Երեք հրացանակիրներ

Երեք հրացանակիրներ հեղինակ՝ Ալեքսանդր Դյումա թարգմանիչ՝ Հարություն Հարությունյանը աղբյուր՝ Լիտոպեդիա

Հեղինակի նախաբան

որտեղ հավաստվում է, որ այս վեպի հերոսների մեջ, որ մենք պատիվ ենք ունենալու պատմելու մեր ընթերցողներին, չկա ոչ մի առասպելական բան. թեպետև նրանց անունները վերջանում են «ոս»-ով և «իս»-ով։

Մոտավորապես մեկ տարի առաջ. երբ արքայական գրադարանում որոնումներով էի զբաղված Լյուդովիկոս XIV-ի^[1] պատմության համար, պատահաբար ձեռքս ընկան «Պ-րն դ’Արտանյանի հուշերը», որոնք տպագրվել են Ամստերդամում, Պիեր Ռուժի մոտ, ինչպես և այն ժամանակվա երկերի մեծ մասը, երբ հեղինակները ցանկանում էին ճշմարտությունն ասել այնպես, որ այնուհետև շատ թե քիչ երկար ժամանակով Բաստիլ չուղարկվեն։ Վերնագիրն ինձ հրապուրեց, ես այդ հուշագրությունները տուն տարա, իհարկե, գրադարանի պահապանի թույլտվությամբ, և ագահորեն վրա ընկա կարդալու։

Ես մտադիր չեմ այստեղ մանրամասնորեն վերլուծել այդ հետաքրքրական երկը, այլ միայն նրան ծանոթանալու խորհուրդ եմ տալիս իմ այն ընթերցողներին, որոնք գիտեն գնահատել անցյալի պատկերները։ Նրանք այդ հուշագրություններում կգտնեն վարպետի ձեռքով ուրվագծված դիմանկարներ, և թեպետ այդ հպանցիկ ուրվանկարները շատ դեպքում արված են զորանոցի դռներին ու պանդոկի պատերին, այնուամենայնիվ ընթերցողները դրանց մեջ կճանաչեն Լյուդովիկոս XIII-ի^[2], Աննա Ավստրիացու^[3], Ռիշելիեի^[4], Մազարինիի^[5] և այդ ժամանակների շատ ու շատ պալատականների պատկերները, նույնքան ճշմարտացի, որքան և պ-րն Անկետիլի^[6] պատմության մեջ։

Սակայն, ինչպես հայտնի է, գրողի քմահաճ միտքը երբեմն հուզում է հենց այն, ինչ որ չեն նկատում ընթերցողների լայն շրջանները։ Հիանալով հուշագրությունների արդեն իսկ այստեղ նշված կողմերով, ինչպես, անտարակույս, ուրիշներն էլ կհիանային, այնուամենայնիվ մեզ ավելի շատ զարմացրեց այն, ինչի վրա մեզնից առաջ հավանորեն ոչ ոք ամենափոքր չափով անգամ ուշադրություն չի դարձրել։

Դ’Արտանյանը պատմում է, որ երբ ինքն առաջին անգամ ներկայացավ արքայական հրացանակիրների կապիտան պրն դը Տրևիլին, նրա ընդունարանում հանդիպեց երեք երիտասարդի, որոնք ծառայում էին այն նույն փառապանծ գնդում, ուր ինքն էլ ձգտում էր պատիվ ունենալ նշանակվելու, և որ այդ երիտասարդներին կոչում էին Աթոս, Պորտոս և Արամիս։

Խոստովանում ենք, որ մեր ականջին խորթ այս անունները մեզ զարմացրին, և մենք իսկույն մտածեցինք, որ դրանք սոսկ կեղծանուններ են, որոնց տակ դ’Արտանյանը թաքցրել է գուցե և նշանավոր անուններ, եթե միայն այդ անունները կրողները հենց իրենք չեն ընտրել դրանք իրենց համար այն օրը, երբ քմահաճույքից կամ սրտնեղությունից և կամ թե չքավորությունից դրդված՝ հագել են հրացանակրի հասարակ թիկնոցը։

Այդ պահից սկսած մենք հանգիստ չունեինք և աշխատում էինք այն ժամանակների աշխատություններում գեթ մի որևէ հետք գտնել այդ արտասովոր անուն-ների վերաբերյալ, որոնք մեր մեջ մեծ հետաքրքրություն էին հարուցել։

Հենց միայն այդ նպատակով մեր կարդացած գրքերի ցուցակը մի ամբողջ գլուխ կկազմեր, որը թերևս շատ խրատական, բայց հազիվ թե հետաքրքրական կլիներ մեր ընթերցողներին։ Ուստի և մենք նրանց կասենք, որ հենց այն րոպեին, երբ այդքան երկար ու ապարդյուն ջանքեր թափելուց վհատված մենք արդեն որոշել էինք վերջ տալ մեր որոնումներին, վերջապես, հետևելով մեր բարեկամ և նշանավոր գիտնական Պոլեն Պարիսի խորհուրդներին, գտանք մի ձեռագիր, որ կրում էր 4772 կամ 4773 համարը, ճշգրիտ չեմ հիշում, և վերնագրված էր՝ «Կոմս դը Լա Ֆերի հիշողությունները մի շարք անցքերի մասին, որոնք տեղի են ունեցել Ֆրանսիայում Լյուդովիկոս XIII-ի թագավորության վերջերին և Լյուդովիկոս XIV-ի թագավորության սկզբներին»։

Կարելի է պատկերացնել, թե որքան մեծ եղավ մեր ուրախությունը, երբ թերթերով այդ ձեռագրերը, որ մեր վերջին հույսն էր, քսաներորդ էջում հայտնաբերեցինք Աթոսի անունը. քսանյոթերորդ էջում՝ Պորտոսի անունը, իսկ երեսունմեկերորդում՝ Արամիսի անունը։

Միանգամայն անհայտ այդ ձեռագրի գյուտը այնպիսի մի դարաշրջանում, երբ պատմական գիտությունը զարգացման այնքան բարձր աստիճանի է հասել, մեզ հրաշք թվաց։ Եվ մենք շտապեցինք թույլտվություն խնդրել տպագրելու այն, որպեսզի երբևիցե այդ ուրիշի բեռով ներկայանանք Արձանագրությունների և Գեղեցիկ Դպրության Ակադեմիան, եթե մեզ չհաջողվի, որ շատ հավանական է, մեր սեփական բեռով ընդունվել ֆրանսիական Ակադեմիայում։ Այդ թույլտվությունը, մեր պարտքն ենք համարում ասել այս, սիրալիր կերպով տրվեց մեզ, որ և մենք նշում ենք այստեղ, որպեսզի հրապարակորեն մերկացնենք այն չարակամների սուտը, որոնք պնդում են, թե իբր մենք ապրում ենք այնպիսի կառավարության իշխանության ներքո, որն այնքան էլ բարեհաճ չէ գրականագետների նկատմամբ։

Այժմ մենք մեր ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում այդ թանկարժեք ձեռագրի առաջին մասը, հարմար վերնագիր դնելով նրան և, հասկանալի է, եթե այս առաջին մասը ունենա իր արժանի հաջողությունը, որին մենք չենք կասկածում, պարտավորվում ենք անհապաղ հրապարակել նաև երկրորդ մասը։ Իսկ առայժմ, քանի որ կնքահայրը երկրորդ հայր է հանդիսանում, մենք ընթերցողին խնդրում ենք ոչ թե ի դեմս կոմս դը Լա Ֆերի, այլ ի դեմս մեզ տեսնել իր բավականության կամ ձանձրույթի ակունքը։

Հավաստելով այս ամենը, մենք անցնում ենք մեր պատմությանը։

I. Պարոն հայր դ’Արտանյանի երեք ընծան

1625 թ. ապրիլ ամսի առաջին երկուշաբթի օրը Մենգ քաղաքի ամբողջ բնակչությունը,— այն փոքրիկ քաղաքի, որտեղ մի ժամանակ ծնվել է «Վեպ վարդի մասին»^[7] պոեմի հեղինակը,— հուզված էր երևում այնպես, ասես հուգենոտները^[8] պատրաստվում էին այդ քաղաքը երկրորդ Լա-Ռոշելը^[9] դարձնելու։ Քաղաքացիներից ոմանք, տեսնելով Գլխավոր փողոցի կողմը վազող կանանց և լսելով երեխաների ճիչերը, որ գալիս էին տների շեմքից, շտապ հագնում էին զրահները, զինվում` որը հրացանով, որը գեղարդով, որպեսզի իրենց ավելի խրոխտ տեսք տան, և վազում էին դեպի «Ազատ Ջրաղացպան» հյուրանոցը։ Այդ հյուրանոցի առաջ հավաքվել էր հետաքրքրասերների մի աղմկոտ, հոծ բազմություն, որը րոպե առ րոպե մեծանում էր։

Այն ժամանակների համար այդպիսի հուզումները սովորական բան էին, և քիչ էր պատահում, որ որևէ քաղաքի տարեգրության մեջ գրի չառնվեր այդպիսի մի դեպք։ Անվանի պարոնները կռվում էին իրար դեմ. թագավորը կռվում էր կարդինալի^[10] դեմ, իսպանացիք կռվում էին թագավորի դեմ։ Սակայն, բացի այդ պայքարից,— որ մերթ խուլ էր լինում, մերթ ակնհայտ, մերթ գաղտնի, մերթ բացահայտ,— կային նաև և՛ աղքատներ, և՛ հուգենոտներ, շրջմոլիկներ ու սպասավորներ, որոնք կռվում էին բոլորի դեմ։ Քաղաքացիները զինվում էին գողերի, թափառաշրջիկների, սպասավորների, երբեմն՝ տիրակալ ազնվականների դեմ, մերթընդմերթ էլ թագավորի դեմ, բայց կարդինալի կամ իսպանացիների դեմ՝ երբեք։ Հենց այդ արմատացած սովորության պատճառով էլ վերը հիշատակած 1625 թ. ապրիլ ամսի առաջին երկուշաբթի օրը, քաղաքացիները աղմուկ լսելով և չտեսնելով ո՛չ դեղնակարմիր նշաններ, ո՛չ դուքս Ռիշելիեի սպասավորների լիվրեները^[11], նետվեցին դեպի «Ազատ Ջրաղացպան» հյուրանոցը։

Եվ միայն այնտեղ բոլորի համար պարզ դարձավ իրարանցման պատճառը։

Մի երիտասարդ... Կաշխատենք ուրվագծել նրա պատկերը, պատկերացրեք Դոն Կիխոտին՝ տասնութ տարեկան հասակում, Դոն Կիխոտին՝ առանց զրահի, առանց լանջակալի ու ծնկակալների, բրդյա բաճկոնով, որի կապույտ գույնը շեկի ու երկնակապտավուն գույնի միջև եղած երանգ է ստացել։ Երկարավուն թուխ դեմք. ցցուն այտոսկրերը խորամանկության նշան են, ծնոտի մկանները՝ խիստ զարգացած — անժխտելի մի նշան, որով իսկույն կարելի է ճանաչել գասկոնացուն^[12] անգամ, եթե նրա գլխին բերետ չլինի,— այնինչ երիտասարդի գլխին բերետ կար՝ զարդարված փետրանման մի բանով, հայացքը պայծառ էր ու խելացի, քիթը՝ փոքր-ինչ կեռ, բայց նուրբ գծագրությամբ։ Հասակը խիստ բարձր էր պատանու համար և անբավարար՝ հասուն տղամարդու համար... Անփորձ մարդը կարող էր նրան ֆերմերի ճամփորդող որդու տեղ դնել, եթե չլիներ կաշվե սուսերակալից կախված երկար սուսերը, որը տիրոջ ոտքին էր խփվում, երբ նա ոտքով էր գնում, և ձիու բաշն էր խռիվ տալիս, երբ ձիով էր գնում։

Քանզի մեր երիտասարդը մի ձի էլ ուներ, և այն էլ այնպիսի երևելի ձի, որ բոլորի աչքը կպել էր։ Դա մի բեարնական^[13] նալած ձի էր՝ տասներկու գուցե և տասնչորս տարեկան, դեղնաշիկավուն մազաթափ պոչով և ուռած կոճերով։ Այդ ձին թեպետև վախից պինչը ծնկներից էլ ցած էր իջեցրել, որով հեծվորին ազատել էր սանձը քաշելու անհրաժեշտությունից, այնուամենայնիվ ընդունակ էր օրական ութ լյո^[14] ճանապարհ անցնել։ Ձիու այս բոլոր հատկությունները, դժբախտաբար, այնքան էին նսեմացել նրա անճոռնի տեսքից ու տարօրինակ գույնից, որ այն տարիներին, երբ բոլորը հասկանում էին ձիու լավն ու վատը, վերոհիշյալ բեարնական ձիու երևալը Մենդում, ուր նա ոտք էր դրել քառորդ ժամ առաջ Բոժանսի դարպասով, այնպիսի անբարենպաստ տպավորություն էր գործել, որ ստվեր էր գցել նույնիսկ ձիավորի վրա։

Այս բանի գիտակցությունն այնքան խիստ էր դիպել երիտասարդ դ’Արտանյանի սրտին (այդպես էին կոչում այս նոր Դոն Կիխոտին, որ բազմել էր նոր Ռոսի-նանտի վրա), որ նա չէր էլ փորձում թաքցնել, թե ինքը, ինչպիսի լավ ձիավար էլ լինի, որքա՜ն ծիծաղելի պիտի երևա այդպիսի ձիու վրա։ Իզուր չէր, որ նա չկարողացավ զսպել ծանր հառաչանքը, երբ ստանում էր այդ ընծան դ’Արտանյան հորից։ Նա գիտեր, որ այդպիսի ձիու գինը ամենաշատը քսան լիվր^[15] է։ Բայց դրա փոխարեն չի կարելի ժխտել, որ այդ ձին տալու ժամանակ ասված խոսքերն անգին էին։

— Զավակս,— ասաց գասկոնցի ազնվականը բեարնական այն մաքուր առոգանությամբ, որից Հենրիխ IV-ը^[16] մինչև իր կյանքի վերջն էլ չկարողացավ ազատվել։— Զավակս, այս ձին լույս աշխարհ է եկել ձեր հոր տանը ահա արդեն տասներեք տարի սրանից առաջ և այդ բոլոր տարիներին ապրել է ձեր հոր տանը, մի բան, որ ձեզ պետք է լավ տրամադրի դեպի ինքը։ Չծախեք այս ձին ոչ մի դեպքում, թողեք, որ պատվով ու հանգիստ շունչը փչի ծերությունից։ Եվ եթե դուք առիթ ունենաք նրանով արշավանքի դուրս գալու, խնայեցեք նրան, ինչպես կխնայեիք ծերունի ծառային։ Արքունիքում,— շարունակեց դ’Արտանյան-հայրը,— այն դեպքում, եթե ընդունվեք այնտեղ, որին, ի դեպ, ձեզ իրավունք է տալիս ձեր տոհմի հնությունը, ձեզ համար և ձեր մերձավորների համար պատվով պահեցեք ձեր ազնվական անունը, որ ավելի քան հինգ հարյուր տարի արժանապատվությամբ կրել են ձեր նախնիները։ «Մերձավոր» ասելով ես նկատի ունեմ ձեր հարազատներին ու մտերիմներին։ Չհնազանդվեք ոչ ոքի, բացի թագավորից ու կարդինալից։ Միայն արիությամբ, լսո՞ւմ եք դուք, միմիայն արիությամբ մեր օրերում ազնվականը կարող է ճանապարհ հարթել իր համար։ Ով երերաց թեկուզ մի ակնթարթ, կարող է փախցնել առիթը, որ հենց այդ ակնթարթին տվել է նրան ճակատագիրը։ Դուք երիտասարդ եք և պարտավոր եք քաջ լինել երկու պատճառով. առաջին պատճառն այն է, որ դուք իմ զավակն եք։ Չվախենաք պատահականություններից և արկածներ որոնեցեք։ Ես սուսերին տիրապետելու հնարավորություն եմ տվել ձեզ։ Դուք երկաթե մկաններ ունեք և պողպատե ձեռքեր։ Ամեն առիթով կռվի մեջ մտեք. ավելի հաճախ մենամարտի բռնվեցեք, մանավանդ որ մենամարտն արգելված է, հատկապես հարկավոր է կրկնակի արիություն ունենալ մենամարտելու համար։ Ես, զավակս, կարող եմ ձեզ տալ ընդամենը տասնհինգ էքյու^[17], ձին և այն խորհուրդները, որ հենց նոր դուք լսեցիք այստեղ։ Ձեր մայրը դրան կավելացնի մի ինչ-որ սպեղանի պատրաստելու նյութերի ցուցակ, որ նա ստացել է մի գնչուհուց. այդ սպեղանին հրաշագործ ուժ ունի և բուժում է ամեն տեսակ վերք, բացի սրտի վերքից։ Օգտվեցեք այս ամենից և ապրեցեք երկար ու երջանիկ... Ինձ մնում է էլի միայն մեկ բան ավելացնել, այն է՝ օրինակ ցույց տալ ձեզ. ո՛չ ինձ, որովհետև ես երբեք արքունիքում չեմ եղել և որպես կամավոր մասնակցել եմ միայն հավատի համար մղած կռիվներին։ Ես նկատի ունեմ պարոն դը Տրևիլին^[18], որը մի ժամանակ իմ հարևանն է եղել։ Մանուկ հասակում նա պատիվ է ունեցել խաղալու մեր թագավոր Լյուդովիկոս XIII-ի հետ— աստված պահի նրան։ Պատահում էր, որ նրանց խաղերը կռվի էին փոխվում, և այդ կռիվների մեջ միշտ չէ, որ գերակշռությունը թագավորի կողմն էր լինում։ Բռունցքի հարվածները, որ ստանում էր թագավորը, նրան ստիպում էին ավելի շատ հարգանք և բարեկամական զգացմունքներ տածել դեպի պարոն դը Տրևիլը։ Հետագայում, երբ առաջին անգամ Փարիզ գնաց, պարոն դը Տրևիլը այլ անձանց հետ կռվել է հինգ անգամ հանգուցյալ թագավորի մահից հետո և մինչև փոքրահասակի չափահաս դառնալը, չհաշված պատերազմներն ու արշավանքները՝ յոթ անգամ, իսկ չափահաս դառնալու օրից և մինչև մեր օրերը՝ հարյուր անգամ։ Եվ իզուր չէ, որ չնայած հրովարտակներին, հրամաններին ու որոշումներին, նա հիմա հրացանակիրների, այսինքն՝ արքայական լեգեոնի կապիտանն է, որին շատ բարձր է դասում թագավորը, և որից քաշվում է կարդինալը։ Իսկ կարդինալը, ինչպես բոլորին հայտնի է, քիչ բան կա, որից վախենա։ Բացի դրանից, պարոն դը Տրևիլը ստանում է տարեկան տասը հազար էքյու։ Հետևապես, նա շատ մեծ իշխան է։ Նա ևս սկսել է այնպես, ինչպես դուք։ Ներկայացեք նրան այս նամակով, հետևեցեք նրա օրինակին և արեք այնպես, ինչպես նա է արել։

Այս ասելուց հետո պարոն դ’Արտանյան-հայրը որդուն տվեց իր սեփական սուսերը, քնքշորեն համբուրեց նրա երկու այտերը և օրհնեց։

Հոր սենյակից դուրս գալիս պատանին տեսավ իր մորը, որ սպասում էր նրան, ձեռքին բռնած հռչակավոր սպեղանու նյութերի ցուցակը, այն սպեղանու, որը, դատելով ըստ հոր տված խորհուրդների, որ հիշատակեցինք վերը, նա հաճախ պիտի գործածեր։ Հրաժեշտն այստեղ ավելի երկար տևեց և ավելի սրտառուչ էր, քան հոր հետ, և այդ ոչ թե նրա համար, որ հայրը չէր սի-րում իր որդուն, որը նրա միակ զավակն էր, այլ նրա համար, որ պարոն դ’Արտանյանը տղամարդ էր և տղամարդուն անվայել կհամարեր ազատություն տալ իր զգացմունքին, մինչդեռ տիկին դ’Արտանյանը կին էր և մայր։ Նա դառնագին լաց եղավ և, պետք է խոստովանել, որ դ’Արտանյան կրտսերը, ինչքան էլ աշխատում էր ապագա հրացանակրին վայել զսպվածություն պահել, այնուամենայնիվ զգացմունքները գերակշռեցին, որ պատիվ է բերում նրան, և նա էլ շատ արցունք թափեց, որ միայն կիսով չափ կարողացավ թաքցնել, այն էլ մեծ դժվարությամբ։

Նույն օրը պատանին ճանապարհ ընկավ՝ տանելով հայրական երեք ընծաները, որոնք, ինչպես արդեն ասացինք, բաղկացած էին տասնհինգ էքյուից, ձիուց և պարոն դը Տրևիլին ուղղված նամակից։ Խորհուրդները, հասկանալի է, հաշվի մեջ չեն։

Այսպիսի խրատներ ստացած լինելով՝ դ’Արտանյանը թե՛ մարմնով, թե՛ հոգով ճիշտ ու ճիշտ նման էր Սերվանտեսի հերոսին, որի հետ մենք այնքան հաջող համեմատեցինք նրան, երբ պատմողի մեր պարտականությունը մեզ ստիպեց ուրվագծել նրա պատկերը։ Դոն Կիխոտին հողմաղացները թվում էին հսկաներ, իսկ ոչխարների հոտը՝ մի ամբողջ բանակ։ Դ’Արտանյանը յուրաքանչյուր ժպիտ ընդունում էր որպես վիրավորանք, իսկ յուրաքանչյուր հայացք՝ որպես մարտակոչ։ Դրա համար էլ նա Տարբից մինչև Մենգ բռունցքը չթուլացրեց և օրական առնվազն տասն անգամ ձեռքը գցում էր իր սուսերի դաստակին։ Այնուամենայնիվ նրա բռունցքը ոչ ոքի ծնոտը չփշրեց, իսկ սուսերը դուրս չեկավ իր պատյանից։ Ճիշտ է, չարաբաստիկ ձիու տեսքը շատ անգամ ժպիտ առաջացրեց անցորդների դեմքին, բայց որովհետև ձիու կողերին էր խփվում ահռելի չափի մի սուսեր, իսկ ավելի վերև փայլատակում էին այնպիսի աչքեր, որոնք այրվում էին ոչ այնքան հպարտությամբ, որքան ցասումով, դրա համար էլ անցորդները խեղդում էին իրենց ծիծաղը, իսկ երբ ուրախությունը հաղթում էր զգուշությանը, աշխատում էին ժպտալ դեմքի մեկ կեսով, ինչպես հնադարյան դիմակներ։ Այսպես դ’Արտանյանը պահպանելով իր վեհ կեցվածքը և բորբոքման ամբողջ պաշարը՝ հասավ չարաբաստիկ Մենգ քաղաքը։

Բայց այնտեղ, հենց «Ազատ Ջրաղացպան»-ի դարպասի առաջ իջնելով ձիուց՝ առանց հյուրանոցի տիրոջ, ծառաների կամ ձիապանի օգնության, որոնք կբռնեին եկվորի ասպանդակը, դ’Արտանյանը երկրորդ հարկի բաց լուսամուտում նկատեց բարձրահասակ ու պատկառատես մի ազնվականի։ Ուռած ու անհրապույր դեմքով այդ ազնվականը ինչ-որ բան էր ասում իր երկու ուղեկիցներին, որոնք, թվում էր, հարգանքով լսում էին նրան։

Դ’Արտանյանը սովորականի նման իսկույն ենթադրեց, թե խոսքը իրեն է վերաբերում, և լսողությունը լարեց։ Այս անգամ նա չէր սխալվել կամ սխալվել էր միայն մասամբ, խոսքը վերաբերում էր ոչ թե նրանք այլ նրա ձիուն։ Անծանոթը, ըստ երևույթին, թվում էր ձիու բոլոր արժանիքները, իսկ որովհետև ունկնդիրները, ինչպես արդեն ասացի, ազնվականին վերաբերվում էին խիստ հարգանքով, ապա նրա ամեն մի խոսքի վրա քրքջում էին։ Նկատի ունենալով, որ նույնիսկ մի թեթև ժպիտը բավական էր մեր հերոսին համբերությունից դուրս բերելու համար, հեշտ է պատկերացնել, թե ինչպիսի ազդեցություն ունեցավ նրա վրա ուրախության այդ բուռն արտահայտությունը։

Դ’Արտանյանն ամենից առաջ ցանկացավ ուշադիր զննել այն անպատկառի դեմքը, որը համարձակվել էր ծաղրել իրեն։ Նա հպարտ հայացքը բևեռեց անծանոթի դեմքին և տեսավ, որ նա մոտ քառասուն տարեկան մի մարդ է, սև, խորաթափանց աչքերով, սպիտակ երեսով, խոշոր քթով, շատ խնամքով խուզած սև բեղերով։ Նա հագել էր մանուշակագույն կամզոլ^[19] ու շալվար, նույն գույնի քուղերով, առանց որևէ նախշի, եթե չհաշվենք սովորական կտրվածքները, որոնց միջով երևում էր ներքնաշապիկը։ Ե՛վ շալվարը, և՛ կամզոլը թեպետև նոր էին, բայց խիստ ճմրթված, ինչպես երկար ժամանակ սնդուկում մնացած ճանապարհորդական իրեր։ Դ’Արտանյանն այս ամենը որսաց ամենանուրբ դիտողի արագությամբ, գուցե թե ենթարկվելով այն նախազգացմանը, որը նրան ասում էր, թե այդ մարդը մեծ դեր է խաղալու նրա կյանքում։

Այսպես ուրեմն, այն նույն վայրկյանին, երբ դ’Արտանյանը իր հայացքը բևեռեց մանուշակագույն կամ զոլավոր մարդու վրա, վերջինս բեարնական ձիու հասցեին բաց թողեց իր ամենասուր ու ամենախորիմաստ դիտողություններից մեկը։ Նրա ունկնդիրները քրքիջով բռնվեցին, և խոսողի դեմքով, ակնհայտորեն հակառակ սովորականի, անցավ ժպիտի նման մի բան։ Այս անգամ տարակուսանք լինել չէր կարող, դ’Արտանյանին իսկական վիրավորանք էր հասցված։

Այս գիտակցությամբ տոգորված՝ նա բերետն ավելի խոր քաշեց աչքերին և աշխատելով ընդօրինակել պալատական շարժուձևերը, որ նա նկատել էր Գասկոնում նշանավոր ճանապարհորդների մոտ, մի ձեռքը սուսերի դաստակին դնելով և մյուսը կողին կանթելով՝ մի քայլ արեց դեպի առաջ։ Դժբախտաբար զայրույթը վայրկյան առ վայրկյան ավելի ու ավելի էր կուրացնում պատանուն, և վերջիվերջո նա հպարտ ու մեծամիտ ֆրազների փոխարեն, որոնցով ուզում էր օժտել իր մարտակոչը, ի վիճակի եղավ արտասանելու միայն մի քանի կոպիտ խոսք՝ միաժամանակ անելով կատաղի շարժումներ։

— Է՜յ պարո՛ն,— գոռաց նա։— Դո՛ւք, որ թաքնվում եք այդ փեղկի հետևում։ Այո՛, դուք։ Բարի եղեք ասելու, ինչի՞ վրա եք ծիծաղում, և մենք էլ ձեզ հետ կծիծաղենք։

Անվանի ճամփորդը իր հայացքը դանդաղորեն ձիուց փոխադրեց ձիավորի վրա։ Կարծես նա միանգամից չհասկացավ, որ հենց իրեն են ուղղված այդքան տարօրինակ կշտամբանքները։ Հետո, երբ նրա մեջ այլևս կասկած մնալ չէր կարող, հոնքերը թեթևակի կիտվեցին, և նա բավական երկար լռությունից հետո պատասխանեց այնպիսի մի տոնով, որ լի էր հեգնանքով ու ամբարտավանությամբ։

— Ես ձեզ հետ չեմ խոսում, ողորմած պարոն։

— Բայց ես ձեզ հետ եմ խոսում,— գոչեց պատանին՝ լկտիության ու նրբության, հարգանքի ու արհամար-հանքի այդ խառնուրդից վրդովված։

Անծանոթը էլի մի քանի ակնթարթ աչքը չէր հեռացնում դ’Արտանյանից, ապա լուսամուտից ետ քաշվելով, դանդաղորեն դուրս եկավ հյուրանոցի դռնից և կանգ առավ պատանուց մի երկու քայլ հեռու, ուղիղ նրա ձիու դիմաց։ Նրա հանդարտությունը և դեմքի ծաղրական արտահայտությունն ավելի ուժեղացրին իր զրուցակիցների ուրախությունը, որոնք մնացել էին լուսամուտի մոտ կանգնած։

Դ’Արտանյանը նրա մոտենալու ժամանակ իր սուսերը մի ամբողջ ֆուտ^[20] դուրս էր քաշել պատյանից։

— Այս ձին իսկապես որ դեղնավուն է, կամ ավելի ճիշտ՝ մի ժամանակ այդպիսին է եղել,— ասաց անծանոթը՝ դառնալով իր ունկնդիրներին, որոնք կանգնած էին լուսամուտի մոտ, և ասես չնկատելով դ’Արտանյանի գրգռվածությունը, չնայած որ երիտասարդ գասկոնացին կանգնած էր նրա և նրա զրուցակիցների միջև։— Այս գույնը, որ խիստ տարածված է բուսական աշխարհում, մինչև այժմ ձիերի մոտ հազվադեպ է երևացել։

— Ձիու վրա ծիծաղում է նա, ով չի՛ համարձակվում ծիծաղել նրա տիրոջ վրա,— կատաղաբար գոռաց դը Տրևիլին ընդօրինակողը։

— Ես, պարոնս, հազվադեպ եմ ծիծաղում,— ասաց անծանոթը։ — Դուք այդ կարող էիք նկատել իմ դեմքի արտահայտությունից։ Բայց ես հույս ունեմ, որ ինձ իրավունք կվերապահեմ ծիծաղելու այն ժամանակ, երբ կցանկանամ։

— Իսկ ես,— գոչեց դ’Արտանյանը,— ձեզ չե՛մ թույլ տա ծիծաղել, երբ ես այդ չեմ ցանկանում։

— Իսկապե՞ս, պարոն,— հարցրեց անծանոթը ավելի ևս հանգիստ տոնով։— Ինչ կա որ, դա միանգամայն արդարացի բան է։— Եվ կրունկների վրա շուռ գալով՝ նա ուղղվեց դեպի հյուրանոցի դարպասը, որի տակ դ’Ար-տանյանը դեռ մոտենալիս նկատել էր մի թամբած ձի։

Բայց դ’Արտանյանն այնպիսի տղա չէր, որ բաց թողներ այն մարդուն, որը հանդգնություն էր ունեցել ծիծաղելու իր վրա։ Նա իր սուսերն ամբողջովին հանեց պատյանից և նետվեց վիրավորողի վրա՝ հետևից գոռալով.

— Ե՛տ դարձեք, ե՛տ դարձեք, պարոն, որպեսզի ես ստիպված չլինեմ թիկունքից խփել ձեզ։

— Խփել ի՞նձ,— գոչեց անծանոթը՝ կրունկների վրա շեշտակի շուռ գալով և պատանուն նայելով նույնքան զարմանքով, որքան և արհամարհանքով։— Ի՜նչ եք ասում, ի՜նչ եք ասում, սիրելիս։ Դուք երևի ցնդե՜լ եք։

Եվ ապա կիսաձայն, ասես ինքն իրեն խոսելով՝ նա ավելացրեց.

— Ա՛յ քեզ բա՜ն։ Եվ ի՜նչ գյուտ է սա նորին մեծության համար, որն ամենուրեք քաջեր է որոնում իր հրացանակիրների շարքերը լրացնելու։

Նա դեռ խոսքը չէր վերջացրել, երբ դ’Արտանյանը այնպիսի մի կատաղի հարձակում գործեց, որ եթե անծանոթը ժամանակին ետ չցատկեր, այդ կատակը վերջինը կլիներ նրա կյանքում։ Անծանոթը հասկացավ, որ գործը լուրջ բնույթ է ստանում, դուրս քաշեց սուսերը, գլուխ տվեց հակառակորդին և իսկապես պատրաստվեց պաշտպանության։ Բայց հենց այդ նույն վայրկյանին նրա երկու զրուցակիցները պանդոկապետի ուղեկցությամբ մահակներով, բահերով ու կրակխառնիչներով զինված՝ հարձակվեցին դ’Արտանյանի վրա, կարկուտի պես հարվածներ տեղալով նրա գլխին։ Այս անակնկալ հարձակումը խիստ փոխեց մենամարտի ընթացքը, և դ’Արտանյանի հակառակորդը, օգտվելով այն ակնթարթից, երբ դ’Արտանյանը շուռ եկավ կրծքով դիմավորելու իր վրա տեղացող հարվածների տարափը, նույնպիսի հանգստությամբ նորից սուսերը պատյանի մեջ խրեց։ Գործող անձից, որպիսին անծանոթը քիչ մնաց որ դառնար բորբոքվող տեսարանում, դարձավ վկա,— մի դեր, որ նա կատարում էր իր համար սովորա-կան անվրդովությամբ։

— Գրողը տանի այս գասկոնացիներին,— այնուամե-նայնիվ մրմնջաց նա,— հապա մի նստեցրեք դրան այդ նարնջագույն ձիու վրա և թող կորչի այստեղից։

— Ո՛չ ավելի շուտ, քան ես կսպանեմ քեզ, վախկո՛տ,— գոռաց դ’Արտանյանը երեսը իր երեք հակառակորդների կողմը դարձրած և ուժի ներածին չափով ետ տալով նրանց հարվածները, որոնք շարունակում էին կարկուտի պես տեղալ նրա գլխին։

— Գասկոնական պարծենկոտությո՜ւն,— մրթմրթաց անծանոթը։— Երդվում եմ պատվովս, այդ գասկոնացիք անուղղելի են։ Ի՛նչ արած, մի լավ ջարդեցեք դրան, քանի որ այդպես է ուզում։ Երբ կկշտանա, ինքը կասի։

Բայց անծանոթը դեռ չգիտեր, թե ինչպիսի համառ պտուղի հետ գործ ունի։ Դ’Արտանյանը այնպիսին չէր, որ գթություն խնդրեր։ Դրա համար էլ կռիվը էլի մի քանի վայրկյան շարունակվեց։ Սակայն, վերջապես, երիտասարդ գասկոնացին ուժասպառ լինելով ձեռքից վայր գցեց սուսերը, որը կոտրվել էր մահակի հարվածից։ Հետևյալ հարվածը նրա ճակատը պատռեց, և նա վայր ընկավ արնաշաղախ, համարյա գիտակցությունը կորցրած։

Հենց այդ ժամանակ էր, որ ժողովուրդը բոլոր կողմերից վազում էր դեպքի վայրը։ Հյուրանոցի տերը ավելորդ խոսակցություններից ազատվելու համար իր ծառաների օգնությամբ վիրավորին տարավ խոհանոց, որտեղ նրան որոշ օգնություն ցույց տրվեց։

Մինչդեռ անծանոթը, վերադառնալով իր տեղը՝ լուսամուտի մոտ, անսքող տհաճությամբ նայում էր ամբոխին, որն, ըստ երևույթին, իր ներկայությամբ չափազանց գրգռում էր նրան։

— Է՛ ինչպես է այն դիվահարը,— բացվող դռան ձայնի վրա շուռ գալով հարցրեց նա՝ դիմելով պանդոկապետին, որը եկել էր նրա որպիսությունը հարցնելու։

— Ձերդ պայծառափայլությունը ողջ և առո՞ղջ է,— հարցրեց պանդոկապետը։

— Ողջ եմ, սիրելի պանդոկապետ։ Բայց ես կուզենայի իմանալ՝ ինչպե՞ս է մեր երիտասարդը։

— Հիմա արդեն լավ է,— պատասխանեց պանդոկապետը։— Նա բոլորովին կորցրել էր գիտակցությունը։

— Իսկապե՞ս,— նորից հարցրեց անծանոթը։

— Բայց դրանից առաջ նա իր վերջին ուժերը հավաքելով՝ ձեզ էր կանչում, գոռգոռում էր և բավարարություն պահանջում։

— Դա իսկական դև է,— ասաց անծանոթը։

— Օ՜, ոչ, ձերդ պայծառափայլություն,— առարկեց պանդոկապետը՝ արհամարհանքով շրթունքները ծռմռելով։— Երբ նա ուշաթափված էր, մենք խուզարկեցինք նրան։ Նրա կապոցի մեջ կար միայն մեկ շապիկ, իսկ քսակում՝ տասներկու էքյու։ Բայց, չնայած դրան, նա ուշաթափվելիս շարունակ կրկնում էր, որ եթե այս պատմությունը Փարիզում պատահեր, դուք տեղն ու տեղը կզղջայիք, իսկ այսպես՝ դուք հետո պիտի զղջաք։

— Դե, այդ դեպքում երևի նա զգեստափոխված արքայազն է,— սառն պատասխանեց անծանոթը։

— Ես հարկ համարեցի նախազգուշացնել ձեզ, ձերդ պայծառափայլություն,— վրա բերեց պանդոկապանը,— որ դուք զգույշ լինեք։

— Ցասումի պահին նա ոչ ոքի անուն չտվե՞ց։

— Ինչպե՜ս չէ։ Նա թփթփացնում էր իր գրպանին ու կրկնում. «Տեսնենք ինչ կասի պարոն դը Տրևիլը, երբ իմանա, որ վիրավորել են իր հովանավորության տակ գտնվող մարդուն»։

— Պարոն դը Տրևի՞լ,— զգուշավոր տոնով շարունա-կեց անծանոթը։— Գրպանին էր թփթփացնում, պարոն դը Տրևիլի անո՞ւնն էր տալիս... Է՛, ինչպե՞ս, հարգարժան պանդոկապետ։ Կարծում եմ, որ քանի դեռ երիտասարդը ուշաթափված էր, դուք չզլացաք զննել նաև այդ գրպանը։ Ի՞նչ կար այն տեղ։

— Նամակ՝ հասցեագրված հրացանակիրների կապիտան պարոն դը Տրևիլին։

— Մի՞թե։

— Ճիշտ այդպես, ինչպես պատիվ ունեցա զեկուցելու ձերդ պայծառափայլությանը։

Պանդոկապետը, որ առանձին խորաթափանցություն չուներ, չնկատեց, թե այս խոսքերն ասելիս ինչպիսի արտահայտություն ստացավ անծանոթի դեմքը։ Ետ քաշվելով լուսամուտից, որի գոգին հենվել էր մինչ այդ, անծանոթը մտահոգված՝ հոնքերը կիտեց։

— Դև՛,— թռցրեց նա ատամների արանքից։— Մի՞թե Տրևիլն այդ գասկոնացուն ուղարկել է ինձ սպանելու։ Ախր շատ շահել է նա։ Բայց սուսերի հարվածը սուսերի հարված է, ինչպիսի հասակ էլ որ ունենա հարվածողը։ Իսկ տղան ավելի քիչ վտանգ է ներշնչում։ Պատահում է, որ փոքրիկ խոչընդոտը կարող է խանգարել մեծ նպատակին հասնել գործին։

Անծանոթը մի պահ մտորեց։

— Լսեցեք, պանդոկապետ,— ասաց նա վերջապես։— Կարո՞ղ եք ազատել ինձ այդ խելացնորից։ Խիղճս թույլ չի տալիս, որ ես սպանեմ նրան, այնինչ...— Նրա դեմքին գծագրվեց պաղ դաժանություն։— Այնինչ նա խանգարում է ինձ։ Որտե՞ղ է հիմա։

— Իմ կնոջ սենյակում, երկրորդ հարկում։ Նրա վերքերն են փաթաթում։

— Իրերն ու պայուսակը մո՞տն են։ Նա կամզոլը չի՞ հանել։

— Կամզոլն էլ, պայուսակն էլ մնացել են ցածում, խոհանոցում։ Բայց քանի որ այդ խելացնոր ջահելը խանգարում է ձեզ...

— Իհարկե խանգարում է։ Նա ձեր հյուրանոցում իրարանցում է ստեղծում, որն անհանգստացնում է կարգին մարդկանց... Գնացեք ձեր սենյակը, պատրաստեցեք իմ հաշիվը և նախազգուշացրեք իմ ծառային։

— Ինչպե՜ս։ Ձերդ պայծառափայլությունն արդեն հեռանո՞ւմ է մեզնից։

— Այդ ձեզ առաջ էլ հայտնի էր։ Չէ՞ որ ես ձեզ հրամայել էի թամբել իմ ձին։ Մի՞թե իմ կարգադրությունը կատարված չէ։

— Կատարված է։ Ձերդ պայծառափայլությունը կարող է համոզվել. ձին թամբած է և կանգնած դարպասի մոտ։

— Լավ, ուրեմն արեք ինչպես ասացի։

«Ա՜յ քեզ բան,— մտածեց պանդոկապետը։— Չլինի՞ թե սա վախեցավ այն տղայից»։

Սակայն անծանոթի հրամայական հայացքը կանգ-նեցրեց նրա մտքերի հոսքը։ Նա հաճոյակատար գլուխ տվեց և դուրս գնաց։

«Միայն թե այդ սրիկան չտեսներ միլեդիին^[21],— մտքում շարունակեց անծանոթը։— Նա շուտով պետք է ան-ցնի այստեղից։ Նույնիսկ ուշանում է։ Ավելի լավ կլինի ես ձիով ընդառաջ գնամ նրան... Ա՜խ, եթե ես իմանայի ինչ է գրված դը Տրևիլին ուղղված այդ նամակում...»։ Եվ անծանոթը, շարունակելով ինքն իրեն մրմնջալ, ուղղվեց դեպի խոհանոց։

Մինչ այդ պանդոկապետը, չկասկածելով, որ հենց երիտասարդի ներկայությունն է անծանոթին ստիպում հեռանալ հյուրանոցից, բարձրացավ իր կնոջ սենյակը։ Դ’Արտանյանն արդեն բոլորովին ուշքի էր եկել։ Ակնարկելով, որ ոստիկանությունը կարող է նրա օձիքից կպչել, որովհետև նա կռվի է բռնվել նշանավոր ազնվականի հետ,— իսկ որ անծանոթը նշանավոր ազնվական է՝ դրան պանդոկապետը չէր կասկածում,— նա աշխատում էր դ’Արտանյանին համոզել, որ, չնայած իր թուլությանը, ոտքի ելնի ու ճանապարհ ընկնի։ Դ'Արտանյանը դեռևս կիսաշշմած վիճակում, առանց կամզոլի, գլուխը սրբիչով փաթաթած՝ վեր կացավ և պանդոկապետի հորդորանքով կամաց-կամաց սկսեց ցած իջնել սանդուղքով։ Բայց խոհանոցի շեմքին ոտք դնելով և պատահաբար մի հայացք գցելով լուսամուտին, առաջին մարդը, որին նա տեսավ, իրեն վիրավորող անծանոթն էր, որը նորմանդական երկու խոշոր ձի լծած ճամփորդական մի կառեթի ոտնակին կանգնած հանգիստ զրույց էր անում ինչ-որ մեկի հետ։

Նրա զրուցակիցը, որի գլուխը երևում էր կառեթի լուսամուտի շրջանակից, քսան-քսաներկու տարեկան մի դեռատի կին էր։ Մենք արդեն ասել ենք, թե դ’Արտանյանը ինչպիսի արագությամբ էր ընկալում մարդու դեմքի բոլոր առանձնահատկությունները։ Նա տեսավ, որ այդ կինը ջահել է ու գեղեցիկ։ Եվ այդ գեղեցկությունն առավել ես զարմացրեց նրան այն պատճառով, որ դա բոլորովին արտասովոր բան էր հարավային Ֆրանսիայում, որտեղ մինչ այդ ապրել էր դ’Արտանյանը։ Դա մի գունատ, շիկահեր կին էր՝ երկար խոպոպներով, որոնք իջնում էին մինչև ուսերը, կապուտակ թախծագորով աչքերով, վարդագույն շրթունքներով և ալաբաստրի պես սպիտակ թևերով։ Նա ինչ-որ բանի մասին աշխուժորեն խոսում էր անծանոթի հետ։

— Ուրեմն բարձր սրբազնությունը^[22] ինձ հրամայում է ...— ասաց տիկինը։

— ... անհապաղ վերադառնալ Անգլիա և այնտեղից իսկույն տեղեկություն ուղարկել, եթե դուքսը Լոնդոնից դուրս գա։

— Իսկ մյուս կարգադրություննե՞րը...

— Դուք դրանք կգտնեք այս տուփի մեջ, որը բաց կանեք միայն Լա-Մանշի այն կողմում։

— Հիանալի է։ Է՛, իսկ դո՞ւք ինչ եք մտադիր անելու։

— Ես վերադառնում եմ Փարիզ։

— Առանց այդ հանդուգն տղային խրատ տալո՞ւ։

Անծանոթն ուզում էր պատասխան տալ, բայց դեռ բերանն էլ չբացած՝ դ’Արտանյանը, որ լսել էր այդ ամբողջ խոսակցությունը, երևաց շեմքում։

— Այդ հանդուգն տղան ինքը խրատ կտա ում որ հարկավոր է,— գոռաց նա։— Եվ հուսով եմ, որ ում այդ տղան ուզում է խրատ տալ, այս անգամ չի թաքնվի նրանից։

— Չի թաքնվի՞,— հարցրեց անծանոթը հոնքերը խոժոռելով։

— Ես ենթադրում եմ, որ տիկնոջ աչքի առաջ դուք սիրտ չեք անի փախչել։

— Հիշեցե՛ք...— գոչեց միլեդին, տեսնելով, որ անծանոթը ձեռքը գցում է իր սուսերի դաստակին,— հիշեցե՛ք, որ ամենափոքր հապաղումը կարող է ամբողջ գործը կործանել։

— Դուք իրավացի եք,— շտապ ասաց անծանոթը։— Գնացեք ձեր ճանապարհով, ես էլ կգնամ իմ ճանապարհով։

Եվ տիկնոջը գլուխ տալով՝ նա թռավ ձիու վրա, իսկ կառեթի կառապանը մտրակը շրխկացրեց իր ձիերի մեջքին։ Եվ անծանոթն ու նրա զրուցակիցը ամբողջ թափով սլացան հակառակ ուղղություններով։

— Իսկ հաշի՜վը, հաշիվը ո՞վ պիտի վճարի,— գոռաց պանդոկապետը, որի վերաբերմունքը հյուրի նկատմամբ փոխվեց խորն արհամարհանքի, երբ տեսավ, թե ինչպես է նա հեռանում առանց հաշիվը փակելու։

— Վճարի՛ր, անբա՞ն,— առանց կանգ առնելու գոռաց ձիավորն իր ծառային, որը պանդոկապետի ոտքերի տակ շպրտեց մի քանի արծաթե դրամ և սլացավ իր տիրոջ հետևից։

— Վախկո՛տ, սրիկա՛։ Ինքնակո՜չ ազնվական,— գոռաց դ’Արտանյանը՝ իր հերթին վազելով ծառայի հետևից։

Սակայն պատանին դեռ շատ թույլ էր և չէր կարող տանել այդպիսի ցնցումը։ Դեռ մի տասը քայլ էլ չվազեց՝ ականջները զնգացին, գլուխը պտույտ եկավ, աչքերին արյունոտ մշուշ պատեց, և նա շրմփոցով ընկավ փողոցի մեջտեղում՝ շարունակելով գոռալ.— Վախկո՜տ, վախկո՜տ, վախկո՜տ։

— Իսկապես ողորմելի վախկոտ,— ասաց պանդոկապե-տը՝ մոտենալով դ’Արտանյանին և աշխատելով շողոքորթությամբ արժանանալ խեղճ պատանու վստահությանը ու խաբել նրան, ինչպես առակում արագիլն է խաբում խխունջին։

— Այո, սարսափելի վախկոտն է,— շշնջաց դ’Արտանյանը։— Բայց թե այն կինն ի՜նչ գեղեցիկն էր։

— Ի՞նչ կին,— հարցրեց պանդոկապետը։

— Միլեդին,— շշնջաց դ’Արտանյանը և երկրորդ անգամ ուշաթափվեց։

— Ի՛նչ արած,— ասաց պանդոկապետը։— Երկուսին ես ձեռքից բաց թողիք, բայց կարող եմ համոզված լինել, որ սա մի քանի օր կմնա։ Տասնմեկ էքյու ոնց էլ լինի կվաստակեմ։

Մենք գիտենք, որ տասնմեկ էքյուն այն ամենն էր, ինչ մնացել էր դ’Արտանյանի քսակում։

Պանդոկապետը հույս ուներ, որ իր հյուրը տասնմեկ օր հիվանդ կլինի և օրական մեկ էքյու կվճարի, բայց նա իր հյուրին չէր ճանաչում։ Հետևյալ օրը դ’Արտանյանը վեր կացավ առավոտվա ժամը հինգին, ինքնուրույն իջավ խոհանոց, խնդրեց իր համար ճարել ինչ-որ դեղանյութեր, որոնց ճշգրիտ ցուցակը մեզ չի հասել, այդ թվում՝ գինի, յուղ, խնկունի և, մոր տված ցուցակը ձեռքին բռնած, պատրաստեց սպեղանին, որը քսեց իր բազմաթիվ վերքերին, ինքը փոխելով վիրակապերը՝ ոչ մի բժիշկ չթողնելով իր մոտ։ Երևի սպեղանու բուժիչ հատկության շնորհիվ, կամ գուցե բժիշկների բացակայության պատճառով, նույն երեկոյան արդեն դ’Արտանյանը ոտքի ելավ, իսկ հաջորդ օրն արդեն բոլորովին առողջ էր։

Բայց երբ ուզում էր վճարել յուղի, խնկունու և գինու համար,— միակ բաները, որ այդ օրը պահանջել էր պատանին, որը ամենախիստ դիետա էր պահում, մինչդեռ իր շեկ ձին, ինչպես պնդում էր պանդոկապետը, երեք անգամ ավելի էր կերել, քան կարելի էր ենթադրել հաշվի առնելով նրա հասակը,— դ’Արտանյանը իր գրպանում գտավ միայն տրորված թավշյա քսակը, որի մեջ պահված էր տասնմեկ էքյուն։ Պարոն դը Տրևիլին հասցեագրված նամակը չքացել էր։

Սկզբում պատանին նամակը փնտրում էր խնամքով ու համբերությամբ։ Մի քսան անգամ շուռ տվեց շալվարի ու ժիլետի գրպանները, նորից ու նորից տնտղեց իր ճանապարհորդական պայուսակը։ Բայց վերջնականապես համոզվելով, որ նամակը չքացել է, նա այնպիսի կատաղության մեջ ընկավ, որ քիչ մնաց նորից գինու և բուրավետ յուղի կարեք զգացվեր, որովհետև, տեսնելով, թե ինչպես բորբոքվեց երիտասարդ հյուրը, որը սպառնում էր քարուքանդ անել այդ ամբողջ հաստատությունը, եթե իր նամակը չգտնեն, պանդոկապետը զինվեց մահակով, կինը ցախավելով, իսկ ծառաները այն նույն մահակներով, որոնք արդեն երկու օր առաջ գործի էին դրել։

— Նամա՜կը, հանձնարարական նամա՜կը,— գոռում էր դ’Արտանյանը։— Տվե՛ք ինձ իմ նամակը, գրողի բաժիննե՛ր։ Թե չէ ես ձեզ շամփուրի վրա կխորովեմ աքարի նման։

Դժբախտաբար որոշ հանգամանք պատանուն խանգարեց իրականացնել իր սպառնալիքը։ Ինչպես արդեն մենք պատմել ենք, նրա սուսերը երկու կտոր էր եղել դեռ առաջին ընդհարման ժամանակ, որի մասին նա բոլորովին մոռացել էր արդեն։ Դրա համար էլ սուսերը հանելու փորձ անելով նա տեսավ, որ զինված է միայն մի քանի մատնաչափ երկարությամբ կտորով, որ պանդոկապետը խնամքով խրել էր պատյանի մեջ, թաքցնելով շեղբի մյուս կեսը, հուսալով, թե կարող է նրանից շամփուր պատրաստել։

Այս հանգամանքը երևի չէր կանգնեցնի մեր դյուրաբորբոք պատանուն, եթե պանդոկապետն ինքն էլ վերջապես չհամոզվեր, որ իր հյուրի պահանջն իրավացի է։

— Բայց, իսկապես, ո՞ւր կորավ այդ նամակը,— ասաց նա՝ մահակն իջեցնելով։

— Այո, որտե՞ղ է նամակը,— գոռաց դ’Արտանյանը։— Առաջին՝ նախազգուշացնում եմ ձեզ, այդ նամակը պարոն դը Տրևիլինն է և պետք է գտնվի։ Իսկ եթե չգտնվի, պարոն դը Տրևիլը կստիպի գտնել այն, հավատացե՛ք։

Այս սպառնալիքը վերջնականապես վախեցրեց պանդոկապետին։ Թագավորից և պարոն կարդինալից հետո դը Տրևիլի անունը, թերևս, ամենից ավելի հաճախ էին հիշատակում ոչ միայն զինվորականները, այլև քաղաքացիները։ Ճիշտ է, կար նաև «Հայր Ժոզեֆը^[23]»... բայց նրա անունն արտասանվում էր ոչ այլ կերպ, քան՝ շշուկով, այնքան մեծ էր երկյուղը այդ «տափակ բարեկրոնից»՝ կարդինալ Ռիշելիեի բարեկամից։

Նետելով մահակը, մի նշանով կնոջը հրամայելով նետել ցախավելը, իսկ ծառաներին՝ մահակները, պանդոկապետն ինքը խելացի օրինակ տվեց և սկսեց նամակը որոնել։

— Մի՞թե այդ ծրարի մեջ արժեքավոր բաներ կային,— հարցրեց նա ապարդյուն որոնումներից հետո։

— Իհա՞րկե,— գոչեց գասկոնացին, որն այդ նամակի վրա էր դրել հույսը, թե նրա օգնությամբ իր համար ճանապարհ բաց կանի դեպի արքունիք։— Նրա մեջ էր իմ ամբողջ կարողությունը։

— Իսպանական բոնե՞ր^[24],— անհանգստացած հարցրեց պանդոկապետը։

— Բոներ՝ նորին մեծության անձնական գանձարա-նից փող ստանալու համար,— պատասխանեց դ’Արտանյանը, որը հույս ունենալով, թե այդ նամակի օգնությամբ թագավորական ծառայության կմտնի, գտավ, որ իրավունք ունի առանց ստած լինելու այդպիսի բարձրագոչ պատասխան տալ։

— Գրո՜ղը տանի,— գոչեց պանդոկապետը բոլորովին հուսահատված։

— Բայց կարևորն այդ չէ,— շարունակեց դ’Արտանյանը գասկոնացուն հատուկ ինքնավստահությամբ,— կարևորն այդ չէ, և փողը դատարկ բան է։ Ինքը՝ նամակը, ահա միակ բանը, որ նշանակություն ուներ։ Ես կգերադասեի կորցնել հազար պիստոլ^[25], քան այդ նամակը։

Նույն հաջողությամբ նա կարող էր ասել «քսան հազար պիստոլ», բայց պատանեկան համեստությունը զսպեց նրան։

Հանկարծ լույսի ճառագայթի պես մի բան փայլեց պանդոկապետի գլխում։

— Նամակն ամենևին էլ կորած չէ,— ասաց նա։

— Ի՞նչ,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Ո՛չ։ Այն հափշտակել են ձեզնից։

— Բայց ո՞վ է հափշտակել։

— Երեկվա անծանոթ ազնվականը։ Նա իջավ խոհանոց, որտեղ գտնվում էր ձեր կամզոլը։ Նա այնտեղ մենակ մնաց։ Գրազ կգամ, որ այդ նրա արածն է։

— Դուք այդպե՞ս եք կարծում,— թերահավատությամբ ասաց դ’Արտանյանը։

Չէ՞ որ նրան բոլորից ավելի լավ էր հայտնի, որ այդ նամակը կարող էր նշանակություն ունենալ միայն իր համար, և չէր պատկերացնում, որ որևէ մեկը հրապուրվեր նրանով։ Կասկած չկար, որ հյուրանոցում եղած հաճախորդներից կամ ծառաներից ոչ մեկը չէր կարող որևէ օգուտ քաղել այդ նամակից։

— Ուրեմն դուք ասացիք, որ կասկածում եք այն լկտի ազնվականի՞ն,— նորից հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ես ձեզ ասում եմ, որ համոզված եմ դրանում,— պնդեց պանդոկապետը,— երբ ես նրան ասացի, որ ձերդ ողորմածության հովանավորը պարոն դը Տրևիլն է, և որ դուք նույնիսկ նամակ ունեք այդ պատվարժան ազնվականին, նա պարզապես անհանգստացավ, ինձ հարցրեց, թե որտե՞ղ է այդ նամակը և իսկույն իջավ խոհանոց, որտեղ, ինչպես հայտնի էր նրան, գտնվում էր ձեր կամզոլը։

— Ուրեմն հափշտակողը նա՛ է,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Ես կգանգատվեմ պարոն դը Տրևիլին, իսկ պարոն դը Տրևիլը՝ կգանգատվի թագավորին։

Ապա հպարտորեն գրպանից հանելով երկու էքյու՝ մեկնեց պանդոկապետին, որը, գլխարկը հանելով, ճանապարհ դրեց նրան մինչև դարպասը։ Այդտեղ դ’Արտանյանը հեծավ իր դեղնաշիկավուն ձին, որն առանց հետագա արկածների նրան հասցրեց մինչև Փարիզի Սենտ Անտուանի դարպասները։ Այստեղ նա ձին ծախեց երեք էքյուով — միանգամայն հարմար գին, եթե հաշվի առնենք, որ նրա տերը հիմնավորապես հալից գցել էր ձիուն մինչև ճանապարհորդության վերջը։ Դրա համար էլ գնորդը, որին դ’Արտանյանը զիջեց իր ձին վերոհիշյալ գումարով, երիտասարդին ակնարկեց, որ այդպիսի չլսված գնի ինքը համաձայնեց միայն նրա համար, որ հրապուրվել էր ձիու արտասովոր գույնով։

Այսպես ուրեմն, դ’Արտանյանը Փարիզ մտավ ոտքով տոպրակը թևի տակ դրած և փողոցներում թափառեց այնքան ժամանակ, մինչև որ հաջողվեց մի սենյակ վարձել իր աղքատիկ միջոցներով։ Այդ սենյակը ձեղնահարկի նման մի բան էր և գտնվում էր Լյուքսեմբուրգի^[26] մոտ, Գերեզմանափորների փողոցում։

Կանխավճար տալով՝ դ’Արտանյանն իսկույն տեղավորվեց իր սենյակում և օրվա զգալի մասը գործով էր զբաղված, իր կամզոլին ու շալվարին կարում էր տրեզ, որը մայրը պոկել էր պարոն դ’Արտանյան-հոր համարյա բոլորովին նոր կամզոլից և գաղտուկ տվել որդուն։ Հետո նա գնաց Գետափնյա փողոց և իր սուսերի համար մի նոր շեղբ շինել տվեց։ Դրանից հետո նա գնաց Լուվր և առաջին իսկ հանդիպած հրացանակրին հարցրեց, թե որտեղ է գտնվում պարոն դը Տրևիլի տունը։ Պարզվեց, որ այդ տունը գտնվում է Հին Աղավնատուն փողոցում, այսինքն՝ բոլորովին մոտիկ այն փողոցին, որտեղ բնակություն էր հաստատել դ’Արտանյանը, մի հանգամանք, որ նա մեկնաբանեց որպես հաջողության նախանշան։

Ապա՝ Մենգում ունեցած իր վարքագծից գոհ, չզղջալով անցյալի համար, հավատալով ներկային և լիակատար հույսեր ունենալով ապագայի նկատմամբ՝ նա պառկեց ու քնեց դյուցազնի քնով։

Որպես իսկական գավառացի՝ նա քնեց մինչև առավոտյան ինը և արթնանալով ճանապարհ ընկավ արժանափառ պարոն դը Տրևիլի տուն՝ թագավորության մեջ երրորդ դեմքի մոտ, ինչպես դատում էր դ’Արտանյան-հայրը։

II. Պարոն դը Տրևիլի ընդունարանը

Պարոն դը Տրուավիլը, որի անունը դեռևս շարունակում են կրել նրա ազգականները Գասկոնում, կամ դը Տրևիլը, ինչպես նա վերջիվերջո սկսեց կոչել իրեն Փարիզում, իր ուղին, իրոք որ, սկսել էր այնպես, ինչպես դ’Արտանյանը, այսինքն՝ գրպանում չունենալով ոչ մի սու^[27], սակայն ունենալով հանդգնության, սրամտության ու հնարագիտության այն պաշարը, որի շնորհիվ նույնիսկ ամենաչքավոր գասկոնացի ազնվականը հաճախ իրականացնում էր հոր ամենահամարձակ երազանքները և ավելի շատ բանի էր հասնում, քան պերիգորյան կամ բերիյան ամենահարուստ ազնվականը, որը հենվում էր իր ժառանգած իսկական բարիքների վրա։ Նրա հանդուգն համարձակությունը, նրա է՛լ ավելի հանդուգն հաջողակությունը, այնպիսի ժամանակներում, երբ սուսերի հարվածները կարկուտի պես էին տեղում, նրան բարձրացրին պալատական հաջողություն կոչվող սանդուղքի գագաթը, որով նա վերև թռավ երեքական աստիճան քայլելով։

Նա թագավորի մանկության ընկերն էր, իսկ թագավորը, ինչպես բոլորին հայտնի է, շատ էր հարգում իր հոր՝ Հենրիխ IV-ի հիշատակը։ Պարոն դը Տրևիլի հայրը Լեգայի^[28] դեմ մղած պատերազմներում այնպես նվիրված էր ծառայել թագավորին, որ կանխիկ փող չլինելու պատճառով,— իսկ կանխիկ փողն ամբողջ կյանքում պակասում էր բեարնացուն, որն իր բոլոր պարտքերը վճարում էր սրախոսություններով, միակ բանը, որ նա կարիք չէր ունենում պարտք վերցնելու,— որ, ինչպես արդեն ասացինք, կանխիկ փող չլինելու պատճառով, թագավորը Փարիզը գրավելուց հետո դը Տրևիլի հորը թույլատրեց իր զինանշանի մեջ մտցնել առյուծ՝ ծիրանագույն դաշտում, այսպիսի նշանաբանով՝ fidelis et fortis^[29]։ Դա մեծ պատիվ էր, սակայն՝ նվազ շահավետ։ Եվ մեծ Հենրիխի պանծալի զինակիցը մեռնելիս իր որդուն ժառանգություն թողեց միայն իր սուսերը և նշանաբանը։ Այդ ժառանգության և իր անբիծ անվան շնորհիվ պարոն դը Տրևիլն ընդունվեց երիտասարդ արքայորդու արքունիքում, որտեղ նա այնպիսի քաջությամբ էր ծառայում իր սուսերով և այնքան հավատարիմ էր իր նշանաբանին, որ Լյուդովիկոս XIII-ը, թագավորության լավագույն սուսերամարտիկներից մեկը, սովորաբար ասում էր, որ եթե իր բարեկամներից որևէ մեկը մենամարտելու լիներ, ինքը նրան խորհուրդ կտար որպես մարտավկա հրավիրել առաջինը իրեն, իսկ երկրորդը՝ պարոն դը Տրևիլին, որին գուցե և կարելի էր նախապատվություն տալ։

Լյուդովիկոս XIII-ը իսկապես կապված էր դը Տրևիլի հետ. ճիշտ է, դա թագավորական կապվածություն էր, էգոիստական, բայց և այնպես կապվածություն էր։ Բանն այն է, որ այդ դժվարին ժամանակներում բարձրաստիճան մարդիկ ընդհանրապես ձգտում էին իրենց շրջապատել այնպիսի մարդկանցով, ինչպիսին էր դը Տրևիլը։ Շատ կգտնվեին այնպիսի մարդիկ, որոնք կարող էին իրենց նշանաբանը համարել «ուժեղ» բառը, դը Տրևիլների զինանշանի մակագրության երկրորդ մասը, բայց ազնվականներից քչերը կարող էին հավակնություն ունենալ կրելու «հավատարիմ» մակդիրը, որ կազմում էր այդ մակագրության առաջին մասը։ Տրևիլն այդ իրավունքն ուներ։ Նա մեկն էր այն հազվագյուտ մարդկանցից, որոնք կարողանում են ենթարկվել կուրորեն ու առանց դատողությունների, ինչպես հավատարիմ շները, աչքի ընկնելով խելամտությամբ և մեծ ճարտարությամբ։ Աչքերը նրան ծառայում էին նրա համար, որ որսան, թե թագավորը չի զայրանում որևէ մեկի վրա, իսկ ձեռքը նրա համար, որ խփի մեղավորին, մի որևէ Բեմի կամ Մորևերի, Պոլտրո դե Մերեի կամ Վիտրիի^[30]։ Տրևիլին մինչև այժմ միայն առիթն էր պակասում, որպեսզի ցույց տա իրեն, բայց նա սպասում էր դրան, որպեսզի առիթը լինելուն պես ճանկի մազերից։ Իզուր չէր, որ Լյուդովիկոս XIII-ը դը Տրևիլին նշանակել էր իր հրացանակիրների կապիտան, որոնք նրա համար նույն դերն էին խաղում, ինչ թիկնապահական խումբը^[31] Հենրիխ III-ի համար և շոտլանդական գվարդիան^[32]՝ Լյուդովիկոս XI-ի համար։ Այդ տեսակետից կարդինալն իր հերթին չէր զիջում թագավորին։ Տեսնելով, թե ընտրյալների ինչպիսի ահեղ կոհորտայով է շրջապատել իրեն Լյուդովիկոս XIII-ը, Ֆրանսիայի այդ երկրորդ, կամ ավելի ճիշտ՝ առաջին տիրակալը ևս ցանկացավ ունենալ իր գվարդիան։ Ուստի նա էլ ձեռք բերեց իր սեփական հրացանակիրներին, ինչպես Լյուդովիկոս XIII-ն էր ձեռք բերել իր հրացանակիրներին, և կարելի էր տեսնել, թե այդ երկու մրցակից տիրակալներն ինչպես էին Ֆրանսիայի բոլոր մարզերում, նույնիսկ օտար պետություններում իրենց համար հավաքագրում մարդիկ, որոնք հռչակված լինեն իրենց ռազմական քաջագործություններով։ Հաճախ էր պատահում, որ երեկոները Ռիշելիեն և Լյուդովիկոս XIII-ը շախմատի տախտակի մոտ վիճեն իրենց զինվորների արժանիքների մասին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը պարծենում էր իր զինվորների կեցվածքով ու համարձակությամբ և խոսքով դատապարտելով ընդհարումներն ու մենամարտերը՝ գաղտնաբար իրենց թիկնապահներին կռիվների էին դրդում։ Իրենց հրացանակիրների հաղթանակը կամ պարտությունը անասելի ուրախություն կամ իսկական վիշտ էր պատճառում նրանց։ Համենայնդեպս իր հուշերում այդպես է պատմում այն մարդը, որ մասնակիցն է եղել մեծ թվով այդպիսի հաղթանակների և մի քանի պարտության։

Տրևիլը կռահել էր իր տիրակալի թույլ կողմը և հենց դրանով արժանացել էր թագավորի անփոփոխ ու երկարատև բարյացակամությանը, այն թագավորի, որը մշտական բարեկամության համբավ չուներ։ Այն հոխորտալից տեսքը, որով նա իր հրացանակիրներին շքերթով անց էր կացնում կարդինալ Արման դյու Պլեսի Ռիշելիեի առջևով, այնպիսի զայրույթ էր պատճառում նորին սրբազնությանը, որ նրա բեղերը բիզ-բիզ էին կանգնում։ Տրևիլը ամենայն նրբությամբ էր տիրապետում այն ժամանակների պատերազմի արվեստին, երբ մարդ ստիպված էր ապրել կամ ի հաշիվ իր թշնամու, կամ ի հաշիվ իր հայրենակիցների, նրա զինվորները կազմում էին սանձարձակների մի լեգեոն և ենթարկվում էին միմիայն նրան։

Թագավորի, կամ ավելի ճիշտ՝ պարոն դը Տրևիլի անփույթ հագնված, փոքր-ինչ խմած, չանգռոտված հրացանակիրները շրջում էին պանդոկներում, խրախճավայրերում ու զբոսարաններում, գոռգոռում էին՝ բեղերը ոլորելով ու սուսերները շրխկացնելով՝ մեծ բավականությամբ կռվի հրահրելով կարդինալի թիկնապահներին, երբ վերջիններս հանդիպում էին նրանց ճանապարհին։ Հետո հազար ու մի կծու խոսքերով դուրս էին քաշում սուսերները։ Պատահում էր՝ նրանց սպանում էին, և նրանք ընկնում էին, համոզված լինելով, որ իրենց համար լաց կլինեն և իրենց վրեժը կառնեն, բայց ավելի հաճախ պատահում էր, որ նրանք էին սպանում, համոզված լինելով, որ դրա համար իրենց բանտում չեն փտեցնի, պարոն դե Տրևիլը, հասկանալի է, կփրկի իրենց։ Այդ մարդիկ հազար բերան գովաբանում էին պ-րն դը Տրևիլին, որին աստվածացնում էին, և թեպետ բոլորն էլ կատաղի տաք գլուխներ էին, բայց դողում էին նրա առաջ, ինչպես դպրոցականը ուսուցչի առաջ, հնազանդվում էին նրան առաջին իսկ խոսքից և պատրաստ էին մեռնելու, որպեսզի իրենց վրայից մաքրեն նրա թեկուզ ամենաչնչին կշտամբանքը։

Պ-րն դը Տրևիլը սկզբում այդ հզոր լծակն оգտագործում էր թագավորի ու նրան նվիրված մարդկանց օգտին, հետագայում՝ իր և իր բարեկամների օգտին։ Ի դեպ, այն ժամանակվա հուշագրություններից ոչ մեկից - իսկ այդ ժամանակից այնքան շատ հուշագրություններ են մնացել - չի երևում, որ թեկուզ թշնամիները - իսկ նա քիչ թշնամիներ չի ունեցեք ինչպես գրչին տիրապետողների, այնպես էլ սուսերին տիրապետողների մեջ - չի երևում, ասացինք, որ թեկուզ թշնամիները մեղադրեին այդ արժանավոր մարդուն, թե իբր նա որևէ հատուցում է ստացել այն օգնության համար, որ ցույց են տվել նրա հավատարիմ զինվորները։ Խարդավանքներ սարքելու ընդունակություն ունենալով, ոչ պակաս, քան ամենահմուտ խարդավանը, նա միշտ մնում էր որպես ազնիվ մարդ։ Դեռ ավելին. չնայած հոգնեցուցիչ արշավանքներին, զինվորական կյանքի բոլոր ծանրություններին՝ նա ուրախ արկածների մոլի սիրահար էր, կանանց ամենանուրբ հաճոյացող, որ ուզածդ ժամանակ կարողանում էր պարծենալ ընտիր մադրիգալներով^[33]։ Կանանց նկատմամբ տարած նրա հաղթանակների մասին այնքան բամբասանք էր շրջում, որքան քսան տարի դրանից առաջ Բասոմպիերի^[34] սիրային գործերի մասին, իսկ դա մի բան նշանակում էր։ Հրացանակիրների կապիտանը առաջացնում էր հիացմունք, վախ ու սեր, ուրիշ խոսքով՝ նա հասել էր բախտի ու հաջողության գագաթնակետին։

Լյուդովիկոս XIV-ը կլանել էր իր արքունիքի բոլոր մանր համաստեղությունները՝ խավարացնելով նրանց իր կուրացուցիչ փայլով, մինչդեռ նրա հայրը՝ pluribus impar^[35] արևը, իր սիրեցյալներից յուրաքանչյուրին, իր մերձավորներից յուրաքանչյուրին հնարավորություն էր տալիս շողալու սեփական փայլով։ Բացի թագավորի ու կարդինալի առավոտյան ընդունելությունից՝ Փարիզում տեղի էին ունենում երկու հարյուրից ավելի այդպիսի «առավոտյան ընդունելություններ», որոնք հատուկ ուշադրություն էին վայելում։ Դրանց մեջ դը Տրևիլի առավոտյան ընդունելությունը ամենից ավելի մեծ թվով այցելուներ էր հավաքում։

Հին Աղավնատուն փողոցում գտնվող նրա առանձնատան բակը ճամբարի էր նմանվում՝ ամառը առավոտյան դեռ ժամը վեցից և ձմեռը՝ ժամը ութից։ Մի հիսուն կամ վաթսուն մարդ հրացանակիրներ, որոնք, ըստ երևույթին, ժամանակ առ ժամանակ փոխարինում էին իրար, որպեսզի այդ պատկառելի թիվը ամենևին չպակասի, շարունակ շրջում էին բակում մինչև ատամները զինված և ամեն ինչի պատրաստ։ Սանդուղքով, որն այնպիսի լայնություն ուներ, որ ժամանակակից շինարարը նրա զբաղեցրած տեղում մի ամբողջ տուն կշիներ, շարունակ վեր ու վար էին անում այցելուներ, որոնք այս կամ այն ողորմածության էին սպասում, գավառներից եկած ազնվականներ, որոնք փափագում էին հրացանակիր դառնալ, գույնզգույն ոսկեկար լիվրեներով սպասավորներ, որոնք այստեղ էին գալիս իրենց տերերի պատվերներով։ Ընդունարանում, պատերի երկարությամբ շարված երկար նստարաններին, նստած էին լինում ընտրյալները, այսինքն նրանք, ում այդտեղ էր հրավիրել ինքը՝ դը Տրևիլը։ Առավոտից մինչև երեկո ընդունարանում անասելի դժժոց էր լինում, մինչդեռ դը Տրևիլը իր կաբինետում, որը կից էր այդ սենյակին, ընդունում էր հյուրերին, լսում նրանց գանգատները, հրամաններ էր տալիս և, ինչպես թագավորը Լուվրում իր պատշգամբից, կարող էր լուսամուտին մոտենալով դիտել իր մարդկանց ու նրանց սպառազինությունը։

Այն օրը, երբ դ’Արտանյանն առաջին անգամ այստեղ եկավ, հավաքվածների թիվը շատ մեծ երևաց, մանավանդ գավառացու աչքին։ Գավառացին, ճիշտ է, գասկոնացի էր, և նրա հայրենակիցներն այն ժամանակներում այնպիսի մարդկանց համբավ ունեին, որոնց դժվար էր որևէ բանով շփոթեցնել։ Անցնելով ամրակուռ դարպասից, որը ծածկված էր քառակուսի գլխիկներ ունեցող երկար գամերով, այցելուն ընկավ սպառազինված մարդկանց բազմության մեջ։ Այդ մարդիկ այս ու այն կողմ էին գնում բակում, ձայն էին տալիս իրար, մերթ կռիվներ էին սարքում իրար հետ, մերթ՝ խաղեր։ Մարդկային այդ փոթորկահույզ ալիքների միջով ճանապարհ բանալու համար հարկավոր էր լինել սպա, ազնվական կամ սիրունատես կին։

Մեր պատանին սրտի թրթիռով ճանապարհ էր բացում իր համար այդ հրմշտոցի ու ճխլտոցի միջով, նիհար ոտքերին սեղմելով իր չափից ավելի երկար սուսերը, ձեռքը չպոկելով լայնեզր գլխարկի եզրից և ժպտալով գավառացու խղճուկ ժպիտով, որով աշխատում էր թաքցնել իր շփոթմունքը։ Այցելուների այս կամ այն խմբից անցնելով՝ նա թեթևացած հոգոց էր քաշում, բայց որոշակի զգում էր, որ ներկաները նայում են իր հետևից, և դ’Արտանյանը, որը մինչ այդ բավական լավ կարծիք ուներ իր անձի մասին, առաջին անգամ իր կյանքում իրեն զգաց խղճուկ ու ծիծաղելի։

Սանդուղքի մոտ դրությունն ավելի դժվարին դարձավ։ Ստորին աստիճանների վրա չորս հրացանակիր ինչ-որ ուրախ խաղով էին զբաղված, իսկ հարթակի վրա նրանց ընկերներից մի տասը-տասներկու հոգի սպասում էին իրենց հերթին, որպեսզի մասնակցեն խաղին։ Չորս հրացանակիրներից մեկը, որ մյուսներից մի աստիճան վերև էր կանգնած, սուսերը հանած՝ խանգարում կամ աշխատում էր խանգարել մյուսներին՝ բարձրանալու սանդուղքով վեր։ Այս երեքը սուսերները ճարպկորեն խաղացնելով հարձակվում էին նրա վրա։

Սկզբում դ’Արտանյանը այդ սուսերները անվնաս մարզասուսերների տեղ դրեց, կարծելով, թե նրանց սայրերը բթացրած են։ Բայց շուտով խաղի մասնակիցների երեսների մի քանի չանգռվածքից հասկացավ, որ նրանց ծայրերը ամենայն խնամքով սրված էին։ Ամեն մի նոր չանգռվածքի ժամանակ ոչ միայն հանդիսատեսները, այլև հենց վնասվողները բռնկում էին քրքիջով։

Հրացանակիրը, որն այդ րոպեին վերևի աստիճանի վրա էր, հիանալի պաշտպանվում էր իր հակառակորդներից։ Նրանց շուրջը ամբոխ էր հավաքվել։ Խաղի պայմանն այն էր, որ առաջին իսկ չանգռվածքի դեպքում վիրավորը դուրս է գալիս խաղից ու նրա տեսակցության հերթը անցնում է հաղթողին։ Ընդամենը մի հինգ րոպեի ընթացքում երեք հոգու դիպել էր սուսերը. մեկի ձեռքն էր չանգռվել, մյուսի՝ կզակը, երրորդի՝ ականջը, ըստ որում՝ աստիճանները պաշտպանողին ոչ մի անգամ սուսեր չէր դիպել։ Այդպիսի ճարպկությունը, ըստ պայմանի, պարգևատրվում էր երեք հերթ առաջ քաշելով։

Որքան էլ դժվար էր զարմացնել մեր երիտասարդ ճանապարհորդին, ավելի ճիշտ՝ ստիպել նրան ցույց տալ, որ զարմացած է, այնուամենայնիվ այս խաղը զարմացրեց նրան։ Նրա հայրենիքում, այն կողմերում, որտեղ սովորաբար մարդու արյունն այնքան հեշտությամբ էր գլուխը խփում, մենամարտի հրավիրելու համար, այնուամենայնիվ, մի որևէ առիթ էր պահանջվում։ Չորս խաղընկերների գասկոնադան^[36] ամենաարտասովորը թվաց նրան այն ամենից, ինչ երբևիցե նա առիթ էր ունեցել լսելու նույնիսկ բուն Գասկոնում։ Նրան թվում էր, թե ինքն ընկել է հռչակավոր հսկաների աշխարհը, որտեղ ընկել էր Գուլիվերը և որտեղ այնքան երկյուղ էր կրել։ Այնինչ մինչև իր նպատակակետը դեռ հեռու էր. դեռ մնում էին վերին հարթակը և ընդունարանը։

Հարթակում արդեն չէին կռվում. այնտեղ բամբասում էին կանանցից, իսկ ընդունարանում՝ թագավորի արքունիքից։ Հարթակում դ’Արտանյանը կարմրատակեց, ընդունարանում դողդողաց։ Նրա աշխույժ ու համարձակ երևակայությունը, որ Գասկոնում նրան վտանգավոր էր դարձրել ջահել սպասուհիների համար, հաճախ էլ նրանց ջահել տիրուհիների համար, երբեք, նույնիսկ ջերմի զառանցանքի մեջ, չէր կարող նրա առաջ պատկերել թեկուզ կեսը այն սիրային հրապուրանքի և նույնիսկ մի քառորդը այն սիրային սխրագործությունների, որոնք այստեղ խոսակցության նյութ էին հանդիսանում և առանձին սրություն էին ստանում այն մեծադղորդ անուններից ու ամենագաղտնի մանրամասնություններից, որ բերվում էին այդ խոսակցությունների ժամանակ։ Բայց եթե հարթակում հարված տրվեց նրա պարկեշտությանը, ապա ընդունարանում սասանվեց նրա հարգանքը կարդինալի նկատմամբ։ Այստեղ դ’Արտանյանը մեծ զարմանքով լսեց, թե ինչպես են քննադատում այն քաղաքագետին, որն ամբողջ Եվրոպային ստիպում էր դողալ։ Այստեղ հարձակումների էր ենթարկվում նաև կարդինալի անձնական կյանքը, թեև, ինչպես դ’Արտանյանին հայտնի էր, այդ կյանքի մեջ թափանցելու ամենաչնչին վարձի համար այնքան շատ հզոր ու անվանի ազնվականներ էին տուժել։ Այդ մեծ մարդը, որին այնքան խորապես հարգում էր պ-րն դ’Արտանյան-հայրը, այստեղ ծաղրի առարկա էր դարձել պ-րն դը Տրևիլի հրացանակիրների համար։ Նրանք ծաղրում էին կարդինալի ծուռ ոտքերը, կուզիկ մեջքը։ Ինչ-որ մեկը երգեր էր երգում նրա սիրուհու՝ մադամ դ’Էգիլիոնի մասին և նրա ազգականուհու՝ տիկին դը Կոմբալեի^[37] մասին, իսկ ուրիշները ծաղրում էին կարդինալի մանկլավիկներին ու թիկնապահներին։ Եվ այս ամենն այնպիսի բաներ էին, որ դ’Արտանյանին թվում էին աներևակայելի և օտարոտի։

Բայց եթե կարդինալի հասցեին ուղղված այդ կծու էպիգրամներին պատահաբար խառնվում էր թագավորի անունը, թվում էր, թե ինչ-որ մեկի անտեսանելի ձեռքը վայրկենապես փակում էր այդ բոլոր ծիծաղկոտ բերանները։ Խոսողները շփոթմունքով ետ էին նայում, ասես վախենալով, թե իրենց ձայնը պատի միջով կթափանցի պ-րն դը Տրևիլի կաբինետը։ Բայց համարյա նույն պահին հարևանցիորեն նետված մի ակնարկ նորից խոսակցությունը փոխում էր նորին սրբազնության հասցեին, ձայները նորից բարձր էին հնչում, և մեծ կարդինալի արարքներից ոչ մեկը ստվերի մեջ չէր մնում։

«Այս բոլոր մարդկանց,— սոսկումով մտածեց դ’Ար-տանյանը,— անպայման Բաստիլ^[38] կնետեն և կկախեն։ Եվ ինձ էլ սրանց հետ. ինձ հանցակից կհամարեն, քանի որ ես ականջ եմ դրել ու լսել սրանց խոսքերը։ Ի՜նչ կասեր իմ հայրը, որն այնպես համառորեն ներշնչում էր ինձ հարգել կարդինալին, եթե իմանար, որ ես այսպիսի ազատամիտ մարդկանց մեջ եմ գտնվում»։

Դրա համար էլ, ինչպես հեշտ է կռահել, դ’Արտանյանը սիրտ չէր անում խառնվել խոսակցությանը։ Բայց նայում էր աչքերը չռած և լսում էր ագահորեն, լարելով իր բոլոր հինգ զգայարանները, միայն թե ոչ մի բան բաց չթողնի։ Չնայած հոր խորհուրդների նկատմամբ ունեցած ամբողջ հարգանքին, նա, հետևելով իր մղումներին ու ճաշակին, ավելի շուտ հակված էր հավանություն տալու, քան թե դատապարտելու այն, ինչ տեղի էր ունենում իր շուրջը։

Սակայն, նկատի ունենալով, որ նա բոլորովին օտար էր դը Տրևիլին նվիրված մարդկանց բազմության մեջ, և նրան առաջին անգամ էին տեսնում այստեղ, մոտեցան նրան՝ իմանալու, թե ինչի համար է եկել։ Դ’Արտանյանը համեստորեն տվեց իր անունը և ասելով, որ ինքը պ-րն դը Տրևիլի հայրենակիցն է, հարցումով իրեն մոտեցած ծառային պատվիրեց պ-րն Տրևիլին խնդրեք, որ մի քանի րոպեով ունկնդրության ընդունի իրեն։ Ծառան հովանավորական տոնով խոստացավ իր ժամանակին հաղորդել նրա խնդիրքը։

Առաջին շփոթմունքից փոքր-ինչ ուշքի գալով՝ այժմ դ’Արտանյանը կարող էր ազատ ժամանակ ուշի-ուշով դիտել շրջապատողների հագուստն ու դեմքերը։ Ամենաաշխույժ խմբերից մեկի կենտրոնն էր բարձրահասակ մի հրացանակիր՝ մեծամիտ մարդու դեմքով և արտասովոր հագուստով, որն իր վրա էր գրավում ընդհանուրի ուշադրությունը։ Նա հագին ուներ ոչ թե համազգեստ, որը կրելը, ի դեպ, պարտադիր չէր համարվում այն ժամանակներում,- ժամանակներ, երբ ազատություն քիչ կար, բայց անկախություն՝ շատ,- այլ հագին ուներ բաց երկնագույն, բավական խունացած ու մաշված կամզոլ, որի վրայից կապված էր մի շքեղ լանջագոտի, որը ոսկեկար էր և շողշողում էր, ինչպես պարզ կեսօրին՝ արևի ճառագայթները ջրի մեջ։ Ալ թավիշե երկար թիկնոցը շքեղորեն կախ էր ընկել նրա ուսերից, միայն առջևի կողմում թույլ տալով տեսնել կուրացուցիչ լանջագոտին, որից կախված էր մի ահագին սուսեր։

Այս հրացանակիրը հենց նոր էր ազատվել պահակային հերթապահությունից, գանգատվում էր, թե մրսել է և դիտմամբ հազում էր։ Ահա հենց դրա համար էլ նա ստիպված էր եղել թիկնոցը գցել ուսերին, ինչպես բացատրում էր ինքը՝ անփութորեն նետելով բառերը և բեղը ոլորելով, մինչդեռ շրջապատողները, և ամենից ավելի դ’Արտանյանը, աղմուկով հիանում էին ոսկեկար լանջագոտիով։

— Ի՞նչ կարող ես անել,— ասում էր հրացանակիրը։— Սա մոդա է դառնում։ Շռայլություն է, ես ինքս էլ գիտեմ, բայց մոդա է։ Ասենք՝ վերջիվերջո հարկավո՞ր է մի որևէ բանի վրա ծախսել հայրական փողերը։

— Ա՜խ, Պորտոս,— գոչեց ներկաներից մեկը,— մի՛ ջանա մեզ համոզել, թե այդ գոտին դու հայրական փողով ես ձեռք բերել։ Արդյոք այդ քեզ չի՞ ընծայել այն քողավոր տիկինը, որի հետ ես քեզ տեսա կիրակի օրը Սենտ-Օնորեի դարպասի մոտ։

— Ո՛չ, երդվում եմ պատվովս և ազնվականի խոսք եմ տալիս, որ ես այս գոտին գնել եմ իմ սեփական փողով,— պատասխանեց նա, որին Պորտոս էին կոչում։

— Այո,— ասաց հրացանակիրներից մեկը,— գնել ես ճիշտ այնպես, ինչպես ես, ահա, այս նոր քսակը, այն նույն փողերով, որ իմ սիրուհին դրել էր իմ հին քսակի մեջ։

— Դե իսկապես, ոչ,— առարկեց Պորտոսը,— և ես կարող եմ վկայել, որ այս լանջագոտուն վճարել եմ տասներկու պիստոլ։

Հիացական բացականչություններն ուժեղացան, բայց կասկածը չփարատվեց։

— Ճիշտ չե՞մ ասում, Արամիս,— հարցրեց Պորտոսը՝ դառնալով մի ուրիշ հրացանակրի։

Այս հրացանակիրը կատարյալ հակապատկերն էր Պորտոսի, որը դիմեց նրան՝ Արամիս կոչելով։ Սա քսաներկու-քսաներեք տարեկան մի երիտասարդ էր՝ դեմքի միամիտ ու փոքր-ինչ անուշիկ արտահայտությամբ, սև-սև աչքերով և կարմրավուն այտերով, որոնք աշնան դեղձի պես ծածկված էին թավշանման աղվամազով։ Բարակ բեղերը անբասիր ուղիղ գիծ էին քաշում վերին շրթունքի վրա։ Թվում էր, թե նա խուսափում է ձեռքերը ցած գցել, վախենալով, թե մկանները կարող են ուռչել։ Մերթ ընդ մերթ շոշափում էր ականջների բլթակները, որպեսզի պահպանի նրանց քնքուշ գույնն ու թափանցիկությունը։ Խոսում էր քիչ, դանդաղ, հաճախակի խոնարհվելով, ծիծաղում էր անաղմուկ, բաց անելով գեղեցիկ ատամները, որոնք, ինչպես և իր ամբողջ արտաքինը, ըստ երևույթին, հոգատարությամբ խնամում էր նա։ Ընկերոջ հարցին նա դրական պատասխան տվեց գլխի շարժումով։

Նրա այդ դրական պատասխանը, ըստ երևույթին, փարատեց բոլոր կասկածները հրաշալի գոտու վերաբերյալ։ Այդ գոտիով շարունակեցին հիանալ, բայց դադարեցին խոսել նրա մասին, և խոսակցությունն աստիճանաբար անցավ ուրիշ թեմայի։

— Ինչ կարծիք ունեք դուք պարոն դը Շալեի^[39] ախոռապետի պատմածի մասին,— հարցրեց մի ուրիշ հրացանակիր՝ չդիմելով առանձին որևէ մեկին, այլ միանգամից բոլոր ներկա եղողներին։

— Իսկ ի՞նչ է պատմում նա,— հպարտ-հպարտ հարցրեց Պորտոսը։

— Նա պատմում է, որ Բրյուսելում հանդիպել է Ռոշֆորին, կարդինալի այդ ամենանվիրված ծառային։ Նա կապուցինի^[40] հագուստով է եղել և օգտվելով այդպիսի դիմակահանդեսից՝ այդ անիծյալ Ռոշֆորը խաբել է պարոն դը Լեգին ինչպես ամենավերջին ապուշին։

— Ինչպես ամենավերջին ապուշի՜ն,— կրկնեց Պորտոսը։— Բայց ճշմարի՞տ է արդյոք։

— Ես այս լսել եմ Արամիսից,— ասաց հրացանակիրը։

— Իսկապե՞ս։

— Ախր ձեզ այդ քաջ հայտնի է, Պորտո՛ս,— ասաց Արամիսը։ — Ես այդ երեկ եմ պատմել ձեզ։ Չարժե անդրադառնալ դրան։

— Չարժե անդրադառնա՜լ,— գոչեց Պորտոսը։— Դուք այդպե՞ս եք կարծում։ Չարժե անդրադառնալ։ Գրողը տանի։ Ինչ արագ եք վճիռ ընդունում դուք։ Ինչպե՜ս։ Կարդինալը հետապնդում է ազնվականին, դավաճանի, ավազակի, աքսորականի օգնությամբ նրանից նամակներ է հափշտակում և, օգտվելով միևնույն լրտեսից, այդ նամակների հիման վրա կարողանում է մահապատիժ տալ Շալեին՝ այն անհեթեթ պատճառաբանությամբ, թե իբր Շալեն ուզում էր թագավորին սպանել և Օռլեանի դքսին^[41] ամուսնացնել թագուհու հետ։ Ոչ ոք չէր կարող գտնել այդ հանելուկի բանալին, դուք, ի գոհունակություն բոլորի, երեկ հաղորդում եք մեզ այդ, և երբ մենք դեռ չենք կարողացել ուշքի գալ, այսօր հայտարարում եք՝ «չարժե անդրադառնալ դրան»։

— Է՛հ, ի՛նչ կա որ, անդրադառնանք դրան, եթե դուք այդպես եք ցանկանում,— համբերատարությամբ համաձայնեց Արամիսը։

— Ես լինեի պարոն դը Շալեի ախոռապետը,— գոչեց Պորտոսը,— ես դաս կտայի այդ Ռոշֆորին։

— Իսկ ձեզ դաս կտար Կարմիր Դուքսը^[42],— հանգիստ պատասխանեց Արամիսը։

— Կարմիր Դո՜ւքս։ Կեցցե՜ս, կեցցե՜ս։ Կարմիր Դո՜ւքս,— գոռաց Պորտոսը ծափ զարկելով և գլխով դրական նշան անելով։— Կարմիր դո՜ւքս՝ հիանալի է։ Ես կաշխատեմ տարածել այդ սրախոսությունը, հանգիստ եղեք։ Ա՛յ թե ինչ սրամիտն է այս Արամիսը։ Ափսոս, որ դուք հնարավորություն չեք ունեցել հետևելու ձեր կոչմանը, սիրելիս։ Ի՜նչ հիանալի աբբատ կստացվեր ձեզնից։

— Օ՜, սա միայն ժամանակավոր հետաձգում է,— ասաց Արամիսը։— Կգա ժամանակ, որ ես, այնուամենայնիվ, աբբատ կդառնամ։ Դուք հո գիտեք, Պորտոս, որ ես այս բանը նախազգալով՝ շարունակում եմ աստվածաբանություն ուսումնասիրել։

— Սա կհասնի իր նպատակին,— ասաց Պորտոսը։— Վաղ թե ուշ, բայց՝ կհասնի։

— Ավելի հավանական է՝ շուտ,— պատասխանեց Արամիսը։

— Նա սպասում է միայն մի բանի, որպեսզի նորից զգեստավորվի այն կապայով, որ կախված է նրա պահարա-նում, հրացանակրի հագուստի ետևում,— գոչեց հրացանակիրներից մեկը։

— Էլ ինչի՞ է սպասում,— հարցրեց մի ուրիշը։

— Սպասում է, որ թագուհին ժառանգ պարգևի երկրին։

— Կարիք չկա կատակներ անելու դրա մասին, պարոննե՛ր,— ասաց Պորտոսը։— Թագուհին, փառք աստծո, այն հասակումն է, որ այդ հնարավոր է։

— Ասում են՝ լորդ Բեկինգհեմը^[43] Ֆրանսիայում է,— ասաց Արամիսը այնպիսի խորամանկ ժպիտով, որն այդ ասես թե անմեղ խոսքերին ինչ-որ երկիմաստ տվեց։

— Արամի՛ս, բարեկամս, այս անգամ դուք իրավացի չեք,— ընդհատեց նրան Պորտոսը,— և սրախոսելու ձեր սերը ձեզ ստիպում է որոշ սահմանից անցնել։ Եթե պ-րն դը Տրևիլը լսեր ձեզ, դուք լավ օրի չէիք հասնի այդպիսի խոսքերի համար։

— Չլինի՞ ուզում եք դասեր տալ ինձ, Պորտոս,— հարցրեց Արամիսը, որի հեզ հայացքի մեջ անսպասելիորեն կայծակ շողաց։

— Բարեկամս,— պատասխանեց Պորտոսը,— եղեք հրացանակիր կամ աբբատ, բայց ո՛չ միաժամանակ և՛ մեկը, և՛ մյուսը։ Հիշեցե՛ք, օրերս Աթոսը ձեզ ասաց, դուք ուտում եք բոլոր կերամաններից... Ո՛չ, ո՛չ, խնդրում եմ, չվիճենք։ Ավելորդ է։ Ձեզ լավ հայտնի է այն պայմանը, որ կնքվել է ձեր, Աթոսի և իմ միջև։ Չէ որ դուք լինում եք տիկին դը Բուա-Տրասի մոտ, որ տիկին դը Շևրյոզի^[44] ազգականն է, և, ինչպես ասում են, վայելում եք այդ տիկնոջ մեծ ողորմածությունը։ Օ՜, տեր իմ աստված, կարիք չկա, որ դուք խոստովանեք ձեր երջանկությունը, ոչ ոք ձեզնից խոստովանություն չի պահանջում. ո՞ւմ հայտնի չէ ձեր համեստությունը։ Բայց քանի որ դուք, գրողը տանի ձեզ, լռելու ընդունակություն ունեք, մի մոռացեք այդ ընդունակությունը, երբ խոսքը վերաբերում է նորին մեծություն թագուհուն։ Թող ով կուզի և ինչ կուզի՝ շատախոսի թագավորի ու կարդինալի մասին։ Բայց թագուհին սրբություն է, և եթե խոսքը նրան է վերաբերում, ապա թող միմիայն լավ խոսք ասեն։

— Պորտոս, դուք ինքնասիրահարված եք ինչպես Նարկիսոսը^[45], այս լավ իմացեք,— ասաց Արամիսը։— Ձեզ հո հայտնի է, որ ես խրատներ չեմ սիրում և պատրաստ եմ խրատ լսելու միմիայն Աթոսից։ Իսկ ինչ վերաբերում է ձեզ, սիրելիս, ապա ձեր չափից դուրս շքեղ գոտին առանձին վստահություն չի ներշնչում դեպի ձեր ազնիվ զգացմունքները։ Ես աբբատ կդառնամ, եթե այդ հարկավոր համարեմ։ Առայժմ ես հրացանակիր եմ և, որպես այդպիսին, ասում եմ այն ամենը, ինչ անցնում է մտքովս։ Այժմ, ահա, իմ մտքովն անցավ ասել ձեզ, որ դուք ինձ ձանձրացրիք։

— Արամի՛ս։

— Պորտո՛ս։

— Պարոնա՛յք, պարոնա՛յք,— լսվեց բոլոր կողմերից։

— Պարոն դը Տրևիլն սպասում է պարոն դ’Արտանյանին,— ընդհատեց նրանց սպասավորը՝ լայն բանալով կաբինետի դուռը։

Քանի դեռ ասվում էին այս խոսքերը, կաբինետի դուռը բաց էր մնում, և բոլորը միանգամից լռեցին։ Եվ այդ լռության մեջ երիտասարդ գասկոնացին ընդունարանի լայնությամբ անցավ ու մտավ հրացանակիրների կապիտանի կաբինետը, սրտանց ուրախանալով, որ ժամանակին խույս տվեց այս տարօրինակ վեճին մասնակցելուց։

III. Ունկնդրություն

Պարոն դը Տրևիլը շատ վատ տրամադրության մեջ էր, բայց և այնպես հարգանքով ընդունեց երիտասարդին, որը համարյա մինչև գետին գլուխ տվեց նրան և ժպիտը դեմքին լսեց նրա ողջույնը։ Պատանու բեարնական առոգանությունը պարոն դը Տրևիլին հիշեցրեց իր երիտասարդությունն ու հայրենի վայրերը, մի հիշողություն, որն ընդունակ է ամեն հասակում ուրախացնելու մարդուն։ Բայց և իսկույն մոտեցավ ընդունարանի դռանը և ձեռքը վեր բարձրացնելով, որ կարծես նշան էր, թե դ’Արտանյանից թույլտվություն է խնդրում նախ վերջացնել մյուսների հետ, իսկ հետո արդեն զրույց սկսել նրա հետ, նա երեք անգամ ձայն տվեց՝ ամեն անգամ ձայնն ավելի բարձրացնելով այնպես, որ նրա այդ ձայնի մեջ հնչեց հրամայականից մինչև ցասումի հասնող հնչերանգի ամբողջ գամման։

— Աթո՛ս, Պորտո՛ս, Արամի՛ս։

Երկու հրացանակիրներն էլ, որոնց հետ մենք արդեն ծանոթացել ենք և որոնց պատկանում էին վերջին երկու անունները, իսկույն անջատվեցին ընկերներից և մտան կաբինետ, որի դուռը, հենց որ շեմքն անցան, իսկույն փակվեց նրանց հետևից։ Հրացանակիրների կեցվածքը, թեև նրանք այնքան էլ հանգիստ չէին, իր անբռնազբոսիկությամբ, որ լի էր միաժամանակ և՛ արժանապատվությամբ, և՛ հնազանդությամբ, հիացմունք առաջացրեց դ’Արտանյանի մեջ, որն այդ մարդկանց համարում էր կիսաստվածներ, իսկ նրանց պետին` ամպրոպաբեր Յուպիտեր, որը պատրաստ էր շանթ ու կայծակ տեղալու։

Երբ երկու հրացանակիրները ներս մտան, և դուռը նրանց ետևից փակվեց, երբ ընդունարանում կրկին ուժեղացավ խոսակցությունների աղմուկը, որոնց համար հավանորեն նոր սնունդ էր հանդիսացել հրացանակիրներին կանչելը, երբ, վերջապես, պ-րն Տրևիլը հոնքերը խոժոռած երեք թե չորս անգամ լուռ քայլեց կաբինետի երկարությամբ Պորտոսի ու Արամիսի կողքով, որոնք լուռ կանգնել էին ձգված, ասես ստուգատեսի, դը Տրևիլը հանկարծ կանգ առավ նրանց դիմաց և ոտից գլուխ մի ցասումնալից հայացք գցելով նրանց վրա ասաց.

— Հայտնի՞ է արդյոք ձեզ, պարոննե՛ր, թե ինչ ասաց ինձ թագավորը, այն էլ ոչ վաղուց քան երեկ երեկոյան։ Հայտնի՞ է արդյոք ձեզ այդ։

— Ո՛չ, կարճ լռությունից հետո պատասխանեցին երկու հրացանակիրները։— Ոչ, տեր, մեզ ոչինչ հայտնի չէ։

— Բայց մենք հույս ունենք, որ դուք մեզ պատիվ կանեք հաղորդելու այդ,— ավելացրեց Արամիսը վերին աստիճանի հարգալից և գեղանիորեն գլուխ խոնարհելով։

— Նա ինձ ասաց, որ այսուհետև իր համար հրացանա-կիրներ պիտի ընտրի պարոն կարդինալի գվարդիականներից։

— Պարոն կարդինալի գվարդիականների՞ց։ Ինչպե՞ս թե,— գոչեց Պորտոսը։

— Նա եկել է այն եզրակացության, որ իր թթված գինուն հարկավոր է լավ գինի ավելացնել։

Երկու հրացանակիրներն էլ մինչև ականջները կարմրեցին։ Դ’Արտանյանը չգիտեր ուր չքվի և պատրաստ էր գետնի տակն անցնելու։

— Այո՛, այո՛,— շարունակեց պ-րն դը Տրևիլը ավելի ու ավելի տաքանալով։— Եվ նորին մեծությունը միանգամայն իրավացի է, որովհետև, պատվովս եմ երդվում, պարոնայք հրացանակիրները ողորմելի դեր են խաղում արքունիքում։ Երեկ երեկոյան պարոն կարդինալը շախմատ խաղալիս ցավակցական տոնով, որը շատ դիպավ իմ սրտին, սկսեց պատմել, թե այդ անիծյալ հրացանակիրները, այդ թոկից փախածները— նա այս խոսքերն ասաց մի առանձին ծաղրով, որն ինձ ավելի քիչ դուր եկավ — այդ կռվարարները,— ավելացրեց նա՝ ինձ նայելով իր վայրի կատվի աչքերով,— թույլատրված ժամից ավելի երկար են մնացել Ֆերուն փո-ղոցի մի պանդոկում։ Շրջայցի ժամանակ նրա գվար-դիականները,— թվում էր, թե հիմա նա կքրքջա իմ երեսին,— ստիպված են եղել ձերբակալել այդ գիշերային հանգիստը խանգարողներին։ Գրող ու ցա՛վ։ Դուք հասկանո՞ւմ եք, թե ինչ է նշանակում այդ։ Ձերբակա-լել հրացանակիրների՜ն։ Դուք եղել եք այդ խմբում, այո՛, դո՛ւք, մի՛ ժխտեք, ձեզ ճանաչել են, և կարդինալը տվեց ձեր անունները։ Ե՛ս եմ մեղավոր, ես ի՛նքս եմ մեղավոր. չէ՞ որ ես եմ մարդիկ ընտրում ինձ համար։ Ա՛յ, թեկուզ հենց դուք, Արամի՛ս, ինչո՞ւ դուք ինձնից հրացանակրի կամզոլ խնդրեցիք, երբ ձեզ կապան ավելի է սազում։ Կամ դուք, Պորտոս, ձեզ այդպիսի փառավոր ոսկեկար լանջագոտին հարկավոր է երևի նրանից ծղոտե սուսեր կախելո՞ւ համար։ Իսկ Աթոսը... Ես Աթոսին չեմ տեսնում։ Որտե՞ղ է նա։

— Տեր իմ,— թախիծով պատասխանեց Արամիսը,— նա հիվանդ է, շատ է հիվանդ։

— Հիվա՞նդ է։ Շա՞տ է հիվանդ, ասում եք։ Իսկ ի՞նչ է նրա հիվանդությունը։

— Երկյուղ կա, թե ծաղիկ հիվանդություն է, տեր իմ,— ասաց Պորտոսը՝ ցանկանալով ինքն էլ մի խոսք ասած լինել։— Եվ դա շատ ցավալի բան է. այդ հիվանդությունը կարող է այլանդակել նրա դեմքը։

— Ծաղի՞կ։ Ա՛յ թե հետաքրքիր բան եք պատմում դուք, Պորտոս։ Նրա տարիքին ծաղի՞կ ընկնել։ Ո՛չ, ո՛չ... Նա երևի վիրավորված է կամ՝ սպանված... Ա՜խ, եթե ես կարողանայի իմանալ... Գրո՛ղ ու ցա՛վ։ Պարոնայք հրացանակիրներ, ես չեմ ափսոսում, որ իմ մարդիկ թափառելիս են եղել կասկածելի տեղերում, կռիվներ են սարքել փողոցներում և սուսերը գործի են դրել մութ անկյուններում։ Ես վերջիվերջո չեմ ափսոսում, որ իմ մարդիկ ծաղրի առարկա են եղել պարոն կարդինալի գվարդիականների համար։ Այդ գվարդիականները հանգիստ տղաներ են, կարգին, ճարպիկ։ Նրանց ձերբակալելու հարկ չկա, բացի այդ, նրանք չեն էլ թույլ տա ձերբակալել իրենց։ Ես դրանում համոզված եմ։ Նրանք կգերադասեին տեղն ու տեղը մեռնել, քան թեկուզ մեկ քայլ նահանջել։ Փրկվել, փախչել, ծլկել դրան ընդունակ են միայն թագավորի հրա-ցանակիրները։

Պորտոսը և Արամիսը դողում էին ցասումից։ Նրանք պատրաստ էին խեղդելու պ-րն դը Տրևիլին, եթե հոգու խորքում չզգային, որ իրենց նկատմամբ ջերմ սերն է միայն նրան ստիպում այդպես խոսել։ Նրանք կրունկներով թխկացնում էին գորգին, արյունոտելու չափ կծում էին շրթունքները և ամբողջ ուժով սեղմում իրենց սուսերների դաստակները։

Ընդունարանում լսել էին, որ կանչում են Աթոսին, Պորտոսին ու Արամիսին և պ-րն դը Տրևիլի ձայնից հասկացել էին, որ նա խիստ զայրացած է։ Հետաքրքրությամբ բորբոքված մարդկանց մի տասը գլուխ սեղմվեց դռանը, ցանկանալով ոչ մի բառ չփախցնել, և երեսները սփրթնում էին ցասումից, մինչդեռ դռան անցքին սեղմված ականջները բաց չէին թողնում ոչ մի ձայն, իսկ շրթունքները մեկը մյուսի հետևից կրկնում էին կապիտանի վիրավորական խոսքերը և դարձնում բոլոր ներկաների սեփականությունը։ Մի ակնթարթում ամբողջ տունը, կաբինետի դռնից մինչև շքամուտքը, վերածվեց քլթքլթացող կաթսայի։

— Ա՜յ թե ինչ։ Թագավորի հրացանակիրները կարդինալի գվարդիականներին թույլ են տալիս ձերբա-կալե՜լ իրենց,— շարունակում էր պ-րն դը Տրևիլը՝ հոգու խորքում ո՛չ պակաս զայրացած, քան իր զինվորները, շեշտելով բառերը և դաշույնի հարվածի պես խրելով իր ունկնդիրների կուրծքը։— Ա՜յ թե ինչ։ Կարդինալի վեց գվարդիականները ձերբակալում են նորին մեծության վեց հրացանակիրների՜ն։ Գրո՛ղ ու ցա՛վ։ Ես մի որոշում եմ ընդունել. այստեղից ուղիղ գնում եմ Լուվր և հրաժարական եմ տալիս, հրաժարվում եմ թագավորի հրացանակիրների կապիտանի կոչումից և խնդրում՝ նշանակել ինձ կարդինալի գվար-դիականների լեյտենանտ։ Իսկ եթե ինձ մերժեն,— գրո՛ղ ու ցա՛վ,— ես աբբատ կդառնամ։

Այս խոսքերն ասելիս պատի հետևից լսվող քրթմն-ջոցը մրրիկ դարձավ։ Ամենուրեք լսվում էին նզովք ու հայհոյանքներ։ Օդը լցվեց այնպիսի աղաղակներով, ինչպես՝ «Գրող ու ցավ», «Աստվածն ու իր բոլոր հրեշտակները», «Մահ ու տարտարոս»։ Դ’Արտանյանը հայացքով որոնում էր, թե չկա մի վարագույր, որի հետևում կարողանար թաքնվել, և սեղանի տակ խցկվելու անհաղթահարելի ցանկություն էր զգում։

— Ճիշտ որ, պարոն կապիտան,— գոչեց Պորտոսը՝ այլևս չկարողանալով զսպել իրեն։— Իսկապես, մենք վեց հոգի էինք վեցի դեմ, բայց մեզ վրա հարձակվեցին գաղտագողի, և նախքան մենք կկարողանայինք մեր սուսերները մերկացնել, մեզնից երկուսն ընկան անշնչացած, իսկ Աթոսը այնպես ծանր վիրավորվեց, որ շատ քիչ էր տարբերվում մեռածներից։ Երկու անգամ նա փորձեց վեր կենալ և երկու անգամ էլ փռվեց գետնին։ Բայց և այնպես մենք անձնատուր չեղանք։ Ո՛չ։ Մեզ զոռով քարշ տվեցին։ Ճանապարհին մենք թաքնվեցինք։ Ինչ վերաբերում է Աթոսին, ապա նրան մեռած էին. համարում և թողեցին, որ հանգիստ պառկի կռվի դաշտում, ենթադրելով, թե կարիք չկա զբաղվել նրանով։ Ահա թե ինչպես եղավ բանը։ Գրողը տանի, կապիտան։ Ամեն կռիվ հո չի կարելի շահել։ Պոմպեոս մեծը տանուլ տվեց Ֆարսալի ճակատամարտը, իսկ Ֆրանցիսկ I թագավորը, որը, ինչպես լսել եմ, մի բան արժեր, տանուլ տվեց Պավիի^[46] ճակատամարտը։

— Ես էլ պատիվ ունեմ զեկուցելու,— ասաց Արամիսը,— որ հարձակվողներից մեկին ես սրախողխող արի իր սեփական սուսերով, որովհետև իմ սուսերը առաջին իսկ հարձակման ժամանակ կոտրվեց։ Սպանեցի կամ վիրավորեցի, ինչպես ձեզ հաճելի է, տե՛ր։

— Ես այդ չգիտեի,— ասաց պ-րն դը Տրևիլը փոքր-ինչ մեղմացած։— Պարոն կարդինալը, ինչպես տեսնում եմ, որոշ բան չափազանցրել է։

— Բայց աղաչում եմ ձեզ, տեր,— շարունակեց Արամիսը, տեսնելով, որ դը Տրևիլը մեղմացել է, և արդեն սիրտ անելով դիմել նրան խնդիրքով,— աղաչում եմ ձեզ, տեր, ոչ ոքի չասեք, որ Աթոսը վիրավորվել է։ Նա խիստ կհուսահատվի, եթե այդ բանը հայտնի դառնա թագավորին։ Բայց որովհետև վերքը շատ ծանր է,— ուսը ծակելով սուսերի ծայրը հասել է կրծքին,— կարելի է երկյուղ կրել...

Այդ րոպեին վարագույրի եզրը բարձրացավ, և շեմքում երևաց մի հրացանակիր՝ ազնիվ ու գեղեցիկ դեմքով, բայց մեռածի պես գունատ։

— Աթո՜սը,— գոչեցին երկու հրացանակիրները։

— Աթո՜սը,— նրանց հետևից կրկնեց դը Տրևիլը։

— Դուք կանչել եք ինձ, պարոն կապիտան,— ասաց Աթոսը՝ դառնալով դը Տրևիլին։ Նրա ձայնը հնչում էր թույլ, բայց բոլորովին հանգիստ։— Դուք կանչել եք ինձ, ինչպես հաղորդեցին ընկերներս, և ահա ես շտապեցի ներկայանալ։ Սպասում եմ ձեր հրամանին, տեր իմ։

Այս ասելով, անբասիր հագնված և միշտ զգաստ հրացանակիրը հաստատուն քայլերով մտավ կաբինետ։ Դը Տրևիլը այդպիսի արիությունից մինչև հոգու խորքը զգացված՝ նետվեց նրա մոտ։

— Ես հենց նոր ասում էի այս պարոններին,— ասաց դը Տրևիլը,— որ իմ հրացանակիրներին արգելում եմ առանց անհրաժեշտության կյանքը վտանգի ենթարկել։ Քաջ մարդիկ թանկ են թագավորի համար, իսկ թագավորին հայտնի է, որ հրացանակիրներն ամենաքաջ մարզիկն են աշխարհում։ Ձեր ձեռքը, Աթո՛ս։

Եվ չսպասելով, որ ներս մտնողը պատասխան տա բարեկամական զգացմունքների այդ արտահայտությանը՝ դը Տրևիլը բռնեց Աթոսի աջ ձեռքը, ամբողջ ուժով սեղմեց, չնկատելով, որ Աթոսը, չնայած իր կամքի ուժին՝ ցնցվեց ցավից և ավելի սփրթնեց, թեև այդ անհնարին էր թվում։ Դուռը կիսաբաց էր մնացել։ Բոլորին զարմացրել էր Աթոսի երևալը, որի վերքի մասին, չնայած այդ ամբողջ գործը շրջապատող գաղտնիքին, մեծամասնությանն արդեն հայտնի էր։ Կապիտանի վերջին բառերը ընդունվեցին գոհունակության աղմուկով, և երկու թե երեք գլուխ հիացմունքի պոռթկումով ներս խցկվեցին վարագույրներից։ Դը Տրևիլը, պետք է ենթադրել, չէր զլանա խիստ նկատողությունով կշտամբել ընդունված կարգի այդ խախտման համար, բայց նա հան-կարծ զգաց, թե ինչպես Աթոսի ձեռքը ջղայնորեն ցնցվեց իր ձեռքի մեջ, և հայացքը դարձնելով հրացանակրի վրա՝ տեսավ, որ նա պատրաստ է ուշաթափ լինելու։ Նույն ակնթարթում Աթոսը, որ բոլոր ուժերը ժողովել էր, որպեսզի ցավը հաղթահարի, և այնուամենայ-նիվ չէր կարողացել, շրխկոցով հատակին ընկավ մեռածի նման։

— Բժշկին կանչե՛ք,— գոռաց պ-րն դը Տրևիլը,— իմ բժշկին կամ թագավորի, ամենալավին։ Բժշկին կան-չե՜ք, թե չէ, գրողը տանի, իմ քաջ Աթոսը կմեռնի։

Դը Տրևիլի աղաղակի վրա ընդունարանում հավաքվածները բոլորը լցվեցին կաբինետ, որի դուռը նա մոռացել էր փակել։ Իրարանցում սկսվեց վիրավորի շուրջը։ Սակայն բոլոր ջանքերը իզուր կլինեին, եթե բժիշկը հենց այդ պահին տանը չլիներ։ Ամբոխը դեսուդեն հրելով նա մոտեցավ Աթոսին, որը դեռ պառկած էր ուշաթափ, և որովհետև աղմուկն ու իրարանցումը խանգարում էին նրան, ամենից առաջ խստորեն պահանջեց հիվանդին փոխադրել հարևան սենյակը։ Պ-րն դը Տրևիլն շտապ բաց արեց դուռը և ինքն առաջ անցավ՝ ճանապարհ ցույց տալով Պորտոսին ու Արամիսին, որոնք ձեռքերի վրա դուրս տարան իրենց ընկերոջը։ Նրանց հետևից գնաց բժիշկը, իսկ բժշկի հետևից դուռը փակվեց։

Եվ այդ ժամանակ պ-րն դը Տրևիլի կաբինետը, որ միշտ ներս մտնողներին սարսափ էր ազդում, մի ակնթարթում դարձավ ընդունարանի մի բաժանմունքը։ Բոլորը շատախոսում էին, գոռգոռում, առանց ձայնն իջեցնելու անեծքներ էին տեղում և թունդ արտահայտություններից չվախենալով՝ գրողի ծոցն էին ուղարկում կարդինալին էլ, նրա գվարդիականներին էլ։

Քիչ անց՝ Պորտոսը և Արամիսը վերադարձան։ Վիրավորի մոտ մնացին միայն դը Տրևիլը և բժիշկը։

Վերջապես վերադարձավ նաև պ-րն դը Տրևիլը։ Վիրավորը, նրա ասելով, ուշքի էր եկել։ Բժիշկը գտնում էր, որ հիվանդի վիճակը չպետք է երկյուղ ներշնչի իր բարեկամներին, որովհետև թուլությունը միայն շատ արյուն կորցնելու հետևանք է։

Ապա պ-րն դը Տրևիլը ձեռքով նշան արեց, և բոլորը հեռացան, բացառությամբ դ’Արտանյանի, որը գասկոնացուն հատուկ համառությամբ մնացել էր իր տեղում՝ չմոռանալով, որ իր համար ունկնդրություն է նշանակված։

Երբ բոլորը դուրս եկան և դուռը ծածկվեց, դը Տրևիլը շրջվեց և կանգնեց երիտասարդին դեմ առ դեմ։ Տեղի ունեցած դեպքերն ընդհատել էին նրա մտքի թելը։ Նա հարց տվեց, թե ի՛նչ է ուզում իրենից այդ համառ այցելուն։ Դ’Արտանյանը իր անունը տվեց, որով միանգամից դը Տրևիլի հիշողության մեջ վերականգնեց և՛ անցյալը, և՛ ներկան։

— Ներեցեք, սիրելի հայրենակից,— ասաց նա ժպտալով։— Ես բոլորովին մոռացել էի ձեզ։ Ի՞նչ եք ուզում։ Կապիտանը՝ նույնն է, թե մի ընտանիքի հայր, միայն թե ավելի շատ մարդկանց համար է պատասխանատու, քան սովորական հայրը։ Զինվորները մեծահասակ երեխաներ են, բայց որովհետև ես պահանջում եմ, որ թագավորի և մանավանդ պարոն կարդինալի կարգադրությունները կատարվեն...

Դ'Արտանյանը չկարողացավ ժպիտը թաքցնել։ Այդ ժպիտը պ-րն Տրևիլին ցույց տվեց, որ իր առջև ամենևին էլ հիմարի մեկը չի կանգնած, և անմիջապես գործի անցավ։

— Ես շատ էի սիրում ձեր հորը,— ասաց նա։— Ինչո՞վ կարող եմ օգտակար լինել նրա որդուն։ Շո՛ւտ ասացեք։ Ինձ ժամանակ քիչ է մնացել։

— Տեր իմ,— դ’Արտանյանը,— Տարբից Փարիզ գնալու ժամանակ ես հույս ունեի, ի հիշատակ այն բարեկամության, որը դուք չեք մոռացել, ձեզնից հրացանակրի թիկնոց խնդրել։ Բայց այն ամենից հետո, ինչ տեսա այստեղ այս երկու ժամվա ընթացքում, հասկացա, որ դա այնքան մեծ ողորմածություն կլիներ, որին, ես վախենում եմ, թե արժանի չեմ լինի։

— Այդ իսկապես ողորմածություն է, երիտասարդ,— պատասխանեց դը Տրևիլը։— Բայց ձեզ համար դա գուցե և այնքան անմատչելի չէ, ինչպես կարծում եք, կամ ձևացնում եք, թե կարծում եք։ Ի դեպ, նորին մեծության կարգադրություններից մեկը նախատեսում է նման դեպք, և ես, դժբախտաբար, ստիպված եմ հաղորդել ձեզ, որ ոչ ոքի հրացանակիր չեն ընդունում, քանի դեռ նա ստուգված չէ մի քանի ճակատամարտերում, որևէ փայլուն սխրագործություն չի կատարել կամ երկու տարի չի ծառայել մի ուրիշ ավելի համեստ գն-դում, քան մերն է։

Դ’Արտանյանը լուռ գլուխ տվեց։ Այն պահից, երբ իմացավ, թե որքան դժվար է հասնել ցանկացածին, նա ավելի շատ էր փափագում հրացանակրի համազգեստ հագնել։

— Սակայն...— շարունակեց դը Տրևիլը իր հայրենակցի վրա հառելով այնպիսի խորաթափանց հայացք, ասես ուզում էր թափանցել նրա սրտի խորքերը,— սակայն դրդված այն հարգանքից, որ տածում եմ դեպի ձեր հայրը, իմ հին բարեկամը, ինչպես արդեն ձեզ ասացի, ես, երիտասարդ, այնուամենայնիվ ուզում եմ մի որևէ բան անել ձեզ համար։ Մեր բեարնյան պատանիները հազվադեպ են հարուստ լինում, և ես չեմ կարծում, թե դրությունը խիստ փոխված լինի այն ժամանակներից ի վեր, երբ ես հեռացել եմ հայրենի վայրերից։ Կարծում եմ, որ ձեզ հետ բերած դրամը դժվար թե բավականացնի ձեր ապրուստին։

Դ’Արտանյանը հպարտորեն ուղղվեց, իր այդ տեսքով հասկացնելով, որ ինքը ոչ ոքից ողորմություն չի խնդրում։

— Լավ, լավ, երիտասարդ,— շարունակեց դը Տրևիլը։ — Այդ ձևերն ինձ ծանոթ են։ Ես Փարիզ եկա գրպանումս ունենալով չորս էքյու և մենամարտի կհրավիրեի ամեն մեկին, ով համարձակվեր ասել, թե ես ի վիճակի չեմ Լուվրը^[47] գնելու։

Դ’Արտանյանն ավելի բարձրացրեց գլուխը։ Ձին վաճառած լինելու շնորհիվ նա իր կարիերան սկսում էր չորս էքյուով ավելի, քան սկզբնական շրջանում ունեցել էր դը Տրևիլը։

— Այդպես ուրեմն,— շարունակեց կապիտանը,— ձեզ հարկավոր է պահել ձեր բերածը, որքան էլ մեծ գումար լինի այն։ Բայց ձեզ հարկավոր է նաև կատարելագործվել զենքին տիրապետելու արվեստին, դա անհրաժեշտ է ազնվականին։ Ես հենց այսօր նամակ կգրեմ Թագավորական ակադեմիայի պետին, և վաղվանից նա կընդունի ձեզ առանց որևէ վարձ պահանջելու։ Չհրաժարվեք դրանից։ Մեր ջահել ազնվականները, նույնիսկ ամենանշանավորներն ու հարուստները, հաճախ ապարդյուն ջանքեր են թափում այնտեղ ընդունվելու համար։ Դուք կսովորեք ձիավարություն, սուսերամարտ, պարեր։ Օգտակար ծանոթություններ կհաստատեք, իսկ երբեմն-երբեմն կգաք ինձ մոտ՝ զեկուցելու, թե ինչպես են ընթանում ձեր գործերը և ինչով կարող եմ օգնել ձեզ։

Որքան էլ խորթ էին դ’Արտանյանի համար պալատական խորամանկությունները, այնուամենայնիվ նա զգաց այն սառնությունը, որ գալիս էր այդ ընդունե-լությունից։

— Ավա՜ղ,— բացականչեց նա։— Ես տեսնում եմ, թե այժմ որքան է ինձ անհրաժեշտ այն հանձնարարական նամակը, որ տվել էր հայրս։

— Իսկապես,— պատասխանեց դը Տրևիլը,— ես զարմանում եմ, որ դուք այդքան երկար ճանապարհ եք եկել առանց այն միակ կախարդական բանալու, որն այնքան անհրաժեշտ է բեարնացուն։

— Նամակ ունեի ես, տեր իմ, և, փառք Աստծու, գրված էր՝ ինչպես հարկն է,— բացականչեց դ’Արտանյանը։— Բայց այդ նամակը նենգաբար գողացան ինձնից։

Եվ նա պատմեց այն ամենը, ինչ տեղի էր ունեցել Մենգում, ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրեց անծանոթ ազնվականին, և նրա խոսքի մեջ զգացվում էր ջերմություն ու անկեղծություն, որոնք հիացնում էին դը Տրևիլին։

— Տարօրինակ պատմություն,— մտախոհ ասաց հրացա-նակիրների կապիտանը։— Դուք, ուրեմն, բարձրաձայն տվեցի՞ք իմ անունը։

— Այո, իհարկե։ Ես այդքան անզգույշ եղա։ Բայց ի՞նչ կասեք. այնպիսի անուն, ինչպիսին ձերն է, ճա-նապարհին պետք է ինձ վահան ծառայեր։ Ինքներդ դատեցեք, թե որքան հաճախ եմ ես պաշտպանվել նրանով։

Շողոքորթությունն այն օրերին ընդունված բան էր, և դը Տրևիլն էլ զգայուն էր գովաբանության նկատմամբ, ինչպես ամեն մի թագավոր կամ կարդինալ։ Ուստի նա չկարողացավ զսպել գոհունակություն արտահայտող ժպիտը, սակայն այդ ժպիտը շուտով մարեց։

— Ասացեք ինձ,— սկսեց նա՝ ինքը վերադառնալով Մենգում տեղի ունեցածին,— ասացեք, արդյոք այդ ազնվական մի թեթև սպի չունե՞ր քունքի վրա։

— Աչք, ինչպես գնդակի հետք։

— Դա պատկառելի տեսքով մի տղամարդ էր։

— Այո։

— Բարձրահասա՞կ։

— Այո։

— Գունա՞տ, մուգ մազերո՞վ։

— Այո, այո։ Ճիշտ այդպես։ Որտեղի՞ց եք ճանաչում դուք այդ մարդուն, տեր իմ։ Ա՜խ, եթե ես երբևիցե գտնեմ նրան... Բայց երդվում եմ ձեզ, որ կգտնեմ նրան, թեկուզ դժոխքում...

— Նա մի կնո՞ջ էր սպասում,— ընդհատեց նրան դը Տրևիլը։

— Նա գնաց, համենայնդեպս, միայն մեկ րոպե խոսելով այն կնոջ հետ, որին սպասում էր։

— Դուք չգիտե՞ք ինչի մասին էին խոսում նրանք։

— Նա մի արկղիկ տվեց այդ կնոջը, ասաց, որ այդ արկղում նա կգտնի իր կարգադրությունները, և առաջարկեց արկղիկը բաց անել միայն Լոնդոնում։

— Այդ կինն անգլուհի՞ էր։

— Այդ մարդը նրան միլեդի էր կոչում։

— Նա է,— շշնջաց դը Տրևիլը։— Այդ նա է։ Իսկ ես կար-ծում էի, թե նա դեռ Բրյուսելումն է։

— Օ՜, տեր իմ,— գոչեց դ’Արտանյանը,— ասացեք ինձ, ո՞վ է նա և որտեղացի, և ես այլևս ոչինչ չեմ խնդրի ձեզնից, նույնիսկ հրացանակիր նշանակել։ Որովհետև ամենից առաջ ես պետք է հաշիվ մաքրեմ նրա հետ։

— Տերը փրկի ձեզ դրանից, երիտասարդ,— գոչեց դը Տրևիլը։— Եթե դուք փողոցում հանդիպեք նրան, շտապեցեք անցնել մյուս կողմը։ Չզարկվեք այդ ժայռին, դուք կփշրվեք ինչպես ապակի։

— Բայց և այնպես,— ասաց դ’Արտանյանը,— եթե միայն ես նրան հանդիպեմ...

— Առայժմ, համենայնդեպս, խորհուրդ չեմ տալիս որոնել նրան,— ասաց դը Տրևիլը։

Հանկարծ դը Տրևիլը մի տարօրինակ կասկածով համակված լռեց։

Այն կրքոտ ատելությունը, որ պատանին արտահայտում էր որպես թե հոր նամակը իրենից հափշտակած մարդու նկատմամբ... Ո՞վ գիտե, արդյոք այդ ատելության տակ որևէ նենգ միտք չի՞ թաքնված։ Արդյոք նորին սրբազնությունը չի ուղարկել այս երիտասարդին։ Արդյոք սա իրեն ծուղակի մեջ գցելու նպատակով չի եկել։ Այո մարդը, որն իրեն անվանում է դ’Արտանյան, արդյոք լրտես չէ՞ք որին ուզում են իր տունը մտցնել, որպեսզի իր վստահությունը նվաճի, իսկ հետո կործանի իրեն, ինչպես պատահել է ուրիշների հետ։ Դը Տրևիլն առաջվանից ավելի ուշադիր նայեց դ’Արտանյանին։ Խելք, խորամանկություն և առերևույթ համեստություն արտահայտող այդ աշխույժ դեմքը այնքան էլ չհանգստացրեց նրան։

«Ճիշտ է, ես գիտեմ, որ սա գասկոնացի է,— մտածեց դը Տրևիլը։— Սակայն սա իր ընդունակությունները նույնպիսի հաջողությամբ կարող է գործադրել կարդինալի օգտին, ինչպես և իմ օգտին։ Փորձենք սրան...»։

— Բարեկամս,— ասաց նա դանդաղորեն,— իմ բարեկամի որդու առաջ— որովհետև ես ճշմարիտ եմ ընդունում այն ամբողջ պատմությունը, որ վերաբերում է ձեր նամակին— իմ բարեկամի որդու առաջ ես ուզում եմ քավել այն սառնությունը, որ դուք իսկույն զգացիք իմ ընդունելության մեջ, և ձեր առջև բաց կանեմ մեր քաղաքականության գաղտնիքը։ Թագավորը և կարդինալը ամենալավ բարեկամներ են։ Առերևույթ բախումները նրանց միջև միայն հիմարներին խաբելու համար են։ Ես չեմ թողնի, որ իմ հայրենակիցը, նման մի գեղեցիկ, հիանալի երիտասարդ, որ ստեղծված է հաջողության համար, զոհ դառնա այդ խաղերին և անախորժ դրության մեջ ընկնի, ինչպես շատերը, որոնք դրանով իրենց գլուխն են կոտրել։ Հիշեցեք, որ ես նվիրված եմ այդ երկու ամենազոր մարդկանց, և որ իմ յուրաքանչյուր քայլը նպատակ ունի ծառայել թագավորին և պարոն կարդինալին, ամենաականավոր մտքերից մեկին, որպիսիք երբևէ ստեղծել է Ֆրանսիան։ Այնուհետև, երիտասարդ, նկատի ունեցեք այս, և եթե ընտանեկան կամ բարեկամական կապերի պատճառով և կամ կրքերի ձայնին ենթարկվելով դուք թշնամական զգացմունքներ եք տածում կարդինալի նկատմամբ, նման այն զգացմունքներին, որոնք երբեմն երևան են գալիս ազնվականներից ոմանց մեջ, ապա ուրեմն եկեք հրաժեշտ տանք իրար։ Ես օգնության կգամ ձեզ բոլոր հանգամանքներում, բայց չեմ ցանկանա, որ մերձենաք ինձ։ Հուսով եմ, համենայնդեպս, որ իմ այս անկեղծությունը ձեզ իմ բարեկամը կդարձնի, որովհետև դուք միակ երիտասարդն եք, որի հետ ես երբևիցե խոսել եմ այսպես։

«Եթե այս աղվեսին կարդինալն է ուղարկել ինձ մոտ,— ինքն իրեն մտածում էր դը Տրևիլը,— ապա իմանալով, թե ինչպես եմ ատում ես իրեն, հավանորեն իր լրտեսին ներշնչած կլինի, որ իմ վստահությունը նվաճելու լավագույնը միջոցը կլինի այն, որ ամեն տեսակ բաներ դուրս տա իր մասին։ Եվ, իհարկե, չնայած իմ հավաստիացումներին, այս խորամանկը հիմա կսկսի ինձ համոզել, թե զզվանք է տածում դեպի նորին սրբազնությունը»։

Սակայն ամեն ինչ տեղի ունեցավ բոլորովին այլ կերպ, քան սպասում էր դը Տրևիլը։ Դ’Արտանյանը պատասխանեց միանգամայն անկեղծորեն։

— Տեր իմ,— ասաց նա պարզորեն։— Ես Փարիզ եմ եկել հենց այդպիսի մտադրություններով։ Հայրս ինձ խորհուրդ է տվել ոչ ոքի չենթարկվել, բացի թագավորից, պարոն կարդինալից և ձեզնից, որոնց նա համարում է Ֆրանսիայի առաջին մարդիկ։

Դ’Արտանյանը, ինչպես կարելի է նկատել, դը Տրևիլի անունը միացրեց առաջին երկու անուններին։ Սակայն այդ ավելացումը, նրա կարծիքով, չէր կարող գործը փչացնել։

— Դրա համար էլ,— շարունակեց նա,— ես խորապես հարգում եմ պարոն կարդինալին և խոնարհվում եմ նրա գործողությունների առաջ,.. Ավելի լավ ինձ համար, եթե դուք, ինչպես հաճեցիք ասել, միանգամայն անկեղծ եք ինձ հետ։ Նշանակում է՝ դուք ինձ պատիվ արիք՝ նկատելով մեր հայացքների նմանությունը։ Բայց եթե դուք որոշ անվստահությամբ եք վերաբերվել ինձ,— իսկ այդ միանգամայն բնական կլիներ,— այդ դեպքում, հասկանալի է, ես այս խոսքերով ինձ կործանում եմ ձեր աչքում։ Բայց միևնույն է, դուք կգնահատեք իմ անկեղծությունը, իսկ ձեր բարի կարծիքն իմ մասին՝ աշխարհում ամենաթանկ բանն է ինձ համար։

Դը Տրևիլը զարմացած էր։ Այդ խորաթափանցությունը, այդ անկեղծությունը հիացմունք էին առաջացնում, բայց և այնպես լիովին չէին փարատում կասկածները։ Որքան ավելի էր արտահայտվում այդ երիտասարդի գերազանցությունը ուրիշ երիտասարդների համեմատությամբ, այնքան ավելի էին մեծանում նրանից զգուշանալու հիմքերը, եթե դը Տրևիլը սխալվում էր նրա նկատմամբ։

— Դուք ազնիվ մարդ եք,— ասաց նա սեղմելով դ’Ար-տանյանի ձեռքը,— սակայն այժմ ես կարող եմ ձեզ համար անել միայն այն, ինչ առաջարկեցի։ Իմ տան դռները միշտ բաց կլինեն ձեր առաջ։ Հետագայում հնարավորություն ունենալով գալու ինձ մոտ ուզած ժամանակ, հետևապես և որսալու բարեպատեհ առիթը, դուք հավանորեն կհասնեք նրան, ինչին ձգտում եք։

— Այլ խոսքով ասած, տեր իմ,— խոսեց դ’Արտանյանը,— դուք սպասում եք, որ ես ցույց տամ, թե արժանի եմ այդ պատվին։ Դե՛, ի՛նչ կա որ,— ավելացրեց նա գասկոնացուն հատուկ անբոնազբոսիկությամբ,— դուք երկար սպասելու հարկ չեք ունենա։

Եվ նա գլուխ տալով պատրաստվեց հեռանալ, ասես մնացածն արդեն միայն իրեն էր վերաբերում։

— Բայց սպասեցեք,— ասաց դը Տրևիլը կանգնեցնելով նրան։ — Ես ձեզ խոստացա նամակ տալ ակադեմիայի պետի անունով։ Թե՞ դուք այնքան հպարտ եք, երիտասարդ, որ չեք կամենա այդպիսի նամակ ընդունել ինձնից։

— Ոչ, տեր իմ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Եվ ես խոստանում եմ ձեզ, որ այդ նամակին նույն բախտը չի վիճակվի, ինչ իմ հոր նամակին։ Ես այն կպահեմ այնպիսի խնամքով, որ, երդվում եմ, կհասնի տիրոջը, և վա՜յ նրան, ով կփորձի հափշտակել այն ինձնից։

Այս պարծենկոտությունը դը Տրևիլի շուրթերին ժպիտ առաջացրեց։ Երիտասարդին թողնելով լուսամուտախորշում, որտեղ նրանք զրուցում էին, նա նստեց սեղանի մոտ, որպեսզի գրի խոստացած նամակը։ Դ’Արտանյանն այդ ժամանակ ոչ մի զբաղմունք չունենալով ապակուն ինչ֊որ մարշ էր թկթկացնում ու նայում հրացանակիրներին, որոնք իրար հետևից հեռանում էին տնից, և հայացքով ուղեկցում էր նրանց մինչև փողոցի դարպասը։

Պ-րն դը Տրևիլը, ավարտելով նամակը, կնքեց այն, վեր կացավ և ուղղվեց դեպի երիտասարդը, որպեսզի ծրարը նրան տա։ Բայց հենց նույն վայրկյանին դը Տրևիլը զարմանքով տեսավ, թե ինչպես պատանին հանկարծ ցնցվեց և զայրույթից բռնկվելով՝ կաբինետից դուրս նետվեց՝ ցասումնալից աղաղակելով.

— Ո՛չ, գրողը տանի, այս անգամ դու իմ ձեռքից դուրս չե՛ս պրծնի։

— Ո՞վ, ո՞վ,— հարցրեց դը Տրևիլը։

— Նա, նա՛, հափշտակիչը,— վազելիս պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ա՜խ, սրիկա՛,— և այս ասելով նա չքացավ դռան ետևում։

— Խելագա՛ր է,— մրթմրթաց դը Տրևիլը։— Եթե միայն...— դանդաղորեն ավելացրեց նա,— դա խաղ չէր, որպեսզի փախչի, քանի որ հասկացավ, որ խորամանկությունը չհաջողվեց։

IV. Աթոսի ուսը, Պորտոսի լանջագոտին և Արամիսի թաշկինակը

Դ’Արտանյանը կատաղածի պես մի երեք ոստյունով սլացավ ընդունարանի միջով և դուրս նետվեց սանդուղքի հարթակը, որով ուզում էր ամբողջ թափով ցած վազել, բայց հանկարծ դիպավ մի հրացանակրի, որը պ-րն դը Տրևիլի տնից դուրս էր գալիս կողքի դռնով։ Հրացանակիրը ճչաց կամ ավելի ճիշտ՝ ոռնաց ցավից։

— Ներեցեք ինձ,— ասաց դ’Արտանյանը՝ մտադիր լինելով շարունակել իր ճամփան — ներեցեք ինձ, բայց ես շտապում եմ։

Դեռ նա չէր իջել հաջորդ հարթակը, երբ մի երկաթե ձեռք բռնեց նրա լանջագոտին և տեղն ու տեղը կանգնեցրեց։

— Դուք շտապո՜ւմ եք,— գոչեց հրացանակիրը մեռյալի պես սփրթնած,— և այդ պատրվակով մարդկանց վրա եք ընկնում, ասում եք «ներեցեք» և դրանով էլ հարցն սպառվա՞ծ եք համարում։ Ամենևին էլ այդպես չէ, երիտասարդ։ Չլինի՞ կարծում եք, որ եթե այսօր պարոն դը Տրևիլը խիստ խոսեց մեզ հետ, ապա դա ձեզ իրավունք է տալիս բանի տեղ չդնել մեզ։ Սխալվում եք, երիտասարդ։ Դուք պարոն Տրևիլը չե՛ք։

— Հավատացեք ինձ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը ճանաչելով Աթոսին, որը վիրակապվելուց հետո վերադառնում էր տուն,— հավատացեք ինձ, դա ես պատահաբար արի, և պատահաբար անելով ասացի. «Ներեցեք ինձ»։ Իմ կարծիքով այդ բավական է։ Եվ հիմա ես կրկնում եմ, ու թերևս դա ավելորդ էլ է, որ ես շտապում եմ, շատ եմ շտապում։ Ուստի խնդրում եմ ձեզ բաց թողեք ինձ, մի՛ ուշացրեք։

— Պարո՛ն,— ասաց Աթոսը՝ բաց թողնելով դ’Արտանյա-նի լանջագոտին,— դուք անտաշ մարդ եք։ Իսկույն երևում է, որ հեռվից եք եկել։

Դ’Արտանյանն արդեն մի երեք աստիճան ցած էր իջել, բայց Աթոսի խոսքերը նրան ստիպեցին կանգ առնել։

— Գրողը տանի, պարոն,— գոչեց նա։— Թեպետև ես հեռվից եմ եկել, բայց դուք չէ, որ ինձ կարգին վարվեցողություն պիտի սովորեցնեք, նախազգուշացնում եմ ձեզ։

— Ո՛վ գիտի,— ասաց Աթոսը։

— Ա՜խ, եթե ես այսպես շտապելիս չլինեի,— գոչեց դ’Արտանյանը,— և եթե ես վազելիս չլինեի մի մարդու հետևից...

— Դե ուրեմն, պարոն Աճապարող, դուք ինձ կգտնեք առանց իմ հետևից վազելու, լսու՞մ եք։

— Բայց որտե՞ղ, չէի՞ք բարեհաճի ասել։

— Դեշո վանքի մոտ։

— Ո՞ր ժամին։

— Տասներկուսին մոտ։

— Տասներկուսին մո՞տ։ Լավ, կլինեմ այնտեղ։

— Աշխատեցեք ինձ սպասել չտալ։ Տասներկուսից քառորդ անց ես հենց ճամփին կթռցնեմ ձեր ականջները։

— Լավ,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Ես կներկայանամ տասներկուսին տաս պակաս։

Եվ դիվահարի պես սկսեց վազել, դեռևս հուսալով, թե կհասնի այն անծանոթի հետևից, որն առանձնապես շատ հեռու գնացած լինել չէր կարող, որովհետև քայ-լում էր դանդաղ։

Բայց դարպասի մոտ նա տեսավ Պորտոսին, որը զրուցում էր ժամապահի հետ։ Երկու զրուցակիցների միջև մնում էր մի ազատ տարածություն, որով կարող էր անցնել մեկ մարդ։ Դ’Արտանյանին թվաց, թե այդ տարածությունը բավական է, և առաջ նետվեց՝ հուսալով անցնել նրանց միջով։ Սակայն դ’Արտանյանը հաշվի չէր առել քամին։ Այն վայրկյանին, երբ նա պատրաստվում էր զրուցակիցների արանքով ցատկելու, քամին փքեց Պորտոսի երկար թիկնոցը, և դ’Արտանյանը խճճվեց նրա ծալքերի մեջ։ Պորտոսը, ըստ երևույթին, ծանրակշիռ պատճառներ ուներ չբաժանվելու իր հագուստի այդ կարևոր մասից, և փոխանակ ձեռքից բաց թողնելու փեշը, որ բռնել էր, նա քաշեց այն իր կողմը, այնպես, որ դ’Արտանյանը համառ Պորտոսի հանցանքով մի ինչ-որ պտուտաշարժում կա-տարելով բոլորովին փաթաթվեց թիկնոցի թավիշի մեջ։

Լսելով այն նզովքները, որ տեղում էր հրացանակիրը, դ’Արտանյանը կույրի պես շոշափում էր ծալքերը՝ ճգնելով դուրս պրծնել թիկնոցի տակից։ Նա ամենից ավելի երկյուղ էր կրում, թե որևէ կերպ կարող է վնաս պատճառել շքեղ լանջագոտուն, որի մասին մենք արդեն պատմել ենք։ Սակայն վախվխելով աչքերը բանալով՝ նա տեսավ, որ իր քիթը դեմ է առել Պորտոսի մեջքին, ուղիղ երկու թիակների միջև, այլ խոսքով ասած՝ հենց լանջագոտուն։

Ավա՜ղ, ինչպես շատ բան այս աշխարհում, որ միայն դրսից է փայլում, այնպես էլ Պորտոսի ոսկեկար լանջագոտին փայլում էր միայն առջևի կողմից, իսկ հետևի կողմից պատրաստված էր հասարակ գոմեշի կաշվից։ Պորտոսը, որպես իսկական պարծենկոտ, հնարավորություն չունենալով ամբողջովին ոսկեկար լանջագոտի ձեռք բերել, ձեռք էր բերել մի լանջագոտի, որը գոնե առջևի կողմից ոսկեկար էր։ Այս տեղից էլ նրա հնարովի մրսածությունը և թիկնոց կրելու ան-հրաժեշտությունը։

— Սատանա՛,— գոռում էր Պորտոսը՝ անասելի ջանքեր գործադրելով, որպեսզի ազատվի դ’Արտանյանից, որը պրպտում էր նրա թիկունքում։— Խելագարվե՞լ եք դուք, ի՞նչ եք մարդկանց վրա ընկնում։

— Ներեցեք,— խոսեց դ’Արտանյանը՝ դուրս նայելով հսկայի արմունկի տակից։— Բայց ես շատ եմ շտապում։ Ես շտապում եմ մի մարդու հետևից հասնելու...

— Դուք, ի՛նչ է, ձեր աչքերը տա՞նն եք մոռանում, երբ վազում եք մեկի հետևից,— գոռում էր Պորտոսը։

— Ո՛չ,— նեղացած ասաց դ’Արտանյանը։— Ոչ, և իմ աչքերը ինձ հնարավորություն են տալիս նույնիսկ տեսնելու այն, ինչ ուրիշները չեն տեսնում։

Հասկացա՞վ արդյոք Պորտոսը, թե՞ չհասկացավ, սակայն նա լիակատար ազատություն տվեց իր ցասումին։

— Պարո՛ն,— մռնչաց նա։— Նախազգուշացնում եմ ձեզ. եթե դուք վիրավորեք հրացանակիրներին, ձեր բանը քոթակով կվերջանա։

— Քոթակով,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Խիստ չի՞ ասված։

— Ասել է մի մարդ, որ սովոր է նայելու իր թշնամիների երեսին։

— Բա՜ն ասացիք։ Ինձ շատ լավ հայտնի է, որ դուք ձեր թիկունքը ոչ ոքի ցույց չեք տա։

Եվ պատանին իր սրամիտ կատակից հիացած՝ առաջ շարժվեց՝ քրքրջալով ամբողջ կոկորդով։

Պորտոսը կատաղի ցասումով մի շարժում արեց, մտադիր լինելով հարձակվել իրեն վիրավորողի վրա։

— Հետո, հետո,— ձայն տվեց դ’Արտանյանը։— Երբ ձեզ վրա թիկնոց չի լինի։

— Նշանակում է՝ ժամը մեկին, Լյուքսեմբուրգյան պալատի ետևում։

— Հրաշալի, ժամը մեկին,— պատասխանեց դ’Արտանյանը շրջվելով փողոցի անկյունը։ Սակայն ոչ այն փողոցով, որով նա վազեց, ոչ էլ այն փողոցով, որն այժմ նրա հայացքի առաջ էր, ոչ մի շունչ չէր երևում։ Որքան էլ դանդաղ էր քայլում անծանոթը, այնուամենայնիվ նա կարողացել էր անհայտանալ կամ մտնել տներից մեկը։ Դ’Արտանյանը բոլոր հանդիպողներին հարցուփորձ էր անում նրա մասին, իջավ գետանցը, վերադարձավ Սենի և Ալ Խաչի փողոցներով։ Ոչինչ չկար, ուղղակի ոչինչ։ Այնուամենայնիվ այս վազվզոցը նրան օգուտ տվեց, որքան նրա ճակատը քրտնում էր, այնքան սիրտը պաղում էր։

Նա խորասուզվեց անցյալի իրադարձությունների մեջ։ Դրանք շատ էին և բոլորն էլ անբարենպաստ։ Ընդամենը առավոտվա ժամը տասնմեկն էր, բայց այդ առավոտ արդեն նա զրկվել էր դը Տրևիլի շնորհից, քանի որ դը Տրևիլը չէր կարող սանձարձակություն չհամարել դ’Արտանյանի անակնկալ հեռացումը։ Բացի այդ՝ նա իր վզին էր փաթաթել երկու մենամարտ այնպիսի մարդկանց հետ, որոնցից յուրաքանչյուրը կարող էր երեք դ’Արտանյան սպանել, մի խոսքով՝ երկու հրացանակիրների հետ, այսինքն՝ այնպիսի էակների, որոնց նկատմամբ ինքն այնպիսի երկյուղածություն էր զգում, որ սրտի խորքում նրանց բոլոր մարդկանցից բարձր էր դասում։

Դրությունն անուրախ էր։ Համոզված լինելով, որ Աթոսն իրեն կսպանի, նա, միանգամայն հասկանալի է, այնքան էլ չէր անհանգստանում Պորտոսի հետ մենամարտելու մասին։ Այնուամենայնիվ, որովհետև հույսը ամենավերջին բանն է, որ մարում է մարդու հոգում, նա սկսեց հուսալ, որ թեկուզ և սոսկալի վերքեր կստանա, բայց և այնպես ողջ կմնա, և այս դեպ-քում, հուսալով, որ ապագայում էլ ապրելու է, արդեն նախատում էր իրեն իր սխալների համար։

«Ի՜նչ անխելք, անտաշն եմ ես։ Այն խեղճ ու քաջ Աթոսը հենց մեջքից էր վիրավորված, իսկ ես ոչխարի պես հենց մեջքին խփեցի գլխով։ Միայն զարմանալ կարելի է, որ հենց տեղն ու տեղը չսպանեց ինձ. նա իրավունք ուներ այդպես անելու։ Երևի զարհուրելի ցավ պատճառեցի ես նրան։ Ինչ վերաբերում է Պորտո-սին, о՜, ինչ վերաբերում է Պորտոսին, աստված վկա, դա մի զվարճալի բան է...»։

Եվ երիտասարդը, չնայած իր մռայլ մտքերին, չկարողացավ ծիծաղը զսպել, բայց միաժամանակ իր շուրջն էր նայում, թե արդյոք որևէ մեկին վիրավորական չի՞ թվա միայնակ մարդու այդ պատճառազուրկ ծիծաղը։

«Ինչ վերաբերում է Պորտոսին, ապա զվարճալի բան է։ Բայց և այնպես ես հիմար եմ։ Մի՞թե կարելի է այդպես մարդկանց վրա ընկնել,— մի մտածե՜ք,— և նայել նրանց թիկնոցի տակը՝ տեսնելու այն, ինչ որ չկա այնտեղ։ Նա կներեր ինձ, իհարկե, կներեր, եթե ես նրա օձիքից չկպչեի այն անիծյալ լանջագոտու պատմությունով։ Ճիշտ է, ես միայն ակնարկ արի, բայց ինչպիսի՜ ճարպիկ ակնարկ։ Ա՜խ, գրողի տարած գասկո-նացի եմ ես. նույնիսկ դժոխքում, կրակի վրա էլ ես կսրախոսեմ։ Սիրելի բարեկամս, դ’Արտանյան,— շարունակեց նա՝ միանգամայն հասկանալի սիրալիրությամբ դիմելով ինքն իրեն,— եթե դու ողջ մնաս, որ բավական անհավանական բան է, պետք է այսուհետև օրինակելի, խելամիտ լինես։ Այսուհետև բոլորը պետք է հիանան քեզանով և մատով ցույց տան քեզ։ Քաղաքավարի և սի-րալիր լինելը չի նշանակում վախկոտ լինել, նայիր թեկուզ Արամիսին։ Արամիսը ինքը հեզությունն է, քաղաքավարության մարմնացումը։ Բայց մի՞թե որևէ մեկի մտքով կանցնի Արամիսին վախկոտ անվանել։ Իհարկե ոչ։ Եվ այսուհետև ես ամեն բանում պետք է նրանից օրինակ վերցնեմ։ Ախ, ահա հենց ինքը»։

Դ’Արտանյանը շարունակելով իր հետ խոսել հասել էր դ’Էգիլիոնի առանձնատանը և այնտեղ էլ տեսավ Արամիսին, որը հենց ուղիղ տան առաջ կանգնած զրուցում էր կարդինալի երկու գվարդիականների հետ։ Արամիսն էլ իր հերթին նկատեց դ’Արտանյանին։ Նա չէր մոռացել, որ այս առավոտ պ-րն դը Տրևիլը այդ պատանու ներկայությամբ այդքան խիստ հանդիմանություն էր արել։ Այդ մարդը, որն հնարավորություն էր ունեցել լսելու, թե ինչպիսի նախատինքներ են տեղում հրացանակիրների վրա, Արամիսին հաճելի մարդ չէր և նա այնպես ձևացրեց, թե նրան չի նկատում։ Այնինչ դ’Արտանյանը, տարված պարկեշտության ու բարեկրթության օրինակ դառնալու իր պլաններով, մոտեցավ երիտասարդներին և ամենասիրալիր ժպիտը դեմքին, նրբին շարժումներ անելով ողջունեց նրանց։ Արամիսը թեթևակի գլուխ տվեց, բայց առանց ժպիտի։ Եվ այդ րոպեին երեքն էլ խոսակցությունն ընդհատեցին։

Դ’Արտանյանն այնքան հիմար չէր, որ չնկատեր իր ավելորդ լինելը։ Բայց դեռ բավականաչափ հմուտ չէր բարձր հասարակության վարվեցողությանը, որպեսզի մի ելք գտներ այն անհարմար դրությունից, որի մեջ ընկնում է մարդ, երբ մոտենում է իրեն քիչ ծանոթ մարդկանց և խառնվում մի խոսակցության, որն իրեն չի վերաբերում։ Նա հենց մի հարմար միջոց էր որոնում, որպեսզի առանց իր արժանապատվությունը վնասելու հեռանա այնտեղից, երբ հանկարծ նկատեց, որ Արամիսը մի թաշկինակ գցեց և, երևի ցրվածության պատճառով, ոտքը դրեց նրա վրա։ Դ’Արտանյանին թվաց, թե անհարմար վիճակից դուրս գալու առիթ է գտել։ Նա կռացավ և ամենասիրալիր ձևով թաշկինակը դուրս քաշեց հրացանակրի ոտքի տակից, որքան էլ նա ամուր էր սեղմել այն։

— Ահա ձեր թաշկինակը, պարոն,— ասաց նա ամենապարկեշտ ձևով,— դուք երևի կափսոսայիք, եթե կորցնեիք այն։

Թաշկինակն, իրոք, շքեղորեն ասեղնագործված էր և նրա մի անկյունում երևում էին թագ ու զինանիշ։ Արամիսն ամբողջովին կարմրատակեց և ավելի շուտ թռցրեց թաշկինակը գասկոնացու ձեռքից, քան թե վերցրեց։

— Այդպես, այդպես,— բացականչեց գվարդիականներից մեկը,— այժմ մեր ծածկամիտ Արամիսն այլևս չի փորձի մեզ հավատացնել, թե ինքը վատ հարաբերությունների մեջ է տիկին դը Բուա-Տրասիի հետ, քանի որ այդ երիտասարդ տիկինն այնքան սիրալիր է եղել, որ սրան է տվել իր թաշկինակը։ Արամիսը դ’Արտանյանի վրա գցեց այնպիսի մի հայացք, որը մարդուն պարզ հասկացնում է, թե նա ինքն իր համար մի մահացու թշնամի վաստակեց, բայց և իսկույն անցավ իր սովորական քաղցրավուն տոնին։

— Սխալվում եք, պարոնայք,— ասաց նա։— Այս թաշկինակն ամենևին էլ ինձ չի պատկանում, և ես չգիտեմ, թե ինչու այս պարոնի խելքին փչեց հատկապես ինձ տալ այն և ոչ թե ձեզնից որևէ մեկին։ Ասածիս լավագույն ապացույց կարող է ծառայել այն, որ իմ թաշկինակը գրպանումս է։

Այս ասելով, նա գրպանից հանեց իր սեփական թաշկինակը, որը նույնպես շատ գեղեցիկ էր, կարված նուրբ բատիստից,— իսկ բատիստն այն տարիներին շատ թանկ էր,— սակայն առանց որևէ ասեղնագործության ու զինանիշի, միայն անկյունում՝ տիրոջ անվան սկզբնատառը։

Այս անգամ դ’Արտանյանը լուռ մնաց. նա հասկացավ իր սխալը։ Սակայն Արամիսի ընկերները չուզեցին հավատալ, չնայած նրա բոլոր հավաստիացումներին։ Նրանցից մեկը շինծու լրջությամբ դարձավ հրացանակրին։

— Եթե բանն այդպես է, ինչպես դու ես ասում, սի-րելի Արամիս,— ասաց նա,— ես ստիպված պիտի լինեմ պա-հանջել քեզանից այդ թաշկինակը։ Ինչպես քեզ հայտնի է, Բոլա-Տրասին իմ մերձավոր բարեկամն է, և ես չեմ ցանկանում, որ որևէ մեկը պարծենա նրա կնոջը պատկանող իրերով։

— Դու այնպես չես խնդրում այդ, ինչպես պետք է,— պատասխանեց Արամիսը։— Եվ ընդունելով քո պահանջի իրավացիությունը, այնուամենայնիվ, ես կմերժեմ այն, նկատի ունենալով պահանջելու ձևը։

— Իսկապես,— վարանելով ասաց դ’Արտանյանը,— ես չտեսա, որ թաշկինակը պարոն Արամիսի գրպանից ըն-կավ։ Պարոն Արամիսը ոտքը դրեց նրա վրա, և ես էլ կար-ծեցի, թե թաշկինակը նրան է պատկանում։

— Եվ սխալվել եք,— սառն արտասանեց Արամիսը, ասես չնկատելով, որ դ’Արտանյանը ցանկանում է մեղմել իր մեղքը։

— Ի դեպ,— շարունակեց Արամիսը՝ դառնալով այն գվարդիականին, որը մեջ էր բերել իր մտերմությունը Բուա-Տրասիի հետ։— Ես հիշեցի, թանկագինս, որ կոմս Բուա-Տրասիի հետ ես ավելի պակաս քնքուշ բարեկամությամբ չեմ կապված, քան դու, նրա մերձավոր բա-րեկամդ, այնպես որ... թաշկինակը նույնպիսի հաջողությամբ կարող էր ընկնել քո գրպանից, ինչպես իմից։

— Ո՛չ, երդվում եմ պատվովս,— գոչեց գվարդիականը։

— Դու պատվովդ կերդվես, իսկ ես կերաշխավորեմ ազնիվ խոսքով, և մեզնից մեկը ակներևաբար ստախոս կլինի։ Գիտե՞ս ինչ, Մոնտարան, արի, ավելի լավ է կի-սենք այն։

— Թաշկինա՞կը։

— Այո։

— Հրաշալի է,— բացականչեցին գվարդիական երկու ընկերները։— Սողոմոնի դատաստան^[48]։ Արամիս, դու իսկապես որ մարմնացած իմաստություն ես։

Երիտասարդները քրքջացին, և ամբողջ գործը, ինչ-պես պարզ է ամեն մեկին, սրանով էլ վերջացավ։ Մի քանի րոպեից խոսակցությունն ընդհատվեց, և զրուցակիցները սրտագին իրար ձեռք սեղմելով բաժանվեցին։ Գվարդիականները մի կողմ գնացին, Արամիսը՝ մյուս։

«Ահա այս ազնիվ մարդու հետ հաշտվելու հարմար ժամանակ»,— մտածեց դ’Արտանյանը, որն այս խոսակցության ամբողջ ընթացքում մի կողմ էր կանգնած։ Եվ բարի մղումին ենթարկվելով նա շտապեց hասնելու հրացանակրի հետևից, որը գնում էր այլևս առանց ուշադրություն դարձնելու դ’Արտանյանի վրա։ — Պարո՛ն,— ձայն տվեց դ’Արտանյանը հրացանակրի հետևից հասնելով,— հուսով եմ, որ դուք կներեք ինձ։

— Ողորմած տեր,— ընդհատեց նրան Արամիսը,— թույլ տվեք ասել ձեզ, որ այս գործում դուք վարվեցիք այնպես, ինչպես վայել չէր ազնիվ մարդուն։

— Ինչպե՜ս, ողորմած տեր,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Դուք կարող եք ենթադրել, որ...

— Ես ենթադրում եմ, պարոն, որ դուք հիմար մարդ չեք, և ձեզ, թեպետև դուք Գասկոնից եք եկել, պետք է հայտնի լինի, որ առանց պատճառի թաշկինակի վրա ոտք չեն դնում։ Փարիզը, գրողը տանի, բատիստի թաշկինակներով չի սալահատակված։

— Պարոն, դուք իզուր եք ջանում ստորացնել ինձ,— գոչեց դ’Արտանյանը, որի կռվարար բնավորությունը սկսում էր հաղթել խաղաղ մտադրություններին։— Ես, իսկապես, Գասկոնից եմ եկել, և քանի որ ձեզ հայտնի է, կարիք չկա հիշեցնել, որ գասկոնացիներն այնքան էլ համբերատար մարդիկ չեն։ Այնպես որ, մի անգամ ներողություն խնդրելով թեկուզ իրենց արած հիմարության համար, նրանք համոզված են լինում, որ պետք եղածից կրկնակի ավել հիմարություն գործեցին։

— Պարո՛ն, ես այս ամենևին էլ ձեզ հետ կռվի բռնվելու ցանկությամբ չասացի։ Ես, փառք աստծո, մի ինչ-որ կռվարար չեմ, և որպես հրացանակիր ծառայում եմ միայն ժամանակավորապես։ Կռվի եմ բռնվում միայն, երբ ստիպված եմ լինում, և միշտ էլ մեծ տհա-ճությամբ։ Բայց այս անգամ կատակ բան չէ. այստեղ խոսքը վերաբերում է մի տիկնոջ, որին դուք անվանարկեցիք։

— Մե՜նք անվանարկեցինք,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Ինչո՞ւ դուք ինձ տվեցիք այդ թաշկինակը։

— Ինչպե՞ս վայր գցեցիք այդ թաշկինակը։

— Ես արդեն ասել եմ, պարոն, և կրկնում եմ, որ այդ թաշկինակն իմ գրպանից չի ընկել։

— Ուրեմն, պարոն, դուք երկու անգամ սուտ խոսեցիք, որովհետև ես ինքս տեսա, թե ինչպես այն ընկավ հենց ձեր գրպանից։

— Ա՜խ, ա՜յ թե ինչպես եք համարձակվում խոսել, պարոն գասկոնացի... Ես ձեզ կսովորեցնեմ, թե ինչպես պետք է պահեք ձեզ։

— Իսկ ես ձեզ ետ կուղարկեմ պատարագ մատուցելու, պարոն աբբատ։ Դուրս քաշեցեք ձեր սուսերը, խնդրեմ, և հենց այս րոպեին։

— Ո՛չ, ո՛չ, սիրելի բարեկամս, համենայն դեպս ո՛չ այստեղ։ Չե՞ք տեսնում, որ մենք դ’Էգիլիոնների տան դիմացն ենք գտնվում, որը լի է կարդինալի կամակատարներով։ Ո՞վ կվստահեցնի ինձ, որ հենց նորին սրբազնությունը չի հանձնարարել ձեզ իրեն տանել իմ գլուխը։ Իսկ գիտե՞ք, ես ծիծաղելի չափով թանկ եմ գնահատում իմ գլուխը։ Ինձ թվում է, որ այն բավական լավ է նստած իմ ուսերին։ Ուստիև ես, հանգիստ եղեք, համաձայն եմ սպանելու ձեզ, բայց սպանելու անաղմուկ, մի ծածուկ տեղ, որտեղ դուք չեք կարող որևէ մեկի մոտ պարծենալ ձեր մահով։

— Թող այդպես լինի։ Միայն թե շատ էլ ինքնավստահ մի՛ լինեք և ձեզ հետ վերցրեք ձեր թաշկինակը. ձեզ է պատկանում այն թե ոչ, բայց կարող է պետք գալ ձեզ։

— Դուք, պարոն, գասկոնացի՞ եք,— հեգնանքով հարցրեց Արամիսը։

— Այո՛։ Եվ գասկոնացիք սովորաբար մենամարտը չեն հետաձգում զգուշանալու նկատառումներով։

— Զգուշավորությունը, պարոն, հրացանակրի համար ավելորդ հատկություն է, այդ ես գիտեմ, բայց անհրաժեշտ է եկեղեցու սպասավորին։ Եվ որովհետև ես միայն ժամանակավորապես եմ հրացանակիր, ուստի գերադասում եմ զգուշավոր լինել։ Ժամը երկուսին ես պատիվ կունենամ հանդիպելու ձեզ պարոն դը Տրևիլի տանը։ Այնտեղ ես ձեզ կասեմ հարմար տեղը մենամարտի համար։

Երիտասարդները գլուխ տվին իրար, ապա Արամիսը գնաց այն փողոցով, որը տանում էր դեպի Լյուքսեմբուրգյան պալատ, իսկ դ’Արտանյանը տեսնելով, որ բավական ուշ է, քայլեց Դեշո վանքի կողմը։

«Ի՞նչ կարող ես անել,— խորհրդածում էր նա ինքն իրեն։— Ոչինչ չի կարելի ուղղել։ Միակ մխիթարությունն այն է, որ եթե սպանվեմ, ապա կսպանվեմ հրացանակրի ձեռքով»։

V. Թագավորական հրացանակիրները և պարոն կարդինալի գվարդիակաները

Դ’Արտանյանը Փարիզում ոչ մի ծանոթ չուներ։ Դրա համար էլ նա Աթոսի հետ մենամարտելու գնաց առանց մարտավկայի, որոշելով բավարարվել հակառակորդի մարտավկաներով։ Ի դեպ, նա նախապես հաստատ որոշել էր ամեն տեսակ թույլատրելի ձևերով ներողություն խնդրել քաջ հրացանակրից, իհարկե, չդրսևորելով ոչ մի թուլություն։ Այս բանը նա որոշել էր՝ երկյուղելով այն ծանր հետևանքներից, որ կարող էր ունենալ այսպիսի մենամարտը, երբ ավյունով լի երիտասարդ մարդը կռվի է բռնվում վիրավորված և թուլացած հակառակորդի հետ։ Եթե ինքը պարտվի, հակառակորդը կրկնակի ցնծության մեջ կլինի, իսկ եթե ինքը հաղթող դուրս դա, իրեն կմեղադրեն ուխտադրժության մեջ, կասեն, որ իր հաջողությունը շատ հեշտությամբ է ձեռք բերվել։

Ի դեպ, կամ մենք վատ ենք նկարագրել մեր արկածախնդիր երիտասարդի բնավորությունը, կամ թե ընթերցողն արդեն պետք է նկատած լինի, որ դ’Արտանյանն այնքան էլ սովորական մարդ չէր։ Ուստի և, թեպետ ինքն իրեն շարունակ կրկնում էր, որ իր կործանումն անխուսափելի է, բայց և այնպես չէր կարողանում անտրտունջ հնազանդվել մահվան անխուսափելիությանը, ինչպես այդ կաներ մեկ ուրիշը, նվազ համարձակ և ավելի նվազ հանգիստ մարդ։ Նա խորհում էր այն մարդկանց բնավորության տարբերությունների մասին, ում հետ որ պիտի կռվեր, և աստիճանաբար դրությունն ավելի ու ավելի պարզ էր դառնում նրա համար, նա հույս ուներ, որ ներողություն խնդրելով կնվաճի Աթոսի բարեկամությունը, որի խիստ դեմքը և ազնվատես կեցվածքը լավագույն տպավորությունն էին թողել իր վրա։ Նա իրեն հանգստացնում էր այն հույսով, թե Պորտոսին կվախեցնի լանջագոտու պատմությունով, որ եթե ինքը տեղն ու տեղը չսպանվի, կարող է պատմել բոլորին, իսկ այդպիսի պատմությունը, մանավանդ եթե համապատասխան ձևով արվի, չի կարող Պորտոսին ծիծաղի առարկա չդարձնել ընկերների ու բարեկամների աչքում։ Իսկ ինչ վերաբերում է խորամանկ Արամիսին, ապա նա դ’Արտանյանին առանձնապես վախ չէր ներշնչում։ Եթե նույնիսկ ենթադրենք, որ հերթը նրան էլ հասնի, ապա դ’Արտանյանը հաստատ որոշել էր նրա հախիցը գալ կամ թե, ինչպես Կեսարն էր խորհուրդ տալիս վարվել Պոմպեոսի զինվորների հետ, երեսին մի հարված տալով՝ աղճատել նրա գեղեցկությունը, որով Արամիսն այնպես ակներևորեն հպարտանում էր։

Բացի դրանից, դ’Արտանյանի մեջ ապրում էր մի անսասան վճռականություն՝ հիմնված իր հոր խոր-հուրդների վրա, որոնց էությունը հետևյալն էր, «Չհնազանդվել ոչ ոքի, բացի թագավորից, կարդինալից և պարոն դը Տրևիլից»։ Ահա թե ինչու դ’Արտանյանը ոչ թե քայլում, այլ թռչում էր դեպի Դեշո վանքը։ Դա մի լքված շինություն էր՝ ջարդված լուսամուտներով, շրջապատված ամայի դաշտով, որն անհրաժեշտության դեպքում ծառայում էր նույն նպատակին, ինչ Պրե-օ-Կ-լերը.^[49] այնտեղ սովորաբար կռվում էին այն մարդիկ, ովքեր ժամանակ կորցնել չէին կարող։

Երբ դ’Արտանյանը մոտենում էր վանքի մոտ գտնվող ամայի դաշտին, կեսօրվա ժամը խփեց։ Աթոսը նրան սպասել էր ընդամենը հինգ րոպե, հետևապես դ’Արտանյանն անբասիր ճշտապահ էր եղել և մենամարտի օրենքների ամենախիստ դատավորն էլ առիթ չէր ունենա կշտամբելու նրան։

Աթոսը, որին վերքն ավելի ծանր ցավ էր պատճառում, թեև դը Տրևիլի բժիշկը նոր է փաթաթել այն, մի քարի նստած՝ հակառակորդին էր սպասում, ինչպես միշտ՝ հանգիստ ու արժանապատվությամբ լի։ Տեսնելով դ’Արտանյանին՝ նա հարգալից վեր կացավ և մի քանի քայլ արեց դեպի նա։ Դ’Արտանյանն էլ իր հերթին մոտեցավ հակառակորդին, գլխարկը ձեռքում բռնած այնպես, որ նրա փետուրը քարշ էր գալիս գետնին։

— Պարոն,— ասաց Աթոսը,— ես մարդ եմ ուղարկել երկու ընկերներիս հետևից, որոնք մի մարտավկաները կլինեն։ Բայց այդ ընկերներս դեռ չեն եկել։ Ես զարմանում եմ, որ ուշացել են. նրանք այդպիսի սովորություն չունեն։

— Ես մարտավկաներ չունեմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ես հենց երեկ եմ Փարիզ եկել և այստեղ ոչ մի ծանոթ չունեմ՝ բացի պարոն դը Տրևիլից, որին ներկայանալ խորհուրդ է տվել իմ հայրը, որը մի ժամանակ պատիվ է ունեցել պարոն դը Տրևիլի ընկերը լինելու։

Աթոսը մի պահ մտքի մեջ ընկավ։

— Դուք ծանոթ եք միայն պարոն դը Տրևիլի՞ հետ,— հարցրեց նա։

— Այո՛, պարոն, ես միայն նրա հետ եմ ծանոթ։

— Ա՜յ քեզ պատմություն,— խոսեց Աթոսը՝ դիմելով ավելի շատ ինքն իրեն, քան թե զրուցակցին։— Ա՜յ քեզ պատմություն։ Բայց եթե ես ձեզ սպանեմ, երեխաներ լափողի համբավ կհանեմ։

— Ամենևին էլ այդպես չէ, պարոն,— առարկեց դ’Արտանյանը՝ գլուխ տալով այնպիսի մի ձևով, որը զուրկ չէր արժանապատվությունից։— Ամենևին էլ այդպես չէ, քանի որ դուք պատիվ եք անում կռվելու ինձ հետ, չնայելով ձեր վերքին, որը անտարակույս, տանջում է ձեզ։

— Իսկապես՝ շատ է տանջում։ Եվ դուք, պետք է խոստովանեմ, անասելի ցավ պատճառեցիք ինձ։ Բայց ես սուսերս կբռնեմ ձախ ձեռքով, ինչպես միշտ անում եմ նման դեպքերում։ Չկարծեք, թե այդպիսով ձեր դրությունը կթեթևանա, ես երկու ձեռքով էլ ազատորեն գործում եմ։ Դա նույնիսկ որոշ անհարմարություն կստեղծի ձեզ համար։ Ձախլիկը շատ է նեղում հակառակորդին, եթե վերջինս պատրաստված չէ դրան։ Ցա-վում եմ, որ նախապես ձեզ տեղյակ չեմ պահել այս հանգամանքին։

— Դուք, պարոն,— խոսեց դ’Արտանյանը,— անչափ սիրա-լիր եք, և ես խորապես երախտապարտ եմ ձեզ։

— Ես, իսկապես, հուզված եմ ձեր խոսքերից,— ասաց Աթոսը նրբին հարգանքով։— Ավելի լավ է խոսենք մի ուրիշ բանի մասին, եթե դուք դեմ չեք։ Ա՜խ, անիծված, ինչպես ցավ պատճառեցիք դուք ինձ... Ուսս այրվում է ուղղակի։

— Եթե դուք ինձ թույլ տայիք...— վարանելով մրմն-ջաց դ’Արտանյանը։

— Ի՞նչ թույլ տայի, պարոն։

— Ես վերքեր բուժելու հրաշագործ սպեղանի ունեմ։ Այդ սպեղանին մայրս է տվել ինձ, և ես այն ար-դեն փորձել եմ ինձ վրա։

— Եվ ի՞նչ։

— Այն, որ ամենաշատը մի երեք օրում դուք առողջացած կլինեք, ես համոզված եմ դրան, իսկ այդ երեք օրն անցնելուց հետո, երբ դուք ապաքինված կլինեք, պարոն, ես մեծ պատիվ կհամարեմ ինձ իմ սուսերը խաչաձևելու ձերի հետ։

Դ’Արտանյանն այս խոսքերն ասաց այնպիսի պարզությամբ, որը պատիվ էր բերում նրա պարկեշտությանը և միաժամանակ առիթ չէր տալիս կասկածելու նրա անվեհերությանը։

— Երդվում եմ աստծով, պարոն,— պատասխանեց Աթոսը,— այդ առաջարկությունն իմ սրտովն է, ոչ այն պատճառով, որ ես համաձայն եմ դրան, այլ՝ որ մի ամբողջ մղոնի վրա դրանից ազնվականի ազնվություն է բուրում։ Այդպես էին խոսում ու գործում Կարլոս Մեծի^[50] ժամանակների զինվորները, որոնց օրինակին պետք է հետևի ամեն մի ասպետ։ Բայց մենք, դժբախտաբար, մեծ կայսեր ժամանակներում չենք ապրում։ Մենք ապրում ենք հարգարժան պարոն կարդինալի օրոք, և երեք օրվա ընթացքում, որքան էլ մենք խնամքով թաքցնելու լինենք մեր գաղտնիքը, հայտնի կդառնա, որ մենք պատրաստվում ենք մենամարտելու, և մեզ կխանգարեն իրականացնելու մեր մտադրությունը։ Այո, բայց այս պորտաբույծները, ինչպես տեսնում եմ, բոլորովին կորել են։

— Եթե դուք շտապում եք, պարոն,— ասաց դ’Արտանյա-նը նույնպիսի պարզությամբ, ինչպես մի րոպե առաջ առաջարկել էր նրան երեք օրով հետաձգելու մենամարտը,— եթե դուք շտապում եք և եթե ձեզ հաճելի է անհապաղ վերջ իմ կյանքին, խնդրում եմ ձեզ, մի՛ քաշվեք։

— Ձեր այդ խոսքերը նույնպես իմ սրտովն են,— ասաց Աթոսը սիրալիր գլուխ տալով դ’Արտանյանին։— Դրանք խելոք և, անտարակույս, ազնիվ մարդու խոսքեր են։ Ես, պարոն, շատ եմ սիրում ձեզ նման մարդկանց և տեսնում եմ, որ եթե մենք միմյանց չսպանենք, հետագայում ինձ համար շատ հաճելի է լինելու զրուցել ձեզ հետ։ Սպասենք իմ բարեկամներին, խնդրում եմ ձեզ. ես չեմ շտապում, և այդպես ավելի հարմար կլինի։ Ախ, ահա, կարծեմ նրանցից մեկը գալիս է։

Իսկապես, այդ րոպեին Վոժիրար փողոցի ծայրում երևաց Պորտոսի վիթխարի կերպարանքը։

— Ինչպե՜ս,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Ձեր առաջին մարտավկան պարոն Պորտո՞սն է։

— Այո։ Այն ինչ-որ հաճելի՞ չէ ձեզ։

— Ո՛չ, ո՛չ։

— Ահա և երկրորդը։

Դ’Արտանյանը շուռ եկավ այն կողմը, ուր ցույց տվեց Աթոսը, և ճանաչեց Արամիսին։

— Ինչպե՜ս,— գոչեց նա այնպիսի տոնով, որ ավելի մեծ զարմանք էր արտահայտում, քան առաջին անգամ։— Ձեր երկրորդ մարտավկան էլ պարոն Արամի՞սն է։

— Իհարկե։ Մի՞թե ձեզ հայտնի չէ, որ մեզ երբեք իրարից անջատ չեն տեսնում և որ, ինչպես հրացանա-կիրները, այնպես էլ գվարդիականները, պալատում և քաղաքում մեզ կոչում են Աթոս, Պորտոս, Արամիս, կամ՝ երեք անբաժաններ։ Ի դեպ, որովհետև դուք եկել եք Դաքսից թե Պո...

— Տարբից,— ուղղեց դ’Արտանյանը։

— ...ձեզ ներելի է չիմանալ այս մանրամասնությունները։

— Ազնիվ խոսք,— ասաց դ’Արտանյանը,— ձեր մականունները, ողորմած պարոններ, շատ հաջող են և ինձ հետ պատահած այս պատմությունը, եթե միայն տարածվելու լինի, ապացույց կծառայի, որ ձեր բարեկամությունը հիմնված է ձեր բնավորությունների ոչ թե տարբերության, այլ նմանության վրա։

Այդ ժամանակ Պորտոսը ավելի մոտենալով՝ ձեռքի շարժումով ողջունեց Աթոսին, ապա շուռ գալով, զար-մանքից քարացած մնաց, հենց որ ճանաչեց դ’Արտանյանին։

Ի միջի այլոց հիշատակենք, որ Պորտոսն այդ ժա-մանակ արդեն փոխել էր իր լանջագոտին և թիկնոցը վրան չէր առել։

— Այդպե-ե-ե՜ս,— ծոր տվեց նա։— Այս ի՞նչ է նշանակում։

— Ես մենամարտում եմ այս պարոնի հետ,— ասաց Աթոսը՝ ձեռքով ցույց տալով դ’Արտանյանին և միևնույն ժամանակ ասես ողջունելով Պորտոսին։

— Բայց ե՛ս էլ հենց սրա հետ եմ մենամարտելու,— ասաց Պորտոսը։

— Միայն ժամը մեկին,— հանգստացնող տոնով ասաց դ’Արտանյանը։

— Բայց ե՛ս էլ հենց սրա հետ եմ մենամարտելու,— իր հերթին հայտարարեց Արամիսը՝ նրան մոտենալով։

— Միայն ժամը երկուսին,— նույնպես հանգիստ ասաց դ’Արտանյանը։

— Բայց դու ի՞նչ առիթով ես մենամարտելու, Աթոս,— հարցրեց Արամիսը։

— Իսկապես՝ դժվարանում եմ պատասխանել,— ասաց Աթոսը։— Նա իմ ուսին հրելով խիստ ցավեցրեց։ Իսկ դո՞ւ, Պորտոս։

— Իսկ ես մենամարտում եմ հենց նրա համար, որ մե-նամարտում եմ,— կարմրատակելով պատասխանեց Պորտոսը։

Աթոսը, որի աչքից ոչ մի բան վրիպել չէր կարող, նկատեց գասկոնացու շուրթերի վրայով սահող մի նուրբ ժպիտ։

— Մենք վիճեցինք հագուստի պատճառով,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Իսկ դո՞ւ, Արամիս։

— Ես մենամարտում եմ աստվածաբանական մի հարցում անհամաձայնության համար,— ասաց Արամիսը՝ դ’Արտանյանին նշան անելով, որ նա թաքցնի մենամարտի իսկական պատճառը։

Աթոսը նկատեց, որ գասկոնացու շուրթերով նորից մի ժպիտ սահեց։

— Մի՞թե,— նորից հարցրեց Աթոսը։

— Այո, Ավգուստինոս Երանելու^[51] մի տեղի վերաբերյալ մեր կարծիքները բաժանվեցին։

«Սա, անկասկած, խելացի տղա է»,— մտածեց Աթոսը։

— Իսկ այժմ, ողորմած պարոններ,— ասաց դ’Արտանյանը,— քանի որ դուք բոլորդ հավաքվել եք այստեղ, թույլ տվեք ինձ ներողություն խնդրել ձեզնից։

«Ներողություն» բառի վրա Աթոսի դեմքը մռայլվեց, Պորտոսի շրթունքների վրայով արհամարհական մի ժպիտ սահեց, իսկ Արամիսը բացասաբար շարժեց գլուխը։

— Դուք ինձ չհասկացաք, պարոններ,— ասաց դ’Արտանյանը գլուխը բարձրացնելով։ Այդ րոպեին արևի ճառագայթն ընկնելով նրա գլխին՝ ստվեր էր գցել նրա նուրբ ու համարձակ դիմագծերին։— Ես ձեզնից ներողություն խնդրեցի այն դեպքի հասար, եթե ես հնարավորություն չեմ ունենա երեքիդ էլ գոհացում տալու։ Չէ՞ որ պարոն Աթոսը առաջինը իրավունք ունի սպանելու ինձ, և այդ կարող է ինձ զրկել հնարավորությունից՝ իմ պատվի պարտքը հատուցելու ձեզ, պարոն Պորտոս։ Իսկ այն պարտավորությունը, որ տվել եմ ձեզ, պարոն Արամիս, համարյա թե ոչինչ է դառնում։ Իսկ հիմա, ողորմած պարոններ, նորից կրկնում եմ, խնդրում եմ ներեք ինձ, բայց միայն սրա համար...Չսկսե՞նք արդյոք։

Այս ասելով՝ երիտասարդ գասկոնացին համարձակորեն դուրս քաշեց սուսերը։

Արյունը գլուխն էր խփել։ Այդ րոպեին նա պատրաստ էր իր սուսերը մերկացնելու թագավորության բոլոր հրացանակիրների դեմ, ինչպես այժմ մերկաց-րել էր Աթոսի, Պորտոսի և Արամիսի դեմ։

Ժամը տասներկուսից անց էր քառորդ։ Արեգակը կանգնած էր զենիթում, և մենամարտի համար ընտրված վայրը ողողված էր նրա կիզիչ ճառագայթներով։

— Շոգ է,— ասաց Աթոսը իր հերթին մերկացնելով սուսերը։— Այնինչ կամզոլս հանել չեմ կարող. զգում եմ, որ վերքիցս արյուն է ծորում և վախենում եմ իմ հակառակորդին շփոթեցնել արյան տեսքից, որն ինքը չի թափել։

— Այո, պարոն,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ե՛ս թա-փած լինեմ այդ արյունը, թե մեկ ուրիշը, կարող եմ ձեզ հավատացնել, որ ձեզ պես մի քաջ ազնվականի արյունը տեսնելը ինձ միշտ էլ ցավ կպատճառի։ Ես էլ կմենամարտեմ առանց կամզոլս հանելու, ինչպես դուք։

— Հրաշալի՜ է,— գոչեց Պորտոսը,— բայց բավական է սիրալիրություններ անել։ Մի՛ մոռացեք, որ մենք մեր հերթին ենք սպասում։

— Խոսեցեք ձեր անունից, Պորտոս, երբ այդպիսի անհեթեթություններ եք ասում,— ընդհատեց նրան Արամիսը։— Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա իմ կարծիքով այս երկու պարոնների բոլոր ասածները միանգամայն վայել են ազնվականին։

— Պատրաստ եմ ծառայելու ձեզ, պարոն,— ասաց Աթոսը իր տեղում կանգնելով։

— Ես ձեր խոսքին էի միայն սպասում,— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ սուսերը խաչաձևելով նրա հետ։

Բայց դեռ չէին զրնգացել նրանց սուսերները իրար դիպչելով, երբ կարդինալի գվարդիականների մի ջոկատ պարոն դը Ժյուսակի հրամանատարությամբ եր-ևաց վանքի պատի անկյունից։

— Կարդինալի գվարդիականնե՜րը,— միաբերան գոչեցին Պորտոսն ու Արամիսը։— Սրերը պատյա՜նը, պարոննե՜ր, սրերը պատյա՜նը։

Սակայն արդեն ուշ էր։ Հակառակորդները բռնվել էին այնպիսի մի դիրքով, որ նրանց մտադրության նկատմամբ ոչ մի կասկած չէր կարող լիներ։

— Է՜յ,— գոչեց դը Ժյուսակը՝ մի քայլ անելով նրանց կողմը և ձեռքի նշանով իր ստորադրյալներին հրամայելով հետևել իր օրինակին։— Է՜, հրացանակիրնե՛ր, դուք հավաքվել եք այստեղ մենամարտելո՞ւ։ Իսկ հրովարտակները մոռացե՞լ եք։

— Դուք չափազանց սիրալիր եք, պարոնայք գվարդիա-կաններ,— ասաց Աթոսը սրտնեղած, որովհետև դը Ժյուսակը երկու օր առաջ տեղի ունեցած հարձակման մասնակից էր եղել։— Եթե մենք ձեզ հանդիպեինք մենամարտելու պահին, կարող եմ հավատացնել, որ մենք ձեզ չէինք խանգարի։ Ազատ թողեք մեզ և դուք առանց մի ջանք գործադրելու լիակատար բավականություն կստանաք։

— Ողորմած պարոննե՜ր,— ասաց դը Ժյուսակը,— ես մեծ ափսոսանքով ստիպված եմ հայտարարելու ձեզ, որ այդ անհնարին է։ Մեզ համար՝ ամենից առաջ պարտքն է։ Սրերը պատյանները դրեք և հետևեցեք մեզ։

— Ողորմած պարոն,— ասաց Արամիսը՝ տնազ անելով դը Ժյուսակին,— մենք մեծագույն բավականությամբ կհամաձայնեինք ձեր սիրալիր առաջարկությանը, եթե այդ մեզնից լիներ կախված։ Սակայն, դժբախտաբար, այդ անհնարին է, պարոն դը Տրևիլը մեզ արգելել է անել այդ։ Գնացեք ձեր ճանապարհով, և այդ ամենալավն է, որ մնում է անել ձեզ։

Ծաղրը կատաղեցրեց դը Ժյուսակին։

— Եթե դուք չենթարկվեք,— գոչեց նա,— մենք կգրոհենք ձեզ վրա։

— Նրանք հինգ հոգի են,— կիսաձայն ասաց Պորտոսը,— իսկ մենք՝ միայն երեք։ Մենք նորից պարտություն կկրենք կամ թե ստիպված կլինենք հենց այստեղ մեռնել, որովհետև, հայտարարում եմ ձեզ, պարտված տեսքով ես կապիտանի աչքին երևալ չեմ կարող։

Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը նույն վայրկյանին մոտեցան իրար, իսկ դը Ժյուսակը շարում էր իր զինվորներին։

Այդ մեկ րոպեն բավական էր դ’Արտանյանին. նա վճիռ ընդունեց։ Դա այն դեպքերից մեկն էր, որը վճռում է մարդու բախտը։ Նա պետք է ընտրություն աներ թագավորի և կարդինալի միջև, և մեկ անգամ ընտրություն անելով՝ պետք է միշտ իր ընտրյալի կողմը պահեր։ Կռվի մեջ մտնել նշանակում էր չենթարկվել օրենքին, նշանակում էր կյանքը վտանգի տակ դնել, նշանակում էր դառնալ մինիստրի թշնամին, որն ավելի հզոր էր, քան ինքը՝ թագավորը։ Այս ամենը երիտասարդը հասկացավ մի ակնթարթում։ Եվ ի պատիվ նրա՝ մենք պետք է ասենք, որ ոչ մի վայրկյան նա չտատանվեց։

— Պարոննե՛ր,— ասաց նա դառնալով Աթոսին ու նրա ընկերներին։— Թույլ տվեց ինձ ուղղել ձեզ։ Դուք ասացիք, որ երեք հոգի եք։ Բայց ինձ թվում է, որ մենք չորս հոգի ենք։

— Բայց դուք հրացանակիր չեք,— առարկեց Պորտոսը։

— Այդ ճշմարիտ է,— համաձայնեց դ’Արտանյանը։— Իմ հագին հրացանակրի համազգեստ չկա, բայց հոգով ես հրացանակիր եմ։ Իմ սիրտը հրացանակրի սիրտ է, ես այդ զգում եմ և գործում եմ որպես հրացանակիր։

— Հեռու քաշվեցե՛ք, երիտասա՜րդ,— գոռաց դը Ժյուսակը, որը երևի դ’Արտանյանի շարժումներից ու դեմ-քի արտահայտությունից հասկացել էր նրա մտադրությունը։— Դուք կարող եք հեռանալ։ Մենք չենք առարկում։ Փրկեցեք ձեր կաշին։ Շտապեցե՛ք։

Դ’Արտանյանը տեղից չշարժվեց։

— Դուք իսկապես որ հիանալի տղա եք,— ասաց Աթոսը՝ նրա ձեռքը սեղմելով։

— Շո՛ւտ, շո՛ւտ, վճռեցե՛ք,— ձայն տվեց դը Ժյուսակը։

— Շո՛ւտ,— ասացին Պորտոսն ու Արամիսը,— հարկավոր է մի որևէ բան ձեռնարկել։

— Այս երիտասարդը լի է մեծահոգությամբ,— ասաց Աթոսը։

Բայց երեքին էլ անհանգստացնում էր դ’Արտանյանի ջահելությունը և անփորձությունը։

— Մենք երեք հոգի կլինենք, որոնցից մեկը վիրավոր է, և դրան ավելացրած մի պատանի, համարյա երեխա, այնինչ կասեն, թե մենք չորս հոգի ենք եղել։

— Այո, բայց նահանջե՜լն էլ,— գոչեց Պորտոսը։

— Այդ անկարելի է,— ասաց Աթոսը։

Դ’Արտանյանը հասկացավ նրանց անվճռականության պատճառը։

— Ողորմած պարոննե՛ր,— ասաց նա,— վարձեցեք ինձ, և ես պատվովս եմ երդվում, որ չեմ հեռանա այստեղից, եթե մենք պարտվելու լինենք։

— Ի՞նչ է ձեր անունը, քաջ տղա,— հարցրեց Աթոսը։

— Դ’Արտանյան, պարոն։

— Ուրեմն՝ Աթո՛ս, Պորտո՛ս, Արամի՛ս, դ’Արտանյան, առա՜ջ,— գոչեց Աթոսը։

— Դե, ի՞նչ կասեք, պարոնայք,— հարցրեց դը Ժյուսակը։— Կբարեհաճե՞ք վճիռ ընդունել վերջապես։

— Ամեն ինչ վճռված է, պարո՛ն,— պատասխանեց Աթոսը։

— Իսկ ո՞րն է վճիռը,— հարցրեց դը Ժյուսակը։

— Մենք պատիվ կունենանք գրոհելու ձեզ վրա,— ասաց Արամիսը մի ձեռքով գլխարկը բարձրացնելով, մյուսով սուսերը մերկացնելով։

— Ա՜յ թե ինչ, դուք դիմադրո՞ւմ եք,— գոչեց դը Ժյուսակը։

— Գրող ու ցա՛վ։ Ձեզ այդ զարմացնո՞ւմ է։

Եվ բոլոր ինը կռվողներն էլ կատաղորեն հարձակվեցին իրար վրա, ի դեպ, չմոռանալով գործողության որոշ կարգ սահմանել։

Աթոսը կռվում էր ոմն Կայուզակի հետ, որը կարդինալի սիրելին էր, Պորտոսին բաժին էր ընկել Բիկարան, իսկ Արամիսը դեմ առ դեմ էր կանգնել երկու հակառակորդների հետ։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, ապա նրա հակառակորդն էր ինքը՝ դը Ժյուսակը։

Երիտասարդ գասկոնացու սիրտն այնպես ուժեղ էր խփում, որ պատրաստ էր կուրծքը ճեղքելու։ Սակայն աստված էլ տեսնում էր ո՛չ վախից,— նա վախի նշույլ անգամ չէր զգում,— այլ հուզմունքից։ Նա կռվում էր կատաղած վագրի պես, սլանում էր իր հակառակորդի շուրջը, հազար անգամ փոխում էր տակտիկան ու տեղը։ Դը Ժյուսակը, ինչպես ասում էին այն ժամանակ, «սուսերի վարպետ» էր, այն էլ բազմափորձ։ Այնուամենայնիվ նա մեծագույն դժվարությամբ էր պաշտպանվում իր ճկուն ու ճարպիկ հակառակորդից, որն ամեն րոպե, անտեսելով ընդունված կանոնները, հարձակվում էր միաժամանակ բոլոր կողմերեց, միևնույն ժամանակ ետ վանելով հարվածները, որպես մի մարդ, որը խնամքով պաշտպանում է իր կաշին։

Այդ պայքարը վերջիվերջո դը Ժյուսակին համբերությունից հանեց։ Կատաղելով այն բանից, որ ինքը չի կարողանում հաշիվ տեսնել մի հակառակորդի հետ, որին պատանի էր համարում, նա տաքացավ և սկսեց իրար հետևից սխալներ գործել։ Դ’Արտանյանը, որը մեծ փորձ չուներ, բայց տեսությունը լավ էր հիշում, կրկնապատկեց իր շարժումների արագությունը։ Ժյուսակը որոշելով վերջ տալ նրան՝ մի կտրուկ հարձակում գործեց, ցանկանալով մի զարհուրելի հարված հասցնել հակառակորդին։ Սակայն դ’Արտանյանը ճարպկորեն ետ վանեց հարվածը և այն պահին, երբ դը Ժյուսակն ուղղվում էր, գասկոնացին օձի պես դուրս պրծավ նրա ձեռքի տակից և սուրը խրեց նրա կուրծքը։ Դը Ժյուսակը տապալվեց գետին։

Հակառակորդից ազատվելով՝ դ’Արտանյանը մի արագ ու տագնապալի հայացք գցեց կռվի դաշտի վրա։

Արամիսն արդեն կարողացել էր հաշիվ մաքրել իր հակառակորդներից մեկի հետ, բայց երկրորդը խիստ նեղում էր նրան։ Այնուամենայնիվ Արամիսի դրությունը բարենպաստ էր, նա դեռ կարող էր պաշտպանվել։

Բիկարան և Պորտոսը ճարպկորեն էին գործածում սուսերը։ Պորտոսն արդեն վիրավորված էր թիակից, Բիկարան՝ ազդրից։ Ոչ մեկի, ոչ մյուսի վերքը մահացու չէին, և նրանք երկուսն էլ ավելի մեծ կատաղությամբ էին շարունակում փայլել սուսերամարտության արվեստի մեջ։

Աթոսը, որ երկրորդ վերքն էր ստացել Կայուզակից, վայրկյան առ վայրկյան ավելի էր գունատվում, բայց ոչ մի քայլ չէր նահանջում։ Նա միայն սուսերը փոխադրել էր մյուս ձեռքը և կռվում էր ձախ ձեռքով։

Դ’Արտանյանը, համաձայն այն ժամանակներում ընդունված մենամարտի կանոնների, իրավունք ուներ կռվողներից մեկին օգնելու։ Կանգ առնելով վարան-մունքի մեջ և չիմանալով, թե ում է ավելի հարկավոր իր оգնությունը՝ նա հանկարծ որսաց Աթոսի հայացքը։ Այդ հայացքը տանջալից պերճախոս էր։ Աթոսը ավելի շուտ կմեռներ, քան թե օգնության կկանչեր։ Սակայն նայել նա կարող էր և հայացքով կարող էր օգնություն խնդրել։ Դ’Արտանյանը հասկացավ այդ և առաջ նետվելով՝ կողքից հարձակվեց Կայուզակի վրա։

— Այս կո՜ղմը, պարոն գվարդիական, ես կսպանեմ ձեզ։

Կայուզակը շուռ եկավ։ Օգնությունը ժամանակին էր հասել։ Աթոսը, որին մինչև այդ պահում էր միայն իր չտեսնված արիությունը, իջավ մեկ ծնկի վրա։

— Նզո՜վք,— գոչեց նա։— Չսպանե՛ք դրան, երիտասարդ։ Ես դեռ պետք է հին հաշիվ մաքրեմ դրա հետ, երբ կապաքինվեմ և առողջ կլինեմ։ Զինաթափ արեք դրան, ձեռքից դուրս գցեք սուսերը։ Ահա այդպես։ Հիանալի՜ է, հիանալի՜։

Այս բացականչությունը Աթոսի կրծքից դուրս թռավ այն պահին, երբ նա տեսավ, թե ինչպես Կայուզակի սուսերը մի քսան քայլ հեռու նետվեց։ Դ’Արտանյանը և Կայուզակը միաժամանակ վազեցին նրա հետևից, մեկը՝ իր սուսերը ետ վերցնելու, մյուսը՝ նրան տիրելու համար։ Դ’Արտանյանը, որ ավելի արագավազ էր, առաջինը տեղ հասավ և ոտքը դրեց շեղբի վրա։

Կայուզակը նետվեց այն գվարդիականի մոտ, որին սպանել էր Արամիսը, ճանկեց նրա մարտասուսերը և ետ վազեց դեպի դ’Արտանյանը, սակայն ճանապարհին ընկավ Աթոսի վրա, որն այդ կարճ ժամանակամիջոցում կարողացել էր շունչ առնել։ Վախենալով, թե դ’Արտանյանը կսպանի իր թշնամուն՝ Աթոսը ցանկանում էր վերսկսել կռիվը։

Դ’Արտանյանը հասկացավ, որ խանգարել Աթոսին՝ կնշանակեր վիրավորել նրան։ Եվ իրոք, մի քանի վայրկյանից Կայուզակն ընկավ. Աթոսի սուսերը խրվել էր նրա կոկորդը։

Նույն այդ պահին Արամիսը սուսերի ծայրը դեմ տվեց իր տապալված հակառակորդի կրծքին՝ ստիպելով նրան իրեն պարտված ճանաչել։ Մնում էին Պորտոսը և Բիկարան։ Պորտոսը կատակաբանում էր. հարցնելով Բիկարային, թե նրա կարծիքով ժամը քանի՞սը կլինի, և շնորհավորելով, որ նրա եղբայրը Նավարյան գնդում վաշտ է ստացել։ Սակայն նրա այս բոլոր ծաղրանքները ոչ մի օգուտ չէին բերում։ Բիկարան մեկն էր այն երկաթյա մարդկանցից, որոնք ընկնում են միայն սպանված։

Մինչդեռ արդեն ժամանակն էր վերջացնելու։ Կարող է պահակախումբ գալ և ձերբակալել մենամարտի բոլոր մասնակիցներին՝ առողջներին ու վիրավորներին, ռոյալիստներին ու կարդինալիստներին։ Աթոսը, Արամիսը և դ’Արտանյանը շրջապատեցին Բիկարային՝ առաջարկելով նրան անձնատուր լինել։ Մեն-մենակ բոլորի դեմ, ազդրից էլ վիրավորված լինելով՝ Բիկարան, այնուամենայնիվ, մերժեց։ Սակայն Ժյուսակը, որ բարձրացել էր արմունկների վրա, ձայն տվեց նրան, որ անձնատուր լինի։ Բիկարան գասկոնացի էր, ինչպես դ’Արտանյանը։ Նա Ժյուսակի առաջարկությանը խուլ մնաց և միայն ծիծաղեց։ Շարունակելով կռ-վել նա երկու հարձակումների միջև ընկած կարճ ժամանակամիջոցում սուսերի ծայրով մի կետ ցույց տվեց գետնի վրա։

— Այստե՜ղ,— ասաց նա՝ նմանեցնելով Աստվածաշնչի խոսքերին,— այստե՛ղ կմեռնի Բիկարան, մեկը նրանցից, որք ընդ նմա։

— Բայց նրանք չորս հոգի են քո դեմ, իսկ դու մեն-մենակ։ Անձնատուր եղիր, հրամայում եմ քեզ։

— Քանի որ դու հրամայում ես, այլ բան է,— ասաց Բիկարան։ — Դու իմ բրիգադիրն ես, և ես պարտավոր եմ հնազանդվել։

Եվ անակնկալ ետ ցատկելով՝ նա երկու կտոր արեց իր սուսերը, որպեսզի հակառակորդին չհանձնի։ Սուսերի կտորները վանքի պարսպի վրայով դուրս նետելով՝ նա ձեռքերը կրծքին խաչեց՝ սուլելով կարդինալական ինչ-որ երգ։

Արիությունը միշտ հարգանք է հարուցում, եթե նույնիսկ դա թշնամու արիությունն է։ Հրացանակիրները իրենց սուսերով պատիվ տվին համարձակ գվարդիականին, ապա սուսերը խրեցին պատյանները։ Դ’Արտանյանը հետևեց նրանց օրինակին, ապա Բիկարայի՝ ոտքերի վրա մնացած միակ գվարդիականի օգնությամբ նա վանքի գավիթը տարավ Ժյուսակին, Կայուզակին և Արամիսի հակառակորդներից նրան, որը միայն վիրավորված էր։ Չորրորդ գվարդիականը, ինչպես ասացինք, սպանված էր։ Ապա մուտքի մոտի զանգերը քաշելով և հինգ սուսերներից չորսն իրենց հետ վերցրած՝ նրանք ուրախությունից շշմած շարժվեցին դեպի պ-րն դը Տրևիլի տուն։

Նրանք քայլում էին թև-թևի տված, զբաղեցնելով փողոցի ամբողջ լայնքը, զրուցելով իրենց հանդիպող հրացանակիրների հետ, այնպես որ, վերջիվերջո դա նմանվեց մի հաղթական երթի։ Դ’Արտանյանը զմայլանքի մեջ էր։ Նա քայլում էր Աթոսի ու Պորտոսի մեջտեղով՝ սիրալիր գրկած նրանց։

— Եթե ես դեռ հրացանակիր էլ չեմ,— ասաց նա դը Տրևիլի տան շեմքում՝ դառնալով իր նոր բարեկամներին,— համենայնդեպս կարող եմ արդեն ինձ համարել հրացանակիրների աշակերտ, ճիշտ չէ՞։

VI. Նորին մեծություն Լյուդովիկոս XIII թագավորը

Այս պատմությունը մեծ աղմուկ հանեց։ Պ-րն դը Տրևիլը առերևույթ նախատում էր իր հրացանակիրներին, իսկ գաղտուկ շնորհավորում էր նրանց։ Սակայն ժամանակ կորցնել չէր կարելի հարկավոր էր անհապաղ նախազգուշացնել թագավորին, և պ-րն դը Տրևիլն շտապեց Լուվր։ Բայց արդեն ուշ էր. թագավորը կարդինալի հետ միասին փակվել էր։ Դը Տրևիլին ասացին, որ թագավորը զբաղված է և այժմ ոչ ոքի ընդունել չի կարող։ Տրևիլը ներկայացավ երեկոյան, այն ժամին, երբ թագավորը թուղթ էր խաղում։ Թագավորը հաղթել էր, և որովհետև նորին մեծությունը աչքի էր ընկնում խիստ ժլատությամբ, ապա այս դեպքում հիանալի տրամադրության մեջ էր։

— Հապա մի մոտեցեք տեսնեմ, պարոն կապիտան,— կանչեց նա՝ դեռ հեռվից նկատելով դը Տրևիլին։— Մոտեցեք, որպեսզի ես կարողանամ մի լավ նախատել ձեզ։ Հայտնի՞ է ձեզ արդյոք, որ նորին սրբազնությունը ներկայացել է ինձ գանգատվելու ձեր հրացանակիրներից և այնպես էր հուզվել, որ նույնիսկ անկողին է ընկել։ Այս ի՞նչ բան է, ինչ-որ թոկից փախած սատանաներ են ձեր հրացանակիրները։

— Ոչ, ձերդ մեծություն,— պատասխանեց դը Տրևիլը, առաջին իսկ խոսքերից հասկանալով, թե ինչ ընթացք է ստանում գործը։— Ոչ, ճիշտ և ճիշտ հակառակը. նրանք ամենաբարի արարածներն են, հեզ գառնուկի պես, որոնք, վստահեցնում եմ ձեզ, ձգտում են միայն մեկ բանի, որ իրենց սուսերները պատյաններից դուրս գան միայն ձերդ մեծությանը ծառայելու համար։ Բայց ի՞նչ կարող ես անել. պարոն կարդինալի գվարդիականներն ամենուրեք նրանց օձիքից են կպչում, և խեղճ երիտասարդները ստիպված են լինում պաշտպան-վել, թեկուզ հենց հանուն իրենց գնդի պատվի։

— Լսեցե՛ք, պարոն դը Տրևիլ,— գոչեց թագավորը։— Լսեցե՛ք, կարելի է կարծել, թե խոսքը վերաբերում է ինչ-որ վանական եղբայրության։ Իսկապես, իմ թանկագին կապիտան, իմ մեջ ցանկություն է առաջանում զրկել ձեզ կապիտանական աստիճանից և շնորհել այն օրիորդ դը Շեմրոյին^[52], որին ես խոստացել եմ վանքի մայրապետ կարգել։ Բայց չկարծեք, թե ես հենց խոսքով կհավատամ ձեզ։ Ինձ, պարոն դը Տրևիլ, անվանում են Լյուդովիկոս Արդարադատ և ահա հիմա մենք կտեսնենք...

— Հենց նրա համար, որ ես հույս եմ դնում այդ ար-դարադատության վրա, համբերությամբ և լիակատար հանգստությամբ կսպասեմ ձերդ մեծության վճռին։

— Սպասեցեք, սպասեցեք,— ասաց թագավորը։— Ես չեմ ստիպի երկար սպասել։

Այդ ժամանակ խաղի մեջ բախտն սկսեց դավաճանել թագավորին. նա սկսել էր տանուլ տալ և դեմ չէր լինի,— թող ներվի մեզ այսպիսի արտահայտությունը,— դուրս պրծնելու խաղից։ Մի քանի րոպեից թագավորը ոտքի ելավ և գրպանը դնելով առջևում դարսված փողերը, որ համարյա ամբողջը տարել էր, ասաց.

— Լը Վիվիլ, գրավեցեք իմ տեղը։ Ես պետք է խոսեմ պարոն դը Տրևիլի հետ մի կարևոր գործի մասին։ Ա՜խ, այո, այստեղ ես մի ութսուն լուի^[53] ունեի, դրեք մի այդքան, որ տարվողները չտուժեն։ Ամենից առաջ արդարություն։

Ապա նա դարձավ դը Տրևիլին։

— Այսպես ուրեմն, պարոն,— խոսեց նա դը Տրևիլի հետ ուղղվելով դեպի լուսամուտներից մեկը,— դուք պնդում եք, որ նորին սրբազնության գվարդիականնե՞րն են վեճ սկսել ձեր հրացանակիրների հետ։

— Այո, ձերդ մեծություն, ինչպես և միշտ։

— Ինչպե՞ս է տեղի ունեցել այդ ամենը, պատմեցեք։ Հավանորեն ձեզ հայտնի է, իմ թանկագին կապիտան, որ դատավորը պետք է երկու կողմերին էլ լսի։

— Տե՜ր իմ աստված։ Այդ ամենը տեղի է ունեցել միանգամայն հասարակ ձևով։ Իմ երեք լավագույն զինվորները,— նրանց անունները լավ հայտնի են ձերդ մեծությանը, որը շատ անգամ է առիթ ունեցել գնահատելու, նրանց հավատարմությունը, իսկ նրանք, կարող եմ հավատացնել, ձերդ մեծություն, ամբողջ հոգով նվիրված են իրենց ծառայությանը,— այսպես ուրեմն, իմ երեք զինվորները՝ Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը պատրաստվում են զբոսանքի գնալու մի երիտասարդ գասկոնացու հետ, որին հենց այսօր առավոտյան ես հանձնել էի նրանց ուշադրությանը։ Նրանք, եթե չեմ սխալվում, մտադիր են եղել գնալ Սեն Ժերմեն, և հանդիպման վայր են նշանակել Դեշո վանքի մոտի դաշտը։ Հանկարծ, որտեղից որտեղ, լույս է ընկնում պարոն դը Ժյուսակը՝ պարոն Կայուզակի, Բիկարայի և էլի երկու գվարդիականների ուղեկցությամբ։ Այս պարոններն այդպիսի մեծ խմբով այստեղ են գալիս, ըստ երևույթին, հրովարտակը խախտելու մտադրությամբ։

— Այդպե՜ս, այդպե՜ս, ես միայն հիմա եմ հասկա-նում,— ասաց թագավորը։— Նրանք իրե՞նք են մտադիր եղել մենամարտել այդտեղ։

— Ես նրանց չեմ մեղադրում, ձերդ մեծություն, սակայն ձերդ մեծությունն ինքը կարող է դատել, ի՞նչ նպատակով հինգ հոգի զինված կգնան այնպիսի մի ամայի տեղ, ինչպիսին է կարմելիտների վանքի շրջակայքը։

— Դուք իրավացի եք, Տրևիլ, իրավացի եք։

— Սակայն տեսնելով իմ հրացանակիրներին՝ նրանք իրենց մտադրությունը փոխում են, և անձնական թշնամությունը տեղի է տալիս գնդերի միջև եղած թշնամանքին։ Ձերդ մեծությանը հո հայտնի է, որ հրացանակիրները, որոնք նվիրված են թագավորին և միմիայն թագավորին, վաղեմի թշնամի են գվարդիականներին, որոնք նվիրված են պարոն կարդինալին։

— Այո, Տրևիլ, այո,— տխրությամբ ասաց թագավորը։— Շատ ցավալի բան է Ֆրանսիայում տեսնել այդ բաժա-նումը երկու բանակների։ Շատ ցավալի բան է, որ թագավորությունը երկու գլուխ ունի։ Բայց այդ ամենի վերջը կգա, Տրևիլ, այդ ամենը կվերջանա... Եվ այդպես, դուք ասում եք, որ գվարդիականները կռի՞վ են սկսել հրացանակիրների հետ։

— Ես ասում եմ, որ հավանորեն հենց այդպես է եղել։ Սակայն երաշխավորել չեմ կարող։ Ձեզ հայտնի է, թե որքան դժվար է ճշմարտությունը պարզել։ Դրա համար պետք է ունենալ այն արտասովոր խորաթափանցությունը, որի շնորհիվ Լյուդովիկոս XIII-ը կոչվել է Լյուդովիկոս Արդարադատ։

— Դուք իրավացի եք, Տրևիլ։ Բայց ձեր հրացանակիրները մենակ չեն եղել, նրանց հետ եղել է մի պատանի, համարյա երեխա։

— Այո, ձերդ մեծություն, և մեկն էլ վիրավորված է եղել, այնպես որ թագավորական երեք հրացանակիրները, որոնցից մեկն էլ վիրավորված է եղել, և նրանց հետ մի երեխա, կարողացել են դիմադրել պարոն կարդինալի հինգ ամենահռչակված գվարդիականներին և նույնիսկ նրանցից չորսին ցած են գցել։

— Բայց դա հո հաղթանա՜կ է,— գոչեց թագավորը շողալով։— Կատարյա՛լ հաղթանակ։

— Այո, ձերդ մեծություն, նույնքան կատարյալ, որքան Սեի^[54] մոտ։

— Չորս մա՞րդ, ասացիք, որոնցից մեկը վիրավորված և մեկը համարյա երեխա՞։

— Հազիվ թե նրան կարելի է նույնիսկ երիտասարդ անվանել։ Բայց այդ ընդհարման ժամանակ նա իրեն այնպես լավ է պահել, որ ես համարձակվում եմ նրա համար երաշխավոր լինել ձերդ մեծության առաջ։

— Ինչպե՞ս է նրա անունը։

— Դ’Արտանյան, ձերդ մեծություն։ Դա իմ ամենահին բարեկամներից մեկի որդին է։ Որդին է մի մարդու, որը ձերդ մեծության հոր հետ մասնակցել է պատերազմին որպես կամավոր։

— Եվ ասում եք այդ պատանին լա՞վ է պահել իրեն։ Ավելի մանրամասն պատմեցեք ինձ, Տրևիլ, դուք հո գի-տեք, որ ես սիրում եմ պատմություններ լսել կռիվների, ու ճակատամարտերի մասին։

Եվ Լյուդովիկոս XIII թագավորը, հպարտորեն ետ ընկնելով, բեղը ոլորեց։

— Ձերդ մեծություն,— շարունակեց դը Տրևիլը,— պարոն դ’Արտանյանը, որն համարյա դեռ փոքրիկ տղա է, պատիվ չունենալով հրացանակիր լինելու, հագած է եղել քաղաքացու հագուստ։ Պարոն կարդինալի գվարդիականները, նկատի առնելով նրա խիստ ջահելությունը և մանավանդ այն, որ նա գնդին չի պատկանում, նրան առաջարկել են հեռանալ, քանի դեռ իրենք հարձակում չեն գործել։

— Ա՛յ, տեսնո՞ւմ եք, Տրևիլ,— ընդհատեց նրան թագավորը,— ուրեմն առաջինը նրանք են հարձակվել։

— Միանգամայն ճիշտ է, ձերդ մեծություն, այդ կասկածից դուրս է։ Եվ այսպես, նրանք դ’Արտանյանին առաջարկել են հեռանալ, սակայն նա պատասխանել է, որ ինքը հոգով հրացանակիր է և ամբողջովին նվիրված ձերդ մեծությանը, հետևապես, մնում է պարոնայք հրա-ցանակիրների հետ։

— Հիանալի՜ պատանի,— շշնջաց թագավորը։

— Նա իսկապես մնացել է հրացանակիրների հետ, և ձերդ մեծությունը հիանալի զինվոր է ձեռք բերել, որովհետև հենց նա է, որ իր սուսերով պարոն դը Ժյուսակին հասցրել է այն զարհուրելի հարվածը, որն այդպիսի զայրույթ է պատճառել կարդինալին։

— Այդ նա՞ է վիրավորել Ժյուսակին,— գոչեց թագավորը։— Նա՞, այդ տղա՞ն։ Անկարելի բան է, Տրևի՛լ։

— Ամեն ինչ տեղի է ունեցել այնպես, ինչպես ես պատիվ ունեցա զեկուցելու ձեզ։

— Ժյուսակը ամբողջ Ֆրանսիայում ամենալավ սուսերամարտիկներից մեկն է։

— Ի՛նչ կա որ, ձերդ մեծություն։ Նա դեմ է առել մի հակառակորդի, որը գերազանցում է իրեն։

— Ես ուզում եմ տեսնել այդ պատանուն, Տրևիլ, ես ուզում եմ տեսնել նրան և եթե կարելի է նրա համար որևէ բան անել, ապա մենք կզբաղվենք դրանով։

— Ձերդ մեծությունը ե՞րբ կբարեհաճի ընդունել նրան։

— Վաղը կեսօրին, Տրևի՛լ։

— Նրան մենա՞կ բերեմ։

— Ո՛չ, չորսին էլ միասին բեր։ Ես ուզում եմ նրանց բոլորին շնորհակալություն հայտնել միաժամանակ։ Նվիրված մարդիկ հաճախ չեն հանդիպում, Տրևի՛լ, և նվիրվածությունը արժանի է պարգևատրման։

— Կեսօրին, ձերդ մեծություն, մենք կլինենք Լուվրում։

— Փոքր մուտքից, Տրևիլ, փոքր մուտքից։ Կարիք չկա, որ կարդինալն իմանա...

— Լսում եմ, ձերդ մեծություն։

— Դուք հասկանում եք, Տրևիլ. հրովարտակը, այ-նուամենայնիվ, հրովարտակ Է։ Չէ՞ որ, վերջիվերջո, արգելված է մենամարտել։

— Բայց այս ընդհարումը, ձերդ մեծություն, բոլորովին դուրս է գալիս սովորական մենամարտի շրջանակից։ Սա ընդհարում է, և դրա լավագույն ապացույցն այն է, որ կարդինալի գվարդիականները եղել են հինգ հոգի իմ երեք հրացանակիրների և պարոն դ’Արտանյանի դեմ։

— Ճշմարիտ է,— ասաց թագավորը։— Բայց և այնպես, Տրևիլ, եկեք փոքր մուտքից։

Տրևիլը ժպտաց։ Նա հասել էր այն բանին, որ այդ երեխան վրդովվել էր իր ուսուցչի դեմ, և այդ արդեն շատ բան էր։ Նա հարգալից խոնարհվեց թագավորի առաջ և նրա թույլտվությունը խնդրելով՝ հեռացավ։

Նույն երեկոյան բոլոր հրացանակիրներն էլ տեղյակ դարձան այն պատվին, որին արժանանալու էին իրենք։ Վաղուց ճանաչելով թագավորին՝ նրանք այնքան էլ շատ հուզված չէին։ Բայց դ’Արտանյանը գասկոնացու իր երևակայությամբ այդ բանի մեջ տեսնում էր իր ապագա հաջողությունների նախանշանը և ամբողջ գիշեր ամենավարդագույն պատկերներ էր երևակայում։ Առավոտյան ժամը ութին նա արդեն Աթոսի մոտ էր։

Դ’Արտանյանը հրացանակրին գտավ արդեն հագնված և դուրս գալու պատրաստ։ Քանի որ ընդունելությունը թագավորի մոտ նշանակված էր կեսօրին, նա Պորտոսի և Արամիսի հետ պայմանավորվել էր գնալ Լյուքսեմբուրգյան ախոռի մոտ գտնվող պանդոկը և այնտեղ գնդակ խաղալ։ Աթոսը դ’Արտանյանին հրավիրեց իր հետ գնալ այնտեղ, և սա համաձայնեց, թեպետ և այդ խաղին ծանոթ չէր։ Ընդամենը դեռ առավոտվա ժամը իննին մոտ էր, և նա չգիտեր, թե մինչև տասներկուսը ինչպես անցկացնի ժամանակը։

Պորտոսն ու Արամիսն արդեն այնտեղ էին և զվար-ճության համար գնդակ էին նետում իրար։ Աթոսը, որ բոլոր մարմնական վարժություններում աչքի էր ընկնում մեծ ճարպկությամբ, դ’Արտանյանի հետ կանգնեց հրապարակի մյուս կողմում և նրանց առաջարկեց սկսել։ Սակայն առաջին իսկ շարժումին, թեև ձախ ձեռքով էր խաղում, նա հասկացավ, որ իր վերքը դեռ խիստ թարմ է այդպիսի վարժությունների համար։ Այսպիսով՝ դ’Արտանյանը մենակ մնաց, և որովհետև նա նախազգուշացրել էր, որ դեռ խիստ անփորձ է բոլոր կանոններով խաղալու համար, ուստի երկու հրացանակիրներր շարունակում էին միայն գնդակ նետել իրար՝ առանց շահած միավորները հաշվելու։ Գնդակներից մեկը, որ նետվել էր Պորտոսի զորեղ ձեռքով, այնպես թռավ, որ քիչ մնաց պիտի դիպչեր դ’Արտանյանի երեսին, և պատանին մտածեց, որ եթե գնդակը մոտով չանցներ, այլ երեսին դիպչեր, ընդունելությունը, հավանորեն, չէր կարող տեղի ունենալ, որովհետև ինքն ի վիճակի չէր լինի պալատ ներկայանալու։ Բայց չէ՞ որ, ինչպես պատկերացնում էր նա իր գասկոնացու երևակայությամբ, այդ ընդունելությունից էր կախված իր ապագան։ Նա հարգալից գլուխ տվեց Պոր-տոսին ու Արամիսին և ասաց, որ խաղը կշարունակի, երբ ընդունակ կլինի իր ուժերով չափվելու նրանց հետ։ Այս ասելով նա հեռացավ պարանից և տեղ գրավեց հանդիսականների մեջ։

Ի դժբախտություն դ’Արտանյանի՝ հանդիսականների մեջ կար նորին սրբազնության գվարդիականներից մեկը։ Կատաղած լինելով այն պարտությունից, որ հենց նախորդ օրը կրել էին նրա ընկերները, այս գվարդիականը երդվել էր ընկերների վրեժն առնել։ Դեպքը նրան հարմար թվաց։

— Զարմանալի չէ՞,— ասաց նա՝ դառնալով իր հարևանին,— որ այս պատանին վախեցավ գնդակից։ Սա երևի հրացանակիրների աշակերտն է։

Դ’Արտանյանը շուռ եկավ այնպիսի թափով, ասես օձը խայթեց նրան և խոժոռ նայեց այն գվարդիականին, որն այս հանդուգն խոսքերն ասաց։

— Ի՞նչ կա,— շարունակեց գվարդիականը՝ ծաղրաբար ոլորելով բեղը։— Նայեցեք ինձ որքան կուզեք, սիրելիս, ես ասացի այն, ինչ որ ասացի։

— Իսկ քանի որ ձեր ասածը շատ պարզ է և բացատրություններ չի պահանջում,— պատասխանեց դ’Արտանյա-նը,— ես խնդրում եմ ձեզ հետևել ինձ։

— Այսինքն ե՞րբ,— հարցրեց գվարդիականը նույն ծաղրական տոնով։

— Հենց այս րոպեին, խնդրում եմ ձեզ։

— Ձեզ, հուսով եմ, հայտնի է, թե ով եմ ես։

— Դա ինձ ամենևին հայտնի չէ, և բացի այդ, ինձ համար միևնույն է։

— Իզո՜ւր։ Կարող է պատահել, որ եթե իմ անունն իմանայիք, այդպես չշտապեիք։

— Ի՞նչ է ձեր անունը։

— Բերնաժու, ձեզ ծառա։

— Այդպես ուրեմն, պարոն Բերնաժու,— հանգիստ պատասխանեց դ’Արտանյանը,— ես ձեզ կսպասեմ մուտքի մոտ։

— Գնացեք, պարո՛ն։ Ես գալիս եմ ձեր հետևից։

— Ավելորդ շտապողականություն մի ցուցաբերեք, պարո՛ն, որպեսզի ոչ ոք չնկատի, որ մենք միասին դուրս եկանք։ Այն գործի համար, որով մենք պետք է զբաղվենք, մեզ ավելորդ վկաներ պետք չեն։

— Լավ,— համաձայնեց գվարդիականը, զարմացած՝ որ իր անունը պետք եղած տպավորությունը չգործեց։

Բերնաժուի անունը, իրոք որ, հայտնի էր բոլորին, թերևս, բացառությամբ միայն դ’Արտանյանի։ Որովհետև դա անունն էր մի մարդու, որը մասնակից էր լինում համարյա բոլոր կռիվներին ու ընդհարումներին, որոնք չնայած թագավորի ու կարդինալի հրամաններին, տեղի էին ունենում ամեն օր։

Պորտոսը և Արամիսն այնքան էին տարվել խաղով, Աթոսն էլ այնպես ուշադիր էր նայում նրանց, որ ոչ մեկը նույնիսկ չնկատեց էլ երիտասարդի դուրս գնալը, որը, ինչպես խոստացել էր կարդինալի գվարդիականին, կանգ առավ շեմքում։ Մի քանի րոպեից գվարդիա-կանը հետևեց նրան։ Դ’Արտանյանը շտապում էր, վախենալով, թե կուշանա թագավորի ընդունելությանը, որ նշանակված էր կեսօրին։ Շուրջը նայելով՝ նա տեսավ, որ փողոցը դատարկ է։

— Ազնիվ խոսք,— ասաց նա դառնալով իր հակառակորդին,— թեպետև դուք կոչվում եք Բերնաժու, բայց ձեր բախտը բանեց. դուք հանդիպել եք միայն աշակերտ-հրացանակրի։ Ասենք՝ մի՛ անհանգստանաք, ես կանեմ՝ ինչ որ կարող եմ։ Պաշտպանվեցե՛ք։

— Ինձ թվում է,— ասաց գվարդիականը, որին դ’Ար-տանյանը մարտի էր կանչում,— ինձ թվում է, որ անհաջող տեղ է ընտրված։ Մեզ համար ավելի հարմար կլիներ Սեն Ժերմենի աբբատության այն կողմը մի որևէ տեղ, կամ Պրե-օ-Կլերում։

— Ձեր ասածը միանգամայն խելամիտ է,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Բայց, դժբախտաբար, ես ժամանակ քիչ ունեմ։ Ուղիղ տասներկուսին ես տեսակցություն ունեմ նշանակված։ Ուստի պաշտպանվեցե՛ք, պարո ն, պաշտպանվեցե՛ք։

Բերնաժուն այնպիսի մարդ չէր, որ հարկ լիներ կրկնել նրան այդ մարտահրավերը։ Նույն վայրկյանին սուսերը շողաց նրա ձեռքում, և նա նետվեց հակառակորդի վրա, որին, նկատի առնելով նրա ջահելությունը, հույս ուներ վախեցնելով փախցնել։

Սակայն դ’Արտանյանը նախորդ օրն արդեն լավ դպրոց էր անցել։ Դեռևս ամբողջ մարմնով դողալով հաղթանակի գիտակցությունից, այրվելով սպասվող ողորմածությունից, նա լի էր ոչ մի քայլ չնահանջելու վճռականությամբ։ Սուսերները զրնգոցով խաչաձևվեցին։ Դ’Արտանյանը պինդ էր դիմանում, և հակառակորդը ստիպված եղավ քայլ նահանջել։ Օգտվելով այն բանից, որ այդ շարժումն անելիս Բերնաժուի սուսերը մի փոքր թեքվեց, դ’Արտանյանը իր սուսերն ազատելով առաջ նետվեց և սայրը խփեց հակառակորդի ուսին։ Ապա իսկույն սուսերը վեր բարձրացնելով մի քայլ ետ ցատկեց։ Սակայն Բերնաժուն ձայն տվեց նրան, թե այդ դատարկ բան է, և համարձակորեն առաջ նետվելով՝ ինքը դիպավ դ’Արտանյանի սուսերի սայրին։ Այնուամենայնիվ, որովհետև նա չէր ընկել և իրեն պարտված չէր համարում, այլ միայն նահանջում էր պարոն դը Լա Տրեմուլի^[55] առանձնատան կողմը, որտեղ ծառայում էր նրա ազգականներից մեկը, ապա դ’Արտանյանը, չիմանալով, թե որքան վտանգավոր է վերջին վերքը, որ ինքը հասցրեց հակառակորդին, համառորեն նեղում էր նրան և հավանաբար վերջ կտար նրա կյանքին։ Սակայն փողոցի աղմուկը լսվեց այն շենքի ներսում, որտեղ գնդակ էին խաղում։ Գվարդիականի ընկերներից երկուսը, որոնք նկատել էին, թե իրենց ընկերն ինչպես մի քանի խոսք փոխանակեց դ’Արտանյանի հետ, ապա դուրս գնաց նրա հետևից, սուսերները դուրս քաշելով փողոց նետվեցին և հարձակվեցին հաղթողի վրա։ Բայց հենց այդ նույն ակնթարթին Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը նույնպես երևացին շեմքում և հարձակվելով երկու գվարդիականների, որոնք գրոհել էին նրանց երիտասարդ ընկերոջը, ստիպեցին երեսներն իրենց կողմը դարձնել։ Այս պահին Բերնաժուն ընկավ, և գվարդիականները տեսնելով, որ երկու-սով չորսի դեմ մնացին, աղաղակ բարձրացրին։

— Օգնեցե՜ք, դը Լա Տրեմուլի՜ մարդիկ։

Այս կանչի վրա դը Լա Տրեմուլի տանից դուրս թափվեցին բոլորը, ովքեր կային այնտեղ և հարձակվեցին չորս հրացանակիրների վրա։

Բայց այդ ժամանակ հրացանակիրներն էլ իրենց հերթին մարտակոչ արին՝ «Հրացանակիրնե՜ր, օգնությա՜ն հասեք»։

Այդ կոչին միշտ արձագանքում էին։ Բոլորը գի-տեին, որ հրացանակիրները նորին սրբազնության թշնամիներն են, և հենց այդ թշնամության համար էլ նրանք սեր էին վայելում։ Ուստի մյուս գնդերի գվարդիականները, որոնք չէին ծառայում Կարմիր Դուքսին, ինչպես անվանել էր նրան Արամիսը, այսպիսի ընդհարումների ժամանակ թագավորի հրացանակիրների կողմն էին բռնում։ Հենց այդ պահին մոտիկից անցնում էին պարոն Դեզեսարի գնդի երեք գվարդիականներ, և նրանցից երկուսը նետվեցին օգնելու չորս ընկերներին, իսկ երրորդը վազեց դեպի դը Տրևիլի տուն՝ բղավելով.

— Օգնությո՜ւն, հրացանակիրնե՜ր, օգնությո՜ւն։

Ինչպես միշտ, պ-րն դը Տրևիլի տան բակը լիքն էր նրա գնդի զինվորներով, որոնք նետվեցին օգնելու իրենց ընկերներին։ Ստացվեց մի ընդհանուր գոտեմարտ, բայց գերակշռությունը հրացանակիրների կողմն էր։ Կարդինալի գվարդիականները և դը Լա Տրեմուլի մարդիկ նահանջեցին դեպի տան բակը և հազիվ կարողացան դարպասը փակել իրենց հետևից, որպեսզի հակառակորդը չներխուժի իրենց հետ։ Վիրավորված Բերնաժուն ծանր վիճակում մինչ այդ արդեն տուն էր փոխադրվել։

Հրացանակիրների ու նրանց դաշնակիցների միջև ծագած գժտությունը ծայրաստիճան լարվել էր, և արդեն հարց էր ծագում, թե պետք չէ՞ արդյոք վառել դը Լա Տրեմուլի տունը, որպես վրեժխնդրություն այն բանի, որ նրա մարդիկ համարձակվել են հարձակվել թագավորի հրացանակիրների վրա։ Ինչ-որ մեկի արած այս առաջարկությունը ցնծությամբ ընդունվեց, սա-կայն, բարեբախտաբար, ժամը տասնմեկը խփեց։ Դ’Արտանյանն ու նրա ընկերները հիշեցին ընդունելության մասին և վախենալով, թե այդպիսի մի հիանալի բան առանց իրենց մասնակցության կանեն, աշխատում էին հանգստացնել այդ տաքգլուխներին։ Այնուամենայնիվ մի քանի քար նետվեց դարպասի վրա։ Սակայն դարպասն ամուր էր։ Այդ բանը մի փոքր պաղեցրեց ամբոխին։ Բացի դրանից. պարագլուխներն արդեն բաժանվել էին ամբոխից և ուղղվել դեպի դը Տրևիլի տուն, որտեղ դը Տրևիլն արդեն դեպքին իրազեկ՝ սպասում էր նրանց։

— Շո՛ւտ դեպի Լո՜ւվր,— ասաց նա։— Դեպի Լո՜ւվր, առանց մի րոպե կորցնելու, և աշխատեցեք տեսնվել թագավորի հետ ավելի շուտ, քան կարդինալը կկարողանա նախազգուշացնել նրան։ Մենք այս գործը նրան կներկայացնենք որպես երեկվա դեպքի շարունակություն, և երկուսն էլ մեկի տեղ կանցնեն։

Պարոն դը Տրևիլը չորս ընկերների ուղեկցությամբ շտապեց Լուվր։ Բայց այնտեղ, ի մեծ զարմանս հրացանակիրների կապիտանի, նրան հաղորդեցին, որ թագավորը գնացել էր Սեն Ժերմենի անտառը՝ եղջերուի որսի։ Պարոն դը Տրևիլը ստիպեց երկու անգամ կրկնել այդ նորությունը և ամեն անգամ ավելի շատ էր մռայլվում։

— Նորին մեծությունը երե՞կ էր որոշել որսի գնալ,— հարցրեց նա։

— Ոչ, ձերդ գերազանցություն,— պատասխանեց սենեկապետը։— Այսօր առավոտյան գլխավոր որսապետը նրան զեկուցեց, որ գիշերը նրա համար մի եղջերու են շուրջկալել։ Թագավորը սկզբում ասաց, որ չի գնա, հետո, չկարողանալով հրաժարվել այդպիսի բավականությունից, ճաշից հետո գնաց։

— Մեկնելուց առաջ թագավորը տեսակցե՞ց կարդինալի հետ,— հարցրեց պարոն դը Տրևիլը։

— Ամենայն հավանականությամբ՝ այո,— պատասխանեց սենեկապետը։— Այսօր առավոտյան ես մուտքի մոտ տեսա նորին սրբազնության կառեթը՝ ձիերը լծած։ Ես հարցրի, թե ո՞ւր է ուզում գնալ նա, ինձ պատասխանեցին՝ Սեն Ժերմեն։

— Մեզնից առաջ են ընկել,— ասաց դը Տրևիլը։— Այսօր երեկոյան, պարոններ, ես կտեսնեմ թագավորին։ Իսկ ինչ վերաբերում է ձեզ, խորհուրդ եմ տալիս չերևալ նրա աչքին։

Սա խելացի խորհուրդ էր, իսկ գլխավորը՝ բխում էր թագավորին այնքան լավ ճանաչող մարդուց, այնպես որ չորս ընկերները նույնիսկ չփորձեցին վիճել նրա հետ։ Պարոն դը Տրևիլը նրանց առաջարկեց ցրվել տները և հետագա տեղեկություններ սպասել իրենից։

Տուն վերադառնալով՝ դը Տրևիլը մտածեց, որ հարկավոր է շտապել և առաջինը գանգատ տալ։ Նա իր ծառաներից մեկին ուղարկեց պ-րն դը Լա Տրեմուլի մոտ, տալով մի նամակ, որով խնդրում էր նրան իր տանից վռնդել այն գվարդիականին, որը կարդինալի ծառայության մեջ է, և հանդիմանություն անել իր մարդկանց, որ համարձակվել են հարձակվել հրացանակիրների վրա։ Պ-րն դը Լա Տրեմուլը, արդեն իսկ նախազգուշացված լինելով իր ախոռապետի կողմից, որը, ինչպես հայտնի է, Բերնաժուի ազգականն էր, պատասխանեց, որ ո՛չ պ-րն դը Տրևիլը և ոչ էլ նրա հրացանակիրները պիտի գանգատվեն, այլ ընդհակառակն, պետք է որ հենց ինքը գանգատվեր, որովհետև հրացանակիրներն են գրոհել իր ծառաների վրա և նույնիսկ ցանկացել են վառել իր տունը։ Վեճը այս երկու ազնվականների միջև կարող էր երկար շարունակվել և, իհարկե, նրանցից ամեն մեկը իր ասածը կպնդեր, սակայն դը Տրևիլը գտավ մի ելք, որը պետք է ամեն ինչ պարզեր։ Նա որոշեց անձամբ գնալ պ-րն դը Լա Տրեմուլի մոտ։

Հասնելով պ-րն դը Լա Տրեմուլի տուն՝ նա հրամայեց զեկուցել իր գալու մասին։

Ազնվականները հարգալից ողջունեցին իրար։ Թեպետև ընկերական կապերով կապված չէին, բայց և այնպես նրանք փոխադարձաբար հարգում էին իրար։ Երկուսն էլ պատվասեր և մեծ հոգու տեր մարդիկ էին։ Եվ որովհետև դը Լա Տրեմուլը բողոքական լինելով հազվադեպ էր արքունիք գնում և ոչ մի կուսակցության չէր պատկանում, ուստի սովորաբար մարդկանց հետ իր փոխհարաբերություններում կանխակալ կարծիք չէր մտցնում։ Այս անգամ դը Տրևիլը թեպետև հարգանքով ընդունվեց, սակայն ավելի սառը, քան միշտ։

— Պարոն,— խոսեց հրացանակիրների կապիտանը։— Մենք երկուսս էլ մեզ վիրավորված ենք զգում, և ես եկել եմ ձեզ մոտ, որպեսզի միասին պարզենք գործի բոլոր հանգամանքները։

— Սիրով,— պատասխանեց դը Լա Տրեմուլը։— Բայց նախազգուշացնում եմ ձեզ, որ ես քաջատեղյակ եմ, ամբողջ մեղքը ձեր հրացանակիրների վրա է ընկնում։

— Դուք, պարոն, շատ խոհեմ ու արդարամիտ մարդ եք և չեք հրաժարվի այն առաջարկությունից, որով եկել եմ ես ձեզ մոտ։

— Խնդրեմ, պարոն, ես լսում եմ ձեզ։

— Ինչպե՞ս է զգում իրեն պարոն Բերնաժուն, ձեր ախոռապանի ազգականը։

— Շատ վատ, պարոն։ Բացի թիակի վերքից, որը ոչ մի վտանգ չի ներկայացնում, նրան տրվել է նաև երկրորդ հարվածը, որը դիպել է թոքին։ Բժիշկը համարյա հույս չունի, թե նա կապաքինվի։

Վիրավորի գիտակցությունը տե՞ղն է։

— Այո, լիովին։

— Նա կարո՞ղ է խոսել։

— Դժվարությամբ, բայց խոսում է։

— Դե ուրեմն, պարոն, գնանք նրա մոտ և աստծու անունով, որի առաջ գուցե թե նրան վիճակված է շուտով կանգնել, երդվել տանք՝ ասելու ճշմարտությունը։ Թող նա ինքը դատավոր լինի իր սեփական գործին, պարոն, և ես կհավատամ ամենին, ինչ որ նա կասի։

Պ-րն դը Լա Տրեմուլը մի պահ մտածեց, բայց գտնելով, որ դրանից ավելի խելացի առաջարկություն անել դժվար է, իսկույն համաձայնեց։ Նրանք երկուսն էլ իջան այն սենյակը, որտեղ պառկած էր վիրավորը։ Տեսնելով այդ անվանի պարոններին, որոնք եկել էին իրեն այցելության, հիվանդը փորձեց մահճակալից բարձրանալ, բայց այնքան թույլ էր, որ իր գործադրած ջանքերից ուժասպառ եղած՝ նո-րից վայր ընկավ՝ համարյա գիտակցությունը կորցրած։

Պ-րն դը Լա Տրեմուլը մոտեցավ նրան, քթին հպեց ինչ-որ աղանման փոշի, որը և նրան ուշքի բերեց։ Այն ժամանակ պ-րն դը Տրևիլը չցանկանալով, որ իրեն մեղադրեն հիվանդի վրա ճնշում գործադրելու մեջ, դր Լա Տրեմուլին առաջարկեց, որ ինքը հարցեր տա վիրավորին։ Ամեն ինչ եղավ այնպես, ինչպես ենթադրում էր պ-րն դը Տրևիլը։ Կյանքի ու մահվան միջև գտնվելով՝ Բերնաժուն չկարողացավ ճշմարտությունը թաքցնել։ Եվ նա պատմեց ամեն ինչ այնպես, ինչպես իրոք եղել էր։

Դը Տրևիլը հենց միայն դրան էր սպասում։ Նա Բերնաժուին շուտափույթ ապաքինում ցանկացավ, հրաժեշտ տվեց դը Լա Տրեմուլին, վերադարձավ իր տուն և իսկույն մարդ ուղարկեց չորս ընկերների մոտ՝ ասելու, որ սպասում է նրանց ճաշին։

Պ-րն դը Տրևիլի մոտ ընտիր հասարակություն էր հավաքվել, ի դեպ՝ բոլորը կարդինալի հակառակորդներ։ Ուստի հասկանալի է, որ ամբողջ ճաշի ընթացքում խոսակցությունը պտտվում էր նորին սրբազնության գվարդիականների երկու անգամ կրած պարտության շուրջը։ Եվ որովհետև դ’Արտանյանը երկու կռիվներում էլ հերոս էր եղել, ապա հենց նրա վրա էին տեղում բոլոր գովասանքները, իսկ Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը ուրախ էին այդ գովասանքները նրան զիջելու ոչ միայն որպես լավ ընկերներ, այլև որպես մարդիկ, որոնց այնքան հաճախ էին գովաբանել, որ այս անգամ նրանք կարող էին հրաժարվել իրենց բաժնից։

Ժամը վեցին մոտ դը Տրևիլը հայտարարեց, որ ժամանակն է Լուվր գնալու, որովհետև ընդունելության համար նշանակված ժամն անցել էր, նա արդեն փոքր մուտքով անցնելու թույլտվություն չխնդրեց, այլ իր չորս ուղեկիցների հետ տեղ գրավեց ընդունարանում։ Թագավորը դեռ որսից չէր վերադարձել։ Արդեն մոտ կես ժամ էր, ինչ մեր երիտասարդ բարեկամները սպասում էին, մեկ էլ հանկարծ բոլոր դռները բացվեցին, և ազդարարվեց նորին մեծության ժամանումը։ Դ’Արտանյանը դողում էր։ Հաջորդ րոպեները, ըստ երևույթին, պետք է վճռեին նրա հետագա բախտը։ Շունչը պահած նա հայացքը հառել էր այն դռանը, որով պետք է ներս մտներ թագավորը։

Լյուդովիկոս XIII-ը երևաց շեմքում։ Նա իր ուղեկիցներից առաջ էր ընկել։ Հագին բոլորովին փոշոտված որսորդական հագուստ էր և բոտֆորտներ^[56]։ Ձեռքին մի մտրակ ուներ։ Առաջին իսկ հայացքից դ’Արտանյանը հասկացավ, որ փոթորիկն անխուսափելի է։

Որքան էլ ակնհայտ էր, որ թագավորի տրամադրությունը լավ չէ, այնուամենայնիվ բոլոր պալատականները շարվեցին նրա ճանապարհի երկարությամբ. թագավորական ընդունարաններում գերադասում են ցասումնալից հայացքի տակ ընկնել, քան ամենևին չարժանանալ հայացքի։ Դրա համար էլ երեք հրացանակիրներն առանց տատանվելու առաջ քայլեցին, այնինչ դ’Արտանյանը, ընդհակառակն, աշխատում էր թաքնվել նրանց թիկունքներում։ Եվ թեպետ թագավորը Աթոսին, Պորտոսին ու Արամիսին դեմքով ճանաչում էր, այնուամենայնիվ անցավ նրանց մոտով, նույնիսկ չնայելով, ոչ մի խոսք չասելով, ասես երբեք նրանց չէր տեսել։ Ինչ վերաբերում է դը Տրևիլին, երբ թագավորի հայացքը կանգ առավ նրա վրա, նա այնպիսի ամրությամբ դիմացավ այդ հայացքին, որ թագավորն ակամա իր հայացքը հեռացրեց։ Դրանից հետո նորին մեծությունը ինչ-որ անհասկանալի հնչյուններ արտասանելով անցավ իր սենյակները։

— Գործերը վատ են,— ժպտալով ասաց Աթոսը։— Այս անգամ էլ մենք օրդենի ասպետ չենք դառնա։

— Սպասեցեք այստեղ մի տասը րոպե,— ասաց պ-րն Տրևիլը։— Եվ եթե այդ ժամանակամիջոցում ես չգամ, գնացեք իմ տուն. այլևս սպասելն անօգուտ կլինի։

Չորս ընկերները սպասեցին տասը րոպե, տասնհինգ րոպե, քսան րոպե։ Տեսնելով, որ դը Տրևիլը չի երևում, նրանք հեռացան շատ անհանգստացած։

Մինչ այդ պարոն դը Տրևիլը համարձակորեն մտավ թագավորի կաբինետը և նորին մեծությանը գտավ շատ վատ տրամադրության մեջ։ Թագավորը բազկաթոռին նստած՝ մտրակի կոթով թխկթխկացնում էր բոտֆորտին։ Դը Տրևիլը առանց շփոթվելու հանգիստ հարցրեց նրա առողջությունը։ — Վատ է, պարոն, ես վատ եմ զգում ինձ,— պատասխանեց թագավորը։— Տխուր եմ։

Դա իսկապես Լյուդովիկոս XIII-ի ամենածանր հիվանդություններից մեկն էր։ Պատահում էր՝ նա իր մերձավորներից որևէ մեկին մոտեցնում էր լուսամուտին և ասում. «Տխուր եմ, պարոն։ Եկեք միասին տխրենք»։

— Ինչպե՜ս,— գոչեց դը Տրևիլը։— Ձերդ մեծությունը տխո՞ւր է։ Մի՞թե այս օր որսը զվարճություն չպատճառեց ձեզ։

— Զվարճությո՜ւն, ինչպե՜ս չէ,— փնթփնթաց թագավորը։— Ամեն ինչ այլասերվում է, հոգիս է վկա։ Էլ չգիտեմ, ո՞րսն է, որ այլևս հետք չի թողնում թե շներն են հոտառությունը կորցրել։ Մենք հալածում ենք մի մեծ եղջերու, վեց ժամ հետապնդում ենք նրան, և ահա, երբ արդեն համարյա հասել ենք, և Սեն Սիմոնը^[57] բարձրացնում է եղջյուրը, որ հաղթանակի փողը փչի. հանկարծ ամբողջ ոհմակը մի կողմ է շրջվում և նետվում ինչ-որ մի տարեկան հորթուկի վրա։ Ա՜յ, կտեսնեք, ես ստիպված կլինեմ հրաժարվել որսին հետապնդելուց, ինչպես արդեն հրաժարվել եմ բազեով որս անելուց։ Ախ, պարոն դը Տրևիլ, ես դժբախտաբար թագավոր եմ։ Ինձ մնացել էր միայն մեկ ճախրաբազե, այն էլ երեք օր առաջ սատկեց։

— Իսկապես, ձերդ մեծություն, ես հասկանում եմ ձեր հուսահատությունը։ Մեծ դժբախտություն է։ Բայց կարծեմ ձեզ էլի բավական շատ բազեներ, ցիներ և այլ որսաթռչուններ են մնացել։

— Եվ չկա մեկը, որ նրանց վարժեցնի։ Բազեպանները վերջանում են։ Միայն ես եմ, որ դեռ տիրապետում եմ բազեով որս անելու արվեստին։ Ինձնից հետո ամեն ինչ վերջացած կլինի։ Կսկսեն որս անել թակարդների, ծուղակների ու որոգայթների օգնությամբ։ Գոնե եթե ես կարողանայի աշակերտներ պատրաստել։ Բայց ո՛չ, պարոն կարդինալը ոչ մի րոպե հանգիստ չի տա-լիս, շարունակ Իսպանիայի մասին է խոսում, Ավստրիայի մասին է խոսում, Անգլիայի մասին է խոսում։ Հա՛, ի դեպ, կարդինալի մասին, պարոն դը Տրևիլ, ես ձեզնից դժգոհ եմ։

Դը Տրևիլը հենց դրան էր սպասում։ Նա վաղուց էր ճանաչում թագավորին և հասկանում էր, որ նրա բոլոր գանգատները սոսկ նախաբան են, գրգռող միջոցի պես մի բան, որից նա վճռականություն է քաղում։ Միայն հիմա նա կսկսի ասել այն, ինչի մասին պատրաստվում էր խոսել։

— Բայց ինչո՞վ եմ ես դժբախտություն ունեցել մեղանչելու ձերդ մեծության առաջ,— հարցրեց դը Տրևիլը՝ մեծագույն զարմանք արտահայտելով դեմքին։

— Այդպե՞ս եք կատարում դուք ձեր պարտականու-թյունները, պարոն,— շարունակեց թագավորը՝ խուսափելով դը Տրևիլի խոսքին ուղղակի պատասխան տալուց։— Թե՞ նրա համար եմ ես ձեզ հրացանակիրների կապիտան նշանակել, որ ձեր ստորադրյալները մարդկանց կոտորեն, որ ոտքի հանեն մի ամբողջ թաղամաս և փորձեն վառել ամբողջ Փարիզը։ Եվ դուք ոչ մի ծպտուն չեք հանում դրա մասին։ Ասենք՝ երևի ես իզուր եմ կշտամբում ձեզ,— շարունակեց թագավորը։— Երևի մեղավորներն արդեն կալանքի տակ են, և դուք ներկայացել եք զեկուցելու ինձ, որ նրանց պատիժ է տրված։

— Ոչ, ձերդ մեծություն,— հանգիստ պատասխանեց դը Տրևիլը,— ես եկել եմ ձեզնից դատաստան խնդրելու։

— Բայց ո՞ւմ նկատմամբ,— գոչեց թագավորը։

— Զրպարտիչների,— ասաց դը Տրևիլը։

— Ա՜յ քեզ նորություն,— բացականչեց թագավորը։— Չլինի՞ դուք կփորձեք ժխտել, որ ձեր երեք նզովյալ հրացանակիրները, այդ Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը այն բեարնացի քաջի հետ միասին հարձակվել են խեղճ Բերնաժուի վրա և այնպես ջարդել, որ հիմա նա երևի մոտ է վերջին շունչը փչելուն։ Չլինի՞ կփորձեք ժխտել, որ դրանից հետո նրանք շրջապատել են դուքս դը Լա Տրեմուլի տունը և ցանկացել վառել այն, ասենք, պատերազմի օրերին այդ այնքան էլ վատ չէր լինի, որովհետև այդ տունը իսկական հուգենոտների բույն է, բայց խաղաղ ժամանակ դա կարող էր չափազանց վատ օրինակ ծառայել ուրիշներին։ Դե ասացեք տես-նեմ, չլինի՞ ուզում եք ժխտել այս ամենը։

— Եվ ո՞վ է պատմել ձերդ մեծությանը այդ հեքիա-թը,— էլի նույնպես զուսպ ասաց դը Տրևիլը։

— Ո՞վ է պատմել, ասում եք, պարո՛ն։ Էլ ո՞վ պիտի պատմի, եթե ոչ նա, ով արթուն է, երբ ես քնած եմ, ով աշխատում է, երբ ես զվարճանում եմ, ով կառավարում է բոլոր գործերը երկրի ներսում և նրա սահմաններից դուրս, Ֆրանսիայում ու Եվրոպայում։

— Նորին մեծությունը ամենայն հավանականությամբ նկատի ունի տեր աստծուն,— ասաց դը Տրևիլը։— Որովհետև, իմ կարծիքով, միայն աստված կարող է այդքան բարձր կանգնած լինել ձերդ մեծությունից։

— Ո՛չ, պարո՛ն, ես նկատի ունեմ թագավորության հենարանին, իմ միակ ծառային, միակ բարեկամին՝ պարոն կարդինալին։

— Պարոն կարդինալը դեռ նորին վեհափառություն չէ։

— Ի՞նչ եք ուզում ասել, պարո՛ն։

— Այն, որ անսխալական է միմիայն պապը, և որ այդ անսխալականությունը կարդինալների վրա չի՛ տարածվում։

— Դուք ուզում եք ասել, որ նա խաբո՞ւմ է ինձ, որ նա դավաճանում է։ Հետևապես դուք մեղադրո՞ւմ եք նրան։ Դե, պարզ ասացեք, ընդունեցեք, որ դուք մեղադրում եք նրան։

— Ոչ, ձերդ մեծություն։ Բայց ես ասում եմ, որ հենց նա ինքը խաբված է։ Ես ասում եմ, որ նրան սուտ տեղեկություններ են հաղորդել։ Ես ասում եմ, որ նա շտապել է մեղադրել ձերդ մեծության հրացանակիրներին, որոնց նկատմամբ նա արդարացի չէ, և որ նա տեղեկություններ է քաղել վատ աղբյուրներից։

— Մեղադրանքը գալիս է հենց իրենից՝ դուքսից, պարոն դը Լա Տրեմուլից։

— Ես կարող էի պատասխանել, ձերդ մեծություն, որ դուքսը այս գործը խիստ մոտ է ընդունում իր սրտին, ուստի չի կարելի հույս դնել նրա անաչառության վրա։ Բայց ես հեռու եմ այս մտքից, ձերդ մեծություն։ Ես դուքսին ճանաչում եմ որպես ազնիվ ու անաչառ մարդու և պատրաստ եմ հիմնվելու նրա խոսքերի վրա, միայն թե մեկ պայմանով։

— Ի՞նչ պայման։

— Ես կուզեի, որ ձերդ մեծությունը նրան իր մոտ կանչեր և հարցաքններ նրան։ Միայն թե հարցաքննեիք դուք ինքներդ, երես առ երես, առանց վկաների, և որ ես ձերդ մեծության կողմից ընդունվեմ դուքսի գնալուց անմիջապես հետո։

— Ա՜յ թե ինչ,— գոչեց թագավորը։— Եվ դուք լիովին կհիմնվեք նրա վրա, ինչ որ կասի պարոն դը Լա Տրեմո՞ւլը։

— Այո, ձերդ մեծություն։

— Եվ դուք կենթարկվե՞ք նրա վճռին։

— Այո։

— Եվ կհամաձայնե՞ք ամեն մի հատուցման, որ նա կպահանջի։

— Այո, ձերդ մեծություն։

— Լա Շենե՛,— գոչեց թագավորը։— Լա Շենե՛։

Ներս մտավ Լյուդովիկոս XIII-ի ավագ սենեկապետը, որ շարունակ հերթապահում էր դռան մոտ։

— Լա Շենե՛,— ասաց թագավորը,— թող հենց այս րոպեին գնան պարոն դը Լա Տրեմուլին կանչելու։ Ինձ հարկավոր է հենց այս երեկո խոսել նրա հետ։

— Ձերդ մեծությունը կբարեհաճի՞ խոսք տալ ինձ, որ դը Լա Տրեմուլից հետո ոչ ոքի չեք ընդունի մինչև ինձ ընդունելը՝ հարցրեց դը Տրևիլը։

— Ոչ ոքի,— պատասխանեց թագավորը։

— Այդ դեպքում, ձերդ մեծություն, ցտեսություն մինչև վաղը։

— Մինչև վաղը, պարոն։

— Ո՞ր ժամին կհրամայի ձերդ մեծությունը։

— Որ ժամին կամենաք։

— Բայց ես վախենում եմ, թե շատ շուտ կներկայանամ և կարթնացնեմ ձերդ մեծությանը։

— Արթնացնել ի՞նձ։ Բայց մի՞թե ես քնում եմ։ Ես այլևս չեմ քնում, պարո՛ն։ Երբեմն ննջում եմ միայն, ահա ամբողջը։ Եկեք այնքան վաղ, որքան կուզեք, թեկուզ ժամը յոթին։ Բայց զգուշացե՛ք, եթե ձեր հրացանակիրները մեղավոր են։

— Եթե իմ հրացանակիրները մեղավոր լինեն, ապա մեղավորները կհանձնվեն ձերդ մեծության ձեռքը, և դուք կբարեհաճեք վարվել նրանց հետ այնպես, ինչպես հարկ կհամարեք։ Էլի որևէ ցանկություն ունի՞ ձերդ մեծությունը։ Ես լսում եմ։ Պատրաստ եմ հնազանդվելու։

— Ո՛չ, պարոն, ո՛չ։ Իզուր չէ, որ ինձ կոչում են Լյուդովիկոս Արդարադատ։ Մինչև վաղը, պարոն, մինչև վաղը։

— Աստված պահապան ձերդ մեծությանը։

Որքան էլ վատ էր քնում թագավորը, այդ գիշեր պարոն դը Տրևիլն ավելի վատ քնեց։ Դեռ երեկոյան նա մարդ էր ուղարկել երեք հրացանակիրներին ու նրանց ընկերոջն ասելու, որ նրանք առավոտյան ուղիղ վեցն անց կեսին իր մոտ լինեն։ Նա չորսին էլ իր հետ տարավ պալատ, ոչ մի բան չխոստանալով ու ոչ մի բանի չերաշխավորելով և նրանցից չթաքցրեց, որ նրանց բախտը, ինչպես և իր սեփական բախտը, մազից է կախված։

Փոքր մուտքից ներս մտնելով, նա հրացանակիրներին պատվիրեց սպասել։ Եթե թագավորը դեռ զայրացած է նրանց վրա, կարող են աննկատելի հեռանալ, իսկ եթե թագավորը համաձայնի ընդունել նրանց, ուրեմն կկանչեն։

Թագավորի անձնական ընդունարանում դը Տրևիլը տեսավ Լա Շենեին, որը հաղորդեց, թե երեկ երեկոյան դուքս դը Լա Տրեմուլին տանը գտնել չի հաջողվել, որ երբ նա վերադարձել է, արքունիք ներկայանալու համար խիստ ուշ է եղել, և որ դուքսը հենց նոր է ժամա-նել և այդ պահին գտնվում է թագավորի մոտ։

Այս վերջին, հանգամանքը պ-րն Տրևիլի սրտովն էր։ Այժմ նա կարող էր վստահ լինել, որ դը Լա Տրեմուլի գնալուց հետո և մինչ իր ընդունելությունը թագավորի վրա ուրիշ ոչ մի կողմնակի ազդեցություն չի կարող լինել։

Իսկապես, մի տասը րոպե չանցած՝ դուռը լայն բացվեց, և դը Տրևիլը տեսավ դը Լա Տրեմուլին, որը դուրս էր գալիս կաբինետից։ Դուքսը ուղղվեց նրա մոտ։

— Պարոն դը Տրևի՜լ,— ասաց նա։— Նորին մեծությունը կանչել էր ինձ, որպեսզի իմանա իմ տան մոտ տեղի ունեցած դեպքի բոլոր մանրամասնությունները։ Ես նրան ասացի ճշմարտությունը, այսինքն՝ ընդունեցի, որ մեղավոր են եղել իմ մարդիկ, և որ ես պատրաստ եմ ներողություն խնդրելու ձեզնից։ Քանի որ հանդիպել եմ ձեզ, թույլ տվեք հենց այժմ անել այդ և խնդրում եմ ինձ միշտ համարել ձեր բարեկամների շարքում։

— Պարոն դուքս,— ասաց դը Տրևիլը,— ես այնքան խորապես համոզված էի ձեր բարձր ազնվությանը, որ չցանկացա այլ բարեխոս ունենալ թագավորի առաջ, քան դուք։ Տեսնում եմ, որ ես չեմ սխալվել և շնորհակալ եմ ձեզնից նրա համար, որ Ֆրանսիայում դեռ մնացել են այնպիսի մարդիկ, որոնց մասին առանց սխալվելու կարելի է ասել այն, ինչ ես ասացի ձեր մասին։

— Հիանալի՜ է, հիանալի՜,— գոչեց թագավորը, որը դռան մոտ կանգնած լսում էր այս խոսակցությունը։— Միայն թե ասացեք դրան, Տրևիլ, քանի որ նա իրեն ձեր բարեկամն է կոչում, ասացեք, որ ես էլ կկամենայի նրա բարեկամների շարքում լինել, բայց նա անուշադիր է դեպի ինձ։ Ահա արդեն շուտով երեք տարի կլինի, ինչ ես չեմ տեսել նրան, և հիմա էլ տեսա միայն կանչելուց հետո։ Ասացեք նրան այս ամենը իմ անունից, ասացեք, որովհետև սրանք այնպիսի բաներ են, որոնք թագավորը ինքը ասել չի կարող։

— Շնորհակալ եմ, ձերդ մեծություն, շատ շնորհակալ եմ։ Բայց ես կուզենայի հավաստիացնել ձերդ մեծությանը,— այս, իհարկե, պարոն դը Տրևիլին չի վերաբերում,— ես կուզենայի հավաստիացնել ձերդ մեծությանը, որ ձերդ մեծությանն ամենից ավելի նվիրված մարդիկ նրանք չեն, ում որ ձերդ մեծությունը տեսնում է օրվա բոլոր ժամերին։

— Նշանակում է դուք լսեցի՞ք, թե ինչ ասացի ես, դուքս։ Դե, ավելի լավ, ավելի լավ,— ասաց թագավորը մի քայլ անելով դեպի առաջ։— Ա՜, այդ դո՞ւք եք, Տրևիլ, որտե՞ղ են ձեր հրացանակիրները։ Չէ որ դեռ երեք օր առաջ ես ձեզ խնդրել եմ բերել նրանց ինձ մոտ։ Ինչո՞ւ դուք չեք արել այդ։

— Նրանք ներքևումն են, ձերդ մեծություն, և ձեր թույլտվությամբ Լա Շենեն կկանչի նրանց։

— Այո՛, այո՛, թող հենց այս րոպեին ներկայանան նրանք։ Շուտով ժամը ութը կլինի, իսկ իննին ես սպասում եմ մեկին։ Կարող եք գնալ, դուքս, և անպայման հաճախակի եղեք արքունիքում։ Ներս եկեք, Տրևի՛լ։

Դուքսը գլուխ տվեց և գնաց դեպի ելքը։ Այն պա-հին, երբ նա բաց էր անում դուռը, սանդուղքի վերին հարթակում երևացին երեք հրացանակիրները և դ’Արտանյանը։ Նրանց առաջնորդում էր Լա Շենեն։

— Մոտ եկե՛ք, քաջե՛ր, մոտ եկե՛ք,— ասաց թագավորը։— Եկեք, որ ես նախատեմ ձեզ։

Հրացանակիրները խոնարհ գլուխ տալով մոտեցան։ Դ’Արտանյանը գալիս էր նրանց հետևից։

— Գրողը տանի։ Այդ ինչպե՞ս եք դուք չորս հոգով երկու օրվա ընթացքում կարդինալի յոթ գվարդիականներին դուրս բերել շարքից,— շարունակեց Լյուդովիկոս XIII-ը։— Այդ շատ է, խիստ շատ։ Եթե այդպես շարունակվի, երեք շաբաթից հետո նորին սրբազնությունը ստիպված կլինի փոխել իր ամբողջ վաշտի կազմը։ Իսկ ես ստիպված կլինեմ ամենայն խստու-թյամբ կիրառել հրովարտակները։ Մեկը լիներ, դեռ էլի ոչինչ, ես չեմ առարկում։ Բայց յոթին՝ երկու օրում, կրկնում եմ՝ այդ շատ է, խիստ շատ։

— Հենց դրա համար էլ, ինչպես ձերդ մեծությունը կարող է տեսնել, նրանք շփոթված են, զղջումով լի և խնդրում են ներել իրենց։

— Շփոթվա՜ծ են և զղջումով լի՜։ Հը՜մ,— թերահավատորեն խոսեց թագավորը։— Ես չեմ հավատում սրանց խորամանկ սֆաթներին։ Մանավանդ, ա՜յ, նրա, որ գասկոնացու դեմք ունի։ Հապա մի մոտեցե՛ք ինձ, պարո՛նս։

Դ’Արտանյանը հասկանալով, որ այդ խոսքերն իրեն են վերաբերում, ամենակոտրված տեսքով մոտեցավ։

— Սա՞ է։ Հապա ինչե՞ր էիք պատմում ինչ-որ երիտասարդի մասին։ Սա հո երեխա է, կատարյալ երեխա։ Եվ սա՞ է այդպիսի սոսկալի հարված հասցրել Ժյուսակին։

— Եվ սուսերի երկու հիանալի հարված Բերնաժուին։

— Իսկապե՞ս։

— Չհաշված այն,— մեջ մտավ Աթոսը,— որ եթե նա ինձ չփրկեր Կայուզակի ձեռքից, ես պատիվ չէի ունենա այս րոպեին իմ ամենախոնարհ հարգանաց հավաստիքը մատուցելու ձերդ մեծությանը։

— Նշանակում է՝ սա իսկական դև է, ձեր այս ջահել բեարնացին, գրո՛ղ ու ցավ, ինչպես կասեր իմ հանգուցյալ հայրը։ Այդպիսի գործերի մեջ դժվար չէ մի քանի կամզոլ մաշել և սուսերը կոտրել։ Իսկ գասկոնացիք կարծեմ աղքատ են առաջվա պես, չէ՞։

— Պետք է խոստովանեմ, ձերդ մեծություն,— ասաց դը Տրևիլը,— որ նրանց լեռներում առայժմ ոսկու հանքեր չեն գտնվել, թեև պետք է որ աստված այդպիսի մի հրաշք ստեղծեր նրանց համար՝ որպես վարձատրություն այն ջերմ պաշտպանության, որ ցույց տվին նրանք ձեր հանգուցյալ հորը՝ գահի համար մղած պայքարում։

— Դրանից հետևում է, որ գասկոնացիք ի՛նձ էլ թագավոր են դարձրել, չէ՞, Տրևիլ, քանի որ ես իմ հոր որ-դին եմ։ Ի՛նչ կա որ, բարի հաջողություն, այդ իմ սրտովն է։ Լա Շենե՛, գնացեք և փնտրեցեք իմ բոլոր գրպաններում, մի քառասուն պիստոլ չի՞ ճարվի արդյոք, և եթե ճարվի, բերեք այստեղ։ Իսկ մինչ այդ, երիտասարդ, ձեռքդ դրեք ձեր սրտին և պատմեցեք, ինչպես տեղի ունեցավ այդ ամենը։

Դ’Արտանյանը նախորդ օրվա դեպքը պատմեց ամենայն մանրամասնությամբ, ինչպես ինքը, չկարողանալով քնել ուրախությունից, որ պիտի տեսնի նորին մեծությանը, ընդունելությունից երեք ժամ առաջ եկավ իր ընկերների մոտ, ինչպես նրանք միասին գնացին պանդոկ, և ինչպես Բերնաժուն, նկատելով, որ ինքը վախենում է, թե գնդակը երեսին կդիպչի, սկսեց ծաղ-րել իրեն և այդ ծաղրի համար քիչ մնաց կյանքը պիտի տար, իսկ պարոն դը Լա Տրեմուլը, որ այս գործում ոչ մի մեղք չուներ, քիչ մնաց տնից զրկվեր։

— Այդպես, ամեն ինչ ճիշտ այնպես, ինչպես դուք-սը պատմեց։ Խե՜ղճ կարդինալ։ Երկու օրում յոթ մարդ, այն էլ իր ամենասիրելիներին։ Բայց այժմ արդեն բավական է, պարոններ, լսո՛ւմ եք։ Բավակա՛ն է։ Դուք Ֆերու փողոցի վրեժը առաք, դեռ մի բան էլ ավելի։ Կարող եք դրանով բավարարված լինել։

— Եթե ձերդ մեծությունը բավարարված է, ապա մենք էլ բավարարված ենք,— ասաց դը Տրևիլը։

— Այո, ես բավարարված եմ,— ասաց թագավորը և Լա Շենեի ձեռքից մի բուռ ոսկի վերցնելով՝ դրեց այն դ’Արտանյանի ձեռքում։— Եվ ահա,— ավելացրեց նա,— ապացույց, որ ես գոհ եմ։

Այն ժամանակներում հպարտության հասկացողությունը, որն այնքան տարածված է մեր օրերում, դեռ մոդա չէր։ Ազնվականը թագավորի ձեռքից փող էր ստանում և իրեն ամենևին ստորացած չէր զգում։ Ուստի և դ’Արտանյանը, առանց քաշվելու, ստացած քառասուն պիստոլը գրպանը դրեց և նույնիսկ ամենախոնարհ շնորհակալություն հայտնեց նորին մեծությանը։

— Ուրեմն, հիանալի է,— ասաց թագավորը պատի ժամացույցին նայելով,— հիանալի։ Այժմ արդեն ութն անց կես է, դուք կարող եք գնալ։ Ես ասացի, որ իննին սպասում եմ մեկին։ Շնորհակալ եմ ձեզնից նվիրվածության համար, պարոննե՛ր։ Ես այսուհետև էլ կարող եմ հույս դնել ձեզ վրա, չէ՞։

— Ձերդ մեծություն,— միաբերան գոչեցին չորս ընկերները։— Մենք մեզ կտոր-կտոր անել կտանք մեր թագավորի համար։

— Լավ, լավ։ Բայց ավելի լավ է ողջ մնացեք։ Այդպես ինձ համար ավելի լավ ու ավելի օգտակար կլինի։ Տրևիլ,— ավելացրեց թագավորը կիսաձայն, երբ երիտասարդները դուրս էին գնում։— Քանի որ դուք գնդում ազատ տեղ չունեք և, բացի այդ, մենք որոշել ենք գնդում ոչ ոքի չընդունել առանց ստուգման, այդ պատանուն տեղավորեցեք ձեր փեսայի՝ պարոն Դեզեսարի գվարդիական վաշտում։ Ա՛խ, գրողը տանի։ Ես արդեն նախապես ուրախանում եմ, երևակայելով, թե պարոն կարդինալն ինչպես պիտի ծռմռի իր դեմքը։ Նա կատա-ղության կհասնի, բայց ի՛նձ ինչ։ Ես արդար եմ վարվել։

Եվ թագավորը սիրալիր շարժումով արձակեց դը Տրևիլին, որն ուղղվեց իր հրացանակիրների մոտ։ Նա հրացանակիրներին գտավ դ’Արտանյանի ստացած քառասուն պիստոլը բաժանելիս։

Կարդինալը, ինչպես և նախատեսել էր թագավորը, իսկապես կատաղության հասավ և մի ամբողջ շաբաթ շախմատ խաղալու չէր գնում։ Բայց դա թագավորին չէր խանգարում հանդիպելիս ողջունել նրան ամենաթովիչ ժպիտով և ամենանուրբ ձայնով հարցնել.

— Ինչպե՞ս են, պարոն կարդինալ, ձեր հավատարիմ թիկնապահները, այն խեղճ Բերնաժուն և Ժյուսակը։

VII. Հրացանակիրներն իրենց տանը

Երբ Լուվրից դուրս գալուց հետո դ’Արտանյանը իր ընկերներին հարցրեց, թե ինչպես ավելի լավ կլինի ծախսել քառասուն պիստոլից իրեն ընկած բաժինը, Աթոսը խորհուրդ տվեց մի լավ ճաշ պատվիրել «Սոճենու Կոնգոմ» ճաշարանում, Պորտոսը՝ մի ծառա վարձել, իսկ Արամիսը՝ մի կարգին սիրուհի ճարել։

Ճաշկերույթը տեղի ունեցավ նույն օրը, և մատուցում էր նոր ծառան։ Ճաշը պատվիրել էր Աթոսը, իսկ սպասավորին գտել էր Պորտոսը։ Դա մի պիկարդացի էր, որին պանծալի հրացանակիրը վարձել էր այդ նույն օրը, այդ նույն ճաշկերույթի առթիվ։ Պորտոսը նրան տեսել էր Լա Տուրնել կամրջի վրա, որտեղ Պլանշեն, ինչպես կոչում էին ծառային, թքում էր ջրի մեջ և հետաքրքրությամբ դիտում, թե ինչպես է ջուրը շրջաններ կազմում։ Պորտոսը պնդում էր, որ այդպիսի զբաղմունքը ցույց է տալիս մարդու դիտողական հակումն ու խոհականությունը, և առանց հետագա տեղեկություններ ստանալու նրան տարավ իր հետ։ Պլանշեին դուր էր գալիս այդ ազնվականի պատկառելի տեսքը, որի մոտ նա ենթադրում էր, թե ծառայության է մտնում, և նա մի փոքր հիասթափվեց, երբ տեսավ, որ այդ տեղն զբաղեցնում է իր նման մեկը Մուշկետոն անունով։ Պորտոսը նրան բացատրեց, որ իր տերը թեպետև շքեղ կյանք է վարում, սակայն միայն մեկ ծառայի կարիք ունի, և Պլանշեն ստիպված պիտի լինի ծառայության մտնել դ’Արտանյանի մոտ։ Սակայն, սպասավորելով այն խնջույքին, որ տալիս էր իր տերը, և տեսնելով, թե ինչպես սա հաշիվը վճարելիս գրպանից մի բուռ ոսկի դրամներ հանեց, Պլանշեն մտածեց, որ իր բախտն ապահովված է և գոհունակություն հայտնեց երկնքին, որ այդպիսի կրեզի^[58] մոտ է ընկել։ Այդ նույն համոզմունքը նրա մեջ մնաց, մինչև որ վերջացավ ճաշկերույթը, որի մնացորդներով նա վարձատրեց իր երկար սպասումը։ Սակայն երեկոյան, երբ նա իր տիրոջ անկողինն էր փռում, շքեղ երազանքը հօդս ցնդեց. ամբողջ բնակարանում, որ բաղկացած էր ննջարանից ու նախասենյակից, կար միայն մեկ անկողին։ Պլանշեն քնելու պառկեց նախասենյակում, մի վերմակի վրա, որ նա վերցրել էր դ’Արտանյանի մահճակալից, և այդ օրվանից դ’Արտանյանը ստիպված եղավ յոլա գնալ առանց վերմակի։

Աթոսը նույնպես ուներ մի ծառա, որին հատուկ դաստիարակություն էր տվել։ Նրա անունն էր Գրիմո։ Հարգարժան պարոնը — մենք, իհարկե, նկատի ունենք Աթոսին,— շատ լռակյաց մարդ էր։ Ահա արդեն հինգ թե վեց տարի նա ապրում էր որպես Պորտոսի ու Արամիսի ամենամտերիմ ընկերը։ Այդ ժամանակամիջոցում ընկերները նրա դեմքին ժպիտ շատ անգամ էին տեսել, բայց ծիծաղը երբեք չէին լսել։ Նրա խոսքերը հակիրճ էին և արտահայտիչ, նա միշտ ասում էր այն, ինչ ցանկանում էր ասել, ուրիշ ոչինչ. ոչ մի պչրանք, երանգ ու զարդարանք։ Նա խոսում էր միմիայն էականի մասին, առանց մանրամասնությունները շոշափելու։

Թեև Աթոսը երեսուն տարեկանից ավելի չէր և հիանալի մարմին ու հոգի ուներ, բայց ոչ ոք չէր լսել, թե նա սիրուհի ունի։ Երբեք նա կանանց մասին չէր խոսում, բայց ուրիշներին էլ չէր խանգարում խոսել այդ թեմայի մասին, թեև հեշտ էր նկատել, որ այդպիսի խոսակցությունը, որին երբեմն միայն նա մի դառն բառ էր ավելացնում կամ մի մռայլ դիտողություն, չափ ազանց տհաճ էր նրան։ Նրա զսպվածությունը, ինքնամփոփությունը, սակավախոսությունը համարյա ծերունի էին դարձնում նրան։ Դրա համար էլ, հարկ չհամարելով փոխել իր սովորությունները, նա Գրիմոյին վարժեցրել էր կատարել իր պահանջները. Գրիմոն հասկանում ու ենթարկվում էր նրա ամեն մի հասարակ նշանին կամ շրթունքների աննշմարելի շարժումին։ Աթոսը նրա հետ խոսում էր միայն ամենաարտակարգ հանգամանքներում։

Պատահում էր, Գրիմոն, որը վախենում էր իր տիրոջից ինչպես կրակից, թեպետև ջերմորեն կապված էր նրան և խոնարհվում էր նրա խելքի առաջ, պատահում է-ր՝ կարծում էր, թե հասկացել է տիրող ցանկությունը և վազում էր կատարելու, բայց ճիշտ և ճիշտ Աթոսի ցանկացածի հակառակն էր կատարում։ Այն ժամանակ Աթոսը թոթվում էր ուսերը և առանց ամենափոքր զայրույթի ծեծում էր Գրիմոյին։ Այդպիսի օրերին նա մի քիչ ավելի զրուցասեր էր լինում։

Պորտոսը, ինչպես արդեն իմացանք, Աթոսի ճիշտ և ճիշտ հակապատկերն էր. նա ոչ միայն շատ էր խոսում, այլև խոսում էր բարձր ձայնով։ Ի դեպ, պետք է արդարացի լինել ասելու, որ նրա համար միևնույն էր՝ լսո՞ւմ են իրեն, թե ոչ։ Նա խոսում էր իր սեփական բավականության և ինքն իրեն լսելու բավականության համար։ Նա խոսում էր վճռականապես ամեն բանի մասին, բացառությամբ գիտությունների, պատճառ բերելով այն խոր զզվանքը, որն, իր ասելով, մանկությունից ներշնչել էին գիտնականները։ Նրա տեսքը այնքան վեհ չէր, որքան Աթոսինը, և Աթոսի գերազանցության գիտակցումը նրանց ծանոթության սկզբնական շրջանում հաճախ գրգռում էր Պորտոսին։ Դրա համար էլ նա բոլոր ջանքերը գործադրում էր, որպեսզի նրան գերազանցի թեկուզ իր հագուստի շքեղությամբ։ Սակայն բավական էր, որ Աթոսը իր հասարակ հրացանակրի թիկնոցը վրան, գլուխը ետ գցած՝ թեկուզ մեկ քայլ աներ, իսկույն գրավում էր իր արժանի տեղը՝ ետին պլան մղելով շքեղազարդ Պորտոսին։

Պորտոսը իրեն մխիթարելու համար պ-րն դը Տրևիլի ընդունարանը և Լուվրի պահակատունը լցնում էր բարձրաձայն պատմություններով՝ կանանց շրջանում ունեցած իր հաջողություններով՝ մի բան, որ Աթոսը երբեք չէր անում։ Վերջին ժամանակներս հայտնի դատավորների կանանցից անցնելով նշանավոր զինվորականների կանանց, աստիճանավորների կանանցից՝ իշխանուհիներին, նա սկսել էր ակնարկներ անել ինչ-որ օտարերկրացի իշխանուհու մասին, որը, որպես թե, հրապուրվել էր իրենով։

Հին առածն ասում է՝ ծառան էլ իր տիրոջն է քաշել։ Դրա համար էլ Աթոսի ծառայից անցնենք Պորտոսի ծառային, այսինքն՝ Գրիմոյից Մուշկետոնին։

Մուշկետոնը նորմանդացի էր, որի Բոնիֆացիոս^[59] խաղաղ անունը իր տերը փոխարինել էր անհամեմատ հնչեղ Մուշկետոն անունով։ Նա Պորտոսի մոտ ծառայության էր մտել մի պայման դնելով, որ իրեն պետք է կերակրեն և հագցնեն, բայց կերակրեն ու հագցնեն շքեղորեն։ Բացի դրանից նա խնդրել էր օրական երկու ժամ ազատ թողնել իրեն՝ զբաղվելու իր արհեստով, որ պետք է ծածկեր նրա մնացած պահանջները։ Պորտոսը համաձայնել էր այդ պայմաններին, դրանք հենց իսկ և իսկ նրա սրտովն էին։ Նա Մռւշկետոնի համար կամզոլներ էր պատվիրում, որոնք կարվում էին հենց Պորտոսի հին հագուստից և պահեստային թիկնոցներից։ Մի ինչ-որ դերձակի ճարպկության շնորհիվ, որը ձևափոխում ու շրջում էր Պորտոսի հնամաշ շորերը, և որի կինը ակներևաբար ձգտում էր Պորտոսին ետ պահել արիստոկրատական սովորություններից, Մուշկետոնը, իր տիրոջն ուղեկցելիս, շատ վայելուչ տեսք էր ունենում։

Ինչ վերաբերում է Արամիսին,— որի բնավորությունը կարծեմ մենք բավական լավ նկարագրել ենք, թեև նրա, ինչպես և իր ընկերների բնավորության զարգացմանը մենք հետագայում էլ կհետևենք,— ապա նրա սպասավորի անունն էր Բազեն։

Նկատի ունենալով, որ Արամիսը հույս ուներ երբևէ հոգևորականի կոչում ստանալ, ապա նրա ծառան, ինչպես վայել է հոգևորականի ծառային, միշտ սև շոր էր հագնում։ Դա երեսունհինգ-քառասուն տարեկան մի բերիացի էր՝ կարճահասակ, հաստլիկ ու հանդարտ։ Ազատ ժամանակը, որ տրամադրում էր նրան իր տերը, նա նվիրում էր հոգևոր գրքերի ընթերցանությանը և անհրաժեշտության դեպքում կարողանում էր հիանալի ճաշ պատրաստել, որը բաղկացած էր լինում ընդամենը մի քանի տեսակից, բայց շատ հիանալի տեսակներից։ Մնացած բաներում նա կույր էր, խուլ ու համր, և նրա հավատարմությունը կարող էր դիմանալ ամեն մի փորձության։

Այժմ, թեկուզ և մակերեսորեն ծանոթանալով և՛ տերերի, և՛ իրենց ծառաների հետ, անցնենք նրանցից յուրաքանչյուրի բնակարանին։ Աթոսը ապրում էր Ֆերու փողոցում, Լյուքսեմբուրգից մի երկու քայլի վրա։ Նա զբաղեցնում էր հաճելի կահավորված երկու փոքրիկ սենյակ, որ տվել էր նրան տան տիրուհին՝ դեռ ոչ պառավ և դեռ շատ գեղեցիկ մի կին, որն ապարդյուն քնքուշ հայացքներ էր գցում Աթոսի վրա։ Այդ համեստ բնակարանի պատերին տեղ-տեղ երևում էին երբեմնի շքեղության առանձին մնացորդներ, օրինակի շքեղորեն զարդարված և, անտարակույս, դեռ Ֆրանցիսկ I-ի ժամանակներից մնացած սուսեր, որի հենց միայն կոթը զարդարված լինելով թանկագին քարերով, պետք է որ երկու հարյուր պիստոլից պակաս չարժենար։ Սակայն Աթոսը նույնիսկ ամենածանր րոպեներին ոչ մի կերպ չէր համաձայնում ո՛չ ծախել, ո՛չ էլ գրավ դնել այն։ Երկար ժամանակ այդ սուսերը Պորտոսի բաղձանքի առարկան էր։ Նա պատրաստ էր իր կյանքից տասը տարի տալ, միայն թե իրավունք ունենար տիրելու այդ սուսերին։

Մի անգամ, երբ տեսակցության էր պատրաստվում մի ինչ-որ դքսուհու հետ, նա փորձեց այդ սուսերը փոխարինաբար վերցնել Աթոսից։ Աթոսը լուռ ու մունջ շուռ տվեց բոլոր գրպանները, հավաքեց ամենը, ինչ արժեքավոր բան որ ուներ՝ քսակներ, ճարմանդներ, ոսկե շղթաներ, և բոլորը առաջարկեց Պորտոսին։ Իսկ ինչ վերաբերում է սուսերին, ասաց նա, սուսերը գամված է պատին և այնտեղից կիջնի միայն այն ժամանակ, երբ նրա տերը կհեռանա այս բնակարանից։ Բացի սուսերից, ուշադրություն էր գրավում նաև Հենրիխ III-ի ժամանակների մի նշանավոր ազնվականի դիմանկար. այդ ազնվականը հագնված էր չափազանց շքեղ և կրծքին ուներ Սուրբ Հոգու շքանշան։ Նկարը որոշ նմանություն ուներ Աթոսի հետ, ինչ-որ ընդհանուր տոհմային գծեր, որոնք ցույց էին տալիս, որ անվանի ազնվականը, թագավորական շքանշանների այդ ասպետը Աթոսի նախնին է։

Եվ ի լրումն այս ամենի՝ բուխարու վերին ելուստին դրված էր մի արկղիկ, ակնագործական մի սքանչելի աշխատանք, որ զարդարված էր նույն զինանշանով, ինչ որ սուսերն ու դիմանկարը և իր նրբին շքեղությամբ խիստ աչքի էր ընկնում շրջապատի իրերի մեջ։ Այդ արկղիկի բանալին Աթոսը միշտ իր գրպանում էր պահում։ Բայց մի անգամ նա այդ արկղիկը բաց արեց Պորտոսի ներկայությամբ, և Պորտոսը կարող էր համոզվել, որ արկղիկի մեջ միայն նամակներ են ու թղթեր։ Պետք էր ենթադրել, որ դրանք սիրային նամակներ էին և ընտանեկան արխիվ։

Պորտոսը մի մեծ և արտաքուստ շքեղ բնակարան էր զբաղեցնում Հին Աղավնատուն փողոցում։ Ամեն անգամ ընկերներից որևէ մեկի հետ իր լուսամուտների մոտով անցնելիս, որոնցից մեկի առաջ միշտ կանգնած էր լինում Մուշկետոնը տոնական լիվրեով, Պորտոսը գլուխը բարձրացնում էր և ձեռքով դեպի վեր ցույց տալով ասում, «Ահա իմ կացարանը»։ Սակայն երբեք նրան տանը գտնել չէր հաջողվում, երբեք և ոչ ոքի նա չէր հրավիրում իր հետ վերև բարձրանալ, ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, թե իրոք հարստություններ կան թաքնված այդ շքեղ արտաքինի հետևը։ Ինչ վերաբերում է Արամիսին, ապա նա ապրում էր մի փոքրիկ բնակարանում, որ բաղկացած էր հյուրա-սենյակից, սեղանատնից և ննջարանից։ Ննջարանը, ինչպես և մյուս բոլոր սենյակները, գտնվում էր առաջին հարկում, նայում էր դեպի մի ստվերախիտ ու թարմ պարտեզ, որի թանձր կանաչը նրան անմատչելի էր դարձ-նում հետաքրքրվող աչքերի համար։

Իսկ թե ինչպես էր տեղավորվել դ’Արտանյանը, մեզ արդեն հայտնի է, և մենք կարողացել ենք ծանոթանալ նրա սպասավոր Պլանշեի հետ։

Դ’Արտանյանը իր բնավորությամբ շատ հետաքրքրասեր էր, ինչպես, ի դեպ, ինտրիգների շնորհք ունեցող մարդկանց մեծ մասը։ Նա լարում էր իր բոլոր ուժերը, որպեսզի իմանա, իրոք ովքեր են Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը։ Որովհետև նրանք բոլորն էլ այդ անունների տակ թաքցնում էին իրենց ազնվականական անունները, և մանավանդ Աթոսը, որին մի ամբողջ մղոն հեռավորությունից կարելի է ճանաչել, որ իսկական ազնվական է։ Նա դիմում էր Պորտոսին, հուսալով տեղեկություններ ստանալ Աթոսի և Արամիսի մասին և Արամիսին՝ որպեսզի իմանա ով է Պորտոսը։

Պորտոսը, դժբախտաբար, իր լռակյաց ընկերոջ մասին գիտեր միայն այն, ինչ հայտնի էր ըստ լուրերի։ Ասում էին, որ նա մեծ վիշտ է կրել, որի պատճառը եղել է սերը, և որպես թե ինչ-որ մեկի ստոր դավաճանությունը թունավորել է այդ պատվարժան մարդու կյանքը։ Սակայն այդ դավաճանության հանգամանքների մասին ոչ ոք ոչինչ չգիտեր։

Ինչ վերաբերում է Պորտոսին, ապա բացառությամբ նրա իսկական անվան, որը, ինչպես և մյուս երկու ընկերների անունները, հայտնի էր միմիայն պարոն դը Տրևիլին, նրա կյանքի մասին դժվար չէր ամեն ինչ իմանալ։ Լինելով սնափառ և շաղակրատ՝ նա ամբողջովին երևում էր ինչպես բյուրեղ, և նրա մասին մոլորության մեջ ընկնել կարելի էր միայն այն դեպքում, եթե մարդ հավատար նրա բոլոր պոռոտախոսություններին։

Բայց Արամիսը, թեպետ և կարող էր թվալ, թե ոչ մի գաղտնիք չունի, ամբողջովին պարուրված էր խորհրդավորությամբ։ Ժլատորեն պատասխանելով ուրիշներին վերաբերող հարցերին՝ նա խնամքով լռության էր մատնում իրեն վերաբերող հարցերը։ Մի անդամ, երբ երկար հարցուփորձից հետո դ’Արտանյանը Արամիսից իմացավ այն լուրերի մասին, որոնք ասում էին, թե իբր նրանց ընկեր Պորտոսը հաղթանակի է հասել ինչ-որ մի դքսուհու նկատմամբ, նա փորձեց թափանցել իր զրուցակցի սիրային արկածների գաղտնիքի մեջ։

— Լավ, իսկ դուք, իմ սիրելի բարեկամ,— ասաց նա,— որ այդպես հիանալի պատմում եք, թե ուրիշներն ինչպիսի կապեր ունեն բարոնուհիների, կոմսուհիների ու դքսուհիների հետ, իսկ դուք ինքնե՞րդ...

— Ներեցեք,— ընդհատեց նրան Արամիսը։— Ես այս բաների մասին խոսում եմ միայն այն պատճառով, որ Պորտոսը ինքն էլ շատ է խոսում սրանց մասին, և մեկ էլ այն պատճառով, որ նա ինքն իմ ներկայությամբ բարձրաձայն պատմում էր այս հետաքրքիր պատմությունները։ Բայց, հավատացեք ինձ, սիրելի դ’Արտանյան, որ եթե այս պատմություններն ինձ հայտնի դառնային ուրիշ աղբյուրից, կամ եթե նա այդ ամենն ինձ վստահած լիներ որպես գաղտնիք, ինձնից ավելի հա-մեստ հոգևորական չէր ճարվի։

— Ես դրան չեմ կասկածում,— ասաց դ’Արտանյանը,— բայց այնպես ինձ թվում է, որ ձեզ էլ լավ ծանոթ են ինչ-որ զինանշաններ, որի մասին վկայում է ինչ-որ ասեղնագործ թաշկինակ, որին ես պարտական եմ ձեզ հետ ծանոթ լինելու պատիվը։

Այս անգամ Արամիսը չբարկացավ, բայց ամենահա-մեստ տեսք ընդունելով սիրալիր պատասխանեց։

— Մի՛ մոռացեք, բարեկամս, որ ես պատրաստվում եմ հոգևոր կոչում ընդունելու, ուստի և ինձ խորթ են աշխարհիկ զվարճությունները։ Ձեր տեսած թաշկինակը ինձ չէր ընծայված, այլ միայն թողնված էր ինձ մոտ իմ բարեկամներից մեկի մոռացկոտության պատճառով։ Ես ստիպված էի թաքցնել այն, որպեսզի չանվանարկեմ նրանց, տղամարդուն և այն կնոջը, որին սիրում է նա... Իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես սիրուհի չունեմ և ունենալ չեմ ուզում, այս բանում հետևելով Աթոսի իմաստուն օրինակին, որը նույնպես, ինչպես և ես, սրտի դիցուհի չունի։

— Բայց, գրողը տանի, դուք հո աբբատ չե՛ք, քանի որ հրացանակիր եք։

— Հրացանակիր եմ միայն ժամանակավորապես, սիրելիս, ինչպես կարդին այն է ասում՝ ակամա հրացանակիր։ Բայց հոգուս խորքում ես եկեղեցու սպասավոր եմ, հավատացեք ինձ։ Աթոսը և Պորտոսը ինձ այս գործի մեջ են քաշել, որպեսզի մի որևէ բանով զբաղված լինեմ։ Հենց այն ժամանակ, երբ ես պետք է ձեռնադրվեի, ինձ մի մեծ անախորժություն պատահեց... Ասենք՝ սա ձեզ չի կարող հետաքրքրել, և ես խլում եմ ձեր թանկագին ժամանակը։

— Ամենևին ոչ, այդ ամենը ինձ շատ է հետաքրք-րում,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Եվ այժմ ես բացարձականապես անելիք չունեմ։

— Այո, բայց իմ աղոթելու ժամանակն է,— ասաց Արա-միսը,— հետո պետք է գնամ ոտանավորներ հորինելու, որի համար խնդրել է ինձ տիկին դ’Էգիլիոնը։ Դրանից հետո պիտի գնամ Սենտ-Օնորե փողոցը, որպեսզի տիկին դը Շևրյոզի համար կարմիր շպար գնեմ։ Ինքներդ էլ տեսնում եք, թանկագինս, որ եթե դուք շտապելու տեղ չունեք, ապա ես խիստ շտապում եմ։

Եվ Արամիսը ձեռքը սիրալիր մեկնեց իր երիտա-սարդ ընկերոջը ու հրաժեշտ տվեց նրան։

Որքան էլ ջանում էր դ’Արտանյանը, նրան այլևս չհաջողվեց որևէ բան իմանալ իր նոր ընկերների մասին։ Նա որոշեց իրոք հավատալ նրան, ինչ պատմում էին նրանց անցյալի մասին, հուսալով, որ ապագան իրեն կհարստացնի ավելի մանրամասն և ավելի արժանահավատ տեղեկություններով։ Առայժմ Աթոսը նրան պատկերվում էր որպես Աքիլլես, Պորտոսը՝ Այաքս, իսկ Արամիսը՝ Հովսեփ^[60]։

Ընդհանուր առմամբ երիտասարդներն ապրում էին ուրախ։ Աթոսը խաղում էր և միշտ անհաջող։ Բայց երբեք իր ընկերներից ոչ մի սու պարտք չէր վերցնում, թեև իր քսակը միշտ բաց էր նրանց համար։ Եվ եթե խաղում էր ազնիվ խոսքի վրա, ապա հենց հետևյալ առավո-տյան ժամը վեցին մարդ էր ուղարկում արթնացնելու իր պարտատիրոջը, որպեսզի նրան հանձնի պարտքը։

Պորտոսը սակավ էր խաղում։ Այն օրերին, երբ նա հաղթում էր, հանդուգն էր լինում և հիանալի տրամադրության մեջ։ Իսկ եթե պարտվում էր, ապա մի քանի օրով անհետ կորչում էր, որից հետո գալիս էր գունատ ու երկարած դեմքով, բայց՝ գրպանում փող։

Արամիսը երբեք չէր խաղում։ Նա ամենավատ հրացանակիրը և ամենատխուր հյուրն էր սեղանի մոտ։ Միշտ այնպես էր լինում, որ նա կարիք էր ունենում գնալ պարապելու։ Պատահում էր՝ խնջույքի ամենաթեժ պահին, երբ բոլորը գինուց տաքացած զրուցելով մտածում էին էլի երկու-երեք ժամ նստել, Արամիսը ժամացույցին նայելով ոտքի էր կանգնում և սիրալիր ժպիտը շուրթերին՝ հրաժեշտ էր տալիս ներկաներին՝ շտապելով, ինչպես ինքն էր ասում, գնալ տեսնելու իրեն ընդունելություն նշանակած գիտնական աստվածաբանին։ Մի ուրիշ անգամ նա տուն էր շտապում, որպեսզի աշխատի իր դիսերտացիայի վրա և ընկերներին խնդրում էր չզբաղեցնել իրեն։

Այդպիսի դեպքերում Աթոսը ժպտում էր իր թովիչ ժպիտով, որն այնքան սազում էր նրա ազնիվ դեմքին, իսկ Պորտոսը խմում էր և երդվում, որ Արամիսից լավագույն դեպքում մի գյուղական քահանա կստացվի։

Պլանշեն՝ դ’Արտանյանի ծառան, արժանապատվությամբ ընդունեց իրեն բաժին ընկած հաջողությու-նը։ Նա օրական երեսուն սու էր ստանում և մի ամբողջ ամիս տուն էր վերադառնում թռչունի պես ուրախ, ուշադիր ու սիրալիր էր դեպի իր տերը։ Երբ Գերեզմանափորների փողոցի բնակարանի գլխին սկսեցին ամպեր կուտակվել, այլ խոսքով՝ երբ Լյուդովիկոս XIII թագավորի քառասուն պիստոլները հալվեցին համարյա առանց մնացորդի, Պլանշեն սկսեց գանգատներ տեղալ, որոնք Աթոսը համարում էր զզվելի, Պորտոսը՝ անվայել, իսկ Արամիսը՝ պարզապես ծիծաղելի։ Աթոսը դ’Արտանյանին խորհուրդ տվեց վռնդել այդ սրիկային, Պորտոսը առաջարկում էր նախապես ծեծել նրան, իսկ Արամիսն ասաց, որ ծառայի տերը ուղղակի ոչ մի բան չպետք է լսի, բացի շողոքորթություններից։

— Ձեզ բոլորիդ հեշտ է խոսել,— ասաց դ’Արտանյա-նը,— ձեզ համար, Աթոս, քանի որ դուք լուռ ու մունջ ապրում եք Գրիմոյի հետ՝ արգելելով նրան խոսել, ուստի և երբեք մի վատ խոսք չեք լսում, ձեզ համար, Պորտոս, քանի որ դուք շքեղ կյանք եք վարում և ձեր Մուշկետոնին աստվածություն եք թվում. վերջապես ձեզ համար, Արամիս, քանի որ շարունակ տարված եք աստվածաբանական պարապմունքներով և դրանով իսկ կարողանում եք մեծագույն հարգանք ներշնչել ձեր ծառա Բազենին, այդ համեստ ու բարեպաշտ մարդուն։ Բայց ես, հող չունենալով ոտքիս տակ, զուրկ լինելով միջոցներից, չլինելով ոչ հրացանակիր, ո՛չ էլ նույ-նիսկ գվարդիական, ես ինչպե՞ս սեր, վախ կամ հարգանք ներշնչեմ իմ Պլանշեին։

— Դա կարևոր հարց է,— պատասխանեցին երեք ընկեր-ները։— Դա ներքին, ընտանեկան գործ է։ Ծառաներին, ինչպես և կանանց, պետք է կարողանալ հենց սկզբից դնել այնտեղ, որտեղ ուզում ես տեսնել նրանց։ Խոր-հեցեք այս մասին։

Դ’Արտանյանը խորհելով որոշեց համենայնդեպս ծեծել Պլանշեին, և այդ բանն արեց այնպիսի բարեխղճությամբ, ինչպիսին նրա ամեն մի գործն էր։ Ինչպես հարկն է ծեծելուց հետո նա Պլանշեին արգելեց տանից հեռանալ ու ծառայությունը թողնել առանց իր թույլտվության։

— Նկատի ունեցիր,— ավելացրեց դ’Արտանյանը,— որ ապագան ինձ չի խաբի։ Կգան լավ ժամանակներ։ Եվ քո բախտը կկարգավորվի, եթե դու մնաս ինձ մոտ։ Իսկ ես խիստ բարի տեր եմ և չեմ թույլ տա քեզ կործանել բախտդ, չեմ համաձայնի բաց թողնել քեզ, ինչպես խնդրում ես դու։

Գործողության այս եղանակը հրացանակիրներին խոր հարգանք ներշնչեց դեպի դ’Արտանյանի դիվանագիտական ընդունակությունները։ Պլանշեն նույնպես հիացմունքով համակվեց և այլևս հեռանալու մասին ծպտուն չէր հանում։

Երիտասարդները հետզհետե սկսեցին ապրել ընդհանուր կյանքով։ Դ’Արտանյանը չունենալով իր սեփական սովորությունները, որովհետև առաջին անգամ գավառից եկել ու սուզվել էր իր համար միանգամայն նոր մի աշխարհ, յուրացրեց իր բարեկամների սովորությունները։

Ձմեռը վեր էին կենում ժամը ութին, ամառը՝ վեցին և գնում էին պ-րն դը Տրևիլի մոտ՝ նշանաբանն իմանալու և նորություններ որսալու։ Դ’Արտանյանը, թեպետև հրացանակիր չէր, սրտառուչ բարեխղճությամբ էր ծառայում։ Նա շարունակ պահակախմբումն էր լինում, որովհետև միշտ ուղեկցում էր իր ընկերներից նրան, ով այդ օրը պահակության էր գնում։ Հրացանակիրների զորանոցում նրան ճանաչում էին, և բոլորը լավ ընկեր էին համարում։ Պարոն դը Տրևիլը, որ նրան գնահատել էր առաջին իսկ հայացքից և անկեղծորեն բարեհաճ էր նրա նկատմամբ, ամեն անգամ թագավորի առաջ գովում էր նրան։

Երեք հրացանակիրներն էլ շատ էին սիրում իրենց երիտասարդ ընկերոջը։ Այդ չորս մարդկանց իրար հետ կապող բարեկամությունը և օրական մի քանի անգամ՝ մերթ որևէ մենամարտի առթիվ, մերթ գործով, մերթ որևէ զվարճության համար իրար տեսնելու մշտական պահանջը նրանց ստիպում էր ամբողջ օրերով վազվզել միմյանց հետևից։ Այդ անբաժան ընկերներին միշտ կարելի էր տեսնել իրար որոնելիս՝ Լյուքսեմբուրգից մինչև Սեն Սյուլպիս հրապարակը կամ Հին Աղավնատուն փողոցից մինչև Լյուքսեմբուրգ։

Մինչ այդ դը Տրևիլի տված խոստումներն աստիճանաբար իրականանում էին։ Մի գեղեցիկ օր թագավորը ասպետ Դեզեսարին հրամայեց դ’Արտանյանին ընդունել իր գվարդիական վաշտում, որպես կադետ։ Դ’Արտանյանը հոգոց հանելով հագավ գվարդիական մունդիրը. նա պատրաստ էր տասը տարի տալու իր կյանքից, միայն թե իրավունք ունենար փոխարինել այն հրացանակրի թիկնոցով։ Բայց պարոն դը Տրևիլը խոստացել էր այդ ողորմածությունը նրան անել ո՛չ շուտ քան երկու տարվա փորձից հետո, սակայն, ի դեպ, այդ ժամկետը կարող էր կրճատվել, եթե դ’Արտանյանը առիթ ունենար ծառայություն մատուցելու թագավորին կամ մեկ այլ եղանակով առանձնապես աչքի ընկներ։ Այս խոստումը ստանալով՝ դ’Արտանյանը հեռացավ և հենց հաջորդ օրը սկսեց իր ծառայությունը։

Այժմ Աթոսի, Պորտոսի ու Արամիսի հերթը հասավ՝ պահակության գնալու դ’Արտանյանի հետ, երբ նա պահակության մեջ էր լինում։ Այսպիսով այն օրը, երբ դ’Արտանյանը ծառայության մտավ, պ-րն Դեզեսարի վաշտը իր շարքերն ընդունեց ոչ թե մեկ, այլ չորս մարդ։

VIII. Պալատական ինտրիգ

Մինչ այդ Լյուդովիկոս XIII թագավորի քառասուն պիստոլները,— ինչպես ամեն բան այս լույս աշխարհում, որն ունի սկիզբ,— հասան իրենց վախճանին։ Եվ այդ ժամանակից չորս ընկերների համար դժվար օրեր սկսվեցին։ Սկզբում Աթոսը բոլորին պահում էր իր միջոցներով։ Հետո նրան փոխարինեց Պորտոսը և շնորհիվ իր անհայտացումներից մեկի, որին բոլորն արդեն վարժվել էին, նա էլի մի երկու շաբաթ կարողացավ բավարարել բոլորի կենսական պահանջները։ Վերջապես հասավ և Արամիսի հերթը, որին, նրա խոսքերով, հաջողվել էր իր աստվածաբանական գրքերի վաճառքով մի քանի պիստոլ ձեռք բերել։

Հետո, ինչպես լինում էր միշտ, ստիպված եղան դիմելու պ-րն դը Տրևիլի օգնությանը, որը նրանց հասանելիքի հաշվին մի քիչ ավանս տվեց։ Սակայն այդ փողով չէին կարող ապրել երեք հրացանակիրները, որոնք արդեն բավական շատ չվճարված պարտքեր ունեին, և գվարդիականը, որը դեռ ոչ մի պարտք չուներ։ Վերջ ի վերջո, երբ պարզ դարձավ, որ շուտով արդեն ամենաանհրաժեշտ բաների պակասություն են զգալու, նրանք մեծ դժվարությամբ ճարեցին ութ թե տասը պիստոլ, որոնք Պորտոսը վերցրեց ու գնաց խաղալու։ Բայց այդ օրը Պորտոսի բախտը չէր բերում, նա բոլոր փողերը տանուլ տվեց և դեռ մի քսանհինգ պիստոլ էլ ավել տարվեց՝ ազնիվ խոսքի վրա խաղալով։

Եվ այն ժամանակ միջոցների սղությունը փոխվեց իսկական կարիքի։ Կարելի էր տեսնել, թե ինչպես քաղցած հրացանակիրներն իրենց ծառաների հետ շրջում էին փողոցներում ու պահականոցներում, հուսալով, թե բարեկամներից որևէ մեկը իրենց ճաշի կհրավիրի։ Որովհետև, ինչպես ասում էր Արամիսը, բարենպաստ օրերին հարկավոր էր աջ ու ձախ ճաշեր շաղ տալ, որպեսզի նեղ օրերին գեթ երբեմն հնձեն այն։

Աթոսը հրավեր ստացավ չորս անգամ և ամեն անգամ իր հետ տանում էր նաև իր ընկերներին ու նրանց ծառաներին։ Պորտոսը հրավեր ստացավ վեց անգամ և իր ընկերներին էլ հնարավորություն տվեց օգտվելու դրանից։ Արամիսը հրավիրվեց ութ անգամ։ Այս մարդը, ինչպես արդեն կարելի էր նկատել, աղմուկ քիչ էր հանում, բայց գործ շատ էր անում։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, որը մայրաքաղաքում դեռ ամենևին ծանոթ չուներ, ապա նրան միայն մեկ անգամ հաջողվեց շոկոլադով նախաճաշել գասկոնացի մի քահանայի մոտ և մեկ անգամ էլ ճաշի հրավեր ստանալ գվարդիական կոռնետի մոտ։ Նա իր ամբողջ բանակը տարավ և՛ քահանայի մոտ, որի երկու ամսվա պաշարը ոչնչացրին նրանք, և՛ կոռնետի մոտ, որը չտեսնված առատաձեռնություն ցուցաբերեց։ Սակայն, ինչպես ասում էր Պլանշեն՝ «Ինչքան էլ ուտես, միայն մեկ անգամ կուտես»։

Դ’Արտանյանը ճնշվում էր, որ կարողացել է միայն մեկ ու կես ճաշ ճարել,— քահանայի մոտ կերած նախաճաշը կարող էր կես ճաշի տեղ բռնել,— ի հատուցումն այն խնջույքների, որ տրամադրել էին Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը։ Նրան թվում էր, թե ինքը բեռ է դառնում մյուսների վրա, պատանեկան պարզամտությամբ մոռանալով, որ ինքը մի ամբողջ ամիս կերակրել է ամբողջ խմբին։ Նրա սուր միտքը գործել սկսեց, նա հանգեց այն եզրակացության, որ չորս երիտասարդ, համարձակ, հնարագետ ու վճռական մարդկանց դաշինքը պետք է այլ նպատակ հետապնդի, քան զբոսանքները կիսահարբած վիճակում, սրախոսությամբ զբաղվելը և ուրիշ շատ թե քիչ սրամիտ արարքները։

Եվ իրոք, չորս այնպիսի մարդիկ, ինչպիսին նրանք էին, չորս մարզիկ, որոնք պատրաստ էին միմյանց համար զոհաբերելու ամեն ինչ սկսած քսակից մինչև կյանքը, որոնք միշտ աջակցում էին միմյանց ու երբեք չէին նահանջում, միասին կամ զատ-զատ կատարում էին միասնաբար ընդունած ամեն մի որոշում, չորս բռունցք, որոնք միասին կամ զատ-զատ սպառնում էին ամեն մի թշնամու, անխուսափելիորեն պետք է բացարձակորեն կամ գաղտնաբար, ուղղակի կամ զարտուղի ճանապարհով, խորամանկությամբ թե ուժով ճանապարհ բաց անեին իրենց համար դեպի նշված նպատակը, որքան էլ հեռու լիներ այն կամ որքան էլ ամուր պաշտպանված լիներ։ Դ’Արտանյանին զարմացնում էր միայն այն, որ իր ընկերները վաղուց չեն հանգել այս մտքին։

Նա խորհում էր սրա մասին և նույնիսկ շատ հիմնավորապես, որոնելով ուղիներ, որոնցով պետք է ընթանար քառակի մեծացած այդ արտասովոր ուժը, որի օգնությամբ— նա ամենևին չէր կասկածում— կարելի կլիներ, ասես Արքիմեդի լծակի վրա հենվելով, շուռ տալ աշխարհը, մեկ էլ հանկարծ լսվեց դռան զգուշավոր թակոց։ Դ’Արտանյանը Պլանշեին արթնացրեց և հրամայեց դուռը բաց անել։

«Պլանշեին արթնացրեց» խոսքերից թող ընթերցողը հետևություն չանի, թե արդեն գիշեր էր իջել, կամ դեռ լույսը չէր բացվել։ Ամենևին։ Ցերեկվա ժամը չորսը նոր էր խփել։ Երկու ժամ առաջ Պլանշեն եկել էր իր տիրոջ մոտ և ճաշ խնդրել, բայց դ’Արտանյանը նրան պատասխանել էր մի առածով՝ «Քնելը ճաշելուն հավասար բան է»։ Եվ Պլանշեն ճաշելու փոխարեն քնել էր։

Պլանշեն ներս հրավիրեց համեստ հագնված մի մարդու, որն ըստ երևույթին քաղաքի բնակիչ էր։

Պլանշեն շատ էր ուզում հետճաշյա անուշեղենի փոխարեն իմանալ, թե ինչի մասին են խոսելու, բայց այցելուն դ’Արտանյանին հայտնեց, որ ինքը խոսելու է մի կարևոր գաղտնի գործի մասին։

Դ’Արտանյանը Պլանշեին դուրս ուղարկեց և այցելուին խնդրեց նստել։ Լռություն տիրեց։ Տանտերը և հյուրը նայում էին իրար, ասես ցանկանալով նախապես կարծիք կազմել միմյանց մասին։ Վերջապես դ’Արտանյանը գլուխ տվեց, ցույց տալով, որ պատրաստ է լսելու։

— Ինձ ասել են, որ պարոն դ’Արտանյանը քաջարի երի-տասարդ է,— խոսեց այցելուն։— Եվ այդ համբավը, որին նա լիովին արժանի է, ինձ դրդեց նրան վստահել իմ գաղտնիքը։

— Խոսեցե՛ք, պարոն, խոսեցե՛ք,— ասաց դ’Արտանյանը հոտ առնելով, որ այս գործը ինչ-որ օգուտ է խոստանում։

Այցելուն նորից մի պահ լռեց, ապա շարունակեց.

— Իմ կինը, պարոն, ծառայում է թագուհու մոտ որպես հանդերձապահուհի։ Գեղեցիկ և խելացի կին է նա։ Ինձ նրա հետ ամուսնացրել են ահա արդեն երեք տարի առաջ։ Թեև օժիտն այնքան էլ մեծ չէր. բայց պարոն դը Լա Պորտը՝ թագուհու գլխավոր սենեկապետը, նրա կնքահայրն է և հովանավորը...

— Հետո՞, պարոն, հետո՞,— շտապեցրեց նրան դ’Ար-տանյանը։ Հետո,— ասաց այցելուն,— հետո այն, որ իմ կնոջը հափշտակել են երեկ առավոտյան՝ հանդերձարանից դուրս գալու ժամանակ։

— Իսկ ո՞վ է հափշտակել ձեր կնոջը։

— Ես, իհարկե, հաստատ բան ասել չեմ կարող, բայց կասկածում եմ մի մարդու։

— Իսկ ո՞ւմ եք կասկածում։

— Մի մարդու, որը վաղուց արդեն հետապնդում է նրան։

— Գրո՛ղը տանի։

— Սակայն, համարձակվում եմ ասել, պարոն, ինձ թվում է, որ այս գործում խառն է ո՛չ այնքան սերը, որքան քաղաքականությունը։

— Ոչ այնքան սերը, որքան քաղաքականությո՞ւնը,— մտախոհ կրկնեց դ’Արտանյանը։— Ուրեմն ի՞նչ եք ենթադրում դուք։

— Չգիտեմ, կարո՞ղ եմ ասել ձեզ, թե ինչ եմ ենթադրում...

— Պարոն, նկատի ունեցեք, որ ես ձեզ ոչ մի բան չեմ հարցրել։ Դուք ինքներդ եք եկել ինձ մոտ։ Դուք ինքներդ ասացիք, որ ուզում եք ձեր գաղտնիքը վստահել ինձ։ Արեք այնպես, ինչպես ձեզ հաճելի է։ Դուք դեռ կարող եք հեռանալ առանց որևէ բան ասած լինելու ինձ։

— Ոչ, պարոն, ոչ։ Դուք ինձ ազնիվ երիտասարդ եք թվում, և ես վստահում եմ ձեզ։ Ինձ թվում է, որ այստեղ պատճառը ոչ թե իմ կնոջ անձնական սիրային գործերն են, այլ մի ուրիշ կնոջ սիրային գործեր, մի կին, որը շատ ավելի բարձր է կանգնած իմ կնոջից։

— Այդպե՜ս տիկին դը Բուա Տրասիի սիրային գործերը չեն դրանք,— ասաց դ’Արտանյանը՝ ցանկանալով իր այցելուին ցույց տալ, թե ինքը քաջատեղյակ է արքու-նիքի կյանքին։

— Ավելի բարձր, պարոն, շատ ավելի բարձր։

— Տիկին դ’Էգիլիոնի՞։

— Ավելի բարձր։

— Տիկին դը Շևրյոզի՞։

— Ավելի բարձր, շատ ավելի բարձր։

— Դե հո՞ չի կարող լինել ինքը...

— Այո՛, պարոն, ճիշտ այդպես,— հազիվ լսելի սարսափով շշնջաց այցելուն։

— Ո՞ւմ հետ։

— Էլ ո՞ւմ հետ պիտի լինի, եթե ոչ դքսի...

— Դքսի՞...

— Այո, պարոն,— ավելի ցածր ձայնով թոթովեց հյուրը։

— Բայց այդ ամենը որտեղի՞ց է ձեզ հայտնի։

— Ախ... որտեղի՞ց է հայտնի։

— Այո, որտեղի՞ց։ Լիակատար վստահություն... թե չէ... դուք ինքներդ հասկանում եք։

— Ես այդ իմացել եմ իմ կնոջից, պարոն, իմ սեփական կնոջից։

— Իսկ նա՞ որտեղից գիտե...

— Պարոն դը Լա Պորտից։ Ես հո ձեզ ասացի, որ իմ կինը պարոն դը Լա Պորտի՝ թագուհու վստահելի մարդու սանն է։ Եվ ահա, պարոն դը Լա Պորտը իմ կնոջը տեղավորել է նորին մեծություն թագուհու մոտ, որպեսզի մեր խեղճ թագուհին իր կողքին ունենա գեթ մեկը, որին կարող է վստահել, մեր խեղճ թագուհին, որին լքել է թագավորը, հալածում է կարդինալը և դավաճանում են բոլորը։

— Այդպե՜ս, այդպե՜ս, դրությունը պարզ է դառնում։

— Իմ կինը, պարոն, սրանից չորս օր առաջ եկել էր ինձ մոտ. ծառայության մտնելիս նրա պայմաններից մեկն այն է եղել, որ շաբաթական երկու անգամ թույլտվություն ունենա այցելելու ինձ։ Ինչպես արդեն պատիվ ունեցա պարզաբանելու ձեզ, իմ կինը ինձ շատ է սիրում, և ահա եկել էր ինձ մոտ և որպես գաղտնիք ինձ ասաց, որ թագուհին այժմ մեծ անհանգստության մեջ է։

— Իսկապե՞ս։

— Այո։ Պարոն կարդինալը, ըստ կնոջս ասածի, այժմ ավելի շատ է հալածում ու ճնշում թագուհուն, քան որևէ ժամանակ։ Նա չի կարողանում թագուհուն ներել սարաբանդի^[61] պատմությունը։ Ձեզ հո հայտնի՞ է սարաբանդի պատմությունը։

— Իհարկե։ Կարո՞ղ է պատահել, որ ես չիմանամ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը, որն իրոք ոչինչ չգիտեր, բայց ուզում էր ցույց տալ, թե իրեն ամեն ինչ հայտ-նի է։

— Այնպես որ հիմա արդեն դա ատելություն չի, այլ վրեժխնդրություն։

— Մի՞թե։

— Եվ թագուհին ենթադրում է...

— Ի՞նչ է ենթադրում թագուհին։

— Ենթադրում է, որ իր անունից նամակ է ուղարկված դուքս Բեկինգհեմին։

— Թագուհո՞ւ անունից։

— Այո, որպեսզի նրան Փարիզ բերեն, իսկ երբ կգա Փարիզ, մի որևէ որոգայթի մեջ գցեն։

— Գրո՛ղը տանի... Բայց ձեր կինը, պարոնս, ի՞նչ կապ ունի ձեր կինը այդ ամենի հետ։

— Բոլորին հայտնի է նրա նվիրվածությունը թագուհուն։ Կամ ուզում են նրան հեռացնել իր տիրուհուց, կամ ահաբեկել ու կորզել նորին մեծություն թագուհու գաղտնիքները, կամ թե փողով հրապուրել նրան և լրտես դարձնել։

— Հնարավոր է,— ասաց դ’Արտանյանը։— Բայց ձեզ հայտնի՞ է, ով է հափշտակել նրան։

— Ես արդեն ասացի ձեզ, ինձ թվում է, որ ես նրան գիտեմ։

— Անո՞ւնը։

— Անունը չգիտեմ։ Գիտեմ միայն, որ նա կարդինալի սիրելին է և շան նման նվիրված է նրան։

— Բայց երբևիցե դուք տեսե՞լ եք նրան։

— Այո, մի անգամ կինս ցույց է տվել։

— Չունի՞ այնպիսի նշաններ, որոնցով կարելի լինի ճանաչել նրան։

— Օ՜, ինչպես չէ։ Դա պատկառելի տեսքով մի պարոն է, մազերը՝ սև, դեմքը՝ թուխ, հայացքը՝ խորաթափանց, ատամները սպիտակ։ Իսկ քունքին մի սպի ունի։

— Քունքին սպի՜— գոչեց դ’Արտանյանը։— Ատամները սպիտա՜կ, հայացքը խորաթափա՜նց, ինքը թուխ, մազերը սև, տեսքը պատկառելի՜։ Այդ հո նա՛ է, Մենգի անծանոթը։

— Մենգի անծանո՞թը, ասում եք։

— Այո՛, այո՛, բայց դա գործի հետ կապ չունի։ Այ-սինքն ես սխալվեցի. դա գործը շատ է պարզեցնում։ Եթե ձեր թշնամին միաժամանակ և իմ թշնամին է, ես վրեժ կառնեմ երկուսիս համար էլ, ահա բոլորը։ Բայց որտե՞ղ գտնեմ ես այդ մարդուն։

— Այդ ես չգիտեմ։

— Դուք ոչ մի տեղեկություն չունե՞ք, թե որտեղ է ապրում նա։

— Ոչ մի։ Մի անգամ, երբ ես կնոջս ուղեկցում էի Լուվր, այդ մարդը Լուվրից էր գալիս հենց այն պա-հին, երբ կինս պիտի ներս մտներ, և ահա այդտեղ կինս ցույց տվեց նրան։

— Սատանա՜։ Սատանա՜,— մրմնջաց դ’Արտանյանը։— Այդ ամենը շատ անորոշ բան է։ Իսկ ո՞վ է ձեզ հայտնել ձեր կնոջը հափշտակելու մասին։

— Պարոն դր Լա Պորտը։

— Որևէ մանրամասնություն հաղորդե՞լ է նա ձեզ։

— Մանրամասնությունները նրան հայտնի չէին։

— Իսկ դուք ուրիշ աղբյուրներից ոչինչ չե՞ք իմացել։

— Որոշ բան իմացել եմ... ես ստացել եմ մի...

— Ի՞նչ եք ստացել։

— Չեմ իմանում... գուցե թե սա շատ անզգույշ քայլ կլինի իմ կողմից...

— Դուք նորից վերադառնում եք նույն բանին։ Սակայն պետք է ձեզ ասեմ, որ այժմ արդեն մի քիչ ուշ է նահանջելու համար։

— Դե ես չեմ էլ նահանջում, գրողը տանի,— բացականչեց հյուրը՝ փորձելով այս նզովքի միջոցով արիություն տալ իրեն։— Երդվում եմ Բոնասիեի պատվով...

— Ձեր անունը Բոնասիե՞ է։

— Այո, դա իմ ազգանունն է։

— Եվ այդպես, դուք ասացիք՝ «Երդվում եմ Բոնասիեի պատվով»... ներեցեք, որ ես ընդհատում եմ ձեզ։ Բայց ինձ թվաց, որ ես արդեն ինչ-որ մի տեղ լսել եմ ձեր անունը։

— Հնարավոր է, պարոն։ Ես այս տան տերն եմ։

— Ա՜խ, ա՛յ թե ի՜նչ,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ մի փոքր բարձրանալով ու գլուխ տալով։— Դուք այս տան տե՞րն եք։

— Այո, պարոն, այո։ Եվ որովհետև արդեն երեք ամիս է, ինչ դուք ապրում եք իմ տանը և երևի բազմապիսի կարևոր գործերի պատճառով մոռացել եք բնակարանի վարձը վճարել, իսկ ես ոչ մի անգամ չեմ անհանգստաց-րել ձեզ, ուստի ինձ թվում է, որ դուք նկատի կունենաք իմ պարկեշտությունը...

— Դե ինչպե՜ս չէ, ինչպե՜ս չէ, պարոն Բոնասիե,— ասաց դ’Արտանյանը։— Հավատացեք, որ շատ շնորհակալ եմ ձեր այդպիսի վերաբերմունքից և իմ պարտքը կհամարեմ, եթե որևէ բանով կարողանամ օգտակար լինել ձեզ։

— Ես հավատում եմ ձեզ, հավատում եմ, պարոն։ Ես հենց այդ էլ ուզում էի ասել ձեզ, երդվում եմ Բոնա-սիեի պատվով, ես լիովին վստահում եմ ձեզ։

— Այդ դեպքում շարունակեցեք և ամեն ինչ ասացեք մինչև վերջ։

Այցելուն գրպանից հանեց մի թուղթ և մեկնեց դ’Արտանյանին։

— Նամա՜կ,— բացականչեց երիտասարդը։

— Որ ստացել եմ այսօր առավոտյան։

Դ’Արտանյանը նամակը բացեց և, որովհետև աղջամուղջն արդեն իջնում էր, մոտեցավ լուսամուտին։ Հյուրը հետևեց նրան։

«Չորոնեք ձեր կնոջը,— կարդաց դ’Արտանյանը։— Ձեր կնոջը կվերադարձնեն ձեզ, երբ այլևս նրա կարիքը չի զգացվի։ Եթե նրան որոնելու որևէ քայլ անեք՝ կորած եք»։

— Այ, սա, համենայնդեպս, պարզ է,— ասաց դ’Արտանյանը։— Բայց, վերջիվերջո, սա միայն սպառնալիք է։

— Այո, բայց այդ սպառնալիքը ինձ սարսափեցնում է։ Ախր, ես, պարոն, զինվորական մարդ չեմ և Բաստիլից վախենում եմ։

— Հը՜մ։ Դե ես ինքս էլ Բաստիլը ավելի չեմ սիրում, քան դուք։ Ա՜յ, ուրիշ բան է, եթե խոսքը վերաբերեր սուսերը գործի դնելուն։

— Իսկ ես, պարոն, այնքա՜ն մեծ հույս էի դրել ձեզ վրա։

— Մի՞թե։

— Ձեզ միշտ տեսնելով այն հիանալի հրացանակիր-ների շրջանում և իմանալով, որ դրանք պարոն դը Տրևիլի հրացանակիրներն են, հետևապես՝ կարդինալի թշնամիներն են, ես մտածում էի, որ դուք և ձեր ընկերները, պաշտպան կանգնելով մեր խեղճ թագուհուն, միաժամանակ ուրախ կլինեք մի չար խաղ խաղալու նորին սրբազնության գլխին։

— Հասկանալի է։

— Եվ էլի, ես մտածում էի, թե քանի որ դուք ինձ երեք ամսվա բնակարանի վարձ եք պարտք, և ես ոչ մի անգամ դրա մասին ձեզ չեմ հիշեցրել...

— Այո՛, այո՛, դուք արդեն բերիք այդ փաստարկը, և ես համոզիչ եմ համարում այն։

— Մտածելով՝ նաև սրանից հետո էլ ձեզ չհիշեցնել բնակարանի վարձի մասին, որքան ժամանակ էլ դուք պատիվ անեք ինձ ապրելու իմ տանը...

— Հիանալի է։

— Ես մտադիր եմ, բացի այդ, մի հիսուն պիստոլ առաջարկել ձեզ, եթե, հակառակ հավանականության, այժմ դուք որևէ չափով դրամի պակասություն ունեք...

— Սքանչելի է։ Բայց, նշանակում է, դուք հարո՞ւստ մարդ եք, պարոն Բոնասիե։

— Ես, ավելի ճիշտն ասած, ապահովված մարդ եմ։ Զբաղվելով արդուզարդի առևտրով՝ ես կուտակել եմ մի փոքրիկ կապիտալ, որը տարեկան երկու հազար էքյու է բերում։ Բացի դրանից, մի որոշ գումար եմ ներդրել նշանավոր ծովագնաց Ժան Մոկեի^[62] վերջին ուղևորության գործում։ Այնպես որ, դուք ինքներդ էլ հասկանում եք, պարոն... Բայց այն ի՞նչ բան է,— հանկարծ գոչեց պ-րն Բոնասիեն։

— Ի՞նչ է,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այնտեղ, այնտեղ...

— Որտե՞ղ։

— Փողոցում, ձեր լուսամուտի դիմաց, շքամուտքում։ Մարդ է՝ թիկնոցի մեջ փաթաթված։

— Այդ նա է,— միաժամանակ բացականչեցին դ’Արտանյանն ու Բոնասիեն՝ ճանաչելով յուրաքանչյուրը իր թշնամուն։

— Ա՜, այս անգամ,— բացականչեց դ’Արտանյանը,— այս անգամ նա իմ ձեռքից չի՛ պրծնի։

Եվ սուսերը վեր թռցնելով՝ նա դուրս նետվեց սենյակից։

Սանդուղքի վրա նա դեմ առավ Աթոսին ու Պորտոսին, որոնք գալիս էին նրա մոտ։ Երկու ընկերները ետ-ետ քաշվեցին, և դ’Արտանյանը նրանց արանքով դուրս թռավ նետի պես։

— Այդ ո՞ւր ես վազում,— ձայն տվին նրա հետևից երկու հրացանակիրները։

— Մենգի անծանո՜թը,— ի պատասխան գոչեց դ’Արտանյանը և անհետացավ։

Դ’Արտանյանը շատ անգամ էր պատմել ընկերներին անծանոթի հետ իր հանդիպման մասին, ինչպես և այն չքնաղ ճանապարհորդ կնոջ մասին, որին այդ մարդը ինչ-որ կարևոր հանձնարարություն էր վստահել։

Աթոսը գտնում էր, որ դ’Արտանյանը հոր նամակը կորցրել է իրարանցման մեջ։ Ազնվականը նրա կարծիքով,— իսկ դ’Արտանյանի նկարագրությունից նա եկել էր այն եզրակացության, որ անծանոթն անպայման ազնվական է,— ազնվականը չէր կարող ընդունակ լինել այնպիսի ստորության, ինչպիսին նամակ հափշտակելն է։

Պորտոսը հակված էր այդ գործում տեսնելու պարզապես սիրային տեսակցություն, որ նշանակել էր տիկինը ասպետին կամ ասպետը տիկնոջը, տեսակցություն, որին իրենց ներկայությամբ խանգարել են դ’Արտանյանը և իր դեղին ձին։

Իսկ Արամիսը ասում էր, որ այդ պատմությունը պարուրված է մի ինչ-որ գաղտնիքով և ավելի լավ է այդպիսի բաները հասկանալու փորձ չանել։

Դրա համար էլ դ’Արտանյանի բերանից դուրս թռած բառերից նրանք իսկույն հասկացան, թե խոսքն ում է վերաբերում։ Մտածելով, որ դ’Արտանյանը անծանոթի հետևից հասնելով կամ նրան կորցնելով վերջիվերջո տուն կվերադառնա, նրանք շարունակեցին սանդուղքով վեր բարձրանալ։

Երբ նրանք ներս մտան, դ’Արտանյանի սենյակը դատարկ էր, տանտերը երկյուղելով ընդհարման հետևանքներից, որ պիտի տեղի ունենար իր բնակչի ու անծանոթի միջև և հենվելով դ’Արտանյանի բնավորության այն գծերի վրա, որոնք ինքը հիշատակեց, մտածել էր, որ ավելի խոհեմ կլինի փախչել այդտեղից։

X. Դ'Արտանյանի բնավորությունը

Կես ժամ անց, ինչպես նախատեսել էին Աթոսն ու Պորտոսը, դ’Արտանյանը տուն վերադարձավ։ Այս անգամ էլ նա ձեռքից բաց էր թողել անծանոթին, որն ասես թաքնվում էր կախարդանքով։ Դ’Արտանյանը սուսերը ձեռքին վազվզեց մերձակա բոլոր փողոցներում, բայց չգտավ ոչ մի բան, որը նրան հիշեցներ իր որոնած մարդուն։ Վերջիվերջո նա եկավ այն մտքին, ինչից որ գուցե և պետք էր սկսել. նա բախեց այն դուռը, որին հենված էր անծանոթը։ Սակայն իզուր էր նա տասը-տասներկու անգամ իրար հետևից մուրճով հարվածում դռանը, ոչ ոք նրան չպատասխանեց։ Հարևանները, որոնք աղմուկից անհանգստացած դուրս էին եկել իրենց տների շեմքը կամ նայում էին լուսամուտներից, հավատացնում էին, որ այդ շենքը, որի դռներն ամուր փակված են, ահա արդեն վեց ամիս է, ինչ անբնակ է։ Մինչ դ’Արտանյանը վազվզում էր փողոցներում և դռները բախում, Արամիսը արդեն եկել, միացել էր իր ընկերներին, այնպես որ դ’Արտանյանը տուն վերադառնալով այնտեղ գտավ ամբողջ խումբը լրիվ կազմով։

— Է՞, ինչպե՞ս,— միաբերան հարցրին երեք հրացանակիրները նայելով դ’Արտանյանին, որը ներս մտավ ամբողջովին քրտնմխած, զայրույթից ծռմռված դեմքով։

— Ինչպե՜ս պիտի լինի,— գոչեց պատանին՝ գլխարկը նետելով մահճակալի վրա։— Այդ մարդը պետք է որ իսկական դև լինի. նա չքացավ ինչպես տեսիլք, ինչպես ուրվական։

— Դուք հավատո՞ւմ եք ուրվականներին,— հարցրեց Աթոսը Պորտոսին։

— Ես հավատում եմ միայն նրան, ինչ տեսել եմ, և որովհետև երբեք ուրվական չեմ տեսել, ուստի և չեմ հավատում նրանց։

— Աստվածաշո՜ւնչը,— գոչեց Արամիսը,— մեզ պատվիրում է հավատալ դրան. Սամվելի ստվերը երևացել է Սավուղին^[63], և դա հավատի դոգմա է, որն ես անհնարին եմ համարում կասկածի տակ առնել։

— Ինչ էլ որ լինի, մարդ է դա թե դև, մարմնական էակ է թե ստվեր, ցնորք է թե իրականություն, բայց և այնպես այդ մարդը ծնված է ինձ կործանելու համար։ Նրա փախուստն ինձ ստիպեց ձեռքից բաց թողնել մի գործ, որով կարելի էր մի քանի հարյուր պիստոլ վաստակել, գուցե և ավելի։

— Ի՞նչ միջոցով,— միաբերան բացականչեցին Պորտոսն ու Արամիսը։

Աթոսը, ինչպես միշտ, ավելորդ խոսքերից խուսափելով՝ միայն հարցական հայացքով նայեց դ’Արտանյանին։

— Պլանշե՛,— ասաց դ’Արտանյանը՝ դառնալով իր ծառային, որը դուռը կիսաբաց անելով գլուխը ներս էր խցկել ճեղքից, հուսալով խոսակցության գեթ պատառիկներ որսալ,— իջեք ցած, այս տանտիրոջ պարոն Բոնասիեի մոտ և խնդրեցեք ուղարկել մեզ կես դյուժին Բոժանսի գինի։ Ես այդ գինին մյուս բոլոր տեսակնե-րից գերադասում եմ։

— Ա՜յ քեզ բան,— գոչեց Պորտոսը։— Դուք, ինչպես երևում է, անսահմանափակ վարկ ունեք ձեր տանտիրոջ մոտ։

— Այո,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Այս օրվանից։ Եվ հանգիստ եղեք, եթե նրա գինին վատն եղավ, մենք Պլանշեին կուղարկենք ուրիշը բերելու։

— Հարկավոր է գործից շահել, բայց ո՛չ չարաշահել,— խրատական տոնով նկատեց Արամիսը։

— Ես միշտ ասել եմ, որ դ’Արտանյանը մեր չորսի մեջ ամենախելացին է,— ասաց Աթոսը և արտասանելով այս խոսքերը, որոնց դ’Արտանյանը պատասխանեց գլուխ խոնարհելով, խորասուզվեց իր համար սովորական լռության մեջ։

— Բայց և այնպես, ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Պորտոսը։

— Դե, հաղորդակից արեք մեզ այդ գաղտնիքին, թանկագին բարեկամ,— վրա բերեց Արամիսը։— Եթե միայն այդ պատմությանը խառը չէ որևէ տիկնոջ պատիվը, իսկ եթե այդպես է, ավելի լավ է ձեզ պահեք ձեր գաղտնիքը։

— Հանգիստ եղեք,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ոչ ոքի պատիվը չի տուժի նրանից, ինչ որ պիտի հաղորդեմ ձեզ։

Ապա նա ամենայն մանրամասնությամբ ընկերներին պատմեց իր խոսակցությունը տանտիրոջ հետ, ավելացնելով, որ այդ հարգարժան քաղաքացու կնոջը փախց-նողը հենց այն անծանոթն է, որի հետ ինքն ընդհարում է ունեցել «Ազատ Ջրաղացպան» հյուրանոցում։

— Վատ գործ չէ,— ասաց Աթոսը՝ բանիմաց մարդու տեսքով կուլ տալով գինին և գլխի շարժումով հաստատելով, որ գինին լավն է։— Այդ բարի մարդուց կարելի կլինի մի հիսուն, վաթսուն պիստոլ կորզել։ Մնում է միայն մտածել արժե՞ արդյոք վաթսուն պիստոլի համար վտանգի ենթարկել չորս գլուխ։

— Մի՛ մոռացեք,— բացականչեց դ’Արտանյանը,— որ այստեղ խոսքը վերաբերում է մի կնոջ, մի կնոջ, որին հափշտակել են, որն, անտարակույս, սպառնալիքների է ենթարկվում, գուցեև տանջանքների, և այդ ամենը միայն նրա համար, որ հավատարիմ է եղել իր տիրուհուն։

— Զգույշ, դ’Արտանյան, զգույշ,— ասաց Արամիսը,— դուք, իմ կարծիքով, չափից ավելի մոտ եք ընդունում ձեր սրտին տիկին Բոնասիեի բախտը։ Կինը ստեղծված է մեր կործանման համար, և նա է մեր բոլոր փորձանքների ակունքը։

Արամիսի այս խոսքերի վրա Աթոսը շրթունքը կծեց և հոնքերը կիտեց։

— Ես անհանգիստ եմ ոչ թե տիկին Բոնասիեի,— բացականչեց դ’Արտանյանը,— այլ թագուհու համար, որին լքել է թագավորը, հալածում է կարդինալը և որը տեսնում է, թե ինչպես իրար հետևից ընկնում են իրեն նվիրված բոլոր մարդկանց գլուխները։

— Ինչո՞ւ թագուհին սիրում է նրանց, ում մենք ամենից ավելի շատ ենք ատում՝ իսպանացիներին և անգլիացիներին։

— Իսպանիան նրա հայրենիքն է,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— և միանգամայն բնական է, որ նա սիրում է իսպանացիներին, իր հայրենիքի զավակներին։ Ինչ վերաբերում է ձեր երկրորդ կշտամբանքին, ապա նա, ինչպես ինձ ասել են, սիրում է ոչ թե անգլիացիներին, այլ մեկ անգլիացու։

— Պետք է խոստովանեմ,— նկատեց Աթոսը,— այդ անգլիացին արժանի է սիրո։ Ես երբեք նրանից ավելի ազնիվ արտաքինով մարդ չեմ տեսել։

— Էլ չեմ խոսում այն մասին,— ավելացրեց Պորտոսը,— որ այդ մարդը հագնվում է այնպես, ինչպես ոչ ոք։ Ես Լուվրումն էի, երբ նա շաղ էր տալիս իր մարգարիտները և, աստված վկա, ես էլ վերցրի երկու մարգարիտ, որոնք հետո ծախեցի հատը տասը պիստոլով։ Իսկ դու, Արամիս, ճանաչո՞ւմ ես նրան։

— Այնքան լավ, որքան և դուք, պարոնայք։ Ես մեկն էի նրանցից, ովքեր պահեցին նրան Ամիենի այգում, ուր տարել էր ինձ պարոն դը Պյուտանժը՝ թագուհու ախոռապետը։ Այն տարիներին ես դեռ սեմինարիայում էի։ Այդ պատմությունը, ինչպես ինձ թվաց, վիրավորական էր թագավորի համար։

— Եվ, այնուամենայնիվ,—ասաց դ’Արտանյանը,— եթե ես իմանայի, թե որտեղ է դուքս Բեկինգհեմը, պատրաստ կլինեի բռնել նրա ձեռքից և տանել թագուհու մոտ, թեկուզ հենց ի հեճուկս կարդինալի։ Չէ՞ որ մեր ամենադաժան թշնամին կարդինալն է, և եթե մենք առիթ ունենայինք նա գլխին որևէ չար խաղ խաղալու, ես պատրաստ կլինեի նույնիսկ գլուխս վտանգի ենթարկելու։

— Եվ արդուզարդի վաճառականը, դ’Արտանյան, ձեզ ասաց, թե թագուհին երկյուղ է կրում, որ Բեկինգհեմին այստեղ են կանչել կեղծ նամակո՞վ,— հարցրեց Աթոսը։

— Թագուհին դրանից է վախենում։

— Սպասեք...— ասաց Արամիսը։

— Ի՞նչ կա,— հարցրեց Պորտոսը։

— Ոչինչ, շարունակեցեք։ Ես աշխատում եմ մտաբերել որոշ հանգամանքներ։

— Եվ հիմա ես համոզված եմ,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— համոզված եմ որ այդ կնոջ հափշտակությունը կապված է այն դեպքերի հետ, որոնց մասին մենք խոսում էինք կամ գուցե և դուքս Բեկինգհեմի Փարիզ ժամանելու հետ։

— Այս գասկոնացին արտակարգ խելամիտ է,— հիացմունքով գոչեց Պորտոսը։

— Ես շատ եմ սիրում լսել սրան,— ասաց Աթոսը։— Ինձ դուր է գալիս նրա առոգանությունը։

— Լսեցեք, ողորմած պարոններ,— խոսեց Արամիսը։

— Լսենք Արամիսին,— ասացին ընկերները։

— Երեկ ես գտնվում էի մի ամայի թաղամասում, մի գիտնական աստվածաբանի մոտ, որի հետ ես երբեմն խորհրդակցում եմ, երբ այդ պահանջում են իմ գիտա-կան աշխատությունները...

Աթոսը ժպտաց։

— Նա ապրում է մի հեռավոր թաղամասում,— շարունա-կեց Արամիսը,— իր հակումներին ու զբաղմունքին համապատասխան։ Եվ ահա այն պահին, երբ ես դուրս էի գալիս նրա տնից...

Այստեղ Արամիսը կանգ առավ։

— Հետո՞, հետn՞ ինչ։ Այն պահին, երբ դուք դուրս էիք գալիս նրա տնից...

Արամիսը ասես ջանք գործադրեց, ինչպես մի մարդ, որը չափից ավելի ստելով՝ դեմ է առնում ինչ-որ անակնկալ խոչընդոտի։ Սակայն ունկնդիրներն աչքերը հառել էին նրան, բոլորը լարված սպասում էին պատմության շարունակությանը, և նահանջելն այլևս ուշ կլիներ։

— Այդ աստվածաբանն ունի մի, ազգականուհի,— շարունակեց Արամիսը։

— Ա՜յ թե ինչ։ Նա ազգականուհի ունի,— ընդհատեց նրան Պորտոսը։

— Շատ հարգարժան մի տիկին,— պարզաբանեց Արամիսը։

Երեք ընկերները ծիծաղեցին։

— Եթե դուք ծիծաղում եք և կասկածում եք իմ խոսքերին,— ասաց Արամիսը,— սրանից ավելի ոչինչ չեք իմանա։

— Մենք հավատում ենք մահմեդականի պես և համր ենք ինչպես դիակառքը,— ասաց Աթոսը։

— Դե ուրեմն շարունակում եմ,— նորից խոսեց Արամիսը։— Այդ ազգականուհին երբեմն-երբեմն այցելում է իր քեռուն։ Երեկ նա պատահաբար այնտեղ էր ինձ հետ միասին, և ես ստիպված էի ուղեկցել նրան մինչև կառեթ։

— Ա՜խ, ա՜յ թե ինչ։ Նա, աստվածաբանի այդ ազգականուհին, կառե՞թ ունի,— նորից ընդհատեց Պորտոսը, որի գլխավոր թերությունն այն էր, որ չէր կարողանում լեզուն իրեն պահել։— Սքանչելի ծանոթություն է, բարեկամս։

— Պորտոս,— ասաց Արամիսը,— ես արդեն մի անգամ ասել եմ ձեզ. դուք բավարար չափով համեստ չեք, և այդ վնասում է ձեզ կանանց աչքում։

— Պարոններ, պարոններ,— գոչեց դ’Արտանյանը, հասկանալով ամբողջ գործի աստառը,— գործը լուրջ գործ է։ Աշխատենք կատակի չտալ, եթե այդ հնարավոր է։ Շարունակեցեք, Արամիս, շարունակեցեք։

— Հանկարծ մի ինչ-որ բարձրահասակ մարդ, սև մազերով, ազնվականի շարժուձևերով, որ հիշեցնում էր ձեր անծանոթին, դ’Արտանյան...

— Գուցե դա հենց նա ինքն էր,— վրա բերեց դ’Արտանյանը։

— Հինգ թե վեց մարդու ուղեկցությամբ, որոնք հետևում էին նրան մի տասը քայլ հեռավորությամբ, մոտեցավ ինձ և ասաց. «Պարոն դուքս», ապա շարունակեց. «և դուք, տիրուհի», արդեն դառնալով տիկնոջը, որը հենվել էր իմ թևին...

— Աստվածաբանի ազգականուհո՞ւն։

— Դե լռեցե՛ք, Պորտո՛ս,— գոռաց նրա վրա Աթոսը։— Դուք անտանելի եք։

— «Բարեհաճեցեք նստել կառեթ և չփորձեք դիմադրություն ցույց տալ կամ ամենափոքր աղմուկ անգամ բարձրացնել»,— այսպես ասաց այդ մարդը։

— Նա ձեզ Բեկինգհեմի տե՜ղն է դրել,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Ես էլ այդպես եմ կարծում,— պատասխանեց Արամիսը։

— Իսկ տիկնոջը՞,— հարցրեց Պորտոսը։

— Նրան թագուհու տեղն է դրել,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Միանգամայն ճիշտ է,— հաստատեց Արամիսը։

— Այս գասկոնացին իսկական սատանա է,— բացականչեց Աթոսը։— Ոչ մի բան սրա աչքից չի վրիպում։

— Իսկապես որ,— ասաց Պորտոսը,— Արամիսը իր հասակով ու քայլվածքով հիշեցնում է գեղեցիկ դքսին։ Բայց ինձ թվում է, որ հրացանակիրների հագուստը...

— Ես վրաս երկար թիկնոց ունեի,— ասաց Արամիսը։

— Հուլիս ամսի՞ն,— գոչեց Պորտոսը։— Մի՞թե քո գիտնականը վախենում է, թե քեզ կճանաչեն։

— Ես ընդունում եմ, որ կառուցվածքը կարող էր խաբել լրտեսին, բայց դեմքը...

— Իմ գլխին լայնեզր գլխարկ կար,— բացատրեց Արամիսը։

— Օ՜, Աստված իմ,— գոչեց Պորտոսը,— ինչպիսի նախազգուշություններ՝ աստվածաբանություն ուսումնասիրելու համար։

— Պարոննե՛ր, պարոննե՛ր,— ընդհատեց նրանց դ’Արտանյանը,— եկեք ժամանակ չկորցնենք կատակների վրա։ Ցրվենք զանազան կողմեր և սկսենք արդուզարդի վաճառականի կնոջ որոնումները. դա է ամբողջ ինտրիգի բանալին։

— Այդպիսի ստոր կոչումի տեր մի կի՜ն։ Մի՞թե դուք այդպես եք կարծում, դ’Արտանյան,— հարցրեց Պորտոսը՝ արհամարհանքով դուրս ցցելով ստորին շրթունքը։

— Նա դը Լա Պորտի, թագուհու հավատարիմ մարդու, սանուհին է։ Մի՞թե ես այդ չասացի ձեզ, պարոններ։ Բացի այդ, հնարավոր է, որ այս անգամ նորին մեծություն թագուհուն հարմար է եղել աջակցություն որոնել այդքան ցածրերում։ Բարձր մարդկանց գլուխը հեռվից էլ երևում է, կարդինալը լավ տեսողություն ունի։

— Լավ, ի՛նչ կա որ,— ասաց Պորտոսը,— համաձայնության եկեք արդուզարդի վաճառականի հետ և այն էլ լավ գնով։

— Այդ հարկավոր չէ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ինձ թվում է, որ եթե նույնիսկ նա չվճարի, ուրիշները մեզ լավ կվարձատրեն։

Այդ րոպեին սանդուղքի վրա լսվեցին շտապ քայ-լեր, դուռը շրխկոցով բացվեց, և դժբախտ վաճառականը ներս ընկավ սենյակ։

— Պարոննե՜ր,— գոռաց նա։— Ի սեր բոլոր սրբերի՝ փրկեցեք ինձ։ Ցածում չորս զինվոր կան, եկել են ինձ ձերբակալելու։ Փրկեցե՜ք, փրկեցե՜ք ինձ։

Պորտոսը և Արամիսը վեր կացան իրենց տեղերից։

— Մի րոպե,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ նշան անելով նրանց, որ նորից պատյանը խրեն կիսով չափ դուրս քաշած սուսերները։

— Այստեղ քաջություն հարկավոր չէ, այլ զգուշություն։

— Դե հո չենք կարող թույլ տալ...— առարկեց Պորտոսը։

— Թողեք, որ դ’Արտանյանն անի այնպես, ինչպես ինքն է ուզում,— ասաց Աթոսը։— Կրկնում եմ, նա մեր բոլորից ավելի խելացի է։ Ես, համենայնդեպս, հայտարարում եմ, որ ենթարկվում եմ նրան։ Վարվիր ինչպես կամենում ես, դ’Արտանյան։

Այդ պահին չորս զինվորներ երևացին նախասենյակի շեմքում։ Սակայն, տեսնելով սուսերավոր չորս հրացանակիրներին, նրանք կանգ առան, սիրտ չանելով առաջ շարժվել։

— Ներս եկեք, պարոններ, ներս եկեք,— ձայն տվեց նրանց դ’Արտանյանը։— Այստեղ դուք իմ տանն եք, իսկ մենք բոլորս թագավորի և պարոն կարդինալի հավատարիմ ծառաներն ենք։

— Այդ դեպքում, ողորմած պարոններ, դուք արգելք չե՞ք հանդիսանա կատարելու մեզ տված հրամանը,— հարցրեց նրանցից մեկը, որն, ըստ երևույթին, ջոկատի պետն էր։

— Ընդհակառակն, պարոննե՛ր, մենք նույնիսկ պատրաստ ենք օգնելու ձեզ, եթե անհրաժեշտ լինի։

— Այս ինչե՞ր է ասում,— մրթմրթաց Պորտոսը։

— Հիմար ես դու,— շշնջաց Աթոսը։— Լռի՛ր։

— Բայց չէ որ դուք ինձ խոստացաք...— հազիվ լսելի ձայնով մրմնջաց դժբախտ վաճառականը։

— Մենք ձեզ օգնել կարող ենք միայն այն դեպքում, եթե ազատ մնանք,— արագ շշնջաց նրա ականջին դ’Արտանյանը։— Իսկ եթե փորձենք ձեզ պաշտպան կանգնել, մեզ էլ ձեզ հետ միասին կձերբակալեն։

— Բայց ինձ թվում է...

— Խնդրեմ, պարոններ, խնդրեմ,— բարձր ասաց դ’Ար-տանյանը։ — Ես ոչ մի հիմք չունեմ այս մարդուն պաշտպանելու։ Առաջին անգամ այսօր եմ տեսել սրան, և այն էլ ինչպիսի՞ հանգամանքներում, ինքը կպատմի ձեզ, նա եկել էր ինձնից բնակարանի վարձը պահանջելու։ Ճիշտ չե՞մ ասում, պարոն Բոնասիե։ Պատասխանեցեք։

— Ճիշտ և ճիշտ,— թոթովեց վաճառականը։— Բայց պարոն հրացանակիրը չասաց որ...

— Ոչ մի խոսք իմ մասին, ոչ մի խոսք իմ ընկերների մասին և մանավանդ ոչ մի խոսք թագուհու մասին, թե չէ՝ դուք կկործանեք բոլորին,— շշնշաց դ’Արտանյանը, ապա բարձրաձայն ավելացրեց.— Գործի անցեք, պարոններ, գործի անցեք։ Վերցրեք այս մարդուն։

Եվ դ’Արտանյանը զինվորների կողմը հրեց կատա-րելապես շշմած վաճառականին։

— Դուք բռի մարդ եք, թանկագինս։ Գալիս եք փող պահանջելու, այն էլ ինձնից, հրացանակրի՜ց։ Բա՛նտ։ Կրկնում եմ, պարոննե՛ր, բանտ տարեք սրան և որքան կարելի է երկար պահեցեք փակի տակ, մինչև որ ես կարողանամ փող հավաքել վճարելու համար։

Զինվորները, շնորհակալության խոսքեր շաղ տալով, տարան իրենց զոհին։

Նրանք արդեն սկսել էին սանդուղքից իջնել, երբ հանկարծ դ’Արտանյանը թփթփացրեց նրանց պետի ուսին։

— Չխմե՞մ ես ձեր կենացը, դուք էլ իմը,— առաջար-կեց նա՝ երկու բաժակ լցնելով Բոժանսի գինիով, որ ստացել էր պարոն Բոնասիեից։

— Խիստ մեծ պատիվ է ինձ համար,— մրմնջաց զինվորների պետը։— Շատ շնորհակալ եմ։

— Դե ուրեմն՝ ձեր կենացը, պարոն... Ի՞նչ է ձեր անունը։

— Բուարենար։

— Պարոն Բուարենա՜ր։

— Ձեր կենացը, ողորմած տեր։ Ի՞նչ է ձեր հարգելի անունը, թույլ տվեք հարցնել։

— Դ’Արտանյան։

— Ձեր կենացը, պարոն դ’Արտանյան։

— Իսկ գլխավորը՝ այ թե ում կենացը,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ ասես խանդավառված.— Թագավորի՜ կենացը, կարդինալի՜ կենացը։

Եթե գինին վատը լիներ, զինվորների պետը գուցեև կասկածեր դ’Արտանյանի անկեղծությանը, բայց գինին լավն էր, և նա հավատաց։

— Այս ի՞նչ գարշելի բան արիք դուք,— ասաց Պորտոսը, երբ պետը գնաց իր ստորադրյալների հետևից, և չորս ընկերները մենակ մնացին։— Մի՞թե ամոթ չէ։ Չորս հրացանակիրները թույլատրում են ձերբակալել մի թշվառ մարդու, որը վազեվազ եկել, նրանց օգնությանն է դիմել։ Ազնվականը խմում է խուզարկուի հետ։

— Պորտո՜ս,— նկատեց Արամիսը։— Աթոսն արդեն ասաց քեզ, որ դու հիմար ես, և ես ստիպված եմ համաձայնել նրա հետ։ Դ’Արտանյա՛ն, դու մեծ մարդ ես, և երբ կգրավես պարոն դը Տրևիլի տեղը, ես քեզ կխնդրեմ հովանավորել ինձ և օգնել վանահայր դառնալու։

— Ոչինչ չեմ հասկանում,— գոչեց Պորտոսը։— Դուք հավանությո՞ւն եք տալիս դ’Արտանյանի արարքին։

— Այն էլ ինչպե՜ս, գրողը տանի,— ասաց Արամիսը։— Ոչ միայն հավանություն եմ տալիս, այլև նույնիսկ շնորհավորում եմ նրան։

— Իսկ հիմա, պարոննե՛ր,— ասաց դ’Արտանյանը՝ նույնիսկ չփորձելով իր վարմունքը բացատրել Պորտոսին,— մեկը բոլորի համար և բոլորը՝ մեկի, այսուհետև սա է մեր նշանաբանը, ճիշտ չէ՞։

— Բայց...— ուզեց սկսել Պորտոսը։

— Մեկնիր ձեռքդ և երդվի՛ր,— միաձայն գոչեցին Արամիսն ու Աթոսը։ Նրանց օրինակից վարակվելով, այնուամենայնիվ էլի ինչ-որ բան փնթփնթալով քթի տակ, Պորտոսը ձեռքը մեկնեց, և չորսն էլ միասին խմբովին կրկնեցին դ’Արտանյանի թելադրած խոսքերը։

— Մեկը բոլորի համար, բոլորը՝ մեկի։

— Հիանալի՛ է։ Այժմ թող յուրաքանչյուրդ տուն գնա,— ասաց դ’Արտանյանը, ասես ամբողջ կյանքում հենց միայն հրամաններ էր տվել։— Եվ զգույշ եղեք, որովհետև այս րոպեից մենք պայքարի մեջ ենք մտել կարդինալի դեմ։

X. Թակարդ տասնյոթերորդ դարում

Թակարդը ամենևին էլ մեր օրերի գյուտ չէ։ Հենց որ հասարակությունը կազմավորվեց ու ոստիկանություն հնարեց, ոստիկանությունն էլ թակարդ հնարեց։ Նկատի ունենալով, որ մեր ընթերցողները դեռևս չեն վարժվել Փարիզի ոստիկանության յուրահատուկ լեզվին, և մենք ավելի քան տասնհինգ տարվա մեր դրական աշխատանքի ընթացքում առաջին անգամն ենք այս արտահայտությունը գործածում այդ բանին հարմարեցրած, կաշխատենք պարզաբանել, թե խոսքն ինչի մասին է։ Երբ որևէ տան մեջ, միևնույն է թե ինչպիսի, հանցանքի մեջ կասկածելի մարդ են ձերբակալում, այդ ձերբակալությունը գաղտնի է պահվում։ Առաջին սենյակում դարան են սարքում՝ բաղկացած չորս կամ հինգ ոստիկանից, դուռը բաց են անում բոլորի առաջ, ով էլ բախելու լինի, ապա փակում են այն և եկվորին ձերբակալում։ Այսպիսով, երկու-երեք օր չանցած՝ այդ տան բոլոր մշտական հաճախորդները փակի տակ են լինում։

Ահա թե ինչ բան է թակարդը։

Պ-րն Բոնասիեի բնակարանում հենց այդպիսի թակարդ լարեցին, և բոլորին, ով գալիս էր այդտեղ, պարոն կարդինալի մարդիկ բռնում էին ու հարցաքննում։ Որովհետև դ’Արտանյանի զբաղեցրած սենյակը, որ գտնվում էր երկրորդ հարկում, առանձին մուտք ուներ, ուստի նրա հյուրերը ոչ մի անախորժության չէին ենթարկվում։

Ասենք՝ նրա մոտ գալիս էին միայն նրա երեք ընկերները։ Երեքն էլ զբաղված էին որոնումներով, յուրաքանչյուրն իր ուզած ձևով, սակայն դեռևս ոչինչ չէին գտել, ոչ մի բան չէին հայտնաբերել։ Աթոսը նույնիսկ սիրտ արավ մի քանի հարց տալ պ-րն դը Տրևիլին, որը, նկատի ունենալով պանծալի հրացանակրի սովորական սակավախոսությունը, խիստ զարմացրեց նրա կապիտանին։ Սակայն դը Տրևիլը ոչինչ չգիտեր, բացի նրանից, որ այն օրը, երբ ինքը վերջին անգամ տեսել էր կարդինալին, թագավորին ու թագուհուն, կարդինալը նրան թվացել էր մտահոգ, թագավորն ասես ինչ-որ բանից անհանգստացած էր, իսկ թագուհու չքնաղ աչքերն ասում էին, որ նա կամ անքուն է մնացել, կամ լաց է եղել։ Վերջին հանգամանքը նրան չէր զարմացրել. թագուհին իր ամուսնությունից հետո հաճախ էր անքուն մնում և շատ էր լաց լինում։

Պ-րն դը Տրևիլը համենայն դեպս Աթոսին հիշեցրեց, որ նա պետք է անձնվիրաբար ծառայի թագավորին և մանավանդ թագուհուն, խնդրելով, որ իր այդ ցանկությունը նա հաղորդի նաև իր ընկերներին։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, նա նստել էր իր տանը։ Իր սենյակը նա դարձրել էր դիտակետ։ Լուսամուտից տեսնում էր բոլորին, ովքեր գալիս էին և ընկնում որոգայթը։ Հետո մի փոքր տեղ հատակը քանդեց, այնպես, որ ներքևի հարկից, որտեղ հարցաքննությունն էր տեղի ունենում, նրան բաժանում էր միայն առաստաղի բարակ շերտը։

Այսպիսով նա հնարավորություն ստացավ լսելու ամեն բան, ինչ որ խոսում էին խուզարկուներն ու մեղադրյալները։ Հարցաքննությունները, որից առաջ ձերբակալվածներին խնամքով խուզարկում էին, համարյա միշտ հանգում էին հետևյալին։

«Արդյոք տիկին Բոնասիեն չի հանձնարարել ձեզ որևէ բան հանձնել իր ամուսնուն կամ մի ուրիշ անձի»։

«Արդյոք պարոն Բոնասիեն չի հանձնարարել ձեզ որևէ բան հանձնել իր կնոջը կամ մի ուրիշ անձի»։

«Արդյոք բերանացի որևէ գաղտնիք չեն հայտնել ձեզ նրանք»։

«Եթե սրանց մի որևէ բան հայտնի լիներ,— մտածեց դ’Արտանյանը,— այսպիսի բաներ չէին հարցնի։ Այժմ մի հարց. ի՞նչ են ուզում իմանալ նրանք։ Երևի ուզում են իմանալ արդյոք Բեկինգհեմը Փարիզո՞ւմն է և տեսակցություն ունեցե՞լ է թագուհու հետ կամ առաջիկայում տեսակցություն ունենալու է»։

Դ’Արտանյանը կառչեց այս ենթադրությունից, որը, դատելով ըստ բոլոր հանգամանքների, զուրկ չէր հավանականությունից։ Իսկ առայժմ թակարդը գործում էր անընդհատ, և դ’Արտանյանի ուշադրությունը չէր թուլանում։

Թշվառ Բոնասիեի ձերբակալության հաջորդ օրը, երեկոյան, երբ Աթոսը գնացել էր պ-րն դը Տրևիլի մոտ ու ժամը ինը նոր էր խփել, իսկ Պլանշեն, որը դեռ անկողին չէր գցել, արդեն ուզում էր ձեռնամուխ լինել այդ գործին, մեկը փողոցի մուտքի դուռը բախեց։ Դուռը միանգամից բացվեց, ապա իսկույն փակվեց, ինչ-որ մեկն ընկավ թակարդը։

Դ’Արտանյանը նետվեց այնտեղ, որտեղ հատակը քանդված էր, երեսի վրա պառկեց և ամբողջովին լսո-ղություն դարձավ։

Շուտով ճիչեր լսվեցին, ապա՝ տնքոցներ, որոնք, ըստ երևույթին, աշխատում էին խլացնել։ Հարցաքննության մասին խոսք անգամ չկար։

«Գրողը տանի,— մտածեց դ’Արտանյանը։ — Ինձ թվում է, որ դա կին է, նրան խուզարկում են, նա էլ դիմադրում է... Նրանք ուժ են գործադրում... Սրիկանե՛ր...»։

Դ’Արտանյանը ստիպված եղավ լարել բոլոր ուժերը, որպեսզի չմիջամտի այնտեղ ներքևում կատարվող դեպքերին։

— Դե ասում եմ չէ, պարոննե՛ր, որ ես այս տան տի-րուհին եմ, ասում եմ ձեզ, որ ես տիկին Բոնասիեն եմ, ծառայում եմ թագուհու մոտ,— գոռում էր դժբախտ կինը։

— Տիկին Բոնասիե՜,— շշնջաց դ’Արտանյանը։— Մի՞թե իմ բախտը բերեց, ու ես գտել եմ այն, ինչ որոնում են բոլորը։

— Մենք էլ հենց ձեզ էինք սպասում,— պատասխանում էին նրան։

Ձայնն ավելի ու ավելի խուլ էր դառնում։ Ւնչ-որ աղմկոտ իրարանցում սկսվեց։ Կինը դիմադրում էր այնպես, ինչպես մի կին կարող է դիմադրել չորս տղամարդու։

— Բա՜ց թողեք ինձ... բա՛ց թողեք...— դեռևս հնչում էր կնոջ ձայնը։ Դրանք վերջին հասկանալի բառերն էին։

— Նրանք փակում են նրա բերանը, հիմա դուրս կտանեն,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ վեր ցատկելով ասես զսպանակի վրա։— Սուսե՜րս... Ասենք՝ սուսերս մոտս է... Պլանշե՛։

— Ի՞նչ կհրամայեք։

— Վազիր Աթոսի, Պորտոսի ու Արամիսի հետևից։ Երեքից մեկն ու մեկին երևի կգտնես, կամ գուցե երեքն էլ արդեն տուն են վերադարձել։ Ասա, որ զենքը վերցնեն, ասա, որ շտապեն, այստեղ վազեն։ Ա՜խ, հիշեցի. Աթոսը պարոն դը Տրևիլի մոտ է։

— Բայց այդ ու՞ր, ո՞ւր եք գնում դուք, տեր իմ։

— Ես ցած կիջնեմ լուսամուտով,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Այսպես ավելի արագ կլինի։ Իսկ դու քանդած պարկետը տեղը դիր, հատակը մաքրիր, դուրս արի դռնով և վազիր այնտեղ, ուր հրամայեցի։

— Օ՜, տեր իմ, տեր իմ, դուք կջարդվեք,— գոչեց Պլանշեն։

— Լռի՛ր, է՛շ,— գոռաց դ’Արտանյանը։

Եվ լուսամուտագոգից կախվելով՝ նա ցած թռավ երկրորդ հարկից, որը բարեբախտաբար շատ բարձր չէր. նա նույնիսկ ջարդվածք չստացավ։

Եվ իսկույն մուտքի դռանը մոտենալով՝ նա կամացուկ բախեց. ինքն իրեն շշնջալով.

— Հիմա ես էլ մկան թակարդը կընկնեմ, և վա՜յ այն կատուներին, որոնք կհամարձակվեն ձեռք տալ այսպի-սի մկանը...

Հենց որ մուրճիկը զարկվեց դռանը, ներսում աղ-մուկն իսկույն դադարեց։ Քայլեր լսվեցին, դուռը բացվեց, և դ’Արտանյանը սուսերը մերկացնելով ներխուժեց պարոն Բոնասիեի բնակարանը, որի դուռն, ըստ երևույթին, զսպանակ ունենալով՝ ինքն իրեն ծածկվեց նրա ետևից։

Եվ այն ժամանակ այդ չարաբաստիկ տան մյուս բնակիչները, ինչպես և մոտակա հարևանները լսեցին կատաղի ճիչեր, թփթփոց, սուսերների զնգոց և այսուայն կողմ քաշքշվող իրերի դղրիդ։ Քիչ անց՝ բոլոր նրանք, ովքեր աղմուկից անհանգստացած գլուխները դուրս էին հանել լուսամուտներից, որպեսզի տեսնեն ինչ է պատահել, կարող էին տեսնել, թե ինչպես նորից դուռը բացվեց և սև հագուստով չորս մարդ ոչ թե դուրս եկան, այլ խրտնած ագռավների երամի պես դուրս թռան այդ տնից, հատակին ու սեղանների անկյուններին թողնելով իրենց թևերից պոկված փետուրները, այլ խոսքով ասած՝ հագուստի ծվենները և թիկնոցների պատառները։

Պետք է ասել, որ դ’Արտանյանը հաղթանակի հասավ առանց մեծ դժվարության, որովհետև խուզարկուներից միայն մեկն էր զինված, այն էլ պաշտպանվում էր միայն ձևի համար։ Մյուսները, ճիշտ է, ուզում էին ուշաթափ անել երիտասարդին՝ նրա վրա նետելով աթոռներ, տաբուրետներ և նույնիսկ ծաղկամաններ։ Սակայն գասկոնացու սուսերի պատճառած մի քանի չանգռվածքը սարսափ տարածեց նրանց վրա։ Տասը րոպեն բավական եղավ նրանց լիակատար պարտության մատնելու համար, և դ’Արտանյանը կռվի դաշտի տերն ու տիրականը դարձավ։

Հարևանները, որոնք լուսամուտները բաց էին արել այն սառնարյունությամբ, որ հատուկ էր մշտական ապստամբությունների ու զինված ընդհարումների այդ ժամանակների փարիզեցիներին, սև շորերով այն չորս մարդկանց փախուստից հետո իսկույն փակեցին իրենց լուսամուտները։ Հոտառությունը նրանց թելադրում էր, որ առայժմ ամեն ինչ վերջացած է։

Բացի դրանից արդեն բավական ուշ էր, իսկ այն ժամանակ, ինչպես և հիմա, Լյուքսեմբուրգի պալատի մեր-ձակա թաղամասերում վաղ էին պառկում քնելու։ Մենակ մնալով տիկին Բոնասիեի հետ, դ’Արտանյանը շրջվեց նրա կողմը։ Խեղճ կինը համարյա անզգա պառ-կած էր բազկաթոռին։ Դ’Արտանյանը մի արագ հայացք գցեց նրա վրա։

Դա քսանհինգ-քսանվեց տարեկան մի չքնաղ կին էր՝ թուխ մազերով, երկնագույն աչքերով, փոքր-ինչ վեր տնկված քթիկով, սքանչելի ատամներով։ Նրա մարմարի նման ճերմակ մաշկը ծիածանաքարի պես վարդագույն փայլ ուներ։ Սակայն սրանով էլ վերջանում էին այն գծերը, որոնցով նրան կարելի էր բարձր դասի տիկնոջ տեղ դնել։ Ձեռքերը ճերմակ էին, բայց՝ կոպտավուն։ Ոտքերը ևս բարձր ծագումը չէին ցույց տալիս։ Ի բարեբախտություն դ’Արտանյանի՝ այսպիսի մանրամասնությունները նա դեռ բանի տեղ չէր դնում։

Զննելով տիկին Բոնասիեին և, ինչպես արդեն ասացինք, հայացքը բևեռելով նրա ոտքերի վրա՝ հանկարծ նկատեց հատակին ընկած մի բատիստե թաշկինակ, որը իր սովորության համաձայն վերցրեց գետնից։ Թաշկինակի անկյունում նկատեց մի զինանիշ, որը նա մի անգամ տեսել էր այն թաշկինակի վրա, որի պատճառով ինքն ու Արամիսը քիչ մնաց միմյանց կոկորդ կտրեին։

Հենց այդ ժամանակից դ’Արտանյանն անվստահություն ուներ զինանշանով թաշկինակների նկատմամբ։ Դրա համար էլ առանց մի բան ասելու վերցրած թաշկինակը դրեց տիկին Բոնասիեի գրպանը։ Այդ պահին դեռատի կինը ուշքի էր եկել։ Աչքերը բացելով և սարսափած շուրջը նայելով, նա տեսավ, որ բնակարանը դատարկ է և ինքը մենակ է մնացել իր փրկչի հետ։ Նա իսկույն ձեռքը մեկնեց դ’Արտանյանին ու ժպտաց։ Տիկին Բոնասիեի ժպիտը լի էր թովչանքով։

— Ա՜խ, պարոն,— խոսեց նա։— Դուք փրկեցիք ինձ։ Թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել ձեզ։

— Տիկին,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— ես արեցի միայն այն, ինչ կաներ ամեն մի ազնվական, եթե իմ տեղը լիներ։ Ուստի և դուք ամենևին պարտավոր չեք շնորհակալություն հայտնել ինձ։

— Օ՜, ո՛չ, ո՛չ, և ես հույս ունեմ ապացուցել ձեզ, որ գիտեմ շնորհակալ լինել։ Բայց ի՞նչ էին ուզում ինձնից այդ մարդիկ, որոնց ես սկզբում գողերի տեղ էի դրել, և ինչո՞ւ այստեղ չէ պարոն Բոնասիեն։

— Այդ մարդիկ, տիկին, շատ ու շատ ավելի վտանգա-վոր էին գողերից։ Դրանք պարոն կարդինալի մարդիկ են։ Ինչ վերաբերում է ձեր ամուսնուն՝ պարոն Բոնասիեին, ապա նա այստեղ չէ, որովհետև երեկ նրան ձերբակալեցին և տարան Բաստիլ։

— Իմ ամուսինը Բաստիլո՞ւմ է,— գոչեց տիկին Բոնա-սիեն։— Օ՜, աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ։ Ի՞նչ կարող է արա ծ լինել նա, իմ խեղճ ամուսինը։ Ախր նա ինքը անմեղությունն է։

Եվ դեռատի կնոջ դեռևս վախեցած դեմքի վրայով ժպիտի նման մի բան սահեց։

— Ինչ է արել նա՞, տիկին,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ինձ թվում է՝ նրա միակ հանցանքն այն է, որ նա միաժա-մանակ և՛ բախտ, և՛ դժբախտություն ունի ձեր ամուսինը լինելու։

— Բայց, նշանակում է, ձեզ հայտնի է, պարոն...

— Ինձ հայտնի է, որ ձեզ փախցրել էին։

— Բայց ո՞վ, ո՞վ։ Այդ հայտնի՞ է ձեզ։ Օ՜, եթե դուք այդ գիտեք, ասացեք ինձ։

— Քառասուն թե քառասունհինգ տարեկան մի մարդ սև մազերով, թուխ դեմքով, ձախ քունքին՝ սպի...

— Ճիշտ է, Ճիշտ։ Իսկ անո՞ւնը։

— Անո՞ւնը... հենց այդ է, որ չգիտեմ։

— Իսկ իմ ամ ուսինը գիտե՞ր, որ ինձ փախցրել են։

— Այդ բանը նա իմացել էր այն նամակից, որը գրել էր հենց ձեզ փախցնողը։

— Իսկ նա հասկանո՞ւմ էր այդ հափշտակության պատճառը,— շփոթվելով հարցրեց տիկին Բոնասիեն։

— Նա, ինձ թվում էք ենթադրում էր, որ այս գործում քաղաքականությունն է խառը։

— Սկզբում ես կասկածում էի դրան, բայց հիմա ինքս էլ այդ կարծիքին եմ։ Ուրեմն ոչ մի րոպե ինձ չէ՞ր կասկածում իմ այդ բարի պարոն Բոնասիեն։

— Օ՜, ո՛չ մի րոպե։ Նա այնպե՜ս էր պարծենում ձեր ողջախոհությամբ և ձեր սիրով։

Ժպիտը նորից սահեց այդ սիրունիկ դեռատի կնոջ վարդագույն շուրթերով։

— Բայց ձեզ ինչպե՞ս հաջողվեց փախչել,— շարունակեց հարցուփորձ անել դ’Արտանյանը։

— Ես օգտվեցի պահից, երբ մենակ էի մնացել, և որովհետև այսօր առավոտյան ինձ հայտնի էր դարձել ինձ փախցնելու պատճառը, դրա համար էլ սավանների օգնությամբ լուսամուտից ցած իջա։ Կարծում էի, թե ամուսինս տանը կլինի ու վազեցի այստեղ։

— Որպեսզի նրա մոտ պաշտպանությո՞ւն գտնեք։

— Օ՜, ո՛չ։ Իմ խեղճ, իմ սիրելի ամուսինը... Ես գիտեի, որ նա ընդունակ չէ ինձ պաշտպանելու։ Բայց որովհետև նա կարող էր մի այլ միջոցով մեզ օգնել, ես ուզում էի նախազգուշացնել նրան։

— Ինչի՞ մասին։

— Ոչ, դա արդեն իմ գաղտնիքը չէ, դրա համար էլ չեմ կարող ասել ձեզ։

— Ի դեպ,— ասաց դ’Արտանյանը,— ներեցեք, տիկին, որ թեպետև ես գվարդիական եմ, բայց և այնպես ստիպված եմ ձեզ զգուշանալու կոչ անել, ինձ թվում է, թե սա հարմար տեղ չէ որևէ գաղտնիք վստահելու համար։ Խուզարկուները, որոնց ես վռնդեցի, կարող են վերադառնալ ավելի մեծ ուժերով։ Եթե նրանք մեզ այստեղ գտնեն, մենք կորած ենք։ Ճիշտ է, ես մարդ եմ ուղարկել իմ երեք ընկերներին տեղեկացնելու, բայց ո՛վ գիտե, տանը կլինե՞ն նրանք։

— Այո, այո, դուք իրավացի եք,— վախեցած բացականչեց Բոնասիեն։— Շուտ փախչենք այստեղից, թաքնվենք։

Այս ասելով նա դ’Արտանյանին թևանցուկ արեց և հրեց դեպի դուռը։

— Բայց ո՞ւր փախչել,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Որտե՞ղ թաքնվել։

— Ամենից առաջ՝ հեռու այս տնից։ Հետո կտեսնենք։

Նրանք դուրս եկան տնից և նույնիսկ դուռն առանց ծածկելու վազեցին Գերեզմանափորների փողոցով, շուռ եկան դեպի Թագավորական ձորը և կանգ առան միայն Սեն Սյուլպիս հրապարակի մոտ։

— Հիմա ի՞նչ անենք,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Ո՞ւր տանեմ ձեզ։

— Ճիշտն ասած՝ չգիտեմ ինչ պատասխանեմ ձեզ,— ասաց տիկին Բոնասիեն։— Ես ուզում էի իմ ամուսնու միջոցով կանչել պարոն դը Լա Պորտին և նրանից իմա-նալ, թե վերջին երեք օրն ինչ է կատարվել Լուվրում, և ինձ համար վտանգավոր չէ՞ր լինի այնտեղ երևալ։

— Բայց ես ինքս էլ կարող եմ գնալ ու կանչեց պարոն դը Լա Պորտին,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Իհարկե, բայց ցավն այն է, որ պարոն Բոնասիեին Լուվրում ճանաչում են և նրան ներս կթողնեին։ Իսկ ձեզ չեն ճանաչում և դուռը ձեր առաջ փակ կլինի։

— Դատարկ բան է,— առարկեց դ’Արտանյանը։— Լուվրի մուտքերից որևէ մեկի մոտ երևի կգտնվի ձեզ նվիրված մի դռնապան, որը նշանաբանը լսելով...

Տիկին Բոնասիեն ակնդետ նայեց երիտասարդին։

— Իսկ եթե ես ձեզ նշանաբանն ասեմ,— շշնջաց նա,— դուք կմոռանա՞ք այն օգտագործելուն պես։

— Ազնիվ խոսք, ազնվականի խոսք,— ասաց դ’Արտանյանը՝ կասկածի տեղ չթողնելով։

— Լավ։ Հավատում եմ ձեզ։ Դուք հիանալի երիտասարդ եք երևում։ Եվ, թերևս, ձեր նվիրվածությունից է կախված ձեր ապագան։

— Ես խոստումներ չեմ պահանջում և ազնվորեն կանեմ ամեն բան, ինչ ուժերս կներեն, որպեսզի ծառայեմ թագավորին և հաճելի լինեմ թագուհուն,— ասաց դ’Արտանյանը։— Օգտագործեցեք ինձ որպես բարեկամի։

— Բայց ինձ որտե՞ղ կթաքցնեք այդ ժամանակամիջոցում։

— Չունե՞ք դուք այնպիսի մի մարդ, որի մոտ գար պարոն դը Լա Պորտը ձեզ տեսնելու համար։

— Ոչ, ես չեմ ուզում որևէ մեկին տեղյակ դարձնել այս գործին։

— Սպասեցեք,— ասաց դ’Արտանյանը։— Մենք հենց Աթոսի տան կողքին ենք։ Այո, ճիշտ որ։

— Ո՞վ է Աթոսը։

— Իմ ընկերներից մեկը։

— Բայց եթե նա տանն է և ինձ տեսնի՞։

— Նա տանը չի, և ձեզ նրա բնակարանում տեղավորելուց հետո բանալին կտանեմ ինձ հետ։

— Իսկ եթե նա վերադառնա՞։

— Չի վերադառնա։ Ծայրահեղ դեպքում նրան կասեմ, որ ես մի կին եմ բերել, և այդ կինը գտնվում է իր բնակարանում։

— Բայց դա կարող է շատ խիստ խայտառակել ինձ, հասկանո՞ւմ եք։

— Ձեր ի՛նչ գործն է։ Ոչ ոք այնտեղ ձեզ չի ճանաչում։ Բացի այդ, մենք այնպիսի դրության մեջ ենք, որ կարող ենք այդպիսի բաները հաշվի չառնել։

— Լավ, գնանք ձեր ընկերոջ մոտ։ Որտե՞ղ է ապրում նա։

— Ֆերու փողոցում, այստեղից երկու քայլի վրա։

— Գնանք։

Եվ նրանք առաջ վազեցին։ Աթոսը, ինչպես նախատեսել էր դ’Արտանյանը, տանը չէր։ Դ’Արտանյանը վերց-րեց բանալին, որ նրան, որպես Աթոռի ընկերոջը, միշտ տալիս էին առանց առարկելու, սանդուղքով վեր բարձրացավ և տիկին Բոնասիեին ներս տարավ այն փոքրիկ բնակարանը, որն արդեն նկարագրել ենք։

— Տեղավորվեցեք ինչպես ձեր տանը,— ասաց նա։— Սպասեք. դուռը ներսից փակեք և ոչ ոքի բաց չանեք, և բաց կանեք միայն այն դեպքում, եթե կբախեն երեք անգամ, ահա այսպես։— Եվ նա բախեց երեք անգամ. երկուսը՝ իրար հետևից և բավական ուժեղ, իսկ երրորդը՝ փոքր-ինչ ընդմիջումով և ավելի թույլ։

— Լավ,— ասաց տիկին Բոնասիեն։— Այժմ իմ հերթն է ձեզ խրատներ տալու։

— Լսում եմ ձեզ։

— Գնացեք Լուվր և բախեցեք դեպի Էշել փողոց բացվող դուռը։ Խնդրեցեք Ժերմենին։

— Լավ, իսկ հետո՞։

— Նա կհարցնի՝ ինչ եք ուզում։ Եվ պատասխանի փո-խարեն դուք կասեք երկու բառ «Տուր և Բրյուսել»։ Այն ժամանակ նա կկատարի ձեր հրամանը։

— Իսկ ի՞նչ պիտի հրամայեմ ես նրան։

— Կանչել պարոն դը Լա Պորտին՝ թագուհու սենեկապետին։

— Իսկ երբ նա կկանչի նրան, և պարոն դը Լա Պորտը դուրս կգա։

— Դուք նրան կուղարկեք ինձ մոտ։

— Հիանալի է։ Բայց որտե՞ղ և ե՞րբ ես ձեզ կտեսնեմ նորից։

— Իսկ դուք շա՞տ եք ուզում նորից հանդիպել ինձ։

— Իհա՛րկե։

— Այդ դեպքում թողեք, որ ես հոգամ դրա մասին և հանգիստ եղեք։

— Ես հավատում եմ ձեր խոսքին։

— Կարող եք հավատալ։

Դ’Արտանյանը գլուխ խոնարհեց տիկին Բոնասիեին, նրա վրա գցելով ամենասաստիկ սիրահարվածի մի հայացք, որով միայն կարելի էր ընդգրկել նրա ողջ փոքրիկ կառուցվածքը, և երբ սանդուղքով ցած էր իջնում, լսեց, թե ինչպես դուռը իր հետևից ծածկվեց և բանալին փականքի մեջ երկու անգամ պտտվեց։ Դ’Արտանյանը իսկույն վազեց մինչև Լուվր։ Մոտենալով Էշել փողոցի կողմից` նա լսեց, թե ինչպես խփեց ժամը տասը։ Մեր այս նկարագրած բոլոր դեպքերը տեղի ունեցան ընդամենը մի կես ժամվա ընթացքում։

Ամեն ինչ եղավ այնպես, ինչպես ասել էր տիկին Բոնասիեն։ Նշանաբանը լսելով Ժերմենը գլուխ խոնարհեց։ Դեռ տասը րոպե չանցած՝ Լա Պորտն արդեն դռնապանի սենյակումն էր։ Դ’Արտանյանը մի երկու խոսքով պատմեց նրան ամեն բան, ինչ տեղի էր ունեցել և հայտնեց, թե որտեղ է գտնվում տիկին Բոնասիեն։ Բայց երկու քայլ էլ չարած՝ հանկարծ ետ դարձավ։

— Երիտասարդ,— ասաց նա՝ դառնալով դ’Արտանյանին։— Թույլ տվեք ձեզ մի խորհուրդ տալ։

— Ի՞նչ խորհուրդ։

— Այն, ինչ տեղի է ունեցել, կարող է ձեզ անախորժություններ պատճառել։

— Դուք կարծո՞ւմ եք։

— Այո։ Դուք չունե՞ք այնպիսի մի ընկեր, որի ժամացույցը ետ է մնում։

— Հետո՞ ինչ։

— Այցելեցեք ձեր այդ ընկերոջը, որպեսզի հետո նա կարողանա ասել, որ ինն անց կեսից դուք եղել եք նրա մոտ։ Իրավաբաններն այդ կոչում են ալիբի։

Դ’Արտանյանը գտավ, որ դա խելամիտ խորհուրդ է և որքան ուժ ուներ վազեց պ-րն դը Տրևիլի մոտ։ Սակայն դեռ ընդունարան չմտած, որտեղ սովորականի պես մեծ բազմություն կար, նա խնդրեց իրեն թույլ տալ կաբինետ մտնել։ Որովհետև դ’Արտանյանը հաճախ էր լինում այստեղ, նրա խնդիրքն իսկույն կատարեցին, և սպասավորը գնաց պ-րն դը Տրևիլին զեկուցելու, որ նրա երիտասարդ հայրենակիցը, ցանկանալով ինչ-որ կարևոր բան հաղորդել, խնդրում է ընդունել իրեն։ Մի հինգ րոպե անց՝ պ-րն դը Տրևիլը մտավ կաբինետ։ Նա հարցրեց դ’Արտանյանին, թե ինչո՞վ կարող է օգտակար լինել նրան և ինչո՞վ է պարտական նրա այցելության համար այդ ուշ ժամին։

— Ներեցեք, տեր իմ,— ասաց դ’Արտանյանը, որն օգտվելով կաբինետում մենակ մնացած րոպեներից, արդեն ժամացույցը երեք քառորդ ժամով ետ էր գցել,— ես կարծում էի, որ իննից քսանհինգ րոպե անցը դեռ այնքան էլ ուշ չէ ձեզ ներկայանալու համար։

— Իննից քսանհինգ րոպե ա՞նց,— գոչեց պ-րն դը Տրևիլը՝ շուռ գալով դեպի պատի ժամացույցը։— Չի կարող պատահել։

— Նայեցեք ինքներդ,— ասաց դ’Արտանյանը,— և կհամոզվեք։

— Այո, ճիշտ որ,— ասաց դը Տրևիլը։— Ես կարծում էի, թե արդեն ուշ է։ Բայց ի՞նչ է հարկավոր ձեզ։

Այն ժամանակ դ’Արտանյանը երկար ու բարակ պատմություն սկսեց թագուհու մասին։ Նա հաղորդեց իր անհանգստությունը նրա վիճակի մասին, հայտնեց, թե ինքը տեղեկություններ է ստացել կարդինալի մտադրությունների մասին, որոնք ուղղված են Բեկինգհեմի դեմ, և նրա խոսքը այնպես համոզված էր ու հանգիստ, որ դը Տրևիլը չէր կարող չհավատալ նրան, մանավանդ որ ինքն էլ, ինչպես արդեն ասել ենք, որոշ նոր բաներ էր նկատել կարդինալի, թագավորի ու թագուհու հարաբերությունների մեջ։

Երբ ժամը տասը խփեց, դ’Արտանյանը հրաժեշտ տվեց պ-րն դը Տրևիլին, որը շնորհակալություն հայտնելով հաղորդած տեղեկությունների համար և խորհուրդ տալով միշտ հավատով ու նվիրված ծառայել թագավորին ու թագուհուն, վերադարձավ ընդունարան։

Սանդուղքով իջնելիս դ’Արտանյանը հանկարծ հիշեց, որ իր ձեռնափայտը մոռացել է։ Ուստի արագ ետ բարձրացավ, մտավ կաբինետ և իսկույն ժամացույցի սլաքները նորից առաջ քաշեց, որպեսզի հետևյալ առավոտյան ոչ ոք չկարողանա նկատել, որ ժամացույցը ետ է մնացել։ Այժմ հավատացած լինելով, որ ինքն ունի մի վկա, որը կարող է հաստատել իր ալիբին, նա հանգիստ ցած իջավ և դուրս եկավ փողոց։

XI. Ինտրիգը սկիզբ է առնում

Պ-րն Տրևիլի տնից դուրս գալով դ’Արտանյանը՝ մտքերի մեջ տուն վերադառնալու համար ընտրեց ամենաերկար ճանապարհը։

Բայց ինչի՞ մասին էր մտածում երիտասարդ գասկոնացին, որն այդքան շեղվել էր իր ճանապարհից և աստղերին նայելով մերթ ժպտում էր, մերթ հառաչում։

Նա մտածում էր տիկին Բոնասիեի մասին։ Աշակերտ-հրացանակրին այդ դեռատի կինը համարյա թե սիրուհու իդեալ էր թվում։ Սիրունիկ, խորհրդավորություններով լեցուն, լավատեղյակ արքունիքի համարյա բոլոր գաղտնիքներին, որը նրա չքնաղ դիմագծերին մտահոգության մի առանձին կնիք էր դնում, այդ կինը այնքան էլ անտարբեր չէր թվում, մի բան, որ կնոջն անասելի հմայք է տալիս անփորձ սիրեկանի աչքում։ Բացի դրանից, դ’Արտանյանը նրան խլել էր այն դևերի ձեռքից, որոնք ուզում էին խուզարկել, գուցեև խոշտանգել նրան, և այդ անմոռանալի ծառայությունը նրանց միջև առաջացրել էր երախտագիտության զգացմունք, որն այնպես հեշտությամբ փոխվում է մի ավելի քնքուշ զգացմունքի։

Դ’Արտանյանն արդեն պատկերացնում էր,— որքա՞ն արագ են թռչում երազանքները երևակայության թևերով,— պատկերացնում էր՝ ինչպես է իրեն մոտենում դեռատի կնոջ ուղարկած մարդը, տալիս է մի երկտող առաջիկա տեսակցության մասին և բացի դրանից՝ նաև մի ոսկե շղթա կամ ադամանդակուռ մի մատանի։ Մենք արդեն ասել ենք, որ այն ժամանակներում երիտասարդները առանց քաշվելու ընծաներ էին վերցնում իրենց թագավորից։ Սրան ավելացնենք, որ այնքան էլ խստապահանջ բարոյականություն չունեցող այդ ժամանակներում երիտասարդները չափազանց մեծ հպարտություն չէին ցուցաբերում նաև իրենց սիրուհիների նկատմամբ։ Նրանց սիրուհիները համարյա միշտ թանկարժեք հիշատակներ ու ընծաներ էին տալիս իրենց սիրեկաններին, ասես ջանալով նրանց անհաստատ զգացմունքներն ամրացնել իրենց ընծաների անխախտ ամրությամբ։

Այն ժամանակներում մարդիկ իրենց համար ճանապարհ էին հարթում կանանց оգնությամբ և դրանից չէին ամաչում։ Նրանք, ովքեր միայն գեղեցիկ էին, ընծայում էին իրենց գեղեցկությունը, և երևի այստեղից է առաջացել այն առածը, որ ասում է. «Ամենաչքնաղ աղջիկը կարող է տալ միայն այն, ինչ չունի»։ Հարուստները տալիս էին իրենց դրամի մի մասը, և կարելի է հիշատակել արկածներով հարուստ այն ժամանակաշրջանի շատ ու շատ հերոսներ, որոնց համար անհասանելի կլինեին թե՛ պաշտոնները և թե՛ մարտադաշտի հաղթանակները, եթե չլինեին շատ թե քիչ լիքը լցված այն քսակները, որ իրենց տիրուհիները կապում էին նրանց ձիու թամբին։

Դ’Արտանյանը չունևոր էր։ Գավառացու անվճռականությունը,— այդ փխրուն ծաղիկը, դեղձի այդ նուրբ խավը,— արագորեն քշեց տարավ այն խրատների մրրիկը, որ տալիս էին նրա հրացանակիր ընկերները։ Ենթարկվելով իր ժամանակի տարօրինակ սովորություններին՝ դ’Արտանյանը Փարիզում իրեն զգում էր ասես նվաճված քաղաքում, համարյա այնպես, ինչպես իրեն կզգար Ֆլանդրիայում. այնտեղ՝ իսպանացիք, այստեղ՝ կանայք։ Այնտեղ էլ, այստեղ էլ կար թշնամի, որի դեմ պետք էր պայքարել, պետք էր ռազմատուգանք դնել։

Բայց և այնպես, պետք է ասենք, որ այժմ դ’Արտանյանին ղեկավարում էր ավելի ազնիվ ու անշահախնդիր մի զգացմունք։ Ճիշտ է, արդուզարդի վաճառականն ասել էր նրան, որ ինքը հարուստ է, և դ’Արտանյանի համար դժվար չէր հասկանալ, որ պարոն Բոնասիեի նման մի պարզամիտ ամուսնու քսակին ամենայն հավանականությամբ անօրինություն է անում նրա կինը, սակայն այս ամենը բոլորովին չէր ազդում այն զգացմունքների վրա, որոնք բռնկել էին նրա մեջ տիկին Բոնասիեին տեսնելիս, և նրա սրտում արթնացած սերը համարյա բոլորովին հեռու էր որևէ շահախնդրությունից։ Մենք ասում ենք «համարյա», որովհետև այն միտքը, որ գեղեցիկ, հրապուրիչ ու սրամիտ դեռատի կինը միաժամանակ հարուստ է, չի խանգարում հրապուրանքին, այլ նույնիսկ, ընդհակառակն, ուժեղացնում է այն։

Ունևորության հետ կապված են բազմաթիվ արիստոկրատական մանրուքներ, որոնք հաճելիորեն զուգակցվում են գեղեցկության հետ։ Սպիտակափառ նուրբ գուլպան, ժանյակե օձիքը, հրաշագեղ մաշիկը, մազերի գեղեցիկ ժապավենը այլանդակ կնոջը չեն գեղեցկացնի, բայց սիրունիկին ավելի գեղեցկատես կդարձնեն։ Էլ չենք խոսում ձեռքերի մասին, որոնք այդ ամենից շահում են. կնոջ ձեռքերը, որպեսզի գեղեցիկ մնան, չպետք է աշխատեն։

Բացի դրանից դ’Արտանյանը,— նրա դրամական միջոցների վիճակը մենք չենք թաքցրել ընթերցողից,— դ’Արտանյանն ամենևին էլ միլիոնատեր չէր։ Ճիշտ է, նա հույս ուներ երբևիցե միլիոնատեր դառնալ, բայց այն ժամկետը, որն ինքը որոշել էր այդ բարենպաստ ժամանակի համար, բավական հեռու էր։ Իսկ առայժմ՝ ի՜նչ սարսափելի բան է տեսնել, թե ինչպես սիրեցյալ կինը փափագում է հազար ու մի մանրուքներ, որոնք այդ թույլ էակի ամբողջ ուրախությունն են կազմում, և հնարավորություն չունենալ մատուցելու նրան այդ հազար ու մի մանրուքները։ Եթե կինը հարուստ է, իսկ նրա սիրեկանը՝ չունևոր, ապա գոնե ինքը կինը կարող է իր համար գնել այն, ինչ հնարավորություն չունի մատուցելու նրա սիրեկանը։ Եվ թեպետ սովորաբար կինն այդ մանրուքը ձեռք է բերում իր ամուսնու փողով, այնուամենայնիվ հազվադեպ է երախտագետ մնում ամուսնու նկատմամբ։

Դ’Արտանյանը, պատրաստվելով դառնալ քնքշագույն սիրեկան, միաժամանակ մնում էր որպես նվիրված ընկեր։ Ամբողջովին տարված լինելով տիկին Բո-նասիեի հմայքով՝ նա չէր մոռանում նաև իր ընկերներին։ Բոնասիեն մի կին էր, որի հետ հաճելի էր զբոսնել Սեն Դենի դաշտում կամ Սեն Ժերմենի տոնավաճառում՝ Աթոսի, Պորտոսի և Արամիսի ուղեկցությամբ, որոնց առաջ դ’Արտանյանը կուզենար պարծենալ իր հաղթանակով։ Ապա երկար զբոսնելուց հետո ախորժակ է բացվում։ Որոշ ժամանակ էր, ինչ դ’Արտանյանը սկսել էր նկատել այդ։ Կարելի կլինի երբեմն-երբեմն կազմակերպել այն սքանչելի ճաշկերույթներից, երբ ձեռքդ դիպչում է ընկերոջդ ձեռքին, իսկ ոտքդ՝ սիրուհուդ ոտքին։ Եվ, վերջապես, առանձնապես դժվար րոպեներին, երբ դրությունն անելանելի է դառնում, դ’Արտանյանը հնարավորություն կունենա դժվարությունից դուրս բերելու իր ընկերներին։

Իսկ ի՞նչ եղավ պարոն Բոնասիեն, որին դ’Արտանյանը ոստիկանների ձեռքը հանձնեց, բարձրաձայն հրաժարվելով նրանից, իսկ շշուկով փրկություն ու օգնություն խոստանալով նրան։ Մենք ստիպված ենք մեր ընթերցողին խոստովանել, որ դ’Արտանյանը նրան չէր հիշում, իսկ եթե հիշում էլ էր, այն էլ միայն նրա համար, որ մտքում ցանկանում էր. նա մնա հենց այն-տեղ, որտեղ գտնվում է։ Սերը բոլոր տեսակի կրքերից ամենաեսասիրականն է։

Սակայն մեր ընթերցողները թող չանհանգստանան, որ եթե դ’Արտանյանը մոռացել էր կամ ձևացնում էր, թե մոռացել է իր տանտիրոջը, պատճառաբանելով, թե չի իմանում ուր տարան նրան, ապա մենք չենք մոռանում և մեզ հայտնի է, թե որտեղ է գտնվում նա։ Բայց ժամանակավորապես հետևենք սիրահարված գասկոնացու օրինակին։ Իսկ ինչ վերաբերում է արդուզարդի մեծարգո վաճառականին՝ մենք մի քիչ ավելի ուշ կանդրադառնանք նրան։

Անձնատուր լինելով սիրային երազանքներին, խոսելով գիշերային երկնքի հետ և աստղերին ժպտալով՝ դ’Արտանյանը բարձրանում էր Շերշ-Միգի փողոցն ի վեր, կամ Շաս Միգիով, ինչպես այն տարիներին անվանում էին այդ փողոցը։ Հասնելով այն տան մոտերքը, որտեղ Արամիսն էր ապրում, դ’Արտանյանը որոշեց մտնել նրա տուն, որպեսզի բացատրի, թե ինչու էր Պլանշեին ուղարկել նրա մոտ՝ խնդրելով անմիջապես գալ «մկան թակարդը»։ Եթե Պլանշեի եկած ժամանակ Արամիսը տանն է եղել, անկասկած նա շտապել է Գերեզմանափորների փողոցը և այնտեղ ոչ ոքի չգտնելով, թերևս բացի իր երկու ընկերներից, չէր կարող հասկանալ, թե այս ամենն ինչ է նշանակում։ Անհրաժեշտ էր բացատրել, թե դ’Արտանյանն ինչու էր կանչել իր ընկերոջը։ Ահա թե ինչ էր մտորում դ’Արտանյանը բարձրաձայն։

Հոգու խորքում նա զգում էր, որ դա մի հարմար առիթ է՝ խոսելու չքնաղ տիկին Բոնասիեի մասին, որն ամբողջովին լցրել էր նրա եթե ոչ սիրտը, ապա՝ բոլոր մտքերը։ Ով առաջին անգամն է սիրահարվել, նրանից չի կարելի պահանջել, որ լռի։ Առաջին սիրուն զուգորդում է այնպիսի մի բուռն ուրախություն, որին ելք է հարկավոր, հակառակ դեպքում սիրահարվածին կխեղդի։

Արդեն երկու ժամ էր, ինչ Փարիզը թաղվել էր խավարի մեջ, և նրա փողոցները սկսել էին դատարկվել։ Սեն Ժերմենի արվարձանի բոլոր ժամացույցներն արդեն խփել էին տասնմեկը։ Տաք էր և խաղաղ։ Դ’Արտանյանը գնում էր մի նրբանցքով, որը գտնվում էր այնտեղ, որտեղով այժմ Ասսա փողոցն է անցնում։ Օդը հագեցած էր անուշ բուրմունքով, որ քամին բերում էր Վոժիրար փողոցի այգիներից, որոնք թարմացել էին երեկոյան ցողից ու գիշերային զովից։ Հեռվից, ինչ-որ պանդոկի հաստ խլափեղկերի հետևից, լսվում էին քեֆ անողների երգի խուլ ձայներ։ Հասնելով նրբանցքի ծայրին՝ դ’Արտանյանը թեքվեց դեպի ձախ։ Այն տունը, որտեղ ապրում էր Արամիսը, գտնվում էր Կասետ և Սերվանդոների փողոցների միջև։

Դ’Արտանյանը Կասետ փողոցն անցավ և հեռվից արդեն տեսավ իր ընկերոջ տունը, որի վրա թխկենու ճյուղերը վայրի վազի հետ միահյուսվելով թանձրականաչ ծածկ էին առաջացրել։ Հանկարծ դ’Արտանյանին թվաց, թե ինչ-որ ստվեր շուռ եկավ Սերվանդոնի փողոցով։ Այդ ստվերը փաթաթված էր թիկնոցի մեջ, և սկզբում դ’Արտանյանին թվաց, թե դա տղամարդ է։ Սակայն ցածր հասակը, երկչոտ քայլվածքն ու շարժումները արագ համոզեցին նրան, որ իր առջև կին է։ Կինը, ասես կասկածելով, թե դա իր որոնած տունն է, գլուխը բարձրացրեց, որպեսզի ավելի լավ որոշի, թե որտեղ է գտնվում ինքը, կանգ առավ, մի քանի քայլ ետ գնաց, ապա նորից առաջ գնաց։ Դ’Արտանյանի հետաքրքրությունը շարժվեց։

«Չառաջարկե՞մ արդյոք սրան իմ ծառայությունը,— մտածեց նա։— Քայլվածքից դատելով ջահել կին է գուցե և լավիկը։ Իհարկե։ Սակայն այսպիսի ուշ ժամին փողոցներով վազվզող կինը կարող է դուրս եկած լինի միայն իր սիրեկանի հետ տեսակցություն ունենալու համար։ Գրողը տանի։ Տեսակցությունը խանգարելը ծանոթություն հաստատելու վատ ձև է»։

Մինչ այդ երիտասարդ կինը տներն ու լուսամուտները հաշվելով առաջ էր շարժվում։ Ի դեպ, սա նրանից մեծ ջանք ու ժամանակ չէր պահանջում, որովհետև փողոցի այդ մասում միայն երեք տուն կար, և ընդամենը երկու լուսամուտ էին նայում այդ փողոցին։ Դրանցից մեկը Արամիսի տանը զուգահեռ կողաշենքի լուսամուտն էր, երկրորդը՝ հենց Արամիսի լուսամուտը։

«Երդվում եմ աստծով,— մտածեց դ’Արտանյանը, որը հանկարծ հիշեց աստվածարանի ազգականուհուն,— երդվում եմ աստծով, հետաքրքիր կլինի, եթե այս ուշացած աղավնին մեր բարեկամի տունն է որոնում։ Բայց ես պատրաստ եմ հոգովս գրազ գալու, որ հենց դրան է նման։ Դե՛, սիրելիդ իմ Արամիս, այս անգամ արդեն ես ճշմարտությունը կիմանամ»։

Եվ դ’Արտանյանը, ջանալով որքան կարելի է քիչ տեղ գրավել, թաքնվեց մի ինչ-որ որմնախորշում գտնվող նստարանի մոտ, ամենամութ տեղում։

Ջահել կինը ավելի ու ավելի էր մոտենում։ Այլևս կասկած չէր կարող լինել, որ նա ջահել է, բացի քայլվածքից, որ համարյա իսկույն մատնել էր նրան, այդ ցույց տվեց նաև նրա ձայնը, կինը թեթև հազաց, և այդ հազից դ’Արտանյանը հասկացավ, որ նա թարմ ու զրնգուն ձայն ունի։ Եվ իսկույն էլ մտածեց, որ այդ հազը պայմանական նշան է։

Կամ այդ նշանին նույնպիսի մի նշանով պատասխան տրվեց, կամ թե կինը, վերջապես առանց կողմնակի օգնության որոշեց, որ հասել է իր նպատակին, միայն թե նա հանկարծ վճռականորեն ուղղվեց դեպի Արամիսի լուսամուտը և ծալած մատով երեք անգամ, համաչափ դադարներով բախեց խլափեղկը։

— Դե, իհարկե, նա Արամիսի լուսամուտն է բախում,— շշնջաց դ’Արտանյանը։— Ահա թե ինչ, պարոն կեղծավոր։ Հիմա ես գիտեմ, թե դուք ինչպես եք աստվածաբանություն ուսումնասիրում։

Դեռ նոր էր կինը բախել, մեկ էլ ներքին շրջանակը բացվեց, և խլափեղկերի ճեղքով լույս թափանցեց։

— Ահա՜,— խոսեց դ’Արտանյանը,— ահա՜, սպասում էին այցելուին։ Հիմա խլափեղկը կբացվի, և տիկինը ներս կմտնի լուսամուտով։ Հիանալի՜ է։

Սակայն, ի մեծ զարմանս դ’Արտանյանի, խլափեղկը փակ էր մնում։ Լույսը, որ առկայծել էր մի ակնթարթ, չքացավ, և նորից ամեն ինչ թաղվեց խավարի մեջ։ Դ’Արտանյանը մտածեց, թե դա երկար չի տևի, և շարունակեց կանգնած մնալ ամբողջովին տեսողություն ու լսողություն դարձած։

Նա իրավացի էր։ Մի քանի վայրկյան հետո ներսից երկու կարճ զարկ տրվեց խլափեղկին։

Փողոցում կանգնած ջահել կինը որպես պատասխան զարկեց մեկ անգամ, և խլափեղկը բացվեց։

Կարելի է պատկերացնել, թե դ’Արտանյանն ինչպիսի ագահությամբ էր նայում ու ականջ դնում։

Դժբախտաբար լույսի աղբյուրը փոխադրվեց մյուս սենյակը։ Սակայն երիտասարդի աչքերն արդեն վարժվել էին խավարին։ Բացի դրանից, ինչպես հավատացնում են, գասկոնացիների աչքերը կատվի աչքերի պես խավարում տեսնելու ընդունակություն ունեն։

Դ’Արտանյանը տեսավ, որ երիտասարդ կինը գրպանից հանեց մի ինչ-որ սպիտակ փաթեթ և շտապ բաց արեց այն։ Դա մի թաշկինակ էր։ Կինը թաշկինակը բաց անելով նրա մի անկյունը ցույց տվեց իր զրուցակցին։

Դ’Արտանյանը հիշեց այն թաշկինակը, որ գտել էր տիկին Բոնասիեի ոտքերի մոտ, և որը նրան ստիպել էր հիշել այն թաշկինակը, որ ընկել էր Արամիսի գրպանից։

— Գրողը տանի, ի՞նչ դեր է խաղում այս թաշկինակը։

Այն տեղից, որտեղ կանգնած էր երիտասարդ գասկոնացին, նա չէր կարող տեսնել Արամիսի դեմքը, բայց և ոչ մի րոպե չէր կասկածում, որ հենց Արամիսն է զրուցում լուսամուտի տակ կանգնած կնոջ հետ։ Հետաքրքրությունը հաղթեց զգուշությանը, և օգտվելով նրանից, որ այդ տեսարանի երկու գործող անձերի ուշադրությունն ամբողջովին կլանված է թաշկինակով, դ’Արտանյանը դուրս եկավ թաքստոցից ու կայծակի արագությամբ, սակայն առանց աղմուկի, փողոցի լայնքով վազեց ու սեղմվեց պատի այն տեղին, որտեղից նրա հայացքը կարող էր թափանցել Արամիսի սենյակի խորքը։

Նայելով լուսամուտին՝ դ’Արտանյանը քիչ մնաց ճիչ արձակեր զարմանքից. գիշերային այցելուի հետ խոսում էր ոչ թե Արամիսը, այլ մի կին։ Դժբախտաբար դ’Արտանյանը թեև խավարի մեջ կարողացավ նկատել նրա կերպարանքի ուրվագծերը, բայց երեսը տեսնել չկարողացավ։

Այդ պահին սենյակում գտնվող կինը գրպանից հանեց մի ուրիշ թաշկինակ և տվեց դուրսը կանգնածին՝ իրեն հանձնած թաշկինակի փոխարեն։ Դրանից հետո երկու կանայք էլի մի քանի խոսք փոխանակեցին։ Վերջապես խլափեղկը փակվեց։ Փողոցում կանգնած կինը շրջվեց և անցավ դ’Արտանյանից երեք-չորս քայլ հեռավորությամբ, երեսին քաշելով իր թիկնոցի կնգուղը։ Սակայն այս նախազգուշությունն ուշացած էր դ’Արտանյանը կարողացավ ճանաչել տիկին Բոնասիեին։

Տիկին Բոնասիե՜։ Կասկածը, որ դա հենց նա է, դ’Արտանյանի գլխում ծագել էր այն պահին, երբ նա գրպանից հանել էր թաշկինակը։ Բայց որքա՜ն քիչ հավանական բան էր, որ տիկին Բոնասիեն, որը մարդ էր ուղարկել պարոն դը Լա Պորտին կանչելու, որպեսզի իրեն առաջնորդի Լուվր, հանկարծ գիշերվա տասնմեկն անց կեսին վազվզում է փողոցներում, նորից հափշտակվելու վտանգին ենթարկելով իրեն։ Նշանակում էք այդ արվում է հանուն ինչ-որ խիստ կարևոր բանի։ Իսկ ի՞նչը կարող է կարևոր լինել քսանհինգ տարեկան մի կնոջ համար, եթե ոչ սերը։

Բայց արդյոք ի՞ր, թե մի երրորդ անձի համար է նա այդպիսի վտանգի ենթարկել իրեն։ Ահա մի հարց, որ տալիս էր դ’Արտանյանն ինքն իրեն։ Խանդի դևը բզկտում էր նրա սիրտը, ասես ինքն արդեն ընդունված սիրեկան լիներ։

Ի դեպ, կար մի հասարակ միջոց, որով կարելի էր իմանալ, թե ուր է շտապում տիկին Բոնասիեն։ Հարկավոր էր միայն հետևել նրան։ Դա այնքան հասարակ միջոց էր, որ դ’Արտանյանն իսկույն դիմեց դրան։

Սակայն տեսնելով երիտասարդին, որն ասես արձանի նման դուրս եկավ որմնախորշից, և լսելով նրա ոտ-նաձայները, տիկին Բոնասիեն մի ճիչ արձակեց ու սկ-սեց վազել։

Դ’Արտանյանը ընկավ նրա հետևից։ Նրա համար դժվար բան չէր հասնել կնոջ հետևից, որը խճճվում էր իր թիկնոցի ծալքերի մեջ։ Ուստի և դ’Արտանյանը հասավ նրան ավելի շուտ, քան նա վազած կլիներ մեկ երրորդը այն փողոցի, դեպի ուր թեքվել էր։ Խեղճ կինը բոլորովին ուժասպառ էր եղել ոչ այնքան հոգնությունից, որքան վախից, և երբ դ’Արտանյանը ձեռքը դրեց նրա ուսին, կինը ընկավ մեկ ծնկի վրա և ճնշված ձայնով գոչեց.

— Սպանե՛ք ինձ, եթե ուզում եք, միևնույն է, ես ոչինչ չեմ ասի։

Դ’Արտանյանը բարձրացրեց կնոջը՝ գրկելով նրա իրանը։ Սակայն զգալով, թե նա ինչպես ծանրացավ իր ձեռքին, և հասկանալով, որ կինը ուշաթափվելուն մոտ է, շտապեց հանգստացնել, վստահեցնելով, որ ինքը նվիրված է նրան։ Այդ վստահեցումները ոչ մի նշանակություն չունեին տիկին Բոնասիեի համար. այդպիսի վստահումներ կարելի էր շռայլել նաև ամենավատ մտադրությունների դեպքում։ Բայց ձայնը, որն արտասանեց այդ վստահեցումները, ամեն ինչ էր։ Դեռատի կնոջը թվաց, որ ինքը ճանաչում է այդ ձայնը։ Նա աչքերը բաց արեց, նայեց մարդուն, որն այդպես խիստ վախեցրել էր իրեն, և դ’Արտանյանին ճանաչելով՝ ուրախությունից ճիչ արձակեց։

— Ա՛խ, այդ դո՞ւք եք,— կրկնեց նա։— Տե՜ր աստված, շնորհակալ եմ քեզանից։

— Այո՛, ես եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ես, որին Աստված ուղարկել է ձեզ հովանավորելու։

— Եվ հենց դրա համար էլ դուք հետևո՞ւմ էիք ինձ,— խորամանկ ժպիտով հարցրեց դեռատի կինը, որի ուրախ բնավորությունն արդեն սկսել էր հաղթել։ Նրա վախը չքացել էր, հենց որ տեսել էր, որ թշնամու տեղ դրած մարդն իր բարեկամն է։

— Ոչ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— ոչ, խոստովանում եմ, պատահաբար եմ ընկել ձեր ճանապարհը։ Ես տեսա, թե ինչպես մի կին բախում է իմ ընկերներից մեկի լուսամուտը...

— Ձեր ընկերներից մեկի՞,— ընդհատեց նրան տիկին Բոնասիեն։

— Իհարկե։ Արամիսն իմ ամենամոտիկ ընկերներից մեկն է։

— Արամի՞ս։ Ո՞վ է դա։

— Դե լա՜վ։ Ուզում եք ինձ հավատացնել, թե Արամիսին չե՞ք ճանաչում։

— Ես առաջին անգամն եմ լսում այդ անունը։

— Նշանակում է դուք առաջին անգա՞մն եք եկել այդ տունը։

— Իհարկե։

— Եվ դուք չգիտեի՞ք, որ այդտեղ ապրում է մի երիտասարդ։

— Ոչ։

— Հրացանակիր։

— Ոչ, ոչ։

— Նշանակում է դուք նրա՞ն չէիք որոնում։

— Իհարկե ոչ։ Բայց դուք ինքներդ էլ կարող էիք տեսնել, որ ես կնոջ հետ էի խոսում։

— Այդ ճշմարիտ է։ Բայց այդ կինը Արամիսի բարեկամուհի՞ն է։

— Չգիտեմ։

— Դե քանի որ ապրում է նրա մո՞տ։

— Դա ինձ չի վերաբերում։

— Բայց ո՞վ է նա։

— Օ՜, այդ գաղտնիքը իմը չէ։

— Թանկագին տիկին Բոնասիե, դուք հմայիչ կին եք, բայց միաժամանակ՝ խորհրդավոր...

— Մի՞թե դա ինձ նսեմացնում է։

— Ոչ, ընդհակառակն, դուք չքնաղ եք։

— Եթե այդպես է, թույլ տվեք հենվեմ ձեր թևին։

— Հաճույքով։ Իսկ ա՞յժմ...

— Իսկ այժմ ուղեկցեք ինձ։

— Ո՞ւր։

— Այնտեղ, ուր ես գնում եմ։

— Բայց ո՞ւր եք գնում դուք։

— Կտեսնեք, երբ կտանեք ինձ մինչև դուռը։

— Եվ պետք է սպասե՞մ ձեզ։

— Այդ իզուր կլինի։

— Նշանակում է դուք մենա՞կ եք վերադառնալու։

— Գուցե այո, գուցե՝ ոչ։

— Բայց այն անձը, որն ուղեկցելու է ձեզ, տղամա՞րդ է լինելու, թե՞ կին։

— Դեռ չգիտեմ։

— Իսկ ես կիմանամ։

— Ինչպե՞ս։

— Կսպասեմ և կտեսնեմ, թե ում հետ եք դուրս գալու։

— Այդ դեպքում՝ մնաք բարով։

— Ինչպե՞ս։

— Դուք այլևս ինձ հարկավոր չեք։

— Բայց դուք ինքներդ խնդրեցիք...

— Ազնվականի օգնություն և ոչ թե լրտեսի հսկողություն։

— Դա չափից դուրս դաժան խոսք է։

— Ինչպե՞ս են կոչում նրան, ով մարդուն հետևում է հակառակ նրա կամքին։

— Անհամեստ։

— Դա չափազանց մեղմ է։

— Ճար չկա, տիկին, տեսնում եմ, որ ստիպված եմ կատարել ձեր բոլոր ցանկությունները։

— Ինչո՞ւ դուք ձեզ զրկեցիք այդ ցանկությունն իսկույն կատարելու պատվից ։

— Իսկ զղջումը մի՞թե պատիվ չի բերում։

— Դուք իսկապե՞ս զղջում եք։

— Ինքս էլ չգիտեմ։ Միայն մի բան գիտեմ. ես պատրաստ եմ կատարելու ամեն բան, ինչ դուք կցանկանաք։ Եթե դուք թույլ կտաք ինձ ուղեկցել ձեզ մինչև այնտեղ, ուր գնում եք։

— Եվ հետո դուք կթողնե՞ք ինձ։

— Այո։

— Եվ էլ չե՞ք հետևի ինձ։

— Ոչ։

— Ազնի՞վ խոսք։

— Ազնվականի խոսք։

— Այդ դեպքում տվեք ձեր թևը և գնանք։

Դ’Արտանյանը թևն առաջարկեց տիկին Բոնասիեին, և դեռատի կինը հենվեց նրան, դեռևս դողալով, սակայն արդեն պատրաստ ծիծաղելու։ Այդպես նրանք գնացին մինչև Լահարպ փողոցի ծայրը։ Այստեղ երիտասարդ կինն ասես տատանվեց, ինչպես առաջ Վոժիրար փողոցում, բայց հետո ըստ երևույթին մի քանի նշաններով ճանաչեց իրեն հարկավոր դուռը։

— Իսկ հիմա,— ասաց նա մոտենալով այդ դռանը,— ես այստեղ պիտի մտնեմ։ Հազար շնորհակալություն ձեր ազնիվ օգնության համար։ Դուք պաշտպանեցիք ինձ բոլոր վտանգներից, որոնց ես կենթարկվեի, եթե մենակ լինեի։ Բայց հասել է ձեր խոստումը կատարելու ժամանակը։ Ես հասել եմ այնտեղ, որտեղ ինձ հարկավոր էր։

— Իսկ վերադառնալիս դուք չե՞ք վախենա...

— Գուցե թե միայն գողերից։

— Իսկ դա քի՞չ բան է։

— Ի՞նչ կարող են խլել նրանք ինձնից։ Ես մոտս ոչ մի դենիե^[64] չունեմ։

— Դուք մոռանում եք զինանիշով հիանալի ասեղնագործ թաշկինակի մասին։ — Ի՞նչ թաշկինակ։

— Այն, որ ես վերցրի ձեր ոտքերի մոտից և դրի ձեր գրպանը։

— Լռե՛ք, լռե՛ք, թշվառական,— գոչեց դեռատի կինը։— Դուք ինձ կործանե՞լ եք ուզում։

— Ինքներդ տեսնում եք, որ ձեզ դեռևս վտանգ է սպառնում, քանի որ մեկ բառը բավական է, որպեսզի դուք դողդողաք, և ինքներդ խոստովանում եք, որ եթե այդ բառը ինչ-որ մեկի ականջին հասնի, դուք կորած եք։ Լսեցեք, տիկին,— ասաց դ’Արտանյանը նրա ձեռքը բռնելով և այրող հայացքը հառելով վրան,— լսեցեք, ավելի համարձակ եղեք, վստահեցեք ինձ։ Մի՞թե դուք իմ աչքերում չկարդացիք, որ սիրտս լի է ձեզ նվիրվածությամբ։

— Ես այդ զգում եմ։ Դրա համար էլ դուք կարող եք հարցուփորձ անել ինձ իմ բոլոր գաղտնիքների մասին, բայց ուրիշի գաղտնիքը՝ այլ բան է։

— Լավ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Բայց ես կբացեմ այդ գաղտնիքները։ Քանի որ դրանք կարող են ազդել ձեր բախտի վրա, պետք է նաև իմը դառնան...

— Աստվա՜ծ փրկի ձեզ դրանից,— գոչեց դեռատի կինը, և նրա ձայնում այնպիսի անհանգստություն հնչեց, որ դ’Արտանյանը ակամա ցնցվեց։— Աղաչում եմ ձեզ, մի՛ խառնվեք ոչ մի բանի, որն ինձ է վերաբերում, մի փորձեք օգնել ինձ կատարելու այն, ինչ դրված է ինձ վրա։ Ես աղաչում եմ ձեզ ի սեր այն զգացմունքի, որ տածում եք իմ նկատմամբ, հանուն այն ծառայության, որ դուք մատուցեցիք ինձ, և որը ես երբեք չեմ մոռանա իմ կյանքում։ Հավատացեք ինձ։ Այլևս մի՛ մտածեք իմ մասին։ Ես այլևս գոյություն չունեմ ձեզ համար, որպես թե երբեք չեք տեսել ինձ։

— Արդյոք Արամի՞սն էլ այնպես պիտի վարվի, ինչ-պես ես,— հարցրեց դ’Արտանյանը՝ նրա խոսքերից վիրավորված։

— Ահա արդեն երկու թե երեք անգամ դուք արտասա-նում եք այդ անունը, պարոն։ Մինչդեռ ես ձեզ ասացի, որ դա ինձ անծանոթ անուն է։

— Դուք չեք ճանաչում այն մարդուն, որի լուսամուտը բախո՞ւմ էիք։ Ի՜նչ եք ասում, տիկին։ Դուք ինձ չափից դուրս դյուրահավատ մարդու տեղ եք դնում։

— Խոստովանեցեք, որ դուք հորինել եք այդ ամբողջ պատմությունը և հնարել եք այդ Արամիսին, որպեսզի ինձ անկեղծության մղեք։

— Ես ոչինչ չեմ հորինում, տիկին, ես ոչինչ չեմ հնարում։ Ես կատարյալ ճշմարտություն եմ ասում։

— Եվ դուք ասում եք, որ ձեր ընկերներից մեկն այդ տա՞նն է ապրում։

— Ես այդ ասում եմ և կրկնում եմ երրորդ անգամ. այդ այն տունն է, որտեղ ապրում է իմ ընկերը, և այդ ընկերը Արամիսն է։

— Այդ ամենը ժամանակի ընթացքում կպարզվի,— շշնջաց դեռատի կինը,— իսկ առայժմ, պարոն, լռեցեք։

— Եթե դուք կարողանայիք կարդալ իմ սիրտը, որ բաց է ձեր առաջ,— ասաց դ’Արտանյանը,— դուք այնտեղ կտեսնեիք այնպիսի ջերմ հետաքրքրություն, որ կխղճայիք ինձ, և այնպիսի սեր, որ նույն րոպեին կբավա-րարեիք այդ հետաքրքրությունը։ Չպետք է վախենալ նրանից, ով սիրում է ձեզ։

— Դուք շատ շուտ խոսեցիք սիրո մասին,— ասաց դեռատի կինը գլուխն օրորելով։

— Սերն իմ մեջ արթնացավ արագ և առաջին անգամ։ Չէ՞ որ ես քսան տարեկան էլ չկամ։

Տիկին Բոնասիեն աչքի տակով նայեց նրան։

— Լսեցեք, ես արդեն հետքը բռնել եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Երեք ամիս սրանից առաջ ես քիչ մնաց պի-տի մենամարտեի Արամիսի հետ ճիշտ և ճիշտ այնպիսի մի թաշկինակի պատճառով, ինչպիսին այն թաշկինակը, որը դուք ցույց տվիք նրա մոտ գտնվող կնոջը, այնպի-սի մի թաշկինակի, որը ճիշտ և ճիշտ նույնպիսի զինանիշ ուներ։

— Երդվում եմ ձեզ, պարոն,— ասաց դեռատի կինը,— դուք սոսկալի հոգնեցնում եք ինձ ձեր այդ հարցուփորձով։

— Բայց դուք, տիկին, դուք, որ այդքան զգույշեք, եթե ձերբակալելու դեպքում ձեզ մոտ գտնեին այդպիսի մի թաշկինակ, արդյոք այդ ձեզ չէ՞ր անվանարկի։

— Ինչո՞ւ։ Միթե սկզբնատառերն իմը չեն՝ «Կ. Բ.», Կոնստանցիա Բոնասիե։

— Թե՞ Կամիլլա դը Բուա-Տրասի։

— Լռեցեք, պարոն, լռեցեք։ Եթե ինձ սպառնացող վտանգը չի կարող ետ պահել ձեզ, ապա մտածեցեք ձեզ սպառնացող վտանգների մասին։

— Ի՞նձ։

— Այո, ձեզ։ Ինձ հետ ծանոթ լինելու համար դուք կարող եք բանտ նստել կամ ձեր կյանքը տալ։

— Այդ դեպքում ես այլևս չեմ հեռանա ձեզնից։

— Պարոն,— խոսեց դեռատի կինը՝ աղերսագին կոտրատելով ձեռքերը,— պարոն, ես դիմում եմ զինվորականի պատվին, ազնվականի ազնվությանը՝ հեռացեք։ Լսո՞ւմ եք. կեսգիշերվա ժամն է խփում, հիմա ինձ սպասում են։

— Տիկին,— ասաց դ’Արտանյանը գլուխ տալով,— ես չեմ համարձակվի մերժել նրան, ով այդպես խնդրում է ինձ։ Հանգստացեք, ես գնում եմ։

— Դուք չե՞ք գա իմ հետևից, չե՞ք հետևի ինձ։

— Ես իսկույն կվերադառնամ իմ տունը։

— Ախ, ես գիտեի, որ դուք ազնիվ պատանի եք,— գոչեց տիկին Բոնասիեն՝ մի ձեռքը մեկնելով նրան, մյուսով բռնելով քարե պատի մեջ բացված դռնակի մուրճիկը։ Դ’Արտանյանը արագ բռնեց իրեն մեկնած ձեռքը և շրթունքները խանդաղատագին հպեց նրան։

— Ավելի լավ կլիներ ես երբեք հանդիպած չլինեի ձեզ,— գոչեց նա այնպիսի կոպտությամբ, որը հաճախ կանայք գերադասում են ամենաքնքուշ սիրալիրությունից, որովհետև այն հնարավորություն է տալիս տեսնելու մտքերի խորքը և ապացուցում է, որ զգացմուն-քը հաղթում է բանականությանը։

— Ոչ...— խոսեց տիկին Բոնասիեն՝ գրեթե սիրալիր սեղմելով դ’Արտանյանի ձեռքը, որը դեռ բաց չէր թողնում դեռատի կնոջ ձեռքը,— ո՛չ, ես այդ ասել չեմ կարող. այն, ինչ այսօր չհաջողվեց, թերևս կհաջողվի ապագայում։ Ո՞վ գիտե, գուցե թե երբևիցե, երբ ես ազատ կլինեմ, կբավարարեմ ձեր հետաքրքրությունը...

— Իսկ իմ սերը, կարո՞ղ է արդյոք իմ սերն էլ այդ-պիսի հույս ունենալ,— ցնծագին բացականչեց պատանին։

— Օ՜, դրանով ես չեմ ուզում ինձ կապել։ Դա կախ-ված կլինի այն զգացմունքներից, որ դուք կկարողանաք ներշնչել ինձ։

— Նշանակում է, առայժմ, տիկին...

— Առայժմ, պարոն, ես միայն շնորհակալության զգացմունք ունեմ ձեր նկատմամբ։

— Դուք չափից դուրս սիրալիր եք,— տխուր խոսեց դ’Արտանյանը։— Եվ դուք չարաշահում եք իմ սերը։

— Ոչ, ես միայն оգտվում եմ ձեր ազնվությունից, պարոն։ Բայց, հավատացեք, կան մարդիկ, որոնք կարողանում են չմոռանալ իրենց խոստումները։

— Օ՜, դուք ինձ ամենաերջանիկն եք դարձնում մահկանացուների մեջ։ Չմոռանաք այս երեկոն, չմոռանաք այդ խոստումը։

— Հանգիստ եղեք։ Երբ ժամանակը գա, ես ամեն ինչ կհիշեմ։ Իսկ հիմա գնացեք, ի սեր բոլոր սրբություն-ների՝ գնացեք։ Ինձ սպասում էին ուղիղ տասներկուսին, և արդեն ուշացել եմ։

— Հինգ րոպեով։

— Որոշ հանգամանքներում հինգ րոպեն հինգ դար է։

— Երբ սիրում ես։

— Իսկ ձեզ ո՞վ ասաց, որ խնդիրը սիրահարվածին չի վերաբերում։

— Ձեզ տղամա՞րդ է սպասում,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Տղամա՞րդ։

— Դե, ահա, նորից սկսվում է մեր վեճը,— ասաց տիկին Բոնասիեն թեթև ժպիտով, որի մեջ անհամբերության ստվեր էր խաղում։

— Ո՛չ, ո՛չ, ես գնում եմ։ Ես հավատում եմ ձեզ, ուզում եմ, որ դուք էլ հավատաք իմ նվիրվածությանը, եթե նույնիսկ այդ նվիրվածությունը ցնորամտու-թյան է հասնում։ Մնաք բարով, տիկին, մնաք բարով։

Եվ ասես զգալով, որ միայն մեծ ջանքերով պիտի կարողանա բաց թողնել կնոջ ձեռքը, նա հանկարծակի սկսեց հեռու վազել։ Մինչ այդ տիկին Բոնասիեն մուրճիկով դուռը բախեց ճիշտ այնպես, ինչպես լուսամուտն էր բախել երեք դանդաղ հարված՝ հավասար ընդհատումներով։ Դ’Արտանյանը մինչև անկյունը վազելով ետ նայեց։ Գուռն արդեն բացվել էր ու փակվել։ Արդուզարդի վաճառականի սիրունիկ կինն այլևս չէր երևում։

Դ’Արտանյանը շարունակեց իր ճանապարհը։ Նա խոսք էր տվել գաղտուկ չնայել տիկին Բոնասիեի հետևից, և եթե նույնիսկ իր կյանքը կախված լիներ նրանից, թե ուր է գնում տիկին Բոնասիեն, կամ ով է ուղեկցելու նրան, միևնույն է, նա տուն կգնար, քանի որ խոսք էր տվել այդպես անել։ Հինգ րոպե չանցած՝ նա արդեն Գերեզմանափորների փողոցումն էր։

«Խե՜ղճ Աթոս,— մտածում էր դ’Արտանյանը։— Նա չի հասկանա, թե այս ամենն ինչ է նշանակում։ Երևի ինձ սպասելով քունը տարել է, և քուն է մտել կամ գնացել է տուն և այնտեղ իմացել, որ իր մոտ մի կին է եղել։ Աթոսի մոտ կի՜ն։ Ասենք,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— Արամիսի մոտ հո կար մի կին։ Այս ամենը շատ տարօրինակ է, և ես շատ կուզենայի իմանալ, թե ինչով կվերջանա այս բոլորը»։

— Վատ, տեր իմ, վատ կվերջանա,— լսվեց մի ձայն, և դ’Արտանյանը ճանաչեց Պլանշեի ձայնը։ Բանն այն է, որ ինքն իրեն բարձրաձայն խոսելով, ինչպես պատահում է որևէ բանով խիստ մտահոգված մարդկանց հետ, նա իր համար էլ աննկատելի հասել էր իր տան մուտքին, որի խորքում բարձրանում էր բնակարան տանող սանդուղքը։

— Ինչպե՞ս թե վատ։ Ի՞նչ ես ուզում ասել դրանով, հիմա՛ր,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Ի՞նչ է պատահել այստեղ։

— Տեսակ-տեսակ դժբախտություններ։

— Ի՞նչ դժբախտություններ։

— Ամենից առաջ՝ պարոն Աթոսին ձերբակալել են։

— Ձերբակալե՞լ։ Աթոսը ձերբակալվա՞ծ է։ Ինչի՞ համար։

— Նրան գտան ձեր տանը։ Նրան ձեր տեղը դրին։

— Բայց ո՞վ ձերբակալեց նրան։

— Ոստիկանները։ Նրանց օգնության էին կանչել այն սևազգեստ մարդիկ, որոնց դուք վռնդեցիք։

— Բայց ինչո՞ւ նա իր անունը չասաց։ Ինչո՞ւ չբա-ցատրեց, որ այս գործի հետ ինքը ոչ մի կապ չունի։

Նա ոչ մի պայմանով այդ չէր անի, տեր իմ։ Դրա փոխարեն մոտեցավ ինձ ու շշնջաց. «Այժմ անհրաժեշտ է, որ քո պարոնն ազատ լինի, ոչ թե ես։ Նրան ամեն բան հայտնի է, իսկ ինձ՝ ոչինչ։ Թող կարծեն, թե նա ձերբա-կալված է, և այդ նրան գործելու ժամանակ կտա։

Մի երեք օր հետո ես նրանը, կասեմ, թե ով եմ, և ստիպված կլինեն ինձ բաց թողնել։

— Կեցցես, Աթոս,— շշնջաց դ’Արտանյանը։— Ազնիվ հոգի է։ Ճանաչվում է հենց այս արարքով։ Իսկ ի՞նչ արին ոստիկանները։

— Նրանցից չորսը պարոն Աթոսին տարան, չգիտեմ ուր, Բաստիլ կամ Ֆոր-Լևեկ։ Երկուսը մնացին սևազգեստ մարդկանց հետ, որոնք ամեն ինչ փորփրեցին ու բոլոր թղթերը տարան։ Մյուս երկուսն այդ ժամանակ դռան մոտ կանգնած հսկում էին։ Հետո, իրենց գործը վերջացնելով գնացին՝ տունը դատարկելով և դուռը բաց թողնելով։

— Իսկ Պորտոսն ու Արամի՞սը։

— Ես նրանց տանը չգտա, և նրանք չեն եկել։

— Բայց ամեն րոպե կարող են գալ։ Դու հո խնդրե՞լ ես հայտնել նրանց, որ ես իրենց եմ սպասում։

— Այո՛, տեր իմ։

— Լավ։ Այդ դեպքում մնա այստեղ։ Եթե նրանք գան, պատմիր նրանց ինչ որ եղել է։ Թող ինձ սպասեն «Սոսե-նու Կոնգոմ» պանդոկում։ Այստեղ մնալը նրանց համար անվտանգ չէ։ Հարկավոր է, որ այս տունը հսկողության տակ լինի։ Ես վազում եմ պարոն դը Տրևիլի մոտ, որպեսզի նրան տեղյակ դարձնեմ այս ամենին, այն տեղից կգնամ պանդոկ, նրանց մոտ։

— Լսում եմ, տեր իմ,— ասաց Պլանշեն։

— Բայց դու կմնա՞ս այստեղ։ Չե՞ս վախենում,— հարցրեց դ’Արտանյանը՝ ետ դառնալով և աշխատելով սիրտ տալ իր ծառային։

— Հանգիստ եղեք, տեր իմ,— պատասխանեց Պլանշեն։— Դուք դեռ չեք ճանաչում ինձ։ Ես կարող եմ քաջ լինել, երբ աշխատում եմ քաջ լինել, հավատացեք ինձ։ Ամբողջ խնդիրն այն է, որ մարդ ուզենա քաջ լինել։ Բացի դրանից՝ ես պիկարդացի եմ։

— Ուրեմն՝ վճռված է,— ասաց դ’Արտանյանը։— Դու ավելի շուտ քեզ մահու կտաս, քան քո պահակակետը կթողնե՞ս։

— Այո՛, տեր իմ։ Չկա մի բան, որ ես չանեմ, որպեսզի ապացուցեմ իմ տիրոջը, թե որքան նվիրված եմ իրեն։

— «Հիանալի է,— մտածեց դ’Արտանյանը։— Երևում է՝ այն միջոցը, որ ես գործադրեցի այս տղայի նկատմամբ, հաջող է եղել։ Առիթ եղած դեպքում պետք է օգտվել նրանից»։

Եվ ամենայն արագությամբ, որին ընդունակ էին ամբողջ օրվա վազվզոցից արդեն կարգին հոգնած ոտքերը, նա ուղղվեց դեպի Հին Աղավնատուն փողոցը։

Պարոն դը Տրևիլը տանը չէր։ Նրա վաշտը Լուվրում պահակություն էր անում։ Դը Տրևիլն իր վաշտի հետ Լուվրումն էր գտնվում։

Անհրաժեշտ էր տեսնել պարոն դը Տրևիլին։ Հարկավոր էր նրան տեղեկացնել պատահած դեպքի մասին։

Դ’Արտանյանը որոշեց փորձ անել, կհաջողվի՞ արդյոք իրեն Լուվր մտներ ներս մտնելու իրավունք պիտի տար նրան պարոն Դեզեսարի գվարդիական վաշտի համազգեստը։

Նա գնաց Փոքր Ավգուստինաների փողոցով, ապա գետափով, մտածելով անցնել Նոր կամրջով։ Նրա մեջ միտք ծագեց օգտվել լաստանավից, բայց երբ իջել էր գետափ, մեքենաբար ձեռքը գրպանը տարավ և համոզվեց, որ փոխադրավարձ վճարելու փող չունի։

Հասնելով Դենեգո փողոցը՝ նա հանկարծ նկատեց, որ Դոֆինի փողոցի անկյունից մարդիկ դուրս եկան։ Դրանք երկու հոգի էին, մի տղամարդ և մի կին։ Նրանց տեսքը զարմացրեց դ’Արտանյանին։

Կինը իր կազմվածքով հիշեցնում էր տիկին Բոնա-սիեին, իսկ տղամարդը զարմանալիորեն նման էր Արամիսին։

Բացի դրանից կինը փաթաթված էր մի սև թիկնոցի մեջ, որը դ’Արտանյանի մտքում տպավորվեց այնպես, ինչպես տեսել էր Վոժիրար փողոցում լուսամուտի ֆոնի վրա և Լահարպ փողոցում՝ դռան մեջ։ Իսկ տղամարդը հրացանակրի համազգեստով էր։

Թիկնոցի կնգուղն իջեցրած էր կնոջ երեսին, իսկ տղամարդը իր երեսը ծածկել էր թաշկինակով։ Այս նախազգուշությունը ցույց էր տալիս, որ նրանք եր-կուսն էլ աշխատում էին անճանաչելի մնալ։

Նրանք գնում էին կամրջով։ Դ’Արտանյանի ճանա-պարհը նույնպես կամրջով էր անցնում, քանի որ նա ուզում էր Լուվր գնալ։ Դ’Արտանյանը հետևեց նրանց։

Դեռ մի տասը քայլ էլ չէր արել, երբ արդեն հաստատ համոզվեց, որ կինը տիկին Բոնասիեն է, իսկ տղամար-դը՝ Արամիսը։

Եվ հանկարծ խանդից ծնված բոլոր կասկածները նորից արթնացան նրա հոգում։

Նա խաբված էր, խաբված էր իր ընկերոջից և խաբված էր այն կնոջից, որին արդեն սիրում էր որպես սիրու-հու։ Տիկին Բոնասիեն երդվում էր բոլոր սրբություններով, թե Արամիսին չի ճանաչում, և քառորդ ժամ էլ չանցած՝ դ’Արտանյանը նրան հանդիպում է Արամիսի հետ թևանցուկ արած։

Դ’Արտանյան նույնիսկ չմտածեց էլ, որ ինքը ար-դուզարդի վաճառականի սիրունիկ կնոջ հետ ծանոթա-ցել է ընդամենը մի երեք ժամ առաջ, որ նա ոչ մի բանով կապված չէ իր հետ, բացի միայն շնորհակալության զգացումից՝ ոստիկանների ձեռքից ազատելու համար, որոնք ուզում էին փախցնել նրան, և որ նա ոչ մի բան չի խոստացել դ’Արտանյանին։ Նա իրեն զգում էր խաբված, վիրավորված, ծաղրի ենթարկված սիրեկան։ Կատաղությունը համակեց նրան, արյունը երեսին խփեց։ Նա որոշեց ճշմարտությունն իմանալ։

Երիտասարդ կինը և նրա ուղեկիցը նկատեցինք որ իրենց հետևող կա, և քայլերն արագացրին։ Դ’Արտանյանը համարյա վազելով գնաց անցավ նրանցից և ետ դառ-նալով դեմ առավ նրանց հենց այն րոպեին, երբ նրանք անցնում էին Սամարուհու^[65] արձանի կողքով, որը լուսավորված էր մի լապտերով, որի լույսը փռվում էր նաև կամրջի այդ ամբողջ մասի վրա։

Դ’Արտանյանը կանգ առավ նրանց առաջ, և նրանք նույնպես ստիպված եղան կանգ առնել։

— Ի՞նչ է հարկավոր ձեզ, պարո՛ն,— մի քայլ ետ քաշվելով հարցրեց հրացանակիրը, որի օտար առոգանությունը դ’Արտանյանին ստիպեց հասկանալ, որ համենայնդեպս իր ենթադրության մի մասում սխալված է։

— Սա Արամիսը չէ՛,— գոչեց նա։

— Ո՛չ, պարոն, Արամիսը չեմ։ Դատելով ձեր բացա-կանչությունից՝ դուք ինձ ուրիշի տեղ եք դրել, ուստի և ես ներում եմ ձեզ։

— Դուք ներում եք ի՞նձ,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Այո՛,— ասաց անծանոթը։— Թույլ տվեք ինձ անցնել, քանի որ դուք ոչ մի գործ չունեք ինձ հետ։

— Դուք իրավացի եք, պարոն,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ես ձեզ հետ ոչ մի գործ չունեմ։ Բայց ես գործ ունեմ ձեր ուղեկցուհու հետ։

— Իմ ուղեկցուհու հե՞տ։ Բայց դուք նրան չեք ճանաչում,— զարմանքով ասաց անծանոթը։

— Դուք սխալվում եք, պարոն։ Ես նրան ճանաչում եմ։

— Ա՜խ,— կշտամբանքով գոչեց տիկին Բոնասիեն։— Դուք ինձ ազնվականի և զինվորականի խոսք տվիք։ Ես կարծում էի, թե կարող եմ հույս դնել ձեր ազնվու-թյան վրա։

— Իսկ դուք, տիկին, դուք...— շփոթված կմկմաց դ’Ար-տանյանը դուք ինձ խոստացաք...

— Հենվեցեք իմ թևին, տիկին,— ասաց օտարերկրացին,— և առաջ գնանք։

Դ’Արտանյանը շշմած ու շփոթված, ձեռքերը կրծքին խաշած՝ շարունակում էր կանգնած մնալ տիկին Բոնասիեի և նրա ուղեկցի առջև։

Հրացանակիրը մի քայլ առաջ գնաց և ձեռքով ետ հրեց դ’Արտանյանին։

Արտանյանը ետ ցատկելով դուրս քաշեց սուսերը։ Օտարերկրացին էլ կայծակի արագությամբ դուրս քաշեց իր սուսերը։

— Ի սեր բոլոր սրբերի, միլորդ,— աղաղակեց տիկին Բոնասիեն, նրանց միջև նետվելով և ձեռքերով բռնելով սուսերները։

— Միլո՜րդ,— գոչեց դ’Արտանյանը։ Նրա գլխում հանկարծակի մի միտք ծագեց— Միլորդ... Ներեցեք ինձ, տեր իմ... Բայց մի՞թե դուք...

— Միլորդը դուքս Բեկինգհեմն է,— շշուկով ասաց տիկին Բոնասիեն։— Եվ այժմ դուք կարող եք մեզ բոլորիս կործանել։

— Միլորդ, և դուք, տիկին, խնդրում եմ ձեզ՝ ներեցեք ինձ։ Բայց չէ՞ որ ես սիրում եմ սրան, միլորդ, և խանդում էի։ Դուք հո գիտե՞ք, միլորդ, ինչ բան է սերը։ Ներեցեք ինձ և ասացեք. չե՞մ կարող արդյոք ես իմ կյանքը տալ ձերդ ողորմածության համար։

— Դուք ազնիվ պատանի եք,— խոսեց դուքսը դ’Արտանյանին մեկնելով իր ձեռքը, որը նա սեղմեց հարգալից։— Դուք ինձ ձեր ծառայությունն եք առաջարկում, ես ընդունում եմ։ Ուղեկցեք մեզ մինչև Լուվր և եթե նկատեք, որ որևէ մեկը հետևում է մեզ, սպանեցեք այդ մարդուն։

Դ’Արտանյանը մերկ սուսերը ձեռքին բռնած ճանապարհ տվեց տիկին Բոնասիեին ու դքսին և մի քսան քայլ ետ մնալով՝ հետևեց նրանց, պատրաստ լինելով ճշտորեն կատարելու Կառլոս I-ի^[66] ազնիվ ու վեհաշուք մինիստրի հրամանը։

Սակայն, բարեբախտաբար, այդ երեկո երիտասարդ հերոսը առիթ չունեցավ գործով ապացուցելու իր նվիրվածությունը, և դեռատի կինը վայելչատես հրացանակրի հետ առանց որևէ անհանգստության՝ Լուվր հասան ու ներս ընդունվեցին Էշել փողոցի դիմաց գտնվող դռնակով։ Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, նա շտապեց «Սոսենու Կոնգոմ» պանդոկը, որտեղ նրան սպասում էին Պորտոսն ու Արամիսը։

Առանց բացատրելու, թե ինչ առիթով էր անհանգստացրել նրանց՝ դ’Արտանյանը միայն հաղորդեց, թե ինքը մենակ գլուխ բերեց այն գործը, որի համար, իրեն թվում էր, թե պետք կլիներ նրանց օգնությունը։

Իսկ այժմ, մեր պատմությունով տարված՝ այս երեք ընկերներին թողնենք, որ վերադառնան յուրաքանչյուրն իր տունը, և Լուվրի ոլորապտույտներով հետևենք դուքս Բեկինգհեմին և նրա ուղեկցուհուն։

XII. Ջորջ Վիլիերս, Բեկինգհեմի դուքս

Տիկին Բոնասիեն և դուքսը առանց դժվարությունների մտան Լուվր։ Տիկին Բոնասիեին ճանաչում էին, գիտեին, որ նա թագուհու սպասուհիներից մեկն է, իսկ դուքսը պ-րն դը Տրևիլի հրացանակիրների համազգեստով էր, իսկ հրացանակիրների մի վաշտը, ինչպես արդեն ասել ենք, այդ երեկո պալատում հերթապահություն էր անում։ Ի դեպ, Ժերմենը կուրորեն նվիրված էր թագուհուն, և եթե մի որևէ բան պատահեր, տիկին Բոնասիեին կմեղադրեին միայն նրա համար, որ նա իր սիրեկանին Լուվր է բերել։ Դրանով էլ ամեն ինչ կվերջանար։ Նա մեղքն իր վրա կվերցներ, իր անբիծ անունը, ճիշտ է, կարատավորեր, բայց աշխարհի ուժեղների համար ի՞նչ նշանակություն ունի մի ինչ-որ արդուզարդի վաճառականի կնոջ անբիծ անունը։

Մտնելով բակ, դուքսը և տիկին Բոնասիեն մի քսանհինգ քայլ գնացին քարե ցանկապատի երկարությամբ։ Ապա տիկին Բոնասիեն սեղմեց սպասավորների փոքրիկ դռան բռնակը։ Այդ դուռը, որ ցերեկը բաց էր լինում, իսկ գիշերը սովորաբար փակվում էր, հեշտությամբ բացվեց։ Նրանք ներս մտան։ Շուրջը խավար էր, սակայն տիկին Բոնասիեին լավ ծանոթ էին Լուվրի այդ մասի բոլոր մուտքերն ու անցուղիները, որովհետև այդ մասը հատկացված էր պալատի սպասավորներին։ Դուռը իր հետևից փակելով՝ տիկին Բոնասիեն դքսին թևանցուկ արեց, խարխափելով մի քանի քայլ առաջ գնաց, սանդուղքի բազրիքը բռնեց, ոտքի շոշափումով աստիճանը գտավ և սկսեց բարձրանալ։ Դուքսը հետևում էր նրան։ Նրանք հասան երրորդ հարկ։ Այստեղ տիկին Բոնասիեն թեքվեց դեպի աջ, իր ուղեկցին տարավ մի երկար միջանցքով, մի հարկ ցած իջավ էլի մի քանի քայլ առաջ գնաց, բանալին մտցրեց մի փականքի մեջ, դուռը բաց արեց և դքսին հրեց մի սենյակ, որը լուսավորված էր միայն գիշերային լամպով։

— Մնացեք այստեղ, միլորդ,— շշնջաց նա։— Հիմա կգան։

Այս ասելով, նա նույն դռնով դուրս եկավ և այն փակեց բանալիով, այնպես որ դուքսը մնաց որպես գերի, բառիս բուն իմաստով։

Չի կարելի չնշել, որ դուքս Բեկինգհեմը, չնայած բոլորովին մենակ էր։ Բայց վախ չէր զգում։ Նրա բնավորության ամենահատկանշական գծերից մեկը՝ ծարավն էր արկածների և սերը ամեն տեսակ ռոմանտիկ բնի նկատմամբ։ Համարձակ, քաջարի ու ձեռներեց այդ մարդը շատ անգամ էր այսպիսի հանգամանքներում վտանգի ենթարկել իր կյանքը։ Նրան արդեն հայտնի էր, որ Աննա Ավստրիացու նամակը, որն իրեն ստիպել էր սլանալ Փարիզ, կեղծ է եղել և պետք է իրեն ծուղակի մեջ գցեր։ Սակայն, փոխանակ Լոնդոն վերադառնալու, օգտվելով դիպվածից, նա խնդրել էր թագուհուն հաղորդել, որ առանց նրա հետ տեսնվելու չի գնա։ Թագուհին սկզբում վճռականապես մերժել էր, հետո երկյուղելով, թե իր մերժումից հուսահատության հասած դուքսը կարող է որևէ անմտություն թույլ տալ, որոշել էր ընդունել նրան, որպեսզի խնդրի անմիջապես վերադառնալ։ Բայց այդ նույն երեկոյան, երբ նա այս որոշումն էր ընդունել, փախցրին տիկին Բոնասիեին, որին հանձնարարված էր գնալ դքսի մոտ և նրան բերել Լուվր։ Երկու օր ոչ ոք չգիտեր, թե ինչ է պատահել տիկին Բոնասիեին և ամեն ինչ կանգ էր առել։ Բայց հենց որ տիկին Բոնասիեն դուրս պրծավ նրանց ձեռքից և Լա Պորտի հետ տեսնվեց, նորից ամեն ինչ շարժման մեջ մտավ, և նա մինչև վերջ հասցրեց վտանգավոր նախաձեռնությունը, որ, եթե նրան Հափշտակած չլինեին, երեք օր շուտ գլուխ կգար։

Մենակ մնալով՝ դուքսը մոտեցավ հայելուն։ Հրացանակրի հագուստը շատ էր սազում նրան։

Նա կլիներ երեսունհինգ տարեկան, և իզուր չէր, որ ամենագեղեցիկ ազնվականի ու ամենանրբին ասպետի համբավ ուներ ինչպես ամբողջ Ֆրանսիայում, այնպես էլ Անգլիայում։

Լինելով երկու թագավորների սիրելին, բազում միլիոնների տեր, չտեսնված իշխանություն ունենալով երկրում, որը նա իր քմահաճույքով մերթ վրդովում էր, մերթ խաղաղեցնում, ենթարկվելով միայն իր հաճույքներին, Ջորջ Վիլիերսը՝ դուքս Բեկինգհեմը, վարում էր հեքիաթային կյանք, որը նույնիսկ դարեր անցնելուց հետո կարող էր իր սերունդներին զարմանք պատճառել։

Լինելով ինքնավստահ, համոզված, որ ուրիշ մարդկանց կառավարող օրենքները ամենևին չեն վերաբերում իրեն, հույս դնելով իր հզորության վրա՝ նա գնում էր ուղիղ դեպի իր նպատակը, թեկուզև այդ նպատակը այնքան կուրացուցիչ ու բարձր լիներ, որ ուրիշ ամեն մի մարդու ցնորամտություն թվար նույնիսկ նրա մասին մտածելը։ Այս ամենը միասին նրան վճռականություն էր տալիս՝ հանդիպումներ որոնելու չքնաղ ու անմատչելի Աննա Ավստրիացու հետ և շլացնելով նրան՝ սեր արթնացնելու նրա սրտում։

Եվ այսպես, ինչպես արդեն ասացինք, Ջորջ Վիլիերսը կանգ առավ հայելու առաջ։ Ուղղելով իր գեղեցիկ ոսկեփայլ մազերը, որ փոքր-ինչ ճմրթվել էին հրացանակրի գլխարկից, բեղերը ոլորելով, հրճվանքով լեցուն, հպարտ ու երջանիկ, որ մոտ է փափագած րոպեն, նա ժպտաց իր արտացոլմանը՝ հույսով ու հպարտությամբ տոգորված ժպիտով։

Այդ նույն րոպեին բացվեց պատի մեջ վարագուրված մի դուռ, և սենյակ մտավ մի կին։ Դուքսը նրան տեսով հայելու մեջ և թեթև ճիչ արձակեց. ներս մտնողը թագուհին էր։

Աննա Ավստրիացին այդ ժամանակ քսանվեց կամ քսանյոթ տարեկան էր և գտնվում էր իր գեղեցկության լիակատար ծաղկուն հասակում։ Նա թագուհու կամ թե աստվածուհու քայլվածք ուներ։ Զմրուխտափայլ աչքերը գեղեցկության կատա-րելություն էին թվում և լի էին քնքշությամբ ու միաժամանակ վեհությամբ։

Փոքրիկ ալ կարմիր բերանը չէր փչացնում նույնիսկ ստորին շրթունքը, որ փոքր-ինչ դուրս էր ցցված, ինչպես ավստրիական թագավորական տան բոլոր շառավիղներինն էր, նա չքնաղ էր իր ժպիտով, բայց կարողանում էր արտահայտել նաև խոր արհամարհանք։

Նրա մաշկը հայտնի էր իր քնքուշ ու թավշանման նրբությամբ, ձեռքերը և ուսերը զարմացնում էին իրենց գծագրության գեղեցկությամբ, և իր ժամանակի բոլոր բանաստեղծները գովերգում էին նրան իրենց ոտանավորներում։ Վերջապես նրա մազերը, որ մատաղ հասակում խարտյաշ էին, բայց աստիճանաբար դարչնագույն երանգ էին ստացել, այժմ հյուսված ու փոքր-ինչ փոշեպատված՝ չքնաղորեն շրջանակում էին նրա երեսը, որին ամենախիստ քննադատն էլ գուցե թե կցանկանար միայն մի քիչ ավելի պակաս վառ գույներ, իսկ ամենապահանջկոտ քանդակագործը՝ քթի ավելի շատ նրբություն։

Դուքս Բեկինգհեմը մի պահ ապշահար քար կտրեց. պարահանդեսների, տոնախմբությունների ու խնջույքների ժամանակ Աննա Ավստրիացին երբեք նրան այնքան չքնաղ չէր թվացել, ինչպես այժմ, երբ նա է ճերմակ մետաքսե պարզ շորով սենյակ մտավ՝ ուղեկցությամբ դոննա Էստեֆանիայի, որ միակն էր նրա իսպանացի սպասուհիներից, որը դեռևս գոհ չէր գնացել թագավորի խանդին ու կարդինալ Ռիշելիեի որոգայթներին։

Աննա Ավստրիացին մի քայլ արեց դեպի դուքսը։ Բեկինգհեմը ընկավ նրա ոտքերը, և նախքան թագուհին կկարողանար արգելել, նրա հագուստի փեշը հպեց իր շրթունքներին։

— Դուքս, դուք արդեն գիտեք, որ այն նամակը ես չեմ թելադրել։

— Օ՜, այո՛, տիրուհի՛, այո՛, ձերդ մեծություն,— բացականչեց դուքսը։— Գիտեմ, որ ես հիմար ու անմիտ եմ եղել, հավատալով, թե ձյունը կարող է կենդանանալ, մարմարը՝ ջերմություն ճառագել։ Բայց ի՛նչ արած, երբ սիրում ես, շատ հեշտ է հավատալ փոխադարձ սիրուն։ Բացի այդ, ես իզուր չեմ կատարել այս ճանապարհորդությունը, քանի որ, այնուամենայնիվ, ահա տեսնում եմ ձեզ։

— Այո՛,— պատասխանեց Աննա Ավստրիացին,— բայց ձեզ հայտնի է, թե ես ինչու եմ համաձայնել տեսակցել ձեզ հետ։ Անողոք լինելով իմ բոլոր վշտերի նկատմամբ՝ դուք համառորեն հրաժարվում էիք հեռանալ այս քաղաքից, թեև այստեղ մնալով՝ դուք վտանգի եք ենթարկում ձեր կյանքը և ինձ էլ ստիպում եք վտանգի ենթարկել իմ պատիվը։ Ես համաձայնեցի տեսակցել ձեզ հետ, որպեսզի ձեզ ասեմ՝ մեզ բաժանում է ամեն ինչ խորունկ ծովը, մեր թագավորությունների թշնամանքը, Տրված երդումների սրբությունը։ Սրբապղծություն է այդ ամենի դեմ պայքարել, միլո՛րդ։ Ես, վերջապես, համաձայնեցի տեսակցել ձեզ հետ նրա համար, որպեսզի ձեզ ասեմ, որ մենք այլևս չպետք է տեսնվենք։

— Շարունակեցե՛ք, տիրուհի, շարունակեցե՛ք, թագուհի,— խոսեց Բեկինգհեմը։ — Ձեր ձայնի քնքշությունը մեղմացնում է ձեր խոսքերի դաժանությունը։ Դուք խոսում եք սրբապղծության մասին։ Սակայն սրբապղծություն է այն սրտերի անջատումը, որոնք աստված ստեղծել է միմյանց համար։

— Միլո՛րդ,— գոչեց թագուհին։— Դուք մոռանում եք՝ ես երբեք չեմ ասել, որ սիրում եմ ձեզ։

— Բայց դուք երբեք չեք է՛լ ասել, որ չեք սիրում ինձ։ Եվ հիրավի, այդպիսի խոսքեր արտասանելը խիստ ապերախտություն կլիներ ձերդ մեծության կողմից։ Որովհետև, ասացեք ինձ, որտե՞ղ կգտնեք դուք այնպիսի սեր, ինչպիսին իմ սերն է, այնպիսի սեր, որը մարել չկարողացան ոչ անջատումը, ոչ ժամանակը, ոչ անհուսալիությունը։ Մի սեր, որ պատրաստ է գոհանալու պատահմամբ գցած մի ժապավենով, վայրկենական հայացքով, պատահաբար դուրս թռած մի բառով։ Ահա արդեն երեք տարի է, տիրուհի, ինչ առաջին անգամ տեսա ձեզ, և ահա արդեն երեք տարի է, ինչ ես այդպես սիրում եմ ձեզ։ Ուզո՞ւմ եք, պատմեմ, թե ինչպես էիք հագնված, երբ առաջին անգամ տեսա ձեզ։ Ուզո՞ւմ եք, նույնիսկ մանրամասն նկարագրեմ ձեր հագուստի զարդերը... Ես տեսնում եմ ձեզ, ինչպես այժմ. դուք նստած էիք բարձերի վրա ըստ իսպանական սովորության, ձեր հագին կանաչ ատլասե շոր էր՝ արծաթակար ու ոսկեկար, լայն կախ ընկած թևքերը բարձրացրած էին արմունկներից վեր, ազատ թողնելով ձեր սքանչելի ձեռքերը, ահա այդ չքնաղ ձեռքերը, և հավաքված, ամրացված էին խոշոր ադամանդե կոճակներով։ Ձեր պարանոցը ծածկում էր մի ժանեկազարդ խորշան։ Ձեր գլխին մի փոքրիկ գլխարկ էր՝ նույն գույնի, ինչ ձեր հագուստն էր, իսկ գլխարկի վրա կար ձկնկուլի մի փետուր... Օ՜, այո՛, այո՛, ես փակում եմ աչքերս և ձեզ տեսնում եմ այնպես, ինչպես այն ժամանակ էիք, բացում եմ աչքերս և ձեզ տեսնում եմ այնպես, ինչպես այժմ եք, այ-սինքն՝ հարյուրապատիկ չքնաղ։

— Ի՜նչ ցնորամտություն,— շշնջաց Աննա Ավստրիացին, որը քաջություն չուներ բարկանալու դքսի վրա՝ իր պատկերն այդպես խնամքով սրտում պահելու համար։— Ի՞նչ անմտություն՝ նման հիշողություններով անօգուտ կիրք տածել։

— Էլ ուրիշ ինչո՞վ ապրեմ ես։ Չէ՞ որ հիշողու-թյուններից բացի ուրիշ ոչինչ չունեմ։ Նրանք են իմ երջանկությունը, իմ գանձը, իմ հույսը։ Ձեզ հետ ունեցած ամեն մի հանդիպում մի ադամանդ է, որ ես պահում եմ իմ հոգու գանձարանում։ Այս օրվա հանդիպումը չորրորդ գանձն է, որ գցել եք դուք և վերցրել եմ ես։ Չէ՞ որ երեք տարվա ընթացքում, տիրուհի, ես ձեզ տեսել եմ ընդամենը չորս անգամ, առաջին հանդիպման մասին ես հենց նոր պատմեցի, երկրորդ անգամ ես ձեզ տեսել եմ տիկին դը Շևրյոզի մոտ, երրորդ անգամ՝ Ամիենի այգիներում։

— Դուքս,— շառագունելով շշնջաց թագուհին,— մի՛ հիշեք այդ հանդիպումը։

— Օ՜, ո՛չ, ընդհակառակն. հիշենք այդ հանդիպումը, տիրուհի։ Այդ իմ կյանքի ամենաերջանիկ, ամենաուրախ երեկոն էր։ Հիշո՞ւմ եք ինչպիսի երեկո էր։ Օդը մեղմ էր ու անուշ բուրմունքով հագեցած։ Կապույտ երկնքում շողշողում էին աստղերը։ Օ՜, այն երեկո, տիրուհի, ինձ հաջողվեց մի կարճ ակնթարթ ձեզ հետ մենակ մնալ։ Այն երեկո դուք պատրաստ էիք պատմելու ինձ ամեն ինչի մասին՝ ձեր մենության և ձեր հոգու տառապանքների մասին։ Դուք հենվում էիք իմ թևին։ Ահա հենց այս թևին։ Կռանալիս ես զգում էի, թե ինչպես ձեր հրաշալի մազերը դիպչում են իմ երեսին և ամեն մի շփում ինձ դող էր պատճառում ոտքից մինչև գլուխ։ Թագուհի՜, օ՜, իմ թագուհի։ Դուք չգիտեք, թե ինչ երկնային երջանկություն, ինչ դրախտային երանություն է պարունակում այդպիսի վայրկյանը, իմ բոլոր տիրապետությունները, հարստությունը, փառքը, իմ բոլոր օրերը, որ դեռ մնացել է ինձ ապրելու, ես պատրաստ եմ տալու այդպիսի մի վայրկյանի համար, այդպիսի մի գիշերվա համար։ Որովհետև այն գիշեր, տիրուհի, այն գիշեր դուք սիրում էիք ինձ, երդվում եմ...

— Միլո՛րդ, հնարավոր է, այո , այգու թովչանքը, այդ չքնաղ երեկոյի հրապույրը, ձեր հայացքի ներգործությունը, բոլոր անհամար հանգամանքները, որոնք երբեմն միաձուլվում են կնոջը կործանելու համար, այդ ճակատագրական երեկոյին միավորվել էին իմ շուրջը։ Բայց դուք տեսաք, միլորդ, որ թագուհին օգնության հասավ թուլացող կնոջը, առաջին իսկ խոսքին, որ դուք սիրտ արիք արտասանել, առաջին իսկ ազատությանը, որին ես պետք է պատասխանեի, ես կանչեցի իմ սպասուհուն։

— Օ՜, այո՛, ճշմարիտ է։ Եվ որևէ ուրիշ սեր, բացի իմ սիրուց, չէր կարող դիմանալ նման փորձության։ Սակայն իմ սերը այդ փորձությունը հաղթահարելով ավելի ուժեղ բորբոքվեց, հավիտյանս տիրապետեց իմ սրտին։ Դուք կարծում էիք, թե Փարիզ վերադառնալով ազատվեցիք ինձնից, դուք մտածում էիք, թե ես չեմ համարձակվի թողնել այն գանձը, որ իմ տերը հանձնարարել էր ինձ պաշտպանել։ Բայց ի՞նչ գործ ունեի աշխարհի բոլոր գանձերի, բոլոր թագավորների հետո մի շաբաթ էլ չանցած ես վերադարձա, տիրուհի։ Այս անգամ դուք ինձ կշտամբելու բան չունեիք։ Ես վտանգի ենթարկեցի իմ թագավորի ողորմածությունը, վտանգի ենթարկեցի իմ կյանքը, որպեսզի գեթ մի ակնթարթ տեսնեմ ձեզ, ես նույնիսկ չդիպա ձեր ձեռքին, և դուք ներեցիք ինձ, տեսնելով իմ զղջումն ու հնազանդությունը։

— Այո, սակայն զրպարտությունն օգտվեց այդ բոլոր ցնորամտություններից, որոնց մեջ, միլորդ, դուք ինքներդ գիտեք, ես ոչ մի մեղք չունեի։ Թագավորը, որին գրգռում էր կարդինալը, խիստ զայրացավ։ Տիկին դը Վերնեն հեռացվեց, Պյուտանժը արտաքսվեց Ֆրանսիայից, տիկին դը Շևրյոզը շնորհազուրկ եղավ։ Իսկ երբ դուք ցանկացաք որպես դեսպան վերադառնալ Ֆրանսիա, թագավորն անձամբ, հիշեցեք այս, միլորդ, թագավորն անձամբ դեմ եղավ դրան։

— Այո, և Ֆրանսիան պատերազմով հատուցեց իր թագավորի մերժումը։ Ես զրկված եմ ձեզ տեսնելու հնարավորությունից, տիրուհի։ Ինչ արած, ես ուզում եմ, որ դուք ամեն օր լսեք իմ մասին։ Ի՞նչ եք կարծում ի՞նչ նպատակ ուներ հեռարշավախումբը դեպի Ռե կղզին և դաշինքը Լա-Ռոշելի բողոքականների հետ, որ ես մտածում եմ կնքել։ Ձեզ տեսնելու բավականությունը։ Ես չեմ կարող հուսալ, թե զենքը ձեռքիս կտիրեմ Փարիզին, այդ ես գիտեմ։ Բայց այս պատերազմին կհետևի հաշտություն կնքելը, հաշտություն կնքելը բանակցություններ կպահանջի, բանակցություններ վարելը կհանձնարարվի ինձ։ Այն ժամանակ արդեն չեն համարձակվի ինձ չընդունել, և ես կվերադառնամ Փարիզ ու գեթ մի ակնթարթ կտեսնեմ ձեզ և ես երջանիկ կլինեմ։ Ճիշտ է, հազարավոր մարդիկ այդ երջանկության համար իրենց կյանքը կտան։ Բայց այդ իմ գործը չէ, միայն թե տեսնեմ ձեզ։ Այս ամենը գուցե և ցնորամտություն է, զառանցանք, բայց ասացեք, ո՞ր կինն է ունեցել մեկը, որն ավելի ուժեղ կրքով է աստվածացրել իրեն։ Ո՞ր թագուհին ավելի նվիրված ծառա է ունեցել։

— Միլո՛րդ, միլո՛րդ, ձեզ արդարացնելու համար դուք բերում եք ձեզ արատավորող պատճառաբանություններ։ Միլո՛րդ, ձեր սիրո ապացույցները, որոնց մասին դուք խոսում եք, չէ՞ որ համարյա հանցագործություններ են։

— Միայն նրա համար, որ դուք չեք սիրում ինձ, տի-րուհի։ Եթե դուք ինձ սիրեիք, այս ամենը այլ կերպ կերևար ձեզ։ Բայց եթե դուք սիրեիք ինձ... եթե դուք սիրեիք ինձ, դա չափից ավելի մեծ երջանկություն կլիներ և ես կխելագարվեի։ Այո, տիկին դը Շևրյոզը, որի մասին հենց նոր դուք հիշատակեցիք, տիկին դը Շևրյոզը շատ ավելի քիչ անողոք էր. Հոլանդը^[67] սիրում էր նրան, և նա սիրով էր պատասխանում։

— Տիկին դը Շևրյոզը թագուհի չէ,— շշնջաց Աննա Ավստրիացին՝ չկարողանալով դիմադրել զգացմունքների այդպիսի խոր դրսևորմանը։

— Նշանակում է՝ դուք կսիրե՞իք ինձ, տիրուհի, եթե թագուհի չլինեիք։ Ասացեք, կսիրեի՞ք ինձ։ Ես կարո՞ղ եմ հավատալ, որ միայն ձեր աստիճանն է ձեզ ստիպում այդքան անդրդվելի լինել։ Կարո՞ղ եմ հավատալ, որ եթե դուք լինեիք տիկին դը Շևրյոզը, խեղճ Բեկինգհեմը կարող էր հույս փայփայել... Շնորհակալ եմ այդպիսի անուշ խոսքերի համար, о՜, իմ չքնաղ թագուհի, հազար անգամ շնորհակալ եմ։

— Միլո՛րդ, միլո՛րդ, դուք ճիշտ չհասկացաք, ճիշտ չհասկացաք իմ խոսքերը. ես չէի ուզում ասել...

— Լռեցե՛ք, լռեցե՛ք,— խոսեց դուքսը։— Եթե բախտը ինձ սխալ է պարգևել, այնքան անողոք մի՛ եղեք, որ ուղղեք այն։ Դուք ինքներդ ասացիք. ինձ ծուղակի մեջ եք քաշել։ Հնարավոր է, որ դրա համար ես կյանքովս հատուցեմ։ Այնքա՜ն տարօրինակ է. վերջին ժամանակներս ես մահվան մոտիկություն եմ նախազգում...— և դքսի շուրթերով սահեց մի տխուր, բայց միաժամանակ թովիչ ժպիտ։

— Օ՜, տեր իմ Աստված,— գոչեց Աննան, և նրա ձայնի մեջ հնչող սոսկումը ամեն մի խոսքից ավելի պերճախոս ցույց տվեց, թե որքան ավելի ուժեղ էր նրա մեջ զգացմունքը դքսի նկատմամբ, քան նա ցանկանում էր ցույց տալ։

— Ես, տիրուհի, այս ասացի ամենևին ո՛չ նրա համար, որ վախեցնեմ ձեզ։ Օ՜, ո՛չ։ Այն, ինչ ես ասացի, պարզապես ծիծաղելի է, և հավատացեք, ինձ ամենևին չի անհանգստացնում երևակայության այդպիսի խաղը։ Բայց այն խոսքերը, որ հենց նոր արտասանեցիք դուք, այն հույսը, որ համարյա տրվեց ինձ, նախապես քավեց ամեն ինչ, նույնիսկ իմ կործանումը։

— Հիմա ես էլ եմ խոստովանում ձեզ, դուքս,— խոսեց Աննան։— Ինձ էլ հալածում է մի նախազգացում, հալածում են երազները։ Երազում ես իբր թե տեսնում էի ձեզ. դուք պառկած էիք գետնին արյունաշաղախ, վիրավոր։

— Վիրավորված ձա՞խ կողից, դանակո՞վ,— ընդհատեց նրան դուքսը։

— Այո, ճիշտ այդպես, միլորդ, ձախ կողից, դանակով։ Ո՞վ կարող էր ձեզ պատմել, որ ես այդպիսի երազ եմ տե-սել։ Ես այն միայն աստծուն եմ պատմել, այն էլ աղոթքի ժամանակ։

— Այդքանը բավական է, տիրուհի։ Դուք սիրում եք ինձ։ Եվ այդ բավական է։

— Ես սիրում եմ ձե՞զ։ Ե՞ս։

— Այո, դուք։ Մի՞թե աստված ձեզ նույն երազները կուղարկեր, ինչ որ ինձ, եթե դուք ինձ սիրելիս չլինեիք։ Մի՞թե մենք միևնույն նախազգացումը կունենայինք, եթե սիրտը չկապեր մեր կյանքերը։ Դուք սիրում եք ինձ, իմ թագուհի։ Սո՞ւգ կանեք դուք, եթե ես մեռնեմ։

— Օ՜, Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ,— գոչեց Աննա Ավստ-րիացին։ — Այդ շատ ավելի է, քան ես կարող եմ տանել։ Դու՛քս, աղաչում եմ ձեզ, ի սեր բոլոր սրբությունների, թողեք ինձ, գնացեք։ Ես չգիտեմ, սիրո՞ւմ եմ ձեզ, թե՞ ոչ, բայց հաստատ գիտեմ, որ ես չեմ խախտի իմ երդումը։ Խղճացեք ինձ, գնացե՛ք, եթե ձեզ վիրավորեն Ֆրանսիայում, եթե դուք մեռնեք Ֆրանսիայում, եթե ես թեկուզ մտածեմ, որ ինձ սիրելը ձեր կործանման պատճառը դարձավ, ես դրան դիմանալ չեմ կարող, կխելագարվեմ։ Գնացե՛ք ուրեմն, գնացե՛ք, աղաչում եմ ձեզ։

— Օ՜, ի՜նչ չքնաղ եք դուք հիմա, ինչպես եմ սիրում ես ձեզ,— խոսեց Բեկինգհեմը։

— Գնացե՛ք, գնացե՛ք, աղաչում եմ ձեզ։ Հետո կվերադառնաք։ Վերադարձեք որպես դեսպան, որպես մի-նիստր, վերադարձեք թիկնապահների ուղեկցությամբ, որոնք պատրաստ լինեն պաշտպանելու ձեզ, ծառաների ուղեկցությամբ, որոնք պարտավոր են պաշտպանել ձեզ։ Այն ժամանակ ես չեմ դողա ձեր կյանքի համար և երջանիկ կլինեմ ձեզ տեսնելու։

— Մի՞թե ճշմարիտ է այն, ինչ ասում եք ինձ։

— Այո՛...

— Այդ դեպքում, այդ դեպքում ի նշան այն բանի, որ ներում եք ինձ, մի որևէ բան տվեք ինձ, ձեզ պատկանող մի որևէ իր, որ ապացույց լինի, թե այս ամենը ես երազում չեմ տեսել։ Մի որևէ իր, որ դուք կրել եք և ես կարող եմ կրել. մատանի, մանյակ, շղթայիկ...

— Եվ դուք կգնա՞ք, կգնա՞ք, եթե ես կատարեմ ձեր խնդիրքը։

— Այո։

— Անհապա՞ղ։

— Այո։

— Դուք կհեռանա՞ք Ֆրանսիայից։ Կվերադառնա՞ք Անգլիա։

— Այո՛, երդվում եմ։

— Այդ դեպքում սպասեցեք, սպասեցեք։

Աննա Ավստրիացին անցավ իր սենյակը և համարյա նույն րոպեին վերադարձավ, ձեռքին բռնած վարդագույն փայտից շինված մի տուփիկ՝ ոսկե զարդերով, որոնք վերարտադրում էին նրա մոնոգրամը^[68]։

— Վերցրե՛ք այս, միլո՛րդ,— ասաց նա,— վերցրեք և հիշատակ պահեցեք ինձնից։

Դուքս Բեկինգհեմը տուփիկը վերցրեց և նորից ծունկ չոքեց նրա առաջ։

— Դուք ինձ խոստացաք մեկնել,— ասաց թագուհին։

— Եվ ես խոսքս կկատարեմ։ Ձեր ձեռքը, տիրուհի, տվեք ձեր ձեռքը, և ես հեռանում եմ։

Աննա թագուհին աչքերը փակելով ձեռքը մեկնեց, մյուս ձեռքով հենվեց Էստեֆանիային, որովհետև զգում էր, որ ուժերը պատրաստ են լքելու իրեն։

Բեկինգհեմը բուռն կրքով շուրթերը հպեց այդ չքնաղ ձեռքին։

— Ոչ ուշ, քան կես տարուց հետո, տիրուհի,— խոսեց նա վերկենալով,— ես նորից կտեսնեմ ձեզ, թեկուզ դրա համար ստիպված լինեմ շուռ տալ երկինքն ու երկիրը։

Եվ խոստումին հավատարիմ՝ դուրս վազեց սենյակից։

Միջանցքում նա գտավ տիկին Բոնասիեին, որը նույնպիսի զգուշությամբ և նույնպիսի հաջողությամբ նրան դուրս տարավ Լուվրի սահմաններից։

XIII. Պարոն Բոնասիեն

Այս ամբողջ պատմության մեջ, ինչպես ընթերցողը կարող էր նկատել, կար մի մարդ, որով, չնայած նրա ծանր դրությանը, ոչ ոք չէր հետաքրքրվում։ Այդ մարդը պարոն Բոնասիեն էր, հարգարժան զոհը քաղաքական ու սիրային ինտրիգների, որոնք այնքան սերտորեն միահյուսվում էին այն ժամանակաշրջանում, որն այնքան հարուստ էր ասպետական սխրագործություններով և միաժամանակ սիրային արկածներով։

Բարեբախտաբար,— հիշո՞ւմ է արդյոք ընթերցողը, թե չի հիշում,— մենք խոստացանք աչքաթող չանել նրան։

Պարոն Բոնասիեին ձերբակալող ոստիկանները նրան տարան ուղիղ Բաստիլ և անցկացրին մի խումբ զինվորների կողքով, որոնք լցնում էին իրենց հրա-ցանները, ինչից պարոն Բոնասիեի մարմինը դող ընկավ։

Հետո, ընկնելով կիսանկուղային մի երկար միջանցք, նա ամենադաժան վերաբերմունքի ենթարկվեց իրեն ուղեկցողների կողմից, որոնք ամենակոպիտ հայհոյանքներ տեղացին նրա վրա։ Ոստիկանները տեսնելով, որ իրենց առաջ ո՛չ ազնվական ծագումով մի մարդ է, նրա հետ վարվում էին ինչպես ամենավերջին մուրացկանի հետ։

Կես ժամ անց՝ երևաց գրագիրը, որը վերջ դրեց նրա տանջանքներին, բայց ո՛չ անհանգստությանը, որովհետև կարգադրեց տանել նրան հարցաքննության սենյակը։ Սովորաբար ձերբակալվածներին հարցաքննում էին իրենց խցիկում, բայց պարոն Բոնասիեից հարկ չհամարեցին քաշվել։ Երկու ոստիկան տարաբախտ վաճառականի օձիքից բռնելով ստիպեցին նրան բակի միջով անցնել, տարան մի միջանցք, որտեղ կանգնած էին երեք ժամապահ, մի ինչ-որ դուռ բաց արին և նրան ներս հրեցին կամարակապ առաստաղով մի սենյակ, որտեղ միայն մի սեղան ու մի աթոռ կար և որտեղ գտնվում էր կոմիսարը։ Կոմիսարը սեղանի մոտ աթոռին նստած ինչ-որ բան էր գրում։

Ոստիկանները կալանավորին մոտեցրին սեղանին և կոմիսարի նշանով այնքան հեռացան, որ նրա ձայնը իրենց չհասնի։

Կոմիսարը, որ մինչ այդ գլուխը հակել էր իր թղթերի վրա, հանկարծ հայացքը բարձրացրեց՝ ցանկանալով ստուգել, թե ով է կանգնած իր առաջ։ Նա անբարեհամբույր տեսք ուներ՝ սուր քիթ, դեղին, դուրս ցցված այտոսկրեր, մանր, բայց շարժուն ու խորաթափանց աչքեր։ Դեմքին կար մի բան, որը միաժամանակ հիշեցնում էր և՛ կզաքիսի, և՛ աղվեսի։ Դատավորական սև պատմուճանի օձիքից դուրս ցցված շարժուն վզին նս-տած գլուխն օրորվում էր, ինչպես կրիայի գլուխ, որ դուրս էր ցցվել իր պատյանից։

Կոմիսարը նախևառաջ հարցրեց պարոն Բոնասիեի անուն-ազգանունը, զբաղմունքը և բնակավայրը։

Հարցաքննվողը պատասխանեց, որ իրեն կոչում են Ժակ-Միշել Բոնասիե, որ ինքը հիսունմեկ տարեկան է, անցյալում արդուզարդի խանութ է ունեցել, այժմ թողել է առևտուրը և ապրում է Գերեզմանափորների փողոցում, N11 տանը։

Դրանից հետո կոմիսարը հարցաքննությունը շարունակելու փոխարեն մի երկար ճառ ասաց այն վտանգի մասին, որ սպառնում է այդ փոքրիկ մարդուն, որը համարձակվել է քաղաքականության մեջ մտնել։ Բացի դրանից նա սկսեց երկար ու բարակ պատմել պարոն կարդինալի ուժի ու հզորության մասին, այդ չգերազանցված մինիստրի, բոլոր անցած մինիստրներին հաղթողի մասին, որը փայլուն օրինակ է հանդիսանում գալիք մինիստրների համար, որի գործողություններին ու իշխանությանը ոչ ոք չի կարող հակառակել և անպատիժ մնալ։

Իր ճառի այս մասն ավարտելով և բազեի հայացքը գամելով թշվառ Բոնասիեի վրա՝ կոմիսարը նրան առաջարկեց խորհել իր դրության մասին։ Արդուզարդի վաճառականի խոհերը բարդ չէին, նա նզովում էր այն օրն ու ժամը, երբ պարոն դը Լա Պորտը մտածեց իրեն ամուսնացնել իր ազգականուհու հետ, և մանավանդ այն ժամը, երբ այդ ազգականուհին նշանակվեց թագուհու հանդերձապահ։

Պարոն Բոնասիեի բնավորության հիմքն էր ամենախոր էգոիզմը՝ միացած ծայրահեղ ժլատության հետ, համեմված մեծագույն վախկոտությամբ։ Դեռատի կնոջ նկատմամբ տածած սերը երկրորդական զգացմունք էր և չէր կարող պայքարել այն թշնամական հատկությունների դեմ, որ հենց նոր թվեցինք մենք։

Բոնասիեն լրջորեն խորհեց նրա մասին, ինչ ասացին իրեն։

— Բայց, պարոն կոմիսար,— ասաց նա միանգամայն պաղարյուն,— հավատացեք, որ ես, ավելի քան որևէ մի ուրիշը, գիտեմ և գնահատում եմ նորին սրբազնության բոլոր արժանիքները, և զգում եմ, որ նա մեծ պատիվ է անում մեզ կառավարելով։

— Մի՞թե,— թերահավատությամբ հարցրեց կոմիսարը։— Եթե իրոք այդպես է, հապա ինչպե՞ս եք դուք ընկել Բաստիլ։

— Ինչպես, կամ ավելի ճիշտ՝ ինչի համար եմ ես այստեղ գտնվում, ահա այդ ես ոչ մի կերպ ձեզ ասել չեմ կարող, որովհետև այդ ինձ էլ հայտնի չէ։ Բայց, իհարկե, երևի ո՛չ այնպիսի արարքների համար, որոնք կարող են տհաճ լինել պարոն կարդինալին։

— Բայց դուք պետք է մի որևէ հանցանք գործած լինեիք, քանի որ ձեզ մեղադրում են պետական դավաճանության մեջ։

— Պետական դավաճանությո՞ւն,— սոսկումով գոչեց Բոնասիեն։— Պետական դավաճանությո՜ւն։ Ինչպե՞ս կարող է արդուզարդի խեղճ վաճառականը, որը տանել չի կարող հուգենոտներին և ատում է իսպանացիներին, ինչպե՞ս կարող է մեղադրվել պետական դավաճանության մեջ։ Դուք ինքներդ մտածեցեք, պարոն կոմիսար։ Ախր դա բոլորովին անկարելի բան է։

— Պարոն Բոնասիե՛,— ասաց կոմիսարը մեղադրյալին նայելով այնպես, ասես նրա մանրիկ աչքերը մարդկանց սրտի խորքը կարդալու ընդունակություն ունեին։— Պարոն Բոնասիե՛, դուք կին ունե՞ք։

— Այո, պարոն,— դողալով պատասխանեց արդուզարդի վաճառականը, զգալով, որ հենց այժմ կսկսվեն բարդությունները։— Ես... ես ունեի կին։

— Ինչպե՞ս թե «ունեի»։ Հապա ո՞ւր եք կորցրել նրան, եթե ունեցել եք։

— Նրան փախցրել են ինձնից, պարոն։

— Փախցրե՞լ են,— հարցրեց կոմիսարը։— Ա՜յ թե ինչ։

Բոնասիեն այդ «այ թե ինչ»-ից հասկացավ, որ իր գործն ավելի ու ավելի է խճճվում։

— Այդպես ուրեմն, նրան փախցրել են,— շարունակեց կոմիսարը։— Լավ, իսկ դուք գիտե՞ք, թե ով է փախցրել։

— Ինձ թվում է, թե գիտեմ։

— Իսկ ո՞վ է։

— Նկատեցեք, պարոն կոմիսար, որ ես ոչ մի բան չեմ պնդում։ Ես միայն կասկածում եմ։

— Իսկ ո՞ւմ եք կասկածում, անկեղծ պատասխանեցեք։

Պարոն Բոնասիեն շփոթվեց. արժե՞ արդյոք ամեն ինչ ժխտել, թե՞ ամեն ինչ անկեղծորեն խոստովանել։ Եթե սկսի ամեն ինչ ժխտել, կարող են ենթադրել, թե ինքը խիստ շատ բան գիտի և չի համարձակվում խոստովանել։ Այնինչ խոստովանելով՝ նա կապացուցի իր բարի կամքը։ Ուստի որոշեց ամեն ինչ ասել։

— Ես կասկածում եմ մի տղամարդու, որը բարձր հասակ ունի, սև մազեր, թուխ դեմք, պատկառելի տեսք և նման է անվանի ազնվականի։ Նա, ինձ թվում է, մի քանի անգամ հետևում էր մեզ, երբ ես Լուվրի դռան մոտ կնոջս էի սպասում և տուն տանում նրան։

Կոմիսարը ասես մի փոքր անհանգստացավ։

— Իսկ նրա անո՞ւնը,— հարցրեց նա։

— Օ՜, ես նրա անունը չգիտեմ, բայց եթե պատահի, որ հանդիպեմ, հավատացնում եմ, կճանաչեմ նրան թեկուզ հազար մարդու մեջ։

Կոմիսարը հոնքերր կիտեց։

— Ասում եք՝ նրան կճանաչե՞ք հազար մարդու մեջ,— հարցրեց նա։

— Ես ուզում էի ասել...— մրմնջաց Բոնասիեն, նկա-տելով, որ հաջող չի պատասխանել։— Ես ուզում էի ասել...

— Դուք պատասխանեցիք, որ կճանաչեիք նրան,— ասաց կոմիսարը։— Լավ։ Այսօր այսքանը բավական է։ Այս խոսակցությունը շարունակելուց առաջ անհրաժեշտ է մեկին տեղեկացնել, որ ձեզ հայտնի է, թե ով է փախցրել ձեր կնոջը։

— Բայց ես ձեզ չասացի, թե նա հայտնի է ինձ,— հուսահատորեն գոչեց Բոնասիեն։— Ես ճիշտ և ճիշտ հակառակն ասացի...

— Տարե՛ք կալանավորին,— հրամայեց կոմիսարը՝ դառնալով երկու ոստիկաններին։

— Ո՞ւր կհրամայեք տանել նրան,— հարցրեց գրագիրը։

— Խուց։

— Ո՞ր խուցը։

— Աստվա՜ծ իմ։ Որն էլ լինի։ Միայն թե ամուր փակվի,— ասաց կոմիսարն անտարբեր տոնով, որ սարսափ ներշնչեց թշվառ Բոնասիեին։

«Օ՜, Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ,— մտածում էր նա։— Փորձանք է ծանրացել իմ գլխին։ Երևի իմ կինը մի որևէ զարհուրելի հանցանք է գործել։ Ինձ համարում են նրա մեղսակիցը և կպատժեն նրա հետ միասին։ Երևի նա խոստովանել է, ասել է, որ ինձ տեղյակ է դարձրել ամեն ինչին։ Ախր կանայք այնքան թույլ արարածներ են։ Խո՜ւցը, առաջին իսկ պատահած խուցը։ Դե իհարկե։ Գիշերը կարճ է... իսկ վաղը՝ կախաղան։ Օ՜, աստվա ծ իմ, աստվա՜ծ իմ, ողորմա ինձ»։

Ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով պարոն Բոնասիեի ողբագին գանգատներին, որոնց, ի դեպ, նրանք վաղուց պետք է վարժված լինեին, ոստիկանները կալանավորի երկու թևերից բռնեցին և տարան բանտախուց։ Կոմիսարը սկսեց շտապ ինչ-որ նամակ գրել։ Գրագիրը մի կողմ կանգնած նրան էր սպասում։

Այդ գիշեր Բոնասիեն աչք չփակեց։ Ոչ թե նրա համար, որ խուցն առանձնապես անհարմար էր, այլ սոսկալի տագնապը չէր թողնում նրան քնել։ Ամբողջ գիշեր նա նստել էր փոքրիկ նստարանին և ամենաչնչին ձայնից վեր էր թռչում։ Եվ երբ արեգակի առաջին ճառագայթները լուսամուտի վանդակի միջով ներս սահեցին, նրան թվաց, թե հենց արևն էլ սգո երանգ է ստացել։

Հանկարծ նա լսեց, թե ինչպես է ետ քաշվում սողնա-կը և նույնիսկ սարսափից վեր թռավ։ Նա մտածեց, թե եկել են իրեն տանելու կառափնարան։ Դրա համար էլ, երբ դռան մեջ դահճի փոխարեն երևաց երեկվա կոմիսարը իր գրագրի հետ, Բոնասիեն պատրաստ էր նրա վզովը փաթաթվելու։

— Ձեր գործը, սիրելիս,— ասաց կոմիսարը,— խիստ խճճվել է երեկվանից հետո։ Եվ ես ձեզ խորհուրդ եմ տալիս ճշմարտությունն ասել։ Միայն ձեր անկեղծ զղջումը կարող է մեղմացնել կարդինալի զայրույթը։

— Բայց ես պատրաստ եմ ամեն ինչ ասելու,— գոչեց Բոնասիեն։— Համենայնդեպս այն ամենը, ինչ ես գիտեմ։ Խնդրում եմ հարցեր տվեք ինձ։

— Ամենից առաջ. որտե՞ղ է գտնվում ձեր կինը։

— Բայց ես հո ասացի՞ ձեզ, որ նրան փախցրել են։

— Այո՛, բայց երեկ, ցերեկվա ժամը հինգից հետո նա ձեր оգնության շնորհիվ փախել է։

— Իմ կինը փախե՞լ է,— գոչեց Բոնասիեն։— Խեղճ կին։ Բայց, պարոն, եթե նա փախել է, ապա այդ իմ մեղքով չէ, երդվում եմ ձեզ։

— Դուք ինչո՞ւ ցերեկը մտել եք ձեր հարևանի՝ պարոն դ’Արտանյանի մոտ, որի հետ երկար խորհրդակցել եք ինչ-որ բանի մասին։

— Այո , այդ ճշմարիտ է, պարոն կոմիսար, խոստովանում եմ այդ և ընդունում եմ, որ այդ սխալ է եղել։ Ես իսկապես եղել եմ պարոն դ’Արտանյանի մոտ։

— Ի՞նչ նպատակով էիք գնացել նրա մոտ։

— Գնացել էի նրան խնդրելու, որ իմ կնոջը որոնի։ Ես կարծում էի, որ իրավունք ունեմ ետ պահանջելու նրան։ Երևում է՝ սխալվել եմ, և շատ եմ խնդրում ձեզ, ներեցեք ինձ։

— Իսկ ի՞նչ պատասխանեց ձեզ պարոն դ’Արտանյանը։

— Պարոն դ’Արտանյանը խոստացավ օգնել ինձ։ Բայց շուտով համոզվեցի, որ նա դավաճանում է ինձ։

— Դուք աշխատում եք դատարանին մոլորության մե՞ջ գցել։ Դ’Արտանյանը համաձայնության է եկել ձեզ հետ, և այդ համաձայնության պատճառով էլ նա վռնդել է այն ոստիկաններին, որոնք ձերբակալել էին ձեր կնոջը, և նրան թաքցրել է հետապնդումից։

— Պարոն դ’Արտանյանը փախցրել է իմ կնո՞ջը։ Ինչե՞ր եք ասում։

— Բարեբախտաբար պարոն դ’Արտանյանը մեր ձեռքումն է, և դուք հիմա նրա հետ առերեսում կունենաք։

— Դե ի՞նչ կա որ, ես, ճիշտն ասած, ուրախ կլինեմ դրան,— գոչեց պարոն Բոնասիեն։— Շատ կուզենայի գոնե մի ծանոթ դեմք տեսնել։

— Ներս բերեք պարոն դ’Արտանյանին,— հրամայեց կոմիսարը՝ դառնալով պահակներին։

Պահակները ներս բերեցին Աթոսին։

— Պարոն դ’Արտանյա՜ն,— ասաց կոմիսարը դառնալով Աթոսին,— ասացե՛ք, ինչ է տեղի ունեցել ձեր և այս պարոնի միջև։

— Բայց սա ամենևին էլ պարոն դ’Արտանյանը չէ՛,— գոչեց Բոնասիեն։

— Ինչպե՞ս թե դ’Արտանյանը չէ,— իր հերթին գոչեց կոմիսարը։

— Դե իհարկե՝ ոչ,— ասաց Բոնասիեն։

— Հապա ինչպե՞ս են կոչում այս պարոնին,— հարցրեց կոմիսարը։

— Չեմ կարող ասել, ես նրա հետ ծանոթ չեմ։

— Դուք սրա հետ ծանոթ չե՞ք։

— Ոչ։

— Դուք սրան երբեք չե՞ք տեսել։

— Տեսել եմ, բայց չգիտեմ նրա անունը։

— Ձեր անո՞ւնը,— հարցրեց կոմիսարը։

— Աթոս,— պատասխանեց հրացանակիրը։

— Բայց դա մարդկային անուն չէ։ Դա ինչ-որ սարի անուն է,— գոչեց խեղճ կոմիսարը, որն արդեն սկսել էր գլուխը կորցնել։

— Այդ իմ անունն է,— հանգիստ ասաց Աթոսը։

— Բայց դուք ասել եք, որ ձեզ կոչում են դ’Արտանյան։

— Ե՞ս եմ այդ ասել։

— Այո՛, դուք։

— Թույլ տվեք։ Ինձ հարցրին, «Դո՞ւք եք պարոն դ’Արտանյանը», որին ես պատասխանեցի, «Դուք այդպե՞ս եք կարծում», ոստիկանները գոռացին, թե իրենք համոզված են դրանում։ Ես էլ չվիճեցի նրանց հետ։ Բացի այդ, չէ՞ որ ես կարող էի սխալվել։

— Պարոն, դուք վիրավորում եք դատարանին։

— Ամենևին,— հանգիստ ասաց Աթոսը։

— Դուք պարոն դ’Արտանյանն եք։

— Այ, տեսնո՞ւմ եք. դուք նորից պնդում եք այդ։

— Բայց, պարոն կոմիսար,— գոչեց Բոնասիեն,— հավատացնում եմ ձեզ, այստեղ ոչ մի կասկած լինել չի կարող։ Պարոն դ’Արտանյանն իմ տնվորն է, հետևապես, թեպետև նա բնակարանի վարձը չի վճարում, կամ հենց թեկուզ այդ պատճառով, ես պետք է ճանաչեմ նրան։ Պարոն դ’Արտանյանը երիտասարդ տղա է, տասնինը-քսան տարեկանից ո՛չ ավելի, իսկ այս պարոնն առնվազն երեսուն տարեկան կլինի։ Պարոն դ’Արտանյանը պարոն Դեզեսարի գվարդիականներից է, իսկ այս պարոնը հրացանակիր է, պարոն դը Տրևիլի վաշտից։ Նայեցեք սրա հագուստին, պարոն կոմիսար, նայեցեք սրա հագուստին։

— Ճիշտ որ,— մրթմրթաց կոմիսարը։— Գրողը տանի, այդ ճշմարիտ է։

Այգ րոպեին դուռը բացվեց, և սուրհանդակը, որին ներս բերեց Բաստիլի բանտապաններից մեկը, ինչ-որ նամակ տվեց կոմիսարին։

— Ա՛խ, անպիտա՛ն կին,— գոչեց կոմիսարը։

— Ինչպե՞ս։ Ինչ ասացի՞ք։ Այդ ո՞ւմ մասին եք ասում դուք։ Հուսով եմ՝ իմ կնոջ մասին չէ։

— Հենց իսկ և իսկ նրա մասին։ Լա՜վ գործեր եք բռնում դուք, բան չունեմ ասելու։

— Բայց ի՞նչ գործ ախր,— գոչեց արդուզարդի վաճառականը բոլորովին հուսահատված։— Բարի եղեք, պարոն կոմիսար, բացատրեցեք ինձ, ինչպես կարող է իմ գործը վատանալ նրանից, ինչ որ անում է իմ կինը այն ժամանակ, երբ ես նստած եմ բանտում։

— Որովհետև այն ամենը, ինչ անում է ձեր կինը, միայն շարունակությունն է ձեր միասնաբար մտածած ծրագրի։ Հրեշավոր ծրագրի։

— Երդվում եմ, պարոն կոմիսար, որ դուք խորապես սխալվում եք. ես պատկերացում էլ չունեմ, թե ինչ է մտածել անել իմ կինը, ես ամենաչնչին կապն անգամ չունեմ այն ամենի հետ, ինչ արել է նա, և եթե նա հիմարություններ է արել, ես հրաժարվում եմ նրանից, հրաժարվում եմ և նզովում նրան։

— Լսեք ինձ, պարոն կոմիսար,— հանկարծ ասաց Աթոսը։— Եթե ես ձեզ այլևս հարկավոր չեմ, հրամայեցեք տանել ինձ որևէ տեղ։ Ձեր այս պարոն Բոնասիեն արդեն բավական ձանձրացրեց ինձ։

— Ձերբակալվածներին տարեք իրենց խցերը,— հրամայեց կոմիսարը միևնույն շարժումով ցույց տալով Աթոսին ու Բոնասիեին,— և թող որքան կարելի է խիստ հսկեն նրանց։

— Եթե դուք պահանջ ունեք պարոն դ’Արտանյանից,— իր սովորական հանգիստ տոնով ասաց Աթոսը,— ապա ես ամենևին չեմ հասկանում, թե ո՛ր չափով կարող եմ փոխարինել նրան։

— Արեք ինչպես հրամայվա՛ծ է,— գոռաց կոմիսարը։— Եվ ո՛չ մի հարաբերություն արտաքին աշխարհի հետ։ Լսո՞ւմ եք։

Աթոսը ուսերը թոթվելով հետևեց պահակներին, իսկ Բոնասիեն ամբողջ ճանապարհին այնպես էր լալիս ու հառաչում, որ նույնիսկ վագրի գութը կարող էր շարժել։

Արդուզարդի վաճառականին տարան այն նույն խուցը, որտեղ նա անց էր կացրել գիշերը, և այնտեղ թողին նրան ամբողջ օրը։ Եվ ամբողջ օրը Բոնասիեն լաց էր լինում ինչպես իսկական արդուզարդի վաճառական. չէ՞ որ հենց իր սեփական խոստովանությամբ՝ նրա մեջ մարտական ոգու ստվեր անգամ չկար։

Ի դեպ, ժամը իննին մոտ, երբ նա պատրաստվում էր քնելու, միջանցքում քայլեր լսվեցին։ Քայլերը մո-տեցան նրա խցին, դուռը բացվեց, և ներս մտան ժամապահները։

— Հետևեցե՛ք ինձ,— ասաց ոստիկանական պաշտոն-յան, որ ներս էր մտել զինվորների հետ։

— Հետևել ձե՞զ,— գոչեց Բոնասիեն։— Հետևել ձեզ այս ժամի՞ն։ Այդ ո՞ւր ախր, ողորմած աստված։

— Այն տեղ, ուր մեզ հրամայված է տանել ձեզ։

— Բայց դա պատասխան չէ։

— Սա միակ բանն է, որ մենք կարող ենք ասել ձեզ։

— Օ՜, աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ,— շշնջաց խեղճ Բոնասիեն։ —Այս անգամ արդեն ես կորած եմ։

Եվ նա բոլորովին խորտակված, առանց որևէ դիմադրության հետևեց պահակներին։

Նրան տարան այն նույն միջանցքով, որով արդեն մի անգամ անցել էր, հետո բակը կտրեցին, անցան մի ուրիշ շենքի միջով և վերջապես հասան գլխավոր մուտքի դարպասին, որտեղ նրանց սպասում էր մի կառեթ՝ շրջապատված չորս ձիավորներով։ Բոնասիեին կառեթ նստեցրին, ոստիկանական պաշտոնյան տեղավորվեց նրա կողքին, դռնակը բանալիով փակեցին, և երկուսն էլ մնացին ասես շարժական բանտի մեջ։

Կառեթը շարժվեց՝ դանդաղ ինչպես սգո դիակառք։ Լուսամուտի երկաթյա վանդակի միջով կալանավորը կարող էր տեսնել միայն տներն ու սալահատակը։ Սակայն բնիկ փարիզեցին, ինչպիսին էր Բոնասիեն, յուրաքանչյուր փողոց ճանաչում էր անկյունաքարերով, ցուցանակներով ու լապտերներով։ Մոտենալով Սուրբ Պողոսի եկեղեցուն, որի մոտ մահապատիժ էին տալիս Բաստիլի մահվան դատապարտված կալանավորներին, նա քիչ մնաց ուշաթափվեր և երկու անգամ խաչակնքեց երեսը։ Նա կարծում էր, թե կառեթը այստեղ կանգ կառնի, սակայն կառեթն անցավ առաջ։

Մի փոքր առաջ գնալուց հետո նա նորից անսահման սարսափ ապրեց։ Նրանք անցնում էին Սուրբ Հակոբի գերեզմանատան մոտով, որտեղ թաղում էին պալատական հանցագործներին։ Մի բան միայն փոքր-ինչ հանգստացնում էր նրան, այդ հանցագործներին թաղելուց առաջ սովորաբար նրանց գլուխը կտրում էին, այնինչ նրա սեփական գլուխը դեռ ամուր նստած էր ուսերին։ Բայց երբ նա տեսավ, որ կառեթը շուռ է գալիս դեպի Գրևի հրապարակը, երբ տեսավ քաղաքային խորհրդարանի սրագագաթ տանիքը, և երբ կառեթը անցավ կամարի տակով, նա մտածեց, որ ամեն ինչ վերջացած է, փորձեց խոստովանանք անել ոստիկանական պաշտոնյայի առաջ, և երբ նա մերժեց, Բոնասիեն սկսեց այնպես աղիողորմ գոռալ, որ պաշտոնյան սպառնաց նրա բերանը խցոց կոխել, եթե շարունակի գոռալ։

Այս սպառնալիքը մի փոքր հանգստացրեց Բոնասիեին։ Եթե մտադիր էին իրեն մահապատիժ տալ Գրևի հրապարակում, ապա հարկ չկար իր բերանը փակելու, չէ՞ որ արդեն համարյա հասել էին մահապատժի վայրը։ Եվ իրոք, կառեթն առանց կանգ առնելու անցավ այդ ճակատագրական հրապարակով։ Պետք էր երկյուղ կրել մեկ էլ Տրահուար-Խաչից։ Եվ հենց այն կողմն էլ շուռ եկավ կառեթը։

Այս անգամ տարակույս լինել չէր կարող։ Տրահուար-Խաչ հրապարակում մահապատիժ էին տալիս ստորին ծագում ունեցող մահապարտներին։ Բոնասիեն իզուր էր ինքն իրեն մխիթարում, մտածելով, թե ինքն արժանի է Սուրբ Պողոսի կամ Գրևի հրապարակներին։ Նրա ուղևորությունը և նրա կյանքը կվերջանա Տրահուար-Խաչ հրապարակում։ Նա դեռ չէր տեսնում չարաբաստիկ խաչը, բայց համարյա զգում էր, թե ինչպես է այդ խաչը շարժվում իրեն ընդառաջ։ Այդ չարաբաստիկ վայրից մի քսան քայլ հեռավորության վրա ամբոխի դժժոց լսվեց, և կառեթը կանգ առավ։ Թշվառ Բոնասիեն, որն արդեն ընկճվել էր այդ ապրումներից, արդեն ի վիճակի չէր դիմանալու։ Նա մի թույլ ճիչ արձակեց, որը կարելի էր համարել մեռնողի վերջին հառաչանք, և ուշաթափվեց։

XIV. Մենգի անծանոթը

Հրապարակում ամբոխը հավաքվել էր ոչ թե սպասելու այն մարդուն, որին պիտի կախեին, այլ հավաքվել էր կախված մարդուն նայելու։

Դրա համար էլ կառեթը, մի պահ կանգ առնելուց հետո, առաջ շարժվեց, ճեղքեց ամբոխը, անցավ Սենտ Օնորեի փողոցը, շուռ եկավ դեպի Բարի Մանուկներ փողոցը և կանգ առավ մի ցածր մուտքի առաջ։

Դուռը բացվեց, և երկու գվարդիական իրենց գիրկն առան Բոնասիեին, որին պահում էր ոստիկանական պաշտոնյան։ Նրան հրեցին մի երկար նախասրահ, ինչ-որ սանդուղքով վերև տարան և թողին նախասենյակում։

Բոնասիեն բոլորովին մեքենաբար էր կատարում այն բոլոր գործողությունները, որ պահանջում էին իրենից։

Նա քայլում էր, ինչպես քայլում են երազում, շրջապատը տեսնում էր ասես մշուշի միջով, լսողությունն ինչ-որ ձայներ էր որսում, բայց նա չէր գիտակցում, թե ի՜նչ ձայներ են դրանք։ Եթե այդ րոպեներին նրան մահապատիժ տային, նա պաշտպանվելու ոչ մի շարժում չէր անի, գթություն աղերսելու ոչ մի ճիչ չէր արձակի։

Նա այնպես էլ պատին հենված, ձեռքերը կախ գցած նստած մնաց նստարանին, հենց այնտեղ, որտեղ նստեցրել էին ոստիկանները։

Բայց աստիճանաբար շուրջը նայելով և չտեսնելով այնպիսի մի առարկա, որը սպառնար իր կյանքին, որը վտանգ ներկայացներ, տեսնելով, որ պատերը ծածկված են փափուկ կաշիով, մետաքսե ծանր, կարմիր վարագույրները հավաքված են ոսկեզօծ քուղերով, իսկ նստարանը, որի վրա ինքը նստած է, բավական փափուկ է և հարմար, հասկացավ, որ երկյուղն իզուր է եղել, և սկսեց գլուխը դարձնել մերթ աջ, մերթ ձախ, մերթ վերև, մերթ ներքև։

Այս շարժումները, որոնք ոչ ոք չէր արգելում, որոշ քաջություն չտվին նրան, և նա սիրտ արավ ծալել նախ մի ոտքը, ապա մյուսը։ Վերջիվերջո, ձեռքերով բազմոցին հենվելով՝ նա փոքր-ինչ վեր բարձրացավ և կարողացավ ոտքի կանգնել։

Այդ պահին պատկառատես մի սպա վարագույրը ետ տարավ՝ շարունակելով խոսել հարևան սենյակում գտնվող ինչ-որ մեկի հետ։ Ապա նա շուռ եկավ դեպի կալանավորը։

— Այդ դու՞ք եք Բոնասիեն,— հարցրեց նա։

— Այո, պարոն սպա,— մրմնջաց արդուզարդի վաճառականը, որի սիրտը սարսափից քիչ էր մնում ճաքի։— Ես եմ, պատրաստ եմ ծառայելու ձեզ։

— Նե՛րս մտեք,— ասաց սպան։

Նա ետ քաշվեց և ճանապարհ տվեց կալանավորին։ Բոնասիեն անտրտունջ հնազանդվեց և մտավ մի սենյակ, որտեղ, ըստ երևույթին, նրան էին սպասում։

Դա մի ընդարձակ կաբինետ էր, որի պատերին կախված էին զանազան տեսակի զենքեր։ Դրսից ոչ մի ձայն չէր հասնում այստեղ։ Թեև սեպտեմբերի վերջերն էր, բայց բուխարիում արդեն կրակ էր վառվում։ Սենյակի կենտրոնը գրավում էր մի քառակուսի սեղան, վրան գրքեր ու թղթեր, որոնց վրա փռված էր Լա-Ռոշել քաղաքի վիթխարի քարտեզը։

Բուխարու մոտ կանգնած էր միջին հասակի մի մարդ հպարտ ու ամբարտավան, խորաթափանց հայացքով, լայն ճակատով։ Նրա նիհարավուն երեսն ավելի էր երկարում սրածայր մորուքից, որի վրա ոլորված էին բեղերը։ Այդ մարդը հազիվ թե երեսունվեց-երեսունյոթ տարեկանից ավելի լիներ, սակայն մորուքի ու մազերի մեջ արդեն ճերմակ էր երևում։ Թեև վրան սուսեր չկար, բայց և այնպես նման էր զինվորականի, իսկ կո-շիկների վրայի թեթև փոշին ցույց էր տալիս, որ այդ օրը նա ձիով ճամփորդություն է կատարել։

Այդ մարդը Արման-Ժան դյու Պլեսին էր, կարդինալ դը Ռիշելիեն, ոչ այնպես, ինչպես ընդունված է մեզ մոտ պատկերացնել նրան, այսինքն՝ ո՛չ կորաքամակ մի ծերունի, որ տառապում է ծանր հիվանդությունով, որ ուժասպառ է, նվազ ձայնով, թաղված խոր բազկաթոռի մեջ, որ ասես վաղաժամ գերեզման լիմի նրա համար, ո՛չ այնպիսի մեկը, որն ապրում է միայն իր խելքի ուժով և Եվրոպայի դեմ պայքար է մղում միայն իր մտքի լարումով, այլ այնպես, ինչպես իրականում եղեք է նա այն տարիներին. ճարպիկ ու սիրալիր ասպետ, որ դեռ այն ժամանակ մարմնով տկար էր, բայց հոգու անընկճելի ուժի զորությամբ դարձել էր իր ժամանակի ամենանշանավոր մարդկանցից մեկը։ Աջակցություն ցույց տալով Նևերի դքսին իր Մանտուանի տիրապետություններում, գրավելով Նիմը, Կաստրը ու Յուզեսը, նա պատրաստվում էր Ռե կղզուց արտաքսել անգլիացիներին և պաշարել Լա-Ռոշելը։

Այսպիսով, առաջին հայացքից ոչ մի բանով չէր երևում, որ նա կարդինալ է, և անձամբ նրան չճանաչող մարդը չէր կարող գլխի ընկնել, թե ով է կանգնած իր առաջ։

Տարաբախտ Բոնասիեն կանգ առավ դռան մեջ, իսկ հենց նոր մեր նկարագրած մարդու հայացքը գամվեց նրա վրա, ասես ցանկանալով թափանցել նրա անցյալի խորքերը։

— Սա՞ է այն Բոնասիեն,— հարցրեց նա մի պահ լռությունից հետո։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց սպան։

— Լավ, տվեք ինձ նրա թղթերը և մենակ թողեք մեզ։

Սպան սեղանից վերցրեց պահանջված թղթերը, տվեց նրան ու խոնարհ գլուխ տալով դուրս գնաց։

Բոնասիեն թղթերին նայելով ճանաչեց, որ դրանք Բաստիլում կատարված հարցաքննության արձանագրություններն են։ Բուխարու մոտ կանգնած մարդը մերթընդմերթ աչքերը բարձրացնում էր թղթերից և ուղղում կալանավորի վրա, և այդ ժամանակ թշվառ Բոնասիեին թվում էր, թե երկու դաշույն ուղիղ իր սիրտն են խրում։

Մի տասը րոպե ընթերցումից և մի տասը վայրկյան զննելուց հետո կարդինալի համար ամեն ինչ պարզ էր։

— Այս արարածի երբեք դավադրությանը չի մասնակ-ցել,— շշնջաց նա։— Բայց և այնպես տեսնենք։

— Դուք մեղադրվում եք պետական դավաճանության մեջ,— դանդաղ խոսեց կարդինալը։

— Այդ ինձ արդեն ասել են, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց Բոնասիեն՝ իր խոսակցին հորջորջելով նույն տիտղոսով, ինչպես սպան։— Բայց երդվում եմ, որ ես ոչինչ չգիտեմ։

Կարդինալը խեղդեց իր ժպիտը։

— Դուք մասնակից եք եղել ձեր կնոջ, տիկին դը Շևրյոզի և դուքս Բեկինգհեմի կազմակերպած դավադրությանը։

— Իրոք, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց Բոնասիեն,— իմ կինը ինձ մոտ տվել է այդ անունները։

— Ի՞նչ առիթով։

— Նա ասում էր, թե կարդինալ դը Ռիշելիեն դուքս Բեկինգհեմին խաբեությամբ Փարիզ է բերել, որպեսզի կործանի նրան, նրա հետ էլ թագուհուն։

— Նա այդպես էլ ասա՞ց,— զայրույթով գոչեց կարդինալը։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն, բայց ես նրան համոզում էի, որ այդպիսի բաներ ասել չի կարելի, և որ նորին սրբազնությունն ընդունակ չէ...

— Լռեցեք, դուք անմիտ մարդ եք,— ասաց կարդինալը։

— Այ, հենց այդ նույն բանն էլ իմ կինն էր ասում, ձերդ պայծառափայլություն։

— Հայտնի՞ է ձեզ, թե ով է փախցրել ձեր կնոջը։

— Ոչ, ձերդ պայծառափայլություն։

— Բայց դուք մեկին կասկածո՞ւմ էիք։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն։ Բայց այդ կասկածները կարծեմ անբավականություն պատկառեցին կոմիսարին, և ես արդեն հրաժարվել եմ դրանից։

— Ձեր կինը փախել է, դուք այդ գիտեի՞ք։

— Ոչ, ձերդ պայծառափայլություն։ Այդ ես իմացա միայն բանտում, պարոն կոմիսարի միջոցով։ Նա շատ սիրալիր մարդ է։

Կարդինալը երկրորդ անգամ խեղդեց ժպիտը։

— Նշանակում է՝ ձեզ հայտնի չէ, թե փախուստից հետո ուր է գնացել ձեր կինը։

— Ամենևին, ձերդ պայծառափայլություն։ Պետք է ենթադրել, որ նա վերադարձել է Լուվր։

— Գիշերվա ժամը մեկին դեռ այնտեղ չի եղել։

— Տե՜ր իմ աստված։ Ուրեմն ի՞նչ է պատահել նրան։

— Այդ կպարզվի, մի՛ անհանգստացեք։ Կարդինալից ոչ մի բան ծածուկ չի մնա։ Կարդինալն ամեն ինչ գիտե։

— Այդ դեպքում, ձերդ պայծառափայլություն, ինչ եք կարծում դուք, կարդինալը չի՞ համաձայնի ինձ ասել, թե ուր է կորել իմ կինը։

— Թերևս։ Բայց դուք պետք է նախապես պատմեք ամեն բան, ինչ որ ձեզ հայտնի է ձեր կնոջ և տիկին դը Շևրյոզի հարաբերությունների մասին։

— Բայց, ձերդ պայծառափայլություն, ես պարզապես ոչինչ չգիտեմ։ Ես երբեք չեմ տեսել այդ կնոջը։

— Երբ դուք գնում էիք Լուվր՝ ձեր կնոջը բերելու, նա ուղիղ տո՞ւն էր վերադառնում։

— Համարյա երբեք։ Նա գործեր էր ունենում ինչ-որ քաթանավաճառների հետ, ուր և ուղեկցում էի նրան։

— Իսկ քանի՞ այդպիսի քաթանավաճառներ կային։

— Երկու, ձերդ պայծառափայլություն։

— Որտե՞ղ էին ապրում նրանք։

— Մեկը՝ Վոժիրար փողոցում, մյուսը՝ Լահարպ փողոցում։

— Դուք ձեր կնոջ հետ նե՞րս էիք մտնում։

— Երբեք։ Ես կնոջս սպասում էի մուտքի մոտ։

— Իսկ նա ինչո՞վ էր բացատրում մենակ ներս մտնելու իր ցանկությունը։

— Ոչ մի բանով չէր բացատրում։ Ասում էր, որ ես սպասեմ, ես էլ սպասում էի։

— Դուք շատ մեղմաբարո ամուսին եք, սիրելի պարոն Բոնասիե ասաց կարդինալը։

«Նա ինձ «սիրելի պարոն Բոնասիե» է կոչում,— մտածեց արդուզարդի վաճառականը։— Գործերը, գրողը տանի, լավ են ընթանում»։

— Դուք կարո՞ղ եք ճանաչել այն դռները, որոնցով նա ներս էր մտնում։

— Այո։

— Հիշո՞ւմ եք համարները։

— Այո։

— Ասացեք։

— Քսանհինգ համարը Վոժիրար փողոցում և յոթա-նասունհինգ համարը Լահարպ փողոցում։

— Լավ,— ասաց կարդինալը։ Եվ սեղանից արծաթե զան-գակը վերցնելով՝ զանգահարեց։ Ներս մտավ միևնույն սպան։

— Գնացե՛ք Ռոշֆորի ետևից,— կիսաձայն հրամայեց Ռիշելիեն,— թող իսկույն այստեղ գա, եթե միայն վերադարձել է։

— Կոմսն այստեղ է,— ասաց սպան։— Նա համառորեն խնդրում է, որ ձերդ սրբազնությունն ընդունի իրեն։

— Թող ներս մտնի,— գոչեց կարդինալը։— Թող ներս մտնի։

Սպան սենյակից դուրս վազեց այնպիսի արագությամբ, ինչպես կարդինալի սպասավորները սովորա-բար աշխատում էին կատարել նրա հրամանները։

— Ա՜խ, «ձերդ սրբազնություն»,— շշնջաց Բոնա-սիեն՝ սարսափից աչքերը չռելով։

Սպայի գնալուց հինգ վայրկյան էլ չանցած՝ դուռը բացվեց և ներս մտավ նոր այցելուն։

— Սա նա՜ է,— գոչեց Բոնասիեն։

— Ո՞վ,— հարցրեց կարդինալը։

— Նա, իմ կնոջը փախցնողը։

Կարդինալը նորից զանգահարեց։ Սպան ներս մտավ։

— Տարեք այս մարդուն և հանձնեցեք այն զինվորներին, որոնք բերել են սրան։ Թող սպասի, մինչև ես նորից կկանչեմ։

— Ո՛չ, ձերդ պայծառափայլություն, ո՛չ, սա նա չէ՜,— աղաղակեց Բոնասիեն։— Ես սխալվել եմ։ Նրան փախցրել է ուրիշ մարդ, որ բոլորովին նման չէ սրան։ Այս պարոնը ազնիվ մարդ է։

— Տարեք այս ապուշին,— ասաց կարդինալը։

Սպան բռնեց Բոնասիեի դաստակից և դուրս տարավ միջանցք, որտեղ նրան սպասում էին ոստիկանները։

Այն մարդը, որ հենց նոր մտել էր կարդինալի մոտ, անհամբեր հայացքով ճանապարհ դրեց Բոնասիեին, և հենց որ դուռը նրա հետևից ծածկվեց, արագ մոտեցավ Ռիշելիեին։

— Նրանք տեսակցել են,— ասաց նա։

— Ո՞վ,— հարցրեց կարդինալը։

— Երկուսը։

— Թագուհին և դո՞ւքսը,— գոչեց Ռիշելիեն։

— Այո՛։

— Որտե՞ղ։

— Լուվրում։

— Դուք համոզվա՞ծ եք։

— Միանգամայն համոզված։

— Ո՞վ ասաց ձեզ։

— Տիկին դը Լանուան, որը, ինչպես գիտեք, ամբողջո-վին նվիրված է ձերդ սրբազնությանը։

— Ինչո՞ւ նա շուտ չի հայտնել դրա մասին։

— Պատահաբար արդյոք, թե չվստահելու պատճառով, բայց թագուհին տիկին դը Ֆարժիին հրամայել է գիշերել իր ննջարանում և հետո ամբողջ օրը բաց չի թողել նրան։

— Այդպե՜ս... Մենք պարտություն կրեցինք։ Կաշխատենք ետ շահել տանուլ տվածը։

— Ես բոլոր ուժերս կգործադրեմ, որպեսզի օգնեմ ձեզ, ձերդ սրբազնություն։ Համոզված եղեք։

— Ինչպե՞ս է կատարվել այդ ամենը։

— Գիշերվա ժամը տասներկուսն անց կեսին թագուհին նստած է եղել պալատական տիկինների հետ...

— Բայց որտե՞ղ...

— Իր ննջարանում...

— Հետո՞...

—... հանկարծ նրան են հանձնել մի թաշկինակ, որն ուղարկած է եղել հանդերձապահուհին։

— Հետո՞։

— Թագուհին իսկույն խիստ հուզվել է և, չնայած կարմրաներկով շպարված է եղել, նկատելիորեն գունատվել է։

— Հետո՞... Հետո՞...

— Վեր է կացել և փոխված ձայնով ասել. «Մի տասը րոպե սպասեցեք ինձ. ես շուտով կվերադառնամ»։ Նա դուռը բաց է արել և դուրս գնացել։

— Ինչո՞ւ տիկին դը Լանուան այդ ամենն անհապաղ չի հայտնել ձեզ։

— Նա դեռ լիովին համոզված չի եղել։ Բացի այդ, չէ՞ որ թագուհին ասել է՝ «Սպասեցեք ինձ», և նա սիրտ չի արել չենթարկվել։

— Որքա՞ն ժամանակ է բացակայել թագուհին։

— Երեք քառորդ ժամ։

— Պալատական տիկիններից ոչ ոք նրան չի՞ ուղեկցել։

— Միայն դոննա Էստեֆանիան։

— Հետո թագուհին վերադարձե՞լ է։

— Այո, բայց միայն նրա համար, որ վերցնի վարդագույն փայտե արկղիկը՝ զարդարված մոնոդրամով, որը և վերցրել ու տարել է։

— Իսկ երբ ետ է եկել, արկղիկը իր ձեռքի՞ն էր։

— Ոչ։

— Տիկին դը Լանուան գիտե՞ արդյոք, թե ինչ կար արկղիկում։

— Այո։ Այն ադամանդե զարդը, որը նորին մեծությունն ընծայել էր թագուհուն։

— Եվ թագուհին վերադարձել է առանց այդ արկղիկի՞։

— Այո։

— Հետևապես, տիկին Լանուան ենթադրում է, որ թագուհին արկղիկը տվել է դուքս Բեկինգհեմի՞ն։

— Նա դրանում համոզված է։

— Ինչո՞ւ։

— Ցերեկը տիկին դը Լանուան, որպես թագուհու սե-նեկապանուհի, ամենուրեք որոնել է արկղիկը, ձևացրել է, թե խիստ անհանգստացած է նրա անհայտացումով և, վերջապես, հարցրել է թագուհուն, թե չգիտե՞ արդյոք ուր է չքացել արկղիկը։

— Եվ ի՞նչ է ասել թագուհին։

— Թագուհին սաստիկ կարմրել է և ասել, թե երեկ ինքը վզնոցի զարդերից մեկը կոտրել է, ուստի ուղարկել է ակնագործին՝ նորոգելու։

— Հարկավոր է գնալ թագավորական ակնագործի մոտ և իմանալ ճի՞շտ է արդյոք այդ, թե ոչ։

— Ես արդեն եղել եմ այնտեղ։

— Եվ ի՞նչ։ Ի՞նչ ասաց ակնագործը։

— Ակնագործը դրա մասին ոչինչ չի լսել։

— Հիանալի է Ռոշֆոր։ Դեռ ամեն ինչ կորած չէ, և ով գիտե, ով գիտե... կարող է ամեն ինչ դեպի լավը գնալ...

— Ես ոչ մի վայրկյան չեմ տարակուսում, որ ձերդ սրբազնության հանճարը...

—... կուղղի իր լրտեսի սխալները, այդպես չէ՞։

— Ես հենց այդ էլ ուզում էի ասել, եթե ձերդ սրբազնությունը թույլ տար ինձ խոսքս վերջացնել։

— Իսկ հիմա... հայտնի՞ է ձեզ արդյոք, թե որտեղ են թաքնվել դքսուհի դը Շևրյոզը և դուքս Բեկինգհեմը։

— Ոչ, ձերդ սրբազնություն։ Իմ լրտեսները դրա մասին ինձ ոչ մի ստույգ տեղեկություն հաղորդել չկարողացան։

— Իսկ ես գիտեմ։

— Դո՞ւք, ձերդ սրբազնություն։

— Այո, համենայնդեպս գլխի եմ ընկնում։

— Ուզո՞ւմ է արդյոք ձերդ սրբազնությունը, որ ես հրամայեմ երկուսին էլ ձերբակալել։

— Ուշ է։ Նրանք երևի արդեն մեկնել են։

— Կարելի է, համենայնդեպս, ստուգել...

— Վերցրեք իմ գվարդիականներից տասը մարդ և երկու տունն էլ խուզարկեցեք։

— Լսում եմ, ձերդ սրբազնություն։

Ռոշֆորն շտապ դուրս եկավ։

Մենակ մնալով՝ կարդինալը մի րոպե խորհելուց հետո երրորդ անգամ զանգահարեց։

Դռան մեջ երևաց միևնույն սպան։

— Ներս բերեք կալանավորին,— ասաց կարդինալը։

Պարոն Բոնասիեին նորից բերին կաբինետ։ Սպան կարդինալի նշանով հեռացավ։

— Դուք ինձ խաբել եք,— խստությամբ ասաց կարդինալը։

— Ե՞ս,— գոչեց Բոնասիեն։— Ես ձերդ սրբազնությանը խաբե՞մ։

— Ձեր կինը Վոժիրար փողոցում և Լահարպ փողոցում ամենևին էլ քաթանավաճառների մոտ չէր գնում։

— Հապա ո՞ւմ մոտ էր գնում նա, Աստվա՜ծ իմ։

— Նա գնալիս է եղել դքսուհի դը Շևրյոզի և դուքս Բեկինգհեմի մոտ։

— Այո՜,— ծոր տվեց Բոնասիեն հիշողությունների մեջ խորանալով,— այո՜, ճշմարիտ է, ձերդ սրբազնությունն իրավացի է։ Ես ինքս մի քանի անգամ կնոջս ասել եմ. զարմանալի է, որ քաթանավաճառներն ապրում են այսպիսի տներում, առանց ցուցանակների։ Եվ ամեն անգամ իմ կինը սկսում էր քրքջալ. Ա՜խ, ձերդ պայծառափայլություն,— շարունակեց Բոնասիեն նորին սրբազնության ոտքերն ընկնելով։— Դուք իսկապես որ կարդինալն եք, մեծ կարդինալը, այն հանճարը, որի առաջ խոնարհվում են բոլորը։

Որքան էլ չնչին բան էր Բոնասիեի պես ողորմելի արարածի նկատմամբ հաղթանակ տանելը, այնուամենայնիվ կարդինալը մի վայրկյան հիանում էր դրանով։

Ապա, ասես ինչ-որ միտք առկայծեց, շուրթերի վրայով մի թեթև ժպիտ սահեց, և նա ձեռքը մեկնեց արդուզարդի վաճառականին։

— Վե՛ր կացեք, բարեկամս,— ասաց նա։— Դուք կարգին մարդ եք։

— Կարդինալը դիպա՜վ իմ ձեռքին, ես դիպա՜ մեծ մարդու ձեռքին,— ճչաց Բոնասիեն։— Մեծ մարդը ինձ իր բարեկամն անվանեց...

— Այո, բարեկամս, այո,— ասաց կարդինալը հայրական տոնով, որով նա երբեմն կարողանում էր խոսել, այնպիսի տոնով, որը կարող էր խաբել միայն Ռիշելիեին քիչ ճանաչող մարդկանց։— Ձեզ իզուր են մեղադրել, ուստի և հարկավոր է ձեզ պարգևատրել։ Ահա, վերցրեք այս քսակը, սրա մեջ հարյուր պիստոլ կա, և ներեցեք ինձ։

— Ես ձեզ ներե՞մ, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց Բոնասիեն, սիրտ չանելով ձեռք տալ փողի քսակին, հավանորեն երկյուղ կրելով, թե այդ ամենը կա-տակ է։— Դուք ազատ էիք ինձ ձերբակալելու, ազատ էիք խոշտանգելու, կախաղան հանելու, դուք մեր տիրակալն եք, ես չէի համարձակվի նույնիսկ ծպտուն հանել։ Ներել ձե՜զ, ձերդ պայծառափայլություն։ Մտածելն անգամ սոսկալի է։

— Ա՜խ, սիրելի պարոն Բոնասիե, դուք զարմանալի մեծահոգի մարդ եք։ Տեսնում եմ այդ և շնորհակալություն եմ հայտնում։ Այդպես ուրեմն, դուք կվերցնեք այս քսակը և այստեղից այնքան էլ դժգոհ չեք գնա։

— Ես գնում եմ լիակատար հիացմունքով։

— Դե, ուրեմն, գնաք բարով, կամ, ավելի լավ է՝ ցտեսություն, որովհետև, ես հույս ունեմ, մենք էլի կտեսնվենք։

— Երբ կամենա ձերդ սրբազնությունը, ես ամբողջ էությամբ պատրաստ եմ ծառայելու ձերդ սրբազնությանը։

— Մենք հաճախ կտեսնվենք, հանգիստ մնացեք։ Ձեզ հետ ունեցած զրույցս արտակարգ բավականություն պատճառեց ինձ։

— Օ՜, ձերդ սրբազնություն...

— Ցտեսություն, պարոն Բոնասիե, ցտեսություն։

Եվ կարդինալը ձեռքով նշան արեց, որին ի պատասխան Բոնասիեն խոնարհվեց մինչև գետին։ Ապա ետ-ետ գնալով դուրս եկավ սենյակից, և կարդինալը լսեց, թե ինչպես նախասենյակում նա ամբողջ ուժով գոռաց, «Կեցցե՜ նորին պայծառափայլությունը։ Կեցցե՜ նորին սրբազնությունը։ Կեցցե՜ մեծ կարդինալը»։

Կարդինալը ժպիտը դեմքին ականջ էր դնում Բոնասիեի ցնծագին զգացմունքների այդ աղմկահույզ ար-տահայտությանը։

— Ահա մի մարդ, որն այսուհետև պատրաստ կլինի մեռնելու ինձ համար,— ասաց նա ինքն իրեն, երբ Բոնասիեի աղաղակը լռեց հեռվում։

Եվ կարդինալը մեծագույն ուշադրությամբ կռացավ Լա-Ռոշելի քարտեզի վրա, որը, ինչպես արդեն ասել ենք, փռված էր նրա սեղանին, և սկսեց նրա վրա մատիտով գծել այն նշանավոր ամբարտակը, որը մեկ ու կես տարի անց փակեց պաշարված քաղաքի նավահանգստի մուտքը։ Նա ամբողջովին կլանված էր իր ստրատեգիական պլաններով, երբ հանկարծ նորից դուռը բացվեց և ներս մտավ Ռոշֆորը։

— Է՛, ինչպե՞ս եղավ,— աշխույժ հարցրեց կարդինալը, և նրա վեր կենալու արագությունից երևում էր, թե նա ինչպիսի կարևոր նշանակություն էր տալիս այն հանձնարարությանը, որ տվել էր կոմսին։

— Ահա թե ինչպես է դրությունը,— պատասխանեց կոմսը։— Ձերդ սրբազնության նշած տներում իսկապես ապրել են քսանվեց-քսանյոթ տարեկան մի ջահել կին և երեսունհինգ-քառասուն տարեկան մի տղամարդ։ Տղամարդն այնտեղ ապրել է չորս օր, կինը՝ հինգ։ Կինը մեկնել է այսօր գիշերը, իսկ տղամարդը՝ առավոտյան։

— Այդ նրանք են եղել,— գոչեց կարդինալը և պատի ժամացույցին նայելով ավելացրեց,— այժմ արդեն ուշ է նրանց հետևից մարդ ուղարկել. դքսուհին արդեն Տուրում կլինի, իսկ դուքս Բեկինգհեմը Բուլոնում։ Անհրաժեշտ կլինի նրա հետևից հասնել Լոնդոնում։

— Ի՞նչ հրաման ունի ձերդ սրբազնությունը։

— Կատարվածի մասին՝ ոչ մի խոսք։ Թող թագուհին ոչինչ չկասկածի։ Թող չիմանա, որ մենք թափանցել ենք նրա գաղտնիքի մեջ։ Թող ենթադրի, թե մենք զբաղված ենք ինչ-որ դավադրություն բացելով։ Ինձ մոտ կանչեցեք կանցլեր Սեգիեին։

— Իսկ ի՞նչ արեց ձերդ սրբազնությունն այն մարդուն։

— Ի՞նչ մարդ,— հարցրեց կարդինալը։

— Այն Բոնասիեին։

— Արի այն ամենը, ինչ կարելի էր անել։ Ես նրան դարձրի իմ լրտեսը, այժմ նա կլրտեսի իր սեփական կնոջը։

Կոմս Ռոշֆորը գլուխ խոնարհեց այն մարդու տեսքով, որն ընդունում է իր տիրակալի անհասանելի գերազանցությունը, և հեռացավ։ Մենակ մնալով՝ կարդինալը նորից նստեց բազկաթոռին, մի նամակ դրեց, կնքեց իր անձնական կնիքով և զանգահարեց։ Չորրորդ անգամ ներս մտավ միևնույն հերթապահ սպան։

— Ինձ մոտ կանչեցեք Վիտրեին,— ասաց կարդինալը,— և ասացեք, որ պատրաստ լինի հեռավոր ճամփորդության։

Մի քանի րոպե հետո արդեն նրա առաջ կանգնած էր իր կանչած մարդը՝ երկարաճիտ խթանավոր կոշիկներով, պատրաստ ճանապարհ ընկնելու։

— Վիտրե՛,— ասաց Ռիշելիեն։— Դուք անհապաղ պիտի սլանաք Լոնդոն։ Ճանապարհին ոչ մի տեղ, ոչ մի վայրկյան կանգ չառնեք։ Այո նամակը կհանձնեք միլեդիի ձեռքը։ Ահա երկու հարյուր պիստոլ վճարելու հրամանը։ Նույնքան էլ կստանաք, եթե վերադառնաք վեց օրից և լավ կատարեք իմ հանձնարարությունը։

Սուրհանդակն առանց պատասխան տալու գլուխ խոնարհեց, վերցրեց նամակն ու երկու հարյուր պիստոլի չեկը և դուրս եկավ։ Ահա թե ինչ էր գրված նամակում.

«Միլեդի, եղեք առաջին իսկ պարահանդեսին, որտեղ ներկա կլինի դուքս Բեկինգհեմը։ Նրա կամզոլի վրա դուք կտեսնեք տասներկու ադամանդե զարդերից պատրաստված վզնոց։ Մոտեցեք նրան և այդ ադամանդներից երկուսը կտրեցեք։

Հենց որ զարդերը ձեր ձեռքում կլինեն, իսկույն հաղորդեք ինձ»։

XV. Քղամիդավորներն ու զենքի մարդիկ

Այս բոլոր դեպքերը տեղի ունենալու հաջորդ օրը դ’Արտանյանը և Պորտոսը, տեսնելով, որ Աթոսը չի երևում, նրա անհայտացման մասին հաղորդեցին պարոն դը Տրևիլին։

Ինչ վերաբերում է Արամիսին, նա, ինչպես ասել ենք, հինգ օրով արձակուրդ վերցնելով՝ ընտանեկան գործերով գնացել էր Ռուան։ Պարոն դը Տրևիլն իր զինվորների հայրն էր։ Ամենաաննշան ու անհայտ զինվորն էլ, հենց որ հրացանակրի համազգեստ հագավ, կարող էր հաստատ հույս դնել նրա օգնության վրա այնպես, ինչպես հարազատ եղբոր։

Դրա համար էլ դը Տրևիլն անհապաղ գնաց քրեական գործերի գլխավոր դատավորի մոտ։ Կանչեց Ալ Խաչի պահակակետի հրամանատար սպային և իր ստացած տեղեկությունները համադրելով կարողացավ պարզել, որ Աթոսը բանտարկված է Ֆոր-Լևեկում։

Աթոսը ենթարկվեց այն բոլոր փորձություններին, որոնց, ինչպես մենք տեսանք, ենթարկվեց Բոնասիեն։

Մենք ներկա եղանք այն առերեսումին, որ սարքել էին երկու կալանավորների համար։ Աթոսը, որ մինչ այդ րոպեն ոչինչ չէր ասում, երկյուղ կրելով, թե կսկսեն անհանգստացնել դ’Արտանյանին և կզրկեն նրան գործողությունների ազատությունից, այժմ պնդում էր, որ իր անունն Աթոս է և ոչ թե դ’Արտանյան։

Բացի դրանից՝ նա հայտարարեց, որ չի ճանաչում ո՛չ պարոն Բոնասիեին, ո՛չ տիկին Բոնասիեին, որ դրանցից ոչ մեկի հետ երբեք ինքը չի խոսել։ Երեկո-յան ժամը տասին մոտ գնացել է իր ընկեր պարոն դ’Արտանյանին այցելության, իսկ մինչ այդ եղել է պարոն դը Տրևիլի տանը, որտեղ և ինքը ճաշել է։ Առնվազն քսան վկա կարող են հաստատել այս հանգամանքը։ Եվ նա տվեց մի քանի բարձրաստիճան մարդկանց անուններ, որոնց մեջ՝ նաև դուքս դը Լա Տրեմուլի անունը։

Երկրորդ կոմիսարն էլ առաջինի նման շփոթվել էր այդ հրացանակրի պարզ ու հաստատուն ցուցմունքներից, մինչդեռ նա փափագում էր հաղթանակ տանել նրա նկատմամբ, որ միշտ էլ հրապուրիչ բան է դատական աստիճանավորի համար, երբ նա չափվում է զինվորական մարդու հետ։ Սակայն պ-րն դը Տրևիլի և դուքս դր Լա Տրեմուլի անունները շփոթության մեջ գցեցին նրան։

Աթոսին նույնպես տարան կարդինալի մոտ, սակայն, դժբախտաբար, կարդինալը գտնվում էր Լուվրում, թագավորի մոտ։

Այդ ճիշտ այն ժամանակ էր, երբ պ-րն դը Տրևիլը քրեական գործերի գլխավոր դատավորի և Ֆոր-Լևեկի պարետի մոտից դուրս գալով և Աթոսին տեսնելու իրավունք չստանալով՝ գնաց թագավորի մոտ։

Որպես հրացանակիրների կապիտան՝ պ-րն դը Տրևիլն ամեն ժամի կարող էր թագավորին տեսնել։

Մենք գիտենք, թե որքան մեծ էր թագավորի անվստահությունը թագուհու նկատմամբ, անվստահություն, որ հմտորեն բորբոքում էր կարդինալը, որը խարդավանքների կողմից ավելի շատ կանանցից էր երկյուղ կրում, քան տղամարդկանցից։ Աննա Ավստրիացու դեմ նրա ունեցած կանխակալ կարծիքի գլխավոր պատճառներից մեկը թագուհու մտերմությունն էր տիկին դը Շևրյոզի հետ։ Այդ երկու կանայք նրան ավելի շատ էին անհանգստացնում, քան պատերազմն Իսպանիայի հետ, թյուրիմացություններն Անգլիայի հետ և ֆինանսների խճճված վիճակը։ Նրա կարծիքով և խորին համոզմունքով՝ տիկին դը Շևրյոզը թագուհուն օգնում էր ոչ միայն քաղաքական խարդավանքներում, այլև,— որ ավելի էր անհանգստացնում թագավորին,— սիրային ինտրիգներում։

Երբ կարդինալը հաղորդեց, թե տիկին Շևրյոզը, որն աքսորվել էր Տուր և, ինչպես ենթադրվում էր, գտնվում էր այդ քաղաքում, գաղտնաբար եկել է Փարիզ և հինգ օր այս քաղաքում մնալով ոստիկանությանը մոլորության մեջ է գցել, թագավորը անասելի կատաղության մեջ ընկավ։ Քմահաճ և անհավատ այդ թագավորը ցանկանում էր, որ իրեն կոչեն «Լյուդովիկոս Արդարադատ» և «Լյուդովիկոս Առաքինի»։ Սերունդները դժվարությամբ կհասկանան այդ բնավորությունը, որ պատմությունը փորձում է բացատրել բազմաթիվ փաս-տեր բերելով, սակայն չդիմելով դատողություններին։

Իսկ երբ կարդինալն ավելացրեց, որ ոչ միայն տիկին դը Շևրյոզը Փարիզ է եկել, այլև թագուհին իր կապերը վերսկսել է նրա հետ ծածկագրի օգնությամբ, որ այն ժամանակներում կոչվում էր կաբալիստական, երբ նա սկսեց պնդել, թե ինքը՝ կարդինալը, արդեն պատրաստ էր քանդելու այդ խարդավանքի ամենանուրբ թելերը՝ ամեն տեսակ ապացույցներով զինված, մտադիր էր հանցանքի տեղում ձերբակալել տարագրվածի և թագուհու միջնորդին, մի ինչ-որ հրացանակիր համարձակվել է բռնությամբ ընդհատել դատական հետաքննության ընթացքը և սուսերը մերկացնելով հարձակվել է ազնիվ պաշտոնյաների վրա, որոնց հանձնարարված էր անաչառ հետաքննել այդ գործը, որպեսզի ամեն ինչ զեկուցվի թագավորին,— Լյուդովիկոս ХIII-ը բոլորովին կորցրեց ինքնատիրապետումը։ Համակված լուռ կատաղությամբ, որը, երբ այն պոռթկում էր, այդ միապետին ներշնչում էր ամենադաժան արարքներ կատարելու ընդունակություն, նա գունատվելով մի քայլ արեց դեպի այն դուռը, որ տանում էր թագուհու շքասենյակը։ Մինչդեռ կարդինալը դեռ չէր արտասանել Բեկինգհեմի անունը։

Հենց այդ պահին էր, որ ներս մտավ դը Տրևիլը՝ պաղ, նրբակիրթ, անբասիր տեսքով։ Տեսնելով այստեղ կարդինալին, նայելով թագավորի այլայլված դեմքին՝ դը Տրևիլը հասկացավ ամեն բան, ինչ տեղի էր ունեցել այստեղ, և իրեն զգաց ուժեղ, ինչպես Սամսոնը^[69] փղշտացիների առաջ։

Լյուդովիկոս XIII-ն արդեն ձեռքը գցել էր դռան բռնակին։ Դը Տրևիլի քայլերի ձայնը նրան ստիպեց ետ նայել։

— Դուք ճիշտ և ճիշտ ժամանակին եկաք,— ասաց թագավորը, որն իր կրքերին ազատություն տալով՝ կորցրել էր որևէ բան թաքցնելու ընդունակությունը։— Լա՜վ բաներ են պատմում ինձ ձեր հրացանակիրների մասին։

— Իսկ ես,— սառը պատասխանեց դը Տրևիլը,— քիչ լավ բաներ չեմ ունենա պատմելու ձերդ մեծությանը՝ նրա դատարանական աշխատողների մասին։

— Ես ձեզ չեմ հասկանում,— գոռոզաբար պատասխանեց թագավորը։

— Պատիվ ունեմ զեկուցելու ձերդ մեծությանը,— նույնպիսի հանգստությամբ շարունակեց դը Տրևիլը,— որ աստիճանավորների, կոմիսարների ու ոստիկանների մի խումբ, շատ հարգելի, բայց ըստ երևույթին, զինվորականների նկատմամբ խիստ թշնամաբար տրամադրված մարդկանց մի խումբ իրեն թույլ է տվել մի տան մեջ ձերբակալել, փողոցներով բացարձակ տանել և Ֆոր-Լևեկում ձերբակալել իմ, կամ ավելի ճիշտ՝ ձեր հրացանակիրներից մեկին, ձերդ մեծություն, անբասիր վարքի տեր մի մարդու, որը հռչակված մարդ է և, եթե համարձակվեմ այսպես արտահայտվել, ձերդ մեծությանը հայտնի է ամենալավ բարեմասնություններով, այն է՝ պարոն Աթոսին, և սա՝ հիմնվելով մի հրամանի վրա, որն ինձ ցույց տալ չհամաձայնեցին։

— Աթոսի՞ն,— համարյա ակամա արտասանեց թագավորը,— այո՛, կարծեմ այդ անունը ծանոթ է ինձ...

— Թող ձերդ մեծությունը նեղություն քաշի մտա-բերել,— ասաց դը Տրևիլը։ — Պարոն Աթոսը այն նույն հրացանակիրն է, որը ձեզ հայտնի չարաբաստիկ մենամարտի ժամանակ դժբախտություն է ունեցել ծանր վիրավորելու պարոն դը Կայուզակին։ Եվ, ի դեպ, ձերդ սրբազնություն, շարունակեց դը Տրևիլը դառնալով կարդինալին,— պարոն Կայուզակը լիովին ապաքինվել է, չէ՞։

— Այո, շնորհակալ եմ,— ասաց կարդինալը զայրույթից շրթունքը կծելով։

— Այսպես ուրեմն,— շարունակեց դը Տրևիլը,— պարոն Աթոսը այցելության է գնացել իր ընկերոջը՝ մի երիտասարդ բեարնացու, որ ձերդ մեծության գվար-դիայի կադետ է Դեզեսարի վաշտում։ Երիտասարդը տանը չի եղել։ Հազիվ պարոն Աթոսը նստել է աթոռին և ձեռքն առել մի գիրք, մտածելով սպասել իր ընկերոջը, մեկ էլ ոստիկանների ու զինվորների մի բազմություն իրար խառնված շրջապատել է տունը, մի քանի դուռ կոտրել...

Կարդինալը նշանացի թագավորին բացատրեց, թե՝ «դա հենց այն գործի առթիվ է եղել, որի մասին ես ձեզ ասացի...»։

— Այդ ամենը մեզ հայտնի է,— ասաց թագավորը։— Որովհետև, այդ ամենն արվել է մեր օգուտի համար։

— Այսպես ուրեմն,— շարունակեց դը Տրևիլը,— ձեր օգուտի համար բռնվել է իմ հրացանակիրներից մեկը, որը ոչ մի մեղք չունի, ձեր օգուտի համար նա երկու զինվորների հսկողությամբ չարագործի պես տարվել է քաղաքի փողոցներով, ամբոխի միջով, և ամբոխը վիրավորանքներ է տեղացել այն ազնիվ մարդու վրա, որը մի տասն անգամ թափել է իր արյունը ձերդ մեծության համար և պատրաստ է ամեն րոպե նորից թափելու իր արյունը։

— Ի՞նչ եք ասում,— խոսեց թագավորը վարանմուն-քով։— Մի՞թե հենց այդպես է եղել բանը։

— Պարոն դը Տրևիլը,— խոսեց կարդինալը՝ կատա-րյալ սառնարյունություն պահպանելով,— մոռացավ ասել ձեզ, որ այդ ոչ մի մեղք չունեցող հրացանակիրը, այդ ազնիվ մարդը դրանից մի ժամ առաջ սուսերը մերկացրած հարձակվել է չորս կոմիսարների վրա, որոնց ես ուղարկել էի հետաքննելու մի չափազանց կարևոր գործ։

— Թող ձերդ սրբազնությունն ապացուցի այդ,— գոչեց դը Տրևիլը գուտ գասկոնական անկեղծությամբ և զուտ զինվորական խստությամբ։— Բանն այն է, որ դրանից մի ժամ առաջ պարոն Աթոսը, որը, ինչպես համարձակվում եմ զեկուցել ձերդ մեծությանը, շատ բարձր ծագում ունեցող մարդ է, դրանից մի ժամ առաջ պատիվ էր արել ճաշելու ինձ մոտ և իմ հյուրասենյա-կում զրուցում էր դուքս դը Լա Տրեմուլի ու կոմս դը Շալյուի հետ։ Թագավորը նայեց կարդինալին։

— Այն ամենը, ինչ ես ասացի,— թագավորի անձայն հարցին պատասխանելով խոսեց կարդինալը,— գրված է այն արձանագրության մեջ, որ կազմել են տուժողները։ Պատիվ ունեմ ներկայացնելու այն ձերդ մեծությանը։

— Մի՞թե դատարանական աստիճանավորների արձանագրությունն արժե զինվորական մարդու ազնիվ խոսքին,— հպարտ հարցրեց դը Տրևիլը։

— Լա՛վ, լա՛վ, դը Տրևիլ,— ասաց թագավորը։— Լռեցեք։

— Եթե նորին սրբազնությունը կասկածում է իմ հրացանակիրներից որևէ մեկին,— պատասխանեց դը Տրևիլը,— ապա պարոն կարդինալի արդարամիտ լինելը բավական հայտնի է բոլորին, և ես ինքս եմ խնդրում հետաքննել։

— Այն տանը, որտեղ կատարվել է խուզարկությունը,— խոսեց կարդինալը նույն պաղարյունությամբ,— եթե չեմ սխալվում, ապրում է մի ոմն բեարնացի՞, այդ հրացանակրի ընկերը։

— Ձերդ սրբազնությունը նկատի ունի դ’Արտանյանի՞ն։

— Ես նկատի ունեմ մի երիտասարդի, որին դուք, պարոն դը Տրևիլ, հովանավորում եք։

— Այո, ձերդ սրբազնություն, միանգամայն ճշմարիտ է։

— Հնարավոր չե՞ք համարում դուք, որ այդ երիտասարդը վատ ազդեցություն է ունեցել...

— Պարոն Աթոսի՞ վրա, որ նրանից երկու անգամ ավելի հասակով մարդ է,— ընդհատեց դը Տրևիլը։— Ո՛չ ձերդ սրբազնություն, հնարավոր չեմ համարում։ Բացի դրանից, պարոն դ’Արտանյանը նույնպես այդ երեկոն ինձ մոտ է անցկացրել։

— Ա՜յ քեզ պատմություն,— գոչեց կարդինալը։— Եր-ևում է՝ բացարձակապես բոլորը երեկոն ձեզ մոտ են անցկացրել...

— Գուցե ձերդ սրբազնությունը կասկածո՞ւմ է իմ խոսքերին,— հարցրեց դը Տրևիլը, որի երեսը կարմրել էր ցասումից։

— Ո՜չ, տերը փրկե ինձ,— ասաց կարդինալը։— Բայց դ’Արտանյանը ժամը քանիսի՞ն է եղել ձեզ մոտ։

— Օ՜, այդ ես կարող եմ ամենայն ճշտությամբ հաղորդել ձերդ սրբազնությանը, երբ նա ներս մտավ, ես հենց այդ ժամանակ տեսա, որ ժամացույցը ցույց է տալիս ինն անց կես, թեև ինձ թվում էր, թե արդեն ուշ է։

— Իսկ ո՞ր ժամին նա գնաց ձեր տնից։

— Տասն անց կեսին։ Այդ դեպքերից մեկ ժամ հետո։

— Բայց վերջիվերջո,— ասաց կարդինալը, որը ոչ մի րոպե չէր կասկածում դը Տրևիլի ասածի ճշմարտությանը և զգում էր, որ հաղթանակը իր ձեռքից դուրս է պրծնում,— վերջիվերջո Աթոսին ձերբակալել են Գերեզմանափորների փողոցի այն նույն տանը։

— Մի՞թե ընկերոջը արգելվում է այցելության գնալ իր ընկերոջը, մի՞թե իմ վաշտի հրացանակրին արգելվում է եղբայրական բարեկամություն ունենալ պարոն Դեզեսարի վաշտի գվարդիականի հետ։

— Այո, եթե այն տունը, որտեղ նա հանդիպում է իր ընկերոջ հետ, կասկածի տակ է։

— Բանն այն է, Տրևիլ, որ այդ տունը կասկածի տակ է եղել,— վրա բերեց թագավորը։— Դուք գուցե այդ չեք իմացել։

— Այո, ձերդ մեծություն, ես իսկապես այդ չեմ իմացել։ Բայց համոզված եմ, որ դա չի վերաբերում տան այն մասին, որը զբաղեցնում է պարոն դ’Արտանյանը, որովհետև կարող եմ վստահեցնել, որ չկա մեկը, որ նրանից ավելի նվիրված ծառայի ձերդ մեծությանը և ավելի խորապես հարգի պարոն կարդինալին։

— Այդ նույն դ’Արտանյանը չէ՞ք որ մի ժամանակ դը Ժյուսակին վիրավորեց կարմելիտուհիների վանքի մոտ տեղի ունեցած չարաբաստիկ մենամարտում,— հարցրեց թագավորը նայելով կարդինալին, որը կարմրատակել էր սրտնեղությունից։

— Իսկ մյուս օրը հաղթեց Բերնաժուին։ Այո, ձերդ մեծություն, նա ինքն է։ Ձերդ մեծությունը հիանալի հիշողություն ունի։

— Ուրեմն ի՞նչ ենք որոշում,— հարցրեց թագավորը։

— Այդ ավելի շուտ ձերդ մեծության գործն է, քան իմ,— ասաց կարդինալը։— Ես պնդում եմ, որ Աթոսը մեղավոր է։

— Իսկ ես ժխտում եմ այդ,— գոչեց Տրևիլը։— Բայց նորին մեծությունը դատավորներ ունի, և դատավորները կքննեն այդ գործը։

— Միանգամայն ճիշտ է,— ասաց թագավորը։— Այդ ամբողջ գործը թողնենք դատավորներին։ Նրանց գործը դատելն է, թող դատեն։

— Տխուր բան է, համենայնդեպս,— նորից խոսեց դը Տրևիլը,— որ այսպիսի մի չարաբաստիկ ժամանակ, ինչպիսին մեր ժամանակն է, ամենաանաղարտ կյանքը, ամենաանհերքելի բարերարությունը չեն կարողանում մարդուն պաշտպանել խայտառակությունից ու հալածանքներից։ Եվ բանակը— համարձակվում եմ ասել ձեզ— շատ էլ գոհ չի լինի, որ դաժան հալածանքների առարկա է դառնում ինչ-որ ոստիկանական պատմությունների առթիվ։

Սրանք անզգույշ խոսքեր էին։ Բայց Տրևիլը դրանք ասաց՝ իմանալով այդ խոսքերի արժեքը։ Նա ուզում էր բռնկում առաջացնել, իսկ բռնկումին զուգորդում է բոցը, որը լուսավորում է շրջակայքը։

— Ոստիկանական պատմություննե՜ր,— գոչեց թագավորը կառչելով դը Տրևիլի այդ խոսքերից։— Ոստիկանական պատմություննե՜ր. Ւ՞նչ եք հասկանում դուք այդ ամենից, պարոն։ Զբաղվեցեք ձեր հրացանակիրներով և մի՛ շեղեք ինձ ճամփից։ Ձեր ասածից կարելի է կարծել, թե բավական է մի հրացանակրի ձերբակալել, և Ֆրանսիան արդեն վտանգի մեջ է։ Ի՜նչ աղմուկ, ինչ-որ մի հրացանակրի համար։ Ես կհրամայեմ ամբողջ մի տասնյակ ձերբակալել նրանցից, գրողը տանի։ Հարյուրը, ամբողջ վաշտը։ Եվ ոչ ոքի թույլ չեմ տա ծպ-տուն հանել։

— Եթե հրացանակիրները կասկածելի են ձերդ մեծության համար, նշանակում է նրանք մեղավոր են,— ասաց դը Տրևիլը։— Ուստի ես, ձերդ մեծություն, պատրաստ եմ ձեզ հանձնելու իմ սուսերը։ Որովհետև, մեղադրելով իմ զինվորներին, չեմ կասկածում, որ պարոն կարդինալը վերջիվերջո մեղադրանք կհարուցի նաև իմ դեմ։ Դրա համար էլ ավելի լավ կլինի, եթե ես ինձ ձերբակալված համարեմ պարոն Աթոսի հետ, որի հետ այդ արդեն տեղի է ունեցել, և պարոն դ’Արտանյանի հետ, որի հետ այդ նույնը, հավանաբար, տեղի կունենա մոտ ապագայում։

— Համառ գասկոնացի, լռեցեք վերջապես,— ասաց թագավորը։

— Ձերդ մեծություն,— պատասխանեց դը Տրևիլը՝ ամենևին ձայնը չիջեցնելով,— թող վերադարձնեն ինձ իմ հրացանակրին կամ թող դատեն նրան։

— Նրան կդատեն,— ասաց կարդինալը։

— Եթե այդպես է, ավելի լավ։ Այդ դեպքում ձերդ մեծությունից թույլտվություն եմ խնդրում նրան պաշտպանելու։

Թագավորը բռնկումից էր վախենում։

— Եթե նորին սրբազնությունը,— ասաց նա,— անձնական կարգի պատճառներ չունենար...

Կարդինալը հասկացավ, թե ինչ է ակնարկում թագա-վորը, և նրան նախազգուշացրեց։

— Ներողություն եմ խնդրում,— ասաց նա,— բայց եթե ձերդ մեծությունը ինձ աչառու է համարում, ես հրա-ժարվում եմ դատին մասնակցելուց։

— Այ թե ինչ,— ասաց թագավորը։— Երդվեցեք իմ հոր անունով, որ երբ այս դեպքերը տեղի են ունեցել, Աթոսը եղել է ձեզ մոտ և ոչ մի մասնակցություն չի ունեցել դրանց։

— Երդվում եմ ձեր պանծալի հոր անունով և ձեզնով, որին ես սիրում եմ և հարգում աշխարհում ամեն բանից ավելի։

— Մտածեցեք, ձերդ մեծություն,— ասաց կարդինալը։— Եթե մենք կալանավորին ազատենք, ապա երբեք ճշմարտությունը չենք իմանա։

— Պարոն Աթոսը միշտ ներկա կլինի և պատրաստ կլինի պատասխան տալու, հենց որ դատարանականները հարկ համարեն հարցաքննել նրան,— ասաց դը Տրևիլը։— Նա ոչ մի տեղ չի թաքնվի, պարոն կարդինալ, հանգիստ եղեք։ Նրա համար ես ինքս եմ պատասխանատվություն վերցնում։

— Իսկապես, նա հո չի փախչելու,— համաձայնեց թա-գավորը։— Նրան միշտ էլ կարելի է գտնել, ինչպես ասաց պարոն դը Տրևիլը։ Բացի դրանից,— ավելացրեց նա ձայնն իջեցնելով և աղերսագին նայելով կարդինալին,— դժգոհություն չառաջացնենք նրանց մեջ, սա լավագույն քաղաքականությունն է։

Լյուդովիկոս XIII-ի այս քաղաքականությունը Ռիշելիեին ստիպեց ժպտալ։

— Հրամայեցեք, ձերդ մեծություն։ Դուք իրավունք ունեք ներում շնորհելու։

— Ներում շնորհել կարելի է միայն մեղավորին,— ասաց դը Տրևիլը, որը ցանկանում էր, որ վերջին խոսքն իրեն մնա։— Իսկ իմ հրացանակիրը մեղավոր չէ։ Ուստի ձերդ մեծությունը նրան ոչ թե ողորմածություն ցույց կտա, այլ արդարություն։

— Նա Ֆոր-Լևեկո՞ւմն է,— հարցրեց թագավորը։

— Այո, ձերդ մեծություն, և այն էլ մենախցում, արտաքին աշխարհի հետ հարաբերություն պահելու իրավունքից զուրկ, որպես ամենաստոր ոճրագործ։

— Գրողը տանի,— մրմնջաց թագավորը,— ի՞նչ պետք է անել ուրեմն։

— Հրաման ստորագրել ազատելու մասին, և ամեն ինչ վերջացած կլինի,— ասաց կարդինալը։— Ես նույն կարծիքին եմ, ինչ ձերդ մեծությունը, և պարոն դը Տրևիլի երաշխավորությունն ավելի քան բավարար եմ համարում։

Տրևիլը գլուխը խոնարհեց, համակված ուրախությամբ, որին, այնուամենայնիվ, խառնվում էր մի անհանգստություն։ Կարդինալի համառ դիմադրությունը նա կգերադասեր այդ անսպասելի զիջողականությունից։

Թագավորը ազատման հրաման ստորագրեց, և դը Տրևիլն շտապեց հեռանալ տանելով հրամանը։

Այն պահին, երբ նա արդեն դուրս էր գնում, կարդի-նալը սիրալիր ժպտաց նրան և դարձավ թագավորին։

— Ինչպիսի՜ միաբանություն է տիրում ձեր հրացանակիրների պետի ու զինվորների միջև, ձերդ մեծություն։ Դա շատ օգտակար է ծառայության համար և պատիվ է բերում ամբողջ վաշտին։

«Կարելի է չտարակուսել, որ սա ամենամոտ ժամանակներում մի որևէ վատ խաղ կխաղա իմ գլխին,— մտածեց դը Տրևիլը։— Այսպիսի մարդու միտքը երբեք հասկանալ չի լինի։ Բայց պետք է շտապել։ Թագավորն ամեն րոպե կարող է փոխել իր որոշումը, իսկ Բաստիլից կամ Ֆոր-Լևեկից հենց նոր ազատված մարդուն կրկին այնտեղ տանելը, վերջիվերջո, շատ ավելի բարդ բան է, քան արդեն իսկ այնտեղ նստած մարդուն կալանքի տակ թողնելը»։

Պ-րն դը Տրևիլը հաղթանակով մտավ Ֆոր-Լևեկ և ազատեց Աթոսին, որն անփոփոխ պահպանել էր իր հանգիստ անտարբերությունը։

Դ’Արտանյանի հետ առաջին իսկ հանդիպմանը դը Տրևիլն ասաց.

— Այս անգամ ձեր բախտը բերեց։ Ձեզ հետ հաշիվ մաքրեցին դը Ժյուսակին վիրավորելու համար։ Դեռևս չհատուցված է մնում Բերնաժուի պարտությունը։ Զգույշ եղեք։

Դը Տրևիլն իրավացի էր, որ չէր վստահում կարդինալին և գտնում էր, որ դեռ ամեն ինչ վերջացած չէ։ Դեռ նոր էր հրացանակիրների կապիտանը դուռը ծածկել իր հետևից, երբ նորին սրբազնությունը դարձավ թագավորին։

— Այժմ, երբ մենք մենակ մնացինք,— ասաց նա,— եթե հաճելի է ձերդ մեծությանը, խոսենք կարևոր բաների մասին։ Ձերդ մեծություն, դուքս Բեկինգհեմը հինգ օր եղել է Փարիզում և մեկնել է միայն այսօր առավոտյան։

XVI. Այն մասին, թե ինչպես կանցլեր Սեգիեն չկարողացավ զանգը գտնել, որպեսզի զանգը խփի, ինչպես սովորաբար անում էր

Դժվար է նույնիսկ պատկերացնել, թե ինչպիսի տպավորություն թողեցին այս խոսքերը Լյուդովիկոս XIII-ի վրա։ Նա բռնկվեց, բայց և իսկույն գույնը թռավ երեսից։ Եվ կարդինալն անմիջապես հասկացավ, որ մի հարվածով ետ նվաճեց իր կորցրած դիրքերը։

— Դուքս Բեկինգհեմը Փարիզո՞ւմ,— գոչեց թագավորը։— Իսկ ինչո՞ւ էր նա եկել այստեղ։

— Պետք է ենթադրել, որ եկած է եղել դավ նյութելու ձեր թշնամիների՝ իսպանացիների և հուգենոտների հետ։

— Ո՛չ, երդվում եմ՝ ո՛չ։ Եկել է, որպեսզի տիկին դը Շևրյոզի, տիկին դը Լոնգվիլի ե բոլոր այդ Կոնգեների հետ դավադրաբար իմ պատիվն արատավորի։

— Ձերդ մեծություն, ինչպե՞ս եք կարողանում դուք այդպիսի բան մտածել։ Թագուհին այնքան խելամիտ կին է և, գլխավորը, այնքան է սիրում ձերդ մեծությանը։

— Կինը թույլ արարած է, պարոն կարդինալ։ Իսկ ինչ վերաբերում է շատ սիրելուն, ապա ես դրա մասին իմ կարծիքն ունեմ։

— Այնուամենայնիվ,— ասաց կարդինալը,— ես պնդում եմ, որ դուքսը Փարիզ է եկել զուտ քաղաքական նպատակներով։

— Իսկ ես հավատացած եմ, որ բոլորովին այլ նպատակներով։ Բայց եթե թագուհին մեղավոր է, վա՜յ նրան։

— Իսկապես,— ասաց կարդինալը,— որքան էլ ծանր է ինձ համար նույնիսկ մտածել այդպիսի հնարավորության մասին... Ձերդ մեծությունն ինձ մի բան հիշեցրեց. տիկին դը Լանուան, որին ես, հետևելով ձերդ մեծության հրամանին, մի քանի անգամ հարցուփորձ եմ արել, այսօր առավոտյան ինձ հաղորդեց, որ երեկ չէ առաջին գիշերը նորին մեծություն թագուհին շատ ուշ է պառկել քնելու, որ այսօր առավոտյան թագուհին շատ է լաց եղել և որ ամբողջ գիշերը նա գրելիս է եղել։

— Ամեն ինչ հասկանալի է,— գոչեց թագավորը։— Հասկանալի է, որ նրան է գրելիս եղել։ Կարդինալ, ինձ հասցրեք թագուհու թղթերը։

— Բայց ինչպե՞ս ձեռք բերեմ ես նրանց, ձերդ մեծություն։ Ինձ թվում է, որ ո՛չ ես, ո՛չ էլ ձերդ մեծությունը չե՛նք կարող այդ բանը մեզ վրա վերցնել։

— Իսկ ինչպե՞ս վարվեցիք մարշալ դ’Անկրայի կնոջ հետ,— անզուսպ ցասումի պոռթկումով գոչեց թագավորը։— Խուզարկեցեք նրա պահարանները և վերջիվերջո նաև հենց իրեն։

— Մարշալ դ’Անկրայի կինը սոսկ մարշալ դ’Անկրայի կինն է ֆլորենտացի մի ինչ-որ արկածախնդիր, մինչդեռ ձերդ մեծության օգոստափառ ամուսինը Աննա Ավստրիացին է, Ֆրանսիայի թագուհին, այսինքն՝ աշխարհի մեծագույն տիրակալներից մեկը։

— Այդ ավելի ևս սոսկալի է դարձնում նրա հանցանքը, կարդինալ։ Որքան ավելի հեշտությամբ է մոռացել նա իր աստիճանի բարձրությունը, այնքան ավելի խոր է ընկել նա։ Եվ, բացի այդ, ես վաղուց արդեն որոշել եմ վերջ դնել այս բոլոր քաղաքական ու սիրային խարդավանքներին... Նրա մոտ, եթե չեմ սխալվում, ծառայում է ոմն Լա Պո՞րտ։

— Որին ես, պետք է խոստովանեմ, գլխավոր զսպանակն եմ համարում այս գործում,— վրա բերեց կարդինալը։

— Նշանակում է՝ դո՞ւք ևս, ինչպես և ես, կարծում եք, որ նա խաբում է ինձ։

— Ես կարծում եմ և կրկնում եմ, ձերդ մեծություն, որ թագուհին դավ է նյութում թագավորի իշխանության դեմ, բայց ես չասացի՝ նրա պատվի դեմ։

— Իսկ ես ձեզ ասում եմ, դավ է նյութում և՛ մեկի, և՛ մյուսի դեմ։ Ես ձեզ ասում եմ, որ թագուհին ինձ չի սիրում, որ նա ուրիշին է սիրում։ Ես ձեզ ասում եմ, որ նա սիրում է այդ ստոր Բեկինգհեմին։ Ինչո՞ւ դուք նրան չձերբակալեցիք, երբ Փարիզումն էր։

— Ձերբակալել դքսի՞ն։ Ձերբակալել Կառլոս Առաջին թագավորի առաջին մինիստրի՞ն։ Ի՜նչ եք ասում, ձերդ մեծություն։ Ինչպիսի՜ աղմուկ։ Իսկ եթե,— որին ես դարձյալ կասկածում եմ,— իսկ եթե ձերդ մեծության կասկածները գեթ որևէ չափով արդարա-նայի՞ն, ինչպիսի սոսկալի պայթյուն կլիներ, ի՜նչ չլսված խայտառակություն։

— Բայց քանի որ նա ինքն իրեն վտանգի է ենթարկել ինչպես մի շրջմոլիկ, մի գող, հարկավոր էր...

Լյուդովիկոս XIII-ը լռեց՝ ինքն էլ վախենալով նրանից, ինչ պատրաստ էր դուրս թռչելու շուրթերից, և Ռիշելիեն իզուր էր պարանոցը ձգած սպասում այդ խոսքերին, որոնք պաղեցին թագավորի շուրթերին։

— Հարկավո՞ր էր...

— Ոչինչ,— ասաց թագավորը,— ոչինչ... Բայց այն ամբողջ ժամանակամիջոցում, երբ նա եղել է Փարիզում, դուք նրան աչքից բաց չե՞ք թողել։

— Ոչ, ձերդ մեծություն։

— Որտե՞ղ էր ապրում նա։

— Լահարպ փողոցում, № 75 տանը։

— Որտե՞ղ է այդ։

— Լյուքսեմբուրգյան պալատից ոչ հեռու։

— Եվ դուք հավատացա՞ծ եք, որ նա թագուհու հետ չի տեսակցել։

— Ես գտնում եմ, որ թագուհին շատ նվիրված է իր պարտքին։

— Բայց նրանք նամակագրություն ունեն։ Այդ նրան է գրելիս եղել թագուհին ամբողջ օրը։ Դո՛ւքս, ես պետք է ստանամ այդ նամակները։

— Ձերդ մեծություն, մի՞թե...

— Դո՛ւքս, ինչ էլ որ լինի, ես ուզում եմ ստանալ այդ նամակները։

— Բայց ես պետք է ասեմ, ձերդ մեծությանը...

— Մի՞թե դուք էլ եք դավաճանում ինձ, պարոն կարդինալ, որ շարունակ հակառակում եք իմ ցանկություններին։ Մի՞թե դուք էլ դավակից եք իսպանացիներին ու անգլիացիներին, տիկին դը Շևրյոզին ու թագուհուն։

— Ձերդ մեծություն,— հառաչելով ասաց կարդինալը,— ինձ թվում էր, թե ես զերծ եմ այդպիսի կասկածանքներից։

— Պարոն կարդինալ, դուք ինձ լսեցիք, ես ուզում եմ իմ ձեռքում ունենալ այդ նամակները։

— Կա միայն մեկ միջոց...

— Ի՞նչ միջոց։

— Այդ միսիան հանձնարարել կանցլերին, պարոն Սեգիեին^[70]։ Դա ամբողջովին նրան վերաբերող գործ է։

— Թող իսկույն մարդ ուղարկեն նրան կանչելու։

— Նա պետք է որ ինձ մոտ լինի։ Ես հենց նրան ինձ մոտ էի կանչել և երբ Լուվր էի գալիս, կարգադրեցի, որ երբ գա, սպասի ինձ։

— Թող անհապաղ մարդ ուղարկեն նրան կանչելու։

— Ձերդ մեծության կամքը կատարված կլինի, բայց...

— Ի՞նչ «բայց»։

— Բայց թագուհին, հնարավոր է, որ կհրաժարվի ենթարկվել։

— Ենթարկվել իմ հրամանների՞ն։

— Այո, եթե համոզված չլինի, որ այդ հրամանը թագավորինն է։

— Դե, ուրեմն, որպեսզի նա չկասկածի, ես ինքս կնախազգուշացնեմ նրան։

— Հուսով եմ՝ ձերդ մեծությունը չի մոռանա, որ ես ամեն հնարավոր բան արի պառակտումը կանխելու համար։

— Այո՛, դուքս, ես գիտեմ, որ դուք շատ զիջողամիտ եք թագուհու նկատմամբ, գուցեև չափից ավելի զիջողամիտ։ Մենք դեռ հետո կանդրադառնանք դրան, նախազգուշացնում եմ ձեզ։

— Երբ հաճելի կլինի ձերդ մեծությանը։ Բայց ես միշտ հպարտ ու երջանիկ կլինեմ ինձ զոհաբերելու, որպեսզի ձեր և Ֆրանսիայի թագուհու միջև հաշտություն ու համաձայնություն լինի։

— Հիանալի է, կարդինալ, հիանալի։ Բայց հիմա մարդ ուղարկեցեք պարոն կանցլերին կանչելու։ Ես գնամ թագուհու մոտ։

Եվ Լյուդովիկոս XIII-ը դուռը բացելով դուրս եկավ այն միջանցքը, որ պալատի այդ մասը միացնում էր Աննա Ավստրիացու շքասենյակի հետ։ Թագուհին նստած էր՝ շրջապատված պալատական տիկիններով, այդտեղ էին տիկին դը Գիտոն, տիկին դը Սաբլեն, տիկին դը Մոնբազուն և տիկին դը Գեմենեն։ Մի անկյունում էլ տեղավորվել էր սենեկապանուհի Էստեֆանիան, որ թագուհու հետ միասին եկել էր Մադրիդից։ Տիկին դը Գեմենեն բարձրաձայն կարդում էր, և բոլորն ուշադրությամբ լսում էին նրան, բացառությամբ թագուհու, որն այս ընթերցանությունը սարքել էր միայն նրա համար, որ հնարավորություն ունենա իր մտքերի ընթացքին ենթարկվելու, ձևացնելով, թե ինքն էլ ունկնդրում է։

Այդ մտքերը թեպետ և ոսկեզօծվել էին սիրո վերջին շողերով, բայց և այնպես լի էին տրտմությամբ։ Զրկված լինելով ամուսնու վստահությունից, հալածվելով կարդինալի ատելությունից, որը թագուհուն չէր կարողանում ներել իր քնքուշ զգացմունքներն անպատասխան թողնելը, Աննա Ավստրիացին իր աչքի առաջ ուներ մայր-թագուհու օրինակը, որին այդ նույն ատելությունը բզկտել էր իր ամբողջ կյանքի ընթացքում, թեև, եթե հավատալու լինեինք այն ժամանակների հուշագրություններին, Մարիա Մեդիչին^[71] սկզբում ընծայել էր կարդինալին այն երջանկությունը, որն այնպես համառորեն մերժում էր նրան Աննա թագուհին։ Աննա Ավստրիացին տեսնում էր, թե ինչպես են ընկնում իր ամենահավատարիմ ծառաները, ամենանվիրված բարեկամները, իր ամենասրտակից մարդիկ։ Ինչպես այն դժբախտ մարդիկ, որոնք դժնդակ ճակատագիր ունեն, նա էլ դժբախտություն էր գցում բոլորի վրա, ում որ ձեռք էր տալիս։ Նրա մտերմությունը ճակատագրական բան էր և հալածանքների առիթ էր դառնում։ Տիկին դը Շևրյոզը և տիկին դը Վերնեն աքսորվել էին, և նույնիսկ Լա Պորտը չէր թաքցնում իր տիրուհուց, որ րոպե առ րոպե ձերբակալման է սպասում։

Թագուհին ամբողջովին ընկղմված էր այս մռայլ մտքերի մեջ, երբ հանկարծ դուռը բացվեց և սենյակ մտավ թագավորը։

Ընթերցողն իսկույն լռեց, բոլոր տիկինները վեր կացան իրենց տեղից, և քար լռություն տիրեց։

Նույնիսկ հարկ չհամարելով ողջունել՝ թագավորը մի քանի քայլ առաջ եկավ և կանգ առավ թագուհու դիմաց։

— Տիրուհի՛,— ասաց նա փոխված ձայնով,— հիմա ձեզ մոտ կգա պարոն կանցլերը։ Նա ձեզ կհաղորդի մի բան, որի մասին ես եմ նրան հանձնարարել տեղյակ դարձնել ձեզ։

Թշվառ թագուհին, որին շարունակ սպառնում էր ամուսնալուծություն, աքսոր և նույնիսկ դատ, գունատվեց, չնայած իր կարմիր շպարին։

— Բայց ո՞րն է այդ այցելության առիթը, ձերդ մեծություն,— չկարողանալով իրեն զսպել հարցրեց թա-գուհին։— Ի՞նչ է ասելու ինձ պարոն կանցլերը, որ չէիք կարող ինքներդ ասել։

Թագավորն առանց պատասխանելու կտրուկ շուռ եկավ կրունկների վրա, և համարյա նույն րոպեին հերթապահ գվարդիական կապիտան Գիտոն զեկուցեց կանց-լերի գալու մասին։

Երբ կանցլերը ներս մտավ, թագավորն արդեն սենյակում չէր, նա դուրս էր գնացել մյուս դռնով։

Կանցլերը ներս մտավ շփոթմունքից կարմրատակած, բայց ժպիտը շուրթերին։ Նկատի ունենալով, որ մեր այս պատմության ընթացքում հավանորեն էլի ենք հանդիպելու նրան, ավելորդ չէր լինի հենց այժմ մեր ընթերցողներին ծանոթացնել նրան։

Կանցլերը բավական հետաքրքիր դեմք էր։ Տիրամոր տաճարի կանոնիկոս^[72] դը Ռոշ Լե Մալը, որը մի ժամանակ եղել էր կարդինալի սենեկապետը, պարոն դը Սեգիեի համար երաշխավորել էր նորին սրբազնությանը որպես միանգամայն նվիրված մարդու։ Կարդինալը հավատացել էր այդ երաշխավորությանը և չէր զղջացել։

Պ-րն դը Սեգիեի մասին ամենաբազմապիսի լուրեր էին շրջում։ Իմիջիայլոց պատմում էին հետևյալը։

Փոթորկահույզ երիտասարդությունից հետո նա քաշվել էր վանք, որպեսզի այնտեղ գոնե մի որոշ ժամանակ քավի իր երիտասարդության մեղքերը։

Սակայն այդ սուրբ օթևանը մտնելով՝ խեղճ մեղապարտը չէր կարողացել իր հետևից բավական արագ փակել դուռը, որպեսզի թույլ չտա ներխուժել այն կրքերին, որոնցից ինքը փախչում էր։ Նա շարունակ ենթարկվում էր գայթակղությունների, և վանահայրը, որին նա խոստովանեց իր այդ վիշտը, նրան խորհուրդ տվեց՝ գայթակղիչ դևը վանելու համար նման պահերին ձեռքը գցել զանգի պարանին և որքան ուժ ունի՝ զանգահարել։ Այդ զանգը լսելով՝ վանականները կհասկանան, որ գայթակղությունը փոթորկում է իրենց եղբայրակիցներից մեկին, և ամբողջ միաբանությունը աղոթքի կկանգնի։

Այս խորհուրդը ապագա կանցլերին դուր եկավ։ Նա չար ոգուն նզովում էր աղոթքների մի ամբողջ հեղեղով, որ տեղում էին մյուս վանականները։ Բայց սատանան մի անգամ գրաված դիրքերն այնքան էլ հեշտությամբ չի զիջում։ Որքան ավելի էին ուժեղանում նզովքները, այնքան ավելի էր ուժեղացնում սատանան իր գայթակղությունները, այնպես որ գիշեր-ցերեկ զանգը հնչում էր խլացուցիչ, ազդարարելով, որ ապաշխարող մարդը խիստ ցանկանում է մահացնել իր մարմինը։

Վանականները ոչ մի րոպե հանգիստ չունեին։ Ցերեկը նրանք մի գլուխ վեր ու վար էին անում սան-դուղքով, որ տանում էր աղոթարան, գիշերը բացի սովորական աղոթքից՝ նրանք ստիպված էին լինում մի քսան անգամ դուրս ցատկել մահճակալներից և երեսի վրա փռվել իրենց խցերի հատակին։

Հայտնի չէ՝ սատանա՞ն նահանջեց, թե՞ այդ գործը վանականներին ձանձրացրեց։ Բայց մի երեք ամիս անց՝ ապաշխարողը նորից երևաց աշխարհում, որտեղ նա այնպիսի զարհուրելի դիվահարի համբավ ուներ, որպիսին երբևիցե չի տեսնված աշխարհում։

Վանքից դուրս գալուց հետո դատավորական կոչում ընդունեց, գրավեց իր հորեղբոր տեղը, դառնալով պառլամենտի պրեզիդենտ՝ անցավ կարդինալի կողմը,— որն ապացուցում է նրա հազվագյուտ խորաթափանցությունը,— նշանակվեց կանցլեր, նորին սրբազնության ձեռքում ծառայում էր որպես հավատարիմ գործիք մայր-թագուհու նկատմամբ տածած ատելության և Աննա Ավստրիացու դեմ սարքած որոգայթների գործում։ Նա դատավորներին գրգռում էր Շալեի ամբողջ գործի ընթացքում, պաշտպանում էր «մեծ դահիճ» Լաֆեմային^[73] ու նրա բոլոր նախաձեռնությունները, վերջիվերջո, լիովին նվաճելով կարդինալի վստահությունը, որը վայելում էր նա ըստ արժանվույն, իր վրա վերցրեց մի արտասովոր հանձնարարություն, որը կատարելու համար էլ այժմ ներկայացել էր թագուհուն։

Երբ նա ներս մտավ, թագուհին դեռ ոտքի էր կանգնած, բայց նրան տեսնելով՝ իսկույն ընկղմվեց բազկաթոռի մեջ, մյուս տիկիններին էլ նշանացի հրամայելով իրենց տեղերը գրավել բարձերի վրա։ Ապա նա հպարտորեն դարձավ ներս մտնողին։

— Ի՞նչ եք ուզում, պարոն,— հարցրեց Աննա Ավստրիացին,— և ի՞նչ նպատակով եք եկել այստեղ։

— Թագավորի հանձնարարությամբ և, չնայած այն խոր հարգանքին, որ ես տածում եմ ձերդ մեծության նկատմամբ, ստիպված եմ մանրամասն խուզարկություն կատարել ձեր թղթերի մեջ։

— Ինչպե՜ս, պարո՛ն,— գոչեց թագուհին։— Խուզարկություն ինձ մո՞տ... ինձ մո՞տ։ Ինչպիսի՜ չլսված ստորություն։

— Խնդրում եմ ներեք ինձ, ձերդ մեծություն։ Սակայն հիմա ես միայն մի գործիք եմ թագավորի ձեռքում։ Մի՞թե նորին մեծությունը հենց նոր այստեղ չի եղել և ձեզ չի խնդրել պատրաստ լինել այս ատելությանը։

— Դեհ, որոնեցե՛ք, պարո՛ն։ Պետք է ենթադրել, որ ես ոճրագործ եմ։ Էստեֆանիա, տվե՛ք իմ բոլոր սեղանների ու դարակների բանալիները։

Կանցլերը ձևի համար պտրտեց արկղերը, թեև հավատացած էր, որ թագուհին այնտեղ չէր պահի ցերեկը գրած կարևոր նամակը։

Մի քսան անգամ սեղանի դարակները հանելուց ու ետ հրելուց հետո կանցլերը, այնուամենայնիվ, ստիպված եղավ մի որոշ անվճռականություն հաղթահարելով վերջին քայլն անել այդ գործում, այսինքն՝ խուզարկել թագուհուն։

Կանցլերը դարձավ Աննա Ավստրիացուն։

— Այժմ,— ասաց նա այնպիսի ձայնով, որի մեջ զգացվում էր շփոթմունք ու հուզմունք,— ինձ մնում է սկսել խուզարկության գլխավոր մասը։

— Ի՞նչ մաս,— հարցրեց թագուհին, որը չէր հասկանում կամ չէր ուզում հասկանալ կանցլերի մտադրությունը։

— Նորին մեծությունը համոզված է, որ այսօր ցերեկը թագուհին մի նամակ է գրել։ Նորին մեծությանը հայտնի է, որ այդ նամակը դեռ հասցեատիրոջը չի ուղարկված։ Այդ նամակը չկա ո՛չ ձեր սեղանի դարակներում, ո՛չ պահարաններում։ Մինչդեռ նա պետք է որևէ տեղ պահված լինի։

— Բայց կհամարձակվե՞ք արդյոք դիպչել ձեր թագուհուն,— ասաց Աննա Ավստրիացին ամբողջ հասակով ուղղվելով և կանցլերի վրա հառելով մի հայացք, որի մեջ սպառնալիք բռնկվեց։

— Ես թագավորի հավատարիմ ծառան եմ և կատարում եմ այն ամենը, ինչ հրամայել է նորին մեծությունը։

— Է՛, այդ ճշմարիտ է,— ասաց Աննա Ավստրիացին։— Եվ պարոն կարդինալի լրտեսներն էլ հավատարիմ են ծառայել նրան։ Ես իրոք այսօր մի նամակ եմ գրել և այդ նամակը ուղարկված չէ։ Նամակն այստեղ է։

Եվ թագուհին իր չքնաղ ձեռքը դրեց կրծքին։

— Այդ դեպքում, ձերդ մեծություն, տվեք ինձ այդ նամակը,— ասաց կանցլերը։

— Ես այն կտամ միայն թագավորին, պարո՛ն,— պատասխանեց Աննան։

— Եթե թագավորը ցանկանար ձերդ մեծությունից անձամբ ստանալ այդ նամակը, նա ինքը կխնդրեր այն ձեզնից։ Բայց, կրկնում եմ, նա ինձ հանձնարարել է պահանջել ձեզնից այդ նամակը, ասելով, որ եթե դուք մերժեք...

— Շարունակեցե՛ք։

— ...նա ինձ հանձնարարել է վերցնել այն ձեզնից։

— Ինչպե՞ս։ Ի՞նչ եք ուզում ասել։

— Որ իմ լիազորությունները հեռու են գնում և ինձ, որպեսզի այդ թղթերը գտնեմ, թույլատրված է նույնիսկ ձերդ մեծությանն անձնական խուզարկություն կատարել։

— Ի՜նչ զարհուրելի բան,— գոչեց թագուհին։

— Ուստի, խնդրում եմ ձեզ, տիրուհի, զիջողամտություն հանդես բերել։

— Ձեր վարմունքը չտեսնված կոպիտ է, հասկանո՞ւմ եք, պարո՛ն։

— Թագավորն է հրամայում, ձերդ մեծություն։ Խնդրում եմ ներեք ինձ։

— Ես չե՜մ հանդուրժի այդ։ Ո՛չ, ո՛չ, մահն ավելի լավ է,— գոչեց թագուհին, որի մեջ եռաց Իսպանիայի ու Ավստրիայի տիրակալների հպարտ արյունը։

Կանցլերը խոնարհ գլուխ տվեց, ապա իրեն տրված խնդրի կատարումից ոչ մի քայլ չնահանջելու ակնհայտ մտադրությամբ, ճիշտ այնպես, ինչպես կաներ բանտի դահիճը, նա մոտեցավ Աննա Ավստրիացուն, որի աչքերից իսկույն ցասումի արցունքներ ցայտեցին։

Թագուհին, ինչպես արդեն ասել ենք, շատ հմայիչ կին էր։

Ուստիև վտանգավոր բան էր որևէ մեկին այդպիսի հանձնարարություն անել, սակայն թագավորը դուքս Բեկինգհեմի նկատմամբ իր խանդից կուրացած՝ այլևս ուրիշ ոչ ոքի չէր խանդում։

Պետք է կարծել, որ կանցլեր Սեգիեն այդ րոպեին աչքերով տխրահռչակ զանգի պարանն էր որոնում, բայց այն չգտնելով՝ նա ձեռքը մեկնեց այնտեղ, որտեղ, թագուհու սեփական խոստովանությամբ, պահված էր նամակը։

Աննա Ավստրիացին մի քայլ ետ գնաց և այնպես գունատվեց, ասես պատրաստ էր մեռնելու։ Որպեսզի չընկնի, նա ձախ ձեռքով հենվեց իր ետևում գտնվող սեղանին, իսկ աջով՝ հանեց իրանակալի տակից նամակն ու մեկնեց կանցլերին։

— Վերցրե՛ք այս նամակը, պարո՛ն,— գոչեց թագուհին հուզմունքից բեկբեկվող ձայնով։— Վերցրեք այն և ազատեցեք ինձ ձեր գարշելի ներկայությունից։

Կանցլերը մի անգամ այն հասկանալի հուզմունքից դողալով վերցրեց նամակը և մինչև գետին գլուխ խոնարհելով դուրս գնաց։

Դեռ նոր էր դուռը ծածկվել նրա հետևից, երբ թագուհին համարյա անշնչացած ընկավ պալատական տիկինների ձեռքերին։

Կանցլերը, առանց նամակին նայելու, տարավ այն թագավորին։ Թագավորի ձեռքը դողում էր՝ նամակը վերցնելիս։ Նա սկսեց որոնել հասցեն, ինչը չկար, խիստ գունատվեց, դանդաղորեն նամակը բացեց և առաջին իսկ բառից տեսնելով, որ այն ուղղված է իսպանական թագավորին, արագորեն աչքի անցկացրեց սկզբից մինչև վերջ։

Դա կարդինալի վրա հարձակվելու մի լիակատար ծրագիր էր։ Թագուհին իր եղբորը և ավստրիական թագավորին, որոնք իրենց վիրավորված էին զգում Ռիշելիեի քաղաքականությունից, քանի որ նա շարունակ ձգտում էր ստորացնել ավստրիական թագավորական տունը, առաջարկում էր Ֆրանսիային սպառնալ պատերազմով և խաղաղություն պահպանելու պայման դնել կարդինալի հրաժարականով։ Սիրո մասին այդ նամակում ոչ մի խոսք չկար։

Թագավորն իսկույն ուրախանալով, մարդ ուղարկեց իմանալու դեռ պալատո՞ւմ է արդյոք կարդինալը։ Նրան պատասխանեցին, որ նորին սրբազանությունը կաբինետում է և սպասում է նորին մեծության կարգադրություններին։

Թագավորն անհապաղ գնաց նրա մոտ։

— Երևակայեցեք, դուքս,— ասաց թագավորը։— Իրավացի դուրս եկաք դո՛ւք և ո՛չ ես։ Ամբողջ ինտրիգն իսկապես քաղաքական բնույթ է կրում, և սիրո մասին այս նամակում ոչ մի խոսք չկա։ Բայց սրա մեջ շատ է խոսվում ձեր մասին։

Կարդինալը նամակը վերցրեց և կարդաց մեծագույն ուշադրությամբ։ Մեկ անգամ վերջացնելուց հետո՝ կրկին կարդաց այն։

— Դեհ, ի՛նչ արած, ձերդ մեծություն,— ասաց նա,— ինքներդ տեսնում եք, թե մինչև ուր են հասնում իմ թշնամիները. ձեզ սպառնում են երկու պատերազմով, եթե ինձ չհեռացնեք։ Արդարև, ձերդ մեծություն, ձեր տեղը լինեի, ես կզիջեի այդքան զորեղ պնդումներին։ Իսկ ես իմ կողմից անչափ երջանիկ կլինեի, եթե հեռու քաշվեի գործերից։

Այդ ի՞նչ եք ասում, դուքս։

— Ասում եմ, ձերդ մեծություն, որ իմ առողջությունը քայքայվում է այս ծայրահեղ լարված պայքարի և անվերջ ջանքերի մեջ։ Ասում եմ, որ ամենայն հավանականությամբ Լա-Ռոշելի պաշարման ժամանակ ես չեմ դիմանա հոգնածությանը, և ավելի լավ կլինի, եթե դուք այնտեղ նշանակեք պարոն դը Կոնդեին, որի համար պատերազմ մղելն իր անմիջական գործն է, և ոչ թե իմ՝ եկեղեցու սպասավորի, որին թույլ չեն տալիս նվիրվել իր կոչմանը, այլ ստիպում են զբաղվել այնպիսի գործերով, որոնց ոչ մի հակում չունի։ Այդ կա-պահովի ձեր երջանկությունը ընտանեկան կյանքում և, չեմ կասկածում, կամրապնդի ձեր փառքը արտասահմանում։

— Հանգիստ եղեք, դուքս,— պատասխանեց թագավորը։— Ես ամեն ինչ հասկանում եմ։ Այս նամակում հիշատակված բոլոր անձինք իրենց արժանի պատիժը կկրեն, դրանից չի խուսափի նաև թագուհին։

— Ա՜խ, այդ ի՛նչ եք ասում, ձերդ մեծություն։ Աստ-ված մի՝ արասցե, որ թագուհին իմ պատճառով գեթ ամենաչնչին անախորժություն կրի։ Թագուհին միշտ էլ ինձ համարել է իր թշնամին, թեև ձերդ մեծությունը կարող է վկայել, որ ես միշտ ջերմորեն պաշտպան եմ կանգնել նրան, նույնիսկ ձերդ մեծության առաջ։ Օ՜, եթե նա դավաճանությամբ վիրավորեր ձերդ մեծության պատիվը, այն ժամանակ ուրիշ բան, ես ինքս առաջինը կասեի՝ «Ո՛չ մի գթություն մեղավորին»։ Բարեբախտաբար դրա մասին խոսք անգամ չկա, և ձերդ մեծությունը նորից կարող է համոզվել դրանում։

— Այդ ճշմարիտ է, պարոն կարդինալ,— ասաց թագավո-րը։— Եվ դուք, ինչպես միշտ, իրավացի եք։ Բայց և այնպես թագուհին արժանի է իմ զայրույթին։

— Դուք ինքներդ եք մեղավոր նրա առաջ, ձերդ մեծություն։ Եվ միանգամայն հասկանալի կլիներ, եթե նա զայրանար ձեզ վրա։ Ձերդ մեծությունը նրա հետ չափազանց դաժան վարվեց։

— Ահա հենց միշտ էլ այսպես եմ վարվելու ես իմ թշնամիների, ինչպես և ձեր թշնամիների հետ, ինչպիսի բարձր դիրք էլ գրավելիս լինեն նրանք, և ինչպիսի վտանգի էլ ենթարկվելու լինեմ ես այդպիսի խստության համար։

— Թագուհին ի՛նձ է թշնամի և ո՛չ ձեզ, ձերդ մեծություն։ Ընդհակառակն, նա ձեզ նվիրված ամուսին է, խոնարհ ու անբասիր։ Թույլ տվեք, ուրեմն, պաշտպանել նրան ձերդ մեծության առջև։

— Դե թող նա զիջողության ճամփան բռնի, թող նա ինքն, անի առաջին քայլը։

— Ընդհակառակն, ձերդ մեծություն, դու՛ք տվեք բարի օրինակը։ Չէ՞ որ դուք եք մեղավոր եղել թագուհուն կասկածելով։

— Ե՞ս անեմ առաջին քայլը,— գոչեց թագավորը։— Ո՛չ մի պայմանով։

— Ձերդ մեծություն, աղաչում եմ ձեզ։

— Եվ, բացի այդ, ինչպե՞ս գտնել մի հարմար առիթ։

— Անելով այնպիսի մի բան, որը կարող է բավականություն պատճառել նրան։

— Բայց ի՞նչ։

— Պարահանդես տվեք։ Դուք գիտեք, թե թագուհին որքան է պար սիրում։ Երաշխավորում եմ, որ ուշադրության այդպիսի դրսևորման առաջ նրա զայրույթը չի դիմանա։

— Պարոն կարդինալ, ձեզ հո հայտնի է, որ ես այդպիսի աշխարհիկ զվարճությունների սիրահար չեմ։

— Քանի որ նա գիտե, թե դուք ինչպիսի զզվանք եք տածում այդպիսի զվարճություններին, առավել ևս շնորհակալ կլինի ձեզնից։ Եվ, բացի այդ, նա առիթ կունենա կրելու այն սքանչելի ադամանդե զարդը, որ դուք ընծայեցիք նրան իր ծննդյան օրը և որով նա դեռ ոչ մի տեղ չի երևացել։

— Տեսնենք, պարոն կարդինալ, տեսնենք,— ասաց թագավորը գոյացած այն գիտակցությունից, որ թագուհին մեղավոր է դուրս եկել իրեն քիչ անհանգստացնող հանցանքում, և անմեղ է այն բանում, ինչից ամենից շատ էր երկյուղ կրում ինքը, ուստի և պատրաստ էր հաշտվելու նրա հետ։— Տեսնենք։ Բայց, երդվում եմ պատվովս, դուք շատ զիջողամիտ մարդ եք։

— Ձերդ մեծություն,— պատասխանեց կարդինալը։— Խստասրտությունը թողեք մինիստրներին։ Զիջողամ-տությունը թագավորների առաքինությունն է. դիմեցեք դրան և դուք կտեսնեք, որ այն օգուտ կբերի։

Այս ասելուց հետո, լսելով, որ ժամացույցը խփեց տասնմեկը, կարդինալը խոնարհ գլուխ տալով գնալու թույլտվություն խնդրեց և թագավորին հրաժեշտ տվեց, աղաչելով նրան հաշտվել թագուհու հետ։

Աննա Ավստրիացին, որ նամակն իրենից վերցնելուց հետո նախատինքների էր սպասում, խիստ զարմացավ, երբ հետևյալ օրը նկատեց, որ թագավորը հաշտվելու փորձեր է անում։ Սկզբում նա պատրաստ էր մերժելու այդ փորձերը, կնոջ հպարտությունը և թագուհու արժանապատվությունը այնքան խորն էին խոցված, որ նա չէր կարողանում միանգամից մոռանալ վիրավորանքը։ Սակայն, ենթարկվելով իր պալատական տիկինների հորդորանքներին, նա վերջիվերջո աշխատեց ձևացնել, թե սկսում է մոռանալ պատահածը։ Թագավորն այդ փոփոխությունից օգտվելով՝ հաղորդեց նրան, որ մտադիր է ամենամոտիկ ապագայում մեծ պարահանդես տալ։

Պարահանդեսը թշվառ Աննա Ավստրիացու համար այնպիսի մի հազվագյուտ բան էր, որ, ինչպես և ենթադրում էր կարդինալը, այդ լուրը ստանալուն պես՝ վիրավորանքի վերջին հետքն էլ ջնջվեց թագուհու եթե ոչ սրտից, ապա գոնե դեմքից։ Նա հարցրեց, թե երբ է նշանակված պարահանդեսը, բայց թագավորը պատասխանեց, թե դրա մասին դեռ պետք է խոսել կարդինալի հետ։

Եվ իրոք, ամեն օր թագավորը հարցնում էր կարդինալին, թե երբ է լինելու այդ տոնակատարությունը, և ամեն օր կարդինալը մի որևէ պատրվակով հրաժարվում էր ճշտորեն ասել։

Այդպես անցավ մի շաբաթ։

Մեր նկարագրած դեպքերից հետո՝ ութերորդ օրը, կարդինալը մի նամակ ստացավ, որն ուղարկված էր Լոնդոնից և պարունակում էր միայն հետևյալ տողերը.

«Ես ձեռք բերի դրանք։ Լոնդոնից մեկնել չեմ կարող, որովհետև դրամս քիչ է։ Ուղարկեցեք ինձ հինգ հարյուր պիստոլ, և հենց որ ստանամ, չորս կամ հինգ օրից կլինեմ Փարիզում»։

Այդ նույն օրը, երբ կարդինալն այս նամակը ստացավ, թագավորը դիմեց նրան սովորական հարցով։

Ռիշելիեն մատների վրա հաշվեց և մտքում ինքն իրեն ասաց.

«Նա գրում է, որ կգա փողն ստանալուց հետո չորս կամ հինգ օրվա ընթացքում։ Հինգ օր կանցնի, մինչև դրամը Լոնդոն հասնի և հինգ օր՝ մինչև նա կգա այս տեղ։ Նշանակում է՝ ընդամենը տասն օր։ Հարկավոր է նկատի ունենալ նաև հակառակ քամին, ամեն տեսակ անհաճո պատահականություններ, տկարություն։ Ենթադրենք՝ տասներկու օր...»։

— Դեհ, ինչպե՞ս, դուքս, հաշվեցի՞ք,— հարցրեց թագավորը։

— Այո, ձերդ մեծություն։ Այսօր սեպտեմբերի քսանն է։ Հոկտեմբերի երեքին քաղաքի ավազները տոնակատարություն են սարքում։ Ամեն ինչ հիանալի է դասավորվում։ Ոչ ոք չի էլ մտածի, թե դուք զիջողություն եք անում թագուհուն։

Ապա մի պահ լռելուց հետո կարդինալն ավելացրեց.

— Ի դեպ, չմոռանաք տոնի նախօրյակին ասել թագուհուն, որ դուք կուզենայիք տեսնել սազո՞ւմ է արդյոք նրան այն ադամանդե զարդը։

XVII. Բոնասիեի ամուսինները

Արդեն երկրորդ անգամն էր, որ կարդինալը թագավորի հետ խոսելիս հիշատակում էր ադամանդե զարդը։ Լյուդովիկոս XIII-ին զարմացրեց նրա այս հետևողականությունը, և նա մտածեց, որ այս խորհուրդի տակ մի գաղտնիք կա թաքնված։

Շատ անգամ էր թագավորն իրեն վիրավորված զգացել այն պատճառով, որ կարդինալը, ունենալով հիանալի ոստիկանություն, թեպետև այդ ոստիկանությունը մեր այժմյան ոստիկանության կատարելությանը չէր հասնում, ավելի լավատեղյակ էր թագավորի ընտանեկան գործերին, քան հենց ինքը՝ թագավորը։ Այս անգամ թագավորը մտածեց, որ Աննա Ավստրիացու հետ ունեցած զրույցը լույս կսփռի իրեն անհասկանալի ինչ-որ հանգամանքների վրա։ Նա հույս ուներ, որ այնուհետև կվերադառնա կարդինալի մոտ, տեղյակ լինելով ինչ-որ գաղտնիքների, որոնք հայտնի կլինեն նորին սրբազնությանը կամ անհայտ։ Երկու դեպքում էլ այդ հանգամանքը իրեն պետք է շատ բարձրացներ իր մինիստրի աչքում։

Լյուդովիկոս XIII-ը գնաց թագուհու մոտ և, ըստ իր սովորության, խոսակցությունը սկսեց սպառնալիքներով, որոնք վերաբերում էին թագուհու մերձավորներին։ Աննա Ավստրիացին լսում էր գլխահակ, թողնելով, որ ցասումի հեղեղը տեղա՝ հուսալով, թե վերջիվերջո վախճան կունենա այդ։ Սակայն թագավորի ցանկացածն այդ չէր։ Թագավորը կռիվ էր ուզում, որի բորբոքված պահին կարող էր լույս սփռվել, միևնույն է, թե ինչպիսի։ Նա համոզված էր, որ կարդինալը մի ինչ-որ գաղտնի միտք ունի և որ նա իր համար պատրաստում է այն սոսկալի անակնկալներից մեկը, որոնց չգերազանցված վարպետն էր նա։ Թագավորի համառ մեղադրանքները նրան հասցրին ցանկացած նպատակին։

— Ձերդ մեծություն,— բացականչեց Աննա Ավստրիացին, որին համբերությունից հանել էին աղոտ ակնարկները։— Ինչո՞ւ դուք ուղղակի չեք ասում այն, ինչ որ կա ձեր հոգում։ Ի՞նչ եմ արել ես։ Ի՞նչ հանցանք եմ գործել։ Չի կարող պատահել, որ ձերդ մեծությունն այս ամբողջ աղմուկը բարձրացնելիս լինի այն նամակի համար, որ ես գրել եմ եղբորս։

Թագավորը միանգամից չիմացավ, թե ինչ պատասխանի այսպիսի ուղղակի հարցին։ Նա մտածեց, որ հիմա հենց իսկ և իսկ ժամանակն է ասելու այն խոսքերը, որ պետք է ասեր միայն տոնակատարության նախորդ օրը։

— Տիրուհի,— խոսեց նա հանդիսավոր կերպով։— Մոտ օրերս քաղաքային խորհրդարանում պարահանդես է սարքվելու։ Ես անհրաժեշտ եմ համարում, որ դուք, ի հարգանք մեր պանծալի ավագների, այդ պարահանդեսին ներկայանաք տոնական շքեղ հագուստով և անպայման այն ադամանդե զարդով, որ ես ընծայեցի ձեզ ձեր ծննդյան օրը։ Ահա իմ պատասխանը։

Այդ պատասխանը զարհուրելի էր։ Աննա Ավստրիացին մտածեց, թե թագավորին ամեն ինչ հայտնի է, և նա միայն կարդինալի պնդումով այս ամբողջ շաբաթ ծածկամիտ է եղել։ Ի դեպ, այդպիսի ծածկամտություն թագավորի բնավորության մեջ կար։ Թագուհին սոսկալի գունատվեց և իր չքնաղ ձեռքով, որն այժմ ասես մոմից լիներ կերտված, հենվեց փոքրիկ սեղանին։ Սարսափով լի աչքերով թագավորին նայելով՝ նա ոչ մի խոսք չասաց։

— Դուք լսո՞ւմ եք, տիրուհի,— հարցրեց թագավորը՝ հրճվելով նրա շփոթությունից, թեպետև չէր հասկանում դրա պատճառը։— Լսո՞ւմ եք։

— Լսում եմ, տեր իմ,— թոթովեց թագուհին։

— Դուք կլինե՞ք այդ պարահանդեսին։

— Այո։

— Եվ ձեզ վրա կլինի՞ ադամանդե զարդը։

— Այո։

Թագուհին ավելի ևս գունատվեց։ Թագավորն այդ նկատեց և նրա տագնապից արբենալով այն պաղ դաժա-նությամբ, որ կազմում էր նրա բնավորության ամենաանդուրեկան կողմերից մեկը, ասաց.

— Այդպես ուրեմն, վճռված է։ Ահա այն ամենը, ինչ ես ուզում էի ասել ձեզ։

— Բայց ե՞րբ է նշանակված պարահանդեսը,— հարց-րեց Աննա Ավստրիացին։

Լյուդովիկոս XIII-ը զգաց, որ ինքը չպետք է պատասխանի այդ հարցին. թագուհու ձայնը նման էր մեռնողի ձայնի։

— Շատ շուտով, տիրուհի,— պատասխանեց թագավորը։— Բայց ես ստույգ օրը չեմ հիշում, հարկավոր կլինի կարդինալին հարցնել։

— Նշանակում է՝ նորին սրբազնությո՞ւնն է ձեզ խորհուրդ տվել պարահանդես տալ,— բացականչեց թագուհին։

— Այո, տիրուհի։ Բայց ինչի՞ համար է այդ հարցը,— զարմանքով հարցրեց թագավորը։

— Եվ նա էլ ձեզ խորհուրդ է տվել հիշեցնե՞լ ինձ ադամանդե զարդի մասին։

— Ի՛նչ ասեմ ձեզ...

— Այդ նա է, ձերդ մեծություն, նա է։

— Միևնույն չէ՞, նա է, թե՝ ես։ Չլինի՞ հանցավոր բան եք համարում դուք այդ խնդիրքը։

— Ո՛չ, տեր իմ։

— Նշանակում է՝ դուք կլինե՞ք։

— Այո։

— Հիանալի է,— ասաց թագավորը դիմելով դեպի դու-ռը։— Հուսով եմ՝ դուք կկատարեք ձեր խոստումը։

Թագուհին ռևերանս^[74] արեց ո՛չ այնքան հետևելով ընդունված կարգին, որքան այն պատճառով, որ ծնկները ծալվում էին։

Թագավորը դուրս գնաց շատ գոհ։

— Ես կորա՜ծ եմ,— շշնջաց թագուհին։— Կորա՜ծ եմ։ Կարդինալն ամեն ինչ գիտե։ Այդ նա է իմ դեմ լարում թագավորին, որը դեռևս ոչինչ չգիտե, բայց շուտով ամեն ինչ կիմանա։ Ես կորած եմ, Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ...

Նա ծնկները ծալեց բարձի վրա և դողդոջուն ձեռքերով երեսը ծածկելով՝ սուզվեց աղոթքի մեջ։

Դրությունն իսկապես զարհուրելի էր։ Դուքս Բեկինգհեմը վերադարձել էր Լոնդոն, տիկին դը Շևրյոզը գտնվում էր Տուրում։ Գիտենալով, որ իրեն հետևում են շատ ավելի համառ, քան երբևիցե, թագուհին աղոտ կերպով հասկանում էր, որ պալատական տիկիններից մեկը մատնում է իրեն, բայց չէր իմանում, թե հատկապես որը։ Լա Պորտը Լուվրի սահմաններից դուրս գալու հնարավորություն չուներ։ Թագուհին աշխարհում չէր կարող ոչ ոքի վստահել։

Պարզ պատկերացնելով, թե որքան մեծ է այն դժբախտությունը, որ սպառնում է իրեն, և թե որքան մենակ է ինքը, թագուհին չդիմացավ և սկսեց հեկեկալ։

— Արդյոք չե՞մ կարող որևէ բանով օգնել ձերդ մեծությանը,— հանկարծ արտասանեց կարեկցությամբ լի մի քնքուշ ձայն։

Թագուհին թափով շուռ եկավ. այդ ձայնն անհնար էր շփոթել. այդպես խոսել կարող էր միայն բարեկամը։

Եվ իրոք, թագուհու սենյակը տանող դռներից մեկում կանգնած էր սիրունիկ տիկին Բոնասիեն։ Նա հարևան փոքրիկ սենյակում զբաղված էր թագուհու հագուստն ու սպիտակեղենը հավաքելով և դեռ նոր էր ներս մտել, երբ եկել էր թագավորը։ Այսպիսով՝ նա ամեն ինչ լսել էր։ Թագուհին տեսնելով, որ ինքը մենակ չէ, մի բարձր մի ճիչ արձակեց։ Շփոթմունքի մեջ նա միանգամից չճանաչեց այդ փոքրիկ կնոջը, որին իր մոտ ծառայության էր նշանակել Լա Պորտը։

— Օ՜, մի՛ վախեցեք, ձերդ մեծություն,— ասաց դե-ռատի կինը՝ մատները կոտրտելով և լաց լինելով, երբ տեսավ իր տիրուհու հուսահատ վիճակը։— Ես հոգով ու մարմնով նվիրված եմ ձերդ մեծությանը, և որքան էլ հեռու եմ ձեզնից, որքան էլ չնչին է իմ կոչումը, ինձ թվում է, թե ես ձերդ մեծությանը փորձանքից դուրս բերելու հնարը գտել եմ։

— Դո՞ւք։ Օ՜, երկինք։ Դո՞ւք,— գոչեց թագուհին։— Բայց նայեցեք իմ աչքերին։ Ինձ դավաճաններ են շրջապատում։ Կարո՞ղ եմ արդյոք վստահել ձեզ։

— Ձերդ մեծություն,— բացականչեց դեռատի կինը ծնկելով։— Հոգովս եմ երդվում, որ ես պատրաստ եմ մեռնելու ձերդ մեծության համար։

Այս բացականչությունը դուրս թռավ նրա սրտի խորքից, և անկեղծության ոչ մի կասկած չէր թողնում։

— Այո,— շարունակեց տիկին Բոնասիեն,— այո, այստեղ կան դավաճաններ։ Բայց սուրբ կույսի անունով երդվում եմ, որ չկա ձերդ մեծությանն ավելի նվիր-ված մարդ, քան ես եմ։ Այն զարդը, որի մասին հարց-նում էր թագավորը, դուք տվել եք դուքս Բեկինգհեմին, ճիշտ չէ՞։ Այդ զարդը գտնվում էր այն վարդա-գույն փայտե տուփիկի մեջ, որը դուքսը տարավ իր հետ։ Թե՞ ես սխալվում եմ, ճիշտ չե՞մ ասում։

— Օ՜, Աստված իմ,— շշնջաց թագուհին, որի ատամները վախից կփկփում էին։

— Դե ուրեմն,— շարունակեց տիկին Բոնասիեն,— այդ զարդը հարկավոր է վերադարձնել։

— Այո, իհարկե հարկավոր է։ Բայց ինչպե՞ս, ինչ-պե՞ս անել այդ,— գոչեց թագուհին։

— Հարկավոր է մարդ ուղարկել դքսի մոտ։

— Բայց ո՞ւմ։ Ո՞ւմ կարելի է վստահել։

— Վստահեցեք ինձ, ձերդ մեծություն։ Արեք ինձ այդպիսի պատիվ, իմ թագուհի, և ես սուրհանդակ կգտնեմ։

— Բայց հարկ կլինի գրել...

— Այդ անհրաժեշտ է։ Թեկուզ երկու խոսք ձերդ մեծության ձեռքով գրված և ձեր անձնական կնիքը։

— Բայց այդ երկու խոսքը իմ դատավճիռը կդառնան՝ ամուսնալուծություն, աքսոր։

— Այո, եթե ընկնեն մի սրիկայի ձեռքը։ Բայց ես երաշխավորում եմ, որ այդ տողերը կհանձնվեն հասցեատիրոջը։

— Օ՜, Աստվա՜ծ իմ։ Ես ստիպված եմ ձեզ վստահել իմ կյանքը, պատիվը, իմ բարի անունը։

— Այո, տիրուհի, ստիպված եք։ Եվ ես կփրկեմ ձեզ։

— Բայց ինչպե՞ս։ Գոնե բացատրեցեք ինձ։

— Իմ ամուսնուն երկու թե երեք օր առաջ ազատել են։ Ես դեռ չեմ տեսել նրան։ Դա մի հասարակ, բարեսիրտ մարդ է, որին հավասարապես խորթ են և՛ ատելությունը, և՛ սերը։ Նա կանի ամեն բան, ինչ ես ուզենամ, նա ճանապարհ կընկնի առանց իմանալու, թե ինչ է տա-նում և ձերդ մեծության նամակը նշված հասցեատիրոջը կհանձնի, չիմանալով, որ այն ձերդ մեծության նամակն է։

Թագուհին ջերմագին սեղմեց դեռատի կնոջ երկու ձեռքը, նայելոմ նրան այնպես, ասես ուզում էր կարդալ այն ամենը, ինչ թաքնված էր նրա սրտի խորքում։ Սակայն չքնաղ աչքերի մեջ տեսնելով միայն անկեղծություն՝ նա քնքշորեն համբուրեց նրան։

— Արա այդ,— բացականչեց նա,— և դու կփրկես իմ կյանքը, կփրկես իմ պատիվը։

— Օ՜, մի՛ չափազանցեք այն ծառայությունը, որ ես բախտ ունեմ մատուցելու ձեզ։ Ես ոչինչ չունեմ փր-կելու, չէ՞ որ ձերդ մեծությունը պարզապես նողկալի բանսարկությունների զոհ է։

— Այդ ճշմարիտ է, զավակս,— ասաց թագուհին։— Եվ դու միանգամայն իրավացի ես։

— Դե ուրեմն տվեք ինձ նամակը, ձերդ մեծություն։ Ժամանակը չի սպասում։

Թագուհին մոտեցավ փոքրիկ սեղանին, որի վրա կային թանաք, թուղթ և գրիչներ։ Նա մի երկու տող գրեց, նամակը կնքեց իր կնիքով և մեկնեց տիկին Բոնասիեին։

— Լավ,— ասաց թագուհին,— բայց մենք մոռացել ենք մի շատ կարևոր բան։

— Ի՞նչ բան։

— Դրամի մասին։

Տիկին Բոնասիեն շիկնեց։

— Այո, ճիշտ որ,— ասաց նա։— Եվ ես պետք է խոստովանեմ, որ իմ ամուսինը...

— Քո ամուսինը փող չունի։ Դու ա՞յդ էիր ուզում ասել։

— Ոչ, փող նա ունի, բայց շատ ժլատ է. դա նրա գլխավոր արատն է։ Բայց թող ձերդ մեծությունը չանհանգստանա, մենք մի միջոց կհնարենք...

— Բանն այն է, որ ես էլ փող չունեմ...— ասաց թագուհին։ (Ովքեր տիկին Մոտվիլի հուշերը կարդան, նրանց այս պատասխանը չի զարմացնի)։— Բայց սպասիր...

Աննա Ավստրիացին մոտեցավ իր արկղիկին։

— Վերցրու այս մատանին,— ասաց նա։ — Ասում են սա շատ թանկ արժե։ Սա ընծայել է ինձ իմ եղբայրը, Իսպանիայի թագավորը։ Այն անձամբ ինձ է պատկանում, և կարող եմ ազատ տնօրինել։ Վերցրու այս մատանին, փող դարձրու, և թող քո ամուսինը գնա։

— Մի ժամից ձեր ցանկությունը կատարված կլինի։

— Դու տեսնում ես հասցեն,— շշնջաց թագուհին այնպես կամաց, որ դժվար էր բառերը հասկանալ.— «Միլորդ դուքս Բեկինգհեմին, Լոնդոն»։

— Նամակը կհանձնվի անձամբ նրա ձեռքը։

— Մեծահոգի՜ զավակս,— բացականչեց թագուհին։

Տիկին Բոնասիեն թագուհու ձեռքը համբուրեց, նամակը թաքցրեք կորսաժի մեջ և թեթև թռչունի պես դուրս թռավ։

Տասը րոպե անց նա արդեն տանն էր։ Իսկապես որ, ինչպես թագուհուն ասաց, նա ամուսնու ազատվելուց հետո նրան չէր տեսել։ Չգիտեր նաև այն փոփոխությունը, որ տեղի էր ունեցել կարդինալի նկատմամբ նրա վերաբերմունքի մեջ. այդ փոփոխությանն առանձնապես նպաստել էր կոմս Ռոշֆորի երկու թե երեք այցելությունը, քանի որ հիմա Ռոշֆորը դարձել էր Բոնասիեի ամենամոտիկ բարեկամը։

Կոմսն առանց դժվարության Բոնասիեին ստիպեց հավատալ, որ նրա կնոջ հափշտակումը կատարվել է առանց որևէ վատ մտքի, և այն հանդիսանում է բացառապես քաղաքական նախազգուշություն։

Տիկին Բոնասիեն ամուսնուն գտավ մենակ, խեղճը դժվարությամբ էր տունը կարգի բերել։ Կահույքը համարյա ամբողջովին կոտրտված էր, պահարանները՝ համարյա դատարկ, ըստ երևույթին, արդարադատությունը չի դասվում այն երեք բաների թվին, որոնց մասին Սողոմոն արքան ասում է, որ նրանք իրենցից հետո հետք չեն թողնում։ Ինչ վերաբերում է սպասուհուն՝ նա փախել էր իր տիրոջ ձերբակալությունից անմիջապես հետո։ Խեղճ աղջիկն այնպես էր վախեցել, որ Փարիզից մի շնչում հասել էր իր ծննդավայրը՝ Բուրգունդիա։

Արդուզարդի հարգարժան վաճառականը տուն գալուն պես իսկույն կնոջը տեղեկացրել էր իր բարեհաջող վերադարձի մասին, և կինը շնորհավորելով՝ հայտնել էր, որ կօգտվի առաջին իսկ հարմար րոպեից, որը կկարողանա խլել իր պարտականություններից և կգա տեսնվելու ամուսնու հետ։

Այդ առաջին րոպեին հարկ եղավ սպասել ամբողջ հինգ օր, որ ուրիշ հանգամանքներում պարոն Բոնասիեին խիստ երկար կթվար։ Սակայն կարդինալի հետ ունեցած խոսակցությունը և կոմս Ռոշֆորի այցելությունները նրան խորհրդածությունների առատ սնունդ էին տվել, իսկ, ինչպես հայտնի է, ոչ մի բան այնպես չի կարճացնում ժամանակը, ինչպես խորհրդածությունները։

Դրան ավելացրեք, որ Բոնասիեի մտորումները շատ վարդագույն էին։ Ռոշֆորը նրան անվանում էր իր բարեկամը, իր սիրելի Բոնասիեն և չէր դադարում հավատացնել, որ կարդինալը շատ լավ կարծիքի է նրա մասին։ Եվ արդուզարդի վաճառականն արդեն իրեն տեսնում էր հարստության ու մեծարանքի ճանապարհին։

Տիկին Բոնասիեն նույնպես շատ էր խորհել այդ ժամանակամիջոցում, բայց պետք է խոստովանել, որ նրա մտքերը փառասիրությունից հեռու էին։ Իր կամքին հակառակ՝ նրա մտքերը շարունակ վերադառնում է գեղեցիկ ու համարձակ պատանուն, որն, ըստ երևույթին, սիրահարվել էր բուռն կրքով։ Տասնութ տարեկան հասակում ամուսնանալով պ-րն Բոնասիեի հետ, շարունակ ապրելով իր ամուսնու բարեկամների շրջապատում, որոնք ընդունակ չէին որևէ զգացմունք ներշնչելու դեռատի կնոջը, որն ավելի բարձր հոգի ուներ, քան կարելի էր սպասել նրա դրության մեջ եղած կնոջից, տիկին Բոնասիեն էժանագին հրապույրի չէր ենթարկվում։ Սակայն այն տարիներին, ավելի քան երբևէ, ազնվական կոչումը սովորական քաղաքացիների վրա ուժեղ տպավորություն էր գործում, իսկ դ’Արտանյանն ազնվական էր։ Բացի դրանից, նա կրում էր գվարդրականի համազգեստ, որը հրացանակրի համազգեստից հետո ամենից ավելի բարձր էին դասում բոլոր կանայք։ Դ’Արտանյանը, կրկնում ենք, գեղեցիկ էր, երիտասարդ ու ձեռներեց։ Սիրո մասին նա խոսում էր ինչպես սիրահարված մարդ, որը ծարավի է սեր նվաճելու։ Այսքանը բավական էր քսաներեքամյա մի գլուխ պտտեցնելու համար, իսկ տիկին Բոնասիեն հասել էր իր կյանքի իսկ և իսկ այդ երջանիկ տարիքին։

Դրա համար էլ երկու ամուսինները, թեպետ և մի ամբողջ շաբաթ չէին տեսնվել,— իսկ այդ ժամանակամիջոցում նրանց գլխով զգալի իրադարձություններ էին անցել,— այնուամենայնիվ իրար հանդիպեցին յուրաքանչյուրն իր մտքերի մեջ խորասուզված։ Այսպես թե այնպես պարոն Բոնասիեն անկեղծ ուրախություն ապրեց և գրկաբաց ընդառաջ գնաց կնոջը։

Տիկին Բոնասիեն ճակատը դեմ արավ նրան՝ համբուրելու։

— Մենք խոսելու բան ունենք,— ասաց նա։

— Ինչի՞ մասին,— զարմանքով հարցրեց Բոնասիեն։

— Ես պետք է մի շատ կարևոր բան ասեմ ձեզ,— սկսեց տիկին Բոնասիեն։

— Հա՛, ի դեպ, ես ևս պետք է մի քանի բավական լուրջ հարցեր տամ ձեզ,— ընդհատեց նրան Բոնասիեն։— Բացատրեցեք ինձ խնդրեմ, ինչու էին փախցրել ձեզ։

— Հիմա խոսքը դրա մասին չէ,— պատասխանեց տիկին Բոնասիեն։

— Հապա ինչի՞ մասին։ Իմ կալանավորմա՞ն։

— Այդ մասին ես իմացա միևնույն օրը։ Բայց դուք ոչ մի հանցանք չունեիք, դուք որևէ ինտրիգի խառը չէիք, վերջապես, դուք ոչինչ չգիտեիք, որը կարողանար անվանարկել ձեզ կամ որևէ մեկ ուրիշին, և ես այդ դեպքին տվի միայն այն նշանակությունը, որին նա արժանի էր։

— Ձեր համար հե՜շտ է խոսել, տիկին,— ասաց Բոնասիեն՝ նեղանալով կնոջ անբավարար ուշադրությունից։— Բայց ձեզ հայտնի՞ է, թե ինչ քաշեցի ես Բաստիլում մի ամբողջ օր ու գիշեր։

— Օր ու գիշերն արագ է անցնում։ Չխոսենք ձեր կալանքի մասին և վերադառնանք այն բանին, ինչը ինձ այստեղ է բերել։

— Ինչպե՞ս թե՝ «ինչը ինձ այստեղ է բերել»։ Մի թե ձեզ այստեղ բերողը ձեր ամուսնուն տեսնելու ցանկությունը չի եղել, քանի որ մի ամբողջ շաբաթ դուք ինձնից անջատված եք եղել,— հարցրեց արդուզարդի վաճառականը, որը կարգին նեղացել էր։

— Իհարկե՝ ամենից առաջ այդ։ Բայց, դրանից զատ, մի ուրիշ բան էլ կա։

— Ասացե՛ք։

— Դա չափազանց կարևոր գործ է, որից գուցե կախված է մեր ամբողջ ապագա բախտը։

— Մեր դրությունը, տիկին Բոնասիե, շատ է փոխվել այն ժամանակվանից, ինչ ես ու դուք չենք տեսնվել, և ես չեմ զարմանա, եթե մի քանի ամսից մեր վիճակը շատ շատերի նախանձը շարժի։

— Այո, մանավանդ, եթե դուք ճշտորեն կատարեք այն, ինչ ես ձեզ կասեմ։

— Ի՞նձ։

— Այո, ձեզ։ Հարկավոր է մի բարի, սուրբ գործ անել, և միաժամանակ կարելի կլիներ շատ փող վաստակել։

Տիկին Բոնասիեն գիտեր, որ փողի անունը տալով՝ ինքը դիպած կլինի իր ամուսնու ամենաթույլ լարին։ Սակայն ինչ մարդ էլ լիներ, թեկուզ և արդուզարդի վաճառական, մի տասը րոպե կարդինալ Ռիշելիեի հետ խոսելով, արդեն բոլորովին ուրիշ մարդ էր դառնում։

— Շա՞տ փող։

— Շատ։

— Ինչքա՞ն կլինի,

— Կարող է ամբողջ հազար պիստոլ լինել։

— Նշանակում է այն, ինչ ուզում եք խնդրել, շատ կարևոր բան է։

— Այո։

— Իսկ ի՞նչ պիտի անեմ ես։

— Դուք պետք է անհապաղ ճանապարհ ընկնեք։ Ես ձեզ կտամ մի նամակ, որը դուք պետք է պահեք աչքի լույսի պես և հանձնեք անձամբ այն մարդուն, ում ուղարկվում է։

— Իսկ ո՞ւր եմ գնալու։

— Լոնդոն։

— Ե՞ս։ Լոնդո՞ն։ Կատա՞կ եք անում։ Ես Լոնդո-նում ոչ մի գործ չունեմ։

— Բայց ուրիշին հարկավոր է, որ դուք գնաք Լոնդոն։

— Ո՞վ է այդ ուրիշը։ Նախազգուշացնում եմ ձեզ, որ ես այլևս ոչ մի բան չեմ անի կուրորեն և որ ես ոչ միայն ուզում եմ իմանալ, թե ինչ ռիսկի եմ դիմում, այլև՝ ում համար եմ ռիսկ անում։

— Մի նշանավոր անձ ուղարկում է ձեզ Լոնդոն, և մի նշանավոր անձ սպասում է ձեզ այնտեղ։ Պարգևատրությունը ձեր բոլոր սպասումները կգերազանցի, ահա այն ամենը, ինչ ես կարող եմ խոստանալ ձեզ։

— Նորի՜ց ինտրիգ։ Մշտակա՜ն ինտրիգներ։ Շնորհակալությո՛ւն։ Հիմա ինձ խաբել չես կարող, պարոն կարդինալը որոշ բան բացատրել է ինձ։

— Կարդինա՞լը,— գոչեց տիկին Բոնասիեն։— Դուք տեսնվե՞լ եք կարդինալի հետ։

— Այո, նա ինձ իր մոտ կանչեց,— հպարտ-հպարտ ասաց պարոն Բոնասիեն։

— Եվ դուք ընդունեցի՞ք այդ հրավերը, անզգույշ մարդ։

— Պետք է խոստովանեմ, որ ես չէի կարող ընտրություն անել՝ գնալ, թե չգնալ։ Ինձ տարան երկու ոստիկան։ Պետք է խոստովանեմ նաև, որ այն ժամանակ ես դեռ չէի ճանաչում նորին սրբազնությանը, ուստի, եթե կարողանայի ազատվել այդ այցելությունից, շատ ուրախ կլինեի։

— Նա կոպի՞տ վարվեց ձեզ հետ, սպառնո՞ւմ էր։

— Նա ձեռք տվեց ինձ և անվանեց իր բարեկամը, իր բարեկամը, լսու՞մ եք, տիկին։ Ես մեծ կարդինալի բարեկամն եմ։

— Մեծ կարդինալի՞։

— Չլինի՞ ուզում եք ժխտել նրա այդ տիտղոսը։

— Ես ոչինչ չեմ ժխտում, բայց ասում եմ ձեզ, որ մինիստրի ողորմածությունը հաստատուն բան չէ, և որ միայն խելագար մարդը իր բախտը կկապի մինիստրի հետ։ Կա մի իշխանություն, որ նրա ուժից էլ բարձր է կանգնած, իշխանությունը, որն հաստատված է ո՛չ մարդու քմահաճույքի վրա կամ որևէ դեպքի վրա։ Ահա հենց այդպիսի իշխանությանը պետք է ծառայել։

— Շատ եմ ափսոսում, տիկին, բայց ինձ համար չկա մի ուրիշ իշխանություն, բացի մեծ մարդու իշխանությունից, որին ես պատիվ ունեմ ծառայելու։

— Դուք ծառայում եք կարդինալի՞ն։

— Այո, տիկին, և որպես նրա ծառա՝ ես թույլ չեմ տա, որ դուք խառնվեք պետության անվտանգության դեմ ուղղված ինտրիգներին և որ դուք, դու՛ք օգնեք այն կնոջ ինտրիգներին, որը ֆրանսիացի չլինելու սրտով պատկանում է Իսպանիային։ Բարեբախտաբար մենք ունենք մեծ կարդինալ, և նրա արթուն աչքը հսկում է ամեն ինչին և թափանցում է մարդկանց սրտի խորքը։

Բոնասիեն բառ առ բառ կրկնեց այն խոսքերը, որ լսել էր Ռոշֆորից։ Նա մտքում պահել էր այդ խոսքերը և հենց առիթի էր սպասում նրանցով փայլելու։ Բայց խեղճ դեռատի կինը, որ հույս էր դրել իր ամուսնու վրա և այդ հույսով էլ խոստում էր արել թագուհուն, այժմ դողում էր և այն վտանգի սարսափից, որ քիչ էր մնացել ինքն իր գլխին բերեր, և իր անօգնականության գիտակցությունից։ Այնուամենայնիվ, իմանալով իր ամուսնու թույլ կողմերը, մանավանդ նրա ագահությունը, նա դեռ հույսը չէր կտրում, թե կկարողանա ստիպել նրան իր կամքը կատարել։

— Ա՜խ, նշանակում է դուք կարդինալի՞ստ եք, պարոն,— բացականչեց նա։— Ա՜խ, նշանակում է դուք ծա-ռայում եք նրանց, ովքեր տանջում են ձեր կնո՞ջը, վիրավորում ձեր թագուհո՞ւն։

— Մեկ մարդու շահերը ոչինչ են ընդհանուրի բարօ-րության հանդեպ։ Ես նրանց կողմն եմ, ովքեր փրկում են պետությունը,— փքված-փքված արտասանեց Բոնասիեն։

Դրանք նույնպես կոմս Ռոշֆորի խոսքերն էին, որ նա պահել էր մտքում և այժմ ասելու առիթ էր գտել։

— Բայց դուք գաղափար ունե՞ք, թե ինչ բան է պետություն, որի մասին խոսում եք,— ուսերը թոթվելով հարցրեց տիկին Բոնասիեն։ — Ավելի լավ է մնացեք հասարակ քաղքենի, առանց ձեր խելքին զոռ տալու, և կանգնեք նրանց կողմը, ովքեր ձեզ ավելի մեծ շահ են խոստանում։

— Ի՛նչ իմանաս,— ծոր տվեց Բոնասիեն՝ ձեռքով խփելով իր կողքին ընկած լիքը քսակին, որը զրնգաց արծաթի զնգոցով։— Ի՞նչ կասեք սրան, մեծարգո քարոզիչ։

— Որտեղի՞ց են այդ փողերը։

— Գլխի չե՞ք ընկնում։

— Կարդինալի՞ց։

— Նրանից և իմ բարեկամ Ռոշֆորից։

— Կոմս Ռոշֆորի՞ց։ Բայց հենց նա էր, որ փախցրել էր ինձ։

— Միանգամայն հնարավոր է։

— Եվ դուք փո՞ղ եք ընդունում այդ մարդուց։

— Դուք չասացի՞ք, որ այդ առևանգումը զուտ քաղաքական պատճառ ուներ։

— Բայց այդ առևանգման նպատակն էր՝ ստիպել ինձ, որ մատնեմ իմ տիրուհուն, տանջանքների միջոցով ինձնից կորզել այնպիսի խոստովանություններ, որոնք կարող էին սպառնալ իմ օգոստափառ տիրուհու պատվին, գուցեև կյանքին։

— Տիկի՛ն,— ասաց Բոնասիեն,— ձեր օգոստափառ տիրուհին ուխտադրուժ իսպանուհի է, և ամեն բան, ինչ անում է կարդինալը, իրավացի է անում։

— Պարո՛ն,— բացականչեց դեռատի կինը,— ես գիտեի, որ դուք վախկոտ եք, ագահ և հիմար։ Բայց չգիտեի, որ դուք նաև սրիկա եք։

— Տիկի՛ն,— խոսեց Բոնասիեն, որն առաջին անգամն էր իր կնոջը տեսնում այդպիսի ցասումի մեջ և վախենում էր ընտանեկան փոթորկի։— Տիկի՛ն, ի՞նչ եք ասում դուք։

— Ասում եմ, որ դուք սրիկա՛ եք,— շարունակեց տիկին Բոնասիեն, նկատելով, որ ինքը նորից սկսում է ազդեցություն ձեռք բերել իր ամուսնու նկատմամբ։— Նշանակում է դուք սկսել եք քաղաքականությա՞մբ զբաղվել, այն էլ դարձել եք կարդինալի՞ կողմնակիցը։ Նշանակում է դուք հոգով ու մարմնով վաճառվել եք սատանային, այն էլ փողի՞ համար։

— Ոչ թե սատանային, այլ կարդինալին։

— Այդ միևնույն բանն է,— գոչեց դեռատի կինը։— Ով ասում է «Ռիշելիե», ասում է «սատանա»։

— Լռեցե՛ք, տիկին, լռեցե՛ք, ձեզ կարող են լսել։

— Այո, իրավացի եք, և ես կամաչեմ ձեր վախկոտության համար։

— Բայց, ախր ի՞նչ եք պահանջում ինձնից։

— Ես արդեն ասացի, պահանջում եմ, որ դուք հենց այս րոպեին ճանապարհ ընկնեք և ազնվորեն կատարեք այն հանձնարարությունը, որին ես արժանացնում եմ ձեզ։ Այս պայմանով ես պատրաստ եմ ամեն ինչ մոռանալ և ներել ձեզ։ Դեռ ավելին,— նա ամուսնուն մեկնեց իր ձեռքը,— ես ձեզ կվերադարձնեմ իմ բարեկամությունը։

Բոնասիեն վախկոտ էր ու ագահ, բայց իր կնոջը սիրում էր. նա հուզվեց։ Հիսուն տարեկան ամուսնու համար դժվար է երկար ժամանակ բարկացած լինել իր քսաներեքամյա կնոջ վրա։ Տիկին Բոնասիեն տեսավ, որ ամուսինը տատանվում է։

— Դե՛, ինչպե՞ս։ Որոշեցի՞ք։

— Բայց, սիրելիս, մտածեցեք ախր. ի՞նչ եք պահանջում ինձնից։ Լոնդոնը հեռու է, շա՜տ հեռու Փարիզից, բացի այդ, կարող է պատահել, որ ձեր հանձնարարությունը կապված է վտանգի հետ։

— Միևնույնը չէ՞, քանի որ դուք խուսափում եք նրանցից։

— Գիտե՞ք ինչ, տիկին Բոնասիե,— ասաց արդուզարդի վաճառականը։— Գիտե՞ք ինչ. ես կտրականապես հրաժարվում եմ։ Ինտրիգները վախեցնում են ինձ։ Ախր ես տեսել եմ Բաստիլը։ Բը՜ռ-ռ-ռ։ Զարհուրելի բան է Բաստիլը։ Բավական է, որ միտքս ընկնի, մարմինս փշաքաղվում է։ Ինձ սպառնում էին կտտանքներով։ Իսկ դուք գիտե՞ք ինչ բան է կտտանքը։ Ոտքիդ մատների արանքով փայտե բիզեր են խփում, մինչև որ ոսկորներդ ճռճռան։ Ո՛չ, կտրականապես ո՛չ։ Չե՛մ գնում։ Ինձ արդեն թվում է, թե ընդհանրապես մինչև այժմ ես սխալ կարծիք եմ ունեցել ձեր մասին. ինձ թվում է, թե դուք տղամարդ եք, այն էլ ամենակտրիճ տղամարդկանցից մեկը։

— Իսկ դուք, դուք կի՛ն եք, ողորմելի կին՝ հիմար ու բթամիտ։ Ա՜խ, դուք վախենո՞ւմ եք։ Լա՛վ։ Այդ դեպքում ես հենց այս րոպեին թագուհու անունից կստիպեմ ձերբակալել ձեզ, և ձեզ կնստացնեն հենց նույն Բաստիլում, որից դուք այդպես վախենում եք։

Բոնասիեն խորասուզվեց մտքերի մեջ։ Նա հանգամանորեն ծանր ու թեթև արեց մտքում, թե ում կողմից է ավելի մեծ վտանգ սպառնում՝ կարդինալի՞, թե՞ թագուհու։ Կարդինալի ցասումը որքա՜ն ավելի վտանգավոր էր։

— Կհրամայեք թագուհու անունով ձերբակալել ինձ,— ասաց նա վերջապես։— Իսկ ես կտամ նորին սրբազնության անունը։

Այստեղ միայն տիկին Բոնասիեն հասկացավ, որ չափից ավելի առաջ է գնացել և սարսափեց։ Ահը սրտում նայեց ամուսնու բութ դեմքին, որի վրա դրոշմված էր սարսափահար հիմարի անսասան վճռականությունը։

— Լավ,— ասաց տիկին Բոնասիեն։— Հնարավոր է վերջիվերջո, որ դուք եք իրավացի։ Տղամարդը քաղաքանությունից ավելի շատ է հասկանում, մանավանդ դուք, պարոն Բոնասիե, քանի որ ձեզ վիճակվել է զրուցել կարդինալի հետ։ Բայց և այնպես,— ավելացրեց նա,— ինձ շատ ցավ է պատճառում, որ իմ ամուսինը, որի սիրո վրա, ինձ թվում էր, թե կարող եմ հույս դնել, չի ցանկանում կատարել իմ քմահաճույքները։

— Ձեր քմահաճույքները կարող են շատ հեռուն գնալ,— հովանավորական տոնով ասաց Բոնասիեն։— Եվ ես մի քիչ վախենում եմ դրանցից։

— Ստիպված եմ հրաժարվել իմ մտքից,— հառաչելով ասաց դեռատի կինը։— Թող այդպես լինի։ Այլևս սրա մասին չխոսենք։

— Գոնե եթե մի կարգին ասեիք ինձ, թե ես ինչ պիտի անեի Լոնդոնում,— մի պահ լռելուց հետո խոսեց Բոնասիեն, մի քիչ ուշ մտաբերելով, որ Ռոշֆորն իրեն պատվիրել է իմանալ կնոջ գաղտնիքները։

— Կարիք չկա, որ դուք այդ իմանաք,— պատասխանեց դեռատի կինը, որին այժմ զսպում էր անվստահությունը,— մի դատարկ բանի համար էր, մի անմիտ զարդի, որ երբեմն կանայք այնքան փափագում են ունենալ, մի գնում պիտի արվեր, որով կարելի էր լավ փող վաստակել։

Բայց որքան ավելի համառորեն էր երիտասարդ կինը աշխատում թաքցնել իր մտքերը, այնքան ավելի էր Բոնասիեն համոզվում, որ այդ գաղտնիքը, որն իրենից թաքցնում էր կինը, կարևոր նշանակություն ունի։ Ուստի նա որոշեց անհապաղ վազել կոմս Ռոշֆորի մոտ և նրան իմաց տալ, որ թագուհին մարդ է որոնում Լոնդոն ուղարկելու համար։

— Ներեցեք, թանկագինս, բայց ես պետք է մենակ թողնեմ ձեզ, ասաց նա։— Չիմանալով, որ դուք այսօր գալու եք, ես տեսակցություն եմ նշանակել իմ բարեկամի հետ։ Երկար չեմ մնա այնտեղ, և եթե դուք ինձ մի քանի րոպե սպասեք, ես իմ բարեկամի հետ գործս կվերջացնեմ և իսկույն կվերադառնամ, և որովհետև արդեն մթնում է, ձեզ կուղեկցեմ մինչև Լուվր։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից, պարոն,— պատասխանեց տիկին Բոնասիեն։— Դուք այնքան քաջ չեք, որ կարողանաք որևէ օգնություն ցույց տալ ինձ։ Ես կարող եմ մենակ վերադառնալ Լուվր։

— Ինչպես ձեզ հաճելի կլինի, տիկին Բոնասիե,— ասաց արդուզարդի նախկին վաճառականը։— Արդյոք շուտո՞վ կտեսնեմ ես ձեզ։

— Երևի եկող շաբաթ հնարավորություն կունենամ մի փոքր ազատվելու ծառայությունից և դրանից կօգտվեմ, որ կարգի բերեմ մեր իրերը, որոնք, պետք է կարծել, մի քիչ վնասվել են։

— Լավ, կսպասեմ։ Դուք ինձ վրա չե՞ք բարկանում։

— Ե՞ս։ Ամենևին։

— Նշանակում է՝ ցտեսությո՞ւն։

— Ցտեսություն։

Բոնասիեն համբուրեց կնոջ ձեռքը և շտապ հեռացավ։

— Հը՜մ,— խոսեց տիկին Բոնասիեն, երբ մուտքի դուռը ծածկվեց ամուսնու հետևից և ինքը մենակ մնաց,— այս հիմարին հենց կարդինալիստ դառնալն էր պակաս։ Իսկ ես երաշխավորում էի թագուհուն, ես էլ խոստում էի անում իմ դժբախտ տիրուհուն... Օ՜, Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ, նա ինձ կհամարի այն ստոր արարածներից մեկը, որոնք վխտում են պալատում, և որոնց տեղավորել են թագուհու շուրջը, որպեսզի լրտեսեն նրան։ Ա՜խ, պարոն Բոնասիե, ես երբեք առանձնապես չեմ սիրել ձեզ, իսկ հիմա՝ ավելի վատ. ես ատում եմ ձեզ և խոսք եմ տալիս, որ հաշիվ կմաքրեմ ձեզ հետ։

Այս խոսքերն ասաց թե չէ, առաստաղում լսվեց մի թխկոց, որ նրան ստիպեց գլուխը բարձրացնել։

— Թանկագին տիկին Բոնասիե՛,— առաստաղից լսվեց ինչ-որ մեկի ձայնը,— բաց արեք սանդուղքի գլխի փոքրիկ դռնակը, և ես կիջնեմ ձեզ մոտ։

XVIII. Սիրեկանը և ամուսինը

— Այո, տիկին,— ասաց դ’Արտանյանը ներս մտնելով այն դռնից, որ նրա առաջ բաց էր արել դեռատի կինը։— Թույլ տվեք ինձ ասել, որ ձեր ամուսինը ողորմելի մարդ է։

— Նշանակում է դուք լսե՞լ եք մեր խոսակցությունը, արագ հարցրեց տիկին Բոնասիեն՝ անհանգիստ նայելով դ’Արտանյանին։

— Սկզբից մինչև վերջ։

— Բայց ինչպե՞ս, Աստվա՜ծ իմ։

— Ճիշտ այնպես, ինչպես ինձ հաջողվեց լսել մի քիչ ավելի աշխույժ խոսակցությունը ձեր և կարդինալի լրտեսների միջև։

— Եվ ի՞նչ հասկացաք մեր խոսակցությունից։

— Հազար ու մի բան։ Նախ այն, որ ձեր ամուսինը, բարեբախտաբար, հիմարի ու բթամիտի մեկն է, հետո այն, որ դուք գտնվում եք դժվար կացության մեջ, որի համար ես անչափ ուրախ եմ, որովհետև դա ինձ հնարավորություն կտա ծառայություն մատուցելու ձեզ, իսկ ես, աստված էլ տեսնում է, պատրաստ եմ կրակի մեջ նետվելու ձեզ համար։ Եվ, վերջապես, այն, որ թագուհուն հարկավոր է համարձակ, հնարագետ ու նվիրված մի մարդ, որը պատրաստ կլինի նրա հանձնարարությամբ Լոնդոն մեկնելու։ Ես, համենայնդեպս, պահանջվող այդ հատկություններից մի քանիսն ունեմ, և ահա, սպասում եմ ձեր կարգադրություններին։

Տիկին Բոնասիեն անմիջապես պատասխան չտվեց, բայց նրա սիրտը զարկում էր ուրախությունից և աչքերը վառվում էին հույսով։

— Իսկ ի՞նչը երաշխիք կլինի ինձ համար,— հարցրեց նա,— եթե ես սիրտ անեմ վստահել ձեզ այդ խնդիրը։

— Թող երաշխիք լինի իմ սերը ձեր նկատմամբ։ Դե, խոսեցե՛ք, հրամայեցե՛ք։ Ի՞նչ պիտի անեմ ես։

— Աստվա՜ծ իմ,— շշնջաց դեռատի կինը,— Կարո՞ղ եմ վստահել ձեզ այսպիսի մի գաղտնիք։ Ախր դուք համարյա դեռ երեխա եք։

— Տեսնում եմ՝ ձեզ հարկավոր է, որ որևէ մեկը երաշխավորի՞ ինձ համար։

— Խոստովանում եմ, այդ ինձ շատ կհանգստացներ։

— Դուք ճանաչո՞ւմ եք Աթոսին։

— Ոչ։

— Պորտոսի՞ն։

— Ոչ։

— Արամիսի՞ն։

— Ոչ։ Ովքե՞ր են այդ երեք պարոնները։

— Նորին մեծության հրացանակիրներ։ Ճանաչո՞ւմ եք դուք նրանց կապիտան պարոն դը Տրևիլին։

— Օ՜, այո, նրան ես ճանաչում եմ, ո՛չ անձամբ, այլ լսելով։ Թագուհին նրա մասին շատ անգամ է ասել, որ նա հավատարիմ ազնվական է։

— Հուսով եմ՝ դուք հնարավոր չեք համարում, որ նա ձեզ մատնի կարդինալին։

— Իհարկե՝ ոչ։

— Այդ դեպքում հայտնեք նրան ձեր գաղտնիքը և հարցրեք իրեն, կարո՞ղ եք վստահել ինձ, որքան էլ կարևոր, թանկագին ու սարսափելի լինի այդ գաղտնիքը։

— Բայց, ախր, այդ գաղտնիքը ինձ չի պատկանում, և ես իրավունք չունեմ բացելու այն...

— Բայց պատրաստվո՞ւմ էիք վստահելու այն պարոն Բոնասիեին,— նեղացած ասաց դ’Արտանյանը։

— Ինչպես նամակը վստահես ծառի փչակին, աղավնու թևին, շան վզնոցին։

— Բայց դուք հո տեսնում եք, թե ես ինչպես եմ սիրում ձեզ։

— Այո, դուք այդ ասում եք։

— Ես ազնիվ մարդ եմ։

— Կարծում եմ՝ այդպես է։

— Ես քաջ եմ։

— Օ՜, դրանում ես համոզված եմ։

— Այդ դեպքում փորձեցեք ինձ։

Տիկին Բոնասիեն վերջին կասկածների դեմ պայքարելով նայեց երիտասարդին։ Բայց դ’Արտանյանի աչքերում այնպիսի կրակ կար, նրա ձայնը հնչում էր այնքան համոզիչ, որ տիկին Բոնասիեն ցանկություն զգաց վստահելու նրան։ Եվ, բացի դրանից, ուրիշ ելք էլ չկար։ Ստիպված էր ռիսկի դիմել։ Չափից ավելի զգուշությունը, ինչպես և չափից ավելի վստահու-թյունը հավասարապես վտանգավոր էին թագուհու համար։ Այնուհետև,— մենք ստիպված ենք խոստովանել այս,— տիկին Բոնասիեին խոսել ստիպեց նաև ակամա մի զգացմունք, որ ուներ նա այդ պատանու նկատմամբ։

— Լսեցեք,— ասաց տիկին Բոնասիեն,— ես զիջում եմ ձեր պնդումներին և վստահում եմ ձեզ։ Բայց երդվում եմ Աստծո առաջ, որը լսում է մեզ, որ եթե դուք դավաճանեք ինձ, ապա թեկուզ և իմ թշնամիներս ինձ ներում շնորհեն, միևնույն է, ես իմ կյանքին վերջ կտամ՝ իմ կործանման համար մեղադրելով ձեզ։

— Իսկ ես,— խոսեց դ’Արտանյանը,— երդվում եմ Աստծո առաջ, որ եթե ես ձեր հանձնարարությունը կատարելիս բռնվեմ, ավելի շուտ կմեռնեմ, քան կասեմ կամ կանեմ այնպիսի մի բան, որը կարողանար որևէ մեկի վրա ստվեր գցել։

Եվ այն ժամանակ դեռատի կինը նրան հաղորդակից արեց այն գաղտնիքին, որի մի մասն արդեն դիպվածով բացվել էր նրա առաջ Սամարացի կնոջ կամրջի վրա։

Դա եղավ նրանց սիրո բացատրությունը։

Դ’Արտանյանը հպարտությունից ու երջանկությունից շողշողում էր։ Այդ գաղտնիքը, որն այժմ գի-տեր ինքը, այդ կինը, որին սիրում էր, հսկայի ուժ էին տալիս նրան։

— Ես գնում եմ,— ասաց նա։— Գնում եմ հենց այս րոպեին։

— Ինչպե՞ս թե գնում եք,— բացականչեց տիկին Բոնասիեն։— Իսկ գո՞ւնդը, իսկ հրամանատա՞րը։

— Երդվում եմ հոգովս, դուք ինձ ստիպեցիք ամեն ինչ մոռանալ, թանկագին Կոնստանցիա։ Դուք իրավացի եք, ինձ արձակուրդ է հարկավոր։

— Նորից խոչընդոտ,— վշտացած շշնջաց տիկին Բոնասիեն։

— Օ՜,— մի պահ լռելուց հետո խոսեց դ’Արտանյանը,— այդ խոչընդոտը ես հաշտությամբ կհաղթահարեմ, մի՛ անհանգստացեք։

— Ինչպե՞ս։

— Հենց այսօր երեկոյան ես կգնամ պարոն դը Տրևի-լի մոտ և կխնդրեմ նրան, որ ինձ համար արձակուրդ ստանա իր աներորդուց՝ պարոն Դեզեսարից։

— Բայց դա դեռ բոլորը չէ...

— Էլ ի՞նչ կա որ,— հարցրեց դ’Արտանյանը՝ տեսնելով, որ տիկին Բոնասիեն սիրտ չի անում շարունակել։

— Գուցե դուք փող չունե՞ք։

— «Գուցե»-ն այստեղ ավելորդ է,— ժպտալով պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Եթե այդպես է,— ասաց տիկին Բոնասիեն բաց անելով պահարանը և այնտեղից հանելով այն տոպրակը, որը մի կես ժամ առաջ այնպես գուրգուրանքով շոյում էր իր ամուսինը,— վերցրեք այս տոպրակը։

— Կարդինալի տոպրա՞կը,— քրքջալով ասաց դ’Ար-տանյանը, որը, ինչպես մենք հիշում ենք, հատակի տախտակները բացած լինելու շնորհիվ սկզբից մինչև վերջ լսել էր ամուսինների միջև տեղի ունեցած խոսակցությունը։

— Այո, կարդինալի տոպրակը,— հաստատեց տիկին Բո-նասիեն։— Ինչպես տեսնում եք, սա բավական պատկառելի տեսք ունի։

— Գրողը տանի,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Այդ հո կրկնակի չափով հետաքրքրական կլինի՝ թագուհուն փր-կել նորին սրբազնության փողերի օգնությամբ։

— Դուք դուրեկան ու սիրալիր երիտասարդ եք,— ասաց տիկին Բոնասիեն։— Հավատացեք, որ նորին մե-ծություն թագուհին պարտք չի մնա ձեզ։

— Օ՜, ես արդեն լիովին վարձատրված եմ,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Ես սիրում եմ ձեզ, դուք ինձ թույլ եք տալիս ասել այս։ Կարո՞ղ էի ես այսպիսի երջանկության հույս ունենալ։

— Կամաց,— հանկարծ շշնջաց տիկին Բոնասիեն դողալով։

— Ի՞նչ կա։

— Փողոցում մարդիկ են խոսում։

— Ձա՞յն է լսվում։

— Իմ ամուսնու ձայնը։ Այո, ես ճանաչում եմ նրա ձայնը։

Դ’Արտանյանը վազեց դռան մոտ և սողնակը քաշեց։

— Նա ներս չի մտնի, մինչև ես չգնամ։ Իսկ երբ ես կգնամ, դուք դուռը կբանաք նրա առաջ։

— Բայց ես ինքս էլ պետք է գնամ։ Եվ մեկ էլ ինչպես բացատրեմ նրան փողի անհայտանալը, եթե ես այստեղ լինեմ։

— Դուք իրավացի եք, հարկավոր է հեռանալ այստեղից։

— Հեռանա՞լ։ Բայց ինչպե՞ս։ Եթե մենք դուրս գանք, նա մեզ կտեսնի։

— Այդ դեպքում հարկավոր է բարձրանալ իմ սենյակը։

— Ա՜խ,— բացականչեց տիկին Բոնասիեն,— դուք այդ ասում եք այնպիսի տոնով, որ ես սարսափում եմ։

Այս ասելիս տիկին Բոնասիեի աչքերում արցունք փայլեց։ Դ’Արտանյանը նկատեց այդ արցունքը և զգացված ու շփոթված նրա ոտքերն ընկավ։

— Ինձ մոտ,— ասաց նա,— դուք ապահով կլինեք ինչպես տաճարում, ազնվականի խոսք եմ տալիս ձեզ։

— Գնանք,— ասաց տիկինը։— Ինձ վստահում եմ ձեզ, բարեկամս։

Դ’Արտանյանը զգուշությամբ սողնակը ետ քաշեց, և երկուսն էլ թեթև ստվերի պես ներքին դռնով դուրս եկան միջանցք, անաղմուկ բարձրացան սանդուղքով և մտան դ’Արտանյանի սենյակը։

Երբ արդեն նրա սենյակում էին, ավելի ապահով լինելու համար երիտասարդը դուռը փակեց։ Ապա լուսամուտին մոտենալով՝ նրանք տեսան պ-րն Բոնասիեին, որը խոսում էր թիկնոցի մեջ փաթաթված մի անծանոթի հետ։

Թիկնոցավոր մարդուն տեսնելուն պես դ’Արտանյա-նը ցնցվեց և սուսերը կիսով չափ պատյանից դուրս քաշելով նետվեց դեպի դուռը։

Դա Մենգի անծանոթն էր։

— Ի՞նչ եք ուզում անել,— գոչեց տիկին Բոնասիեն։— Դուք կկործանեք մեզ։

— Բայց ես երդվել եմ սպանել այդ մարդուն,— բացականչեց դ’Արտանյանը։

— Ձեր կյանքն այժմ նվիրված է ձեր խնդրին և ձեզ չի պատկանում։ Թագուհու անունով արգելում եմ որ-ևէ վտանգի ենթարկել ձեզ, բացի այն վտանգներից, որոնք սպասում են ձեզ ճանապարհորդության ժամանակ։

— Իսկ ձեր անունից դուք ինձ ոչինչ չե՞ք հրամայում։

— Իմ անունից,— խիստ հուզված ասաց տիկին Բոնասիեն,— իմ անունից ես ձեզ աղաչում եմ նույնն անել։ Բայց ականջ դնենք. ինձ թվում է, թե նրանք խոսում են իմ մասին։

Դ’Արտանյանը վերադարձավ լուսամուտի մոտ և ականջ դրեց։

Պարոն Բոնասիեն արդեն բացել էր իր տան դուռը և տեսնելով, որ բնակարանը դատարկ է, վերադարձել էր թիկնոցավոր մարդու մոտ, որին մի րոպեով մենակ էր թողել։

— Կինս գնացել է,— ասաց Բոնասիեն։— Երևի վերադարձել է։

— Դուք հավատացա՞ծ եք, որ նա չի հասկացել, թե դուք ինչի համար եք գնացել,— հարցրեց թիկնոցավոր մարդը։

— Ոչ, չի հասկացել,— ինքնավստահ պատասխանեց Բոնասիեն։— Նա խիստ թեթևամիտ կին է և այդպիսի բաներ չի հասկանա։

— Իսկ երիտասարդ գվարդիականը տա՞նն է։

— Չեմ կարծում։ Ինչպես տեսնում եք, նրա լուսամուտների խլափեղկերը ծածկված են և ճեղքերի միջով լույսի ոչ մի ճառագայթ չի թափանցում։ Բոնասիեն շքամուտքից ներս մտավ, անցավ նույն դռնով, որով հենց նոր անցել էին փախստականները, բարձրացավ մինչև դ’Արտանյանի դուռը և բախեց։

Պատասխան չեղավ, Պորտոսն այդ երեկո իրեն ավելի մեծ շուք տալու համար խնդրել էր իրեն զիջել Պլանշեին։ Իսկ ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, ապա նա չէր էլ մտածում կենդանության որևէ նշան ցույց տալ։

Երբ Բոնասիեն դուռը թմբկահարեց, երիտասարդները զգացին, թե ինչպես իրենց սիրտը թպրտաց կրծքի տակ։

— Այստեղ ոչ ոք չկա,— ասաց Բոնասիեն։

— Միևնույն է, ավելի լավ է մտնենք ձեր բնակարանը։ Այնտեղ ավելի հանգիստ կլինի, քան փողոցում։

— Ա՜խ,— բացականչեց տիկին Բոնասիեն,— հիմա մենք այլևս ոչինչ չենք լսի։

— Ընդհակառակը,— հանգստացրեց նրան դ’Արտանյանը,— հիմա մենք ավելի լավ կլսենք։

Դ’Արտանյանը մի քանի պարկետ հանեց, որից նրա սենյակի հատակը դարձավ Դիոնիսիոսի ականջի^[75] նման մի բան, հատակին մի գորգ փռեց, չոքեց նրա վրա և ձեռքի նշանով տիկին Բոնասիեին էլ առաջարկեց հետևել իր օրինակին ու կռանալ հատակի բացվածքին։

— Դուք հավատացաա՞ծ եք, որ տանը ոչ ոք չկա,— հարցրեց անծանոթը։

— Ես պատասխանատու եմ դրա համար,— պատասխանեց պարոն Բոնասիեն։

— Եվ դուք կարծում եք, որ ձեր կինը...

— Վերադարձել է պալատ։

— Առանց որևէ մեկի հետ նախապես խոսելո՞ւ։

— Հավատացած եմ։

— Դրա ճշգրիտ իմանալը շատ կարևոր է, հասկանոո՞ւմ եք։

— Նշանակում է այն տեղեկությունները, որ ես հաղորդեցի ձեզ, կարելի է արժեքավո՞ր համարել։

— Շա՜տ արժեքավոր են, թանկագին Բոնասիե, չեմ թաքցնի ձեզնից։

— Այնպես որ կարդինալն ինձնից գոհ կլինի։

— Չեմ կասկածում։

— Մեծ կարդինա՜լը։

— Դուք լա՞վ եք հիշում, որ ձեր կինը ձեզ հետ զրուցելիս ոչ մի անուն չտվեց։

— Կարծեմ չտվեց...

— Նա չտվե՞ց տիկին դը Շևրյոզի, կամ դուքս Բե-կինգհեմի, կամ թե տիկին դը Վերնեի անունները։

— Ոչ, նա միայն ասաց, որ ուզում է ինձ Լոնդոն ուղարկել, որպեսզի ծառայություն մատուցեմ մի շատ բարձրաստիճան անձի։

— Մատնի՜չ,— շշնջաց տիկին Բոնասիեն։

— Կամա՜ց,— խոսեց դ’Արտանյանը բռնելով տիկնոջ ձեռքը, որը մտքերի մեջ խորասուզված լինելով՝ ետ չքաշեց։

— Եվ այնուամենայնիվ,— շարունակեց թիկնոցավոր մարդը,— դուք հիմար եք, որ չեք ձևացրել, թե իբր համաձայնում եք։ Հիմա նամակը ձեր ձեռքում կլիներ, պետությունը, որին սպառնում են, փրկված կլիներ, իսկ ձեզ...

— Իսկ ի՞նձ...

— Իսկ ձեզ... ձեզ ազնվականի կոչում կշնորհվեր։

— Նա ձեզ ասել է...

— Այո, ես գիտեմ, որ նա ուզում է ձեզ ուրախացնել այդպիսի անակնկալով։

— Հանգստացեք,— ասաց Բոնասիեն։— Իմ կինը ինձ պաշտում է, և դեռ ուշ չէ։

— Հիմա՜ր,— շշնջաց տիկին Բոնասիեն։

— Կամա՜ց,— հազիվ լսելի խոսեց դ’Արտանյանը, ավելի ուժեղ սեղմելով նրա ձեռքը։

— Ինչպե՞ս թե «ուշ չէ»,— հարցրեց թիկնոցավոր մարդը։

— Ես կգնամ Լուվր, կկանչեմ տիկին Բոնասիեին, կասեմ, որ միտքս փոխել եմ, որ ամեն ինչ կանեմ, նա-մակը կստանամ և կվազեմ կարդինալի մոտ։

— Լավ։ Շտապեցեք։ Ես շուտով կվերադառնամ, որ իմանամ, թե ինչ եք արել։

Անծանոթը դուրս գնաց։

— Սրիկա՛,— ասաց տիկին Բոնասիեն՝ այդ ածականով պարգևատրելով իր ամուսնուն։

— Կամա՛ց,— կրկնվեց դ’Արտանյանը՝ ավելի ամուր սեղմելով նրա ձեռքը։

Սակայն այդ րոպեին հնչեց մի վայրի ոռնոց, որն ընդհատեց դ’Արտանյանի և տիկին Բոնասիեի մտքերը։ Դա պարոն Բոնասիեն էր, որը նկատելով քսակի անհայտացումը՝ օգնության էր կանչում։

— Օ՜, Աստվա՜ծ, իմ, Աստվա՜ծ իմ,— գոչեց տիկին Բոնասիեն։— Նա ամբողջ թաղը ոտքի կհանի։

Բոնասիեն երկար ժամանակ գոռում էր, բայց որովհետև այդպիսի աղաղակներ հաճախ էին լսվում Գերեզմանափորների փողոցում և ոչ ոքի չէին կարող ստիպել, որ փողոց նայի, մանավանդ որ Բոնասիեների տունն արդեն այդ օրերին վատ համբավ էր ստացել, ուստի Բոնասիեն, տեսնելով, որ ոչ ոք չի երևում, դուրս վազեց տնից՝ շարունակելով գոռալ։ Դեռ երկար ժամանակ լսվում էր նրա ոռնոցը, որը հեռանում էր դեպի Դյուբակ փողոցը։

— Իսկ հիմա,— ասաց տիկին Բոնասիեն,— քանի որ նա այստեղ չէ, հերթը ձերն է. գնացեք։ Քաջ եղեք, և մանավանդ զգույշ։ Հիշեցեք, որ դուք պատկանում եք թագուհուն։

— Նրան և ձեզ,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Մի՜ անհանգստացեք, չքնաղ Կոնստանցիա։ Ես կվերադառնամ և կարժանանամ նրա շնորհակալությանը, բայց արդյոք ձեր սիրուն էլ կարժանանա՞մ։

Պատասխանը եղավ միայն այն վառ կարմիրը, որ ծածկեց դեռատի կնոջ այտերը։ Մի քանի րոպեից դ’Արտանյանն էլ իր հերթին փողոց դուրս եկավ փաթաթված մի թիկնոցի մեջ, որի փեշերը մարտականորեն վեր էր բարձրացրել երկար սուսերի պատյանը։

Տիկին Բոնասիեն նրան ճանապարհ դրեց այն երկար ու քնքուշ հայացքով, որով կինը ճանապարհ է դնում իր մեջ սեր հարուցած մարդուն։ Բայց երբ դ’Արտանյանը ծածկվեց փողոցի անկյունում, տիկին Բոնասիեն ծունկ չոքեց։

— Օ՜, Աստված իմ,— շշնջաց նա ձեռքերը կոտրատելով,— պաշտպանիր թագուհուն, պաշտպանիր ինձ։

XIX. Արշավի ծրագիրը

Դ’Արտանյանն ամենից առաջ գնաց պ-րն դը Տրևիլի մոտ։ Նա գիտեր, որ դեռ մի քանի րոպե չանցած՝ կարդինալն ամեն ինչ կիմանա նզովյալ անծանոթից, որը, անտարակույս, նորին սրբազնության վստահությունը վայելող անձ էր։ Եվ դ’Արտանյանը լիակատար հիմք ունենալով գտնում էր, որ ոչ մի րոպե կորցնել չի կարելի։

Երիտասարդի սիրտը լի էր ուրախությամբ։ Նրան առիթ էր ներկայացել միաժամանակ ձեռք բերել և՛ փառք, և՛ դրամ, և որ ամենահիանալին էր, այդ առիթը իրեն մերձեցնում էր այն կնոջ հետ, որին նա պաշտում էր։ Նախախնամությունը միանգամից ավելին էր տալիս նրան, քան ինքը երբևիցե համարձակվել էր երազել։

Պ-րն դը Տրևիլն իր հյուրասենյակումն էր, իր անվանի բարեկամների սովորական շրջանում։ Դ’Արտանյանը, որին տանը բոլորը ճանաչում էին, գնաց ուղիղ կաբինետ և սպասավորին խնդրեց զեկուցել, որ կցանկանար կապիտանի հետ խոսել մի կարևոր գործի մասին։

Դեռ հինգ րոպե չանցած՝ ներս մտավ պարոն դը Տրևիլը։

Բավական եղավ մի հայացք գցել երիտասարդի ուրախությունից փայլող դեմքին, և հարգարժան կապիտանը հասկացավ, որ տեղի է ունեցել ինչ-որ նոր բան։

Ամբողջ ճանապարհին դ’Արտանյանն ինքն իրեն հարց էր տվել. վստահե՞լ գաղտնիքը պ-րն դը Տրևիլին, թե՞ միայն գործողությունների ազատություն խնդրել նրանից մի գաղտնի գործի համար։ Բայց պ-րն դը Տրևիլը նրա նկատմամբ միշտ այնքան ազնիվ վերաբերմունք ուներ, այնքան խորն էր նրա նվիրվածությունը թագավորին ու թագուհուն և այնքան անկեղծորեն էր ատում կարդինալին, որ երիտասարդը որոշեց ամեն ինչ պատմել նրան։

— Դուք ինձ խնդրել եք ընդունե՞լ ձեզ, իմ երիտասարդ բարեկամ,— ասաց դը Տրևիլը։

— Այո, տեր իմ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— և դուք, երբ կիմանաք, թե ինչպիսի կարևոր գործի մասին եմ խոսելու, կներեք ինձ, որ անհանգստացրի ձեզ։

— Այդ դեպքում խոսեցեք։ Ես լսում եմ ձեզ։

— Խնդիրը վերաբերում է,— ձայնը ցածրացնելով ասաց դ’Արտանյանը,— ոչ ավել, ոչ պակաս, քան թագուհու պատվին, գուցե և կյանքին։

— Ի՜նչ եք ասում,— գոչեց դը Տրևիլը շուրջը նայե-լով, որպեսզի համոզվի, որևէ մեկը չի՞ լսում իրենց, և նորից հարցական հայացքը գամեց իր խոսակցի դեմքին։

— Ես, տե՛ր իմ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— ասում եմ, որ պատահականությունը իմ առաջ բաց արեց մի գաղտնիք...

— Որը դուք, երիտասարդ, գաղտնի կպահեք, եթե նույնիսկ հարկ լինի կյանքը տալ դրա համար։

— Բայց ես պետք է հայտնեմ ձեզ այն, տեր իմ, որովհետև միայն դուք կարող եք օգնել ինձ կատարելու այն խնդիրը, որն ինձ վրա է դրել նորին մեծություն թագուհին։

— Այդ գաղտնիքը ձե՞րն է։

— Ոչ, տեր իմ։ Դա թագուհու գաղտնիքն է։

— Թույլատրե՞լ է նորին մեծությունը ինձ տեղյակ դարձնել այդ գաղտնիքին։

— Ոչ, տեր իմ, նույնիսկ ընդհակառակը, ինձ հրամայված է խիստ գաղտնի պահել այն։

— Իսկ ինչո՞ւ եք ուզում հայտնել ինձ։

— Որովհետև, ինչպես արդեն ասացի, ես առանց ձեր օգնության ոչինչ չեմ կարող անել և վախենում եմ, որ դուք, եթե չիմանաք, թե ինչի համար եմ խնդրում, կմերժեք ինձ այն ողորմածությունը, որի մասին ես ուզում եմ խնդրել։

— Պահեցեք ձեզ վստահված գաղտնիքը, երիտասարդ, և ասացեք, ի՞նչ եք ուզում դուք։

— Ես կուզենայի, որ դուք պարոն Դեզեսարից երկու շաբաթով արձակուրդ հաջողացնեք ինձ համար։

— Ե՞րբ։

— Հենց այս գիշերվանից։

— Դուք Փարիզից մեկնելո՞ւ եք։

— Ես գնալու եմ, որպեսզի հանձնարարությունը կատարեմ։

— Կարո՞ղ եք հաղորդել ինձ, թե ուր եք գնալու։

— Լոնդոն։

— Որևէ մեկը շահագրգռվա՞ծ է, որ դուք չհասնեք ձեր նպատակին։

— Կարդինալը, ինձ թվում է, ամեն ինչ կտար, որպեսզի խանգարեր ինձ։

— Եվ դուք մենա՞կ եք մեկնում։

— Ես մենակ եմ մեկնելու։

— Այդ դեպքում դուք Բոնդիից հեռու չեք գնա, վստահեցնում եմ ձեզ դը Տրևիլի խոսքով։

— Ինչո՞ւ։

— Ձեր հետևից մարդասպան կուղարկեն։

— Ես կմեռնեմ իմ պարտքը կատարելիս։

— Բայց հանձնարարությունն անկատար կմնա։

— Այդ ճշմարիտ — ասաց դ’Արտանյանը։

— Հավատացեք ինձ,— շարունակեց դը Տրևիլը։— Այդպիսի ձեռնարկումների պետք է գնալ չորսով, որպեսզի գոնե մեկը նպատակին հասնի։

— Այո, դուք իրավացի եք, տեր իմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Բայց դուք ճանաչում եք Աթոսին, Պորտոսին ու Արամիսին և գիտեք նաև, որ ես կարող եմ հույս դնել նրանց վրա։

— Առանց հայտնելու նրանց գաղտնի՞քը, որ ես ինքս էլ չուզեցի իմանալ։

— Մենք մի անգամ ընդմիշտ երդում ենք տվել իրար վստահել կուրորեն և մշտապես նվիրված լինել մի-մյանց։ Բացի դրանից, դուք կարող եք նրանց ասել, որ ամբողջապես ինձ է վստահվում, և նրանք էլ ինձ վրա հույս կդնեն այնպես, ինչպես և դուք։

— Ես կարող եմ նրանցից յուրաքանչյուրին արձակուրդ տալ երկու շաբաթով. Աթոսին, որին դեռ անհանգստացնում է իր վերքը, Ֆորժի ջրերը մեկնելու համար, Պորտոսին և Արամիսին՝ ուղեկցելու համար իրենց ընկերոջը, որին նրանք այդպիսի ծանր վիճակում մենակ թողնել չեն կարող։ Արձակուրդային վկայականն ապացույց կլինի, որ ուղևորությունը կատարվում է իմ համաձայնությամբ։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից, տեր իմ։ Դուք անսահման բարի եք։

— Անհապաղ գնացեք նրանց մոտ։ Մեկնելու եք հենց այս գիշեր... Այո, բայց հիմա մի դիմում գրեցեք պարոն Դեզեսարի անունով։ Հնարավոր է, որ արդեն լրտեսը կրկնակոխ հետևում է ձեզ, և ձեր գալը ինձ մոտ, որ այդ դեպքում արդեն հայտնի կլինի կարդինալին, այդ դիմումով կարդարացվի։

Դ’Արտանյանը դիմումը գրեց, և դը Տրևիլը երիտասարդ գասկոնացու ձեռքից դիմումը վերցնելով ասաց, որ ոչ ուշ, քան երկու ժամից բոլոր չորս արձակուր-դային վկայականները կլինեն ուղևորությանը մաս-նակցող չորս ընկերներից յուրաքանչյուրի տանը։

— Բարի եղեք իմ վկայականը ուղարկել Աթոսի մոտ,— խնդրեց դ’Արտանյանը։— Ես վախենում եմ, որ տուն վերադառնալով կարող եմ հանդիպել որևէ անախորժ անակնկալի։

— Մի անհանգստացեք։ Ցտեսություն և բարի ճանապարհ... Հա՛, սպասեցեք...— գոչեց դը Տրևիլը՝ դ’Արտան-յանին կանգնեցնելով։ Դ’Արտանյանը ետ դարձավ։

— Փող ունե՞ք դուք։

Դ’Արտանյանը ձեռքը խփեց գրպանի դրամի քսակին։

— Բավակա՞ն է,— հարցրեց դը Տրևիլը։

— Երեք հարյուր պիստոլ է։

— Հիանալի է։ Այդքանով աշխարհի ծայրն էլ կարելի է գնալ։ Դե ուրեմն գնացեք։

Դ’Արտանյանը գլուխ տվեց պ-րն դը Տրևիլին, որն իր ձեռքը մեկնեց նրան։ Երիտասարդ գասկոնացին հարգալից շնորհակալությամբ սեղմեց նրա ձեռքը։ Փարիզ գալու օրվանից նա չէր հագենում գովաբանելու այդ հիանալի մարդուն, որը միշտ այնքան ազնիվ էր ու մեծահոգի։

Առաջինը, որի մոտ գնաց դ’Արտանյանը, Արամիսն էր։ Դ’Արտանյանը իր ընկերոջ մոտ չէր եղել այն անմոռանալի երեկոյից հետո, երբ հետևում էր տիկին Բոնասիեին։ Դեռ ավելին, վերջին ժամանակներս նա նույնիսկ հազվադեպ էր հանդիպում երիտասարդ հրացանակրին, և ամեն անգամ, երբ տեսնում էր նրան, թվում էր, թե իր ընկերոջ դեմքին ինչ-որ թախծի հետքեր է նկատում։

Այդ երեկո նույնպես Արամիսը դեռ քնելու չէր պառկել և մռայլ էր ու մտախոհ։ Դ’Արտանյանը փորձեց հարցուփորձ անել նրան տխրության պատճառների մասին։ Արամիսը պատճառ բերեց Ավգուստին Երանելու տասնութերորդ գլխի մեկնաբանությունները, որը նա եկող շաբաթվա համար պետք է գրեր լատիներեն և որը որպես թե խիստ անհանգստացնում էր իրեն։

Երկու ընկերներն արդեն մի քանի րոպե զրուցում էին, երբ հանկարծ ներս մտավ պ-րն դը Տրևիլի սպասա-վորներից մեկը և Արամիսին հանձնեց մի կնքված ծրար։

— Այս ի՞նչ է,— հարցրեց հրացանակիրը։

— Արձակուրդի թույլտվություն, որի մասին դուք, տեր իմ, բարեհաճել էիք խնդրել,— պատասխանեց սպասավորը։

— Բայց ես ամենևին արձակուրդ չեմ խնդրել,— բացականչեց Արամիսը։

— Լռեցեք և վերցրեք,— շշնջաց նրան դ’Արտանյանը։— Եվ ահա ձեզ, բարեկամս, կես պիստոլ ձեր աշխատանքի համար,— ավելացրեց նա դառնալով սպասավորին։— Հաղորդեցեք պարոն դը Տրևիլին, որ պարոն Արամիսը սրտանց շնորհակալ է նրանից։

Սպասավորը մինչև գետին գլուխ խոնարհելով դուրս գնաց։

— Այս ի՞նչ է նշանակում,— հարցրեց Արամիսը։

— Հավաքեցեք ամեն բան, ինչ կարող է ձեզ պետք գալ երկու շաբաթվա ճանապարհորդության համար և հետևեցեք ինձ։

— Բայց ես հիմա չեմ կարող Փարիզը թողնել, առանց իմանալու...

Արամիսը լռեց։

— ...Թե ինչ է պատահել նրան, այնպես չէ՞,— նրա փոխարեն շարունակեց դ’Արտանյանը։

— Ո՞ւմ,— հարցրեց Արամիսը։

— Այն կնոջը, որն այստեղ էր։ Այն կնոջը, որը ասեղնագործված թաշկինակ ունի։

— Ձեզ ո՞վ ասաց, որ այստեղ կին է եղել,— գոչեց Արամիսը մահվան պես սփրթնելով։

— Ես տեսա նրան։

— Եվ գիտե՞ք ով է նա։

— Գլխի եմ ընկնում համենայն դեպս։

— Լսեցեք,— ասաց Արամիսը։— Քանի որ դուք այդքան շատ բան գիտեք, չե՞ք կարող ասել, թե ինչ եղավ այդ կինը։

— Ենթադրում եմ, որ նա վերադարձել է Տուր։

— Տո՞ւր։ Այո, հնարավոր է։ Դուք ճանաչում եք նրան։ Բայց նա ինչպե՞ս վերադարձավ Տուր՝ առանց մի խոսք ասելու ինձ։

— Նա վախեցել է ձերբակալությունից։

— Բայց ինչո՞ւ ինձ նամակ չգրեց։

— Վախեցել է ձեզ փորձանքի մեջ գցել։

— Դ’Արտանյան, դուք կյանք եք վերադարձնում ինձ,— գոչեց Արամիսը։— Ես կարծում էի, թե ինձ արհամարհում, խաբում են։ Ես այնքա՜ն երջանիկ էի, որ նորից տեսնում եմ նրան։ Ես չէի կարող ենթադրել, որ նա իմ պատճառով վտանգի է ենթարկում իր ազատությունը, բայց մյուս կողմից, ի՞նչ պատճառ կարող էր նրան ստիպել Փարիզ վերադառնալ։

— Այն նույն պատճառը, որով մենք այսօր մեկնում ենք Անգլիա։

— Իսկ ի՞նչ պատճառ է այդ,— հարցրեց Արամիսը։

— Երբևիցե, Արամիս, ձեզ այն հայտնի կդառնա։ Բայց առայժմ ես ավելորդ խոսքեր չեմ ասի՝ հիշելով աստվածաբանի ազգականուհուն։

Արամիսը ժպտաց, հիշելով այն հեքիաթը, որ մի ժա-մանակ ինքը պատմել էր ընկերներին։

— Լավ, ի՞նչ կա որ։ Քանի որ նա գնացել է Փարիզից, և դուք դրանում համոզված եք, այլևս ոչ մի բան ինձ այստեղ չի պահում, և ես պատրաստ եմ ճանապարհ ընկնելու ձեզ հետ։ Դուք ասացիք, որ մենք գնում ենք...

— Ամենից առաջ Աթոսի մոտ, և եթե դուք պատրաստվում եք ինձ հետ գալու, ապա խորհուրդ եմ տալիս շտապել, որովհետև մենք շատ ժամանակ կորցրինք։ Հա՜, ի դեպ, նախազգուշացրեք Բազենին։

— Բազենը գալո՞ւ է մեզ հետ։

— Հնարավոր է։ Համենայն դեպս օգտակար կլինի, եթե նա ևս գա Աթոսի մոտ։

Արամիսը Բազենին կանչեց և հրամայեց իրենց հետևից գալ Աթոսի մոտ։

— Դե՛հ, գնացինք,— ասաց նա վերցնելով իր թիկնոցը, սուսերը, գոտին խրելով իր երեք ատրճանակները և պատահաբար կորած որևէ դրամ որոնելով՝ դարակները մի քանի անգամ ետ ու առաջ քաշեց։ Համոզվելով, որ իր որոնումներն իզուր են, նա դ’Արտանյանի հետևից ուղղվեց դեպի դուռը, մտքում ինքն իրեն հարց տալով. երիտասարդ գվարդիականը որտեղից կարող էր իր պես լավ իմանալ, թե ով է եղել այն կինը, որ վայելել է իր հյուրասիրությունը, և իրենից էլ լավ իմանալ, թե որտեղ է թաքնվել այդ կինը։

Երբ արդեն հասել էին շեմքին, Արամիսը ձեռքը դրեց դ’Արտանյանի ուսին։

— Դուք ոչ ոքի բան չե՞ք ասել այդ կնոջ մասին,— հարցրեց նա։

— Ոչ ոքի՝ ամբողջ աշխարհում։

— Նույնիսկ Աթոսին ու Պորտոսի՞ն էլ։

— Ոչ մի խոսք։

— Փառք Աստծու։

Եվ այս բանից հանգստանալով Արամիսը դ’Արտանյանի հետ շարունակեց իր ճանապարհը։ Շուտով նրանք երկուսն էլ հասան այն տունը, որտեղ ապրում էր Աթոսը։

Երբ ներս մտան՝ Աթոսը մի ձեռքում բռնած ուներ արձակուրդի թույլտվությունը, մյուսում՝ պ-րն դը Տրևիլի նամակը։

— Արդյոք չե՞ք կարող բացատրել ինձ, թե ինչ են նշանակում այս արձակուրդը և այս նամակը, որ հենց նոր ստացա ես,— հարցրեց նա զարմացած։

«Սիրելիդ իմ Աթոս, ես համաձայն եմ երկու շաբաթով հանգիստ տալու ձեզ, քանի որ ձեր առողջությունն այդպես է պահանջում։ Կարող եք մեկնել Ֆորժի ջրերը, կամ որևէ այլ տեղ ըստ ձեր հայեցողության։ Շուտ կազդուրվեցեք։

։։։։։։։։։Ձեր նկատմամբ բարեհաճ՝ Տրևիլ»։

Այդ նամակը և արձակուրդը, Աթոս, նշանակում է, որ դուք պետք է հետևեք ինձ։

— Ֆորժի ջրե՞րը։

— Այնտեղ կամ մի այլ տեղ։

— Թագավորին ծառայելո՞ւ համար։

— Թագավորին ու թագուհուն։ Մի՞թե մենք նորին մեծություն թագավորի և թագուհու ծառաները չենք։

Ճիշտ այդ պահին երևաց Պորտոսը։

— Գրո՛ղը տանի,— գոչեց նա ներս մտնելով։— Այդ որ ժամանակից է հրացանակիրներին արձակուրդ տրվում առանց նրանց խնդրանքի։

— Այն ժամանակից, երբ նրանք ունեն բարեկամներ, որոնք խնդրում են նրանց փոխարեն։

— Ա-ա՜,— ծոր տվեց Պորտոսը,— երևում է՝ այստեղ ինչ-որ նորություններ կան։

— Այո, մենք մեկնում ենք,— պատասխանեց Արամիսը։

— Դեպի ո՞ւր,— հարցրեց Պորտոսը։

— Ճիշտն ասած՝ լավ չգիտեմ,— պատասխանեց Աթոսը։— հարցրու դ’Արտանյան։

— Մենք, պարոննե՛ր, մեկնում ենք Լոնդոն,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Լոնդո՜ն,— գոչեց Պորտոսը։— Ի՞նչ ենք անելու մենք Լոնդոնում։

— Ահա այդ է, որ ես իրավունք չունեմ ձեզ ասելու, պարոննե՛ր։ Դուք ստիպված եք վստահելու ինձ։

— Բայց Լոնդոն գնալու համար փող է հարկավոր,— ասաց Պորտոսը,— իսկ ես փող չունեմ։

— Ես ևս։

— Ես էլ։

— Ես փող ունեմ,— ասաց դ’Արտանյանը գրպանից հա-նելով իր գանձը և սեղանի վրա գցելով այն։— Այս քսակում երեք հարյուր պիստոլ կա։ Յուրաքանչյուրս կվերցնենք յոթանասունհինգ պիստոլ, դա բավական կլինի Լոնդոն գնալու և վերադառնալու համար։ Ի դեպ, հանգիստ եղեք, մենք բոլորս Լոնդոն չենք հասնի։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև, ամենայն հավանականությամբ, մեզնից որևէ մեկը ճանապարհին կմնա։

— Ուրեմն այդ ինչ է, մենք արշավի՞ ենք դուրս գալիս։

— Եվ այն էլ շատ վտանգավոր արշավի, պետք է նախազգուշացնեմ ձեզ։

— Գրողը տանի,— գոչեց Պորտոսը,— դեհ, քանի որ մենք սպանվելու վտանգի ենք ենթարկում մեզ, ես գոնե կուզենայի իմանալ, թե հանուն ինչի ենք անում այդ։

— Դա քեզ թեթևությո՞ւն կբերի,— հարցրեց Աթոսը։

— Պետք է խոստովանեմ,— ասաց Արամիսը,— որ ես համաձայն եմ Պորտոսի հետ։

— Բայց մի՞թե թագավորը սովորություն ունի հաշիվ տալու ձեզ։ Ո՛չ։ Նա պարզապես ասում է ձեզ, պարոննե՛ր Գասկոնում կամ Ֆլանդրիայում կռիվ է, գնացեք կռվելու, և դուք գնում եք։ Հանուն ինչի՞։ Դուք նույնիսկ չեք էլ մտածում դրա մասին։

— Դ’Արտանյանն իրավացի է,— ասաց Աթոսը։— Ահա մեր երեքիս արձակուրդային վկայականները, որ ուղարկել է պարոն դը Տրևիլը, և ահա երեք հարյուր պիստոլ, որ հայտնի չէ ով է տվել։ Գնանք մեռնելու, որտեղ ուղարկում են մեզ։ Կյանքն ի՞նչ բան է, որ նրա համար այդքան հարցուփորձ անես։ Դ’Արտանյան, ես պատրաստ եմ հետևելու քեզ։

— Ես էլ,— ասաց Պորտոսը։

— Ես էլ,— ասաց Արամիսը։— Ի դեպ, հիմա ես դեմ չեմ Փարիզից մեկնելու։ Ինձ հարկավոր է զվարճանալ։

— Զվարճություններ շատ կունենաք, պարոննե՛ր, հանգիստ եղեք,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Հիանալի է։ Իսկ ե՞րբ ենք ճանապարհ ընկնում,— հարցրեց Աթոսը։

— Հենց հիմա,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ոչ մի րոպե կորցնել չի կարելի։

— Է՜յ, Գրիմո՛, Պլանշե՛, Մուշկետո՛ն, Բազե՜ն,— ձայն տվին չորսն էլ իրենց սպասավորներին։— Փայլեցրեք մեր բոտֆորտները^[76] և բերեք մեր ձիերին։

Այն տարիներին ընդունված կարգ էր, որ ամեն մի հրացանակիր իր ձին և իր սպասավորի ձին պահի ընդհանուր ախոռում, ինչպես զորանոցում։ Պլանշեն, Գրիմոն, Մուշկետոնը և Բազենը վազեցին իրենց տերերի հրամանը կատարելու։

— Իսկ այժմ,— ասաց Պորտոսը,— արշավի ծրագիր կազ-մենք։ Ամենից առաջ ո՞ւր ենք գնում մենք։

— Կալե,— ասաց դ’Արտանյանը։— Դա Լոնդոն տանող ամենակարճ ճանապարհն է։

— Այդ դեպքում, ահա իմ կարծիքը,— սկսեց Պորտոսը։

— Ասա։

— Չորս հոգով միասին գնալը կարող է կասկած հարուցել։ Դ’Արտանյանը մեզնից յուրաքանչյուրին համապատասխան ցուցում կտա։ Ես առաջ կգնամ դեպի Բուլոն, որպեսզի ճանապարհը հետախուզեմ։ Աթոսը երկու ժամ հետո ճանապարհ կընկնի դեպի Ամիեն։ Արամիսը նրանից հետո կգնա դեպի Նուայոն։ Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, նա կարող է գնալ որ ճանապարհով կուզենա, բայց Պլանշեի հագուստով, իսկ Պլանշեն դուրս կգա նրանից հետո, գվարդիականի համազգեստով, որպես թե դ’Արտանյանն է։

— Պարոննե՛ր,— ասաց Աթոսը,— իմ կարծիքն այն է, որ սպասավորներին այդպիսի գործի մասնակից չպետք է անել։ Ազնվականը պատահաբար կարող է գաղտնիքը մատնել, բայց սպասավորը համարյա միշտ կծախի այն։

— Պորտոսի ծրագիրը ինձ անհաջող է թվում,— ասաց դ’Արտանյանը։— Նախևառաջ ես ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպիսի ցուցումներ պիտի տամ ձեզ։ Ես մի նամակ եմ տանում։ Ահա ամբողջը։ Ես չեմ կարող երեք պատճեն հանել այդ նամակից, որովհետև այն կնքված է։ Ուստի ինձ թվում է, մենք պետք է միասին գնանք։ Նամակը, ահա, այստեղ է, այս գրպանում։— Եվ նա ցույց տվեց, թե որ գրպանումն է նամակը։ — Եթե ես սպանվեմ, ձեզնից մեկը նամակը կվերցնի, և դուք կշարունակեք ձեր ճանապարհը։ Եթե նրան էլ սպանեցին, կգա երրորդի հերթը և այսպես շարունակ... Միայն թե գոնե մեկը տեղ հասնի։ Այդ էլ բավական կլինի։

— Կեցցե՛ս, դ’Արտանյան, ես էլ այդ նույն կարծիքին եմ,— ասաց Աթոսը։— Եվ պետք է հետևողական լինել։ Ես գնում եմ ջրերը, դուք ինձ ուղեկցում եք։ Ֆորժի ջրերի փոխարեն ես գնում եմ ծովափ. չէ՞ որ ազատ եմ ընտրություն անելու։ Մեզ ուզում են բռնել։ Ես ներկայացնում եմ պարոն դը Տրևիլի նամակը, իսկ դուք՝ ձեր վկայականները։ Հարձակվում են մեզ վրա, մենք պաշտպանվում ենք։ Մեզ դատում են, իսկ մենք ամենայն համառությամբ պնդում ենք, թե մտադիր էինք միայն մի քանի անգամ սուզվել ծովի մեջ։ Զատ-զատ ճանապարհ գնացող չորս մարդկանց հետ հաշիվ տեսնելը մի դժվար բան չի, այնինչ չորսը միասին արդեն մի խումբ են կազմում։ Եթե մեր դեմ բանակ էլ ուղարկեն, մենք մարտը կընդունենք, և նա, ով ողջ կմնա, ինչպես դ’Արտանյանն ասաց, նամակը կտանի։

— Հիանալի է,— ասաց Արամիսը։— Դու հազվադեպ ես խոսում, Աթոս, բայց երբ խոսում ես, ապա Հովհան Ոսկեբերանից^[77] վատ չես խոսում։ Ես ընդունում եմ Աթոսի ծրագիրը։ Իսկ դո՞ւ, Պորտոս։

— Ես նույնպես,— ասաց Պորտոսը,— եթե դ’Արտանյանը համաձայն է դրան։ Դ’Արտանյանը, որին հանձնարարված է նամակը, բնականաբար, մեր արշավախմբի պետն է։ Թող նա ինքը որոշի, իսկ մենք կկատարենք նրա հրամանները։

— Դե ուրեմն,— ասաց դ’Արտանյանը,— ես որոշեցի. մենք ընդունում ենք Աթոսի ծրագիրը և մեկնում ենք կես ժամից։

— Ընդունված է,— միաձայն ասացին բոլոր երեքն էլ։

Եվ նրանցից յուրաքանչյուրը ձեռքը մեկնելով քսակին իր համար վերցրեց յոթանասունհինգ պիստոլ և սկսեց պատրաստություններ տեսնել, որպեսզի կես ժամից հետո պատրաստ լինի մեկնմանը։

XX. Ճանապարհորդություն

Գիշերվա ժամը երկուսին մեր չորս արկածախնդիրները Փարիզից դուրս եկան Սեն Դենի դարպասով։ Քանի դեռ շուրջը խավար էր տիրում, նրանք գնում էին լուռ. խավարը, հակառակ իրենց կամքի, ազդում էր նրանց վրա, ամենուրեք նրանց աչքին դարաններ էին երևում։

Արեգակի առաջին ճառագայթների հետ նրանց լեզուները բացվեցինք իսկ արևի հետ միասին վերադարձավ նաև սովորական զվարթությունը։ Նրանց սիրտն ավելի արագ էր զարկում, աչքերը ժպտում էին, ինչպես ճակատամարտի նախօրյակին։ Մի տեսակ զգացվում էր, որ կյանքը, որից գուցե և ստիպված կլինեն բաժանվել, ամենևին էլ վատ բան չէ։

Ի դեպ, զորասյունը բավական ազդու տեսք ուներ. հրացանակիրների սևաթույր նժույգները, նրանց հաստատուն քայլվածքը, մի սովորություն, որ ձեռք էին բերել հեծելավաշտում և զինվորի այդ ազնիվ ընկերներին ստիպում էր առաջ շարժվել համաչափ քայլքով, այս ամենը ինքնին արդեն կարող էր մերկացնել ամենախիստ ծպտվածությունը։

Չորս ընկերների հետևից գնում էին նրանց սպա-սավորները՝ մինչև ատամները զինված։

Ամեն ինչ բարեհաջող անցավ մինչև Շանտիլիա, ուր ընկերները հասան առավոտյան ժամը ութին։ Հարկավոր էր նախաճաշել։ Նրանք ձիերից ցած թռան մի պանդոկի առաջ, որի ցուցանակին պատկերված էր, թե ինչպես սուրբ Մարտինը աղքատին է տալիս իր թիկնոցի կեսը։ Սպասավորներին հրամայեցին ձիերի թամբը չվերցնել և պատրաստ լինել անհապաղ ճանապարհը շարունակելու։

Ընկերները մտան ընդհանուր սենյակը և սեղան նստեցին։

Մի ինչ-որ ազնվական, որը հենց նոր էր եկել Դամարտենի ճանապարհով, նույն սեղանի մոտ նստած նախաճաշում էր։ Նա խոսք բաց արեց եղանակի մասին։ Մեր ճանապարհորդները պատասխանեցին։ Նա խմեց սրանց կենացը։ Սրանք էլ խմեցին նրա կենացը։

Բայց այն պահին, երբ Մուշկետոնը ներս մտնելով զեկուցեց, որ ձիերը պատրաստ են, և ընկերները վեր կացան սեղանից, անծանոթը Պորտոսին առաջարկեց խմել կարդինալի կենացը։ Պորտոսն ասաց, որ պատրաստ է անելու այդ, եթե անծանոթն էլ իր հերթին խմի թագավորի կենացը։ Անծանոթը գոչեց, թե չի ճանաչում ուրիշ թագավոր, բացի նորին սրբազնությունից։ Պորտոսը նրան հարբեցող անվանեց։ Անծանոթը սուսերը դուրս քաշեց։

— Դուք սխալ թույլ տվիք,— ասաց Աթոսը,— բայց ճար չկա, այժմ արդեն նահանջել չի լինի։ Սպանեցեք այդ մարդուն և որքան կարելի է շուտ հասեք մեր հետևից։

Եվ երեք ընկերները թռան իրենց ձիերի վրա ու սլացան ամբողջ թափով, մինչդեռ Պորտոսը իր հակառակորդին երդվում էր ծակծկել նրան սուսերամարտի արվեստում հայտնի բոլոր եղանակներով։

— Այսպես ուրեմն, սա առաջին համարն է,— ասաց Աթոսը, երբ մի հինգ հարյուր քայլ հեռացել էին։

— Բայց ինչո՞ւ այդ մարդը հենց Պորտոսի օձիքից կպավ և ոչ թե մեզնից որևէ մեկի,— հարցրեց Արամիսը։

— Որովհետև Պորտոսը բոլորիցս բարձր էր խոսում, և այդ մարդը նրան պետի տեղ դրեց,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ես միշտ ասել եմ, որ այս երիտասարդ գասկոնաին խելքի ծով է,— մրմնջաց Աթոսը։

Եվ ճամփորդներն առաջ գնացին։

Բովում նրանք երկու ժամով կանգ առան, որպեսզի ձիերին հանգիստ տան, մասամբ էլ հուսալով, թե Պորտոսը կհասնի իրենց հետևից։ Երկու ժամն անցնելուց հետո տեսնելով, որ Պորտոսը չի երևում և նրա մասին ոչ մի տեղեկություն չկա, նրանք առաջ գնացին։

Բովից մի մղոնաչափ անցնելուց հետո, այնպիսի մի վայրում, որտեղ ճանապարհը սեղմվել էր երկու զառիվայրերի միջև, նրանց հանդիպեցին ութը թե տասը մարդ, որոնք оգտվելով նրանից, որ ճանապարհն այստեղ սալահատակած չէր, ձևացրին, թե իբր ճանապարհն են նորոգում։ Իրականում նրանք փոսեր էին փորում և ջանասիրաբար խորացնում էին կավոտ ճանապարհի ակոսահետքերը։

Արամիսը, վախենալով, թե այդ արհեստական ցեխի մեջ իր բոտֆորտները կկեղտոտի, զայրացած գոռաց նրանց վրա։ Աթոսը փորձ արեց լռեցնել նրան, բայց արդեն ուշ էր։ Բանվորները սկսեցին ծաղրել ճանապարհորդներին և իրենց լկտիությամբ նույնիսկ հանդարտաբարո Աթոսին ստիպեցին գլուխը կորցնել և ձին քշել ուղիղ նրանցից մեկի վրա։

Այն ժամանակ այդ բոլոր մարդիկ քաշվեցին դեպի ուղեզրի առուն և զինվեցին այնտեղ թաքցրած հրացաններով։ Մեր յոթ ուղևորները ստիպված եղան բառացիորեն անցնել նրանց խիտ շարքի միջով։ Արամիսը ուսից վիրավորվեց գնդակով, իսկ մի ուրիշ գնդակ խրվեց Մուշկետոնի մարմնի փափուկ մասի մեջ գոտկատեղից մի քիչ ներքև։ Սակայն միայն Մուշկետոնը ցած սահեց ձիուց, իր վերքը տեսնելու հնարավորություն չունենալով՝ նա, ըստ երևույթին, այդ վերքը շատ ավելի ծանր էր համարում, քան իրականում կար։

— Սա դարան է,— ասաց դ’Արտանյանը։— Մենք չենք կրակի, առաջ գնանք։— Արամիսը, թեպետև վիրավոր էր, բռնեց իր նժույգի բաշը, և ձին սլացավ մյուսների հետևից։ Մուշկետոնի ձին էլ հասավ նրանց և, առանց ձիավորի, շարքում իր տեղը գրավեց։

— Մենք պահեստի ձի կունենանք,— ասաց Աթոսը։

— Ես կգերադասեի պահեստի գլխարկ ունենալ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Իմ սեփական գլխարկը գն-դակը ցած գցեց։ Դեռ լավ է, որ նամակը, որ տանում եմ ես, այդ գլխարկի մեջ չէր պահված։

— Այդ ամենը հասկանալի է,— նկատեց Արամիսը,— բայց նրանք կսպանեն խեղճ Պորտոսին, երբ նա անցնելիս լինի սրանց մոտով։

— Եթե Պորտոսը ոտքի վրա լիներ,— ասաց Աթոսը,— ապա նա արդեն մեր հետևից հասած կլիներ. ես կարծում եմ, որ դիրք մտնելով՝ հարբեցողը ուշքի է եկել։

Նրանք սլացան էլի մի երկու ժամ, թեև ձիերն այնպես էին տանջվել, որ պետք էր երկյուղ կրել, թե շուտով դուրս կգան շարքից։

Ուղևորները թեքվեցին դեպի գյուղական ճանապարհը, հուսալով, թե այստեղ ավելի լավ կխուսափեն ընդհարումներից։ Սակայն Կրևկերում Արամիսն ասաց, որ այլևս առաջ շարժվելու ուժ չունի։ Եվ իրոք, այստեղ հասնելու համար հարկավոր էր ունենալ նրա արիությունը, որ նա թաքցնում էր արտաքին շքեղության ու նրբին շարժուձևերի տակ։ Րոպե առ րոպե նա գունատվում էր, և ստիպված էին նրան բռնած պահել թամբի վրա։ Նրան ձիուց իջեցրին մի ինչ-որ պանդոկի դռան առաջ և մոտը թողին Բազենին, որը զինված ընդհարումների ժամանակ ավելի շուտ խանգարում էր, քան օգնում։ Հետո նրանք նորից առաջ շարժվեցին, հուսալով, թե կգիշերեն Ամիենում։

— Գրողը տանի,— խոսեց Աթոսը, երբ փոքրիկ խումբը, որն այժմ արդեն բաղկացած էր միայն երկու տերերից ու երկու սպասավորներից, նորից ճանապարհ էր ընկել։— Հիմա արդեն այլևս ես ծուղակի մեջ չեմ ընկնի։ Կարող եմ երաշխավորել, որ այստեղից մինչև Կալե հասնելը այլևս չեն կարող ինձ ստիպել նույնիսկ բերանս բաց անել։ Երդվում եմ...

— Մի՛ երդվեք,— ընդհատեց նրան դ’Արտանյանը։ — Ավելի լավ է մի քիչ ավելի արադ գնանք, եթե միայն ձիերը կդիմանան։

Եվ ճանապարհորդները խթանեցին իրենց ձիերին, որից ձիերն ասես նոր ուժ ու նոր կայտառություն ստացան։

Նրանք Ամիեն հասան կեսգիշերին և ձիերից իջան «Ոսկե Շուշան» հյուրանոցի առաջ։

Պանդոկապետը աշխարհիս ամենահարգևոր մարդը դուրս եկավ։ Նա եկվորներին դիմավորեց մի ձեռքում մոմակալը բռնած, մյուսում՝ իր գիշերային թասակը։ Նա ցանկություն հայտնեց իր երկու հյուրերից յուրաքանչյուրին հասկացնելու մի-մի առանձին հիանալի սենյակ։ Դժբախտաբար այդ սենյակները գտնվում էին հյուրանոցի երկու հակադիր ծայրերում։ Դ’Ատանյանը և Աթոսը հրաժարվեցին։ Հյուրանոցի տերը ասաց, որ ինքը նրանց արժանապատվությանը վայել ուրիշ սենյակներ չունի։ Սակայն ճամփորդները պատասխանեցին, որ իրենք գիշերը անց կկացնեն ընդհա-նուր սենյակում, ներքնակների վրա, որոնք կարելի է փռել հատակին։ Հյուրանոցի տերը փորձեց պնդել իր առաջարկությունը, ճամփորդները չզիջեցին։ Եվ նա ստիպված եղավ հնազանդվել հյուրերի ցանկությանը։

Դեռ նոր էին անկողինները փռել և դուռը փակել, մեկ էլ բակից բախեցին լուսամուտների խլափեղկերը։ Հարցրին, թե ո՛վ է, և ճանաչելով իրենց սպասավորների ձայները, լուսամուտը բաց արին։

Իսկապես՝ նրանք էին՝ Պլանշեն և Գրիմոն։

— Ձիերը մենակ Գրիմոն էլ կարող է պահել,— ասաց Պլանշեն։ — Եթե պարոնները թույլ կտան, ես կպառկեմ այստեղ, դռան առաջ։ Այսպիսով պարոնները կարող են վստահ լինել, որ ոչ ոք իրենց չի մոտենա։

— Իսկ ինչի՞ վրա կպառկես,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ահա իմ անկողինը,— պատասխանեց Պլանշեն՝ ցույց տալով մի խտիտ ծղոտ։

— Դու իրավացի ես, եկ այստեղ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Հյուրանոցի տիրոջ սփաթը ինձ դուր չեկավ։ Չափից դուրս քաղցրածոր էր։

— Ինձ ևս դուր չեկավ,— ավելացրեց Աթոսը։

Պլանշեն լուսամուտից ներս մտավ և դռան տակ պառկեց, իսկ Գրիմոն գնաց քնելու ախոռում, խոստանալով, որ վաղը առավոտյան ժամը հինգին բոլոր չորս ձիերն էլ պատրաստ կլինեն։

Գիշերը բավական հանգիստ անցավ։ Ճիշտ է, ժամը երկուսին մոտ ինչ-որ մեկը փորձեց դուռը բաց անել, բայց Պլանշեն արթնանալով գոռաց՝ «Ո՞վ է»։ Նրան պատասխանեցին, թե շփոթել են դուռը և հեռացան։

Առավոտյան ժամը չորսին ախոռից կատաղի աղմուկ լսվեց։ Գրիմոն, ինչպես պարզվեց, փորձել էր ձիապան-ներին արթնացնել, և ձիապանները հարձակվել էին նրա վրա ու ծեծել։ Ընկերները լուսամուտը բանալով տեսան, որ խեղճ Գրիմոն ուշաթափ փռված է բակում։ Նրա գլուխը պատռված էր եղանի կոթով։

Պլանշեն իջավ բակ, որպեսզի ձիերը թամբի։ Սա-կայն ձիերի ոտքերը ջարդված էին։ Ճանապարհը շարունակել կարող էր միայն Մուշկետոնի ձին, որը նա-խորդ օրը հինգ թե վեց ժամ քայլել էր առանց ձիավորի, սակայն, ինչ-որ անհասկանալի թյուրիմացությամբ, հեքիմը, որին իբր թե ուղարկել էին հյուրանոցի տիրոջ ձիերից մեկից արյուն առնելու, սխալ-մամբ արյուն էր առել Մուշկետոնի ձիուց։

Դրությունը սկսում էր անհանգստություն առաջացնել. իրար հաջորդող այս բոլոր փորձանքները կարելի էր պատահականություն համարել, սակայն նույնպիսի հավանականությամբ կարելի էր համարել նաև դավադրության արդյունք։ Աթոսը և դ’Արտանյանը փողոց դուրս եկան, իսկ Պլանշեն գնաց իմանալու, թե չի՞ կարելի արդյոք երեք ձի գնել։ Պանդոկի դռան մոտ կանգնած էին երկու թամբած ու սանձված ձիեր՝ կայտառ և ուժեղ։ Դրանք հենց այն էին, ինչ հարկավոր էր։ Պլանշեն հարցրեց, թե որտեղ են այդ ձիերի տերերը։ Նրան պատասխանեցին, որ տերերը գիշերը եղել են այստեղ, այս հյուրանոցում և այժմ պանդոկապետի հետ մաքրում են իրենց հաշիվը։

Աթոսը իջավ, որպեսզի գիշերելու փողը վճարի, իսկ դ’Արտանյանը և Պլանշեն կանգնած մնացին դռան մոտ։

Պանդոկապետը տեղավորված էր ցածր առաստաղով մի սենյակում, որ գտնվում էր շենքի խորքում։ Աթոսին խնդրեցին գնալ այնտեղ։

Ներս մտնելով և ոչինչ չկասկածելով՝ Աթոսը հանեց երկու պիստոլ և մեկնեց պանդոկապետին։ Պանդոկի տերը նստած էր վաճառասեղանի հետևը, որի դարակներից մեկը բաց էր։ Նա դրամները վերցրեց և բռի մեջ շուռումուռ տալով հանկարծ գոռաց, թե դրանք կեղծ դրամներ են, և ինքը կհրամայի իսկույն ձերբակալել Աթոսին ու նրա ընկերներին որպես դրամանենգների։

— Սրիկա՛,— գոռաց Աթոսը մի քայլ անելով դեպի նա։— Ես քո ականջները կկտրեմ։

Բայց հենց նույն րոպեին չորս մարդ մինչև ատամները զինված դուրս թռան կողքի դռնից և հարձակվեցին Աթոսի վրա։

— Ես ծուղակի մեջ ընկա՜,— գոռաց Աթոսը իր թոքերի ամբողջ ուժով։— Դու սլացիր, դ’Արտանյան։ Խթանիր ձիուդ,— և երկու անգամ ատրճանակից կրակեց։

Դ’Արտանյանը և Պլանշեն չհապաղեցին։ Դռան մոտ կապված ձիերն արձակելով՝ նրանք թռան նրանց վրա և խթանելով սրարշավ ճանապարհ ընկան։

— Դու չտեսա՞ր, թե ինչ եղավ Աթոսի հետ,— հարցրեց դ’Արտանյանը Պլանշեին՝ առանց դանդաղեցնելու ընթացքը։

— Ա՜խ, տե՜ր իմ,— պատասխանեց Պլանշեն,— ես տեսա, թե ինչպես նա երկու կրակոցով փռեց հարձակվողներից երկուսին, ապա դռան ապակու միջով այնպես երևաց, թե նա կռվի է բռնվել մյուսների հետ։

— Կեցցե՛ս, Աթոս,— շշնջաց դ’Արտանյանը։— Եվ ինչ-պիսի՜ ցավ, որ ստիպված ենք նրան թողնել մենակ։ Ասենք՝ հնարավոր բան է, որ մի քանի քայլ այն կողմ մեզ էլ նույն վիճակն է սպասում։ Հառա՜ջ, Պլանշե՛, հառա՜ջ։ Դու հիանալի տղա ես։

— Ախր ես ասում էի ձեզ, տեր իմ,— պատասխանեց Պլանշեն,— ասում էի, որ պիկարդացուն կարելի է ճանաչել աստիճանաբար։ Մյուս կողմից էլ՝ ես այստեղ իմ հայրենի վայրերումն եմ, և այդ ինձ սիրտ է տալիս։

Եվ երկուսը՝ է՛լ ավելի ուժեղ խթանելով ձիերին՝ առանց կանգ առնելու արշավեցին մինչև Սենտ Օմեր։ Սենտ Օմերում նրանք ձիերին հանգիստ տվին առանց սանձերը ձեռից բաց թողնելու, վախենալով, թե նոր անակնկալի կհանդիպեն, և հենց փողոցում, ոտքի վրա նախաճաշելով՝ առաջ սլացան։

Մինչև Կալեի դարպասը հարյուր քայլի վրա դ’Արտանյանի ձին ընկավ և այլևս ոտքի կանգնել չէր կարող. արյունը հորդում էր նրա ռունգերից ու աչքերից։ Մնում էր Պլանշեի ձին, բայց այն էլ կանգ էր առել և տեղից շարժել չէր հաջողվում։

Բարեբախտաբար, ինչպես արդեն ասացինք, նրանք քաղաքից ընդամենը մի հարյուր քայլ էին հեռու։ Ձիերը ճանապարհին թողնելով վազեցին նավահանգիստ։ Պլանշեն դ’Արտանյանի ուշադրությունը դարձրեց ինչ-որ ազնվականի վրա, որն, ըստ երևույթին, հենց նոր էր այդտեղ հասել իր սպասավորի հետ և գնում էր նույն ուղղությամբ, ընդամենը մի հիսուն քայլ նրանցից առաջ։

Նրանք շտապեցին հասնել այդ մարդու հետևից, որը, երևում էր, ինչ-որ տեղ էր շտապում։ Նրա բոտֆորտները ծածկված էին փոշու շերտով, և նա սրան-նրան հարցնում էր, թե չի՞ կարող արդյոք ինքը անհապաղ մեկնել Անգլիա։

— Դրանից ավելի հասարակ բան չկա,— պատասխանեց նրան մի նավատեր, որի նավը միանգամայն պատրաստ էր մեկնելու,— բայց այսօր առավոտյան հրաման է եկել՝ ոչ ոքի բաց չթողնել առանց կարդիանալի թույլտվության։

— Ես այդպիսի թույլտվություն ունեմ,— ասաց ազնվականը՝ գրպանից հանելով մի թուղթ։— Ահա այն։

— Թող նավահանգստի պետը նշում անի դրա վրա,— ասաց նավապետը։— Եվ հետո արդեն ուրիշ նավ մի որոնեք բացի իմ նավից։

— Իսկ որտե՞ղ գտնեմ ես նավահանգստի պետին։

— Նա գտնվում է քաղաքից դուրս, իր տանը։

— Եվ այդ տունը...

— Քաղաքից հեռու է մի քառորդ մղոն։ Ահա, այստեղից երևում է, այն բլրի ստորոտի տունն է։

— Լավ,— ասաց եկվորը։

Եվ իր սպասավորի ուղեկցությամբ նա ճանապարհ ընկավ դեպի նավահանգստի պետի տուն։

Մի հիսուն քայլ այդ երկուսին առաջ թողնեըով՝ դ’Արտանյանը և Պլանշեն հետևեցին նրանց։

Երբ քաղաքի սահմաններից դուրս եկան, դ’Արտանյանը քայլերն արագացրեց և մի փոքրիկ անտառի եզրին հասավ եկվոր ազնվականի հետևից։

— Տե՛ր իմ,— սկսեց դ’Արտանյանը։— Դուք, երևում է, շա՞տ եք շտապում։

— Շատ եմ շտապում, տե՛ր իմ։

— Ես չափազանց ափսոսում եմ,— շարունակեց դ’Արտանյանը։ — Սակայն, նկատի ունենալով, որ ես ևս շատ եմ շտապում, ուզում էի խնդրել ձեզ՝ մի լավություն անել ինձ։

— Այսինքն՝ ի՞նչ։

— Ես ուզում էի խնդրել ձեզ, որ ինձ թույլ տաք առաջ անցնել։

— Անկարելի է, տեր իմ,— պատասխանեց ազնվականը։— Ես վաթսուն մղոն ճանապարհն անցել եմ քառասունչորս ժամում, և անհրաժեշտ է, որ վաղը կեսօրին Լոնդոնում լինեմ։

— Ես նույն տարածությունն անցել եմ քառասուն ժամում, և ինձ հարկավոր է վաղը ժամը տասին Լոնդոնում լինել։

— Շատ եմ ափսոսում, տե՛ր իմ, բայց ես առաջինն եմ եկել և առաջինը կգնամ։

— Շատ եմ ափսոսում, տե՛ր իմ, բայց ես երկրորդն եմ եկել և առաջինը կգնամ։

— Թագավորի հրամանո՛վ,— գոչեց ազնվականը.

— Իմ սեփակա՛ն ցանկությամբ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Դուք, երևում է, կռի՞վ եք փնտրում։

— Հապա էլ ուրիշ ի՞նչ։

— Ի՞նչ է հարկավոր ձեզ։

— Դուք ուզո՞ւմ եք իմանալ այդ։

— Հասկանալի է։

— Դե ուրեմն՝ ինձ հարկավոր է այն հրամանը, որ դուք ունեք և որը ես չունեմ, թեև այն չափազանց անհրաժեշտ է ինձ։

— Հուսով եմ, որ դուք կատա՞կ եք անում։

— Ես երբեք կատակ չեմ անում։

— Ճանապարհ տվեք ինձ։

— Դուք չե՛ք անցնի։

— Ա՜յ քաջ պատանի։ Ես կփշրեմ ձեր գլուխը։ Լյուբեն, տո՛ւր ատրճանակները։

— Պլանշե՛,— ասաց դ’Արտանյանը,— հաշիվ տես սպասավորի հետ, իսկ ես գործ կունենամ տիրոջ հետ։

Պլանշեն իր առաջին քաջագործություններից սիրտ առած՝ հարձակվեց Լյուբենի վրա և ուժի ու ճարպկության շնորհիվ տապալեց նրան մեջքի վրա, ծունկը դրեց կրծքին։

— Դուք ձեր գործն արեք, տե՛ր իմ,— ձայն տվեց Պլանշեն։— Ես իմ գործն արդեն արի։

Այս ամենը տեսնելով՝ ազնվականը սուսերը դուրս քաշեց և հարձակվեց դ’Արտանյանի վրա։ Սակայն նա գործ ուներ ուժեղ հակառակորդի հետ։ Երեք վայրկյանում դ’Արտանյանը երեք վերք հասցրեց նրան՝ ամեն մի հարվածին ասելով.

— Ահա՛, սա Աթոսի համար։ Ահա՛, սա Պորտոսի համար։ Ահա՛, սա Արամիսի համար։

Երրորդ հարվածին եկվոր ազնվականը գետին տապալվեց։

Ենթադրելով, որ նա մեռած է կամ ուշաթափ, դ’Արտանյանը մոտեցավ, որպեսզի հրամանը վերցնի նրա-նից։ Սակայն երբ նա ձեռքը մեկնեց խուզարկելու, վիրավորը, որը սուսերը ձեռքից բաց չէր թողել, հարվածեց նրա կրծքին։

— Սա էլ անձամբ ձեզ,— ասաց նա։

— Իսկ այս՝ իմ կողմից։ Վերջին հարվածը՝ որպես նախաճաշ,— կատաղաբար գոռաց դ’Արտանյանը՝ չորրորդ հարվածով սուսերը նրա փորը խրելով ու գետնին մեխելով նրան։

Այս անգամ ազնվականն աչքերը փակեց և գիտակցությունը կորցրեց։

Շոշափելով այն գրպանը, որտեղ եկվորը պահել էր մեկնելու թույլտվությունը, դ’Արտանյանը վերցրեց թուղթը։ Թույլտվությունը գրված էր կոմս դը Վարդի անունով։

Մի վերջին հայացք գցելով գեղեցկատես երիտասարդի վրա, որը հազիվ թե քսանհինգ տարեկանից ավելի լիներ և որին նա թողնում էր այստեղ ուշաթափ վիճակում, գուցեև մեռած, դ’Արտանյանը հառաչեց, մտածելով բախտի տարօրինակությունների մասին, որը մարդկանց ստիպում է ոչնչացնել իրար՝ երրորդ անձնավորության շահերի համար, անձնավորություններ, որոնք բոլորովին օտար են և հաճախ նույնիսկ պատկերացում էլ չունեն այն մարդկանց մասին, որոնք իրար սպանում են իրենց համար։

Սակայն շուտով նրան այս խոհերից հանեց Լյուբենը, որն ամբողջ կոկորդով օգնություն էր գոռում։

Պլանշեն նրա կոկորդից բռնած սեղմում էր ամբողջ ուժով։

— Տե՛ր իմ,— ասաց նա,— քանի ես նրան, ահա, այսպես բռնած եմ, նա կլռի, բայց բավական է, որ բաց թողի, նորից կսկսի գոռալ։ Ես տեսնում եմ, որ սա նորմանդացի է, իսկ նորմանդացիք համառ մարդիկ են։

Եվ իրոք, որքան էլ Պլանշեն ամուր էր սեղմում նրա կոկորդը, Լյուբենն էլի փորձեր էր անում ինչ-որ ձայներ արձակելու։

— Սպասիր,— ասաց դ’Արտանյանը։

Եվ թաշկինակը հանելով խցկեց այդ համառ մարդու բերանը։

— Իսկ հիմա,— առաջարկեց Պլանշեն,— ծառից կապենք սրան։

Նրանք այդ արին ամենայն խնամքով։ Հետո կոմս դը Վարդին էլ քարշ տվին իր սպասավորի մոտ։ Երեկոն իջնում էր։ Վիրավորը և նրա ծառան ոտք ու ձեռքերը կապած՝ գտնվում էին ճանապարհից դուրս, թփերի մեջ, և ակներև էր, որ մինչև առավոտ այդտեղ կմնան։

— Իսկ այժմ՝ նավահանգստի պետի մոտ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Բայց դուք կարծես վիրավորված եք,— նկատեց Պլանշեն։

— Դատարկ բան է։ Զբաղվենք ամենաշտապ գործով, իսկ հետո կվերադառնանք իմ վերքին, ի դեպ, իմ կարծիքով սա վտանգավոր վերք չէ։ Եվ նրանք երկուսն էլ շտապ քայլեցին դեպի հարգարժան պաշտոնյայի տուն։

Նրան զեկուցեցին կոմս դը Վարդի գալու մասին։

Դ’Արտանյանին տարան կաբինետ։

— Դուք ունե՞ք կարդինալի ստորագրությամբ թույլտվություն,— հարցրեց նավահանգստի պետը։

— Այո, տեր իմ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ահա այն։

— Դե, լավ. թույլտվությունը լիովին կարգին է։ Նույնիսկ ցուցում կա՝ աջակցել ձեզ։

— Միանգամայն բնական է,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ես նորին սրբազնության մերձավոր մարդկանցից մեկն եմ։

— Նորին սրբազնությունը, երևում է, ցանկանում է ինչ-որ մեկին արգելք հանդիսանալ Անգլիա անցնելու։

— Այո, ինչ-որ դ’Արտանյան անունով բեարնացի ազնվականի, որը եկել է Փարիզից իր երեք ընկերների ուղեկցությամբ, մտադիր լինելով անցնել Լոնդոն։

— Դուք ճանաչո՞ւմ եք նրան։

— Ո՞ւմ։

— Այդ դ’Արտանյանին։

— Շատ լավ եմ ճանաչում։

— Այդ դեպքում ասացեք ինձ նրա նշանները։

— Դրանից հեշտ բան չկա։

Եվ դ’Արտանյանը ամենայն մանրամասնությամբ թվեց կոմս դը Վարդի նշանները։

— Ո՞վ է ուղեկցում նրան։

— Իր սպասավորը՝ Լյուբեն անունով։

— Կհսկենք, և եթե դրանք մեր ձեռքն ընկան, նորին սրբազնությունը կարող է հանգիստ լինել. մենք ուժեղ հսկողությամբ Փարիզ կուղարկենք նրանց։

— Եվ դրանով իսկ,— ասաց դ’Արտանյանը,— դուք կարժանանաք կարդինալի բարեհաճությանը։

— Երբ վերադառնաք, կոմս, դուք կտեսնե՞ք նորին սրբազնությանը։

— Անտարակույս։

— Հաղորդեցեք նրան, խնդրում եմ, որ ես նրա հավատարիմ ծառան եմ։

— Անպայման կհաղորդեմ։

Այս խոստումից ուրախացած՝ նավահանգստի պետը թույլտվության վրա նշում արեց և այն վերադարձրեց դ’Արտանյանին։

Դ’Արտանյանն ավելորդ սիրալիրությունների վրա ժամանակ չկորցրեց. նա գլուխ տվեց նավահանգստի պետին, շնորհակալություն հայտնեց և հեռացավ։

Դուրս գալով ճանապարհ՝ նա և Պլանշեն քայլերն արագացրին և անտառը շրջանցելով՝ քաղաք մտան մյուս դարպասից։

Նավը առաջվա պես կանգնած էր՝ մեկնելու պատրաստ։ Նավատերը ափին սպասում էր։

— Ինչպե՞ս եղավ,— հարցրեց նա տեսնելով դ’Արտանյանին։

— Ահա իմ թույլտվությունը նավահանգստի պետի ստորագրությամբ։

— Իսկ մյուս պարո՞նը։

— Նա այսօր չի մեկնում,— ասաց դ’Արտանյանը։— Բայց դուք հանգիստ եղեք, ես կվճարեմ երկուսիս համար։

— Այդ դեպքում ճանապարհ ընկնենք,— ասաց նավատերը։

— Ճանապարհ ընկնենք,— կրկնեց դ’Արտանյանը։

Նա և Պլանշեն ցատկեցին մակույկի մեջ։ Հինգ րոպե անց նրանք արդեն նավի վրա էին։

Լավ ժամանակին էր։ Նրանք ընդամենը մի կես մղոն էին հեռացել ափից, երբ դ’Արտանյանն ափին նկատեց բռնկում, ապա և նրանց հասավ կրակոցի որոտը։

Այդ թնդանոթի կրակոց էր, որ նավահանգստի փակումն էր նշանակում։

Այժմ ժամանակն էր, որ դ’Արտանյանն իր վերքով զբաղվի։ Բարեբախտաբար, ինչպես և նա ենթադրում էր, վերքը շատ էլ վտանգավոր չէր. սուսերի ծայրը դեմ էր առել կողին և սահել ոսկորի երկարությամբ։ Շապիկն անմիջապես կպել էր վերքին, և ընդամենը մի քանի կաթիլ արյուն էր հոսել։

Դ’Արտանյանը հոգնածությունից ուժասպառ էր եղել։ Նրա համար մի ներքնակ փռեցին տախտակամածին, նա մեկնվեց այդ ներքնակի վրա և իսկույն քուն մտավ։

Հետևյալ օրը լուսաբացին նրանք երեք թե չորս մղոն հեռու էին Անգլիայի ափերից։ Ամբողջ գիշերը թույլ քամի էր փչել, և նավը առաջ էր շարժվել բավա-կան դանդաղ։

Ժամը տասին նավը խարիսխ գցեց Դուվրի նավահանգստում։

Տասն անց կեսին դ’Արտանյանը ոտք դրեց անգլիական հողին և գոչեց.

— Վերջապե՜ս հասա նպատակին։

Բայց այդ դեռ բոլորը չէր. հարկավոր էր Լոնդոն հասնել։ Անգլիայում փոստը կանոնավոր էր աշխատում։ Դ’Արտանյանը և Պլանշեն մեկական ձի վերց-րին։ Առջևից սլանում էր փոստատարը։ Չորս ժամ հետո նրանք հասան մայրաքաղաքի դարպասին։

Դ’Արտանյանը Լոնդոնը չէր տեսել. անգլերեն ոչ մի բառ չէր իմանում, բայց նա մի թղթի կտորի վրա գրել էր դուքս Բեկինգհեմի անունը, և իսկույն նրան ցույց տվին դքսի պալատը։

Դուքսը գտնվում էր Վինձորում, որտեղ թագավորի հետ միասին որս էր անում։

Դ’Արտանյանն իր մոտ կանչեց դքսի սենեկապետին, որը բոլոր ճանապարհորդությունների ժամանակ ուղեկցում էր իր տիրոջը և հիանալի խոսում էր ֆրանսերեն։ Երիտասարդ գասկոնացին նրան բացատրեց, որ ինքը հենց նոր է եկել Փարիզից մի չափազանց կարևոր գործով և անհրաժեշտ է, որ խոսի դքսի հետ։

Այն վստահությունը, որով խոսում էր դ’Արտանյանը, համոզեց Պատրիկին. այդպես էին կոչում մինիստրի սպասավորին։ Նա հրամայեց երկու ձի թամբել և ինքն անձամբ հանձն առավ առաջնորդել երիտասարդ գվարդիականին։ Ինչ վերաբերում է Պլանշեին, խեղճը ձիուց ցած իջնելուց հետո ուղղակի փայտացել էր և հոգնածությունից կիսամեռ եղել։ Դ’Արտանյանը երկաթե ամրություն ուներ։

Վինձորի ամրոց հասնելով՝ նրանք հարցրին, թե որտեղ է դուքսը։ Թագավորը և դուքս Բեկինգհեմը այդտեղից երկու-երեք մղոն հեռու ճահիճներում որս էին անում բազեներով։

Քսան րոպե չանցած դ’Արտանյանը և իր ուղեկիցը հասան հիշյալ վայրը։ Շուտով Պատրիկը լսեց դքսի ձայնը, որ բազեին էր կանչում։

— Ինչպե՞ս կհրամայեք զեկուցել միլորդ դքսին,— հարցրեց Պատրիկը։

— Ասացեք՝ այն երիտասարդն է, որը ձեզ հետ վեճի էր բռնվել Սամարացի կնոջ արձանի դիմաց, Նոր կամրջի վրա։

— Ներկայանալու տարօրինա՜կ ձև։

— Եվ դուք կտեսնեք, որ դա ավելի լավը կլինի, քան որևէ այլ ձև։

Պատրիկը բաց թողեց իր ձին քառատրոփ։ Հասնելով դքսին՝ նա հիշատակված ձևով զեկուցեց, որ մի սուր-հանդակ է սպասում նրան։ Դուքսն իսկույն հասկացավ, որ խոսքը վերաբերում է դ’Արտանյանին և հասկանալով, որ Ֆրանսիայում այնպիսի մի բան է պատահել, որի մասին անհրաժեշտ են համարում հաղորդել իրեն, նա միայն հարցրեց, թե որտե՛ղ է գտնվում այդ նորությունները բերող մարդը։ Հեռվից գվարդիական համազգեստը ճանաչելով՝ նա սրարշավ բաց թողեց իր ձին և հասավ դ’Արտանյանի մոտ։

— Չլինի՞ որևէ դժբախտություն է պատահել թագուհուն,— գոչեց դուքսը, և նրա այդ բացականչության մեջ զգացվում էր նրա ամբողջ սերն ու հոգատարությունը։

— Չեմ կարծում, բայց և այնպես ենթադրում եմ, որ նրան սպառնում է մի մեծ վտանգ, որից փրկել կարող է միայն ձերդ ողորմածությունը։ — Ե՞ս,— գոչեց դուքսը։— Արդյոք ես երջանկություն կունենամ գեթ որևէ չափով օգտակար լինելու նրան։ Խոսեցե՛ք։ Շուտ ասացեք։

— Ահա ձեզ նամակ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Նամա՞կ։ Ումի՞ց։

— Կարծում եմ՝ նորին մեծություն թագուհուց։

— Նորին մեծությունի՞ց,— հարցրեց դուքսը այնպես խիստ գունատվելով, որ դ’Արտանյանը մտածեց՝ չլինի՞ վատ է զգում իրեն։

Դուքսը ծրարը բացեց։

— Այս ի՞նչ է,— հարցրեց նա՝ դ’Արտանյանին մատնացույց անելով նամակի ծակված տեղը։

— Ա՜խ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ես այդ չէի էլ նկատել։ Երևի կոմս դը Վարդի սուսերն է ծակել այդ, երբ այն իմ կուրծքը խրեց։

— Դուք վիրավորվա՞ծ եք,— հարցրեց դուքսը՝ նամակը բանալով։

— Դատարկ բան է,— ասաց դ’Արտանյանը,— մի չանգռվածք։

— Օ՜, երկինք, այս ինչ եմ իմանում,— գոչեց դուքսը։— Պատրի՛կ, մնա այստեղ, կամ՝ ո՛չ, ավելի լավ է հասիր թագավորին, որտեղ էլ լինի նա, և հաղորդիր, որ ես նորին մեծությանն ամենախոնարհաբար խնդրում եմ ներել ինձ, բայց մի չափազանց կարևոր գործ ինձ Լոնդոն է կանչում։ Գնա՛նք, պարոն, գնա՛նք։

Եվ երկուսն էլ ամբողջ թափով սլացան դեպի մայրաքաղաք։

XXI. Կոմսուհի Վինտեր

Ճանապարհին դուքսը հարցուփորձ արեց դ’Արտանյանին և իմացավ եթե ո՛չ ամեն բան, ինչ պատահել էր, գոնե այն, ինչ հայտնի էր երիտասարդին։ Երիտասարդ գվարդիականից լսածները միացնելով իր սեփական հիշողություններին՝ դուքս Բեկինգհեմը կարողացավ շատ թե քիչ արագ գաղափար կազմել այն դրության մասին, որի լրջությունը նշված էր թագուհու նամակում, չնայած նրա հակիրճությանն ու անորոշությանը։ Բայց դքսին առանձնապես զարմացնում էր այն, որ կարդինալին, որի համար այնքան կարևոր էր, որ այդ երիտասարդը ոտք չդնի անգլիական ափի վրա, չի հաջողվել խանգարել նրա ճանապարհը։ Երբ դուքսն իր այդ զարմանքն արտահայտեց, դ’Արտանյանը պատմեց, թե ինչ նախազգուշական միջոցներ էր ձեռք առել ինքը, ինչպես իր երեք ընկերների շնորհիվ, որոնց նա վիրավոր ու արյունաշաղախ ստիպված է եղել թողնել ճանապարհին, իրեն հաջողվել է պրծնել միայն սուսերի մեկ հարվածով, որը և ծակել է թագուհու նամակը, բայց որի համար ինքն այդքան սոսկալի հաշիվ է տեսել կոմս դը Վարդի հետ։ Լսելով դ’Արտանյանին, որն այս ամենը պատմում էր մեծագույն պարզությամբ, դուքսը մերթընդմերթ նայում էր երիտասարդին, ասես չհավատալով, որ այդպիսի հեռատեսությունը, այդպիսի քաջությունն ու նվիրվածությունը կարող են սազել մի պատանու, որի քսան տարին հազիվ թե լրացած լիներ։

Ձիերը սլանում էին մրրիկի պես, և մի քանի րոպեից նրանք հասան Լոնդոնի դարպասին։ Դ’Արտանյանը կարծում էր, որ, քաղաք մտնելով, դուքսը կդանդաղեցնի ընթացքը, սակայն նա շարունակում էր սլանալ նույն արագությամբ, ամենևին չհոգալով, որ ձիու ոտքերի տակ է գցում իր ճանապարհին հանդիպած անզգույշ անցորդներին։ Քաղաքի միջին մասով անցնելիս այդպիսի մի քանի դեպք եղավ, բայց Բեկինգհեմը նույնիսկ երեսը շուռ չտվեց տեսնելու, թե ինչ եղան իր տապալած մարդիկ։ Դ’Արտանյանը հետևում էր նրան, թեև շուրջը հնչում էին աղաղակներ, որոնք շատ նման էին նզովքի։

Մտնելով իր պալատի բակը՝ դուքսը ցած թռավ ձիուց և այլևս նրա մասին չհոգալով, սանձը բաց թողնելով արագ վեր վազեց սանդուղքով։ Դ’Արտանյան հետևեց նրան, թեև անհանգստանում էր ազնիվ կենդանիների համար, որոնց արժանիքն արդեն գնահատել էր նա։ Եվ շատ ուրախացավ, երբ նկատեց, որ երեք-չորս ծառա գոմից ու խոհանոցից դուրս վազելով նետվեցին դեպի ձիերը և տարան նրանց։

Դուքսն այնպես արագ էր գնում, որ դ’Արտանյանը հազիվ էր հասնում հետևից։ Նա անցավ մի քանի դահլիճներով, որոնք կահավորված էին այնպիսի շքեղությամբ, որի մասին մտածել անգամ չէին կարող Ֆրան-սիայի անվանի ազնվականները, և վերջապես մտավ ննջարան, որը ճաշակի ու հարստության մի հրաշք էր։ Անկողնախորշում երևում էր մի դուռ, որը կիսով չափ թաքցրած էր պատի վարագույրով։ Դուքսը այդ դուռը բաց արեց ոսկե բանալիով, որ նա կրում էր վզին, ոսկե շղթայից կախված։

Դ’Արտանյանը համեստորեն կանգ էր առել մի քիչ հեռու, սակայն դուքսը դեռ նվիրական սենյակի շեմքում շուռ գալով դեպի երիտասարդ գվարդիականը և նկատելով նրա անվճռականությունը՝ ասաց.

— Գնա՛նք։ Իսկ եթե դուք պատիվ ունենաք տեսնելու նորին մեծություն թագուհուն, պատմեցեք նրան այն ամենը, ինչ կտեսնեք այստեղ։

Այս հրավերից սիրտ առած՝ դ’Արտանյանը հետևեց դքսին, և դուռը ծածկվեց նրանց հետևից։

Նրանք մտել էին մի փոքրիկ մատուռ, որ ծածկված էր պարսկական ոսկեկար մետաքսով և պայծառորեն լուսավորված բազմաթիվ մոմերով։

Զոհասեղանի նման մի տեղ, որը ծածկված էր երկ-նագույն թավիշն ամպհովանիով և պսակազարդված կարմիր ու սպիտակ փետուրներով, կանգնած էր Աննա Ավստրիացու մարդահասակ պորտրեն, այնքան նման իսկականին, որ դ’Արտանյանը անակնկալից մի ճիչ արձակեց. թվում էր, թե թագուհին հիմա կխոսի։

Զոհասեղանին, ուղիղ նկարի տակ դրված էր մի տուփիկ, որի մեջ պահվում էր ադամանդե զարդը։

Դուքսը մոտեցավ սեղանին և ծունկ չոքեց, ինչպես քահանան՝ խաչելության առաջ։ Ապա նա բաց արեց տուփիկը։

— Վերցրեք—, ասաց նա տուփիկից հանելով երկնա-գույն մի ժապավեն, որի վրա շողշողում էին ադամանդները։— Ահա այն, անգին զարդը։ Ես երդվել էի, որ այս պիտի թաղվի ինձ հետ միասին։ Թագուհին է տվել ինձ, թագուհին էլ ետ է վերցնում։ Թող լինի նրա կամքը, ինչպես տեր աստծու կամքը՝ հար և հավիտյան։

Եվ նա սկսեց մեկը մյուսի հետևից համբուրել ժապավենին կարված զարդերը, որոնցից պետք է բաժանվեր։ Ու հանկարծ նրա կրծւքից մի սոսկալի ճիչ դուրս թռավ։

— Ի՞նչ պատահեց,— անհանգստացած հարցրեց դ’Արտանյանը։— Ի՞նչ եղավ ձեզ, միլորդ։

— Ամե՜ն ինչ կորած է,— գոչեց դուքսը մահու պես գունատված։— Երկու զարդ պակասում է. մնացել է միայն տասը։

— Միլորդ, դուք կորցրե՞լ եք արդյոք, թե ենթադրում եք, որ գողացել են ձեզնից։

— Գողացել են ինձնից, և այդ գողությունը կարդինալի սարքածն է։ Նայեցեք, ժապավենները, որոնցից կախված են եղել զարդերը, կտրված են մկրատով։

— Եթե միայն միլորդը կարողանար իմանալ, թե ով է կատարել այդ գողությունը... Գուցե թե զարդերը դեռևս այդ անձի մոտ են գտնվում։

— Սպասեցեք, սպասեցեք,— ասաց դուքսը։— Ես այս զարդը ինձ վրա կրել եմ միայն մեկ անգամ, Վինձորում, թագավորական պարահանդեսին։ Կոմսուհի Վինտերը, որի հետ մինչ այդ ես գժտված էի, այդ պարահանդեսին ակնհայտորեն հաշտվել էր ուզում ինձ հետ։ Այդ հաշտությունը սոսկ խանդոտ կնոջ վրեժ է եղել։ Այդ օրվանից նա այլևս իմ աչքին չի երևացել։ Կարդի-նալի լրտեսն է այդ կինը։

— Մի՞թե ամբողջ աշխարհում ցրված են նրա լրտեսները,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Օ՜, այո, այո,— խոսեց դուքսը՝ կատաղությունից ատամները սեղմելով։— Այո, դա սոսկալի հակառակորդ է։ Բայց ո՞ր օրն է նշանակված պարահանդեսը։

— Եկող երկուշաբթի։

— Եկող երկուշաբթի՞։ Դեռ հինգ օր ժամանակ կա, որ ավելի քան բավական է։ Պատրի՜կ,— ձայն տվեց դուքսը մատուռի դուռը բանալով։

Դքսի սենեկապետը շեմքում երևաց։

— Կանչե՜լ իմ ակնագործին ու քարտուղարին։

Սենեկապետը հեռացավ լուռ և այնպիսի արագությամբ, որ ցույց էր տալիս նրա կույր ու անտրտունջ հնազանդության սովորությունը։

Սակայն, թեև ակնագործին առաջինն էին կանչել, քարտուղարն ավելի շուտ ներկայացավ։ Եվ այդ միանգամայն բնական էր, որովհետև նա հենց այդ տանն էր ապրում, նա Բեկինգհեմին գտավ ննջարանում, սեղանի մոտ նստած։ Դուքսն ինքն իր ձեռքով ինչ-որ հրաման-ներ էր գրում։

— Պարոն Ջեկսո՛ն,— դարձավ նա ներս մտնողին,— դուք հենց այս րոպեին պետք է գնաք լորդ-կանցլերի մոտ և ասեք նրան, որ այս հրամանների կատարումը ես անձամբ նրա վրա եմ դնում։ Ես ցանկանում եմ, որ սրանք անհապաղ հրապարակվեն։

— Բայց, ձերդ պայծառափայլություն,— նկատեց քարտուղարը՝ արագ աչքի անցկացնելով գրածը,— ի՞նչ պատասխանեմ ես, եթե լորդ-կանցլերը հարցնի ինձ, թե ի՞նչն է այսպիսի արտակարգ միջոցի պատճառը։

— Պատասխանեցեք, որ այդ է իմ ցանկությունը և որ ես պարտավոր չեմ որևէ մեկին հաշիվ տալու իմ գործողությունների մասին։

— Արդյոք լորդ-կանցլերը նույնպիսի՞ պատասխան պիտի տա նորին մեծությանը, եթե պատահաբար նորին մեծությունը ցանկանա իմանալ, թե ինչու այսուհետև ոչ մի նավ չպետք է դուրս գա Մեծ Բրիտանիայի նավա-հանգիստներից,— ժպիտը դեմքին հարցրեց քարտուղարը։

— Դուք իրավացի եք, պարոն,— պատասխանեց Բեկինգհեմը։— Թող այդ դեպքում լորդ-կանցլերը թագավորին ասի, որ ես որոշել եմ պատերազմ հայտարարել, և այդ միջոցառումը իմ առաջին թշնամական գործողությունն է Ֆրանսիայի դեմ։

Քարտուղարը գլուխ տվեց և դուրս գնաց։

— Այս կողմից մենք կարող ենք հանգիստ լինել,— ասաց դուքսը՝ դառնալով դ’Արտանյանին։— Եթե զար-դերը դեռ Ֆրանսիա չեն ուղարկված, ուրեմն այնտեղ կհասնեն միայն ձեր վերադարձից հետո։

— Ինչպե՞ս։

— Ես հենց նոր արգելք դրի, հայտարարելով, որ այժմ նորին մեծության նավահանգիստներում գտնվող նավերից ոչ մեկը իրավունք չունի ծով դուրս գալու, և հիմա ոչ մի նավ առանց հատուկ թույլտվության չի համարձակվի խարիսխը քաշել։

Դ’Արտանյանը զարմանքով նայեց այդ մարդուն, որը թագավորի վստահությամբ իրեն շնորհված անսահմանափակ իշխանությունը ծառայեցնում է իր սիրուն, Դուքսը երիտասարդ գասկոնացու դեմքի արտահայտությունից հասկացավ, թե ինչ է կատարվում նրա հոգում և ժպտաց։

— Այո,— ասաց նա,— ճշմարիտ է։ Աննա Ավստրիացին իմ իսկական թագուհին է։ Բավական է նրա մի խոսքը, և ես պատրաստ եմ դավաճանելու իմ երկրին, դավաճանելու իմ թագավորին, դավաճանելու աստծուն։ Նա ինձ խնդրեց Լա-Ռոշելի բողոքականներին ցույց չտալ օգնություն, որը ես խոստացել էի նրանց, և ես հնազանդվեցի։ Ես չկատարեցի նրանց տված իմ խոստումը, բայց միևնույն չէ՞, ես կատարեցի Աննա Ավստրիացու ցան-կությունը։ Եվ ահա, ինքներդ դատեցեք, մի՞թե ես լիուլի չվարձատրվեցի իմ այդ հնազանդության համար, չէ՞ որ ես այդ հնազանդությանն եմ պարտական այն, որ ստացա նրա դիմանկարը։

Դ’Արտանյանը զարմացել էր. երբեմն ինչպիսի՜ անտեսանելի ու նուրբ թելերից է կախված լինում ժողովրդի բախտը և բազմաթիվ մարդկանց կյանքը։

Նա դեռևս խորասուզված էր իր մտքերի մեջ, երբ եր-ևաց ակնագործը։ Դա մի իռլանդացի էր, իր գործի հմուտ վարպետ, որն ինքն էր խոստովանում, թե տարեկան հարյուր հազար ֆունտ է վաստակում հենց միայն դուքս Բեկինգհեմի պատվերներից։

— Պարոն Օ’Ռեյլի ասաց դուքսը՝ նրան տանելով մատուռ։— Նայեցեք այս ադամանդե զարդերին և ասացեք, ի՞նչ կարժենա սրանցից յուրաքանչյուրը։

Ակնագործը մի հայացքով գնահատեց զարդի շքեղությունը, հաշվեց ադամանդների արժեքը և առանց տատանվելու պատասխանեց.

— Յուրաքանչյուրը մեկ ու կես հազար պիստոլ, միլորդ։

— Քանի՞ օրում կարելի է այսպիսի երկու զարդ պատրաստել։ Դուք տեսնում եք, որ այստեղ երկուսը պակասում են։

— Մի շաբաթում, միլորդ։

— Ես յուրաքանչյուրին երեք հազար կվճարեմ։ Դրանք ինձ հարկավոր են վաղը չէ մյուս օրը։

— Միլորդը կստանա։

— Դուք անգնահատելի մարդ եք, պարին Օ’Ռեյլի, բայց այդ դեռ բոլորը չէ, այս զարդերը որևէ մեկին վստահել չի կարելի։ Սրանք պետք է պատրաստվեն այստեղ, պալատում։

— Անհնարին է, միլորդ։ Միմիայն ես կարող եմ այդ աշխատանքը կատարել այնպես, որ նոր ու հին զարդերի տարբերությունը բոլորովին աննկատելի լինի։

— Դե ուրեմն, պարոն Օ’Ռեյլի, դուք իմ գերին եք։ Եվ եթե հիմա ցանկանայիք դուրս գալ իմ պալատի սահմաններից, այդ ձեզ չէր հաջողվի։ Հետևապես, հաշտվեցեք դրա հետ։ Տվեք ձեր օգնականների անունները, որոնք կարող են պետք գալ ձեզ, և ասացեք, թե ինչ գործիքներ պիտի բերեն նրանք։

Ակնագործը լավ էր ճանաչում դքսին, ուստի հասկանում էր, որ ամեն մի առարկություն անօգուտ բան է։ Նա իսկույն հնազանդվեց անխուսափելի վիճակին։ — Կթույլատրվի՞ ինձ տեղեկություն տալ իմ կնոջը,— հարցրեց նա։

— Օ՜, ձեզ նույնիսկ կթույլատրվի տեսակցել նրա հետ, իմ թանկագին պարոն Օ’Ռեյլի։ Ձեր կյանքն ամենևին էլ դաժան չի լինելու, մի հուզվեք։ Սակայն ամեն մի անհանգստություն հատուցում է պահանջում։ Ահա, բացի զարդերի համար պայմանավորված գումարից, ստացեք նաև հազար պիստոլի չեկ, որպեսզի մոռանաք ձեզ պատճառած անախորժությունները։

Դ’Արտանյանը չէր կարողանում ուշքի գալ այն զարմանքից, որ առաջացրել էր այդ մինիստրը, որն այնպես ազատորեն տնօրինություններ էր անում մարդկանց ու միլիոնների նկատմամբ։

Մինչ այդ ակնագործը մի նամակ գրեց կնոջը, որին կցեց նաև հազար պիստոլի չեկը և խնդրեց ուղարկել իրեն իր օգնականներից ամենահմուտին, ադամանդների մի հավաքածու, որոնց ճշգրիտ քաշն ու հատկությունը նա իսկույն նշեց, ինչպես նաև իրեն անհրաժեշտ գործիքները։

Բեկինգհեմն ակնագործին տարավ նրա համար նախատեսված սենյակը, որը մի կես ժամում վերածվեց արհեստանոցի։ Ապա նա յուրաքանչյուր դռան առաջ պահակ կանգնեցրեց, ամենախիստ հրաման տալով ոչ ոքի սենյակ չթողնել, բացի դքսի սենեկապետ Պատրիկից։ Հարկ չկար ասելու, որ ակնագործ Օ’Ռեյլիին և նրա օգնականին արգելվեց որևէ պատճառաբանությամբ դուրս գնալ սենյակից։

Ամեն ինչ կարգադրելուց հետո դուքսը վերադարձավ դ’Արտանյանի մոտ։

— Այժմ, իմ երիտասարդ բարեկամ,— ասաց նա,— Անգլիան պատկանում է մեզ երկուսիս։ Ի՞նչ բան է հաճելի ձեզ և ի՞նչ եք կամենում։

— Անկողին,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Պետք է խոստովանեմ, որ այժմ ինձ ամենից ավելի անկողին է հարկավոր։

Դուքսը հրամայեց դ’Արտանյանին տանել իր ննջարանի կողքի սենյակը։ Նա ուզում էր երիտասարդը շարունակ իր կողքին լինի, ո՛չ այն պատճառով, որ չէր վստահում նրան, այլ նրա համար, որ ունենա մի զրուցակից, որի հետ կարելի է անվերջ խոսել թագուհու մասին։

Մեկ ժամ անց՝ Լոնդոնում հրապարակվեց մի հրա-ման, որով նավերին արգելվում էր Ծով դուրս գալ Ֆրանսիա մեկնելու համար։ Բացառություն չէր արված նույնիսկ փոստատար նավի համար։ Բոլորի կար-ծիքն այն էր, որ այդ նշանակում է պատերազմ հայտա-րարել երկու պետությունների միջև։

Երրորդ օրը առավոտյան ժամը տասնմեկին մոտ զարդերը պատրաստ էին և պատրաստված էին այնքան զարմանալիորեն նման, որ ինքը դուքսն էլ չէր կարողանում հները տարբերել նորերից և նույնիսկ այդպիսի բաներից ամենալավ հասկացողություն ունեցող մարդիկ անզոր կլինեին տարբերել դրանք։

Դուքսն իսկույն կանչեց դ’Արտանյանին։

— Ահա ադամանդե զարդերը, որոնց համար եկել եք դուք,— ասաց նա։— Եվ վկա եղեք, որ ես արի ամեն բան, ինչ մարդկային ուժը կպատեր։

— Հանգիստ եղեք, միլորդ։ Ես կպատմեմ ամեն բան, ինչ տեսա այստեղ։ Բայց ձերդ ողորմածությունն առանց տուփի է տալիս ինձ զարդերը։

— Տուփը ճանապարհին կխանգարի ձեզ։ Բացի դրանից, այս տուփը շատ թանկ է ինձ համար, քանի որ միայն սա է մնում ինձ։ Դուք կասեք, որ ես այն ինձ պահեցի։

— Ես բառ առ բառ կհաղորդեմ ձեր հանձնարարությունը, միլորդ։

— Իսկ հիմա,— ասաց դուքսը համառ նայելով երիտասարդին, ինչպե՞ս անեմ, որ գեթ երբևէ վարձահատույց լինեմ ձեզ։

Դ’Արտանյանը մինչև մազերի արմատները բռնկեց։ Նա հասկացավ, որ դուքսը միջոց է որոնում ստիպելու իրեն մի որևէ ընծա ընդունելու, և այն միտքը, որ իր և իր ընկերների արյան համար պիտի վճարվի անգլիական ոսկով, խոր զզվանք առաջացրեց։

— Խոսենք պարզ, միլո՛րդ.— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— և կշռադատենք ամեն ինչ, որպեսզի թյուրիմացություններ չլինեն։ Ես ծառայում եմ Ֆրանսիայի թագավորին ու թագուհուն և գտնվում եմ պարոն Դե-զեսարի գվարդիականների վաշտում, իսկ Դեզեսարը նույնպես, ինչպես և նրա փեսան՝ պարոն դը Տրևիլը, առանձնապես նվիրված է նորին մեծություն թագավո-րին ու նորին մեծություն թագուհուն։ Դեռ ավելին. հնարավոր բան է, որ ես այս ամենը չանեի, եթե չլիներ մի անձ, որը ինձ համար թանկ է այնպես, ինչպես ձեզ համար, ձերդ պայծառափայլություն, թանկ է թագուհին։

— Այո,— ասաց դուքսը ժպտալով,— ես կարծեմ ճանաչում եմ այդ անձին։ Դա...

— Միլորդ, ես նրա անունը չտվի,— շտապ ընդհատեց նրան երիտասարդը։

— Ճշմարիտ է,— ասաց դուքսը։— Հետևապես ձեր այս անձնվիրության համար պետք է այդ անձին շնորհակալ լինեմ։

— Այդպես էլ կա, ձերդ պայծառափայլություն։ Ո-րովհետև այժմ, երբ որտեղ որ է պատերազմը կսկսվի, ես պետք է ձեզ խոստովանեմ, որ ի դեմս ձերդ պայծառափայլության տեսնում եմ միմիայն անգլիացի, նշանակում է՝ թշնամու, որին ես ավելի մեծ սիրով կհանդիպեի պատերազմի դաշտում, քան Վինձորի պուրակում կամ Լուվրի միջանցքներում։ Սակայն այս ամենևին չի խանգարի ինձ ճշտորեն կատարել հանձնարարությունը և, եթե հարկ լինի, կյանքս կտամ, միայն թե կատարեմ այն։ Սակայն կրկնում եմ, ձերդ պայծառա-փայլությունը նույնքան քիչ է պարտական ինձ այն ամենի համար, ինչ անում եմ ես մեր երկրորդ տեսակցության ժամանակ, որքան այն ամենի համար, ինչ ես արի մեր առաջին հանդիպման ժամանակ։

— Մենք ասում ենք, «Հպարտ է ինչպես շոտլանդացի»,— կիսաձայն ասաց դուքսը։

— Իսկ մենք ասում ենք, «Հպարտ է ինչպես գասկոնացի»,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Գասկոնացիք ֆրան-սիական շոտլանդացիներն են։

Դ’Արտանյանը գլուխ տվեց դքսին և պատրաստվում էր դուրս գնալու։

— Ինչպե՞ս, դուք արդեն ուզում եք գնա՞լ։ Բայց ի՞նչ ճանապարհով կգնաք դուք։ Ինչպե՞ս դուրս կգաք Անգլիայից։

— Հա, ճիշտ որ...

— Նզովված լինեմ, թե սխալվում եմ. այս ֆրանսիացիներին ոչ մի բան չի շփոթեցնում։

— Ես մոռացել էի, որ Անգլիան կղզի է և որ դուք նրա տիրակալն եք։

— Գնացեք նավահանգիստ, հարցրեք «Զունդ» առագաստանավը, այս նամակը հանձնեցեք նավապետին։ Նա ձեզ կտանի մի փոքրիկ նավակայան, որտեղ սովորաբար միայն ձկնորսական նավերն են կանգ առնում։

— Ինչպե՞ս է կոչվում այդ նավակայանը։

— Սեն Վալերի։ Բայց սպասեցեք... Երբ կհասնեք այնտեղ, կմտնեք մի խղճուկ, անանուն պանդոկ, որը ցուցանակ էլ չունի, իսկական ծովայինների որջ է։ Սխալվել չեք կարող, այնտեղ այդպիսի պանդոկ միայն մեկը կա։

— Հետո՞։

— Կհարցնեք՝ ով է տերը և նրան կասեք՝ «Forward»։

— Ի՞նչ է նշան ակում այդ...

— «Առաջ», դա նշանաբանն է։ Նա ձեզ կտրամադրի մի թամբած ձի և ցույց կտա ճանապարհը, որով պետք է գնաք։ Ճանապարհին չորս տեղ ձեզ կսպասեն թամբած ձիեր։ Եթե ցանկանաք, կարող եք ամեն մի կայանում թողնել Փարիզի ձեր հասցեն, և բոլոր չորս ձիերն էլ կուղարկվեն ձեր հետևից։ Նրանցից երկուսն արդեն ձեզ հայտնի են, և դուք, որպես գիտակ մարդ, կարող էիք գնահատել նրանց. դրանք հենց այն ձիերն են, որոնցով ես և դուք Վինձորից սլացանք այստեղ։ Մյուսներն էլ, կարող եք վստահել ինձ, նրանցից վատը չեն։ Այս չորս ձիերը հանդերձավորված են ինչպես արշավանքի համար։ Որքան էլ հպարտ եք դուք, չեք մերժի դրանցից մեկն ընդունել ձեզ համար և ձեր ընկերներին էլ խնդ-րել, որ յուրաքանչյուրը մեկն ընդունի իր համար։ Ի դեպ, չէ՞ որ այդ ձիերը ձեզ պետք կգան մեր դեմ պատերազմելիս։ Նպատակն արդարացնում է միջոցները, ինչպես ընդունված է ասել ձեզ մոտ։

— Լավ, միլորդ, ես համաձայն եմ,— ասաց դ’Արտանյա-նը։— Եվ տա աստված, որ մենք կարողանանք օգտագործել ձեր ընծաները։

— Իսկ այժմ՝ տվեք ձեր ձեռքը, երիտասարդ։ Կարող է պատահել, որ մենք շուտով հանդիպենք կռվի դաշտում։ Իսկ առայժմ, կարծում եմ, մենք բաժանվում ենք որպես բարեկամներ։

— Այո, միլորդ, բայց հուսալով, որ շուտով թշնամի-ներ կդառնանք։

— Հանգիստ եղեք, ես այդ խոստանում եմ ձեզ։

— Հույս եմ դնում ձեր խոսքերի վրա, միլո՛րդ։

Դ’Արտանյանը գլուխ տվեց դքսին, արագ քայլերով ուղղվեց դեպի նավահանգիստ։

Լոնդոնի Թաուերի^[78] դիմաց նա գտավ նշված նավը, նամակը հանձնեց նավապետին, որն այն տվեց նավա-հանգստի պետին նշում անելու, ապա իսկույն առագաստները բարձրացրեց։

Մեկնելու պատրաստ հիսուն նավ նավակայանում կանգնած սպասում էին։

«Զունդ» առագաստանավը անցավ նրանցից մեկի կողքով, և դ’Արտանյանին հանկարծ թվաց, որ նրա առաջ երևաց Մենգի այն տիկինը, որին անծանոթ ազնվականն անվանեց «միլեդի», և որը դ’Արտանյանին այնքան գեղեցիկ երևաց։ Սակայն հոսանքի ուժը և համընթաց քամին այնպես արագ քշեցին նավը, որ խարիսխ գցած մյուս նավերը համարյա մի անգամից չքացան աչքից։

Հաջորդ առավոտյան ժամը իննին մոտ «Զունդը» խարիսխ գցեց Սեն Վալերիում։

Դ’Արտանյանն իսկույն գնաց հիշյալ պանդոկը, որը ճանաչեց այնտեղից լսվող աղաղակներից։ Անգլիայի ու Ֆրանսիայի պատերազմի մասին խոսում էին ինչպես մի անխուսափելի ու մոտալուտ բանի մասին, և նավաստիները աղմուկով քեֆ էին անում։

Արտանյանն ամբոխի միջով առաջ գնաց, մոտեցավ պանդոկի տիրոջը և արտասանեց «Forward» բառը։ Պանդոկապետն իսկույն նրան նշան արեց, որ հետևի իրեն և դուրս եկավ ետնամուտքով, երիտասարդին տարավ ախոռ, որտեղ նրան մի թամբած ձի էր սպասում, և հարց-րեց, թե ուրիշ որևէ բան հարկավոր չէ՞ նրան։

— Ինձ հարկավոր է իմանալ, թե ո՛ր ճանապարհով գնամ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Գնացեք այստեղից մինչև Բլանժի, իսկ Բլանժիից մինչև Նեֆշատլ։ Նեֆշատլում կմտնեք «Ոսկե Մանգաղ» պանդոկը, նշանաբանը կհայտնեք տիրոջը, և ինչպես այստեղ, այնտեղ էլ կգտնեք մի թամբած ձի։

— Որքա՞ն եմ տալու ձեզ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ամեն ինչի համար վճարված է,— ասաց պանդոկապետը։— Եվ վճարված է առատորեն։ Գնացեք, Աստված ձեզ պահապան։

— Ամմե՜ն,— պատասխանեց երիտասարդը՝ սրարշավ բաց թողնելով ձին։

Չորս ժամ անց՝ նա արդեն Նեֆշատլում էր։

Նա ճշտորեն կատարեց ստացած ցուցումը։ Նեֆշատլում, ինչպես և Սեն Վալերիում, նրան սպասում էր մի թամբած ձի։ Նա ուզում էր ատրճանակները նախկին թամբից նորի վրա փոխադրել, բայց պարզվեց, որ նոր թամբի վրա էլ ճիշտ նույնպիսի ատրճանակներ կան։

— Ձեր հասցեն Փարիզո՞ւմ։

— Գվարդիականների տուն, Դեզեսարի վաշտ։

— Լավ,— ասաց պանդոկապետը։

— Ո՞ր ճանապարհով գնամ։

— Ռուան տանող ճանապարհով։ Բայց քաղաքը կշր-ջանցեք ձախ կողմից։ Կանգ կառնեք Էկուի փոքրիկ գյուղի մոտ։ Այնտեղ միայն մեկ պանդոկ կա՝ «Ֆրանսիայի Վահան»-ը։ Արտաքին տեսքով չդատեք նրա մա-սին. ախոռում կգտնեք մի ձի, որը սրան չի զիջի։

— Նշանաբանը նո՞ւյնն է։

— Նույնը։

— Մնաք բարով։

— Բարի ճանապարհ, պարոն գվարդիական։ Որևէ բան հարկավոր չէ՞ ձեզ։

Դ’Արտանյանը գլուխը բացասաբար շարժեց և ձին թափով բաց թողեց։ Էկուիում կրկնվեց նույնը,— նախազգուշացված պանդոկապետ, թարմ, հանգիստ, ձի։ Նա, ինչպես և նախորդ, կայարաններում, թողեց իր հասցեն և նույն ընթացքով սլացավ Պոնտուազ։ Պոնտուազում վերջին անգամ ձին փոխեց և ժամը իննին սրարշավ մտավ պ-րն դը Տրևիլի տան բակը.

Տասներկու ժամում նա վաթսուն մղոնից ավելի ճանապարհ էր անցել։

Պարոն դը Տրևիլը նրան դիմավորեց այնպես, ասես հենց այսօր առավոտյան էր բաժանվել նրանից։ Միայն թե սովորականից մի քիչ ավելի ամուր սեղմելով ձեռքը, երիտասարդ գվարդիականին ասաց, որ պարոն Դեզեսարի վաշտը Լուվրում պահակություն է անում, և նա կարող է մեկնել իր պահակակետը։

XXII. Մերլեզոնյան բալետ

Հաջորդ օրն ամբողջ Փարիզը խոսում էր հենց միայն այն պարահանդեսի մասին, որը քաղաքի ավագները տալու էին ի պատիվ թագավորի ու թագուհու, և որտեղ թագավորն ու թագուհին պետք է պարեին նշանավոր Մերլեզոնի բալետը՝ թագավորի սիրելի բալետը։

Եվ իրոք, դեռ մի շաբաթ առաջ քաղաքի խորհրդարանում ամեն տեսակ պատրաստություններ էին սկսվել այդ հանդիսավոր երեկոյի համար։ Քաղաքի ատաղձագործը տախտակամած էր պատրաստում, որի վրա պիտի տեղավորվեին հրավիրված տիկինները։ Քաղաքի նպարավաճառը դահլիճը զարդարել էր սպիտակ մեղամոմի երկու հարյուր մոմերով, որ այն ժամանակվա համար չտեսնված շքեղություն էր համարվում։ Վերջապես հրավիրված էին քսան ջութակահար, այն էլ սովորականից կրկնակի անգամ բարձր վճարով, որովհետև, ինչպես ասված էր հաշվետվության մեջ, նրանք պիտի նվագեին ամբողջ գիշեր։

Առավոտյան ժամը տասին թագավորական գվարդիայի լեյտենանտ պ-րն դը Լա Կոստը ոստիկանական երկու սպայի և մի քանի հրաձիգի ուղեկցությամբ ներկայացավ քաղաքի քարտուղար Կլեմանին և պահանջեց նրանից քաղաքային խորհրդարանի բոլոր դարպասների բանալիները։ Բանալիննրը անհապաղ հանձնվեցին։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ուներ մի պիտակ, որի օգնությամբ կարելի էր տարբերել մյուսներից, և այդ րոպեից պարոն դը Լա Կոստի վրա էր ընկնում դարպասների և դեպի խորհրդարան տանող բոլոր ծառուղիների պաշտպանությունը։

Ժամը տասնմեկին ներկայացավ գվարդիայի կապիտան Դյուալիեն, հիսուն հրաձիգների ուղեկցությամբ, որոնց անմիջապես դասավորեց խորհրդարանում, յուրաքանչյուրին նշանակելով մի դռան առաջ։

Ժամը երեքին եկան երկու գվարդիական վաշտեր, մեկը ֆրանսիական, մյուսը՝ շվեյցարական։ Ֆրանսիական գվարդիականների վաշտի կեսը պ-րն Դյուալիեի զինվորներն էին, կեսը՝ պ-րն Դեզեսարի։

Երեկոյան ժամը վեցին ժամանել սկսեցին հրավիրվածները։ Հենց որ ներս էին մտնում, նրանց տեղավո-րում էին նրանց համար պատրաստված տախտակամածի վրա։

Ժամը իննին եկավ Փարիզի պառլամենտի առաջին պրեզիդենտի կինը։ Քանի որ տոնախմբության ժամանակ նա թագուհուց հետո ամենաբարձրաստիճան անձն էր, քաղաքի պարոնայք ավագները դիմավորեցին նրան և առաջնորդեցին դեպի այն օթյակը, որը գտնվում էր թագուհու համար նախատեսված օթյակի դիմաց։

Ժամը տասին սուրբ Հովհաննու եկեղեցու կողմի փոքրիկ դահլիճում արծաթազարդ բուֆետի մոտ, որը պահպանում էին չորս նետաձիգ, թագավորի համար թեթև ուտելեղենի սեղան բացվեց։

Կեսգիշերին լսվեցին բարձր աղաղակներ և ողջույնների աղմուկ, այդ թագավորն էր գնում Լուվրից խորհրդարան տանող փողոցներով, որոնք պայծառ լուսավորված էին գույնզգույն լապտերներով։

Այն ժամանակ քաղաքի ավագները մահուդե մանտիա-ներով զգեստավորված և վեց սերժանտի առաջնորդությամբ, որոնք ձեռքներին ջահեր ունեին բռնած, դուրս եկան թագավորին դիմավորելու սանդուղքի վրա, որտեղ առևտրական դասի ավագը ողջույնի խոսք ասաց։ Նորին մեծությունը ներողություն խնդրեց այդպես ուշ գալու համար և որպես արդարացում պատճառ բերեց կարդինալին, որը նրան մինչև ժամը տասնմեկը զբաղեցրել էր պետական գործերի մասին խոսելով։

Թագավորը տոնական զգեստով էր։ Նրան ուղեկցում էին նորին արքայական մեծություն Օռլեանի դուքսը, կոմս դը Սուասոնը, մեծ պրիոր դուքս դը Լոնգվիլը, դուքս դ’Էլբեֆը, կոմս դ’Արկուրը, կոմս դը Լա Ռոշ-Գյույոնը, պ-րն դը Լիանկութը, պ-րն դը Բարադան, կոմս դը Կրամայլը և ասպետ դը Սուվրեն։ Բոլորը նկատեցին, որ թագավորը տրտում է և ինչ-որ բանով մտահոգված։

Մի սենյակ պատրաստված էր թագավորի համար, մեկը՝ նրա եղբոր՝ Օռլեանի դքսի համար։ Ամեն, մի սենյակում դիմակահանդեսի հագուստ կար։ Սույն բանն արված էր թագուհու և պրեզիդենտի կնոջ համար։ Թագավորի և Օռլեանի դքսի շքախմբի ասպետներն ու տի-կինները պետք է հագնվեին այդ նպատակի համար նախապատրաստված երկու սենյակներում։

Նախքան սենյակ մտնելը թագավորը հրամայեց, որ երբ կարդինալը գա, անհապաղ իմաց տան իրեն։

Թագավորի գալուց հետո, կես ժամ անց, նորից հնչեցին ողջույնի ձայներ, որոնք ազդարարում էին թագուհու գալուստը։ Ավագները վարվեցին այնպես, ինչպես քիչ առաջ, սերժանտների առաջնորդությամբ նրանք շտապեցին դիմավորելու իրենց բարձրաստիճան հյուրին։

Թագուհին դահլիճ մտավ։ Բոլորը նկատեցին, որ նա ևս, ինչպես և թագավորը, տրտում և, որ գլխավորն է, հոգնած տեսք ունի։

Հենց այն րոպեին, երբ թագուհին ներս էր մտնում, փոքրիկ օթյակի վարագույրը, որ մինչ այդ քաշված էր մնացել, կիսաբաց եղավ, և բացվածքից երևաց իսպանական գրանդի^[79] պես հագնված կարդինալի գունատ դեմքը։ Նրա աչքերը գամվեցին թագուհու աչքերին, և նրա շուրթերով սահեց մի դիվային ժպիտ, ադամանդե զարդը թագուհու վրա չէր։

Միառժամանակ թագուհին կանգնած ընդունում էր քաղաքի ավագների ողջույնները և պատասխանում տիկինների ողջույններին։

Հանկարծ դահլիճի դռներից մեկում երևաց թագավորը կարդինալի հետ միասին։ Կարդինալը կամացուկ ինչ-որ բան էր ասում, թագավորը շատ գունատված էր։ Թագավորը անցավ բազմության միջով առանց դիմակի, կամզոլի ժապավեններն անփութորեն կապած և մո-տեցավ թագուհուն։

— Տիրուհի,— ասաց նա հուզմունքից փոխված ձայնով,— այդ ինչո՞ւ, թույլ տվեք հարցնել, դուք չեք կրում ադամանդե զարդը։ Չէ՞ որ գիտեիք, ինձ հաճելի կլիներ տեսնել այդ զարդը ձեզ վրա։

Թագուհին ոտ նայեց և տեսավ կարդինալին, որը մի կողմ կանգնած ժպտում էր չարախինդ։

— Ձերդ մեծություն,— պատասխանեց թագուհին հուզված ձայնով,— ես վախենում էի, թե ամբոխի մեջ որևէ բան կպատահի նրան։

— Եվ դուք սխալ եք գործել։ Այդ զարդը ես ձեզ նվիրել եմ նրա համար, որ կրեք ձեզ վրա։ Կրկնում եմ, տիրուհի, դուք սխալ եք գործել։

Թագավորի ձայնը դողում էր ցասումից։ Բոլորը նայում ու լսում էին զարմացած, չհասկանալով, թե ինչ է կատարվում։

— Արքա,— ասաց թագուհին,— զարդը գտնվում է Լուվրում, ես կարող եմ մարդ ուղարկել բերելու, և ձերդ մեծության ցանկությունը կատարված կլինի։

— Ուղարկեցեք, տիրուհի, ուղարկեցեք, և որքան կարելի է՝ շուտ, որովհետև մի ժամ հետո բալետը սկսվելու է։

Թագուհին գլուխ տվեց ի նշան հնազանդության և հետևեց տիկիններին, որոնք նրան պիտի առաջնորդեին իր համար նախատեսված սենյակը։

Թագավորն էլ անցավ իր սենյակը։

Մի րոպե դահլիճում տագնապ ու անհանգստություն տիրեց։

Դժվար չէր նկատել, որ թագավորի ու թագուհու միջև ինչ-որ բան տեղի ունեցավ, բայց երկուսն էլ խոսում էին այնքան կամաց, որ ոչ ոք ոչ մի խոսք չլսեց, որովհետև բոլորն էլ հարգանքից դրդված՝ մի քանի քայլ ետ էին քաշվել։ Ջութակահարները նվագում էին ամբողջ ուժով, բայց ոչ ոք ականջ չէր դնում։

Առաջինը թագավորը մտավ դահլիճ, նա որսորդական շքեղ հագուստով էր։ Նորին բարձրություն Օռլեանի դուքսը և մյուս անվանի անձինք էլ հագնված էին նրա պես։ Այդ հագուստը չափազանց շատ էր սազում թագավորին, և իսկապես, այդ զուգսով նա իր թագավորու-թյան ամենավսեմ ազնվականն էր թվում։

Կարդինալը մոտեցավ թագավորին և մեկնեց նրան մի ինչ-որ տուփիկ։ Թագավորը բաց արեց և տեսավ նրա մեջ ադամանդե զարդերից երկուսը։

— Այս ի՞նչ է նշանակում,— հարցրեց նա կարդինալին։

— Ոչինչ,— պատասխանեց նա,— բայց եթե թագուհին իր վրա կապի զարդը, որին ես կասկածում եմ, դուք, արքա, հաշվեցեք ադամանդները, և եթե միայն տասը հատ լինի, հարցրեք նորին մեծությանը, թե ով կարող էր նրանից հափշտակել ահա այս երկուսը։

Թագավորը հարցական հայացքով նայեց կարդինալին, բայց ժամանակ չեղավ նրան հարց տալու. բոլորի շուրթերից հիացմունքի ճիչ դուրս թռավ։ Եթե թագավորը իր թագավորության ամենավսեմ ազնվականն էր թվում, ապա թագուհին, անկասկած, Ֆրանսիայի ամենաչքնաղ կինն էր։

Իսկապես, որսորդական հագուստը զարմանալիորեն սազում էր նրան։ Նրա գլխին ֆետրե գլխարկ էր՝ երկնագույն փետուրներով, թավշյա լիֆը զմրուխտի գույն ուներ և ադամանդե կոճակներ, իսկ երկնագույն ատլասե շրջազգեստն ամբողջովին արծաթազարդ էր։ Ձախ ուսին շողշողում էր ադամանդե զարդը՝ ամրացված շրջազգեստի ու փետուրների գույնի ժապավենի վրա։

Թագավորը դողաց ուրախությունից, իսկ կարդինալը՝ ցասումից։ Բայց նրանք այնքան հեռու էին թագուհուց, որ զարդերը հաշվել չէին կարող։ Թագուհին կրում էր զարդերը, բայց քանի՞սն էին նրանք, տա՞սը, թե՞ տասներկուսը։

Այդ պահին ջութակահարներն ազդարարեցին բալետի սկիզբը։ Թագավորը մոտեցավ պրեզիդենտի տիկնոջը, որի հետ նա պետք է պարեր, իսկ նորին բարձրություն Օռլեանի դուքսը՝ թագուհուն։ Բոլորն իրենց տեղերը գրավեցին, և բալետը սկսվեց։

Թագավորը պարում էր թագուհու դիմաց և ամեն անգամ նրա կողքով անցնելիս հայացքով կլանում էր այդ զարդերը, որոնք ոչ մի կերպ հաշվել չէր կարողանում։ Կարդինալի ճակատը ծածկված էր քրտինքով։

Բալետը տևեց մեկ ժամ. այն տասնվեց պատկեր ուներ։

Երբ բալետը վերջացավ, պարընկերներից ամեն մեկը ամբողջ դահլիճի ծափահարության տակ իր պարընկերուհուն տարավ նշանակված տեղը, բայց թագավորը, օգտվելով իր արտոնությունից, թողեց իր դամային և շտապ մոտեցավ թագուհուն։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից, տիրուհի,— ասաց նա,— որ այդպես ուշադիր եք դեպի իմ ցանկությունները, բայց, կարծեմ, ադամանդներից երկուսը պակասում է, և ահա ես դրանք վերադարձնում եմ ձեզ։

— Ինչպե՜ս, արքա,— զարմացած ձևանալով բացական-չեց դեռատի թագուհին,— դուք ինձ էլի՞ երկու ադամանդ եք ընծայում։ Բայց այդ դեպքում ես կունենամ տասնչորս հատ։

Թագավորը հաշվեց, իրոք, բոլոր տասներկու ադամանդներն էլ նորին մեծության վրա էին։

Թագավորը մոտ կանչեց կարդինալին։

— Դե՛հ, պարոն կարդինալ, ի՞նչ է նշանակում այս,— հարցրեց թագավորը խիստ տոնով։

— Այդ նշանակում է, արքա,— պատասխանեց կարդինալը,— որ ես ցանկանում էի այդ երկու ադամանդն ընծայել նորին մեծությանը, բայց չէի համարձակվում անձամբ առաջարկել և ահա դիմեցի այս միջոցին։

— Ես առավել ևս շնորհապարտ եմ ձերդ սրբազնությանը,— պատասխանեց Աննա Ավստրիացին այնպիսի մի ժպիտով, որն ասում էր, թե կարդինալի հնարամիտ սիրալիրությունն ամենևին չի խաբել իրեն,— քանի որ այս երկու ադամանդը երևի ձեզ նույնքան են նստել, որքան մյուս տասներկուսը նստել են նորին մեծությանը։

Ապա թագավորին ու կարդինալին գլուխ տալով՝ թագուհին ուղղվեց դեպի այն սենյակը, որտեղ նա իր զգեստն էր հագնում և որտեղ պետք է շորերը փոխեր։

Այն հանգամանքը, որ մենք այս գլխի սկզբում ստիպված եղանք մեր ուշադրությունը հատկացնել մեր նկարագրած բարձրաստիճան անձնավորություններին, մեզ միառժամանակ հեռացրեց այն անձից, որին Աննա Ավստրիացին պարտական էր իր այդ չտեսնված հաղթանակով կարդինալի նկատմամբ և որը՝ շփոթության մեջ, բոլորին անհայտ, դռներից մեկի մոտ ամբոխին խառնված դիտում էր այս տեսարանը, որ հասկանալի էր միայն չորս մարդու թագավորին, թագուհուն, նորին սրբազանությանը և իրեն։

Թագուհին մտավ իր սենյակը։

Դ’Արտանյանն արդեն պատրաստվում էր հեռանալու, երբ հանկարծ զգաց, որ մեկը կամացուկ դիպավ իր ուսին։ Նա շուռ եկավ և տեսավ մի դեռատի կնոջ, որը նշանացի առաջարկեց հետևել իրեն։ Կնոջ դեմքը ծածկված էր սև թավիշե կիսադիմակով, սակայն, չնայած այդ նախազգուշական միջոցին, որն, ի դեպ, ձեռք էր առնվել ավելի շուտ ուրիշների, քան նրա համար, դ’Արտանյանը իսկույն ճանաչեց իր մշտական ուղեկ-ցորդին՝ աշխույժ ու սրամիտ տիկին Բոնասիեին։

Նախորդ օրը նրանք միայն շատ կարճ ժամանակով էին իրար տեսել բարապան Ժերմենի մոտ, որտեղ կանչել էր նրան դ’Արտանյանը։ Դեռատի կինը այնքան էր շտապում թագուհուն հաղորդել իր սուրհանդակի բարեհաջող վերադարձի ուրախ լուրը, որ սիրահարները հազիվ կարողացան մի երկու խոսք փոխանակել միայն։ Ուստի և դ’Արտանյանը հետևեց տիկին Բոնասիեին երկու զգացմունքի մղումով՝ սիրո և հետաքրքրու-թյան։ Ճանապարհին, երբ միջանցքներում մարդիկ նոսրանում էին, դ’Արտանյանը փորձում էր կանգնեցնել դեռատի կնոջը, բռնել նրա ձեռքը, հիացմունքով դիտել նրան գեթ մի ակնթարթ, սակայն թռչնակի պես ժիր կինը ամեն անգամ դուրս էր պրծնում նրա ձեռքից, և երբ դ’Արտանյանն ուզում էր խոսել, կինը հրամայական ու թովիչ շարժումով մատը դնում էր իր շուրթերին, և այդ հիշեցնում էր դ’Արտանյանին, որ իրեն տիրապետում է մի իշխանություն, որին ինքը պիտի հնազանդվի կուրորեն և որն արգելում է իրեն թեկուզ ամենափոքր տրտունջ։ Վերջապես, անհամար անցքեր ու միջանցքներ անցնելուց հետո տիկին Բոնասիեն բաց արեց մի ինչ-որ դուռ և երիտասարդին տարավ կատարելապես խավար մի սենյակ։ Այստեղ նա նորից դ’Արտանյանին մի նշան արեց, որը պատվիրում էր լուռ մնալ, և բաց անելով վարագույրի տակ ծածկված մի ուրիշ դուռ, որից հանկարծ ներս հորդեց պայծառ լույսի մի խուրձ, ինքը անհայտացավ։

Մի րոպե դ’Արտանյանը անշարժ կանգնած մնաց, ինքն իրեն հարց տալով, թե որտե՞ղ է գտնվում, բայց շուտով հարևան սենյակից ներս թափանցող լույսը, այնտեղից եկող ջերմ ու անուշաբույր օդը, երկու թե երեք կնոջ խոսքերը, որոնք հնչում էին մեծարանքով և միաժամանակ նրբագեղորեն, «ձերդ մեծություն» դիմումը, որ կրկնվեց մի քանի անգամ,— այս ամենը անսխալ կերպով հասկացրին նրան, որ ինքը գտնվում է թագուհու սենյակին կից կաբինետում։

Երիտասարդ դ’Արտանյանը թաքնվեց ստվերում և սկսեց սպասել։

Թագուհին ուրախ ու երջանիկ էր թվում, որ, ըստ երևույթին, շատ էր զարմացնում նրան շրջապատող տիկիններին, որոնք, ընդհակառակը, սովոր էին համարյա միշտ տեսնել նրան տխուր ու մտահոգ։ Թագուհին իր ուրախությունը բացատրում էր տոնակատարության շքեղությամբ, բալետի պատճառած բավականությամբ, և որովհետև թույլատրված չի հակաճառել թագուհուն ծիծաղելիս լինի նա, թե լալիս, ուստի բոլորը, գովաբանում էին Փարիզ քաղաքի ավագների սիրալիրությունը։ Դ’Արտանյանը թագուհուն չէր ճանաչում, բայց շուտով նրա ձայնը տարբերեց մյուսների ձայնից սկզբում թեթևակի օտար առոգանությունից, ապա այն հրամայական տոնից, որ ակամա հնչում է բարձրաստիճան անձանց ամեն մի խոսքի մեջ։ Նա լսում էր, թե ինչպես թագուհին մերթ մոտենում է բաց դռանը, մերթ հեռանում և նույնիսկ երկու-երեք անգամ տեսավ մի ինչ-որ ստվեր, որ փակում էր լույսը։

Եվ հանկարծ վարագույրի միջից դուրս եկավ հիասքանչ ճերմակ մի ձեռք։ Դ’Արտանյանը հասկացավ, որ դա պարգև է, նա ծունկ չոքեց, բռնեց այդ ձեռքը և հարգանքով շրթունքները հպեց նրան։ Հետո ձեռքն անհետացավ, դ’Արտանյանի բռան մեջ թողնելով մի մատանի։

Դուռը իսկույն ծածկվեց, և դ’Արտանյանը մնաց լիակատար խավարի մեջ։

Նա մատանին դրեց մատին և սկսեց սպասել. հասկանում էր, որ սա դեռ վերջը չէ։

Նվիրվածության պարգևից հետո պետք է գար սիրո պարգևը։

Բացի այդ, թեև բալետը վերջացել էր, երեկույթը նոր էր սկսվում, ընթրիքը նշանակված էր ժամը երեքին, իսկ սուրբ Հովհաննու աշտարակի ժամացույցը նոր էր խփել երկուսից երեք քառորդ անց։

Իսկապես, հարևան սենյակում ձայների աղմուկն աստիճանաբար նվազեց, հեռացավ, ապա նորից բացվեց այն կաբինետի դուռը, որտեղ գտնվում էր դ’Արտանյանը, և ներս վազեց տիկին Բոնասիեն։

— Դո՜ւք։ Վերջապե՜ս,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Լռեցե՜ք,— ասաց դեռատի կինը ձեռքը սեղմելով նրա բերանին։— Լռեցեք և գնացեք նույն ճանապարհով, որով եկել եք։

— Բայց որտե՞ղ և ե՞րբ կտեսնեմ ես ձեզ,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Դուք այդ կիմանաք այն երկտողից, որ կգտնեք ձեր տանը։ Դե, գնացե՛ք, գնացե՛ք։

Այս ասելով նա միջանցքի դուռը բաց արեց և դ’Արտանյանին դուրս բերեց սենյակից։

Դ’Արտանյանը հնազանդվեց ինչպես երեխա, առանց դիմադրության, առանց գեթ մի բառով առարկելու, և այդ ցույց էր տալիս, որ նա իսկապես սիրահարված էր։

XXIII. Տեսակցություն

Դ’Արտանյան տուն վերադարձավ վազեվազ և, չնայած առավոտյան ժամը երեքից անց էր, իսկ նա պետք է անցներ Փարիզի ամենավտանգավոր թաղերով, այնուամենայնիվ ոչ մի անախորժ հանդիպում չունեցավ։ Բոլորին հայտնի է, որ հարբած մարդիկ և սիրահարները իրենց պահապան հրեշտակն ունեն։

Մուտքի դուռը կիսաբաց էր։ Նա սանդուղքով բարձրացավ և կամացուկ դուռը բախեց պայմանավորված ձևով, որ հայտնի էր միայն իրեն և իր սպասավորին։ Դուռը բաց արեց Պլանշեն, որին դ’Արտանյանը երկու ժամ առաջ ուղարկել էր խորհրդարանից, հրամայելով տանը սպասել։

— Նամակ բերե՞լ են ինձ,— աշխույժ հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ո՛չ, տեր իմ, ոչ ոք չի բերել,— պատասխանեց Պլանշեն,— բայց կա մի նամակ, որ ինքն իրեն է եկել։

— Այդ ի՞նչ է նշանակում, տխմա՛ր։

— Այդ նշանակում է, որ երբ ես տուն եկա, ձեր ննջարանում, սեղանի վրա գտա մի ինչ-որ նամակ, թեև բնակարանի բանալին իմ գրպանումն էր, և ոչ մի րոպե չեմ բաժանվել նրանից.

— Իսկ որտե՞ղ է այդ նամակը։

— Ես, տեր իմ, թողի այնտեղ, որտեղ գտնվում էր։ Տեսնվա՞ծ բան է, որ նամակն այդ ձևով հասնի մարդուն։ Եթե լուսամուտը բաց լիներ կամ գոնե կիսաբաց լիներ, էլի ոչինչ չէի ասի, բայց չէ , լուսամուտն էլ պինդ փակված էր։ Զգուշացեք, տեր իմ, այս գործի մեջ անպայման չար ոգու մատն է խառը։

Առանց նրան լրիվ լսելու երիտասարդը վազեց սենյակ և նամակը բաց արեց. այն տիկին Բոնասիեից էր և պարունակում էր հետևյալ տողերը.

«Մեկը ցանկանում է ձեզ ջերմագին շնորհակալություն հայտնել իր անունից, ինչպես և մի ուրիշ անձի անունից։ Այսօր երեկոյան ժամը տասին եղեք Սեն Կլուում, այն տաղավարի դիմաց, որ կից է պ-րն դ’Էստրեի տանը։

Կ. Բ.»

Այս նամակը կարդալիս դ’Արտանյանը զգում էր, թե ինչպես իր սիրտը մերթ լայնանում է, մերթ կծկվում այն դուրեկան դողով, որը և՛ տանջում, և՛ փաղաքշում է սիրահարվածների սիրտը։

Այդ առաջին երկտողն էր, որ նա ստանում էր, այդ առաջին տեսակցությունն էր, որ նշանակում էին նրան։ Հրճվանքի արբեցումով լի, նրա սիրտը պատրաստ էր կանգ առնելու երկնային դրախտի շեմքին, որ կոչվում է սեր։

— Է՛, ի՞նչ կա, տեր իմ,— ասաց Պլանշեն, նկատելով, որ իր տերը մերթ շիկնում է, մերթ գունատվում։— Ի՞նչ կա։ Երևում է՝ ես ճի՞շտ եմ հասկացել, և այդ մի ինչ-որ վատ պատմությո՞ւն է։

— Սխալվում ես, Պլանշե՛,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— և որպես ապացույց՝ ահա քեզ մի էքյու, որպեսզի դու կարողանաս իմ կենացը խմել։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից էքյուի համար, տեր իմ, և խոստանում եմ ճշտությամբ կատարել ձեր հանձնարարությունը, բայց և այնպես ճշմարիտ է և այն, որ այդ եղանակով փակ տներն ընկնող նամակներն էլ...

— Երկնքի՜ց են ընկնում, բարեկամս, երկնքի՜ց։

— Ուրեմն դուք, տեր իմ, գո՞հ եք,— հարցրեց Պլանշեն։

— Ի՜մ թանկագին Պլանշե, ես ամենաերջանիկ մարդն եմ մահկանացուների մեջ։

— Եվ ես կարո՞ղ եմ оգտվել ձեր երջանկությունից և պառկել քնելու։

— Այո՛, այո՛, պառկիր։

— Երկնային օրհնությունը իջնի ձեր վրա, տեր իմ, բայց և այնպես ճշմարիտ է և այն, որ այդ նամակը...

Եվ Պլանշեն դուրս եկավ գլուխն օրորելով, այնպիսի տեսքով, որն ասում էր, թե դ’Արտանյանի առատաձեռնությունը չկարողացավ վերջնականապես ցրել նրա կասկածները։

Մենակ մնալով՝ դ’Արտանյանը նորից ու նորից կարդաց իր երկտողը, ապա մի քսան անգամ համբուրեց այն տողերը, որ շարել էր նրա չքնաղ սիրուհու ձեռքը։ Վերջապես պառկեց, քուն մտավ և անձնատուր եղավ ոսկեշող անուրջներին։

Առավոտյան ժամը յոթին նա վեր կացավ ու կանչեց Պլանշեին, որը երկրորդ կանչի վրա դուռը բաց արեց, ըստ որում, նրա դեմքին դեռ մնացել էին երեկվա անհանգստության հետքերը։

— Պլանշե,— ասաց դ’Արտանյանը,— ես գնում եմ և գուցե թե ամբողջ օրով։ Ուրեմն, մինչև երեկոյան ժամը յոթը դու ազատ ես, բայց ժամը յոթին պատրաստ եղիր երկու ձիերով։

— Ա՜յ թե ինչ,— ասաց Պլանշեն։— Երևում է՝ մենք նորից ճանապարհ ենք ընկնում մեր մաշկը ծակծկելու։

— Հետդ վերցրու հրացանը և ատրճանակները։

— Ա՛յ, տեսնո՞ւմ ես, ի՞նչ էի ասում ես,— գոչեց Պլանշեն։ Այդպես էլ գիտեի. նզովյա՜լ նամակ։

— Դե հանգստացիր դու էլ, տխմա՛ր, խոսքը վերաբերում է մի հասարակ զբոսանքի։

— Հա, իհարկե, այնպիսի ուրախ ճամփորդության, երբ գնդակների տարափ էր տեղում, իսկ գետնի տակից որոգայթներ էին բուսնում։

— Ասենք, պարոն Պլանշե,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— եթե դուք վախենում եք, ես առանց ձեզ կգնամ։ Լավ է մենակ գնալ, քան այնպիսի ուղեկցի հետ, որը դողում է վախից։

— Դուք վիրավորում եք ինձ, տեր իմ,— առարկեց Պլանշեն։— Կարծեմ դուք տեսել եք ինձ կռվի մեջ։

— Այո, բայց ինձ թվաց, թե դուք մեկ անգամում ծախսել եք ձեր ամբողջ քաջությունը։

— Դեպքը որ բերի, տեր իմ, կտեսնեք, որ դեռ էլի մի բան մնացել է, իսկ եթե դուք ցանկանում եք, որ այդ քաջությունը երկար ժամանակ բավականացնի, ապա խնդրում եմ ձեզ չափից ավելի առատությամբ մի ծախսեք։

— Լավ, իսկ դու ինչպե՞ս ես կարծում, քո քաջությունը այս երեկոյի համար էլ կբավականացնի՞։

— Հույս ունեմ։

— Հիանալի է։ Ուրեմն ես քեզ վրա հույս եմ դնում։

— Նշանակված ժամին պատրաստ կլինեմ։ Բայց ես կարծում էի, տեր իմ, որ գվարդիականների ախոռում դուք միայն մեկ ձի ունեք։

— Հնարավոր է, որ հիմա միայն մեկն է, բայց մինչև երեկո կլինի չորսը։

— Ուրեմն մենք, ինչպես երևում է, ձիեր գնելու էինք գնացել։

— Ճիշտ այդպես,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

Եվ Պլանշեին հրաժեշտի հրամայական մի շարժում ուղղելով՝ նա դուրս եկավ տնից։

Շեմքում կանգնած էր պ-րն Բոնասիեն։ Դ’Արտանյանը ուզում էր անցնել առանց հարգարժան արդուզարդի վաճառականի հետ խոսելու, բայց վերջինս այնպես սիրալիր և այնպես բարեհոգի գլուխ տվեց, որ նրա կենվորը ստիպված եղավ ոչ միայն ողջույնին պատասխանել, այլև զրույցի բռնվել նրա հետ։

Եվ ինչպե՞ս կարող ես մի փոքր զիջողամտություն չցուցաբերել այն մարդու նկատմամբ, որի կինը ձեզ տեսակցություն է նշանակել այդ նույն երեկոյան Սեն Կլուում, պ-րն դ’Էստրեի տաղավարի դիմաց։ Դ’Արտանյանը մոտեցավ նրան ամենասիրալիր արտահայտությամբ, որքան որ կարող էր ցույց տալ այդ։

Բնական է, որ խոսակցությունը վերաբերում էր խեղճ Բոնասիեի բանտում գտնվելուն։ Պարոն Բոնասիեն, չիմանալով, որ դ’Արտանյանը լսել է իր խոսակցությունը Մենգի անծանոթի հետ, իր երիտասարդ կենվորին պատմեց, թե ինչպիսի դաժանություններ էր գործում այն հրեշ Լաֆեման, որին նա իր ամբողջ պատմության ընթացքում անվանում էր ոչ այլ ինչ, քան կարդինալի դահիճ և երկար ու բարակ նկարագրում էր Բաստիլը, նրա փականքները, բանտային օդանցքները, վանդակները և խոշտանգման գործիքները։

Դ’Արտանյանն այս ամենը լսում էր գերազանց ուշադրությամբ։

— Ասացեք, դուք իմացա՞ք, թե այն ժամանակ ով էր փախցրել տիկին Բոնասիեին,— հարցրեց նա, երբ, վերջապես, պարոն Բոնասիեն վերջացրեց իր խոսքը։— Ախր ես չեմ մոռացել, որ հենց այդ ցավալի դեպքին եմ պարտական իմ ծանոթությունը ձեզ հետ։

— Ա՜խ,— հառաչեց պ-րն Բոնասիեն,— այդ, իհարկե, նրանք ինձ չասացին, և իմ կինն էլ հանդիսավոր կերպով երդվեց, որ չգիտե։ Հա՛, իսկ դուք,— շարունակեց պ-րն Բոնասիեն ամենապարզամիտ տեսքով,— այդ որտե՞ղ էիք կորել այս վերջին մի քանի օրը։ Ես ոչ ձեզ էի տեսնում, ոչ ձեր ընկերներին, և պետք է ենթադրել, որ այն ամբողջ փոշին, որ երեկ Պլանշեն մաքրում էր ձեր կոշիկներից, Փարիզի սալահատակներից չէր հավաքվել։

— Դուք իրավացի եք, թանկագին պարոն Բոնասիե, ես ու ընկերներս մի փոքրիկ ճանապարհորդություն կատարեցինք։

— Հեռո՞ւ։

— Օ՜, ո՛չ, մի քառասուն լյո, պարոն Աթոսին էին ուղեկցում մինչև Ֆորժի հանքային ջրերը, որտեղ և մնացին իմ ընկերները։

— Լավ, իսկ դուք, դուք, իհարկե, վերադարձաք,— շարունակեց պ-րն Բոնասիեն՝ ամենախորամանկ արտահայտություն տալով իր դեմքին։— Ձեզ պես գեղեցիկ երիտասարդներին սիրուհիները երկարատև արձակուրդ չեն տալիս, և ձեզ անհամբեր սպասում էին Փարիզում, այնպես չէ՞։

— Իսկապես, սիրելի պարոն Բոնասիե,— ծիծաղելով ասաց երիտասարդը,— պետք է ձեզ խոստովանեմ, որ այդպես է, մանավանդ որ, ինչպես երևում է, ձեզնից բան թաքցնել չի լինի։ Այո, ինձ սպասում էին, և կարող եմ հավատացնել մեծ անհամբերությամբ։

Բոնասիեի ճակատը մռայլեց մի թեթև ստվեր, այնքան թեթև, որ դ’Արտանյանը ոչինչ չնկատեց։

— Եվ մենք կվարձատրվե՞նք մեր շտապողականության համար,— շարունակեց արդուզարդի վաճառականը փոքր-ինչ փոխված ձայնով, որ դ’Արտանյանը նույնպես չնկատեց, ինչպես քիչ առաջ չէր նկատել հարգարժան մարդու դեմքը մթագնող վայրկենական ամպը։

— Օ՜, երանի թե ձեր գուշակությունը կատարվի,— ծիծաղելով ասաց դ’Արտանյանը։

— Այս ամենը ես միայն նրա համար եմ ասում,— պատասխանեց պ-րն Բոնասիեն,— որպեսզի իմանամ՝ ո՜ւշ կվերադառնաք դուք։

— Ի՞նչ է նշանակում այդ հարցը, շատ սիրելի տան-տեր, հարցրեց դ’Արտանյանը։— Չլինի՞ ուզում եք սպասել իմ գալուն։

— Ոչ, բայց ինձ ձերբակալելու օրվանից և իմ տանը տեղի ունեցած գողությունից հետո ամեն անգամ, երբ դուռը բախում են, ես վախենում եմ, մանավանդ գիշերը։ Ի՞նչ կարող եմ անել, դե ես հո զինվոր չեմ։

— Դե ուրեմն չվախենաք, եթե ես վերադառնամ գիշերվա ժամը մեկին, երկուսին կամ երեքին, չվախենաք նույնիսկ այն դեպքում, եթե ես բոլորովին չվերադառնամ։

Այս անգամ Բոնասիեն այնպես խիստ գունատվեց, որ դ’Արտանյանը չէր կարող այդ չնկատել և հարցրեց, թե ինչ պատահեց նրան։

— Ոչինչ, ոչինչ,— պատասխանեց Բոնասիեն։— Ինձ հետ պատահած դժբախտություններից հետո ես հանկարծակի թուլության նոպաներ եմ ունենում, և ահա հենց նոր մարմինս սարսռաց։ Ուշադրություն մի՛ դարձրեք ինձ վրա, չէ՞ որ դուք ուրիշ զբաղմունք ունեք՝ անձնատուր լինել ձեր երջանկությանը։

— Այդ դեպքում ես խիստ զբաղված եմ, որովհետև իսկապես որ ես երջանիկ եմ։

— Դեռ ոչ, սպասեցեք, չէ՞ որ դուք ասացիք, որ այդ երեկոյան է լինելու։

— Դե ինչ կա որ, փառք Աստծու, այդ երեկոն էլ կգա։ Եվ գուցե թե դուք էլ նրան սպասում եք այնպես անհամբեր, ինչպես ես։ Գուցե թե տիկին Բոնասիեն այսօր երեկոյան կայցելի ամուսնու օթևանը։

— Այսօր երեկոյան տիկին Բոնասիեն զբաղված է,— հպարտորեն առարկեց ամուսինը։— Իր պարտականությունները նրան պահում են Լուվրում։

— Ավելի վատ ձեզ համար, սիրելի տանտեր, ավելի վատ ձեզ համար։ Երբ ես երջանիկ եմ, ուզում եմ, որ շուրջս բոլորը երջանիկ լինեն, բայց, երևում է, այդ անհնարին է։

Եվ երիտասարդը հեռացավ, ամբողջ կոկորդով քրքջալով իր կատակի վրա, որն, իր կարծիքով, միայն իրեն էր հասկանալի։

— Ուրախ ժամանց եմ ցանկանում ձեզ,— ասաց Բոնասիեն անդրշիրիմյան ձայնով։

Բայց դ’Արտանյանն արդեն այնքան էր հեռու, որ չէր կարող լսել այդ խոսքերը, և եթե լսեր էլ, լինելով այդպիսի տրամադրության մեջ, երևի ուշադրություն չէր դարձնի դրանց վրա։

Նա ուղղվեց դեպի պ-րն դը Տրևիլի տուն։ Երեկվա նրա այցելությունը, ինչպես հիշում ենք, չափազանց կարճատև էր, և նրանք չէին կարողացել որևէ բանի մասին խոսել ինչպես հարկն է։

Պ-րն դը Տրևիլին նա գտավ ուրախ տրամադրության մեջ։ Պարահանդեսին թագավորը և թագուհին նրա հետ արտակարգ սիրալիր էին եղել։ Բայց դրա փոխարեն կարդինալը չափազանց խոժոռ էր։

Գիշերվա ժամը մեկին նա տկարությունը պատճառ բռնելով հեռացել էր։ Ինչ վերաբերում է նորին մեծություն թագավորին և նորին մեծություն թագուհուն, ապա նրանք Լուվր էին վերադարձել առավոտյան ժամը վեցին։

— Իսկ այժմ,— ասաց պ-րն դը Տրևիլը՝ ձայնը ցածրացնելով և ուշադիր նայելով սենյակի բոլոր անկյունները, որպեսզի համոզվի, որ իրենք իսկապես մենակ են,— այժմ, իմ երիտասարդ բարեկամ, խոսեցեք ձեր մասին, որովհետև միանգամայն ակներև է, որ ձեր երջանիկ վերադարձը ինչ-որ կապ ունի թագավորի ուրախության, թագուհու հաղթանակի և նորին սրբազնության ստորացման հետ։ Այժմ ձեզ հարկավոր է զգույշ լինել։

— Ես ինչի՞ց պիտի երկյուղ կրեմ, քանի դեռ բախտ ունեմ նորին մեծություն թագավորի ու թագուհու բարեհաճությունը վայելելու,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ամեն բանից, հավատացեք ինձ։ Կարդինալն այնպիսի մարդ չէ, որ մոռանա չար կատակը, առանց հաշիվ մաքրելու կատակողի հետ, իսկ ես խիստ կասկածում եմ, որ կատակողը հենց այստեղ է, ինձ ծանոթ մի գասկոնացի։

— Մի՞թե դուք կարծում եք, թե կարդինալն էլ ձեզ պես լավատեղյակ է, որ հենց ես եմ գնացել Լոնդոն։

— Գրողը տանի։ Ուրեմն դուք Լոնդոնում եք եղել։ Չլինի՞ Լոնդոնից եք բերել այդ սքանչելի ադամանդը, որ շողշողում է ձեր մատին։ Զգուշացեք, սիրելի դ’Արտանյան, թշնամու ընծան լավ բան չէ։ Դրա մասին կա լատինական մի լավ ոտանավոր... Սպասեցեք...

— Այո, այո, իհարկե,— պատասխանեց դ’Արտանյանը, որ երբեք չէր կարողացել լատիներենի նույնիսկ նախահիմքերը մտցնել գլուխը և իր տգիտությամբ հուսահատության էր հասցնում ուսուցչին, այո,— այո, իհարկե, պետք է լինի այդպիսի մի ոտանավոր...

— Եվ, իհարկե, կա այդպիսի բան,— ասաց պ-րն դը Տրևիլը, որը գրականության նկատմամբ սեր ուներ,— վերջերս պ-րն դը Բենսերադը կարդաց ինձ համար... Սպասեք... հա, հիշեցի.

Timeo Danaos et dona fereates^[80].

Սա նշանակում է՝ զգուշացեք ձեզ ընծա բերող թշնամուց։

— Այս ադամանդը, տեր իմ, ինձ թշնամի չի նվիրել,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— սա ինձ ընծայել է թագուհին։

— Թագուհի՞ն, Օհո՜,— ասաց դը Տրևիլը։— Այո, իսկապես որ դա թագավորական ընծա է։ Այդ մատանին առնվազն հազար պիստոլ արժե։ Իսկ ո՞ւմ միջոցով թագուհին ձեզ հանձնեց դա։

— Նա ինքը տվեց ինձ։

— Այդ որտե՞ղ։

— Այն կաբինետում, որ կից էր թագուհու սենյակին, որտեղ նա փոխում էր իր զգեստը։

— Ի՞նչ ձևով։

— Ձեռքը մեկնելով ինձ՝ համբուրելու համար։

— Դուք համբուրել եք թագուհու ձե՞ռքը,— գոչեց պ-րն դը Տրևիլը՝ զարմացած նայելով դ’Արտանյանին։

— Նորին մեծությունն ինձ արժանացրեց այդ պատվին։

— Եվ դա՝ վկաների ներկայությա՞մբ։ Օ՜, անզգույշ կին, երիցս անզգույշ։

— Ո՛չ, տեր իմ, հանգստացեք, այդ ոչ ոք չտեսավ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։ Եվ նա պ-րն դը Տրևիլին պատմեց, թե ինչպես եղավ այդ ամենը։

— Օ՜, կանայք, կանայք,— գոչեց հին զինվորը։— Գիտեմ նրանց իրենց ռոմանտիկական երևակայությամբ։ Նրանց հրապուրում է այն ամենը, ինչ գաղտնիքի մեջ է պարուրված։ Այդպես ուրեմն, դուք տեսել եք ձեռքը, և ուրիշ ոչինչ։ Դուք կհանդիպեք թագուհուն և չեք ճանաչի նրան, նա կհանդիպի ձեզ և չի իմանա ով եք դուք։

— Այո, բայց այս ադամանդով...— առարկեց երիտասարդը։

— Լսեցեք,— ասաց պ-ըն դը Տրևիլը,— մի խորհուրդ տա՞մ ձեզ, բարի խորհուրդ, բարեկամ մարդու խորհուրդ։

— Դրանով դուք ինձ մեծ պատիվ արած կլինեք, տեր իմ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Դե ուրեմն գնացեք առաջին իսկ հանդիպած ակնա-գործ վարպետի մոտ և տվեք նրան այդ ադամանդը ինչ գնով էլ լինի, որքան էլ նա առաջարկի ձեզ։ Որքան էլ գծուծ մարդ լինի նա, դուք մի ութ հարյուր պիստոլ կստանաք դրա համար։ Պիստոլները, երիտասարդ, անուն չունեն, իսկ այդ մատանին անուն ունի, սարսափելի անուն, որը կարող է կործանել նրան, ով կրում է այն իր մատին։

— Ծախել այս մատանի՜ն, այս մատանին, որն ինձ նվիրել է թագուհի՞ն։ Երբեք,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Այդ դեպքում ակը շուռ տվեք ներսի կողմը, թշվառական, որովհետև բոլորը գիտեն, որ գասկոնացի խեղճ ազնվականը այդպիսի թանկարժեք բաներ իր մոր տուփի մեջ չի գտնում։

— Ուրեմն դուք կարծում եք, որ ինձ որևէ վտա՞նգ է սպասում,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ասում եմ ձեզ, երիտասարդ, որ վառված պատրույգով ականի վրա քնած մարդը իրեն կարող է շատ ավելի ապահով զգալ, քան դուք։

— Գրողը տանի,— ասաց դ’Արտանյանը, որին արդեն սկսել էր անհանգստացնել դը Տրևիլի համոզված տոնը։— Գրողը տանի, ուրեմն ի՞նչ անեմ ես։

— Զգույշ լինել ամեն տեղ և ամենուրեք։ Կարդինա-լը հիանալի հիշողություն ունի և երկար ձեռք. հավատացեք ինձ, նա դեռ մի խաղ կխաղա ձեր գլխին։

— Բայց ի՞նչ խաղ։

— Փա՛հ, ես ինչ իմանամ։ Մի՞թե սատանայի բոլոր խորամանկությունները նրա զինանոցում չեն։ Նվազագույնը, որ կարող է պատահել, այն է, որ ձեզ կձերբակալեն։

— Ինչպե՜ս, մի՞թե որևէ մեկը կհամարձակվի ձերբակալել մի զինվորի, որը ծառայության մեջ է նորին մեծության մոտ։

— Գրողը տանի։ Նրանք չէի՞ն, որ ձերբակալեցին Աթոսին։ Մի խոսքով, իմ երիտասարդ բարեկամ, հավատացեք մի մարդու, որն արդեն երեսուն տարի գտնվում է արքունիքում։ Չափից ավելի հանգիստ մի՛ եղեք, թե չէ՝ կորած եք։ Ընդհակառակն,— և սա ես եմ ասում ձեզ,— դուք պետք է ամենուրեք թշնամիներ տեսնեք։ Եթե որևէ մեկը ձեզ հետ վեճ սկսի, աշխատեցեք խույս տալ նրանից, թեկուզ տասը տարեկան երեխա լինի սկսողը։ Եթե անցնելու լինեք կամրջով, լավ տնտղեցեք տախտակները, որովհետև նրանցից մեկը կարող է կոտրվել ձեր ոտքի տակ։ Եթե պատահի, որ դուք անցնելիս լինեք կառուցվող տան մոտով, վերև նայեցեք, որովհետև կարող է ձեր գլխին քար ընկնել։ Եթե դուք ուշ ժամին տուն վերադառնալիս լինեք, թող ձեր սպասավորը քայլի հետևից, և թող նա զինված լինի, իհարկե, այն դեպքում, եթե դուք լիովին վստահում եք նրան։ Զգուշացեք բոլորից՝ բարեկամից, եղբորից, սիրուհուց, մանավանդ սիրուհուց։

Դ’Արտանյանը շիկնեց։

— Սիրուհո՜ւց,— մեքենաբար կրկնեց նա,— իսկ ինչո՞ւ պետք է սիրուհուց ավելի զգուշանամ, քան որևէ մեկ ուրիշից։

— Որովհետև սիրուհին կարդինալի ամենասիրած միջոցներից մեկն է, որը մյուս բոլորից ավելի արագ է գործում, կինը ձեզ տասը պիստոլով էլ կդավաճանի, հիշեցեք Դալիլային։ Դուք գիտե՞ք սուրբ գիրքը։

Դ’Արտանյանը հիշեց այն տեսակցությունը, որ հենց այդ երեկո նշանակել էր տիկին Բոնասիեն, սակայն, ի պատիվ մեր հերոսի, պետք է ասենք, որ պ-րն դը Տրևիլի վատ կարծիքն ընդհանրապես կանանց մասին դ’Արտանյանին ամենաչնչին կասկած անգամ չներշն-չեց իր սիրունիկ տանտիրուհու նկատմամբ։

— Ի դեպ,— շարունակեց պ-րն դը Տրևիլը,— ի՞նչ եղան ձեր երեք ուղեկիցները։

Ես հենց ինքս էի ուզում հարցնել ձեզ, որևէ տե-ղեկություն չե՞ք ստացել նրանց մասին։

— Ոչ մի։

— Ես նրանց թողել եմ ճանապարհին։ Պորտոսին՝ Շանտիլիայում՝ մենամարտը քթի առաջ, Արամիսին՝ Կրևկերում՝ գնդակը ուսի մեջ և Աթոսին՝ Ամիենում՝ կեղծ դրամ սաղացնելու մեղադրանքը գլխին կախված։

— Ա՜յ թե ինչ,— ասաց պ-րն դը Տրևիլը։— Լավ, իսկ դուք ինչպե՞ս դուրս պրծաք։

— Հրաշքով, պետք է խոստովանեմ, տեր իմ, որ հրաշքով դուրս պրծա, կրծքիս սուսերի հարված ստանալով և կոմս դը Վարդին մեխելով Կալե տանող ճանապարհին, ինչպես թիթեռին կարելի է մեխել պաստառին։

— Հենց այդ էր պակաս։ Դը Վարդը կարդինալին նվիրված մարդ է և Ռոշֆորի ազգականը։ Լսեցեք, բարեկամս, իմ գլուխը մի միտք եկավ։

— Ի՞նչ միտք, տեր իմ։

— Եթե ես ձեր տեղը լինեի, մի բան կանեի։

— Ի՞նչ բան։

— Քանի նորին սրբազնությունը չի սկսել ինձ որոնել Փարիզում, ես նորից կգնայի Պիկարդիա, գաղտուկ, առանց որևէ մեկին ասելու, և կիմանայի, թե ինչ է պա-տահել իմ երեք ուղեկիցներին։ Ճիշտն ասած՝ նրանք արժանի են այդ փոքրիկ ուշադրությանը ձեր կողմից։

— Լավ խորհուրդ է, տեր իմ, և ես վաղը կգնամ։

— Վա՜ղը։ Իսկ ինչո՞ւ ո՛չ հենց այս երեկո։

— Այսօր ինձ Փարիզում պահում է մի անհետաձգելի գործ։

— Ա՜խ, պատանի՛, պատանի՛։ Մի ինչ-որ վաղանցուկ հրապուրա՞նք։ Կրկնում եմ՝ զգուշացեք, կինը կործանել է մեզ բոլորիս անցյալում, կկործանի և ապագայում։ Ինձ լսեցեք, գնացեք հենց այս երեկո։

— Անհնարին է, տեր իմ։

— Նշանակում է դուք խո՞սք եք տվել։

— Այո, տեր իմ։

— Դե, այդ ուրիշ բան է, բայց խոստացեք, որ եթե այս գիշեր ձեզ չսպանեն, վաղը կմեկնեք։

— Խոստանում եմ։

— Փող հարկավոր չէ՞ ձեզ։

— Ես դեռ հիսուն պիստոլ ունեմ։ Կարծում եմ՝ բավական կլինի։

— Իսկ ձեր ուղեկիցնե՞րը։

— Կարծում եմ, որ նրանք փող կունենան։ Երբ մենք Փարիզից դուրս եկանք, յուրաքանչյուրիս գրպանում յոթանասունհինգ պիստոլ կար։

— Կտեսնե՞մ ես ձեզ մինչև ձեր մեկնելը։

— Կարծում եմ՝ ոչ, տեր իմ, եթե որևէ նոր բան չլինի։

— Այդ դեպքում՝ բարի ճանապարհ։

— Շնորհակալ եմ, տեր իմ։

Եվ դ’Արտանյանը հրաժեշտ տվեց պարոն դը Տրևիլին, ավելի քան երբևէ հուզված այն հայրական հոգատարությունից, որ ցուցաբերեց նա հրացանակիրների նկատմամբ։

Դ’Արտանյանը հերթով եղավ Աթոսի, Պորտոսի ու Արամիսի բնակարաններում։ Նրանցից ոչ մեկը չէր վերադարձել։ Նրանց սպասավորները նույնպես բացակայում էին, և ոչ մեկի մասին ոչ մի տեղեկություն չկար։

Դ’Արտանյանը կարող էր տեղեկություն ստանալու համար դիմել նրանց սիրուհիներին, բայց նա չէր ճա-նաչում ո՛չ Պորտոսի սիրուհուն, ո՛չ Արամիսի, իսկ ինչ վերաբերում է Աթոսին, նա սիրուհի չուներ։

Գվարդիականների զորանոցի մոտով անցնելիս նա մի րոպե մտավ ախոռ. չորս ձիերից երեքն արդեն բերել էին։ Զարմանք կտրած Պլանշեն հենց այդ ժամանակ քերոցով մաքրում էր ձիերը, և նրանցից երկուսն արդեն պատրաստ էին։

— Ա՜խ, տեր իմ,— ասաց Պլանշեն դ’Արտանյանին տեսնելով,— որքա՜ն ուրախ եմ, որ տեսնում եմ ձեզ։

— Իսկ ի՞նչ է պատահել, Պլանշե,— հարցրեց երիտասարդը։

— Վստահո՞ւմ եք դուք պարոն Բոնասիեին, մեր տան տիրոջը։

— Ե՞ս։ Ամենևին։

— Այ, այդ լավ է, տեր իմ։

— Բայց ինչո՞ւ եք հարցնում այդ։

— Որովհետև, երբ դուք խոսում էիք նրա հետ, ես դիտում էի ձեզ, թեպետև չէի լսում ձեր խոսքերը, և գիտե՞ք ինչ, տեր իմ, նրա դեմքը երկու թե երեք անգամ փոխվեց։

— Դե լա՜վ...

— Դուք այդ չնկատեցիք, տեր իմ, որովհետև ձեր միտքն զբաղված էր ստացած նամակով։ Բայց ես, ընդհակառակն, անհանգստացած էի թե այդ ի՞նչ տարօրինակ ձևով է այդ նամակը մեր տունն ընկել, դրա համար էլ աչքս որ մի րոպե չէի հեռացնում նրա դեմքից։

— Եվ ինչպե՞ս երևաց այն։

— Դավաճանի դեմք։

— Մի՞թե։

— Բացի այդ, տեր իմ, հենց որ դուք հրաժեշտ տվիք նրան և ծածկվեցիք փողոցի անկյունում, Բոնասիեն իսկույն գլխարկը վերցրեց, դուռը փակեց և վազեց հակառակ կողմը։

— Իսկապես, Պլանշե, դու իրավացի ես. այդ ամենը ինձ խիստ կասկածելի է թվում և, հանգիստ եղիր, մենք չենք վճարի նրա բնակարանի վարձը, մինչև այդ ամենը ամենավճռական ձևով չլուսաբանվի։

— Դուք շարունակ կատակ եք անում, տեր իմ, բայց սպասեցեք և ինքներդ կտեսնեք։

— Ի՛նչ արած, Պլանշե, ինչ որ լինելու է, կլինի։

— Ուրեմն դուք չե՞ք հրաժարվում այսօրվա երեկոյան զբոսանքի մտքից, տեր իմ։

— Ընդհակառակն, Պլանշե, որքան ավելի շատ բարկանամ ես Բոնասիեի վրա, այնքան ավելի սիրով կգնամ այն տեսակցությանը, որ նշանակված է ինձ՝ քեզ այնպես անհանգստացնող նամակում։

— Դե, տեր իմ, եթե ձեր որոշումը...

— ...անսասան է, բարեկամս։ Ուրեմն՝ ժամը իննին պատրաստ եղիր այստեղ, զորանոցում։ Ես կգամ քեզ վերցնելու։

Տեսնելով, որ այլևս ոչ մի հույս չկա տիրոջը համոզելու հրաժարվել իր մտքից, Պլանշեն խոր ախ քաշեց և սկսեց մաքրել երրորդ ձին։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, որը, ճիշտն ասած, շատ զգույշ երիտասարդ էր, ապա նա փոխանակ տուն վերադառնալու, ճաշելու գնաց հենց այն նույն գասկոնացի քահանայի մոտ, որը չորս ընկերներին դժվարին օրերին հյուրասիրել էր շոկոլադի նախաճաշով։

XXIV. Տաղավարը

Ժամը իննին դ’Արտանյանը գվարդիականների զորանոցի մոտ էր և Պլանշեին գտավ կազմ ու պատրաստ։ Չորրորդ ձին էլ արդեն տեղ էր հասել։

Պլանշեն զինված էր իր հրացանով և ատրճանակով։

Դ’Արտանյանը սուսեր ուներ և գոտին խրած երկու ատրճանակ։ Նրանք ձի նստեցին և անաղմուկ դուրս եկան։ Բոլորովին մութ էր և նրանց մեկնումն աննկատ մնաց։ Պլանշեն գնում էր հետևից, իր տիրոջից տասը քայլ հեռավորությամբ։

Դ’Արտանյանն առափնյա փողոցներն անցավ, դուրս եկավ Կոնֆերանս դարպասով և բռնեց Սեն Կլու տանող ճանապարհը, որն այն ժամանակ շատ ավելի գեղեցիկ էր, քան այժմ։

Քանի դեռ նրանք քաղաքում էին, Պլանշեն հարգանքով պահպանում էր այն հեռավորությունը, որ ինքն էր սահմանել իր համար, բայց որքան ճանապարհն ավելի ամայի էր դառնում և մութը թանձրանում, նա աստիճանաբար մոտենում էր իր տիրոջը, այնպես որ, երբ մտնում էին Բուլոնյան անտառը, նա արդեն բնականորեն երիտասարդի կողքին էր։ Մենք չենք թաքցնի, որ բարձր ծառերի ճոճվելը և լուսնի ցոլքերը մութ թավուտի մեջ՝ Պլանշեին կարգին անհանգստացնում էին։ Դ’Արտանյանը նկատեց, որ իր սպասավորն ինչ-որ իրեն լավ չի զգում։

— Է, պարոն Պլանշե, ի՞նչ է պատահել ձեզ,— հարցրեց նա։

— Դուք չե՞ք գտնում, տեր իմ, որ անտառները նման են եկեղեցիների։

— Այդ ինչո՞վ, Պլանշե։

— Նրանով, որ այստեղ էլ, այնտեղ էլ մարդ սիրտ չի անում բարձր խոսել։

— Իսկ ինչո՞ւ սիրտ չես անում բարձր խոսել, Պլանշե։ Որովհետև վախենո՞ւմ ես։

— Այո, տեր իմ, վախենում եմ, թե որևէ մեկը մեզ կլսի։

— Թե որևէ մեկը մեզ կլսի։ Բայց մեր խոսակցության մեջ ոչ մի անառակ բան չկա, սիրելի Պլանշե, և ոչ ոք դրա մեջ դատապարտելի բան չի կարող գտնել։

— Ա՜խ, տեր իմ,— շարունակեց Պլանշեն՝ վերադառնալով իր գլխավոր մտքին,— գիտե՞ք, այդ Բոնասիեի հոնքերի մեջ ինչ-որ խորամանկ բան կա, և նա այնպե՜ս զզվելի ձևով է շարժում շրթունքները։

— Ո՞ր սատանան հիմա քո միտքը գցեց Բոնասիեին։

— Տեր իմ, մարդ միտքն է գցում այն, ինչ կարող է, և ոչ թե այն, ինչ ուզում է։

— Դա նրանից է, Պլանշե, որ դու վախկոտ ես։

— Չի կարելի զգուշությունը շփոթել վախկոտու-թյան հետ, տեր իմ։ Զգուշությունը առաքինություն է։

— Դե դու էլ առաքինի ես, չէ՞, Պլանշե։

— Այն ի՞նչ է փայլում այնտեղ, տեր իմ։ Ասես հրացանի փող լինի։ Չկռացնե՞նք մեր գլուխները, փորձանքից խույս տալու համար։

— Իսկապես,— մրմնջաց դ’Արտանյանը, որը հիշեց դը Տրևիլի խրատները,— իսկապես այս անասունը վերջիվերջո իմ սիրտն էլ ահ է գցելու։

Եվ նա ձին բաց թողեց վարգով։

Պլանշեն իր տիրոջ շարժումը կրկնեց այնպիսի ճշտությամբ, որ ասես նրա ստվերը լիներ, և իսկույն-ևեթ հասավ նրա հետևից։

— Ի՞նչ է, տեր իմ, ամբողջ գիշեր ճամփա ենք գնալու,— հարցրեց նա։

— Ո՛չ, Պլանշե, որովհետև դու արդեն տեղ հասար։

— Ինչպե՞ս թե՝ ես տեղ հասա։ Իսկ դո՞ւք, տեր իմ։

— Ես էլի մի քանի քայլ առաջ կգնամ։

— Եվ ինձ այստեղ մենակ կթողնեք։

— Վախենո՞ւմ ես, Պլանշե։

— Ոչ, տեր իմ, միայն ուզում եմ ձեզ ասել, որ գիշերը խիստ ցուրտ է լինելու, որ ցուրտը հոդացավ է առաջացնում և որ հոդացավով հիվանդ սպասավորը վատ օգնական է մանավանդ այնպիսի կայտառ տիրոջ համար, ինչպիսին դուք եք։

— Լավ, Պլանշե, եթե մրսելիս լինես, մտիր ահա այնտեղ երևացող պանդոկներից մեկը և վաղը առավոտյան ժամը վեցին դռան մոտ սպասիր ինձ։

— Տեր իմ, ես ամենայն հարգանքով կերել ու խմել եմ այն էքյուն, որ այսօր առավոտյան տվիք ինձ, այնպես որ գրպանումս ոչ մի գրոշ չկա, որ մրսելու դեպքում պանդոկ մտնեմ։

— Ահա քեզ կես պիստոլ։ Դեհ, մինչև վաղը։

Դ’Արտանյանը ցած իջավ ձիուց, սանձը նետեց Պլանշեին և թիկնոցի մեջ փաթաթվելով արագ հեռացավ։

— Տե՜ր աստված, ինչպե՜ս եմ մրսում,— գոչեց Պլանշեն, հենց որ տերը աչքից անհայտացավ։ Եվ շտապելով տաքանալ նա անհապաղ բախեց տներից մեկի դուռը, որ զարդարված էր քաղաքամերձ պանդոկի բոլոր արտաքին նշաններով։

Մինչ այդ դ’Արտանյանը, որ թեքվել էր դեպի մի նեղ ճանապարհ, իր ուղին շարունակելով հասավ Սեն Կլու։ Բայց այստեղ էլ նա գլխավոր փողոցով չանցավ, այլ ամրոցը շրջանցելով հասավ մի նեղ առանձնացած նրբանցքի և շուտով կանգնեց նամակում նշված տաղավարի առաջ։ Նա կանգնած էր մի շատ խուլ տեղ։ Նրբանցքի մի կողմում բարձր պատ էր, որի կողքին էլ գտնվում էր տաղավարը, իսկ մյուս կողմում ցանկապատը անցորդներից պաշտպանում էր մի փոքրիկ պարտեզ, որի խորքում երևում էր մի աղքատիկ խրճիթ։

Դ’Արտանյանը հասել էր տեսակցության վայրը, և որովհետև նրան ասված չէր, որ որևէ նշանով իմաց տա իր ներկայությունը, սկսեց սպասել։

Կատարյալ լռություն էր թագավորում. կարելի էր կարծել, թե մայրաքաղաքից հարյուր լյո հեռու ես գտնվում։ Դ’Արտանյանը շուրջը նայելով՝ հենվեց ցանկապատին։ Այդ ցանկապատի, այդ պարտեզի, այդ խրճիթի այն կողմը թանձր խավարը իր ծալքերով պարուրել էր մի անծայրածիր տարածություն, որտեղ քնած էր Փարիզը. դատարկ, սևին տվող Փարիզը, մի անդունդ, որի մեջ փայլփլում էին մի քանի Լուսավոր կետեր, այդ դժոխքի մռայլ աստղերը։

Բայց դ’Արտանյանի համար ամեն ինչ հրապուրիչ էր դառնում, բոլոր մտքերը ժպտում էին, խավարը թափան-ցիկ էր թվում նրան։ Շուտով պիտի սկսվեր իր տեսակցության ժամը։

Եվ իրոք, մի քանի վայրկյան հետո Սեն Կլու աշտարակի զանգը իր լայն, ոռնացող երախից տասը դանդաղ հարվածներ ձգեց։ Սակայն այդ հարվածներից յուրաքանչյուրը— չէ՞ որ նրանցից ամեն մեկը մի մասնիկն էր փափագած ժամի— ներդաշնակորեն էր հնչում երիտասարդի սրտում։

Նրա աչքերը սևեռվել էին պատի մոտի փոքրիկ տաղավարին, որի բոլոր լուսամուտները փակված էին խլափեղկերով, բացի մեկից, որ գտնվում էր երկրորդ հարկում։

Այդ լուսամուտից մեղմ լույս էր ծորում, որն արծաթազօծում էր ցանկապատի այն կողմը խմբովին աճած մի քանի լորենիների դողդողուն տերևները։ Պարզ էր, որ այդքան դուրեկան լուսավորված այդ փոքրիկ լուսամուտի այն կողմում նրան էր սպասում սիրունիկ տիկին Բոնասիեն։ Այս քաղցր մտքով տարված՝ դ’Արտանյանը մի կես ժամ սպասեց առանց ամենափոքր անհամբերության, հայացքը հառած այդ փոքրիկ, չքնաղ բնակարանին։ Դրսից երևում էր ոսկեզօծ քիվով առաստաղի մի մասը, որը ցույց էր տալիս տաղավարի նաև մյուս մասերի շքեղությունը, Սեն-Կլուի աշտարակի զանգը խփեց ժամը տասն անց կեսը։ Այս անգամ դ’Արտանյանը զգաց, որ իր ջղերով ինչ-որ դող անցավ, որ ինքն էլ բացատրել չէր կարող։ Ասենք՝ գուցե նա սկսել էր մրսել և զուտ ֆիզիկական զգացողությունը հոգեկանի տեղ էր դրել։

Հետո նրա մտքով անցավ, թե ինքը նամակը կարդալիս սխալվել է, տեսակցությունը նշանակված է միայն ժամը տասնմեկին։

Նա մոտեցավ լուսամուտին, կանգնեց լույսի շերտի մեջ, գրպանից հանեց նամակը և նորից կարդաց։ Ո՛չ, չի սխալվել, տեսակցությունը, իսկապես, նշանակված էր ժամը տասին։

Նա վերադարձավ իր նախկին տեղը։ Լռությունն ու մենությունը սկսում էին որոշ անհանգստություն ներշնչել նրան։

Ժամը տասնմեկը խփեց։

Դ’Արտանյանը սկսեց անհանգստանալ. իսկապես, չլինի՞ որևէ վատ բան է պատահել տիկին Բոնասիեին։

Նա երեք անգամ ծափ զարկեց՝ սիրահարների սովորական նշանը, սակայն ոչ ոք չպատասխանեց նրանք նույնիսկ արձագանք չեղավ։ Այն ժամանակ փոքր-ինչ սրտնեղած՝ նա մտածեց, թե գուցե իրեն սպասելիս դեռատի կինը քուն է մտել։

Նա մոտեցավ պատին ու փորձեց վերև բարձրանալ, բայց պատը նոր էր սվաղած և դ’Արտանյանն իզուր եղունգները կոտրտեց։

Այդ րոպեին նա նորից ուշադրությունը դարձրեց ծառերի վրա, որոնց տերևները առաջվա պես արծաթազօծված էին լույսից, և որովհետև ծառերից մեկի ճյուղը կախված էր ճանապարհի վրա, դ’Արտանյանը մտածեց, որ այդ ճյուղին բարձրանալով՝ կարող է տեսնել տաղավարի ներսը։

Ծառը բարձրանալը դժվար բան չէր։ Դե, դ’Արտան-յանը հազիվ քսան տարեկան էր, հետևապես, դեռ չէր մոռացել իր պատանեկան վարժությունները։ Մի ակնթարթում նա ծառը բարձրացավ, և թափանցիկ ապակու միջով նրա հայացքը խրվեց տաղավարի խորքը։

Մի սարսափելի տեսարան բացվեց դ’Արտանյանի առաջ, և նրա մարմնով դող անցավ։ Այդ մեղմ լույսը, այդ գեղեցիկ լամպը լուսավորում էր սոսկալի ջարդի մի տեսարան. լուսամուտի ապակիներից մեկը փշրված էր, սենյակի դուռը կոտրված, և նրա փեղկերը կախված էին ծխնիներից, հատակին շուռ էր տված սեղանը, որի վրա, ըստ երևույթին, պատրաստված էր եղել նրբաճաշակ ընթրիք. հատակին թափված էին շշերի կտորտանք, տրորված մրգեր։ Ամեն ինչ այդ սենյակում վկայում էր, որ տեղի էր ունեցել դաժան և հուսահատական պայքար։

Դ’Արտանյանին նույնիսկ թվաց, թե այդ արտակարգ խառնափնթորության մեջ ինքը տեսնում է հագուստի ծվեններ և սփռոցի ու վարագույրների վրա՝ արյան մի քանի հետքեր։

Սրտի արագ թպրտոցով նա շտապ ցած իջավ ծառից։ Ուզում էր տեսնել, փողոցում էլ չկա՞ն արդյոք բռնության հետքեր։

Գիշերային լռության մեջ առաջվա պես հաճելի լույս էր առկայծում։ Եվ այդ ժամանակ դ’Արտանյանը նկատեց այնպիսի մի բան, որ առաջ միանգամից չէր նկատել, որովհետև մինչև այդ ոչ մի բան նրան չէր դրդել այդքան ուշի-ուշով զննել, տեղ-տեղ տրորված, տեղ-տեղ փորփրված գետնին կային մարդկային ոտքերի և ձիերի սմբակների հետքեր։ Բացի դրանից, ըստ երևույթին, Փարիզից եկած կառքի անիվները փափուկ հողի մեջ թողել էին խորը հետք, որը հասնում է մինչև տաղավար, ապա նորից շուռ գալիս Փարիզի կողմը։

Վերջապես դ’Արտանյանը, որը շարունակում էր իր հետազոտությունը, պատի մոտ գտավ կանացի մի պատառոտված ձեռնոց։ Այդ ձեռնոցի այն մասերը, որոնք կեղտոտ գետնին չէին դիպել, աչքի էին ընկնում անբասիր մաքրությամբ։ Դա մեկն էր այն բուրացողված ձեռնոցներից, որ սիրահարները այնքան հաճույքով պոկում են սիրունիկ ձեռքից։

Որքան դ’Արտանյանն ավելի էր շարունակում իր զննումը, այնքան ավելի առատ քրտինք էր պատում նրա ճակատը, սիրտը կծկվում էր սոսկալի տագնապից, շնչառությունը արագանում։ Սակայն ինքն իրեն հանգստացնելու համար նա մտածում էր, թե գուցե այդ տաղավարը ոչ մի առնչություն էլ չունի տիկին Բոնասիեի հետ, որ երիտասարդ կինը իրեն տեսակցություն է նշանակել այդ տաղավարի մոտ, ոչ թե նրա ներսում, որ նրան կարող էին Փարիզում պահած լինել իր պարտականությունները կամ գուցե և ամուսնու խանդը։

Բայց այդ բոլոր մտքերը փշրում, տապալում ու ոչնչացնում էր ներքին ցավի այն զգացմունքը, որը երբեմն տիրում է մեր ամբողջ էությանը և գոռում, բարձր աղաղակում, որ մեր գլխին զարհուրելի դժբախտություն է կախվել։

Եվ դ’Արտանյանն ասես խելքը կորցրած նետվեց մեծ ճանապարհը, գնաց այն ուղիով, որով եկել էր այդտեղ, վազեց մինչև լաստանավը և սկսեց հարցուփորձ անել լաստավարին։

Երեկոյան ժամը յոթին մոտ լաստավարը գետն անց էր կացրել սև ծածկոցի մեջ փաթաթված մի կնոջ, որ, ըստ երևույթին, չէր ուզում, որ իրեն ճանաչեն։ Բայց հենց այդ նախազգուշական միջոցներն էլ լաստավա-րին ստիպել էին ուշադրություն դարձնել նրա վրա, և նա նկատել էր, որ այդ կինը երիտասարդ էր ու գեղեցիկ։

Այն ժամանակ, ինչպես և այժմ, բազմաթիվ երիտասարդ ու գեղեցիկ կանայք էին գնում Սեն Կլու, չցանկանալով սակայն, որ իրենք ճանաչվեն, բայց և այնպես դ’Արտանյանը ոչ մի րոպե չէր կասկածում, որ լաստավարը հենց տիկին Բոնասիեին է տեսել։

Օգտվելով լաստավարի խրճիթում վառվող լամպի լույսից՝ երիտասարդը մի քանի անգամ էլ կարդաց տիկին Բոնասիեի նամակը և համոզվեց, որ ինքը չի սխալվել, որ տեսակցությունը նշանակված է եղել Սեն Կլուում և ոչ մի որևէ այլ տեղ, այն էլ պ-րն դ’Էստրեի տաղավարի մոտ և ո՛չ թե մի այլ փողոցում։

Ամեն ինչ միանալով համոզում էին դ’Արտանյանին, որ նրա նախազգացումը չի խաբել իրեն և որ տեղի է ունեցել մի մեծ դժբախտություն։

Նա ետ վազեց։ Մտածում էր, թե գուցե իր բացակայության ժամանակ տաղավարում որևէ բան է պատահել և հիմա այնտեղ իրեն տեղեկություններ են սպասում։

Նրբանցքը առաջվա պես ամայի էր, և նույն խաղաղ. մեղմ լույսը դուրս էր հորդում լուսամուտից։

Եվ հանկարծ դ’Արտանյանը հիշեց այն համր ու կույր հյուղակը, որը, անտարակույս, որևէ բան տեսել է, իսկ գուցե և կարող է խոսել։

Դռնակը փակ էր, բայց նա ցատկեց ցանկապատի վրայով և, ուշադրություն չդարձնելով շղթայակապ շան հաչոցի վրա՝ մոտեցավ խրճիթին։

Նա դուռը բախեց։ Սկզբում ոչ մի պատասխան չեղավ։ Խրճիթում էլ տիրում էր նույնպիսի համր լռություն, ինչպես տաղավարում։ Բայց այդ խրճիթը նրա վերջին հույսն էր, և նա շարունակեց բախել։

Շուտով ներսում լսվեց թեթև աղմուկ, այնպիսի վեհերոտ աղմուկ, որ ասես ինքն էլ վախենում էր, թե իրեն կլսեն։

Այն ժամանակ դ’Արտանյանը դադարեց բախել և սկսեց խնդրել, ըստ որում նրա ձայնի մեջ լսվում էր այնքան անհանգստություն ու խոստումներ, այնքան վախ ու գուրգուրանք, որ այդ ձայնը ամենավախկոտ մարդուն էլ կարող էր հանգստացնել։ Վերջապես հին, կիսափտած խլափեղկը բացվեց, ավելի ճիշտ՝ կիսաբաց եղավ, և հենց որ անկյունում վառվող փոքրիկ լամպի գունատ լույսը լուսավորեց դ’Արտանյանի ուսափոկերը, սուսերի պատյանն ու ատրճանակների կոթերը, խլափեղկը իսկույն նորից փակվեց։ Սակայն, որքան էլ արագ կատարվեց այս ամենը, դ’Արտանյանը կարողացավ նկատել մի ծերունու գլուխ։

— Աստծու սիրուն, լսեցեք ինձ,— ասաց նա։— Ես այստեղ սպասում էի մի մարդու, բայց նա չկա։ Ես մեռնում եմ անհանգստությունից։ Ասացեք, այս մոտերքում որևէ դժբախտություն չի՞ պատահել։

Լուսամուտը նորից դանդաղորեն բացվեց և նույն դեմքը կրկին երևաց այնտեղ, միայն թե հիմա նա ավելի գունատ էր, քան առաջ։

Դ’Արտանյանը անկեղծորեն պատմեց ծերունուն ամեն ինչ, չտալով միայն անունը։ Նա պատմեց, որ ինքը տեսակցություն էր նշանակել մի կնոջ հետ այս տաղավարի մոտ, որ նրան չգտնելով բարձրացավ ծառը, լամպի լույսով տեսավ սենյակում տիրող ավերածությունը։

Ծերունին լսում էր նրան ուշադիր, գլխով դրական նշան անելով, հետո, երբ դ’Արտանյանը վերջացրեց, նա գլուխը օրորեց այնպիսի մի ձևով, որը ոչ մի լավ բան չէր գուշակում։

— Ի՞նչ եք ուզում ասել,— գոչեց դդ’Արտանյանը։— Ի սեր Աստծո, բացատրեցեք, ի՞նչ է նշանակում այս ամենը։

— Ա՜խ, տե՜ր իմ,— պատասխանեց ծերունին,— ոչ մի բան մի հարցնեք ինձ, որովհետև, եթե ես պատմեմ ձեզ այն, ինչ տեսել եմ, փորձանքից ազատվել չեմ կարող։

— Նշանակում է՝ դուք որևէ բան տեսե՞լ եք,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Եթե այդպես է,— շարունակեց նա մի պիստոլ նետելով ծերունուն,— պատմեցեք, ի սեր աստծո, պատմեցեք ինչ որ տեսել եք, ազնվականի ազնիվ խոսք եմ տալիս, ես գաղտնի կպահեմ ձեր ամեն խոսքը։

Ծերունին դ’Արտանյանի դեմքին կարդաց այնքան անկեղծություն և այնքան թախիծ, որ նրան լսելու նշան արեց և ցածր ձայնով սկսեց պատմությունը։

— Ժամը իննին մոտ ես փողոցում ինչ-որ աղմուկ լսեցի։ Ցանկանալով իմանալ, թե ինչ է պատահել, մո-տեցա դռանը ու մեկ էլ հանկարծ նկատեցի. որ մեկը ուզում է մտնել իմ այգին։ Ես աղքատ եմ և չեմ վախենում, թե կարող են ինձ կողոպտել, դրա համար էլ դուռը բաց արի և մի քանի քայլ հեռավորության վրա տեսա երեք մարդ։ Խավարի մեջ կանգնած էին մի լծված կառեթ և երեք հեծնելու ձի։ Ձիերը, ըստ երևույթին, պատկանում էին այն մարդկանց, որոնք հագնված էին ազնվականի պես։

«Ի՞նչ եք ուզում ինձնից, բարի պարոններ»,— հարցրի ես։

«Դու պետք է որ սանդուղք ունենաս»,— ասաց մեկը, որն իմ կարծիքով նրանց պետն էր։

«Այո, պարոն, մի սանդուղք, որի օգնությամբ ես ծառերից պտուղ եմ քաղում»։

«Տուր մեզ այդ սանդուղքը և գնա տուն։ Ահա քեզ մի էքյու անհանգստացնելու համար։ Միայն թե հիշիր, եթե դու մեկ խոսք էլ դուրս թռցնես բերանիցդ այն ամենի մասին, ինչ կտեսնես ու կլսես,— ախր ես համոզված եմ, ինչքան էլ քեզ սպառնանք, միևնույն է, դու նայելու և լսելու ես,— վերջդ հասել է»։

Այս ասելով, նա ինձ նետեց մեկ էքյու, որը ես վերցրի, և սանդուղքը տարավ։

Դռնակը նրա հետևից փակելով, ես ձևացրի, թե տուն եմ գնում, բայց, իսկապես, իսկույն դուրս եկա հետևի դռնից և խավարի մեջ կուզեկուզ հասա, ահա, այն շամբուկի թփին, որտեղից կարող էի ամեն ինչ տեսնել և աննկատ մնալ։

Երեք մարդ կառեթն անաղմուկ մոտ քշեցին, նրա միջից դուրս բերին մի մարդու, որը կարճահասակ էր, հաստլիկ, արդեն ճերմակած մազերով, հագին մուգ գույնի աղքատիկ հագուստ։ Սա վախվխելով վեր բարձրացավ սանդուղքով, զգուշությամբ նայեց սենյակի ներսը, կամացուկ ցած իջավ և շշուկով ասաց. «Նա է»։

Այն մարդը, որ խոսել էր ինձ հետ, իսկույն մոտեցավ տաղավարի դռանը, բաց արեց այն գրպանից հանած բանալիով, դուռն իր հետևից ծածկեց և անհայտացավ։ Մինչ այդ մյուս երկու մարդիկ սանդուղքով վեր բարձրացան։ Ծերունին մնաց կառեթի դռնակի մոտ, կառապանը լծված ձիերն էր պահում, իսկ ծառան՝ հեծնելու ձիերը։

Հանկարծ տաղավարի ներսից բարձր ճիչեր լսվեցին, մի ինչ-որ կին վազեց լուսամուտի մոտ, բաց արեց այն, ասես ուզում էր ցած թռչել։ Բայց մյուս երկու մարդուն տեսնելով՝ նա ետ ցատկեց, իսկ այն մարդիկ ոստնեցին սենյակի մեջ։

Այլևս ոչինչ չտեսա, բայց լսում էի կոտրատվող կահույքի ճռճռոց։ Կինը գոռում էր և օգնություն կանչում, բայց շուտով նրա ճիչերը լռեցին։ Երեք մարդ մոտեցան լուսամուտին։ Նրանցից երկուսը սանդուղքով ցած իջան, իրենց ձեռքերին բռնած ունենալով կնոջը, և նրան կառեթ նստեցրին։ Նրա հետևից էլ փոքրիկ ծերունին մտավ կառեթը։ Նա, որ մնացել էր տաղավարում, լուսամուտը փակեց և մի րոպե անց՝ դուրս եկավ դռնով։ Նրա երկու ուղեկիցները արդեն ձի նստած՝ նրան էին սպասում։ Ստուգելով, որ կինը կառեթի մեջ է, նա ևս թռավ թամբի վրա, ծառան տեղ գրավեց կառապանի կողքին, երեք ձիավորների ուղեկցությամբ կառեթն իսկույն հեռացավ և սրանով էլ ամեն ինչ վերջացավ։ Սրանից ավելի ես ոչինչ չեմ տեսել և ոչինչ չեմ լսել։

Այս զարհուրելի տեղեկությունից ցնցված՝ դ’Արտանյանը լուռ ու անշարժ մնաց, ցասումի ու խանդի բոլոր դևերը փոթորկում էին նրա սրտում։

— Պարոն,— ասաց ծերունին, որի վրա այդ համր հուսահատությունն ավելի մեծ տպավորություն էր թողել, քան կարող էին ունենալ աղաղակներն ու արցունքները,— դե, ինչ կարիք կա այդպես հուսահատվելու։ Նրանք հո չեն սպանել ձեր սիրուհուն, և այդ է գլխավորը։

— Գեթ մոտավոր չափով գիտե՞ք դուք,— հարցրեց դ’Արտանյանը,— թե ով էր ղեկավարում այդ դժոխային արշավը։

— Ոչ, չեմ ճանաչում նրան։

— Բայց քանի որ դուք նրա հետ խոսել եք, նշանակում է, կարող էիք տեսնել նրան։

— Ախ, դուք նրա նշաններն եք հարցնում։

— Բարձրահասակ, նիհար, թխադեմ, սև բեղեր, սև աչքեր, արտաքինից դատելով՝ ազնվական։

— Այդպե՜ս,— գոչեց դ’Արտանյանը,— նա է։ Դարձյալ նա։ Երևի դա իմ չար ոգին է։ Իսկ մյո՞ւսը։

— Ո՞րը։

— Կարճահասակը։

— Օ՜, նա նշանավոր մարդ չէր, երաշխավորում եմ։ Նա սուսեր չուներ, մյուսներն էլ նրա հետ վարվում էին առանց որևէ հարգանքի։

— Երևի մի որևէ սպասավոր,— մրմնջաց դ’Արտանյանը։— Ա՜խ խե՜ղճ կին, խե՜ղճ կին, տեսնես ի՞նչ են արել նրան։

— Դուք խոստացաք չմատնել ինձ,— ասաց ծերունին։

— Եվ կրկնում եմ իմ խոստումը։ Հանգիստ եղեք, ես ազնվական եմ։ Ազնվականը միայն մեկ խոսք ունի, և ես արդեն տվել եմ ձեզ այդ խոսքը։

Դ’Արտանյանը կոտրված սրտով նորից ուղղվեց դեպի լաստանավը։ Լինում էր րոպե, երբ նա չէր հավատում, թե այն կինը, որի մասին պատմում էր ծերունին, տիկին Բոնասիեն է եղել, և հույս էր դնում, թե վաղը նրան կտեսնի Լուվրում։ Լինում էր րոպե, երբ նրա մտքով անցնում էր, թե գուցե տիկին Բոնասիեն ինտրիգ է ունեցել որևէ մեկ ուրիշի հետ և խանդոտ սիրեկանը նրան բռնել է ու փախցրել։ Նա կորչում էր ենթադրությունների մեջ, մորմոքվում, հուսահատության հասնում։

— Օ՜, եթե իմ բարեկամները հետս լինեին,— գոչեց նա։— Գոնե նրան գտնելու մի հույս կունենայի։ Բայց ո՞վ գիտե, ինչ է պատահել նրանց։ Կեսգիշերվան մոտ էր։ Այժմ հարկավոր էր Պլանշեին գտնել։ Դ’Արտանյանը բախում էր բոլոր պանդոկների դռները, որոնցից գեթ մի թույլ լույս էր երևում։ Բայց նրանցից ոչ մեկում Պլանշեն չկար։

Արդեն վեցերորդ պանդոկում դ’Արտանյանը մտածեց, որ իր որոնումները համարյա անհուսալի են։ Նա իր սպասավորին պատվիրել էր իրեն սպասել միայն առավոտյան ժամը վեցին, և հիմա որտեղ էլ լիներ նա, այդ իր իրավունքն էր։

Մյուս կողմից երիտասարդը մտածեց, որ դեպքի վայրի մոտերքը մնալով՝ ինքն ավելի շուտ կարող է որևէ տեղեկություն ստանալ այդ խորհրդավոր պատմության մասին։ Եվ ահա վեցերորդ պանդոկում, ինչպես ասացինք, դ’Արտանյանը կանգ առավ, պահանջեց մի շիշ գինի, տեղավորվեց ամենամթին անկյունում և որոշեց այդտեղ սպասել մինչև առավոտ։ Սակայն այս անգամ էլ նա հուսախաբ եղավ. թեև շատ ուշադիր ականջ էր դնում, սակայն երդումների, կատակների ու հայհոյանքների մեջ, որ փոխանակում էին իրար հետ այդ պանդոկի հարգարժան հասարակությունը կազմող արհեստավորները, սպասավորներն ու կառապանները, դ’Արտանյանը ոչ մի այնպիսի բան չլսեց, որը կարողանար նրան փախցրած խեղճ կնոջ հետքը գտնելու հույս ներշնչել։ Եվ ահա պարապ մնալով և ցանկանալով կասկած չառաջացնել, ստիպված էր խմել իր մի շիշ գինին, տեղավորվել իր անկյունում և մի կերպ քնել։ Դ’Արտանյանը, ինչպես հիշում ենք, քսան տարեկան էր, իսկ այդ հասակում քունն ունի անհերքելի իրավունքներ, որոնց մասին նա հրամայական պահանջ է ներկայացնում նույնիսկ ամենաանմխիթար սրտերին։ Առավոտյան ժամը վեցին մոտ դ’Արտանյանն արթնացավ այն անհաճո զգացումով, որ սովորաբար մարդ ունենում է գիշերը վատ անցկացնելուց հետո։ Պատրաստվելու շատ բան չուներ. նա շոշափեց իրեն, որպեսզի համոզվի, որ քնած ժամանակ չեն կողոպտել, և տեսնելով, որ մատանին մատին է, քսակը գրպանում և ատրճանակները գոտում, վեր կացավ, գինու փողը վճարեց, հուսալով, որ առավոտյան իր սպասավորի որոնումներն ավելի հաջող կլինեն, քան գիշերն էր։ Իսկապես, առաջին բանը, որ նա տեսավ խոնավ մշուշի մեջ, ազնիվ Պլանշեն էր, որ երկու ձիերի սանձերը բռնած՝ նրան էր սպասում մի փոքրիկ, աղքատիկ պանդոկի առաջ, որի մոտով դ’Արտանյանը գիշերն անցել էր, նույնիսկ չնկատելով նրա գոյությունը։

XXV. Պորտոսը

Փոխանակ ուղիղ տուն գնալու դ’Արտանյանը ձիուց իջավ պ-րն դը Տրևիլի դռան առաջ և սանդուղքով շտապ վեր վազեց։ Այս անգամ նա որոշել էր դը Տրևիլին պատմել ամեն բան, ինչ տեղի էր ունեցել։ Անկասկած պ-րն դը Տրևիլը կարող էր իրեն մի բարի խորհուրդ տալ այս ամբողջ պատմության առթիվ։ Բացի դրանից, պ-րն դը Տրևիլն ամեն օր տեսնում էր թագուհուն և գուցե թե նրան կհաջողվեր նորին մեծությունից որևէ տեղեկություն ստանալ այն խեղճ կնոջ մասին, որը, ինչպես երևում է, այժմ տուժում էր իր տիրուհուն նվիրված լինելու համար։

Պ-րն դը Տրևիլը երիտասարդի պատմությունը լսեց այնպիսի լրջությամբ, որը ցույց էր տալիս, որ նա այդ արկածների մեջ ավելի մեծ բան է տեսնում, քան սիրային ինտրիգն է։

— Հը՜մ,— ասաց նա, երբ դ’Արտանյանը վերջացրեց։— Միանգամայն ակներև է, որ այստեղ խառն է նորին սրբազնության մատը։

— Բայց ի՞նչ անել,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ոչինչ, առայժմ վճռականապես ոչինչ, բացի մի բանից. հնարավորին չափ շուտ հեռանալ Փարիզից, որի մասին ես արդեն ձեզ ասել եմ։ Ես թագուհուն կտեսնեմ, կպատմեմ նրան խեղճ կնոջ անհայտացման մանրամասնությունները, որի մասին նա, իհարկե, չգիտե։ Այդ մանրամասնությունները նրա ձեռքը մի որևէ թել կտան, և գուցե թե, երբ դուք վերադառնաք, ես կկարողանամ բարի լուրեր հաղորդել ձեզ։ Ձեր հույսը դրեք ինձ վրա։

Դ’Արտանյանը գիտեր, որ պ-րն դը Տրևիլը, թեպետև գասկոնացի էր, սովորություն չուներ խոստում տալու, բայց եթե պատահում էր, որևէ բան էր խոստանում, ապա անում էր ավելին, քան խոստացել էր։ Եվ ահա, երիտասարդը գլուխ խոնարհեց նրան, շնորհակալությամբ համակված և անցյալի, և ապագայի համար, իսկ հարգարժան կապիտանը, որն իր կողմից աշխույժ մասնակցություն էր ունենում այդ քաջ ու վճռական պատանու կյանքին, բարեկամաբար սեղմեց նրա ձեռքը և բարի ճանապարհ մաղթեց։

Վճռելով անհապաղ կատարել պ-րն դը Տրևիլի խորհուրդները՝ դր Տրևիլը գնաց Գերեզմանափորների փողոցը, որպեսզի հետևի ճամպրուկը դասավորելուն։ Տանը մոտենալով նա տեսավ պ-րն Բոնասիեին, որ խալաթը հագին կանգնած էր շեմքում։ Այն ամենը, որ զգույշ Պլանշեն նախորդ օրը ասել էր իրեն տանտիրոջ նենգ հատկությունների մասին, այժմ դր Տրևիլի միտքը եկան, և նա Բոնասիեին նայեց շատ ավելի մեծ ուշադրությամբ, քան առաջ։ Իսկապես, բացի դեղնավուն և հիվանդագին գունատությունից, որը ցույց էր տալիս մաղձոտություն և հնարավոր է, պատահական պատճառ ուներ, դր Տրևիլը նրա դեմքի ծալքերի մեջ նկատեց ինչ-որ դավաճանական ու խորամանկ բան։ Խարդախ մարդը այնպես չի ծիծաղում, ինչպես ազնիվ մարդը, կեղծավորը լալիս է ո՛չ այն արցունքներով, որով լալիս է անկեղծ մարդը։ Ամեն մի կեղծիք դիմակ է, իսկ դիմակը, որքան էլ լավ պատրաստված լինի այն, միշտ կարելի է տարբերել իսկական դեմքից, եթե ավելի մեծ ուշադրությամբ նայես նրան։ Եվ ահա դ’Արտանյանին թվաց՝ Բոնասիեն դիմակ է կրում, այն էլ՝ ամենազզվելի դիմակ։

Դրա համար էլ, ենթարկվելով այդ մարդու նկատմամբ տածած իր զզվանքին, նա ուզում էր կողքով անցնել, առանց նրա հետ խոսելու, սակայն, ինչպես և նախորդ օրը, պարոն Բոնասիեն ինքը ձայն տվեց նրան։

— Է՛ ինչպե՞ս եղավ, երիտասա՛րդ,— ասաց նա,— կարծեմ վատ չեք անցկացրել գիշերը։ Արդեն առավոտյան ժամը յոթն է, գրողը տանի, երևում է, դուք մի քիչ փոխել եք սովորությունը և տուն եք վերադառնում այն ժամանակ, երբ ուրիշները նոր են միայն դուրս գալիս տնից։

— Այ, ձեզ այդպիսի կշտամբանք անել չի լինի, պարոն Բոնասիե,— ասաց երիտասարդը։— Դուք ուղղակի ողջախոհ մարդու օրինակ եք։ Ճշմարիտ է, երբ ջահել ու գեղեցիկ կին ունես, բախտի հետևից վազելու կարիք չկա, բախտն ինքն է գալիս քո տուն, ճիշտ չե՞մ ասում, պարոն Բոնասիե։ Բոնասիեն սփրթնեց քաթանի պես և խեթ ժպտաց։

— Հա՛, հա,— ծիծաղեց նա,— դուք շատ կատակաբան մարդ եք։ Բայց, գրողը տանի, այդ որտե՞ղ եք թափառել դուք այս գիշեր, իմ պատանի բարեկամ։ Երևում է՝ սայլուղիներն այնքան էլ հարմար չեն զբոսանքի համար։

Դ’Արտանյանը նայեց իր կոշիկներին, որոնք մինչև ճտքերի վերևը ցեխոտված էին, բայց այդ ժամանակ պատահաբար նրա հայացքն ընկավ Բոնասիեի կոշիկների ու գուլպաների վրա։ Թվում էր, որ նրանք էլ եղել էին հենց միևնույն ցեխի մեջ, երկուսի ոտքերն էլ ցեխոտված էին միևնույն ձևով։

Եվ հանկարծ դ’Արտանյանի գլխում մի միտք ծագեց։ Այն հաստլիկ, ցածրահասակ, ճերմակած մարդը, մուգ շորերով այն մարդը, որ նման է եղել սպասավորի և որի հետ կառեթին ուղեկցող զինված ձիավորները արհամարհանքով են վերաբերվելիս եղել, ինքը՝ Բոնասիեն է եղել։ Ամուսինը ղեկավարել է իր կնոջ առևանգումը։

Դ’Արտանյանի մեջ բուռն ցանկություն առաջացավ բռնել Բոնասիեի կոկորդից ու խեղդել նրան, բայց ինչպես արդեն ասել ենք, նա շատ զգույշ երիտասարդ էր և կարողացավ զսպել իրեն։ Սակայն նրա դեմքն այնպես նկատելի փոխվեց, որ Բոնասիեն վախեցավ ու ետ-ետ քաշվեց, բայց նա կանգնած էր դռան փակ փեղկերի դիմաց, ուստի այդ խոչընդոտը նրան ստիպեց մնալ իր տեղում։

— Դուք բարեհաճում եք կատակ անել, բարեկամս,— ասաց դ’Արտանյանը,— բայց ինձ թվում է, որ եթե իմ կոշիկները մաքրման կարիք են զգում, ապա ձեր գուլպաներն ու կոշիկներն էլ խոզանակ են պահանջում։ Մի՞թե դուք էլ, պարոն Բոնասիե, արկածներ որոնելով զբոսնել եք ինչ-որ մի տեղ։ Գիտե՞ք ինչ, դա շատ աններելի բան կլիներ ձեր հասակի մարդու համար, որը, մանավանդ, այնպիսի ջահել ու գեղեցիկ կին ունի, ինչպիսին ձեր կինն է։

— Օ՜, ոչ, տերը մի՛ արասցե,— պատասխանեց Բոնասիեն,— երեկ ես գնացել էի Սեն Մանդե, որպեսզի տեղեկություններ իմանամ մի սպասուհու մասին,— ախր ինձ խիստ անհրաժեշտ է սպասուհի ունենալ, և որովհետև հիմա ճանապարհները լավը չեն, ես այնտեղից բերել եմ այս ցեխը, որը դեռ մաքրելու ժամանակ չեմ ունեցել։

Այնտեղը, որ Բոնասիեն նշեց որպես իր թափառումների կետ, մի նոր ապացույց էր, որը հաստատում էր դ’Արտանյանի կասկածները։ Բոնասիեն Սեն Մանդեի անունը տվեց, որովհետև Սեն Մանդեն և Սեն Կլուն միանգամայն հակառակ ծայրերումն էին գտնվում։

Այս ենթադրությունը դ’Արտանյանի առաջին մխի-թարությունը եղավ։ Եթե Բոնասիեն գիտե, թե որտեղ է իր կինը, ուրեմն կարելի է որոշ միջոցներ գործադրելով ստիպել նրան՝ լեզուն բաց անել և իր գաղտնիքն ասել։ Կարևոր էր միայն այդ ենթադրությունը հաստատել։

— Ներեցեք ինձ իմ անքաղաքավարության համար, ամենահարգելի պարոն Բոնասիե,— ասաց դ’Արտանյանը,— բայց գիտե՞ք, ոչ մի բան այնպես չի ծարավեցնում մարդուն, ինչպես անքուն գեշերը, և ես գժվելու չափ ծարավ եմ զգում։ Թույլ տվեք ինձ մի բաժակ ջուր խմել ձեր մոտ, դե հո հարևանին չեք մերժի մի այդպիսի հասարակ բան։

Առանց տանտիրոջ թույլտվությանը սպասելով դ’Արտանյանը արագ տուն մտավ և մի թռուցիկ հայացք ձգեց անկողնու վրա։ Անկողինը ճմրթված չէր։ Բոնասիեն չէր պառկել, նշանակում է՝ նա հենց նոր է տուն վերադարձել, մեկ կամ երկու ժամ առաջ։ Նշանակում է՝ նա իր կնոջն ուղեկցել է մինչև այնտեղ, ուր տարել են նրան, կամ, համենայն դեպս, մինչև առաջին փոստակայանը։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից, պարոն Բոնասիե,— ասաց երիտասարդը՝ բաժակը ցամաքեցնելով,— այս էր ամենը, ինչ ինձ հարկավոր էր։ Այժմ ես կգնամ իմ սենյակը և Պլանշեին կհրամայեմ իմ կոշիկները մաքրել, իսկ երբ կվերջացնի, եթե ցանկանում եք, կուղարկեմ, որպեսզի ձեր կոշիկներն էլ մաքրի։

Եվ նա մենակ թողեց արդուզարդի վաճառականին, որը բոլորովին շշմել էր այդ տարօրինակ հրաժեշտից և ինքն իրեն հարց էր տալիս, թե արդյոք չխճճվե՞ց իր սեփական ստի մեջ։

Սանդուղքի վերին հարթակում դ’Արտանյանը հանդիպեց վախեցած Պլանշեին։ — Ա՜խ, տեր իմ,— գոչեց նա իր պարոնին տեսնելուն պես։— Դարձյալ նորություն։ Ես անհամբեր ձեզ եմ սպասում։ Ի՞նչ է եղել,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ դուք չեք կարող իմանալ, թե ով է եկել մեզ մոտ, երբ դուք այստեղ չէիք։

— Այդ ե՞րբ։

— Կես ժամ առաջ, երբ դուք պարոն դը Տրևիլի մոտ էիք։

— Ո՞վ է եկել, շուտ ասա տեսնենք։

— Պարոն դը Կավուան։

— Պարոն դը Կավուա՞ն։

— Նա ինքն անձամբ։

— Նա եկել էր ինձ ձերբակալելո՞ւ։

— Ինձ թվաց, որ դրա համար, չնայած նրա քաղցր տեսքին։

— Ուրեմն նա քա՞ղցր տեսք ուներ։

— Ինչպես ասեմ, տեր իմ, ուղղակի ինչպես մեղր։

— Մի՞թե։

— Նա ասաց, որ նորին սրբազնությունը ձեզ բարիք է ցանկանում և ձեզ խնդրում է բարեհաճեք Պալե-Ռոյալ գնալ։

— Իսկ ի՞նչ պատասխանեցիր դու նրան։

— Որ այդ անհնարին է, քանի որ դուք տանը չեք, ինչում նա ինքն էլ կարող էր համոզվել։

— Իսկ ի՞նչ պատասխանեց նա։

— Որ դուք անպայման օրվա ընթացքում գնաք նրա մոտ։ Հետո նա շշուկով ավելացրեց. «Ահա քո պարոնին, որ նորին սրբազնությունը շատ լավ է տրամադրված իր նկատմամբ և գուցե թե այդ տեսակցությունից է կախված իր բախտը»։

— Կարդինալը բավական անշնորհք է հնարել այդ ծուղակը,— քմծիծաղով ասաց երիտասարդը։

— Հենց դրա համար էլ ես այն նկատեցի և պատասխանեցի, թե դուք, երբ վերադառնաք, շատ կափսոսաք։ «Ու՞ր է գնացել»,— հարցրեց պարոն դը Կավուան։ «Տուր, Շամպայն»,— պատասխանեցի ես. «Իսկ ե՞րբ»։ «Ե-րեկ երեկոյան...»,— ասացի ես։

— Պլանշե, բարեկամս,— ընդհատեց նրան դ’Արտանյանը,— իսկապես դու անգին մարդ ես։

— Հասկանում եք, տեր իմ, ես մտածեցի, որ եթե դուք ուզենաք տեսնել պարոն դը Կավուային, ապա միշտ էլ կարող եք ժխտել ինձ, որ դուք ամենևին էլ չեք գնացել։ Այդ դեպքում սուտ խոսած կլինեի ես, իսկ ես չէ՞ որ ազնվական չեմ, այնպես որ ինձ թույլատրված է սուտ ասել։

— Հանգստացիր, Պլանշե, դու ճշմարտախոս մարդու անունը չես կորցնի, կես ժամից մենք մեկնում ենք։

— Ես հենց նոր, տեր իմ, ուզո՞ւմ էի այդ նույնը խորհուրդ տալ ձեզ։ Բայց ո՞ւր ենք գնում, եթե գաղտնիք չէ։

— Հասկանալի է՝ ո՛չ այն կողմը, որ դու ասել ես պարոն դը Կավուային։ Ի դեպ, երևի դու ևս շտապում ես որևէ բան իմանալ Գրիմոյի, Մուշկետոնի ու Բազենի մասին, ինչպես ես եմ ուզում իմանալ, թե ինչ պատահեց Աթոսին, Պորտոսին և Արամիսին։

— Իհարկե, տեր իմ,— ասաց Պլանշեն,— և ես պատրաստ եմ մեկնելու թեկուզ հենց հիմա։ Իմ կարծիքով այս րոպեին գավառի օդը ինձ և ձեզ համար ավելի օգտակար է, քան Փարիզի օդը, դրա համար էլ...

— Դրա համար էլ պատրաստվիր, Պլանշե, և գնանք։ Որևէ կասկածից խուսափելու համար ես առաջ կգնամ ոտքով, դատարկաձեռն։ Ես ու դու կհանդիպենք գվարդիականների զորանոցում։ Ի դեպ, Պլանշե, կարծես դու իրավացի ես մեր տանտիրոջ նկատմամբ, դա իսկապես մեծ սրիկա է։ — Ահա՜։ Դե ուրեմն հավատացեք ինձ, տեր իմ, երբ ես մի բան եմ ասում։ Մարդուն ես դեմքից կարող եմ ճանաչել։

Ինչպես պայմանավորվել էին, դ’Արտանյանը առաջինը ցած իջավ։ Հետո, որպեսզի ինքն իրեն կշտամբելու բան չունենա, վերջին անգամ մտավ իր երեք ընկերների բնակարանները։ Նրանցից ոչ մի տեղեկություն չկար։ Միայն Արամիսի անունով ստացվել էր բուրավետած մի նամակ, որ գրված էր մանր, գեղեցիկ ձեռագրով։ Դ’Արտանյանը հանձն առավ տանել այն հասցեատիրոջը։ Տասը րոպե անց՝ Պլանշեն հասավ նրան գվարդիականների զորանոցի ախոռում։ Դ’Արտանյանը իզուր ժամանակ չկորցնելով ինքն արդեն թամբել էր իր ձին։

— Դուք կարծում եք, որ եթե մեզնից յուրաքան-չյուրը երկու ձի ունենա, ավելի արա՞գ կգնանք,— զարմացած հարցրեց Պլանշեն։

— Ոչ, պարոն կատակախոս,— առարկեց դ’Արտանյանը,— բայց չորս ձիերով մենք կարող ենք ետ բերել երեք ընկերներին, եթե միայն ողջ-առողջ գտնենք նրանց։

— Որը մեծ հաջողություն կլիներ,— պատասխանեց Պլանշեն։— Ի դեպ, երբեք չպետք է հուսահատվել, պետք է հույս դնել աստծո ողորմածության վրա։

— Ամմե՜ն,— ասաց դ’Արտանյանը ձի նստելով։

Գվարդիականների զորանոցից դուրս գալով՝ նրանք բաժանվեցին տարբեր կողմեր, մեկը պետք է Փարիզից դուրս գար Լավիլիետի ուղեկալով, մյուսը՝ Մոնմարտրի, որպեսզի հետո միանան Սեն Դենիից այն կողմ։ Երկուսն էլ այս ստրատեգիական մանևրը միանգամայն ճշտությամբ կատարելով՝ հաջողությամբ պսակեցին, դ’Արտանյանը և Պլանշեն միսսին հասան Պիերֆիտ։

Պետք է ասել, որ Պլանշեն ցերեկն ավելի քաջ էր լինում, քան գիշերը։

Սակայն բնածին զգուշությունը ոչ մի րոպե չէր հեռանում նրանից։ Նա առաջին ճանապարհորդության չար արկածներից ոչ մեկը չէր մոռացել և հանդիպող ամեն մի մարդու թշնամու տեղ էր դնում։ Դրա հետևանքով նա շուտ-շուտ վերցնում էր գլխարկը, որի համար խիստ նկատողություն ստացավ դ’Արտանյանից, որը վախենում էր, թե Պլանշեի այդ չափից դուրս քաղաքավարության պատճառով կարող են նրան մի ինչ-որ աննշան անձի ծառա համարել։

Սակայն, արդյոք այն պատճառով, որ բոլոր անցորդները զգացվել էին Պլանշեի պարկեշտությունից, թե՞ այս անգամ ոչ ոք չէր ուղարկվել դ’Արտանյանի ճանապարհը փակելու, համենայնդեպս, այսպես թե այնպես, մեր երկու ճանապարհորդները առանց որևէ արկածի հասան Շանտիլիե և մոտեցան Գրան-Սեն Մարտեն հյուրանոցին, այն նույն հյուրանոցին, որտեղ նրանք կանգ էին առել առաջին ճանապարհորդության ժամանակ։

Հյուրանոցի տերը տեսնելով երիտասարդին, որին հետևում էր սպասավորը երկու պահեստի ձիերով, հարգալից դիմավորեց նրան շեմքում։ Դ’Արտանյանը, որն արդեն տասնմեկ լյո ճանապարհ էր անցել, հարմար համարեց կանգ առնել այստեղ, անկախ նրանից, Պորտոսը հյուրանոցումն է, թե ոչ։ Բացի դրանից, թերևս անզգուշություն կլիներ անմիջապես տեղեկություններ հարցնել հրացանակրի մասին։ Այսպես մտածելով՝ դ’Արտանյանը առանց որևէ բան հարցնելու ձիուց իջավ, ձիերը թողեց սպասավորի խնամքին, մտավ այն փոքրիկ սենյակը, որ նախատեսված էր ընդհանուր դահլիճում մնալ չցանկացող այցելուների համար և հյուրանոցի տիրոջից պահանջեց մի շիշ լավ գինի ու հնարավորին չափ լավ նախաճաշ։ Այս հանգամանքն ավելի ամրապնդեց այն հարգանքը, որ առաջին իսկ հայացքից հյուրանոցի տերն զգաց իր հյուրի նկատմամբ։

Եվ այսպես դ’Արտանյանի պատվերները կատարվեցին հեքիաթային արագությամբ։

Գվարդիական գունդը հավաքագրվում էր թագավորության լավագույն ազնվականներից, և դ’Արտանյա-նը, որ ճանապարհորդում էր ծառայի ուղեկցությամբ և չորս հիանալի ձիերով, չնայած իր զգեստի հասարակ լինելուն, անխուսափելիորեն պետք է ուժեղ տպավորություն թողներ։ Հյուրանոցի տերը ցանկացավ անձամբ սպասարկել նրան։ Այդ բանը տեսնելով՝ դ’Արտանյանը պատվիրեց երկու բաժակ բերել և խոսակցություն սկսեց։

— Է՛, սիրելի պանդոկապետ,— սկսեց նա երկու բաժակներն էլ լցնելով,— ես ձեզնից խնդրեցի ամենալավ գինին, և եթե դուք ինձ խաբել եք, ապա, ազնիվ խոսք, դրանով իսկ ձեզ պատժած կլինեք, որովհետև ես մենակ խմել չեմ սիրում, և դուք էլ ինձ հետ միասին պիտի խմեք այն։ Դե՛հ, վերցրեք բաժակը և խմենք։ Ի՞նչ կենաց խմենք, որպեսզի մեզնից ոչ մեկը չնեղանա։ Եկեք խմենք ձեր հյուրանոցի բարգավաճման կենացը։

— Մեծ պատիվ է, ձերդ ողորմածություն,— ասաց հյուրանոցի տերը,— խոնարհաբար շնորհակալ եմ բարի ցանկության համար։

— Միայն թե այս բանում մոլորության մեջ չընկնեք,— առարկեց դ’Արտանյանը,— այս կենացով ես թերևս ավելի շատ իմ շահը նկատի ունեմ, քան դուք կարծում եք։ Մարդուն լավ են ընդունում միայն այն հյուրանոցներում, որոնք բարգավաճում են, իսկ որոնք վատ վիճակում են, այնտեղ լիակատար անկարգություն է տիրում, և ճանապարհորդը իր հյուրանոցատիրոջ սուղ պայմանների զոհն է դառնում։ Ախր ես շատ եմ ճանապարհորդում, այն էլ մեծ մասամբ այս ճանապարհով, դրա համար էլ ուզում եմ, որ բոլոր հյուրանոցատերերը հաջողության մեջ լինեն։

— Ա՜յ թե ինչու, տեր իմ, ինձ թվում է, որ ես առաջին անգամը չէ, ինչ պատիվ եմ ունենում տեսնելու ձեզ,— ասաց հյուրանոցի տերը։

— Բա՜ն ասացիր։ Ես մի տասն անգամ անցել եմ Շան-տիլիեով և այդ տասն անգամից առնվազն երեք թե չորս անգամ կանգ եմ առել ձեզ մոտ։ Սպասեք... հա, ախր ես մի տասը-տասներկու օր առաջ էլ այստեղ էի։ Ես ուղեկցում էի իմ հրացանակիր ընկերներին, և եթե ուզում եք, կարող եմ ձեզ հիշեցնել, որ նրանցից մեկը վեճի բռնվեց մի ինչ-որ անծանոթ մարդու հետ, որն առաջինն էր նեղացրել նրան։

— Այո, այո, ճշմարիտ է,— ասաց հյուրանոցի տերը,— ես էլ լավ եմ հիշում այդ պատմությունը։ Ձերդ ողորմածությունը խոսում է պարոն Պորտոսի մասին, չէ՞։

— Այո, հենց այդպես է իմ ուղեկցի անունը։ Ողորմա՜ծ Աստված, չլինի՞ որևէ դժբախտություն է պատահել նրան, սիրելի պանդոկապետ։

— Բայց դուք, ձերդ ողորմածություն, ինքներդ էլ պետք է նկատեիք, որ նա ճանապարհը շարունակել չկարողացավ։

— Այդ ճշմարիտ է, նա խոստացավ հասնել մեր հետևից, բայց այդպես էլ մենք նրան չտեսանք։

— Նա մեզ պատիվ արեց այստեղ մնալու։

— Ինչպե՞ս, այստե՞ղ է մնացել։

— Այո, տեր իմ, այս հյուրանոցում, և ճիշտն ասած, մենք շատ ենք անհանգստացած։

— Ինչո՞վ։

— Նրա որոշ ծախսերով։

— Ի՞նչ կա անհանգստանալու։ Նա իր բոլոր պարտքերը կվճարի։

— Օ՜, տեր իմ, դուք իսկապես սպեղանի եք դնում իմ վերքին։ Մենք նրան շատ ենք պարտք տվել, և դեռ այսօր առավոտյան բժիշկը մեզ հայտարարեց, որ եթե պարոն Պորտոսը իր վարձը չվճարի, նա իմ օձիքից կբռնի, որովհետև ես եմ բժշկին կանչել։

— Բայց մի՞թե Պորտոսը վիրավորված է։

— Չեմ կարող ձեզ ասել այդ, տեր իմ։

— Ինչպե՞ս թե չեք կարող։ Չէ՞ որ դուք նրա մասին ավելի լավ տեղեկություն պիտի ունենաք, քան որևէ մեկ ուրիշը։

— Այդ ճշմարիտ է, տեր իմ, բայց մեր պայմանները մեզ թույլ չեն տալիս ասել այն ամենը, ինչ որ գիտենք, մանավանդ, եթե մեզ նախազգուշացրել են, որ լեզվի պատճառով մենք կարող ենք ականջներս վճարել։

— Լավ, իսկ ես կարո՞ղ եմ Պորտոսին տեսնել։

— Իհարկե, տեր իմ։ Սանդուղքով բարձրացեք երկրորդ հարկ և բախեցեք առաջին համարի դուռը։ Միայն թե նախազգուշացրեք, որ այդ դուք եք։

— Նախազգուշացնել, որ ե՞ս եմ։

— Այո, այո, թե չէ՝ ձեզ կարող է դժբախտություն պատահել։

— Ձեր կարծիքով ի՞նչ դժբախտություն կարող է պատահել ինձ։

— Պարոն Պորտոսը կարող է ձեզ իմ ծառաներից որևէ մեկի տեղը դնել և ցասումի մոլուցքով բռնված՝ սուսերը ձեր կուրծքը խրել կամ կրակել ձեր գլխին։

— Այդ ի՞նչ եք արել դուք նրան։

— Մենք նրանից փող ենք խնդրել։

— Ա՜խ, գրողը տանի, հիմա հասկանում եմ։ Դա այնպիսի մի խնդիրք է, որին Պորտոսը շատ վատ է վերաբերվում, երբ փող չի ունենում, բայց, որքան ինձ հայտնի է, նա փող ունի։

— Հենց մենք էլ այդպես ենք կարծում, տեր իմ։ Որովհետև մեր ձեռնարկությունը կարգ ու կանոն ունի, և մենք ամեն շաբաթ հաշիվներն ամփոփում ենք, շաբաթվա վերջին մենք հաշիվ ներկայացրինք նրան, բայց երևում է անհաջող րոպեի հանդիպեցինք, որովհետև հենց որ փողի մասին ծպտուն հանեցինք, նա մեզ գրողի ծոցն ուղարկեց։ Ճշմարիտ է, նախորդ օրը նա թուղթ էր խաղացել...

— Ա՜խ, նա խաղացե՜լ էր։ Այդ ո՞ւմ հետ։

— Տե՜ր իմ աստված, ո՞վ է իմանում։ Մի ինչ-որ անցորդ պարոն էր, որին նա առաջարկեց մի պարտիա լանդսկնեխտ խաղալ։

— Հենց բանն էլ այդ է։ Երևի խեղճը բոլոր փողերը տանուլ է տվել։

— Մինչև իսկ իր ձին, տեր իմ, որովհետև երբ անծանոթը պատրաստվում էր գնալու, մենք նկատեցինք, որ նրա ծառան թամբում է պարոն Պորտոսի ձին։ Մենք դիտողություն արինք դրա համար, բայց նա ասաց, որ մենք քթներս խցկում ենք ոչ մեր գործի մեջ և որ ձին իրեն է պատկանում։ Մենք իսկույն տեղեկացրինք պարոն Պորտոսին, բայց նա ասաց, որ մենք ստոր մարդիկ ենք, եթե կասկածում ենք ազնվականի խոսքին, և որ, եթե նա ասում է ձին իրեն է պատկանում, նշանակում է այդպես էլ կա։

— Այդպիսին է Պորտոսը,— մրմնջաց դ’Արտանյանը։

— Այն ժամանակ,— շարունակեց հյուրանոցի տերը,— ես նրան պատասխանեցի, թե, քանի որ, ինչպես երևում է, մեզ վիճակված չէ ընդհարվել վճարի հարցով, ես հույս ունեմ, որ նա գոնե բարի կլինի և կփոխադրվի իմ եղբայրակցի մոտ, այն է՝ «Ոսկե Արծիվ» հյուրանոցի տիրոջ մոտ։ Բայց պարոն Պորտոսը հայտարարեց, թե իմ հյուրանոցը ավելի լավն է, և ինքն ուզում է այստեղ մնալ։ Դա այնքան շոյող պատասխան էր, որ ես այլևս պնդել չէի կարող։ Ուստի ես սահմանափակվեցի նրանով, որ խնդրեցի ազատել իր զբաղեցրած սենյակը, որ ամենալավն է հյուրանոցում, և բավարարվեք չորրորդ հարկի մի լավ, փոքրիկ սենյակով։ Բայց սրան պարոն Պորտոսը պատասխանեց, թե ինքը րոպե առ րոպե սպասում է իր սիրուհուն, որ արքունիքի ամենաբարձրաստիճան տիկիններից մեկն է, հետևապես ես պետք է հասկանամ, որ այն սենյակը, որին նա պատվի է արժանացնում իր ներկայությամբ, դեռ էլի շատ աղքատիկ է այդպիսի մի անձի համար։ Սակայն լիովին ընդունելով նրա խոսքերի իրավացիությունը, ես, այ-նուամենայնիվ, գտա, որ ստիպված եմ պնդել իմ առաջարկը։ Այն ժամանակ նա, նույնիսկ նեղություն չքաշելով վեճի բռնվել ինձ հետ, ատրճանակը հանեց, դրեց սեղանի վրա և հայտարարեց, որ մի այլ սենյակ կամ մի այլ հյուրանոց փոխադրվելու մասին առաջին իսկ խոսքը լսելուն պես՝ ինքը կփշրի այն մարդու գանգը, ով անզգուշություն կունենա իր գործերին խառնվելու։ Դրա համար էլ, տեր իմ, այդ ժամանակվա-նից ոչ ոք նրա մոտ չի գնում, բացի իր սպասավորից։

— Ուրեմն Մուշկետոնն այստե՞ղ է։

— Այո, տեր իմ, մեկնելուց հինգ օր հետո նա վերադարձավ և նույնպես վատ տրամադրության մեջ էր։ Երևում է՝ ճանապարհին նա էլ անախորժությունների էր հանդիպել։ Դժբախտաբար նա ավելի ճարպիկ է, քան իր պարոնը, և նրա համար ամեն ինչ տակն ու վրա է անում. մտածելով, որ իր խնդրածը կարող են մերժել, նա ամեն բան, ինչ հարկավոր է, վերցնում է առանց հարցնելու։

— Այո,— ասաց դ’Արտանյանը,— ես միշտ նկատել եմ, որ Մուշկետոնը հազվագյուտ չափով նվիրված սպասավոր է և հազվագյուտ չափով հասկացող։

— Միանգամայն հնարավոր է, տեր իմ, բայց ենթադրեցեք, որ ես տարեկան գեթ չորս անգամ հանդիպեմ այդպիսի նվիրվածության և այդպիսի հասկացողության, այդ դեպքում ես բոլորովին կսնանկանամ։

— Ոչ, այդ այդպես չէ, որովհետև Պորտոսը ձեզ կվճարի։

— Հը՜մ...— թերահավատորեն ծոր տվեց պանդոկապետը։

— Նա վայելում է մի շատ անվանի տիկնոջ բարեհաճությունը, և այդ տիկինը նրան դժվարին դրության մեջ չի թողնի այնպիսի մի չնչին բանի համար, ինչպիսին նրա պարտքն է։

— Եթե ես համարձակվեի ասել, թե ինչ եմ մտածում դրա մասին...

— Ի՞նչ եք մտածում։

— Կասեմ ավելին. ինչ գիտեմ։

— Ի՞նչ գիտեք։

— Նույնիսկ ավելին, ինչին համոզված եմ...

— Ինչի՞ն եք համոզված դուք։ Պատմեցեք։

— Ես ձեզ կասեի, որ գիտեմ, թե ով է այդ անվանի տիկինը։

— Դո՞ւք։

— Այո, ես։

— Ին՞չ միջոցով իմացաք դուք։

— Օ՜, տեր իմ, եթե ես կարողանայի հույս դնել ձեր համեստության վրա...

— Խոսեցեք, ազնվականի ազնիվ խոսք եմ տալիս ձեզ, որ չեք զղջա վստահելու համար։

— Դե ուրեմն, տեր իմ, ինչպես ինքներդ էլ հասկա-նում եք, անհանգստությունը ստիպում է շատ բան անել։

— Եվ ի՞նչ եք արել դուք։

— Օ՜, այնպիսի մի բան չենք արել, որ պարտատիրոջ իրավունքից ավելի լինի։

— Այսի՞նքն։

— Պարոն Պորտոսը մեզ մի նամակ տվեց այդ դքսու-հու անունով և հրամայեց փոստով ուղարկել։ Այն ժամանակ նրա սպասավորը դեռ չէր եկել։ Նկատի ունենալով, որ նա սենյակից դուրս գալ չէր կարող, ստիպված էր այդ հանձնարարությունը մեզ անել։

— Հետո՞։

— Փոխանակ նամակը փոստով ուղարկելու, որը երբեք լիովին հուսալի չի լինում, ես օգտվեցի նրանից, որ մեր մարդկանցից մեկը պիտի գնար Փարիզ, և նրան պատվիրեցի նամակն անձամբ հանձնել դքսուհուն։ Չէ՞ որ այդ հենց նշանակում էր կատարել պարոն Պորտոսի ցանկությունը, որն այնքան շատ անհանգստանում էր այդ նամակի համար, այդպես չէ՞։

— Մոտավորապես այդպես է։

— Եվ ահա, տեր իմ, հայտնի՞ է ձեզ, թե ով է այդ անվանի տիկինը։

— Ո՛չ, ես նրա մասին լսել եմ Պորտոսից, ուրիշ ոչինչ։

— Հայտնի՞ է ձեզ, թե ով է այդ դքսուհի կոչեցյալը։

— Կրկնում եմ, որ նրան չեմ ճանաչում։

— Դա Շատլեի դատախազի պառավ կինն է, տեր իմ, տիկին Կոկնարը, որն ամենաքիչը հիսուն տարեկան կլինի և որը դեռ իրեն խանդոտ էլ է ձևացնում։ Ախր ինձ էլ զարմանալի էր թվում, անվանի անձ է և ապրում է Արջի փողոցո՞ւմ։

— Որտեղի՞ց գիտեք դուք այդ ամենը։

— Նրանից, որ նամակը ստանալով՝ նա խիստ բարկացել է և ասել, թե պարոն Պորտոսը ցանցառ մարդ է և երևի սուսերի այդ հարվածը մի որևէ կնոջ պատճառով է ստացել։

— Ուրեմն նա սուսերի հարվա՞ծ է ստացել։

— Օ՜, տեր աստված, այս ի՞նչ ասացի ես։

— Դուք ասացիք, որ Պորտոսը սուսերի հարված է ստացել։

— Այդ, իհարկե, այդպես է, բայց, ախր, նա ինձ խստիվ արգելել է դրա մասին պատմել։

— Ինչո՞ւ որ։

— Ինչո՞ւ։ Նրա համար, տեր իմ, որ նա պարծենում էր, թե սուսերը կխրի այն անծանոթի կուրծքը, որի հետ կռվի էր բռնվել, երբ դուք գնում էիք, բայց դուրս եկավ հակառակը, այդ անծանոթը պառկեցրեց պարոն Պորտոսին, չնայած նրա բոլոր պարծենկոտություններին։ Եվ ահա, պարոն Պորտոսը, որ շատ հպարտ է բոլորի հետ, բացի այդ դքսուհուց, որի գութը շարժել էր ցանկացել իր գլխին եկածը պատմելով, ուրիշ ոչ ոքի չի ուզում խոստովանել, որ սուսերի հարված է ստացել։

— Նշանակում է՝ սուսերի այդ հարվա՞ծն է պահում նրան անկողնում։

— Այո, և շատ լավ հարված, կարող եմ հավատացնել ձեզ։ Երևում է՝ ձեր բարեկամի հոգին մեխերով է ամրացված մարմնին։

— Ուրեմն դուք ներկա՞ եք եղել։

— Ես հետաքրքրությունից դրդված գնացի նրանց հետևից և մենամարտը տեսա, բայց այնպես, որ կռվող-ներն ինձ չնկատեցին։

— Եվ ինչպե՞ս եղավ կռիվը։

— Օ՛, կռիվը երկար չքաշեց, կարող եմ ձեզ հավատաց-նել։ Նրանք գրավեցին իրենց տեղերը, անծանոթը մի հարձակում գործեց և այնպես արագ, որ երբ պարոն Պորտոսն ուզում էր ետ մղել հարվածը, սուսերն արդեն նրա կուրծքն էր խրվել երեք մատնաչափ խորությամբ։ Նա ընկավ մեջքի վրա։ Անծանոթն իսկույն սուսերի ծայրը դեմ արավ նրա կրծքին, և պարոն Պորտոսը, տեսնելով, որ ինքն ամբողջովին հակառակորդի ձեռքումն է, իրեն պարտված ճանաչեց։ Դրանից հետո անծանոթը հարցրեց, թե ի՛նչ է նրա անունը, և իմանալով որ անունը Պորտոս է, ոչ թե դ’Արտանյան, առաջարկեց հենվել իր թևին, տարավ նրան մինչև հյուրանոց, ինքը թռավ ձիու վրա և անհետացավ։

— Նշանակում է այդ անծանոթը դ’Արտանյանի հե՞տ էր ուզում կռվի բռնվել։

— Կարծես թե՝ այո։

— Եվ դուք չգիտեք, թե հետո ինչ եղավ նրան։

— Ոչ, ես երբեք չեմ տեսել նրան, ոչ դրանից առաջ, ոչ հետո։

— Շատ լավ։ Ես իմացա ամեն բան, ինչ ինձ հարկավոր էր։ Ուրեմն դուք ասում եք, որ Պորտոսի սենյակը երկրորդ հարկում է, առաջին համարը։

— Այո, տեր իմ, հյուրանոցի ամենալավ սենյակը, այն սենյակը, որ ես հիմա արդեն մի տասն անգամ վարձով տված կլինեի։

— Լավ, հանգստացեք,— ծիծաղելով ասաց դ’Արտանյանը։— Պորտոսը ձեզ կվճարի դքսուհի Կոկնարի դրամով։

— Օ՜, տեր իմ, ինչ ուզում է թող լինի նա, դատախազի կին, թե դքսուհի, միայն թե բաց անի իր քսակի բերանը, բայց ո՛չ, նա ամենայն վճռականությամբ հայտարարել է, որ պարոն Պորտոսի պահանջները և նրա դավաճանու-թյունները ձանձրացրել են իրեն և ինքը ոչ մի սու չի ուղարկի նրան։

— Եվ դուք նրա պատասխանը հաղորդե՞լ եք ձեր տնվորին։

— Ոչ, ոչ մենք այդ չենք ասել, չէ՞ որ եթե ասեինք, նա կհասկանար, թե ինչ ձևով ենք կատարել իր հանձնարարությունը։

— Նշանակում է մինչև հիմա էլ նա սպասում է փողի՞ն։

— Հենց բանն էլ այդ է, որ սպասում է։ Հենց երեկ երկրորդ նամակը գրեց նրան, բայց այս անգամ նամակը փոստով ուղարկեց իր ծառան։

— Ուրեմն դուք ասում եք, որ դատախազի կինը պառավ է ու տգե՞ղ։

— Առնվազն հիսուն տարեկան կլինի, տեր իմ, և ինչպես Պորտոսն էր ասում, ամենևին էլ գեղեցիկ չէ։

— Այդ դեպքում հանգիստ եղեք, վերջիվերջո նա կփափկի։ Բացի այդ, Պորտոսը չէր կարող այնքան էլ շատ պարտք մնալ ձեզ։

— Ինչպե՞ս թե չէր կարող։ Քսան պիստոլ, չհաշված բժշկի վարձը։ Օ՜, նա ոչ մի բանից չի զրկում իրեն, իսկույն երևում է, որ սովոր է լավ ապրելու։

— Լավ, եթե սիրուհին նրան լքի, բարեկամներ կգտնվեն, կարող եմ երաշխավորել։ Այնպես որ, սիրելի պանդոկապետ, մի անհանգստացեք և շարունակեցեք վերաբերվել նրան այն ուշադրությամբ, որ պահանջում է նրա դիրքը։

— Տեր իմ, դուք խոստացաք չհիշատակել դատախազի կնոջ մասին և ոչ մի խոսք չասել նրա վերքի մասին։

— Կարող եք չհիշեցնեք ինձ այդ, ես ձեզ խոսք եմ տվել։

— Ախր նա կսպանի ինձ, եթե իմանա։

— Մի՛ վախենաք, իրականում նա այնքան սոսկալի չէ, ինչպես թվում է։

Այս ասելով՝ դ’Արտանյանը սկսեց սանդուղքով վեր բարձրանալ հյուրանոցի տիրոջը թողնելով մի փոքր հանգստացած երկու բանի համար, որոնք նա, ըստ երևույթին, թանկ էր գնահատում, այն է՝ իր քսակի և կյանքի համար։

Վերևում, մի դռան վրա, որն ամբողջ միջանցքում ամենից ավելի նկատելին էր, սև թանաքով գրված էր մի ահագին թվանշան՝ 1։ Դ’Արտանյանը այդ դուռը բախեց, և երբ ներսից առաջարկություն եղավ՝ գնալ իր բանին, մտավ սենյակ։

Պորտոսը անկողնում պառկած՝ Մուշկետոնի հետ լանդսկնեխտ էր խաղում, որպեսզի ձեռքը վարժեցնի, մինչդեռ օջախի առաջ ուրախ պտտվում էր մի շամփուր, որին մի լոր էր խրված, իսկ ընդարձակ բուխարու երկու անկյուններում եռում էին երկու կաթսա, որոնցից գինու սոուսով եփվող ճագարի ու ձկան բուրմունք էր գալիս, որ դուրեկան շոյում էր մարդու հոտառությունը։ Ամբողջ սեղանը և կամոդի երեսը ծածկված էին դատարկ շշերով։

Ընկերոջը տեսնելով՝ Պորտոսն ուրախության ճիչ արձակեց, իսկ Մուշկետոնը հարգալից վերկենալով՝ իր տեղը զիջեց դ’Արտանյանին և գնաց նայելու կաթսաները, որոնք, ըստ երևույթին, նրա հատուկ հսկողության տակ էին գտնվում։

— Ա՜խ, գրողը տանի, այդ դո՞ւք եք,— ասաց Պորտոսը դ’Արտանյանին։— Բարի գալուստ։ Խնդրում եմ ներող լինեք, որ ես վեր չեմ կենում։ Ի դեպ,— ավելացրեց նա թեթևակի անհանգստությամբ նայելով դ’Արտանյանին,— ձեզ հայտնի՞ է, թե ինչ է պատահել ինձ։

— Ոչ։

— Հյուրանոցի տերը ոչինչ չի՞ ասել ձեզ։

— Ես նրան հարցրի, թե որտեղ եք դուք և իսկույն վեր բարձրացա։

Պորտոսը, ըստ երևույթին, ազատ շունչ քաշեց։

— Իսկ ի՞նչ է պատահել ձեզ, սիրելի Պորտոս,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այն, որ հարձակվելով իմ հակառակորդի վրա, որին ես արդեն սուսերի երեք հարված էի տվել և պատ-րաստվելով չորրորդ հարվածով վերջ տալ նրա կյանքին՝ հանկարծ մի քարի դիպչելով սայթաքեցի և ծունկս դուրս ընկավ։

— Ի՜նչ եք ասում։

— Պատվովս եմ երդվում։ Եվ դա այն անբանի բախտիցն էր, թե չէ, երդվում եմ, ես տեղն ու տեղը պիտի վերջ տայի նրան։

— Իսկ ո՞ւր գնաց նա։

— Ճիշտն ասած՝ չգիտեմ։ Նա մի լավ բաժին ստացավ և գնաց՝ առանց մանր դրամը պահանջելու։ Է՛, իսկ դո՞ւք, սիրելի դ’Արտանյան, ձե՞զ հետ ինչ պատահեց։

— Նշանակում է,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— ձեր ոտքը դուրս ընկնելու պատճառո՞վ է, որ դուք մնացել եք անկողնում, սիրելի Պորտոս։

— Երևակայեցեք՝ այդպիսի մի դատարկ բան։ Ասենք մի քանի օրից հետո ես ոտքի վրա կլինեմ։

— Բայց ինչո՞ւ դուք չհրամայեցիք ձեզ Փարիզ տանել։ Ախր այստեղ երևի ձեզ համար շատ ձանձրալի կլինի։

— Հենց այդ էլ ուզում էի անել, բայց պետք է մի բան խոստովանեմ ձեզ, սիրելիս։

— Ի՞նչ։

— Այ թե ինչ. քանի որ ես այստեղ իսկապես շատ էի տխրում, ինչպես դուք ասացիք, և որովհետև գրպանումս էին ձեզնից ստացած յոթանասունհինգ պիստոլը, ես այստեղ իջևանած մի ազնվականի հենց այնպես, զվարճության համար խնդրեցի բարձրանալ ինձ մոտ և առաջարկեցի զառ խաղալ։ Նա համաձայնեց, և ահա իմ յոթանասունհինգ պիստոլը իմ գրպանից անցավ նրա գրպանը, էլ չեմ խոսում ձիու մասին, որ նույնպես նա տարավ իր հետ։ Է՛, իսկ դուք ինչպե՞ս եք, սիրելի դ’Արտանյան։

— Ի՛նչ արած, սիրելի Պորտոս, չի կարելի ամեն բա-նի մեջ հաջողություն ունենալ,— ասաց դ’Արտանյա-նը։— Լսե՞լ եք առածը՝ «Ում չի հաջողվում խաղի մեջ, հաջողվում է սիրո մեջ»։ Սիրո մեջ ձեզ խիստ շատ է հաջողվում, դրա համար էլ բախտը վրեժ է առնում խաղի մեջ։ Բայց ձեզ համար ի՞նչ բան է բախտի հեղհեղուկությունը։ Մի՞թե դուք չունեք ձեր դքսուհին, որը, իհարկե, չի հապաղի օգնության հասնել ձեզ։

— Ա՛յ, հենց դրա համար էլ ես այդպես ձախորդ եմ խաղի մեջ,— ամենաանբռնազբոսիկ ձևով ասաց Պորտոսը,— ես գրել եմ նրան, որ մի հիսուն լուիդոր ուղարկի ինձ, որն իմ ներկա դրության մեջ խիստ անհրաժեշտ է ինձ։

— Եվ ի՞նչ։

— Ի՛նչ ասեմ։ Երևի նա իր կալվածքներից որևէ մեկում է գտնվում. ոչ մի պատասխան չստացա։

— Ի՜նչ եք ասում։

— Այո, պատասխան չկա։ Երեկ էլ մի նամակ եմ ուղարկել նրան. առաջինից ավելի խիստ։ Բայց, ախր, դուք այստե՜ղ եք, սիրելի բարեկամս, խոսենք ձե՛ր մասին։ Ճիշտն ասած՝ ես արդեն սկսել էի մի քիչ անհանգստանալ, թե ինչ պատահեց ձեզ։

— Բայց ամեն բանից երևում է, սիրելի Պորտոս, որ հյուրանոցի տերը վատ չի վարվում ձեզ հետ,— ասաց դ’Արտանյանը՝ հիվանդին մատնացույց անելով լիքը կաթսաները և դատարկ շշերը։

— Դե թո՜ղ,— պատասխանեց Պորտոսը։— Երեք թե չորս օր առաջ այդ սրիկան հաշիվ էր բերել ինձ, և ես դուրս գցեցի նրան իր հաշվի հետ միասին։ Այնպես որ հիմա ես այստեղ նստած եմ որպես հաղթող, ինչպես յուրատեսակ նվաճող, ուստիև հարձակումից ապահով լինելու համար զինված եմ մինչև ատամներս։

— Բայց երևում է, դուք երբեմն գրոհներ եք ունե-նում,— ծիծաղելով ասաց դ’Արտանյանը։ Եվ նա կրկին մատնացույց արավ շշերն ու կաթսաները։

— Դժբախտաբար՝ ո՛չ ես,— պատասխանեց Պորտոսը։— Անպիտան ոտքս ինձ անկողնումն է պահում։ Այդ Մուշկետոնն է, որ մեկ-մեկ տեղազննության է գնում և ուտելեղեն ճարում։ Մուշկետոն, բարեկամս,— շարունակեց Պորտոսը,— ինչպես տեսնում եք, մեզ օժանդակ ուժ է եկել, ուստի հարկավոր է լրացնել մեր պարենի պաշարը։

— Մուշկետո՛ն,— ասաց դ’Արտանյանը,— դուք պետք է մի ծառայություն մատուցեք ինձ։

— Ի՞նչ ծառայություն, տեր իմ։

— Տեր այդ եղանակը սովորեցրեք Պլանշեին։ Կարող է պատահել, որ ես էլ պաշարողական դրության մեջ ընկնեմ, և չէր խանգարի, եթե նա կարողանար նույնպի-սի հարմարություններ ստեղծել ինձ համար, ինչպի-սին դուք եք ստեղծել ձեր տիրոջ համար։

— Աստվա՜ծ իմ,— համեստորեն ասաց Մուշկետոնը,— ախր սրանից ավելի հեշտ բան չկա, տեր իմ։ Հարկավոր է ճարպիկ լինել, պրծավ գնաց։ Ես գյուղում եմ մեծացել, և հայրս պարապ ժամանակ որսագողություն էր անում։

— Իսկ մնացած ժամանա՞կ ինչ էր անում։

— Զբաղվում էր մի արհեստով, որը ես միշտ էլ բավական շահավետ էի համարում։

— Բայց ի՞նչ արհեստ։

— Դա կաթոլիկների և հուգենոտների պատերազմի ժամանակ էր։ Տեսնելով, որ կաթոլիկները հուգենոտներին են կոտորում, իսկ հուգենոտները՝ կաթոլիկներին և այդ ամենը հանուն հավատի, հայրս իր համար հնարել էր խառն հավատ, որը նրան թույլ էր տալիս լինել մերթ կաթոլիկ, մերթ հուգենոտ։ Եվ ահա նա սովորաբար հրացանն ուսը գցած ման էր գալիս ճանապարհների եզրի թփերի հետևը և երբ տեսնում էր, որ մի միայնակ կաթոլիկ է անցնում, բողոքականի հավատն իսկույն գերակշռում էր նրա հոգում։ Նա հրացանը նշան էր բռնում անցորդի վրա, իսկ հետո, երբ այդ անցորդն արդեն իրենից մի տասը քայլ հեռավորության վրա էր լինում, զրույց էր սկսում նրա հետ, և այդ զրույցի հետևանքը լինում էր այն, որ համարյա միշտ ճանապարհորդը տալիս էր քսակը, որպեսզի իր կյանքը փրկի։ Հասկանալի բան է, որ երբ հուգենոտ էր պատահում, հորս մեջ հանկարծ այնպիսի մի սեր էր բռնկում դեպի կաթոլիկական եկեղեցին, որ նա ուղղակի չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչպե՛ս մի քառորդ ժամ առաջ իր մեջ կարող էին կասկածներ ծագել մեր սուրբ կրոնի գերազանցության մասին։ Պետք է ձեզ ասեմ, տեր իմ, որ ես կաթոլիկ եմ, որովհետև հայրս, հավատարիմ մնալով իր կանոններին, իմ մեծ եղբորը հուգենոտ էր դարձրել։

— Իսկ ինչպե՞ս վերջացրեց իր կյանքը այդ պատվարժան մարդը,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Օ՜, տեր իմ, ամենաողբալի ձևով։ Մի անգամ մի նեղ շավղում ընկնում է մի հուգենոտի ու մի կաթոլիկի արանքը, որոնց հետ նա արդեն գործ էր ունեցել և որոնք ճանաչել էին նրան։ Եվ ահա այդ երկուսը միանալով հենց այդտեղ էլ հորս կախել էին ծառից։ Դրանից հետո նրանք եկել էին առաջին իսկ հանդիպած գյուղի պանդոկը և սկսել պարծենալ իրենց քաջագործություններով, իսկ ես ու եղբայրս հենց այդ ժամանակ, այդ նույն պանդոկում նստած խմում էինք։

— Եվ ի՞նչ արիք դուք,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Մենք լուռ լսեցինք նրանց,— պատասխանեց Մուշկետոնը, իսկ հետո, երբ պանդոկից դուրս գալով նրանք տարբեր կողմեր գնացին, եղբայրս բռնեց այն ճանապարհը, որով կաթոլիկը գնաց, իսկ ես այն ճանապարհը, որով հուգենոտը գնաց։ Երկու ժամից հետո ամեն ինչ վերջացած էր, մեզնից յուրաքանչյուրն արեց իր գործը, միաժամանակ հիանալով մեր հոր հեռատեսու-թյամբ, որը զգուշության համար մեզ դաստիարակել էր տարբեր հավատներով։

— Ճշմարիտ է, Մուշկետոն, երևում է, ձեր հայրը շատ խելամիտ մարդ է եղել։ Ուրեմն ասում եք, որ պարապ ժամերին այդ ազնիվ մարդը որսագողությա՞մբ էր զբաղվում։

— Այո, տեր իմ, և նա է ինձ սովորեցրել թակարդներ դնել ու կարթ գցել։ Դրա համար էր, երբ մեր անպիտան հյուրանոցատերը սկսեց մեզ կերակրել առատ, բայց կոպիտ սնունդով, որը պիտանի է միայն ռամիկ մարդու համար, բայց հարմար չի այնպիսի նուրբ ստամոքսներին, ինչպիսին մերն է, ես կամաց-կամաց անցա իմ նախկին արհեստին։ Իշխանի անտառներում զբոսնելով. ես սկսեցի թակարդներ դնել շավիղներում կամ պառկելով նորին բարձրության լճերի ափին՝ կարթեր էի գցում ջրի մեջ և հիմա, փառք Աստծու, ինչպես տեսնում եք, մենք պակասություն չունենք ո՛չ կաքավի, ո՛չ ճագարի, ո՛չ տեսակ-տեսակ ձկների, որոնք թեթև ու առողջարար ուտելիքներ են հիվանդ մարդու համար։

— Լավ, իսկ գինի՞ն,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Ո՞վ է գինի մատակարարում ձեզ։ Հյուրանոցի տե՞րը։

— Ինչպե՞ս ասեմ ձեզ։ Ե՞վ այո, և՝ ոչ։

— Ինչպե՞ս թե՝ և՛ այո, և՛ ոչ։

— Նա, ճիշտ է, մեզ գինի է մատակարարում, բայց ինքն էլ չգիտե, որ պատիվ ունի այդ անելու։

— Պարզ բացատրեցեք, Մուշկետոն, ձեզ հետ զրուցելը շատ խրատական բան է։

— Դե լսեցեք, տեր իմ։ Իմ ճանապարհորդությունների ժամանակ եղավ, որ ես հանդիպեցի մի իսպանացու, որը շատ աշխարհներ էր տեսել, եղել էր նաև Նոր Աշխարհում^[81]։

— Ի՞նչ կապ ունի Նոր Աշխարհը այն շշերի հետ, որ կան այս սեղանին շարված ու այն կամոդում։

— Համբերություն, տեր իմ, ամեն բան իր ժամանակն ունի։

— Ճշմարիտ է, Մուշկետոն, վստահում եմ ձեզ և լսում։

— Այդ իսպանացին ուներ մի ծառա, որ ուղեկցել էր նրան Մեքսիկայում ճանապարհորդելու ժամանակ։ Այդ ծառան իմ հայրենակիցն էր, և մենք շուտով մտերմացանք, մանավանդ, որ բնավորությամբ էլ շատ նման էինք իրար։ Երկուսս էլ աշխարհում ամենից ավելի որսն էինք սիրում, և նա ինձ պատմում էր, թե պամպասներում տեղացիներն ինչպես են վագրեր ու վայրի ցուլեր որսում սովորական օղակի օգնությամբ, որը նրանք գցում են այդ զարհուրելի կենդանիների վիզը։ Սկզբում ես չէի ուզում հավատալ, թե կարելի է հասնել ճարպկության այնպիսի աստիճանի, որ մարդ քսան-երեսուն քայլ հեռավորությունից պարանը նետի իր ուզած տեղը, բայց շուտով ստիպված եղա ընդու-նելու, որ այդ ճիշտ է։ Իմ այդ ընկերը շիշը դնում էր երեսուն քայլ հեռավորության վրա և ամեն անգամ կարողանում էր պարանի օղակը գցել նրա վիզը։ Ես էլ սկսեցի վարժություններ անել, և որովհետև բնությունն ինձ որոշ ընդունակություններ է տվել, հիմա ես պարանը ուզածդ մեքսիկացուց վատ չեմ նե-տում։ Դե ուրեմն, պա՞րզ է։ Մեր հյուրանոցի տերը գինու մի հարուստ մառան ունի, բայց բանալին միշտ իր մոտ է պահում։ Մառանը մի օդանցք ունի։ Ահա հենց այդ օդանցքից էլ ես նետում եմ պարանը։ Հիմա ես գիտեմ, թե որտեղ է լավ գինին և հանում եմ այնտեղից իմ պաշարը։ Այ թե, տեր իմ, ինչ կապ ունի նոր Աշխարհը այն շշերի հետ, որ կան մեր սեղանին ու կամոդում։ Իսկ հիմա չե՞ք ցանկանա փորձել մեր գինին և ասել ձեր կարծիքը նրա մասին։

— Շնորհակալ եմ, բարեկամս, շնորհակալ եմ, դժբախտաբար ես հենց նոր եմ նախաճաշել։

— Դե, ի՛նչ արած, Մուշկետոն,— ասաց Պորտոսը,— սեղան բաց արա և մինչ ես ու դու նախաճաշ կանենք, դ’Արտանյանը կպատմի մեզ, թե ինչեր են պատահել իրեն այս տասն օրվա ընթացքում։

— Սիրով,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

Մինչ Պորտոսն ու Մուշկետոնը նախաճաշում էին առողջացող մարդու ախորժակով և եղբայրական սրտակցությամբ, որ մարդկանց մերձեցնում է դժբախտության պահին, դ’Արտանյանը նրանց պատմեց, թե ինչպես Արամիսը վիրավորված լինելով ստիպված եղավ մնալ Կրևկերում, ինչպես Աթոսը մնաց Ամիենում, պաշտպանվելով այն մարդկանցից, որոնք նրան մեղադրում էին կեղծ դրամ ծախսելու մեջ, և ինչպես ինքը՝ դ’Արտանյանը ստիպված եղավ կոմս դը Վարդի փորը պատռել, որպեսզի կարողանա Անգլիա ընկնել։

Սակայն այսքանով էլ վերջացավ դ’Արտանյանի ան-կեղծությունը։ Նա միայն պատմեց, որ Մեծ Բրիտանիայից բերել է չորս հիանալի ձի, մեկը՝ իր համար, իսկ մյուսները՝ ընկերների, և, վերջապես, Պորտոսին հայտնեց, որ նրա ձին արդեն կանգնած է հյուրանոցի ախոռում։

Այդ պահին ներս մտավ Պլանշեն և իր տիրոջը հայտնեց, որ ձիերը հանգստացել են, և կարելի կլինի գիշերել Կլերմոնում։

Քանի որ դ’Արտանյանն արդեն Պորտոսի կողմից համարյա հանգիստ էր և շտապում էր շուտ իմանալ, թե ինչ է պատահել մյուս ընկերներին, նա սեղմեց հիվանդի ձեռքը և ասաց, որ գնում է իր որոնումները շարունակելու։ Ի դեպ, նա մտածում էր վերադառնալ այդ նույն ճանապարհով և մի շաբաթից Պորտոսին վերցնել իր հետ, եթե մինչ այդ հրացանակիրը գնացած չլինի Գրան-Սեն Մարտեն հյուրանոցից։

Պորտոսը պատասխանեց, որ ամենայն հավանականությամբ ոտքի դուրս ընկածը իրեն թույլ չի տա ավելի շուտ մեկնել։ Բացի այդ, ինքը պետք է մնա Շանտիլիեում, որպեսզի պատասխան ստանա իր դքսուհուց։

Դ’Արտանյանը շուտափույթ ու բարեհաջող պատասխան ցանկացավ նրան, ապա մի անգամ ևս Մուշկետոնին պատվիրելով լավ խնամել Պորտոսին, հյուրանոցի տիրոջ հետ հաշիվը փակեց և ճանապարհ ընկավ Պլանշեի հետ, որն արդեն ազատվել էր ձիերից մեկի հոգսից։

XXVI. Արամիսի դիսերտացիան

Դ’Արտանյանը Պորտոսին ոչինչ չասաց՝ ո՛չ նրա վերքի, ո՛չ էլ դատախազի կնոջ մասին։ Չնայած իր երիտասարդությանը՝ մեր գասկոնացին շատ զգույշ տղա էր։ Նա ձևացնում էր, թե իբր հավատում է պարծենկոտ հրացանակրի բոլոր պատմածներին, որովհետև համոզված էր, որ ոչ մի բարեկամություն չի դիմանա գաղտնիքը մերկացնելուն, մանավանդ, եթե այդ գաղտնիքը մարդու ինքնասիրությունն է շոյում։ Մյուս կողմից մենք միշտ էլ բարոյական որոշ գերազանցություն ենք ունենում նրանց նկատմամբ, ում կյանքը մեզ հայտնի է։ Դրա համար էլ դ’Արտանյանը իր ապագա ինտրիգների ծրագիրը կազմելով և որոշելով Աթոսին, Պորտոսին և Արամիսին դարձնել իր հաջողության զենքը՝ ամենևին դեմ չէր իր ձեռքում հավաքելու անտեսանելի թեյերը, որոնց օգնությամբ նա մտածում էր կառավարել իր երեք ընկերներին։

Սակայն ամբողջ ճանապարհին մի խոր վիշտ ճմլում էր նրա սիրտը. նա շարունակ մտածում էր դեռատի տիկին Բոնասիեի մասին, որը պատրաստ էր վարձատրելու երիտասարդին իր նվիրվածության համար։ Ի դեպ, շտապենք վերապահություն անել, որ այդ վիշտը երիտասարդի մեջ ծագել էր ոչ այնքան կորցրած երջանկության ափսոսանքից, որքան այն երկյուղից, թե ջահել կնոջը կարող է որևէ դժբախտություն պատահել։ Դ’Արտանյանը տարակույս չուներ, որ տիկին Բոնասիեն կարդինալի վրեժխնդրության զոհն է դարձել, իսկ նորին սրբազնության վրեժխնդրությունը, ինչպես հայտնի է, սոսկալի էր լինում։ Թե ինչ ձևով էր ինքը մինիստրի բարեհաճությանն արժանացել այդ նա չգիտեր, և գվարդիայի կապիտան դը Կավուան, ամենայն հավանականությամբ, այդ կբացատրեր նրան, եթե տանը գտած լիներ։

Ոչ մի բան այնպես չի մաշում ժամանակը և այնպես չի կարճացնում ճանապարհը, ինչպես ամենակուլ համառ միտքը։ Այդ ժամանակ մարդու արտաքին գոյությունը նման է նիրհի, իսկ այդ միտքը ասես երազ լինի։ Նրա ազդեցության տակ ժամանակը իր հաշիվն է կորցնում, իսկ տարածությունը՝ իր հեռավորությունը։ Դուք դուրս եք գալիս մի տեղից և հասնում եք մի ուրիշ տեղ, ուրիշ ոչինչ։ Ձեր անցած ճանապարհից հիշողության մեջ ոչինչ չի մնում, բացի անորոշ մշուշից, որի մեջ ճախրում են հազարավոր խառնակ պատկերներ՝ ծառեր, լեռներ, դաշտեր։ Ահա հենց այդպիսի պատրանքի մեջ ընկած, հնազանդվելով իր ձիու ցանկացած ընթացքին, դ’Արտանյանն անցավ այն վեց թե յոթ լյու, որ Շանտիլիեն բաժանում է Կրևկերից, և հասնելով այդ գյուղը, միանգամից մոռացավ այն ամենը, ինչ տեսել էր ճանապարհին։

Միայն այստեղ նա ուշքի եկավ, թափ տվեց գլուխը, տեսավ այն պանդոկը, որտեղ թողել էր Արամիսին և ձիուն խթանելով՝ արագ քշեց ու կանգ առավ պանդոկի դռան առաջ։ Այս անգամ նրան դիմավորեց ոչ թե պանդոկապետը, այլ տիրուհին։ Դ’Արտանյանը մարդու դեմքին նայեր՝ կհասկանար, թե նա ինչ մարդ է։ Նա մի հայացք գցեց պանդոկապանուհու լիքը, գոհունակ դեմքին և հասկացավ, որ դրա մոտ ձևանալու կարիք չկա. այդպիսի բարեհոգի տեսք ունեցող կնոջից ոչ մի վատ բան սպասել չէր կարելի։

— Ամենապատվելի տիրուհի,— ասաց դ’Արտանյանը,— չե՞ք կարող ասել ինձ, թե որտեղ է գտնվում իմ ընկերներից մեկը, որին մենք մի տասն օր առաջ ստիպված եղանք թողնել այստեղ։

— Մի գեղեցիկ երիտասա՞րդ, որ կլինի քսաներեք֊քսանչորս տարեկան, հեզաբարո, սիրալիր, բարեկազմ։

— Եվ բացի այդ ամենից՝ ուսից վիրավորված։

— Այո, այո։

— Ուրե՞մն...

— Նա դեռ այստեղ է, տեր իմ։

— Ա՜յ, այդ լավ է,— գոչեց դ’Արտանյանը ձիուց իջնելով և սանձը նետելով Պլանշեին։— Տիրուհի, դուք հարություն տվիք ինձ։ Որտեղ է նա, իմ սրտին այնքան թանկ այդ Արամիսը։ Ես ուզում եմ գրկել նրան։ Խոստովանում եմ, որ չեմ համբերում, ուզում եմ շուտ տեսնել նրան։

— Ներեցեք ինձ, տեր իմ, բայց ես կասկածում եմ, թե նա կարող է հենց այս րոպեին ընդունել ձեզ։

— Այդ ինչո՞ւ։ Մի՞թե նրա մոտ կին կա։

— Տե՜ր Հիսուս Քրիստոս։ Այդ ինչե՞ր եք ասում։ Խեղճ տղա։ Ո՛չ, տեր իմ, նրա մոտինը կին չէ։

— Հապա ո՞վ է։

— Մոնդիգիեի քահանան և Ամիենի վանքի ճիզվիտների վանահայրը։

— Ողորմա՜ծ աստված,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Չլինի՞ խեղճ երիտասարդի դրությունը ծանրացել է։

— Ո՛չ, տեր իմ, ընդհակառակն։ Բայց հիվանդությունից հետո աստծո օրհնությունն իջավ նրա վրա, և նա որոշեց հոգևոր կոչում ընդունել։

— Ա՜խ, այո,— ասաց դ’Արտանյանը,— ախր ես մոռացել էի, որ նա միայն ժամանակավորապես է հրացանակիր դարձել։

— Բայց դուք, տեր իմ, անպայմա՞ն ուզում եք տեսնել նրան։

— Ավելի, քան երբևիցե։

— Այդ դեպքում անցեք բակը, թեքվեք դեպի աջ, սանդուղքով բարձրացեք երրորդ հարկ, մտեք համար հինգ սենյակը։

Դ’Արտանյանը նետվեց նշված ուղղությամբ և գտավ սանդուղքը, մեկը այն արտասանդուղքներից, որոնք դեռ հանդիպում են հին պանդոկների բակերում։ Սակայն պարզվեց, որ ապագա աբբատի սենյակը մտնելն այնքան էլ հեշտ բան չէր, Արամիսի սենյակի մուտքը պահպանվում էր ավելի խիստ, քան Արմիդայի^[82] այգիները։ Բազենը պահակ էր կանգնել միջանցքում և անվեհերաբար փակեց նրա ճամփան, քանի որ երկար տարիների փորձություններից հետո խեղճը, վերջապես, մոտ էր իր փափագած նպատակին։

Իսկապես, Բազենը միշտ երազում էր հոգևոր անձի սպասավոր լինել և անհամբեր սպասում էր իր երևակայության մեջ շարունակ պատկերվող այն պահին, երբ, վերջապես, Արամիսը ցած կնետի թիկնոցը և կապա^[83] կհագնի։ Հրացանակրի մոտ նրան պահում էին միմիայն երիտասարդի ամենօրյա խոստումները, թե՝ մոտ է այդ պահը։ Թե չէ՝ Բազենի ասելով, այդ ծառայությունը նրա հոգին անխուսափելիորեն դեպի կորուստ էր տանում։

Եվ այսպես, այժմ Բազենը երանության գագաթնակետին էր հասել։ Ամեն բանից երևում էր, որ այս անգամ տերը չէր հրաժարվելու իր խոսքից։ Ֆիզիկական և հոգեկան ցավերի միացումը վաղուց փափագած ներգործությունն էր ունեցել. Արամիսը, որ միաժամանակ տառապում էր և՛ հոգով, և՛ մարմնով, վերջապես իր հայացքն ու միտքը դարձրել էր կրոնի վրա, երկնային նախազգուշացում համարելով իրեն պատահած երկու դժբախտությունները՝ սիրած կնոջ հանկարծակի անհայտացումը և ուսից ստացած վերքը։

Հասկանալի է, որ այսպիսի հոգեվիճակում Բազենի համար չէր կարող ավելի անհաճո բան լինել, քան դ’Արտանյանի լույս ընկնելը, որը կարող էր նորից իր տիրոջը քաշել աշխարհիկ կյանքի ջրապտույտի մեջ, որն այնքան երկար ժամանակ հրապուրել էր նրան։ Բազենը որոշեց արիաբար պաշտպանել դուռը, բայց որովհետև պանդոկապանուհին արդեն մատնել էր նրան, և այլևս չէր կարող ասել, թե Արամիսը տանը չի, ուստի փորձեց նորեկին ապացուցել, թե ծայրահեղ անպարկեշտություն կլինի խանգարել իր տիրոջը բարեպաշտական զրույցի պահին, որ սկսվել է դեռ առավոտյան և, Բազենի ասելով, երեկոյից շուտ վերջանալ չէր կարող։

Սակայն դ’Արտանյանը ամենափոքր ուշադրություն անգամ չդարձրեց Բազենի ճառաբանության վրա և, առանց վեճի բռնվելու իր ընկերոջ ծառայի հետ, ուղղակի մի ձեռքով մի կողմ հրեց նրան, իսկ մյուսով դարձրեց №5 սենյակի դռան բռնակը։

Դուռը բացվեց, և դ’Արտանյանը ներս մտավ։

Արամիսը երկար ու սև հագուստով, կլոր տափակ գլխարկը գլխին, որ խիստ նման էր փեղույրի, նստած էր երկարավուն սեղանի մոտ, որի վրա թափված էին թղթի փաթեթներ և ահագին ֆոլիանտներ^[84]։ Նրա աջ կողմում նստած էր ճիզվիտական վանքի վանահայրը, ձախ կողմում՝ Մոնդիդիեի քահանան։ Վարագույրները կիսով չափ քաշված էին և ներս էին թողնում խորհրդավոր լույս, որը նպաստում էր բարեպաշտական խոհերին։ Աշխարհիկ բոլոր առարկաները, որոնք կարող էին աչքի ընկնել մի երիտասարդի սենյակում, մանավանդ, եթե այդ երիտասարդը հրացանակիր է, չքացել էին ասես կախարդական ուժով, և Բազենը, երևի վախենալով, թե այդպիսի առարկաների տեսքը կարող է իր տիրոջ միտքը շեղել դեպի աշխարհիկ կյանքը, հավաքել էր սուսերը, ատրճանակները, փետրազարդ գլխարկը, բոլոր տեսակի հագուստներն ու ժանյակները։

Այդ բոլորի փոխարեն մի մութ անկյունում պատին խփված մեխից կախված էր մի ինչ֊որ բան, որը դ’Արտանյանին թվաց ինքնաձաղկման խարազան։

Բացվող դռան աղմուկի վրա Արամիսը գլուխը բարձրացրեց և ճանաչեց իր ընկերոջը, սակայն ի մեծ զարմանս դ’Արտանյանի, նրա գալը, ըստ երևույթին, հրացանակրի վրա մի առանձին տպավորություն չգործեց, այնքա՜ն հեռու էին նրա մտքերը աշխարհիկ բաներից։

— Բարի օր, սիրելի դ’Արտանյան,— ասաց Արամիսը,— հավատացեք, ես շատ ուրախ եմ, որ տեսնում եմ ձեզ։

— Ես ևս,— ասաց դ’Արտանյանը,— թեև ես դեռ լիովին վստահ չեմ, թե խոսում եմ Արամիսի հետ։

— Իսկ և իսկ իր հետ, բարեկամս, իսկ և իսկ իր հետ։ Բայց ի՞նչը կարող էր ձեզ այդպիսի կասկած ներշնչել։

— Ես վախեցա, թե սենյակները խառնել եմ և մտածեցի, թե ընկել եմ մի ինչ֊որ հոգևոր անձի սենյակ, իսկ հետո տեսնելով ձեզ այս պարոնների հետ, ընկա մի այլ թյուրիմացության մեջ, ինձ թվաց, թե դուք ծանր հիվանդ եք։

Երկու սևազգեստ մարդիկ էլ հասկացան դ’Արտանյանի ակնարկը և սպառնագին հայացքներ գցեցին նրա վրա, սակայն դ’Արտանյանը չշփոթվեց։

— Գուցե ես խանգարո՞ւմ եմ ձեզ, սիրելի Արամիս,— շարունակեց դ’Արտանյանը։— Ինչպես երևում է՝ դուք խոստովանություն եք անում այս պարոններին։

— Խանգարում եք ի՞նձ։ Օ՜, ո՛չ, ընդհակառակն, սիրելի բարեկամս, երդվում եմ՝ ոչ։ Եվ որպես իմ խոսքերի ապացույց՝ թույլ տվեք իմ ուրախությունն արտահայտել, որ ձեզ տեսնում եմ ողջ ու անվնաս...

«Վերջապես գլխի ընկավ,— մտածեց դ’Արտանյանը։— Ի՛նչ կա որ, կարող էր ավելի վատ լինել»։

— Քանզի իմ բարեկամը վերջերս մի մեծ վտանգից փրկվեց,— գորովագին շարունակեց Արամիսը՝ դառնալով երկու հոգևորականներին և ցույց տալով դ’Արտանյանին։

— Գոհունակություն հայտնեք աստծուն, տե՛ր,— պատասխանեցին երկու հոգևորականները գլուխ տալով դ’Արտանյանին։

— Ես չհապաղեցի անել այդ, արժանապատիվ հայրեր,— պատասխանեց երիտասարդը՝ ինքն էլ գլուխ տալով նրանց։

— Դուք լավ ժամանակին եկաք, սիրելի դ’Արտանյան,— ասաց Արամիսը,— և մասնակցելով մեր վեճին, դուք մեզ կօգնեք ձեր գիտելիքներով։ Ամիենի վանքի պարոն վանահայրը, Մոնդիդիեի պարոն Կյուրեն և ես քննում ենք մի քանի աստվածաբանական հարցեր, որոնք վաղուց են զբաղեցնում մեր ուշադրությունը, և ես երջանիկ կլինեի լսելու ձեր կարծիքը։

— Զինվորական մարդու կարծիքը ոչ մի կշիռ չունի,— պատասխանեց դ’Արտանյանը փոքր֊ինչ անհանգստացած խոսակցության այդպիսի ընթացքից,— և, հավատացեք ինձ, դուք լիովին կարող եք վստահել այս պարոնների գիտնականությանը։

Երկու սևազգեստ մարդիկ կրկին գլուխ տվին նրան։

— Ընդհակառակն,— առարկեց Արամիսը,— ձեր կարծիքը շատ թանկ կլինի մեզ համար։ Խոսքն ահա թե ինչի մասին է. պարոն վանահայրը գտնում է, որ իմ դիսերտացիան պետք է լինի առավելապես դոգմատիկ և դիդակտիկ։

— Ձեր դիսերտացիա՞ն։ Ուրեմն դուք դիսերտացիա՞ եք գրում։

— Իհարկե,— պատասխանեց ճիզվիտը,— առաջիկա ձեռնադրության համար դիսերտացիան պարտադիր է։

— Ձեռնադրությո՞ւն,— գոչեց դ’Արտանյանը, որը չէր հավատացել այն ամենին, ինչ ասել էին սկզբում պանդոկապանուհին, ապաճ Բազենը,— ձեռնադրությո՜ւն։

Եվ զարմանքից քար կտրած նա մի հայացք գցեց իր առջև նստած մարդկանց վրա։

— Այդպես ուրեմն...— շարունակեց Արամիսը՝ բազկաթոռի մեջ ընդունելով այնպիսի մի գեղեցիկ կեցվածք, ասես գտնվում էր մի անվանի տիկնոջ ննջարանում՝ առավոտյան ընդունելությանը, հիանալով իր ճերմակ, կնոջ ձեռքերի պես փափուկ ձեռքով, որ նա վեր էր բարձրացրել, որպեսզի արյունը ցած հոսի,— այդպես ուրեմն, դ’Արտանյան, ինչպես արդեն դուք լսեցիք, պարոն վանահայրը կցանկանար, որ իմ դիսերտացիան դոգմատիկ լինի, մինչդեռ ես կգերադասեի, որ այն լինի մտահայեցական։ Ահա թե ինչու պարոն վանահայրը ինձ առաջարկել է մի թեմա, որը դեռ ոչ ոք չի քննել և որը,— ես լիովին ընդունում եմ այդ,— մեկնաբանությունների ամենալայն ասպարեզ է ներկայացնում։ «Utraque manus in benedicendo clericis inferioribus necessaria esi»...

Դ’Արտանյանը, որի խորագիտակությունը հայտնի է մեզ, այդ մեջբերումը լսեց նույն անխռով տեսքով, ինչպես լսում էր պ֊րն դը Տրևիլին, երբ նա խոսում էր ընծայի մասին, կարծելով, թե այն դ’Արտանյանը ստացել է Բեկինգհեմից։

— Իսկ այդ նշանակում է,— շարունակեց Արամիսը, ցանկանալով դյուրացնել նրա խնդիրը,— «Ստորին աստիճանի հոգևորականներին օրհնության համար անհրաժեշտ են երկու ձեռքերն էլ»։

— Սքանչելի՜ թեմա է,— գոչեց ճիզվիտը։

— Սքանչելի և դոգմատիկ,— հաստատեց քահանան, որը լատիներենում մոտավորապես այնքան էր ուժեղ, որքան դ’Արտանյանը և ուշի ուշով հետևում էր ճիզվիտին, որպեսզի կարողանա քայլել նրա հետքերով և արձագանքի պես կրկնել նրա խոսքերը։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, ապա երկու սևազգեստների հիացմունքը նրան կատարյալ տարակուսանքի մեջ էր գցել։

— Այո, սքանչելի, prorsus admirabile^[85],— շարունակեց Արամիսը,— սակայն դա պահանջում է եկեղեցու հայրերի և սուրբ գրքի խորը ուսումնասիրություն։ Այնինչ,— ես հեզաբար խոստովանում եմ այս գիտական կրոնավորների առաջ,— գիշերային հերթապահությունները և թագավորական ծառայությունն ինձ ստիպել են մի փոքր աչքաթող անել պարապմունքները։ Ուստիև ինձ համար, facilius natans^[86] համար ավելի դյուրին կլինի թեման վերցնել իմ ընտրությամբ, որը աստվածաբանական այդ դժվարին հարցերի համար կլինի այն, ինչ բարոյականությունն է մետաֆիզիկայի և փիլիսոփայության համար։

Դ’Արտանյանը խիստ ձանձրանում էր, նույնպես և կյուրեն։

— Երևակայեցեք, ինչպիսի՜ ներածություն,— գոչեց ճիզվիտը։

— Ներածություն,— կրկնեց կյուրեն, որպեսզի մի բան ասած լինի։

— Quemadmodum inter coelorum immensitaten^[87].

Արամիսը մի հայացք գցեց դ’Արտանյանի կողմը և տեսավ, որ իր ընկերը հորանջում է՝ մինչև իսկ ծնոտը դուրս գցելու վտանգի հասած։

— Եկեք ֆրանսերեն խոսենք, հայր իմ,— ասաց նա ճիզվիտին,— այդ դեպքում պարոն դ’Արտանյանը կկարողանա ավելի լավ գնահատել մեր զրույցը։

— Այո,— հաստատեց դ’Արտանյանը,— ես հոգնել եմ ճանապարհին և այդ լատիներենը դուրս է թռչում իմ ըմբռնողությունից։

— Լավ,— ասաց ճիզվիտը մի փոքր վարանելով, մինչդեռ կյուրեն ուրախությունից իրեն կորցրած՝ շնորհակալության հայացքներ էր գցում դ’Արտանյանի վրա։— Այդպես ուրեմն, տեսնենք ինչ կարելի է դուրս բերել այս գլոսսայից^[88]։ Մովսեսը Աստծու ծառան է... նա միմիայն ծառան է, հասկացեք այս։ Մովսեսն օրհնում է երկու ձեռքով։ Երբ հրեաները հաղթում են իրենց թշնամիներին, նա պատվիրում է բռնել իր երկու ձեռքերը, հետևապես նա օրհնում է երկու ձեռքով։ Բացի դրանից, ավետարանում էլ ասված է. «impօnite մանա» և ոչ թե՝ «մանւմ»՝ «դրեք ձեռքերը» և ոչ թե «ձեռքը»։

— Դրեք ձեռքերը,— կրկնեց կյուրեն՝ մի համապատասխան շարժում անելով։

— Իսկ սուրբ Պետրոսին,— շարունակեց ճիզվիտը,— որի փոխանորդներն են պապերը, ասված է հակառակը. «porrige digitos» — «դրեք մատները»։ Այժմ հասկանո՞ւմ եք։

— Իհարկե,— պատասխանեց Արամիսը, որը հիացած էր զրույցից,— բայց դա շատ նուրբ բան է։

— Մատնե՜րը,— կրկնեց ճիզվիտը։— Սուրբ Պետրոսը մատներով է օրհնում։ Հետևապես պապն էլ օրհնում է մատներով։ Բայց քանի՞ մատով է օրհնվում նա։ Երեք. հանուն Հոր և Որդվո և Հոգվույն սրբո։

Բոլորը խաչակնքեցին, Դ’Արտանյանն էլ հարկ համարեց հետևել ընդհանուրի օրինակին,

— Պապը սուրբ Պետրոսի փոխանորդն է և իր մեջ մարմնացնում է աստվածային երեք ընդունակություն։ Մնացածը, հոգևորականության ordines iferiores^[89], օրհնում են սուրբ հրեշտակների և հրեշտակապետների անունով։ Իսկ հոգևորականության ամենացածր աստիճանի մարդիկ, ինչպես օրինակ՝ մեր սարկավագներն ու տիրացուները, օրհնում են ցողիչներով, որոնք արտահայտում են անթիվ֊անհամար օրհնող մատները։ Պարզեցրած ձևով այսպիսին է թեման, Argumentum omni denudatum ornamento^[90]։ Ես սրանից կկազմեի երկու այնպիսի հատորներ, ինչպիսին այս է,— ավելացրեց ճիզվիտը։

Եվ ոգևորության մեջ նա ձեռքը խփեց սուրբ Հովհան Ոսկեբերանի հատորին, որի ծանրության տակ ճկում էր սեղանը։

Դ’Արտանյանը ցնցվեց։

— Իհարկե,— սկսեց Արամիսը,— ես գնահատում եմ այդպիսի թեմայի գեղեցկությունը, բայց միաժամանակ խոստովանում եմ, որ իմ ուժից վեր եմ համարում։ Ես ընտրել եմ մի ուրիշ տեքստ։ Ասացեք ինձ, սիրելի դ’Արտանյան, դուր կգա՞ ձեզ. «Non inutile est desiderium in oblatione», այսինքն՝ «Որոշ ողորմածություն է իջնում նրա վրա, ով զոհ է մատուցանում աստծուն»։

— Սպասեցեք,— գոչեց ճիզվիտը,— սպասեցեք։ Այդ տեքստը մոտենում է հերետիկոսության։ Համարյա նույնպիսի դրույթ կա «Allgumtinus»֊ում, հերետիկոս Յանսենի^[91] գրքում, որը վաղ թե ուշ կայրվի դահճի ձեռքով։ Զգուշացե՛ք, իմ երիտասարդ բարեկամ, դուք մոտ եք կեղծ գիտությանը։ Դուք կկործանեք ձեզ, իմ երիտասարդ բարեկամ։

— Դուք կկործանեք ձեզ,— կրկնեց կյուրեն՝ վշտահար օրորելով գլուխը։

— Դուք շոշափեցիք այն տխրահռչակ հարցը՝ կամքի ազատության մասին, որը կործարանար գայթակղություն է հանդիսանում։ Դուք բոլորովին մոտեցաք պելագիացիների և կիսապելագիացիների^[92] հերետիկոսությանը։

— Բայց, արժանապատիվ հայր...— ուզեց սկսել Արամիսը, որ մի փոքր շշմել էր իր վրա տեղացող փաստարկներից։

— Ինչպե՞ս կարող եք ապացուցել,— ընդհատեց նրան ճիզվիտը, որ պետք է ափսոսալ աշխարհը, երբ քեզ զոհաբերում ես աստծուն։ Լսեցեք այսպիսի մի դիլեմա. աստվածն աստված է, իսկ աշխարհը՝ ստանա։ Ափսոսալ աշխարհը՝ նշանակում է ափսոսալ սատանային։ Այս է իմ եզրակացությունը։

— Ինչպես և իմ,— ասաց կյուրեն։

— Ներեցեք, բայց...— նորից խոսեց Արամիսը։

— Desideras diabolum^[93], թշվառակա՜ն,— գոչեց ճիզվիտը։

— Նա ափսոսում է սատանայի՜ն։ Օ՜, իմ երիտասարդ բարեկամ, մի՛ ափսոսացեք սատանային, աղաչո՜ւմ եմ ձեզ,— ողբաց կյուրեն։

Դ’Արտանյանը զգում էր, որ բթանում է։ Նրան թվում էր, թե ինքը գտնվում է գժանոցում և հիմա ինքն էլ կխելագարվի, ինչպես արդեն խելագարվել են իր առջև նստած այդ մարդիկ։ Սակայն նա ստիպված էր լռել, որովհետև չէր հասկանում այն լեզուն, որով խոսում էին։

— Բայց մի ինձ էլ լսեցեք,— ասաց Արամիսը քաղաքավարությամբ, բայց արդեն մի փոքր գրգռված տոնով,— ես չեմ ասում, թե ափսոսում եմ։ Ո՛չ, ես երբեք չեմ արտասանի այդ խոսքերը, որովհետև դրանք չեն համապատասխանում ճշմարիտ հավատի ոգուն...

Ճիզվիտը ձեռքերը բարձրացրեց դեպի երկինք, և կյուրեն էլ նույնն արեց։

— Բայց, համենայն դեպս, համաձայնեցեք, որ վայել չէ զոհաբերել աստծուն այն, ինչից դուք վերջնականապես կշտացել եք։ Ասացե՛ք, դ’Արտանյան, ճիշտ չե՞մ ասում։

— Հասկանալի է, որ իրավացի եք, գրողը տանի,— գոչեց դ’Արտանյանը։

Կյուրեն և ճիզվիտը վեր թռան աթոռներից։

— Ահա իմ ելակետը սիլլոգիզմն^[94] է. աշխարհը զուրկ չէ հրապույրներից, ես հեռանում եմ աշխարհից, հետևապես զոհաբերություն եմ անում։ Իսկ սուրբ գրքում ուղղակի ասված է. «Զոհ մատուցեցեք աստծուն»։

— Այդ ճշմարիտ է,— ասացին հակառակորդները։

— Եվ հետո,— շարունակեց Արամիսը՝ ականջը տրորելով, որպեսզի այն կարմրի, ինչպես առաջ ձեռքերն էր բարձրացնում, որպեսզի ճերմակեն,— և հետո, ես ռոնդո^[95] եմ դրել այդ թեմայով։ Անցյալ տարի ես այն ցույց տվի պարոն Վուատյուրին^[96], և այդ մեծ մարդը շատ գովեստներ տվեց ինձ։

— Ռոնդո՜,— արհամարհանքով ասաց ճիզվիտը։

— Ռոնդո՜,— մեքենաբար կրկնեց կյուրեն։

— Կարդացեք, կարդացեք այն մեզ համար,— գոչեց դ’Արտանյանը,— դա մի փոքր կզվարճացնի մեզ։

— Ո՛չ, ախր նա կրոնական բովանդակություն ունի,— պատասխանեց Արամիսը,— դա չափածո աստվածաբանություն է։

— Ի՜նչ սատանայական բան,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ահա նա,— ասաց Արամիսը համեստորեն, որը սակայն զերծ չէր կեղծավորության թեթև երանգից.

Դ’Արտանյանը և կյուրեն հիացած էին։ Ճիզվիտը պնդում էր իր կարծիքը։

— Աստվածաբանական խոսքի մեջ զգույշ եղեք աշխարհիկ ոգուց։ Ինչ է ասում սուրբ Ավգուստինուսը. Severus sit clericorum sermc^[97]։

— Այո՛, որպեսզի քարոզը հասկանալի լինի,— ասաց կյուրեն։

— Այսպես,— շտապեց միջամտել ճիզվիտը, տեսնելով, որ իր արբանյակը մոլորվել է,— այսպես, ձեր դիսերտացիան դուր կգա տիկիններին, ուրիշ ոչինչ։ Նա կունենա նույնպիսի հաջողություն, ինչպես պարոն Պատրյուի^[98] մի որևէ պաշտպանական ճառ։

— Աստված տա, որ այդպես լինի,— հափշտակությամբ գոչեց Արամիսը։

— Ա՛յ, տեսնո՞ւմ եք,— ասաց ճիզվիտը,— աշխարհը դեռ բարձր է խոսում ձեր մեջ, խոսում է altissima voce^[99]։ Դուք դեռ աշխարհական եք, իմ երիտասարդ բարեկամ, և ես վախենում եմ, որ աստծո շնորհը իր ներգործությունը չանի։

— Հանգիստ եղեք, հայր սուրբ, ես պատասխանատու եմ ինձ համար։

— Աշխարհի՜կ ամբարտավանություն։

— Ես ճանաչում եմ ինձ, հայր սուրբ, իմ վճիռն անսասան է։

— Ուրեմն դուք համառորեն ուզում եք շարունակե՞լ ձեր աշխատանքն այդ թեմայով։

— Ես իմ կոչումն եմ համարում քննության առնել հենց այս թեման և ո՛չ որևէ մեկ ուրիշը։ Ուստիև շարունակում եմ իմ աշխատանքը և հուսով եմ, որ վաղը դուք բավարարված կլինեք այն ուղղումներով, որ ես կմտցնեմ համաձայն ձեր ցուցումների։

— Աշխատեցեք առանց շտապելու,— ասաց կյուրեն,— մենք ձեզ թողնում ենք հիանալի տրամադրության մեջ։

— Այո,— ասաց ճիզվիտը,— արտը ցանված է, և հարկ չկա երկյուղ կրելու, որ սերմերի մի մասն ընկել է քարերի վրա կամ թափվել է ճանապարհին և որ երկնային թռչունները կարող են կտցահարել մնացած մասը։

«Այ գրողը տանի քեզ քո լատիներենի հետ»,— մտածեց դ’Արտանյանը, զգալով, որ այլևս դիմանալ չի կարողանում։

— Մնաս բարով, զավակս,— ասաց կյուրեն,— մինչև վաղը։

— Մինչև վաղը, քաջ տղա,— ասաց ճիզվիտը,— դուք խոստանում եք դառնալ եկեղեցու լուսատու աստղերից մեկը։ Աստված չանի՜, որ այդ աստղը կլանող բոց դառնա։

Դ’Արտանյանը, որն արդեն մի ամբողջ ժամ անհամբերությունից եղունգներն էր կրծոտում, այժմ սկսեց մատները կրծել։

Սև կապայավոր երկու մարդիկ վեր կացան, գլուխ տվին Արամիսին ու դ’Արտանյանին և ուղղվեցին դեպի դուռը։ Բազենը, որն ամբողջ ժամանակ կանգնած էր այնտեղ և բարեպաշտ ցնծությամբ լսում էր այդ գիտական վեճը, շտապեց նրանց ընդառաջ, վերցրեց քահանայի ժամագիրքը, ճիզվիտի աղոթագիրքը և հարգալից առաջ քայլեց՝ ճանապարհ բանալով նրանց համար։

Արամիսը ճանապարհ դնելով նրանց հետ միասին իջավ սանդուղքով, բայց և իսկույն բարձրացավ դ’Արտանյանի մոտ, որը դեռևս մի տեսակ շշմած էր։

Մենակ մնալով՝ ընկերները մի պահ անհարմար լռություն պահեցին, բայց որևէ մեկը պետք է ընդհատեր այդ լռությունը, և որովհետև դ’Արտանյանը, ըստ երևույթին, որոշել էր այդ պատիվը վերապահել իր ընկերոջը, Արամիսը առաջինը խոսեց։

— Ինչպես տեսնում եք,— ասաց նա,— ես վերադարձել եմ իմ նվիրական մտքերին։

— Այո, աստծու շնորհն իր ազդեցությունն է ունեցել ձեզ վրա, ինչպես հենց նոր ասաց այն պարոնը։

— Օ՜, աշխարհից հեռանալու միտքը իմ մեջ վաղուց է ծագել, և դուք շատ անգամ եք այդ լսել ինձնից, չէ՞, բարեկամս։

— Իհարկե, բայց, խոստովանում եմ, ես կարծում էի, թե դուք կատակ եք անում։

— Այդպիսի կատակներ անե՞լ։ Ի՜նչ եք ասում, դ’Արտանյան։

— Է՛հ, գրողը տանի, բայց մենք մահվան հետ էլ կատակ ենք անում։

— Եվ իզուր, դ’Արտանյան, որովհետև մահը այն դուռն է, որ տանում է դեպի կործանում կամ դեպի փրկություն։

— Համաձայն եմ, բայց ի սեր աստծո, Արամիս, աստվածաբանական վեճեր չսկսենք։ Կարծում եմ այն բաժինը, որ դուք ստացաք, ձեզ լիովին բավական է այսօր։ Իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ես համարյա մոռացել եմ այն սակավ լատիներենը, որն, ի դեպ, երբեք էլ չեմ իմացել և բացի դրանից, խոստովանում եմ, որ առավոտյան ժամը տասից ես ոչինչ չեմ կերել և գայլի պես քաղցած եմ։

— Մենք իսկույն կճաշենք, սիրելի բարեկամս։ Միայն չմոռանաք, որ այսօր ուրբաթ է, իսկ այդպիսի օրերին ես ոչ միայն միս չեմ ուտում, այլև չեմ համարձակվում նայել նրա վրա։ Եթե դուք համաձայն եք գոհանալու իմ ճաշով, ապա այն բաղկացած է խաշած կանաչեղենից և պտուղներից։

— Ինչ եք հասկանում դուք կանաչեղեն ասելով,— անհանգիստ հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Կանաչեղեն ասելով հասկանում եմ սպանախ,— պատասխանեց Արամիսը,— բայց ձեզ համար ես ճաշին կավելացնեմ ձու, որ կանոնի մեջ խախտում է հանդիսանում, որովհետև ձվից ճուտ է դուրս գալիս, հետևապես այն էլ կարող է միս համարվել։

— Այնքան էլ շքեղ ճաշկերույթ չի լինի, բայց ցանկանալով ձեզ հետ լինել ես կհամաձայնեմ դրան։

— Շնորհակալ եմ այդ զոհաբերության համար,— ասաց Արամիսը,— բայց եթե այն օգուտ չբերի ձեր մարմնին, անտարակույս օգուտ կբերի ձեր հոգուն։

— Ուրեմն, Արամիս, դուք հաստա՞տ հոգևոր կոչում եք ընդունում։ Ի՞նչ կասեն մեր ընկերները, ի՞նչ կասի պարոն դը Տրևիլը։ Նրանք ձեզ դասալիք կհամարեն, նախազգուշացնում եմ։

— Ես հոգևոր կոչում չեմ ընդունում, այլ վերադառնում եմ նրան։ Եթե ես դասալիք եմ, ապա հենց դասալիք եմ եկեղեցուց, որին լքեցի հանուն աշխարհի։ Դուք հո գիտեք, որ ես ինձ վրա բռնություն եմ գործադրել, երբ հագել եմ հրացանակրի թիկնոցը։

— Ոչ դրա մասին ես ոչինչ չգիտեմ։

— Ձեզ հայտնի չէ՞, թե ինչ պատճառով եմ ես հեռացել սեմինարիայից։

— Ամենևին։

— Դե ուրեմն, ահա իմ պատմությունը։ Նույնիսկ սուրբ գրքում ասված է, «Խոստովանեցեք միմյանց», և ահա, դ’Արտանյան, ես խոստովանություն եմ անում։

— Իսկ ես նախօրոք թողություն եմ տալիս ձեր մեղքերին։ Տեսնո՞ւմ եք ինչ բարի սիրտ ունեմ ես։

— Սուրբ բաների մասին կատակ մի՛ արեք, բարեկամս։

— Լավ, լավ, պատմեցեք, լսում եմ ձեզ։

— Ես սեմինարիայում դաստիարակվում էի ինը տարեկան հասակից։ Երեք օր էր մնում, որ իմ քսան տարին լրանա, և ես պիտի դառնայի աբբատ ու դրանով ամեն ինչ վերջանար։ Բայց ահա, մի անգամ, երեկոյան, երբ ես իմ սովորության համաձայն գտնվում էի մի տան մեջ, որտեղ սիրով ժամանակ էի անց կացնում,— ի՛նչ կարող ես անել, ես երիտասարդ էի և թուլությունների ենթակա,— ինչ֊որ մի սպա, որը միշտ ուշադիր դիտում էր, թե ինչպես եմ ես Վարք սրբոց կարդում տանտիրուհու համար, անակնկալ ու առանց զեկուցման մտավ սենյակ։ Հենց այդ երեկո ես Հուդիթի պատմությունից մի օրինակ էի բերել և ոտանավոր էի կարդում իմ տիկնոջ համար, որը գովասանքներ չէր խնայում և գլուխն իմ ուսին հակած՝ ինձ հետ միասին կարդում էր ոտանավորը։ Այդ դիրքը որ, խոստովանում եմ, մի քիչ ավելի ազատ էր, դուր չեկավ սպային։ Նա ոչինչ չասաց, բայց երբ ես դուրս եկա, նա էլ դուրս եկավ իմ հետևից։

«Պարոն աբբա՛տ,— ասաց նա՝ ինձ հասնելով,— ձեզ դո՞ւր է գալիս, երբ ձեզ խփում են մահակով»։

«Չեմ կարող պատասխանել ձեր այդ հարցին, պարոն,— ասացի ես,— որովհետև մինչև այժմ ոչ ոք և երբեք չի համարձակվել խփել ինձ»։

«Դե ուրեմն, լսեցեք ինձ, պարոն աբբատ. եթե դուք նորից մտնեք այս տունը, որտեղ ես այսօր հանդիպեցի ձեզ, ես կհամարձակվեմ անել այդ»։

Կարծում եմ՝ ես վախեցա։ Խիստ գունատվեցի, ոտքերս ծալվում էին, պատասխան էի որոնում, բայց չգտա և լուռ մնացի։

Սպան պատասխանի էր սպասում, և տեսնելով, որ ես լռում եմ, քրքջաց, շուռ եկավ և նորից մտավ այն տունը։ Ես վերադարձա սեմինարիա։

Ես իսկական ազնվական եմ և, ինչպես դուք նկատած կլինեք, սիրելի դ’Արտանյան, տաքարյուն եմ։ Վիրավորանքը սոսկալի ծանր էր և չնայած ոչ ոք դրա մասին չգիտեր, ես զգում էի, որ այն ապրում է իմ սրտի խորքում և այրում է ինձ։ Սուրբ հայրերին ասացի, թե հոգևոր աստիճան ստանալու համար ինձ լրիվ պատրաստ չեմ համարում, և իմ խնդրանքով ձեռնադրությունը մեկ տարով հետաձգվեց։

Գնացի Փարիզ, սուսերամարտի ամենալավ ուսուցչի մոտ, պայմանավորվեցի ամեն օր դասեր առնել նրանից և ամբողջ տարին դասեր էի առնում։ Մի տարի անց, ուղիղ այն օրը, երբ ինձ հասցվել էր այդ վիրավորանքը, ես մեխին կախեցի իմ կապան, հագնվեցի ինչպես վայել է ազնվականին և գնացի ինձ ծանոթ մի տիկնոջ պարահանդեսին, որտեղ պետք է լիներ նաև իմ հակառակորդը։ Դա Ֆրան֊Բուրժուա փողոցում էր. Ֆորս բանտից ոչ հեռու։

Սպան, իրոք, այնտեղ էր։ Ես նրան մոտեցա այն պահին, երբ նա քնքշանքով նայելով մի կնոջ սիրային երգ էր երգում նրա համար։ Երգի երկրորդ տան կեսին ընդհատեցի նրան։

«Պարո՛ն,— ասացի ես,— դուք դեռ էլի՞ դեմ կլինեք, եթե ես գնամ Պայեն փողոցի ձեզ հայտնի տունը։ Դուք դեռ մտադիր եք մահակի հարվածներո՞վ հյուրասիրել ինձ, եթե իմ մտքովն անցնի չլսել ձեր պահանջը»։

Սպան զարմացած նայեց ինձ, ապա ասաց.

«Ի՞նչ եք ուզում ինձնից, պարոն, ես ձեզ չեմ ճանաչում»։

«Ես այն երիտասարդ աբբատն եմ,— պատասխանեցի ես, որը Վարք սրբոց էր կարդում և թարգմանում «Հուդիթը» հանգով»։

«Ա՛խ, հա՜։ Հիշում եմ,— հեգնաբար ժպտալով ասաց սպան։— Բայց ի՞նչ եք ցանկանում դուք»։

«Ես ցանկանում եմ, որ դուք բարեհաճեք դուրս գալ ինձ հետ մի փոքրիկ զբոսանքի»։

«Վաղը առավոտյան, եթե դուք անպայման ցանկանում եք այդ, և այն էլ մեծ բավականությամբ»։

«Ո՞չ, ոչ թե վաղը առավոտյան, այլ հենց հիմա»։

«Եթե դուք անպայման պահանջում եք...»։

«Այո, պահանջում եմ»։

«Այդ դեպքում գնանք։ Տիկիննե՛ր,— դարձավ նա կանանց,— չանհանգստանաք, ես իսկույն կսպանեմ այս պարոնին, կվերադառնամ և կավարտեմ ձեզ համար երգի վերջին տունը»։ Մենք դուրս գնացինք։ Ես նրան տարա Պայեն փողոցը, ճիշտ այնտեղ, որտեղ ուղիղ մի տարի առաջ այդ նույն ժամին նա ինձ արել էր այն հաճոյախոսությունը, որի մասին ես պատմեցի ձեզ։ Սքանչելի լուսնյակ գիշեր էր։ Մենք սուսերներս մերկացրինք և առաջին իսկ հարձակումին ես նրան տեղն ու տեղը սպանեցի...

— Գրողը տանի,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Որովհետև տիկինները չտեսան իրենց երգչի վերադարձը,— շարունակեց Արամիսը,— և որովհետև նրան գտան Պայեն փողոցում սուսերի հարվածով սպանված, բոլորը հասկացան, որ այդ իմ ձեռքի գործն է, և դեպքը մեծ աղմուկ բարձրացրեց։ Դրա հետևանքով ես ստիպված էի միառժամանակ հրաժարվել կապայից։ Աթոսը, որի հետ ես ծանոթացա այդ ժամանակ, և Պորտոսը, որն ինձ, ի լրումն սուսերամարտի դասերի, էլի մի շարք հիանալի ձևեր սովորեցրեց, ինձ համոզեցին հրացանակրի թիկնոց խնդրել։ Թագավորը շատ էր սիրում իմ հորը, որը սպանվել էր Արրասի^[100] պաշարման ժամանակ, և ինձ շնորհեց այդ թիկնոցը։ Դուք արդեն հասկանում եք, որ այժմ ինձ համար հասել է եկեղեցու գիրկը վերադառնալու ժամանակը։

— Իսկ ինչո՞ւ հենց հիմա, ոչ մի քիչ առաջ կամ հետո։ Ի՞նչ է պատահել ձեզ, և ի՞նչն է ձեզ այդպիսի չար մտքեր ներշնչում։

— Այս վերքը, սիրելի դ’Արտանյան, ի վերուստ նախազգուշացում է ինձ համար։

— Այդ վե՞րքը։ Դատարկ բան։ Վերքն արդեն ապաքինվել է, և ես համոզված եմ, որ այժմ դուք ավելի շատ ցավ եք զգում ո՛չ այդ վերքից։

— Հապա ո՞ր վերքից,— շառագունելով հարցրեց Արամիսը։

— Դուք սրտի վերք ունեք, Արամիս, ավելի տանջալից, ավելի արյունոտ վերք, որ հասցրել է ձեզ մի կին։

— Դե լա՜վ,— ասաց նա իր շփոթությունը թաքցնելով անփութության քողով,— արժե՞ խոսել այդպիսի բաների մասին։ Սիրային վիշտը տանջի ի՞նձ։ Vanitas vanitatum^[101]։ Ի՞նչ է, ձեր կարծիքով գժվե՞լ եմ ես, այն էլ ո՞ւմ համար։ Մի ինչ֊որ թեթևամիտ աղջկա կամ սպասուհու համար, որի հետևից ես քարշ էի գալիս, երբ կայազորում էի... Գարշա՜նք։

— Ներեցեք, սիրելի Արամիս, բայց ինձ թվում է, որ դուք ավելի բարձր էիք նշան բռնում։

— Բա՞րձր։ Իսկ ո՞վ եմ ես, որ այդպիսի փառասիրություն ունենամ։ Մի խեղճ հրացանակիր, աղքատ ու աննկատ մի մարդ, որը ատում է կախում ունենալը և աշխարհում իրեն իր տեղում չի զգում։

— Արամի՛ս, Արամի՛ս,— գոչեց դ’Արտանյանը թերահավատությամբ նայելով ընկերոջը։

— Հող էի և հող կդառնամ։ Կյանքը լի է վշտով ու դառնությամբ,—շարունակեց Արամիսը մռայլվելով։— Երջանկության հետ նրան կապող բոլոր թելերը կտրվում են մարդու ձեռքում, և ամենից առաջ ոսկե թելերը։ Օ՜, սիրելի դ’Արտանյան,— ասաց Արամիսը թեթև դառնությամբ,— լսեցեք ինձ, թաքցրեք ձեր վերքերը, երբ վերք կունենաք դուք։ Լռությունը թշվառների վերջին ուրախությունն է։ Ոչ ոքի մի՛ ասեք ձեր վիշտը։ Հետաքրքրասերները խմում են մեր արցունքները, ինչպես ճանճերն են խմում վիրավոր եղնիկի արյունը։

— Ավա՜ղ, սիրելի Արամիս,— ասաց դ’Արտանյանը իր հերթին խոր հառաչանք արձակելով,— ախր դուք իմ սեփական պատմությունն եք անում ինձ։

— Ինչպե՞ս։

— Այո՛։ Հենց նոր ինձնից հափշտակեցին մի կնոջ, որին ես սիրում էի, որին ես պաշտում էի։ Չգիտեմ՝ որտեղ է նա, ուր են տարել, գուցե բանտումն է, գուցե՝ սպանված։

— Բայց դուք գոնե մի մխիթարություն ունեք, որ նա ձեզնից հեռացել է իր կամքին հակառակ, դուք գիտեք, որ եթե նրանից տեղեկություն չկա, ապա դա այն պատճառով, որ նրան արգելված է ձեզ հետ կապվել, մինչդեռ ես...

— Մինչդեռ ի՞նչ։

— Ոչինչ, ոչինչ,— ասաց Արամիսը։

— Ուրեմն դուք ընդմի՞շտ հրաժարվում եք աշխարհից, այդ վերջնականապես ու հաստա՞տ է վճռված։

— Ընդմիշտ։ Այսօր դեռ դուք իմ բարեկամն եք, վաղը դուք ինձ համար կլինեք միայն ուրվական կամ բոլորովին կդադարեք գոյություն ունենալ ինձ համար։ Իսկ աշխարհը ինձ համար դամբարան է, ուրիշ ոչինչ։

— Գրողը տանի, ի՜նչ թախծալի բաներ եք ասում։

— Ի՛նչ արած։ Իմ կոչումն է մղում ինձ, նա ինձ վեր է բարձրացնում։

Դ’Արտանյանը ժպտաց և ոչինչ չպատասխանեց։

— Եվ այսուամենայնիվ,— շարունակեց Արամիսը,— քանի դեռ ես երկրի վրա եմ, կուզենայի խոսել ձեզ հետ ձեր մասին, մեր բարեկամների մասին։

— Իսկ ես,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— կուզենայի խոսել ձեզ հետ հենց ձեր մասին, բայց դուք արդեն այնքա՜ն հեռու եք ամեն ինչից։ Սերը արհամարհանք է հարուցում ձեր մեջ, ընկերները ձեզ համար ուրվական են, աշխարհը դամբարան։

— Ավա՜ղ։ Դրանում դուք ինքներդ էլ կհամոզվեք,— ասաց Արամիսը հառաչելով։

— Դե ուրեմն թողնենք այս խոսակցությունը և եկեք այրենք այն նամակը, որ ամենայն հավանականությամբ ձեզ հաղորդում է ձեր ասած թեթևսոլիկի կամ սպասուհու մի նոր դավաճանության մասին։

— Ի՞նչ նամակ,— աշխույժ գոչեց Արամիսը։

— Մի նամակ, որ ձեր անունով եկել է, երբ դուք բացակա էիք և որը տվել են ինձ՝ ձեզ հանձնելու։

— Իսկ ումի՞ց է այն։

— Չգիտեմ։ Երևի մի ինչ֊որ լալկան սպասուհուց կամ անմխիթար թեթևամիտ կնոջից, գուցե և տիկին դը Շևրյոզի սպասուհուց, որը ստիպված է եղել իր տիրուհու հետ գնալ Տուր և իր նամակին ավելի մեծ կարևորություն տալու համար օծանելիքով բուրավետած թուղթ է վերցրել և այն կնքել է դքսուհու թագակիր կնիքով։

— Այդ ի՞նչ եք ասում։

— Այս ի՛նչ բան է, կարծես թե կորցրել եմ այդ նամակը,— խորամանկորեն ասաց դ’Արտանյանը, ձևացնելով թե փնտրում է այն։— Դեռ լավ է, որ այս աշխարհը դամբարան է, որ մարդիկ, ուրեմն և կանայք, ուրվականներ են, և սերը՝ մի զգացմունք, որի մասին դուք ասում եք գարշանք։

— Ա՜խ, դ’Արտանյան, դ’Արտանյան,— գոչեց Արամիսը,— դու սպանում ես ինձ։

— Ահա, վերջապես գտա,— ասաց դ’Արտանյանը։

Եվ նա գրպանից հանեց նամակը։

Արամիսը վեր թռավ, նրա ձեռքից խլեց նամակը, կարդաց, ավելի ճիշտ կլանեց այն, և նրա դեմքը շողաց։

— Երևում է այդ սպասուհին հիանալի լեզու ունի,—ասաց դ’Արտանյանը։

— Շնորհակալ եմ, դ’Արտանյան,— գոչեց Արամիսը հափշտակությամբ։— Նա ստիպված է եղել վերադառնալ Տուր։ Նա ինձ չի դավաճանել, նա առաջվա պես սիրում է ինձ։ Մոտ արի, բարեկամս, մոտ արի, թող որ գրկեմ քեզ, ես շնչասպառ եմ լինում երջանկությունից։

Եվ երկու բարեկամներ մի կատաղի պար սկսեցին Հովհան Ոսկեբերանի շուրջը, տրորելով դիսերտացիայի թերթերը, որոնք թափվել էին հատակին։

Այդ րոպեին ներս մտավ Բազենը, որը ձվածեղ և սպանախ էր բերում։

— Վազի՛ր, թշվառակա՜ն,— գոռաց Արամիսը՝ նրա երեսին շպրտելով իր կնգուղիկը,— գնա այնտեղ, որտեղից եկել ես, տար այդ գարշելի բանջարեղենն ու ձվածեղը։ Պահանջիր կարմրացրած նապաստակ, գիրացրած աքլոր, սխտորով տապակած ոչխարի միս և չորս շիշ բուրգունդական։

Բազենը, որ նայում էր տիրոջը և չէր հասկանում, թե ինչ փոփոխություն է կատարվել, տխուր֊տրտում՝ ձվածեղը թափեց սպանախի մեջ, իսկ սպանախը՝ հատակին։

— Ահա մի հարմար պահ՝ ձեր կյանքը արքայից֊արքային նվիրաբերելու համար,— ասաց դ’Արտանյանը,— եթե ցանկանում եք հաճելի բան անել նրա համար. «Non unutile desiderium in oblatione»։

— Գրողի ծո՜ցը գնացեք դուք ձեր լատիներենով։ Եկեք խմե՜նք, սիրելի դ’Արտանյան, եկեք խմե՜նք, գրողը տանի, եկեք խմե՜նք ու խմե՜նք և պատմեցեք ինձ ամեն բան, ինչ կատարվում է այնտեղ։

XXVII. Աթոսի կինը

— Այժմ մնում է միայն իմանալ, թե ինչ է պատահել Աթոսին,— ասաց դ’Արտանյանը զվարթացած Արամիսին, երբ արդեն նրան պատմել էր այն բուռն նորությունները, որ տեղի էին ունեցել մայրաքաղաքում իրենց մեկնելուց հետո, և երբ սքանչելի ճաշը նրանցից մեկին ստիպել էր մոռանալ իր դիսերտացիան, իսկ մյուսին՝ հոգնածությունը։

— Մի՞թե դուք կարծում եք, որ նրան կարող էր դժբախտություն պատահել,— հարցրեց Արամիսը,— Աթոսն այնքան պաղարյուն է, այնքա՜ն քաջ և այնպե՜ս լավ է տիրապետում սուսերին։

— Այո, անտարակույս, և ես, ավելի քան որևէ մեկ ուրիշը, գնահատում եմ Աթոսի քաջությունն ու ճարպկությունը, բայց իմ կարծիքով ավելի լավ է մարդ իր սուսերը խաչաձևի նիզակի հետ, քան մահակի, և ես վախենում եմ, որ խաժամուժը կարող է ծեծած լինել Աթոսին, դրանք այնպիսի մարդիկ են, որ շատ թունդ են կռվում և կռիվը շուտ չեն դադարեցնում։ Ահա թե ինչու, խոստովանում եմ, ես կուզենայի որքան կարելի է շուտ ճանապարհ ընկնել։

— Ես կփորձեմ գալ ձեզ հետ,— ասաց Արամիսը,— թեև զգում եմ, որ հազիվ թե կարողանամ ձի նստել։ Երեկ փորձեցի գործի դնել այն մտրակը, պատից կախված, բայց ցավն արգելեց ինձ շարունակել այդ բարեպաշտական վարժությունը։

— Այդ նրանից է, սիրելի բարեկամս, որ դեռ ոչ ոք չի փորձել հրազենի պատճառած վերքը բուժել մտրակով, բայց դուք հիվանդ եք եղել, իսկ հիվանդությունը թուլացնում է մտավոր ունակությունները, ուստիև ես ներում եմ ձեզ։

— Այդ դեպքում մնաք բարով մինչև վաղը,— ասաց Արամիսը։— Թեպետ և դուք երկաթե կազմվածք ունեք, բայց չէ՞ որ դուք էլ քնի կարիք եք զգում։

Առավոտյան, երբ դ’Արտանյանը գնաց Արամիսի մոտ, վերջինս կանգնած էր իր սենյակի լուսամուտի առաջ։

— Այդ ի՞նչ եք դիտում,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Նայում եմ այն երեք չքնաղ ձիերին, որ բռնել է ձիապանը, նայում եմ ու հիանում։ Էհ, միայն թագաժառանգը կարող է այդպիսի ձիերով ճամփորդելու բավականությանն արժանանալ։

— Եթե այդպես է, սիրելի Արամիս, ապա դուք կստանաք այդ բավականությունը, որովհետև այդ ձիերից մեկը ձերն է։

— Չի՛ կարող պատահել։ Ո՞րն է իմը։

— Որը ձեզ ավելի շատ դուր կգա, ես որն էլ լինի կվերցնեմ։

— Եվ վրայի այն շքեղ թա՞մբն էլ իմն է։

— Այո։

— Դուք ծիծաղում եք ինձ վրա, դ’Արտանյան։

— Այն պահից, երբ դուք սկսեցիք խոսել ֆրանսերեն, ես այլևս չեմ ծիծաղում։

— Այդ ոսկեկար թավշյա արդուզարդը, այդ արծաթազարդ թամբը, այդ ամենն ի՞մն է։

— Ձերն է, իսկ ահա, այն ձին, որ սմբակը գետնին է խփում, իմն է, իսկ այն մյուսը՝ Աթոսինը։

— Տե՜ր իմ աստված, երեքն էլ ուղղակի սքանչելի են։

— Ես շատ գոհ եմ, որ նրանք ձեզ դուր են գալիս։

— Երևի թագավորն է ընծայել ձեզ։

— Համենայնդեպս ո՛չ կարդինալը։ Ի դեպ, մի՛ մտածեք, թե որտեղից լույս ընկան այդ ձիերը, հիշեցեք միայն, որ նրանցից մեկը ձերն է։

— Ես վերցնում եմ այն, որ բռնել է այն շեկ ծառան։

— Հիանալի է։

— Աստված վկա,— գոչեց Արամիսը,— ուրախությունից ասես ցավս անցավ։ Այդպիսի ձի ես կնստեի, եթե նույնիսկ երեսուն գնդակ լիներ մարմնումս։ Օ՜, ինչ սքանչելի ասպանդակներ են։ Է՛յ, Բազեն, եկ այստեղ, արա՛գ։

Բազենը երևաց շեմքում՝ վհատ ու քնաթաթախ։

— Փայլեցրեք իմ սուսերը, կարգի բերեք գլխարկս, մաքրեցեք թիկնոցս և լցրեք ատրճանակներս,— ասաց Արամիսը։

— Վերջին հրամանն ավելորդ է,— ընդհատեց նրան դ’Արտանյանը,— ձեր ձիու թամբին կախված պատյաններում լցված ատրճանակներ կան։

Բազենը հառաչեց։

— Դե լավ, քեռի Բազեն, հանգստացեք,— ասաց դ’Արտանյանը,— երկնային արքայությանը մարդ կարող է արժանանալ բոլոր պայմաններում։

— Ախր իմ տերն արդեն այնպիսի լավ աստվածաբան էր,— լալագին ասաց Բազենը։— Նա կարող էր եպիսկոպոս դառնալ, գուցեև կարդինալ։

— Լսիր ինձ, իմ սիրելի Բազեն, մի լավ մտածիր և ինքդ ասա. ի՛նչ օգուտ հոգևորական դառնալուց։ Ախր այդ էլ չի ազատում պատերազմելու անհրաժեշտությունից։ Ա՛յ, ինքդ կտեսնես, որ առաջին իսկ արշավանքին կարդինալը կմասնակցի սաղավարտը գլխին և գեղարդը ձեռքին, իսկ պարոն Նոգարե դը Լավալե՞տը։ Նա էլ կարդինալ է, բայց դու հարցրու նրա սպասավորին, քանի՜ անգամ է ծվատվել նա։

— Այո՜,— հոգոց հանեց Բազենը։— Ես գիտեմ, տեր իմ, որ աշխարհում ամեն ինչ շուռ է եկել։

— Բռնիր ասպանդակս, Բազեն,— ասաց Արամիսը։

Եվ նա թամբի վրա ցատկեց իրեն հատուկ ճարպկությամբ ու գեղեցկությամբ։ Սակայն ազնվարյուն ձիու մի քանի պտույտներից ու ոստյուններից հետո հեծյալն այնպիսի անասելի ցավ զգաց, որ իսկույն սփրթնեց ու երերաց։ Դ’Արտանյանը, որն այդ նախատեսելով աչք չէր հեռացնում նրանից, առաջ նետվեց, բռնեց նրան, ցած բերեց ձիուց և տարավ իր սենյակը։

— Գիտե՞ք ինչ, սիրելի Արամիս,— ասաց նա,— մնացեք այստեղ, բուժվեցեք, ես կգնամ Աթոսին որոնելու։

— Դուք ուղղակի բրոնզից եք ձուլված,— պատասխանեց Արամիսը։

— Չէ, պարզապես իմ բախտը բերում է, ուրիշ ոչինչ։ Բայց ասացեք ինձ, դուք ինչպե՞ս եք ապրելու այստեղ առանց ինձ։ Ոչ մի դատողություն մատների ու օրհնությունների մասին, հա՞։

Արամիսը ժպտաց։

— Ես ոտանավորներ կգրեմ,— ասաց նա։

— Այո, այո, ոտանավորներ, տոգորված այնպիսի ոգով, ինչպես տիկին դը Շևրյոզի սպասուհու նամակը՝ Բազենին էլ սովորեցրեք ոտանավոր գրելու կանոնները, այդ կմխիթարի նրան։ Ինչ վերաբերում է ձիուն, օրական մի փոքր տարածություն կքշեք, այդ ձեզ նորից կվարժեցնի թամբին։

— Օ՜, դրա մասին մի անհանգստացեք,— ասաց Արամիսը,— երբ վերադառնաք, ես արդեն պատրաստ կլինեմ ուղեկցելու ձեզ։

Նրանք հրաժեշտ տվին իրար, և տասը րոպե անց՝ դ’Արտանյանն արդեն արշավում էր Ամիեն տանող ճանապարհով, նախապես Արամիսին հանձնելով Բազենի և հյուրանոցի տիրուհու խնամքին։

Ի՞նչ վիճակում կգտնի նա Աթոսին և ընդհանրապես կգտնի՞ արդյոք նրան։

Դ’Արտանյանը Աթոսին թողել էր կրիտիկական դրության մեջ, և շատ հնարավոր էր, որ նա զոհված լիներ։ Այս միտքը տխրեցնում էր դ’Արտանյանին։ Նա մի քանի անգամ հառաչեց և երդվեց վրեժ լուծել։

Դ’Արտանյանի ընկերների մեջ Աթոսն ամենաավագն էր, ուստիև իր ճաշակով ու հակումներով ամենից ավելի քիչ պիտի մոտիկ լիներ նրան։

Չնայած դրան, դ’Արտանյանը ակնհայտ գերադասություն էր տալիս նրան մյուսների համեմատությամբ։ Աթոսի ազնիվ ու գեղեցիկ արտաքինը, հոգու վեհության բռնկումները, որոնք երբեմն լուսավորում էին այն ստվերը, որի մեջ նա սովորաբար մնում էր, հոգու մշտական հավասարակշռությունը, որը նրա ընկերությունն ամենահաճելին էր դարձնում աշխարհում, նրա խայթող ուրախությունը, նրա քաջությունը, որը կարելի էր կոչել կույր քաջություն, եթե այն հազվագյուտ պաղարյունության հետևանք չլիներ,— այս բոլոր հատկությունները դ’Արտանյանի մեջ առաջացնում էին ավելի մեծ զգացմունք, քան հարգանքն է, ավելի, քան ընկերական համակրանքն է. դրանք նրա մեջ առաջացնում էին հիացմունքի զգացում։

Եվ իրոք, նույնիսկ բարեկազմ ազնվական դը Տրևիլի կողքին Աթոսը, երբ լավ տրամադրության մեջ էր լինում, հաջողությամբ կարող էր դիմանալ այդ համեմատությանը։ Նա միջահասակ էր, բայց այնպիսի ամուր կազմվածքով, որ հաճախ կոխի բռնվելով Պորտոսի հետ, հաղթում էր այդ հսկային, որի ուժը հրացանակիրների մեջ արդեն առած էր դարձել։ Նրա դեմքը՝ խորաթափանց հայացքով, ուղղաձիգ քթով, Բրուտոսի^[102] ծնոտի նման ծնոտով՝ տիրակալ ու սիրալիր մարդու կնիք էր կրում, իսկ ձեռքերը, որոնց վրա նա ինքը ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում, հուսահատության էին հասցնում Արամիսին, որը շարունակ խնամում էր իր ձեռքերը մեծ քանակությամբ նշի օճառի և անուշաբույր օծանելիքի օգնությամբ։ Նրա ձայնը խորահնչուն էր և միաժամանակ մեղեդային։ Բայց Աթոսի մեջ, որը միշտ աշխատում էր աննկատ մնալ ու աննշան, միանգամայն անհասկանալի էր թվում աշխարհի ճանաչողությունը և ամենափայլուն հասարակության սովորություններն իմանալը, լավ դաստիարակության այն հետքերը, որոնք ակամայից երևում էին նրա թեկուզ ամենաանկարևոր արարքների մեջ։

Թե որ խոսք լիներ ճաշկերույթի մասին, Աթոսը ամենաբարձրաստիճան մարդուց էլ լավ ճաշկերույթ էր սարքում, հյուրերից յուրաքանչյուրին նստեցնելով իր արժանի տեղը, համաձայն այն դիրքի, որ ստեղծել էին նրա համար իր նախնիները կամ հենց ինքն իր համար։ Թե որ խոսք լիներ հերալդիկայի մասին, Աթոսը գիտեր թագավորության բոլոր ազնվական տոհմերը, նրանց ծննդաբանությունը, ընտանեկան կապերը, նրանց զինանիշները և դրանց ծագումը։ Վարվելակարգի մեջ չկար մի մանրուք, որ անծանոթ լիներ Աթոսին։ Նա գիտեր, թե ինչ իրավունքներ են վայելում խոշոր հողատերերը, շատ լավ գիտեր շներով ու բազեներով որս անել և մի անգամ այդ մեծ արվեստի մասին խոսելիս զարմացրեց նույնիսկ Լյուդովիկոս XIII թագավորին, որը հմուտ որսորդի համբավ ուներ։

Ինչպես այն ժամանակվա բոլոր անվանի ազնվականները՝ նա հիանալի սուսերամարտիկ էր և ձիավար։ Դեռ ավելին. նույնիսկ սխոլաստիկ գիտություններում, որ այն ժամանակներում այնքան քիչ էին ուսումնասիրում ազնվականները, նրա կրթությունը այնքան բազմակողմանի էր, որ նա միայն ժպտում էր, երբ լսում էր լատինական արտահայտությունները, որն այնքան շռայլում էր Արամիսը և որոնք, որպես թե, հասկանում էր Պորտոսը։ Երկու թե երեք անգամ, երբ Արամիսը որևէ քերականական սխալ էր արել, նա, ի մեծ զարմանս իր ընկերների, ուղղել էր Արամիսին, բայը դնելով հարկավոր ժամանակով, իսկ ենթական հարկավոր հոլովով։ Վերջապես նրա ազնվությունն անբասիր էր, և այդ այն դարում, երբ զինվորական մարդիկ այնքան հեշտությամբ գործարք էին կնքում հավատի և խղճի հետ, սիրահարները՝ մեր ժամանակին հատուկ դաժան նրբանկատության հետ, իսկ չքավորները աստծու յոթերորդ պատվիրանի հետ։ Մի խոսքով Աթոսը խիստ արտասովոր մարդ էր։

Եվ, չնայած դրան, կարելի էր նկատել, որ այդ նրբակիրթ բնավորությունը, այդ սքանչելի էակը, այդ բացառիկ միտքը իր համար էլ աննկատելի ընկնում է առօրյայի ազդեցության տակ, ինչպես ծերունիներն են աննկատելիորեն տկարանում ֆիզիկապես ու մտքով։ Աթոսի տխուր ժամերին,— իսկ այդպիսի ժամեր քիչ չէին լինում,— ամեն պայծառ բան, որ կար նրա մեջ, մարում էր, և նրա փայլուն գծերը թաքնվում էին ասես թանձր խավարի մեջ թաղվելով։

Կիսաստվածը չքանում էր, հազիվ մնում էր մարդը։ Գլուխը կախելով, դժվարությամբ արտասանելով առանձին բառեր, Աթոսը մարած հայացքով ժամեր շարունակ նայում էր մերթ շշին ու բաժակին, մերթ Գրիմոյին, որը սովոր էր ենթարկվելու նրա ամեն մի նշանին և իր տիրոջ անկենդան հայացքում կարդալով նրա ամենափոքր ցանկությունն անգամ, անմիջապես կատարում էր այն։ Եթե չորս ընկերները հավաքվում էին այդպիսի րոպեներին, ապա ընդհանուր զրույցի մեջ Աթոսի բաժինը լինում էր մեծագույն ջանքերով արտասանած երկու֊երեք խոսքը։ Դրա փոխարեն նա խմում էր չորսի չափ և այդ ամենևին չէր ազդում նրա վրա, միայն հոնքերն էր կիտում և սովորականից ավելի մռայլ էր դառնում։

Դ’Արտանյանին, որի խորաթափանց միտքը քաջ հայտնի է մեզ, չնայած բուռն ցանկության, առայժմ չէր հաջողվել բավարարել իր հետաքրքրությունը, գտնել այդ խոր հուսալքության պատճառը կամ նկատել նրան զուգորդող հանգամանքները։ Աթոսը երբեք նամակ չէր ստանում, Աթոսը երբեք այնպիսի քայլեր չէր անում, որ հայտնի չլինեին նրա բոլոր ընկերներին։

Չէր կարելի ասել, թե այդ թախիծը նրա մեջ արթնացնում էր գինին, որովհետև, ընդհակառակն, նա խմում էր իր թախիծը հաղթահարելու համար, թեև, ինչպես արդեն ասացինք, այդ դեղը ավելի էր խորացնում այն։ Թախիծի այդ նոպան չէր կարելի վերադրել նաև խաղին, որովհետև, ի տարբերություն Պորտոսի, որը երգով կամ հայհոյանքով էր ճամփու դնում բախտի բոլոր անախորժությունները, Աթոսը տանելու դեպքում էլ նույնքան անտարբեր էր մնում, որքան տանուլ տալու դեպքում։ Մի անգամ հրացանակիրների շրջանում նստած՝ նա մի երեկոյի ընթացքում տարավ հազար պիստոլ, այդ բոլորը տանուլ տվեց իր ոսկեկար տոնական ուսափոկի հետ միասին, նորից տարավ այդ ամենը և դեռ հարյուր լուիդոր էլ ավելի, բայց նրա գեղեցիկ թուխ հոնքերը ոչ մի անգամ չցնցվեցին, ձեռքերը չկորցրին իրենց սադափե փայլը, զրույցը, այդ դուրեկան երեկոն չդադարեց լինել հանգիստ ու դուրեկան։

Նրա դեմքին իջնող ստվերը չէր բացատրվում նաև մթնոլորտային տեղումների ազդեցությամբ, ինչպես այդ լինում է մեր հարևան անգլիացիների հետ, որովհետև նրա թախիծը սովորաբար ավելի ուժեղանում էր տարվա լավ եղանակին, հունիսը և հուլիսը Աթոսի համար ամենածանր ամիսներն էին։

Այժմ նա դառնություններ չուներ և ուսերն էր թոթվում, երբ նրա հետ խոսում էին ապագայի մասին։ Հետևապես նրա թախծի պատճառը թաքնված էր անցյալում, ինչպես աղոտ կերպով ակնարկել էին դ’Արտանյանին։

Խորհրդավորության ստվերը, որ պարուրում էր Աթոսին, ավելի ևս հետաքրքրական էր դարձնում այդ մարդուն, որին նույնիսկ կատարյալ հարբած պահին ամենևին չէին մատնում ո՛չ աչքերը, ո՛չ լեզուն, չնայած նրան տրվող հարցերի ամբողջ նրբությանը։

— Ավա՜ղ,— մտածում էր դ’Արտանյանը,— գուցե թե հիմա խեղճ Աթոսը մեռած է, և դրա մեղավորը ես եմ։ Չէ՞ որ նա իմ պատճառով մտավ այս պատմության մեջ, չիմանալով նրա ո՛չ սկիզբը, ո՛չ վախճանը, և գեթ ամենափոքր շահ չակնկալելով նրանից։

— Էլ չեմ ասում այն, տեր իմ,— ավելացրեց Պլանշեն,— որ, ինչպես երևում է, մենք նրան ենք պարտական մեր կյանքը։ Հիշում եք, ինչպես գոչեց նա, «Առա՜ջ, դ’Արտանյան, ինձ բռնեցին»։ Եվ ապա, երկու ատրճանակները պարպելուց հետո ի՜նչ սոսկալի էր շրխկացնում նա իր սուսերը։ Ասես քսան մարդ լինեին, կամ ավելի լավ է ասել քսան կատաղած սատանաներ։

Այս խոսքերը կրկնապատկեցին դ’Արտանյանի զգացմունքները, և նա խթանեց իր ձիուն, որն առանց այն էլ քառատրոփ էր տանում իր հեծյալին։

Առավոտվա ժամը տասնմեկին մոտ ուղևորները տեսան Ամիենը, իսկ տասնմեկն անց կեսին նրանք արդեն նզովյալ պանդոկի դռանն էին։

Դ’Արտանյանը շատ էր մտածել ուխտադրուժ պանդոկապետի համար գտնել մի որևէ պատշաճ վրեժխնդրություն, այնպիսի վրեժխնդրություն, որը պատկերացնելն անգամ կհանգստացներ մեզ։ Եվ ահա, նա պանդոկ մտավ գլխարկը ճակատին թեքած, ձեռքը սուսերի դաստակին, թափահարելով աջ ձեռքում բռնած մտրակը։

— Ճանաչո՞ւմ եք ինձ,— հարցրեց պանդոկապետին, որը գլուխ տալով ընդառաջ եկավ նրան։

— Պատիվ չունեմ ճանաչելու, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց նա՝ դ’Արտանյանի շողշողուն զգեստից շշմած։

— Ա՜խ, դուք ինձ չե՞ք ճանաչում։

— Ոչ, ձերդ պայծառափայլություն։

— Դե ուրեմն ես կհիշեցնեմ ձեզ երկու խոսքով։ Ի՞նչ արիք դուք այն ազնվականին, որին մոտ երկու շաբաթ սրանից առաջ համարձակվեցիք մեղադրել կեղծ դրամ սաղացնելու մեջ։

Պանդոկապետը գունատվեց, որովհետև դ’Արտանյանն ամենասպառնագին դիրքն էր ընդունել, իսկ Պլանշեն ընդօրինակում էր նրան ամենայն ճշտությամբ։

— Ա՜խ, ձերդ պայծառափայլություն, մի հարցրեք ինձ դրա մասին,— ողբաձայն գոչեց պանդոկապետը։— Օ՜, տե՜ր աստված, որքան թանկ վճարեցի ես այդ սխալի համար։ Ա՜խ, ի՜նչ անբախտն եմ ես։

— Ես ձեզ հարցնում եմ, ի՞նչ եղավ այն ազնվականը։

— Շնորհ արեք լսել ինձ, ձերդ պայծառափայլություն, ողորմած եղեք։ Եվ նստեցեք խնդրում եմ, շնորհ արեք։

Ցասումից ու անհանգստությունից պապանձված՝ դ’Արտանյանը նստեց ինչպես ահեղ դատավոր։ Պլանշեն հպարտ կանգնեց նրա բազկաթոռի հետևում։

— Այ թե ինչպես եղավ, ձերդ պայծառափայլություն,— շարունակեց պանդոկապետը երկյուղից դողալով,— հիմա ես ձեզ ճանաչեցի։ Ախր դուք էիք, որ գնացիք, երբ սկսվեց վեճը այն ազնվականի հետ, որի մասին հարցնում եք։

— Այո՛, ես էի։ Այժմ դուք լավ եք տեսնում, որ չեք կարող գթություն սպասել, եթե ամբողջ ճշմարտությունը չասեք։

— Դե ուրեմն շնորհ արեք լսել ինձ, և ես կպատմեմ ձեզ ամեն ինչ, առանց թաքցնելու։

— Ես լսում եմ։

— Վերևից ինձ տեղեկացրել էին, որ իմ պանդոկում իջևանելու է մի նշանավոր դրամանենգ իր մի քանի ընկերների հետ, և դրանք բոլորն էլ գվարդիականի կամ հրացանակրի հագուստով են լինելու։ Ձեր ձիերը, ծառաները, ձերդ պայծառափայլությունների արտաքինը— ամեն ինչ ճշգրիտ նկարագրված էր ինձ։

— Հետո՞, հետո՞,— ասաց դ’Արտանյանը՝ իսկույն հասկանալով, թե որտեղից են գալիս այդ ճշգրիտ նկարագրությունները։

— Այդ պատճառով էլ, հնազանդվելով մեծավորների հրամանին, որոնք վեց զինվոր էին ուղարկել ինձ օգնության, ես ձեռք առա հարկ եղած բոլոր միջոցները կարծեցյալ դրամանենգներին բռնելու համար։

— Դարձյա՜լ,— ասաց դ’Արտանյանը, որի ականջը անտանելի ծակում էր «դրամանենգ» բառը։

— Ներողություն եմ խնդրում, ձերդ պայծառափայլություն, որ այսպիսի բաներ եմ ասում, բայց իմ արդարացումն էլ հենց դրանց մեջ է։ Մեծավորները վախեցրել էին ինձ, իսկ դուք հո գիտեք, որ պանդոկի տերը պետք է հաշտ ապրի մեծավորների հետ։

— Նորից հարցնում եմ ձեզ, որտե՞ղ է այն ազնվականը։ Ի՞նչ պատահեց նրան։ Մեռա՞ծ է, թե ողջ։

— Համբերություն, ձերդ պայծառափայլություն, հիմա մենք դրան էլ կհասնենք, ուրեմն կատարվեց այն, ինչ հայտնի է ձեզ... և ինձ կարծես արդարացնում էր ձեր շտապ մեկնումը,— ավելացրեց պանդոկապետը խորամանկ արտահայտությամբ, որը չվրիպեց դ’Արտանյանի աչքից։— Ձեր այն ազնվական ընկերը պաշտպանվում էր կատաղի։ Նրա ծառան, որը դժբախտաբար անակնկալ վեճ էր սկսել ձիապանի հագուստ հագած զինվորների հետ...

— Ա՜խ դու, սրիկա՛,— գոռաց դ’Արտանյանը։— Ուրեմն դուք բոլորդ միաբա՞ն եք եղել, և ես չգիտեմ, թե ինչն է ինձ խանգարում բնաջնջել ձեզ։

— Ոչ, ձերդ պայծառափայլություն, դժբախտաբար մենք բոլորս միաբան չէինք, և դուք հիմա կհամոզվեք դրանում։ Ձեր ընկերը— ներեցեք ինձ, որ ես չեմ տալիս նրա հարգելի անունը, որ նա անտարակույս ունի, սակայն մեզ հայտնի չէ այդ անունը,— ուրեմն՝ ձեր ընկերը ատրճանակի երկու կրակոցով երկու զինվոր պառկեցրեց, ապա նահանջեց, շարունակելով պաշտպանվել սուսերով, որով նա վիրավորեց իմ մարդկանցից մեկին էլ, իսկ ինձ շշմեցրեց սուսերի տափակ կողմի հարվածով...

— Վերջ կտա՞ս թե չէ, դահի՛ճ,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Որտե՞ղ է Աթոսը, ի՞նչ է պատահել Աթոսին։

— Այդպես նահանջելով, ձերդ պայծառափայլություն, ինչպես արդեն ասացի ձեզ, նա հասավ այն սանդուղքին, որ տանում է նկուղ, և որովհետե դուռը բաց էր, նա բանալին հանեց, ներս մտավ և ներսից փակեց։ Բոլորը համոզված էին, որ այնտեղից նա դուրս գալ չի կարող, դրա համար էլ ոչ ոք նրան չարգելեց այդ անել։

— Դե իհարկե,— ասաց դ’Արտանյանը,— դուք նրան սպանել չէիք ուզում, ձեզ հարկավոր էր միայն փակի տակ առնել նրան։

— Փակի տակ առնե՜լ, տե՜ր իմ աստված, երդվում եմ, ձերդ պայծառափայլություն, նա հենց ինքն իրեն փակի տակ առավ։ Եվ դրանից առաջ էլ քիչ բաներ չարավ. երկու զինվորի ծանր վիրավորեց, իսկ մեկին տեղն ու տեղը սպանեց։ Սպանվածին և երկու վիրավորներին իրենց ընկերները տարան, և այլևս ոչ մի տեղեկություն չունեմ նրանց մասին։ Ինչ վերաբերում է ինձ, երբ ուշքի եկա, գնացի պարոն նահանգապետի մոտ, դեպքի մասին պատմեցի և հարցրի, թե ինչպես վարվեմ գերու հետ։ Բայց պարոն նահանգապետն ասես երկնքից էր ցած իջել։ Նա ասաց, որ ամենևին չի հասկանում, թե խոսքն ինչին է վերաբերում, որ ինձ հասած հրամանը իր կողմից չի եղել, և եթե ես դժբախտություն ունենամ որևէ մեկին ասելու, թե ինքը՝ նահանգապետը որևէ կապ է ունեցել այդ անմիտ ձեռնարկության հետ, ապա կհրամայի կախաղան հանել ինձ։ Ինչպես երևում է, տեր իմ, ես սխալված եմ եղել և մեկին բռնել եմ ուրիշի տեղ, իսկ նա, ում հարկավոր էր բռնել, թաքնվել է։

— Բայց որտե՞ղ է Աթոսը,— գոռաց դ’Արտանյանը, որի վրդովմունքն ավելի աճեց, երբ իմացավ, թե իշխանություններն ինչպես են վերաբերվել այդ գործին։— Ի՞նչ է պատահել Աթոսին։

— Ես շտապեցի շուտով հարթել իմ մեղքը,— շարունակեց պանդոկապետը,— մոտեցա նկուղին, որպեսզի նրան բաց թողնեմ այնտեղից։ Ա՜խ, տեր իմ, դա մարդ չէր, դա իսկական դև էր։ Երբ ես նրան ազատություն առաջարկեցի, նա հայտարարեց, թե դա ծուղակ է, և ինքը դուրս չի գա նկուղից՝ առանց իր պայմաններն առաջադրելու։ Ես հնազանդորեն պատասխանեցի,— ախր հասկանում էի, թե ինչ դրության մեջ եմ ընկել ձեռք բարձրացնելով նորին մեծության հրացանակրի վրա,— պատասխանեցի, որ պատրաստ եմ ընդունելու նրա պայմանները։ «Ամենից առաջ,— ասաց նա,— ես պահանջում եմ, որ ինձ վերադարձնեք իմ ծառային՝ լրիվ սպառազինված»։ Այդ հրամանը շտապ կատարվեց։ Դուք հո հասկանում եք, տեր իմ, որ մենք տրամադիր էինք անելու ամեն բան, ինչ ցանկանար ձեր բարեկամը։ Եվ ուրեմն պարոն Գրիմոն,— նա մեզ ասել էր իր անունը, թեև շատ սակավախոս մարդ է,— պարոն Գրիմոն, չնայած իր վերքին, գնաց նկուղ։ Նրա տերը ընդունեց նրան, դուռը փակեց, իսկ մեզ հրամայեց մնալ մեր տեղում։

— Բայց վերջապես որտե՞ղ է հիմա նա,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Որտե՞ղ է Աթոսը։

— Նկուղում, տեր իմ։

— Ինչպե՜ս, սրիկա՛, դու դեռ նկուղո՞ւմ ես պահում նրան։

— Ոչ, տեր իմ, աստված մի՛ արասցե։ Ի՞նչ շահ ունեմ ես նրան նկուղում պահելուց։ Եթե իմանաք ինչե՜ր է անում նա այդ նկուղում։ Ա՜խ, տեր իմ, եթե ձեզ հաջողվի ստիպել նրան, որ դուրս գա այնտեղից, ես մինչև կյանքիս վերջը երախտապարտ կլինեմ ձեզ, ես կաղոթեմ ձեզ համար, որպես իմ պահապան հրեշտակի։

— Ուրեմն նա այնտե՞ղ է։ Ես նրան այնտե՞ղ կգտնեմ։

— Հասկանալի է, տեր իմ։ Նա համառում է և չի ուզում դուրս գալ։ Մենք ամեն օր եղանի ծայրին հաց ենք ամրացնում և լուսամուտով տալիս նրան, իսկ երբեմն պահանջում է նաև միս։ Բայց, ավա՜ղ, ոչ հացը, ոչ էլ միսն են նրա գլխավոր սնունդը։ Մի անգամ ես երկու ջահել տղաների հետ փորձեցի նկուղ իջնել, բայց նա զարհուրելի կատաղեց։ Ես լսեցի, թե ինչպես է նա ատրճանակների ոտքերը քաշում, իսկ ծառան՝ հրացանի։ Եվ երբ մենք հարցրինք, թե ինչ են ուզում անել, ձեր բարեկամը պատասխանեց, թե իրենք քառասուն լիցք ունեն և այդ լիցքերը բոլորը կկրակեն, բայց չեն թողնի, որ մեզնից մեկնումեկը նկուղ իջնի։ Այն ժամանակ, տեր իմ, ես գնացի նահանգապետին գանգատվելու, բայց նա պատասխանեց, թե դա իմ հախն է, դա ինձ կսովորեցնի, թե ինչ է նշանակում վիրավորել իմ պանդոկը մտնող ազնվաբարո մարդկանց։

— Այնպես որ, այն օրից մինչև հիմա...— խոսել սկսեց դ’Արտանյանը՝ չկարողանալով զսպել ծիծաղը պանդոկապետի ողբալի դեմքին նայելով։

— Այնպես որ, այն օրից մինչև հիմա, տեր իմ,— շարունակեց պանդոկապետը,— մեր դրությունը շատ վատ է, որովհետև մեր բոլոր մթերքների պաշարը նկուղումն է։ Շշերով գինին, տակառներով գինին, գարեջուրը, ձեթը, անուշեղենը, խոզի ճարպը, երշիկեղենը, ամեն ինչ այնտեղ է, և որովհետև մեզ արգելված է նկուղ իջնել, ստիպված ենք լինում մեզ մոտ իջևանող բոլոր ճամփորդներին մերժել ուտելիքը, այնպես որ մեր իջևանը օրեցօր դեպի սնանկացում է գնում։ Եթե ձեր բարեկամը էլի մի շաբաթ նկուղում նստի, մենք վերջնականապես կսնանկանանք։

— Դա հենց քո հա՛խն է, սրիկա՛։ Մեր արտաքինից չէ՞ր կարելի հասկանալ, որ մենք կարգին մարդիկ ենք, ոչ թե դրամանենգներ։

— Այո, տեր իմ, դուք իրավացի եք...— պատասխանեց պանդոկապետը,— բայց լսեցեք, ահա նա նորից զայրացել է։

— Երևի անհանգստացրել են նրան,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Բայց ինչպե՞ս վարվենք,— գոչեց պանդոկապետը։— Ախր մեզ մոտ երկու նշանավոր անգլիացիներ են եկել։

— Հետո ի՞նչ, որ եկել են։

— Ինչպե՞ս թե՝ ինչ։ Դուք ինքներդ գիտեք, տեր իմ, որ անգլիացիները սիրում են լավ գինի խմել, իսկ սրանք էլ ամենալավը պահանջեցին։ Իմ կինը երևի պարոն Աթոսից խնդրել է թույլ տալ մտնել նկուղ, որպեսզի այդ պարոնների համար բերի նրանց պահանջածը, իսկ նա սովորականի պես մերժել է... Ողորմա՜ծ աստված, էլի սկսվեց սոդոմգոմորը։

Իսկապես, նկուղի կողմից ուժեղ աղմուկ էր գալիս։ Դ’Արտանյանը վեր կացավ պանդոկապետի ուղեկցությամբ, որը հուսահատորեն մատներն էր կոտրատում, մոտեցավ գործողության վայրին, Պլանշեի հետ, որը պատրաստ պահած ուներ իր հրացանը։

Անգլիացիները խիստ վրդովված էին։ Նրանք երկար ճանապարհ էին անցել և քաղցից ու ծարավից մեռնում էին։

— Բայց սա բռնությո՜ւն է,— գոչում էին նրանք հիանալի ֆրանսերենով, բայց օտարերկրացու առոգանությամբ։— Այդ խելագարը խեղճ մարդկանց թույլ չի տալիս տնօրինելու իրենց սեփական գինին։ Մենք կկոտրենք դուռը, իսկ եթե նա բոլորովին խելագարվել է, ի՛նչ արած, կսպանենք նրան, պրծավ գնաց։

— Կամա՜ց, պարոննե՛ր,— ասաց դ’Արտանյանը գոտուց հանելով ատրճանակները։— Խնդրում եմ ներել ինձ, բայց դուք ոչ ոքի չեք սպանի։

— Ոչինչ, ոչինչ,— դռան հետևից լսվեց Աթոսի հանգիստ ձայնը,— ներս թողեք այդ պարծենկոտներին, այն ժամանակ կտեսնենք։

Անգլիացիները, երևում է, բավական քաջ մարդիկ էին, բայց և այնպես անվճռականորեն իրար նայեցին։ Թվում էր, թե նկուղում նստել է մի ինչ֊որ քաղցած մարդակեր, մի ինչ֊որ հեքիաթային հսկա հերոս, և ոչ ոք չի կարող անպատիժ մտնել այդ անձավը։

Մի պահ բոլորը լռեցին, բայց վերջում անգլիացիներն ամոթ համարեցին նահանջել և նրանցից մեկը, որն ամենից ավելի էր վրդովված, իջավ սանդուղքով, որը հինգ թե վեց աստիճան ուներ, և ոտքով այնպիսի հարված տվեց դռանը, որ թվում էր, թե քարե պատն էլ կարող էր ծակել։

— Պլանշե՛,— ասաց դ’Արտանյանը՝ ատրճանակների ոտքը քաշելով,— ես ինձ վրա եմ վերցնում վերևում եղածին, իսկ դու զբաղվիր ցածում եղածով։ Ուրեմն դուք, պարոննե՛ր, կռվե՞լ եք ուզում։ Հիանալի՜ է։ Եկեք կռվենք։

— Աստվա՜ծ իմ արդարադատ,— ներսից խուլ հնչեց Աթոսի ձայնը,— ինձ թվում է, թե դ’Արտանյանի ձայնն եմ լսում ես։

— Դու չես սխալվել,— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ նույնպես աշխատելով բարձր խոսել։— Այդ հենց ես եմ իմ սեփական անձով, բարեկամս։

— Հիանալի՜ բան,— ասաց Աթոսը,— այդ դեպքում մենք լավ հաշիվ կտեսնենք այդ քաջերի հետ։

Անգլիացիները մերկացրին սուսերները, բայց ընկել էին երկու կրակի մեջ։ Էլի մի վայրկյան տատանվեցին, սակայն, ինչպես և առաջին անգամ, ինքնասիրությունը հաղթեց, և երկրորդ հարվածով նկուղի դուռը ճեղքվեց ամբողջ երկարությամբ։

— Ե՛տ քաշվիր, դ’Արտանյան, ե՛տ քաշվիր,— գոչեց Աթոսը,— հիմա ես պիտի կրակեմ։

— Պարոնա՛յք,— ասաց դ’Արտանյանը, որը երբեք չէր կորցնում սառն դատելու ընդունակությունը։— Մտածեցեք ձեր դրության մասին... Մի րոպե համբերիր, Աթո՛ս... Պարոնա՛յք, դուք խճճվում եք մի վատ պատմության մեջ և գնդակների հարվածների տակ եք ընկնելու։ Ես ու իմ ծառան ձեզ կհյուրասիրենք երեք կրակոցով, նույն քան էլ կստանաք նկուղից։ Բացի դրանից, մենք սուսերներ ունենք, որոնց ես ու իմ բարեկամը վատ չենք տիրապետում, կարող եք հավատացած լինել։ Մի՛ խանգարեք ինձ, և ես կարգի կբերեմ ձեր գործն էլ, ի՛մն էլ։ Հիմա ձեզ խմելու բան կտան, ես խոսք եմ տալիս։

— Եթե միայն դեռ գինի մնացել է,— լսվեց Աթոսի ծաղրական ձայնը։

Պանդոկապետը զգաց, որ իր մեջքը ծածկվեց պաղ քրտինքով։

— Այսինքն՝ ինչպե՞ս թե՝ եթե մնացել է,— շշնջաց նա։

— Մնացած կլինի, գրողը տանի,— ասաց դ’Արտանյանը։— Հանգստացեք, նրանք երկուսով հո չէի՞ն կարող ամբողջ նկուղը դատարկել։ Ձեր սուսերները պատյանները դրեք, պարոնա՛յք։

— Լավ, բայց դուք էլ ատրճանակները խրեցեք ձեր գոտին։

— Սիրով։

Եվ դ’Արտանյանն առաջինը օրինակ տվեց։ Ապա դառնալով դեպի Պլանշեն՝ նա ձեռքի նշանով հրամայեց հրացանի լիցքը դատարկել։

Համոզվելով, որ վտանգն անցավ, անգլիացիները մի փոքր փնթփնթացին, բայց և այնպես սուսերները պատյանները խրեցին։ Դ’Արտանյանը նրանց պատմեց Աթոսի նկուղում փակվելու պատմությանը, և որովհետև անգլիացիներն իսկական ջենտլմեններ էին, ամբողջ մեղքը գցեցին պանդոկապետի վրա։

— Իսկ հիմա, պարոնայք,— ասաց դ’Արտանյանը,— բարձրացեք ձեր սենյակը, և երաշխավորում եմ, որ մի տասը րոպեից ձեզ համար կբերեն ամեն բան, ինչ ուզենաք։

Անգլիացիները գլուխ տվին ու գնացին։

— Հիմա ես մենակ եմ, սիրելի Աթոս,— ասաց դ’Արտանյանը,—բաց արեք դուռը, խնդրում եմ։

— Այս րոպեին,— պատասխանեց Աթոսը։

Լսվեց թափվող ցախերի ճրթճրթոց և գերանների ճռռոց. այդ Աթոսն էր իր ձեռքով քանդում իր սարքած բարիկադները։

Քիչ հետո դուռը բացվեց, և ճեղքից երևաց Աթոսի գունատ դեմքը։ Նա մի թռուցիկ հայացքով դիտեց շրջակայքը։

Դ’Արտանյանը նետվեց ընկերոջ մոտ և քնքշորեն գրկեց նրան։ Ապա նրան դուրս բերեց այդ խոնավ ապաստարանից և միայն այդ ժամանակ նկատեց, որ Աթոսը երերում է։

— Դուք վիրավորվա՞ծ եք,— հարցրեց նա։

— Ե՞ս։ Ամենևի՛ն։ Ես մահու չափ հարբած եմ, ուրիշ ոչինչ։ Եվ դեռ երբեք մարդ այնքան ջանասիրաբար չի աշխատել այս վիճակին հասնել։ Երդվում եմ աստծով, պանդոկապետ, ինձ բաժին ընկած կլինի ամենաքիչը հարյուր հիսուն շիշ։

— Ողորմա՜ծ աստված,— գոչեց պանդոկի տերը,— եթե ծառան էլ թեկուզ իր տիրոջ կեսի չափ խմած լինի, ես կորած եմ։

— Գրիմոն լավ է դաստիարակված և նա իրեն թույլ չէր տա խմել նույն գինին, ինչ ես եմ խմում։ Նա միայն տակառից էր խմում։ Ի դեպ, կարծեմ նա մոռացել է խցանը տեղը խցկել։ Լսո՞ւմ եք, ինչ֊որ բան է թափվում։

Դ’Արտանյանին մի ծիծաղ բռնեց, որից պանդոկապետի մարմինը տաք ու հով արեց։

Այդ րոպեին Աթոսի թիկունքում երևաց Գրիմոն՝ հրացանը ուսին։ Նրա գլուխը ցնցվում էր ինչպես Ռուբենսի^[103] հարբած խեղկատակի գլուխը։ Նա ամբողջովին թրջված էր մի ինչ֊որ թանձր հեղուկով, և պանդոկի տերն իսկույն հասկացավ, որ դա իր ամենալավ ձիթապտղի ձեթն է։

Խումբն անցավ ընդարձակ դահլիճով և տեղավորվեց հյուրանոցի ամենալավ սենյակում, որ դ’Արտանյանը գրավել էր ինքնագլուխ։

Մինչդեռ պանդոկապետն ու նրա կինը լամպերը վերցրած վազեցին նկուղ, որի մուտքը այնքան երկար ժամանակ արգելված էր իրենց։ Իսկ այնտեղ նրանց մի զարհուրելի տեսարան էր սպասում։

Ամրությունների հետևում, որոնց միջով Աթոսը դուրս գալիս անցք էր բացել և որոնք բաղկացած էին ստրատեգիական արվեստի բոլոր կանոններով դասավորված ցախերից, տախտակներից ու դատարկ տակառներից, այստեղ֊այնտեղ ձեթի ու գինու լճակների մեջ լողում էին կերած ապուխտի ոսկորներ, իսկ նկուղի ամբողջ ձախ անկյունը լիքն էր կոտրտված շշերի կույտով։ Տակառից, որի ծորակը բաց էր մնացել, քամվում էին արյան վերջին կաթիլները։ Հին դարերի բանաստեղծի խոսքով ասած՝ այստեղ մահն ու ավերածությունն էին թագավորում, ինչպես պատերազմի դաշտում։

Առաստաղի գերաններից կախված հիսուն երշիկներից մնացել էր ամենաշատը տասը հատ։

Պանդոկի տիրոջ և տիրուհու ողբը տարածվեց նկուղի կամարների տակ, որից ինքը՝ դ’Արտանյանն էլ զգացվեց։ Բայց Աթոսը նույնիսկ ետ չնայեց։

Սակայն շուտով պանդոկապետի վիշտը փոխվեց կատաղության։ Հուսահատությունից ինքն իրեն կորցրած՝ նա զինվեց շամփուրներով և նետվեց այն սենյակը, որտեղ տեղավորվել էին երկու ընկերները։

— Գինի՜,— գոռաց Աթոսը նրան տեսնելուն պես։

— Գինի՞,— զարմացած գոռաց պանդոկապետը։— Գինի՞։ Բայց դուք արդեն ավելի քան հարյուր պիստոլի գինի եք խմել։ Ախր իմ տնտեսությունը քայքայվել է, ես կորա՜ծ եմ բոլորովին։

— Լա՛վ, լա՛վ,— ասաց Աթոսը,— մենք նույնիսկ ինչպես հարկն է չենք հագեցրել մեր ծարավը։

— Եթե գոնե միայն խմած լինեիք, էլի ոչինչ, բայց դուք փշրել եք բոլոր շշերը։

— Դուք ինքներդ ինձ հրեցիք, գցեցիք շշերի կույտի վրա, և նրանք էլ փշրվեցին։ Մեղավորը դուք եք։

— Իմ ամբողջ ձեթն է ոչնչացել։

— Ձեթը վերքեր բուժելու հիանալի դեղ է։ Դե հո խեղճ Գրիմոն պե՞տք է բուժեր այն վերքերը, որ դուք էիք հասցրել նրան։

— Բոլոր երշիկները կրծոտված են։

— Այդ նկուղում անասելի շատ մկներ կան։

— Դուք պետք է վճարեք բոլորի համար,— գոռաց պանդոկապետը համբերությունից դուրս գալով։

— Երի՜ցս նզովյալ,— պատասխանեց Աթոսը տեղից բարձրանալով, բայց և իսկույն ընկավ աթոռին, նրա ուժերը սպառվել էին։ Դ’Արտանյանը նրան օգնության հասավ և մտրակը բարձրացրեց։

Պանդոկապետը մի քայլ ետ քաշվեց և սկսեց նվալ։

— Դա,— ասաց դ’Արտանյանը,— ձեզ կսովորեցնի ավելի քաղաքավարի վարվել այն հաճախորդների հետ, որ աստված ուղարկում է ձեզ մոտ։

— Աստվա ՜ծ։ Ավելի լավ է ասեք՝ սատանան։

— Այ թե ինչ, սիրելիս,— սպառնագին ասաց դ’Արտանյանը,— եթե դու վերջ չտաս մեր ականջները սղոցելուն, մենք չորսս էլ կփակվենք քո նկուղում և կտեսնենք, իսկապե՞ս վնասն այնքան մեծ է, որքան ասում ես։

— Համաձայն եմ, պարոններ, համաձայն եմ,— վախեցավ պանդոկապետը,— խոստովանում եմ, որ ես մեղավոր եմ, բայց չէ՞ որ չկա այնպիսի զանցանք, որ կարելի չլինի ներել։ Դուք անվանի պարոններ եք, իսկ ես մի խեղճ պանդոկապետ, և դուք պետք է խղճաք ինձ։

— Ա՜, այդ արդեն ուրիշ բան է,— ասաց Աթոսը,— այդպես դու երևի իմ սիրտը կփափկացնես, և իմ աչքերից արցունք կհոսի, ինչպես գինին՝ քո տակառներից։ Մենք այնքան զարհուրելի չենք, ինչպես թվում է քեզ։ Մոտ արի կխոսենք։

Պանդոկապետը վախվխելով մոտեցավ։

— Ասում եմ մոտեցի՛ր, մի՛ վախենա,— շարունակեց Աթոսը։— Այն պահին, երբ ես ուզում էի քեզ վճարել, իմ քսակը սեղանին դրիք։

— Միանգամայն ճշմարիտ է, ձերդ պայծառափայլություն։

— Այդ քսակում վաթսուն պիստոլ կար։ Որտե՞ղ է քսակը։

— Հանձնված է դատարանի գրասենյակ, ձերդ պայծառափայլություն։ Ախր ինձ ասել էին, թե դրանք կեղծ դրամներ են։

— Դե ուրեմն քսակը ետ պահանջիր և այն վաթսուն պիստոլը քեզ վերցրու։

— Բայց ձեզ լավ հայտնի է, ձերդ պայծառափայլություն, որ դատական աստիճանավորները, ինչ որ իրենց ձեռքն ընկավ, էլ չեն վերադարձնում։ Թե որ կեղծ դրամներ լինեին, էլի կարելի էր հույս դնել, բայց դժբախտաբար, դրանք իսկական փողեր են եղել։

— Համաձայնության եկ դատարանի հետ ինչպես ուզում ես, բարեկամս, այդ իմ գործը չէ, մանավանդ որ ինձ մոտ ոչ մի լիվր չի մնացել։

— Լսիր ինձ,— միջամտեց դ’Արտանյանը,— որտե՞ղ է հիմա Աթոսի ձին։

— Ախոռում։

— Ի՞նչ կարժենա այդ ձին։

— Վաթսուն պիստոլից ո՛չ ավելի։

— Բա՜ն ասացիր, հենց ութսուն էլ կարժենա։ Վերցրու այդ ձին, և դրանով էլ վերջացնենք։

— Ինչպե՜ս, դու վաճառո՞ւմ ես իմ ձին։ Իմ Բայազետի՞ն,— զարմացավ Աթոսը։— Հապա ես ի՞նչ պիտի հեծնեմ արշավի գնալիս, Գրիմոյի՞ն։

— Ես քեզ համար ուրիշ ձի եմ բերել,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Ուրի՞շ։

— Եվ այն էլ ի՜նչ հիանալի ձի,— գոչեց պանդոկապետը։

— Լավ, եթե կա ուրիշը, որն ավելի լավն է ու ջահել, քեզ վերցրու առաջվանը և մեզ համար գինի բեր։

— Ո՞ր գինուց,— հարցրեց պանդոկապետը բոլորովին հանգստացած։

— Այն, որ նկուղի խորքումն է, վանդակի մոտ։ Այնտեղ դեռ մի քսանհինգ շիշ կա, մնացածը փշրվեց, երբ ես ընկա։ Բեր վեց շիշ։

— Սա ուղղակի անհատակ տակառ է, ոչ թե մարդ,— ինքն իրեն մրթմրթաց պանդոկապետը։— Եթե սա էլի մի երկու շաբաթ մնա այստեղ և ամբողջ խմածի համար վճարի, ես իմ գործերը կարգի կգցեմ։

— Եվ չմոռանաս՝ նույն գինուց չորս շիշ տալ անգլիացի պարոններին,— ավելացրեց դ’Արտանյանը։

— Իսկ հիմա,— շարունակեց Աթոսը,— քանի դեռ մենք գինու ենք սպասում, դ’Արտանյան, պատմիր տեսնենք, ի՞նչ դրության մեջ են մյուսները։

Դ’Արտանյանը պատմեց նրան, թե ինչպես Պորտոսին գտավ անկողնում պառկած, ոտքի հոդը դուրս ընկած, իսկ Արամիսին՝ երկու աստվածաբանների հետ աստվածաբանական վեճի բռնված։ Երբ նա վերջացնում էր իր պատմությունը, ներս մտավ պանդոկապետը, բերելով պատվիրած գինին և մի կտոր ապուխտ, որ բարեբախտաբար մնացել էր նկուղից դուրս։

— Շատ լավ,— ասաց Աթոսը լցնելով իր և դ’Արտանյանի բաժակները,— դա Պորտոսի ու Արամիսի մասին։ Իսկ դուք, բարեկամս, դուք ինչպե՞ս եք և ինչ է պատահել ձեզ։ Ինձ թվում է թե դուք շատ մռայլ տեսք ունեք։

— Դժբախտաբար՝ այո,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— և դրա պատճառն այն է, որ ես բոլորիդ մեջ ամենադժբախտ մարդն եմ։

— Դու դժբա՞խտ ես, դ’Արտանյան,— գոչեց Աթոսը։— Ի՞նչ է պատահել, պատմեցեք ինձ։

— Հետո, հետո,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Հետո, իսկ ինչո՞ւ ո՛չ հիմա։ Դու կարծում ես, թե ես հարբա՞ծ եմ։ Լավ հիշիր, բարեկամս, ես երբեք այնքան պայծառ միտք չեմ ունենում, որքան մի շիշ գինու առաջ նստած ժամանակ։ Դե, պատմիր, պատմիր, ես լսողություն եմ դարձել։

Դ’Արտանյանը նրան պատմեց տիկին Բոնասիեի հետ պատահած դեպքը։

Աթոսը հանգիստ լսեց նրան։

— Դրանք բոլորը դատարկ բաներ են,— ասաց նա, երբ դ’Արտանյանը խոսքը վերջացրեց,— միանգամայն դատարկ բաներ։

«Դատարկ բաներ»֊ը Աթոսի սիրած արտահայտությունն էր։

— Դուք ամեն ինչ դատարկ բան եք համարում, սիրելի Աթոս,— առարկեց դ’Արտանյանը։— Դա համոզիչ չէ, երբ այդ ամենը ասում է մի մարդ, որը երբեք չի սիրել։

Աթոսի մարած հայացքը հանկարծակի բորբոքվեց, սակայն դա միայն րոպեական բռնկում էր, և նրա աչքերը նորից դարձան այնպես աղոտ ու մշուշապատ, ինչպես առաջ։

— Դա ճշմարիտ է,— հանգիստ հաստատեց նա,— ես երբեք չեմ սիրել։

— Ուրեմն, ինքներդ եք տեսնում, կարծրասիրտ մարդ, որ իրավացի չեք, երբ մեղադրում եք մեզ զգայուն սիրտ ունեցողներիս։

— Զգայուն սիրտ՝ փշրված սիրտ,— ասաց Աթոսը։

— Ի՞նչ եք ուզում ասել դրանով։

— Ուզում եմ ասել, որ սերը վիճակախաղ է, որի մեջ շահողը մահ է շահում։ Հավատացեք ինձ, սիրելի դ’Արտանյան, ձեր բախտը բանել է, որ տանուլ եք տվել։ Միշտ էլ տանուլ տվեք, այս է իմ խորհուրդը։

— Ինձ թվում է, թե նա այնպե՜ս էր սիրում ինձ։

— Այդ միայն թվում է ձեզ։

— Օ՜, ո՛չ, նա իսկապես սիրում էր ինձ։

— Երեխա՛։ Չկա այնպիսի տղամարդ, որը ձեզ պես չհավատա, թե իր սիրած կինը սիրում է իրեն, և չկա այնպիսի մի տղամարդ, որին խաբած չլինի իր սիրածը։

— Բացի ձեզնից, Աթոս, չէ՞ որ դուք երբեք սիրած կին չեք ունեցել։

— Դա ճշմարիտ է,— ասաց Աթոսը մի պահ լռելուց հետո,— ես երբեք ոչ մի կնոջ չեմ սիրել։ Խմենք։

— Բայց եթե այդպես է, ա՛յ փիլիսոփա, սովորեցրեք ինձ, ես խորհուրդ և մխիթարություն եմ որոնում։

— Մխիթարությո՞ւն։ Ի՞նչ բանում։

— Իմ դժբախտության մեջ։

— Ձեր դժբախտությունը պարզապես ծիծաղելի բան է,— ասաց Աթոսը ուսերը թոթվելով։— Կուզենայի իմանալ, ի՞նչ կասեիք դուք, եթե ես ձեզ մի սիրո պատմություն անեի։

— Ձեզ հե՞տ պատահած։

— Կամ՝ իմ մոտիկ ընկերներից մեկի հետ, միևնույն չէ՞։

— Պատմեցեք, Աթոս, պատմեցեք։

— Խմենք, դա ավելի լավ կլինի։

— Խմեցեք և պատմեցեք։

— Իսկապես, կարելի է երկուսը միասին,— ասաց Աթոսը բաժակը դատարկելով և նորից լցնելով այն։

— Ես լսում եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։

Աթոսը մտքերի մեջ ընկավ, և որքան նրա մտքերը խորանում էին, այնքան ավելի էր նա գունատվում դ’Արտանյանի աչքի առաջ։ Աթոսը գտնվում էր գինովության այն աստիճանում, երբ սովորական հարբած մարդը փռվում է ու քնում։ Բայց նա ասես զառանցում էր արթմնի։ Գինովության այդ պայծառատեսության մեջ մի ինչ֊որ ահասարսուռ բան կար։

— Դուք անպայման ուզում եք, որ պատմե՞մ,— հարցրեց նա։

— Շատ եմ խնդրում,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Լավ, թող ձեր ասածը լինի։ Իմ մոտիկ ընկերներից մեկը... մոտիկ ընկերներիցս մեկը, և ո՛չ թե ես, լավ հիշեցեք այս,— ասաց Աթոսը մռայլ ժպիտով,— մի կոմս, որ ծագումով նույն նահանգիցն էր, ինչ ես, այսինքն՝ Բերրիից, նշանավոր ինչպես Դանդոլոն^[104] կամ Մոնմորանսին^[105], քսանհինգ տարեկան հասակում սիրահարվել էր տասնվեց տարեկան մի աղջկա, որը չքնաղ էր ինչպես ինքը՝ սերը։ Իր տարիքին հատուկ անմեղության միջից երևում էր նրա եռուն միտքը, որ կանացի միտք չէր, այլ բանաստեղծի։ Ոչ թե միայն դուրեկան էր այդ աղջիկը, այլ արբեցնելու չափ գեղեցիկ։ Ապրում էր նա մի փոքրիկ ավանում՝ իր քահանա եղբոր հետ միասին։ Եկվոր մարդիկ էին նրանք այդ կողմերում։ Ոչ ոք չգիտեր, թե որտեղից են եկել, բայց աղջկա գեղեցկության և եղբոր բարեպաշտության պատճառով ոչ ոքի մտքով չէր անցնում հարցնել նրանց, թե որտեղացի են։ Ի դեպ, ասում էին, թե նրանք բարձր ծագում ունեցող մարդիկ են։ Բարեկամս, որ այդ վայրերի տիրակալն էր, կարող էր հեշտությամբ հրապուրել աղջկան կամ թե զոռով վերցնել, նա լիիրավ իշխան էր, ո՞վ կհամարձակվեր պաշտպան կանգնել օտարական, անհայտ֊անծանոթ մարդկանց։ Բայց, դժբախտաբար, հո ազնիվ մարդ էր և ամուսնացավ այդ աղջկա հետ։ Հիմա՛ր էր, ապո՛ւշ, է՛շ։

— Բայց ինչո՞ւ, եթե սիրում էր նրան,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Սպասեցեք,— ասաց Աթոսը։— Նա իր դղյակը տարավ այդ աղջկան և նրան առաջին տիկինը դարձրեց ամբողջ գավառում։ Եվ, պետք է արդարամիտ լինել, կինը հիանալի էր կատարում իր դերը...

— Եվ հետո՞,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Եվ հետո... մի անգամ, որսի ժամանակ, երբ այդ կինն էլ ամուսնու հետ էր,— շարունակեց Աթոսը ցածր ձայնով, բայց շատ արագ,— կինը ձիուց ընկավ և ուշաթափվեց։ Կոմսը նետվեց նրան օգնության, և որովհետև հագուստը սեղմում էր կնոջ կուրծքը, կոմսը պատառոտեց այն դաշույնով, և հանկարծ բացվեց նրա ուսը։ Գուշակեցեք, դ’Արտանյան, ի՞նչ կար ուսին,— հարցրեց Աթոսը նյարդային բարձր քրքիջով բռնված։

— Որտեղի՞ց կարող եմ իմանալ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Շուշան ծաղիկ,— ասաց Աթոսը,— նա խարանված էր։

Եվ Աթոսը մի շնչով դատարկեց գինու բաժակը, որ բռնել էր ձեռքում։

— Ի՜նչ սոսկալի բան,— գոչեց դ’Արտանյանը,— չի կարող պատահել։

— Ճշմարտություն եմ ասում, սիրելիս։ Հրեշտակը դև դուրս եկավ։ Խեղճ ու անմեղ թվացող աղջիկը գող դուրս եկավ։

— Եվ ի՞նչ արեց կոմսը։

— Կոմսը լիիշխան տիրակալ էր իր հողում, իր հպատակներին մահապատիժ տալու և ներում շնորհելու իրավունք ուներ։ Նա պատառոտեց կոմսուհու վրայի շորերը, ձեռքերը կապեց մեջքին և նրան կախեց ծառից։

— Աստվա՜ծ իմ։ Բայց դա մարդասպանություն է, Աթո՛ս,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Այո, միմիայն մարդասպանություն,— ասաց Աթոսը մահու պես գունատված։— Բայց այս ի՞նչ է։ Կարծես իմ գինին վերջացե՞լ է։

Եվ վերջին շիշը վերցնելով՝ Աթոսը մոտեցրեց շուրթերին ու մի շնչով խմեց, ասես ձեռքին սովորական բաժակ լիներ։

Հետո նա գլուխն իջեցրեց ձեռքին։ Դ’Արտանյանը սարսափած կանգնել էր նրա առաջ։

— Այս դեպքը բուժեց ինձ սիրուց՝ գեղեցիկ, երազուն, սիրահարված կանանց նկատմամբ,— ասաց Աթոսը ուղղվելով և, ըստ երևույթին, պատրաստվելով վերջացնել կոմսի պատմությունը։— Ցանկանում եմ, որ դուք էլ բուժվեք։ Խմե՛նք։

— Եվ այդպես էլ նա մեռա՞վ,— մրմնջաց դ’Արտանյանը։

— Իհարկե,— ասաց Աթոսը։— Դե, տվեք ձեր բաժակը։ Ապուխտ բեր, անբան,— ձայն տվեց Աթոսը։— Էլ չենք կարողանում խմել։

— Իսկ նրա եղբա՞յրը,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Եղբա՜յրը,— կրկնեց Աթոսը։

— Այո, քահանան։

— Ախ, քահանա՜ն։ Ես ուզում էի կարգադրել, որ նրան էլ կախեն, բայց նա շուտ էր գլխի ընկել և կարողացել էր ծլկել։

— Եվ այդպես էլ չիմացա՞ք, թե ով էր այդ սրիկան։

— Հավանաբար գեղեցկուհու առաջին սիրեկանը և նրա գործակիցը, արժանապատիվ մի մարդ, որը երևի հենց նրա համար էր քահանա ձևացել, որպեսզի մարդու տա իր սիրուհուն և ապահովի նրա վիճակը։ Հուսով եմ, որ նրան քառատած կլինեն։

— Օ՜, աստված իմ, աստվա՜ծ,— բացականչեց դ’Արտանյանը՝ սոսկալի պատմությունից զարհուրած։

— Այդ ինչո՞ւ դուք ապուխտ չեք ուտում, դ’Արտանյան, սքանչելի ապուխտ է,— ասաց Աթոսը մի կտոր կտրելով և երիտասարդի պնակում դնելով։— Ափսոս, որ նկուղում գոնե մի չորս հատ այսպիսի ապուխտ չկար։ Ես մի հիսուն շիշ ավելի խմած կլինեի։

Դ’Արտանյանն այս խոսակցությունը շարունակելու ուժ չուներ. նա զգում էր, որ խելքը թռցնում է։ Գլուխն իջեցրեց ձեռքի վրա և ձևացրեց, թե քնել է։

— Խմել չի կարողանում մեր երիտասարդությունը,— ասաց Աթոսը ցավակցաբար նայելով նրան,— սա դեռ լավերից է...

XXVIII. Վերադարձ

Աթոսի այս զարհուրելի պատմությունը ցնցել էր դ’Արտանյանին, սակայն շատ բան այս կիսախոստովանությունից դեռ լրիվ պարզ չէր։ Ամենից առաջ այդ պատմությունն արել էր բոլորովին հարբած մի մարդ՝ կիսով չափ հարբած մի մարդու։ Բայց և այնպես, չնայած այն մշուշին, որ լողում է մարդու գլխում երկու֊երեք շիշ բուրգունդականից հետո, դ’Արտանյանը, հետևյալ առավոտ արթնանալով, երեկվա խոստովանության յուրաքանչյուր խոսքը հիշում էր այնպես պարզ, որ ասես այդ բառերն իրար հետևից տպավորվել էին նրա ուղեղում։ Անորոշությունը նրա մեջ միայն ավելի ջերմ ցանկություն էր առաջացրել լիովին պարզելու ամեն ինչ, և նա իր ընկերոջ մոտ գնաց երեկվա խոսակցությունը վերսկսելու հաստատ որոշումով։ Սակայն Աթոսն արդեն բոլորովին ուշքի էր եկել, այսինքն՝ դարձել էր աշխարհի ամենախորաթափանց և ամենաանթափանց մարդը։

Սեղմելով դ’Արտանյանի ձեռքը՝ հրացանակիրն ինքը կանխեց նրա մտադրությունը։

— Երեկ ես խիստ հարբած էի, սիրելիս,— ասաց նա։— Այդ բանը ես հասկացա այսօր, զգալով, որ լեզուս հազիվ է պտտվում բերանումս և զարկերակս խիստ արագ է խփում։ Կարող եմ գրազ գալ, որ հազար ու մի անհավատալի բաներ եմ պատմել ձեզ։

Այս ասելով, նա ընկերոջը նայեց այնպիսի խորաթափանց հայացքով, որ դ’Արտանյանը շփոթվեց։

— Ամենևին ոչ,—առարկեց նա։— Որքան ես հիշում եմ, դուք մի առանձին բան չեք ասել։

— Մի՞թե։ Զարմանալի՜ է։ Իսկ ինձ թվում էր, թե մի շատ տխուր պատմություն եմ արել ձեզ։

Եվ նա երիտասարդին նայեց այնպես, ասես ուզում էր նրա սրտի խորքը թափանցել։

— Ո՛վ գիտե,— ասաց դ’Արտանյանը,— երևի ես ձեզնից էլ ավելի հարբած եմ եղել, ոչ մի բան չեմ հիշում։

Սակայն այս խոսքերն ամենևին չգոհացրին Աթոսին, և նա շարունակեց.

— Դուք, իհարկե, նկատել եք, սիրելի բարեկամս, որ ամեն մի մարդ յուրահատուկ ձևով է հարբած լինում, մեկը թախիծի մեջ է ընկնում, մյուսը՝ ուրախ տրամադրության մեջ։ Ես, օրինակ, երբ հարբում եմ, թախծոտ եմ դառնում և սիրում եմ զարհուրելի պատմություններ անել, որոնք մի ժամանակ լսել եմ իմ դայակից։ Դա իմ թերությունն է և, խոստովանում եմ, լուրջ թերությունը, բայց եթե սա մի կողմ թողնենք, ես խմել կարողանում եմ։

Այս ամենը Աթոսն ասում էր այնպիսի բնական տոնով, որ դ’Արտանյանի վստահությունը խախտվեց։

— Ա՜խ, ճիշտ որ,— ասաց երիտասարդ գասկոնացին՝ փորձելով բռնել նորից իր ձեռքից փախչող ճշմարտությունը,— հիշում եմ ախր, ոնց որ երազիս մեջ, որ մենք խոսում էինք կախվածների մասին։

— Ահա տեսնո՞ւմ եք,— ասաց Աթոսը գունատվելով, բայց ջանալով ժպտալ։— Այդպես էլ գիտեի, կախաղանը իմ մշտական մղձավանջն է։

— Այո, այո,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— հիմա ես սկսում եմ մտաբերել, այո, խոսքը վերաբերում էր... սպասեք մի րոպե... խոսքը վերաբերում էր մի կնոջ։

— Հենց այդ է, որ կա,— պատասխանեց Աթոսը արդեն մահու չափ սփրթնելով— այդ իմ սիրած թեման է՝ պատմություն անել շիկահեր կնոջ մասին, և եթե ես այդ պատմությունն անում եմ, նշանակում է հարբած եմ մահու չափ։

— Ճշմարիտ է,— հաստատեց դ’Արտանյանը,— պատմություն մի շիկահեր կնոջ մասին, բարձրահասակ, գեղեցիկ, խորունկ աչքերով։

— Այո, այն էլ կախաղան հանված։

— Իր իսկ ամուսնու ձեռքով, որը ձեր ծանոթ ազնվականներից մեկն է,— ավելացրեց դ’Արտանյանը՝ սևեռուն նայելով Աթոսի աչքերին։

— Այ, տեսնո՞ւմ եք, ինչպիսի հեշտությամբ կարելի է ստվեր գցել մարդու վրա, երբ ինքդ էլ չգիտես, թե ինչ ես ասում,— ասաց Աթոսը ուսերը թոթվելով և ասես ինքն իրեն խղճալով։— Վճռված բան է, դ’Արտանյան, այլևս ես երբեք չեմ խմի, խիստ վատ սովորություն է այդ։

Դ’Արտանյանը ոչինչ չպատասխանեց։

— Հա, իսկապես,— ասաց Աթոսը՝ հանկարծ անցնելով ուրիշ թեմայի,— շնորհակալ եմ այն ձիու համար, որ բերել եք ինձ։

— Դուր եկա՞վ ձեզ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այո, բայց այնքան էլ դիմացկուն չէ։

— Սխալվում եք։ Այդ ձիով ես տասը լյո ճանապարհն անցել եմ մեկ ու կես ժամից էլ պակաս ժամանակում, և դրանից հետո նա այնպիսի տեսք է ունեցել, ասես միայն Սեն Սյուլպիս հրապարակի շուրջն է մի պտույտ գործել։

— Իսկապե՞ս։ Այդ դեպքում ես երևի պիտի զղջամ։

— Զղջա՞ք։

— Այո. ես այդ ձին ձեռքից բաց թողի։

— Ինչպե՞ս։

— Այսպես պատահեց*. այս առավոտ ես արթնացա ժամը վեցին։ Դուք քնած էիք մեռածի պես, և ես չգիտեի ինչով զբաղվեմ։ Երեկվա խնջույքից դեռ ուշքի չէի եկել։ Իջա դահլիճ, տեսնեմ՝ այնտեղ մեր անգլիացիներից մեկը ուզում է ձի գնել մի ձիավաճառից, որովհետև իր ձին երեկ սատկել էր։ Մոտեցա և լսեցի, որ մի մուգ շիկավուն ձիու համար հարյուր պիստոլ է առաջարկում։ «Գիտե՞ք ինչ, պարոն,— ասացի ես,— ես էլ մի ձի ունեմ վաճառելու»։

«Եվ սքանչելի ձի է,— պատասխանեց նա,— եթե այն ձին է, որի սանձը երեկ բռնել էր ձեր բարեկամի ծառան»։ «Ինչպե՞ս եք կարծում, հարյուր պիստոլ արժե՞ այդ ձին»։ «Արժե։ Իսկ դուք այդ գնով կտա՞ք»։ «Ոչ, բայց ես կարող եմ մեր խաղի մեջ դնել այն»։ «Մեր խաղի՞»։ «Այո, զառ գցելու խաղի»։ Ասելն ու անելը մեկ եղավ, և ես ձին տանուլ տվի։ Բայց հետո թամբը ետ շահեցի։

Դ’Արտանյանի դեմքը մռայլվեց։

— Սա ձեզ վշտացնո՞ւմ է,— հարցրեց Աթոսը։

— Անկեղծ ասած՝ այո։ Այդ ձիերով մեզ պետք է ճանաչեին ճակատամարտի օրը։ Դրանք ես նվեր էի ստացել որպես ուշադրության նշան։ Դուք իզուր եք արել այդ բանը, Աթոս։

— Դե լավ, սիրելի բարեկամս, երևակայեցեք, թե դուք եք իմ տեղը,— առարկեց հրացանակիրը,— ձանձրույթից մեռնում էի, և հետո, ճիշտն ասած՝ անգլիական ձիեր ես չեմ սիրում։ Եթե բանը միայն այն է, որ որևէ մեկը մեզ պետք է ճանաչեր, ապա դրա համար թամբն էլ բավական է. բավական աչքի ընկնող թամբ է։ Ինչ վերաբերում է ձիուն, մենք կարող ենք արդարացնել նրա անհայտացումը։ Վերջիվերջո ձիերը մահկանացու արարածներ են։ Ասենք թե՝ իմ ձին սատկել է խլախտից կամ քոսից։ Դ’Արտանյանը շարունակում էր փքված մնալ։

— Ցավալի է,— շարունակեց Աթոսը,— դուք, ինչպես երևում է, շատ եք դողում այդ կենդանիների վրա, այնինչ ես դեռ իմ պատմությունը չեմ վերջացրել։

— Էլի ի՞նչ եք արել որ։

— Երբ ես իմ ձին տանուլ տվի,— ինը տասի դիմաց, բա՛,— մտքովս անցավ խաղալ ձեր ձիու վրա։

— Բայց հուսով եմ, որ դուք այդ միտքը չիրականացրիք։

— Ընդհակառակը, ես այն իսկույն իրականացրի։

— Եվ ի՞նչ,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Խաղացի և տարվեցի։

— Իմ ձի՞ն։

— Ձեր ձին, յոթ՝ ութի դիմաց։ Միայն մեկ կետով ավելի էր... Լսե՞լ եք առածը։

— Աթոս, դուք գժվել եք, երդվում եմ։

— Գիտե՞ք ինչ, սիրելի դ’Արտանյան, այդ բանը ինձ երեկ պիտի ասեիք, երբ ես ձեզ իմ հիմար պատմություններն էի անում, և ոչ թե այսօր։ Ես ձին տանուլ տվի իր ամբողջ սարք ու կարգով, որ ունի նա։

— Բայց դա սոսկալի՜ բան է։

— Սպասեցեք, դուք դեռ բոլորը չգիտեք։ Ես հիանալի խաղացող կդառնայի, եթե կարողանայի չափը չանցնել։ Բայց ես չափն անցնում եմ այնպես, ինչպես խմած ժամանակ, և ահա ես չափն անցա։

— Բայց էլի ինչի՞ վրա կարող էիք խաղալ։ Չէ՞ որ ձեզ այլևս ոչինչ չէր մնացել։

— Սխալ ես, սիրելիս, սխալ ես։ Մեզ մնում էր այդ ադամանդը, որ շողշողում է ձեր մատին, և որը ես դեռ երեկ նկատել էի։

— Այս ադամանդը,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ շտապ շոշափելով մատանին։

— Եվ որովհետև մի ժամանակ ես էլ ադամանդներ ունեի և դրանց արժեքը հասկանում եմ, այդ ադամանդը գնահատեցի հազար պիստոլ։

— Հուսով եմ,— ասաց դ’Արտանյանը վախից կիսամեռ եղած,— որ դուք ոչ մի բանով չեք հիշատակել իմ ադամանդը։

— Ընդհակառակն, սիրելի բարեկամս։ Հասկացեք, այդ ադամանդը մեր հույսի միակ աղբյուրն էր մնացել, ես կարող էի նրանով ետ շահել մեր թամբերը, ձիերը և դեռ վրան էլ փող տանել ճանապարհի համար։

— Աթոս, ես դողում եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Եվ ահա, ես անգլիացուն ասացի ձեր ադամանդի մասին։ Պարզվեց, որ նա էլ ուշադրություն է դարձրել դրա վրա։ Ախր, իսկապես, սիրելիս, այդ ի՛նչ բան է։ Դուք ձեր մատին երկնքից ցած բերած աստղ եք կրում և ուզում եք, որ ոչ ոք չնկատի այն։ Այդ անկարելի բան է։

— Վերջացրեք, սիրելի բարեկամս, վերջացրեք,— ասաց դ’Արտանյանը։— Անկեղծ եմ ասում, ձեր սառնասրտությունը սպանիչ է։

— Այսպես ուրեմն, մենք այդ ադամանդը տասը խաղադրույքի բաժանեցինք, ամեն մի ձեռքը հարյուր պիստոլ։

— Ախ, հասկանում եմ, ուզում եք կատակ անել և փորձել ինձ,— ասաց դ’Արտանյանը, որին զայրույթը այնպես էր բռնել մազերից, ինչպես Միներվան^[106] Աքիլլեսին՝ «Իլիական»֊ում։

— Չէ, ես կատակ չեմ անում, գրողը տանի, կուզենայի իմանալ, ի՛նչ կանեիք դուք, եթե իմ տեղը լինեիք։ Երկու շաբաթ ես մարդու երես չէի տեսել և բոլորովին վայրենացել էի շշերի հետ զրուցելով։

— Դա դեռ պատճառ չէ, որ իմ ադամանդի վրա խաղայիք,— առարկեց դ’Արտանյանը ջղաձգաբար սեղմելով ձեռքը։

— Դե դուք վերջը լսեցեք։ Տասը դրույք, յուրաքանչյուրը՝ հարյուր պիստոլ։ Տասներեքերորդ քայլում ես տանուլ տվի ամեն ինչ, տասներեքերորդին, տասներեք թիվը ինձ համար միշտ ճակատագրական է եղել։ Հենց հուլիսի տասներեքին է, որ...

— Գրողը տանի,— գոչեց դ’Արտանյանը տեղից վեր կենալով։ Այսօրվա պատմությունը նրան ստիպել էր երեկվանը մոռանալ։

— Համբերություն,— ասաց Աթոսը։— Ես իմ պլանն ունեի։ Անգլիացին թեթևամիտ մարդ է։ Առավոտյան ես տեսել էի, թե ինչպես էր նա խոսում Գրիմոյի հետ, և Գրիմոն ինձ ասել էր, որ անգլիացին իրեն առաջարկում էր ծառայության մտնել իր մոտ։ Եվ ահա ես նրա հետ խաղում եմ Գրիմոյի վրա, անխոս֊անմռունչ Գրիմոյի, որ բաժանել էինք տասը դրույքի։

— Ա՜յ ճարպիկ բան,— ասաց դ’Արտանյանը ակամա ծիծաղով բռնվելով։

— Գրիմոյի վրա, Գրիմոյի, լսո՞ւմ եք։ Եվ ահա Գրիմոյի տասը դրույքի շնորհիվ, որն ամբողջությամբ մի դուկատ էլ չարժե, ես ադամանդը ետ շահեցի։ Դե դուք սրանից հետո ասացեք, թե համառությունը լավ բան չէ։

— Պատվովս եմ երդվում, շատ զվարճալի բան է,— թեթևացած գոչեց դ’Արտանյանը՝ ծիծաղից կողը բռնելով։

— Դուք, իհարկե, հասկացնում եք, որ խիստ տաքացած լինելով՝ ես նորից ադամանդի վրա խաղացի։

— Ախ, ա՜յ թե ինչ,— ասաց դ’Արտանյանը, որի դեմքը նորից մռայլվեց։

— Ես ետ շահեցի ձեր թամբը, հետո՝ ձեր ձին, հետո՝ իմ թամբը, հետո՝ իմ ձին, հետո՝ նորից տանուլ տվի։ Կարճ ասած՝ ես նորից բռնեցի ձեր թամբը, հետո՝ իմը։ Այ թե ինչպես եղավ։ Սա արդեն հիանալի քայլ էր, և ես դրա վրա կանգ առա։

Դ’Արտանյանը շունչ առավ այնպես, ասես ամբողջ պանդոկը ցած ընկավ նրա ուսերից։

— Նշանակում է՝ ադամանդը մնում է իմ տրամադրության տա՞կ,— վախվխելով հարցրեց նա։

— Ձեր լիակատար տրամադրության տակ, սիրելի բարեկամս, և դեռ ձեր Բուցեֆալի^[107] և իմ ձիու թամբերն էլ վրան։

— Բայց մեր ինչի՞ն են պետք թամբերն առանց ձիերի։

— Այդ առթիվ իմ գլխում մի միտք է ծագել։

— Աթոս, դուք վախեցնում եք ինձ։

— Լսեցեք, դ’Արտանյան, դուք կարծեմ վաղուց չեք խաղացել։

— Եվ խաղալու ոչ մի ցանկություն էլ չունեմ։

— Երդում մի՛ տվեք։ Ուրեմն, ասում եմ, դուք վաղուց չեք խաղացել, հետևապես, պետք է որ ձեր բախտը բերի։

— Ենթադրենք այդպես։ Հետո՞։

— Հետո՞։ Անգլիացին ու իր ընկերները դեռ այստեղ են։ Ես նկատեցի, որ նա թամբերը շատ է ափսոսում։ Իսկ դուք, երևում է, շատ եք ափսոսում ձեր ձին։ Ձեր տեղը լինեի, ես թամբը խաղի մեջ կդնեի ձիու դիմաց։

— Բայց նա չի համաձայնի մի թամբի վրա խաղալ։

— Դրեք երկուսն էլ, գրողը տանի, ես ձեզ պես եսասեր չեմ։

— Դուք կանեի՞ք այդ,— անվճռականորեն ասաց դ’Արտանյանը՝ իր կամքին հակառակ վարակվելով նրա վստահությունից։

— Պատվովս եմ երդվում, դա միակ քայլն է։

— Բայց, գիտե՞ք ինչ, ձիերը կորցնելուց հետո ինձ համար խիստ կարևոր է գոնե թամբերը պահել։

— Այդ դեպքում ձեր ադամանդը դրեք խաղի մեջ։

— Օ՜, դա ուրիշ բան է, ո՛չ մի դեպքում։

— Գրողը տանի,— ասաց Աթոսը։— Ես ձեզ կառաջարկեի Պլանշեին դնել խաղի մեջ, բայց որովհետև այդպիսի մի բան արդեն տեղի է ունեցել, անգլիացին երևի չի համաձայնի։

— Գիտե՞ք ինչ, սիրելի Աթոս,— ասաց դ’Արտանյանը,— ես վճռականապես գերադասում եմ ոչ մի բան ռիսկի չդնել։

— Ափսո՜ս,— սառն ասաց Աթոսը,— անգլիացու գրպանները լիքն են պիստոլներով։ Տե՜ր իմ աստված, սիրտ արեք գոնե մի քայլ։ Մի քայլն ի՛նչ է որ, մի րոպեի բան։

— Իսկ եթե տարվե՞մ։

— Կտանե՛ք։

— Լավ, իսկ եթե տարվե՞մ։

— Է՛հ, թամբերը կտաք։

— Դե՛հ, լավ, ինչ կլինի՝ կլինի, մի քայլ կանենք,— ասաց դ’Արտանյանը։

Աթոսը գնաց անգլիացուն որոնելու և գտավ ախոռում, որտեղ նա հիացմունքով դիտում էր թամբերը։ Հարմար առիթ էր։ Աթոսը առաջարկեց իր պայմանները, երկու թամբը մեկ ձիու դիմաց կամ հարյուր պիստոլի,— որն ուզենա։ Անգլիացին արագ հաշվեց, երկու թամբը միասին երեք հարյուր պիստոլ արժեն։ Նա սիրով համաձայնեց։

Դ’Արտանյանը սրտի դողով զառերը նետեց։ Կանգնեց երեք։ Դ’Արտանյանը սփրթնեց, և Աթոսը դրանից վախենալով բավարարվեց նրանով, որ ասաց.

— Լավ քայլ չէր, բարեկամս։ Դուք, պարոն, ձիերը կստանաք իրենց լրիվ սարքով։

Անգլիացին ցնծության մեջ էր և նույնիսկ չուզեց զառերը խառնել. նա իր հաղթանակին այնքան էր վստահ, որ զառերը սեղանին նետեց առանց նրանց նայելու։ Դ’Արտանյանը երեսը շուռ էր տվել, որպեսզի իր սրտնեղությունը ծածկի։

— Ա՜յ քեզ բան,— ինչպես միշտ՝ հանգիստ խոսեց Աթոսը,— ի՜նչ բացառիկ քայլ, այսպիսի բան ես իմ կյանքում միայն չորս անգամ եմ տեսել. կանգնեց երկու։

Անգլիացին շուռ եկավ և զարմանքից քար կտրեց։ Դ’Արտանյանը շուռ եկավ և ուրախությունից քար կտրեց։

— Այո,— շարունակեց Աթոսը,— ընդամենը չորս անգամ եմ տեսել, մի անգամ պարոն դը Կրեկի մոտ, մի ուրիշ անգամ ինձ մոտ, իմ դղյակում... մի խոսքով, երբ ես դղյակ ունեի։ Երրորդ անգամ տեսել եմ պ֊րն դը Տրևիլի մոտ, երբ նա մեզ բոլորիս հաղթեց, և վերջապես չորրորդ անգամ մի պանդոկում, որտեղ ինքս էի նետում և տանուլ տվի հարյուր լուիդոր և ընթրիք։

— Ուրեմն, պարոն դ’Արտանյան, դուք ձեր ձին ե՞տ եք վերցնում,— հարցրեց անգլիացին։

— Հասկանալի է,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Ուրեմն չե՞մ կարող ետ շահել։

— Մենք պայմանավորվեցինք ետ շահելու համար չխաղալ, ինքներդ հիշում եք։

— Այդ ճշմարիտ է, ձին կհանձնվի ձեր ծառային։

— Մի րոպե,— ասաց Աթոսը,— ձեր թույլտվությամբ, պարոն, ես ուզում եմ մի խոսք ասել իմ բարեկամին։

— Խնդրեմ։

Աթոսը դ’Արտանյանին մի կողմ տարավ։

— Հը, ի՞նչ կա էլի,— հարցրեց դ’Արտանյանը,— ուզում եք, որ խաղը շարունակե՞մ։

— Ոչ, ես ուզում եմ, որ մտածեք։

— Ինչի՞ մասին։

— Դուք ուզում եք ձին ետ վերցնել, չէ՞։

— Իհարկե։

— Սխալ կանեք։ Ես լինեի՝ հարյուր պիստոլը կվերցնեի։ Դուք հո գիտեք, որ թամբերը գրել եք ձիու կամ հարյուր պիստոլի դիմաց, որը ցանկանաք։

— Այո։

— Ես կվերցնեի հարյուր պիստոլը։

— Իսկ ես ձին կվերցնեմ։

— Կրկնում եմ՝ դուք սխալ կանեք։ Ի՞նչ ենք անելու մենք մի ձին երկու հոգով։ Հո ես չեմ կարող նստել ձեր գավակին, այդ դեպքում մենք նման կլինենք Էյմոնի երկու զավակներին^[108], որոնք կորցրել էին իրենց եղբորը։ Եվ ոչ էլ դուք կարող եք վիրավորել ինձ, ձին նստած ճեմել իմ կողքին, երբ ես ոտքով լինեմ։ Ես առանց տատանվելու կվերցնեի հարյուր պիստոլը։ Փարիզ հասնելու համար մեզ փող է հարկավոր։

— Ես շատ բարձր եմ գնահատում այդ ձին, Աթոս։

— Եվ իզուր, բարեկամս։ Այն կարող է սայթաքել ու ոտքը կոտրել, կարող են ոտքերը ցավել, նա կարող է գարի ուտել այնպիսի մսուրից, որից խլախտով հիվանդ ձի է կերել, և ահա կկորչի քո ձին, ավելի ճիշտ՝ կկորչեն քո հարյուր պիստոլները։ Տերը պետք է ձիուն կերակրի, այնինչ պիստոլներն իրենք են կերակրում տիրոջը։

— Բայց մենք ինչո՞վ տուն կգնանք։

— Մեր ծառաների ձիերով, գրողը տանի։ Մեր տեսքից այնպես էլ ամեն մարդ կհասկանա, որ մենք հասարակ մարդ չենք։

— Լա՜վ տեսք կունենանք մենք այդ անպետք ձիերի վրա, երբ գնալիս լինենք Արամիսի և Պորտոսի կողքով, որոնք կշորորան իրենց հիանալի ձիերի վրա։

— Արամիսի և Պորտոսի՞,— գոչեց Աթոսը ծիծաղելով։

— Ի՞նչ կա որ,— հարցրեց դ’Արտանյանը, չհասկանալով Աթոսի ծիծաղի պատճառը։

— Ոչինչ, ոչինչ, շարունակենք մեր խոսակցությունը,— ասաց Աթոսը։

— Ուրեմն, ձեր կարծիքով...

— Պետք է վերցնել հարյուր պիստոլը, դ’Արտանյան։ Հարյուր պիստոլով մենք մինչև ամսի վերջը քեֆի մեջ կլինենք։ Մենք բոլորս էլ շատ հոգնած ենք, և վատ չէր լինի մի քիչ հանգստանայինք։

— Հանգստանա՜լ։ Օ՜, ո՛չ, Աթոս, Փարիզ վերադառնալուն պես ես իսկույն կսկսեմ որոնել այն անբախտ կնոջը։

— Առավել ևս։ Մի՞թե դուք կարծում եք, թե այդ գործում ձին այնքան օգտակար կլինի ձեզ, որքան զրնգուն ոսկե դրամները։ Վերցրեք հարյուր պիստոլը, բարեկամս, վերցրեք հարյուր պիստոլը։

Դ’Արտանյանին հենց միայն մեկ պատճառաբանություն էր պակասում, որպեսզի համաձայներ։ Վերջին պատճառաբանությունը նրան համոզիչ թվաց։ Բացի այդ, նա վախենում էր, որ եթե շարունակի համառել, Աթոսի աչքում եսասեր կերևա։ Եվ նա զիջեց ու որոշեց վերցնել հարյուր պիստոլը, որն իսկույն անգլիացին վճարեց նրան։

Այժմ արդեն երկու ընկերներին ոչ մի բան չէր խանգարում մեկնել։ Պանդոկապետի հետ հաշիվը փակեցին՝ բացի Աթոսի ձիուց տալով նաև վեց պիստոլ։ Դ’Արտանյանն ու Աթոսը նստեցին Պլանշեի և Գրիմոյի ձիերը, իսկ ծառաները ճանապարհ ընկան ոտքով, գլխներին դրած տանելով նաև թամբերը։

Որքան էլ վատն էին ձիերը, այնուամենայնիվ նրանք շուտով անցան իրենց ծառաներից և առաջինը հասան Կրևկեր։ Դեռ հեռվից նրանք տեսան Արամիսին, որը տխուր֊տրտում նստել էր լուսամուտի առաջ, ինչպես հեքիաթի «Աննա քույրիկը» և նայում էր հորիզոնը ծածկող փոշու քուլաներին։

— Է՜յ, Արամի՜ս, ի՜նչ ես տնկվել այդտեղ,— ձայն տվին երկու ընկերները։

— Ա՜խ, այդ դո՞ւք եք, դ’Արտանյան ... այդ դո՞ւք եք, Աթոս,— ասաց երիտասարդը։— Ես նստել ու մտածում եմ, ինչպե՞ս անցողական է լավ բանն այս աշխարհում, և իմ անգլիական ձին, որ հենց նոր անհայտացավ փոշու ամպերի մեջ, այս աշխարհի անհաստատության կենդանի օրինակը դարձավ։ Մեր ամբողջ կյանքը կարելի է արտահայտել երեք բառով. Erat, est, fuit^[109]։

— Այլ խոսքով ասա՞ծ,— հարցրեց դ’Արտանյանը, որն արդեն սկսել էր իսկությունը հասկանալ։

— Այլ խոսքով ասած՝ ինձ խաբեցին, վաթսուն լուիդոր մի ձիու համար, որը նրա քայլքից դատելով, մի ժամում կարող է հինգ լյո ճանապարհ վազել։

Դ’Արտանյանը և Աթոսը ծիծաղից թուլացան։

— Խնդրում եմ չբարկանաք ինձ վրա, սիրելի դ’Արտանյան,— ասաց Արամիսը,— գիտե՞ք, կարիքը օրենք չի ճանաչում։ Բացի այդ, ես ինքս ամենից ավելի եմ տուժել, որովհետև այն անխիղճ միջնորդը ինձնից առնվազն հիսուն լուիդոր գողացավ։ Ա՛յ, դուք ավելի տնտեսող մարդիկ եք. ինքներդ նստել եք ծառաների ձիերը, իսկ ծառաներին պատվիրել եք ձեր սքանչելի նժույգները բերել սանձից քաշելով, հանդարտ, շուտ֊շուտ դադար տալով։

Այդ պահին մի ինչ֊որ ֆուրգոն, որ մի քանի վայրկյան առաջ երևացել էր Ամիենի ճանապարհին, կանգ առավ պանդոկի առաջ, և նրանից դուրս եկան Պլանշեն ու Գրիմոն՝ թամբերը գլխներին բռնած։ Ֆուրգոնը դատարկ Փարիզ էր վերադառնում, և ծառաները խոստացել էին վարձի փոխարեն ամբողջ ճանապարհին խմեցնել ֆուրգոնը քշողներին։

— Ինչպե՞ս թե,— զարմացավ Արամիսը նրանց տեսնելով։— Միայն թամբե՞րն են մնացել։

— Հիմա հասկանո՞ւմ եք,— հարցրեց Աթոսը։

— Բարեկամներս, դուք վարվել եք ճիշտ այնպես, ինչպես ես եմ արել։ Ես էլ թամբը պահել եմ, ինքս էլ չգիտեմ ինչու։ Է՜յ, Բազե՛ն, վերցրեք իմ նոր թամբը և դրեք այս պարոնների թամբերի կողքին։

— Իսկ դուք ինչպե՞ս ազատվեցիք ձեր քահանաներից,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Հետևյալ օրը ես նրանց ճաշի հրավիրեցի. ի դեպ, այստեղ հիանալի գինի կա։ Եվ նրանց այնպես խմեցրի, որ կյուրեն ինձ արգելեց բաժանվել զինվորական մարդկանցից, իսկ ճիզվիտը խնդրեց միջնորդել, որ իրեն էլ հրացանակիր ընդունեն։

— Բայց միայն առանց դիսերտացիայի,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Առանց դիսերտացիայի, ես պահանջում եմ դիսերտացիան վերացնել։

— Այն օրից,— շարունակեց Արամիսը,— իմ կյանքը շատ հաճելի է անցնում։ Ես սկսել եմ միավանկ տողերով պոեմ գրել։ Դա բավական դժվար բան է, բայց ամեն բանի գլխավոր արժանիքը հենց դժվարությունն է։ Բայց բովանդակությունը սիրային է, ես ձեզ կկարդամ առաջին երգը, դա չորս հարյուր տողից է բաղկացած և կարդացվում է մեկ րոպեում։

— Գիտե՞ք ինչ, սիրելի Արամիս,— ասաց դ’Արտանյանը լատիներեն չէր սիրում,— դժվարության արժանիքին ավելացրեք հակիրճության արժանիքը, և դուք կարող եք համոզված լինել, որ ձեր պոեմը առնվազն երկու արժանիք կունենա։

— Բացի դրանից,— շարունակեց Արամիսը,— նա ազնիվ կրքերով է տոգորված, դուք ինքներդ կհամոզվեք դրանում։ Այդպես ուրեմն, բարեկամներս, նշանակում է՝ մենք Փարիզ ենք վերադառնում։ Բրա՛վո։ Ես պատրաստ եմ։ Մենք նորից կտեսնենք մեր պանծալի Պորտոսին, ես ուրախ եմ։ Չեք կարող երևակայել, թե ինչպես էի կարոտում ես այդ պարզամիտ հսկային։ Ա՛յ, նա չի ծախի իր ձին, թեկուզ մի ամբողջ թագավորություն առաջարկեն նրան։ Կուզենայի շուտ տեսնել, թե որքան գեղեցիկ է նա իր նժույգի վրա, այն էլ նոր թամբով նժույգի։ Հավատացած եմ, որ նա նման կլինի Մեծ Մողոլին^[110]։

Բարեկամները մի ժամ դադար առան, որպեսզի ձիերը հանգստանան։ Արամիսը պանդոկապետի հետ հաշիվը փակեց, Բազենին ֆուրգոն նստեցրեց իր ընկերների հետ, և բոլորը ճանապարհ ընկան Պորտոսի մոտ։

Պորտոսն արդեն առողջացել էր, այնքան գունատ չէր, որքան դ’Արտանյանի առաջին այցելության ժամանակ և նստած էր մի սեղանի առաջ, որի վրա չորս հոգու ուտելիք կար, թեև ինքը մենակ էր։ Ճաշը բաղկացած էր գերազանց պատրաստված մսեղենից, ընտիր գինիներից և սքանչելի մրգերից։

— Բարի գալո՜ւստ, պարոնա՛յք,— ասաց Պորտոսը տեղից վեր կենալով,— լավ ժամանակին եկաք, ես հենց նոր եմ սեղան նստել, և դուք կճաշեք ինձ հետ։

— Օհո՜,— ասաց դ’Արտանյանը,— կարծես այս շշերը նրանցից չեն, որ Մուշկետոնը որսում էր իր պարանով։ Ահա այս էլ հորթի միս, այս էլ ֆիլե...

— Ես կազդուրվում եմ...— ասաց Պորտոսը,— ես, գիտե՞ք, կազդուրվում եմ։ Ախր ոչ մի բան այնքան չի մաշում մարդուն, որքան այդ անիծյալ հոդախախտումը։ Իսկի պատահե՞լ է, որ դուք ոտքի հոդախախտում ստանաք, Աթոս։

— Բայց հիշում եմ, որ Ֆերու փողոցում տեղի ունեցած ընդհարման ժամանակ ես սուսերով վիրավորվեցի և այդ վերքից երկուս ու կես շաբաթ հետո ինձ զգում էի ճիշտ այնպես, ինչպես դուք հիմա։

— Բայց կարծեմ այս ճաշը միայն ձեզ համար չի՞ նախատեսվել, սիրելի Պորտոս,— հարցրեց Արամիսը։

— Ոչ,— ասաց Պորտոսը։— Ես սպասում էի մոտերքում ապրող մի քանի ազնվականի, բայց նրանք հենց նոր մարդ էին ուղարկել ասելու, որ չեն գալու։ Դուք կփոխարինեք նրանց, և ես դրանից ոչինչ չեմ կորցնի։ Է՜յ, Մուշկետո՛ն, աթոռներ բեր և շշերի թիվը կրկնապատկիր։

— Գիտե՞ք թե մենք ինչ ենք ուտում հիմա,— հարցրեց Աթոսը մի քանի րոպե հետո։

— Ինչպես չէ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ինչ վերաբերում է ինձ, ես ուտում եմ գիրացրած հորթի միս՝ կանկարով և ուղեղով համեմված։

— Իսկ ես՝ ոչխարի ֆիլե,— ասաց Պորտոսը։

— Իսկ ես՝ հավի կուրծք,— ասաց Արամիսը։

— Դուք բոլորդ էլ սխալվում եք, պարոնայք,— լրջորեն առարկեց Աթոսը։— Դուք ուտում եք ձիու միս։

— Դե լա՜վ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ձիու մի՜ս,— կրկնեց Արամիսը՝ զզվանքով դեմքը ծռմռելով։

Միայն Պորտոսն էր, որ ոչինչ չպատասխանեց։

— Այո, ձիու միս։ Ճիշտ չէ՞, Պորտոս, որ մենք ձիու միս ենք ուտում։ Եվ այն էլ գուցե թե թամբն էլ հետը։

— Ոչ, պարոնայք, ես թամբը պահել եմ,— ասաց Պորտոսը։

— Իսկապես, մենք բոլորս էլ մի պտուղ ենք,— ասաց Արամիսը։— Ասես պայմանավորված լինենք։

— Ի՛նչ արած,— ասաց Պորտոսը,— այդ ձին անհարմարության զգացում էր առաջացնում իմ հյուրերի մեջ, և ես չէի ուզում ստորացնել նրանց։

— Մանավանդ ձեր դքսուհին դեռևս հանքային ջրերումն է, չէ՞,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Դեռևս այո,— պատասխանեց Պորտոսը։— Եվ այն էլ, գիտե՞ք, իմ ձին այնպես էր դուր եկել նահանգապետին— դա մեկն է այն պարոններից, որոնց ես այսօր սպասում էի ճաշին— որ ես նրան տվի։

— Նրան տվի՞ր,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Օ՜, աստված իմ։ Այո, հենց այդպես, տվի,— ասաց Պորտոսը,— որովհետև ձին անվիճելիորեն արժեր հարյուր հիսուն լուիդոր, իսկ այն գծուծ մարդը ութսունից ավելի վճարել չէր համաձայնում։

— Առանց թամբի՞,— հարցրեց Արամիսը։

— Այո, առանց թամբի։

— Նկատեցեք, պարոնայք,— ասաց Աթոսը,— որ Պորտոսը, ինչպես միշտ, մեզնից ավելի ձեռնտու գործ է բռնել։

Հնչեցին ծիծաղի բարձրագոչ պոռթկումներ, որոնք բոլորովին շփոթեցրին խեղճ Պորտոսին, բայց նրան բացատրեցին այդ ծիծաղի պատճառը, և նա էլ, ինչպես միշտ, միացավ նրան աղմուկով։

— Ուրեմն մենք բոլորս փող ունե՞նք,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Բացի ինձնից,— առարկեց Աթոսը,— Արամիսի իսպանական գինին ինձ այնպես դուր եկավ, որ ես պատվիրեցի մեր ծառաների ֆուրգոնին բարձել մի վաթսուն շիշ, և այդ խիստ թեթևացրեց իմ քսակը։

— Իսկ ես,— ասաց Արամիսը,— երևակայեցեք, ես մինչև վերջին սուն տվի Մոնդիդիեի եկեղեցուն ու Ամիենի վանքին, և բացի մի քանի անհետաձգելի պարտքեր վճարելուց, նաև պատարագներ պատվիրեցի, պարոնայք, որ պետք է կատարեն ինձ և ձեզ համար և որոնք, ես հավատացած եմ, մեզ բոլորիս օգուտ կբերեն։

— Իսկ իմ հոգախախտո՞ւմը,— ասաց Պորտոսը։— Դուք կարծում եք այդ հոդախախտումն ինձ վրա ոչինչ չնստե՞ց։ Էլ չեմ խոսում Մուշկետոնի վերքի մասին, որի համար ես ստիպված էի բժիշկ հրավիրել օրական երկու անգամ և այն էլ նա կրկնակի վարձ էր ստանում այն պատճառով, որ այդ անասուն Մուշկետոնը վերք էր ստացել այնպիսի տեղից, որը սովորաբար ցույց են տալիս միայն բժշկին։ Ես նրան զգուշացրել եմ, որ այսուհետև այդպիսի վերք չստանա։

— Դե՛հ, ինչ արած,— ասաց Աթոսը՝ նշանակալից նայելով դ’Արտանյանին ու Արամիսին,— տեսնում եմ, որ դուք հիանալի եք վարվել խեղճ տղայի հետ։ Բարեսիրտ տիրոջն այդպես էլ վայել է։

— Կարճ ասած,— շարունակեց Պորտոսը,— իմ բոլոր ծախսերը վճարելուց հետո ինձ մոտ էլի մոտ երեսուն էքյու կմնա։

— Իսկ ինձ մնացել է մոտ տասը պիստոլ,— ասաց Արամիսը։

— Ուրեմն, երևում է, մենք հարուստ մարդիկ ենք ձեր համեմատությամբ,— ասաց Աթոսը։— Ինչքա՞ն է մնացել ձեր հարյուր պիստոլից, դ’Արտանյան։

— Հարյուր պիստոլի՞ց։ Ամենից առաջ այդ հարյուր պիստոլից հիսունը տվել եմ ձեզ։

— Մի՞թե։

— Չե՞ք հիշում, գրողը տանի։

— Ա՜խ, այո, հիշեցի, միանգամայն ճիշտ է։

— Վեց պիստոլ վճարել եմ պանդոկապետին։

— Ի՜նչ անասունն է այդ պանդոկապետը։ Ինչո՞ւ տվիք նրան վեց պիստոլ։

— Ախր դուք ինքներդ ասացիք, որ վեց պիստոլ տամ նրան։

— Ճշմարիտ ես ասում, ես չափից ավելի բարեսիրտ մարդ եմ։ Կարճ ասած՝ որքա՞ն է մնացորդը։

— Քսանհինգ պիստոլ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Իսկ ինձ մոտ... — ասաց Աթոսը գրպանից ինչ֊որ մանրուք հանելով,— ինձ մոտ...

— Ձեզ մոտ ոչինչ չկա...

— Իսկապես այնքան քիչ է, որ նույնիսկ չարժե խառնել ընդհանուր գումարին։

— Հիմա եկեք հաշվենք, որքան ունենք բոլորս միասին։ Պորտո՞ս։

— Երեսուն էքյու։

— Արամի՞ս։

— Տասը պիստոլ։

— Դո՞ւք, դ’Արտանյան։

— Քսանհինգ։

— Որքա՞ն է ընդամենը,— հարցրեց Աթոսը։

— Չորս հարյուր յոթանասունհինգ լիվր,— ասաց դ’Արտանյանը, որը հաշվում էր Արքիմեդի պես։

— Փարիզ հասնելուց հետո մեզ էլի չորս հարյուր լիվրից ավելի գումար մնացած կլինի,— ասաց Պորտոսը,— չհաշված թամբերը։

— Իսկ ի՞նչ կանենք էսկադրոնային ձիերը,— հարցրեց Արամիսը։

— Ի՛նչ կա որ։ Մեր ծառաների չորս ձիերը կդարձնենք երկու ձի տերերի համար և խաղի մեջ կդնենք դրանք։ Չորս հարյուր լիվրը կես ձի կդառնա ոտքով գնացողներից մեկի համար, հետո մենք թափ կտանք մեր գրպանները և մնացորդները կտանք դ’Արտանյան, նա թեթև ձեռք ունի, կգնա խաղալու առաջին իսկ խաղատանը, այ թե ինչ։

— Դեհ, եկեք ճաշենք,— ասաց Պորտոսը,— ճաշը պաղում է։

Եվ այսպես, ապագայի նկատմամբ հանգիստ լինելով, չորս ընկերները փառավորապես ճաշեցին, որի մնացորդները տվին պ.պ. Մուշկետոնին, Բազենին, Պլանշեին և Գրիմոյին...

Փարիզում դ’Արտանյանին սպասում էր պարոն դը Տրևիլի նամակը, որը տեղեկացնում էր, թե նրա խնդիրը բավարարված է, և թագավորը ողորմածաբար թույլատրում է նրան մտնելու հրացանակիրների շարքերը։

Քանի որ հենց այս էր այն ամենը, ինչ երազում էր դ’Արտանյանը, չխոսելով, իհարկե, տիկին Բոնասիեին գտնելու ցանկության մասին, ապա նա ցնծությամբ շտապեց իր ընկերների մոտ, որոնցից բաժանվել էր ընդամենը մի կես ժամ առաջ և նրանց գտավ խիստ տխուր ու մտախոհ վիճակում։ Երեքն էլ խորհրդի էին հավաքվել Աթոսի մոտ, իսկ այդ նշան էր, որ դրությունը լուրջ է։

Պ֊րն դը Տրևիլը հենց նոր նրանց հայտնել էր, որ նորին մեծությունը հաստատ որոշել է ռազմական գործողությունները սկսել մայիսի մեկին, ուստի նրանք պետք է անհապաղ ձեռք բերեն ամբողջ անհրաժեշտ հանդերձանքը։

Չորս փիլիսոփաները բոլորովին շփոթված իրար էին նայում, երբ խոսքը կարգապահությանն էր վերաբերում, պ֊րն դը Տրևիլը կատակ անել չէր սիրում։

— Իսկ որքա՞ն կարժենա այդ հանդերձանքը,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Օ՜, դրությունը շատ վատ է,— ասաց Արամիսը։— Մենք հենց նոր հաշիվ արինք, այն էլ շատ խնայողաբար, սպարտացու պես, բայց և այնպես պարզվեց, որ յուրաքանչյուրիս առնվազն հազար հինգ հարյուր լիվր է հարկավոր։

— Հազար հինգ հարյուրը բազմապատկած չորսով կանի վեց հազար լիվր,— ասաց Աթոսը։

— Ինձ թվում է,— ասաց դ’Արտանյանը,— որ եթե մեզնից յուրաքանչյուրը հազար լիվր ունենա... ճիշտ է, ես հաշվում եմ ո՛չ որպես սպարտացի, այլ որպես դատախազ^[111]...

«Դատախազ» խոսքի վրա Պորտոսը նկատելիորեն աշխուժացավ։

— Գիտե՞ք ինչ,— ասաց նա,— ես մի ծրագիր ունեմ։

— Դա էլ մի բան է։ Ես ծրագրի ստվեր էլ չունեմ,— ասաց Աթոսը։— Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, պարոնայք, ապա մեր շարքերը մտնելու երջանկությունը նրան զրկել է բանականությունից։ Հազար լի՜վր։ Հավատացնում եմ ձեզ, որ հենց միայն ինձ հարկավոր է երկու հազար։

— Չորս անգամ երկու՝ ութ,— վրա բերեց Արամիսը։— Ուրեմն մեր հանդերձավորման համար հարկավոր է ութ հազար լիվր։ Թեև, ճիշտ է, թամբեր մենք արդեն ունենք։

— Եվ բացի դրանից,— ասաց Աթոսը մի պահ սպասելով, մինչև դ’Արտանյանը, որը գնում էր պ֊րն դը Տրևիլին շնորհակալություն հայտնելու, դուռը ծածկի իր հետևից,— և բացի դրանից, այն սքանչելի ադամանդը, որ շողշողում է մեր ընկերոջ մատին։ Գրողը տանի։ Դ’Արտանյանն այնքան լավ ընկեր է, որ հազիվ թե իր ընկերներին դժվարին դրության մեջ թողնի, երբ իր մատին այդպիսի մի գանձ է կրում։

XXIX. Ջանքեր հանդերձավորման համար

Ինքնին հասկանալի է, որ չորս ընկերներից ամենից ավելի մտահոգված էր դ’Արտանյանը, թեև որպես գվարդիական, նրա հանդերձավորումն ավելի դյուրին էր, քան պարոն հրացանակիրներինը, որոնք նշանավոր ծագում ունեցող մարդիկ էին։ Բայց մեր երիտասարդ գասկոնացին, որը, ինչպես ընթերցողն էլ կարող է նկատած լինել, աչքի էը ընկնում իր հեռատեսությամբ և համարյա ժլատությամբ, միևնույն ժամանակ (մարդ ինչպե՞ս բացատրի այսպիսի հակասությունը) համարյա ավելի շատ սնափառ էր, քան նույնիսկ Պորտոսը։ Ճիշտ է, բացի իր սնափառությունը բավարարելու հոգսերից դ’Արտանյանը միաժամանակ ուրիշ անհանգստություն էլ ուներ, որ ավելի քիչ եսասիրական բնույթ ուներ։ Չնայած տիկին Բոնասիեի մասին արված բոլոր հարցուփորձերին, նրան չհաջողվեց որևէ տեղեկություն իմանալ։

Պ֊րն դը Տրևիլը տիկին Բոնասիեի մասին պատմել էր թագուհուն։ Թագուհին չէր իմանում, թե որտեղ է արդուզարդի վաճառականի երիտասարդ կինը և խոստացել էր որոնումներ սկսել, սակայն այդ խոստումը շատ անորոշ բան էր և ամենևին չէր հանգստացնում դ’Արտանյանին։

Աթոսը իր սենյակից դուրս չէր գալիս։ Նա որոշել էր ոչ մի քայլ չանել հանդերձանք ձեռք բերելու համար։

— Մենք դեռ երկու շաբաթ ժամանակ ունենք,— ասում էր նա իր ընկերներին,— եթե մինչև այդ երկու շաբաթվա վերջը ես ոչ մի բան չգտնեմ կամ, ավելի ճիշտ՝ ոչ մի բան ինձ չգտնի, ապա ես, որպես իսկական կաթոլիկ, որը չի ցանկանում գնդակը խփել իր ճակատին, կռիվ կսկսեմ նորին սրբազնության չորս գվարդիականի կամ ութ անգլիացու հետ և կկռվեմ այնքան, մինչև որ սրանցից մեկն ու մեկը կսպանի ինձ, մի բան, որ նկատի ունենալով նրանց թիվը միանգամայն անխուսափելի է։ Այն ժամանակ մարդիկ կասեն, որ ես թագավորի համար եմ մեռել, հետևապես ես իմ պարտքը կատարած կլինեմ առանց հանդերձանքի կարիք ունենալու։

Պորտոսը ձեռքերը մեջքին դրած քայլում էր սենյակում, գլուխն օրորում ու կրկնում.

— Ես իմ ծրագիրը կիրականացնեմ։

Արամիսը՝ մռայլ և մազերն անփույթ սանրած՝ ոչ սի խոսք չէր ասում։

Այս բոլոր չարագուշակ նշանները պարզ ցույց էին տալիս, որ ընկերների խմբում լիակատար վհատություն էր թագավորում։

Ծառաներն էլ իրենց հերթին Իպոլիտի^[112] մարտական ձիերի նման բաժանում էին իրենց տերերի տխուր վիճակը։ Մուշկետոնը պաքսիմատ էր չորացնում, Բազենը, որ միշտ աչքի էր ընկնում բարեպաշտական հակումներով, եկեղեցուց դուրս չէր գալիս։ Պլանշեն ճանճերն էր հաշվում, իսկ Գրիմոն, որին նույնիսկ ընդհանուր վհատությունը չէր կարող ստիպել խախտել իր տիրոջ պատվիրած լռությունը, այնպես էր հառաչում, որ անգամ քարի գութը կարող էր շարժել։

Երեկ ընկերները— որովհետև, ինչպես մենք վերը ասացինք, Աթոսը երդվել էր ոչ մի քայլ չանել հանդերձավորման համար,— այսպես ուրեմն, երեք ընկերները տանից դուրս էին գալիս վաղ առավոտյան և վերադառնում էին շատ ուշ։ Նրանք թափառում էին փողոցներում և դիտում սալահատակի ամեն մի քարը, ասես նայում էին, թե որևէ մի անցորդ չի՞ գցել իր քսակը։

Նրանք ամեն մի հանդիպած բանի այնպես ուշադիր էին նայում, թվում էր, թե ինչ֊որ մարդ են որոնում։ Իսկ երբ հանդիպում էին իրար, հուսահատական հայացքներ էին փոխանակում, ասես հարցնում էին. «Է՛, ոչինչ չե՞ս գտել»։

Սակայն Պորտոսը, որն առաջինն էր կազմել իր ծրագիրը և շարունակում էր համառորեն մտածել նրա մասին, առաջինն էլ սկսեց այդ ծրագրի կենսագործումը։ Նա, մեր այդ պատվարժան Պորտոսը, եռանդուն մարդ էր։ Մի անգամ դ’Արտանյանը նկատելով, որ Պորտոսը գնում է դեպի Սեն Լե եկեղեցին, ասես մի ինչ֊որ մղումով հետևեց նրան։ Սուրբ վանքը մտնելուց առաջ Պորտոսը բեղերը ոլորեց և սուր մորուքը շոյեց, մի բան, որ ցույց էր տալիս նրա ամենամարտաշունչ մտադրությունը։ Դ’Արտանյանը գնաց նրա հետևից, աշխատելով աչքին չերևալ։ Պորտոսը հենվեց մի սյան։ Դ’Արտանյանը, աննկատ մնալով նրանից, հենվեց նույն սյունին, բայց հակառակ կողմից։

Այդ ժամանակ քահանան հենց քարոզ էր կարդում, և եկեղեցին լիքն էր մարդկանցով։ Օգտվելով այդ հանգամանքից՝ Պորտոսն սկսեց գաղտագողի դիտել կանանց։ Մուշկետոնի ջանքերի շնորհիվ հրացանակրի արտաքինն ամենևին չէր արտահայտում այն վհատությունը, որ տիրապետում էր նրա հոգուն։ Ճիշտ է, գլխարկը մի քիչ մաշված էր, փետուրը մի փոքր խունացած, հագուստը մի քիչ գունաթափ և ժանյակները խիստ քրքրված, սակայն կիսախավարի մեջ այդ բոլոր մանրամասնությունները կորչում էին, և Պորտոսն էլի նույն գեղեցկատես Պորտոսն էր։

Դ’Արտանյանի և Պորտոսի հենված սյունից ամենից ավելի մոտիկ գտնվող նստարանին դ’Արտանյանը տեսավ մի չափահաս գեղեցկուհու, սև գլխարկով, ինքը մի փոքր դեղնած էր, ոսկրոտ, բայց գլուխը պահում էր բարձր՝ մեծամտորեն։ Պորտոսի հայացքը գաղտնաբար կանգ առավ այդ տիկնոջ վրա, ապա սահեց առաջ, դեպի եկեղեցու խորքը։

Տիկինն էլ իր հերթին կարմրատակելով՝ շուտ֊շուտ հայացքներ էր գցում Պորտոսի վրա, որի աչքերը սկսեցին թափառել եկեղեցում։ Ակներև էր, որ նրա այդ վարմունքը կպչում էր սև գլխարկավոր տիկնոջ սրտին, նա արյունոտելու չափ կծում էր շրթունքները, քորում էր քթի ծայրը և հուսահատ շուռումուռ գալիս նստարանի վրա։

Այս բանը նկատելով՝ Պորտոսը նորից բեղերը ոլորեց, կրկին անգամ մորուքը շոյեց և սկսեց նշաններ անել բեմի մոտ նստած մի տիկնոջ, որը ոչ միայն գեղեցիկ էր, այլև, ըստ երևույթին, նշանավոր տոհմից էր, որովհետև նրա հետևում կանգնած էին մի նեգր, որը նրա ծնրադրության բարձն էր բերել, և մի սպասուհի, որը ձեռքին ուներ աղոթագրքի տոպրակը, որի վրա ասեղնագործված էր մի զինանիշ։

Սև գլխարկավոր տիկինը հետևեց Պորտոսի հայացքին և տեսավ, որ այդ հայացքը կանգ է առնում թավշակար բարձ ունեցող տիկնոջ վրա, որի հետևում կանգնած էին նեգրն ու սպասուհին։

Մինչդեռ Պորտոսը վարպետ խաղ էր խաղում. նա աչքով էր անում, մատները հպում էր շուրթերին, սպանիչ ժպիտներ էր ուղարկում, որոնք իրականում սպանում էին դեպի նա շուռ եկած գեղեցկուհուն։

Վերջապես իր կրծքին խփելով, ասես «mea culpa»^[113] արտասանելով՝ տիկինը այնպիսի մի բարձրաձայն «հըմ» արձակեց, որ բոլորը, նույնիսկ կարմիր բարձավոր տիկինը, շուռ եկան նրա կողմը։ Պորտոսը կարողացավ իրեն զսպել. նա ամեն ինչ հասկացավ, բայց խուլ ձևացավ։

Կարմիր բարձավոր տիկինը իսկապես շատ գեղեցիկ էր և ուժեղ տպավորություն գործեց սև գլխարկավոր տիկնոջ վրա, որը ի դեմս նրա իսկապես վտանգավոր ախոյան էր տեսնում, Պորտոսի վրա ևս, որը գտնում էր, որ նա շատ ավելի գեղեցիկ է սև գլխարկավոր տիկնոջից, դ’Արտանյանի վրա ևս, որը ճանաչեց, որ դա հենց այն տիկինն է, որին ինքը տեսել էր Մենգում, Կալեում ու Դուվրում և որին իրեն հալածող սպիավոր մարդն անվանում էր միլեդի։

Աչքը չհեռացնելով կարմիր բարձավոր տիկնոջից, դ’Արտանյանը շարունակում էր հետևել Պորտոսի շարժուձևերին, որը շատ էր հետաքրքրում նրան։ Նա մտածեց, որ սև գլխարկավոր տիկինը հենց ինքը՝ Արջի փողոցում ապրող դատախազի կինն է, մանավանդ, որ Սեն Լե եկեղեցին առանձնապես հեռու չէր այնտեղից։

Հետագա հետևություններում՝ դ’Արտանյանը նաև մտածեց, որ Պորտոսը ուզում է դատախազի կնոջից վրեժ լուծել Շանտիլիեում կրած իր պարտության համար, երբ այդ կինն այնպիսի համառություն ցուցաբերեց իր քսակի նկատմամբ։

Սակայն դ’Արտանյանը նկատեց նաև, որ ոչ ոք, վճռականապես ոչ ոք չէր արձագանքում Պորտոսի սիրազեղ հայացքներին։ Այդ բոլորը միայն ցնորք էին ու պատրանք, բայց մի՞թե իսկական սիրո, իսկական խանդի համար գոյություն ունի այլ իրականություն, քան պատրանքն ու ցնորքն է։

Քարոզը վերջացավ։ Դատախազի կինը գնաց դեպի սուրբ մեռոնի սկիհը։ Պորտոսը նրա առաջն անցավ և փոխանակ մատը խրելու, ամբողջ ձեռքը խրեց սկիհի մեջ։ Դատախազի կինը ժպտաց, կարծելով թե Պորտոսն իր համար է անում այդ, բայց նրան սպասում էր մի անակնկալ ու դաժան հիասթափություն, երբ տիկինը նրանից մի երեք քայլ էր հեռու, Պորտոսը շուռ եկավ և հայացքը հառեց կարմիր բարձավոր տիկնոջ վրա, որը տեղից վեր էր կացել և այժմ մոտենում էր նեգրի և սպասուհու ուղեկցությամբ։

Երբ կարմիր բարձավոր տիկինը արդեն Պորտոսի կողքին էր, վերջինս սկիհից հանեց իր մեռոնաթաթախ ձեռքը։ Չքնաղ տիկինը իր քնքուշ թաթիկը դիպցրեց Պորտոսի ահագին ձեռքին, ժպտաց, երեսին խաշ հանեց և դուրս գնաց եկեղեցուց։

Այդ չափից դուրս էր. դատախազի կինն այլևս չէր կասկածում, որ այդ տիկնոջ և Պորտոսի միջև սիրային կապ կա։ Եթե նա մի նշանավոր տիկին լիներ, կուշաթափվեր, բայց նա միայն դատախազի կին էր և բավարարվեց նրանով, որ իր ցասումը զսպելով՝ հրացանակրին ասաց.

— Ա՜խ, ա՜յ թե ինչ, պարոն Պորտոս, նշանակում է դուք այլևս ինձ մեռոն չե՞ք առաջարկում։

Նրա ձայնի վրա Պորտոսը ցնցվեց, ինչպես մի մարդ, որն արթնանում է հարյուրամյա քնից։

— Տի... տիրուհի՜,— գոչեց նա։— Այդ դո՞ւք եք։ Ինչպե՞ս է ձեր ամուսինը, ամենահարգելի պարոն Կոկնարը։ Ի՛նչ է, էլի առաջվա պես ժլա՞տն է։ Այդ որտե՞ղ են եղել իմ աչքերը։ Ինչպե՞ս է եղել, որ երկու ժամ տևող քարոզի ընթացքում ես չեմ նկատել ձեզ։

— Ես նստած էի ձեզնից երկու քայլի վրա, պարոն,— պատասխանեց դատախազի կինը,— բայց դուք ինձ չնկատեցիք, որովհետև աչք չէիք կտրում այն գեղեցիկ տիկնոջից, որին հենց նոր մեռոն մատուցեցիք։

Պորտոսը շփոթված ձևացավ։

— Ա՜խ, ա՜յ թե ինչ,— ասաց նա,— դուք այդ տեսա՞ք...

— Կույր պետք էր լինել չտեսնելու համար։

— Այո,— անփութորեն ասաց Պորտոսը,— դա մի դքսուհի է, իմ բարեկամուհին։ Իր ամուսնու խանդոտության պատճառով մեզ համար շատ դժվար է հանդիպել իրար, և ահա ինձ իմաց է տվել, որ այսօր գալու է այս խղճուկ եկեղեցին, այսպիսի մի խուլ անկյուն, միայն նրա համար, որ կարողանա ինձ տեսնել։

— Պարոն Պորտոս,— ասաց դատախազի կինը,— արդյոք այնքան բարի չե՞ք լինի, որ մի հինգ րոպեով ձեր թևը տաք ինձ։ Ես ուզում էի խոսել ձեզ հետ։

— Սիրով, տիրուհիս,— պատասխանեց Պորտոսը աննկատելի աչքով անելով ինչպես մի խաղամոլ, որը պատրաստվում է մի ճարպիկ քայլ անելու։

Այդ րոպեին նրանց կողքով անցավ դ’Արտանյանը, որը հետևում էր միլեդիին։ Նա նայեց Պորտոսին և նկատեց նրա հաղթական հայացքը։

«Էհե՜,— ինքն իրեն մտածեց նա՝ անելով մի հետևություն, որ լիովին համապատասխանում էր այդ թեթևամիտ դարաշրջանին հատուկ զարմանալի թեթև բարքերի ոգուն,— չգիտեմ ով ինչպես, բայց Պորտոսն անպայման նշանակված ժամանակին հանդերձավորված կլինի»։

Հնազանդվելով դատախազի կնոջ ձեռքսեղմումին, ինչպես մակույկն է հնազանդվում ղեկին, Պորտոսը հասավ Սեն Մագլուար վանքի բակը, որը երկու կողմերից ցանկապատված մի առանձնացած վայր էր։ Ցերեկն այնտեղ կարելի էր տեսնել միայն մուրացկանների, որոնք ինչ֊որ բան էին ծամում, և մեկ էլ խաղացող երեխաների։

— Ա՜խ, պարոն Պորտոս,— գոչեց դատախազի կինը, համոզվելով, որ բացի այդ անկյան մշտական հաճախորդներից, ուրիշ ոչ ոք չի կարող տեսնել ու լսել նրանց,— ա՜խ, պարոն Պորտոս, դուք երևի սրտեր որսացող սոսկալի մարդ եք։

— Ե՞ս, տիրուհի,— հարցրեց Պորտոսը կուրծքը դուրս գցելով։— Ինչո՞ւ եք այդպես կարծում։

— Հապա այն նշանները, որ դուք հենց նոր անում էիք, հապա մեռոնը։ Ո՞վ է այդ տիկինը, որի հետ նեգր և սպասուհի կային։ Երևի առնվազն իշխանուհի է նա։

— Սխալվում եք,— պատասխանեց Պորտոսը,— նա ընդամենը դքսուհի է։

— Իսկ սուրհանդակը, որ սպասում էր նրան մուտքի մոտ, իսկ կառեթը, շքեղ հագուստով կառապանը, որը տեղում նստած նրան էր սպասում։

Պորտոսը չէր նկատել ո՛չ սուրհանդակին, ո՛չ կառեթը, բայց տիկին Կոկնարը կանացի խանդոտ հայացքով ամեն ինչ տեսել էր։

Պորտոսն ափսոսաց, որ կարմիր բարձավոր տիկնոջը միանգամից իշխանուհի չի անվանել։

— Ա՜խ, պարոն Պորտոս,— հառաչանքով շարունակեց դատախազի կինը,— ձեզ երես են տվել գեղեցիկ կանայք։

— Դուք ինքներդ էլ հասկանում եք,— պատասխանեց Պորտոսը,— որ այնպիսի արտաքինով, ինչպիսին շնորհել է ինձ բնությունը, ես սիրային արկածների պակասություն չեմ ունենա։

— Օ՜, աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ մոռացկոտ են տղամարդիկ,— գոչեց դատախազի կինը աչքերը երկինք գցելով։

— Այնուամենայնիվ այնքան մոռացկոտ չեն, որքան կանայք,— պատասխանեց Պորտոսը։— Այ ես... համարձակորեն կարող եմ ասել, տիրուհի, որ ձեր զոհը դարձա, երբ վիրավոր, մեռնում էի բժիշկների կողմից լքված, երբ ես, նշանավոր տոհմի շառավիղս, հավատալով ձեր բարեկամությանը, քիչ մնաց պիտի մեռնեի նախ՝ վերքից, ապա՝ քաղցից, ընկած լինելով Շանտիլիեի աղքատիկ հյուրանոցում, մինչդեռ դուք պատասխանի էլ չարժանացրիք իմ բոցաշունչ նամակները, որ ես գրում էի ձեզ։

— Լսեցեք ինձ, պարոն Պորտոս...— մրմնջաց դատախազի կինը, զգալով, որ համեմատած այն ամենի հետ, ինչպես վարվում էին ամենաանվանի տիկինները, ինքն իրոք մեղավոր է եղել։

— Ես, որ ձեր պատճառով զոհաբերեցի բարոնուհի դը...

— Ես այդ գիտեմ։

— ...կոմսուհի դը...

— Օ՜, աստվա՜ծ իմ, Պորտոս, խնայեցեք ինձ։

— ...դքսուհի դը...

— Պարոն Պորտոս, մեծահոգի եղեք։

— Լավ, տիրուհի, ես լռում եմ։

— Բայց, ախր, իմ ամուսինը վարկի մասին լսել անգամ չի ուզում։

— Տիկին Կոկնար,— ասաց Պորտոսը,— հիշեցեք ձեր առաջին նամակը, որ դուք գրել էիք ինձ և որն ընդմիշտ տպավորվել է իմ հիշողության մեջ։

Դատախազի կինը խորը հառաչանք արձակեց։

— Բանն այն է, որ դուք իսկապես խիստ մեծ գումար էիք խնդրել։

— Տիկին Կոկնար, ես ձեզ նախապատվությունը տվեցի։ Բավական էր, որ գրեի դքսուհի դը... բայց ես նրա անունը չեմ տա, որովհետև միշտ խնայում եմ կնոջ պատիվը։ Մի խոսքով, բավական էր, որ ես նրան գրեի, և նա իսկույն կուղարկեր ինձ մեկ ու կես հազար։

Դատախազի կինը արցունք թափեց։

— Պարոն Պորտոս,— ասաց նա,— երդվում եմ ձեզնով, որ ես դաժանորեն պատժված եմ, և եթե ապագայում նույնպիսի դրության մեջ լինեք, բավական է միայն, որ ինձ դիմեք։

— Ինչպե՜ս չեք ամաչում դուք, տիկին,— ասաց Պորտոսը՝ զայրացած ձևանալով։— Խնդրում եմ ձեզ չխոսենք փողի մասին, դա ստորացուցիչ է։

— Ուրեմն դուք այլևս չե՞ք սիրում ինձ,— դանդաղ ու տխուր հարցրեց դատախազի կինը։

Պորտոսը վեհաշուք լռություն պահպանեց։

— Ավա՜ղ, ձեր այդ պատասխանը, ես հասկանում եմ։

— Հիշեցեք այն վիրավորանքը, որ դուք հասցրել եք ինձ, տիկին։ Այդ վիրավորանքը թաղված է այստեղ,— ասաց Պորտոսը ձեռքը ամուր սեղմելով սրտին։

— Հավատացեք, ես կհարթեմ այն, սիրելի Պորտոս։

— Եվ ի՞նչ էի խնդրել ես ձեզնից,— շարունակեց Պորտոսը ամենամիամիտ ձևով ուսերը թոթվելով։— Պարտք տալ ինձ, միմիայն պարտք։

— Վերջիվերջո ես հո անխելք չեմ, ես գիտեմ, տիկին Կոկնար, որ դուք հարուստ չեք և որ ձեր ամուսինը իր մոտ եկած հայցատերերից վերջին խղճուկ էքյուներն է քամում։ Ուրիշ բան է, եթե դուք կոմսուհի լինեիք, մարքիզուհի կամ դքսուհի, օ՜, այն ժամանակ ձեր վարմունքը բոլորովին աններելի կլիներ։

Դատախազի կինը նեղացավ։

— Գիտե՞ք արդյոք, պարոն Պորտոս,— ասաց նա,— որ իմ դրամատուփը, թեև այն ընդամենը մի դատախազի կնոջ դրամատուփ է, շատ ավելի տռուզ է լցրած դրամով, քան ձեր այդ բոլոր սնանկացած սեթևեթ կանանց դրամատուփերը։

— Այդ դեպքում, տիկին Կոկնար, դուք կրկնակի եք վիրավորել ինձ,— ասաց Պորտոսը՝ իր թևն ազատելով դատախազի կնոջ ձեռքից,— որովհետև, եթե դուք հարուստ եք, ապա ուրեմն ձեր մերժումը ոչ մի արդարացում չունի։

— Երբ ես ասում եմ «հարուստ եմ», չպետք է իմ ասածը տառացի հասկանալ,— ուշքի եկավ դատախազի կինը, տեսնելով, որ չափից ավելի հեռուն է գնացել։— Ես, չի կարելի ասել, թե հարուստ եմ, բայց միջոցներ ունեմ։

— Գիտե՞ք ինչ, տիկին,— ասաց Պորտոսը,— վերջ տանք այս խոսակցությանը, խնդրում եմ ձեզ։ Դուք հրաժարվել եք ինձնից։ Մեր միջև ամեն մի մտերմություն վերջացած է։

— Ապերա՛խտ։

— Ախ, դուք դեռ դժգո՞հ եք,— ասաց Պորտոսը։

— Գնացեք ձեր չքնաղ դքսուհու մոտ։ Ես այլևս չեմ պահում ձեզ։

— Ի՛նչ կա որ։ Իմ կարծիքով նա այնքան էլ վատը չէ։

— Լսեցեք, պարոն Պորտոս, վերջին անգամ եմ հարցնում, դուք դեռ սիրո՞ւմ եք ինձ։

— Ավա՜ղ, տիկին,— ասաց Պորտոսը ամենաթախծոտ տոնով, որին միայն ընդունակ էր նա,— երբ մենք արշավի դուրս կգանք, որտեղ, եթե հավատալու լինեք իմ նախազգացումներին, ես կսպանվեմ...

— Օ՜, մի՛ ասեք այդպիսի բաներ,— գոչեց դատախազի կինը առատ հեկեկալով։

— Ինչ֊որ այդպիսի նախազգացում ունեմ,— շարունակեց Պորտոսը՝ ավելի ու ավելի տխրամած տեսք ընդունելով։

— Ավելի լավ է ասացեք, որ դուք մի նոր սիրային արկած ունեք։

— Ո՛չ, ո՛չ, ես անկեղծ եմ խոսում, ինձ ոչ մի նոր բան չի հետաքրքրում և դեռ ավելին. ես զգում եմ, որ այստեղ, սրտիս խորքում ձեզ եմ ձգտում։ Բայց, ինչպես ձեզ հայտնի է, կամ գուցե հայտնի չէ, երկու շաբաթից մենք դուրս ենք գալու այդ ճակատագրական արշավին, և ես խիստ զբաղված եմ լինելու իմ հանդերձավորումով։ Ստիպված եմ գնալ Բրետանի խորքերը, իմ հարազատների մոտ, որպեսզի անհրաժեշտ գումարը բերեմ...— Պորտոսը նկատեց սիրո և ժլատության վերջին մենամարտը։— Եվ որովհետև այն դքսուհու կալվածքը, որին հենց նոր դուք տեսաք եկեղեցում,— շարունակեց նա,— իմ կալվածքի կողքին է գտնվում, ապա մենք գնալու ենք միասին։ Դուք ինքներդ էլ գիտեք, որ ճանապարհը միշտ ավելի կարճ է թվում, երբ երկու հոգով ես ճանապարհորդում։

— Նշանակում է՝ դուք Փարիզում մտերիմներ չունե՞ք, պարոն Պորտոս,— հարցրեց դատախազի կինը։

— Ես կարծում էի, թե ունեմ,— պատասխանեց Պորտոսը՝ նորից տխուր տեսք ընդունելով,— բայց հիմա հասկացա, որ սխալված եմ եղել։

— Դուք ունե՛ք, ունե՛ք բարեկամներ, պարոն Պորտոս,— գոչեց դատախազի կինը՝ ինքն էլ զարմանալով իր պոռթկումից։— Վաղը եկեք մեր տուն։ Դուք իմ մորաքրոջ որդին կլինեք, հետևապես՝ իմ ազգականը։ Դուք եկել եք Պիկարդիայից, Նուայոնից։ Փարիզում դուք մի քանի դատավեճ ունեք և ծանոթ իրավաբան չունեք։ Կարո՞ղ եք հիշել այս բոլորը։

— Հիանալի կհիշեմ, տիկին։

— Կգաք ճաշի ժամին։

— Շատ լավ։

Եվ տեսեք, ավելորդ բառ չթռցնեք, որովհետև իմ ամուսինը, չնայած յոթանասունվեց տարեկան է, շատ խորաթափանց միտք ունի։

— Յոթանասունվեց տարեկա՜ն։ Գրողը տանի։ Պատկառելի հասակ է,— ասաց Պորտոսը։

— Դուք ուզում եք ասել «ծերության հասակ»։ Այո, պարոն Պորտոս, իմ խեղճ ամուսինը ամեն րոպե կարող է ինձ այրիացնել,— շարունակեց դատախազի կինը՝ բազմանշանակ հայացք գցելով Պորտոսի վրա։— Բարեբախտաբար, մեր ամուսնական պայմանագրի համաձայն, ամբողջ գույքը մնում է մեզնից նրան, ով ողջ կմնա։

— Ամբողջովի՞ն,— հարցրեց Պորտոսը։

— Ամբողջովին։

— Դուք, ինչպես տեսնում եմ, հեռատես կին եք, տիկին Կոկնար,— ասաց Պորտոսը, քնքշորեն սեղմելով նրա ձեռքը։

— Ուրեմն մենք հաշտվեցի՞նք, սիրելի պարոն Պորտոս,— հարցրեց դատախազի կինը կոտրատվելով։

— Ցմահ,— պատասխանեց Պորտոսը նույն տոնով։

— Դե, ուրեմն, ցտեսություն, իմ դավաճան։

— Ցտեսությո՜ւն, իմ թեթևամիտ։

— Մինչև վա՜ղը, իմ հրեշտակ։

— Մինչև վա՜ղը, իմ կյանքի լուսատու։

XXX. Միլեդին

Դ’Արտանյանն աննկատելիորեն հետևեց միլեդիին։ Նա տեսավ, թե ինչպես միլեդին կառեթ նստեց և լսեց, թե ինչպես նա կառապանին հրամայեց քշել Սեն Ժերմեն։

Անօգուտ բան կլիներ փորձ անել ոտքով հետևել կառեթին, որ քաշում էին մի զույգ ուժեղ ձիեր։ Դրա համար էլ դ’Արտանյանն ուղղվեց դեպի Ֆերու փողոցը։

Սենի փողոցում նա հանդիպեց Պլանշեին, որը հրուշակեղենի խանութի առաջ հիացմունքով նայում էր ախորժահամ տեսք ունեցող բուլկիներին։

Դ’Արտանյանը նրան հրամայեց երկու ձի թամբել պ֊րն դը Տրևիլի ախոռից, մեկը իր՝ դ’Արտանյանի համար, մյուսը՝ Պլանշեի, և հետևից գալ Աթոսի մոտ։ Պ֊րն դը Տրևիլը մի անգամ ընդմիշտ իր ախոռը տրամադրել էր դ’Արտանյանին։

Պլանշեն գնաց դեպի Աղավնատուն փողոցը, իսկ դ’Արտանյանը՝ դեպի Ֆերու։ Աթոսը միայնակ ու տխուր նստած՝ խմում էր մի շիշ այն իսպանական գինուց, որ բերել էր իր հետ Պիկարդիայից։ Նա ձեռքի նշանով Գրիմոյին հրամայեց մի բաժակ բերել դ’Արտանյանի համար, և Գրիմոն, ինչպես միշտ, լուռ կատարեց հրամանը։

Դ’Արտանյանը Աթոսին պատմեց ամեն բան, ինչ եկեղեցում տեղի էր ունեցել Պորտոսի և դատախազի կնոջ միջև և ենթադրություն հայտնեց, որ իրենց ընկերն արդեն հանդերձանք ձեռք բերելու ճանապարհին է։

— Ինչ վերաբերում է ինձ,— ասաց Աթոսը,— ես բոլորովին հանգիստ եմ. դե հո կանայք իրենց վրա չեն վերցնելու իմ հանդերձավորման ծախսը։

— Բայց, սիրելի Աթոս, ձեր գեղեցկությունը, բարեկրթությունը, նշանավոր ծագումը Ամուրի^[114] նետով կարող են վիրավորել ուզածդ իշխանուհուն կամ թագուհուն։

— Դեռ որքա՜ն ջահել է այս դ’Արտանյանը,— ասաց Աթոսը ուսերը թոթվելով։

Եվ նա Գրիմոյին նշանացի հրամայեց մի ուրիշ շիշ բերել։

Այդ պահին Պլանշեն համեստորեն գլուխը ներս մտցրեց կիսաբաց դռնից և տիրոջը հայտնեց, որ ձիերը պատրաստ են։

— Ի՞նչ ձիեր,— հարցրեց Աթոսը։

— Երկու ձի, որ պ֊րն դը Տրևիլը զիջել է ինձ զբոսանք կատարելու համար և որոնցով ես ուզում եմ գնալ Սեն Ժերմեն։

— Իսկ ի՞նչ գործ ունեք դուք Սեն Ժերմենում,— նորից հարցրեց Աթոսը։

Այստեղ դ’Արտանյանը նրան պատմեց եկեղեցում ունեցած իր հանդիպումը, թե ինչպես ինքը նորից գտել է այն կնոջը, որը շարունակ զբաղեցրել է իր միտքը, ինչպես սև թիկնոցավոր և քունքին սպի ունեցող մարդը։

— Այլ խոսքով ասած՝ դուք սիրահարված եք այդ կնոջը, ինչպես առաջ սիրահարված էիք տիկին Բոնասիեին,— ասաց Աթոսը և արհամարհաբար ուսերը թոթվեց, ասես խղճալով մարդկային թուլությունները։

— Ե՞ս։ Ամենևի՛ն,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Պարզապես ինձ համար հետաքրքիր է բանալ այն գաղտնիքը, որ կապված է այդ կնոջ հետ։ Չգիտեմ ինչու, բայց ինձ թվում է, որ այդ կինը, որին ես ամենևին չեմ ճանաչում, ճիշտ այդպես էլ նա ինձ չի ճանաչում, բայց և այնպես ինչ֊որ ազդեցություն ունի իմ կյանքի վրա։

— Ըuտ էության դուք իրավացի եք,— ասաց Աթոսը,— ես չեմ ճանաչում մի կնոջ, որն արժանի լիներ իրեն որոնելու, եթե նա անհայտացել է։ Տիկին Բոնասիեն անհայտացել է, ավելի վատ իր համար, թող գտնվի։

— Ո՛չ, Աթո՛ս, սխալվում եք,— առարկեց դ’Արտանյանը։— Ես իմ խեղճ Կոնստանցիային սիրում եմ ավելի, քան երբևէ, և եթե իմանայի, թե որտեղ է նա, թեկուզ այդ աշխարհի ծայրը լիներ, կգնայի և նրան կազատեի թշնամիների ձեռքից, բայց ես այդ չգիտեմ, իմ բոլոր որոնումներն ապարդյուն եղան։ Ինչ արած, ստիպված եմ մտքերս ցրել, զվարճությամբ զբաղվել։

— Դեհ, զվարճացեք միլեդիի հետ, սիրելի դ’Արտանյան, սրտանց ցանկանում եմ այդ ձեզ, եթե դա կարող է զվարճացնել ձեզ։

— Լսեցեք, Աթոս,— առաջարկեց դ’Արտանյանը,— փոխանակ կալանավորի պես տանը փակված նստելու, եկեք ձի նստեք, ինձ հետ միասին գնանք Սեն Ժերմեն։

— Թանկագինս,— առարկեց Աթոսը,— ես ձիով ճամփա եմ գնում, երբ ձի ունեմ, իսկ երբ ձի չունեմ, ոտքով եմ քայլում։

— Է՛հ, իսկ ես,— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ ժպտալով Աթոսի անհամբերության վրա, որ եթե մի ուրիշինը լիներ, անպայման կվիրավորեր իրեն,— ես ձեզ պես հպարտ չեմ և ինչով պատահի՝ ճամփա եմ գնում։ Ցտեսություն, սիրելի Աթոս։

— Ցտեսություն,— ասաց հրացանակիրը՝ Գրիմոյին նշան անելով, որ բաց անի նոր բերած շիշը։

Դ’Արտանյանը և Պլանշեն ձի նստեցին և ճանապարհ ընկան դեպի Սեն Ժերմեն։

Տիկին Բոնասիեի մասին Աթոսի ասած խոսքերն ամբողջ ճանապարհին դուրս չէին գալիս դ’Արտանյանի գլխից։ Մեր երիտասարդն այնքան էլ զգայուն մարդ չէր, սակայն արդուզարդի վաճառականի սիրունիկ կինը խոր հետք էր թողել նրա սրտում, այդ կնոջը գտնելու համար նա իսկապես պատրաստ էր աշխարհի ծայրը գնալու, բայց աշխարհը գնդաձև է, շատ ծայրեր ունի, և նա չգիտեր, թե որ կողմը գնա։

Իսկ առայժմ նա ուզում էր իմանալ, թե ով է այդ միլեդին։ Միլեդին խոսում էր սև թիկնոցավոր մարդու հետ, հետևապես նրան ճանաչում է։ Իսկ դ’Արտանյանի մեջ ստեղծվել էր այն համոզմունքը, որ երկրորդ անգամն էլ այդ սև թիկնոցավոր մարդն է փախցրել տիկին Բոնասիեին, ինչպես առաջին անգամն էր փախցրել։ Եվ այսպես, ինքն իրեն ասելով, որ միլեդիի որոնումները միաժամանակ Կոնստանցիայի որոնումներն են, դ’Արտանյանը միայն կիսով չափ էր սուտ ասում, իսկ կիսով չափ սուտը արդեն համարյա բոլորովին էլ սուտ չէ։

Այս ամենի մասին մտածելով և մերթընդմերթ ձիուն խթանելով դ’Արտանյանն աննկատելիորեն անհրաժեշտ ճանապարհն անցավ և հասավ Սեն Ժերմեն։ Անցնելով տաղավարը, որի մեջ տասը տարի հետո աշխարհ էր գալու Լյուդովիկոս XIV֊ը, նա աջ ու ձախ նայելով գնում էր ամայի փողոցով, հուսալով չքնաղ անգլուհուց որևէ հետք գտնել, մեկ էլ հանկարծ ծաղկազարդ մի տերասում, որը հարում էր մի գեղեցիկ տնակի ներքին հարկին, որն այն ժամանակվա սովորության համաձայն ոչ մի լուսամուտ չուներ դեպի փողոց, ահա այդ տերասում նա տեսավ մի ծանոթ կերպարանք, որը ետ ու առաջ էր քայլում։ Պլանշեն առաջինը ճանաչեց նրան։

— Տե՜ր իմ,— ասաց նա,— ձեզ ծանո՞թ է այն մարդու կերպարանքը։ Ահա այն, որ բերանը բացած մեզ է նայում։

— Ոչ,— ասաց դ’Արտանյանը,— բայց համոզված եմ, որ առաջին անգամը չեմ տեսնում նրան։

— Դե իհարկե,— ասաց Պլանշեն,— ախր դա խեղճ Լյուբենն է, կոմս դը Վարդի սպասավորը, հենց այն կոմսի, որին դուք մի ամիս առաջ այնքան փառավորապես գետին գլորեցիք Կալեում, նավահանգստի պետի տան ճանապարհին։

— Ա՜խ, ճիշտ որ,— ասաց դ’Արտանյանը,— հիմա ես էլ ճանաչեցի նրան։ Իսկ դու ինչպե՞ս ես կարծում, նա քեզ կճանաչի՞։

— Ճիշտն ասած, տեր իմ, նա այնպես սարսափած էր, որ հազիվ թե կարողանար ինձ մի կարգին հիշել։

— Եթե այդպես է,— ասաց դ’Արտանյանը,— մոտեցիր այդ տղային, խոսիր հետը և խոսակցության մեջ մի կերպ իմացիր, մեռե՞լ է իր տերը, թե՞ ոչ։

Պլանշեն ձիուց ցած թռավ, ուղիղ մոտեցավ Լյուբենին, որն իսկապես չճանաչեց նրան, և երկու սպասավորները զրույց սկսեցին, շատ շուտ գտնելով շփման կետեր։ Մինչ այդ դ’Արտանյանը ձիերը շուռ տվեց դեպի նրբանցքը, տան շուրջը պտտվեց և թաքնվեց կաղնու թփերի հետևում՝ ցանկանալով ներկա լինել նրանց զրույցին։

Մի րոպեի չափ ցանկապատի հետևից դիտելուց հետո նա անիվների աղմուկ լսեց, ապա նրա դիմաց կանգ առավ միլեդիին պատկանող կառեթը։ Դ’Արտանյանը ցատկեց ձիու պարանոցի մոտ, որպեսզի ինքը չերևա և կարողանա ամեն ինչ տեսնել։

Միլեդիի չքնաղ շիկահեր գլուխը դուրս նայեց կառեթի լուսամուտից և երիտասարդ կինը ինչ֊որ հրաման տվեց սպասուհուն։

Վերջինս, որ քսան֊քսաներկու տարեկան մի ժիր ու կայտառ գեղեցիկ աղջիկ էր, անվանի տիկնոջ իսկական սպասուհի, ցած թռավ կառեթի ոտնատեղից, որտեղ նա՝ ըստ այն ժամանակվա սովորության, նստած էր, և ուղղվեց դեպի այն տերասը, որտեղ դ’Արտանյանը նկատել էր Լյուբենին։

Դ’Արտանյանը հայացքով հետևեց սպասուհուն և տեսավ, որ նա գնում է դեպի տերաս։ Բայց այնպես պատահեց, որ դրանից մի րոպե առաջ տան ներսից ինչ֊որ մեկը կանչել էր Լյուբենին, և տերասում մնացել էր միայն Պլանշեն, որը շուրջը նայելով ուզում էր իմանալ, թե ո՞ւր չքացավ իր տերը։

Սպասուհին մոտեցավ Պլանշեին և նրան Լյուբենի տեղը դնելով՝ մեկնեց նրան մի նամակ։

— Կտաք ձեր տիրոջը,— ասաց նա։

— Իմ տիրո՞ջը,— զարմացած կրկնեց Պլանշեն։

— Այո, և շատ շտապ գործով։ Դե շո՛ւտ, վերցրե՛ք։

Այս ասելով՝ նա վազեց դեպի կառեթը, որն արդեն շուռ էր եկել, ցատկեց ոտնատեղի վրա, և կառեթը սլացավ֊գնաց։

Պլանշեն ձեռքի մեջ շուռումուռ տվեց նամակը, ապա առանց դատողություններ անելու, հնազանդվելու իր սովորությանը հավատարիմ տերասից ցատկեց, մտավ նրբանցք և մի քսան քայլ գնալով՝ դեմ առավ դ’Արտանյանին, որն ամեն ինչ տեսել էր և այժմ գնում էր նրան ընդառաջ։

— Ձեզ է ուղարկված, տեր իմ,— ասաց Պլանշեն՝ նամակը տալով երիտասարդին։

— Ի՞նձ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Դու հավատացած ես։

— Գրողը տանի։ Ի՛նչ իմանամ։ Սպասուհին ասաց՝ «Կտաք ձեր տիրոջը»։ Ես ուրիշ տեր չունեմ, բացի ձեզնից, նշանակում է... Բայց ի՜նչ լավիկն էր այդ սպասուհին։

Դ’Արտանյանը նամակը բաց արեց և կարդաց հետևյալը.

«Մի կին, որը ձեզնով հետաքրքրվում է ավելի, քան կարող էր արտահայտել, կցանկանար իմանալ, դուք ե՛րբ ի վիճակի կլինեք զբոսանքի գնալ անտառ։ Վաղը «Ոսկե դաշտ» հյուրանոցում սև ու կարմիր լիվրե հագած մի սպասավոր ձեր պատասխանին կսպասի»։

— Օհո՜,— ինքն իրեն մտածեց դ’Արտանյանը։— Ինչպիսի՜ զուգադիպություն։ Երևում է՝ ես էլ, միլեդին էլ հետաքրքրվում ենք միևնույն անձի առողջությամբ։ Է՛յ, Պլանշե, ինչպե՞ս է պարոն դը Վարդը։ Ամեն բանից երևում է, որ նա չի մեռել։

— Ոչ, տեր իմ, նա իրեն լավ է զգում, որքան այդ հնարավոր է չորս վերք ունեցող մարդու համար։ Ախր դուք, կշտամբանք չհամարեք ասածս, այդ աղավնյակին սուսերի չորս վերք եք հասցրել, և նա դեռ շատ թույլ է, որովհետև համարյա ամբողջովին արնաքամ է եղել։ Ինչպես որ ես կարծում էի, տեր իմ, Լյուբենն ինձ չճանաչեց և մեր այն արկածը պատմեց ինձ սկզբից մինչև վերջ։

— Հիանալի է։ Պլանշե՛, դու սպասավորների թագավոր ես։ Իսկ հիմա նստիր ձիդ և եկ հասնենք կառեթի հետևից։

Դա շատ ժամանակ չխլեց. հինգ րոպեից նրանք տեսան կառեթը, որը կանգ էր առել ճանապարհի եզրին։ Շքեղ հագնված մի ձիավոր ձին խաղացնում էր դռնակի առաջ։ Միլեդին և ձիավորն այնպես էին տարված խոսակցությունով, որ երբ դ’Արտանյանը կանգ առավ կառեթի մյուս կողմում, բացի սիրունիկ սպասուհուց ուրիշ ոչ ոք չնկատեց նրա ներկայությունը։

Խոսում էին անգլերեն, որ դ’Արտանյանը չգիտեր, սակայն խոսակցության տոնից երիտասարդը հասկացավ, որ չքնաղ անգլուհին խիստ զայրացած է։ Նրա վերջին շարժումը ոչ մի տարակույս չէր թողնում խոսակցության բնույթի մասին։ Միլեդին այնպիսի զայրույթով սեղմեց իր հովհարը, որ կանացի այդ փոքրիկ իրը հազար կտոր եղավ։

Ձիավորը սկսեց քրքջալ, որն ըստ երևույթին է՛լ ավելի բարկացրեց միլեդիին։

Դ’Արտանյանը որոշեց, որ միջամտելու ժամանակն է։ Նա մոտեցավ կառեթի մյուս դռնակին և հարգանքով գլխարկը վերցրեց։

— Տիրուհի,— ասաց նա,— թույլ տվեք ինձ իմ ծառայությունը առաջարկել ձեզ։ Ինձ թվում է, որ այս ձիավորը զայրացրեց ձեզ։ Միայն մի խոսք ասացեք, և ես հանձն եմ առնում պատժել նրան իր ո՛չ հարգալից վերաբերմունքի համար։

Դ’Արտանյանի առաջին իսկ խոսքերի վրա միլեդին զարմացած շուռ եկավ նրա կողմը։

— Պարոն,— պատասխանեց նա հիանալի ֆրանսերենով, երբ երիտասարդը վերջացրեց իր խոսքը,— ես սիրով կհանձնվեի ձեր հովանավորությանը, եթե ինձ հետ վիճող մարդը իմ եղբայրը չլիներ։

— Օ՜, այդ դեպքում ներեցեք ինձ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Դուք, իհարկե, հասկանում եք, տիրուհի, որ ես այդ չգիտեի։

— Ինչի՞ համար է այս թեթևսոլիկը խառնվում ուրիշի գործերին,— դեպի դռնակը կռանալով գոռաց ձիավորը, որին միլեդին իր ազգականն անվանեց։— Ինչո՞ւ սա իր ճամփով չի գնում։

— Դուք ինքներդ եք թե թեթևսոլիկ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ իր հերթին կռանալով դեպի ձիու պարանոցը և պատասխանելով այն դռնակի կողմից, որի մոտ կանգնած էր։— Ես իմ ճամփով չեմ գնում, որովհետև ուզեցի այստեղ կանգ առնել։

Ձիավորը իր քրոջը մի քանի խոսք ասաց անգլերեն լեզվով։

— Ես ձեզ հետ ֆրանսերեն եմ խոսում,— ասաց դ’Արտանյանը,— բարի եղեք, պատասխանեցեք ինձ նույն լեզվով։ Դուք այս տիկնոջ եղբայրն եք, հիանալի է, թող այդպես լինի, բայց, բարեբախտաբար, դուք ինձ եղբայր չեք գալիս։

Կարելի էր ենթադրել, թե միլեդին իր սեռին հատուկ վախկոտությամբ կմիջամտի, որպեսզի կանխի ծայր առնող վեճը, և չի թողնի շատ հեռու գնալ, բայց նա, ընդհակառակն, խրվեց կառեթի խորքում և կառապանին հանգիստ հրամայեց.

— Տո՛ւն։

Սիրունիկ սպասուհին մի անհանգիստ հայացք գցեց դ’Արտանյանի վրա, որի գեղեցիկ արտաքինը, ըստ երևույթին, տպավորություն էր թողել նրա սրտում։

Կառեթը հեռացավ և երկու տղամարդկանց թողեց դեմ֊դիմաց։ Այլևս ոչ մի առարկայական արգելք չէր բաժանում նրանց։

Ձիավորը մի շարժում արեց, ասես ցանկանալով հետևել կառեթին, բայց դ’Արտանյանը, որի զայրույթը բռնկել էր նոր ուժով, որովհետև ճանաչեց, որ դա հենց այն անգլիացին է, որը Ամիենում խաղում տարավ իր ձին և քիչ էր մնացել Աթոսից էլ ադամանդը տաներ, ձիգ տվեց իր ձիու սանձը և կանգնեցրեց անգլիացուն։

— Է՜յ, պարո՛ն,— ասաց նա,— կարծես թե դուք ավելի մեծ թեթևսոլիկ եք, քան ես։ Հո չե՞ք մոռացել, որ մեր մինչև մի փոքրիկ վեճ է սկսվել։

— Ա՜խ, այդ դո՞ւք եք, պարոն,— ասաց անգլիացին։— Ինչպես երևում է, դուք շարունակ խաղ եք խաղում, եթե ո՛չ այս, ապա գոնե մի ուրիշ խաղ։

— Այո, և դուք ինձ հիշեցրիք, որ ես դեռ պետք է ետ շահեմ։ Մի տեսնենք, սիրելիս, արդյոք դուք նույնքա՞ն հմտորեն տիրապետում եք սուսերին, որքան բաժակի մեջ գցած զառերին։

— Դուք շատ լավ տեսնում եք, որ ինձ մոտ սուսեր չկա,— ասաց անգլիացին։— Գուցե ձեզ հաճելի է ձեր քաջությունը ցուցաբերել անզեն մարդո՞ւ առաջ։

— Հուսով եմ, որ տանը դուք սուսեր կունենաք,— առարկեց դ’Արտանյանը։— Այսպես թե այնպես, ես երկու սուսեր ունեմ, և եթե ուզում եք, մեկը տանուլ կտամ ձեզ։

— Այդ ավելորդ է,— ասաց անգլիացին,— ես էլ այդ բանից շատ ունեմ։

— Հիանալի է, պատվարժան ասպետ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ուրեմն ընտրեցեք նրանցից ամենաերկարը և այս երեկո ցույց տվեք ինձ։

— Որտե՞ղ դուք կուզենայիք տեսնել այն։

— Լյուքսեմբուրգյան պալատի հետևում։ Դա հիանալի տեղ է այդ կարգի զբոսանքների համար։

— Լավ, ես կլինեմ այնտեղ։

— Ե՞րբ։

— Ժամը վեցին։

— Ի դեպ, հավանորեն դուք կունենաք մեկ֊երկու բարեկամ։

— Ես ունեմ երեք բարեկամ, և նրանք բոլորն էլ պատիվ կհամարեն ընկերակցել ինձ։

— Երե՞ք։ Հիանալի բան։ Ի՜նչ զուգադիպություն,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ճիշտ այդքան էլ ես ունեմ։

— Այժմ ասացեք ինձ, ո՞վ եք դուք,— հարցրեց անգլիացին։

— Ես դ’Արտանյանն եմ, գասկոնացի ազնվական, պարոն Դեզեսարի վաշտի գվարդիական։ Իսկ դո՞ւք։

— Ես լորդ Վինտերն եմ, բարոն Շեֆիլդը։

— Հիանալի է։ Ես ձեր խոնարհ ծառան եմ, պարոն բարոն,— ասաց դ’Արտանյանը,— թեև դուք շատ դժվար մտապահվող անուն ունեք։

Ապա ձիուն խթանելով՝ նա քշեց քառատրոփ և ետ գնաց Փարիզ։

Ինչպես միշտ այդպիսի դեպքերում, դ’Արտանյանը գնաց ուղիղ Աթոսի մոտ։

Աթոսը պառկել էր երկար թախտի վրա և, եթե իր սեփական խոսքով արտահայտվելու լինենք, սպասում էր, որ հանդերձանքն ինքնիրեն գա իր մոտ։

Դ’Արտանյանը պատմեց նրան ամեն ինչ, լռության մատնելով միայն դը Վարդին ուղղված նամակը։

Աթոսը ցնծության մեջ ընկավ, մանավանդ, երբ իմացավ, որ նա կռվելու է անգլիացու հետ։ Մենք արդեն ասել ենք, որ նա շարունակ դրա մասին էր երազում։

Ընկերները իսկույն իրենց սպասավորներին ուղարկեցին Պորտոսի և Արամիսի մոտ և նրանց էլ իմաց տվին պատահածը։

Պորտոսը սուսերը հանեց պատյանից և սկսեց հարվածներ հասցնել պատին, մերթընդմերթ ետ ցատկելով և պլիե անելով, ինչպես պարի ժամանակ։ Արամիսը, որ դեռ իր պոեմի վրա էր աշխատում, փակվեց Աթոսի կաբինետում և խնդրեց մինչև մենամարտի ժամը չանհանգստացնել իրեն։

Աթոսը նշանացի Գրիմոյից մի շիշ գինի պահանջեց։

Իսկ ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, նա իր համար մի փոքրիկ ծրագիր էր կազմել, որի իրականացումը մենք կտեսնենք հետագայում, և որն, ըստ երևույթին, ինչ֊որ հաճելի արկած էր խոստանում նրան, եթե դատելու լինենք ըստ այն ժպիտի, որը մերթընդմերթ խաղում էր երիտասարդի շուրթերին և պայծառացնում նրա մտախոհ դեմքը։

I. Անգլիացիները և ֆրանսիացիները

Նշանակված ժամին ընկերներն իրենց չորս ծառաների հետ ներկայացան Լյուքսեմբուրգյան պալատի ետնամասում ցանկապատված ամայի վայրում, որտեղ այծեր էին արածում։ Աթոսը հովվին ինչ֊որ մանր դրամ տվեց, և սա հեռացավ։ Ծառաներին պատվիրված էր պահակ կանգնել։

Շուտով նույն ամայի դաշտը հասավ մարդկանց մի խումբ, ներս մտավ և միացավ հրացանակիրներին։ Ապա, ըստ անգլիական սովորության, փոխադարձաբար միմյանց ներկայացան։

Անգլիացիները, որոնք ամենաբարձր ծագմամբ մարդիկ էին, ոչ միայն զարմացան, այլև անհանգստացան, երբ լսեցին իրենց հակառակորդների տարօրինակ անունները։

— Դա մեզ ոչինչ չի ասում,— ասաց լորդ Վինտերը, երբ երեք ընկերները տվին իրենց անունները,— այսուամենայնիվ մենք չենք իմանում ով եք դուք և կռիվ չենք սկսի այդպիսի անուն կրող մարդկանց հետ։ Դրանք ինչ֊որ հովիվների անուններ են։

— Ինչպես դուք էլ երևի կռահում եք, միլորդ, դրանք հնարովի անուններ են,— ասաց Աթոսը։

— Եվ այդ ավելի մեծ ցանկություն է առաջացնում մեզ իմանալու ձեր իսկական անունները, պատասխանեց անգլիացին։

— Բայց դուք մեզ հետ խաղացիք առանց իմանալու մեր անունները,— նկատեց Աթոսը,— և նույնիսկ մեզնից երկու ձի տարաք։

— Դուք իրավացի եք, բայց այն ժամանակ մենք ռիսկի էինք ենթարկում միայն դրամը։ Իսկ հիմա ռիսկի ենք ենթարկում մեր կյանքը։ Խաղալ ամեն մեկի հետ կարելի է, կռվել միայն հավասարի հետ։

— Այդ ճշմարիտ է,— ասաց Աթոսը և անգլիացիներից նրան, որը պետք է մենամարտեր իր հետ, մի կողմ կանչելով շշուկով տվեց նրան իր անունը։

Պորտոսն ու Արամիսն էլ միևնույնն արին։

— Բավարարվա՞ծ եք արդյոք,— հարցրեց Աթոսն իր հակառակորդին,— և համարո՞ւմ եք արդյոք ինձ բավական նշանավոր, որպեսզի պատիվ անեք ինձ՝ ձեր սուսերը խաչաձևելու իմի հետ։

— Այո, պարոն,— գլուխ տալով պատասխանեց անգլիացին։

— Լավ։ Իսկ հիմա ես ձեզ մի բան կասեմ,— սառը շարունակեց Աթոսը։

— Ի՞նչ բան,— զարմացավ անգլիացին։

— Ավելի լավ կլիներ, եթե դուք չպահանջեիք, որ ես բաց անեի իմ անունը։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև ինձ համարում են մեռած, որովհետև ես պատճառներ ունեմ ցանկանալու, որ ոչ ոք չիմանա, թե ես ողջ եմ, և որովհետև հիմա ես ստիպված պիտի լինեմ ձեզ սպանել, որպեսզի իմ գաղտնիքը աշխարհով մեկ չլինի։

Անգլիացին նայեց Աթոսին, մտածելով, թե նա կատակ է անում, բայց Աթոսը կատակ անելու մասին չէր էլ մտածում։

— Դուք պատրա՞ստ եք, պարոնայք, հարցրեց Աթոսը միաժամանակ դառնալով և՛ իր ընկերներին, և՛ հակառակորդներին։

— Այո,— միանգամից պատասխանեցին անգլիացիներն ու ֆրանսիացիները։

— Այդ դեպքում սկսենք։

Եվ նույն ակնթարթին ութ սուսերներ շողացին մայր մտնող արևի շողերի տակ։ Մենամարտը սկսվեց կատաղորեն, որը միանգամայն բնական էր այնպիսի մարդկանց համար, որոնք կրկնակի թշնամիներ էին իրար։

Աթոսը կռվում էր այնպես հանգիստ և այնպես մեթոդիկ, որ ասես սուսերամարտության դահլիճում լիներ։

Պորտոսը, որին Շանտիլիեի դեպքն ըստ երևույթին բուժել էր ավելորդ ինքնավստահությունից, իր խաղը վարում էր շատ զգույշ ու խորամանկորեն։

Արամիսը, որը պետք է վերջացներ իր պոեմի երրորդ երգը, շտապում էր, որպես մի մարդ, որը քիչ ժամանակ ունի։

Աթոսը առաջինը սպանեց իր հակառակորդին, նա միայն մեկ հարված տվեց, բայց, ինչպես և նախազգուշացրել էր, այդ հարվածը մահացու եղավ, սուսերը հակառակորդի սիրտն էր խրվել։

Նրանից հետո Պորտոսը կանաչի վրա պառկեցրեց իր հակառակորդին, նա նրա ազդրն էր ծակել։ Այլևս դիմադրելու փորձ չանելով՝ անգլիացին նրան հանձնեց իր սուսերը, և Պորտոսը վիրավորին վերցնելով տարավ կառեթ։

Արամիսը իր հակառակորդին այնպես ուժեղ էր նեղել, որ սա մի հիսուն քայլ նահանջելով վերջիվերջո փախավ որքան ուժ ուներ և ծառաների ծաղրի տակ կորավ֊թաքնվեց։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, սա վարպետորեն ու պարզ ձևով պաշտպանողական խաղ էր վարում։ Ապա իր հակառակորդին հոգնեցնելով՝ մի ուժեղ հարվածով նրա ձեռքից դուրս գցեց սուսերը։ Տեսնելով, որ զինաթափված է, բարոնը մի քայլ նահանջեց, բայց սայթաքեց և ընկավ երեսի վրա։

Դ’Արտանյանը մի ոստյունով մոտ ցատկեց և սուսերը դեմ արավ կոկորդին։

— Ես կարող էի սպանել ձեզ, պարոն,— ասաց նա անգլիացուն,— դուք իմ ձեռքումն եք, բայց ձեր քրոջ պատվին ես ձեզ եմ նվիրում ձեր կյանքը։

Դ’Արտանյանը լիակատար ցնծության մեջ էր. նա իրականացրել էր նախապես մտածած ծրագիրը, որի մասին մտածելն անգամ մի քանի ժամ առաջ նրա դեմքին այնքան ուրախ ժպիտներ էր առաջացնում։

Զմայլված այն բանից, որ գործ ունի այդպիսի մեղմաբարո մարդու հետ, անգլիացին կրծքին սեղմեց դ’Արտանյանին, հազար ու մի սիրալիր խոսքեր ասաց երեք հրացանակիրներին, և որովհետև Պորտոսի հակառակորդն արդեն կառք էր փոխադրված, իսկ Արամիսի հակառակորդը փախուստի էր դիմել, բոլորը սկսեցին զբաղվել սպանվածով։

Հուսալով, թե վերքը մահացու չէ, Պորտոսը և Արամիսը սկսեցին նրա հագուստը հանել։ Այդ ժամանակ նրա գոտու տակից ընկավ պինդ լցված մի քսակ։ Դ’Արտանյանն այդ քսակը վերցրեց և մեկնեց լորդ Վինտերին։

— Ի՞նչ պիտի անեմ ես այդ, գրողը տանի,— հարցրեց անգլիացին։

— Կվերադարձնեք սպանվածի ընտանիքին,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Շատ հարկավո՛ր է դա նրա ընտանիքին։ Նրա ընտանիքը ժառանգաբար տասնհինգ հազար լուիդոր ռենտա կստանա։ Թողեք այդ քսակը ձեր ծառաներին։

Դ’Արտանյանը քսակը գրպանը դրեց։

— Իսկ հիմա, իմ երիտասարդ բարեկամ, որովհետև հուսով եմ, որ դուք թույլ կտաք ինձ՝ իմ բարեկամ կոչել ձեզ,— ասաց լորդ Վինտերը,— եթե ձեզ հաճելի է, ես հենց այս երեկո ձեզ կներկայացնեմ իմ քույր լեդի Կլարիկին։ Ես ուզում եմ, որ նա ևս ձեզ շնորհ բերի իր բարեհաճությունը, և որովհետև արքունիքում նա լավ ընդունելություն ունի, կարող է պատահել, որ ապագայում նրա մի խոսքը օգուտ բերի ձեզ։

Դ’Արտանյանը գոհունակությունից կարմրատակեց և որպես համաձայնության նշան՝ գլուխ տվեց։

Այդ ժամանակ Աթոսը մոտեցավ դ’Արտանյանին։

— Ի՞նչ եք ուզում անել այդ քսակը,— շշուկով հարցրեց նա երիտասարդին։

— Ես ուզում էի ձեզ տալ այն, սիրելի Աթոս։

— Ի՞նձ։ Իսկ ինչո՞ւ ինձ։

— Որովհետև դուք եք սպանել նրա տիրոջը։ Սա հաղթողի ավարն է։

— Ես դառնամ թշնամու ժառանգո՞րդը։ Ինչի՞ տեղ եք դնում ինձ։

— Այդպես է պատերազմական սովորությունը,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ինչո՞ւ պետք է նույն սովորությունը չլինի մենամարտում։

— Ես երբեք այդպես չեմ վարվել նույնիսկ պատերազմի դաշտում,— ասաց Աթոսը։

Պորտոսը ուսերը թոթվեց, Արամիսը որպես հավանության նշան՝ ժպտաց։

— Եթե այդպես է, ասաց դ’Արտանյանը,— կտանք մեր սպասավորներին, ինչպես առաջարկեց լորդ Վինտերը։

— Լավ,— համաձայնեց Աթոսը,— կտանք սպասավորներին, բայց ո՛չ մեր։ Կտանք անգլիացիների սպասավորներին։

Աթոսը քսակը վերցրեց և նետեց կառապանին։

— Ձեզ և ձեր ընկերներին։

Այս մեծահոգի վարմունքը այնպիսի մի մարդու կողմից, որը միջոցներ ամենևին չուներ, հիացմունք պատճառեց նույնիսկ Պորտոսին, և ֆրանսիական առատաձեռնությունը, որի մասին հետո ամենուրեք պատմում էին լորդ Վինտերն ու նրա բարեկամը, հիացնում էր բացարձակապես բոլորին, եթե չհաշվենք պարոններ Գրիմոյին, Մուշկետոնին, Պլանշեին և Բազենին։

Դ’Արտանյանին հրաժեշտ տալիս լորդ Վինտերը նրան հաղորդեց իր քրոջ հասցեն։ Նա ապրում էր Արքայական հրապարակում, այն ժամանակվա մոդայիկ թաղամասում, N 6 տանը։ Ի դեպ, լորդ Վինտերը պատրաստակամություն հայտնեց լինել այնտեղ, որպեսզի ինքն անձամբ ներկայացնի երիտասարդին։ Դ’Արտանյանը նրան տեսակցություն նշանակեց ժամը ութին, Աթոսի մոտ։

Առաջիկա այցելությունը միլեդիին՝ շատ էր հուզում մեր երիտասարդ գասկոնացու միտքը։ Նա հիշում էր, թե մինչև այժմ ինչպիսի տարօրինակ դեր է խաղացել միլեդին իր կյանքում։ Նա համոզված էր, որ միլեդին կարդինալի գործակալներից մեկն է, այնուամենայնիվ ինչ֊որ անհաղթահարելի մղում էր զգում դեպի նա, մեկը այն զգացմունքներից, որոնց մասին մարդ ինքն իրեն հաշիվ տալ չի կարողանում։ Նա երկյուղ էր կրում միայն մի բանից. չլինի թե միլեդին ճանաչի, որ ինքը հենց Մենգի և Դուվրի երիտասարդն է, հետևաբար՝ հոգով ու մարմնով նվիրված է թագավորին, և այս հանգամանքը նրա աչքում իրեն կզրկեր որոշ առավելություններից, մինչդեռ այժմ միլեդին նրան ճանաչում էր ոչ ավելի, քան ինքն էր նրան ճանաչում, և խաղի մեջ նրանց շանսերը հավասար էին։ Ինչ վերաբերում է սիրային ինտրիգին, որ սկսվել էր միլեդիի և կոմս դը Վարդի միջև, ապա այդ շատ էլ չէր մտահոգում ինքնավստահ պատանուն, թեև կոմսը երիտասարդ էր, գեղեցիկ, հարուստ և կարդինալի մոտ մեծ համարում ուներ։

Քսանամյա հասակը հո մի բան նշանակում է, մանավանդ, եթե դուք ծնվել եք Տարբում։

Ամենից առաջ դ’Արտանյանը գնաց տուն և ամենայն խնամքով սկսեց զբաղվել իր հարդարանքով։ Ապա նորից գնաց Աթոսի մոտ և սովորության համաձայն ամեն ինչ պատմեց նրան։ Աթոսը լսեց նրա պլանները, գլուխն օրորեց և դառնացած տեսքով նրան խորհուրդ տվեց զգույշ լինել։

— Ինչպե՞ս,— ասաց նա,— դուք հենց նոր զրկվել եք մի կնոջից, որը ձեր ասելով բարի էր, չքնաղ, կատարելություն, և ահա արդեն ուրիշի հետևի՞ց եք ընկել։

Դ’Արտանյանը զգաց կշտամբանքի իրավացիությունը։

— Տիկին Բոնասիեին ես սրտով էի սիրում,— առարկեց նա,— իսկ միլեդիին սիրում եմ բանականությամբ։ Եվ ես ձգտում եմ նրա տուն ընկնել գլխավորապես նրա համար, որ պարզեմ, թե նա ինչ դեր է խաղում արքունիքում։

— Ի՞նչ դեր։ Ախր հենց ձեր պատմածներից էլ դժվար չէ այդ հասկանալ։ Նա կարդինալի գաղտնի գործակալն է, մի կին, որը ձեզ ծուղակի մեջ կքաշի, որտեղ դուք ձեր գլուխը կդնեք, ուրիշ ոչինչ։

— Հը՜մ։ Ճիշտ որ, սիրելի Աթոս, դուք իրերը խիստ մռայլ լույսի տակ եք տեսնում։

— Ի՛նչ արած, սիրելիս, ես կանանց չեմ հավատում, դրա համար ես պատճառներ ունեմ, և մանավանդ, չեմ հավատում շիկահերներին։ Կարծեմ դուք ասում էիք, որ միլեդին շիկահեր է։

— Այո, նա այնպիսի խարտյաշ մազեր ունի, որպիսին ես երբեք չեմ տեսել։

— Խե՛ղճ դ’Արտանյան,— հառաչելով ասաց Աթոսը։

— Լսեցեք, ես ուզում եմ պարզել, թե ով է նա։ Հետո, երբ կիմանամ այն, ինչ ուզում եմ իմանալ, կհեռանամ։

— Պարզեցեք,— անտարբեր ասաց Աթոսը։

Նշանակված ժամին լորդ Վինտերը ներկայացավ, բայց Աթոսը նախապես այդ իմանալով՝ անցել էր մյուս սենյակը։ Եվ անգլիացին դ’Արտանյանին մենակ գտնելով՝ իսկույն էլ տարավ նրան, որովհետև արդեն ժամը ութին մոտ էր։

Սպասում էր մի շքեղ կառեթ, որին լծված մի զույգ հիանալի ձիերն իսկույն հասցրին նրանց Արքայական հրապարակ։

Լեդի Կլարիկը դ’Արտանյանին սառն ընդունեց։ Նրա առանձնատունն աչքի էր ընկնում իր շքեղությամբ։ Չնայած անգլիացիների մեծ մասը պատերազմի վտանգից դրդված հեռացել էր Ֆրանսիայից կամ հեռանալու վրա էր, միլեդին հենց նոր ահագին գումար էր ծախսել իր տունը նորոգելու համար, և այդ ցույց էր տալիս, որ անգլիացիներին արտաքսելու ընդհանուր կարգադրությունը նրան չէր վերաբերում։

— Ձեր առջև,— ասաց լորդ Վինտերը՝ քրոջը ներկայացնելով դ’Արտանյանին,— այն երիտասարդն է, որի ձեռքումն էր իմ կյանքը, բայց չուզեց օգտվել այդ առավելությունից, թեև մենք կրկնակի թշնամիներ էինք, քանի որ ես առաջինն էի վիրավորել նրան և քանի որ ես անգլիացի եմ։ Ուրեմն շնորհակալություն հայտնեցեք նրան, տիրուհի, եթե դուք գեթ մի որևէ չափով կապված եք ինձ հետ։

Միլեդին թեթևակի մռայլվեց, հազիվ նշմարելի մի ամպ սահեց նրա ճակատով, իսկ շուրթերին երևաց այնպիսի մի տարօրինակ ժպիտ, որ դ’Արտանյանը, նրա դեմքի այդ բարդ խաղը նկատելով, ցնցվեց։

Լորդը ոչինչ չնկատեց, նա հենց այդ պահին շուռ էր եկել փաղաքշելու միլեդիի կապկին, որը ձիգ էր տալիս նրա կամզոլից։

— Բարի գալուստ, պարոն,— ասաց միլեդին մի չլսված մեղմ ձայնով, որը զարմանալիորեն հակասում էր այն վատ տրամադրությանը, որ հենց նոր նկատեց դ’Արտանյանը,— դուք այսօր իմ երախտագիտության հավիտենական իրավունքն եք նվաճել։

Այդ պահին անգլիացին նորից դարձավ նրանց կողմը և սկսեց պատմել մենամարտի մասին, բաց չթողնելով ոչ մի մանրամասնություն։ Միլեդին նրան լսում էր մեծ ուշադրությամբ և, չնայած իր զգացմունքները թաքցնելու բոլոր ջանքերին, դժվար չէր նկատել, որ այդ պատմությունը դուրեկան չէ նրան։

Նա մերթ կարմրում էր, մերթ գունատվում և իր փոքրիկ ոտքերով անհամբերությամբ թխկթխկացնում էր հատակը։

Լորդ Վինտերը ոչինչ չէր նկատում։ Պատմությունը վերջացնելով նա մոտեցավ սեղանին, որտեղ մատուցարանի վրա դրված էին մի շիշ իսպանական գինի և բաժակներ։ Նա երկու բաժակ լցրեց և նշանացի դ’Արտանյանին առաջարկեց խմել։

Դ’Արտանյանը գիտեր, որ անգլիացու կենացը խմելուց հրաժարվելը նշանակում է խիստ վիրավորել նրան։ Ուստի մոտեցավ սեղանին և վերցրեց երկրորդ բաժակը։ Բայց նա շարունակում էր հայացքով հետևել միլեդիին և հայելու մեջ տեսավ, թե ինչպես փոխվեց նրա դեմքը։ Այժմ, երբ միլեդին կարծում էր, թե այլևս ոչ ոք իրեն չի նայում, ինչ֊որ դաժանության մի արտահայտություն աղավաղեց նրա դիմագծերը։ Նա կատաղաբար կրծում էր իր թաշկինակը։

Այդ պահին ներս մտավ այն ջահել ու սիրունիկ աղախինը, որին առաջ էլ դ’Արտանյանը տեսել էր։ Նա անգլերեն լեզվով ինչ֊որ բան ասաց լորդ Վինտերին, և վերջինս դ’Արտանյանից թույլտվություն խնդրեց գնալու, ասելով, որ անհետաձգելի մի գործ սպասում է իրեն և կրկին անգամ քրոջը հանձնարարելով ներողություն խնդրել իր փոխարեն։ Դ’Արտանյանը սեղմեց նրա ձեռքը և նորից մոտեցավ միլեդիին։ Վերջինիս դեմքը զարմանալի արագությամբ նախկին սիրալիր արտահայտությունը ստացավ, սակայն թաշկինակի վրա մնացած մի քանի կարմիր բծերը վկայում էին, որ նա շրթունքները կծել է արյունոտելու չափ։

Նրա շրթունքները սքանչելի էին, կարմիրի ինչպես կորալը։

Զրույցն աշխուժացավ։ Միլեդին, ըստ երևույթին, միանգամայն տիրապետեց իրեն։ Նա դ’Արտանյանին պատմեց, որ լորդ Վինտերը իր եղբայրը չի, այլ իր ամուսնու եղբայրը, ինքն ամուսնացած է եղել ընտանիքի կրտսեր անդամի հետ, որը մեռել է, թողնելով մի երեխա, և այդ երեխան լորդ Վինտերի միակ ժառանգն է, եթե միայն լորդ Վինտերը չամուսնանա։ Այս ամենը դ’Արտանյանին ասում էր, որ կա մի վարագույր, որի ետևում մի ինչ֊որ գաղտնիք է թաքնված, սակայն վարագույրը բացել նա դեռևս չէր կարողանում։

Մի կես ժամվա զրույցից հետո դ’Արտանյանը համոզվեց, որ միլեդին իր հայրենակիցն է, նա ֆրանսերեն խոսում էր այնքան ճիշտ ու այնքան գեղեցիկ, որ դրա մասին ոչ մի կասկած չէր մնում։

Դ’Արտանյանը հազար ու մի սիրալիր խոսքեր ասաց, հավատացնելով, որ ինքը նվիրված է նրան։ Լսելով այս բոլոր ցնդաբանությունները, որ թափում էր մեր գասկոնացին, միլեդին բարեհաճ ժպտում էր։ Վերջապես հասավ հեռանալու ժամանակը։ Դ’Արտանյանը հրաժեշտ տվեց և հյուրասենյակից դուրս եկավ որպես ամենաերջանիկ մարդը մահկանացուների մեջ։

Սանդուղքի վրա նրա դիմացը դուրս եկավ սիրունիկ աղախինը։ Կողքով անցնելիս նրա թևը կպավ դ’Արտանյանին, և աղջիկը մինչև ականջները կարմրելով՝ ներողություն խնդրեց այնպիսի քնքուշ ձայնով, որ ներողությունն իսկույն շնորհվեց նրան։

Հետևյալ օրը դ’Արտանյանը նորից եկավ, և նրան ավելի լավ ընդունեցին, քան նախորդ օրը։ Այս անգամ լորդ Վինտերը տանը չէր և ամբողջ երեկոն հյուրին զբաղեցնում էր միայն միլեդին։ Ըստ երևույթին, նա շատ էր հետաքրքրվում երիտասարդով, հարցրեց, թե որտեղացի է նա, ովքեր են նրա ընկերները և արդյոք մտադրություն չի՞ ունեցել ծառայության մտնելու կարդինալի մոտ։

Այստեղ դ’Արտանյանը, որն, ինչպես արդեն մեզ հայտնի է, իր քսանամյա հասակում շատ զգույշ երիտասարդ էր, հիշեց իր կասկածները միլեդիի նկատմամբ։ Նա միլեդիի առաջ մեծ գովասանքով արտահայտվեց նորին սրբազնության մասին և ասաց, որ չէր վարանի մտնել կարդինալի գվարդիան, քան թե թագավորի, եթե պարոն դ՚Կավուային նույնքան լավ ճանաչելիս լիներ, որքան ճանաչում է պարոն դը Տրևիլին։

Միլեդին շատ բնական ձևով խոսակցությունը փոխեց և ամենաանտարբեր ձևով հարցրեց դ’Արտանյանին, թե նա երբևիցե եղե՞լ է Անգլիայում։

Դ’Արտանյանը պատասխանեց, որ պարոն դը Տրևիլի հանձնարարությամբ գնացել է այնտեղ ձիեր գնելու բանակցություններ վարելու համար և նույնիսկ որպես նմուշ չորս ձի է բերել։

Խոսակցության ընթացքում միլեդին երկու թե երեք անգամ շրթունքները կծեց, այս գասկոնացին խորամանկ խաղ է խաղում։

Նույն ժամին, ինչպես նախորդ օրը, դ’Արտանյանը գնաց։ Միջանցքում նորից նրան հանդիպեց սիրունիկ Քեթին. այդպես էին կոչում աղախնին։ Նա դ’Արտանյանին նայեց այնպիսի արտահայտությամբ, որը չհասկանալ չէր կարելի, սակայն դ’Արտանյանն այնքան էր տարված նրա տիրուհով, որ նկատում էր միայն այն, ինչ տիրուհուց էր գալիս։

Դ’Արտանյանը միլեդիի մոտ գնաց նաև մյուս օրը, երրորդ օրը և ամեն երեկո միլեդին ավելի ու ավելի սիրալիր էր ընդունում նրան։

Ամեն երեկո՝ մերթ միջանցքում, մերթ նախասենյակում, մերթ սանդուղքի վրա նրա դիմացն էր դուրս գալիս սիրունիկ աղախինը։

Սակայն, ինչպես արդեն ասացինք, դ’Արտանյանը ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում Քեթիի այդ համառության վրա։

II. Ճաշկերույթ դատախազի տանը

Այն մենամարտը, որտեղ Պորտոսն այնքան փայլուն դեր խաղաց, ամենևին էլ նրան չէր ստիպել մոռանալ դատախազի կնոջ տանը կայանալիք ճաշկերույթը։ Հաջորդ օրը ժամը տասներկուսից հետո Մուշկետոնը մի վերջին անգամ էլ խոզանակը քսեց նրա հագուստին, և Պորտոսը ճանապարհ ընկավ դեպի Արջի փողոց այնպիսի մարդու տեսքով, որի բախտը բերում է ամեն բանում։

Նրա սիրտը զարկում էր, բայց ո՛չ այնպես, ինչպես զարկում էր ջահել ու անհամբեր սիրուց հուզված դ’Արտանյանի սիրտը։ Ո՛չ, նրա արյունը ջերմացնում էր մի ուրիշ, ավելի շահախնդրական հոգս. ահա, վերջապես, նա առիթ ունի անցնելու այդ խորհրդավոր շեմքը, բարձրանալու այն անծանոթ սանդուղքով, որով իրար հետևից բարձրացել են պարոն Կոկնարի հին էքյուները։

Նա շուտով աչքը բաց տեսնելու է այն նվիրական սնդուկը, որը մի քսան անգամ պատկերացրել է իր երազներում, երկար ու խոր սնդուկ՝ փակված կախովի կողպեքով, ժանգոտած ու կպած հատակին։ Մի սնդուկ, որի մասին նա միայն լսել է և որը դատախազի կնոջ, ճիշտ է, մի քիչ ցամաքած, բայց դեռևս որոշ գեղեցկությունից ո՛չ զուրկ թաթիկները պետք է բաց անեն իր հիացած հայացքի առաջ։

Բացի դրանից նա, այդ անապաստան թափառաշրջիկը, առանց ընտանիքի, առանց կարողության այդ մարդը, այդ զինվորը, որ սովորել էր պանդոկներին ու իջևաններին, աղետներին ու գինետներին, նա, որ սիրում էր լավ ուտել, բայց մեծ մասամբ ստիպված էր բավարարվել պատահական պատառներով, այժմ նա, վերջապես, պիտի ճաշակեր ընտանեկան ճաշեր, պիտի վայելեր ընտանեկան հարմարավետությունը և իրեն տրամադրեր տանտիրուհու այն հոգացողությանը, որն այնքան ավելի հաճելի է, որքան ավելի դժվարությամբ է ձեռք բերվում, ինչպես ասում են հին ձկնորսները։

Ներկայանալ որպես ազգական և ամեն օր առատ սեղան նստել, հարթել ծերունի դատախազի դեղնած ճակատի կնճիռները, մի փոքր փետրատել ջահել գրագիրներին՝ սովորեցնելով նրանց բասսետի, գալբեկի ու լանդսկնեխտի նրբագույն ձևերը և մի ժամվա դասի համար հոնորարի փոխարեն տանելով նրանցից այն գումարը, որ նրանք խնայել են մի ամբողջ ամսում. այս ամենը շատ էր ժպտում Պորտոսին։

Ճիշտ է, հրացանակիրը հիշում էր այն ժամանակներում շրջող վատ լուրերը դատախազների մասին, լուրեր՝ նրանց գծուծության, ագահության մասին, բայց եթե հաշվի չառնենք խնայողության որոշ հակումները, որոնք Պորտոսը միշտ էլ խիստ անտեղի էր համարում դատախազի կնոջ մեջ, ապա կարելի էր ասել, որ նա սովորաբար բավական առատաձեռն էր լինում, և Պորտոսը հույս ուներ, որ նրա տունը շատ շքեղ է լինելու։

Սակայն դռան մոտ հրացանակիրը որոշ տարակուսանքի մեջ ընկավ, որովհետև տան մուտքն այնքան էլ հրապուրիչ չէր. կեղտոտ, հոտած միջանցք, կիսախավար սանդուղքի վանդակավոր լուսամուտով, որի միջով աղոտ լույս էր թափանցում հարևան բակից, երկրորդ հարկում մի ցածրիկ դուռ ծածկված երկաթե ահագին մեխերով, ասես Գրան֊Շատլե բանտի դուռը լիներ։

Պորտոսը դուռը բախեց։ Բարձրահասակ գունատ մի գրագիր, խռիվ մազերի մի ամբողջ խուրձ գլխին, որոնք թափվել էին նրա երեսին, բաց արեց դուռը և գլուխ տվեց այնպիսի տեսքով, որը բացահայտորեն ասում էր, որ այդ մարդը ակամա հարգանքով համակվեց դեպի բարձր հասակը, որ ուժ էր ցույց տալիս, զինվորական բաճկոնը, որ հասարակության մեջ որոշակի դիրքն էր ցույց տալիս և ծաղկուն դեմքը, որ առատության մեջ լինելն էր ցույց տալիս։

Երկրորդ գրագիրը, որ ցածրահասակ էր, երևաց առաջինիհետևից. երրորդը՝ մի փոքր ավելի բարձրահասակի երևաց երկրորդի ետևից, ապա մոտ տասներկու տարեկան մի պատանի՝ երրորդի ետևից։

Երեք և կես գրագիր, այն ժամանակների համար այդ նշան էր, որ գրասենյակը խիստ շատ հաճախորդներ է ունենում։

Թեև հրացանակիրը պետք է գար ժամը մեկին, բայց դատախազի կինը նրան սպասում էր կեսօրից, հուսալով, որ սիրտը կամ գուցե ստամոքսը իր սիրածին նշանակված ժամից ավելի շուտ կբերեն իր մոտ։

Եվ ահա տիկին Կոկնարը բնակարանից սանդուղքի հարթակը դուրս եկավ համարյա հենց այն րոպեին, երբ իր հյուրը դռան առաջ էր, և հարգարժան տանտիրուհու երևալը նրան դուրս բերեց խիստ դժվարին դրությունից։ Գրագիրները նայում էին նրան հետաքրքրությամբ, և Պորտոսը չիմանալով, թե ինչ ասի այդ ելևէջուն գամմային, կանգնել, լեզուն էր ծամծմում։

— Սա իմ քրոջ որդին է,— գոչեց դատախազի կինը։— Ներս մտեք, ներս մտեք, պարոն Պորտոս։

Պորտոս անունը գրագիրների վրա սովորական ազդեցություն թողեց, և նրանք ծիծաղեցին, բայց Պորտոսը շուռ եկավ, և բոլոր դեմքերը նորից լուրջ արտահայտություն ստացան։ Դատախազի կաբինետը գնալու համար հարկավոր էր անցնել այն նախասենյակը, որտեղ այժմ կանգնած էին գրագիրները, ապա հարկավոր էր անցնել այն գրասենյակը, որտեղ պետք է լինեին նրանք, ապա՝ թղթերով լիքը մի մռայլ սենյակ։ Գրասենյակից դուրս գալով և խոհանոցը աջ կողմում թողնելով՝ հյուրը և տանտիրուհին մտան ընդունարան։ Միմյանց կից այդ բոլոր սենյակները ամենևին էլ հաճելի մտքեր չէին ներշնչում Պորտոսին։ Այդ բոլոր բաց դռներով կարելի էր լսել արտասանած ամեն մի բառ։ Բացի դրանից, հարևանցիորեն մի արագ ու զննող հայացք գցելով խոհանոցին՝ հրացանակիրը— ի մեծ ամոթ տանտիրուհուն և ի մեծ ցավ իրեն— համոզվեց, որ այնտեղ չկար այս պայծառ բոցը, այն աշխուժությունն ու իրարանցումը, որոնք պետք է տիրապետեին ստամոքսահաճության այդ տաճարում՝ սպասվող լավ ճաշից առաջ։

Դատախազը, ըստ երևույթին, նախապես գիտեր այցելության մասին, որովհետև նա ոչ մի զարմանք չարտահայտեց, երբ ներկայացավ Պորտոսը, որը բավական ազատ մոտեցավ դատախազին և քաղաքավարությամբ գլուխ տվեց նրան։

— Մենք կարծեմ ազգականնե՞ր ենք, պարոն Պորտոս,— հարցրեց դատախազը և հենվելով իր եղեգնյա բազկաթոռի թևերին՝ փոքր֊ինչ բարձրացավ տեղից։

Դա մի ցամաքած զառամյալ ծերունի էր, հագին լայն, սև կամզոլ, որը բոլորովին ծածկում էր նրա վտիտ մարմինը։ Նրա մանրիկ, գորշագույն աչքերը փայլում էին ինչպես երկու նռնաքար, և թվում էր, թե այդ երկու աչքերը և ծռմռված բերանը նրա դեմքի միակ մասերն էին, որտեղ դեռ կյանք էր նշմարվում։ Դժբախտաբար ոտքերն արդեն հրաժարվում էին ծառայել ոսկորների այդ պարկին, և այն ժամանակից, երբ հինգ թե վեց ամիս առաջ վիճակի վատթարացում էր սկսվել, հարգարժան դատախազը, ըստ էության, դարձել էր իր կնոջ ստրուկը։

Ազգականն ընդունվեց անտրտունջ և ուրիշ ոչինչ։ Եթե պարոն Կոկնարը ամուր կանգնելիս լիներ ոտքերի վրա, կժխտեր պարոն Պորտոսի որևէ ազգակցությունն իր հետ։

— Այո, պարոն, մենք ազգականներ ենք,— առանց շփոթվելու պատասխանեց Պորտոսը, որը, ի դեպ, ամենևին էլ ցնծալին ընդունելություն չէր սպասում ամուսնուց։

— Եվ կարծեմ կնո՞ջ կողմից,— ծաղրաբար հարցրեց դատախազը։

Պորտոսը ծաղրը չհասկացավ և այն պարզամտության տեղ դնելով՝ թեթևակի ժպտաց և խիստ կարմրատակեց։

Պորտոսի գալու պահից՝ պարոն Կոկնարն անհանգիստ հայացքներ էր գցում մի մեծ պահարանի վրա, որ կանգնած էր կաղնու փայտից շինված իր գրասեղանի դիմաց։ Պորտոսը հասկացավ, որ հենց այդ պահարանն է իր երազած սնդուկը, թեպետև ձևով տարբերվում էր նրանից, և մտքում շնորհավորեց իրեն, որ իրականը երազածից մի վեց ոտնաչափով էլ բարձր է։

Պարոն Կոկնարը չուզեց խորացնել իր ծննդաբանական հետազոտությունները և միայն իր անհանգիստ հայացքը պահարանից Պորտոսի վրա փոխադրելով ասաց.

— Հուսով եմ, որ արշավանքի դուրս գալուց առաջ մեր ազգականը մեզ պատիվ կանի գեթ մեկ անգամ ճաշել մեզ հետ, այդպես չէ՞, տիկին Կոկնար։

Այս անգամ հարվածն ուղիղ ստամոքսին էր դիպչում, և Պորտոսը հիվանդագին զգաց այն։ Ըստ երևույթին տիկին Կոկնարը ևս զգաց այդ հարվածը, որովհետև նա ասաց.

— Մեր ազգականն այլևս մեզ մոտ չի գա, եթե մեր ընդունելությունը դուր չգա նրան, բայց եթե այդպես չլինի, մենք կխնդրենք նրան մեկնելուց առաջ ունեցած համարյա բոլոր ազատ րոպեներին այցելել մեզ. ախր նա այնքա՜ն կարճ ժամանակ է լինելու Փարիզում և այնքան քիչ կարող է լինել մեզ մոտ։

— Օ՜, ոտքերս, իմ խեղճ ոտքեր, որտե՞ղ եք դուք,— մրմնջաց Կոկնարը։ Եվ ժպտալու փորձ արեց։

Այդ օգնությունը, որ Պորտոսին հասավ հենց այն պահին, երբ նրա գաստրոնոմիական սպասումներին լուրջ վտանգ էր սպասում, հրացանակրին մեծագույն երախտագիտության զգացում ներշնչեց դեպի դատախազի կինը։

Շուտով հասավ ճաշելու ժամը։ Բոլորն անցան սեղանատուն, որ մի մեծ սենյակ էր՝ խոզանոցի դիմաց։

Գրագիրները, ըստ երևույթին, տան մեջ արտասովոր բուրմունքներ զգալով, ներկայացել էին զինվորական ճշտապահությամբ և տաբուրետները ձեռքներին բռնած՝ կանգնել էին պատրաստ։ Նրանց ծնոտները նախապես շարժվում և սպառնալիք էին արտահայտում։

«Ա՛յ֊ա՛յ֊ա՛յ,— մտածեց Պորտոսը՝ մի հայացք գցելով երեք քաղցած սփաթների վրա, որովհետև, հասկանալի է, պատանուն ընդհանուր սեղանի մոտ չէին թողել։— Ա՛յ֊ա՛յ֊ա՛յ, իմ ազգականի տեղը լինեի, ես չէի պահի այս շատակերներին։ Սրանց կարելի է դնել նավաբեկումից ազատված և ամբողջ վեց շաբաթ հացի երես չտեսած մարդկանց տեղ»։

Եկավ նաև պարոն Կոկնարը։ Նրան անիվավոր բազկաթոռի մեջ նստեցրած բերում էր տիկին Կոկնարը, և Պորտոսն շտապեց օգնելու նրան՝ սեղանի մոտ բերելու իր ամուսնուն։ Հենց որ դատախազը սեղանատուն մտավ, նրա ծնոտներն ու ռունգերն էլ շարժվել սկսեցին, ինչպես գրագիրներինը։

— Օհո՜,— ասաց նա,— ի՜նչ անուշ հոտ ունի սուպը։

«Գրողը տանի, ի՛նչ մի արտասովոր բան են գտնում սրանք այս սուպի մեջ»,— մտածեց Պորտոսը, երբ տեսավ անգույն արգանակը, որը, ճիշտ է, շատ էր, բայց ոչ մի կաթիլ յուղ չուներ և մեջը լող էին տալիս բոված հացի մի քանի կտորներ, նոսր, ինչպես արշիպելագի կղզիներ։

Տիկին Կոկնարը ժպտաց, և նրա նշանով բոլորը շտապ նստեցին իրենց տեղերը։

Առաջինը մատուցեցին պարոն Կոկնարին, հետո՝ Պորտոսին։ Այնուհետև տիկին Կոկնարը լցրեց իր ափսեն և հացի պատառներն առանց արգանակի բաժանեց անհամբեր սպասող գրագիրներին։

Այդ պահին սեղանատան դուռը ճռնչոցով բացվեց, և կիսաբաց փեղկի միջով Պորտոսը տեսավ փոքրիկ գրագրին։ Ընդհանուր կերուխումին մասնակցելու հնարավորություն չունենալով՝ նա ուտում էր իր հացը և միաժամանակ վայելում խոհանոցում ու սեղանատանը տարածված բուրմունքը։

Սուպից հետո սպասուհին մատուցեց եփած հավ, մի շքեղություն, որի տեսքից ներկաների աչքերը ճակատները թռան։

— Իսկույն երևում է, որ դուք սիրում եք ձեր ազգականներին, տիկին Կոկնար,— ասաց դատախազը ողբերգական ժպիտով։— Տարակույս չկա, որ այս ամենը մենք պարտական ենք ձեր քրոջ որդուն։

Խեղճ հավը շատ նիհար էր և ծածկված այնպիսի հաստ ու փշփշոտ մաշկով, որը, չնայած բոլոր ջանքերին, ծակել չէր կարող ոչ մի ոսկոր։ Երևի շատ երկար էին որոնել նրան, մինչև որ, վերջապես, գտել էին թառի վրա, որտեղ նա թաքնված է եղել, որպեսզի հանգիստ շունչը փչի ծերությունից։

«Գրողը տանի,— մտածեց Պորտոսը։— Ինչ տխուր բան է սա։ Ես ծերությունը հարգում եմ, բայց ոչ եփած և ոչ էլ տապակած վիճակում»։

Եվ նա շուրջը նայեց, կամենալով համոզվել, թե բոլո՞րն են արդյոք նույն կարծիքին։ Միանգամայն հակառակը. նա տեսավ բոցկլտուն աչքեր, որոնք նախապես խժռում էին այդ հիանալի հավը, այն նույն հավը, որին նա այնպես արհամարհանքով վերաբերվեց։

Տիկին Կոկնարն իր մոտ քաշեց մատուցարանը, հմտորեն կտրեց երկու սև ոտքերը, որոնք գրեց իր ամուսնու ափսեում, կտրեց վիզը և գլխի հետ մի կողմ դրեց իր համար, թևը դրեց Պորտոսի ափսեում և հավը համարյա առանց ձեռք տալու տվեց սպասուհուն, որից հետո մատուցարանը չքացավ, նախքան հրացանակիրը կկարողանար որսալ այն բազմապիսի փոփոխությունները, որ հիասթափությունն առաջացնում է մարդկանց դեմքին, նայած հիասթափություն ապրողի բնավորությանն ու խառնվածքին։

Հավի փոխարեն սեղանին երևաց ընդեղենի մատուցարանը՝ մի ահագին մատուցարան, որի վրա երևում էին ոչխարի մի քանի ոսկոր, որոնք առաջին հայացքից մսով ծածկված էին թվում։

Սակայն գրագիրներն այդ խաբեությանը չենթարկվեցինք և նրանց դեմքի մռայլ արտահայտությանը փոխարինեց ճակատագրին հնազանդ լինելու արտահայտությունը։

Տիկին Կոկնարը այդ ուտելիքը երիտասարդներին բաժանեց լավ տնտեսուհու չափավորությամբ։

Հերթը հասավ նաև գինուն։ Պարոն Կոկնարը մի շատ փոքրիկ հախճապակյա շշից երիտասարդների համար լցրեց մեկ երրորդական բաժակ, համարյա նույնքան էլ լցրեց իր համար, և շիշն իսկույն անցավ Պարտոսի ու տիկին Կոկնարի կողմը։

Երիտասարդներն իրենց բաժակների գլխին ջուր ավելացրին, ապա կես֊կես բաժակ խմելով՝ նորից ավելացրին, և այդպես մինչև ճաշի վերջը, երբ խմիչքի գույնը, որ նրանք կուլ էին տալիս, սուտակի գույնի փոխարեն հիշեցնում էր ծխագույն թափազի գույնը։

Պորտոսը քաշվելով կերավ հավի թևը և ցնցվեց, զգալով, որ սեղանի տակից դատախազի կնոջ ծունկը դիպավ իր ծնկին։ Նա ևս մի կես բաժակ խմեց այդ գինուց, որն այստեղ այնքան խնայողությամբ էին գործածում, և զգաց, որ դա մոնրեյլյան զզվելի խմիչք է, որը սարսափազդու է նուրբ ճաշակ ունեցող մարդկանց համար։

Պարոն Կոկնարը տեսավ, թե նա ինչպես է գինին խմում առանց ջուր խառնելու, և հառաչեց։

— Կերեք այս ընդեղենից, թանկագին Պորտոս,— ասաց տիկին Կոկնարը այնպիսի տոնով, որը պարզ ու պարզ ասում էր, «Հավատացեք ինձ, չուտեք դրանից»։

— Ո՜նց չէ, ես նույնիսկ ձեռք չեմ տա այդ ընդեղենին,— լուռ մրթմրթաց Պորտոսը։

Եվ բարձր ձայնով ավելացրեց.

— Շնորհակալ եմ, թանկագինս, ես արդեն կուշտ եմ։

Լռություն տիրեց։ Պորտոսը չէր իմանում, թե էլի ինչ անի։ Դատախազը մի քանի անգամ կրկնեց.

— Ա՜խ, տիկին Կոկնար, շնորհակալ եմ ձեզնից, դուք իսկական խնջույք էիք սարքել մեզ համար։ Տե՜ր իմ Աստված, ինչպես կշտացա ես։

Ամբողջ ճաշի ընթացքում պարոն Կոկնարը կերել էր մի ափսե սուպ, հավի երկու սև ոտքերը և ոչխարի այն միակ ոսկորը, որի վրա մի քիչ միս կար։

Պորտոսը մտածեց, որ սա ծաղր է և հենց այն է, ուզում էր բեղերը ոլորել և հոնքերը կիտել, բայց տիկին Կոկնարի ծունկը նրան կամացուկ խորհուրդ տվեց զինվել համբերությամբ։

Այդ լռությունը և ճաշի ընդմիջումը, որ Պորտոսի համար միանգամայն անհասկանալի էր, գրագիրների համար, ընդհակառակն, լեցուն էր ահեղ իմաստով, հնազանդվելով դատախազի հայացքին, որին ավելանում էր տիկին Կոկնարի ժպիտը, նրանք դանդաղորեն վեր կացան սեղանից, ավելի դանդաղ ծալեցին իրենց անձեռոցիկները, գլուխ տվին և ուղղվեցին դեպի ելքը։

— Գնացեք, երիտասարդներ, գնացեք աշխատելու, աշխատանքը մարսողության համար օգտակար բան է,— հանդիսավոր տոնով ասաց նրանց դատախազը։

Հենց որ գրագիրները գնացին, տիկին Կոկնարը վեր կացավ և բուֆետից հանեց մի կտոր պանիր, սերկևիլի մուրաբա և նշով ու մեղրով թխված կարկանդակ, որ նա ինքն իր ձեռքով էր պատրաստել։

Այդքան ուտելիքները տեսնելով՝ պարոն Կոկնարը մռայլվեց։ Այդ ուտելիքները տեսնելով՝ Պորտոսը շրթունքը կծեց, հասկանալով, որ առանց ճաշի է մնացել։

Նա նայեց, թե ընդեղենի մատուցարանը դեռ սեղանի վրա՞ է արդյոք, բայց ընդեղենի մատուցարանն անհայտացել էր։

— Իսկապես որ սա խնջույք է,— գոչեց պարոն Կոկնարը իր բազկաթոռի մեջ շուռումուռ գալով,— իսկական խնջույք, epulae epularum^[115]։ Լուկուլլոսը ճաշում է Լուկոլլլոսի^[116] մոտ։

Պորտոսը նայեց իր մոտ դրված շշին, հուսալով, թե գինով, հաց ու պանրով մի կերպ կճաշի, բայց գինի չկար, շիշը դատարկ էր։ Պարոն և տիկին Կոկնարները ձևացրին, թե այդ չնկատեցին։

«Հիանալի է,— ինքն իրեն մտածեց Պորտոսը,— համենայնդեպս ես նախազգուշացված եմ»։

Նա մի փոքրիկ գդալ մուրաբա կերավ և վերցրեց տիկին Կոկնարի խմորեղենից մի կտոր, որի մեջ խրվեցին նրա ատամները։

«Զոհը մատուցված է,— ասաց նա ինքն իրեն։— Օ՜, եթե ես հույս չունենայի տիկին Կոկնարի հետ միասին նրա ամուսնու պահարանը տնտղելու»։

Պարոն Կոկնարը վայելելով շքեղ ճաշկերույթը, որ նա անվանում էր խնջույք, հանգստի կարիք զգաց։ Պորտոսը հույս ուներ, որ այդ հանգիստը կսկսվի անհապաղ, հենց նույն տեղում, բայց անիծյալ դատախազը դրա մասին լսել անգամ չէր ուզում։ Հարկ եղավ տանել նրան կաբինետ, և նա այնքան գոռաց, մինչև որ հասավ իր պահարանի մոտ և ավելի վստահ լինելու համար ոտքերը դրեց նրա եզրին։

Տիկին Կոկնարը Պորտոսին տարավ հարևան սենյակը, և այստեղ հաշտության հող ստեղծելու փորձեր սկսվեցին։

— Դուք կարող եք շաբաթական երեք անգամ գալ ճաշելու,— ասաց տիկին Կոկնարը։

— Շնորհակալ եմ,— պատասխանեց Պորտոսը,— բայց ես չեմ սիրում որևէ բան չարաշահել։ Բացի այդ ես պետք է մտածեմ իմ հանդերձավորման մասին։

— Ա՜խ, այո...— հառաչեց դատախազի կինը,— այդ անպիտան հանդերձավորումը։

— Դժբախտաբար այդպես է,— հաստատեց Պորտոսը,— հանդերձավորման մասին։

— Իսկ ձեր գնդում ինչի՞ց է բաղկացած հանդերձավորումը, պարոն Պորտոս։

— Օ՜, շատ բաներից,— ասաց Պորտոսը։— Ինչպես ձեզ հայտնի է, հրացանակիրներն ընտիր զորամաս են և շատ այնպիսի բաներ ունեն, որոնք գվարդիականներին ու շվեյցարացիներին պետք չեն։

— Բայց ի՞նչ բաներ, ասացեք մեկ֊մեկ։

— Դե դա կարելի է արտահայտել ընդհանուր գումարով...— սկսեց Պորտոսը, որը գերադասում էր վիճել ամբողջի մասին և ոչ թե նրա բաղադրիչ մասերի։

Տիկին Կոկնարն անհամբեր սպասում էր շարունակությանը։

— Ինչպիսի՞ գումար,— հարցրեց նա։— Հուսով եմ՝ ոչ ավելի քան...

Նա կանգ առավ, նրա շունչը կտրվում էր։

— Օ՜, ո՛չ,— ասաց Պորտոսը,— երկու և կես հազար լիվրից ավելի հարկավոր չի լինի։ Կարծում եմ նույնիսկ, որ որոշ խնայողության դեպքում երկու հազար լիվրով էլ կարող եմ գլուխ բերել։

— Աստվա՜ծ իմ։ Երկու հազար լի՜վր,— գոչեց տիկինը։— Բայց դա մի ամբողջ կարողություն է։

Պորտոսը խիստ բազմանշանակ ձևով դեմքը ծռմռեց, և տիկին Կոկնարն այդ հասկացավ։

— Ես նրա համար եմ հարցնում, թե ինչից է բաղկացած ձեր հանդերձավորումը,— բացատրեց տիկինը,— որովհետև առևտրական աշխարհում ես շատ ազգականներ և կլիենտներ ունեմ և համարյա համոզված եմ, որ ես կարող էի ձեզ հարկավոր բաները երկու անգամ ավելի էժան գնել, քան դուք։

— Ա՜խ, ա՛յ թե ինչ,— ասաց Պորտոսը։— Այդ ուրիշ բան է։

— Դե իհարկե, սիրելի պարոն Պորտոս։ Ուրեմն ձեզ առաջին հերթին ձի է հարկավոր, չէ՞։

— Այո, ձի։

— Հիանալի է։ Ես ունեմ հենց այն, ինչ ձեզ հարկավոր է։

— Ա՜յ թե ինչ,— փայլատակելով ասաց Պորտոսը։— Նշանակում է՝ ձիու հարցը կարգավորված է։ Այնուհետև ինձ հարկավոր է թամբի լրիվ սարք ու կարգ, բայց դա բաղկացած է այնպիսի բաներից, որ գնել կարող է միմիայն հրացանակիրը։ Ասենք դա երեք հարյուր լիվրից թանկ չի նստի։

— Երեք հարյուր լի՜վր։ Դե, ի՛նչ արած, թող լինի երեք հարյուր լիվր,— ասաց դատախազի կինը հոգոց հանելով։

Պորտոսը ժպտաց։ Ընթերցողը հիշում է, որ նա արդեն ուներ դուքս Բեկինգհեմի ընծայած թամբը, այնպես որ նա մտածում էր այդ երեք հարյուր լիվրը ուղղակի իր գրպանը դնել։

— Այնուհետև,— շարունակեց նա,— գալիս է իմ սպասավորի ձին և մի ճամպրուկ՝ ինձ համար։ Ինչ վերաբերում է զենքին, կարող եք դրա մասին չանհանգստանալ, զենք ես արդեն ունեմ։

— Սպասավորի համար ձի՞,— անվճռականորեն կրկնեց տիկինը։— Գիտե՞ք ինչ, բարեկամս, այդ արդեն չափից ավելի շքեղություն է։

— Այ թե ի՜նչ, տիրուհի,— հպարտ֊հպարտ ասաց Պորտոսը։— Չլինի՞ ինձ ինչ֊որ մուրացկանի տեղ եք դնում։

— Ի՜նչ եք ասում, ես միայն այն էի ուզում ասել, որ երբեմն գեղեցիկ ջորին ձիուց էլ լավ է երևում, և ինձ թվում է, որ եթե Մուշկետոնի համար մի գեղեցիկ ջորի ճարենք...

— Համաձայն եմ, թող լինի գեղեցիկ ջորի,— ասաց Պորտոսը։— Դուք իրավացի եք, ես ինքս էլ տեսել եմ շատ նշանավոր իսպանացի ազնվականների, որոնց ամբողջ շքախումբը ջորիներով է եղել։ Բայց այդ դեպքում, ինչպես ինքներդ էլ հասկանում եք, տիկին Կոկնար, այդ ջորին պետք է զարդարված լինի փետրափնջերով և զանգուլակներով։

— Հանգիստ եղեք,— ասաց դատախազի կինը։

— Հիմա գանք ճամպրուկին,— ասաց Պորտոսը։

— Օ՜, այդ ևս չպետք է անհանգստացնի ձեզ,— ասաց տիկին Կոկնարը։— Ամուսինս հինգ֊վեց ճամպրուկ ունի, ամենալավն ընտրեցեք ձեզ համար։ Նրանցից մեկն ամուսինս առանձնապես սիրում էր վերցնել իր հետ, երբ ճանապարհորդում էր. դա այնքան մեծ ճամպրուկ է, որ ինչ ասես կարող է մեջը տեղավորվել։

— Եվ այդ ճամպրուկը դատա՞րկ է,— պարզամտորեն հարցրեց Պորտոսը։

— Դե իհարկե դատարկ է,— նույնպես պարզամտորեն պատասխանեց դատախազի կինը։

— Թանկագին տիկին,— գոչեց Պորտոսը,— ախր ինձ ճամպրուկը հարկավոր է իր ամբողջ պարունակությամբ։

Տիկին Կոկնարը նորից սկսեց հառաչել։ Այդ ժամանակ Մոլիերը դեռ իր «Ժլատը» չէր գրել, այնպես որ, տիկին Կոկնարը նրա Գարպագոնի^[117] նախատիպն էր հանդիսանում։

Կարճ ասած՝ հանդերձավորման մնացած մասը նույնպիսի քննարկման ենթարկվեց, և այս խորհրդակցության հետևանքով դատախազի կինը պարտավորություն ստանձնեց ութ հարյուր լիվր դրամ տալ, ձեռք բերել մի ձի ու մի ջորի, որոնք պատիվ պիտի ունենային փառքի ճանապարհին իրենց վրա կրելու Պորտոսին ու Մուշկետոնին։

Այս պայմանները մշակելուց հետո Պորտոսը հրաժեշտ տվեց տիկին Կոկնարին։ Վերջինս, ճիշտ է, աչքով֊ունքով աշխատում էր պահել նրան, բայց Պորտոսը պատճառ բերեց իր զինվորական գործերը, և դատախազի կինը ստիպված եղավ զիջել նրան թագավորին։

Հրացանակիրը տուն հասավ քաղցած և հիանալի տրամադրության մեջ։

III. Սպասուհին և տիրուհին

Մինչ այդ, ինչպես արդեն վերը ասացինք, դ’Արտանյանը, չնայած խղճի խայթին և Աթոսի իմաստուն խորհուրդներին, ժամ առ ժամ ավելի ու ավելի էր սիրահարվում միլեդիին։ Դրա համար էլ ամեն օր լինելով նրա մոտ՝ խիզախ գասկոնացին շարունակում էր սիրաբանություններ անել, վստահ լինելով, որ վաղ թե ուշ միլեդին էլ կպատասխանի իր սիրուն։

Մի երեկո ներկայանալով հիանալի տրամադրությամբ, որպես մի մարդ, որի համար անհասանելի ոչ մի բան չկա, նա դարպասի մոտ պատահեց սպասուհուն։ Բայց այս անգամ սիրունիկ Քեթին չբավականացավ միայն թեթևակիորեն նրան դիպչելով, նա քնքշությամբ բռնեց դ’Արտանյանի ձեռքը։

«Հիանալի բան,— մտածեց դ’Արտանյանը։— Երևի սա ուզում է իր տիրուհու որևէ հանձնարարությունը հաղորդել ինձ։ Հիմա ինձ կհրավիրի այնպիսի տեսակցության, որի մասին միլեդին սիրտ չէր անում անձամբ ասել»։

Եվ նա սիրունիկ աղջկան նայեց ամենահաղթական տեսքով։

— Տեր իմ, ես ուզում էի ձեզ մի քանի խոսք ասել...— մրմնջաց սպասուհին։

— Ասա, անուշիկս,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ես լսում եմ։

— Ո՛չ, միայն ո՛չ այստեղ, այն, ինչ ուզում եմ ձեզ ասել, խիստ երկար է և, գլխավորը՝ խիստ գաղտնի։

— Ուրեմն ի՞նչ անեմ։

— Եթե պարոն ասպետը համաձայներ ինձ հետ գալ...— քաշվելով ասաց Քեթին։

— Ուր որ ցանկանաս, սիրունիկս։

— Այդ դեպքում գնանք։

Եվ առանց դ’Արտանյանի ձեռքը բաց թողնելու՝ Քեթին նրան վերև տարավ պտուտակաձև մութ սանդուղքով։ Ապա մի տասնհինգ աստիճան բարձրանալով՝ ինչ֊որ դուռ բաց արեց։

— Ներս մտեք, տեր իմ,— ասաց նա,— այստեղ մենք մենակ կլինենք և կարող ենք խոսել։

— Իսկ ո՞ւմ սենյակն է սա, գեղեցկուհի,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Իմն է, տեր իմ։ Ահա այս դռնով այս սենյակը միանում է իմ տիրուհու ննջարանի հետ, բայց հանգիստ եղեք, միլեդին մեզ լսել չի կարող, նա երբեք կեսգիշերից շուտ չի պառկում քնելու։

Դ’Արտանյանը շուրջը նայեց։ Փոքրիկ կոկիկ սենյակը կահավորված էր ճաշակով և շողշողում էր մաքրությունից, սակայն դ’Արտանյանի հայացքը ակամայից չէր կտրվում այն դռնից, որը, Քեթիի ասելով, տանում էր դեպի միլեդիի ննջարանը։

Քեթին հասկացավ, թե ինչ է կատարվում երիտասարդի սրտում, և հոգոց քաշեց։

— Դուք շա՞տ եք սիրում իմ տիրուհուն, տեր իմ,— հարցրեց նա։

— Օ՜, այո, Քեթի, խելագարի պես, ավելի, քան կարելի է բառերով արտահայտել։

Քեթին նորից հառաչեց։

— Այդ շատ տխուր բան է, տեր իմ,— ասաց նա։

— Ինչո՞ւ, գրողը տանի, մի՞թե դա վատ բան է,— հարցրեց երիտասարդը։

— Որովհետև, տեր իմ,— պատասխանեց Քեթին,— իմ տիրուհին ամենևին չի սիրում ձեզ։

— Հը՜մ,— ասաց դ’Արտանյանը,— դու այդ նրա հանձնարարությա՞մբ ես ասում։

— Օ՜, ոչ, տեր իմ, ոչ։ Ես ինքս ձեզ կարեկցելով որոշեցի ասել այս։

— Շնորհակալ եմ քեզանից, սիրելի Քեթի, բայց միայն բարի մտադրության համար, որովհետև երևի ինքդ էլ հիանալի հասկանում ես, որ քո հաղորդածը այնքան էլ հաճելի բան չէ։

— Այլ խոսքով ասած՝ դուք չեք հավատում իմ ասածին, չէ՞։

— Միշտ էլ դժվար է լինում հավատալ այդպիսի բաների, թեկուզ հենց ինքնասիրությունից դրդված, իմ գեղեցկուհի։

— Ուրեմն դուք չե՞ք հավատում ինձ։

— Խոստովանում եմ, որ մինչև չբարեհաճես քո ասածը հաստատող որևէ ապացույց բերել...

— Իսկ ի՞նչ կասեք դուք սրան։

Եվ Քեթին կորսաժի միջից հանեց մի փոքրիկ նամակ։

— Այդ ի՞նձ է ուղղված,— հարցրեց դ’Արտանյանը՝ նամակը վերցնելով։

— Ոչ, ուրիշին։

— Ուրիշի՞ն։

— Այո։

— Անունը, նրա անունը,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Նայեցեք հասցեին։

— Կոմս դը Վարդին։

Ինքնավստահ գասկոնացու մտքում իսկույն առկայծեց Սեն Ժերմենում տեղի ունեցածը։ Կայծակի արագությամբ նա բաց արեց ծրարը, ուշադրություն չդարձնելով այն ճիչի վրա, որ արձակեց Քեթին, տեսնելով, թե ինչ է ուզում անել նա, կամ ավելի ճիշտ՝ ինչ արեց։

— Օ՜, աստվա ծ իմ, այդ ի՞նչ եք անում, տեր իմ,— ասաց նա։

— Առանձնապես ոչինչ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը և կարդաց.

«Դուք իմ առաջին նամակին չպատասխանեցիք։ Ի՞նչ է պատահել ձեզ, հիվա՞նդ եք, թե՞ արդեն մոռացել եք, թե ինչպիսի աչքերով էիք նայում ինձ տիկին դը Գիզի պարահանդեսում։ Ահա ձեզ հարմար առիթ, կոմս։ Բաց չթողնեք այդ առիթը»։

Դ’Արտանյանը սփրթնեց, նրա ինքնասիրությունը վիրավորված էր։ Նա մտածեց, որ վիրավորված է սերը։

— Խե՜ղճ, սիրելի պարոն դ’Արտանյան,— ասաց Քեթին կարեկից ձայնով և նորից սեղմեց երիտասարդի ձեռքը։

— Դու խղճո՞ւմ ես ինձ, սիրունիկ աղջիկ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Օ՜, այո, ամբողջ սրտով։ Չէ՞ որ ես գիտեմ ինչ բան է սերը։

— Դու գիտես ինչ բան է սե՞րը,— հարցրեց դ’Արտանյանը՝ առաջին անգամ նայելով նրան մի փոքր ուշադրությամբ։

— Դժբախտաբար՝ այո։

— Այդ դեպքում ինձ խղճալու փոխարեն՝ ավելի լավ է օգնիր վրեժ առնել քո տիրուհուց։

— Իսկ ի՞նչ ձևով դուք կուզեիք վրեժ առնել նրանից։

— Ես կուզենայի ապացուցել նրան, որ ես իրենից ուժեղ եմ, և գրավել իմ մրցակցի տեղը։

— Ո՛չ, տեր իմ, ես երբեք չեմ օգնի ձեզ այդ բանում,— աշխուժորեն առարկեց Քեթին։

— Ինչո՞ւ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Երկու պատճառով։

— Այսի՞նքն։

— Նախ՝ որովհետև իմ տիրուհին երբեք չի սիրի ձեզ։

— Որտեղի՞ց գիտես այդ։

— Դուք մահու չափ նեղացրել եք նրան։

— Ե՞ս։ Ինչո՞վ կարող էի ես նեղացնել նրան, երբ այն պահից, ինչ մենք ծանոթացել ենք, ես ապրում եմ նրա ոտքերի տակ, որպես հնազանդ ստրուկ։ Ասա ինձ, խնդրում եմ։

— Ես այդ կասեմ միայն այն մարդուն... այն մարդուն, որը կնայի իմ հոգու խորքը։

Դ’Արտանյանը կրկին անգամ նայեց Քեթիին։ Դա այնքան թարմ, այնքան գեղեցիկ աղջիկ էր, որ շատ դքսուհիներ այդպիսի գեղեցկության ու թարմության համար իրենց թագը կտային։

— Քեթի,— ասաց նա,— ես կնայեմ քո հոգու խորքը, երբ քեզ հաճելի լինի, դա ոչ մի բանի չի խանգարի, իմ թանկագին մանկիկ։

Եվ նա համբուրեց աղջկան, որից խեղճը կարմրեց բալի նման։

— Ոչ,— գոչեց Քեթին,— դուք ինձ չեք սիրում։ Դուք սիրում եք իմ տիրուհուն, հենց նոր ինքներդ ասացիք այդ։

— Եվ այդ քեզ խանգարո՞ւմ է ասել երկրորդ պատճառը։

— Երկրորդ պատճառը, տեր իմ,— ասաց Քեթին սիրտ առնելով համբույրից և խրախուսվելով երիտասարդի աչքերի արտահայտությունից,— երկրորդ պատճառն այն է, որ սիրո հարցում յուրաքանչյուրն իր համար է ջանք թափում։

Այժմ միայն դ’Արտանյանը հիշեց Քեթիի գգվալից հայացքները, հանդիպումները նախասենյակում, սանդուղքի վրա, միջանցքում, ամեն հանդիպումին՝ նրա ձեռքի դիպչելը իրեն և նրա գաղտուկ հառաչանքները։ Տարված լինելով անվանի տիկնոջը դուր գալու ցանկությամբ՝ նա անտեսել էր սպասուհուն. ով արծվի որս է անում, ճնճղուկի վրա ուշադրություն չի դարձնում։

Բայց այս անգամ մեր գասկոնացին իսկույն հասկացավ, թե ինչ օգուտ կարող է քաղել Քեթիի սիրուց, որն արտահայտեց նա այնքան միամտորեն կամ այնպես անամոթաբար, կոմս դե Վարդին ուղղված նամակները կարդալը, միլեդիին հսկելը, ամեն անգամ Քեթիի սենյակը մտնեքու հնարավորությունը, նկատի ունենալով, որ այդ սենյակը կից է միլեդիի ննջարանին։ Ինչպես տեսնում ենք, ուխտադրուժ պատանին արդեն իր մտքում զոհաբերում էր խեղճ աղջկան, որպեսզի կարողանա տիրապետել միլեդիին, լինի այդ կամովին, թե բռնությամբ։

— Նշանակում է, սիրելի Քեթի,— ասաց նա աղջկան,— դու կասկածում ես իմ սիրուն և ուզում ես, որ ապացուցե՞մ այն։

— Ի՞նչ սիրո մասին եք ասում,— հարցրեց Քեթին։

— Այն սիրո, որ պատրաստ եմ տածելու քո նկատմամբ։

— Ինչո՞վ կապացուցեք այդ։

— Ուզո՞ւմ ես, այսօր ես քեզ հետ անց կացնեմ այն ժամերը, որ սովորաբար անց եմ կացնում քո տիրուհու հետ։

— Օ՜, այո, շատ եմ ուզում,— ասաց Քեթին ծափ զարկելով։

— Եթե այդպես է, մոտ արի, իմ անուշիկս,— ասաց դ’Արտանյանը բազկաթոռին նստելով,— և ես քեզ կասեմ, որ դու ամենասիրունիկ սպասուհին ես երբևիցե իմ տեսածների մեջ։

Եվ այս նա այնպես պերճախոս ասաց, որ խեղճ աղջիկը, որը շատ էր ուզում հավատալ նրան, հավատաց... Ի դեպ, ի մեծ զարմանս դ’Արտանյանի, Քեթին որոշ համառություն ցուցաբերեց և ոչ մի կերպ չէր ուզում անձնատուր լինել։

Հարձակումների և պաշտպանության մեջ ժամանակն աննկատելի է անցնում։

Կեսգիշերվա ժամը խփեց, և համարյա միաժամանակ հնչեց զանգակը միլեդիի սենյակում։

— Աստվա՜ծ իմ,— գոչեց Քեթին,— տիրուհին կանչում է ինձ։ Գնա, շո՛ւտ գնա։

Դ’Արտանյանը վեր կացավ, գլխարկը վերցրեց, որպես թե ցանկանալով ենթարկվել, բայց փոխանակ դեպի սանդուղքը տանող դուռը բանալու, արագորեն բաց արեց մեծ պահարանի դուռը և թաքնվեց միլեդիի հագուստների ու ցայգազգեստների մեջ։

— Ի՞նչ եք անում,— գոչեց Քեթին։

Դ’Արտանյանը, որ վերցրել էր բանալին, ներսից դուռը փակեց և ոչինչ չպատասխանեց։

— Դե՛,— սուր ձայնով ճչաց միլեդին,— ի՞նչ է, քնե՞լ եք այդտեղ։ Ինչո՞ւ չեք գալիս, երբ կանչում եմ։

Դ’Արտանյանը լսեց, թե ինչպես բացվեց միլեդիի սենյակի դուռը։

— Գալի՜ս եմ, միլեդի, գալի՜ս եմ,— գոչեց Քեթին տիրուհու առաջ վազելով։

Նրանք միասին մտան ննջարան, և որովհետև դուռը բաց էր մնացել, դ’Արտանյանը կարող էր լսել, թե միլեդին ինչպես է շարունակում նախատել իր սպասուհուն։ Վերջապես նա հանգստացավ, և մինչև Քեթին ծառայություններ էր մատուցում նրան, խոսակցություն սկսվեց դ’Արտանյանի մասին։

— Այսօր երեկոյան մեր գասկոնացին ինչ֊որ չերևաց,— ասաց միլեդին։

— Ինչպե՞ս, տիրուհի,— զարմացավ Քեթին,— մի՞թե նա չէր եկել։ Կարո՞ղ է պատահել, որ նա դեռ հաջողության չհասած՝ միտքը փոխած լինի։

— Օ՜, ոչ, երևի նրան պահել է պարոն դը Տրևիլը կամ պարոն Դեզեսարը։ Ես գիտեմ իմ ուժերը, Քեթի։ Նա իմ ձեռքից դուրս չի պրծնի։

— Եվ ի՞նչ եք անելու դուք նրան, տիրուհի։

— Ինչ եմ անելո՞ւ... Հանգիստ եղիր, Քեթի, իմ և այդ մարդու միջև այնպիսի մի բան կա, որ նա ինքն էլ չգիտե... Քիչ էր մնացել նրա պատճառով ես պիտի զրկվեի նորին սրբազնության վստահությունից։ Օ՜, ես վրեժ կառնեմ նրանից։

— Իսկ ես, տիրուհի, կարծում էի, թե դուք նրան սիրում եք։

— Սիրում եմ նրա՞ն։ Ես ատում եմ նրան։ Դա մի ապուշ է, որ լորդ Վինտերի կյանքն իր ձեռքում է ունեցել և չի սպանել նրան, մի մարդ, որի պատճառով ես երեք հարյուր հազար լիվր ռենտա կորցրի։

— Ճիշտ որ,— ասաց Քեթին,— ախր ձեր որդին իր հորեղբոր միակ ժառանգն է, և մինչև նրա չափահաս դառնալը դուք կարող էիք տնօրինել նրա կարողությունը։

Լսելով, թե այդ թովիչ արարածն ինչպես է իրեն մեղադրում նրա համար, որ չի սպանել մի մարդու, որին հենց իր աչքի առաջ բարեկամական տրամադրություններ էր շռայլում, լսելով այդ սուր ձայնը, որ աշխարհիկ խոսակցության մեջ սովորաբար այնպիսի դժվարությամբ էր մեղմանում, դ’Արտանյանն ամբողջ մարմնով դողում էր։

— Ես վաղուց վրեժ առած կլինեի նրանից,— շարունակեց միլեդին,— եթե կարդինալն ինձ հրամայած չլիներ խնայել նրան, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչի համար։

— Այո, բայց դուք, տիրուհի, չխնայեցիք արդուզարդի վաճառականի դեռատի կնոջը, որին նա սիրում էր։

— Ա՜, Գերեզմանափորների փողոցի խանութպանի կնո՞ջն ես ասում։ Դե երիտասարդը վաղուց է մոռացել նրա գոյությունը։ Իսկապես, դա հիանալի վրեժխնդրություն էր։

Դ’Արտանյանի ճակատը ծածկվել էր սառն քրտինքով, իսկապես այդ կինը մի հրեշ էր։

Նա շարունակեց ականջ դնել, բայց դժբախտաբար հարդարանքն ավարտվեց։

— Այժմ գնացեք ձեր սենյակը,— ասաց միլեդին,— և աշխատեք, վերջապես, վաղը պատասխան ստանալ այն նամակից, որ ես տվի ձեզ։

— Պարոն դը Վարդի՞ն,— հարցրեց Քեթին։

— Դե իհարկե պարոն դը Վարդին։

— Ա՛յ, իմ կարծիքով դա մի մարդ է, որն ամենևին նման չէ խեղճ պարոն դ’Արտանյանին,— ասաց Քեթին։

— Գնացեք, սիրելիս,— պատասխանեց միլեդին,— ես ավելորդ դատողություններ չեմ սիրում։

Դ’Արտանյանը լսեց, թե ինչպես շրխկաց դուռը, ինչպես չխկաց սողնակը, այդ միլեդին էր ներսից դուռը փակում։ Քեթին նույնպես դուռը բանալիով փակեց, աշխատելով որքան կարելի է քիչ աղմուկ հանել։ Այն ժամանակ դ’Արտանյանը պահարանի դուռը բաց արեց։

— Աստվա՜ծ իմ,— շշնջաց Քեթին։— Ի՞նչ է պատահել ձեզ, դուք այնպես գունատ եք։

— Նողկալի՛ արարած,— մրմնջաց դ’Արտանյանը։

— Կամա՜ց, կամա՜ց, գնացեք,— ասաց Քեթին։— Իմ սենյակը միլեդիի ննջարանից անջատված է միայն մի բարակ միջնորմով, և այնտեղ լսվում է ամեն մի բառ։

— Հենց դրա համար էլ ես չեմ գնա,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Այսինքն ինչպե՞ս թե,— շառագունելով հարցրեց Քեթին։

— Կամ թե կգնամ, բայց ուշ...

Եվ նա Քեթիին քաշեց իր կողմը։ Դիմադրել անկարելի էր. դիմադրությունից միշտ էլ այնքա՜ն աղմուկ է լինում։ Եվ Քեթին զիջեց։

Դա վրիժառության պոռթկում էր ուղղված միլեդիի դեմ։ Ասում են, թե վրեժխնդրությունը դուրեկան բան է, և դ’Արտանյանը համոզվեց, որ այդ ճշմարիտ է։ Ուստի, եթե նա գեթ մի փոքր կարեկցություն ունենար, կգոհանար այդ նոր հաղթանակով, բայց նա ոչինչ չուներ բարի հպարտությունից և փառամոլությունից։

Սակայն, և պետք է ասել սա պատիվ է բերում դ’Արտանյանին, իր ազդեցությունը Քեթիի վրա նա ամենից առաջ գործադրեց նրա համար, որ նրանից իմանա, թե ինչ է եղել տիկին Բոնասիեին։ Խեղճ աղջիկը խաչելության վրա երդվեց, որ նրա մասին ոչինչ չի իմանում, որովհետև իր տիրուհին միշտ կիսով չափ է տեղյակ դարձնում իր գաղտնիքներին, բայց հաստատ համոզմունք հայտնեց, որ տիկին Բոնասիեն ողջ֊առողջ է։

Քեթին չգիտեր նաև, թե ինչ պատճառով միլեդին քիչ էր մնացել զրկվեր կարդինալի վստահությունը վայելելուց, բայց այս մասին դ’Արտանյանն ավելի լավ էր տեղյակ, քան Քեթին. նա միլեդիին նկատել էր կանգնեցված նավերից մեկի վրա հենց այն պահին, երբ ինքը հեռանում էր Անգլիայից, և չէր կասկածում, որ խնդիրը վերաբերում է ադամանդե զարդին։

Բայց ամենից ավելի պարզ էր այն, որ միլեդիի իսկական, խոր, արմատացած ատելությունը դ’Արտանյանի նկատմամբ առաջացել էր նրանից, որ նա լորդ Վինտերին չէր սպանել։

Հետևյալ օրը դ’Արտանյանը նորից ներկայացավ միլեդիին։ Միլեդիի տրամադրությունը շատ վատ էր, և դ’Արտանյանը մտածեց, որ դրա պատճառը պարոն դը Վարդից պատասխան չստանալն է։ Քեթին ներս մտավ, բայց միլեդին նրա հետ շատ խիստ վարվեց։ Քեթիի հայացքը, որ նա գցեց դ’Արտանյանի վրա, ասում էր, «Այ, տեսնո՞ւմ եք, ձեր պատճառով ինչեր եմ կրում ես»։

Բայց երեկոյի վերջում չքնաղ էգը մեղմացավ։ Նա ժպիտը դեմքին լսում էր դ’Արտանյանի քնքուշ խոստովանությունները և նույնիսկ նրան թույլատրեց համբուրել իր ձեռքը։

Դ’Արտանյանը նրանից բաժանվեց՝ չիմանալով, թե ինչ մտածի։ Բայց նա այն երիտասարդներից չէր, որոնք հեշտությամբ կորցնում են իրենց գլուխը։ Շարունակելով հետամուտ լինել միլեդիին՝ նա մտքում մի փոքրիկ ծրագիր էր կազմել։

Դռան մոտ դ’Արտանյանը հանդիպեց Քեթիին և երեկվա պես բարձրացավ նրա սենյակը։ Նա իմացավ, որ միլեդին խիստ նախատել է Քեթիին՝ պատվերը չկատարելու համար։ Միլեդին չէր կարողանում հասկանալ կոմս դը Վարդի լռության պատճառը և Քեթիին պատվիրել էր առավոտյան ժամը իննին անցնել իր մոտ՝ երրորդ նամակը տանելու։

Դ’Արտանյանը Քեթիից խոսք առավ, որ մյուս օրն առավոտյան նամակը իր մոտ կբերի։ Խեղճ աղջիկը խոստանում էր ամեն բան, ինչ պահանջում էր իր սիրած տղան. նա բոլորովին կորցրել էր գլուխը։

Ամեն ինչ կատարվեց այնպես, ինչպես նախորդ օրը. դ’Արտանյանը թաքնվեց պահարանում, միլեդին կանչեց Քեթիին, իր արդուզարդը վերջացրեց, Քեթիին ետ ուղարկեց և դուռը փակեց։ Նախորդ օրվա պես այդ օրն էլ դ’Արտանյանը տուն վերադարձավ միայն առավոտյան ժամը հինգին։

Ժամը տասնմեկին Քեթին եկավ նրա մոտ։ Նա բերել էր միլեդիի նոր նամակը։ Այս անգամ խեղճ աղջիկը անտրտունջ տվեց այն դ’Արտանյանին։ Նա դ’Արտանյանի կամքին էր թողել՝ անել ինչ ցանկանում է. հիմա նա հոգով ու մարմնով պատկանում էր իր աննման զինվորին։

Դ’Արտանյանը նամակը բաց արեց և կարդաց հետևյալ տողերը.

«Ահա արդեն երրորդ անգամ գրում եմ, որ ես սիրում եմ ձեզ։ Զգուշացեք, որ չորրորդ անգամ չգրեմ, թե ատում եմ ձեզ։

Եթե դուք զղջում եք ձեր վերաբերմունքի համար, այս նամակը ձեզ հանձնող աղջիկը կասի, թե բարեկիրթ մարդը ինչ ձևով կարող է արժանանալ իմ ներումին»։

Այս նամակը կարդալիս դ’Արտանյանը մերթ կարմրում էր, մերթ սփրթնում։

— Օ՜, դուք դեռ սիրում եք նրան,— գոչեց Քեթին, որը ոչ մի վայրկյան աչքը չէր հեռացնում երիտասարդի դեմքից։

— Ո՛չ, Քեթի, դու սխալվում ես, ես նրան այլևս չեմ սիրում, բայց ուզում եմ վրեժ առնել նրա արհամարհական վերաբերմունքի համար։

— Օ՜, ես գիտեմ, թե ինչպիսին է լինելու ձեր վրեժը, դուք արդեն ասել եք ինձ դրա մասին։

— Միևնույն չէ՞ քեզ համար, Քեթի, դու հո գիտես, որ ես միայն քեզ եմ սիրում։

— Մի՞թե այդ կարելի է իմանալ։

— Կիմանաս, երբ կտեսնես, թե ինչպես կվարվեմ ես նրա հետ։ Քեթին հոգոց հանեց։

Դ’Արտանյանը գրիչը վերցրեց և գրեց.

«Տիրուհի, մինչև այժմ ես կասկածում էի, թե ձեր երկու նամակներն իսկապես ինձ են ուղղված, որովհետև ինձ միանգամայն անարժան էի համարում այսպիսի պատվի։ Բացի այդ, ես այնպես հիվանդ էի, որ միևնույն է, ձեզ պատասխանել չէի կարող։

Բայց այսօր ես ստիպված եմ պատասխանել ձեր բարեհաճությանը, որովհետև ոչ միայն ձեր նամակը, այլև ձեր սպասուհին հաստատում է, որ ես պատիվ ունեմ սիրված լինելու ձեր կողմից։

Հարկ չկա, որ այս աղջիկն ինձ սովորեցնի, թե բարեկիրթ մարդն ինչ ձևով կարող է արժանանալ ձեր ներումին։ Ուրեմն, այսօր ժամը տասնմեկին ես ինքս կգամ ձեզնից այդ ներումն հայցելու։ Այդ այցելությունը թեկուզ մեկ օրով հետաձգելը, իմ կարծիքով, կնշանակեր նոր վիրավորանք հասցնել ձեզ։

Նա, ում դուք դարձրել եք ամենաբախտավորը մահկանացուներից։

։։։։։։։։։Կոմս դը Վարդ»։

Այս նամակը նախևառաջ կեղծ էր, ապա կոպիտ էր, իսկ մեր այսօրվա բարքերի տեսակետից ուղղակի վիրավորական, բայց այն ժամանակներում մարդիկ ավելի քիչ ձևականություններ էին բանեցնում, քան այժմ։ Բայց այդ, դ՚Արտանյանը միլեդիի խոստովանություններից գիտեր, որ նա ընդունակ է դավաճանության ավելի լուրջ զորքերում, ուստի նրա նկատմամբ շատ մակերեսային հարգանք ուներ։ Բայց և այնպես, չնայած դրան, մի ինչ֊որ անբացատրելի կիրք մղում էր նրան դեպի այդ կինը, արբեցնող մի կիրք՝ խառնված արհամարհանքի հետ, բայց և այնպես՝ կիրք կամ, եթե ուզում եք՝ տիրելու ծարավ։

Դ՚Արտանյանի մտադրությունը շատ պարզ էր. Քեթիի սենյակից մտնել նրա տիրուհու սենյակը և օգտվել զարմանքի, ամոթի, սոսկումի առաջին պահից՝ նրա դեմ հաղթանակ տանելու համար։ Գուցե և դ՚Արտանյանին անհաջողություն էր սպասում, բայց... առանց ռիսկի ոչինչ չես կարող ձեռք բերել։ Մի շաբաթից պատերազմը պիտի սկսվեր, հարկավոր էր գնալ, մի խոսքով դ՚Արտանյանը սիրախաղերի ժամանակ չուներ։

— Վերցրու,— ասաց երիտասարդի փակ նամակը տալով Քեթիին։— Տուր միլեդիին. սա պարոն դը Վարդի պատասխանն է։

Խեղճ Քեթին մահու չափ գունատվեց։ Նա գլխի էր ընկել, թե ինչ կլինի նամակի բովանդակությունը։

— Լսիր, անուշիկս,— ասաց դ՚Արտանյանը,— դու ինքդ էլ հասկանում ես, որ այս ամենին պետք է վերջ լինի. այսպես կամ այնպես։ Միլեդին կարող է իմանալ, որ դու առաջին նամակը տվել ես ոչ թե կոմսի ծառային, այլ իմ ծառային, որ ես եմ բաց արել նաև մյուս նամակները, որոնք պետք է բաց աներ պարոն դը Վարդը։ Այն ժամանակ միլեդին կվռնդի քեզ, իսկ դու հո գիտես, նա այնպիսի կին չէ, որ դրանով սպառի իր վրեժխնդրությունը։

— Ավա՜ղ,— պատասխանեց Քեթին,— բայց ո՞ւմ համար արեցի ես այս ամենը։

— Ինձ համար, ես շատ լավ գիտեմ այդ, իմ սիրունիկս,— պատասխանեց երիտասարդը,— և ազնիվ խոսք եմ տալիս, ես քեզանից շատ շնորհակալ եմ։

— Բայց ի՞նչ է գրված ձեր նամակում։

— Միլեդին քեզ կասի այդ։

— Օ՜, դուք ինձ չեք սիրում,— հառաչեց Քեթին,— ի՜նչ դժբախտ եմ ես։

Այս կշտամբանքին կա մի պատասխան, որը միշտ մոլորության մեջ է գցում կանանց։ Դ՚Արտանյանն այնպես պատասխանեց, որ Քեթին ճշմարտությունից շատ հեռու մնաց։ Ճիշտ է, նա երկար ժամանակ լաց էր լինում, մինչև որ որոշեց նամակը տալ միլեդիին, բայց վերջիվերջո հասավ այդ որոշմանը, իսկ այդ այն ամենն էր, ինչ հարկավոր էր դ՚Արտանյանին։

Բացի դրանից, նա Քեթիին խոստացել էր, որ երեկոյան շուտ կհեռանա նրա տիրուհու մոտից, իսկ որ հեռանա, կգնա Քեթիի մոտ։

Եվ այս խոստումը վերջնականապես մխիթարեց խեղճ Քեթիին։

IV. Որտեղ խոսվում է Արամիսի և Պորտոսի հանդերձավորման մասին

Այն ժամանակ, երբ չորս ընկերները սկսել էին զբաղվել հանդերձանք որոնելով, արդեն դադարել էին մշտապես մի տեղ հավաքվելուց։ Նրանք բոլորն էլ ճաշում էին զատ֊զատ, որտեղ պատահեր, կամ ավելի ճիշտ՝ որտեղ հաջողվեր։ Ծառայությունը ևս մասամբ խլում էր թանկագին ժամանակը, որն այնպես արագ էր անցնում։ Սակայն պայմանավորվել էին, որ շաբաթական մեկ անգամ, ցերեկվա ժամը մեկին մոտ, հանդիպեն Աթոսի բնակարանում, քանի որ Աթոսը հավատարիմ էր մնացել իր երդումին և տանից դուրս չէր գալիս։

Այն օրը, երբ Քեթին եկավ դ՚Արտանյանի մոտ, իսկ և իսկ ընկերների հավաքվելու օրն էր։

Հենց որ Քեթին գնաց, դ՚Արտանյանը ուղղվեց դեպի Ֆերու փողոցը։

Աթոսին և Արամիսին նա գտավ փիլիսոփայական զրույցի բռնված։ Արամիսը խորհում էր նորից կապա հագնելու մասին։ Աթոսը, ըստ իր սովորության, հակառակը չէր համոզում նրան, բայց և չէր խրախուսում այդ միտքը։ Նա այն կարծիքին էր մնում, որ յուրաքանչյուր ոք ազատ է իր արարքների մեջ։ Խորհուրդներ նա տալիս էր միայն այն ժամանակ, երբ խնդրում էին, և այն էլ երբ շատ էին խնդրում։

— Սովորաբար մարդիկ խորհուրդ են հարցնում,— ասում էր Աթոսը,— միայն նրա համար, որ ստացած խորհուրդը չկատարեն, իսկ եթե որևէ մեկը հետևում է խորհրդին, այն էլ միայն նրա համար, որպեսզի հետագայում լինի մեկը, որին ինքը կարողանա կշտամբել։

Դ՚Արտանյանից հետո եկավ նաև Պորտոսը։ Եվ ահա բոլոր չորս ընկերները միասին էին։

Չորս դեմքերն էլ արտահայտում էին չորս տարբեր զգացումներ. Պորտոսի դեմքը՝ հանգստություն, դ՚Արտանյանինը՝ հույս, Արամիսինը՝ անհանգստություն, Աթոսինը՝ անհոգություն։

Կարճատև զրույցից հետո, որի ընթացքում Պորտոսը կարողացավ ակնարկել, որ ոմն բարձրաստիճան տիկին ցանկություն է հայտնել նրան դուրս բերել դժվարին դրությունից, երևաց Մուշկետոնը։

Նա եկել էր Պորտոսին տուն կանչելու, որտեղ, ինչպես նա խիստ ողբալի տեսքով հաղորդեց, Պորտոսի ներկայությունը շտապ անհրաժեշտ էր։

— Իմ հանդերձավորման կապակցությա՞մբ,— հարցրեց Պորտոսը։

— Եվ այո, և ոչ,— պատասխանեց Մուշկետոնը։

— Բայց մի՞թե չես կարող ասել ինձ...

— Գնանք, տեր իմ, գնանք։

Պորտոսը վեր կացավ, հրաժեշտ տվեց ընկերներին և հետևեց Մուշկետոնին։

Մի րոպե անց՝ շեմքում երևաց Բազենը։

— Ի՞նչ ես ուզում, բարեկամս,— հարցրեց Արամիսն այն մեղմ տոնով, որ երևան էր գալիս նրա մեջ ամեն անգամ, երբ նրա մտքերը նորից եկեղեցու կողմն էին դառնում։

— Տեր իմ, տանը մի մարդ սպասում է ձեզ,— պատասխանեց Բազենը։

— Մա՞րդ։ Ի՞նչ մարդ։

— Ինչ֊որ մի մուրացկան։

— Ողորմություն տվեք նրան, Բազեն, և ասացեք, որ աղոթի մեղավորիս համար։

— Այն մուրացկանն ուզում է, ինչ գնով էլ լինի՝ խոսել ձեզ հետ և հավատացնում է, որ դուք ուրախ կլինեք տեսնելու իրեն։

— Չի՞ խնդրել արդյոք որևէ բան հաղորդել ինձ։

— Այո։ «Եթե պարոն Արամիսը չցանկանա գալ ինձ տեսնելու, ասաց նա,— հայտնեցեք նրան, որ եկել եմ Տուրից»։

— Տուրի՜ց,— գոչեց Արամիսը։— Հազա՜ր ներողություն, պարոններ, բայց երևում է, այդ մարդը ինձ բերել է հենց այն տեղեկությունները, որ ես սպասում էի։

Եվ աթոռից վեր թռչելով՝ նա շտապ դուրս եկավ սենյակից։

Աթոսը և դ՚Արտանյանը մնացին երկուսով։

— Կարծես այդ քաջերն իրենց գործերը սարքել են, ի՞նչ եք կարծում, դ՚Արտանյան,— հարցրեց Աթոսը։

— Ինձ հայտնի է, որ Պորտոսի գործերը հիանալի են գնում,— ասաց դ՚Արտանյանը,— իսկ ինչ վերաբերում է Արամիսին, ապա ճիշտն ասած՝ ես երբեք էլ, իսկապես, չեմ անհանգստացել նրա համար, բայց, այ, դուք, սիրելի Աթոս... Դուք առատաձեռն բաժանեցիք անգլիացու պիստոլները, որոնք ըստ оրենքի ձեզ էին պատկանում, և ի՞նչ պիտի անեք հիմա։

— Բարեկամս, ես շատ գոհ եմ, որ սպանեցի այն դատարկապորտին, որովհետև անգլիացի սպանելը սուրբ գործ է, բայց ես երբեք չէի ների ինձ, եթե նրա պիստոլները գրպանս դնեի։

— Դե թողեք, սիրելի Աթոս, ճիշտ որ դուք մի տեսակ անըմբռնելի հասկացողություններ ունեք։

— Լավ, այդ թողնենք։ Պարոն դը Տրևիլը, որ երեկ ինձ պատիվ արեց իր այցելությամբ, ասում է, որ դուք հաճախ լինում եք ինչ֊որ կասկածելի անգլիացիների մոտ, որոնց հովանավորում է կարդինալը, ճշմարիտ է այդ։

— Ճշմարիտն այն է, որ ես լինում եմ իմ անգլուհու մոտ, հենց նրա, որի մասին ես արդեն ասել եմ ձեզ։

— Ա՜խ, այո, այն խարտյաշ կնոջ մոտ, որի առթիվ ես ձեզ մի շարք խորհուրդներ եմ տվել և, իհարկե, ապարդյուն, որովհետև դուք չեք էլ մտածել հետևել այդ խորհուրդներին։

— Ես իմ պատճառաբանություններն ասացի ձեզ։

— Այո՛, այո՛։ Կարծեմ դուք ասացիք, որ դա ձեզ կօգնի հանդերձանք ձեռք բերելու։

— Ամենևին ոչ։ Ես հավաստիացել եմ, որ այդ կինը մասնակցություն է ունեցել տիկին Բոնասիեի հափշտակության գործին։

— Հասկանում եմ։ Մի կնոջ գտնելու համար դուք հետամուտ եք լինում մի ուրիշ կնոջ. դա ամենաերկար ուղին է, բայց և ամենահաճելին։

Դ’Արտանյանը քիչ մնաց ամեն ինչ պիտի պատմեր Աթոսին, բայց մի հանգամանք ետ պահեց նրան այդ մտքից. Աթոսը պատվի հարցերում չափազանց բծախնդիր էր, իսկ այն փոքրիկ ծրագրի մեջ, որ կազմել էր մեր երիտասարդը և ուղղված էր միլեդիի դեմ, կային այնպիսի մանրամասնություններ, որոնք նախապես կմերժեր այդ պուրիտանը^[118], դ’Արտանյանը համոզված էր դրանում։ Ահա թե ինչու նա գերադասեց լռել, իսկ որովհետև Աթոսն ամենասակավ հետաքրքրվող մարդն էր աշխարհում, ապա դ’Արտանյանի անկեղծությունը դրանից հեռու չգնաց։

Այսպես, մենք թողնենք մեր այս երկու բարեկամներին, որոնք մտադիր չէին որևէ առանձնապես կարևոր բան ասելու միմյանց, և հետևենք Արամիսին։

Մենք տեսանք, թե այս երիտասարդն ինչպիսի արագությամբ վազեց Բազենի հետևից կամ, ավելի ճիշտ՝ նրա առաջն ընկավ, երբ լսեց, որ իր հետ խոսել ցանկացող մարդը եկել է Տուրից։ Նա մի շնչում Ֆերու փողոցից սլացավ Վոժիրար փողոցը։

Տուն մտնելով նա տեսավ, որ իրոք, իրեն սպասում է մի ինչ֊որ մարդ՝ ցածրահասակ, խելացի աչքերով, ցնցոտիներ հագած։

— Այդ դո՞ւք եք հարցրել ինձ,— ասաց հրացանակիրը։

— Ես հարցրել եմ պարոն Արամիսին։ Դո՞ւք եք պարոն Արամիսը։

— Ես ինքս եմ։ Դուք որևէ բա՞ն եք հաղորդելու ինձ։

— Այո, եթե դուք ինձ ցույց տաք մի ասեղնագործ թաշկինակ։

— Ահա այն,— ասաց Արամիսը՝ ներսի գրպանից հանելով մի փոքրիկ բանալի և բաց անելով սև փայտից շինված մի սադափազարդ փոքրիկ արկղիկ։— Ահա այն, նայեցեք։

— Լավ,— ասաց մուրացկանը,— դուրս ուղարկեցեք ձեր սպասավորին։

Իրոք, Բազենը, որը շատ էր ցանկանում իմանալ, թե այդ մուրացկանն ինչ է ուզում իր տիրոջից, շտապել էր Արամիսի հետևից և տուն էր հասել համարյա նրա հետ միաժամանակ, սակայն այդ արագությունը նրան քիչ օգուտ բերեց. մուրացկանի առաջարկության վրա նրա տերը նշանով հրամայեց դուրս գնալ, և նա ստիպված եղավ հնազանդվել։

Հենց որ Բազենը դուրս գնաց, մուրացկանը մի թռուցիկ հայացք գցեց չորս կողմը, ցանկանալով համոզվել, որ ոչ ոք չի տեսնում ու չի լսում իրեն, բաց արեց ցնցոտիների փեշերը, որոնք անփութորեն կապված էին կաշվե գոտիով, և կամզոլի վերին մասի աստառը քանդելով այնտեղից հանեց մի նամակ։

Կնիքը տեսնելով Արամիսը ուրախության մի ճիչ արձակեց, համբուրեց տառերը և սրտի երկյուղածության թրթիռով բաց արեց նամակը, որ պարունակում էր հետևյալ տողերը. «Բարեկամս, բախտին հաճելի է, որ մենք էլի մի որոշ ժամանակ անջատված մնանք, բայց երիտասարդության սքանչելի օրերը անդարձ կորած չեն։ Կատարեցեք ձեր պարտքը ճամբարում, ես էլ այն կատարում եմ մի ուրիշ տեղ։ Ընդունեցեք այն, ինչ ձեզ կտա այս նամակը հանձնողը, կռվեցեք այնպես, ինչպես վայել է քաջ ու գեղեցիկ ազնվականին և մտածեցեք իմ մասին։ Քնքշորեն համբուրում եմ ձեր սևորակ աչքերը։

Մնաք բարյավ, կամ, ավելի ճիշտ՝ ցտեսություն»։

Մինչ այդ մուրացկանը շարունակում էր քանդել իր կամզոլի աստառը։ Նա իր ցնցոտիների միջից դանդաղորեն հանեց հարյուր հիսուն իսպանական պիստոլ, դարսեց սեղանի վրա, դուռը բաց արեց, գլուխ տվեց և անհայտացավ, նախքան զարմանքից շփոթված Արամիսը կկարողանար գեթ մի խոսքով դիմել նրան։

Այն ժամանակ երիտասարդը նորից կարդաց նամակը և նկատեց, որ այնտեղ մի լրացում կար.

«Հ.Գ. Նամակաբերին ընդունեցեք ըստ արժանվույն. նա կոմս է և իսպանական գրանդ»։

— Օ՜, ոսկե երազանքնե՜ր,— գոչեց Արամիսը։— Այո, սքանչելի է կյանքը։ Այո, մենք երիտասարդ ենք։ Այո, մեզ համար դեռ կսկսվեն երջանիկ օրերը։ Քեզ, միմիայն քեզ իմ սերը, իմ արյունը, իմ կյանքը, ամեն ինչ, ամեն ինչ քեզ, իմ չքնաղ սիրուհի։

Եվ նա խանդավառ համբուրում էր նամակը, նույնիսկ չնայելով ոսկուն, որ շողում էր սեղանի վրա։

Բազենը երկչոտությամբ դուռը բախեց։ Արամիսն այլևս պատճառ չուներ նրան դուրսը պահելու և թույլատրեց ներս մտնել։

Ոսկին տեսնելով Բազենը քար կտրեց զարմանքից և բոլորովին մոռացավ, որ եկել է զեկուցելու դ’Արտանյանի գալու մասին, որը Աթոսի մոտից դուրս գալուց հետո անցել էր Արամիսի մոտ, ցանկանալով իմանալ, թե ինչ էր ուզում այն մուրացկանը։

Եվ տեսնելով, որ Բազենը մոռացել է զեկուցել իր մասին և այնքան էլ ձևականություններ չանելով Արամիսի հետ, նա ինքն անձամբ զեկուցեց իր գալու մասին։

— Օհո՜, գրողը տանի,— ասաց դ’Արտանյանը։— Եթե այս սալորները ձեզ են ուղարկել Տուրից, սիրելի Արամիս, ապա խնդրում եմ իմ հիացմունքը հայտնեցեք այն այգեպանին, որն աճեցրել է դրանք։

— Դուք սխալվում եք, բարեկամս,— ասաց Արամիսը, որը ծածկամիտ էր ինչպես միշտ։— Այս իմ հրատարակիչն է ուղարկել ինձ իմ հոնորարը, այն պոեմի համար, որ ես սկսել էի դեռ մեր ճանապարհորդության ժամանակ։

— Ա՜խ, այ թե ինչ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Է՛հ, շատ առատաձեռն է ձեր հրատարակիչը, սիրելի Արամիս։ Ուրիշ բան չեմ կարող ասել ձեզ։

— Ինչպե՜ս, տեր իմ,— գոչեց Բազենը։— Մի՞թե պոեմի համար այսքան փող են վճարում։ Չի կարող պատահել։ Օ՜, տեր իմ, նշանակում է դուք կարող եք անել ամեն բան, ամեն բան, ինչ որ ցանկանաք։ Դուք կարող եք դառնալ այնքան նշանավոր, որքան պարոն դը Վուատյուրը կամ պարոն դը Բենսերադը^[119]։ Այդ նույնպես իմ սրտովն է։ Բանաստեղծը մի քիչ միայն վատ է աբբատից։ Ա՜խ, պարոն Արամիս, շատ եմ խնդրում ձեզ, բանաստեղծ դարձեք։

— Բազե՛ն,— ասաց Արամիսը,— ինձ թվում է, բարեկամս, որ դուք խառնվում եք խոսակցությանը։

Բազենը հասկացավ իր մեղքը, նա գլուխը կախեց և սենյակից դուրս եկավ։

— Այդպես, այդպես,— ժպտալով ասաց դ’Արտանյանը։— Դուք ձեր ստեղծագործությունները ոսկու քաշով եք ծախում, բարեկամս, դուք շատ մեծ հաջողություն ունեք։ Միայն թե զգույշ եղեք, չկորցնեք այն նամակը, որ ծայրը դուրս է հանել ձեր գրպանից։ Երևի այն էլ ձեր հրատարակչից եք ստացել։

Արամիսը մինչև մազերի արմատները կարմրեց, ավելի խոր խրեց նամակը և կամզոլը կոճկեց։

— Սիրելի դ’Արտանյան,— ասաց նա,— արի գնանք մեր ընկերների մոտ։ Հիմա ես հարուստ եմ և մենք կվերսկսենք մեր համատեղ ճաշկերույթները, մինչև որ հարստանալու ձեր հերթն էլ կգա։

— Մեծ հաճույքով,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Վաղուց արդեն մենք մի կարգին ճաշ չենք տեսել։ Բացի այդ, ես այս երեկո մի բավական վտանգավոր քայլ եմ անելու և, ճիշտն ասած, դեմ չէի լինի մի փոքր տաքացնել ինձ մի քանի շիշ հին բուրգունդականով։

— Հին բուրգունդականին էլ համաձայն եմ։ Ես էլ դրա դեմ ոչինչ չունեմ,— ասաց Արամիսը, որի գլխից, ոսկին տեսնելուն պես, մեկ հարվածով չքացել էին աշխարհից հեռանալու բոլոր մտքերը։

Եվ հրատապ կարիքների համար երեք թե չորս պիստոլ գրպանը դնելով՝ նա մնացածը փակեց սադափազարդ սև արկղիկի մեջ, որտեղ արդեն պահված էր նշանավոր թաշկինակը, որը թալիսմանի դեր էր կատարում նրա համար։

Սկզբում ընկերները գնացին Աթոսի մոտ։ Հավատարիմ մնալով ոչ մի տեղ չգնալու երդումին՝ Աթոսը համաձայնեց ճաշ պատվիրել այն պայմանով, որ ճաշը իր տուն բերվի։ Իմանալով, որ Աթոսը գաստրոնոմիական նրբություններին խիստ հմուտ մարդ է, դ’Արտանյանն ու Արամիսը սիրով նրան զիջեցին այդ կարևոր գործով զբաղվելու հոգսը։

Նրանք ճանապարհ ընկան Պորտոսի մոտ ու մեկ էլ հանկարծ Բակ փողոցի անկյունում հանդիպեցին Մուշկետոնին, որը վհատ տեսքով առաջն արած քշում էր մի ջորի և մի ձի։

— Սա հո իմ դեղին ձի՜ն է,— գոչեց դ’Արտանյանը զարմանքով, որին խառնվում էր մի որոշ ուրախություն։— Արամի՜ս, մի նայեցե՛ք այս ձիուն։

— Օ՜, ի՜նչ զարհուրելի ձի է,— ասաց Արամիսը։

— Դե ուրեմն, թանկագինս,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— կարող եմ ձեզ հաղորդել, որ դա հենց այն ձին է, որով ես Փարիզ եկա։

— Ինչպե՜ս, տեր իմ,— զարմացավ Մուշկետոնը,— դուք ճանաչո՞ւմ եք այս ձիուն։

— Նա շատ յուրահատուկ գույն ունի,— նկատեց Արամիսը։— Ես կյանքումս առաջին անգամն եմ այդպիսի ձի տեսնում։

— Բա՜ն ասացիք,— ուրախացավ դ’Արտանյանը։— Եթե ևս այն ծախեցի երեք էքյուով, ապա միմիայն գույնի համար, որովհետև մնացած հատկությունների համար ինձ տասնութ լիվր էլ չէին տա։ Բայց դու ասա, Մուշկետոն, ի՞նչ ճանապարհով է քո ձեռքն ընկել այս ձին։

— Ա՜խ, ավելի լավ է մի՛ հարցրեք, տեր իմ,— պատասխանեց Մուշկետոնը։— Այս սարսափելի խաղը մեր գլխին խաղացել է մեր դքսուհու ամուսինը։

— Ինչպե՞ս, Մուշկետոն։

— Բանն այն է, որ մեր նկատմամբ շատ բարեհաճ է մի անվանի տիկին, դքսուհի դը... Բայց, ներողություն եմ խնդրում։ Իմ տերն ինձ արգելել է նրա անունը տալ։ Ահա այդ դքսուհին մեզ ստիպեց մի փոքրիկ ընծա վերցնել իրենից՝ մի հիանալի իսպանական ձի և անդալուզական ջորի, որից ուղղակի աչք հեռացնել չէր լինի։ Ամուսինն այդ բանն իմանում է, ճանապարհին, երբ այդ հրաշալի կենդանիները բերում էին մեզ, ամուսինը դրանք ետ է պահում և փոխարենն ուղարկում այս նողկալի արարածները։

— Որոնք հիմա դու ե՞տ ես տանում,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ճիշտ և ճիշտ այդպես,— պատասխանեց Մուշկետոնը։— Ինքներդ մտածեցեք, հո չենք կարող այս կենդանիներն ընդունել մեզ խոստացած ձիերի փոխարեն։

— Իհարկե ոչ, գրողը տանի, թեև ես շատ կուզենայի Պորտոսին տեսնել իմ դեղին ձին նստած։ Դա ինձ հնարավորություն կտար պատկերացնելու, թե ինչի էի նման ես, երբ Փարիզ եկա։ Բայց մենք քեզ չուշացնենք, Մուշկետոն, գնա քո պարոնի կարգադրությունը կատարելու։ Ինքը տա՞նն է։

— Տանն է, տեր իմ,— պատասխանեց Մուշկետոնը։— Եվ շատ բարկացած է, ինքներդ եք հասկանում։

Նա առաջ գնաց դեպի Մեծ Ավգուստիններ գետակի կողմը, իսկ երկու ընկերները ձախորդ Պորտոսի դռան զանգը քաշեցին։ Բայց Պորտոսը տեսել էր, թե ինչպես սրանք անցան բակի միջով, և չուզեց դուռը բանալ։ Նրանց փորձն անհաջող անցավ։

Մինչ այդ Մուշկետոնը երկու անասունները քշելով շարունակում էր իր ճանապարհը և նոր կամուրջն անցնելով հասավ Արջի փողոց։ Այստեղ, կատարելով իր տիրոջ պատվերը, նա ձին ու ջորին կապեց դատախազի տան դռան կոչնակից և առանց նրանց հետագա բախտի մասին մտահոգվելու վերադարձավ Պորտոսի մոտ, որին հայտնեց, թե պատվերը կատարված է։

Քիչ ժամանակ անց՝ խեղճ կենդանիները, որոնք առավոտից ոչինչ չէին կերել, դռան կոչնակը քաշքշելով այնպիսի մի աղմուկ սկսեցին, որ դատախազը կրտսեր գրագրին հրամայեց փողոց դուրս գալ և հարևաններից իմանալ, թե ումն են պատկանում այդ ձին ու ջորին։

Տիկին Կոկնարը ճանաչեց իր ընծան և սկզբում չէր հասկանում, թե ինչու են վերադարձվել, բայց շուտով Պորտոսի այցելությունն ամեն ինչ պարզեց։ Այն ցասումը, որ փայլատակում էր հրացանակրի աչքերում, չնայած երիտասարդն ամեն կերպ ջանում էր զսպել իրեն, սարսափեցրեց նրա զգայուն սիրուհուն։ Բանն այն է, որ Մուշկետոնը իր պարոնից չէր թաքցրել դ’Արտանյանի ու Արամիսի հանդիպումը և պատմել էր, թե ինչպես դ’Արտանյանը ճանաչեց այն բեարնական դեղին ձին, որով նա Փարիզ է եկել և որը ծախել է երեք էքյուով։

Դատախազի կնոջը տեսակցություն նշանակելով Սեն Մագլուար վանքի մոտ՝ Պորտոսը հրաժեշտ տվեց։ Տեսնելով, որ նա գնում է, տիկին Կոկնարը ճաշի հրավիրեց նրան, սակայն հրացանակիրը ամենավեհապանծ տեսքով մերժեց նրա հրավերը։

Տիկին Կոկնարը սրտի թրթիռով մոտեցավ Սեն Մագլուար վանքին։ Նա նախազգում էր այն նախատինքները, որ այնտեղ սպասում էին իրեն։ Բայց Պորտոսի մեծաշուք շարժուձևերը անհաղթահարելի ուժով էին ազդում նրա վրա։

Այն բոլոր նզովքն ու լուտանքները, որ կարող է ինքնասիրությունը վիրավորված մարդը թափել կնոջ գլխին, Պորտոսը թափեց տիկին Կոկնարի խոնարհած գլխին։

— Աստվա՜ծ իմ,— ասաց դատախազի կինը։— Ես արել եմ ամեն բան, ինչ կարող էի։ Մեր հաճախորդներից մեկը ձիու առևտուր է անում։ Նա գրասենյակին փող էր պարտք և վճարել չէր ուզում։ Ես այդ ջորին ու ձին պարտքի դիմաց եմ վերցրել։ Նա ինձ խոստացել էր արքայավայել ձի տալ։

— Դե ուրեմն իմացեք, տիկին,— ասաց Պորտոսը,— որ եթե այդ առևտրականը ձեզ երեք էքյուից ավելի փող է պարտք եղել, ուրեմն նա պարզապես գող է։

— Բայց հո ոչ ոքի արգելված չէ էժան բան որոնել, պարոն Պորտոս,— ասաց դատախազի կինը՝ փորձելով արդարանալ։

— Այդ ճշմարիտ է, տիկին, բայց նա, ով էժանն է փնտրում, ուրիշներին պետք է թույլ տա, որ ավելի առատաձեռն բարեկամներ գտնեն։

Եվ Պորտոսը շուռ գալով ուզեց հեռանալ։

— Պարո՛ն Պորտոս, պարո՛ն Պորտոս,— ձայն տվեց դատախազի կինը։— Ես մեղավոր եմ, խոստովանում եմ այդ։ Ես չպետք է սակարկություն անեի, քանի որ խոսքը վերաբերում էր ձեզ պես գեղեցիկ մարդու հանդերձավորմանը։

Առանց մի խոսք պատասխանելու՝ Պորտոսը մի քայլ էլ հեռացավ։

Հանկարծ տիկին Կոկնարին թվաց, թե Պորտոսը շրջապատված է ինչ֊որ շողշողուն ամպով և դքսուհիների ու մարկիզուհիների մի ամբողջ բազմություն ոսկու տոպրակներ է թափում նրա ոտքերի առաջ։

— Կա՛նգ առեք, պարո՛ն Պորտոս,— գոչեց նա,— ի սեր Աստծո, կանգ առեք, ես բան ունեմ խոսելու։

— Ձեզ հետ խոսելը ինձ դժբախտություն է բերում,— ասաց Պորտոսը։

— Բայց ասացեք ինձ, ի՞նչ եք պահանջում դուք։

— Ոչինչ, որովհետև ձեզնից որևէ բան պահանջել, թե չպահանջել՝ միևնույն բանն է։

— Դատախազի կինը կախվեց Պորտոսի թևից և վշտահար գոչեց.

— Օ՜, պարոն Պորտոս, ես դրանից ոչինչ չեմ հասկանում։ Ես որտեղի՞ց իմանամ թե ինչ է ձին, որտեղի՞ց իմանամ, թե որն է ձիասարքը։

— Հարկավոր էր այդ թողնել ինձ, տիրուհի, քանի որ ես հասկանում եմ դրանից։ Բայց դուք ուզում էիք տնտեսել, ինչ֊որ գրոշներ շահել։

— Այդ իմ սխալն է եղել, պարոն Պորտոս, բայց ես կուղղեմ այն, ազնիվ խոսք՝ կուղղեմ։

— Բայց ի՞նչ ձևով,— հարցրեց հրացանակիրը։

— Լսեցեք։ Այսօր երեկոյան պարոն Կոկնարը գնում է դուքս դը Շոուի մոտ, որն իմ ամուսնուն կանչել է խորհրդակցելու։ Նա այնտեղ կմնա առնվազն երկու ժամ։ Եկեք ինձ մոտ, մենք մենակ կլինենք և կանենք ինչ հարկավոր է մեզ։

— Ի հաջողություն, թանկագինս, այ դա ուրիշ բան։

— Ուրեմն դուք ներո՞ւմ եք ինձ։

— Տեսնենք,— վեհորեն ասաց Պորտոսը։

Եվ իրար հրաժեշտ տալով մինչև երեկո՝ նրանք բաժանվեցին։

«Գրողը տանի,— մտածում էր Պորտոսը ճանապարհին,— կարծես այս անգամ ես, վերջապես, պիտի հասնեմ պարոն Կոկնարի սնդուկին»։

V. Գիշերը բոլոր կատուները գորշ են

Վերջապես հասավ երեկոն, որին այնպես անհամբեր սպասում էին և՛ Պորտոսը, և՛ դ’Արտանյանը։

Արտանյանը սովորականի պես միլեդիի մոտ գնաց մոտավորապես ժամը իննին։ Նա միլեդիին գտավ հիանալի տրամադրության մեջ։ Դեռ երբեք նա դ’Արտանյանին այդպես սիրալիր չէր ընդունել։ Մեր գասկոնացին հասկացավ, որ իր նամակը հանձնված և իր ազդեցությունն է ունեցել։

Ներս մտավ Քեթին և շարբաթ մատուցեց։ Միլեդին սիրալիր նայեց Քեթիին և ժպտաց նրան իր ամենաթովիչ ժպիտով, բայց խեղճ աղջիկն այնքան էր տխուր, որ նույնիսկ չնկատեց միլեդիի բարեհաճությունը։

Դ’Արտանյանը հերթով նայում էր այդ երկու կանանց և հոգու խորքում ստիպված էր խոստովանել, որ բնությունը նրանց ստեղծելիս սխալ է արել, անվանի կնոջը տվել է ծախու, ստոր հոգի, իսկ սպասուհուն՝ դքսուհու սիրտ։

Ժամը տասին միլեդին սկսեց անհանգստության նշաններ ցույց տալ, և դ’Արտանյանը հասկացավ, թե ինչ է նշանակում այդ։ Միլեդին նայում էր ժամացույցին, վեր էր կենում, նորից նստում և դ’Արտանյանին ժպտում այնպես, կարծես ասելիս լիներ. «Դուք, իհարկե, շատ սիրուն եք, բայց ուղղակի թովիչ կլինեք, եթե գնաք»։

Դ’Արտանյանը վեր կացավ և գլխարկը վերցրեց։ Միլեդին ձեռքը մեկնեց նրան՝ համբուրելու։ Երիտասարդ գասկոնացին զգաց, թե ինչպես նա սեղմեց իր ձեռքը, և հասկացավ, որ դա նա արեց ոչ թե կոկետությունից դրդված, այլ որպես շնորհակալություն, որ նա գնում է։

— Սա գժի պես սիրում է կոմսին,— շշնջաց նա և դուրս գնաց։

Այս անգամ Քեթին չհանդիպեց նրան, նա չկար ո՛չ նախասենյակում, ո՛չ միջանցքում, ո՛չ դարպասի մոտ։ Դ’Արտանյանը ստիպված եղավ ինքը որոնել սանդուղքը և փոքրիկ սենյակը։

Քեթին նստել էր՝ երեսը ձեռքերով ծածկած և լաց էր լինում։

Նա լսեց, թե ինչպես ներս մտավ դ’Արտանյանը, բայց գլուխը չբարձրացրեց։ Երիտասարդը մոտեցավ և նրա ձեռքերն առավ իր ձեռքերի մեջ։ Եվ այդ ժամանակ Քեթին հեծկլտաց։

Ինչպես դ’Արտանյանը ենթադրել էր, միլեդին, նամակը ստանալով, ուրախությունից ամեն ինչ պատմել էր իր սպասուհուն։ Ապա, որպես շնորհակալություն, որ այս անգամ Քեթին այդքան հաջող է կատարել իր հանձնարարությունը, մի քսակ էր ընծայել նրան։

Մտնելով իր սենյակը՝ Քեթին այդ քսակը նետել էր մի անկյուն, որտեղ և այն ընկած էր բացված։ Նրա մոտ, գորգի վրա ընկած էին երեք թե չորս ոսկե դրամներ։

Երբ դ’Արտանյանը գուրգուրանքով դիպավ նրան, խեղճ աղջիկը գլուխը բարձրացրեց։ Նրա դեմքի արտահայտությունը նույնիսկ դ’Արտանյանին վախեցրեց։ Աղջիկը աղերսագին ձևով նրան մեկնեց իր ձեռքերը, բայց չհամարձակվեց մի խոսք անգամ ասել։

Որքան էլ նվազ զգայուն էր դ’Արտանյանի սիրտը, այնուամենայնիվ նա զգացվեց այդ համր վշտից։ Բայց նա խիստ կայուն էր իր ծրագրերի մեջ և մանավանդ վերջին ծրագրին, ուստի ոչ մի կերպ չէր կարող դավաճանել գործողությունների նախանշված կարգին։ Դրա համար էլ նա Քեթիին ոչ մի հույս չտվեց, թե նրան կհաջողվի սասանել իրեն, այլ միայն իր արարքները ներկայացրեց նրան որպես վրիժառության մի հասարակ ակտ։

Ի դեպ, այդ վրեժխնդրությունը նրա համար բավական հեշտացրեց այն հանգամանքը, որ միլեդին, ըստ երևույթին, ցանկանալով սիրեկանից թաքցնել իր դեմքի ներկը, Քեթիին հրամայել էր հանգցնել տան բոլոր լամպերը, նույնիսկ ննջարանի լամպը։ Պարոն դը Վարդը պետք է գնար մինչև լույսը բացվելը, միևնույն խավարի մեջ։

Մի րոպե անց նրանք լսեցին, որ միլեդին ննջարան մտավ։ Դ’Արտանյանն իսկույն նետվեց պահարանը։ Հազիվ էր այնտեղ թաքնվել, երբ զանգակը հնչեց։

Քեթին մտավ իր տիրուհու մոտ և դուռը հետևից ծածկեց, բայց միջնորմն այնքան բարակ էր, որ լսվում էր համարյա ամեն բան, ինչ խոսում էին երկու կանայք։

Միլեդին կարծես ուրախությունից ինքն իրեն կորցրել էր։ Նա անվերջ ստիպում էր Քեթիին ամենայն մանրամասնությամբ պատմել իր այցելությունը դը Վարդին, հարցուփորձ էր անում, թե նա ինչպես վերցրեց նամակը, ինչպես գրեց պատասխանը, ինչպիսին էր դեմքի արտահայտությունը, երևո՞ւմ էր, որ նա իսկապես սիրահարված է, և խեղճ Քեթին, որ ստիպված էր հանգիստ ձևանալ, այս բոլոր հարցերին պատասխանում էր կերկերուն ձայնով, որի թախծոտ երանգը բոլորովին աննկատ էր մնում միլեդիի համար, երջանկությունը էգոիստական է։

Կոմսի այցելության ժամը մոտենում էր, և միլեդին իսկապես Քեթիին ստիպեց հանգցնել ննջարանի լույսը և հրամայեց հենց որ դը Վարդը գա, առաջնորդել իր մոտ։

Քեթին երկար սպասելու հարկ չունեցավ։ Հենց որ դ’Արտանյանը կողպեքի անցքի միջով նկատեց, որ ամբողջ տունը սուզվեց խավարի մեջ, դուրս թռավ իր ապաստարանից։ Այդ հենց այն պահին էր, երբ Քեթին ծածկում էր իր սենյակից դեպի միլեդիի ննջարանը տանող դուռը։

— Այդ ի՞նչ աղմուկ է այդտեղ,— հարցրեց միլեդին։

— Այդ ես եմ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը կիսաձայն,— ես, կոմս դը Վարդը։

— Օ՜, տեր իմ աստված,— թոթովեց Քեթին,— նա նույնիսկ չի կարողացել սպասել մինչև իր նշանակած ժամը։

— Էլ ի՞նչ կա ուրեմն,— հարցրեց միլեդին դողդոջուն ձայնով,— ինչո՞ւ ներս չի մտնում։ Կո՛մս, կո՝մս,— ավելացրեց նա,— դուք հո գիտեք, որ ես սպասում եմ ձեզ։

Այս կանչը լսելով՝ դ’Արտանյանը մեղմորեն մի կողմ հրեց Քեթիին և ինքը նետվեց ննջարան։

Չկա ավելի տանջալից կատաղություն ու ցավ, քան այն կատաղությունն ու ցավը, որ կեղեքում են սիրահար հոգին, երբ նա իրեն ուրիշի տեղ դնելով՝ ընդունում է սիրո այն հավաստիացումները, որոնք ուղղված են իր երջանիկ ախոյանին։

Դ’Արտանյանն ընկավ այդ տանջալից դրության մեջ, որ նա չէր նախատեսել։ Խանդը բզկտում էր նրա սիրտը, և նա տանջվում էր համարյա նույնքան ուժեղ, որքան խեղճ Քեթին, որն այդ նույն պահին լաց էր լինում հարևան սենյակում։

— Այո, կոմս,— ասում էր միլեդին ամենամեղմ ձայնով, քնքշորեն սեղմելով նրա ձեռքը իր ձեռքի մեջ,— ահա ես երջանիկ եմ այն սիրով, որ ձեր հայացքներն ու խոսքերը հայտնում էին ինձ ամեն անգամ, երբ մենք հանդիպում էինք։ Ես էլ սիրում եմ ձեզ։ Օ՜, վաղը, ես ցանկանում եմ վաղը ձեզնից մի որևէ ապացույց ստանալ, որ դուք մտածում եք իմ մասին, և որպեսզի ինձ չմոռանաք, վերցրեք, ահա, այս։

Եվ իր մատի մատանին հանելով, նա մեկնեց դ’Արտանյանին։

Դ’Արտանյանը հիշեց, որ արդեն տեսել է այդ մատանին միլեդիի մատին։ Դա մի հիանալի շափյուղա էր՝ ադամանդով զարդարված։

Դ’Արտանյանի առաջին ցանկությունը եղավ վերադարձնել մատանին, բայց միլեդին չվերցրեց։

— Ո՛չ, ո՛չ,— ասաց նա,— թողեք այն ձեզ մոտ, որպես իմ սիրո նշան... Բացի այդ,— հուզված ձայնով ավելացրեց նա,— ընդունելով այդ մատանին, դուք, ինքներդ էլ չիմանալով, հսկայական ծառայություն եք մատուցում ինձ։

«Այս կինը լիքն է խորհրդավորություններով»,— մտածեց դ’Արտանյանը։

Այդ պահին նա զգում էր, որ պատրաստ է միլեդիին ասելու ողջ ճշմարտությունը։ Սա արդեն բերանը բաց արեց, որպեսզի խոստովանի, թե ով է ինքը և վրիժառության ինչպիսի մտադրությամբ է եկել այստեղ, բայց հենց այդ պահին միլեդին ավելացրեց.

— Իմ խե՜ղճ բարեկամ, այն հրեշը, այն գասկոնացին քիչ մնաց պիտի սպաներ ձեզ։

Հրեշը ինքը՝ դ’Արտանյանն էր։

— Ձեր վերքերը դեռ ցա՞վ են պատճառում ձեզ,— հարցրեց միլեդին։

— Այո, սաստիկ ցավ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ չիմանալով, թե ինչ ասի։

— Հանգիստ եղեք,— շշնջաց միլեդին,— ես ձեր վրեժը կլուծեմ, և իմ վրեժը դաժան կլինի։

«Ոչ,— ինքն իրեն մտածեց դ’Արտանյանը։— Մեր միջև անկեղծության րոպեն դեռ չի եկել»։

Այս հակիրճ խոսակցությունից հետո դ’Արտանյանը միանգամից չսթափվեց, բայց և անհետ չքացան վրիժառության բոլոր խոհերը, որ նա բերել էր այստեղ։ Այդ կինը զարմանալի իշխանություն ուներ նրա վրա. նա ատում էր այդ կնոջը, բայց և միաժամանակ աստվածացնում էր նրան։ Առաջ նա երբեք չէր հավատում, որ իրար այդքան հակասական երկու զգացմունք կարող են տեղ գտնել մեկ սրտում և միահյուսվելով՝ մի ինչ֊որ տարօրինակ սատանայական սեր դառնալ։

Մինչ այդ բաժանման ժամը խփեց։ Միլեդիից հեռանալիս դ’Արտանյանը ուրիշ զգացում չուներ, բացի այրող ափսոսանքից, որ պիտի թողնի նրան, և կրքոտ համբույրների ընթացքում, որ փոխանակում էին նրանք, նոր տեսակցություն նշանակեցին հաջորդ շաբաթ։ Խեղճ Քեթին հույս ուներ, որ երբ դ’Արտանյանն իր սենյակով անցնելիս լինի, իրեն կհաջողվի գոնե մի քանի խոսք ասել նրան, բայց միլեդին ինքը ճանապարհ դրեց նրան խավարի մեջ և հրաժեշտ տվեց միայն սանդուղքի վրա։

Առավոտյան դ’Արտանյանը շտապեց Աթոսի մոտ։ Նա այնպիսի զարմանալի պատմության մեջ էր ընկել, որ խորհուրդ ստանալու կարիք էր զգում։ Աթոսին նա պատմեց ամեն ինչ։ Պատմության ընթացքում Աթոսը մի քանի անգամ հոնքերը կիտեց։

— Ձեր միլեդին,— ասաց նա,— արհամարհանքի արժանի արարած է թվում ինձ, բայց և այնպես դուք սխալ եք արել, որ խաբել եք նրան, այսպես թե այնպես դուք մի սարսափելի թշնամի եք վաստակել։

Այս ասելիս Աթոսը ուշադիր նայում էր ադամանդազարդ շափյուղային, որ դ’Արտանյանի մատին բռնել էր թագուհու ընծայած մատանու տեղը, որն այժմ խնամքով պահված էր արկղիկի մեջ։

— Դուք այս մատանո՞ւն եք նայում,— հարցրեց գասկոնացին, հպարտանալով, որ հնարավորություն ունի ընկերների առաջ պարծենալու այդպիսի հարուստ ընծայով։

— Այո,— ասաց Աթոսը,— դա ինձ հիշեցնում է մի տոհմական մատանի։

— Սքանչելի մատանի է, չէ՞,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Հիանալի,— պատասխանեց Աթոսը։— Ես չէի կարող կարծել, թե աշխարհում գոյություն ունեն այդքան իրար նման երկու շափյուղա։ Երևի ձեր ադամանդի հե՞տ եք փոխել։

— Ոչ,— ասաց դ’Արտանյանը,— սա ինձ է ընծայել իմ չքնաղ անգլուհին, կամ ավելի ճիշտ՝ իմ չքնաղ ֆրանսուհին, որովհետև ես համոզված եմ, որ նա Ֆրանսիայում է ծնվել, թեպետև դրա մասին չեմ հարցրել։

— Դուք այդ մատանին ստացել եք միլեդիի՞ց,— գոչեց Աթոսը, և նրա ձայնի մեջ ուժեղ հուզմունք զգացվեց։

— Իսկ և իսկ նրանից։ Այս գիշեր ընծայեց ինձ։

— Հապա մի ցույց տվեք ինձ այդ մատանին,— ասաց Աթոսը։

— Ահա,— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ մատանին մատից հանելով։

Աթոսը ուշիուշով դիտեց մատանին և խիստ գունատվեց։ Հետո նա մատանին չափեց իր ձախ ձեռքի մատնեմատին։ Մատանին շատ լավ հարմարվեց, ասես հենց այդ մատի համար էր պատվիրված։ Ցասումի ու վրեժխնդրության մի արտահայտություն մռայլեց Աթոսի դեմքը, որ սովորաբար այնքան հանգիստ էր լինում։

— Չի կարող պատահել, որ սա հենց այն մատանին լինի,— ասաց նա,— ինչպե՞ս կարող էր ընկնել լեդի Կլարիկի ձեռքը։ Եվ միաժամանակ դժվար է պատկերացնել, որ երկու մատանի այսքան նման լինեն իրար։

— Ձեզ ծանո՞թ է այս մատանին,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ինձ այնպես թվաց, թե ճանաչում եմ այն,— պատասխանեց Աթոսը,— բայց երևի սխալվել եմ։

Եվ նա մատանին վերադարձրեց դ’Արտանյանին՝ հայացքը չհեռացնելով նրանից։

— Լսեք ինձ, դ’Արտանյան,— ասաց նա փոքր֊ինչ հետո,— հանեցեք այդ մատանին ձեր մատից կամ թե ակը շուռ տվեք ներսի կողմը։ Դա իմ մեջ այնպիսի տանջալից հիշողություններ է առաջացնում, որ այլ կերպ ես ձեզ հետ հանգիստ խոսել չեմ կարող։ Կարծեմ դուք ուզում էիք խորհրդակցել ինձ հետ, ասում էիք, թե չգիտեք ինչպես վարվեք... Սպասեցեք... մի նորից ցույց տվեք այդ շափյուղան։ Իմ ասածի վրա նիստերից մեկը չանգռվածք պիտի ունենա, որի պատճառն էլ մի դեպք է։

Դ’Արտանյանը նորից մատանին հանեց մատից և տվեց Աթոսին։ Աթոսը ցնցվեց։

— Նայեցե՛ք,— ասաց նա,— դե, զարմանալի բան չէ՞ սա։

Եվ նա դ’Արտանյանին ցույց տվեց չանգռվածքը, որի մասին հենց նոր հիշատակեց։

— Բայց դուք ումի՞ց էիք ստացել այդ շափյուղան, Աթոս։

— Իմ մորից, իսկ նա էլ իր հերթին ստացել էր իր մորից։ Ինչպես արդեն ձեզ ասացի, դա մի հին տոհմական թանկարժեք զարդ էր... և այն երբեք չպետք է դուրս գար մեր ընտանիքից։

— Եվ դուք... դուք այն ծախեցի՞ք,— անվճռականությամբ հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ոչ,— պատասխանեց Աթոսը մի տարօրինակ ժպիտով։— Ես այն ընծայեցի իմ սիրո գիշերը այնպես, ինչպես ձեզ են ընծայել։

Դ’Արտանյանը մտքի մեջ ընկավ։ Միլեդիի հոգին նրան պատկերացավ մի տեսակ մռայլ ու անհատակ անդունդ։

Նա մատանին մատը չդրեց, այլ պահեց գրպանում։

— Լսեցեք,— ասաց Աթոսը դ’Արտանյանի ձեռքը բռնելով,— դուք գիտեք, որ ես սիրում եմ ձեզ։ Եթե ես որդի ունենայի, նրան ավելի չէի սիրի, քան ձեզ։ Հավատացեք ինձ, հրաժարվեցեք այդ կնոջից։ Ես նրան չեմ ճանաչում, բայց մի ներքին ձայն ինձ ասում է, որ դա կորած արարած է և նրա մեջ մի ինչ֊որ ճակատագրական բան կա։

— Դուք իրավացի եք,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Այո, ես ձեռք կքաշեմ նրանից։ Խոստովանում եմ, որ այդ կինը ինձ էլ է վախեցնում։

— Կունենա՞ք այդքան վճռականություն,— հարցրեց Աթոսը։

— Կունենամ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Եվ ես այդ կանեմ անհապաղ։

— Շատ լավ, տղաս։ Եվ ճիշտ կվարվեք,— ասաց Աթոսը՝ համարյա հայրական քնքշությամբ սեղմելով գասկոնացու ձեռքը։— Տա աստված, որ այդ կինը, որը հենց նոր է թափանցել ձեր կյանքի մեջ, զարհուրելի հետք չթողնի այնտեղ։

Եվ Աթոսը գլխով արեց դ’Արտանյանին, հասկացնելով նրան, որ ինքը կուզենար մենակ մնալ իր մտքերի հետ։

Տանը դ’Արտանյանը գտավ իրեն սպասող Քեթիին։ Խեղճ աղջիկը մեկ ամսվա տենդից երևի այնպես խիստ չէր փոխվի, ինչպես փոխվել էր այդ մեկ տանջալից ու անքուն գիշերվա ընթացքում։

Տիրուհին նրան ուղարկել էր ենթադրյալ դը Վարդի մոտ։ Միլեդին խելագարվել էր սիրուց, հարբել երջանկությունից։ Նա ուզում էր իմանալ, թե իր սիրեկանը երբ կնվիրի իրեն երկրորդ գիշերը։

Եվ խեղճ Քեթին ամբողջովին սփրթնած ու դողդոջուն՝ սպասում էր դ’Արտանյանի պատասխանին։

Աթոսը երիտասարդ գասկոնացու վրա ուժեղ ազդեցություն ուներ, և այժմ, երբ իր ինքնասիրությունն ու վրեժի ծարավը հագուրդ էին ստացել, ընկերոջ խորհուրդները, միանալով սեփական սրտի ձայնին, դ’Արտանյանին ուժ տվին պառակտվելու միլեդիի հետ։ Եվ նա պատասխանի փոխարեն գրիչը վերցրեց և գրեց հետևյալը,

«Առաջի կա մի քանի օրվա ընթացքում ինձ հետ տեսակցելու հույս մի դրեք, տիրուհի։ Ապաքինվելուցս հետո իմ այդ կարգի գործերն այնքան են շատացել, որ ես ստիպված եմ եղել որոշ հերթականություն սահմանել։ Երբ ձեր հերթը կգա, ես պատիվ կունենամ հայտնելու ձեզ։

Համբուրում եմ ձեր թաթիկները։

։։։։։։։։։։Կոմս դը Վարդ»։

Մատանու մասին ոչ մի խոսք չէր ասված։ Արդյոք գասկոնացին ուզում էր այն պահել իր մոտ որպես զենք միլեդիի դե՞մ, թե՞, անկեղծ լինենք, գուցե այդ մատանին նա պահել էր որպես հանդերձանք ձեռք բերելու վերջին միջոց։

Ի դեպ, սխալ կլիներ մի դարաշրջանի արարքների մասին դատել մի ուրիշ դարաշրջանի տեսակետով։ Այն, ինչ մեր ժամանակներում ամեն մի կարգին մարդ իր համար խայտառակություն կհամարեր, այն ժամանակներում շատ հասարակ ու բնական բան էր թվում, երբ սովորաբար ամենալավ ընտանիքներից դուրս եկած պատանիներն էլ իրենց սիրուհիների հաշվին էին ապրում։ Դ’Արտանյանը նամակը Քեթիին տվեց առանց փակելու։ Աղջիկն այն կարդալով ոչինչ չհասկացավ, բայց հետո, երբ երկրորդ անգամ կարդաց, ուրախությունից քիչ մնաց խելքը թռցներ։

Նա չէր կարողանում հավատալ այդպիսի երջանկության։ Դ’Արտանյանը ստիպված եղավ բերանացի էլ հավատացնել նրան այն, ինչ գրված էր նամակում, և, չնայած այն վտանգին, որ սպասում էր խեղճ աղջկան միլեդիի բռնկվող բնավորությունից նամակը հանձնելու պահին, Քեթին ամբողջ ուժով վազեց դեպի Արքայական հրապարակ։ Ամենալավ կնոջ սիրտն էլ անողոք է իր մրցակցի տանջանքների նկատմամբ։

Միլեդին նամակը բաց արեց նույնպիսի արագությամբ, ինչպես Քեթին բերել էր այն։ Բայց առաջին իսկ բառերը կարդալով՝ նա մահու չափ սփրթնեց, ապա թուղթը ճմրթեց, շուռ եկավ դեպի Քեթին, և նրա աչքերը փայլատակեցին։

— Այս ի՞նչ նամակ է,— հարցրեց նա։

— Պատասխանն է, տիրուհի,— դողալով պատասխանեց Քեթին։

— Չի՛ կարող պատահել,— գոռաց միլեդին։— Չի՛ կարող պատահել, ազնվականը չէր կարող այսպիսի նամակ գրել մի կնոջ։

Եվ հանկարծ նա ցնցվեց։

— Աստվա՜ծ իմ,— շշնջաց նա։— Չլինի՞ թե իմացել է...— ու նա կանգ առավ։

Նա ատամներն էր կրճտացնում, դեմքը մոխրի գույն էր ստացել։ Ուզում էր մոտենալ լուսամուտին, որպեսզի թարմ օդ շնչի, բայց միայն կարողացավ ձեռքը մեկնել, ոտքերը թուլացան, և նա ընկավ բազկաթոռին։

Քեթին կարծեց, թե միլեդին ուշաթափվել է, մոտ վազեց, որպեսզի կոճակներն արձակի, բայց միլեդին արագ վեր թռավ։

— Ի՞նչ եք ուզում,— հարցրեց նա։— Ինչպե՞ս եք համարձակվում դիպչել ինձ։

— Ես կարծում էի ուշաթափվել եք, տիրուհի, և ուզում էի օգնել ձեզ,— պատասխանեց սպասուհին՝ մահու չափ վախեցած միլեդիի դեմքի սոսկալի արտահայտությունից։

— Ուշաթափվե՜լ։ Ե՞ս։ Չլինի՞ թե դուք ինձ մի ինչ֊որ թուլասիրտ հիմարի տեղ եք դնում։ Երբ ինձ վիրավորում են, ես չեմ ուշաթափվում, այլ վրեժ եմ առնում, լսո՞ւմ եք։

Եվ նա ձեռքի նշանով Քեթիին հրամայեց հեռանալ։

VI. Վրեժի բաղձանք

Երեկոյան միլեդին հրամայեց՝ հենց որ դ’Արտանյանը գա, առաջնորդել իր մոտ։ Բայց նա չեկավ։

Առավոտյան Քեթին նորից գնաց երիտասարդի մոտ և պատմեց նրան ամեն բան, ինչ որ տեղի էր ունեցել նախորդ օրը։ Դ’Արտանյանը ժպտաց։ Դա միլեդիի խանդոտ զայրույթն էր, ահա թե ինչի էր հասել նա իր վրիժառությամբ։

Երեկոյան միլեդին երեկվանից ավելի շատ էր վրդովված և նորից կրկնեց հրամանը գասկոնացու մասին, բայց այդ օրն էլ նա իզուր էր սպասում նրան։ Հետևյալ օրը Քեթին ներկայացավ դ’Արտանյանին, բայց արդեն ոչ ուրախ ու կայտառ, ինչպես նախորդ երկու օրերին, այլ ընդհակառակն, մահու չափ տխուր։ Արտանյանը հարցրեց խեղճ աղջկան, թե ինչ է պատահել նրան։ Պատասխանի փոխարեն Քեթին մի նամակ հանեց գրպանից և մեկնեց նրան։

Այդ նամակը գրված էր միլեդիի ձեռքով, բայց այս անգամ ուղղված էր ոչ թե կոմս դը Վարդին, այլ իրեն՝ դ’Արտանյանին։

Գասկոնացին բաց արեց և կարդաց.

«Սիրելի պարոն դ’Արտանյան, լավ բան չէ մոռանալ բարեկամներին, մանավանդ, երբ երկարատև անջատում է սպասում։ Այս քանի օր է ես և լորդ Վինտերը սպասում էինք ձեզ, բայց իզուր։ Մի՞թե այսօր էլ նույնը կկրկնվի,

։։։։։։։։։։Ձեզ երախտապարտ

։։։։։։։։։։լեդի Կլարիկ»։

— Միանգամայն հասկանալի է,— ասաց դ’Արտանյանը,— և ես սպասում էի այս նամակին։ Որքան կոմս դը Վարդի հնարավորությունները նվազում են, այնքան իմը բարձրանում է։

— Ուրեմն դուք կգնա՞ք,— հարցրեց Քեթին։

— Լսիր, անուշիկս,— ասաց գասկոնացին՝ աշխատելով իր սեփական աչքում արդարացնել Աթոսին տված խոստումը խախտելու մտադրությունը,— հասկացիր, որ անխոհեմ բան կլիներ չընդունել այսքան որոշակի հրավերը։ Եթե չգնամ, միլեդին չի հասկանա, թե ես ինչու դադարեցրի իմ այցելությունները և գուցե թե որևէ բան գլխի ընկնի, իսկ այդպիսի կնոջ վրեժխնդրությունը ով գիտե, թե ինչի կարող է հասնել։

— Օ՜, աստված իմ,— հառաչեց Քեթին,— դուք կարողանում եք ամեն ինչ այնպես ներկայացնել, որ միշտ իրավացի եք դուրս գալիս։ Բայց դուք երևի նորից կսկսեք սիրաշահել նրան, և եթե այս անգամ նրան դուր եկաք ձեր իսկական անունով, եթե ձեր իսկական դեմքը նրան դուր եկավ, այդ շատ ավելի վատ կլինի, քան առաջ էր։

Հոտառությունը խեղճ աղջկան օգնում էր գուշակելու այն, ինչ տեղի էր ունենալու հետո։

Դ’Արտանյանը որքան կարող էր հանգստացրեց նրան և խոստացավ միլեդիի թովչանքին չենթարկվել։

Նա Քեթիին պատվիրեց լեդի Կլարիկին հայտնել, որ անսահման շնորհակալ է նրա բարեհաճությունից և իրեն դնում է նրա տրամադրության տակ։ Բայց սիրտ չարեց նամակ գրել՝ վախենալով, թե չի կարող ձեռագիրն այնպես փոխել, որ միլեդիի խորաթափանց հայացքը չնկատի։

Ուղիղ ժամը իննին դ’Արտանյանը Արքայական հրապարակում էր։ Նախասենյակում սպասող ծառաները երևի նախազգուշացված էին, որովհետև հենց որ դ’Արտանյանը ներս մտավ, նրանցից մեկն իսկույն վազեց միլեդիին զեկուցելու, թեև հրացանակիրը դեռ չէր էլ հարցրել, թե միլեդին ընդունո՞ւմ է իրեն։

— Ներս խնդրեցեք,— ասաց միլեդին կարճ, բայց այնպիսի սուր ձայնով, որ դ’Արտանյանը դեռ նախասենյակում լսեց այն։

Սպասավորը նրան առաջնորդեց հյուրասենյակ։

— Ոչ ոքի համար ես տանը չեմ,— ասաց միլեդին։— Լսո՞ւմ եք։ Ոչ ոքի համար։

Սպասավորը դուրս գնաց։

Դ’Արտանյանը հետաքրքրությամբ նայեց միլեդիին, նա գունատ էր, աչքերը հոգնած էին թվում՝ արցունքի՞ց արդյոք, թե՞ անքուն գիշերներից։ Սենյակն այնպես լուսավոր չէր, ինչպես լինում էր սովորաբար, բայց, չնայած այդ նախամտածված կիսախավարին՝ դեռատի կինը չկարողացավ թաքցնել տենդագին բորբոքման հետքերը, որ վերջին երկու օրում մաշում էր նրան։

Դ’Արտանյանը մոտեցավ նրան նույնպիսի սիրալիր տեսքով, ինչպես ամեն անգամ։ Անասելի ջանք գործադրելով՝ միլեդին սիրալիր ժպտաց նրան, բայց այդ ժպիտը լավ չէր հարմարվում հուզմունքից աղճատված նրա դեմքին։

Դ’Արտանյանը հարցրեց միլեդիին, թե ինչպե՞ս է զգում նա իրեն։

— Վատ,— պատասխանեց նա,— շատ վատ։

— Այդ դեպքում,— ասաց դ’Արտանյանը,— ես խանգարեցի ձեզ։ Ձեզ, իհարկե, հանգիստ է հարկավոր, և ես իսկույն կգնամ։

— Օ՜, ո՛չ,— ասաց միլեդին,— ընդհակառակն, մնացեք, պարոն դ’Արտանյան, ձեր հաճելի ներկայությունը դուր է գալիս ինձ։

«Օհո՜,— մտածեց դ’Արտանյանը,— սա երբեք այսպես սիրալիր չի եղել. հարկավոր է զգույշ լինել»։

Միլեդին ամենաբարեկամական տոն ընդունեց, որին միայն նա էր ընդունակ, և աշխատում էր անսովոր աշխուժություն տալ խոսակցությանը։ Տենդագին հուզմունքը, որ մի կարճ ժամանակ թողել էր նրան, նորից վերադարձավ, և նրա աչքերը նորից շողացին, այտերը կարմրով ծածկվեցին և շուրթերը շառագունեցին։ Դ’Արտանյանի առջև նորից Ցիրցեան^[120] էր, որը վաղուց արդեն նվաճել էր նրան իր թովչանքներով։ Սերը, որ նա մարած էր համարում, միայն նիրհել էր, և այժմ նորից արթնացավ նրա սրտում։ Միլեդին ժպտաց, և դ’Արտանյանը զգաց որ ինքը պատրաստ է կործանելու իր հոգին այդ ժպիտի համար։

Մի պահ նա նույնիսկ խղճի խայթ զգաց։

Իսկ միլեդին զրուցասեր էր դարձել։ Նա դ’Արտանյանին հարցրեց, թե սիրուհի ունի՞ արդյոք։

— Ա՜խ,— ասաց դ’Արտանյանը ամենաքնքուշ տոնով, որին միայն ընդունակ էր նա։ Մի՞թե դուք կարող եք այնքան դաժան լինել, որ այդպիսի հարցեր տաք ինձ։ Չէ՞ որ այն օրից, ինչ տեսել եմ ձեզ, ես շնչում եմ միայն ձեզնով և միայն ձեզ համար եմ հառաչում։

Միլեդին ժպտաց տարօրինակ ժպիտով։

— Ուրեմն դուք ինձ սիրո՞ւմ եք,— հարցրեց նա։

— Մի՞թե հարկավոր է, որ ես ասեմ այդ, մի՞թե դուք այդ չեք նկատում։

— Ասենք՝ այո, բայց հո դուք էլ գիտեք, որ սրտում որքան ավելի շատ հպարտություն կա, այնքան ավելի դժվար է նվաճել այն։

— Օ՜, դժվարությունն ինձ չի վախեցնում,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ինձ սարսափեցնում է միայն անհնարինը։

— Իսկական սիրո համար ոչ մի անհնարին բան չկա,— առարկեց միլեդին։

— Ո՞չ մի, տիրուհի։

— Ո՛չ մի,— կրկնեց միլեդին։

«Գրողը տանի,— մտածեց դ’Արտանյանը։— Սրա տոնը բոլորովին փոխվել է։ Չլինի՞ սիրահարվել է ինձ այս քմահաճ կինը, և չլինի՞ պատրաստվում է ինձ, անձամբ ինձ ընծայել մի ուրիշ շափյուղա, նման այն մատանուն, որ նա ընծայեց կարծեցյալ դր Վարդին»։

Դ’Արտանյանն իր աթոռը արագ մոտ քաշեց միլեդիի բազկաթոռին։

— Լսեցեք,— ասաց միլեդին,— ի՞նչ կանեիք դուք, որպեսզի ապացուցեիք, որ սիրում եք ինձ։

— Ամեն բան, ինչ դուք պահանջեիք ինձնից։ Հրամայեցեք, ես պատրաստ եմ։

— Ամե՞ն բանի։

— Ամե՛ն բանի,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ նախապես իմանալով, որ այդպիսի խոստում տալով մեծ ռիսկ չի անում։

— Լավ։ Այդ դեպքում խոսենք,— ասաց միլեդին իր հերթին բազկաթոռը մոտեցնելով դ’Արտանյանի աթոռին։

— Ես ձեզ լսում եմ, տիրուհի,— ասաց երիտասարդը։

Մի պահ միլեդին լռեց, ասես մտածում ու տատանվում էր, ապա երևի որոշեց ասել։

— Ես մի թշնամի ունեմ,— խոսեց նա։

— Դո՞ւք, տիրուհի,— գոչեց դ’Արտանյանը զարմացած ձևանալով։— Աստվա՜ծ իմ, արդյոք հնարավո՞ր բան է այդ։ Դուք այնքան չքնաղ եք և այդքա՜ն բարի։

— Մահացու թշնամի։

— Իսկապե՞ս։

— Մի թշնամի, որն ինձ այնպես խիստ է վիրավորել, որ հիմա իմ ու նրա միջև մահու կռիվ է։ Կարո՞ղ եմ ես հույս դնել ձեր օգնության վրա։

Դ’Արտանյանն իսկույն հասկացավ, թե ինչ է ուզում իրենից այդ քինախնդիր արարածը։

— Կարող եք, տիրուհի՛,— ասաց նա փքուն տոնով,— իմ սուսերն ու կյանքը ձեզ են պատկանում իմ սիրո հետ միասին։

— Այդ դեպքում,— ասաց միլեդին,— եթե դուք նույնքան մեծահոգի եք, որքան սիրահարված...

Նա մի պահ լռեց։

— Այդ դեպքում ի՞նչ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այդ դեպքում,— շարունակեց միլեդին մի պահ լռելուց հետո,— այդ դեպքում դուք կարող եք այսօրվանից սկսած՝ չվախենալ անհնարին բանից։

— Օ՜, ո՛չ, ես չեմ կարող դիմանալ այս երջանկությանը,— գոչեց դ’Արտանյանը ծունկ չոքելով միլեդիի առաջ և համբույրներով ծածկելով նրա ձեռքերը, որ նա ետ չէր քաշում։

«Դու իմ փոխարեն վրեժ առ այդ անարգ դը Վարդից,— ատամները սեղմած մտածում էր միլեդին,— իսկ հետո ես կկարողանամ ազատվել քեզանից, ամբարտավան հիմար, իմ վրեժի կույր գործիք»։

Դ’Արտանյանը գլուխը բարձրացրեց։

— Ես պատրաստ եմ,— ասաց նա։

— Ուրեմն դուք հասկացա՞ք ինձ, սիրելի դ’Արտանյան,— հարցրեց միլեդին։

— Ես ձեր ցանկությունը կհասկանայի հենց միայն ձեր մի հայացքից։

— Ուրեմն դուք համաձա՞յն եք ինձ համար մերկացնել ձեր սուսերը, որն այնքան մեծ հռչակ է ձեռք բերել։

— Ամեն րոպե։

— Բայց ինչպե՞ս կհատուցեմ ես ձեր այդ ծառայությունը,— ասաց միլեդին։— Ես գիտեմ սիրահարվածներին, դրանք այնպիսի մարդիկ ենք որ ձրի ոչինչ չեն անում։

— Դուք գիտեք, թե ինչպիսի վարձատրություն եմ երազում ես,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— միակ պարգևը, որ արժանի է ձեզ և ինձ։

Եվ նա քնքշորեն իր կողմը քաշեց միլեդիին։

Միլեդին համարյա չդիմադրեց։

— Շահատե՛նչ մարդ,— ասաց նա ժպտալով։

— Օ՜,— գոչեց դ’Արտանյանն՝ իսկապես համակված կրքով, որ այդ կինը կարողանում էր արթնացնել նրա սրտում,— իմ երջանկությունն ինձ այնքան անհավանական է թվում, որ ես վախենում եմ, թե այն կարող է թռչել ինձնից ինչպես երազ, ահա թե ինչու շտապում եմ իրականություն դարձնել այն։

— Դե ուրեմն արժանացեք ձեր երևակայած այդ երջանկությանը։

— Ես ձեր տրամադրության տակ եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ճշմարի՞տ,— հարցրեց միլեդին՝ վանելով կասկածի վերջին ստվերը։

— Ասացեք ինձ այն սրիկայի անունը, որը համարձակվել է արցունք առաջացնել ձեր այդ չքնաղ աչքերում։

— Ո՞վ ասաց ձեզ, որ ես լաց եմ եղել։

— Ինձ թվաց թե...

— Այնպիսի կանայք, ինչպիսին ես եմ, լաց չեն լինում,— ասաց միլեդին։

— Ավելի լավ։ Դե ուրեմն ասացեք, ի՞նչ է նրա անունը։

— Բայց, մտածեցեք, ախր նրա անվան մեջ է թաքնված իմ ամբողջ գաղտնիքը։

— Դե հո պե՞տք է իմանամ ես այդ անունը։

— Այո, պետք է իմանաք։ Այ, տեսնո՞ւմ եք, ինչպես եմ վստահում ես ձեզ։

— Ես երջանիկ եմ։ Ի՞նչ է նրա անունը։

— Դուք ճանաչում եք այդ մարդուն։

— Ճանաչո՞ւմ եմ։

— Այո։

— Հուսով եմ, որ դա իմ բարեկամներից որևէ մեկը չէ՞,— հարցրեց դ’Արտանյանը անվճռականության նշան ցույց տալով, որպեսզի միլեդիին հավատացնի, թե ինքը ոչինչ չգիտե։

— Ուրեմն, եթե դա ձեր ընկերներից որևէ մեկը լիներ, դուք կտատանվեի՞ ք,— գոչեց միլեդին, և սպառնական մի կայծ շողաց նրա աչքերում։

— Ո՛չ, թեկուզ հարազատ եղբայրս լինի,— վրա բերեց դ’Արտանյանը ցնծության պոռթկումով։

Մեր գասկոնացին ոչ մի բան ռիսկի չէր գնում, նա գործում էր համոզված։

— Ինձ դուր է գալիս ձեր նվիրվածությունը,— ասաց միլեդին։

— Ավա՜ղ, մի՞թե այդ է իմ մեջ, ինչ դուր է գալիս ձեզ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ոչ, ես ձեզ էլ եմ սիրում,— ասաց միլեդին բռնելով նրա ձեռքը։

Եվ դ’Արտանյանը զգաց այրող սեղմումը, որից նա ամբողջ մարմնով դողաց, ասես միլեդիի տենդը նրան փոխանցվեց։

— Դուք սիրո՞ւմ եք ինձ,— գոչեց նա։— Օ՜, ինձ թվում է, թե ես խելագարվում եմ։

Եվ նա միլեդիին իր գիրկն առավ։ Կինը նրա համբույրներից խույս տալու փորձեր չարեց, բայց և համբույրներով չպատասխանեց։

Նրա շրթունքները պաղ էին, դ’Արտանյանին թվաց, թե ինքը արձան համբուրեց։

Բայց և այնպես նա արբեցած էր հրճվանքից, տոգորված՝ նրա սիրով։ Նա համարյա հավատում էր միլեդիի քնքուշ զգացմունքներին։ Նա համարյա հավատում էր դը Վարդի կատարած հանցանքին։ Եթե այդ պահին դը Վարդը այդտեղ, իր կողքին լիներ, նա կարող էր սպանել նրան։

Միլեդին օգտվեց այդ պահից։

— Նրա անունը...— սկսեց նա։

— Դը Վա՛րդ, ես գիտեմ,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Ինչպե՞ս իմացաք դուք այդ,— հարցրեց միլեդին նրա ձեռքերը բռնելով և աշխատելով իր հայացքով թափանցել նրա հոգու խորքերը։

Դ’Արտանյանը հասկացավ, որ հրապուրվել ու սխալ է գործել։

— Ասացեք, ասացեք, շուտ,— կրկնում էր միլեդին։— Ինչպե՞ս իմացաք։

— Ինչպես իմացա՞,— կմկմաց դ’Արտանյանը։

— Այո, ինչպե՞ս։

— Երեկ մի տան մեջ ես հանդիպեցի դը Վարդին, և նա ինձ ցույց տվեց մի մատանի, որը, նրա ասելով, դուք եք ընծայել իրեն։

— Սրիկա՛,— գոչեց միլեդին։

Այս խոսքը միանգամայն հասկանալի պատճառով իսկ և իսկ դ’Արտանյանի սրտին դիպավ։

— Ուրե՞մն,— հարցրեց միլեդին։

— Ուրեմն ես ձեր վրեժը կլուծեմ այդ սրիկայից,— պատասխանեց դ’Արտանյանը ամենախրոխտ ձևով։

— Շնորհակալ եմ, իմ քաջ բարեկամ,— ասաց միլեդին,— ե՞րբ կլուծեք իմ վրեժը։

— Վաղը, հենց այս րոպեին, երբ ցանկանաք։

Միլեդին քիչ էր մնում պիտի գոչեր՝ «Հենց այս րոպեին», բայց մտածեց, որ այդպիսի շտապողականություն ցուցաբերելն առանձնապես սիրալիր չէր լինի դ’Արտանյանի նկատմամբ։

Բացի այդ, նա դեռ պետք է հազար նախազգուշական քայլեր աներ և հազար խրատ տար իր պաշտպանին, թե նա ինչպես մարտավկաների ներկայությամբ բացատրություններ տալուց խուսափի։ Նրա բոլոր տարակուսանքները չքացան դ’Արտանյանի մեկ խոսքի շնորհիվ։

— Վաղը,— ասաց նա,— ձեր վրեժը լուծված կլինի, կամ ես կմեռնեմ։

— Ո՛չ,— ասաց միլեդին։— Դուք իմ վրեժը կլուծեք, բայց չեք մեռնի։ Նա վախկոտի մեկն է։

— Կանանց հետ՝ գուցե թե, բայց տղամարդկանց հետ՝ ոչ։ Նրա մասին ես որոշ բան գիտեմ։

— Բայց, եթե չեմ սխալվում, նրա հետ ունեցած ընդհարման ժամանակ դուք բախտից գանգատվելու առիթ չեք ունեցել։

— Բախտը կուրտիզանուհի է, այսօր բարեհաճ է, վաղը կարող է մեջքը դարձնել իմ կողմը։

— Այլ խոսքով ասած՝ դուք արդեն տատանվում եք։

— Ո՛չ, Աստված մի՛ արասցե, ես չեմ տատանվում, բայց արդա՞ր բան կլինի ուղարկել ինձ հնարավոր մահվան, ընծայելով ինձ միայն հույսեր, ուրիշ ոչինչ։

Միլեդին պատասխանեց մի հայացքով, որն ասում էր.

«Ա՜խ, եթե խնդիրը միայն այդ է, ավելի համարձակ եղեք»։

Եվ նա իր հայացքը պարզաբանեց քնքշաբար ասելով.

— Դուք իրավացի եք։

— Օ՜, դուք հրեշտակ եք,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Ուրեմն մենք ամեն ինչի մասին համաձայնությա՞ն եկանք,— հարցրեց միլեդին։

— Բացի նրանից, ինչ ես խնդրում եմ ձեզնից, իմ թանկագինս։

— Բայց եթե ես ասում եմ, որ կարող եք վստահ լինել իմ սիրո՞ւն։

— Ես վաղվա օր չունեմ և սպասել չեմ կարող։

— Կամաց, ես լսում եմ եղբորս քայլերը։ Նա մեզ այստեղ չպետք է տեսնի։

Միլեդին զանգը տվեց։ Եկավ Քեթին։

— Դուրս եկեք այս դռնով,— ասաց միլեդին բաց անելով փոքրիկ գաղտնի դռնակը,— և վերադարձեք ժամը տասնմեկին։ Մենք կվերջացնենք այս խոսակցությունը։ Քեթին ձեզ կառաջնորդի ինձ մոտ։

Այս խոսքերի վրա խեղճ աղջիկը քիչ մնաց պիտի ուշաթափվեր։

— Դեհ, Քեթի, ի՞նչ եք քարացել տեղում, ասես արձան լինեք։ Լսեցի՞ք ինչ ասացի։ Այսօր ժամը տասնմեկին դուք պարոն դ’Արտանյանին կառաջնորդեք ինձ մոտ։

«Երևում է՝ սրա բոլոր տեսակցությունները նշանակվում են ժամը տասնմեկին,— մտածեց դ’Արտանյանը։— Դա նրա համար սովորություն է դարձել»։

Միլեդին մեկնեց իր ձեռքը, որ նա համբուրեց քնքշորեն։

«Բայց,— մտածում էր նա հեռանալիս և հազիվ պատասխանելով Քեթիի կշտամբանքներին,— բայց չլինի՞ հանկարծ խաբված լինեմ ես։ Կասկած չկա, որ այս կինն ընդունակ է ամեն տեսակ ոճրագործության, ուրեմն՝ զգույշ լինենք»։

VII. Միլեդիի գաղտնիքը

Դ’Արտանյանը դուրս եկավ առանձնատնից և չբարձրացավ Քեթիի մոտ, չնայած աղջկա համառ աղաչանքներին։ Նա այդ բանն արեց երկու պատճառով. նախ՝ որպեսզի խուսափի կշտամբանքներից, և երկրորդ որպեսզի մի փոքր կենտրոնանա և կարգի բերի իր մտքերը, ինչպես նաև հնարավորին չափ հասկանա այդ կնոջ մտքերը։

Միակ բանը, որ պարզ էր այդ ամբողջ պատմության մեջ, այն էր, որ Դ’Արտանյանը խենթի պես սիրում էր միլեդիին և որ միլեդին ամենևին չէր սիրում նրան։ Մի պահ դ’Արտանյանը մտածեց, որ իր համար ամենալավ ելքը կլինի գնալ տուն, մի երկար նամակ գրել միլեդիին և խոստովանել, որ ինքն ու դը Վարդը մինչև այժմ եղել են միևնույն անձը, հետևապես, դը Վարդին սպանելը հավասար կլինի ինքնասպանության։ Բայց նրան ևս համակել էր վրիժառության մի դաժան ծարավ։ Նա ուզում էր մեկ անգամ ևս տիրել այդ կնոջը, այս անգամ արդեն իր իսկական անունով, և որովհետև այդ վրիժառությունը նրա աչքում մի որոշ քաղցրություն ուներ, նա ի վիճակի չէր դրանից հրաժարվելու։

Հինգ թե վեց անգամ նա շրջեց Արքայական հրապարակով, ամեն մի տասը քայլից հետո ետ դառնալով, որպեսզի նայի միլեդիի սենյակների լույսին, որ թափանցում էր շերտափեղկի միջով։ Այսօր միլեդին այնպես չէր շտապում ննջարան գնալ, ինչպես առաջին անգամ, այդ ակներև էր։

Վերջապես լույսը մարեց։

Լույսի այդ շողերի հետ չքացան նաև անվճռականության հետքերը դ’Արտանյանի հոգու մեջ։ Նա մտաբերեց առաջին գիշերվա մանրամասնությունները և բորբոքուն սրտով ու այրվող դեմքով մտավ առանձնատուն և նետվեց Քեթիի սենյակը։

Քեթին, որ գունատ էր մահու պես և դողում էր ամբողջ մարմնով, ուզեց պահել իր սիրեկանին, սակայն միլեդին, որ շարունակ ականջ էր դնում, լսեց, թե ինչպես դ’Արտանյանը ներս մտավ և դուռը բաց արեց։

— Ներս եկեք,— ասաց նա։

Այս ամենն արվեց այնպիսի անասելի անպարկեշտությամբ, որ դ’Արտանյանը չէր կարողանում հավատալ լսածին ու տեսածին։ Նրան թվում էր, թե ինքը գործող անձ է դարձել այնպիսի մի ֆանտաստիկական արկածի մեջ, որպիսին մարդ միայն երազումն է տեսնում։

Այսուամենայնիվ նա թափով նետվեց դեպի միլեդին, ենթարկվելով այն ձգողական ուժին, որը ներգործում էր նրա վրա ինչպես մագնիսն է ազդում երկաթի վրա։

Դուռը ծածկվեց նրա հետևից։

Քեթին նետվեց այդ դռան մոտ։

Խանդը, կատաղությունը, վիրավորված հպարտությունը, սիրահարված կնոջ սրտի մեջ փոթորկվող բոլոր կրքերը նրան մղում էին մերկացնելու դ’Արտանյանին, սակայն նա ինքն էլ կկործանվեր, եթե խոստովաներ, որ մասնակից է եղել այդպիսի ինտրիգի, բացի այդ, դ’Արտանյանը ընդմիշտ կորած կլիներ իր համար։ Այս վերջին հանգամանքը, որ սիրո թելադրանքով էր, նրան տրամադրում էր կրկին անգամ և վերջին զոհաբերությունն անել։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, ապա նա հասել էր իր ցանկությունների գագաթին, միլեդին այժմ նրան սիրում էր ո՛չ որպես իր մրցակցի, նա սիրում էր կամ ձևացնում էր, թե սիրում է որպես հենց իրեն՝ դ’Արտանյանին։ Ճիշտ է, մի ներքին ձայն երիտասարդին ասում էր, որ նա սոսկ վրիժառության գործիք է, որ նրան փաղաքշում են միայն նրա համար, որ մարդ սպանի, բայց հպարտությունը, ինքնասիրությունը, խելացնոր հրապուրանքը լռել էին ստիպում այդ ձայնին, խեղդում էին այդ տրտունջը։ Բացի այդ, մեր գասկոնացին, որը, ինչպես հայտնի է, զուրկ չէր ինքնավստահությունից, մտքում ինքն իրեն համեմատում էր դը Վարդի հետ և ինքն իրեն հարց տալիս, թե ինչո՞ւ չի կարելի սիրել իրեն՝ հենց որպես դ’Արտանյանի։

Եվ ահա նա ամբողջովին անձնատուր էր եղել պահի զգացողություններին։ Միլեդին այլևս նրան չէր թվում սև մտքերով մի կին, որը մի պահ սարսափ էր ազդել նրա վրա։ Դա մի խանդավառ սիրուհի էր, որն ամբողջովին անձնատուր էր եղել սիրուն, ասես թե ինքն էլ բուռն սեր տածելով։ Այսպես անցավ մոտ երկու ժամ։

Մինչ այդ սիրահար զույգի բերկրանքի պոռթկումները մեղմացան։ Միլեդին, որը չուներ մոռացության այն պատճառները, որ դ’Արտանյանն ուներ, առաջինը վերադարձավ իրականության և հարցրեց երիտասարդին, թե նա հնարել է մի որևէ պատրվակ, որպեսզի հաջորդ օրը մենամարտի կանչի կոմս դը Վարդին։

Սակայն դ’Արտանյանի մտքերն այժմ բոլորովին այլ ընթացք էին ստացել, նա հիմարի պես կորցրել էր իրեն և կատակով առարկեց, թե հիմա շատ ուշ ժամ է սուսերամարտության մասին մտածելու համար։

Միլեդիին զբաղեցնող միակ հարցի նկատմամբ այդ անտարբերությունը վախեցրեց նրան, և նա սկսեց ավելի համառ հարցեր տալ։

Այն ժամանակ դ’Արտանյանը, որ երբեք լրջորեն չէր մտածել այդ անիմաստ մենամարտի մասին, փորձեց խոսակցությունը շուռ տալ ուրիշ նյութի, բայց դա արդեն նրա ուժից վեր էր։

Միլեդիի հաստատուն միտքն ու երկաթե կամքը նրան թույլ չտվին դուրս գալ նախապես որոշված սահմաններից։

Դ’Արտանյանն ավելի սրամիտ բան չգտավ, քան խորհուրդ տալ միլեդիին՝ ներել դը Վարդին և հրաժարվել իր դաժան մտադրությունից։

Բայց նրա առաջին իսկ խոսքերից դեռատի կինը ցնցվեց ու ետ քաշվեց նրանից։

— Չլինի՞ թե վախենում եք դուք, սիրելի դ’Արտանյան,— հեգնաբար ասաց նա սուր ձայնով, որը մի տեսակ տարօրինակ հնչեց խավարի մեջ։

— Ինչպե՞ս կարող եք այդպես մտածել, թանկագինս,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Բայց ի՞նչ կասեք, եթե այդ խեղճ կոմս դը Վարդը ավելի քիչ մեղավոր է, քան կարծում եք դուք։

— Այսպես թե այնպես,— խստորեն ասաց միլեդին,— նա խաբել է ինձ, իսկ քանի որ այդպես է, նա արժանի է մահվան։

— Դե ուրեմն թող նա մեռնի, եթե դուք այդպես եք որոշել,— ասաց դ’Արտանյանն այնպիսի հաստատ տոնով, որ միլեդիին թվաց անսահման նվիրվածությամբ տոգորված։

Եվ նա նորից մոտեցավ երիտասարդին։

Մենք չենք կարող ասել, թե երկա՞ր տևեց արդյոք գիշերը միլեդիի համար, բայց դ’Արտանյանին թվում էր, թե ինքը դեռ երկու ժամ էլ չի անցկացրել նրա հետ, երբ շերտափեղկի միջով առկայծեցին ճառագայթները, որոնք շուտով ամբողջ ննջարանը ողողեցին պայծառ լույսով։

Այն ժամանակ, տեսնելով, որ դ’Արտանյանը պատրաստվում է հեռանալու, միլեդին հիշեցրեց նրան, որ խոստացել է վրեժ լուծել դը Վարդից։

— Ես պատրաստ եմ,— ասաց դ’Արտանյանը,— բայց նախ կուզենայի համոզվել մի բանում։

— Ի՞նչ բանում,— հարցրեց միլեդին։

— Որ դուք սիրում եք ինձ։

— Ինձ թվում է, ես արդեն ապացուցեցի այդ։

— Այո, և ես ձերն եմ հոգով ու մարմնով։

֊— Շնորհակալ եմ ձեզնից, իմ քաջ սիրեկան։ Բայց դուք էլ կապացուցեք, որ սիրում եք ինձ, ինչպես ես ապացուցեցի իմ սերը, այնպես չէ՞։

— Իհարկե,— հաստատեց դ’Արտանյանը,— բայց եթե դուք սիրում եք ինձ, ինչպես ասում եք, մի՞թե գեթ մի փոքր չափով չեք վախենում ինձ համար։

— Ինչո՞ւ պիտի վախենամ։

— Ինչպե՞ս թե ինչու։ Ես կարող եմ վտանգավոր վերք ստանալ, նույնիսկ սպանվել։

— Այդ չի կարող լինել,— ասաց միլեդին,— դուք այնքան քաջ եք և այնպես լավ եք տիրապետում սուսերին։

— Ասացեք, դուք չէի՞ք գերադասի մի ուրիշ միջոց, որը նույն ձևով վրեժ կլուծեր ձեզ համար և ավելորդ կդարձներ մենամարտը։

Միլեդին լուռ նայեց իր սիրեկանին։ Արշալույսի սպիտակ լույսը մի տարօրինակ ու չարագուշակ արտահայտություն էր տալիս նրա աչքերին։

— Իսկապես,— ասաց նա,— ինձ թվում է, թե դուք տատանվում եք։

— Ո՛չ, ես չեմ տատանվում, բայց այն ժամանակից, երբ դուք դադարել եք սիրել այդ խեղճ կոմսին, ճիշտն ասած՝ ես խղճում եմ նրան, և իմ կարծիքով ձեր սիրուց զրկվելը տղամարդու համար այնպիսի դաժան պատիժ է, որ հարկ չկա որևէ այլ պատիժ տալու նրան։

— Ո՞վ ասաց ձեզ, որ ես սիրել եմ նրան,— հարցրեց միլեդին։

— Համենայն դեպս, ես առանց ավելորդ պարծենկոտության կարող եմ մտածել, որ դուք հիմա ուրիշին եք սիրում,— ասաց երիտասարդը քնքուշ տոնով,— և կրկնում եմ, ես կարեկցում եմ կոմսին։

— Դո՞ւք։

— Այո, ես։

— Բայց ինչո՞ւ հատկապես դուք։

— Որովհետև միայն ես գիտեմ, որ...

— Ի՞նչ։

— Որ նա ամենևին էլ այնքան մեղավոր չէ, կամ ավելի ճիշտ՝ մեղավոր չի եղել ձեր նկատմամբ, ինչպես թվում է ձեզ։

— Բացատրեցեք,— ասաց միլեդին անհանգիստ ձայնով,— բացատրեցեք, որովհետև ես, իսկապես, չեմ հասկանում, թե ինչ եք ուզում ասել դրանով։

Նա նայում էր դ’Արտանյանին, որն իր գիրկն էր առել նրան, և միլեդիի աչքերում մի կայծ երևաց։

— Ես արդարամիտ մարդ եմ,— ասաց դ’Արտանյանը վճռելով վերջ տալ այս ամենին,— և այն ժամանակից, երբ ձեր սերը ինձ է պատկանում, այն ժամանակից, երբ ես համոզված եմ ձեր սիրուն, իսկ ես կարող եմ համոզված լինել ձեր սիրուն, չէ՞։

— Այո, իհարկե։ Հետո՞։

— Ահա ուրեմն։ Ես ուրախությունից ինձ կորցրել եմ և ուզում եմ մի խոստովանություն անել։

— Խոստովանությո՞ւն։

— Եթե ես կասկածեի ձեր սիրուն, չէի անի այդ, բայց չէ՞ որ դուք ինձ սիրում եք, իմ չքնաղ սիրուհի։ Ճիշտ չե՞մ ասում, որ դուք ինձ սիրում եք։

— Հասկանալի է՝ սիրում եմ։

— Այդ դեպքում ասացեք, կներեի՞ք դուք ինձ, եթե ձեզ չափազանց սիրելուց մի մեղք գործեի ձեր հանդեպ։

— Հնարավոր է։

Դ’Արտանյանը ամենաքնքուշ ժպիտով ուզեց իր շուրթերը մոտեցնել միլեդիի շուրթերին, բայց միլեդին վանեց նրան։

— Խոստովանություն...— ասաց նա գունատվելով։—Ի՞նչ խոստովանություն է այդ։

— Դուք անցյալ հինգշաբթի այստեղ, այս նույն սենյակում տեսակցություն ունեիք դը Վարդի հետ, չէ՞։

— Ե՞ս։ Ո՛չ։ Այդպիսի բան չի՛ եղել,— ասաց միլեդին այնպիսի հաստատ տոնով և դեմքի այնպիսի խաղաղ արտահայտությամբ, որ եթե դ’Արտանյանը լիովին վստահ չլիներ, կարող էր կասկածել իր ասածին։

— Մի՛ ստեք, իմ չքնաղ հրեշտակ,— ժպիտը դեմքին առարկեց երիտասարդը,— դա անօգուտ բան է։

— Ի՞նչ է նշանակում այս ամենը, ասացեք վերջապես, դուք ինձ սպանում եք։

— Օ՜, հանգստացեք, իմ նկատմամբ դուք ոչ մի մեղք չունեք, և ես արդեն ներել եմ ձեզ։

— Բայց հետո՞, հետո՞։

— Դը Վարդը ոչ մի բանով պարծենալ չի կարող։

— Ինչո՞ւ։ Չէ՞ որ հենց դուք էիք ասում, որ այն մատանին...

— Ի՛մ սեր, այն մատանին ինձ մոտ է։ Կոմս դը Վարդը, որ հինգշաբթի օրը ձեզ մոտ էր, և այսօրվա դ’Արտանյանը միևնույն անձն է։

Անզգույշ երիտասարդը սպասում էր, թե կտեսնի ամոթահար զարմանք, թեթև հուզմունք, որը կվերջանա արցունքներով, բայց նա դաժանորեն սխալված էր, և նրա մոլորությունը երկար չտևեց։

Միլեդին սփրթնած ու զարհուրելի՝ բարձրացավ տեղից և դ’Արտանյանի կրծքին մի ուժեղ հարված տալով դուրս թռավ անկողնուց։

Արդեն բոլորովին լույս էր։

Ցանկանալով ներողություն աղերսել դ’Արտանյանը բռնեց նրա գիշերաշապկի թևքից, որ կարված էր հնդկական նուրբ կտորից, բայց միլեդին ձիգ տվեց, որպեսզի դուրս պրծնի նրա ձեռքից։ Այս ուժեղ ու կտրուկ շարժումից բատիստը պատռվեց, և բացվեցին միլեդիի ուսերը, և նրա ձյունափառ կլորիկ ուսին դ’Արտանյանը անասելի սոսկումով տեսավ մի շուշան ծաղիկ, անջնջելի մի նշան, որ դրել էր դահճի ձեռքը։

— Ողորմա՜ծ աստված,— գոչեց երիտասարդը՝ բաց թողնելով գիշերաշապիկը։

Եվ քարացավ անկողնում՝ լուռ, անշարժ, արյունը պաղած։

Բայց հենց դ’Արտանյանի սոսկումը միլեդիին ասաց, որ նա մերկացված է, անտարակույս երիտասարդն ամեն ինչ տեսել էր։ Այժմ դ’Արտանյանը գիտեր նրա գաղտնիքը, մի զարհուրելի գաղտնիք, որ ոչ ոքի հայտնի չէր։

Միլեդին դարձավ դեպի նա՝ արդեն ոչ որպես կատաղած կին, այլ որպես վիրավոր հովազ։

— Սրիկա՛,— ասաց նա,— բավական չէ, որ ստորաբար դավաճանել ես ինձ, դեռ իմ գաղտնիքն է՞լ իմացար։ Դու կմեռնե՛ս։

Նա մոտ վազեց մի զարդարուն արկղիկի, որ դրված էր նրա հարդասեղանի վրա, բաց արեց այն զայրույթից դողացող ձեռքով, հանեց ոսկեկոթ, սուր բերանով մի դաշույն և ետ նետվեց դեպի կիսամերկ դ’Արտանյանը։

Երիտասարդ գասկոնացին քաջ տղա էր, դա մեզ հայտնի է, բայց նրան էլ սարսափեցրին այդ աղճատված դեմքը, այդ հրեշավոր լայնացած բիբերը, գունատ այտերը և արնակարմիր շրթունքները։ Նա ետ քաշվեց պատի կողմը, ասես օձ էր սողում դեպի իրեն, նրա քրտնած ձեռքը պատահաբար դիպավ իր սուսերին, և նա դուրս քաշեց այն պատյանից։

Սակայն միլեդին, առանց ուշադրություն դարձնելու սուսերի վրա, փորձում էր բարձրանալ մահճակալի վրա, որպեսզի երիտասարդին հարվածի դաշույնով, և կանգ առավ միայն այն ժամանակ, երբ սուսերի ծայրը զգաց իր կրծքին։

Այն ժամանակ նա փորձեց խլել այդ սուսերը, բայց դ’Արտանյանը խանգարելով նրան անել այդ և շարունակ սուսերը դեմ անելով մերթ նրա կրծքին, մերթ աչքերին, ցած սահեց մահճակալից, աշխատելով նահանջել դեպի այն դուռը, որ տանում էր Քեթիի սենյակը։

Իսկ միլեդին գազանային մռնչյունով շարունակում էր կատաղաբար հարձակվել նրա վրա։

Դա արդեն սկսել էր նմանվել իսկական մենամարտի, և դ’Արտանյանը քիչ֊քիչ ուշքի էր եկել։

— Սքանչելի է, իմ գեղեցկուհի, սքանչելի՜ է,— ասում էր նա։— Միայն թե, ի սեր աստծո, մի քիչ հանգստացեք, թե չէ ես ձեր չքնաղ այտերի վրա երկրորդ շուշանը կնկարեմ։

— Սրիկա՛ սրիկա՛,— մռնչում էր միլեդին։

Շարունակելով ետ քաշվել դեպի դուռը՝ դ’Արտանյանը պաշտպանվողական դիրք էր բռնել։

Նրանց բարձրացրած աղմուկի վրա,— միլեդին աթոռներն էր շուռ տալիս, որպեսզի հասնի դ’Արտանյանին, իսկ սա թաքնվում էր նրանց հետևում, որպեսզի պաշտպանվի նրանից,— Քեթին բաց արեց դուռը։ Դ’Արտանյանը, որ շարունակ այնպես էր շարժվում, որպեսզի մոտենա այդ դռանը, արդեն մի երեք քայլ էր հեռու նրանից։ Նա մի ոստյունով միլեդիի սենյակից նետվեց սպասուհու սենյակը և կայծակի արագությամբ դուռը ծածկեց ու իր ամբողջ ծանրությամբ ընկավ նրա վրա՝ մինչև որ Քեթին փակեց այն սողնակով։

Այն ժամանակ միլեդին փորձ արեց կոտրել իր ննջարանը սպասուհու սենյակից բաժանող միջնորմը, ցուցաբերելով կնոջ համար արտասովոր ուժ։ Ապա համոզվելով, որ այդ անհնարին է, սկսեց դաշույնով դուռը ծակծկել, և իրոք, նրա հարվածներից մի քանիսը ծակեցին տախտակը։

Նա ամեն մի հարվածի հետ սոսկալի նզովքներ էր տեղում։

— Շուտ, Քեթի, շուտ,— շշուկով ասաց դ’Արտանյանը, երբ դուռը փակված էր սողնակով,— օգնիր ինձ դուրս գալու տնից։ Եթե մենք նրան ժամանակ տանք ուշքի գալու, նա իր ծառաներին կհրամայի սպանել ինձ։

— Բայց հո չե՛ք կարող այդպես դուրս գնալ,— ասաց Քեթին,— դուք համարյա մերկ եք։

— Այո, ճիշտ որ,— ասաց դ’Արտանյանը՝ նոր միայն նկատելով իր կիսամերկությունը։— Մի որևէ բան տուր ինձ հագնելու, միայն թե շո՛ւտ։ Հասկացիր, որ սա կյանքի և մահու խնդիր է։

Քեթին շատ լավ էր հասկանում այդ։ Նա իսկույն երիտասարդի վրա ձգեց ինչ֊որ կանացի ծաղկավոր զգեստ, մի լայն գլխարկ ու թիկնոց, ապա տվեց մի զույգ մաշիկներ, որ նա հագավ բոբիկ ոտքերին, և ցած տարավ սանդուղքով։ Եվ դա ճիշտ ժամանակին էր, միլեդին արդեն զանգահարել ու արթնացրել էր ամբողջ տունը։ Դռնապանը դ’Արտանյանի առաջ դուռը բաց էր արել հենց այն պահին, երբ միլեդին նույնպես կիսամերկ, լուսամուտից կախվելով գոռաց.

— Բաց չանե՛ք։

VIII. Ինչպես Աթոսը առանց որևէ գլխացավանքի հանդերձանք գտավ իր համար

Երիտասարդ գասկոնացին դուրս փախավ, իսկ միլեդին դեռ սպառնում էր նրան անզոր կատաղությամբ։ Այն պահին, երբ երիտասարդը աչքից չքացավ, միլեդին ուշաթափ վայր ընկավ։

Դ’Արտանյանն այնպիսի ցնցում էր ապրել, որ առանց մտածելու Քեթիի հետագա ճակատագրի մասին, վազեց Փարիզի կեսը և կանգ առավ միայն Աթոսի դռան առաջ։ Հոգեկան ցնցումը, որ սարսափի մեջ էր գցել նրան, գիշերապահների աղաղակները, որոնք այս ու այն կողմից սկսել էին վազել նրա հետևից, հատ ու կենտ անցորդների հայ֊հույը, որոնք չնայած վաղ առավոտ էր, արդեն դուրս էին եկել իրենց գործերով,— այս ամենը միայն արագացնում էր նրա վազքը։

Նա բակն անցավ, բարձրացավ երրորդ հարկ և խելահեղորեն ծեծեց Աթոսի դուռը։

Բաց արեց Գրիմոն, որի աչքերը ուռել էին քնից։ Դ’Արտանյանը սենյակ նետվեց այնպիսի արագությամբ, որ քիչ մնաց ցած պիտի գցեր Գրիմոյին։

Հակառակ իր սովորական համրության՝ խեղճ մարդն այս անգամ խոսել սկսեց։

— Է՜, դո՜ւ,— գոչեց նա։— Ի՞նչ ես ուզում, անամո՛թ, ո՞ւր ես խցկվում, անառա՛կ կին։

Դ’Արտանյանը մի կողմի վրա թեքեց գլխարկը, ձեռքերն ազատեց թիկնոցի տակից։ Տեսնելով բեղերն ու մերկացված սուսերը՝ խեղճ Գրիմոն հասկացավ, որ իր առջև տղամարդ է։

Այն ժամանակ նա մտածեց, թե դա մարդասպան կլինի։

— Օգնությո՜ւն, փրկեցե՜ք, օգնությո՜ւն,— գոռաց նա։

— Լռի՛ր, հիմա՛ր,— ասաց երիտասարդը։— Ես դ’Արտանյանն եմ, մի՞թե չճանաչեցիր։ Որտե՞ղ է քո պարոնը։

— Դուք պարոն դ’Արտանյա՞նն եք։ Չի կարող պատահել,— գոչեց Գրիմոն։

— Գրիմո,— ասաց Աթոսը՝ խալաթը հագին դուրս գալով իր ննջարանից,— դուք կարծեմ ձեզ թույլ եք տվել խոսել։

— Բայց, տեր իմ, բանն այն է, որ...

— Լռեցե՛ք։

Գրիմոն լռեց և միայն մատը մեկնեց դ’Արտանյանի կողմը։

Աթոսը ճանաչեց ընկերոջը և, հակառակ իր ողջ սառնարյունությանը, բռնկվեց անզուսպ քրքիջով, որ միանգամայն արդարացվում էր իր աչքի առաջ երևացող տարօրինակ դիմակահանդեսային հագուստով՝ թեք դրած գլխարկ, մինչև հատակն իջնող շրջազգեստ, վեր քշտած թևքեր և հուզված դեմքին՝ բիզ֊բիզ բեղեր։

— Մի՛ ծիծաղեք, բարեկամս,— ասաց դ’Արտանյանը,— ի սեր աստծո, մի՛ ծիծաղեք, որովհետև, ազնիվ խոսք, ծիծաղի ժամանակը չէ։

Այս խոսքերը նա ասաց այնպիսի լուրջ տոնով և այնպիսի անկեղծ սարսափով, որ Աթոսի ծիծաղն իսկույն կտրվեց։

— Դուք այնքան գունատ եք, բարեկամս,— ասաց նա երիտասարդի ձեռքը բռնելով,— հո վիրավորված չե՞ք։

— Ոչ, բայց հենց նոր ինձ հետ մի սոսկալի դեպք պատահեց։ Դուք մենա՞կ եք, Աթոս։

— Հապա ո՞վ պիտի լինի ինձ մոտ այս պահին, գրողը տանի։

— Այդ լավ է, որ մենակ եք։

Եվ դ’Արտանյանը շտապ մտավ նրա ննջարանը։

— Դեհ, պատմեցեք,— ասաց Աթոսը՝ իր հետևից ծածկելով դուռը և սողնակով փակելով, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա խանգարել իրենց։— Չլինի՞ թագավորն է մեռել։ Չլինի՞ կարդինալին են սպաներ Ձեր դեմքին գույն չկա։ Դե շուտ, պատմեցեք, ես ուղղակի մեռնում եմ անհանգստությունից։

— Աթոս,— ասաց դ’Արտանյանը՝ իր վրայից գցելով կանացի հագուստը և մնալով միայն շապկանց,— պատրաստվեցեք լսելու մի անհավատալի, մի չլսված պատմություն։

— Նախ հագեք այս խալաթը,— առաջարկեց հրացանակիրը։

Դ’Արտանյանը խալաթը հագավ, ըստ որում, այնքան շփոթված ու հուզված էր, որ միանգամից թևքը գտնել չէր կարողանում։

— Եվ այսպես,— ասաց Աթոսը։

— Եվ այսպես...— պատասխանեց դ’Արտանյանը՝ Աթոսի ականջին թեքվելով և ձայնն իջեցնելով,— և այսպես, միլեդիի ուսին շուշան ծաղիկ է խարանված։

— Ա՜խ,— գոչեց հրացանակիրը, ասես սրտին գնդակ դիպավ։

— Լսեցեք,— ասաց դ’Արտանյանը,— դուք համոզվա՞ծ եք, որ այն կինը իսկապես մեռավ։

— Այն կինը՞,— հարցրեց Աթոսը այնպիսի խուլ ձայնով, որ դ’Արտանյանը հազիվ լսեց։

— Այո, այն, որի մասին դուք մի անգամ պատմեցիք Ամիենում։

Աթոսը հառաչելով գլուխն իջեցրեց թևի վրա։

— Սա կլինի քսանվեց֊քսանյոթ տարեկան,— շարունակեց դ’Արտանյանը։

— Նա խարտյաշ մազե՞ր ունի,— հարցրեց Աթոսը։

— Այո։

— Տարօրինակության չափ բաց կապույտ աչքեր, սև հոնքեր ու թարթիչնե՞ր։

— Այո։

— Բարձրահասա՞կ է, բարեկա՞զմ։ Նրա ձախ կողմի ատամներից մեկը պակա՞ս է։

— Այո։

— Շուշան ծաղիկը փոքրի՞կ է, շիկավուն և ասես զանազան շփումների օգնությամբ կիսով չափ ջնջվա՞ծ։

— Այո։

— Բայց դուք ասում էիք՝ նա անգլուհի է։

— Բոլորը նրան միլեդի են կոչում, բայց շատ հնարավոր է, որ նա ֆրանսուհի լինի, Չէ՞ որ լորդ Վինտերը սոսկ նրա ամուսնու եղբայրն է։

— Դ’Արտանյան, ես ուզում եմ նրան տեսնել։

— Զգուշացեք, Աթոս, զգուշացեք։ Դուք փորձել եք սպանել նրան։ Դա այնպիսի կին է, որ ընդունակ է նույն ձևով հատուցելու ձեզ և չվրիպելու։

— Նա չի համարձակվի որևէ բան պատմել, այդ կմատնի իրեն։

— Նա ընդունակ է ամեն բանի։ Երբևիցե տեսե՞լ եք դուք նրան կատաղած վիճակում։

— Ոչ։

— Դա վագր է, հովազ։ Ա՜խ, սիրելի Աթոս, ես շատ եմ վախենում, որ զարհուրելի վրեժի վտանգ եմ կախել մեր երկուսի գլխին։

Եվ դ’Արտանյանը պատմեց ամեն ինչ. միլեդիի ցնորական ցասումը և նրան սպանելու սպառնալիքները։

— Դուք իրավացի եք, և, հոգիս վկա, ես իմ կյանքը հիմա մի գրոշ էլ չեմ գնահատում,— ասաց Աթոսը։— Բարեբախտաբար երկու օրից մենք հեռանում ենք Փարիզից, ամենայն հավանականությամբ մեզ կուղարկեն դեպի Լա֊Ռոշել, իսկ երբ կգնանք...

— Նա մինչև աշխարհի ծայրն էլ կգնա ձեր հետևից, Աթոս, եթե միայն ճանաչի ձեզ։ Ավելի լավ է, թող նրա զայրույթը միայն իմ գլխին թափվի։

— Ախ, բարեկամս, իսկ ի՛նչ մի արտակարգ բան կլինի, եթե նա ինձ սպանի, ասաց Աթոսը։— Չլինի՞ կարծում եք, թե ես խիստ թանկ եմ գնահատում իմ կյանքը։

— Այս ամենի մեջ թաքնված է մի ինչ֊որ զարհուրելի գաղտնիք։ Գիտե՞ք ինչ, Աթոս, այդ կինը կարդինալի լրտեսն է, ես համոզված եմ դրանում։

— Այդ դեպքում զգուշացեք։ Եթե կարդինալը ձեր նկատմամբ հիացմունքով չի համակվել լոնդոնյան պատմության համար, ապա դրա համար նա ատել է ձեզ։ Սակայն, որովհետև նա ձեզ բացահայտորեն մեղադրելու բան չունի, իսկ ատելությունն անպայման պետք է ելք գտնի, մանավանդ, եթե դա կարդինալի ատելությունն է, ապա զգուշացեք։ Երբ դուք տնից դուրս եք գալիս, մենակ մի՛ դուրս եկեք, եթե ուտում եք, զգույշ եղեք, մի խոսքով՝ մի՛ վստահեք ոչ ոքի, նույնիսկ սեփական ստվերին։

— Բարեբախտաբար,— ասաց դ’Արտանյանը,— մեզ հարկավոր է զգուշանալ միայն մինչև վաղը չէ մյուս օրը երեկո, որովհետև հուսով եմ, որ բանակում մեզ ոչ ոքից վտանգ չի սպառնա, բացի թշնամու զինվորից։

— Իսկ մինչ այդ,— ասաց Աթոսը,— ես հրաժարվում եմ տանը մնալու իմ մտադրությունից և ամենուրեք կուղեկցեմ ձեզ։ Ձեզ հարկավոր է վերադառնալ Գերեզմանափորների փողոցը, ես էլ գալիս եմ ձեզ հետ։

— Բայց որքան էլ այդ մոտիկ է այստեղից, ես այս վիճակում չեմ կարող այնտեղ գնալ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Այդ ճշմարիտ է,— համաձայնեց Աթոսը և զանգակը հնչեցրեց։ Ներս մտավ Գրիմոն։

Աթոսը նշանացի հրամայեց նրան գնալ դ’Արտանյանի տուն և այնտեղից հագուստ բերել։

Գրիմոն նույնպես նշանացի պատասխանեց, որ ամեն ինչ հիանալի հասկացավ, և գնաց։

— Այդպես ուրեմն, սիրելի բարեկամս,— ասաց Աթոսը,— այնուամենայնիվ այս ամբողջ պատմությունն ամենևին էլ մեզ չի օգնում hանդերձավորման գործում, որովհետև, եթե չեմ սխալվում, ձեր ունեցած֊չունեցածը մնացել է միլեդիի մոտ, որը հազիվ թե հոգ տանի վերադարձնելու մասին։ Բարեբախտաբար ձեզ մոտ է այն մատանին։

— Մատանին ձեզ է պատկանում, սիրելի Աթոս։ Չէ՞ որ դուք ինքներդ ասացիք, որ դա ձեր տոհմական մատանին է։

— Այո, հայրս այն գնել է երկու հազար էքյուով, այդպես էր ասում նա մի ժամանակ։ Այդ մատանին հարսանեկան ընծաներից մեկն է եղել, որ նա տվել է իմ մորը, և դա հիանալի մատանի է։ Մայրս այն ինձ ընծայեց, իսկ ես, հիմարս, փոխանակ որպես սրբություն պահելու, ընծայեցի այդ անարգ կնոջը։

— Այդ դեպքում, սիրելիս, վերցրեք այդ մատանին։ Ես հասկանում եմ, թե այն ինչ արժե ձեզ համար։

— Ես վերցնեմ այդ մատանի՞ն, երբ նա ոճրագործի ձեռքո՞ւմն է եղել։ Երբե՛ք։ Այդ մատանին պղծված է, դ’Արտանյան։

— Եթե այդպես է, ծախեցեք այն։

— Ծախել այն մատանին, որ ես ստացել եմ իմ մորի՞ց։ Խոստովանում եմ, ես այդ կհամարեի սրբապղծություն։

— Այդ դեպքում գրավ դրեք այն, և դուք, անկասկած, մոտ հազար էքյու կստանաք։ Այդ գումարը լի ու լի կբավարարի ձեր կարիքները, իսկ հետո առաջին իսկ ստացած փողով դուք ետ կվերցնեք այն, և մատանին ձեզ կվերադառնա նախկին կեղտերից մաքրված, որովհետև անցած կլինի վաշխառուների ձեռքով։

Աթոսը ժպտաց։

— Դուք սքանչելի ընկեր եք, սիրելի դ’Արտանյան,— ասաց նա։— Ձեր մշտական ուրախ բնավորությամբ դուք բարձրացնում եք այն թշվառների ոգին, որոնք վհատության մեջ են ընկել։ Գնանք։ Տանենք գրավ դնենք այդ մատանին, միայն մի պայմանով։

— Ի՞նչ պայման։

— Հինգ հարյուր էքյու դուք եք վերցնում, հինգ հարյուրը՝ ես։

— Ի՜նչ եք ասում, Աթո՛ս։ Ինձ այդ գումարի քառորդն էլ հարկավոր չէ։ Չէ՞ որ ես գվարդիայում եմ։ Թամբը ծախելով ես հինգ այնքան փող կստանամ, որքան հարկավոր է։ Ինձ ի՞նչ է հարկավոր։ Պլանշեի համար մի ձի, ուրիշ ոչինչ։ Բացի այդ, դուք մոռանում եք, որ ես էլ մատանի ունեմ։

— Որը դուք երևի ավելի թանկ եք գնահատում, քան ես՝ իմը։ Համենայն դեպս ինձ այդպես է թվում։

— Այո, որովհետև ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում այդ մատանին ոչ միայն կարող է մեզ դուրս բերել դժվարին դրությունից, այլև փրկել լուրջ վտանգից։ Դա ոչ միայն թանկագին ադամանդ է, այլև կախարդական թալիսման։

— Ես չեմ հասկանում, թե ինչի մասին եք ասում դուք, բայց հավատում եմ ձեզ։ Դե ուրեմն վերադառնանք իմ մատանուն կամ, ավելի ճիշտ, ձեր։ Դուք կվերցնեք այն գումարի կեսը, որ կտան մեզ նրա համար, թե չէ՝ ես այն կնետեմ Սենան, իսկ ես վստահ չեմ, թե մի որևէ ձուկ այնքան սիրալիր կլինի, որ կբերի մեզ կտա այն, ինչպես Պոլիկրատեսի^[121] համար բերեց։

— Դե լավ, համաձայն եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։

Այդ պահին վերադարձավ Գրիմոն, նրա հետևից էլ Պլանշեն, որն անհանգստացել էր իր տիրոջ համար, թե ինչ է պատահել նրան, և օգտրվելով առիթից, հենց ինքն էլ բերել էր հագուստը։

Դ’Արտանյանը հագնվեց։ Աթոսն էլ նույնն արեց։ Հետո, երբ երկու ընկերները պատրաստ էին, Աթոսը ձեռքով Գրիմոյին ցույց տվեց, թե իբր նշան է բռնում։ Գրիմոն հասկացավ, իսկույն վերցրեց պատին կախված հրացանը և պատրաստվեց հետևելու իր տիրոջը։

Նրանք բարեհաջող հասան Գերեզմանափորների փողոցը։ Դռան առաջ կանգնած էր պարոն Բոնասիեն և քմծիծաղով նայում էր դ’Արտանյանին։

— Շտապեցեք, սիրելի տնվոր,— ասաց նա,— ձեզ սպասում է մի գեղեցիկ աղջիկ, իսկ կանայք, ինչպես ձեզ հայտնի է, չեն սիրում իրենց սպասեցնել։

— Քեթին կլինի,— գոչեց դ’Արտանյանը և վերև նետվեց։

Եվ իրոք, իր դռան առջևի հարթակում նա տեսավ Քեթիին. խեղճ աղջիկը կանգնել էր դռանը հենված և ամբողջ մարմնով դողում էր։

— Դուք խոստացաք պաշտպանել ինձ,— ասաց նա,— դուք խոստացել եք փրկել ինձ նրա ցասումից։ Հիշեցեք, չէ՞ որ դուք եք կործանել ինձ։

— Իհարկե, իհարկե,— ասաց դ’Արտանյանը,— մի անհանգստացիր, Քեթի։ Ասա, ի՞նչ է եղել իմ գնալուց հետո։

— Ես ինքս էլ չգիտեմ,— պատասխանեց Քեթին։— Նրա աղաղակի վրա հավաքվեցին սպասավորները։ Նա կատաղությունից իրեն կորցրել էր։ Չկան այնպիսի նզովքներ, որ նա ուղղած չլինի ձեր հասցեին։ Այն ժամանակ ես վախեցա, թե հանկարծ նա կարող է հիշել, որ դուք նրա սենյակն եք մտել իմ սենյակով, և կկասկածի, որ ես ձեր գործակիցն եմ։ Վերցրի իմ բոլոր փողերը, իմ իրերից ամենաարժեքավորները և փախա։

— Խե՜ղճ աղջիկ։ Բայց հիմա ի՞նչ անեմ ես քեզ։ Երկու օրից ես գնում եմ։

— Ինչ ուզում եք արեք, պարոն դ’Արտանյան, օգնեցեք ինձ հեռանալու Փարիզից, օգնեցեք հեռանալու Ֆրանսիայից։

— Բայց հո չե՞մ կարող քեզ ինձ հետ տանել Լա֊Ռոշելի պաշարմանը,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Իհարկե ոչ, բայց դուք կարող եք ինձ տեղավորել որևէ տեղ գավառում, օրինակ՝ ձեր ծննդավայրում որևէ ծանոթ տիկնոջ մոտ։

— Իմ ծննդավայրում, սիրելի Քեթի, տիկինները սպասուհի չեն պահում։ Ասենք, սպասիր, հիշեցի, թե ինչ կարող ենք անել։ Պլանշե, գնա Արամիսին կանչիր։ Թող իսկույն գա այստեղ։ Խոսելու բան ունենք։

— Հասկանում եմ,— ասաց Աթոսը։— Բայց ինչո՞ւ Պորտոսի հետ չխոսել։ Կարծում եմ, որ նրա մարկիզուհին...

— Պորտոսի մարկիզուհին հագնվում է իր ամուսնու գրագիրների օգնությամբ,— ծիծաղելով ասաց դ’Արտանյանը։— Բացի այդ, Քեթին չի ցանկանա ապրել Արջի փողոցում, ճիշտ չէ՞, Քեթի։

— Ես որտեղ ասես կապրեմ,— պատասխանեց Քեթին,— միայն թե ինձ լավ թաքցնեն, և ոչ ոք չիմանա, թե որտեղ եմ ես։

— Հիմա, Քեթի, երբ մենք բաժանվում ենք իրարից և, նշանակում է, դու այլևս չես խանդում ինձ...

— Պարոն դ’Արտանյան,— ասաց Քեթին,— որտեղ էլ լինեմ, հեռու թե մոտիկ, ես միշտ սիրելու եմ ձեզ։

— Ահա թե, գրողը տանի, որտեղ է ապաստան գտել հավատարմությունը,— ասաց Աթոսը։

— Ես նույնպես, Քեթի,— ասաց դ’Արտանյան,— ես էլ միշտ սիրելու եմ քեզ, հանգիստ եղիր։ Բայց ահա թե ինչ, պատասխանիր իմ հարցին, դա ինձ համար շատ կարևոր է։ Դու երբեք ոչինչ չե՞ս լսել մի ջահել կնոջ մասին, որին փախցրել են մի գիշեր։

— Սպասեցեք... Ա՜, աստված իմ, մի՞թե դուք դեռ այդ կնոջն էլ եք սիրում։

— Ոչ, նրան սիրում է իմ ընկերներից մեկը։ Այ, հենց սա, այս Աթոսը։

— Ե՞ս,— գոչեց Աթոսը այնպիսի սարսափով, ասես քիչ էր մնացել ոտքն օձի վրա դներ։

— Դե իհարկե դու,— ասաց դ’Արտանյանը Աթոսի ձեռքը սեղմելով։— Դու շատ լավ գիտես, թե մենք բոլորս ինչպիսի մասնակցություն ենք ունենում այդ խեղճ տիկին Բոնասիեի բախտին։ Ի դեպ, Քեթին դրա մասին ոչ ոքի չի պատմի, ճիշտ չէ՞, Քեթի։ Գիտե՞ս ինչ, սիրելիս,—շարունակեց դ’Արտանյանը,— այդ կինը այն այլանդակ մարդունն է. որին դու երևի նկատեցիր դռան մոտ կանգնած, երբ ինձ մոտ էիր գալիս։

— Օ՜, աստված իմ,— գոչեց Քեթին։— Դուք ինձ հիշեցրիք նրան։

— Ես այնպես վախենում եմ, հանկարծ ինձ չճանաչի՞։

— Այսինքն՝ ինչպե՞ս ճանաչի։ Նշանակում է դու առաջ տեսե՞լ ես այդ մարդուն։

— Նա երկու անգամ եկել է միլեդիի մոտ։

— Այդպես էլ կա։ Այդ ե՞րբ է եղել։

— Մի տասնհինգ, թե տասնութ օր առաջ։

— Այո, այո, հենց այդ է որ կա։

— Երեկ երեկոյան էլ նա եկավ։

— Երեկ երեկոյա՞ն։

— Այո, ձեզնից մի քանի րոպե առաջ։

— Սիրելի Աթոս, մենք շրջապատված ենք լրտեսների ցանցով։ Եվ դու կարծում ես, Քեթի, նա ճանաչե՞ց քեզ։

— Երբ ես նրան նկատեցի, գլխարկս ճակատիս իջեցրի, բայց կարծում եմ, որ արդեն ուշ էր։

— Դուք ցած իջեք, Աթոս, ձեզ նա ավելի քիչ է կասկածում, քան ինձ և տեսեք, թե էլի կանգնա՞ծ է դռան մոտ։

Աթոսը գնաց և իսկույն վերադարձավ։

— Այնտեղ չէ,— ասաց նա,— իր դուռն էլ փակված է կողպեքով։

— Նա գնացել է հայտնելու, որ բոլոր աղավնիներն աղավնատանն են։

— Եթե այդպես է, եկեք թռչենք,— ասաց Աթոսը,— և այստեղ թողնենք միայն Պլանշեին, որը մեզ կհայտնի, թե ինչ պատահեց մեր գնալուց հետո։

— Մի րոպե։ Բայց ինչպե՞ս անենք Արամիսի հարցը։ Ախր մենք ուղարկեցինք նրան կանչելու։

— Այդ ճշմարիտ է։ Սպասենք Արամիսին։

Հենց այդ րոպեին ներս մտավ Արամիսը։

Ամբողջ պատմությունը նրան պատմեցին և բացատրեցին, թե որքան անհրաժեշտ է, որ նա Քեթիի համար տեղ գտնի իր բարձրաստիճան ծանոթներից որևէ մեկի մոտ։

Արամիսը մի րոպե մտածեց, ապա կարմրատակելով հարցրեց.

— Իսկապե՞ս դրանով ես ձեզ ծառայություն մատուցած կլինեմ, դ’Արտանյան։

— Ամբողջ կյանքումս ձեզ երախտապարտ կմնամ։

— Դե ուրեմն, տիկին Բուա֊Տրասին ինձ խնդրել է վստահելի սպասուհի գտնել իր մի ընկերուհու համար, որը կարծեմ ապրում է մի ինչ֊որ գավառում, և եթե դուք, դ’Արտանյան, կարող եք երաշխավորել...

— Օ՜, տեր իմ,— գոչեց Քեթին,— հավատացնում եմ ձեզ, ես անսահման նվիրված կլինեմ այն անձին, որն ինձ հնարավորություն կտա հեռանալու Փարիզից։

— Այդ դեպքում,— ասաց Արամիսը,— ամեն ինչ կկարգավորվի։

Նա նստեց սեղանի մոտ, մի նամակ գրեց, կնքեց իր մատանիով և տվեց Քեթիին։

— Իսկ հիմա, սիրելիս,— ասաց դ’Արտանյանը,— դու ինքդ էլ գիտես, որ այստեղ մնալն անվտանգ չէ ոչ մեզ համար, ոչ էլ քեզ համար, ուստի մեզ հարկավոր է բաժանվել։ Մենք կհանդիպենք իրար, երբ կգան լավ ժամանակները։

— Իմացած եղեք,— ասաց Քեթին,— որ երբ և որտեղ էլ մենք հանդիպենք, ես կսիրեմ ձեզ այնպես, ինչպես հիմա եմ սիրում։

— Խաղամոլի երդում,— ինքն իրեն ասաց Աթոսը, մինչ դ’Արտանյանը դուրս էր եկել սանդղահարթակ՝ Քեթիին ճանապարհ դնելու։

Մի րոպե անց՝ երեք երիտասարդները բաժանվեցին, պայմանավորվելով ժամը չորսին հանդիպել Աթոսի մոտ և Պլանշեին պատվիրելով հսկել տանը։

Արամիսը գնաց տուն, իսկ Աթոսը և դ’Արտանյանը գնացին մատանին գրավ գնելու։

Ինչպես մեր գասկոնացին նախատեսել էր, նրանք առանց դժվարության մատանին գրավ դրին երեք հարյուր պիստոլով։ Դեռ ավելին վաշխառուն ասաց, որ եթե նրանք ցանկանան մատանին ծախել, ինքը պատրաստ է տալու հինգ հարյուր պիստոլ, որովհետև նա զարմանալիորեն նման է իր ունեցած օղերին։

Աթոսը և դ’Արտանյանը որպես ճարտար զինվորներ և գործը լավ հասկացող մարդիկ՝ ընդամենը մի երեք ժամում ձեռք բերին հրացանակրին անհրաժեշտ հանդերձանքը։ Բացի այդ Աթոսը զիջող և արտասովոր առատաձեռն մարդ էր։ Եթե մի բան նրան սազում էր, նա վճարում էր պահանջած գումարը, առանց գինն իջեցնելու փորձ անելու։ Դ’Արտանյանն այդ մասին ուզեց դիտողություն անել Աթոսին, բայց Աթոսը ժպտալով ձեռքը դրեց նրա ուսին, և դ’Արտանյանը հասկացավ, որ եթե իրեն՝ խեղճ գասկոնացի ազնվականին սազում է սակարկություն անել, ապա այդ ամենևին չի սազում մի մարդու, որն իրեն պահում էր որպես ազնվազարմ իշխանազուն։

Հրացանակիրը գտավ մի սքանչելի անդալուզյան նժույգ, որը սև էր կուպրի պես, ռունգերը հրացայտ, ուներ նուրբ ու գեղեցիկ ոտքեր և կլիներ վեց տարեկան։ Նա դիտեց այդ նժույգը և ոչ մի թերություն չգտավ։ Նրա համար հազար լիվր պահանջեցին։

Գրիմոյի համար գնեցին մի պիկարդական պինդ ու ամրակազմ ձի՝ վճարելով երեք հարյուր լիվր։

Սակայն երբ Աթոսը մի թամբ էլ գնեց այդ ձիու համար և Գրիմոյի համար էլ զենք, նրա հարյուր հիսուն պիստոլից ոչ մի գրոշ չմնաց։ Դ’Արտանյանը նրան առաջարկեց վերցնել իր բաժին փողերի մի մասը, այն հաշվով, որ նա հետագայում երբևիցե կվերադարձնի այն։ Բայց Աթոսը միայն ուսերը թոթվեց։

— Որքա՞ն էր առաջարկում վաշխառուն, որ սեփականացնի մատանին,— հարցրեց նա։

— Հինգ հարյուր պիստոլ։

— Այսինքն երկու հարյուր պիստոլով ավելի։ Հարյուր պիստոլը ձեզ, հարյուրը՝ ինձ։ Այդ հո մի ամբողջ կարողություն է, բարեկամս, գնացեք վաշխառուի մոտ։

— Ինչպե՞ս, դուք ուզում եք...

— Իսկապես, դ’Արտանյան, այդ մատանին ինձ շատ տխուր բաներ պիտի հիշեցնի։ Բացի այդ, մենք երբեք երեք հարյուր պիստոլ չենք ունենա, որպեսզի ետ գնենք այն, և այդ գործում իզուր կկորցնենք երկու հազար լիվրը։ Ասացեք նրան, որ մատանին իրենն է և վերադարձեք՝ բերելով երկու հարյուր պիստոլը։

— Լավ մտածեցեք, Աթոս։

— Մեր ժամանակներում կանխիկ փողը թանկ բան է, պետք է կարողանալ զոհաբերություն անել։ Գնացեք, դ’Արտանյան, գնացեք։ Գրիմոն կուղեկցի ձեզ իր հրացանով։

Կես ժամ անց՝ դ’Արտանյանը վերադարձավ, բերելով երկու հազար լիվրը և ճանապարհին չհանդիպելով ոչ մի արկածի։

Ահա թե ինչ ձևով Աթոսը դրամական միջոցներ գտավ իր տնտեսությունում, որի վրա նա բոլորովին հույս չուներ։

IX. Տեսիլք

Եվ ահա ժամը չորսին չորս ընկերները հավաքվեցին Աթոսի մոտ։ Հանդերձավորման հոգսը վերջացել էր, և այժմ յուրաքանչյուրի դեմքը արտացոլում էր միայն յուրաքանչյուրի սեփական ու գաղտնի հոգսերը, որովհետև երջանկության ամեն մի րոպե իր մեջ պարունակում է ապագայի տագնապը։

Հանկարծ ներս մտավ Պլանշեն, բերելով երկու նամակ հասցեագրված դ’Արտանյանին։

Մեկը փոքրիկ էր, երկարավուն, կնքված կանաչ մոմի գեղեցիկ կնիքով, որի վրա փորագրված էր աղավնի՝ կտուցին կանաչ ոստ։

Երկրորդը մեծ էր, քառակուսի, վրան՝ նորին սրբազնության դուքս կարդինալի ահեղ զինանիշը։

Փոքրիկ նամակը տեսնելով՝ դ’Արտանյանի սիրտն ուրախ թրթռաց, նրան թվաց, թե ձեռագիրը ճանաչում է։ Ճիշտ է, այդ ձեռագիրը նա միայն մեկ անգամ էր տեսել, բայց այն ամուր տպավորվել էր նրա հիշողության մեջ։

Եվ նա վերցրեց փոքրիկ նամակն ու արագ բաց արեց։

«Առաջիկա չորեքշաբթի օրը,— ասված էր նամակում,— երեկոյան ժամը վեցից մինչև յոթը եղեք Շայո տանող ճանապարհին և ուշադիր նայեցեք անցնող կառեթների ներսը, բայց եթե դուք թանկ եք գնահատում ձեր կյանքը և այն մարդկանց կյանքը, ովքեր սիրում են ձեզ, ոչ մի խոսք չասեք և չանեք ոչ մի շարժում, որը կարող է ցույց տալ, թե դուք ճանաչեցիք այն անձին, որն իրեն մեծագույն վտանգի է ենթարկում թեկուզ մի ակնթարթ ձեզ տեսնելու համար»։

Ստորագրություն չկար։

— Սա ծուղակ է, դ’Արտանյան,— ասաց Աթոսը,— չգնաք այնտեղ։

— Բայց ինձ թվում է, թե ես ձեռագիրը ճանաչում եմ,— առարկեց դ’Արտանյանը։

— Ձեռագիրը կարելի է կեղծել,— շարունակեց Աթոսը։— Տարվա այս ժամանակ Շայո տանող ճանապարհը երեկոյան ժամը վեցին֊յոթին բոլորովին ամայի է լինում։ Դա միևնույն է, թե զբոսանքի գնաս Բոնդի անտառը։

— Իսկ ի՞նչ կասեք, եթե մենք միասին գնանք այնտեղ,— առաջարկեց դ’Արտանյանը։— Գրողը տանի, հո չորսիս էլ միանգամից չեն կարող կուլ տալ, դեռ մեր չորս ծառաները, ձիերն ու զենքերն էլ հետը։

— Եվ հենց դա մի հարմար առիթ կլինի մեր հանդերձանքը ցույց տալու,— ավելացրեց Պորտոսը։

— Բայց եթե այդ գրել է մի կին,— առարկեց Արամիսը,— և եթե այդ կինը չի ուզում, որ իրեն տեսնեն, ապա դուք դրանով անվանարկում եք նրան, դ’Արտանյան, մտածեցեք սրա մասին։ Դա ազնվականին անվայել վարմունք կլինի։

— Մենք հետևում կմնանք,— առաջարկեց Պորտոսը,— միայն դ’Արտանյանը կմոտենա կառեթին։

— Այդ այդպես է, բայց արագ թափով սլացող կառեթի միջից շատ հեշտ է ատրճանակ կրակել։

— Ոչի՜նչ,— ասաց դ’Արտանյանը,— գնդակը հեռու կանցնի, իսկ մենք կհասնենք կառեթի հետևից և մեջը եղածներին կկոտորենք։ Համենայն դեպս մեր թշնամիները մի քանի մարդով կպակասեն։

— Ճիշտ է ասում,— համաձայնեց Պորտոսը։— Ես կողմնակից եմ կռվին։ Վերջիվերջո հարկավո՞ր է փորձել մեր զենքը։

— Լավ, ինչ կա որ, վայելենք մենք այդ բավականությունը,— ասաց Արամիսը իր սովորական թեթև ու անհոգ տոնով։

— Ինչպես ձեզ հաճելի է,— ասաց Աթոսը։

— Պարոննե՛ր,— ասաց դ’Արտանյանը,— արդեն ժամը չորս և կեսն է, և մենք հազիվ կարող ենք մինչև վեցը հասնել Շայոյի ճանապարհը։

— Բացի այդ,— ավելացրեց Պորտոսը,— եթե մենք շատ ուշ դուրս գանք, ապա ոչ ոք մեզ չի տեսնի, իսկ դա շատ ցավալի բան կլինի։ Ուրեմն՝ գնանք պատրաստվենք ճանապարհ ընկնելու, պարոննե՛ր։

— Բայց դուք երկրորդ նամակը մոռացաք,— ասաց Աթոսը։— Մինչդեռ, կնիքին որ նայում ես, այդ նամակը, իմ կարծիքով, արժանի է բաց անելու։ Խոստովանում եմ, սիրելի դ’Արտանյան, որ այդ նամակն ինձ ավելի շատ է անհանգստացնում, քան այն, որ այնպես քնքշանքով դուք պահեցիք ձեր ծոցում։

Դ’Արտանյանը կարմրատակեց։

— Լավ,— ասաց երիտասարդ գասկոնացին,— եկեք տեսնենք, պարոններ, թե ինչ է ուզում ինձնից նորին սրբազնությունը։

Դ’Արտանյանը նամակը բաց արեց և կարդաց.

«Պարոն դ’Արտանյանը, թագավորական գվարդիական՝ Դեզեսարի վաշտից, այսօր երեկոյան ժամը ութին մոտ հրավիրվում է կարդինալի պալատ։ ։։։։։։։։։։Լա Ուդինիեր, գվարդիայի կապիտան»։

— Գրողը տանի,— ասաց Աթոսը։— Ահա այդ տեսակցությունը ավելի վտանգավոր կլինի այն մյուսից։

— Ես երկրորդ տեսակցությանը կգնամ առաջինը վերջացնելուց հետո,— ասաց դ’Արտանյանը։— Մեկը նշանակված է ժամը յոթին, մյուսը՝ ութին։ Երկուսին էլ կարելի է հասնել։

— Հը՜մ։ Ես լինեի, չէի գնա,— ասաց Արամիսը։— Բարեկիրթ ասպետը չի կարող չգնալ այն տեսակցությանը, որը նշանակել է մի տիկին, բայց խելամիտ ազնվականը կարող է մի արդարացում գտնել նորին սրբազնությանը չներկայանալու համար, մանավանդ եթե հիմքեր ունի ենթադրելու, որ իրեն ամենևին էլ սիրալիր վերաբերմունքի համար չեն հրավիրում։

— Ես համաձայն եմ Արամիսի հետ,— ասաց Պորտոսը։

— Պարոննե՛ր,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— ես արդեն մի անգամ պարոն դը Կավուայի միջոցով նույնանման հրավեր եմ ստացել նորին սրբազնությունից։ Ես այդ հրավերն արհամարհեցի, և հետևյալ օրն ինձ հետ մեծ դժբախտություն պատահեց։ Կոնստանցիան անհայտացավ։ Ինչ ուզում է լինի՝ ես կգնամ։

— Եթե հաստատ որոշել եք, գնացեք,— ասաց Աթոսը։

— Իսկ Բաստի՞լը,— հարցրեց Արամիսը։

— Բա՜ն ասացիք։ Դուք ինձ դուրս կքաշեք այնտեղից,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Իհարկե,— միաձայն վրա բերին Արամիսն ու Պորտոսը իրենց հատուկ հիանալի վստահությամբ և այնպիսի տոնով, ասես դա ամենահասարակ բանը լիներ։— Իհարկե, մենք ձեզ դուրս կքաշենք այնտեղից, բայց քանի որ երկու օրից մեկնելու ենք, ապա ավելի լավ կլիներ դուք առայժմ այդ Բաստիլն ընկնելու ռիսկը չանեիք։

— Եկեք այսպես անենք,— ասաց Աթոսը,— այսօր ամբողջ երեկոն սրան մենակ չթողնենք, իսկ երբ սա կգնա կարդինալի պալատ, մեզնից յուրաքանչյուրը երեք հրացանակիրների հետ դիրք կգրավի նրա դռներից մեկի առաջ։ Եթե տեսնենք, որ այնտեղից որևէ կասկածելի փակ կառեթ է դուրս գալիս, կհարձակվենք նրա վրա։ Վաղուց է, որ մենք ընդհարում չենք ունեցել կարդինալի գվարդիականների հետ, և երևի պարոն դը Տրևիլը մեզ հանգուցյալ է համարում։

— Կեցցե՛ք, Աթոս, դուք ստեղծված եք գնդապետ լինելու համար,— ասաց Արամիսը։— Ի՞նչ կասեք այս ծրագրին, պարոննե՛ր։

— Հիանալի ծրագիր է,— միաձայն գոչեցին երիտասարդները։

— Դե ուրեմն,— ասաց Պորտոսը,— ես վազում եմ զորանոց և ընկերներին նախազգուշացնում, որ ժամը ութի մոտ պատրաստ լինեն։ Հանդիպման վայր ենք նշանակում կարդինալի պալատի առջևի հրապարակը։ Իսկ դուք առայժմ ծառաներին պատվիրեցեք ձիերը թամբել։

— Բայց ես ձի չունեմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Ասենք ես կարող եմ ձի բերել տալ պարոն դը Տրևիլի ախոռից։

— Հարկավոր չէ,— ասաց Արամիսը,— վերցրեք իմ ձիերից մեկը։

— Բայց դուք քանի՞ ձի ունեք,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Երեք,— ժպտալով պատասխանեց Արամիսը։

— Սիրելիս,— ասաց Աթոսը,— ես համոզված եմ, որ դուք ձիերով ավելի լավ եք ապահովված, քան Ֆրանսիայի ու Նավարայի բոլոր բանաստեղծները։

— Լսեցեք ինձ, սիրելի Արամիս, երևի դուք ինքներդ էլ չեք իմանում, թե ինչ պիտի անեք երեք ձին։ Ուղղակի չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչո՞ւ եք երեքը միանգամից գնել։

— Բանն այն է, որ երրորդ ձին հենց այսօր առավոտյան ինձ համար բերեց մի ինչ֊որ սպասավոր, առանց լիվրեի, որը չուզեց ասել, թե ում մոտ է ծառայում և հայտնեց, որ հրաման է ստացել իր պարոնից...

—... Կամ իր տիրուհուց,— ընդհատեց նրան դ’Արտանյանը։

— Այդ կարևոր չէ...— ասաց Արամիսը շիկնելով։— Եվ հայտնեց, որ իր տիրուհուց հրաման է ստացել այդ ձին բերել իմ ախոռը, բայց չասել, թե ով է ուղարկել այն։

— Չէ, միայն բանաստեղծների հետ են այդպիսի բաներ պատահում,— լուրջ տոնով ասաց Աթոսը։

— Այդ դեպքում այլ կերպ անենք,— ասաց դ’Արտանյանը։— Դուք ո՞ր ձին եք հեծնելու։ Ա՞յն, որ գնել եք, թե՞ այն, որ ձեզ ընծայել են։

— Հասկանալի է, այն, որ ընծայել են։ Դուք հո հասկանում եք, դ’Արտանյան, որ ես չեմ կարող վիրավորանք հասցնել...

—... անհայտ նվիրատուին,— շարունակեց դ’Արտանյան։

— Կամ՝ խորհրդավոր նվիրատու տիկնոջը,— ուղղեց նրան Աթոսը։

— Նշանակում է այն ձին, որ գնել եք դուք, այժմ ձեզ հարկավոր չէ։

— Համարյա թե։

— Իսկ դուք ինքնե՞րդ եք ընտրել այն։

— Այն էլ շատ մեծ խնամքով։ Ինչպես ձեզ հայտնի է, ձիավորի ապահովությունը համարյա միշտ կախված է իր ձիուց։

— Դե ուրեմն այդ ձին զիջեցեք ինձ այն գնով, որով ձեռք եք բերել դուք։

— Ես ինքս էլ ուզում էի առաջարկել ձեզ, սիրելի դ’Արտանյան, այն պայմանով, որ դուք ինձ վերադարձնեք ձին, երբ ինքներդ կցանկանաք։

— Իսկ որքա՞ն է նստել ձեզ այդ ձին։

— Ութ հարյուր լիվր։

— Ահա քառասուն կրկնակի պիստոլ, սիրելի բարեկամս,— ասաց դ’Արտանյանը՝ գրպանից հանելով փողերը։— Ես գիտեմ, որ ձեր պոեմների համար հենց այսպիսի դրամ են վճարում ձեզ։

— Ուրեմն դուք հարո՞ւստ եք,— զարմացավ Արամիսը։

— Հարուստ եմ, հարուստ՝ ինչպես Կրեսոսը, սիրելիս։

Եվ դ’Արտանյանը գրպանի մեջ զնգզնգացրեց իր պիստոլների մնացորդը։

— Ձեր թամբն ուղարկեցեք հրացանակիրների զորանոց և մյուս ձիերի հետ ձեր ձին էլ կբերեն։

— Շատ լավ։ Բայց շուտով ժամը հինգը կլինի, հարկավոր է շտապել։

Քառորդ ժամ անց՝ Ֆերու փողոցի ծայրում երևաց Պորտոսը՝ իսպանական մի հրաշալի հովատակ նստած։ Նրա հետևից գնում էր Մուշկետոնը նստած օվերնյան մի ձի, որը թեև փոքրիկ էր, բայց՝ նույնպես շատ գեղեցիկ։ Պորտոսը ուրախության և հպարտության մարմնացումն էր։

Նրա հետ միաժամանակ փողոցի մյուս ծայրում երևաց Արամիսը՝ նստած անգլիական հիանալի մի նժույգ, նրա հետևից ռուանյան ձին նստած գնում էր Բազենը՝ հետն էլ սանձից բռնած տանելով մեկլենբուրգյան մի ամրակազմ ձի։ Այդ դ’Արտանյանի ձին էր։

Երկու հրացանակիրներն իրար հանդիպեցին դռան մոտ։ Աթոսը և դ’Արտանյանը նրանց էին նայում լուսամուտից։

— Գրողը տանի,— ասաց Արամիսը,— ձեր ձին սքանչելի ձի է, սիրելի Պորտոս։

— Այո,— պատասխանեց Պորտոսը,— սա այն ձին է, որ հենց սկզբից պիտի ուղարկեին ինձ։ Ամուսնու հիմար կատակի պատճառով փոխել էին, բայց ամուսինը պատժվեց, իսկ ես ամեն տեսակ բավարարություն ստացա։

Շուտով երևացին նաև Պլանշեն ու Գրիմոն, սանձից բռնած բերելով իրենց տերերի ձիերը։ Դ’Արտանյանն ու Աթոսը դուրս եկան տնից, հեծնեցին ձիերը, և չորս ընկերները ճանապարհ ընկան՝ Աթոսը այն ձիով, որով նա պարտական էր իր կնոջը, Արամիսը՝ սիրուհուն, Պորտոսը՝ դատախազի կնոջը, իսկ դ’Արտանյանը՝ իր հաջողությանը, որ բոլոր սիրուհիներից ամենաքավն էր։

Սպասավորներն էլ գնում էին նրանց հետևից։

Ինչպես Պորտոսը նախատեսել էր, հեծելախումբը ուժեղ տպավորություն գործեց, և եթե տիկին Կոկնարը կարողանար տեսնել, թե իսպանական հովատակի վրա որքան վեհաշուք է երևում իր սիրեկանը, չէր ափսոսա իր ամուսնու դրամի սնդուկից արյուն բաց թողնելը։

Լուվրի մոտ չորս ընկերները հանդիպեցին պարոն դը Տրևիլին, որը Սեն Ժերմենից էր վերադառնում։ Նա կանգնեցրեց հրացանակիրներին, որպեսզի հիացմունքով դիտի նրանց փայլուն հանդերձավորումը, և անմիջապես մի քանի հարյուր դատարկապորտներ հավաքվեցին նրանց շուրջը։

Դ’Արտանյանն օգտվեց դրանից և պարոն դը Տրևիլին պատմեց խոշոր կարմիր կնիքով և դքսական զինանիշով նամակի մասին։ Ինքնին հասկանալի է, որ մյուս նամակի մասին նա ոչ մի խոսք չասաց։

Պարոն դը Տրևիլը հավանություն տվեց ընկերների ընդունած որոշմանը և հավաստիացրեց, որ եթե հաջորդ օրը դ’Արտանյանն իր մոտ չգնա, նա ինքը միջոցներ ձեռք կառնի գտնելու երիտասարդին, որտեղ էլ լինի նա։

Այդ րոպեին Սամարացի կնոջ վանքի ժամացույցը վեցը զարկեց։ Ընկերները ներողություն խնդրեցին, ասելով, որ շտապ տեսակցություն ունեն, և պարոն դը Տրևիլին հրաժեշտ տվին։

Ձիերը սրարշավ բաց թողնելով՝ նրանք դուրս եկան Շայո տանող ճանապարհը։ Սկսել էր մթնել, կառքերն այս ու այն կողմ էին գնում։ Դ’Արտանյանը մի քանի քայլ հեռու կանգնած իր ընկերների պաշտպանության տակ՝ նայում էր կառեթների ներսը, բայց ոչ մի ծանոթ դեմք չէր տեսնում։

Վերջապես, մի քառորդ ժամ սպասելուց հետո, երբ աղջամուղջն արդեն համարյա թանձրացել էր, երևաց մի կառեթ, որն արագ մոտենում էր Սևրի կողմից։ Նախազգացումը դ’Արտանյանին ասաց, որ հենց այդ կառեթի մեջ է այն անձը, որն իրեն տեսակցություն է նշանակել, և երիտասարդն ինքն էլ զարմացավ, զգալով, թե ինչպես ուժգին բաբախել սկսեց սիրտը։ Համարյա նույն րոպեին կառեթի լուսամուտից դուրս ցցվեց մի կնոջ գլուխ, շուրթերին սեղմված երկու մատները ասես պահանջում էին լռություն պահել և միաժամանակ համբույր էին ուղարկում։ Դ’Արտանյանը մի մեղմ, ուրախ ճիչ արձակեց։ Այդ կինը,— կամ ավելի ճիշտ՝ այդ տեսիլքը, որովհետև կառեթը սլանում էր կայծակի արագությամբ,— տիկին Բոնասիեն էր։

Հակառակ իր ստացած նախազգուշացման, դ’Արտանյանը մի ակամա շարժումով իր ձին բաց թողեց սրարշավ և մի քանի վայրկյանում հասավ կառեթին, բայց լուսամուտն արդեն ամուր վարագուրված էր։ Տեսիլքը չքացել էր։

Միայն այժմ դ’Արտանյանը հիշեց նախազգուշացումը. «Եթե դուք թանկ եք գնահատում ձեր կյանքը և այն մարդկանց կյանքը, որոնք սիրում են ձեզ, ոչ մի շարժում չանեք ե ձևացրեք, թե ոչինչ չեք տեսել»։

Նա կանդ առավ՝ վախից դողալով ոչ թե իր համար, այլ խեղճ կնոջ համար։ Երևի այս տեսակցությունը նշանակելով՝ նա մեծ վտանգի է ենթարկել իրեն։

Կառեթը շարունակում էր նույն արագությամբ առաջ սլանալ։ Հետո նա նետվեց Փարիզի մեջ և անհայտացավ։

Դ’Արտանյանը քարացած կանգնած մնաց և չգիտեր, թե ինչ մտածի։ Եթե դա տիկին Բոնասիեն էր և վերադառնում էր Փարիզ, ապա ինչի՞ համար էր այդ ակնթարթային տեսակցությունը, հայացքների այդ արագընթաց փոխանակությունը, այդ աննկատելի համբույրը։ Իսկ եթե այդ նա չէր, որ նույնպես միանգամայն հնարավոր էր, որովհետև կիսախավարի մեջ հեշտ էր սխալվել, եթե այդ նա չէր, ապա սա իր դեմ սարքած որոգայթի սկիզբը չէր արդյոք և արդյոք թշնամիները որպես հրապուրանքի առարկա չէի՞ն օգտագործել այն կնոջը, որի նկատմամբ իր սերը նա ոչ ոքից չէր թաքցրել։

Դ’Արտանյանի ուղեկիցները մոտեցան նրան։ Նրանք երեքն էլ հիանալի տեսել էին, թե ինչպես կառեթի լուսամուտից դուրս նայեց մի կնոջ գլուխ, սակայն, բացառությամբ Աթոսի, նրանցից ոչ ոք չէր ճանաչում տիկին Բոնասիեին։ Աթոսի կարծիքով դա հենց նա էր, բայց նա դ’Արտանյանի պես լարված չէր նայել կառեթի ներսը, ուստիև նրա խորքում չէր նկատել երկրորդ գլուխը, տղամարդու գլուխը։

— Եթե այդպես է,— ասաց դ’Արտանյանը,— ուրեմն, ըստ երևույթին, նրանք մի բանտից մի ուրիշ բանտ են փոխադրում նրան։ Բայց ի՞նչ են ուզում անել այդ խեղճ կնոջ հետ, և արդյոք երբևիցե կհանդիպե՞մ ես նրան։

— Բարեկամս,— լրջորեն խոսեց Աթոսը,— հիշեցեք, որ այստեղ, երկրիս երեսին միայն մեռելներին հանդիպել չի կարելի։ Մենք արդեն մի բան գիտենք դրա մասին, չէ՞։ Ուրեմն, եթե ձեր սիրած կինը չի մեռել, եթե հենց նրան տեսանք մենք կառեթում, ապա ուրեմն վաղ թե ուշ դուք կգտնեք նրան։ Եվ գուցե թե,— ավելացրեց նա իրեն հատուկ մռայլ տոնով,— գուցե թե այդ շատ ավելի շուտ կլինի, քան դուք եք ուզում։

Ժամացույցը խփեց յոթն անց կեսը, կառեթը նամակում նշված ժամից քսան րոպե ուշ էր անցել։ Ընկերները դ’Արտանյանին հիշեցրին, որ նա դեռ մի այցելություն էլ ունի, միաժամանակ նշելով, որ դեռ ուշ չէ այդ այցելությունից հրաժարվելը։

Բայց դ’Արտանյանը և՛ համառ էր, և՛ հետաքրքրասեր։ Նա հաստատ վճռել էր գնալ կարդինալի պալատը և իմանալ, թե ինչ է ուզում ասել իրեն նորին սրբազնությունը։ Ոչ մի բան չէր կարող ստիպել, որ նա փոխի իր որոշումը։

Նրանք հասան Սենտ Օնորե փողոցը և կարդինալի պալատի հրապարակում գտան իրենց կանչած տասներկու հրացանակիրներին, որոնք այնտեղ զբոսնում ու սպասում էին ընկերներին։ Եվ միայն այստեղ նրանց բացատրեցին, թե ինչու էին կանչել։

Դ’Արտանյանը արքայական հրացանակիրների գնդում մեծ համբավ ուներ, բոլորը գիտեին, որ ժամանակին նա իր տեղն է գրավելու այնտեղ և նախապես իրենց ընկերոջ տեղն էին դնում։ Դրա համար էլ բոլորն ուրախությամբ համաձայնեցին մասնակցել այն գործին, որի համար հրավիրված էին։ Բացի այդ, խոսքը վերաբերում էր կարդինալին ու նրա մարդկանց անախորժություն պատճառելու հնարավորությանը, իսկ այդ պատվարժան ազնվականները միշտ էլ պատրաստ էին այդպիսի մի ձեռնարկության։

Աթոսը նրանց բաժանեց երեք խմբի, մեկի հրամանատարությունը ստանձնեց ինքը, երկրորդը դրեց Արամիսի տրամադրության տակ, երրորդը՝ Պորտոսի, ապա խմբերից ամեն մեկը տեղավորվեց պալատի մոտերքում, դռներից մեկի դիմաց։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, ապա նա խրոխտ ներս մտավ գլխավոր դռնից։

Չնայած երիտասարդ գասկոնացին իր համար ուժեղ պաշտպանություն ուներ, բայց և այնպես լայն սանդուղքի աստիճաններով բարձրանալիս նա այնքան էլ հանգիստ չէր զգում իրեն։ Միլեդիի նկատմամբ նրա արարքը դավաճանության պես մի բան էր, իսկ նա շատ էր կասկածում, որ գոյություն ունեն քաղաքական բնույթի ինչ֊որ հարաբերություններ, որոնք այդ կնոջը կապում են կարդինալի հետ։ Բացի դրանից, դը Վարդը, որին նա այնպես դաժանորեն տրորել էր, նորին սրբազնության նվիրված մարդկանցից մեկն էր, իսկ դ’Արտանյանը գիտեր, որ եթե նորին սրբազնությունը սարսափելի էր իր թշնամիների համար, ապա միաժամանակ ջերմորեն կապված էր իր բարեկամների հետ։

«Եթե դը Վարդը կարդինալին պատմել է մեր ընդհարման մասին, որ կասկածից վեր է, ապա ես պետք է համարյա թե դատապարտված համարեմ ինձ,— մտածում էր դ’Արտանյանը գլուխն օրորելով։— Բայց այդ դեպքում ինչո՞ւ էր կարդինալը սպասում մինչև այսօր։ Ասենք շատ պարզ է, միլեդին ինձնից գանգատվել է նրան այն կեղծ֊թախծալի տեսքով, որն այնպես սազում է նրան, և այս վերջին հանցանքը լցրել է համբերության բաժակը։ Բարեբախտաբար,— մտածում էր դ’Արտանյանը,— իմ բարեկամները կանգնած են ներքևում և չեն թողնի ինձ տանել, փորձ կանեն փրկել։ Բայց պարոն դը Տրևիլի հրացանակիրների վաշտը չի կարող միայնակ կռվել կարդինալի դեմ, որի ձեռքումն է ամբողջ Ֆրանսիայի զորքը և որի առջև թագուհին անզոր է, իսկ թագավորը՝ կամազուրկ։ Դ’Արտանյան, բարեկամս, դու քաջ ես, դու հիանալի հատկություններ ունես, բայց կանայք կկործանեն քեզ»։

Այս էր այն տխուր հետևությունը, որ արեց նա, երբ մտավ նախասենյակ և նամակը տվեց ծառայողին։ Վերջինս նրան առաջնորդեց ընդունարան և ինքը չքացավ պալատի խորքում։

Ընդունարանում կային կարդինալի գվարդիականներից հինգ թե վեց հոգի։ Տեսնելով դ’Արտանյանին, որը, ինչպես նրանց հայտնի էր, վիրավորել էր Ժյուսակին, նայեցին նրան մի տեսակ տարօրինակ ժպիտով։

Այդ ժպիտը դ’Արտանյանին վատ նախանշան թվաց։ Բայց մեր գասկոնացուն վախեցնելն այնքան էլ հեշտ բան չէր, կամ, ավելի ճիշտ, իր գավառի բնակիչներին հատուկ հսկայական ինքնասիրության շնորհիվ նա չէր սիրում մարդկանց ցույց տալ այն, ինչ կատարվում է իր հոգում, եթե այն, ինչ այնտեղ կատարվում էր, վախ էր հիշեցնում։ Նա հպարտ֊հպարտ անցավ պարոնայք գվարդիականների կողքով և ձեռքերը կողերին կանթելով կանգ առավ սպասողական դիրքով, որ զուրկ չէր վեհությունից։

Ծառայողը վերադարձավ և նշանով դ’Արտանյանին առաջարկեց հետևել իրեն։ Երիտասարդին թվաց, թե գվարդիականները սկսեցին փսփսալ իր հետևից։

Նա միջանցքն անցավ, ապա անցավ մի մեծ դահլիճ, մտավ գրադարան և կանգ առավ ինչ֊որ մարդու առաջ, որը գրասեղանի մոտ նստած գրում էր։

Ծառայողը դուրս գնաց առանց մի բառ ասելու։ Դ’Արտանյանը կանգնել ու նայում էր այդ մարդուն։

Սկզբում նրանց թվաց, թե իր առջև դատավոր է, որն ինչ֊որ գործ է ուսումնասիրում, բայց շուտով նկատեց, որ սեղանի մոտ նստած մարդը գրում, կամ ավելի ճիշտ՝ ուղղում է անհավասար երկարությամբ տողերը, մատներով վանկերը հաշվելով։ Նա հասկացավ, որ իր առջև նստած մարդը բանաստեղծ է։ Մի րոպե անց՝ բանաստեղծը ծածկեց իր ձեռագիրը, որի շապիկին գրված էր. «Միրամ, ողբերգություն հինգ գործողությամբ», և գլուխը բարձրացրեց։

Դ’Արտանյանը ճանաչեց կարդինալին։

X. Ահեղ ուրվականը

Կարդինալը արմունկը հենեց ձեռագրի, այտը՝ ձեռքին և մի րոպե նայում էր երիտասարդ գասկոնացուն։ Ոչ ոք այնպիսի խորաթափանց, այնպիսի խորազնին հայացք չի ունեցել, ինչպես կարդինալ Ռիշելիեն, և դ’Արտանյանը զգաց, թե ինչպես մի սարսռեցուցիչ դող անցավ իր մարմնով։

Բայց նա ոչինչ ցույց չտվեց և գլխարկը ձեռքին բռնած սպասում էր առանց ավելորդ հպարտության, բայց և առանց ավելորդ հնազանդության, մինչև նորին սրբազնությունը կբարեհաճի խոսել։

— Պարոն,— ասաց կարդինալը,— այդ դո՞ւք եք բեարնացի դ’Արտանյանը։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց երիտասարդը։

— Տարբում և նրա շրջակայքում դ’Արտանյանների տոհմերի մի քանի ճյուղ են ապրում,— ասաց կարդինալը։— Ո՞ր ճյուղին եք պատկանում դուք։

— Ես զավակն եմ այն դ’Արտանյանի, որը հավատի համար մղված պատերազմին մասնակցել է մեծ արքա Հենրիխի՝ նորին մեծություն թագավորի հոր հետ։

— Այո, այո։ Նշանակում է այդ դո՞ւք եք, որ յոթ թե ութ ամիս առաջ դուրս եք եկել ձեր ծննդավայրից և եկել մայրաքաղաք՝ բախտ որոնելու։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն։

— Դուք անցել եք Մենգով, որտեղ ձեզ հետ ինչ֊որ պատմություն է տեղի ունեցել, չեմ հիշում, թե ինչ, մի խոսքով մի ինչ֊որ պատմություն։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց դ’Արտանյանը,— ինձ հետ...

— Հարկավոր չէ, հարկավոր չէ,— ընդհատեց նրան կարդինալը մի այնպիսի ժպիտով, որն ասում էր, թե ինքն այդ պատմությունն ավելի վատ չգիտե, քան նա, որ ուզում է պատմել,— դուք հանձնարարական նամակ եք ունեցել պարոն դը Տրևիլի անունով, չէ՞։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն, բայց հենց Մենգում տեղի ունեցած այդ դժբախտ պատահարի ժամանակ...

— ... Նամակը կորավ,— շարունակեց կարդինալը։— Այո, ես այդ գիտեմ։ Բայց պարոն դը Տրևիլը հմուտ դիմագետ է, որ մարդկանց ճանաչում է առաջին իսկ հայացքից, և նա ձեզ տեղավորեց իր աներ Դեզեսարի վաշտում, ձեզ հույս տալով, որ ժամանակին կմտնեք հրացանակիրների շարքերը։

— Դուք հիանալի տեղյակ եք, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Դրանից հետո դուք բազմապիսի արկածների մեջ եք ընկել, դուք զբոսնել եք Կարտեզինյան վանքի հետևում այնպիսի մի օր, երբ պետք է ուրիշ տեղ լինեիք։ Հետո դուք ձեր ընկերների հետ ճանապարհորդություն կատարեցիք դեպի Ֆորժի ջրերը, նրանք մնացին ճանապարհին, իսկ դուք առաջ գնացիք։ Այդ միանգամայն հասկանալի է, դուք գործ ունեիք Անգլիայում։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— զարմանքից շշմած սկսեց դ’Արտանյանը,— ես գնում էի...

— Որսի, Վինձոր կամ մի ուրիշ տեղ, այդ ոչ ոքի գործը չէ։ Եթե ես այդ գիտեմ, ապա միայն նրա համար, որ իմ դիրքը ինձ ստիպում է գիտենալ։ Այնտեղից վերադառնալուց հետո ձեզ ընդունեց մի օգոստափառ անձնավորություն, և ինձ համար հաճելի է տեսնել, որ դուք պահել եք նրա ընծան։

Դ’Արտանյանը ձեռքը գցեց թագուհու ընծայած մատանուն և շտապով քարը շուռ տվեց դեպի ցած, բայց արդեն ուշ էր։

— Այդ դեպքից հետո հաջորդ օրը ձեզ այցելեց Կավուան,— շարունակեց կարդինալը,— և ձեզ խնդրեց ներկայանալ պալատ։ Դուք չգնացիք այդ այցելությանը և սխալ գործեցիք։

— Ձերդ պայծառափայլություն, ես վախենում էի, որ զայրացրած կլինեմ ձերդ սրբազնությանը։

— Ինչի՞ համար, պարոնս։ Նրա՞ համար, որ դուք ձեր մեծավորի հրամանը կատարել էիք ավելի մեծ հմտությամբ և ավելի մեծ քաջությամբ, քան մի ուրիշը կաներ, եթե ձեր տեղը լիներ։ Դուք շնորհազրկությունից էիք վախենում այն ժամանակ, երբ միայն գովասանքի՞ էիք արժանի։ Ես պատժում եմ նրանց, ովքեր չեն հնազանդվում և ոչ թե նրանց, ովքեր ձեզ պես հնազանդվում են... խիստ ջանասիրաբար... Որպես ապացույց հիշեցեք այն օրը, երբ կանչել էի ձեզ, և ձեր հիշողության մեջ վերականգնեցեք այն դեպքերը, որ տեղի ունեցան այդ նույն երեկոյան։

Հենց այդ երեկոյան էր որ փախցրին տիկին Բոնասիեին։

Դ’Արտանյանը ցնցվեց։ Նա հիշեց, որ մի կես ժամ առաջ խեղճ կինը անցավ իր կողքով, անտարակույս այն նույն ուժի մղումով, որը նրան ստիպել էր անհայտանալ։

— Եվ ահա,— շարունակեց կարդինալը,— որովհետև բավական ժամանակ է ձեր մասին ոչինչ չեմ լսում, ուզեցի իմանալ, թե ինչ եք անում դուք։ Ի դեպ, դուք ինձ որոշ չափով երախտապարտ եք. գուցե թե ինքներդ էլ նկատել եք, թե ինչպես էին խնայում ձեզ բոլոր հանգամանքներում։

Դ’Արտանյանը հարգանքով գլուխ տվեց։

— Պատճառը եղել է ոչ միայն արդարության բնական զգացումը,— շարունակեց կարդինալը,— այլև այն, որ ես ձեր նկատմամբ իմ մեջ մի որոշ ծրագիր եմ կազմել...

Դ’Արտանյանի զարմանքն ավելի ու ավելի էր աճում։

— Ես ուզում էի այդ ծրագիրը ձեզ հայտնել այն օրը, երբ դուք ստացաք իմ առաջին հրավերը, բայց չեկաք։ Բարեբախտաբար այդ ուշացումը ոչ մի բանի չի խանգարել, և դուք այսօր կլսեք իմ ծրագիրը։ Նստեցեք այստեղ, իմ դիմաց, պարոն դ’Արտանյան։ Դուք այնքան արժանավոր ազնվական եք, որ հարկ չկա կանգնած լսել ինձ։

Եվ կարդինալը երիտասարդին մատնացույց արեց աթոռը։ Բայց դ’Արտանյանն այնքան էր ապշել այս բոլորից, որ նրա զրուցակիցը ստիպված եղավ կրկնել իր հրավերը։

— Դուք քաջ եք, պարոն դ’Արտանյան,— շարունակեց կարդինալը,— դուք խելամիտ մարդ եք, որ ավելի կարևոր բան է։ Ես սիրում եմ խելք և սիրտ ունեցող մարդկանց։ Մի վախեցեք,— ավելացրեց նա ժպտալով,— սրտով մարդ ասելով ես հասկանում եմ քաջարի մարդ։ Սակայն, չնայած ձեր ջահելությանը, չնայած դուք հենց նոր եք սկսել ապրել, արդեն ունեք զորեղ թշնամիներ, և եթե զգույշ չլինեք, նրանք կկործանեն ձեզ։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց երիտասարդ գասկոնացին,— և դժբախտաբար նրանց համար հեշտ կլինի անել այդ, որովհետև նրանք ուժեղ են և հզոր պաշտպաններ ունեն, մինչդեռ ես բոլորովին մենակ եմ։

— Այդ ճշմարիտ է, բայց որքան էլ մենակ եք, դուք արդեն շատ բան եք արել և դեռ ավելի շատ բան կանեք, ես չեմ կասկածում։ Սակայն, իմ կարծիքով, դուք կարիք ունեք մի մարդու, որը ղեկավարի ձեզ պատահականություններով լի այն ճանապարհին, որ դուք ընտրել եք ձեզ համար, որովհետև, եթե չեմ սխալվում, դուք Փարիզ եք եկել կարիերայի փառասիրական մտադրությամբ։

— Իմ հասակը, ձերդ պայծառափայլություն, խելառ հույսերի հասակ է,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Խելառ հույսերը հիմարների համար են, պարոն, իսկ դուք խելացի մարդ եք։ Լսեցեք ինձ, ի՞նչ կասեիք դուք լեյտենանտի աստիճանի մասին իմ գվարդիայում, իսկ պատերազմից հետո՝ վաշտի հրամանատարություն։

— Օ՜, ձերդ պայծառափայլություն։

— Ընդունում եք, չէ՞։

— Ձերդ պայծառափայլություն...— շփոթված սկսեց դ’Արտանյանը։

— Ինչպե՞ս, դուք հրաժարվո՞ւմ եք,— զարմացած գոչեց կարդինալը։

— Ես ծառայում եմ նորին մեծության գվարդիայում, ձերդ պայծառափայլություն, և ոչ մի պատճառ չունեմ դժգոհելու։

— Բայց ինձ թվում է,— առարկեց կարդինալը,— որ իմ գվարդիականները միևնույն ժամանակ նաև նորին մեծության գվարդիականներն են, և որ ֆրանսիական բանակի որ զորամասում էլ դուք ծառայելիս լինեք, հավասարապես ծառայում եք թագավորին։

— Դուք ճիշտ չհասկացաք իմ խոսքը, ձերդ պայծառափայլություն։

— Ձեզ պատճառ է հարկավոր, այնպես չէ՞։ Հասկանում եմ։ Ինչ կա որ։ Դուք ունեք այդ պատճառը։ Աստիճանի բարձրացումը, սկսվող պատերազմը, հարմար առիթ, որ ես ձեզ առաջարկում եմ. այդ մնացած բոլորի համար, իսկ ձեզ համարի հարկավոր պաշտպանություն ունենալու անհրաժեշտությունը, որովհետև, պարոն դ’Արտանյան, ձեզ համար ավելորդ չի լինի իմանալ, որ ինձ լուրջ գանգատներ են հասել ձեր մասին, դուք ձեր բոլոր օրերն ու գիշերները չէ, որ նվիրաբերում եք թագավորին ծառայելուն։

Դ’Արտանյանը կարմրատակեց։

— Ահա այստեղ,— շարունակեց կարդինալը ձեռքը դնելով թղթերի մի կույտի վրա,— ես ունեմ մի գործ, որ ձեզ է վերաբերում, բայց նախքան այն կարդալը կուզենայի զրուցել ձեզ հետ։ Ես գիտեմ, դուք վճռական մարդ եք, և ձեր ծառայությունը, եթե նրան պետք եղած ուղղությունը տրվի, վնասի փոխարեն կարող է մեծ օգուտ բերել ձեզ։ Դե՛հ, մտածեցեք և վճռեցեք։

— Ձեր բարեսրտությունը հուզում է ինձ, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— և ձերդ սրբազնության հոգու վեհության առջև ես ինձ զգում եմ մի ողորմելի ճիճու, բայց եթե դուք, ձերդ պայծառափայլություն, թույլ տաք ինձ անկեղծ խոսել ձեզ հետ...

Դ’Արտանյանը կանգ առավ։

— Խոսեցեք։

— Լավ։ Այդ դեպքում ես ձերդ սրբազնությանը կասեմ, որ իմ բոլոր բարեկամները գտնվում են հրացանակիրների և թագավորի գվարդիականների մեջ, իսկ թշնամիները, ինչ֊որ անհասկանալի ճակատագրական պատահականությամբ, ծառայում են ձերդ սրբազնությանը, այնպես որ, ձերդ պայծառափայլություն, այստեղ ինձ վատ կընդունեին և այնտեղ ինձ վատ կնայեին, եթե ես ընդունեի ձեր առաջարկությունը։

— Չլինի՞ ձեր մեծամտությունն այնքան հեռուն է գնացել, որ դուք երևակայում եք, թե ես ձեզ պակաս աստիճան եմ առաջարկում, քան դուք արժանի եք,— արհամարհական ժպիտով հարցրեց կարդինալը։

— Ձերդ պայծառափայլություն, դուք հարյուրապատիկ ավելի բարի եք իմ նկատմամբ, քան ես արժանի եմ, և ես կարծում եմ, որ, ընդհակառակն, դեռ այնքան բան չեմ արել, որպեսզի արժանի լինեմ ձեր ողորմածությանը։ Շուտով կսկսվի Լա֊Ռոշելի պաշարումը. ձերդ պայծառափայլություն։ Ես կծառայեմ ձերդ սրբազնության աչքի առաջ, և եթե բախտ կունենամ այդ պաշարման ժամանակ ինձ այնպես պահելու, որ արժանի լինեմ ձեր ուշադրությանը, այն ժամանակ գոնե ես մի որևէ սխրագործություն կունենամ, որը կարդարացնի ձեր հովանավորությունը, եթե ձեզ հաճելի լինի հովանավորել ինձ։ Ամեն ինչ իր ժամանակն ունի, ձերդ պայծառափայլություն։ Գուցե թե ապագայում ես իրավունք ձեռք կբերեմ անշահախնդիր կերպով նվիրվելու ձեզ, մինչդեռ այժմ այդ այնպիսի պատկեր կունենա, որպես թե ես վաճառվել եմ ձեզ։

— Այլ խոսքով ասած՝ դուք հրաժարվում եք ծառայել ինձ, պարոն,— ասաց կարդինալը սրտնեղությամբ, որի մեջ, սակայն, մի որոշ հարգանք էր զգացվում։— Լավ, ազատ մնացեք և ձեզ պահեցեք ձեր բարյացակամությունն ու անբարյացակամությունը։

— Ձերդ պայծառափայլություն...

— Բավակա՛ն է, բավակա՛ն,— ասաց կարդինալը,— ես չեմ բարկանում ձեզ վրա, բայց դուք ինքներդ էլ հասկանում եք, որ եթե մենք պաշտպանում ու պարգևատրում ենք մեր բարեկամներին, ապա ոչինչ պարտական չենք թշնամիներին։ Այնուամենայնիվ ես ձեզ մի խորհուրդ կտամ. զգույշ եղեք, պարոն դ’Արտանյան, որովհետև այն պահից, երբ դուք կզրկվեք իմ հովանավորությունից, ձեր կյանքին ոչ ոք մի գրոշ էլ չի տա։

— Կաշխատեմ, ձերդ պայծառափայլություն,— ազնիվ վստահությամբ պատասխանեց դ’Արտանյանը։

Հետագայում, եթե ձեզ մի որևէ դժբախտություն պատահի,— բազմանշանակ ձևով ասաց Ռիշելիեն,— հիշեցեք, որ ես ինքս ձեզ կանչեցի և արեցի ամեն բան, ինչ կարող էի, որպեսզի դժբախտությունը կանխեմ։

— Հետագայում ինչ էլ որ պատահելու լինի, ձերդ սրբազնություն,— պատասխանեց դ’Արտանյանը ձեռքը կրծքին սեղմելով և գլուխ տալով,— ես հավիտենապես երախտապարտ կլինեմ ձեզ նրա համար, ինչ որ դուք այս պահին անում եք ինձ համար։

— Այդպես ուրեմն, պարոն դ’Արտանյան, ինչպես դուք ինքներդ ասացիք, մենք կտեսնվենք պատերազմից հետո։ Ես կհսկեմ ձեզ, որովհետև ինքս էլ այնտեղ եմ լինելու,— ավելացրեց կարդինալը դ’Արտանյանին ցույց տալով այն սքանչելի զրահները, որ նա պիտի հագներ,— և երբ մենք կվերադառնանք, այն ժամանակ մենք ձեզ հետ հաշիվ կտեսնենք։

— Օ՜, ձերդ պայծառափայլություն,— գոչեց դ’Արտանյանը,— վերցրեք ինձնից ձեր զայրույթի ծանրությունը։ Անաչառ եղեք, ձերդ պայծառափայլություն, եթե տեսնեք, որ ես ինձ պահում եմ ինչպես վայել է կարգին մարդուն։

— Երիտասարդ,— ասաց Ռիշելիեն,— եթե ես առիթ ունենամ մի անգամ ևս ասելու ձեզ այն, ինչ ասացի այսօր, խոստանում եմ ասել ձեզ այդ։

Ռիշելիեի վերջին խոսքերը զարհուրելի կասկած էին արտահայտում նրանք դ’Արտանյանին սարսափեցրին ավելի, քան կսարսափեցներ ուղղակի սպառնալիքը, որովհետև դա նախազգուշացում էր։ Այսպես ուրեմն, կարդինալն ուզում էր պաշտպանել նրան նրա գլխին կախված ինչ֊որ դժբախտությունից։ Երիտասարդը, հենց այն է, բերանը բաց էր արել պատասխանելու, բայց կարդինալի գոռոզ շարժումը նրան հասկացրեց, որ ընդունելությունը վերջացած է։

Դ’Արտանյանը դուրս եկավ, բայց երբ շեմքն անցավ, քիչ մնաց պիտի արիությունը լքեր նրան։ Էլի մի փոքր, և նա պիտի ետ դառնար։ Սակայն Աթոսի լուրջ ու խիստ դեմքը հանկարծ կանգնեց նրա մտահայացքի առջև, եթե նա համաձայներ դաշնակցել կարդինալի հետ, Աթոսը ձեռքը չէր տա նրան, Աթոսը կհրաժարվեր նրանից։

Եվ միայն այդ վախն էր, որ ետ պահեց երիտասարդին. այդքան մեծ է իսկապես ազնիվ բնավորության ազդեցությունը իր շրջապատի վրա։

Դ’Արտանյանը իջավ նույն սանդուղքով, որով բարձրացել էր։ Ելքի մոտ նա տեսավ Աթոսին և չորս հրացանակիրներին, որոնք նրա վերադարձին էին սպասում և արդեն սկսել էին անհանգստանալ։

Դ’Արտանյանը շտապեց հանգստացնել նրանց, իսկ Պլանշեն վազեց մյուս պահակակետերին հայտնելու, որ այլևս հարկավոր չէ հսկել, որովհետև նրա պարոնը կարդինալի պալատից դուրս է եկել ողջ և անվնաս։

Երբ ընկերները վերադարձան Աթոսի բնակարան, Արամիսն ու Պորտոսը հարցրին նրա տարօրինակ տեսակցության մասին, բայց դ’Արտանյանը միայն ասաց, որ կարդինալն իրեն առաջարկեց լեյտենանտի աստիճանով մտնել իր գվարդիան և ինքը հրաժարվեց։

— Եվ ճիշտ ես արել,— միաձայն ասացին Պորտոսն ու Արամիսը։

Աթոսը խորը մտածմունքի մեջ ընկավ և ոչինչ չպատասխանեց։ Բայց երբ նրանք երկուսով մնացին, նա իր ընկերոջն ասաց.

— Դուք արել եք այն, ինչ պետք է անեիք, դ’Արտանյան, բայց կարող է պատահել, սխալ եք գործել։

Դ’Արտանյանը հոգոց հանեց, որովհետև այդ ձայնը համապատասխանում էր իր սրտի գաղտնի ձայնին, որն ասում էր, որ իրեն մեծ դժբախտություններ են սպասում։

Հետևյալ օրն անցավ մեկնումի նախապատրաստությունների մեջ։ Դ’Արտանյանը գնաց պ֊րն դը Տրևիլին հրաժեշտ տալու։ Այն ժամանակ դեռ բոլորը կարծում էին, թե գվարդիականների և հրացանակիրների անջատումը շատ երկար չի տևելու, որովհետև հենց այդ օրը թագավորը պառլամենտի նիստումն էր և ենթադրում էր, որ կմեկնի հաջորդ օրը առավոտյան։ Ուստի պարոն դը Տրևիլը բավարարվեց նրանով, որ դ’Արտանյանին հարցրեց, թե իր օգնության կարիքը չի՞ զգում արդյոք։ Բայց դ’Արտանյանը հպարտ պատասխանեց, որ ինքն ունի ամեն բան, ինչ անհրաժեշտ է։

Գիշերը Դեզեսարի գվարդիական վաշտի զինվորները հանդիպում ունեցան պարոն դը Տրևիլի հրացանակիրների հետ, որոնց հետ արդեն մտերմացել էին։ Նրանք բաժանվում էին այն հույսով, որ նորից կհանդիպեն, երբ այդ հաճելի կլինի աստծուն և այն դեպքում, եթե այդ հաճելի կլինի նրան։ Ուստի, հասկանալի է, որ գիշերն անցավ անասելի փոթորկալի, որովհետև նման դեպքերում ծայրահեղ մտահոգությունը կարելի է հաղթահարել միայն ծայրահեղ անհոգությամբ։

Լուսադեմին, փողերի առաջին իսկ կանչով ընկերները բաժանվեցին, հրացանակիրները վազեցին պարոն դը Տրևիլի զորանոցները, գվարդիականները՝ պարոն Դեզեսարի, և երկու կապիտաններն անհապաղ իրենց վաշտերը տարան Լուվր, որտեղ թագավորը զորատես էր կազմակերպել։

Թագավորը տխուր էր և հիվանդ էր երևում, որ մի փոքր մեղմացնում էր նրա դեմքի մեծամիտ արտահայտությունը։ Իսկապես, նախորդ օրը, պառլամենտի նիստի ժամանակ թագավորը տենդի նոպա էր ունեցել։ Բայց և այնպես նա չէր փոխել նույն երեկոյան դուրս գալու որոշումը և, որքան էլ հակառակն էին համոզում նրան, ցանկացել էր իր զորքերի զորատես կազմակերպել, հուսալով, որ կամքի ուժով կհաղթահարի իրեն տիրապետող հիվանդությունը։

Զորատեսից հետո գվարդիականները արշավի դուրս եկան մենակ, որովհետև հրացանակիրները պետք է ճանապարհ ընկնեին միայն թագավորի հետ, և դա Պորտոսին հնարավորություն տվեց իր շքեղ հանդերձանքով երևալու Արջի փողոցում։

Դատախազի կինը տեսավ Պորտոսին նոր հագուստի մեջ, հիանալի ձիու վրա, երբ նա անցնում էր լուսամուտի առջևով։ Նա չափազանց շատ էր սիրում Պորտոսին, ուստի չէր կարող առանց հրաժեշտի բաց թողնել նրան։ Ձեռքի նշանով նա խնդրեց իջնել ձիուց և մտնել իր մոտ։ Պորտոսը վեհաշուք տեսք ուներ. նրա ոտքերի խթանները զրնգում էին, զրահը շողշողում էր, սուսերն անխնա զարկվում էր ոտքերին։ Այս անգամ նա այնպիսի ահարկու տեսք ուներ, որ գրագիրների մտքով էլ չանցավ ծիծաղել։

Հրացանակրին տարան պարոն Կոկնարի կաբինետը, և դատախազի մանրիկ, մոխրագույն աչքերը զայրույթով փայլեցին, երբ տեսավ, թե ինչպես է Պորտոսը շողշողում ամբողջովին նոր հանդերձանքի մեջ։ Ի դեպ, մի հանգամանք փոքր֊ինչ մխիթարում էր պարոն Կոկնարին. բոլորն ասում էին, որ արշավը շատ վտանգավոր է լինելու, և նա այն հույսն էր փայփայում, որ Պորտոսը կսպանվի։

Պորտոսը մի քանի սիրալիր խոսք ասաց պարոն Կոկնարին և հրաժեշտ տվեց նրան։ Պարոն Կոկնարն ամեն տեսակ հաջողություն մաղթեց նրան։ Ինչ վերաբերում է տիկին Կոկնարին, ապա նա չկարողացավ իր արցունքները զսպել, բայց նրա վիշտը վատ մտքով չբացատրվեց, որովհետև բոլորը գիտեին, թե որքան ջերմ է կապված նա իր ազգականների հետ, որոնց պատճառով միշտ կատաղի վեճեր էր ունենում ամուսնու հետ։

Բայց իսկական հրաժեշտը տեղի ունեցավ տիկին Կոկնարի ննջարանում և իսկապես դա շատ սրտահույզ հրաժեշտ էր։

Քանի դեռ դատախազի կինը կարող էր հայացքով հետևել իր սիրածին, թափահարում էր թաշկինակը՝ լուսամուտից դուրս ցցվելով այնքան հեռու, որ ասես ուզում էր դուրս թռչել այնտեղից։ Պորտոսը սիրո այդ բոլոր զեղումներն ընդունում էր նման տեսարանների սովոր մարդու տեսքով և միայն այն ժամանակ, երբ պիտի շուռ գար փողոցի անկյունով, գլխարկը վեր բարձրացրեց ու թափահարեց որպես հրաժեշտի նշան։ Ինչ վերաբերում է Արամիսին, նա մի երկար նամակ էր գրում։ Ո՞ւմ։ Դա ոչ ոք չգիտեր։ Քեթին, որը հենց այդ երեկո պիտի մեկներ Տուր, սպասում էր հարևան սենյակում։

Աթոսը մանր կումերով խմում էր իսպանական գինու վերջին շիշը։

Այդ ժամանակ դ’Արտանյանն արդեն արշավի էր դուրս եկել իր վաշտի հետ։

Հասնելով Սենտ Անտուան արվարձանը՝ նա շուռ եկավ և ուրախ նայեց Բաստիլին, բայց որովհետև միայն Բաստիլին էր նայում, չնկատեց միլեդիին, որը մի ճերմակ ձի նստած՝ մատով դ’Արտանյանին էր ցույց տալիս կասկածելի արտաքինով ինչ֊որ երկու անծանոթ մարդկանց։ Այս մարդիկ իսկույն մոտեցան շարքերին, որպեսզի ավելի լավ տեսնեն և հարցական նայեցին միլեդիին։ Վերջինս նշանով պատասխանեց, որ հենց դա է, և համոզվելով, որ այժմ արդեն իր հրամանը կատարելիս ոչ մի սխալմունք չի լինի, իր ձիուն խթանեց և անհայտացավ։

Երկու անծանոթները վաշտի հետևից գնացին և Սենտ Անտուանի ուղեկալի մոտ նստեցին երկու թամբած ձիեր, որոնց սանձերը բռնած նրանց էին սպասում առանց լիվրեի սպասավորները։

XI. Լա-Ռոշելի պաշարումը

Լա֊Ռոշելի պաշարումը Լյուդովիկոս XIII֊ի գահակալության քաղաքական խոշոր իրադարձությունն է և կարդինալի ռազմական խոշոր ձեռնարկումը։ Ուստի և հետաքրքրական, նույնիսկ անհրաժեշտ է մի քանի խոսք ասել այդ մասին։ Բացի դրանից այդ պաշարման որոշ հանգամանքներն այնքան սերտորեն են միահյուսված մեր այս պատմության հետ, որ մենք դրանք լռության մատնել չենք կարող։

Ծանրակշիռ էին այն քաղաքական նպատակները, որ հետապնդում էր կարդինալը՝ ձեռնարկելով այդ պաշարումը։ Նախ դրանք քննարկենք, իսկ հետո անցնեիք մասնակի նպատակներին, որոնք, թերևս, նորին սրբազնության վրա պակաս ուժեղ ազդեցություն չէին գործել, քան քաղաքական նպատակները։

Բոլոր այն խոշոր քաղաքներից, որ Հենրիխ IV֊ը տվել էր հուգենոտներին, որպես ամրացված կետեր, այժմ նրանց ձեռքում մնացել միայն Լա֊Ռոշելը։ Հետևապես, անհրաժեշտ էր ոչնչացնել կալվինիզմի այդ վերջին պատվարը, այն վտանգավոր հողը, որ ժողովրդական հուզումների և արտաքին պատերազմների սերմեր էր աճեցնում։

Դժգոհ իսպանացիները, անգլիացիները, իտալացիները, ամեն ազգի արկածախնդիրները, որոնք պատկանում էին զանազան աղանդների, առաջին իսկ կոչով հավաքվում էին բողոքականների դրոշի տակ, կազմելով մի ծավալուն միավորում, որի ճյուղերը հեշտությամբ աճելով ընդգրկում էին ամբողջ Եվրոպան։

Այսպես ուրեմն, կալվինիստներին պատկանող մյուս բոլոր քաղաքների անկումից հետո Լա֊Ռոշելը հատուկ նշանակություն էր ստացել և դարձել երկպառակությունների ու փառասիրական ինտրիգների օջախ։ Դեռ ավելին. Լա֊Ռոշել նավահանգիստը վերջին նավահանգիստն էր, որն անգլիացիների համար դուռ էր բաց անում դեպի ֆրանսիական թագավորությունը և Անգլիայի, այսինքն՝ Ֆրանսիայի վաղեմի թշնամու առաջ այդ դուռը փակելով՝ կարդինալն ավարտում էր Ժաննա դ՚Արկի^[122] և դուքս դը Գիզի^[123] գործը։

Դրա համար էլ Բասոմպիերը, որը միաժամանակ և կաթոլիկ էր, և բողոքական, բողոքական էր ըստ համոզմունքների և կաթոլիկ էր որպես Ա. Հոգու միաբանության կոմանդոր,— Բասոմպիերը, որ արյունով գերմանացի էր և հոգով ֆրանսիացի,— մի խոսքով այն նույն Բասոմպիերը, որը Լա֊Ռոշելի պաշարման ժամանակ առանձին ջոկատի հրամանատար էր, հենց իր նման բողոքական ազնվականների գլուխներին կրակելով ասում էր.

«Այ, կտեսնեք, պարոնայք, մենք այնքան հիմար կլինենք, որ Լա֊Ռոշելը կվերցնենք»։

Եվ Բասոմպիերն իրավացի դուրս եկավ, Ռե կղզու գնդակոծումը նրան կանխագուշակեց Սևենի դրագոնադները^[124], իսկ Լա֊Ռոշելի առումը Նանտի Էդիկտի վերացման նախաբանը եղավ։

Սակայն, ինչպես արդեն ասացինք, բացի մինիստրի այս պլաններից, որոնցով նա ձգտում էր ամեն ինչ հավասարեցնել ու ամեն ինչ պարզեցնել, բացի այն պլաններից, որ պատմությանն են պատկանում, տարեգրություն կազմողը ստիպված է նաև ընդունել սիրահարված տղամարդու և խանդոտ ախոյանի մանր նկրտումների գոյությունը։

Ռիշելիեն, ինչպես բոլորին հայտնի է, սիրահարված էր թագուհուն։ Արդյոք այդ սերը նրա համար հասարակ քաղաքական մի հաշի՞վ էր, թե՞ իրոք դա այն խոր կիրքն էր, որ Աննա Ավստրիացին ներշնչում էր իր շրջապատի բոլոր մարդկանց, մենք այդ չգիտենք, բայց, այսպես թե այնպես, այս պատմության նախորդ իրադարձություններից տեսանք, որ Բեկինգհեմը կարդինալի դեմ հաղթանակ տարավ և երկու թե երեք դեպքերում։ մանավանդ ադամանդակուռ զարդի հետ կապված դեպքում, երեք հրացանակիրների նվիրվածության և դ’Արտանյանի քաջության շնորհիվ կարողացավ դաժանորեն ծիծաղել նրա վրա։

Այսպիսով Ռիշելիեի համար խնդիրը միայն Ֆրանսիան թշնամուց փրկելը չէր, այլ նաև իր ախոյանից վրեժ առնելը։ Մանավանդ որ այդ վրիժառությունը խոստանում էր լինել մեծ ու փայլուն, միանգամայն արժանի այն մարդուն, որն այս մենամարտում որպես սուսեր իր ձեռքումն ուներ ամբողջ թագավորության ռազմական ուժերը։

Ռիշելիեն գիտեր, որ Անգլիային հաղթելով՝ դրանով իսկ հաղթած կլինի Բեկինգհեմին, որ հաղթանակ տանելով Անգլիայի դեմ, հաղթանակ տարած կլինի Բեկինգհեմի դեմ և, վերջապես, որ Եվրոպայի աչքում Անգլիային ստորացնելով՝ ինքը Բեկինգհեմին կնվաստացնի թագուհու աչքում։

Բեկինգհեմն էլ իր հերթին, թեպետև նա Անգլիայի պատիվն ամենից բարձր էր դասում, գործում էր ճիշտ նույնպիսի մղումների ազդեցությամբ, ինչպես կարդինալը։ Բեկինգհեմը նույնպես ձգտում էր բավարարել իր անձնական վրեժխնդրությունը, ոչ մի պատրվակով Բեկինգհեմը չէր կարող Ֆրանսիա վերադառնալ որպես դեսպան, նա ուզում էր այնտեղ մտնել որպես նվաճող։

Այստեղից պարզ է, որ այս կռվի մեջ, որ երկու հզոր թագավորությունները մղում էին միմյանց դեմ երկու սիրահարների քմահաճույքով, իսկական պատճառը Աննա Ավստրիացու մի բարեհաճ հայացքն էր։

Առաջին հաղթանակը տարել էր դուքս Բեկինգհեմը, իննսուն նավերով և մոտ քսան հազար զինվորներով հանկարծակի մոտենալով Ռե կղզուն՝ նա անակնկալի էր բերել կոմս դը Տուարակին, որը կղզում հրամանատար էր թագավորի անունից, և արյունահեղ ճակատամարտից հետո ափ էր դուրս եկել կղզում։

Փակագծերի մեջ ասենք, որ այդ ճակատամարտում զոհվեց բարոն դը Շանտալը։ Բարոնը իրենից հետո թողեց մի փոքրիկ որբ աղջիկ, որն այն ժամանակ երկուս ու կես տարեկան էր։

Հետագայում այդ աղջիկը դարձավ տիկին դը Սևինիեն^[125]։

Կոմս դը Տուարակը կայազորի հետ նահանջեց Սեն Մարտեն ամրոցը, իսկ մի հարյուր մարդ թողեց Լա Պրե անունով փոքրիկ բերդում։

Այս դեպքը կարդինալին ստիպեց շտապել և նախքան թագավորը և հենց ինքն էլ կկարողանային մեկնել Լա֊Ռոշելի պաշարումը գլխավորելու, որն արդեն վճռված էր, նա Օռլեանի դքսին նախապես ուղարկեց նախնական գործողությունները ղեկավարելու և հրամայեց ռազմական գործողությունների թատերաբեմ ներքաշել իր տրամադրության տակ եղած բոլոր զորքերին։

Ահա հենց այդ առաջավոր ջոկատի մեջ էր գտնվում մեր երիտասարդ դ’Արտանյանը։

Թագավորը, ինչպես արդեն ասել ենք, մտածում էր այնտեղ մեկնել պառլամենտի նիստից անմիջապես հետո, բայց այդ նիստից հետո, հունիսի 28֊ին նա տենդի նոպա զգաց։ Չնայած դրան, էլի որոշեց մեկնել, սակայն ճանապարհին նրա առողջական վիճակը վատացավ, և նա ստիպված եղավ կանգ առնել Վիլերուայում։

Բայց որտեղ կանգ էր առնում թագավորը, այնտեղ էլ կանգ էին առնում հրացանակիրները, որի հետևանքով դ’Արտանյանը, որ գվարդիայումն էր ծառայում, գոնե ժամանակավորապես բաժանված մնաց իր ընկերներից՝ Աթոսից, Պորտոսից և Արամիսից։ Կասկած չկա, որ այգդ անջատումը, որը նրան միայն անհաճո էր թվում, նրա համար լուրջ անհանգստության առարկա կդառնար, եթե կարողանար կանխատեսել այն անհայտ վտանգները, որ շրջապատել էին իրեն։

Այսպես թե այնպես, 1627 թվականի սեպտեմբերի 10֊ին դ’Արտանյանը բարեհաջող հասավ ճամբար, որը գտնվում էր Լա֊Ռոշելի մոտ։

Դրությունը չէր փոխվել, դուքս Բեկինգհեմը և նրա անգլիացիները, Ռե կղզու տերերը, թեպետև անհաջող շարունակում էին պաշարել Սեն Մարտեն ամրոցը և Լա Պրե բերդը։ Ռազմական գործողությունները Լա֊Ռոշելի դեմ սկսվել էին երկու֊երեք օր առաջ, որի համար առիթ էր ծառայել մի նոր բերդ, որ քաղաքի մոտ հենց նոր կառուցել էր դուքս Անգուլեմը։

Գվարդիականները Դեզեսարի հրամանատարությամբ տեղավորվել էին ֆրանցիսկյան վանքում։

Սակայն, ինչպես մենք գիտենք, դ’Արտանյանը, տարված հրացանակիր դառնալու փառասիրական երազանքներով, քիչ էր մտերմանում իր ընկերների հետ, դրա համար էլ մենակ էր և իր սեփական խոհերին տրված։

Այդ խոհերն այնքան էլ ուրախ չէին, այն երկու տարվա ընթացքում, որ անցել էին նրա Փարիզ գալուց հետո, նա շատ անգամ էր ներքաշվել քաղաքական ինտրիգների մեջ։ Բայց նրա անձնական գործերը, ինչպես սիրո, այնպես էլ կարիերայի բնագավառում, քիչ էին առաջ շարժվել։

Եթե խոսելու լինենք սիրո մասին, ապա միակ կինը, որին նա սիրել էր, տիկին Բոնասիեն էր, բայց տիկին Բոնասիեն անհայտացել էր, և դ’Արտանյանը դեռ չգիտեր, թե ինչ է պատահել նրան։

Եթե խոսելու լինենք կարիերայի մասին, նա, չնայած իր աննշան լինելուն, կարողացել էր թշնամի վաստակել ի դեմս կարդինալի, այսինքն՝ մի մարդու, որի առաջ դողում էին թագավորության ամենաբարձրաստիճան անձինք, սկսած հենց թագավորից։

Այդ մարդը կարող էր ճզմել դ’Արտանյանին, բայց, չգիտես ինչու, չէր անում այդ։ Դ’Արտանյանի խորաթափանց մտքի համար այդ զիջողությունը լույսի մի շող էր, որի միջով նա լավագույն ապագա էր տեսնում։

Բացի դրանից նա վաստակել էր մի ուրիշ թշնամի, նվազ վտանգավոր,— համենայն դեպս այդպես էր կարծում նա,— բայց որին այնուամենայնիվ, չէր կարելի բանի տեղ չդնել,— այդպես էր ասում նրան իր հոտառությունը։ Այդ երկրորդ թշնամին միլեդին էր։

Այս ամենի փոխարեն նա ձեռք էր բերել թագուհու հովանավորությունն ու բարեհաճությունը, սոսկ մի ժամանակներում թագուհու բարեհասությունը սոսկ մի ավելորդ առիթ էր հալածանքների, իսկ նրա հովանավորությունը, ինչպես հայտնի է, շատ վատ պաշտպանություն էր, դրա ապացույցն էին Շալեն և տիկին Բոնասիեն։

Այսպես ուրեմն, այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում միակ բանը, որ նա ձեռք էր բերել, հինգ թե վեց հազար լիվր արժողությամբ ադամանդն էր, որ դ’Արտանյանը կրում էր իր մատին։ Բայց և այնպես այդ ադամանդը, որ դ’Արտանյանը իր փառասիրական մղումներից դրդված ուզում էր պահել, որպեսզի երբևիցե հարկավոր դեպքում իր համար տարբերիչ նշան հանդիսանա թագուհու աչքում, այդ ադամանդն էլ, քանի որ նրանից բաժանվել չէր կարող, առայժմ ավելի մեծ արժեք չուներ, քան այն քարերը, որ նա տրորում էր ոտքերի տակ։

Մենք խոսեցինք այն քարերի մասին, որոնք նա տրորում էր ոտքերի տակ, որովհետև այս ամենի մասին մտորելով՝ դ’Արտանյանը մենմենակ թափառում էր մի գեղատեսիլ կածանով, որը ճամբարից տանում էր Անգուտեն գյուղը։ Այս խոհերով տարված՝ նա ավելի հեռու էր գնացել, քան ենթադրում էր գնալ, և արդեն օրը վերջանալու վրա էր, երբ հանկարծ նրան թվաց, թե մայր մտնող արեգակի վերջին շողերի տակ ցանկապատի հետևից մի հրացանի փող փայլփլեց։

Դ’Արտանյանը սրատես էր և խելամիտ։ Նա հասկացավ, որ հրացանն ինքնիրեն չի եկել այստեղ, և որ նա, ով այդ հրացանը բռնել է ձեռքին, ամենևին էլ բարի մտադրություններով չի թաքնվում ցանկապատի ետևում։ Եվ ահա նա որոշեց ծլկել, բայց հանկարծ ճանապարհի մյուս կողմը, մի մեծ քարի հետևում, նա նկատեց երկրորդ հրացանի փողը։

Ակներև էր, որ նա շրջապատված էր։

Երիտասարդ գասկոնացին նայեց առաջին հրացանին և տագնապով նկատեց, որ այն իջնում է իր ուղղությամբ։ Հենց որ հրացանի փողը կանգ առավ, դ’Արտանյանը երեսնիվայր ընկավ գետնին։ Հենց նույն րոպեին որոտաց կրակոցը, և նա լսեց իր գլխի վրայով թռչող գնդակի սուլոցը։

Հարկավոր էր շտապել։ Դ’Արտանյանն արագ ոտքի թռավ, և նույն վայրկյանին մյուս հրացանի գնդակը քարերը փշրեց ճանապարհի հենց այն տեղում, որտեղ նա հենց նոր պառկած էր երեսի վրա։

Դ’Արտանյանն այն անխոհեմ քաջերից չէր, որոնք անիմաստ մահ են որոնում, միայն թե ոչ ոք չկարողանա ասել, թե նա նահանջել է։ Բացի այդ, այստեղ քաջության մասին խոսելու տեղն էլ չէր, դ’Արտանյանն ուղղակի թակարդի մեջ էր ընկել։

«Եթե երրորդ կրակոցն էլ լինի,— մտածեց նա,— ես կորած եմ»։

Եվ նա իսկույն սլացավ ճամբարի կողմը այն արագությամբ, որով աչքի են ընկնում իր ծննդավայրի բնակիչները, որոնք հռչակված են իրենց արագավազությամբ։ Սակայն, չնայած նրա վազքի արագությանը, կրակողներից առաջինը կարողացավ նորից լցնել հրացանը և երկրորդ անգամ կրակեց նրա վրա, այն էլ այնպես դիպուկ, որ գնդակը ծակեց դ’Արտանյանի ֆետրե գլխարկը, որը մի տասը քայլ առաջ թռավ։

Դ’Արտանյանն ուրիշ գլխարկ չուներ, ուստի նա հենց վազելիս վերցրեց գլխարկը և հևիհև ու բոլորովին սփրթնած վազեց֊հասավ ճամբար, նստեց ու առանց որևէ մեկին մի բան ասելու՝ անձնատուր եղավ իր խոհերին։

Այս դեպքը կարող էր ունենալ երեք բացատրություն։

Առաջինը և ամենաբնականը. դա կարող էր լինել լարոշելցիների սարքած դարանը, և նրանք ամենևին դեմ չէին լինի սպանելու նորին մեծության գվարդիականներից մեկին, նախ նրա համար, որ մի թշնամի պակաս կունենան և երկրորդ՝ այդ թշնամու գրպանում կարող էք լեփ֊լեցուն քսակ լինել։

Դ’Արտանյանը վերցրեց իր գլխարկը, դիտեց գնդակի բացած ծակը և գլուխն օրորեց։ Գնդակն արձակված էր ոչ հրացանից, այլ պատրույգավոր երկարափող ծանր հրացանից, կրակոցի դիպուկությունը հենց սկզբից նրան այն մտքին էր բերել, որ դա սովորական զենք չի։ Գնդակը տրամաչափային չէր եղել, հետևապես, դա ռազմական դարան չի եղել։

Դա կարող էր լինել պարոն կարդինալի սիրալիր մտաբերումը։ Ընթերցողը հիշում է, որ հենց այն պահին, երբ արեգակի օրհնյալ շողի ողորմածությամբ դ’Արտանյանը հրացանի փողը նկատեց, հենց այդ պահին զարմանքով մտածում էր, թե որքան մեծ համբերություն ունի նորին սրբազնությունը։

Բայց դ’Արտանյանը նորից գլուխն օրորեց։ Գործ ունենալով այնպիսի մարդկանց հետ, որոնց նորին սրբազնությունը կարող էր ոչնչացնել մատի մեկ շարժումով, նա հազվադեպ էր այսպիսի միջոցների դիմում։

Սա կարող էր լինել միլեդիի վրեժխնդրությունը։

Ահա սա ավելի հավանական էր թվում։

Դ’Արտանյանն իզուր էր փորձում մտաբերել մարդասպանների դեմքը կամ հագուստը, նա այնպես արագ էր փախել նրանցից, որ որևէ բան տեսնելու ժամանակ էլ չէր ունեցել։

— Ո՞ւր եք, իմ թանկագին ընկերներ,— շշնջաց դ’Արտանյանը։— Որքան եմ ձեր կարիքը զգում։

Գիշերը դ’Արտանյանը շատ վատ անցկացրեց։ Երեք֊չորս անգամ վեր թռավ քնից. նրան թվում էր, թե ինչ֊որ մարդ մոտենում է իր անկողնուն և ուզում է սրախողխող անել իրեն։ Սակայն մութը նոր արկած չբերեց, և բացվեց առավոտը։

Բայց այն, ինչ տեղի չունեցավ այսօր, կարող էր տեղի ունենալ վաղը, և դ’Արտանյան շատ լավ գիտեր այդ։

Ամբողջ օրը նա տանը նստեց՝ պատճառ բերելով վատ եղանակը. այդ պատրվակը նրան հարկավոր էր ինքն իրեն արդարացնելու համար։

Այդ դեպքից հետո երրորդ օրը, առավոտյան ժամը իննին, հավաք սկսվեց։ Օռլեանի դուքսը շրջում էր պահակակետերը։ Գվարդիականները նետվում էին զենքերին ու շարվում, դ’Արտանյանն էլ իր տեղը գրավեց ընկերների մեջ։

Նորին բարձրությունն անցավ զորաշարքի առջևով, ապա բոլոր ավագ սպաները մոտեցան նրան, որպեսզի ողջույն տան, և նրանց հետ էլ գվարդիայի կապիտան Դեզեսարը։

Մի րոպե անց՝ դ’Արտանյանին թվաց, թե պարոն Դեզեսարը նշանով իր մոտ է կանչում իրեն։ Վախենալով, թե սխալվում է, նա սպասեց իր պետի երկրորդ նշանին, և երբ Դեզեսարը կրկնեց, նա դուրս եկավ շարքից և մոտեցավ հրամանը կատարելու։

— Հիմա նորին բարձրությունը կամավորներ է կանչելու մի վտանգավոր հանձնարարության համար, որը պատիվ կբերի կատարողին, և ես ձեզ կանչեցի, որպեսզի պատրաստ լինեք։

— Շնորհակալ եմ, պարոն կապիտան,— պատասխանեց գասկոնացին՝ ուրախ լինելով, որ դքսի առաջ աչքի ընկնելու առիթ է ներկայանալու։

Պարզվեց, որ գիշերը պաշարվածները դուրս են եկել քաղաքից և ետ խլել այն բաստիոնը, որ մի քանի օր առաջ գրավել էին թագավորական զորքերը։ Որոշել էին մարդ ուղարկել այնտեղ շատ վտանգավոր հետախուզության, որպեսզի իմանան, թե ինչպես է պաշտպանվում այդ բաստիոնը։

Իսկապես, մի քանի րոպե հետո Օռլեանի դուքսը խոսեց.

— Ինձ հարկավոր են երեք կամ չորս կամավորներ՝ հուսալի մարդու առաջնորդությամբ։

— Ինչ վերաբերում է հուսալի մարդուն, ձերդ բարձրություն, ես այդպիսի մարդ ունեմ,— ասաց Դեզեսարը ցույց տալով դ’Արտանյանին,— իսկ ինչ վերաբերում է կամավորներին, ապա բավական է, որ դուք մի խոսք ասեք, և կամավորներն իսկույն հրապարակ կգան։

— Կգտնվե՞ն այստեղ չորս մարդ, որոնք ցանկանան դեպի մահ գնալ ինձ հետ,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ սուսերը բարձրացնելով։

Նրա ընկեր֊գվարդիականներից երկուսն իսկույն առաջ եկան, նրանց միացան էլի երկու զինվոր, և չորսը լրացավ։ Մյուսներին դ’Արտանյանը մերժեց, չցանկանալով վիրավորել նրանց, ովքեր առաջինն էին արձագանքել իր կոչին։

Հայտնի չէր, թե լարոշելցիները մաքրե՞լ են բաստիոնը գրավելուց հետո, թե՞ կայազոր են թողել այնտեղ։ Այդ իմանալու համար հարկավոր էր բավական մոտիկից դիտել տվյալ վայրը։

Դ’Արտանյանն իր չորս ուղեկիցների հետ ճանապարհ ընկավ և գնաց խրամատի երկարությամբ։ Երկու գվարդիականները քայլում էին նրա կողքով, իսկ զինվորները՝ հետևից։

Խրամատի քարե պատնեշի հետևում թաքնվելով՝ նրանք առաջ շարժվեցին և կանգ առան բաստիոնից մի հարյուր քայլ հեռավորության վրա։ Այդտեղ դ’Արտանյանը շուռ եկավ և տեսավ, որ երկու զինվորներն անհայտացել են։

Նա մտածեց, թե զինվորները վախեցել են ու ետ մնացել, ինքը շարունակեց առաջ գնալ։

Հասնելով խրամատի շրջադարձին՝ դ’Արտանյանն ու երկու գվարդիականներն արդեն բաստիոնից մի վաթսուն քայլ հեռավորության վրա էին։ Բաստիոնում ոչ մի մարդ չէր երևում, և թվում էր, թե այն լքված է։ Երեք խիզախները խորհրդակցում էին, թե արժե՞ արդյոք առաջ գնալ, մեկ էլ հանկարծ ծխի մի օղակ պատեց քարակույտը, և մի տասը գնդակ սուլեցին դ’Արտանյանի ու նրա ուղեկիցների շուրջը։

Նրանք իմացան այն, ինչ ուզում էին իմանալ, բաստիոնը պաշտպանվում էր։ Հետևապես, այլևս վտանգավոր տեղում մնալն անօգուտ անզգուշություն կլիներ։ Դ’Արտանյանը և երկու գվարդիականները շուռ եկան և սկսեցին նահանջել, որ նման էր փախուստի։

Երբ նրանք արդեն մոտիկ էին խրամատի անկյունին, որը կարող էր նրանց պաշտպանել լարոշելցիներից, գվարդիականներից մեկն ընկավ. գնդակը նրա կրծքին էր դիպել։ Մյուսը, որ ողջ ու անվնաս էր մնացել, շարունակեց վազել դեպի ճամբար։

Դ’Արտանյանը չուզեց լքել իր ընկերոջը։ Նա կռացավ, որպեսզի նրան բարձրացնի և օգնի յուրայիններին հասնել, բայց այդ պահին որոտացին երկու կրակոց. գնդակներից մեկը փշրեց արդեն վիրավոր գվարդիականի գլուխը, իսկ մյուսը դ’Արտանյանից երկու մատնաչափ հեռու սուրալով շրխկաց ժայռին։

Երիտասարդ գասկոնացին արագ ետ նայեց, որովհետև այդ կրակոցները չէին կարող բաստիոնից լինել, որից նրանց ծածկում էր խրամատի անկյունը։ Նա մտաբերեց երկու անհայտացած զինվորներին և հիշեց այն մարդկանց, որոնք երեք օր առաջ փորձել էին սպանել իրեն։ Նա մտածեց, որ այս անգամ կկարողանա պարզել, թե այդ ինչ բան է, և սպանված ձևանալով՝ ընկավ գվարդիականի դիակի վրա։

Այդ տեղից մի երեսուն քայլ հեռավորության վրա գտնվող հողաթմբի հետևից իսկույն դուրս ցցվեցին երկու գլուխ։ Դրանք ետ մնացած զինվորների գլուխներն էին։ Դ’Արտանյանը չէր սխալվել, այդ երկուսը երիտասարդին հետևել էին միայն նրան սպանելու նպատակով, հուսալով, որ այդ սպանությունը կվերագրվի թշնամուն։

Բայց որովհետև նա կարող էր միայն վիրավորված լինել և հետագայում իրենց հանցագործությունը կբացեր, մոտեցան, որպեսզի վերջ տան նրան։ Բարեբախտաբար դ’Արտանյանի խորամանկությունից խաբված՝ նրանք հրացանները նորից լցնելու մասին չէին հոգացել։

Երբ նրանք արդեն մի տասը քայլի վրա էին, դ’Արտանյանը, որն ընկնելիս սուսերը ձեռքից բաց չէր թողել, հանկարծ վեր թռավ տեղից և մի ոստյունով նրանց մոտ ցատկեց։

Մարդասպանները հասկացան, որ եթե իրենք առանց դ’Արտանյանին սպանելու փախչեն ճամբարի կողմը, ապա նա կզեկուցի իրենց արարքի մասին։ Ուստի և նրանց առաջին միտքը եղավ փախչել թշնամու կողմը։ Նրանցից մեկը հրացանի փողից բռնելով՝ սոսկալի հարված պիտի տար դ’Արտանյանի գլխին, եթե երիտասարդը մի կողմ չնետվեր։ Բայց դրանով նա ազատեց բանդիտի ճանապարհը, և սա սկսեց վազել դեպի բաստիոն։ Բաստիոնը պաշտպանող լարոշելցիները, չիմանալով, թե այդ մարդն ինչ մտադրությամբ է վազում իրենց կողմը, կրակ բաց արին, և դավաճանն ընկավ. գնդակը փշրել էր նրա ուսը։

Մինչ այդ դ’Արտանյանը սուսերը ձեռքին հարձակվեց երկրորդ զինվորի վրա։ Պայքարը երկար չտևեց. սրիկան պաշտպանվելու համար ուներ մի հրացան, որը լցված չէր։ Գվարդիականի սուսերը սահեց հրացանի փողի վրայով, որն այլևս ոչ մի վտանգ չէր ներկայացնում, և խրվեց մարդասպանի ազդրը։ Զինվորն ընկավ։ Դ’Արտանյանն իսկույն սուսերը դեմ տվեց նրա կոկորդին։

— Օ՜, մի՛ սպանեք ինձ,— աղաղակեց բանդիտը։— Գթացե՜ք, գթացե՜ք ինձ, պարոն սպա, ես ձեզ ամեն ինչ կպատմեմ։

— Մի՞թե քո գաղտնիքն այնքան արժե, որ ես խնայեմ քեզ,— հարցրեց երիտասարդը ձեռքը ետ չքաշելով։

— Արժե, եթե միայն դուք թանկ եք գնահատում ձեր կյանքը։ Ախր դուք քսաներկու տարեկան եք, գեղեցիկ, քաջ և դեռ կարող եք հասնել ամեն բանի, ինչ ցանկանաք։

— Դե շուտ ասա՛, սրիկա, ո՞վ է հանձնարարել քեզ սպանել ինձ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Մի կին, որին ես չեմ ճանաչում, բայց որին կոչում են միլեդի։

— Բայց եթե դու այդ կնոջը չես ճանաչում, որտեղի՞ց գիտես անունը։

— Այդպես էր կոչում նրան իմ ընկերը, որը ծանոթ էր նրա հետ։ Այդ կինը նրա հետ է պայմանավորվել և ո՛չ ինձ հետ։ Նրա գրպանում նույնիսկ այդ կնոջ նամակը կա և իմ լսածների համաձայն այդ նամակը ձեզ համար շատ մեծ նշանակություն ունի։

— Բայց դո՞ւ ինչպես մասնակից դարձար այս ոճրագործությանը։

— Ընկերս ինձ առաջարկեց օգնել իրեն՝ ձեզ սպանելու, և ես համաձայնեցի։

— Որքա՞ն է վճարել ձեզ այն կինը այդ «ազնիվ» գործի համար։

— Հարյուր լուի։

— Օհո՜,— ծիծաղելով ասաց երիտասարդը,— երևում է, նա թանկ է գնահատում իմ կյանքը։ Հարյուր լուի՜։ Դա հո մի ամբողջ կարողություն է ձեզ պես երկու սրիկաների համար։ Հիմա ես հասկանում եմ, թե ինչու եք համաձայնել դուք, և պատրաստ եմ խնայելու քեզ, միայն մեկ պայմանով։

— Ի՞նչ պայման,— անհանգիստ հարցրեց զինվորը, տեսնելով, որ դեռ ամեն ինչ վերջացած չէ։

— Դու պետք է բերես ինձ այն նամակը, որ գտնվում է ընկերոջդ գրպանում։

— Բայց դա ինձ սպանելու մի ուրիշ ձև է միայն,— գոչեց բանդիտը։— Ես ինչպե՞ս կարող եմ այդ նամակը բերել բաստիոնի գնդակների տակից։

— Բայց և այնպես դու պետք է անես այդ, թե չէ, երդվում եմ, կմեռնես իմ ձեռքով։

— Գթացե՜ք, ողորմացե՜ք ինձ, տե՛ր իմ, ի սեր այն ջահել կնոջ, որին սիրում եք։ Դուք կարծում եք, թե նա մեռած է, բայց նա ողջ է,— գոչեց բանդիտը ծունկ չոքելով և ձեռքի վրա հենվելով, որովհետև արյան հետ միասին նա ուժերն էլ կորցնում էր։

— Դու որտեղի՞ց գիտես, որ կա մի ջահել կին, որին ես սիրում եմ և որին մեռած էի համարում,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այն նամակից, որ գտնվում է ընկերոջս գրպանում։

— Հիմա դու ինքդ էլ տեսնում ես, որ ես պե՛տք է ստանամ այդ նամակը,— ասաց դ’Արտանյանը։— Դեհ, ուրեմն արա՛գ, բավական է տատանվել, թե չէ, որքան էլ ինձ հաճելի չէ իմ սուսերը կեղտոտել քեզ պես սրիկայի արյունով, երդվում եմ ազնիվ մարդու խոսքով, որ...

Այս խոսքերի հետ երիտասարդն այնպիսի սպառնալից շարժում արեց, որ վիրավորը ոտքի կանգնեց։

— Սպասեցե՜ք, սպասեցե՜ք,— գոռաց նա վախից սիրտ առնելով,— կգնամ... կգնա՜մ...

Դ’Արտանյանը խլեց զինվորի հրացանը, առաջ թողեց նրան և սուսերի ծայրով հրեց դեպի իր գործակիցը։

Ծանր էր տեսնել, թե այդ թշվառականը ինչպես է աշխատում առանց նկատվելու սողալ դեպի իր գործակցի դիակը, որ փռված էր մի քսան քայլ հեռավորության վրա, ինչպես է արյան հետք թողնում նա իր հետևից և ինչպես է գունատվում մոտալուտ մահվան սարսափից։

Սարսափն այնպես պարզ էր գծվում պաղ քրտինքով ծածկված նրա դեմքին, որ դ’Արտանյանը խղճաց նրան։

— Լավ,— ասաց նա՝ արհամարհանքով նայելով զինվորին,— ես քեզ ցույց կտամ, թե ինչ տարբերություն կա քաջ մարդու և քեզ նման վախկոտի միջև։ Մնա այստեղ։ Ես ինքս կգնամ։

Արագ քայլով, ուշադիր նայելով չորս կողմը, հետևելով հակառակորդի ամեն մի շարժումին և հարմարվելով տեղանքի բոլոր անհարթություններին՝ դ’Արտանյանը հասավ երկրորդ զինվորին։

Նպատակին հասնելու երկու միջոց կար. վիրավորին տեղն ու տեղը խուզարկել կամ նրան էլ տանել իր հետ՝ օգտվելով նրա մարմնից որպես ծածկույթ և խուզարկել նրան խրամատում։

Դ’Արտանյանն ընտրեց երկրորդ ձևը և մարդասպանին շալակն առավ հենց այն րոպեին, երբ թշնամին կրակ բաց արեց։

Թեթև հարվածը, երեք գնդակների խուլ ձայնը, որոնք ծակեցին վիրավորի մարմինը, վերջինիս ճիչը և մահվան ցնցումը— այս ամենը դ’Արտանյանին հասկացրին, որ նա, ով ուզում էր սպանել իրեն, հենց նոր փրկեց իր կյանքը։

Դ’Արտանյանը վերադարձավ խրամատ և դիակը գցեց վիրավորի կողքին, որը գունատ էր դիակի պես։

Երիտասարդն անհապաղ սկսեց խուզարկությունը, մի կաշվե թղթապանակ, մի քսակ, որի մեջ էր բանդիտի ստացած գումարի մի մասը, զառ խաղալու մի բաժակ և զառերը — այս էր այն ժառանգությունը, որ մնացել էր սպանվածից։

Դ’Արտանյանը բաժակն ու զառերը թողեց հենց այնտեղ, որտեղ ընկել էին, քսակը նետեց վիրավորին և շտապ բաց արեց թղթապանակը։

Մի քանի անպետք թղթերի մեջ նա գտավ այն նամակը, որի համար վտանգի էր ենթարկել իր կյանքը.

«Դուք կորցրիք այն կնոջ հետքը, և հիմա նա միանգամայն ապահով գտնվում է մի վանքում, որտեղ դուք ոչ մի պայմանով չպետք է թողնեիք նրան։ Աշխատեցեք գոնե տղամարդուն բաց չթողնել ձեռքից։ Ձեզ հայտնի է, որ ես երկար ձեռքեր ունեմ, և հակառակ դեպքում դուք թանկ կվճարեք այն հարյուր լուիի համար, որ ստացել եք ինձնից»։

Ստորագրություն չկար, բայց նամակը գրել էր միլեդին, դ’Արտանյանը դրանում չէր կասկածում։ Դրա համար էլ նամակը պահեց որպես հանցանշան և խրամատի պատնեշի պաշտպանության տակ սկսեց վիրավորի հարցաքննությունը։ Վերջինս խոստովանեց, որ ինքը և իր այն ընկերը, որ հենց նոր սպանվեց, հանձն էին առել փախցնել մի ջահել կնոջ, որը պետք է Փարիզից դուրս գար Լավիլիետ ուղեկալով, բայց պանդոկում մի տասը րոպե ավելի նստելով ուշացել ու բաց էին թողել կառեթը։

— Եվ ի՞նչ պիտի անեիք դուք այդ կնոջը,— անհանգստությամբ հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Մենք պետք է նրան տանեինք Արքայական հրապարակում գտնվող մի առանձնատուն,— ասաց վիրավորը։

— Այո, այո,— շշնջաց դ’Արտանյանը,— հենց այդպես էլ կա, միլեդիի մոտ։

Եվ երիտասարդի մարմնով դող անցավ, երբ նա հասկացավ, թե վրեժխնդրության ինչպիսի ծարավ է մղել այդ կնոջը՝ կործանելու նրան և բոլոր նրանց, ում սիրում է նա, երբ հասկացավ, թե որքան քաջատեղյակ է այդ կինը արքունիքի գործերին, եթե կարողացել է ամեն ինչ բաց անել։ Հավանաբար այդ բոլոր տեղեկությունները նա քաղել է կարդինալից։

Սակայն այս բոլոր տխուր խոհերի մեջ հանկարծ մի միտք ծագեց նրա գլխում և համակեց մեծ ուրախությամբ, նա հասկացավ, որ թագուհին վերջիվերջո գտել է այն բանտը, որտեղ խեղճ տիկին Բոնասիեն քավում էր իր նվիրվածության մեղքը, և որ թագուհին ազատել է նրան այդ բանտից։ Այժմ նրա համար հասկանալի եղավ այն նամակը, որ ստացել էր տիկին Բոնասիեից, և տեսակցությունը նրա հետ Շայոյի ճանապարհին, երբ նա անցավ ինչպես մի տեսիլք։

Ուրեմն՝ այսուհետև, ինչպես Աթոսն էր գուշակում, հնարավորություն կա որոնելու դեռատի կնոջը, որովհետև չկա այնպիսի մի վանք, որի ներսը մտնելու հնարը չգտնվի։

Այս միտքը վերջնականապես հանգստացրեց դ’Արտանյանին։ Նա դարձավ դեպի վիրավորը, որը տագնապով հետևում էր նրա դեմքի ամեն մի փոփոխությանը, և ձեռքը մեկնեց նրան։

— Գնանք,— ասաց երիտասարդը,— ես չեմ ուզում քեզ այստեղ թողնել։ Հենվիր ինձ, և գնանք ճամբար։

— Գնա՛նք,— պատասխանեց վիրավորը՝ չկարողանալով հավատալ այդպիսի մեծահոգության,— բայց նրա համար չե՞ք տանում ինձ, որպեսզի այնտեղից ուղարկեք կախաղան։

— Ես արդեն քեզ խոսք եմ տվել,— ասաց դ’Արտանյանը,— և այժմ երկրորդ անգամ քեզ եմ ընծայում քո կյանքը։

Վիրավորը ծունկ չոքեց և սկսեց համբուրել իր փրկչի ոտքերը, բայց դ’Արտանյանը, որն այլևս ոչ մի կարիք չուներ այդքան մոտիկ մնալու թշնամուն, ընդհատեց շնորհակալության այդ զեղումները։

Այն գվարդիականը, որն առաջին կրակոցներից հետո վերադարձել էր ճամբար, այնտեղ հայտարարել էր, թե չորս ուղեկիցներն էլ սպանվել են։ Դրա համար էլ գնդում բոլորն էլ շատ զարմացան և շատ ուրախացան, երբ դ’Արտանյանին ողջ ու անվնաս տեսան։

Երիտասարդ գասկոնացին իր ուղեկցի վերքը բացատրեց թշնամու հարձակումով, որը հենց տեղն ու տեղը հնարեց։ Պատմեց երկրորդ զինվորի մահվան մասին և այն վտանգների մասին, որոնց ենթարկվել էին իրենք։ Այս պատմությունը նրա համար մի իսկական հաղթանակ էր. ամբողջ զորքը խոսում էր այդ էքսպեդիցիայի մասին, և ինքը՝ Օռլեանի դուքսը հանձնարարեց շնորհակալություն հայտնել դ’Արտանյանին։

Քանի որ ամեն մի բարի գործ հենց իր մեջ վարձատրություն ունի, դ’Արտանյանի բարի գործն էլ այն հետևանքն ունեցավ, որ նա նորից գտավ իր կորցրած հանգստությունը։ Եվ իրոք, դ’Արտանյանը կարծում էր, որ կարելի է բոլորովին հանգիստ լինել, քանի որ երկու թշնամիներից մեկն սպանված էր, իսկ մյուսն այժմ անսահմանորեն նվիրված էր իրեն։

Բայց այդ հանգստությունը ցույց էր տալիս միայն մի բան, որ դ’Արտանյանը դեռ չէր ճանաչում միլեդիին։

XII. Անժույան գինին

Թագավորի գրեթե անհուսալի հիվանդության տեղեկություններից հետո ճամբարում սկսեց լուր տարածվել, թե նա առողջանում է, և որովհետև թագավորը շատ էր շտապում անձամբ մասնակցել պաշարմանը, բոլորն ասում էին, թե նա ճանապարհ կընկնի, հենց որ ի վիճակի լինի ձի նստելու։

Մինչ այդ Օռլեանի դուքսը, որը գիտեր, որ այսօր֊վաղը իրեն հանելու են բանակի հրամանատարի պաշտոնից, իր տեղը նշանակելու են դուքս Անգուլեմին կամ Բասոմպիերին և կամ Շոմբերգին, որոնք բոլորն էլ մրցում էին իրար հետ այդ պաշտոնի համար, ինքն անգործության էր մատնվել, ժամանակը կորցնում էր միայն թշնամու ուժերը տնտղելով և չէր սկսում որևէ խոշոր գործողություն, որը անգլիացիներին վռնդեր Ռե կղզուց, որտեղ նրանք դեռ պաշարել էին Սեն Մարտեն ամրոցն ու Լա Պրե բերդը, մինչ ֆրանսիացիներն էլ իրենց կողմից պաշարել էին Լա֊Ռոշելը։

Ինչ վերաբերում է դ’Արտանյանին, ապա նա, ինչպես արդեն ասացինք, ավելի հանգիստ էր դարձել, ինչպես միշտ լինում է, երբ վտանգն անցնում է և մենք սկսում ենք մտածել, թե նա այլևս գոյություն չունի։ Դ’Արտանյանին մնում էր միայն մեկ հոգս, նա ոչ մի տեղեկություն չէր ստանում իր ընկերներից։

Բայց ահա նոյեմբերի սկզբին՝ մի առավոտ, նրա համար ամեն ինչ պարզվեց Վիլերուայից ստացած հետևյալ նամակով.

«Պարոն դ’Արտանյան,

Պ. պ. Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը ինձ մոտ մի փոքրիկ խնջույք էին սարքել և լավ քեֆ արին, բայց այդ ժամանակ այնպիսի մեծ աղմուկ էին բարձրացրել, որ պարետը, որը չափազանց խիստ մարդ է, նրանց մի քանի օրով կալանքի տակ է առել։ Չնայած դրան, ես կատարում եմ նրանց պատվերը և ուղարկում եմ ձեզ տասներկու շիշ իմ անժույան գինուց, որը շատ էր դուր եկել ձեր ընկերներին։ Նրանք խնդրում են ձեզ իրենց հավանած այդ գինով խմել իրենց կենացը։

Մնամ ձեր խոնարհ ծառան, տեր իմ։

։։։։։։։։։։Պարոնայք հրացանակիրների պանդոկապետ՝ Գոդո»։

— Վերջապե՜ս,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Նշանակում է նրանք հիշում են ինձ զվարճության ժամերին, ինչպես ես եմ հիշում նրանց վհատության ժամերին։ Դե, իհարկե, ես կխմեմ նրանց կենացը, և այն էլ մեծ սիրով, միայն թե ո՛չ միայնակ։

Եվ դ’Արտանյանը վազեց երկու գվարդիականների մոտ, որոնց հետ նա ավելի շատ էր մտերմացել, քան մյուսների, որպեսզի նրանց հրավիրի իր հետ միասին խմելու Վիլերուայից ուղարկված անժույան հիանալի գինին։ Բայց պարզվեց, որ գվարդիականներից մեկը մի ուրիշ տեղ էր հրավիրված հենց այդ երեկո, իսկ մյուսը՝ հետևյալ երեկոյան, դրա համար էլ խնջույքը նշանակեցին երկու օր հետո։

Տուն վերադառնալով՝ դ’Արտանյանը տասներկու շիշ գինին ուղարկեց գվարդիականների երթային բուֆետ, հրամայելով խնամքով պահել այն, իսկ խնջույքի առավոտյան ժամը իննին Պլանշեին ուղարկեց այնտեղ, որպեսզի ամեն ինչ պատրաստի մինչև ժամը տասներկուսը, երբ նշանակված էր ճաշը։

Պլանշեն, հպարտանալով մետր֊դ՚օտելի իր նոր պատվավոր կոչումով, որոշեց սևերես չմնալ, ուստի իրեն օգնական վերցրեց հրավիրվածներից մեկի սպասավորին, որի անունն էր Ֆուրո, և այն կեղծ զինվորին, որն ուզեցել էր սպանել դ’Արտանյանին և, որը, քանի որ ոչ մի զորամասի չէր պատկանում, իր կյանքը փրկվելուց հետո ծառայության էր մտել դ’Արտանյանի մոտ, կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել Պլանշեի մոտ։

Երբ խնջույքի ժամը հասավ, երկու հյուրերը եկան, գրավեցին իրենց տեղերը, և ուտելեղենի բազմաթիվ տեսակներ շարվեցին սեղանին, Պլանշեն սպասարկում էր անձեռոցիկը թևին գցած, Ֆուրոն շշերն էր բաց անում, իսկ Բրիզմոն (այդպես էին կոչում արդեն առողջացած կեղծ֊զինվորին) գինին լցնում էր ապակե գրաֆինները, որովհետև նրա մեջ ինչ֊որ նստվածք կար, որը երևի ճանապարհի ցնցումներից էր առաջացել։ Այդ գինու առաջին շշի տակը մի քիչ ավելի պղտոր էր. Բրիզմոն տականքը լցրեց բաժակը, և դ’Արտանյանը թույլ տվեց նրան խմել այն, որովհետև խեղճը դեռ բավական թույլ էր։

Հյուրերը սուպը կերան և արդեն առաջին բաժակը շրթունքներին էին մոտեցնում, երբ հանկարծ Լյուդովիկոսի ամրոցից և Նոր բերդից թնդանոթների կրակոցներ որոտացին։ Կարծելով, թե պաշարվածները կամ անգլիացիները անակնկալ հարձակում են գործել, գվարդիականներն իսկույն բաժակները ցած դրին, վրա թռան սուսերներին։ Դ’Արտանյանն էլ ոչ պակաս արագությամբ նույնն արեց, և երեք գվարդիականներն էլ վազեցին իրենց դիրքերը։

Բայց բուֆետից դուրս գալուն պես հասկացան այդ աղմուկի պատճառը. «Կեցցե՜ թագավորը։ Կեցցե՜ կարդինալը»,— գոռում էին բոլոր կողմերից և ամենուրեք թմբուկներ էին զարկում։

Իսկապես թագավորը, ինչպես ասել ենք, չկարողանալով այլևս համբերել, երկու երթաչափ անցել էր առանց հանգստանալու և հենց նոր այդտեղ էր ժամանել իր շքախմբով, որը մեծացվել էր տասը հազար զինվորներով։ Նրա առջևից և հետևից գնում էին հրացանակիրները։

Դ’Արտանյանը, գտնվելով այն վաշտում, որը երկար շարք էր կանգնել թագավորին ընդունելու համար, արտահայտիչ շարժումներով ողջունում էր իր ընկերներին, որոնք աչք չէին հեռացնում նրանից և պարոն դը Տրևիլից, որն իսկույն նկատել էր նրան։

Հենց որ ժամանման արարողությունը վերջացավ, ընկերները ջերմագին գրկախառնվեցին։

— Գրողը տանի,— գոչեց դ’Արտանյանը,— դուք հենց իսկը ժամանակին եկաք։ Կարծում եմ, որ դեռ ուտելեղենից ոչ մեկը պաղած չի լինի։ Այդպես չէ՞, պարոններ,— ավելացրեց նա՝ դառնալով երկու գվարդիականներին և ներկայացնելով նրանց իր ընկերներին։

— Օհո՜, կարծես մենք քեֆ ենք անելու,— ուրախացավ Պորտոսը։

— Հուսով եմ, որ մեր ճաշկերույթին տիկիններ չեն լինի,— ասաց Արամիսը։

— Իսկ ձեր այս որջում կարգին գինի կա՞,— հարցրեց Աթոսը։

— Այսինքն ինչպե՞ս թե, գրողը տանի։ Իմ ունեցածը հենց ձեր գինին է, սիրելի բարեկամս,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Մեր գինի՞ն,— զարմացավ Աթոսը։

— Այո, հենց այն գինին, որ դուք ուղարկել էիք ինձ։

— Մենք ձեզ գինի՞ ենք ուղարկել։

— Դե իհարկե, մոռացե՞լ եք։ Մի տեսակ թույլ գինի է, անժույան խաղողից։

— Այո, ես հասկանում եմ, թե ինչ գինու մասին եք ասում։

— Մի գինի, որ դուք գերադասում եք մյուս բոլորից։

— Հասկանալի է, երբ ես չունեմ ո՛չ շամպայն, ո՛չ էլ շամբերտեն գինիներ։

— Ի՛նչ արած, երբ չկա շամպայն ու շամբերտեն, ստիպված եք գոհանալ անժույան գինիով։

— Նշանակում է դուք անժույան գինի՞ եք բերել տվել։ Այ թե ճաշակի տեր եք, դ’Արտանյան,— ասաց Պորտոսը։

— Ասում եմ՝ չէ՛։ Այդ այն գինին է, որ ուղարկվել է ինձ ձեր անունից։

— Մեր անունի՞ց,— միաձայն գոչեցին երեք հրացանակիրները։

— Ասացեք, Արամիս, այդ դո՞ւք եք ուղարկել գինին,— հարցրեց Աթոսը։

— Ոչ, իսկ դո՞ւք, Պորտոս։

— Ոչ, իսկ դո՞ւք, Աթոս։

— Ոչ։

— Եթե դուք չեք ուղարկել,— ասաց դ’Արտանյանը,— ապա ուղարկել է ձեր պանդոկապետը։

— Մեր պանդոկապե՞տը։

— Այո, ձեր պանդոկապետ Գոդոն, հրացանակիրների պանդոկապետը։

— Վերջիվերջո մեր ի՞նչ գործն է, թե որտեղից է այդ գինին,— ասաց Պորտոսը,— կփորձենք, և եթե լավն է, կխմենք։

— Ընդհակառակն,— առարկեց Աթոսը,— չենք խմի այն գինին, որ հայտնի չէ որտեղից է եկել։

— Դուք իրավացի եք, Աթոս,— ասաց դ’Արտանյանը։— Նշանակում է ձեզնից ոչ մեկը պանդոկապետ Գոդոյին չի՞ հանձնարարել գինի ուղարկել ինձ։

— Ոչ։ Եվ նա գինին ուղարկել է մե՞ր անունից։

— Ահա նամակը,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Եվ նա ընկերներին մեկնեց նամակը։

— Այս նրա ձեռագիրը չէ,— ասաց Աթոսը։— Ես նրա ձեռքը գիտեմ, մեկնելուց առաջ ես էի, որ նրան վճարեցի մեր ամբողջ խմբի ծախսը։

— Նամակը կեղծ է,— ասաց Պորտոսը,— մեզ ոչ ոք չի ձերբակալել։

— Դ’Արտանյան,— կշտամբանքով ասաց Արամիսը,— և ինչպե՞ս եք դուք հավատացել, թե մենք կարող ենք աղմուկ բարձրացրած լինել։

Դ’Արտանյանը սփրթնեց և մի դող անցավ նրա մարմնով։

— Դու վախեցնում ես մեզ,— ասաց Աթոսը, որը միայն խիստ արտակարգ դեպքում էր «դու» ասում նրան,— ի՞նչ է պատահել։

— Վազե՛նք, վազե՛նք, բարեկամնե՛րս, վազե՜նք,— գոռաց դ’Արտանյանը,— իմ մեջ մի սոսկալի կասկած ծագեց։ Մի՞թե սա դարձյալ այն կնոջ վրեժխնդրությունն է։

Այժմ Աթոսն էլ սփրթնեց։

Դ’Արտանյանը վազեց դեպի բուֆետ, երեք հրացանակիրները և երկու գվարդիականները հետևեցին նրան։

Առաջին բանը, որ տեսավ դ’Արտանյանը ճաշարան մտնելուն պես, Բրիզմոն էր, որ հատակին ընկած գալարվում էր դաժան ջղաձգումներով։

Պլանշեն և Ֆուրոն մահու պես սփրթնած աշխատում էին մեղմացնել նրա տանջանքները, բայց արդեն պարզ էր, որ օգնել հնարավոր չէ, մեռնողի դեմքը աղճատվել էր հոգեվարքի տագնապից։

— Ա՜, դո՞ւք եք,— գոչեց նա դ’Արտանյանին տեսնելով։— Դուք ձևացրիք, թե կյանքս ինձ եք ընծայում և հենց ինքներդ էլ թունավորեցիք ինձ։ Օ՜, ինչ սոսկալի է այդ։

— Ե՞ս,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Թշվառակա՛ն, ինչե՞ր ես ասում։

— Այո՛, այո՛, դո՛ւք տվեցիք ինձ այդ գինին, դո՛ւք պատվիրեցիք ինձ խմել, դուք որոշել էիք վրեժ լուծել ինձնից և այդ զարհուրելի բան է։

— Դու սխալվում ես, Բրիզմո,— ասաց դ’Արտանյանը,— դու սխալվում ես, հավատացնում եմ քեզ... Երդվում եմ։

— Բայց աստված կա։ Աստված կպատժի ձեզ։ Օ՜, տե՜ր աստված, տո՛ւր սրան այնպիսի տանջանքներ, ինչպիսին ես եմ զգում հիմա...

— Երդվո՜ւմ եմ Ավետարանով,— գոչեց դ’Արտանյանը՝ նետվելով դեպի մեռնողը,— ես չեմ իմացել, որ այդ գինին թունավորված է, և ինքս էլ պատրաստվում էի խմելու։

— Ես ձեզ չեմ հավատում,— ասաց զինվորը։

Եվ ծանր տանջանքներով հոգին փչեց։

— Սոսկալի՜ է, սոսկալի՜,— շշնջաց Աթոսը, մինչ այդ Պորտոսը շշերն էր փշրում, իսկ Արամիսը, թեպետև ուշացած, հրաման էր տալիս քահանա կանչել։

— Օ՜, բարեկամներս,— ասաց դ’Արտանյանը,— դուք նորից փրկեցիք իմ կյանքը, և ոչ միայն իմ, այլև այս պարոնների։ Պարոնայք,— շարունակեց նա դառնալով գվարդիականներին,— ես ձեզ կխնդրեի լռություն պահել այս դեպքի մասին, որ դուք տեսաք։ Այս պատմության մեջ կարող են խառը լինել շատ բարձրաստիճան անձինք, և այն ժամանակ բոլոր անախորժությունները կթափվեն մեր գլխին։

— Ա՜խ, տեր իմ,— մրմնջաց Պլանշեն, որը վախից կիսամեռ էր եղել,— ա՜խ, տեր իմ, դուրս է գալիս, որ ես լավ եմ պրծել։

— Ինչպե՞ս, անբա՜ն, նշանակում է դու ուզում էիր խմե՞լ իմ գինին,— գոչեց դ’Արտանյանը։

— Թագավորի կենացը, տեր իմ, ես ուզում էի մի քիչ խմել թագավորի կենացը, բայց Ֆուրոն ասաց, որ ինձ կանչում են...

— Պարոնա՛յք,— ասաց դ’Արտանյանը դառնալով գվարդիականներին,— ինքներդ հասկանում եք, որ այս բոլորից հետո մեր խնջույքը շատ տխուր կարող էր լինել։ Ուստի թույլ տվեք ինձ ներողություն խնդրել ձեզնից, և եկեք խնջույքը հետաձգենք մի ուրիշ անգամ։

Երկու գվարդիականներն էլ քաղաքավարությամբ ընդունեցին ներողությունը և հասկանալով, որ չորս ընկերները կուզենային մենակ մնալ, իրենք հեռացան։

Մնալով առանց վկաների՝ երիտասարդ գվարդիականը և երեք հրացանակիրները իրար նայեցին այնպիսի հայացքով, որը պարզ ասում էր, որ նրանցից յուրաքանչյուրը հասկանում է դրության ամբողջ լրջությունը։

— Ամենից առաջ,— ասաց Աթոսը,— եկեք հեռանանք այս սենյակից։ Բռնի մահով զոհված մեռելի հարևանությունը լավ հարևանություն չէ։

— Պլանշե՛,— ասաց դ’Արտանյանը,— քեզ եմ հանձնարարում այս թշվառականի դիակը։ Թող թաղեն օրհնած հողում։ Ճիշտ է, նա հանցանք էր գործել, բայց և մեղա է եկել։

Եվ չորս ընկերները դուրս գնացին սենյակից՝ Բրիզմոյի թաղման հոգսը թողնելով Պլանշեին և Ֆուրոյին։

Հյուրանոցի տերը նրանց մի ուրիշ սենյակ հատկացրեց և մատուցեց թերխաշ ձու և ջուր, որ Աթոսն ինքը հանեց ջրհորից։ Պորտոսին և Արամիսին մի քանի խոսքով պատմեցին գործի էությունը։

— Ինչպես տեսնում եք, սիրելի բարեկամս,— ասաց դ’Արտանյանը Աթոսին,— սա կյանքի և մահու կռիվ է։

Աթոսը գլուխն օրորեց։

— Այո, այո,— պատասխանեց նա,— ես այդ տեսնում եմ։ Բայց դուք, նշանակում է, կարծում եք, որ այդ նա՞ է։

— Ես համոզված եմ դրանում։

— Իսկ ես, պետք է խոստովանեմ, որ դեռ կասկածում եմ։

— Բայց ուսի շուշա՞նը։

— Դա անգլուհի է, որ Ֆրանսիայում որևէ հանցանք է գործել, որի համար էլ խարանել են։

— Աթոս, Աթոս, հավատացնում եմ ձեզ, դա ձեր կինն է,— կրկնեց դ’Արտանյանը։— Մի՞թե դուք մոռացել եք, թե որքան համընկնում են նրանց նշանները։

— Բայց և այնպես ես կարծում եմ, որ նա, այն մյուսը՝ մեռել է, ես այնպես լավ կախեցի նրան։

Այս անգամ դ’Արտանյանն օրորեց գլուխը։

— Բայց ի՞նչ անենք հիմա,— հարցրեց նա։

— Չի կարելի հավիտենապես ապրել դամոկլյան սրի տակ,— ասաց Աթոսը,— անհրաժեշտ է ելք գտնել այս դրությունից։

— Բայց ի՞նչ ելք։

— Աշխատեցեք տեսնվել նրա հետ և բացատրվել։ Ասացեք նրան. «Խաղաղություն կամ պատերազմ։ Ազնվականի ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ երբեք ձեր մասին ոչ մի խոսք չեմ ասի, որ երբեք ոչ մի բան չեմ ձեռնարկի ձեր դեմ։ Դուք էլ ձեր հերթին պետք է հանդիսավոր կերպով երդվեք, որ ինձ չեք վնասի։ Հակառակ դեպքում ես կգնամ կանցլերի մոտ, կգնամ թագավորի մոտ, կգտնեմ դահճին, արքունիքը ոտքի կհանեմ ձեր դեմ, կհայտարարեմ, որ դուք խարանված եք, ես ձեզ դատի կտամ, և եթե ձեզ արդարացնեն, այն ժամանակ... այն ժամանակ ազնվականի խոսք եմ տալիս, ես ձեզ կսպանեմ մի որևէ ցանկապատի տակ, որպես կատաղած շան»։

— Ես առարկություն չունեմ այդ միջոցի դեմ,— ասաց դ’Արտանյանը,— բայց ինչպե՞ս տեսնվեմ նրա հետ։

— Ժամանակը, սիրելի բարեկամս, ժամանակը հարմար դեպք կբերի, իսկ դեպքը մարդուն շահելու կրկնակի շանսեր է տալիս, որքան ավելի շատ եք խաղի մեջ դրել, այնքան ավելի շատ կշահեք, եթե միայն կարողանաք սպասել։

— Այդ այդպես է, բայց սպասել երբ դու շրջապատված ես մարդասպաններով և թունավորողներով...

— Ոչինչ,— ասաց Աթոսը։— Մինչև հիմա աստված պահել է մեզ, սրանից հետո էլ կպահի։

— Այո, մեզ։ Իհարկե, մենք տղամարդիկ ենք և, ճիշտն ասած, մեզ համար միանգամայն բնական բան է կյանքը վտանգի ենթարկել, բայց նա...— ավելացրեց դ’Արտանյանը ձայնը ցածրացնելով։

— Այդ ո՞վ է նա,— հարցրեց Աթոսը։

— Կոնստանցիան։

— Տիկին Բոնասիե՞ն։ Ախ, ճիշտ որ, ախր ես բոլորովին մոռացել էի, որ դուք սիրահարված եք, իմ խեղճ բարեկամ։

— Բայց այն սպանված սրիկայի գրպանում գտնված նամակից դուք իմացե՞լ եք, որ տիկին Բոնասիեն վանքում է գտնվում,— ասաց Արամիսը։— Վանքերում ամենևին էլ վատ չէ, և ես ձեզ խոստանում եմ, որ Լա֊Ռոշելի պաշարումը վերջանալուն պես ես անձամբ...

— Այո, այո, սիրելի Արամիս,— ընդհատեց նրան Աթոսը,— մենք գիտենք, որ ձեր մտքերը դեպի կրոնն են ուղղված։

— Ես միայն ժամանակավորապես եմ հրացանակիր,— հեզաբարո ասաց Արամիսը։

— Երևում է՝ սա վաղուց լուր չի ստացել իր սիրուհուց,— շշնջաց Աթոսը,— ուշադրություն մի՛ դարձրեք, այդ մեզ արդեն ծանոթ է։

— Գիտե՞ք ինչ,— ասաց Պորտոսը։— Իմ կարծիքով կա մի հասարակ միջոց։

— Ի՞նչ միջոց,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Դուք ասում եք նա վանքո՞ւմն է։

— Այո։

— Դե էլ ի՞նչ կա որ։ Հենց որ պաշարումը վերջանա, մենք կփախցնենք նրան վանքից, պրծավ գնաց։

— Բայց նախ պետք է իմանալ, թե որ վանքումն է գտնվում նա։

— Այդ ճշմարիտ է,— համաձայնեց Պորտոսը։

— Բայց դուք չէի՞ք ասում, որ թագուհին ինքն է վանք ընտրել նրա համար, սիրելի դ’Արտանյան,— հարցրեց Աթոսը։

— Այո, գոնե ես այդպես եմ կարծում։

— Հիանալի է։ Այդ դեպքում Պորտոսը մեզ կօգնի այդ գործում։

— Բայց ի՞նչ ձևով, թույլ տվեք հարցնել։

— Հենց թեկուզ ձեր մարկիզուհու, դքսուհու, իշխանուհու միջոցով։ Նա երևի ահագին կապեր ունի։

— Սը՜սս,— շշնջաց Պորտոսը մատը շուրթերին սեղմելով։— Ես կարծում եմ՝ նա կարդինալիստուհի է և ոչինչ չպետք է իմանա։

— Եթե այդպես է, ապա ես եմ հանձն առնում տեղեկություններ ստանալ տիկին Բոնասիեի մասին,— ասաց Արամիսը։

— Դո՞ւք, Արամիս,— միաբերան գոչեցին երեք ընկերները։— Ինչպե՞ս։

— Թագուհու քահանայի միջոցով, որի հետ ես շատ մտերիմ եմ,— կարմրատակելով պատասխանեց Արամիսը։

Այս խոստումով էլ չորս ընկերները իրենց համեստ ճաշը վերջացնելով բաժանվեցին, պայմանավորվելով նորից հանդիպել նույն երեկոյան։ Դ’Արտանյանը վերադարձավ ֆրանցիսկյան վանքը, իսկ երեք հրացանակիրները գնացին թագավորի զորակայանը, որտեղ նրանք դեռ պետք է հոգ տանեին իրենց համար շենք գտնելու մասին։

XIII. «Կարմիր աղավնատուն» պանդոկը

Մինչ այդ թագավորը, որն այնպես շտապում էր երես առ երես կանգնելու թշնամու դեմ և Բեկինգհեմի նկատմամբ տածում էր նույնպիսի ատելություն, ինչպես կարդինալը, դրա համար ունենալով ավելի մեծ հիմքեր, քան վերջինս, ցանկանում էր անհապաղ բոլոր կարգադրություններն անել, որպեսզի նախևառաջ անգլիացիներին արտաքսի Ռե կղզուց, և ապա արագացնել Լա֊Ռոշելի պաշարումը։ Սակայն նրան խանգարում էր այն պառակտումը, որ ծագել էր մի կողմից դը Բասոմպիերի ու Շոմբերգի և մյուս կողմից՝ դուքս Անգուլեմի միջև։

Պարոնայք դը Բասոմպիերը և Շոմբերգը Ֆրանսիայի մարշալներն էին և գտնում էին, որ իրենց է պատկանում բանակի հրամանատար լինելու իրավունքը՝ թագավորի անմիջական ղեկավարությամբ։ Բայց կարդինալը երկյուղ էր կրում, որ Բասոմպիերը հոգով հուգենոտ լինելով՝ շատ թույլ կգործի անգլիացիների ու լարոշելցիների դեմ, որոնք իր դավանակիցներն էին, ուստի այդ պաշտոնի համար առաջարկում էր դուքս Անգուլեմին, որին թագավորը հենց նրա պնդումով նշանակել էր գլխավոր հրամանատարի տեղակալ։ Ուստի, որպեսզի Բասոմպիերը և Շոմբերգը բանակից չհեռանան, ստիպված էին եղել նրանցից յուրաքանչյուրին հանձնարարել մի առանձին ինքնուրույն զորաբանակի հրամանատարություն. Բասոմպիերը վերցրել էր հյուսիսային տեղամասը՝ Լալեյից մինչև Դոմպիեր, դուքս Անգուլեմը՝ արևմտյանը՝ Դոմպիերից մինչև Պերինյի, իսկ Շոմբերգը՝ հարավային տեղամասը Պերինյիից մինչև Անգոլտեն։

Օռլեանի դքսի զորակայանը գտնվում էր Դոմպիերում։

Թագավորի զորակայանը լինում էր մերթ Էտրեում, մերթ Լաժարիում։

Եվ, վերջապես, կարդինալի զորակայանը գտնվում էր ավազաթմբերում, Քարե կամրջի մոտ, մի սովորական տնակում, որը ոչ մի ամրությամբ պաշտպանված չէր։

Այսպիսով Օռլեանի դուքսը հսկում էր Բասոմպիերին, թագավորը Անգուլեմի դքսին, իսկ կարդինալը՝ Շոմբերդին։

Հետո, երբ ուժերի դասավորումը կատարված էր, հրամանատարությունը սկսեց միջոցներ ձեռք առնել անգլիացիներին արտաքսելու կղզուց։

Հանգամանքները դրա համար բարենպաստ էին. անգլիացիները լավ զինվոր են, երբ լավ սնունդ ունեն, մինչդեռ այժմ նրանք սնվում էին միայն աղած մսով և վատ պաքսիմատով, որից ճամբարում շատերն էին հիվանդացել։ Մյուս կողմից ծովը, որ տարվա այդ եղանակին ամբողջ ափի երկարությամբ շատ փոթորկահույզ է լինում, ամեն օր մի որևէ փոքր նավ էր փշրում, և ափը, սկսած Էգիլիոնի հրվանդանից մինչև խրամատներր, ամեն մի ալեբախությունից հետո բառացիորեն ծածկված էր լինում մակույկների, նավակների և այլ նավերի փշուրներով։ Այս ամենը պարզ ցույց էր տալիս, որ նույնիսկ այն դեպքում, եթե թագավորի զինվորները մնային իրենց ճամբարում, Բեկինգհեմը, որը միայն համառության պատճառով էր նստել կղզում, միևնույն է, այսօր թե վաղը ստիպված պիտի լինի պաշարումը հանել։ Սակայն, երբ պարոն դը Տուարակը հաղորդեց, որ թշնամու ճամբարում նոր գրոհի պատրաստություններ են տեսնում, թագավորը որոշեց, որ ժամանակն է վերջ տալու դրան, և վճռական ճակատամարտի հրաման տվեց։

Մտադրություն չունենալով մանրամասն նկարագրել պաշարումը և բերելով միայն այն իրադարձությունները, որոնք անմիջապես կապ ունեն մեր այս պատմության հետ, համառոտակի կասենք, որ այդ ձեռնարկումը հաջողվեց՝ մեծ զարմանք պատճառելով թագավորին և մեծ փառք բերելով կարդինալին։ Անգլիացիները, որոնք քայլ առ քայլ ետ էին մղվում, ամեն մի ընդհարմանը պարտություն էին կրում և վերջնականապես ջախջախվեցին Լուա կղզով անցնելիս, ստիպված էին նորից նստել իրենց նավերը, մարտադաշտում թողնելով երկու հազար մարդ, որոնց մեջ՝ հինգ գնդապետ, երեք փոխգնդապետ, երկու հարյուր հիսուն կապիտան և քսան անվանի ազնվական, բացի դրանից՝ չորս թնդանոթ և վաթսուն դրոշ. այդ դրոշները Կլոդ դը Սեն Սիմոնը տարավ Փարիզ և հանդիսավորապես կախեց Փարիզի տիրամոր տաճարի կամարներից։

Գոհունակության մաղթանքներ կատարվեցին նախ ճամբարում, ապա և ամբողջ Ֆրանսիայում։

Այսպես ուրեմն, կարդինալն այժմ հնարավորություն ուներ շարունակելու պաշարումը, գոնե ժամանակավորապես ոչ մի երկյուղ չունենալով անգլիացիներից։

Սակայն, ինչպես հենց նոր ասացինք, այդ հանգստությունը միայն ժամանակավոր էր։

Դուքս Բեկինգհեմի սուրհանդակներից մեկը, անունը՝ Մոնտեգյու, գերի բռնվեց, և նրա միջոցով հայտնի դարձավ, որ Ավստրիայի, Իսպանիայի, Անգլիայի և Լոթարինգիայի միջև դաշինք գոյություն ունի։

Այդ դաշինքն ուղղված էր Ֆրանսիայի դեմ։

Դեռ ավելին, Բեկինգհեմի զորակայանում, որը նա ավելի հապճեպ էր լքել, քան ենթադրում էր, գտնվել էին փաստաթղթեր, որոնք կրկին անգամ հաստատում էին այդպիսի դաշինքի գոյությունը, և այդ թղթերը, ինչպես հավատացնում է կարդինալը իր «Հուշագրություններում», ստվեր էին գցում տիկին դը Շևրյոզի վրա, հետևապես՝ նաև թագուհու վրա։ Ամբողջ պատասխանատվությունն ընկնում էր կարդինալի վրա, որովհետև չի կարելի լինել լիիշխան մինիստր՝ միաժամանակ չկրելով պատասխանատվություն։ Ուստիև, լարելով իր բազմակողմանի մտքի բոլոր ուժերը՝ նա գիշեր֊ցերեկ հետևում էր Եվրոպայի մեծ տերություններից որևէ մեկում տեղի ունեցող ամենամանր փոփոխություններին անգամ։ Կարդինալին հայտնի էր Բեկինգհեմի եռանդը և, գլխավորը՝ նրա ատելության ուժը։ Եթե Ֆրանսիային սպառնացող դաշնակցությունը հաղթանակ տաներ, նրա՝ կարդինալի ամբողջ ազդեցությունը կսպառվեր, այդ դեպքում իսպանական ու ավստրիական քաղաքականությունը իր մշտական ներկայացուցիչները կստանար Լուվրի կաբինետում, որտեղ առայժմ միայն առանձին կողմնակիցներ ուներ, և նա՝ Ռիշելիեն, ֆրանսիական մինիստրը, առավելապես ազգային մինիստրը, կոչնչացվեր։ Թագավորը, որը հնազանդվում էր նրան որպես երեխա, և ատում էր նրան, ինչպես երեխան է ատում խստապահանջ ուսուցչին, նրան կհանձներ իր եղբոր ու թագուհու ձեռքը, որոնք անձնական վրեժի ծարավ ունեին։ Մի խոսքով՝ նա կկործանվեր, և գուցե թե Ֆրանսիան էլ կկործանվեր նրա հետ։ Հարկավոր էր այս ամենի առաջն առնել։ Դրա համար էլ Քարե կամրջի մոտի փոքրիկ տնակում, որը կարդինալն իրեն նստավայր էր ընտրել, գիշեր֊ցերեկ իրար փոխարինում էին սուրհանդակները, ըստ որում, նրանց թիվը րոպե առ րոպե աճում էր։

Դրանք վանականներ էին, որոնք այնպես անշնորհք էին կրում իրենց փարաջաները, որ իսկույն կարելի էր հասկանալ, թե դրանք պատկանում են եկեղեցուն, սակայն՝ ռազմաշունչ եկեղեցուն։ Կանայք էին, որոնց մի քիչ նեղ էր գալիս մանկլավիկի հագուստը և որոնց կլորավուն կազմվածքը նկատելի էր նույնիսկ լայն շալվարների տակից, և վերջապես՝ գյուղացիներ էին՝ կեղտոտ ձեռքերով, բայց բարեկազմ մարմնով, գյուղացիներ, որոնց մի ամբողջ մղոն հեռավորությունից կարելի էր իմանալ, որ նշանավոր ծագում ունեցող մարդիկ են։

Լինում էին նաև ուրիշ, ըստ երևույթին, ավելի քիչ դուրեկան այցելություններ, որովհետև երկու թե երեք անգամ լուր տարածվեց, թե կարդինալի կյանքի դեմ մահափորձ է արվել։ Ճիշտ է, նորին սրբազնության թշնամիներն էլ խոսում էին, թե իբր նա ինքն է վարձել այդ անշնորհք մարդասպաններին, որպեսզի ինքն էլ իր հերթին հնարավորություն ունենա հարկ եղած դեպքում բռնի միջոցներ գործադրելու, բայց, ի դեպ, չպետք է հավատալ ո՛չ նրան, ինչ ասում են մինիստրները, ո՛չ էլ նրան, ինչ ասում են նրանց թշնամիները։

Սակայն այս ամենը չէր խանգարում կարդինալին, որի անձնական քաջությունը երբեք չեն ժխտել նույնիսկ նրա ամենակատաղի վատաբանողները, այս ամենը չէր խանգարում նրան գիշերային զբոսանքներ կատարել, որպեսզի մի որևէ կարևոր հրաման տա Անգուլյան դքսին, որպեսզի որևէ բանի մասին խորհրդակցի թագավորի հետ կամ որպեսզի բանակցությունների համար հանդիպի իր դեսպան որդիներից նրան, որի գալուստը չգիտես ինչու ցանկալի չէր։

Ինչ վերաբերում է հրացանակիրներին, ապա պաշարման ժամանակ առանձնապես զբաղված չլինելով՝ սրանք այնքան էլ խիստ հսկողության տակ չէին և ուրախ կյանք էին վարում։ Դա նրանց և, մանավանդ, մեր երեք ընկերների համար առանձնապես հեշտ բան էր այն պատճառով, որ պարոն դը Տրևիլի հետ մտերմական հարաբերությունների մեջ լինելով. հաճախ նրանից հատուկ թույլտվություն էին ստանում դուրս գնալու ճամբարից և վերադառնալու լույսերը մարելուց հետո։

Եվ ահա մի երեկո, երբ դ’Արտանյանը չէր կարող նրանց ուղեկցել, որովհետև խրամատում հերթապահություն էր անում, Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը իրենց մարտական ձիերը նստած, երթային թիկնոցների մեջ փաթաթված և ատրճանակները պատրաստ բռնած՝ երեքով վերադառնում էին «Կարմիր Աղավնատուն» կոչվող պանդոկից, որ երկու օր առաջ Աթոսն էր գտել Լաժարիի ճանապարհին։ Ինչպես արդեն ասացինք, նրանք առաջ էին գնում՝ պատրաստ ամեն րոպե հանդիպելու որևէ դարանի, մեկ էլ հանկարծ Բուանար գյուղից մոտ քառորդ լյո հեռավորության վրա ձիու դոփյուն լսեցին։ Երեքն էլ իսկույն կանգ առան և խիտ խմբվեցին ճանապարհի մեջտեղում։ Մի րոպե անց՝ ամպի տակից դուրս եկած լուսնի լույսի տակ ճանապարհի կեռմանում տեսան երկու ձիավոր, որոնք իրենց կողմն էին գալիս և նրանց նկատելով՝ նույնպես կանգ առան, ըստ երևույթին, խորհրդակցելով շարունակե՞լ ճանապարհը, թե՞ ետ դառնալ։ Այս տատանումը երեք ընկերներին մի քիչ կասկածելի թվաց, և Աթոսը մի քանի քայլ առաջ անցնելով՝ տիրական ձայնով գոռաց.

— Ովքե՞ր եք։

— Իսկ դուք ովքե՞ր եք,— իր հերթին հարցրեց ձիավորներից մեկը։

— Այդ պատասխան չէ՛,— ասաց Աթոսը։— Ովքե՞ր եք, պատասխանե՛ք, թե չէ կկրակենք։

— Խորհուրդ չեմ տալիս, պարոնայք,— հնչեց մի բարձր ձայն, որը ըստ երևույթին, սովոր էր հրամաններ տալու։

— Սա մի ինչ֊որ ավագ սպա է, որը գիշերային համայց է կատարում,— կամաց ասաց Աթոսը։— Ի՞նչ անենք, պարոնա՛յք։

— Ովքե՞ր եք դուք,— հարցրեց նույն հրամայական ձայնը։— Պատասխանեցե՛ք, թե չէ՝ կզղջաք, որ չեք հնազանդվել։

— Արքայական հրացանակիրներ ենք,— ասաց Աթոսը՝ ավելի ու ավելի համոզվելով, որ այս հարցերը տվող մարդը իրավունք ունի այդպիսի հարցեր տալու։

— Ո՞ր վաշտից։

— Դը Տրևիլի վաշտից։

— Մոտեցեք սահմանված տարածությամբ և զեկուցեք ինձ, ի՞նչ եք անում այստեղ այս ուշ ժամին։

Երեք ընկերները մոտեցան, փոքր֊ինչ կոտրելով գոռոզությունը, որովհետև այժմ երեքն էլ համոզված էին, որ գործ ունեն իրենցից ավելի ուժեղ մարդու հետ։ Բանակցությունները պետք է վարեր Աթոսը։

Երկու ձիավորներից մեկը, նա, որ երկրորդը խոսեց, մի տասը քայլ առաջ էր իր ուղեկցից։ Աթոսը Պորտոսին ու Արամիսին նշանով առաջարկեց նույնպես ետ մնալ և ինքը մենակ մոտեցավ։

— Խնդրում եմ ներեք, պարոն սպա,— ասաց Աթոսը,— բայց մենք չգիտեինք, թե ում հետ գործ ունենք և, ինչպես տեսնում եք, զգույշ էինք։

— Ձեր անո՞ւնը,— հարցրեց սպան, որի դեմքը կիսով չափ ծածկված էր թիկնոցով։

— Բայց, տեր իմ,— պատասխանեց Աթոսը, որին արդեն սկսել էր գրգռել այդ հարցաքննությունը,— խնդրում եմ ձեզ ապացույց տաք, որ դուք իրավունք ունեք հարցեր տալու ինձ։

— Ձեր անո՞ւնը,— կրկնեց ձիավորը՝ բարձրացնելով թիկնոցի կնգուղը և այդպիսով բանալով իր դեմքը։

— Պարոն կարդինա՜լ,— զարմացած գոչեց հրացանակիրը։

— Ձեր անո՞ւնը,— երրորդ անգամ հարցրեց կարդինալը։

— Աթոս,— ասաց հրացանակիրը։

Կարդինալը նշանով մոտ կանչեց իր ուղեկցին, որն շտապեց մոտենալ նրան։

— Այս երեք հրացանակիրները պետք է ուղեկցեն մեզ,— կիսաձայն ասաց նա։— Ես չեմ ուզում, որ ճամբարում իմանան, թե ես դուրս եմ եկել այնտեղից, և եթե սրանք մեզ հետ գան, ապա մենք կարող ենք հավատացած լինել սրանց լռությանը։

— Մենք ազնվականներ ենք, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց Աթոսը,— խոսք առեք մեզնից և ամենևին մի՛ անհանգստացեք։ Փառք աստծո, մենք կարողանում ենք գաղտնիքներ պահել։

Կարդինալն իր խորաթափանց հայացքը սևեռեց խոսակցի վրա։

— Դուք շատ նուրբ լսողություն ունեք, պարոն Աթոս,— ասաց կարդինալը,— բայց հիմա լսեցեք այն, ինչ ձեզ կասեմ. ես խնդրում եմ ինձ ուղեկցել ո՛չ նրա համար, որ ձեզ չեմ վստահում։ Ես այդ խնդրում եմ իմ անձի անվտանգության համար։ Ձեր ուղեկիցները, իհարկե, պարոն Պորտոսը և պարոն Արամի՞սն են։

— Այո, ձերդ սրբազնություն,— պատասխանեց Աթոսը, իսկ երկու հրացանակիրները, որոնք մինչ այդ հետևում էին կանգնած, գլխարկները ձեռքներին բռնած մոտեցան։

— Ես գիտեմ ձեզ, պարոններ,— ասաց կարդինալը,— ես գիտեմ ձեզ։ Ինձ հայտնի է, որ դուք իմ բարեկամների թվին չեք պատկանում, և այդ շատ է վշտացնում ինձ, բայց ես գիտեմ նաև, որ դուք քաջ ու ազնիվ ազնվականներ եք և ձեզ կարելի է վստահել։ Այդպես ուրեմն, պարոն Աթոս, պատիվ արեք ինձ ուղեկցելու ձեր ընկերների հետ միասին, և այն ժամանակ ես այնպիսի պաշտպանություն կունենամ, որին կարող է նախանձել նույնիսկ նորին մեծությունը, եթե մենք նրան հանդիպելու լինենք։

Հրացանակիրներից յուրաքանչյուրը գլուխը խոնարհեց մինչև իր ձիու պարանոցը։

— Երդվում եմ պատվովս, ձերդ սրբազնություն,— ասաց Աթոսը,— դուք լավ եք անում, որ մեզ վերցնում եք ձեզ հետ. ճանապարհին մենք հանդիպեցինք մի քանի վտանգավոր անձնավորությունների և նույնիսկ նրանցից չորսի հետ վեճ ունեցանք «Կարմիր Աղավնատուն» պանդոկում։

— Վե՞ճ։ Իսկ ինչի՞ համար, պարոնայք,— հարցրեց կարդինալը։— Դուք գիտեք, որ ես վեճեր չեմ սիրում։

— Հենց դրա համար էլ ես համարձակվում եմ նախազգուշացնել ձերդ սրբազնությանը տեղի ունեցածի մասին։ Հակառակ դեպքում դուք կարող էիք դրա մասին իմանալ ուրիշ անձնավորություններից և դեպքը անճիշտ լուսաբանված լինելու պատճառով մեզ մեղավոր համարել։

— Իսկ ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ այդ վեճը,— հարցրեց կարդինալը։

— Ա՜յ, իմ ընկեր Արամիսը, որ կանգնած է ձեր առաջ, սուսերի թեթև հարված ստացավ թևին, որը, սակայն, նրան չի խանգարի վաղն իսկ գրոհի դուրս գալ, եթե ձերդ սրբազնությունը գրոհի հրաման տալու լինի, և դուք ինքներդ կհամոզվեք դրանում, ձերդ սրբազնություն։

— Բայց դուք այնպիսի մարդիկ չեք, որ անպատիժ թույլ տաք սուսերի հարված հասցնել ձեզ,— ասաց կարդինալը։— Լսեցե՛ք, պարոններ, անկեղծ եղեք, երևի այդ հարվածներից մի քանիսը դուք ե՞տ վերադարձրիք։ Խոստովանեցեք ինձ, ձեզ հայտնի է, որ ես իրավունք ունեմ մեղքերին թողություն տալու։

— Ես, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց Աթոսը,— նույնիսկ ձեռք չտվի սուսերիս, պարզապես գիրկս առա իմ հակառակորդին և լուսամուտից դուրս նետեցի։ Կարծեմ ընկնելու ժամանակ,— շարունակեց Աթոսը որոշ տատանումով,— նրա ոտքը կոտրվեց։

— Ա՜,— ասաց կարդինալը։— Իսկ դո՞ւք, պարոն Պորտոս։

— Ես, ձերդ պայծառափայլություն, գիտեմ, որ մենամարտն արգելված է։ Դրա համար էլ աթոռը վերցրի և այդ ավազակներից մեկին հարված հասցրի, որից, կարծում եմ, նրա ուսը ջարդվեց։

— Այդպե՜ս,— ասաց կարդինալը,— իսկ դո՞ւք, պարոն Արամիս։

— Ես, ձերդ պայծառափայլություն, ամենաանվնաս բնավորությունն ունեմ և, բացի դրանից, պատրաստվում եմ վանական ձեռնադրվելու, որ գուցեև հայտնի չէ ձերդ սրբազնությանը։ Դրա համար էլ ամեն կերպ զսպում էի իմ ընկերներին, մեկ էլ հանկարծ այն սրիկաներից մեկը դավաճանաբար սուսերով հարվածեց իմ ձախ թևին։ Այդ ժամանակ իմ համբերությունը սպառվեց, ինքս էլ սուսերս դուրս քաշեցի, և երբ նա նորից ինձ վրա հարձակվեց, ինձ թվաց, թե նա ամբողջ մարմնով ընկավ իմ սուսերի վրա։ Հաստատ չգիտեմ, թե այդպե՞ս եղավ արդյոք, բայց մի բան լավ հիշում եմ, որ նա ընկավ, և կարծեմ նրան էլ մյուս երկուսի հետ դուրս տարան։

— Գրողը տանի,— ասաց կարդինալը։— Պանդոկային մի ինչ֊որ վեճի պատճառով երեք մարդ դուրս են եկել շարքից։ Այո՛, պարոնա՛յք, դուք կատակ անել չեք սիրում։ Բայց ինչի՞ց ծագեց վեճը։

— Այդ սրիկաները հարբած էին,— ասաց Աթոսը։— Նրանք իմացել էին, որ երեկոյան ինչ֊որ կին է եկել հյուրանոց և ուզում էին ներխուժել նրա մոտ։

— Ներխուժել նրա մոտ,— կրկնեց կարդինալը։— Բայց ի՞նչ նպատակով։

— Ամենայն հավանականությամբ նրա վրա բռնություն գործադրելու նպատակով,— պատասխանեց Աթոսը,— չէ՞ որ ես արդեն պատիվ ունեցա հաղորդելու ձեզ, որ այդ սրիկաները հարբած էին։

— Եվ այդ կինը ջահել ու գեղեցի՞կ էր,— հարցրեց կարդինալը մի որոշ անհանգստությամբ։

— Մենք նրան չենք տեսել, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց Աթոսը։

— Ա՜խ, դուք նրան չեք տեսել։ Դեհ, լավ,— աշխույժ շարունակեց կարդինալը։— Դուք լավ եք արել, որ պաշտպան եք կանգնել կնոջ պատվին, և որովհետև ես ինքս էլ հիմա գնում եմ «Կարմիր Աղավնատուն», ուրեմն կիմանամ, ճի՞շտ է արդյոք այն, ինչ որ դուք ասացիք ինձ։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— հպարտ֊հպարտ ասաց Աթոսը,—մենք ազնվականներ ենք և սուտ չէինք ասի նույնիսկ մեր կյանքի փրկության համար։

— Ես չեմ էլ կասկածում ձեր խոսքերի ճշտությանը, պարոն Աթոս, ամենևին չեմ կասկածում... Բայց ասացեք ինձ,— ավելացրեց նա, որպեսզի խոսակցությունը փոխի,— մի՞թե այդ կինը միայնակ էր։

— Այդ կնոջ հետ սենյակում մի տղամարդ էլ կար,— ասաց Աթոսը, բայց քանի որ, չնայած ամբողջ աղմուկին, դուրս չեկավ, պետք է ենթադրել, որ վախկոտի մեկն է։

— «Մի՛ դատեք աճապարանոք», ասված է Ավետարանում, առարկեց կարդինալը։

Աթոսը գլուխը խոնարհեց։

— Իսկ հիմա, պարոնայք, բավական է,— շարունակեց կարդինալը,— ես իմացա, ինչ որ ուզում էի իմանալ։ Հետևեցե՛ք ինձ։

Երեք հրացանակիրները կարդինալին առաջ թողին։ Սա նորից երեսը ծածկեց կնգուղով, ձին շարժեց ու գնաց՝ իր չորս ուղեկիցներից մի ինը֊տասը քայլ առաջ ընկնելով։

Շուտով խումբը մոտեցավ մի պանդոկի, որը լուռ ու ամայի էր թվում։ Տերն ըստ երևույթին գիտեր, թե ինչպիսի անվանի հյուր է գալու իր մոտ և նախօրոք ճամփու էր դրել աղմկարար այցելուներին։

Դռնից մի տասը քայլ հեռավորության վրա կարդինալը իր ուղեկցին և երեք հրացանակիրներին նշանով հրամայեց կանգ առնել։ Մի թամբած ձի կապված էր լուսամուտի խլափեղկից։ Կարդինալը պայմանական թակոցով երեք անգամ բախեց։

Թիկնոցի մեջ փաթաթված ինչ֊որ մարդ իսկույն դուրս եկավ տնից, կարդինալի հետ մի քանի կարճ նախադասություն փոխանակեց, ձին նստեց և սլացավ Սյուրժերուի ճանապարհով, որը տանում էր նաև Փարիզ։

— Մոտ եկեք, պարոնայք,— ասաց կարդինալը։— Դուք ինձ ճշմարտություն եք ասել, պարոնայք հրացանակիրներ,— դարձավ նա երեք ընկերներին,— և որքան այդ ինձնից կախված լինի, այսօրվա մեր հանդիպումը ձեզ օգուտ կբերի։ Իսկ առայժմ հետևեցեք ինձ։

Կարդինալը ձիուց իջավ, հրացանակիրները նույնն արին։ Կարդինալը սանձը նետեց իր ուղեկցին, երեք հրացանակիրները իրենց ձիերը կապեցին խլափեղկերից։

Պանդոկապետը կանգնած էր շեմքում. նրա համար կարդինալը մի սովորական սպա էր, որ եկել էր տեսակցելու պանդոկ ժամանած կնոջը։

— Ներքևի հարկում չունե՞ք մի որևէ սենյակ, որտեղ այս պարոնները կարողանային սպասել ինձ և տաքանալ բուխարու մոտ,— հարցրեց կարդինալը։

Պանդոկապետը բաց արեց մի մեծ սենյակ, որտեղ բոլորովին վերջերս նախկին անպետք վառարանի փոխարեն կառուցել էին մի մեծ, հիանալի բուխարի։

— Ահա,— ասաց նա։

— Լավ,— ասաց կարդինալը։— Մտեք այստեղ, պարոնայք, և նեղություն քաշեք սպասել ինձ, ես ձեզ կես ժամից ավելի չեմ սպասեցնի։

Եվ մինչ երեք հրացանակիրները մտնում էին ներքևի հարկի սենյակը, կարդինալը սկսեց արագ բարձրանալ սանդուղքով, այլևս ոչ մի հարց չտալով և, ըստ երևույթին, լավ իմանալով ճանապարհը։

XIV. Ծխնելույզների օգուտի մասին

Ակներև էր, որ մեր երեք ընկերները, իրենք էլ չիմանալով այդ, այլ միայն ասպետական մղումից և խիզախությունից դրդված՝ ծառայություն էին մատուցել մի ինչ֊որ անձի, որին կարդինալն արժանացնում էր իր բարձր հովանավորությանը։

Բայց ո՞վ էր այդ անձը։ Ահա մի հարց, որ ամենից առաջ տվին իրենց երեք հրացանակիրները։ Հետո տեսնելով, որ ինչքան էլ ենթադրություններ անեն, էլի այդ բանը հանելուկ է մնալու իրենց համար, Պորտոսը պանդոկապետին կանչեց և հրամայեց խաղալու զառեր տալ իրենց։

Պորտոսն ու Արամիսը նստեցին սեղանի մոտ և սկսեցին խաղալ։ Աթոսը մտքի մեջ ընկած դանդաղ ետ ու առաջ էր քայլում սենյակում։

Մտքերով տարված՝ քայլելիս Աթոսն անցնում էր կիսաքանդ վառարանի ծխնելույզի մոտով, որի մի ծայրը դուրս էր գալիս երկրորդ հարկի սենյակը։ Այդ խողովակին մոտենալիս նա ամեն անգամ լսում էր ինչ֊որ խուլ ձայներ, որոնք ի վերջո գրավեցին նրա ուշադրությունը։ Աթոսն ավելի մոտեցավ և լսեց մի քանի բառ, որոնք այնքան հետաքրքիր թվացին նրան, որ ընկերներին ձեռքով նշան արեց լռել, իսկ ինք՝ կռացավ և ականջը դրեց ծխնելույզի ներքևի անցքին։

— Լսեցեք, միլեդի, ասում էր կարդինալը,— սա կարևոր գործ է, նստեցեք այստեղ և եկեք զրուցենք։

— Միլեդի՜,— շշնջաց Աթոսը։

— Ես լսում եմ ձեզ մեծագույն ուշադրությամբ, ձերդ սրբազնություն,— պատասխանեց մի կանացի ձայն, որի հնչյունից հրացանակիրը ցնցվեց։

— Անգլիական անձնակազմով մի փոքրիկ նավ, որի նավապետը ինձ նվիրված մարդ է, սպասում է ձեզ Շարանտի գետաբերանում, Լա֊Պուենտ բերդի մոտ։ Այդ նավը խարիսխը քաշելու է վաղն առավոտյան։

— Նշանակում է՝ ես պետք է այնտեղ մեկնեմ այսօր երեկոյան։

— Հենց այս րոպեին, այսինքն՝ իմ հրահանգները ստանալուն պես։ Երկու մարդ, որոնց դուք կտեսնեք դռան մոտ, երբ դուրս կգաք այստեղից, ճանապարհին պաշտպանելու են ձեզ։ Ես առաջինը դուրս կգամ, դուք մի կես ժամ կսպասեք և ապա դուրս կգաք։

— Լսում եմ, ձերդ պայծառափայլություն։ Բայց վերադառնանք այն հանձնարարությանը, որ դուք բարեհաճում եք անել ինձ։ Ես ուզում եմ առաջիկայում էլ արժանի լինել ձերդ սրբազնության վստահությանը, ուստի բարեհաճեցեք պարզ ու ճշգրիտ շարադրել ինձ այդ հանձնարարությունը, որպեսզի ես ոչ մի սխալ չգործեմ։

Երկու խոսակիցների միջև մի պահ խոր լռություն տիրեց։ Ակներև էր, որ կարդինալը նախապես ծանր ու թեթև էր անում իր արտահայտությունները, իսկ միլեդին աշխատում էր միտքը կենտրոնացնել, որպեսզի հասկանա այն, ինչ նա կասի, և ամեն ինչ ամուր տպավորի իր հիշողության մեջ։

Աթոսը այդ պահից օգտվելով՝ իր ընկերներին խնդրեց դուռը ներսից փակել, նշանով մոտ կանչեց նրանց և առաջարկեց իր հետ միասին ականջ դնել։

Երկու հրացանակիրները, որոնք սիրում էին հարմարություններ, մեկական աթոռ բերին իրենց համար և մեկն էլ Աթոսի համար։ Երեքն էլ նստեցին, գլուխները մոտեցրին իրար և ականջները սրեցին։

— Դուք կգնաք Լոնդոն,— շարունակեց կարդինալը։— Լոնդոնում կայցելեք Բեկինգհեմին։

— Պետք է ասեմ ձերդ սրբազնությանը,— ընդհատեց նրան միլեդին,— որ ադամանդե զարդի գործից հետո, որի մեջ դուքսը համառորեն ինձ մասնակից է համարում, նորին պայծառափայլությունը իմ նկատմամբ այլևս վստահություն չի տածում։

— Բայց այս անգամ,— առարկեց կարդինալը,— խնդիրն ամենևին էլ այն չի, որ դուք նրա վստահությունը ձեռք բերեք, այլ այն, որ դուք բացեիբաց և ազնվորեն ներկայանաք նրան որպես ներկայացուցիչ։

— Բացեիբաց և ազնվորեն...— կրկնեց միլեդին, որի ձայնի մեջ հնչեց մի աննկարագրելի երկիմաստություն։

— Այո, բացեիբաց և ազնվորեն,— կրկնեց կարդինալը նախկին տոնով։— Այս բոլոր բանակցությունները պետք է տարվեն բացեիբաց։

— Ես ճշտությամբ կկատարեմ ձերդ սրբազնության ցուցումները և պատրաստակամությամբ դրանց եմ սպասում։

— Դուք Բեկինգհեմին կներկայանաք իմ անունից և նրան կասեք, որ ինձ հայտնի են նրա բոլոր նախապատրաստությունները, բայց դրանք ինձ քիչ են անհանգստացնում. հենց որ նա սիրտ անի առաջին քայլն անել, ես թագուհուն կկործանեմ։

— Արդյոք նա կհավատա՞, որ ձերդ սրբազնությունն ի վիճակի է իրականացնելու իր սպառնալիքը։

— Այո, որովհետև ես ապացույցներ ունեմ։

— Հարկավոր է, որ ես կարողանամ ներկայացնել նրան այդ ապացույցները և նա ըստ արժանվույն գնահատի դրանք։

— Իհարկե։ Դուք նրան կասեք, որ ես կհրապարակեմ Բուա֊Ռոբերի և մարկիզ դը Բոտրյուի զեկույցը դքսի և թագուհու տեսակցության մասին գունդստաբլի կնոջ մոտ այն նույն երեկոյան, երբ վերջինս դիմակահանդես էր կազմակերպել։ Եվ որպեսզի նրա մեջ ոչ մի կասկած չմնա, դուք նրան կասեք, որ նա այնտեղ է եկել Մեծ Մողոլի զգեստով, որով այնտեղ պիտի գար ասպետ դը Գիզը և որը նա դը Գիզից գնել էր երեք հազար պիստոլով...

— Լավ, ձերդ պայծառափայլություն։

— Ինձ ամենայն մանրամասնությամբ հայտնի է, թե ինչպես է նա ներս մտել և ապա ինչպես է գիշերը դուրս եկել պալատից, որտեղ նա մտել էր զգեստափոխված որպես իտալացի գուշակ։ Որպեսզի վերջնականապես իմ տեղեկությունների հավաստիությանը չկասկածի, դուք նրան կասեք, որ նրա թիկնոցի ծալքերում թաքցրած է եղել մի մեծ սպիտակ շոր՝ վրան ցանած սև ուլունքներ, կմախքներ և խաչաձևած ոսկորներ, որովհետև նա ցանկանում էր որևէ անակնկալի դեպքում հանդես գալ որպես ճերմակ Տիկնոջ ուրվական, որը, ինչպես բոլորին հայտնի է, Լուվրում միշտ երևում է որևէ կարևոր դեպքից առաջ...

— Ա՞յդ է ամբողջը, ձերդ պայծառափայլություն։

— Ասացեք նրան, որ ես գիտեմ նաև Ամիենի արկածի բոլոր մանրամասնությունները, որ ես կհրամայեմ շարադրել այն որպես մի փոքրիկ հետաքրքրական վեպ այգու հատակագծով և այդ գիշերային տեսարանի գլխավոր գործող անձանց կերպարներով։

— Ես այդ կասեմ նրան։

— Հաղորդեցեք նաև նրան, որ Մոնտեգյուն իմ ձեռքումն է, որ Մոնտեգյուն Բաստիլում է, և թեպետ ճիշտ է, նրա մոտ ոչ մի նամակ չեն բռնել, բայց կտտանքը կարող է նրան ստիպել ասել այն, ինչ գիտե... նույնիսկ այն, ինչ չգիտե։

— Հիանալի է։

— Եվ, վերջապես, ավելացրեք, որ նորին պայծառափայլությունը շտապելով մեկնել Ռե կղզուց, իր կայանում մոռացել է տիկին դը Շևրյոզի նամակը, որը խիստ արատավորում է թագուհուն, որովհետև ոչ միայն ապացուցում է, որ նորին մեծություն թագուհին կարող է սիրել թագավորի թշնամիներին, այլև որ նա դավադրության մեջ է Ֆրանսիայի թշնամիների հետ։ Դուք լավ եք հիշում այն ամենը, ինչ ասացի ձեզ, այնպես չէ ։

— Ինքներդ դատեցեք, ձերդ սրբազնություն, գունդստաբլի տիկնոջ կազմակերպած պարահանդեսը, Լուվրի գիշերը, Ամիենի երեկոն, Մոնտեգյուի ձերբակալումը, տիկին Շևրյոզի նամակը։

— Ճիշտ է, միանգամայն ճիշտ է։ Դուք հիանալի հիշողություն ունեք, միլեդի։

— Բայց եթե, չնայած բոլոր ասածներիս, դուքսը չզիջի և առաջվա պես շարունակի սպառնալ Ֆրանսիայի՞ն,— ասաց նա, ում ուղղված էին կարդինալի գովասանական խոսքերը։

— Դուքսը սիրահարված է ինչպես ցնորված, ավելի ճիշտ՝ ինչպես հիմար,— խորին դառնությամբ պատասխանեց Ռիշելիեն։— Հին ժամանակների ասպետների նման նա այս պատերազմը սարքել է միայն նրա համար, որպեսզի արժանանա իր սիրածի բարեհաճ հայացքին։ Եթե նա իմանա, որ պատերազմը պատվից, գուցե և ազատությունից զրկելու է իր սրտի դիցուհուն, ինչպես ինքն է արտահայտվում, ապա երաշխավորում եմ, որ նա այս պատերազմը շարունակելու միտքը կփոխի։

— Բայց ի՞նչ անեմ, եթե նա, այնուամենայնիվ, համառելու լինի,— շարունակեց միլեդին պնդել իր ասածը, ցույց տալով, որ ցանկանում է մինչև վերջ պարզել իր վրա դրվող հանձնարարությունը։

— Եթե նա համառելու լինի...— կրկնեց կարդինալը։— Այդ քիչ հավանական է։

— Այդ հնարավոր է։

— Եթե համառելու լինի...— նորին սրբազնությունը մի պահ լռեց, ապա նորից խոսեց.— Եթե նա համառելու լինի, այդ դեպքում ես հույս կդնեմ այնպիսի մի դիպվածի վրա, որ փոխում է պետության դեմքը։

— Եթե ձերդ սրբազնությունը նեղություն քաշեր այդպիսի դեպքի մի օրինակ տալ ինձ պատմությունից,— ասաց միլեդին,— ես էլ երևի կբաժանեի ձեր վստահությունը ապագայի նկատմամբ։

— Ահա ձեզ օրինակ,— պատասխանեց Ռիշելիեն։— 1610 թվականին, երբ արժանահիշատակ Հենրիխ IV թագավորը, ղեկավարվելով մոտավորապես նույն մղումներով, ինչ մղումներ գործել են ստիպում դքսին, պատրաստվում էր միաժամանակ ներխուժել Ֆլանդրիա և Իտալիա, որպեսզի միանգամից երկու կողմերից հարվածի Ավստրիային, մի՞թե այն ժամանակ տեղի չունեցավ մի դեպք, որը փրկեց Ավստրիան։ Ինչո՞ւ Ֆրանսիայի թագավորը նույն բախտը չի ունենա, ինչ ունեցավ կայսրը։

— Ձերդ սրբազնությունը բարեհաճում է խոսել Պղնձագործների փողոցում տրված դաշույնի հարվածի՞ մասին։

— Միանգամայն ճիշտ է։

— Ձերդ սրբազնությունը չի՞ կասկածում, որ Ռավալյակի մահապատիժը սարսափի մեջ է պահում նրանց, ում գլխում մի րոպե միտք կծագի հետևելու նրա օրինակին։

— Բոլոր ժամանակներում և բոլոր պետություններում, մանավանդ եթե այդ պետություններին պառակտում է կրոնական թշնամանքը, կգտնվեն ֆանատիկոսներ, որոնք ոչ մի բան այնպես չեն երազում, ինչպես նահատակ դառնալը։ Եվ գիտե՞ք, հենց ի դեպ, ես հիշեցի, որ պուրիտանները խիստ գազազած են դուքս Բեկինգհեմի դեմ, և նրանց քարոզիչները նրան նեռ են անվանում։

— Ուրեմն ի՞նչ,— հարցրեց միլեդին։

— Ուրեմն այն,— շարունակեց կարդինալն անտարբեր ձայնով,— որ այժմ բավական կլիներ, օրինակ, գտնել մի ջահել, գեղեցիկ ու ճարպիկ կին, որը ցանկանար վրեժ առնել դքսից։ Այդպիսի կին հեշտությամբ կգտնվի, դուքսը մեծ հաջողություն ունի կանանց մեջ, և եթե հավիտենական սիրո իր երդումներով շատ սրտերում է սեր արթնացրել, ապա նաև շատ ատելություն է առաջացրել իր հավիտենական անհավատարմությամբ։

— Իհարկե,— սառն հաստատեց միլեդին,— այդպիսի կին կարող է գտնվել։

— Եթե այդպես է, ապա այդպիսի կինը Ժակ Կլեմանի^[126] կամ Ռավալյակի^[127] դաշույնը դնելով մի որևէ, ֆանատիկոսի ձեռքում՝ կփրկեր Ֆրանսիան։

— Այո, բայց նա մարդասպանի գործակից կդառնար։

— Բայց մի՞թե հրապարակվել են Ռավալյակի կամ Ժակ Կլեմանի գործակիցների անունները։

— Ոչ, և երևի նրա համար, որ այդ մարդիկ խիստ բարձր դիրք են ունեցեք, և ոչ ոք չի համարձակվել նրանց մերկացնել։ Չէ՞ որ, ձերդ պայծառափայլություն, ամեն մարդու համար դատարանի դահլիճ չեն հրդեհի։

— Ուրեմն դուք կարծում եք, որ դատարանի դահլիճի հրդեհը պատահականություն չի՞ եղել,— հարցրեց Ռիշելիեն այնպիսի տոնով, ասես տալիս էր մի հարց, որը ամենափոքր նշանակություն անգամ չուներ։

— Անձամբ ես, ձերդ պայծառափայլություն, ոչինչ չեմ կարծում, ես փաստ եմ բերում, ուրիշ ոչինչ։ Ես միայն այն եմ ասում, որ եթե ես լինեի օրիորդ դը Մոնպանսիեն^[128] կամ թագուհի Մարիա Մեդիչին, ավելի քիչ նախազգուշություն կբանեցնեի, քան բանեցնում եմ հիմա, երբ պարզապես լեդի Կլարիկն եմ։

— Դուք իրավացի եք,— համաձայնեց Ռիշելիեն։— Ուրեմն ի՞նչ կուզենայիք։

— Ես կուզենայի ստանալ մի հրաման, որը նախապես կհաստատեր այն ամենը, ինչ ես հարկավոր կհամարեի անել Ֆրանսիայի բարօրության համար։

— Բայց նախ հարկավոր է գտնել այնպիսի կին, որը, ինչպես ասացի, ցանկանար վրեժ առնել դքսից։

— Այդպիսի կին գտնված է,— ասաց միլեդին։

— Ապա պետք է գտնել այն արգահատելի մոլեռանդին, որն աստվածային արդարադատության զենք կծառայի։

— Կգտնվի։

— Ահա այն ժամանակ էլ կարելի կլինի ստանալ այն հրամանը, որ հիմա դուք խնդրեցիք։

— Ձերդ սրբազնությունն իրավացի է,— ասաց միլեդին,— և ես սխալվել եմ, կարծելով, թե այն հանձնարարությունը, որին դուք արժանացնում եք ինձ, չի սահմանափակվում նրանով, ինչին այն հանգում է իրականում, այսինքն՝ նորին պայծառափայլությանը ձեր անունից հաղորդել, որ ձեզ հայտնի են զգեստափոխման բոլոր մանրամասնությունները, որի օգնությամբ նրան հաջողվեց գունդստաբլի կնոջ սարքած դիմակահանդեսում մոտենալ թագուհուն, որ դուք ապացույցներ ունեք, թե ինչպես է Լուվրում թագուհին տեսակցություն ունեցել իտալական աստղագետի հետ, որը ոչ այլ ոք է եղել, քան դուքս Բեկինգհեմը, որ դուք պատվիրել եք մի փոքրիկ հետաքրքրական վեպ հորինել Ամիենի արկածների մասին, այն այգու հատակագծով, որտեղ կատարվել են այդ արկածները և նրա մասնակիցների կերպարներով, որ Մոնտեգյուն Բաստիլումն է, և որ կտտանքը կարող է նրան ստիպել ասել այն, ինչ հիշում է և նույնիսկ այն, ինչ նա գուցեև մոռացել է, և վերջապես, որ ձեր ձեռքն է ընկել տիկին դը Շևրյոզի նամակը, որը գտնվել է նորին պայծառափայլության բնակարանում և արատավորում է ոչ միայն նրան, ով գրել է այն, այլև այն անձին, որի անունից գրվել է։ Եվ եթե նա, չնայած այս ամենին, առաջվա պես համառելու լինի, ապա, քանի որ իմ հանձնարարությունը սահմանափակվում է նրանով, ինչ հենց նոր թվեցի, ինձ կմնա միայն աղոթել աստծուն, որ նա մի որևէ հրաշք գործի, որը փրկի Ֆրանսիան։ Այսպե՞ս է ամեն ինչ, ձերդ պայծառափայլություն, և այլևս ես ոչինչ չունե՞մ անելու։

— Այո, այդպես է,— չոր պատասխանեց կարդինալը։

— Իսկ այժմ,— շարունակեց միլեդին, որպես թե չնկատելով, որ կարդինալ Ռիշելիեն իր հետ ուրիշ տոնով խոսեց,— այժմ, երբ ստացա ձերդ սրբազնության ցուցումները, որոնք վերաբերում են ձեր թշնամիներին, չե՞ք թույլ տա արդյոք ինձ երկու խոսք ասել իմ թշնամիների մասին։

— Ուրեմն դուք թշնամինե՞ր ունեք։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն, թշնամիներ, որոնց դեմ դուք պետք է բոլոր միջոցներով օգնեք ինձ, որովհետև ես այդ թշնամիները ձեռք եմ բերել ձերդ սրբազնությանը ծառայելով։

— Ովքե՞ր են դրանք։

— Նախ՝ ոմն չնչին ինտրիգանուհի Բոնասիե։

— Նա Մանտի բանտումն է։

— Ավելի ճիշտ՝ եղել է այնտեղ,— առարկեց միլեդին, բայց թագուհին կարողացել է թագավորից ստանալ մի հրաման, որի օգնությամբ նրան փոխադրել է վանք։

— Վա՞նք։

— Այո, վանք։

— Ո՞ր վանքը։

— Չգիտեմ, այդ խիստ գաղտնի է պահվում։

— Ես կիմանամ այդ գաղտնիքը։

— Եվ ձերդ սրբազնությունը կասի ինձ, թե որ վանքումն է այդ կինը։

— Ես դրանում ոչ մի արգելք չեմ տեսնում։

— Լավ... Բայց ես ունեմ մի ուրիշ թշնամի էլ, որը շատ ավելի վտանգավոր է, քան այդ չնչին տիկին Բոնասիեն։

— Ո՞վ է։

— Նրա սիրեկանը։

— Ի՞նչ է նրա անունը։

— Օ՜, ձերդ սրբազնությունը լավ է ճանաչում նրան,— գոչեց միլեդին ցասումով։— Դա իմ և ձեր չար ոգին է. այն մարդը, որի շնորհիվ թագավորի հրացանակիրները հաղթեցին ձերդ սրբազնության գվարդիականներին։ Այն նույն մարդը, որը սուսերի երեք հարված հասցրեց ձեր սուրհանդակ Վարդին և խառնեց ադամանդե զարդի գործը։ Վերջապես՝ նա է, որ իմանալով, թե ես փախցրել եմ տիկին Բոնասիեին, երդվել է սպանել ինձ։

— Ա֊ա՜...— ծոր տվեց կարդինալը,— գիտեմ ում մասին եք ասում։

— Ես խոսում եմ այն գարշելի դ’Արտանյանի մասին։

— Նա համարձակ տղա է։

— Հենց դրա համար էլ նրանից պետք է վախենալ։

— Հարկավոր է ապացույցներ ունենալ, որ նա գաղտնի հարաբերության մեջ է Բեկինգհեմի հետ։

— Ապացո՜ւյց,֊— գոչեց միլեդին։— Ես տասնյակներով ապացույցներ կճարեմ։

— Այդ դեպքում դրանից հասարակ բան չկա, ներկայացրեք ինձ այդ ապացույցները, և ես նրան Բաստիլում կնստեցնեմ։

— Լավ, ձերդ պայծառափայլություն , իսկ հետո՞։

— Բաստիլ ընկնողի համար ոչ մի «հետո» չկա,— խուլ ձայնով պատասխանեց կարդինալը։— Ա՜խ, գրողը տանի,— շարունակեց նա,— եթե ինձ համար այնպես հեշտ լիներ ազատվել իմ թշնամուց, ինչպես հեշտ է ազատել ձեզ ձեր թշնամիներից, և եթե դուք ինձնից խնդրեիք, որ անպատիժ մնայիք այդպիսի մարդկանց դեմ կատարած արարքների համար...

— Ձերդ պայծառափայլություն,— առաջարկեց միլեդին,— եկեք փոխանակություն անենք, կյանքը կյանքի դեմ, մարդը մարդու դեմ, տվեք ինձ սրան, ես կտամ ձեզ մյուսը։

— Չեմ իմանում ինչ եք ուզում ասել,— պատասխանեց կարդինալը,— և չեմ էլ ուզում իմանալ, բայց ցանկանում եմ ձեզ մի լավություն անել և ոչ մի անհարմարություն չեմ տեսնում ձեր խնդիրքը կատարելու այդքան մի չնչին էակի վերաբերմամբ, մանավանդ որ այդ դ’Արտանյանը, ինչպես դուք պնդում եք, անառակ է, մենամարտներ սարքող և դավաճան։

— Անպատկառ մարդ է, ձերդ պայծառափայլություն, անարգ մարդ։

— Տվեք ինձ թուղթ, գրիչ և թանաք։

Տիրեց մի րոպե լռություն, որ ցույց էր տալիս, թե կարդինալը մտքում որոնում է հարմար արտահայտություններ, որոնցով պետք է կազմի գրությունը կամ արդեն գրում է այն։ Աթոսը, որն ամբողջ խոսակցությունը լսել էր մինչև վերջին բառը, բռնեց իր ընկերների ձեռքերը և տարավ սենյակի մյուս ծայրը։

— Ի՞նչ ես ուզում, ինչո՞ւ չես թողնում մինչև վերջ լսել խոսակցությունը,— բարկացավ Պորտոսը։

— Սո՜ւս,— շշնջաց Աթոսը,— մենք իմացանք ամեն բան, ինչ հարկավոր էր իմանալ, ասենք՝ ես ձեզ չեմ խանգարում մինչև վերջ լսել, բայց ինձ անհրաժեշտ է գնալ։

— Քեզ անհրաժեշտ է գնա՞լ,— զարմացավ Պորտոսը։— Իսկ եթե կարդինալը հարցնի, թե որտե՞ղ ես դու, ի՞նչ ասենք։

— Մի սպասեք, մինչև նա հարցնի, ինքներդ ասացեք, որ ես առաջ եմ գնացել հետախուզություն կատարելու, որովհետև մեր հյուրանոցի տիրոջ որոշ դիտողություններն ինձ կասկածի մեջ են գցել, որ ճանապարհն այնքան էլ ապահով չէ։ Ի դեպ, ես այդ կասեմ նաև կարդինալի զինակրին, իսկ մնացածն իմ գործն է, դու դրա մասին մի անհանգստանա։

— Ջգույշ եղեք, Աթոս,— ասաց Արամիսը։

— Հանգիստ եղեք,— պատասխանեց Աթոսը,— ինչպես ձեզ հայտնի է, ես կարողանում եմ ինձ տիրապետել։

Պորտոսը և Արամիսը նորից նստեցին վառարանի ծխնելույզի մոտ։

Ինչ վերաբերում է Աթոսին, նա բոլորի աչքի առաջ դուրս եկավ, արձակեց իր ձին, որն իր ընկերների ձիերի հետ կապված էր խլափեղկերի սողնակներից, կարդինալի զինակրին մի քանի խոսքով համոզեց, որ անհրաժեշտ է վերադարձի ճանապարհը հետախուզել, ապա շինծու ուշադրությամբ զննեց իր ատրճանակը, սուսերն ատամներով բռնեց և որպես ինքնակամ մի վտանգավոր խնդիր լուծող զինվոր՝ գնաց ճամբար տանող ճանապարհով։

XV. Տեսարան ամունսինների միջև

Ինչպես և Աթոսը նախատեսել էր, կարդինալը շուտով ցած իջավ։ Նա բաց արեց այն սենյակի դուռը, ուր տեղավորվել էին հրացանակիրները, և տեսավ, որ Պորտոսն ու Արամիսը մեծ եռանդով զառ են խաղում։ Ամբողջ սենյակին մի թռուցիկ հայացք գցելով նա համոզվեց, որ իր երեք թիկնապահներից մեկը չկա։

— Ո՞ւր է գնացել պարոն Աթոսը,— հարցրեց նա։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց Պորտոսը,— նա առաջ է գնացել ճանապարհը հետախուզելու. մեր հյուրանոցի տիրոջ որոշ խոսքեր նրան կասկած էին ներշնչել, թե ճանապարհն այնքան էլ ապահով չէ։

— Իսկ դո՞ւք։ Ի՞նչ եք արել դուք, պարոն Պորտոս։

— Ես Արամիսից հինգ պիստոլ տարա։

— Իսկ հիմա ինձ հետ միասին վերադարձեք։

— Մենք պատրաստ ենք ծառայելու ձերդ սրբազնությանը։

— Դե ուրեմն, հեծեք ձիերը, պարոննե՛ր, ուշ է։

Զինակիրը կարդինալի ձիու սանձը բռնած՝ կանգնած էր դռան առաջ։ Քիչ հեռու խավարի մեջ երևում էին երկու մարդ և երեք ձի։ Դրանք հենց այն մարդիկ էին, որոնք միլեդիին պիտի ուղեկցեին մինչև Լա֊Պուենտ բերդը և այնտեղ պիտի նավ նստեցնեին նրան։

Զինակիրը հաստատեց այն ամենը, ինչ երկու հրացանակիրներն ասել էին Աթոսի մասին։ Կարդինալը գլխով հավանության նշան արավ և վերադարձի ճանապարհը բռնեց նույն նախազգուշություններով, ինչ որ նա ձեռք էր առել այդ պանդոկը մեկնելիս։

Թողնենք, որ սա իր զինակրի և երկու հրացանակիրների պաշտպանությամբ ճանապարհ գնա, մենք վերադառնանք Աթոսին։

Մի հարյուր քայլ Աթոսը գնաց առանց շտապելու, բայց հենց որ աչքից ծածկվեց, շուռ եկավ դեպի աջ, մի ուրիշ ճանապարհով ետ արշավեց և ճանապարհից մի քսան քայլ հեռու փոքրիկ անտառում թաքնվելով սկսեց սպասել իր ուղեկիցների անցնելուն։ Տեսնելով իր ընկերների լայնեզր գլխարկները և կարդինալի թիկնոցի ոսկեթել ծոպերը՝ նա սպասեց, մինչև ձիավորները ճանապարհի կեռմանում անհետացան, և ինքը սրարշավ վերադարձավ պանդոկ, ուր անարգել ներս թողին նրան։

Պանդոկի տերը ճանաչեց նրան։

— Իմ պետը,— ասաց Աթոսը,— մոռացել է մի կարևոր հանձնարարություն անել այն տիկնոջը, որ ապրում է երկրորդ հարկում, և ինձ ուղարկել է այդ հանձնարարությունն անելու։

— Անցեք վերև,— ասաց պանդոկի տերը։— Այն կինը դեռ իր սենյակումն է։

Աթոսն օգտվեց թույլտվությունից և, որքան կարելի է, թեթև քայլերով բարձրացավ վերև, սանդուղքի վերին հարթակը։ Այստեղ նա կիսաբաց դռնից տեսավ, որ միլեդին իր գլխարկի ժապավեններն է կապում։

Աթոսը սենյակ մտավ և դուռն իր հետևից կողպեց։

Սողնակի շխկոցի վրա միլեդին ետ նայեց։

Աթոսը կանգնած էր դռան մոտ, թիկնոցի մեջ փաթաթված և գլխարկն աչքերին քաշած։

Արձանի նման լուռ ու անշարժ այս ֆիգուրը տեսնելով՝ միլեդին վախեցավ։

— Ո՞վ եք դուք, ի՞նչ էք ուզում,— գոչեց նա։

«Այո, այդպես էլ կա. նա է»,— ասաց Աթոսն ինքն իրեն։

Թիկնոցը ետ գցելով ու գլխարկը ճակատից վեր քաշելով՝ նա մոտեցավ միլեդիին։

— Ճանաչո՞ւմ եք ինձ, տիկին,— հարցրեց նա։

Միլեդին առաջ թեքվեց, բայց և հանկարծ ետ ցատկեց՝ ասես օձը խայթեց նրան։

— Այդպե՜ս։ Լա՜վ,— ասաց Աթոսը։— Տեսնում եմ, որ դուք ինձ ճանաչեցիք։

— Կոմս դը Լա Ֆե՜ր,— շշնջաց միլեդին գունատվելով ու ետ֊ետ քաշվելով, մինչև որ դեմ առավ պատին։

— Այո՛, միլեդի,— պատասխանեց Աթոսը,— կոմս դը Լա Ֆեր, ինքն անձամբ ներկայացել է այն աշխարհից, որպեսզի ձեզ տեսնելու հաճույքն ունենա։ Դե՛հ, նստեք, զրուցենք, ինչպես արտահայտվում է պարոն կարդինալը։

Անասելի սարսափով համակված՝ միլեդին նստեց առանց ծպտուն հանելու։

— Դուք աշխարհ ուղարկված դև եք,— սկսեց Աթոսը։— Ձեր իշխանությունը մեծ է, ես գիտեմ, բայց ձեզ հայտնի է նաև, որ հաճախ մարդիկ աստծու օգնությամբ հաղթել են ամենազարհուրելի դևերին։ Դուք արդեն մեկ անգամ կանգնել եք իմ ճանապարհին, ես կարծում էի, թե ձեզ մոխիր եմ դարձրել, բայց կամ ես սխալվել եմ, տիկին, կամ թե դժոխքը հարություն է տվել ձեզ...

Այս խոսքերի վրա միլեդիի մեջ զարհուրելի հիշողություններ արթնացան, և նա գլուխը կախելով ծանր հառաչեց։

— Այո՛, դժոխքը հարություն է տվել ձեզ,— շարունակեց Աթոսը,— դժոխքը ձեզ հարուստ է դարձրել, դժոխքը ձեզ ուրիշ անուն է տվել, դժոխքը անճանաչելիության չափ փոխել է ձեր դեմքը, բայց նա չի ջնջել ոչ ձեր հոգու կեղտը, ո՛չ էլ ձեր ուսի խարանը։

Միլեդին վեր թռավ ասես զսպանակի մղումով, նրա աչքերից շանթեր ցայտեցին։ Աթոսը շարունակում էր նստած մնալ։

— Դուք կարծում էիք, թե ես մեռել եմ, չէ՞։ Ես ևս կարծում էի, թե դուք մեռել եք։ Իսկ Աթոս անունը թաքցնում էր կոմս դը Լա Ֆերեն, ինչպես միլեդի Կլարիկ անունը թաքցնում էր Աննա դը Բեյլին։ Այդպես չէ՞ր ձեր անունը, երբ ձեր հարգելի եղբայրը պսակում էր ձեզ... Մեր դրությունն, իսկապես, տարօրինակ է,— քմծիծաղով շարունակեց Աթոսը,— մենք երկուսս էլ մինչև այժմ ապրել ենք միայն նրա համար, որ մեկս մյուսին մեռած ենք համարել, չէ՞ որ հիշողությունները մարդուն այնպես չեն ճնշում, ինչպես կենդանի արարածը, թեև հիշողություններն էլ երբեմն հոգի են մորմոքում։

— Բայց ի՞նչն է ձեզ բերել ինձ մոտ,— ճնշված ձայնով խոսեց միլեդին։— Եվ ի՞նչ եք ուզում ինձնից։

— Ես ուզում եմ ձեզ ասել, որ համառորեն անտեսանելի մնալով ձեզնից՝ ես ձեզ աչքից չեմ հեռացրել։

— Ձեզ հայտնի՞ է, ինչ եմ արել ես։

— Ես կարող եմ օր առ օր թվել, թե ինչ եք արել դուք սկսած այն ժամանակից, երբ ծառայության եք մտել կարդինալի մոտ, ընդհուպ մինչև այս երեկո։

Միլեդիի գունատ շրթունքները սեղմվեցին թերահավատության ժպիտով։

— Լսեցե՛ք, դուք երկու ադամանդե զարդ եք կտրել դուքս Բեկինգհեմի ուսից. դուք փախցրել եք տիկին Բոնասիեին, դուք դը Վարդին սիրահարվելով և երազելով գիշերն անցկացնել նրա հետ ձեր սենյակն եք ներս թողել պարոն դ’Արտանյանին, դուք կարծելով, թե դը Վարդը խաբել է ձեզ, ուզում էիք դը Վարդի ախոյանին ստիպել, որ սպանի նրան, երբ այդ ախոյանը բաց արեց ձեր խայտառակ գաղտնիքը, դուք երկու վարձկան մարդասպան ուղարկեցիք նրան սպանելու համար, իմանալով, որ այդ մարդասպանների գնդակները նպատակին չեն հասել, դուք նրան թունավորված գինի ուղարկեցիք կեղծ նամակով, ցանկանալով ձեր զոհին հավատացնել, թե այդ գինին նրա բարեկամների ընծան է, վերջապես այստեղ, այս սենյակում, այս նույն աթոռին նստած, որի վրա հիմա ես եմ նստած, դուք հենց նոր կարդինալ Ռիշելիեի առաջ պարտավորություն ստանձնեցիք մարդասպան ուղարկել դուքս Բեկինգհեմին սպանելու, որի փոխարեն նա խոստացավ թույլատրել ձեզ սպանելու դ’Արտանյանին։

Միլեդիի դեմքը ծածկվեց մահվան գունատությամբ։

— Դուք սատանա եք,— շշնջաց նա։

— Կարող է պատահել, սակայն, համենայն դեպս, մի բան հիշեցեք. կսպանեք դուք արդյոք դուքս Բեկինգհեմին, թե մի ուրիշին կուղարկեք նրան սպանելու, այդ իմ գործը չէ։ Ես նրան չեմ ճանաչում, և, բացի այդ, նա անգլիացի է։ Բայց դ’Արտանյանի մազին էլ չդիպչեք, թե չէ, երդվում եմ հորս հիշատակով, որ ձեր այդ ոճիրը վերջին ոճիրը կլինի։

— Պարոն դ’Արտանյանը դաժանորեն վիրավորել է ինձ,— խուլ ձայնով ասաց միլեդին,— պարոն դ’Արտանյանը կմեռնի՛։

— Մի՞թե իսկապես հնարավոր է վիրավորել ձեզ, տիկին,— քմծիծաղ տվեց Աթոսը։— Նա ձեզ վիրավորել է, և նա կմեռնի՞։

— Նա կմեռնի՛,— կրկնեց միլեդին,— նախ՝ այն կինը, ապա նա։

Աթոսի աչքերը մթնեցին։ Այդ արարածի տեսքը, որի մեջ ոչինչ կանացիական չկար, նրա մեջ հոգեմորմոք հիշողություններ արթնացրեց։ Նա հիշեց, թե ինչպես մի անգամ, այժմվանից ավելի քիչ վտանգավոր դրության մեջ ինքն ուզում էր այդ կնոջը զոհաբերել իր պատվին։ Նրան սպանելու այրող ցանկությունը նորից գլուխ բարձրացրեց և համակեց Աթոսին անհաղթահարելի ուժով։ Նա վեր կացավ, գոտիկից դուրս քաշեց ատրճանակը և ոտքը քաշեց։

Միլեդին մահու պես գունատված ուզում էր աղաղակել, բայց լեզուն չէր ենթարկվում նրան, և փայտացած շրթունքներից դուրս թռավ միայն մի խռպոտ ձայն, որ մարդկային խոսքին ոչ մի նմանություն չուներ և ավելի շուտ վայրի գազանի մռնչյուն էր հիշեցնում։ Մազերը ցրիվ՝ կիպ մոտենալով մթին պատին՝ նա սոսկումի մարմնացում էր թվում։

Աթոսը դանդաղորեն բարձրացրեց ատրճանակը, ձեռքը մեկնեց այնպես, որ փողը համարյա միլեդիի ճակատին դիպավ և այնպիսի մի ձայնով, որն ավելի ևս սոսկալի էր դառնում այն բանից, որ նրա մեջ հնչում էր հանգստություն ու անսասանություն, ասաց.

— Տիկի՛ն, դուք հենց այս րոպեին ինձ կտաք այն թուղթը, որ գրեց կարդինալը, թե չէ, կյանքովս եմ երդվում, գնդակը կարձակեմ ձեր ճակատին։

Եթե դա մի ուրիշ մարդ լիներ, միլեդին կարող էր կասկածել, թե կկատարի իր մտադրությունը, բայց նա ճանաչում էր Աթոսին. այնուամենայնիվ, տեղից չշարժվեց։

— Մտածելու համար տալիս եմ մի վայրկյան ժամանակ,— շարունակեց նա։

Նրա դիմագծերի աղավաղումից միլեդին հասկացավ, որ հիմա կրակոց կլսվի։ Նա արագ ձեռքը տարավ կրծքին, ծոցից հանեց թուղթը և մեկնեց Աթոսին։

— Վերցրե՛ք... և նզովյա՛լ եղեք։

Աթոսն այն վերցրեց, ատրճանակը գոտին խրեց, մոտեցավ լամպին, որպեսզի համոզվի, թե այն թուղթն է, բաց արեց ու կարդաց.

«Այն, ինչ արել է սույնը ներկայացնողը, արել է իմ հրամանով և պետության բարօրության համար։

։։։։։։։։։։5 օգոստոսի 1628թ. Ռիշելիե»։

— Իսկ հիմա,— ասաց Աթոսը թիկնոցի մեջ փաթաթվելով և գլխարկը գլխին դնելով,— այժմ, երբ ես հանել եմ քո ատամները, ի՛ժ, կծի՛ր, եթե կարող ես։

Նա դուրս եկավ սենյակից նույնիսկ առանց ետ նայելու։

Պանդոկի դռան մոտ նա տեսավ երկու ձիավոր, որոնք բռնել էին երրորդ ձիու սանձը։

— Պարոննե՛ր,— դարձավ նրանց Աթոսը,— նորին սրբազնությունը, ինչպես արդեն ձեզ հայտնի է, հրամայեց այս կնոջն առանց ժամանակ կորցնելու տանել դը Լա֊Պուենտ բերդը և չհեռանալ նրանից մինչև որ նավ կնստի։

Քանի որ Աթոսի ասածը միանգամայն համապատասխանում էր իրենց ստացած հրամանին, այդ մարդիկ գլուխ խոնարհեցին, որպես նշան, թե պատրաստ են կատարելու իրենց արված կարգադրությունը։

Իսկ ինչ վերաբերում է Աթոսին, նա մի թեթև շարժումով թռավ թամբի վրա և սլացավ ամբողջ թափով, սակայն ճանապարհով գնալու փոխարեն ուղիղ գծով կտրեց դաշտի միջով, շուտ֊շուտ խթանելով ձիուն և մերթ ընդ մերթ կանգ առնելով, որպեսզի ականջ դնի։

Այդպես մի անգամ էլ կանգ առնելով՝ նա ճանապարհին ձիերի դոփյուն լսեց, համոզված լինելով, որ այդ կարդինալն ու իր պահակախումբն են, Աթոսը մի փոքր էլ առաջ անցավ, ձիու քրտինքը խոտով ու տերևներով մաքրեց, դուրս եկավ ճանապարհ և կանգնեց այնտեղ, ճամբարից մի երկու հարյուր քայլ հեռավորության վրա։

— Ո՞վ ես,— գոռաց նա, հեռվից տեսնելով ձիավորներին։

— Այս կարծեմ մեր քաջ հրացանակի՞րն է,— հարցրեց կարդինալը։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց Աթոսը,— նա ինքն է։

— Պարոն Աթոս, ընդունեցեք իմ շնորհակալությունը՝ մեզ այդպես լավ պաշտպանելու համար։ Դեհ, ահա և հասանք, պարոնայք։ Գնացեք դեպի ձեր ուղեկալը, նշանաբանը՝ «Արքա և Ռե»։

Այս ասելով՝ կարդինալը գլխի շարժումով հրաժեշտ տվեց երեք ընկերներին և իր զինակրի ուղեկցությամբ ինքը շուռ եկավ դեպի աջ, որովհետև ուզում էր գիշերել ճամբարում։

— Բայց գիտե՞ք,— միաբերան ասացին Պորտոսն ու Արամիսը, երբ արդեն կարդինալն այնքան էր հեռացել, որ նրանց լսել չէր կարող,— նա ստորագրեց այն թուղթը, որ պահանջում էր այն կինը։

— Գիտեմ,— հանգիստ պատասխանեց Աթոսը,— ահա այն թուղթը։

Երեք ընկերներն այլևս մինչև իրենց բնակարանը հասնելը ոչ մի խոսք չխոսեցին, եթե չհաշվենք նշանաբանը, որ նրանք ասում էին ժամապահներին։

Նրանք Մուշկետոնին ուղարկեցին Պլանշեին ասելու, որ նրա տիրոջը խնդրում են խրամատի հերթապահությունից ազատվելուն պես անհապաղ գալ հրացանակիրների բնակարանը։

Ինչ վերաբերում է միլեդիին, ապա նա, ինչպես Աթոսն էր նախատեսել, պանդոկի դռանը գտնելով իրեն սպասող մարդկանց, առանց որևէ առարկության հետևեց նրանց։ Ճիշտ է, մի պահ նրա մեջ ցանկություն ծագեց ներկայանալ կարդինալին և ամեն ինչ պատմել նրանք բայց դա պատճառ կդառնար, որ Աթոսն էլ իր գաղտնիքը մերկացներ։

Ճիշտ է, նա կասեր, որ մի ժամանակ Աթոսը կախել է իրեն, բայց այդ դեպքում Աթոսն էլ կասեր, որ նա խարանված է։ Նա մտածեց, որ ավելի լավ է լռել, գաղտնաբար գնալ, իրեն հատուկ ճարպկությամբ կատարել իր ստանձնած դժվարին հանձնարարությունը, իսկ հետո, երբ արդեն ամեն ինչ կատարված կլինի, և կարդինալը լիովին գոհ կլինի իրենից, ներկայանալ նրան և պահանջել, որ նա էլ օգնի իր վրեժը լուծելու։

Այսպես, ամբողջ գիշեր ճանապարհ գնալով՝ առավոտյան ժամը յոթին նա հասավ դը Լա֊Պուենտ բերդը, ժամը ութին արդեն նավի վրա էր, իսկ ժամը իննին նավը, որ կարդինալի ստորագրությամբ կապերային^[129] վկայական ուներ, թե իբր մեկնում է Բայոն, խարիսխը քաշեց և ուղղություն վերցրեց դեպի Անգլիայի ափերը։

XVI. Սեն Ժերվե բաստիոնը

Գալով իր ընկերների մոտ՝ դ’Արտանյանը նրանց բոլորին գտավ միասին մի սենյակում, Աթոսն ինչ֊որ բան էր մտածում, Պորտոսը բեղերն էր ոլորում, իսկ Արամիսն աղոթք էր անում մի փոքրիկ, թավշակազմ աղոթագրքով։

— Գրողը տանի, պարոնա՛յք,— ասաց դ’Արտանյանը։— Հուսով եմ, որ ուշադրության արժանի մի որևէ բան եք հաղորդելու ինձ, թե չէ, նախազգուշացնում եմ, չեմ ների ձեզ, որ ինձ ստիպել եք գալ, չթողիք հանգստանամ այսօրվա գիշերվանից հետո, երբ ես գրավել ու ավերել եմ մի բաստիո՜ն։ Ա՜խ, շատ ափսոս, պարոնա՛յք, որ դուք այնտեղ չէիք։ Շատ թեժ կռիվ էր։

— Մենք ընկել էինք մի ուրիշ տեղ, որտեղ նույնպես պաղ չէր,— պատասխանեց Պորտոսը մի չտեսնված ոլորք տալով իր բեղերին։

— Սը՜ս — լռեցրեց Աթոսը։

— Օհո՜,— ասաց դ’Արտանյանը, գլխի ընկնելով, թե ինչու հրացանակիրը հոնքերը կիտեց,— երևում է՝ դուք ինչ֊որ նորություն ունեք։

— Արամիս, կարծեմ դուք երեք օր առաջ նախաճաշե՞լ եք կալվինիստական պանդոկում, «Անօրենում»,— հարցրեց Աթոսը։

— Այո։

— Ինչպե՞ս է այնտեղ։

— Ես որ գոհ չմնացի, պաս օր էր և այնտեղ միայն ուտիսվա կերակուր էին տալիս։

— Ինչպե՜ս,— զարմացավ Աթոսը։— Ծովային նավահանգիստ է և ձուկ չկա՞։

— Նրանք ասում են, թե այն ամբարտակը, որ կառուցում է պարոն կարդինալը, ամբողջ ձուկը քշում է դեպի բաց ծովը,— բացատրեց Արամիսը և նորից անցավ իր բարեպաշտական զբաղմունքին։

— Ես ձեզ դրա մասին չեմ հարցնում, Արամիս,— ասաց Աթոսը,— ես ձեզ հարցնում եմ, թե այնտեղ լրիվ ազատ էիք զգում ձեզ, և որևէ մեկը չէ՞ր անհանգստացնում ձեզ։

— Կարծեմ այնտեղ այցելուներ շատ էլ չկային... Այո, իսկապես, ինչ որ դուք ուզում եք պատմել, Աթոս, դրա համար «Անօրենը» հարմար տեղ է։

— Դե ուրեմն գնանք այնտեղ,— ասաց Աթոսը,— այստեղ պատերն ասես թղթից լինեն։

Դ’Արտանյանը, վարժված լինելով ընկերոջ գործելակերպին և նրա մի խոսքից, շարժումից կամ նշանից հասկանալով, որ դրությունը լուրջ է, թևանցուկ արեց Աթոսին և դուրս գնաց նրա հետ, առանց որևէ բան հարցնելու։ Պորտոսն ու Արամիսը մտերմաբար զրուցելով հետևեցին նրանց։

Ճանապարհին նրանք հանդիպեցին Գրիմոյին։ Աթոսը նրան նշան արեց՝ հետևել իրենց։ Գրիմոն ըստ սովորության լուռ ու մունջ հնազանդվեց. խեղճն այնտեղ էր հասել, որ արդեն համարյա մոռացել էր խոսելը։

Ընկերները հասան պանդոկ։ Առավոտյան ժամը յոթն էր, և արդեն սկսել էր լուսանալ։ Նրանք նախաճաշ պատվիրեցին և մտան դահլիճ, որտեղ, ինչպես պանդոկի տերն էր հավատացնում, ոչ ոք չէր կարող անհանգստացնել նրանց։

Դժբախտաբար գաղտնի խորհրդակցության համար հարմար ժամանակ չէր ընտրված. հենց նոր առավոտյան փողն էին փչել, և շատերը ցանկանալով քունը թոթափել իրենց վրայից և առավոտյան խոնավությունից տաքանալ մի րոպեով մտնում էին պանդոկ՝ մի բաժակ գինի խմելու։ Դրագունները, շվեյցարացիները, գվարդիականներն ու հրացանակիրներն արագորեն փոխարինում էին իրար, որ խիստ ձեռնտու էր պանդոկի տիրոջը, բայց ամենևին չէր համապատասխանում չորս ընկերների մտադրությանը։ Դրա համար էլ նրանք շատ մռայլ էին պատասխանում իրենց մարտական ընկերների ողջույններին, կենացներին ու կատակներին։

— Բավական է սրտնեղել,— ասաց Աթոսը։— Մեկ էլ տեսար՝ այստեղ որևէ մեկի հետ վեճի բռնվեցինք, իսկ այդ ամենևին էլ ձեռնտու չէ մեզ հիմա։ Դ’Արտանյան, պատմեցեք, թե ինչպես անցկացրիք դուք այս գիշերը, իսկ մենք մեր ասելիքը հետո կպատմենք ձեզ։

— Իսկապես...— մեջ ընկավ մի հեծելազորային՝ թեթևակի ճոճվելով, ձեռքին բռնած օղու բաժակը, որից նա ծծում էր դանդաղորեն,— իսկապես, պարոն գվարդիականներ, այս գիշեր դուք խրամատներում եք եղել և կարծեմ հաշիվնե՞ր եք տեսել լարոշելցիների հետ։

Դ’Արտանյանը նայեց Աթոսին, ասես հարցնելիս լիներ՝ պատասխանե՞լ արդյոք անկոչ խոսակցին։

— Մի՞թե չես լսում, որ պարոն դը Բյուզինյին պատիվ է անում քեզ դիմելու,— հարցրեց Աթոսը։— Պատմեք, ինչ է պատահել այս գիշեր, քանի որ այս պարոններն ուզում են իմանալ, թե ինչպիսի կռիվ էր։

— Թուք փասթիոն առի՞ք,— հարցրեց մի շվեյցարացի, որը ռոմ Էր խմում գարեջրի բաժակով։

— Այո՛, պարոն,— գլուխ խոնարհելով պատասխանեց դ’Արտանյանը,— մեզ վիճակվեց այդ պատիվը։ Մենք նույնիսկ, գուցեև լսած լինեք, նրա անկյուններից մեկի տակ մի տակառ վառոդ դրինք, և երբ վառոդը պայթեց, մի մեծ անցք բացվեց։ Ասենք մնացած ամբողջ պատն էլ թուլացավ, ախր բաստիոնը հին է։

— Իսկ այդ ո՞ր բաստիոնն էր,— հարցրեց մի դրագուն, որը ձեռքին բռնած թրին անց էր կացրել մի սագ, որ նա բերել էր խորովելու։

— Սեն Ժերվե բաստիոնը,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— որի պաշտպանությամբ լարոշելցիներն անհանգստացնում էին մեր հող փորողներին։

— Թե՞ժ կռիվ էր։

— Այն էլ ո՜նց։ Մենք հինգ մարդ կորցրինք, իսկ լարոշելցիները՝ ութ կամ տասը։

— Քրող թանի,— գոչեց շվեյցարացին, որը, չնայած գերմաներեն լեզվում գոյություն ունեցող հայհոյանքների հիանալի շարանին, սովորություն էր դարձրել հայհոյել ֆրանսերեն։

— Բայց երևի այսօր նրանք հող փորողների խումբ կուղարկենք, որպեսզի բաստիոնը կարգի բերեն։

— Այո, երևի,— հաստատեց դ’Արտանյանը։

— Պարոններ, առաջարկում եմ գրազ գալ,— ասաց Աթոսը։

— Օ՜, այո՛, քրա՜ս,— վրա բերեց շվեյցարացին։

— Ի՞նչ գրազ,— հետաքրքրվեց հեծելազորայինը։

— Սպասեցեք,— խնդրեց դրագունը և իր թուրը շամփուրի պես դրեց երկու երկաթե խոշոր եռոտանիների վրա, որոնց տակ փայտ էր վառվում օջախում,— ես էլ եմ ուզում մասնակցել։ Է՜յ, պանդոկապետ, շուտ, թավան տակը դրեք, որպեսզի այս թանկարժեք սագից ոչ մի կաթիլ յուղ չկորչի։

— Նա չիշտ է ասում,— մեջ ընկավ շվեյցարացին,— սաքի յուղ շատ համոֆ է մուրափայով։

— Ա՜յ թե ինչ,— թեթևացած շունչ առավ դրագունը։— Իսկ հիմա անցնենք մեր գրազին։ Մենք լսում ենք ձեզ, պարոն Աթոս։

— Ի՞նչ գրազ է,— հարցրեց հեծելազորայինը։

— Այ, պարոն դը Բյուզինյի,— սկսեց Աթոսը,— ես ձեզ հետ գրազ եմ գալիս, որ իմ երեք ընկերները՝ պարոններ Պորտոսը, Արամիսն ու դ’Արտանյանը և ես նախաճաշ կանենք Սեն Ժերվե բաստիոնում և այնտեղ կդիմանանք մեր ժամացույցով ուղիղ մեկ ժամ, որքան էլ թշնամին ջանա մեզ դուրս մղել այնտեղից։

Պորտոսն ու Արամիսը իրար նայեցին, նրանք սկսում էին հասկանալ, թե ինչ է ուզում Աթոսը։

— Ի՜նչ եք ասում,— շշնջաց դ’Արտանյանը Աթոսի ականջին,— ախր մեզ կսպանեն այնտեղ։

— Ավելի հավանական է, որ մեզ կսպանեն, եթե այնտեղ չգնանք,— պատասխանեց Աթոսը։

— Ազնիվ խոսք, պարոննե՜ր, ա՛յ, դա հիանալի գրազ կլինի,— խոսեց Պորտոսը աթոռի թիկնակին հենվելով և բեղերը ոլորելով։

— Այո, և ես ընդունում եմ այդ գրազը,— ասաց Բյուզինյին,— մնում է միայն պայմանավորվել, թե ինչով ենք գրազ գալիս։

— Դուք չորս հոգի եք, պարոննե՛ր, մենք էլ չորսն ենք. ութ մարդու ճաշ, ով ինչ տեսակ ցանկանա,— առաջարկեց Աթոսը։— Ի՞նչ կասեք սրան։

— Հիանալի է,— ասաց Բյուզինյին։

— Հիանալի,— հաստատեց դրագունը։

— Համացայն եմ,— վրա բերեց շվեյցարացին։

Չորրորդ ընկերը, որն այդ ամբողջ տեսարանում համր դեր էր խաղում, գլխով համաձայնության նշան արեց։

— Ձեր նախաճաշը պատրաստ է, պարոններ,— զեկուցեց պանդոկապետը։

— Դե բերե՛ք,— կարգադրեց Աթոսը։

Պանդոկի տերը հնազանդվեց։ Աթոսը մոտ կանչեց Գրիմոյին, ցույց տվեց նրան դահլիճի անկյունում ընկած զամբյուղը և այնպիսի շարժում արեց, ասես տապական փաթաթում էր անձեռոցիկի մեջ։

Գրիմոն իսկույն հասկացավ, որ խոսքը վերաբերում է բնության գրկում նախաճաշելուն, զամբյուղը վերցրեց, բոլոր ուտելիքները դարսեց նրա մեջ, շշերն էլ ավելացրեց նրանց և զամբյուղը թել, գցեց։

— Որտե՞ղ եք ուզում նախաճաշել,— հարցրեց պանդոկապետը։

— Միևնույն չէ՞ ձեզ համար,— պատասխանեց Աթոսը,— միայն թե ձեզ վճարենք ուտելիքի գինը։

Եվ նա վեհաշուք շարժումով երկու պիստոլ գցեց սեղանին։

— Կհրամայեք մանրը վերադարձնե՞լ, պարոն սպա,— հարցրեց պանդոկապետը։

— Ո՛չ։ Միայն երկու շիշ շամպայն ավելացրեք, իսկ մնացածը անձեռոցիկի դիմաց կմնա ձեզ։

Գործն այնքան շահավետ չեղավ, որքան կարծում էր պանդոկապետը, բայց էլի նա իրենն արեց՝ նախաճաշի մասնակիցներին շամպայնի փոխարեն երկու շիշ անժույան գինի տալով։

— Պարոն դը Բյուզինյի,— ասաց Աթոսը,— ձեզ հաճելի է ձեր ժամացույցն իմով ուղղել, թե՞ կուզեք, որ ես իմը ուղղեմ ձերով։

— Խնդրեմ, ողորմած պարոն,— պատասխանեց հեծելազորայինը՝ գրպանից հանելով մի հիանալի ադամանդազարդ ժամացույց։— Յոթն անց է երեսուն րոպե։

— Յոթն անց է երեսունհինգ րոպե,— ասաց Աթոսը։— Ուրեմն իմանանք, ողորմած պարոն, որ իմ ժամացույցը ձերից հինգ րոպե առաջ է։

Զարմանքից քար կտրած այցելուներին գլուխ տալով՝ չորս ընկերներն ուղղվեցին դեպի Սեն Ժերվե բաստիոնը։ Նրանց ուղեկցում էր Գրիմոն, որը տանում էր զամբյուղը, ինքն էլ չիմանալով, թե ուր է գնում, նա այնպես էր սովորել լուռ ու մունջ հնազանդվել Աթոսին, որ մտքով էլ չէր անցնում հարցնել, թե ուր են գնում։

Քանի դեռ ճամբարի միջով էին քայլում, նրանք ոչ մի խոսք չէին փոխանակում, մանավանդ որ նրանց կրնկակոխ հետևում էին հետաքրքրասեր մարդիկ, որոնք այդ գրազի մասին լսելով՝ ուզում էին տեսնել, թե մեր բարեկամներն ինչպես են դուրս գալու դրությունից։ Բայց հենց որ ճամբարի ամրությունների գիծն անցան և դաշտ դուրս եկան, դ’Արտանյանը, որ մինչ այդ բոլորովին անտեղյակ էր գործին, մտածեց, թե ժամանակն է բացատրություն խնդրելու։

— Իսկ հիմա, սիրելի Աթոս,— սկսեց նա,— ասացեք ինձ, խնդրում եմ, ո՞ւր ենք գնում մենք։

— Ինքներդ տեսնում եք,— պատասխանեց Աթոսը,— գնում ենք բաստիոն։

— Իսկ ի՞նչ ենք անելու մենք այնտեղ։

— Ինքներդ գիտեք, նախաճաշելու ենք։

— Իսկ ինչո՞ւ մենք «Անօրենում» չնախաճաշեցինք։

— Որովհետև մենք պետք է խոսենք շատ կարևոր բաների մասին, իսկ այդ պանդոկում հինգ րոպե անգամ հնարավոր չէ զրուցել, քանի որ անընդհատ մարդիկ են գնում֊գալիս, բարևում ու խոսքի բռնվում... Այստեղ,— շարունակեց Աթոսը բաստիոնը ցույց տալով,— համենայն դեպս մեզ ոչ ոք չի խանգարի։

— Կարծում եմ մենք կարող ենք մի որևէ թաքուն տեղ գտնել ծովափի ավազաթմբերում,— նկատեց դ’Արտանյանը այն զգուշությամբ, որ այնպես հիանալի ու բնականորեն զուգակցվում էր նրա անսահման քաջությանը։

— Որտեղ կտեսնեին, որ մենք չորսով զրուցում ենք և մի քառորդ ժամ չանցած՝ կարդինալի լրտեսները կզեկուցեին նրան, թե մենք գաղտնի խորհրդի ենք նստել։

— Այո,— վրա բերեց Արամիսը,— Աթոսն իրավացի է. Animadvertuntur in desertis^[130]։

— Վատ չէր լինի անապատ հասնել,— վրա բերեց Պորտոսը,— բայց բանն էլ հենց այն է, որ գտնվի անապատը։

— Չկա այնպիսի անապատ, որտեղ թռչունը չկարողանա անցնել գլխիդ վրայով, որտեղ ձուկը չկարողանա գլուխը հանել ջրից, որտեղ ճագարը չկարողանա դուրս թռչել իր բնից։ Իսկ ինձ թվում է, որ թռչուններն էլ, ձկներն էլ, ճագարներն էլ, բոլորը կարդինալի լրտեսներն են դարձել։ Ուրեմն ավելի լավ է շարունակենք մեր նախաձեռնությունը, որից, ի դեպ, արդեն չենք էլ կարող նահանջել առանց խայտառակվելու։ Մենք չնախատեսված գրազ բռնեցինք, և ես համոզված եմ, որ ոչ ոք չի հասկանա սրա իսկական պատճառը։ Գրազը տանելու համար մենք մի ժամ կմնանք բաստիոնում։ Կամ մեզ վրա կգրոհեն, կամ չեն գրոհի։ Եթե չգրոհեցին, մենք խոսելու բավական ժամանակ կունենանք, և ոչ ոք մեզ ականջ չի դնի. երաշխավորում եմ, որ բաստիոնի պատերը ականջներ չունեն։ Իսկ եթե գրոհեցին, էլի մենք կարող ենք խոսել մեր գործերի մասին և, միաժամանակ պաշտպանվելով մենք փառքով կպսակենք մեզ։ Տեսնում եք ինքներդ, որ ինչպես էլ շուռ, տաս, մեր օգուտն է։

— Այո, համաձայնեց դ’Արտանյանը,— բայց մենք գնդակից խույս տալ չենք կարող։

— Է՜հ, սիրելի բարեկամ,— ասաց Աթոսը,— դուք շատ լավ գիտեք, ամենից ավելի վտանգավորն այն գնդակները չեն, որ ուղարկում է թշնամին։

— Բայց ինձ թվում է,— միջամտեց Պորտոսը,— որ այսպիսի արշավի համար հարկավոր էր գոնե մեր հրացանները վերցնել։

— Դուք անմիտ եք, սիրելի Պորտոս, ինչո՞ւ ծանրաբեռնել մեզ անօգուտ բեռով։

— Երբ ես թշնամու դեմ հանդիման եմ գտնվում, ինձ անօգուտ չեն թվում սարքին հրացանը, մի դյուժին փամփուշտները և մի քսակ վառոդը։

— Բայց մի՞թե դուք չլսեցիք, թե ինչ ասաց դ’Արտանյանը։

— Իսկ ի՞նչ ասաց դ’Արտանյանը։

— Նա ասաց, որ գիշերային գրոհի ժամանակ ութ թե տասը ֆրանսիացի են սպանվել և նույնքան էլ լարոշելցի։

— Հետո՞։

— Նրանց կողոպտել չեն հասցրել, չէ՞։ Բոլորն այդ ժամանակ ավելի կարևոր գործով են զբաղված եղել։

— Հետո ի՞նչ։

— Այն, որ մենք այնտեղ հրացան էլ կգտնենք, վառոդաման էլ, փամփուշտներ էլ, և չորս հրացանի, մի դյուժին գնդակի փոխարեն կունենանք մեկ ու կես տասնյակ հրացան և հարյուրներով փամփուշտ։

— Օ՜, Աթոս, իսկապես որ դու մեծ մարդ ես,— գոչեց Արամիսը։

Պորտոսը գլուխը խոնարհեց, որպես նշան, թե ինքն էլ միանում է այդ կարծիքին։

Միայն, երևում է, դ’Արտանյանին չհամոզեցին Աթոսի ասածները։

Գրիմոն էլ հավանորեն բաժանում էր երիտասարդի կասկածը։ Տեսնելով, որ բոլորը շարունակում են գնալ դեպի բաստիոն, որին սկզբում կասկածում էր, նա ձգեց իր տիրոջ փեշը։

«Ո՞ւր ենք գնում մենք»,— շարժուձևերով հարցրեց նա։

Աթոսը մատնացույց արեց բաստիոնը։

«Բայց այնտեղ մեզ կթրխկացնեն»,— շարժումների նույն լեզվով շարունակեց անձայն Գրիմոն։

Աթոսը ձեռքերը դեպի երկինք մեկնեց և աչքերը վեր բարձրացրեց։

Գրիմոն զամբյուղը գետնին դրեց և գլուխը բացասաբար օրորելով նստեց։

Աթոսը գոտիկից հանեց ատրճանակը, նայեց, թե լա՞վ է լցրած այն, ոտքը քաշեց և փողը դեմ արավ Գրիմոյի ականջին։

Գրիմոն վեր թռավ՝ ասես զսպանակից մղված։

Աթոսը նշանով նրան հրամայեց զամբյուղը վերցնել և առաջ գնալ։

Գրիմոն հնազանդվեց։

Միակ բանը, որն այդ րոպեական մնջախաղից շահեց Գրիմոն, այն էր, որ արիերգարդից ավանգարդ անցավ։

Բարձրանալով բաստիոնի գլուխը՝ չորս ընկերները ետ նայեցին։

Զենքի բոլոր տեսակների ավելի քան երեք հարյուր զինվոր հավաքվել էին ճամբարի ուղեկալի մոտ, իսկ այդ բոլորից մի քիչ հետո՝ կարելի էր տեսնել պարոն դր Բյուզինյիին, դրագունին, շվեյցարացուն և գրազի չորրորդ մասնակցին։

Աթոսը գլխարկը վերցրեց, անց կացրեց սուսերի ծայրին և օդում թափահարեց։

Հանդիսատեսները այդ ողջույնին պատասխանեցին բարձրագոչ «ուռա»֊ներով, որոնք հասնում էին մեր խիզախներին։

Ապա բոլոր չորսն էլ թաքնվեցին բաստիոնում, ուր արդեն սողոսկել էր Գրիմոն։

XVII. Հրացանակիրների խորհուրդը

Ամեն ինչ եղավ այնպես, ինչպես նախատեսել էր Աթոսը. բաստիոնում ոչ ոք չկար, բացի մի տասներկու սպանված ֆրանսիացիներից ու լարոշելցիներից։

— Պարոնայք,— ասաց Աթոսը, որն իր վրա էր վերցրել արշավի հրամանատարությունը,— մինչև Գրիմոն սեղան կբացի, մենք սկսենք հրացաններն ու փամփուշտները հավաքել։ Մանավանդ՝ հավաքելիս մենք կարող ենք ազատ զրույց անել. այս պարոնները,— ավելացրեց նա ցույց տալով սպանվածներին,— մեզ չեն լսի։

— Իսկ ավելի լավ չի՞ լինի սրանց փոսի մեջ գցել,— առաջարկեց Պորտոսը,— բայց, իհարկե, նախապես համոզվելով, որ նրանց գրպանները դատարկ են։

— Այո,— ասաց Աթոսը,— դա Գրիմոյի գործն է։

— Դե ուրեմն թող Գրիմոն նրանց խուզարկի և պատի վրայից ցած գցի,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ոչ մի դեպքում,— առարկեց Աթոսը,— նրանք կարող են մեզ պետք գալ։

Այս մեռելները կարող են պե՞տք գալ մեզ,— զարմացավ Պորտոսը։— Դու խելքդ թռցնում ես, սիրելի բարեկամս։

— «Մի՛ դատեք աճապարանոք», ասում են Ավետարանը և պարոն կարդինալը,— պատասխանեց Աթոսը։— Քանի՞ հրացան է, պարոննե՛ր։

— Տասներկու,— պատասխանեց Արամիսը։

— Քանի՞ փամփուշտ։

— Մոտ հարյուր։

— Այդքանը մեզ բավական է։ Լցնենք հրացանները։

Չորս ընկերները գործի անցան։

Նրանք վերջին հրացանն էին լցնում, երբ Գրիմոն նշանով հասկացրեց, որ սեղանը պատրաստ է։

Աթոսը հավանության նշան արավ և մատով ցույց տվեց պահակային աշտարակը, որտեղ, ինչպես Գրիմոն հասկացավ, նա պետք է պահակ կանգներ։

Եվ որպեսզի Գրիմոյի համար տխուր չլինի պահակակետում կանգնելը, Աթոսը նրան թույլատրեց իր հետ վերցնել հաց, երկու կոտլետ և մի շիշ գինի։

— Իսկ հիմա սեղան նստենք,— հրավիրեց Աթոսը։

Չորս ընկերները ծալապատիկ նստեցին գետնին, ինչպես նստում են թուրքերը կամ դերձակները։

— Դե՛, հիմա որ այլևս վախ չունեք, թե ձեզ կլսեն,— ասաց դ’Արտանյանը,— հուսով եմ, որ դուք մեզ հաղորդակից կանեք ձեր գաղտնիքին։

— Ես կարծում եմ, պարոննե՛ր, որ ձեզ և՛ բավականություն եմ պատճառում, և՛ փառք,— սկսեց Աթոսը։— Ես ձեզ ստիպեցի մի սքանչելի զբոսանք կատարել։ Ահա ձեզ համեղ նախաճաշ, ահա և այնտեղ, ինչպես ինքներդ էլ կարող եք տեսնել հրակնատների միջով, հինգ հարյուր մարդ հանդիսատեսներ, որոնք մեզ համարում են խելացնորներ կամ հերոսներ՝ հիմարների երկու կարգ, որոնք շատ նման են իրար։

— Լավ, իսկ գաղտնի՞քը,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Իմ գաղտնիքն այն է,— պատասխանեց Աթոսը,— որ երեկ երեկոյան ես տեսա միլեդիին։

Այդ վայրկյանին դ’Արտանյանը բաժակը բերանն էր տանում, բայց միլեդիի անունը լսելիս նրա ձեռքն այնպես ուժեղ դողաց, որ նա ստիպված եղավ բաժակը գետնին դնել, որպեսզի գինին չթափվի։

— Դուք տեսաք ձեր...

— Սը՜սս,— ընդհատեց Աթոսը,— դուք մոռանում եք, սիրելի բարեկամս, որ այս պարոններին հայտնի չեն իմ ընտանեկան գործերը ինչպես ձեզ։ Այսպես ուրեմն, ես տեսա միլեդիին։

— Իսկ ո՞րտեղ,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այստեղից մոտավորապես երկու լյո հեռու, «Կարմիր Աղավնատուն» հյուրանոցում։

— Այդ դեպքում ես կորած եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ո՛չ, դեռ այնքան էլ չէ,— առարկեց Աթոսը,— որովհետև հիմա նա հավանորեն արդեն հեռացել է Ֆրանսիայի ափերից։

Դ’Արտանյանը թեթևացած շունչ քաշեց։

— Վերջիվերջո ո՞վ է նա, այդ միլեդին,— հետաքրքրվեց Պորտոսը։

— Մի թովիչ կին,— պատասխանեց Աթոսը և կում արավ փրփրած գինին։— Սրիկա պանդոկապետ,— գոչեց նա,— շամպայնի փոխարեն անժույան գինի է խցկել մեր զամբյուղը և կարծում է, թե մեզ կարելի է խաբել... Այո,— շարունակեց նա,— մի թովիչ կին, որը շատ բարեհաճ վերաբերմունք է ունեցել դեպի մեր բարեկամ դ’Արտանյանը, բայց սա ինչ֊որ վատություն է արել նրան, և նա փորձել է վրեժ լուծել սրանից. մի ամիս առաջ մարդասպաններ է ուղարկել սրան սպանելու, մի շաբաթ առաջ փորձել է թունավորել, իսկ երեկ կարդինալից սրա գլուխը խնդրեց։

— Ինչպե՜ս, իմ գլո՞ւխը խնդրեց,— գոչեց դ’Արտանյանը վախից սփրթնելով։

— Այդ սուրբ ճշմարտություն է,— վրա բերեց Պորտոսը,— ես ինքս լսեցի իմ ականջներով։

— Ես նույնպես,— ասաց Արամիսը։

— Եթե այդպես է, անօգուտ բան է պայքարը շարունակել,— ասաց դ’Արտանյանը հուսահատությամբ ձեռքը ցած թողնելով։— Ավելի լավ է մի գնդակ արձակեմ ճակատիս և ամեն ինչին վերջ տամ։

— Դա վերջին հիմարությունն է, որին կարելի է դիմել,— ասաց Աթոսը,— չէ՞ որ դա միակ անուղղելի միջոցն է։

— Բայց ինձ համար անխուսափելի է կործանումը, քանի որ այդպիսի հզոր թշնամիներ ունեմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Նախ՝ Մենգի անծանոթը, ապա՝ դը Վարդը, որին ես սուսերի երեք հարված եմ հասցրել, հետո' միլեդին, որի գաղտնիքը ես պատահաբար բաց եմ արել և, վերջապես, կարդինալը, որին խանգարել եմ վրեժ լուծել։

— Է՛, շա՞տ են որ դրանք. ընդամենը չորս հոգի,— ասաց Աթոսը։— Մենք ևս չորս ենք. նշանակում է՝ մեկին մեկ... Գրողը տանի, Գրիմոյի տված նշաններից երևում է, որ հիմա մենք շատ ավելի մեծ թվով թշնամիների հետ պիտի գործ ունենանք... Ի՞նչ է պատահել, Գրիմn, նկատի ունենալով դրության լրջությունը՝ ես ձեզ թույլ եմ տալիս խոսել, բարեկամս, միայն թե խնդրում եմ շատախոս չլինել։ Ի՞նչ եք տեսնում դուք։

— Ջոկատ։

— Քանի՞ հոգի։

— Քսան։

— Ովքե՞ր են։

— Տասնվեց հող փորողներ և չորս զինվոր։

— Քանի՞ քայլ են հեռու այստեղից։

— Հինգ հարյուր։

— Լավ, մենք դեռ կարող ենք ուտել այս հավը և մի֊մի բաժակ խմել քո կենացը, դ’Արտանյան։

— Քո կենա՜ցը,— վրա բերին Պորտոսն ու Արամիսը։

— Է՛հ, թող այդպես լինի, իմ կենացը։ Միայն չեմ կարծում, թե ձեր ցանկությունները մեծ օգուտ կբերեն ինձ։

— Մի՛ վհատվիր,— ասաց Աթոսը։— Ալլահը մեծ է, ինչպես ասում են Մահմեդի հետևորդները, և ապագան նրա ձեռքում է։

Իր բաժակը ցամաքեցնելով և կողքին դնելով՝ Աթոսը ծուլորեն վեր կացավ, վերցրեց առաջին իսկ ձեռքն ընկած հրացանը և մոտեցավ հրակնատին։

Պորտոսը, Արամիսն ու դ’Արտանյանը հետևեցին նրա օրինակին, իսկ Գրիմոն հրաման ստացավ կանգնել չորս ընկերների հետևում և կրակած հրացանները նորից լցնել։

Քիչ անց՝ ջոկատը երևաց։ Նա քայլում էր խրամատի երկարությամբ, որը հաղորդակցության միակ ուղին էր բաստիոնի ու քաղաքի միջև։

— Գրողը տանի, արժե՞ր, որ մենք անհանգստանայինք բահերով, թիերով ու քլունգներով զինված մի երկու տասնյակ քաղաքացիների պատճառով,— ասաց Աթոսը։— Բավական էր, որ Գրիմոն նրանց նշան աներ, թե՛ հեռու կորեք, և ես համոզված եմ, որ նրանք մեզ հանգիստ կթողնեին։

— Կասկածում եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Նրանք շատ վճռականորեն են քայլում մեր կողմը։ Բացի այդ, քաղաքացիներին ուղեկցում են հրացաններով զինված բրիգադիրը և չորս զինվոր։

— Այդ նրա համար են այդպես քաջ ձևանում, որովհետև դեռ մեզ չեն տեսել,— առարկեց Աթոսը։

— Խոստովանում եմ, ազնիվ խոսք, ես չէի ուզի կրակել այդ խեղճ քաղաքացիների վրա,— ասաց Արամիսը։

— Վատ է այն քահանան, որը խղճում է հերետիկոսներին,— ասաց Պորտոսը։

— Իսկապես, Արամիսն իրավացի է,— համաձայնեց Աթոսը,— հիմա ես կգնամ և կնախազգուշացնեմ նրանց։

— Ո՞ւր է տանում ձեզ սատանան,— փորձեց կանգնեցնել նրան դ’Արտանյանը։— Ձեզ կգնդակոծեն, բարեկամս։

Սակայն Աթոսը ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց այդ նախազգուշացման վրա և բարձրացավ պատի մեջ բացված անցքը։ Մի ձեռքով հրացանը բռնած, մյուսով՝ գլխարկը, նա դիմեց զինվորներին և հող փորողներին, որոնք նրա անակնկալ լույս ընկնելուց զարմացած կանգ առան բաստիոնից մի հիսուն քայլ հեռավորության վրա։

— Պարոնա՛յք,— հարգալից ողջույնով ձայն տվեց Աթոսը,— ես և իմ մի քանի ընկերները հենց հիմա նախաճաշում ենք բաստիոնում։ Իսկ դուք ինքներդ գիտեք, ի՛նչը կարող է լինել ավելի անհաճո, քան երբ ձեզ անհանգստացնում են նախաճաշի ժամանակ։ Ուստի խնդրում ենք ձեզ, եթե դուք անպայման պիտի լինեք այստեղ, սպասել, մինչև մենք նախաճաշը վերջացնենք հետո գալ, և կամ, որ ամենից ավելի լավ կլինի, խելքի գալ, թողնել խռովարարներին և բարեհաճել մեզ հետ միասին ֆրանսիական թագավորի կենացը խմել։

— Զգուշացե՛ք, Աթոս,— գոռաց դ’Արտանյանը։— Մի՞թե չեք տեսնում, որ նշան են բռնում ձեզ։

— Տեսնում եմ, տեսնում,— պատասխանեց Աթոսը,— բայց այդ քաղքենիները շատ վատ կրակող են և չեն կարող ինձ գնդակ դիպցնել։

Իսկապես, հենց այդ րոպեին չորս կրակոց լսվեց, բայց գնդակները շրմփացին կողքի քարերին, ոչ մեկն Աթոսին չդիպավ։

Նույն վայրկյանին ի պատասխան որոտացին չորս կրակող, որոնք ավելի լավ էին ուղղված, քան հարձակվողների կրակոցները, երեք զինվոր ընկան սպանված, իսկ մեկ հող փորող վիրավորված էր։

— Գրիմո՛, տուր մյուս հրացանը,— հրամայեց Աթոսն առանց տեղից ցած իջնելու։

Գրիմոն իսկույն հրամանը կատարեց։ Աթոսի երեք ընկերները նորից լցրին հրացանները։ Առաջին համազարկին հետևեց երկրորդը. բրիգադիրը և երկու հող փորողները տեղն ու տեղն սպանվեցին, իսկ մյուսները փախուստի դիմեցին։

— Առա՜ջ, պարոննե՛ր, գրոհի,— գոչեց Աթոսը։

Չորս ընկերները դուրս նետվեցին բերդի պատերից, վազեցին մինչև կռվի դաշտը, վերցրին չորս հրացանն ու բրիգադիրի նիզակը, վստահ լինելով, որ փախստականները մինչև քաղաք հասնելն այլևս կանգ չեն առնի, ավարը վերցրած՝ վերադարձան բաստիոն։

— Լցրեք հրացանները, Գրիմո՛,— հրամայեց Աթոսը։— Իսկ մենք, պարոններ, վերսկսենք մեր նախաճաշը և շարունակենք մեր խոսակցությունը։ Ինչի՞ վրա կանգ առանք։

— Ես հիշում եմ,— ասաց դ’Արտանյանը, որը խիստ մտահոգված էր, թե ուր պետք է գնացած լինի միլեդին։— Դուք ասում էիք, որ միլեդին հեռացել է Ֆրանսիայի ափերից։

— Նա գնացել է Անգլիա,— լրացրեց Աթոսը։

— Իսկ ի՞նչ նպատակով։

— Նպատակ ունենալով սպանել Բեկինգհեմին կամ որևէ մարդասպան ուղարկել նրան սպանելու։

Դ’Արտանյանը զարմանքի և ցասումի ճիչ արձակեց։

— Ի՜նչ ստորություն,— գոչեց նա։

— Է՛, ինչ վերաբերում է նրան, հավատացեք, ես ամենևին չեմ անհանգստանում,— ասաց Աթոսը։— Հիմա, Գրիմո,— շարունակեց նա դառնալով իր ծառային,— քանի որ հրացաններն արդեն լցրել եք, վերցրեք բրիգադիրի նիզակը, անձեռոցիկը կապեցեք ծայրին և խրեցեք մեր բաստիոնի աշտարակի գլուխը, որպեսզի այդ խռովարար լարոշելցիներն իմանան, որ գործ ունեն թագավորի քաջ ու հավատարիմ զինվորների հետ։

Գրիմոն անտրտունջ հնազանդվեց։ Մի րոպե անց՝ մեր չորս ընկերների գլխավերևում ծածանվեց սպիտակ գրոշը։ Ծափահարությունների մի որոտ դիմավորեց նրանց. ճամբարի կեսը հավաքվել էր հողաթմբի վրա։

— Ինչպե՜ս,— նորից խոսեց դ’Արտանյանը,— մի՞թե ձեզ չի անհանգստացնում, որ նա կսպանի Բեկինգհեմին կամ մարդ կուղարկի սպանելու։ Չէ՞ որ դուքսը մեր բարեկամն է։

— Դուքսը անգլիացի է, դուքսը կռվում է մեր դեմ։ Թող նա ինչ ուզում է անի դքսին. դա ինձ այնքան քիչ է զբաղեցնում, որքան մի դատարկ շիշը։— Եվ Աթոսը մի կողմ շպրտեց շիշը, որի պարունակությունը հենց նոր մինչև վերջին կաթիլը լցրել էր իր բաժակը։

— Ո՛չ, սպասեք,— ասաց դ’Արտանյանը,— ես Բեկինգհեմին բախտի քմահաճույքին չեմ թողնի։ Նա մեզ հիանալի ձիեր նվիրեց։

— Իսկ գլխավորը՝ հիանալի թամբեր,— վրա բերեց Պորտոսը, որի թիկնոցի վրա այդ պահին փայլփլում էր իր թամբի տրեզը։

— Բացի այդ, աստված մեղավորի դարձն է ուզում և ոչ թե նրա մահը,ասաց Արամիսը։

— Ամմե՜ն,— եզրափակեց Աթոսը։— Մենք դրան կվերադառնանք հետո, եթե ձեզ հաճելի կլինի։ Իսկ այն ժամանակ ես ամենից ավելի մտահոգված էի, և վստահ եմ, որ դուք ինձ կհասկանաք, դ’Արտանյան, մտահոգված էի նրանով, որ այդ կնոջից խլեմ այն արտոնագիրը, որ նա պոկել էր կարդինալից և որի օգնությամբ ուզում էր անպատիժ կերպով ազատվել ձեզնից, գուցե և բոլոր չորսիցս։

— Այդ ի՛նչ է, դև՞ է նա, թե՛ ինչ,— վրդովվեց Պորտոսը իր պնակը մեկնելով Արամիսին, որը տապական էր կտրտում։

— Իսկ այդ թուղթը,— հարցրեց դ’Արտանյանը,— այդ արտոնագիրը մնաց նրա մո՞տ։

— Ո՛չ, այն անցավ իմ ձեռքը, բայց չեմ կարող ասել, թե այդ հեշտությամբ կատարվեց։

— Թանկագի՜ն Աթոս,— զգացված գոչեց դ’Արտանյանը,— ես արդեն հաշիվը կորցրել եմ, թե քանի անգամ իմ կյանքով պարտական եմ ձեզ։

— Ուրեմն դու մեզնից բաժանվեցիր, որպեսզի ներկայանաս նրա՞ն,— հարցրեց Արամիսը։

— Ճիշտ այդպես։

— Եվ կարդինալի տված թուղթը ձեզ մո՞տ է,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ահա այն,— պատասխանեց Աթոսը և իր թիկնոցի գրպանից հանեց թանկագին թուղթը։

Դ’Արտանյանը դողդոջուն ձեռքերով բացեց այն, նույնիսկ չփորձելով թաքցնել իրեն բռնած դողը, և կարդաց.

«Այն, ինչ արել է սույնը ներկայացնողը, արել է իմ հրամանով և պետության բարօրության համար։ ։։։։։։։։։։5 դեկտեմբերի 1628թ. Ռիշելիե»։

— Այո, իսկապես որ,— ասաց Արամիսը,— այդ մեղքերի թողություն է բոլոր կանոններով։

— Հարկավոր է պատառոտել այս թուղթը,— ասաց դ’Արտանյանը, որին թվում էր, թե իր մահվան դատավճիռն է կարդում։

— Ո՛չ, ընդհակառակն, հարկավոր է աչքի լույսի պես պահել այն,— առարկեց Աթոսը։— Ես այս թուղթը ոչ ոքի չեմ տա, թեկուզ ոսկու մեջ թաղեն ինձ։

— Իսկ ի՞նչ կանի հիմա միլեդին,— հարցրեց երիտասարդը։

— Նա երևի կգրի կարդինալին,— անփույթ տոնով պատասխանեց Աթոսը,— որ մի անիծյալ հրացանակիր, Աթոս անունով, խլել է իրենից արտոնագիրը։ Այդ նույն նամակում նա կարդինալին խորհուրդ կտա ազատվել նաև այդ հրացանակրի երկու ընկերներից՝ Պորտոսից ու Արամիսից։ Կարդինալը կհիշի, որ դրանք հենց այն մարդիկն են, որոնց ինքը միշտ հանդիպում է իր ճանապարհին, և ահա մի գեղեցիկ օր նա կհրամայի ձերբակալել դ’Արտանյանին, և որպեսզի նա մենակ չտխրի, մեզ էլ կուղարկի Բաստիլ նրան ընկերություն անելու։

— Դու ինչ֊որ մռայլ կատակ ես անում, սիրելի բարեկամ,— ասաց Պորտոսը։

— Ես ամենևին կատակ չեմ անում,— ասաց Աթոսը։

— Բայց դու գիտե՞ս,— ասաց Պորտոսը,— այդ նզովյալ միլեդիի վիզը ոլորելը ավելի քիչ մեղք է, քան այս խեղճ հուգենոտներին սպանելը, որոնց հանցանքը միայն այն է, որ նրանք ֆրանսերեն են երգում նույն սաղմոսները, ինչ մենք երգում ենք լատիներեն։

— Ի՞նչ կասի դրա մասին մեր աբբատը,— հանգիստ հարցրեց Աթոսը։

— Կասեմ, որ բաժանում եմ Պորտոսի կարծիքը,— պատասխանեց Արամիսը։

— Ես՝ առավել ևս,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Բարեբախտաբար հիմա նա հեռու է,— շարունակեց Պորտոսը։— Խոստովանում եմ, նա ինձ շատ պիտի նեղեր, եթե այստեղ լիներ։

— Անգլիայում լինելով էլ նա ինձ նեղում է այնպես, ինչպես եթե Ֆրանսիայում լիներ,— ասաց Աթոսը։

— Նա ինձ նեղում է ամենուրեք,— եզրակացրեց դ’Արտանյանը։

— Բայց քանի որ նա քո ձեռքն էր ընկել, ինչո՞ւ դու նրան չխեղդեցիր, ինչո՞ւ չկախեցիր,— հարցրեց Պորտոսը։— Չէ՞ որ միայն մեռելներն են, որ չեն վերադառնում։

— Դուք այդպե՞ս եք կարծում,— պատասխանեց Աթոսը մռայլ ժպիտով, որի նշանակությունը հասկանալի էր միայն դ’Արտանյանին։

— Իմ մեջ մի լավ միտք ծագեց,— հայտարարեց դ’Արտանյանը։

— Ասացեք,— վրա բերին հրացանակիրները։

— Ի զե՜ն,— գոչեց Գրիմոն։

Երիտասարդները վեր թռան ու վերցրին հրացանները։

Այս անգամ մոտենում էր քսան թե քսանհինգ մարդուց բաղկացած մի փոքրիկ ջոկատ, բայց արդեն հող փորողներ չէին, այլ կայազորի զինվորներ։

— Չվերադառնա՞նք արդյոք ճամբար,— առաջարկեց Պորտոսը,— կարծում եմ՝ մեր ուժերը հավասար չեն։

— Այդ անկարելի է երեք պատճառով,— պատասխանեց Աթոսը։— Առաջինն այն է, որ մենք նախաճաշը չենք վերջացրել, երկրորդը՝ որ դեռ մենք կարևոր բաների մասին պիտի խոսենք և երրորդ պատճառն այն է, որ դեռ տասը րոպե կա նշանակված ժամից։

— Բայց անհրաժեշտ է կռվի պլան կազմել,— ասաց Արամիսը։

— Պլանը շատ պարզ է,— ասաց Աթոսը։— Հենց որ թշնամին մի կրակոցի հեռավորության վրա լինի, մենք կրակ կբացենք։ Եթե նա շարունակի հարձակվել, մենք նորից կկրակենք և այդպես այնքան կշարունակենք, քանի դեռ հրացանները լցնելու բան կա։ Եթե ողջ մնացածները շարունակեն գրոհել, կթողնենք, որ իջնեն փոսը, և նրանց գլխին շուռ կտանք այն պատի բեկորը, որը մի հրաշքով կանգուն է մնացել։

— Կեցցե՛ս,— գոչեց Պորտոսը։— Դու իսկ և իսկ զորավար լինելու համար ես ծնվել, Աթոս, և կարդինալը, թեկուզ և նա իրեն զինվորական հանճար է կարծում, ոչինչ է քո համեմատությամբ։

— Պարոննե՛ր, խնդրում եմ երկուսով մեկ նշանի չկրակեք,— նախազգուշացրեց Աթոսը։— Թող յուրաքանչյուրը ճիշտ նշան բռնի մեկ հակառակորդի վրա։

— Ես նշան եմ բռնել իմ դիմացինին,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ես էլ իմին,— ասաց Պորտոսը։

— Ես idem^[131],— արձագանքեց Արամիսը։

— Կրա՜կ,— հրաման տվեց Աթոսը։

Չորս կրակոցը միաձուլվեցին իրար, և չորս զինվոր ցած ընկան։

Իսկույն թմբուկը խփեցին, և ջոկատը սկսեց գրոհել վազքով։

Կրակոցները հաջորդում էին իրար, բոլորն էլ նույնքան դիպուկ։ Բայց լարոշելցիները, ասես իմանալով մեր բարեկամների սակավաթիվ լինելը, արդեն ցրիվ շարքով շարունակում էին առաջ շարժվել։

Երեք կրակոցից էլի երկու մարդ ընկան, բայց և այնպես ողջ մնացածները քայլերը չէին դանդաղեցնում։

Մինչև Բաստիոն հասան տասներկու թե տասնհինգ մարդ։ Վերջին համազարկը դիմավորեց նրանց, սակայն այդ էլ չկանգնեցրեց. նրանք պառկեցին փոսի մեջ և արդեն ուզում էին անցքի միջով ներս խցկվել։

— Դե՛հ, բարեկամնե՛րս,— ասաց Աթոսը,— մեկ հարվածով վերջ տանք սրանց. դեպի պա՜տը։

Չորս ընկերները Գրիմոյի հետ միասին սկսեցին հրացանների փողերով հրել խարխլված պատի մի մեծ կտոր, որը հազիվ կանգուն էր մնացել։ Պատը թեքվեց և իր հիմքից անջատվելով՝ խլացուցիչ դղրդոցով ընկավ փոսը։ Մի զարհուրելի ճիչ լսվեց, փոշու ամպ բարձրացավ երկինք և ամեն ինչ վերջացավ։

— Դե՛հ, ինչպե՞ս, բոլորի՞ն ճզմեցինք,— հարցրեց Աթոսը։

— Այո, ազնիվ խոսք, կարծես բոլորին,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ո՛չ,— ասաց Պորտոսը,— ահա երկու թե երեք հոգի փախչում են վիրավորված։

Իսկապես, այդ թշվառականներից երեք֊չորս հոգի արնաշաղախ ու վիրավոր հաղորդանցքով փախչում էին դեպի քաղաք։ Դա էր մնացել ուղարկված ջոկատից։

Աթոսը նայեց ժամացույցին։

— Պարոննե՛ր,— ասաց նա,— արդեն մի ժամ է, ինչ մենք այստեղ ենք. և արդեն գրազը տարել ենք։ Բայց պետք է լավ խաղացողներ լինել, բացի այդ, դ’Արտանյանը դեռ իր միտքը չի հայտնել մեզ։

Եվ հրացանակիրն իրեն հատուկ սառնասրտությամբ նստեց նախաճաշը վերջացնելու։

— Իմ մի՞տքը,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Այո, դուք ասում էիք, որ մի լավ բան եք մտածել,— պատասխանեց Աթոսը։

— Ախ, ճիշտ որ, հիշեցի, ես երկրորդ անգամ կգնամ Անգլիա և կներկայանամ Բեկինգհեմին։

— Դուք այդ չե՛ք անի, դ’Արտանյան,— սառն ասաց Աթոսը։

— Ինչո՞ւ։ Չէ՞ որ արդեն մի անգամ ես եղել եմ այնտեղ։

— Այո, բայց այն ժամանակ պատերազմ չկար, այն ժամանակ Բեկինգհեմը մեր դաշնակիցն էր, ոչ թե թշնամին։ Այն, ինչ դուք ուզում եք անել, դավաճանություն կհամարեն։

Դ’Արտանյանը հասկացավ, որ այդ առարկությունը համոզիչ է և լռեց։

— Կարծեմ ես մի լավ բան եմ մտածել,— ասաց Պորտոսը։

— Լսենք ինչ է մտածել Պորտոսը,— առաջարկեց Արամիսը։

— Ես պարոն դը Տրևիլից արձակուրդ կխնդրեմ մի որևէ պատրվակով, որ կհնարեք դուք, ես այդպիսի բաների վարպետ չեմ։ Միլեդին ինձ չի ճանաչում, և ես կարող եմ առանց կասկած հարուցելու մտնել նրա մոտ։ Իսկ երբ այդ գեղեցկուհուն գտա, իսկույն կխեղդեմ։

— Դե՜հ, ի՛նչ կա որ... գուցեև ես կհամաձայնեմ Պորտոսի առաջարկությունն ընդունելու,— ասաց Աթոսը։

— Ֆո՛ւ, սպանել մի կնո՜ջ,— դժգոհեց Արամիսը։— Ո՛չ, ա՛յ, իմ գլխում ամենաճիշտ միտքը ծագեց։

— Ասացե՛ք, Արամիս, ի՞նչ միտք ծագեց ձեր գլխում,— հարցրեց Աթոսը, որ մեծ հարգանք էր տածում երիտասարդ հրացանակրին։

— Հարկավոր է թագուհուն նախազգուշացնել։

— Ա՜խ , իսկապես որ,— բացականչեցին Պորտոսն ու դ’Արտանյանը և վերջինս ավելացրեց.— Իմ կարծիքով մենք գտել ենք ճիշտ միջոցը։

— Նախազգուշացնել թագուհո՜ւն,— կրկնեց Աթոսը։— Իսկ ինչպե՞ս կարող ենք անել այդ։ Մի՞թե մենք կապեր ունենք արքունիքում։ Մի՞թե մենք կարող ենք որևէ մեկին ուղարկել Փարիզ, այնպես, որ այդ հայտնի չդառնա ամբողջ ճամբարին։ Այստեղից Փարիզ հարյուր քառասուն լյո ճանապարհ է. դեռ մեր նամակը Անժեր չհասած՝ մեզ արդեն բանտ կնստեցնեն։

— Ինչ վերաբերում է նրան, թե ինչպես վստահելի ճանապարհով նամակը հասցնել նորին մեծություն թագուհուն, այդ ես ինձ վրա եմ վերցնում,— կարմրելով ասաց Արամիսը։— Ես Տուրում ճանաչում եմ մի շատ ճարպիկ տիկնոջ։

Արամիսը Աթոսի դեմքին ժպիտ նկատելով լռեց։

— Ա՜յ քեզ բան, դուք դե՞մ եք այս առաջարկությանը, Աթոս,— զարմացավ դ’Արտանյանը։

— Ես բոլորովին չեմ մերժում այն,— պատասխանեց Աթոսը,— միայն ուզում էի Արամիսին ասել, որ նա ճամբարը թողնել չի կարող, իսկ մենք բացի մեզնից ուրիշ ոչ ոքի վրա հույս դնել չենք կսրող. մեր սուրհանդակի մեկնելուց հետո երկու ժամ չանցած՝ բոլոր կապուցինները, բոլոր լրտեսները, կարդինալի բոլոր արբանյակները անգիր կիմանան ձեր նամակը և այն ժամանակ կձերբակալեն ձե՛զ էլ ձեր ճարպիկ տիկնոջն էլ։

— Էլ չխոսենք նրա մասին,— ավելացրեց Պորտոսը,— որ թագուհին Բեկինգհեմին կփրկի, բայց մեզ չի փրկի։

— Պարոննե՛ր, այն, ինչ ասաց Պորտոսը, զուրկ չէ առողջ դատողությունից,— հաստատեց դ’Արտանյանը։

— Օհո՜, այն ի՞նչ է կատարվում քաղաքում,— հարցրեց Աթոսը։

— Տագնապի ազդանշան են տալիս։

Ընկերները ականջ դրին, իսկապես թմբկահարության ձայնը նրանց էր հասնում։

— Այ, կտեսնեք, նրանք մի ամբողջ գունդ կուղարկեն մեր դեմ,— ասաց Աթոսը։

— Ի՞նչ է, մտադիր եք ամբողջ գնդի դե՞մ կանգնել,— հարցրեց Պորտոսը։

— Ինչո՞ւ չէ,— պատասխանեց հրացանակիրը,— ես ինձ շատ լավ եմ զգում, և մի ամբողջ բանակի դեմ կկանգնեի, եթե միայն մենք էլի մի դյուժին շշերի պաշար լինեինք վերցրած։

— Ազնիվ խոսք, թմբկահարության ձայնը մոտենում է,— նախազգուշացրեց դ’Արտանյանը։

— Թող մոտենա,— ասաց Աթոսը,— այս տեղից մինչև քաղաք քառորդ ժամից ավելի ճանապարհ է, հետևապես՝ քաղաքից այստեղ էլ նույնքան ժամանակ հարկավոր կլինի։ Այդքան ժամանակ մեզ բավական է մի որևէ որոշում ընդունելու համար։ Եթե մենք այստեղից գնանք, այլևս ոչ մի տեղ խոսակցության համար այսպիսի հարմար տեղ չենք գտնի։ Եվ գիտե՞ք, պարոններ, հենց հիմա իմ գլխում մի հիանալի միտք ծագեց։

— Դե ասացեք։

— Թույլ տվեք նախ անհրաժեշտ կարգադրություններ անել Գրիմոին։

Աթոսը ձեռքի նշանով մոտ կանչեց իր սպասավորին և բաստիոնում ընկած մեռելները ցույց տալով հրամայեց.

— Գրիմո, վերցրեք այս պարոններին, դեմ տվեք պատին, գլխներին գլխարկներ դրեք և հրացանները տվեք ձեռքները։

— Օ՜, մեծ մարդ,— գոչեց դ’Արտանյանը,— ես ձեզ հասկանում եմ։

— Դուք հասկանո՞ւմ եք,— հարցրեց Պորտոսը։

— Իսկ դո՞ւ, Գրիմո, հասկանո՞ւմ ես,— հարցրեց Արամիսը։

Գրիմոն դրական նշան արեց։

— Այդ է այն ամենը, ինչ պահանջվում է,— եզրակացրեց Աթոսը։— Վերադառնանք իմ մտքին։

— Բայց ես շատ կուզենայի իմանալ, թե սրա էությունն ինչ է,— շարունակեց պնդել Պորտոսը։

— Դրա կարիքը չկա։

— Այո՛, այո՛, լսենք Աթոսին,— միաբերան ասացին դ’Արտանյանը և Արամիսը։

— Այդ միլեդին, այդ կինը, այդ նողկալի արարածը, այդ դևը, ինչպես կարծեմ դուք ասում էիք, դ’Արտանյան, մի տեգր ունի։

— Այո, ես նույնիսկ լավ եմ ճանաչում նրան և կարծում եմ, որ նա այնքան էլ լավ չի տրամադրված դեպի իր հարսը։

— Դա վատ չէ,— ասաց Աթոսը,— իսկ եթե ատեր նրան, ավելի լավ կլիներ։

— Այդ դեպքում հանգամանքները միանգամայն համապատասխանում են մեր ցանկություններին։

— Բայց ես շատ կուզենայի հասկանալ, թե ինչ է անում Գրիմոն,— կրկնեց Պորտոսը։

— Լռեցեք, Պորտո՛ս,— ընդհատեց նրան Արամիսը։

— Ի՞նչ է նրա տեգոր անունը։

— Լորդ Վինտեր։

— Որտե՞ղ է հիմա նա։

— Հենց պատերազմի լուրը տարածվեց, նա վերադարձավ Լոնդոն։

— Հենց այդպիսի մարդ էլ հարկավոր է մեզ,— շարունակեց Աթոսը։— Հենց նրան է, որ պետք է նախազգուշացնել։ Մենք նրան իմաց կտանք, որ իր հարսը պատրաստվում է մեկին սպանել, և կխնդրենք աչքից բաց չթողնել նրան։ Հույս ունեմ, որ Լոնդոնում կա մի որևէ ուղղիչ հիմնարկություն, ինչպիսին է սուրբ Մագթաղինացու ապաստանը կամ ապաշխարող անառակների տունը։ Նա կհրամայի այնտեղ պահել իր հարսին, և ահա այն ժամանակ մենք կարող ենք հանգիստ լինել։

— Այո,— համաձայնեց դ’Արտանյանը,— այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա այնտեղից դուրս չի պրծել։

— Դուք, իսկապես, խիստ շատ բան եք պահանջում, դ’Արտանյան,— ասաց Աթոսը,— ես ձեզ ասացի այն ամենը, ինչ կարողացել էի մտածել. այլևս ուրիշ միտք չունեմ, այդպես էլ իմացեք։

— Իսկ ես գտնում եմ,— իր կարծիքն ասաց Արամիսը,— որ ամենից լավն այն կլինի, եթե մենք տեղեկացնենք և՛ թագուհուն, և՛ լորդ Վինտերին։

— Այո, բայց մենք նամակներն ո՞ւմ հետ կուղարկենք Տուր և Լոնդոն։

— Ես Բազենի համար երաշխավորում եմ,— ասաց Արամիսը։

— Իսկ ես՝ Պլանշեի,— հայտարարեց դ’Արտանյանը։

— Իսկապես,— վրա բերեց Պորտոսը,— եթե մենք չենք կարող ճամբարը թողնել, ապա մեր ծառաներին այդ չի արգելվում։

— Միանգամայն ճիշտ է,— հաստատեց Արամիսը,— և հենց այսօր մենք նամակներ կգրենք, փող կտանք նրանց, և նրանք ճանապարհ կընկնեն։

— Փող կտաք նրա՞նց,— հարցրեց Աթոսը,— բայց մի՞թե դուք փող ունեք։

Չորս ընկերներն իրար նայեցին, և նրանց դեմքերը, որ սկսել էին պայծառանալ, նորից մռայլվեցին։

— Նայեցեք,— ձայն տվեց դ’Արտանյանը,— ես սև ու կարմիր կետեր եմ տեսնում, ահա, շարժվում են։ Իսկ դուք, Աթոս, գնդի մասին էիք խոսում, բայց դա մի ամբողջ բանակ է։

— Այո, դուք իրավացի եք։ Ահա նրանք,— ասաց Աթոսը։— Ինչպես են դուր գալիս ձեզ այդ խորամանկները. գաղտագողի են գալիս, ո՛չ թմբուկ են զարկում, ո՛չ փող են փչում։ Իսկ դու արդեն վերջացրե՞լ ես, Գրիմո։

Գրիմոն դրական նշան արեց և ցույց տվեց մի դյուժին դիակներ, որոնց նա կանգնեցրել էր պատի երկարությամբ, ամենագեղեցիկ դիրքերով. ոմանք կանգնած էին հրացաններն ուսերին, ուրիշներն ասես նշան էին բռնում, իսկ ոմանք էլ մերկացրած սուսեր էին բռնել ձեռքներին։

— Կեցցե՛ս,— հավանություն տվեց Աթոսը,— ա՛յ, սա պատիվ է բերում քո երևակայությանը։

— Բայց և այնպես,— նորից սկսեց Պորտոսը,— ես շատ կուզենայի իմանալ, թե սա ինչի՛ համար է։

— Նախ եկեք գնանք այստեղից,— առաջարկեց դ’Արտանյանը,— իսկ հետո դու կհասկանաս։

— Սպասեցեք, պարոննե՛ր, սպասեցեք մի րոպե։ Ժամանակ տանք Գրիմոյին, որ սեղանը հավաքի։

— Օհո՜,— գոչեց Արամիսը։— Սև ու կարմիր կետերը նկատելիորեն մեծանում են, և ես միանում եմ դ’Արտանյանի կարծիքին. ինձ թվում է, մենք չպետք է ժամանակ կորցնենք, այլ հարկավոր է շուտ վերադառնալ ճամբար։

— Այո, հիմա ես էլ նահանջելու դեմ ոչինչ չունեմ,— ասաց Աթոսը։— Մենք գրազ էինք եկել մեկ ժամով, բայց արդեն մեկ ու կես ժամ է այստեղ ենք։ Հիմա արդեն ոչ ոք մեզ ոչինչ ասել չի կարող։ Գնա՛նք պարոննե՛ր, գնա՛նք։

Գրիմոն արդեն նախաճաշի մնացորդները զամբյուղն էր լցրել, ձեռքն առել ու առաջ էր վազում։

Չորս ընկերները դուրս եկան նրա հետևից և արդեն մի տասը քայլ էին արել, երբ հանկարծ Աթոսը գոչեց.

— Է՛, գրողը տանի, այս ի՞նչ ենք անում մենք, պարոննե՛ր։

— Որևէ բա՞ն ես մոռացել,— հարցրեց Արամիսը։

— Իսկ դրո՞շը։ Գրողը տանի, չի՛ կարելի դրոշը թշնամուն թողնել, եթե նույնիսկ դա սովորական անձեռոցիկ է։

Աթոսը նետվեց բաստիոն, բարձրացավ աշտարակ և դրոշը վերցրեց, բայց որովհետև լարոշելցիներն արդեն մոտեցել էին կրակոցի հեռավորության չափ, մահացու կրակ բաց արին այն մարդու վրա, որն ասես զվարճության համար իրեն գնդակների տակ էր դրել։

Բայց Աթոսը կարծես կախարդված լիներ, գնդակները սուլելով անցնում էին կողքով, և ոչ մեկը չդիպավ նրան։

Աթոսը թիկունքը դարձրեց քաղաքի պաշտպանների կողմը և դրոշը թափահարելով ողջունեց ճամբարի պաշտպաններին։ Երկու կողմերից բարձր աղաղակներ լսվեցին. մի կողմից կատաղության ճիչեր, մյուս կողմից՝ ցնծության։

Առաջին համազարկին հաջորդեց երկրորդը, և երեք գնդակ անձեռոցիկը ծակծկելով իսկական դրոշ դարձրին այն։

Ամբողջ ճամբարը գոռում էր.

— Իջե՜ք, իջե՜ք։

Աթոսը ցած իջավ։ Անհանգիստ սպասող ընկերները ուրախուրախ դիմավորեցին նրան։

— Գնա՛նք, Աթո՛ս, գնա՛նք,— շտապեցնում էր դ’Արտանյանը,— արագացնենք մեր քայլերը։ Հիմա, երբ արդեն մենք ամեն բան մտածել ու որոշել ենք, բացի նրանից, թե որտեղից պիտի դրամ գտնենք, հիմար բան կլիներ, եթե մեզ սպանեին։

Բայց Աթոսը շարունակում էր գնալ հանդիսավոր քայլով, չարձագանքելով ընկերների հորդորանքներին, և սրանք, տեսնելով, որ համոզելն ավելորդ է, իրենք էլ իրենց քայլերը հարմարեցրին նրան։

Գրիմոն ու իր զամբյուղը շատ էին առաջ անցել, և արդեն գնդակները նրանց հասնել չէին կարող։

Մի րոպե անց՝ կատաղի կրակոցներ լսվեցին։

— Այս ի՞նչ է նշանակում, n՞ւմ վրա են կրակում նրանք,— զարմացավ Պորտոսը։— Ես պատասխան կրակոցի սուլոցներ չեմ լսում և այնտեղ մարդ չեմ տեսնում։

— Նրանք կրակում են մեր մեռելների վրա,— բացատրեց Աթոսը։

— Բայց մեր մեռելները նրանց չեն պատասխանի։

— Հենց բանն էլ այդ է։ Այն ժամանակ նրանք կմտածեն, թե իրենց համար դարան է սարքված, կսկսեն խորհրդակցել, բանագնաց կուղարկեն, իսկ երբ, վերջապես, կհասկանան, թե ինչ է սարքված, արդեն մեզ վրա կրակել չեն կարող։ Ահա թե ինչու կարիք չկա շտապելու և կողի ծակոց վաստակելու։

— Ա՜, հիմա ես հասկանում եմ,— հիացմունքով ասաց Պորտոսը։

— Դե՛հ, փառք աստծո,— ասաց Աթոսը ուսերը թոթվելով։

Ֆրանսիացիները տեսնելով, որ չորս ընկերները մոտենում են հանդարտ քայլերով, ցնծագին աղաղակեցին։

Նորից կրակոցներ ճայթեցին, բայց այս անգամ գնդակները սկսեցին շրմփալ մեր բարեկամների կողքի քարերին և չարագույժ սուլել նրանց ականջներում։ Վերջապես լարոշելցիները բաստիոնը գրավեցին։

— Շատ վատ կրակողներ են,— ասաց Աթոսը։— Նրանցից քանիսի՞ն պառկեցրինք մենք, մեկ դյուժին։

— Եթե ոչ տասնհինգ։

— Իսկ քանիսի՞ն ճզմեցինք։

— Ութ կամ տասը հոգի։

— Եվ փոխարենը՝ ոչ մի չանգռվա՞ծք։ Բայց ոչ... Այս ի՞նչ է ձեր ձեռքը, դ’Արտանյան։ Արյո՞ւն։

— Դատարկ բան է,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Մոլորված գնդա՞կ է դիպել։

— Գնդակ էլ չի։

— Ի՞նչ է ուրեմն։

Մենք արդեն ասել ենք, որ Աթոսը դ’Արտանյանին սիրում էր որպես հարազատ որդու, այդ մռայլ, խստաբարո մարդը երբեմն զուտ հայրական հոգատարություն էր ցուցաբերում պատանու նկատմամբ։

— Չանգռվածք է,— բացատրեց դ’Արտանյանը։— Մատս ճզմվեց պատի քարի տակ և մատանու աչքը մաշկս չանգռեց։

— Ահա թե ինչ է նշանակում ադամանդ կրել, ողորմած պարոն,— արհամարհական տոնով նկատեց Աթոսը։

— Ա՜խ, ճիշտ որ, մատանու աչքն ադամանդ է,— գոչեց Պորտոսը։— Էլ ինչո՞ւ եք գանգատվում, թե փող չունենք, գրողը տանի։

— Այո, ճիշտ որ,— վրա բերեց Արամիսը։

— Բրա՛վո, Պորտո՛ս, այս անգամ իսկապես լավ միտք եկավ գլուխդ։

— Իհարկե,— ասաց Պորտոսը Աթոսի գովասանքից հպարտացած,— քանի որ կա ադամանդ, ուրեմն կարելի է այն ծախել։

— Բայց սա թագուհու ընծան է,— առարկեց դ’Արտանյանը։

— Ուրեմն՝ ավելի մեծ հիմք կա գործի գնելու այն,— ասաց Աթոսը,— որ թագուհու ընծան կփրկի նրա սիրեցյալին՝ Բեկինգհեմին, այդ միանգամայն արդարացի բան կլինի, իսկ որ այն կփրկի մեզ նրա բարեկամներին, միանգամայն բարոյական բան կլինի, ուստի և ադամանդը կծախենք։ Ի՞նչ է կարծում սրա մասին պարոն աբբատը։ Պորտոսի կարծիքը չեմ հարցնում, այն արդեն հայտնի է։

— Ես կարծում եմ,— կարմրատակելով ասաց Արամիսը,— քանի որ այդ մատանին սիրածից չի ստացվել, հետևապես սիրո գրավական չէ, դ’Արտանյանը կարող է ծախել այն։

— Սիրելի բարեկամս, դուք խոսում եք որպես բարեպաշտության մարմնացում։ Ուրեմն ձեր կարծիքով...

— ... պետք է ադամանդը ծախել,— պատասխանեց Արամիսը։

— Դե՛հ, լա՛վ,— ուրախ համաձայնեց դ’Արտանյանը։— Ադամանդը կծախենք, և այլևս դրա մասին չարժե խոսել։

Կրակոցները շարունակվում էին, բայց մեր բարեկամներն արդեն այնքան էին հեռու, որ գնդակները նրանց չէին հասնի, և լարոշելցիները կրակում էին միայն սրտները հովացնելու համար։

— Ճիշտ որ, լավ ժամանակին այդ միտքը ծագեց Պորտոսի գլխում, ահա մենք տեղ հասանք։ Ուրեմն, պարոններ, այլևս ոչ մի խոսք այս ամենի մասին։ Ահա նայում են մեզ, գալիս են մեզ ընդառաջ և հանդիսավոր ընդունելություն կսարքեն։

Իսկապես, ինչպես ասացինք, ամբողջ ճամբարը հուզված էր, ավելի քան երկու հազար մարդ ասես ներկայացման հանդիսատեսներ լինեին և դիտում էին չորս ընկերների հաջողությամբ ավարտված համարձակ ելույթը։ Այդ ելույթի իսկական դրդապատճառը, իհարկե, ոչ ոք չգիտեր։

Ճամբարի գլխին ողջույնների դժժոց էր կանգնած։

— Կեցցե՜ն գվարդիականները։ Կեցցե՜ն հրացանակիրները։

Պարոն դը Բյուզինյին առաջինը մոտեցավ, սեղմեց Աթոսի ձեռքը և խոստովանեց, որ գրազը տանուլ է տվել։ Դը Բյուզինյիից հետո մոտեցան դրագունն ու շվեյցարացին, իսկ նրանցից հետո էլ առաջ նետվեցին նրանց բոլոր ընկերները։ Շնորհավորանքներին, գրկախառնություններին, ողջույններին և լարոշելցիների հասցեին ուղղված անսպառ ծաղրին ու կատակներին վերջ չկար։ Այնպիսի աղմուկ բարձրացավ, որ կարդինալը կարծեց, թե խռովություն է սկսվել և իր գվարդիայի կապիտան Լա Ուդինիերին ուղարկեց իմանալու, թե ինչ է պատահել ճամբարում։

Ամբողջ պատահածը նրան պատմեցին ամենացնծագին արտահայտություններով։

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց կարդինալը, երբ Լա Ուդինիերը վերադարձավ։

— Բանն այն է, ձերդ պայծառափայլություն, որ երեք հրացանակիր ու մի գվարդիական գրազ են եկել պարոն դը Բյուզինյիի հետ, թե իրենք նախաճաշ կանեն Սեն Ժերվե բաստիոնում, և այդ նախաճաշի ժամանակ երկու ժամ դիմացել են թշնամու հարձակումներին և ինչքա՜ն լարոշելցիներ են սպանել։

— Դուք իմացա՞ք այդ հրացանակիրների անունները։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն։

— Ասացեք։

— Դրանք են պարոններ Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը։

— Էլի նույն երեք քաջերը,— ինքն իրեն ասաց կարդինալը։— Իսկ գվարդիականը։

— Պարոն դ’Արտանյանը։

— Դարձյալ նույն խորամանկ պատանին։ Ուղղակի անհրաժեշտ է, որ այդ չորս ընկերներն ինձ մոտ անցնեն ծառայության։

Երեկոյան կարդինալը պարոն դը Տրևիլի հետ զրուցելիս շոշափեց առավոտյան այդ քաջագործությունը, որն ամբողջ ճամբարում խոսակցության նյութ էր դարձել։ Պարոն դը Տրևիլը այդ արկածի մասին լսած լինելով հենց մասնակիցների բերանից, ամենայն մանրամասնությամբ պատմեց այն նորին սրբազնությանը, չմոռանալով նաև անձեռոցիկի էպիզոդը։

— Հիանալի է, պարոն դը Տրևիլ,— ասաց կարդինալը,— ուղարկեցեք ինձ, խնդրում եմ, այդ անձեռոցիկը, ես կհրամայեմ երեք ոսկեթել շուշան ասեղնագործել նրա վրա և այն որպես դրոշակ կհանձնեմ ձեր հրացանակիրներին։

— Ձերդ սրբազնություն, այդ անարդարություն կլինի գվարդիականների նկատմամբ,— առարկեց պարոն դը Տրևիլը,— չէ՞ որ դ’Արտանյանը իմ հրամանատարության ներքո չէ, այլ Դեզեսարի։

— Դե նրան վերցրեք ձեզ մոտ,— առաջարկեց կարդինալը։— Քանի որ այդ չորս քաջերն այդպես սիրում են իրար, արդարացի կլինի, որ միասին էլ ծառայեն։

Նույն երեկոյան պարոն դը Տրևիլը այդ հաճելի նորությունը հայտնեց երեք հրացանակիրներին ու դ’Արտանյանին և չորսին էլ հաջորդ օրը նախաճաշի հրավիրեց իր մոտ։

Դ’Արտանյանի ուրախությանը չափ չկար։ Ինչպես հայտնի է, նրա բաղձանքն էր հրացանակիր դառնալ։

Նրա երեք ընկերները նույնպես շատ էին ուրախացել։

— Ազնիվ խոսք, դու փայլուն մտքի տեր ես եղել,— ասաց դ’Արտանյանը Աթոսին,— և իրավացի էիր, մենք այնտեղ փառք ձեռք բերինք և միաժամանակ շատ կարևոր խոսակցություն ունեցանք...

— ... որը հիմա կարող ենք շարունակել առանց որևէ կասկած հարուցելու, չէ՞ որ այսուհետև մենք աստծո զորությամբ կարդինալիստի համբավ կունենանք։

Նույն երեկոյան դ’Արտանյանը գնաց պարոն Դեզեսարի մոտ՝ նրան իր հարգանքը մատուցելու և հայտնելու կարդինալի ցույց տված ողորմածությունը։

Երբ Դեզեսարը, որը շատ էր սիրում դ’Արտանյանին, այդ իմացավ, երիտասարդին իր օժանդակությունն առաջարկեց, ուրիշ գունդ փոխադրվելը մեծ ծախսերի հետ էր կապված, քանի որ պետք էր նոր հանդերձանք ձեռք բերել։

Դ՚Արտանյանը հրաժարվեց նրա օգնությունից, բայց հարմար առիթից օգտվելով՝ խնդրեց Դեզեսարից, որ նա պատվիրի գնահատել ադամանդը, և մատանին նրան տալովս խնդրեց դրամի վերածել այն։

Հաջորդ օրը առավոտյան ժամը ութին Դեզեսարի սպասավորը ներկայացավ դ’Արտանյանին և հանձնեց նրան մի տոպրակ ոսկի, որի մեջ կար յոթ հազար լիվր։

Դա թագուհու ադամանդի արժեքն էր։

XVIII. Ընտանեկան գործ

Աթոսը հարմար անուն գտավ` ընտանեկան գործ։ Ընտանեկան գործը կարդինալի իրավասության տակ չէր. ընտանեկան գործը ոչ ոքի չէր վերաբերում, ընտանեկան գործով կարելի էր զբաղվել նաև բոլորի աչքի առաջ։

Այսպես ուրեմն, Աթոսը անունը գտավ՝ ընտանեկան գործ։

Արամիսը հնարը գտավ՝ ուղարկել ծառաներին։

Պորտոսը միջոցը գտավ՝ ադամանդը վաճառել։

Միայն դ’Արտանյանն էր, որ չորսի մեջ ամենահնարագետը լինելով. ոչինչ չէր հնարել, բայց ճիշտն ասած՝ հենց միայն միլեդի անունը խառնում էր նրա բոլոր մտքերը։

Ա՜խ, ո՜չ, մենք սխալվում ենք. նա ադամանդի գնորդ գտավ։

Պարոն դը Տրևիլի մոտ նախաճաշի ժամանակ անբռնազբոսիկ ուրախություն էր տիրում։ Դ’Արտանյանը ներկայացել էր արդեն նոր համազգեստով. նա համարյա Արամիսի հասակին էր, իսկ որովհետև Արամիսին, որին, ինչպես հիշում է ընթերցողը, գրավաճառն առատորեն վարձատրել էր նրանից գնած պոեմի համար, և նա միանգամից ամեն ինչից երկու հատ էր պատվիրել, ապա նա մի ամբողջ լրիվ հանդերձանք զիջեց իր ընկերոջը։

Դ’Արտանյանը երանության գագաթին կլիներ, եթե նրա մտահայացքի առջև, ինչպես սև ամպը հորիզոնում, շարունակ ճոճվելիս չլիներ միլեդին։

Այդ նախաճաշից հետո ընկերները պայմանավորվեցին երեկոյան հավաքվել Աթոսի մոտ և այնտեղ ավարտել որոշած գործը։

Դ’Արտանյանն ամբողջ օրը շրջում էր ճամբարի փողոցներում՝ հպարտանալով իր հրացանակրի համազգեստով։

Երեկոյան նշանակված ժամին չորս ընկերները հավաքվեցին, մնում էր լուծելու միայն երեք հարց, ի՞նչ գրել միլեդիի տեգորը. ի՞նչ գրել Տուրի ճարպիկ տիկնոջը, ծառաներից որի՞ն հանձնարարել տանել նամակները։

Յուրաքանչյուրն իր ծառային էր առաջարկում, Աթոսը շեշտում էր Գրիմոյի համեստությունը, նշելով, որ Գրիմոն խոսում է միայն այն ժամանակ, երբ նրա տերը թույլ է տալիս բերանը բաց անել։ Պորտոսը գովաբանում էր Մուշկետոնի ուժը, ասելով, թե նա այնպիսի կազմվածք ունի, որ հեշտությամբ կարող է ծեծել սովորական հասակի չորս մարդու։ Արամիսը հույսը դնելով Բազենի ճարպկության վրա՝ գովաբանում էր իր թեկնածուին, իսկ դ’Արտանյանը ամբողջովին հույս դնելով Պլանշեի քաջության վրա՝ մատնանշում էր նրա դերը Բուլոնի կռվում։

Չորսն էլ երկար ժամանակ վիճում էին, թե որին առաջնություն տալ և այդ առթիվ արտասանում էին փայլուն ճառեր, որոնք մենք այստեղ մեջ չենք բերում, երկյուղ կրելով, թե դրանք շատ երկար կթվան։

— Դժբախտաբար,— ասաց Աթոսը,— հարկավոր է, որ մեր սուրհանդակն այդ բոլոր չորս հատկություններն էլ ունենա իր մեջ։

— Բայց որտե՞ղ գտնենք այդպիսի ծառա։

— Այդպիսի ծառա չի գտնվի,— համաձայնեց Աթոսը,— ես էլ գիտեմ։ Դրա համար էլ վերցրեք Գրիմոյին։

— Ո՛չ, Մուշկետոնին։

— Ավելի լավ է՝ Բազենին։

— Իսկ իմ կարծիքով՝ Պլանշեին։ Նա քաջ է և ճարպիկ. ահա արդեն երկու հատկություն չորսից։

— Պարոննե՛ր,— խոսեց Արամիսը,— գլխավորը, որ պետք է իմանայի ամենևին էլ այն չէ, թե մեր չորս ծառաներից ո՛րն է ավելի համեստ, ավելի ուժեղ, ավելի ճարպիկ կամ ավելի քաջ։ Գլխավորն այն է, թե նրանցից որն է ավելի շատ փողասեր։

— Շատ խելացի դիտողություն է,— ասաց Աթոսը։— Հարկավոր է նկատի ունենալ մարդկանց արատները, ոչ թե լավ կողմերը։ Պարոն աբբատ, դուք մեծ բարոյագետ եք։

— Իհարկե, այդ է գլխավորը,— շարունակեց Արամիսը։— Մեզ հարկավոր են մեր հանձնարարությունները կատարող հուսալի մարդիկ ոչ միայն նրա համար, որ հաջողության հասնեն, այլև որպեսզի անհաջողություն չկրեն։ Չէ՞ որ անհաջողության դեպքում ծառան չէ իր գլխով պատասխան տալու...

— Ցածր խոսեցեք, Արամիս,— ընդհատեց նրան Աթոսը։

— Դուք իրավացի եք... Ոչ թե ծառան, այլ տերը, նույնիսկ տերերն են պատասխան տալու։ Արդյո՞ք մեր ծառաներն այնքան են նվիրված մեզ, որ մեզ համար վտանգի ենթարկեն իրենց կյանքը։ Ո՛չ։

— Ազնիվ խոսք, ես համարյա երաշխավորում եմ Պլանշեի համար,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Դե ուրեմն, սիրելի բարեկամս, նրա անշահախնդիր նվիրվածությանն ավելացնենք մի շոշափելի գումար, որը նրան որոշ առավելություն կտա, և այն ժամանակ դուք կարող եք կրկնակի երաշխավորել նրա համար։

— Բայց և այնպես ձեզ կխաբեն,— ասաց Աթոսը, որը լավատես էր, երբ հարցը վերաբերում էր իրերին, և հոռետես էր, երբ խոսքը վերաբերում էր մարդկանց։— Նրանք կխոստանան ձեզ, որպեսզի փող ստանան, բայց ճանապարհին վախը կխանգարի նրանց գործել։ Հենց որ նրանց բռնեցին, կսկսեն սեղմել, իսկ որ սեղմեցին, նրանք ամեն ինչ կխոստովանեն։ Դե հո մենք երեխաներ չենք, գրողը տանի։ Անգլիա ընկնելու համար (Աթոսը ձայնն իջեցրեց) հարկավոր է անցնել ամբողջ Ֆրանսիան, որտեղ վխտում են կարդինալի լրտեսները։ Նավ նստելու համար հարկավոր է անցաթուղթ ունենալ, իսկ Լոնդոնի ճանապարհը գտնելու համար հարկավոր է անգլերեն իմանալ։ Ես կարծում եմ՝ սա շատ դժվար գործ է։

— Ամենևին էլ ոչ,— առարկեց դ’Արտանյանը, որը շատ էր ուզում, որ իրենց մտադրությունն իրականացվի։— Իմ կարծիքով, ընդհակառակը, հեշտ բան է։ Հասկանալի է, եթե լորդ Վինտերին նկարագրենք բոլոր սարսափներն ու կարդինալի բոլոր նողկալի...

— Կամա՜ց,— զգուշացրեց Աթոսը։

— ...ինտրիգները և պետական գաղտնիքները,— կիսաձայն շարունակեց դ’Արտանյանը, հետևելով Աթոսի խորհրդին,— հասկանալի է, մեզ բոլորիս ողջ֊ողջ անվահար կանեն, բայց, ի սեր աստծո, Աթոս, մի՛ մոռացեք, որ մենք, ինչպես դուք ասացիք, մենք նրան կգրենք ընտանեկան գործի մասին, մենք նրան կգրենք միայն, որ երբ միլեդին Լոնդոն հասնի, հնարավորություն չտա նրան, որ մեզ վնասի։ Ես մոտավորապես այսպիսի բովանդակությամբ նամակ կգրեմ նրան...

— Լսեք,— ասաց Արամիսը նախապես իր դեմքին քննադատական արտահայտություն տալով։

— «Ողորմած պարոն և սիրելի բարեկամ»...

— Հա՛֊հա՛, անգլիացուն կգրես «սիրելի բարեկամ»,— ընդհատեց նրան Աթոսը,— խոսք չունեմ, լավ սկիզբ է։ Կեցցե՞ս, դ’Արտանյան։ Հենց միայն այդ ձևով դիմելու համար ձեզ ոչ թե անվահար կանեն, այլ կքառատեն։

— Դե լավ, ասենք, թե դուք իրավացի եք։ Ես պարզապես կգրեմ, «Ողորմած պարոն»։

— Կարող եք նույնիսկ գրել «միլորդ»,— ասաց Աթոսը, որը միշտ գտնում էր, որ պետք է պահպանել քաղաքավարության ընդունված ձևերը։

— «Միլորդ, հիշո՞ւմ եք արդյոք այն փոքրիկ դաշտը Լյուքսեմբուրգի հետևում»։

— Հիանալի՜ է։ Հիմա էլ Լյուքսեմբուրգ։ Իսկույն կմտածեն, թե դա ակնարկ է մայր թագուհու մասին։ Ա՛յ թե լավ եք մտածել,— քմծիծաղ տվեց Աթոսը։

— Դե լավ, պարզապես կգրենք. «Միլորդ, հիշո՞ւմ եք այն փոքրիկ դաշտը, որտեղ փրկեցին ձեր կյանքը...»։

— Սիրելի դ’Արտանյան, դուք միշտ էլ վատագույն հորինող կլինեք,— ասաց Աթոսը։— «Որտեղ փրկեցին ձեր կյա՞նքը»։ Թո՛ւ։ Անարժան ձև է։ Այդպիսի ծառայությունը կարգին մարդուն չեն հիշեցնում։ Արած բարությունը երեսով տալ նշանակում է վիրավորել։

— Ա՜խ, սիրելի՛ս, դուք անտանելի եք,— ասաց դ’Արտանյանը։— Եթե պետք է գրել ձեր գրաքննության տակ, ես կտրականապես հրաժարվում եմ։

— Եվ լավ էլ կանեք։ Դուք հրացան և սուսեր գործածեք։ Այդ երկու գործի մեջ դուք մեծ հմտություն ունեք, իսկ գրիչը թողեք պարոն աբբատին, այդ նրա գործն է։

— Ճիշտ որ, գրիչը թողեք Արամիսին,— հաստատեց Պորտոսը,— չէ որ նա նույնիսկ լատիներեն դիսերտացիա է գրում։

— Լավ, համաձայն եմ,— ասաց դ’Արտանյանը։— Կազմեցեք այդ նամակը, Արամիս։ Բայց երդվում եմ մեր սուրբ հայր պապով, զգույշ եղեք, ես էլ պիտի անհաջող արտահայտություններ որոնեմ ձեր գրածի մեջ, նախազգուշացնում եմ։

— Սիրով համաձայնում եմ,— պատասխանեց Արամիսը բանաստեղծներին հատուկ ինքնավստահությամբ,— բայց ինձ ծանոթացրեք հանգամանքներին։ Ճիշտ է, ես շատ անգամ եմ լսել, որ միլորդի հարսը խարդախ, սրիկա անձնավորություն է, և ես ինքս էլ համոզվեցի դրանում՝ լսելով նրա խոսակցությունը կարդինալի հետ...

— Դե կամա՜ց, է՛, գրո՛ղը տանի,— ընդհատեց Աթոսը։

— ...բայց մանրամասնություններն ինձ հայտնի չեն։

— Ինձ ևս,— ասաց Պորտոսը։

Դ’Արտանյանը և Աթոսը մի պահ լուռ նայում էին իրար։ Վերջապես Աթոսը մտքերը ժողովելով և սովորականից մի քիչ ավելի սփրթնելով՝ գլխի շարժումով համաձայնության նշան արեց, և դ’Արտանյանը հասկացավ, որ իրեն թույլատրվում է պատասխանել։

— Ահա թե ինչի մասին պիտի գրել,— սկսեց նա «Միլորդ, ձեր հարսը ոճրագործ է, նա փորձել է մարդասպաններ ուղարկել ձեզ սպանելու, որպեսզի ձեր կարողությունը ժառանգի։ Բայց նա իրավունք չի ունեցել ամուսնանալու ձեր եղբոր հետ, որովհետև արդեն ամուսնացած է եղել Ֆրանսիայում և...»։

Դ’Արտանյանը կակազեց, ասես հարմար բառեր էր որոնում և նայեց Աթոսին։

— «...և ամուսինը վռնդել է նրան»,— վրա բերեց Աթոսը։

— «...որովհետև նա խարանված է»,— շարունակեց դ’Արտանյանը։

— Չի կարող պատահել,— գոչեց Պորտոսը։— Նա ուզում էր մարդ ուղարկել իր տեգորը սպանելո՞ւ։

— Այո՛։

— Նա արդեն ամուսնացած եղե՞լ է։

— Այո՛։

— Եվ սրա ամուսինը պարզել է, որ այդ կնոջ ուսին շուշանանման խարա՞ն կա,— հարցրեց Պորտոսը։

— Այո՛։

Այս երեք «այո»֊ն արտասանեց Աթոսը, և նրանցից յուրաքանչյուրն ավելի ու ավելի մռայլ էր հնչում։

— Իսկ ո՞վ է տեսել նրա այդ խարանը,— հարցրեց Արամիսը։

— Դ’Արտանյանը և ես, ավելի ճիշտ, ժամանակագրական կարգով ես և դ’Արտանյանը,— պատասխանեց Աթոսը։

— Իսկ այդ սոսկալի արարածի ամուսինը դեռ ո՞ղջ է,— հարցրեց Արամիսը։

— Նա դեռ ողջ է։

— Դուք համոզվա՞ծ եք դրանում։

— Այո՛, համոզված եմ։

Մի պահ տիրեց լարված լռություն, որի ժամանակ ընկերներից յուրաքանչյուրը գտնվում էր այդ բոլոր ասածների տպավորության տակ։

— Այս անգամ,— առաջինը խոսեց Աթոսը,— դ’Արտանյանը հիանալի սևագրություն տվեց մեզ, հենց այդ ամենից էլ պետք է սկսել մեր նամակը։

— Գրողը տանի։ Դուք իրավացի եք, Աթոս,— ասաց Արամիսը,— այդպիսի նամակ հորինելը շատ նրբին գործ է։ Ինքը՝ պարոն կանցլերն էլ կդժվարանար այդքան բազմանշանակ նամակ կազմել, թեև պարոն կանցլերը շատ լավ է արձանագրություններ կազմում։ Լավ, ոչինչ։ Դուք լռեցեք, ես հիմա կգրեմ։

Արամիսը գրիչը վերցրեց, մի փոքր մտածեց, կանացի գեղեցիկ ձեռագրով մի ութ թե տասը տող գրեց, ապա ցածր ու դանդաղ, ասես ամեն մի բառը ծանր ու թեթև անելով կարդաց հետևյալը.

«Միլորդ,

Տողերիս հեղինակը պատիվ է ունեցել իր սուսերը խաչաձևելու ձերի հետ Ադա փողոցի մի փոքրիկ դաշտում։ Որովհետև դրանից հետո դուք շատ անգամ բարեհաճել եք ձեր բարեկամը կոչելու այդ մարդուն, ուստի նա ևս իր պարտքն է համարում ապացուցելու իր բարեկամությունը բարի խորհրդով։ Երկու անգամ դուք քիչ էր մնում զոհ գնայիք ձեր մոտիկ ազգականուհու ձեռքով, որին դուք համարում եք ձեր ժառանգը, որովհետև ձեզ հայտնի չէր, որ նա Անգլիայում ամուսնացել է՝ արդեն իսկ Ֆրանսիայում ամուսնացած լինելով։ Բայց երրորդ անգամ, այսինքն այժմ, դուք կարող եք զոհ գնալ։ Այս գիշեր ձեր ազգականուհին Լա֊Ռոշելից մեկնեց Անգլիա։ Հսկեցեք նրա ժամանմանը, որովհետև նա ընդարձակ և սոսկալի մտադրություններ ունի։ Եթե դուք ուզում եք անպայման իմանալ, թե ինչի է ընդունակ նա, կարդացեք նրա անցյալը իր ձախ ուսին»։

— Ա՛յ, սա սքանչելի է,— հավանություն տվեց Աթոսը։— Դուք, սիրելի Արամիս, գրում եք ինչպես պետական քարտուղար։ Այժմ լորդ Վինտերը, եթե միայն այս նախազգուշացումը ստանա, խիստ հսկողություն կսահմանի, իսկ եթե նամակը նորին սրբազնության ձեռքն ընկնի, մեզ վնաս չի պատճառի։ Բայց այն ծառան, որին մենք կուղարկենք, կարող է Շատելրոյից հեռու չգնալ, իսկ հետո մեզ հավատացնել, թե Լոնդոն է գնացել։ Դրա համար էլ մենք նամակի հետ նրան կտանք փողի կեսը, խոստանալով, որ մյուս կեսն էլ կտանք, երբ կբերի պատասխանը։ Ադամանդը ձեզ մո՞տ է,— դարձավ նա դ’Արտանյանին։

— Ինձ մոտ ավելի լավ բան կա. ինձ մոտ փողն է։

Եվ դ’Արտանյանը ոսկու տոպրակը գցեց սեղանին։

Ոսկու զնգոցի վրա Արամիսը հայացքը բարձրացրեց, Պորտոսը ցնցվեց, իսկ Աթոսը մնաց անվրդով։

— Որքա՞ն է այս տոպրակում,— հարցրեց նա։

— Յոթ հազար լիվր տասներկու ֆրանկանոց լուիդորներով։

— Յոթ հազար լի՜վր,— գոչեց Պորտոսը։— Այն անպետք ադամանդը յոթ հազար լիվր արժե։

— Երևի արժե,— ասաց Աթոսը,— քանի որ ոսկին սեղանի վրա է։ Ես հակված չեմ ենթադրելու, թե մեր բարեկամ դ’Արտանյանը իր փողերն էլ ավելացրել է նրան։

— Բայց ամեն ինչ քննարկելով, պարոննե՛ր, մենք չենք մտածում թագուհու մասին,— նորից իր մտքին վերադարձավ դ’Արտանյանը։— Մի փոքր էլ հոգանք նրա սրտի սիրելի Բեկինգհեմի առողջության մասին։ Այդ ամենաքիչն է, որ մենք պարտական ենք նախաձեռնել նրա համար։

— Միանգամայն իրավացի ես,— համաձայնեց Աթոսը,— բայց դա Արամիսի գործն է։

— Իսկ ի՞նչ է պահանջվում ինձնից,— կարմրելով հարցրեց Արամիսը։

— Ամենահասարակ բանը, նամակ գրել այն ճարպիկ անձին, որ ապրում է Տուրում։

Արամիսը նորից գրիչը վերցրեց, էլի մի փոքր մտածեց և գրեց հետևյալ տողերը, որն և իսկույն ներկայացրեց իր ընկերների դատին.

«Սիրելի ազգականուհի ...»։

— Ա, այդ ճարպիկ անձը ձեր ազգականուհի՞ն է,— հարցրեց Աթոսը։

— Հորեղբորս աղջիկն է,— ասաց Արամիսը։

— Թող հորեղբոր աղջիկ լինի։

Արամիսը շարունակեց.

«Սիրելի ազգականուհի,

Նորին սրբազնություն պարոն կարդինալը, աստված պահի նրան ի բարօրություն Ֆրանսիայի և ի անարգանք թագավորության թշնամիների, արդեն համարյա գործը վերջացրել է Լա֊Ռոշելի խռովարար հերետիկոսների հետ։ Նրանց օգնության եկող անգլիական նավատորմը հավանորեն նույնիսկ ամրոցին մոտենալ չի կարող։ Համարձակվում եմ վստահությունս հայտնելու, որ մի ինչ֊որ կարևոր իրադարձություն պարոն Բեկինգհեմին կխանգարի դուրս գալ Անգլիայից։ Նորին սրբազնությունը անցյալ ժամանակների, ներկայիս և հավանորեն նաև ապագայի ամենապանծալի պետական գործիչն է։ Նա արեգակն էլ կխավարեցներ, եթե միայն արեգակը խանգարեր իրեն։ Այս ուրախ լուրերը հաղորդեցեք ձեր քրոջը, սիրելի ազգականուհի։ Ես երազումս տեսա, թե իբր այն նզովյալ անգլիացին մեռել է։ Չեմ կարողանում հիշել դաշույնի՞ց էր, թե թույնից, միայն հաստատ կարող եմ ասել, երազումս տեսա, թե նա մեռել է, իսկ դուք գիտեք, իմ երազները երբեք ինձ չեն խաբում։ Դեհ, վստահ եղեք, որ շուտով ինձ կտեսնեք»։

— Հիանալի՜ է,— գոչեց Աթոսը։— Դուք բանաստեղծների արքա եք, սիրելի Արամիս։ Դուք խոսում եք ինչպես Ապոկալիպսիսը^[132] և ճշմարտությունն եք ասում ինչպես Ավետարանը։ Այժմ մնում է միայն այդ նամակի հասցեն գրել։

— Դա շատ հեշտ բան է,— ասաց Արամիսը։

Նա խնամքով ծալեց նամակը և վրան գրեց.

«Տուր, սպիտակեղեն կարող օրիորդ Միշոնին»։

Երեք ընկերները ծիծաղելով իրար նայեցին, նրանց խորամանկությունը հաջողություն չունեցավ։

— Հիմա դուք հասկանում եք, պարոննե՛ր,— խոսեց Արամիսը,— որ միայն Բազենը կարող է Տուր տանել այս նամակը. իմ ազգականուհին միայն Բազենին է ճանաչում և միայն նրան է վստահում, ուրիշ ամեն մի ծառա գործը կտապալի։ Բացի դրանից Բազենը ուսումնական է և պատվասեր։ Բազենը, պարոննե՛ր, գիտե պատմությունը, նա գիտե, որ Սիքստոս Հինգերորդը նախքան պապ դառնալը խոզարած է եղել, և որովհետև Բազենը մտադիր է ինձ հետ միաժամանակ հոգևոր կոչում ստանալ, ապա նա ևս հույսը չի կտրում պապ դառնալու կամ, գոնե, կարդինալ։ Դուք հասկանո՞ւմ եք, որ այդքան բարձր ձգտող մարդը չի թողնի իրեն բռնել, իսկ եթե բռնեցին, ավելի շուտ տանջանքներ կընդունի, բայց ոչինչ չի խոստովանի։

— Լա՛վ, լա՛վ,— համաձայնեց դ’Արտանյանը,— ես սիրով Բազենին ձեզ եմ զիջում, բայց դուք էլ ինձ զիջեցեք Պլանշեին։ Մի անգամ միլեդին հրամայել էր ծեծել նրան և վռնդել իր տանից, իսկ Պլանշեն լավ հիշողություն ունի, և ես երաշխավորում եմ, որ եթե նա վրեժ առնելու հնարավորություն ստանա, ավելի շուտ կմեռնի, քան կհրաժարվի այդ բավականությունից։ Եթե Տուրի գործերը ձեզ են վերաբերում, Արամիս, ապա Լոնդոնի գործերն անձամբ ինձ են վերաբերում։ Ուստի ես խնդրում եմ ընտրել Պլանշեին, որն արդեն ինձ հետ եղել է Լոնդոնում և կարողանում է միանգամայն ճիշտ ասել. «London, sir, if you please»^[133] և «My master lord d’Artagnan»^[134]. hանգիստ եղեք, այսպիսի գիտելիքներով նա հիանալիորեն կարող է գտնել գնալու և վերադարձի ճանապարհը։

— Այդ դեպքում Պլանշեին կտանք յոթ հարյուր լիվր մեկնելիս և յոթ հարյուր լիվր՝ երբ կվերադառնա, իսկ Բազենին՝ երեք հարյուր լիվր մեկնելիս և երեք հարյուր լիվր՝ երբ կվերադառնա,— առաջարկեց Աթոսը։— Դա մեր հարստությունը կնվազեցնի մինչև հինգ հազար լիվրով, մեզնից յուրաքանչյուրը կվերցնի հազար լիվր և կծախսի ինչպես կկամենա, իսկ մնացած հազար լիվրը մենք ետ կդնենք և պահ կտանք աբբատին, չնախատեսված ծախսերի կամ ընդհանուր կարիքների համար։ Համաձա՞յն եք սրան։

— Սիրելի Աթոս,— ասաց Արամիսը,— դուք դատում եք ինչպես Նեստորը^[135], որը, ինչպես բոլորին հայտնի է, եղել է հունական մեծ իմաստուն։

— Դե ուրեմն վճռված է. կգնան Պլանշեն և Բազենը,— եզրակացրեց Աթոսը։— Իսկապես ասած՝ ես ուրախ եմ ինձ մոտ թողնելու Գրիմոյին. նա վարժվել է իմ վերաբերմունքին, և այդ ես գնահատում եմ։ Երեկվա օրը երևի կարգին ուժասպառ է արել նրան, իսկ այս ճանապարհորդությունը նրա հոգին կհաներ։

Ընկերները Պլանշեին կանչեցին և անհրաժեշտ ցուցումներ տվին, նրան արդեն նախազգուշացրել էր դ’Արտանյանը, խոստանալով ամենից առաջ փառք, ապա՝ փող և հետո միայն հիշատակել էր վտանգների մասին։

— Ես նամակը կտանեմ թևքիս ծալի մեջ պահած,— ասաց Պլանշեն,— և եթե ինձ բռնեցին, կուլ կտամ։

— Բայց այդ դեպքում դու չես կարող հանձնարարությունը կատարել,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Այսօր երեկոյան տվեք ինձ նամակի պատճենը, և վաղը ես անգիր կիմանամ։

Դ’Արտանյանը նայեց իր ընկերներին, ասես ուզում էր հարցնել. «Ի՞նչ կասեք, ճիշտ չէի՞ ասում»։

— Իմացիր,— շարունակեց նա՝ դառնալով Պլաշեին,— քեզ ութ օր է տրվում լորդ Վինտերին հասնելու համար և ութ օր՝ վերադարձի համար, ընդամենը տասնվեց օր։ Եթե քո մեկնելուց հետո տասնվեցերորդ օրը երեկոյան ժամը ութին չեկար, մնացած փողը չես ստանա, եթե նույնիսկ ութից հինգ րոպե անց ներկայանաս։

— Այդ դեպքում, տեր իմ, ինձ համար ժամացույց գնեցեք,—խնդրեց Պլանշեն։

— Վերցրու ահա այս,— ասաց Աթոսը և իրեն հատուկ անհոգ առատաձեռնությամբ Պլանշեին տվեց իր ժամացույցը,— և քա՛ջ եղիր։ Հիշի՛ր, եթե դու շատախոսես, գաղտնիքը բերանիցդ թռցնես կամ որևէ տեղ թրև գաս, կկործանես քո պարոնին, որն այնքան վստահ է քո նվիրվածությանը, որ քեզ համար երաշխավորել է։ Եվ այս էլ հիշիր. եթե քո հանցանքով դ’Արտանյանին որևէ դժբախտություն պատահի, որտեղ էլ լինես, կգտնեմ քեզ, որպեսզի փորդ թափեմ։

— Է՜հ, տեր իմ,— ասաց Պլանշեն՝ այդ կասկածից նեղացած և միաժամանակ վախեցած հրացանակրի անվրդով տեսքից։

— Իսկ ես,— ասաց Պորտոսը կատաղաբար աչքերը չռելով,— ողջ֊ողջ կաշիդ կքերթեմ քո վրայից։

— Ա՜խ, տե՛ր իմ։

— Իսկ ես,— ասաց Արամիսը իր հեզ, քաղցրալուր ձայնով,— հիշիր, մեղմ կրակի վրա կայրեմ քեզ որպես վայրենի։

— Օ՜, տեր իմ։

Եվ Պլանշեն լաց եղավ։ Մենք չենք կարող ասել վախի՞ց էր այդ, որ ներշնչել էին այդքան սպառնալիքները, թե՞ նրա սիրտը շարժվեց՝ տեսնելով չորս ընկերների այնքան սերտ բարեկամությունը։

Դ’Արտանյանը նրա ձեռքը սեղմեց և գրկեց նրան։

— Տեսնո՞ւմ ես, Պլանշե,— ասաց նա,— այu պարոններն այդ ամենն ասում են ինձ հետ մտերմորեն կապված լինելու զգացմունքից դրդված, բայց իրականում նրանք քեզ սիրում են։

— Ա՜խ, տե՛ր իմ, կամ ես կկատարեմ հանձնարարությունը, կամ թե ինձ կտոր֊կտոր կանեն,— գոչեց Պլանշեն։— Բայց եթե նույնիսկ կտոր֊ կտոր անեն, վստահ եղեք, իմ ոչ մի պատառը մատնություն չի անի։

Որոշվեց, որ Պլանշեն ճանապարհ ընկնի մյուս օրը առավոտյան ժամը ութին, որպեսզի գիշերը կարողանա նամակն անգիր սովորել։ Այդ գործում նա շահում էր ուղիղ տասներկու ժամ, որովհետև պետք է վերադառնար տասնվեցերորդ օրը երեկոյան ժամը ութին։

Առավոտյան, երբ նա ձի էր նստում, դ’Արտանյանը, որ սրտի խորքում համակրանք էր զգում դեպի դուքս Բեկինգհեմը, Պլանշեին մի կողմ տարավ։

— Լսի՛ր,— ասաց նա,— երբ նամակը կհանձնես լորդ Վինտերին, և նա կկարդա, կասես նաև. «Պաշտպանեցեք նորին պայծառափայլություն լորդ Բեկինգհեմին, նրան ուզում են սպանել»։ Բայց սա, տեսնո՞ւմ ես, Պլանշե, սա այնքան կարևոր ու այնքան լուրջ բան է, որ ես նույնիսկ չէի ուզում իմ ընկերներին խոստովանել, թե այս գաղտնիքը վստահում եմ քեզ, և այս բանը նամակում չէի գրի, եթե նույնիսկ ինձ կապիտանի աստիճան տային։

— Հանգիստ եղեք, տեր իմ, կտեսնեք, որ ամեն բան կարելի է վստահել ինձ։

Նստելով մի հիանալի ձի, որը նա ճամբարից մի քսան լյո հեռու պիտի թողներ և ճանապարհը շարունակեր փոստային ձիերով, Պլանշեն սրարշավ առաջ գնաց։ Թեպետև հրացանակիրների երեք խոստումների մասին հիշելով մի փոքր ճմլվում էր նրա սիրտը, բայց և այնպես հիանալի տրամադրության մեջ էր։

Մյուս օրը առավոտյան Բազենը մեկնեց Տուր։ Իր վրա դրված հանձնարարությունը կատարելու համար նրան ութ օր էր տրված։

Այն ամբողջ ժամանակամիջոցում, երբ նրանց սուրհանդակները բացակայում էին, չորս ընկերները, հասկանալի է, ավելի զգոն էին և ականջներն ավելի էին սրել, քան որևէ այլ ժամանակ։ Ամբողջ օրերով նրանք ականջ էին դնում, թե ինչի մասին են խոսում իրենց շուրջը, հետևում էին կարդինալի գործողություններին և հոտոտում, թե արդյոք Ռիշելիեի մոտ որևէ սուրհանդակ չի՞ եկել։ Հաճախ, երբ նրանց անակնկալ կանչում էին ծառայության պարտականությունները կատարելու, դող էր անցնում նրանց մարմնով։ Դրա հետ միասին նրանք պետք է հոգային իրենց անձի ապահովության մասին, միլեդին մի ուրվական էր, որը եթե որևէ մեկին երևար, այլևս նրան հանգիստ քուն չէր տալիս։

Ութերորդ օրվա առավոտյան Բազենը՝ ինչպես միշտ՝ առույգ ու ժպտերես մտավ «Անօրեն» պանդոկը հենց այն ժամանակ, երբ չորս ընկերները նախաճաշում էին այնտեղ, և, ինչպես պայմանավորվել էին, ասաց.

— Պարոն Արամիս, ահա ձեր ազգականուհու պատասխանը։

Ընկերները ուրախ իրար նայեցին, գործի կեսն արված էր, թեև այդ կեսը ավելի թեթև էր և ավելի քիչ ժամանակ էր պահանջում։

Արամիսն ակամա թիկնելով վերցրեց նամակը, որ գրված էր անճոռնի ձեռագրով և ուղղագրական սխալներով։

— Օ՜, աստված իմ,— ծիծաղելով գոչեց նա։— Ես վերջնականապես հույսս կտրում եմ, այդ խղճուկ Միշոնը երբեք գրել չի սովորի, ինչպես պարոն դե Վուատյուրը։

— Այդ ո՞վ է խղճուկ Միժոնը,— հարցրեց շվեյցարացին, որը չորս ընկերների հետ զրուցում էր հենց այն պահին, երբ նամակը եկավ։

— Ա՜խ, աստված իմ, ո՞վ պիտի լինի,— պատասխանեց Արամիսը,— մի գեղեցիկ աղջիկ է, սպիտակեղեն կարող, ես շատ էի սիրում նրան և խնդրել էի ի հիշատակ մի քանի տող գրել ինձ։

— Գրող թանի, եթե նա այնքան մեծ կին է, ինչպես իր թառերը, դուք փախթավոր եք, ընկեր,— ասաց շվեյցարացին։

Արամիսը նամակն աչքի անցկացրեց և տվեց Աթոսին։

— Կարդացեք տեսնենք ինչ է գրում, Աթոս,— առաջարկեց նա։

Աթոսը ևս աչքի անցկացրեց նամակը և ցանկանալով ցրել բոլոր կասկածները, որ կարող էին ծագել, բարձրաձայն կարդաց.

«Սիրելի ազգական, իմ քույրը և ես շատ լավ ենք մեկնաբանում երազները և սոսկալի վախենում ենք նրանցից, բայց ձեր երազի մասին, հուսով եմ, կարելի է ասել. ամեն մի երազ սուտ բան է։ Ցտեսություն, ողջ եղեք և մերթ ընդ մերթ մեզ տեղեկություն տվեք ձեր մասին։ ։։։։։։։։։։Ագլայա Միշոն»։

— Իսկ ի՞նչ երազի մասին է գրում նա,— հարցրեց դրագունը, որը մոտեցել էր ընթերցանության ժամանակ։

— Ա՜խ, աստված իմ, շատ պարզ, այն երազի, որ ես տեսել ու պատմել էի նրան,— պատասխանեց Արամիսը։

— Այո, ասթվա՜ծ իմ, շատ պարս պաթմել իր երաս, բայց ես երփեք երաս չեմ թեսնում։

— Դուք շատ բախտավոր մարդ եք,— նկատեց Աթոսը սեղանից վեր կենալով,— ես ուրախ կլինեի, եթե կարողանայի նույնն ասել։

— Երփե՛ք,— կրկնեց շվեյցարացին ուրախանալով, որ Աթոսի պես մի մարդ գոնե այդ բանում նախանձում է իրեն։— Երփե՛ք, երփե՛ք։

Դ’Արտանյանը տեսնելով, որ Աթոսը վեր կացավ, ինքն էլ տեղից բարձրացավ, թևանցուկ արավ նրան և միասին դուրս եկան։

Պորտոսը և Արամիսը մնացին դրագունի ու շվեյցարացու կոպիտ կատակներին պատասխանելու։

Իսկ Բազենը գնաց, պառկեց քնելու ծղոտե ներքնակին, և որովհետև շվեյցարացուց ավելի վառ երևակայություն ուներ, երազ տեսավ, իբր թե Արամիսը պապ դառնալով իրեն էլ կարդինալի աստիճան է տալիս։

Սակայն, ինչպես արդեն ասացինք, իր բարեհաջող վերադարձով Բազենը միայն մի մասն էր ցրում այն անհանգստության, որ դադար չէր տալիս չորս ընկերներին։ Սպասումի օրերը երկար էին թվում, և այդ առանձնապես զգում էր դ’Արտանյանը, որը գրազ կգար, թե օրը դարձել է քառասունութ ժամ։ Նա մոռանում էր ծովային ճանապարհորդության հարկադրական դանդաղությունը և չափազանցում էր միլեդիի հզորությունը։ Նա մտքում պատկերացնում էր, թե այդ կինը, որը նրան դև էր թվում, նույնպիսի գերբնական դաշնակիցներ ունի, ինչպիսին ինքն է։ Ամենափոքր խշխշոցի դեպքում երևակայում էր, թե եկել են իրեն ձերբակալելու և Պլանշեին էլ բերել են իր և իր ընկերների հետ առերեսում անելու համար։ Դեռ ավելին, նրա վստահությունը արժանավոր պիկարդացու նկատմամբ օրեցօր նվազում էր։ Նրա անհանգստությունն այնքան էր ուժեղաց ել, որ անցել էր նաև Պորտոսին ու Արամիսին։ Միայն Աթոսն էր, որ առաջվա պես անվրդով էր մնում, ասես նրա շուրջը ոչ մի վտանգ չկար և ոչ մի բան չէր խախտում իրերի սովորական ընթացքը։

Տասնվեցերորդ օրն հատկապես այդ հուզմունքն այնպիսի ուժով էր համակել դ’Արտանյանին ու նրա ընկերներին, որ մի տեղ մնալ չէին կարողանում, ուրվականի պես թափառում էին այն ճանապարհին, որով պետք է վերադառնար Պլանշեն։

— Դուք, իսկապես, տղամարդ չեք, այլ երեխաներ եք, երբ մի կին կարողանում է այդքան վախ ներշնչել ձեզ,— ասում էր նրանց Աթոսը։— Ախր ի՞նչ է սպառնում ձեզ։ Բանտ ընկնե՞լ։ Բայց ձեզ դուրս կբերեն այնտեղից, ինչպես տիկին Բոնասիեին դուրս բերին։ Գլխատվե՞լ։ Բայց չէ՞ որ ամեն օր մենք խրամատներում ուրախ֊զվարթ ավելի վատ վտանգների ենք ենթարկում մեզ, որովհետև ռումբը կարող է մեր ոտքը փշրել, և ես համոզված եմ, որ վիրաբույժը մեր ոտքը կտրելիս ավելի շատ ցավ կպատճառի, քան դահիճը՝ գլուխը կտրելիս։ Ուրեմն՝ հանգիստ սպասենք։ Երկու ժամից, չորս կամ ամենաշատը վեց ժամից Պլանշեն այստեղ կլինի։ Նա խոստացավ այստեղ լինել, և ես շատ եմ հավատում Պլանշեի խոստումներին, նա լավ տղա է երևում։

— Իսկ եթե չվերադառնա՞,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Դե՛հ, եթե չեկավ, նշանակում է մի որևէ պատճառով ուշացել է, ուրիշ ոչինչ։ Նա կարող էր ձիուց ընկնել, կարող էր կամրջից ընկնել, կարող էր ձին արագ քշելուց թոքերի բորբոքում ստանալ։ Է՛հ, պարոննե՛ր, պետք է ամեն պատահականություն նկատի ունենալ։ Կյանքը մանր ձախորդություններից կազմված տերողորմյա է, և փիլիսոփան ծիծաղելով գցում է այդ տերողորմյան։ Փիլիսոփա եղեք ինձ նման, պարոննե՛ր, սեղան նստեցեք, եկեք խմենք։ Երբեք ապագան այնպես վարդագույն չի երևում, որքան՝ երբ նայում ես նրան շամբերտենի բաժակի միջով։

— Միանգամայն ճշմարիտ է,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— բայց ես արդեն ձանձրացել եմ, որ ամեն անգամ մի նոր շիշ բաց անելիս երկյուղ եմ կրում, թե արդյոք միլեդիի մառանից չէ՞ այդ։

— Դուք արդեն շատ բծախնդիր եք,— ասաց Աթոսը,— նա այնքան գեղեցիկ կին է ո՜ր։

— Մարդկանց ձեռքով դաջված կին,— անճոռնիաբար սրախոսեց Պորտոսը և սովորականի նման բարձր քրքջաց։

Աթոսը ցնցվեց, ձեռքը ճակատին քսեց, ասես քրտինքն էր սրբում, և վեր կացավ մի ջղային շարժումով, որը նա ճնշելու ուժ չուներ։

Իսկ օրը վերջանում էր։ Երեկոն սովորականից ավելի դանդաղ էր իջնում, բայց և այնպես վերջիվերջո իջավ, և պանդոկները լցվեցին այցելուներով։

Աթոսը, որ իր բաժինն էր ստացել ադամանդի վաճառքից, պանդոկից դուրս չէր գալիս։ Նա իրեն միանգամայն արժանի խաղընկեր էր գտել ի դեմս պարոն Բյուզինյիի, որն, ի դեպ, հիանալի ճաշ էր տվել մեր ընկերներին։ Այսպես, նրանք սովորականի պես զառ էին խաղում, երբ ժամը յոթը խփեց։ Լսվում էր, թե ինչպես անցան պարեկները, որոնք գնում էին գիշերային պահակախմբերն ուժեղացնելու։ Յոթն անց կեսին երեկոյան փողը փչեց։

— Մենք կորա՜նք,— շշնջաց դ’Արտանյանը Աթոսին։

— Դուք ուզում եք ասել մեր փողերը կորան,— հանգիստ ուղղեց նրան Աթոսը, գրպանից չորս պիստոլ հանելով և սեղանի վրա նետելով։— Դե՛հ, պարոննե՛ր, երեկոյան փողն են փչում, գնանք քնելու։

Եվ Աթոսը դուրս եկավ պանդոկից դ’Արտանյանի ուղեկցությամբ։ Նրանց հետևից գնում էր Արամիսը՝ Պորտոսին թևանցուկ արած։ Արամիսն ինչ֊որ ոտանավոր էր մրմնջում, իսկ Պորտոսը հուսահատությունից զայրացած՝ իր բեղն էր քաշքշում անողոքաբար։

Հանկարծ խավարի մեջ նշմարվեց մի կերպարանք, որի գծագրությունները դ’Արտանյանին ծանոթ թվացին, և նրա ականջին սովոր մի ձայն ասաց.

— Ես ձեր թիկնոցն եմ բերել, տեր իմ, այսօր երեկոն պաղ է։

— Պլանշե՜,— արձագանքեց դ’Արտանյանը ուրախությունից իրեն կորցրած։

— Պլանշե՜,— արձագանքեցին Պորտոսն ու Արամիսը։

— Դե իհարկե Պլանշեն է,— ասաց Աթոսը։— Ի՞նչ զարմանալու բան կա։ Նա խոստացել էր վերադառնալ ժամը ութին, և ահա հենց հիմա խփում է ութը։ Կեցցե՛ք, Պլանշե՛, դուք ձեր խոսքի տեր մարդ եք, և եթե երբևիցե հեռանաք ձեր պարոնից, ես ձեզ ինձ մոտ ծառայության կվերցնեմ։

— Օ՜, ո՛չ, երբե՛ք,— առարկեց Պլանշեն։— Ես երբեք չեմ հեռանա պարոն դ’Արտանյանից։

Նույն րոպեին դ’Արտանյանը զգաց, որ Պլանշեն իր բուռը խցկեց մի նամակ։

Դ’Արտանյանը բուռն ցանկություն ուներ գրկելու Պլանշեին վերադարձի առթիվ, ինչպես արել էր նրա մեկնելու ժամանակ, բայց վախեցավ, որ ծառայի նկատմամբ այդպիսի սրտահույզ զգացմունքը փողոցի մեջտեղում կարող է տարօրինակ թվալ անցորդներից որևէ մեկին, ուստի ինքն իրեն զսպեց։

— Նամակն ինձ մոտ է,— հայտնեց նա Աթոսին և մյուս ընկերներին։

— Լավ,— ասաց Աթոսը,— գնանք տուն և կարդանք։

Նամակը այրում էր դ’Արտանյանի ձեռքը։ Նա ուզում էր քայլերն արագացնել, բայց Աթոսը թևանցուկ արեց նրան, և երիտասարդը ստիպված էր քայլել ընկերոջը համընթաց։

Վերջապես նրանք վրան մտան և ճրագը վառեցին։ Պլանշեն կանգնեց մուտքի մոտ, որպեսզի ոչ ոք ընկերներին անակնկալի չբերի, իսկ դ’Արտանյանը դողդոջուն ձեռքերով կնիքը կոտրեց և բաց արեց վաղուց սպասվող նամակը։

Նամակը բաղկացած էր ընդամենը կես տողից, գրված զուտ բրիտանական ձեռագրով և խիստ հակիրճ։

“Thank you, be easy”։

Որ նշանակում է՝ «Շնորհակալ եմ, հանգիստ եղեք»։

Աթոսը նամակը վերցրեց դ’Արտանյանի ձեռքից, մոտեցրեց ճրագին և բռնեց նրա վրա այնքան ժամանակ, մինչև ամբողջ նամակը մոխիր դարձավ։

Հետո կանչեց Պլանշեին և ասաց.

— Հիմա, սիրելիս, դու կարող ես պահանջել քո յոթ հարյուր լիվրը, թեև քեզ համար շատ մեծ վտանգ չի եղել այսպիսի նամակը։

— Բայց դա ինձ չէր խանգարում զանազան խորամանկությունների դիմել, որպեսզի հաջողությամբ տեղ հասցնեմ այն,— պատասխանեց Պլանշեն։

— Հապա, պատմիր մեզ քո արկածները,— առաջարկեց դ’Արտանյանը։

— Երկար պատմություն է, տեր իմ։

— Դու իրավացի ես, Պլանշե՛,— ասաց Աթոսը։— Բացի այդ, արդեն երեկոյան փողը փչել են, և եթե մեր ճրագը ավելի երկար վառվի, քան ուրիշներինը, այդ նկատելի կլինի։

— Թող այդպես լինի, պառկենք քնելու,— համաձայնեց դ’Արտանյանը։— Հանգիստ քնիր, Պլանշե։

— Ազնիվ խոսք, տեր իմ, տասնվեց օրվա մեջ առաջին անգամն է, որ պիտի հանգիստ քնեմ։

— Ես նույնպես,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ես նույնպես,— գոչեց Պորտոսը։

— Ե՛ս նույնպես,— ասաց Արամիսը։

— Ճիշտը ձեզ ասեմ՝ ե՛ս նույնպես,— ասաց Աթոսը։

XIX. Չար ճակատագիր

Միլեդին զայրույթից իրեն կորցրած դեսուդեն էր նետվում տախտակամածի վրա, ինչպես կատաղած մի առյուծ, որին նավ էին բարձել։ Նա ցանկանում էր ծովը նետվել, լողալով ափ դուրս գալ, նա չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, որ դ’Արտանյանը վիրավորել է իրեն, Աթոսը՝ սպառնացել, և որ ինքը Ֆրանսիայից հեռացել է առանց վրեժ առնելու նրանցից։ Շուտով այս միտքը նրա համար այնքան անտանելի դարձավ, որ անտեսելով այն վտանգները, որոնց կարող էր ենթարկվել, սկսեց նավապետին խնդրել, որ ափ իջեցնի իրեն։ Բայց նավապետը, որն շտապում էր շուտ դուրս գալ ֆրանսիական ու անգլիական ռազմանավերի միջև իր համար ստեղծված դրությունից, nր նման էր չղջիկի դրությանը մկների ու թռչունների միջև, շտապում էր հասնել Անգլիայի ափը։ Ուստի կտրականապես մերժեց այն ինչ նա համարում էր կանացի քմահաճույք։ Ի դեպ, նա իր ուղևորուհուն, որին կարդինալը հանձնել էր իր հատուկ խնամքին, խոստացավ, որ եթե ծովը և ֆրանսիացիները թույլատրեն, նրան ափ կհանի բրետոնական նավահանգիստներից մեկում՝ Լորիանում կամ Բրեստում։ Սակայն փչում էր հակառակ քամի, ծովը փոթորկահույզ էր և ստիպված էին շարունակ խուսանավել։ Շարանտից դուրս գալուց ինն օր հետո դառնացումից ու կատաղի չարությունից սփրթնած՝ միլեդին հեռվում տեսավ միայն Ֆինիստերի կապտավուն ափերը։

Նա հաշվեց, որ Ֆրանսիայի այդ անկյունից մինչև կարդինալի մոտ գնալը կպահանջի առնվազն երեք օր։ Դրան ավելացրեք էլի մեկ օր ափ դուրս գալու համար, կանի չորս օր, այդ չորս օրը ավելացրեք անցած ինն օրվան, կստացվի տասներեք կորցրած օրեր։ Տասներեք օր, որի ընթացքում Լոնդոնում կարող էին այնքա՜ն կարևոր իրադարձություններ լինել։ Նա մտածում էր, որ կարդինալն, անտարակույս, խիստ կզայրանա, եթե ինքը վերադառնա, հետևապես, ավելի հակված կլինի ուրիշների գանգատները լսելու իր մասին, քան թե իր գանգատները՝ նրանց մասին։ Դրա համար էլ, երբ նավն անցնում էր Լորիանի ու Բրեստի մոտով, նա այլևս չպնդեց, որ նավապետն իրեն ափ իջեցնի, իսկ նավապետն էլ իր հերթին դիտմամբ չհիշեցրեց նրան այդ։ Այսպես, միլեդին շարունակեց իր ուղին և հենց այն օրը, երբ Պլանշեն Պորտսմուտում նավ էր նստում՝ Ֆրանսիա մեկնելու համար, նորին սրբազնության պատվիրակը հանդիսավոր կերպով մտավ այդ նավահանգիստը։

Ամբողջ քաղաքն արտակարգ հուզմունքի մեջ էր. ջուրն էին իջեցնում հենց նոր կառուցված չորս խոշոր նավ։ Ծովապատնեշին կանգնած էր Բեկինգհեմը՝ ամբողջովին ոսկու մեջ, իր սովորության համաձայն զարդարված ադամանդներով ու թանկագին քարերով, գլխարկին՝ մի սպիտակ փետուր, որ իջնում էր դեպի պարանոցը։ Նա շրջապատված էր համարյա նույնքան շքեղազարդ շքախմբով։

Ձմեռային այն բացառիկ սքանչելի օրերից մեկն էր, երբ Անգլիան հիշում է, որ աշխարհում արև կա։ Արդեն մարող, բայց դեռևս հոյակապ լուսատուն մայր էր մտնում երկինքն ու ծովը շառագունելով հրավառ շողերով՝ աշտարակների ու քաղաքի հին տների վրա գցելով իր վերջին ոսկե ճառագայթը, որ լուսամուտներում շողշողում էր ինչպես հրդեհի հրացոլք։ Միլեդին շնչելով ծովային օդը, որն այնքան ավելի թարմ ու բուրումնավետ էր դառնում, որքան նա մոտենում էր ափին, դիտելով այդ ահեղ նախապատրաստությունները, որոնք նրան հանձնարարված էր ոչնչացնել, այդ բանակի ամբողջ հզորությունը, որը նա պետք է կործաներ մի քանի տոպրակ ոսկով, նա միայնակ, նա, այդ կինը, մտքում իրեն համեմատում էր Հուդիթի հետ, որը թափանցել էր Ասորեստան, ցիների ճամբարը և տեսել մեծաթիվ ռազմիկներ, մարտակառքեր, ձիեր ու զենք, որոնք նրա ձեռքի մի շարժումով պիտի ցնդեին որպես ծուխ։

Նավը հասավ խարսխակայան, բայց երբ պատրաստվում էր խարիսխ գցելու, մի զինված կատեր մոտեցավ նրան և պահականավ ձևանալով՝ իջեցրեց մի մակույկ, որն ուղղվեց դեպի նավի եզրասանդուղքը։ Մակույկում նստած էին մի սպա, բոցմանը և ութ թիավար։ Սպան միայնակ բարձրացավ նավի տախտակամածը, որտեղ նրան դիմավորեցին այնպիսի մեծ հարգանքով, որ ներշնչում է զինվորական համազգեստը։

Սպան մի քանի րոպե խոսեց նավապետի հետ և նրան կարդալու տվեց մի քանի թուղթ, որից հետո նավապետի հրամանով նավի ամբողջ անձնակազմին և ուղևորներին կանչեցին տախտակամած։

Երբ բոլորը շարվեցին, սպան բարձր ձայնով հարցրեց, թե որտեղից է գալիս նավը, ինչ ճանապարհ է անցել, որտեղ է կանգ առել, և նրա բոլոր հարցերին նավապետը պատասխանեց առանց տատանվելու և առանց դժվարության։ Ապա սպան սկսեց մեկ առ մեկ դիտել տախտակամածի վրա եղած մարդկանց և հասնելով միլեդիին՝ շատ ուշադիր նայեց նրան, բայց ոչ մի խոսք չասաց։

Հետո նորից մոտեցավ նավապետին, էլի ինչ֊որ բան ասաց նրան և ասես նրա պարտականություններն իր վրա վերցնելով ինչ֊որ հրաման տվեց, որ անձնակազմն իսկույն կատարեց։ Նավն առաջ շարժվեց փոքրիկ կատերի ուղեկցությամբ, որը լողում էր նրան զուգընթաց, սպառնալով նավին իր վեց թնդանոթների փողերով, իսկ մակույկն ընթանում էր նավի հետևից և նրա համեմատությամբ հազիվ նկատելի մի կետ էր թվում։

Երբ սպան դիտում էր միլեդիին, վերջինս, ինչպես հեշտ է պատկերացնել, լափում էր նրան իր հայացքով։ Բայց որքան էլ խորաթափանց էր այդ կնոջ հրաբորբոք հայացքը, որը կարողանում էր կարդալ մարդկանց սիրտը, այս անգամ հանդիպեց այնպիսի մի անտարբեր դեմքի, որ նրա քննախույզ հայացքը ոչինչ չկարողացավ հայտնաբերել։ Սպան, որը միլեդիի առաջ կանգնելով լուռ ու մեծ ուշադրությամբ ուսումնասիրում էր նրան, կարող էր լինել քսանհինգ֊քսանվեց տարեկան։ Նրա դեմքը գունատ էր, աչքերը երկնագույն, փոքր֊ինչ ներս ընկած։ Գեղեցիկ, ուղիղ գծագրությամբ բերանը շարունակ պինդ փակված էր, խիստ դուրս ցցված կզակը ցույց էր տալիս այն կամքի ուժը, որ սովորական բրիտանացու համար ավելի շուտ համառություն է հանդիսանում։ Ճակատը, որը փոքր֊ինչ ուռուցիկ էր, ինչպես բանաստեղծների, երազողների ու զինվորների ճակատն է լինում, հազիվ ծածկված էր կարճ ու նոսր մազերով, որոնք, ինչպես և դեմքի ստորին մասը ծածկող մորուքը, մուգ շագանակագույն գեղեցիկ գույն ունեին։

Երբ նավը և նրան ուղեկցող կատերը նավահանգիստ մտան, արդեն մութ էր։ Գիշերային խավարն ավելի ևս թանձր էր թվում մառախուղից, որը կայմերի ազդանշանային լապտերները և ծովապատնեշի լույսերը պարուրել էր մշուշով այնպես, ինչպես լուսինն է պարուրվում անձրևային եղանակը սկսվելուց առաջ։ Օդը խոնավ էր ու պաղ։

Միլեդին, այդ առողջ ու տոկուն կինը, ակամա դող զգաց։

Սպան հրամայեց ցույց տալ իրեն միլեդիի իրերը, հրամայեց դրանք իջեցնել մակույկ, և երբ այդ արվեց, միլեդիին ևս հրավիրեց իջնել այնտեղ առաջարկելով նրան իր օգնությունը։

Միլեդին նայեց նրան և վարանմունքի մեջ կանգ առավ։

— Ո՞վ եք դուք, ողորմած պարոն,— հարցրեց նա։— Եվ ինչո՞ւ դուք այնքան սիրալիր եք, որ հատուկ ուշադրության եք արժանացնում ինձ։

— Դուք այդ կարող եք հասկանալ իմ համազգեստից, տիրուհի, ես անգլիական նավատորմի սպա եմ,— պատասխանեց երիտասարդը։

— Բայց մի՞թե սովորաբար այդպես է արվում, մի՞թե անգլիական նավատորմի սպաները իրենց տրամադրում են Մեծ Բրիտանիայի որևէ նավահանգիստ ժամանող իրենց հայրենակից կանանց և իրենց սիրալիրությունն այնտեղ են հասցնում, որ ափ են իջեցնում նրանց։

— Այո, միլեդի, բայց սովորաբար այդ արվում է ո՛չ սիրալիրության համար, այլ նախազգուշության նպատակով, պատերազմի ժամանակ օտարերկրացիներին տանում են նրանց հատկացված հյուրանոցը, որտեղ նրանք մնում են հսկողության տակ, մինչև որ ամենաճշգրիտ տեղեկություններն են հավաքվում նրանց մասին։

Այս խոսքերն ասվեցին անբասիր քաղաքավարությամբ և ամենահանգիստ տոնով, սակայն նրանք չհամոզեցին միլեդիին։

— Բայց ես օտարերկրացի չեմ, ողորմած պարոն,— ասաց նա այնպիսի մաքուր անգլերենով, որպիսին երբևիցե հնչել է Պորտսմուտից մինչև Մանչեստր,— իմ անունն է լեդի Կլարիկ, և այդ միջոցը...

— Այս միջոցը, միլեդի, ընդհանուր է բոլորի համար, և դուք իզուր եք պնդում, որ ձեզ համար բացառություն արվի։

— Այդ դեպքում, ողորմած պարոն, ես կհետևեմ ձեզ։

Հենվելով սպայի թևին՝ նա սկսեց իջնել սանդուղքով, որի ցածում մակույկը սպասում էր։ Սպան իջավ նրա հետևից։ Նավախելում փռված էր մի մեծ թիկնոց։ Սպան միլեդիին նստեցրեց նրա վրա և ինքն էլ նստեց կողքին։

— Թիավարեցե՛ք,— հրամայեց նա նավաստիներին։

Ութ թին միանգամից սուզվեցին ջուրը, նրանց հարվածները միաձուլվեցին մի ձայնի մեջ, նրանց շարժումը ձուլվեց մի թափի մեջ, և մակույկը ասես թռչում էր ջրի վրայով։

Հինգ րոպեից մակույկը հասավ ափ։

Սպան ափ ցատկեց և ձեռքը մեկնեց միլեդիին։

Նրանց սպասում էր մի կառեթ։

— Այս կառեթը մե՞զ է հատկացված,— հարցրեց միլեդին։

— Այո, տիրուհի,— պատասխանեց սպան։

— Մի՞թե հյուրանոցը շատ հեռու է։

— Քաղաքի մյուս ծայրում։

— Գնանք,— ասաց միլեդին և առանց տատանվելու կառեթ նստեց։

Սպան նայեց, որ եկվոր տիկնոջ բոլոր իրերը խնամքով կապվեն կառեթի ետնամասում, և երբ այդ արվեց, նստեց միլեդիի կողքին ու դռնակը փակեց։

Կառապանն առանց հրամանի սպասելու և նույնիսկ առանց հարցնելու թե ուր պիտի գնալ, ձիերը քառատրոփ քշեց, և կառեթը սլացավ քաղաքի փողոցներով։

Այս տարօրինակ ընդունելությունը միլեդիին խոր մտածմունքի մեջ գցեց։ Համոզվելով, որ երիտասարդ սպան խոսակցության մեջ մտնելու ամենաչնչին ցանկություն անգամ չի ցուցաբերում, նա ետ ընկավ կառեթի մի անկյունում և սկսեց քննել իր մտքում ծագող բոլոր հնարավոր ենթադրությունները։

Բայց մի քառորդ ժամ անց, զարմանալով, որ իրենք այդքան երկար ճանապարհ են գնում, կռացավ դեպի կառեթի լուսամուտը՝ ցանկանալով տեսնել, թե ուր են տանում իրեն։ Տներ այլևս չէին երևում, խավարի մեջ ծառերը թվում էին իրար հետևից վազող խոշոր, սև֊սև ուրվականներ։

Միլեդին ցնցվեց։

— Բայց մենք արդեն քաղաքից դուրս ենք,— ասաց նա։

Երիտասարդ սպան լուռ էր։

— Ես այլևս չե՛մ գնա, եթե դուք չասեք, թե ուր եք ինձ տանում։

Նրա սպառնալիքը նույնպես անպատասխան մնաց։

— Օ՜, այդ արդեն չափից գուրս է,— գոչեց միլեդին։— Օգնեցե՜ք։ Օգնեցե՜ք։

Ոչ ոք նրա կանչին չարձագանքեց, կառեթը շարունակում էր արագ գլորվել ճանապարհով, իսկ սպան ասես արձան էր դարձել։

Միլեդին նայեց սպայի դեմքին այն ահեղ արտահայտությամբ, որը հատուկ էր նրան այլ պարագաններում և շատ քիչ էր պատահում, որ պետք եղած տպավորությունը չգործեր։ Ցասումից նրա աչքերը փայլատակում էին մթության մեջ։

Երիտասարդ սպան առաջվա պես մնաց անվրդով։

Միլեդին փորձեց դռնակը բանալ և դուրս ցատկել։

— Զգուշացեք, տիրուհի,— սառնարյուն ասաց երիտասարդ սպան,— դուք մահացու ջարդվածք կստանաք։

Միլեդին անզոր ցասումից շնչասպառ լինելով նորից նստեց, սպան կռացավ ու նայեց նրան, ասես նա զարմացել էր, տեսնելով, որ այդ դեմքը, որը քիչ առաջ այնքան գեղեցիկ էր, աղճատվել է կատաղի զայրույթից և համարյա այլանդակվել։ Նենգամիտ կինը հասկացավ, որ ինքը կործանում է իրեն՝ հնարավորություն տալով տեսնել իր հոգու խորքը։ Նա իր դեմքին հեզ արտահայտություն տվեց և խոսել սկսեց ողբագին ձայնով.

— Ասացեք ինձ, ի սեր աստծո, իմ նկատմամբ գործադրվող այս բռնությունը ո՞ւմ պետք է վերագրեմ ես, ձե՞զ, ձեր կառավարությա՞նը, թե՞ մի որևէ թշնամու։

— Ձեր նկատմամբ, տիրուհի, ոչ մի բռնություն չի գործադրվում, և այն, ինչ պատահեց ձեզ հետ, սոսկ նախազգուշական միջոց է, որ մենք ստիպված ենք գործադրել Անգլիա եկող յուրաքանչյուր անձի նկատմամբ։

— Ուրեմն դուք ինձ բոլորովին չե՞ք ճանաչում։

— Ես առաջին անգամն է, որ պատիվ ունեմ տեսնելու ձեզ։

— Եվ, ասացեք ինձ ճշմարիտը, դուք ոչ մի պատճառ չունե՞ք ինձ ատելու։

— Ոչ մի, երդվում եմ։

Երիտասարդ սպայի ձայնը հնչում էր այնպես հանգիստ, այնպես սառնարյուն և նույնիսկ մեղմ, որ միլեդին հանգստացավ։

Վերջապես, մոտ մեկ ժամվա ճանապարհ գնալուց հետո, կառեթը կանգ առավ մի երկաթյա վանդակի առաջ, որ փակում էր տրորված ճանապարհը, որը տանում էր դեպի մռայլադեմ մի մենավոր հսկա ամրոց։ Կառեթի անիվները գլորվել սկսեցին մանր ավազի վրայով, միլեդիի խուլ աղմուկ լսեց և հասկացավ, որ դա ժայռոտ ափին զարկվող ծովի աղմուկն է։ Կառեթն անցավ երկու կամարների տակով և, վերջապես, կանգ առավ մի մթին, քառանկյունի բակում։ Կառեթի դռնակն իսկույն լայն բացվեց, երիտասարդ սպան թեթևորեն ցատկեց, ձեռքը մեկնեց միլեդիին, որը հենվեց նրա ձեռքին և բավական հանգիստ դուրս եկավ։

— Այնուամենայնիվ ես գերի եմ,— խոսեց միլեդին շուրջը նայելով, ապա հայացքը դարձնելով երիտասարդ սպային և մի դյութիչ ժպիտ նվիրելով նրան։— Բայց վստահ եմ, որ այդ երկար չի տևի,— ավելացրեց նա,— իմ խելքը և ձեր պարկեշտությունը դրա գրավականն են։

Այդ շողոքորթ խոսքին ոչ մի պատասխան չտալով,— սպան գրպանից հանեց մի արծաթե սուլիչ, որպիսիք գործ են ածում բոցմանները ռազմանավերում, և երեք անգամ սուլեց, ամեն անգամ այլ ձևով. եկան ծառաները, քրտնամխած ձիերն արձակեցին և կառեթը ծածկի տակ փոխադրեցին։

Սպան նույնքան քաղաքավարի ու հանգիստ՝ միլեդիին հրավիրեց մտնել տուն։ Միլեդին նույն ժպիտը դեմքին թևանցուկ արեց նրան և նրա հետ միասին ներս մտավ մի ցածրիկ դռնով, որտեղից միայն խորքում լուսավորված կամարակապ մի միջանցք տանում էր դեպի ոլորապտույտ քարե սանդուղքը։ Այդ սանդուղքով վեր բարձրանալով միլեդին և սպան կանգ առան մի ծանր դռան առաջ։ Երիտասարդ սպան բանալին խրեց փականքի մեջ, դուռը ծանրորեն դարձավ ծխնիի վրա և բաց արեց միլեդիի համար նախատեսված սենյակը։

Միլեդին մի հայացքով դիտեց ամբողջ սենյակը, մինչև վերջին մանրամասնությունները։

Նրա կահավորությունը հավասարապես հարմար էր և՛ բանտի, և՛ ազատ մարդու բնակության համար, սակայն լուսամուտների երկաթաճաղերը և դռան արտաքին սողնակները ավելի շատ հասկանալ էին տալիս, որ դա բանտ է։

Մի րոպե հոգեկան ուժերը լքեցին այդ կնոջը, որը, սակայն, կոփված էր ամենաուժեղ փորձություններով։ Նա ընկավ բազկաթոռին, ձեռքերը խաչեց կրծքին ու գլուխը կախ գցեց, սրտի դողով սպասելով, թե հիմա սենյակ կմտնի դատավորը և կսկսի հարցաքննել։

Սակայն ոչ ոք ներս չմտավ բացի ծովային հետևակի երկու֊երեք զինվորից, որոնք ներս բերին սնդուկներն ու արկղները, դրին սենյակի մի անկյունում և լուռ հեռացան։

Սպան նույն անփոփոխ հանգստությամբ, առանց մի բառ արտասանելու զինվորներին հրամաններ էր տալիս ձեռքի շարժումներով կամ սուլիչով։

Կարելի էր կարծել, թե այդ մարդու և նրա ստորադրյալների հարմար խոսք գոյություն չուներ կամ ավելորդ էր դարձել։

Վերջապես միլեդին չդիմացավ և լռությունը խախտեց։

— Ի սեր աստծո, ողորմած պարոն, բացատրեցեք, ի՞նչ է նշանակում այս ամենը,— հարցրեց նա։— Ազատեցեք ինձ տարակուսանքներից։ Ես բավական քաջություն ունեմ դիմանալու ամեն մի վտանգի, որը ես նախատեսում եմ, ամեն իմ դժբախտության, որը ես հասկանում եմ։ Որտե՞ղ եմ ես և որպես ի՞նչ եմ այստեղ։ Եթե ես ազատ եմ, ուրեմն ինչի՞ համար են այս երկաթե ճաղերը և դռները։ Եթե կալանավոր եմ, ապա ո՞րն է իմ հանցանքը։

— Դուք գտնվում եք այն սենյակում, տիկին, որը նախատեսված է ձեզ համար, ես հրաման էի ստացել ընդառաջ գալ ձեզ ծովում և բերել այս ամրոցը։ Այդ հրամանը, իմ կարծիքով, ես կատարեցի զինվորի անշեղությամբ և ազնվականի ամենայն պարկեշտությամբ։ Նրանով, գոնե ներկայումս, ավարտվում է ինձ վրա դրված հոգատարությունը ձեր նկատմամբ, մնացածը վերաբերում է ուրիշ անձի։

— Իսկ ո՞վ է այդ ուրիշ անձը,— հարցրեց միլեդին։— Կարո՞ղ եք ինձ ասել նրա անունը...

Այդ ժամանակ սանդուղքի վրա խթանների բարձր զնգոցներ հնչեցին և ինչ֊որ ձայներ լսվեցին, ապա ամեն ինչ լռեց, և լսվում էր միայն դռանը մոտեցող մի մարդու քայլերի աղմուկը։

— Ահա այդ մյուս անձը, տիկին,— ասաց սպան, ետ քաշվեց դռնից և անշարժացավ հարգալից դիրքով։

Դուռը լայն բացվեց, և շեմքում երևաց մի ինչ֊որ մարդ։

Նա գլխաբաց էր, սուսերը կողքից կախած և ձեռքի մեջ ճմրթում էր թաշկինակը։

Միլեդիին թվաց, թե ճանաչում է կիսախավարի մեջ կանգնած այդ մարդուն։ Նա ձեռքը հենեց բազկաթոռի թևին և առաջ թեքվեց, ցանկանալով համոզվել իր ենթադրության մեջ։ Անծանոթը սկսեց դանդաղորեն մոտենալ, և որքան ավելի էր մտնում լամպի լույսի շերտի մեջ, այնքան միլեդին ակամա ավելի ու էր խրվում բազկաթոռի մեջ։

Երբ այլևս ոչ մի տարակույս չէր մնում, նա բոլորովին ապշած գոչեց.

— Ինչպե՜ս, այդ դո՞ւք եք, եղբայր իմ։

— Այո, իմ չքնաղ տիրուհի,— պատասխանեց լորդ Վինտերը՝ կիսահարգալից, կիսածաղրական խոնարհումով։— Ես ինքս։

— Նշանակում է այս ամրոցը...

— Իմն է։

— Այս սենյա՞կը։

— Ձերն է։

— Ուրեմն ես ձեր գերի՞ն եմ։

— Համարյա։

— Բայց դա նողկալի բռնություն է։

— Բարձրագոչ խոսքերն ավելորդ են, նստենք և հանգիստ զրուցենք, ինչպես վայել է քրոջն ու եղբորը։

Նա դարձավ դեպի դուռը և տեսնելով, որ երիտասարդ սպան հետագա հրամանի է սպասում, ասաց.

— Լավ, շնորհակալ եմ ձեզնից։ Իսկ այժմ, պարոն Ֆելտոն, մենակ թողեք մեզ։

XX. Եղբոր զրույցը քրոջ հետ

Մինչ լորդ Վինտերը փակում էր դուռը, բացում էր խլափեղկերը և աթոռն էր մոտեցնում իր հարսի բազկաթոռին, միլեդին մտքի մեջ սուզված ամենաբազմապիսի ենթադրություններ էր անում և վերջապես հասկացավ այն գաղտնի մտադրությունն իր դեմ, որ նա չէր էլ կարող ենթադրել, քանի դեռ հայտնի չէր, թե ումն ձեռքն է ընկել ինքը։ Որքան որ ճանաչում էր իր տեգրոջը, միլեդին եկել էր այն եզրակացության, որ նա իսկական ազնվական է, մոլի որսորդ և անխոնջ խաղամոլ, որ նա սիրում է քարշ գալ կանանց հետևից, բայց ինտրիգներ սարքելու շնորհք չունի։ Ինչպե՞ս կարող էր նա տեղեկանալ իր գալու, մասին և որսալ իրեն։ Ինչո՞ւ է իրեն փակված պահում։

Ճիշտ է, Աթոսն իմիջիայլոց մի քանի խոսք ասաց, որոնցից միլեդին եզրակացրեց, որ կողմնակի մարդիկ լսել են իր խոսակցությունը կարդինալի հետ, բայց նա ոչ մի կերպ չէր կարող ենթադրել, որ Աթոսը կկարողանա այդպես համարձակորեն հակաական դնել իր ճանապարհին։

Միլեդին ավելի շուտ երկյուղ էր կրում, որ ջրի երես են դուրս եկել իր նախկին արարքներն Անգլիայում։ Բեկինգհեմը կարող էր գլխի ընկնել, որ նա է կտրել այն ադամանդե զարդերը, և վրեժ առնել այդ մանր դավաճանության համար։ Բայց Բեկինգհեմն անընդունակ էր ցասումի պոռթկումով որևէ բռնություն գործադրելու մի կնոջ նկատմամբ, մանավանդ եթե այդ կինը, նրա կարծիքով, գործել էր խանդից դրդված։

Այս ենթադրությունը միլեդիին ամենահավանականը թվաց. նա ենթադրեց, որ ուզում են իրենից վրեժ առնել անցյալի համար և ո՛չ թե կանխել գալիքը։ Այսպես թե այնպես նա ուրախ էր, որ ընկել է իր տեգրոջ ձեռքը, որից նա հույս ուներ ավելի հեշտությամբ դուրս պրծնել, և ոչ թե իսկական ու խելացի թշնամու ձեռքը։

— Լավ, խոսենք, սիրելի եղբայրս,— ասաց նա բավական ուրախ տեսքով, հույս ունենալով, որ ինչքան էլ լորդ Վինտերը ծածկամտություն անի, իրեն կհաջողվի այդ խոսակցությունից իմանալ այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է իր հետագա գործողությունների համար։

— Այդպես ուրեմն,— սկսեց լորդ Վինտերը,— այնուամենայնիվ դուք վերադարձա՞ք Անգլիա, հակառակ ձեր որոշման, որն այնքան հաճախ ասում էիք ինձ Փարիզում, թե այլևս երբեք ձեր ոտքը Մեծ Բրիտանիայի հողը չի մտնի։

Միլեդին հարցին հարցով պատասխանեց։

— Ամենից առաջ բացատրեցեք ինձ. ինչպե՞ս եք դուք այնպիսի հսկողություն սահմանել իմ նկատմամբ, որ տեղյակ եք եղել ոչ միայն իմ գալու մասին, այլև իմացել եք, թե ո՛ր օրը և ո՛ր նավահանգիստն եմ ժամանելու։

Լորդ Վինտերը նույն տակտիկան ընտրեց, ինչ որ միլեդին, ենթադրելով, որ եթե իր հարսը այդ տակտիկան է ընտրել, ուրեմն դա ամենալավն է։

— Նախ դուք ինձ պատմեցեք, սիրելի քույր, թե ինչո՞ւ եք դուք բարեհաճել Անգլիա գալ,— ասաց նա։

— Ես եկել եմ ձեզ հետ տեսնվելու,— պատասխանեց միլեդին, չիմանալով, որ այդ պատասխանով ակամա ուժեղացնում է այն կասկածը, որ նրա տեգրոջ մեջ հարուցել էր դ’Արտանյանի նամակը, և ցանկանալով այդ սուտն ասելով արժանանալ իր զրուցակցի բարեհաճությանը։

— Ա՜յ թե ինչ. ինձ հետ տեսնվելո՞ւ,— մռայլ հարցրեց լորդ Վինտերը։

— Այո, իհարկե, ձեզ հետ տեսնվելու։ Ի՞նչ զարմանալի բան կա այդտեղ։

— Ուրեմն ձեզ Անգլիա է բերել միմիայն ինձ հետ տեսնվելու ցանկությո՞ւնը, ուրիշ ոչ մի նպատակ չե՞ք ունեցել։

— Ո՛չ։

— Նշանակում է դուք հենց միայն ինձ համար Լա Մանշն անցնելու նեղությո՞ւնն եք ստանձնել։

— Միայն ձեզ համար։

— Գրողը տանի. ինչպիսի՜ քնքշություն է դա, քույր իմ։

— Բայց մի՞թե ես ձեր ամենամոտիկ ազգականը չեմ,— հարցրեց միլեդին իր ձայնին մի հուզիչ միամտություն տալով։

— Եվ նույնիսկ իմ միակ ժառանգը, այդպես չէ՞,— իր հերթին հարցրեց լորդ Վինտերը շեշտակի նայելով միլեդիին։

Չնայած իր ամբողջ ինքնատիրապետմանը՝ միլեդին ակամա ցնցվեց, և որովհետև լորդ Վինտերը այս խոսքերն ասելիս ձեռքը դրել էր իր հարսի ուսին, այդ դողը չվրիպեց նրա ուշադրությունից։

Հարվածը, իրոք, նպատակին դիպավ և խոր խրվեց։ Միլեդիի առաջին միտքը եղավ այն, որ իրեն մատնել է Քեթին, որ Քեթին պատմել է բարոնին այն շահախնդրական, ուստի և անհարազատ վերաբերմունքի մասին, որին միլեդին անզգուշաբար ազատություն էր տալիս իր սպասուհու ներկայությամբ։ Նա հիշեց նաև իր կատաղի և անզգույշ զայրույթը դ’Արտանյանի դեմ, երբ նա փրկել էր իր տեգրոջ կյանքը։

— Ես չեմ հասկանում, միլորդ,— խոսեց նա՝ ցանկանալով ժամանակ շահել և իր հակառակորդին ստիպել իր մտքերն արտահայտել,— ի՞նչ եք ուզում ասել դրանով։ Եվ արդյոք որևէ թաքնված միտք չկա՞ ձեր խոսքերի մեջ։

— Դե, իհարկե ոչ,— ասաց լորդ Վինտերը շինծու բարեհոգությամբ։— Ձեր մեջ ցանկություն է ծագում տեսնել ինձ, և դուք գալիս եք Անգլիա։ Ես իմանում եմ այդ ցանկության մասին, կամ ավելի ճիշտ՝ կռահում եմ և որպեսզի ձեզ ազատեմ գիշեր ժամանակ նավահանգիստ ժամանելու բոլոր անախորժություններից և ազատեմ ափ իջնելու բոլոր դժվարություններից, իմ սպաներից մեկին ուղարկում եմ ձեզ ընդառաջ։ Ես կառեթ եմ տրամադրում նրան, և նա ձեզ բերում է այստեղ, այս ամրոցը, որի պարետն եմ ես, ուր ես ամեն օր գալիս եմ և որտեղ հրամայում եմ մի սենյակ պատրաստել ձեզ համար, որպեսզի մենք կարողանանք բավարարել իրար տեսնելու մեր փոխադարձ ցանկությունը։ Մի՞թե այս ամենը ձեզ ավելի զարմանալի է թվում, քան այն, ինչ դուք ասացիք ինձ։

— Ոչ, ես զարմանալի եմ համարում միայն այն, որ դուք նախազգուշացված էիք իմ գալու մասին։

— Այդ բոլորովին հասարակ բացատրություն ունի, սիրելի քույր։ Մի՞թե դուք չեք նկատել, որ ձեր նավապետը խարսխակայան հասնելուց առաջ մի մակույկ ուղարկեց նավահանգիստ մտնելու թույլտվություն ստանալու համար։ Այդ մակույկը բերել էր նաև նավամատյանն ու անձնակազմի և ուղևորների ցուցակը։ Ես նավահանգստի պետն եմ, այդ ցուցակը բերին ինձ, և ես կարդացի ձեր անունը։ Սիրտս ինձ թելադրեց այն, ինչ հիմա հաստատեցին ձեր շուրթերը, թե հանուն ինչի դուք ձեզ ենթարկել եք ներկայումս այսքան դժվարին ծովային ճանապարհորդության, և ես ձեզ ընդառաջ ուղարկեցի իմ կատերը։ Մնացածը ձեզ հայտնի է։

Միլեդին հասկացավ, որ լորդ Վինտերը ստում է, և այդ ավելի վախեցրեց նրան։

— Սիրելի եղբայր,— խոսեց նա նորից,— արդյոք միլորդ Բեկինգհեմը չէ՞ր այն մարդը, որին այսօր երեկոյան ես տեսա ծովապատնեշի վրա, երբ նավահանգիստ էինք մտնում։

— Այո, նա էր։ Ա՜, հասկանում եմ, որ նրան տեսնելով դուք հուզվել եք. դուք եկել եք այն երկրից, որտեղ, երևի, այդ մարդու գոյության միտքը հուզում է բոլորին, և պատերազմի նախապատրաստությունները շատ են անհանգստացնում ձեր բարեկամ կարդինալին։

— Իմ բարեկամ կարդինալի՞ն,— գոչեց միլեդին, համոզվելով, որ այդ կողմից ևս լորդ Վինտերն, ըստ երևույթին, գործին լավատեղյակ է։

— Մի՞թե նա ձեր բարեկամը չէ,— անփույթ տոնով հարցրեց բարոնը։— Եթե ես սխալվել եմ, ներողություն եմ խնդրում. ինձ այդպես է թվացել։ Բայց մենք միլորդ դքսին կվերադառնանք հետո, իսկ հիմա չշեղվենք այն խիստ հուզիչ ուղղությունից, որ ընդունեց մեր խոսակցությունը, դուք, ասում եք, եկել եք ինձ տեսնելո՞ւ համար։

— Այո։

— Լավ, ի՛նչ կա որ։ Ես ձեզ պատասխանեցի, որ ամեն ինչ հարմարեցված է ըստ ձեր ցանկության, մենք կարող ենք տեսնվել ամեն օր։

— Ի՞նչ է, ես հավիտենապես այստե՞ղ եմ մնալու,— սոսկումի նշույլով հարցրեց միլեդին։

— Գուցե դուք այստեղ որևէ անհարմարությո՞ւն եք զգում, քույր իմ։ Պահանջեցեք ինչ որ պակասում է, և ես կաշխատեմ տրամադրել ձեզ։

— Ես ոչ սպասուհիներ ունեմ, ոչ սպասավորներ...

— Ամեն ինչ կունենաք, տիրուհի։ Ասացեք ինձ միայն, ինչպես էր ընթանում ձեր կյանքը ձեր առաջին ամուսնու տանը, և թեպետ ես ձեր տեգրն եմ միայն, բայց ձեզ համար նույնպիսի հարմարություններ կստեղծեմ։

— Իմ առաջին ամուսի՞նը,— գոչեց միլեդին՝ շփոթված հայացքը հառելով լորդ Վինտերի վրա։

— Այո, ձեր ֆրանսիացի ամուսինը, ես իմ եղբոր մասին չեմ ասում... Ի դեպ, եթե դուք այդ մոռացել եք, ապա, քանի որ նա կենդանի է, ես կարող եմ գրել նրան, և նա կհայտնի ինձ բոլոր անհրաժեշտ տեղեկությունները։

— Միլեդիի ճակատը պաղ քրտինքով ծածկվեց։

— Դուք կատակ եք անում,— խոսեց նա խուլ ձայնով։

— Մի՞թե իմ տեսքն այդպիսին է,— հարցրեց բարոնը վեր կենալով և մի քայլ ետ գնալով։

— Կամ, ավելի ճիշտ, դուք վիրավորում եք ինձ,— շարունակեց միլեդին ջղաձգաբար մատները սեղմելով բազկաթոռի թևերին ու բարձրանալով։

— Ես ձեզ վիրավորո՜ւմ եմ,— արհամարհաբար քմծիծաղ տվեց լորդ Վինտերը։— Եվ մի՞թե դուք կարծում եք, տիկին, որ այդ հնարավոր բան է։

— Դուք, ողորմած պարոն, կամ հարբած եք, կամ խելագարվել եք,— ասաց միլեդին։— Հեռու կորեք և մի կին ուղարկեցեք ինձ ծառայություններ անելու համար։

— Կանայք, քույր իմ, խիստ շատախոս են լինում։ Չե՞մ կարող արդյոք ես փոխարինել սպասուհուն։ Այդ ձևով մեր բոլոր ընտանեկան գաղտնիքները մեր մեջ կմնան։

— Լպի՛րշ,— գոռաց միլեդին և ասես զսպանակից մղված նետվեց բարոնի վրա, որը կանգնած էր սպասողական դիրքում, ձեռքերը կրծքին խաչած, բայց և այնպես նրանցից մեկը սուսերի դաստակին դրած։

— Էհե՜,— ասաց նա։— Ես գիտեմ, որ դուք մարդկանց սպանելու սովորություն ունեք, բայց, նախազգուշացնում եմ ձեզ, ես կպաշտպանվեմ, թեկուզ ձեր դեմ։

— Օ՜, դուք ճիշտ եք ասում,— գոչեց միլեդին,— դուք երևի ստորություն կունենաք նույնիսկ ձեռք բարձրացնելու մի կնոջ վրա։

— Այո, գուցե թե։ Մանավանդ ես արդարացում կունենամ, կարծում եմ՝ իմ ձեռքը առաջին տղամարդու ձեռքը չի լինի, որ կբարձրանա ձեզ վրա։

Եվ բարոնը դանդաղ, մեղադրական շարժումով ձեռքը մեկնեց դեպի միլեդիի ձախ ուսը՝ համարյա թե մատը դիպցնելով նրան։

Միլեդին մի ճնշված ճիչ արձակեց, որ նման էր մռնչոցի և ետ֊ետ քաշվեց դեպի սենյակի հեռավոր անկյունը, ինչպես մի հովազ, որ պատրաստվում է ոստյունի։

— Մռնչացեք որքան հաճելի է ձեզ,— ասաց լորդ Վինտերը։ Բայց մի փորձեք կծել, որովհետև, նախազգուշացնում եմ, այդ վատ կվերջանա ձեզ համար. այստեղ չկան դատախազներ, որոնք նախապես որոշում են ժառանգության իրավունքները, չկա թափառաշրջիկ ասպետ, որն ինձ մենամարտի հրավիրեր մի չքնաղ կնոջ պատճառով, որին ես պահում եմ փակված, բայց ես պատրաստի դատավորներ ունեմ, որոնք, եթե հարկ լինի, դատաստան կտեսնեն մի կնոջ նկատմամբ, որն այնքան անպատկառ է, որ ամուսինը դեռ կենդանի՝ սողոսկել է իմ ավագ եղբոր՝ լորդ Վինտերի ամուսնական անկողինը, և այդ դատավորները, նախազգուշացնում եմ ձեզ, կհանձնեն ձեզ դահճի ձեռքը, որը ձեր մի ուսը նման կդարձնի մյուսին։

Միլեդիի աչքերն այնպիսի շանթեր էին արձակում, որ թեպետև լորդ Վինտերը տղամարդ էր և զինված կանգնած էր մի անզեն կնոջ առաջ, բայց և այնպես զգաց, թե ինչպես իր հոգու խորքում երկյուղ շարժվեց։ Այնուամենայնիվ նա շարունակեց խոսել, բայց արդեն եռուն ցասումով։

— Այո, ես հասկանում եմ, որ իմ եղբորից հետո ժառանգությունը ստանալով՝ ձեզ հաճելի կլիներ ժառանգել նաև իմ կարողությունը։ Բայց նախապես իմացեք, դուք կարող եք սպանել ինձ կամ մարդասպան ուղարկել ինձ սպանելու,— ես դրա դեմ նախազգուշական միջոցներ եմ ձեռք առել, այն ամենից, ինչ ես ունեմ, ոչ մի պեննի^[136] ձեր ձեռքը չի անցնի։ Մի՞թե դուք, մոտ մեկ միլիոն կարողություն ունենալով, բավականաչափ հարուստ չեք, և ժամանակը չէ՞ արդյոք, որ կանգ առնեք ձեր այդ կործանարար ճանապարհին, եթե դուք չարիք էիք գործում միմիայն այն անելու անհագուրդ ցանկությունից դրդված։ Օ՜, հավատացեք, եթե եղբորս հիշատակը սուրբ չլիներ ինձ համար, ես ձեզ կփտեցնեի որևէ պետական բանտում, կամ կուղարկեի Տայբերն^[137] ամբոխի ծաղրուծանակին ենթարկելու։ Ես կլռեմ, բայց դուք ևս պետք է անտրտունջ տանեք ձեր կալանքը։ Տասնհինգ֊քսան օրից հետո ես բանակի հետ գնալու եմ Լա֊Ռոշել, բայց իմ մեկնելու նախօրյակին ձեր հետևից կգա մի նավ, որը կմեկնի իմ աչքի առաջ և ձեզ կտանի մեր հարավային գաղութները։ Ես մարդ կնշանակեմ ձեզ հսկելու համար և, հանգիստ եղեք, նա գնդակը ձեր ճակատին կարձակի, հենց որ Անգլիա կամ մայրցամաք վերադառնալու առաջին իսկ փորձն անեք։ Միլեդին լսում էր լարված ուշադրությամբ, որից նրա հրացայտ աչքերի բիբերը լայնանում էին։

— Այո, հիմա դուք ապրելու եք այս ամրոցում,— շարունակեց լորդ Վինտերը։— Նրա պատերը հաստ են, դռները՝ երկաթե, լուսամուտների վանդակները՝ հուսալի։ Բացի այդ, ձեր լուսամուտը ուղիղ ծովի վրա է բացվում։ Իմ անձնակազմի մարդիկ, որոնք անվերապահորեն նվիրված են ինձ, պահակություն են անում այս սենյակի առաջ և պահպանում են դեպի բակը տանող բոլոր անցքերը։ Բայց եթե նույնիսկ բակ էլ հասնեք, ստիպված եք լինելու դեռ էլի երեք երկաթյա վանդակներ էլ անցնել։ Խիստ հրաման է տրված՝ փախուստի փորձ ցույց տվող մի քայլ, մի շարժում, մի խոսք—և ձեզ վրա կկրակեն։ Եթե ձեզ սպանեն, անգլիական արդարադատությունը, հուսով եմ, երախտապարտ կլինի ինձ, որ ես իրեն ազատել եմ գլխացավանքից։ Ա՜, ձեր դեմքին նախկին հանգստության ու ինքնավստահության արտահայտությունը երևան եկավ։ Դուք ձեզ ու ձեզ մտածում եք. տասնհինգ֊քսան օր... ոչինչ, իմ միտքը հնարագետ է, մինչ այդ ես մի որևէ բան կմտածեմ։ Ես անսահման խելոք եմ և մի որևէ զոհ կգտնեմ։ Տասնհինգ օրից հետո,— ասում եք դուք ձեր մտքում,— ես այստեղ չեմ լինի։ Դեհ, ի՛նչ կա որ, փորձեցեք։

Միլեդին, տեսնելով, որ լորդ Վինտերը իր մտքերը կռահեց, եղունգները խրեց բռի մեջ, փորձելով իր մեջ խեղդել հոգու ամենափոքր երերումը, որը կարող էր իր դեմքին տալ որևէ այլ արտահայտություն, բացի այն թախծոտ անհանգստության արտահայտությունից, որ ընդունել էր ինքը։

Լորդ Վինտերը շարունակեց.

— Այն սպային, որն իմ բացակայության ժամանակ մնում է այստեղ որպես պետ, դուք արդեն տեսել եք և, հետևապես, արդեն ճանաչում եք նրան։ Նա, ինչպես դուք համոզված կլինեք, կարողանում է հրամանները կատարել. Պորտսմուտից մինչև այստեղ ճանապարհին դուք, իհարկե,— ախր ես ճանաչում եմ ձեզ,— փորձել եք խոսեցնել նրան։ Եվ ի՞նչ կասեք։ Թերևս միայն մարմարե արձանը կկարողանար նրանից ավելի լուռ և ավելի անտարբեր լինել։ Դուք արդեն շատերի վրա եք փորձել ձեր թովչանքի ազդեցությունը և, դժբախտաբար, միշտ էլ հաջողություն եք ունեցել։ Փորձեցեք այս մարդու վրա ևս, և գրողը տանի, եթե դուք հաջողության հասնեք, ես պատրաստ կլինեմ երաշխավորելու, որ դուք ինքը սատանան եք։

Լորդ Վինտերը մոտեցավ դռանը և կտրուկ շարժումով բաց արեց այն։

— Կանչել ինձ մոտ պարոն Ֆելտոնին— կարգադրեց նա և դառնալով միլեդիին՝ ասաց.— Հիմա ես ձեզ կներկայացնեմ նրան։

Երկուսի միջև տիրեց մի տարօրինակ լռություն։ Ապա, այդ լռության մեջ լսվեցին դանդաղ ու համաչափ քայլեր, որոնք մոտենում էին սենյակին։ Շուտով սենյակի կիսախավարի մեջ երևաց մի մարդու կերպարանք, և երիտասարդ լեյտենանտը, որի հետ մենք արդեն ծանոթացել ենք, կանգ առավ շեմքում՝ սպասելով բարոնի հրամանին։

— Ներս եկեք, սիրելի Ջոն,— խոսեց լորդ Վինտերը։— Ներս եկեք և դուռը ծածկեցեք։

Սպան ներս մտավ։

— Իսկ հիմա,— շարունակեց բարոնը,— նայեցեք այս կնոջը. նա երիտասարդ է, գեղեցիկ, նա ունի երկրային բոլոր թովչանքները, և ի՞նչ։ Այս հրեշը, որն ընդամենը քսանհինգ տարեկան է, այնքան շատ ոճիրներ է գործել, որքան դուք մի տարվա ընթացքում էլ չեք գտնի մեր դատարանների արխիվներում։ Նրա ձայնը տրամադրում է իր օգտին, գեղեցկությունը հրապուրանք է ծառայում իր զոհի համար, մարմինը տալիս է այն, ինչ նա խոստանում է, այս բանում պետք է արդարացի լինել, նա կփորձի շողոքորթել ձեզ կամ գուցեև նույնիսկ կփորձի սպանել։ Ես ձեզ դուրս եմ բերել աղքատությունից, ես ձեզ լեյտենանտի աստիճան եմ տվել, մի քանի անգամ ես փրկել եմ ձեր կյանքը,— դուք հիշում եք, թե ինչ հանգամանքներում էր այդ,— ես ձեզ համար ոչ միայն հովանավոր եմ, այլև բարեկամ, ոչ միայն բարերար եմ այլև՝ հայր։ Այս կինը վերադարձել է Անգլիա՝ իմ կյանքի դեմ մահափորձ անելու համար։ Ես այս օձին իմ ձեռքում եմ պահում, և ես ձեզ կանչել ու խնդրում եմ, իմ բարեկամ Ֆելտոն, Ջո՛ն, զավակս, պաշտպանիր ինձ, և մանավանդ ինքդ զգուշացիր այս կնոջից։ Երդվիր քո հոգու փրկությամբ՝ պահպանել սրան այն պատժի համար, որին արժանի է նա։ Ջոն Ֆելտոն, ես հույս եմ դնում քո խոսքին։ Ջոն Ֆելտոն, ես հավատում եմ քո ազնվությանը։

— Միլորդ,— պատասխանեց երիտասարդ սպան՝ միլեդիի վրա գցած հայացքի մեջ դնելով այն ամբողջ ատելությունը, որ նա կարող էր գտնել իր սրտում,— միլորդ, ես երդվում եմ ձեզ, ամեն ինչ կարվի այնպես, ինչպես դուք եք ցանկանում։

Միլեդին այդ հայացքն ընդունեց անտրտունջ զոհի տեսքով։ Անկարելի էր երևակայել ավելի հեզ ու հնազանդ արտահայտություն, քան այն, որ գծված էր նրա չքնաղ դեմքին։ Ինքը՝ լորդ Վինտերն անգամ հազիվ կարող էր ճանաչել, որ դա այն վագրն է, որը դրանից մի րոպե առաջ պատրաստվում էր պայքարի մեջ մտնելու։

— Նա չպետք է դուրս գա այս սենյակից, լսո՞ւմ եք, Ջոն,— շարունակեց լորդ Վինտերը,— նա ոչ մի մարդու հետ նամակագրություն չպետք է ունենա, նա չպետք է խոսի ոչ մի մարդու հետ, բացի ձեզնից, եթե դուք պատիվ անեք իր հետ խոսելու։

— Ես երդվեցի, միլորդ, այդ բավական է։

— Իսկ հիմա, տիրուհի, աշխատեցեք հաշտվել աստծու հետ, որովհետև մարդկային դատաստանը ձեր նկատմամբ ավարտված է։

Միլեդին, ասես այդ դատավճռից ճնշված՝ գլուխը կախ գցեց։

Լորդ Վինտերը ձեռքի շարժումով հրավիրեց Ֆելտոնին և դուրս եկավ սենյակից, Ֆելտոնը ևս դուրս եկավ նրա հետևից և դուռը փակեց։

Մի վայրկյան հետո միջանցքում լսվեցին ծովային հետևակի զինվորի ծանր քայլերը. զինվորը պահակ էր կանգնել տապարը գոտկին խրած, հրացանը ձեռքին։

Միլեդին մի քանի րոպե մնաց միևնույն դիրքում, մտածելով, որ բանալու անցքով կարող են իրեն դիտել։ Հետո նա դանդաղորեն գլուխը բարձրացրեց, և նրա դեմքը նորից սպառնալիքի զարհուրելի արտահայտություն ստացավ։ Նա վազեց դռան մոտ և ականջ դրեց, ապա ցած նայեց լուսամուտից, հեռացավ նրանից, թաղվեց վիթխարի բազկաթոռում և մտքի մեջ ընկավ։

XXI. Սպան

Այդ ժամանակ կարդինալը տեղեկություններ էր սպասում Անգլիայից, սակայն, բացի անհաջող և սպառնագին տեղեկություններից, ուրիշ ոչ մի լուր չէր գալիս։

Որքան էլ խիտ էր պաշարված Լա֊Ռոշելը, որքան էլ անտարակուսելի էր թվում այդ պաշարման հաջողությունը՝ շնորհիվ ձեռք առած միջոցների և մանավանդ շնորհիվ այն պատնեշի, որ մակույկներին խանգարում էր թափանցել պաշարված քաղաքը, այնուամենայնիվ պաշարումը կարող էր դեռ շատ երկար տևել ի մեծ խայտառակություն թագավորի զորքերի և ի մեծ անբավականություն կարդինալի, որին, ճիշտ է, այլևս հարկավոր չէր Լյուդովիկոս XIII֊ին գժտեցնել Աննա Ավստրիացու հետ, որովհետև այդ արդեն արված էր, բայց պետք էր հաշտեցնել պարոն Բասոմպիերին, որը գժտված էր դուքս Անգուլեմի հետ։

Ինչ վերաբերում է թագավորի եղբորը, ապա նա միայն սկսել էր պաշարումը, իսկ այն ավարտելու հոգսը թողել կարդինալին։

Քաղաքը, չնայած իր քաղաքագլխի արտակարգ տոկունությանը, ուզում էր հանձնվել, ուստի և խռովության փորձ արեց, սակայն քաղաքագլուխը հրամայեց խռովարարներին կախաղան հանել։ Ահա դատաստանը հանգստացրեց նույնիսկ ամենատաքգլուխներին, և նրանք որոշեցին, որ ավելի լավ է սովամահ լինել, այդպիսի մահը նրանց թվում էր ավելի դանդաղ ու ավելի քիչ հավանական, քան կախաղան բարձրանալը։

Պաշարողները մերթընդմերթ բռնում էին այն սուրհանդակներին, որոնց լարոշելցիներն ուղարկում էին Բեկինգհեմի մոտ, կամ այն լրտեսներին, որոնց Բեկինգհեմն էր ուղարկում լարոշելցիների մոտ։ Երկու դեպքում էլ դատաստանը շատ կարճ էր լինում, կարդինալն արտասանում էր միայն մեկ բառ՝ «կախել»։ Թագավորին հրավիրում էին մահապատիժը դիտելու։ Նա գալիս էլ ալարկոտ քայլվածքով և կանգնում մի հարմար տեղ, որպեսզի ամբողջ արարողությունը տեսնի իր բոլոր մանրամասնություններով։ Սա չէր խանգարում թագավորին խիստ տխուր լինել և ամեն րոպե խոսել Փարիզ վերադառնալու մասին, բայց և այնպես մի փոքր զբաղեցնում էր նրան և ստիպում ավելի համբերությամբ շարունակել պաշարումը, և եթե սուրհանդակներ ու լրտեսներ ձեռքը չէին ընկնում, նորին սրբազնությունը, չնայած իր ողջ հնարամտությանը, շատ դժվարին դրության մեջ էր ընկնում։

Ժամանակն անցնում էր, իսկ լարոշելցիներն անձնատուր չէին լինում։ Վերջին սուրհանդակը, որին բռնել էին պաշարողները, նամակ էր տանում Բեկինգհեմին։ Ճիշտ է, նամակում ասված էր, որ քաղաքը ծայր աստիճանի է հասել, բայց եզրակացության մեջ ասված չէր՝ «եթե երկու շաբաթվա ընթացքում ձեր օգնությունը չհասնի, մենք կհանձնվենք», այլ ասված էր. «Եթե երկու շաբաթվա ընթացքում ձեր օգնությունը չհասնի, ապա երբ գա, մենք բոլորս սովից մեռած կլինենք»։ Այսպես ուրեմն, լարոշելցիները հույս էին դրել միայն Բեկինգհեմի վրա։ Բեկինգհեմը նրանց փրկիչն էր։ Ակներև էր, որ եթե նրանց համար միանգամայն պարզ լիներ, որ Բեկինգհեմի վրա այլևս հույս դնել չի կարելի, հույսի հետ միասին կկորցնեին նաև իրենց արիությունը։

Դրա համար էլ կարդինալը մեծ անհամբերությամբ էր Անգլիայից տեղեկություն սպասում, որ Բեկինգհեմը Լա֊Ռոշել չի գա։

Քաղաքը գրոհով գրավելու հարցը հաճախ էր քննարկվում թագավորական խորհրդում, բայց միշտ էլ մերժվում էր. նախ Լա֊Ռոշելն անառիկ էր թվում, երկրորդ կարդինալը, ինչ էլ որ ասելու լիներ, շատ լավ էր հասկանում, որ այդպիսի արյունահեղությունը, երբ ֆրանսիացիները պետք է կռվեն հենց ֆրանսիացիների դեմ, քաղաքականության մեջ ամբողջ վաթսուն տարով ետ դառնալ կնշանակեր, իսկ կարդինալը իր ժամանակի համար առաջադեմ մարդ էր, ինչպես այժմ ընդունված է արտահայտվել։ Եվ իսկապես, Լա֊Ռոշելի ջախջախումը և երեք֊չորս հազար հուգենոտների կոտորածը, որոնք ավելի շուտ կսպանվեին, քան կհամաձայնեին անձնատուր լինել, 1628 թվականին շատ նման կլիներ 1572 թվականի Բարդուղիմեոսյան գիշերվան։ Վերջապես այդ ծայրահեղ միջոցը, որից ինքը թագավորը որպես մոլի կաթոլիկ ամենևին չէր խորշում, միշտ էլ մերժում էին պաշարող գեներալները, որոնք պատճառաբանում էին, թե Լա֊Ռոշելը չի կարելի գրավել այլ կերպ, քան սովահար անելով։

Կարդինալը չէր կարողանում իրենից վանել այն ակամա վախը, որ ներշնչել էր նրան իր սոսկալի պատվիրակուհին. նա ևս նկատել էր այդ կնոջ տարօրինակ հատկությունները, որը մերթ օձ էր թվում, մերթ՝ առյուծ։ Արդյոք չի՞ դավաճանել նա իրեն։ Չի՞ մեռել արդյոք։ Համենայնդեպս նա բավական լավ ուսումնասիրել էր այդ կնոջը և գիտեր, որ անկախ նրանից, թե իր կողմն է տրամադրված նա թե իր դեմ, իր բարեկամն է թե թշնամին, նա պարապ չէր մնա, եթե միայն խոշոր խոչընդոտներ չէին հարկադրում նրան պարապ մնալ։ Բայց որտեղի՞ց կարող էին ծագել այդպիսի խոչընդոտներ։ Հենց այս է, որ կարդինալն իմանալ չէր կարողանում։

Ի դեպ նա, ո՛չ առանց հիմքի, մեծ հույս էր դնում միլեդիի վրա, նա գլխի էր ընկնում, որ այդ կնոջ անցյալում զարհուրելի բաներ կան թաքնված, որոնք ծածկել կարող է միայն իր կարմիր թիկնոցը, և զգում էր, որ այս կամ այն պատճառով այդ կինը նվիրված է իրեն, որովհետև միմիայն իր մեջ կարող է աջակցություն և պաշտպանություն գտնել իրեն սպառնացող վտանգից։

Այսպես, նա որոշել էր մենակ շարունակել կռիվը և սպասել կողմնակի օգնության, ինչպես երջանիկ պատահականությանն են սպասում։ Նա շարունակում էր բարձրացնել նշանավոր պատնեշը, որը պետք է սովամահ աներ Լա֊Ռոշելի բնակչությանը։ Այս սպասումով նայելով դժբախտ քաղաքին, որը իր մեջ պարունակում էր այնքան մեծ աղետներ և այնքան հերոսական առաքինություններ, կարդինալը հիշում էր խոսքերը Լյուդովիկոս XI֊ի, որն իր քաղաքական նախորդն էր այնպես, ինչպես ինքն էր Ռոբեսպիերի քաղաքական նախորդը, հիշում էր հովանավոր Տրիստանի^[138] կանոնը՝ «Բաժանիր, որ տիրես»։

Երբ Հենրիխ IV֊ը Փարիզը պաշարել էր, հրամայեց քաղաքի պարիսպների վրայից հաց և ուտելիքներ ներս գցել։ Իսկ կարդինալը հրամայեց ներս գցել նամակներ, որոնցով նա լարոշելցիներին բացատրում էր, թե որքան անարդար, եսասիրական, դաժան է նրանց պետերի վարքագիծը։ Այդ պետերն առատ հաց ունեին, բայց բնակչությանը չէին բաժանում, նրանք հետևում էին այն կանոնին (նրանք էլ իրենց կանոնն ունեին), թե կարևոր չէ, թե կանայք, ծերունիներն ու երեխաները մեռնեն, միայն թե ողջ և ուժեղ մնան տղամարդիկ, որոնք պարտավոր են պաշտպանել իրենց քաղաքը։ Այն ժամանակներում այս կանոնը թեև դեռ բոլորի կողմից ընդունված չէր, բայց արդյո՞ք այն պատճառով, որ բնակիչներն անզոր էին դիմադրելու դրան, թե՞ հենց այդ բնակիչների անձնվիրության հետևանքով՝ տեսությունից արդեն պրակտիկա էր դարձել։ Կարդինալի քաղաք նետած նամակները խախտում էին հավատը այդ կանոնի արդարության մասին։ Այդ նամակները տղամարդկանց հիշեցնում էին, որ մահվան դատապարտված երեխաները, կանայք ու ծերունիները իրենց երեխաներն են, կանայք, հայրերը, որ ավելի արդարացի կլիներ, եթե ընդհանուր աղետը բոլորը հավասար կրեին, և այն ժամանակ միանման դրությունը բնակիչներին կհանգեցներ միահամուռ որոշումների։

Ներս նետած այդ նամակները հենց այն ներգործությունն էին ունենում, ինչ սպասում էր նրանց կազմողը, բնակիչներից շատերին տրամադրում էին սեպարատ բանակցություններ սկսելու թագավորական բանակի հետ։

Բայց հենց այն ժամանակ, երբ կարդինալն արդեն տեսնում էր, որ իր փորձած միջոցը պտուղներ է տալիս, և ուրախանում էր, որ գործադրել է այդ միջոցը, հենց այդ ժամանակ Լա֊Ռոշելի բնակիչներից մեկը, որը կարողացել էր թագավորական զորքերի գիծն անցնել,—միայն աստծուն է հայտնի, թե ինչպես էր հաջողվել այդ նրան, քանի որ այնքան մեծ էր Բասոմպիերի, Շոմբերգի և դուքս Անգուլեմի զգոնությունը, որոնց իր հերթին ուշի֊ուշով հսկում էր կարդինալը,— Լա֊Ռոշելի բնակիչներից մեկը, ասում ենք, ուղիղ Պորտսմուտից կարողացել էր անցնել քաղաք և հաղորդեց, որ ինքն այնտեղ տեսել է մի մեծ նավատորմ, որը պատրաստ է դուրս գալու ոչ ուշ, քան մեկ, շաբաթ հետո։ Դեռ ավելին. Բեկինգհեմը քաղաքագլխին հայտնում էր, որ վերջապես մեծ դաշինք է կնքվելու Ֆրանսիայի դեմ և միաժամանակ Ֆրանսիա են ներխուժելու անգլիական, կայսերական ու իսպանական զորքերը։ Այդ նամակը կարդացվում էր քաղաքի բոլոր հրապարակներում, նրա պատճենները կախվում էին բոլոր փողոցների խաչմերուկներում, և նույնիսկ նրանք, ովքեր արդեն բանակցություն էին սկսել թագավորական բանակի հետ, բանակցությունն ընդհատեցին, որոշելով սպասել այդքան հանդիսավորապես խոստացված օգնությանը։

Այդ անակնկալ հանգամանքը Ռիշելիեի մեջ արթնացրեց նախկին անհանգստությունը և ակամա նրան ստիպեց նորից հայացքը դարձնել ծովի այն կողմը։

Մինչ այդ թագավորական բանակը, որին խորթ էին նրա միակ և իսկական գլխավորի տագնապները, ուրախ կյանք էր վարում։ Ճամբարում ուտելեղենն էլ, փողն էլ առատ էր։ Բոլոր զորամասերը մրցում էին իրար հետ և՛ քաջության մեջ, և՛ զանազան զվարճությունների մեջ։ Լրտեսներ բռնել և կախաղան հանել նրանց, վտանգավոր արշավներ կատարել դեպի պատնեշ ու ծով, հնարել ամենավտանգավոր ձեռնարկումներ և սառնարյուն կերպով կատարել դրանք,— ահա թե ինչով էր իր ժամանակը սպառում բանակը և ինչն էր կարողանում կարճեցնեք օրերը, որոնք երկար էին թվում ոչ միայն սովից ու սպասումից տանջվող լարոշելցիներին, այլև կարդինալին, որն այնքան համառորեն պաշարել էր նրանց։ Կարդինալը շարունակ շրջում էր ձիով, ինչպես հասարակ հեծելազորային, մտախոհ հայացք էր նետում իր կարծիքով անասելի դանդաղ բարձրացող այն ամրություններին, որոնք նրա ղեկավարությամբ կառուցում էին Ֆրանսիայի բոլոր ծայրերից հրավիրված ինժեներները։ Եթե իր շրջագայությունների ժամանակ պատահում էր դը Տրևիլի գնդի որևէ հրացանակրի, երբեմն մոտենում էր նրան, ուշադիր հայացք գցում նրա վրա և տեսնելով, որ դա մեր չորս ընկերներից ոչ մեկը չէ, իր խորաթափանց հայացքը և սուր միտքը որևէ այլ բանի վրա էր դարձնում։

Մի անգամ սպանիչ ձանձրույթից տանջվելով, այլևս չհուսալով, որ քաղաքի հետ բանակցությունները կվերսկսվեն, և դեռևս տեղեկություն չստանալով Անգլիայից, կարդինալը տանից դուրս եկավ միմիայն Կայուզակի և Լա Ուդինիերի ուղեկցությամբ, ձին քշեց ավազոտ ափի երկարությամբ, անձնատուր լինելով անընդգրկելի երազանքներին և դիտելով օվկիանոսի անծայրածիր տարածությունը։ Դանդաղորեն բարձրանալով մի բլուր՝ նա քիչ հեռու, ցանկապատի հետևում տեսավ յոթ մարդ, որոնք պառկել ու տաքանում էին արեգակի ճառագայթների տակ, որը տարվա այդ ժամանակ հազվադեպ էր երևում, իսկ այդ մարդկանց շուրջը թափված էին դատարկ շշեր։ Այդ մարդկանցից չորսը մեր հրացանակիրներն էինք, որոնք պատրաստվել էին լսելու իրենցից մեկի հենց նոր ստացած նամակի ընթերցումը։ Այդ նամակն այնքան կարևոր էր, որ նրա պատճառով հրացանակիրները խաղաթղթերն ու զառերը թողել էին թմբուկի վրա։

Մյուս երեքն զբաղված էին նրանով, որ կոլիուրյան գինու հսկայական ծղոտապատ շշի բերանից մաքրում էին խեժը։ Դրանք երիտասարդների ծառաներն էին։

Կարդինալը, ինչպես արդեն ասացինք, մռայլ տրամադրության մեջ էր, իսկ երբ նա այդպիսի տրամադրության մեջ էր ընկնում, ոչ մի բան այնքան չէր ուժեղացնում նրա մռայլությունը, որքան ուրիշների ուրախությունը։ Բացի այդ, նա ուներ մի տարօրինակ համոզմունք, միշտ երևակայում էր, թե ուրիշների ուրախության պատճառը հենց այն է, ինչ տխրեցնում է իրեն։ Կայուզակին ու Լա Ուդինիերին կանգ առնելու նշան անելով՝ կարդինալը ձիուց իջավ և ուղղվեց դեպի կասկածելի զվարճասերները, հուսալով, որ իր քայլերը խլացնող ավազի և հայացքներից իրեն ծածկող ցանկապատի շնորհիվ կհաջողվի մի քանի բառ լսել այն խոսակցությունից, որ իրեն խիստ հետաքրքրական էր թվում։ Երբ արդեն ցանկապատից մի տասը քայլ էր հեռու, ճանաչեց գասկոնացու առոգանությունը, և որովհետև դեռ առաջ նկատել էր, որ դրանք հրացանակիրներ են, ապա այլևս չէր կասկածում, որ մյուս երեքն էլ նրանք էին, որոնց կոչում էին անբաժան ընկերներ, այսինքն՝ Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը։

Հեշտ է պատկերացնել, թե դրանից հետո որքան ավելի ուժեղացավ նրանց խոսակցությունը լսելու նրա ցանկությունը։ Նրա աչքերը տարօրինակ արտահայտություն ստացան, և նա կատվի քայլերով գաղտագողի մոտեցավ ցանկապատին։ Բայց հազիվ էր մի քանի անորոշ հնչյուն որսացել առանց որևէ որոշակի իմաստի, մեկ էլ հանկարծ մի բարձր, բեկբեկուն ձայն նրան ստիպեց ցնցվել և գրավեց հրացանակիրների ուշադրությունը։

— Սպա՜,— գոչեց Գրիմոն։

— Դուք կարծեմ խոսեցիք, սրիկա՛,— ասաց Աթոսը արմունկի վրա բարձրանալով և Գրիմոյի վրա դարձնելով զայրույթից շողացող աչքերը։

Գրիմոն այլևս ոչ մի բառ չավելացրեց, այլ միայն ցուցամատը մեկնեց ցանկապատի կողմը, այդ շարժումով հայտնելով կարդինալի ու նրա շքախմբի գալստյան մասին։

Մի ոստյունով հրացանակիրները ոտքի ցատկեցին և հարգալից գլուխ տվին։

Կարդինալը, ըստ երևույթին, կատաղած էր։

— Կարծես թե պարոնայք հրացանակիրները պահա՞կ են կարգել իրենց հսկելու համար,— նկատեց նա։— Չլինի՞ ցամաքային ճանապարհով մոտենում են անգլիացիները, կամ հրացանակիրները իրենց ավագ սպաներ են համարում։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց Աթոսը, որովհետև ընդհանուր շփոթության մեջ միայն նա էր պահպանել իսկական ազնվականի այն հանգստությունն ու սառնասրտությունը, որ երբեք չէր լքում նրան,— ձերդ պայծառափայլություն, հրացանակիրները, երբ նրանք ծառայության մեջ չեն, կամ երբ նրանց ծառայությունը վերջացած է, խմում են ու զառ խաղում և իրենց ծառաների համար շատ բարձրաստիճան սպաներ են։

— Ծառանե՜ր,— մռնչաց կարդինալը։— Այն ծառաները, որոնց հրամայված է նախազգուշացնել իրենց տերերին, երբ մոտիկով անցնում է որևէ մեկը, արդեն ծառաներ չեն, այլ ժամապահներ։

— Սակայն ձերդ սրբազնությունն էլ տեսնում է, որ եթե մենք այդ նախազգուշությունը ձեռք չառնեինք, փախցրած կլինեինք առիթը ցույց տալու ձեզ մեր հարգանքը և մեր շնորհակալությունը հայտնելու ձեր ողորմածության համար, նրա համար, որ դուք միացրիք մեզ բոլորիս... Դ’Արտանյան,— շարունակեց Աթոսը,— դուք հենց նոր ասում էիք, թե ցանկանում եք առիթ գտնել նորին սրբազնությանն արտահայտելու ձեր երախտագիտությունը, առիթը ներկայացել է, դեհ, օգտվեցեք այդ առիթից։

Այս ասվեց այն անխռով սառնարյունությամբ, որով աչքի էր ընկնում Աթոսը վտանգի պահերին և ծայրահեղ քաղաքավարությամբ, որ երբեմն նրան ավելի վեհափայլ արքա էր դարձնում, քան ի ծնե արքաներն են։

Դ’Արտանյանը մոտեցավ և շնորհակալության մի քանի խոսք մրմնջաց, որոնք կարդինալի մռայլ հայացքի տակ արագ պաղեցին նրա լեզվի վրա։

— Միևնույն է, պարոնայք,— խոսեց Ռիշելիեն, որին, ըստ երևույթին, Աթոսի դիտողությունի ամենևին չէր շեղել իր սկզբնական մտադրությունից,— միևնույն է, պարոնայք, ես չեմ սիրում, որ հասարակ զինվորները, հենց միայն նրա համար, որ առավելություն ունեն արտոնյալ զորամասում ծառայելու, անվանի ազնվականներ ձևանան. նրանք պետք է պահպանեն նույնպիսի կարգ, ինչպես բոլորը։

Աթոսը թողեց, որ կարդինալը վերջացնի իր այս խոսքը և որպես համաձայնության նշան՝ գլուխ տալով պատասխանեց.

— Հուսով եմ, ձերդ պայծառափայլություն, որ մենք ոչ մի բանով չենք խախտել կարգը։ Այժմ մենք ծառայություն չենք կրում և մտածում էինք, որ ծառայությունից ազատ լինելով՝ կարող ենք մեր ժամանակը տնօրինել ինչպես ինքներս կուզենանք։ Եթե ձերդ սրբազնությանը հաճելի կլինի երջանկացնել մեզ մի որևէ հատուկ հրամանով, մենք պատրաստ ենք հնազանդվելու։ Ձերդ սրբազնությունը տեսնում է,— շարունակեց Աթոսը հոնքերը կիտելով, որովհետև այդ հարցաքննությունը սկսում էր նրան համբերությունից հանել,— մենք մեզ հետ զենք ենք վերցրել, որպեսզի պատրաստ լինենք ամենափոքր տագնապի դեպքում անգամ։

Եվ նա կարդինալին մատով ցույց տվեց չորս հրացանները, որոնք բուրգ էին կազմել թմբուկի մոտ, որի վրա խաղաթղթերն ու զառերն էին դրված։

— Հավատացած եղեք, ձերդ սրբազնություն,— ավելացրեց դ’Արտանյանը,— որ մենք ձեզ ընդառաջ կգնայինք, եթե կարողանայինք ենթադրել, որ դուք եք մոտենում մեզ այդքան փոքր շքախմբով։

Կարդինալը բեղերն ու շրթունքներն էր կրծոտում։

— Գիտե՞ք արդյոք, թե ինչի եք նման դուք միշտ բոլորդ միասին, ահա ինչպես այժմ, զինված և ձեր ծառաների կողմից պաշտպանված,— հարցրեց կարդինալը։— Դուք նման եք չորս դավադիրների։

— Միանգամայն ճիշտ է, ձերդ պայծառափայլություն,—հաստատեց Աթոսը,— մենք իրոք դավադրություն ենք սարքում, ինչպես ձերդ սրբազնությունն էլ մի առավոտ կարողացավ համոզվել, միայն թե այդ դավադրությունը կազմում ենք լարոշելցիների դեմ։

— Է՜, քաղաքագետ պարոններ,— խոսեց կարդինալը՝ իր հերթին հոնքերը կիտելով,— ձեր ուղեղներում թերևս շատ գաղտնիքների լուծում կգտնվեր, եթե դրանք կարելի լիներ կարդալ այնպես հեշտությամբ, ինչպես դուք էիք կարդում մի նամակ, որը թաքցրիք, երբ տեսաք, որ ես մոտենում եմ։

Արյունը խփեց Աթոսի երեսին, նա մի քայլ արեց դեպի կարդինալը։

— Կարելի է մտածել, ձերդ պայծառափայլություն, որ դուք իսկապես կասկածում եք մեզ և իսկապես հարցաքննության եք ենթարկում։ Եթե այդպես է, ապա թող ձերդ սրբազնությունը բարեհաճի բացատրել, և մենք գոնե կիմանանք, թե ինչպես պետք է վարվենք։

— Ի՛նչ մի զարմանալի բան կլիներ, եթե սա իսկապես հարցաքննություն լիներ,— ասաց կարդինալը։— Ձե՛զ նման մարդիկ չեն ենթարկվել հարցաքննության, պարոն հրացանակիր, և պատասխան տվել։

— Ահա հենց դրա համար էլ ես ասացի ձերդ սրբազնությանը, որ ձեր կամքն է հարցաքննել մեզ, և պատրաստ ենք պատասխանելու։

— Այն ի՞նչ նամակ էր, պարոն Արամիս, որ դուք սկսել էիք կարդալ և հետո թաքցրիք։

— Նամակ՝ մի կնոջից, ձերդ պայծառափայլություն։

— Օ՜, հասկանում եմ,— ասաց կարդինալը,— այդ կարգի նամակների մասին պետք է լռություն պահպանել։ Սակայն հոգևորական անձի կարելի է ցույց տալ, իսկ ես, ձեզ հո հայտնի՞ է, որ հոգևոր կոչում ունեմ։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— խոսեց Աթոսը հանգիստ, որ առավել ևս սոսկալի էր, քանի որ այդ ձևով պատասխանելով իր գլուխն էր վտանգի ենթարկում,— այդ նամակը մի կնոջից է, բայց այն ստորագրված չէ ո՛չ Մարիոն Դելորմ^[139], ո՛չ տիկին դ’Էգիլիոն։

Կարդինալը մահու պես սփրթնեց, և նրա աչքերը բռնկեցին չարագուշակ փայլով։ Նա հետ նայեց՝ ասես Կայուզակին ու Լա Ուդինիերին հրաման տալու համար։ Աթոսը նկատեց այդ շարժումը և մի քայլ արեց դեպի հրացանները, որոնց վրա սևեռված էին նաև իր երեք ընկերների հայացքները, քանի որ նրանք ևս ամենևին տրամադիր չէին թույլ տալու, որ իրենց ձերբակալեն։ Կարդինալի կողմը, հաշված նաև իրեն, երեք հոգի էին, իսկ հրացանակիրները իրենց ծառաների հետ ութ հոգի էին, Կարդինալը մտածեց, որ խաղն անհավասար կլինի, մանավանդ նրա համար, որ Աթոսն ու ընկերները իրոք գաղտնի համաձայնության էին գալիս, ուստի դիմեց այն անակնկալ շրջադարձներից մեկին, որոնք նա միշտ պատրաստ ուներ, նրա ամբողջ ցասումը լուծվեց մի ժպիտի մեջ։

— Դեհ, լա՛վ, լա՛վ,— ասաց նա։— Դուք քաջ երիտասարդներ եք, հպարտ՝ օրը ցերեկով և նվիրված՝ գիշերվա խավարում։ Վատ բան չէ, որ մարդ իրեն պաշտպանում է, երբ այնքան լավ պաշտպանում է ուրիշներին։ Պարոնայք, ես ամենևին չեմ մոռացել այն գիշերը, երբ դուք պաշտպանում էիք ինձ «Կարմիր Աղավնատան» ճանապարհին։ Եթե այն ճանապարհին, որով ես հիմա գնում եմ, որևէ վտանգ սպառնալիս լիներ, ես ձեզ կխնդրեի ուղեկցել ինձ, բայց որովհետև վտանգ չի նախատեսվում, մնացեք այստեղ, վերջացրեք ձեր շշերը, ձեր խաղը և ձեր նամակը։ Մնաք բարով, պարոններ։

Նստելով իր ձին, որ մոտ էր բերել Կայուզակը, նա ձեռքը թափահարելով հրաժեշտ տվեց և առաջ սլացավ։

Չորս երիտասարդները քար կտրած, առանց մի խոսք ասելու ճանապարհ դրին նրան հայացքով, մինչև որ նա տեսողությունից ծածկվեց։

Ապա իրար նայեցին։

Բոլորը շվարած էին, նրանք գիտեին, որ չնայած բարեկամական հրաժեշտին՝ կարդինալը հեռացավ կատաղած։

Միայն Աթոսն էր, որ ժպտում էր տիրական, արհամարհական ժպիտով։ Երբ կարդինալն այնքան հեռացավ, որ չէր կարող ո՛չ լսել, ո՛չ էլ տեսնել նրանց, Պորտոսը, որ շտապում էր որևէ մեկի գլխին թափել իր զայրույթը, գոռաց.

— Այդ ապուշ Գրիմոն ուշ իմաց տվեց։

Գրիմոն ուզում էր ինչ֊որ բան ասել, բայց Աթոսը մատը բարձրացրեց, և Գրիմոն լռեց։

— Դուք նամակը կտայի՞ք, Արամիս,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Ես,— պատասխանեց Արամիսը ամենահաճելի, քնքուշ ձայնով,— այսպիսի որոշում էի ընդունել, եթե նա պահանջեր այն, ես մի ձեռքով նրան պիտի տայի նամակը, իսկ մյուսով սուսերս պիտի խրեի կարդինալի կուրծքը։

— Ես այդպես էլ սպասում էի,— ասաց Աթոսը,— ահա թե ինչու միջամտեցի խոսակցությանը։ Ճիշտ որ այդ մարդը շատ անզգույշ է վարվում տղամարդկանց հետ այդպես խոսելով։ Կարելի է կարծել, թե նա միշտ գործ է ունեցել միայն կանանց և երեխաների հետ։

— Սիրելի Աթոս, ես հիացած եմ ձեզնով, բայց վերջիվերջո մենք, համենայնդեպս, իրավացի չէինք,— առարկեց դ’Արտանյանը։

— Ինչպե՞ս թե իրավացի չէինք,— վրդովվեց Աթոսը։— Ո՞ւմ է պատկանում այն օդը, որ մենք շնչում ենք, օվկիանոսը, որին մենք նայում ենք, ավազը, որի վրա մենք պառկել ենք։ Ո՞ւմ է պատկանում ձեր սիրուհու նամակը։ Մի՞թե կարդինալին։ Երդվում եմ պատվովս, այդ մարդը երևակայում է, թե ինքը տիրապետում է ամբողջ աշխարհին։ Դուք կանգնել էիք նրա առաջ և շշմած ու ընկճված ինչ֊որ բան էիք մրմնջում... Կարելի էր կարծել, որ արդեն Բաստիլը երևում է ձեր աչքին, և որ մի հսկա Մեդուզա^[140] պատրաստվում է քար դարձնել ձեզ։ Դե ասացեք, մի՞թե սիրահարված լինելը նշանակում է դավադրություն սարքել։ Դուք սիրահարված եք մի կնոջ, որին կարդինալը փակել է բանտում, իսկ դուք ուզում եք կորզել նրան կարդինալի ձեռքից։ Դուք խաղ եք խաղում նորին սրբազնության հետ, այդ նամակը ձեր հաղթաթուղթն է։ Ինչո՞ւ պետք է դուք հակառակորդին ցույց տաք ձեր խաղաթղթերը։ Այդպես ոչ ոք չի անում։ Թող նա ինքը գլխի ընկնի, թե կարող է։ Մենք ինչպե՞ս ենք գլխի ընկնում նրա խաղը։

— Իսկապես,— համաձայնեց դ’Արտանյանը,— այն ամենը, որ դուք ասում եք, Աթոս, միանգամայն իրավացի է։

— Այդ դեպքում այլևս ոչ մի խոսք այն մասին, ինչ հիմա տեղի ունեցավ այստեղ, և թող Արամիսը շարունակի կարդալ իր ազգականուհու նամակը այն տեղից, որտեղ ընդհատեց կարդինալը։

Արամիսը գրպանից հանեց նամակը, նրա երեք ընկերները գլխին հավաքվեցին, իսկ ծառաները նորից խմբվեցին շշերի շուրջը։

— Դուք կարդացել եք միայն մեկ֊երկու տող,— ասաց դ’Արտանյանը,— ուրեմն հենց սկզբից էլ սկսեցեք։

— Սիրով,— պատասխանեց Արամիսը։

«Սիրելի զարմիկ, ես կարծես կորոշեմ գնալ Ստենե, որտեղ իմ քույրը մեր դեռատի սպասուհուն տեղավորել է կարմելիտուհիների տեղական վանքում։ Խեղճը հնազանդվել է իր բախտին, գիտե, որ չի կարող ապրել մի այլ տեղ առանց իր հոգին կործանարար վտանգի ենթարկելու։ Սակայն, եթե մեր ընտանեկան գործերը կարգավորվեն այնպես, ինչպես մենք ենք ցանկանում, նա, կարծում եմ, սիրտ կանի կործանել իր հոգին և կվերադառնա նրանց մոտ, ում կարոտում է, մանավանդ նա գիտե, որ իր մասին շարունակ մտածում են։

Իսկ առայժմ նա այնքան էլ դժբախտ չէ, նրա միակ ցանկությունն է նամակ ստանալ իր սիրեցյալից։ Ես գիտեմ, որ այդպիսի ապրանքը հեշտությամբ չի թափանցում վանքի պատերից ներս, սակայն, ինչպես արդեն ապացուցել եմ ձեզ, սիրելի զարմիկ, ես այնքան էլ անշնորհք չեմ և կստանձեմ այդ հանձնարարությունը։ Իմ քույրը շնորհակալություն է հայտնում ձեզ, որ դուք միշտ հիշում եք իրեն։ Մի ժամանակ նա շատ էր անհանգստանում, բայց հիմա հանգստացել է, իր կողմից վստահելի մարդ ուղարկելով այնտեղ, որպեսզի որևէ անակնկալ բան չպատահի։

Մնաք բարով, սիրելի զարմիկ, գրեցեք ձեր մասին որքան կարելի է հաճախ, այսինքն՝ ամեն անգամ, երբ դուք հուսալի հնարավորություն կունենաք մի լուր ուղարկելու մեզ։ Համբուրում եմ ձեզ։

։։։։։։։։։։Մարի Միշոն»։

— Օ՜, որքան եմ պարտական ես ձեզ, Արամիս,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Թանկագի՜ն Կոնստանցիա։ Վերջապես ես տեղեկություն ունեմ նրա մասին։ Նա ողջ է, նա վանքի պատերի մեջ է, հեռու վտանգից, նա Ստենեում է։ Ի՞նչ եք կարծում, Աթոս, որտե՞ղ է այդ։

— Լոթարինգիայում, Էլզասի սահմանից մի քանի լյո հեռավորության վրա։ Հենց որ պաշարումը վերջանա, մենք կարող ենք սլանալ այնտեղ։

— Եվ պետք է հուսալ, որ այդ ուշ չի լինի,— վրա բերեց Պորտոսը։— Այսօր առավոտյան կախեցին մի լրտեսի, որը ցուցմունք էր տվել, թե լարոշելցիներն արդեն իրենց կոշիկների կաշվովն են սնվում։ Եթե ընդունենք, որ կաշին ուտելուց հետո նրանք կանցնեն ներբանին, ապա ես չգիտեմ, թե դրանից հետո էլ ինչ կմնա նրանց, թերևս միայն այն, որ կսկսեն իրար խժռել։

— Խե՜ղճ անմիտներ,— ասաց Աթոսը՝ ցամաքեցնելով բորդոյան գինու բաժակը, որը թեև այն ժամանակ այնպիսի մեծ համբավ չուներ, ինչպես այժմ, բայց այժմվանից էլ պակաս անվան չէր արժանի։— Խե՜ղճ անմիտներ։ Կարծես կաթոլիկությունն ամենահարմարը և ամենահաճելին չէ բոլոր դավանանքների մեջ... Բայց և այնպես քաջ մարդիկ են նրանք,— եզրակացրեց Աթոսը բաժակը դատարկելով և լեզուն չլթացնելով,— բայց այդ ի՞նչ եք անում դուք, Արամիս, գրողը տանի,— շարունակեց նա։— Ձեր գրպա՞նն եք դնում այդ նամակը։

— Այո,— ասաց դ’Արտանյանը,— Աթոսն իրավացի է, նամակը պետք է վառել։ Բայց եթե վառենք, ո՛վ գիտե, գուցե և կարդինալը մոխրի՞ն էլ խոսեցնելու գաղտնիքներ ունի։

— Երևի ունի,— ասաց Աթոսը։

— Ուրեմն ինչ եք ուզում անել այդ նամակը,— հարցրեց Պորտոսը։

— Մոտ եկեք, Գրիմո,— հրամայեց Աթոսը։

Գրիմոն վեր կացավ և մոտեցավ։

— Որպես պատիժ նրա համար, որ դուք առանց թույլտվության խոսեցիք, այս թղթի կտորը պիտի ուտեք, սիրելիս։ Հետո, որպես վարձատրություն այն ծառայության համար, որ կմատուցեք մեզ, դուք կխմեք այս մի բաժակ գինին։ Ահա ձեզ նախ նամակը։ Լավ ծամեցեք այն։

Գրիմոն ժպտաց և աչքերը հառելով բաժակին, որն Աթոսը լցրեց մինչև պռունկները, թուղթը ծամեց և կուլ տվեց։

— Բրա՛վո, կեցցե՛ս, Գրիմո,— գովեց նրան Աթոսը։— Իսկ հիմա վերցրեք բաժակը։ Լավ, կարող եք շնորհակալություն չհայտնել։

Գրիմոն անձայն կուլ տվեց մի բաժակ բորդոյան գինին, սակայն դեպի երկինք դարձրած նրա աչքերը այդ հաճելի զբաղմունքի ընթացքում խոսում էին շատ արտահայտիչ, թեպետ և համր լեզվով։

— Դե՛հ, այժմ,— ասաց Աթոսը,— եթե կարդինալի գլխում խորամանկ միտք չծագի Գրիմոյի փորը ճղել, կարծում եմ, որ մենք կարող ենք շատ թե քիչ հանգիստ լինել։

Իսկ այդ ժամանակ նորին սրբազնությունը շարունակում էր իր թախծոտ զբոսանքը և բեղի տակ մրմնջում։

— Կտրականապես անհրաժեշտ է, որ այդ չորս ընկերները ծառայության անցնեն ինձ մոտ։

XXII. Կալանավորման առաջին օրը

Վերադառնանք միլեդիին, որին մենք, հայացք նետելով Ֆրանսիայի ափերին, մի պահ աչքաթող էինք արել։

Մենք նրան կգտնենք այն հուսահատ դրության մեջ, ինչպես թողինք, մռայլ խոհերի անդունդի մեջ սուզված, զարհուրելի անդունդ, որի եզրին նա թողել էր համարյա ամեն մի հույս, առաջին անգամն էր, որ նա կասկածում էր, առաջին անգամն էր, որ սարսափում էր։

Երկու անգամ բախտը դավաճանել էր նրան, երկու անգամ նրա գաղտնիքը բացել էին ու մատնել, և երկու անգամն էլ նրա անհաջողության հանցավորը եղել էր ճակատագրական այն ոգին, որին երևի ամենաբարձրյալն աշխարհ էր ուղարկել, որպեսզի հաղթահարի իրեն. դ’Արտանյանը հաղթել էր նրան, այդ անհաղթահարելի չար ոգուն։

Նա ծաղրել էր նրա սերը, ստորացրել էր նրա հպարտությունը, խաբել էր նրա փառասիրական մտքերը և ահա այժմ կործանում է նրա բախտը, զրկել է ազատությունից և նույնիսկ նրա կյանքին է սպառնում։ Դեռ ավելին. նա բարձրացրել էր նրա դիմակի մի անկյունը, այն վահանը, որով նա սովորաբար ծածկվում է, և որը նրան այնպես զորեղ է դարձնում։

Դ’Արտանյանը Բեկինգհեմից հեռացրեց այն փոթորիկը, որով սպառնում էր նրան Ռիշելիեն ի դեմս թագուհու, իսկ ինքը՝ միլեդին ատում էր Բեկինգհեմին, ինչպես ատում է ամեն բան, ինչ առաջ սիրել է։ Դ’Արտանյանը իրեն ներկայացրեց որպես դը Վարդ, որին միլեդին մի պահ բոցավառեց էգ վագրի անզուսպ կրքով, ինչպես լինում է սովորաբար այդպիսի կնոջ կիրքը։ Դ’Արտանյանին հայտնի է նրա սարսափեքի գաղտնիքը, իսկ նա երդվել է, որ ով այդ գաղտնիքն իմանա, իր կյանքով պիտի հատուցի։ Եվ, վերջապես, այն պահին, երբ նրան հաջողվել էր ստանալ այն թուղթը, որի օգնությամբ նա ուզում էր վրեժ առնել իր թշնամուց, այդ թուղթը խլում են նրա ձեռքից։ Եվ դարձյալ նույն դ’Արտանյանն է իրեն պահում բանտարկված և կուղարկի մի որևէ նողկալի Բոտանիբեյ, մի որևէ զզվելի Տայբերն՝ Հնդկական օվկիանոսում...

Անտարակույս այս ամենը նրա հետ պատահել է դ’Արտանյանի ցանկությամբ. էլ ուրիշ ո՞վ կարող էր նրան պատել այնպիսի խայտառակությամբ, եթե ո՛չ դ’Արտանյանը։ Միայն նա կարող էր լորդ Վինտերին հայտնել այդ բոլոր սոսկալի գաղտնիքները, որ նա ճակատագրի բերումով բացել էր իրար հետևից։ Նա է ճանաչում իր տեգրոջը և հավանորեն նամակ է գրել նրան։

Ինչպիսի՜ ատելություն էր եռում նրա մեջ։

Նա նստել է անշարժ, բոցկլտուն հայացքը հառած սենյակի ամայի խորքը։ Մերթընդմերթ նրա կրծքից շնչառության հետ դուրս են թռչում խուլ հառաչանքներ և արձագանքում ալիքների աղմուկին, որոնք բարձրանում, դղրդում ու մռնչոցով զարկվում են ժայռերին, որոնց վրա կառուցված է այդ մռայլ ու գոռոզ ամրոցը։

Տիկին Բոնասիեի, Բեկինգհեմի և, մանավանդ, դ’Արտանյանի դեմ վրիժառության ինչպիսի՜ հիանալի պլաններ է կազմում նրա միտքը, որը լուսավորվում է զայրույթի բուռն բռնկումներով։

Այո, բայց վրեժ առնելու համար պետք է ազատ լինել, իսկ ազատվելու համար, երբ բանտում ես գտնվում, հարկավոր է քանդել պատը, կտրել երկաթավանդակը, ծակել հատակը։ Այդպիսի նախաձեռնությունները մինչև վերջ կարող է հասցնել համբերատար և ուժեղ տղամարդը, բայց կինը՝ այն էլ տենդային բորբոքման մեջ, անհաջողության է մատնված։ Բացի դրանից, այդ ամենի համար հարկավոր է ժամանակ ունենալ, ամիսներ, տարիներ, իսկ նա... նա ընդամենը տասը կամ տասներկու օր ունի, ինչպես ասաց լորդ Վինտերը, նրա ահեղ եղբայրն ու բանտապետը։

Եթե նա տղամարդ լիներ, կաներ այդպիսի փորձ և գուցե թե հաջողության կհասներ։ Ինչո՞ւ է երկինքը նման սխալ գործել այդ փխրուն ու քնքուշ մարմնի մեջ քաջարի ոգի դնելով։

Սրա համար էլ բանտարկության առաջին րոպեները զարհուրելի էին, միլեդին չէր կարողանում հաղթահարել կատաղության ջղաձիգ շարժումները, կանացի թուլությունն իր տուրքն էր տալիս բնությանը։ Բայց քիչ֊քիչ նա սանձեց անմիտ զայրույթի պոռթկումները, նրա մարմնի ցնցող ջղային դողը դադարեց, նա կծիկ եկավ և հանգստացող հոգնած օձի պես սկսեց իր ուժերը հավաքել։

— Դե լա՜վ, լա՜վ։ Ես խելագարվե՞լ եմ, որ այսպիսի կատաղության մեջ եմ ընկել,— ասաց նա նայելով հայելուն, որտեղ արտացոլվում էր նրա հրացայտ հայացքը, որն ասես հարց էր տալիս ինքն իրեն։— Հարկավոր չէ կատաղել, կատաղությունը թուլության նշան է։ Մանավանդ այդ միջոցը երբեք չի հաջողվել ինձ։ Եթե ես ուժ գործադրեի գործ ունենալով կանանց հետ, գուցե թե կարողանայի նրանց հաղթել։ Բայց ես պայքար եմ մղում տղամարդկանց դեմ, և նրանց համար ես ընդամենը մի թույլ կին եմ։ Կռիվ կմղենք կանացի զենքով, իմ ուժը իմ թուլությունն է։

Եվ ասես ցանկանալով համոզվել, թե ինչպիսի փոփոխություններ կարող է տալ իր արտահայտիչ ու շարժուն դեմքին, նա հերթով ընդունեց բոլոր արտահայտությունները՝ սկսած ցասումից, որը աղճատում էր նրա դիմագծերը, և վերջացրած ամենահեզ, ամենաքնքուշ ու շոյող ժպիտով։ Հետո նրա հմուտ ձեռքերը սկսեցին փոփոխել սանրվածքը, որպեսզի ավելի շատացնեն դեմքի հրապույրը։ Վերջապես ինքն իրենից միանգամայն գոհ շշնջաց.

— Դեռ ոչինչ կորած չէ։ Դեռ առաջվա պես գեղեցիկ եմ։

Երեկոյան ժամը ութին մոտ էր։ Միլեդին սենյակում նկատեց մի մահճակալ։ Նա մտածեց, որ մի քիչ հանգիստ առնելը կթարմացնի ոչ միայն իր գլուխն ու մտքերը, այլև դեմքի գույնը։ Սակայն, նախքան քնելու պառկելը, մի ավելի հաջող միտք եկավ գլուխը։ Նա լսել էր, թե ինչպես էին խոսում ընթրիքի մասին։ Իսկ նա արդեն մի ժամից ավելի այդ սենյակումն էր, և հավանորեն շուտով ուտելիք պիտի բերեին իր համար։ Գերին չուզեց ժամանակ կորցնել և որոշեց, որ հենց այդ երեկո փորձ կանի հող շոշափել, կսկսի ուսումնասիրել այն մարդկանց, որոնց հանձնարարված էր հսկել իրեն։

Դռան տակ լույս երևաց, դա ցույց էր տալիս, որ նրա բանտապահները գալիս են։ Միլեդին, որն արդեն վեր էր կացել, նորից շտապ նստեց բազկաթոռին։ Նա գլուխը ետ էր գցել, գեղեցիկ մազերը թափված էին ուսերին, կուրծքը մի փոքր բացվել էր ճմրթված ժանյակների տակից, մի ձեռքն ընկած էր սրտին, իսկ մյուսը կախված էր բազկաթոռից։

Սողնակը շրխկաց, դուռը ճռռաց, և սենյակում քայլեր լսվեցին։

— Դրեք այնտեղ այդ սեղանը,— ասաց մեկը, և միլեդին ճանաչեց Ֆելտոնի ձայնը։

Հրամանը կատարվեց։

— Մոմ բերեք և ժամապահին փոխեցեք,— շարունակեց Ֆելտոնը։

Այս կրկնակի հրամանը որ երիտասարդ սպան տվեց միևնույն անձանց, միլեդիին համոզեց, որ իրեն սպասարկում են հենց նույն մարդիկ, ովքեր հսկում են, այսինքն՝ զինվորներ։

Ֆելտոնի հրամանները կատարվում էին լուռ ու արագ, և այդ ցույց էր տալիս այն անբասիր կարգապահությունը, որի մեջ սպան պահում էր իր ստորադրյալներին։

Վերջապես Ֆելտոնը, որ դեռ չէր նայել միլեդիին, շուռ եկավ դեպի նա։

— Ա֊ա՜, քնած է,— ասաց նա։— Լավ, երբ արթնանա, կընթրի։

Եվ նա մի քանի քայլ արեց դեպի դուռը։

— Ո՛չ, պարոն լեյտենանտ,— կանգնեցրեց Ֆելտոնին մի զինվոր, որը մոտեցել էր միլեդիին և այնպիսի ստոիկյան չէր, ինչպես իր պետը,— այս կինը քնած չէ։

— Ինչպե՞ս թե քնած չէ,— հարցրեց Ֆելտոնը, հապա ի՞նչ է անում։

— Ուշաթափված է։ Դեմքը շատ գունատ է, որքան էլ ականջ եմ դնում, շնչառություն չեմ լսում։

— Դուք իրավացի եք,— համաձայնեց Ֆելտոնը՝ միլեդիին նայելով հենց այնտեղից, որտեղ կանգնած էր և ոչ մի քայլ չմոտենալով նրան։— Զեկուցեք լորդ Վինտերին, որ նրա գերին ուշագնաց է եղել, այս դեպքը նախատեսված չէ, և ես չգիտեմ, թե ինչ պետք է անել։

Զինվորը դուրս գնաց, որպեսզի իր սպայի հրամանը կատարի։ Ֆելտոնը նստեց պատահաբար դռան մոտ դրված բազկաթոռին և սկսեց սպասել առանց մի խոսք ասելու, առանց մի շարժում անելու։ Միլեդին տիրապետում էր կանանց կողմից լավ ուսումնասիրված արվեստին, այն է՝ նայել երկար թարթիչների արանքից, ձևացնելով, թե աչքերը փակ են։ Նա տեսավ Ֆելտոնին, որը նստած էր մեջքը իր կողմը դարձրած։ Առանց հայացքը կտրելու միլեդին մի տասը րոպե դիտեց նրան, և այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում նրա հսկիչը ոչ մի րոպե շուռ չեկավ իր կողմը։

Միլեդին հիշեց, որ հիմա լորդ Վինտերը կգա և մտածեց, որ Վինտերի ներկայությունը իր բանտապահին նոր ուժ կտա։ Նրա առաջին փորձը չհաջողվեց։ Միլեդին հաշտվեց դրա հետ որպես մի կին, որը դեռ էլի շատ միջոցներ ունի, նա գլուխը բարձրացրեց, աչքերը բաց արեց և թեթևակի հառաչեց։

Այս հառաչանքը լսելով՝ Ֆելտոնը, վերջապես, ետ նայեց։

— Ա՜, դուք արթնացա՞ք, տիկին,— ասաց նա։— Դե ուրեմն ես այլևս այստեղ անելիք չունեմ։ Եթե ձեզ որևէ բան հարկավոր լինի, զանգ տվեք։

— Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ, որքա՜ն վատ էի զգում ես ինձ,— շշնջաց միլեդին այն քաղցրածոր ձայնով, որը հին կախարդների ձայնի նման դյութում էր բոլոր նրանց, ում նա կործանել էր ուզում։

Եվ բազկաթոռի մեջ ուղղվելով՝ նա ավելի հրապուրիչ և ավելի ազատ դիրք ընդունեց, քան այն, որով պառկած էր մինչ այդ։

Ֆելտոնը վեր կացավ։

— Ձեզ, տիկին, ուտելիք կտան օրական երեք անգամ,— ասաց նա,— առավոտվա ժամը իննին, ապա՝ ցերեկվա մեկին և երեկոյան ժամը ութին։ Եթե այս կարգը ձեզ դուր չի գալիս, կարող եք իմ առաջարկածի փոխարեն ուրիշ ժամեր նշանակել և մենք կհարմարեցնենք ձեր ցանկությանը։

— Բայց մի՞թե ես միշտ մենակ եմ լինելու այս մեծ ու մռայլ սենյակում,— հարցրեց միլեդին։

— Կանչված է մի կին, որը այս մոտերքումն է ապրում։ Վաղը նա կգա ամրոց և երբ ցանկալի լինի նրա ներկայությունը, կգա ձեզ մոտ։

— Շնորհակալ եմ ձեզնից,— հեզաբար պատասխանեց միլեդին։

Ֆելտոնը թեթևակի գլուխ տվեց և քայլեց դեպի դուռը։ Հենց այն րոպեին, երբ նա ուզում էր շեմքն անցնել, միջանցքում երևաց լորդ Վինտերը այն զինվորի ուղեկցությամբ, որին ուղարկել էին զեկուցելու, թե միլեդին ուշաթափվել է։ Լորդը ձեռքին ուներ անուշադրի սպիրտով լի մի սրվակ։

— Հը՛, ի՞նչ կա։ Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց նա ծաղրական ձայնով, տեսնելով, որ իր գերին արդեն վեր է կացել, իսկ Ֆելտոնը պատրաստվում է գնալու։— Նշանակում է հանգուցյալն արդեն հարությո՞ւն է առել։ Գրողը տանի, Ֆելտոն, զավակս, մի՞թե դու չհասկացար, որ քեզ նորելուկի տեղ են դնում և քո առջև խաղում են առաջին գործողությունն այն կոմեդիայի, որ մենք, անտարակույս, բավականություն կունենանք տեսնելու մինչև վերջ։

— Ես այդպես էլ մտածում էի, միլորդ,— պատասխանեց Ֆելտոնը։— Բայց քանի որ գերին, այնուամենայնիվ, կին է, ուզում էի նրա նկատմամբ ցույց տալ այն ուշադրությունը, որ ամեն մի բարեկիրթ մարդ պարտավոր է ցույց տալ կնոջը, եթե ո՛չ նրա պատվին, ապա գոնե իր սեփական արժանապատվությունից ելնելով։

Միլեդին ամբողջ մարմնով դողաց, Ֆելտոնի խոսքերը սառեցնում էին նրա արյունը։

— Ուրեմն նազանքով թափված այդ գեղեցիկ մազերը,— ծիծաղելով ասաց լորդ Վինտերը,— այդ սպիտակ մաշկը, այդ տամուկ հայացքը դեռ չե՞ն հրապուրել քեզ, քարասիրտ մարդ։

— Ոչ, միլորդ,— պատասխանեց պաղարյուն երիտասարդը,— և հավատացեք, կանացի խորամանկությունից ու կոկետությունից մի փոքր ավելին է հարկավոր ինձ շեղելու համար։

— Այդ դեպքում, իմ քաջ լեյտենանտ, թողնենք, որ միլեդին մի ուրիշ միջոց որոնի, իսկ մենք գնանք ընթրելու։ Օ՜, հանգիստ եղիր, նրա երևակայությունը հարուստ է, և միլեդիի կոմեդիայի երկրորդ գործողությունը շուտով կհաջորդի առաջինին։

Այս ասելով լորդ Վինտերը թևանցուկ արեց Ֆելտոնին և շարունակելով ծիծաղել դուրս տարավ նրան։

— Օ՜, ես կգտնեմ այն, ինչ հարկավոր է քեզ,— ատամների արանքից շշնջաց միլեդին,— հանգիստ եղիր, խեղճ ձախորդ վանական, թշվառ նորաթուխ զինվորական, դու զինվորականի համազգեստ չպետք է կրեիր, այլ փարաջա...

— Ի դեպ,— ասաց Վինտերը շեմքում կանգ առնելով,— ջանացեք, միլեդի, որ այս անհաջողությունը ձեզ ախորժակից չզրկի։ Ճաշակեցեք վառեկն ու ձուկը, երդվում եմ պատվովս, որ ես չեմ հրամայել թունավորել դրանք։ Ես գոհ եմ իմ խոհարարից, և որովհետև նա ինձնից ոչ մի ժառանգություն չի սպասում, լիակատար ու անսահման վստահություն ունեմ նրա նկատմամբ։ Օրինակ վերցրեք ինձնից։ Մնաք բարով, սիրելի քույր իմ։ Մինչև ձեր նոր ուշաթափությունը,

Սա այն ծայրահեղն էր, ինչին կարող էր դիմանալ միլեդին, նա ջղաձգաբար ձեռքերը սեղմեց բազկաթոռին, ատամները կրճտացրեց և հայացքով հետևեց դռան շարժումին, որը փակվեց լորդ Վինտերի ու Ֆելտոնի հետևից։ Երբ մենակ մնաց, նորից հուսահատությունը համակեց նրան։ Նայեց սեղանին, տեսավ փայլուն դանակը, մոտ վազեց ու վերցրեց այն։ Բայց նրան սպասում էր դաժան հիասթափություն, դանակի բերանը ծալվող արծաթից էր, իսկ ծայրը՝ կլորացված։

Կիսափակ դռան հետևից ծիծաղի պոռթկում լսվեց և դուռը նորից բացվեց։

— Հա՛֊հա՛֊հա՛—գոչեց լորդ Վինտերը,— հա՛֊հա՛։ Տեսնո՞ւմ ես, սիրելի Ֆելտոն, տեսնո՞ւմ ես։ Ի՞նչ էի ասում ես քեզ. այս դանակը նախատեսված էր քեզ համար, նա կսպաներ քեզ։ Այդ, գիտե՞ս, նրա թուլություններից մեկն է՝ այս կամ այն ձևով ազատվել այն մարդկանցից, ովքեր խանգարում են իրեն։ Եթե ես քեզ լսեի և թույլ տայի պողպատե սուր դանակ տալ նրան, ապա Ֆելտոնի վերջը կգար, նա կմորթեր քեզ, իսկ քեզանից հետո էլ մեզ բոլորիս։ Նայիր, Ջոն, տես ի՜նչ լավ է տիրապետում նա դանակին։

Իսկապես, միլեդին դեռ ջղաձգաբար սեղմված ձեռքում բռնած ուներ հարձակողական զենքը, բայց այդ մեծագույն վիրավորանքից նրա ձեռքը բացվեց, նա զրկվեց ուժից և նույնիսկ կամքից։

Դանակն ընկավ հատակին։

— Դուք իրավացի եք, միլորդ,— ասաց Ֆելտոնը խոր զզվանքի տոնով, որը ծակեց միլեդիի սիրտը,— դուք իրավացի եք, իսկ ես սխալվում էի։

Երկուսն էլ նորից դուրս գնացին։

Այս անգամ միլեդին ավելի ուշադիր ականջ դրեց, քան առաջին անգամ, և սպասեց, մինչև նրանք հեռացան, և քայլերի ձայնը մարեց միջանցքի խորքում։

— Ես կորած եմ,— շշնջաց նա։— Ես ընկել եմ այնպիսի մարդկանց ձեռք, որոնց վրա իմ խորամանկությունները նույնքան քիչ են ազդում, որքան բրոնզե կամ գրանիտե արձանների վրա։ Նրանք անգիր գիտեն ինձ և անխոցելի են իմ ամեն մի զենքի առաջ։ Բայց չի կարելի թույլ տալ, որ այս ամենը վերջանա այնպես, ինչպես նրանք են որոշել։

Իսկապես, ինչպես ցույց էր տալիս միլեդիի վերջին դատողությունը, նրա բնազդական վերադարձը հույսին, ո՛չ վախը, ո՛չ թուլությունը երկար ժամանակ չէին տիրապետում այդ ուժեղ հոգուն։ Միլեդին սեղան նստեց, զանազան խորտիկներ ճաշակեց, մի քիչ իսպանական գինի խմեց և զգաց, որ իր ամբողջ վճռականությունը վերադարձավ։

Նախքան քնելու պառկելը նա վերլուծեց, կշռադատեց, մեկնաբանեց և ուսումնասիրեց ամեն կողմից ամեն ինչ՝ իր զրուցակիցների խոսքերը, վարմունքները, ամենափոքր շարժումները, նույնիսկ լռությունը։ Այդ հմուտ ու հոգատար ուսումնասիրության արդյունքը այն համոզմունքը, որ իրեն տանջող երկու մարդկանցից Ֆելտոնն ավելի հեշտ խոցելի է։ Առանձնապես մի խոսք շարունակ նրա գլուխն էր գալիս. «Եթե ես քեզ լսեի»,— ասաց լորդ Վինտերը Ֆելտոնին։

Նշանակում է Ֆելտոնն իր օգտին է խոսել, քանի որ լորդ Վինտերը նրան չի լսել։

«Թույլ թե ուժեղ,— մտմտում էր միլեդին այնուամենայնիվ այդ մարդու մեջ խղճահարության մի կայծ կա իմ նկատմամբ։ Այդ կայծից ես այնպիսի բոց կբորբոքեմ, որը կմոլեգնի նրա մեջ։ Իսկ լորդ Վինտերն ինձ ճանաչում է. նա վախենում է ինձնից և հասկանում է, թե ինչ կարելի է սպասել ինձնից, եթե երբևիցե ինձ հաջողվի դուրս պրծնել իր ձեռքից, ուստի և անօգուտ բան է նրան նվաճելու փորձ անել... Այ, Ֆելտոնը բոլորովին ուրիշ բան է, նա միամիտ երիտասարդ է, մաքուր հոգու տեր և, ըստ երևույթին, բարեսիրտ. նրան կարելի է մոլորեցնել»։

Եվ միլեդին պառկեց ու քնեց՝ ժպիտը շուրթերին։ Եթե որևէ մեկը տեսներ նրան քնած, կարող էր կարծել, թե դա մի ջահել աղջիկ է և երազում ծաղկեպսակ է տեսնում, որով պիտի զարդարի իրեն առաջիկա տոնի առթիվ։

XXIII. Կալանավորման երկրորդ օրը

Միլեդին երազ էր տեսնում, թե դ’Արտանյանը, վերջապես իր ձեռքումն է, որ ինքը ներկա է նրա մահապատժին, և այդ թովիչ ժպիտը նրա շուրթերին առաջացնում էր դ’Արտանյանի ատելի արյան տեսքը, որ ժայթքում էր դահճի կացնի տակ։

Նա քնել էր այն կալանավորի պես, որին հանգստացնում է հույսի առաջին առկայծումը։

Առավոտյան, երբ մտան նրա սենյակը, նա դեռ պառկած էր անկողնում, Ֆելտոնը մնաց միջանցքում, նա բերել էր այն կնոջը, որի մասին ասում էր նախորդ օրը և որը հենց նոր էր եկել։ Այդ կինը սենյակ մտավ, մոտեցավ միլեդիին և իր ծառայություններն առաջարկեց նրան։

Միլեդին սովորաբար գունատ էր, և նրա դեմքի գույնը կարող էր խաբել առաջին անգամ նրան տեսնողին։

— Ես դող ունեմ,— ասաց միլեդին,— Ամբողջ գիշեր ոչ մի րոպե աչքս չեմ խփել, սոսկալի տանջվում եմ... Դուք ինձ հետ ավելի մարդկայնորե՞ն կվարվեք, քան վարվում էին այստեղ երեկ։ Ասենք՝ իմ խնդիրքը միայն այն է, որ ինձ թույլ տան անկողնում մնալ։

— Չէի՞ք ցանկանա, որ բժիշկ հրավիրեն,— հարցրեց կինը։

Ֆելտոնն այս խոսակցությունը լսում էր առանց մի բառ ասելու։

Միլեդին մտածեց, որ որքան ավելի շատ մարդ լինի իր շուրջը, այնքան շատերի կարեկցությունը կարող է շարժել և այնքան ավելի կուժեղանա լորդ Վինտերի հսկողությունը։ Բացի դրանից, բժիշկը կարող էր ասել, որ իր հիվանդությունը շինծու է, իսկ միլեդին առաջին խաղը տանուլ տալուց հետո չէր ուզում երկրորդն էլ տանուլ տալ։

— Մարդ ուղարկել բժիշկ կանչելո՞ւ,— խոսեց նա,— ինչի համար։ Այդ պարոնները երեկ հայտարարեցին, թե իմ հիվանդությունը կոմեդիա է, անտարակույս միևնույնը կլինի նաև այսօր։ Չէ որ երեկ երեկոյից մինչև հիմա նրանք կարող էին նաև բժշկին նախազգուշացրած լինել։

— Այդ դեպքում,— միջամտեց համբերությունից դուրս եկած Ֆելտոնը,— ինքներդ ասացեք, տիկին, ինչպե՞ս եք ուզում բուժվել։

— Ա՜խ, աստված իմ, ես գիտե՞մ ինչպես։ Ես զգում եմ, որ հիվանդ եմ, ուրիշ ոչինչ։ Թող ինչ ուզում են տան ինձ, միևնույն է։

— Գնացեք այստեղ հրավիրեցեք լորդ Վինտերին,— հրամայեց Ֆելտոնը, որին ձանձրացրել էին այդ անվերջ գանգատները։

— Օ՜, ո՛չ, ո՛չ,— գոչեց միլեդին։— Մի՛ կանչեք նրան, աղաչում եմ ձեզ, ես ինձ լավ եմ զգում, ինձ ոչ մի բան հարկավոր չէ, միայն թե մի՛ կանչեք նրան։

Նա այդ բացականչության մեջ դրեց այնպիսի ջերմություն, այնպիսի համոզչությունդ որ Ֆելտոնն ակամա ներս մտավ սենյակի շեմքից։

«Նա եկավ»,— մտածեց միլեդին։

— Բայց, տիկին, եթե դուք իսկապես հիվանդ եք,— ասաց Ֆելտոնը,— մենք կկանչենք բժշկին, և եթե դուք մեզ խաբում եք, ի՛նչ արած, ավելի վատ ձեզ համար, բայց, համենայնդեպս, մենք ինքներս մեզ կշտամբելու առիթ չենք ունենա։

Միլեդին ոչինչ չպատասխանեց և չքնաղ գլուխը բարձերի մեջ թաղելով՝ աղեկտուր արցունք թափեց։

Ֆելտոնը մի պահ նրան նայեց իր սովորական անտարբերությամբ, ապա տեսնելով, որ այդ նոպան երկարում է, դուրս գնաց։ Կինը ևս դուրս գնաց նրա հետևից։ Լորդ Վինտերը չէր երևում։

«Կարծես ես սկսում եմ հասկանալ»,— անզուսպ ուրախությամբ ինքն իրեն ասաց միլեդին և թաղվեց վերմակի տակ, որպեսզի, եթե որևէ մեկը գաղտուկ դիտում է իրեն, չնկատի իր այդ ներքին բավականությունը։

Անցավ երկու ժամ։

«Հիմա հիվանդությանը վերջ տալու ժամանակն է,— որոշեց միլեդին։— Վեր կենանք և աշխատենք հենց այսօր մի որևէ բանի հասնել։ Ես ընդամենը տասն օր ունեմ, և երկրորդ օրը այսօր երեկոյան վերջանում է»։

Առավոտյան, երբ մտան միլեդիի սենյակը, նրա համար նախաճաշ բերին։ Միլեդին մտածեց, որ շուտով կգան սեղանը հավաքելու, և այն ժամանակ ինքը նորից կտեսնի Ֆելտոնին։ Միլեդին չէր սխալվել, Ֆելտոնը նորից եկավ և առանց ուշադրություն դարձնելու՝ ձեռք է տվել միլեդին ուտելիքին թե չէ, կարգադրեց սենյակից դուրս տանել սեղանը, որը սովորաբար ներս էին բերում ուտելիքը վրան շարած։

Ֆելտոնը բոլորին թողեց, որ դուրս գնան, իսկ ինքը մնաց սենյակում։ Նրա ձեռքին մի գիրք կար։

Միլեդին կիսով չափ պառկած էր բուխարու մոտ դրված բազկաթոռում։ Նա գունատ էր, գեղեցիկ, հեզ ու հնազանդ, թվում էր, թե նահատակի մահվան սպասող սուրբ կույս է։

Ֆելտոնը մոտեցավ նրան։

— Լորդ Վինտերը— նա էլ կաթոլիկ է ձեզ պես— մտածել էք թե դուք կարող եք նեղանալ, որ ձեր եկեղեցական ծեսերը կատարելու հնարավորությունից զրկված եք և չեք կարող հաճախել ժամերգության։ Դրա համար էլ նա համաձայնություն տվեց, որ դուք ամեն օր կարդաք ձեր պատարագի աղոթքները, որ կգտնեք այս գրքում։

Նկատելով, թե Ֆելտոնն ինչ ձևով գիրքը դրեց միլեդիի կողքի սեղանին, ինչ տոնով նա արտասանեց այդ «ձեր պատարագի» բառերը և ինչպես արհամարհական ժպիտ խաղաց նրա երեսին, միլեդին գլուխը բարձրացրեց և ավելի ուշադիր նայեց սպային։

Եվ ահա նրա խստաբարո սանրվածքից, հագուստի ծայրահեղ պարզությունից, նրա մարմարի պես ողորկ, բայց և նույնքան խիստ ու անթափանց ճակատից միլեդին հասկացավ, որ դա մեկն է այն մռայլ պուրիտաններից, որոնց նա առիթ էր ունեցել հանդիպելու ինչպես Հակոբ թագավորի արքունիքում, այնպես էլ ֆրանսիական թագավորի արքունիքում, որտեղ, չնայած Բարդուղիմեոսյան գիշերվա հիշողությանը, նրանք երբեմն ապաստան էին որոնում։

Նրա գլխում հանկարծ մի միտք ծագեց, ինչպես լինում է միայն հանճարեղ մարդկանց հետ բեկումնային պահին, այն կրիտիկական րոպեներին, երբ վճռվում է նրանց բախտը, նրանց ամբողջ կյանքը։

Այդ երկու՝ «ձեր պատարագը» բառերը և Ֆելտոնի վրա թռուցիկ հայացքը հանկարծ միլեդիի համար պարզեցրին այն բառերի ամբողջ կարողությունը, որոնք նա ասելու էր որպես պատասխան։

Երևակայության իրեն հատուկ արագության շնորհիվ այդ բառերը անմիջապես կազմվեցին նրա մտքում։

— Ես,— ասաց նա նույնպիսի արհամարհանքով, որ նկատել էր նա երիտասարդ սպայի ձայնի մեջ,— ես, պարոն... իմ պատարագի աղոթքնե՞րը։ Լորդ Վինտերը, այդ այլասերված կաթոլիկը, շատ լավ գիտե, որ ես իր դավանանքը չունեմ, դա մի ծուղակ է, որ նա ուզում է սարքել իմ դեմ։

— Հապա ի՞նչ դավանանքի եք դուք, տիկին,— հարցրեց Ֆելտոնը զարմանքով, որը նա, չնայած իրեն տիրապետելու կարողությանը, չէր կարողացել լիովին թաքցնել։

— Ես այդ կասեմ այն օրը,— գոչեց միլեդին շինծու հուզմունքով,— երբ բավականաչափ տուժած կլինեմ իմ դավանանքի համար։

Ֆելտոնի հայացքը միլեդիի համար պարզեց, թե այդ մի նախադասությամբ որքան առաջ գնաց ինքը իր ջանքերի մեջ։

Սակայն երիտասարդ սպան ոչ մի խոսք չասաց, ոչ մի շարժում չկատարեց, և միայն նրա հայացքն էր, որ խոսում էր պերճախոս։

— Ես իմ թշնամիների ձեռքումն եմ,— շարունակեց միլեդին այն խանդավառ տոնով, որ նա նկատել էր պուրիտանների մեջ։— Ապավինում եմ իմ աստծուն։ Կամ աստված կփրկի ինձ, կամ ես կզոհվեմ նրա համար։ Ահա իմ պատասխանը, որ ես կխնդրեմ հաղորդել լորդ Վինտերին։ Իսկ այդ գիրքը,— ավելացրեց նա մատնացույց անելով աղոթագիրքը, բայց չդիպչելով նրան, ասես վախենալով, թե այդպիսի շփումը կպղծի իրեն,— դուք կարող եք տանել և օգտագործել այն, որովհետև դուք, անտարակույս, լորդ Վինտերի կրկնակի գործակիցն եք՝ գործակիցը հալածանքի մեջ և գործակիցը հերետիկոսության մեջ։

Ֆելտոնը ոչինչ չպատասխանեց, գիրքը վերցրեց զզվանքի նույն զգացումով, որն արդեն արտահայտել էր նա և մտածմունքների մեջ հեռացավ։

Երեկոյան ժամը հինգին մոտ եկավ լորդ Վինտերը։ Ամբողջ օրվա ընթացքում միլեդին բավական ժամանակ էր ունեցել իր հետագա անելիքի մասին խորհելու։ Նա իր տեգրոջն ընդունեց որպես մի կին, որն արդեն լիովին տիրապետում է իրեն։

— Կարծես թե,— սկսեց բարոնը միլեդիի դիմաց բազկաթոռում մեկնվելով և ոտքերն անփութորեն մեկնելով բուխարու առաջ գորգի վրա,— կարծես թե մենք մի փոքր շեղում ենք կատարել։

— Ի՞նչ եք ուզում դրանով ասել, ողորմած պարոն։

— Ուզում եմ ասել, որ այն ժամանակից, երբ ես և դուք վերջին անգամ տեսնվեցինք, դուք փոխել եք ձեր դավանանքը։ Չլինի՞ թե ամուսնացել եք մի երրորդ մարդու, մի բողոքականի հետ։

— Բացատրեցեք ինձ, միլորդ,— ասաց միլեդին վեհապանծ տոնով,— հայտարարում եմ ձեզ, որ ես լսում եմ ձեր խոսքերը, բայց չեմ հասկանում։

— Դե, ուրեմն նշանակում է դուք բոլորովին հավատ չունեք, դա նույնիսկ ինձ ավելի է դուր գալիս,— ծաղրանքով ասաց լորդ Վինտերը։

— Իհարկե, այդ ավելի է հարմարվում ձեր կանոններին,— սառն ասաց միլեդին։

— Օ՜ , խոստովանում եմ, որ ինձ համար բոլորովին միևնույն է։

— Եթե նույնիսկ դուք չխոստովանեիք ձեր անտարբերությունը հավատի հարցերում, միլորդ, ձեր անառակությունը և ձեր կամայականությունները կմերկացնեին ձեզ։

— Հը՜մ... Դուք անառակության մասի՞ն եք խոսում, տիկին Մեսալինա, լեդի Մակբեթ^[141]։ Կամ ես վատ լսեցի ձեզ, կամ թե դուք, գրողը տանի, բացառիկ անամոթն եք։

— Դուք այդպես եք խոսում, որովհետև գիտեք, որ մեզ լսում են,— սառը պատասխանեց միլեդին,— և նրա համար, որ ուզում եք իմ դեմ զինել ձեր բանտապահներին ու ձեր դահիճներին։

— Բանտապահնե՜ր, դահիճնե՜ր։ Այ թե ինչպես եք դուք պաթետիկ տոնի մեջ ընկնում, տիկին, և երեկվա կոմեդիան այսօր ողբերգության է փոխվում։ Ի դեպ, մի շաբաթից դուք կլինեք այնտեղ, որտեղ պետք է լինեք, և իմ մտադրությունը կկատարվի մինչև վերջ։

— Խայտառա՜կ մտադրություն։ Պիղծ մտադրություն,— արտասանեց միլեդին այն զոհի խանդավառությամբ, որը նախատինք է նետում իր դատավորին։

— Ազնիվ խոսք, ինձ թվում է, որ այս անառակը խելագարվում է,— ասաց լորդ Վինտերը և վեր կացավ։— Դե լավ, հանգստացեք, տիկին պուրիտանուհի, թե չէ ես կստիպեմ բանտ նստեցնել ձեզ։ Պատրաստ եմ երդվելու, որ այդ երևի իմ իսպանական գինին է ձեր գլխին խփել։ Ի դեպ, մի՛ հուզվեք, այդպիսի արբեցումը վտանգավոր չէ և կործանարար հետևանքներ չի ունենում։

Եվ լորդ Վինտերը դուրս գնաց, նետելով մի հայհոյանք, որ այդ ժամանակներում սովորական բան էր նույնիսկ բարձր հասարակության մարդկանց համար։

Ֆելտոնը, իրոք, կանգնած էր դռան հետևը և այս ամբողջ խոսակցությունը լսում էր բառ առ բառ։

Միլեդին հասկացել էր այդ։

— Գնա, գնա,— շշնջաց նա իր տեգրոջ հետևից,— քեզ համար կործանարար հետևանքները շատ չեն ուշանա, բայց դու, անմիտ, դրանք կտեսնես միայն այն ժամանակ, երբ այլևս անկարելի կլինի խույս տալ նրանցից։

Նորից լռություն տիրեց։ Անցավ էլի երկու ժամ։ Զինվորներն ընթրիք բերին և տեսան, որ միլեդին բարձրաձայն աղոթք է ածում, այն աղոթքները, որ սովորեցրել էր նրան իր երկրորդ ամուսնու ծառան, որ մոլի պուրիտան էր։ Միլեդին կարծես էքստազի մեջ էր և նույնիսկ ուշադրություն չէր դարձնում իր շուրջը կատարվողի վրա։ Ֆելտոնը նշան արեց, որ նրան չխանգարեն, և երբ ամեն ինչ պատրաստ էր, զինվորների հետ միասին դուրս գնաց։

Միլեդին գիտեր, որ դռան մեջ բացված փոքրիկ լուսամուտով կարող են դիտել իրեն, ուստի իր աղոթքները կարդաց մինչև վերջ և նրան թվաց, թե իր դռան առաջ ժամապահը այլ կերպ է քայլում, քան մինչև հիմա և կարծես ականջ է դնում իրեն։

Այդ երեկո նրան ուրիշ բան հարկավոր էլ չէր, նա վեր կացավ, սեղան նստեց, մի քիչ բան կերավ և խմեց միայն ջուր։

Մի ժամ հետո զինվորները եկան սեղանը տանելու, բայց միլեդին նկատեց, որ այս անգամ Ֆելտոնը նրանց հետ չէր։

Նշանակում է՝ նա վախենում է հաճախ տեսնել միլեդիին։

Միլեդին երեսը դարձրեց դեպի պատը և ժպտաց, այդ ժպիտն արտահայտում էր այնպիսի հաղթանակ, որ կարող էր մատնել նրան։

Նա էլի մի կես ժամ սպասեց։ Հին ամրոցում լռություն էր տիրում, լսվում էր միայն ծովի հավիտենական աղմուկը, օվկիանոսի այդ անընդգրկելի շնչառությունը... Միլեդին իր մաքուր, հնչուն ու մելոդիկ ձայնով երգեց պուրիտանների ամենասիրած սաղմոսի առաջին տունը։

Այս ոտանավորը շատ հեռու էր կատարյալ լինելուց, սակայն, ինչպես հայտնի է, պուրիտանները բանաստեղծական ջղով պարծենալ չէին կարող։

Միլեդին երգում էր և ականջ դնում, ժամապահը նրա դռան մոտ կանգ առավ որպես մեխված։ Դրանից միլեդին կարող էր եզրակացություն անել, թե ինչպիսի ներգործություն ունեցավ իր երգը։

Եվ նա շարունակեց երգել անասելի ջերմությամբ ու զգացմունքով։ Նրան թվում էր, թե իր երգի հնչյունները տարածվում են հեռու կամարների տակ. և որպես կախարդական թովչանք՝ մեղմացնում էին իր բանտապահների սրտերը։ Սակայն ժամապահը, որ երևի մոլի կաթոլիկ էր, իր վրայից թոթափեց այդ թովչանքը և դռան միջով ձայն տվեց.

— Դե լռեցե՛ք, տիկի՛ն, ձեր երգը թախիծ է տարածում, ինչպես հոգեհանգստի երգը, և եթե բացի այստեղ, կայազորում կանգնելու բավականությունից, մարդ ստիպված լինի նաև այդպիսի բաներ լսելու, էլ բոլորովին դիմանալ չի լինի։

— Լռե՛լ,— խիստ հրաման տվեց մեկը, և միլեդին ճանաչեց Ֆելտոնի ձայնը։— Ի՞նչ եք ձեր քիթը խցկում ուրիշի գործի մեջ, լպի՞րշ։ Մի՞թե ձեզ հրամայված է թույլ չտալ, որ այդ կինը երգի։ Ո՛չ։ Ձեզ հրամայել են հսկել նրան և կրակել, երբ փախչելու փորձ կանի։ Հսկեցեք նրան, եթե նա կմտածի փախչել, սպանեցեք նրան։ Բայց մի՛ շեղվեք ձեզ տված հրամանից։

Աննկարագրելի ուրախության մի արտահայտություն կայծակի բռնկումի պես մի ակնթարթ պայծառացրեց միլեդիի դեմքը, և ասես այդ խոսակցությունը չլսելով, որից նա ոչ մի բառ չէր փախցրել, միլեդին իսկույն նորից երգել սկսեց, իր ձայնին տալով ուժեղ հնչեղություն, այն ամբողջ հրապուրիչ թովչանքը, որով օժտել էր նրան սատանան։

Միլեդիի ձայնը, որ բացառիկ չափով հնչեղ էր և բուռն խանդավառությամբ տոգորված, սաղմոսի կոպիտ, անճոռնի տողերին տալիս էր մոգական ուժ և այնպիսի արտահայտություն, որպիսին ամենախանդավառ պուրիտաններն էլ հազվադեպ էին գտնում իրենց եղբայրների երգում, թեպետև նրանք այդ երգը զարդարում էին իրենց երևակայության ամբողջ շնչով։ Ֆելտոնին թվում էր, թե ինքը լսում է հրեշտակի երգը, որը մխիթարում էր հրավառ հնոցի մեջ գտնվող երեք հրեա մանուկներին^[142]։

Միլեդին շարունակում էր.

Այս տունը, որի մեջ անհաղթահարելի թովչուհին ջանում էր դնել իր ամբողջ հոգին, լրացրեց երիտասարդ սպայի հուզմունքը։ Նա մի կտրուկ շարժումով բաց արեց դուռը և կանգնեց միլեդիի առաջ գունատ, ինչպես միշտ, բայց բորբոքված, թափառուն աչքերով։

— Ինչո՞ւ եք դուք այդպես երգում,— խոսեց նա,— և այդպիսի ձայնով։

— Ներեցեք,— հեզաբար պատասխանեց միլեդին,— ես մոռացել էի, որ իմ երգերն անտեղի են այս տանը։ Գուցե ես վիրավորեցի ձեր կրոնական զգացմունքը, բայց, երդվում եմ, այդ արվել է առանց դիտավորության։ Ներեցեք ինձ իմ մեղքը, որը գուցե և մեծ է, բայց, ճշմարիտ, ակամա մեղք է։

Այդ րոպեին միլեդին այնքան չքնաղ էր, կրոնական էքստազը, որի մեջ ասես նա գտնվում էր, նրա դեմքին տալիս էր այնպիսի երկնային արտահայտություն, որ նրա գեղեցկությամբ կուրացած Ֆելտոնին թվաց, թե ինքն իր առջև տեսնում է մի հրեշտակ, որի երգը հենց նոր լսում էր ինքը։

— Այո, այո,— պատասխանեց նա։— Այո, դուք շփոթում, հուզում եք ամրոցում ապրող մարդկանց։

Խեղճ անմիտն ինքն էլ չէր նկատում իր խոսքերի անկապ լինելը, իսկ միլեդին այդ ժամանակ աշխատում էր իր խորաթափանց հայացքով մտնել նրա սրտի գաղտնարանը։

— Ես այլևս չեմ երգի,— աչքերը ցած թողնելով ասաց միլեդին ամենայն հեզությամբ, որպիսին կարող էր տալ իր ձայնին, ամենայն հնազանդությամբ, որպիսին կարող էր պատկերել իր դիրքով։

— Ո՛չ, ո՛չ, տիկին,— առարկեց Ֆելտոնը,— միայն թե երգեցեք կամաց, մանավանդ գիշերը։

Եվ այս ասելով Ֆելտոնը, զգալով, որ չի կարողանալու երկար ժամանակ պահպանել իր խստությունն այդ կնոջ նկատմամբ, դուրս վազեց սենյակից։

— Դուք լավ արիք, պարոն լեյտենանտ,— ասաց զինվորը։— Նրա երգը տակնուվրա է անում մարդու հոգին։ Ի դեպ, դրան մարդ շուտ է վարժվում, նա այնպիսի՜ հրաշալի ձայն ունի։

XXIV. Կալանավորման երրորդ օրը

Ֆելտոնը ներկայացավ, բայց դեռ մնում էր էլի մի քայլ անել. հարկավոր էր պահել նրան, կամ ավելի ճիշտ՝ հարկավոր էր մենակ մնալ նրա հետ, և միլեդին դեռ պարզ չէր պատկերացնում, թե ինչպես պիտի կարողանա անել այդ։ Հարկավոր էր ավելի շատ բանի հասնել. անհրաժեշտ էր նրան ստիպել, որ խոսի, որպեսզի ինքն էլ նրա հետ խոսելու հնարավորություն ունենա։ Միլեդին լավ գիտեր, որ իր ամենամեծ հմայքը իր ձայնի մեջ է, որ այնպես հմտորեն ընդունում էր բոլոր երանգները սկսած մարդկային խոսքից և վերջացրած հրեշտակային երգով։

Սակայն, չնայած այս բոլոր հրապույրներին, միլեդին կարող էր անհաջողություն կրել, որովհետև Ֆելտոնը նախազգուշացված էր ամենափոքր պատահականությունների դեմ անգամ։ Դրա համար էլ միլեդին սկսեց դիտել Ֆելտոնի բոլոր արարքները, ամեն մի խոսքը, ամենահասարակ հայացքն ու շարժումը, նույնիսկ շնչառությունը, որը կարելի էր մեկնաբանել որպես հառաչանք։ Կարճ ասած՝ նա սկսեց ուսումնասիրել ամեն ինչ, ինչպես անում է հմուտ դերասանը, որին հենց նոր տվել են իր ամպլուայի համար անսովոր մի դեր։

Լորդ Վինտերի նկատմամբ միլեդիի վարքագիծն առանձին դժվարություն չէր ներկայացնում, մանավանդ, դեռ նախորդ օրը նա խորհել էր դրա մասին և որոշել էր տեգրոջ ներկայությամբ լինել լռակյաց և իրեն պահել արժանապատվությամբ, մերթ ընդ մերթ գրգռելով նրան շինծու արհամարհանքով, որևէ կծու խոսքով դրդել նրան սպառնալիքներ տալու և բռնություններ գործադրելու, որոնք իր հեզության հակադրությունը կդառնան։ Ֆելտոնն այս ամենին ներկա կլինի, գուցե և ոչինչ չի ասի, բայց ամեն ինչ կտեսնի։

Առավոտյան Ֆելտոնը եկավ սովորական ժամին, բայց այն ամբողջ ժամանակամիջոցում, երբ նա նախաճաշ պատրաստելու կարգադրություններն էր անում, միլեդին նրան ոչ մի խոսք չասաց։ Այն րոպեին, երբ Ֆելտոնն ուզում էր դուրս գնալ, միլեդիի մեջ մի հույս ծագեց, նրան թվաց, թե երիտասարդ սպան խոսել է ուզում։ Բայց մեծ ջանք գործադրելով՝ նա իր սրտում թաքցրեց այն խոսքերը, որոնք քիչ էր մնում դուրս թռչեին շուրթերից, և դուրս գնաց։

Կեսօրին մոտ եկավ լորդ Վինտերը։

Բավական հաճելի ձմեռային օր էր, և միլեդիի բանտի վանդակից ներս էր թափանցել Անգլիայի դժգույն արեգակի ճառագայթը, որը լույս է տալիս, բայց չի ջերմացնում։

Միլեդին լուսամուտից դուրս էր նայում և ձևացրեց, թե չլսեց դռան բացվելը,

— Ա՜յ թե ինչ,— քմծիծաղ տվեց լորդ Վինտերը։— Սկզբում կոմեդիա, ապա՝ ողբերգություն խաղալուց հետո հիմա էլ մենք մելանխոլիայի մե՞ջ ենք ընկել։

Միլեդին ոչինչ չպատասխանեց։

— Այո, այո, հասկանում եմ,— շարունակեց լորդ Վինտերը։— Դուք կուզենայիք ազատ լինել այս ափին, կուզենայիք մի հուսալի նավ նստած ճեղքել այս ծովի զմրուխտե ալիքները, կուզենայիք ծովում ու ցամաքում ինձ համար սարքել այն դարաններից մեկը, որոնց այնքան վարպետ եք դուք։ Համբերեցեք։ Համբերեցեք մի փոքը։ Չորս օրից ափը ձեզ համար մատչելի կդառնա, ծովը բաց կլինի ձեր առաջ, նույնիսկ ավելի շատ բաց, քան դուք եք ուզում, որովհետև չորս օրից Անգլիան կազատվի ձեզնից։

Միլեդին ձեռքերը խաչեց և չքնաղ աչքերը երկինք հառելով խոսեց հրեշտակային հեզ ձայնով ու շարժումներով։

— Տե՜ր աստված, տե՜ր աստված, ներիր այս մարդուն, ինչպես ես եմ ներում նրան։

— Այո, աղոթիր, նզովյա՛լ,— գոռաց բարոնը։— Քո աղոթքը առավել վեհ է նրա համար, որ դու գտնվում ես մի մարդու իշխանության տակ, որը, երդվում եմ, երբեք չպիտի ների քեզ։

Նա դուրս գնաց։

Այն պահին, երբ նա դուրս էր գնում սենյակից, կիսաբաց դռան միջով սահեց ինչ֊որ մեկի սևեռուն հայացքը, և միլեդին նկատեց Ֆելտոնին, որն արագ մի կողմ քաշվեց, չցանկանալով, որ միլեդին իրեն տեսնի։

Այն ժամանակ միլեդին ծունկ չոքեց և սկսեց բարձրաձայն աղոթել։

— Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ,— ասում էր նա։— Դու գիտես, թե ինչպիսի սուրբ գործի համար եմ տանջվում ես, ուրեմն ուժ տուր ինձ այս տանջանքները կրելու։

Դուռը կամացուկ բացվեց։ Միլեդին ձևացրեց, թե նրա ճռռոցը չլսեց և արտասվահույզ ձայնով շարունակեց.

— Արդարադա՜տ աստված, ողորմա՜ծ աստված, մի՞թե դու կթողնես, որ իրականանանար մարդու սոսկալի մտքերը։

Եվ միայն դրանից հետո նա ձևացրեց, թե լսեց Ֆելտոնի քայլերի ձայնը, իսկույն վեր թռավ ու կարմրատակեց, որպես թե ամաչեց, որ իր մոտ մտան այն պահին, երբ ինքը ծունկ չոքած աղոթք էր անում։

— Ես չեմ սիրում խանգարել նրանց, ովքեր աղոթում են, տիկին,— լուրջ ասաց Ֆելտոնը,— ուստի և խնդրում եմ՝ մի անհանգստացեք իմ պատճառով։

— Ինչո՞ւ եք կարծում, թե ես աղոթում էի,— հարցրեց միլեդին արցունքներից խեղդվող ձայնով։— Դուք սխալվում եք, ես չէի աղոթում։

— Մի՞թե դուք կարծում եք, տիկին,— պատասխանեց Ֆելտոնը նույնքան լուրջ, բայց արդեն ավելի մեղմ,— թե ես ինձ իրավասու եմ համարում թույլ չտալ, որ արարածը ծունր դնի արարչի առաջ։ Աստվա՜ծ փրկե ինձ։ Բացի այդ քավությունը վայել բան է մեղավորին։ Ինչպիսի հանցանք էլ որ լինի, մեղավորը սրբագործվում է ինձ համար, երբ նա ամենաբարձրյալի ոտքերն է ընկնում։

— Ես մեղավո՞ր,— ասաց միլեդին այնպիսի ժպիտով, որը հրեշտակին էլ զինաթափ կաներ ահեղ դատաստանի ժամանակ։— Մեղավո՜ր։ Աստվա՜ծ իմ, դու էլ լավ գիտես, այդպե՞ս է արդյոք։ Ասացեք, որ ես դատապարտված եմ մահվան, այդ ճշմարիտ է, բայց ձեզ հայտնի է, որ տեր աստվածը սիրում է նահատակներ և թույլ է տալիս, որ երբեմն դատապարտեն անմեղներին։

— Ոճրագործ եք դուք թե նահատակ, երկու դեպքում էլ ձեզ հարկավոր է աղոթել, և ես ինքս էլ կաղոթեմ ձեզ համար։

— Օ՜, արդար մարդ,— գոչեց միլեդին և ընկավ նրա ոտքերը։— Լսեցեք, եu այլևս չեմ կարող ծածկել ձեզնից. վախենում եմ, որ ուժերս չեն բավականացնի այն րոպեին, երբ ինձ հարկավոր կլինի պայքարին դիմանալ և բացարձակորեն դավանել իմ հավատը։ Լսեցեք, ուրեմն, հուսահատ կնոջ աղաչանքը։ Ձեզ մոլորության մեջ են գցում, բայց բանն այդ չէ, ես ձեզնից միայն մի ողորմածություն եմ խնդրում, և եթե դուք այդ անեք, ես ձեզ կօրհնեմ և՛ այս, և՛ այն աշխարհում։

— Խոսեցեք իմ պետի հետ, տիկին,— պատասխանեց Ֆելտոնը ինձ, բարեբախտաբար, իրավունք չի տրված ո՛չ ներելու, ո՛չ պատժելու. այդ պատասխանատվությունն աստված դրել է նրա վրա, ով ինձնից բարձր է կանգնած։

— Ո՛չ, ձեզ վրա, միմիայն ձե՛զ վրա։ Ավելի լավ է լսեք ինձ, քան աջակցեք իմ կործանմանը, իմ անարգմանը։

— Եթե դուք, տիկին, արժանացել եք այդ խայտառակությանը, եթե դուք ձեզ համար անարգանք եք ստեղծել, հարկավոր է հնազանդվել աստծու կամքին և դիմանալ դրան։

— Ի՞նչ եք ասում։ Օ՜, դուք ինձ չեք հասկանում։ Դուք կարծում եք, թե անարգանքի մասին խոսելով ես նկատի ունեմ որևէ պատիժ, բանտ կամ մա՞հ։ Տա՛ աստված, որ այդպես լինի։ Ի՞նչ է ինձ համար մահը կամ բանտը։

— Ես դադարում եմ հասկանալ ձեզ, տիկին։

— Կամ ձևացնում եք, թե դադարել եք,— վրա բերեց գերին կասկածի ժպիտով։

— Ոչ, տիկին, երդվում եմ զինվորի պատվով, երդվում եմ քրիստոնյայի հավատով։

— Ինչպե՞ս, ձեզ հայտնի՞ չեն լորդ Վինտերի մտադրություններն իմ նկատմամբ։

— Ոչ, հայտնի չեն։

— Չի կարող պատահել. չէ՞ որ դուք նրա վստահված անձն եք։

— Ես երբեք սուտ չեմ ասում, տիկին։

— Ախ, նա այնքան քիչ է թաքցնում իր մտադրությունները, գուշակելն էլ դժվար չէ։

— Ես չեմ փորձում որևէ բան գուշակել, տիկին, ես սպասում եմ, որ ինձ ասեն, իսկ լորդ Վինտերը, բացի նրանից, ինչ ասել է ձեզ մոտ, ուրիշ ոչ մի բան ինձ չի ասել։

— Նշանակում է դուք նրա գործակիցը չե՞ք,— գոչեց միլեդին մեծագույն անկեղծություն տալով իր ձայնին։— Նշանակում է դուք չգիտեք, որ նա ինձ համար պատրաստում է այնպիսի անարգանք, որի համեմատությամբ երկրային բոլոր պատիժները ոչինչ են։

— Սխալվում եք, տիկին,— շիկնելով առարկեց Ֆելտոնը։— Լորդ Վինտերն այդպիսի չարագործության ընդունակ չէ։

«Հիանալի է,— մտածեց միլեդին։— Դեռ չիմանալով, թե ինչին է վերաբերում խոսքը, նա այդ անվանում է չարագործություն»,— ապա բարձրաձայն շարունակեց,

— Ստոր մարդու ընկերն ամեն ինչի ընդունակ է։

— Ո՞ւմ եք դուք անվանում ստոր մարդ,— հարցրեց Ֆելտոնը։

— Մի՞թե Անգլիայում կա մի ուրիշ մարդ, որին այդ անունը սազեր։

— Դուք խոսում եք Ջորջ Վիլիերսի՞ մասին...— նորից հարցրեց Ֆելտոնը, և նրա աչքերը փայլատակեցին։

— ... Որին կռապաշտներն ու անհավատները կոչում են դուքս Բեկինգհեմ,— լրացրեց միլեդին։— Ես չեմ կարծում, որ Անգլիայում գտնվի գեթ մեկ անգլիացի, որին հարկ լիներ այսքան երկար բացատրել, թե ում մասին եմ ասում ես։

— Տիրոջ աջը դրված է նրա վրա,— ասաց Ֆելտոնը,— նա չի ազատվի այն պատժից, որին արժանի է։

Ֆելտոնը դքսի նկատմամբ արտահայտում էր միայն զզվանքի զգացում, որ բոլոր անգլիացիները տածում էին նրա նկատմամբ, որին նույնիսկ կաթոլիկներն անվանում էին կաշառակեր, արնախում ու անառակ, իսկ պուրիտաններն ուղղակի կոչում էին դև։

— Օ՜, Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ,— գոչեց միլեդին։— Երբ քեզ աղոթում եմ, որ արժանի պատիժ ուղարկես այն մարդուն, դու գիտես, որ ես այդպես եմ ասում ո՛չ իմ անձնական վրեժխնդրությունից դրդված, այլ հոգում եմ մի ամբողջ ժողովրդի փրկության մասին։

— Մի՞թե դուք նրան ճանաչում եք,— հարցրեց Ֆելտոնը։

«Վերջապես սա ինձ է դիմում հարցով»,— մտածեց միլեդին խիստ ուրախացած, որ այդպես արագ այդպիսի մեծ արդյունքի հասավ։

— Ճանաչում եմ նրա՞ն։ Օ՜, այո։ Ի դժբախտություն իմ, ի հավիտենական դժբախտություն՝ ճանաչում եմ։

Միլեդին սկսեց մատները կոտրտել, որպես թե ամենախոր վշտից դրդված։ Ֆելտոնը երևի զգաց, որ իր կայունությունը խախտվում է, և մի քանի քայլ արեց դեպի դուռը։ Միլեդին, որ նրանից աչք չէր հեռացնում, վեր թռավ, վազեց նրա հետևից և կանգնեցրեց։

— Պարոն Ֆելտոն, բարի եղեք, ողորմած եղեք, լսեցեք իմ խնդիրքը,— գոչեց նա։— Տվեք ինձ այն դանակը, որ ճակատագրական նախազգուշությամբ բարոնը խլել է ինձնից, որովհետև գիտե, թե ինչի համար եմ ես ուզում օգտագործել այն... Օ՜, լսեցեք ինձ մինչև վերջ։ Մի րոպեով տվեք ինձ դանակը, արեք այո որպես գթասիրտ, որպես ողորմած մարդ... Տեսեք, ես ձեր ոտքերն եմ ընկել։ Հավատացեք, ձեր նկատմամբ ես ոչ մի չար զգացմունք չունեմ։ Աստվա՜ծ իմ։ Ատել ձե՞զ, միակ արդարամիտ, բարեսիրտ, կարեկից մարդո՞ւն, որին ես հանդիպել եմ։ Ձե՞զ, որ գուցե իմ փրկիչը կլինեք... Միայն մեկ րոպեով, միմիայն մեկ րոպեով, և ես կվերադարձնեմ այն ձեզ դռան լուսամուտի միջով։ Ընդամենը միայն մեկ րոպեով, պարոն Ֆելտոն, և դուք կփրկեք իմ պատիվը։

— Սպանել ձե՞զ,— սոսկումով գոչեց Ֆելտոնը՝ մոռանալով իր ձեռքն ազատել միլեդիի ձեռքերից։— Սպանել ձե՞զ։

— Ես ինձ մատնեցի,— շշնջաց միլեդին և, որպես թե ուժասպառ եղած ընկավ հատակին։— Ես մատնեցի ինձ։ Հիմա նա ամեն ինչ գիտե։ Աստվա՜ծ իմ, ես կորած եմ։ Ֆելտոնը կանգնած էր անշարժ, չիմանալով ինչ վճռել։

«Նա դեռ կասկածում է,— մտածեց միլեդին,— ես բավականաչափ համոզիչ չեմ եղել»։

Նրանք լսեցին, որ միջանցքով մի մարդ է գալիս։ Միլեդին ճանաչեց լորդ Վինտերի քայլերը։ Ֆելտոնը նույնպես ճանաչեց և մի շարժում արեց դեպի դուռը։

— Ոչ մի խոսք չասեք...— ասաց նա ընկճված ձայնով,— ոչ մի խոսք այդ մարդուն այն ամենից, ինչ որ ասացի ես ձեզ, հակառակ դեպքում ես կորած եմ, և այդ դուք, դուք...

Քայլերը մոտենում էին, նա լռեց, վախենալով, թե իրենց ձայնը կլսեն, և անասելի սոսկումի շարժումով իր գեղեցիկ ձեռքը դրեց Ֆելտոնի շուրթերին։ Ֆելտոնը մեղմորեն ետ հրեց միլեդիին, և նա ետ քաշվեց ու ընկավ բազմոցին։

Լորդ Վինտերն առանց կանգ առնելու անցավ դռան մոտով, և նրա քայլերը սկսեցին հեռանալ։

Ֆելտոնը մեռածի պես գունատ՝ մի քանի վայրկյան լարված ականջ դրեց, ապա, երբ քայլերի աղմուկը լռեց, խոր շունչ առավ, ինչպես քնից արթնացած մարդ, և դուրս նետվեց սենյակից։

— Ա՛,— ասաց միլեդին իր հերթին ականջ դնելով և համոզվելով, որ Ֆելտոնի քայլերը հեռանում են լորդ Վինտերի գնացածի հակառակ կողմը,— վերջապես դու իմ ձեռքումն ես։ Հետո նրա դեմքը նորից մռայլվեց։

«Եթե նա բարոնին ասի, ես կորած եմ,— մտածեց նա»— բարոնը գիտե, որ ես ինձ չեմ սպանի, նա Ֆելտոնի ներկայությամբ իմ ձեռքը կտա դանակը, և Ֆելտոնը կհամոզվի, որ այս ամբողջ հուսահատությունը շինծու է եղել»։

Նա կանգնեց հայելու առաջ ու նայեց. դեռ երբեք նա այդպիսի գեղեցիկ տեսք չէր ունեցել։

— Օ՜, այո,— խոսեց նա ժպտալով։— Իհարկե, նա նրան ոչինչ չի ասի։

Երեկոյան, երբ ընթրիքը բերին, լորդ Վինտերը եկավ։

— Մի՞թե ձեր ներկայությունը, ողորմած պարոն,— դիմեց նրան միլեդին,— իմ կալանքի մի անխուսափելի մասն է կազմում, և չե՞ք կարող արդյոք ազատել ինձ այն տանջանքներից, որ պատճառում է ինձ ձեր գալուստը։

— Ինչպե՜ս, սիրելի քույր իմ,— ասաց լորդ Վինտերը,— չէ՞ որ դուք ինքներդ ձեր այդ գեղեցիկ շուրթերով, որոնցից ես այսօր այդպիսի դաժան խոսքեր եմ լսում, այնքան հուզիչ ձևով հայտարարեցիք, որ դուք Անգլիա եք եկել միայն նրա համար, որ բավականություն ունենաք տեսնելու ինձ, մի բավականություն, որից զուրկ լինելը հենց ձեր ասելով այնքան ուժեղ էիք զգում, որ դրա համար որոշել եք ամեն ռիսկի դիմել, ձեզ ենթարկել ծովային հիվանդության, փոթորկի, գերության։ Դե, ահա, ես ձեր առջև եմ, գոհ եղեք։ Մանավանդ՝ այս անգամ իմ այցելությունը որոշակի նպատակ ունի։

Միլեդին ցնցվեց, նա մտածեց, թե Ֆելտոնը մատնել է իրեն։ Գուցե և իր ամբողջ կյանքում այդ կինը, որն այնքան ուժեղ և ամենահակասական հուզումներ էր ապրել, երբեք այդքան հուսահատված չէր եղել։

Նա նստած էր։ Լորդ Վինտերը վերցրեց բազկաթոռը, մոտեցրեց նրան և նստեց միլեդիի կողքին, հետո գրպանից խնչ֊որ թուղթ հանվեց և դանդաղորեն փռեց այն։

— Նայեցեք,— ասաց նա։— Ես ուզում էի ցույց տալ ձեզ բնակավայրի այս յուրատեսակ անձնագիրը, որ ես ինքս եմ կազմել, և այսուհետև հերթական համարն է լինելու ձեր կյանքի, որ ես համաձայն եմ պահպանելու։

Նա հայացքը միլեդիից դարձրեց թղթի վրա և բարձրաձայն կարդաց. «Հրաման, տանել...» թե հատկապես որտեղ պիտի տանեն, այդ տեղի անունը բաց է թողած, ինքն իրեն ընդհատեց Վինտերը։— Եթե դուք գերադասում եք մի որևէ տեղ, ասացեք անունը, և բավական է, որ այն Լոնդոնից առնվազն հազար մղոն հեռու լինի, ես կկատարեմ ձեր խնդիրքը։ Դե ուրեմն, նորից եմ կարդում. «Հրաման, տանել... Շառլոտա Բաքսոնին, որին ֆրանսիական դատարանը խարանել է, բայց պատիժը կրելուց հետո նա ազատվել է։ Նա այդտեղ է ապրելու, երբեք չհեռանալով այնտեղից ավելի քան երեք մղոն։ Փախչելու փորձ անելու դեպքում նա կենթարկվի մահապատժի։ Նրա համար կսահմանվի օրական հինգ շիլլինգ՝ սննդի դրամ և բնակարանի վարձ։

— Այդ հրամանը ինձ չի վերաբերում,— սառը պատասխանեց միլեդին,— այդտեղ իմ անունը չի գրված։

— Անո՜ւնը։ Բայց մի՞թե դուք անուն ունեք։

— Ես կրում եմ ձեր եղբոր ազգանունը։

— Սխալվում եք, իմ եղբայրը ձեր երկրորդ ամուսինն է եղել, իսկ ձեր առաջին ամուսինը դեռ ողջ է։ Ասացեք ինձ նրա անունը, և ես այդ անունը կդնեմ Շառլոտա Բաքսոնի փոխարեն։ Չե՞ք ուզում... Ո՞չ... Դուք լռո՞ւմ եք... Լա՜վ։ Դուք կալանավորների ցուցակում կլինեք Շառլոտա Բաքսոն անունով։

Միլեդին շարունակում էր լուռ մնալ, բայց այս անգամ ոչ թե մտածված կերպով, ձևանալու համար, այլ իրեն համակած սոսկումից։ Նա երևակայում էր, թե հրամանն անմիջապես ի կատար է ածվելու։ Մտածում էր, թե լորդ Վինտերն արագացրել է իր մեկնումը, թե իրեն հենց նույն երեկոյան ուղարկելու են։ Մի րոպե նա պատկերացրեց, թե ամեն ինչ կորած է, բայց հանկարծ նկատեց, որ հրամանը ստորագրությամբ վավերացված չէ։

Այս հայտնությունից առաջացած ուրախությունն այնքան մեծ էր, որ նա թաքցնել չկարողացավ։

— Այո, այո,— ասաց լորդ Վինտերը, նկատելով, թե ինչ է կատարվում նրա հետ,— այո, դուք ստորագրությունն եք որոնում և ձեզ ու ձեզ ասում եք՝ քանի որ այդ հրամանը ստորագրված չէ, ուրեմն դեռ ամեն ինչ կորած չէ։ Այն ինձ ցույց են տալիս միայն վախեցնելու համար։ Սխալվում եք, վաղը այս հրամանը կուղարկվի լորդ Բեկինգհեմին, մյուս օրը նա ետ կուղարկի անձամբ իր ստորագրությունը դրած և իր կնիքով վավերացված, և էլի քսանչորս ժամ հետո, երաշխավորում եմ, հրամանը ի կատար կածվի։ Մնաք բարով, տիկին, ահա այն ամենը, ինչ պետք է հաղորդեի ձեզ։

— Իսկ ես ձեզ կասեմ, ողորմած պարոն, որ դա իշխանության չարաշահում է և մտացածին անունով աքսորումը ստոր բան է։

— Դուք գերադասում եք կախաղան բարձրանալ ձեր իսկական անունով, միլեդի։ Չէ՞ որ ձեզ հայտնի է, որ անգլիական օրենքները անողոքաբար պատժում են ամուսնության դեմ գործած հանցանքների համար։ Եկեք անկեղծորեն բացատրվենք. թեև իմ անունը, ավելի ճիշտ՝ իմ եղբոր անունը խառն է այդ խայտառակ պատմությանը, բայց ես կհամաձայնեմ հրապարակային աղմուկին, որպեսզի լիովին վստահ լինեմ, որ մի անգամ ընդմիշտ ազատվել եմ ձեզնից։

Միլեդին ոչինչ չպատասխանեց, բայց գունատվեց մեռածի պես։

— Ա՜, ես տեսնում եմ, որ դուք գերադասում եք հեռավոր ճանապարհորդությունը։ Հիանալի է, տիկին, հին առածն ասում է, որ ճանապարհորդությունները լուսավորում են պատանեկությանը։ Ազնիվ խոսք, վերջ ի վերջո դուք իրավացի եք։ Կյանքը լավ բան է։ Հենց դրա համար էլ ես հոգ եմ տանում, որ դուք ինձնից չխլեք իմ կյանքը։ Նշանակում է՝ մնում է համաձայնության գալ հինգ շիլլինգի մասին։ Ես կարող եմ ժլատ թվալ ձեզ, չէ՞։ Դա բացատրվում է իմ հոգատարությամբ, որ դուք ձեր պահակներին կաշառելու հնարավորություն չունենաք։ Ի դեպ, նրանց հրապուրելու համար դուք կունենաք ձեր բոլոր թովչանքները։ Օգտվեցեք նրանցից, եթե Ֆելտոնի հետ ունեցած ձեր անհաջողությունը ձեզ չի հուսահատեցրել այդպիսի փորձերից։

«Ֆելտոնն ինձ չի մատնել,— մտածեց միլեդին,— ուրեմն դեռ ոչինչ կորած չէ»։

— Իսկ հիմա մնաք բարով, տիկին։ Վաղը ես կգամ ձեզ հայտնելու, որ իմ սուրհանդակը մեկնել է։

Լորդ Վինտերը վեր կացավ, ծաղրաբար գլուխ տվեց միլեդիին և դուրս գնաց։

Միլեդին թեթևացած շունչ քաշեց. նա դեռ չորս օր ժամանակ ուներ, չորս օրը բավական կլիներ Ֆելտոնին վերջնականապես գայթակղելու համար։

Բայց նրա մեջ մի սոսկալի միտք ծագեց, որ լորդ Վինտերը կարող է Ֆելտոնին ուղարկել Բեկինգհեմի մոտ՝ հրամանը ստորագրել տալու։ Այդ դեպքում Ֆելտոնը դուրս կպրծներ իր ձեռքից, իսկ լիակատար հաջողության համար միլեդիին անհրաժեշտ էր, որ իր թովչանքի ներգործությունը չընդհատվի։

Բայց և այնպես, ինչպես արդեն ասացինք, մի հանգամանք հանգստացնում էր միլեդիին. Ֆելտոնը նրան չէր մատնել։

Միլեդին չէր ուզում ցույց տալ այն հուզմունքը, որ առաջացրել էին նրա մեջ լորդ Վինտերի սպառնալիքները, ուստի նա սեղան նստեց և հաց կերավ։

Հետո, ինչպես և նախորդ օրը, նա ծունկ չոքեց և սկսեց բարձրաձայն աղոթել։ Ինչպես և նախորդ օրը, զինվորը դադարեց քայլել և կանգ առավ ականջ դնելու։

Շուտով միլեդին զգաց, որ մեկը գալիս է ավելի թեթև քայլերով, քան ժամապահի քայլերն էին։ Քայլերը մոտեցան միջանցքի խորքից և կանգ առան միլեդիի դռան առաջ։

«Սա նա է»,— մտածեց միլեդին։

Եվ նա սկսեց երգել այն նույն օրհներգը, որ նախորդ օրը Ֆելտոնին այնպիսի խանդավառ վիճակի մեջ էր գցել։

Բայց թեպետ նրա մաքուր և ուժեղ ձայնը հնչում էր այնպես անուշ և այնպես խանդավառ, ինչպես երբեք, այնուամենայնիվ դուռը չբացվեց։ Միլեդին գաղտագողի մի հայացք գցեց դռան լուսամուտին և նրան թվաց, որ նոսր վանդակի միջով տեսնում է երիտասարդի այրվող աչքերը։ Բայց այնպես էլ միլեդին չիմացավ, իրո՞ք այդպես էր, թե՞ միայն իրեն այդպես թվաց, այս անգամ երիտասարդը կարողացել էր ինքն իրեն տիրապետել և ներս չմտնել։

Բայց մի քանի րոպե անց, երբ միլեդին վերջացրել էր երգը, նրան թվաց, թե լսում է խոր հառաչանք։ Հետո նույն քայլերը, որոնք դրանից առաջ մոտեցել էին դռանը, դանդաղորեն և ասես ափսոսանքով հեռացան։

XXV. Կալանավորման չորրորդ օրը

Հետևյալ օրը Ֆելտոնը մտնելով միլեդիի մոտ՝ տեսավ, որ նա կանգնած է բազկաթոռի վրա, ձեռքին մի պարան՝ հյուսված բատիստե թաշկինակներից, որոնք նեղ շերտերով պատառոտված ու ոլորված էին և ծայրերը կապված իրար։ Երբ Ֆելտոնի բանալուց դուռը ճռռաց, միլեդին թեթևորեն ցած թռավ բազկաթոռից և փորձեց թաքցնել պարանը։

Երիտասարդ սպան սովորականից ավելի գունատ էր, և անքնությունից կարմրած նրա աչքերը ցույց էին տալիս, որ նա գիշերն անհանգիստ է անցկացրել։

Սակայն դեմքի արտահայտությունից կարելի էր եզրակացնել, որ նա զինված է ամենաանսասան խստությամբ։

Նա դանդաղորեն մոտեցավ միլեդիին, որը նստել էր բազկաթոռին, և բարձրացնելով մահաբեր պարանի ծայրը, որը միլեդին պատահաբար կամ գուցե դիտմամբ չէր թաքցրել, սառը հարցրեց.

— Այս ի՞նչ բան է, տիկին։

— Սա՞։ Ոչինչ,— պատասխանեց միլեդին այն տրտում արտահայտությամբ, որ նա այնպես հմտորեն կարողանում էր տալ իր ժպիտին,— ձանձրույթը կալանավորի մահացու թշնամին է, ես ձանձրանում էի և դրա համար էլ հյուսեցի այս պարանը։

Ֆելտոնը հայացքը դարձրեց պատին, որի մոտ դրված էր բազկաթոռը։ Բազկաթոռի վերևում տեսավ ոսկեզօծ մի կեռ, որ խփված էր պատին որպես հագուստի կամ զենքի կախիչ։

Նա ցնցվեց, և միլեդին նկատեց այդ. թեև աչքերը խոնարհած էին, բայց ոչ մի բան խույս չէր տալիս նրանից։

— Իսկ ի՞նչ էիք անում դուք բազկաթոռին կանգնած հարցրեց Ֆելտոնը։

Ձեր ի՞նչ գործն է։

— Ես ուզում եմ իմանալ այդ,— պնդեց Ֆելտոնը։

— Մի՛ հարցնեք, դուք գիտեք, որ մեզ իսկական քրիստոնյաներիս արգելված է սուտ խոսել։

Դե ուրեմն ես ինքս կասեմ, թե ինչ էիք անում դուք, կամ ավելի ճիշտ՝ ինչ էիք ուզում անել. դուք ուզում էիք ի կատար ածել այն կործանարար մտադրությունը, որ փայփայում եք ձեր մտքում։ Հիշեցեք, տիկին, որ եթե աստված արգելում է սուտ խոսել, ապա ավելի խիստ արգելում է ինքնասպանությունը։

— Երբ աստված տեսնում է, որ իր արարածներից մեկը անարդար հալածանքի է ենթարկվում և ստիպված է ընտրություն անել կամ ինքնասպանություն, կամ անարգանք, ապա, հավատացեք, աստված կների նրա ինքնասպանությունը,— ասաց միլեդին խորապես համոզված տոնով,— չէ՞ որ այդ դեպքում ինքնասպանությունը նահատակի մահ է։

— Դուք կամ չափազանցնում եք, կամ ամեն ինչ չեք ասում։ Ասացեք ամեն ինչ, տիկին, ի սեր աստծո, բացատրեցեք։

— Պատմել ձեզ իմ դժբախտությունները, որպեսզի դուք այն հնարովի բա՞ն համարեք, հայտնել ձեզ իմ մտքերը, որպեսզի դուք հաղորդեք ինձ հալածողի՞ն, ո՛չ, ողորմած պարոն։ Եվ մանավանդ, ի՞նչ արժե ձեզ համար մի թշվառ, դատապարտված կնոջ կյանքը կամ մահը։ Չէ՞ որ դուք պատասխանատու եք միայն իմ մարմնի համար, այնպես չէ՞։ Եվ բավական է, որ դուք ներկայացնեք իմ դիակը, բավական է, որ ճանաչեն, թե այդ իմ դիակն է, էլ ուրիշ ոչինչ չեն պահանջի ձեզնից, գուցե նույնիսկ կրկնակի պարգև կստանաք։

— Ե՞ս, տիկին, ե՞ս,— գոչեց Ֆելտոնը։— Եվ դուք կարող եք ենթադրել, որ ես կհամաձայնեմ պարգև՞ ստանալ ձեր կյանքի համար։ Դուք չեք մտածում, թե ինչ եք ասում։

_ Մի՛ խանգարեք ինձ, Ֆելտոն, մի՛ խանգարեք,— ոգևորվելով ասաց միլեդին։— Յուրաքանչյուր զինվոր պետք է փառասեր լինի, չէ՞։ Դուք լեյտենանտ եք, բայց իմ դագաղի հետևից կարող եք քայլել կապիտանի աստիճանով։

— Ի՞նչ եմ արել ես ձեզ, որ դուք ինձ վրա այդպիսի պատասխանատվություն եք դնում աստծո և մարդկանց առջև,— նրա խոսքերից ցնցված խոսեց Ֆելտոնը։— Մի քանի օրից դուք կհեռանաք այu ամրոցից, տիկին, ձեր կյանքն այլևս իմ հսկողության տակ չի լինի, և այն ժամանակ,— ավելացրեց նա հառաչելով,— այն ժամանակ վարվեցեք նրա հետ ինչպես կուզենաք։

— Նշանակում է դուք, աստվածավախ մարդ,— գոչեց միլեդին՝ ասես չկարողանալով զսպել իր բարոյական ցասումը,— դուք, որին արդար են համարում, ուզում եք միայն մի բան, որ ձեզ չմեղադրեն իմ մահվան համար, որ իմ մահը ձեզ ոչ մի անհանգստություն չպատճառի։

— Ես պետք է պաշտպանեմ ձեր կյանքը, տիկին, և ես կպաշտպանեմ այն։

— Բայց հասկանո՞ւմ եք դուք, թե ինչ պարտականություն եք կատարում։ Դուք դաժանաբար եք վարվում, եթե նույնիսկ ես մեղավոր լինեմ, բայց ի՞նչ անուն կտաք դուք ձեր արարքին, եթե ես արդար եմ։

— Ես, տիկին, զինվոր եմ և կատարում եմ ինձ տված հրամանը։

— Դուք կարծում եք, թե ահեղ դատաստանի օրը աստված կուրորեն հնազանդվող դահիճներին ջոկելո՞ւ է անարդար դատավորներից։ Դուք չեք ուզում, որ ես սպանեմ իմ մարմինը, և դառնում եք այն մարդու կամակատարը, որն ուզում է կործանել իմ հոգին։

— Հավատացնում եմ ձեզ,— ասաց Ֆելտոնը, որը սկսել էր տատանվել,— ձեզ ոչ մի վտանգ չի սպառնում, և ես լորդ Վինտերի համար պատասխանատու եմ, ինչպես ինքս ինձ համար։

— Անմի՜տ,— գոչեց միլեդին։— Խեղճ անմիտ է նա, ով համարձակվում է երաշխավորել ուրիշի համար, երբ ավելի իմաստուն, ավելի աստվածահաճ մարդիկ չեն համարձակվում երաշխավորել իրենց համար։ Անմիտ է նա, ով բռնում է ուժեղ ու երջանիկ մարդու կողմը, որպեսզի ճնշի թույլին ու թշվառին։

— Անհնարին է, տիկին, անհնարին է,— կիսաձայն ասաց Ֆելտոնը, որը հոգու խորքում գիտակցում էր նրա առարկության ամբողջ ճշմարտությունը։— Քանի դուք կալանավոր եք, իմ ձեռքով ազատություն չեք ստանա, քանի կենդանի եք, իմ ձեռքով կյանքից չեք զրկվի։

— Այո՛,— գոչեց միլեդին,— բայց ես կզրկվեմ նրանից, ինչ կյանքից էլ թանկ է ինձ համար, ես կզրկվեմ պատվից, և ձեզ, Ֆելտոն, ես աստծու և մարդկանց առջև ձեզ պատասխանատու կդարձնեմ իմ խայտառակության, իմ անարգանքի համար։

Այս անգամ Ֆելտոնը, որքան էլ անտարբեր էր կամ ջանում էր անտարբեր երևալ, չկարողացավ դիմանալ այն գաղտնի ազդեցությանը, որին արդեն սկսել էր ենթարկվել, տեսնել իր առջև այդ կնոջը, որն այդպես գեղեցիկ է, անաղարտ, ասես անարատ տեսիլք լինի, տեսնել նրան մերթ արցունք թափելիս, մերթ սպառնալիս և միաժամանակ զգալ նրա գեղեցկության հմայքն ու վշտի ուժը, դա խիստ շատ էր նրա պես երազողի համար, խիստ շատ էր այն մտքի համար, որը բորբոքված էր մոլեգին հավատի բերկրանքից, խիստ շատ էր այն սրտի համար, որը վառվում էր աստծու նկատմամբ բորբոքուն սիրով և մարդկանց նկատմամբ՝ այրող ատելությամբ։

Միլեդին նկատեց այդ հուզմունքը, անգիտակցաբար զգաց երիտասարդ մոլեռանդի արյան մեջ փոթորկվող հակադիր կրքերի բոցը։ Ինչպես հմուտ զորավարը, որը տեսնելով, որ թշնամին պատրաստ է նահանջելու, հաղթական աղաղակով հարձակվում է նրա վրա, այդպես էլ միլեդին վեր կացավ, գեղեցիկ՝ ինչպես հնադարյան քրմուհի, ոգեշնչված՝ ինչպես քրիստոնեական կույս։ Նրա պարանոցը բացվել էր, մազերը՝ ցրվել, հայացքը վառվել էր այն կրակով, որն արդեն խռովություն էր գցել երիտասարդ պուրիտանի զգացմունքների մեջ։ Մի ձեռքով ամոթխածաբար շորը բռնած իր կրծքին, մյուսն առաջ մեկնած՝ նա մի քայլ արավ դեպի երիտասարդը և երգեց իր դուրեկան ձայնով, որին ուզած ժամանակ կարողանում էր տալ կրքոտ ու ահեղ արտահայտություն։

Այս տարօրինակ դիմումը լսելով՝ Ֆելտոնն անակնկալից քար կտրեց։

— Ո՞վ եք դուք, ո՞վ,— գոչեց նա ձեռքերն աղաչական ծալելով։— Երկնքի առաքեա՞լն եք դուք, թե՞ դժոխքի սպասավորը, հրեշտա՞կ եք դուք, թե՞ դև, Էլո՞ա եք կոչվում դուք, թե Իշտար^[143]։

— Մի՞թե դու չես ճանաչել ինձ, Ֆելտոն։ Ես ոչ հրեշտակ եմ, ոչ դև։ Ես հողի դուստրն եմ, հավատով՝ քո քույրը, ուրիշ ոչինչ։

— Այո, այո, ես դեռ կասկածում էի, այժմ հավատում եմ։

— Հավատում ես, բայց դարձել ես գործակիցը այդ Բեհեղզեբուղի^[144] վիժվածքի, որին կոչում են լորդ Վինտեր։ Հավատում ես, բայց ինձ թողնում ես իմ թշնամիների ձեռքում, Անգլիայի թշնամու, աստծո թշնամու ձեռքում։ Հավատում ես, բայց և այնպես ինձ մատնում ես նրան, ով աշխարհը լցնում ու ապականում է իր հերետիկոսությամբ, իր անառակությամբ, մատնում ես նողկալի Սարդանապալին^[145], որին հոգով կույրերը կոչում են դուքս Բեկինգհեմ, իսկ հավատացյալները կոչում են նեռ։

— Ես ձեզ մատնում եմ Բեկինգհեմի ձե՞ռքը։ Ե՞ս։ Այդ ի՞նչ եք ասում։

— Աչքեր ունեցողները չեն տեսնի,— գոչեց միլեդին։— Ականջներ ունեցողները չեն լսի։

— Այո, այո,— ասաց Ֆելտոնը և ձեռքը քսեց քրտնած ճակատին, ասես ցանկանալով արմատախիլ անել վերջին կասկածը։— Այո, ես ճանաչում եմ այն ձայնը, որ լսում եմ երազումս։ Այո, ես ճանաչում եմ հրեշտակի գծերը, որ ամեն գիշեր երևում է ինձ և իմ անքուն հոգուն ասում է բարձրաձայն. «Խփիր, փրկիր Անգլիան, փրկիր ինքդ քեզ, որովհետև դու կմեռնես առանց մեղմացնելու տիրոջ ցասումը»։ Խոսեցե՛ք, խոսեցե՛ք,— գոչեց Ֆելտոնը,— հիմա ես հասկանում եմ ձեզ։

Ահասարսուռ մի ուրախություն վայրկենապես շողաց միլեդիի աչքերում ինչպես կայծակի բռնկում։

Որքան էլ արագ անցավ ուրախության այդ չարագույժ ճառագայթը, Ֆելտոնը նկատեց այն և ցնցվեց, ասես այն լուսավորեց այդ կնոջ սրտի անդունդը։

Հանկարծ Ֆելտոնը հիշեց լորդ Վինտերի նախազգուշացումները միլեդիի թովչանքի մասին և այդ կնոջ առաջին փորձերը հրապուրելու ուղղությամբ։ Նա մի քայլ ետ գնաց և գլուխը կախ գցեց, չդադարելով նայել նրան։ Ասես այդ տարօրինակ արարածից հմայված՝ Ֆելտոնը չէր կարողանում աչք հեռացնել նրանից։

Միլեդին այնքան խորաթափանց էր, որ ճիշտ ըմբռնեց նրա անվճռականության իմաստը։ Նրա թվացող հուզմունքի տակ թաքնված սառցային պաղարյունությունը ոչ մի րոպե չէր լքում նրան։ Նախքան Ֆելտոնը նորից կխոսեր և դրանով նրան կստիպեր խոսակցությունը շարունակել նույն ոգեշնչությամբ, որ չափազանց դժվար բան էր, միլեդին ձեռքերը ցած գցեց, ասես կանացի թուլությունը հաղթեց ոգեշնչությանը։

— Ոչ,— ասաց նա,— ես չեմ կարող Հուդիթ լինել, Վետուլիան ազատել Օլոֆերնից։ Ամենաբարձրյալի սուրը խիստ ծանր է իմ ձեռքի համար։ Ուրեմն թողեք ես մեռնեմ, որպեսզի ազատվեմ անարգանքից, թողեք, որ ես փրկություն գտնեմ նահատակի մահվան մեջ։ Ես ոչ ձեզնից ազատություն եմ խնդրում, ինչպես կաներ ոճրագործը, ոչ վրեժխնդրություն, ինչպես կաներ կռապաշտը։ Թողեք, որ ես մեռնեմ, ուրիշ ոչինչ։ Աղաչում եմ ձեզ, ծունկ չոքած գթություն եմ հայցում, թողեք, որ ես մեռնեմ, և իմ վերջին շունչը օրհնանք կլինի իմ փրկարարին։

Այս հեզ, աղերսական ձայնը լսելով, այս երկչոտ, խորտակված հայացքը տեսնելով՝ Ֆելտոնը նորից մոտեցավ նրան։ Կամաց֊կամաց գայթակղիչը նրա առաջ կանգնեց նորից այն մոգական զարդերով, որոնք կազմում էին նրա գեղեցկությունը, հեզությունը, արցունքները, և մանավանդ միստիկական հեշտասիրության անհաղթահարելի հրապույրը, որ ամենակործանիչն է բոլոր կրքերից։

— Ավա՜ղ,— ասաց Ֆելտոնը,— ես միայն խղճալ կարող եմ ձեզ, ապացուցեք, որ դուք զոհ եք։ Սակայն լորդ Վինտերը ծանր մեղադրանքներ է բարդում ձեզ վրա։ Դուք քրիստոնյա եք, դուք հավատակից քույր եք ինձ համար։ Ես ձգտում եմ դեպի ձեզ, ես, որ երբեք ոչ ոքի չեմ սիրել բացի իմ բարերարից, ես, որ կյանքում ոչ ոքի չեմ հանդիպել բացի մատնիչներից ու անօրեններից։ Բայց դուք, տիկին, դուք այնքան չքնաղ եք և այնպիսի անմեղ տեսք ունեք... Երևի դուք որևէ անօրեն բան եք արել, որ լորդ Վինտերն այդպես հալածում է ձեզ։

— Ովքեր աչքեր ունեն, չեն տեսնի,— կրկնեց միլեդին՝ ձայնի մեջ անասելի թախիծ դնելով,— ովքեր ականջներ ունեն, չեն լսի։

— Եթե այդպես է, խոսեցե՛ք, խոսեցե՛ք ուրեմն,— գոչեց երիտասարդ սպան։

— Ձեզ վստահել իմ խայտառակությունը,— ասաց միլեդին հուզմունքից շառագունելով։— Չէ՞ որ հաճախ մեկի հանցանքը մի ուրիշի համար խայտառակություն է լինում... Ես, մի կին, իմ խայտառակությունը վստահեմ ձե՞զ, մի տղամարդու՞։ Օ՜,— շարունակեց նա ամոթխածաբար ձեռքով ծածկելով իր չքնաղ աչքերը։— Օ՜, երբեք, երբեք ես ի վիճակի չեմ լինի վստահելու այդ։

— Ի՞նձ, ձեր եղբո՞րը,— ասաց Ֆելտոնը։

Միլեդին երկար նայեց նրան այնպիսի արտահայտությամբ, որ երիտասարդ սպան տատանման տեղ դրեց, բայց իրականում դա միայն ցույց էր տալիս, որ միլեդին դիտում է նրան և ցանկանում է կախարդել։

Ֆելտոնը աղաչական տեսքով ձեռքերը ծալեց։

— Դե լավ,— խոսեց միլեդին,— ես կվստահեմ իմ եղբորը, ես սիրտ կանեմ։

Այդ րոպեին լսվեցին լորդ Վինտերի քայլերը, բայց այս անգամ միլեդիի խստաբարո տեգրը չբավականացավ միայն դռան մոտով անցնելով, ինչպես նախորդ օրը, այլ կանգ առավ և մի քանի խոսք փոխանակեց ժամապահի հետ։ Հետո դուռը բացվեց, և նա երևաց շեմքում։

Դռան հետևում տեղի ունեցող այդ կարճ խոսակցության ժամանակ Ֆելտոնը մի կողմ ցատկեց, և երբ լորդ Վինտերը ներս մտավ, նա միլեդիից մի քանի քայլ հեռու էր կանգնած։ Բարոնը ներս մտավ դանդաղորեն և քննախույզ հայացք գցեց միլեդիի և երիտասարդ սպայի վրա։

— Դուք ինչ֊որ վաղուց եք այստեղ, Ջո՛ն,— ասաց նա։— Չլինի՞ իր հանցագործություններն է պատմում ձեզ այդ կինը։ Եթե այդպես է, ես չեմ զարմանում, որ ձեր խոսակցությունն այսպես երկար է տևում։

Ֆելտոնը ցնցվեց, և միլեդին հասկացավ, որ ինքը կորած է, եթե օգնության չհասնի ապուշ կտրած պուրիտանին։

— Ա՜, վախենում եք, թե ձեր գերին դո՞ւրս կպրծնի ձեր ձեռքից,— խոսեց նա։— Հարցրեք ձեր հարգարժան բանտապահին, թե հենց նոր ինչ ողորմածություն էի խնդրում ես նրանից։

— Դուք նրանից ողորմածությո՞ւն էիք խնդրում,— կասկածանքով հարցրեց բարոնը։

— Այո, միլորդ,— հաստատեց շփոթված երիտասարդը։

— Իսկ ի՞նչ էր խնդրում,— հարցրեց լորդ Վինտերը։

— Նա ինձնից մի դանակ էր խնդրում և խոստանում էր մի րոպեից ետ տալ դռան լուսամուտի միջով,— պատասխանեց Ֆելտոնը։

— Բայց մի՞թե այստեղ թաքնված կա որևէ մեկը, որին այս գեղեցիկ տիկինը մորթել է ուզում,— հարցրեց լորդ Վինտերը իր ծաղրական և արհամարհական տոնով։

— Այստեղ ես եմ գտնվում,— պատասխանեց միլեդին։

— Ես ձեզ թույլատրելի եմ ընտրություն անել Ամերիկան կամ Տայբերնը,— ասաց լորդ Վինտերը։— Ընտրեցեք Տայբերնը, միլեդի, հավատացեք՝ պարանը դանակից հուսալի է։

Ֆելտոնը սփրթնեց և մի քայլ առաջ գնաց, հիշելով, որ երբ ինքը սենյակ մտավ, միլեդին ձեռքին պարան ուներ։

— Դուք իրավացի եք,— ասաց միլեդին,— ես արդեն մտածել եմ դրա մասին։— Եվ ճնշված ձայնով ավելացրեց.— Ես դեռ էլի կմտածեմ։

Ֆելտոնը զգաց, թե ինչպես իր ամբողջ մարմնով դող անցավ, հավանորեն այդ բանը չվրիպեց լորդ Վինտերի հայացքից։

— Չհավատաս դրան, Ջո՛ն,— ասաց նա։— Ջո՛ն, բարեկամս, ես վստահել եմ քեզ, զգույշ եղիր, ես նախազգուշացրել եմ քեզ։ Ի դեպ, արիացիր, զավակս, երեք օրից մենք կազատվենք այս արարածից, և այնտեղ, ուր կուղարկեմ սրան, ոչ ոքի վնասել չի կարող սա։

— Դու լսո՜ւմ ես,— բարձր գոչեց միլեդին, որպեսզի բարոնը կարծի, թե նա դիմում է աստծուն, իսկ Ֆելտոնը հասկացավ, որ իրեն է դիմում։

Ֆելտոնը գլուխը կախեց և մտքի մեջ ընկավ։

Բարոնը սպային թևանցուկ անելով տարավ նրան դեպի դուռը՝ ուսի վրայից շարունակ նայելով միլեդիին և աչք չհեռացնելով նրանից, մինչև որ հեռացան սենյակից։

«Պարզվում է, որ ես դեռ այնքան հաջողություն չեմ ունեցել իմ գործում, որքան ենթադրում էի,— մտածեց միլեդին, երբ դուռը ծածկվեց նրանց հետևից։— Վինտերը հրաժարվել է իր սովորական հիմարությունից և չտեսնված զգուշություն է ցուցաբերում։ Ահա թե ինչ է նշանակում վրեժի ծարավ և ինչպես է նա կատարելագործում մարդու բնավորությունը։ Է՛հ, իսկ Ֆելտոո՞նը... Ֆելտոնը տատանվում է։ Ա՜խ, նա այնպիսի մարդ չէ, ինչպիսին այն նզովյալ դ’Արտանյանն է։ Պուրիտանը աստվածացնում է միայն անարատ կույսերին և պաշտում է նրանց՝ ձեռքերը ծալելով աղոթողի պես։ Այնինչ հրացանակիրը սիրում է կանանց, և սիրում է նրանց իր գրկի մեջ առնելով»։

Սակայն միլեդին անհամբեր սպասում էր Ֆելտոնի վերադարձին. նա չէր կասկածում, որ այդ օրը դեռ էլի է տեսնելու նրան։ Վերջապես մեր նկարագրած այս տեսարանից մեկ ժամ անց՝ դռան մոտ մեղմ խոսակցություն լսեց, շուտով դուռը բացվեց, և նրա առաջ կանգնեց Ֆելտոնը։

Երիտասարդն արագորեն սենյակ մտավ, իր հետևից դուռը կիսաբաց թողնելով, և միլեդիին նշան արեց, որ նա լռի։ Նրա դեմքը մեծ անհանգստություն էր արտահայտում։

— Ի՞նչ եք ուզում ինձնից,— հարցրեց միլեդին։

— Լսեցեք,— կամացուկ խոսեց Ֆելտոնը,— ես ժամապահին հեռացրել եմ, որպեսզի իմ ձեզ մոտ գալը բոլորից գաղտնի մնա և ոչ ոք ականջ չդնի մեր զրույցին։ Բարոնը հենց նոր մի սոսկալի բան պատմեց ինձ։

Միլեդին ժպտաց հնազանդ զոհի իր ժպիտով և գլուխն օրորեց։

— Կամ դուք դև եք,— շարունակեց Ֆելտոնը,— կամ բարոնը, իմ բարերարը, իմ հայրը հրեշ է։ Ես ձեզ ճանաչում եմ ընդամենը չորս օր, իսկ նրան արդեն երկու տարի է սիրում եմ։ Դրա համար էլ ինձ ներելի է տատանվել ձեր միջև ընտրություն անելիս։ Մի վախեցեք իմ խոսքերից, ինձ անհրաժեշտ է համոզվել, որ դուք ճշմարտությունն եք ասում։ Այսօր կեսգիշերից հետո ես կգամ ձեզ մոտ, և դուք կհամոզեք ինձ։

— Ո՛չ, Ֆելտոն, ո՛չ, եղբայր իմ,— պատասխանեց նա,— ձեր զոհաբերությունը խիստ մեծ է, և ես հասկանում եմ, թե ինչ արժե այն ձեզ համար։ Ո՛չ, ես կործանված եմ, դուք էլ մի՛ կործանեք ձեզ ինձ հետ։ Իմ մահը շատ ավելի պերճախոս կլինի իմ կյանքից, և դիակի լռությունը ձեզ ավելի լավ կհամոզի, քան կալանավորի խոսքերը։

— Լռեցեք, տիկին,— գոչեց Ֆելտոնը։— Մի ասեք ինձ այդ բանը։ Ես եկել եմ, որպեսզի դուք խոստանաք ինձ, ազնիվ խոսք տաք, երդվեք այն ամենով, ինչ սուրբ է ձեզ համար, որ ձեռք չեք բարձրացնի ձեր կյանքի վրա։

— Ես չեմ ուռում խոստանալ,— պատասխանեց միլեդին,— ոչ ոք այնպես չի հարգում երդումը, ինչպես ես, և եթե ես խոստանում եմ, պետք է խոսքս կատարեմ։

— Դե խոստացեք գոնե սպասել, ձեռք չբարձրացնել ձեզ վրա, մինչև մենք նորից կտեսնվենք։ Եվ եթե ինձ հետ տեսնվելուց հետո էլ դուք առաջվա պես համառեք ձեր մտադրության մեջ, այդ դեպքում, ի՛նչ արած, դուք ազատ կլինեք վարվելու ինչպես ինքներդ եք ուզում, և ես ինքս կտամ ձեզ այն զենքը, որ խնդրում էիք։

— Լավ, ձեր սիրուն կսպասեմ։

— Երդվեցեք։

— Երդվում եմ մեր աստծով։ Գո՞հ եք։

— Լավ։ Մինչև գալիք գիշերը։

Եվ նա դուրս նետվեց սենյակից, դուռը փակեց իր հետևից և սկսեց միջանցքում սպասել, զինվորի նիզակը ձեռքին, ասես փոխարինելով ժամապահին։

Երբ զինվորը վերադարձավ, Ֆելտոնը նրան տվեց իր զենքը։

Մոտենալով դռան լուսամուտին՝ միլեդին տեսավ, թե ինչպիսի մոլեգնությամբ Ֆելտոնը խաչակնքեց երեսը և ինչպես ցնծությունից իրեն կորցրած գնաց միջանցքով։

Նա վերադարձավ իր տեղը՝ չար արհամարհանքի ժպիտը շուրթերին, հայհոյանքով կրկնելով աստծո անունը, որով հենց նոր երդվեց, առանց երբևէ հավատալու աստծուն։

— Իմ աստվա՞ծը,— ասաց նա։— Անմի՜տ մոլեռանդ։ Իմ աստվածը ես եմ և նա, ով կօգնի ինձ վրեժ առնելու ինձ համար։

XXVI. Կալանավորման հինգերորդ օրը

Միլեդին արդեն կիսով չափ տոնում էր իր հաղթանակը, և ձեռք բերած հաջողությունը կրկնապատկում էր նրա ուժերը։

Դժվար չէր հաղթանակ տանել, ինչպես անում էր նա մինչև այժմ, այն մարդկանց նկատմամբ, որոնք հեշտությամբ ենթարկվում էին գայթակղությանը, և որոնց պալատական պարկեշտ դաստիարակությունը արագորեն գցում էր նրա ցանցի մեջ։ Միլեդին այնքան գեղեցիկ էր, որ մարմինը նվաճելու ճանապարհին դիմադրության չէր հանդիպում, և այնքան ճարպիկ, որ հեշտությամբ հաղթահարում էր հոգու պատճառած խոչընդոտները։

Բայց այս անգամ նա ստիպված էր եղել պայքարի մեջ մտնել մի անձի հետ, որը մարմինը մեռցնելու հետևանքով օտարոտի էր, ներփակ, անզգա։ Կրոնը և կրոնական դաժան վարժությունները Ֆելտոնին դարձրել էին մի մարդ, որն անմատչելի էր սովորական գայթակղությունների համար։ Այդ խանդավառ մտքի մեջ ճախրում էին այնպիսի ընդարձակ պլաններ, այնպիսի խռովահույզ մտքեր, որ նրա մեջ տեղ չէր մնում քմահաճույքից կամ զգայական հրապուրանքի շնորհիվ առաջացող ոչ մի սիրո համար, այն սիրո, որ սնում է պարապությունը և որը աճում է բարոյական ապականության ազդեցությամբ։ Միլեդին արդեն կոտրել էր սառույցը, իր շինծու բարեպաշտությամբ սասանել էր իր նկատմամբ եղած կարծիքը այն մարդու մեջ, որը խիստ նախապաշարված էր նրա նկատմամբ, իսկ իր գեղեցկությամբ նվաճել էր առաքինի ու անարատ հոգու տեր մարդու սիրտն ու զգացմունքները։ Վերջապես ամենաըմբոստ այդ էակի նկատմամբ, ինչպիսին կարող էին նրան ներկայացնել բնությունն ու կրոնը ուսումնասիրելու համար, այդ գործում նա ամբողջ լայնությամբ ծավալեց իր ուժերն ու ընդունակությունները, որոնք մինչ այդ իրեն էլ անհայտ էին։

Բայց և այնպես այդ երեկոյի ընթացքում նա շատ անգամ հուսահատվեց իր բախտից և հենց ինքն իրենից։ Ճիշտ է, նա աստծուն կոչ չէր անում, բայց դրա փոխարեն հավատում էր չար հոգու օգնությանը, այդ հզոր ուժին, որը կառավարում է մարդկային կյանքի բոլոր մանրուքները և որը, ինչպես արաբական հեքիաթն է պատմում, բավական է մեկ նռան կորիզ, որպեսզի ամբողջ կործանված աշխարհը վերածնվի։

Միլեդին լավ էր պատրաստվել Ֆելտոնին ընդունելու համար և մանրամասն մտածել էր, թե ինչ պետք է անի այդ տեսակցության ժամանակ։ Նա գիտեր, որ իրեն միայն երկու օր է մնում և հենց որ Բեկինգհեմը հրամանը ստորագրի (իսկ Բեկինգհեմը չի ուշացնի ստորագրելը, մանավանդ որ հրամանում մտացածին անուն է դրված, հետևապես նա չի իմանա, թե որ կնոջ մասին է խոսքը), հենց որ, կրկնում ենք, այդ հրամանը ստորագրվի, բարոնն անհապաղ կուղարկի իրեն։ Նա գիտեր նաև, որ աքսորի դատապարտված կանայք գայթակղելու ավելի քիչ զորավոր միջոցներ ունեն, քան աշխարհում առաքինի ճանաչված կանայք, որոնց գեղեցկությունն ուժեղանում է բարձր հասարակության փայլով, գովաբանվում է մոդայի ձայնով և ոսկեզօծվում արիստոկրատական ծագման կախարդական շողերով։ Ստորացուցիչ, խայտառակ պատժի դատապարտելը կնոջը չի զրկում գեղեցկությունից, բայց անհաղթահարելի խոչընդոտ է հանդիսանում կրկին հզորության հասնելու ճանապարհին։ Ինչպես բոլոր շնորհալի մարդիկ, միլեդին ևս շատ լավ էր հասկանում, թե ո՛ր միջավայրն է ամենից ավելի սազում իր բնավորությանը, իր բնածին տվյալներին։ Աղքատությունը վանում էր նրան, ստորացումը խլում էր նրանից իր վեհության երկու երրորդը։ Միլեդին թագուհի էր միայն թագուհիների մեջ։ Իշխելու համար նրան հարկավոր էր բավարարված հպարտության գիտակցություն։ Ստորին արարածներին իշխելը նրա համար ավելի շուտ ստորացում էր, քան բավականություն։

Հասկանալի է, որ նա կվերադառնար աքսորից, դրանում ոչ մի րոպե նա չէր կասկածում, բայց որքա՞ն կարող էր տևել այդ աքսորը։ Այդպիսի գործունյա և իշխանասեր բնավորության համար, ինչպիսին էր միլեդին, այն օրերը, երբ մարդ չի բարձրանում, տարաբախտ օրեր էին թվում։ Ի՞նչ անուն կարելի է տալ, ուրեմն, այն օրերին, երբ մարդ ցած է գլորվում։ Կորցնել մեկ տարի, երկու տարի, երեք տարի՝ նշանակում է հավիտենականություն կորցնել։ Վերադառնալ այն ժամանակ, երբ հաղթանակած ու երջանիկ դ’Արտանյանը իր ընկերների հետ պարգև կստանա թագուհուց, որը լիովին կսազի նրան մատուցած ծառայությունների համար,— այս ամենն այնպիսի տանջալից մտքեր էին, որոնք չէր կարող տանել միլեդիի նման կինը։ Ի դեպ, նրա մեջ մոլեգնող փոթորիկը կրկնապատկում էր նրա ուժերը, և նա ի վիճակի կլիներ խորտակելու իր բանտի պատերը, եթե գեթ մի ակնթարթ նրա ֆիզիկական հնարավորությունները կարողանային հավասարվել մտավոր կարողություններին։

Այս ամենի մեջ նրան բորբոքում էր նաև մի միտք. ի՞նչ կասի կարդինալը, ինչ պիտի մտածի նա, ինչո՞վ կբացատրի իր լռությունը։ Թերահավատ, կասկածամիտ, անհանգիստ կարդինալը, որը ոչ միայն իր միակ հենարանը, իր միակ պաշտպանը, միակ հովանավորն էր ներկայումս, այլև իր երջանկության ու վրեժխնդրության գլխավոր զենքն էր ապագայում, նա ճանաչում էր կարդինալին, գիտեր, որ անհաջող ճանապարհորդությունից վերադառնալու՝ իզուր կսկսի արդարանալ իր բանտարկությամբ, իզուր կփորձի նկարագրել իր կրած տանջանքները։ Կարդինալը, որ ուժեղ է ինչպես իր իշխանությամբ, այնպես էլ իր խելքով, սկեպտիկի հեգնական հանգստությամբ կպատասխանի. «Դուք չպետք է բռնվեիք»։

Այդպիսի րոպեներին միլեդին գործի էր դնում իր ամբողջ եռանդը և մտքում կրկնում Ֆելտոնի անունը, լույսի այդ միակ շողը, որ թափանցել էր այն դժոխքի հատակը, որի մեջ ընկել էր նա։ Եվ ինչպես մի օձ, որը ցանկանալով փորձել իր ուժը՝ ոլորում ու զարգացնում է իր օղակները, նա նախապես փաթաթում էր Ֆելտոնին իր հնարամիտ երևակայության բազմաթիվ գալարներով։

Մինչդեռ ժամանակն անցնում էր, ժամերն իրար հետևից ասես արթնացնում էին զանգը, և պղնձե լեզվակի ամեն մի զարկը արձագանքում էր միլեդիի սրտում։ Ժամը իննին իր սովորության համաձայն եկավ լորդ Վինտերը, զննեց լուսամուտն ու երկաթե ճաղերը, դիտեց հատակը, պատերը, քարերն ու դուռը և այդ երկար ու մանրամասն զննման ընթացքում ո՛չ նա, ո՛չ միլեդին ոչ մի բառ չարտասանեցին։

Անտարակույս երկուսն էլ հասկանում էին, որ դրությունը շատ լուրջ է դարձել, ուստի հարկ չկա ժամանակ կորցնելու անօգուտ խոսքերով և անպտուղ զայրույթով։

— Ոչ, ոչ,— ասաց բարոնը դուրս գնալիս,— ձեզ դեռ չի հաջողվի այս գիշեր փախչել։

Ժամը տասին Ֆելտոնը եկավ ժամապահ կանգնեցնելու, և միլեդին քայլվածքից ճանաչեց նրան։ Այժմ նա դեռ չտեսած ճանաչում էր նրան, ինչպես սիրուհին է ճանաչում իր սիրածի քայլվածքը, մինչդեռ միլեդին ատում ու արհամարհում էր այդ թուլամորթ մոլեռանդին։

Պայմանավորված ժամը դեռ չէր հասել, և Ֆելտոնը ներս չմտավ։

Երկու ժամ անց, երբ կեսգիշերվա ժամը խփեց, ժամապահին փոխեցին։

Այս անգամ արդեն ժամանակն էր, և միլեդին սկսեց անհամբերությամբ սպասել։

Նոր ժամապահն սկսեց անցուդարձ անել միջանցքում։

Տասը րոպե անց եկավ Ֆելտոնը։

Միլեդին լսողությունը լարեց։

— Լսիր,— ասաց Ֆելտոնը ժամապահին,— ոչ մի պայմանով չհեռանաս այս դռնից։ Քեզ հո հայտնի է, որ անցյալ գիշեր միլորդը պատժեց զինվորներից մեկին նրա համար, որ այդ զինվորը մի րոպեով թողել էր իր պահակակետը, այնինչ նրա կարճատև բացակայության ժամանակ ես էի պահակություն անում։

— Այո, այդ ինձ հայտնի է,— պատասխանեց զինվորը։

— Հրամայում եմ քեզ՝ հսկել ամենայն ուշադրությամբ։ Իսկ ես,— ավելացրեց Ֆելտոնը,— ներս կմտնեմ և մի անգամ ևս կզննեմ այս կնոջ սենյակը, կարծես նա չար մտադրություն ունի վերջ տալու իր կյանքին, և ինձ հրամայված է հսկել նրան։

— Հիանալի՜ է,— շշնջաց միլեդին,— ահա արդեն խստաբարո պուրիտանը սկսում է ստել։

Զինվորը միայն քմծիծաղ տվեց։

— Գրողը տանի, պարոն լեյտենանտ, դուք չեք կարող դժգոհել այդպիսի հանձնարարությունից, մանավանդ, եթե միլորդը ձեզ լիազորել է զննել նաև նրա անկողինը։

Ֆելտոնը շիկնեց։ Բոլոր այլ հանգամանքներում նա խիստ կհանդիմաներ զինվորին, որ այդպիսի կատակ է թույլ տալիս իրեն, բայց խիղճը նրա մեջ այնքան ուժեղ խոսեց, որ շուրթերը չհամարձակվեցին որևէ բան ասել։

— Եթե ես կանչեմ,— ասաց նա,— ներս մտիր։ Այդպես էլ, եթե որևէ մեկը գա, ինձ կանչիր։

— Լսում եմ, պարոն լեյտենանտ,— պատասխանեց զինվորը։

Ֆելտոնը մտավ միլեդիի սենյակը։ Միլեդին վեր կացավ։

— Այդ դո՞ւք եք,— ասաց նա։

— Ես ձեզ խոստացել էի գալ և եկա։

— Դուք ինձ խոստացել էիք մի ուրիշ բան էլ։

— Ի՞նչ բան, աստվա՜ծ իմ,— խոսեց երիտասարդը և չնայած ինքնատիրապետման նրա ամբողջ կարողությանը՝ ծնկները դողացին և ճակատը քրտինքով պատեց։

— Դուք խոստացել էիք դանակ բերել և մեր խոսակցությունից հետո թողնել ինձ մոտ։

— Մի՛ խոսեք դրա մասին, տիկին։ Չկա այնպիսի դրություն, որքան էլ սոսկալի լինի այն, որ աստծո արարածին իրավունք տա զրկել իրեն կյանքից։ Ես մտածեցի և եկա այն եզրակացության, որ ոչ մի դեպքում այդպիսի մեղք չպետք է վերցնեմ իմ հոգու վրա։

— Ա՜խ, դուք մտածեցի՜ք,— ասաց միլեդին՝ արհամարհական ժպիտով բազկաթոռում նստելով,— ես էլ եմ մտածել և եկել մի եզրակացության։

— Ի՞նչ եզրակացության։

— Որ ես ոչինչ չունեմ ասելու մի մարդու, որն իր խոսքը չի կատարում։

— Օ՜, աստված իմ,— շշնջաց Ֆելտոնը։

— Կարող եք հեռանալ, ես ոչինչ չեմ ասի։

— Ահա դանակը,— խոսեց Ֆելտոնը գրպանից հանելով զենքը, որ իր խոստման համաձայն բերել էր, բայց սիրտ չէր անում տալ միլեդիին։

— Տվեք տեսնեմ։

— Ինչի՞ համար։

— Երդվում եմ պատվովս, ես իսկույն կվերադարձնեմ։ Կդնեք այս սեղանին և կկանգնեք նրա և իմ միջև։

Ֆելտոնը զենքը տվեց միլեդիին, և նա ուշի ուշով զննեց նրա շեղբը, մատին փորձեց սայրը։

— Լավ,— ասաց նա դանակը վերադարձնելով երիտասարդ սպային,— հիանալի պողպատից է... Դուք հավատարիմ բարեկամ եք, Ֆելտոն։

Ֆելտոնը դանակը վերցրեց և, ինչպես պայմանավորված էր, դրեց սեղանին։

Միլեդին հայացքով հետևում էր Ֆելտոնին և գոհունակության մի շարժում արեց։

— Հիմա,— ասաց նա,— լսեցեք ինձ։

Այս հրավերն ավելորդ էր, երիտասարդ սպան կանգնել էր նրա առաջ և ագահորեն սպասում էր նրա խոսքերին։

— Ֆելտոն,— սկսեց միլեդին հանդիսավորապես ու թախիծով,—Ֆելտոն, եթե ձեր քույրը, ձեր հոր դուստրը ձեզ ասեր, երբ ես դեռ ջահել աղջիկ էի և, դժբախտաբար, շատ գեղեցիկ, ինձ որոգայթի մեջ գցեցին, բայց ես դիմադրեցի։ Իմ դեմ բազմապատկեցին դավերն ու բռնությունները, բայց ես դիմացա։ Սկսեցին ծաղրի ենթարկել իմ դավանանքը, որովհետև ես օգնության էի կանչում աստծուն ու իմ հավատը, բայց ես էլի դիմացա։ Այն ժամանակ սկսեցին իմ գլխին վիրավորանքներ տեղալ, և որովհետև չկարողացան հոգիս կործանել, ուզեցին հավիտենապես ապականել իմ մարմինը։ Վերջապես...

Միլեդին կանգ առավ, և նրա շուրթերով մի դառը ժպիտ սահեց։

— Վերջապես,— կրկնեց Ֆելտոնը։— Վերջապես ի՞նչ արին։

— Վերջապես մի երեկո որոշեցին կոտրել իմ համառությունը, որ հաղթահարել չէր հաջողվում իրենց։ Եվ ահա մի երեկո ինձ համար բերած ջրի մեջ խիստ քնաբեր դեղ էին խառնել։ Նոր էի ես ընթրիքը վերջացրել, մեկ էլ զգացի, որ քիչ֊քիչ մի տարօրինակ թմրության մեջ եմ ընկնում։ Թեպետև ոչինչ չէի կասկածում, բայց մի անորոշ վախ համակեց ինձ, և ես աշխատում էի քունը հաղթահարել։ Վեր կացա, ուզեցի նետվել դեպի լուսամուտը, օգնություն կանչել, բայց ոտքերս հրաժարվեցին ենթարկվել։ Ինձ թվաց, թե առաստաղն իջնում է իմ գլխին և ճզմում է ինձ իր ծանրությամբ։ Ես ձեռքերս մեկնեցի, ուզում էի խոսել, բայց միայն անհասկանալի ձայներ էի հանում։ Անհաղթահարելի մի թմրություն տիրեց ինձ, ես բռնեցի բազկաթոռից, զգալով, որ հիմա կընկնեմ, բայց շուտով այդ հենարանը քիչ եղավ իմ ուժասպառ ձեռքերի համար, և ես ընկա մեկ ծնկիս վրա, ապա՝ երկու ծնկիս։ Ուզում էի աղոթել, լեզուս համրացել էր։ Աստված երևի չէր տեսնում և չէր լսում ինձ, և ես ընկա հատակին՝ մահվան պես խոր քնից հաղթահարված։

Այն ամենի մասին, ինչ տեղի է ունեցել այդ քնի ժամանակ և թե որքան է տևել այն, ես ոչ մի հիշողություն չունեմ։ Հիշում եմ միայն, որ արթնացա անկողնում պառկած, շքեղորեն կահավորված մի մեծ սենյակում, որի լույսը թափանցում էր կտուրի անցքից։ Սենյակը ոչ մի դուռ չուներ։ Կարելի էր կարծել, որ դա մի հոյակապ բանտ է։

Երկար ժամանակ ես չէի կարողանում ինձ հաշիվ տալ, թե որտեղ եմ գտնվում և այն բոլոր մանրամասնությունների մասին, որ պատմում եմ հիմա, իմ միտքը ապարդյուն ջանք էր գործադրում թոթափել իր վրայից այդ քնի ծանր խավարը, որ ես հաղթահարել չէի կարողանում։ Իմ մեջ մնացել էր աղոտ պատկերացում կառեթով ճամփա գնալու մասին և ինչ֊որ մի սոսկալի երազի մասին, որի ժամանակ ես ուժասպառվել էի, բայց այդ ամենն ինձ պատկերանում էր այնպես խառնակ, այնպես անորոշ, ասես այդ բոլոր դեպքերը կատարվել էին ոչ ինձ հետ, այլ ինչ֊որ ուրիշի հետ, բայց իմ էության մի զարմանալի երկվության պատճառով, այնուամենայնիվ, միահյուսվել էին իմ կյանքի հետ։

Միաժամանակ այն վիճակը, որի մեջ գտնվում էի ես, այնքան տարօրինակ էր թվում, որ ես երևակայում էի, թե այդ ամենը երազում եմ տեսնում։ Ես երերալով վեր կացա։ Շորերս ընկած էին իմ կողքի աթոռին, բայց ես չէի հիշում, թե ինչպես եմ շորերս հանել, ինչպես եմ պառկել։ Այն ժամանակ իրականությունը քիչ֊քիչ սկսեց պատկերանալ ինձ իր ամբողջ սարսափով, և ես հասկացա, որ այն տանը չեմ գտնվում, որտեղ ապրում էի։ Որքան կարողացա հասկանալ սենյակի ներսը թափանցող արեգակի ճառագայթներից, արդեն մայրամուտը մոտենում էր, իսկ ես քնել էի նախորդ օրը երեկոյան. նշանակում է իմ քունը տևել էր մեկ օր ու գիշեր։ Ի՞նչ էր պատահել այդ երկարատև քնի ժամանակ։

Ես հագնվեցի այնքան արագ, որքան ներում էր իմ վիճակը։ Իմ թույլ ու դանդաղ շարժումները ցույց էին տալիս, որ թմրեցնող միջոցի ներգործությունը դեռ չէր անցել։ Այդ սենյակը, ինչպես երևում էր նրա կահավորանքից, նախատեսված էր այդտեղ կին ընդունելու համար, և ամենածայրահեղ կոկետուհին էլ, եթե մի որևէ ցանկություն արտահայտեր, սենյակին մի հայացք գցելով կհամոզվեր, որ իր այդ քմահաճույքը նույնպես կատարված է։

Անտարակույս ես առաջին կինը չէի, որ փակվել էի այդ շքեղ բանտում, բայց դուք հասկանում եք, Ֆելտոն, որ որքան ավելի էր աչքի ընկնում իմ բանտի փառահեղությունը, այնքան ավելի էր սարսափը համակում ինձ։ Այո, դա իսկական բանտ էր, որովհետև ես իզուր էի փորձում դուրս գալ այնտեղից։ Հետազոտեցի բոլոր պատերը, աշխատելով մի դուռ գտնել, բայց ամենուրեք թխկթխկացնելիս պատերը խուլ ձայն էին հանում։

Ես գուցե թե մի քսան անգամ շրջեցի սենյակը, մի որևէ ելք որոնելով։ Ոչ մի ելք չկար։ Սարսափից ու հոգնածությունից ընկճված՝ ես ընկա բազկաթոռին։

Իսկ գիշերն արագորեն իջնում էր, և նրա հետ ուժեղանում էր իմ սարսափը։ Չգիտեի՝ մնալ այստեղ, որտեղ նստած էի, ինձ թվում էր, թե բոլոր կողմերից ինձ դարանակալել է անտեսանելի վտանգը, և բավական է, որ մի քայլ անեմ, իսկույն կենթարկվեմ նրան։ Թեպետ նախորդ օրվանից դեռ ոչինչ չէի կերել, բայց վախը իմ մեջ խեղդել էր քաղցի զգացումը։

Դրսից ոչ մի ձայն չէր հասնում, որով ես կարողանայի որոշել ժամանակը։ Ենթադրում էի միայն, որ պետք է լինի երեկոյան ժամը յոթը կամ ութը, այդ հոկտեմբեր ամսին էր, և արդեն բոլորովին մթնել էր։

Հանկարծ մի դուռ ճռռաց, և ես ակամա ցնցվեցի։ Առաստաղի ապակեպատ անցքի վրա երևաց վառված մի լամպ, որ ասես հրավառ գունդ լիներ, և սենյակը պայծառ լուսավորվեց։ Եվ ես սոսկումով տեսա, որ ինձնից մի քանի քայլ հեռու կանգնած է մի մարդ։

Ասես կախարդական ուժով սենյակի մեջտեղում երևաց մի սեղան՝ վրան երկու մարդու ընթրիք դրած։

Դա հենց այն մարդն էր, որն արդեն մի տարի հետապնդում էր ինձ, որը խոստացել էր անարգել ինձ, և նրա առաջին իսկ խոսքերից ես հասկացա, որ նախորդ գիշերը նա իրագործել է իր մտադրությունը...

— Սրիկա,— շշնջաց Ֆելտոնը։

— Օ՜, այո՛, սրիկա՛,— գոչեց միլեդին, տեսնելով, թե երիտասարդ սպան ամբողջովին լսողություն դարձած ինչպիսի կարեկցանքով է ականջ դնում իր պատմությանը։— Այո՛, սրիկա՛։ Նա կարծում էր, թե բավական է, որ քնած ժամանակ հաղթանակ տանի իմ դեմ, որպեսզի ամեն ինչ արդեն վճռված լինի։ Նա եկել էր այն հույսով, որ ես կհամաձայնեմ հաշտվել իմ խայտառակության հետ, քանի որ այդ խայտառակությունն արդեն տեղի էր ունեցել։ Նա եկել էր ինձ խոստանալու իր հարստությունը իմ սիրո փոխարեն։

Ես այդ մարդու վրա թափեցի այն ամբողջ արհամարհանքը, այն ամբողջ ցասումը, որ կարող է պարփակվել մի կնոջ սրտում։ Հավանորեն նա սովոր էր այդպիսի նախատինքների, հանգիստ լսեց ինձ ձեռքերը կրծքին խաչած և ժպիտը դեմքին։ Հետո, կարծելով, թե ես վերջացրի, սկսեց մոտենալ ինձ։ Ես նետվեցի դեպի սեղանը, արագ վերցրի դանակը և դեմ արի կրծքիս։

«Էլի մի քայլ,— ասացի ես,— և դուք ստիպված կլինեք ինքներդ ձեզ հանդիմանել ոչ միայն իմ անարգանքի, այլև իմ մահվան համար»։

Իմ հայացքը, իմ ձայնը և իմ ամբողջ էությունը հավանորեն տոգորված էր այն անկեղծությամբ, որ համոզիչ է թվում նույնիսկ ամենափչացած մարդկանց, որովհետև նա կանգ առավ։

«Ձեր մահվան համա՞ր,— հարցրեց նա։— Օ՜, ոչ, դուք այնքան չքնաղ սիրուհի եք, որ ես չեմ կարող համաձայնել կորցնել ձեզ այդպես, միայն մեկ անգամ ձեզ տիրելու երջանկությունը ճաշակած։ Մնաք բարով, իմ գեղեցկուհի։ Ես կսպասեմ և կայցելեմ ձեզ այն ժամանակ, երբ դուք ավելի լավ տրամադրության մեջ կլինեք»։

Այս ասելով նա սուլեց։ Սենյակը լուսավորող բոցավառ գունդը առաստաղից էլ վեր բարձրացավ և անհայտացավ։ Ես նորից մնացի խավարում։ Մի ակնթարթից՝ նորից լսվեց բացվող ու փակվող դռան նույն ճռռոցը, բոցավառ գունդը դարձյալ ցած իջավ, և ես կրկին մնացի մենակ։

Դա զարհուրելի պահ էր։ Եթե իմ մեջ դեռ էլի կասկած կար իմ դժբախտության մասին, ապա այդ կասկածն էլ չքացավ, և ես հասկացա զարհուրելի իրականությունը, ես գտնվում էի այն մարդու ձեռքում, որին ոչ միայն ատում, այլև արհամարհում էի, այն մարդու ձեռքում, որն ընդունակ էր ամեն ինչի և արդեն ճակատագրական ձևով ապացուցել էր ինձ, թե ինչ կարող է անել...

— Բայց ո՞վ էր այդ մարդը,— հարցրեց Ֆելտոնը։

— Ես գիշերն անցկացրի աթոռին նստած, ամենափոքր աղմուկից վեր թռչելով, որովհետև կեսգիշերվան մոտ լամպը մարեց, և ես նորից մնացի խավարում։ Բայց գիշերն անցավ առանց մի նոր գայթակղության։ Օրը բացվեց, սեղանը չքացավ, և միայն դանակը մնաց իմ ձեռքում սեղմված։

Այդ դանակը իմ միակ հույսն էր։

Ես ուժասպառ էի եղել հոգնածությունից, աչքերս այրվում էին անքնությունից, ես սիրտ չէի անում քնել և ոչ մի րոպե։ Ցերեկվա լույսը հանգստացրեց ինձ, ես ընկա մահճակալին, չբաժանվելով փրկարար դանակից, որ ես թաքցրի բարձի տակ։

Երբ արթնացա, նորից սեղանը դրված էր իր տեղում, վրան՝ ուտելեղեն։

Այս անգամ, չնայած իմ ամբողջ սարսափին, իմ ամբողջ թախիծին, սոսկալի քաղց զգացի, արդեն երկու օր էր, ինչ ես ոչինչ չէի կերել։ Մի փոքր հաց և մի քանի պտուղ կերա։ Ապա հիշելով քնաբեր դեղի մասին, որ խառնել էին իմ խմած ջրին, ես սեղանին դրված ջրին ձեռք չտվի, այլ բաժակը լցրի մարմարե շատրվանից, որ շինված էր պատի մեջ, լվացարանի վերևում։

Սակայն, չնայած այս նախազգուշությանը, սկզբում խիստ անհանգստանում էի, բայց այս անգամ իմ երկյուղն անհիմն էր, օրն անցավ, և ես չզգացի այն, ինչից վախենում էի։ Իմ թերահավատությունն աննկատելի մնալու համար ես գրաֆինի ջրի կեսը թափեցի։

Վրա հասավ երեկոն, նրա հետ էլ խավարը։ Բայց իմ աչքերը սկսել էին վարժվել խավարին։ Մթության մեջ տեսա, թե ինչպես սեղանը ցած իջավ և մի քառորդ ժամ հետո նորից բարձրացավ, վրան իմ ընթրիքը, իսկ մի րոպե անց՝ երևաց նույն լամպը և սենյակը լուսավորեց։

Ես որոշեցի ոչինչ չուտել, բացի նրանից, ինչին չէր կարելի քնաբեր դեղ խառնել։ Իմ ամբողջ ընթրիքը կազմեցին երկու ձու և մի քանի պտուղ։ Հետո մի բաժակ ջուր լցրի իմ բարերար շատրվանից և խմեցի։

Առաջին իսկ կումերից զգացի, որ ջուրն այն համը չունի, ինչ առավոտյան ուներ։ Իսկույն իմ մեջ կասկած ծագեց, և այլևս չխմեցի, բայց արդեն կես բաժակի չափ խմել էի։ Ջրի մնացորդը զզվանքով թափեցի և պաղ քրտինքով ծածկվելով սկսեցի հետևանքներին սպասել։

Անկասկած մի ինչ֊որ անտեսանելի վկա նկատել էր, թե ինչպես ջուր վերցրի շատրվանից, և օգտվել էր իմ պարզամտությունից, որպեսզի ավելի հեշտ հասնի իմ կործանմանը, որ կանխորոշված էր այնպես սառնարյուն կերպով և հետապնդվում էր այնպիսի դաժանությամբ։

Կես ժամ չանցած՝ երևացին նույն նշանները, ինչ որ առաջին անգամ։ Բայց որովհետև այս անգամ միայն կես բաժակ էի խմել, դրա համար էլ ես ավելի երկար պայքարեցի և ոչ թե քնեցի, այլ ընկա մի տեսակ կիսաքուն վիճակի մեջ, որն ինձ չէր զրկել շուրջս տեղի ունեցող ամեն ինչը գիտակցելու հնարավորությունից, բայց խլել էր պաշտպանվելու կամ փախչելու ամեն մի ընդունակություն։

Ես փորձեցի քարշ գալ մինչև մահճակալը, որպեսզի բարձի տակից հանեմ իմ պաշտպանության միակ միջոցը՝ փրկարար դանակը, բայց չկարողացա հասնել բարձին, ընկա ցած և ջղաձգաբար բռնեցի մահճակալի ոտքը։ Այն ժամանակ հասկացա, որ ես կորած եմ...

Ֆելտոնը սփրթնեց, ջղաձիգ մի դող անցավ նրա մարմնով։

— Եվ ամենից սարսափելին այն էր,— շարունակեց միլեդին փոխված ձայնով, ասես դեռևս զգալով այն տագնապը, որ համակել էր նրան այն զարհուրելի պահին,— որ այս անգամ ես պարզ գիտակցում էի ինձ սպառնացող վտանգը. հոգիս, կրկնում եմ, արթուն էր իմ թմրած մարմնի մեջ, ուստի ամեն ինչ տեսնում էի ու լսում։ Ճիշտ է, ամեն ինչ տեղի էր ունենում ինչպես երազում, բայց հենց այդ էլ ավելի սոսկալի էր։

Ես տեսնում էի, թե ինչպես լամպը վեր է բարձրանում, ինչպես աստիճանաբար ես սուզվում եմ խավարի մեջ։ Հետո լսեցի դռան ճռռոցը, որ լավ ծանոթ էր ինձ, թեև այդ դուռը բացվել էր ընդամենը երկու անգամ։

Ես բնազդաբար զգացի, որ մեկը մոտենում է ինձ. ասում են Ամերիկայի ամայի տափաստաններում մոլորված դժբախտ մարդը հենց այդպես է զգում օձի մերձեցումը։

Ես փորձեցի հաղթահարել իմ համրությունը և գոռալ, կամքի անասելի ջանքով նույնիսկ վեր կացա, բայց միայն նրա համար, որպեսզի իսկույն նորից ընկնեմ... Ընկնեմ ինձ հալածողի գիրկը...

— Դե ասացեք տեսնեմ, ո՞վ էր այդ մարդը,— գոչեց երիտասարդ սպան։

Միլեդին առաջին իսկ հայացքից տեսել էր. թե որքան տանջանք է պատճառում Ֆելտոնին նրանով, որ կանգ է առնում իր պատմության բոլոր մանրամասնությունների վրա, բայց չէր ուզում նրան ազատել այդ տանջանքներից։ Որքան ավելի խոր խոցի նրա սիրտը, այնքան ավելի վստահ կլինի, որ նա վրեժ կլուծի իր համար։ Ուստի նա շարունակեց, որպես թե չլսելով երիտասարդի բացականչությունը կամ մտածելով, որ դեռ նրա հարցին պատասխանելու ժամանակը չի եկել։

— Միայն թե այս անգամ սրիկան գործ ուներ ոչ անխոս ու անզգա դիակի նման մի մարմնի հետ։ Ես արդեն ձեզ ասացի. չկարողանալով տիրել իմ մարմնական ու հոգեկան ընդունակություններին՝ ես, այնուամենայնիվ, պահպանել էի ինձ սպառնացող վտանգի գիտակցությունը, պայքարում էի ամբողջ ուժով և երևի համառորեն էի դիմադրում, որովհետև լսեցի, թե ինչպես նա գոչեց.

«Ա՛յ թե անպիտանն են այս պուրիտանուհիները։ Ես գիտեի, որ նրանք ուժասպառ են անում իրենց դահիճներին, բայց չէի կարծում, թե այդպես ուժեղ դիմադրում են իրենց սիրեկաններին»։

Ավա՜ղ, այդ հուսակտուր դիմադրությունը երկարատև լինել չէր կարող, ես զգացի, որ իմ ուժերը թուլանում են, և այս անգամ սրիկան օգտվեց ոչ թե իմ քնից, այլ իմ ուշագնացությունից...»։

Ֆելտոնը լսում էր նրան առանց մի բառ արտասանելու և միայն խուլ հառաչանքներ արձակելով։ Սառը քրտինք էր ծորում նրա մարմարանման ճակատով և շորի տակ թաքցրած ձեռքը ծվատում էր կուրծքը։

— Ուշքի գալուց հետո իմ առաջին շարժումը եղավ բարձիս տակ գտնել դանակը, որին դրանից առաջ հասնել չէի կարողացել. եթե դանակն ինձ որպես պաշտպանություն չծառայեց, ապա կարող էր ծառայել գոնե իմ փրկությանը։

Բայց երբ այդ դանակը վերցրի, Ֆելտոն, մի սոսկալի միտք ծագեց, իմ գլխում։ Ես երդվել եմ ամեն ինչ ասել ձեզ և կասեմ։ Խոստացել եմ ճշմարտությունը բացել ձեր առաջ և կբացեմ, թեկուզ դրանով կործանելու լինեմ ինձ։

— Ձեր մեջ միտք ծագեց վրե՞ժ լուծել այդ մարդուց,— գոչեց Ֆելտոնը։

— Ավա՜ղ, այո,— պատասխանեց միլեդին։— Ես գիտեմ, այդպիսի միտքը չի սազում քրիստոնյային։ Անկասկած այդ միտքն ինձ ներշնչեց մեր հոգու հավիտենական թշնամին, այն դևը, որ շարունակ պտտվում է մեր շուրջը։ Մի խոսքով խոստովանում եմ, Ֆելտոն,— շարունակեց միլեդին իրեն մեղադրող կնոջ տոնով,— այդ միտքը ծագեց իմ մեջ և այլևս չհեռացավ ինձնից։ Հենց այդ մեղավոր մտքի համար էլ ես հիմա պատիժ եմ կրում։

— Շարունակեցեք, շարունակեցեք,— խնդրեց Ֆելտոնը,— ես անհամբեր սպասում եմ իմանալու, թե ինչպես դուք վրեժ լուծեցիք։

— Ես որոշեցի վրեժ լուծել որքան կարելի է շուտ, հավատացած էի, որ հաջորդ գիշերն էլ նա կգա։ Ցերեկը վախենալու բան չունեի։

Դրա համար էլ, երբ նախաճաշի ժամը հասավ, ես առանց տատանվելու կերա ու խմեցի, որոշել էի ընթրիքի ժամանակ ձևացնել, թե ուտում եմ, բայց ոչ մի բանի ձեռք չտալ, ուստի ինձ անհրաժեշտ էր առավոտյան կուշտ ուտել, որպեսզի երեկոյան քաղց չզգամ։

Նախաճաշից միայն մի բաժակ ջուր պահեցի, որովհետև, երբ երկու օր մնացել էի առանց ուտելու և խմելու, ամենից շատ ծարավից էի տանջվում։

Այն ամենը, որ ես մտածել էի ցերեկվա ընթացքում, իմ մեջ ավելի էր ամրապնդել ընդունածս որոշումը։ Կասկած չունենալով, որ ինձ գաղտնի հսկում են, աշխատում էի այնպես անել, որ դեմքիս արտահայտությունով չմատնեմ իմ գաղտնի մտքերը և նույնիսկ մի քանի անգամ նկատեցի, որ դեմքիս ժպիտ կա։ Ֆելտոն, ես սիրտ չեմ անում խոստովանել, թե ինչ մտքի համար էի ժպտում. եթե այդ իմանաք, դուք զզվանք կզգաք իմ նկատմամբ։

— Շարունակեցեք, շարունակեցեք,— խնդրում էր Ֆելտոնը։— Դուք տեսնում եք, ես լսում եմ և ուզում եմ իմանալ ինչով վերջացավ այդ ամենը։

— Վրա հասավ երեկոն, ամեն ինչ ընթանում էր սահմանված կարգով։ Ըստ սովորականի ինձ ընթրիք տվին մթության մեջ, ապա լամպը վառվեց, և ես սեղան նստեցի։

Ես միայն մի քանի պտուղ կերա, ձևացրի, թե գրաֆինից ջուր եմ լցնում ինձ համար, բայց խմեցի միայն այն ջուրը, որ պահել էի նախաճաշից։ Ի դեպ, ջուրը ես այնպիսի վարպետությամբ փոխեցի, որ իմ լրտեսները, եթե այդպիսիք կային, ոչ մի բան կասկածել չէին կարող։

Ընթրիքից հետո ես ձևացրի, թե ինձ բռնել է նույնպիսի թմրություն, ինչպես նախորդ օրը, բայց այս անգամ այնպես ցույց տվի, թե ուժասպառ եմ եղել հոգնածությունից կամ արդեն հաշտվել եմ վտանգի հետ, քարշ եկա մինչև մահճակալը, շորերս հանեցի և պառկեցի։

Բարձի տակ դանակը շոշափեցի, ապա քնած ձևանալով՝ մատներիս մեջ ամուր սեղմեցի դանակի կոթը։

Անցավ երկու ժամ՝ առանց որևէ փոփոխության և,— աստվա՜ծ իմ, նախորդ օրը ոչ մի կերպ չէի կարող հավատալ սրան,— ես համարյա վախենում էի, թե նա չի գա։

Վերջապես տեսա, որ լամպը դանդաղորեն բարձրացավ և չքացավ առաստաղից շատ վերև։ Սենյակը լցվեց խավարով, բայց որոշ ջանք գործադրելով ինձ հաջողվեց հայացքով թափանցել այդ խավարի մեջ։

Անցավ մի տասը րոպե։ Ոչ մի շրշյուն անգամ չկար, ես լսում էի միայն իմ սրտի զարկերը։

Ես աղոթում էի աստծուն, որ այն մարդը գա։

Վերջապես լսվեց բացվող ու փակվող դռան ինձ այնքան ծանոթ ձայնը, ապա ինչ֊որ մեկի քայլերը, որոնց տակ ճռճռում էր հատակը, թեև վրան հաստ գորգ էր փռված։ Խավարի մեջ ես նկատեցի ինչ֊որ ստվեր, որ մոտենում էր իմ անկողնուն...

— Շուտ, դե շո՛ւտ,— շտապեցնում էր Ֆելտոնը։— Մի՞թե չեք տեսնում, որ ձեր յուրաքանչյուր բառը այրում է ինձ հալված կապարի պես։

— Այն ժամանակ,— շարունակեց միլեդին,— ես ժողովեցի իմ բոլոր ուժերը, ինքս ինձ ասացի, որ հասել է վրիժառության ժամը կամ, ավելի ճիշտ՝ արդարադատության ժամը, և ինձ համարում էի մի նոր Հուդիթ։ Ես վճռականությամբ համակված ձեռքիս մեջ ամուր սեղմել էի դանակը, և երբ նա մոտեցավ ինձ ու ձեռքը մեկնեց խավարի մեջ իր զոհը որոնելով, ահա հենց այդ ժամանակ ես դառն ու հուսակտուր մի ճիչով հարված հասցրի նրա կրծքին։

Բայց... նզովյալը ամեն ինչ նախատեսել էր, նրա կուրծքը պաշտպանված էր զրահով, և դանակը ծակել չկարողացավ։

«Ա՜֊ա՜,— գոչեց նա ձեռքս բռնելով և խլելով ինձնից դանակը, որ այնպես վատ էր ծառայել ինձ,— դուք ինձ սպանե՞լ էիք ուզում, չքնաղ պուրիտանուհի։ Այդ հո ավելի է, քան ատելությունը, այդ ուղղակի ապերախտություն է։ Լավ, լավ, հանգստացեք, աննմանս։ Ես կարծում էի, թե արդեն մեղմացած կլինեք։ Ես այն բռնակալներից չեմ, որոնք զոռով պահում են կանանց։ Դուք ինձ չեք սիրում, որին ես կասկածում էի ինձ հատուկ ինքնավստահությամբ։ Այժմ դրանում համոզվեցի, և վաղը դուք ազատ կլինեք»։

Ես միայն մի բան էի ուզում, որ նա ինձ սպանի։

«Զգուշացեք,— ասացի,— իմ ազատությունը ձեզ անարգանք է սպառնում»։

«Բացատրեցեք, իմ չքնաղ սիբիլլա^[146]»։

«Լավ։ Հենց որ ես այստեղից դուրս եկա, ամեն ինչ կպատմեմ, կպատմեմ այն բռնության մասին, որ դուք գործադրել եք իմ նկատմամբ, կպատմեմ, թե ինչպես էիք դուք ինձ պահում գերության մեջ։ Ես դրա մասին կհայտարարեմ պալատին, որտեղ նողկալի բաներ են կատարվում։ Դուք, միլորդ, բարձրաստիճան անձ եք, բայց դողում եք. ձեզնից բարձր կա թագավոր, թագավորից էլ բարձր՝ աստված»։

Որքան էլ լավ էր իրեն տիրապետում ինձ հալածող մարդը, այնուամենայնիվ չկարողացավ զսպել իր ցասումը։ Ես չէի կարող տեսնել նրա դեմքի արտահայտությունը, բայց զգացի, թե ինչպես դողաց նրա ձեռքը, որի վրա ընկած էր իմ ձեռքը։

«Այդ դեպքում դուք այստեղից դուրս չեք գա»։

«Հիանալի՛ է։ Իմ տանջանքների վայրը իմ գերեզմանը կդառնա։ Հիանալի է։ Ես կմեռնեմ այստեղ, և այն ժամանակ դուք կտեսնեք, որ մեղադրող ուրվականն ավելի սոսկալի է կենդանի մարդու սպառնալիքներից»։

«Ձեզ մոտ ոչ մի զենք չեն թողնի»։

«Ես ունեմ մի զենք, որ հուսահատությունը տրամադրել է ամեն արարածի, որը նրան դիմելու բավականաչափ արիություն ունի։ Ես ինձ սովամահ կանեմ»։

«Լսեցեք, ավելի լավ չէ՞ հաշտությունը, քան այդպիսի կռիվը,— առաջարկեց սրիկան։— Ես անհապաղ վերադարձնում եմ ձեր ազատությունը, ձեզ հայտարարում եմ մարմնացած առաքինություն և հռչակում եմ Անգլիայի Լուկրեցիա^[147]»։

«Իսկ ես հայտարարում եմ, որ դուք նրա Սեքստոսն եք, ես մերկացնում եմ ձեզ մարդկանց առջև, ինչպես արդեն մերկացրել եմ աստծու առաջ, և եթե, ինչպես Լուկրեցիային, հարկ լինի իմ առաջադրած մեղադրանքները արյունով հաստատել, ես այդ էլ կանեմ։

«Ա՜֊ա՜,— ծաղրաբար գոչեց իմ թշնամին,— այդ ուրիշ բան է։ Ազնիվ խոսք, վերջիվերջո ձեզ համար այստեղ լավ է, դուք ոչ մի բանի պակասություն չեք զգում և եթե ինքներդ ձեզ սովամահ անեք, մեղավորը դուք կլինեք»։

Այս ասելով նա հեռացավ։ Ես լսեցի, թե ինչպես դուռը բացվեց ու նորից փակվեց, և ես մնացի մենակ, ընկճված ոչ այնքան վշտից, որքան, խոստովանում եմ, ամոթից, որ ինձ չհաջողվեց վրեժ լուծել։

Նա իր խոսքը պահեց։ Անցավ մի օր, անցավ էլի մի գիշեր, և ես նրան չտեսա։ Բայց ես էլ հաստատ մնացի իմ խոսքին և ոչինչ չէի ուտում ու չէի խմում։ Որոշել էի, ինչպես նրան ասացի, սովամահ անել ինձ։

Ամբողջ օր ու գիշեր աղոթքով էի անցկացնում, հույս ունեի, որ աստված կների ինձ իմ ինքնասպանությունը։

Հետևյալ գիշեր դուռը բացվեց։ Ես ընկած էի հատակին, արդեն ուժասպառ էի լինում...

Դռան ճռռոցը լսելով՝ հենվեցի ձեռքիս վրա ու մի փոքր բարձրացա։

«Հը՞, փափկե՞ք եք մի քիչ,— հարցրեց մի ձայն, որն այնպես ահեղ հնչեց իմ ականջին, որ ես իսկույն ճանաչեցի նրան։— Համաձա՞յն եք արդյոք ազատություն գնել միմիայն լռություն պահպանելու խոստումի գնով։ Լսեցեք, ես բարեսիրտ մարդ եմ,— ավելացրեց նա,— և թեպետ պուրիտաններին չեմ սիրում, բայց գնահատում եմ նրանց և պուրիտանուհիներին նույնպես, երբ նրանք լավիկն են։ Դե՛հ, երդվեցեք խաչելության վրա, ուրիշ բան ես չեմ պահանջում»։

«Երդվել ձեզ խաչելության վրա՞,— գոչեցի ես վեր կենալով. նրա ատելի ձայնը լսելիս բոլոր ուժերս վերադարձել էին։— Խաչելության վրա՜։ Երդվում եմ, որ ոչ մի խոստում, ո՛չ մի սպառնալիք, ո՛չ մի տանջանք չի կարող փակել իմ բերանը... Երդվել խաչելության վրա՜... Երդվում եմ, որ ամենուրեք կմերկացնեմ ձեզ որպես մարդասպանի, որպես պատիվ հափշտակողի, որպես սրիկայի... Խաչելության վրա՜... Երդվում եմ, եթե երբևիցե ինձ հաջողվի դուրս գալ այստեղից, ես ամբողջ մարդկային ցեղին կպաղատեմ վրեժ առնել ձեզնից»։

«Զգուշացե՛ք,— ասաց նա այնպիսի սպառնագին ձայնով, որպիսին դեռ չէի լսել նրանից,— ես ամենավստահելի միջոցն ունեմ, որին կդիմեմ ծայրահեղ դեպքում, մի միջոց՝ փակելու ձեր բերանը կամ, համենայն դեպս, այնպես անելու, որ մարդիկ չհավատան ձեր ոչ մի խոսքին»։

Ես ժողովեցի ուժերիս մնացորդը և քրքջացի՝ որպես պատասխան նրա սպառնալիքին։

Նա հասկացավ, որ այսուհետև մեր միջև մահու և կենաց կռիվ է լինելու։ «Լսեցեք, խորհելու համար ես ձեզ տալիս եմ այս գիշերվա մնացորդը և վաղվա ցերեկը,— առաջարկեց նա։— Եթե խոստանաք լռել, ձեզ սպասում է հարստություն, հարգանք և նույնիսկ պատիվ, իսկ եթե շարունակեք սպառնալ ինձ, ես ձեզ անարգանքի կմատնեմ»։

«Դո՞ւք,— գոչեցի ես,— դո՞ւք»։

«Հավիտենական, անջնջելի անարգանքի»։

«Դո՞ւք...»,— կրկնեցի ես։

— Օ, հավատացնում եմ, Ֆելտոն, ես նրան խելագար էի համարում։

«Այո, ե՛ս»,— պատասխանեց նա։

«Ախ, թողեք ինձ,— ասացի նրան,— հեռացեք այստեղից, եթե չեք ուզում, որ ձեր աչքի առաջ գլուխս պատին զարկելով ջախջախեմ»։

«Լավ,— ասաց նա,— ինչպես կուզենաք։ Մինչև վաղը երեկո»։

«Մինչև վաղը երեկո»,— պատասխանեցի ես հատակին ընկնելով և զայրույթից գորգը կծելով...

Ֆելտոնը հենվել էր բազկաթոռին, և միլեդին դիվային հրճվանքով տեսնում էր, որ նա գուցեև ուժ չի ունենալու մինչև վերջ լսելու իր պատմությունը։

XXVII. Դասական ողբերգության փորձված միջոցը

Մի րոպե լռությունից հետո, որի ժամանակ միլեդին աչքի տակով դիտում էր իր պատմությունն ունկնդրող երիտասարդին, նա շարունակեց.

— Համարյա երեք օր ես ոչինչ չէի կերել ու չէի խմել և ծանր տանջանքներ էի կրում, երբեմն ասես մի ինչ֊որ ամպ ճնշում էր ճակատս և աչքերս մթագնում, դա զառանցանքն էր սկսվում։

Վրա հասավ երեկոն։ Այնպես էի թուլացել, որ րոպե առ րոպե անզգա վիճակի մեջ էի ընկնում, և ամեն անգամ, երբ անզգայանում էի, շնորհակալություն էի հայտնում աստծուն, կարծելով, թե մեռնում եմ։

Այդպիսի մի ուշագնացության ժամանակ լսեցի, որ դուռը բացվեց, ես սարսափից ուշքի եկա։

Նա ներս մտավ մի մարդու հետ, որի երեսը ծածկված էր դիմակով։ Նա ինքն էլ երեսին դիմակ ուներ, բայց ես ճանաչեցի նրա քայլերը, ճանաչեցի նրա վեհաշուք տեսքը, որով դժոխքը օժտել է նրան ի դժբախտություն մարդկության։

«Դեհ, ինչպե՞ս,— հարցրեց նա ինձ,— համաձա՞յն եք արդյոք տալու այն երդումը, որ ես պահանջում էի ձեզնից»։

«Դուք ինքներդ ասացիք, որ պուրիտանները հավատարիմ են իրենց խոսքին։ Դուք լսեցիք, որ ես խոսք տվի այստեղ, երկրի վրա ձեզ հանձնել մարդկային դատաստանին, իսկ այն աշխարհում՝ Աստծու դատաստանին»։

«Ուրեմն դուք համառո՞ւմ եք»։

«Երդվում եմ աստծու առաջ, որը լսում է ինձ, ես ամբողջ աշխարհը կվկայակոչեմ ձեր ոճրագործությանը և կվկայակոչեմ այնքան ժամանակ, մինչև որ վրեժ լուծող մարդ կգտնեմ»։

«Դուք անառա՛կ կին եք,— գոռաց նա բարձր ձայնով,— և կենթարկվեք այն պատժին, որ դրվում է այդպիսի կանանց վրա։ Խարանված լինելով աշխարհի աչքի առաջ, որին դիմում եք դուք, դե փորձեցեք ապացուցել այդ աշխարհին, որ դուք ոճրագործ չեք և խելագար չեք»։

Ապա նա դարձավ դիմակավոր մարդուն։

«Դահի՜ճ, կատարիր քո գործը»,— հրամայեց նա։

— Օ՜, նրա անունը, ի՞նչ է նրա անունը,— գոչեց Ֆելտոնը։— Ասացե՛ք ինձ նրա անունը։

— Եվ ահա, չնայած իմ ճիչերին, չնայած իմ դիմադրությանը (ես սկսել էի հասկանալ, որ մահից ավելի ծանր դժբախտություն է կանգնած իմ առաջ), դահիճը բռնեց ինձ, գետին տապալեց ու ճզմեց իր ձեռքերի տակ։ Ես խեղդվում էի հեկեկանքից, համարյա անզգայացել էի, օգնության էի կանչում աստծուն, որը չէր լսում իմ պաղատանքը... Եվ հանկարծ ես ցավի ու ամոթի մի հուսակտուր ճիչ արձակեցի. դահճի շիկացած երկաթը կպավ իմ ուսին։

Ֆելտոնը սպառնալից ճիչ արձակեց։

— Նայեցեք,— ասաց միլեդին և վեր կացավ թագուհու վեհաշուք տեսքով,— նայեցեք, Ֆելտոն, ինչպիսի նոր տանջանք են հնարել մի դեռատի անմեղ աղջկա համար, որը չարագործի բռնության զոհ է դարձել։ Սովորեցեք ճանաչել մարդկանց սիրտը և այսուհետև առանց մտածելու անարդար վրեժխնդրության գործիք մի դարձեք։

Միլեդին արագ շարժումով բացեց իր հագուստը, պատռեց իր կուրծքը ծածկող բատիստը և շինծու ցասումից ու ամոթից շիկնելով՝ երիտասարդին ցույց տվեց անջնջելի կնիքը, որ անարգում էր այդ գեղեցիկ ուսը։

— Բայց ես այդտեղ շուշան եմ տեսնում,— զարմացավ Ֆելտոնը։

Ամբողջ ստորությունն էլ հենց դրա մեջ է,— պատասխանեց միլեդին։— Եթե սա անգլիական խարան լիներ... Հարկ կլիներ ապացուցել, թե ո՛ր դատարանն է ինձ դատապարտել խարանման, և ես կարող էի գանգատ տալ պետության բոլոր դատարաններին։ Բայց ֆրանսիական խարանը... Օ՜, դրանով ես խարանված էի անհուսալի կերպով։

Այս արդեն չափից ավելի էր Ֆելտոնի համար։

Գույնը գցած, անշարժացած, միլեդիի սոսկալի խոստովանությունից ճնշված, կուրացած այդ կնոջ գերբնական գեղեցկությունով, որն իր մերկությունը ցույց էր տալիս անպատկառությամբ, սակայն նա այդ ընդունում էր որպես նրա հոգու հատուկ վեհություն, Ֆելտոնը ծունկ չոքեց նրա առաջ, ինչպես անում էին առաջին քրիստոնյաները անարատ սուրբ նահատակների առաջ, որոնց քրիստոնեությունը հալածող կայսրերը կրկեսում գցում էին գազանների առաջ՝ արնածարավ ամբոխին զվարճություն պատճառելու համար։ Խարանը դադարել էր գոյություն ունենալ նրա համար, մնացել էր միայն գեղեցկությունը...

— Ներեցե՜ք, ներեցե՜ք,— գոչեց Ֆելտոնը։— Օ՜, ներեցեք ինձ։

Միլեդին նրա աչքերում կարդաց՝ սիրում եմ, սիրում եմ...

— Ներել ձե՞զ, ի՞նչը,— հարցրեց նա։

— Ներեցեք ինձ, որ ես հարել եմ ձեզ հալածողներին։

Միլեդին ձեռքը մեկնեց նրան։

— Այդպես չքնա՜ղ, այդպես ջահե՜լ,— գոչեց Ֆելտոնը՝ համբույրներով ծածկելով նրա ձեռքը։

Միլեդին ընծայեց նրան այնպիսի մի հայացք, որը ստրուկին թագավոր է դարձնում։

Ֆելտոնը պուրիտան էր, նա բաց թողեց այդ կնոջ ձեռքը և սկսեց համբուրել նրա ոտքերը։

Նա արդեն չէր սիրում, այլ աստվածացնում էր նրան։

Երբ հոգեկան զմայլանքի այդ ակնթարթն անցավ, երբ միլեդիին ասես վերադարձավ ինքնատիրապետումը, որ նա ոչ մի րոպե չէր կորցնում, երբ Ֆելտոնը տեսավ, թե ինչպես ամոթխածության վարագույրը նորից ծածկեց սիրո գանձը, որն այնպես խնամքով թաքցվում էր նրա հայացքից, որպեսզի ավելի բուռն փափագի այն, նա ասաց.

— Այժմ ինձ մնում է միայն մեկ բան հարցնել ձեզ, ի՞նչ է ձեր իսկական դահճի անունը։ Իմ կարծիքով միայն մեկն է եղել դահիճ, մյուսն հանդիսացել է նրա գործիքը, ուրիշ ոչինչ։ — Ինչպե՜ս, եղբայր իմ,— գոչեց միլեդին։—Դեռ հարկավոր է, որ ես քեզ ասե՞մ նրա անունը։ Իսկ ինքդ գլխի չընկա՞ր։

— Ուրեմն այդ նա՞ է,— հարցրեց Ֆելտոնը.— Դարձյա՞լ նա... ինչպե՜ս, ուրեմն իսկական հանցավորը...

— Իսկական հանցավորը Անգլիան ավերողն է, իսկական հավատացյալներին հալածողը, քանի֊քանի կանանց պատիվը հափշտակողը, նա, որն իր այլասերված սրտի քմահաճույքով մտադիր է այնքա՜ն անգլիացիների արյուն թափել, ով այսօր հովանավորում է բողոքականներին, իսկ վաղը կմատնի նրանց...

— Բեկինգհե՜մը։ Ուրեմն դա Բեկինգհեմն է,— ցասումով գոչեց Ֆելտոնը։

Միլեդին ձեռքերով ծածկեց երեսը, որպես թե ուժ չուներ տանելու այն ամոթալի հիշողությունը, որ առաջացրեց նրա մեջ այդ անունը։

— Բեկինգհեմը՝ այս հրեշտակային արարածի դահի՜ճ,— գոչեց Ֆելտոնը։— Եվ դո՛ւ, աստվա՛ծ, շանթ չտեղացիր նրա գլխին։ Եվ դու թույլ տվիր, որ նա մնա անվանի, մեծարված մարդ ու ամենազոր, որպեսզի կործանի մեզ բոլորիս։

— Աստված էլ երես է դարձնում նրանից, ով ինքն իրենից երես է դարձնում,— ասաց միլեդին։

— Նշանակում է նա ուզում է իր գլխին թափել այն պատիժը, որ արժանի է նզովյալներին,— ավելի ու ավելի բորբոքվելով շարունակեց Ֆելտոնը։— Ուզում է, որ մարդկային վրեժխնդրությունը որոշի երկնային արդարադատությունը։

— Մարդիկ վախենում ու խնայում են նրան։

— Օ՜, ես չեմ վախենում և չեմ խնայի նրան,— ասաց Ֆելտոնը։

Միլեդին զգաց, թե ինչպես իր սիրտը լցվեց ուրախությամբ։

— Բայց ինչպե՞ս է եղել, որ իմ հովանավորը, իմ հայրը, լորդ Վինտերը մասնակից է դարձել այդ ամենին,— հարցրեց Ֆելտոնը։

— Լսեցեք, Ֆելտոն, չէ՞ որ աշխարհում ստոր ու արգահատելի մարդկանց կողքին կան նաև ազնիվ ու մեծահոգի մարդիկ։ Ես ունեի մի փեսացու, մի մարդ, որին ես սիրում էի, և ինքն էլ սիրում էր ինձ... Ձեզ նման քաջարի սիրտ ուներ նա, Ֆելտոն, այնպիսի մարդ էր, ինչպես դուք։ Ես գնացի նրա մոտ և ամեն ինչ պատմեցի։ Նա ինձ ճանաչում էր և ոչ մի րոպե չտատանվեց։ Դա մի նշանավոր ազնվական էր, ամեն կողմից Բեկինգհեմին հավասար մի մարդ։ Նա ինձ ոչինչ չասաց, սուսերը կապեց, փաթաթվեց թիկնոցի մեջ և գնաց Բեկինգհեմի պալատը։

— Այո, այո, հասկանում եմ,— վրա բերեց Ֆելտոնը։— Թեև, երբ գործ ունես այդպիսի մարդկանց հետ, սուսեր հարկավոր չէ, այլ՝ դաշույն։

— Բեկինգհեմը մի օր առաջ որպես արտակարգ դեսպան գնացել էր Իսպանիա՝ արքայադստեր ձեռքը խնդրելու Կառլոս I թագավորի համար, որն այն ժամանակ դեռ Ուելսի իշխանն էր։ Իմ փեսացուն վերադարձավ դատարկաձեռն։ «Լսեցեք,— ասաց նա ինձ,— այդ մարդը գնացել է, և ես առայժմ վրեժ լուծել չեմ կարող։ Մինչև, նրա գալը մենք պսակվենք՝ ինչպես որոշել էինք, իսկ հետո ձեր հույսը դրեք լորդ Վինտերի վրա, որը կարող է պաշտպանել իր պատիվը և իր կնոջ պատիվը։

— Լորդ Վինտե՜ր,— գոչեց Ֆելտոնը։

— Այո, լորդ Վինտեր,— կրկնեց միլեդին։— Այժմ ձեզ համար ամեն ինչ հասկանալի է, այնպես չէ՞։ Բեկինգհեմը չվերադարձավ մոտ մեկ տարի։ Նրա վերադարձից մեկ շաբաթ առաջ լորդ Վինտերն անակնկալ վախճանվեց՝ թողնելով ինձ իր միակ ժառանգուհին։ Թե ով էր հասցրել այդ հարվածը, միայն ամենագետ աստծուն է հայտնի, ես ոչ ոքի չեմ մեղադրում...

— Օ՜, ստորության ինչպիսի՜ անդունդ,— զարհուրանքով գոչեց Ֆելտոնը։

— Լորդ Վինտերը մեռավ՝ առանց մի բան ասելու իր եղբորը։ Սոսկալի գաղտնիքը բոլորից ծածուկ պիտի մնար, մինչև որ նա չշանթահարեր մեղավորին։ Ձեր հովանավորի համար ցավալի էր, որ իր ավագ եղբայրը ամուսնացել է կայք ու կարողություն չունեցող մի ջահել աղջկա հետ։ Ես հասկացա, որ չեմ կարող հույսս դնել այն մարդու պաշտպանության վրա, որը հուսախաբ է եղել ժառանգություն ստանալու իր սպասումներում։ Մեկնեցի Ֆրանսիա՝ հաստատ որոշելով այնտեղ անցկացնել իմ կյանքի մնացորդը։ Բայց իմ ամբողջ կարողությունն Անգլիայումն է։ Պատերազմի պատճառով երկու պետությունների միջև հաղորդակցությունը դադարեց. ես կարիքի մեջ ընկա և ստիպված եղա վերադառնալ այստեղ։ Վեց օր առաջ ափ իջա Պորտսմուտում։

— Հետո՞,— հարցրեց Ֆելտոնը։

— Հետո՞։ Հավանորեն Բեկինգհեմն իմացել է իմ գալը, խոսել է լորդ Վինտերի հետ, որն առանց այդ էլ վատ էր տրամադրված իմ նկատմամբ և ասել է նրան, թե նրա հարսը հասարակաց կին է, խարանված ոճրագործ։ Ամուսինս այլևս ողջ չէ, որպեսզի իր ազնիվ ու արդար ձայնը բարձրացնի ինձ պաշտպանելու համար։ Լորդ Վինտերը հավատացել է նրա բոլոր ասածներին և առանձնապես սիրով է հավատացել, քանի որ այդ ձեռնտու է իրեն։ Նա հրամայել է ինձ ձերբակալել ու բերել այստեղ և ահա հանձնել է ձեր հսկողությանը։ Մնացածը ձեզ հայտնի է. երկու օր հետո նա ինձ աքսորում է այստեղից, երկու օր հետո նա ինձ հավիտենապես թշվառության է մատնում։ О՜, հավատացեք, այս չար մտադրությունը շատ լավ է ծրագրված։ Ցանցը հյուսված է շատ վարպետորեն և իմ պատիվը խորտակված է։ Դուք ինքներդ տեսնում եք, Ֆելտոն, որ ինձ հարկավոր է մեռնել։ Ուրեմն տվեք ինձ դանակը, Ֆելտոն։

Այս ասելով միլեդին ասես ուժասպառ ու թուլացած ընկավ երիտասարդ սպայի գիրկը։ Ֆելտոնը, սիրուց, ցասումից և մինչ այդ իրեն անծանոթ հաճույքից հարբած՝ բերկրանքով գրկեց նրան ու սեղմեց իր սրտին, դողալով այդ չքնաղ բերանի շնչառությունից, խելակորույս լինելով այդ ալեկոծվող կրծքի հպումից։

— Ո՛չ, ո՛չ,— գոչեց նա։— Ո՛չ, դու պետք է ապրես բոլորից հարգված ու անբիծ, դու պետք է ապրես, որպեսզի տոնես քո թշնամիների դեմ տարած հաղթանակը։

Միլեդին հրեց նրան ձեռքի դանդաղ շարժումով, միաժամանակ հրապուրելով նրան իր հայացքով։ Բայց Ֆելտոնը նորից իր գիրկն առավ նրան, և նրա աչքերը աղոթում էին միլեդիին որպես աստվածության։

— Ա՜խ, մա՛հ, մա՛հ,— ասաց միլեդին՝ իր ձայնին տալով հոգնատանջ արտահայտություն և աչքերը փակելով։— Ա՜խ, ավելի լավ է մահ, քան խայտառակություն։ Ֆելտոն, եղբայր իմ, բարեկամս, աղաչում եմ։

— Ո՛չ,— գոչեց Ֆելտոնը։— Ո՛չ, դու պետք է ապրես, և պետք է ապրես վրեժդ առած։

— Ֆելտոն, իմ շրջապատին ես դժբախտություն եմ բերում։ Թող ինձ, Ֆելտոն։ Թող որ ես մեռնեմ։

— Եթե այդպես է, մենք կմեռնենք միասին,— ասաց Ֆելտոնը՝ համբուրելով կալանավորուհու շուրթերը։

Դուռն արագ բախեցին։ Այս անգամ միլեդին իսկապես ետ հրեց Ֆելտոնին։

— Լսո՞ւմ ես,— ասաց նա։— Մեզ ականջ են դրել, այստեղ են գալիս։ Ամեն ինչ կորած է, մենք կործանված ենք։

— Ոչ,— ասաց Ֆելտոնը։— Այդ ժամապահն է բախում, ինձ նախազգուշացնում է, որ դետքը գալիս է։

— Այդ դեպքում վազեցեք դռան մոտ և ինքներդ բացեք այն։

Ֆելտոնը հնազանդվեց, այդ կինն արդեն տիրապետել էր նրա բոլոր մտքերին, նրա ամբողջ հոգուն։

Նա դուռը բաց արեց, և նրա առաջ դուրս եկավ պահակային պարեկախմբի հրամանատար սերժանտը։

— Ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց երիտասարդ լեյտենանտը։

— Դուք հրամայեցիք ինձ դուռը բաց անել, եթե լսեմ, որ դուք օգնություն եք կանչում, բայց մոռացաք բանալին թողնել ինձ,— ասաց զինվորը։— Ես լսեցի ձեր ձայնը, բայց բառերը չհասկացա, ուզեցի դուռը բանալ, բայց այն ներսից փակված էր, այն ժամանակ ես կանչեցի սերժանտին։

— Պատիվ ունեմ ներկայանալու,— արձագանքեց սերժանտը։

Ֆելտոնը շփոթված ու շշմած կանգնել էր և չէր կարողանում ոչ մի խոսք ասել։

Միլեդին հասկացավ, որ անհրաժեշտ է ընդհանուրի ուշադրությունն իր վրա դարձնել, նա վազեց սեղանի մոտ, թռցրեց դանակը, որ Ֆելտոնը դրել էր այնտեղ, և աղաղակեց.

— Իսկ ի՞նչ իրավունքով եք դուք ինձ խանգարում մեռնել։

— Աստվա՜ծ իմ,— գոչեց Ֆելտոնը, տեսնելով, որ նրա ձեռքում փայլատակեց դանակը։

Այդ րոպեին միջանցքում խայթող քրքիջ լսվեց։

Աղմուկից արթնացած բարոնը երևաց շեմքում, խալաթը հագին, սուսերը թևի տակ սեղմած։

— Ա֊ա՜...— ծոր տվեց նա։— Դեհ, ուրեմն, մենք հասանք ողբերգության վերջին գործողությանը։ Տեսնո՞ւմ եք, Ֆելտոն, դրաման, ինչպես ես ձեզ ասել էի, իրար հետևից անցավ բոլոր փուլերը։ Բայց հանգիստ եղեք, արյուն չի թափվի։

Միլեդին հասկացավ, որ ինքը կորած է, եթե անհապաղ իր արիության սոսկալի ապացույցը չտա Ֆելտոնին։

— Դուք սխալվում եք, միլորդ, արյուն կթափվի, և թող այս արյունը ընկնի նրանց վրա, ովքեր պատճառ դարձան նրա թափվելուն։

Ֆելտոնը մի ճիչ արձակելով վազեց դեպի միլեդին, բայց ուշացավ. միլեդին հարված տվեց իրեն։

Սակայն, երջանիկ պատահականության շնորհիվ, ավելի ճիշտ՝ միլեդիի ճարպկության շնորհիվ դանակն իր ճանապարհին հանդիպեց նրա կորսետի պողպատե թիթեղներից մեկին, որոնք այն տարիներին զրահի նման պաշտպանում էին կանանց կուրծքը։ Դանակը շորը պատռելով սահեց և շեղակի խրվեց մաշկի ու կողոսկրի արանքը։

Այնուամենայնիվ միլեդիի հագուստն իսկույն արյունոտվեց։

Միլեդին ընկավ հատակին և ասես ուշագնաց եղավ։ Ֆելտոնը դուրս քաշեց դանակը։

— Նայեցեք, միլորդ,— ասաց նա մռայլորեն,— ահա այն կինը, որ իմ պահպանության տակ էր և իրեն զրկեց կյանքից։

— Հանգիստ եղեք, Ֆելտոն, նա չի մեռել,— ասաց Վինտերը։— Դևերն այդպես հեշտությամբ չեն մեռնում, մի՛ հուզվեք, գնացեք իմ սենյակը և սպասեցեք ինձ այնտեղ։

— Բայց միլորդ...

— Գնացե՛ք, ես ձեզ հրամայում եմ։

Ֆելտոնը հնազանդվեց իր պետին, բայց սենյակից դուրս գալիս դանակը թաքցրեց իր ծոցում։

Ինչ վերաբերում է լորդ Վինտերին, նա բավականացավ նրանով, որ կանչեց միլեդիին սպասարկող կնոջը, և երբ նա եկավ, նրա խնամքին հանձնեց միլեդիին, որը դեռ պառկած էր ուշաթափ, և ինքը դուրս գնաց։

Բայց որովհետև, հակառակ ենթադրության, վերքը կարող էր լուրջ լինել, նա իսկույն ձիավոր ուղարկեց բժշկին կանչելու։

XXVIII. Փախուստ

Ինչպես և լորդ Վինտերը ենթադրում էր, միլեդիի վերքը վտանգավոր չէր։ Հենց որ միլեդին մենակ մնաց բարոնի կանչած կնոջ հետ, որը սկսել էր շտապ հանել նրա շորերը, աչքերը բաց արեց։

Սակայն հարկավոր էր թույլ ու հիվանդ ձևանալ, որը միլեդիի նման խեղկատակի համար մի դժվար բան չէր։ Խեղճ սպասուհին բոլորովին շշմել էր կալանավորուհուն նայելով, և չնայած նրա հորդորներին, համառորեն որոշել էր ամբողջ գիշերը նստել նրա անկողնու մոտ։

Բայց այդ կնոջ ներկայությունը միլեդիին չէր խանգարում անձնատուր լինել իր մտքերին։

Ոչ մի տարակույս չկար, որ Ֆելտոնը համոզված էր միլեդիի ասածների ճշտությանը, Ֆելտոնն ամբողջ հոգով նվիրված էր նրան։ Եթե հիմա հրեշտակն էլ ներկայանար նրան և սկսեր միլեդիին մեղադրել, ապա Ֆելտոնը հավանորեն այդ հրեշտակին կհամարեր սատանայի ուղարկած։

Այս մտքի վրա միլեդին ժպտաց, որովհետև Ֆելտոնն այսուհետև նրա միակ հույսն էր, փրկության միակ միջոցը։

Բայց չէ՞ որ լորդ Վինտերը կարող էր կասկածել Ֆելտոնին, հիմա հենց նրա վրա էլ կարող էին հսկողություն սահմանել։

Առավոտյան ժամը չորսին մոտ բժիշկը եկավ, բայց միլեդիի վերքն արդեն փափկվել էր, ուստի բժիշկը չկարողացավ պարզել ոչ նրա ուղղությունը, ոչ խորությունը, այլ միայն զարկերակից պարզեց, որ հիվանդի վիճակը ոչ մի վտանգ չի ներշնչում։

Առավոտյան միլեդին իրեն խնամող կնոջն ուղարկեց տուն, պատճառաբանելով, թե նա ամբողջ գիշեր չի քնել և հանգստի կարիք է զգում։

Նա հույս ուներ, որ երբ նախաճաշը բերեն, Ֆելտոնը կգա, բայց Ֆելտոնը չերևաց։

Մի՞թե նրա կասկածը իրականացել է։ Մի՞թե Ֆելտոնը բարոնի կասկածի տակ է ընկել և վճռական պահին իրեն օգնության չի գա։ Մնում էր միայն մեկ օր. լորդ Վինտերն իրեն ասել էր, որ մեկնումը նշանակված է ամսի քսանչորսին, իսկ արդեն բացվում էր քսաներկուսի առավոտը։

Այնուամենայնիվ միլեդին համբերությամբ սպասեց մինչև ճաշ։

Թեև առավոտյան ոչինչ չէր կերել, ճաշը բերին սովորական ժամին, և նա սոսկումով նկատեց, որ իրեն հսկող զինվորները արդեն ուրիշ համազգեստ ունեն։ Այն ժամանակ նա սիրտ արավ հարցնել, թե որտեղ է Ֆելտոնը։ Նրան պատասխանեցին, որ Ֆելտոնը մի ժամ առաջ ձի է նստել ու գնացել։

Միլեդին հարցրեց, թե արդյոք բարոնը դեռ ամրոցո՞ւմ է։ Զինվորը դրական պատասխան տվեց և ավելացրեց, որ բարոնը հրամայել է հայտնել, եթե կալանավորը ցանկություն կունենա խոսելու իր հետ։

Միլեդին ասաց, որ ինքը այժմ շատ թույլ է և իր միակ ցանկությունն է մենակ մնալ։

Զինվորը ճաշը դրեց սեղանին և դուրս գնաց։

Ֆելտոնին հեռացրել են, ծովային հետևակի զինվորների փոխարեն ուրիշ զինվորներ են բերել. նշանակում է Ֆելտոնին այլևս չեն վստահում։

Սա կալանավորին հասցրած վերջին հարվածն էր։

Սենյակում մենակ մնալով՝ միլեդին վեր կացավ, անկողինը, որի մեջ նա զգուշավորությունից պառկել էր ամբողջ առավոտ, որպեսզի իրեն ծանր վիրավոր համարեն, այրում էր նրան շիկացած թավայի նման։ Նա նայեց դռանը, փոքրիկ լուսամուտը փակված էր տախտակով։ Երևի բարոնը վախեցել էր, թե միլեդին մի որևէ դիվային հնարքով կկարողանա այդ լուսամուտով գայթակղել պահակներին։

Միլեդին ուրախությունից ժպտաց, վերջապես նա կարող է ենթարկվել իրեն փոթորկող զգացմունքներին, առանց վախենալու, թե իրեն հսկում են։ Կատաղության պոռթկումով նա սկսեց դեսուդեն ընկնել սենյակում, ինչպես վանդակի մեջ փակված վագր։ Եթե դանակը մնացած լիներ նրա մոտ, երևի այս անգամ կմտածեր սպանել բարոնին, այլ ոչ թե իրեն։

Ժամը վեցին եկավ լորդ Վինտերը։ Նա մինչև ատամները զինված էր։ Այդ մարդը, որի մասին միլեդին մինչ այդ մտածում էր, թե միայն հիմարավուն պալատական ասպետ է, դարձել էր հիանալի բանտապան, նա ամեն ինչ նախատեսում էր, ամեն ինչ կռահում էր և կանխում։

Միլեդիի վրա գցած մի հայացքից լորդ Վինտերը հասկացավ, թե ինչ է կատարվում նրա հոգում։

— Թող այդպես լինի,— ասաց նա,— բայց այսօր դեռ դուք ինձ չեք սպանի, դուք այլևս զենք չունեք, ես էլ շատ զգույշ եմ։ Դուք սկսել եք գայթակղել խեղճ Ֆելտոնին, նա արդեն սկսել է ենթարկվել ձեր դիվային ազդեցությանը, բայց ես ուզում եմ փրկել նրան, նա այլևս ձեզ չի տեսնի, ամեն ինչ վերջացած է։ Հավաքեցեք ձեր ունեցած֊չունեցածը, վաղը ճանապարհ եք ընկնում։ Սկզբում ես ձեր մեկնումը նշանակել էի ամսի քսանչորսին, բայց հետո մտածեցի, որ որքան շուտ՝ այնքան լավ։ Վաղը կեսօրին ձեզ աքսորելու հրամանը իմ ձեռքում կլինի։ Բեկինգհեմի ստորագրությամբ։ Եթե դուք նավ նստելուց առաջ որևէ մեկին գեթ մեկ խոսք ասեք, իմ սերժանտը գնդակ կարձակի ձեր ճակատին. այսպես է հրամայված նրան։ Եթե նավի վրա դուք առանց նավապետի թույլտվության գեթ մի խոսք ասեք որևէ մեկին, նավապետը կհրամայի ձեզ ծովը նետել, այսպիսի կարգադրություն է արված նրան։ Ցտեսություն, այս է այն ամենը, ինչ ուզում էի հաղորդել ձեզ այսօր։ Վաղը ես նորից կտեսնեմ ձեզ, կգամ հրաժեշտ տալու։

Այս ասելով՝ բարոնը հեռացավ։

Միլեդին այս ամենը լսեց արհամարհանքի ժպիտը դեմքին, բայց կատաղի չարությունը հոգում։

Ընթրիքը բերին։ Միլեդին զգաց, որ իրեն հարկավոր է ուժերն ամրապնդել. հայտնի չէր, թե այդ գիշեր ինչ կարող է պատահել։ Արդեն վրա էր հասնում գիշերը մռայլ ու փոթորկոտ, երկնքով ծանր ամպեր էին սահում, իսկ կայծակի հեռավոր բռնկումները փոթորիկ էին գուշակում։

Փոթորիկը սկսվեց երեկոյան ժամը տասին մոտ։ Միլեդին ուրախ էր տեսնելու, որ բնությունը բաժանում է իր հոգու խռովքը։ Շանթը որոտում էր օդում, ինչպես ցասումը՝ իր սրտում։ Նրան թվում էր, թե քամու պոռթկումները խփում են իր երեսին, ինչպես խփում էին ծառերին, ճկելով նրանց ճյուղերը, թափելով տերևները։ Միլեդին ոռնում էր մրրիկի պես, և նրա ձայնը խառնվում էր բնության հզոր ձայնին, որը կարծես նույնպես տնքում ու կատաղության էր հասնում։

Հանկարծ միլեդին լուսամուտի թխկոց լսեց և կայծակի փայլի թույլ լույսի տակ երկաթաճաղերի հետևում տեսավ մի մարդու դեմք։

Նա վազեց դեպի լուսամուտը և բացեց այն։

— Ֆելտո՜ն,— գոչեց նա։— Ես փրկվա՞ծ եմ։

— Այո՛,— արձագանքեց Ֆելտոնը,— բայց կամաց խոսեցեք... Ես դեռ պետք է երկաթաճաղերը խարտեմ։ Զգուշացեք, որ նրանք ձեզ չտեսնեն դռան փոքրիկ լուսամուտով։

— Ֆելտոն, ահա ապացույց, որ աստված մեր կողմն է,— ասաց միլեդին,— նրանք այն լուսամուտը փակել են տախտակով։

— Այդ լավ է, աստված նրանց զրկել է խելքից,— պատասխանեց Ֆելտոնը։

— Ի՞նչ պիտի անեմ ես,— հարցրեց միլեդին։

— Ոչինչ, ոչ մի բան, միայն փակեցեք լուսամուտը։ Պառկեցեք անկողնում կամ, ավելի լավ է, թիկնեցեք առանց հանվելու։ Երբ ես վերջացնեմ, լուսամուտը կբախեմ։ Բայց դուք ի վիճակի՞ եք ինձ հետևելու։

— О՜, այո։

— Իսկ ձեր վե՞րքը։

— Ցավում է, բայց քայլել չի խանգարում։

— Դեհ պատրաստ եղեք իմ առաջին իսկ կանչին։

Միլեդին լուսամուտը ծածկեց, լամպը մարեց, պառկեց ինչպես խորհուրդ էր տվել Ֆելտոնը և վերմակով ծածկվեց։ Փոթորկի ոռնոցների մեջ նա լսում էր ճաղերին քսվող խարտոցի խզզոցը, և կայծակի ամեն մի փայլատակումին լուսամուտի ապակիների հետևում տեսնում էր Ֆելտոնի ստվերը։

Մի ամբողջ ժամ նա պառկել էր հազիվ շունչ առնելով։ Նա ծածկվել էր պաղ քրտինքով և զգում էր, թե ինչպես է վախից սիրտը նվաղում, երբ միջանցքից թեկուզ ամենափոքր շրշյուն է լսում։

Լինում են ժամեր, որոնք տարիներ են տևում։

Մի ժամ անց՝ Ֆելտոնը նորից լուսամուտը բախեց։

Միլեդին վեր թռավ անկողնուց և լուսամուտը բացեց։ Լուսամուտի վանդակի երկու ճաղերը կտրված էին, բացվել էր մի անցք, որով մարդ կարող էր դուրս գալ։

— Պատրա՞ստ եք,— հարցրեց Ֆելտոնը։

— Այո։ Հարկավո՞ր է, որևէ բան վերցնեմ հետս։

— Ոսկի, եթե ունեք։

— Այո, բարեբախտաբար իմ ունեցած ոսկին մնացել է մոտս։

— Ավելի լավ, ես իմ ամբողջ փողը ծախսել եմ նավ վարձելու համար։

— Վերցրե՛ք,— ասաց միլեդին՝ Ֆելտոնին տալով ոսկի դրամներով լի տոպրակը։

Ֆելտոնը տոպրակը վերցրեց և գցեց ցած, պատի տակ։

— Իսկ հիմա,— ասաց նա,— իջնելու ժամանակն է։

— Լավ։

Միլեդին կանգնեց բազկաթոռի վրա և լուսամուտից դուրս ցցվեց։ Նա տեսավ, որ երիտասարդ սպան պարանե սանդուղքին կանգնած կախված է մի անդունդի վրա։

Առաջին անգամ վախը համակեց նրան և հիշեցրեց, որ նա կին է։

Նրան սարսափեցնում էր անհատակ անդունդը։

— Հենց դրանից էլ վախենում էի ես,— ասաց Ֆելտոնը։

— Դատարկ բան է... Դատարկ բան է...— խոսեց միլեդին։— Ես կիջնեմ աչքերս փակ։

— Դուք ինձ վստահո՞ւմ եք,— հարցրեց Ֆելտոնը։

— Դուք դեռ հարցնո՞ւմ եք։

— Մեկնեցեք ինձ ձեր ձեռքերը։ Միացրեք իրար խաչաձև, ահա այդպես։

Ֆելտոնը նրա ձեռքերը կապեց իր թաշկինակով, վրայից էլ պարանով։

— Այդ ինչ եք անում,— զարմանքով հարցրեց միլեդին։

— Գցեք ձեր ձեռքերը իմ պարանոցին և ոչ մի բանից մի վախեցեք։

— Բայց իմ պատճառով դուք հավասարակշռությունը կկորցնեք, և մենք երկուսս էլ կընկնենք, փշուր֊փշուր կլինենք։

— Մի՛ անհանգստացեք, ես ծովային եմ։

Ու մի վայրկյան կորցնել չէր կարելի։ Միլեդին ձեռքերը գցեց Ֆելտոնի պարանոցով և նրա օգնությամբ դուրս սողաց լուսամուտից։

Ֆելտոնը սկսեց դանդաղորեն իջնել աստիճանից աստիճան։ Չնայած երկու մարմինների ծանրությանը՝ սանդուղքը քամու պոռթկումներից ճոճվում էր օդում։

Հանկարծ Ֆելտոնը կանգ առավ։

— Ի՞նչ պատահեց,— հարցրեց միլեդին։

— Կամա՜ց,— ասաց Ֆելտոնը։— Ես ինչ֊որ քայլերի ձայն եմ լսում։

— Մեզ տեսել են։

Մի քանի վայրկյան նրանք լուռ ականջ էին դնում։

— Ոչ,— վերջապես խոսեց Ֆելտոնը։— Սարսափելի ոչինչ չկա։

— Բայց ո՞ւմ քայլերն են։

— Այդ պահակներն են ամրոցի շուրջը պտտվում։

— Իսկ որտեղո՞վ պիտի անցնեն։

— Հենց մեր տակով։

— Մեզ կնկատեն։

— Չեն նկատի, եթե կայծակը չփայլատակի։

— Կդիպչեն սանդուղքի ծայրին։

— Բարեբախտաբար սանդուղքի ծայրը վեց ոտնաչափ, բարձր է գետնից։

— Ահա նրանք, աստվա՜ծ իմ։

— Լռեցեք։

Նրանք մնացին այդպես կախված՝ անշարժ, շունչներն իրենց պահած, գետնից մի քսան ոտնաչափ բարձրության վրա, իսկ այդ նույն ժամանակ նրանց տակով անցնում էին զինվորները՝ խոսելով ու ծիծաղելով։

Փախստականների համար դա մի սոսկալի պահ էր։

Պահակներն անցան։ Լսվում էին հեռացող քայլերի աղմուկը և հեռվում մարող ձայները։

— Այժմ մենք փրկված ենք,— ասաց Ֆելտոնը։

Միլեդին հոգոց հանեց և անզգայացավ։

Ֆելտոնը նորից սկսեց իջնել։ Հասնելով սանդուղքի ծայրին և ոտքերի տակ այլևս հենարան չզգալով՝ նա սկսեց աստիճաններից կառչել ձեռքերով։ Վերջապես վերջին աստիճանից կառչելով նա կախվեց ցած, և նրա ոտքերը գետնին դիպան։ Նա կռացավ, ոսկու տոպրակը վերցրեց ու ատամների մեջ առավ։

Հետո նա միլեդիին գիրկն առավ և արագ֊արագ գնաց պահակների հակառակ ուղղությամբ։ Շուտով նա պահակային շավղից դուրս եկավ, ցած իջավ ժայռերի միջով և ծովափ հասնելով՝ սուլեց։

Որպես պատասխան լսվեց նույնպիսի սուլոց, և հինգ րոպե անց՝ ծովում երևաց մի մակույկ՝ չորս թիավարներով։

Մակույկը մոտեցավ այնքան, որքան այդ հնարավոր էր. անբավարար խորությունը խանգարում էր նրան բոլորովին մոտենալ ափին։ Ֆելտոնը իր թանկագին բեռը ոչ ոքի չվստահելով՝ մինչև գոտին ջուրը մտավ։

Բարեբախտաբար փոթորիկն սկսել էր մեղմանալ, սակայն ծովը դեռ ալեկոծ էր։ Փոքրիկ մակույկը ալիքների վրա տարուբերվում էր ընկույզի կճեպի պես։

— Դեպի նավը,— հրամայեց Ֆելտոնը։— Եվ արագ թիավարեցեք։

Չորս նավաստիները սկսեցին թիավարել, բայց ծովն այնպես ուժեղ էր ալեկոծվում, որ թիակները դժվարությամբ էին ջուրը ճեղքում։

Այնուամենայնիվ փախստականները հեռանում էին ամրոցից, իսկ այդ ամենակարևորն էր։ Գիշերը շատ խավար էր, և մակույկից համարյա անհնարին էր ափը տեսնել, առավել ևս՝ ափից ամենևին չէր երևում մակույկը։

Ծովում մի ինչ֊որ սև կետ էր տատանվում։

Այդ նավն էր։

Մինչ չորս նավաստիները ամբողջ ուժով թիավարում էին դեպի նավը, Ֆելտոնն արձակեց նախ պարանը, ապա՝ թաշկինակը, որոնցով կապել էր միլեդիի ձեռքերը։

Ձեռքերն արձակելուց հետո նա բռով ջուր վերցրեց ծովից և ցանեց միլեդիի երեսին։

Միլեդին խոր շունչ առավ և աչքերը բացեց։

— Որտե՞ղ եմ ես,— հարցրեց նա։

— Դուք փրկված եք,— պատասխանեց երիտասարդ սպան։

— Օ՜, փրկվա՜ծ եմ,— գոչեց միլեդին։— Այո, ահա երկինքը, ահա և ծովը։ Օդը, որ շնչում եմ ես, ազատության օդը։ Ա՜խ... Շնորհակալ եմ, Ֆելտոն, շնորհակալ եմ ձեզնից։

Երիտասարդ սպան նրան սեղմեց իր սրտին։

— Բայց ի՞նչ է պատահել իմ ձեռքերին,— զարմացավ միլեդին։— Ասես ճզմել են սեղմիչներով։

Նա ձեռքերը բարձրացրեց։ Իսկապես, դաստակները թմրել էին և ծածկված էին կապույտ բծերով։

— Ավա՜ղ,— հառաչեց Ֆելտոնը՝ նայելով այդ գեղեցիկ ձեռքերին և սիրալիր օրորելով գլուխը։

— Ա՜խ, ոչինչ, դատարկ բան է,— ասաց միլեդին։— Հիմա ես հիշեցի։

Նա սկսեց ինչ֊որ բան որոնել շուրջը։

— Այստեղ է,— հանգստացրեց նրան Ֆելտոնը և ոտքով մոտ հրեց նրան ոսկու տոպրակը։

Նրանք մոտեցան նավին։ Հերթապահը ձայն տվեց մակույկում նստածներին, մակույկից պատասխանեցին։

— Այս ի՞նչ նավ է,— հարցրեց միլեդին։

— Սա այն նավն է, որ ես վարձել եմ ձեզ համար։

— Ո՞ւր է տանելու ինձ։

— Ուր որ ցանկանաք, միայն թե ինձ ափ իջեցնեք Պորտսմուտում։

— Ի՞նչ եք անելու դուք Պորտսմուտում,— հարցրեց միլեդին։

— Լորդ Վինտերի հրամանն եմ կատարելու,— մռայլ ժպիտով պատասխանեց Ֆելտոնը։

— Ի՞նչ հրաման։

— Մի՞թե դուք չեք հասկանում։

— Ոչ։ Բացատրեցեք, խնդրում եմ։

— Այլևս ինձ չվստահելով՝ նա որոշեց անձամբ հսկել ձեզ, իսկ ինձ իր փոխարեն ուղարկել է Բեկինգհեմի մոտ՝ ձեր աքսորման հրամանը ստորագրել տալու։

— Բայց եթե նա ձեզ չի վստահում, ինչպե՞ս է հանձնարարել այդ հրամանը տանել։

— Մի՞թե ես պետք է իմանամ, թե ինչ եմ տանում։

— Ճիշտ որ։ Եվ դուք Պորտսմո՞ւտ եք գնում։

— Ինձ հարկավոր է շտապել, վաղը ամսի քսաներեքն է, և Բեկինգհեմը նավատորմի հետ մեկնելու է։

— Վաղը նա մեկնո՞ւմ է։ Ո՞ւր։

— Լա ֊Ռոշել։

— Նա չպե՛տք է գնա Լա֊Ռոշել,— գոչեց միլեդին իր սովորական սառնարյունությունը կորցնելով։

— Հանգիստ եղեք,— պատասխանեց Ֆելտոնը,— նա չի՛ գնա։

Միլեդին ուրախությունից դողաց, նա կարդաց երիտասարդի սրտի գաղտնարանը, այնտեղ գրված էր՝ մա՛հ Բեկինգհեմին։

— Ֆելտոն... Դու մեծ մարդ ես, ինչպես Հուդա Մակաբեն։ Եթե դու մեռնելու լինես, ես էլ քեզ հետ միասին կմեռնեմ։ Ահա ամենը, ինչ կարող եմ ասել քեզ։

— Կամա՜ց,— հիշեցրեց Ֆելտոնը։— Մոտենում ենք։

Իսկապես, մակույկն արդեն մոտենում էր նավին։

Ֆելտոնն առաջինը բարձրացավ սանդուղքով և ձեռքը տվեց միլեդիին, իսկ նավաստիները օգնում էին նրան, որովհետև ծովը դեռ ալեկոծ էր։

Մի րոպե անց՝ նրանք կանգնած էին տախտակամածի վրա։

— Նավապետ,— ասաց Ֆելտոնը,—ահա այն կինը, որի մասին ասում էի ձեզ և որին պետք է ողջ ու առողջ հասցնել Ֆրանսիա։

— Հազար պիստոլով,— պատասխանեց նավապետը։

— Ես արդեն հինգ հարյուրը տվել եմ ձեզ։

— Միանգամայն ճշմարիտ է։

— Ահա և մնացած հինգ հարյուրը,— միջամտեց միլեդին՝ ձեռքն առնելով ոսկու տոպրակը։

— Ո՛չ,— առարկեց Նավապետը,— ես երբեք խոսքս չեմ փոխում. այս երիտասարդին ևս խոսք եմ տվել մնացած հինգ հարյուրը ստանալ Բուլոն հասնելուց հետո։

— Իսկ կհասնե՞նք այնտեղ։

— Ողջ և առողջ,— պատասխանեց նավապետը։— Այդ այնքան հաստատ է, որքան այն, որ ինձ կոչում են Ջեկ Բուտլեր։

— Դե ուրեմն, եթե դուք ձեր խոստումը կատարեք, ես ձեզ կտամ ոչ թե հինգ հարյուր, այլ հազար պիստոլ։

— Ուռա՜, չքնաղ տիկին,— գոչեց նավապետը։— Տա աստված, որ հաճախ ունենամ ձերդ ողորմածության նման ուղևորներ։

— Իսկ առայժմ,— ասաց Ֆելտոնը,— հասցրեք մեզ ծովախորշ... Հիշո՞ւմ եք, այն ծովախորշը, որի մասին մենք պայմանավորվել ենք։

Որպես պատասխան՝ նավապետը հրամայեց բռնել անհրաժեշտ ուղղությունը, և առավոտյան ժամը յոթին մոտ Փոքրիկ նավը խարիսխ գցեց Ֆելտոնի նշած ծովախորշում։

Այս ճամփորդության ժամանակ Ֆելտոնը պատմեց միլեդիին, թե ինչպես ինքը Լոնդոն գնալու փոխարեն վարձել է այդ նավը, ինչպես է վերադարձել, թե ինչպես է ամրոցի պատով վեր մագլցել քարերի արանքները երկաթե բրեր խրելով ու նրանցից կառչելով, ինչպես է, վերջապես, հասել լուսամուտի վանդակին ու նրանից կապել պարանասանդուղքը։ Մնացածը միլեդիին հայտնի էր։

Իսկ միլեդին ուղում էր ամրապնդել Ֆելտոնի մտադրությունը։ Բայց առաջին իսկ խոսքերից նա հասկացավ, որ երիտասարդ մոլեռանդին ավելի շուտ զսպել է հարկավոր, քան գործողության դրդել։

Նրանք պայմանավորվեցին, որ միլեդին Ֆելտոնին սպասելու է մինչև ժամը տասը, և եթե ժամը տասին Ֆելտոնը չվերադառնա, միլեդին պետք է ճանապարհ ընկնի։ Այդ դեպքում, եթե Ֆելտոնն ազատության մեջ լինի, նրանք կհանդիպեն Ֆրանսիայում, կարմելիստուհիների Բետյունի վանքում։

XXIX. Ինչ կատարվեց Պորտսմուտում 1628թ. օգոստոսի 23-ին

Ֆելտոնը հրաժեշտ տվեց միլեդիին համբուրելով նրա ձեռքը, ինչպես եղբայրն է հրաժեշտ տալիս քրոջը զբոսանքի գնալիս։

Տեսքով նա հանգիստ էր թվում, ինչպես միշտ, միայն աչքերն էին շողում արտասովոր, ասես տենդային շողով։ Դեմքը սովորականից գունատ էր, շուրթերը պինդ սեղմված, իսկ խոսքը հնչում էր կարճ ու բեկբեկուն, դրսևորելով նրա մեջ եռացող մռայլ զգացմունքները։

Քանի դեռ Ֆելտոնը գտնվում էր նավից դեպի ափ տանող մակույկի մեջ, աչքը չէր հեռացնում միլեդիից, որը տախտակամածին կանգնած՝ ուղևորում էր նրան իր հայացքով։ Նրանք երկուսն էլ արդեն համարյա չէին վախենում հետապնդումից, սովորաբար առավոտյան ժամը իննից շուտ միլեդիի սենյակը չէին մտնում, իսկ Լոնդոնից ամրոց երեք ժամվա ճանապարհ էր։

Ֆելտոնն ափ իջավ, բլրի լանջով բարձրացավ մի ժայռի գլուխ, վերջին անգամ ողջույնի նշան արավ միլեդիին և շուռ եկավ դեպի քաղաք։

Ճանապարհը ափից շարունակ ցած էր իջնում, և երբ Ֆելտոնը մի հարյուր քայլ հեռացավ, արդեն միայն նավի կայմերն էին երևում։

Նա շտապեց դեպի Պորտսմուտ, որի աշտարակներն ու տները վաղորդյան մշուշի մեջ երևում էին մոտ կես մղոն հեռավորության վրա։

Պորտսմուտի այն կողմը ծովը ծածկված էր նավերով։ Նրանց կայմերը, որոնք ասես ձմեռվա շնչից մերկացած կաղամախիներ լինեին, օրորվում էին քամու առաջ։

Արագ֊արագ առաջ քայլելով՝ Ֆելտոնը մտքում թվում էր այն բոլոր մեղադրանքները, ճիշտ թե սխալ, որ կային Հակոբ VI֊ի և Կառլոս I֊ի ֆավորիտի դեմ, և՛ նրանք, որ կուտակվել էին Ֆելտոնի մեջ երկար տարիների մտորումների հետևանքով, և՛ նրանք, որ բարդում էին Բեկինգհեմի վրա պուրիտանները, որոնց շրջանում շատ էր եղել նա։

Համեմատելով այդ մինիստրի հրապարակային հանցագործությունները, որոնք աղմուկ էին հանել և, եթե կարելի է այսպես ասել, եվրոպական բնույթ էին կրում, համեմատելով դրանք նրա մասնավոր, ամենքին անհայտ հանցագործությունների հետ, որոնց մեջ մեղադրում էր նրան միլեդին, Ֆելտոնը գալիս էր այն եզրակացության, որ Բեկինգհեմի մեջ ապրող երկու մարդուց ավելի շատ մեղավորը նա է, որի կյանքը անհայտ է մնացել լայն հասարակությանը։ Բանն այն է, որ Ֆելտոնի սերը, որ այնքան տարօրինակ էր, անակնկալ ու բռնկուն, վիթխարի չափերով էր ցույց տալիս լեդի Վինտերի շարած ստոր ու մտացածին մեղադրանքները, ինչպես փոշու հատիկը, որն իրականում նույնիսկ մրջյունի համեմատությամբ հազիվ նկատելի է աչքի համար, խոշորացույցի տակ մեզ երևում է մի զարհուրելի հրեշ։

Արագ քայլելուց նա ավելի ու ավելի էր բորբոքվում։ Այն միտքը, որ իր հետևում սոսկալի վրեժի վտանգին ենթակա մնացել է մի կին, որին ինքը սիրում էր, ավելի ճիշտ՝ պաշտում սրբի պես, վերջին օրերին իր ապրած հուզմունքը, իր հոգնածությունը, այս ամենը նրան հասցնում էր հոգեկան մեծագույն վերելքի վիճակին։

Նա Պորտսմուտ հասավ առավոտյան ժամը ութին մոտ։ Քաղաքի ամբողջ բնակչությունը ոտքի վրա էր։ Փողոցներում ու նավահանգստում թմբուկներ էին զարկում։ Մեկնող զորքերը շարժվում էին դեպի ծով։

Ֆելտոնը ծովակալության շեմքին մոտեցավ ամբողջովին փոշոտված ու քրտնմխած։ Նրա դեմքը, որ սովորաբար գունատ էր լինում, կարմրել էր շոգից ու զայրույթից. ժամապահը չէր ուզում ներս թողնել նրան, բայց Ֆելտոնը կանչեց պահակապետին և գրպանից հանելով իր բերած հրամանը՝ ասաց.

— Շտապ հանձնարարություն է լորդ Վինտերից։

Լսելով լորդ Վինտերի անունը, որը, ինչպես բոլորին հայտնի էր, նորին պայծառափայլության ամենամտերիմ անձերից մեկն էր, պահակապետը հրամայեց ներս թողնել Ֆելտոնին, մանավանդ որ նա ծովային սպայի համազգեստով էր։

Հենց այն պահին, երբ նա մտնում էր նախասրահ, շնչասպառ այնտեղ մտավ նույնպես ամբողջովին փոշով ծածկված մի մարդ, որի փոստային ձին հազիվ արտասանդուղքին հասնելով՝ ծնկների վրա էր ընկել հոգնածությունից։

Ֆելտոնն ու անծանոթը միաժամանակ դիմեցին սենեկապետ Պատրիկին, որը դքսի լիակատար վստահությունն էր վայելում։

Ֆելտոնն ասաց, որ իրեն ուղարկել է բարոն Վինտերը, իսկ անծանոթը հրաժարվեց ասել, թե ով է ուղարկել իրեն և հայտարարեց, որ իր անունը տալ կարող է միայն դքսին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում էր, որ ինքն առաջինը ներկայանա դքսին։

Պատրիկը գիտեր, որ լորդ Վինտերը դքսի հետ կապված է ոչ միայն պաշտոնական, այլև բարեկամական կապերով, ուստի առաջնությունը տվեց նրան, ով ներկայացրել էր լորդ Վինտերի անունից։ Մյուս սուրհանդակը ստիպված եղավ սպասել և երևում էր, թե ինչպես է նա նզովում իր այդ ուշացումը։

Սենեկապետը Ֆելտոնի հետ անցավ մի մեծ դահլիճով, որտեղ ընդունելության էր սպասում Լա֊Ռոշելի պատվիրակությունը՝ իշխան Սուբիզի գլխավորությամբ, և տարավ նրան դեպի այն սենյակը, որտեղ Բեկինգհեմը հենց նոր լոգանք ընդունելուց հետո ավարտում էր իր հարդարանքը, որին, ինչպես միշտ, նա մեծ ուշադրություն էր դարձնում։

— Լեյտենանտ Ֆելտոն,— զեկուցեց Պատրիկը։— Եկել է լորդ Վինտերի հանձնարարությամբ։

— Լորդ Վինտերի հանձնարարությա՞մբ,— կրկնեց Բեկինգհեմը։— Ներս թողեք։

Ֆելտոնը ներս մտավ։ Բեկինգհեմն այդ նույն պահին բազմոցի վրա նետեց ոսկեհյուս շքեղ խալաթը և սկսեց հագնել կապույտ թավշե կամզոլը, որն ամբողջովին մարգարիտներով էր զարդարված։

— Ինչո՞ւ բարոնն ինքը չի եկել,— հարցրեց Բեկինգհեմը։— Այսօր առավոտյան ես սպասում էի նրան։

— Նա ինձ հանձնարարել է հաղորդել ձերդ պայծառափայլությանը,— պատասխանեց Ֆելտոնը,— թե շատ է ցավում, որ չի կարող ձեզ ներկայանալու պատիվն ունենալ, որովհետև ստիպված է ինքն անձամբ հսկել պահակությանն ամրոցում։

— Այո, այո, գիտեմ։ Նա մի կալանավորուհի ունի։

— Հենց այդ կալանավորուհու մասին էլ ես ուզում էի խոսել ձերդ պայծառափայլության հետ։

— Դե, խոսեցեք։

— Այն, ինչ ես ասելու եմ, միլորդ, ոչ ոք չպետք է լսի բացի ձեզնից։

— Թողեք մեզ, Պատրիկ,— հրամայեց Բեկինգհեմը,— բայց եղեք մոտերքում, որպեսզի իմ զանգի ձայնին իսկույն ներկայանաք։ Ես հիմա կկանչեմ ձեզ։

Պատրիկը դուրս գնաց։

— Մենք մենակ ենք, պարոն,— ասաց Բեկինգհեմը։— Խոսեցեք։

— Միլորդ, մի քանի օր առաջ բարոն Վինտերը ձեզ գրել ու խնդրել է ստորագրել մի հրաման, որ վերաբերում է Շառլոտա Բաքսոն անունով մի երիտասարդ կնոջ։

— Այո, պարոն, և ես նրան պատասխանեցի, որ ինքը բերի կամ ուղարկի այդ հրամանը, և ես կստորագրեմ այն։

— Ահա այն, միլորդ։

— Տվեք։

Դուքսը Ֆելտոնի ձեռքից վերցրեց թուղթը, աչքի անցկացրեց այն։ Համոզվելով, որ դա հենց այն հրամանն է, որի մասին իրեն հաղորդել է լորդ Վինտերը, դրեց սեղանին և գրիչը վերցրեց՝ պատրաստվելով ստորագրել այն։

— Ներեցեք, միլորդ,— ասաց Ֆելտոնը՝ ետ պահելով դքսին,— բայց հայտնի է արդյոք ձերդ պայծառափայլությանը, որ Շառլոտա Բաքսոնը այդ երիտասարդ կնոջ իսկական անունը չէ։

— Այո, պարոն, այդ ինձ հայտնի է,— պատասխանեց դուքսը և գրիչը թրջեց թանաքի մեջ։

— Նշանակում է ձերդ պայծառափայլությունը գիտե՞ նրա իսկական անունը։

— Այո, գիտեմ։

Դուքսը գրիչը մոտեցրեց թղթին։ Ֆելտոնը սփրթնեց։

— Եվ այդ իսկական անունը իմանալով, այնուամենայնիվ, ձերդ պայծառափայլությունը կստորագրի՞ այդ հրամանը։

— Իհարկե, և առանց տատանվելու։

— Ես չե՛մ կարող հավատալ,— ավելի ևս կտրուկ ու բեկբեկուն ձայնով շարունակեց Ֆելտոնը,— թե ձերդ պայծառափայլությանը հայտնի է, որ խոսքը վերաբերում է, լեդի Վինտերին...

— Ինձ այդ շատ լավ հայտնի է, բայց ինձ զարմացնում է, թե դո՞ւք ինչպես կարող եք իմանալ այդ։

— Եվ դուք, ձերդ պայծառափայլություն, առանց խղճի խայթի կստորագրե՞ք այդ հրամանը։

Բեկինգհեմը գոռոզաբար նայեց երիտասարդին։

— Սակայն, պարոն, դուք տարօրինակ հարցեր եք տալիս ինձ, և ես շատ զիջողաբար եմ վարվում պատասխանելով ձեզ։

— Պատասխանեցե՛ք, ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց Ֆելտոնը։— Դրությունը շատ ավելի լուրջ է, քան, գուցե, կարծում եք դուք։

Բեկինգհեմը մտածեց, որ լորդ Վինտերի հանձնարարությամբ ներկայացած երիտասարդը, իհարկե, նրա անունից էլ խոսում է, և մեղմացավ։

— Առանց խղճի որևէ խայթի,— ասաց նա։— Բարոնին, ինչպես և ինձ հայտնի է, որ միլեդի Վինտերը մեծ ոճրագործ է, և որ նրա պատիժը աքսորով սահմանափակելը համարյա հավասարազոր է նրան՝ ներում շնորհելուն։

Դուքսը գրիչը դիպցրեց թղթին։

— Դուք չե՛ք ստորագրի այդ հրամանը, միլորդ,— գոչեց Ֆելտոնը մի քայլ անելով դեպի դուքսը։

— Ես չե՞մ ստորագրի հրամանը,— զարմացավ Բեկինգհեմը։— Իսկ ինչո՞ւ։

— Որովհետև դուք կնայեք ձեր հոգու խորքը և կզգաք միլեդիի արդարությունը։

— Արդարությունը պահանջում էր նրան ուղարկել Տայբերն։ Միլեդին սրիկա կին է։

— Ձերդ պայծառափայլություն, միլեդին հրեշտակ է, դուք այդ լավ գիտեք, և ես խնդրում եմ ազատություն տալ նրան։

— Դուք խելագարվե՜լ եք։ Ինչպե՞ս եք համարձակվում այդպես խոսել ինձ հետ։

— Ներեցեք ինձ, միլորդ, ես խոսում եմ, ինչպես որ կարող եմ, ես աշխատում եմ զսպել ինձ։ Բայց մտածեցեք, միլորդ, թե ինչ եք մտադիր անել դուք և զգուշացեք չափն անցնելուց։

— Ինչպե՜ս... Ողորմա՜ծ աստված,— զարմացավ Բեկինգհեմը։—Սա կարծես սպառնում է ինձ։

— Ոչ, միլորդ, ես դեռևս խնդրում և ասում եմ ձեզ. բավական է մի կաթիլ ևս, որպեսզի բաժակը լցվի, մի փոքրիկ մեղք կարող է պատիժ թափել այն մարդու գլխին, որին դեռևս խնայել է ամենաբարձրյալը, չնայած նրա բոլոր ոճիրներին։

— Պարոն Ֆելտոն, բարի եղեք դուրս գալ այստեղից և անհապաղ գնալ կալանքի,— հրամայեց Բեկինգհեմը։

— Բարի եղեք լսել ինձ մինչև վերջ, միլորդ։ Դուք գայթակղել եք այդ դեռատի աղջկան, դուք դաժանորեն վիրավորել եք նրան, արատավորել նրա պատիվը։ Վերացրեք այն չարիքը, որ պատճառել եք դուք, թողեք, որ նա անարգել գնա, և ես ուրիշ ոչինչ չեմ պահանջի ձեզն։

— Ուրիշ ոչինչ չե՞ք պահանջի,— ասաց Բեկինգհեմը՝ զարմացած նայելով Ֆելտոնին և ամեն մի բառը շեշտելով։

— Միլորդ,— շարունակեց Ֆելտոնը՝ ավելի ու ավելի տաքանալով,— զգուշացեք, միլորդ, ամբողջ Անգլիան հոգնել է ձեր անօրինություններից։ Միլորդ, դուք ի չարը գործադրեցիք արքայական իշխանությունը, որ համարյա հափշտակել եք բռնությամբ։ Միլորդ, դուք զզվանք եք ներշնչում և՛ մարդկանց, և՛ աստծուն։ Աստված ձեզ կպատժի հետագայում, իսկ ես ձեզ կպատժեմ այսօր։

— Այդ արդեն չափից դո՛ւրս է,— գոռաց Բեկինգհեմը և մի քայլ արեց դեպի դուռը։

Ֆելտոնը փակեց նրա ճանապարհը։

— Խոնարհաբար խնդրում եմ ձեզ,— ասաց նա,— հրաման ստորագրեցեք լեդի Վինտերի ազատման մասին։ Հիշեցեք, դա այն կինն է, որին դուք անպատվել եք։

— Դո՛ւրս կորեք, պարո՛ն, թե չէ ես պահակներ կկանչեմ և կհրամայեմ շղթայակապ անել ձեզ։

— Դուք ոչ ոքի չեք կանչի,— ասաց Ֆելտոնը նետվելով դքսի և այն զանգակի միջև, որ դրված էր արծաթազարդ փոքրիկ սեղանին։— Զգուշացե՛ք, միլորդ, այժմ դուք Աստծու ձեռքում եք։

— Սատանայի ձեռքում, ուզում եք ասել դուք,— գոչեց Բեկինգհեմը ձայնը բարձրացնելով, որպեսզի գրավի հարևան սենյակում գտնվող մարդկանց ուշադրությունը, սակայն դեռևս ուղղակի օգնության չկանչելով նրանց։

— Ստորագրեցեք, միլորդ, հրամանը ստորագրեցեք լեդի Վինտերի ազատման մասին,— պնդում էր Ֆելտոնը՝ մի ինչ֊որ թուղթ մեկնելով դքսին։

— Դուք ուզում եք հարկադրե՞լ ինձ։ Դուք ծիծաղո՞ւմ եք ինձ վրա։ Է՜յ, Պատրի՛կ։

— Ստորագրեք, միլո՛րդ։

— Երբե՛ք։

— Երբե՞ք։

— Օգնեցե՜ք,— գոռաց դուքսը և վրա թռավ իր սուսերին։

Սակայն Ֆելտոնը սուսերը մերկացնելու ժամանակ չտվեց, նա ծոցում պահած ուներ այն դանակը, որով միլեդին վիրավորել էր ինքն իրեն, և մի ոստյունով հարձակվեց դքսի վրա։

Այդ րոպեին կաբինետ մտավ Պատրիկը և գոչեց.

— Միլո՛րդ, Ֆրանսիայից նամակ։

— Ֆրանսիայի՞ց,— գոչեց Բեկինգհեմը, մոռանալով աշխարհում ամեն բան և մտածելով միայն, թե ումից է այդ նամակը։

Ֆելտոնն օգտվեց այդ ակնթարթից և դանակը նրա կողը խրեց մինչև դաստակը։

— Ա՜, դավաճա՜ն,— աղաղակեց Բեկինգհեմը։— Դու սպանեցիր ինձ...

— Սպանությո՜ւն,— գոռաց Պատրիկը։

Ֆելտոնը փորձելով թաքնվել շուրջը նայեց և տեսնելով, որ դուռը բաց է, նետվեց հարևան դահլիճը, որտեղ, ինչպես արդեն ասել ենք, ընդունելության էր սպասում Լա֊Ռոշելի պատվիրակությունը, վազելով անցավ այդ դահլիճը և սլացավ դեպի սանդուղքը, բայց հենց առաջին աստիճանին՝ դեմ առավ լորդ Վինտերին։ Տեսնելով Ֆելտոնի մահվան գունատությունը, նրա մոլոր հայացքը և ձեռքերի ու երեսի արյան բծերը՝ լորդ Վինտերը բռնեց նրա կոկորդից ու գոռաց.

— Ես այդ գիտեի։ Ես գլխի ընկա, բայց, ավա՜ղ, մի րոպե ավելի ուշ, քան հարկավոր էր։ Օ՜, թշվառ եմ ես, թշվա՜ռ։

Ֆելտոնը ոչ մի դիմադրություն ցույց չտվեց։ Լորդ Վինտերը նրան հանձնեց պահակախմբի ձեռքը, որը հետագա կարգադրությունների սպասելով՝ Ֆելտոնին տարավ դեպի ծովը նայող փոքրիկ տերասը, իսկ լորդ Վինտերը շտապեց Բեկինգհեմի կաբինետ։

Դքսի աղաղակի և Պատրիկի կանչի վրա կաբինետ վազեց այն մարդը, որին Ֆելտոնը հանդիպել էր նախասրահում։

Դուքսը պառկած էր բազմոցի վրա և ձեռքով ջղաձգաբար սեղմում էր վերքը։

— Լա Պորտ,— ասաց դուքսը մեռնողի ձայնով,— Լա Պորտ, դու նրա՞ կողմից ես եկել։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց Աննա Ավստրիացու հավատարիմ ծառան,— բայց կարծես ուշացել եմ։

— Կամաց, Լա Պորտ, ձեզ կարող են լսել. Պատրիկ, ոչ ոքի ներս չթողնեք։ Ա՜խ, ես այնպես էլ չեմ իմանա, թե ինչ է հրամայել նա հաղորդել ինձ։ Աստվա՜ծ իմ, ես մեռնում եմ։

Եվ դուքսը ուշաթափվեց։

Մինչ այդ լորդ Վինտերը, Լա֊Ռոշելի պատվիրակները, էքսպեդիցիոն զորքերի պետերն ու սպաները և Բեկինգհեմի շքախմբի սպաները խառնամբոխ մտան սենյակ։ Ամենուրեք հուսահատական աղաղակներ էին լսվում։ Տխուր նորությունը, որ պալատը լցրել էր ախուվախով և ողբ ու կոծով, շուտով դուրս եկավ պալատի սահմաններից և տարածվեց քաղաքում։

Թնդանոթի կրակոցն ազդարարեց, որ տեղի է ունեցել կարևոր ու անսպասելի մի բան։

Լորդ Վինտերը փետում էր իր մազերը։

— Մի րոպե ուշացա,— գոռում էր նա։— Միայն մի րոպե, օ՜, Աստվա՜ծ իմ։ Ինչպիսի՜ դժբախտություն։

Իսկապես, առավոտյան ժամը յոթին նրան զեկուցել էին, որ ամրոցի լուսամուտներից մեկի վանդակից պարանե սանդուղք է կախված։ Նա իսկույն նետվել էր միլեդիի սենյակը և տեսել, որ սենյակը դատարկ է, լուսամուտը բաց, վանդակի ճաղերը կտրտված։ Նա հիշել էր դ'Արտանյանի բանավոր նախազգուշացումը, որ հաղորդել էր նրա սուրհանդակը, սիրտը դող էր ընկել դքսի համար, վազել էր ախոռ և առանց սպասելու, որ ձի թամբեն, հեծել էր առաջին իսկ հանդիպած ձին, սլացել ծովակալություն և նրա բակում ցած ցատկելով՝ վեր էր վազել սանդուղքով, որտեղ, ինչպես արդեն ասացինք, աստիճանների վրա հանդիպել էր Ֆելտոնին։

Բայց դուքսը դեռ կենդանի էր. նա ուշքի եկավ, աչքերը բացեց, և բոլոր շրջապատողների սրտում հույսի նշույլ ծագեց։

— Պարոններ,— ասաց նա,— ինձ մենակ թողեք Լա Պորտի և Պատրիկի հետ... Ա՜, այդ դո՞ւք եք, Վինտեր։ Այսօր առավոտյան դուք ինչ֊որ տարօրինակ խելացնոր մարդ էիք ուղարկել ինձ մոտ, տեսեք ինչ արեց նա ինձ։

— Օ՜, միլորդ,— գոչեց բարոնը,— ես հավիտյանս անմխիթար կմնամ։

— Եվ իրավացի չես լինի, սիրելի Վինտեր,— առարկեց Բեկինգհեմը՝ ձեռքը մեկնելով նրան։— Ես չեմ ճանաչում ոչ մի մարդու, որն արժանի լիներ, որ մի ուրիշ մարդ իր ամբողջ կյանքում ողբար նրա կորուստը... Բայց, թող մեզ մենակ, խնդրում եմ քեզ։

Բարոնը հեկեկալով դուրս գնաց։

Սենյակում մնացին միայն վիրավոր դուքսը, Լա Պորտը և Պատրիկը։

Դքսի մերձավորները որոնում էին բժշկին և չէին կարողանում գտնել նրան։

— Դուք կապրեք, միլորդ, դուք կապրեք,— բազմոցի առաջ ծունկ չոքած կրկնում էր Աննա Ավստրիացու հավատարիմ ծառա Լա Պորտը։

— Ի՞նչ է գրում նա ինձ,— նվազ ձայնով հարցրեց Բեկինգհեմը։ Արնաքամ լինելով՝ նա հաղթահարում էր դաժան ցավը, որպեսզի խոսի նրա մասին, ում սիրում էր։— Ի՞նչ է գրում նա ինձ։ Կարդացեք ինձ նրա նամակը։

— Ինչպե՞ս կարելի է, միլորդ,— վախեցավ Լա Պորտը։

— Կատարիր ասածս, Լա Պորտ։ Մի՞թե չես տեսնում, որ ես չեմ կարող ժամանակ կորցնել։

Լա Պորտը կնիքը կոտրեց և նամակը մոտեցրեց Բեկինգհեմի աչքերին, սակայն դուքսն իզուր էր փորձում գրածը կարդալ։

— Դե կարդա՛,— հրամայեց նա,— կարդա, ես այլևս չեմ տեսնում։ Կարդա։ ՉԷ՞ որ շուտով երևի կդադարեմ լսել և կմեռնեմ, առանց իմանալու, թե ինչ է գրել նա ինձ։

Լա Պորտն այլևս չառարկեց և կարդաց.

«Միլորդ.

Պաղատում եմ ձեզ ի սեր այն ամենի, ինչ ես ձեզ ճանաչելուց հետո կրել ու ապրել եմ ձեզ համար, ձեր պատճառով, եթե ձեզ համար թանկ է իմ հանգիստը, դադարեցրեք ձեր ծավալուն սպառազինությունները Ֆրանսիայի դեմ և վերջ տվեք պատերազմին, որի մասին բացարձակորեն ասում են, որ կրոնը սոսկ առերևույթ պատճառ է, իսկ գաղտուկ պնդում են, թե նրա իսկական պատճառը ձեր սերն է իմ նկատմամբ։ Այս պատերազմը ո՛չ միայն մեծ աղետներ կարող է բերել Ֆրանսիային ու Անգլիային, այլև կարող է դժբախտություն բերել ձեզ, միլորդ, որն ինձ անմխիթար կդարձնի։

Պահպանեցեք ձեր կյանքը, որին վտանգ է սպառնում և որն ինձ համար թանկագին կլինի այն պահից, երբ ես ստիպված չեմ լինի ձեր մեջ թշնամի տեսնելու։

։։։։։։։։։։Ձեզ համակրող

։։։։։։։։։։Աննա»։

Բեկինգհեմը հավաքեց իր ուժերի մնացորդները, որպեսզի լսի այդ նամակը։ Ապա, երբ նամակը կարդացված էր, նա հարց տվեց այնպես, ասես այդ նամակը դառն հիասթափություն էր պատճառել նրան։

— Մի՞թե դուք ոչինչ չունեք ինձ բանավոր հաղորդելու, Լա Պորտ։

— Ինչպես չէ, ձերդ պայծառափայլություն, թագուհին ինձ հանձնարարեց ասել, որ դուք զգույշ լինեք. նրան նախազգուշացրել են, որ ձեզ սպանել են ուզում։

— Միայն ա՞յդ... Ուրիշ ոչի՞նչ...— անհամբերությամբ հարցնում էր Բեկինգհեմը։

— Նա ինձ նաև հանձնարարեց ասել, որ ինքը առաջվա պես սիրում է ձեզ։

— Ա՜խ, փա՜ռք Աստծու,— գոչեց Բեկինգհեմը։— Նշանակում է նա իմ մահվանն անտարբեր չի վերաբերվի...

Լա Պորտն արտասվեց։

— Պատրիկ,— ասաց դուքսը,— բերեք ինձ այն արկղիկը, որի մեջ ադամանդե զարդն էր պահվում։

Պատրիկը բերեց, և Լա Պորտը ճանաչեց, որ դա պատկանում էր թագուհուն։

— Իսկ հիմա բեր սպիտակ ատլասե տոպրակը, որի վրա մարգարիտներով նրա վենզելն է ասեղնագործված։

Պատրիկը կատարեց նաև այդ հրամանը։

— Վերցրեք, Լա Պորտ,— ասաց Բեկինգհեմը,— ահա նրա համակրանքի միակ հավաստիքր, որ ստացել եմ նրանից. այս արկղիկը և այս երկու նամակները։ Տվեք սրանք նորին մեծություն թագուհուն և, որպես վերջին հիշատակ իմ մասին... (նա աչքերով իր շուրջը որոնեց որևէ թանկարժեք բան)... միացրեք դրան...— Նա նորից սկսեց հայացքով որոնել, բայց նրա մահամերձ մթագնած հայացքը տեսավ միայն դանակը, որ ընկել էր Ֆելտոնի ձեռքից և որի շեղբին քսված կարմիր արյունից դեռ գոլորշի էր բարձրանում...— միացրեք այն դանակը,— ավելացրեց նա և սեղմեց Լա Պորտի ձեռքը։

Նա կարողացավ նաև տոպրակը դնել արկղիկի մեջ և այնտեղ գցեց դանակը, նշանով ցույց տալով Լա Պորտին, որ այլևս խոսել չի կարող։ Այնուհետև, ընկնելով մահվան ջղաձգության մեջ, որ այլևս հաղթահարել չէր կարող, նա բազմոցից գլորվելով ընկավ հատակին։

Պատրիկը բարձր ճիչ արձակեց։

Բեկինգհեմը ուզեց վերջին անգամ ժպտալ, սակայն մահն ընդհատեց նրա միտքը, և ժպիտը տպվեց նրա շուրթերին՝ որպես սիրո վերջին համբույր։

Այդ պահին հուզված ներս մտավ դքսի բժիշկը. արդեն ծովակալի նավի վրա էր եղել, և նրան կանչելու համար մարդ էին ուղարկել այնտեղ։

Բժիշկը մոտեցավ դքսին, նրա ձեռքը առավ իր ձեռքի մեջ, մի րոպե պահեց և ցած թողեց։

— Ամեն ինչ անօգուտ է,— ասաց նա,— դուքսը մեռել է։

— Մեռա՜վ, մեռա՜վ,— գոռաց Պատրիկը։

Նրա աղաղակի վրա ամբողջ բազմությունը լցվեց սենյակ, և ամենուրեք տիրեց հուսահատություն, դառը վիշտ ու շփոթություն։

Հենց որ լորդ Վինտերը տեսավ, որ Բեկինգհեմը շունչը փչեց, նետվեց Ֆելտոնի մոտ, որին զինվորները առաջվա պես դեռ պահում էին պալատի տերասում։

— Սրիկա՛,— ասաց նա երիտասարդ սպային, որը Բեկինգհեմի մահից հետո նորից դարձել էր հանգիստ ու սառնարյուն և, ըստ երևույթին, այդպես էլ մնաց հետագայում։— Սրիկա, այս ի՜նչ արիր դու։

— Ես իմ վրեժը լուծեցի,— պատասխանեց Ֆելտոնը։

— Քո վրե՜ժը,— վրդովվեց բարոնը։— Ավելի լավ է ասա, որ դու գործիք դարձար այն նզովյալ կնոջ ձեռքում։ Բայց երդվում եմ, ահա, որ սա նրա վերջին չարագործությունը կլինի։

— Ես չեմ հասկանում, թե ինչ եք ուզում ասել դուք,— հանգիստ պատասխանեց Ֆելտոնը,— և չգիտեմ ում մասին եք խոսում դուք, միլորդ։ Ես դուքս Բեկինգհեմին սպանեցի նրա համար, որ նա երկու անգամ մերժեց ձեր խնդիրքը՝ ինձ կապիտանի աստիճան տալու մասին։ Ես պատժեցի նրան անարդարության համար, ուրիշ ոչինչ։

Վինտերը շշմած նայում էր Ֆելտոնին կապկպող զինվորներին և զարմանում նրա անզգայությունից։

Սակայն մի բան մռայլում էր Ֆելտոնի անվրդով դեմքը։ Երբ որևէ աղմուկ էր հասնում նրան, միամիտ պուրիտանին թվում էր, թե ինքը լսում է միլեդիի քայլերն ու ձայնը, կարծելով, թե նա եկել է իր գիրկը նետվելու, խոստովանելու իր մեղքը և մեռնելու նրա հետ միասին։

Հանկարծ նա ցնցվեց և հայացքը սևեռեց ծովի մի կետին. ծովը իր ամբողջ լայնությամբ փռվել էր նրա առաջ։ Ծովայինի արծվային հայացքով նա նկատեց այն, ինչ մի ուրիշ մարդ այդպիսի տարածության վրա ալիքների մեջ օրորվող ճայի տեղ կդներ. նա նկատեց դեպի Ֆրանսիայի ափերը գնացող նավի առագաստը։

Ֆելտոնը գունատվեց, ձեռքը սեղմեց սրտին, որը պատրաստ էր պայթելու, և հասկացավ միլեդիի ամբողջ դավաճանությունը։

— Մի վերջին ողորմածություն եմ խնդրում ձեզնից, միլո՛րդ,— դարձավ նա բարոնին։

— Ի՞նչ,— հարցրեց լորդ Վինտերը։

— Ասացեք ինձ, ո՞ր ժամն է։

Բարոնը ժամացույցը հանեց։

— Իննից տասը րոպե պակաս,— պատասխանեց նա։

Միլեդին մեկ ու կես ժամով շտապեցրել էր իր մեկնումը։ Հենց որ լսել էր ճակատագրական դեպքը ազդարարող թնդանոթաձգությունը, հրամայել էր խարիսխը քաշել։

Նավը լողում էր պարզ երկնքի տակ, ափից մեծ հեռավորության վրա։

— Այդպես էր աստծու կամքը,— ասաց Ֆելտոնը մոլեռանդի հնազանդությամբ, ուժ չունենալով, սակայն, հայացքը հեռացնել փոքրիկ նավից, և նրան թվում էր, թե տախտակամածի վրա նշմարում է այն կնոջ սպիտակ ուրվականը, որի համար ինքն իր կյանքն էր զոհելու։

Լորդ Վինտերը նայեց Ֆելտոնի հայացքի ուղղությամբ, ապա հարցական հայացք գցեց նրա տանջալից դեմքին և ամեն ինչ հասկացավ։

— Սկզբում դու մենակ պատիժ կկրես, սրիկա՛,— ասաց նա Ֆելտոնին, որը շարունակ ծովին նայելով հնազանդորեն ենթարկվում էր իրեն տանող զինվորներին,— բայց երդվում եմ եղբորս հիշատակով, որին ես ջերմորեն սիրում էի, որ քո դավակիցն էլ չի՛ կարող փրկվել։

Ֆելտոնը գլուխը կախ գցեց և ոչ մի խոսք չասաց։

Իսկ լորդ Վինտերը ցած վազեց սանդուղքով և շտապեց նավահանգիստ։

XXX. Ֆրանսիայում

Երբ անգլիական թագավոր Կառլոս I֊ը Բեկինգհեմի մահն իմացավ, նրա առաջին և ամենամեծ երկյուղն այն էր, թե չլինի՞ այդ զարհուրելի լուրը լարոշելցիներին զրկի հոգու արիությունից։ Դրա համար էլ, ինչպես Ռիշելիեն է պատմում իր «Հուշերում», թագավորն աշխատեց որքան կարելի է երկար ժամանակ այդ լուրը թաքցնել լարոշելցիներից։ Նա հրամայեց փակել իր պետության բոլոր նավահանգիստները և ուշիուշով հսկել, որ ոչ մի նավ ծով դուրս չգա մինչև Բեկինգհեմի պատրաստած զորքի մեկնումը, որի առաքման գործը Բեկինգհեմի մահից հետո թագավորն ինքն էր վերցրել իր վրա։

Այս արգելքի խստությունը թագավորն այնտեղ հասցրեց, որ Անգլիայում պահեց նույնիսկ դանիական դեսպաններին, որոնք արդեն հրաժեշտ էին տվել նրան, և հոլանդական դեսպանին, որը պետք է Ֆլիսինգեն տաներ արևելահնդկական նավերը, որ Կառլոս I֊ը վերադարձրել էր Միացյալ Նիդերլանդներին։

Բայց որովհետև թագավորն այս հրամանը տվել էր տխուր դեպքից միայն հինգ ժամ հետո, այսինքն՝ ցերեկվա ժամը երկուսին, դրա համար էլ երկու նավ արդեն կարողացել էին դուրս գալ նավահանգիստներից։ Դրանցից մեկը, ինչպես մենք գիտենք, տարավ միլեդիին, որն արդեն գլխի էր ընկել, թե ինչ է կատարվել և իր ենթադրության մեջ ավելի էր համոզվել ծովակալության նավի կայմի վրա բարձրացրած սև դրոշակը տեսնելով։

Ինչ վերաբերում է երկրորդ նավին, մենք հետո կպատմենք, թե ով էր նրա վրա, և ինչ ձևով մեկնեց այդ նավը։

Այդ ժամանակամիջոցում, ի դեպ, Լա֊Ռոշելի մոտ գտնվող ճամբարում ոչ մի նոր բան չէր պատահել։ Միայն թե թագավորը, որն, ինչպես միշտ, շատ էր ձանձրանում, իսկ ճամբարում՝ ավելի ևս, քան ուրիշ տեղ, որոշել էր ծպտված գնալ Սեն Ժերմեն՝ սուրբ Լյուդովիկոսի տոնն այնտեղ անցկացնելու և կարդինալին խնդրել էր իրեն ուղեկցորդներ կարգել ընդամենը քսան հրացանակիր։ Կարդինալը, որին նույնպես երբեմն հաղորդվում էր թագավորի ձանձրույթը, մեծ գոհունակությամբ այդ արձակուրդը տրամադրեց իր թագակիր֊օգնականին, որը խոստացավ վերադառնալ մինչև սեպտեմբերի տասնհինգը։

Պարոն դը Տրևիլը նորին սրբազնությունից այս տեղեկությունը ստանալով՝ ճանապարհի պատրաստություն տեսավ և իմանալով, որ իր բարեկամներն իրեն անհաշտ պատճառով մեծ ցանկություն և նույնիսկ խիստ պահանջ ունեն Փարիզ վերադառնալու, իհարկե, նրանց էլ թագավորին ուղեկցող խմբի մեջ նշանակեց։

Չորս երիտասարդ ընկերներն այս նորությունն իմացան պարոն դը Տրևիլից ընդամենը տասնհինգ րոպե հետո, որովհետև դը Տրևիլը առաջինը նրանց հայտնեց այն։ Ահա թե երբ դ’Արտանյանն առանձնապես բարձր գնահատեց կարդինալի ցույց տված ողորմածությունը, որը, վերջապես, նրան թույլ էր տվել հրացանակիրների շարքերը մտնել։ Եթե այդ հանգամանքը չլիներ, դ’Արտանյանը ստիպված պիտի լիներ ճամբարում մնալ, իսկ նրա ընկերները պիտի մեկնեին։

Հարկ չկա ասելու, որ նրանց Փարիզ վերադառնալ էր դրդում այն վտանգը, որ սպառնում էր տիկին Բոնասիեին, երբ նա Բետյունի վանքում կհանդիպեր իր մահացու թշնամուն՝ միլեդիին։ Դրա համար էլ ինչպես արդեն ասել ենք, Արամիսն անհապաղ գրել էր Տուրի սպիտակեղեն կարող Մարի Միշոնին, որն այնպիսի ազդեցիկ ծանոթություններ ուներ, որ թագուհուց կխնդրեր, որպեսզի տիկին Բոնասիեին թույլատրվի վանքից դուրս գալ և գնալ Լոթարինգիա կամ Բելգիա։ Պատասխանը շատ չուշացավ, և ինը֊տասը օրից Արամիսն ստացավ հետևյալ նամակը.

Սիրելի ազգական,

Ահա ձեզ իմ քրոջ թույլտվությունը՝ մեր ջահել սպասուհուն վերցնելու Բետյունի վանքից, որի օդը, ձեր կարծիքով, վնասակար է նրան։ Իմ քույրը մեծ գոհունակությամբ ուղարկում է ձեզ իր թույլտվությունը, որովհետև նա շատ է սիրում այդ չքնաղ աղջկան և հույս ունի, որ հետագայում էլ հարկ եղած դեպքում оգտակար կլինի նրան։

Համբուրում եմ ձեզ.

։։։։։։։։։։Մարի Միշոն։

Այս նամակին կցված էր թույլտվությունը, որ կազմված էր հետևյալ ձևով.

Բետյունի վանքի մայրապետը պետք է սույն նամակը ներկայացնողի խնամքին հանձնի այն վանական քրոջը, որը վանք է ընդունվել իմ հանձնարարականով և գտնվում է իմ հովանավորության տակ։

։։։։։։։։։։Լուվր, 10 օգոստոսի 1628 թ.։

։։։։։։։։։։Աննա։

Կարելի է պատկերացնել, թե երիտասարդներին ուրախ սրախոսությունների ինչպիսի սնունդ էին տալիս Արամիսի ազգակցական հարաբերությունները այն սպիտակեղեն կարողի հետ, որը թագուհուն իր քույրն էր կոչում։ Բայց Արամիսը Պորտոսի կոպիտ կատակների առթիվ երկու֊երեք անգամ խիստ շառագունելով խնդրեց ընկերներին այլևս այդ թեմային չանդրադառնալ և հայտարարեց, որ եթե նրանք այդ առթիվ գեթ խոսք ասեն, ինքն այլևս նման գործերով իր ազգականուհու միջնորդությանը չի դիմի։

Դրա համար էլ Մարի Միշոնն այլևս չէր հիշատակվում չորս հրացանակիրների խոսակցություններում, մանավանդ որ նրանք արդեն հասել էին իրենց ուզածին, թույլտվություն էին ստացել տիկին Բոնասիեին վերցնելու կարմելիտուհիների Բետյունի վանքից։ Ճիշտ է, այդ թույլտվությունից քիչ օգուտ կար, քանի որ նրանք գտնվում էին Լա֊Ռոշելի մոտ գտնվող ճամբարում, այլ կերպ ասած՝ Ֆրանսիայի մյուս ծայրում։ Դրա համար էլ դ’Արտանյանն արդեն պատրաստվում էր անկեղծորեն խոստովանելու պարոն դը Տրևիլին, թե ինչու իրեն անհրաժեշտ է մեկնել և ուզում էր արձակուրդ խնդրել, երբ հանկարծ պարոն դը Տրևիլը նրան ու նրա երեք ընկերներին հայտնեց, որ թագավորը Փարիզ է դնում քսան հրացանակիրների ուղեկցությամբ, և որ նրանք նշանակված են այդ պահակախմբի մեջ։

Ընկերները շատ ուրախացան։ Նրանք ծառաներին ուղարկեցին իրենց բեռներով, իսկ առավոտյան էլ իրենք մեկնեցին։

Կարդինալը նորին մեծությանն ուղեկցեց Սյուրժերից մինչև Մոզե, և այնտեղ թագավորն ու իր մինիստրը հրաժեշտ տվին՝ բարեկամական զգացմունքների փոխադարձ զեղումներով։

Ցանկանալով մինչև ամսի քսաներեքը հասնել Փարիզ՝ թագավորը հնարավորին չափ արագ էր առաջ գնում։ Սակայն զվարճություններ որոնելով՝ նա մերթ ընդ մերթ կանգ էր առնում բազեով որս անելու. դա նրա ամենասիրած զվարճությունն էր, որի սերը նրա մեջ հարուցել էր դուքս դը Լյուինը ^[148]։ Այդպիսի դեպքերում քսան հրացանակիրներից տասնվեցը շատ էին ուրախանում, որ ուրախ ժամանակ պիտի անցկացնեն, այնինչ մնացած չորսը, մանավանդ դ’Արտանյանը, անիծում էին աշխարհում ամեն բան։ Նրա ականջները շարունակ զնգում էին, և Պորտոսը դա բացատրում էր հետևյալ կերպ.

— Մի շատ անվանի տիկին ինձ ասել է, թե այդ նշանակում է, որ քեզ մի որևէ տեղ հիշում են։

Վերջապես լույս քսաներեքի գիշերը պահակախումբը Փարիզն անցավ և հասավ իր համար նշանակված տեղը։ Թագավորը շնորհակալություն հայտնեց պարոն դը Տրևիլին և թույլատրեց պահակախմբի հրացանակիրներին հերթով չորսական օր արձակուրդ տալ, այն պայմանով, որ երջանիկներից ոչ ոք, Բաստիլում բանտարկվելու սպառնալիքով, չերևա հասարակական վայրերում։

Առաջին չորս արձակուրդը, ինչպես հեշտ է հասկանալ, ստացան մեր չորս ընկերները։ Դեռ ավելին. Աթոսը պարոն դը Տրևիլից խնդրեց չորսի փոխարեն վեց օրվա արձակուրդ և դրան ավելացրեց, էլի երկու գիշեր, որովհետև նրանք մեկնեցին քսանչորսի երեկոյան ժամը հինգին, բայց սիրալիր պարոն դը Տրևիլը նշանակեց քսանհինգի թվով։

— Ա՜խ, աստված իմ, ես կարծում եմ մենք մեզ շատ նեղություն ենք տալիս մի դատարկ բանի համար, ասաց դ’Արտանյանը, որը ինչպես հայտնի է, ոչ մի բանի չէր կասկածում։— Երկու օրում երկու֊երեք ձի ուժասպառ անելով (այդ ինձ համար մեծ բան չէ, փող ես ունեմ) ես կարող եմ հասնել Բետյուն, մայրապետին կհանձնեմ թագուհու նամակը և իմ անուշիկին ոչ թե կտանեմ Լոթարինգիա կամ Բելգիա, այլ կբերեմ Փարիզ, որտեղ նրան ավելի լավ կարող ենք թաքցնել, մանավանդ, քանի դեռ կարդինալը գտնվում է Լա֊Ռոշելի մոտ։ Իսկ երբ արշավից կվերադառնանք, այստեղ մենք թագուհուց,— մասամբ նրա ազգականուհու հովանավորությունից օգտվելով, մասամբ էլ մեր մատուցած ծառայություններից,— կարող ենք ստանալ ամեն բան, ինչ ցանկանում ենք։ Ուրեմն ավելի լավ է դուք մնացեք այստեղ, իզուր մի չարչարվեք։ Այսպիսի մի հասարակ գործի համար ես ու Պլանշեն միանգամայն բավական ենք։

Աթոսը սրան հանգիստ պատասխանեց.

— Մենք էլ փող ունենք, ես դեռ չեմ խմել իմ բաժինը, իսկ Պորտոսն ու Արամիսը դեռ չեն կերել իրենց բաժինը։ Նշանակում է՝ մենք էլ հեշտությամբ կարող ենք չորս ձի հալից գցել. ինչպես և մեկը։ Բայց մի՛ մոռացեք, դ’Արտանյան,— ավելացրեց նա այնպիսի մռայլ ձայնով, որ դ’Արտանյանն ակամա ցնցվեց,— մի՛ մոռացեք, որ Բետյունն այն քաղաքն է, որտեղ կարդինալը տեսակցություն է նշանակել այն կնոջը, որը որտեղ էլ հայտնվի, մի դժբախտություն կբերի։ Եթե դուք գործ ունենայիք միայն չորս տղամարդու հետ, դ’Արտանյան, ես ձեզ մենակ կթողնեի գնաք։ Բայց դուք գործ եք ունենալու այդ կնոջ հետ, ուրեմն գնանք չորսով, և աստված տա, որ մենք չորսս, դեռ մեր չորս ծառաներն էլ մեզ հետ, բավական լինենք։

— Դուք ինձ վախեցնում եք, Աթոս, ասաց դ’Արտանյանը։— Աստվա՜ ծ իմ, ինչի՞ց եք երկյուղ կրում դուք։

— Ամեն ինչից,— պատասխանեց Աթոսը։

Դ’Արտանյանն ուշադիր նայեց իր ընկերներին, որոնց դեմքը, ինչպես և Աթոսի դեմքը, խոր անհանգստություն էր արտահայտում։ Այլևս առանց մի խոսք ասելու բոլորն էլ խթանեցին իրենց ձիերին և շարունակեցին ճանապարհը։

Ամսի քսանհինգի իրիկնապահին, երբ նրանք մտան Աբրաս, և դ’Արտանյանը «Ոսկե Փոցխի» մոտ ձիուց իջավ, որ մի բաժակ գինի խմի այդ հյուրանոցում, ինչ֊որ ձիավոր դուրս եկավ փոստատան բակից, որտեղ նա փոխել էր իր ձին, և թարմ նժույգը հեծած՝ սլացավ Փարիզ տանող ճանապարհով։

Այն պահին, երբ դարպասից դուրս էր գալիս փողոց, քամին թափ տվեց նրա թիկնոցը, որի մեջ փաթաթված էր նա, չհայած օգոստոս ամիսն էր, և քիչ մնաց պիտի փախցներ նրա գլխարկը, բայց ուղևորը ժամանակին բռնեց այն հենց օդում և արագ քաշեց աչքերին։

Դ’Արտանյանը, որն ակնդետ նայում էր այդ մարդուն, խիստ գունատվեց և բաժակը ձեռքից գցեց։

— Ի՞նչ եղավ ձեզ, տեր իմ,— անհանգստացավ Պլանշեն։— Է՜յ, պարոննե՛ր, օգնությա՜ն հասեք, իմ պարոնը վատ է զգում իրեն։

Երեք ընկերները մոտ վազեցին և տեսան, որ դ’Արտանյանը չի էլ մտածում ուշաթափվել, այլ նետվեց դեպի իր ձին։ Ընկերները փակեցին նրա ճանապարհը։

— Գրողը տանի, այդ ո՞ւր ես վազում գլխապատառ,— գոռաց Աթոսը։

— Այդ նա էր,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Նա՛ էր։ Թողեք հասնեմ ետևից։

— Ախր ո՞վ էր,— հարցրեց Աթոսը։

— Նա՛, այն մարդը։

— Ի՞նչ մարդ։

— Այն նզովյալ մարդը, այն չար ոգին, որ ամեն անգամ հանդիպում է ինձ, երբ ինձ որևէ դժբախտություն է սպառնում։ Նա՛, որ ուղեկցում էր այն սոսկալի կնոջը, երբ ես առաջին անգամ հանդիպեցի նրան, նա՛, որին ես որոնում էի, երբ մենամարտի հրավիրեցի մեր բարեկամ Աթոսին, որին ես տեսա հենց այն առավոտը, երբ փախցրին տիկին Բոնասիեին։ Ես լավ տեսա նրան, այդ նա՛ է։ Ես ճանաչեցի նրան, երբ քամին ետ գցեց նրա թիկնոցը։

— Գրողը տանի,— մտախոհ ասաց Աթոսը։

— Հեծեք ձիերը, պարոննե՛ր, հեծե՛ք, և մենք կհասնենք նրա ետևից։

— Սիրելիս,— ասաց Արամիսը,— նկատի ունեցեք, որ նա գնում է մեր ճանապարհի հակառակ ուղղությամբ։ Բացի այդ, նրա ձին թարմ է, իսկ մերը՝ հոգնած, հետևապես, մենք նրան հասնելու ոչ մի հույս չենք կարող ունենալ։ Թողենք այդ մարդուն, դ’Արտանյան, գնանք այն կնոջը փրկելու։

— Է՛յ, պարո՜ն,— գոռաց ձիապանը դուրս թռչելով դարպասից և վազելով անծանոթի հետևից,— է՜յ, պարո՜ն, այս թուղթը ձեր գլխարկից ընկավ, է՜յ, պարո՜ն, է՜յ։

— Բարեկամս,— կանգնեցրեց նրան դ’Արտանյանը,— ուզո՞ւմ ես կես պիստոլ ստանալ այդ թղթի համար։

— Խնդրեմ, տեր իմ, մեծ գոհունակությամբ։ Ահա ձեզ թուղթը։

Ձիապանն այս հաջողակ գործարքից հիացած վերադարձավ փոստատան բակը, իսկ դ’Արտանյանը թուղթը բաց արեց։

— Ի՞նչ թուղթ է այդ,— հարցրին ընկերները նրան շրջապատելով։

— Ընդամենը մեկ բառ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Այո,— հաստատեց Արամիսը,— բայց այդ բառը քաղաքի կամ գյուղի անուն է։

— «Արմանտիեր»,— կարդաց Պորտոսը։— Արմանտիեր... Այդպիսի անուն չեմ լսել։

— Եվ քաղաքի կամ գյուղի այդ անունը գրված է այն կնոջ ձեռքով,— ասաց Աթոսը։

— Եթե այդպես է, լավ պահենք այս թուղթը, կարող է պատահել, որ ես իզուր չեմ կես պիստոլ տվել սրա համար,— եզրակացրեց դ’Արտանյանը։— Հեծնենք ձիերը, բարեկամներս, հեծնենք։

Եվ չորս ընկերները արշավեցին Բետյուն տանող ճանապարհով։

XXXI. Կարմելիտուհիների վանքը Բետյունում

Մեծ ոճրագործներին կյանքում ուղեկցում է նրանց բախտի յուրահատուկ կանխորոշում, որի շնորհիվ նրանք հաղթահարում են բոլոր խոչընդոտները և ազատվում բոլոր վտանգներից մինչև այն պահը, երբ այդ չարագործություններից հոգնած նախախնամության կամքով վրա է հասնում նրանց անօրեն հաջողությունների վախճանը։

Այդպես եղավ նաև միլեդիի հետ, նա հաջողությամբ սողոսկեց երկու պետությունների պահականավերի արանքով և առանց որևէ արկածի ենթարկվելու հասավ Բուլոն։

Պորտսմուտում ափ իջնելիս միլեդին պնդում էր, թե ինքը անգլուհի է, որին ֆրանսիացիների հալածանքները ստիպել են հեռանալ Լա֊Ռոշելից։ Երկու օրվա ծովային ճանապարհորդությունից հետո Բուլոնում ափ իջնելով՝ նա իրեն ներկայացրեց ֆրանսուհի, որին անգլիացիները Պորտսմուտում ճնշում էին Ֆրանսիայի նկատմամբ տածած իրենց ատելության պատճառով։

Միլեդին բացի այդ ուներ ամենահուսալի անձնագիրը, այդ նրա գեղեղկությունն էր, պատկառելի տեսքը և այն առատաձեռնությունը, որով աջ ու ձախ պիստոլներ էր բաժանում։ Սիրալիր ժպիտով և հարգալից վարվեցողությամբ նավահանգստի ծերունի պետին ազատելով սովորական ձևականություններից՝ նա Բուլոնում մնաց միայն այնքան ժամանակ, որքան պահանջվում էր փոստով մի նամակ ուղարկելու համար, որի բովանդակությունը հետևյալն էր.

։։։։։։։։։։«Նորին սրբազնություն մոնսինյոր կարդինալ դը Ռիշելիեին. Լա֊Ռոշելի ճամբար։

։։։։։։։։։։Ձերդ սրբազնությունը կարող է հանգիստ լինել. նորին պայծառափայլություն դուքս Բեկինգհեմը Ֆրանսիա չի մտնի։

։։։։։։։։։։Բուլոն, 25 օգոստոսի, երեկոյան։

։։։։։։։։։։։։։։։։։։։։Միլեդի...։

։։։։։։։։։։P. Տ. Ձերդ սրբազնության ցանկության համաձայն ես գնում եմ Բետյուն, կարմելիտուհիների վանքը, որտեղ կսպասեմ ձեր հրամաններին»։

Իրոք, հենց նույն երեկոյան միլեդին ճանապարհ ընկավ։ Ճանապարհին գիշերը վրա հասավ։ Գիշերելու համար նա կանգ առավ մի հյուրանոցում, առավոտյան ժամը հինգին շարունակեց իր ճանապարհը և երեք ժամ անց՝ հասավ Բետյուն։

Նա հարցրեց, թե որտեղ է կարմելիտուհիների վանքը, և իսկույն ուղևորվեց այնտեղ։

Մայրապետը դուրս եկավ նրան ընդառաջ։ Միլեդին ցույց տվեց կարդինալի հրամանը։ Մայրապետը պատվիրեց սենյակ հատկացնել եկվորին և նախաճաշ մատուցել։

Անցյալն ամբողջովին ջնջվել էր այդ կնոջ հիշողությունից։ Հայացքն ամբողջովին դեպի ապագան հառելով՝ նա իր առջև տեսնում էր միայն մեծ ողորմածությունը կարդինալի, որին նա այնպես հաջողությամբ ծառայություն էր մատուցել, առանց նրա անունը խառնելու այդ արյունոտ գործին։

Նրան համակող նորանոր կրքերը նրա կյանքը նման էին դարձնում այն ամպերին, որոնք երկնքում լող տալով արտացոլում են մերթ լազուրը, մերթ բոց, մերթ փոթորկի մռայլ խավար և երկրի վրա թողնում են սոսկ ավերածության ու մահվան հետքեր։

Նախաճաշից հետո մայրապետը այցելության եկավ նրան։ Վանքում զվարճություններ քիչ կան, և բարեսիրտ մայրապետը շտապում էր շուտ ծանոթանալ իր նոր հովանավորյալի հետ։

Միլեդին ուզում էր դուր գալ մայրապետին, որ դժվար բան չէր փայլուն միտք և հրապուրիչ արտաքին ունեցող այդ կնոջ համար։ Նա աշխատում էր սիրալիր ու դյութիչ լինել և բարեսիրտ մայրապետին թովեց իր հետաքրքիր զրույցներով ու ամբողջ նազանքով։

Մայրապետը նշանավոր ծագում ունեցող անձ էր և շատ էր սիրում պալատական պատմությունները, որոնք այնքան հազվադեպ էին հասնում թագավորության հեռավոր անկյունները և առավել ևս քիչ էին թափանցում վանքերի պատերից ներս, որոնց շեմքին լռում է աշխարհիկ եռուզեռը։

Իսկ միլեդին լավատեղյակ էր արիստոկրատական բոլոր ինտրիգներին, որոնց մեջ նա ապրել էր հինգ թե վեց տարի շարունակ։ Դրա համար էլ նա սկսեց բարեսիրտ մայրապետին զբաղեցնել պատմություններ անելով ֆրանսիական արքունիքի թեթևամիտ բարքերի մասին, որոնք հաշտ ու խաղաղ համերաշխվում էին թագավորի չափազանցված բարեպաշտության հետ։ Նա մայրապետին ծանոթացրեց պալատական տիկինների ու ազնվականների աղմկալի արկածներին. նրանց անունները լավ հայտնի էին մայրապետին, թեթևակի շոշափեց թագուհու և Բեկինգհեմի սերը և հազար ու մի բան ասաց, որպեսզի իր խոսակցին ստիպի բացվել։

Սակայն մայրապետը միայն լսում էր ու ժպտում, առանց մի խոսք ասելու։ Այնուամենայնիվ, տեսնելով, որ այդպիսի պատմությունները նրան շատ են հետաքրքրում, միլեդին շարունակեց նույն ոգով, սակայն խոսակցությունը շուռ տվեց կարդինալի կողմը։

Այստեղ նա մեծ դժվարության մեջ ընկավ. նրան հայտնի չէր՝ մայրապետը ռոյալիստուհի՞ է, թե՞ կարդինալիստուհի, ուստի աշխատում էր զգուշությամբ միջին դիրք պահել։ Բայց մայրապետն ավելի զգույշ էր պահում իրեն և միայն, ամեն անգամ, երբ եկվորը հիշատակում էր նորին սրբազնության անունը, խոնարհում էր իր գլուխը։

Միլեդին սկսեց մտածել, որ ինքը շատ է ձանձրանալու վանքում, ուստի որոշեց մի համարձակ քայլ անել, որպեսզի միանգամից պարզի, թե ինչպես պետք է վարվի ինքը։ Ցանկանալով տեսնել, թե բարեսիրտ մայրապետի զսպվածությունը մինչև որտեղ կարող է հասնել, նա սկսեց նախ ակնարկներով, ապա և ավելի բացահայտորեն չարախոսություններ անել կարդինալի հասցեին, պատմել մինիստրի սիրային կապերի մասին տիկին դ’Էգիլիոնի, Մարիոն Դելորմի և ուրիշ կուրտիզանուհիների հետ։

Մայրապետը սկսեց ավելի ուշադիր լսել, քիչ֊քիչ աշխուժացավ և ժպտաց։

«Լավ է,— մտածեց միլեդին,— սա արդեն իմ պատմությունների համն առնում է։ Եթե սա կարդինալիստուհի էլ է, համենայն դեպս մոլեռանդություն չի ցուցաբերում»։

Միլեդին սկսեց խոսել, թե ինչպես է կարդինալը հալածում իր թշնամիներին։ Մայրապետը միայն երեսը խաչակնքեց և չարտահայտեց ոչ հավանություն, ոչ կշտամբանք։

Այս բանը միլեդիին համոզեց, որ վանական կինն ավելի շուտ ռոյալիստուհի է, քան կարդինալիստուհի։

Միլեդին շարունակում էր իր պատմությունները՝ ավելի ու ավելի խտացնելով գույները։

— Ես շատ անտեղյակ եմ այդ բոլոր բաներին,— վերջապես ասաց մայրապետը,— բայց որքան էլ հեռու ենք արքունիքից, որքան էլ կտրված ենք աշխարհի գործերից, մենք ունենք այդ բանի տխուր օրինակները, որոնց մասին պատմում եք դուք։ Մեր վանական քույրերից մեկը շատ է տառապել կարդինալի ձեռքից, որովհետև կարդինալը հալածել ու վրեժ է լուծել նրանից։

— Ձեր վանական քույրերից մե՞կը,— կրկնեց միլեդին։— Ա՜խ, աստված իմ։ Խե՜ղճ կին, ես խղճում եմ նրան։

— Եվ իրավացի եք. նա արժանի է խղճալու։ Ինչե՜ր ասես, որ չի կրել խեղճը, և՛ բանտ, և՛ ամեն տեսակի սպառնալիքներ ու դաժանություններ։ Ասենք,— ավելացրեց մայրապետը,— երևի պարոն կարդինալը ծանրակշիռ հիմքեր է ունեցել այդպես վարվելու, և թեպետ արտաքուստ այդ կինն իսկական հրեշտակ է, բայց հո չի կարելի միշտ մարդկանց միասին դատել ըստ նրանց արտաքինի։

«Լավ է,— մտածեց միլեդին։— Ինչ իմանաս, գուցե թե ես այստեղ մի որևէ բան կպարզեմ, բախտս բերում է»։

Նա աշխատեց ամենաանկեղծ արտահայտությունը տալ իր դեմքին և ասաց.

— Ավա՜ղ, ճիշտ է, ես այդ գիտեմ։ Միշտ ասում են, որ մարդու դեմքին չպետք է հավատալ։ Բայց էլ ինչի՞ հավատաս, եթե ո՛չ ստեղծողի ամենաչքնաղ արարածին։ Ես գուցե և ամբողջ կյանքում կխաբվեմ, բայց միշտ կհավատամ այն անձին, որի դեմքը ինձ համար կյանք է ներշնչում։

— Ուրեմն դուք հակված եք մտածելու, որ այդ ջահել կինը ոչ մի մեղք չունի՞,— հարցրեց մայրապետը։

— Պարոն կարդինալը միայն հանցագործներին չի հալածում,— պատասխանեց միլեդին,— կան բարեպաշտ մարդիկ, որոնց նա պակաս խստությամբ չի հալածում։

— Թույլ տվեք, տիկին, իմ զարմանքն արտահայտել,— ասաց մայրապետը։

— Իսկ ի՞նչ առիթով,— միամտաբար հարցրեց միլեդին։

— Ձեր այդ խոսքերի առիթով։

— Ի՞նչ զարմանալի բան եք գտնում դուք իմ խոսքերում,— ժպտալով պատասխանեց միլեդին։

— Քանի որ կարդինալը ձեզ ուղարկել է այստեղ, նշանակում է դուք նրա բարեկամն եք, մինչդեռ...

— Մինչդեռ ես նրա մասին վատ եմ խոսում,— վրա բերեց միլեդին՝ լրացնելով մայրապետի միտքը։

— Համենայն դեպս դուք ոչ մի լավ բան չեք ասում նրա մասին։

— Այդ նրանից է, որ ես կարդինալի բարեկամը չեմ, այլ նրա զոհն եմ,— հառաչեց միլեդին։

— Բայց այդ նամակը, որով նա ձեզ իմ խնամքին է հանձնում...

— Ինձ համար հրաման է՝ մնալ այստեղ ինչպես բանտում, մինչև որ նա իր արբանյակներից որևէ մեկին կհրամայի դուրս տանել ինձ այստեղից։

— Բայց ինչու՞ դուք չփախաք։

— Իսկ ո՞րը փախչել։ Ձեր կարծիքով աշխարհում կա՞ այնպիսի տեղ, որ չհասնի կարդինալի ձեռքը, եթե միայն նա իրեն նեղություն տա իր ձեռքը մեկնելու։ Եթե ես տղամարդ լինեի, էլի գուցե թե կհաջողվեր, բայց կինը... ի՞նչ կարող է անել կինը... Իսկ այն վանական քույրը, որ ապրում է ձեզ մոտ, փախչելու փորձ արե՞լ է։

— Ոչ, չի փորձել։ Բայց նրա բանն ուրիշ է։ Իմ կարծիքով նրան Ֆրանսիայում պահում է այն, որ նա սիրում է ինչ֊որ մեկին։

— Եթե նա սիրում է,— հառաչելով ասաց միլեդին,— նշանակում է այնքան էլ դժբախտ չէ։

— Նշանակում է,— խոսեց մայրապետը աճող հետաքրքրությամբ նայելով միլեդիին,— ես իմ առաջ տեսնում եմ էլի՞ մի խեղճ, հալածված կին։

— Ավա՜ղ, այո,— պատասխանեց միլեդին։

Մայրապետի աչքերում արտացոլվեց անհանգստություն, ասես նրա մեջ մի նոր միտք ծագեց։

— Դուք մեր սուրբ հավատի թշնամի չե՞ք,— հարցրեց նա կմկմալով։

— Ե՞ս,— գոչեց միլեդին։— Ես բողոքակա՞ն, Ո՛չ, վկա է տեր աստվածը, որ լսում է մեզ, ընդհակառակն, ես մոլի կաթոլիկուհի եմ։

— Եթե այդպես է, տիկին, հանգստացեք,— ժպտալով ասաց մայրապետը,— այս տունը, որտեղ դուք գտնվում եք, դաժան բանտ չի լինի ձեզ համար, և մենք ամեն ինչ կանենք, որ դուք սիրեք ձեր այս բանտարկությունը։ Դեռ ավելին, դուք այստեղ կտեսնեք այն ջահել կնոջը, որը հալածվում է երևի պալատական որևէ ինտրիգի պատճառով։ Նա սիրալիր և հեզ կին է։

— Ի՞նչ է նրա անունը։

— Մի շատ բարձրաստիճան անձ նրան իմ խնամքին է հանձնել Քեթի անունով։ Ես չեմ աշխատել իմանալ նրա իսկական անունը։

— Քեթի՜,— գոչեց միլեդին։— Ինչպե՞ս, դուք դրանում համոզվա՞ծ եք...

— Որ նա այդպե՞ս է կոչում իրեն։ Այո, տիկին։ Դուք ճանաչո՞ւմ եք նրան։

Միլեդին ինքն իրեն քմծիծաղ տվեց, նրա մտքով անցավ, թե գուցե դա իր նախկին սպասուհին է։ Ջահել աղջկան միլեդին զայրույթով էր հիշում, և վրիժառության ծարավը աղավաղեց նրա դիմագծերը։ Ասենք նրա դիմագծերը համարյա իսկույն նորից ստացան նույն հանգիստ ու բարի արտահայտությունը, որ այդ հազարերես կինը մի պահ կորցրել էր։

— Իսկ ե՞րբ կարող եմ տեսնել ես այդ ջահել կնոջը, որի նկատմամբ ես արդեն մեծ համակրանք եմ զգում,— հարցրեց միլեդին։

— Հենց այսօր երեկոյան,— պատասխանեց մայրապետը։— Եթե ուզում եք, նույնիսկ ցերեկը։ Բայց, ինչպես ինքներդ ասացիք, դուք չորս օր ճանապարհին եք եղել, այսօր վեր եք կացել առավոտյան ժամը հինգին և երևի հանգստանալ եք ուզում։ Պառկեցեք և քնեցեք, ճաշի ժամանակ մենք ձեզ կարթնացնենք։

Նոր արկածի հեռանկարով բորբոքված, որից թպրտում էր ինտրիգների սիրահար նրա սիրտը, միլեդին հիանալի կարող էր մնալ նաև առանց քնի, բայց և այնպես նա հետևեց մայրապետի խորհրդին, վերջին երկու շաբաթվա ընթացքում նա այնքան բազմապիսի հուզումներ էր ապրել, թեև նրա երկաթյա մարմինը դեռ կարող էր դիմանալ հոգնածության, բայց հոգին հանգստի կարիք էր զգում։

Նա հրաժեշտ տվեց մաքրապետին և պառկեց, տարված վրիժառության հաճելի մտքերով, որ նրա մեջ ակամա հարուցեց Քեթիի անունը։ Նա հիշում էր, որ կարդինալը համարյա առանց առարկության խոստացավ գործողությունների ազատություն տալ նրան, եթե հաջողությամբ կատարի իր նախաձեռնությունը։ Նա հասել էր հաջողության, հետևապես, դ’Արտանյանն իր ձեռքումն էր։

Մի բան միայն դող էր գցում միլեդիի սիրտը, այդ իր ամուսնուն՝ կոմս դը Լա Ֆերին հիշելն էր։ Միլեդին կարծում էր, թե նա մեռել է կամ Ֆրանսիայից հեռացել, և հանկարծ ճանաչեց նրան ի դեմս Աթոսի՝ դ’Արտանյանի ամենամտերիմ ընկերոջ։

Բայց եթե նա դ’Արտանյանի ընկերն է, հավանորեն օգնել է նրան այն բոլոր գործերում, որոնց օգնությամբ թագուհին խառնեց նորին սրբազնության բոլոր մտադրությունները։ Եթե նա դ’Արտանյանի բարեկամն է, նշանակում է կարդինալի թշնամին է, և ինքը, իհարկե, կկարողանա նրան էլ քաշել վրիժառության ցանցի մեջ, որ կհյուսի ինքը և որը պետք է հուսալ, կխեղդի երիտասարդ հրացանակրին։

Այս բոլոր հույսերը ուրախ մտքեր էին հարուցում, որոնց օրորի տակ էլ միլեդին շուտով քուն մտավ։

Նրան արթնացրեց մի դուրեկան ձայն, որ հնչեց նրա անկողնու մոտ։ Միլեդին բաց արեց աչքերը և տեսավ մայրապետին խարտյաշ մազերով ու քնքուշ դեմքով մի դեռատի կնոջ հետ, որը բարեհաճությամբ ու հետաքրքրությամբ լի հայացքը հառել էր իր վրա։

Դեռատի կնոջ դեմքը բոլորովին անծանոթ էր միլեդիին։ Նրանք սովորական ողջույն փոխանակելով՝ ուշի֊ուշով նայում էին իրար, նրանք երկուսն էլ շատ գեղեցիկ էին, բայց տարբեր գեղեցկություն ունեին։ Սակայն միլեդին ժպիտը դեմքին մտածեց, որ ինքը շատ ավելի պարթև տեսք և արիստոկրատական շարժուձևեր ունի, քան այդ ջահել կինը։ Թեև, իհարկե, վանականի իրանը պարուրող հագուստը շատ աննպաստ էր այդպիսի մրցության համար։

Մայրապետը նրանց ծանոթացրեց իրար։ Այս ձևականությունը կատարելուց հետո նա դուրս գնաց, որովհետև մայրապետական պարտականությունները նրան եկեղեցի էին կանչում, և երիտասարդ կանայք մնացին մենակ։

Վանական քույրը տեսնելով, որ միլեդին պառկած է անկողնում, ուզեց դուրս գնալ մայրապետի հետևից, բայց միլեդին ետ պահեց նրան։

— Ինչպե՜ս, տիկին,— խոսեց նա,— դեռ նոր եմ ես տեսել ձեզ, և արդեն ուզում եք զրկել ինձ ձեր ընկերակցությունի՞ց, որի վրա, ճիշտն ասած, ես շատ մեծ հույս եմ դրել, քանի դեռ ստիպված եմ այս վանքում լինել։

— Ո՛չ, տիրուհի,— պատասխանեց վանական քույրը,— ես պարզապես մտածում եմ, որ լավ ժամանակ չեմ եկել, դուք քնած էիք, հոգնած եք...

— Ի՛նչ կա որ,— առարկեց միլեդին։— Ի՞նչ կարող են ցանկանալ քնած մարդիկ, հաճելի արթնացում։ Եվ դուք պատճառեցիք ինձ այդ, ուրեմն և հնարավորություն տվեք վայելելու այն։

Եվ դեռատի կնոջ ձեռքը բռնելով՝ միլեդին քաշեց նրան դեպի մահճակալի մոտ դրված բազկաթոռը։

Վանական քույրը նստեց։

— Աստվա՜ծ իմ, ինչպես իմ բախտը չի բերում,— ասաց նա։— Ահա արդեն կես տարի է ես ապրում եմ այստեղ, չունենալով ոչ մի մխիթարական բան, հիմա դուք եկել եք, ձեր ներկայությունը հիանալի ընկերակցություն է խոստանում ինձ, բայց, ահա, ես րոպե առ րոպե սպասում եմ, որ վանքից հեռանամ։

— Ինչպե՜ս,— զարմացավ միլեդին։— Դուք շուտով գնալո՞ւ եք վանքից։

— Համենայն դեպս ես դրա հույսն ունեմ,— պատասխանեց դեռատի կինը ուրախացած, որ նա ամենևին թաքցնել չէր փորձում։

— Ես որոշ բան լսել եմ, որ դուք շատ եք տուժել կարդինալի երեսից։ Եթե այդպես է, ուրեմն դա մի նոր պատճառ է մեր փոխադարձ համակրանքի։

— Նշանակում է մեր մայրապետը ասել է ճշմարտությունը, դուք ևս ինձ պես այդ չար հոգևորականի զո՞հն եք։

— Կամա՜ց,— ընդհատեց միլեդին դեռատի կնոջը։— Նույնիսկ այստեղ չի կարելի այդպես խոսել նրա մասին։ Իմ բոլոր դժբախտությունները հենց նրանից են, որ ես մոտավորապես ահա այդպիսի մի միտք արտահայտեցի մի կնոջ հետ, որին ես իմ բարեկամն էի համարում և որը մատնեց ինձ։ Դուք է՞լ դավաճանության զոհ եք։

— Ոչ,— պատասխանեց դեռատի կինը,— ես իմ նվիրվածության զոհն եմ, նվիրված էի մի կնոջ, որին ես սիրում էի, պատրաստ էի կյանքս տալու նրա համար և այսուհետև էլ պատրաստ եմ այդ անելու։

— Եվ որը ձեզ լքե՞լ է դժբախտության մեջ։ Միշտ այդպես է լինում։

— Ես այնքան անարդար էի, որ այդպես էի մտածում, բայց սրանից երկու֊երեք օր առաջ հակառակը համոզվեցի, և դրա համար շնորհակալ եմ ստեղծողից, ինձ համար ծանր կլիներ մտածել, որ նա ինձ մոռացել է... Բայց դուք, տիրուհի, դուք կարծես ազատ եք և եթե ուզենայիք փախչել, այդ միայն ձեր ցանկությունից կախված կլիներ։

— Բայց ո՞ւր պիտի գնամ ես, չունենալով բարեկամներ, չունենալով փող, այս անծանոթ կողմերում, որտեղ ես առաջ երբեք չեմ եղել...

— Ա՜խ, ինչ վերաբերում է բարեկամներին, նրանք ամեն տեղ կլինեն ձեզ համար, որտեղ էլ դուք լինեք,— ասաց վանական քույրը։— Դուք այնքա՜ն բարեսիրտ եք երևում և այնպես գեղեցիկ։

— Որն ինձ չի խանգարում լինել միայնակ ու հալածական,— ասաց միլեդին՝ հրեշտակային արտահայտություն տալով իր ժպիտին։

— Հավատացեք ինձ,— ասաց դեռատի կինը,— հարկավոր է հույս դնել նախախնամության վրա. միշտ լինում է այնպիսի րոպե, երբ մեր արած մի բարությունը մեզ համար միջնորդ է դառնում աստծու առաջ և գուցե թե, որքան էլ ես անզոր եմ ու չնչին, դա ձեր բախտն է, որ ինձ եք հանդիպել։ Եթե ես այստեղից դուրս գամ, ապա այդ կլինի նրա համար, որ ես ունեմ ազդեցիկ բարեկամներ, որոնք պաշտպան կանգնելով ինձ, հետո էլ կարող են պաշտպան կանգնել նաև ձեզ։

— Եթե ես ասացի, որ մենակ եմ, այդ չի նշանակում, թե ես բարձր դիրք գրավող ծանոթներ չունեմ,— շարունակեց միլեդին, հուսալով, որ իր մասին խոսելով՝ դեռատի կնոջն անկեղծություն կներշնչի։— Բայց իմ այդ ծանոթներն իրենք էլ դողում են կարդինալի առաջ, թագուհին ինքն էլ չի համարձակվում որևէ մեկին պաշտպանել ահեղ մինիստրից։ Ես ապացույցներ ունեմ, որ նորին մեծություն թագուհին, չնայած այնքան բարի սիրտ ունի, շատ անգամ ստիպված է եղել իրեն ծառայություն մատուցած մարդկանց զոհաբերել նորին սրբազնության ցասումին։

— Հավատացեք ինձ, տիրուհի, թագուհին կարող է ձևացնել, թե հրաժարվում է նրանցից, բայց արտաքին տպավորությամբ դատել չի կարելի, որքան ավելի են նրանք հալածանքների ենթարկվում, այնքան ավելի է թագուհին մտածում նրանց մասին, և հաճախ այն րոպեին, երբ այդ մարդիկ ամենից քիչ են սպասում օգնություն, համոզվում են, որ նրա ողորմած ուշադրությունից չեն մոռացվել։

— Ճիշտ որ,— ասաց միլեդին,— ես հավատում եմ դրան. ախր թագուհին այնքա՜ն բարի է։

— Ա՜խ, նշանակում է դուք ճանաչո՞ւմ եք մեր չքնաղ ու մեծահոգի թագուհուն, եթե նրա մասին այդպիսի կարծիք եք հայտնում,— ցնծությամբ ասաց վանական քույրը։

— Ես ուզում եմ ասել, որ նրա հետ անձամբ ծանոթ լինելու պատիվը չունեմ,— պատասխանեց միլեդին, գլխի ընկնելով, որ չափից ավելի հեռուն գնաց,— բայց ծանոթ եմ նրա մերձավոր բարեկամներից շատերին, ես ճանաչում եմ պարոն դը Պյուտանժին, Անգլիայում ճանաչում էի պարոն Դյուժարին, ծանոթ եմ պարոն դը Տրևիլի հետ։

— Պարոն դը Տրևիլի՞,— գոչեց դեռատի կինը։— Դուք ծանո՞թ եք պարոն դը Տրևիլի հետ։

— Այո, ինչպե՞ս չէ, և այն էլ լավ ծանոթ եմ։

— Արքայական հրացանակիրների կապիտանի՞ հետ։

— Այո, արքայական հրացանակիրների կապիտանի։

— Այդ դեպքում, դուք կտեսնեք, մենք շատ շուտով ձեզ հետ մոտիկ ծանոթներ կդառնանք, համարյա բարեկամներ։ Եթե դուք ծանոթ եք պարոն դը Տրևիլի հետ, հավանորեն եղե՞լ եք նրա տանը։

— Այո, հաճախ,— հաստատեց միլեդին։ Այդ ճանապարհը բռնելով և տեսնելով, որ շատ հաջող է ստում, նա որոշեց մինչև վերջ գնալ նույն ճանապարհով։

— Դուք երևի նրա մոտ հանդիպե՞լ եք հրացանակիրներից ոմանց։

— Բոլորին, ում որ նա սովորաբար ընդունում է իր մոտ,— պատասխանեց միլեդին՝ արդեն իսկապես որ հետաքրքրվելով այդ խոսակցությունով։

— Ասացեք ինձ ձեր ծանոթ հրացանակիրներից որևէ մեկի անունը և դուք կտեսնեք, որ նրանք իմ բարեկամները դուրս կգան։

— Դե, օրինակ...— շփոթմունքով սկսեց միլեդին,— ճանաչում եմ պարոն դը Սուվենիեին, պարոն դը Կուրտիվրոնին, պարոն դը Ֆերյուսակին։

Դեռատի կինը լսում էր միլեդիին առանց ընդհատելու, հետո, տեսնելով, որ նա լռեց, հարց տվեց.

— Չե՞ք ճանաչում արդյոք Աթոս անունով ասպետին։

Միլեդին գունատվեց, ինչպես այն սավանը, որի վրա պառկած էր, և որքան էլ լավ էր կարողանում իրեն տիրապետել, նա ակամա մի ճիչ արձակեց՝ բռնելով զրուցակցի ձեռքը և հայացքով լափելով նրան։

— Ի՞նչ եղավ, ի՞նչ պատահեց ձեզ,— հարցրեց խեղճ կինը։— Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ, չլինի ես այնպիսի մի բան ասացի, որից դուք վիրավորվեցիք։

— Ոչ, բայց այդ անունը զարմացրեց ինձ, որովհետև ես էլ էի ճանաչում այդ ասպետին, և ինձ տարօրինակ թվաց հանդիպել մեկին, որը, ինչպես երևում է, նույնպես լավ ծանոթ է նրան։

— Այո, լավ, շատ լավ ծանոթ եմ։ Եվ ոչ միայն նրա, այլև նրա ընկերների հետ, պարոն Պորտոսի ու պարոն Արամիսի հետ։

— Իսկապե՞ս։ Նրանց ես էլ եմ ճանաչում,— գոչեց միլեդին, զգալով, թե ինչպես է ամբողջ մարմինը պաղում վախից։

— Դե որ նրանց ճանաչում եք, իհարկե, ձեզ հայտնի է, որ նրանք հիանալի ու համարձակ մարդիկ են։ Ինչո՞ւ չեք դիմում նրանց, եթե ձեզ օգնություն է հարկավոր։

— Բանն այն է,— կակազելով պատասխանեց միլեդին,— որ ես նրանցից ոչ մեկի հետ բարեկամական կապ չունեմ։ Ես նրանց ճանաչում եմ միայն իրենց ընկեր դ’Արտանյանի պատմածներից։

— Դուք ճանաչո՞ւմ եք պարոն դ’Արտանյանին,— գոչեց դեռատի կինը իր հերթին բռնելով միլեդիի ձեռքը և հայացքը հառելով նրա վրա։

Նկատելով միլեդիի հայացքի տարօրինակ արտահայտությունը՝ նա հարցրեց.

— Ներեցեք, տիկին, ինչպիսի՞ հարաբերությունների մեջ եք դուք նրա հետ։

— Նա...— շփոթվեց միլեդին,— նա... իմ բարեկամն է։

— Դուք ինձ խաբում եք, տիրուհի,— ասաց դեռատի կինը,— դուք նրա սիրուհին եք եղել։

— Այդ դուք եք եղեք դ’Արտանյանի սիրուհին,— գոչեց միլեդին։

— Ե՞ս,— խոսեց վանական քույրը։

— Այո, դուք։ Այժմ ես ձեզ ճանաչում եմ. դուք տիկին Բոնասիեն եք։ Դեռատի կինը զարմացած ու վախեցած ետ֊ետ քաշվեց։

— Մի թաքցրեք, պատասխանեցեք ինձ,— շարունակեց միլեդին։

— Դեհ, ինչ կա որ։ Այո, տիրուհի,— ասաց դեռատի կինը։— Նշանակում է մենք ախոյաննե՞ր ենք։

Միլեդիի դեմքը բռնկեց այնպիսի կատաղի բոցով, որ ամեն մի այլ հանգամանքում տիկին Բոնասիեն վախից փախուստի կդիմեր, բայց այդ րոպեին նա գերի էր իր խանդին։

— Դե խոստովանեցեք, տիրուհի,— խոսեց նա այնպիսի համառությամբ, որպիսին չէր կարելի սպասել նրանից։— Առաջներո՞ւմ եք եղել, թե՞ հիմա էլ նրա սիրուհին եք դուք։

— Օ՜, ոչ,— գոչեց միլեդին այնպիսի մի ձայնով, որի ճշտությանը կասկած չէր մնում,— երբե՛ք, երբե՛ք չեմ եղել։

— Ես հավատում եմ ձեզ,— ասաց տիկին Բոնասիեն,— բայց ինչո՞ւ այնպիսի ճիչ արձակեցիք դուք։

— Ինչպե՞ս, միթե չեք հասկանում,— զարմացած ձևացավ միլեդին արդեն շփոթմունքից ուշքի գալով և լիովին տիրապետելով իրեն։

— Ինչպե՞ս կարող եմ հասկանալ։ Ես ոչինչ չգիտեմ։

— Դուք չե՞ք հասկանում, որ պարոն դ’Արտանյանը, որպես իր բարեկամի, պատմում էր ինձ իր սրտի գաղտնիքները։

— Իսկապե՞ս։

— Դուք չե՞ք հասկանում, որ ինձ հայտնի է ամեն ինչ. ձեզ փախցնելը Սեն Կլուի տնակից, նրա հուսահատությունը, իր ընկերների հուսահատությունը և ապարդյուն որոնումները։ Եվ ինչպե՞ս չզարմանամ ես, երբ հանկարծ, անսպասելիորեն հանդիպում եմ ձեզ, որի մասին այնքան շատ խոսել ենք, ձեզ, որին նա սիրում է ամբողջ հոգով, և որին նա ինձ ստիպել է սիրել առանց ծանոթ լինելու։ Ա՜խ, սիրելի Կոնստանցիա, վերջապես գտա ձեզ. վերջապես ես տեսնում եմ ձեզ։

Եվ միլեդին տիկին Բոնասիեին մեկնեց ձեռքերը, իսկ տիկին Բոնասիեն, համոզված նրա խոսքերի ճշտությանը, իր անկեղծ ու նվիրված բարեկամն էր համարում այն կնոջը, որին մի րոպե առաջ ախոյան էր համարում։

— Օ՜, ներեցեք ինձ, ներեցե՛ք,— գոչեց նա ու թեքվեց միլեդիի ուսի վրա։— Ես այնպես եմ սիրում նրան։

Երկու կանայք էլ մի պահ այդպես գրկախառնված մնացին։ Եթե միլեդիի ուժերը հավասար լինեին նրա ատելությանը, տիկին Բոնասիեն, իհարկե, մահ կգտներ միլեդիի գրկում։ Սակայն ի վիճակի չլինելով խեղդել նրան՝ միլեդին ժպտաց ու ասաց.

— Իմ անու՜շ գեղեցկուհի, որքա՜ն երջանիկ եմ ես, որ տեսնում եմ ձեզ։ Թողեք, որ մի կուշտ նայեմ ու հիանամ ձեզնով։

Եվ այս ասելիս նա խժռում էր նրան աչքերով։

— Այո, այո, իհարկե, դուք եք։ Այն ամենից, որ նա պատմում էր ինձ, ես հիմա ճանաչում եմ, շատ լավ եմ ճանաչում։

Խեղճ կինը չէր էլ կասկածում, թե ինչպիսի դաժան մտքեր են թաքնված այդ պարզ ճակատի տակ, այդ վճիտ աչքերի հետևում, որոնց մեջ նա կարդում էր միայն կարեկցություն ու խղճահարություն։

— Նշանակում է ձեզ հայտնի՞ է, թե որքան եմ տառապել ես, եթե նա պատմել է իմ տանջանքների մասին...— ասաց տիկին Բոնասիեն։— Բայց նրա համար տանջվելը երանություն է։

Միլեդին մեքենաբար կրկնեց.

— Այո, երանություն է։

Նա ուրիշ բանի մասին էր մտածում։

— Մանավանդ որ իմ տանջանքները շուտով կվերջանան,— շարունակեց տիկին Բոնասիեն,— վաղը կամ գուցեև այսօր երեկոյան ես նրան նորից կտեսնեմ, և տխուր անցյալը կմոռացվի։

— Այսօր երեկոյա՞ն կամ վա՞ղը,— հարցրեց միլեդին, որին այդ խոսքերը դուրս բերին մտազբաղ վիճակից։— Ի՞նչ եք ուզում ասել դրանով։ Դուք որևէ մեկից լո՞ւր եք սպասում։

— Ես հենց իրեն եմ սպասում։

— Հենց իրե՞ն։ Դ’Արտանյանն այստե՞ղ է գալու։

— Այո, այստեղ։

Բայց այդ անկարելի է։ Նա Լա֊Ռոշելը պաշարողների մեջ է, կարդինալի հետ միասին։ Նա կվերադառնա միայն քաղաքը գրավելուց հետո։

— Դուք այդպե՞ս եք կարծում։ Բայց մի՞թե աշխարհում կա մի բան, որ անհնարին լինի իմ դ’Արտանյանի համար, այն ազնիվ ու անբիծ ասպետի համար։

— Ես չեմ կարող հավատալ ձեզ։

— Դե ուրեմն կարդացեք,— հպարտ ուրախությամբ առաջարկեց դեռատի կինը՝ միլեդիին մեկնելով մի նամակ։

«Տիկին դը Շևրյոզի ձեռագիրն է,— ինքն իրեն մտմտաց միլեդին։— Ես այդպես էլ գիտեի, որ նրանք կապ են պահում այդ ճամբարի հետ»։

Եվ նա ագահորեն կարդաց հետևյալը.

«Իմ անուշիկ, պատրաստ եղեք։ Մեր բարեկամը շուտով կայցելի ձեզ և կայցելի միայն նրա համար, որ ձեզ դուրս բերի այն բանտից, որտեղ դուք ստիպված եք եղել թաքնվել ձեր ապահովության համար։ Ուրեմն պատրաստվեցեք մեկնելու և երբեք հույսներդ չկտրեք մեր օգնությունից։

Մեր հիասքանչ գասկոնացին վերջերս, ինչպես և միշտ, ցույց տվեց իրեն որպես քաջ և մեզ նվիրված մարդ։ Հաղորդեցեք նրան, որ մի ինչ֊որ տեղ նրան շատ երախտապարտ են իր նախազգուշացման համար»։

— Այո, այո,— ասաց միլեդին,— նամակում ամեն ինչ պարզ ասված է։ Հայտնի՞ է ձեզ, թե այդ ինչ նախազգուշացում է։

— Ոչ։ Բայց ես գլխի եմ ընկնում, որ նա երևի թագուհուն նախազգուշացրել է կարդինալի որևէ որոգայթի մասին։

— Այո, հավանորեն այդպես է,— ասաց միլեդին՝ տիկին Բոնասիեին վերադարձնելով նամակը և նորից մտքի մեջ ընկած՝ գլուխը կախելով։

Այդ պահին արշավող ձիու սմբակների դոփյուն լսվեց։

— Ա՜խ,— ճչաց տիկին Բոնասիեն՝ նետվելով դեպի լուսամուտը,— արդյոք հենց նա չէ՞։

Միլեդին զարմանքից քար կտրած մնաց անկողնում, նրա վրա մի անգամից այնքան շատ անակնկալներ էին տեղացել, որ կյանքում առաջին անգամ շփոթվել էր։

— Նա է, նա,— շշնջաց միլեդին։— Մի՞թե իսկապես նա է։

Եվ նա շարունակում էր պառկած մնալ անկողնում, անշարժ հայացքը հառած տարածությանը։

— Ավա՜ղ, նա չէ,— հառաչեց տիկին Բոնասիեն։— Դա ինչ֊որ անծանոթ մարդ է, բայց կարծես մեզ մոտ է գալիս։ Այո, նա դանդաղեցրեց ձիու ընթացքը... Կանգ է առնում դարպասի մոտ... Զանգը քաշեց։

Միլեդին անկողնուց վեր թռավ։

— Դուք լիովին համոզվա՞ծ եք, որ այդ նա չէ,— հարցրեց միլեդին։

— Այո, լիովին։

— Գուցե լա՞վ չտեսաք։

— Ա՜խ, բավական է, որ ես նրա գլխարկի փետուրը տեսնեմ կամ թիկնոցի փեշը, իսկույն կճանաչեմ։

Միլեդին շարունակում էր հագնվել։

— Միևնույն է. դուք ասում եք այդ մարդը այստե՞ղ է գալիս։

— Ա՜խ, Աստված իմ, ինչպես հուզված եք դուք։

— Այո, խոստովանում եմ, ես այնպես դյուրահավատ չեմ, ինչպես դուք. ես միշտ երկյուղ եմ կրում կարդինալից։

— Կամա՜ց,— ընդհատեց նրան տիկին Բոնասիեն։— Մարդ է գալիս այստեղ։

Եվ իրոք, դուռը բացվեց, և ներս մտավ մայրապետը։

— Այդ դո՞ւք եք եկել Բուլոնից,— դիմեց նա միլեդիին։

— Այո, ես,— պատասխանեց միլեդին՝ աշխատելով վերադարձնել իր սառնարյունությունը։— Ո՞վ է հարցնում ինձ։

— Մի ինչ֊որ մարդ, որը չի ուզում իր անունը տալ, բայց ասում է, որ եկել է կարդինալի հանձնարարությամբ։

— Եվ ուզում է ինձ տեսնե՞լ։

— Նա ուզում է տեսնել Բուլոնից եկած տիկնոջը։

— Այդ դեպքում, տիրուհի, խնդրում եմ հրավիրեցեք նրան այստեղ։ Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ, վախեցած հառաչեց տիկին Բոնասիեն։— Չլինի՞ մի որևէ վատ լուր է բերել նա։

— Վախենում եմ, որ այդպես լինի։

— Ես ձեզ մենակ կթողնեմ այդ անծանոթի հետ, բայց հենց որ գնաց, ես, եթե թույլ կտաք, կվերադառնամ ձեզ մոտ։

— Իհարկե, խնդրում եմ։

Մայրապետը և տիկին Բոնասիեն դուրս գնացին։

Միլեդին մենակ մնաց և աչքերը հառեց դռանը։ Մի րոպե անց խթանների զնգոց լսվեց, որը խուլ հնչում էր սանդուղքների վրա, ապա քայլերը մոտեցան, դուռը լայն բացվեց, և շեմքում երևաց մի մարդ։

Միլեդին ուրախ ճիչ արձակեց, այդ մարդը կոմս դը Ռոշֆորն էր, որ հոգով ու մարմնով նվերված էր կարդինալին։

XXXII. Երկու տեսակի դևեր

— Ա՜,— միաժամանակ բացականչեցին միլեդին և Ռոշֆորը,— այդ դո՞ւք եք։

— Այո, ես։

— Եվ որտեղի՞ց,— հարցրեց միլեդին։

— Լա֊Ռոշելի մոտից, իսկ դո՞ւք։

— Անգլիայից։

— Բեկինգհե՞մը։

— Մեռած է կամ ծանր վիրավորված։ Երբ ես մեկնում էի առանց մի բանի հասնելու, մի մոլեռանդ սպանեց նրան։

— Ա՜,— քմծիծաղ տվեց Ռոշֆորը։— Ա՜յ քեզ երջանիկ պատահականություն։ Այդ շատ կուրախացնի նորին սրբազնությանը։ Հայտնե՞լ եք նրան։

— Ես գրել եմ նրան Բուլոնից։ Բայց դուք ինչպե՞ս եք ընկել այստեղ։

— Նորին սրբազնությունն անհանգստանում է և ինձ ուղարկել է ձեզ որոնելու։

— Ես հենց երեկ եմ եկել։

— Իսկ ի՞նչ եք արել երեկվանից։

— Ժամանակն իզուր չեմ կորցրել։

— Օ՜, դրանում ես չեմ կասկածում։

— Գիտե՞ք ում եմ հանդիպել այստեղ։

— Ոչ։

— Իմացեք։

— Ինչպե՞ս կարող եմ իմանալ։

— Այն երիտասարդ կնոջը, որին թագուհին ազատեց բանտից։

— Այն լակոտ դ’Արտանյանի սիրուհո՞ւն։

— Այո, տիկին Բոնասիեին, որի տեղը անհայտ էր կարդինալին։

— Դե, այ քեզ էլի մի երջանիկ պատահականություն, որը հավասար է մյուսին,— ասաց Ռոշֆորը։— Ուղղակի պարոն կարդինալի բախտը բերում է։

— Կարո՞ղ եք երևակայել իմ զարմանքը, երբ ես երես առ երես հանդիպեցի այդ կնոջը,— շարունակեց միլեդին։

— Նա ճանաչո՞ւմ է ձեզ։

— Ոչ։

— Նշանակում է՝ դուք նրա համար օտար եք։

Միլեդին ժպտաց։

— Ես նրա ամենալավ բարեկամն եմ։

— Երդվում եմ պատվովս, սիրելի կոմսուհի, միայն դուք կարող եք այդպիսի հրաշքներ գործել։

— Եվ այդ իմ բախտն է, որ ինձ հաջողվեց նրա բարեկամը դառնալ, ասպետ, գիտե՞ք ինչ է կատարվում այստեղ։

— Ոչ։

— Վաղը կամ մյուս օրը կգան նրա հետևից՝ բերելով թագուհու հրամանը։

— Ա՜յ, թե ինչ։ Իսկ ո՞վ է գալու։

— Դ’Արտանյանը և իր ընկերները։

— Ճշմարիտ եմ ասում, նրանք այնտեղ կհասցնեն, որ մենք ստիպված կլինենք Բաստիլում նստեցնել նրանց։

— Իսկ ինչո՞ւ մինչև հիմա ազատ են նրանք։

— Ի՛նչ կարող ես անել։ Պարոն կարդինալը ինձ համար անհասկանալի ինչ֊որ թուլություն է ցուցաբերում այդ մարդկանց նկատմամբ։

— Իսկապե՞ս։

— Այո։

— Դե ուրեմն, Ռոշֆոր, ասացեք նրան հետևյալը, ասացեք, որ այդ չորսը գաղտնաբար լսել են մեր խոսակցությունը «Կարմիր Աղավնատուն» հյուրանոցում։ Ասացեք նրան, որ իր մեկնելուց հետո նրանցից մեկը ներկայացավ ինձ և զոռով խլեց ինձնից այն արտոնաթուղթը, որ կարդինալը տվել էր ինձ։ Ասացեք նրան, որ նրանք լորդ Վինտերին նախազգուշացրել են իմ Անգլիա գնալու մասին։ Որ այս անգամ էլ քիչ մնաց նրանք պիտի խանգարեին կատարելու նորին սրբազնության հանձնարարությունը, ինչպես որ խանգարեցին ադամանդե զարդի գործում։ Ասացեք նրան, որ այդ չորս մարդկանցից վտանգավոր են միայն երկուսը՝ դ’Արտանյանը և Աթոսը։ Ասացեք նրան, որ երրորդը՝ Արամիսը, տիկին դը Շևրյոզի սիրեկանն է, նրան պետք է կենդանի թողնել, նրա գաղտնիքը մեզ հայտնի է, և նա կարող է մեզ օգտակար լինել։ Ինչ վերաբերում է չորրորդին՝ Պորտոսին, ապա դա հիմարի մեկն է, ցանցառ ու թեթևսոլիկ և նույնիսկ չարժե նրա վրա ուշադրություն դարձնել։

— Բայց այդ չորսն էլ հիմա պետք է Լա֊Ռոշելի մոտ լինեն։

— Ես էլ այդպես էի կարծում, բայց այն նամակը, որ տիկին Բոնասիեն ստացել է գունդստաբլի կնոջից և անզգուշություն ունեցավ ցույց տալու ինձ, ենթադրել է տալիս, որ, ընդհակառակն, այդ չորսն էլ հիմա ճանապարհին են և գալու են այստեղ տիկին Բոնասիեին փախցնելու։

— Գրողը տանի։ Ի՞նչ անենք ուրեմն։

— Ի՞նչ է հրամայել ձեզ կարդինալը իմ մասին։

— Ստանալ զեկուցագիրը, գրավոր լինի թե բանավոր, և վերադառնալ փոստային ձիերով, իսկ երբ նրան ամեն բան հայտնի կլինի, կորոշի, թե ինչ եք անելու այսուհետև։

— Ուրեմն ես այստե՞ղ եմ մնալու։

— Այստեղ կամ մոտերքում մի որևէ տեղ։

— Դուք չե՞ք կարող ինձ տանել ձեզ հետ։

— Ոչ, ինձ ճշգրիտ հրաման է տրված. ճամբարի շրջակայքում ձեզ կարող են ճանաչել, իսկ ձեր ներկայությունը, ինքներդ էլ հասկանում եք, ստվեր կգցի նորին սրբազնության վրա։

— Լավ, ի՛նչ արած, ստիպված եմ սպասել այստեղ կամ մոտերքում մի որևէ տեղ։

— Միայն թե նախապես ասացեք ինձ, որտե՞ղ եք տեղեկություն սպասելու կարդինալից, որպեսզի ես իմանամ, թե որտեղ կարող եմ գտնել ձեզ։

— Լսեցեք, հավանորեն ես այստեղ չեմ կարող։

— Ինչո՞ւ։

— Դուք մոռանում եք, որ ամեն րոպե կարող են այստեղ գալ իմ թշնամիները։

— Այդ ճիշտ է։ Բայց այդ դեպքում այդ ջահել կինը դուրս կպրծնի նորին սրբազնության ձեռքից։

— Օ՜, ոչ,— պատասխանեց միլեդին միայն իրեն հատուկ ժպիտով,— դուք մոռանում եք, որ ես նրա ամենալավ բարեկամն եմ։

— Այո, ճիշտ որ։ Ուրեմն ես այդ կնոջ մասին կարող եմ կարդինալին ասել...

— ...որ նա կարող է հանգիստ լինել։

— Ուրիշ ոչի՞նչ։

— Նա կհասկանա, թե այդ ինչ է նշանակում։

— Նա կհասկանա։ Իսկ ի՞նչ անեմ ես հիմա։

— Անհապաղ ետ դառնալ։ Իմ կարծիքով այն տեղեկությունները, որ դուք կտանեք կարդինալին, արժանի են, որ շտապեք։

— Երբ ես Լիլիե էի մտնում, իմ կառքը կոտրվեց։

— Հիանալի բան։

— Ինչպե՞ս թե հիանալի։

— Այո, ձեր կառքն ինձ հարկավոր է։

— Հապա ե՞ս ինչպես տեղ կհասնեմ։

— Ձիով։ Քշեցեք ամբողջ թափով։

— Հեշտ է ձեզ համար այդ ասել։ Բայց ես ինչպե՞ս պիտի քշեմ հարյուր ութսուն լյո ճանապարհը։

— Դատարկ բան է։

— Դեհ, լավ։ Ուրի՞շ։

— Ուրիշ. երբ Լիլիեով անցնելիս կլինեք, կառքն ուղարկեցեք ինձ և հրամայեցեք ձեր ծառային, որ նա իմ տրամադրության տակ լինի։

— Լավ։

— Դուք, իհարկե, ունեք կարդինալի որևէ հրամանը։

— Ես գրավոր լիազորություն ունեմ գործելու իմ հայեցողությամբ։

— Ներկայացրեք դա մայրապետին և ասացեք, որ այսօր կամ վաղը իմ հետևից մարդ կգա, և որ ինձ հրամայված է գնալ այն մարդու հետ, որը կներկայանա ձեր անունից։

— Շատ լավ։

— Չմոռանաք մայրապետի հետ խոսելիս իմ մասին խիստ արտահայտվել։

— Այդ ինչո՞ւ։

— Ես կարդինալի զոհն եմ։ Անհրաժեշտ է, որ ես այդ հիմար Բոնասիեին վստահություն ներշնչեմ իմ նկատմամբ։

— Ճիշտ է։ Իսկ հիմա խնդրեմ նեղություն քաշեք զեկուցագիր կազմել ամեն ինչի մասին։

— Դե ես հո ձեզ պատմեցի, թե ինչ ու ինչ է եղել։ Դուք լավ հիշողություն ունեք, կրկնեցեք ամենը, ինչ որ ես ասացի, իսկ թուղթը կարող է կորչել։

— Դուք իրավացի եք։ Միայն ես պետք է իմանամ, թե հետո որտեղ պիտի գտնեմ ձեզ, որպեսզի իզուր չշրջեմ շրջակայքում։

— Ճշմարիտ է։ Սպասեցեք...

— Տա՞մ քարտեզը։

— Օ՜, ես հիանալի գիտեմ այս վայրերը։

— Դո՞ւք։ Ե՞րբ եք եղել այստեղ։

— Ես այստեղ եմ դաստիարակվել։

— Ա՜յ թե ինչ։

— Ինչպես տեսնում եք, երբեմն կարող է պետք գալ և այն հանգամանքը, որ դուք դաստիարակվել եք մի որևէ տեղ։

— Ուրեմն որտե՞ղ եք սպասելու ինձ...

— Թողեք մի րոպե մտածեմ... Հա, ալ թե որտեղ. Արմանտիերում։

— Իսկ այդ ի՞նչ բան է Արմանտիերը։

— Մի փոքրիկ քաղաք է Լիս գետի ափին, բավական է, որ գետն անցնեմ, արդեն մի ուրիշ տերության մեջ կլինեմ։

— Հիանալի է։ Բայց, իհարկե, դուք այնտեղ կգնաք միայն վտանգի դեպքում։

— Հասկանալի է։

— Իսկ եթե այդ պատահեց, ես ինչպե՞ս իմանամ, որտեղ եք դուք։

— Ձեզ հարկավոր չէ՞ ձեր ծառան։

— Ոչ։

— Հուսալի՞ մարդ է նա։

— Միանգամայն։ Նա փորձված մարդ է։

— Ինձ տվեք ձեր ծառային։ Նրան ոչ ոք չի ճանաչում, ես նրան կթողնեմ այնտեղ, որտեղից կգնամ, և նա ձեզ կառաջնորդի այնտեղ, որտեղ ես կլինեմ։

— Ուրեմն ասում եք, որ ինձ կսպասեք Արմանտիերո՞ւմ։

— Այո, Արմանտիերում։

— Գրեք ինձ այդ անունը մի կտոր թղթի վրա, թե չէ ես կարող եմ մոռանալ։ Քաղաքի անունը հո ոչ մի կասկած չի կարող առաջացնել, չէ՞։

— Ով գիտե... Դե լավ, թող այդպես լինի. ես պատրաստ եմ ստվեր գցելու իմ բարի անվան վրա,— համաձայնեց միլեդին և մի կտոր թղթի վրա գրեց այդ անունը։

— Լավ,— ասաց Ռոշֆորը, թուղթը վերցրեց միլեդիի ձեռքից, ծալեց և խրեց իր գլխարկի աստառի մեջ։— Ասենք՝ կարող եք հանգիստ լինել, եթե այս թուղթը կորցնեմ էլ, ամբողջ ճանապարհին երեխայի պես կկրկնեմ այս անունը։ Դեհ, կարծես էլ ոչինչ պետք չէ։

— Կարծես թե այո։

— Ուրեմն մի լավ հիշենք. Բեկինգհեմը սպանված է կամ ծանր վիրավորված... ձեր խոսակցությունը կարդինալի հետ չորս հրացանակիրները լսել են... լորդ Վինտերին նախազգուշացրել էին, որ դուք գնում եք Պորտսմուտ... դ’Արտանյանին ու Աթոսին՝ Բաստիլ... Արամիսը տիկին դը Շևրյոզի սիրեկանն է... Պորտոսը հիմարի մեկն է... տիկին Բոնասիեն գտնված է... որքան հնարավոր է շուտ ուղարկել ձեզ կառքը... իմ ծառային դնել ձեր տրամադրության տակ... ձեզ ներկայացնել կարդինալի զոհ, որպեսզի մայրապետի մեջ ոչ մի կասկած չծագի... Արմանտիեր Լիս գետի ափին։ Այս չէ՞։

— Իսկապես, դուք հիանալի հիշողություն ունեք, սիրելի ասպետ։ Ի դեպ, ավելացրեք էլի մի բան։

— Ի՞նչ։

— Ես մի հիանալի անտառ տեսա, որն, ըստ երևույթին, միանում է վանքի այգուն։ Մայրապետին ասացեք, որ ինձ թույլատրվում է այդ անտառում զբոսնել։ Ո՛վ գիտե, գուցե հարկ լինի, որ ես հետին մուտքով հեռանամ։

— Դուք ամեն ինչի մասին հոգում եք։

— Իսկ դուք մի բան էլ եք մոռացել...

— Ի՞նչ։

— Հարցնել, թե փող հարկավոր չէ՞ ինձ։

— Հա, իսկապես։ Որքա՞ն տամ։

— Ձեզ մոտ եղած ամբողջ ոսկին։

— Ես ունեմ մոտ հինգ հարյուր պիստոլ։

— Ես էլ նույնքան ունեմ։ Հազար պիստոլ ունենալով՝ կարելի է դուրս գալ ամեն դրությունից։ Հանեցեք ամբողջը, ինչ որ կա ձեր գրպանում։

— Համեցեք։

— Լավ։ Գնո՞ւմ եք։

— Մի ժամից։ Ես մի քիչ բան կուտեմ, իսկ այդ ժամանակ որևէ մեկը կգնա փոստային ձի բերելու։

— Հիանալի է։ Բարի ճանապարհ, ասպետ։

— Մնաք բարով, կոմսուհի։

— Իմ հարգանքի հավաստիքը հաղորդեցեք կարդինալին։

— Իսկ դուք՝ իմ հարգանքը սատանային։

Միլեդին ու Ռոշֆորը ժպիտներ փոխանակեցին և բաժանվեցին։

Մի ժամ անց Ռոշֆորը սրարշավ ետ էր սլանում։ Հինգ ժամ անց նա անցնում էր Արրասով։

Մեր ընթերցողներն արդեն գիտեն, թե դ’Արտանյանն ինչպես ճանաչեց նրան, և ինչպես այդ հանդիպումը չորս հրացանակիրների մեջ կասկած հարուցելով՝ ստիպեց նրանց ավելի արագ շարունակել իրենց ճանապարհը։

XXXIII. Վերջին կաթիլը

Հենց որ Ռոշֆորը դուրս գնաց, տիկին Բոնասիեն վերադարձավ սենյակ և տեսավ, որ միլեդին ուրախ ժպտում է։

— Դե ուրեմն, ինչից որ վախենում էիք, կատարվեց,— խոսեց դեռատի կինը։— Այսօր երեկոյան կամ վաղը կարդինալը մարդ կուղարկի ձեր հետևից։

— Ո՞վ ասաց ձեզ այդ, սիրելիս,— հարցրեց միլեդին։

— Ես այդ լսեցի հենց իր՝ սուրհանդակի բերանից։

— Մոտեցեք և նստեցեք իմ կողքին,— առաջարկեց միլեդին։

— Խնդրեմ։

— Սպասեցեք տեսնեմ, մեզ լսող չկա՞։

— Ինչի՞ համար է այդ նախազգուշությունը։

— Հիմա կիմանաք։

Միլեդին վեր կացավ, մոտեցավ դռանը, բաց արեց, նայեց միջանցք, ապա նորից նստեց տիկին Բոնասիեի մոտ և հարցրեց.

— Նշանակում է նա լա՞վ խաղաց իր դերը։

— Այդ ո՞վ։

— Նա, որ մայրապետին ներկայացավ որպես կարդինալի սուրհանդակ։

— Ուրեմն նա միայն դե՞ր էր խաղում։

— Այո, սիրելիս։

— Նշանակում է այդ մարդը...

— Այդ մարդը,— ասաց միլեդին՝ ձայնը ցածրացնելով,— իմ եղբայրն է։

— Ձեր եղբա՞յրը,— բացականչեց տիկին Բոնասիեն։

— Մենակ դուք գիտեք այդ գաղտնիքը, սիրելիս։ Եթե որևէ մեկին հայտնեք, ես կորած եմ, և գուցե թե դուք էլ ինձ հետ։

— Ա՜խ, Աստվա՜ծ իմ։

— Լսեցեք, թե ինչ է եղել, իմ եղբայրը, որ շտապելիս է եղել այստեղ, ինձ օգնության, որպեսզի, եթե հարկ լինի, ուժով ազատի ինձ, ճանապարհին պատահել է կարդինալի սուրհանդակին, որին կարդինալն ուղարկած է եղել իմ հետևից, և հետապնդել է նրան։ Հասնելով մի ամայի տեղ նա դուրս է քաշել սուսերը և սուրհանդակին սպառնալով պահանջել է իրեն տալ մոտը եղած թղթերը։ Սուրհանդակը փորձել է պաշտպանվել, և իմ եղբայրը սպանել է նրան։

— Ա՜խ,— ցնցվեց տիկին Բոնասիեն։

— Այդ միակ միջոցն է եղել, հասկացեք։ Այնուհետև եղբայրս որոշել է գործել ոչ թե ուժով, այլ խորամանկությամբ, վերցրել է թղթերը, ներկայացել այստեղ որպես կարդինալի սուրհանդակ, և մեկ֊երկու ժամից նորին սրբազանության հրամանով կառեթ է գալու իմ ետևից։

— Հասկանում եմ, այդ կառեթը ձեր եղբայրն է ուղարկելու ձեզ համար։

— Միանգամայն ճիշտ է։ Բայց այդ դեռ բոլորը չէ. այն նամակը, որ դուք ստացել եք, կարծում եք, թե տիկին դը Շևրյոզի՞ց է...

— Է՞։

—...կեղծ նամակ է։

— Ինչպե՞ս թե։

— Այո, կեղծ է. դա մի ծուղակ է, որ սարքել են, որպեսզի երբ ձեր հետևից գան, դուք չդիմադրեք։

— Բայց չէ՞ որ դ’Արտանյանն է գալու։

— Վերջ տվեք ձեր մոլորությանը, դ’Արտանյանն ու նրա ընկերները Լա֊Ռոշելի պաշարման մասնակիցների մեջ են։

— Որտեղի՞ց գիտեք այդ։

— Իմ եղբայրը հանդիպել է կարդինալի ուղարկած մարդկանց, որոնք հրացանակրի հագուստով են եղել։ Ձեզ կկանչեին դարպասի մոտ, դուք կկարծեիք, թե գործ ունեք բարեկամների հետ, ձեզ կփախցնեին ու ետ կտանեին Փարիզ։

— Օ՜, աստվա՜ծ իմ, ես գլուխս կորցնում եմ անօրինությունների այս քաոսի մեջ։ Ձգում եմ, որ եթե այսպես շարունակվի,— ասաց տիկին Բոնասիեն ձեռքերը ճակատին տանելով,— ես կխելագարվեմ։

— Սպասեք...

— Ի՞նչ կա։

— Ես ձիու ոտնաձայն եմ լսում. իմ եղբայրն է գնում։ Ես ուզում եմ նորից հրաժեշտ տալ նրան, գնանք։

Միլեդին լուսամուտը բաց արեց և ձեռքի շարժումով մոտ կանչեց տիկին Բոնասիեին։ Դեռատի կինը մոտեցավ։

Ռոշֆորը լուսամուտի տակով սրարշավ քշում էր ձին։

— Ցտեսություն, եղբա՜յր,— ձայն տվեց միլեդին։

Ձիավորը գլուխը բարձրացրեց, տեսավ երկու ջահել կանանց և առանց ընթացքը դանդաղեցնելու սիրալիր ձեռքով արավ միլեդիին։

— Աննման Ժորժ,— ասաց միլեդին՝ քնքուշ ու թախծոտ արտահայտություն տալով իր դեմքին և լուսամուտը փակեց։

Նա նստեց իր նախկին տեղը և ձևացրեց, թե սուզվել է սոսկ իր անձին վերաբերող խոհերի մեջ։

— Ներեցեք, տիրուհի, թույլ տվեք ընդհատել ձեր մտքերը,— դիմեց նրան տիկին Բոնասիեն։— Ի՞նչ խորհուրդ կտաք անել ինձ։ Դուք կյանքի գործերում ինձնից ավելի փորձված եք, սովորեցրեք, ի՞նչ անեմ։

— Ամենից առաջ,— պատասխանեց միլեդին,— հնարավոր է, որ ես սխալվում եմ, և դ’Արտանյանն ու իր ընկերները իրոք կգան ձեզ оգնության։

— Ա՜խ, այդ այնքա՜ն լավ կլիներ, որ նույնիսկ հավատս չի գալիս,— գոչեց տիկին Բոնասիեն։— Այդպիսի երջանկությունն ինձ համար չէ։

— Այդ դեպքում, դուք հասկանո՞ւմ եք, դա ժամանակի հարց է, մի տեսակ մրցություն, թե ով առաջինը կգա։ Եթե ձեր բարեկամները գան, ուրեմն դուք փրկված եք, իսկ եթե կարդինալի արբանյակները գան, դուք կորած եք։

— Օ՜, այո, այո, կորած եմ անվերադարձ։ Ի՞նչ անեմ ուրեմն, ի՞նչ անեմ։

— Կա թերևս մեկ միջոց, շատ պարզ ու միանգամայն բնական միջոց։

— Ի՞նչ միջոց, ասացեք։

— Մոտերքում մի որևէ տեղ թաքնվել ու սպասել և նախ իմանալ, թե ինչ մարդիկ են եկել ձեր հետևից։

— Բայց որտե՞ղ սպասել։

— Դե դա հեշտ բան է։ Ես ինքս էլ թաքնվելու եմ այստեղից մի քանի լյո հեռավորության վրա, մինչև որ եղբայրս կգա։ Այսպես անենք, ես ձեզ կտանեմ ինձ հետ, կթաքնվենք և միասին կսպասենք։

— Բայց ինձ այստեղից բաց չեն թողնի, այստեղ ես գերու վիճարկում եմ։

— Այստեղ կարծում են, որ ես գնում եմ կարդինալի հրամանով, և համոզված են, որ դուք ամենևին հակված չեք ինձ ուղեկցելու։

— Հետո՞։

— Դե ուրեմն, կառեթը կմատուցվի, դուք հրաժեշտ կտաք ինձ, կկանգնեք կառեթի ոտնատեղին, որպես թե ցանկանում եք վերջին անգամ գրկել ինձ։ Իմ եղբոր ծառան, որին նա ուղարկելու է իմ ետևից, նախազգուշացված կլինի, նա նշան կանի կառապանին, և մենք կսլանանք ամբողջ թափով։

— Բայց դ’Արտանյանը, իսկ եթե դ’Արտանյանը գա՞։

— Մենք այդ կիմանանք։

— Ի՞նչ միջոցով։

— Դրանից հեշտ ի՞նչ կա։ Մենք նորից Բետյուն կուղարկենք իմ եղբոր ծառային, որի վրա, կրկնում եմ, լիովին կարող ենք հույս դնել։ Նա կծպտվի և կապրի վանքի դիմաց, եթե կգան կարդինալի մարդիկ, նա տեղից չի շարժվի, իսկ եթե կգան դ’Արտանյանն ու իր ընկերները, նրանց կբերի մեզ մոտ։

— Բայց մի՞թե նա ճանաչում է նրանց։

— Իհարկե ճանաչում է, նա շատ անգամ է դ’Արտանյանին տեսել իմ տանը։

— Այո, ճիշտ որ, դուք իրավացի եք... Ուրեմն ամեն ինչ կարգավորվում է, ամեն ինչ լավ է սարքվում, բայց այստեղից շատ հեռու չգնանք։

— Ամենաշատը յոթ֊ութ լյո։ Մենք կանգ կառնենք սահմանի մոտ մի ծածուկ տեղ և առաջին իսկ վտանգի դեպքում Ֆրանսիայից կհեռանանք։

— Իսկ մինչ այդ ի՞նչ կանենք։

— Կսպասենք։

— Իսկ եթե նրանք գա՞ն։

— Իմ եղբոր կառեթն ավելի շուտ կգա։

— Բայց ի՞նչ կանենք, եթե ձեր գնալու ժամանակ ես այստեղ չլինեմ, օրինակի ճաշելիս կամ ընթրելիս լինեմ։

— Այսպիսի մի բան արեք։

— Ի՞նչ բան։

— Ասացեք ձեր բարի մայրապետին, որ թույլտվություն եք խնդրում ինձ հետ ճաշելու, որպեսզի որքան կարելի է քիչ բաժանվենք իրարից։

— Բայց թույլ կտա՞։

— Դրա մեջ մի վատ բան չկա։

— Շատ լավ։ Այդ դեպքում մենք ոչ մի րոպե չենք բաժանվի իրարից։

— Գնացեք նրա մոտ և խնդրեցեք։ Իմ գլուխը ծանրացել է, ես էլ կգնամ այգում զբոսնելու։

— Գնացեք, իսկ ես որտե՞ղ կգտնեմ ձեզ։

— Այստեղ, մի ժամ հետո։

— Այստեղ, մի ժամ հետո... Ա՜խ, շնորհակալ եմ ձեզնից, որքա՜ն բարի եք դուք։

— Ինչպես կարող եմ կարեկից չլինել ձեզ։ Եթե նույնիսկ դուք այդքան գեղեցիկ ու թովիչ չլինեիք, այն էլ բավական է, որ իմ ամենալավ բարեկամներից մեկի ընկերուհին եք։

— Սիրելի դ’Արտանյան. որքա՜ն շնորհակալ կլինի նա ձեզնից։

— Հուսով եմ։ Դե, ուրեմն, ամեն ինչի մասին պայմանավորվեցինք, գնանք ցած։

— Դուք այգի՞ եք դնում։

— Այո։

— Անցեք այս միջանցքով և իջեք փոքրիկ սանդուղքով, այն ձեզ ուղիղ այգի կտանի։

— Շատ լավ։ Շնորհակալ եմ ձեզնից։

Նրանք սիրալիր ժպիտներ փոխանակեցին և բաժանվեցին։

Միլեդին ճիշտ էր ասում, նրա գլուխը ծանրացել էր, դեռևս անորոշ, խառնիխուռն մտքերը ճնշում էին նրա ուղեղը։ Նրան հարկավոր էր առանձնանալ, որպեսզի կարգի բերեր իր մտքերը։ Նա աղոտ էր պատկերացնում հետագա անելիքները, նրան հանգիստ ու լռություն էր պետք, որպեսզի որոշակի ձև տա իր անորոշ մտքերին, որպեսզի գործողության ծրագիր կազմի։

Ամենից առաջ հարկավոր էր որքան կարելի է շուտ փախցնել տիկին Բոնասիեին, թաքցնել մի հուսալի տեղ և եթե հարկ լինի, պահել նրան որպես պատանդ։ Միլեդին սկսում էր սարսափել այդ կատաղի պայքարի ելքից, որի մեջ նրա թշնամիները դնում էին այնքան համառություն, որքան ինքը դաժանություն էր դնում։

Բացի այդ նա զգում էր, ինչպես ոմանք զգում են վերահաս վտանգը, որ այդ ելքը մոտ է և անխուսափելիորեն սոսկալի է լինելու։

Այսպիսով, ինչպես արդեն ասել ենք, նրա համար գլխավոր խնդիրն էր՝ իր ճանկը գցել տիկին Բոնասիեին։ Դ’Արտանյանի համար տիկին Բոնասիեն ամեն ինչ էր, նրա կյանքը, սիրած կնոջ կյանքը, նրա համար իր սեփական կյանքից ավելի թանկ էր։ Եթե բախտը դավաճաներ միլեդիին, և նա անհաջողության մեջ ընկներ, տիկին Բոնասիեին իր մոտ պատանդ ունենալով՝ նա կարող էր բանակցությունների մեջ մտնել և հավանաբար ձեռնտու պայմանների հասնել։ Այս խնդիրը նա արդեն լուծել էր. տիկին Բոնասիեն դյուրահավատությամբ կհետևի իրեն։ Եվ եթե նրանք երկուսն էլ թաքնվեն Արմանտիերում, միլեդին հեշտությամբ կհավատացնի տիկին Բոնասիեին, որ դ’Արտանյանը Բետյուն չի եկել։ Ամենաշատը կես ամսից Ռոշֆորը կվերադառնա, իսկ այդ կես ամսվա ընթացքում միլեդին կմտածի, թե ինչպես վրեժ լուծի չորս ընկերներից։ Ձանձրանալու առիթ, փառք աստծո, չի ունենա, ամենահաճելի ժամանակ կանցկացնի, որքան որ հանգամանքները հնարավորություն կտան իր բնավորությունն ունեցող մի կնոջ։ Պետք է կատարելության հասցնել իր վրեժի մտադրությունը։

Այս ամենը մտածելով՝ միլեդին միաժամանակ նայում էր այգու շուրջբոլորը աշխատելով մտքում պահել նրա դիրքը։ Նա գործում էր որպես հմուտ զորավար, որը միաժամանակ նախատեսում է և՛ հաղթանակը, և՛ պարտությունը, ուստի պատրաստվում էր, նայած թե ինչպես կընթանա ճակատամարտը, կամ առաջ գնալու, կամ նահանջելու։

Մեկ ժամ անց նա լսեց, որ մեկը կանչում է իրեն քնքուշ ձայնով. դա տիկին Բոնասիեն էր։ Բարեսիրտ մայրապետը, իհարկե, լիակատար համաձայնություն էր տվել, և ահա երիտասարդ կանայք գնացին միասին ընթրելու։

Երբ նրանք բակ մտան, մոտեցող կառեթի ձայն լսեցին։

Միլեդին ականջ դրեց։

— Դո՞ւք էլ եք լսում,— հարցրեց նա։

— Այո, դարպասի մոտ կառեթ կանգ առավ։

— Այո, հենց այն կառեթն է, որ իմ եղբայրն ուղարկել է մեզ համար։

— Օ՜, աստվա՜ծ իմ։

— Դե լավ, սրտապնդվիր։

Միլեդին չէր սխալվում, վանքի դարպասի մոտ զանգի ձայն հնչեց։

— Գնացեք ձեր սենյակը,— ասաց նա տիկին Բոնասիեին,— դուք երևի կունենաք թանկարժեք բաներ, որ կուզենայիք վերցնել ձեզ հետ։

— Ինձ մոտ նրա նամակները կան,— պատասխանեց տիկին Բոնասիեն։

— Դե ուրեմն վերցրեք և եկեք ինձ մոտ, մենք արագ֊արագ կընթրենք, կարող է պատահել, որ ամբողջ գիշեր ճանապարհ գնանք, հարկավոր է ուժ հավաքել։

— Աստվա՜ծ իմ,— խոսեց տիկին Բոնասիեն ձեռքը կրծքին տանելով։— Սիրտս այնպես արագ է խփում, ես քայլել չեմ կարող։

— Սրտապնդվեցեք, ասում եմ ձեզ, քաջ եղեք։ Մտածեցեք, որ մի քառորդ ժամից դուք փրկված եք։ Եվ հիշեցեք, այս ամենը, որ պատրաստվում եք անելու, անում եք նրա համար։

— Օ՜, այո, ամեն ինչ նրա համար է։ Դուք այդ մի խոսքով վերադարձրիք ինձ իմ արիությունը։ Գնացեք, ես կգամ ձեզ մոտ։

Միլեդին շտապ բարձրացավ իր սենյակը, այնտեղ գտավ Ռոշֆորի ծառային և անհրաժեշտ հրամաններ տվեց նրան։

Ծառան պետք է սպասեր դարպասի մոտ։ Եթե հանկարծ հրացանակիրները երևային, կառեթը պետք է հեռու սլանար, վանքը շրջանցեր, ուղղվեր դեպի անտառի մյուս կողմում գտնվող փոքրիկ գյուղը և այնտեղ սպասեր միլեդիին։ Այդ դեպքում միլեդին պիտի անցներ այգու միջով և ոտքով հասներ այդ գյուղը։ Մենք արդեն ասել ենք, որ միլեդին շատ լավ էր ճանաչում այդ վայրերը։

Իսկ եթե հրացանակիրները չերևային, ամեն ինչ պետք է տեղի ունենար այնպես, ինչպես պայմանավորվել էին, տիկին Բոնասիեն կկանգնի կառեթի ոտնատեղին, որպես թե միլեդիին գրկելու համար, և այդ ժամանակ կառեթը կփախցնի նրան։

Ներս մտավ տիկին Բոնասիեն։ Ցանկանալով ցրել բոլոր կասկածները, որ կարող էին ծագել տիկին Բոնասիեի մեջ, միլեդին նրա ներկայությամբ կրկնեց ծառային տված իր հրամանի երկրորդ մասը։

Ապա նա ծառային մի քանի հարց տվեց կառեթի մասին։ Պարզվեց, որ կառեթին լծված են երեք ձի, որոնց վարում է փոստային կառապանը։ Ռոշֆորի ծառան կառեթին պետք է ուղեկցեր որպես առաջավոր։

Իզուր էր միլեդին վախենում, թե տիկին Բոնասիեի մեջ կարող են կասկածներ ծագել, խեղճ կինն այնքան մաքուր հոգի ուներ, որ չէր կարող կասկածել, թե մի ուրիշ կնոջ մեջ այդպիսի խարդախություն կլինի։ Բացի դրանից կոմսուհի Վինտեր անունը, որ լսել էր նա մայրապետից, բոլորովին անծանոթ էր նրան, և նա նույնիսկ չգիտեր, որ մի ինչ֊որ կին այնքան մեծ ու ճակատագրական մասնակցություն է ունենում իրեն հասած դժբախտություններին։

— Ինչպես տեսնում եք, ամեն ինչ պատրաստ է,— ասաց միլեդին, երբ ծառան դուրս եկավ։— Մայրապետը ոչինչ գլխի չի ընկնում և կարծում է, թե իմ հետևից եկել են կարդինալի հրամանով։ Այդ մարդը գնաց վերջին կարգադրություններն անելու։ Մի քիչ բան կերեք, մի կում գինի խմեցեք և գնանք։

— Այո,— ակամա պատասխանեց տիկին Բոնասիեն,— գնանք։

Միլեդին ձեռքի նշանով հրավիրեց նրան սեղան նստել, մի բաժակ իսպանական գինի լցրեց նրա համար և ճտի մսի մի կտոր դրեց նրա ափսեում։

— Տեսեք, թե ինչպես ամեն ինչ բարեհաջող է մեզ համար,— ասաց նա,— արդեն մութն ընկնում է։ Մինչև լուսաբաց կհասնենք մեր ապաստանը, և՛ ոչ ոք չի իմանա, թե որտեղ ենք մենք։ Դե լավ, մի՛ վհատվեք, մի բան կերեք։

Տիկին Բոնասիեն մեքենաբար մի քանի պատառ կուլ տվեց և գինին շուրթերին մոտեցրեց։

— Խմեցեք, խմեցեք, օրինակ վերցրեք ինձնից,— հորդորում էր միլեդին՝ բերանը տանելով իր բաժակը։

Բայց հենց այն պահին, երբ նա պատրաստվում էր շուրթերը դիպցնել բաժակին, ձեռքը օդում կախված մնաց, նա լսեց արշավող ձիերի հեռավոր դոփյուն։ Դոփյունը շարունակ մոտենում էր, և համարյա նույն պահին լսվեց ձիերի խրխինջ։

Այդ աղմուկը միանգամից դուրս բերեց նրան ուրախ վիճակից, ինչպես ամպրոպի աղմուկն արթնացնում է մեզ և ընդհատում մեր հաճելի երազը։ Միլեդին գունատվեց ու նետվեց դեպի լուսամուտը, իսկ տիկին, Բոնասիեն ամբողջ մարմնով դողալով հենվեց աթոռին, որպեսզի վայր չընկնի։

Դեռ ոչինչ չէր երևում, լսվում էր միայն արագ, անընդհատ մոտեցող դոփյունը։

— Ա՜խ, Աստված իմ, այդ ի՞նչ աղմուկ է,— հարցրեց տիկին Բոնասիեն։

— Այդ կամ մեր բարեկամներն են գալիս, կամ մեր թշնամիները,— պատասխանեց միլեդին իրեն հատուկ զարհուրելի սառնասրտությամբ։— Սպասեք այդտեղ, հիմա ես կասեմ, թե ովքեր են դրանք։

Տիկին Բոնասիեն քար կտրեց տեղում՝ լուռ ու գունատ, ինչպես արձան։

Դոփյունն ավելի ու ավելի ուժեղանում էր, ձիերը, ըստ երևույթին, արդեն վանքից ամենաշատը հարյուր հիսուն քայլ հեռավորության վրա էին գտնվում։ Եթե նրանք դեռ չէին երևում, ապա միայն այն պատճառով, որ ճանապարհն այդտեղ պտույտ էր գործում։ Սակայն դոփյունն արդեն այնքան պարզ էր լսվում, որ սմբակների ընդհատուն ձայնից կարելի էր որոշել, թե քանի ձի են։

Միլեդին լարված նայում էր հեռուն, դեռ այնքան լույս էր, որ կարելի էր եկվորներին ճանաչել։

Հանկարծ նա տեսավ, թե ինչպես ճանապարհի ոլորանում շողացին տրեզներով զարդարված գլխարկները և քամու առաջ ֆռֆռացին նրանց փետուրները։ Միլեդին սկզբում հաշվեց երկու, հետո՝ հինգ և, վերջապես, ութ ձիավոր։ Նրանցից մեկը բավական առաջ էր ընկել։

Միլեդին մի խուլ հառաչանք արձակեց, նա ճանաչեց, որ առջևից սլացող ձիավորը դ’Արտանյանն է։

— Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ,— բացականչեց տիկին Բոնասիեն։— Ի՞նչ կա այնտեղ։

— Կարդինալի գվարդիականների համազգեստով մարդիկ են, ոչ մի րոպե կորցնել չի կարելի,— գոռաց միլեդին։— Փախչե՜նք, փախչե՜նք։

— Այո, այո, փախչենք,— կրկնեց տիկին Բոնասիեն, սակայն վախից քար կտրած՝ տեղից շարժվել չէր կարողանում։

Լսվում էր, թե ինչպես ձիավորներն արշավում են լուսամուտի տակով։

— Գնա՛նք, դե շո՛ւտ, գնա՛նք,— գոռաց միլեդին բռնելով դեռատի կնոջ ձեռքը և աշխատելով քաշել իր հետևից։— Այգու միջով դեռ կարող ենք փախչել, ես բանալի ունեմ... Դե շուտ, ևս հինգ րոպե՝ արդեն ուշ կլինի։

Տիկին Բոնասիեն փորձեց գնալ, մի երկու քայլ արեց, բայց ծնկները ծալվեցին, և նա ընկավ։

Միլեդին փորձեց բարձրացնել նրան ու տանել, բայց ուժը չպատեց։

Այդ պահին լսվեց հեռացող կառեթի ձայնը, կառապանը հրացանակիրներին տեսնելով՝ սրարշավ քշել էր ձիերը։ Հետո լսվեց երեք֊չորս կրակոց։

— Վերջին անգամ հարցնում եմ, մտադի՞ր եք գալու, թե՞ չէ,— գոռաց միլեդին։

— Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ, աստվա՜ծ իմ, տեսնում եք, որ ուժերս դավաճանում են ինձ, ինքներդ տեսնում եք, որ ամենևին չեմ կարող քայլել... Դուք մենակ փախեք։

— Մենակ փախչե՞լ, ձեզ թողնեմ այստե՞ղ։ Ո՛չ, ո՛չ մի դեպքում,— գոչեց միլեդին։

Հանկարծ նա կանգ առավ, նրա աչքերը փայլատակեցին չարությամբ, նա վազեց սեղանի մոտ և տիկին Բոնասիեի բաժակի մեջ լցրեց իր մատանու պարունակությունը, որը նա բաց արեց զարմանալի արագությամբ։

Դա մի կարմրավուն հատիկ էր, որն իսկույն լուծվեց գինու մեջ։

Հետո միլեդին բաժակը վերցրեց ու ասաց.

— Խմեցեք, այս գինին ուժ կտա ձեզ, խմեցեք։

Եվ բաժակը մոտեցրեց դեռատի կնոջ շուրթերին։ Տիկին Բոնասիեն մեքենաբար խմեց։

«Ա՜խ, ես այսպես չէի ուզում վրեժ լուծել,— ինքն իրեն ասաց միլեդին դիվային ժպիտով բաժակը դնելով սեղանին,— բայց ստիպված եմ անել այն, ինչ հնարավոր է»։

Եվ նա դուրս նետվեց սենյակից։

Տիկին Բոնասիեն նայեց նրա հետևից, բայց նրա հետ գնալ չէր կարող. նա ընկել էր այն վիճակի մեջ, որ զգում են մարդիկ, երբ երազում տեսնում են, որ մեկը վազում է իրենց հետևից, և իզուր փախչելու փորձեր են անում։

Անցավ մի քանի րոպե, դարպասը կատաղորեն բախեցին։ Տիկին Բոնասիեն ամեն րոպե սպասում էր միլեդիի վերադարձին, բայց նա չէր երևում։

Դեռատի կնոջ ճակատը տաքացել էր երևի վախից և ծածկվում էր պաղ քրտինքով։ Վերջապես նա լսեց բացվող դռան շրխկոց, սանդուղքի վրա կոշիկներ թխկթխկացին և խթաններ զնգացին, բարձրացավ ձայների աղմուկ, որ ավելի ու ավելի մոտենում էր, և նրան թվաց, թե լսում է իր անունը, որ արտասանում էին այդ աղմուկի մեջ։

Հանկարծ նա ուրախ ճիչ արձակեց և նետվեց դեպի դուռը, նա ճանաչել էր դ’Արտանյանի ձայնը։

— Դ’Արտանյա՜ն, դ’Արտանյա՜ն,— գոռաց նա։— Այդ դուք եք։ Այս կո՜ղմը, այստե՜ղ եկեք։

— Կոնստա՜նցիա, Կոնստանցիա, որտե՞ղ եք դուք,— պատասխանում էր երիտասարդը,— աստվա՜ծ իմ, որտե՞ղ եք դուք։

Նույն վայրկյանին խցի դուռը բացվեց, ավելի շուտ՝ պոկվեց դրսի ճնշումից, և մի քանի մարդ լցվեցին սենյակը։ Տիկին Բոնասիեն ընկավ բազկաթոռին և այլևս ուժ չուներ շարժվելու։

Դ’Արտանյանը նետեց դեռևս ծխացող ատրճանակը, որ դեռ ձեռքին էր և ծունկ չոքեց իր սիրած կնոջ առաջ։ Աթոսը գոտին խրեց իր ատրճանակը, իսկ Պորտոսն ու Արամիսը մերկ սուսերները խրեցին պատյանները, որ բռնել էին ձեռքներին։

— Օ՜, դ’Արտանյան, իմ սիրեցյալ, վերջապես եկար, դու չխաբեցիր ինձ... Այո, այդ դու ես։

— Այո, այո, Կոնստանցիա, մենք նորից միասին ենք։

— Որքան էլ նա հավատացնում էր, թե դու չես գա, ես էլի գաղտնաբար հույսս չէի կտրում և փախչել չէի ուզում։ Ա՜խ, ինչ լավ արի ես, որ չփախա, ի՜նչ երջանիկ եմ ես։

Լսելով «նա» խոսքը՝ Աթոսը, որ հանգիստ նստած էր բազկաթոռին, հանկարծ վեր կացավ։

— Նա՞։ Ո՞վ է այդ նա֊ն,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Իմ բարեկամուհին, այն կինը, որն ինձ փրկելու համար ուզում էր ինձ թաքցնել հալածողներից. նա, որ ձեզ կարդինալի գվարդիականների տեղն էր դրել և հենց նոր փախավ այստեղից։

— Ձեր բարեկամուհի՞ն,— գոչեց դ’Արտանյանը, և նրա դեմքը գունատվեց, քան իր սիրած կնոջ սպիտակ ծածկույթը։— Ի՞նչ բարեկամուհու մասին եք խոսում։

— Նրա, որի կառեթը կանգնած էր դարպասի մոտ, մի կին, որ ձեր մտերիմ բարեկամն է, դ’Արտանյան, և որին դուք ամեն ինչ պատմել եք։

— Նրա անունը, անունը ի՞նչ է,— հարցրեց դ’Արտանյանը։— Աստվա՜ծ իմ։ Մի՞թե դուք նրա անունը չգիտեք։

— Ինչպե՞ս թե, իմ ներկայությամբ նրան կոչում էին... Սպասեցեք... այ զարմանալի բան... Ախ, աստվա՜ծ իմ, գլուխս պտտվում է, աչքերս մթնում են...

— Այստե՜ղ, բարեկամնե՜րս, օգնեցե՜ք,— գոռաց դ’Արտանյանը։— նրա ձեռքերը պաղում են, նա վատ է զգում իրեն... Աստվա՜ծ իմ, նա ուշագնաց է լինում։

Մինչ Պորտոսն ամբողջ ձայնով օգնություն էր կանչում, Արամիսը նետվեց դեպի սեղանը և ուզում էր մի բաժակ ջուր լցնել, բայց տեսնելով, թե Աթոսի դեմքն ինչպես փոխվեց, կանգ առավ։ Աթոսը կանգնել էր սեղանի առաջ, սարսափից սառած աչքերը մի բաժակի հառած և տանջվում էր սոսկալի կասկածից։

— Օ՜, ո՛չ... Ո՛չ, այդ անկարելի է,— կրկնում էր նա։— Աստված չի թույլ տա այդպիսի ոճիր։

— Ջո՜ւր, ջո՜ւր,— գոռում էր դ’Արտանյանը։— Ջո՜ւր։

— Խե՜ղճ, խե՜ղճ կին,— խռպոտ ձայնով շշնջում էր Աթոսը։

Դ’Արտանյանի համբույրներից ուշքի գալով՝ տիկին Բոնասիեն աչքերը բաց արեց։

— Նա ուշքի է գալիս,— գոչեց երիտասարդը։— Փա՜ռք Աստծու։

— Տիկին...— խոսեց Աթոսը,— տիկին, ասացեք, ի սեր աստծո, ո՞ւմն է այս դատարկ բաժակը։

— Իմն է, պարոն...— պատասխանեց դեռատի կինը նվազող ձայնով։

— Իսկ ո՞վ էր լցրել այն գինին, որ կար բաժակում։

— Նա։

— Ախր ով է այդ նա֊ն։

— Ա՜, հիշեցի,— ասաց տիկին Բոնասիեն,— կոմսուհի Վինտերը։

Չորս ընկերները միանգամից ճիչ արձակեցին, բայց Աթոսի ճիչը ամենից բարձրն էր։

Տիկին Բոնասիեի դեմքը ծածկվեց մահվան գունատությամբ, սուր ցավը սեղմեց նրան, և նա ընկավ Պորտոսի ու Արամիսի թևերին։

Դ’Արտանյանն աննկարագրելի տագնապով բռնեց Աթոսի ձեռքը։

— Մի՞թե դու ենթադրում ես, որ...

Նրա ձայնը փոխվեց հեծկլտանքի։

— Ես հնարավոր եմ համարում ամեն բան,— պատասխանեց Աթոսը և արյունոտելու չափ կծեց շրթունքը, աշխատելով խեղդել ակամա հառաչանքը։

— Դ’Արտանյան, դ’Արտանյան,— գոչեց տիկին Բոնասիեն։— Որտե՞ղ ես դու։ Մի՛ թողնիր ինձ, տեսնո՞ւմ ես, մեռնում եմ։

Դ’Արտանյանը, որը դեռ դողդողալով սեղմել էր Աթոսի ձեռքը, բաց թողեց այն ու նետվեց դեպի տիկին Բոնասիեն։

Դեռատի կնոջ չքնաղ դեմքը փոխվել էր, պաղած աչքերն արդեն կորցրել էին ամեն արտահայտություն, ջղաձիգ դողը ցնցում էր մարմինը, և ճակատից քրտինք էր ծորում։

— Ի սեր աստծո, վազե՜ք, կանչեցեք որևէ մեկին... Պորտո՛ս, Արամի՛ս, օգնություն կանչեցեք։

— Անօգուտ է,— ասաց Աթոսը։— Անօգուտ է. նրա խառնած թույնի դեմ հակաթույն չկա։

— Այո, այո, օգնեցե՜ք,— շշնջում էր տիկին Բոնասիեն։— Օգնեցե՛ք։

Հետո վերջին ուժերը ժողովելով նա երկու ձեռքով բռնեց պատանու գլուխը, նայեց նրան այնպես, որ ասես այդ հայացքի մեջ էր դրել իր ամբողջ հոգին, և թախծալի հայացքով շուրթերը սեղմեց պատանու շուրթերին։

— Կոնստա՛նցիա, Կոնստա՛նցիա,— գոչեց դ’Արտանյանը։

Մի հառաչանք դուրս թռավ տիկին Բոնասիեի շուրթերից և դիպավ դ’Արտանյանի շուրթերին, այդ նրա անարատ սիրող հոգին էր, որ երկինք համբարձվեց։

Դ’Արտանյանը գրկում սեղմել էր նրա դիակը։

Պատանին մի ճիչ արձակեց և ընկավ իր սիրած կնոջ կողքին նույնքան գունատ ու պաղած, որքան և նա։

Պորտոսը լաց եղավ, Աթոսը բռունցքով սպառնաց երկնքին, Արամիսը երեսը խաչակնքեց։

Այդ պահին դռան մեջ երևաց մի անծանոթ մարդ, որը համարյա նույնքան գունատ էր, որքան սենյակում եղածները, նայեց իր շուրջը և տեսավ մահացած տիկին Բոնասիեին ու նրա մոտ անզգա պառկած դ’Արտանյանին։

Նա ներկայացավ քարացման այն վայրկյանին, որը սովորաբար հաջորդում է մեծ աղետներին։

— Ես չեմ սխալվել,— ասաց նա,— ահա պարոն դ’Արտանյանը, իսկ դուք երեքդ նրա ընկերներն եք՝ պարոններ Աթոսը, Պորտոսը և Արամիսը։

Երեքն էլ զարմանքով նայեցին անծանոթին, որ տվեց յուրաքանչյուրի անունը։ Նրանց բոլորին թվում էր, թե ահա որտեղ որ է կճանաչեն նրան։

— Պարոննե՛ր,— շարունակեց նորեկը,— դուք էլ ինձ պես որոնում եք մի կնոջ, որը,— շարունակեց նա զարհուրելի ժպիտով,— հավանորեն եղել է այստեղ, որովհետև ես դիակ եմ տեսնում։

Երեք ընկերներն առաջվա պես լուռ էին։ Այդ մարդու ձայնը ևս նրանց հիշողության մեջ հարուցեց մեկին, որին առաջ տեսել էին։ Բայց չէին կարողանում հիշել, թե ինչ հանգամանքներում են տեսել նրան։

— Պարոննե՛ր,— նորից խոսեց անծանոթը,— որովհետև դուք չեք ուզում ճանաչել մի մարդու, որը հավանորեն երկու անգամ իր կյանքը պարտական է եղել ձեզ, ստիպված եմ ես ասել իմ անունը։ Ես լորդ Վինտերն եմ, այն կնոջ տեգրը։

Երեք ընկերները զարմանքից ճիչ արձակեցին։

Աթոսը վեր կացավ և ձեռքը մեկնեց լորդ Վինտերին։

— Բարի եք եկել, միլորդ,— ասաց նա,— կգործենք միասին։

— Ես նրանից հինգ ժամով ուշ դուրս եկա Պորտսմուտից,— սկսեց պատմել լորդ Վինտերը,— նրանից երեք ժամ ուշ հասա Բուլոն, ընդամենը մի քսան րոպեով նրանից ուշ մտա Սենտ Օմերե և, վերջապես, Լիլիերում կորցրի նրա հետքը։ Ես ման էի գալիս բախտի հույսով, բոլորին հարցուփորձ էի անում, մեկ էլ հանկարծ դուք սրարշավ անցաք իմ մոտով. ես ճանաչեցի պարոն դ’Արտանյանին։ Ձայն տվի ձեզ, բայց դուք չպատասխանեցիք։ Ուզում էի քշել ձեր հետևից, բայց իմ ձին ուժասպառ էր եղել և ձեր ձիերի պես արշավել չէր կարող։ Սակայն, չնայած ձեր այդքան շտապելուն, կարծես դուք էլ խիստ ուշ եք հասել այստեղ։

— Ինքներդ տեսնում եք,— պատասխանեց Աթոսը լորդ Վինտերին, մատնացույց անելով անշնչացած տիկին Բոնասիեին ու դ’Արտանյանին, որին Պորտոսն ու Արամիսն աշխատում էին ուշքի բերել։

— Երկուսն էլ մեռա՞ծ են,— անվրդով հարցրեց լորդ Վինտերը։

— Բարեբախտաբար՝ ոչ,— պատասխանեց Աթոսը,— պարոն դ’Արտանյանը միայն ուշաթափ է եղել։

— Ուրեմն, ավելի լավ,— ասաց լորդ Վինտերը։

Իսկապես, այդ պահին դ’Արտանյանը աչքերը բացեց։

Նա դուրս պրծավ Պորտոսի ու Արամիսի ձեռքից և խելագարի պես նետվեց իր սիրած կնոջ դիակի վրա։

Աթոսը վեր կացավ, դանդաղ ու հանդիսավոր մոտեցավ ընկերոջը, քնքշանքով գրկեց նրան, և երբ դ’Արտանյանը հեկեկաց, իր ազնիվ ու խորաթափանց ձայնով ասաց.

— Բարեկամս, տղամարդ եղիր, կանայք սուգ են անում մեռածի վրա, տղամարդիկ վրեժ են առնում։

— Այո՛,— ասաց դ’Արտանյանը։— Այո՛, նրա վրեժը լուծելու համար ես պատրաստ եմ հետևելու ձեզ, ուր որ ցանկանաք։

Աթոսն օգտվեց ուժերի րոպեական հորդումից, որ նրա անբախտ ընկերոջ մեջ առաջացրեց վրիժառության հույսը, և Պորտոսին ու Արամիսին նշան արեց գնալ և կանչել մայրապետին։

Նրանք երկուսն էլ մայրապետին հանդիպեցին միջանցքում՝ հուզված և այդքան շատ իրադարձություններից գլուխը կորցրած։ Մայրապետը կանչեց մի քանի միանձնուհիների, և նրանք, հակառակ վանքի բոլոր սովորություններին, ընկան հինգ տղամարդկանց հասարակության մեջ։

— Տիրուհի,— դիմեց մայրապետին Աթոսը, դ’Արտանյանին թևանցուկ անելով,— մենք ձեր ազնիվ հոգացողությանն ենք հանձնում այս թշվառ կնոջ մարմինը։ Երկնային հրեշտակ դառնալուց առաջ նա հրեշտակ էր երկրի վրա։ Թաղեցեք նրան որպես ձեր վանական քրոջը, ժամանակին մենք կգանք աղոթելու նրա գերեզմանի վրա։

Դ’Արտանյանը երեսը սեղմեց Աթոսի կրծքին և հեծկլտաց։

— Լաց եղիր,— ասաց Աթոսը,— լաց եղիր, քո սիրտը լի է սիրով, ջահելությամբ և կյանքով։ Ա՜խ, եթե ես էլ կարողանայի լաց լինել ձեզ պես։

Եվ նա դուրս տարավ ընկերոջը, սիրով հովանավորելով նրան ինչպես հայր, մխիթարելով ինչպես քահանա և ցուցաբերելով այն մարդու վեհությունը, որն ինքն էլ շատ է տառապել։

Բոլոր հինգն էլ իրենց ծառաների ուղեկցությամբ, որոնք ձիերն էին տանում սանձից բռնած, ուղղվեցին դեպի Բետյուն քաղաքը, որի արվարձանները երևում էին հեռվում, և կանգ առան ճանապարհին առաջին իսկ հանդիպած հյուրանոցում։

— Իսկ ինչո՞ւ չենք որոնում այդ կնոջը,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

Հետաձգենք նրան հետապնդելը,— պատասխանեց Աթոսը,— նախ պետք է որոշ միջոցներ ձեռք առնել։

— Նա դուրս կպրծնի մեր ձեռքից,— անհանգստացավ երիտասարդը,— դուրս կպրծնի, Աթոս, և դուք կլինեք մեղավորը։

— Ես պատասխանատու եմ նրա համար,— ասաց Աթոսը։

Դ’Արտանյանն այնպիսի վստահություն ուներ իր ընկերոջ նկատմամբ, որ գլուխը կախեց և այլևս առանց առարկելու մտավ հյուրանոցում։

Պորտոսն ու Արամիսն իրար նայեցին, չհասկանալով, թե ինչու Աթոսն այդքան վստահ է։

Լորդ Վինտերը մտածեց, որ Աթոսն այդ ասում է դ’Արտանյանի վիշտը մեղմելու համար։

— Հիմա, պարոննե՛ր, քաշվենք յուրաքանչյուրս մեր սենյակը,— առաջարկեց Աթոսը, երբ իմացավ, որ հյուրանոցում հինգ ազատ սենյակ կա,— դ’Արտանյանին անհրաժեշտ է մենակ մնալ, որպեսզի ուզածի չափ լաց լինի և քնի։ Ես ամեն ինչ վերցնում եմ ինձ վրա, հանգիստ եղեք։

— Բայց կարծում եմ,— նկատեց լորդ Վինտերը,— որ եթե հարկավոր է միջոցներ ձեռք առնել կոմսուհու դեմ, ապա դա իմ գործն է. նա իմ հարսն է։

— Նաև իմ,— ասաց Աթոսը,— նա իմ կինն է։

Դ’Արտանյանը ժպտաց. նա հասկացավ, որ եթե Աթոսն իր գաղտնիքը բացեց, նշանակում է վստահ է, որ պիտի վրեժ լուծի։ Պորտոսն ու Արամիսը գունատվեցին և իրար նայեցին։ Լորդ Վինտերը մտածեց, թե Աթոսը խելքը թռցրել է։

— Դե ուրեմն, գնացեք յուրաքանչյուրդ ձեր սենյակը,— կրկնեց Աթոսը,— և թողեք, որ ես գործեմ։ Ինքներդ էլ տեսնում եք, որ այդ իմ գործն է, որովհետև ես նրա ամուսինն եմ։ Միայն թե, դ’Արտանյան, տվեք ինձ այն թուղթը, եթե չեք կորցրել, որ ընկել էր այն մարդու գլխարկից և որի վրա գրված էր մի գյուղի անուն։

— Ա՜, հասկանում եմ,— ասաց դ’Արտանյանը,— այն անունը, որ գրված էր նրա ձեռքով...

— Տեսնո՞ւմ ես ուրեմն ,— ասաց Աթոսը,— երկնքում աստված կա։

XXXIV. Կարմիր թիկնոցով մարդը

Աթոսի կատաղությանը փոխարինեց մի թաքնված թախիծ, որն ավելի ուժեղացրեց նրա փայլուն մտքի հատկությունները։

Իր տված խոստումի և ստանձնած պատասխանատվության մտքով կլանված՝ նա վերջինը գնաց իր սենյակը, հյուրանոցի տիրոջը խնդրեց բերել իրեն այդ գավառի քարտեզը, կռացավ քարտեզի վրա և ուսումնասիրելով այն՝ պարզեց, որ Բետյունից Արմանտիեր են տանում չորս տարբեր ճանապարհներ։ Նա հրամայեց իր մոտ կանչել իրենց ծառաներին։

Պլանշեն, Գրիմոն, Մուշկետոնն ու Բազենը ներկայացան Աթոսին, նրանից ստացան պարզ, ճշգրիտ և մտածված հրամաններ։

Նրանք պետք է լուսաբացին ճանապարհ ընկնեին դեպի Արմանտիեր, յուրաքանչյուրն առանձին ճանապարհով։ Պլանշեն, որպես չորս ծառաներից ամենախոհունը, պետք է գնար այն ճանապարհով, որով գնացել էր այն կառեթը, որին կրակել էին չորս ընկերները և որին, ինչպես հիշում է ընթերցողը, ուղեկցում էր Ռոշֆորի ծառան։

Աթոսը ծառաներին գործի մեջ ներգրավեց նախևառաջ այն պատճառով, որ նրանց ծառայության ընթացքում նկատել էր, որ չուրաքանչյուրը նրանցից գնահատելի արժանիքներ ունի։ Բացի այդ, եթե ծառաներն են անցորդներին հարցուփորձ անում, ավելի քիչ կասկած են հարուցում, քան նրանց տերերը և ավելի մեծ բարեհաճություն են գտնում նրանց կողմից, ում դիմում են։ Եվ, վերջապես, միլեդին տերերին ճանաչում էր, իսկ ծառաներին՝ ոչ, մինչդեռ ծառաները, ընդհակառակն, լավ էին ճանաչում միլեդիին։

Բոլոր չորսն էլ հաջորդ օրվա ժամը տասնմեկին պետք է հավաքվեին պայմանավորված տեղում։ Եթե նրանց հաջողվեր պարզել, թե որտեղ է թաքնվել միլեդին, երեքը պետք է մնային նրան հսկելու, իսկ չորրորդը պետք է վերադառնար Բետյուն՝ Աթոսին իմաց տալու և չորս ընկերներին ճանապարհը ցույց տալու։

Այս կարգադրությունները լսելուց հետո ծառաները գնացին։

Աթոսը վեր կացավ աթոռից, սուսերը կապեց, թիկնոցի մեջ փաթաթվեց և դուրս գնաց հյուրանոցից։ Ժամը տասին մոտ էր։ Ինչպես հայտնի է, երեկոյան ժամը տասին գավառական քաղաքի փողոցները սովորաբար ամայի են լինում, սակայն Աթոսը, ըստ երևույթին, որոնում էր մեկին, որին կարողանար դիմել մի հարցով։ Վերջապես նա հանդիպեց մի ուշացած անցորդի, մոտեցավ նրան և մի քանի խոսք ասաց։ Մարդը, որին նա դիմեց, վախեցած ետ քաշվեց, բայց և այնպես, որպես հրացանակրի հարցի պատասխան՝ ձեռքով ցույց տվեց մի ինչ֊որ տեղ։ Աթոսը այդ մարդուն կես պիստոլ խոստացավ իրեն այնտեղ առաջնորդելու համար, սակայն անցորդը հրաժարվեց։

Աթոսը խորացավ այն փողոցում, որ անցորդը ցույց տվեց մատով, բայց հասնելով խաչմերուկին՝ նորից կանգ առավ, ըստ երևույթին, դժվարբանում էր որոշել, թե որ կողմը պիտի գնա։ Բայց որովհետև խաչմերուկում ավելի շուտ կարող էր որևէ մեկին հանդիպել, նա շարունակեց կանգնած մնալ այնտեղ։ Եվ իրոք, շուտով երևաց գիշերապահը։ Աթոսը նրան դիմեց նույն հարցով, որն արդեն տվել էր անցորդին։ Գիշերապահն էլ ճիշտ նույնպես վախեցավ, նույնպես հրաժարվեց առաջնորդել Աթոսին և միայն ձեռքով ցույց տվեց ճանապարհը։

Աթոսը գնաց ցույց տված ուղղությամբ, հասավ քաղաքի արվարձանը։ Այդ արվարձանը գտնվում էր ճիշտ հակառակ կողմում՝ այնտեղից, որտեղով Աթոսն ու իր ընկերները մտել էին քաղաք։ Այստեղ էլ նա նորից տարակուսանքի ու շփոթության մեջ ընկավ և երրորդ անգամ կանգ առավ։

Բարեբախտաբար այդտեղով անցնում էր մի մուրացկան, որը մոտեցավ Աթոսին՝ ողորմություն խնդրելու։ Աթոսը մի էքյու խոստացավ, եթե մուրացկանը իրեն տաներ այնտեղ, ուր ուզում էր գնալ։ Մուրացկանը սկզբում տատանվեց, բայց երբ տեսավ մթության մեջ շողացող արծաթե դրամը, համաձայնեց և Աթոսի առաջն ընկավ։

Հասնելով մի փողոցի անկյունը՝ նա հեռվից Աթոսին ցույց տվեց առանձնացած մի փոքրիկ ու մռայլ տնակ։ Աթոսն ուղղվեց դեպի այդ տնակը, իսկ մուրացկանն իր վարձն ստանալով՝ հեռու փախավ։

Աթոսը ստիպված եղավ պտտվել տան շուրջը, մինչև որ կարողացավ դուռը գտնել ծիրանագույն ներկի ֆոնում, որով ներկված էին պատերը։ Խլափեղկերի միջով լույսի ոչ մի ճառագայթ չէր երևում, չէր լսվում և ոչ մի ձայն, որով կարելի լիներ որոշել, որ այդ տանը բնակվող կա։ Գերեզմանի պես մռայլ ու լուռ էր այդ տունը։

Աթոսը երեք անգամ բախեց, բայց ոչ ոք պատասխան չտվեց։ Սակայն երրորդ բախոցից հետո ներսում մոտեցող քայլերի ձայն լսվեց։ Վերջապես դուռը կիսաբաց եղավ և երևաց բարձրահասակ մի մարդ գունատ դեմքով, թուխ մազերով և թուխ մորուքով։

Աթոսը և անծանոթը շշուկով մի քանի խոսք փոխանակեցին, որից հետո բարձրահասակ մարդը հրացանակրին նշան արեց, որ նա կարող է ներս մտնել։ Աթոսն իսկույն օգտվեց այդ թույլտվությունից, և դուռը ծածկվեց նրա հետևից։

Այդ մարդը, որին գտնելու համար Աթոսն այդքան հեռու էր գնացել և որին այդքան դժվարությամբ էր գտել, Աթոսին տարավ մի սենյակ, որտեղ ինքը դրանից առաջ երկաթալարով ամրացնում էր մի կմախքի ոսկորները։ Ամբողջ կմախքն արդեն հավաքված էր, միայն գանգը դեռ առանձին դրված էր սեղանին։

Սենյակի մնացած ամբողջ կահավորությունը ցույց էր տալիս, որ նրա տերը զբաղվում է բնական գիտություններով. բանկաների մեջ կային զանազան օձեր, չորացած մողեսները դրված էին սև փայտի մեծ֊մեծ շրջանակների մեջ և փայլփլում էին զմրուխտի պես, առաստաղից կախված կամ սենյակի անկյուններում շարված էին վայրի խոտաբույսերի խրձեր, որոնք ուժեղ հոտ էին արձակում և հավանորեն ունեին անտեղյակ մարդկանց անծանոթ հատկություններ։ Աչքի էր ընկնում ընտանիքի ու ծառաների բացակայությունը. բարձրահասակ մարդն այդ տանը մենակ էր ապրում։

Աթոսը անտարբեր ու անվրդով հայացք գցեց մեր նկարագրած այդ առարկաների վրա և անծանոթի հրավերով նստեց։

Ապա նա բացատրեց իր այցելության պատճառը և թե ինչ խնդիրքով է դիմում նրան, բայց հազիվ էր նա վերջացրել իր խոսքը, անծանոթը սոսկումով ետ քաշվեց և հրաժարվեց հրացանակրի առաջարկը կատարելուց։ Այն ժամանակ Աթոսը գրպանից հանեց մի թերթ թուղթ, որի վրա գրված էր երկու տող, հաստատված ստորագրությամբ ու կնիքով, և ցույց տվեց այդ մարդուն, որն շտապել էր իր գարշանքն արտահայտել։ Հենց որ բարձրահասակ մարդն այդ երկու տողը կարդաց, ստորագրությունը տեսավ ու կնիքը ճանաչեց, իսկույն գլուխը խոնարհեց, որպես նշան, որ ինքն այլևս առարկություն չունի և պատրաստ է հնազանդվելու։

Աթոսին հենց միայն այդ էր հարկավոր։ Նա վեր կացավ, հրաժեշտ տվեց, եկած ճանապարհով ետ դարձավ հյուրանոց և փակվեց իր սենյակում։

Լուսաբացին դ’Արտանյանը մտավ նրա սենյակը և հարցրեց, թե ինչ պետք է անել։

— Սպասել,— պատասխանեց Աթոսը։

Շուտով մայրապետը հրացանակիրներին տեղեկացրեց, որ թաղումը տեղի է ունենալու կեսօրին։ Ինչ վերաբերում է թունավորողին, նրա մասին ոչ մի տեղեկություն չկար։ Միայն ենթադրում էին, որ նա փախել է այգու միջով, այնտեղ տեսել էին նրա հետքերը, իսկ այգու դռնակը փակ էր, և նրա բանալին կորել էր։

Նշանակված ժամին լորդ Վինտերը և չորս ընկերները գնացին վանք։ Այնտեղ բոլոր զանգերը խփում էին, մատուռի դռները բաց էին, բայց բեմի վանդակը փակ էր։ Բեմի կենտրոնում դրված էր մի դագաղ, նրա մեջ՝ ոճրագործության զոհը՝ վանականի հագուստով։ Բեմի երկու կողմերում, վանդակի հետևում, որի դուռը բացվում էր ուղղակի վանքից, շարված էին կարմելիտուհիները՝ լրիվ կազմով։ Նրանք ունկնդրում էին հոգեհանգստի արարողությունը և իրենց երգը միացնում քահանաների երգին, առանց տեսնելու աշխարհական մարդկանց և իրենք էլ չերևալով նրանց։

Մատուռի դռանը մոտենալիս դ’Արտանյանը զգաց, որ ինքը նորից կորցնում է արիությունը։ Նա շուռ եկավ հայացքով որոնելով Աթոսին, սակայն Աթոսը անհայտացել էր։

Հավատարիմ մնալով վրեժխնդրության մասին իր ստանձնած խնդրին՝ Աթոսը պատվիրել էր իրեն ուղեկցել այգի։ Այստեղ նա քայլեց ավազի վրա մնացած թեթև հետքերով, որ թողել էր միլեդին, որն ամենուրեք, ուր ոտք էր դնում, արյան հետք էր թողնում իր հետևից, Աթոսը հասավ այգու դռնակին, որ բացվում էր դեպի անտառի եզրը, հրամայեց բաց անել այն և խորացավ անտառի մեջ։

Այստեղ նրա բոլոր ենթադրությունները հաստատվեցին. այն ճանապարհը, դեպի ուր շուռ էր եկել կառեթը, շրջանցում էր անտառը։

Աթոսի միառժամանակ հայացքը գետնին հառած՝ գնում էր այդ ճանապարհով։ Նա հաճախ այնտեղ նկատում էր արյան մանր բծեր, որոնք ցույց էին տալիս, որ կամ այն մարդն է վիրավորվել, որը ձին նստած ուղեկցում էր կառեթին, կամ թե ձիերից մեկը։ Իսկ վանքից մի երեք քառորդ լյո հեռանալուց հետո, Ֆեստյուբերից մոտ հիսուն քայլ հեռավորության վրա երևաց արյան մի ավելի մեծ բիծ, որի շուրջը ձիերը տրորել էին գետինը։ Անտառի և այդ տրորված վայրի միջև, ձիերի սմբակների փորփրած տեղից մի քիչ հեռու նորից երևացին նույն մանր քայլերի հետքերը, ինչ֊որ կային այգում։ Այստեղ, ըստ երևույթին, կառեթը կանգ էր առել։

Այստեղ միլեդին դուրս էր եկել անտառից և կառեթ նստել։

Գոհ լինելով իր այս հայտնագործությունից, որը հաստատում էր իր բոլոր ենթադրությունները, Աթոսը վերադարձավ հյուրանոց և այնտեղ գտավ Պլանշեին, որն անհամբեր նրան էր սպասում։

Ամեն ինչ եղել էր այնպես, ինչպես ենթադրում էր Աթոսը։

Պլանշեն նույնպես, ինչպես և Աթոսը, ճանապարհով առաջ գնալիս նկատել էր արյան բծեր և այնտեղը, որտեղ կանգ էին առել ձիերը։ Բայց Աթոսն այդտեղից ետ էր դարձել, իսկ Պլանշեն առաջ էր գնացել և Ֆեստյուբեր գյուղի պանդոկում նստած գինի խմելիս նա, նույնիսկ առանց որևէ մեկին հարցեր տալու, իմացել էր, որ նախորդ օրը, երեկոյան ժամը ութին և կեսին մի վիրավորված մարդ, որն ուղեկցում էր փոստային կառեթով ճանապարհորդող մի տիկնոջ, ստիպված է եղել կանգ առնել այդտեղ, որովհետև այլևս առաջ գնալ չէր կարող։ Անցորդներն այդ դեպքի համար մեղադրում էին ավազակներին, որոնք, նրանց ասելով, անտառում հարձակվել էին կառեթի վրա։ Վիրավորը մնացել է գյուղում, իսկ կինը ձիերը փոխել է և իր ճանապարհը շարունակել։

Պլանշեն որոնել էր այդ կառեթի կառապանին և գտել։ Կառապանը տիկնոջը տարել էր մինչև Ֆրոմել, իսկ Ֆրոմելից այդ կինը գնացել էր Արմանտիեր։ Պլանշեն կարճ ճանապարհով ուղևորվել էր Արմանտիեր և առավոտյան ժամը յոթին հասել այնտեղ։

Պարզվել էր, որ այդտեղ միայն մեկ հյուրանոց կա՝ փոստակայանին կից։ Պլանշեն գնացել էր այնտեղ, որպես թե առանց աշխատանքի մնացած ծառա է և իր համար ծառայություն է որոնում։ Հյուրանոցի ծառայի հետ հազիվ մի տասը րոպե զրուցելուց հետո նրա համար պարզվել էր, որ նախորդ օրը երեկոյան ժամը տասնմեկին մի ինչ֊որ կին, առանց որևէ մեկի ուղեկցության, եկել է այդտեղ, պատվիրել է իր մոտ կանչել հյուրանոցի տնօրենին և ասել է նրան, որ ինքը կուզենար միառժամանակ ապրել Արմանտիերի շրջակայքում։

Պլանշեն, այսպիսով, իմացել էր ամեն բան, ինչ իրեն հարկավոր էր։ Նա վազել էր տեսակցության համար նշանակված տեղը, այնտեղ, ինչպես պայմանավորվել էին, հանդիպել էր մյուս երեք ծառաներին, նրանց պատվիրել էր հսկել հյուրանոցի բոլոր դռները և ինքը ետ էր շտապել Աթոսի մոտ։ Պլանշեն դեռ իր հավաքած այս տեղեկություններն է հայտնում Աթոսին, երբ թաղումից վերադարձան Աթոսի ընկերները։

Բոլորի դեմքերը, նույնիսկ Արամիսի հեզ դեմքը, մռայլ էր ու տրտում։

— Ի՞նչ պետք է անել,— հարցրեց դ’Արտանյանը։

— Սպասել,— պատասխանեց Աթոսը։

Բոլորը ցրվեցին իրենց սենյակները։

Երեկոյան ժամը ութին Աթոսը հրամայեց ձիերը թամբել և պատվիրեց լորդ Վինտերին ու իր ընկերներին հայտնել, որ նրանք ճանապարհ ընկնեն։

Բոլոր հինգն էլ մի ակնթարթում պատրաստ էին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը զննեց իր զենքը և կարգի բերեց։ Աթոսը վերջինը ցած իջավ։ Դ’Արտանյանն արդեն հեծել էր ձին և շտապում էր ճանապարհ ընկնելու։

— Սպասեք մի քիչ,— ասաց Աթոսը,— դեռ էլի մի մարդ պակասում է մեզնից։

Չորս ձիավորները զարմացած շուրջը նայեցին, նրանցից յուրաքանչյուրն ապարդյուն մտածում էր ու մտածում, թե այդ ով է պակասում։

Մինչ այդ Պլանշեն բերեց Աթոսի ձին։ Հրացանակիրը թեթև շարժումով ցատկեց թամբի վրա։

— Սպասեցեք ինձ, ես հիմա ետ կգամ,— ասաց նա ու ձին քշեց։

Իսկապես, մի քառորդ ժամից նա վերադարձավ մի մարդու հետ, որը երեսին դիմակ ուներ և փաթաթված էր մի մեծ, կարմիր թիկնոցի մեջ։

Լորդ Վինտերը և երեք հրացանակիրները հարցական հայացքով իրար նայեցին։ Բայց նրանցից ոչ մեկը մյուսներին բացատրել չէր կարող, ոչ մեկին հայտնի չէր, թե ով է այդ մարդը։ Նրանք իրենց մտքում որոշեցին, որ այդպես էլ պետք է լինի, քանի որ Աթոսն է արել այդ։

Ժամը իննին ձիավորների այդ փոքրիկ խումբը Պլանշեի առաջնորդությամբ ուղևորվեց այն նույն ճանապարհով, որով անցել էր կառեթը։

Տխուր պատկեր էին ներկայացնում այդ վեց մարդը, որոնք գնում էին լուռ, իրենց մտքերի մեջ սուզված, մռայլ ինչպես հուսահատություն և ահեղ ինչպես վրեժխնդրություն։

XXXV. Դատաստան

Գիշերը խավար էր ու փոթորկահույզ, երկնքում ծանր ամպեր էին լողում, որոնք ծածկում էին աստղերը։ Լուսինը դուրս էր գալու միայն կես գիշերին։

Մերթընդմերթ երկնքում շողացող կայծակի լույսի ներքո սպիտակին էր տալիս դեպի հեռուն ձգվող ամայի ճանապարհը, ապա նորից ամեն ինչ թաղվում էր խավարի մեջ։

Աթոսն ամեն րոպե ետ էր կանչում դ’Արտանյանին, որը շարունակ առաջ էր ընկնում փոքրիկ խմբից, և ստիպում էր նրան, որ բոլորի հետ միասին գնա։ Բայց հաջորդ պահին դ’Արտանյանը նորից առաջ ընկած էր լինում, և Աթոսը նորից նույնն էր կրկնում։

Ձիավորները լուռ ու մունջ անցան Ֆեստյուբեր գյուղը, որտեղ մնացել էր վիրավորված ծառան, ապա սլացան Ռիշբուրգի անտառի երկարությամբ։ Երբ հասան Էրուլիե, Պլանշեն, որն առաջվա պես ցույց էր տալիս ճանապարհը, թեքվեց դեպի ձախ։

Մի քանի անգամ մերթ լորդ Վինտերը, մերթ Պորտոսը, մերթ Արամիսը փորձեցին խոսել կարմիր թիկնոցավոր մարդու հետ, սակայն նա իրեն տրված բոլոր հարցերին որպես պատասխան՝ լուռ ու մունջ գլուխ էր տալիս։ Ուղևորները հասկացան, որ անծանոթը լռում է ո՛չ առանց պատճառի, և դադարեցին խոսել նրա հետ։

Փոթորիկն ուժեղանում էր, կայծակի բռնկումներն արագորեն հաջորդում էին իրար, որոտում էր ամպրոպը և մրրկաբեր հողմը սուլում էր ու քրքրում ձիավորների մազերն ու գլխարկների փետուրները։

Խումբն ընթանում էր արագ վարգով։

Ֆրոմելն անցնելուց քիչ հետո փոթորիկ սկսվեց։ Ձիավորները փաթաթվեցին թիկնոցների մեջ։ Մնում էր էլի երեք լյո ճանապարհ, որը նրանք անցան հորդ անձրևի տակ։

Դ’Արտանյանը գլխարկը վերցրեց և թիկնոցը ետ գցեց, նա բավականությամբ հեղեղի առաջ բաց արեց իր ճակատը և տենդային դողից ցնցվող մարմինը։

Երբ խումբը Գոսկալն անցնելուց հետո մոտենում էր փոստակայանին, մի մարդ, որն անձրևից պատսպարվել էր ծառի տակ, անջատվեց նրա բնից, որի հետ միաձուլվել էր խավարի մեջ, դուրս եկավ ճանապարհի մեջտեղը և մատը դրեց շրթունքներին։

Աթոսը ճանաչեց Գրիմոյին։

— Ի՞նչ է պատահել,— գոչեց դ’Արտանյանը։— Չլինի՞ նա հեռացել է Արմանտիերից։

Գրիմոն գլխով դրական նշան արեց։ Դ’Արտանյանն ատամները կրճտացրեց։

— Լռիր, դ’Արտանյան,— հրամայեց Աթոսը։— Ես ամեն ինչ ինձ վրա եմ վերցրել, ուրեմն թող, որ ես հարցեր տամ Գրիմոյին։ Որտե՞ղ է նա,— դարձավ նա Գրիմոյին։

Գրիմոն ձեռքը մեկնեց Լիս գետի ուղղությամբ։

— Հեռո՞ւ է այստեղից,— հարցրեց Աթոսը։

Գրիմոն տիրոջը ցույց տվեց իր ծալած ցուցամատը։

— Մենա՞կ է,— հարցրեց Աթոսը։

Գրիմոն դրական նշան արավ։

— Պարոններ,— ասաց Աթոսը,— նա միայնակ է, այստեղից կես լյո հեռու, գետի ուղղությամբ։

— Լավ,— խոսեց դ’Արտանյանը,— տար մեզ, Գրիմո։

Գրիմոն առաջ ընկավ դաշտի միջով, ձիավորների խումբը հետևեց նրան։

Մի հիսուն քայլի վրա նրանք հանդիպեցին մի գետակի, որն անցան ծանծաղուտով։

Կայծակի լույսի տակ ձիավորները մի ակնթարթ տեսան Էնգինհեմ գյուղը։

— Այնտե՞ղ է, Գրիմո,— հարցրեց Աթոսը։

Գրիմոն գլխով բացասական նշան արավ։

— Կամաց, պարոններ,— ասաց Աթոսը։

Խումբը շարունակեց իր ճանապարհը։

Նորից կայծակը փայլատակեց։ Գրիմոն ձեռքը մեկնեց, և օձագալար կայծակի կապտավուն լույսով ձիավորները տեսան մի մենավոր տնակ՝ գետի ափին, լաստանավից մի հարյուր քայլ հեռու։

Լուսամուտներից մեկը լուսավորված էր։

— Մենք տեղ ենք հասել,— ասաց Աթոսը։

Այդ պահին ոտքի կանգնեց մի մարդ, որ պառկած էր ճամփեզրի առվում։ Դա Մուշկետոնն էր։ Նա մատը մեկնեց դեպի լուսավոր պատուհանը և ասաց.

— Այնտեղ է։

— Իսկ Բազե՞նը,— հարցրեց Աթոսը։

— Ես այստեղից լուսամուտին էի հսկում, իսկ նա այդ ժամանակ հսկում էր դուռը։

— Լավ, դուք բոլորդ էլ հավատարիմ ծառաներ եք,— գովեց Աթոսը։

Ապա նա ցած թռավ ձիուց, սանձը տվեց Գրիմոյին և մյուս բոլորին նշան անելով, որ անցնեն տան հետևը ու մոտենան դռանը, ինքն ուղղվեց դեպի լուսամուտը։

Տնակը շրջապատված էր երկու֊երեք ոտնաչափ բարձրությամբ կենդանի փշացանկապատով։ Աթոսը ցատկեց այդ ցանկապատի վրայով և մոտեցավ լուսամուտին։ Լուսամուտը խլափեղկ չուներ, բայց մինչև կեսը հասնող վարագույրն ամուր քաշված էր ապակիներին։

Աթոսը բարձրացավ պատի ելուստին և վարագույրի վրայով նայեց սենյակի ներսը։

Լամպի լույսի տակ նա տեսավ մի կնոջ, որը փաթաթված էր մուգ շալի մեջ։ Նա նստել էր մարող օջախի կրակի առաջ, մի աթոռակի վրա և արմունկները հենած մերկ սեղանին՝ գլուխը դրել էր ձեռքերին, որոնք ճերմակ էին փղոսկրի նման։

Կնոջ դեմքը չէր երևում, բայց Աթոսի շուրթերին մի չարագուշակ ժպիտ խաղաց. նա չէր սխալվել, այդ հենց այն կինն էր, որին ինքը որոնում էր։

Հանկարծ ձիու խրխինջ լսվեց։ Միլեդին գլուխը բարձրացրեց, տեսավ Աթոսի գունատ դեմքը ապակուն հպված և մի ճիչ արձակեց։

Աթոսը հասկացավ, որ նա իրեն ճանաչեց։ Նա ծնկով ու ձեռքով հրեց լուսամուտը։ Շրջանակը պոկվեց, ապակիները փշուր֊փշուր եղան։

Աթոսը ցատկեց սենյակի մեջ և կանգնեց միլեդիի առաջ որպես վրեժի ուրվական։

Միլեդին նետվեց դեպի դուռը և բացեց այն... Շեմքում կանգնած էր դ’Արտանյանը՝ ավելի գունատ, ավելի ահեղ, քան Աթոսը։

Միլեդին ճչաց ու ետ քաշվեց։ Դ’Արտանյանը, մտածելով, թե նա փախչելու հնարավորություն կունենա և վախենալով, թե նորից դուրս կպրծնի իրենց ձեռքից, գոտուց դուրս քաշեց ատրճանակը, սակայն Աթոսը ձեռքը բարձրացրեց։

— Զենքը տեղը դրեք, դ’Արտանյան,— ասաց նա։— Այդ կնոջը պետք է դատել, ոչ թե սպանել։ Սպասեցեք էլի մի քիչ, դ’Արտանյան, և դուք գոհացում կստանաք։ Ներս մտեք, պարոններ։

Դ’Արտանյանը հնազանդվեց։ Աթոսը հանդիսավոր ձայն ուներ ու տիրական շարժումներ, նա ասես արարչի ուղարկած դատավոր լիներ։ Դ’Արտանյանի հետևից ներս մտան Պորտոսը, Արամիսը, լորդ Վինտերը և կարմիր թիկնոցավոր մարդը։

Ծառաները պահպանում էին դուռն ու լուսամուտը։

Միլեդին ընկավ աթոռին և ձեռքերը տարածեց, ասես նզովում էր այդ սոսկալի տեսիլքը։ Տեսնելով իր տեգրոջը, նա մի զարհուրելի ճիչ արձակեց։

— Ի՞նչ եք ուզում դուք,— գոռաց նա։

— Մե՞նք,— ասաց Աթոսը,— մեզ հարկավոր է Շառլոտա Բաքսոնը, որին սկզբում կոչում էին կոմսուհի դը Լա Ֆեր, ապա՝ լեդի Վինտեր, բարոնուհի Շեֆֆիլդ։

— Այդ ես եմ, ես եմ,— մրմնջաց նա՝ սարսափից իրեն կորցրած։— Ի՞նչ եք ուզում ինձնից։

— Մենք ուզում ենք դատել ձեզ ձեր ոճիրների համար,— ասաց Աթոսը,— դուք կարող եք պաշտպանվել. արդարացեք, եթե կարող եք։ Պարոն դ’Արտանյան, առաջին մեղադրական խոսքը ձեզ է պատկանում։

Դ’Արտանյանն առաջ եկավ։

— Աստծու և մարդկանց առաջ,— սկսեց նա,— ես այս կնոջը մեղադրում եմ այն բանում, որ նա թունավորել է Կոնստանցիա Բոնասիեին, որը վախճանվեց երեկ երեկոյան։ Դ’Արտանյանը դարձավ դեպի Պորտոսն ու Արամիսը։

— Մենք հաստատում ենք այդ,— միաբերան ասացին երկու հրացանակիրները։

Դ’Արտանյանը շարունակեց.

— Աստծու և մարդկանց առաջ ես այս կնոջը մեղադրում եմ այն բանում, որ նա փորձել է թունավորել հենց ինձ, թույն խառնելով գինուն, որը նա Վիլերուայից ուղարկել էր ինձ, մի կեղծ նամակով, ցանկանալով հավատացնել ինձ, թե այդ գինին իմ ընկերների ընծան է։ Աստված փրկեց ինձ, բայց իմ փոխարեն մեռավ մի ուրիշ մարդ, որին կոչում էին Բրիզմո։

— Մենք հաստատում ենք այդ,— ասացին Պորտոսն ու Արամիսը։

— Աստծու և մարդկանց առաջ,— շարունակեց դ’Արտանյանը,— ես այս կնոջը մեղադրում եմ այն բանում, որ նա ինձ դրդում էր սպանել կոմս դը Վարդին, և որովհետև այստեղ չկա մեկը, որն այս մեղադրանքի ճշտությունը վկայի, ես ինքս եմ վկայում այն։ Ես վերջացրի։

Դ’Արտանյանը Պորտոսի ու Արամիսի հետ անցավ սենյակի մյուս կողմը։

— Ձեր հերթն է, միլորդ,— ասաց Աթոսը։

Առաջ եկավ բարոնը։

— Աստծու և մարդկանց առաջ,— խոսեց նա,— ես այս կնոջը մեղադրում եմ այն բանում, որ նրա ներշնչմամբ սպանվել է դուքս Բեկինգհեմը։

— Դուքս Բեկինգհեմը սպանվա՞ծ է,— միաձայն գոչեցին ներկա եղողները։

— Այո,— ասաց բարոնը,— սպանված է։ Ստանալով ձեր նամակը, որով դուք ինձ նախազգուշացնում էիք, ես հրամայեցի ձերբակալել այս կնոջը և նրա հսկողությունը հանձնարարեցի ինձ հավատարիմ ու նվիրված մի մարդու։ Բայց սա մոլորեցրեց այդ մարդուն, դաշույնը նրա ձեռքը տվեց ու դրդեց սպանել դքսին, և գուցե թե հենց այս պահին Ֆելտոնը իր գլխով է հատուցել այս ֆուրիայի ^[149] ոճրագործության պատճառով...

Դատավորներն ակամա ցնցվեցին, երբ իմացան միլեդիի կատարած այս նոր, իրենց անհայտ ոճիրը։

— Այս դեռ բոլորը չէ,— շարունակեց լորդ Վինտերը։— Իմ եղբայրը, որը սրան դարձրել էր իր ժառանգը, մեռավ ընդամենը երեք ժամվա հիվանդությունից հետո, մի սոսկալի հիվանդություն, որից ամբողջ մարմինը ծածկվել էր կապույտ բծերով։ Ասացեք, իմ հարս, ինչի՞ց մեռավ ձեր ամուսինը։

— Ի՜նչ սոսկալի բան,— գոչեցին Պորտոսն ու Արամիսը։

— Սա Բեկինգհեմին սպանողն է, Ֆելտոնին սպանողը, իմ եղբորը սպանողը։ Ես պահանջում եմ արդարադատություն և հայտարարում եմ, որ եթե այդ արդար դատը չլինի, ապա ես ինքս կանեմ այն։

Լորդ Վինտերը ետ քաշվեց և կանգնեց դ’Արտանյանի կողքին, տեղ բացելով մյուս մեղադրողի համար։

Միլեդին գլուխը թաղել էր ձեռքերի մեջ և ջանում էր ժողովել իր մտքերը, որոնք խառնվում էին մահվան սարսափից։

— Այժմ իմ հերթն է,— ասաց Աթոսը և դողաց, ինչպես առյուծն է դողում օձ տեսնելիս։— Իմ հերթն է։ Ես ամուսնացա այս կնոջ հետ, երբ նա դեռ բոլորովին դեռատի աղջիկ էր, ամուսնացա մեր ամբողջ ընտանիքի կամքին հակառակ։ Ես նրան տվի հարստություն, տվի իմ անունը և մի անգամ ինձ համար պարզվեց, այս կինը խարանված է. նրա ձախ ուսը խարանված է շուշանանման խարանով։

— Օ՜,— գոչեց միլեդին և վեր կացավ։— Համոզված եմ, որ չի գտնվի մի դատարան, որն իմ նկատմամբ կայացրած լինի այդ նողկալի դատավճիռը։ Համոզված եմ, չի գտնվի այն մարդը, ով կատարել է այդ։

— Լռեցե՛ք,— ասաց մի ձայն։— Դրա պատասխանը ես կտամ։

Կարմիր թիկնոցավոր մարդը առաջ եկավ։

— Ո՞վ է սա, ո՞վ է սա,— աղաղակեց միլեդին՝ վախից շնչասպառ լինելով։ Նրա մազերը փռվել ու թափվել էին մահատես դեմքին։

Բոլորի հայացքն ուղղվեց այդ մարդու վրա, ոչ ոք, բացի Աթոսից, չգիտեր, թե ով է նա։

Բայց հենց Աթոսն էլ նայում էր նրան նույնպիսի զարմանքով, ինչպես մյուսները, չհասկանալով, թե ինչպես կարող է այդ մարդը մասնակից լինել այն սոսկալի դրամային, որի հանգույցը լուծվում էր այդ պահին։

Դանդաղ, հանդիսավոր քայլերով մոտենալով միլեդիին այնքան, որ նրանց բաժանում էր միայն սեղանը, անծանոթը վերցրեց իր դիմակը։

Միլեդին մի պահ սաստկացող սարսափով նայում էր նրա գունատ դեմքին, որ շրջանակված էր սև մազերով ու այտմորուսներով և պահպանում էր պաղ ու անտարբեր հանգստություն, ապա հանկարծ վեր թռավ ու ետ֊ետ քաշվեց դեպի պատը։

— Ո՛չ, ո՛չ,— դուրս թռավ նրա բերանից։— Ո՛չ։ Սա դժոխային տեսիլք է։ Սա նա չէ... օգնեցե՜ք, օգնեցե՜ք,— գոռաց նա խռպոտ ձայնով և դարձավ դեպի պատը, ասես ցանկանալով ձեռքով ետ հրել այն ու թաքնվել նրա մեջ։

— Բայց ո՞վ եք դուք,— հարցրին այս տեսարանի բոլոր վկաները։

— Հարցրեք այս կնոջը,— ասաց կարմիր թիկնոցավոր մարդը,— ինքներդ տեսնում եք, որ նա ինձ ճանաչեց։

— Լիլլի դահի՜ճը, Լիլլի դահի՜ճը,— ճչաց միլեդին՝ սարսափից խելքը թռցնելով և ձեռքերով պատը բռնելով, որպեսզի վայր չընկնի։

Բոլորը ետ֊ետ քաշվեցին, և կարմիր թիկնոցավոր մարդը մնաց սենյակի մեջտեղը։

— Օ՜, խնայեցե՜ք, խնայեցե՜ք, ներեցե՜ք ինձ,— գոռում էր այդ արգահատելի կինը՝ ծունկ չոքած։

Անծանոթը սպասեց, մինչև լռություն տիրեց։

— Ես ձեզ ասում էի, որ նա ինձ ճանաչեց,— ասաց նա։— Այո, ես Լիլլ քաղաքի դահիճն եմ, և ահա իմ պատմությունը։

Բոլորը ակնապիշ նայում էին այդ մարդուն, հուզված անհամբերությամբ սպասելով, թե ինչ կասի նա։

— Այս դեռատի կինը մի ժամանակ նույնքան գեղեցիկ, ջահել աղջիկ էր։ Նա բենեդիկտուհիների Տապլեմարի վանքի միանձնուհի էր։ Պարզամիտ ու խոր հավատացյալ մի ջահել քահանա ժամերգություն էր կատարում այդ վանքի եկեղեցում։ Այս կինը մտածում է գայթակղել նրան, և այդ նրան հաջողվում է, նա սրբին էլ կարող էր գայթակղել։

Նրանց ընդունած վանական ուխտը սրբազան էր ու անխախտ։ Նրանց կապը չէր կարող երկար տևել, վաղ թե ուշ այդ կապը պետք է կործաներ նրանց։ Ջահել միանձնուհին իր սիրեկանին համոզում է հեռանալ այդ գավառից, բայց գնալու, երկուսով թաքնվելու, Ֆրանսիայի մի ուրիշ մասն անցնելու համար, որտեղ նրանք կարող էին հանգիստ ապրել, որովհետև ոչ ոք նրանց չէր ճանաչի, փող էր հարկավոր։ Իսկ փող չունեին ո՛չ մեկը, ո՛չ մյուսը։ Քահանան գողացավ սուրբ անոթները և ծախեց, բայց այն պահին, երբ սիրահարները պատրաստվում էին միասին մեկնելու, նրանց բռնեցին։

Մի շաբաթ անց այս կինը հրապուրեց բանտապահի որդուն և փախավ։ Քահանան դատապարտվեց տասը տարվա շղթայակապ բանտարկության և խարանման։ Ես Լիլլ քաղաքի դահիճն էի, ինչպես հաստատում է այս կինը։ Իմ պարտականությունն էր խարանել մեղավորին, իսկ մեղավորը, պարոններ, իմ եղբայրն էր։

Այն ժամանակ ես երդվեցի, որ այս կինը, որը կործանեց նրան, որն ավելի էր, քան նրա գործակիցը, որովհետև սա էր նրան հանցագործության դրդել, առնվազն պետք է հավասար պատիժ կրի։ Ես գլխի ընկա, թե որտեղ է թաքնվել նա, հետապնդեցի, գտա, կապկպեցի և նույն ձևով խարանեցի նրան, ինչպես խարանել էի եղբորս։ Լիլլ վերադառնալուս հաջորդ օրը իմ եղբորն էլ հաջողվեց բանտից փախչել։ Ինձ մեղադրեցին նրան աջակցելու մեջ և դատապարտեցին բանտարկության այնքան ժամանակ, մինչև որ փախստականը կվերադառնա ու կհանձնվի իշխանությունների ձեռքը։ Իմ խեղճ եղբայրը չգիտեր այդ դատավճռի մասին։ Նա նորից միացել էր այս կնոջը, միասին փախել էին Բերրի, և այնտեղ եղբորս հաջողվել էր մի փոքրիկ ծուխ ստանալ։ Այս կինը իրեն ներկայացրել էր որպես եղբորս քույր։

Այն ազնվականը, որի տիրապետության մեջ էր գտնվում ծխական եկեղեցին, տեսնում է այս կարծեցյալ քրոջը և սիրահարվում նրան, սիրահարվում է այնպես, որ առաջարկում է սրան իր կինը դառնալ։ Այն ժամանակ այս կինը լքում է նրան, ում արդեն կործանել էր, ի սեր այն մարդու, որին պիտի կործաներ, և դառնում է կոմսուհի դը Լա Ֆեր...

Բոլորը հայացքները դարձրին դեպի Աթոսը, որին, իրոք, կոչում էին կոմս դը Լա Ֆեր, և Աթոսը գլխի շարժումով հաստատեց, որ դահճի բոլոր ասածները ճշմարտություն են։

— Այն ժամանակ,— շարունակեց դահիճը,— իմ խեղճ եղբայրը հուսահատության մեջ ընկնելով, որոշելով ազատվել կյանքից, որ այս կինը զրկել էր ամեն բանից՝ և՛ պատվից, և՛ երջանկությունից, վերադառնում է Լիլլ։ Իմանալով, որ ես բանտարկված եմ իր փոխարեն, նա կամովին ներկայացավ բանտ և հենց նույն երեկոյան իրեն կախեց բանտի խցում։

Ի դեպ, պետք է արդարամիտ լինել ասելով, որ ինձ դատապարտող իշխանություններն իրենց խոսքին հաստատ մնացին, հենց որ պարզեցին ինքնասպանի անձնավորությունը, ինձ ազատ արձակեցին։

Ահա այն ոճիրը, որի մեջ ես մեղադրում եմ այս կնոջը, ահա թե ինչի համար է խարանված նա։

— Պարոն դ’Արտանյան,— սկսեց Աթոսը,— ի՞նչ պատիժ եք պահանջում դուք այս կնոջ համար։

— Մահապատիժ,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Միլորդ Վինտեր, ինչ պատիժ եք պահանջում այս կնոջ համար։

— Մահապատիժ,— պատասխանեց լորդ Վինտերը։

— Պարոն Պորտոս և պարոն Արամիս, դուք այս կնոջ դատավորներն եք, ի՞նչ պատժի եք դատապարտում սրան։

— Մահապատժի՛,— խուլ ձայնով պատասխանեցին երկու հրացանակիրները։

Միլեդին հուսահատական ճիչ արձակեց և ծնկների վրա մի քանի քայլ սողաց դեպի իր դատավորները։

Աթոսը ձեռքը բարձրացրեց։

— Շառլոտա Բաքսոն, կոմսուհի դը Լա Ֆեր, միլեդի Վինտեր։— ասաց նա,— ձեր ոճրագործությունները լցրել են երկրի վրա մարդկանց, երկնքում՝ աստծո համբերության բաժակը։ Եթե դուք որևէ աղոթք գիտեք, ասացեք այդ աղոթքը, որովհետև դուք դատապարտված եք մահվան և պիտի մեռնեք։

Լսելով այս խոսքերը, որոնք այլևս ոչ մի հույսի նշույլ չէին թողնում, միլեդին բարձրացավ, ձգվեց ամբողջ հասակով և ուզում էր ինչ֊որ բան ասել, բայց ուժերը դավաճանեցին նրան։ Նա զգաց, որ մի տիրական ու անողոք ձեռք բռնեց իր մազերը և քարշ տվեց այնպես անդառնալի, ինչպես ճակատագիրն է քարշ տալիս մարդուն։ Նա նույնիսկ չփորձեց դիմադրել և դուրս եկավ տնակից։

Լորդ Վինտերը, դ’Արտանյանը, Աթոսը, Պորտոսն ու Արամիսը դուրս եկան նրա հետևից։ Ծառաներն էլ հետևեցին իրենց տերերին։ Դատարկված սենյակում, որի լուսամուտը փշրված էր և դուռը կրնկի վրա բաց, սեղանի վրա տխուր վառվում էր ծխացող ճրագը։

XXXVI. Մահապատիժ

Կեսգիշերը մոտ էր։ Արմանտիեր քաղաքի այն կողմից դուրս էր գալիս նվազ լուսինը, որը շառագունել էր փոթորկի վերջին շողերից, և նրա աղոտ լույսի տակ երևում էին տների մթին գծագրությունները և բարձր զանգակատան կմախքը։ Առջևում Լիս գետն էր գլորում իր ջուրը, որ նման էր հալված կապարի, իսկ գետի մյուս ափին երևում էին ծառերի մթին խմբեր, որոնք պարզ գծագրվում էին փոթորկահույզ երկնքում, որտեղ ձգված խոշոր ծիրանագույն ամպերը խավար կեսգիշերին աղջամուղջի տպավորություն էին գործում։ Ձախ կողմում երևում էր մի հին, լքված հողմաղաց՝ իր անշարժ թևերով, որի ավերակներում մերթընդմերթ հնչում էր բուի սուր, միալար ճիչը, հարթավայրում, ճանապարհի աջ ու ձախ կողմերում, որով առաջ էր շարժվում այդ տխուր երթը, տեղ֊տեղ խավարում երևում էին ցածրիկ հաստաբուն ծառեր։ Դրանք ասես այլանդակ թզուկներ լինեին, որոնք ծունկ չոքած հսկում էին մարդկանց այդ չարագուշակ ժամին։

Երբեմն֊երբեմն կայծակի մի լայն շերտ լուսավորում էր երկինքը, գալարվում ծառերի մթին խմբերի վրա և հրեշավոր յաթաղանի նման երկու կես էր անում երկինքն ու ջուրը։ Խեղդուկ օդի մեջ քամու ոչ մի շունչ չէր զգացվում։ Մռայլ լռություն էր ծանրացել բնության վրա, գետինը խոնավացել ու սայթաքուն էր դարձել նոր եկած անձրևից, և թարմացած խոտը ավելի ուժեղ բուրմունք էր արձակում։

Գրիմոն և Մուշկետոնը միլեդիի ձեռքերից բռնած՝ առաջ էին տանում նրան, դահիճը քայլում էր նրանց հետևից, իսկ լորդ Վինտերը, դ’Արտանյանը, Աթոսը, Պորտոսը ու Արամիսը քայլում էին դահճի ետևից։

Երթը փակում էին Պլանշեն ու Բազենը։

Ծառաները միլեդիին հասցրին գետի մոտ։ Միլեդիի շուրթերն անձայն էին, բայց խոսում էին իրեն հատուկ անբացատրելի պերճախոսությամբ, հերթով աղաչելով ամեն մեկին, ում որ հասնում էր իր հայացքը։

Օգտվելով նրանից, որ մի քանի քայլ առաջ էր ընկել մյուսներից, նա ծառաներին ասաց.

— Ձեզնից յուրաքանչյուրին հազար պիստոլ եմ խոստանում, եթե դուք ինձ օգնեք փախչել։ Բայց եթե դուք ինձ մատնեք ձեր տերերի ձեռքը, իմացեք, այստեղ, մոտերքում ես ունեմ վրիժառուներ, որոնք ձեզ կստիպեն թանկ վճարել իմ կյանքի համար։

Գրիմոն տատանվում էր։ Մուշկետոնն ամբողջ մարմնով դողաց։

Աթոսը միլեդիի ձայնը լսելով արագ մոտեցավ, լորդ Վինտերը հետևեց նրա օրինակին։

— Հեռացրեք այս ծառաներին,— առաջարկեց լորդը,— նա ինչ֊որ բան էր ասում նրանց, ուրեմն այլևս սրանց վրա հույս դնել չի կարելի։

Աթոսը կանչեց Պլանշեին ու Բազենին, և սրանք փոխարինեցին Գրիմոյին ու Մուշկետոնին։

Երբ բոլորը գետի ափը հասան, դահիճը մոտեցավ միլեդիին և նրա ձեռքերն ու ոտքերը կապեց։

Այն ժամանակ միլեդին լռությունը խախտեց և աղաղակեց.

— Դուք վախկոտ եք, դուք ողորմելի մարդասպաններ եք. տասը տղամարդ հավաքվել եք մի կին սպանելու համար։ Զգուշացե՛ք։ Եթե ինձ օգնության չգան, ապա ինձ համար վրեժ կլուծեն։

— Դուք կին չեք,— սառն պատասխանեց Աթոսը,— դուք մարդ չեք, այլ դժոխքից փախած դև, և մենք ձեզ կստիպենք այնտեղ վերադառնալ։

— O՜, բարեգութ պարոններ,— ասաց միլեդին։— Նկատի ունեցեք, որ ով իմ մազին դիպչի, ինքն էլ իր հերթին մարդասպան կլինի։

— Դահիճը, տիկին, կարող է սպանել և մարդասպան չհամարվել,— առարկեց կարմիր թիկնոցավոր մարդը՝ ձեռքը շրխկացնելով իր լայնաբերան թրին։— Դահիճը վերջին դատավորն է, ուրիշ ոչինչ։ Nachrichter, ինչպես ասում են մեր հարևան գերմանացիները։

Եվ որովհետև այս խոսքերն ասելիս նա կապկպում էր միլեդիին, վերջինս մի վայրի ճիչ արձակեց, որը մռայլ ու օտարոտի հնչելով գիշերային լռության մեջ՝ մարեց անտառի խորքերում։

— Բայց եթե ես մեղավոր եմ, եթե ես կատարել եմ այն ոճիրները, որոնց մեջ դուք մեղադրում եք ինձ,— գոռաց միլեդին,— տարեք ինձ դատարան, դուք հո դատավորներ չե՛ք, որ ինձ դատեք ու դատավճիռ հանեք։

— Ես ձեզ առաջարկեցի Տայբերնը,— ասաց լորդ Վինտերը,— ինչո՞ւ չուզեցիք գնալ։

— Որովհետև մեռնել չեմ ուզում,— գոչեց միլեդին՝ փորձելով դուրս պրծնել դահճի ձեռքից,— որովհետև ես շատ ջահել եմ, իմ մեռնելու ժամանակը չէ։

— Այն կինը, որին դուք թունավորեցիք Բետյունում, ձեզնից ավելի ջահել էր, տիկին, բայց և այնպես նա մեռավ,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Ես վանք կմտնեմ, ես միանձնուհի կդառնամ— շարունակեց միլեդին։

— Դուք արդեն եղել եք վանքում,— ասաց դահիճը,— և դուրս եք եկել այնտեղից, որպեսզի կործանեք իմ եղբորը։

Միլեդին սարսափած ճչաց և ծնկների վրա ընկավ։

Դահիճը բարձրացրեց նրան, որպեսզի տանի դեպի մակույկը։

— Ա՜խ, աստվա՜ծ իմ,— գոռաց միլեդին,— աստվա՜ծ իմ, մի՞թե դուք խեղդելու եք ինձ։

Այս աղաղակներն այնպես էին ծվատում մարդու հոգին, որ դ’Արտանյանը, որը մինչ այդ միլեդիի ամենաանողոք հալածողն էր, նստեց մոտակա կոճղին, գլուխը կախ գցեց և ականջները փակեց ձեռքերով։ Սակայն, չնայած դրան, նա էլի լսում էր նրա ողբն ու սպառնալիքները։

Դ’Արտանյանը բոլորից ջահելն էր և չդիմացավ։

— Ես չեմ կարող տեսնել այս զարհուրելի պատկերը։ Ես չեմ կարող թույլ տալ, որ այս կինը մեռնի այս ձևով։

Միլեդին լսեց դ’Արտանյանի խոսքերը, և նրա մեջ հույսի նշույլ ծագեց։

— Դ’Արտանյա՛ն, դ’Արտանյա՛ն,— ձայն տվեց նա,— հիշիր որ ես քեզ սիրում էի։

Երիտասարդը վեր կացավ և մի քայլ արեց դեպի միլեդին։

Բայց Աթոսը դուրս քաշեց սուսերը և նրա ճանապարհը փակեց։

— Եթե դուք էլի մի քայլ անեք, դ’Արտանյան,— ասաց նա,— մեր սուսերները կխաչաձևվեն։

Դ’Արտանյանը ծունկ չոքեց և սկսեց աղոթել։

— Դե՛հ, դահիճ, կատարի՛ր քո գործը,— խոսեց Աթոսը։

— Սիրով, ձերդ ողորմածություն,— ասաց դահիճը,— որովհետև ես լավ կաթոլիկ եմ և հաստատ համոզված եմ, որ այս կնոջ նկատմամբ իմ պարտականությունը կատարելով՝ արդար գործ արած կլինեմ։

Աթոսը մոտեցավ միլեդիին։

— Ես ներում եմ ձեզ այն ամբողջ չարիքը, որ պատճառել եք ինձ,— ասաց նա։— Ներում եմ ձեզ, որ խորտակեցիք իմ ապագան, ներում եմ, որ կործանեցիք իմ պատիվը, անարգեցիք իմ սերն ու իմ հոգին, հավիտյանս կործանեցիք այն հուսահատությամբ, որի մեջ գցեցիք դուք ինձ։ Մեռե՜ք խաղաղությամբ։

Լորդ Վինտերը նույնպես մոտեցավ նրան։

— Ես ներում եմ ձեզ,— ասաց նա,— իմ եղբորը թունավորելը և նորին պայծառափայլություն լորդ Բեկինգհեմի սպանությունը, ես ներում եմ ձեզ խեղճ Ֆելտոնի մահը, ներում եմ ձեր մահափորձերը իմ կյանքի դեմ։ Մեռե՜ք խաղաղությամբ։

— Իսկ ես, տիկին,— ասաց դ’Արտանյանը,— խնդրում եմ ներել ինձ, որ ես ազնվականին անվայել խաբեությամբ ձեր զայրույթը հարուցեցի։ Ես ինքս ներում եմ ձեզ իմ անբախտ սիրուհու մահը և ձեր դաժան վրիժառությունը, ես ներում եմ ձեզ և սգում ձեր բախտը; Մեռե՜ք խաղաղությամբ։

— I am lost ^[150],— անգլերեն շշնջաց միլեդին։— I must die ^[151]։

Եվ նա առանց որևէ մեկի օգնության տեղից վեր կենալով իր շուրջն այնպիսի մի սուր հայացք գցեց, որի մեջ ասես բոց էր բռնկել։

Նա ոչինչ չտեսավ։

Ականջ դրեց, բայց ոչ մի ձայն չլսեց։

Նրա մոտ ոչ ոք չկար, բացի իր թշնամիներից։

— Որտե՞ղ եմ մեռնելու ես,— հարցրեց նա։

— Գետի մյուս ափին,— պատասխանեց դահիճը։

Նա միլեդիին նստեցրեց մակույկ և երբ ինքն էլ ոտքը մեկնեց այնտեղ մտնելու, Աթոսը ոսկով լի մի տոպրակ մեկնեց նրան։

— Վերցրեք,— ասաց նա,— ահա ձեզ դատավճիռն իրագործելու վարձը։ Թող բոլորն իմանան, որ մենք գործում ենք որպես դատավորներ։

— Լավ,— պատասխանեց դահիճը։— Իսկ հիմա թող այս կինն էլ իմանա, որ ես կատարում եմ ոչ թե իմ արհեստը, այլ իմ պարտքը։

Եվ նա ոսկին նետեց գետը։

Մակույկը ափից կտրվեց և լողաց դեպի Լիս գետի ձախ ափը, տանելով հանցագործին ու դահճին։ Մյուսները մնացին աջ ափին և ծունկ չոքեցին։

Մակույկը դանդաղ սահեց լաստանավի ճոպանի երկարությամբ, լուսավորված գետի վրա կանգնած դժգույն ամպի արտացոլումով։

Երևաց, թե ինչպես այն կանգ առավ մյուս ափին։ Միլեդիի և դահճի կերպարանքները սև ուրվականների պես գծագրվեցին ծիրանագույն երկնքում։

Գետն անցնելու ժամանակ միլեդիին հաջողվել էր ոտքերի պարանն արձակել։ Երբ մակույկը ափին մոտեցավ, միլեդին թեթև շարժումով դուրս ցատկեց և սկսեց փախչել։ Բայց գետինը խոնավ էր, զառիթափը բարձրանալիս միլեդին սայթաքեց և ընկավ ծնկների վրա։

Նախապաշարմունքի մի միտք պաշարեց նրան. նա մտածեց, թե երկինքը հրաժարվում է օգնել իրեն, և քարացավ հենց այն վիճակում, ինչպես որ կար, գլուխը կախ, ձեռքերը ծալած։

Այդ ժամանակ մյուս ափից տեսան, թե ինչպես դահիճը դանդաղորեն բարձրացրեց երկու ձեռքը։ Լուսնի լույսի տակ շողաց նրա լայնաբերան թուրը, ապա ձեռքերը ցած իջան։ Լսվեց թրի սուլոցը և զոհի ճիչը, ապա հարվածի տակ գլորվեց գլխատված մարմինը։

Դահիճը արձակեց իր կարմիր թիկնոցը, փռեց գետնին, մարմինը դրեց վրան, այնտեղ գցեց նաև գլուխը, թիկնոցի ծայրերը կապեց, շալակն առավ և նորից մտավ մակույկ։

Հասնելով գետի մեջտեղը՝ նա մակույկը կանգնեցրեց, իր բեռը բարձրացրեց գետի վրա և գոչեց.

— Թող կատարվի աստվածային արդարադատությունը։

Եվ նա դիակը նետեց ջրի խորքը, որն անմիջապես կլանեց նրան։

Երեք օր անց՝ չորս հրացանակիրները վերադարձան Փարիզ։ Նրանք իրենց արձակուրդի ժամկետը չէին անցկացրել և նույն երեկոյան սովորական կարգով այցելության գնացին պարոն դը Տրևիլին։

— Է՛, ի՞նչ կա, պարոննե՛ր,— հարցրեց նրանց քաջ կապիտանը,— լա՞վ զվարճացաք արձակուրդի օրերին։

— Աննման,— պատասխանեց Աթոսը իր և ընկերների կողմից։

Եզրափակում

Հետևյալ ամսի վեցին թագավորը, կատարելով կարդինալին տված իր խոստումը Լա֊Ռոշել վերադառնալու մասին, դուրս եկավ մայրաքաղաքից, դեռևս շշմած լինելով ամենուրեք տարածված այն լուրից, թե Բեկինգհեմն սպանվել է։

Թեև թագուհուն նախազգուշացրել էին, որ իր այնքան սիրած մարդու կյանքին վտանգ է սպառնում, այնուամենայնիվ, երբ նրան հայտնեցին Բեկինգհեմի մահը, նա չէր ուզում հավատալ և նույնիսկ անզգուշաբար գոչեց.

— Այդ ճիշտ չէ՛։ Հենց նորերս նա ինձ նամակ է ուղարկել։

Սակայն հետևյալ օրն, այնուամենայնիվ, նա ստիպված եղավ հավատալ ճակատագրական լուրին. Լա Պորտը, որը, ինչպես և Անգլիայից մեկնող ուրիշ մարդիկ, Կառլոս I թագավորի հրամանով ետ էր պահվել մի առժամանակ, վերջապես եկավ և բերեց Բեկինգհեմի ընծան թագուհուն, որ նա ուղարկել էր մահից առաջ։

Թագավորի ուրախությունը շատ մեծ էր, նա չէր էլ աշխատում թաքցնել այն և նույնիսկ թագուհու ներկայությամբ ազատություն էր տալիս իր ուրախությանը։ Լյուդովիկոս XIII֊ը, ինչպես բոլոր թույլ բնավորության տեր մարդիկ, առանձին մեծահոգություն չուներ։

Բայց շուտով նորից թագավորը մռայլվեց ու տխրեց, նրա ճակատն այնպիսին չէր, որ երկար ժամանակ պայծառ մնար։ Նա զգում էր, որ ճամբար վերադառնալով՝ նորից ստրկական դրության մեջ է ընկնելու, բայց և այնպես վերադառնում էր այնտեղ։

Կարդինալը նրա համար կախարդող օձ էր, իսկ նա ինքը՝ մի թռչուն, որը ճյուղից ճյուղ է ոստոստում, բայց օձից խույս տալ չի կարողանում։

Դրա համար էլ Լա֊Ռոշել վերադարձը շատ թախծալի էր։ Մանավանդ մեր չորս բարեկամները զարմանք էին պատճառում իրենց ընկերներին, նրանք գնում էին բոլորը կողք֊կողքի, գլուխները կախած, մռայլ նայելով իրենց առաջ։ Միայն Աթոսն էր, որ երբեմն֊երբեմն բարձրացնում էր իր վեհ գլուխը, նրա աչքերը բռնկում էին ներքին կրակով, շրթունքներին դառն ժպիտ էր խաղում, ապա նորից նա էլ մռայլ խոհերի մեջ էր ընկնում իր ընկերների պես։

Երբ հասնում էին մի որևէ քաղաք, թագավորին իր գիշերելու շենքը հասցնելուց հետո չորս ընկերներն անմիջապես քաշվում էին իրենց սենյակը կամ մի առանձնացած հեռավոր պանդոկ, որտեղ, սակայն, նրանք ոչ զառ էին խաղում, ոչ էլ գինի էին խմում, այլ միայն շշուկով խոսում էին իրար հետ, շարունակ նայելով, թե որևէ մեկը չի՞ լսում իրենց։

Մի անգամ, երբ ճանապարհին թագավորը, ցանկանալով որս անել, դադար առավ, իսկ չորս ընկերները որսորդներին միանալու փոխարեն, ըստ իրենց սովորության, քաշվեցին մեծ ճանապարհի վրա գտնվող մի պանդոկ, մի ինչ֊որ մարդ, որը սրարշավ եկել էր Լա֊Ռոշելից, ձին կանգնեցրեց պանդոկի առաջ, ցանկանալով մի բաժակ գինի խմել։ Նա նայեց այն սենյակի ներսը, որտեղ սեղանի առաջ նստած էին չորս հրացանակիրները և գոռաց.

— Է՜յ, պարոն դ’Արտանյան, այդ դուք չե՞ք արդյոք։

Դ’Արտանյանը գլուխը բարձրացրեց և մի ուրախ ճիչ արձակեց։ Դա հենց այն մարդն էր, որին նա իր ուրվականն էր կոչում, դա Մենգի, Գերեզմանափորների փողոցի և Արրասի անծանոթն էր։

Դ’Արտանյանը դուրս քաշեց սուսերը և նետվեց դեպի դուռը։

Բայց այս անգամ անծանոթը փախուստի չդիմեց, այլ ցած թռավ ձիուց և ընդառաջ գնաց դ’Արտանյանին։

— Ա՜, ողորմած պարոն,— ասաց պատանին։— Վերջապես ես գտա ձեզ։ Այս անգամ դուք ինձնից թաքնվել չեք կարող։

— Ես ամենևին նման մտադրություն չունեմ, այս անգամ ես ինքս էի որոնում ձեզ։ Թագավորի անունով ես ձեզ ձերբակալում եմ։ Պահանջում եմ, որ ինձ հանձնեք ձեր սուսերը, ողորմած պարոն։ Չմտածեք հակառակել. նախազգուշացնում եմ ձեզ, խնդիրը վերաբերում է ձեր կյանքին։

— Բայց ո՞վ եք դուք,— հարցրեց դ’Արտանյանը սուսերը ցած թողնելով, սակայն դեռևս չհանձնելով այն։

— Ես ասպետ դը Ռոշֆորն եմ,— պատասխանեց անծանոթը,— պարոն կարդինալ դը Ռիշելիեի պալատականը։ Ես հրաման եմ ստացել ձեզ տանելու նորին սրբազնության մոտ։

— Մենք վերադառնում ենք նորին սրբազնության մոտ, պարոն ասպետ,— միջամտեց Աթոսը մոտենալով,— և, իհարկե, դուք կհավատաք պարոն դ’Արտանյանի խոսքին, որ նա ուղիղ Լա֊Ռոշել կգնա։

— Ես պետք է նրան հանձնեմ պահակախմբին, որը նրան ճամբար կհասցնի։

— Մենք կծառայենք որպես պահակախումբ, ողորմած պարոն, ազնվականի խոսք եմ տալիս ձեզ։ Բայց ձեզ տալիս եմ նաև իմ խոսքը,— ավելացրեց Աթոսը հոնքերը կիտելով,— որ պարոն դ’Արտանյանը առանց մեզ չի գնա։

Ասպետ դը Ռոշֆորը ետ նայեց և տեսավ, որ Պորտոսն ու Արամիսը կանգնել են իր և դռան միջև։ Նա հասկացավ, որ ինքն ամբողջովին գտնվում է այդ չորս մարդկանց իշխանության տակ։

— Պարոնայք,— դարձավ նա նրանց,— եթե պարոն դ’Արտանյանը համաձայն է ինձ տալու իր սուսերը և ձեզ նման խոսք կտա, ես կբավարարվեմ ձեր խոստումով, որ պարոն դ’Արտանյանին կտանեք պարոն կարդինալի զորակայանը։

— Խոսք եմ տալիս, ողորմած պարոն,— ասաց դ’Արտանյանը,— և ահա իմ սուսերը։

— Ինձ համար այդ ավելի ձեռնտու է,— ավելացրեց Ռոշֆորը,— որովհետև ես պետք է առաջ գնամ։

— Եթե դուք գնում եք միլեդիին հանդիպելու,— սառն ասաց Աթոսը,— ապա անօգուտ բան է, դուք նրան այլևս չեք տեսնի։

— Ի՞նչ է պատահել նրան,— հարցրեց Ռոշֆորը։

— Վերադարձեք ճամբար, այնտեղ կիմանաք։

Ռոշֆորը մի պահ մտածեց, ապա, քանի որ նրանք ընդամենը մեկ օրվա ճանապարհ էին հեռու Սյուրժերից, ուր կարդինալը գալու էր ընդառաջ թագավորին, որոշեց հետևել Աթոսի խորհրդին և հրացանակիրների հետ վերադառնալ։ Մանավանդ, վերադառնալն այն առավելությունն ուներ, որ նա կարող էր անձամբ հսկել ձերբակալվածին։

Բոլորը նորից ճանապարհ ընկան։

Հաջորդ օրը կեսօրվա ժամը երեքին նրանք հասան Սյուրժեր։ Կարդինալն այդտեղ սպասում էր Լյուդովիկոս XIII֊ին։ Մինիստրն ու թագավորը բազմաթիվ սիրալիրություններ փոխանակեցին և իրար շնորհավորեցին երջանիկ դեպքի առթիվ, որը Ֆրանսիան փրկեց համառ թշնամուց, որովհետև Բեկինգհեմն ամբողջ Եվրոպան Ֆրանսիայի դեմ էր հանել։

Դրանից հետո կարդինալը, որին Ռոշֆորը հայտնել էր, որ դ’Արտանյանը ձերբակալված է, ցանկանալով շուտ տեսնել նրան, հրաժեշտ տվեց թագավորին, հրավիրելով նրան հաջորդ օրը գալ նոր կառուցված ամբարտակը տեսնելու։

Երեկոյան վերադառնալով իր զորակայանը, որ գտնվում էր Քարե կամրջի մոտ, կարդինալը իր իջևանած տան դռան առաջ տեսավ դ’Արտանյանին՝ առանց սուսերի, և նրա հետ երեք զինված հրացանակիրներին։

Այս անգամ, քանի որ ուժը նրա կողմն էր, նա խստությամբ նայեց նրանց և ձեռքի շարժումով ու հայացքով դ’Արտանյանին հրամայեց հետևել իրեն։

Դ’Արտանյանը հնազանդվեց։

— Մենք կսպասենք քեզ, դ’Արտանյան,— ասաց Աթոսը բավական բարձր, որպեսզի կարդինալն էլ լսի իրեն։

Նորին սրբազնությունը հոնքերը կիտեց և կանգ առավ, բայց հետո՝ առանց մի բառ ասելու, մտավ տուն։

Դ’Արտանյանը կարդինալի հետևից ներս մտավ, իսկ նրա ընկերները մնացին դռան հետևում որպես պահապան։

Նորին սրբազնությունը գնաց ուղիղ այն սենյակը, որ ծառայում էր որպես կաբինետ, և Ռոշֆորին նշան արեց, որ երիտասարդ հրացանակրին իր մոտ բերի։

Ռոշֆորը կատարեց նրա հրամանը և դուրս գնաց։

Դ’Արտանյանը կարդինալի հետ մենակ մնաց։ Դա նրա երկրորդ տեսակցությունն էր Ռիշելիեի հետ, և, ինչպես հետագայում խոստովանում էր, նա համոզված էր, որ այդ վերջինը կլինի։

Ռիշելիեն շարունակում էր կանգնած մնալ բուխարուն հենված։ Սենյակում գտնվող սեղանը նրան բաժանում էր դ’Արտանյանից։

— Ողորմած պարոն,— սկսեց կարդինալը,— դուք ձերբակալված եք իմ հրամանով։

— Ինձ այդ ասել են, ձերդ պայծառափայլություն։

— Իսկ գիտե՞ք, թե ինչի համար։

— Ոչ, ձերդ պայծառափայլություն, չէ՞ որ միակ բանը, որի համար ես կարող էի ձերբակալվել, դեռևս հայտնի չէ ձերդ սրբազնությանը։

Ռիշիելիեն նայեց երիտասարդին։

— Ա՜յ թե ինչ։ Ի՞նչ է նշանակում այդ։

— Եթե ձերդ պայծառափայլությունը կցանկանա ասել, թե ինչ հանցանքներ են վերագրվում ինձ, այն ժամանակ ես կպատմեմ իմ արարքները, որ իսկապես կատարել եմ։

— Ձեզ վերագրվում են այնպիսի հանցանքներ, որոնց համար ձեզնից շատ ավելի անվանի մարդկանց են գլխատել, ողորմած պարոն,— պատասխանեց Ռիշելիեն։

— Բայց ի՞նչ հանցանքներ, ձերդ պայծառափայլություն,— հարցրեց դ’Արտանյանը այնպիսի հանգստությամբ, որ կարդինալն անգամ զարմացավ։

— Ձեզ մեղադրում են այն բանում, որ դուք նամակագրություն եք ունեցել պետության թշնամիների հետ, մեղադրում են այն բանում, որ հայտնել եք պետական գաղտնիքները, այն բանում, որ դուք փորձել եք խափանել ձեր զորապետի պլանները։

— Իսկ ո՞վ է ինձ մեղադրում այդ բաներում, ձերդ պայծառափայլություն,— հարցրեց դ’Արտանյանը, գլխի ընկնելով, որ այդ միլեդիի սարքած գործն է։— Մի կին, որը խարանված է պետական դատարանի վճռով, մի կին, որը Ֆրանսիայում ամուսնացել է մի մարդու հետ և Անգլիայում՝ մի ուրիշի հետ, մի կին, որը թունավորել է իր երկրորդ ամուսնուն և փորձ է արել հենց ինձ էլ թունավորել։

— Ինչե՞ր եք պատմում դուք, ողորմած պարոն,— զարմացած բացականչեց կարդինալը։— Ի՞նչ կնոջ մասին եք խոսում դուք։

— Միլեդի Վինտերի մասին,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Այո, միլեդի Վինտերի մասին, որի բոլոր ոճրագործությունները, ըստ երևույթին, հայտնի չեն եղել ձերդ սրբազնությանը, երբ դուք նրան պատվել եք ձեր վստահությամբ։

— Եթե միլեդի Վինտերը կատարել է այն ոճիրները, որ ասում եք դուք, ողորմած պարոն, ապա նա կպատժվի։

— Նա արդեն պատժված է, ձերդ պայծառափայլություն։

— Բայց ո՞վ է պատժել նրան։

— Մենք։

— Նա բանտո՞ւմն Է։

— Նա մեռել է։

— Մեռե՞լ,— կրկնեց կարդինալը իր ականջներին չհավատալով։— Մեռե՜լ է։ Այդպե՞ս ասացիք դուք։

— Երեք անգամ նա փորձել է սպանել ինձ, և ես ներել եմ նրան, բայց նա սպանեց մի կնոջ, որին ես սիրում էի։ Այն ժամանակ ես ու իմ ընկերները բռնեցինք նրան, դատեցինք և դատապարտեցինք մահվան։

Դ’Արտանյանը պատմեց կարմելիտուհիների Բետյունի վանքում տիկին Բոնասիեին թունավորելու մասին, մենավոր տան մեջ կայացած դատի և Լիս գետի ափին տված մահապատժի մասին։

Կարդինալի մարմնով դող անցավ, այնինչ սակավ էր պատահում, որ նա դողար։

Բայց հանկարծ, ասես ինչ֊որ չարտահայտած մտքի ազդեցությամբ, կարդինալի դեմքը, որ մինչ այդ մռայլ էր, կամաց֊կամաց պարզվեց և վերջապես բոլորովին անխռով արտահայտություն ընդունեց։

— Նշանակում է,— խոսեց նա մեղմ ձայնով, որ հակասում էր նրա դաժան խոսքերին,— դուք ձեզ վրա եք վերցրել դատավորի իրավունքներ, չմտածելով, որ ով պատժելու լիազորություն չունի, բայց պատժում է, դրանով իսկ մարդասպան է համարվում։

— Ձերդ պայծառափայլություն, երդվում եմ, որ ես ոչ մի րոպե ձեր առաջ արդարանալու մտադրություն չեմ ունեցել։ Ես պատրաստ եմ կրելու այն պատիժը, որ ձերդ սրբազնությանը հաճելի կլինի տալ ինձ։ Ես շատ քիչ եմ գնահատում իմ կյանքը, ուստի չեմ վախենա մահից։

— Այո, գիտեմ, դուք քաջ մարդ եք,— ասաց կարդինալը փաղաքշական ձայնով։— Ուստի կարող եմ նախապես ասել, որ ձեզ կդատեն և նույնիսկ մահապատիժ կտան։

— Մի ուրիշը լիներ, կարող էր ասել ձերդ սրբազնությանը, որ ձեր արտոնաթուղթը իր գրպանում է, բայց ես միայն կասեմ ձեզ, հրամայեցեք, ձերդ պայծառափայլություն, ես պատրաստ եմ ամեն ինչի։

— Իմ արտոնաթո՞ւղթը,— զարմացավ Ռիշելիեն։

— Այո, ձերդ պայծառափայլություն,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Իսկ ո՞վ է ստորագրել։ Թագավո՞րը։

Կարդինալն այս խոսքերն արտասանեց արհամարհանքի մի հատուկ երանգով։

— Ոչ, ձերդ սրբազնությունը։

— Ե՞ս։ Դուք, ինչ է, խելագարվե՞լ եք։

— Դուք, իհարկե, կճանաչեք ձեր ձեռագիրը, ձերդ պայծառափայլություն։

Դ’Արտանյանը կարդինալին տվեց այն թանկագին թուղթը, որ Աթոսը խլել էր միլեդիից և տվել էր դ’Արտանյանին, որպեսզի այն պաշտպանություն ծառայի նրան։

Նորին սրբազնությունը թուղթը վերցրեց և դանդաղ, ամեն մի բառը շեշտելով կարդաց.

։։։։։։։։։։«Այն, ինչ արել է սույնը ներկայացնողը, արել է իմ հրամանով և պետության բարօրության համար։

։։։։։։։։։։5 օգոստոսի 1628 թ.

։։։։։։։։։։Ռիշելիե»։

Այս երկու տողը կարդալով՝ կարդինալը սուզվեց խոր մտքի մեջ, բայց թուղթը դ’Արտանյանին չվերադարձրեց։

«Նա մտածում է, թե ինչ մահով պատժի ինձ,— խորհում էր դ’Արտանյանը,— բայց երդվում եմ, նա կտեսնի, թե ինչպես է մեռնում ազնվականը»։

Երիտասարդ հրացանակիրը հիանալի տրամադրության մեջ էր և պատրաստվում էր հերոսաբար անցնելու մյուս աշխարհը։

Ռիշելիեն մտքի մեջ ընկած փաթաթում ու նորից բաց էր անում ձեռքի թուղթը։ Վերջապես նա գլուխը բարձրացրեց, իր արծվային հայացքը հառեց դ’Արտանյանի խելացի, անկեղծ ու ազնիվ դեմքին։ Այդ դեմքի վրա, որտեղ դեռ մնացել էին արցունքի հետքերը, նա կարդաց այն բոլոր տառապանքները, որ կրել էր դ’Արտանյանը վերջին ամսվա ընթացքում և երրորդ թե չորրորդ անգամ մտքում պատկերացրեց, թե ինչպիսի մեծ հույսեր է ներշնչում այդ պատանին, որն ընդամենը քսանմեկ տարեկան է, և թե խելացի տիրակալը ինչպիսի հաջողությամբ կարող է օգտագործել նրա եռանդը, նրա խելքն ու քաջությունը։

Մյուս կողմից միլեդիի հանցագործությունները, հզորությունը և դժոխային հանճարը շատ անգամ էին սարսափեցրել նրան։ Նա մի ինչ֊որ գաղտնի ուրախություն էր զգում այն մտքից, որ ընդմիշտ ազատվել է այդ վտանգավոր կնոջից։

Կարդինալը դանդաղորեն պատառոտեց այն թուղթը, որն այնպես մեծահոգաբար վերադարձրել էր դ’Արտանյանը։

«Ես կորած եմ»,— մտածեց դ’Արտանյանը։

Նա խոնարհ գլուխ տվեց կարդինալին, որպես թե ասելիս լիներ.

«Տե՜ր, եղիցի կամք քո»։

Կարդինալը մոտեցավ սեղանին և առանց նստելու մի քանի տող գրեց մագաղաթի վրա, որի երկու երրորդն արդեն լրացված էր, և դրեց իր կնիքը։

«Սա իմ դատավճիռն է,— մտածեց դ’Արտանյանը,— կարդինալն ինձ ազատում է Բաստիլի ձանձրալի բանտարկությունից և դատաքննության բոլոր քաշքշուկներից։ Դա շատ մեծ սիրալիրություն է նրա կողմից»։

— Վերցրեք,— ասաց կարդինալը երիտասարդին։— Ես ձեզնից վերցրի մի արտոնաթուղթ և փոխարենը տալիս եմ մեկ ուրիշը։ Այս թղթի վրա գրված չէ միայն տիրոջ անունը, այն էլ դուք գրեցեք։

Դ’Արտանյանը անվճռական վերցրեց թուղթը և նայեց նրան։

Դա հրացանակիրների լեյտենանտի աստիճան տալու հրամանագիր էր։

Դ’Արտանյանը կարդինալի ոտքերն ընկավ։

— Ձերդ պայծառափայլություն,— ասաց նա,— իմ կյանքը ձեզ է պատկանում, տնօրինեցեք այսուհետև ինչպես կուզենաք։ Բայց ես արժանի չեմ այն ողորմածությանը, որ ցույց եք տալիս դուք ինձ։ Ես ունեմ երեք ընկերներ, որոնք ավելի մեծ ծառայություններ են մատուցել և ավելի շատ են արժանի...

— Դուք հիանալի տղա եք, դ’Արտանյան,— ընդհատեց նրան կարդինալը և բարեկամաբար թփթփացրեց նրա ուսին, գոհ լինելով, որ իրեն հաջողվել է նվաճել այդ ըմբոստ հոգին։— Տնօրինեցեք այդ թղթի բախտը, ինչպես կցանկանաք։ Միայն թե հիշեցեք, որ թեպետև անունը գրված չէ, բայց ես ձեզ եմ տալիս այն։

— Ես այդ երբեք չեմ մոռանա,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։— Ձերդ սրբազնությունը կարող է վստահ լինել դրանում։

Կարդինալը շուռ եկավ և բարձր կանչեց։

— Ռոշֆո՛ր։

Ասպետը, որ երևի կանգնած էր դռան հետևում, իսկույն ներս մտավ։

— Ռոշֆո՛ր,— ասաց կարդինալը,— դուք տեսնում եք պարոն դ’Արտանյանին. ես նրան ընդունում եմ իմ բարեկամների շարքը, ուստի համբուրվեցեք երկուսդ և խելոք մնացեք, եթե ուզում եք պահպանել ձեր գլուխը։

Ռոշֆորը և դ’Արտանյանը համբուրվեցին՝ հազիվ իրար դիպցնելով շրթունքները։ Կարդինալը կանգնած էր այնտեղ և նրանցից չէր հեռացնում իր զգոն աչքը։

Նրանք միասին դուրս եկան սենյակից։

— Մենք դեռ կտեսնվենք, չէ՞, ողորմած պարոն,— ասաց Ռոշֆորը։

— Երբ ցանկանաք,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։

— Առիթը չի ուշանա,— ասաց Ռոշֆորը։

— Ի՞նչ,— հարցրեց Ռիշելիեն դուռը բաց անելով։

Երիտասարդներն իսկույն ժպտացին իրար, միմյանց ձեռք սեղմեցին և գլուխ տվին նորին սրբազնությանը։

— Մենք արդեն սկսել էինք համբերությունից դուրս գալ,— ասաց Աթոսը։

— Ահա և ես, բարեկամներս,— պատասխանեց դ’Արտանյանը։ Ես ոչ միայն ազատ եմ, այլև արժանացել եմ ողորմածության։

— Դուք մեզ ամեն ինչ կպատմեք։

— Հենց այսօր երեկոյան։

Իսկապես, նույն երեկոյան դ’Արտանյանը գնաց Աթոսի մոտ և նրան գտավ մի շիշ իսպանական գինու առաջ նստած, մի զբաղմունք, որին Աթոսն անշեղորեն նվիրվում էր ամեն երեկո։

Դ’Արտանյանը պատմեց նրան ամեն ինչ, որ տեղի էր ունեցել կարդինալի մոտ և գրպանից թուղթը հանելով ասաց.

— Վերցրեք, սիրելի Աթոս, այս թուղթը իրավամբ ձեզ է պատկանում։

Աթոսը ժպտաց իր սիրալիր, դյութիչ ժպիտով։

— Բարեկամս, Աթոսի համար դա խիստ շատ է, կոմս դը Լա Ֆերի համար՝ քիչ,— պատասխանեց նա։— Թողեք ձեզ մոտ մնա այդ թուղթը, ձեզ է պատկանում այն։ Դուք, ավա՜ղ, թանկ գնով եք ձեռք բերել այն։

Դ’Արտանյանը Աթոսի մոտից դուրս եկավ և գնաց Պորտոսի մոտ։

Նա Պորտոսին գտավ հայելու առաջ, մի հիանալի շքեղ կամզոլ հագած՝ նա նայում ու հիանում էր իրենով։

— Ա՜, դո՞ւք եք, սիրելի բարեկամս,— ողջունեց նա դ’Արտանյանին։— Ի՞նչ եք կարծում, սազո՞ւմ է ինձ այս հագուստը։

— Շատ խիստ է սազում,— պատասխանեց դ’Արտանյանը,— բայց ես եկել եմ ձեզ առաջարկելու մի ուրիշ հագուստ, որը շատ ավելի կսազի ձեզ։

— Ի՞նչ հագուստ։

— Հրացանակիրների լեյտենանտի բաճկոն։

Եվ դ’Արտանյանը Պորտոսին պատմեց իր տեսակցությունը կարդինալի հետ ու գրպանից թուղթը հանելով ասաց.

— Վերցրեք, սիրելի բարեկամս, գրեցեք ձեր անունը և եղեք իմ լավ պետը։

Պորտոսը նայեց թղթին և, ի մեծ զարմանս դ’Արտանյանի, վերադարձրեց այն։

— Այո, այդ ինձ համար շատ հաճելի բան կլիներ,— ասաց նա,— բայց հնարավորություն չէի ունենա երկար ժամանակ օգտվելու այդ փառքից։ Երբ մենք Բետյուն էինք գնացել, իմ դքսուհու ամուսինը մեռավ, ուստի և հանգուցյալի սնդուկն ուղղակի շտապում է իմ ձեռքն ընկնել, և ես, սիրելի բարեկամս, ամուսնանալու եմ այրու հետ։ Ահա, տեսնո՞ւմ եք, իմ հարսանյաց զգեստն էի չափում։ Թողեք ձեզ մնա լեյտենանտի աստիճանը, բարեկամս, թողեք ձեզ մնա։

Եվ նա թուղթը վերադարձրեց դ’Արտանյանին։

Պատանին գնաց Արամիսի մոտ։

Նա գտավ նրան գրակալի առաջ։ Արամիսը ծունկ էր չոքել և գլուխը խոնարհել բացված աղոթագրքի վրա։

Դ’Արտանյանը պատմեց նրան իր տեսակցությունը կարդինալի հետ և երրորդ անգամ թուղթը գրպանից հանելով ասաց.

— Դուք, մեր բարեկամ, մեր կերոն, մեր անտեսանելի հովանավոր, ընդունեցեք այս թուղթը։ Դուք, ավելի քան մեկ ուրիշը, արժանի եք սրան ձեր իմաստությամբ ու ձեր խորհուրդներով, որոնք միշտ մեզ հաջողությունների են հասցրել։

— Ավա՜ղ, սիրելի բարեկամս,— հառաչեց Արամիսը։— Մեր վերջին արկածները ինձ վերջնականապես զզվեցրին աշխարհիկ կյանքից ու զինվորական կոչումից։ Այս անգամ ես անդառնալի որոշում եմ ընդունել. պաշարումը վերջանալուց հետո մտնելու եմ լազարականների եղբայրության^[152] մեջ։ Ձեզ պահեք այդ թուղթը, դ’Արտանյան, զինվորական ծառայությունը ձեզ շատ ավելի է սազում, և դուք կլինեք քաջ ու ձեռներեց զորապետ։

Դ’Արտանյանը երախտագիտության արցունքն աչքերին և ուրախությունն իր հայացքում վերադարձավ Աթոսի տուն ու նրան գտավ էլի սեղանի մոտ նստած։ Աթոսը լամպի լույսի տակ գինու վերջին բաժակն էր դիտում։

— Դեհ, ահա ուրեմն, նրանք նույնպես հրաժարվեցին,— ասաց դ’Արտանյանը։

— Որովհետև, սիրելի բարեկամս, ոչ ոք ձեզնից ավելի արժանի չէ դրան։

Նա գրիչը վերցրեց, գրեց դ’Արտանյանի անունը, թուղթը տվեց նրան։

— Այսպես ուրեմն, ես այլևս բարեկամներ չեմ ունենա,— ասաց պատանին,— և ավա՜ղ, ոչինչ չի մնա ինձ, բացի դառն հիշողություններից։

Նա գլուխը կախեց, և երկու կաթիլ արցունք գլորվեցին նրա այտերի վրայով։

— Դուք երիտասարդ եք,— պատասխանեց Աթոսը,— և ձեր դառն հիշողությունները դեռ կփոխվեն ուրախ հիշողությունների։

Վերջաբան

Լա֊Ռոշելը, չստանալով անգլիական նավատորմի ու զորքի օգնությունը, որ խոստացել էր Բեկինգհեմը, մի տարվա պաշարումից հետո անձնատուր եղավ, 1628 թ. հոկտեմբերի 28֊ին կապիտուլյացիան ստորագրվեց։

Թագավորը Փարիզ մտավ նույն թվականի դեկտեմբերի 23֊ին։ Նրան հանդիսավոր ընդունելություն էին կազմակերպել. ասես վերադառնում էր թշնամուն և ո՛չ թե ֆրանսիացիներին հաղթելուց հետո։ Նա քաղաք մտավ ծաղիկներով ու կանաչով զարդարված կամարի տակով, որ կապել էին Սեն Ժակ արվարձանում։

Դ’Արտանյանն ընդունեց իրեն շնորհված լեյտենանտի աստիճանը։

Պորտոսը ծառայությունը թողեց և հաջորդ տարին ամուսնացավ տիկին Կոկնարի հետ. պարզվեց, որ բաղձալի սնդուկում ութ հարյուր հազար լիվր կա։

Մուշկետոնը պճնազարդվեց մի հիասքանչ լիվրեով և հասավ այնպիսի երանելի վիճակի, որի մասին երազել էր իր ամբողջ կյանքում։ Այժմ նա ոսկեզարդ կառեթ էր քշում։

Արամիսը մի ուղևորություն կատարելով դեպի Լոթարինգիա՝ հանկարծ անհայտացավ և դադարեց նամակ գրել իր բարեկամներին։ Հետագայում տիկին Շևրյոզի միջոցով, որը պատմել էր իր երկու֊երեք սիրեկաններին, հայտնի դարձավ, որ նա վանական է դարձել Նանսի վանքերից մեկում։

Բազենը ծառայության էր մտել նույն վանքում։

Աթոսը դ’Արտանյանի հրամանատարությամբ որպես հրացանակիր ծառայեց մինչև 1631 թվականը, ապա մի անգամ Տուրեն գնալուց հետո նա ևս ծառայությունը թողեց այն պատճառաբանությամբ, որ մի փոքրիկ ժառանգություն էր ստացել Ռուսիլիոնում։

Գրիմոն հետևեց Աթոսին։

Դ’Արտանյանը երեք անգամ մենամարտի բռնվեց Ռոշֆորի հետ և երեք անգամ էլ վիրավորեց նրան։

— Չորրորդ անգամ հավանաբար ես ձեզ կսպանեմ,— ասաց նա ձեռքը մեկնելով Ռոշֆորին, որպեսզի օգնի նրան վեր կենալ։

— Այդ դեպքում ինձ համար էլ, ձեզ համար էլ ավելի լավ կլինի, եթե սրանով էլ վերջացնենք,— պատասխանեց վիրավորը։— Գրողը տանի, ես ձեր նկատմամբ ավելի լավ եմ տրամադրված, քան դուք կարծում եք, չէ՞ որ մեր առաջին իսկ հանդիպումից հետո ես կարող էի այնպես անել, որ ձեր գլուխը թռցնեն։ Բավական էր, որ մի խոսք ասեի կարդինալին։

Այս անգամ նրանք գրկախառնվեցին, բայց արդեն մաքուր սրտով և առանց հետին մտքերի։

Պլանշեն Ռոշֆորի աջակցությամբ գվարդիայի սերժանտի աստիճան ստացավ։

Պարոն Բոնասիեն ապրում էր հանգիստ, առանց իմանալու, թե ինչ պատահեց իր կնոջը և ամենևին չանհանգստանալով նրա մասին։ Մի անգամ նա անզգուշություն ունեցավ կարդինալին հիշեցնելու իր մասին։ Կարդինալը հրամայեց նրան պատասխանել, թե ինքը կհոգա, որ պարոն Բոնասիեն այսուհետև ոչ մի բանի պակաս չունենա։

Եվ իրոք, հաջորդ օրը երեկոյան ժամը յոթին պարոն Բոնասիեն դուրս եկավ տնից, մտադրված լինելով գնալ Լուվր, բայց այլևս Գերեզմանափորների փողոց չվերադարձավ։ Ոմանց կարծիքով, որոնք, ըստ երևույթին, մի բան գիտեին, նա նորին սրբազնության առատաձեռնության շնորհիվ ապրուստ ու բնակարան էր ստացել արքայական բերդերից մեկում։

---

1. ↑ Լյուդովիկոս XIV (1638—1715) — Լյուդովիկոս XIII-ի և Աննա Ավստրիացու որդին, Ֆրանսիայի թագավորը՝ 1643—1715 թթ.
2. ↑ Լյուդովիկոս XIII (1601—1643) — Հենրիխ lV-ի և Մարիա Մեդիչիի որդին, Ֆրանսիայի թագավորը 1610—1643 թթ.
3. ↑ Աննա Ավստրիացի (1601—1666) — Ֆրանսիայի թագուհի 1615-ից, Լյուդովիկոս XIII-ի կինը, իսպանական թագավոր Ֆիլիպ III-ի և Մարգարիտա Ավստրիացու դուստրը, իսպանական թագավոր Ֆիլիպ IV-ի քույրը։
4. ↑ Ռիշելիե — Արման-Ժան դյու Պլեսի, դուքս դը Ռիշելիե (1585—1642) — կարդինալ 1622-ից, ականավոր քաղաքական գործիչ Լյուդովիկոս XIII-ի օրոք. 1624—1642 թթ.՝ թագավորի առաջին մինիստրը վարել է ֆրանսիական բացարձակ միապետության ամրապնդման քաղաքականություն։
5. ↑ Ջուլի Մազարինի (1602—1661) — կարդինալ, Լյուդովիկոս XIV-ի առաջին մինիստրը, 1643—1661 թթ., շարունակում էր Ռիշելիեի քաղաքականությունը։
6. ↑ Լուի-Պիեր Անկետիլ (1723—1806) — աբբա, Ֆրանսիայի բազմահատոր պատմության հեղինակը։
7. ↑ «Վեպ վարդի մասին» — XIII դարի հանրահայտ մի պոեմ, Դյուման նկատի ունի Ժան Կլոպինելին՝ Մենգ քաղաքից (մոտավորապես 1240 — 1305 թթ.), պոեմի երկրորդ մասի ստեղծողին (մոտավորապես 1277 թվականին), առաջին մասը գրվել է Գիլիոմ դը Լորիսի կողմից։
8. ↑ Հուգենոտներ — կալվինական (բողոքական) կրոնի կողմնակիցներ Ֆրանսիայում։ XVI դարի երկրորդ կեսին — XVII դարի սկզբին հուգենոտներին հարում էին գլխավորապես խոշոր ֆեոդալները, մանր ու միջին ազնվականությունը, որոնք գժգոհ էին թագավորական իշխանության վարած բացարձակ միապետական քաղաքականությունից։
9. ↑ Լա-Ռոշել — քաղաք-ամրոց Ատլանտյան օվկիանոսի ափին, որը հուգենոտների հենարանն էր թագավորական իշխանության դեմ մղած նրանց երկարատև պայքարում։
10. ↑ Կարդինալ — կաթոլիկական եկեղեցու բարձրագույն հոգևոր կոչում՝ Հռոմի պապից հետո։
11. ↑ Լիվրե — դռնապանների, սպասավորների, կառապանների համար նախատեսված յուրահատուկ ծածկույթով համազգեստ, որը սովո¬րաբար եզրակարվում է տրեզներով։
12. ↑ Գասկոն — գավառ (մարզ) Ֆրանսիայի հարավում։ Գտնում են, որ գաս-կոնցիներն աչքի են ընկնում հատուկ խառնվածքով, քաջությամբ ու հնարամտությամբ, նրանք տաքարյուն են ու հպարտ։ Հիմնականում գասկոնցի ազնվականներից էր կազմված թագավորի անձնական գվարդիան՝ հրացանակիրները։
13. ↑ Բեարն — գավառ (մարզ) Ֆրանսիայի հարավում, Պիրենեյի ստորոտում։
14. ↑ Լյո - երկարության չափ, հավասար 4 կմ-ի։
15. ↑ Լիվր — հինավուրց դրամ, սկզբնապես համարժեք մեկ ֆունտ արծաթին։ Հետագայում նրա արժեքը փոխվեց՝ կախված տեղից և ժամանակից։ XVIII դարի սկզբին Ֆրանսիայում այն կազմում էր 1/10 պիստոլ, XIX դարում լիվրը փոխարինվեց ֆրանկով։
16. ↑ Հենրիխ IV Բուրբոն (1553—1810) — Նավարայի թագավորը, Ֆրանսիայի թագավորը 1589 (փաստացի 1594-ից) — 1610 թթ., ծնվել է Բեարնում։ Մինչև Ֆրանսիայի գահին բարձրանալը հուգենոտների առաջնորդն էր։ 1593 թվականին կապերը խզեց կալվինականության հետ և հարեց կաթոլիկությանը, որպեսզի նվաճի ֆրանսիական գահին նստելու իրավունքը։ Հրապարակեց Նանտյան Էդիկտը (1598)՝ մի հրամանագիր, որով հուգենոտները ստանում էին դավանության ազատություն և մի շարք քաղաքական իրավունքներ։ Նրանց տնօրինությանը թողեցին մի քանի ամրոցներ, այդ թվում Լա-Ռոշելը։
17. ↑ Էքյու — հինավուրց խոշոր արծաթադրամ՝ մոտ 30,2 գրամ։ Նրա արժեքը ժամանակ առ ժամանակ փոփոխվել է։ Այստեղ հեղինակն այն հավասարեցնում է մոտավորապես 4 լիվրի։
18. ↑ Տրևիլ — Արման-Ժան դը Պեյրե, կոմս դը Տրևիլ (1596—1672) — 1634 թ.-ից հրացանակիրների հեծելավաշտի կապիտան-լեյտենանտ (մինչև 1642թ.), 1643 թ.-ից՝ գավառի նահանգապետ։
19. ↑ Կամզոլ — տղամարդու հինավուրց կարճ հագուստի մի տեսակ, սովորաբար անթև, որը հետագայում փոխարինվեց բաճկոնով։
20. ↑ Ֆուտ — անգլիական չափի միավոր, 30,5 սմ։
21. ↑ Ազնվատոհմ անգլուհուն դիմելու ձև։
22. ↑ Բարձր սրբազնություն — արքեպիսկոպոսների ու կարդինալների տիտղոս։
23. ↑ «Հայր Ժոզեֆ» — այս անունով է հայտնի Ֆրանսուա Լե Կլեր Դյու Տրամբլեն (1577—1638) կարդինալ Ռիշելիեի վստահելի դեմքն ու անձնական խորհրդատուն, որին կոչել են «տափակ բարեկրոն» կամ «տափակ կարդինալ» անունով։ Փառասեր ու դաժան հայր Ժոզեֆը, պաշտոնապես չունենալով և ոչ մի կոչում, մեծ ազդեցություն ուներ։
24. ↑ Բոն — վարկային արժեթղթեր, որոնք իրավունք են տալիս որոշակի գումար ստանալու։
25. ↑ Պիստոլ — հին ոսկեդրամ (իտալական և իսպանական), որը շրջանառության մեջ է եղել բազմաթիվ երկրներում։ XIII դարի սկզբին Ֆրանսիայում պիստոլը համարժեք էր մոտավորապես 10 այն ժամանակվա լիվրին։
26. ↑ Լյուքսեմբուրգ — նկատի է առնվում Փարիզի Լյուքսեմբուրգյան պալատը։ Այդ ժամանակ այն մայր թագուհու՝ Մարիա Մեդիչիի նստավայրն էր։
27. ↑ Սու — մանր պղնձադրամ, 1/20 լիվր։
28. ↑ Լիգա (Սուրբ Լիգա) — 1576 թվականին դուքս դը Գիզի կողմից ստեղծված կաթոլիկական կոնֆեդերացիա՝ կաթոլիկության պահ¬պա¬¬նության և հուգենոտների դեմ պայքարելու նպատակով։
29. ↑ Հավատարիմ և ուժեղ (լատ.)։
30. ↑ Բեմ և Մորևեր — հուգենոտների առաջնորդ ծովակալ Կոլոնիի սպանության կազմակերպիչները (27 օգոստոսի, 1572թ.). Պոլտրո դը Մերե՝ մոլեռանդ կալվինիստ, նա մահացու վիրավորեց Ֆրանցիսկ Լոթարինգցուն հերցոգ դը Գիզին. Վիտրի՝ սպա, Կոնչինիի՝ մարշալ դ՚Անկրային սպանողը։
31. ↑ Հենրիխ III-ի (1574-1589 թթ. Ֆրանսիայի թագավորի) թիկնապահական խումբ — սովորական, շարունակ ծառայության մեջ գտնվող գերիշխանի պահակախումբ։
32. ↑ Լյուդովիկոս XI-ի (1461-1483 թթ. Ֆրանցիսկ թագավորի) շոտլանդական գվարդիա-զորքերի ընտրովի, արտոնյալ կազմ, որը բացի մարտական խնդիրներից ունի նաև միապետի պահպանության ֆունկցիա։ Լյուդովիկոս XI-ի օրոք նրա թիվը հասավ 4 հազարի և սովորաբար կազմվում էր շոտլանդական և շվեյցարական վարձկան զինվորներից։
33. ↑ Մադրիգալ — հովվերգական-սիրային (երբեմն երգիծական) բովանդակությամբ փոքրիկ ոտանավոր. ավելի ուշ՝ սրամիտ բանաստեղծական հաճոյախոսություն (երբեմն հեգնական) հասցեագրված կնոջը։
34. ↑ Բասոմպիեր Ֆրանսուա (1579-1646) — Հենրիխ IV-ի զինակիցը, ֆրանսիացի մարշալ և դիվանագետ։ Մասնակցել է Ռիշելիեի դեմ կազմակերպված պալատական խարդավանքին և նրա ձախողումից հետո կարդինալի հրամանով տասներկու տարով բանտարկկվել Բաստիլում։
35. ↑ Շատերին անհավասար (լատ.)։
36. ↑ Գասկոնադա — պարծենկոտություն, մեծախոսություն, որ ծագում է հարավային Ֆրանսիայում գտնվող Գասկոն գավառի անունից, որի բնակիչները՝ գասկոնացիները, աչքի էին ընկնում պարծենկոտությամբ։
37. ↑ Այս երկու անուններն էլ պատկանում են մեկ մարդու Մարի-Մադլեն դը Վիներո դը Կոմբալեին, հերցոգուհի դ՚Էգիլիոնին (1604-1675), կարդինալ Ռիշելիեի ազգականուհուն։
38. ↑ Բաստիլ — ամրոց Փարիզում, որը ծառայում էր որպես բանտ քաղաքական հանցագործների համար։
39. ↑ Շալե — Անրի դը Թալեյրան, մարկիզ դը Շալե (1599-1626), Լյուդովիկոս XIII-ի ֆավորիտը, մահապատժի է ենթարկվել` մեղադրվելով կարդինալ Ռիշելիեի դեմ դավադրություն կազմակերպելու մեջ։
40. ↑ Կապուցին — կաթոլիկական վանական միաբանության անդամ՝ հիմնադրված Իտալիայում, XVI դարում, որպես ֆրանցիսկյանների միաբանության մի ճյուղ. իրենց անունը ստացել են սրածայր կապյուշոն կրելու համար (իտ. cappuccio)։
41. ↑ Օռլեանի դուքս, Գաստոն-Ժան-Բատիստ (1608—1660) — Լյուդովիկոս XIII-ի կրտսեր եղբայրը՝ Հենրիխ IV-ի և Մարիա Մեդիչիի երրորդ որդին։ Միջակ խելքի տեր, թուլակամ մի մարդ, մասնակցել է Ռիշելիեի, Աննա Ավստրիացու և Մազարինիի դեմ ուղղված բոլոր դավադրություններին։
42. ↑ «Կարմիր Դուքս» — նկատի ուներ կարդինալ Ռիշելիեին, որը կրում էր կարմիր պատմուճան։
43. ↑ Բեկինգհեմ — Ջորջ Վիլիերս, դուքս Բեկինգհեմ (1592—1628) — անգլիական պետական գործիչ, առաջին մինիստր, ծովակալ, դեսպան Ֆրանսիայում, թագավորներ Հակոբ I-ի և Կարլոս I-ի ֆավորիտը։
44. ↑ Տիկին դը Շևրյոզ—Մարիա դը Ռոգան-Մոնբազոն, հերցոգուհի դը Շևրյոզ (1600—1679) — կոննետաբլ դը Լյունի այրին. 1622-ից Կլոդ Լոթարինդցու՝ հերցոգ դը Շևրյոզի կինը։ Մեծ ազդեցություն ուներ օպոզիցիոն շրջաններում՝ ուղղված կարդինալ Ռիշելիեի դեմ. մասնակցել է Ռիշելիեի, իսկ ավելի ուշ՝ Մազարինիի դեմ կազմակերպված բազմաթիվ դավադրությունների։
45. ↑ Նարկիսոս (Նարցիս) — պատանի որսորդ հին հունական առասպելաբանության մեջ, որն աչքի էր ընկնում իր արտասովոր գեղեցկությամբ։ Մի անգամ, գետի ջրերում տեսնելով իր արտացոլանքը, սիրահարվում է իր պատկերին և մեռնում այդ սիրուց։ Նրա գերեզմանին աճում է մի սպիտակ ծաղիկ, որին տալիս են նարկիսոս անունը։ Փոխաբերական իմաստով նարկիսոս նշանակում է՝ ինքնասիրահարված, իրենով հմայված մարդ։
46. ↑ Գնեոս Պոմպեոս (106-48 թթ. մ. թ. ա.) — հռոմեացի քաղաքական գոր¬ծիչ և զորավար։ Փարսալ — քաղաք Թեսալիայում։ Այստեղ Պոմպեոսը հաղթանակ է տարել Հուլիոս Կեսարի զորքերի նկատմամբ։ Ֆրանցիսկ I — Ֆրանսիայի թագավոր՝ 1515-1547 թթ.։ 1525 թ. Պավիի (քաղաք՝ Իտալիայում) մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտի ժամա¬նակ ջարդվեց իսպանացիների կողմից և գերի ընկավ։
47. ↑ Լուվր — ֆրանսիական թագավորի պալատը Փարիզում։ Ներկայումս՝ ազգային թանգարան։
48. ↑ Սողոմոնի դատաստան — նշանակում է իմաստուն և արդարացի դատ։ Սողոմոնը՝ Դավիթ թագավորի որդին, Հրեական թագավորության թագավորը (մոտ՝ 965-928 մ.թ.ա.), ըստ ավանդության եղել է հնադարի մեծագույն իմաստուններից մեկը։
49. ↑ Մարգագետին՝ Սեն Ժերմեն դը Պրե եկեղեցու առաջ, ուսանողական զբոսանքների ու մենամարտերի վայրը։
50. ↑ Կառլոս Մեծ (742-814) — Կառլոս I Մեծ, ֆրանկների արքան 768 թ.-ից, 800-814 թթ.՝ միապետ։
51. ↑ Ավգուստինոս Ավրելիոս (354-430) — քարոզիչ, կրոնի փիլիսոփա։
52. ↑ Օրիորդ Շեմրո — Ֆրանսուազա դը Բարբեզիեր դը Շեմրո — պալատական կին՝ Աննա Ավստրիացու շքախմբից, Ռիշելիեի հրահանգով հետևում էր նրան, 1639 թ. շնորհազրկվեց և արտաքսվեց։
53. ↑ Լուի-լուիդոր — ֆրանսիական հինավուրց ոսկեդրամ՝ 6-7 գ քաշով։ Դյուման անճշտություն է թույլ տվել. առաջին անգամ այդ դրամը հատվել է 1640 թ., այսինքն՝ վեպում նկարագրված իրադարձություններից հետո։
54. ↑ Սե (Պոլ դը Սե) — քաղաք-ամրոց Լուարա գետի մոտ, որտեղ 1620 թ. ընդհարում է տեղի ունեցել թագավորական բանակի և ապստամբած ֆեոդալների զորքերի միջև։
55. ↑ Լա Տրեմուլ — Անրի դուքս դը Լա Տրեմուլ — բողոքական, Ռիշելիեի ճնշմամբ ընդունեց կաթոլիկությունը։
56. ↑ Երկարաճիտ կոշիկներ։
57. ↑ Դուքս դը Սեն Սիմոն (1607-1693) — փոքր ախոռատան առաջին ախոռապետ, Լյուդովիկոս XIII-ի ֆավորիտը։
58. ↑ Կրեզ (մոտ. 560-546 թթ. մ. թ. ա.) — Լիդիայի վերջին արքան, որն ուներ անհաշիվ քանակությամբ հարստություն, շնորհիվ որի նրա անունը գործածվում է բացասական երանգով։
59. ↑ Բոնիֆացիոս — անուն, որը նշանակում է՝ «բարի գործ անող, բարեգործ» (լատիներեն|լատ.` bonus — «լավ, բարի» և facere — «անել»)։
60. ↑ Աքիլլես և Այաքս — հին հունական առասպելաբանության և Հոմերոսի «Իլիականի» հերոսներից։ Աքիլլեսն աչքի էր ընկնում արիությամբ և քաջությամբ, Այաքսը՝ ուժով և արտասովոր հասակով։ Հովսեփ — աստվածաշնչյան լեգենդար կերպար, գեղեցիկ ու ազնիվ պատանի։
61. ↑ Սարաբանդ — իսպանական պարի մի տեսակ։
62. ↑ Ժան Մոկե (1575՝ 1617-ից հետո) — ֆրանսիացի ճանապարհորդ, «Ճանապարհորդություն դեպի Աֆրիկա, Ասիա, արևելյան և արևմտյան Հնդկաստան» գրքի հեղինակը (1617)։
63. ↑ Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան լեգենդում Սավուղի՝ Իսրայելական թագավորության (մ.թ.ա. XI դ.) առաջին թագավորի մասին պատմվում է. նրա խնդիրքով Աենդորյան կախարդուհին ոգեկոչել է Սամվել մարգարեին, որը կանխատեսել է Իսրայելի կործանումը, Սավուղի ու նրա որդիների մահը։
64. ↑ Դենիե — ֆրանսիական հինավուրց պղնձադրամ, 1/12 սու։
65. ↑ Սամարուհու արձան — ավետարանական հերոսի քանդակ, որը զարդարել է Հենրիխ IV-ի կողմից Փարիզում նոր կամրջի վրա տեղադրված Հիդրավլիկ պոմպը։ Պոմպը զարդարված էր նաև թվահարթակով, որը ցույց էր տալիս ժամերը, օրերը, ամիսները։
66. ↑ Կառլոս I Ստյուարտ (1600—1649) — Անգլիայի թագավոր՝ 1625—1649թթ.։ Գլխատվել է անգլիական բուրժուական հեղափոխության ժամանակ։
67. ↑ Հոլանդ — Հենրի Ռիչ բարոն Քեսինգտոն, կոմս Հոլանդ անգլիական արքունիքի պալատական, դիվանագետ։
68. ↑ Անվան և ազգանվան սկզբնատառերի ծաղկագիրը (ծ. խ.)։
69. ↑ Սամսոն — Աստվածաշնչի հերոսներից, որն աչքի է ընկել իր ուժով, որը կենտրոնացած է եղել նրա մազերում ըստ ավանդության։ Սամսոնի սիրած կինը՝ փղշտացի Դուլիլան, քնած ժամանակ կտրել է նրա մազերը և դրանք տվել իր հայրենակիցներին։ Երբ Սամսոնի մազերն աճեցին, նա կործանեց փղշտացիների տաճարը և իր թշնամիների հետ միասին զոհվեց նրա փլատակների տակ։
70. ↑ Պիեռ Սեգիե (1588-1672) — Ֆրանսիայի կանցլերը՝ Լյուդովիկոս XIII և Լյուդովիկոս XIV թագավորների օրոք։
71. ↑ Մարիա Մեդիչի (1573-1642) — Մեդիչիների տոհմից, որոնք իշխում էին Ֆլորենցիայում, Ֆրանսիայի թագուհի, Հենրիխ IV-ի երկրորդ կինը (1600 թ.-ից), Լյուդովիկոս XIII-ի մայրը։ Լյուդովիկոս XIII-ի մանկության տարիներին՝ ռեգենտուհի։ 1631 թվականից ապրել է տարագրության մեջ, մահացել Քյոլնում։
72. ↑ Կանոնիկոս — կաթոլիկական մայր տաճարի քահանա։
73. ↑ Իսահակ Լաֆեմա, սինյոր դը Ումոն (1589-1650) — ֆրասիացի իրավաբան, Ռիշելիեի կողմից կարգված խռովարար դասի գործերով զբաղվող դատական հանձնաժողովի անդամ, նա անգթորեն գլխատում էր, որի համար էլ ստացել էր «մեծ դահիճ» մականունը։
74. ↑ Ռևերանս — հնում ազնվական դասի մեջ ընդունված սովորություն, որ՝ ավագին կամ բարձրաստիճան մարդուն ողջունելիս ծունկը ծալում էին։ Արևելյան ժողովուրդների մեջ դրան փոխարինում էր երկրպագությունը (ծ. թ.)։
75. ↑ Դիոնիսիոսյան ականջ — ականջի ձև ունեցող գաղտնարանի անուն, որը կառուցվել է քաղաքային ամֆիթատրոնում Սիրակուզայի տիրակալ (բռնակալ) Դիոնիսիոս Ավագի (մ.թ. ա. 405-367թթ.) հրամանով, վերջինս աչքի է ընկել իր ծայրահեղ կասկածամտությամբ։ Ամֆի¬թատ¬րոնն այնպես էր կառուցված, որ ամենաչնչին շշուկն անգամ հասնում էր գաղտնարանին, և բռնակալը կարող էր լսել, թե ինչ են խոսում այնտեղ հավաքված բոլոր մարդիկ։
76. ↑ Բոտֆորտ — կոշտ սրնքապաններով լայնաբերան երկարաճիտ սապոգներ (ծ. խ.)։
77. ↑ Հովհան Ոսկեբերան (մոտ. 344-407) — արևելյան քրիստոնեական եկեղեցու ականավոր գործիչ, աստվածաբան՝ օժտված հռետորական մեծ տաղանդով։
78. ↑ Թաուեր — ամրոց Անգլիայում Թեմզայի ափին. XVI դարից ծառայում է որպես բանտ քաղաքական բանտարկյալների համար։
79. ↑ Գրանդ — բարձրաստիճան ազնվականության ժառանգական սիտղոս Իսպանիայում մինչև 1931թ. (ծ. խ.)։
80. ↑ Վախեցեք դանայանիներից, եթե նույնիսկ ընծա են բերում (լատ.) — հռոմեացի բանաստեղծ Վերգիլիոսի (մ. թ. ա. 70-19թթ.) «Էնեական պոեմից մի կիսատող։ Նկատի է առնվում Տրոյական պատերազմի մի դրվագ, որը նկարագրվել է նաև Հոմերոսի «Ոդիսականում» և վկայում է դանայացիների խորամանկության մասին։ Տրոյայի անհաջող պաշարումից հետո նրանք պատրաստեցին մի վիթխարի փայտե ձի՝ թողնելով այն Տրոյայի պատերի մոտ։ Չանսալով Լաոկոն քուրմի և գուշակուհի Կասանդրայի նախազգուշացումներին) արոյացիները ձին մտցրին քաղաք։ Թաքնվելով ձիու ներսում դանայացիները գիշերով դուրս եկան, սպանեցին պահակներին և դարպասները բացեցին զինվորների առաջ։ Այսպես ընկավ Տրոյան։
81. ↑ Այն ժամանակներում Նոր Աշխարհ էր կոչվում Ամերիկան (ծ. թ.)։
82. ↑ Արմիդա — XVI դարի իտալացի բանաստեղծ Տորկվատո Տասսոյի (1544֊1595) «Ազատագրված Երուսաղեմ» պոեմի հերոսուհին։ Իր կախարդական այգիներում նա բանտել էր խաչակիր ասպետ Ռենոյին։
83. ↑ Կապա — հոգևորականի երկարափեշ զգեստ (ծ. թ.)։
84. ↑ Ֆոլիանտ — մեծ չափսի ստվարածավալ դիրք (ծ. խ.)։
85. ↑ Ուղղակի սքանչելի (լատ.)։
86. ↑ Հեշտ լողացողիս (լատ.)։
87. ↑ Ինչպես երկնային անընդգրկելիության մեջ (լատ.)։
88. ↑ Գլոսսա — անհասկանալի բառի կամ արտահայտության մեկնություններ լուսանցքում կամ բնագրում (ծ խ.)։
89. ↑ Ստորին աստիճաններն են (լատ.)։
90. ↑ Ապացույցը զուրկ է ամեն մի պճնանքից (լատ.)։
91. ↑ Յանսեն Կոռնելիուս (1585֊1638) — Հոլանդացի աստվածաբան։ Հետմահու հրատարակված «Ավգուստինուս» գրքում շարադրված են նրա հայացքները Ավգուստինուսի ուսմունքի մասին։ Յանսենիզմի՝ կրոնաբարոյական հոսանքի հիմնադիր, որը մոտ է բողոքականությանը։
92. ↑ Պելագիացիներ և կիսապելագիացիներ — Պելագիա (մոտ. 360֊422) վանականի հետևորդներ, որոնք դավանում էին կամքի և ընտրության իրավունքի ազատության՝ դրանով իսկ նվազեցնելով եկեղեցու մասնակցությունը մարդու բարոյական կատարելության գործում, որը դիտվում է որպես հերետիկոսություն։
93. ↑ Ափսոսալ սատանային (լատ.)։
94. ↑ Սիլլոգիզմ — մտահանգում։
95. ↑ Ռոնդո — բանաստեղծության մի տեսակ միջնադարի և Վերածնության դարաշրջանի արևմտաեվրոպական գրականության մեջ, որը, որպես կանոն, բաղկացած էր 13 տողից և 2 հանգից (ծ. խ.)։
96. ↑ Վենսան Վուատյուր (1597֊1648) — ֆրանսիացի բանաստեղծ, որը մեծ համբավ ուներ Փարիզի և Լյուդովիկոս XIII֊ի արքունի գրական ֊ազնվականական սալոններում։
97. ↑ Թող անողոք լինի կղերի խոսքը (լատ.)։
98. ↑ Օլիվիե Պատրյու (1604֊1681) — ֆրանսիացի փաստաբան, որը հայտնի էր իր պերճախոսությամբ. ակադեմիայի անդամ, որտեղ իր ընտրության առթիվ նա արտասանեց իր նշանավոր ճառը։ Հետագայում նման ելույթները դարձան պարտադիր։
99. ↑ Ամենաբարձր ձայնով (լատ.)։
100. ↑ Արրաս — քաղաք Ֆրանսիայի Հյուսիսում։ Բազմիցս պաշարվել է Հենրիխ IV֊ի օրոք։
101. ↑ Ունայնություն ունայնությանց (լատ.)։
102. ↑ Բրուտոս Մարկոս Յունիոս (84֊42 թթ. մ.թ.ա.) — Հուլիոս Կեսարի դեմ կազմակերպված դավադրության կազմակերպիչներից մեկը և նրա սպանության մասնակիցը։
103. ↑ Ռուբենս Պետեր Պաուլ (1577֊1648) — ֆլամանդացի մեծ գեղանկարիչ։
104. ↑ Դանդոլո — միջնադարում և Վերածննդի դարաշրջանում ճանաչված տոհմ։ Նրա ներկայացուցիչներից շատերը եղել են Վենետիկի դոժեր։
105. ↑ Մոնմորանսի — Ֆրանսիայի հինավուրց տոհմերից մեկը։
106. ↑ Միներվա — հռոմեական ռազմի աստվածուհի, որը նույնացվում է հունական աստվածուհի Աթենասի հետ։
107. ↑ Բուցեֆալ — Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատանեկան հասակի ձիու անունը (ծ. թ.)։
108. ↑ Էյմոնի երկու զավակներ — չորս եղբայրներից երկուսը՝ Կարլոս Մեծի անհնազանդ վասալներից, միջնադարյան «Էյմոնի չորս զավակները...» վեպի հերոսները, որոնք չորսով հեծել էին կախարդական ձիուն։
109. ↑ Եղել է, կա, կլինի (լատ.)։
110. ↑ Մեծ Մողոլ — տիտղոս, որը տալիս էին թյուրքական կառավարիչներին Մեծ Մողոլների միապետությունում՝ Հնդկաստանում, որոնք իրենց տոհմածառը սերում էին Չինգիզ խանի տոհմից։ («Մողոլ» — «մոնղոլ» բառի աղճատված ձևը)։
111. ↑ «Դատախազ» բառը ֆրանսերենում ունի նաև «տնտես» նշանակությունը (վանքում)։
112. ↑ Իպոլիտ֊Թեսեոսի՝ որդին՝ ըստ հին հունական առասպելաբանության։ Մերժելով խորթ մոր՝ Ֆեդրայի սերը, նրա հրահրմամբ կործանվեց Պոսեյդոն աստծո կողմից, ծովահրեշից ահաբեկված ձիերը նրան վայր գցեցին մարտակառքից, և նա զոհվեց, զոհվեցին նաև ձիերը։
113. ↑ Լատիներեն դատական տերմին, որ նշանակում է՝ ես եմ հանցավոր։
114. ↑ Ամուր — հունական առասպելաբանության մեջ սիրո աստվածը (ծ.թ.)։
115. ↑ Խնջույքների խնջույք (լատ.)։
116. ↑ Լուկուլլոս (մ.թ.ա. մոտ 106 — մոտ. 57 թթ.) — հռոմեացի զորավար, որն անուն է հանել իր շքեղությամբ ու խնջույքներով։
117. ↑ Գարպագոն — ժլատ հարուստ, ֆրանսիացի դրամատուրգ Մոլիերի (1622֊1673) «Ժլատը» պիեսի գլխավոր գործող անձը։
118. ↑ Պուրիտան — կրոնական շարժման կողմնակիցներ Անգլիայում, որոնք առաջ են եկել XVI դարի կեսերին առևտրական բուրժուազիայի և ունևոր հողատերերի շրջանում, հանդես էին գալիս բացարձակ միապետության (աբսոլյուտիզմ) դեմ։ Կենցաղում քարոզում էին անհանդուրժողականություն շքեղության հանդեպ, ասկետիզմ, բարոյական խստակեցություն։ Փոխաբերական իմաստով՝ անբասիր վարքագծի տեր մարդ, ասկետ։
119. ↑ Իսահակ Բենսերադ (1613֊1691) — ֆրանսիացի դրամատուրգ, բանաստեղծ, որը մեծ համբավ ուներ Լյուդովիկոս XIV֊ի արքունիքում։ 1625֊1628 թվականներին նա, բնականաբար, դեռևս ճանաչում չուներ։
120. ↑ Ցիրցեա — Հոմերոսի «Ոդիսական» պոեմի նենգ կախարդուհի. նա Ոդիսևսի ուղեկիցներին վերածեց խոզերի, իսկ նրան մեկ տարի բանտեց իր Էյա կղզում։ Նրա անունը դարձել է վտանգավոր գայթակղողի հոմանիշ
121. ↑ Պոլիկրատես (մոտ. 522 թ. մ.թ.ա.) — Սամոսայի տիրակալը (բռնապետ)։ Զգուշանալով դժբախտություններից և որոշելով խույս տալ ճակատագրից, ծովն է նետում իր թանկարժեք մատանին։ Սակայն մատանին նրան է վերադառնում, նրան մատուցում են մի ձուկ, որը կուլ էր տվել այդ մատանին։ Որոշ ժամանակ անց Սամոսան գրավվում է, իսկ Պոլիկրատեսը սպանվում։
122. ↑ Ժաննա դ՚Արկ (մոտ. 1412֊1431) — Ֆրանսիայի ազգային հերոս։ Հարյուրամյա պատերազմի տարիներին (1337֊1453) գլխավորել է անգլիացիների դեմ մղված ազգային֊ազատագրական պայքարը։ Ռուանի եկեղեցական դատարանը, որտեղ բերվել էր գերված Ժաննա դ՚Արկը, նրան մեղադրեց հերետիկոսության և կախարդության մեջ։ 1431 թ. մայիսի 30֊ին նրան այրեցին խարույկի վրա։
123. ↑ Դուքս դը Գիզ֊Ֆրանցիսկ Լոթարինգացի «Նշանավոր» (1519֊1563) — հաջողակ զորավար, որը Ֆրանսիային բազում հաղթանակներ է բերել։ 1558 թ. անգլիացիներից խլեց Կալե նավահանգիստը։
124. ↑ Սևենյան դրագոնադներ — բողոքականների ապստամբություն Սևնում, Ֆրանսիայի հարավում, որը ծագել էր՝ կապված նրանց տներում թագավորական զորքերի՝ Լյուդովիկոս XIV֊ի դրագունների բնակավորման քաղաքականության հետ։ Դեպքերն առնչվում են առավել ուշ ժամանակների (1704) հետ, քան այդ նկարագրված է Դյումայի մոտ։
125. ↑ Տիկին դը Սևինիե — Մարի դը Ռաբյուտեն֊Շանտալ, մարկիզուհի դը Սևինիե (1626֊1696)։ Նրա անունը լայն ճանաչում ստացավ, երբ 1726 թվականին հրատարակվեցին նրա «Նամակները»՝ ուղղված դստերը, սրանք շարադրված էին գեղեցիկ ոճով և պարունակում էին հետաքրքիր տեղեկություններ այն ժամանակների բարքերի մասին։
126. ↑ Ժակ Կլեման (1567֊1589) — դոմինիկյան վանական, որը 1589 թվականին սպանեց Վալուաների դինաստիա չի վերջին շառավիղ Հենրիխ III թագավորին։
127. ↑ Ռավալյակ (1578֊1610) — մոլի կաթոլիկ։ 1610 թվականին սպանեց Հենրիխ IV Բուրբոնին, ֆրանսիական թագավորին։
128. ↑ Այստեղ հավանաբար ակնարկվում է Եկատերինա֊Մարիա Լոթարինգցու, դքսուհի դը Մոնպանսիեի (1552֊1596)՝ Հենրիխ IV֊ի մորաքրոջ մասին, որն ակտիվ մասնակցություն է հանդես բերել քաղաքական պայքարում։ Նրան կասկածում էին, իհարկե անհիմն, որպես Ժակ Կլեմանի սադրիչ՝ Հենրիխ III֊ի սպանության գործում։
129. ↑ Կառավարական թույլտվություն՝ ծովում հետապնդելու և բռնելու առևտրական նավերը։
130. ↑ Նրանց նկատում են անապատում (լատ.)։
131. ↑ Նույնպես (լատ.)։
132. ↑ Ապոկալիպսիս — «Առաքյալ Հովհան Աստվածաբանի հայտնությունը»՝ Նոր Կտակարանի գրքերից մևկը, որտեղ ֆանտաստիկ պատկերների ձևով ներկայացվում է աշխարհի ու մարդկության ապագա ճակատագիրը։
133. ↑ Բարի եղեք, սըր, ցույց տվեք ինձ Լոնդոնի ճանապարհը (անգլ.)։
134. ↑ Իմ տերը լորդ դ’Արտանյանն է (անգլ.)
135. ↑ Նեստոր — «Իլիականի» հերոսներից մեկը, պյուռոսյան արքա, իմաստուն ծերունի։
136. ↑ Պեննի — անգլիական մանրադրամ։
137. ↑ Տայբերն — հին Լոնդոնի մի թաղամաս, որտեղ հրապարակորեն մահապատժի էին ենթարկում քրեական հանցագործներին։
138. ↑ Տրիստան — Լյուդովիկոս Xl֊ի ժամանակների (1461֊1483) պետական գործիչ։
139. ↑ Մարիոն Դելորմ — հռչակված էր գեղեցկությամբ ու սիրային պատմություններով, օգտվում էր Ռիշելիեի հովանավորությունից։
140. ↑ Մեդուզա — կին֊հրեշ հին հունական առասպելաբանության մեջ, որի հայացքի ներքո ամեն ինչ քարանում էր։
141. ↑ Մեսալինա Վալերիա (մ.թ. I դ.) — Հռոմեական կայսր Կլավդիոսի երրորդ կինը, որ հայտնի էր իր դաժանությամբ ու անառակությամբ։ Լեդի Մակբեթ — անգլիացի մեծ դրամատուրգ Վիլյամ Շեքսպիրի «Մակբեթ» (1605) ողբերգության հերոսուհիներից, որն աչքի էր ընկնում իր դաժանությամբ ու նենգությամբ։
142. ↑ Նկատի է առնվում աստվածաշնչյան լեգենդն այն մասին, թե ինչպես Բաբելոնի արքա նաբուգոդոնոսորը հրամայել է հրավառ հնոցը նետել երեք պատանու, որոնք մերժել էին խոնարհվել նրա աստվածներին։ Աստված իբր հրեշտակ է ուղարկել, որը նրանց պահպանել է կրակից։
143. ↑ Իշտար (Աշտարտ) — պտղաբերության, մայրության և սիրո փյունիկյան աստվածուհի։
144. ↑ Բեհեղզեբուղ — ըստ աստվածաշնչյան լեգենդի՝ դևերի տիրակալը, նշանակում է «վնասաբեր»։
145. ↑ Սարդանապալ — Ասորեստանի լեգենդար տիրակալ, դաժանության և անառակության մարմնավորումը։
146. ↑ Սիբիլլա — հունական առասպելաբանության մեջ հանդես եկող մարգարեուհիներ։
147. ↑ Լուկրեցիա — հռոմեուհի, որն ինքնասպանություն է գործում այն բանից հետո, երբ նրան պատվազրկում է Սեքստոսը՝ Տարկվինիոս Գոռոզ թագավորի որդին։
148. ↑ Դուքս դը Լյուին, Շառլ դ’Ալբեր (1578֊1621) — կոննետաբլ, այսինքն՝ բանակի գլխավոր հրամանատարը, Լյուդովիկոս XIII֊ի ֆավորիտը։
149. ↑ Ֆուրիա — հին հռոմեական առասպելաբանության մեջ՝ անդրշիրիմյան թագավորությունում ապրող վրեժի և պատժի երեք աստվածուհիներից յուրաքանչյուրը (ծ. խ.)։
150. ↑ Ես կորած եմ (անգլ.)։
151. ↑ Ես պետք է մեռնեմ (անգլ.)։
152. ↑ Լազարականների եղբայրություն — կրոնական միաբանություն՝ ստեղծված 1625թ.։ Այն միսիոներներ էր պատրաստում։