Հաղթական կամար - XX գլուխ

Ռավիկն արթնացավ։ Ժոանն այլևս կողքին չէր։ Լոգասենյակից նրա ականջին հասավ ջրի քչքչոցը։ Նա անկուղնու մեջ նստեց։ Քունն իսկույն փախավ։ Վերջին ամիսներին նա կրկին սովորել էր դրան։ Ով կարողանում էր վայրկենապես արթնանալ, նա կարող էր նաև վտանգից խուսափել։ Ռավիկը նայեց ժամացույցին։ Առավոտյան ժամը տասն էր։ Ժոանի երեկոյան շրջազգեստն ու վերարկուն ընկած էին հատակին։ Իսկ դիպակե կոշիկները դրված էին լուսամուտի առաջ։ Կոշիկներից մեկը շրջված էր կողքի վրա։

— Ժոան,— ձայն տվեց Ռավիկը։— Այսքան շուտ այդ ի՞նչ ես անում ցնցուղի տակ։

Ժոանը բացեց լոգասենյակի դուռը։

— Ներիր, Ռավիկ, ես չէի ուզում քեզ արթնացնել։

— Բանն այդ չէ։ Ես քնել կարող եմ ուզածդ աղմուկի տակ։ Բայց ինչո՞ւ ես այդքան շուտ արդեն արթնացել։

Ժոանը գլխին լողագլխարկ քաշած կանգնած էր Ռավիկի առաջ։ Արևից սևացած նրա ուսերից ցած էին գլորվում ջրի կաթիլները։ Ժոանը նման էր գլխին կիպ նստած սաղավարտով ամազոնուհու։

— Ես այլևս գիշերային բու չեմ, Ռավիկ։ Ես դուրս եմ եկել «Շեհերազադեից»։

— Գիտեմ, որ դուրս ես եկել։

— Որտեղի՞ց գիտես։

— Մորոզովն է ասել։

Ժոանը մի վայրկյան փորձող հայացքով նայեց Ռավիկին։

— Մորոզովը.. — ասաց նա... — Այդ ծերունի զավզակը։ Հը, է՛լ ի՞նչ է ասել։

— Ուրիշ ոչինչ։ Ինչո՞ւ, է՞լ ասելու բան կա։

— Ես ի՞նչ գիտեմ, թե գիշերային ակումբի դռնապանը ինչեր կարող է պատմել։ Նրանք հանդերձապահ կանանց նման մի բան են։ Պրոֆեսիան բոլորին բամբասկոտներ է դարձրել։

— Մորոզովին հանգիստ թող։ Գիշերային դռնապաններն ու բժիշկները պրոֆեսիոնալ պեսիմիստներ են։ Նրանք ապրում են կյանքի ստվերոտ կողմերի հաշվին, բայց երբեք բամբասանքով չեն զբաղվում։ Պրոֆեսիան նրանց պարտադրում է համեստ լինել։

— Կյանքի ստվերոտ կողմե՜րը,— ասաց Ժոանը։— Ո՞վ կուզեր դրանք իմանալ։

— Ոչ ոք։ Բայց մարդկանց մեծամասնությունը շփվում է այդ կողմերի հետ։ Ի դեպ ասած, իր ժամանակին հենց նույն այդ Մորոզովն էր, որ քեզ տեղավորեց «Շեհերազադեում»։

— Դրա համար ես պետք է հավիտենապես արցունքն աչքերիս նրան իմ երախտագիտությո՞ւնը հայտնեմ։ Իմ պատճառով նա հիասթափություններ չի ունեցել։ Ես արժանի եմ եղել այն փողերին, ինչ ստացել եմ, այլապես նրանք ինձ չէին պահի։ Բացի դրանից, նա այդ արեց ձեզ համար և ոչ թե ինձ։

Ռավիկը ձեռքը մեկնեց սիգարետին։

— Ես կուզեի իմանալ, թե նա քեզ ի՞նչ է արել, և դու ի՞նչ ունես նրա դեմ։

— Ոչ մի բան։ Պարզապես չեմ սիրում նրան։ Նա միշտ մի տեսակ ուրիշ ձևով է նայում մարդկանց։ Ես նրան հավատ չէի ընծայի։ Նույնը խորհուրդ կտայի քեզ։

— Ի՞նչ։

— Խորհուրդ կտայի նրան հավատ չընծայել։ Դու գիտես, որ Ֆրանսիայում բոլոր դռնապանները ոստիկանական լրտեսներ են։

— Էլ ի՞նչ,— հանգիստ հարցրեց Ռավիկը։

— Դու իհարկե, ինձ չես հավատում։ Բայց «Շեհերազադեում» մարդ չկար, որ այդ չիմանար։ Ո՞վ գիտե, նա չէր, որ...

— Ժոա՜ն,— նա վերմակը մի կողմ շպրտեց ու կանգնեց տեղից,— հիմարություններ դուրս մի տուր։ Քեզ ի՞նչ է պատահել։

— Ինձ ոչինչ չի պատահել։ Ի՞նչ պետք է պատահեր։ Ես պարզապես նրան տանել չեմ կարողանում, ուրիշ ոչինչ, նա քեզ վրա շատ վատ ազդեցություն է թողնում։ Իսկ դու նրանից երբեք պոկ չես գալիս։

— Ահա՜ թե ինչ,— ասաց Ռավիկը։― Հասկանալի է։

Ժոանը հանկարծ ժպտաց։

— Այո, հասկանալի է։

Սակայն Ռավիկն զգում էր, որ բանը Մորոզովով չի վերջանում։ Այդտեղ, ըստ երևույթին, կար նաև ինչ-որ ուրիշ պատճառ։

— Ի՞նչ ես ուզում նախաճաշին ուտել,— հարցրեց Ռավիկը։

— Ես քեզ զայրացրի՞,— հարցին հարցով պատասխանեց Ժոանը։

— Ամենևին։

Ժոանը լոգասենյակից դուրս եկավ և ձեռքերը դրեց Ռավիկի ուսերին։ Ժոանի թափանցիկ պիժամայի միջով Ռավիկն զգաց նրա մաշկի խոնավությունը։ Զգաց նրա մարմինը և փոթորկումն իր արյան։

— Դու զայրացած ես, որ ես խանդո՞ւմ եմ քեզ քո ընկերների հանդեպ,— հարցրեց Ժոանը։

Ռավիկը գլուխն օրորեց։ Սաղավարտ։ Ամազոնուհի։ Օվկիանոսի ալիքներից դուրս եկած նայադ, որի ողորկ մաշկից դեռ չի անցել ջրի և երիտասարդության բուրմունքը։

— Բաց թող ինձ, — ասաց Ռավիկը։

Ժոանը ոչինչ չպատասխանեց։ Բարձր այտոսկրերի և կզակի այդ գիծը։ Շրթունքները։ Ծանր կոպերը։ Մերկ ստինքները, որոնք չկոճկված պիժամայի տակից ուզում էին դուրս ընկնել։

— Բաց թող ինձ, այլապես...

— Այլապես ի՞նչ,— հարցրեց Ժոանը։

Բաց լուսամուտի առաջ մի մեղու էր բզզում։ Ռավիկն աչքերով հետևում էր նրան։ Ըստ երևույթին, մեղուին հրապուրողը եղել են էմիգրանտ Վիզենհոֆի մեխակները, իսկ հիմա նա ուրիշ ծաղիկներ էր փնտրում։ Մեղուն ներս թռավ սենյակ և նստեց լուսամուտի գոգին դրած կալվադոսի դատարկ բաժակներից մեկի պռնկին։

— Դու ինձ կարոտե՞լ էիր,— հարցրեց Ժոանը։

— Այո, կարոտել էի։

— Շա՞տ։

— Շատ։

Մեղուն թռավ, մի քանի անգամ պտույտ տվեց բաժակի վրա և նորից դուրս գնաց՝ լուսամուտից դեպի արևը, դեպի էմիգրանտ Վիզենհոֆի մեխակները։

Ռավիկը պառկած էր Ժոանի կողքին։ Ամառ, մտածեց նա։ Ամառ, առավոտյան մարգագետին, չոր խոտի բուրմունք արձակող մազեր և մաշկ, որից առվույտի հաճելի հոտ է գալիս։ Շնորհակալ արյուն, որ անձայն խոսում է, ինչպես առվակը, և, լցվելով ավազոտ փոսերն ու ուռճանալով, ստեղծում է ողորկ ու հայելանման մակերես, որի մեջ արտացոլվում է ժպտացող դեմքը։ Ամեն ինչ վերակենդանացել էր, ոչինչ այլևս չկար, որ չոր կամ մեռած լիներ, պայծառ մի ակնթարթ — և կեչիներն ու բարդիները, անդորրն ու մեղմ սոսափյունը, հեռավոր ու լքված երկնքից եկող արձագանքի պես համառությամբ ծեծում են զարկերակները։

— Ես այնպե՜ս կուզեի մնալ քեզ մոտ,— ասաց Ժոանը, գլուխը Ռավիկի ուսին դնելով։

— Մնա այստեղ։ Քեզ ո՞վ է ասում գնաս։ Մնա միասին կքնենք։ Առանց այն էլ շատ քիչ ենք քնել։

— Չեմ կարող։ Ես պետք է գնամ։

— Երեկոյան շորով հիմա ինչպե՞ս կարող ես որևէ տեղ գնալ։

— Ես հետս ուրիշ շոր էլ եմ վերցրել։

— Բա ո՞ւր ես դրել։

— Վերարկուիս տակ։ Կոշիկներս նույնպես։ Իրերիս տակ են։ Բոլոր անհրաժեշտ բաները հետս եմ վերցրել։

Ժոանը չասաց, թե ինքն ուր է գնալու և ինչու։ Իսկ Ռավիկը նույնպես չհարցրեց։

Մեղուն կրկին հայտնվեց։ Այս անգամ նա բզզալով աննպատակ պտույտներ չգործեց։ Ուղղակի թռավ դեպի բաժակը և նստեց նրա պռնկին։ Ինչպես երևում էր, կալվադոսը նրան դուր էր եկել։ Կամ դուր էր եկել մրգաշաքարը։

— Դու այդքան համոզված էիր, որ կմնաս այստե՞ղ։

— Այո,— ասաց Ժոանը առանց տեղից շարժվելու։

Ռոլանդեն մատուցարանի վրա շշեր ու բաժակներ բերեց։

— Օղի հարկավոր չէ,— ասաց Ռավիկը։

— Օղի չե՞ս ուզում։ Սա «զուբրովկա» է։

— Այսօր չեմ ուզում։ Ինձ համար սուրճ բեր։ Թունդ սուրճ։

— Շատ լավ։

Նա միկրոսկոպը մի կողմ դրեց։ Հետո վառեց սիգարետը և մոտեցավ լուսամուտին։ Դրսում պլատանները ծածկվել էին թարմ, խիտ տերևներով։ Վերջին անգամ նրա մեկնելուց առաջ այդ ծառերը դեռ մերկ էին։

Ռոլանդեն սուրճը բերեց։

— Հիմա աղջիկները ձեզ մոտ ավելի շատ են, քան առաջ,— ասաց Ռավիկը։

— Այո, քսան նոր աղջիկ ենք վերցրել։

— Մի՞թե գործերն այդքան հաջող են ընթանում, այն էլ հիմա, հուլիսին։

Ռոլանդեն մոտ նստեց Ռավիկին։

— Գործերն այնքան հաջող են, որ մենք ինքներս էլ ենք զարմացած։ Ինչպես երևում է, մարդիկ ուղղակի խելքները թռցրել են։ Ցերեկը որ ցերեկ է, դարձյալ լիքը մարդ է լինում։ Իսկ թե իրիկուները ինչ է կատարվում, արդեն ինքդ կարող ես պատկերացնել...

— Գուցե եղանակի՞ց է։

— Եղանակն ի՞նչ գործ ունի։ Սովորաբար մայիս֊հունիս ամիսներին համարյա մարդ չի լինում։ Իսկ այս տարի կարծես բոլորը խելագարվել են։ Դու չես կարող պատկերացնել, թե բարն ի՜նչ առևտուր ունի։ Նույնիսկ ֆրանսիացիներն են մեզ մոտ շամպայն պատվիրում։

— Ուղղակի աներևակայելի է։

— Իսկ օտարերկրացիները որ — սովորական բան են։ Դրա համար էլ օտարերկրացի են կոչվում։ Բայց ֆրանսիացինե՜րը։ Նույնիսկ փարիզցիներն են շամպայն խմում։ Եվ վճարում են։ «Դյուբոնեի», գարեջրի և կոնյակի փոխարեն շամպայն են խմում։ Պատկերացնո՞ւմ ես։

— Կպատկերացնեմ, եթե սեփական աչքով տեսնեմ։

Ռոլանդեն Ռավիկի համար սուրճ լցրեց։

— Իսկ ինչ հաճախորդներին է վերաբերում, թիվ ու հաշիվ չկա,— ավելացրեց նա։— Քիչ է մնում խելագարվենք։ Դու ինքդ կտեսնես, երբ իջնես ներքև։ Սրահում հիմիկվանից արդեն ասեղ գցելու տեղ չկա։ Եվ այդ եկածներն էլ ոչ թե նախկին զգուշավոր արհեստավոր մարդիկ են, որոնք միշտ քո ստուգումին էին սպասում, այլ տարբեր խավերի ու դիրքի մարդիկ։ Ի՞նչ է հանկարծ դրանց պատահել, Ռավիկ։

Ռավիկը միայն ուսերը վեր քաշեց։

— Դա օվկիանոսային սուզվող նավի հին պատմությունն է։

— Բայց չէ որ մեզ մոտ ոչինչ չի սուզվում։ Ընդհակառակը, մեր գործերն ուղղակի փայլուն վիճակում են։

Դուռը բացվեց և ներս մտավ Նինետտան, որ քսանմեկ տարեկան, պատանու պես սլացիկ և վարդագույն մետաքսե կարճ շալվարով մի աղջիկ էր։ Նա հրեշտակի դեմք ուներ և այդ հաստատության լավագույն պոռնկուհին էր համարվում։ Նինետտան ձեռքին բերում էր մի մատուցարան, որի վրա հաց էր, կարագ և երկու փոքրիկ աման ջեմ։

— Մադամն ասաց, որ բժիշկը սուրճ է խմում,— բացատրեց նա խռպոտ ձայնով։— Նա ուղարկել է սա, որպեսզի ջեմի համը տեսնեք։ Իր պատրաստածն է։— Նինետտան քմծիծաղեց։ Հրեշտակի դեմքն անհայտացավ, իր տեղը զիջելով փողոցային չարաճճի տղայի ծամածռանքին։ Նա մատուցարանը դրեց սեղանին և և պարային քայլվածքով դուրս եկավ սենյակից։

— Ահա, տեսնում ես,— հառաչեց Ռոլանդեն։— Ընդամենը մի քանի օր է, ինչ այս հաստատությունում է, և արդեն երես է առել։ Գիտեն, որ մենք իրենց կարիքն ունենք։

— Ճիշա էլ անում են,— ասաց Ռավիկը։— Այլապես ե՞րբ պետք է դա իրենց թայլ տան։ Իսկ այս ջե՞մն ինչ է նշանակում։ Ինչի՞ համար են ինձ հյուրասիրում։

— Դա մադամի հպարտությունն է։ Նա ինքն է պատրաստում։ Ռիվիերայում ունեցած իր կալվածքից։ Իսկապես էլ շատ լավն է։ Ապա մի փորձեք։

— Ես ջեմ տանել չեմ կարողանում։ Հատկապես եթե դա միլիոնատեր կին է պատրաստած լինում։

Ռոլանդեն բացեց ապակյա կափարիչը, մի քանի գդալ ջեմ հանեց, դրեց մի թերթ հաստ թղթի վրա, հետո մի քիչ կարագ վերցրեց ու երկու բարալիկ շերտ հաց։ Հետո այդ բոլորր փաթաթելով թղթի մեջ, տվեց Ռավիկին։

— Վերցրու,— ասաց Ռոլանդեն,— վերցրու ի սեր նրա։ Հետո կշպրտես։ Նա անպայման հետո ստուգելու է՝ կերել ես թե չէ։ Ծերացող կինը էլ ինչո՞վ կարող է սփոփել իրեն։ Դա նրա հպարտությունն է։ Վերցրու գոնե քաղաքավարության համար։

— Լավ։— Ռավիկը տեղից կանգնեց ու բացեց դուռը։— Իսկապես որ աղմուկ-աղաղակ է,— ասաց նա։ Ներքևից նրա ականջին էին հասնում երաժշտության, ծիծաղի և գոռում֊գոչյունի ձայներ։— Դրանք ֆրանսիացիսե՞ր են։

— Ոչ։ Մեծ մասամբ օտարերկրացիներ են։

— Ամերիկացինե՞ր։

― Ոչ։ Զարմանալին հենց այն է, որ ամերիկացիներ չեն, այլ գերմանացիներ։ Երբեք դեռ այսքան շատ գերմանացիներ մեզ մոտ չեն եղել, ինչքան հիմա։

— Դա այնքան էլ զարմանալի չէ։

— Նրանք բոլորն էլ հիանալի ֆրանսերեն գիտեն։ Եվ ոչ թե այնպես են, ինչպես մի երկու տարի առաջ այստեղ գտնվող գերմանացիներն էին։

— Ես այդպես էլ գիտեի։ Ըստ երևույթին, ձեզ մոտ նաև քիչ զինվորներ չեն լինում։ Հատկապես նորակոչիկներ ու գաղութային զինվորներ, ճի՞շտ է։

— Դրանք որ այստեղից համարյա դուրս չեն գալիս։

Ռավիկը գլխով արեց։

— Իսկ ինչպե՞ս է, գերմանացիները շա՞տ են փող ծախսում։

Ռոլանդեն ծիծաղեց։

— Ի՜նչ խոսք։ Տեղից վեր կենողին պատիվ են անում, միայն թե հետները խմող լինի։

— Երևի հատկապես զինվորներին։ Մինչդեռ Գերմանիայում վալյուտային սահմանափակումներ են, սահմանները փակ են ամենուրեք։ Մարդ կարող է երկրից դուրս գալ միայն իշխանության թույլտվությամբ։ Եվ հետը կարող է դուրս տանել ընդամենը տասը մարկ։ Շատ տարօրինակ է, թե որտեղի՞ց են այդ կերուխում սիրող ուրախ գերմանացիները, որոնք նաև հիանալի ֆրանսերեն գիտեն, այդքան փողը քամուն տալիս Փարիզում։

Ռոլանդեն ուսերը թոթվեց։

— Դա ինձ չի վերաբերում... միայն թե նրանց տված փողը կեղծ չլինի։

Ռավիկը տուն վերադարձավ ժամը ութից հետո։

— Որևէ մեկը ինձ զանգե՞լ է,— հարցրեց նա դռնապանին։

— Ոչ։

— Ճաշից հետո նո՞ւյնպես չեն զանգել։

— Ոչ։ Ամբողջ օրը ոչ մի զանգ չի եղել։

— Իսկ այստեղ մարդ չի՞ եկել, ինձ չե՞ն հարցրել։

Դռնապանը գլուխն օրորեց։

— Ոչ ոք։

Ռավիկն աստիճաններով վեր բարձրացավ։ Երկրորդ հարկում Ռավիկի ականջին հասավ Գոլդբերգ ամուսինների կռվի ձայնը։ Երրորդ հարկում մի երեխա էր ճչում։ Դա ֆրանսահպատակ Լյուսիեն Զիլբերմանն էր, մի տարի երկու ամսական։ Իր ծնողների՝ սրճավաճառ Զիգֆրիդ Զիլբերմանի և նրա տիկնոջ՝ Նելլիի համար, որի աղջկական ազգանունը Լևի էր, ծնունդով Մայնի Ֆրանկֆուրտցի, Լյուսիենը և սրբություն սրբոց էր և սպեկուլիացիայի առարկա։ Երեխան ծնվել էր Ֆրանսիայում, և նրանք հույս ունեին այդ փաստի շնորհիվ երկու տարի ժամկետից շուտ ֆրանսիական անձնագրեր ստանալ։ Լյուսիենը մի տարեկան երեխայի իր ճարտարամտությամբ շուտով ընտանեկան բռնակալ դարձավ։ Չորրորդ հարկում պատեֆոն էին նվագում, որը պատկանում էր փախստական Վոհլմայերին։ Վերջինս Ֆրանսիա ընկնելուց առաջ նստել էր Օրանիենբուրգի համակենտրոնացման ճամբարում։

Պատեֆոնից հնչող երգերը գերմանական ժողովրդական երգեր էին։ Միջանցքից կաղամբի և աղջամուղջի հոտ էր գալիս։

Ռավիկը շարժվեց դեպի իր սենյակը։ Նա հանկարծ ընթերցելու ցանկություն զգաց։ Մի ժամանակ նա համաշխարհային պատմության մի քանի հատոր էր գնել, հիմա փնտրեց և գտավ դրանք։ Ընթերցանությունը մեծ հաճույք պատճառեց նրան։ Ընթերցանությունից ստացած միակ բանը դա ճնշող մի գոհունակություն էր, երբ նա տեսավ, որ այն ամենը, ինչ այսօր կատարվում է, ամենևին էլ նորություն չէ։ Հարյուրավոր անգամ այս նույնը կրկնվել է։ Կեղծիք, ուխտադրժություն, սպանություններ, բարդուղիմեոսյան գիշերներ, իշխանատենչությունից առաջացած կոռուպցիա, անվերջանալի պատերազմներ... Մարդկության պատմությունը արյունով ու արցունքով է գրված, և այս աշխարհի հզորների համար կանգնեցված անցյալի հազարավոր արյունածածկ հուշարձանների միջև հազվադեպ է պատահում մեկը, որը ողողված լինի բարության արծաթյա լույսով։ Դեմագոգները, խաբեբաները, եղբայրասպանները և հայրասպանները, իշխանությամբ հարբած էգոիստները, ֆանատիկոսներն ու մարգարեները, որոնք սրով են տարածել սերը դեպի մերձավորները, բոլոր ժամանակների համար նույնն են եղել, միշտ էլ բազմաչարչար ժողովուրդները հանվել են իրար դեմ և անիմաստ կռիվներում կոտորել մեկը մյուսին հանուն միապետի, հանուն կրոնի և հավատի, հանուն թագադրված խենթերի... Այդ ամենը երբեք վերջ չի ունեցել։

Ռավիկը գրքերը մի կողմ դրեց։ Բաց լուսամուտով ներքևից ձայներ էին հասնում նրան։ Այդ ձայները նա ճանաչեց, դրանք Վիզենհոֆն ու ֆրաու Գոլդբերգն էին։

— Հիմա չէ,— ասաց Ռութ Գոլդբերգը։— Նա շուտով կվերադառնա։ Մի ժամից հետո։

— Մի ժամը նույնպես քիչ ժամանակ չէ։

— Գուցե ավելի շուտ գա։

— Ո՞ւր է գնացել։

— Ամերիկյան դեսպանության մոտ։ Նա ամեն երեկո գնում է այնտեղ։ Դրսում կանգնում է և նայում շենքին։ Ուրիշ ոչինչ։ Հետո վերադառնում է։

Վիզենհոֆն ինչ֊որ բան ասաց, բայց Ռավիկը չհասկացավ նրա ասածը։

— Բա իհա՜րկե,— զայրացած առարկեց Ռութ Գոլդբերգը։— Իսկ ո՞վ է, որ խելագար չէ։ Որ նա ծեր է, դա ես էլ գիտեմ։— Դե բավական է,— փոքր-ինչ հետո ավելացրեց նա։— Ես այլևս զահլա չունեմ։ Ոչ մի տրամադրություն չկա։

Վիզենհոֆն ինչ֊որ պատասխան տվեց։

— Քեզ համար ասելը հեշտ է,— վրա բերեց Գոլդբերգը։― Չէ՞ որ փողը նրա մոտ է։ Ես ոչ մի կոպեկ չունեմ։ Իսկ դու...

Ռավիկը տեղից կանգնեց։ Նա աչքը գցեց հեռախոսին, բայց չմոտեցավ։ Արդեն մոտ ժամը տասն էր։ Առավոտյան Ժոանի գնալուց հետո մինչև հիմա ինքը նրանից ոչ մի տեղեկություն չուներ։ Ռավիկը նրան չէր հարցրել, երեկոյան գալու է թե չէ։ Նա վստահ էր, որ կգա։ Այդ համոզվածությունն այլևս չկար։

— Քեզ համար դա հեշտ է։ Միայն թե դու քո հաճույքն ստանաս,— ասաց ֆրաու Գոլդբերգը։

Ռավիկը գնաց Մորոզովի մոտ։ Բայց սենյակը փակ էր։ Նա աստիճաններով իջավ դեպի «կատակոմբա»։

— Եթե ինձ զանգեն, ես ներքևն եմ,— ասաց նա դռնապանին։

Մորոզովն այնտեղ էր։ Ինչ֊որ շիկահեր մարդու հետ շախմատ էր խաղում։ Սրահի անկյուններում մի քանի կանայք էին նստած։ Նրանցից ոմանք գործում էին, իսկ ոմանք էլ մտահոգված կարդում։

Ռավիկը նստեց Մորոզովի մոտ և սկսեց հետևել նրա խաղին։ Շիկահերը խաղում էր սքանչելի — արագ և մի տեսակ վերացած։ Մորոզովը որոշակիորեն տարվում էր։

— Լավ են ինձ նեղը գցել, ճի՞շտ է,— ասաց Մորոզովը։

Ռավիկն ուսերը թոթվեց։ Շիկահերը բարձրացրեց հայացքը։

— Սա պարոն Ֆինկենշտայնն է,— ասաց Մորոզովը։— Գերմանիայից բոլորովին վերջերս է եկել։

Ռավիկը գլխով արեց։

— Հիմա ինչպե՞ս է այնտեղ,— հարցրեց Ռավիկը, առանց հետաքրքրություն ցուցաբերելու, սոսկ որևէ բան ասած լինելու համար։

Շիկահերը ուսերը վեր քաշեց, առանց պատասխան տալու։ Ռավիկն ուրիշ բան չէր էլ սպասում։ Առաջին տարիներին նոր եկածներից իսկույն հարցուփորձ էին անում, որսում էին Գերմանիայից եկած ամեն մի տեղեկություն, օրըստօրե սպասում էին Երրորդ իմպերիայի կործանմանը։ Հիմա բոլորն էլ արդեն գիտեն, որ միայն պատերազմը կարող է ոչնչացնել ռայխը։ Եվ յուրաքանչյուր փոքրիշատե խելք ունեցող մարդ հասկանում էր նաև, որ գործազրկության պրոբլեմը ռազմական արդյունաբերության զարգացման միջոցով լուծող իշխանությունը վաղ թե ուշ կանգնելու է երկու հնարավոր փաստերի առաջ, կամ պատերազմի, կամ ներքին կատաստրոֆայի։ Ուրեմն, պատերազմ։

— Մատ,— առանց որևէ խանդավառության հայտարարեց Ֆինկենշտայնը և տեղից ելավ։ Նա հայացքը գցեց Ռավիկի երեսին։— Ինչ անենք, որ կարողանանք քնել։ Ես այստեղ գալուց հետո քունս բոլորովին կորցրել եմ։ Դեռ աչքս չփակած, իսկույն նորից արթնանում եմ։

— Խմեք,— մեջ մտավ Մորոգովը։— Բուրգունդյան խմեք։ Ինչքան կարող եք շատ։ Եվ կամ թե չէ՝ գարեջուր։

— Ես խմող չեմ։ Բայց փորձել եմ ժամերով թափառել փողոցներում, մինչև որ հոգնել, հալից ընկել եմ։ Միևնույն է, դա էլ չի օգնել։ Ուղղակի չեմ կարողանում քնել։

— Ես ձեզ մի քանի դեղահաբ կտամ,— ասաց Ռավիկը։— Եկեք ինձ հետ վերև։

— Էլի արի ներքև, Ռավիկ,— ձայն տվեց նրա հետևից Մորոզովը։— Եղբորդ մենակ մի թողնի այստեղ։

Սրահի անկյուններում նստած կանանցից մի քանիսը նայեցին նրան։ Հետո նորից սկսեցին շարունակել գործելն ու կարդալը, կարծես հենց դրանից էր կախված իրենց կյանքը։ Ռավիկը Ֆինկենշտայնի հետ գնաց իր սենյակը։ Դուռը բացելիս մթին, պաղ ալիքի նման նրա վրա հորդեց բաց լուսամուտից ներս լցված գիշերային սառն օդը։ Ռավիկը խոր շունչ քաշեց, վառեց լույսը և արագ աչք ածեց սենյակը։ Սենյակում ոչ ոք չկար։ Նա Ֆինկենշտայնին քնաբեր մի քանի հաբ տվեց։

— Շնորհակալ եմ,— ասաց Ֆինկենշտայնը, առանց դեմքի որևէ մկանը շարժելու և ստվերի նման դուրս եկավ սենյակից։

Ռավիկը հանկարծ հասկացավ, որ Ժոանը չի գա։ Ասենք, նա դեռ առավոտյան այդ գիտեր։ Պարզապես չէր ուզում դրան հավատալ։ Նա շրջվեց ու նայեց կողքերը, թվաց, թե հետևից ինչ-որ մեկը բան ասաց։ Ամեն ինչ միանգամից պարզվեց ու դարձավ հասկանալի։ Ժոանը հասել է իր նպատակին և այլևս չի շտապում։ Եվ ինքը ի՞նչ կարող է նրանից սպասել։ Սպասի, որ նա հանուն իր հանդեպ ունեցած սիրո ամեն ինչ կթողնի ու կվերադառնա՞։ Որ առաջվա նման նորից ե՞տ կգա։ Ի՜նչ հիմարություն։ Իհարկե, նա ուրիշին է գտել, և ոչ միայն ուրիշին, այլ նաև մի ուրիշ կյանք, որը չի ուզենա բաց թողնել իր ձեռքերից։

Ռավիկը նորից իջավ ներքև։ Նա իրեն մի տեսակ անօգնական էր զգում։

— Ոչ ոք ինձ չի՞ զանգել,— հարցրեց նա։

Գիշերային դռնապանը, որը հենց նոր էր ընդունել իր հերթը, սխտորով երշիկը ճխտած բերանը, բացասական օրորեց գլուխը։

— Ես զանգի եմ սպասում։ Եթե հանկարծ հարցնեն, ներքևում եմ։

Ռավիկը նորից վերադարձավ Մորոզովի մոտ։

Նրանք մի պարտիա շախմատ խաղացին։ Մորոզովը տարավ և ինքնագոհ աչքերը հածեց շուրջը։ Այդ ժամանակամիջոցում անկյուններում նստած կանայք սուսուփուս թողել, դուրս էին գնացել դահլիճից։ Նա զանգն առավ ձեռքն ու զնգզնգացրեց։

— Կլարիսսա, մի գրաֆին վարդագույն բեր,— ասաց նա։— Այդ Ֆինկենշտայնը այնպես է խաղում, կարծես կարի մեքենա լինի։ Նույնիսկ մարդու զզվանք է գալիս։ Մաթեմատիկոս է... Ատում եմ կատարելությունները։ Մարդուն հատուկ բան չէ դա։— Նա աչքը գցեց Ռավիկին։— Ի՞նչ ես անում այստեղ այսպիսի երեկոյին։

— Հեռախոսի զանգի եմ սպասում։

— Նորի՞ց ես ուզում գիտական բոլոր օրենքներով մարդ ուղարկել այն աշխարհը։

— Երեկ իսկապես որ ես մի հիվանդի ստամոքս եմ կտրել։

Մորոզովը բաժակները լցրեց։

— Ստամոքս ես կտրել և հիմա էլ նստել ես խմում,— ասաց նա։— Իսկ զոհը այնտեղ պառկած երևի ցավից զառանցում է։ Դրա մեջ անմարդկային ինչ֊որ բան կա։ Գոնե փորդ պետք է ցավեր։

— Ճիշտ ես ասում,— պատասխանեց Ռավիկը։— Աշխարհի դժբախտությունը հենց նրա մեջ է, որ մենք չենք զգում մեր գործողությունների հետևանքը, Բորիս։ Բայց դու ինչո՞ւ ես ուզում քո ռեֆորմը հենց բժիշկներից սկսել։ Դրա համար շատ ավելի հարմար են քաղաքագետներն ու գեներալները։ Այն ժամանակ ամբողջ աշխարհում խաղաղություն կլիներ։

Մորոզովը ետ ընկավ աթոռի թիկնակին և սկսեց Ռավիկին նայել։

— Մարդ պետք է բժիշկներին անձամբ չճանաչի,— ասաց նա։— Այլապես հավատը նրանց նկատմամբ կորչում է։ Ես հաճախ եմ քեզ հետ խմել ու հարբել։ Ուրեմն, ո՞նց կհամաձայնեմ, որ դու ինձ վիրահատես։ Ես կարող էի համոզված լինել, որ դու ավելի լավ վիրաբույժ ես, քան մի ուրիշը, որին ես չեմ ճանաչում, բայց միևնույն է, ես դարձյալ նրա մոտ կգնայի։ Մարդը հակված է վստահել նրան, ում չի ճանաչում, դա նրա անբաժանելի հատկություններից մեկն է, ծերուկ։ Բժիշկներն օրենքով պետք է հիվանդանոցներում ապրեին և երբեք դուրս չգային մարդկանց մեջ։ Դա լավ էին հասկանում ձեր նախորդները — վհուկներն ու հեքիմները։ Եթե ես պառկում եմ վիրահատության, ուրեմն, պետք է հավատամ, որ ես ինձ տալիս եմ արտասովոր մի մարդու ձեռք։

— Ես ինքս նույնպես քեզ չէի վիրահատի, Բորիս։

— Իսկ ինչո՞ւ։

— Ոչ մի բժիշկ չի համաձայնի վիրահատել իր եղբորը։

— Միևնույն է, ես քեզ այդ հաճույքը չեմ պատճառի։ Ես սրտի պայթում եմ ունենալու քնած ժամանակ։ Եվ դրա համար անում եմ այն ամենը, ինչ հնարավոր է։— Մորոզովը չարաճճի երեխայի նման նայեց Ռավիկին և տեղից կան գնեց։— Էհ, ես գնացի։ Գնամ, որպեսզի Մոնմարտրում բացեմ գիշերային ակումբի դռները։ Ինչի՞ համար է մարդն ապրում։

— Որպեսզի հենց այդ մասին մտածի։ Ուրիշ հարցեր չկա՞ն։

— Կան։ Իսկ ինչո՞ւ է երկար ու բարակ մտածելուց հետո, երբ արդեն բավական խելք է հավաքել, իսկույն մեռնում։

— Կան նաև այնպիսի մարդիկ, որոնք մեռնում են առանց խելք հավաքելու։

— Խոսքդ կտուրը մի գցիր։ Եվ հեքիաթներ մի պատմիր թափառող հոգիների մասին։

— Ես մինչև պատասխանելս ուզում եմ քեզ մի ուրիշ հարց տալ։ Առյուծները սպանում են այծեղջյուրներին, սարդերը՝ ճանճերին, աղվեսները՝ հավերին... Որո՞նք են աշխարհի այն միակ էակները, որ անվերջ կռվում են և սպանում իրենց նմաններին։

— Դա մանկական հարց է։ Իհարկե, մարդը, արարչական այդ պսակը, որն այնպիսի բառեր է հնարել, ինչպիսին սերն է, բարին, գթասրտությունը։

— Շատ լավ։ Ո՞րն է բնության մեջ այն միակ էակը, որը կարող է ինքնասպանության գնալ և գնում է ինքնասպանության։

— Դարձյալ մարդն է, որը հավիտենականություն, աստված և հարություն է հնարել։

— Հիանալի է,— ասաց Ռավիկը։— Հիմա արդեն դու տեսնում ես, թե ինչպիսի հակասություններից ենք մենք կազմված։ Եվ այս բոլորից հետո դու ուզում ես իմանալ, թե մենք ինչո՞ւ ենք մահանում։

Մորոզովը զարմացած նայեց Ռավիկին և, բաժակից մի մեծ կում անելով, կուլ տվեց։

— Դու սոփեստ ես,— ասաց նա։— Խուսափում ես ճիշտ պատասխանից։

Ռավիկը նայեց Մորոզովին։ Ժոանը, կարոտով մտածեց նա։ Եթե նա հիմա ներս մտներ, նե՜րս մտներ այս ապակյա կեղտոտ դռնից։

— Դժբախտությունները, Բորիս, սկիզբ են առել այն օրից, երբ մենք սկսել ենք մտածել,— ասաց Ռավիկը։— Եթե մենք մնայինք լոկ վավաշանքի ու լափելու երանությունը վայելելու աստիճանին, ոչինչ չէր պատահի։ Ինչ֊որ մեկը փորձեր է կատարում մեզ վրա, բայց ինչպես երևում է, լուծման վերջնական արդյունքին դեռ չի հասել։ Մենք չպետք է բողոքենք։ Փորձի ենթակա կենդանիները նույնպես պետք է պրոֆեսիոնալ հպարտություն ունենան։

— Այդպես կարող են դատել մսագործները, բայց ոչ մորթվող անասունները, գիտնականները, բայց ոչ ծովային խոզուկներր, բժիշկները, բայց ոչ սպիտակ մկները։

— Ճիշտ է... Կեցցե բավարար հիմք ունենալու տրամաբանության օրենքը։ Արի, Բորիս, արի մի բաժակ խմենք, խմենք գեղեցկության և ակնթարթի հավիտենական սքանչելիության կենացը։ Դու գիտե՞ս, թե մարդը, և միայն մարդը ի՞նչ կարող է նաև անել։ Նա կարող է ծիծաղել և լալ։

— Կարող է նաև հարբել։ Օղիով, գինով, փիլիսոփայությամբ, կանանցով, հույսով և հուսահատությամբ։ Բայց գիտե՞ս, թե մարդը, նույնպես որպես միակը, ինչ գիտե։ Գիտե, որ մեռնելու է։ Եվ որպես հակաթույն դրա դեմ նրան երևակայություն է տրված։ Քարը ռեալ է։ Բույսը ևս։ Կենդանին նույնպես ռեալ է։ Նրանք ստեղծված են նպատակահարմար։ Նրանք չգիտեն, որ իրենք մեռնելու են։ Իսկ մարդը այդ գիտե։ Վե՜ր հառնիր, հոգի։ Թռի՛ր։ Մի՛ հեկեկա, դու, օրինականացված մարդասպան։ Մի՞թե հենց մենք չենք երգել մարդկության երգ֊երգոցը։— Մորոզովն այնպես ցնցեց գորշացած արմավենին, որ վրայի ամբողջ փոշին թափվեց։— Մնաս բարյավ, արմավենի, հարավի և հույսի սրտաշարժ սիմվոլ, ֆրանսիական հյուրանոցի տիրուհու երազանքի և կարոտի ծառ, մնաս բարյավ։ Հրաժեշտ քեզ նույնպես, անհայրենիք դու մարդ, անհող դու պատատուկ, մահվան գրպանահատ, հրաժեշտ քեզ։ Հպարտացիր, որ դու ռոմանտիկ ես։

Ռավիկին նայելով, նա բեղի տակ ծիծաղեց։ Ռավիկը ոչ մի վերաբերմունք ցույց չտվեց այդ ծիծաղին։ Նա լարված նայում էր դռան կողմը։ Դուռը հանկարծ բացվեց։ Ներս մտավ գիշերային դռնապանը և մոտեցավ սեղանին։ Հեռախոսն է, մտածեց Ռավիկը։ Վերջապե՜ս։ Նա տեղից չելավ։ Սպասում էր և զգում, թե ինչպես են թևերի մկանները պրկվում։

— Ծխախոտը վերցրեք, մեսյո Մորոզով,— ասաց դռնապանը։— Տղան հենց նոր բերեց։

— Շնորհակալ եմ։— Մորոզովը գրպանը դրեց ռուսական ծխախոտի տուփը։— Servus, Ռավիկ։ Մենք կհանդիպե՞նք այսօր։

— Հնարավոր է։ Servus, Բորիս։

Ստամոքս չունեցող մարդը սևեռված նայում էր Ռավիկին։ Նրա սիրտը խառնում էր, բայց թափել չէր կարողանում։ Որովհետև թափելու բան չկար։ Այդպես ոտքը կտրելուց հետո մարդ ցավն զգում է ոտքի ներբանում։ Նա սոսկալի անհանգիստ էր։ Ռավիկը սրսկեց նրան։ Մարդն ապրելու քիչ հեռանկարներ ուներ։ Սիրտն առանձնապես բանի պետք չէր, թոքերից մեկի վրա պատճապատված օջախներ էին։ Իր երեսունհինգ տարիների ընթացքում նա մեծ մասամբ հիվանդ էր եղել։ Տարիներ շարունակ տառապել էր ստամոքսի խոցով, թոքախտ էր եղել և բուժվել մի կերպ, իսկ հիմա էլ քաղցկեղ էր։ Հիվանդության պատմության մեջ ասված էր, որ չորս տարի ամուսնացած է եղել, ծննդաբերելիս կինը մահացել էր, իսկ երեխան մահացել էր երեք տարի հետո՝ թոքախտից։ Ոչ մի հարազատ չուներ։ Եվ ահա պառկած, նա անվերջ Ռավիկին էր նայում և չէր ուզում մեռնել, և լցված էր համբերությամբ, և արիությամբ էր լցված, և չգիտեր, որ ինքը սնվելու է ռետինե խողովակի միջոցով և երբեք այլևս չի կարող ճաշակել կյանքի այն հազվադեպ ուրախությունները, որոնք երբեմն իրեն թույլատրվում էր վայելել՝ ուտել տավարի մսից խաշլամա և թթու դրած վարունգ։ Անստամոքս մարդը պառկել էր մահճակալին, ամբողջապես կտրտված էր նա և սկսել էր քայքայվել ու գարշահոտել, և միակ բանը, որ նրա աչքերը շարժում էր, դա այն էր, ինչ մարդիկ հոգի են կոչում։ Հպարտացիր նրանով, որ դու ռոմանտիկ ես։ Երգիր մարդկության երգ-երգոցը։

Ռավիկն իր տեղը կախեց ջերմության ու զարկերակի կորագծով թերթիկը։ Քույրը տեղից կանգնել և սպասում էր կարգադրության։ Նրա կողքին աթոռի վրա դրված էր շյուղերի վրա դեռ նոր հինած մի սվիտեր։ Կծիկն ընկած էր հատակին։ Աթոռից կախված բրդե կարմիր թելը թվում էր, թե արյան բարալիկ մի շիթ է, որ հոսում է սվիտերից։

Ահա նա, որ պառկած է իմ դեմ։ Չնայած սրսկված է, բայց գիշերը նրա համար սոսկալի է լինելու, անտանելի ցավ, անշարժ վիճակ, շնչահեղձություն, կոշմարային երազներ։ Իսկ ես սպասում եմ մի կնոջ, որ ինձ մոտ պետք է գա, և ինձ թվում է, որ եթե նա չգա, գիշերն ինձ համար նույնպես ծանր է լինելու։ Ես հասկանում եմ, թե որքան է ծիծաղելի իմ տառապանքը այս մահամերձ մարդու կամ հարևան սենյակում գտնվող Գաստոն Պերիեի տանջանքների համեմատությամբ, որի ձեռքը ամբողջովին փշրվել է, և կամ թե չէ հազարավոր ուրիշների տառապանքների համեմատությամբ ու այն ամենի, ինչ տեղի է ունենալու թեկուզև այս գիշեր ամբողջ աշխարհում։ Եվ այնուամենայնիվ դա ինձ ոչ մի չափով չի մխիթարում։ Ոչ մի օգուտ չի տալիս, ամենևին չի օգնում, և ոչինչ չի փոխում, ամեն ինչ մնում է նույնը, ինչպես որ կար։ Ինչպես Մորոզովն ասաց։ «Ինչո՞ւ քո փորը չի ցավում»։ Իսկապես որ, ինչո՞ւ չի ցավում։

— Ինձ զանգահարեք, եթե որևէ բան պատահի, — ասաց Ռավիկը բուժքրոջը։ Դա նույն այն բուժքույրն էր, որին Կետ Հեգստրեմը ռադիոլա նվիրեց։

— Մեսյոն ամբողջովին հաշտված է ճակատագրի հետ,— ասաց բուժքույրը։

— Մեսյոն ի՞նչ,— զարմացած հարցրեց Ռավիկը։

— Հաշտված է ճակատագրի հետ։ Նա շատ լավ հիվանդ է։

Ռավիկը նայեց իր շուրջը։ Այստեղ ոչինչ չկար, որ նա կարողանար նվեր ստանալ։ Հաշտվա՜ծ է... Մի տեսք, թե երբեմն ինչեր կարող են գալ հիվանդանոցային քույրերի գլուխները։ Խեղճ մարդն ամբողջ ուժերով, արյան գնդիկների բանակներով ու ներվային բջիջներով պայքարում է մահվան դեմ... Մի՞թե դա հաշտվել է նշանակում։

Ռավիկը վերադարձավ հյուրանոց։ Դռան առաջ նա հանդիպեց Գոլդբերգին։ Դա սպիտակամորուք մի ծերունի էր, որի ժիլետի վրա կախված էր ժամացույցի հաստ, ոսկյա շղթան։

— Հիանալի երեկո է,— ասաց Գոլդբերգը։

— Այո։— Ռավիկը հիշեց նրա կնոջ խոսակցությունը Վիզենհոֆի սենյակում։— Չէի՞ք ուզի մի քիչ էլ զբոսնել,— հարցրեց նա Գոլդբերգին։

— Ես արդեն զբոսնել եմ։ Հասա մինչև համաձայնության հրապարակը և վերադարձա։

Մինչև համաձայնության հրապարակը։ Այնտեղ էր գտնվում ամերիկյան դեսպանությունը։ Աստղալից երկնքի տակ գտնվող սպիտակ մի շենք, անդորրված ու դատարկ, Նոյի տապանը, որտեղ վիզաների վրա կնիք էր դրվում, մի բան, որը անհասանելի երազանք էր... Գոլդբերգը կանգնել էր դրսում դեսպանության շենքի դիմաց, «Կրիյոն» հյուրանոցի կողքին, և սևեռված այնպես էր նայում նրա շքամուտքին ու խավար լուսամուտներին, կարծես հայացքի առաջ Ռեմբրանդտի նկարն էր և կամ հռչակավոր «Կոհինուր» բրիլյանտը։

— Գուցե մի քի՞չ էլ քայլեինք։ Մինչև հաղթական կամարը,— հարցրեց Ռավիկը և մտածեց, «Եթե ես այն երկուսին փրկեմ, Ժոանը կամ արդեն իմ սենյակում կլինի, կամ կգա այդ ժամանակամիջոցում։

— Գոլդբերգը գլուխն օրորեց։

— Ոչ, ես պետք է տուն գնամ։ Կինս արդեն ինձ է սպասում։ Երկու ժամից ավելի է, ինչ դուրս եմ եկել։

Ռավիկը նայեց ժամացույցին։ Արդեն տասներկուսն անց կես էր։ Այլևս փրկելու կարիքր չկար։ Նրա կինը վաղուց արդեն գնացած կլիներ իր սենյակը։ Ռավիկը նայեց Գոլդբերգի հետևից, որը աստիճաններով դանդաղ բարձրանում է վերև։ Հետո մոտեցավ դռնապանին։

— Որևէ մեկն ինձ հեռախոսով չի՞ հարցրել։

— Ոչ։

Սենյակը վառ լուսավորված էր։ Նա հիշեց, որ դուրս գալիս մոռացել է լույսն հանգցնել։ Սեղանի վրա սպիտակին էր տալիս թղթի մի թերթ, թվում էր, թե անսպասելի նստած ձյուն է։ Նա մոտեցավ, վերցրեց թուղթը, որտեղ Ժոանին գրել էր, որ ինքը դուրս է գալիս, բայց կես ժամից հետո կվերադառնա, և պատռեց։

Հետո սկսեց խմելու որևէ բան փնտրել։ Բայց ոչինչ չգտավ։ Ստիպված նորից իջավ ներքև։ Դռնապանի մոտ կալվադոս չկար։ Եղածը միայն կոնյակ էր։ Նա մի շիշ «հենեսսի» գնեց, մի շիշ «վուվրե»։ Հետո կանգնեց, դռնապանի հետ զրուցեց մի քիչ։ Վերջինս նրան ապացուցում էր, որ ս. Կլուդում տեղի ունեցող երկու տարեկանների առաջիկա ձիարշավում ամենամեծ հեռանկարը Լուլու֊Երկրորդ զամբիկինն է։ Իսպանացի Ալվարեսը անցավ նրանց կողքով։ Ռավիկը տեսավ, որ նա կաղում է։ Հետո գնելով նաև մի լրագիր, վերադարձավ իր սենյակր։ Ինչքա՜ն է դանդաղ անցնում երեկոն։ Ով սիրո մեջ հրաշքների չի հավատում, նա կորած մարդ է,— այդպես ասաց նրան 1933 թվին բեռլինյան փաստաբան Արենսենը։ Իսկ դրանից երեք շաբաթ հետո նրան համակենտրոնացման ճամբար խրեցին։ Եվ այդ արին իր սիրուհու մատնությամբ։ Ռավիկը բացեց «վուվրեի» շիշը և սեղանից վերցրեց Պլատոնի հատորը։ Մի քանի րոպեից հետո նա գիրքը նորից ետ դրեց և նստեց պատուհանի մոտ։

Ռավիկի աչքն անընդհատ հեռախոսի վրա էր։ Անիծյալ սև ապարատ։ Նա Ժոանին չէր կարող զանգահարել, նրա նոր համարը չգիտեր։ Նույնիսկ չգիտեր, թե որտեղ է ապրում։ Ինքն այդ մասին չէր հարցրել։ Իսկ Ժոանն էլ չէր ասել իրեն։ Ըստ երևույթին, չէր ասել որոշակի դիտավորությամբ, որպեսզի հետո մեղավորը Ռավիկին դուրս բերի։

Նա թույլ գինուց մի բաժակ խմեց։ Ինչպի՜սի անհեթեթություն, մտածեց նա։ Ես սպասում եմ մի կնոջ, որը դեռ առավոտյան այստեղ էր։ Ես նրան երեք ու կես ամիս չէի տեսել, բայց այդ ամբողջ ժամանակի ընթացքում նրա կարոտը երբեք չէի զգացել այսքան ուժեղ, որքան զգում եմ այժմ, երբ ընդամենը մի օր է, ինչ չեմ տեսել։ Շատ ավելի հեշտ կլիներ, եթե նրան նորից հանդիպած չլինեի։ Համարյա ընտելացել էի այդ մտքին։ Իսկ այժմ...

Նա տեղից վեր կացավ։ Բայց դրությունը դա նույնպես ոչնչով չփոխեց։ Անորոշությունը անընդհատ կրծում էր նրա սիրտը։ Նրան համակել էր մի անվստահություն, որը գնալով ժամ առ ժամ ավելի ու ավելի էր ծավալվում նրա մեջ։

Ռավիկը մոտեցավ դռանը։ Նա գիտեր, որ դուռը փակած չէ, բայց համոզվելու համար մի անգամ էլ սեղմեց բռնակը։ Հետո բացեց լրագիրը և սկսեց կարդալ։ Բայց տառերը աչքին համարյա չէին երևում, թվում էր, թե շղարշով պարուրված են։ Միջադեպեր Լեհաստանում։ Սահմանային ընդհարումներ, նկրտումներ Դանցիգի միջանցքի վերաբերյալ։ Անգլիայի և Ֆրանսիայի միությունը Լեհաստանի հետ։ Մոտեցող պատերազմը։ Լրագիրը սահեց, ընկավ հատակին։ Ռավիկը լույսը հանգցրեց։ Խավարում պառկած, նա սպասում էր։ Ոչ մի կերպ աչքը կպցնել չէր կարողանում։ Նա նորից լույսը վառեց։ «Հենեսսիի» լրացած շիշը դրված էր սեղանի վրա։ Նա վեր կացավ, մոտեցավ լուսամուտին և նստեց այնտեղ։ Գիշերը ցուրտ էր, բարձր երկինքը ծածկված էր աստղերով։ Բակում ոռնում էին որձ կատուները։ Դիմացի տան պատշգամբում հայտնվեց անդրավարտիքով մի մարդ, մարմինը քորեց, ծոր տալով հորանջեց և նորից մտավ լուսավառ սենյակը։ Ռավիկը նայեց մահճակալին։ Նա գիտեր, որ չի կարողանալու քնել։ Կարդալը նույնպես այլևս իմաստ չուներ։ Ընդամենը քիչ առաջ կարդացածից անգամ նա ոչ մի բառ չէր հիշում։ Դուրս գնալ — ամենալավը թերևս այդ էր։ Բայց ո՞ւր։ Միևնույն է դրանով դրությունը չի փոխվի։ Նա չէր էլ ուզում դուրս գնալ։ Ուզում էր միայն որևէ բան իմանալ։ Սատանան տանի... նա վերցրեց կոնյակի շիշը, մի րոպե պահեց ձեռքին և նորից ցած դրեց։ Հետո մոտեցավ իր պորտֆելին և մի երկու քնաբեր հաբեր վերցրեց։ Նույն այն հաբերից, որից տվել էր նաև շիկահեր Ֆինկենշտայնին։ Նա պետք է որ հիմա քնած լիներ։ Հաբերն Ոավիկն իսկույն կուլ տվեց։ Հազիվ թե ինքը կարողանա քնել։ Նա մոտեցավ և մի հատ էլ վերցրեց։ Եթե Ժոանը գա, ինքը, իհարկե, կարթնանա։

Բայց Ժոանը չեկավ ոչ այդ և ոչ էլ հաջորդ գիշերը։