Changes

Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ է միեւնույն միևնույն տեղն զբաղեցնել, եւ և դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է մնալանվտփոխ։ մնալ անփոփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միեւնույն միևնույն դերը հատկացվել, երբ Ղաբաբաղի Ղարաբաղի ճակատագիրն օդից է կախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել եւ և լինել այն համատեքստը, որում պետք է կատարվի Հայաստանի ու Ղաբաբաղի Ղարաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։

Հետաքրքիր կփնի կլինի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման եւ ետխորհոդա– յին և ետխորհրդային շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջեւ միջև եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սվափիչ փ– նի սփոփիչ լինի յուրաքանչյուր հայի համար, այս գործողությունների ներգործությունն ու կարեւորությունը կարևորությունը ուսումնասիրվելու եւ և հասկացվելու կարիք ունեն։

Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որեւէ որևէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հա– յամետ» «հայամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երեւակայության երևակայության արգասիք է, որը ո– րոշ որոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է դաոնումդառնում, երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ է պատառներով, ակնկալությունները չափազանց մեծ են, բայց, իբրեւ իբրև մուրացիկներ, բավարարվում են չափազանց քչով, եւ և տվողն է որոշում, թե ինչ կտա։

Հավասարաչափ կարեւոր Ի՞նչ է վերը ներկայացված տրամաբանության հետեւությունըկատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, հայ քաղաքական միտքն ունի երբ այն կանխադրույթը, թե՝ այն, ինչ վատ մտնում է Թուրքիայի համարմիջազգային ասպարեզ, լավ երբ դառնում է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետեւողական ու հեղհեղուկ աշխարհում եւ ուրիշների օրակարգի մի տարածաշրջանում, ուր երկու երկրները հարեւաններ մաս։ Որքանո՞վ են եւ մնալու են հարեւանհայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, դժվար երբ այն մտնում է երեւակայելմեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության և կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ Հայաստանն հարկավոր է ըմբռնել, այն է, որ քաղաքական ղեկավարների ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, երկրներն ու կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:

Իսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, եթե Թուրքիայի հետ նորմալ դիվանագիտական ու տնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված եայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված Մարդ ակամայից հիշում է Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (եւ անպայման դրական կլինենտասնիններորդ դարավերջին և քսաներորդ դարասկզբին՝ Արևմտյան իմպերիալիզմի բուռն ծաղկման շրջանում, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորենմեծ տերությունների և Օսմանյան Կայսրության միջև հարաբերությունների պատկերը, միայն թե դրանք հաշվի առնետ դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա)երբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է նպաստել նաեւ Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների որ այդ տերություններն իրենց համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներզիջումներ ձեռք բերեն, որոնք իսկ հայերին խրախուսում են հետեւել իրենց հակաթուրք բնազդներինթողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէհույսներն էին արթնացնում, որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալերբեմն՝ նաև զենքի դիմում, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի, ինչպես նաեւ Հայաս–10 Պետականության մարտահրավերըտանի ու Ադրբեջանի միջեւ կնճռոտ հարաբերություններր դժվարացնում են Հայաստանի համար նավթամադների համակարգին մաս կազմելը ե առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։

Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում Հավասարաչափ կարևոր է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրեւ բարոյական պարտականության դրսեւորումվերը ներկայացված տրամաբանության հետևությունը, իբրեւ պատմական արդարության խնդիրհայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթը, իբրեւ անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումրթե՝ այն, որ սովորաբար առաջարկվում ինչ վատ է քաղաքական կուսակցությունների կողմից, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտում է իբրեւ փոխհատուցման, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային վախհատուցման հասնելու ուղղությամբ աոաջին քայլ։ Ակնհայտ էհամար, որ եթե ճանաչման հետեւանքը լինելու լավ է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծումհայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետևողական ու հեղհեղուկ աշխարհում և մի տարածաշրջանում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը եւ՝ այդ անելու բուռն կերպովուր երկու երկրները հարևաններ են և մնալու են հարևան, ինչպես արել է անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում դժվար էերևակայել, որ առաջինր երբեք չկայանա։Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։

Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սեւեռվել է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներինԻսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, միջազգային եթե Թուրքիայի հետ նորմալ դիվանագիտական ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին եւ ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն էտնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, որայնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված հայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, համոզվելուն պեսորոնց կարծրությունը հիմնված է Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (և անպայման դրական կլինեն, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջինեթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, պատմության վատ իմացությունը չէմիայն թե դրանք հաշվի առնելը դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), որ ուշացրել ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարեւոր չէ միջազգային հանրության որեւէ անդամի նպաստել նաև Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համարՀայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպորոնք հայերին խրախուսում են հետևել իրենց հակաթուրք բնազդներին, քան թե իրեն հարմար ձեւով։ Երրորդ, միջազգային հանբությանր համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ ՉորրորդՆրանց համար խնդիրն այն չէ, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունր սովորաբար խիստ կոպիտ հարստանալ, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։Հայաստանի ու Թուրքիայի, ինչպես նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնճռոտ հարաբերությունները դժվարացնում են Հայաստանի համար նավթամուղների համակարգին մաս կազմելը և առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։

Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումըհարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրև բարոյական պարտականության դրսևորում, իր ողջ կրքի ու նվիրման դիմացիբրև պատմական արդարության խնդիր, սոսկ սահմանափակ հաջողություններ իբրև անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումը, որ սովորաբար առաջարկվում է ունեցել146միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիայինքաղաքական կուսակցությունների կողմից, վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ճանաչումը դիտվում է իբրև փոխհատուցման, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային փոխհատուցման հասնելու ուղղությամբ առաջին քայլ։ Ակնհայտ է, որ եթե ճանաչման հետևանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի իր քաղաքականությունը և՝ այդ անելու բուռն կերպով, ինչպես արել է պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ առաջինը երբեք չկայանա։

Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրեւ բարոյական ու պատմական արդարության խնդիրԲացի այդ, ապա կլպողի է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ հասնելու ռազմավարությունը սևեռվել էմիջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներին, ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին և ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն է դիտվի իբրեւ մանր ձախողում, քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցելոր, համոզվելուն պես, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության վատ իմացությունը չէ, որ այդ «այլ նպատակները»ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, արդարացի կերպովխնդիրն այնքան կարևոր չէ միջազգային հանրության որևէ անդամի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպ, քան թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը վախելու հնարավորությունըիրեն հարմար ձևով։ Երրորդ, ինչպես նաեւ փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրությունը համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդ, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության աչքին։ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունը սովորաբար խիստ կոպիտ է։

Որքան էլ տարօրինակ Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումը, իր ողջ կրքի ու պարադոքսալ հնչինվիրման դիմաց, Լ․ Տեբ֊Պետբոսյա– նի վարչակազմի վերջին հինգ տարումսոսկ սահմանափակ հաջողություններ է ունեցել միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվել, Ցեղասպանության ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավ, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Այս առումով աչքի են դարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երեւանում 1995 թ․֊ին տասնամյակներում Ցեղասպանության 80֊բդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժատ– վին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությանն էր եւ 1915֊ի իրադարձությունները ժխտման նրա կողմից հստակորեն իբրեւ ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձաթյունր Մտամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երեւան քաղաքականությունն է՛լ ավելի է պաշտոնականացվել եւ Եղեռնի հուշահամալիբ։ Ուղղա– վւառռւթյան սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծել, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։խոր արմատներ ձգել։

Ապշեցուցիչ կերպով, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական աատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրև բարոյական ու գիտնականների պատմական արդարության խնդիր, ապա կարելի է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի կողմիցճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ է, որոնք պնդում են, թե Ցեղասպանության ապա ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիքչհասնելու հեռանկարը պետք է դիտվի իբրև մանր ձախողում, որոնք 1995֊ինքանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցել, ԱՄՆ Նախագահ ԲիլՔփնթոնի երկլարդ ընտրարշավի ժամանակոր այդ «այլ նպատակները», կրկին պաշտպանեցին նրա թեկնածությու–147նըարդարացի կերպով, թեեւ նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր աոաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հաբւսբե– րականացվում է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են վերապահում որոշելուԹուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը, թե երբ եւ որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի վտքբ բաների համար։ինչպես նաև փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։

Որքան էլ տարօրինակ ու պարադոքսալ հնչի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի վերջին հինգ տարում, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվել, Ցեղասպանության ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավ, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Այս առումով աչքի են զարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երևանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊րդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժդղովին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությունն էր և 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրև ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձությունր Ստամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երևան և Եղեռնի հուշահամալիր։ Ուղղափառության սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծել, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։ Ապշեցուցիչ կերպով, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական լրատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների ու գիտնականների կողմից, որոնք պնդում են, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիք, որոնք 1995֊ին, ԱՄՆ Նախագահ Բիլ Քլինթոնի երկրորդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա թեկնածությունը, թեև նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր առաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հարաբերականացվում է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ և որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի փոքր բաների համար։  Ցեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելու, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Մեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրև Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որ հարցր արծարծելը կարող է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձ, Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։ Ասել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե վտվաիաւթյունը որեւէ փոփոխությունը որևէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչաբյանի Քոչարյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարեւոր կարևոր մի օղակն է, իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարեւոր զիջոլմ կարևոր զիջում է Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միեւնույն միևնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որեւէ որևէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է, թե՞ ոչ, կամ կհանգեցնի, թե ոչ։