====Գ․ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը====
Քննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռն է, ամենից ավեփ համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախ փնի եւ միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքներր։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրեւ նպատակ որդեգրեց 1919թ․֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ֊ի ջանքեբով հիմնադրված եւ նրա կողմից կառավարվող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրեւ կուսակցության իդեալ։ Սփյոտքյան միջավայրում, ուր կուսակցության հետ միասին աքսորվել էր նաեւ այդ կարգախոսր, այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումր, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների աբդարացամր։ Ա՛յդ Հայաստանն էր, որ սփյուռքահայ երին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, եւ սփյուռքահայերը վերադառնալու էին եւ վայելելու իրենց երազանքները։
Այս իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավՔննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռ է, եւ նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից ամենից ավելի համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախլինի և միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքները։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890 թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրև նպատակ որդեգրեց 1919֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ ջանքերով հիմնադրված և նրա կողմից կառավարող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրև կուսակցության իդեալ։ Սփյուռքյան միջավայրում, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի ուր կուսակցության հետ միասին արարվել էր իբրեւ «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեեւ այս տերմինը գործածվում է այլ կուսակցություններինաև այդ կարգախոսը, ոչ֊կոաակցա– կան խմբավորումների եւ անհատների կողմից եւսայն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումը, ՀՅԴ֊ն իրեն է համարում հարցի տերը։անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների արդարացումը։ Այդ Հայաստանն էր, որ որ սփյուռքահայերին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, և սփյուռքահայերը վերադառնալու էին և վայելելու իրենց երազանքները։
104Հալերի միավորման գաղափարը միշտ չէԱյդ իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավ, որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն)և նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախ, այնուհետեւ առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառր պատերազմի րնթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու անկախ Հայաստանն իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի էրիբրև «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեև այս տերմինը օգտագործվում է այլ կուսակցությունների, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանիցոչ կուսակցական խմբավարումների և անհատների կողմից ևս, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքներր Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց աոաջնայնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։իրեն է համարում հարցի տերը։
Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավեփ հասանելի էր թվումՀողերի միավորման գաղափարը միշտ չէ, քան «ազատն» որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն), այնուհետև առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառը պատերազմի ընթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու «անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու անկախ Հայաստանն էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, որի բաղկացուցիչ մասն մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանից, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր Հայաստանը։ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքները Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց առաջնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։
Երբ 1988֊ին պայթեց Դարաբաղյան Շարժումը, եւ 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցր ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, եւ ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավելի հասանելի էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունր փոխել եւ համապատասխանեցնել նոր իրադրությանր։ Դրա փոխարենթվում, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, լավ մշակված, տեւական քան «ազատն ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊իանկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, եւ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանիդեմ։որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։
Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձեւով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերիցԵրբ 1988֊ին պայթեց Ղարաբաղյան Շարժումը, Ղարաբաղի հայերից եւ Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավեփն է ներկայացնում․ և 1989֊ից սկսած Հայաստանըքայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ին անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցը ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, և ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունը փոխել և համապատասխանեցնել նոր իրադրությանը։ Դրա փոխարեն, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, Ղարաբա– ղրլավ մշակված, Ջավախքըտևական ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊ի, Նախիջեւանը եւ պատմական Արեւմտյան Հայաստա– նր կամ արեւելյան Թուրքիան։և նրա ղեկավար Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի դեմ։
105Ըստ այս տեսության, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ բաղադրամասն հայրենիք» բանաձևով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած էերեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից ա– ռաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրեւ անկախ պետություն։ Հաջորդ տեղում Ղարաբաղի հայերից և Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավելին է ներկայացնում․ Հայաստանը, Ղարաբաղը, որն ազատագրվել է եւ անկախություն հոչւսկելՋավախքը, սակայն դեռես միջազգայնորեն չի ճանաչվել իբրեւ անկախ պետություն Նախիջևանը և պատմական Արևմտյան Հայաստանը կամ իբրեւ Հայաստանի մաս։ Հաջորդը, ըստ ՀՅԴ ռազմավարության, Ջավախքն է, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Սեւացած բաղադրամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։արևելյան Թուրքիան։
Հայաստանր վերակերտելու այս երազանքը (երազանք, որ «վերակերտելու է» նաեւ Հայաստանի չորս հարեւաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է եւ ՀՅԴ֊ն ինքը պետք Է լինի Ըստ այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ տեսության, Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն Էհայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն է, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից առաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրև անկախ պետություն կամ իբրև Հայաստանի կառավարությունր՝ իշխանության լծակներից միայն մեկըմաս։ Հաջորդը, Հայաստանի ժողովուրդր՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկըըստ ՀՅԴ ռազմավարության, թեեւ այն մեկըՋավախքն է, որը կրելու Է պայքարելու եւ զոհվելու ծանբագույն բեռը։որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Մնացած քաղաքամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։
Դաշնակցության դիտանկյունիցՀայաստանը վերակերտելու այս երազանքը (երազանք, որ «վերակերտելու է» նաև Հայաստանի նոր պետությանը չանի Հայկական Հարցր լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերըչորս հարևաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է, ո՛չ ռեսուրսներըև ՀՅԴ֊ն ինքը պետք է լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն է, եթե Հայաստանի կառավարությունը՝ իշխանության լծակներից միայնմեկը, հավանաբարՀայաստանի ժողովուրդը՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկը, չկառավարվի ՀՅԴ֊ի կսղ– մից։ Այդ պարագայում թեև այն կարող Է ստանձնել ծրագրի ավեյի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետաայանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով եւ «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետեւանքներով, Է՛լ ւսվեվւ քիչ Էր պիտանի այս երազանքը հե– տապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեբ֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու Էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դաոձնեըւ եւ ձգտելու Էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար Էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությանը ներկայացնում Էր որպես իր ազգային ծրագրիմեկը, հետեւաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։որը կրելու է պայքարելու և զոհվելու ծանրագույն բեռը։
Վերջապես, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրրԴաշնակցության դիտանկյունից, Հայաստանի նոր պետությունը չունի Հայկական Հարցի պես հսկա իդեալը կարող Էր իրականացվել Հարցը լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե միայն պատմականորեն եւ բարոյապես վավերացված հեղինակության կողմից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրդավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը106ձեւակերպված ու կազմված Է այնպես, որ իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին Է դարձնում միակ կազմակերպությանըհավանաբար, որը որակավորված Է հե– տապնդելու չկառավարվի ՀՅԴ֊կողմից։ Այդ պարագայում այնկարող է ստանձնել ծրագրի ավելի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով և «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետևանքներով, որոշելու դրա փուլերր կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն է՛լ ավելի քիչ էր պիտանի այս երազանքը հետապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դարձնելը և ձգտելու էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՂարաբաղըՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, անկախությունն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։նրա համախոհներին Դաշնակցությունը ներկայացնում էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետևաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։
Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական եւ այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իը տեսությանըՎերջապես, ռազմավարությանըՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրը, դատողություններին հաղորդել Է քննադատությունից Հայկական հարցի պես հսկա իդեալը կարող էր իրականացնել միայն պատմականորեն և բարոյապես վավերացված հեղինակության կողից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը ձևավորված ու վերահսկողությունից վեր որակ։ ճիշտ կազմված է այնպես, ինչպես դժվար Է պարզել, թե որ իր կյանքի ողջ ընթացքով մաբդր դեպի դժո՞խք Է րնթանումսահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին է դարձնում միակ կազմակերպությունը, թե՞ դրախտորը որակավորված է հետապնդելու այն, այդպես Էլ դժվար Է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ ո– բոշելու համարորոշելու դրա փուլերը կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու Ղարաբաղը, թե արդյո՞ք ՀՅԴ֊ն կարողացել Է հայությանը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ անկախությունն ու միացումը կարող Է որեւէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեվւական կեր– պավտխությունները եւ իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրեւ ապազգային վարքագիծ են գործածվել կամ ավելի վատ մի բան։զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։
Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական և այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իր տեսությանը, ռազմավարությանը, դատողություններին հաղորդել է քննադատությունից ու վերահսկողությունից վեր որակ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես դժվար է պարզել, թե իր կյանքի ողջ ընթացքում մարդը դեպի դժո՞ղք է ընթանում, թե՞ դրախտ, այդպես էլ դժվար է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ որոշելու համար, թե արդ՞ոք ՀՅԴ֊ն կարողացել է հայությունը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող է որևէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեփական կերպափոխությունները և իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրև ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։ ՀՅԴ գտնում է, որ տարիքի, հերոսների եւ գաղավւարի և գաղափարի վսեմության համադրումը բացառապես եւ և միայն իրեն է շնորհում շնորհվում հայոց շահերը սահմանելու եւ ռազմավաբությունր և ռազմավարությունը որոշելու իբավունքրիրավունքը, ինչպես նաեւ նաև ամենուր, բոլոր ժամանակներում, բոլոր հանգամանքներում, քվեարկությամբ կամ առանց քվեարկության հայ ժողովուրդը ներկայացնելու իրավունքը, քանի որ կուսակցությունն իրեն համարում է ազգի միկրոկոսմոսր։միկրոկոսմոսը։
===ՆՈՐՄԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՆԴԴԵՄ ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ===