Changes

— Չկա մի գաղտնիք, որ հայտնի չդառնա,— սկսեց նա։— Ամեն ինչ վաղ թե ուշ ջրի երես դուրս կգա, նույնիսկ այն, որ այգ այդ հիմար սոյկան ընկուզենահավ չէ։ Բայց շատ հետաքրքիր է, որ կան մարդիկ, որոնք այդպիսի պատմության մեջ են ընկնում։ Որևէ կենդանի հնարելը հեշտ գործ չէ, բայց շատ ավելի դժվար է, որ մարդ կարողանա իր հնարած կենդանին ներկայացնել հասարակությանը։ Սրանից մի քանի տարի առաջ Պրագայում մի ոմն Մեստեկ ծովահարս էր հայտնագործել և նրան, շիրմայի հետևից, ցույց էր տալիս Վինոգրադիի Հավլիչկա փողոցում։ Շիրմայի վրա մի ծակ կար, և ամեն մարդ այդ ծակից կարող էր տեսնել կիսախավարի մեջ գտնվող մի շատ սովորական բազմոց, որի վրա պառկած էր Ժիժկովում ապրող մի աղջիկ։ Նրա ոտքերին կանաչ շղարշ էր փաթաթած, որը պետք է ներկայացներ ծովահարսի պոչ, մազերը ներկված էին կանաչ գույնով, ձեռքերին լողաթևերի նմանվող կարտոնե և, դարձյալ կանաչ, թաթմաններ կային, իսկ մեջքի երկարությամբ պարանով ղեկանման մի բան էր կապած։ Տասնվեց տարեկանից փոքր երեխաների մուտքն արգելված էր, իսկ տասնվեց տարեկանից բարձրերը՝ մուտքի համար վճարում էին, և բոլորին շատ դուր էր գալիս, որ ծովահարսը մեծ հետույք ուներ, որի վրա գրված էր «Ց’նոր տեսություն»։ Սակայն ծծերը հաջող չէին, կախված էին մինչև պորտը, ինչպես պառավ բոզի ծծեր։ Երեկոյան ժամը յոթին Մեստեկը փակում էր պանորաման ու ասում. «Ծովահա՛րս, կարող եք տուն գնալ»։ Աղջիկը շորերը փոխում էր, և գիշերվա ժամը տասին նրան արդեն ձկարելի կարելի էր տեսնել Թաբորսկա փողոցում, որտեղ ման էր գալիս և, իբր թե հենց այնպես, ամեն պատահած տղամարդու ասում. «Սիրունիկս, եկ գնանք քեֆ քաշենք»։ Քանի որ նա դեղին տոմս չուներ, պան Դրաշները շուրջկալի ժամանակ նրան էլ ձերբակալեց մյուս «մկնիկների» հետ, և Մեստեկը ստիպված եղավ իր խանութը փակել։

— Գոնե մեկդ օգներ…— պահակները միայն նայեցին նրան, բայց ոչ ոք տտեղից տեղից չշարժվեց։

— Դուք մեղք չունեք,— հանգստացնում էր նրան հոժարականը։— Բնությունը կենդանիների բոլոր տեսակներն ու ցեղերը ստեղծելու հետ միասին նրանց զրկել է ամենայն ինտելեկտից։ Երևի դուք լսել եք մարդկային հիմարության մասին։ Մի՞թե ավելի լավ չէր լինի, եթե դուք ծնված լինեիք իբրև, մի այլ կաթնասուն կենդանի և չկրեիք մարդու և կապրալի տխմար անունը։ Դուք մեծապես սխալվում եք, եթե ձեզ համարում եք կատարյալ և շատ զարգացած արարած։ Բավական է պոկել ձեր աստղերը, և դուք կդառնաք զրո, ճիշտ այնպիսի զրո, ինչպիսին են բոլոր նրանք, որոնց սպանում են բոլոր ռազմաճակատներում և բոլոր խրամատներում, սպանում աստված գիտե թե ինչի համար։ Եթե ձեզ վրա մի աստղ էլ ավելացնեն և ձեզնից մի նոր տեսակի կենդանի պատրաստեն, անունը ավագ ենթասպա, ապա դարձյալ ձեր ամեն ինչը կարգին չի լինի։ Ձեր մտահորիզոնը ավելի կնեղանա, և երբ դուք, վերջապես, ռազմի դաշտում վայր դնեք ձեր կուլտուրապես չզարգացած գլուխը, ապա ամբողջ Եվրոպայում ձեզ համար ոչ ոք լաց չի լինի։

— Անկասկած չկար, — հաստատեց Շվեյկը։— Ոչ ոք ձեզ որևէ այնպիսի խոսք չի ասել, որին դուք կարողանայիք վատ իմաստ վերագրել։ Միշտ վատ բան է դուրս գալիս, երբ մեկն ու մեկը իրեն վիրավորված է համարում։ Մի անգամ նստած էի «Թունել» գիշերային սրճարանում։ Մեզ հետ նստած էր մի նավաստի, որն ասում էր, թե հաճախ մարդ չի կարողանում օրանգուտանգին տարբերել որևէ մորուքավոր քաղաքացուց, որովհետև օրանդուտանգի օրանգուտանգի ամբողջ ռեխը փռչերով է պատած, ինչպես… «ինչպես, օրինակ, ասում է, մեր կողքի սեղանին նստած, ա՛յ, այն պարոնինը»։ Մենք բոլորս շրջվեցինք ու նայեցինք, իսկ մորուքավոր պարոնը վեր կացավ, մոտեցավ նավաստուն և տո՛ւր թե կտաս ռեխին։ Նավաստին վերցրեց գարեջրի շիշն ու նրա գլուխը ջարդեց։ Մորուքավոր պարոնը մնաց ուշաթափ ընկած, իսկ մենք նավաստուն հրաժեշտ տվինք, որովհետև նա իսկույն թողեց ու գնաց, երբ տեսավ, որ պարոնին սպանել է։ Հետո մենք այդ պարոնին հարություն տվինք, և անկասկած մեր արածը հիմարություն էր, որովհետև հարություն առնելուց հետո նա իսկույն ոստիկան կանչեց։ Չնայած որ մենք բոլորովին մեղք չունեինք, ոստիկանը բոլորիս քաղաքամաս տարավ։ Այնտեղ պարոնն ասաց, թե մենք իրեն օրանգուտանգ ենք համարել և շարունակ իր մասին խոսել։ Եվ, պատկերացրեք, պնդում էր իր ասածը։ Մենք ասացինք, թե ոչ մի այդպիսի բան չենք արել և թե նա օրանգուտանգ չէ։ Իսկ նա մի գլուխ՝ օրանգուտանգ հա օրանգուտանգ, ես, ասում էր նա, իմ ականջով եմ լսել։ Ես կոմիսարին խնդրեցի, որ նա այդ պարոնին բան հասկացնի։ Կոմիսարն սկսեց հաշտ ու հանգիստ հասկացնել, բայց պարոնը նրան թույլ չտվեց խոսել և ասաց, թե կոմիսարը մեզ հետ խոսքը մեկ է արել։ Այն ժամանակ կոմիսարը հրամայեց նրան ծակը կոխել, որպեսզի այնտեղ սթափվի, իսկ մենք ուզում էինք վերադառնալ «Թունել» սրճարանը, բայց չկարողացանք, որովհետև մեզ էլ նստեցրին… Ահա տեսնում եք, պան կապրալ, թե ինչ կարող է դուրս գալ մի փոքրիկ, չնչին թյուրիմացությունից, որի մասին նույնիսկ խոսել չարժե։ Կամ, օրինակ, Գերմանական Բրոդում մի քաղաքացի վիրավորվել էր, որ նրան վագրային օձ էին անվանել։ Քի՞չ բառեր կան, որոնց համար ոչ ոքի չի կարեչի կարելի պատժել։ Եթե, օրինակ, ասեինք, թե դուք մշկամուկ եք, դուք դրա համար պիտի նեղանայի՞ք։

— Պարոն կապրալ,— ասաց հոժարականը,— տվյալ պահին թախծոտ աչքերով նայելով բարձր լեռն երին լեռներին ու բուրումնալից անտառներին, դուք նման եք Դանտեին։ Նույն ազնիվ դիմագծերը, որ ուներ պոետը, զգայուն սրտի և հոգու տեր այդ մարդը, որ սիրահար էր ամենայն վսեմի։ Խնդրում եմ, այդպես նստած մնացեք, դա ձեզ շատ է սազում։ Որքա՜ն զգացված, առանց որևէ անբնականության ու սեթևեթանքի, դուք ձեր աչքերը չռել եք ձեր առջև տարածված դաշտանկարի վրա։ Անշուշտ դուք խորհում եք, թե որքա՜ն գեղեցիկ է լինելու այստեղ գարնանը, երբ այս ամայի վայրերում կփռվի երփներանգ գորգը դաշտային ծաղիկների…

— Այդպես էլ գիտեի,— ասաց անողոք հոժարականը, մի բազմանշանակալից հայացք նետելով կապրալի վրա, — տեսչությունն արդեն այստեղ է․․․

— Էլ ի՞նչ «նը-նը-նա»,— դժգոհ ասաց Մռազը։— Աավելի Ավելի պարզ արտահայտվեցեք։

— Eh, servus, Fredy, was gibt’s neues? Abendessen schon fertig?<ref>ԱյոԱ՜, պարոնայքբարև, ինչ կուզեք ասեքՖրեդի, Կրամարժը, Շայները և Կլոֆալը․․․ ի՞նչ նորություն։ Ընթրիքն արդեն պատրա՞ստ է (գերմ.)։</ref>

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, ես իրավունք չունեմ այստեղ մնալու։ Ես կալանքի տակ պետք է մնայի մինչև ժամը տասնմեկը, որովհետև այսօր իմ ժամկետը լրացել է։ Ես կալանավորված եմ երեք օրով և հիմա արդեն մնացածների հետ պետք է գտնվեմ հորթատար վագոնում։ Նկատի ունենալով, որ ժամը տասնմեկն արդեն վաղուց անցել է, խոնարհաբար խնդրում եմ, պարոն լեյտենանտ, ինձ գնացքից իջեցնել կամ տեղափոխել հորթատար վագոն, որտեղ պարտավոր եմ լինել, կամ ուղարկել պարոն օբեր-լեյտենանտ Լակաշի Լուկաշի մոտ։

— Պան կապրալ— կապրալ,— ասաց հոժարականը,— բերանից աջ ու ձախ կղկղանք շաղ տալը քիչ թե շատ համոզիչ փաստարկում է, սակայն ինտելիգենտ մարդը նույնիսկ գրգռված վիճակում և կամ վիճելիս նման արտահայտությունների չպետք է դիմի։ Իսկ ինչ վերաբերվում է ձեր այն ծիծաղելի սպառնալիքներին, թե մեզ երկուսիս կարող եք փեչը կոխել ու վառել, ապա ինչո՞ւ, գրո՛ղը տանի, մինչև հիմա այդ բանը չեք արել, երբ հնարավորություն ունեիք անելու։ Հավանաբար, այդ խնդրում դեր է խաղացել ձեր հոգեկան հասունությունը և բացառիկ նրբավարությունը։

— Ձեռք քաշեք ինձնից,— վեր թռավ կապրալը,— ես երկուսիդ էլ կարող եմ ծակը խոթել։

— Գիտե՞ք ինչ կասեմ ես ձեզ, պարոն կապրալ,— ասաց Շվեյկը։— Ես հին զինվոր եմ, ծառայել եմ նաև պատերազմից առաջ, և չգիտեմ ոչ մի դեպք, որ հայհոյանքը մարդու հասցրած լինի լավ բանի։ Սրանից մի քանի տարի առաջ, հիշում եմ, մեր վաշտում մի դասակապետ կար, ազգանունը Շրայտեր։ Գերաժամկետիկ էր։ Նրան վաղուց կապրալի աստիճան տված ու տուն ուղարկած կլինեին։ Բայց երևի, ինչպես ասում են, փոքր ժամանակ դայակը նրան ձեռքից ցած էր գցել։ Շարունակ մեզ հետամտում, կպչում էր տզի պես, թե այս ինչ բանը այսպես չի արված, այնինչ բանը հրահանգին չի համապատասխանում, մի խոսքով՝ կպչում էր որքան կարող էր և միշտ հայհոյում, թե. «Դուք զինվորներ չեք, այլ գիշերապահներ»։ Մի գեղեցիկ օր այդ բանը ինձ համբերությունից հանեց և ես վաշտապետի մոտ զեկույցի գնացի։ «Ի՞նչ կա»— հարցնում է ինձ կապիտանը։ «Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն կապիտան,— ասում եմ ես,— գանգատ ունեմ մեր ֆելդֆեբել Շրայտերի վրա։ Մենք ինչքան չլինի նորին մեծության զինվորներ ենք, և ոչ թե գիշերապահներ։ Մենք հոգով ու սրտով ծառայում ենք նորին մեծությանը, և ոչ թե պարապ-սարապ օր մթնացնում»։ «Խելքդ գլուխդ հավաքիր, միջա՛տ,— պատասխանեց ինձ կապիտանը։— Դո՛ւրս կորիր։ Եվ այլևս աչքիս չերևաս»։ Իսկ ես, թե. «Խոնարհաբար խնդրում եմ ինձ ուղարկել գումարտակային զեկույցի»։ Երբ գումարտակային զեկույցի ժամանակ օբեր-լեյտենանտին բացատրեցի, թե մենք գիշերապահներ չենք, այլ նորին մեծության զինվորներ, նա ինձ երեք օրով նստցնել տվեց, բայց ես խնդրեցի ինձ ուղարկել գնդային զեկույցի։ Գնդային զեկույցի ժամանակ գնդապետը իմ բոլոր բացատրություններից հետո վրաս բղավեց, թե ես ապուշ եմ, և ինձ գրողի ծոցն ուղարկեց։ Իսկ ես նորից, թե․ «Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն գնդապետ, որ խնդրում եմ ինձ ուղարկել բրիդագային զեկույցի»։ Դրանից նա վախեցավ և իսկույն հրամայեց մեր ֆելդֆեբել Շրայտերին կանչել գրասենյակ, և Շրայտերը ստիպված եղավ «գիշերապահներ» խոսքի համար բոլոր սպաների ներկայությամբ ինձնից ներողություն խնդրել։ Հետո նա բակում հասավ իմ հետևից ու ասաց, թե այսօրվանից էլ չի հայհոյի, բայց ինձ մինչև կայազորի բանտը կհասցնի։ Այդ օրվանից ես միշտ զգույշ էի, բայց և այնպես չպրծա։ Մի անգամ ցայխհաուզի մոտ պահակ էի կանգնած։ Ինչպես ընդունված է, այնտեղ յուրաքանչյուր պահակ պատի վրա որևէ հիշատակ էր թողնում, օրինակ, կանացի անդամներ նկարում կամ մի ոտանավոր գրում։ Իսկ ես ոչինչ չկարողացա հորինել և ձանձրույթից վերջին մակագրության տակ գրեցի․ «Ֆելդֆեբել Շրայտերը սրիկա է»։ Ֆելդֆեբելը, այդ սրիկան, ինձ անմիջապես մատնեց, քանի որ կրկնակոխ հետևում nւ ու ոստիկանական շան պես հետամտում էր։ Պատահմունքի տխուր բերումով իմ այդ մակագրության վերևում կար մի ուրիշը, թե․ «Մենք պատերազմ չենք գնա, ․․․թքել ենք դրա վրա»։ Իսկ դա հազար իննհարյուր տասներկու թվին էր, երբ դեսպան Պրոխոզկայի պատճառով մեզ ուզում էին ուղարկել Սերբիայի դեմ։ Ինձ անմիջապես ուղարկեցին Թերեզինի ռազմական դատարանը։ Ռազմական դատարանի պարոնները մի տասնհինգ անգամ լուսանկարեցին ցայխհաուզի պատը՝ վրայի բոլոր մակագրություններով, այդ թվում և իմ ստորագրությամբ հանդերձ։ Ձեռագիրս ուսումնասիրելու համար ինձ մի տասն անգամ ստիպեցին գրել․ «Մենք պատերազմ չենք գնա, թքել ենք դրա վրա», մի տասնհինգ անգամ ստիպված եղա նրանց ներկայությամբ գրել․ «Ֆելդֆեբել Շրայտերը սրիկա է»։ Վերջապես եկավ մի փորձագետ ձեռագրաբան և ինձ հրամայեց գրել, «Հազար ութհարյուր իննսունյոթ թվի հունիսի քսանիննին Կրալով Դվուրը ճաշակեց Լաբայի տարերային վարարման սարսափները»։ «Դա դեռ քիչ է,— ասաց դատական քննիչը։— Մեզ համար կարևորն ուրիշ բան է։ Նրան այնպիսի բան թելադրեցեք, որ մեջը շատ «ք» և «ա» լինի։ Փորձագետն ինձ թելադրեց. «Քարավան, քարտեզ, աքցան, քրոմ, քավարան, կարագ»։ Դատական փորձագետը, ըստ երևույթին, ավելորդ բաներ շատ էր ասել և շարունակ նայում էր հետևում կանգնած զինվորին։ Վերջապես նա ասաց, թե անհրաժեշտ է, որ ես երեք անգամ գրեմ. «Արևն արդեն սկսում է կիզել, շոգ օրեր են սկսվում»։ Դա, ասում է, ուղարկելու է Վիեննա։ Այն ուհետև ամբողջ գործն ուղարկեցին Վիեննա, և, վերջապես պարզվեց, որ մակագրություններն իմ ձեռքով չեն արված, իսկ ստորագրությունն իսկապես իմն է, թեև դա ես առաջ էլ խոստովանել էի։ Ինձ դատապարտեցին վեց շաբաթվա կալանքի, այն բանի համար, որ ստորագրել եմ պահակետում կանգնած ժամանակ, իսկ դա, ասացին, նշանակում է, որ ես ստորագրելուս պահին չէի կարող պահպանել ինձ վստահված պոստը։

Թող լինի, ինչպես եղել է, չէ՞ որ որևէ կերպ եղել է,<br />Երբևէ չի եղել, որ մի կերպ չլինի։

— Նրա վրայից հոժարականի ուսաթելերը պոկեցին հենց իր կրթվածության համար, այն բանի համար, որ թերթերում հոդվածներ էր գրում զինվորներին ծաղրուծանակի ենթարկելու մասին։ Բայց ինչպե՞ս հոգին չհանես, երբ այդքան ուսյալ մարդ է, բայց չի կարողանում հրացանի փակաղակը քանդել, թեկուզ տասն անգամ ցույց տված լինես։ Իսկ երբ նրան ասում ես «ձախ հավասարում», նա կարծես դիտմամբ գլուխը դեպի աջ է դարձնում ու ագռավի պես քեզ նայում։ Հրացանի վարարկները չգիտե, չի հասկանում, թե առաջ ինչը պետք է բռնել, փո՞կը թե փամփշտակալը։ Նոր դարպաս տեսած ոչխարի պես աչքերը չռում է վրադ, երբ ցույց ես տալիս, որ ձեռքը փոկի վրայով պետք է դեպի ցած սահի։ Նույնիսկ չգիտեր, թե հրացանը ո՛ր ուսին պետք է դնել, կապիկի պես էր պատիվ տալիս։ Իսկ քայլավարժության ժամանակ ի՜նչ դարձումներ էր անում, աստվա՜ծ իմ։ «Հետ դարձ» հրամանի ժամանակ իր համար մեկ էր, թե ո՛ր քայլից հետո կաներ շլը՛փ, շըլ՛փ, շըլ՛փ։ Հրամանը տալուց հետո էլ մի վեց քայլ առաջ էր վազում՝ գը՛փթը՛փ, թը՛փ, թը՛փ․․․ և միայն հետո շուռ էր գալիս շամփրած աքլորի պես, իսկ քայլում էր պոդագրիկի պես և կամ ոտքերը պար ածում աթոռի տոնի օրը պարող պառաված աղջկա պես։

— Ես դիտմամբ նրան մի շատ ժանգոտած հրացան էի տվել, որ մաքրել սովորեր։ Տրորում էր հրացանը, ինչպես որձ շունը քածին, բայց եթե նույնիսկ երկու կիլոյից ավելի խծուծ գներ, միևնույն է, չէր կարող մաքրել։ Ինչքան շատ էր մաքրում, այնքան ավելի վատ, հրացանը ավելի էր ժանգոտում, իսկ հետո զեկույցի ժամանակ այդ հրացանը ձեռքից ձեռք էր անցնում, և բոլորը զարմանում էին, թե ինչպես կարելի է հրացանն այնպիսի վիճակի հասցնել, որ ամբողջովին ժանգն ուտի։ Մեր կապիտանը միշտ նրան ասում էր, թե նրանից զինվոր դուրս չի գա, ավելի լավ կլինի գնա կախվի, որ իզուր տեղը զինվորի հաց չուտի։ Իսկ նա շարունակ ակնոցների տակից աչքերն էր ճպճպացնում։ Եթե մի օր վերակարգում չէր լինում կամ կարցեր չէր նստում, նրա համար տոն ու ուրախություն էր։ Սովորաբար այդպիսի օրերին էր թերթերի համար հոդվածներ գրում, թե զինվորներին ինչպես են տանջում, մինչև որ նրա սնդուկը խուզարկեցին։ Ա՜յ թե գրքեր կային մեջը։ Բոլորն էլ զինաթափման ու ժողովուրդներին հաշտեցնելու մասին։ Դրա համար նրան կայազորի բանտ ուղարկեցին, և այդ օրվանից նրանից ազատվեցինք, մինչև որ նորից հայտնվեց մեզ մոտ, բայց այս անգամ գրասենյակում, որտեղ նստում nւ ու մթերաբաժիններ էր դուրս գրում։ Նրան տեղափոխել էին այդտեղ, որ զինվորների հետ շփում չունենար։ Այդպիսի տխուր վախճան ունեցավ այդ ինտելիգենտը։ Սակայն կարող էր մե՜ծ մարդ դառնալ, եթե իր հիմարության պատճառով հոժարականի իրավունքից չզրկվեր։ Կարող էր լեյտենանտ դառնալ։

Գալիս է Մարիան<br />Գոդոնինայից.<br />Նրա հետևից,<br />Գինին թևի տակ<br />Գնում է արագ,<br />Վազում անհամբեր<br />Մի դմբո տերտեր։

Գնացքը մոտենում էր Վիեննային։ Ով քնած չէր, լուսամուտից նայում էր Վիեննայի մերձակայքի լարափակոցներին ու ամրություններին։ Այդ տեսարանը բոլորի վրա ճնշող տպավորություն գործեց, նույնիսկ Կաշպերյան լեռների հովիվների վագոններից լսվող անվերջանալի «Wann ich kumm, wann ich kumm, wann ich wieda, wieda kumm!»<ref>Տասնմեկերորդ երթային վաշտին Երբ վերադառնամ, երբ նորից, նորից ես վերադառնամ (գերմ․բարբառ):</ref> — ղռվռոցը միանգամից լռեց Վիեննան շրջապատող փշալարերի գործած ծանր տպավորության տակ։