Ա

Ասքանազյան ազգի և Հայաստան աշխարհի աստվածապարգև գրի մասին, թե ե՛րբ ու ո՛ր ժամանակ բաշխվեց և ինչպիսի մարդու ձեռով եղավ այդ աստվածային նոր տրված շնորհքը, այլև այդ մարդու լուսավոր ուսման և հրեշտականման առաքինի կրոնավորության մասին մտածում էի մի առանձին մատյանի մեջ գրված հիշատակարաններ ծաղկեցնել։ Եվ մինչդեռ ես իմ մտքի մեջ մենակ հոգում էի [իրողությունները] հիշելու, [ահա] եկավ, հասավ ինձ Հովսեփ կոչված մի պատվական մարդու, նրա աշակերտի հրամանն [այդ անելու համար], դրա հետ նաև ուրիշների, մեր ուսման աշակերտակիցների քաջալերությունը։ Ուստի և ես, որ բախտ էի ունեցել [նրա] մասնավոր աշակերտը լինելու, թեպետև կրտսերագույնն էի [նրա աշակերտների մեջ], և այդ մեր ուժից վեր էր, [բայց ևայնպես] բռնադատվելով [ինձ] հասած անաչառ հրամանից, [սկսեցի] շտապով և անհապաղ գրի անցընել առաջադրանքը։ Եվ մենք նրանց ամենքին աղաչում ենք, որ աղոթքով մասնակից լինեն մեր աշխատությանը՝ հանձնարարելով [մեզ] աստվածային շնորհքին, որպեսզի աջողությամբ և ուղիղ նավենք վարդապետական ծովի համատարած ալիքների վրայով։

Բ

Քայց արդ՝ նախ մի առաջաբան անենք, թե թույլատրելի՞ է արդյոք կատարյալ մարդկանց վարքի մասին գրել։ Ոչ թե մեր կողմից, մեր կարծիքով վիճաբանելով կճարտարախոսենք, այլ տրված օրինակներով պարզ կերպով կապացուցենք հակառակը։ Որովհետև բարերար աստվածն այնպես է բարի կամեցել իր սիրելիներին, որ ոչ միայն արժանի համարի [տալ նրանց] ըստ [իրենց] առաքինի վարքի չքնաղ և բարձրագույն հատուցումն անսպառ հավիտենականության մեջ, այլև, որ հենց այստեղ, այս աշխարհում, առաջուց այս անցավոր կյանքում մատյանի մեջ պատմել տալով [նրանց մասին]՝ երկնաբարձ կերպով պայծառացնի [նրանց], որպեսզի [նրանք] ընդհանրապես և հոգևոր, և մարմնավոր փայլով փայլեն։

Եվ Մովսիսական պատմության մեջ հայտնի է երանելի մարդկանց ազնվությունը, [նրանց] ճշմարիտ հավատքի հաստատությունը, աստվածամերձ, աստվածամոտ կյանքի վայելչությունը, սքանչելի կյանքի պայծառությունը։ Որովհետև մեկն ընդունելի զոհաբերությամբ արդար է կոչվել. մեկ ուրիշն [իր] հաճելի գործով, չնայելով ամենակուլ մահվան, կենդանի է մնացել, մի երրորդն էլ [իր] կատարյալ արդարությամբ՝ համատարած լեռնացած, աստվածապատիկ ծովի վրա՝ բոլոր շնչավորների հետ միասին՝ մեկ տարի ժամանակով նավի մեջ մնալով՝ պահվել է։ Մի չորրորդն էլ [իր] հանկարծագյուտ հավատով արդարացել է, դարձել է աստվածամերձ, աստվածախոս, դաշնակից և ժառանգել է գալիք բարիքների խոստումը։ Շատ բաներով աստվածածանոթ են գտնվել և ուրիշ այսպիսիները, որոնց ազնվությունների մասին պատմում են բոլոր աստվածային գրքերը։

Ասածներիս նման՝ երանելի Պողոս «Առ Եբրայեցիսն» [թղթի մեջ] անունները տալով՝ գովում է այդպիսիների ճշմարիտ հավատքր, որով՝ յուրաքանչյուրն իր առաջադիմության համեմատ՝ վարձատրական մխիթարություն է ընդունել ամեն ինչ պարգևող աստծուց։ Նա օրինակ է բերում նաև չարագործ Րահաբի հյուրընկալությունը [որ սա արել էր] լրտեսներին։ Իսկ երբ [նա] տեսնում է [այդպիսիների] խուռն բազմությունը, իսկապես քչերի անուններն է հայտնում, ուրիշներինը զանց է անում, ժամանակն անբավական [համարելով ամենը] կարգով պատմելու համար։ Այնուհետև [նա] ընդհանուր կերպով նշանակում է [այդպիսիների] գլխին եկած փորձությունները և նրանց նահատակություններն առանց դիմադրելու, որ և ավելի պատվական է համարում, քան աշխարհիս ապրանքները։

Այսպես և բոլոր հոգեպատում գրքերը նշանակած ունեն բոլոր զորականների քաջությունները. ոմանց բարեհաղթությունն ըստ աստվածային կրոնքի, և ոմանց արիությունները մարտերի ու պատերազմների մեջ ըստ աշխարհական կարգի, ինչպես Նեբրովթինը, Սամսոնինը և Դավթինը։ Մի քանիսին էլ գովում են բնական իմաստությունն աստվածային իմաստությամբ հանդերձ, ինչպես Հովսեփինը՝ Եգիպտոսում և Դանիելինը՝ Բաբելոնում։ Նրանց մեջ կային և հզոր թագավորների խրատատուներ, [որոնք] աշխարհական կյանքի հանգամանքներն էին ցույց տալիս, միաժամանակ և ծանոթություն էին տալիս ամենքի իշխան աստծու մասին։ Մարգարեն հենց այդպիսիների իմաստությունը գովելով՝ ասում է մեկին այսպես. «Մի՞թե ավելի իմաստուն ես, քան Դանիելը. կամ իմաստուն խրատատունե՞ր են խրատել քեզ իրենց խելքով»։ Եվ ոչ այսչափ միայն, այլև գովում է սրբերի զորությունը պատգամավոր ուղարկելով հրեշտակներին, որոնք հայտարարելով Դանիելին ցանկալի էին կոչում, և սուրբ Տիրամորը Գալիլեայում՝ կանանց մեջ օրհնյալ։

Բայց ի՞նչ ասենք այն գովասանքի համար, որով միմյանց պատմում էին ընկերները, որոնց ազնվությունների մասին ամենի Տերն ինքը բերանալիր գոչում էր, հրեշտակների և մարդկանց առաջ ցույց տալիս ոչ միայն նրանց հայտնի գործերի, այլև ծածուկ սրտերի լուսավորությունները։ Ինչպես՝ եկած հրեշտակների միջոցով հայտնեց հյուրամեծար Աբրահամի ծառայական սրտակցությունը, ստացած խոստումներից հետո պատմեց նրան՝ ինչ որ Սոդոմում գործվելու էր։ Նույնպես և քաջ նահատակ Հոբի գովքն է անում նախքան պատերազմելը՝ պատերազմականի առաջ ասելով. «Ճշմարիտ, արդար մարդ, աստվածապաշտ և ամեն չար գործերից հեռու»։ Իսկ մեծ Մովսեսի ավելի ևս աստվածամուխ մերձավորությունը հռչակել է ամեն եկեղեցական գրքերով․ աստվածային ավանդությունը նրա մանկական կայտառությունն էլ է հայտնել, նաև այլազգի Հոթորի խրատն էլ չգրած չի թողել։

Եվ այսպես աստվածագր ավանդությամբ փայլում են բարեգործությունները բոլոր բարեպաշտ ճարտարների, որոնց ամենքի երանելի անունները ոչ ոք չի կարող հիշատակել։ Եվ ոչ միայն առաջագույնների, այլև աստծու միածին որդուց, ամենքի փրկչից հետո եկողների ազնվությունները ծաղկեցնում է, նույնիսկ երանությամբ պսակում է իր լուսաբեր ավետարանի մեջ ոչ միայն սեփական տասներկուսին և կամ առաջընթաց Կարապետին, այլև գովում է ուրիշ մոտեցողների հավատքի ճշմարտությունը։ Այսպես՝ Նաթանայելի մասին հայտնում է, թե առանց նենգության է, և թագավորազնի հավատքի մեծությունն, ասում է, չի գտնվիլ Իսրայելի մեջ։ Բայց ոչ միայն մեծամեծ բաները, այլ ավելի ևս փոքրները բարձր կերպով [գովում է] անարգամեծար Քրիստոսը, որ հարգում է յուղի մի քիչ բանեցնելը և [ասում է, թե] բանեցնողների հիշատակը կպատմեն ամեն տեղ երկնքի տակ։ Եվ քանանացի կնոջ հավատքի մասին ասում է, թե մեծ է. նաև ընծայած երկու դանկի ձգողների հոժարությունն ավելի է գովում, քան մեծերինը։

Իսկ Պողոսին, որ մտքումը դրել էր շրջեցնել քրիստոսագիր կարգերի պայծառությունը, անվանում է ընտիր անոթ և դարձնում է իր սքանչելի անվան կրողն աշխարհում։ Ուստի երանելին նայելով իր և բոլոր սրբերի հավատքի համար [տրված] շնորհքի բարձրությանը՝ բարձրաձայն փառավորել է սկսում [ասելով], թե «Աստծու շնորհքը, որ ամեն բանի մեջ հռչակում է մեր մասին Քրիստոսով և իր գիտության հոտն ամեն տեղ հայտնում է մեզնով»։ Ապա վրա է բերում ավելի համարձակ, թե «Ո՞վ կարող է բիծ դնել աստծու ընտրյալներին»։ Եվ երանելի առաքյալները Տիրոջից էին ստացել այս թույլտվությունը՝ իրենց բոլոր գործակիցների առաքինություններր գրով նշանակելու։ [Նրանցից] մի քանիսինը [կարելի է] տեսնել սուրբ Ավետարանի մեջ, մի քանիսինն էլ երանելի Ղուկասի գրած «Գործք Առաքելոց» մատյանի մեջ. կան էլ, որ առաքյալների «Կաթուղիկե»37 [թղթերի] մեջ են ավելի լավ երևում։

Իսկ սուրբ Պողոսը տասնուչորս թղթերով պատմում է իր առաքելակիցների ու գործակիցների մասին և իր ուրախակիցներն է դարձնում [նրանց], և թղթերի վերջում յուրաքանչյուրին ողջույն է տալիս, անվանե-անուն հարցնում է [նրանց մասին], մեկի գովասանքն էլ Ավետարանից է անում։ Բայց ոչ միայն երանելիի օգնություններն է հարգում, այլև իր քրիստոսամեծար հյուրընկալներին՝ [նրանց արած] մեծարանքի համար՝ շատ գովեստներ է տալիս, դրա համար, աղաչանքով դիմելով աստծուն՝ խնդրում է [արած] բարիքների փոխարենը հատուցել [նրանց]։ Եվ բոլոր ժողովարաններում հնչեցնում է ընտրյալների ազնվությունը, ոչ միայն տղամարդկանց, այլև աշակերտած կանանց, որոնք Ավետարանի ճշմարտությունն են քարոզում։

Եվ այս ամենը [նա] հռչակել է ոչ թե գովքի ու պարծանքի համար, այլ որպեսզի օրինակ ու կանոն ծառայի հետո եկողներին։ Որպեսզի ամենքը նախանձավոր լինեն նման բարի գործերին, ստիպում է ասելով, թե «Հե տևեցեք սիրո, և ամենքր պիտի նախանձավոր լինեն հոգևոր բաների»։ Աքայեցիների հոժարությունը սրբերին ծառայելու Մակեդոնիայում պատմելով՝ նախանձեցնելով հորդորում է․ այլև նույնիսկ թույլ է տալիս անխափան [նախանձել] բարիքների առաքինությանն ասելով, թե «Լավ է ամեն ժամանակ նախանձել բարիներին»։ Այլև ստիպում է նմանող լինել իրեն և Տիրոջը։

Դարձյալ ամենքի հետ միասին ջանում է Քրիստոսի օրինակով կյանք վարել։ «Նայեցե՛ք, ասում է, հավատքի զորագլխին և կատարիչ Քրիստոսին»։ Եվ դարձյալ, թե՝ «Հիշեցեք ձեր առաջնորդներին, որոնք աստծու խոսքը խոսեցին. նրանց վարք ու բարքին նայելով նմանող եղեք [նրանց] հավատքին»։ Եվ ընդհանրապես, թե՝ «Այս պիտի խորհի ձեզնից ամեն մեկը, որ [հավատում է] Քրիստոս Հիսուսին»։ Այսպես և Ղուկասն է դնում «Առաքյալների գործք» մատյանի սկզբում։ Իսկ Տիրոջ եղբայր ցանկալի Հակոբոսը, սրբերի նույնիսկ ամբողջ գունդը սրբասեր Տիրոջ հետ միասին օրինակ առնելով, ասում է իր թղթի մեջ թե «Չարչարանքի և երկայնմտության օրինակ առեք մարգարեներին, որոնք Տիրոջ անունով խոսեցին. Հոբի համբերությունը լսեցիք և Տիրոջ վախճանը տեսաք»։

Ասածներիցս այսոլհետև հայտնի է, որ Տիրոջից է բոլոր աստվածասեր ընտրյալների գովքը. ո՛րը հրեշտակներից, որը միմյանցից, ոչ թե նրանց պարծանքի համար, այլ իրար նախանձ շարժելու, որպեսզի միմյանցով քաջալերված՝ հասնենք բարիքների կատարման, երանելի Պողոսի նշանակած նպատակին, թե՝ «Պիտի միասին հասնել Քրիստոսի հասակի չափին», որի ազատությունր երկնքումն է, սպասել փրկչին, մեծ աստծուն։

Ունենք նաև առաքյալներից հետո եկող կանոնական, շնորհապատում գրվածքները, թե ինչպե՞ս՝ իրենց ճշմարիտ հավատքի և ավետարանական կենցաղավարության համար՝ միմյանցից մեծարվում ու գովվում էին, [և] մինչև այսօրվա օրը նույն սովորությամբ են վարվում։

Եվ այսպես ուրեմն՝ երկուսից էլ թույլտվություն ենք ստացել նաև արդար մարդու վարքը գրի առնելու։

Արդ, այսուհետև և [մեր] խոստացածն առաջ կբերվի, և մեր կարողացած չափովի կգրվի՝ մեծարվելով գլուխ կգա հոր [վարքը], և նրանց տված քաղցր հրամանը զարդարուն կերպով կկատարվի։