնությամբ շրջափակուման մեջ գտնվող Գերմանիայն եւ Ավստրո֊Վենգրիան հույս ունեին իրենց անհրաժեշտ սննդամթերքի գնումներ անել Ուկրայինայում։ Սկորոպադսկու կառավարությունը չուներ ոչ մի աջակցություն երկրի ներսում եւ Գերմանիայի կապիտուլյացիայից հետո, 1918֊ի դեկտեմբերին, արագ ցրվում է Կենտրոնական Ռադայի նախկին ղեկավարների՝ Պետլյուրայի եւ Վլադիմիր Վինիչենկոյի ըմբոստության արդյունքում։ Նոր կառավարությունը հիմնական ուշադրությունը դարձնում է Արեւմտա֊Ուկրայինական Ժողովրդական հանրապետությանը, որի բանակը Ավստրո֊Վենգրիայի փլուզումից հետո կռվում էր լեհերի հետ Արեւելյան Գալիցայի համար։ Այդ ժամանակ սովետական զորքերը արդեն 1919֊ի հունվարի 3֊ին հյուսիսից զավթում են Խարկովը, իսկ փետրվարի 5֊ին՝ Կիեւը։ Դրանից հետո փետրվարի 17֊ին վերացվել է Դոնեցկո֊Կրիվորոժյան հանրապետությունը։

Մինչ այդ բոլշեվիկների ղեկավարները դիտարկում էին ուկրայինական քաղաքականության երկու տարբերակ․ Դոնեցկո֊Կրիվորոժյան հանրապետությունը պետք է մտներ կամ ՌՍՖՍՀ կազմի մեջ, կամ ձեւական ինքնուրույն, բայց փաստացի ՌՍՖՍՀ֊ից փաստացի լրիվ կախված Ուկրայինական սովետական հանրապետության կազմում լինել։ Ընտրվել է երկրորդ տարբերակը, քանի որ օգտակար էր համարվում, որ Ուկրայինական հանրապետության կազմի մեջ մտնի Դոնբասի բանվորականությունը, որը համարվում էր ընդդիմադիր ուկրայինական ազգայնականությանը։ Նաեւ, այդ քաղաքականությունը ավելի շատ էր համընկնում բոլշեվիկների հռչակած ազգերի ինքնորոշման իրավունքի նշանաբանին։

Այնուամենայնիվ 1919֊ի առաջին կեսին բոլշեվիկներին չի հաջողվել վերացնել ՈւԺՀ֊ն։ Օգոստոսի վերջին, երբ Դենիկինը մոտենում էր Մոսկվային, ուկրայինական բանակը նույնիսկ մեկ օրով կարողացել է գրավել Կիեւը, բայց անմիջապես այնտեղից հեռացված էր դենիկինականների կողմից։ Իսկ Ռուսաստանի Հարավի Զինված Ուժերի պարտությունից հետո Կարմիր բանակը գրեթե ամբողջությամբ զբաղեցրեց ՈւԺՀ տարածքը, պետլյուրականներին ճնշելով գրեթե լեհական ճակատ։ Այդ ընթացքում լեհերը գրեթե արդեն ջախջախել էին Արեւմտյան Ուկրայինայի Ժողովրդական Հանրապետությունը, վերցնելով ոչ միայն Արեւելյան Գալիցիան, բայց եւ Վոլինը։ ՈւԺՀ֊ի վիճակը կրիտիկական էր, քանի որ Անտանտայի երկրները նրան չէին ճանաչել եւ այն չի ստացել ոչ մի ռազմական եւ ֆինանսական օգնություն։ Այդ պատճառով 1942 թվի ապրիլին Պետլյուրան պայմանագիր է կնքում Լեհաստանի հետ։ Իրավաբանական ճանաչման եւ սովետական Ռուսաստանի հետ պատերազմում օգնության դիմաց ՈՒժՀ կառավարությունը զիջել է Լեհաստանին Արեւելյան Գալիցիան եւ Վոլինը, Զբրուչ֊ով գծելով սահմանը։ Սակայն լեհերը արգելեցին Պետլյուրային Ուկրայինայի սահմանային տարածքում մոբիլիզացիա անել, զգուշանալով այդ տարածքներում ուկրայինական ըմբոստությունից։ Լեհա֊սովետական պատերզմի ընթացքում Պետլյուրային այնպես էլ չի հաջողվում ստեղծել մարտունակ բանակ։ Գալիցիայի բանակը, նրա հիմնական ուժը, Կիեւ գրավելու ժամանակ չի համաձայնել պատերազմել երեկվա թշնամիների՝ լեհերի հետ միասին։ Այնպես ստացվեց, որ Ուկրայինայում պատերազմում էին հիմնականում օտար բանակները՝ ռուս կարմիր գվարդիականները, ռուս սպիտակ գվարդիականները, լեհ զինվորները։ Ուկրայինացիները հիմնականում միավորվում էին Գրիգորյեվի կամ Մախնոչի պես տեղական բատկաների շուրջ ու զինված ջոկատներ կազմում, որոնք հազվադեպ են գործել իրենց տեղանքից հեռու, ժամանակ առ ժամանակ ընտրելով կամ մեկի, կամ մյուսի կողմը։

Նույն ձեւով էին գործում բոլշեվիկները ռուսական կայսրության այլ ազգային ծայրամասերում, Գերմանիայի պարտությունից հետո։ Արդեն 1918 թվի նոյեմբերի 16֊ին Կարմիր Բանակը հրաման ստացավ մտնել Էստոնիայի եւ Լատվիայի տարածք։ Նոյեմբերի 29֊ին Կարմիր Բանակի գլխավոր հրամանատարը Իոակիմ Վացետիսը Լենինից հրաման է ստանում «Գերմանիայի օկուպացված տարածքներում սովետական իշխանության հաստատվելու համար աջակցություն կատարել»։ Իսկ դեկտեմբերի 17֊ին դուրս է գալիս Լատվիայի Ժամանակավոր բանվորա֊գյուղացիական կառավարության մանիֆեստը, որը գլխավորում էր բոլշեվիկ Պյոտր Ստուչկոն։ Այդ կառավարությունը դիմակայում էր Կարլիս Ուլմանիսի գլխավորած Ժողովրդական Խորհրդին, որը նոեմբերի 18֊ին Ռիգայում հռչակել է անկախություն։ Բոլշեվիկներին հավատարիմ լատիշյան հրաձիգների դիվիզիայի հիման վրա շտապ կազմավորել է Լատիշյան Կարմիր Բանակը, որը ռուս կարմիր բանակի մասերի օգնությամբ 1919֊ի հունվարին վերցրել է գերմանացիների լքված Լատվիայի գրեթե ամբողջ տարածքը։ Ուլմանիսի կառավարությունը այն ժամանակ չուներ իր բանակը։

Էստոնիայիում 1918 թվի նոյեմբերի 21֊ին իշխանությունը անցել էր Կոնստանտին Պյատսի Ժամանակավոր կառավարությանը։ Քանի որ բոլշեվիկներին աջակցող էստոնական զինված ուժերը փոքրաքանակ էին, հիմնական դերը Էստոնիա ներխուժման մեջ խաղացել են ռուսները եւ 7֊րդ սովետական բանակի լատիշյան մասը։ Նոյեմբերի 29֊ին Կարմիր Բանակը վերցրել է Նարվան եւ այնտեղ կազմավորվել է Էստլյանդական աշխատավոր կոմուննան, որը դեկտեմբերի 7֊ին ճանաչել է ՌՍՖՍՀ Սովնարկոմը։ Սակայն Պյատսի կառավարության կողմից էին էստոնական ազգային կազմավորումների մեծամասնությունը, եւ այն աջակցություն է ստացել Անտանտայից եւ հարեւան Ֆինլյանդիայից։ Արդյունքում արդեն 1919֊ի փետրվարին Կարմիր Բանակը դուրս է հանվել Էստոնիայից։

Հետագայում Կոլչակի եւ Դենիկինի բանակների ակտիվացումը ստիպեց բոլշեվիկներին ժամանակավորապես հրաժարվել Բալտիայի սովետականումից։ Մոսկվայում կարծում էին, որ սովետա֊լեհական պատերազմի հաղթանակից հետո բալտյան պետությունները կլինի հեշտ գրավել, նույնիսկ, եթե դրանց, ինչպես եւ Լեհաստանին, աջակցի Անտանտան։ 1920 թվի հուլիսի 30֊ին, սովետական հարձակման ժամանակ, նոր գրաված Բելոստոկում հռչակվել է Լեհաստանի Ժամանակավոր հեղափոխական կոմիտե՝ Ձերժինսկու գլխավորությամբ։ Մինչ այդ կոմիտեն կազմավորվել է Սմոլենսկում եւ Վարշավայի գրավումից հետո պետք է հռչակել Լեհական Սովետական Հանրապետությունը, որի համար նախապատրաստվում էր Լեհաստանի բանվորների եւ գյուղացիների պատգամավորների համագումարը։ Բայց Կարմիր Բանակի տապալումը Վարշավի տակ ժամանակավոր հանեց Լեհաստանի եւ Բալտիայի կլանումը ժամանակացույցից։

Իսկ Անդրկովկասում Լենինը իր ընկերների հետ փաստորեն ստացան կարտ֊բլանշ։ Ըստ Առաջին Համաշխարհային պատերազմի հաղթող երկրների աշխարհի հետպատերազմյան փոփոխության սկզբնական պլանի Անդրկովկասի եւ Թուրքիայի պատասխանատուն պետք է լիներ ԱՄՆ֊ը։ Սակայն Ամերիկան այնպես էլ չի ռատիֆիկացրել Վերսալյան պայմանագիրը, իսկ Անտանտայի մյուս երկրները Կոլչակի եւ Դենիկինի տապալումից հետո չպաշտպանեցին Անդրկովկասը բոլշեվիկներից։ Եւ 1920 թվականի ապրիլի 27֊ին սոետական զորքերը անցան Ադրբեջանի սահմանը եւ գրեթե առանց ընդհարում վերցրել են Բաքուն, նույն օրը հռչակելով Ադրբեջանական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը։ Մուսավատիստական Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետության բանակը այդ ժամանակ պատերազմում էր Հայաստանի հետ Ղարաբաղի, Զանգեզուրի եւ այլ սահմանային գոտիների համար, եւ փաստացի չի դիմադրել սովետական ներխուժմանը։

Հայաստանի սովետականացումը հետաձվել էր սովետա֊լեհական պատերազմով։ Միայն 1920 թվի նոյեմբերի 29֊ին հայ բոլշեվիկների խումբը սովետական 11֊րդ բանակի հետ միասին մտավ Իջեւան եւ հռչակեց Հայաստանում Սովետական իշխանությունը։ Դաշնակյան կառավարությունը նոր էր պարտվել քեմալիստական Թուրքիային եւ ըստ Ալեքսանդոպոլյան պայմանագրի դեկտեմբերի 3֊ին պետք է զիջեր թուրքերին հայկական տարածքի մեծ մասը։ Սովետական զորքը դիմադրություն չհանդիպելով դեկտեմբերի 4֊ին վերցրեց Երեւանը։ Դաշնակների մասը անցավ բոլշեվիկների կողմ այն պայմանով, որ իրենք մասնակցություն են ունենալու նոր կառավարության ստեղծման մեջ, եւ չեն ենթարկվելու ռեպրեսիաներին։ Երբ այդ խոստումը չի կատարվել, դաշնակները ապստամբություն են անում եւ 1921 թվի փետրվարի 18֊ին վերցնում են Երեւանը։ Բայց հարեւան Վրաստանն արդեն օկուպացված էր, այնտեղից վերադարձած 11֊րդ բանակը ապրիլի 3֊ին գրավում է Երեւանը։

Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը, ուր ղեկի մոտ էին սոցիալ֊դեմոկրատները (մենշեւիկները), անդրկովկասի ամենադեմոկրատական պետությունն էր։ Երկրում ազատ ընտրություններ էին, գործում էին քաղաքական կուսակցություններ (արգելված էր միայն կոմկուսը), կար խոսքի ազատություն։ 1921 թվի հունվարի 12֊ին ՌԿԿ ԿենտԿոմը որոշում է ընդունել սովետականացնել Վրաստանը, չնայած նրան, որնրա անկախությունը ճանաչվել էր 1920 թվականի մայիսի 7֊ի պայմանագրով եւ սովետական Ռուսաստանը պարտավորվել է չխառնվել հանրապետության ներքին գործերի մեջ։ Կովկասյան ճակատի հրամանատար Վլադիմիր Գիտիսի հրամանով փետրվարի 6֊ին ստեղծվեց Թիֆլիսի ուղղության զորքի խումբը։ Փետրվարի 12֊ին վրացի բոլշեվիկները կազմել են հեղափոխական կոմիտե Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ նեյտրալ զոնայում։ Փետրվարի 15֊ին Լենինը տելեգրամ է ուղարկում 11֊րդ բանակի Հեղափոխական Ռազմական Խորհրդին․ «ԿենտԿոմը դիտարկում է 11֊ի ՀեղՌազմԽորհրդը որպես ըմբոստների տեղական պաշտպանություն սպիտակ գվարդիայից։ Մենք ակնկալում ենք 11֊ի ՀՌԽ֊ից արագ գործողություններ, եւ չտատանվել Թիֆլիսը վերցնելիս։ 1921֊ի փետրվարի 16֊ին Վրաստանի ՀեղԿոմ֊ը Ֆիլիպ Մախարաձե֊ի գլխավորությամբ հռչակում է «Վրացական Սովետական Հանրապետություն» եւ դիմում է ռազմական օգնության խնդրանքով ՌՍՖՍՀ֊ին։ Նույն օրը սովետական զորքը երեք կողմից մտել է Վրաստան։ Վրացական բանակը, զիջելով հակառակորդին քանակությամբ եւ սպառազինությամբ, համառորեն պայքարել է, բայց մարտի 18֊ին ստիպված էր պարտություն կրել։

Օտար տարածքը «օրինակարգ» միացնելու համար իկնիկային իշխանություն ձեւավորելու եւս մեկ փորձ է արվել 1939֊1940 թ․ սովետա֊ֆիննական պատերազմի սկզբում, երբ այն ժամանակ օկուպացված Տերիօկի ֆնիիական քաղաքում հռչակվել է «Ֆիննական դեմոկրատական հանրապետությունը» կոմինտերնեցի Օտտո Կուուսինենի գլխավորությամբ։ Սակայն այդ մտահղացումը չի ստացել Ֆինլյանդիայում ոչ մի աջակցությունը։ Ֆինական բանակի համառ դիմադրության, եւ Անգլիայի, Ֆրանսիայի եւ ԱՄՆ֊ի օգնության շնորհիվ Ֆինլյանդիան պահպանել է անկախությունը եւ ստորագրել է կոմպրոմիսային Մոսկովյան խաղաղության պայմանագիրը, որից հետո ՖԴՀ կառավարությունը վերակազմավորեցին Կարելո֊Ֆիննական ՍՍՀ֊ի կառավարությունը, ուր մտավ Ֆինլյանդիայից զավթված տարածքների մեծ մասը։

Այսպիսով, բոլշեվիստական էկսպանսիան պարտություն էր կրում միաայն այն դեպքերում, երբ նորանկախ պետությունների դիմադրությունը զուգորդվում էր Արեւմուտքի (Անտանտայի) կողմից օգնությամբ։ Երբ այդպիսի աջակցություն չի եղել, պետությունը կործանվում էր։ Բոլշեվիկներն օգտագործում էին ոչ հնարամիտ, բայց էֆեկտիվ տակտիկա։ Սեփական ագենտուրայի միջոցներով առաջացնում էին փոքրամասնությունների ըմբոստությունը, որը կանչում էր օգնության Կարմիր Բանակը։ Մոսկվան նաեւ իր շահերին հասնելու համար օգտագործում էր նորաստեղծ պետությունների ազգամիջյան հակամարտությունները, մասնավորապես՝ ուկրայինա֊լեհական եւ հայ֊ադրբեջանական։

Դժվար թե այսօրվա Ուկրայինան կդիմանա ռուսական ճնշմանը, եթե չի ստանա հյուսիս֊ատլանտյան համագործակցության երկրների ռազմական աջակցությունը եւ իրենց կողմից՝ Ռուսաստանի խիստ ֆինանսա֊տնտեսական ճնշումը։ Մոսկվայի քաղաքականությունը, որը ուղղված է Ուկրայինայի մասնատմանը կլինի հաջողված, հետխորհրդային տարածքը վերադառնալու է այն վիճակին, որում գտնվում էին Ռուսական կայսրության նախկին ազգային ծայրամասերը Քաղաքացիական պատերազմի տարիներին։