Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Մի ուրվական է շրջում Եվրոպայում — կոմունիզմի ուրվականը։ Այդ ուրվականի դեմ սրբազան հալածանք մղելու համար միավորվել են հին Եվրոպայի բոլոր ուժերը՝ պապը և ցարը, Մետերնիխը և Գիզոն, ֆրանսիական ռադիկալներն ու գերմանական ոստիկանները։

Որտե՞ղ է այն օպոզիցիոն պարտիան, որին իշխանության գլուխ կանգնած նրա հակառակորդները չվատաբանեին որպես կոմունիստական։ Որտե՞ղ է այն օպոզիցիոն պարտիան, որը իր հերթին չշպրտեր կոմունիզմին հարելու խարանող մեղադրանքը՝ ինչպես օպոզիցիայի ավելի առաջավոր ներկայացուցիչների, այնպես էլ իր ռեակցիոն հակառակորդների երեսին։

Երկու հետևություն է բխում այս փաստից:

Կոմունիզմն արդեն ուժ է ճանաչվում եվրոպական բոլոր ուժերի կողմից։

Արդեն ժամանակն է, որ կոմունիստներն իրենց հայացքները, իրենց նպատակները, իրենց ձգտումները բացորոշ շարադրեն ամբողջ աշխարհի առջև և կոմունիզմի ուրվականի վերաբերյալ հեքիաթներին հակադրեն հենց իր՝ պարտիայի մանիֆեստը։

Այս նպատակով էլ ամենատարբեր ազգությունների կոմունիստները հավաքվեցին Լոնդոնում և կազմեցին հետևյալ «Մանիֆեստը», որը հրապարակվում է անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, իտալերեն, ֆլամանդերեն և դանիերեն լեզուներով։

Մինչև այժմ գոյություն ունեցած բոլոր հասարակությունների պատմությունը եղել է դասակարգերի պայքարի պատմություն։

Ազատն ու ստրուկը, պատրիկն ու պլեբեյը, կալվածատերն ու ճորտը, վարպետն ու ենթավարպետը, կարճ՝ ճնշողն ու ճնշվողը հավիտենական անտագոնիզմի մեջ են եղել իրար հետ, անընդհատ պայքար են մղել մերթ թաքնված, մերթ բացահայտ պայքար, որը միշտ վերջացել է ամբողջ հասարակական շենքի ռևոլուցիոն վերակառուցմամբ կամ պայքարող դասակարգերի ընդհանուր կործանմամբ։

Նախորդ պատմական դարաշրջաններում համարյա ամենուրեք մենք տեսնում ենք հասարակության լիակատար շերտավորումը զանազան դասերի՝ հասարակական զանազան դիրքերի մի ամբողջ սանդուղք։ Հին Հռոմում մենք հանդիպում ենք պատրիկների, հեծյալների, պլեբեյների, ստրուկների. միջին դարերում՝ ֆեոդալական տերերի, վասալների, համքարային վարպետների, ենթավարպետների, ճորտերի, ընդ որում, այս դասակարգերից համարյա ամեն մեկի մեջ էլ՝ հատուկ աստիճաններ։

Կործանված ֆեոդալական հասարակության ընդերքից ելած ժամանակակից բուրժուական հասարակությունը չոչնչացրեց դասակարգային հակասությունները։ Նա միայն նոր դասակարգեր, ճնշման նոր պայմաններ և պայքարի նոր ձևեր դրեց հների տեղը։

Մեր դարաշրջանը՝ բուրժուազիայի դարաշրջանը, հատկանշվում է, սակայն, նրանով, որ նա պարզեցրել է դասակարգային հակասությունները. հասարակությունն ավելի ու ավելի է պառակտվում թշնամական երկու մեծ բանակների, երկու մեծ, իրար դեմառդեմ կանգնած դասակարգերի՝ բուրժուազիայի և պրոլեատրիատի։

Միջնադարյան ճորտերից առաջ է եկել առաջին քաղաքների ազատ բնակչությունը. քաղաքացիների այս դասից առաջացել են բուրժուազիայի առաջին տարրերը։

Ամերիկայի հայտնադործումը և Աֆրիկայի շուրջը ծովային ճանապարհի հայտնադործումը բարձրացող բուրժուազիայի համար գործունեության նոր ասպարեզ ստեղծեցին։ Արևելյան Հնդկաստանի և Չինաստանի շուկաները, Ամերիկայի գաղութացումը, փոխանակությունը գաղութների հետ, փոխանակության միջոցների և առհասարակ ապրանքների քանակության ավելացումը մինչև այդ չլսված զարկ տվին առևտրին, ծովագնացությանը, արդյունաբերությանը և դրանով իսկ ռևոլուցիոն տարրի արագ զարգացում առաջացրին քայքայվող ֆեոդալական հասարակության մեջ։

Արդյունաբերության նախկին ֆեոդալական կամ համքարային կազմակերպությունը չէր կարող այլևս բավարարել նոր շուկաներին համընթաց աճող պահանջը. նրա տեղը գրավեց մանուֆակտուրան։ Համքարային վարպետները դուրս մղվեցին արդյունաբերական միջին դասի կողմից։ Աշխատանքի բաժանումը տարբեր կորպորացիաների միջև անհետացավ՝ տեղի տալով աշխատանքի բաժանմանն առանձին արհեստանոցի ներսում։

Բայց շուկաները շարունակ աճում էին, պահանջը շարունակ մեծանում էր։ Մանուֆակտուրան այլևս չէր կարողանում բավարարել այդ պահանջը։ Այն ժամանակ շոգին ու մեքենան ռևոլուցիա առաջացրին արդյունաբերության մեջ։ Մանուֆակտուրայի տեղը գրավեց ժամանակակից խոշոր արդյունաբերությունը, արդյունաբերական միջին դասի տեղը գրավեցին արդյունաբերող միլիոնատերերը, արդյունաբերական ամբողջ բանակների պարագլուխները՝ ժամանակակից բուրժուաները։

Խոշոր արդյունաբերությունն ստեղծեց համաշխարհային շուկա, որը նախապատրաստվել էր Ամերիկայի հայտնագործումով։ Համաշխարհային շուկան առաջ բերեց առևտրի, ծովագնացության և ցամաքային հաղորդակցության միջոցների հսկայական զարգացում։ Սա իր հերթին ազդեցություն գործեց արդյունաբերության ծավալման վրա, և ինչ չափով որ զարգանում էին արդյունաբերությանը, առևտուրը, ծովագնացությունը, երկաթուղիները, նույն չափով զարգանում էր բուրժուազիան, նա մեծացնում էր իր կապիտալները և հետին պլանն էր մղում միջնադարից ժառանգություն մնացած բոլոր դասակարգերին։

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ ժամանակակից բուրժուազիան ինքը հանդիսանում է զարգացման երկարատև պրոցեսի, արտադրության և փոխանակության եղանակների մի շարք հեղաշրջումների արդյունք։

Բուրժուազիայի զարգացման այս աստիճաններից ամեն մեկին ուղեկցում էր համապատասխան քաղաքական հաջողություն։ Ճնշված դաս ֆեոդալների տիրապետության օրով, զինված և ինքնավար ասոցիացիա կոմունայում, այստեղ քաղաքային անկախ ռեսպուբլիկա, այնտեղ միապետության երրորդ հարկատու դաս, այնուհետև, մանուֆակտուրայի ժամանակաշրջանում, դասային կամ բացարձակ միապետության մեջ ազնվականությանը հակակշիռ և առհասարակ խոշոր միապետությունների գլխավոր հիմքը, վերջապես, խոշոր արդյունաբերության ամրապնդումից և համաշխարհային շուկայի հաստատումից սկսած՝ բուրժուազիան ժամանակակից ներկայացուցչական պետության մեջ բացառիկ քաղաքական տիրապետություն նվաճեց։ ժամանակակից պետական իշխանությունը բուրժուազիայի ամբողջ դասակարգի ընդհանուր գործերը կառավարող լոկ մի կոմիտե է։

Բուրժուազիան պատմության մեջ վերին աստիճանի ռևոլուցիոն դեր է խաղացել։

Բուրժուազիան ամենուրեք, որտեղ տիրապետության հասավ, խորտակեց բոլոր ֆեոդալական, նահապետական, իդիլիական հարաբերությունները։ Նա անողոքաբար կտրատեց այն խայտաբղետ ֆեոդալական կապերը, որոնք ամրացնում էին մարդուն նրա «բնական տերերին», և մարդկանց միջև ոչ մի այլ կապ չթողեց, բացի մերկ շահից, անսիրտ «կանխիկ հաշվից»։ Եսամոլ հաշվի սառցաջրի մեջ նա խեղդեց կրոնական էքստազի, ասպետական խանդավառության, քաղքենիական սենտիմենտալության սրբազան սարսուռը։ Նա մարդու անձնական արժանապատվությունը վերածեց փոխանակային արժեքի և շնորհված ու սեփական վաստակով ձեռք բերված անթիվ ազատությունների տեղը դրեց միայն առևտրի անխիղճ ազատությունը։ Մի խոսքով՝ կրոնական ու քաղաքական պատրանքներով քողարկված շահագործումը նա փոխարինեց բացահայտ, լկտի, ուղղակի, կոշտ ու կոպիտ շահագործումով։

Բուրժուազիան սրբության լուսապսակից զրկեց բոլոր այնտեսակ գործունեությունները, որոնք մինչև այդ պատվավոր էին համարվում և որոնց վրա նայում էին ակնածությամբ լի սարսուռով։ Նա բժշկին, իրավաբանին, քահանային, բանաստեղծին, գիտության մարդուն իր վճարովի վարձկան գործավորները դարձրեց։

Բուրժուազիան պատռեց սրտաշարժ-սենտիմենտալ քողը ընտանեկան հարաբերություններից և դրանք վերածեց զուտ դրամական հարաբերությունների։

Բուրժուազիան ցույց տվեց, որ ռեակցիոներներին այնքան հիացմունք պատճառող ուժի կոպիտ արտահայտությունը միջնադարում իր բնական լրացումն էր գտնում ծուլության և անշարժության մեջ։ Առաջին անգամ նա՛ ցույց տվեց, թե ինչի կարող է հասնել մարդկային գործունեությունը։ Նա ստեղծեց արվեստի հրաշալիքներ, բայց բոլորովին այլ տեսակի, քան եգիպտական բուրգերը, հռոմեական ջրմուղները և գոթական տաճարները․ նա բոլորովին այլ արշավանքներ է կատարել, քան ժողովուրդների գաղթը և խաչակրաց արշավանքները։

Բուրժուազիան չի կարող գոյություն ունենալ առանց անընդհատ հեղաշրջումներ առաջացնելու արտադրության գործիքների մեջ, հետևաբար և առանց ռևոլուցիոնացնելու արտադրական հարաբերությունները, ուրեմն և հասարակական հարաբերությունների ամբողջությունը։ Ընդհակառակը, բոլոր նախկին արդյունաբերական դասակարգերի գոյության առաջին պայմանը կազմում էր արտադրության հին եղանակի անփոփոխ պահպանումը։ Արտադրության անընդհատ հեղաշրջումները, հասարակական բոլոր հարաբերությունների անընդհատ ցնցումները, հավիտենական անվստահությունն ու շարժումը տարբերում են բուրժուական դարաշրջանը բոլոր նախորդ դարաշրջաններից։ Բոլոր քարացած, ժանգոտած հարաբերությունները նրանց ուղեկցող դարերով սրբագործված պատկերացումների և հայացքների հետ միասին կործանվում են, իսկ նոր առաջացողները տակավին չոսկրացած, դարձյալ հնացած են դուրս գալիս։ Ամեն դասային և քարացած բան չքանում է, ամեն սրբազան բան պղծվում, և մարդիկ վերջ ի վերջո հանգում են իրենց կենսական դրության և իրենց փոխադարձ հարաբերությունների վրա զգաստ աչքերով նայելու անհրաժեշտությանը։

Արտադրանքների հարաճուն վաճառահանման պահանջը բուրժուազիային քշում է ամբողջ երկրագնդով մեկ։ Ամենուրեք նա պետք է բուն դնի, ամենուրեք պետք է հիմնավորվի, ամենուրեք պետք է կապեր հաստատի։

Համաշխարհային շուկայի շահագործման միջոցով բուրժուազիան բոլոր երկրների արտադրությունն ու սպառումը դարձրել է կոսմոպոլիտական։ Ի մեծ ցավ ռեակցիոներների՝ նա արդյունաբերության ոտքի տակից խլեց ազգային հողը։ Արդյունաբերության հնամենի ազգային ճյուղերը ոչնչացված են և շարունակվում են օրեցօր ոչնչացվել։ Դրանց դուրս են մղում արդյունաբերական այն նոր ճյուղերը, որոնց մուծումը կյանքի հարց է դառնում բոլոր քաղաքակիրթ ազգերի համար, ճյուղեր, որոնք վերամշակում են արդեն ո՛չ թե տեղական հումքը, այլ երկրագնդի ամենահեռավոր մարզերից բերվող հումքը, և որոնց մշակած գործարանային արտադրանքները սպառվում են ո՛չ միայն տվյալ երկրի ներսում, այլ նաև աշխարհի բոլոր մասերում։ Հին պահանջների փոխարեն, որոնք բավարարվում էին հայրենի արտադրանքներով, ծնունդ են առնում նորերը, որոնց բավարարման համար պահանջվում են ամենահեռավոր երկրների ու ամենատարբեր կլիմաների արտադրանքներ։ Հին տեղական և ազգային կղզիացածության և սեփական արաադրության արդյունքների հաշվին գոյությունը պահպանելուն փոխարինելու է գալիս ազգերի փոխադարձ բազմակողմանի կապն ու բազմակողմանի կախումը։ Սա հավասարապես վերաբերում է ինչպես նյութական, այնպես էլ հոգևոր արտադրությանը։ Առանձին ազգերի հոգևոր գործունեության արգասիքը դառնում է ընդհանուր սեփականություն։ Ազգային միակողմանիությունն ու սահմանափակությունն ավելի ու ավելի անհնար են դառնում, և բազմաթիվ ազգային ու տեղական գրականություններից գոյանում է մի համաշխարհային գրականություն։

Արտադրության բոլոր գործիքների արագ կատարելագործմամբ և հաղորդակցության միջոցների անսահման դյուրացմամբ բուրժուազիան քաղաքակրթության մեջ է ներգրավում բոլոր, նույնիսկ ամենաբարբարոս ազգերին։ Նրա ապրանքների էժան գները — ահա այն ծանր հրետանին, որի օգնությամբ նա խորտակում է բոլոր չինական պարիսպները և կապիտուլացիայի է հարկադրում բարբարոսների՝ դեպի օտարերկրացիները տածած ամենահամառ ատելությունը։ Նա կործանման սարսափի տակ բոլոր ազգերին ստիպում է ընդունել արտադրության բուրժուական եղանակը, նրանց հարկադրում է իրենց մոտ այսպես կոչված քաղաքակրթություն մուծել, այսինքն՝ դառնալ բուրժուա։ Մի խոսքով՝ նա իր համար մի աշխարհ է ստեղծում ըստ իր պատկերի և նմանության։

Բուրժուազիան գյուղը ենթարկել է քաղաքի տիրապետությանը։ Նա ստեղծել է վիթխարի քաղաքներ, վերին աստիճանի մեծացրել է քաղաքային բնակչության թիվը՝ համեմատած գյուղական բնակչության հետ և այդպիսով բնակչության զգալի մասը պոկել է գյուղական կյանքի իդիոտիզմից։ Եվ ինչպես որ նա գյուղն է կախման մեջ դրել քաղաքից, այնպես էլ նա կախման մեջ է դրել բարբարոս և կիսաբարբարոս երկրները քաղաքակիրթ երկրներից, գյուղացիական ժողովուրդներին՝ բուրժուական ժողովուրդներից, Արևելքը՝ Արևմուտքից։

Բուրժուազիան ավելի ու ավելի է ոչնչացնում արտադրության միջոցների, սեփականության և բնակչության մասնատվածությունը։ Նա խտացրել է բնակչությունը, կենտրոնացրել է արտադրության միջոցները, համակենտրոնացրել է սեփականությունը սակավաթիվ ձեռքերում։ Դրա անհրաժեշտ հետևանքը եղավ քաղաքական կենտրոնացումը։ Անկախ, իրար հետ գրեթե միայն դաշնակցային հարաբերություններ ունեցող մարզեր՝ տարբեր շահերով, օրենքներով, կառավարություններով ու մաքսային տուրքերով, համախմբվեցին մեկ ազգի մեջ մեկ կառավարությամբ, մեկ օրենսդրությամբ, մեկ ազգային դասակարգային շահով, մեկ մաքսային սահմանով։

Բուրժուազիան իր դասակարգային տիրապետության ավելի պակաս քան հարյուր տարվա ընթացքում ավելի բազմաթիվ և ավելի վիթխարի արտադրողական ուժեր է ստեղծել, քան նախորդ բոլոր սերունդները միասին վերցրած։ Բնության ուժերի հպատակեցում, մեքենայական արտադրություն, քիմիայի կիրառում արդյունաբերության և հողագործության մեջ, շոգենավագնացություն, երկաթուղիներ, էլեկտրական հեռագիր, ամբողջ աշխարհամասերի յուրացում հողագործության համար, գետերի հարմարեցում նավարկության համար, կարծես գետնի տակից դուրս կոչված բնակչության ամբողջ մասսաներ — նախկին դարերից ո՞րը կարող էր կռահել, թե այդպիսի արտադրողական ուժեր են նիրհում հասարակական աշխատանքի ընդերքում։

Այսպես ուրեմն, մենք տեսանք, որ արտադրության ու փոխանակության այն միջոցները, որոնց հիման վրա առաջ է եկել բուրժուազիան, ստեղծվել են ֆեոդալական հասարակության մեջ։ Արտադրության և փոխանակության այս միջոցների զարգացման որոշ աստիճանում՝ այն հարաբերությունները, որոնց մեջ տեղի էին ունենում ֆեոդալական հասարակության արտադրությունն ու փոխանակությունը, հողագործության և արդյունաբերության ֆեոդալական կազմակերպությունը, մի խոսքով՝ ֆեոդալական սեփականատիրական հարաբերությունները,— այլևս չէին համապատասխանում ավելի զարգացած արտադրողական ուժերին։ Նրանք արգելակում էին արտադրությունը, փոխանակ այն զարգացնելու։ Նրանք վերածվել էին այդ արտադրության կապանքների։ Անհրաժեշտ էր նրանց ջախջախել, և նրանք ջախջախվեցին։

Նրանց տեղը բռնեց ազատ կոնկուրենցիան՝ իրեն համապատասխան հասարակական և քաղաքական իրավակարգով, բուրժուազիայի դասակարգի տնտեսական ու քաղաքական տիրապետությամբ։

Նման մի շարժում էլ կատարվում է մեր աչքերի առաջ։ Արդի բուրժուական հասարակությունն արտադրության ու փոխանակության իր բուրժուական հարաբերություններով, սեփականության բուրժուական հարաբերություններով, որը կարծես հրաշքով արտադրության ու փոխանակության այդքան հզոր միջոցներ է ստեղծել, նմանվում է այն կախարդին, որն անկարող է այլևս իշխել իր ոգեկոչած ստորերկրյա ուժերին։ Ահա արդեն մի քանի տասնյակ տարիներից ի վեր արդյունաբերության ու առևտրի պատմությունը իրենից ներկայացնում է լոկ ժամանակակից արտադրողական ուժերի ըմբոստության պատմությունը ժամանակակից արտադրական հարաբերությունների դեմ, սեփականության այն հարաբերությունների դեմ, որոնք բուրժուազիայի գոյության և նրա տիրապետության պայմանն են։ Բավական է մատնանշել առևտրական ճգնաժամերը, որոնք պարբերաբար կրկնվելով՝ ավելի ու ավելի սպառնալից կերպով են հարցականի տակ դնում ամբողջ բուրժուական հասարակության գոյությունը։ Առևտրական ճգնաժամերի ժամանակ ամեն անգամ ոչնչանում է ո՛չ միայն պատրաստված արտադրանքների, այլ նույնիսկ արդեն ստեղծված արտադրողական ուժերի զգալի մասը։ Ճգնաժամերի ժամանակ բռնկվում է հասարակական մի համաճարակ՝ գերարտադրության համաճարակը, որը բոլոր նախորդ դարաշրջաններին անհեթեթ կթվար։ Հասարակությունը մի ակնթարթում ետ է շպրտվում դեպի հանկարծակի վրա հասած բարբարոսական դրությունը, կարծես սովը, ընդհանուր ավերիչ պատերազմը զրկել են նրան իր կենսական բոլոր միջոցներից. արդյունաբերությունը, առևտուրը կարծես ոչնչացած լինեն, և ինչո՞ւ։ Որովհետև հասարակությունը չափազանց քաղաքակրթված է, չափազանց շատ կենսական միջոցներ ունի, չափից մեծ արդյունաբերություն ու առևտուր ունի։ Նրա տնօրինության տակ գտնվող արտադրողական ուժերն այլևս չեն ծառայում բույրժուական քաղաքակրթության և բուրժուական սեփականության հարաբերությունների զարգացմանը. ընդհակառակը, նրանք չափազանց մեծ են դարձել այդ հարաբերությունների համար, բուրժուական հարաբերությունները կասեցնում են նրանց զարգացումը. և երբ արտադրողական ուժերը սկսում են հաղթահարել այդ խոչընդոտները, նրանք ամբողջ բուրժուական հասարակությունը կազմալուծման են հասցնում, սպառնալիքի տակ են դնում բուրժուական սեփականության գոյությունը։ Բուրժուական հարաբերությունները չափազանց նեղ են դարձել իրենց ստեղծած հարստությունը պարփակելու համար։— Ինչո՞վ է բուրժուազիան հաղթահարում ճգնաժամերը։ Մի կողմից արտադրողական ուժերի մի ամբողջ մասսայի հարկադրական ոչնչացումով, մյուս կողմից՝ նոր շուկաներ նվաճելով և հներն ավելի հիմնավոր շահագործելով։ Ինչո՞վ, ուրեմն։ Նրանով, որ նա ավելի բազմակողմանի և ավելի խորտակիչ ճգնաժամեր է նախապատրաստում և նվազեցնում է նրանց հակազդելու միջոցները։

Այն զենքը, որով բուրժուազիան տապալեց ֆեոդաւիզմը, այժմ ուղղված է հենց իր՝ բուրժուազիայի դեմ։

Բայց բուրժուազիան ո՛չ միայն իր համար մահաբեր զենք է կռել, այլև ծնունդ է տվել այն մարդկանց, որոնք այդ զենքն ուղղելու են նրա դեմ,— ժամանակակից բանվորներին, *պրոլետարներին*:

Այն չափով, ինչ չափով զարգանում է բուրժուազիան, այսինքն՝ կապիտալը, նույն չափով էլ զարգանում է պրոլետարիատը, ժամանակակից բանվորների դասակարգը, որոնք միայն այն ժամանակ կարող են գոյություն ունենալ, երբ աշխատանք են գտնում, իսկ աշխատանք գտնում են այնքան ժամանակ միայն, որքան նրանց աշխատանքն ավելացնում է կապիտալը։ Այդ բանվորները, որոնք ստիպված են իրենց հատավաճառով ծախել, իրենցից նույնպիսի ապրանք են ներկայացնում, ինչպես և առևտրի ամեն մի այլ առարկա, ուստի և հավասար չափով էլ ենթակա են կոնկուրենցիայի բոլոր պատահականություններին, շուկայի բոլոր տատանումներին։

Մեքենաների աճող կիրառման և աշխատանքի բաժանման հետևանքով պրոլետարների աշխատանքը կորցրել է ամեն մի ինքնուրույն բնույթ և դրանով իսկ՝ նաև ամեն մի հրապույր բանվորի համար։ Բանվորը դառնում է մեքենայի հասարակ կցորդը, նրանից պահանջվում են միայն ամենապարզ, ամենամիօրինակ, ամենից ավելի դյուրությամբ յուրացվող պրիոմներ։ Այդ պատճառով էլ բանվորի վրա կատարվող ծախսերը հանգում են գրեթե բացառապես այն կենսամիջոցներին, որոնք անհրաժեշտ են նրա պահպանման և նրա սերնդի շարունակման համար։ Բայց ամեն մի ապրանքի, հետևաբար նաև աշխատանքի գինը հավասար է նրա արտադրության ծախքերին։ Ուստի և որչափով աճում է աշխատանքի անհրապույր լինելը, այնչափով էլ նվազում է աշխատավարձը։ Ավելին. որքան աճում է մեքենաների կիրառումն ու աշխատանքի բաժանումը, այնքան էլ աճում է աշխատանքի քանակը, լինի դա աշխատաժամերի շատացման հետևանքով, թե այն բանի հետևանքով, որ յուրաքանչյուր տվյալ ժամանակամիջոցում պահանջվող աշխատանքի քանակն ավելացվում է, մեքենաների շարժումն արագացվում է և այլն։

ժամանակակից արդյունաբերությունը նահապետական վարպետի փոքրիկ արհեստանոցը դարձրել է արդյունաբերող կապիտալիստի խոշոր գործարան։ Գործարանում կուտակված բանվորական մասսաները կազմակերպվում են զինվորական ձևով։ Որպես արդյունաբերական բանակի շարքայիններ, նրանք դրվում են ենթասպաների և սպաների մի ամբողջ հիերարխիայի հսկողության տակ։ Նրանք ոչ միայն բուրժուազիայի դասակարգի, բուրժուական պետության ստրուկն են. ամեն օր և ամեն ժամ նրանց ստրկացնում է մեքենան, վերակացուն և ամենից առաջ ինքը՝ առանձին բուրժուա-գործարանատերը։ Այս բռնակալությունն այնքան ավելի գծուծ է, ատելի և այնքան ավելի զայրույթ է պատճառում, որքան բացահայտ կերպով է շահը նրա վերջնական նպատակ հռչակվում։

Որքան ձեռքի աշխատանքը քիչ հմտություն և ուժ է պահանջում, այսինքն՝ որքան ժամանակակից արդյունաբերությունն ավելի է զարգանում, այնքան ավելի է տղամարդու աշխատանքը դուրս մղվում կանանց և երեխաների աշխատանքով։ Բանվոր դասակարգի նկատմամբ սեռի և տարիքի տարբերությունը կորցնում է հասարակական ամեն մի նշանակություն։ Գոյություն ունեն միայն աշխատանքի գործիքներ, որոնք տարբեր ծախք են պահանջում՝ նայած տարիքին ու սեռին։

Երբ բանվորի շահագործումը գործարանատիրոջ կողմից ավարտվում է, և բանվորը, վերջապես, կանխիկ ստանում է իր աչխատավարձը, այն ժամանակ նրա վրա են հարձակվում բուրժուազիայի մյուս մասերը՝ տնատերը, խանութպանը, վաշխառուն և այլն։

Միջին դասի ներքնախավերը՝ մանր արդյունաբերողները, մանր առևտրականները և ռանտյեները, արհեստավորներն ու գյուղացիները, բոլոր այս դասակարգերն ընկնում են պրոլետարիատի շարքերը՝ մասամբ այն պատճառով, որ նրանց փոքր կապիտալը բավական չէ խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ վարելու համար և նա չի դիմանում ավելի խոշոր կապիտալիստների կոնկուրենցիային, մասամբ էլ այն պատճառով, որ նրանց պրոֆեսիոնալ վարպետությունը արժեքազրկվում է շնորհիվ արտադրության նոր եղանակների։ Այսպես է հավաքագրվում պրոլետարիատը բնակչության բոլոր դասակարգերից։

Պրոլետարիատն անցնում է զարգացման զանազան աստիճաններ։ Նրա պայքարը բուրժուազիայի դեմ սկսվում է իր գոյության հետ միասին։

Սկզբում պայքար են մղում առանձին բանվորներ, ապա մի գործարանի բանվորները միասին, այնուհետև մի վայրի աշխատանքի մի ճյուղի բանվորներն առանձին բուրժուայի դեմ, որն անմիջականորեն շահագործում է նրանց։ Բանվորներն իրենց հարվածներն ուղղում են ո՛չ միայն բուրժուական արտադրական հարաբերությունների դեմ, այլև բուն արտադրության գործիքների դեմ, նրանք ոչնչացնում են մրցող օտարերկրյա ապրանքները, ջարդում են մեքենաները, հրկիզում են գործարանները, փորձում են ուժով վերականգնել միջնադարյան բանվորի կորցրած դրությունը։

Այս աստիճանի վրա բանվորները կազմում են ամբողջ երկրում ցրված և մրցության հետևանքով մասնատված մի մասսա։ Բանվորական մասսաների համախմբումը դեռևս չի հանդիսանում իրենց սեփական միավորման հետևանք, այլ լոկ բուրժուազիայի միավորման հետևանք, որն իր քաղաքական նպատակներին հասնելու համար պետք է, և քանի դեռ կարող է, ամբողջ պրոլետարիատին շարժման մեջ դնի։ Այդ աստիճանի վրա պրոլետարները պայքարում են, հետևաբար, ո՛չ թե իրենց թշնամիների դեմ, այլ իրենց թշնամիների թշնամիների դեմ՝ բացարձակ միապետության մնացորդների, հողատերերի, ոչ-արդյունաբերող բուրժուաների, մանր բուրժուաների դեմ։ Այսպիսով, ամբողջ պատմական շարժումը կենտրոնանում է բուրժուազիայի ձեռքում. այդպիսի պայմաններում տարած ամեն մի հաղթանակը հանդիսանում է բուրժուազիայի հաղթանակը։

Բայց արդյունաբերության զարգացման հետ միասին պրոլետարիատը աճում է ոչ միայն քանակապես. նա համախմբվում է մեծ մասսաների մեջ, նրա ուժն աճում է, և նա հետզհետե ավելի է այդ զգում։ Պրոլետարիատի շահերը և կյանքի պայմանները ավելի ու ավելի են հավասարվում՝ համընթաց այն բանի, որ մեքենաները ավելի ու ավելի են ջնջում աշխատանքի առանձին տեսակների տարբերությունները և համարյա ամենուրեք աշխատավարձը իջեցնում են մինչև միահավասար ցածր մակարդակի։ Բուրժուաների միջև աճող կոնկուրենցիան և սրա առաջացրած առևտրակակ ճգնաժամերր այն տեղն են հասցնում, որ բանվորների աշխատավարձը ավելի ու ավելի անկայուն է դառնում. մեքենաների ավելի ու ավելի արագ զարգացող, անընդհատ կատարելագործումը ավելի ու ավելի անապահով է դարձնում պրոլետարների կենսական դրությունը. առանձին բանվորի և առանձին բուրժուայի ընդհարումներն ավելի ու ավելի են երկու դասակարգերի միջև ընդհարումների բնույթ ընդունում։ Բանվորներն սկսում են նրանից, որ կոալիցիաներ են կազմում բուրժուաների դեմ․ նրանք հանդես են գալիս համատեղ՝ իրենց աշխատավարձը պաշտպանելու համար։ Նրանք հիմնում են նույնիսկ մշտական ասոցիացիաներ, որպեսզի հնարավոր ընդհարումների դեպքում իրենց համար միջոցներ ապահովեն։ Տեղ-տեղ պայքարը բացահայտ ապստամբության է վերածվում։

Բանվորները ժամանակ առ ժամանակ հաղթում են, բայց այդ հաղթանակները լոկ անցողիկ են։ Նրանց պայքարի իրական արդյունքը հանդիսանում է ոչ թե անմիջական հաջողությունը, այլ բանվորների ավելի ու ավելի լայն ծավալվող միավորումը։ Նրան նպաստում են հաղորդակցության անընդհատ աճող միջոցները, որոնք ստեղծում է խոշոր արդյունաբերությունը և որոնք կապ են հաստատում զանազան վայրերի բանվորների միջև։ Հենց միայն այդ կապն էլ պահանջվում է, որպեսզի ամենուրեք միատեսակ բնույթ կրող պայքարի բազմաթիվ տեղական օջախները կենարոնացվեն և միաձուլվեն մեկ ազգային, դասակարգային պայքարում։ Իսկ ամեն մի դասակարգային պայքար քաղաքական պայքար է։ Եվ այն միավորումը, որի համար միջնադարյան քաղաքացիներին իրենց միջգյուղյա ճանապարհներով հարյուրամյակներ էին պետք, ժամանակակից պրոլետարները, շնորհիվ երկաթուղիների, ձեռք են բերում քիչ տարիների ընթացքում։

Պրոլետարների այս կազմակերպությունը որպես դասակարգ և դրանով իսկ որպես քաղաքական պարտիա ամեն րոպե դարձյալ փլվում է հենց բանվորների փոխադարձ մրցությունից։ Բայց նա ծնունդ է առնում նորից ու նորից, ամեն անգամ դառնալով ավելի ուժեղ, ավելի ամուր, ավելի հզոր։ Նա ստիպում է օրենսդրական կարգով ընդունել բանվորների առանձին շահերը՝ այս նպատակի համար օգտագործելով բուրժուազիայի առանձին խավերի երկպառակությունները։ Օրինակ՝ տասժամյա բանվորական օրվա օրենքն Անգլիայում։

Հին հասարակության ներսում տեղի ունեցող ընդհարումներն առհասարակ շատ տեսակետներից նպաստում են պրոլետարիատի զարգացման պրոցեսին։ Բուրժուազիան անընդհատ պայքար է մղում՝ սկզբում արիստոկրատիայի դեմ, ավելի ուշ՝ հենց բուրժուազիայի այն մասերի դեմ, որոնց շահերը հակասության մեջ են ընկնում արդյունաբերության առաջադիմության հետ, և մշտապես՝ բոլոր օտար երկրների բուրժուազիայի դեմ։ Այս բոլոր ճակատամարտերում նա ստիպված է դիմել պրոլետարիատին, նրան օգնության կանչել և այդպիսով նրան ներգրավել քաղաքական շարժման մեջ։ Հետևաբար, նա ինքն է պրոլետարիատին հաղորդում իր սեփական կրթության տարրերը, այսինքն՝ զենք ընձեռնում հենց իր դեմ։

Այնուհետև, ինչպես մենք տեսանք, արդյունաբերության առաջադիմությունը պրոլետարիատի շարքերն է նետում տիրող դասակարգի ամբողջ շերտեր կամ, առնվազն, սպառնալիքի տակ է դնում նրանց կյանքի պայմանները։ Նրանք նույնպես կրթության բազմաթիվ տարրեր են բերում պրոլետարիատին։

Վերջապես, այն ժամանակաշրջաններում, երբ դասակարգային պայքարը մոտենում է իր հանգուցալուծմանը, քայքայման պրոցեսը տիրող դասակարգի ներսում, ամբողջ հին հասարակության ներսում այնպիսի փոթորկալից, այնպիսի սուր բնույթ է ընդունում, որ տիրող դասակարգի փոքրաթիվ մասը հրաժարվում է նրանից և հարում է ռևոլուցիոն դասակարգին, այն դասակարգին, որին պատկանում է ապագան։ Ահա թե ինչու, ինչպես առաջներում ազնվականության մի մասն անցնում էր բուրժուազիայի կողմը, այդպես էլ այժմ բուրժուազիայի մի մասն անցնում է պրոլետարիատի կողմը, այն է՝ բուրժուա-իդեոլոգների մի մասը, որը բարձրացել է պատմական շարժման ամբողջ ընթացքը թեորիապես ըմբռնելու աստիճանին։

Այժմ բուրժուազիայի դեմ կանգնած բոլոր դասակարգերից միայն պրոլետարիատն է իսկապես ռևոլուցիոն դասակարգ ներկայացնում։ Մյուս բոլոր դասակարգերը խոշոր արդյունաբերության զարգացմամբ հասնում են անկման և ոչնչանում են, իսկ պրոլետարիատը այդ զարգացման սեփական արդյունքն է։

Միջին դասերը՝ մանր արդյունաբերողը, մանր առևտրականը, արհեստավորն ու գյուղացին— դրանք բոլորն էլ բուրժուազիայի դեմ կռվում են նրա համար, որպեսզի կործանումից փրկեն իրենց գոյությունը որպես միջին դասերի։ Նրանք, հետևաբար, ո՛չ թե ռևոլուցիոն են, այլ կոնսերվատիվ։ Դեռ ավելին. նրանք ռեակցիոն են, նրանք ձգտում են ետ դարձնել պատմության անիվը։ Եթե նրանք ռևոլուցիոն են, ապա այն չափով, ինչ չափով նրանց սպասում է անցումը պրոլետարիատի շարքերը, ինչ չափով նրանք պաշտպանում են ո՛չ թե իրենց ներկա, այլ իրենց ապագա շահերը, ինչ չափով նրանք թողնում են իրենց սեփական տեսակետը, որպեսզի կանգնեն պրոլետարիատի տեսակետի վրա։

Լումպեն-պրոլետարիատը, հին հասարակության ամենաստորին խավերի նեխման այս պասսիվ արդյունքը, պրոլետարական ռևոլուցիայի կողմից տեղ֊տեղ շարժման մեջ է ներգրավվում, բայց նա իր ամբողջ կենսավիճակի հետևանքով շատ ավելի հակված է ծախվելու ռեակցիոն մեքենայությունների համար։

Հին հասարակության կենսապայմաններն արդեն ոչնչացված են պրոլետարիատի կենսապայմաններում։ Պրոլետարը սեփականություն չունի. նրա հարաբերությունը ղեպի կինն ու երեխաներն այլևս ընդհանուր ոչինչ չունի բուրժուական ընտանեկան հարաբերությունների հետ․ ժամանակակից արդյունաբերական աշխատանքը, կապիտալի ժամանակակից լուծը, որ միատեսակ է ինչպես Անգլիայում, այնպես էլ Ֆրանսիայում, ինչպես Ամերիկայում, այնպես էլ Գերմանիայում, նրանից ջնջել է ամեն մի ազգային բնույթ։ Օրենքները, բարոյականությունը, կրոնը — այս ամենը նրա համար ավելի չեն, քան բուրժուական նախապաշարմունքներ, որոնց հետևում թաքնված են բուրժուական շահեր։

Բոլոր նախկին դասակարգերը, տիրապետություն նվաճելով իրենց համար, ձգտել են իրենց արդեն ձեռք բերած դիրքն ամրապնդել կյանքում՝ ամբողջ հասարակությունը ենթարկելով այն պայմաններին, որոնք ապահովում են դրանց յուրացման եղանակը։ Իսկ պրոլետարները կարող են նվաճել հասարակական արտաղրողական ուժերը՝ միայն ոչնչացնելով յուրացման իրենց այժմյան սեփական եղանակը և դրանով իսկ նաև յուրացման մինչև այժմ գոյություն ունեցող ամբողջ եղանակն ամբողջովին վերցրած։ Պրոլետարները սեփական ոչինչ չունեն, որ հարկ լիներ պահպանել, նրանք պետք է խորտակեն այն ամենը, ինչը մինչև այժմ պահպանում ու ապահովում էր մասնավոր սեփականությունը։

Մինչև այժմ տեղի ունեցած բոլոր շարժումները եղել են փոքրամասնության շարժումներ կամ կատարվել են փոքրամասնության օգտին։ Պրոլետարական շարժումը հսկայական մեծամասնության ինքնուրույն շարժումն է հօգուտ հսկայական մեծամասնության։ Պրոլետարիատը՝ ժամանակակից հասարակության ամենաստորին խավը, չի կարող բարձրանալ, չի կարող շտկվել առանց այն բանի, որ այդ միջոցին հօդս չցնդի պաշտոնական հասարակությունը կազմող խավերի ամբողջ վերնաշենքը։

Եթե ոչ ըստ բովանդակության, ապա ըստ ձևի պրոլետարիատի պայքարն ընդդեմ բուրժուազիայի՝ սկզբից ազգային պայքար է հանդիսանում։ Յուրաքանչյուր երկրի պրոլետարիատ պետք է, իհարկե, նախ և առաջ հաշիվ մաքրի իր սեփական բուրժուազիայի հետ։

Նկարագրելով պրոլետարիատի զարգացման ամենաընդհանուր փուլերը՝ մենք հետևում էինք գոյություն ունեցող հասարակության ներսում ավելի կամ նվազ չափով քողարկված քաղաքացիական պատերազմին ընդհուպ մինչև այն կետը, երբ այն բացահայտ ռևոլուցիայի է փոխարկվում, և պրոլետարիատը բուրժուազիայի բռնի տապալման միջոցով հիմնում է իր տիրապետությունը։

Մինչև այժմ գոյություն ունեցող բոլոր հասարակությունները, ինչպես տեսանք, հիմնված են եղել ճնշող և ճնշված դասակարգերի անտագոնիզմի վբա։ Բայց որպեսզի հնարավոր լինի ճնշել որևէ դասակարգի, անհրաժեշտ է ապահովել այն պայմանները, որոնց առկայության դեպքում այդ դասակարգը կարողանար գեթ քարշ տալ իր ստրկական գոյությունը։ Ճորտը ճորտական վիճակում բարձրացավ մինչև կոմունայի անդամի աստիճանը, ինչպես որ մանր բուրժուան ֆեոդալական աբսոլուտիզմի լծի տակ բարձրացավ մինչև բուրժուայի դրությունը։ Ընդհակառակը, ժամանակակից բանվորը արդյունաբերության առաջադիմությամբ չի բարձրանում, այլ հետզհետե ավելի ու ավելի ցած է իջնում իր սեփական դասակարգի գոյության պայմաններից։ Բանվորը դառնում է պաուպեր, և պաուպերիզմը էլ ավելի արագ է աճում, քան բնակչությունն ու հարստությունը։ Դա պարզ ցույց է տալիս, որ բուրժուազիան անընդունակ է այլևս հասարակության իշխող դասակարգը մնալու և իր դասակարգի գոյության պայմանները որպես կարգավորող օրենք ամբողջ հասարակության վզին փաթաթելու։ Նա անընդունակ է իշխելու, որովհետև անընդունակ է իր ստրուկի համար նույնիսկ գոյության ստրկական մակարդակ ապահովելու, որովհետև ստիպված է նրան թույլ տալ այն դրությանը իջնելու, երբ ինքը պետք է կերակրի նրան, փոխանակ նրա հաշվին կերակրվելու։ Հասարակությունն այլևս չի կարող նրա իշխանության տակ ապրել, այսինքն՝ նրա կյանքն այլևս անհամատեղելի է հասարակության հետ։

Բուրժուազիայի դասակարգի գոյության և տիրապետության հիմնական պայմանը հարստության կուտակումն է մասնավոր անձերի ձեռքում, կապիտալի գոյացումն ու մեծացումը: Կապիտալի գոյության պայմանը վարձու աշխատանքն է։ Վարձու աշխատանքը պահպանվում է բացառապես բանվորների միջև տեղի ունեցող մրցությամբ։ Արդյունաբերության առաջադիմությունը, որի ակամա կրողը հանդիսանում է բուրժուազիան, որն անզոր է նրան դիմադրելու, բանվորների՝ մրցությունից առաջացած բաժանվածության տեղը դնում է նրանց ռևոլուցիոն միավորումն ասոցիացիայի միջոցով։ Այսպիսով, խոշոր արդյունաբերության զարգացմամբ բուրժուազիայի ոտքի տակից պոկվում է հենց այն պատվանդանը, որի վրա նա արտադրում ու յուրացնում է արտադրանքները։ Նա արտադրում է ամենից առաջ իր սեփական գերեզմանափորներին։ Նրա կործանումը և պրոլետարիատի հաղթանակը հավասարապես անխուսափելի են։

Ի՞նչ հարաբերության մեջ են գտնվում կոմունիստները պրոլետարների նկատմամբ ընդհանրապես։

Կոմունիստները մյուս բանվորական պարտիաներին հակադրվող մի հատուկ պարտիա չեն։

Նրանք ամբողջ պրոլետարիատի շահերից դուրս ուրիշ ոչ մի առանձին շահ չունեն։

Նրանք չեն առաջադրում որևէ հատուկ սկզբունք, որին կուզենային հարմարեցնել պրոլետարական շարժումը։

Կոմունիստները մնացած պրոլետարական պարտիաներից տարբերվում են լոկ նրանով, որ մի կողմից՝ տարբեր ազգերի պրոլետարների պայքարից առանձնացնում և պաշտպանում են ամբողջ պրոլետարիատի ընդհանուր, ազգությունից անկախ շահերը, մյուս կողմից՝ նրանով, որ զարգացման տարբեր աստիճանների վրա, որոնցով անցնում է պրոլետարիատի պայքարը բուրժուազիայի դեմ, նրանք միշտ հանդիսանում են ամբողջ շարժման շահերի ներկայացուցիչներ։

Կոմունիստները, հետևաբար, գործնականում հանդիսանում են բոլոր երկրների բանվորական պարտիաների ամենավճռական, միշտ դեպի առաջ շարժվելու դրդող մասը, իսկ թեորիական տեսակետից՝ պրոլետարիատի մնացած մասի հանդեպ նրանց առավելությունը պրոլետարական շարժման պայմանները, ընթացքը և ընդհանուր հետևանքները հասկանալու մեջ է։

Կոմունիստների մերձավորագույն նպատակը նույնն է, ինչ որ բոլոր մյուս պրոլետարական պարտիաներինը՝ պրոլետարիատի ձևավորումը որպես դասակարգ, բուրժուազիայի տիրապետության տապալումը, քաղաքական իշխանության նվաճումը պրոլետարիատի կողմից:

Կոմունիստների թեորիական դրույթները բնավ հիմնված չեն այս կամ այն աշխարհ նորոգողի հնարած կամ հայտնագործած իդեաների, սկզբունքների վրա։

Դրանք տեղի ունեցող դասակարգային պայքարի իրական հարաբերությոլնների լոկ ընդհանուր արտահայտությունն են, մեր աչքի առջև կատարվող պատմական շարժման արտահայտությունը: Առաջներում գոյություն ունեցած սեփականության հարաբերությունների ոչնչացումը բացառապես կոմունիզմին հատուկ ինչ-որ բան չի հանդիսանում։

Սեփականության բոլոր հարաբերությունները ենթակա են եղել մշտական պատմական հերթափոխության, մշտական պատմական փոփոխությունների։

Օրինակ՝ ֆրանսիական ռևոլուցիան վերացրեց ֆեոդալական սեփականությունը, այն փոխարինելով բուրժուական սեփականությամբ։

Կոմունիզմի հատկանշական գիծը ո՛չ թե առհասարակ սեփականության վերացումն է, այլ բուրժուական սեփականության վերացումը։

Բայց ժամանակակից բուրժուական մասնավոր սեփականությունը վերջին և ամենակատարյալ արտահայտությունն է արդյունքների այնպիսի արտադրության ու յուրացման, որը հիմնված է դասակարգային անտագոնիզմի վրա, մեկը մյուսին շահագործելու վրա։

Այս իմաստով կոմունիստներն իրենց թեորիան կարող են արտահայտել մի դրույթով մասնավոր սեփականության ոչնչացում։

Մեզ կոմունիստներիս, կշտամբում էին այն բանում, թե մենք ուզում ենք ոչնչացնել անձամբ ձեռք բերած, սեփական աշխատանքով վաստակած սեփականությունը, այն սեփականությունը, որ կազմում է ամեն մի անձնական ազատության, գործունեության և ինքնուրույնության հիմքը։

Իր աշխատանքով ձեռք բերա՜ծ, վաստակա՜ծ, իր աշխատանքով շահած սեփականությո՜ւնը։ Դուք խոսում եք արդյոք մանրբուրժուակա՞ն, մանրգյուղացիակա՞ն սեփականության մասին, որը նախորդել է բուրժուական սեփականությանը։ Մենք կարիք չունենք այն ոչնչացնելու, արդյունաբերության զարգացումը ոչնչացրել է և օրեցօր ոչնչացնում է այն։

Կամ, գուցե, դուք խոսում եք ժամանակակից բուրժուակա՞ն մասնավոր սեփականության մասին։

Բայց մի՞թե վարձու աշխատանքը, պրոլետարի աշխատանքը նրա համար սեփականություն է ստեղծում։ Բնավ երբեք։ Նա ստեղծում է կապիտալ, այսինքն՝ մի սեփականություն, որը շահագործում է վարձու աշխատանքը, մի սեփականություն, որը կարող է մեծանալ միայն այն պայմանով, երբ նա նոր վարձու աշխատանք է ծնում, որպեսզի այն նորից շահագործի։ Սեփականությունն իր ժամանակակից տեսքով շարժվում է կապիտալի և վարձու աշխատանքի հակադրության միջև։ Քննենք, ուրեմն, այդ հակադրության երկու կողմերն էլ։

Լինել կապիտալիստ՝ նշանակում է արտադրության մեջ գրավել ո՛չ միայն զուտ անձնական, այլ նաև հասարակական դիրք: Կապիտալը կոլեկտիվ արդյունք է և կարող է շարժման մեջ դրվել միայն հասարակության շատ անդամների համատեղ գործունեությամբ, իսկ վերջին հաշվով՝ միայն հասարակության բոլոր անդամների համատեղ գործունեությամբ։

Այսպես ուրեմն, կապիտալը ոչ թե անձնական, այլ հասարակական ուժ է։

Հետևաբար, եթե կապիտալը դարձվի կոլեկտիվ, հասարակության բոլոր անդամներին պատկանող սեփականություն, ապա այդ չի լինի անհատական սեփականության վերածում հասարակականի։ Կփոխվի սեփականության հասարակական բնույթը միայն։ Նա կկորցնի իր դասակարգային բնույթը։

Անցնենք վարձու աշխատանքին։

Վարձու աշխատանքի միջին գինը աշխատավարձի մինիմումն է, այսինքն՝ այն կենսամիջոցների գումարը, որոնք անհրաժեշտ են բանվորի կյանքի պահպանման համար որպես բանվորի: Հետևաբար, այն, ինչ վարձու բանվորն իր գործունեության հետևանքով յուրացնում է, հազիվ բավականացնում է նրա կյանքի վերարտադրության համար։ Մենք ամենևին մտադիր չենք ոչնչացնել աշխատանքի՝ կյանքի անմիջական վերարտադրությանը ծառայող արդյունքների այս անձնական յուրացումը, որը չի տալիս ոչ մի ավելցուկ, որ կարող լիներ ուրիշի աշխատանքի վրա իշխանություն ստեղծել։ Մենք ուզում ենք ոչնչացնել միայն այդպիսի յուրացման խղճուկ բնույթը, երբ բանվորը միայն նրա համար է ապրում, որպեսզի մեծացնի կապիտալը, և ապրում է այն չափով միայն, ինչ չափով այդ պահանջում են տիրող դասակարգի շահերը։

Բուրժուական հասարակության մեջ կենդանի աշխատանքը սոսկ միջոց է կուտակված աշխատանքը մեծացնելու համար։ Կոմունիստական հասարակության մեջ կուտակված աշխատանքը սոսկ միջոց է բանվորների կենսական պրոցեսն ընդլայնելու, հարստացնելու, թեթևացնելու համար։

Այսպիսով, բուրժուական հասարակության մեջ անցյալն իշխում է ներկայի վրա, կոմունիստական հասարակության մեջ ներկան՝ անցյալի վրա։ Բուրժուական հասարակության մեջ կապիտալն ունի ինքնուրույնություն և անհատականություն, այնինչ աշխատող անհատը զրկված է ինքնուրույնությունից և դիմազուրկ է։

Եվ այս հարաբերությունների ոչնչացումը բուրժուազիան անվանում է անձնավորությա՜ն և ազատությա՜ն վերացում։ Նա իրավացի է։ Իսկապես որ խոսքը վերաբերում է բուրժուական անձնավորության, բուրժուական ինքնուրույնության և բուրժուական ազատության վերացմանը։

Բուրժուական ներկա արտադրական հարաբերությունների շրջանակներում ազատություն ասելով հասկանում են առևտրի ազատություն, գնելու և վաճառելու ազատություն։

Բայց չարչիության անկման հետ կընկնի նաև ազատ չարչիությունը։ Ազատ չարչիության վերաբերյալ խոսակցությունները, ինչպես և մեր բուրժուաների մյուս բոլոր վերամբարձ ճառերն ազատության մասին, առհասարակ իմաստ ունեն լոկ անազատ չարչիության նկատմամբ, միջնադարի ստրկացված քաղաքացու նկատմամբ և ոչ թե չարչիության, բուրժուական արտադրական հարաբերությունների և հենց իր՝ բուրժուազիայի կոմունիստական ոչնչացման նկատմամբ։

Դուք սարսափում եք նրանից, որ մենք ուզում ենք մասնավոր սեփականությունը ոչնչացնել։ Բայց այժմյան ձեր հասարակության մեջ մասնավոր սեփականությունը ոչնչացված է նրա անդամների ինը տասներորդի համար, այդ սեփականությունը գոյություն ունի շնորհիվ հենց այն բանի, որ նա ինը տասներորդի համար գոյութիւն չունի։ Հետևաբար, դուք մեզ կշտամբում եք նրա համար, որ մենք ուզում ենք ոչնչացնել այն սեփականությունը, որ իբրև անհրաժեշտ պայման ենթադրում է սեփականության բացակայությունը հասարակության հսկայական մեծամասնության մոտ։

Մի խոսքով՝ դուք կշտամբում եք մեզ, որ մենք ուզում ենք ոչնչացնել ձեր սեփականությունը։ Այո, իսկապես մենք ուզում ենք այդ անել։

Այն մոմենտից, երբ այլևս անհնարին կլինի աշխատանքը վերածել կապիտալի, փողի, հողային ռենտայի, կարճ՝ հասարակական ուժի, որը կարելի է մոնոպոլիայի ենթարկել, այսինքն՝ այն մոմենտից, երբ անձնական սեփականությունն այլևս չի կարող վերածվել բուրժուական սեփականության, այդ մոմենտից, հայտարարում եք դուք, անձնավորությունը ոչնչացված է։

Դուք խոստովանում եք, հետևաբար, որ ուրիշ ոչ ոքի դուք անձնավորություն չեք ընդունում, բացի բուրժուայից, այսինքն՝ բուրժուական սեփականատիրոջից։ Այդպիսի անձնավորությունն իսկապես որ պետք է ոչնչացվի։

Կոմունիզմը ոչ ոքից չի խլում հասարակական արտադրանքները յուրացնելու հնարավորությունը, նա խլում է լոկ այդ յուրացման միջոցով ուրիշի աշխատանքն ստրկացնելու հնարավորությունը։

Առաջ էին քաշում այն առարկությունը, թե իբր մասնավոր սեփականության ոչնչացումով ամեն գործունեություն կդադարի և ընդհանուր ծուլություն կթագավորի։

Այդ դեպքում բուրժուական հասարակությունը վաղուց պետք է ծուլությունից կործանված լիներ, որովհետև նա, ով այդ հասարակության մեջ աշխատում է, ոչինչ ձեռք չի բերում, իսկ նա, ով ձեռք է բերում, չի աշխատում։ Այս բոլոր երկյուղները հանգում են այն տավտոլոգիային, թե քանի որ այլևս կապիտալ չկա, չկա նաև վարձու աշխատանք։

Նյութական արդյունքների յուրացման ու արտադրության կոմունիստական եղանակի դեմ ուղղված բոլոր առարկությունները տարածվում են նաև մտավոր աշխատանքի արդյունքների յուրացման ու արտադրման վրա։ Ինչպես որ դասակարգային սեփականության ոչնչացումը բուրժուային պատկերանում է որպես բուն արտադրության ոչնչացում, այնպես էլ դասակարգային կրթության ոչնչացումը նրա համար հավասարազոր է կրթության ոչնչացմանն առհասարակ։

Այն կրթությունը, որի կորուստը նա ողբում է, վիթխարի մեծամասնության համար մեքենայի կցորդի վերածվելն է։

Բայց մի՛ վիճեք մեզ հետ, երբ դուք բուրժուական սեփականության վերացումը գնահատում եք ազատության, կրթության, իրավունքի և այլն մասին ունեցած ձեր բուրժուական պատկերացումների տեսակետից։ Ձեր իդեաներն իրենք բուրժուական արտադրական հարաբերությունների և բուրժուական սեփականատիրական հարաբերությունների արդյունքն են, ճիշտ այնպես, ինչպես որ ձեր իրավուկքը լոկ ձեր դասակարգի օրինականացված կամքն է, որի բովանդակությունը որոշվում է ձեր դասակարգի կյանքի նյութական պայմաններով։

Ձեր կողմնակալ պատկերացումը, որ ձեզ հարկադրում է ձեր արտադրական հարաբերությունները և սեփականատիրական հարաբերությունները, պատմական, արտադրության զարգացման պրոցեսում անցողիկ հարաբերություններից վերածել բնության և բանականության հավիտենական օրենքների,— այդ կողմնակալ պատկերացումը դուք բաժանում եք նախկին բոլոր տիրող և կործանված դասակարգերի հետ։ Երբ խոսք է լինում բուրժուական սեփականության մասին, դուք չեք համարձակվում այլևս հասկանալ այն, ինչ ձեզ հասկանալի է թվում անտիկ կամ ֆեոդալական սեփականության վերաբերմամբ։

Ընտանիքի վերացում։ Ամենածայրահեղ ռադիկալներն անգամ վրդովվում են կոմունիստների այս նողկալի մտադրությունից։

Ինչի՞ վրա է հիմնված ժամանակակից բուրժուական ընտանիքը։ Կապիտալի վրա, մասնավոր շահի վրա։ Լիակատար զարգացած ձևով նա գոյություն ունի միայն բուրժուազիայի համար, բայց նա իր լրացումն է գտնում պրոլետարների հարկադրական ընտանեզրկոլթյան և հրապարակային պոռնկության մեջ։

Բուրժուական ընտանիքը բնականաբար կվերանա իր այս լրացման վերացման հետ, և երկուսն էլ կանհետանան կապիտալի անհետացման հետ միասին։

Կամ դուք կշտամբում եք մեզ նրա համար, որ մենք ուզում ենք վերացնե՞լ երեխաների շահագործումը նրանց ծնողների ձեռքով։ Մենք խոստովանում ենք մեր այս ոճրագործությունը։

Բայց դուք պնդում եք, թե ընտանեկան դաստիարակությունը հասարակական դաստիարակությամբ փոխարինելով, մենք ուզում ենք ոչնչացնել մարդու համար ամենաթանկագին հարաբերությունները։

Իսկ մի՞թե ձեր դաստիարակությունը չի որոշվում հասարակությամբ։ Մի՞թե այն չի որոշվում հասարակական այն հարաբերություններով, որոնց մեջ դուք դաստիարակում եք, չի որոշվում հասարակության ուղղակի կամ անուղղակի միջամտությամբ՝ դպրոցի միջոցով և այլն։ Կոմունիստները չեն հնարում հասարակության ազդեցությունը դաստիարակության վրա. նրանք միայն փոխում են դաստիարակության բնույթը, նրանք այն դուրս են հանում տիրող դասակարգի ազդեցությունից։

Բուրժուական ճամարտակությունները ընտանիքի և դաստիարակության մասին, ծնողների և երեխաների քնքուշ հարաբերությունների մասին այնքան ավելի նողկանք են ներշնչում, որքան ավելի են խորտակվում բոլոր ընտանեկան կապերը պրոլետարիատի ներսում՝ խոշոր արդյունաբերության զարգացման շնորհիվ, որքան ավելի են երեխաները առևտրի հասարակ առարկաներ ու աշխատանքի գործիքներ դառնում։

Բայց դուք՝ կոմունիստներդ, ուզում եք կանանց համայնացում մտցնել,— խմբովին աղաղակում, է ամբողջ բուրժուազիան։

Բուրժուան նայում է իր կնոջ վրա որպես արտադրության հասարակ գործիքի։ Նա լսում է, որ արտադրության գործիքները ենթադրվում է տրամադրել ընդհանուր օգտագործման, և, իհարկե, չի կարող հրաժարվել այն մտքից, թե կանանց էլ նույն բախտը կվիճակվի։

Նա նույնիսկ չի էլ կասկածում, որ խոսքը վերաբերում է հենց կնոջ այնպիսի դրությունը վերացնելուն, երբ նա արտադրության հասարակ գործիք է հանդիսանում։

Սակայն չկա ոչինչ ավելի ծիծաղելի, քան մեր բուրժուաների փքուն-բարոյական սարսափը կանանց կարծեցյալ պաշտոնական համայնացման առթիվ կոմունիստների մոտ։ Կոմունիստները կարիք չունեն կանանց համայնացում մտցնելու, դա գոյություն է ունեցել համարյա միշտ։

Մեր բուրժուաները, չբավականանալով նրանով, որ իրենց տրամադրության տակ են գտնվում իրենց բանվորների կանայք ու աղջիկները,— այլևս չխոսելով պաշտոնական պոռնկության մասին,— հատուկ հաճույք են գտնում մեկը մյուսի կնոջը գայթակղելու մեջ։

Բուրժուական ամուսնությունն իրականում հանդիսանում է կանանց համայնացում։ Կոմունիստներին կարելի էր կշտամբել ամենաշատը միայն այն բանի համար, որ նրանք կանանց կեղծավորաբար քողարկված համայնացման տեղ իբր թե ուզում են կանանց պաշտոնական, բացահայտ համայնացում մտցնել։ Բայց չէ որ ինքնին հասկանալի է, որ այժմյան արտադրական հարաբերությունների ոչնչացումով կանհետանա նաև դրանցից բխող կանանց համայնացումը, այսինքն՝ պաշտոնական և ոչ֊պաշտոնական պոռնկությունը։

Այնուհետև կոմունիստներին կշտամբում են, թե նրանք իբր ուզում են վերացնել հայրենիքը, ազգությունը։

Բանվորները հայրենիք չունեն: Նրանցից չի կարելի խլել այն, ինչ նրանք չունեն։ Քանի որ պրոլետարիատը պետք է ամենից առաք նվաճի քաղաքական իշխանություն, բարձրանա-հասնի ազգային դասակարգի դրությանը, կազմավորվի որպես ազգ, նա ինքը դեռևս ազգային է, թեև բոլորովին ոչ այն իմաստով, ինչպես բուրժուազիան է այդ հասկանում:

Ազգային կղզիացումն ու ժողովուրդների հակադրությունները ավելի ու ավելի անհետանում են արդեն բուրժուազիայի զարգացման, առևտրի ազատության, համաշխարհային շուկայի, արդյունաբերական արտադրության միակերպության և դրան համապատասխանող կյանքի պայմանների զարգացման շնորհիվ։

Պրոլետարիատի տիրապետությունը է՛լ ավելի կարագացնի նրանց անհետացումը։ Գոնե քաղաքակիրթ երկրների ջանքերի միացումը պրոլետարիատի ազատագրման առաջին պայմաններից մեկն է։

Ինչ չափով որ ոչնչացվելու է մի անհատի շահագործումը մյուսի կողմից, այն չափով էլ ոչնչացվելու է մի ազգի շահագործումը մյուսի կողմից։

Ազգերի ներսում եղած դասակարգերի անտագոնիզմի հետ միասին կվերանան նաև թշնամական հարաբերություններն ազգերի միջև։

Կրոնական, փիլիսոփայական և առհասարակ իդեոլոգիական տեսակետներից կոմունիզմի դեմ ուղղված մեղադրանքները մանրամասն քննարկման արժանի չեն։

Մի առանձին խորամտությո՞ւն է պետք հասկանալու համար, թե մարդկանց կենսապայմանների հետ, նրանց հասարակական հարաբերությունների հետ, նրանց հասարակական կեցության հետ փոխվում են նաև նրանց մտապատկերները, հայացքներն ու հասկացողությունները, մի խոսքով նրանց գիտակցությունը։

Իսկ ի՞նչ է ապացուցում իդեաների պատմությունը, եթե ոչ այն, որ հոգևոր արտադրությունը վերափոխվում է նյութականի հետ միասին։ Ամեն մի ժամանակի տիրապետող իդեաները միշտ եղել են իշխող դասակարգի իդեաները միայն։

Խոսում են ամբողջ հասարակությունը ռևոլուցիոնացնող իդեաների մասին. դրանով լոկ այն փաստն են արտահայտում, որ հին հասարակության ներսում գոյացել են նորի տարրերը, որ հին կենսապայմանների քայքայման հետ ձեռք-ձեռքի տեղի է ունենում նաև հին իդեաների քայքայումը։

Երբ հին աշխարհը թեքվել էր դեպի կործանումը, հին կրոնները հաղթվեցին քրիստոնեական կրոնի կողմից։ Երբ քրիստոնեական իդեաները XVIII դարում կործանվում էին լուսավորական իդեաների հարվածներից, ֆեոդալական հասարակությունը իր մահացու կռիվն էր մղում այն ժամանակ ռևոլուցիոն բուրժուազիայի դեմ։ Խղճի և կրոնի ազատության իդեաները արտահայտում էին լոկ ազատ կոնկուրենցիայի տիրապետությունը խղճի բնագավառում։

«Բայց»,— կասեն մեզ,— «կրոնական, բարոյական, փիլիսոփայական, քաղաքական, իրավական իդեաները և այլն, իհարկե, պատմական զարգացման ընթացքում փոխվել են։ Իսկ կրոնը, բարոյականությունը, փիլիսոփայությունը, քաղաքականությունը, իրավունքը այս անընդհատ փոփոխության մեջ միշտ պահպանվել են։

Բացի այդ, գոյություն ունեն հավիտենական ճշմարտություններ, ինչպես՝ ազատություն, արդարություն և այլն, որոնք հասարակական զարգացման բոլոր ստադիաների համար ընդհանուր են։ Այնինչ կոմունիզմը վերացնում է հավիտենական ճշմարտությունները, նա վերացնում է կրոնը, բարոյականությունը, փոխանակ նրանց նորոգելու․ հետևաբար, նա հակասում է պատմական զարգացման ամբողջ նախորդ ընթացքին»։

Ինչի՞ է հանգում այս մեղադրանքը։ Մինչև այժմ գոյություն ունեցած բոլոր հասարակությունների պատմությունը ընթացել է դասակարգային հակադրությունների մեջ, որոնք զանազան դարաշրջաններում զանազան կերպ են ձևավորվել։

Բայց ինչ ձև էլ նրանք ընդունած լինեն, հասարակության մի մասի շահագործումը մյուսի կողմից՝ անցյալ բոլոր հարյուրամյակների համար ընդհանուր փաստ է։ Ուստի զարմանալի չէ, որ, չնայած ամբողջ բազմազանությանն ու բոլոր տարբերություններին, բոլոր դարերի հասարակական գիտակցությունը շարժվում է որոշ ընդհանուր ձևերի մեջ, գիտակցության այնպիսի ձևերի մեջ, որոնք բոլորովին կանհետանան միայն դասակարգերի հակադրության վերջնական անհետացման հետ միասին։

Կոմունիստական ռևոլուցիան ամենավճռական խզումն է անցյալից ժառանգած սեփականատիրական հարաբերությունների հետ․ զարմանալի չէ, որ նա իր զարգացման ընթացքում ամենավճռական կերպով կապերը խզում է անցյալից ժառանգություն ստացած իդեաների հետ։

Սակայն, թողնենք բուրժուազիայի առարկությունները կոմունիզմի դեմ։

Մենք արդեն վերևում տեսանք, որ բանվորական ռևոլուցիայի մեջ առաջին քայլը պրոլետարիատի՝ տիրող դասակարգ դառնալն է, դեմոկրատիայի նվաճումը։

Պրոլետարիատն իր քաղաքական տիրապետությունը կօգտագործի նրա համար, որպեսզի բուրժուազիայից քայլ առ քայլ խլի ամբողջ կապիտալը, արտադրության բոլոր գործիքները կենտրոնացնի պետության, այսինքն՝ որպես տիրող դասակարգ կազմակերպված պրոլետարիատի ձեռքում, և ըստ հնարավորին արագ մեծացնի արտադրողական ուժերի գումարը։

Այս, իհարկե, կարող է սկզբում տեղի ունենալ սեփականության իրավունքի և բուրժուական արտադրական հարաբերությունների մեջ բռնակալական միջամտություն գործելու օգնությամբ միայն, այսինքն՝ այնպիսի միջոցառումների օգնությամբ, որոնք տնտեսապես անբավարար և անհիմն են թվում, բայց որոնք շարժման րնթացքում իրենք իրենց գերաճում են և անխուսափելի են որպես արտադրության ամբողջ եղանակի մեջ հեղաշրջում մտցնելու միջոց։

Այս միջոցառումներն, իհարկե, տարբեր երկրներում տարբեր կլինեն։

Սակայն ամենաառաջավոր երկրներում կարելի կլինի համարյա ամենուրեք կիրառել հետևյալ միջոցները․

1. Հողային սեփականության էքսպրոպրիացիա և հողային ռենտայի գործադրում պետական ծախսերը ծածկելու համար։

2. Բարձր պրոգրեսիվ հարկ։

3. ժառանգության իրավունքի վերացում։

4. Բոլոր էմիգրանտների և խռովարարների գույքի բռնագրավում։

5. Վարկի կենտրոնացում պետության ձեռքում պետական կապիտալ ունեցող և բացառիկ մոնոպոլիա վայելող ազգային բանկի միջոցով։

6. Ամբողջ տրանսպորտի կենտրոնացում պետության ձեռքում։

7. Պետական գործարանների, արտադրության գործիքների թվի մեծացում, վարելահողերի մաքրում և բարելավում ընդհանուր պլանով։

8. Բոլորի համար հավասար պարտադիր աշխատանք. արդյունաբերական բանակների հիմնում, առանձնապես հողագործության համար։

9. Հողագործության միացումն արդյունաբերության հետ, օժանդակություն գյուղի և քաղաքի հակադրության աստիճանական վերացմանը։

10. Բոլոր երեխաների հասարակական և ձրի դասաիարակություն։ Երեխաների գործարանային աշխատանքի ժամանակակից ձևի վերացում։ Դաստիարակության միացումը նյութական արտադրության հետ և այլն և այլն։

Երբ զարգացման ընթացքում անհետանան դասակարգային տարբերությունները և ամբողջ արտադրությունը կենտրոնանա անհատների ասոցիացիաների ձեռքում, այն ժամանակ հանրային իշխանությունը կկորցնի իր քաղաքական բնույթը։ Քաղաքական իշխանությունը բառիս բուն իմաստով մի դասակարգի կազմակերպված բռնությունն է մյուս դասակարգին ճնշելու համար։ Եթե պրոլետարիատը բուրժուազիայի դեմ մղած պայքարում անպայմանորեն միավորվում և դառնում է դասակարգ, եթե ռևոլուցիայի միջոցով նա իրեն դարձնում է տիրող դասակարգ և որպես տիրող դասակարգ ուժով վերացնում է հին արտադրահարաբերությունները, ապա այդ արտադրական հարաբերությունների հետ միասին նա ոչնչացնում է դասակարգային հակադրության գոյության պայմանները, ինչպես և առհասարակ դասակարգերը․ և դրանով իսկ՝ իր սեփական տիրապետությունը որպես դասակարգի։

Հին բուրժուական հասարակության տեղը՝ իր դասակարգերով և դասակարգային հակադրություններով, բռնում է մի ասոցիացիա, որի մեջ յուրաքանչյուրի ազատ զարգացումը հանդիսանում է բոլորի ազատ զարգացման պայմանը։