Դավիթ Կոպպերֆիլդ

Իմ ծնունդը

Ո՞վ կլինի իմ կենսագրության հերոսը, ե՞ս թե մի ուրիշ մարդ՝ այդ կիմացվի հետևյալ թերթերից։ Հենց սկզբից սկսելու համար՝ իսկույն կասեմ, որ ես ծնվել եմ մի ուրբաթ օր, կես֊գիշերին (գոնե այսպես են պատմել ինձ, և ես հավատում եմ)։ Նկատել են, որ ժամացույցի խփելը և իմ ճվալը մեկ է եղել։

Դայակս ու մեր հարևան պառավները, որոնք այն օրից էին հետաքրքրվել իմ անձով, երբ մենք դեռ ամենևին չէինք կարող իրար մոտիկից ճանաչել, ծնվելուս օրն ու ժամն իմանալով հրատարակում են՝ առաջին, թե այս աշխարհում ես անբախտ կլինեմ․ և երկրորդ՝ ուրվականներ և ոգիներ տեսնելու ձիրք կունենամ։ Ամեն մի երեխա, ասում են նրանք, որ թշվառություն է ունեցել ուրբաթ գիշերվա երկրորդ կեսին ծնվելու, անպատճառ օժտված կլինի այդ երկու ձիրքով։

Առաջին կետի մասին ավելորդ է խոսել, որովհետև այդ գուշակության ճշմարիտ կամ սուտ լինելը իմ կյանքի պատմությունից կերևա։ Երկրորդին գալով՝ բավական է ասել, որ ես մինչև այսօր ուրվականներ չեմ տեսել, եթե միայն չենթադրենք, թե նրանք օրորոցիս մեջ են այցելել ինձ։ Սակայն ես բնավ չեմ գանգատվում, որ զրկվել եմ այդ շնորհից․ Ընդհակառակը՝ շատ գոհ կլինեմ, եթե իմ ժառանգության այդ մասը մի ուրիշ մարդ գրաված լինի։

Ես շապկով եմ աշխարհ եկել։

Այս շապիկի մասին թերթերի մեջ տպված է լինում, թե նա վաճառվում է չնչին գնով՝ տասնհինգ գինեով։^[1] Բայց արդյոք այդ միջոցին նավաստիները պատրաստ փող չե՞ն ունեցել, թե՞ շապիկի հրաշագործ զորությանը չհավատալով, լավ են համարել՝ շապիկի փոխարեն մի խցանե գոտի գնել ― չգիտեմ․ ստյուգն այս է, որ միայն մի մուշտարի է մեզ մոտ գալիս իմ շապիկը գնելու, և հատկապես մի մակլեր, որ միայն երկու ֆունտ է առաջարկում պատրաստ դրամով, իսկ մնացածը խոստանում է խերեսի գնով վճարել, որովհետև չի կամենում ավելի թանկ գնահատել ջրում խեղդվելուց ապահովող հմայիչը։ Եվ մայրս դադարում է ոչ միայն հայտարարություններ տպել ու նրանց գինը զուր վճարել, այլև ստիպված է լինում ծախելու իր իսկ ունեցած խերեսը։ Տասը տարի անցնելուց հետո իմ շապիկը վիճակ գցեցին հիսուն հոգու մեջ․ տոմսակի գինը երկու շիլինգ էր․ տանողը հինգ շիլինգ պիտի տար։ Ես ինքս վիճակահանության ներկա էի և լավ եմ հիշում, որ շատ շփոթած ու տրտմած էի՝ տեսնելով, թե ինչպե՞ս են վարվում իմ անձնավորության մի մասի հետ։ Չեմ մոռացել, որ շապիկը վիճակվեց մի պառավ կնոջ, որը իր հին քսակից ակամա հինգ շիլինգ հանեց՝ բոլորն էլ սև դրամով, ու երկուևկես պեննի պակաս․ երկար ժամանակ և թվաբանական մեծ հանճար հարկավոր եղավ այս բանը նրան ապացուցելու, սակայն իզուր։ Եղելությունն այս է, և ամեն մարդ զարմանալով կհիշի, որ պառավը ջրահեղձ չեղավ, այլ բախտ ունեցավ իննսուներկուամյա հասակում առոք֊փառոք իր անկողնում մեռնել։ Ես իմացա, որ նա մինչև իր վերջին շունչը պարծեցել է, թե ոչ մի ժամանակ ուրիշ կերպ չի անցկացել ջրից, բայց միայն կամրջով, և թե թեյ խմելիս (որ սաստիկ սիրել է) միշտ բարկացել է այն անբարիշտ նավաստիների և մյուս նավորդների վրա, որոնք հանդգնություն են ունեցել «հեռու տեղեր քարշ գալու»։ Զուր են փորձել բացատրել նրան, որ եթե այդ հեռու տեղեր ու երկրներ քարշ գալու եղեռնական զբաղմունքը չլիներ, մենք կյանքի շատ վայելքներից, գուցե և նույնիսկ թեյից, զուրկ կմնայինք։ Նա միշտ եռանդով և անդրդվելի համոզմունքով պատասխանել է․ «Ոչ, պետք չէ քարշ գալ»։

Եվ դեսուդեն քարշ չգալու համար՝ դարձյալ դառնամ իմ ծննդյան հարցին։

Ծնվել եմ Բլենդրոտընում, Սուֆոլկի կայսրության մեջ, կամ «այն կողմերում», ինչպես ասում են սկովտացիք։ Ես որբածին զավակ էի։ Երբ իմ աչքերը բացվեցին արևի լույսը տեսնելու, հորս աչքերը վեց ամսից ի վեր գոցված էին։ Այսօր անգամ ես մի տարօրինակ բան եմ զգում, երբ մտածում եմ, որ նա երբեք չի տեսել ինձ․ ավելի տարօրինակ բան եմ զգում իմ մանկության այն օրերը հիշելիս, երբ ապրում էի նրա սպիտակ տապանաքարի մոտերքում։ Որքան եմ կարեկցել այդ ննջեցյալին, որ գիշերային խավարով պատած՝ մենակ պառկած էր հանգստարանի մեջտեղում, մինչ մեր փոքրիկ սենյակը այնպես տաք էր ու լուսավոր․ ինձ թվում էր, թե անգթություն էր նրան մենակ դրսում թողնել և փակել մեր դռները նրա առջև։

Մեր գերդաստանի ամենագլխավոր անդամը հորս հորաքույրն էր, հետևաբար իմ տատը, որի մասին հետո երկար պիտի խոսեմ։ Միս Տրոտուդը կամ միս Բեթսին, ինչպես որ խեղճ մայրս էր կոչում նրան, երբ քաջություն էր ունենում արտասանելու (որ շատ սակավ էր պատահում) այդ սոսկալի անձի անունը, ամուսնացած էր մի մարդու հետ, որ իրենից շատ ջահել էր և սիրուն, բայց սիրուն ոչ այն հին առածի իմաստով, թե «սիրունը նա է, ով բարի է»։ Ասողներ կային, թե նա ծեծելիս է եղել միս Բեթսիին, և, մի անգամ, տնտեսական հաշիվների առթիվ վիճելիս, արագ ու հաստատ կերպով որոշել է դուրս նետել նրան երկրորդ հարկի պատուհանից։ Միս Բեթսին, իր մարդու անզուսպ բնավորության այդ բացահայտ ապացույցների դիմաց լավ է համարել փող տալ նրան, որպեսզի նա հոժարակամ բաժանվի և հեռանա։ Մարդն էլ դրամը ստանալուն պես հեռացել է Հնդկաստան և այնտեղ, ըստ մեր գերդաստանի ավանդության, նրան տեսել են մի բեբունի^[2] հետ փիղ նստած շրջելիս։ Սակայն ես կարծում եմ, թե այդտեղ մի սխալ կա․ նրա ընկերը երևի կապիկ չէր, այլ բեբու, կամ բեգում, որ նշանակում է՝ հնդկական իշխանուհի։ Ինչևիցե, տասը տարի անցնելուց հետո, լուր հասավ մեզ, թե նա մեռել է։ Ոչ ոք չգիտե, թե տատս ինչպես ընդունեց այդ լուրը․ ապահարզան ստանալուց հետո նա սկսել էր նորից իր օրիորդական անունը կրել և մի տուն էր գնել ծովի հեռավոր ափին, և այնտեղ էլ բնակվում էր իր սպասուհու հետ մեն֊մենակ, աշխարհից բոլորովին կտրված։

Հայրս, կարծեմ, մի ժամանակ միս Բեթսիի սիրելին էր, բայց միս Բեթսին սաստիկ դժգոհ էր մնացել նրա ամուսնությունից, որովհետև, նրա կարծիքով, մայրս «մի մոմե տիկին» էր ― ուրիշ ոչինչ։ Նա երբեք մորս չէր տեսել, բայց գիտեր, որ մայրս քսան տարեկանից ջահել է։ Այնուհետև հայրս և միս Բեթսին բնավ իրար չեն հանդիպել։ Պսակվելիս իմ հայրը տարիքով երկու անգամ մեծ է եղել մորիցս, և բավական վատառողջ։ Նա մեռել է մի տարուց հետո, իմ ծնվելուց վեց ամիս առաջ, ինչպես արդեն ասել եմ։

Այսպես էր իրերի վիճակն այն՝ հիշատակության արժանի, և թող ներվի ինձ ասել, նշանավոր ուրբաթ գիշերը։ Ես իրավունք ունեմ պնդելու, թե հաստատ գիտեմ այդ գիշերվա դեպքերը և կամ թե իմ անձնական հիշողության վրա է հիմնված այն բոլորը, ինչ որ այսոըհետև պիտի պատմեմ։

Մայրիկս, հիվանդ ու վշտահար, նստած էր վառարանի մոտ և կրակին էր նայում արտասվալիր աչքերով․ նա հուսահատ մտածում էր թե՛ իր և թե՛ անհայր որբի մասին, որի աշխարհ գալը, մինչ այդ աշխարհը առանձին հաճույք չէր զգա նրա գալուց, արդեն ողջունվել էր հարյուրավոր մարգարեական գնդասեղներով,^[3] որոնք դրված էին պահարանի աչքում։ Եվ ահա մայրս, ինչպես ասացի, նստած էր վառարանի մոտ՝ մարտ ամսի պայծառ ու ցուրտ երեկոյին և տխուր մտածում էր, թե անկարող կլինի դիմանալ իրեն սպասող երկունքին, և իր արտասուքը սրբելիս՝ հանկարծ պատուհանից մի անծանոթ կին տեսավ, որ գալիս էր պարտոզի միջով։

Երկրորդ անգամ դուրս նայելով, մայրիկս պարզ գուշակեց, թե եկվորը միս Բեթսին է։ Մայր մտնող արեգակը պարտեզի ցանկապատի հետևից լուսավորում էր եկվորին, և սա այնպես հաստատ և համարձակ էր առաջ գալիս, ինչպես միս Բեթսին միայն կարող էր առաջ գալ։

Տան դռանը հասնելուն պես՝ նա մի նոր ապացույց տվեց, որ եկողը հենց ինքն է։ Հայրս միշտ ասելիս է եղել, թե իր հորաքույրը երբեք մի հասարակ ադամորդու պես չի շարժվել․ և ահա դռան զանգակը հնչեցնելու փոխարեն՝ միս Բեթսին մոտենում է վերոհիշյալ պատուհանին և քիթը այնպես հպում ապակուն, որ քթի ծայրը, լուսահոգի մորս ասելով՝ իսկույն ևեթ մի սպիտակ ու տափակ բան է դառնում։

Այս դեպքն այնպես է ցնցում մայրիկիս, որ ես մինչև այժմ համոզված եմ՝ ուրբաթ գիշերով աշխարհ գալս միս Բեթսիին եմ պարտական։

Մայրս շփոթված վեր թռավ և կանգնեց բազկաթոռի հետևը՝ անկյունում։ Միս Բեթսին ամբողջ սենյակը ծանր ու հանդարտ դիտելուց հետո՝ աչքերը հոլանդական ժամացույցի սլաքի նման դեսուդեն շրջեց և, վերջապես, մորս նշմարեց։ Հետո հրամայելու սովոր անձի խրոխտ հայացքով նշան տվեց մորս, որ գնա դուռը բանա։ Մայրիկս գնաց։

― Կարծեմ միստրիս Դավիթ Կոպպերֆիլդն եք, ― ասաց միս Բեթսին, առաջին բառը շեշտելով, ցույց տալու համար, թե իր ենթադրությունը հիմնված է մորս սև հագուստի և երեխա բերելու մերձ վիճակի վրա։

― Այո, ― թույլ ձայնով պատասխանեց մայրիկս։

― Ես միս Տրոտուդն եմ․ անունս անշուշտ լսած կլինեք, ― ասաց հյուրը։

Մայրիկս պատասխանեց, թե պատիվ է ունեցել լսելու․ բայց ցավելով զգում էր, որ անկարող է ցույց տալ, թե մեծ հաճույք չէր վայելել այդ պատվից։

― Այժմ ահա տեսնում եք նրան, ― ասաց միս Թեթսին։

Մայրս գլուխ տվեց և խնդրեց նրան ներս բարեհաճել։

Նրանք մտան այն սենյակը, որից մայրս մի րոպե առաջ դուրս էր ելել, որովհետև մյուս սենյակում հորս մահվան օրից ի վեր կրակ չէր վառվել։ Նստեցին։ Միս Բեթսին լուռ էր, իսկ մայրս ինքն իրեն զուր զսպելուց հետո, վերջապես սկսեց լաց լինել։

― Դե՛, դե՛, դե՛, ― գոչեց արագ միս Բեթսին։ ― Այդպիսի բաներ հարկավոր չեն, բավական է։

Մայրս անկարող էր արտասուքը զսպել և շարունակում էր հեկեկալ։

― Հանիր գլխանոցդ, ա՛յ աղջիկ, ― ասաց միս Բեթսին, ― թույլ տուր երեսդ տեսնել։

Մայրս ահից քար կտրած, ուզենար էլ՝ չէր կարող այդ տարօրինակ պահանջին դիմադրել։ Նա հրամանը կատարեց, բայց այնպիսի դողդոջ ձեռքերով, որ գլխանոցը բաց անելիս՝ իր ճոխ ու սիրուն մազերն էլ քանդեց։

― Օ՜հ, աստված իմ, ― գոչեց միս Բեթսին, ― դու դեռ կատարյալ երեխա ես։

Մայրիկս, իրոք, չնայած իր հասակին, շատ նորատի էր երևում․ նա գլուխը կախեց, ասես թե ջահել երևալը հանցանք լիներ, և հառաչելով ասաց, թե վախենում է, որ այդպես ջահել այրի է և արդեն մայր պիտի դառնա, եթե միայն կենդանի մնա։ Այս խոսքերին հաջորդող կարճ լռության միջոցին մայրս զգաց, որ միս Բեթսին թեթև շոյում է նրա մազերը․ նա վախենալով նայեց տատիս․ միս Բեթսին, իր շրջազգեստի փեշերը վեր քաշած, ձեռքերը ծնկին ծալած, ոտքերը վառարանի վանդակին դեմ տված՝ խոժոռ դեմքով մտիկ էր տալիս կրակին։

― Աստծու սիրուն, ― գոչեց հանկարծ միս Բեթսին, ― ինչո՞ւ են Րուկրի^[4] անվանել սրան։

― Ձեր խոսքը մեր տան մասի՞ն է, տիկին, ― հարցրեց մայրս։

― Ինչո՞ւ Րուկրի, ― կրկնեց միս Բեթսին։ ― Եթե ավելի խելք ունենայիք, դու և նա, չէ՞ որ Կուկրի^[5] կանվանեիք սրան, քան Րուկրի։

Այդ անունը միստր Կոպպերֆիլդն է տվել, ― պատասխանեց մայրիկս։ ― Տունը գնելիս նա սիրով մտածում էր, թե որոներ կլինեն սրա շուրջը։

Հանկարծ, երեկոյան քամին մի սաստիկ մռնչյուն հանեց պարտեզի հին պտղիների մեջ, և մայրիկս ու միս Բեթսին ակամա այն կողմը նայեցին։ Ահագին ծառերը մեկմեկու գաղտնիք հայտնող հսկաների նման հակվում էին դեպի իրար և մի քանի վայրկյան այսպես հանդարտ մնալուց հետո՝ նորից մոլեգնաբար ուղղվում, իրենց հուժկու բազուկները տատանելով, ասես թե լսած բաներից հանգիստ գտնելու անկարող․ մինչ որոների հողմակոծ ու բզկտված հին բները մրրկահույզ ծովի երեսին ծփխփող ջարդված նավի բեկորների պես, ճոճվում էին ամենաբարձր ճյուղերի վրա։

― Թռչունները որտե՞ղ են, ― հարցրեց միս Բեթսին։

― Թռ՞․․․ ։ ― Մայրս բոլորովին ուրիշ բանի վրա էր մտածում։

― Որորները, որտե՞ղ են կորել որոները, ― նորից հարցրեց միս Բեթսին։

― Մեր այստեղ բնակվելու օրից ես նրանց չեմ էլ տեսել, ― ասաց մայրս։ ― Մենք կարծում էինք․․․ միստր Կոպպերֆիլդը կարծում էր, թե այստեղ շատ որորներ կլինեն, բայց բույները շատ հնացել էին և արդեն վաղուց ամայի էին։

― Ահա այդպես էր Դավիթ Կոպպերֆիլդը, ― գոչեց միս Բեթսին։ ― Կարծես ողջ֊ողջ կանգնած լինի աչքիս առջև։ Րուկրի անվանել այս տունը, մինչդեռ շուրջը և ոչ մի հատ որոր չկա, և թռչուններ երևակայել՝ միայն բներ տեսնելով։ Թե խենթություն չէ, հապա ի՞նչ է։

― Մր․ Կոպպերֆիլդը վախճանված է, ― նկատեց մայրս, ― և եթե դուք համարձակվեք իմ առջև անվայել խոսել նրա մասին․․․

Խեղճ մայրս, կարծես, մի վայրկյան ուզեցավ հարձակվել տատիս վրա և խեղդել նրան։ Այդ կռվում միս Բեթսին անշուշտ մի ձեռքով էլ կհաղթեր մորս, թեկուզ մայրս ավելի առողջ լիներ այն երեկո։ Սակայն մորս քաջությունը վաղանցուկ էր, և նրա աթոռից վերկենալուն պես նորից նստեց և իսկույն ուշաթափվեց։

Երբ որ նա ուշքի եկավ, գուցե նույնիսկ միս Բեթսիի օգնությամբ, տատս արդեն կանգնած էր պատուհանի մոտ։ Երեկոյան վերջալույսը տեղի էր տվել մթության, և նրանք կարող էին միայն վառարանի աղոտ լույսով տեսնել միմյանց։

― Հը՜մ, ― ասաց միս Բեթսին, նորից նստելով աթոռի վրա, ասես թե միայն պատահմամբ պատուհանից դուրս նայած լիներ, ― ուրեմն ե՞րբ եք սպասում։

― Ամբողջ մարմինս դողում է, ― թոթովեց մայրս։ ― Այս ի՞նչ է, չգիտեմ։ Մահս արդեն մոտեցել է։

― Չէ՛, չէ՛, չէ՛, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Եկ մի բաժակ թեյ խմիր։

― Օ՜հ, աստված իմ, աստված իմ։ Մի՞թե կարծում եք, որ թեյն ինձ կօգնի, ― հարցրեց մայրս հուսահատ։

― Հարկավ կօգնի, ― պատասխանեց միս Բեթսին։ ― Դատարկ երևակայություն է, ուրիշ ոչինչ։ Քո աղջկա անունն ի՞նչ է։

― Դեռ չգիտեմ՝ աղջի՞կ կլինի, թե՞ տղա, ― ասաց մայրս։

― Աստված օրհնի երեխային, ― գոչեց միս Բեթսին, անգիտակցաբար կրկնելով բարձի վրա նշանակված երկրորդ մաղթանքը, բայց ոչ թե իմ, այլ մորս հասցեին։ ― Ես հարցնում եմ ձեր աղախնու անունը։

― Պեգգոտի, ― ասաց մայրս։

― Պեգգոտի, ― կրկնեց միս Բեթսին փոքր֊ինչ գրգռված։ Ո՞վ է լսել, որ մի մարդկային արարած այդպիսի անուն ստանա եկեղեցում։

― Այդ նրա ազգանունն է, ― երկչոտ ձայնով պատասխանեց մայրիկս։ ― Մր․ Կոպպերֆիլդը այդպես էր կոչում նրան՝ երկուսիս մկրտոթյան անունները չխառնելու համար, որոնք միևնույնն են։

― Ա՛յ Պեգգոտի, ― գոչեց միս Բեթսին, դուռը բանալով։ ― Թեյ։ Տանտիկինդ փոքր֊ինչ տկար է։ Շուտ արա։

Միս Բեթսին այդ պատվերը մի այնպիսի սաստով տվեց, կարծես աշխարհի սկզբից անժխտելի իշխանություն վայելած լիներ մեր տանը, ապա դուրս նայեց՝ Պեգգոտիին տեսնելու, որ անծանոթ ձայնից շվարած՝ ճրագը ձեռքին գալիս էր․ հետո դուռը փակեց և, առաջվա պես տեղը նստելով, փեշերը հավաքեց, ոտները վառարանի վանդակին դրեց և ձեռքերն իրար կցեց ծունկի վրա։

― Ասացիր, գուցե աղջիկ կլինի՞, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Ես վստահ եմ, որ աղջիկ կլինի։ Սիրտս վկայում է, որ աղջիկ կլինի։ Եվ, իմացած եղիր, սիրելիս, որ այդ աղջկա ծնվելու րոպեից սկսած․․․

― Գուցե տղայի․․․ ― սիրտ առավ մեջ բերելու մայրիկս։

― Ասում եմ քեզ, սիրտս վկայում է, որ աղջիկ կլինի, ― կրկնեց միս Բեթսին։ ― Խնդրեմ ինձ չհակաճառես։ Այդ աղջկա ծնվելու օրից սկսած՝ ես նրա բարեկամը պիտի լինեմ։ Ես վճռել եմ նրա կնքամայրը լինել և նրան անվանել՝ Բեթսի Տրոտուդ Կոպպերֆիլդ։ Պետք է հոգալ, որ այդ Բեթսի Տրոտուդի կյանքում սխալմունքներ չպատահեն։ Պետք է հսկել, որ նրա զգացմունքների հետ չխաղան։ Պետք է լավ կրթել նրան և զգուշացնել, որ կուրորեն չմտերմանա այնպիսի մեկի հետ, որ արժանի չէ մտերմության։ Այդ մասին հոգ տանելը իմ պարտքը կլինի։

Յուրաքանչյուր խոսքից հետո միս Բեթսին գլուխը թոթվում էր, ասես թե հին վշտերից գրգռվելով և ճիգ թափելով, որ նրանք շատ պարզ չարտահայտվեն։ Գոնե մայրս այդպես էր կարծում՝ աղոտ լույսով նրան դիտելիս․ և մայրս այն աստիճան սարսափել էր միս Բեթսիից, այնքան թույլ էր, այնքան ընկճված ու շփոթված, որ անզոր էր որոշ կերպով մի բան տեսնել և իր ասելիքն իմանալ։

― Եվ Դավիթը քեզ հետ լա՞վ էր վարվում, ― հարցրեց միս Բեթսին փոքր֊ինչ լռելուց հետո, երբ նրա գլուխը դադարել էր շարժվելուց։ ― Արդյո՞ք սիրով էիք իրար հետ։

― Շատ երջանիկ էինք, ― ասաց մայրս։ ― Միստր Կոպպերդիլդը միշտ բարի էր դեպի ինձ։

― Եվ, իհարկե, քեզ երես էր տալիս, ― վրա բերեց միս Բեթսին։

― Այժմ, երբ ես դարձյալ անտեր ու մենակ եմ մնացել այս անկարեկից աշխարհում, տեսնում եմ, որ նա ինձ երես էր տալիս, ― ասաց մայրս լաց լինելով։

― Դե լավ, մի՛ լար, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Դուք մեկմեկու շատ էլ հարմար չէիք, սիրելիս․․․ եթե միայն հնարավոր է, որ երկու անհատ լիովին իրար հարմարվեն․․․ այդ էր հարցնելուս պատճառը։ Դու որբ էիր, չէ՞։

― Այո։

― Եվ վարժուհի՞։

― Վարժուհի այն տանը, ուր միստր Կոպպերֆիլդն էլ հաճախ գալիս էր։ Նա ինձ հետ միշտ սիրով էր վարվում, միշտ ուշադիր էր դեպի ինձ, միշտ կարեկից։ Ի վերջո, նա ինձ առաջարկություն արեց, ես ընդունեցի, և մենք իսկույն ամուսնացանք, ― ասաց մայրս պարզորեն։

― Ա՜հ, խեղճ մանուկ, ― ասաց միս Բեթսին մտամոլոր, աչքերն անքթիթ կրակին հառած։ ― Դու որևէ բան անել գիտե՞ս։

― Կներեք, տիկին․․․ ― թոթվեց մայրս։

― Օրինակի համար՝ տուն կառավարել, ― շարունակեց միս Բեթսին։

― Չեմ կարծում, որ այնքան լավ, ինչքան որ կցանկանայի, ― պատասխանեց մայրս։ ― Բայց միստր Կոպպերֆիլդն ինձ դաս էր տալիս․․․

― (Ինքն ի՞նչ գիտեր, որ քեզ դաս տար), ― փնթփնթաց փակագծի մեջ միս Բեթսին։

― Ես հույս ունեի, թե բան սովորելու փափագս միացնելով սովորեցնելու այն համբերության հետ, որ ուներ միստր Կոպպերֆիլդը, հետզհետե առաջ կգնամ, եթե․․․ եթե միայն անգութ մահը․․․ ― Այստեղ մայրս նորից լացեց փղձուկից։

― Լավ է, լա՜վ, ― ասաց միս Բեթսին։

― Ես միշտ գրում էի տան հաշիվները և ամեն երեկո վերստուգում մր․ Կոպպերֆիլդի հետ, ― ասաց մայրս, նորից դառնապես լաց լինելով։

― Լավ է, լա՜վ, ― ասաց միս Բեթսին։ ― Բավ է, մի՛ լար։

― Եվ մենք երբեք չէինք վիճում այդ մասին, միայն երբեմն մր․ Կոպերֆֆիլդը նկատում էր, թե իմ երեքներն ու հինգերը իրար շատ են նմանվում, կամ թե իմ յոթերի ու ինների պոչը շատ երկար է դուրս գալիս, ― ասաց մայրիկս և դարձյալ լաց եղավ։

― Այդքան լալուց դու կհիվանդանաս, ― նկատեց միս Բեթսին, ― և այդ ոչ քեզ օգուտ կբերի, ոչ էլ սանիկիս։ Բավական է, էլ չկրկնես։

Այդ փաստը փոքր֊ինչ հանգստացրեց մայրիկիս, թեև նրա տկարությունը սաստկանում էր։ Այնուհետև բավական երկար կռություն տիրեց, որ երբեմն ընդհատվում էր կրակի առջև նստած տատիս «ահ, ահ» հառաչանքներով։

― Որքան գիտեմ, Դավիթն իր կարողությունը հասութաբեր բանկում էր դրել, ― ասաց տատս վերջապես։ ― Ի՞նչ թողեց նա քեզ։

― Մր․ Կոպպերֆիլդը․․․ ― պատասխանեց մայրս դժվարությամբ խոսելով, ― այնքան բարի էր, որ հասույթի մի մասն իմ անունով հաստատեց։

― Եվ որքա՞ն, ― հարցրեց միս Բեթսին։

― Տարեկան հարյուր և հինգ ստեռլինգ, ― ասաց մայրս։

― Կարող էր է՛լ ավելի վատ բան անել, ― նկատեց տատս։

Վատ բառը հանգամանքին հարմար եկավ։ Մայրիկս արդեն այն աստիճան նվաղել էր, որ Պեգգոտին, որը թեյ ու կարագ էր ներս բերել, մի ակնթարթում նրա վիճակը նկատեց, ― միս Բեթսին էլ վաղուց նկատած կլիներ, եթե մթությունը չարգելեր, և իսկույն վերի սենյակը տարավ նրան։ Այնտեղ նստած էր Հեմ Պեգգոտին՝ նրա քեռորդին, որին մի քանի օր առաջ մորիցս ծածուկ թաքցրել էր մեր տանը՝ պետք եղած րոպեին մանկաբարձի կամ բժշկի հետևից ուղարկելու համար։

Այդ երկու միացյալ զորությունները գրեթե միասին վրա հասնելով, շատ զարմացան, երբ տեսան, որ կրակի առջև նստած էր մի անծանոթ պատկառելի կին, որը գլխարկը ձախ թևից կախած՝ բամբակ էր խցկում իր ականջները։ Պեգգոտին նրան չէր ճանաչում, մայրս էլ նրա մասին բան չէր ասում, ուստի նա մի խորհրդավոր տեսիլքի նման մի բան էր թվում սենյակի մեջ։ Բամբակի ահագին պաշարը, որ նա գրպանից հանում էր ականջների մեջ խցկելու համար, ամենևին չէր վնասում նրա պատկերի վեհությանը։

Բժիշկը վերև գնաց և երբ իջնելուց հետո տեսավ, որ միգուցե մի քանի ժամ մնալու է այդ անծանոթ տիկնոջ հետ դեմ առ դեմ նստած, որոշեց քաղաքավարի ու սիրալիր լինել նրա հետ։ Այդ բժշկից ավելի հեզ ու համեստ մարդ չէր գտնվի աշխարհում։ Որևէ սենյակ մտնելիս կամ դուրս գալիս՝ նա սահում էր պատերի մոտով, որպեսզի որքան կարելի է քիչ տեղ բռնի։ Նա քայլում էր Համլետի ոգուց էլ հանդարտ, գուցե և ավելի զգույշ։ Գլուխը մի կողմ էր թեքում։ Մասամբ իր խոնարհությունն զգալով, մասամբ էլ ամենքին հաճելի լինելու բարի փափագ ունենալով, նա անգամ շանը՝ կատաղի շանը, կոպիտ խոսք չէր ասի։ Գուցե մի կես բառ կամ վանկ ուղղեր նրան՝ մեղմ ձայնով, քանի որ իր խոսելու եղանակն էլ քայլերի նման հեզիկ էր, բայց սաստել շանը կամ սպառնալ ― ոչ երբեք։

Մր․ Չիլիպն անուշ ժպտալով, գլուխը թեքած, ողջունեց տատիս և, և ձեռքը ձախ ականջին դնելով, ասաց․

― Երևի թե մի տեղական գրգիռ է, տիկին։

― Ի՞նչ, ― գոչեց տատս և իսկույն բամբակը շշի խցանի պես ականջից հանեց։

Տատիս այդ սաստկությունից մր․ Չիլիպը այն աստիճան շփոթվեց, որ ինչպես հետո մորս էր պատմում, չէր կարողանում հասկանալ, թե ի՞նչ հրաշքով խելքը չկորցրեց։ Սակայն նույն մեղմությամբ կրկնեց․

― Մի տեղական գրգիռ եք զգում երևի։

― Այդ ի՞նչ հիմար բան ասացիք, ― նկատեց տատս, ― և նույն րոպեին նորից խցեց ականջը։

Մր․ Չիլիպին էլ ուրիշ բան չմնաց անել, եթե ոչ նստել, ահուդողով դիտել տատիս, որ առաջվա պես նայում էր կրակին, և սպասել, մինչև որ իրեն երկրորդ անգամ վերև կանչեն։ Կանչվելուց և մի քառորդ ժամ վերի սենյակում մնալուց հետո նա վերադարձավ։

― Ինչպե՞ս է, լա՞վ է, ― ասաց տատս, հանելով բամբակն այն ականաջից, որ ավելի մոտ էր բժշկին։

― Լավ է, տիկին, ― պատասխան տվեց մր․ Չիլիպը, ― մեր բանը կամաց է առաջ գնում։

― Ի՞նչ, ― ասաց տատս գոռոզ ձայնով և առաջվա պես ականջը խցեց։

Մր․ Չիլիպը, ինչպես որ հետո պատմել էր մորս, գրեթե զայրացավ, մանավանդ իբրև բժիշկ վիրավորված զգալով իրեն։ Բայց և այնպես մոտ երկու ժամ սպասեց, կրակի առաջ նստած՝ տատիս նայելով, մինչև որ նորից վերև կանչեցին։ Այդ երկրորդ անգամ հեռանալուց հետո էլ նա վայր իջավ։

― Լա՞վ է, ― ասաց տատս, բամբակը միևնույն ականջից հանելով։

― Լավ է, տիկի՛ն, ― պատասխանեց մր․ Չիլիպը։ ― Մեր բանը, տիկին, շատ կամաց է առաջ գնում։

― Է՜֊է՜֊է՜հ, ― գոչեց տատս մի այնպիսի վիրավորիչ եղանակով, որ մր․ Չիլիպը էլ չհամբերեց։ Քիչ էր մնացել գժվեր սրտնեղությունից, ինչպես որ հետո իմացա։ Այս պատճառով լավ համարեց դուրս գնալ և, չնայելով հողմի հոսանքին ու մթությանը, սանդուղքի վերևը նստել՝ սպասելով, մինչև որ դարձյալ կանչեն իրեն։

Հեմ Պեգգոտին՝ պետական դպրոցի այդ աշակերտը, որ քրիստոնեականն անգիր գիտեր, ուրեմն կարող էր արժանահավատ վկա համարվել, հետևյալ օրը պատմեց, թե այն միջոցին, երբ այդ դեպքից մի ժամ հետո ինքն ուզում էր դռնից ներս նայել, Բեթսին, որն գրգռված ետ ու առաջ էր գնում, հանկարծ նշմարեց նրան և ճանկերով բռնեց։ Երևի թե տատիս ականջները բամբակով ամուր չէին խցկված, որ նա, հենց որ սաստկացան վերևի ձայներն ու քայլերը՝ ավելի ևս սկսեց զգացնել խեղճ զոհին իր զայրույթը, նրան դեսուդեն քաշքշելով, օձիքը թափ տալով, մազերը փետելով, նրա ականջների մեջ բամբակ խցկելով, կարծես իր ականջները լինեին։ Այս բոլորը փոքր ի շատե հաստատեց տղայի մորաքույրը, որը տեսել էր նրան կես֊գիշերից կես ժամ անց, այսինքն՝ նրա ազատվելուց փոքր֊ինչ հետո, և վկայեց, թե այդ րոպեին Հեմը նույնքան կարմիր էր, որքան և ես։

Անհիշաչար մր․ Չիլիպը, չգիտե ոխ պահել որևէ մեկի դեմ, մանավանդ մի այդպիսի ժամանակ։ Ազատ վայրկյան գտնելու պես՝ նա թեթև սահելով մտավ ներքևի սենյակը և քնքուշ ձայնով ասաց տատիս․

― Երջանիկ եմ, կարող եմ ձեզ շնորհավորել։

― Ի՞նչ շնորհավորել, ― հարցրեց տատս խրոխտաբար։

Մր․ Չիլիպը նորից սոսկաց տատիս ուժգին խոսելու եղանակից, և նրա սիրտը շահելու համար անուշ ժպտաց։

― Տեր ողորմյա, ի՞նչ է պատահել այս մարդուն, ― գոչեց տատս ավելի զայրացած։ ― Լեզուն կապվե՞լ է, ինչ է։

― Հանգստացեք, արգո տիկին, ― ասաց մր․ Չիլիպը ամենաքաղցր եղանակով։ ― Էլ հուզվելու ամենևին տեղիք չկա։ Աղաչում եմ, միամտացեք։

Մինչև այժմ ես հրաշք եմ համարում, թե ինչպես տատս թափ չտվեց մր․ Չիլիպին, թափ չտվեց, մինչև որ նրա ասելիքը դուրս բերեր։ Տատս միայն գլուխը շարժեց, բայց այնպես որ բժիշկը սարսափ զգաց։

― Արգո տիկին, ― շարունակեց մր․ Չիլիպը փոքր֊ինչ շունչ քաշելուց հետո, ― ես երջանիկ եմ, որ կարող եմ շնորհավորել ձեզ։ Ամեն բան վերջացավ և լավ վերջացավ։

Այս ճառն արտասանելու համար մր․ Չիլիպի գործ դրած հինգ֊վեց րոպեի ընթացքում տատս շեշտակի մտիկ էր տալիս նրա երեսին։

― Ինչպե՞ս է նա, ― հարցրեց տատս, կրծքին խաչելով թևերը, որոնցից մեկի վրա դեռ կախված էր գլխանոցը։

― Շատ լավ է, տիկին, և հույս կա, որ շուտով բոլորովին կառողջանա, ― պատասխանեց մր․ Չիլիպը։ ― Այնքան լավ է, ինչքան մի նորատի կին կարող է լավ լինել այսպիսի ծանր հանգամանքներում։ Եվ եթե կամենաք տեսնել նրան, արգելք չկա։ Գուցե նրան թեթևություն պատճառեք։

― Իսկ նա՞։ Նա ինչպե՞ս է, ― հարցրեց տատս սաստկությամբ։

Մր․ Չիլիպը փոքր֊ինչ ավելի թեքեց գլուխը և մի սիրուն թռչնիկի պես նայեց տատիս։

― Ինչպե՞ս է երեխան, ասաց տատս։ ― Աղջիկն ինչպե՞ս է։

― Տիկին, ― պատասխանեց մր․ Չիլիպը, ― կարծում էի, թե արդեն գիտեք։ Նորածինը տղա է։

Մի խոսք անգամ չասաց տատս, այլ միայն գլխանոցի թելը բռնեց, իբրև մի պարսատիկ, և նրանով խփեց մր․ Չիլիպի գլխին, հետո ծուռ֊ծուռ դրեց իր գլխին, դուրս գնաց և այլևս ետ չեկավ։ Նա անհետացավ մի չարացած փերիի և կամ այն գերբնական ոգիներից մեկի պես, որոնց ես իբր կոչված էի տեսնելու․ և էլ երբեք ետ չեկավ։

Երբեք։ Ես պառկած էի օրորոցում, մայրիկս իր անկողնում, իսկ Բեթսի Տրոտուդ Կոպպերֆիլդը գնացել էր ընդմիշտ երազների ու ստվերների աշխարհը, այն խորհրդավոր գավառը, որտեղից ես նոր էի եկել․ և սենյակիս պատուհանից փայլող լուսինը շողշողում էր ինձ նման նորեկների երկրավոր կայանի վրա, լույս տալով և այն շիրիմին, որի տակ հանգչում էր ինձ կյանք շնորհող էակի աճյունը։

Ես դիտում եմ

Իմ մանկությունը հիշելիս ամենից առաջ մտքիս առջև պատկերանում են՝ նախ մայրս իր սիրուն մազերով ու ջահել տեսքով, և հետո բոլորովին անտեսք Պեգգոտին՝ իր սև֊սև աչքերով, որոնք կարծես մթնեցնում էին նրա ամբողջ դեմքը, և իր այնպես կարմիր ու կլոր թշերով, որ ես զարմանում էի, թե ինչո՞ւ թռչունները չէին գալիս ավելի սիրով նրանց կտցելու, քան մի խնձոր։

Հիշում եմ, թե ինչպես մայրս և Պեգգոտին՝ ինձնից փոքր֊ինչ հեռու նստած, կռանալով կամ չոքելով ձեռքները դեպի ինձ են մեկնում, և ես տմբտմբալով մեկից մյուսին եմ գնում։ Պարզ հիշում եմ, կարծես այդ այսօր լիներ, թե ինչպես շոշափում էի Պեգգոտիի ցուցամատը, երբ նա աշխատում էր բռնել ինձ, ― այն մատը, որ շատ կարելուց քերիչի նման կոշտացել էր։

Գուցե ասելիքս ցնորք համարվի, բայց ինձ թվում է, թե մեզնից շատերը իրենց մանկության օրերից հիշում են ավելի շատ բան, քան կարծում են, և թե երեխաների դիտողության ձիրքը վերին աստիճանի զորեղ ու ճիշտ է։ Դիտելու ձիրքով հռչակված մարդկանց մասին կարելի է ասել, որ նրանք այդ շնորհքը պահպանել են մանկությունից, և ոչ թե հետո են ստացել․ ես նկատել եմ, որ ընդհանրապես այդ մարդիկ թարմ զգացմունք և զվարթ սիրտ ունեն, որ դարձյալ մանկությունից ժառանգած կլինեն։

Գուցե մեղադրեն ինձ, թե սիրում եմ «քարշ գալ» մտքով, այնուամենայնիվ, պետք է ասեմ, որ վերոհիշյալ նկատողությունը մասամբ իմ անձանկան փորձի վրա է հաստատված, եթե հետևյալ պատմությունից երևա, որ ես մի սրատես մանչուկ եմ եղել և կամ այրական հասակումս էլ լավ եմ պահպանել իմ մանկության հիշատակները, ապա ուրեմն ես իսկապես իրավունք ունեմ պարծենալու այդ երկու ձիրքերով։

Դեպի մանկութայնս օրերը ետ նայելիս, ինչպես ասացի, տեսնում եմ, որ առարկաների խառնուրդից նախ և առաջ մայրս և Պեգգոտին են որոշակի պատկերանում մտքիս առջև։ Է՞լ ինչ եմ մտաբերում։ Հապա տեսնեմ։

Ահա անցյալի մշուշից որոշակի ջոկվում է մի տուն․ դա մեր տունն է, թեև հին, բայց միշտ հիշելի ինձ համար։ Գետնահարկում տեսնում եմ Պեգգոտիի խոհանոցը՝ դեպի բակը նայող դռնով․ բակի մեջտեղում՝ մի սյուն և դրա վրա մի աղավնաբույն՝ առանց աղավանիների․ դենը մի ընդարձակ շնաբույն՝ առանց շան․ հետո բազմաթիվ վիթխարի հավեր, որոնք ահարկու և ամեհի շարժումներով դեսուդեն են ման գալիս։ Ահա մի աքլոր, որ ձող է որոնում վրան թառելու և առանձին ուշադրությամբ վրաս է նայում, մինչ ես դողալով եմ դիտում նրան խոհանոցի պատուհանից․ ա՛հ, ինչպես չար էր այդ աքլորը։ Ահա երկար֊երկար վզով սագեր, որոնք շտապում են դեպի ինձ, երբ ես անցնում եմ վանդակի մոտով․ երազումս անգամ տեսնում եմ նրանց, ինչպես առյուծ է տեսնում երազում այն մարդը, որ վայրենի գազաններով է շրջապատված։

Ահա մի երկար նրբացնք Պեգգոտիի խոհանոցից մինչև տան ճակատի դուռը․ ի՜նչ անվերջ էր թվում նա ինձ։ Անլույս մառանը նրբանցքի մեջն է, և գիշերվա մթին, եթե ճրագ չունես ձեռքիդ, պետք է վազելով այնտեղից անցնես, որովհետև ով գիտե ինչեր կլինեն այն տակառների, կճուճների ու պուլիկների արանքում, որոնցից սապոնի, թուռշիի, պղպեղի, մոմի և սուրճի խառն հոտ է փչում։ Հետո գալիս է երկու սենյակ ― մեկը այն, ուր երեկոյան նստում ենք մայրիկս, ես և Պեգգոտին, որովհետև Պեգգոտին գրեթե միշտ մեզ հետ է, երբ մենք մենակ ենք և նա ազատ է իր գործից, և մյուսը՝ այն սենյակը, ուր հավաքվում ենք տոն օրերին։ Դա մի լայն դահլիճ է, որ ինձ, սակայն, դուր չի գալիս։ Տխուր բաներ է հիշեցնում ինձ այդ դահլիճը, որովհետև Պեգգոտին ինձ պատմել էր, ― չեմ հիշում ե՞րբ, բայց երևի մի դար առաջ, ― թե հորս թաղման հանդեսին այնտեղ են հավաքված եղել սևեր հագած հյուրերը։ Այդ սենյակում էր, որ մի կիրակի երեկո մայրիկս Ղազարի հարության պատմությունը կարդաց Պեգգոտիին և ինձ, և ես այնպես վախեցա, որ պետք համարեցին անկողնուց դուրս հանել ինձ և պատուհանից ցույց տալ այն լռիկ հանգստարանը, ուր բոլոր ննջեցյալները խաղաղ քնած էին պայծառ լուսնով լուսավորված դամբարաններում։

Ոչ մի տեղ ես չեմ տեսել այդ հանգստարանի դալարի պես կանաչ դալար, նրա ծառերի պես ստվերաշատ ծառեր, նրա շիրիմների պես լուռ շիրիմներ։ Ամեն առավոտ, հենց որ իմ անկողնու մեջ չոքելով դուրս եմ նայում, տեսնում եմ այնտեղ արածող գառներ, տեսնում եմ ինչպես փայլուն լույսը շողշողում է արեգակի ժամացույցի վրա և զարմանալով ասում ինքս ինձ․ «Մի՞թե ժամացույցը գոհ է, որ կարող է ժամանակ ցույց տալ այդ տխուր շրջակայքում»։

Ահա մեր վանդակապատ նստարանը եկեղեցում։ Ինչպե՜ս բարձր է նրա թիկունքը։ Նրա մոտի լուսամուտից կարելի է տեսնել մեր տունը, և առավոտյան ժամերգության ժամանակ Պեգգոտին անդադար աչքը ձգում էր դեպի մեր տունը, որ տեսնի, թե արդյոք գողեր չե՞ն մտել և կամ հրդեհ չի՞ պատահել։ Բայց Պեգգոտին չի ուզում, որ ես էլ նույնն անեմ, և նայելս նկատելուն պես աչքով սաստում է, որ միայն պաստորին մտիկ տամ։ Սակայն ես չեմ կարող շարունակ պաստորին նայել․ ես նրան լավ եմ ճանաչում առանց այն տարօրինակ սպիտակ բանի, որ նա հագած ունի, և վախենում եմ, որ միգուցե իր վրա ակնապիշ նայելս տեսնի և հանկարծ աղոթքն ընդհատելով հարցնի, թե ինչո՞ւ եմ այդպես նայում։ Բայց ի՞նչ անեմ։ Անտարակույս հորանջելը վատ բան է, սակայն չէ՞ որ հարկավոր է մի բան անել։ Ես էլ մորս եմ մտիկ տալիս, իսկ նա կարծես չի տեսնում ինձ։ Մտիկ եմ տալիս մոտիկ կանգնած երեխային, և նա ծամածռում է իր երեսը։ Մտիկ եմ տալիս գավթի միջով ներս թափանցող ճառագայթին և տեսնում մի մոլորված էակ ― չկարծեք թե մի մեղավոր մարդ, այլ մի ոչխար, որ մտադիր է եկեղեցի մտնել։ Դիտում եմ որմերի վրա փորագրված անունները և աշխատում մտածել նոր վախճանված մր․ Բոջերսի մասին և երեևակայել, թե արդյոք միստրիս Բոջերսը որքա՞ն լաց եղավ, երբ նրա մարդը զոհ գնաց երկարատև հիվանդության, որի դեմ բժիշկները չէին կարողացել դարման գտնել։ Հարցնում եմ ինձ․ արդյո՞ք դիմել էին մր․ Չիլիպին, և եթե նրա տված դեղն էլ զուր էր անցել, ապա կցանկանայի իմանալ, թե նա ի՞նչ զվարճություն էր զգում մր․ Բոջերսի տապանագիրը ամեն կիրակի կարդալիս։ Մր․ Չիլիպի սպիտակ փողկապը դիտելուց հետո՝ սկսում եմ բեմին մտիկ տալ։ Ի՞նչ լավ խաղալու տեղ կլիներ դա ինձ համար, ինչ լավ բերդ, եթե մի ուրիշ տղա նրա աստիճաններից բարձրանալով ուզենար ինձ պաշարել, և ես թավշե բարձեր ու ծոպեր շպրտեի նրա գլխին։ Այնինչ տոթից ու քահանայի թմրեցուցիչ մրմունջից աչքերս քիչ֊քիչ փակվում են, այլևս ոչինչ չեմ լսում և թրխկալով գլորվում եմ նստարանից։ Երկյուղից համարյա թե մեռած եմ։ Պեգգոտին վերցնում է ինձ ու տուն տանում։

Այժմ տեսնում եմ մեր տան ճակատը․ ննջարանի բաց պատուհաններից բուրավետ օդ է ներս մտնում․ որորների հին բները դեռ ճոճվում են պտղիների գագաթին։ Ահա տան ետևի այգումն եմ՝ այն բակից դուրս, ուր գտնվում է աղավնանոցն ու շան բույնը․ դա կատարելապես թիթեռների աշխարհ է՝ բարձր ցանկապատով և փակ դռնով։ Ծառերը բեռնավորված են առատ ու հասուն պտուղներով, որոնց նմանը ուրիշ ոչ մի այգում չկա․ մայրս քաղում էր մի քանի հատ և քթոցն ածում, մինչ ես նրա մոտ կանգնած, թաքուն թռցնում եմ մի քանի հաղարջ, անշարժ նայում հեռուն։ Քամիները սկսվում են, և ամառը փախչում է։ Ձմեռվա երեկոները մենք խաղում ենք ներքևի հարկում և պար գալիս։ Բազկաթոռի մեջ նստելուց հոգնելով՝ մայրիկս սկսում է մատներին փաթաթել իր ցոլուն մազերը և շտկել ճկուն իրանը, և թե որքան գոհ է այդպես սիրուն լինելուց, ոչ ոք չգիտի այդ՝ ավելի լավ, քան ես։

Դրանք են իմ ամենահին հիշատակները․ և եթե ավելացնեմ, որ մենք կարծես մի քիչ վախենում էինք Պեգգոտիից և շատ բաներում նրա կամքին հետևում, ― այդ կլինի ամենաառաջին կարծիքս, եթե միայն կարելի է դա կարծիք համարել։

Մի երեկո Պեգգոտին և ես մենակ նստած էինք դահլիճի վառարանի մոտ։ Ես նրա համար կարդում էի մի պատմություն՝ կոկորդիլոսների մասին։ Կամ ես էի շատ պարզ կարդում և կամ նա էր անչափ հետաքրքիր, համենայն դեպս, այնքանը կարող եմ հիշել, որ ունկընդիրս մի աղոտ տպավորություն ստացավ, այն է՝ թե կոկորդիլոս ասածդ մի տեսակ բույս է։ Ես հոգնել էի կարդալուց, և քունս սաստիկ տանում էր․ բայց որովհետև այդ երեկո, իբրև մի առանձին շնորհ, իրավունք էին տվել ինձ մի հարևան կնոջ մոտ հյուր գնացած մորս վերադարձին սպասելու, ― ես կգերադասեի մեռնել աթոռիս վրա մնալով, քան թե անկողին մտնել։ Ինչքան թմբրությունս սաստկանում էր, այնքան Պեգգոտին մեծացած և ուռած էր երևում ինձ։ Ես փորձում էի երկու մատով բանալ աչքերս և անքթիթ նայել Պեգգոտիի վրա, որ փութաջան կարում էր․ դիտել նրա մեղրամոմի կտորը, որով թելը մոմում էր ― ինչքա՜ն կնճռոտ գծեր կային վրան և որքան հին պետք է լիներ այդ կտորը․ դիտել նրա նախշուն խփով հարդե կողովը, ուր պահում էր իր մետրաչափը․ փոքրիկ տուփը՝ դուրս քաշվող կափարիչով, որի վրա նկարված էր ս․ Պողոսի տաճարը՝ կարմիր ներկված գմբեթով․ պղնձե մատնոցը և վերջապես իր դեմքը, որ շատ սիրուն էր երևում ինձ։ Քունս այնպես էր տանում, որ եթե մի վայրկյան դադարեի աչքերս ճոթռել, բանս արդեն պրծած էր։ Հանկարծ՝

― Պեգգոտի, ― ասացի ես, ― դու երբևիցե ամուսնացած եղե՞լ ես։

― Մեղա քեզ տեր, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Որտեղի՞ց միտքդ ընկավ այդպիսի բան, մաստր Դեվի։

Եվ այնպես սաստիկ ասաց այդ, որ ես իսկույն սթափվեցի։ Նա վայր դրեց կարը և շեշտակի վրաս նայեց, ասեղի թելը մինչև ծայրը քաշելով։

― Ամուսնացած եղե՞լ ես թե ոչ, Պեգգոտի, ― կրկնեցի ես։ ― Դու գեղեցիկ կինարմատ ես։

Թեև Պեգգոտին բոլորովին ուրիշ գեղեցկություն ուներ, քան մայրիկս, բայց նա էլ ինձ իր տեսակում չքնաղ էր թվում։ Մեր դահլիճում մի աթոռակ կար ծիրանի թավշե երեսով, որի վրա մայրս մի ծաղկեփունջ էր նկարել։ Այդ աթոռի երեսը և Պեգգոտիի գույնը միանգամայն իրար նման էին։ Թավիշը փափուկ էր, Պեգգոտին կոշտ, բայց դրանից բանի էությունը չէր փոխվում։

― Ես գեղեցի՞կ, ա՛յ Դեվի, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Չէ, որդի ջան։ Բայց ո՞ր քամին խելքիդ փչեց ամուսնության մասին հարցնել։

― Չգիտեմ։ Միանգամից հո երկու մարդ ունենալ չի կարելի, չէ՞, Պեգգոտի։

― Իհարկե չէ, ― հաստատ կերպով պատասխանեց Պեգգոտին։

― Բայց եթե մարդը մեռնի, չէ՞ որ կարելի է մեկ ուրիշին գնալ, Պեգգոտի։

― Կարելի է, ով ինչպես ուզենա։

― Իսկ դու ինչպե՞ս կուզենայիր, Պեգգոտի։

Այդ հարցնելիս ես ուշադրությամբ նայեցի նրան, ինչպես որ նա էր ինձ նայում։

― Իմ կարծիքը, ― ասաց Պեգգոտին, աչքերն ինձնից դարձնելով և փոքր֊ինչ վարանելուց հետո՝ կարը նորից սկսելով, ― կարծիքս այն է, մաստր Դեվի, որ ես երբեք ամուսնացած չեմ եղել, երբեք էլ մարդու գնալու չեմ․ ես այսքանը միայն գիտեմ։

― Մի՞թե նեղացար վրաս, Պեգգոտի, ― հարցրի ես՝ մի րոպե լուռ նստելուց հետո։

Կարծեցի, թե իրոք նեղացել է, որովհետև շատ կարճ կտրեց իմ խոսքը։ Բայց սխալվում էի․ նա ձեռագործը (դա մի կարկատվող գուլպա էր) մի կողմ դրեց, ձեռքերը մեկնեց և ամուր տրորեց իմ գանգրահեր գլուխը։ Ասում եմ՝ ամուր տրորեց, որովհետև, երբ նա ուժգին շարժումներ էր անում, նրա զգեստի կոճակներից մի քանիսը թռչում էին մարմնի գեր լինելուց։ Եվ ես հիշում եմ, որ մինչ նա ինձ գգվում էր, այդ կոճակներից երկու հատը ճայթելով պոկ եկան և սենյակի մյուս կողմը թռան։

― Դեհ, այժմ էլի մի բան կարդա կոկորդիլոսների մասին, ― ասաց Պեգգոտին, որ դեռ լավ չէր ըմբռնել այդ բառը, որովհետև ես չեմ սիրում որևէ բան կիսատ լսել։

Ես բնավ չէի հասկանում, թե ինչո՞ւ Պեգգոտին այնպիսի խորամանկ աչքով նայեց վրաս և կամ ինչո՞ւ հանկարծ կոկորդիլոսների մասին բան լսելու փափագ զգաց։ Ինչևիցե, մենք նոր եռանդով վերադարձանք դեպի այդ հրեշները․ մեկ թաղում էինք նրանց ձվերն արևակեզ ավազի մեջ, որ ձագեր դուրս գան, մերթ գրգռում էինք նրանց և փախչում ոլոր֊մոլոր տեղերով, մինչ նրանք, իբրև ծանրամարմին հրեշներ, չէին կարող այդ անել․ մեկ էլ բնիկների նման ջուրն էինք նետվում նրանց հետևից և տեգեր մխում նրանց երախը։ Մի խոսքով, կոկորդիլոսների պատմությունը գրեթե անգիր գիտեինք․ գոնե ես գիտեի, եթե ոչ Պեգգոտին, որ կարծես մտքերի մեջ խորասուզված լինելուց մի քանի անգամ ասեղով ծակեց իր մատներն ու ձեռքերը։

Կոկորդիլոսներին թողած, արդեն անցել էինք ալիգատորներին, երբ պարտեզի դռան զանգակը հնչեցրին։ Իսկույն ելանք դեպի դուռը․ եկողը մայրս էր, որն այդ երեկո ավելի սիրուն երևաց ինձ, քան երբևիցե, և նրա հետ գալիս էր սև մազերով ու կարճ մորուքով մի պարոն, որ դեռ անցյալ կիրակի մեզ հետ միասին մեր տուն էր եկել եկեղեցուց։

Երբ մայրիկս շեմքի վրա կանգ առավ ինձ մի համբյուր տալու, պարոնն ասաց, թե թագավորն էլ ինձնից ավելի երջանիկ չէ, և կամ նման մի բան։

Ի՞նչ են նշանակում այդ խոսքերը, ― հարցրի ես պարոնին մորս ուսերի ետևից։

Նա գլուխս շոյեց, բայց նրա ձայնն ու կերպարանքը, չգիտեմ ինչու, դուր չեկան ինձ, և ես նեղացա, որ ինձ գգվեցիս նա, մորս ականջն էլ շոշափեց։ Ես նրան բոլոր ուժերով ետ հրեցի։

― Ա՛յ Դեվի, ― նկատեց մայրիկս։

― Սիրուն մանկիկ, ― ասաց պարոնը։ ― Չեմ զարմանում, որ նա նախանձում է։

Ոչ մի ժամանակ մորս երեսն այդպես վարդագույն չէի տեսել։ Նա թեթև հանդիմանեց իմ կոպտությունը և իր շալի մեջ փաթաթելով ինձ, շնորհակալություն հայտնեց պարոնին, որ նեղություն էր կրել մինչև մեր տուն հասցնել իրեն։ Մնաս բարով ասելիս՝ նա աջը մեկնեց պարոնին և կարծեմ այդ միջոցին վրաս նայեց։

― Դե, դու էլ ինձ բարի գիշեր ասա, սիրուն տղա, ― ասաց պարոնը, կռանալով, որ համբուրի մորս ձեռքը։ (Այդ ես լավ նկատեցի)։

― Բարի գիշեր, ― ասացի ես։

― Եկ, բարեկամանանք, ― ասաց պարոնը ծիծաղելով։ ― Եկ մեկմեկու ձեռք թոթվենք։

Աջ ձեռքս մայրիկիս ձախ ձեռքումն էր․ ես մեկնեցի մյուսը։

― Բայց դա ձախն է, Դեվի, ― ծիծաղեց պարոնը։

Մայրս արձակեց աջ ձեռքս, բայց ես վճռել էի չմեկնել աջը, և ձախ ձեռքս տվի պարոնին։ Նա ամուր սեղմեց, ասելով թե քաջ տղա եմ և հեռացավ։

Հիմա էլ տեսնում եմ, թե ինչպես նա պարտեզի մեջ երեսը ետ դարձրեց և դռնակից դուրս գնալիս՝ իր չարագուշակ սև աչքերով մի վերջին ակնարկ ուղղեց մեզ։

Պեգգոտին, որ այդ միջոցին անշարժ ու լուռ կանգնած էր, իսկույն փեղկերը փակեց, և մենք մտանք դահլիճ։ Մայրիկս փոխանակ վառարանի առաջ նստելու, ինչպես որ միշտ անում էր, տեղ բռնեց սենյակի մյուս ծայրում, մի ինչ֊որ երգ մրմնջալով։

― Հուսամ, տիկին, որ լավ անցկացրիք այս երեկոն, ― ասաց Պեգգոտին, որ մոմակալը ձեռքին, տակառի պես անշարժ կանգնած էր ճիշտ սենյակի մեջտեղը։

― Շատ շնորհակալ եմ, Պեգգոտի, ― պատասխանեց մայրս զվարթ ձայնով, ― շա՜տ ուրախ երեկո էր։

― Ինչևիցե, նոր մարդու հետ ծանոթանալը մի դուրեկան փոփոխություն է։

― Այո՛, շատ հաճելի, ― նկատեց մայրս։

Պեգգոտին դարձյալ անշարժ մնաց սենյակում, մայրիկս նորից սկսեց երգել, իսկ իմ վրա քուն եկավ, և ես նիեհեցի, և նիրհիս մեջ ձայներ էի լսում, բայց ոչ այնքան պարզ, որ ասածները հասկանայի։ Եվ երբ սթափվեցի այդ կիսարթուն դրությունից, տեսա, որ Պեգգոտին ու մայրս արտասվել էին։

― Չեմ կարծում, որ մի այդպիսի պարոն դուր գար մր․ Կոպպերֆիլդին, ― ասաց Պեգգոտին, ― երդում եմ անում, որ դուր չէր գա։

― Տեր ողորմյա, ― գոչեց մայրս, ― դու ուզում ես խելագարության հասցնել ինձ։ Արդյոք աշխարհիս երեսին կգտնվի՞ ինձ նման մի թշվառ աղջիկ, որ այնքան տանջանք կրեր իր աղախնուց։ Բայց ինչո՞ւ եմ աղջիկ անվանում ինձ։ Չէ՞ որ ես ամուսնացած էի, Պեգգոտի։

― Երկինքը վկա, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

― Ուրեմն ինչպե՞ս համարձակվեցիր, ― ասաց մայրիկս, ― ուզում եմ ասել՝ ինչպե՞ս սիրտ արիր, Պեգգոտի, այնքան կոպիտ, այնքան դառն բաներ ասել երեսիս, մինչ լավ գիտես, որ այս տանից դուրս մի բարեկամ չունեմ, որին դիմել կարենայի։

― Հենց դրա համար էլ կասեմ, տիկին, որ այդ բանը ձեզ վայել չէ։ Ո՛չ, վայել չէ։ Ինչ էլ ասեք, վայել չէ։ Ո՛չ։

Պեգոտտին տաքանալով մոմակալն այնպես շարժեց, որ ես կարծեցի, թե գետնովը կտա։

― Գութ չունես, դու, որ այդպիսի անարդար բաներ ես ասում, ― շարունակեց մայրս, ավելի ուժգին լաց լինելով։ ― Ինչպես ես սիրտ անում, Պեգգոտի, կարծել, թե բանն արդեն վերջացել է, քանի որ ես քեզ, այ անիրավ, հազար անգամ կրկնել եմ, թե մի աննշան քաղաքավարությունից ուրիշ ոչինչ չի պատահել։ Դատարկ֊դատարկ խոսում ես հիացման մասին։ Ես ի՞նչ անեմ դրա դեմ։ Եթե մարդիկ այնքան հիմար են, որ հիանում են ինձանով, մի՞թե ես եմ մեղավոր։ Հարցնում եմ քեզ, ես դրա դեմ ի՞նչ կարող եմ անել։ Մի՞թե ուզում ես, որ գլուխս սափրեմ, երեսիս մուր քսեմ և կամ դեմքս եռման ջրով կամ կրակով և կամ մի ուրիշ այդպիսի բանով այլանդակեմ։ Գիտեմ, Պեգգոտի, քո ուզածն էլ հենց այդ է։ Համոզված եմ, որ կուրախանայիր այդ բանից։

Կարծեմ, այդ ամբաստանությունը սաստիկ դիպավ Պեգգոտիի սրտին։

― Իսկ այս սիրուն որդյակս, ― գոչեց մայրս, բազկաթոռիս մոտենալով ու գգվելով ինձ։ ― Իմ Դեվիս։ Ո՞ր քարասիրտը կհամարձակվի ակնարկել, թե ես սեր չունեմ այս հրեշտակիս համար, այս անգին գանձիս համար, որի նմանը դեռ չի եղել աշխարհում։

― Այդպիսի ակնանրկ երբեք ոչ ոք չի արել, ― ասաց Պեգգոտին։

― Հենց դու արիր, Պեգգոտի, ― պատասխանեց մայրիկս։ ― Ինքդ էլ գիտես, որ արիր։ Քա խոսքերից ուրիշ ի՞նչ կարելի էր հասկանալ, ա՛յ անսիրտ․ այնինչ դու էլ ինձ նման լավ գիտես, որ ես միայն սրա սիրուն անցյալ ամսին նոր հովանոց չգնեցի ինձ համար, թեև հինը արդեն մաշվել է և շղարշը գզգզվել։ Այս բանը հո լա՞վ գիտես, հո չե՞ս կարող ուրանալ։

Այնուհետև մայրիկս գորովանքով դարձավ ինձ և իր թուշը իմ թշին դնելով՝ ասաց․

― Ես քեզ համար փի՞ս մայրիկ եմ, Դեվի ջան։ Ես մի անգութ, անսիրտ, ինքնասեր, չար մայրի՞կ եմ քեզ համար։ Դե ասա «այո», ասա որդի ջան, և Պեգգոտին քեզ կսիրի։ Նրա սերը հո իմից ավելի կարժի, Դեվի։ Ես քեզ իսկի չեմ սիրում, չէ՞։

Այստեղ մենք բոլորս միասին լաց եղանք։ Հիշում եմ, որ ամենից ավելի ճվացողը ես էի, բայց երեքս էլ սրտանց էինք լաց լինում։ Ես իսպառ հուսահատվել էի և կարծեմ վրդովված սրտիս հենց առաջին հուզմունքից «չար գազան» անվանեցի Պեգգոտիին։ Պատվական արարածը սաստիկ վշտացավ և հավանական է, որ այս առթիվ նրա շրջազգեստը բոլորովին անկոճակ մնաց, որովհետև երբ նա մորս հետ հաշտվելուց հետո՝ ինձ հետ էլ հաշտվելու համար բաղկաթոռիս մոտ չոքեց, կոճակները դեսուդեն թռան մի սոսկալի ճայթյունով։

Բոլորս էլ միանգամայն ընկճված սրտով գնացինք քնելու։ Հեկեկանքս երկար ժամանակ արգելում էր ինձ քուն մտնել և երբ մի անգամ ես հեծկլտանքով անկողնուս մեջ ցնցվեցի, տեսա, որ մայրս նստած է իմ կողքին, գլուխը վրաս խոնարհած։ Ես քուն մտա նրա գրկում և շատ խոր քնեցի։

Հետևյա՞լ կիրակին էր արդյոք կամ ավելի ուշ, լավ չեմ հիշում, ես նորից տեսա այն պարոնին։ Օրերը մտքիցս ընկել են։ Բայց նա եկեղեցումն էր և հետո դուրս ելավ մեզ հետ միասին։ Նա մեր տունը եկավ, մեզ հետ էլ ներս մտավ, պատճառ բռնելով, թե ուզում է տեսնել մեր գեղեցիկ կռնկենին (geranium), որ փթթում էր դահլիճի պատուհանում։ Չեմ ասի, թե նա շատ հետաքրքրվեց այդ բույսով, սակայն հեռանալուց առաջ մորս խնդրեց մի ծաղիկ շնորհել իրեն։ Մայրս առաջարկեց, որ նա ինքն ընտրի մի հատ, բայց նա մերժեց, չգիտեմ ինչո՞ւ, և այն ժամանակ մայրս մի փոքրիկ ոստ պոկեց և նրան տվեց։ Պարոնն ասաց, թե երբեք չի բաժանվի այդ պարգևից․ և նա ինձ հիմար երևաց, որովհետև մի՞թե չգիտեր, որ ծաղիկը մի երկու օրից հետո կթառամի։

Պեգգոտին սկսել էր երեկոներն առաջվանից սակավ նստել մեզ հետ։ Մայրս այժմ հարգանքով էր վարվում նրա հետ և կարծես ավելի մեծ հարգանքով, քան թե առաջ, և մենք երեքս մտերիմ էինք իրար հետ․ բայց և այնպես այն չէինք, ինչ որ առաջ, նախկին զվարթությունն անհետացել էր մեր միջից։ Երբեմն ինձ թվում էր, թե Պեգգոտին դժգոհ էր, որ մայրս սկսել էր հագնել պահարանի ամենաշքեղ զգեստները և կամ թե շուտ֊շուտ գնալ դրացուհու մոտ․ բայց ես չէի կարողանում լավ հասկանալ, թե ինչու էր դժգոհ։

Հետզհետե ես ընտելացա սևամորուս պարոնին։ Այժմ էլ նա ինձ սիրելի չէր, այժմ էլ ես նրան նախանձում էի․ բայց թե լոկ մանկական բնազդից և անորոշ զգացումից զատ, թե մայրիկիս սիրելու համար ես ու Պեգգոտին այդ մարդու օգնության կարոտ չէինք, ես մի ուրիշ պատճառ էլ ունեի խորշելու նրանից կամ զզվելու, ― այդ պատճառը դեռ մատչելի չէր տհաս մտքիս։ Առժամանակ ես միամիտ էի։ Ես կարող էի միայն մանր֊մունր բաներ դիտել, բայց դեռ ուժիցս վեր էր այդ մանրիկ բաներից մի այնպիսի ուռկան հյուսել, որ ես դրանով մարդ բռնեի։

Մի աշնան առավոտ, մինչ ես ու մայրս նստած էինք մեր պարտեզում, հանկարծ տեսանք մր․ Մեորդստոնին (արդեն գիտեի նրա անունը) ձի հեծած դեպի մեզ գալիս։ Նա կանգ առավ, մորս ողջունեց և ասաց, թե Լոռուստոֆտ է գնում նավակով զբոսնող բարեկամներին տեսնելու, և հետո զվարթ֊զվարթ առաջարկեց ինձ իր թամբի առջև նստեցնել, եթե միայն ուզենամ։

Եղանակն այնպես ախորժելի ու պարզ էր, և ձին քայլելու եռանդից այնպես կայտառ փռնչում էր և դոփում ցանկապատի առջև, որ ես էլ գնալու փափագ զգացի։ Մայրս վերև ուղարկեց ինձ, որ Պեգգոտին շորերս փոխի․ այդ միջոցին մր․ Մեորդստոնը ձիուց իջավ և երասանը բռնելով սկսեց հանդարտ դեսուդեն քայլել քսուկի (aube՛pine) ցանկապատի դրսի կողմից, մինչև մայրս կամաց ման էր գալիս ներսի կողմից։ Պեգգոտին ու ես մի փոքրիկ լուսամուտից դիտում էինք նրանց․ նրանք կռացան՝ իրենց բաժանող քսուկի ցանկապատն ավելի մոտիկից զննելու համար, և Պեգգոտին, որ մինչ այդ վայրկյանը հրեշտակի պես զվարթ էր, հանկարծ այնպես չարացավ, որ ձեռքի խոզանակը սկսեց մազերիս ներհակ կողմը շարժել, այն էլ չափազանց բիրտ կերպով։

Վերջապես մր․ Մեորդստոնը և ես ճանապարհ ընկանք, և ձին թեթևաքայլ առաջ գնաց մարգագետնով։ Պարոնը բռնել էր ինձ մի ձեռքով, և ես թեպետ անհանգիստ տղաներից չէի, բայց և այնպես անդադար ուզում էի ետ նայել նրա երեսը դիտելու համար։ Նա ուներ, եթե կարելի այսպես ասել, սևորակ ծանծառ աչքեր, դժվարանում եմ ավելի հարմար բառ գտնել բնորոշելու այն աչքերը, որոնք այնքան խորություն չունեն, որ հայացքը նրանց մեջ ընկղմես, ― աչքեր, որոնք այս կողմ այն կողմ դառնալիս երբեմն շիլ էին երևում։ Երբ ես թաքուն դիտում էի նրան, վրաս մի տեսակ ահ էր գալիս, և զարմանալով հարցնում էի ինձ՝ թե արդյոք ի՞նչ է նրա մտամոլոր թարթափանքի պատճառը։ Նրա մազերը և մորուքը մոտիկից նայելիս ավելի խիտ և ավելի սև էին երևում։ Դեմքի ստորին մասը բոլորովին քառակուսի էր, իսկ կզակը, որ ամեն օր թրաշվելուց սև֊սև կետերով էր ծածկվել, հիշեցնում էր ինձ ճիշտ այն մոմե պատկերը, որ կես տարի առաջ ցույց էին տվել մեր գյուղում։ Նրա կանոնավոր հոնքերը, երեսի սպիտակ գույնը, սև մազերն ու բծերը ― սատանան տանի այդ բոլորը և նրա հիշատակը ― ստիպում էին չնայելով իմ երկբայության, խոստովանել որ նա գեղեցիկ տղամարդ է։ Հավաստի եմ, որ խեղճ մայրս էլ միևնույն կարծիքին էր։ Մենք հասանք մի ծովեզրյա պանդոկի, ուր երկու պարոն մի առանձին սենյակում սիգար ծխելով փռված էին առնվազն չորս աթոռի վրա․ երկուսն էլ հասարակ ժաքետով էին։ Մի անկյունում խառնիխուռն դիզված էին զանազան շորեր, նավորդի վերարկուներ և մի դրոշակ։

Մեր ներս մտնելուն պես նրանք աշնորհք կերպով տեղերից թռան ու գոչեցին․

― Հե՜յ, Մեորդստոն, կարծում էինք, թե մեռել ես։

― Դեռ ոչ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Իսկ այդ տղան ո՞վ է, ― հարցրեց պարոններից մեկը, ինձ բռնելով։

― Սա Դևին է, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը։

― Ո՞ր Դեվին, ― հարցրեց միևնույն պարոնը։ Դեվի Ջոնսը՞։

― Դեվի Կոպպերֆիլդը, ― ասաց մր․Մեորդստոնը։

― Ի՞նչ։ Այն հրապուրիչ միստրիս Կոպպերֆիլդի բեռն ու դա՞րդը, ― գոչեց պարոնը, ― այն փոքրիկ ու սիրուն այրիի՞։

― Քինիոն, ―ասաց մր․ Մեորդստոնը, ― զգույշ կացեք, լսող կա։ Մի չարաճճի ականջ է դնում։

― Եվ ո՞վ է այդ չարաճճին, ― հարցրեց պարոնը ծիծաղելով։

Ես իսկույն գլուխս բարձրացրի իմանալու, թե ո՞վ է։

― Շեֆիլդցի Բրուքսը, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

Ես ուրախացա, լսելով, որ չարաճճին շեֆիլդցի Բրուքսն է, որովհետև սկզբում կարծել էի, թե ես եմ։

Երևի թե այդ շեֆիլդցի Բրուքսը մի շատ ծաղրելի համբավ ուներ, որ նրա անունը հիշվելուն պես երկու պարոնն էլ քահ֊քահ ծիծաղեցին, մր․ Մեորդստոնն էլ նույնը արեց։ Այդ քրքիջից հետո Քինիոն կոչվող պարոնն ասաց․

― Եվ ի՞նչ է մտածում շեֆիլդցի Բրուքսը առաջիկա գործի մասին։

― Չեմ կարծում, որ Բրուքսը այդ գործից շատ բան հասկանա, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը․ ― բայց երևի թե ընդհանրապես հավան չէ։

Նորից քրքիջ բարձրացավ, և մր․Քինիոնն ասաց, թե մի շիշ շերրի կապսպրե Բրունքսի կենացը խմելու համար։ Եվ երբ գինի բերին, նա ինձ էլ մի քիչ առաջարկեց, հետն էլ բիսքվիթ և իմ խմելուց առաջ ոտքի ելավ ու ասաց․ «Կորչի այդ շեֆիլդցի Բրուքսը»։ Բաժակը թունդ ծափահարությամբ և այնպիսի զվարթ ծիծաղով ընդունվեց, որ ես էլ սկսեցի ծիծաղել, իսկ նրանք ավելի քրքջացին։ Մի խոսքով բոլորս էլ շատ ուրախ էինք։

Ծովափի ժայռերում մի պտույտ անելուց հետո, նստեցինք արոտի վրա, սկսեցինք հեռադիտակով աչքի անցնել շրջակայքը։ Երբ դիտակն ինձ էին տալիս, ես ոչ մի բան չէի կարողանում նշմարել, թեև ասում էի, որ լավ եմ տեսնում․ այնուհետև պանդոկ վերադարձանք ճաշելու։ Այն երկու պարոններն անդադար ծխում էին, և ես ժաքետների կծու հոտից հետևացնում էի, թե այդ հագուստների կարելուց ի վեր պարոնները ուրիշ ոչինչ չեն արել, բացի ծխելուց։ Չմոռանամ ասել, որ ճաշից հետո մենք նավ մտանք, ուր նրանք երեքն էլ խցիկն իջան և սկսեցին թղթեր զննել․ նավի հարկից ներքև նայելիս ես նկատեցի, որ նրանք շատ են զբաղված։ Այդ միջոցին ինձ թողել էին մի շիկահեր և զվարճալի մարդու հետ, որ իր ահագին գլխի վրա մի փոքրիկ փայլուն գլխարկ էր կրում, իսկ շերտավոր շապկի կրծքին մեծ տառերով մակագրված էր «Արտուտիկ»։ Կարծեցի թե այդ նրա անունն է, չէ՞ որ միշտ նավի վրա է բնակվում և տուն չունի, որ իր անունը դռան վրա գրի․ երևի այդ պատճառով է լանջին գրել։ Բայց երբ ես նրան «Արտուտիկ» անվանեցի, նա ասաց, թե այդ իր անունը չէ, այլ նավինը։

Ամբողջ օրը նկատում էի, որ մր․ Մեորդստոնը մյուս երկու պարոններից ավելի լուրջ ու ծանր է։ Նրանք շատ կայտառ ու անհոգ էին․ իրար հետ համարձակ կատակ էին անում, բայց նրա հետ՝ շատ սակավ։ Ինձ թվում էր, թե նա մյուսներից ավելի հնարագետ և զգուշամիտ է, և թե նրանք էլ ինձ նման ահ են զգում նրանից։ Նշմարեցի նաև, որ մր․ Քինիոնը ինչ֊որ բան պատմելիս, երկու անգամ աչքի ծայրով մր․ Մեորդստոնին նայեց, կարծես ստուգելու, թե չի՞ բարկանա արդյոք․ մի անգամ էլ, երբ մր․ Պեսնիգը (մյուս պարոնը) սկսել էր անչափ եռանդուն խոսել, մր․ Քինիոնը ոտքով հրեց նրան և աչքով թաքուն նշան արեց ուշքը դարձնելու մր․ Մեորդստոնին, որ լուռումունջ նստած էր։ Չեմ կարող մտաբերել, որ մր․ Մեորդստոնը ամբողջ օրվա ընթացքում գեթ մի անգամ ծիծաղած լիներ, բացի շեֆիլդցի Բրուքսին հիշելիս, որի մասին հենց ինքն էր կատակ արել։

Երեկոյան դեմ տուն վերադարձանք․ հրաշալի երեկո էր։ Մայրիկս և մր․ Մեորդստոնը դարձյալ մի անգամ զբոսանք արին քսուկի ցանկապատի երկայնքով, մինչ ես թեյ էի խմում։ Պարոնի մեկնելուց հետո, մայրիկս ինձ պատմել տվեց, թե այն օրն ինչպե՞ս անցկացրի և կամ թե նրանք ի՞նչ խոսեցին և արին։ Պատմեցի, ինչ որ լսել էի իր մասին, և նա ծիծաղելով ասաց, թե այն պարոններն անամոթ ու վայրահաչ մարդիկ են․ սակայն ես տեսա և զգացի, որ պատմածս իրեն դուր եկավ։ Ինչպես որ ես գիտեմ այսօր, այնպես էլ ճիշտ այն օրը գիտեի, որ գուշակությունս ուղիղ էր։ Այս առթիվ հարցրի նրան, թե արդյոք ճանաչո՞ւմ է շեֆիլդցի Բրուքսին․ նա պատասխանեց, թե ոչ, միայն կարծում է, թե այդ մարդը մի դանակ շինող կլինի։

Ինչպե՞ս ասեմ, որքան էլ հավաստի լինի, մայրիկիս դեմքն արդեն վաղուց փոխված է, արդեն չկա, այլևս գոյություն չունի, մինչ ես այս րոպեիս էլ պարզ տեսնում եմ նրան ճիշտ այնպես, ինչպես որ փողոցով անցնող յուրաքանչյուր անձի դեմք։ Ինչպե՞ս ասեմ, թե նրա անմեղ ու կուսական գեղեցկությունը թառամած է ու կորած, քանի որ նրա շունչը մինչև այսօր էլ դիպչում է թշիս, ինչպես դիպել էր այն երեկո։ Կարելի՞ է միթե ասել, , թե նա ընդմիշտ փոխված է, մինչ իմ սիրտը, մանկական զգացումներիս հավատարիմ, միայն այդպես է հիշում նրան և այսօր էլ սրբությամբ պահում այն, ինչ֊որ երբեմն սիրել էր։

Մորս մասին գրելիս ես ճիշտ այնպես եմ երևակայում նրա պատկերը, ինչպես որ ես այն երեկո, երբ մեր խոսակցությունը վերջանալուց հետո՝ ես գնացի քնելու, իսկ նա եկավ բարի գիշեր ասելու ինձ։ Նա զվարթ֊զվարթ չոքեց անկողնուս մոտ և կզակը ձեռքերի վրա դնելով ու ժպտալով ասաց․

― Հապա կրկնիր Դեվի ջան, ի՞նչ ասացին իմ մասին։ Հավատալս չի գալիս։

― Հրապուրիչ․․․ ― սկսեցի ես։

Մայրիկս ձեռքը շրթունքներիս դրեց, որ լռեմ։

― Հրապուրիչ չէ, ― ասաց նա ծիծաղելով։ ― Անկարելի է, Դեվի, որ հրապուրիչ ասած լինեն։ Հաստատ գիտեմ, որ այդպես չէ։

― Բայց ասացին՝ հրապուրիչ միստրիս Կոպպերֆիլդ, ― կրկնեցի ես շեշտելով։ ― Եվ սիրուն։

― Չէ՛, չէ՛, սիրուն չէր լինի նրանց ասածը։ Իսկի սիրուն չէր լինի, ― ընդհատեց մայրս, դարձյալ մատները իմ շրթունքին դնելով։

― Եվ սիրուն ու փոքրիկ այրին։ Հենց այդպես։

― Ա՜խ, ի՜նչ անամոթ, ի՜նչ հիմար մարդիկ են եղել, ― գոչեց մայրս և ծիծաղելով երեսը ծածկեց։ Ի՜նչ անշնորհք մարդիկ են եղել, չէ՞, Դեվի։

― Այո՛, մայրիկ։

― Բայց տես, այդ մասին բան չպատմես Պեգգոտիին․ նա կբարկանա նրանց վրա։ Ես էլ սաստիկ բարկացած եմ, բայց կուզենայի, որ Պեգգոտին բան չիմանար։

Ես, իհարկե, խոսք տվի։ Մենք մի քանի անգամ իրար ամուր համբուրեցինք, և հետո ես անուշ քուն մտա։

Կարծեմ հաջորդ օրն էր, այսքան ժամանակ անցնելուց հետո, լավ չեմ հիշում, որ Պեգգոտին ինձ այն զարմանալի ու համարձակ առաջարկությունն արավ, որի մասին այժմ պիտի խոսեմ․ բայց այդ դեպքը գուցե և երկու ամսից հետո էր պատահել։

Առաջվա պես մի երեկո նա ու ես նստած էինք (մայրիկս դարձյսլ տանը չէր) գուլպայի և մետըաչափի, մեղրամոմի, սուրբ Պողոսի պատկերով կափարիչ ունեցող փոքրիկ տուփի և կոկորդիլոսների գրքի հետ միասին, երբ Պեգգոտին, մի քանի անգամ վրաս նայելուց և բերանը իբր թե խոսելու համար, բայց առանց բան ասելու բանալուց հետո, ― որից հարկավ կվախենայի, եթե չկարծեի, թե նա միայն հորանջում է, ― վերջապես ասաց փաղաքշանքով․

― Մաստր Դեվի, լավ չէ՞ր լինի, որ երկուսս միասին մի երկու շաբաթով Յարմաուտ գնայինք եղբորս մոտ։ Ինչպե՞ս լավ քեֆ կանեինք։

― Եղբայրդ բարի՞ մարդ է, ― հարցրի ես։

― Մի գիտենայիր, թե որքա՜ն բարի, ― գոչեց Պեգգոտին, ձեռքերը բարձրացնելով։ ― Հապա ծո՞վը, նավակնե՞րը, ծովա՞փը, հապա Է՞մը, որ սիրով քեզ հետ խաղ կաներ․․․

Պեգգոտին ակնարկում էր իր Հեմ քեռորդուն, որ արդեն հիշված է առաջին գլխում, բայց այնպես հնչեցնելով նրա անունը, որ կարծես մի էական բայ լիներ։^[6]

Ես հրապուրվեցի այդ զբոսանքի հեռանկարով և պատասխանեցի, թե իրոք կուզենայի գնալ, բայց մայրիկս թույլ կտա՞։

― Մի գինեի վրա գրազ կգամ, ― ասաց Պեգգոտին, ուշադիր վրաս նայելով, ― որ թույլ կտա։ Եթե կամենաս, հենց որ տուն գա, հարցնեմ իրեն։ Ի՞նչ կասես։

― Բայց մենք որ գնանք, նա ինչ կանի, ― ասացի ես և որպեսզի ավելի ուժ հաղորդեմ հարցին, արմունկս սեղանին դեմ տվի։ ― Չէ՞ որ նրան անկարելի է մենակ մնալ։

Եվ Պեգգոտին հանկարծ սկսեց մի ծակ որոնել գուլպայի կրունկում, որը, սակայն, այնքան փոքր էր, որ չէր էլ արժի կարկատել։

― Քեզ եմ ասում, ա՛յ Պեգգոտի, հո չի՞ կարող նա մենակ մնալ։

― Ա՛յ, օրհնվես դու, ― ասաց Պեգգոտին, վերջապես կրկին վրաս նայելով։ ― Միթե չգիտե՞ս, որ նա երկու շաբաթով հյուր պիտի գնա մեր հարևան տիկին Գրեյպրի մոտ։ Տիկին Գրեյպրի տանը շատ հյուրեր պետք է հավաքվեն։

Օ՜, եթե այդպես է, պատրաստ էի Յարմաուտ գնալ, միայն թե անհամբեր սպասում էի մորս վերադարձին Գրեյպրի տանից (այն երեկո մայրս հենց նրա մոտ էր), որ ստույգ իմանամ, թե թույլ կտա՞ իրագործել մեր երևելի ծրագիրը։ Մայրս այնքան չզարմացավ, որքան ես ենթադրել էի, և անմիջապես հավանություն տվեց, որ գնանք․ մենք էլ միևնույն գիշեր ամեն բան պատրաստեցինք և որոշեցինք, որ իմ սենյակի ու սննդի փողն առանձին վճարվի Յարմաութում։

Մեկնելու օրը շուտ վրա հասավ։ Շուտ վրա հասավ մինչև անգամ ինձ համար, որ տենդային տագնապի մեջ ժամ֊ժամ սպասում էի, թե ահա գետինը կշարժվի և կամ՝ մի հրեղեն սար կբարձրանա, և կամ բնության մի ուրիշ դղրդյուն կպատահի և մեր արշավը կխափանի։ Մենք գնալու էինք մի կառքով, որ պիտի մեկներ հետևայլ օրը, նախաճաշից հետո։ Ինչքան փող ասես կտայի, միայն թե թույլ տային ինձ հենց գիշերվանից հագնվել և կոշիկներով ու գլխարկով քնել։

Այսօր էլ սիրտս հուզվում է, թեև այդ մասին թեթև եմ խոսում, երբ հիշում եմ, թե ինչպես շտապում էի մեր երջանիկ տունը թողնել՝ առանց բնավ կասկածելու, թե ի՞նչ եմ թողնում հավիտյան։

Սիրով եմ մտաբերում, որ երբ կառքը դռան առջևն էր, և մայրիկս ինձ համբուրում էր, ես գորովալի սեր զգացի դեպի նա և դեպի այն տունը, որից դեռ ոչ մի անգամ չէի բաժանվել, և լաց եղա։ Քաղցր է ինձ հիշել, որ մայրիկս էլ լաց էր լինում։

Քաղցր է ինձ հիշել, որ երբ կառքը սկսեց շարժվել, մայրիկս բակի դռնակից դուրս վազեց և հրամայեց կանգ առնել, որպեսզի էլի մի անգամ համբուրի ինձ։ Սիրելի է հիշատակել և այն սրտառուչ թախիծն ու գութը, որով նա դարձյալ մի անգամ գրկեց ինձ։

Երբ մենք նրան ճանապարհի վրա կանգնած թողինք, մր․ Մեորդստոնը մոտեցավ նրան և կարծես թե կշտամբեց, թե ինչո՞ւ է այնքան հուզված։ Ես ետ էի նայում կառքի միջից և զարմանում, թե նա այնտեղ ի՞նչ գործ ուներ։ Պեգգոտին էլ, որ մյուս կողմից էր մտիկ տալիս, շատ գոհ չէր, ինչքան որ նկատեցի։

Երկար ժամանակ լուռ նստած նայում էի Պեգգոտիին և մտածում՝ եթե նա հանկարծ դեն ձգի ինձ, ինչպես անում են հեքիաթներում, արդյոք ես չէ՞ի կարողանա նորից գտնել մեր տունը այն կոճակների օգնությամբ, որ նա անշուշտ թափած կլիներ ճանապարհին։

Փոփոխություն

Կառապանի ձին աշխարհիս ամենածույլ ձիերից մեկն էր․ գոնե ըստ իս։ Գլուխը քարշ գցած՝ նա հազիվ էր ոտքերը շարժում, կարծես թե հաճույք էր զգում այն մարդկանց համբերությունը փորձելուց, որոնք սպասում էին իր տարած ծրարներին։ Եվ ինձ թվում էր, թե նա իրոք երբեմն ծիծաղում է այդ հաճույքից․ բայց կառապանն ասում էր, թե միայն հազում է։

Կառապանն էլ իր ձիու նման սովոր էր գլուխը կախ գցել և շնչելիս՝ ձեռքերը ծնկներին դրած ու վայր թեքված՝ մրափել։ Ասում եմ քշելիս, բայց հավաստի եմ, որ ձին առանց քշվելու էլ կառքը Յարմաութ կհասցներ, որովհետև իր բանը լավ գիտեր, իսկ գալով խոսակցության, կառապանը սուլելուց զատ ուրիշ ձայն հանելու ընդունակ չէր։

Պեգգոտին ծնկների վրա մի զամբյուղ էր բռնել, որի միջի պաշարը, եթե Լոնդոն էլ գնալու լինեինք, մեզ կբավեր։ Մենք մեկ ուտում էինք, մեկ քնում։ Պեգգոտին քնելիս կզակը զամբյուղի ունկին էր դեմ տալիս, և եթե ինքս չլսեի, երբեք չէի հավատա, թե մի թույլ կինարմատ կարող է նրա նման սաստիկ խռմփոց հանել։

Ճանապարհին այնքա՜ն շատ պտույտներ արինք, այնքա՜ն տեղեր մտանք ելանք, որ ես հոգնեցի, և միայն երբ Յարմաութին մոտեցանք, ուրախություն զգացի։ Ծովափի ցած տարածությունը դիտելիս Յարմաութը ջրով տոգորված սև սպունգի նման մի խոնավ բան երևաց ինձ․ և ես մտածեցի, որ եթե երկիրը, աշխարհագրության դասաքրքիս ասելով, իրոք կլոր է, ուրեմն ինչպե՞ս կարող էր նրա մի մասն այդ աստիճան տափակ լինել։ Բայց երևի թե Յարմաութը բևեռներից մեկի վրա է, բացատրեցի ես, որ այդքան տափակ դիրք ունի։

Երբ ավելի մոտեցանք, տեսա որ ամբողջ տափարակի եզերքը ուղիղ գծով ձգված է երկնքի տակ, և ակնարկեցի Պեգգոտիին, որ եթե այդ տափարակի վրա տեղ֊տեղ բլրակներ պատահեին, եթե ցամաքը ծովից ավելի որոշակի զատված լիներ և քաղաքը ջրաթաթախ հացի նմամ թրջված չլիներ, տեսարանն ավելի սիրուն կլիներ։ Բայց Պեգգոտին սովորականից ավելի հաստատակամությամբ պատասխանեց, թե պետք է ամեն բան այնպես ընդունել, ինչպես որ կա, և թե իրեն գալով՝ նա Յարմաութի տառեխ անունն անգամ, որ տալիս են այդ քաղաքի բնակիչներին, պարծանք է համարում իր համար։

Երբ փողոց մտանք (որ շատ տարօրինակ թվաց ինձ) և ձկան, կուպրի, կանեփի, խծուծի ու ձյութի հոտը քթիս դիպավ, և ես տեսա դեսուդեն վազող նավաստիներ, ձկնորսներ և սալահատակի վրա դղրդող անթիվ սայլեր, այն ժամանակ զգացի, որ զուր եմ մեղադրել այդ գործունյա քաղաքը։ Այդ որ հայտնեցի Պեգգոտիին, նա հիացավ և ասաց, թե ամենքն էլ (երևի թե ի ծնե տառեխ կոչվելու շնորհ ունեցողները) գիտեն, որ Յարմաութը աշխարհիս ամենասիրուն քաղաքն է։

― Այս էլ քեզ, Էմը, ― գոչեց Պեգգոտին, ― այնպես է մեծացել, որ չես էլ ճանաչի։

Հեմն իրավ սպասում էր մեզ իջևանի դռան առջև, ինձ տեսնելուն պես նա հին բարեկամի նման առողջությունս հարցրեց։ Առաջին վայրկյանին իմ մտքից անգամ չանցավ, որ ես նույնքան եմ ճանաչում նրան, որքան և նա՝ ինձ, որովհետև իմ ծնվելու գիշերվանից նա ոտք չէր դրել մեր տունը։ Սակայն մեր բարեկամությունը շատ առաջ գնաց, երբ որ նա ինձ շալակելով՝ դեպի իրենց տունը տարավ։ Նա մի ահագին պատանի էր վեց ոտնաչափ բարձրությամբ, հաղթանդամ ու թիկնավետ․ բայց մանկական ժպտուն դեմքով և շիկագույն մազերով, որոնք ոչխարի բրդի նման գռուզ էին։ Հագին ուներ կոշտ քաթանից կարված բաճկոն և այնպիսի կարծր վարտիք, որ ինքն իրեն գետնի վրա կկանգներ, եթե մեջը սրունքներ անգամ չլինեին։ Իսկ այն բանը, ինչ որ ուներ գլխի վրա, ավելի հեշտ էր մի հին տան կպրոտ տանիք անվանել, քան գլխարկ։

Հեմը կրում էր ինձ իր մեջքի վրա, իսկ թևի տակ բռնել էր մեր արկղը։ Պեգգոտին տանում էր մյուս արկղը։ Մեր անցած փողոցները լիքն էին տաշեղի, բեկորների և ավազի կույտերով, անցանք գազի գործարանների, ճոպան մանելու, նավ շինելու, նավ կազմելու, նավ կպրելու, նավ խծծելու, նավ ծեփելու, նավ քանդելու սարայների, դարբնոցների և սրանց նման անթիվ շենքերի առջևից և վերջապես երբ հասանք այն միահարթ տխուր տափարակին, որ ես տեսել էի հեռվից, Հեմն ասաց․

― Այս էլ ձեզ մեր տունը, մաստր Դեվի։

Պշնելով նայեցի ամայի տարածության չորս կողմը, դեպի ծովը, դեպի գետը, բայց որևէ տան հետք անգամ չգտա։ Այնտեղ կար մի սև բարկաս կամ մի ուրիշ հնացած նավի նման շենք՝ բարձր և անշուք, ձագարի պես վրան տնկված մի երկաթե խողովակով, որ շատ հանդարտ ծխում էր․ դրանից զատ ես ուրիշ ոչինչ չէի տեսնում, որ մարդկային բնակության տեսք ունենար։

― Ա՞յդ է ձեր տունը, այդ նավի նման բա՞նը, ― հարցրի ես։

― Հենց այդ է, մաստր Դեվի, ― պատասխանեց Հեմը։

Ալադինի հրաշակերտ պալատում անգամ բնակվելը այնքան ինձ չէր հրապուրի, որքան այդ շենքում ապրելու միտքը։ Նավի մոտ մի սիրուն դռնակ էր բացվում։ Նա ուներ մի վերնահարկ և փոքրիկ֊փոքրիկ լուսամուտներ, սակայն ամենից հիանալին այն էր, որ նա հարյուր անգամ ջրերի վրա երթևեկած հին նավ էր, մի իսկական նավ, որ ցամաքի վրա բնակարան լինելու չէր կոչված։ Այդ էր ինձ հիացնողը։ Եթե նա հենց սկզբից բնակության համար շինված լիներ, ես նրան փոքրիկ կամ անհարմար և կամ մենավոր կգտնեի․ բայց քանի որ այդ նպատակով չէր շինված, ուրեմն կատարյալ բնակարան էր։

Ներսից նա վերին աստիճանի մաքուր էր, ամեն բան կարգին։ Մեջը կար մի սեղան, մի հոլանդական ժամացույց, մի պահարան և պահարանի վրա՝ մի ափսե, որի վրա նկարված էր հովանոց բռնած մի տիկին, հետն էլ զինվորի նման մի երեխա, որ շրջանակ էր գլորում։ Որպեսզի ափսեն չընկնի, նրա առջև մի սուրբ գիրք էր դրված, բայց եթե ափսեն հանկարծ ընկներ, գրքի շուրջը շարված բոլոր բամակները, պնակներն ու թեյամանը ջարդուփշուր կլինեին։ Պատերից կախված էին, շրջանակի մեջ և ապակու տակ, պատկերներ սրբազան պատմությունից։ Մինչև այսօր էլ այդպիսի պատկերներ փերեզակների ձեռքին տեսնելիս՝ ես իսկույն մտաբերում եմ Պեգգոտիի եղբոր տան ներքին ամբողջ տեսարանը։ Նկարների մեջ երևում էին կարմիր հագած Աբրահամը, որ գնում էր կապույտ հագած Իսահակին զոհելու, և գեղնազգեստ Դանիելը, որ նստած էր կանաչագույն առյուծների գբում։ Վառարանի քիվի վերևը երևում էր Սենդրլենդում շինված Սառա ջեն նավի պատկերը՝ իսկական փայտե կայմով, ― նկարչության ու հյուսնութայն մի սքանչելի ձեռնակերտ, որի նման տենչալի բան, իմ կարծիքով, չէր գտնվի աշխարհում։ Առաստաղի գերաններից քարշ էին արված մի քանի հատ երկաթե կեռեր, որոնց գործածությունը դեռ չէի հասկանում, և մի քանի գզրոզներ, արկղիկներ ու գործիքներ, որոնք կարող էին և աթռի տեղ գործածվել։

Շեմքից անցնելիս մի ակնարկ բավական էր, որ այդ բոլորը տեսնեի (չմոռանաք, որ սրատես մանուկ էի)։ Այնուհետև Պեգգոտին մի դռնակ բաց արեց՝ ննջարանը ցույց տվեց։ Դրա նման սիրուն ու կատարյալ ննջարան դեռ օրումս չէի տեսել ― մի փոքրիկ լուսամուտով նավի քթում, մի փոքրիկ հայելիով, որ խեցիների շրջանակ ուներ, մի փոքրիկ մահճակալով, որ ճիշտ իմ հասակի չափ էր, և ծովային բույսերի փնջիկով, որ դրված էր սեղանի վրա կապտագույն սափորի մեջ։ Պատերը ձյունի պես սպիտակ էին և վերմակը այնպես փայլուն, որ գրեթե աչք էր շլացնում։ Այդ հրաշալի տնակում մի բան առանձնապես ուշքս գրավեց․ դա ձկան հոտն էր, ― այն աստիճան թափանցիկ հոտ, որ երբ քիթս սրբելու համար թաշկինակս հանեցի, դա էլ այնպիսի հոտ արձակեց, որ հենց իմանաս մեջը խեցգետին փաթաթված լիներ։ Այս գյուտի մասին ես հայտնեցի Պեգգոտիին, և նա բացատրեց, որ իր եղբայրը ձուկ, խեցգետին, աստակոս և խաչափաս վաճառող է․ հետո կաթսաների ու տակառների սենյակում ես ինքս տեսա մի փոքրիկ ավազանի մեջ այդ կենդանիների մի ահագին դեզ, ուր նրանք զարմանալի կերպով իրար խառնված, շարունակ աշխատում էին մի բան բռնել և ինչ էլ բռնեին, այլևս բաց չէին թողնում։

Շատ քաղաքավարի կերպով ընդունեց մեզ սպիտակ գոգնոցով մի պառավ կին, որ արդեն սկսել էր մեզ ռեվեռանս անել, թեև ես Հեմի շալակին նստած՝ դեռ կես մղոն հեռու էի տանից։ Մեզ ողջունեց և մի շատ սիրուն փոքր աղջիկ (գոնե ինձ այդպես երևաց), որ վզին կապույտ ուլունքների մանյակ ուներ․ բայց նա մերժելով մերժեց իմ համբյուրը և իսկույն փախավ։ Համեղ ճաշը երբ վերջացրինք, ― պատրաստել էին խաշած ձուկ, կարագի մեջ տապակած գետնախնձոր և, հատուկ ինձ համար, կոտլետներ, ներս մտավ մի երկայնահեր տղամարդ, որ շատ բարի դեմք ուներ։ Տեսնելով որ նա Պեգգոտիին «սիրունիկս» անվանեց և մի ամուր համբյուր տվեց նրա թշին, իսկույն իմացա, (քանի որ Պեգգոտիի սովորական համեստությունն ինձ հայտնի էր), որ եկվորը նրա եղբայրը կլինի, ինչպես և իրոք ստուգվեց, երբ մեզ իրար հետ ծանոթացրին և ասացին, թե նա միստր Պեգգոտին է, տանտերը։

― Ուրախ եմ, սըր, որ տեսնում եմ ձեզ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Մենք անտաշ կոպիտ մարդիկ ենք, բայց ձեզ ծառայելու միշտ պատրաստ։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի և ասացի, որ անկասկած երջանիկ կլինեմ այս հիանալի տնակում։

― Ինչպե՞ս է ձեր մայրիկը, սըր, ― հարցրեց մր․ Պեգգոտին։ ― Արդյոք լիովին առո՞ղջ թողիք նրան։

Պաատասխանեցի, թե այո, բոլորովին առողջ, զվարթ և ավելացրի, թե մայրիկս շատ֊շատ ողջունում է նրան, մր․ Պեգգոտիին, թեև ասածս մի հնարովի բան էր։

― Շա՜տ շնորհակալ եմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Դե ուրեմն, եթե կամենաք մի երկու շաբաթ մեզ մոտ մնալ սրա հետ (իր քրոջն ակնարկելով) և Հեմի ու փոքրիկ Էմլիի հետ միասին, ես անչափ ուրախ կլինեմ։

Այսպիսի հյուրասիրություն ցույց տալուց հետո մր․ Պեգգոտին գնաց երեսը կաթսայի եռման ջրով լվանալու, ասելով թե՝ «սառ ջուրը երբեք կեղտը ամբողջովին չի մաքրում»։ Նա իսկույն ետ եկավ, ավելի վայելուչ կերպարանք ստացած, բայց այն աստիճան կարմրած, որ չէի կարող չնկատել, թե նրա երեսը մի բանով նման է խեցգետնի, աստակոսի և խաչափառի, ― նման նրանով, որ նա տաք ջուր չմտած շատ սև էր, իսկ դուրս գալուց հետո՝ շատ կարմիր։

Թեյից հետո, երբ դռները փակեցին և բոլորս միասին հավաքվեցինք (գիշերներն արդեն միգապատ ու ցուրտ էին), մեր օթևանը այնպես հաճելի երևաց ինձ, որ ասել անգամ չեմ կարող։ Լսել հողմի մռնչալը ծովի վրա, գիտենալ, որ մառախուղը փռված է դրսում՝ ամայի շրջակայքում, նայել կրակին և մտածել, որ չորս կողմը ուրիշ տուն չկա, և այն մեկն էլ, ուր նստած ես, մի նավ է, ― արդարև մի դյութիչ բան էր։ Փոքրիկ Էմլին էլ չէր քաշվում և եկել նստել էր իմ կողքին ամենացածրիկ և վերջին սնդուկի վրա, վառարանի անկյունում, ուր միայն երկուսիս նստելու չափ տեղ կար։ Գոգնոցով պառավը բան էր հյուսում կրակի հանդեպ։ Կարով զբաղված Պեգգոտին այն աստիճան տանն էր զգում ինքն իրեն, իր սուրբ Պողոսի և մոմի կտորի հետ, որ կարծես դրանք իրենց կյանքում մի ուրիշ հարկ տեսած անգամ չլինեին։ Հենը, որ արդեն տվել էր ինձ կոնչինայի առաջին դասը, աշխատում էր մտաբերել բախտ գուշակելու մի եղանակ, և թղթերը շուռ տալիս՝ իր ձկնոտ բթամատով հետք էր դրոշմում նրանց վրա։ Մր․ Պեգգոտին լիվլե էր ծխում։ Զգում էի, որ մտերմական խոսակցության րոպեն հասել է։

― Մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես։

― Ի՞նչ կհրամայեք, սըր։

― Դուք նրա՞ համար եք Հեմ անվանել ձեր որդուն, որ Նոյի պես տապանի մեջ եք բնակվում։

Մր․ Պեգգոտին կարծես թե շատ խորիմաստ գտավ այդ գաղափարը, և ասաց․

― Ո՛չ, սըր։ Ես նրան երբեք որևէ անուն չեմ տվել։

― Հապա ո՞վ է դրել այդ անունը, ― հարցրի ես։

― Իհարկե հայրը, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

― Կարծում էի, թե հայրը դուք եք։

― Ջոն եղբայրս էր նրա հայրը, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

― Արդեն մեռե՞լ է, հարցրի ես մի կարճատև լռությունից հետո։

― Խեղդվել է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

Շատ զարմացա, որ մր․ Պեգգոտին Հեմի հայրը չէ, և կամենալով տան մյուս անդամների աջակցության աստիճանն էլ ճիշտ իմանալ, ուղղակի դիմեցի մր․ Պեգգոտիին․

― Իսկ փորքիկ Էմլի՞ն, ― հարցրի ես, աչքս աղջկա կողմը դարձնելով։ ― Սա ձե՛ր աղջիկն է, չէ՞, մր․ Պեգգոտի։

― Ո՛չ, սըր։ Իմ աներձագ Տոմի աղջիկն է։

Մի երկրորդ պատկառելի լռությունից հետո ակամա հարցրի․

― Նա է՞լ է մեռել, մր․ Պեգգոտի։

― Խեղդվել է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

Զգում էի, թե որքան դժվար է նույն նյութը շոշափել, բայց դեռ ամեն բան չէի իմացել, այնինչ ուզում էի իմանալ։ Ուստի հարցրի։

― Իսկ դուք ինքներդ որդի չունե՞ք, մր․ Պեգգոտի։

― Ո՛չ, մաստեր, ― պատասխանեց նա թեթև ժպտալով։ ― Ես ամուրի եմ։

― Ամուրի՞, գոչեցի ես զարմացած։ ― Ուրեմն սա ո՞վ է, մր․ Պեգգոտի։ ― Եվ այս ասելիս մատնացույց արի բան հյուսող գոգնոցավոր պառավին։

― Դա միստրիս Գըմիջն է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

Սակայն այդ վայրկյանին Պեգգոտին, իմ դայակ Պեգգոտին, այնպես ազդու նշան արեց՝ էլ ուրիշ բան չհարցնելու, որ ես ստիպվեցի մինչև մեր քնելու ժամը մունջ նստել և մեր լռիկ շրջանը դիտել։ Այնուհետև Պեգգոտին, իմ փոքրիկ ննջարանում բացատրեց ինձ, թե Հեմը և Էմլին որբեր են․ մեկը տանտիրոջս եղբորորդին է, մյուսը՝ աներձագի աղջիկը․ նա երկուսին էլ որդեգրել է ամենափոքր հասակից, իսկ մրս․ Գըմիջը նրա ընկերոջ այրին է, մի ընկերոջ, որ թշվառության մեջ էր ընկել ու մեռել։ ― «Եղբայրս էլ մի չքավոր մարդ է», ― ասաց Պեգգոտին, ― «բայց ոսկու նման ազնիվ է և երկաթի պես հավատարիմ», ― սրանք Պեգգոտիի բուն խոսքերն են։ Սակայն նրա ասելով, մի բան միայն կարող էր շատ զայրացնել եղբորը և հիշոցներ ասել տալ․ այդ նրա վեհանձնության մասին ակնարկելն էր․ այդ մասին խոսք բացվելիս՝ նա աջ բռունցքով սաստիկ խփում էր սեղանին (այդպիսի հարվածից արդեն մի սեղան կոտրվել է) և սոսկալի երդում անում, որ եթե նորից բան ասեն, նա ինքն իրեն կխողխոհի և կամ կփախչի։ Ոչ ոք չկարողացավ մեկնել ինձ այդ սարսափելի խողխողել բառը, բայց բոլորն էլ վկայեցին, թե անպատճառ մի հանդիսավոր անեծք կլինի։

Սիրտս հաստատ վկայում էր, որ տանտերը բարի մարդ է, և մի անուշ թմրության մեջ լսում էի, թե ինչպես կանայք նավի մյուս խուցը հեռացան, որ իմի նման փոքրիկ էր, և ինչպես մր․ Պեգգոտին և Հեմը երկու հեմըկ^[7] կախ տվին առաստաղի կեռերից, որոնց մասին հիշված է վերևում։ Եվ մինչ նիրհս սաստկանում էր, ծովի կողմից մոլեգնաբար մռնչող քամին, ալիքները վրդովելով, մի տեսակ ահ էր ձգում սրտիս մեջ, թե կես գիշերին անդնդասույզ կլինենք․ բայց միևնույն ժամանակ զգում էի, որ վերջ ի վերջո նավի մեջ եմ, և մր․ Պեգգոտին այստեղ է և մեզ կօգնի, ինչ վտանգ էլ պատահեր։

Սակայն գիշերը հանգիստ անցավ։ Եվ հենց որ արևի լույսը հայելուս խեցապատ շրջանակի վրա փայլեց, ես վեր կացա ու դուրս վազեցի Էմլիի հետ քարեր հավաքելու ծովափին։

― Դու, կարծեմ, լավ նավաստի ես, ― ասացի ես Էմլիին։

Չեմ կարող պնդել, թե կարծիքս իրոք այդ էր, սակայն քաղաքավարությունը պահանջում էր մի բան ասել, և այդ րոպեին մեր մոտով անցնող առագաստը այնպես ցոլաց Էմլիի պայծառ աչքերի մեջ, որ ես իսկույն ներշնչվեցի այդ իսկ միտքը հայտնելու։

― Ո՛չ, ― պատասխանեց Էմլին, գլուխը շարժելով։ ― Ես ծովից վախենում եմ։

― Վախենո՜ւմ, ― գոչեցի ես մի պարծենկոտ արիությամբ և համարձակ մտիկ տվի հսկայազոր օվկիանոսին։ ― Իսկ ես ամենևին չեմ վախենում։

― Ա՜հ, ծովը սաստիկ անգութ է, ― ասաց Էմլին։ ― Ես տեսել եմ՝ որքան անգութ էր մերոնցից մի քանիսի հետ։ Տեսել եմ, ինչպես նա մեր տան չափ մի մեծ նավ ջարդուփշուր արեց։

― Չլինի թե հենց այն նավը․․․

― Որի վրա հա՞յրս խեղդվեց, ― ասաց Էմլին։ ― Ո՛չ։ Այն չէ․ ես երբեք այն նավը չեմ տեսել։

― Հայրիկի՞դ էլ չես տեսել, ― հարցրի ես։

Փոքրիկ Էմլին գլուխը թոթվեց և ասաց․

― Չեմ հիշում, որ տեսած լինեմ։

Ինչպիսի՜ զուգադիպություն։ Սկսեցի պատմել, թե ես էլ իմ հորը երբեք չեմ տեսել, թե մայրիկս ու ես երջանիկ ենք միասին և հուսով ենք, որ միշտ էլ այդպես երջանիկ կապրենք․ թե հորս գերեզմանը մեր տան մոտի հանգստարանումն է, մի ծառի տակ, որի շուրջը ես շատ անգամ ման եմ գալիս լուսադեմին, թռչնիկների ծլվլոցը լսելով։ Սակայն Էմլիի ու իմ որբության միջև, ինչպես որ իմացա, մի տեսակ տարբերություն կար։ ― Նրա մայրը հորից առաջ էր մեռել, և թե հոր գերեզմանը որտե՞ղ էր, ոչ ոք չգիտեր․ միայն այս բանը հայտնի էր, որ ծովի խորքումն է։

― Հետո, ― ասաց Էմլին, խեցիներ ու կոպիճներ որոնելով, ― քո հայրը մի պարոն էր, մայրդ էլ տիկին է, իսկ իմ հայրը ձկնորս էր, մայրս էլ ձկնորս, ապերս էլ ձկնորս է։

― Ապե՞րդ, մր․ Պեգգոտի՞ն, ― հարցրի ես։

― Ա՛յ նա, որ այնտեղ է, ― պատասխանեց Էմլին, նավի կողմը նայելով։

― Այո, իմ խոսքն էլ նրա մասին է։ Նա կարծեմ շատ բարի մարդ է, չէ՞։

― Բարի՞, ― ասաց Էմլին։ ― Եթե ես մի ազնվական տիկին լինեի, նրան մի երկնագույն կապա կընծայեի ադամանդե կոճակներով, մի զույգ նանկինի վարտիք, մի կարմիր թավշե բաճկոնակ, մի լայնեզր ծուռ գլխարկ, մի մեծ ոսկե ժամացույց, մի արծաթե ծխաքաշ և ոսկով լիքը մի սնդուկ։

Ես հաստատեցի, որ մր․ Պեգգոտին անտարակույս արժանի է այդ գանձերին։ Միայն թե, ճշմարիտն ասեմ, փոքր֊ինչ դժվարանում էի պատկերացնել նրան այնպես շքեղ պճնված, ինչպես որ կցանկանար տեսնել նրան իր աների թոռնիկը․ վստահ չէի մանավանդ, որ լայնեզր ծուռ գլխարկը նրան որևէ կերպ հարմար գար։

Վերոհիշյալ իրերը թվելիս Էմլին դիտում էր կապույտ երկինքը, ասես թե մի փառավոր տեսիլ նշմարելով վերևում։ Մենք շարունակեցինք խեցիներ ու կոպիճներ որոնել։

― Դու կուզենայի՞ր տիկին լինել, ― հարցրի ես։

Էմլին վրաս նայեց և «այո» ասաց ծիծաղելով։

― Այո՛, շատ կուզենայի։ Այն ժամանակ բոլորս պարոններ և տիկիններ կլինեինք․ ես էլ, ապերն էլ։ Հեմն էլ, մրս․ Գըմիջն էլ։ Այն ժամանակ չէինք վախենա փոթորկից։ Եվ եթե խեղճ ձկնորսներին որևէ փորձանք պատահեր, նրանք վստահ կլինեին, որ մենք փողով կօգնենք նրանց։

Այս բոլորը շատ գոհացուցիչ, ուրեմն և շատ բնական թվացին ինձ։ Ես գովեցի Էմլիի նկարագրած պատկերը, և նա սիրտ առնելով ինձ կամացուկ հարցրեց․

― Ուրեմն դու ծովից չե՞ս վախենում։

Ծովն այնքան հանդարտ էր, որ կարող էի համարձակ վրան նայել, բայց հավատացած եմ, որ եթե մի թեթև ալիք դեպի իմ կողմը թավալվեր, ես լեղապատառ կփախչեի, Էմլիի ջրահեղձ ազգականներին հիշելով։ Բայց և այնպես պատասխանեցի «ոչ» ― և հարեցի․ «կարծեմ դու էլ չես վախենում, թեև ասացիր, թե վախենում ես», ― որովհետև նա գնում էր իսկ և իսկ այն փայտաշեն խարխուլ թմբի եզրով, որի վրա ցատկել էինք, և ես իրոք վախենում էի, թե նա կընկնի։

― Է՛հ, այստեղ վախենալու բան չկա, ― ասաց Էմլին։ ― Բայց ծովի գոռալու ժամանակ ես սարսափով վեր եմ ցատկում քնած տեղից և դողալով մտածում եմ ապոր ու Հեմի մասին, ինձ թվում է, թե նրանք կանչում են ― օգնեցեք մեզ, օգնեցե՜ք։ Ահա դրա համար ես կցանկանայի տիկին լինել։ Իսկ այժմ այստեղ ամենևին ահ չեմ զգում։ Այ, տե՛ս։

Նա առաջ վազեց մի անհարթ գերանի վրայով, որ բավական բարձր տեղից ձգվում էր դեպի անդունդը՝ առանց որևէ բազիրքի։ Այս դեպքը այն աստիճան ազդեց վրաս, որ եթե ես նկարիչ լինեի, այսօր անգամ ճշտությամբ կնկարեի նրան և ցույց կտայի, թե ինչպես էր Էմլին դեպի մահ սլանում՝ ծովին ուղղած հայացքով, որ երբեք չպիտի մոռանամ։

Թեթև, համարձակ, ճկուն, ժիր աղջիկը, վազելով ետ եկավ, և ես ծիծաղեցի երլկյուղիս ու ճիչիս վրա, որ զուր էի արձակել, զուր, որովհետև մոտերքում ոչ ոք չկար, որ օգներ։ Սակայն տարիներ անցնելուց հետո, արդեն այրական հասակում, ես շատ անգամ հարցրել եմ ինձ, թե երեխայի այդ հանկարծական հանդգնության և նրա խիզախ հայացքի մեջ արդյոք չկա՞ր (ինչեր չկան, որ մեզ անհայտ են) մի տեսակ որդիական կարեկցություն դեպի հայրը, մի բուռն փափագ միանալու նրա հետ ալիքներում, նույն այդ օրը վերջ դնելով իր կյանքին։ Եղել է մի ժամանակ, երբ մտածել եմ․ եթե նրան սպասող կյանքը հանկարծ բացվեր աչքիս առջև և այնպես բացվեր, որ ես կարենայի մանուկ խելքովս լավ ըմբռնել այդ կյանքը, և եթե դրան պահպանելը իմ բազկի մեկ շարժումից կախված լիներ, ― արդյոք բազուկս կմեկնեի՞ փրկելու նրան անկումից։ Եղել է ժամանակ ― չեմ ասի, թե երկար, ― երբ ես հարցրել եմ ինքս ինձ․ եթե այն առավոտ փոքրիկ Էմլին աչքիս առջև անհետանար ծովի մեջ, ավելի լավ չէ՞ր լինի, ― և պատասխան տվել․ այո՛, ավելի լավ կլիներ։

Այս մասին գրել գուցե դեռ վաղ է։ Թերևս շտպելու հարկ չկա։ Բայց թող գրածս գրված մնա։

Երկար ժամանակ ման եկանք, զանազան իրեր հավաքելով, և մի քանի հատ ծովաստղ ջուրը նետեցինք։ Ես դեռ այնքան ծանոթ չէի այդ կենդանիների հետ, որ գիտենայի՝ արդյոք նրանք գո՞հ են մեր արարքից, թե՞ դժգոհ։ Վերջ ի վերջո ճանապարհ ընկանք դեպի տուն։ Երբ հասանք խեցգետինների ավազանին՝ ես ու Էմլին մի անմեղ համբյուր տվինք մեկմեկու և երկուսս էլ զբոսանքից կարմրած՝ առույգ֊առույգ ներս մտանք նախաճաշիկ անելու։

― Կարծես երկու սայրակ լինեն, ― ասաց մր․ Պեգգոտին․ և ես այդ խոսքը փաղաքշանքի տեղ ընդունեցի։

Ավելորդ է ասել, որ ես արդեն սիրահարված էի Էմլիի վրա։ Եվ հարկավ իմ սերը դեպի այդ մանուկն ավելի գողտրիկ էր, ավելի քնքուշ, ավելի մաքուր ու անձնվեր, քան պատանեկան հասակի սերը, որքան էլ սա վսեմ լինի և ազնիվ։ Այդ կապտաչյա երեխան մի տեսակ եթերական շողերով էր շրջապատված մտքիս մեջ և հրեշտակ էր թվում ինձ։ Եվ եթե նա մի լուսապայծառ առավոտ թևեր ստանար և աչքիս առջև երկինք սլանար, այդ երևույթը ես շատ բնական կգտնեի։

Ամբողջ ժամերով ձեռք֊ձեռքի տված զբոսնում էինք Յարմաութի միակերպ տափարակի վրա։ Օրերը զվարթ անցնում էին, ասես թե նույնիսկ ժամանակը դեռ մանուկ լիներ և մեր խաղերին մասնակցեր։ Ես ասացի Էմլիին, որ պաշտում եմ նրան և պատրաստ եմ թրով մեռցնել ինձ, եթե նա էլ ինձ չսիրի։ Նա պատասխանեց, թե ինքն էլ ինձ է սիրում է, և ես վստահ եմ, որ ասածը ճշմարիտ էր։

Գալով մեր վիճակի անհավասարության, մեր հասակի մանկության և կամ որևէ ուրիշ արգելքի, ― Էմլին ու ես անփույթ էինք այդ մասին, որովհետև մեզ համար ապագան գոյություն չուներ․ մենք ապրում էինք ներկայով։ Մրս․ Գըմիջը և Պեգգոտին հիացած էին մեր վրա, և մի երեկո, մինչ Էմլին ու ես իրար գուրգուրելով նստած էինք սնդուկի վրա, նրանցից մեկը շշնջաց․ «Աստաված իմ, որքան սիրուն է այդ զույգը»։ Մր․ Պեգգոտին ժպտաց, իսկ Հեմն ամբողջ երեկո քիթ֊բերանը ծռմռելով անցկացրեց։ Երևի թե մենք նրանց համար մի սիրուն խաղալիք էինք և կամ Կոլիսիոնի մանրանկար պատկերի նման զվարճալի մի բան։

Շուտով նկատեցի, որ մրս․ Գըմիջը այնքան գոհ չէ, որքան պետք էր սպասել մր․ Պեգգոտիի հոգատարությանը նայելով։ Նա շարունակ տրտում էր և երբեմն ավելի էր փնթփնթում, քան կուզենար մեր փոքրիկ ընկերությունը։ Ես նրան շատ էի ափսոսում, բայց երբեմն էլ մտածում էի, թե նույնիսկ մրս․ Գըմիջի համար ավելի լավ կլինի, եթե նա մի ջոկ սենյակ ունենա և այնտեղ նստի, մինչև որ սիրտը զվարճանա։

Երբեմն մր․ Պեգգոտին Զվարթ ընկերոջ պանդոկն էր գնում։ Այդ ես իմացա մեր գալու երրորդ կամ չորրորդ իրիկունը, երբ մրս․ Գըմիջը, ժամը ութից փոքր֊ինչ անց, մտիկ տվեց հոլանդական ժամացույցին և ասաց․ «Ես գիտեմ, նա այնտեղ է․ վաղուց գիտեի, որ այնտեղ կերթա»։

Ամբողջ օրը մրս․ Գըմիջը դժգոհ էր, իսկ երեկոյան դեմ, երբ կրակը ծուխ էր տալիս, մինչև անգամ արտասվեց։ ― Օ՜հ, ես մի խեղճ, անտուն անտեր արարած եմ, ― ասաց նա այդ անախորժ պատահարի պատճառով։ ― Ամեն ինչ ինձ հակառակ է։

― Է՜հ, շուտով կանցնի, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Չէ՞ որ ծուխը մեզ էլ այնքան անախորժ է, որքան և ձեզ։

― Բայց ես ավելի եմ զգում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։

Շատ ցուրտ օր էր, քամին թափանցող։ Մրս․ Գըմիջի վառարանի մոտ բռնած անկյունը իմ կարծիքով ամենատաքն էր, և ամենից հանգիստ աթոռը անշուշտ նրանն էր․ բայց նա դարձյալ դժգոհ էր։ Անդադար գանգատվում էր, թե ցուրտ է, թե ցուրտը մրջյունի պես նրա մեջքը ծակոտում է։ Ի վերջո նա լաց եղավ և կրկնեց, թե ինքը մի թշվառ, անօգնական էակ է, և ամեն բան իր ցանկության հակառակ է կատարվում։

― Իրավ շատ ցուրտ է, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Բոլորս էլ զգում ենք։

― Բայց ես ամենից ավելի եմ զգում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։

Միևնույնը կրկնվեց և ճաշին, երբ ես, իբրև մի պատվավոր հյուր, ավելի առաջ մեծարվեցի, քան թե մրս․Գըմիջը։ Ձկներն էլ կոշտ ու մանրիկ թվացին նրան, գետնախնձորն էլ փոքր֊ինչ այրված։ Բոլորս համամիտ էինք, որ այդ մի անախորժ պատահմունք է․ բայց մրս․ Գըմիջն ասաց, թե նա մեզանից ավելի է զգում այդ բանը, և սկսեց նորից արտասվել, վերոհիշյալ տրտունջը ավելի սաստիկ կրկնելով։

Հետևաբար, երբ մր․ Պեգգոտին ժամը մոտ իննին տուն եկավ, անկյունում նստած վշտահար մրս․ Գըմիջը ամենաթշվառ և ողորմելի դրության մեջ էր։ Պեգգոտին զվարթ սրտով կարում էր։ Հեմն իր ահագին կոշիկներն էր կարկատում․ իսկ ես փոքրիկ Էմլիի հետ նստած, բան էի կարդում ամենքի համար։ Մրս․ Գըմիջն ամբողջ երեկո հառաչանքից բացի, մի ուրիշ ձայն չէր հանել և աչքերը չէր բարձրացրել։

― Դե, ինչպե՞ս եք, իմ սիրելիք, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, իր աթոռի վրա նստելով։ ― Ինչպե՞ս է գնում ձեր գործը։

Բոլորս էլ մի֊մի ողջույն տվինք նրան, բացի մրս․ Գըմիջից, որ միայն գուլպայի վրա գլուխը շարժեց։

― Ի՞նչ ես քիթդ կախ արել, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ձեռքերն իրար խփելով։ ― Սիրտ առ, նանի։ (Մր․ Պեգգոտին ուզում էր ասել՝ պառավ աղջիկ)։

Մրս․ Գըմիջը, ըստ երևույթին, սիրտ առնելու տրամադիր չէր։ Նա գրպանից հանեց մետաքսե սև թաշկինակը և աչքերը սրբեց․ բայց փոխանակ նորից գրպանը դնելու, պահեց ձեռքում, էլի մի անգամ աչքերը սրբեց և շարունակեց ձեռքում պահել թաշկինակը, որպեսզի մյուս անգամ էլ գործածելու պատրաստ լինի։

― Ի՞նչ է պատահել, ա՜յ նանի, ― ասաց վերստին մր․ Պեգգոտին։

― Ոչինչ, ― պատասխանեց մրս․ Գըմիջը։ ― Դու Զվարթ ընկերի՞ց ես գալիս, Դանիել։

― Այո՛, այս երեկո էլ մի քիչ նստեցի Զվարթ ընկերում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։

― Շատ ցավում եմ, որ ես եմ քեզ այնտեղ քշում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։

― Ինձ քշե՞լ։ Ինչո՞ւ քշել, ― պատասխանեց մր․ Պեգգոտին ծիծաղելով։ ― Ես հո սիրով եմ այնտեղ գնում։

― Շատ սիրով, ― ասաց մրս․ Գըմիջը գլուխը շարժելով։ ― Այո՛, այո՛, շատ սիրով։ Ցավում եմ, որ այնտեղ գնալուդ պատճառը ես եմ։

― Դո՞ւ։ Այդպիսի բան իմ մտքով անգամ չի անցել, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Խնդրեմ, դու էլ այդպիսի բաներ չմատածես։

― Այո՛, այո՛, ― գոչեց մրս․ Գըմիջը։ ― Ես գիտեմ, թե ինչ եմ ասում։ Ես մի թշվառ, անտեր, անտիրական արարած եմ, և գիտեմ, որ ոչ միայն ինձ բոլորն հակառակ են, այլև ես մի բեռ եմ դարձել բոլորի համար։ Այո՛, այո՛, ես ուրիշնեից ավելի եմ զգում․․․ ա՛յդ է իմ ցավը։

Ականջ դնելով այդ բոլորին, ես ակամա մտածեցի, թե բացի մրս․ Գըմիջից՝ տան մյուս անդամներն էլ կարող են վարակվել, այդ ցավով։ Սակայն մր․ Պեգգոտին այդպիսի բան չմտածեց, այլ միայն խնդրեց մրս․ Գըմիջին, որ սիրտ առնի ու զվարթանա։

― Ինքս էլ չգիտեմ, ի՞նչ եմ ուզում, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։ ― Գիտեմ միայն, թե ես ինչ եմ։ Իմ վշտերն ինձ դառնացրել են։ Ես զգում եմ վշտերս, և ահա դրանք են դառնացնում ինձ։ Երանի թե չզգայի, բայց որ զգո՜ւմ եմ։ Երանի թե մի անզգա սիրտ ունենայի, բայց որ չունե՜մ։ Ես մի բեռ եմ այս տան համար։ Չեմ էլ զարմանում, որ այսպես եմ։ Ես գիշեր֊ցերեկ տանջում եմ թե՛ ձեր քրոջը և թե՛ մաստեր Դեվիին։

Իմ գութն էլ այժմ շարժվեց, և ես գոչեցի ամենամեծ տագնապով․

― Ո՛չ, մրս․ Գըմիջ, դուք ամենևին էլ չեք տանջել ինձ։

― Ես գիտեմ, որ արածս լավ չի․ ինձ պետք էր հենց սկզբից անկելանոց գնալ։ Լավ էր գնայի մեռնեի։ Ես մի անօգնական թշվառ էակ եմ։ Ամեն բան ինձ հակառակ է, ես էլ բոլորին զզվեցրել եմ․ ուրեմն թողեք գնամ, կորչեմ այստեղից։ Լավ է, Դանիել, մեր գյուղի անկեկանոցը գնամ, այնտեղ մեռնեմ, որ դուք էլ ինձնից ազատվեք։

Մրս․ Գըմիջն այդ ասելով հեռացավ և քնելու գնաց։ Նրա գնալուց հետո մր․ Պեգգոտին, որ թեև լուռ էր, բայց սրտով շատ կարեկցում էր պառավին, մեկ֊մեկ նայեց բոլորիս, մինչ նրա դեմքն այդ զգացմունքից հուզված էր, և քչփչաց․

― Իր ծերուկն է միտքն ընկել։

Ես չհասկացա, թե որ ծերուկն է մրս․ Գըմիջի միտքը գրավել, բայց իմ պառկելու ժամանակ Պեգգոտին հայտնեց ինձ, թե ծերուկը հանգուցյալ մր․ Գըմիջն է․ թե մրս․ Գըմիջի տխրելուն պես եղբայրը սովոր է այդ բացատրությունը առաջ բերել, իբր մի հաստատ ճշմարտություն, որ միշտ հուզել է նրա սիրտը։ Փոքր֊ինչ հետո ես լսեցի, թե ինչպես մր․ Պեգգոտին իր ճոճից, ուր արդեն պառկել էր, մի քանի անգամ կրկնեց Հեմին․ «Խեղճ կին, ծերուկն է միտքն ընկել»։ Այնուհետև հենց որ մր․ Գըմիջի վրա նորից մի թախիծ էր գալիս, ― ինչը որ մի քանի անգամ կրկնվեց մեր այնտեղ լինելու միջոցին, ― մր․ Պեգգոտին միևնույն պատճառով էր արդարացնում պառավի վիշտը, միշտ էլ ջերմ կարեկցությամբ։

Այսպես անցավ երկու շաբաթ, առանց ուրիշ փոփոխության, բացի ծովի հորդելուց ու նվազելուց, որոնց համեմատ փոխվում էին մր․ Պեգգոտիի գնալ֊գալու ժամերը, ինչպես և Հեմի զբաղմունքները։ Պարապ ժամերին Հեմը մեզ հետ զբոսնելու էր գնում, և զանազան նավեր ու նավակներ ցույց տալիս․ մի երկու անգամ էլ մեզ մակույկով ծովի վրա պտտեցրեց։ Չգիտեմ ինչն է պատճառը, որ մարդուս մեջ մի քանի թեթև տպավորություններ մի տեղի հետ ավելի սերտ են շաղկապվում, քան մյուսի․ սակայն շատերը կվկայեն, որ իրենք էլ այդ նկատել են՝ մանավանդ իրենց մանկության հիշատակների շրջանում։ Երբեք չի պատահել, որ ես Յարմաութի անունը կարդալով կամ լսելով՝ նույն րոպեին չմտաբերեի մի կիրակի առավոտ, երբ նստած էինք ծովափին։ Եկեղեցու զանգը հնչում էր․ փոքրիկ Էմիլին հենված էր ուսիս․ Հեմն անհոգաբար քարեր էր նետում ծովի մեջ, իսկ արեգակը ջրի երեսի թանձր մեգը քշելով, ցոլացնում էր հեռավոր նավերը և նրանց ստվերները։

Վերջապես մեկնելու օրը հասավ։ Ես արիություն ունեցա մնաս բարով ասելու մր․ Պեգգոտիին և մրս․ Գըմիջին․ բայց փոքրիկ Էմլիից բաժանվելու մասին մտածելիս սիրտս գրեթե խորտակվում էր։ Մենք թև֊թևի տված մինչ իջևվանը գնացինք, ուր կառքը կանգնելու էր, և ճանապարհին խոստացա նամակ գրել նրան։ (Այս խոստումը հետո կատարեցի, գրելով նրան մի այնպիսի նամակ, որի տառերը վարձու բնակարաններ ծանուցող հայտարարությունների տառերից էլ խոշոր էին)։ Շատ մորմոքիչ էր մեր հրաժեշտի վայրկյանը, և սրտիս մեջ երբեք այդպիսի դատարկություն չէի զգացել, ինչպես այն օրը։

Ամբողջ բացակայությանս միջոցին ես ապերախտ էի գտնվել դեպի մեր տունը․ շատ սակավ էի հիշել նրան և կամ բնավ չէի հիշել։ Սակայն հենց որ մեկնեցինք, մանկական խիղճս կշտամբելով ցույց տվեց ինձ դեպի տուն տանող ճանապարհը, և որքան վիշտս սաստկանում էր, այնքան ավելի զգում էի, որ իմ բույնը այնտեղ է, որ իմ սփոփանքը և ընկերը մայրս է։

Եվ քանի առաջ էինք գնում, այդ զգացումս աճում էր, և որքան մեզ հանդիպող ծանոթ իրերը շատանում էին, այնքան էլ մեր տունը տեսնելու, մայրիկիս գիրկն ընկնելու ջերմ փափագս սաստկանում էր։ Բայց Պեգգոտին իմ ոգևորության մասնակից լինելու փոխարեն՝ աշխատում էր զսպել ինձ (թեև շատ քնքշաբար), և անհանգիստ ու շփոթված էր երևում։

Բայց և այնպես, մեր տունը, մեր Բլենդրոտըն Րուկրին վերջ ի վերջո երևան եկավ մեր ձիու ուզած րոպեին։ Ինչպե՜ս լավ եմ հիշում նրան և այն աշնան պարզ երեկոն, անձրևաբեր գորշ ամպերով ծածկված երկնքով։

Դուռը բացվեց, և, ես, ուրախության հուզմունքից ծիծաղելով ու լալով սպասում էի մորս։ Սակայն դուրս ելնողը մայրս չէր, այլ մի անծանոթ աղախին։

―Այս ինչ է, Պեգգոտի, ― ասացի ես ողորմելի ձայնով։ ― Մի՞թե մայրիկը դեռ չի եկել։

― Եկել է, եկել, մաստր Դեվի, ― ասաց Պեգգոտին, ― բայց փոքր֊ինչ սպասիր, ես քեզ․․․ լսիր, ես քեզ ինչ կասեմ։

Պեգգոտին կառքից իջնելիս իր գրգռվածության և բնական դանդաղկոտության շնորհիվ զգեստն այնպես պատռեց, որ ես ամոթից ու շվարումից ոչ մի բան չասացի նրան այդ մասին։ Երբ վերջապես գետնի վրա ոտք դրեց, նա շտապով ձեռքս բռնեց և, զարմանալի բան, իսկույն ինձ խոհանոց տարավ և դուռը փակեց։

― Պեգգոտի, ― ասացի ես զարհուրած։ ― Այս ի՞նչ է նշանակում։

― Ոչինչ, ոչինչ, որդի ջան, ― պատասխանեց նա, աշխատելով զվարթ ձևանալ։

― Ես զգում եմ, որ մի բան է պատահել։ Ասա՛, ո՞ւր է մայրիկը։

― Մայրի՞կը, Դեվի ջան, ― կրկնեց Պեգգոտին։

― Այո՛, մայրիկը։ Ինչո՞ւ նա չի երևում դռնակի մոտ և ինչո՞ւ ենք մենք այստեղ մտել։ Ա՜խ, Պեգգոտի։

Աչքերս արտասուքով լցվել էին, և ես ընկնելու վրա էի։

― Աստված իմ, գթա այս մանկանը, ― գոչեց Պեգգոտին, ինձ բռնելով։

― Ի՞նչ եղավ քեզ, սիրելիս։ Ասա՛, խոսի՛ր, որդի ջան։

― Հո նա էլ չի՞ մեռել, Պեգգոտի։

― Ո՛չ, ― աղաղակեց Պեգգոտին բարձր ձայնով․ հետո նստեց և սկսեց հևալ, ասելով թե ես նրան հարված տվի։

Ես բոլոր ուժովս համբուրեցի նրան հարվածիս ազդեցությունը ջնջելու և կամ մի նորը տալու համար, որ ավելի ազդու լիներ, և կանգնեցի նրա առջև, տագնապալից ու զննող հայացք նետելով երեսին։

― Գիտե՞ս ինչ կա, սիրելիս, վաղուց պիտի պատմեի քեզ, ― ասաց Պեգգոտին, ― բայց․․․ չէի կարողանում մտքերս լավ կերոնտացնել (ուզում էր ասել՝ կենտրոնացնել)։

― Դե պատմիր, ― գոռացի ես է՛լ ավելի սարսափած։

― Մաստր Դեվի, գիտե՞ս ինչ կա ― ասաց Պեգգոտին, շտապ֊շտապ բանալով գլխարկի կապը և շնչասպառ խոսելով։ ― Գիտե՞ս ինչ կա։ Հապա իմացիր։ Գիտե՞ս, որ այժմ դու հայրիկ ունես։

Ես դողացի, քար կտրեցի։ Կարծես թե մի գերեզմանի կամ մեռելի գարշ հոտ փչեց երեսիս։

― Մի նոր հայրիկ, ― ասաց Պեգգոտին։

― Մի նո՞ր, ― կրկնեցի ես։

Պեգգոտին թեթև հազաց, հենց իմանաս մի կարծր բան կանգնած լինե կոկորդում, և ձեռքը մեկնելով ասաց․

― Եկ տես նրան։

― Ես չեմ ուզում տեսնել նրան։

― Մայրիկի՞դ էլ չես ուզում տեսնել, ― ասաց Պեգգոտին։

Այլևս չէր կարելի ընդդիմանալ, և մենք մտանք դահլիճը, ուր նա ինձ թողեց։ Վառարանի մի կողմում մայրս էր նստած, մյուս կողմում՝ մր․ Մեորդստոնը։ Մայրիկս կարը դեն ձգեց և շտապելով, բայց կարծես թե այլայլված, վեր կացավ։

― Կլարա, չմոռանաս, սիրելիս, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։ ― Զգույշ պահիր քեզ, միշտ զգույշ։ Բարև Դեվի, ինչպե՞ս ես։

Ես ձեռք տվի նրան։ Մի վայրկյան վարանելուց հետո մոտեցա մորս և համբուրեցի․ նա էլ ինձ համբուրեց, գգվելով ուսս թոթվեց և նորից նստեց կարելու։ Ես չէի վստահում ոչ նրան նայել, ոչ մյուսին, բայց լավ զգում էի, որ այն մյուսը երկուսիս էլ դիտում է, այս դրության մեջ ես մոտեցա պատուհանին և երկար ժամանակ մտիկ էի տալիս ցրտից ճլորած թփիկներին։

Հենց որ փախչելու հնար գտա, վերի հարկը բարձրացա։ Իմ առաջվա սիրուն ննջարանս փոխված էր․ այժմ պիտի հեռավոր մի սենյակի մեջ քնեի։ Դանդաղելով վայր իջա գոնե մի բան գտնելու, որ նախկին ձևը պահպանած լիներ․ ամեն բան փոխված էր․ և այսպես որոր֊մոլոր պտույտ էի գալիս բակի մեջ, բայց ստիպված եղա շուտով հեռանալ, որովհետև մի ժամանակ դատարկ շնարանում այժմ մի ահագին գամփռ էր պառկած․ նրա նման սևադունչ ու սևամազ, որ ինձ տեսնելուն պես դուրս թռավ և քիչ էր մնում կծեր ինձ։

Աչքից ընկել եմ

Եթե այն սենյակը, ուր տեղափոխված էր իմ անկողինը, վկայելու ընդունակ մի բանական էակ լիներ, այսօր ես նրան կհրավիրեի (կուզենայի իմանալ, թե ո՞վ է այժմ նրա մեջ քնում) հաստատելու, թե սիրտս որքան ընկճված էր, երբ ես նրա մեջ մտա։ Վերև գնալիս լսում էի, որ շունը իմ հետևից հաչում էր․ սենյակն օտարոտի և տխուր էր երևում ինձ, անշուշտ ինչպես և ես նրան։ Ես նստեցի և ձեռքերս ծալելով սկսեցի մտածել։

Մտածում էի շատ տարօրինակ բաների մասին․ սենյակիս տեսքի մասին, առաստաղի ճեղքերի մասին, պատերին կպցրած թղթի մասին, լուսամուտի ապակու փոսիկների մասին, որոնք դրսի իրերը վետ֊վետ ու երերուն էին ցույց տալիս, լվացարանի սեղանի մասին, որի երեք ոտքերը կարծես թե ցավագար լինեին և ինքն էլ էր դժգոհ, ինչպես որ մրս․ Գըմիջն էր իր «ծերուկին» հիշելիս։ Ես շարունակ լալիս էի, թեև ցուրտ ու լքում զգալուց բացի՝ չգիտեի լացիս բուն պատճառն ինչ է։ Այս հուսահատ դրության մեջ վերջապես միտքս ընկավ, որ ես չարաչար սիրահարված եմ Էմլիի վրա, թե ինձ նրանից հափշտակել են և այստեղ բերել, ուր ինձ ոչ ոք կարոտ չէ և իմ նկատմամբ նրա չափ հոգատար չէ։ Այս դառն զգացումնրից ընկճված, ես կծկվեցի վերմակիս տակ և լալով քուն մտա։

Ես արթնացա, լսելով մի ձայն, թե, ― «ահա այստեղ է», զգացի, որ մեկը քրտնած գլուխս բաց է անում։ Մայրիկս և Պեգգոտին եկել էին ինձ տեսնելու, և ձայն հանողը նրանցից մեկն էր։

― Դեվի, ― ասաց մայրիկս, ― ի՞նչ ունես։

Զարմացա, որ նա կարող է այդպիսի բան հարցնել, և պատասխանեցի՝ ոչինչ։ Այնուհետև շուռ եկա, շրթունքիս դողը թաքցնելու, որպեսզի նա սրտիս վիճակը չիմանա։

― Դեվի, ― ասաց մայրիկս։ ― Դեվի, որդյակ իմ։

Ինչ էլ մայրիկս ասեր, այնքան ինձ չէր հուզի, որքան հուզեցին այդ «որդյակ իմ» խոսքերը։ Ես արտասուքս վերմակի տակ թաքցի և մի ձեռքով ետ հրեցի մայրիկիս, որ ուզում էր բարձրացնել ինձ։

― Այս քո գործն է, Պեգգոտի, ա՜յ դու անգութ արարած, ― գոչեց մայրիկս։ ― Ես այս «առաջուց գիտեի»։ Ինչպե՞ս է խիղճդ տանում հարազատ որդուս իմ դեմ գրգռել և կամ թե մի ուրիշի դեմ, որին ես սիրում եմ։ Այս ի՞նչ է նշանակում, Պեգգոտի։

Խեղճ Պեգգոտին աչքերն ու ձեռքերը դեպի վեր ուղղեց և իմ ճաշի աղոթքի եղանակով պատասխան տվեց․

― Թող աստված ձեզ թողություն շնորհի, մրս․ Կոպպերֆիլդ, և այնպես անի, որ դուք երբեք այդ խոսքերի համար չզղջաք։

― Քիչ է մնում, որ խելագարության հասցնես ինձ, ― գոչեց մայրիկս։ ― Այն էլ ե՞րբ։ Մի այնպիսի ժամանակ, երբ ամենաչար թշնամիս անգամ չէր ուզի իմ երջանկությունը վրդովել։ Ա՜յ դու, փիս Դեվի, ա՜յ դու բարբարոս Պեգգոտի։ Օ՜հ, աստված իմ, ― աղաղակում էր վրդովված ու գրգռված մայրս՝ մեկ ինձ, մեկ Պեգգոտիին դիմելով։ ― Այս ի՞նչ անպիտան աշխարհ է, որ փոքր֊ինչ քաղցրություն վայելես թե չէ, իսկույն էլ դառնության ես հանդիպում։

Այդ վայրկյանին ես մի ձեռքի հպում զգացի, որը ոչ մայրիկինս էր, ոչ էլ Պեգգոտիի, և իսկույն կուչ եկա։ Այդ մր․ Մեորդստոնի ձեռքն էր, որ ծանրանում էր թևիս վրա։

― Այս ի՞նչ է, Կլարա, սիրելիս, ― ասաց նա։ ― Արդեն մոռացար, որ պետք է սիրտդ ամուր պահես։

― Շատ ցավում եմ, Էդուարդ, ― ասաց մայրս։ ― Ուզում էի հանգիստ լինել, բայց ահա բարկացա։

― Իրավ եմ ասում, ― նկատեց մյուսը։ ― Ես չեմ ուզում այդպիսի բան լսել քեզնից, այն էլ ճիշտ այս միջոցին։

― Բայց մի՞թե անգթություն չի նեղացնել ինձ, հենց այժմ, ― պատասխանեց մայրիկս՝ շրթունքը կծելով։ ― Չէ՞ որ դա․․․ շատ․․․ շատ կոպիտ վարմունք է։

Մարդը դեպի ինքը քաշեց նրան, ականջին մի բան շշնջաց և երեսը համբուրեց։ Երբ ես մորս գլուխը մր․ Մեորդստոնի ուսին հենած ու ձեռքերը նրա վզին փարված տեսա, իսկույն ևեթ հասկացա, որ այդ մարդը միշտ կարող է այնպես թեքել մորս ճկուն բնավորությունը, ինչպես որ ինքը կամենա։

― Ներքև իջիր, սիրելիս, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։ ― Ես էլ կգամ Դավթի հետ։ Իսկ դու, աղջիկ֊պարոն, ― շարունակեց նա, Պեգգոտիի վրա մի խոժոռ հայացք գցելով, մինչ ժպտում էր մորս ճանապարհ ձգելիս, ― դու տիըուհուդ անունը գիտե՞ս։

― Այսքան տարի նա տիրուհիս է․ մի՞թե կարելի է, որ անունը չիմանամ, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

― Ճշմարիտ է, ― ասաց մր․ Մեորդոստոնը։ ― Բայց սանդուղքով բարձրանալիս ես լսեցի, որ դու նրան այնպիսի անուն ես տալիս, որ նրանը չէ։ Նա իմ անունն է ընդունել․ այդ հո գիտե՞ս։ Ուրեմն խնդրեմ՝ չմոռանաս։

Պեգգոտին անհանգիստ աչքով նայեց ինձ և առանց պատասխան տալու հեռացավ, երևի թե զգում էր, որ իր գնալը ցանկալի է պարոնին, իսկ մնալը՝ ավելորդ։ Երբ ես և մր․ Մեորդստոնը մենակ մնացինք, նա դուռը փակեց, նստեց աթոռի վրա և իր առջև կանգնեցնելով ինձ, շեշտակի աչքերիս մեջ նայեց։ Զգում էի, որ իմ աչքերն էլ բևեռված են նրա աչքերին։ Այսպես նրա հետ դեմ առ դեմ գտնվելը հիշելով, կարծես այսօր էլ լսում եմ, թե ինչպես իմ սրտիկը թնդում էր։

― Դավի՛թ, ― ասաց նա, շրթունքը սեղմելով։ ― Եթե ես մի ըմբոստ ձի կամ թե շուն ունենամ, ի՞նչ ես կարծում, ի՞նչ կանեմ։

― Չգիտեմ։

― Ես նրան կծեծեմ։

Ես պատասխանել էի նրան նվաղած ձայնով, իսկ այժմ շունչս գրեթե կտրվեց։

― Ես նրան այնպես կհնազանդեցնեմ, որ ցավից ոսկորները կճռճռան։ Ես ասել եմ․ ահա մի ստամբակ տղա, որին այնքան պիտի սանձեմ, որ երակների արյունը քամվի։ Այդպես էլ կանեմ․․․ Այս ի՞նչ է երեսիդ վրա։

― Կեղտ, ― ասացի ես։

Ես գիտեի, նա էլ գիտեր, որ արտասուքիս հետքն է այդ․ սակայն եթե նա քսան անգամ էլ իր հարցը կրկներ, ամեն անգամ քսան֊քսան հարված տալով ինձ, դարձյալ ես կուզենայի շունչս փչել, քան թե ուրիշ պատասխան տալ։

― Դու հասակիցդ ավելի խելոք տղա ես, ― ասաց նա իրեն հատուկ ծանր ժպիտով, ― և տեսնում եմ, որ մեր միտքը լավ ես հասկացել։ Գնա իսկույն երեսդ լվա, ա՜յ պարոն, և եկ միասին վար իջնենք։

Նա ցույց տվեց լվացվելու սեղանը և գլխով նշան արեց, որ իր հրամանն անմիջապես կատարեմ։ Չէի կասկածում, որ նա առանց խղճալու իսկույն գետնով կտա ինձ, եթե ես նրան դիմադրեմ։

― Կլարա, հոգիս, ― ասաց նա, երբ իր պատվերը կատարեցի և նա իմ թևից բռնելով մորս սենյակը տարավ ինձ, ― այսուհետև քեզ վշտացնող չի լինի։ Մենք կշտապենք մեր ստահակի բարքն ուղղել։

Աստված վկա է, որ գուցե ընդմիշտ ուղղվեի ես և ավելի լավ մարդ դառնայի, եթե այդ րոպեին մի քաղցր խոսք ասվեր ինձ․ իմ մանկական տգիտությանը զիջեր և սիրալիր բացատրությամբ հասկացներ, որ ես մեր տանն եմ, մեր հարկի տակ, արդեն դրանով նա իմ սիրտը կգրավեր, և ես կեղծավոր հնազանդության տեղ՝ հոժարակամ հնազանդություն ցույց կտայի նրան և ատելության փոխարեն՝ հարգանք կզգայի դեպի նա։ Ինձ թվում էր, թե մայրիկս տրտմեց այնպես շվավրած տեսնելով ինձ իր սենյակում, և թե ավելի տրտում աչքով նայեց ինձ, երբ ես համրաքայլ մոտենում էի աթոռին, և գուցե ուզեց, որ ժիր֊ժիր վազեմ, ― բայց և այնպես այն րոպեին նա ոչ մի բան չարտասանեց, իսկ հետո արդեն ուշ էր։

Մենք երեքս միասին ճաշեցինք։ Կարծես թե մր․ Մեորդստոնը, շատ սիրով էր մայրիկիս հետ, սակայն, ամաչելով պիտի ասեմ, այդ հանգամանքը չհաշտեցրեց ինձ նրա հետ․ մայրիկս էլ նրա հետ սիրով էր։ Նրանց խոսակցությունից իմացա, որ մր․ Մեորդստոնի ավագ քույրը մեզ մոտ պիտի գա բնակվելու և նույն երեկո էլ սպասվում է։ Լավ չեմ հիշում՝ ա՞յդ միջոցին էր արդյոք, թե՞ հետո, լսեցի որ թեև մր․ Մեորդստոնը մի հաստատ զբաղմունք չունի, սակայն մի որոշ եկամուտ է ստանում մի լոնդոնցի գինեվաճառի տնից, որի հետ իր գերդաստանը դեռ պապից սկսած կապ է ունեցել, և որ քույրն էլ մի այդպիսի հասույթ է ստանում միևնույն տնից․ ինչևիցե, հարևանցի եմ հիշատակում այս բանը։

Ճաշից հետ, մինչ մենք վառարանի առջև նստած էինք, և ես մտածում էի, թե ի՞նչ կերպ Պեգգոտիի մոտ փախչեմ, առանց նոր տանտիրոջ բարկությունը շարժելու, մի կառք մոտեցավ պարտեզի դռանը։ Մր․ Մեորդստոնը գնաց դիմավորելու եկվորին․ մայրիկս էլ գնաց նրա հետևից։ Մինչ ես երկյուղով հետևում էի մայրիկիս, նա հանկած դահլիճի դռան հետևը, մթության մեջ շուռ եկավ, առաջվա պես գրկեց ինձ և տաք֊տաք համբուրեց, շշնջալով, որ ես սիրեմ և հնազանդ լինեմ իմ նոր հորը։ Այս բոլորը նա շտապ֊շտապ և թաքուն արեց, կարծես թե արածը մի հանցանք լիներ, բայց և մեծ ջերմությամբ, և ձեռքս բռնած՝ տարավ ինձ մինչև պարտեզի այն տեղը, ուր կանգնած էր իր մարդը։ Այստեղ նա թողեց ինձ և նրա թևը մտավ։

Եկողը միս Մեորդստոնն էր, մի անժպիտ սևահեր տիկին, ձայնով ու երեսով եղբոր նման, ահագին քթի վերևը իրար կցված թավ հոնքերով, որոնցով կարծես մտադիր էր փոխարինել ծնոտի մորուքը, որ իբրև կին չէր կարող կրել բնական տեղում։ Նա բերում էր իր հետ երկու հատ բիրտ ու կոպիտ սև սնդուկ, որոնց խուփերի վրա պղնձե մեխերով նշանակված էին նրա անվան սկզբնատառերը։ Կառապանի վարձը նա հանեց մի կարծր ու կոշտ պողպատե քսակից, իսկ քսակը պահել էր թևից շղթայով կախված զնդանի նման մի խոր պայուսակում, որի բերանը փակվելիս շաչեց։ Ես դեռ կյանքում չէի տեսել մի այնպիսի մետաղե կին, ինչպես որ Էրմիս Մեորդստոնը։

Նրան ամեն տեսակ մեծարանքով դահլիճ տարան և միայն այնտեղ նա հանդիսաբար ողջունեց մորս, իբրև մի նոր և մերձավոր ազգականի։ Հետո իմ վրա նայեց և հարցրեց․

― Սա ձե՞ր որդին է, հարս։

Մայրս դրական պատասխան տվեց։

― Առհասարակ ես տղա չեմ սիրում, ― ասաց միս Մեորդստոնը։ ― Ինչպե՞ս ես դու, ա՜յ տղա։

Այդ քաջալերական ողջյունին ես պատասխանեցի, թե շատ լավ եմ և հույս ունեմ, թե նա էլ լավ է, բայց այս բոլորը այնպես չոր֊չոր ասացի, որ միս Մեորդստոնը իսկույն վճռեց իմ մասին․

― Անշնո՜րհք է։

Այս վճիռը շատ հաստատ ձայնով տալուց հետո, նա խնդրեց ցույց տալ իր սենյակը, որ այն օրից ի վեր ինձ համար մի ահ ու սարսափի տեղ դարձավ։ Ոչ մի աչք չտեսավ երբեք, որ երկու սև սնդուկները չփակված կամ բաց թողնվեին այդ սենյակում։ Միայն մի երկու անգամ, միս Մեորդստոնի բացակայության ժամանակ, դռան արանքով ներս նայելիս, ես նկատեցի բազմաթիվ պողպատե շղթաներ և զանազան կեռ երկաթներ, որոնք նրա հայելու շուրջն ահեղ շարքով կախված էին․ դրանք միս Մեորդստոնի արդուզարդի իրերն էին։

Ինչքան կարողացա այն ժամանակ հասկանալ՝ նա եկել էր ընդմիշտ մեզ մոտ մնալու և մտադիր չէր հեռանալ։ Հետևյալ առավոտյան նա սկսեց «օգնել» մորս, մինչև երեկո ամեն բան տեղից շարժեց, առաջվա կարգն ու սարքը տակնուվրա անելով։ Առաջին նշանավոր բանը, որ ես նկատեցի միս Մեորդստոնի վրա, նրա հարատև կասկածն էր, թե առավոտները տան որևէ անկյունում մի մարդ թաքցրած կլինեն։ Այս պատիր կարծիքով նա օրվա ո՛ր ժամին ասես իջնում էր ածխի ամբարը և կամ մութ շտեմարանը և ոչ մի դռնակ չէր բաց անում, որ իսկույն նորից չփակեր՝ այն համոզումով, թե ահա բռնեց թաքնված մարդուն։

Թեև միս Մեորդստոնը ոչ մի բանով թռչունի նման չէր, բայց արշալույսը բացվեր թե չէ՝ արտույտի պես զարթնում էր։ Եվ մինչ ամենքը քնած էին, նա արդեն պտույտ էր գալիս (մինչև այսօր էլ հավաստի եմ թաքնված մարդուն գտնելու համար)։ Պեգգոտին մինչև անգամ պնդում էր, թե միս Մեորդստոնը քնելիս մեկ աչքը բաց է պահում․ սակայան ես համաձայն չէի նրա հետ, որովհետև այդ կարծիքը լսելուց հետո՝ ինքս իմ վրա մի քանի անգամ փորձել էի ու գտել, որ այդպես քնել անհնարին է։

Միս Մեորդստոնը գալու երկրորդ օրը աքլորի կանչելուց առաջ վեր կացավ և զանգը տվեց։ Երբ մայրիկս նախաճաշի ժամին վար իջնելով թեյ պատրաստելու վրա էր, միս Մեորդստոնը քթի ծայրով նրա թուշը շոշափեց, որ համբյուրի նշան էր, և ասաց․

― Գիտե՞ս, Կլարա, սիրելիս, ես նրա համար եմ այստեղ եկել, որ ձեր հոգսերի բեռը որքան կարելի է թեթևացնեմ։ Դուք դեռ այնքան գեղեցիկ եք և մանուկ (այս խոսքերից մայրս ժպտաց ու կարմրեց, բայց կարծես վշտացավ), որ լավ կլիներ ազատել ձեզ ձեր պարտականությունների այն մասից, որ ես ինքս կարող եմ կատարել։ Ուստի սիրելիս, եթե կամենաք ձեր բանալիները ինձ հանձնել, ապագայում ես ամեն բան կհոգամ։

Այդ օրվանից սկսած միս Մեորդստոնը ցերեկով բանալիներն իր բանտանման պայուսակի մեջ էր պահում, իսկ գիշերով բարձի տակ, և այնուհետև նրանք ոչ մորս ձեռքն էին ընկնում, ոչ էլ իմ։

Մայրս, սակայան, զանց չարավ բողոքելու՝ իր հեղինակությունը նվազեցնելու դեմ։ Մի երեկո, մինչ Մեորդստոնը մի քանի տնտեսական մտքեր էր հայտնում եղբորը, նրա հավանությունը գտնելով, մայրս հանկարծ լաց եղավ և ասաց, թե նրանք կարող են իր կարծիքն էլ հարցնել։

― Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը խստությամբ։ ― Կլարա, զարմանում եմ վրադ։

― Այո, Էդուարդ, հեշտ է ասել՝ զարմանում եմ, ― գոչեց մայրիկս, ― և ամրության մասին խոսել, բայց դու ինքդ չէիր ուզի, որ ես ամուր ու պինդ լինեի։

Պիտի ասեմ, որ ամրությունը այն երևելի հատկությունն էր, որով պարծենում էին թե՛ մր․ և թե՛ միս Մեորդստոնը։ Չգիտեմ, թե այն ժամանակ ես ինչպես կհայտնեի իմ միտքը, եթե պետք լիներ այդ ամրությունը բնորոշել․ բայց պարզ զգում էի, որ դա մի բռնակալություն է, միայն թե ուրիշ անունով, մի դաժան, կամակոր և ամբարտավան նկարագիր, որ երկուսին էլ հատուկ էր։ Նրանց դավանությունը, իմ այսօրվա կարծիքով, հետևյալն էր․ մր․ Մեորդստոնը ամուր մարդն էր և ոչ ոք նրա շուրջը իրավունք չուներ նրա չափ ամուր լինելու, որովհետև նրա ամրության առջև ամեն մարդ պարտավոր էր մեջք ծռել ու խոնարհվել։ Միս Մեորդստոնը բացառություն էր։ Նրան թույլ էր տրված ամուր լինել, բայց միայն հանուն ազգակցական, այն էլ միայն ենթակա և ստորադրյալ պաշտոնի մեջ։ Մայրս երկրորդ բացառությունն էր։ Նա կարող էր, մինչև անգամ պարտավոր էր ամուր լինել, բայց միայն պայմանով, որ նրանց ամրությանը հնազանդվի և հավատա՝ թե մի ուրիշ ամրություն չկա աշխարհիս երեսին։

― Շատ ծանր է ինձ, ― ասաց մայրս, ― որ իմ տանն անգամ․․․

― Ի՜մ տանը, ― կրկնեց մր․ Մեորդստոնը։ ― Կլարա։

― Մեր տանը, ուզում եմ ասել, ― թոթովեց մայրս հայտնապես զարհուրած։ ― Հուսամ, որ դու կհասկանաս ասելիքս, Էդուարդ․․․ Շատ դառն է ինձ, որ հենց քո տանը ես չեմ կարող մի բառ ասել մեր տնային գործերի մասին։ Մեր ամուսնանալուց առաջ ես ինքս էի կառավարում ամեն բան, և կարծեմ շատ լավ։ Ուրիշներն էլ այդ կհաստատեն, ― ասաց մայրիկս հեկեկալով։ ― Հարցրու Պեգգոտիին, արդյոք լավ չէ՞ր իմ տնտեսությունը, երբ ոչ ոք չէր խառնվում գործերիս։

― Էդուարդ, ― ասաց միս Մեորդոստոնը, ― վերջ դնենք այս բոլորին։ Ես վաղը հեռանում եմ։

― Լսիր, Ջեն Մեորդստոն, ― ասաց նրա եղբայրը։ ― Խոսքերիդ նայելով կարելի է կարծել, որ դու դեռ քիչ ես ճանաչում ինձ։

― Ես այն կասեմ միայն, ― շարունակեց խեղճ մայրիկս, էլ ավելի նեղն ընկնելով և ավելի սաստիկ արտասվելով, ― միայն կասեմ, որ ոչ մեկի հեռանալը չեմ ուզում։ Ես շատ անբախտ ու թշվառ կլինեմ, եթե ով էլ լինի՝ հեռանա։ Իմ խնդրածը մեծ բան չէ։ Ես պահանջող չեմ։ Ես կուզենայի միայն, որ ինձ հետ էլ երբեմն խորհրուրդ տեսնեն։ Ով էլ ինձ օգնելու լինի, ես նրան շատ շնորհակալ կլինեմ, միայն թե երբեմն֊երբեմն գեթ ձևի համար, իմ կարծիքն էլ հարցնեին։ Ինձ թվում էր, Էդուարդ, թե իմ անփորձ ու ջահել լինելս փոքր֊ինչ առաջ սիրելի էր քեզ․ գոնե ինքդ էիր այդպես ասում․ իսկ այժմ կարծեմ հենց դրա համար ես ատում ինձ։ Որքա՜ն խիստ ես։

― Էդուարդ, ասաց կրկին միս Մեորդստոնը, ― վերջ դնենք այս բոլորին։ Ես վաղը հեռանում եմ։

― Ջեն Մեորդստոն, ― դարձայլ որոտաց մր․ Մեորդստոնը։ ― Կլռե՞ս, թե՞ ոչ։ Ինչպե՞ս ես համարձակվում․․․

Միս Մեորդստոնը բանտից հանեց թաշկինակն ու աչքերի առջև բռնեց։

― Կլարա, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը մորս դիմելով, ― դու ինձ զարմացնում ես, ապշեցնում ես։ Այո՛, սիրելի էր ինձ ամուսնանալ մի անփորձ ու միամիտ էակի հետ և կրթել նրա բնավորությունը և տալ նրան այնքան ամրություն, պնդություն և հաստատություն, ինչքան որ պետք է։ Սակայն, երբ Ջեն Մեորդստոնը զիջում է մեզ մոտ գալ այս գործում ինձ օգնելու համար, և մի աղախնու դեր կատարել, և երբ նա մի անարգիչ հատուցման է հանդիպում․․․

― Օ՜հ, աստծո սիրուն, Էդուարդ, ― գոչեց մայրիկս, ― մի ասի, թե ես ապերախտ եմ։ Ես ապերախտ չեմ։ Ոչ մի ժամանակ և ոչ ոք իմ մասին այդպիսի բան չի ասել․ ես շատ թերություններ ունեմ, բայց ապերախտ չեմ։ Ո՛չ, ո՛չ, սիրելիս։

― Եվ երբ Ջեն Մեորդստոնը իր բարության փոխարեն մի անարգիչ հատուցման է հանդիպում, ― առաջ տարավ մր․ Մեորդստոնը մորս լռելուն սպասելուց հետո, ― այն ժամանակ իմ սերը սառչում է և ուրիշ զգացման տեղի տալիս։

― Օ՜հ, մի ասա այդպիսի բան, սիրելիս, ― գոչեց մայրս աղերսանքով։ ― Մի՛ ասի, Էդուարդ․ ես չեմ դիմանա այդ մեղադրանքին։ Ինչ թերություն էլ ունենամ, դարձյալ բարեսիրտ եմ։ Ես այդ չէի ասի, եթե վստահ չլինեի, որ այդպես եմ։ Կուզես, հարցրու Պեգգոտիին։ Հաստատ գիտեմ, նա էլ կասի, որ ես բարի եմ։

― Թուլություն ասված բանը, Կլարա, մազի չափ արժեք չունի իմ աչքում, ― պատասխանեց մր․ Մեորդստոնը։ ― Զուր են խոսքերդ։

― Աղաչում եմ, եկ հաշտվենք և իրար հետ սիրով լինենք, ― ասաց մայրս, ― ես չեմ կարող սառնության և տհաճության դիմանալ։ Սիրտս այնքան տխուր է։ Գիտեմ, ես շատ պակասություններ ունեմ, և դու, Էդուարդ, լավ ես անում, որ կամենում ես ուղղել ինձ քո ամրությամբ։ Ջեն, ինչ֊որ կամենաք՝ արեք, ես ոչ մի բանում չեմ դիմադրի, միայն թե շատ կհուսահատվեմ, եթե որոշեք թողնել մեզ․․․

Վշտի սաստկությունից մայրիկս չկարողացավ ասելիքը վերջացնել։

― Ջեն Մեորդստոն, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, քրոջը դիմելով, ― կոպիտ խոսքեր բանեցնելը սովորական չէ մեր միջև։ Ես մեղավոր չեմ, որ այս երեկո մի տարօրինակ դեպք պատահեց։ Ինձ գրգռեցին։ Դու էլ մեղավոր չես․ քեզ էլ գրգռեցին։ Ուրեմն մոռանանք այդ բոլորը։ Բայց որովհետև, ― շարունակեց նա իր վեհանձն խոսքերից հետո, ― այս տեսարանը մի երեխայի համար չէ, ուրեմն Դավիթ, դու գնա քնիր։

Աչքերումս հավաքված արտասուքից ես հազիվ կարողացա դուռը գտնել, այնպես էի հուզվել մորս վշտից։ Մթութայն մեջ խարխափելով իմ սենյակը բարձրացա, սիրտ չունեի անգամ Պեգգոտիին բարի գիշեր ասելու և կամ թե մոմ խնդրելու։ Մի ժամից հետո նա ինքը եկավ իմ ննջարանը և զարթեցնելով ինձ ասաց, թե մայրիկս տխուր֊տխուր գնացել է քնելու, իսկ մր․ և միս Մեորդստոնները դեռ նստած են դահլիճում։

Հետևյալ առավոտյան ես սովորականից առաջ վար իջա։ Դահլիճի մոտով անցնելիս մորս ձայնը լսեցի և կանգ առա դռան առջև։ Նա հեզամիտ հլությամբ ներում էր խնդրում միս Մեորդստոնից, վեհանձն տիկինը վերջ ի վերջո ներեց նրան, և նրանք լիովին հաշտվեցին։ Այն օրից ի վեր ոչ մի անգամ չտեսա, որ մայրիկս մի բանի մասին կարծիք հայտներ՝ առաջուց միս Մեորդոստոնի միտքը չիմացած, չտեսա, որ ամեն անգամ, երբ միս Մեորդստոնը բարկության րոպեներին (չնայելով իր պնդության՝ այդ կետում նա թույլ էր) ձեռքը պայուսակի կողմն էր մեկնում, իբր թե բանալիները հանելու և մորս վերադարձնելու համար, ― մայրս սարսափ չզգար, այդ շարժումից։

Մեորդստոնների արյունին հատուկ սև գույնը մթնեցնում էր մինչև անգամ նրանց կրոնական զգացմունքը, որ դաժան ու մոլեգին էր։ Վերջերս, այդ կետի մասին մտածելիս, ես կարծել եմ, թե այդ հատկությունը առաջ էր գալիս մր․ Մեորդստոնի ամրությունից, որ թույլ չէր տալիս նրան ետ կանգնել պատիժներից ամենածանրը գործ դնելուց, ուր էլ միայն առիթ գտներ մեկին կամ մյուսին պատժելու։ Ինչևիցե, լավ եմ հիշում այդ երեկո զարհուրելի դեմքերը, որոնք սովորաբար ուղեկցում էին մեզ դեպի մեր եկեղեցին և դրա փոխված պատկերը։ Ահա գալիս է սարսափելի կիրակին, և ես առաջինն եմ մեր հին նստարանը ոտք դնում, իբրև մի մահապարտ, որին տարել են վերջին աղոթքը լսելու։ Ահա միս Մեորդստոնն իր՝ նաշի ծածկույթի նման թավշկա սև զգեստով․ նա գալիս է անմիջապես իմ հետևից, նրան հետևում է իմ մայրը և ապա մորս ամուսինը։ Պեգգոտին այլևս մեզ հետ չի։ Լսում եմ միս Մեորդստոնի մրմունջը և այն ահեղ խոսքերը, որ նա շեշտում է ամբարտավան հաճությամբ և շեշտելիս գոռոզ֊գոռոզ շուրջն է նայում, ասես կամենալով հասկացնել, թե մուս բոլոր աղոթողները միայն անբարիշտ մեղավորներ են։ Ահա մայրիկս, որին մեկ֊մեկ նայում եմ․ նրա շրթունքները համարյա թե անշարժ են, և նա նստած է իր ամուսնու և տալի միջև, որոնց աղոթքը որոտման պես երկու կողմից դռնչում է նրա աջ ու ձախ ականջի մեջ։ Հանկարծական ահով բռնված ես մտածում եմ․ մի՞թե աստված դրանց աղոթքը կընդունի․ բայց որովհետև այդ միջոցին գլուխս փոքր֊ինչ շարժում եմ, միս Մեորդստոնն իր սաղմոսով խփում է կողքիս, և ես սաստիկ ցավ եմ զգում։

Ահա դուրս ենք գալիս եկեղեցուց, և ես տեսնում եմ, որ հարևան կանայք մորս ու ինձ դիտում են և իրար հետ փսփսում։ Մերոնք իրար ձեռք տված առաջ են անցնում, իսկ ես ծանրաքայլ հետևում եմ նրանց, նկատելով դրացիների հայացքը, և հարցնում ինքս ինձ․ ― Մի՞թե մորս քայլերն առաջվա պես թեթև չեն․ մի՞թե նրա թարմ գեղեցկությունը թառամել է։ Արդյոք ոչ ոք այդ դրացիներից չի՞ հիշի, թե ինչպես մի ժամանակ նա և ես միասին էինք տուն գնում։ Եվ այսպիսի հարցերով գլուխս մաշում էի մինչև այն տխուր ու ցավագին օրվա վերջը։

Մի օր ինձ վարժարան տալու մասին խոսք եղավ։ Այս միտքը նախ և առաջ մր․ և միս Մեորդստոնները հայտնեցին, մայրս էլ, իհարկե, նրանց համամիտ գտնվեց։ Սակայն խնդիրը դեռ վճռված չէր, և ես առժամանակ մեր տանն էի դաս առնում։

Կարո՞ղ եմ ադրյոք այդ դասերը մոռանալ։ Դաս տվողն ըստ անվան մայրիկս էր, բայց իրոք ես մր․ Մեորդստոնի ու նրա քրոջ վերահսկողության ներքո էի, որոնք միշտ ներկա էին դասերին, առիթ փնտրելով վարժելու մորս այն նզոված ամրության մեջ, որ մեզ երկուսիս պատուհասն էր։ Ես հավաստի եմ, որ հատկապես այդ նպատակով ինձ տանը թողին։ Ես բավական ուշիմ ու ուսումնսեր տղա էի, երբ ապրում էի միայն մորս հետ։ Հազիվ եմ մտաբերում, թե ինչպես եմ այբուբենը սովորել նրա ծնկների վրա։ Դեռ այսօր էլ առաջին դասագրքիս սև֊սև տառերը տեսնելիս հիշում եմ, թե որքան նրանց ձևերը, տարօրինակ, նորանշան էին երևում ինձ, սակայն ոչ մի զզվելի կամ դառն հիշատակ չեն թողել նրանք սրտիս մեջ։ Ընդհակառակն՝ ինձ թվում է, թե մի ծաղկաշատ շավղով էի գնում մինչև նույնիսկ կոկորդիլոսների հայտնի գիրքը, և այդ բոլոր ճանապարհը մայրիկս ինձ հեշտացնում էր իր հեզիկ ձայնով ու քաջալերիչ հորդորով։ Բայց Մեորդստոնների առջև կատարվող հանդիսավոր, խիստ դասերը հիշելիս՝ զգում եմ, որ դրանք իմ հոգեկան հանգստությունը վրդովող դառն֊դառն հարվածներ էին և ամենօրյա չարչարանք ու տառապանք։ Իմ գլուխը պտույտ էր գալիս այդ դասերից և հավատացած եմ, որ մայրիկս ինձնից պակաս չէր տանջվում նրանց պատճառով։ Օ՜հ, որքան հոգնեցուցիչ, տաղտկալի, տաժանելի և անիմաստ էին այդ անվերջ դասերը։

Կփորձեմ ցույց տալ, թե ինչպե՞ս էին լինում դրանք, և կհիշեմ մի առավոտ։

Նախաճաշից հետո ես իջնում եմ մեր երկրորդ դահլիճը, իմ գրքերը, տետրակն ու քարետախտակը հետս բերելով։ Մայրիկս արդեն սպսաում է ինձ սեղանի առջև, բայց ոչ ոք այնքան, որքան մր․ Մեորդստոնը, որ պատուհանի առջև բազկաթոռում նստած, իբր թե գիրք է կարդում, կամ թե միս Մեորդստոնը, որ մորս կողքին նստած է, երկաթե ուլունք անցկացնելով թելի վրա։ Այդ երկուսին տեսնելն արդեն մի բթացուցիչ ազդեցություն է անում իմ վրա, և ես սկսում եմ զգալ, որ անվերջ ջանքով սերտած բառերս մեկ֊մեկ փախչում են իմ գլխից և չգիտեմ ո՞ւր գնում։ Այսօր անգամ ես չեմ կարող ըմբռնել, թե ո՞ւր էին գնում։

Տալիս եմ մորս իմ ձեռքն ընկած առաջին գիրքը․ գուցե դա քերականություն է, գուցե պատմություն, գուցե աշխարհրագրություն։ Գիրքը մորս հանձնելիս մի վերջին հուսահատ հայացք եմ նետում գրքի բաց երեսի վրա և սկսում շտապով ասել օրվա դասս, որ դեռ թարմ է մտքիս մեջ․ բայց ահա սայթաքում եմ մի բառի վրա։ Մր․ Մեորդստոնն աչքերը բարձրացնում է։ Ես սայթաքում եմ մի ուրիշ բառի վրա։ Միս Մեորդստոնն է աչքերը բարձրացնում։ Ես կարմրում, այլայլվում եմ, փախցնում եմ հինգ֊վեց բառ և կանգ առնում շփոթված։ Մայրիկս հարկավ թույլ կտար ինձ նայել գրքին, եթե միայն համարձակվեր, բայց նա չի համարձակվում, և միայն ասում է հանդարտ․

― Ա՜խ, Դեվի, Դեվի։

― Այժմ, Կլարա, մի քիչ պետք է ամրությամբ վարվել այդ տղայի հետ, ― ասում է մր․ Մեորդստոնը։ ― Ինչացո՞ւ է այդ «Ա՜խ, Դեվի, Դեվի»֊ն․ դա երեխայություն է։ Երկուսից մեկը․ նա կամ գիտի իր դասը և կամ չգիտի։

― Նա չգիտի իր դասը, ― վճռում է միս Մեորդստոնը զարհուրելի եղանակով։

― Ինձ էլ թվում է, թե չգիտի, ― ասում է մայրս։

― Ուրեմն երկար խոսելն էլ ավելորդ է, Կլարա, ― վրա է բերում միս Մեորդստոնը։ Ետ տվեք նրան գիրքը։ Թող գնա դասը լավ սերտի։

― Ես էլ հենց այդ էի ուզում, սիրելի Ջեն, ― պատասխանում է մայրիկս։ ― Դե, գնա, Դեվի, էլի մի անգամ դասդ կրկնիր և այդքան ապուշ մի՛ լինիր։

Հնազանդվում եմ նրա հրամանի առաջին կետին, բայց երկրորդ կետն էլ կատարելը իմ ուժերից վեր է, քանի որ ես շատ ապուշ եմ։ Դասը նորից ասելիս ես սայթաքում եմ հենց սկզբում և ճիշտ այնտեղ, ուր առաջ ազատ սահել էի, և կանգ առնում մտածելու, բայց ոչ թե դասի մասին, այլ թե՝ քանի արշին շղարշ է գնվել միս Մեորդստոնի գլխանոցի համար, կամ թե ի՞նչ կարժենա մր․ Մեորդստոնի խալաթը, և կամ մի ուրիշ այս տեսակ ծիծաղելի բան, որի հետ ամենևին գործ չունեի և չէի կարող ունենալ։ Մր․ Մեորդստոնը մի անհամբեր շարժում է անում, որին վաղուց սպասում էի։ Նույն անում է և միս Մեորդստոնը։ Մայրիկս մի հլու հայացք է ձգում նրանց վրա, գոցում է գիրքս և մի կողմ դնում, իբրև մի ապառիկ, որ ես պետք է վճարեի մյուս դասերս ավարտելուց հետո։

Շատ չանցած այդ ապառիկները դիզվում են և ցած գլորված ձյունե գնդակի նման արագ աճում։ Եվ որքան գնդակն աճում է, այնքան էլ ապուշությունս ավելանում։ Դրությունս արդեն տագնապալի է․ ես զգում եմ, որ խրվել եմ անիմաստ բաների անդունդի մեջ, որից փրկվելու հնար չկա, և անձնատուր լինում ճակատագրիս։ Իրավ, անհույս են այդ հայացքները, որ մայրս և ես փոխանակում ենք շփոթվելով։ Սակայն մեր թշվառ դասերի ամենամեծ էֆեկտը տեղ է գտնում այն րոպեին, երբ մայրիկս (կարծելով թե ոչ ոք իրեն չի դիտում) շրթունքի մեղմ շարժումով փորձում է մի կերպ օգնել ինձ։ Իսկույն միս Մեորդստոնը, որ դարանամիտ լրտեսի պես սպասում էր միայն այդ րոպեին, սպառնական բամբ ձայնով ասում է․

― Կլա՛րա։

Մայրիկս ցնցվում է, շառագունում և թեթև ժպտում։ Մր․ Մեորդստոնը բազզկաթոռից վեր է կենում, դասաքիրքը գլխիս շպրտում և ուսերիցս բռնելով սենյակից դուրս վռնդում ինձ։

Դասերս հաջող էլ որ վերջանան, դարձայլ ինձ մի սոսկալի տանջանք է սպասում․ դա մր․ Մեորդստոնի հատուկ ինձ համար շարադրած թվաբանական ահեղ խնդիրն է, որ նա այսպես է առաջարկում ինձ․ «Ես գնում եմ պանրավաճառի խանութ և առնում հինգ հազար գլուխ Գլոչեստրի պանիր՝ ամեն մեկը չորս ու կես պենսով․ ուրեմն․․․»։ Միս Մեորդստոնը ներքուստ հրճվում է։ Ես մինչև ճաշը այդ պանիրների վրա քրտնում եմ առանց վճիռը գտնելու․ քարետախտակը սրբելուց մատներիս կաշին սևացել է․ վերջապես մի կտոր հաց են տալիս ինձ, որպեսզի պանիրներից վրեժ առնեմ, և ես մինչև երեկո պատժված եմ մնում։

Որքան կարող եմ այդ հեռավոր ժամանակը մտաբերել, թշվառ դասերիս ընթացքը գրեթե միշտ այդպես էր լինում։ Գործերս շատ լավ առաջ կգնային, եթե Մեորդստոնները ներկա չլինեին․ նրանք նույն թովչական ազդեցությունն էին անում իմ վրա, ինչ֊որ օձը թռչնիկի վրա։ Եթե դասս լավ գիտենայի, ես ուրիշ ոչինչ չէի վաստակում, բայց միայն ճաշին լինելու թույլատվություն․ միս Մեորդստոնը չէր տանում, որ ես պարապ եմ մնում, և եթե ես անզգուշություն ունենայի նրան անգործ երևալու, նա իսկույն եղբոր ուշադրությունն էր հրավիրում վրաս, ասելով․ «Սիրելի Կլարա, աշխատանքի պես լավ բան չկա․ մի զբաղմունք տվեք ձեր որդուն», ― և դարձայլ ինձ գործի էին դնում։ Ինձ հասակակից տղաների հետ խաղալու հնար ես համարյա չունեի․ Մեորդստոնների մռայլ փիլիսոփայությամբ, բոլոր մանուկները իժեր էին (չնայելով որ մի ժամանակ մի Մանուկ էր նստած Աշակերտած Խմբի մեջ), որոնք կարող էին վարակել իրար։

Մոտ վեց ամիս շարունակվող այդ վարմունքի հետևանքն այն եղավ, որ ես մի անշնորհք տխուր ու զայրացկոտ տղա դարձա։ Դրա պատճառը մասամբ սիրտս ճնշող այն հանգամանքն էր, որ աշխատում էին օրստօրե հեռացնել ինձ իմ մորից։ Հավաստի եմ, որ ես վերջապես մի կոպիտ, բիրտ անասուն կդառնայի, եթե մի բան արգելք չլիներ։

Այդ բանը հետևյալն էր։ Հայրս թողել էր գրքերի մի փոքրիկ հավաքածու վերի հարկի սենյակում, որ կից էր իմ ննջարանին և ուր ոչ ոք ոտք չէր դնում, ինձնից բացի։ Այդ օրհնած փոքրիկ սենյակից կարգով գալիս էին ենկերություն անելու ինձ Րոդրիկ Րենդոմը, Պերեգրին Պիկը, Հումֆրի Կլինկերը, Տոմ Ջոնսը, Ուեկֆիլդի երեցը, Դոն Քիշոտը, Ժիլ Բլան և Ռոբինզոն Կրուզոն։ Այս փառավոր խումբը արթուն էր պահում երևակայությունս և ապագայի հույսեր վառում սրտիս մեջ։ Դրանք և Արաբական Գիշերները, կախարդական հեքիաթների հետ միասին ոչ մի վնաս չէին տալիս ինձ, որովհետև եթե նրանց մեջ մի վնասակար բան էլ լիներ, դա չէր դիպչում ինձ․ ես այդ բանը չէի հասկանում։ Զարմանում եմ այժմ, թե որտեղի՞ց այդքան գրքեր կարդալու ժամանակ էի գտնում տաժանելի պարապմունքներիս միջոցին։ Իմ կրած վշտերիս մեջ դրանք մի֊մի սփոփամք էին ինձ համար։ Վեպերի բոլոր լավ անձերը նույնանում էին մտքիս մեջ ինձ սիրելի մարդկանց հետ, իսկ չարերը մր․ և միս Մեորդստոնների հետ։ Ամբողջ ութ օր ես ինքս ինձ Տոմ Ջոնս էի երևակայում (մի մանկական, անմեղ Տոմ Ջոնս). մի ամիս էլ շարունակ՝ Րոդրիկ Րենդոմ։ Շատ հափշտակված էի մանավանդ՝ չեմ հիշում որ ճամբորդության արկածների հատորով, որ գտել էի գրադարանում․ սակայն միտքս է, որ ես կոշկի մի կաղապարով սպառազինված՝ ամբողջ օրեր պտույտ էի գալիս մեր տան շուրջը, կարծելով թե վայրենիներ պիտի հարձակվեն նրա վրա․ ես ինքս ինձ երևակայում էի մի անգլիական նավատորմի քաջ նավապետ, որ վճռել է իր կյանքը թանկ ծախել, թշնամիների դեմ կռվելով։ Փույթ չէ, որ լատիներեն դասագրքով հարված էին տալիս նավապետի գլխին․ դրանից հետո նա մի մազի չափ չէր կորցնում իր պատիվը․ մնում էր միշտ նավապետ և հերոս՝ ամեն քերականներին և ամեն մեռած ու կենդանի լեզուներին հակառակ։

Այդ էր միակ ու մշտական սփոփանքս։ Դրա մասին մտածելիս ես միշտ պատկերացնում եմ աչքիս առջև մի գեղեցիկ ամառային երեկո, գեղջուկ մանուկները հանգստարանի բակում խաղում են, իսկ ես գիրք եմ կարդում անկողնուս վրա։ Շրջակայքի յուրաքանչյուր մարագը, եկեղեցու ամեն մի քարը և հանգստարանի յուրաքանչյուր անկյունը գրքերիս հետ մի կապ ուներ իմ մտքի մեջ և ներկայացնում էր այդ գրքերում հիշված մի որևէ անվանի տեղ։ Ահա Տոմ Պայպսը մագլցելով եկեղեցու աշտարակի վրա է բարձրանում․ ահա Ստրապը, պայուսակը շալակին, մեր ուռենու ցանկապատի մոտ հանգստանում է, և ես հաստատ համոզված եմ, որ կոմմոդոս (նավերի հրամանատար) Տրունիոնը մեր գյուղական պանդոկումն է խորհուրդ տեսնում Պիկլի հետ։

Այժմ ընթերցողին լավ հայտնի է, ինչպես և ինձ, թե ինչ էի ես մանկությանս այն շրջանում, որ նկարագրում եմ այս րոպեիս։

Մի առավոտ ես գրքերս առած մեր դահլիճը մտնելիս, տեսա, որ մայրս շատ վարանած է, միս Մեորդստոնը՝ հաստատ տրամադրված, իսկ մր․ Մեորդստոնը զբաղված էր ճկուն գավազանի ծայրին մի ինչ֊որ բան կապելով։ Երբ ներս մտա, նա գավազանը երկու անգամ շաչեցնելով, օդում ճոճեց։

― Այո՛, Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Չեմ կասկածում, սիրելի Ջեն, որ ձեր ասածը ճշմարիտ է, ― վրա բերեց մայրս թոթովելով։ ― Բայց․․․ մի՞թե այդ ծեծն օգտակար էր Էդուարդի համար։

― Իսկ դու, Կլարա, կարծում ես թե վնասակա՞ր էր, ― հարցրեց խստությամբ մր․ Մեորդստոնը։

― Այդ է խնդիրը, ― կնքեց միս Մեորդստոնը վճռաբար։

Իսկ մայրս հեզությամբ պատասխանեց․

― Հարկավ այդպես է, սիրելի Ջեն։

Եվ ոչ մի ուրիշ խոսք չասաց։

Գուշակեցի, որ այդ խոսակցության առարկան ես եմ և նայեցի մր․ Մեորդստոնի աչքերին, որոնք շեշտակի ուղղված էին իմ վրա։

― Դե, Դավիթ, ― ասաց նա և նրա աչքերը չարաչար պսպղացին, ― այսօր պիտի զգույշ լինես։

Նա կրկին փորձեց և շաչեցրեց իր գավազանը, այս անելուց հետո գոհ սրտով մի կողմ դրեց և իր գիրքը վերցրեց։

Դա մի լավ միջոց էր հենց սկզբից արթնացնելու իմ միտքը։ Զգում էի, որ դասիս բառերը ոչ թե հատ֊հատ և կամ տող֊տող, այլ ամբողջ էջերով են փախուստ տալիս իմ գլխից․ ես փորձում էի բռնել նրանց, բայց նրանք, եթե կարելի է այսպես ասել, կարծես թե չմուշկներ հագած սլանում էին, և այնպես արագ, որ քամին էլ հետևներից չէր հասնի։

Սկիզբը վատ էր, շարունակությունը՝ ավելի վատ։ Այդ օրը ես ներս էի մտել հաստատ հույսով, որ գովասանք կստանամ, որովհետև լավ էի սերտել դասերս․ սակայն հաշիվներս բոլորովին սխալ դուրս եկան։ Անվճար պարտքերիս գումարը գիրք գրքի հետևից ստվարանում էր, և միս Մեորդստոնը անքթիթ աչքերով դիտում էր շարքունակ մեզ։ Եվ երբ վերջապես հինգ հազար պանիրներին հասանք, (որոնք այս անգամ, ինչպես հիշում եմ, պատիժով էր փոխարինվել), մայրիկս թունդ լաց եղավ։

― Կլարա, ― ասաց միս Մեորդստոնը ազդարար ձայնով։

― Ես փոքր֊ինչ տկար եմ, սիրելի Ջեն, ― ասաց մայրս։

Մր․ Մեորդստոնը հանդիսավոր ակնարկ արեց քրոջը, ապա գավազանը վերցնելով վեր կացավ աթոռից և ասաց․

― Իրավ որ, Ջեն, դժվար է Կլարայից պահանջել, որ նա հաստատությամբ դիմանա այն տանջանքին ու ցավին, որ այսօր հասցրեց նրան Դավիթը։ Դրա համար պետք կլիներ ստոիկյան պնդություն ունենալ։ Կլարան անշուշտ շատ է ուղղվել և ամրացել․ բայց դեռ չի կարելի շատ բան պահանջել նրանից։ Դավիթ, եկ միասին վերև գնանք։

Մինչ նա ինձ դեպի դուռն էր քաշում, մայրիկս մեր վրա սլացավ։ Միս Մեորդստոնը բռնեց նրան և գոչեց․

― Կլարա, խելքդ թռցրե՞լ ես։

Մայրս փակեց ականջներն ու դառնապես լաց եղավ։

Մր․ Մեորդստոնը ծանր ու հանդարտ քայլերով վերև բարձրացավ ինձ հետ միասին։ Հավաստի եմ, որ գործադիր իշխանության այդ հանդիսավոր վերելքը մի հրճվանք էր պատճառում նրան։ Երբ վերև հասանք, նա հանկարծ գլուխս բռնեց և իր թևի տակ սեղմեց։

― Մր․ Մեորդստոն, սըր, ― գոչեցի ես։ ― Թողեք ինձ, աղաչում եմ, մի ծեծեք ինձ։ Ես դասերս լավ եմ սերտում, բայց չեմ կարող պատասխանել ձեր և միս Մերդստոնի առջև։ Չեմ կարող։

― Չե՞ս կարող, իրա՞վ, Դավիթ։ Ահա իսկույն կտեսնենք։

Կարծես թե նա մամլիչով էր ճնշում գլուխս, բայց ես ուժգին ցնցում անելով նրա ճանկերից դուրս պրծա և պաղատեցի, որ չլլկի ինձ։ Սակայն մի վայրկյան միայն տևեց այդ․ հետևյալ վայրկյանին մր․ Մեորդստոնը սաստիկ կերպով զարկեց ինձ․ ես էլ իսկույն նրա ձեռքը բռնեցի, որով ուզում էր բերանս փակել, և ամբողջ ուժով կծեցի։ Դեռ այսօր էլ, երբ հիշում եմ այդ դեպքը, ատամներս կրճտում են։

Այնուհետև մր․ Մեորդստոնը իր հարվածներն այնպես արագացրեց, որ կարծես ուզում էր սպանել ինձ։ Չնայած մեր հանած աղմուկին, ես լսում էի սանդուղքի կողմից ոտքի ձայներ և կանացի ճիչ․ դա մորս ու Պեգգոտիի աղիողորմ լացն ու կոծն էր։ Վերջապես մր․ Մեորդստոնը հեռացավ և դուրս գնալիս դուռը փակեց․ ես հատակի վրա մնացի, իսպառ ջարդված, բորբոքված և իմ թշվառ դրությունից զայրացած ու կատաղած։

Հիշում եմ, թե ինչ անբնական լռություն էր տիրում ամբողջ տանը, երբ ես փոքր֊ինչ ուշքի եկա։ Հենց որ բարկությունս սկսեց իջնել և ցավիս մորմոքը մեղմանալ, ես մտածեցի, թե ինձնից ավելի մեղապարտ էակ աշխարհիս երեսին չկա։

Որոշ ժամանակ հատակի վրա ընկած ականջ էի դնում, բայց ոչ մի շշուկ չէր հասնում ինձ։ Հազիվ սողալով, պատկերս տեսա հայելու մեջ․ ուռած, կարմրած, այլանդակված, ահռելի էր երես։ Ես ինքս ինձնից սարսափեցի։ Սպիներով ծածկված անդամներս այն աստիճան կսկծում ու ցավում էին, որ ամենաթեթև շարժումից անգամ սկսում էի լալ, սակայն այս բոլորը ոչինչ էր հանցավոր լինելուս դառնության առջև։ Կարող եմ ասել, որ եթե ես իրոք մի ահագին ոճիր էլ գործած լինեի, հանցավորությանս զգացումն ավելի սաստիկ չէր լինի։

Արդեն սկսել էր մթնել, և ես պատուհանը փակեցի (երկար ժամանակ պառկած էի գլուխս շեմքին դեմ տված, մեկ լալով, մեկ նիրհելով և մեկ ականջ դնելով)․ այդ միջոցին դռան բանալին ճռնչաց և միս Մեորդստոնը ներս մտավ, մի բաժակ կաթ, փոքր֊ինչ միս և մի կտոր հաց բերելով։ Առանց մի բառ ասելու, այդ բոլորը սեղանի վրա դրեց, օրինակելի համառությամբ վրաս նայեց և դուրս գնաց․ գնալիս դուռը նորից փակեց։

Արդեն վաղուց գիշեր էր, իսկ ես պատուհանի առջև մենակ նստած էի, մտածելով ― մի՞թե այլևս ոչ ոք չի գա։ Ամենայն հույս կորցնելուց հետո, շորերս հանեցի և անկողին մտա, և անկողնում հարցնում էի ինձ ահ ու դողով, թե ի՞նչ կլինի իմ վիճակը։ Արդյոք իրա՞վ ես քրեական հանցավոր եմ։ Արդյոք չե՞ն բանտարկի ինձ։ Կամ թե արդյոք կախելու վտանգ չի՞ սպառնում ինձ։

Երբեք չեմ մոռանա, թե ինչպե՞ս հետևյալ առավոտյան զվարթ սրտով զարթնեցի և հետո հանկարծ նոր աղետը հիշելով, վհատ տագնապ զգացի։ Դեռ անկողնուց չէի ելել, երբ միս Մեորդստոնը ներս մտավ կարճ խոսքերով ինձ հայտնելու, թե կարող եմ կես ժամ զբոսնել պարտեզում․ ոչ ավելի, և նույն րոպեին դուրս գնաց, դուռը բաց թողնելով, որպեսզի ես օգուտ քաղեմ այդ շնորհից։

Այդպես էլ արեցի և ամեն առավոտ անում էի բանտարկությանս միջոցին, որ ճիշտ հինգ օր տևեց։ Եթե կարենայի մենակ տեսնել մայրիկիս, ես չոքելով կմոտենայի նրան և լալով ներողություն կխնդրեի․ սակայն այդ միջոցին միս Մեորդստոնից բացի, ես ուրիշ մարդ չէի տեսնում։ Ինձ թույլ էր տրված դահլիճ իջնել միայն իրիկվա աղոթքի ժամին, երբ տան բոլոր անդամները միասին էին հավաքվում․ այդ ժամին միս Մերոդստոնը վերև գալով ինձ դահլիճ էր իջեցնում և դռան մոտ կանգնեցնում, հենց իմանաս ես մի ավազակ լինեի, հետո հանդիսավոր կերպով հետ տանում իմ բանտը՝ առաջ քան աղոթողներից գեթ մեկը տեղից շարժվեր։ Այդ միջոցներին նկատում էի, որ մայրս շատ հեռու էր կանգնում և այնպիսի դիրքով, որ ես չէի կարողանում նրա երեսը տեսնել․ իսկ մր․ Մեորդստոնի ձեռքը մի մեծ կտավե թաշկինակով փաթաթված էր։

Անկարելի էր բացատրել, թե ինչպես երկար տևեցին այդ հինգ օրերը։ Դրանք իմ հիշողության մեջ ամբողջ տարիների տեղ են գրավում։ Ես ականջ էի դնում ամեն բանի, ինչ֊որ կատարվում էր մեր տանը․ զանգակների հնչյուններին, դռների շռնդոցին, խոսակցության շշուկին, սանդուղքից հասնող քայլերի ձայնին, ականջ էի դնում դրսից լսվող քրքջին, ուրախ սուլոցին կամ երգին, և դրանց զվարթ թնդյունից ավելի սրտամաշ էր դառնում տրամադրությունը իմ արգելարանում․ հետևում էի ժամերի անորոշ ընթացքին, մանավանդ գիշերները, երբ հանկարծ քնից սթափվելով կարծում էի, թե արդեն առավոտ է, այնինչ մերոնք դեռ չէին պառկել, և իմ առջև դեռ մի երկար ու տագնապալի երազներով լի գիշեր կար։ Բայց ահա լուսնաում էր, կեսօր էր գալիս, երեկո․ տղաները վազվզում էին հանգաստարանի մարգի վրա, իսկ ես պատուհանիս հետևից թաքուն դիտում էի նրանց, վախենալով, որ նրանք բանտում նստելս չիմանան։ Տարօրինակ էր թվում ինձ, որ ես այլևս իմ սեփական ձայնը չեմ լսում։ Միայն ճաշի ու ընթրիքի հետ գալիս էր ուրախության պես մի թռուցիկ բան, բայց դրանց հետ էլ իսկույն անցնում։ Մի երեկո մի զովարար անձրև եկավ և հետզհետե ստվերով պատեց եկեղեցին, իմ սիրտը և սրտիս ամեն տագնապներն ու խայթերը։ Այդ բոլորը դեռ այն աստիճան վառ ու թարմ է մտքիս մեջ, որ կարծես, ոչ թե հինգ օր, այլ մի ամբողջ տարիներ տևած լիներ։

Կալանավորությանս վերջին գիշերը ես արթնացա, հանկարծ անունս լսելով, որ մեկը շշնջում էր։ Վար ցատկեցի անկողնուց և մթության մեջ, բազկատարած ասացի․

― Այդ դո՞ւ ես, սիրելի Պեգգոտի։

― Ես եմ, ես, հոգյակ Դեվի, ― պատասխանեց նա։ ― Բայց տես, մկնիկի պես զգույշ եղիր, թե չէ կատուն կլսի։

Իմացա, ով է այդ կատուն․ միս Մեորդստոնի սենյակը իմին կից էր։

― Ինչպե՞ս է մայրիկս, Պեգգոտի․ շա՞տ է բարկացած իմ վրա։

Պեգգոտին լաց էր լինում դռան ծակի մյուս կողմում, ինչպես և ես այս կողմում։ Վերջապես նա պատասխանեց․

― Չէ՛, չէ՛, այնքան էլ չէ։

― Ի՞նչ են ուզում անել ինձ հետ, Պեգգոտի ջան։ Չգիտե՞ս։

― Ուսումնարան․․․ Լոնդոնի մոտերը, ― պատասխանեց Պեգգոտին։

Ես ստիպեցի նրան, որ իր խոսքերը կրկնի, որովհետև շտապելուց մոռացել էի բերանիս տեղ ականջս դնել դռան ծակին, ուստի և նրա պատասխանը փոխանակ լսելիքիս հասնելու, միայն կոկորդս էր խտղել։

― Ե՞րբ, Պեգգոտի։

― Վաղը։

― Դրա՞ համար էր, որ այսօր միս Մեորդստոնը բոլոր շորերս պահարանից հանեց։

― Այո, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Կապոց։

― Իսկ մայրիկիս չե՞մ տեսնի։

― Այո՛, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Առավոտյան։

Հետո նա բերանը ավելի պինդ հպեց փականքի ծակին և շտապ֊շտապ արտասանեց մի քանի խոսք այնպիսի հուզմունքով ու եռանդով, ինչպես երբեք աշխրհումս որևէ բառ չէր հաղորդվել փականքի ծակով, և նրա ամեն մի բառն ընդհատվում էր փղձուկից։

― Սիրելի Դեվի, հոգյակ իմ․․․ Եթե վերջին օրերս․․․ ես քեզ այնպես չեմ գգվել, ինչպես որ միշտ գգվել եմ․․․ չկարծես թե իմ սերը դեպի քեզ պակասել է․․․ Օ՜հ, աչքիս լույս, ես առաջվանից ավելի եմ սիրում քեզ․․․ բայց ես քո օգտի համար էի այնպես վարվում․․․ մեկ էլ ուրիշի․․․ Դեվի, ոսկի տղաս․․․ լսո՞ւմ ես ինձ։ Կարողանո՞ւմ ես լսել։

― Այո՛, այո՛․․․ Պեգգոտի, ― ասացի ես հեկեկալով։

― Գառնուկ իմ, ― շարունակեց Պեգգոտին ամենաջերմ կարեկցությամբ, ― ահա թե խնդիրս ինչ է․ երբեք չմոռանաս ինձ․․․ ես էլ քեզ չեմ մոռանա երբեք․․․ միշտ էլ մայրիկիդ լավ կնայեմ, Դեվի․․․ ինչպես որ քեզ եմ նայել։ Ես ոչ մի ժամանակ չեմ բաժանվի նրանից։ Կգա մի օր․․․ երբ նա գուցե սրտանց կուզենա․․․ իր խեղճ գլուխը․․․ հիմար, համառ Պեգգոտիի գրկի վրա դնել․․․ Եվ նամակներ կգրեմ քեզ, հոգյակ իմ․․․ չնայելով որ անուս եմ․․․ և ․․․ և․․․

Եվ Պեգգոտին սկսեց փականքի ծակը համբուրել, որովհետև ինձ համբուրել չէր կարող։

― Շնորհակալ եմ քեզնից, իմ սիրելի Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Օ՜հ, շատ շնորհակալ եմ, շա՜տ, շա՜տ։ Բայց մի խնդիր ունեմ, կկատարե՞ս։ Խոսք կտա՞ս գրել մր․ Պեգգոտիին, և փոքրիկ Էմլիին, և միստրիս Գըմիջին, և Հեմին, որ ես այնպես վատ տղա չեմ, ինչպես որ գուցե նրանք կարծում են։ Գրիր նրանց, որ ես ամենքին ուղարկում եմ իմ սերը, մանավանդ փոքրիկ Էմլիին։ Խոսք կտա՞ս, անգին Պեգգոտի։

Բարեսիրտ կինը խոսք տվեց, և մենք երկուսս ջերմ գորովով համբուրեցինք փականքի ծակը, և ես այդ ծակը մինջև անգամ շփեցի, կարծե թե նա Պեգգոտիի ազնիվ երեսը լիներ և հետո բաժանվեցինք։ Այդ գիշերվանից սկսած մի այնպիսի զգացում դեպի Պեգգոտին արմատ բռնեց սրտիս մեջ, որ դժվար է պարզ բացատրել։ Նա մայրիկիս չփոխարինեց, ոչ ոք էլ աշխարհիս երեսին այդ չէր անի․ սակայն սրտիս մեջ դատարկ անկյունը լցրեց, և ես մի այնպիսի հակում զգացի դեպի նա, որի նմանը դեռ ոչ մի էակի համար չէի զգացել։ Դա մի ծիծաղելի կիրք էր, այո՛․ բայց եթե հանկարծ Պեգգոտին մեռներ, ես չգիտեմ ի՞նչ կանեի և ի՞նչ դեր կկատարեի այդ դիպվածում, որ ինձ համար մի իսկական ողբերգություն կլիներ։

Առավոտյան միս Մեորդստոնն առաջվա պես եկավ ինձ մոտ և ասաց, թե ես դպրոց պիտի ուղարկվեմ, ― մի վճիռ, որ ինձ համար իր կարծածի չափ նոր բան չէր։ Հայտնեց նմանապես, որ ես իսկույն շորերս հագնեմ և վայր իջնեմ նախաճաշիկ ընդունելու։ Այնտեղ տեսա մայրիկիս, որի դեմքը բոլորովին սփրթնել էր և աչքերն արտասուքից կարմրել էին․ ես նրա գիրկն ընկաա և վշտագին սրտիս խորքից ներողություն խնդրեցի։

― Օ՜հ, Դեվի, ― ասաց նա։ ― Ինչպե՞ս դու սիրտ արիր վշտացնելու այն մարդուն, որին ես սիրում եմ։ Աշխատիր ուղղվել, սիրելիս․ աղոթք արա, որ ուղղվես։ Ես ներում եմ քեզ, Դեվի, բայց շատ ցավում եմ, որ դու այդպիսի վատ կրքեր ունես։

Նրան համոզել էին, որ ես չարասիրտ տղա եմ, և նա ավելի այս բանից էր վշտացած, քան իմ մեկնելուց։ Այս հանգամանքը մի անտանելի ցավ ազդեց ինձ։ Ես փորձեցի վերջին նախաճաշիս համն առնել, բայց արտասուքի շիթերը հացի վրա ընկան և թեյիս մեջ կաթեցին։ Նկատեցի, որ մայրիկիս աչքերը մեկ իմ վրա, մեկ արթուն միս Մեորդստոնի վրա է ուղղում, հետո ներքև և կամ մի կողմ մտիկ անում։

― Դուրս տարեք մաստր Կոպպերֆիլդի անդուկը, ― ասաց միս Մեորդստոնը, երբ կառքի դղրդյուն լսվեց դռան մոտ։

Ես կարծում էի, թե Պեգգոտին կգա, բայց եկողը նա չէր, ոչ էլ մր․ Մեորդստոնը։ Իմ նախածանոթ կառապանն էր կանգնած դռան առջև։

― Կլարա, ― ասաց միս Մեորդստոնն ազդու ձայնով։

― Իսկույն, սիրելի Ջեն, ― պատասխանեց մայրիկս։ ― Բարով գնաս, Դեվի։ Գնալը քեզ օգուտ է։ Բարի ճանապարհ, որդյակ իմ։ Արձակուրդին տուն կգաս, և ես վստահ եմ, որ լավ տղա դարձած կտեսնեմ քեզ։

― Կլարա՜, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։

― Իսկույն, իսկույն, սիրելի Ջեն, ― կրկնեց մայրիկս, որ բռնել էր ինձ իր գրկում։ ― Ամբողջ սրտով ներում եմ քեզ, հոգյակ իմ։ Աստծու օրհնությունը քեզ ընկեր։

― Կլարա՜, ― երրորդեց միս Մեորդստոնը։

Միս Մեորդստոնը բարի եղավ մինչև կառքն առաջնորդելու ինձ և ասելու․

― Ես հուսով եմ, որ դու կուղղվես, եթե ոչ՝ բանդ վատ կվերջանա։

Այնուհետև ես կառք նստեցի և ծույլ ձին ճանապարհ ընկավ։

Հեռացված եմ մայրական տնից

Արդեն մի կես մղոն անցել էինք և թաշկինակս բոլորովին արտասուքով թրջվել էր, երբ հանկարծ կառապանը կանգ առավ։

Կամեցա տեսնել, թե ինչ կա, և հիացմամբ տեսա Պեգգոտիին, որ մացառի հետևից դուրս թռչելով, ցատկեց մեր կառքի մեջ։ Նա երկու թևով գրկեց ինձ և այնպես սեղմեց իր կրծքին, որ քիթս բոլորովին տրորեց․ սակայն ես ցավը միայն հետո զգացի։ Պեգգոտին ոչ մի բառ չասաց։ Նա իր ձեռքը մինչև արմունկը գրպանը մխեց, մի քանի հատ՝ կարկանդակով լի թղթե ծրար դուրս հանեց և իմ գրպանը խոթեց․ մի քսակ էլ տվեց ինձ, և այս բոլորն առանց մի խոսք ասելու։ Երկրորդ և վերջին անգամ ինձ իր գրկում սեղմելուց հետո՝ արագ֊արագ իջավ կառքից, դեպի տուն վազեց, և համոզված եմ, որ շուտ վազելուց զգեստի կոճակներից և ոչ մեկը տուն չհասցրեց։ Ես վերցրի մեկը և երկար ժամանակ պահում էի, իբրև հիշատակ։

Կառապանը շուռ գալով վրաս նայեց՝ ասես թե հարցնելու՝ արդյոք փախչող կինը ետ կգա՞։ Ես գլուխս թոթվեցի և ասացի, թե չեմ կարծում։

― Ուրեմն առաջ, ― ասաց նա դանդաղաշարժ ձիուն, որը առաջ շարժվեց։

Աչքերիս ամբողջ արտասուքը քամելուց հետո սկսեցի մտածել, որ երկար լալուց օգուտ չկա, մանավանդ որ ոչ Րոդրիկ Րենդոմը, ոչ էլ Բրիտանական նավատորմի նավապետը, որքան հիշում էի, ամենադժվար պարագաներում անգամ լաց չէին լինում։ Կառապանն իմ հասատատ տրամադրությունը նկատեց և առաջարկեց ինձ ձիու գավակին փռել թաշկինակս, որ ցամաքի։ Շնորհակալ եղա և հոժարություն հայտնեցի։ Ձիու մեջքի վրա թաշկինակս շատ փոքր թվաց ինձ։

Այժմ ազատ էի հետազոտելու քսակը։ Դա շինված էր ամուր կաշվից, ճարմանդով էր, և մեջը երեք փայլուն շիլինգներ կային, որոնք անշուշտ սրբված էին կավճով, որպեսզի ավելի դուր գան ինձ։ Սակայն քսակի բովանդակության ամենալավ գանձերը երկու հատ կես կրոններն էին, միասին փաթաթված մի թղթի մեջ, որի վրա մորս ձեռքով գրված էր․ «Դեվիին։ Սիրուս հետ»։ Ես այն աստիճան հուզվեցի, որ խնդրեցի կառապանին ետ տալ ինձ թաշկինակս, բայց նա ասաց, որ ավելի լավ կլինի, եթե առանց թաշկինակի կառավարվեմ։ Ես էլ տեսա, որ լավ կլինի, և արտասուքս թևով սրբեցի։ Լացս այսպես վերջացավ։

Եվ լավ եղավ, որ վերջացավ, որովհետև հուզմունքս այնքան մեծ էր, որ ամեն րոպե պատրաստ էի հեկեկալ։ Այնինչ մեր ձին կամաց առաջ էր շարժվում։ Մի քանի մղոն անցնելուց հետո ես հարցրի կառապանին, թե արդյոք մինչև ճանապարհի ծայրը կտանի՞ ինձ։

― Ո՞ր ծայրը, ― հարցրեց նա։

― Այն ծայրը, ― ասացի ես։

― Ո՞րն է այն ծայրը։

― Լոնդոնը։

― Չե՞ս տեսնում, որ այս ձին, ― ասաց կառապանը, երասանակը շարժելով, ցույց տալու համար, թե որ ձիու մասին է իր խոսքը, ― խոզի նման կես ճանապարհին կսատկի, եթե մինչև այդ ծայրը քշելու լինեմ։

― Ուրեմն միայն մինչ Յարմաո՞ւթ, կտանեք ինձ, ― հարցրի ես։

― Կարելի է, ասաց կառապանը։ ― Այնտեղ ես ձեզ դիլիժանսին կհանձնեմ, իսկ դիլիժանսը կհասցնի ուր որ պետք է։

Կառապանը, որի անունը մր․ Բարկիս էր, մի դանդաղկոտ տղամարդ էր, ինչպես արդեն նկատել եմ, և սակավախոս։ Մեր խոսակցությունն անտարակույս հոգնեցրեց նրան։ Իբրև ուշադրության նշան՝ ես մի կարկանդակ շնորհեցի նրան, որ նա փղի պես միանգամից կուլ տվեց՝ առանց որևէ շարժում ցույց տալու իր հաստ ու գեր դեմքի վրա, ինչպես որ փիղն էլ չէր ցույց տա։

― Այս նա՞ է թխել, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը, առաջվա պես գլուխը կախելով և ձեռքերը ծնկներին դեմ անելով։

― Ուզում եք ասել Պեգգոտի՞ն, սըր։

― Ա՜հ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ― նրա մասին է խոսքս։

― Այո՛, նա է մեր կարկանդակները պատրաստում և բոլոր կերակուրները եփում։

― Իրա՞վ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Նա շուրթերն այնպես ամփոփեց, որ կասեիր, թե սուլել է ուզում, բայց չսուլեց․ այլ սկսեց ձիու ականջները դիտել, որոնց վրա երևի թե մի նոր բան էր նկատել, և երկար նայելուց հետո՝ վերջապես ասաց․

― Իսկ ուրի՞շ բան։

― Էլ ի՞նչ բան, հարցրի ես, կարծելով, թե մր․ Բարկիսը մի ուտելու բան է ուզում։

― Ջահել֊ջհուլ բարեկամներ, սիրեկաններ չունի՞, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը։

― Պեգգոտի՞ն։

― Այո՛, նա։

― Օ՜հ, ո՛չ։ Նա այդպիսի բաներ չունի։

― Չունի, հա՞։

Եվ նորից շուրթերը սուլելու համար ուռցրեց, բայց չսուլեց, և առաջվա պես անշարժ մնաց, ձիու ականջներին մտիկ տալով։

― Ասում եք, թե ամեն տեսակ կարկանակներ շինել գիտի, ― ասաց մր․ Բարկիսը մի երկար լռությունից հետո։ ― Գաթաներ էլ շինել գիտի՞։

― Լավ գիտի, ― պատասխանեցի ես։

― Լա՜վ։ Գիտեք, ես ձեզ ի՞նչ կասեմ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։ Գուցե դուք նրան մի նամակ գրելու լինեք, չմոռանաք ավելացնել, թե Բարկիսը նրան ուզում է։ Չե՞ք մոռանա։

― Թե Բարկիսը նրան ուզում է, ― կրկնեցի ես միամիտ սրտով։ ― Ավելի ոչի՞նչ։

― Այդ է, է՛լի, ― ասաց նա։ ― Բարկիսը նրան ուզում է, պրծավ գնաց։

― Բայց չէ՞ որ դուք ինքներդ վաղը Բլենդրոտին կվերադառնաք, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես (և ձայնս դողաց, որովհետև ես այնտեղից հեռու պիտի մնայի)։ Լավ չէ՞ր լինի, որ ձեր միտքն անձամբ նրան հայտնեիք։

Բայց որովհետև մր․ Բարկիսը գլուխը թոթվելով առաջարկս մերժեց և հաստատ կրկնեց, թե «Բարկիսն ուզում է, այս է խնդիրը» ― ես էլ հանձն առա նրա պատվերը կատարել։ Ես հենց այդ նույն իրիկունը, մինչ սպասում էի Յարմաութում դիլիժանսի մեկնելուն, գրիչ, թուղթ և թանաք ճարելով, հետևյալ նամակը գրեցի Պեգգոտիին․

«Թանկագին Պեգգոտի, ես հաջողությամբ հասա Յարմաութ։ Բարկիսն ուզում է»։

Մր․ Բարկիսն իմ խոստումը ստանալուց հետո՝ բոլորովին լռեց, իսկ ես վերջին անցքերից թուլացած ու նվաղած՝ գլուխս մի պարկի դեմ տվի ու մինչև Յարմաուտ հասնելս մեռածի պես քնեցի։ Երբ իջևանի բակից այդ քաղաքին նայեցի, այնքան օտար թվաց, որ ես մր․ Պեգգոտիի գերդաստանից մի մարդ տեսնելու հույսս իսկույն կտրեցի, թեև շատ կցանկանայի գոնե փոքրիկ Էմլիին տեսնել։

Դիլիժանսն արդեն բակում կանգնած էր՝ փայլուն ու մաքուր, բայց չլծված, և ոչ մի նշան ցույց չէր տալիս, թե երբևէ դեպի Լոնդոն կմեկնի։ Ես ահով մտածում էի, թե ի՞նչ կլինի իմ սնդուկը, որ մր․ Բարկիսը կառքից հանելով բակի մեջտեղն էր դրել, և վերջապես ի՞նչ կլինեմ ես ինքս։ Մր․ Բարկինսն իր կառքի քեղիները դարձրել էր և արդեն պատրաստվում էր ետ գնալ։ Այդ վայրկյանին մի կին դուրս նայեց պատուհանից՝ որի մեջ ապուխտներ ու մորթած հավեր էին կախված, և հարցրեց․

― Դա՞ է Բլենդրոտընից եկած փոքրիկ Ջենտլմենը։

― Սյո՛, տիկին, ― ասացի ես։

― Ձեր անունն ի՞նչ է։

― Կոպպերֆիլդ, տիկին։

― Ուրեմն դուք չեք, ― ասաց տիկինը։ ― Այդպիսի անունով մարդու համար ոչ մի ճաշ չի պատվիրված այստեղ։

― Իսկ Մեորդստոնի՞ համար, ― հարցրի ես։

― Մեորդոստոնի համար պատվիրված է։

― Մեորդստոնը ես եմ, տիկին։

― Եթե դուք եք մաստր Մեորդստոնը, ― ասաց տիկինը, ― հապա ինչո՞ւ ուրիշ անուն եք տալիս ձեզ։

Բացատրեցի բանի էությունը․ տիկինը հնչակը քաշեց ու գոչեց․ ― Ուիլիամ, ցույց տուր պարոնին ճաշարանը։ ― Մի սպասավոր այս հրամանը լսելուն պես խոհանոցից դուրս վազեց և բավական զարմացավ, որ միայն ինձ պիտի ցույց տա ճաշարանը։

Դա մի երկար ու լայն սենյակ էր, ահագին քարտեզներով զարդարված։ Ես շփոթվեցի, և կարծում եմ, որ եթե այդ քարտեզներն իսկապես օտար երկրներ լինեին և ես նրանց մեջ ընկած լինեի, ես ինքս ինձ ավելի միայնակ ու մորոված չէի զգա։ Գլխարկս ձեռքիս բռնած հազիվ համարձակվեցի դռանը ամենից մոտ գտնվող աթոռի եզրին նստել, և երբ սպասավորը հատուկ ինձ համար սփռոց փռեց և աղամանը սեղանին դրեց, հավատացած եմ, որ ես համեստությունից բոլորովին կարմրեցի։

Նա ինձ համար մի քանի տեսակ կերակուր ու փոքր֊ինչ կանաչեղեն բերեց և պնակների խուփն այնպիսի շռինդով բաց արեց, որ ես ակամա կարծեցի, թե վրաս բարկացած կլինի։ Բայց սիրտս անչափ թեթևացավ, երբ նա սեղանին մի աթոռ մոտեցնելով, քաղցրությամբ ասաց ինձ․

― Այժմ համեցեք, հսկա պարոն։

Շնորհակալություն հայտնեցի և նստեցի սեղանի առջև, սակայն դժվար էր ինձ փոքր ի շատե հաջող շարժել դանակն ու պատառաքաղը և չթափել վրաս սոուսը, քանի որ առջևս կանգնած սպասավորն անդադար վրաս նայելով միանգամայն շփոթեցնում էր ինձ։ Երկրորդ պնակին որ հասա նա ասաց․

― Ահա ձեզ մի կես շիշ էլ։ Կցանկանա՞ք այժմ անուշ անել։

― Շնորհակալ եմ։ Այո՛, ― ասացի։

Նա լցրեց մի ահագին բաժակ և լույսի դեմ բռնեց, կարծես թե գույնից հիացած։

― Արևս վկա, շատ է, չէ՞, ― ասաց նա։

― Այո՛, կարծեմ շատ է, ― պատասխանեցի ես ժպտալով։

Սաստիկ ուրախ էի, որ սպասավորը զվարթ մարդ է։ Նա շարժուն աչքերով, կարմիր թշերով և ցից֊ցից թավ մազերով տղա էր։ Մի ձեռքը կողքին դեմ տված, մյուսով էլի բաժակը բարձր բռնած՝ նա շատ դուրեկան տեսք ուներ։

― Երեկ այստեղ մի պարոն կար, ― ասաց նա, ― մի պարոն՝ Տոպսոյր անունով։ Ճանաչո՞ւմ եք նրան։

― Ո՛չ, չեմ ճանաչում։

― Կարճ վարտիք ու մուճակներ ուներ հագին, լայն գլխարկ, գորշագույն զգեստ, վզին պուտպուտավոր փողկապ։

― Ո՛չ, ― ասացի ես վարանելով։ ― Պատիվ չունեմ ճանաչելու նրան։

― Զարմանում եմ, ― շարունակեց սպասավորը, բաժակի սիրուն ցոլքը դիտելով։ ― Այդ պարոնը երեկ մեզ մոտ եկավ և ահա ճիշտ ա՛յս էյլից պահանջեց․ անպատճառ ուզում էր ա՛յս էյլից։ Ասացի նրան, թե վնաս կտա։ Նա չլսեց։ Եվ ի՞նչ եք կարծում․ խմելն ու մեռած ընկնելը մեկ եղավ։ Էյլը նրա համար շատ թունդ էր․ այս է բանը։

Ես վախեցա այդ սոսկալի պատահարից և ասացի սպասավորին, թե ավելի լավ չի՞ լինի, թե էյլի տեղ մի բաժակ ջուր խմեմ։

― Տարակույս չկա, ― պատասխանեց սպասավորը, բաժակը շարունակ լույսի տակ բռնելով և մի աչքը փակելով։ ― Այստեղ մեր պարոնները չեն սիրում, որ իրենց պատվերը չկատարվի․ այդ բանից նրանք վշտանում են։ Ուրեմն եթե հրամայեք՝ ես կխմեմ։ Ես այս բանին սովոր եմ, իսկ սովորությունը երկրորդ բնությունն է։ Չեմ կարծում, որ սա ինձ վնաս տա․ եթե միայն գլուխս ետ արած՝ միանգամից դատարկեմ։ Թույլ կտա՞ք։

Պատասխանեցի, թե շատ գոհ կլինեմ, միայն թե էյլը չվնասի նրան, եթե ոչ ամենևին չէի կամենա, որ խմի։ Երբ նա գլուխը ետ ձգեց՝ բաժակը միանգամից պարպելու համար, ես մահվան սարսափ զգացի, թե նա էլ թշվառ մր․ Տոպսոյրի նման տեղն ու տեղը հոգին կտա։ Սակայն էյլը նրան ոչ մի վնաս չտվեց․ ընդհակառակն՝ խմելուց նա կարծես ավելի զվարթացավ։

― Իսկ այստեղ ի՞նչ ունենք, ― ասաց նա պատառաքաղը պնակիս մեջ մխելով։ ― Կոտլետնե՞ր, թե մի ուրիշ բան։

― Կոտլետներ, ― պատասխանեցի ես։

― Աստված իմ, ինչպես չիմացա, որ կոտլետներ պիտի լինեն, ― գոչեց նա։ ― Հենց դրանք են հարկավոր էյլի վատ ազդեցությունը ջնջելու համար։ Ա՜յ, բախտ։

Նա մի ձեռքով մի հատ կոտլետ վերցրեց, մյուսով մի կարտոֆիլ, և սկսեց երկուսն էլ ուտել ամենամեծ ախորժակով։ Քեֆս եկավ նրան նայելիս։ Հետո նա վերցրեց մի ուրիշ կոտլետ և մի ուրիշ կարտոֆիլ․ հետո դարձյալ մի հատ կոտլետ և մի հատ կարտոֆիլ։ Այս բոլորը մաքրելուց հետո նա մի պուդդինգ բերեց և իմ առջև դնելով, խոր մտածմունքի մեջ ընկավ, որ մի քանի վայրկյան տևեց։

― Ինչպե՞ս եք հավանում կարկանդակը, ― ասաց նա հանկարծ։

― Սա կարկանդակ չէ, պուդդինգ է, ― պատասխանեցի ես։

― Պուդդի՞նգ, ― գոչեց նա։ ― Իրավ որ պուդդինգ է։ Ի՞նչ եք կարծում, ― հարեց նա, պուդդինգը մոտիկից զննելով, ― մրգո՞վ է, թե չէ։

― Մրգով է։

― Իրա՞վ։ Մեկ իմանայիք՝ որքան եմ սիրում այդ պուդդինգը, ― գոչեց նա, մի մեծ գդալ վերցնելով։ ― Կատարյալ բախտ է, էլի՛։ Դե, ուրեմն, եկ սկսենք, տեսնենք, ով ավելի շուտ կուտի։

Եվ, իհարկե, սպասավորն ավելի կերավ։ Նա մի քանի անգամ հրավիրեց ինձ, որ չտապեմ և ետ չմնամ, բայց ի՞նչ կարող էր անել իմ թեյի գդալը նրա ահագին գդալի դեմ, իմ ճարպկությունը՝ նրանի դեմ, իմ ախորժակը՝ նրա սոսկալի ախորժակի դեմ։ Հենց սկզբից ես ետ մնացի և նրան հասնելու հույսս կորցրի։ Չեմ հիշում, որ օրումս տեսած լինեի նրա չափ պուդինգ սիրող մի արարած։ Այս կերակուրն էլ սպառելուց հետո՝ նա ծիծաղեց․ կարծես համը բերանն էր մնացել։

Այսպես կայտառ ու հաճոյալից տեսնելով նրան, ես խնդրեցի թուղթ, գրիչ ու թանաք բերել, որպեսզի վերոհիշյալ նամակը գրեմ Պեգգոտիին։ Նա ոչ միայն իսկույն բերեց ինչ֊որ ուզում էի, այլև բարություն ունեցավ ուսիս հետևից նայելու, թե ինչ եմ գրում։ Երբ վերջացրի, նա հարցրեց, թե ես ո՞ր դպրոցն եմ գնում։

― Լոնդոնի մոտերքում գտնվող դպրոցը, ― ասացի ես, որովհետև այդ էլ բոլորը, ինչ֊որ գիտեի։

― Տեր աստված, ― գոչեց նա ամենատխուր կերպարանքով։ ― Շատ եմ ցավում դրա համար։

― Ինչո՞ւ եք ցավում, ― հարցրի ես։

― Ա՜խ, աստված իմ, ― շարունակեց նա։ ― Ցավում եմ, որովհետև հենց այդ դպրոցում նրանք նորերս մի աշակերտի կողերը կոտրեցին․ երկու կողը կոտրեցին․․․ նա մի փոքր տղա էր։ Ես ձեզ կասեմ մինչև անգամ․․․ սպասեցեք․․․ դուք քանի՞ տարեկան եք։

― Ութևկես։

― Այո, նա էլ այդ հասակի տղա էր ― ճիշտ ութևկես տարեկան, երբ նրա կողերից մեկը փշրեցին, իսկ երկու ամիս հետո մյուս կողն էլ փշրեցին։

Չկարողացա ուրանալ և կամ թաքցնել սպասավորից, թե այդ դեպքը մի ցավալի պատահար է, և հարցրի, թե ինչի՞ց էր պատահել։ Նրա պատասխանը չսփոփեց ինձ, որովհետև երկու սոսակալի բառերից էր բաղկանում․ ծեծում են։

Ճամբորդներին կանչող փողի հնչյունը ի դեպ վերջ դրեց այս տագնապիչ խոսակցությանը․ ես վեր կացա և անվստահ հպարտությամբ քսակս դուրս հանելով, հարցրի, թե որքա՞ն պիտի վճարեմ։

― Ահա այս է թղթի գինը, ― ասաց սպասավորը։ ― Արդյոք երբևէ առիթ ունեցե՞լ եք նամակի թուղթ գնելու։

Չէի հիշում, որ գնած լինեմ։

― Գիտե՞ք, այս թուղթը շատ թանկ է մաքսի պատճառով․ թերթը արժի երեք պենս։ Էլ վճարելու բան չկա, բացի սպասավորին տալու ընծայից։ Թանաքին գալով խոսելն էլ ավելորդ է․ այս արդեն ես իմ վրա կընդունեմ։

― Ուրեմն որքա՞ն պիտի հասնի ձեզ․․․ որքա՞ն է իմ վճարելիքը․․․ որքա՞ն պետք է տալ սպասավորին․․․ Խնդրեմ ասացեք, ― թոթովեցի ես կարմրելով։

― Եթե ես երեխաներ չունենայի, երեխաներս էլ ծաղիկ չունենային, ― ասաց սպասավորը, ― այն ժամանակ վեց պենս էլ չէի վերցնի։ Եթե ես պարտավոր չլինեի պառավ մորս ու սիրասուն քրոջս խնամել (այստեղ նա շատ հուզվեց), մի ֆարտինգ^[8] էլ չէի վերցնի։ Եթե պաշտոնս լավ լիներ և հետս լավ վարվեին, ես դեռ ինքս կխնդրեի մի չնչին բան ընդունել ինձանից, փոխանակ ձեզնից ստանալու։ Բայց ես ուրիշներից մնացող փշրանքով եմ ապրում․․․ և ամբարի մեջ քարածխի վրա քնում․․․

Եվ այս ասելիս սպասավորը լաց եղավ։

Խեղճ մարդու աղետները շատ հուզեցին ինձ, և ես զգացի, որ նրան ինը պենսից պակաս տալը մի կոպիտ անգթություն կլինի։ Հետևաբար իմ երեք փայլուն շիլինգներից մեկը նրան տվի․ նա մեծ ակնածությամբ ու խոնարհությամբ ընդունեց և հետևյալ րոպեին եղունգի վրա հնչեցրեց լավությունը փորձելու համար։

Մի բան փոքր֊ինչ շփոթեցրեց ինձ։ Երբ օգնում էին ինձ կառք նստել, նկատեցի, որ մարդկանց կարծիքով ամբողջ ճաշը ես միայն կերած կլինեմ՝ առանց ուրիշի մասնակցության։ Այս գյուտն անելուս առիթ տվեց պատուհանից խոսող կնոջ ձայնը, որ ասում էր կոնդուկտորին․ ― Մտիկ արա, Ջորջ, որ այդ տղան չպայթի։ ― Պանդոկի աղախինները դուրս թափվեցին և սկսեցին քրքջալով դիտել ինձ, ասես թե մի նորահայտ հրաշք լինեի։ Իմ դժբախտ բարեկամը՝ պանդոկի սպասավորը, որ արդեն նորից զվարթացել էր, ոչ միայն չէր շվարել, այս բոլորից, այլ դեռ ինքն էլ առանց քաշվելու, մասնակցում էր նրանց ընդհանուր զարմանքին։ Եթե նրա մասին ես որևէ տարակույս ունենայի, այդ հանգամանքը հարկավ աչքերս փոքր֊ինչ կբանար, սակայն նկատի առնելով մանուկ հասակիս լիահավատ ակնածությունը մեծերից (մի հատկություն, որ այժմյա մանուկները դժբախտաբար վաղ են զոհում աշխարհային իմաստությանը), հակամետ եմ կարծելու, թե մինչև անգամ այդ միահամուռ ծիծաղի ժամանակ ոչ մի կասկած նրա մասին մտքովս չանցավ։

Բայց պիտի խոստովանեմ՝ ինձ շատ վշտացնում էր, որ կոնդուկտորն ու կառապանը հեգնության առարկա էին արել ինձ, ասելով թե իմ ծանրության պատճառով շարունակ մի կողմ է թեքվում դիլիժանսը, և թե ես լավ կանեմ, եթե ապագայում ֆուրգոնով ճամբորդեմ։ Կարծեցյալ ախորժակիս պատմությունն արդեն մյուս ուղեկիցներն էլ գիտեին․ ուստի նրանք էլ չարաչար ծաղրում էին ինձ և հարցնում՝ արդյոք պանսիոնին երկո՞ւ հոգու, թե՞ երեքի թոշակ կվճարվի ինձ համար, կամ արդյոք մի առանձի՞ն սակարկություն արված կլինի իմ մասին, թե՞ ինձ էլ մյուսների պես սովորական վճարով կընդունեն։ Բայց այս կատակների ամենավատ հետևանքն այն եղավ, որ ուր էլ պետք լիներ մի բան ուտել, ես ամոթից պետք է ծոմ պահեի և թեթև ճաշից հետո ամբողջ գիշեր սոված մնայի, որովհետև շտապելուս պատճառով կարկանդակներս պանդոկումն էի թողել։ Երկյուղս արդարացավ։ Երբ կանգ առանք իջևանում ընթրելու, ես չվստահեցի որևէ կերակրի համը տեսնել, թեև ախորժակս սաստիկ էր․ այլ վառարանի մոտ նստելով ասացի, թե ոչինչ չեմ ուզում ուտել։ Այս էլ ինձ հանաքներից չազատեց․ խռպոտ ձայնով ու շառագուն դեմքով մի պարոն, որ գրեթե ամբողջ ճանապարհին սենդվիչ էր ուտում և իր շշից օղի քամում, նկատեց, թե ես նման եմ բոայի, որ մի անգամ փորը լցնելուց հետո մի քանի օր կուշտ է մնում, և այս ասելուն պես շարունակեց խաշած մսի ահագին կտորը սպառել։

Մենք մեկնել էինք Յարմաութից ցերեկվա ժամը երեքին և հետևայլ առավոտյան ութին Լոնդոն պիտի հասնեինք։ Ամառվա կեսն էր և շատ ախորժելի երեկո։ Գյուղերի միջով անցնելիս ես աշխատում էի պատկերացնել ինձ նրանց տների ներքին սարքը և բնակիչների զբաղմունքը․ և երբ տղաները մեր հետևից վազ էին տալիս ու դիլիժանսի վրա ցատկում, ես հարցնում էի ինձ, թե արդյոք նրանց հայրերը կենդանի՞ են և կամ իրենք իրենց տանը բախտավո՞ր են։ Խորհելու նյութեր շատ կային, սակայն մտքերս անդադար դեպի իմ ուղևորության նպատակն էին սլանում և շատ տխուր զգացմունքներ ներշնչում ինձ։ Մերթ հիշում էի մայրիկիս, մերթ Պեգգոտիին, մերթ էլ փորձում էի մտաբերել, թե ինչ տղա էի, քանի դեռ մր․ Մեորդոստոնին չէի կծել, սակայն իզուր․ այնքան հնացած էին ինձ թվում այդ բոլոր բաները։

Գիշերը երեկոյի չափ քաղցր չէր․ արդեն ցուրտ էր, և որպեսզի ես դիլիժանսից դուրս չընկնեմ, ինձ նստեցրել էին երկու ջենտլմենի մեջտեղը (մեկը խռպոտն էր, իսկ մյուսը մի ուրիշ պարոն), որոնք մրափելիս այնպես ինձ ճխլտում էին, որ ես գրեթե խեղդվում էի։ Երբեմն էլ նրանք այնպես էին հրում ինձ, որ ակամա ճչում էի․ «Ա՛խ, պարոններ, ներեցեք», ― և այս նրանց ամենևին դուր չէր գալիս, որովհետև ձայնս նրանց խանգարում էր։ Դիմացս նստած էր մի ահագին մուշտակով պառավ տիկին՝ այն աստիճան փաթաթված, որ մթության մեջ մի խոտի դեզ էր հիշեցնում, քան տիկին։ Այդ տիկինն ուներ մի կողով և երկար ժամանակ չէր իմանում, թե որ ծակը խոթի այն․ վերջապես գտավ, որ կարող է ոտքերիս տակը սլլեցնել, որովհետև ոտքերս կարճ էին։ Կողովն այնչափ նեղում էր ինձ ու չարչարում, բայց հենց որ իմ ամենաթեթև շարժումից նրա մեջ մի բաժակ զնգզնգար մի ուրիշ առարկայի զարնվելով, տիկինը չարաչար ինձ քացի էր տալիս և ասում․

― Այս ի՞նչ անհանգիստ սատանա ես դու, ա՜յ տղա։

Վերջապես արեգակը ծագեց, և ենկերներս սկսեցին ավելի աանուշ քուն վայելել։ Գիշերվա տանջանքից հետո այժմ նրանք մի այնպիսի ահեղ հռնչյուն ու խորդյուն էին արձակում, որ ասել անգամ չի կարելի։ Արեգակի բարձրանալու հետ՝ նրանց քունը մեղմանում էր և բոլորն էլ մի առ մի արթնանում։ Հիշում եմ, թե որքան էի ապշած, երբ յուրաքանչյուրը պնդում էր, թե ոչ մի րոպե չի քնել, և չարանում, եթե ասեին, թե քնել է։

Ավելորդ է պատմել, թե որքան հրաշալի երևաց ինձ Լոնդոնը, երբ հեռվից նրան տեսա։ Նրան դիտելիս ինձ թվում էր, թե իմ սիրած հերոսների արկածները միշտ կրկնվում են այդ վիթխարի քաղաքում, որ իմ կարծիքով շատ ավելի սքանչելի բաներ ու ոճիրներ պետք է պարունակեր, քան աշխարհիս մի որևէ ուրիշ քաղաք։ Հետզհետե մոտեցանք և մտանք մի հյուրանոցի բակ Ուայտչեպի թաղում, որ մեր վերջին կայարանն էր։ Էլ չեմ հիշում, թե ինչպես էր կոչվում այդ հյուրանոցը․ «Կապույտ Ցո՞ւլ», թե «Կապույտ Վարազ», միայն միտքս է, որ նա մի կապույտ կենդանու անուն ուներ, և կենդանին դիլիժանսի քամակին էլ նկարված էր։

Կոնդուկտորը կառքից իջնելիս վրաս նայեց և գրասենյակի դռանը մոտենալով հարցրեց․

― Ո՞վ է սպասում Մեորդստոն անունով ցուցակ մտած երեխային, որ գալիս է Բլենդրոտընից։ Թող գան նրան տանելու։

Ոչ ոք պատասխան չտվեց։

― Խնդրեմ, սըր, փորձեցեք Կոպպերֆիլդի անունը տալ, ― ասացի ես, ― հուսահատ ցած նայելով։

― Ո՞վ է սպասում Մեորդստոն անունով հիշատակված, բայց ինքն իրեն Կոպպերֆիլդ կոչող երեխային, որ գալիս է Սուֆֆոլկ նահանգի Բլենդրոտընից և այստեղ պիտի մնա, մինչև որ մարդ գա հետևից, ― հարցրեց առաջնորդը։ ― Ասացեք, ո՞վ է սպասում։

Սպասող չկար։ Ես տագնապով շուրջս նայեցի․ սակայն նայելս ոչ ոքի վրա ազդեցություն չարեց, բացի մի միականի ջենտլմենից, որ բարի եղավ ասելու, թե լավ կլիներ մի պարան անցկացնել վզիս և ինձ մի անտեր անասունի պես մսուրին կապել։

Սանդուխք դրին դիլիժանսի մոտ, և ես ցած իջա դեզանման պառավից հետ․ չէի համարձակվում տեղից շարժվել, մինչև նա իր կողովը չվերցներ։ Բոլոր ուղևորներն արդեն իջել էին, հակերը հանձնվել, ձիերն արձակվել, և դիլիժանսն էլ կառատուն քաշվել ծառաների ձեռքով։ Բայց և այնպես, դեռ ոչ ոք չէր հայտնվում հարցնելու Սուֆֆոլկի Բլենդրոտընից եկած փոշոտ մանկան մասին։

Ավելի մենակ, քան նույնիսկ Ռոբինզոն Կրուզոն, որի մոտ գոնե մարդ չկար, որ նրա միայնությունը տեսներ, ես գրասենյակ մտա և հերթապահ գրագրի հրավերով հակեր կշռող կշռաթաթի վրա նստեցի։ Այդտեղ, մինչ ես բեռների, հակերի, ծրարների ու գրքերի շեղջի միջև նստած էի, ախոռի հոտը շնչելով (որ ընդմիշտ այդ առավոտյան հետ զոդված է մնացել մտքիս մեջ), անթիվ և մեկը մյուսից ահռելի մտքեր սկսեցին ինձ պաշարել։ Ենթադրենք, թե ոչ ոք չերևա ինձ հարցնելու․ մինչև ե՞րբ այնուհետև թույլ կտան ինձ այստեղ մնալ։ Միթե այնքա՞ն կպահեն, որ իմ յոթ շիլինգից էլ ոչ մեկը չմնա։ Մի՞թե գիշերն այս փայտե սարայում կանցկացնեմ մյուս հակերի հետ միասին, և առավոտյան բակի ջրհանից կլվացվեմ։ Եվ կամ մի՞թե ամեն երեկո դուրս կանեն ինձ, որպեսզի առավոտները վերադառնամ ու սպասեմ, մինչև որ հարցնող լինի իմ մասին։ Հապա եթե այս բանի մեջ սխրանք չլինի՞ և մր․ Մեորդստոնը գիտությամբ ամբողջ խաղը հնարած լինի՝ ինձնից ընդմիշտ ազատվելու համար, ― ի՞նչ պիտի անեմ այն ժամանակ։ Անգամ եթե թույլ էլ տան ինձ այստեղ մնալ մինչև որ բոլոր շիլինգներս վերջանան, այնուհետև ո՞վ կպահի գրեթե սովամահ տղային։ Այս հանգամանքը դուր չէր գա կայարանի հյուրերին, էլ չասենք, որ թաղման ծախս էլ կպատճառեր «Կապույտ Ցուլի» կամ «Վարազի» տիրոջը։ Իսկ եթե փորձեմ իսկույն ևեթ տուն փախչել, ճանապարհը ինչպե՞ս գտնեմ, ինչպե՞ս հասնեմ մինչև տուն, ― եթե հասնեմ էլ, արդյոք վստա՞հ եմ, որ բացի Պեգգոտիից, գեթ մեկը կուզենա ընդունել ինձ գոհ սրտով։ Արդյոք տեղական ոստիկանին չներկայանա՞մ և չասե՞մ, թե պատրաստ եմ նավաստի գրվել կամ զինվոր, բայց հասակս դեռ այնքան փոքր է, որ ինձ հարկավ կմերժեն․․․ Այս և սրանց նման հազար մտքեր տոչորում էին ինձ և ահ ու դողով պաշարում։ Այս տագնապի ամենասաստիկ վայրկյանին հանկարծ մի մարդ ներս մտավ և գրագրին մի բան շշնջաց․ գրագիրն իսկույն կշեռքի վրայից վերցրեց ինձ և դեպի նորեկը հրեց, իբրև թե մի ապրանք, որ արդեն կշռված, գնված ու վճարված է։

Նոր բարեկամի հետ ձեռք ձեռքի տված գրասենյակից դուրս գնալիս, ես նրա վրա մի թաքուն հայացք գցեցի։ Նա մի նիհար ու վտիտ երիտասարդ էր, ներս ընկած գունատ այտերով և մր․ Մեորդստոնի կզակի նման սև կզակով․ սակայն դրանով էլ վերջանում էր նրանց նմանությունը, որովհետև երիտասարդի մորուքն ածիլված էր և գլխի մազերը քրքրված ու չոր էին, ոչ թե մյուսինի պես օծված ու պսպղուն։ Հագին ուներ մի սև զգեստ և սև վարտիք, երկուսն էլ կարճ ու մաշված․ զգեստի թևերը հազիվ էին հասնում դաստակին, իսկ վարտիքը՝ կոճերին։ Չէր կարելի ասել, թե նրա սպիտակ փողպատը շատ մաքուր է։ Չեմ կարծել, չեմ էլ կարծում, թե նրա միակ սպիտակեղենը այդ լիներ, սակայն ուրիշի հետքն անգամ չէր նշմարվում նրա վրա։

― Դո՞ւք եք նոր տղան, ― ասաց նա։

― Այ, սըր, ― պատասխանեցի ես, ենթադրելով, թե ես եմ։ (Հաստատ բան չգիտեի)։

― Ես Սալեմ Հաուսի վարժապետներից մեկն եմ, ― հայտնեց նա։

Ես գլուխ տվի նրան սարսափաց։ Սալեմի գիտնական մարդու առջև ես մոռացա հիշել սնդուկիս պես մի չնչին բան և միայն այն ժամանակ վստահեցի ակնարկել նրան այդ մասին, երբ բակից արդեն փոքր֊ինչ հեռացել էինք։ Իմ խոնարհ նկատումից հետո, թե սնդուկը կարող է ինձ մի օր պետք գալ, մենք ետ գնացինք, և նա ասաց գրագրին, թե երեկոյան մարդ կուղարկի այդ սնդուկը տանելու համար։

― Սըր, ― ասացի ես, երբ կայարանից դուրս ելանք, ― խնդրեմ շնորհ արեք ասելու, թե մինչև ո՞ւր պիտի գնանք։

― Մինչև Բլեկհիթի մոտերքը, ― պատասխանեց նա։

― Շատ հեռո՞ւ է, ― հարցրի ես անվստահ։

― Բավական հեռու։ Բայց մենք հանրակառքով կգնանք այնտեղ։ Մի վեց մղոն կլինի։

Ես այնքան հոգնած էի ու ջարդված, որ դարձյալ վեց մղոն անցնելն ուժիցս վեր թվաց ինձ։ Ես սիրտ առա պատմելու վարժապետին, թե ամբողջ գիշեր ո՛չ քնել եմ, ո՛չ բան կերել, և ասացի, թե շատ շնորհակալ կլինեմ, եթե նա ինձ թույլ տա որևէ ուտելիք գնել։ Վարժապետը, կարծեմ, շատ զարմացավ ու կանգ առնելով վրաս նայեց։ Մի քանի վայրկյան մտածելուց հետո, նա ասաց, թե մտնելու է մի հարևան պառավի տուն և թե ես լավ կանեմ, եթե մի հատ հաց և մի ուրիշ սննդարար բան առնեմ և պառավի տանը նախաճաշ անեմ, ուր գուցե կաթ էլ ճարվի։

Երբ հացթուխի պատուհանին մոտեցանք, աչքերս վառվեցին սիրուն ու հյութիչ կարկանդակների տեսքից․ կուզենայի բոլորն էլ գնել, բայց վարժապետը խորհուրդ տվեց բավականանալ միայն մի բլիթով, որ կարժեր երեք պենս։ Նպարավաճառի մոտ էլ մի հատ ձու ու մի շերտ ճարպ գնեցինք։ Այս բոլորի գինը ես իմ երկրորդ շիլինգից վճարեցի և մոտս դեռ այնքան մանր փող մնաց, որ Լոնդոնի կյանքը շատ էժան թվաց ինձ։ Մեր պաշարը վերցրած, շարունակեցինք առաջ գնալ աղմկալի բազմության միջով, որի իրարանցումն ու աղաղակը անտանելի էր արդեն հոգնած գլխիս համար․ հետո անցանք մի կամուրջ, որ երևի Լոնդոն Բրիջն էր (կարծեմ այդպես ասաց վարժապետը, բայց լավ չլսեցի․ քունս սաստիկ տանում էր), և վերջապես հասանք պառավի տունը։ Դա մի աղքատանոց էր, այդ երևում էր ճակատի վերնագրից, որ կարդացի․ «Այս տունը շինված է քսանհինգ չքավոր կանանց համար»։

Սալեմ Հաուսի վարժապետը շարժեց իրար նման սև ու փոքրիկ դռներից մեկի հնչակը․ ամեն դուռը մի փոքրիկ ու գունավոր լուսամուտ ուներ մի կողմից, մի հատ էլ վերևից։ Մտանք մի փոքրիկ սենյակ, ուր մի պառավ կին կրակ էր արծարծում կասկարայի տակ։ Պառավ կինը վարժապետին տենսնելուն պես փուքսը վայր դրեց և, դո՞ւ ես, իմ Չարլիկ, կամ սրա նման մի բան ասաց․ բայց երբ ինձ էլ նկատեց, շփոթվելուց վերկացավ և ձեռքերն իրար շփելով գլուխ տվեց։

― Կարո՞ղ ես այս պատանի ջենտլմենի համար մի նախաճաշիկ պատրաստել, ― ասաց Սալեմ Հաուսի վարժապետը։

― Այդ ի՞նչ հարցմունք է։ Իհարկե կարող եմ, ― պատասխանեց պառավը։

― Ինչպե՞ս է միստրիս Ֆիբբիտսընը, ― հարցրեց վարժապետը, նայելով մի ուրիշ պառավ կնոջ, որ նստած էր կրակի մոտ բազկաթոռում։

Այդ պառավն այնքան նման էր հնոտիներից կազմված կապոցի, որ սխալմամբ վրան չնստելու համար մինչև այժմ փառք եմ տալիս աստծուն։

― Ա՜խ, նրա բանը վատ է, ― ասաց առաջին պառավը։ ― Այսօր նրա վատ օրն է։ Կարծում եմ, որ եթե մեր կրակը պատահմամբ մարի, նա էլ հետը կմարի և այլևս չի զարթնի։

Այս խոսքերից հետո նրանք մտիկ տվին պառավին․ ես էլ միևնույնն արի։ Թեև եղանակը տաք էր, բայց նա, կարծեք, կրակից բացի ուրիշ բանի մասին չէր մտածում։ Ակներև էր, որ նա կրակի վրա դրված կասկարային անգամ նախանձում է և գոհ չէ, որ իմ ձուն ու ճարպի շերտը այդ թավայի մեջ պիտի խորովեին, ես մինչև անգամ նկատեցի, որ նա թաքուն սպառնում է ինձ բռունցքով, մինչ մյուսները նախաճաշ պատրաստելու վրա էին։ Արեգակը ներս էր շողում լուսամուտից, բայց պառավը իր կռնակը և բազկաթոռի լայն թիկունքը նրա դեմ դարձրած՝ փութաջան պատսպարում էր կրակը, ասես կամենալով տաք պահել նրան, փոխանակ ինքը նրանով տաքանալու, և վախով հսկում էր վրան։ Հենց որ նախաճաշիս պատրաստությունը վերջացավ և թավան կրակից հանեցին, պառավն այնպես ուրախացավ, որ ցնծության ճիչ հանելով ծիծաղեց, և պիտի ասեմ՝ չէր կարելի այդ ծիծաղը քաղցրահնչուն անվանել։

Ես նստեցի իմ բլիթն, ձուն ու ճարպը վայելելու․ մի բաժակ էլ կաթ տվին ինձ։ Նախաճաշս հիանալի էր։ Մինչ այսպես քեֆ էի անում, տան պառավն ասաց վարժապետին․

― Չարլիկ, սրինգդ հե՞տդ է։

― Հետս է, ― պատասխանեց նա։

― Մի բան ածես մեզ համար, ― ասաց պառավը գգվանքով։ ― Խնդրում եմ։

Վարժապետն իսկույն հանեց իր փեշի տակից սրնգի երեք կտորները և մեկը մյուսին անցկացնելով, սկսեց նվագել։ Իմ կարծիքը, բազմամյա մտածմունքից հետո, այն է, թե աշխարհիս երեսին ոչ մի մարդ չէր կարող նրանից վատ նվագել։ Նա սարսափելի ձայներ էր հանում իր գործիքից, ձայներ, որոնց նմանը դեռ ոչ մի արարած չէր հնչեցրել բնական կամ արհեստական միջոցով։ Չգիտեմ, թե ի՞նչ եղանակ էր նվագում նա, կամ որևէ եղանակ կա՞ր նրա սուլոցի մեջ, միայն թե նվագի արդյունքն այն եղավ, որ առաջին՝ բոլոր վշտերս նորոգվեցին, և ես չէի կարողանում արտասուքս զսպել․ երկրորդ՝ ախորժակս փախավ և երրորդ՝ այնպիսի նիրհ եկավ վրաս, որ դժվարանում էի աչքերս բաց պահել։ Թմրությունը բոլորովին տիրեց ինձ, և սենյակի առարկաները սկսեցին մեկ֊մեկ անհետանալ, նաև անկյունի բաց պահարանը, հետո բարձրաթեք աթոռները, հետո վերև տանող ոլորապտույտ սանդուղքը և վերջապես վառարանի քիվի վրա գցված՝ սիրամարգի երեք փետուրները․․․ Դեռ ներս մտնելիս հարցրել էի ինձ, թե ի՞նչ կաներ սիրամարգը, եթե իր զարդերին վիճակված դերն իմանար։ Քունս սաստկացավ, գլուխս կախ ընկավ․․․ սրնգի ձայնը էլ չի լսվում․ դրա փոխարեն դիլիժանսի շարժումն է թնդում․․․ ես նորից ճամփի վրա եմ։ Հանկարծ կառքը ցնցվում է, ես խրտնելով քնից սթափվում եմ և դարձյալ լսում սրնգի ձայնը։ Սալեմ Հաուսի վարժապետը, մի ոտքը մյուսին դրած, աղիողորմ փչում է, մինչ պառավ տանտիկինը հիացած նայում է նրան ակնապիշ։ Բայց ահա նա էլ անհետացավ, վարժապետն էլ անհետացավ, ամեն բան անհետացավ, ո՛չ սրինգ կա այլևս, ո՛չ վարժապետ, ո՛չ Սալեմ Հաուս, ո՛չ էլ Դավիթ Կոպպերֆիլդ․ բնավ ոչինչ բացի խոր քնից։

Բայց կարծեմ մի անգամ տեսա իբր թե երազիս մեջ, որ մինչ վարժապետը շարունկում էր իր սոսկալի սրինգը փչել, հափշտակված տանտիկինը, որը փոքր առ փոքր մոտեցել էր նրան, նրա աթոռի վրա կռացավ․ վզին փարվեց և նրան եռանդով համբուրեց․ սրնգի ձայնն իսկույն լռեց։ Երևի այդ միջոցին և փոքր֊ինչ հետո ես կիսարթուն դրության մեջ էի, որովհետև երբ վարժապետը իր խաղը նորից սկսեց (ապացույց, որ նա իրոք դադարել էր նվագելուց), ես լսեցի, թե ինչպես միևնույն պառավը հարցրեց մր․ Ֆիբբիտսընին․ ― Հիանալի է, չէ՞, (այսինքն սրինգը), իսկ մրս․ Ֆեբբիտսընը պատասխանեց․ ― այո՛, այո՛, ― և կախ ընկավ դեպի կրակը, անշուշտ կարծելով, թե դրա միջից էր հնչում այդ ամբողջ հրաշալիքը։

Արդեն բավական քնած կլինեի, երբ Սալեմ Հաուսի վարժապետը, իր սրնգի երեք մասերն իրարից բաժանեց, առաջվա պես գրպանը դրեց և հրավիրեց ինձ, որ գնանք։ Հանրակառքը շատ մոտիկ էր․ մենք նստեցինք կտրի վրա․ սակայն ես դեռ այնքան թմրած էի, որ երբ կառքը մի նոր ճամբորդ ընդունելու համար կանգնեց, ինձ ներսի պարապ կողմը նստեցրին, ուր ես դարձյալ խոր քնի մեջ սուզվեցի, որը և տևեց մինչև ձիերի հանդարտ քայլով բարձրանալը մի ծառազարդ բլրի վրա։ Կառքը կանգ առավ․ արդեն հասել էր նպատակին։

Վարժապետը և ես մի քանի քայլ անելուց հետո Սալեմ Հաուսին մոտեցանք․ դա մի տխուր շինություն էր՝ աղյուսե բարձր պարսպով շրջապատված։ Պարսպի դռան ճակատին գրված էր Սալեմ Հաուս։ Դռան հնչակը որ քաշեցինք, նրա փոքրիկ լուսամուտի միջով մի ժանգոտ դեմք դուրս նայեց․ այս դեմքը, ինչպես որ դուռը բացվելուն պես նկատեցի, պատկանում էր մի պարարտ ցուլի նման հաստավիզ մարդու, որի գլխի մազերը կարճ խուզված էին, ճակատը գունդ էր և ինքը միոտանի։

― Ահա նոր տղան, ― ասաց վարժապետը։

Փայտոտանին վերից վար դիտեց ինձ (դրա համար շատ ժամանակ պետք չեղավ, չէ՞ որ ես փոքր էի) և դռները փակելով, բանալին իր գրպանը դրեց։ Մինչ մենք հաստատուն ու տերևախիտ ծառերի միջով դիմում էինք դեպի տուն, նա վարժապետի հետևից կանչեց․

― Հե՜յ։

Ետ նայեցինք։ Միոտանին իր խցիկի առջև, մուտքի դռան մոտ, ձեռքին մի զույգ կոշիկ բռնած՝ կանգնած էր։

― Տեսեք, մր․ Մելլ, ― ասաց նա։ ― Ձեր գնալուց հետո կոշկակարը եկել էր։ Ասաց, թե ամենևին չի կարելի նորից կարկատել։ Ասաց, թե նախկին կոշիկներից մի կտոր էլ չի մնացել սրանց վրա, և զարմացավ, թե ինչպես եք ուզում, որ այսպիսի անպետք հնոտիք կարկատի։

Այս ասելով նա կոշիկները մր․ Մելլին շպրտեց․ իսկ սա վերցրեց դրանք և սկսեց տխուր֊տխուր զննել։ Այդ միջոցին ես առաջին անգամ նկատեցի, որ նրա հագած կոշիկները ավելի են մաշված, և գուլպան բողբոջի պես դուրս է ցցվել մի ծակից։

Սալեմ Հաուսը մի աղյուսաշեն քառակուսի տուն էր՝ երկու թևով, դրսից մերկ ու անզարդ։ Նրա մեջն ու շուրջը մի այնպիսի լռություն էր տիրում, որ ես ասացի մր․ Մելլին, թե աշակերտներն անշուշտ զբոսնելու գնացած կլինեն․ բայց նա զարմանալով հարցրեց՝ մի՞թե չգիտեմ, որ այժմ արձակուրդ է, թե բոլոր աշակերտները ցրված են, թե վարժարանի տեսուչ մր․ Կրիկլը մրս․ և միս Կրիկլի հետ ծովափ է գնացել, և թե վատ վարքիս փոխարեն ինձ պատժելու համար է, որ ես հատկապես արձակուրդի միջոցին եմ այստեղ ուղարկվել։

Նրա ցույց տրված սերտարանի նման ողբալի և ամայի տեղ ես օրումս չէի տեսել։ Այսօր էլ աչքիս առաջ կանգնած է։ Դա մի երկայն դահլիճ էր՝ երեք շարք երկարաձիգ սեղաններով և վեց շարք նստարաններով, չորս կողմի որմերին մեխեր էին խփված՝ քարետախտակներ ու գլխարկներ կախելու համար։ Կեղտոտ հատակի երեսին բզկտված տետրակների շեղջեր էին ցրված, ամբիոնի վրա թղթից շինված շերամի տուփեր էին երևում։ Երկու թշվառ, անտեր մնացած մկնիկներ ետ ու առաջ էին վազվզում մի թակարդի մեջ և կարմիր֊կարմիր աչքերով սնունդ որոնում անկյուններում։ Մի թռչնիկ էլ, որ փակված էր իրենից քիչ մեծ վանդակում, միակերպ շխշխում էր մերթ ձողի վրա թռչելով, մերթ դեպի վար ցատկելով, բայց ո՛չ երգում էր, ո՛չ ծլվլում։ Ամբողջ սենյակը տոգորված էր ցեցակեր շորերի, փտած խնձորների և բորբոսնած մրգերի գարշ հոտով։ Ավելի թանաք չէր սրսկվի այդ դահլիճում, եթե նույնիսկ շինվելու օրից ծածկ չունենար, և տարին տասներկու ամիս անձրևի, ձյունի, կարկուտի տեղ՝ միայն թանաք թափված լիներ նրա մեջ։

Այդ բոլորը ես դիտեցի ծանր քայլերով սերտարանում ման գալիս, մինչ մր․ Մելլը հեռացել էր իր անբուժելի կոշիկները վերի սենյակը տանելու համար։ Հանկարծ սեղանի վրա աչքիս դիպավ ստվարաթղթից շինված մի նշանակ՝ «Զգուշացեք կծում է» վերնագրով։

Նույն վայրկյանին ես ամբիոնի վրա թռա, կարծելով թե սեղանի ներքև մի ահագին շուն կլինի։ Սակայն զուր էի ահ ու դողով որոնում նրան․ շուն չկար։ Դեռ խուզարկությունս շարունակում էի, երբ մր․ Մելլը վերադարձավ և հարցրեց, թե ինչ եմ անում ամբիոնի վրա։

― Ներեցեք, սըր, ― ասացի ես, ― ուզում եմ տեսնել, թե որտե՞ղ է շունը։

― Շո՞ւնը, ― հարցրեց նա։ ― Ի՞նչ շուն։

― Հապա այն ի՞նչ է, եթե շուն չէ, սըր։

― Ի՞նչն է այն, որ շուն չէ։

― Այն կենդանին, սըր, որից պետք է զգուշանալ և որ կծում է։

― Չէ՛, Կոպպերվիլդ, ― ասաց մր․ Մելլը լրջությամբ․ ― դա շուն չէ։ Տղա է։ Ինձ պատվիրված է, Կոպպերֆիլդ, ձեր մեջքին կապել այդ նշանակը։ Ցավում եմ, որ հենց սկզբից ձեզ հետ այսպես պիտի վարվեմ, բայց ի՞նչ անեմ, ստիպված եմ։

Այս ասելով նա վար քաշեց ինձ ամբիոնից և կռնակիս կապեց նշանակը, ինչպես մի զինվորական պայուսակ, և այն րոպեից՝ ուր էլ գնայի, բախտ ունեի նրան իմ վրա կրելու։

Հնարավոր չէ երևակայել, թե ինչեր եմ քաշել այդ նշանակից։ Արդյոք որևէ մարդ կտեսե՞ր ինձ, թե չէր տեսնի միևնույն է․ ինձ շարունակ թվում էր, թե մեկն ու մեկը կարդում է այն։ Մխիթարություն չէր ինձ համար, որ մեջքս անդադար շուռ տալիս ես ոչ մի մարդ չէի նկատում, որովհետև միշտ կարծում էի, թե գոնե մի մարդ կանգնած կլինի իմ հետևում։ Անողորմ միոտանին ավելի էր տանջում ինձ։ Նրա պարտքն էր հսկել վրաս, և հետևաբար, հենց որ ես մեջքս դեմ էի տալիս որևէ ծառի կամ պատի, նա ահեղ ձայնով գոռում էր․ ― Հե՜յ, Կոպպերֆիլդ։ Լավ ցույց տուր նշանակդ, եթե ոչ իմաց կտամ։ ― Խաղալու տեղը առջևի կողմից ծածկված բակ էր տան ետևում, դեպի ուր նայում էին խոհանոցի ու մառարնի պատուհանները․ և ես գիտեի, որ մինչ ամեն առավոտ այնտեղ ակամա զբոսնում էի, ծառաներն էլ նշանակս կարդում են, մսագործն էլ կարդում է, հացթուխն էլ կարդում է․ կարճ՝ ամեն անցորդ կարդում է, թե պետք է ինձանից զգուշանալ, որովհետև ես կծում եմ։ Միտքս է, որ ես ինքս իրոք սկսեցի վախենալ ինձնից, իբրև մի վայրենի և կծող տղայից։

Այդ բակում մի հին դուռ կար, որի վրա բազմաթիվ աշակերտների անուններ էին փորագրված, և նա այդպիսի քանդակներով բոլորովին ծածկված էր։ Արձակուրդը վերջանալու վրա էր, և տղաները շուտով վերադառնալու էին․ այս մասին ահ ու դողով մտածելիս՝ ես չէի կարողանում հատկապես մի աշակերտի անունը կարդալով չհարցնել ինքս ինձ, թե արդյոք նա ի՞նչ եղանակով ու հոգով կարտասանի․ «Զգուշացեք, կծում է» խոսքերը։ Այդտեղ կար Ջ․ Ստիրֆորթ կոչված մի տղա, որի անունն ամենից խոր և ամենից շատ էր փորագրված։ Թվում էր ինձ, թե Ջ․Ստիրֆորդը նշանակիս մակագիրը բարձր ձայնով կկարդա և հետո մազերս կփետի։ Կար և Թոմի Տրեդլս անունով մեկը․ դա ինձ ծաղրի առարկա կանի, ձևացնելով, իբր թե սաստիկ վախենում է ինձնից, մտածում էի ես։ Երրորդին գալով, որ Ջորջ Դիմպլն էր, ենթադրում էի, թե նա երգելով կհնչեցնի նշանակիս մակագիրը։ Եվ մինչ ես, մի փոքրիկ, երկչոտ մանուկ, մի առ մի կարդում էի այդ անունները (որոնց տերերից, մր․ Մելլի ասելով, քառասունհինգը դեռ Սալեմ Հաուսի սաներ էին), հանկարծ ինձ այնպես թվաց, թե նրանք բոլորն էլ միաձայն գոռում են․ «Կովենտրի բանտը տարեք դրան», և ջոկ֊ջոկ ճվում․ «Զգուշացեք կծում է»։

Միևնույնը պատահում էր սեղաններն ու նստարանները դիտելիս, ննջարանի դատարկ անկողինները երեկոյան աչքի անցնելիս, նույնը և իմ հատուկ անկողնում։ Ամեն գիշեր երազիս մեջ կամ մորս էի տեսնում այնպես զվարթ, ինչպես առաջ էր, Կամ թե մր․ Պեգգոտիի մոտ հյուր գնալս, կամ մի դիլիժանսով ճամբորդելս․ կամ թե պանդոկի անբախտ սպասավորի հետ ճաշելս, և այս բոլոր դեպքերում մարդիկ պշնած նայում էին ինձ, տեսնելով որ գիշերվա շապկից ու նշանակից զատ՝ ուրիշ ոչինչ չունեմ հագիս։

Այս ձանձրալի ու միակերպ կյանքը և դպրոցի բացման մոտալուտ վտանգը անտանելի տրամադրություն էին պատճառում ինձ։ Ամեն օր մր․ Մելլը երկար դասեր էր տալիս ինձ, և ես հաջողությամբ պատրաստվում էի, որովհետև ո՛չ մր․ Մեորդստոնը կար այնտեղ, ո՛չ էլ միս Մեորդստոնը։ Դասերից առաջ և հետո զբոսնում էի փայտոտանու հսկողության տակ։ Որքան լավ եմ մտաբերում տան շրջակայքի խոնավությունը, բակի մամռոտ ու քրքրված սալահատակը, ջրի ճաքոտած հին տակառը և մի քանի տխուր ծառերի գունաթափ բները, որոնք կարծես մյուսներից ավելի էին անձրև կերել և զուրկ մնացել արևից։ Ժամը մեկին մր․ Մելլը և ես ճաշում էինք երկար ու դատարկ ճաշարանում, ուր բացի ճարպի հոտ բուրող սեղաններից, ուրիշ ոչ մի կարասի չկար․ հետո դարձյալ պարապում երեկոյան թեյից առաջ, որ մր․ Մելլն ընդունում էր մի կապույտ բաժակից, իսկ ես անագե բաժակից։ Ինչպես որ ցերեկվա ժամերին, այնպես էլ մինչև երեկոյան ժամը յոթը կամ ութը մր․ Մելլը նստած էր մնում սերտարանի ամբիոնի վրա, ուր գրչով, թանաքով, քանոնով, թղթերով ու գրքերով զբաղված՝ փութաջան պատրաստում էր ինչ֊որ բան։ Ես իմացա, որ դա Սալեմ Հաուսի վերջին կիսամյակի տեղեկագիրն է։ Երեկոյան գործն ավարտելուց հետո նա սկսում էր այնպիսի եռանդով իր սրինգը փչել, որ երբեմն կարծում էի, թե ահա ինքն էլ ոտքով գլխով սրնգի փողը կմտնի և նրա ծակով դուրս կթռչի իր վերջին շնչի հետ։

Պատկերացնում եմ իմ փոքրիկ անձն այդ կիսմութ սենյակում․ ահա նստած եմ, գլուխս դեմքիս դեմ տված, մր․ Մելլի վշտագին նվագածությանը ականջ դնելով ու վաղվա դասերս սերտելով։ Ահա գրքերս ծալված են ու կողքի դրված, բայց ես դարձյալ ականջ եմ դնում մր․ Մելլի նվագին ու կարծես լսում նրա սրնգի հեծեծանքի միջով, թե մեր տանը ինչ է կատարվում, և հողմն ինչպես է գոռում Յարմաութի ամայի ափերին։ Օ՜հ, մենակ, թշվառ ու հեգ եմ ես։ Ահա մտնում եմ թափուր ու դատարկ ննջարանը և անկողնուս վրա նստած աղիողորմ լաց լինում։ Պեգգոտիի սփոփիչ խոսքերին կարոտ։ Առավոտյան վայր եմ իջնում սանդուղքից և պատուհանի աղոտ ապակու միջով ահա տեսնում ուսումնարանի զանգակը, որ կախված է սայլատան կտրի վրա, հողմացույց աքլորի տակ։ Ես սարսռում եմ նրան տեսնելիս, որովհետև արդեն մոտ է այն ժամը, երբ նա հնչելով գործի կկանչի Ջ․ Ստիրֆորթին ու մյուսներին, ժանգոտ դուռը կբանա, և ահարկու մր․ Կրիկլը ներս կմտնի․․․ և ես նրան կներկայանամ իմ անբաժան նշանակով։

Մր․ Մելլը երկար֊բարակ չէր խոսում հետս, բայց սովոր էլ չէր կոպտությամբ վարվել։ Ես կարծում եմ, որ մենք անխոս էինք ընկերություն անում իրար հետ։ Մոռացա հիշատակել, որ երբեմն նա սովոր էր ինքը իր հետ խոսակցել, բռունցքը սեղմել, ատամները կրճտել և մազերը փետել։ Սակայն այս տարօրինակ սովորությունը միայն սկզբում էր վախեցնում ինձ․ հետո բոլորովին ընտելացա նրան։

Ընդարձակում եմ բարեկամներիս շրջանը

Արդեն մի ամիս է, որ վարում էի այդ կյանքը, երբ փայտոտանին, մի ավել ու ջրի դույլ բռնած, սկսեց դեսուդեն ընկնել․ պետք էր կարծել, թե պատրաստվում է ընդունել մր․ Կրիկլին և սաներին։ Ենթադրությունս սխալ չէր, որովհետև շատ չանցած՝ ավելն ու դույլը նաև սերտարան մտան և այնտեղից դուրս քշեցին թե՛ մր․ Մելլին, թե՛ ինձ։ Չգիտեմ թե մենք ուր գնացինք ապրելու, միայն այս գիտեմ, որ շարունակ մի քանի օր պատահում էինք երկու֊երեք նորատի կանանց, որոնց մինչև այժմ ոչ մի անգամ չէի տեսել, և անդադար հալածված էինք մի այնպիսի փոշուց, որ ես ամեն վայրկյան փռշտում էի, կարծես թե Սալեմ Հաուսը մի ահագին քթախոտի տուփ լիներ։

Մի օր մր․ Մելը հայտնեց ինձ, թե նույն երեկոյան մր․ Կրիկլը պիտի գա։ Երեկոյան թեյից հետո լսեցի, թե արդեն ժամանակն է։ Քնելուս ժամից փոքր֊ինչ առաջ փայտոտանին պատվիրեց ինձ ներկայանալ մր․ Կրիկլին։

Շինության այն մասը, ուր բնակվում էր մր․ Կրիկլը, բուն վարժարանից գեղեցիկ էր և առջևը մի գեղեցիկ պարտեզ ուներ․ մեր զբոսնելու փոշոտ բակը դրա հետ համեմատած մի փոքր անապատ էր, որ թերևս ուղտերին միայն դուր կգար։ Նրբանցքի միջով սրտատրոփ անցնելիս՝ համարձակություն ունեցա դիտելու, որ տան այդ մասն էլ մյուսից ավելի վայելուչ չէ։ Ես այնպես շփոթված ներս մտա, որ չտեսա մինչև անգամ միս․ Կրրիկլին և միս Կրիկլին (թեև երկուն էլ ներկա էին հյուրասենյակում) և ոչ մի բան բացի նույն ինքը մր․ Կրիկլից, որ մի կլոր ջենտլմեն էր՝ ժամացույցի հաստ շղթայով ու շղթայի զարդերով։ Նա նստած էր բազկաթոռում մի փոքրիկ սեղանի մոտ, որի վրա մի հատ բաժակ և մի շիշ կար։

― Ա՜, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Դա՞ է ուրեմն այն տղան, որի ատամները պիտի սղոցենք։ Շուռ տվեք տեսնեմ։

Միոտանին շուռ տվեց ինձ, որ նշանակս պարզ երևա մր․ Կրիկլին, և մի քանի ժամանակ այս դիրքի մեջ բռնելով ինձ, նորից շուռ տվեց երեսովս դեպի նա, իսկ ինքը կանգնեց նրա կողքին։ Մր․ Կրիկլը ահարկու դեմք ուներ, ներս ընկած փոքրիկ աչքեր, հաստ երակներով ծածկված ճակատ, կլոր քիթ և լայն կզակ։ Գլուխը ճաղատ էր․ վրան մնացել էին մի քանի ճարպոտ, գորշ մազեր, որոնք քունքերի հետևից դեպի վեր բարձրանալով միանում էին գանգի կատարին։ Սաստիկ ապշեցրեց ինձ, որ նա գրեթե անձայն է և միայն շշնջում է խոսելիս։ Այդպես խոսելու դժվարությունից և կամ թե այդ բանից գրգռված նրա երեսը ավելի չար արտահայտություն էր ստանում, և ճակատի երակները ավելի էին արյունով լցվում․ ուստի բնավ չպետք է զարմանալ, որ նրա այդ հատկությունը մյուսներից ավելի տպավորվեց մտքիս մեջ։

― Տեսնենք, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Ի՞նչ ունեք ասելու դրա մասին։

― Առժամանակ ոչ մի վատ բան, ― պատասխանեց փայտոտանին։ ― Դեռ ոչ մի առիթ չի եղել։

Մր․ Կրիկլի հույսերը կարծես չքացան, իսկ նրա կիննն ու դուստրը (երկու նիհար ու լռիկ անձեր, որոնց այժմ միայն նկատեցի) գոհ մնացին փայտոտանու պատասխանից։

― Մոտեցիր, ― ասաց մր․ Կրիկլը, նշան անելով ինձ։

― Մոտեցիր, ― ասաց փայտոտանին, միևնույն նշանը կրկնելով։

― Ես պատիվ ունեմ ճանաչելու հայրացուիդ՝ խորթ հորդ, ― շշնջաց մր․ Կրիկլն ականջիցս բռնելով, ― նա մի շատ հարգելի և հաստատ բնավորություն ունեցող մարդ է։ Նա ինձ ճանաչում է, իսկ ես նրան։ Իսկ դու ճանաչո՞ւմ ես ինձ, հը՞, ― ասաց մր․ Կրիկլն ու վայրենի զվարճությամբ ականջս կսմթեց։

― Դեռ ոչ, սըր, ― պատասխանեցի ես, գոռալով ցավից։

― Դեռ ո՞չ, հը՞, ― կրկնեց մր․ Կրիկլը, ― բայց շուտով կճանաչես։ Չէ՞։

― Շուտով կճանաչես, այնպես չէ՞, ― կրկնեց իսկույն փայտոտանին։

Հետո հասկացա, որ նա իր զորեղ ձայնի շնորհիվ պատիվ էր ստացել մր․ Կրիկլի թարգմանը լինելու աշակերտների առջև։

Անասելի սարսափից պատասխան տվի, թե հույս ունեմ ճանաչելու, և այդ միջոցին ականջս կարծես այրվում էր, այնքան սաստիկ էր կսմթել։

― Իմացիր, թե ով եմ ես, ― փսփսցաց մր․ Կրիկլը, ականջս վերջին անգամ հուպ տալով, բայց այնպես, որ աչքերս արտասուքով լցվեցին։ ― Ես թաթար եմ։

― Թաթար է, ― կրկնեց փայտոտանին։

― Եթե ես ասեմ՝ պիտի անեմ այսինչ բանը, անշուշտ կանեմ, ― շարունակեց մր․ Կրիկլը․ ― և եթե ասեմ՝ այսինչ բանը պիտի արվի, անշուշտ պիտի արվի։

― Անշուշտ պիտի արվի, ― վրա բերեց կաղը։

― Ես մի հաստատ ու վճռական մարդ եմ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Հաստատ ու վճռական․ իմացած եղիր՝ ինչ մարդ եմ։ Ես կատարում եմ իմ պարտքը․ այդ էլ իմացիր։ Ե թե նույնիսկ իմ մարմինը և արյունը (այս ասելիս նա մրս․ Կրիկլի վրա նայեց) կամքիս հակառակ ոտքի ելնի, էլ նրա մարմինը ու արյունը չի։ Ես կուրանամ նրան։ Իսկ այն պարոնը եկե՞լ է, ― հարցրեց նա դիմելով կաղին։

― Ո՛չ, ― պատասխանեց վերջինս։

― Ո՞չ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Նա ավելի լավ գիտի։ Նա ինձ ճանաչում է։ Եվ թող հեռու կենա։ Ասում եմ, թող հեռու կենա, ― ասաց մր․ Կրիկլը, խփելով սեղանին և կնոջ վրա նայելով, ― թող հեռու կենա և չգա, որովհետև լավ գիտի, թե ո՞վ եմ ես։ Այժմ բարեկամ, դու էլ ահա սկսում ես ճանաչել ինձ։ Գնա կորի՛ր։ Տարե՛ք սրան։

Շատ գոհ եղա, որ վռնդում են ինձ, որովհետև մրս․ և միս Կրիկլը սկսել էին արտասվել, և ես հավասար տանջվում էի թե՛ նրանց վշտով, և թե՛ իմով։ Սակայն ես մտադիր էի հատկապես ինձ վերաբերյալ մի խնդիր հայտնել և ինքս զարմանալով իմ բարության վրա, ասացի․

― Արդյոք չե՞ք հաճի, սըր․․․

― Հը՞, ի՞նչ, ― փսփսաց մր․ Կրիկլը և հայացքն իմ վրա այնպես սևեռեց, որ կարծես ուզում էր իր աչքերով շանթակեզ անել ինձ։

― Չե՞ք հաճի արդյոք, ― թոթովեցի ես․․․ ― Եթե հաճեիք․․․ ես ցավում եմ արարքիս վրա և զղջացել եմ․․․ հաճեիք թույլ տալ, որ նշանակս հանվի, քանի դեռ տղաները չեն եկել․․․

Արդյոք մր․ Կրիկլը իրոք ուզում էր վրաս հարձակվել, թե ուզում էր միայն վախեցնել ինձ, չգիտեմ․ բայց նա հանկարծ բազկաթոռից վեր ցատկեց, իսկ ես նետի նման դուրս թռա և միայն ննջարանումս կանգ առա, ուր անմիջապես անկողնու մեջ խրվելով, մոտ երկու ժամ դողացի։

Հետևայլ առավոտյան հայտնվեց մր․ Չարպը։ Մր․ Չարպը մր․ Կրիկլի օգնականն էր և մր Մելլի ավագը։ Մր․ Մելլը աշակերտների հետ էր ճաշում և ընթրում, իսկ մր․ Չարպը սեղանակից էր մր․ Կրիկլին։ Նա մի թուլակազմ ջենտլմեն էր՝ մեծ քթով, և սովոր միշտ մի կողմ թեքելու գլուխը, որ կարծես անչափ ծանր էր իր համար։ Մազերը հարթ էին և ալեձև․ սակայն հենց առաջին վերադարձող աշակերտը հայտնեց ինձ, թե մր․ Չարպը կեղծամ է կրում (այն էլ ուրիշից առնված) և ամեն շաբաթ երեկո կանոնավորապես նորոգում է և մազերը գանգրացնել է տալիս։

Հատկապես Թոմ Տրեդլս աշակերտն էր, որ այս տեղեկությունն ինձ տվեց։ Նա առաջինն էր վերադարձել։ Նա ինքն ինձ հետ ծանոթացավ, ասելով թե իր անունը կարող եմ գտնել դրսի դռան աջակողմյան անկյունում, նիգից վեր։

― Ուրեմն դո՞ւք եք Տրելդսը, ― ասացի ես։

― Ես ինքս, ― պատասխանեց նա, և իսկույն ամեն տեսակ բաներ հարցրեց իմ անձի և մեր գերդաստանի մասին։

Ինձ համար բարի պատահմունք էր, որ ետ եկող աշակերտներից առաջինը հատկապես Տրեդլսն է։ Նա շատ զվարճացավ իմ նշանակը տեսնելով, և ազատեց ինձ դրան թաքցնելու կամ ցույց տալու նեղությունից, որովհետև հենց որ աշակերտները գալիս էին, մեծ լինեին թե փոքր, նա իսկույն կանչում էր նրանց և ասում․ «Տեսեք, տեսեք, ինչ խաղ է»։ Իմ բախտից՝ տանից եկող աշակերտների մեծ մասը տրտում էր և այնքան տրամադիր չէր ծաղր ու կատակ անելու, ինչքան որ սպասում էի։ Սակայն ոմանք վայրենի հնդիկների նման պար էին գալիս իմ շուրջը և չկարողանալով դիմադրել ինձ շուն երևակայելու փորձությանը, շոյում էին ինձ, որ չկծեմ, և ասում․ «Կուշ, Կաստոր»։ Հարկավ այս բոլորը շատ վշտացնում էր ինձ ու շատ արտասուք պատճառում․ սակայն ընդհանրապես իմ սպասածի չափ վատ չէր։

Այն օրից սկսեցին ինձ բուն աշակերտ համարել, երբ որ եկավ Ջ․ Ստիրֆորթը։ Նա վեց տարով ինձնից մեծ, շատ գեղեցիկ պատանի էր, որ մեծ գիտականի հռչակ ուներ վարժարանում։ Ինձ տարան նրա մոտ, իբրև մի իսկական դատավորի մոտ․ նա ընդունեց ինձ բակում գտնվող մի հովանու տակ և պատժիս հանգամանքները մանրամասն հարցնելուց հետո հաճեցավ վճռել․ «Սատանան էլ այդպիսի պատիժ չէր հնարի», ― մի վճիռ, որի համար ես հավիտյան շնորհապարտ եմ նրան։

Այնուհետև նա զբոսնելով մի կողմ տարավ ինձ և հարցրեց․

― Որքա՞ն փող ունես, Կոպպերֆիլդ։

― Յոթ շիլլինգ։

― Լավ կանես, որ այդ փողը ինձ տաս պահելու, ― ասաց նա։ ― Սակայն, եթե միայն կամենաս․ իսկ եթե ոչ, կարող ես չտալ։

Իսկույն փութացի կատարել այդ մտերմական առաջարկությունը և Պեգգոտիի քսակը բանալով, բոլոր փողերս Ստիրֆորթի ափի մեջ պարպեցի։

― Գուցե կուզենայիք հենց այժմ մի բան գնել, ― հարցրեց նա։

― Ոչ, շնորհակալ եմ, ― պատասխանեցի ես։

― Բան գնելը դա շատ հեշտ է, գիտե՞ս, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Միայն ասա, թե ինչ ես ուզում։

― Ո՛չ, ո՛չ, շատ շնորհակալ եմ, սըր, ― կրկնեցի ես։

― Գուցե կուզենայիք մի կամ երկու շիլինգի կասիս^[9] գնել և ձեռաց պարպել երեկոյան ննջարանում, ― ասաց Ստիրֆորթը․ ― Դու, կարծեմ, իմ սրահում պիտի քնես։

Այդպիսի բան մտքովս էլ երբեք չէր անցել, բայց և այնպես ասացի․

― Այո՛, կուզենայի։

― Շատ լավ, ― գոչեց Ստիրդորթը։ ― Գուցե կուզենայիք մեկ շիլինգ էլ ծախսել նշի կարկանդակներ գնելու համար։

― Այո, այդ էլ կուզենայի։

― Մեկն էլ գուցե բիսկվիտ և կամ միրգ առնելու համա՞ր, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Չէ՞ որ փողերդ կբավեն։

Ես ժպտացի, որովհետև նա ժպտաց, սակայն զգում էի, որ շփոթված եմ։

― Լավ ուրեմն, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Կաշխատենք ամեն բան առնել այս փողով․ գլխավորն այդ է։ Ես պատրաստ եմ ամեն բան անել քեզ համար։ Ես երբ էլ կամենամ կարող եմ դուրս գալ, և այդ բոլորը թաքուն ներս կսլլեցնեմ։

Այս ասելով նա գրպանը դրեց փողերս և մտերմաբար ասաց, որ միամիտ լինեմ․ նա կհոգա, ինչ֊որ պետք է, և ամեն բան լավ կլինի։

Նա իր խոսքը կատարեց և ամեն բան լավ արեց, եթե միայն լավ էր այն, ինչ֊որ ծածուկ զգում էի, թե վատ է, որովհետև մորս երկուևկես կրոնը վատնվել էր։ Բարեբախտաբար ես պահեցի գոնե այն թղթի կտորը, որի մեջ նրանք փաթաթված էին․ թանկագին խնայողություն։ Երբ որ երեկոյան ննջարան բարձրացանք, Ստիրֆորթը հանեց իմ բոլոր յոթ շիլինգով գնած պաշարը և մի առ մի շարելով լուսափայլ անկողնուս վրա, ասաց․

― Ահա քեզ փառավոր խնջույք, Կոպպերֆիլդ։ ― Դե հարգիր մեզ։

Հասակիս նայելով ինձ ամոթ էր թամադայի պաշտոն հանձն առնել, քանի որ ներկա էր Ստիրֆորթը․ այդ մասին մտածելիս անգամ դողում էի։ Ես խնդրեցի նրան, որ նա ինքը մեզ հարգելու շնորհ անի, և որովհետև ննջարանի մյուս տղաներն էլ առաջարկս կրկնեցին, նա զիջեց և մեր խնդիրը ընդունեց։ Այնուհետև նա բարձիս վրա նստած՝ սկսեց ուտելիքը բաժանել մեզ, պետք է ասել՝ լիակատար արդարությամբ և կասիս մատռվակել մի փոքրիկ անոտ գավաթով, որ իր հատուկ սեփականությունն էր։ Ես նստած էի նրա ձախ կողմը, իսկ մյուսները մեր շուրջը՝ մերձավոր անկողինների և կամ թե հատակի վրա։

Որքա՜ն լավ եմ մտաբերում այդ երեկույթը և մեր կիսաձայն խոսակցությունը և կամ՝ նրանց զրույցները և իմ մնջիկ ունկնդրությունը․ մտաբերում ննջարանի պատուհանից ներս նայող լուսնի ցոլմունքը և ապակիների թեթև փայլը հատակի վրա․ մեզ շրջապատող ստվերը և երբեմն, երբ պետք էր լինում որևէ բան որոնել, Ստիրֆորթի վառած ֆոսֆորի լուցկիների կապույտ բոցը, նրանց բռնկելն ու մարելը․ իմ խորհրդավոր երկյուղը, մթության և մեր կոչունքի գաղտնության հետևանք և այն զսպված շշունջը, որով ասվում էր ամեն բան, և այն հանդիսավոր զգացումը, որով ականջ էի դնում ընկերներիս պատմածին, և ուրախությունս, որ մենակ չեմ, և այն սարսափը, որ տիրեց ինձ (թեև փորձում էի ժպիտ ցույց տալ), երբ հանկարծ Տրեդլսն ասաց, թե ուրվական է տեսնում անկյունում։

Շատ բաներ լսեցի պանսիոնի և դրա բնակիչների մասին։ Լսեցի, թե մր․ Կրիկլն իրավամբ է թաթար անվանում ինքն իրեն․ թե նա բոլոր ուսուցիչներից ամենախիստն ու դաժանն է, թե նա ամեն օր հարձակվում է աշակերտների վրա և անգթաբար հարվածներ տալիս աջ ու ձախ, թե նա ծեծելուց բացի, ոչինչ չգիտե, և թե (Ջոն Ստրիֆորթի ասելով) հետին աշակերտից էլ տգետ է․ թե նա մի քանի տարի առաջ գայլիկոն վաճառող խանութպան է եղել Լոնդոնի մի աննշան շուկայում, և թե այդ առևտրի մեջ սնանկություն կրելուվ և մրս․ Կրիկլի կարողությունը վատնելուց հետո է դպրոց հիմնել՝ իր գործերն ուղղելու համար։ Այսպիսի և սրանց նման ուրիշ շատ բան էլ լսեցի աշակերտներից, զարմանալով, թե որտեղից են այդ բոլորն իմացել։

Լսեցի, թե փայտոտանին, որի անունը Տեոնգե էր, մի վայրագ բարբարոս է եղել, որ առաջ ծառայել էր մր․ Կրիկլի գայլիկոնի առևտրում և այս ծառայության մեջ ոտքը կոտրելուց հետո նրա հետ միասին մանկավարժական ասպարեզ է մուտք գործել։ Տղաների ասելով՝ նա շատ ստորություններ է արել մր․ Կրիկլի համար և նրա բոլոր գաղտնի գործերը իմացել է։ Լսեցի, թե Տեոնգեն, բացի մր․ Կրիկլից, ամբողջ պանսիոնը, վարժապետներով ու աշակերտներով միասին, իրեն անձնական թշնամին է համարում, և թե նրա միակ հաճույքը ամենքի հետ դժնդակ ու չար լինելն է։ Լսեցի, թե մր․ Կրիկլն ունեցել է մի որդի, որ հաշտ չի եղել Տեոնգեի հետ, և օգնել է հորը դպրոցական գործերում։ Այս որդին մի օր սաստիկ հանդիմանել է հոր տմարդի ընթացքն աշակերտների հետ, և բացի այդ, ասածներին նայելով, բողոքել է հոր վարմունքի դեմ մոր հետ։ Այս պատճառով մր․ Կրիկլը նրան տանից վռնդել է, և այն օրից է, որ մրս․ և միս Կրիկլը տխուր են։

Սակայն իմ լսած բաների մեջ ամենից ավելի զարմանալին այն էր, թե ամբողջ Սալեմ Հաուսում միայն մի աշակերտ կար, որին մր․ Կրիկլը ոչ մի անգամ չի համարձակվել ձեռքով դիպչել, և թե այդ աշակերտը Ջեյմս Ստրիֆորթն է։ Եվ երբ մի համեստ տղա (ոչ ես) հարցրեց նրան, թե ի՞նչ կանի նա, եթե մր․ Կրիկլն իրոք ուզենա ծեծել նրան, ― Ստիրֆորթը մի լուցկի վառեց իր պատասխանին փայլ տալու համար և ասաց․

― Ես թանաքի շիշը նրա ճակատին կշպրտեմ։ Այդ կլինի առաջին գործս։

Այդ լսելով, մենք շունչներս բռնած լուռ մնացինք մի քանի վայրկյան։

Լսեցի նմանապես, որ մր․ Չարպի և մր․ Մելլի ստացած ռոճիկը մի ողորմելի բան է, և թե ամեն անգամ, երբ մր․ Կրիկլի սեղանի վրա տաք ու սառ խորոված են պտտեցնում, մր․ Չարպը սովոր է ասել, թե նա սառն է նախապատիվ համարում։ Այդ էլ հաստատեց Ստիրֆորթը, որ տեսչի մոտ ճաշող միակ աշակերտն էր։ Լսեցի նաև, որ մր․ Չարպի կեղծամը հարմար չի գալիս գլխին, և թե նա զուր է պարծենում․ մեկն ասած «զուր է պճնվում» այդ կեղծամով, որովհետև իր կարմիր մազերը միշտ տակից երևում են։

Լսեցի, թե աշակերտներից մեկը, որ ածխավաճառի որդի էր, ի հաշիվ ածխի է վարժարան ընդունվել․ դրա համար էլ նրան անվանել են «փոխանակություն», մի անուն որ առնված է թվաբանության դասագրքի այդ նյութի մասին խոսող հատվածից։ Լսեցի, թե ճաշին գործածվող գարեջուրը ծնողներից բռնի առնված մի հարկ է կամ գողություն, ինչպես և պուդինգը։ Լսեցի, թե միս Կրիկլը ամբողջ պանսիոնի կարծիքով սիրում է Ստիրֆորթին, և ես շատ հավանական գտա այդ, որովհետև Ստիրֆորթն իրոք մի գեղեցիկ պատանի էր՝ սիրուն դեմքով, գրավիչ ձայնով, վայելուչ ձևերով և շքեղ գանգուրներով։ Իմացա նունպես, թե մր․ Մելլը շատ բարի մարդ է, բայց ոչ մի կոպեկ փող չունի, իսկ նրա մայրը՝ հետին չքավոր է։ Այս լսելիս հիշեցի իմ նախաճաշիկը և նրա «Չարլիկ իմ» խոսքերը, և գոհ եմ այժմ, որ այս մասին ոչ ոքի բան չասացի։

Այս և սրան նման զրույցները խնջույքից հետո էլ մի քանի ժամանակ տևեցին։ Հյուրերից շատերը կերուխումը վերջացնելուն պես գնացել էին քնելու․ մնացողներս էլ դեռ շարունակում էինք, արդեն կիսամերկ շշնջալ և ականջ դնել։

― Բարի գիշեր, փոքրիկ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց վերջապես Ստիրֆորթը։ ― Վստահ եղիր, դու իմ հովանավորության տակ կլինես։

― Օ՜հ, դուք շատ բարի եք, ― պատասխանեցի ես շնորհակալ սրտով։ ― Ես ձեզ շատ և շատ պարտական եմ։

― Քույր ունե՞ս դու, ― հարցրեց Ստիրֆորդը հորանջելով։

― Ո՛չ։

― Ափսոս։ Եթե ունենայիր, հավաստի եմ, որ նա մի սիրուն, հեզիկ ու վառվռուն աչքերով նազելի աղջիկ կլիներ, ես էլ սիրով կծանոթանայի նրա հետ։ Բարի գիշեր, Կոպպերֆիլդ։

― Բարի գիշեր, սըր։

Ես դեռ երկար մտածում էի նրա մասին անկողնուս մեջ և հիշում եմ, որ մի անգամ էլ բարձրացա նայելու նրան․ նա պառկած էր լուսնի լույսի մեջ, սիրուն երեսը դեպի վեր դարձրած և գլուխը բազկին թեթև հենած։ Իմ կարծիքով նա մի հզոր անձնավորություն էր․ հարկավ այս էր պատճառը, որ իմ միտքը նրանով էր շարունակ զբաղված։ Լուսնի աղոտ շողերի մեջ դեռ չէր երևում նրա անորոշ ապագան, և ոչ մի ստվեր չէր մթնեցնում այն շավիղը, որի վրա նրա հետ միասին զբոսնում էի երազում։

Իմ առաջին կիսամյակը Սալեմ Հաուսում

Հետևյալ օրն իսկ ուսումը կանոնավոր սկսվեց։ Խոր տպավորություն թողեց վրաս աղմկալի ձայներին հանկարծ հաջորդող այն գերեզմանային լռությունը, որ տիրեց բոլորիս, երբ նախաճաշից հետո մր․ Կրիկլը դասարան մտավ և դռան մոտ կանգնեց, առասպելական հրեշի նման աչքի անցնելով իր գերիներին։

Տեոնգեն կանգ առավ նրա թևի հետևը։ Չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ նա ահեղ ձայնով «լռություն» գոռաց, քանի որ ամենքս քարի պես մունջ էինք ու անշարժ։

Ահա մր․ Կրիկլը շրթունքը շարժեց, և մենք լսեցինք Տեոնգեին, որ հետևյալն ասաց․

― Դե՜ տղաներ․ ահա նոր կիսամյակը եկավ։ Հետամուտ եղեք ձեր գործին․ ժիր֊ժիր սերտեցեք ձեր դասերը և մի՛ ծուլանաք, եթե ոչ ես էլ ժիր֊ժիր կպատժեմ ձեզ։ Ես չեմ ծուլանա այդ բանում։ Որքան էլ ձեր մարմինը քերեք, զարկերիս հետքը չեք ջնջի։ Դե ուրեմն, սկսեցեք։

Այս սոսկալի առաջաբանից հետո Տեոնգեն անհետացավ, իսկ մր․ Կրիկլը մոտեցավ ինձ և ասաց․ որ եթե ես լավ կծող եմ, նա էլ վարպետ կծող է։ Հետո վերցրեց իր ճիպոտը և այսպես շարունակեց։

― Ի՞նչ կասես այս ճիպոտին, հը՞։ Լա՞վ ատամներ ունի, հը՞։ Սո՞ւր ատամներ, հը՞։ Լավ կծեց, հը՞։ Լավ կծեց, հը՞։

Յուրաքանչյուր հարցման հետ նա ճիպոտով զարկում էր մարմնիս, և ես գալարվում էի սաստիկ ցավից։ Այսպես ուրեմն շատ շուտ ստացա Սալեմ Հաուսի անդամ լինելու պատիվը (ինչպես ասաց Ստիրֆորթը), բայց շատ էլ արտասուք թափել տվեց ինձ այդ պատիվը։

Սակայն սխալ կլինի, եթե ասեմ, թե ես էի միայն այդ պատիվն ընդունողը։ Ընդհակառակը՝ աշակերտների մեծ մասը (մանավանդ փոքրերից) ուշադրության միևնույն նշաններին արժանացան, երբ մր․ Կրիկլը սկսեց պտույտներ անել դասարանում։ Դեռ օրվա զբաղմունքն սկսելուց առաջ, վարժարանի կեսը լաց էր լինում ու կծկվում․ իսկ մի քանիսը լացեցին ու կուչ եկան մինչև դասերի վերջանալը, ― այս մասին լավ է՝ լռեմ, որ խոսքերս ծայրահեղ չհամարվեն։

Անտարակույս աշխարհիս երեսին ոչ մի մարդ այն աստիճան իր պաշտոնը չի սիրել, որքան սիրում էր մր․ Կիրկլը։ Աշակերտներին ծեծելուց ու չարչարելուց նա նույնքան զվարճություն էր զգում, որքան զգում է սովալլուկ թշվառը բան ուտելուց։ Չէր կարող նա դիմադրել մանավանդ մի առողջ մանուկ պատժելու տենչին և չէր կարող հանգստանալ, մինչև որ ամբողջ օրվա համար նշան չգծեր նրա կլորակ թշերի վրա։ Ես ինքս մի կարմրաթշիկ մանուկ էի և փորձով գիտեմ, թե ինչ եմ ասում։ Դեռ այսօր անաչառ բարկությունից ամբողջ արյունս եռ է գալիս, երբ հիշում եմ այդ տգետ անասունին, որ նույնքան էր ընդունակ իր ստանձնած սուրբ պաշտոնը վարելու, որքան և Նորին Մեծության առաջին ծովակալը և կամ զորքի սպարապետը լինելու։ Այս պաշտոնների մեջ նա գուցե հազար անգամ պակաս չարիք հասցներ, քան մանկավարժական ասպարեզում։

Եվ մենք, այդ անխիղճ կուռքի փոքրիկ զոհերս, որքա՞ն էինք նվաստանում նրա առջև։ Ո՞ր աստիճան եղկելի բան է, մտածում եմ այժմ, դեռ կյանքի ասպարեզը չմտած՝ սովորել սողալ և ստորանալ մի այդպիսի գարշ արարածի առջև։

Ահա դարձյալ նստած եմ սեղանիս առջև, նրա աչքերը դիտելով, ստրկաբար դիտելով, մինչ նա տողում է մի ուրիշ աշակերտի թվաբանության տետրակը, մի զոհի, որի մատները փոքր֊ինչ առաջ միևնույն քանոնով դաղվել էին և որ այժմ թաշկինակ է դրել մատներին, որպեսզի նրանց կսկիծն ամոքի։ Ես շատ բան ունեմ անելու։ Ծուլությունից չէ, որ նայում եմ մր․ Կրիկլի աչքերին, այլ նայում եմ, որովհետև նրանք բուռն ուժով քաշում են ինձ, և ես մի անդիմադրելի կարիք եմ զգում իմանալու, թե հաջորդ վայրկյանին նա ի՞նչ կանի և ո՞ւմ կպատժի․ ի՞նձ, թե՞ ուրիշ աշակերտի։ Հետևս նստած փոքրիկ տղաները դիտում են նրան միևնույն տագնապով, և նա գիտի այդ, թեև անպես է ձևանում, իբր թե չգիտի։ Տետրը գծելիս նա դեմքը ծռմռում է և հանկարծ մի կողմնակի հայացք նետում մեր շարքի վրա, և մենք բոլորս խորասուզվում ենք գրքերի մեջ և բոլորս դողում։ Մի վայրկյան անցնելուց հետո մեր աչքերը նորից նրա վրա են բևեռվում։ Մի անբախտ աշակերտ, որ իր խնդիրը վատ էր լուծել, նրա հրամանով մոտենում է ամբիոնին։ Հանցավորը ներողություն է խնդրում, խոստանալով թե հետևյալ օրը լավ կպատրաստի խնդիրը։ Մր․ Կրիկլը, դեռ նրան հարված տալուց առաջ, մի ինչ֊որ կատակ է անում, և մենք թշվառ էակներս ծիծաղում ենք, ծիծաղում, չնայելով, որ մեր դեմքերը մեռելի գույն են ստացել, և լեղիներս պատռելու վրա են։

Դարձյալ նստած եմ սեղանիս առջև երեկոյան դեմ, ամառվա տոթին։ Աշակերտներն այնպես են բզզում ու տզզում իմ շուրջը, որ կարծես թե ճանճեր լինեն։ Մի երկու ժամ առաջ մեզ տրված գաղջ կերակրի անախորժ ճարպը դեռ սրտիս վրա նստած է, և գլուխս կապարի պես ծանրացել է։ Ինչ ասես որ չէի տա, միայն թե կարողանայի մի քիչ քնել։ Նստած նայում եմ մր․ Կրիկլին, նիրհոտ աչքերս բվի ձագի նման թարթափելով, և ինձ թվում է, թե նա մշուշով պատած դեռ շարունակում է տողերը գծել․ բայց ահա նա հանկարծ վեր է կենում, թաքուն֊թաքուն մոտենում է, և նրա ճիպոտի մի հարվածը թմրությունից դեպի արթունություն է կոչում ինձ։

Դասերը վերջացան, և մենք բակումն ենք․ սակայն իմ աչքերը դեռ դյութված են նրանով, թեպետ չեմ կարող տեսնել նրան։ Ես գիտեմ, որ նա այժմ իր սենյակում ճաշում է, և ակամա աչքերս ուղղում եմ դեպի այդ սենյակի պատուհանը։ Երբ նա անցնում է պատուհանի մոտով, իմ դեմքը աղերսական ու հլու արտահայտություն է ստանում․ իսկ հենց որ նա դուրս է նայում, ամենաքաջ աշակերտն անգամ (բացի Ստիրֆորթից) նույնիսկ զվարթ աղաղակի և կամ երգի մեջտեղում քարացածի պես կանգ է առնում և մի լուրջ փիլիսոփայի դիրք տալիս մարմնին։ Մի օր Տրեդլսը (աշխարհիս ամենաթշվառ պատանին) գնդակ խաղալիս պատահմամբ այդ պատուհանի ապակուն դիպցրեց և փշրեց։ Այս րոպեիս անգամ սարսռում եմ այդ սոսկալի դեպքը հիշելիս․ գնդակը կարող էր թռչելով դիպչել և նույնիսկ մր․ Կրիկլի սրբազան գլխին։

Խեղճ Տրեդլս։ Ահա նա իր երկնագույն նեղ բաճկոնով և նույն գույնի վարտիքով, որոնք գերմանական երշիկների ձև էին տալիս նրա թևերին ու սրունքներին։ Սալեմի դպրոցում նրանից ավելի առույգ ու զվարթ, բայց նրանից էլ անբախտ պատանի չկար։ Ամբողջ կիսամյակի ընթացքում ամեն օր ծեծում էին նրան ճիպոտով, բացի մի տոնից, երբ ճիպոտի փոխարեն միայն քանոնով հարված տվին ձեռքերին․ ամեն օր էլ նա պատրաստվում էր գանգատ գրել իր քեռուն, սակայն երբեք չէր գրում։ Գլուխը քարշ արած մի քանի րոպե տխուր նստում էր և ապա սկսում ծիծաղել ու կմախքներ գծել քարետախտակի վրա, մինչև որ աչքերի արտասուքը ցամաքեր։ Սկզբում ես չէի հասկանում, թե ինչ սփոփանք է տալիս նրան կմախքներ նկարելը, և որոշ ժամանակ նրան ճգնավոր էի համարում, որ այդ մահվան նշաններով ուզում է իրեն հիշեցնել, թե կյանքն այստեղ կարճատև է, ուրեմն և ճիպոտի գործածությունը մի վաղանցուկ բան։ Հետո միայն ստուգեցի, որ կմախքներ նկարելու միակ պատճառը այն հանգամանքն է եղել, որ դրանք հեշտ են նկարվում և հարդարանքի կարոտ չեն։

Պատվական տղա էր այդ Տրեդլսը․ նրա համոզումով իրար պաշտպանելը մի սրբազան պարտք էր աշակերտների համար։ Այսպես մի օր, երբ Ստիրֆորթը եկեղեցում ծիծաղեց, սպասավորը կարծելով, թե այդ անողը Տրեդլսն է, նրան դուրս արեց։ Խեղճը դուրս գնաց, ամբողջ ժողովրդի առջև անարգված։ Սակայան չասաց, թե ով էր իսկապես հանցավորը, թեև հետևյալ օրը նրան սաստիկ պատժեցին և բանտ նստեցրին, ուր նա մի քանի ժամվա ընթացքում իր լատիներեն բառագրքի բոլոր էջերը կմախքների գերեզմանոց դարձրեց։ Բայց այս անգամ վարձրատրություն էլ ստացավ․ Ստիրֆորթը հրապարակավ հանտնեց, թե Տրեդլսը քաջ տղա է։ Թեև ես ո՛չ Տրեդլսի հասակն ունեի, ո՛չ էլ նրա արիությունը, բայց ինչ ասես պատրաստ էի կրել՝ գովասանք ստանալու համար։

Ես հրճվում էի, երբ տեսնում էի Ստիրֆորթին միս Կրիկլի հետ միասին թև֊թևի տված եկեղեցի գնալիս։ Գեղեցկության կողմից միս Կրիկլը հարկավ չէր կարող փոքրիկ Էմլիին հավասարվել, և ես չէի սիրում նրան․ այդ համարձակությունը չունեի, բայց և այնպես նա շատ հրապուրիչ և ազնվական օրիորդ էր թվում ինձ։ Երբ Ստիրֆորթը սպիտակ անդրավարտիքով ման էր գալիս միս Կրիկլի հովանոցը ձեռքին բռնած, ես պարծենում էի, որ նա իմ բարեկամն է, և վստահ էի, որ օրիորդը չի կարող սրտանց չպաշտել նրան։ Իմ կարծիքով մր․ Չարպն էլ, մր․ Մելլն էլ նշանավոր անձինք էին, սակայն Ստիրֆորթը նրանց առջև նույնն էր, ինչպես արեգակն աստղերի առջև։

Ստիրֆորթը շարունակում էր հովանավորել ինձ և շատ օգտակար բարեկամ էր, որովհետև նրա օգնությանն արժանացող աշակերտին ոչ ոք չէր համարձակվում վշտացնել։ Հարկավ նա չէր կարող պաշտպանել ինձ մր․ Կրիկլից, որ շատ խիստ էր վարվում ինձ հետ, բայց երբ ես սովորականից սաստիկ էի պատժվում, նա ասում էր, թե ինձ պակասում է իր համարձակության մի մասը և թե իրեն գալով, նա երբեք թույլ չէր տա, որ իր հետ այդպես վարվեին․ սրանով կարծես կամենում էր սիրտ տալ ինձ, և, ես շատ շնորհակալ էի։ Մր․ Կրիկլի խստությունը միայն մի շահ բերեց ինձ, ինչքան որ գիտեմ՝ միայն մի շահ։ Մի օր նա, նստարանների միջև ետ ու առաջ գնալիս նկատեց, որ մեջքիս նշանակը խանգարում է նրան՝ անցնելիս հարվածել ինձ․ այս պատճառով նշանակը հանվեց, և ես այլևս չտեսա այն։

Մի պատահական հանգամանք այն աստիճան ամրացրեց Ստիրֆորդի և իմ մտերմության կապը, որ ես մեծ բավականություն ու հպարտություն զգացի, թեպետ այդ մտերմությունը երբեմն նեղում էր ինձ։ Մի օր, մինչ Ստիրֆորդը վեհանձնաբար խոսում էր ինձ հետ զբոսավայրում, ես համարձակվեցի նկատելու, թե ինչ֊որ բան կամ ինչ֊որ մարդ (լավ չեմ հիշում, թե ո՞ր բանը կամ մարդը) նմանություն ունի «Պերեգրին Պիկլի» այսինչ առարկայի կամ անձի հետ։ Նույն րոպեին Ստիրֆորդթը ոչինչ չասաց, սակայն երեկոյան, մեր ննջարան գնալու միջոցին, հարցրեց ինձ, թե արդյոք չունե՞մ այդ գիրքը։

Պատասխանեցի, թե ոչ, և պատմեցի նրան, թե ինչպես եմ կարդացել «Պերեգրին Պիկլը» և մյուս բոլոր գրքերը, որոնք հիշված են նախորդ էջերում։

― Եվ դու հիշո՞ւմ ես նրանց բովանդակությունը, ― հարցրեց Ստիրֆորդը։

― Այո, շատ լավ, ― պատասխանեցի ես։

Եվ իրավ, ես լավ հիշողություն ունեի և կարծում էի, թե կարդացած գրքերիցս և ոչ մեկը չեմ մոռացել։

― Եթե այդպես է, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― դու այդ ամենը կպատմես ինձ։ Գիշերները ես ուշ եմ քնում, առավոտյան էլ սովոր եմ վաղ վերկենալ։ Մենք այդ բոլորը մի առ մի կանցնենք, և դա կլինի «Արաբական գիշերների» պես մի բան։

Այս առաջարկությունը վերին աստիճանի փաղաքշեց ինձ ու հրապուրեց, և մենք նույն երեկոյան ձեռնամուխ եղանք նրա իրագործմանը։ Թե պատմելիս որքա՞ն էի քանդում և այլանդակում հեղինակներիս վեպերը չեմ կարող ասել, չեմ էլ ուզում գիտենալ․ սակայն հոգով֊սրտով սիրում էի նրանց և ըստայնմ աշխատում ճիշտ կատարել իմ պարտքը։ Ինձ թվում էր, թե զուրկ չէի պարզ, կենդանի ու գրավիչ ոճով պատմելու շնորհից, և գործս լավ էր առաջ գնում։

Սակայն վատն այն էր, որ գիշերվա դեմ շատ անգամ քունս տանում էր և կամ թե բան պատմելու տրամադրություն չէի ունենում։ Այդպիսի դեպքերում պաշտոնս սաստիկ ծանրանում էր, բայց այնուամենայնիվ անհրաժեշտ էր, որ գործս կատարեմ, որովհետև անկարելի էր հուսախաբ անել և կամ վշտացնել Ստիրֆորթին։ Նմանապես և առավոտները շատ ախորժելի չէր քնատ վերկենալ զանգակից առաջ, այնինչ սաստիկ կցանկանայի դարձայլ մի ժամ հանգստանալ, և Ստիրֆորթի աննկուն կամքին հնազանդվելով, Շեհերազադե թագուհու նման մի երկար պատմություն սկսել․ բայց որովհետև դրա փոխարեն Ստիրֆորթը օգնում էր ինձ այն դասերս պատրաստելու, որոնք առանձին դժվարություն էին պատճառում ինձ, հետևաբար մեր տուրևառի մեջ ես ոչ մի կորուստ չէի կրում։ Սակայն թող ներվի ինձ վկայություն տալ արդարությանս մասին։ Ստիրֆորթի պահանջները կատարելիս՝ ես ոչ անձնական շահով էի առաջնորդվում, ոչ էլ վախի զգացումով։ Ես նրան սիրում ու հարգում էի, և նրա գովասանքը ինձ համար մի գերագույն հատուցում էր։ Ես այնքան էի գնահատում դրան, որ այսօր էլ սիրտս հուզվում է այդ դատարկ բաները հիշելիս։

Ստիրֆորթն էլ, պետք է ասել, ուշադիր էր դեպի ինձ, և մի օր մի այնպիսի ուրույն եղանակով ցույց տվեց այդ, որ չէր կարող շատ դուր գալ խեղճ Տրեդլսին և մյուս ընկերներիս։ Պեգգոտիի խոստացած նամակը, օ՜հ, ինչ պատվական նամակ էր, ստացել էի դեռ կիսամյակի սկզբին, հետն էլ մի կարկանդակ՝ նարինջների մեջ թաղված, և երկու շիշ օշարակ։ Ես պարտք համարեցի այս գանձերը Ստիրֆորթի ոտքի տակ դնել և խնդրել, որ բաժանի։

― Գիտե՞ս ինչ կասեմ, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա։ ― Օշարակը կպահենք կոկորդ թրջելու համար, երբ որ դու վեպեր պատմելու լինես։

Ես կարմրեցի այդ լսելիս և համեստաբար խնդրեցի նրան անհոգ լինել իմ մասին։ Բայց նա ասաց, թե պատմելու ժամանակ ձայնս կերկեր կամ խռպոտ է դուրս գալիս, և թե օշարակը մինչև վերջին կաթիլը կոկորդս թրջելուն պետք է ծառայի։ Այս պատճառով նա շշերը իր սնդուկը դրեց, որոնց միջից մաս֊մաս ածում էր իր սրվակի մեջ և ապա կաթիլ֊կաթիլ խմեցնում ինձ փետուրի միջով, երբ պետք էր դատում կազդուրել ինձ։ Երբեմն էլ այս դարմանը ավելի ազդու անելու համար՝ մեջը կաթեցնում էր նարնջի կամ զեբջեֆիլի կամ թե անանուխի հյութ․ և թեպետ չի կարելի ասել, թե այս փորձերից հեղուկի համն ազնվանում էր, և կամ ուժեղանում, թե քնելուց առաջ ու զարթնելուց հետո միշտ սյդպիսի խմիչք ընդունելը ստամոսի համար շատ օգտակար էր, բայց և այնպես ջերմ գոհությամբ կուլ էի տալիս և սրտանց շնորհակալ էի իմ խնամակալ Ստիրֆորթին։

Պերեգրինի արկածները պատմելու համար կարծեմ ամիսներ պետք եղան, իսկ մյուսների պատմությունը ավելի երկար տևեց։ Կարող եմ ասել, որ եթե պատմությունս երբեմն ընդհատվում էր, բնավ նյութերի պակասությունից չէր լինում, այդ֊իսկ օշարակը միայն այն ժամանակ վերջացավ, երբ վերջացավ և վերջին վեպը։ Պատմելուս միջոցին խեղճ Տրեդլսը երբեք չէր կարողանում հիշել նրան և միաժամանակ թե՛ ծիծաղելու և թե՛ լալու տարօրինակ հակում չզգալ․ հունաց ողբերգության պարի պաշտոն էր կատարում, մեկ ծիծաղից թուլանալով զվարճալի տեղերում, մեկ էլ ահից սարսռելով այն րոպոին, երբ արկածը մի վտանգավոր կերպարանք էր ստանում։ Այս բոլորը շատ անգամ շփոթում էր պատմությանս ընթացքը։ Սակայն իր ասելով այդ ամենը կատակ էր։ Մի անգամ էլ, երբ ես իսպանական Ալգունզիլի արկածն էի պատմում «Ժիլ Բլա»֊ից, Տրեդլսը սկսեց իբր թե ահից ատամները կրճտացնել, իսկ երբ Ժիլ Բլան և ավազակների գնդապետը Մադրիդում իրար հանդիպեցին, նա մի այնպես սարսափելի ճիչ արձակեց, որ նույն րոպեին նրբանցքով անցնող մր․ Կրիկլը լսեց նրան, և հենց այդ երեկո Տրեդլսը սաստիկ ծեծ կերավ ննջարանի խաղաղությունը վրդովելու համար։

Ի բնե ռոմանտիկ ու ցնորական երևակայությունս անչափ զարգացավ գիշերային մթության մեջ պատմած վեպերիս շնորհիվ, ուստի և չեմ կարծում, որ նրանք ինձ մի էական օգուտ տված լինեն։ Սակայն աշակերտները սիրում էին ինձ, իբրև մի զվարճարար խաղալիք, և պատմելու շնորհիս հռչակն արագ տարածվում էր դպրոցի մեջ և ընդանուր ուշադրության առարկա անում իմ անձը, չնայելով որ տարիքով ես ամենից փոքրն էի։ Այդ բոլորը դրդում էր ինձ փութաջան լինել և առաջադեմ։

Չեմ կարծում, որ կարելի լինի շատ բան սովորել մի այնպիսի դպրոցի մեջ, որ միայն բարբարոսական խստությամբ է կառավարվում, ով էլ լիներ նրա տեսուչը՝ մի խելոք մարդ, թե հիմար։ Սալեմ Հաուսի աշակերտներն ընդհանրապես տգետ էին․ ուսանելու եռանդը նրանց մեջ մարել էր անվերջ ծեծի ու լլկանքի պատճառով, և նրանք չէին կարող առաջ գնալ, ինչպես չի կարող առաջ գնալ այն մարդը, որ իր կյանքի մեջ միայն տառապանք ու հալածանք է կրում։ Սակայն իմ փոքրիկ սնապարծությունը, Ստիրֆորթից օգնություն գտնելով, փոքր ի շատե մղում էր ինձ դեպի ուսում, և թեպետ պատիժներից շատ չէր ազատում, բայց գոնե ստիպում էր ինձ, քանի որ Սալեմում էի, բարձրանալ ընդհանուր մակարդակից։ Այս էր պատճառը, որ ես կարողացա գիտության գեթ հատ ու կտոր փշրանքներ ձեռք բերել։

Այս բանում Ստիրֆորթից բացի, ինձ նպաստում էր և մր․ Մելլը, որի սերը դեպի ինձ միշտ շնորհակալությմաբ պիտի հիշեմ։ Ցավ էր ինձ տեսնել, որ Ստիրֆորթն արհամարհում էր այդ մարդուն և երբեք առիթ չէր փախցնում վիրավորելու նրա զգացմունքը՝ կամ անձամբ և կամ թե ուրիշների ձեռքով։ Այդ ինձ սաստիկ տանջում էր, մանավանդ որ ես, ― չկարողանալով բան թաքցնել Ստիրֆորթից, ինչպես որ անկարող էի չբաժանել նրա հետ որևէ կարկանդակ և կամ մի ուրիշ անուշեղեն, ― մտերմաբար պատմել էի նրան այն երկու պառավների մասին, որոնց մոտ տարել էր ինձ մր․ Մելլը։ Այժմ վախենում էի, թե Ստիրֆորթը հրապարակ կհանի գաղտնիքս և մր․ Մելլին ծաղրելու զենք կդարձնի։

Ո՞վ կմտածեր այն առաջին առավոտը, ― երբ նախաճաշ վայելեցի և քուն եղա սիրամարգի փետուրների հովանու տակ, սրնգի նվագը լսելով, ― թե ինչ հետևանքներ կունենա իմ հյուրասիրվելն այն թշվառ, անշուք տնակում։ Սակայն անսպասելի և շատ ծանր հետևանքներ ունեցավ։

Մի օր մր․ Կրիկլը, տկարության պատճառով, իր սենյակում պիտի մնար։ Բնական է, որ այս դեպքն ուրախացներ աշակերտներին և ցնծության աղմուկ հաներ սերտարանում։ Խնդությունից իրար անցնող մանուկներին կարգի բերելը հեշտ բան չէր, և թեպետ ահեղ Տեոնգեն երկու անգամ ներս մտավ և ամենաչարերի անունը գրեց, բայց այս բանը տղաների վրա մի առանձին ազդեցություն չունեցավ․ նրանք գիտեին, որ ինչ էլ անեն, հետևյալ օրը պիտի պատժվեին․ ուրեմն, լավ էր գոնե այսօր զվարճանալ։

Օրը շաբաթ էր, և մեր դասերը մինչև կեսօր տևեցին։ Այնուհետև, սովորության համաձայն, մենք պետք է ազատ լինեինք և խաղայինք բակում, բայց որպեսզի մեր ձայներով մր․ Կրիկլին անհանգիստ չանենք, մեզ հրամայեցին մինչև երեկո սերտարանում մնալ ու թեթև դասերով պարապել։ Որովհետև այդ օրը շաբաթ էր, մր․ Չարպը գնացել էր իր կեղծամը կոկել տալու, իսկ աշակերտների վրա հսկելու պարտքը թողել էին մր․ Մելլին, դժվար գործերը սովորաբար միշտ նրան էին վիճակվում։

Եթե կարելի լիներ ցուլի և կամ արջի հետ համեմատել մր․ Մելլի պես հեզ մարդուն, ես կասեի, թե այն օրվա գոռում֊գոչումի ժամանակ նա հազար շներով հալածված արջի կամ ցուլի նման էր։ Հիշում եմ, թե ինչպես նա շշմած գլուխը աջ ձեռքին դեմ տված՝ անասելի ճիգ թափելով, աշխատում էր ամբիոնի վրայից առաջ տանել իր պաշտոնի ծանր գործը՝ այն սոսկալի ժխորի մեջ, որ կարող էր անգամ Ստորին Պալատի նախագահին խելագարության հասցնել։ Բոլոր տղաներն իրենց տեղերից դուրս էին թռել։ Ոմանք ցատկում էին, ոմանք տրոփում, ոմանք պարում, ոմանք երգում, ոմանք սուլում, ոմանք ոռնում կամ թե ճվում․ մի քանիսն էլ նրա շուրջը ոստոստելով ու կայթելով, հեգնում էին նրան առջևից ու հետևից, ծաղրում նրա չքավորությունը, ծիծաղում նրա կոշիկների վրա, նրա զգեստի, նրա մոր և վերջապես նրա վերաբերյալ ամեն բանի, որից պետք էր պատկառել։

― Լռություն, ― գոչեց մր․ Մելլը, հանկարծակի վեր կենալով, և սկեսց ձեռքի գրքով ամբիոնը բախել։ ― Ի՞նչ անուն տամ ձեր արարքին։ Անկարելի է համբերել դրան։ Մարդ կարող է խելքը թռցնել ձեր ձեռքից։ Ի՞նչու եք ինձ հետ այդպես վարվում, ա՜յ տղաներ։

Նա իմ գրքով էր ամբիոնը ծեծում։ Ես կագնած էի նրա մոտ և տեսա, որ երբ շուրջը նայեց, բոլոր տղաները միանգամից լռեցին՝ ոմանք ահից, ոմանք էլ գուցե զղջալուց։

Ստիրֆորթի նստարանը երկար սենյակի հակառակ կողմն էր։ Նա կանգնած էր մեջքը պատին դեմ տված, ձեռքերը գրպանները դրած, և երբ մր․ Մելլը նրա վրա էր նայում, նա սուլելու ձև էր տալիս շրթունքներին։

― Լռություն, մր․ Ստիրֆորթ։

― Ինքներդ լռեցեք, ― ասաց Ստիրֆորթը, բոլորովին կարմրելով։ ― Այդ ո՞ւմն եք հրաման տալիս։

― Նստեցեք, ― ասաց մր․ Մելլը։

― Ինքներդ նստեցեք, ― պատասխանեց Ստիրֆորթը, ― և ձեր գործը տեսեք։

Հավանության շշուկ և նույնիսկ մի թեթև ծափահարություն լսվեց․ սակայն մր․ Մելլն այն աստիճան սփրթնել էր, որ անմիջապես լռություն տիրեց․ և մի աշակերտ, որ վազել֊կանգնել էր նրա հետևը՝ նորից նրա մորը կերպարանելու համար, նույն րոպեին միտքը փոխեց և ձևացրեց թե գրիչ է սրում։

― Եթե կարծում եք, Ստիրֆորթ, ― ասաց մր․ Մելլը, ― թե ինձ անհայտ է այն ազդեցությունը, որ դուք բանեցնում եք այստեղ ամենքի վրա, շատ եք սխալվում։

Այս ասելիս մր․ Մելլը, երևի թե պատահմամբ գլխիս դրեց իր ձեռքը։

― Չարաչար սխալվում եք, ― շարունակեց նա, ― եթե կարծում եք, որ չեմ նկատում, թե ինչպես եք դրդում ձեր փոքր ընկերներին ամեն տեսակ վիրավորանք հասցնել ինձ։

― Ձեր վրա մտածելու նեղություն անգամ չեմ ուզում քաշել, ― ասաց Ստիրֆորթը սառնությամբ, ― ուրեմն և սխալվել էլ չեմ կարող ձեր մասին։

― Եվ եթե դուք, ― առաջ տարավ մր․ Մելլը սաստիկ դողացող շրթունքով, ― օգուտ եք քաղում ձեր արտոնյալ դրությունից մի ջենտլմենի նախատելու համար․․․

― Մի ի՞նչ։ Ո՞վ է այդ ջենտլմենը, ― գոչեց Ստիրֆորթը։

Այդ վայրկյանին մեկն աղաղակեց․ «Բավական է։ Ամոթ քեզ, Ստիրֆորթ»։ Դա Տրեդլսն էր, որին մր․ Մելլը իսկույն ևեթ հրամայեց լռել։

― Եթե համարձակվում եք մի ջենտլմենի նախատել, որն անբախտ է, որ երբեք ձեզ չի վնասել և որին դուք չպիտի նախատեք շատ ու շատ պատճառներով, որոնք կարծեմ, հասկանալի պիտի լինեն ձեր հասակի ու խելքի պատանուն, ― շարունակեց մր․ Մելլը ավելի դողդոջուն ձայնով, ― ուրեմն ձեր արածը մի անարգ, վատթար և ցած բան է։ Այժմ, սըր, կարող եք նստել և կամ թե կանգնած մնալ, ինչպես կամենաք։ ― Կոպպերֆիլդ, շարունակեցեք։

― Սպասի՛ր, Կոպպերֆի՛լդ, ― ասաց Ստիրֆորթը, սերտարանի մեջտեղը կանգնելով։ ― Ահա ինչ կասեմ ձեզ մեկ ընդմիշտ, մր․ Մելլ․ եթե համարձակություն ունեք անարգ կամ սառը անվանելու և կամ մի ուրիշ այսպիսի մակդիր տալու ինձ, դուք ուրեմն մի աներես ու լիրբ մուրացկան եք։ Միշտ էլ դուք մուրացկան էիք, այդ ձեզ էլ լավ հայտնի է․ իսկ այսուհետև լիրբ ու աներես մուրացկան։

Չգիտեմ՝ Ստիրֆո՞րթն էր ուզում առաջ նետվելով մր․ Մելլին հարված հասցնել, թե՞ մր․ Մելլն էր տեղից թռել Ստիրֆորթին խփելու համար, և կամ արդյոք մտադի՞ր էին մի այսպիսի բան անել, ― միայն թե հանկարծ ամբողջ սերտարանը քար կտրածի պես լռեց․ մեր մեջ կանգնած էր մր․ Կրիկլը Տեոնգեի հետ միասին, իսկ մրս․ ու միս․ Կիրկլը զարհուրած ներս էին նայում դռան միջով։ Մր․ Մելլն արմունկներն ամբիոնին դեմ էր տվել և ձեռքով երեսը ծածկել՝ առանց մի բառ ասելու։

― Մր․ Մելլ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, նրա թևից քաշելով, և այս անգամ նրա շշունջը այնքան լսելի էր, որ Տեոնգեն ավելորդ համարեց նրա խոսքերը կրկնել, ― հուսամ, որ դուք ինքներդ ձեզ չեք մոռացել։

― Ո՛չ, սըր, ո՛չ, ― պատասխանեց վարժապետը, երեսը բանալով և սաստիկ հուզմունքից ձեռքերն իրար շփելով։ ― Ո՛չ, սըր, ո՛չ։ Խելքս վրաս է, մր․ Կրիկլ․․․ ես չեմ մոռացել ինքս ինձ․․․ Ես հիշում եմ ինքս ինձ․․․ Կցանկանայի միայն, որ դուք էլ․․․ դուք էլ, սըր, փոքր֊ինչ առաջ հիշեիք ինձ։ Դա մի վեհանձն ու ավելի արդար վարմունք կլիներ և շատ վշտերից կազատեր ինձ։ Այո՛, սըր։

Մր․ Կիրկլը խստադեմ նայեց մր․ Մելլին, ձեռքը դրեց Տեոնգեի ուսին և ամբիոնի վրա նստեց։ Այդ գահի բարձրունքից մր․ Մելլին մի քանի վայրկյան սուր դիտելուց հետո, մինչ նա սաստիկ հուզված շարունակում էր գլուխը թոթվել և ձեռքերը տրորել, մր․ Կրիկլը դարձավ Ստիրֆորթին և ասաց․

― Որովհետև դա չի ուզում բացատրություն տալ, գոնե դուք, սըր, ասեցեք, թե ի՞նչ էր նշանակում այս բոլորը։

Ստիրֆորթը չփութաց պատասխանել, այլ լուռ կանգնած էր, հակառակորդի վրա արհամարհոտ ու բարկացած հայացք նետելով։ Հիշում եմ, թե այդ րոպեին որքան ազնիվ թվաց նա ինձ և որքան գեղջուկ ու հասարակ էր մր․ Մելլը նրա առջև։

― Թող հայտնի, թե ի՞նչ էր ուզում հասկացնել արտոնյալ շնորհագյուտեր ասելով, ― ասաց վերջախես Ստիրֆորթը։

― Շնորհագյուտե՞ր, ― կրկնեց մր․ Կրիկլը և նրա ճակատի երակներն ուռեցին։ ― Ո՞վ է բան ասել շնորհագյուտերի մասին։

― Ահա դա, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Խնդրեմ պարզեցեք, սըր, ի՞նչ էր ձեր այդ խոսքի իմաստը, ― հարցրեց մր․ Կրիկլը օգնականին չար֊չար նայելով։

― Իմաստն այս էր, մր․ Կիրկլ, ― պատասխանեց մր․ Մելլը մեղմ ձայնով, ― որ ոչ մի աշակերտ իրավունք չունի անարգել ինձ, օգուտ քաղելով իր արտոնյալ դրությունից։

― Անարգել ձե՞զ, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Ո՜վ է այստեղք երկնայինք։ Սակայն խնդրեմ թույլ տվեք հարցնել ձեզ, միստր․․․ ինչպե՞ս էր ձեր անունը․․․ (այստեղ մր․ Կրիկլը ձեռքերը կրծքին դրեց իր ճիպոտի հետ միասին և հոնքերն այնպես կիտեց, որ փոքրիկ աչքերը համարյա թե անհետացան) հարցնել, թե որ համարձակվեցիք շնորհագյուտ խոսքն արտասանել, արդյոք դրանով արժանապես հարգած եղա՞ք իմ անձը, ինձ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, հանկարծ գլուխն առաջ տնկելով և նույն վայրկյանին ետ քաշելով, ― ինձ, որ այս հաստատության գլուխն եմ և ձեր մեծավորը։

― Պատրաստ եմ խոստովանել, որ արածս խոհեմ բան չէր, ― ասաց մր․ Մելլը։ ― Ես այդպես չէի վարվի, եթե համբերությունից չհանեին ինձ։

Այստեղ Ստիրֆորթը վրա բերեց․

― Հետո, ասաց, թե ես անարգ եմ, թե ես ստոր եմ, վատթար եմ․ ես էլ մուրացկան անվանեցի նրան։ Գուցե այս անունը չտայի, եթե զայրացած չլինեի․ բայց մի անգամ տալուց հետո, հետևանքն էլ վրաս եմ առնում։

Գուցե առանց դատելու, որ Ստիրֆորթը ծանր հետևանքից վախենալու տեղիք չունի, ես մի տեսակ պարծանք զգացի նրա արիական խոսքերից։ Կարծեմ տղաներն էլ նույնը զգացին, որովհետև նրանց մեջ թեթև շարժում ընկավ, թեև ոչ ոք բան չասաց։

― Ես զարմանում եմ, Ստիրֆորթ, թեև անկեղծությունը պատիվ է բերում ձեր բնավորությանը, ― ասաց մր․ Կրիկլը, ― հարկավ պատիվ է բերում, բայց և այնպես զարմանում եմ։ Թե ինչպես դուք մի այդպիսի մականուն տվիք այն մարդուն, որ ծառայում և ռոճիկ է ստանում Սալեմ Հաուսում։

Ստիրֆորթը թեթև ծիծաղեց։

― Այդ պատասխան չէ իմ հարցմանը, սըր, ― ասաց մր․ Կրիկլը։ ― Մի ավելի որոշ բան եմ սպասում ձեզնից, Ստիրֆորթ։

Եթե փոքր֊ինչ առաջ մր․ Մելլը գռեհիկ էր թվացել աչքիս իմ ընկերոջ սիրուն պատկերի առջև, էլ չեմ կարող արտահայտել, թե որքան ավելի գռեհիկ էր նույն ինքը մր․ Կրիկլը։

― Թող ուրանա, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ուրանա՞, ― գոչեց մր․ Կիրկլը։ ― Ի՞նչ ուրանա, Ստիրֆորթ։

― Թե մուրացկան է։

― Բայց որտե՞ղ է մուրացել։

― Եթե ինքը մուրացկան չէ, գոնե իր ամենամոտիկ ազգականը մուրացկան է, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Եվ մի՞թե այդ միևնուննը չէ։

Նա ինձ նայեց, իսկ մր․ Մելլը կամացուկ ուսիս դրեց իր ձեռքը։ Ես կարմրելով ու զղջանք զգալով մտիկ տվեցի նրա երեսին, բայց մր․ Մելլը ակնապիշ դիտում էր Ստիրֆորթին։ Նա շարունակում էր շոյել ուսս, սակայն աչքերը դեռ անքթիթ հառած էին Ստիրֆորթի վրա։

― Որովհետև դուք սպասում եք, մր․ Կիրկլ, ― ասաց Ստիրֆորթը, ― որ արդարացնեմ ինքս ինձ և իմ մեղքը պարզ հայտնեմ, ասելիքս այն կլինի, որ դրա մայրն անկելանոցում ապրող մուրացկան է։

Մր․ Մելլը շարունակ դիտում էր նրան և հանդարտ շփում իմ ուսը։ Ես լսեցի, թե ինչպես նա կամաց շշնջաց ինքն իրեն․ «Իմ սպասածն էլ հենց այդ էր»։

Մր․ Կիրկլը հոնքերը կիտած, բռնազբոսիկ քաղաքավարությամբ օգնականին դարձավ և ասաց․

― Լսո՞ւմ եք, մր․ Մելլ, թե ի՞նչ է ասում ջենտլմենը։ Արդ՝ համեցեք, խնդրեմ, բոլորիս ներկայությամբ հաստատել կամ հերքել նրա խոսքերը։

― Նա լիովին արդար է, սըր, և ես հերքելու բան չունեմ, ― ասաց մր․ Մելլն ամենախորին լռության մեջ։ ― Նրա խոսքերը միանգամայն ճշմարիտ են։

― Այժմ հաճեցեք հանդիսաբար վկայել, ― ասաց մր․ Կիրկլը, գլուխը մի կողմ թեքելով և աչքերը ամբողջ սերտարանի վրա հածելով, ― վկայել, թե արդյոք մինչ այսօր ինձ հայտնի՞ էր այդ բանը։

― Չեմ կարծում, որ բացարձակ հայտնի լիներ, ― պատասխանեց մր․ Մելլը։

― Այդ ի՞նչ ասել է, ― գոչեց մր․ Կիրկլը։ ― Միթե չգիտե՞ք, որ հայտնի չէր։ Իրավ չգիտե՞ք, թշվառական։

― Չեմ կարծում, որ դուք երբևէ շատ փառավոր համարած լինեք իմ նյութական կացությունը, ― վրա բերեց օգնականը։ ― Ձեզ քաջ հայտնի է իմ այժմյան վիճակս ձեր դպրոցում, առաջվանն էլ լավ հայտնի էր։

― Եթե այդպես է, ― ասաց մր․ Կիրկլը, և նրա ճակատի երակները ավելի հաստացան, ― ուրեմն պետք է ենթադրել, թե դուք մեզ մոտ մի թյուր դիրք եք ունեցել և այս տունը սխալմամբ չքավորների դպրոց համարել։ Մր․ Մելլ, մեզ կմնա բաժանվել․ և քանի շուտ, այնքան լավ։

― Եվ ամենալավը՝ հենց իսկույն, ― ասաց մր․ Մելլը, պատրաստվելով դուրս գնալ։

― Սըր, սպասեցեք։

― Ավելորդ է, ― ասաց մր․ Մելլը։ ― Մնաք բարով, մր․ Կիրկլ, և դուք ամենքդ, աշակերտներ։ Իսկ ձեզ, Ջեյմս Ստիրֆորթ, ես չեմ կարող հեռանալիս մի ուրիշ բան մաղթել, բայց եթե այն, որ մի օր դուք ամոթ զգաք ձեր այսօրվա արարքից։ Այս րոպեիս ես լավ կհամարեի, որ դուք ինձ ո՛չ բարեկամ լինեք, ո՛չ էլ որևէ մեկին, որին ես կարեկից եմ։

Նա դարձյալ մի անգամ ուսիս դրեց իր ձեռքը, սրինգը ու գրքերը սեղանից հանեց և բանալին հաջորդի համար թողնելով, իր ամբողջ ունեցվածքը թևի տակ բռնած՝ դուրս եկավ վարժարանից։ Այնուհետև մր․ Կրիկլը Տեոնգեի միջնորդությամբ մի ճառ ասաց, որի մեջ շնորհակալություն հայտնեց Ստիրֆորթին Սալեմ Հաուսի անկախությունն ու բարի համբավը, թերևս շատ ջերմ պաշտպանելու համար, և ճառը կնքեց Ստիրֆորթի աջը սեղմելով։ Իսկ մենք երիցս կեցցե գոռացինք՝ ի պատիվ Ստիրֆորթի, ես էլ եռանդով մյուսների հետ գոռացի, թեև սիրտս շատ ընկճված էր։ Ի վերջո մր․ Կրիկլը ճիպոտով ծեծեց Տրեդլսին, որովհետև նա կեցցենրին ձայնակցելու փոխարեն, լաց էր լինում մր․ Մելլի հեռանալու պատճառով։ Այս էլ վերջացնելուց հետո՝ մր․ Կիրկլը ետ քաշվեց դեպի իր բազմոցը կամ անկողինը և կամ չգիտեմ դեպի ուր։

Մենք մենակ մնացինք և միտքս է, թե որքան շփոթված էինք նայում իրար վրա։ Ես այնպես էի կշտամբում ինձ և պատահած դեպքին մասնակցելուս համար զղջանք զգում, որ անպատճառ լաց կլինեի, եթե չվախենայի, որ շուտ֊շուտ վրաս նայող Ստիրֆորթը դժգոհ կլինի իմ արտասվելուց, դրա մեջ հարգանքի պակասություն նշմարելով դեպի ինքը։ Այնքան մեծ էր ակնածությունս նրանից։ Նա շատ բարկացած էր Տրեդլսի վրա և ասաց, թե ուրախ է, որ նա ծեծ կերավ։

Իսկ Տրեդլսը, որ գլուխը սեղանին դրած արդեն իր վիշտը փարատել էր մի քանի կմախք նկարելով, պատասխանեց, թե փույթ չէ, որ իրեն ծեծեցին, և ցավալին միայն այն է, որ մր․ Մելլի հետ վատ վարվեցին։

― Ո՞վ վատ վարվեց, ա՜յ աղջիկ, ― ասաց Ստիրֆորթը։

― Ո՞վ։ Իհարկե դու, ― պատասխանեց Տրեդլսը։

― Ես ի՞նչ արի որ, ― հարցրեց Ստիրֆորթը։

― Ինչպես թե ինչ արիր, ― վրա բերեց Տրեդլսը։ ― Դու նրա սիրտը խոր խոցեցիր և նրան պաշտոնից զրկեցիր։

― Սիրտը խոցեցի, ― կրկնեց Ստիրֆորթն արհամարհանքով։ ― Միամիտ կաց, օրիորդ Տրեդլս, նրա սիրտը քոնի պես դյուրազգաց չէ, շուտ կբուժվի։ Իսկ գալով պաշտոնին, երևելի պաշտոմ էր, չէ՞, մի՞թե կարծում ես, թե չեմ գրի մորս և չեմ հոգա, որ նրան մի գումար ուղարկի։

Ստիրֆորթի այս դիտավորությունը շատ վեհանձն թվաց մեզ։ Լսել էինք, որ նրա մայրը մի հարուստ այրի է և գրեթե միշտ որդու կամքը կատարող։ Մենք չափազանց ուրախացանք, Տրեդլսի պարտության վրա, իսկ Ստիրֆորթին մինչև երկինք բարձրացրինք, մանավանդ երբ նա համաձայնեց մեզ հայտնել, թե ինչ որ արել է, հատկապես մեր օգտի համար, մեծ բարիք հասցրել մեզ իր անշահասեր վարմունքով։ Սակայն ստիպված եմ ասել, որ այն գիշեր իմ վեպերից մեկը մթության մեջ պատմելիս, կարծես լսում էի մր․ Մելլի հին սրնգի ձայները, որոնք սովորականից ավելի տխուր էին հնչում այս անգամ։ Ստիրֆորթը քնեց վերջապես, ես էլ պառկեցի, բայց սիրտս դեռ արտասվում էր այն լալագին ձայներից։

Բայց շատ չանցած ես մոռացա մր․ Մելլին, հափշտակվելով Ստիրֆորթով, որ հոժարակամ հանձն էր առել ավանդել մեզ նրա դասերից մի քանիսը և պարապել մեզ հետ առանց դիմելու որևէ ձեռնարկի օգնության (իր ասելով՝ նա ամեն գիրք անգիր գիտեր) մինչև որ նոր ուսուցիչ գտնվեր։ Նոր ուսուցիչը մեզ մետ եկավ մի տարրական վարժարանից և պաշտոնն սկսելուց առաջ ճաշի հրավիրվեց տեսչի մոտ, որպեսզի այնտեղ ներկայացվի Ստիրֆորթին։ Ստիրֆորթը շատ հավանեց նրան և ասաց մեզ, թե եփված մարդ է։ Ես լավ չհասկացա, թե կրթության ո՞ր աստիճանն են ցույց տալիս այդ բառերը, բայց և այնպես, շատ հարգեցի նորեկին և ոչ մի վայրկյան չէի կասկածում նրա գերազանց գիտության մասին, թեև նա այն խնամքի քառորդ մասն էլ չէր ընծայում նվաստիս, ինչ որ ընծայում էր մր․ Մելլը։

Այդ միջոցին դարձայլ մի անսովոր դեպք պատահեց մեր դպրոցական կյանքի ամենօրյա ընթացքում։ Նրա հիշատակը դեռ այսօր էլ կենդանի է մտքիս մեջ և հավիտյան այսպես կմնա շատ և շատ պատճառներով։

Մի երեկո, մինչ մենք մի սոսկալի տագնապի մեջ էինք, որովհետև մր․ Կրիկլը չարաչար զայրացել էր, Տեոնգեն ներս մտավ և իր սովորական կոպիտ ձայնով ասաց․

― Մարդիկ են եկել Կոպպերֆիլդին տեսնելու։

Նա և մր․ Կրիկլը մի քանի բառ փոխանակեցին իրար հետ որոշելու համար, թե ո՞ր սենյակում պետք է ընդունել հյուրերին։ Շվարմունքից սիրտս մարելու վրա էր այդ բանակցության ժամանակ։ Ինձ պատվիրեցին, որ հետևի սանդուղքով վերև գնամ մաքուր շապիկ հագնելու և ապա իջնեմ հյուրասենյակը։ Կատարեցի այդ պատվերը մի այնպիսի հապճեպ կերպով, որ անկարելի է նկարագրել։ Արդյոք ովեքե՞ր են եկողները, մտածում էի ես։ Մի՞թե մր․ Մեորդստոնը և իր քույրը։ Կամ թե գուցե մայրի՞կս է։ Այս վերջին ենթադրությամբ շոյված՝ ես ետ քաշեցի ձեռքս հյուրասենյակի դռան փականքից, որ արդեն բռնել էի, և լաց եղա մի քանի վայրկյան, ապա թե ներս մտնելու սիրտ առա։

Սկզբում ոչ ոք չերևաց ինձ, բայց երբ դռան հետևը մի շարժում լսելով ետ նայեցի, հիացմունքով տեսա մր․ Պեգգոտիին և Հեմին, որոնք գլխարկներն իջեցնելով ու բարձրացնելով ողջունում էին ինձ և իրար հրում։ Ակամա ծիծաղեցի, սակայն ավելի նրանց տեսնելուս զվարճությունից, քան տարօրինակ շարժումներից։ Մենք սրտանց իրար աջ մեկնեցինք, սակայն ես դեռ այնքան սաստիկ էի քրքրջում, որ ի վերջո պետք եղավ ինձ թաշկինակս հանել, որ արտասուքս սրբեմ։

Մր․ Պեգգոտին, որ ամբողջ ժամանակ, ինչքան հիշում եմ, բերանն անգամ չէր բացել, շատ հուզվեց, արտասուքս տեսնելով, և Հեմին կամաց մշտեց, որ գեթ նա սկսի մի բան ասել։

― Կտրիճ կացեք, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը պարզ ժպիտով։ ― Համա մեծացել եք, հա՜։

― Մի՞թե մեծացել եմ, ― հարցրեցի ես, աչքերս նորից սրբելով։

Լալուս պատճառը երևի թե այն խնդությունն էր, որ զգում էի հին բարեկամներիս տեսնելուց։

― Արևս վկա, մեծացել եք, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը։ ― Մեծացել է, այնպես չէ՞, ապեր։

― Այո՛, շատ է մեծացել, ― հաստատեց մր․Պեգգոտին։

Նրանք երկուսն էլ, իրար նայելով, ծիծաղեցին, ես էլ միացա այդ ծիծաղին և քիչ էր մնացել՝ նորից լայի։

― Մայրիկս ինչպե՞ս է, մր․ Պեգգոտի, ― հարցրի ես։ ― Առո՞ղջ է։

― Փառք աստծու, շատ առողջ, ― պատասխամեց մր․ Պեգգոտին։

― Իսկ իմ սիրելի պառավ Պեգգոտի՞ն։

― Լավից լավ։

― Իսկ փոքրիկ Էմլի՞ն։

― Հիանալի։

― Իսկ մրս․ Գըմի՞ջը։

― Նա էլ առողջ է։

Որոշ ժամանակ լուռ մնացինք։ Այս լռությունն ընդհատելու համար մր․ Պեգգոտին գրպաններից հանեց երկու ահագին խաչափառ, մի վիթխարի խեցգետին, մի քանի մանր կարիտոս, և այս բոլորը Հեմի ձեռքերի վրա դիզեց։

― Երբ մեզ մոտ էիք, մաստր Դեվի, կարծեմ սիրում էիք այս բաները, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Ահա մենք էլ համարձակվեցինք բերել։ Գիտե՞ք, պառավ Գըմիջն է խաշել․․․ Ինքն է խաշել, մաստր Դեվի, ― կմկմաց մր․ Պեգգոտին, կարծես ակամա երկարացնելով խոսքը, որովհետև դժվարանում էր ուրիշ ասելու բան գտնել։ ― Այո՛, պառավ Գըմիջը ինքն է խաշել, հավատացեք, և ինչո՞ւ չպիտի խաշեր։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի։ Մր․ Պեգգոտին Հեմին աչքով անելուց հետո, ― որ ապուշի պես ժպտում էր ու խեցեմորթներին մտիկ տալիս և չէր շտապում ազատել քեռուն նեղ դրությունից, ― ասաց․

― Եվ այսպես, մաստր Դեվի, ծովի ետ քաշվելուց և հաջող քամուց օգտվելով, նավակ նստեցինք և Գրևզընդ եկանք։ Եվ ինչո՞ւ չգայինք։ Քույրս գրել էր, որ եթե Գրևզընդ գամ, անպատճառ այստեղ հանդիպեմ և մաստր Դեվիին տեսնեմ և շատ֊շատ ողջույն հայտնեմ իր և ամբողջ ընտանիքի կողմից և ասեմ, որ բոլորն էլ տանը, փառք աստծու, առողջ են, շատ առողջ, ― թող միամիտ լինի մաստր Դեվին։ Իսկ երբ որ վերադառնամ, գիտեք, կերթամ կպատմեմ Էմլիին, թե ահա եկա, տեսա և փառք աստծու լիովին առողջ գտա ձեզ․ նա էլ բոլորն իմ քրոջը կգրի, և մենք բոլորս կուրախանանք։

Ես սրտանց շնորհակալ եղա և փոքր֊ինչ կարմրելով ասացի, թե երևի փոքրիկ Էմլին արդեն բավական փոխված կլինի այն օրից, երբ մենք միասին կոպիճներ ու խեցիներ էինք հավաքում ծովափին։

― Ինչ ասել կուզի, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Նա շուտով կին կդառնա։ Ահա սրան հարցրեք։

Նա ակնարկեց Հեմին, որ զվարճությունից վառված դեմքով հաստատական նշան արեց և աչքերը խեցիներին հառեց։

― Եվ ինչպե՜ս սիրուն է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, և նրա աչքերը ցոլացին։

― Եվ ինչպե՜ս գիտուն, ― վրա բերեց Հեմը։

― Եվ տեսնեիք, ինչպես է գրում, մաստր Դեվի, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Գրած տառերը սև սաթի պես են և այնպես խոշոր, որ որտեղից էլ նայես, կտեսնես։

Քաղցր էր լսել, թե մր․ Պեգգոտին ինչպիսի հիացմունքով էր խոսում իր փոքրիկ սիրելիի մասին։ Ահա այս րոպեիս էլ տեսնում եմ խոժոռ ու մազոտ և սիրավառ հպարտությամբ փայլող դեմքը, որ անզոր եմ նկարագրել։ Ազնիվ աչքերն կարծես ներքին կրակից կայծակում են ու վառվում։ Լայն կուրծքն ուրախ֊ուրախ բարձրանում է և իջնում։ Եռանդից բռունցքները սեղմվում են՝ խոսելիս այնպես է շեշտում ասածներն իր ջլապինդ աջ բազկով, որ կարծես դարբնի մուրճ լիներ իմ գաճաճ տեսությամբ։

Հեմն էլ հուզված էր քեռու նման։ Անշուշտ շատ բան կպատմեին նրանք Էմլիի մասին, եթե չքաշվեին Ստիրֆորթից, որ հանկարծ երգելով ներս մտավ և տեսնելով որ խոսում եմ մի անկյունում երկու անծանոթ անձերի հետ, ընդհատեց երգը և ասաց․ «Ես չգիտեի Կոպպերֆիլդ, որ դուք այստեղ եք» (եկվոր հյուրերը սովորաբար մի ուրիշ սենյակումն էին ընդունվում): Ասաց և ուզում էր հեռանալ։

Բայց ես նրան բռնեցի, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչո՞ւ։ Արդյոք ուզում էի պարծենա՞լ նրա նման մի ընկերոջով, պատմել նրան, թե ինչպե՞ս եմ մր․ Պեգգոտիի բարեկամությունը վաստակել, ― ինչևիցե, բռնեցի նրան և ասացի մտերմաբար (սակայն, աստված իմ, ինչպես եմ հիշում այս բոլորն այնքան տարիներ անցնելուց հետո).

― Աղաչում եմ, Ստիրֆորթ, մի հեռացեք։ Սրանք Յարմաուտցի նավավարներ են, երկուսն էլ բարի ու լավ մարդիկ և դայակիս ազգական․ այժմ եկել են ինձ տեսնելու Գրևզընդից։

― Ի՞րավ, ― ասաց Ստիրֆորթը շուռ գալով։ ― Շատ ուրախ եմ տեսնելու դրանց։ Բարով եք եկել։

Նրա ողջ վարմունքի մեջ մի այնպիսի անբռնազբոսիկ դրություն կար, մի այնպիսի հրապուրիչ շնորհ, որին անկարելի էր դիմադրել։ Նրա նուրբ ձևերը, առույգ տեսքը, զվարթ ձայնը, գեղեցիկ դեմքն ամենքի վրա ազդում էին մի թովչական զորությամբ, որ շատերին հատուկ չէ։ Ես նկատեցի, որ նա իսկույն երկուսին էլ դուր եկավ, և ուրախ էի, որ նրանք պատրաստ են նույն րոպեին իրենց սիրտը բանալ նրա առջև։

― Երբ որ ձերոնց նամակ գրեք, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, ― խնդրեմ գրեցեք, որ միստր Ստիրֆորթը շատ բարի է դեպի ինձ, և թե չգիտեմ՝ ի՞նչ կանեի այստեղ առանց նրա։

― Դատարկ խոսքեր, ― ասաց Ստիրֆորթը ծիծաղելով։ ― Խնդրեմ չգրեք այդպիսի բան։

― Եվ եթե մր․ Ստիրֆորթը մի օր Նորֆոլկ կամ Սուֆոլկ գա, մր․ Պեգգոտի, ― շարունակեցի ես, ― վստահ եղեք, որ ես անպատճառ նրան Յարմաութ կբերեմ ձեր տունը ցույց տալու համար։ Ստիրֆո՛րդ, մի այնպիսի սիրուն տուն դուք երբեք չեք տեսել։ Նավակից է շինված։

― Մի՞թե նավակից, ― ասաց Ստիրֆորթը։ ― Ուրեմն մի իսկական նավարարի վայել տուն է։

― Այդպես էլ է, սըր, հենց այդպես, ― հաստատեց Հեմն աղմկալի ծիծաղելով։ ― Ձեր ասածը ճշմարիտ է, երիտասարդ ջենտլմեն։ Մաստր Դեվի, ջենտլմենի ասածը բոլորովին ճշմարիտ է։ Իսկական նավավար։ Եվ դեռ ինչպե՞ս իսկական։ Փնտրեք էլ՝ նմանը չեք գտնի։ Արևս վկա։

Մր․ Պեգգոտին էլ քերորդուց պակաս չէր հրճված Ստիրֆորդի հաճոյական խոսքերից, բայց համեստությամբ թույլ չտվեց նրան այդպիսի շռւնդով ընդունել հատուկ իր անձին վերագրված պատիվը։

― Այո, սըր, ― ասաց նա և գլուխ տվեց, համեստ֊համեստ ժպտալով ու փողպատի ծայրերը անդրավարտիքի տակ մտնցնելով, ― շնորհակալ եմ, սըր, շատ շնորհակալ։ Անում եմ ինչ֊որ միայն կարող եմ անել իմ հասարակ կոչման մեջ։

― Ամենալավ մարդն էլ դրանից ավել չի անի, մր․ Պեգգոտի, ― ասաց Ստիրֆորթը, որ արդեն գիտեր բարեկամիս անունը։

― Հավաստի եմ սըր, որ դուք էլ միշտ այդպես եք անում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ― և, հուսով եմ, միշտ հաջող։ Շնորհակալ եմ, սըր։ Շատ շնորհակալ ձեր մարդասեր ընդունելության համար։ Ես մի անտաշ կոպիտ մարդ եմ, սըր, բայց հավատացեք, շիտակ մարդ եմ․ գոնե կարծում եմ, թե շիտակ եմ, հասկացա՞ք։ Իմ տնակը մի առանձին տեսնելու բան չէ, բայց նրա դռները միշտ բաց կլինեն ձեր առջև, երբ էլ կամենաք մեզ շնորհ բերել մաստր Դեվիի հետ միասին։ Սակայան, ներեցեք․․․ ես մի կատարյալ խխունջ եմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ուզենալով իմացնել իր ծանրաշարժ լինելը, որովհետև ամեն մի խոսքից հետո ուզում էր գնալ և դարձայլ ակամա կանգնած էր մնում տեղում։ ― Դե, մնաք բարով, երկուսիդ էլ աստված առողջ ու երջանիկ պահի։

Հեմն էլ միևնույն մաղթանքը կրկնեց, և մենք շատ սրտագին հրաժեշտ առանք նրանցից։ Այդ երեկո ես ուզում էի Էմլիի մասին մի քանի բան պատմել Ստիրֆորդին, բայց չհամարձակվեցի անունը տալ վախենալով թե ընկերս կծաղրի ինձ։ Երկար ժամանակ և բավական անհանգիստ մտածում էի մր․ Պեգգոտիի այն խոսքերի մասին, թե Էմլին արդեն կին դառնալու վրա է, և վերջ ի վերջո որոշեցի, թե դրանք անմիտ խոսքեր են։

Մր․ Պեգգոտիի բերած խեցեմորթները հենց այն երեկո թաքուն վերև տարանք և մի փառավոր ընթրիք սարքեցինք։ Սակայն Տրեդլսն այս անգամ էլ բախտ չունեցավ։ Խեցգետինը վնասեց նրան, և նա ամբողջ գիշեր ցավ քաշեց։ Առավորյան նրան ստիպեցին մի սև դեղ ու հատիկներ ընդունել, և այնպիսի քանակով, որից Դիմպլի վկայությամբ (սա բժկի որդի էր), նույնիսկ ձիու կազմվածքը կքայքայվեր և բացի այդ՝ նրան մի լավ ծեծեցին և հունարեն Ս․ Գրքից վեց գլուխ թարգմանելու պատիժ տվին, որովհետև չէր կամեցել հիվանդության պատճառն ասել։

Կիսամյակի մնացած մասն ամենօրյա պայքարի ու ճգնության անվերջ շարք էր մեր դպրոցական կյանքի մեջ։ Ամառն անցավ, նրան հաջորդեց հով առավոտներով աշունը, երբ ատելի զանգակը անկողնուց դուրս էր քշում մեզ․ այլևս մի քանի շաբաթ, և ահա վրա հասան ձմեռվա ցուրտ ու խոնավ գիշերները, երբ միևնույն զանգակը դեպի անկողին էր քշում մեզ։ Առավոտյան՝ մթապատ և վատ տաքացրած սերտարան․ երեկոյան՝ դարձայլ նույն սերտարանը՝ միանգամայն սառցարան, ուր մենք ցրտից սարսռում էինք ու դողում։ Ահա իրար հաջորդած նախաճաշեր, ճաշեր և ընթրիքներ ― մեկ խաշած և մերթ տապակած գառան միս, կոշտ հաց, կծված կարագ, գզգզված դասագրքեր, ջախջախված քարետախտակներ, արտասվաթոր տետրակներ, քանոնի ու ճիպոտի հարվածներ, ապտակներ, փետված մազեր, անձրևային կիրակիներ, ճարպալից պուդինգներ և թանաքով տոգորված գարշ մթնոլորտ։

Լավ եմ հիշում, թե ինչպես ձմեռվա արձակուրդի հեռավոր գաղափարը, որ երկար ժամանակ մի անշարժ կետ էր թվում, սկսեց հետզհետե մոտնել մեզ և աճել, թե ինչպես ժամանակն ամիսներով հաշվելուց հետո՝ շաբաթներով և օրերով սկսեցինք հաշվել․ թե ինչպես սկսեցի երկյուղ կրել, թե արդյոք տուն կդարձնե՞ն ինձ, և թե որքան ուրախացա, երբ Ստիրֆորթը հայտնեց, թե անպատճառ կարձակեն։ Բայց ե՞րբ կգա այդ արձակման երջանիկ օրը։ Գալող շաբաթ, այս շանաթ, վաղը չէ՝ մյուս օր, վաղը, այսօր, այս երեկո, ― և ահա նստած եմ Յարմաութ տանող կառքի մեջ և գնում եմ դեպի տուն։

Կառքումն էլ քունս ընդհատվում է դպրոցական կյանքի խառնափնթոր պատկերների երազով։ Սակայն զարթնելով, դուրս նայելով տեսնում եմ, որ շրջակայքը Սալեմ Հաուսի բակը չէ, և որ ականջիս հնչող ձայնը Տրեդլիսն ապատակ տվող մր․ Կրիկլի ձայնը չէ, այլ կառապանի, որ քշում է ձիերին։

Արձակուրդը և մանավանդ մի երջանիկ երեկո

Արշալույսին հասանք իջևան, ուր կառքը կանգ առավ, և մենք մի հյուրանոց մտանք, բայց ոչ այն, ուր ապրում էր իմ բարեկամ սպասավորը։ Ինձ տարան մի փոքրիկ մաքուր սենյակ, որի դռան վրա գրված էր ՝ Դելֆին։ Շատ ցուրտ էր, և ես մրսում էի, չնայած ինձ համար պատրաստված տաք թեյին, որ դրել էին սեղանի վրա, վառարանի կրակի մոտ։ Այս պատճառով հաճությամբ մտա «Դելֆինի» անկողինը, վերմակը վրաս քաշեցի և քուն եղա։

Մեր բարեկամ մր․ Բարկիսը գալու էր իմ հետևից առավոտյան ժամը իննին։ Ես վեր կացա ութին և դեռ նրա գալուց առաջ արդեն պատրաստ էի։ Կարճատև քնից գլուխս դեռ պտույտ էր գալիս։ Մր․ Բարկիսն ինձ այնպես դիմավորեց, որ կարծես թե մեր վերջին բաժանումից հետո հինգ րոպե էլ անցած չլիներ, և կամ թե ես մի վայրկյան միայն հյուրանոց մտած լինեի մի փոքրիկ արծաթ մանրելու և կամ մի ուրիշ չնչին բան հոգալու համար։

Հենց որ արկղս ու ես կառք մտանք և կառապանը իր տեղը նստեց, ծույլ ձին սովորական քայլով առաջ գնաց։

― Շատ եք դրստվել, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես, կարծելով թե խոսքերս նրան դուր կգան։

Մր․ Բարկիսը թևով սրբեց երեսը և հետո նայեց այդ թևին, ասես թե իր կարմրության հետքը վրան փնտրելով, բայց մի ուրիշ պատասխանի արժանի չարավ իմ կոմպլիմենտը։

― Արդեն կատարել եմ ձեր պատվերը, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես։ ― Գրել եմ Պեգգոտիին։

― Աա՜, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Նա վատ էր տրամադրված և չոր֊չոր էր պատասխան տալիս։

― Մի՞թե լավ չարի, որ գրեցի, մր․ Բարկիս, ― հարցրի ես մի թեթև վարանումից հետո։

― Ի՞նչ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

― Չէ՞ որ պատվիրել էիք նամակ գրել։

― Նամակ գրելը գուցե լավ էր, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ― բայց բան դուրս չեկավ։

Առանց հասկանալու նրա միտքը, զգուշությամբ հարցրի․

― Ի՞նչ բան դուրս չեկավ, մր․ Բարկիս։

― Ոչինչ դուրս չեկավ, ― ասաց նա, կողմնակի վրաս նայելով։ ― Ոչ մի պատասխան։

― Ուրեմն սպասում էիք պատասխանի՞, մր․ Բարկիս, ― հարցրի ես՝ աչքերս մեծ֊մեծ բանալով, որովհետև կառապանի խոսքից մի նոր լույս ծագեց մտքիս մեջ։

― Երբ մարդ ասում է, թե ուզում է, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը կամաց վրաս ուղղելով, ― ասել է, թե պիտի սպասի մի պատասխանի։

― Ուրեմն, մր․ Բարկիս․․․

― Ուրեմն, ― ասաց մր․ Բարկիսը, աչքերը ձիու ականջներին դարձնելով, ― ես էլ մինչև այժմ սպասում եմ պատասխանին։

― Այդ մասին խոսե՞լ եք նրա հետ․ մր․ Բարկիս։

― Ո՛չ․․․ ո՛չ․․․ ― փնթփնթաց նա մտածկոտ։ ― Ո՛չ խոսել եմ, ո՛չ էլ կխոսեմ այդ մասին։ Վեց բառ անգամ չեմ ասի նրան։ Եվ ինչպե՞ս ասեմ ես ինքս։

― Կուզե՞ք ես կասեմ, մր․ Բարկիս։

― Եթե ուզենաք, ասացեք, ― ասաց մր․ Բարկիսը, նորից վրաս նայելով, ― ասացեք, թե Բարկիսը սպասում է պատասխանի։ Բայց ի՞նչ է նրա անունը։

― Նրա անո՞ւնը։

― Այո, ― ասաց մր․ Բարկիսը, գլուխը շարժելով։

― Պեգգոտի։

― Մկրտությա՞ն անունն է, թե ազգանունը, ― հարցրեց մր․ Բարկիսը։

― Մկրտության անունը Կլարա է, իսկ Պեգգոտի ազգանունն է։

― Մի՞թե, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Նա կարծես, թե մտածության մի անսպասելի նյութ գտավ այդ պարագայի մեջ և երկար ժամանակ լուռ մնաց, մտմտալով ու հևալով։

― Դե լավ, ― ասաց նա վերջապես։ ― Ուրեմն կասեք․ «Պեգգոտի, Բարկիսը սպասում է պատասխանի»։ Նա կհարցնի․ «Ո՞ր բանին»։ Դուք կասեք․ «Այն բանին, ինչ֊որ քեզ հայտնել եմ»։ «Ի՞նչ էիր հայտնել», կհարցնի նա։ Դուք էլ կասեք․ «Բարկիսն ուզում է»։

Մր․ Բարկիսը այս ճարտար թելադրությունն անելիս՝ այնքան արմունկով մշտեց ինձ, որ կողքս ցավեց։ Այնուհետև նորից դեպի ձին կախ ընկավ և այլևս ոչ մի ակնարկ չարեց մեր խոսակցության առարկայի մասին։ Միայն թե կես ժամից հետ գրպանից մի կտոր կավիճ հանեց և կառքի նստարանի վրա՝ «Կլարա Պեգգոտի» գրեց, ― երևի թե հիշելու համար։

Ինչ տարօրինակ զգացում էր այն, որ հուզեց ինձ, երբ մոտեցա մեր տանը, որ սակայն իմը չէր այլևս, ուր յուրաքանչյուր առարկա մեր երջանիկ հին տունը պետք է հիշեցներ ինձ, որ, սակայն, կարծես մի անհետացած երազ էր։ Հիշեցի այն օրերը, երբ մայրիկս, ես և Պեգգոտին մեկ անձ էինք, երբ դեռ ոչ ոք չէր խառնվել մեր գործերին, և այս հիշատակն այնպես ուժով պաշարեց ինձ, որ չգիտեի՝ ուրախանա՞մ տուն գնալուս վրա, թե՞ ափսոսամ, որ Սալեմում չմնացի՝ այս բոլորը Ստիրֆորթի ընկերության մեջ մոռանալու համար։ Սակայն ես արդեն տանն էի և տերևաթափ կնձենիները ճոճվում էին աշնան հողմից, որ մռնչալով քայքայում էր որորների հին բները և նրանց բեկորները իր թևերի վրա փախցնում։

Կառապանը պարտեզի դռնակի մոտ տեղավորեց սնդուկս և հեռացավ։ Ես ծանոթ շավղով դիմեցի տան կողմը, շարունակ աչքս հառած պատուհաններին․ վախենում էի, թե ահա մր․ Մեորդստոնի դեմքը կտեսնեմ։ Սակայն ոչ մի դեմք չերևաց, և ես մոտենալով դռանը, առանց բախելու բաց արի ու կամաց ներս մտա։ Դեռ լույս էր։

Աստվա՜ծ իմ, ինչ մանկական հիշատակներ արթնացան իմ մեջ, երբ նախասենյակը մտնելիս՝ մայրիկիս ձայնը լսեցի, որ գալիս էր դահլիճից։ Նա անուշիկ երգում էր, երևի թե այնպես, ինչպես որ երգած կլիներ մի ժամանակ՝ ինձ իր գրկում օրորելիս։ Երգի եղանակը ինձ համար նոր էր, բայց և այնքան սրտառուչ, որ գորովս շարժվեց, և ես ընդունեցի նրան իբրև մի հին բարեկամի, որին վախուց չէի տեսել։

Մորս երգի ներդաշնակ ու տրտում եղանակից հետևեցի, որ նա մենակ է, և սուսիկ ներս մտա։ Նա նստած էր կրակի առջև և կաթ էր տալիս մի ծծկեր մանկան, նրա թաթիկը իր վզին սեղմած։ Նա անքթիթ մտիկ էր տալիս երեխայի երեսին և երգում նրա համար։ Պարզ էր, որ նա մենակ է։

― Մայրիկ։

Նա սոսկած և ճիչ հանեց։ Բայց ինձ տեսնելուն պես՝ «Ահ, Դավիթ ջան, իմ սիրելի, իմ անգին որդիս, և չոքելով շատ անգամ համբուրեց ինձ․ հետո գլուխս մոտեցրեց գրկում հանգչող փոքրիկ էակին և նրա թաթիկը շրթունքիս դրեց։

Երանի թե նույն րոպեին մեռնեի, մեռնեի այն երջանիկ զգացումով, որով հոգիս լցված էր։ Այնուհետև կյանքիս ոչ մի վայրկյանում ես երկնքի դռանը այնպես մոտիկ չեմ եղել։

― Սա քո եղբայրն է, ― ասաց մայրիկս, ինձ գգվելով։ ― Ա՛խ սիրելի Դեվիս, սիրուն, անգին որդյակս։

Այս ասելով նորից ու նորից համբուրեց ինձ ու վզիս փարվեց։ Այդ իսկ միջոցին Պեգգոտին վազելով ներս մտավ, մեր առջև գետին ընկավ և մի քառորդ ժամ այդ դրության մեջ մնաց խելագարի շարժումներով։

Այսպես վաղ չէին սպասել ինձ․ կառապանը սովորական ժամից առաջ էր եկել։ Իմացա, որ մր․ Մեորդստոնը և իր քույրը հյուր են գնացել հարևանի մոտ և իրիկնապահից առաջ չպիտի ետ գան։ Ինձ համար դա մի անսպասելի երջանկություն էր։ Մտքովս էլ չէր անցել, թե մայրիկս, Պեգգոտին ու ես դարձյալ մի անգամ միասին կգտնվեինք իրար հետ՝ առանց ուրիշների ներկայության։ Ես կարծեցի, թե հին օրերը վերադարձել են։

Միասին ճաշեցինք կրակի հանդեպ։ Պեգգոտին ուզում էր ոտքի վրա ծառայել մեզ, բայց մայրիկս թույլ չտվեց և պահանջեց, որ ինքն էլ մեզ հետ սեղան նստի։ Առջևս դրված էր իմ սեփական հին ափսեն՝ մի առագաստավոր մարտանավի պատկերով, որ բացակայությանս միջոցին Պեգգոտին պահել էր մի թաքուն տեղ։ Իր ասելով՝ եթե հարյուր ստեռլինգ էլ իրեն տային, չէր ուզի, որ այդ ափսեն կոտրվի։ Ես գտա և իմ առաջվա բաժակը՝ Դավիթ մակագրությամբ, ինչպես և իմ փոքրիկ պատառաքաղն ու դանակը, որ այլևս չէր կտրում։

Ճաշի ժամանակ հարմար դատեցի մր․ Բարկիսի մասին խոսք բանալ Պեգգոտիի առջև, բայց ես ասելիքս դեռ չէի ավարտել, երբ նա սկսեց ծիծաղել և երեսը գոգնոցով ծածկեց։

― Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկս, ― ի՞նչ է պատահել քեզ։

Պեգգոտին ավելի ամուր ծիծաղեց և գոգնոցն այնպես վերև քաշեց, որ ոչ միայն երեսը, այլ գլուխն էլ նրա մեջ, ինչպես մի տոպրակի մեջ, անհետացավ։

― Ի՞նչ ես անում, ա՛յ գիժ կին, ― ասաց մայրս զուր փորձելով ետ քաշել նրա գոգնոցը և նմանապես ծիծաղելով։

― Ա՜յ ախմախ մարդ, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Նա ուզում է պսակվել ինձ հետ։

― Ինչո՞վ է ախմախ։ Իմ կարծիքով նա լավ մարդ կլիներ քեզ համար, ― նկատեց մայրս։

― Է՛հ, չգիտեմ, ― ասաց Պեգգոտին։ ― Էլ մի հարցնեք։ Եթե նա ոսկուց էլ ստեղծված լիներ, ես չէի ուզի նրան։ Ոչ ոքի էլ չեմ ուզում։

― Ուրեմն ինչո՞ւ չես հայտնում նրան, որ չես ուզում, ― ասաց մայրս։

― Հայտնել նրա՞ն, ― գոչեց Պեգգոտին, գոգնոցի տակից դուրս նայելով։ ― Բայց նա այդ մասին մի բառ անգամ չի ասել ինձ։ Եվ լավ է անում, որ չի ասում։ Երևի գիտի, թե ինչ ապտակ կստանար ինձանից։

Պեգգոտիի երեսը կրակի նման վառվել էր, բայց նա կրկին գոգնոցով ծածկեց և նորից քրքիջ հանեց։ Այսպես արեց երեք անգամ և հետո միայն շարունակեց ճաշը։

Ես նկատեցի, որ թեպետ մայրիկս ծիծաղում է Պեգգոտիի վրա նայելիս, բայց ավելի լուրջ ու մտախոհ է, քան առաջ։ Այս փոփոխությունը հենց սկզբից դիպել էր աչքիս։ Նրա երեսը, թեև առաջվա պես սիրուն էր, բայց արդեն գունատ էր ու հոգսերով մաշված, իսկ նիհար ու սպիտակ ձեռքերի կաշին համարյա թե թափանցիկ էր։ Սակայն մի ուրիշ փոփոխություն էլ դիպավ աչքիս․ այդ նրա խոսելու և շարժվելու եղանակն էր, որ այժմ անհանգիստ ու երերուն էր դարձել։ Վերջապես նա աջը մեկնեց և հավատարիմ հին աղախնու ուսին դնելով՝

― Պեգգոտի, սիրելլիս, դու հո մարդու չե՞ս գնա, ― ասաց։

― Ե՞ս, ե՞ս մարդու գնամ, ― գոչեց Պեգգոտին, աչքերը չռելով։ ― Տերը փրկի, ազատի։

― Այժմ էլ հո չե՞ս գնա, ― կրկնեց մայրս։

― Երբեք, ― աղաղակեց Պեգգոտին։

Մայրս նրա ձեռքը բռնեց և ասաց․

― Մի թողնիր ինձ, Պեգգոտի։ Մնա իմ մոտ։ Գուցե երկար չանի այդ։ Ի՞նչ պիտի անեմ ես առանց քեզ։

― Ես ձեզ թողնե՞մ, սիրելի տիկին։ Տեր ողորմյա, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Ինչ էլ որ տան ինձ աշխարհում, ձեզ չեմ թողնի։ Եվ որտեղի՞ց է ձեր փոքրիկ գլուխը մտել այդ բանը։

Պեգգոտին գիտեր երբեմն այնպես խոսել մորս հետ, կարծես թե նա երեխա լիներ։ Մայրս միայն շնորհակալություն հանտնեց և ուրիշ բան չասաց, իսկ Պեգգոտին շարունագեց արագ֊արագ և տաք֊տաք․

― Ես ձեզ թողնե՞մ։ Խնդրեմ ասացեք, ո՞ր քամին ձեր խելքին փչեց այդ բանը։ Պեգգոտին քեզնից հեռանա՞։ Այ տեսնելու բան։ Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, ― ասաց Պեգգոտին, գլուխը ցնցելով և ձեռքերը կրծքին ծալելով։ ― Ո՛չ, Պեգգոտին չի հեռանա, միամիտ կացեք, սիրելի՛ս։ Ես գիտեմ, կան այստեղ այնպիսի կատուներ, որոնք կուրախանան, եթե նա փախչի․ բայց նա չի փախչի և այդ ուրախությունը չի տա նրանց։ Իհարկե, դժգոհ կմնան, բայց ես հողել եմ նրանց գլուխը, ես մինչև պառավելս չեմ բաժանվի ձեզանից։ Իսկ երբ պառավեմ, խլանամ, կուրանամ, թուլանամ, բոլորովին անպետք դառնամ, կերթամ իմ Դեվիի մոտ ու կխնդրեմ, որ ինձ իր մոտ ընդունի։

― Եվ ես ուրախությամբ կընդունեմ քեզ, Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Վստահ եղիր, որ թագուհու պես կընդունեմ քեզ։

― Հոգյակ իմ, ես այդ գիտեմ, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Աստված քո սիրտն անարատ պահի։

Եվ նա առաջուց համբուրեց ինձ՝ իմ ապագա ասպնջակության համար։ Հետո նորից գլուխը գոգնոցով ծածկեց և էլի մի անգամ կուշտ ծիծաղեց մր․ Բարկիսի հասցեին։ Այդ էլ վերջացնելուց հետո՝ իր գիրկն առավ երեխային և որոշ ժամանակ գգվեց նրան։ Հետո սեղանը հավաքեց և ապա նա եկավ՝ արդեն մի ուրիշ գլխանոցով, ձեռագործի տուփը թևի տակ բռնած, հետն էլ մետրը և մոմի կտորը․ իսկ և իսկ առաջվա պես։

Նստեցինք կրակի առջև և սկսեցինք զվարթ֊զվարթ խոսել իրար հետ։ Ես պատմեցի, թե ինչպիսի խիստ տեսուչ է մր․ Կիրկլը, և ունկնդիրներս հոգով֊սրտով ցավակցություն հայտնեցին ինձ։ Պատմեցի, թե որ աստիճան լավ տղա է Ստիրֆորթը և ինչպես նա ինձ տեր է կանգնում, և Պեգգոտին ասաց, թե սիրով պատրաստ է քսան մղոն հետիոտն անցնել, միայն թե կարենար տեսնել նրան։ Փոքրիկ մանուկը որ արթնացավ, ես նրան գիրկս առա ու փայփայեցի։ Իսկ երբ նա նորից քուն մտավ, հանդարտ նստեցի մորս մոտ, ինչպես որ անում էի երբեմն, փարվեցի գրկին, վառված այտս ուսին դրի, և նրա սիրուն մազերը դարձյալ հրեշտակի թևի նման հովանի եղան իմ գլխին․․․ Արդարև ես երջանիկ էի։

Վառարանի հանդեպ, բորբոքուն կրակի զանազան ձևերը դիտելով, այսպես նստած միջոցիս թվում էր ինձ, թե ոչ մի ժամանակ չեմ հեռացել մեր տանից, թե մր․ Մեորդստոնը և միս Մեորդստոնը ճիշտ այդպիսի ձևեր են և բոցերը մարելուն պես կանհետանան, և թե իմ հիշած բաներից ոչ մեկը իրականում գոյություն չունի, բացի մորիցս, Պեգգոտիից ու ինձնից։

Պեգգոտին մի գուլպա էր կարկատում, քանի որ կարող էր բան տեսնել․ հետո ձախ ձեռքը գուլպայի մեջ մտցրած և աջով ասեղը բարձր բռնած սպասեց, մինչև որ կրակը նորից վառվի։ Չեմ կարող հասկանալ, թե Պեգգոտին ո՞ւմ գուլպաներն էր միշտ կարկատում, կամ որտեղի՞ց էր առաջ գալիս այդ՝ կարկատանի կարոտ գուլպաների անսպառ, անվերջ պաշարը։ Իմ մանկության հենց առաջին օրերից տեսել էի նրան ձեռագործի այդ տեսակով միայն զբաղված, և ոչ երբեք մեկ ուրիշով։

― Շատ կուզենայի իմանալ, ― ասաց Պեգգոտին, որ խոսելու մարմաջ զգալով սովոր էր միանգամայն անսպասելի բաներ հարցնել, ― կուզենայի իմանալ, թե ի՞նչ է անում Դեվիի տատը։

― Տեր ողորմյա, ― ասաց մայրս մտմտուքից սթափվելով։ ― Այդ ի՞նչ հիմար հարցմունք է։

― Հիմար է, թե հիմար չէ, բայց իրավ կուզեի իմանալ։

― Որտեղի՞ց միտքդ ընկավ այդ տատը։ Մի՞թե հիշելու ուրիշ մարդ չկար։

― Ինքս էլ չգիտեմ՝ որտեղից, ― ասաց Պեգգոտին։ Իմ հիմար գլուխը մտքեր ընտրել չգիտի։ Երբ կամենան, գալիս են, երբ կամենան՝ հեռանում։ Ցանկալի էր իմանալ, թե ի՞նչ եղավ այն տատը։

― Շատ անմիտ ես, Պեգգոտի, ― կրկնեց մայրս։ ― Մի՞թե կցանկանայիր, որ նա նորից այստեղ գար։

― Աստված փրկի, ազատե, ― գոչեց Պեգգոտին։

― Ուրեմն այդպիսի անախորժ բաներ մի՛ էլ հիշի։ Միս Բեթսին երևի փակվել է իր ծովեզրյա տնակում և այնտեղ էլ կմնա։ Համենայն դեպս չեմ կարծում, որ նորից գա մեզ վրդովելու։

― Ես էլ եմ կարծում, թե չի գա, ― ասաց Պեգգոտին՝ այս անգամ մտամոլոր եղանակով։ ― Հարկավ չի գա․․․ Միայն կուզենայի իմանալ, թե մեռնելիս ի՞նչ կթողնի Դեվիին։

― Իրավ խենթ ես, Պեգգոտի, որ այդպիսի բաներ ես անցկացնում մտքովդ։ Մի՞թե չգիտես, որ մեր Դեվիի ծնվելն անգամ զայրացրել էր այդ տատին։

― Իսկ այժմ հո ավելի շատ բարկացած կլինի Դեվիի վրա, ― ասաց Պեգգոտին։

― Իսկ ինչո՞ւ անպատճառ այժմ։

― Որովհետև այժմ եղբայր ունի։

Մայրիկս սկսեց լաց լինել ու նեղանալ Պեգգոտիի վրա, որ համարձակվում էր այսպիսի բան ասել։

― Ինչո՞վ է հանցավոր քո դեմ այս անմեղ մանուկը, ― գոչեց նա։ ― Ի՞նչ վատություն է արել քեզ և կամ ուրիշին, ա՜յ նախանձոտ Պեգգոտի։ Ա՜յ անամոթ։ Դու ավելի լավ կանեիր, եթե մարդու գնայիր․․․ Ինչպե՞ս է նրա անունը․․․ այն մր․ Բարկիսին։ Եվ ինչո՞ւ չես ուզում նրան։

― Չեմ ուզում, որովհետև այդ բանը շատ կուրախացներ միս Մեորդստոնին, ― վրա բերեց Պեգգոտին։

― Ի՜նչ չար ես, Պեգգոտի, ― ասաց մայրս։ ― Մի՞թե ծիծազելի չէ, որ այդքան նախանձում ես միս Մեորդստոնին։ Ուզում ես, որ բոլոր բանալիները քո ձեռքին լինեն և ամբողջ տնտեսությունը ինքդ վարես։ Հասկանում եմ քո միտքը։ Բայց մի՞թե չգիտես, որ միայն մեզ սիրելուց է տնտեսությունը հանձն առել, դու գիտես, և լավ գիտես, թե նա որքան բարի է։

― Կորչի նրա բարությունը, ― փնթփնթաց Պեգգոտին, ավելացնելով և մի ուրիշ խոսք, որի միտքը չհասկացա։

― Հասկանում եմ ասելիքդ, ա՜յ պնդերես կին, ― շարունակեց մայրս։ ― Քեզ էլ հայտնի է, Պեգգոտի, որ ես լավ եմ հասկանում։ Ուրեմն ինչպես դու չես կարմրում ամոթից։ Այժմ դարդդ միս Մեորդստոնն է, Պեգգոտի։ Այո՛, այդ չես կարող ուրանալ։ Սակայն մի՞թե հարյուր անգամ չես լսել նրանից, որ ես, իր կարծիքով, շատ անհոգ եմ և․․․ և շատ․․․

― Եվ շատ սիրուն, ― թելադրեց Պեգգոտին։

― Դիցքուկ թե, ― ասաց մայրիկս կես֊ժպիտով։ ― Ես ինչո՞վ եմ մեղավոր, որ իմ մասին այդպիսի հիմար կարծիք ունեն։

― Ո՞վ է ասում, թե մեղավոր եք։

― Հարկավ ոչ ոք։ Չէ՞ որ հարյուր անգամ լսած կլինես նրանից, թե հատկապես դրա համար է ուզում ազատել ինձ տնտեսության հոգսերից։ Նրա կարծիքով ես ընդունակ չեմ տան գործերը հոգալու։ Ես ինքս էլ հո վստահ չեմ, թե կարող եմ հոգալ։ Եվ չե՞ս տեսնում, որ առավոտվանից մինչև գիշեր ոտքի վրա է և անդադար պտույտ է գալիս, միշտ դիտելով ամեն բան, մտնելով ամեն ծակ ու ծուկ, ածխատուն, մառան, սարդափ, շտեմարան և չգիտեմ, թե էլ ո՞ւր, և դու համարձակվում ես բամբասել, թե նա մեզ նվիրված չէ։

― Ամենևին չեմ բամբասել, ― ասաց Պեգգոտին։

― Ինչպե՞ս չէ, ― կշտամբեց նրան մայրիկս։ ― Քո բանն ու գործը միայն այդ է, այդ քեզ զվարճություն է պատճառում։ Իսկ երբ խոսում ես մր․ Մեորդստոնի բարի֊բարի դիտավորությունների մասին․․․

― Այդ մասին ոչ մի ժամանակ չեմ խոսել։

― Այո, չես խոսել, բայց շարունակ հեգնել ես, ― ասաց մայրիկս։ ― Եվ այդ է քո վատ կողմը։ ― Դու անդադար հեգնում ես։ Այս րոպեիս ասացի, որ հասկանում եմ քեզ, Պեգգոտի, և կարդում եմ սրտիդ մեջ եղածը, ինչպես ինքդ էլ լավ գիտես։ Մր․ Մեորդստոնի բարի֊բարի դիտավորությունների մասին խոսելիս՝ փոխանակ հեգնելու նրան, ինչպես որ միշտ սովոր ես անել (մինչդեռ գիտեմ, որ սրտիդ խորքում հարգում ես նրան), ― դու ինձ նման պիտի համոզված լինես, որ նրա դիտավորություններն ու նպատակները բոլորովին ազնիվ են։ Եթե փոքր֊ինչ խիստ է վարվում մեկի հետ․․․ դու հասկանում ես ինձ։ Պեգգոտի, Դեվին էլ անշուշտ կհասկանա, որ խոսքս իր մասին չէ․․․ կհասկանա, որ այդ խստության նպատակն է օգտավետ լինել այն մեկին։ Ինչպես որ նա ինձ է սիրում, այնպես էլ սիրում է այն մեկին և նրան բարիք կամենում։ Իսկ թե ո՞րն է բարի, ո՞րն է չար, նա հարկավ ինձնից ավելի լավ գիտի, որովհետև հաստատակամ, խոհուն ու լուրջ տղամարդ է, իսկ ես մի թույլ, անմիտ, թեթևսոլիկ արարած եմ։ Եվ որքա՞ն չարչարվում է իմ պատճառով, ― շարունակեց մայրիկս, և նրա այտերը սրտից հոսող արտասուքով թրջվեցին։ ― Ես շատ ու շատ երախտապարտ եմ դեպի նա և պարտավոր ամեն բանում հնազանդվել նրան, հոգով֊սրտով հնազանդվել։ Սակայն մեկ տեսնեիր, Պեգգոտի, թե որքան եմ մաշվում ու կշտամբում ինձ, որ չեմ կարողանում լավ կատարել այս սրբազան պարտքերը։ Այս պատճառով ես թշվառ եմ համարում ինձ և չգիտեմ ի՞նչ անեմ։

Պեգգոտին գուլպայի կրունկն իր կզակին դնելով, լուռ նայում էր կրակին։

― է՜հ, Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկս, ձայնը փոխելով, ― էլ չկռվենք իրար հետ, ես չեմ կարող թշնամություն համբերել։ Դու իմ հավատարիմ ընկերն ես։ Եթե երբեմն ծիծաղելի, անամոթ, ու խենթ եմ անվանում քեզ, ապա բոլորի իմաստը միայն այն է, որ դու հավատարիմ ընկեր ես, միշտ էլ ինձ ընկեր ես եղել՝ սկսած այն երեկոյից, երբ մր․ Կոպպերֆիլդը առաջին անգամ տուն բերեց ինձ, և դու պարտեզի դռնակի մոտ իմ գալուստը ողջունեցիր։

Պեգգոտին չհապաղեց ընդունել այս հաշտության դաշինքը, որ և կնքվեց մի ջերմ ու պինդ համբյուր տալով ճակատիս։ Ես կարծում եմ, թե հենց սկզբից, հասկացել էի վերոհիշյալ խոսակցության իմաստը, իսկ այժմ հավաստի եմ, որ բարեսիրտ Պեգգոտին դիտությամբ էր գրգռում մայրիկիս, որպեսզի նա, հանդիմանելով աղախնուն, սիրտը փոքր֊ինչ հովացնի։ Եվ նա հասավ իր նպատակին, որովհետև մայրիկս արդեն հանգիստ էր, և Պեգգոտին չէր դիտում նրան զննող հայացքով։

Թեյից հետո, երբ Պեգգոտին կրակը բորբոքեց ու մոմերը վառեց, ես կարդացի նրան մի գլուխ կոկորդիլոսների գրքից, որ նա հանել էր իր գրպանից (չիմացա, թե մի՞շտ էր պահել գրպանում)․ հետո սկսեցինք Սալեմ Հաուսի մասին խոսել և վերջապես անցանք Ստիրֆորթին, որին գովելուց չէի կարողանում կշտանալ։ Մենք լիովին երջանիկ էինք, և այդ երեկոն, վերջին երեկոն, որով մանկական կյանքիս այդ շրջանը կնքվելու էր, հավիտյան անջինջ կմնա մտքիս մեջ։

Ժամը մոտ տասին անիվների դղրդյուն լսվեց։ Մենք վեր կացանք, և մայրիկս արագ ասաց ինձ, թե արդեն ուշ է, թե մր․ Մեորդստոնն ու նրա քույրը խորհուրդ են տալիս, որ տղաները վաղ պառկեն, և թե ինձ էլ ժամանակն է քնելու։ Ես համբուրեցի նրան ու մի մոմ բռնած վերի հարկը բարձրացա։ Իմ ննջարանը մտնելիս լսեցի մր․ Մեորդստոնի ու նրա քրոջ տուն գալը և ինձ այնպես թվաց, թե նրանք մի սառ քամի բերին իրենց հետ, որ մի վայրկյանում փչեց֊տարավ մեր հին հարկի ընտանեկան ջերմությունը։

Առավոտյան նախաճաշի կանչեցին ինձ, և ես ակամա վայր իջա, որովհետև մր․ Մեորդոստոնի աջը կծելուց ի վեր ոչ մի անգամ չէի տեսել նրան։ Դեռ ճաշարանը չմտած՝ մի քանի անգամ կանգ առա, ետ դարձա, նորից իջա․ բայց վերջապես պետք էր մտնել, և մտա։

Նա կանգնած էր մեջքը կրակին դարձրած․ միս Մեորդստոնը թեյ էր ածում։ Մր․ Մեորդստոնը ինձ տեսնելով շիտակ վրաս նայեց, բայց ոչ մի շարժումով ցույց չտվեց, թե ճանաչում է ինձ։

Րոպեական վարանումից հետո մոտեցա նրան և ասացի․

― Ներեցեք, սըր, շար եմ ափսոսում արարքիս համար և հուսով եմ, որ կներեք ինձ։

― Գոհ եմ, որ զղջացել ես, Դավիթ, ― ասաց նա։

Նա մեկնեց ինձ այն ձեռքը, որ ես կծել էի։ Աչքս ակամա մի վայրկյան հառած մնաց այն կարմիր սպիի վրա, որ դեռ երևում էր․ սակայն ես սպիից ավելի կարմրեցի, երբ նրա խոժոռ դեմքն աչքիս դիպավ։

― Բարով ձեզ, օրիորդ, ― ասացի ես, միս Մեորդստոնին դիմելով։

― Ա՜հ, ― հառաչեց միս Մեորդստոնը և մատների փոխարեն թեյի քամիչը մեկնելով ինձ, հարցրեց․ ― Որքա՞ն է տևում ձեր արձակուրդը։

― Մեկ ամիս, օրիորդ։

― Ո՞ր օրվանից սկսած։

― Այսօրվանից։

― Ուրեմն արդեն կարելի է մեկ օրն անցած համարել, ― ասաց միս Մեորդստոնը։

Նա առավ օրացույցը և մատիտով գծեց այդ օրը, և այնուհետև ամեն առավոտ հաշվից հանում էր մի֊մի օր։ Սկզբում, մինչև տասը թվին հասնելը, այս գործողությունը տհաճությամբ էր կատարում, բայց տասից հետո հաճությամբ, իսկ վերջին թվերին հասնելիս՝ զվարճությամբ։

Հենց գալուս առաջին օրը դժբախտություն ունեցա չարաչար վախեցնելու միս Մեորդստոնին, թեև նրա երկաթե սիրտն այդպիսի թուլության ենթակա չէր։ Ես մտա այն սենյակը, ուր նա նստած էր մորս հետ։ Փոքրիկ մանուկը, որ մի քանի շաբաթական էր, հանգչում էր մորս գոգում։ Զգուշությամբ վերցրի նրան և սկսեցի գգվել։ Հանկարծ միս Մեորդստոնը այնպես ճվաց, որ քիչ էր մնում մանուկն ընկներ իմ գրկից։

― Ի՞նչ եղավ ձեզ, սիրելի Ջեննի, ― գոչեց մայրս։

― Տեր իմ աստված, մի՞թե չես տեսնում, Կլարա, ― աղաղակեց միս Մեորդստոնը։

― Ի՞նչ տեսնեմ, որտե՞ղ տեսնեմ։

― Ա՛յ տես, տղան վերցրեց երեխային։

Միս Մեորդստոնը քար էր կտրել սարսափից, բայց և այնպես տեղից թռավ ու վրաս նետվելով, գրկիցս խլեց երեխային։ Հետո սիրտը գնաց, դալկացավ․ նրան կեռասի օշարակ տվին։ Ուշքի որ եկավ, հանդիսաբար հրամայեց ինձ, որ ոչ մի առթիվ և երբեք չհամարձակվեմ եղբորս դիպչել, և խեղճ մայրիկս, որի ցանկությունը հարկավ այդ չէր, հեզաբար նրա արգելքը հաստատեց, ասելով․

― Ձեր պահանջը, հարկավ հիմնավոր է, սիրելի Ջեննի։

Մի ուրիշ անգամ էլ, երբ երեքս միասին նստած էինք, այդ իսկ անմեղ մանուկը (որին սաստիկ սկսել էի սիրել մորս սիրուն) միս Մեորդստոնի ահեղ բարկության պատճառ դարձավ։ Մայրիկս նայում էր իր ծնկների վրա պառկած երեխայի աչքերին։

― Դեվի, հապա մոտեցիր, ― ասաց նա ինձ և իմ աչքերի մեջ էլ նայեց։

Միս Մեորդստոնը մի կողմ դրեց իր ուլունքը։

― Իրավ, որ իրար շատ նման են, ― ասաց մայրս մեղմ ձայնով։ ― Սրանց աչքերն իմի պես են, գույնն էլ ճիշտ իմի գույնն է։ Ի՜նչ զարմանալի նմանություն։

― Այդ ի՞նչ բանի մասին ես խոսում, Կլարա, ― հարցրեց միս Մեորդստոնը, տեղից բարկությամբ վերկենալով, ― դու, կարծեմ, երբեմն խելքդ իսպառ թռցնում ես։

― Սիրելի Ջեննի, ― թոթովեց մայրս։

― Այո, բոլորովին թռցնում, ― կրկնեց միս Մեորդստոնը։ ― Ո՞ւմ մտքով երբևիցե կանցներ իմ եղբոր երեխային քո որդու հետ համեմատել։ Ի՞նչ նմանություն։ Նմանության հետք էլ չկա։ Բոլորովին տարբեր են, ամեն բանով տարբեր, միշտ էլ տարբեր կմնան։ Ես չեմ ուզում այստեղ նստել և այդպիսի համեմատություններ լսել։

Ասաց և սիգաճեմ դուրս գնաց, դուռը հետևից շրխկացնելով։

Կարճ ասած՝ ես ցանկալի չէի միս Մեորդստոնին, ոչ ոքի էլ ցանկալի չէի։ Ինձ իրոք սիրողները չէին համարձակվում սեր արտահայտել, իսկ ատողներն այդ զգացումն այնպես պարզ էին ցույց տալիս, որ մնում էի վարանած և ապուշի նման միշտ անշնորհք ու տրտում։

Տեսա, որ ես ամենքի համար բեռ եմ, ինչպես նրանք էլ ինձ համար։ Իմ պատճառով տան հանգստությունը խանգարվել էր։ Հենց որ ես ներս էի մտնում նրանք խոսակցության միջոցին, փոքր֊ինչ առաջ զվարթ երևացող մորս դեմքը հանկարծ վշտի ամպով սքողվում էր։ Եթե մր․ Մեորդստոնի տրամադրությունը լավ լիներ, իմ երևալը միանգամից նրան կաշկանդում էր․ իսկ եթե միս Մեորդստոնը որևէ բանից դժգոհ լիներ, ինձ տեսնելով ավելի էր զայրանում։ Հասկանում էի, որ մայրիկս նրանց շրջանում մի զոհ է, որ նա չի համարձակվում ինձ սեր ցույց տալ, որովհետև վախենում է, որ նրանք կվիրավորեն և հետո իրեն կհանդիմանեն։ Նա հարատև տագնապի մեջ էր, երկյուղ կրելով, որ կամ ինքը մի դառնություն կհասցնի նրանց և կամ թե ես մի որևէ տհաճության տեղի կտամ։ Իմ ամենաթեթև շարժումից անգամ նա դողալով մտիկ էր տալիս նրանց աչքին։ Ուստի ես վճռեցի ըստ կարելույն հեռու մնալ նրանց շրջանից, և այսպես իմ տխուր ննջարանում առանձնացած՝ ձմեռվա շատ ու շատ ժամեր անցկացրի, որևէ գիրք կարդալով։

Երբեմն֊երբեմն, երեկոյան դեմ, իջնում էի Պեգգոտիի խոհանոցը և նրա հետ ժամանակ անցկացնում։ Այնտեղ սիրտս հանգիստ էր, ես ազատ էի շունչ քաշում։ Սակայն այս հնարներից ոչ մեկն էլ դահլիճի բնակիչներին դուր չէր գալիս։ Այնտեղ տիրող հալածանքի ոգին երկուսիս վրա էլ արգելք դրեց։ Իմ ներկայությունը դեռ անհրաժեշտ էր մորս կրթությունը լրացնելու համար, ուստի և չէր կարելի թույլ տալ ինձ, որ բացակա լինեմ։

Մի երեկո, մինչ ուզում էի սովորությանս պես ճաշից հետո հեռանալ, մր․ Մեորդստոնն ասաց․

― Դավիթ, ես շատ դժգոհ եմ, որ դու միշտ մռայլ ես։

― Եվ արջի նման մռմռան, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։

Ես գլխիկոր կանգնած էի։

― Մեկ ընդմիշտ իմացիր, Դավիթ, ― շարունեկեց մր․ Մեորդստոնը, ― որ մռայլ ու դաժան բնութից վատ բան չկա։

― Եվ դրա նման ստամբակ ու համառ տղա՝ ես օրումս չեմ տեսել, ― նկատեց քույրը։ ― Սիրելի Կլարա, կարծեմ դու էլ դիտել ես այդ։

― Խնդրեմ ներեցեք, սիրելի Ջեննի, ― ասաց մայրիկս, ― սակայն վստա՞հ եք․․․ ներեցեք համարձակությանս․․․ արդյոք հավաստի՞ եք, որ լավ եք ճանաչում Դեվիին։

― Զարմանում եմ, Կլարա, քո հարցումից, ― պատասխանեց միս Մեորդստոնը։ ― Ես ինքս ինձից կամաչեի, եթե չկարողանայի որևէ տղայի, քոնի և կամ ուրիշի, բնավորությունը հասկանալ։ Շատ խորատես լինելու հավակնություն ես չունեմ, բայց, փառք աստծո, առողջ խելքից հո զուրկ չեմ։

― Անտարակույս, սիրելի Ջեննի, ձեր խելքը շատ թափանցող է։

― Ո՛չ, ո՛չ։ Խնդրեմ, Կլարա, այդպիսի բաներ մի՛ ասի, ― գոչեց բարկությամբ միս Մեորդստոնը։

― Սակայն գիտեմ, և ամեն մարդ գիտի, ― շարունակեց մայրիկս, ― որ դուք շատ կորովի խելքի տեր եք։ Եվ ես այնքան օգուտ եմ քաղում ձեր խելքից (գոնե պարտավոր եմ օգուտ քաղել), որ ոչ ոք չի կարող ինձնից ավելի ճանաչել նրան։ Ուստի եթե հանդգնում եմ կարծիք հայտնել․․․

― Ասել, թե ես չեմ հասկանում քո որդուն, ― ընդհատեց միս Մեորդստոնը, իր դաստակի շղթան շարժելով։ ― Դիցուկ թե, Կլարա, չեմ հասկանում։ Դիցուք թե այդ էակն անհասանելի է իմ տկար մտքին։ Բայց գուցե եղբորս սուր միտքն ընդունակ լինի ըմբռնելու դրա բնավորությունը։ Եվ կարծեմ նա հենց այդ մասին էլ մտադիր էր բան ասել, երբ մենք կոպիտ կերպով նրա խոսքի թելը կտրեցինք։

― Կլարա, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը ծանր ու լուրջ եղանակով, ― կարծում եմ, որ մի այդպիսի խնդիր քննելու համար այստեղ կարող էին քեզնից ավելի իրազեկ դատավորներ գտնվել և քեզնից ավելի անաչառ։

― Էդուարդ, ― ասաց մայրս հեզաբար, ― տարակույս չկա, որ ամեն խնդրում դու ավելի ձեռնհաս դատավոր ես, քան թե ես։ Այդպես է և Ջեննին։ Ես ուզում էի միայն ասել․․․

― Դու միայն թե թույլ, անիմաստ բան ասացիր, սիրելիս։ Խնդրեմ այսուհետև զգուշացիր և ավելի ուշադիր եղիր ասածդ բանին։

Մորս շուրթերը դողացին։ Կարծես թե ուզում էր ասել․ «Այո, այո, սիրելի Էդուարդ», բայց ոչինչ չպատասխանեց։

― Ցավում եմ, Դավիթ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, վրաս շիլ֊շիլ նայելով, ― որ դու այդպիսի դաժան ու մռայլ բարք ունես։ Ես չեմ կարող հանդուրժել, որ իմ առջև այդպիսի բնավորություն զարգանա, և պետք կհամարեմ մի դարման գտնել դրա դեմ։ Դու էլ աշխատիր ուղղվել։ Մենք բոլորս կաշխատենք։

― Ներեցեք, սըր, ― թոթովեցի ես։ ― Գալուցս ի վեր դաժան կամ մռայլ չեմ եղել։

― Ստախոսության մի՛ դիմիր, սըր, ― գոչեց նա մի այնպիսի զայրույթով, որ մայրս մեքենաբար ձեռք մեկնեց ինձ՝ մեզ իրարից բաժանելու համար։ ― Դու գիտությամբ ես առանձնանում քո սենյակը, գիտությամբ ես ջոկվում մեզնից, մինչ պարտական ես այստեղ լինել, և ոչ այնտեղ։ Այս է ահա իմ պատվերը։ Բացի այս, պահանջում եմ, որ դու միշտ հնազանդ ու հլու լինես։ Դու հո ինձ ճանաչում ես, Դավիթ։ Ասածս պիտի կատարվի։

Միս Մեորդստոնը մի խռպոտ քրքիջ արձակեց։

― Ես պահանջում եմ, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― որ դու խոնարհ, պատրաստակամ ու արթուն լինես իմ առջև, Ջեննի Մեորդստոնի առջև և մորդ առջև։ Չեմ կամենում, որ մի մանկական քմահաճույքով խույս տաս, խորշես այս սենյակից, իբրև մի ժանտահար տեղից։ Նստի՛ր։

Նա հրամայեց ինձ իբրև մի շան, ես էլ հնազանդվեցի իբրև շուն։

― Էլի մի բան, ― ասաց նա։ ― Նկատել եմ, որ ստոր ու գռեհիկ ընկերության հակամետ ես։ Արգելում եմ քեզ ծառաների հետ ընկերանալ։ Խոհանոցը չի բարվոքի այն բազմաթիվ թերություններդ, որ ուղղվելու կարոտ են։ Գալով այն կնոջը, որ քեզ շարունակ երես է տալիս, բան չեմ ասի․ քանի որ ինքդ էլ, Կլարա, ― շարունակեց նա մորս դիմելով, ― հին սովորությամբ և անտեղի ֆանտազիայով մի այնպիսի համակրություն ես շնորհում նրան, որ վաղուց պետք էր դեն ձգել։

― Անհասկանալի, աններելի մոլորություն, ― գոչեց միս Մեորդստոնը։

― Կասեմ միայն, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, խոսքը վերըստին ինձ ուղղելով, ― թե ինձ ախորժելի չէ մրս․ Պեգգոտիի հետ ընկերանալդ և թե դու պարտավոր ես ետ քաշվել այդ տեսակ ընկերություններից։ Այժմ, Դաիվթ, դու ինձ լավ ես հասկանում և գիտես, թե ինչ կլինի հետևանքը, եթե հրամանս բառ առ բառ չկատարես։

Ես այդ հետևանքը գիտեի գուցե նրա կարծածից լավ, գոնե մորս վերաբերմամբ, ուստի և կետ առ կետ կատարեցի հրամանը։ Այնուհետև իմ սենյակը չէի քաշվում, այլևս Պեգգոտիի մոտ ապաստան չէի որոնում, այլ ամեն օր և երեկո նստում էի դահլիճում, անհամբեր սպասելով, որ գիշերը վրա հասնի և իրավունք ունենամ ննջարանս մտնելու։

Ի՜նչ սոսկալի բռնադատություն էր ամբողջ ժամերով միևնույն դիրքը պահպանել, անշարժ նստել, որպեսզի առիթ չտամ միս Մեորդստոնին տրտնջալու, թե իր հանգիստը խանգարում եմ, ինչպես որ միշտ սովոր էր անել՝ հենց որ փոքր֊ինչ ձեռքս կամ ոտքս շարժեի․ չհամարձակվել մինչև անգամ աչքս բարձրացնել, վախենալով, որ չհանցիպի մի բծախնդիր ու արհամարհոտ հայացքի, որ պատրաստ էր գանգատվելու նոր առիթ գտնել իմ մեջ։ Ի՜նչ անտանելի, դժնակ բան էր նստել, լսել ժամացույցի միակերպ չիկ֊չիկը․ շարունակ դիտել միս Մեորդստոնի ուլունքների դերձանի վրա անցվելը․ մտքով հարցնել, թե արդյոք ե՞րբ նա մարդու կերթա, և եթե գնա, ո՞վ կլինի այդ թշվառ մարդը․ վերջապես վառարանի զարդերը համրել և որմերի գույնզգույն վիժակները մտամոլոր աչքի անցենլ։

Որքա՜ն ձանձրալի էին իմ միայնակ զբոսանքները ձմեռվա վատ եղանակին, տղմուտ, ցեխոտ շրջակայքում, ուր երևակայությամբ հետս էի տանում մեր դահլիճը՝ հանդերձ միս Մեորդստոնի, այդ ճնշից բեռով, որ չէի կարողանում թոթափել, այդ գարշելի ճիվաղով, որ ընկճում, խեղդում, բթացնում էր իմ միտքը։

Որքա՜ն ճաշեր ես կերա տագնապալից լռությամբ, միշտ զգալով, թե մի ավելորդ ափսե կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ ախորժակ կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ բաժին կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ աթոռ կա, և դա իմն է․ մի ավելորդ մարդ է նստած, և այդ ես եմ։

Ի՜նչ երեկոներ․․․ երբ ճրագները վառելուն պես հրամայում էին ինձ մենակ պարապել։ Ինձ արգելված էր որևէ հետաքրքրական գիրք կարդալ, և ես չարաչար մաշվում էի անմարսելի, ծանր ու չոր թվաբանական խնդիրների վրա, որոնց թվերն ու չափերը երգի էին փոխվում մտքիս մեջ, որոնց օրենքներն ու կանոնները չէին ուզում գլուխս մտնել, և կամ մի ականջովս մտնում էին և մյուսով դուրս թռչում։

Որքա՜ն հորանջներ էի արձակում՝ հակառակ իմ ջանքերին․ որքա՜ն ցնցումներ զսպում, հանկարծական նիրհ զգալիս։ Ինչպե՜ս կարճ էին պատասխան տալիս իմ պատահական հարցերին։ Ինչպե՜ս չնչին ու աննշան, բայց և նեղիչ զրոյի տեղ էին դնում ինձ, և որքա՜ն ես սփոփվում էի, երբ ժամը ինը խփելուն պես՝ միս Մեորդստոնը հրամայում էր ինձ․ գնա քնի՛ր։

Այսպես դանդաղ, համր անցավ արձակուրդը։ Վերջապես մի առավոտ միս Մեորդստոնն ասաց․

― Վերջին օրն էլ ահա հասավ։

Եվ այս ասելով․ վերջին բաժակ թեյը տվեց ինձ։

Այս անգամ մայրական տնից բաժանվելը սրտիս դառը չէր թվում։ Ես ընկել էի մի անզգա թմրության մեջ, որից փոքր֊ինչ սթափվեցի Ստիրֆորթին տեսնելու մխիթարիչ հույսով, թեպետ և մր․ Կրիկլն էր նշմարվում նրա պատկերի հետևից։ Ահա դարձյալ մր․ Բարկիսը պարտեզի դռան մոտ և դարձյալ միս Մեորդստոնի սաստիկ ձայնը․ «Կլարա, երբ որ մայրս կռացավ ինձ համբուրելու և բարի ճանապարհ մաղթելու։

Ես էլ համբուրեցի թե՛ նրան և թե՛ մանուկ եղբորս և վերին աստիճանի տրտմեցի, բայց ոչ թե այն պատճառով, որ նրանից հեռանում եմ․ մեզ բաժանող անդունդը վաղուց արդեն բացված էր և ամեն օր լայնանում էր․․․ Շատ ջերմ էր, շատ սրտագին նրա համբույրը, սակայն դարձայլ դա չէ, որ մինչև այսօր վառ է մնացել մտքիս մեջ, այլ մի ուրիշ բան, որ հաջորդեց այդ համբույրին։

Ես արդեն կառք էի նստել, երբ լսեցի մայրիկիս ձայնը, որ կանչում էր ինձ։ Շուռ եկա․ նա մենակ էր պարտեզի դռան մոտ՝ երեխային բարձր բռնած, որպեսզի կարողանամ նրան տեսնել։ Եղանակը ցուրտ էր, բայց հանդարտ, և մորս գլխի ոչ մի մազը և հանդերձի ոչ մի ծալքը չէր շարժվում, մինչ նա աչքերը վրաս բևեռած նայում էր, փոքրիկ մանկանը բարձր բռնած։

Այդ դրության մեջ կորցրի նրան։ Այդ դիրքով տեսա նրան հետո երազիս մեջ, պանսիոնում։ Լուռ և անշարժ կանգնած էր անկողնուս մոտ, երեխային ամուր գրկած, վրաս ակնապիշ նայելով։

Մի անմոռանալի ծննդյան օր

Լռում եմ այն բոլորի մասին, ինչ որ պատահեց միչև մարտ ամսի կեսերը, այսինքն՝ իմ ծննդյան տարեդարձը։ Սակայն չեմ էլ կարող մտաբերել մի ուրիշ բան, բացի այն, որ ես սկսել էի ավելի հափշտակվել Ստիրֆորթով։ Կիսամյակի վերջերը, եթե ոչ ավելի վաղ, նա դպրոցը պիտի թողներ։ Այժմ նա ինձ ավելի անկախ, ավելի զվարթ ու սրամիտ էր երևում, ուրեմն ավելի գրավիչ, քան թե առաջ․ էլ ուրիշ բան չեմ հիշում։ Այդ միջոցին տեղի ունեցած ահագին դեպքի հիշատակը կարծես կլանել, ջնջել է մյուս բոլոր անցքերի հետքը, որպեսզի միայն ինքը մտքումս վառ մնա։

Դժվարանում եմ մինչև անգամ հավատալ, թե Սալեմ Հաուս ետ գալուս օրից մինչև այդ տարեդարձի օրը ճիշտ երկու ամիս անցած լիներ։ Կարող եմ միայն ենթադրել, թե դա մի եղելություն է, եթե ոչ՝ կմնար կարծել, թե արձակուրդի և այդ դեպքի միջև ոչ մի անջրպետ չի ընկել և մեկ դեպքն անմիջապես հետևել է մյուսին։

Այն օրվա եղանակն անգամ միտքս է։ Դեռ ծծում եմ այն մեգը, որ ամեն բան պատել էր․ նշմարում եմ նրա միջով այն եղյամը, որ սավանով ծածկել էր ամեն ծառ ու շինություն․ զգում եմ խոնավ մազերիս կպչելն այտերիս․ տեսնում սեղանների երկար շարքը կիսամութ սերտարանում, ճրագների աղոտ լույսը, որ անզոր է առավոտյան ստվերները փարատել և տղաների շնչից գոյացաղ ոլորապտույտ գոլորշին պաղ օդում, մինչ նրանք շփշփում են պաղ ձեռքերը և ոտներով դոփում գեթ փոքր֊ինչ տաքանալու համար։

Նախաճաշից հետո նոր էինք զբոսավայրից վերադարձել, երբ մր․ Չարպը ներս մտավ և ասաց․

― Դավիթ Կոպպերֆիլդ, ձեզ հարցնում են։ Հյուրասենյակը գնացեք։

Ես սպասում էի Պեգգոտիի ընծայաբեր կողովին և երեսս կարմրեց այդ հրամանը լսելիս։ Հենց որ շտապով վեր կացա, ընկերներիցս մի քանիսը հիշեցրին, որ չմոռանամ իրենց համար էլ բաժին հանել կողովից։

― Այդքան մի՛ շտապեք, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Չարպը, ― դեռ ժամանակ ունեք, սիրելիս, շատ մի՛ շտապեք։

Նրա խոսքերի գորովալիր եղանակն անպատճառ կզարմացներ ինձ, եթե ժամանակ ունենայի ուշք դարձնելու նրա վրա։ Վազելով հյուրասենյակը գանցի։ Այնտեղ սեղանի առջև նստած էր մր․ Կրիկլը իր ճիպոտով ու լրագրով․ այնտեղ էր և մրս․ Կրիկլը, մի բաց նամակ ձեռքին բռնած։ Կողով չկար։ Մր․ Կրիկլը նախաճաշ էր վայելում։

― Դավիթ Կոպպերֆի՛լդ, ― ասաց մրս․ Կրիկլը, հրավիրելով ինձ բազմոց, ինքն էլ կողքիս նստելով։ ― Մի բան ունեմ քեզ հայտնելու, մի առանձին բան, սիրելիս։

― Մր․ Կրիկլը, որին ես երկչոտ աչքով դիտում էի, գլուխը շարժեց՝ առանց իմ վրա նայելու, և մի կտոր հաց կուլ տվեց՝ իր հառաչանքը ծածկելու համար։

― Դու մանուկ ես դեռ, ― ասաց մր․ Կրիկլը, և չես կարող հասկանալ, թե աշխարհս որքան փոփոխական է և մարդկային կյանքը որքան վաղանցուկ։ Սակայն, Դավիթ, բոլորս էլ կոչված ենք այս բանը փորձով հասկանալ։ Ոմանք հասկանում են դեռ մանուկ հասակում, ոմանք ծերության ժամանակ, ոմանք էլ ամբողջ կյանքի ընթացքում։

Ես ուշի֊ուշով նայում էի նրան։

― Երբ դու կաղանդից հետո ուսումնարան վերադարձար, ― շարունակեց նա փոքր֊ինչ լռելուց հետո, ― արդյոք ամենքն էլ ձեր տանը առո՞ղջ էին․․․ Ուզում եմ իմանալ, ― ասաց նա մի երկրորդ լռությունից հետո, ― արդյոք մայրիկդ առո՞ղջ էր։

Ես դողացի, չգիտեմ ինչից, շարունակելով սուր֊սուր դիտել նրա երեսը, սակայն առանց որևէ բան ասելու։

― Որովհետև, ― ասաց նա, ― ցավելով պիտի հայտնեմ, որ այս առավոտ մի նամակ ստացանք Բլենդրոտընից․․․ Գրում են, թե մայրիկդ հիվանդ է, սիրելի Դավիթ, շա՜տ հիվանդ։

Մի մեգ իջավ մրս․ Կրիկլի ու իմ միջև, և կարծես թե այդ մեգի մեջ մորս պատկերը մի վայրկյան երերաց։ Այնուհետև աչքերիցս ջերմ արտասուք վազեց։ Տիկնոջ դեմքն անշարժ էր։

― Մայրիկց ծանր հիվանդ է, ― հարեց նա։

Ես ամեն բան հասկացա։

― Վախճանվել է։

Այլևս կարիք չկար այս գույժը հայտնելու ինձ։ Ես արդեն հուսակտուր ճչում էի և գիտեի, որ որբ եմ մնացել այս աշխարհում։

Մրս․ Կրիկլը շատ գթասեր էր դեպի ինձ։ Նա ամբողջ օրը իր սենյակում պահեց ինձ, երբեմն մենակ թողնելով մի վայրկյան։ Ես շարունակ լաց էի լինում և լալուց հոգնելով՝ քնում էի, իսկ զարթնելուց հետո՝ նորից սկսում լաց լինել ու հեկեկալ։ Արտասուքս բոլորովին որ քամվեց, սկսեցի մտածել, և այն ժամանակ վշտիս բեռը ավելի ծանրացավ։ Ինձ թվում էր, թե սիրտս կիզող ու կեղեքող ցավերն այլևս երբեք չեն փարատվի։

Սակայն մտքերս դեռ մոլոր էին, դեռ չէին կարող ինձ հասած թշվառության վրա ամփոփվել, այլ միայն հածում էին դրա շուրջը։ Մտածում էի մեր փակ ու լուռ տան մասին։ Մտածում էի մանկան մասին, որ մրս․ Կրիկլի ասելով արդեն վաղուց հիվանդ մաշվում էր և գուցե այլևս երկար չապրեր։ Մտածում էի հորս շիրիմի մասին, մեր տան մոտի գերեզմանոցում, և պատկերացնում մայրիկիս՝ այնտեղ ննջած, ինձ լավ հայտնի ծառերի տակ։ Երբ մրս․ Կրիկլն ինձ մենակ թողեց, ես կանգնեցի աթոռի վրա՝ հայելու մեջ տեսնելու, թե աչքերս որքա՞ն են կարմրել և վիշտս որքա՞ն արտահայտվել երեսիս վրա։ Մի քանի ժամ անցնելուց հետո մտածում էի, միթե արտասուքս այն աստիճան քամվե՞լ է, որ այլևս ոչ մի կաթիլ չի մնացել մայրիկիս թաղմանը թափելու համար, որին ներկա պիտի լինեի։ Հետո նկատեցի, որ տրտմությունս մի տեսակ ծանրություն է դրոշմել դեմքիս, և կարևոր գտա այս բանը, որովհետև այժմ աշակերտները մի առանձին ակնածությամբ կնայեին վրաս։

Եթե երբևէ մի տղա ընկճված է եղել անկեղծ վշտից, անշուշտ ես էի այդ տղան։ Բայց և այնպես լավ հիշում եմ, որ ծանրաթախիծ լրջությունս մի տեսակ հաճություն էր պատճառում ինձ, երբ դուրս գնացի ման գալու, մինչ ընկերներս նստած էին դասարանում։ Հենց որ նրանք թաքուն֊թաքուն մտիկ էին տալիս պատուհանից, ես սկսում էի ավելի տխուր երևալ և քայլերս համրեցնել։ Դասերից հետո, երբ նրանք հետս խոսելու եկան, ես ինքս սրտիս խորքում գովեցի ինձ, որ հպարտ չեմ նրանց հետ, այդ բոլորի առջև բարեսեր ու հեզ, ինչպես և առաջ։

Հետևյալ երեկոյան մեկնելու էի դեպի տուն, բայց ոչ թե փոստի դիլիժանսով, այլ ֆարմըր կոչված ծանր կառքով, որ սովորաբար գեղջուկներին էր տանում֊բերում։ Մեկնելուս նախօրը գիշերը ոչ մի արկածի չպատահեցի այլևս, և ննջարան մտնելուս պես Տրեդլսը պահանջեց, որ գլխիս տակ իր բարձը դնեմ։ Չգիտեմ, դրանով ի՞նչ լավություն ուզեց անել, քանի որ ես իմ բարձն ունեի․ բայց խեղճ տղան ուրիշ բան չուներ ինձ տալու, բացի թերևս կմախքներով լիքը թերթիկից։ Այդ էլ նա ինձ պարգևեց հրաժեշտի րոպեին, իբրև դարման վշտերիս և դյուրություն ալեկոծ սրտիս։

Հաջորդ օրը, երեկոյան դեմ, ես հեռացա Սալեմ Հաուսից։ Այն րոպեին մտքովս անգամ չէր անցել, թե ընդմիշտ եմ թողում նրան։ Ամբողջ գիշեր անչափ դանդաղ շարժվելուց՝ միայն առավոտյան ժամը տասին Յարմաութ հասանք։ Իսկույն կառքից դուրս նայեցի մր․ Բարկիսին տեսնելու, բայց նա իջևան չէր եկել։ Նրա փոխարեն դիմացս ելավ սև հագած և լայնեզր գլխարկով մի գերուկ, ծանրաշունչ, զվարթերես գունդ ու կլոր ծերունի, որի գուլպաներից վեր մանր ու գունատ ժապավեններ էին կապված ծնկներին։ Նա մոտեցավ կառքին ու ասաց․

― Դո՞ւք եք մր․ Կոպպերֆիլդը։

― Ես եմ, սըր։

― Ուրեմն, պատանի ջենտլմեն, հաճեցեք իջնել, ― ասաց նա, կառքի դռնակը բանալով։ ― Ես պատիվ կունենամ ձեզ դեպի տուն տանելու։

Ձեռք տվի նրան զարմացած, թե ո՞վ է արդյոք այդ պարոնը, և միասին առաջ գնալով եկանք հասանք մի նեղ փողոց ու կանգ առանք մի կրպակի առջև, որի դռան ճակատին գրված էր․

«Օմր

Պաստառագործ, դերձակ, մանրավաճառ, հուղարկավորության և սգո առարկաների հայթայթիչ և այլն և այլն»։

Դա մի փոքր ու խեղդուկ կրպակ էր՝ ամեն տեսակ կարած ու չկարած շորերով լեցուն, որի մի պատուհանում սև գլխարկներ էին շարված։ Մտանք հետևի փոքր սենյակը։ Այնտեղ երեք նորատի աղջիկ սև զգեստներ կարելով էին զբաղված․ սեղանի վրա սև կերպասներ էին դիզված և հատակը շերտերով ու ծվեններով ծածկված։ Կրակարանը լավ վառված էր և օդի մեջ տաք շղարշի մղձկոտ հոտ էր տարածվում․․․ մի հոտ, որ բոլորովին անհայտ էր ինձ մինչև այն օրը։

Երեք դեռահաս աղջիկները, որոնք ժիր֊ժիր աշխատում էին, ներս մտնելուս պես գլուխները բարձրացրին և նույն րոպեին շարունակեցին իրենց գործը․ կարել, կարել ու կարել։ Միևնույն ժամանակ փոքրիկ բակից, ուր մի գործարան էր երևում, շարունակ հնչում էր մուրճի միակերպ թնդյունը՝ րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ։

― Տեսնենք, Միննի, ինչպե՞ս է գործը առաջ գնում, ― ասաց առաջնորդս աղջիկներից մեկին։

― Շատ լավ, հայրիկ, ― զվարթ֊զվարթ պատասխանեց աղջիկը, առանց գլուխը բարձրացնելու։ ― Միամիտ կաց, ժամանակին պատրաստ կլինի։

Մր․ Օմրը իր լայնեզր գլխարկը հանեց, նետեց ու հևաց։ Նա այնքան գեր էր, որ ստիպված էր խոսելուց առաջ որոշ ժամանակ շունչ քաշել։

― Գոհ եմ, ― ասաց նա վերջապես։

― Հայրիկ, ― նկատեց Միննին հանաքով, ― ինչի՞ց է, որ այդքան գիրանում ես։

― Ինքս էլ չգիտեմ, չեմ հասկանում, սիրելիս, ― ասաց հայրը, ― բայց զգում եմ, որ հաստանում եմ։

― Գուցե նրանից, որ դարդ չունես, ― ասաց Միննին։ ― Կյանքդ հանգիստ, սիրտդ՝ թեթև։

― Եվ ինչո՞ւ թեթև չլինի, ― նկատեց մր․ Օմրը։ ― Ոչ մի բանից չեմ գրգռվում, գրգռվել չարժի էլ։

― Հարկավ չարժի, հայրիկ։ ― Մենք բոլորս փառք աստծո, ուրախ ենք, չէ՞։

― Այդպես է, այդպես, սիրելիս, ― հաստատեց մր․ Օմրը։ ― Այժմ հանգստացա և կարող եմ այս փոքրիկ աշակերտի չափն առնել։ Խնդրեմ, կրպակս համեցեք, մաստր Կոպպերֆիլդ։

Մր․ Օմրի հրավերով առաջ անցա․ նա մի կտոր մահուդ ցույց տվեց ինձ և ասաց․ «Այնպես ընտրիր մահուդը, որ միայն ծնողների վրա սուգ պահելիս կարելի է հագնել։ Հետո սկսեց չափս առնել և գրքի մեջ նշանակել։ Այս անելիս խնդրում էր ինձ ուշք դարձնել իր կրպակի տեսակ֊տեսակ ապրանքներին, որոնցից մի քանիսը, իր ասելով, նոր ձևի են, նոր են սկսել լույս տեսնել և մի քանիսը արդեն հնացել և ընկել են մոդայից։

― Եվ այս է պատճառը, որ մենք բավական վնասվում ենք, ― ասաց Օմրը։ ― Բայն ի՞նչ արած։ Մոդաները մարդկանց պես են։ Չես իմանում ինչո՞ւ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են աշխարհ գալիս․ չես էլ իմանում ինչո՞ւ, ե՞րբ և ինչպե՞ս են անհետանում։ Ամեն բան, իմ կարծիքով, մարդկային կյանքի նման է, եթե ուղիղ տեսակետից նայելու լինենք։

Անձնական վշտովս համակված՝ ես տրամադիր չէի խորասուզվել այդ հարցի մեջ, որ թերևս ուժիցս վեր էր։ Մր․ Օմրը, ծանր հևալով աղջիկների սենյակը տարավ ինձ։ Հետո մի դռնակ բացեց, որի հետևից մի նեղ սանդուղք էր վար իջնում, և գոչեց․

― Թեյ բերեք կարագ ու հացով։

Եվ մինչ ես մտամոլոր ականջ էի դնում դրսից հնչող մուրճի ձայնին և դիտում սենյակում բանող աղջիկներին, նախաճաշը բերին մի ափսեի վրա դրված։ Ինձ համար էր։

― Ես ձեզ վաղուց եմ ճանաչում, ― ասաց մր․ Օմրը մի քանի րոպեից հետո, որոնց ընթացքում ես գրեթե ձեռք չտվի նախաճաշին․ սև֊սև իրերի պատկերը ձեռնտու չէր մարդու ախորժակը գրգռելու համար, ― արդեն վաղուց եմ ճանաչում, մանուկ բարեկամ։

― Իրա՞վ, սըր։

― Գրեթե ձեր ծննդյան օրից, մինչև անգամ դրանից էլ առաջ, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Դուք դեռ աշխարհ չէիք եկել, որ ես ճանաչում էի ձեր հորը։ Նրա հասակը հինգ ոտնաչափ և իննուկես մատ էր, իսկ գերեզմանի խորքը քսանհինգ ոտնաչափ։

Րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, ― հնչեց դրսից։

― Այո, ճիշտ քսանհինգ ոտնաչափ, գուցե և փոքր֊ինչ ավելի, ― ասաց մր․ Օմրը ժպտալով։ Բայց մոռացել եմ՝ ո՞վ էր այդպես ապսպրել․ նա՞ ինքը, թե՞ մայրիկդ։

― Արդյոք ձեզ հայտնի չէ՞, սըր, թե ինչպես է փոքրիկ եղբայրս, ― հարցրի ես։

Մր․ Օմրը գլուխը շարժեց․

Րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ, րատ֊տատ֊տատ։

― Նա մոր գրկումն է, ― ասաց նա։

― Խեղճ մանուկ։ Միթե նա՞ էլ մեռել է։

― Հարկավոր չէ անչափ տրտմել, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Այո՛, մանուկը մեռել է։

Բոլոր վերքերս նորից բացվեցին այս գույժից։ Ես վեր կացա և գլուխս մի ուրիշ սեղանի դեմ տվի, որ կանգնած էր անկյունում։ Սակայն Միննին դրա վրա դրված սև շորերը հավաքեց, որպեսզի իմ արտասուքով չթրջվեն։ Միննին սիրուն ու բարեսիրտ աղջիկ էր․ նա քնքուշ ձեռքով ուղղեց աչքերիս վրա ընկած մազերս և ուզում էր սփոփել ինձ, սակայն ինքը շատ ուրախ էր, որ իր գործը համարյա թե վերջացնելու վրա է։

Այդ իսկ միջոցին մուրճի շաչյունը լռեց, և մի գեղեցիկ երիտասարդ ներս մտավ։ Նա ձեռքին մի մուրճ ուներ, իսկ բերանում մանրիկ գամեր, որ պետք է նախ դուրս հաներ խոսելու հնար ստանալու համար։

― Դե, Ջորեմ, քո գործը հապա ինչպե՞ս է, ― ասաց մր․ Օմրը։

― Շատ լավ, ― պատասխանեց Ջորեմը։ ― Արդեն պրծա։

Միննին փոքր֊ինչ կարմրեց, իսկ մյուս երկու աղջիկները ժպտալով իրար մտիկ տվին։

― Ուրեմն դու ճրագո՞վ էիր բանում այս գիշեր, մինչ ես կլուբումն էի։ Հա՞, ― հարցրեց մր․ Օմրը, մի աչքը խփելով։

― Այո, սըր, ― ասաց Ջորեմը։ Չէ՞ որ ինքներդ ասել էիք, որ եթե գործս վաղ վերջացնեմ, զբոսանքի կերթանք, Միննին և ես․․․ ձեզ հետ միասին։

― Հե՛, հե՛, հե՛, ― ծիծաղեց մր․ Օմրը հազալով։ ― Իսկ ես կարծում էի, թե ինձ հաշվից դուրս կհաներ։

― Որովհետև դուք այդպես էիք ասել, ես էլ գործս շուտ վերջացրի, ― շարունակեց երիտասարդը։ ― Կուզենա՞ք տեսնել, թե ինչպես է շինված։

― Այս րոպեիս, ― ասաց մր․ Օմրը վերկենալով։ Եվ հետո, դառնալով ինձ, հարցրեց․ ― իսկ դուք, որդյակ, չէ՞իք կամենա աչքի անցնել ձեր․․․

― Ո՛չ, ո՛չ, հայրիկ, ― ընդհատեց Միննին։

― Կարծում էի, սիրելիս, թե նրան հաճելի կլինի, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Սակայն գուցե քո ասածը ճշմարիտ լինի։

Չեմ կարող ասել, թե ինչպե՞ս հասկացա, որ նրանք իմ սիրելի, ին անձկալի մոր դագաղն են տեսնելու գնում։ Ես օրումս չէի լսել, չէի էլ տեսել, թե ինչպե՞ս եմ դագաղ շինում, այնուամենայնիվ, գոծարանում հնչող հարվածները լսելուս պես բանի էությունն իմացա, և երբ երիտասարդը ներս մտավ, արդեն գիտեի, թե ինչ էր նրա շինածը։

Կարն արդեն վերջացել էր։ Աղջիկներից երկուսը, որոնց անունը դեռ չգիտեի, վերկենալով՝ գոգերին կպած կտորտանքը և թելերը թափ տվին և սկսեցին կրպակը կարգի բերել։ Միննին մնաց պատրաստ շորերը երկու ահագին տուփերի մեջ դարսելու համար։ Այդ անում էր ծնկաչոք ու մի կայտառ երգ երգելով։ Ջորեմը, որ անշուշտ նրա սիրահարն էր, թաքուն ներս մտավ և համբուրեց նրան (կարծեմ բնավ ուշք չդարձնելով իմ վրա)։ Նա ասաց, թե մր․ Օմրը գնացել է կառք վարձելու, ինքն էլ շտապում է պատրաստ լինել։ Ասաց ու փախավ։ Այնուհետև Միննին իր մկրատն ու մատնոցը գրպանը դրեց, սև թելով ասեղը զուշությամբ կրծքին ցցեց, սիրուն կրկնոցն ու գլխարկը շտապով հագավ, հարդարվելով դռան հետևի հայելու առջև, որի մեջ նրա գոհ դեմքի ցոլացումը տեսա։

Այս բոլորը տեսնում էի անկյունից, ուր նստած էի սեղանի առջև՝ մտքերիս մեջ ընկղմած։ Փոքր֊ինչ հետո կրպակի առջև մի կառք կանգնեց, որի մեջ նախ տուփերը դրին, հետո ես նստեցի և վերջապես մր․ Օմրը՝ դստեր ու փեսայի հետ։ Կառքը նման էր այն սայլերին, որոնցով սովորաբար կահկարասիք, և կամ թե դաշնամուր են տեղափոխում․ գույնը սև էր, ձին էլ սև ու երկայնապոչ։ Այդ կառքում բոլորիս համար բավական տեղ կար։

Չեմ հիշում, որ կյանքումս մի այդպիսի տարօրինակ բան զգացած լինեմ, ինչ֊որ զգացի այդ խմբի մեջ գտնվելիս։ Դեռ մի անփորձ, խակ մանուկ՝ ես չէի կարող այդ մարդկանց զվարթությունն իրենց արհեստի հետ հաշտեցնել։ Նրանց համար այդ ուղևորությունը մի զբոսանք էր։ Չէի բարկանում նրանց վրա, այլ սարսափում, մտածելով, թե այնպիսի էակների մեջ եմ ընկել, որոնք բացառություն են մարդկային ազգից։ Նրանք անչափ ուրախ էին։ Ծերը նստած էր առջևից և ձին էր քշում․ մյուս երկուսը նրա հետևը․․․ և հենց որ նա մի բան էր ասում, երկուսն էլ թեքվում էին դեպի նրա գեր երեսը՝ մեկը մի կողմից, մյուսը՝ մյուսից, իբր թե միայն նրանով լինեին զբաղված։ Երբեմն ինձ հետ էլ փորձում էին խոսել, բայց ես լուռ էի՝ վերարկուիս մեջ փաթաթված, զայրանալով նրանց սիրային քծինքի ու քրքիջի վրա ու զարմանալով, թե ինչո՞ւ աստված նրանց սրտի կարծրությունը չի պատժում։

Ճանապարհին, երբ ձիուն գարի տալու համար կանգ առան, իրենք էլ լավ կերուխում սարքեցին ու քեֆ արին․ ես ոչ մի բանի չդիպա և շարունակեցի ծոմ բռնել։ Վերջապես երբ սկսեցինք մեր տանը մոտենալ, ես արագ վար ցատկեցի կառքի հետևից, որպեսզի մի այդպիսի ընկերության հետ չմոտենամ այն հանդիսավոր պատուհաններին, որոնք կույր֊կույր նայում էին վրաս, երբեմն պայծառ, իսկ այժմ գոցված աչքերի նման։

Ահա խեղճ մայրիկիս պատուհանը և դրան կից՝ մեկ ուրիշը, որ իմն էր կոչվում մեր երջանկության օրերում։ Օ՜հ, զուր էի մտատանջ եղել Սալեմ Հաուսում, թե աչքերիս արտասուքը սպառվել է։

Դեռ տան գավթին չհասած, արդեն Պեգգոտիի գրկումն էի, և նա ինձ ներս տարավ։ Ինձ տեսնելուն պես հեկեկաց, բայց և իսկույն զսպելով իրեն, սկսեց ինձ հետ հանդարտ խոսել ու հուշիկ ման գալ, կարծես վախենալով, որ մեռելն անհանգիստ չլինի։ Իմացա, որ նա վաղուց չի քնել և ամբողջ գիշերներով հսկել է։ «Եվ չե՛մ քնի, չե՛մ թողնի խեղճ տիրուհուս, մինչև որ հողին չհանձնվի նրա մարմինը», ասում էր նա։

Մր․ Մեորդստոնը ամենևին ուշք չդարձրեց իմ վրա, երբ մտա այն սենյակը, ուր նա կրակի առջև նստած էր, լռիկ֊լռիկ լաց լինելով։ Միս Մեորդստոնը, որ նամակներով ծածկված սեղանի մոտ զբաղված էր, չոր մատները մեկնեց ինձ և պաղ շշուկով հարցրեց․

― Չափդ արդեն առե՞լ են։

― Այո։

― Իսկ շապիկներդ բերե՞լ ես։

― Այո, միս Մեորդստոն, բոլոր իրեղեններս բերել եմ։

Եվ ուրիշ սփոփանք չլսեցի այդ երկաթե օրիորդից։ Համոզված եմ, որ նա անասելի հաճույք էր զգում հանդես հանելու այն բոլորը, ինչ որ ինքնատիրություն, ամրություն, մտքի հաստատություն, պնդություն, կամքի զորություն էր անվանում, ― միով բանիվ՝ իր դժնդակ բնավորության բոլոր դիվային ցուցակը։ Նա պարծենում էր մանավանդ իր գործնական տաղանդով, որ և ցույց էր տալիս այս ողբալի պայմաններում, գրչի ու թանաքի վերածելով ամեն խնդիր։ Ոչ մի բան չէր հուզում նրան։ Այդ օրվա ամբողջ մնացորդը, հետևյալ օրն էլ՝ առավոտից մինչև երեկո, նա սեղանի առջև անսասան և անշփոթ անցկացրեց․ իր կոշտ գրիչը թղթի վրա ման ածելով, ամենքի հետ սառ խոսելով, առանց դեմքի գեթ մի մկանը թուլացնելու, ձայնի գեթ մի շեշտը մեղմացնելու, հագուստի գեթ մի ծալքը կամ հյուլեն շարժելու։

Նրա եղբայրը երբեմն վերցնում էր մի գիրք, բայց տեսնում էի, որ չի կարդում։ Նա հատորը բաց էր անում և ուղիղ նայում էջի վրա, իբր թե կարդալով, բայց ոչ մի թերթ շուռ չէր տալիս․ հետո հանկարծ վեր էր կենում և ետ ու առաջ էր գնում։ Ես ամբողջ ժամերով ձեռքերս ծալած նստում էի, դեսուդեն նայում և կամ նրա քայլերը համրում։ Նա քիչ էր խոսում քրոջ հետ, իսկ ինձ հետ՝ ամենևին, և մեր տան խորհրդավոր լռության մեջ ուրիշ շարժուն բան չկար, միայն նա․․․ և ժամացույցի ճոճանակը։

Թաղման նախորդ օրերը սակավ էի տեսնում Պեգգոտիին․ միայն սանդուղքով բարձրանալիս կամ իջնելիս պատահում էի նրան այն սենյակի դռան առջև, ուր հանգչում էին մայրիկս և եղբայրս։ Սակայն ամեն երեկո իմ ննջարան էր գալիս և սնարիս մոտ նստում, մինչև որ քնեմ։ Կարծեմ թաղումից մի երկու օր առաջ ― ես շփոթում եմ այդ տխուր ժամանակի օրերը, որոնց միակերպ ընթացքը ոչ մի բանով չէր փոխվում, ― նա մորս սենյակը տարավ ինձ։ Միտքս է միայն, որ մահիճը ծածկող ձյունափայլ ու թարմ սավանի տակ մեր տան սրբազան լռությունը իբրև մարմնացած երևաց ինձ, և երբ Պեգգոտին ուզեց սավանը կամաց ետ քաշել, ես գոչեցի․ «Օ՜հ, ո՛չ, ո՛չ», և նրա ձեռքը բռնեցի։

Եթե թաղման հանդեսը դեռ երեկ կատարված լիներ, դարձյալ ավելի լավ չէի հիշի։ Դահլիճի տեսքը ներս մտնելուս րոպեին, մոմերի լույսը, գինով լի շշերի փայլը, բաժակների ու պնակների ձևը, կարկանդակի անուշ բուրմունքը, միս Մեորդստոնի զգեստի հոտը և մեր սև հագուստը, այս բոլորն անջինջ է մնացել մտքումս։ Մր․ Չիլիպն էլ այնտեղ էր․ նա մոտենում է ինձ և ասում․

― Ինչպե՞ս եք, մաստր Դավիթ։

― Չեմ կարող ասել, թե շատ լավ, և մեկնում եմ իմ աջը, որ նա բռնում է իր աջի մեջ։

― Աստված իմ, ― ասում է նա քաղցր ժպիտով ու փոքր֊ինչ տամուկ աչքերով, ― այս մեր փոքրիկ բարեկամներն աճելով աճում են մեր շուրջը, և այնպես շուտ, որ չես էլ կարող ճանաչել նրանց։ Չէ՞, տիկին։

Այդ հարցը նա ուղղում է միս Մեորդստոնին, որ ոչ մի պատասխան չի տալիս։

― Պետք է ասել, որ շատ բան դեպի լավն է փոխվել այստեղ։ Չէ՞, տիկին, ― հարցնում է մր․ Չիլիպը։

Միա Մեորդստոնը միայն հոնքերը կիտելով ու գլուխը շարժելով է պատասխան տալիս։ Շվարած մր․ Չիլիպը շարունակ աջս բռնած մի անկյուն է քաշվում և բերանն այլևս բաց չի անում։

Ես նկատեցի այդ, որովհետև տուն գալուցս ի վեր ամեն բան նկատում եմ, ինչ որ կատարվում է իմ շուրջը, թեև ինքս ոչ մի բանի մասնակից չեմ։ Եվ ահա զանգակը հնչում է, և մր․ Օմրն իր ընկերներով ներս են գալիս հայտնելու, թե ամեն բան պատրաստ է։ Պեգգոտին արդեն վաղուց պատմել էր ինձ, թե հորս հուղարկավորության միջոցին էլ հյուրերը միևնույն դահլիճում են հավաքված եղել։

Այդտեղ են մր․ Մեորդստոնը, մեր հարևան մր․ Գրայպը, մր․ Չիլիպը և ես։ Մեր դուրս գնալու ժամանակ դիակներն արդեն պարտեզում են, նրանք հանդարտ տանում են առջևից՝ կնձենիների ծառուղով, անց են կենում դռան միջով և մտնում են այն հանգստարանը, ուր ես ամառ ժամանակ այնքան հաճախ ականջ էի դրել թռչունների առավոտյան դայլայլին։

Կանգնում ենք գերեզմանի շուրջը։ Այդ օրը կարծես մյուսներին ամենևին նման չէ․ երկինքն էլ մի ուրիշ տեսակ է՝ մոխրագույն։ Հանդիսավոր լռության րոպեն գալիս է, միանալով այն լռությանը, որ տիրում է հողին հանձնվող դագաղում։ Կանգնած ենք գլխաբաց։ Ահա հնչում է քահանայի պարզ ձայնը․ «Ես եմ հարություն և կյանք, ասե Տեր»։ Հետո հառաչանք ու լաց եմ լսում։ Մտիկ եմ տալիս․ ահա մեր բարի, հավատարիմ աղախինը, այն միակ անձը, որ այժմ ինձ աշխարհիս երեսին ամենից շատ է սիրելի և որին, մանկական սրտիս վկայությամբ, մի օր աստված անշուշտ կասի․ «Մուտ հուրախության տեառն քո»։

Հանդիսականների փոքրիկ խմբում շատերի դեմքը ծանոթ է ինձ․ այդ դեմքերը ես շատ անգամ դիտել եմ եկեղեցում։ Նրանք դեռ այն օրից են մայրիկիս տեսել, երբ նա նոր էր գյուղ եկել իր նորափթիթ գեղեցկությամբ։ Ուշադրություն չեմ դարձնում նրանց վրա ― զբաղված եմ միայն իմ վշտով, ― բայց և այնպես տեսնում եմ նրանց և ամեն մեկին ճանաչում։ Տեսնում եմ հետևի շարքում և Միննիին, որ աչքով է անում իմ մոտ կանգանծ նշանածին։

Վերջացած է ամեն բան։ Գերեզմանը ծածկված է, և մենք նրան թողնում ենք։ Ահա դարձյալ մեր տունը, այնպես սիրուն ու անփոփոխ, մտքիս մեջ այնպես կապված այն բոլորի հետ, ինչ֊որ չկա այլևս, որ նրան տեսնելիս ցավը ավելի սաստկանում է։ Ինձ ներս են մտնցնում․ մր․ Չիլիպը ջուր է տալիս ինձ, որ խմեմ, և երբ ասում եմ, թե ուզում եմ իմ սենյակը բարձրանալ, նա կանացի մեղմությամբ մնաս բարով է մաղթում ինձ։

Այս ամենը կրկնում եմ, կարծես երեկ է պատահել։ Շատ ավելի նոր դեպքեր մտքիս միջից սահել֊անցել են դեպի այն ափը, ուր յուրաքանչյուր մոռացված բան մի ժամանակ կհիշվի, բայց այդ օրվա հիշատակը օվկիանոսի ժայռի նման կանգուն է։

Վստահ էի, որ Պեգգոտին սենյակս կգա։ Կիրակնօրյա խորհրդավոր հանգիստը (այդ օրը կիրակի էր) մեր սրտերի տրամադրությանը հարմար էր։ Նա կողքիս նստեց իմ փոքրիկ անկողնի վրա, և մեկ ձեռքս համբուրելով, մեկ շփելով, ինչպես անում էր եղբորս հետ, ամեն բան պատմեց, ինչ֊որ պատահել էր այդ միջոցին։

― Վաղուց արդեն մայրիկը տկար էր, ― ասաց Պեգգոտին։ Նա մաշվում էր և անբախտ էր։ Երբ փոքրիկն աշխարհ եկավ, կարծեցի, թե հիվանդը կլավանա, բայց սխալվեցի, հիվանդությունը սաստկացավ, և մայրիկս սկսեց օրեցօր նվաղել։ Երեխայի ծնվելուց առաջ նա սիրում էր մենակ֊մենակ լաց լինել․ իսկ հետո օրոր էր երգում նրա վրա, և այնպիսի գողտրիկ ձայնով, որ մի անգամ նրան լսելիս ես կարծեցի, թե ձայնը օդի մեջ է հնչում և դեպի երկինք սլանում։ Վերջերս ավելի երկչոտ էր դարձել, ամեն բանից վախենում էր։ Ամեն մի կոպիտ խոսք հարվածի պես դիպչում էր սրտին։ Սակայն դեպի ինձ միշտ բարի էր։ Խեղճ տիրուհիս, երբեք չէր փոխվում դեպի անշնորհք Պեգգոտին։

Այստեղ Պեգգոտին կանգ առավ և փոքր֊ինչ ձեռքս շոյեց։

― Միայն մի անգամ էր, որ նորից նրան այնպես տեսա, ինչպես որ առաջ էր․ այդ քո գալստյան գիշերն էր, հոգիս։ Իսկ մեկնելու օրը նա ինձ ասաց․ « Էլ երբեք տեսնելու չեմ հրեշտակիս։ Այսպես է ասում սիրտս, Պեգգոտի, և գիտեմ, որ այն ճշմարիտ է»։ Այնուհետև աշխատում էր հանգիստ երևալ, և երբ այդ մարդիկ հանդիմանում էին նրան, թե անհոգ է, անճարակ է, նա հավատում էր, որ այդպես է, թեև վաղուց արդեն այդ բոլորը անցել էր։ Բայց երբեք մարդուն այն բանը չէր ասում, ինչ֊որ սովոր էր ինձ ասել։ Վախենում էր ասել մարդուն։ Միայն մի երեկո, հոգին ավանդելուց մի շաբաթ առաջ, կանչեց նրան և ասաց․

«Սիրելիս, զգում եմ, որ մահս մոտեցել է։ Այժմ, Պեգգոտի, սիրտս հանգիստ է», ― ասաց նա ինձ, երբ միևնույն գիշերը ես նրան անկողին մտցրի։ «Խեղճ մարդս քիչ֊քիչ կընտելանա իր վշտին և հետո ամեն բան կանցնի։ Ես շատ հոգնած եմ, Պեգգոտի։ Մի թողնի ինձ, մոտս մնա, մինչև որ քնեմ։ Օրհնվեն զավակներս։ Աստված պահե որբ որդուս»։

― Այնուհետև ես նրան մենակ չէի թողնում, ― շարունակեց Պեգգոտին։ ― Շատ անգամ այն երկուսի հետ էլ խոսում էր, որովհետև սիրում էր նրանց։ Այդպես էր նրա բնավորությունը։ Նա չէր կարող իր մերձավորներին չսիրել։ Բայց հենց որ նրանք հեռանում էին, դեպի ինձ էր շուռ գալիս, կարծես թե միայն իր Պեգգոտիի մոտ հանգստություն գտնելով, և այնպես քնում։

Վերջին օրը, իրիկնադեմին, համբուրեց ինձ և ասաց․ «Եթե փոքրիկ մանուկս էլ մեռնի, խնդրեմ նրան իմ գիրկը դիր, և թող մեզ միասին թաղեն»։ (Այդպես էլ արինք, որովհետև միայն մեկ օր ապրեց մորից հետո, խեղճ գառնուկը)։ «Թող իմ անգին Դեվին էլ մինչև գերեզման հասցնի մեզ, ― ասաց նա, ― և ասա նրան, որ իր մայրը, վերջին շունչը փչելուց առաջ, մի անգամ չէ, հազար անգամ օրհնեց նրան»։

Պեգգոտին դարձյալ լռեց և թեթև շփեց իմ ձեռքը։

― Կես գիշերն արդեն անցել էր, ― շարունակեց նա, ― երբ հիվանդը ջուր խնդրեց, և հենց որ տվի, այնպիսի քաղցր ժպիտով նայեց վրաս, հոգյակը։ Առավոտը լուսացավ, արեգակը ծագել էր։ Այն ժամանակ նա ասաց, թե որքան մր․ Կոպպերֆիլդը բարի է եղել դեպի նա, որքան հեզ, ներողամիտ։ Մայրիկդ ասաց․ «Երբ որ ես կասկածում էի ինքս ինձնից, լուսահոգին կրկրնում էր, թե սիրող սիրտն ավելի կարժի, քան աշխարհիս բոլոր իմաստությունը, և թե նա երջանիկ էր իմ սիրով»։

«Պեգգոտի, ― ասաց մայրիկդ փոքր֊ինչ հետո, ― մոտեցիր ինձ, սիրելիս․․․ ավելի մոտիկ, ավելի մոտիկ։ Գլուխս փոքր֊ինչ վերցրու և դեպի քեզ շուռ տուր․․․ Երեսդ անհետանում է իմ աչքից․․․ ես ուզում եմ վրադ նայել»։ Այդպես էլ արի, և, ա՜հ, Դավիթ, եկավ հասավ այն րոպեն, երբ պիտի ճշմարտվեր, ինչ֊որ ասել էի քեզ մի անգամ․․․ թե նա ուրախ կլինի իր խեղճ գլուխը հիմար պառավ Պեգգոտիի բազկի վրա դնելու․․․ և նա մեռավ իբրև մի նիրհած մանուկ։

Այսպես վերջացավ Պեգգոտիի պատմությունը։ Մորս մահվան այս հանգամանքները լսելուս րոպեից նրա վերջին ժամանակի տեսքը անհետացավ իմ մտքից։

Այդ րոպեից ի վեր հիշողությանս մեջ նա դարձյալ պատկերանում էր իբրև այն նորատի մայրիկը, առաջին հիշատակներիցս անբաժան այն զվարթ մայրիկը, որ սիրում էր գգվել գանգուրներս և պարել ինձ հետ դահլիճում։ Պեգոտիի պատմությունը՝ փոխանակ մորս կյանքի վերջին շրջանը հիշեցնելու, նրա նախկին սիրուն պատկերը ամրապնդեց հոգուս մեջ։ Տարօրինակ կթվա այս բանը, բայց և այնպես ճշմարիտ է։ Մահվան մեջ նա թռավ անցավ դեպի իր ժպտուն երիտասարդությունը, մյուս ամեն բան ջնջվեց։

Գերեզմանում ննջող մայրը իմ մանկության մայրիկն էր․ նրա գրկում հանգչող մանուկը, ես ինքս էի՝ այն մանկան նման հավիտյան փարվված նրա սրտին։

==Ժ․ գլուխ

Ինձ անտես են թողնում, հետո խնամում

Հուղարկավորության հաջորդ օրը, երբ առավոտյան լույսը նորից ազատ մեր տունը մտավ, միս Մեորդստոնը շտապով ասաց Պեգգոտիին, որ նա մեկ ամսվա ընթացքում տանից հեռանա։ Որքան էլ Պեգգոտին գարշանք զգար այդ քարասիրտ օրիորդին ծառայելուց, այնուամենայնիվ հավաստի եմ, որ իմ սիրուն լավ կհամարեր մեզ մոտ մնալ, քան մի ուրիշ տեղ ամենալավ պաշտոն վարել։ Նա ինձ ասաց, թե պիտի բաժանվենք, և բացատրեց, թե ինչու, և մենք միասին շատ սրտանց լաց եղանք։

Գալով ինձ և կամ թե ապագայիս՝ ո՛չ խոսք կար, ո՛չ էլ զրույց։ Եղբայրն ու քույրը կարծեմ ուրախ կլինեին՝ ինձ էլ մի ամսից հետո ճանապարհ դնել։ Մի օր քաջություն ունեցա հարցնելու միս Մեորդստոնին, թե ե՞րբ վարժարան կուղարկեն ինձ։ Նա չոր ու ցամաք պատասխանեց, թե գուցե բնավ էլ չուղարկեն։ Ուրիշ ոչինչ։ Շատ էի ուզում իմանալ, թե արդյոք ի՞նչ են մտադիր անել ինձ հետ․ նմանապես և Պեգգոտին․ բայց մեզ չհաջողվեց բան իմանալ այդ մասին։

Վիճակիս մեջ մի փոփոխություն էր առաջ եկել, որ որքան էլ ինձ հաճելի թվար ներկա դառը պայմաններում, բայց կարող էր, եթե նրան լավ հասկանայի, մեծ հոգսեր պատճառել ինձ ապագայիս նկատմամբ։ Բանն այս է, որ մինչև այժմ վրաս ծանրացող բռնությունը բոլորովին թողված էր։ Ոչ միայն չէին պահանջում, որ ժամերով տխուր նստած մնամ դահլիճում, այլ դեռ հաճախ պատահում էր, որ այնտեղ մտնելուս պես՝ միս Մեորդստոնը հոնքերը կիտելով նշան էր տալիս, որ հեռանամ։ Այլևս չէր արգելված, որ ես գռեհիկ Պեգգոտիի հետ ժամեր անցնեմ․ հարցնող էլ չկար, թե ո՞ւր եմ գնում և ի՞նչ անում․ միայն թե մր․ Մեորդստոնից հեռու ման գայի։ Սկզբում սաստիկ վախենում էի, թե նա նորից իր ձեռքը կառնի իմ կրթելու պաշտոնը, և կամ ինքը միս Մեորդստոնը կնվիրվի այդ գործին․ սակայն տեսա, որ երկյուղս անհիմն է․ նրանք իմ մասին անհոգ էին։

Չեմ ասի, թե այս գյուտը մի առանձին վիշտ պատճառեց ինձ։ Ես դեռ ճնշված էի մորս մահվան հարվածից և անտարբեր դեպի աշխարհիս բաները։ Իրավ է, երբեմն մտածում էի, թե բոլորովին ինձ անտես կթողնեն, այլևս ոչ ոք իմ մասին խնամք չի տանի և ես, անկիրթ մնալով, մի շրջմոլիկ, անտաշ ու գծուծ մարդ կդառնամ․ երբեմն էլ մտածուն էի՝ այս թշվառության առաջն առնելու համար հերոսներիս նման վերկենալ փախչել և մի ուրիշ տեղ բախտ որոնել․ սակայն այս մտքերը միայն վաղանցուկ ցնորքներ էին, լոկ չինական ստվերներ, որոնք նկարվում էին իմ սենյակի որմի վրա, որպեսզի իսկույն չքանան, որմը դարձյալ մերկ թողնելով։

― Պեգգոտի, ― ասացի ես մի երեկո խոհանոցում, ― մր․ Մեորդստոնը ոչ մի ժամանակ չի սիրել ինձ, իսկ այժմ հո բոլորովին ատում է․ ուրախ կլիներ մինչև անգամ չտեսնել ինձ։

― Գուցե վշտից է, ― ասաց Պեգգոտին գլուխս շոյելով։

― Բայց չէ՞ որ ես էլ վիշտ ունեմ։ Եթե իմանայի, թե պատճառը միայն վիշտն է, ոչ մի բան չէի ասի։ Բայց այստեղ մի ուրիշ բան կա, Պեգգոտի, ուրիշ բան։

― Որտեղի՞ց գիտես, թե վշտից չէ, ― հարցրեց Պեգգոտին, փոքր֊ինչ լռելուց հետո։

― Օ՜հ, նրա վիշտն ամենևին նման չէ իմին։ Այս րոպեին միս Մեորդստոնի մոտ նստած նա տխուր է, բայց բավական է, որ ես ներս մտնեմ և նրա աչքերում մի ուրիշ բան կերևա։

― Ի՞նչ կերևա։

― Զայրույթ, ― ասացի ես, ճակատս ակամա հայրացուիս նման կնճռոտելով։ ― Եթե միայն վիշտ ունենար, այդպես չար֊չար չէր նայի վրաս։ Ահա ես էլ սգավոր եմ, ես էլ եմ տրտմած, բայց այս չի արգելում ինձ մարդասեր ու բարի լինել ամենքի հետ։

Պեգգոտին մի քանի վայրկյան լուռ մնաց․ ես էլ լուռ֊լուռ շարունակեցի մսրած մատներս վառարանի մոտ տաքացնել։

― Դեվի, ― ասաց նա վերջապես։

― Ի՞նչ է, Պեգգոտի։

― Ես ամեն միջոց, ամեն հնար գործ դրի, սիրելիս, Բլենդրոտընում որևէ պաշտոն գտնելու, բայց այդպիսի բան չգտա։

― Այժմ ի՞նչ ես մտադիր անել, Պեգգոտի, ― հարցրի ես տխրությամբ։ ― Մի՞թե կերթաս թափառելու՝ որևէ տեղ ճարելու համար։

― Կարծում եմ, Դեվի, թե ստիպված կլինեմ Յարմաութ գնալ և այնտեղ ապրել։

― Յարմաո՞ւթ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ սիրտ առնելով։ ― Իսկ ես կարծում էի, ո՞վ գիտե աշխարհիս որ ծայրը կթռչես։ Յարմաութը հո հեռու չէ՞, մեկ֊մեկ հո կտեսնվե՞մ քեզ այնտեղ։ Դու հո բոլորովին չե՞ս թողնի ինձ, Պեգգոտի։

― Աստված չանի, ― գոչեց Պեգգոտին եռանդով։ ― Քանի որ այստեղ ես, հոգյակ իմ, ես շաբաթը մեկ կայցելեմ քեզ։ Մինչև կյանքիս վերջը՝ շաբաթը մեկ։

Այս խոստումը մի ծանր քար գլորեց իմ սրտից, սակայն Պեգգոտին միայն դրանով չբավականացավ։

― Գիտե՞ս ինչ կա, սիրելի Դավիթ, ― շարունակեց նա։ ― Ես ուզում եմ նախ մի երկու շաբաթով եղբորս մոտ հյուր գնալ, փոքր֊ինչ հանգստանալ, խելքս գլուխս հավաքել։ Տեսնում եմ, որ այստեղ քեզ շատ կարոտ չեն։ Գուցե քեզ էլ թույլ տան ինձ հետ գնալ։

Քանի որ Պեգգոտիից բացի, մեր տանը ոչ ոք չկար, որի հետ կամենայի հարաբերություն ունենալ, նրա առաջարկը վերին աստիճանի դուր եկավ ինձ։ Քաղցր էր ինձ այն գաղափարը, թե Յարմաութի բարեկամներիս ազնիվ դեմքը նորից կտեսնեմ․ ամոքիչ էր վշտերիս համար այն հույսը, թե նորից կիրակնօրյա առավոտյան անդորրությունը կվայելեմ, զանգակների անուշ հնչյունը կլսեմ, նավերի երերվելը մշուշապատ ծովի երեսին կտեսնեմ, Էմլիի հետ ափերի վրա կզբոսնեմ, ցավերս նրան կպատմեմ, նրա հետ միասին խեցիներ ու կապիճներ կհավաքեմ։ Թեպետ էլ նույն րոպեին երանական զգացումներս պղտորվեցին կասկածով, թե միս Մեորդստոնը հոժարություն չի տա մեկնելու, բայց այս տարակույսն էլ փարատվեց, որովհետև հենց նույն երեկոյան, երբ նա եկել էր մթերանոցը զննելու, Պեգգոտին զարմանալի արիությամբ մոտեցավ նրան ու իր միտքը բացատրեց։

― Ի՞նչ պիտի անի այնտեղ։ Ծուլությո՞ւն, ― ասաց միս Մեորդստոնը, թթու դրած վարունքների փարչը դիտելով։ ― Ծուլությունն է ամեն չարյաց արմատը։ Սակայն այնտեղ թե այստեղ, բոլորը մեկ է․ նա միշտ ծույլ ու դատարկ կմնա։

Նկատեցի, որ Պեգգոտին պատրաստ է մի կծու պատասխան տալ, բայց իմ սիրուն նա լեզուն բռնեց և լուռ մնաց։

― Հըմ, ― ասաց միս Մեորդստոնը, շարունակելով դիտել թթուն, ― այժմ ամենից կարևորն այն է, որ եղբայրս հանգիստ մնա և իր սիրտը ոչ մի բանով չվրդովի։ Այս պատճառով կարծում եմ թե լավ կանեմ, եթե ձեր խնդիրը կատարեմ։

Շնորհակալություն հայտնեցի նրան, բայց ուրախությունս ծածկելով, որպեսզի իր հավանությունը ետ չառնի։ Կարծեմ արածս խոհեմություն էր, որովհետև նույն րոպեին նա այնպես թթու վրաս նայեց, որ ասես փարչի բոլոր կծվությունը կուլ տված լիներ։ Բայց հավանությունը տրված էր, այդպես էլ մնաց․ և ամիսը լրանալուն պես Պեգգոտին ու ես արդեն մեկնելու պատրաստ էինք։

Մր Բարկիսը եկավ Պեգգոտիի հակը վերցնելու։ Որքան հիշում եմ, նա երբեք մեր պարտեզի դռնով չէր անցել․ բայց այս անգամ ներս էլ մտավ և ահագին հակը շալակելիս իմ վրա մի այնպիսի հայացք նետեց, որի մեջ կարծես իմաստ էլ կար, եթե միայն կարելի էր որևէ իմաստ գտնել մր․ Բարկիսի դեմքի վրա։

Պեգգոտին հարկավ տրտում էր մեր տանից բաժանվելիս, ուր այնքան տարի ապրել էր և ուր սնվել էին իր սրտի երկու զորեղ զգացումները․ սեր դեպի մայրս և սեր դեպի ինձ։ Առավոտյան նա հանգստարան գնաց, և այժմ, կառքում նստած, թաշկինակ էր բռնել աստասվաթոր աչքերի վրա։

Քանի որ նա այդ դրության մեջ էր․ մր․ Բարկիսը կենդանության ոչ մի նշան չէր ցույց տալիս։ Նա նստած էր իր տեղում և կուռքի նման անշարժ էր։ Բայց երբ Պեգգոտին սկսեց դեսուդեն նայել և հետս խոսել, մր․ Բարկիսը գլուխը թոթվեց և մի քանի անգամ ծիծաղեց, թեև բնավ չհասկացա, թե ո՞մ վրա և ինչո՞ւ։

― Ի՜նչ լավ օր է, մր․ Բարկիս, ― ասացի ես քաղաքավարության համար։

― Կարծեմ վատ չէ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, որ սովոր էր զգուշությամբ արտահայտել իր միտքը և խույս տալ հաստատական ոճերից։

― Այժմ Պեգգոտին բոլորովին հանգստացել է, մր․ Բարկիս, ― նկատեցի ես, նրան հաճելի բան ասելու համար։

― Իրա՞վ, ― ասաց մր․ Բարկիսը։

Եվ այս հանգամանքի մասին մի քանի վայրկյան խորամանկ դեմքով մտածելուց հետո, դարձավ դրացուհուն և ասաց․

― Հա՞, իրա՞վ հանգստացել եք։

Պեգգոտին ծիծաղեց և դրական պատասխան տվեց։

― Չէ, ուղիղն ասացեք, բոլորովի՞ն եք հանգստացել, լիովի՞ն, ― մռմռաց կառապանը, քիչ֊քիչ մոտենալով ու մշտելով Պեգգոտիին։ ― Ասացեք, լա՞վ եք հանգստացել, բոլորովի՞ն։ Հա՞, թե չէ։

Եվ նա շարունակեց այնպես մոտենալ և Պեգգոտիին արմունկով հրել, որ մենք վերջ ի վերջո, կառքի ձախ անկյունում սեղմված մնացինք, և ես հազիվ էի շունչ քաշում։

Երբ Պեգգոտին խնդրեց նրան ուշք դարձնել վրաս, մր․ Բարկիսը տեղ տվեց ինձ և սկսեց ետ քաշվել։ Ես չէի կարող չնկատել, թե որ աստիճան նա գոհ է, որ հնար է գտել, առանց խոսակցության նյութ որոնելու, այդպես պարզ, հեշտ ու հաճելի կերպով արտահայտելու իր միտքը։ Նա զվարճանում էր այդ գյուտով։ Փոքր֊ինչ հետո նորից դարձավ դեպի Պեգգոտին ու կրկնեց․ «Ղո՞րդ հանգստացել եք» և առաջվա պես ճզմեց մեզ։ Շատ չանցած՝ նորից ճզմեց և հարցումը երրորդեց։ Վերջապես բանն այնտեղ հասավ, որ նրա մոտենալը տեսնելուս պես ես վերև էի ցատկում, պատճառաբանելով, թե ուզում եմ շրջակայքը լավ դիտել, և դրանով ազատվում խեղդվելուց։

Մր․ Բարկիսն այնպես քաղաքավարի էր, որ մի պանդոկի առջև կանգ առավ՝ մեզ գարեջրով ու խորովածով հյուրասիրելու համար։ Այդտեղ անգամ, մինչ Պեգգոտին խմելու վրա էր, մր․ Բարկիսն այնքան սաստիկ հրեց նրան, որ նրա կլթիկը բռնեց։ Սակայն երբ ճանապարհի վերջին հասանք, մր․ Բարկիսը կատակները դադարեցրեց և երբ վերջապես Յարմաութի քարահատակի վրա անցանք, կառքն սկսեց այնպես ցնցել ու տատանել բոլորիս, որ մր․ Բարկիսին ուրիշ բանի վրա մտածելու ժամանակ էլ չմնաց։

Մր․ Պեգգոտին և Հեմը սպասում էին մեզ հին պանդոկի դռան առջև։ Նրանք մեծ սիրով դիմավորեցին Պեգգոտիին ու ինձ և աջ մեկնեցին մր․Բարկիսին, որ մինչև ծոծրակը ծռված գդակով ու վարանած ժպտուն դեմքով մի անմիտ պատկեր էր ներկայացնում։ Նրանք Պեգգոտիի իրերը վերցրին, և մենք արդեն հեռանալու վրա էինք, երբ մր․ Բարկիսը ցուցամատով մի խորհրդավոր նշան արեց ինձ, որ դռան կամարի տակ մտնենք։

― Բանը լավ է առաջ գնում, չէ՞, ― փսփսաց նա։

Ես մտիկ արի նրա դեմքին և, աշխատելով խորիմաստ ձևանալ, ասացի․

― Օ՜, օ՜։

― Շատ լավ է առաջ գնում, չէ՞, ― կրկրնեց մր․ Բարկիսը մտերմական եղանակով։

― Օ՜օ, ― ասացի ես նորից։

― Դուք հո գիտեք ո՞վ է ուզում, ― ասաց բարեկամս։ ― Բարկիսն է ուզում, միայն Բարկիսը։

Ես հաստատական նշան արի։

― Շատ լավ է, շատ, ― ասաց մր․ Բարկիսը, ձեռքս թոթվելով։ ― Ես ձեր բարեկամն եմ։ Դուք գործը լավ սկսեցիք, այժմ բանս հաջող է։

Քանի շատ էր մր․ Բարկիսն աշխատում հասկացնել իր միտքը, այնքան ավելի մթնացնում էր, և եթե ես նրա երեսը ժամերով էլ դիտեի, դարձյալ այնքան բան կիմանայի, որքան կարելի է իմանալ մի կանգնած ժամացույց դիտելիս։ Բայց Պեգգոտին արդեն կանչում էր ինձ։ Երբ փոքր֊ինչ հեռացանք, նա հարցրեց, թե բարեկամս ի՞նչ էր ասում։

― Ասում էր, թե բանը լավ է առաջ գնում, ― պատասխանեցի ես։

― Ա՜յ անամոթ արարած, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Սուտ է նրա ասածը։ Բայց ի՞նչ կասես, եթե հանկարծ ուզենամ մարդու գնալ։

― Կասեմ, թե կշարունակես հիմիկվա նման սիրել ինձ, ― ասացի ես մի վայրկյան մտածելուց հետո։

Իմ բարեսիրտ դայակը, բոլոր անցորդներին և նույնիսկ առջևից գնացող ազգականներին զարմացնելով, փողոցի մեջտեղում կանգնեց և սկսեց համբուրել ինձ և երդվել, թե հավիտյան պիտի սիրի ինձ։

― Ի՞նչ կասես, հը՞, ― կրկնեց նա, երբ որ նորից շարժվեցինք։

― Եթե ուզենաս․․․ մր․ Բարկիսի՞ն մարդու գնալ։

― Այո, ― ասաց Պեգգոտին։

― Կասեմ, որ հիանալի բան կանես։ Այն ժամանակ քո սեփական կառքն ու ձին կունենաս, ամեն անգամ ինձ տեսնելու կգաս, և այդ ոչինչ չի նստի քեզ, Պեգգոտի։

― Մեկ այս տղայի խելքը տեսեք, ― գոչեց Պեգգոտին։ ― Ես էլ ահա մի ամիս է ճիշտ այդ եմ մտածել։ Այո, հոգիս, մտածել եմ, որ այն ժամանակ ավելի անկախ կլինեմ և հարկավ իմ տանը ավելի սիրով կաշխատեմ, քան ուրիշների մոտ։ Հետո մայրիկիդ էլ մոտիկ կլինեմ, ― շարունակեց նա մեղմիկ, ― շուտ֊շուտ կերթամ նրա գերեզմանը տեսնելու, իսկ երբ մեռնեմ, ինձ էլ նրա մոտ կթաղեն։

Որոշ ժամանակ լուռ մնացինք։ Հետո նա զվարթ ասաց․

― Այնուամենայնիվ մարդու գնալը մտքիցս էլ չէր անցնի, եթե իմ Դեվին այդ չուզենար։ Չէր անցնի, եթե քսան անգամ էլ ծանուցում անեին եկեղեցում և նշանի մատանին պատրաստ լիներ։

― Հապա մեկ երեսիս նայիր, Պեգգոտի, ― ասացի ես։ ― Մի՞թե չես տեսնում, որ ես ուրախ եմ այդ բանից և հոգով սրտով քեզ եմ համակրում։

Եվ իրոք, անչափ ուրախ էի, որ նա մտադիր է ամուսնանալ։

― Հավատում եմ, աչքիս լույս, հավատում, ― ասաց Պեգգոտին, նորից իր կրծքին սեղմելով ինձ։ ― Այդ մասին ես գիշեր֊ցերեկ մտածել եմ, և ամեն բան կշռել, և կարծում եմ, որ լավ կանեմ, եթե մարդու գնամ։ Բայց ուզում եմ եղբորս հետ էլ խորհուրդ տեսնել։ Իսկ առայժմ, Դեվի, դու ոչ ոքի բան չասես, թող երկուսս միայն գիտենանք։ Բարկիսը մի բարեսիրտ, պարզ մարդ է, և ես լավ կկատարեմ իմ պարտքը և կաշխատեմ կատարել։ Այն ժամանակ «մեր բանը լավ առաջ կերթա», ― վերջացրեց Պեգգոտին, ուրախ֊ուրախ քրքջալով։

Մր․ Բարկիսի այդ խոսքերն այնպես ի դեպ կրկնվեցին և այնքան մեզ զվարթացրին, որ ամբողջ ճանապարհը ծիծաղելով կտրեցինք և զվարթ հասանք մր․ Պեգգոտիի տնակին։

Տնակի դրսի տեսքը միևնույն էր, միայն թե ես նրան մի քիչ փոքրացած գտա։ Դռան մոտ կանգնած էր մրս․ Գըմիջը, որ կարծես մեր վերջին հրաժեշտից հետո չէր շարժվել իր տեղից։ Տնակի ներքին սարքն էլ առաջվանն էր․ ննջարանումս միևնույն կապույտ սափորն էր դրված՝ նույն ծովային ծաղիկներով։ Դուրս ելա շտեմարանը տեսնելու, և դարձյալ նույն խաչափառները գտա, նույն խեցիներն անկյունում, ուր նրանք առաջվա պես վխտում էին, կծելու բան փնտրելով։

Էմլին միայն չէր երևում, և ես հարցրի մր․ Պեգգոտիին, թե որտե՞ղ է նա։

― Վարժարանումն է, սըր, ― ասաց նա, ճակատը սրբելով, որովհետև քրտնել էր քրոջ հակը կրելուց։ Հետո պատի ժամացույցին մտիկ տվեց և հարեց․ ― Մի քսան րոպեից և կամ կես ժամից հետո տուն կգա։ Նրա բացակայությունը մեզ ամենքիս զգալի է, հավատացեք։

Մրս․ Գըմիջը հառաչեց։

― Հերիք է տխրես, ա՛յ պառավ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։

― Օ՜հ, ոչ մի մարդ ինձնից ավելի չի զգում այդ, ― ասաց մրս․ Գըմիջը։ ― Ես մի թշվառ անտեր էակ եմ․ միայն նա է, որ կամքիս հակառակ չի գնում։

Մրս․ Գըմիջը շարունակ փնթփնթալով և տնքալով գնաց կրակ վառելու։ Մր․ Պեգգոտին, որ դիտում էր նրան, դիմեց մեզ, ձեռքը շրթունքին դնելով, և կամացուկ ասաց․ «Էլի ծերուկին է հիշում»։ Այս խոսքերը մի հիմնավոր առիթ տվին ինձ կարծելու, թե իմ վերջին այցելությունից հետո ոչ մի բարվոքում չի կատարվել մրս․ Գըմիջի տրամադրության մեջ։

Եվ այսպես՝ ամբողջ տնակն առաջվա նման մի զվարճալի օթևան էր, և ինչո՞ւ չպիտի զվարճալի լիներ․ նա սակայն նախկին տպավորությունը չարեց վրաս։ Մինչև անգամ մի տեսակ հիասթափվաց զգացի։ Պատճառը գուցե այն լիներ, որ փոքրիկ Էմլին տանը չէր։ Ես գիտեի, թե որ շավղով է տուն գալիս, և շատ չանցած՝ արդեն զբոսնում էի այն շավղի վրա՝ նրան դիմավորելու ցանկությամբ։

Հեռվից նշմարեցի մի պատկեր և իսկույն ճանաչեցի Էմլիին։ Թեև նա մի քիչ աճել էր, սակայն դարձայլ փոքրիկ էր։ Երբ մոտեցավ, տեսա, որ նրա կապուտակ աչքերն այժմ ավելի պայծառ են, փոսիկներով այտերն այժմ ավելի բողբոջուն, և ամբողջ պատկերն ավելի զվարթ և սիրուն․ բայց և այնպես, տորօրինակ բան, հանկարծ ուզեցի այնպես ձևանալ, թե իբր նրան չեմ տեսնում, և անցնել մոտով, իբր առանց վրան ուշք դարձնելու։ Եթե չեմ սխալվում, այս տեսակ մի բան հետո էլ արել եմ կյանքումս։

Փոքրիկ Էմլին ամենևին բանի տեղ չդրեց արարքս։ Նա ճանաչեց ինձ, սակայն փոխանակ շուռ գալու և անունս տալու, ծիծաղեց ու փախավ։ Այդ ինձ ստիպեց իսկույն նրա հետևից ընկնել, բայց նա այնպես արագ էր վազում, որ միայն տնակի մոտ բռնեցի նրան։

― Ա՛հ, այս դո՞ւ ես, ― ասաց նա։

― Հը, ճանաչեցի՞ր ինձ, Էմլի։

― Իսկ դու իբր թե չճանաչեցիր ինձ, ― ասաց Էմլին։

Ուզում էի համբուրել նրան, բայց նա իր վարդագույն շրթունքը ծածկեց, ասելով, թե այլևս երեխա չէ, և առաջվանից թունդ քրքջալով ներս վազեց։

Պարզ է, որ նա կամենում էր հետս ընկնել ու գրգռել ինձ։ Այս փոփոխությունը նրա վարմունքի մեջ շատ զարմանալի թվաց ինձ։ Թեյի սեղանն արդեն պատրաստ էր․ փոքրիկ սնդուկի առաջվա տեղն էր․ սակայն Էմլին, փոխանակ կողքիս նստելու, գնաց փնթփնթան մրս․ Գըմիջի մոտ նստեց, և երբ մր․ Պեգգոտին հարցրեց, թե ինչո՞ւ է այդպես անում, նա դեմքը թաքցնելու համար մազերը երեսին փռեց ու սկսեց ծիծաղել։

― Ա՜յ դու փիսիկ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, և հուշիկ֊հուշիկ շոյեց նրան իր մեծ թաթով։

― Այո, այո, չար փիսիկ է, մաստր Դեվի, ― կրկնեց Հեմը, և սկսեց Էմլիի հետ քրքջալ մի այնպիսի հրճվանքով ու հիացումով նրան նայել, որ ինքն էլ կրակի նման կարմրեց։

Տեսա, որ բոլորն էլ երես են տալիս Էմլիին, և ամենից շատ՝ նույն ինքը մր․ Պեգգոտին։ Բավական էր, որ Էմլին իր սիրուն թշիկը մր․ Պեգգոտիի կոշտ մորուքին մոտեցներ, որպեսզի սա Էմլիի ամեն քմահաճույքը կատարեր։ Գոնե ինձ այդպես էր թվում, երբ տեսնում էի, թե ինչպես է գգվում նրան աղջիկը։ Եվ ես լիովին արդարացնում եմ ծերուկին։ Էմլին այնքան հեզ էր, այնպես քաղցրիկ, և իր երկչոտ, փոքր֊ինչ խորամանկ հայացքով՝ այնքան գրավիչ, որ ինձ առաջվանից ավելի հափշտակեց։

Շատ էլ քնքուշ սիրտ ուներ, որովհետև երբ մենք թեյից հետո վառարանի առջև նստեցինք և մր․ Պեգգոտին, իր ծխամորճը քաշելով, իմ կրած կորուստը հիշեց, Էմլիի աչքերն արտասուքով լցվեցին, և նա սեղանի մյուս կողմից այնքան սրտագին վշտով վրաս նայեց, որ ես մի ջերմ շնորհակալություն զգացի դեպի նա։

― Ահա սա էլ որբուկ է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, Էմլիի գանգուրների հետ խաղալով։ ― Ահա սա էլ, ― շարունակեց նա, մի ամուր հարված տալով Հեմի կողքին, ― թեև կարծես ոչ մի բանով որբի նման չէ։

― Եթե ձեզ նման մի խնամակալ ունենայի, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, գլուխս կախելով, ― այն ժամանակ գուցե ես էլ որբ չզգայի ինքս ինձ։

― Լավ ասացիք, մաստր Դեվի, ― գոչեց Հեմը ցնծությամբ։ ― Արևս վկա, լավ ասացիք։ Հիանալի։ Ապրեք, սըր։ Հուռռա՜, հուռռա՜։

Այստեղ նա ետ տվեց մր․ Պեգգոտիի հարվածը, իսկ Էյլին վեր կացավ իր բարերարին համբուրելու։

― Ինչպե՞ս է, սըր, ձեր բարեկամը, ― հանկարծ հարցրեց մր․ Պեգգոտին։

― Ստիրֆորթը՞։

― Հենց նա, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին Հեմի կողմը դառնալով։ ― Չէ՞ի ասում քեզ, թե նրա անունը մեր արհեստն է հիշեցնում։

― Դուք ասում էիք, որ նրա անունը Րըդդրֆորթ^[10] է, ― նկատեց Հեմը ժպտալով։

― Ստիր, թե Րըդդր, մի՞թե երկուսն էկ մեկ չէ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Դե լավ, ինչպե՞ս է նրա առողջությունը, սըր։

― Շատ առողջ էր մեր բաժանվելու միջոցին, մր․ Պեգգոտի։

― Ահա բարեկամ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին, ծխամորճը թափ տալով։ ―Մարդ բարեկամ ունենա, այդպիսի մեկին ունենա։ Վրան նայելուս մարդու քեֆը գալիս է։

― Եվ գեղեցիկ է, այնպես չէ՞, ― ասացի ես, այդ գովասանքից զմայլված։

― Գեղեցի՞կ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Այնպես գեղեցիկ, որ․․․ որ․․․ էլ չգիտեմ, ի՞նչ ասեմ։ Եվ կրտիճ է, շա՜տ կտրիչճ։

― Առյուծի պես կտրիճ է, ― ասացի ես։ ― Եվ չեք կարող երևակայել, թե որ աստիճան համարձակ և անկեղծ է։

― Եվ կարծեմ, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ծխի քուլաների միջից վրաս նայելով, ― կարդալումն էլ կտրուկ է, այս բանում ամենքին էլ ջարդուբուրդ կանի, չէ՞։

― Այո, ― ասացի ես հրճվանքով, ― բան չկա, որ չգիտենա։ Զարմանալի ընդունակ է։

― Ա՜յ քեզ ընկեր,― մռմռած մր․ Պեգգոտին և գլուխը շարժեց։

― Նրա համար ոչ մի դժվար բան չկա, ― շարունակեցի ես։ ― Ինչ դաս էլ տաս, մի նայելով կսովորի։ Ոչ ոք չի կարող լավ կրոկետ խաղալ, իսկ ճատրակում, քանի քար ուզենաս առաջուց կտա, և էլի կհաղթի։

Մր․ Պեգգոտին նորից գլուխը շարժեց, կարծես ասելու համար․ «Անշուշտ կհաղթի»։

― Եվ գիտե՞ք, ինչ լեզու ունի, ― գոչեցի ես։ ― Ում ասես կհամոզի։ Հապա մեկ նրա երգելը լսեիք, մր․ Պեգգոտի։

Մր․ Պեգգոտին դարձյալ գլուխը շարժեց, իբր թե ասելու համար․ «Կասկած չկա»։

― Այնքան էլ վեհանձն է, այնքան բարի ու ազնիվ, ― շարունակեցի ես, սիրած ելույթովս հափշտակված, ― որ ինչքան էլ գովես, գովասանքդ նրա արժանիքին հավասար չի գա։ Ես հավաստի եմ, որ ոչ մի ժամանակ չեմ կարողանա լիովին պարտահատույց լինել նրան այն վեհանձն ուշադրության փոխարեն, որ շնորհում էր ինձ, մինչ ես այնքան ցած էի նրանից թե՛ տարիքով, թե՛ ուսումով։

Մինչ ես արագ խոսում էի, հանկարծ հայացքս Էմլիի դեմքին դիպավ, որ սեղանի վրա խոնարհած, գրեթե առանց շունչ քաշելու ամենախորին ուշադրությամբ լսում էր ինձ․ նրա աչքերն ադամանդի պես վառվում էին, և թշիկները բորբոքվել էին։ Այնքան սիրուն էր, այն աստիճան սքանչելի այդ ակնապիշ դրության մեջ, որ ես շվարած լռեցի։ Հենց այդ րոպեին մյուսներն էլ նրան մտիկ տվին և սկսեցին ծիծաղել։

― Էմլին էլ կուզենար տեսնել նրան, ինչպես և ես, ― ասաց Պեգգոտին։

Էմլին ամենքի հայացքը իր վրա ուղղված տեսնելով, շփոթվեց, գլուխը կախ արեց, և նրա երեսը ավելի կարմրեց։ Եվ երբ իր փռված գանգուրների միջով նկատեց, որ շարունակում ենք դիտել իրեն (ես գոնե պատրաստ էի ժամերով դիտել), հանկարծ փախավ սենյակից և մինչև ննջելու ժամը ետ չեկավ։

Ես պառկեցի առաջվա փոքրիկ անկողնու մեջ, նավատան հետևի մասում։ Քամին դարձյալ սկսեց փչել ու մռնչալ, ինչպես առաջ էր։ Բայց այս անգամ ինձ թվում էր, թե մեռածներին է ողբում։ Չէի կարծում այս անգամ, թե ծովի ալիքները կես֊գիշերին կլեռնանան և տնակը կփախցնեն, այլ պատկերացնում էի մտքիս մեջ այն սոսկալի փոթորիկը, որ արդեն ջրահեղձ էր արել մայրական հարկիս երջանկությունը։ Հետո, երբ որ հողմի մոլեգնությունը փոքր֊ինչ իջավ, ես մի փոքրիկ հավելված արի սովորական աղոթքիս վրա, աղաչելով աստծուն՝ շուտ հասցնել ինձ այրական հասակին, որ կարողանամ ամուսնանալ չնաշխարհիկ Էմլիի հետ։ Այս անուշ ցնորքով օրորված՝ վերջ ի վերջո քուն մտա։

Օրերն անցնում էին իրար հետևից այնպես ախորժ, ինչպես առաջ, միայն այն մեծ տարբերությամբ, որ այժմ Էմլին և ես սակավ էինք զբոսնում ծովափին։ Այժմ նա դասեր ուներ սերտելու, կարեր ուներ կարելու, և օրվա մեծ մասը բացակա էր։ Սակայն զգում էի, որ եթե այդպես էլ չլիներ, մենք դարձյալ չէինք կարողանա առաջվա նման միասին շրջել։ Թեև նա զվարթ էր, թեև կայտառ իբրև մանուկ, բայց արդեն կին էր թվում իմ աչքին։ Միայն մի տարվա մեջ ինձնից ավելի էր զարգացել, առաջվա նման սիրում էր ինձ, բայց սիրում էր և ծաղրել ինձ ու տանջել։ Շատ անգամ, երբ գնում էի դիմավորելու նրան, գիտությամբ ուրիշ ճանապարհով էր ետ գալիս և հետո խաբվելուս վրա ծիծաղում։ Ամենից ավելի դուրեկան էին ինձ այն ժամերը, երբ նա շեմքի վրա մենակ նստած զբաղված էր լինում ձեռագործով․ այն ժամանակ ես էլ նստում էի նրա ոտքի տակ, աստիճանների վրա, և որևէ բան կարդում նրան։ Այս րոպեիս անգամ թվում է ինձ, թե ոչ մի ժամանակ չեմ տեսել մի ավելի լուսափայլ արևի մուտք, քան այդ ապրիլի երեկոներին․ ոչ մի ժամանակ չեմ տեսնի մի ավելի պայծառ էակ, քան թե այն, որ նստած էր հին տնակի շեմքին․ մի ավելի վճիտ երկինք, մի ավելի կապույտ ծով, մի ավելի հրավառ հորիզոն և դրա վրա ճոճվող ավելի սիրուն նավեր։

Մեր գալու հենց առաջին իրիկունը մեզ այցելեց մր․ Բարկիսը շատ անիմաստ ու շփոթված դեմքով և ձեռքին նարիջներով լիքը թաշկինակ բռնած։ Նա չասաց, թե ո՞ւմ համար է այդ գանձը, ուստի երբ հեռացավ, կարծեցինք, թե կապոցը մոռացմամբ է թողել։ Հեմը նրա հետևից վազեց և իսկույն վերադարձավ լուր բերելով, թե նարինջները Պեգգոտիի համար են ընծա բերված։ Այս դեպքից հետո ամեն երեկո ճիշտ միևնույն ժամին, գալիս էր մեզ մոտ խորհրդավոր այցելուն և միշտ որևէ կապոց բերում, սակայն առանց երբեք ակնարկելու, թե ում համար, և դնելով դռան հետևը հեռանում։ Այս քնքուշ սիրո նվերները շատ բազմազան ու տարօրինակ բաներ էին․ իմիջիայլոց հիշում եմ երկու զույգ խոճկորի ոտքեր, մի ահագին ասեղի բարձ, քսան խնձոր, մի զույգ սև սաթե օղ, մի քանի հատ իսպանական սոխ, մի տուփ դոմինո, մի վանդակ՝ մեջը կանարյան թռչնակով և մի սպիտակ խոզի զիստ։

Մր․ Բարկիսն առհասարակ ուրույն կերպով էր հարսնախոսություն անում։ Շատ սակավ խոսք կլսեիր նրա բերնից։ Սովորաբար գալիս, նստում էր կրակի առջև նույն դիրքով, ինչպես իր կառքի մեջ, և հիացումով մտիկ տալիս կարը ձեռքին նստած Պեգգոտիին։ Մի երեկո, երևի թե սիրուց բորբոքվելով, իր սիրեկանի մեղրամոմի կտորը թռցրեց, գրպանը դրեց և տուն տարավ։ Այնուհետև, երբ պետք էր լինում Պեգգոտիին թել մոմել մի անասելի զվարճություն էր մր․ Բարկիսի համար՝ հանել գրպանից այդ կտորը, որ արդեն գրեթե հալված էր, տալ նրան և հետո նորից գրպանը դնել։ Նա կարծես անչափ գոհ էր ինքն իրենից և խոսելու հարկ չէր տեսնում։ Մինչև անգամ Պեգգոտիի հետ ծովեզերքին զբոսնելիս՝ ավելորդ էր դատում խելքին զոռ տալ սիրային խոսքեր գտնելու համար, այլ միայն շտապում էր հարցնել, այն էլ միայն երբեմն, թե նա արդյոք հանգի՞ստ է։ Լավ եմ հիշում, որ Պեգգոտին, նրա հեռանալուն պես, երեսը գոգնոցով ծածկում էր և ամբողջ կես ժամ ծիծաղից թուլանում։ Ընդհանրապես մենք բոլորս շատ թի քիչ զվարթ էինք, բացի թշվառ մրս․ Գըմիջից, որի ամուսինը երևի թե ճիշտ այդպես էր նրա սիրտը գրավել, որովհետև մր․ Բարկիսի հարսնախոսություն անելը տեսնելիս նա անդադար ողորմած հոգուն էր մտաբերում։

Արդեն մոտենում էր տուն վերադառնալու ժամանակը, երբ իմացանք, որ Պեգգոտին ու մր․ Բարկիսը մի օրով զբոսնելու պիտի գնան և ինձ ու Էմլիին իրենց հետ տանեն։ Էմլիի հետ մի ամբողջ օր միասին գտնվելու զվարճությունից ես այս դեպքի նախորդ գիշերը գրեթե անքուն անցկացրի։ Առավոտյան բոլորս էլ վաղ վերկացանք և մինչ նախաճաշ անելու վրա էինք, հեռվից երևաց մր․ Բարկիսը, որ կառքով գալիս էր դեպի իր ցանկալին։

Պեգգոտին հագել էր մի համեստ ու մաքուր սև զգեստ, իսկ մր․ Բարկիսը պճնվել էր մի կապտագույն նոր ֆրակով․ դերձակը դրան այնպիսի երկար թևեր էր տվել, որ հագնողը նույնիսկ սաստիկ ցրտին ձեռնոցի կարիք չէր զգա, և այնպիսի բարձր օձիք, որ ջենտլմենի հետևի մազերը դեպի վեր էին տնկվում։ Ֆրակի ահագին կոճակները աստղերի պես պսպղուն էին։ Գորշագույն վարտիքն ու դեղին բաճկոնակը մր․ Բարկիսի արդուզարդը արժանապես լրացնելով, վայելչության բուն տիպար էին հանդիսացնում նրան աչքիս առջև։

Երբ մենք արդեն հավաքվել էինք դռան մոտ, ես տեսա մր․ Պեգգոտիի ձեռքին մի հին մուճակ, որ կառքի հետևից պետք է նետվեր, իբրև մեր ուղևորության բարի ելքի գրավական։ Այս նպատակով նա մուճակը մրս Գըմիջին հանձնեց։

― Ոչ, Դանիել, թող մեկ ուրիշը նետի, ― ասաց մրս․Գըմիջը։ ― Ես մի թշվառ անտեր արարած եմ։ Ինձ չի կարելի մարդկանց ուրախությանը մասնակցել։

― Բավական է, ա՜յ պառավ, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Ահա վերցրու ու ձգիր։

― Չէ՛, չէ՛ Դանիել․ ― ասաց մրս․ Գըմիջը, հեծելով ու գլուխը շարժելով։ ― Ես այնքան անբախտ եմ, որ ամեն բան ինձ հակառակ է կատարվում։ Չէի ցավի, եթե սիրտս այսքան զգայուն չլիներ։ Քո բանն ուրիշ է, Դանիել, դու ինձ նման զգայուն չես, դարդ ու ցավից ազատ ես։ Դու ձգիր։

Բայց այդ րոպեին Պեգգոտին, բոլորին մի առ մի համբուրելուց հետո կառք մտնելով, ուր ես ու Էմլին արդեն կողք կողքի նստած էինք, բարձր ձայն տվեց մրս․Գըմիջին, որ մուճակն իսկույն նետի։ Մրս․ Գըմիջն էլ վերջապես այս պահանջը կատարեց, բայց և մեր մեկնելու ժամի զվարճությունը փոքր֊ինչ փչացրեց, որովհետև սկսեց լաց լինել և հանկարծ ընկավ Հեմի գիրկը ասելով, թե վաղուց գիտեր, որ ինքը բեռ է բոլորի համար, և թե լավ կլիներ, եթե իսկույն իրեն անկելանոց տանեին։ Այս գաղափարը ես հիմնավոր գտա, և գոհ կլինեի, եթե Հեմն անմիջապես գլուխ բերեր։

Սակայն արտասվալի տեսարանն արգելք չեղավ մեր մեկնելուն։ Ճանապարհ ընկանք, և մի որոշ ժամանակից հետո կանգ առանք մի եկեղեցու առջև, ուր մր․ Բարկիսը ձիու սանձը սյունին կապեց, իսկ ինքը Պեգգոտիի հետ ներս մտավ, Էմլիին ու ինձ կառքում թողնելով։ Ես օգուտ քաղեցի այս հանգամանքից Էմլիի իրանը գրկելու համար և խնդրելու, որ մենք իրար հետ, քանի որ ես երկար չեմ մնալու Յարմաութում, շատ սիրով լինենք և ամբողջ օրը շատ երջանիկ։ Փոքրիկ Էմլին զիջեց և մինչև անգամ թույլ տվեց համբուրել իրեն։ Այս զիջումով քաջալերված, ես սիրտ առա երդվելու նրան, թե երբեք մի ուրիշ աղջիկ չպիտի սիրեմ նրանից բացի և պատրաստ եմ այն մարդու արյունը թափել, որ կհանդգնի սիրեկանիս սիրուն թեկնածել։

Որքա՜ն ծիծաղեց խոսքերիս վրա փոքրիկ Էմլին։ Պետք էր տեսնել այդ հրաշալի էակին, երբ նա իրեն ինձնից խելոք ու հասակավոր կարծելով, վստահ֊վստահ ասաց․ «Դու մի անմիտ տղա ես»։ Հետո սկսեց այնպես զվարթ քրքրջալ, որ նրան նայելու հրճվանքից ես մոռացա այդ վիրավորիչ ածականը։

Մր․ Բարկիսն ու Պեգգոտին եկեղեցում բավական երկար մնացին, բայց վերջապես դուրս ելան, և մենք առաջ գնացինք։ Ճանապարհին մր․ Բարկիսը հանկարծ դեպի ինձ շուռ եկավ և մի խորամանկ ակնարկով, որ ամենևին սպասելի չէր նրանից, հարցրեց․

― Հիշո՞ւմ եք, սըր, թե ի՞նչ անուն էի գրել կառքում։

― Կլարա Պեգգոտի, ― պատասխանեցի ես։

― Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ անուն կգրեի այժմ, եթե կավիճ ունենայի։

― Դարձյալ Կլարա Պեգգոտի, ― ասացի ես։

― Կլարա Պեգգոտի Բարկիս, ― գոչեց նա և այնպես սաստիկ ծիծաղեց, որ ամբողջ կառքը դղրդաց։

Կարճ ասած, նրանք պսակվել էին, և պսակվելու համար էին եկեղեցի մտել։ Պեգգոտին կամեցել էր, որ կարգը անշշուկ կատարվի․ քահանան տեղի էր տվել և այս պատճառով ոչ մի վկա ներկա չէր եղել հանդեսին։ Համեստ կինը փոքր֊ինչ շփոթվեց, երբ մր․ Բարկիսը այնպես որոտաձայն հրապարակեց իրենց զուգությունը, և այս հանգամանքն արգելեց նրան համբուրել ինձ ու կրկնել, թե իր սերը դեպի ինձ միշտ անփոփոխ կմնա։ Սակայն մի քանի րոպեից նա հանգստացավ և ասաց, թե շատ ուրախ է, որ բանն արդեն վերջացել է։

Մոտեցանք մի փոքրիկ պանդոկի, որ զարտուղի ճամփի վրա էր գտնվում։ Այնտեղ մեզ սպասում էին և մի փառավոր ճաշ էին պատրաստել։ Օրը շատ ուրախ անցավ։ Եթե վերջին տասը տարվա ընթացքում Պեգգոտին ամեն օր մի֊մի անգամ ամուսնացած լիներ, դարձայլ ավելի հանգիստ ու անբռնազբոսիկ չէր լինի․ նա բնավ չէր փոխվել և միևնույնն էր, ինչ֊որ միշտ։ Թեյից առաջ նա դուրս ելավ Էմլիի և ինձ հետ զբոսնելու, մինչ մր․ Բարկիսը փիլիսոփայորեն ծխում էր, երևի իր երջանկության մասին մտածելով։ Եթե այդպես է, ուրեմն պետք է ասել, որ մտածմունքից նրա ախորժակը նորից բացվեց, որովհետև թեպետ ճաշին, ինչպես որ հաստատ հիշում եմ, մի ահագին պատառ խոզի միս էր կերել՝ չգիտեմ թե ինչ կանաչով, և երկու հատ տապակած վառեկ, այնուամենայնիվ, թեյի ժամանակ կարիք զգաց մի մեծ բաժին խոզի սառ ճարպ պահանջելու իր համար, որը և վայելեց զարմանալի հեշտությամբ։

Տարիներ անցնելուց հետո շատ անգամ հիշել եմ, որ այդ հարսանիքն իրոք մի տարօրինակ, զվարճալի և անմեղ բան էր։ Արևը մայր մտնելուն պես մենք վերստին կառք նստեցինք և հանգիստ ճանապարհ ընկանք դեպի տուն, երկնային աստղերը դիտելով և նրանց վրա խորհրդածելով։ Ես էի երկնային երևույթների գլխավոր մեկնիչը և մր․ Բարկիսը մտավոր հորիզոնն ընդարձակողը։ Պատմում էի նրան, ինչ֊որ միայն գիտեի, սակայն ինչ էլ խելքիս փչեր, նա պատրաստ էր սիրով լսել և անպայման հավատալ, ― այնքան մեծ էր նրա պատկառանքը իմ անհուն գիտության հանդեպ։ Երբ ես լռեցի, նա բավական լսելի ձայնով ասաց կնոջը, թե ես մի նորատի հրաշք եմ։

Երբ գիտական պաշարս սպառվեց և կամ լավ ասած՝ երբ մր․ Բարկիսի մտավոր ուժերը հատան, Էմլին ու ես ծածկվեցինք մի հին շալով ու մինչև ճանապարհի վերջը դրա տակը մնացինք։ Օ՜հ, որքան եմ սիրում նրան։ Որքա՜ն երջանիկ կլինեի (մտածում էի ես), եթե նրա հետ ամուսնացած լինեի, նրա հետ միասին որևէ դաշտում կամ անտառում ապրեի, միշտ անթառամ, միշտ պատանի մնայի, թև֊թևի տված նրա հետ միասին ծաղկազվարճ ու լուսափայլ հովիտներում շրջեի, նրա հետ միասին մեռնեի և երգեցիկ թռչունների դայլայլով նրա հետ միասին թաղվեի։ Ամբողջ ճանապարհին հոգիս պաշարված էր այս տեսակ սին, անմեղության լույսով փայլուն և վերամբարձ աստղերի նման երերուն ցնորքներով ու մտքերով։ Քաղցր է ինձ հիշել, որ Պեգգոտիի ամուսնությանը ներկա էին Էմլիի և ինձ նման անարատ, անբիծ սրտեր։ Հանձին մեր, կարծես թե Սերը և Շնորհը ուղեկից էին դայակիս հարսանեկան թափորին։

Արդեն ուշ գիշերով նավի տնակին հասանք։ Մր․ Բարկիսը, մրս․ Բարկիսը բարի գիշեր մաղթեցին մեզ և իսկույն իրենց սեփական բնակարանը գնացին։ Ահա այդ րոպեին էր, որ ես առաջին անգամ Պեգգոտիին կորցնելս զգացի։ Անտարակույս այն գիշերը ես շատ տրտում կանցկացնեի, եթե չգիտենայի, որ հենց այն հարկի տակ պիտի հանգչեմ, ուր հանգչելու էր և Էմլին։

Մր․ Պեգգոտին ու Հեմը լավ գիտեին, թե ինչ եմ ես զգում, և աշխատում էին վիշտս փարատել հյուրասեր և քաղցր վարմունքով։ Ընթրիքի ժամանակ Էմլին նստեց սնդուկի վրա իմ կողքին, առաջին անգամ երկրորդ այցելությանս միջոցին, և այս եղավ մեր հիանալի օրվա հիանալի վերջաբանը։

Գիշերվա դեմ ծովը հորդացավ և ընթրիքից հետո մր․ Պեգգոտին ու Հեմը ձուկ որսալու գնացին։ Վրաս մի տեսակ քաջություն եկավ, երբ այդ խաղաղ տնակում ես մենակ մնացի պաշտպանելու մրս․ Գըմիջին ու Էմլիին, և միակ ցանկությունս էր, որ մեր վրա մի առյուծ կամ մի վիշապ և կամ մի ուրիշ ամեհի գազան հարձակվի, որպեսզի առիթ ունենամ սպանել նրանց և հերոսի փառք վաստակել։ Բայց որովհետև Յարմաութի ամայի տափարակում այդ գազաններից ոչ մեկն էլ չկար, լավ համարեցի քնել մինչև առավոտ, զանազան հրեշներ երազելով։

Առավոտյան Պեգգոտին մեզ մոտ եկավ և սովորական եղանակով պատուհանիս մոտ նստեց, զարթնելուն պես այդ դրության մեջ տեսնելով նրան, կարծեցի, թե երեկվա հարսանիքն էլ մի երազ էր։ Թեյից հետո նա ինձ իր տունը տարավ, որ մի սիրուն, կոկիկ տնակ էր։ Դրա միջի կահ֊կարասիքը ուշադրությունս գրավեց, հատկապես դահլիճում գտնվող (տնեցոց առօրյա նստելու տեղն աղյուսահատակ խոհանոցն էր) սև փայտե գզրոցը։ Նրա երեսը բացվում իջնում էր, մի գրասեղան կազմելով, որի խորքում դրված էր ֆոքսի «Նահատակներ» կոչված շարադրության մեծ հատորը։ Իսկույն այդ պատվական գիրքը բաց արի, որից այժմ մի բառ անգամ չեմ հիշում, և սկսեցի եռանդով կարդալ։ Այնուհետև երբ էլ գնայի Պեգգոտիի մոտ, միշտ չոքում էի աթոռի վրա և գզրողը բանալով պատվական գրքի բովանդակությունը կլանում։ Ինձ հրապուրում էին մանավանդ նրա անթիվ նկարները, որոնք պատկերացնում էին մարդկային ֆանատիկոսությունից առաջ եկած ամեն տեսակ արհավիրք, լլկանք ու չարչարանք։ Այն ժամանակից մինև այսօր նահատակների պատմության և Պեգգոտիի տան հիշատակը միշտ իրարից անբաժան են մտքիս մեջ։

Դայակիս տունը գնալիս ես ամբողջ օրով հրաժեշտ առա մր․ Պեգգոտիից, Հեմից, մրս․ Գըմիջից, Էմլիից և գիշերն անգամ մնացի Պեգգոտիի տան վերնահարկի սենյակում, ուր անկողնու սնարից վեր կոկորդիլոսների հռչակավոր գիրքն էր դրված դարակի վրա։ Պեգգոտիի ասելով՝ այդ սենյակն ինձ համար էր պատրաստված, միշտ էլ՝ միևնույն դրության մեջ պետք է պահվեր։

― Ջահել թե պառավ՝ քանի կենդանի մնամ, սիրելի Դեվի, ― ասաց նա, ― և այս հարկը գլխիս վրա տարածվի, այս սենյակը դու միշտ պատրաստ կգտնես, իբր թե ամեն րոպե քեզ սպասելիս լինի։ Ես ամեն օր սա կհավաքեմ, ինչպես որ հավաքում էի առաջվա փոքրիկ ննջարանդ, և եթե դու, տեր մի՛ արասցե, Չինաստան էլ գնալու լինես, կարող ես ապահով լինել, որ այս սենյակը միշտ քեզ համար մաքուր կպահվի։

Ես ամբողջ սրտով հավատում էի բարի դայակիս անդրդվելի անձնվիրությանը ու ջերմ սիրուն դեպի ինձ և շնորհակալություն հայտնեցի նրան, բայց ոչ այնքան, ինչքան կցանկանայի․ այդ խոսքերը Պեգգոտին առավոտյան ասաց ինձ, վզիս ամուր փարվելով, և ես երկար խոսելու միջոց չգտա, որովհետև հենց նույն առավոտ պիտի մեկնեի դեպի տուն։ Առավոտյան էլ ճանապարհ ընկա մր․ Բարկիսի ու Պեգգոտիի հետ միասին։ Նրանք ինձնից տխուր սրտով բաժանվեցին մեր պարտեզի դռնակի մոտ։ Ես էլ շատ տրտում էի հեռացող կառքին նայելիս, որը ետ էր տանում Պեգգոտիին մեն֊մենակ թողնելով ինձ հին կնձենիների հովանու տակ, այն տան հանդեպ, ուր այլևս ոչ ոք չկար, որ սիրեր ինձ կամ կարեկցեր։

Այժմ ես այնպիսի անտերունչ դրության մեջ ընկա, որի մասին չեմ կարող առանց սարսափի մտածել։ Ես բոլորովին աչքից ընկած էի, մենակ էի ապրում, առանձին, զուրկ մարդկային կարեկցությունից, զուրկ տղաների ընկերությունից, լիովին մատնված միայն իմ տխուր մտքերին, որոնց ստվերը կարծես թղթիս վրա էլ փռվում է, մինչ գրում եմ այս տողերը։

Օ՜հ, ինչեր չէի տա, որ մի դպրոց ուղարկեին ինձ, որքան էլ նա խիստ պահվեր, միայն թե կարողանայի բան սովորել․ միևնույն է, թե ի՞նչ բան և կամ ինչպե՞ս։ Սակայն մի այսպիսի հույս չէր ժպտում ինձ։ Նրանք ատում էին ինձ․ գիտությամբ, համառ կերպով ու չարաչար արհամարհում։ Կարծեք այդ միջոցին էր, որ Մեորդստոնի դրամական գործերը խանգարվեցին․ բայց նրա ատելությունը դեպի ինձ չէր կարելի միայն դրանով բացատրել։ Այդ մարդը չէր կարող հանդուրժել ինձ և մերժելով ու դեն ձգելով ինձ, կարծես ուզում էր իր գլխից հանել այն գաղափարը, թե ես իրավունք ունեմ որևէ խնամք սպասելու նրանից․․․ և հասավ իր նպատակին։

Չի կարելի ասել, թե ինձ իրոք լլկում էին․ ո՛չ։ Չէին ծեծում ինձ և կամ սոված չէին պահում, այլ միշտ, ամեն օր, կանոնավոր միակերպ և անվրդով սառնությամբ արհարահում էին։ Անցնում էին իրար հետևից օրեր, շաբաթներ, ամիսներ, բայց նրանց քարասիրտ անհոգությունն իմ մասին մի մազի չափ չէր փոխվում։ Այդ ժամանակը մտաբերելիս շատ անգամ հարցրել եմ ինձ․ արդյոք ի՞նչ կանեին, եթե հանկարծ հիվանդանայի։ Մի՞թե կթողնեին, որ մեն֊մենակ ընկած մնամ իմ ամայի սենյակում, անխնամ մեռնեմ, թե ո՞վ էլ լինի վրա կհասներ ցավիս դարման անելու։

Երբ մր․ Մեորդստոնը և միս Մեորդստոնը տանն էին լինում, ես ճաշում էի նրանց հետ․ իսկ նրանց բացակայության ժամանակ մենակ էի հաց ուտում։ Ինձ թույլ էին տալիս երբ էլ ուզենամ ազատ քարշ գամ տան մոտերքում և կամ շուրջը, միայն թե ոչ ոքի հետ ծանոթություն չանեմ․ երևի վախենում էին, որ կգանգատվեմ որևէ մեկին։ Այս էր պատճառը, որ չնայած մր․ Չիլիպի ստիպողական հրավերներին, հազիվ էի համարձակվում նրա մոտ գնալ։ Մի քանի ժամանակից ի վեր այրիացած բժշկի բնակարանը մի իսկական դեղատուն էր դարձել․ ես սիրում էի երբեմն֊երբեմն նրա մոտ լինել, մի որևէ նոր գիրք կարդալ, նրա դեղերի համատարած բուրմունը շնչել և կամ նրա ցուցմունքով մի նյութ ծեծել հավանգում։

Միևնույն պատճառով, անշուշտ նաև հին ոխից դրդված դեպի իմ բարի դայակը, սակավ էին թույլ տալիս ինձ այցելություն անել Պեգգոտիին։ Իր խոստման համեմատ նա ամեն շաբաթ գալիս էր ինձ տեսնելու կամ աշխատում հանդիպել ինձ մեր տան մոտերքում և միշտ որևէ ընծա բերում ինձ համար։ Սակայն երբ ես էի նրան տեսնելու փափագ հայտնում, խստիվ մերժվում էր և միայն երկար միջոցներից հետո, այն էլ միայն մի օրով էր թույլ տրվում ինձ նրա տանը լինել։ Այս կարճատև այցերիս ժամանակ առիթ էի ունենում նկատելու, որ մր․ Բարկիսը փոքր֊ինչ ագահ է, կամ թե Պեգգոտիի ասելով՝ «փոքր֊ինչ ժլատ» է, ― փողերի դեզը մահճակալի տակ է պահում, մի արկղի մեջ, ուր նրա վկայությամբ, հին շորերից զատ ոչինչ չկար։ Այդ արկղի մեջ թաքնված գանձերն այն աստիճան ամաչկոտ ու վախկոտ էին, որ նրանց մի չնչին մասն անգամ լույս աշխարհ հանելու համար պետք էր խորամանկություն բանեցնել։ Եվ խեղճ Պեգգոտին ստիպված էր շատ նուրբ, շատ խորագետ հնարների դիմել, որպեսզի կարողանար շաբաթվա ծախսերի անհրաժեշտ փողը ձեռք բերել։

Այդ բոլոր ամիսների ընթացքում ես այնպես հուսահատ էի և այն աստիճան արհամարհված, որ շատ թշվառ կլինեի, եթե հին գրքերիս մեջ մխիթարանք չգտնեի։ Միակ սփոփանքս նրանք էին․ ես անբաժան էի նրանցից, ինչպես և նրանք ինձնից, և միշտ ու միշտ կարդում էի նրանց և կրկնում, էլ չգիտեմ քանի անգամ։

Մոտենում եմ կյանքիս այն շրջանին, որի հիշատակը ոչ մի ժամանակ չպիտի ջնջվի իմ մտքից, քանի դեռ ընդունակ կլինեմ որևէ բան հիշելու։ Այս հիշատակը շատ անգամ, բոլորովին կամքիս հակառակ, եկել կանգնել է աչքիս առջև իբրև մի ահեղ ուրվական և վրդովել նույնիսկ երջանիկ օրերս։

Մի առավոտ սովորականի պես տանից դուրս գալով, տխուր ու պարապ շրջում էի փողոցում․ հանկարծ մոտակա անկյունի մյուս կողմն անցնելիս՝ մր․ Մեորդստոնի դեմ ելա, որ մի պարոնի հետ էր գալիս։ Այդ անակնկալ հանդիպումից շփոթված, ուզում էի մոտերովն անցնել, երբ պարոնը ճանապարհս կտրեց և ասաց․

― Ա՜, այս դո՞ւ ես, Բրուքս։

― Ոչ, սըր․ ես Դավիթ Կոպպերֆիլդն եմ։

― Լավ է, լա՜վ։ Դու Բրուքսն ես, ― շարունակեց ջենտլմենը։ ― Շեֆիլդցի Բրուքսը։ Ես քեզ ճանաչում եմ։

Այս լսելուն պես՝ ավելի ուշով դիտեցի նրան։ Նրա ծիծաղը փոքր֊ինչ ծանոթ թվաց ինձ, և ես ճանաչեցի մր․ Քինիոնին, որին տեսնելու համար մր․ Մեորդստոնը Լոուստոֆտ էր տարել ինձ մի ժամանակ, երբ․․․ էլ ի՞նչ հարկավոր է հիշել, թե ե՞րբ։

― Ինչպե՞ս ես Բրուքս, և որտե՞ղ ես սովորում, ― ասաց մր․ Քինիոնը։

Նա ձեռքն ուսիս դրեց և դարձրեց ինձ, որ իրենց հետ գնամ։ Չգիտեի ի՞նչ ասեմ, շվարած նայում էի մր․ Մեորդստոնին։

― Առայժմ տանն է, ― ասաց վերջինս։ ― Ոչ մի տեղ չի ուսանում, ես չգիտեմ՝ ինչ անեմ դրան։ Հեշտ կառավարելու տղա չի։

Մր․ Մեորդստոնն իր նախկին չար հայացքով մի վայրկյան վրաս նայեց և ակներև զզվանքով շուռ եկավ ինձնից։

― Է՜հ, ― գոչեց մր․ Քինիոնը, մեզ երկուսիս դիտելով։ ― Ի՜նչ լավ եղանակ է։

Լռություն հաջորդեց։ Մտածում էի, թե ինչպե՞ս ազատվեմ այդ պարոնի թաթից և հեռանամ։

― Դու կարծեմ էլի այն աչքաբաց տղան ես, չէ՞, Բրուքս, ― ասաց մր․ Քինիոնը։

― Այո, հիմարներից չէ, ― վրա բերեց իսկույն մր․ Մեորդստոնը։ ― Թողեք գնա։ Կարող եք վստահ լինել, որ շատ սիրով կհեռանա։

Մր․ Քինիոնը ուսս ազատեց, և ես շտապով տուն գնացի։ Երբ պարտեզի դռնակին հասնելով ետ նայեցի, տեսա որ մր․ Մեորդստոնը հանգստարանի ցանկապատին հենված, խոսակցում էր մր․ Քինիոնի հետ։ Նրանք դեպի իմ կողմն էին նայում, և անշուշտ ես էի նրանց խոսակցության առարկան։

Այն գիշեր մր․ Քինիոնը մեր տանը քնեց։ Հետևյալ առավոտյան, նախաճաշից հետո, երբ ես աթոռս սեղանից ետ քաշելով ուզում էի պարտեզ իջնել, մր․ Մեորդստոնը հրամայեց ինձ սենյակում մնալ։ Այնուհետև նա մյուս սեղանի մոտ նստեց, քույրն էր կողքին տեղ բռնեց։ Մր․ Քինիոնը, ձեռքերը գրպանների մեջ դրած, պատուհանից դուրս էր նայում, իսկ ես կանգնած դիտում էի ամենքին։

― Դավիթ, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը, ― պատանու համար այս աշխարհը գործ տեսնելու ասպարեզ է, այլ ոչ թե դատարկ երազելու և հողմ արածելու ասպարեզ։

― Ինչպես որ դու ես անում, ― հարեց քույրը։

― Ջեննի Մեորդստոն, համեցեք խնդրեմ չընդհատել ինձ։ Կրկնում եմ, Դավիթ, քանի որ մարդս ջահել է, պարտավոր է գործ կատարել, և ոչ թե դժգոհ֊դժգոհ պտույտ գալ ու ցնորքներով ապրել։ Եվ այս ճշմարիտ է, մանավանդ քեզ նման մի ստամբակի համար, որ կարոտ է արմատական ուղղման։ Այպիսի մեկին մի լավություն անելու համար՝ անհրաժեշտ է բանուկ կյանքի պայմաններին ենթարկել նրան և թեքել ու կոտրել։

― Եվ պիտի գիտենաս, որ համառությունը չի օգնի քեզ, ― ավելացրեց միս Մեորդստոնը։ ― Պետք է ընկճել այդ համառությունը և, կընկճվի, այո՛, կընկճվի։

Եղբայրը մասամբ հանդիմանության, մասամբ հավանության հայացք նետեց քրոջ վրա և շարունակեց․

― Քեզ երևի հայտնի է, Դավիթ, որ ես հարուստ չեմ։ Համենայն դեպս, իմացած եղիր, որ հարուստ չեմ։ Մինչև այժմ դու բավական պիտանի դաստիարակություն ստացար։ Դաստիարակությունը ահագին ծախս է պահանջում, սակայն այսպես էլ որ չլիներ, կամ եթե միջոց էլ ունենայի այդ ծախսը հոգալու, դարձյալ իմ համոզումով դպրոցական կրթությունը որևէ օգուտ չի տա քեզ։ Անելիքդ շատ պարզ է․ պիտի կռվես աշխարհի հետ, և որքան շուտ սկսես կռիվը, այնքան լավ։

Ինձ թվում էր, թե այդ մարտն արդեն սկսվել էր, և դրա դառնության համն արդեն առել էի։ Այժմ դա հաստատ պիտի սկսվեր։

― Դու լսած կլինես առևտրական տան մասին, ― ասաց մր․ Մեորդստոնը։

― Ո՞ր տան մասին, սըր։

― Մեորդստոնի և Գրինբիի առևտրական տան մասին, որ գինու առևտուր է անում, ― ասաց նա։

Երևի ես վարանել էի, որ մր․ Մեորդստոնը հարկ համարեց շտապով ասել․

― Մի՞թե երբեք չես լսել, թե ինչ ասել է առևտրական տուն, առևտրական գրասենյակ, գինու մառան, մթերանոց, գործարան և կամ մի ուրիշ այսպիսի բան։

― Կարծեմ լսել եմ, սըր, մի ինչ֊որ առևտրական տան մասին, բայց չեմ հիշում՝ երբ, ― ասացի ես, փոքր֊ինչ մտաբերելով նրա և քրոջ եկամուտի աղբյուրները։

― Երբ էլ լինի, բոլորը մեկ է, ― ասաց նա։ ― Այժմ իմացիր, որ այդ առևտրական տան կառավարիչը մր․ Քինիոնն է։

Ակնածությամբ մտիկ տվի այդ պարոնին, մինչ նա շարունակում էր պատուհանից դուրս նայել։

― Մր․ Քինիոնն ասում է, թե շատ տղաներ կան նրա մոտ զբաղված, և թե դու էլ կարող էիր նրա ձեռքի տակ աշխատել, և միևնույն պայմաններով։

― Հարկավ, եթե մի ուրիշ գործ չգտնի, մր․ Մեորդստոն, ― նկատեց մր․ Քինիոնը կամացուկ։

Մր․ Մեորդստոնը ուշք չդարձրեց այդ խոսքերին և գրեթե ցասկոտ շարժումով շարունակեց․

― Պայմաններն այն են, որ դու սնունդ կստանաս և ձեռքի փող էլ կունենաս։ Իսկ բնակարանիդ մասին արդեն հոգացել եմ․ դրա վարձը ես կվճարեմ։ Իսկ ճերմակեղենիդ գալով․․․

― Որ արդեն իմ հոգալու բանը կլինի, ― մեջ մտավ միս Մեորդստոնը։

― Այդ էլ, ինչպես և հագուստդ, իմ ծախսով կպատրաստվի, ― շարունակեց մր․ Մեորդստոնը, ― որովհետև դու անկարող ես դեռ ինքդ գնել։ Եվ այսպես, Դավիթ, այժմ դու Լոնդոն կերթաս մր․ Քինիոնի հետ և կսկսես անկախ ապրել։

― Մի խոսքով, մենք քեզ արդեն տեղավորել ենք, ― նկատեց քույրը։ ― Այժմ կմնա, որ պարտքդ լավ կատարես։

Լավ էի հասկանում, որ այս բոլորի նպատակը շուտով ինձնից ազատվելն է, բայց անկարող եմ լավ մտաբերել՝ արդյոք մր․ Մեորդստոնի որոշումը ուրախությո՞ւն պատճառեց ինձ, թե՞ տրտմություն։ Տպավորությունս շատ պարզ չէր, և ես կարծես տատանվում էի այդ երկու զգացմունքների միջև՝ առանց լիովին ենթարկվելու մեկին կամ մյուսին։ Մտքերս էլ լավ պարզելու ժամանակ չկար․ մր․ Քինիոնը հետևայլ առավոտ մեկնելու էր։

Ահա տեսեք ինձ այդ առավոտ սև շղարշով փաթաթված, մի սպիտակ հին գլխարկ դրած, մի սևագույն բաճկոնակ, լայն ու կոպիտ կտավե վարտիք, ― որ ինձ համար միս Մեորդստոնի ասելով մի լավ զրահ պիտի լիներ կյանքի ահեղ մարտի մեջ։ ― Ահա այսպես հագնված և ամբողջ հարստությունս մի փոքրիկ պայուսակում ամփոփված, ես՝ թշվառ մանուկս, (ինչպես որ անշուշտ կասեր մր․ Գըմիջը) նստեցի մր․ Քինիոնի հետ Յարմաութ գնացող փոստի կառքը, որտեղից արդեն դիլիժանսով պիտի Լոնդոն գնայի։ Ահա մեր տունն ու եկեղեցին ետ են մնում, ծնողներիս գերեզմանները ծածկվում են, մանկական խաղերիս վայրերը այլևս չեմ տեսնում, և երկինքը դատարկ է։

1. ↑ Հասարակ անգլիացի ժողովրդի կարծիքով ծովում չի խեղդվի այն մարդը, որ մի մանկական շապիկ է կրում իր վզին իբրև հմայիչ կամ թալիսման։ ― Այս և հետևյալ ծանոթությունները թարգմանչինն են։
2. ↑ Բեբուն կամ բեբուին ― կապկի տեսակ է․ հայերեն՝ շնագլուխ։
3. ↑ Անգլիական հին սովորությամբ երեխայի ծնվելուց առաջ գնդասեղներ են ցցում բարձի մեջ, ասելով․ «Բարով եկար փոքրիկ հյուր», և կամ՝ «Աստված օրհնե երեխային»։
4. ↑ Rook ― րուկ, անգլերեն նշանակում է որոր կամ ճայ (ագռավի մի տեսակ, իսկ Rookery, րուկրի կոչվում է որորների երամի բույնը, որ նրանք սովոր են հյուսել դարևոր դղյակների շուրջը կանգնած ծառերի վրա։ Անգլիացիք սիրում են այդ թռչուններին, որոնց բնակվելը ազնվական դղյակների մոտերքում սրանց հնության նշանն է համարվում։
5. ↑ Կուկրի ― խոհանոց կամ խոհարարության արվեստ։
6. ↑ Անգլերեն է ― նշանակում է՝ եմ, իսկ հեմ՝ ապուխտ։
7. ↑ Hammock ― ճոճի նման անկողին
8. ↑ Մեկ պենսի մեկ քարրորդ մասը
9. ↑ Հաղարջից պատրաստված անուշ օղի կամ շարբաթ
10. ↑ Steer ― ստիր՝ ղեկ։ Rudder ― րըդդր՝ նմանապես ղեկ