==Ժ․ գլուխ==
Մի կորուսատ
Երեկոյան դեմ հասա Յարմաութ և պանդոկ իջա։ Գիտեի, որ Պեգգոտիի առանձին սենյակը՝ իմ սենյակը, շուտով հարկավոր կլինի, եթե այն մեծ Այցելուն, որի առջև ամեն շնչավոր պարտավոր է տեղի տալ, արդեն այն տունը չի մտել։ Այսպես, ուրեմն, պանդոկ իջնելով, ընթրեցի ու պատվիրեցի, որ ինձ մի առանձին սենյակ տան։
Ժամը տասին դուրս ելա։ Խանութներից շատերը փակված էին, և քաղաքը անժպիտ էր։ Օմրի ու Ջորեմի կրպակի փեղկերը փակ էին, բայց դուռը դեռ բաց էր։ Տեսնելով, որ մր․ Օմրը կրպակի խորքում նստած ծխում է, ներս մտա ու հարցրի, թե նրա առողջությունն ինչպե՞ս է։
― Տե՜ր ողորմյա, այս դո՞ւք եք, սըր, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Իսկ դուք ինչպե՞ս եք։ Խնդրեմ նստեցեք։ Արդյոք ծուխը ձեզ չի՞ նեղի։
― Ամենևին։ Դա ինձ դուր է գալիս․․․ երբ ծխողը ուրիշն է։
― Եվ ոչ թե ինքներդ, հա՞, ― ասաց մր․ Օմրը ծիծաղելով։ ― Եվ շատ լավ է, որ այդպես է։ Ծխելը երիտասարդին վնաս է։ Խնդրեմ համեցեք, նստեցեք։ Ես ծխում եմ միայն հազիս առաջն առնելու համար։
Մր․ Օմրը տեղ տվեց ինձ և մի աթոռ առաջարկեց։ Այնուհետև, նորից նստեց, և ծուխն ագահությամբ ներս քաշեց, ասես թե դրա մեջ մի այնպիսի նյութ գտնելով, որից կախված էր իր կյանքը։
― Ցավում եմ, որ մր․ Բարկիսի մասին վատ լուր եմ լսել, ― ասացի ես։
Մր․ Օմրն անշփոթ հանգստությամբ վրաս նայեց ու գլուխը շարժեց։
― Արդյոք չգիտե՞ք, մր․ Օմր, թե ինչպե՞ս է նա այս երեկո։
― Ես ինքս էլ այդ էի ուզում հարցնել ձեզ, սըր, ― պատասխանեց մր․ Օմրը, ― բայց քաշվեցի։ Մեր արհեստի չարիքներից մեկն էլ այս է։ Երբ որ մեկը հիվանդ է, մենք չենք կարող հարցնել նրա մասին։
Այս հանգամանքը ես չէի նախատեսել։ ― Ներս մտնելիս վախենում էի, թե նորից մուրճի հին երգը կլսեմ։ Մր․ Օմրի զգուշությունը դուր եկավ ինձ, և ես ասացի, թե նրա ասածը ճիշտ է։
― Այո՛, այո՛, դուք ինձ լավ եք հասկանում, ― նկատեց մր․ Օմրը։ ― Մենք չենք կարող հարցնել։ Հավատացեք, հիվանդներից շատերի համար մի մահացու հարված կլիներ, եթե մեկը նրանց ասեր․ «Օմրն ու Ջորեմը բարևում են ձեզ ու հարցնում, թե ինչպե՞ս եք այս առավոտ․․․ կամ այս երեկո․․․»՝ ժամանակին նայելով։
Մր․ Օմրն ու ես իրար գլխով նշան արինք, և այնուհետև նա իր չիբուխը նորից քաշեց։
― Մեր արհեստի վատ կողմն այս է, որ դրա պատճառով արգելվում ենք ուշադրություն ցույց տալ մեկին, որքան էլ ուզենանք, ― շարունակեց մր․ Օմրը։ ― Օրինակի համար․ մի տարի չէ, քառասուն տարի է, որ ճանաչում եմ Բարկիսին, և այդ ժամանակ շաբաթ չի անցել, որ նրա անց կենալը չտեսնեմ, բայց, այնուամենայնիվ, ես չեմ կարող գնալ ու հարցնել, թե նա ինչպես է։
Զգում էի, որ դա իրավ դժվար բան է մր․ Օմրի համար․ այսպես էլ իրեն ասացի։
― Կարծեմ ես մյուսներից շահասեր չեմ, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Ահա տեսեք, ամեն րոպե շունչս բռնվում է, և մի մարդ շահասեր լինի, երբ այդ մարդը մի պատռված տիկի դրության մեջ է։ Հարցնում եմ, մի՞թե հավանական բան է, որ մի մարդ շահասեր լինի, երբ այդ մարդը մի պատռված տիկի պես իր շունչն այսօր կամ վաղը պիտի փչի, մանավանդ եթե նա ինձ նման մի ծեր պապիկ է։
― Ամենևին, ― ասացի ես։
― Բայց և այնպես չկարծեք, թե իմ արհեստից գանգատավոր եմ, ― շարունակեց մր․ Օմրը։ ― Բնավ ոչ։ Ամեն վիճակ լավ կողմ էլ ունի, վատ կողմ էլ․ այս հայտնի է։ Կցանկանայի միայն, որ մարդիկ այնպես դաստիարակվեն, որ այդքան թուլասիրտ չլինեն։
Մր․ Օմրը շատ ուրախ ու գոհ դեմքով մի քանի վայրկյան ծուխ ներս քաշեց և ապա ասաց, դարձյալ գալով առաջվա կետին։
― Ուրեմն, սըր, Բարկիսի որպիսությունն իմանալու համար մեզ կմնար Էմլիին դիմել։ Նա լավ գիտի մեր իսկական դիտավորությունը․ նա հավատացած է, որ այս բանում մենք գառների պես միամիտ ու անմեղ ենք։ Աշխատանքից հետո սովորաբար տուն է գնում հորաքրոջը օգնելու։ Դեռ կես ժամ չկա, որ Միննին ու Ջորեմն էլ տուն գնացին՝ իմանալու, թե հիվանդն ինչպե՞ս է, և թե կամենաք մի քիչ սպասել, նրանք ամեն բան կպատմեն ձեզ։ Չէի՞ք կամենա որևէ բան անուշ անել։ Օրինակի համար՝ մի բաժակ շըրբ։<ref>Մի տեսակ շարբաթ է՝ լիմոնի, շաքարի և օղիի խառնուրդ։</ref> Ես ինքս սովոր եմ շըրբ ընդունել ծխելիս, ― ասաց մր․ Օմրը, իր բաժակը վերցնելով, ― որովհետև սա, ասում են, շնչիս անցքերը մաքրում է։ Սակայն, օրհնյալ է աստված, անցքերն ամենևին մեղավոր չեն, ― հարեց մր․ Օմրը հազալով։ ― Ես միշտ ասել եմ իմ աղջկան՝ Միննին․ «Դու ինձ միայն շունչ տուր, աղջիկ, իսկ անցքերը ես ինքս կգտնեմ»։
Եվ իրավ, ծերուկի շունչը համարյա թե կտրվել էր, երբ սկսեց ծիծաղել։ Ես հրաժարվեցի նրա առաջարկած զավացուցիչ դեղից, որովհետև նոր էի ճաշել, և ցանկություն հայտնելով սպասել նրա դստեր ու փեսայի վերադարձին, հարցրի, թե ինչպե՞ս են փոքրիկ Էմլիի գործերը։
― Վատ չեն, սըր, ― ասաց մր․ Օմրը, չիբուխը բերանից հանելով ու կզակը շփելով, ― բայց անկեղծ կասեմ, որ լավ կլիներ, եթե նա շուտով մարդու գնար։
― Եվ ինչո՞ւ եք այդպես կարծում։
― Որովհետև նա դեռ մի անորոշ դրության մեջ է, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Չեմ ասում, թե առաջվա պես սիրուն չէ․․․ Ընդհակառակը՝ այժմ ավելի գեղեցկացել է, շատ ավելի։ Գործի մեջ էլ հաջողակ է, ինչպես միշտ։ Առաջ վեց մարդու գործ էր անում, այժմ էլ վեցի գործ կանի։ Բայց էլ առաջվա եռանդը չունի։ Հասկանո՞ւմ եք, ― ասաց մր․ Օմրը, վերստին կզակը շփելով ու փոքր֊ինչ ծխելով, ― թե միտքս ինչ է, երբ ասում եմ բանվորներիս․ «Էլի մի անգամ թի քաշեցեք, սիրելիներս․ լավ զոռ տվեք, և միասին հուռռա»։ Ահա այս է, ինչ֊որ պակասում է Էմլիին, հասկացա՞ք։
Մր․ Օմրի շարժումներն այն աստիճան ազդու էին, որ առանց խճահարության, նշան արի, թե իր միտքը հասկանում եմ։ Արագամտությունս կարծես դուր եկավ, և նա շարունկեց․
― Իմ կարծիքով պատճառը նրա դրությունն է։ Լավ կլիներ՝ շուտով պսակվեին․ բանն իսկույն կվերջանար։ Դրա մասին շատ եմ խոսել թե՛ նրա ապոր հետ, թե՛ նշանածի հետ, և կարծում եմ, թե գլխավոր պատճառը հենց այդ անորոշ դրությունն է։ Ինչքան շուտ պսակվեն, այնքան լավ։ Ինքներդ գիտեք, մր․ Կոպպերֆիլդ, թե այդ Էմլին որքան սիրելի աղջիկ է։ Առածն ասում է, թե «խոզի ականջից մետաքսե քսակ չի շինվի»․ իսկ ես կարծում եմ՝ կշինվի, եթե միայն փոքր֊ինչ առաջ գործը սկսես։ Գիտե՞ք, նրա շնորքով այն հին նավը մի այնպիսի տուն է դարձել, որ քարաշեն կամ մարմարյա պալատից էլ թանկ արժի։
― Հավատում եմ, ― ասացի ես։
― Տեսնելու բան է իրավ, ― շարունակեց մր․ Օմրը, ― թե այդ փոքրիկ աղջիկն ինչպես օրեցօր ավելի ամուր, ավելի սերտ է կապվում նրա հետ։ Ուրեմն տեսնո՞ւմ եք, գործի մեջ զգացումների ընդհարում կա։ Ինչի՞ է պետք զուր տեղը երկարաձգել այդ կռիվը։
Ուշի֊ուշով ականջ էի դնում բարի ծերունուն ու սրտանց հավանություն տալիս նրա ասածին։
― Հատկապես այդ պատճառով էլ ասացի նրանց, ― վրա բերեց մր․ Օմրը, ― պարզ ու որոշ ասացի․ «Մի կարծեք, թե Էմլիի պայմանագիրն իմ մոտ ծառայելու ժամանակի մասին՝ արգելք կլինի գործին։ Ամենևին։ Ժամանակը ինչպես կուզեք փոխեցեք, այդ ձեր բանն է։ Նրա աշխատանքը սպասվածից ավելի օգուտ բերեց մեր գործին․ նա ավելի շուտ հմտացավ իր արհեստին, քան ուրիշները։ Ուրեմն պայմանագիրն ի՞նչ կնաշանակի։ Օմրն ու Ջորեմն պատրաստ են այդ գիրը գրչի մի հարվածով ոչնչացնել, և Էմլին, երբ կամենար՝ այն րոպեին էլ կազատվի։ Եթե նա հետո էլ ուզենա մեկ֊մեկ էլ մեզ մոտ աշխատել, շատ լավ կանի, իսկ եթե չուզենա, այդ էլ լավ։ Մենք ոչինչ չենք կորցնի։ Տեսնում եք, սըր, ― ասաց մր․ Օմրը, դիպչելով ինձ չիբուխի ծայրով, ― տեսնում եք, ես մի հիվանդ ծերուկ եմ, և բացի դրանից՝ թոռների տեր․ ուրեմն մի՞թե կարելի է սպասել, որ կամենամ Էմլիի նման կապտաչյա սիրուն ծաղկին հակառակել։
― Իհարկե չեք կամենա, ― հաստատեցի ես։
― Եվ չե՛մ կամենա։ Ձեր ասածը շատ ուղիղ է, ― ասաց մր․ Օմրը։ ― Ձեզ հայտնի է, սըր, որ Էմլին նշանված է Հեմի հետ․․․ հո ճանաչո՞ւմ եք այդ Հեմին։
― Շատ լավ։
― Այդպես էլ կարծում էի, սըր։ Նրա նման ընտիր բանվոր մոմով փնտրես, չես գտնի։ Այժմ նա լավ գործի տեր է և ունևոր։ Նա ինձ սրտանց շնորհակալություն հայտնեց (պետք է ասեմ, որ իր վարմունքն այս գործում շատ գովելի էր) և իսկույն գնաց մի տուն վարձեց․ այնպիսի սիրուն, կոկիկ տուն, որին նայելուց մարդու աչքը չի կշտանում։ Այժմ այդ տունը տիկնիկի դահլիճի պես է զարդարված, և եթե խեղճ Բարկիսի հիվանդությունը չծանրանար, Հեմն ու Էմլին արդեն մարդ ու կին կդառնային։ Բայց ի՞նչ արած, պիտի սպասեն։
― Իսկ Էմլին այժմ ավելի՞ հանգիստ է, մր․ Օմր, ― հարցրի ես։
Դրա մասին ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչ ասեմ, ― պատասխանեց մր․ Օմրը, նորից կզակը շփելով։ ― Այս բոլոր փոփոխությունները կարծես փոքր֊ինչ շփոթել են նրան, և բնական է։ Հորեղբոր տանից բաժանվելու րոպեն հա՛մ մոտեցել է, հա՛մ հեռացել, և դա մի հանգստացնող հանգամանք չի։ Բարկիսի մահը շատ չի հետաձգի հարսանիքը, բայց եթե մահն ուշանա․․․ Մի խոսքով, տեսնում եք, սըր, գործը դեռ կարգին չի և իրերի վիճակն անորոշ է։
― Այո, տեսնում եմ։
― Այս պատճառով, ― շարունակեց մր․ Օմրը, ― Էմլին փոքր֊ինչ հուզված է և գուցե առաջվանից ավելի վհատված։ Նրա ջերմ սերը դեպի ապերը կարծես օրեցօր աճում է և մեզանից բաժանվելու վիշտը քանի գնում սաստկանում։ Բավական է, որ մի անուշիկ խոսք ասեմ նրան, և նա իսկույն կարտասվի․ իսկ եթե նրան իմ Միննիի փոքրիկ աղջկա հետ տեսնեք, էլ երբեք այդ պատկերը չեք մոռանա։ Ա՜հ, աստված իմ, որքան է սիրում այդ մանկան, ― կնքեց մր․ Օմրը մտախոհ։
Օգուտ քաղելով Միննիի ու Ջորեմի ուշանալուց, հարցրի մր․ Օմրին, թե ի՞նչ գիտի Մարթայի մասին։
― Ա՜հ, ― ասաց նա, գլուխը տրտում շարժելով։ Լավ բան չգիտեմ։ Որ կողմից էլ նայես, սըր, նրա պատմությունը մի տխուր բան է։ Ո՞ւմ մտքով վատ բան կանցներ այդ աղջկա մասին։ Ես երբեք չեմ վատաբանում նրան իմ Միննիի առջև․․․ Միննին անպատճառ կվշտանա։ Իմ մտքով ոչ մի վատ բան չէր անցնի, և մեզնից ոչ ոքի մտքով չէր անցել։
Մր․ Օմրն իր աղջկա ոտքերի ձայնը լսելուն պես չիբուխով հրեց ինձ և աչքով արեց, որ զգուշանամ։ Նույն րոպեին Միննին ու Ջորեմը ներս մտան։
Նրանք լուր բերին, թե Բարկիսի բանը «պրծած է», թե արդեն ուշքը կորցրել է, թե մր․ Չիլիպը խոհանուցում տխուր ասել է, որ մինչև անգամ եթե ամբողջ Անգլիայի բժիշկները, վիրաբույժմերն ու դեղագործները միասին խորհրդի հավաքվեն, դարձյալ ոչինչ չի դուրս գա, թե բժիշկներն ու վիրաբույժները, մր․ Չիլիպի ասելով, է՛լ չեն օգնի հիվանդին, իսկ դեղագործները կարող են միայն թունավորել։
Այս լսելով ու իմանալով, որ մր․ Պեգգոտին իր քրոջ տանն է, ես որոշեցի իսկույն այնտեղ գնալ։ Բարի գիշեր ասացի մր․ Օմրին, նրա աղջկան ու փեսային և դուրս ելա հիվանդի մոտ գնալու մի այնպիսի հանդիսավոր զգացումով, որ կարծես թե մր․ Բարկիսն ինձ համար մի նոր և ուրիշ մարդ դարձած լիներ։
Դուռը հանդարտ բախեցի․ մր․ Պեգգոտին բաց արեց։ Հակառակ սպասածիս՝ ինձ տեսնելով նա շատ չզարմացավ։ Նույն բանը Պեգգոտիի մոտ էլ նկատեցի, երբ նա դեպի մեզ ներքև իջավ։ Այնուհետև շատ անգամ եմ առիթ ունեցել ստուգելու, որ մահվան պես զարհուրելի պատահարին սպասելիս՝ մյուս բոլոր զգացումները մարդուս մեջ չքանում են։
Մր․ Պեգգոտիի աջը սեղմելուց հետո՝ խոհանոց մտա, մինչ նա դրսի դուռն էր փակում։ Փոքրիկ Էմլին կրակի առջև լուռ նստած էր՝ երեսը ձեռքերով ծածկած։ Հեմը կանգնած էր նրա կողքին։
Խոսում էին շշուկով և վերևից եկող ամեն մի ձայնի ուշադիր։ Այժմ ինձ տարօրինակ էր թվում, որ մր․ Բարկիսը խոհանոցից բացակա էր, թեև վերջին այցելությանս ժամանակ բնավ չէի մտածել այդ մասին։
― Ձեր գալը, մաստր Դեվի, ձեր սրտին պատիվ է բերում, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։
― Մեծ պատիվ, ― ավելացրեց Հեմը։
― Էմլի, հոգյակս, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին։ ― Տես՝ մաստր Դեվին է եկել։ Դե, սիրելիս, զվարթացիր։ Այդ ի՞նչ է։ Մաստր Դեվիին մի խոսք էլ չե՞ս ասի։
Էմլին ամբողջ մարմնով սարսռաց․ դեռ այսօր էլ այդ սարսուռը տեսնում եմ։ Դեռ այսօր էլ զգում եմ, թե որքան սառն էր նրա աջը, որ նա ձեռքիս շոշափումը զգալուն պես ետ քաշեց։ Այնուհետև նա աթոռից վայր սահեց և կամաց մոտնալով հորեղբորը, նրա կրծքի վրա ընկավ՝ դարձյալ լուռ ու դողդոջուն։
― Սրա սիրտն այնքան զգայուն է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, իր կոշտ ձեռքով Էմլիի ճոխ մազերը շփելով, ― որ չի կարող այս վշտին դիմանալ։ Բնական բան է, մաստր Դեվի, ջահելներն այս տեսակ փորձանքների սովոր չեն, և ահա թռչնակի պես երկչոտ են․․․ շա՜տ բնական է։
Էմլին ավելի սեղմվեց նրա կրծքին, սակայն ոչ երեսը ցույց տվեց, ոչ էլ մի բառ արտասանեց։
― Արդեն ուշ է, հոգյակ իմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Հեմն էլ ահա սպասում է․ ուզում է քեզ տուն տանել։ Միասին գնացեք։ Հը՞․․․ ի՞նչ ասացիր, սիրունիկս։
Աղջկա թույլ ձայնը չհասավ ինձ։ Մր․ Պեգգոտին գլուխը խոնարհեց, ասես թե նրան ականջ դնելով, և հետո ասաց․
― Հը՞, դու ուզում ես ինձ հե՞տ մնալ։ Այդ ի՞նչ բան է։ Հանաք ես անում, ճնճղուկս։ Ինչի՞ նման է քավթառ ապորդ մոտ մնալը, քանի որ կտրիճ փեսադ եկել է, որ անձամբ քեզ տուն տանի։ Ի՞նչ կասեք, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին՝ անհուն հպարտությամբ ինձ ու Հեմին նայելով։ ― Ո՞վ կկարծեր, որ ինձ նման մի բիրտ ու կոպիտ նավաստի այսքան սիրված է։ Բայց ծովն էլ այնքան աղ չունի, ինքան որ սա դեպի դեպի իր ծերուկ ապերը սեր ունի։ Այ դու խենթուլիկ Էմլի։
― Էմլին լավ է անում, մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը։ ― Տեսեք ուզում է այստեղ մնալ։ Չէ՞ որ մի քիչ երկչոտ է։ Դե, մինչև առավոտ թող մնա։ Ես էլ կմնամ։
― Չէ, չէ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Դու պսակված մարդ ես, կամ գրեթե պսակված․ քեզ պետք չէ գործիդ օրը կորցնել։ Հո չի՞ կարելի հա՛մ գիշերն արթուն մնալ, հա՛մ ցերեկն աշխատել։ Այդպիսի բան չի լինի։ Տուն գնա, քնիր։ Կարծում ես թե Էմլիին առանց քեզ չե՞նք պահպանի։
Հեմը տեղի տվեց այդ փաստերին ու գլխարկը վերցնլով պատրաստվեց գնալու։ Բայց մինչև անգամ այն րոպեին, երբ նա նշանածին համբուրեց, և վստահ եմ՝ ջերմ սրտով, Էմլին ավելի ամուր փարվեց ապորը, կարծես թե խուսափելով փեսացուից։ Հեմի հեռանալուց հետո, ես զգուշությամբ դրսի դուռը փակեցի և երբ ետ եկա, մր․ Պեգգոտին դեռ խոսում էր Էմլիի հետ։
― Այժմ վեր բարձրանամ, ― ասաց նա, ― հայտնելու տատիդ, որ մաստր Դեվին այստեղ է․ այս լսելով նա գոնե մի քիչ կուրախանա։ Իսկ դու կրակի առջև նստիր ու սառը ձեռքերդ տաքացրու։ Բավական է, հոգիս, այդքան մաշվես ու վախենաս։ Ի՞նչ։ Ուզում ես հետս գալ։ Դե լավ, գնանք։ Եթե ինձ տանից վռնդեն ու ստիպեն մի ցեխոտ փոսում ապրել, մաստր Դեվի, ― ասաց առաջվա հպարտությամբ մր․ Պեգգոտին, ― այն ժամանակ էլ, հաստատ գիտեմ, այս աղջիկը չի բաժանվի ապորից։ Բայց իմ տեղը քո սրտում շուտով ուրիշը կբռնի, չէ՞, Էմլի, մեկ ուրիշը, և շուտով։
Փոքր֊ինչ հետո, երբ ես էլ վերև բարձրացա, իմ մութ սենյակիս դռան մոտով անցնելիս կարծես թե Էմլիին հատակի վրա փռված տեսա։ Բայց տեսածս արդյոք նա՞ էր, թե ստվերների խաղից առաջացած մի երևույթ, մինչև այսօր չգիտեմ։
Խոհանոցի կրակի առջև մենակ նստած՝ սկսեցի մտածել այն սարսափի մասին, որ սիրուն Էմլին զգում էր մահվանից, և այս հանգամանքը մր․ Օմրի պատմածի հետ կապելով, կարծեցի, թե այդ կլինի նրա փոփոխության պատճառը։ Եվ մինչև Պեգգոտիի ներքև իջնելն այսպես մենակ մտածելիս, ես ավելի ներող մտքով սկսեցի նայել Էմլիի թուլության վրա։ Ժամացույցի ճոճանակը շարունակ չխկչխկում էր և ամբողջ տան խորհրդավոր լռությունը քիչ֊քիչ սկսել էր սրտիս վրա ազդել։ Վերջապես Պեգգոտին եկավ, գրկեց ինձ, օրհնեց ու հազար անգամ շնորհակալ եղավ, որ իրեն «իր այս դառն վշտերի մեջ սփոփելու եմ եկել»։ Այնուհետև խնդրեց ինձ իր հետ վերև բարձրանալ ու հեկեկալով հաղորդեց, թե Բարկիսն ինձ շատ է սիրել ու միշտ վրաս հիացել․ թե այժմ նա խելքը կորցրել է, բայց առաջ անդադար հիշել է ինձ, և հիմա էլ աչքը որ բանա ու ինձ տեսնի, անպատճառ կզվարթանա, եթե միայն մի որևէ երկրային բան կարող է նրան զվարթացնել։
Սակայն անենևին հավանական չէր, որ Բարկիսն աչքը բանա ու ինձ տեսնի։ Երբ որ հիվանդի մոտ մտանք, նա անհարմար դիրքով էր պառկած՝ ուսերն ու գլուխը անկողնուց դուրս, գրեթե սնդուկի վրա կախված, որ այնքան հոգս, այնքան վիշտ էր պատճառել նրան։ Ինձ պատմեցին, թե այն րոպեին, երբ Բարկիսը այլևս հնար չէր գտել անկողնուց դուրս սողալու, որպեսզի սնդուկը անձամբ բանա կամ դրա ներկայությունն այն մոգական գավազանով ստուգի, որ ինքս մի անգամ տեսել էի, նա հրամայել էր սնդուկն անկողնու մոտ՝ աթոռի վրա դնել ու գիշեր֊ցերեկ դա բռնել է իր գրկում։ Այժմ էլ նրա բազուկները սնդուկի վրա էին։ Ժամանակն ու աշխարհը փախչում էին նրանից, բայց սնդուկը դեռ ներկա էր և հիվանդի վերջին խոսքն այս է եղել, թե «Հնոտիք են, միայն հնոտիք»։
― Բարկիս, սիրելիս, ― ասաց դայակս համարյա թե ուրախ ձայնով ու դեպի անկողնու սնարը թեքվեց, մինչ նրա եղբայրն ու ես ոտքերի մոտ կանգնեցինք։ ― Ահա իմ սիրասուն որդյակը, մեր անգին մաստր Դեվին եկել է․․․ հիշո՞ւմ ես, Բարկիս, այն Դեվին, որ մեր պսակը գլուխ բերավ․․․ որի ձեռքով դու ինձ լուր էիր ուղարկում, հիշո՞ւմ ես։ Մի՞թե չես ուզում մի֊երկու խոսք ասել մաստր Դեվիին։
Բարկիսը լուռ էր և անզգա, ինչպես իր սնդուկը, որ տակավին բռնած էր։
― Ծովի ջրերի իջնելուն հետ սա էլ կգնա, ― ասաց մր․ Պեգգոտին՝ ձեռքը բերանին դնելով։
Աչքերս արդեն տամկացել էին․ մր․ Պեգոտիի աչքերումն էլ արտասուք էր փայլում, բայց և այնպես շշնջալով հարցրի նրան․
― Ինչպե՞ս թե ջրերի իջնելու հետ։
― Այո, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Ծովեզերքի մարդիկ մեռնում են միայն ջրի իջնելու ժամանակ․ ջրի աճելու սկզբին ծնվում են և ջրի հորդության ժամանակ արդեն լիովին աշխարհ գալիս։ Բարկիսն էլ իջնելու հետ կմեռնի։ Դեռ ջուրն աճելու վրա է, պետք է մինչև երեք անց կեսը սպասել։ Ժամը չորսին կսկսի տեղի տալ։ Եթե այդ միջոցին հոգին չտա, նշանակում է մինչև հետևայլ տեղատվությունը դեռ կապրի։
Մենք մնացինք հիվանդի մոտ, երկար ժամեր հսկելով․․․ երկար ժամեր։ Արդյոք հիվանդի վրա իմ ներկայությունը որևէ խորհրդավոր ազդեցությո՞ւն ունեցավ, չգիտե՛մ․ բայց երբ վերջապես նա սկսեց զառանցել, նրա անկապ ու թույլ մրմունջից իմացանք, որ ինձ վարժարան տանելն է մտաբերում։
― Ուշքի է գալիս, ― ասաց Պեգգոտին։
Մր․ Պեգգոտին հրեց ինձ և եկյուղած շշուկով արտասանեց․
― Ահա ջուրն իջնում է, և նա հոգին ավանդում։
― Բարկիս, հոգիս, ― ասաց դայակս։
― Կլարա Պեգգոտի Բարկիս․․․ ― թոթովեց մեռնողը։ ― Քեզնից լավ կին չկա աշխարհիս երեսին։
Նա աչքերը բաց էր արել։ Ուզում էի հարցնել, թե ճանաչո՞ւմ է ինձ։ Այդ րոպեին նա փորձեց աջը մեկնել, թեթև ժպտաց և որոշակի ասաց ինձ․
― Բարկիսը հոժա՜ր է։
Եվ որովհետև ջուրն արդեն իջնում էր, Բարկիսն էլ այս աշխարհից հեռացավ։
==ԺԱ․ գլուխ==
Մի ավելի մեծ կորուստ
Դժվար չէր ինձ համար Պեգգոտիի խնդրանքով իր մոտ մնալ, մինչև խեղճ կառապանի մարմինը վերջին անգամ Բլենդրոտըն ուղևորվեր։ Դայակս իր խնայած գումարով արդեն վաղուց մեծ հանգստարանում մի կտոր հող էր գնել՝ իր անմոռաց գերեզմանին կից, ինչպես որ անվանում էր մայրիկիս, և ահա այնտեղ պիտի ամփոփվեր նրա ամուսնու աճյունը։ Ես շատ գոհ էի, որ Պեգգոտիի մոտ մնալով առիթ էի գտնում փոքր ի շատե օգնելու նրան և երախտագիտության պարտքս վճարելու։ Սակայն պիտի խոստովանեմ, որ ինչքան էլ այս պարտքի վճարումը քաղցր լիներ, ես ավելի անձնական ու պաշտոնական բավարարվածություն զգացի, երբ ինձ վիճակվեց մր․ Բարկիսի կտակը քննել և դրա բովանդակությունը ճշտել։
Ամենից առաջ ես պատիվ ունեցա այն միտքը հայտնելու, թե կտակն անշուշտ սնդուկում է գտնվում։ Եվ իրոք, մի քիչ փնտրելուց հետո, կտակը արկղի մեջ գտանք՝ ձիու տոպրակի հատակում, ուր (բացի վարսակից ու խոտից) այն հաստ շղթայով ու կնիքով հին ոսկե ժամացույցն էլ երևան եկավ, որ մր․ Բարկիսն իր հարսանիքի օրը կախած ուներ, և որը սակայն հայտնի չէ, թե ո՞ւր էր կորել դրանից հետո։ Հետազոտության շարունակությունը ցույց տվեց, որ հանգուցյալն իրավունք ուներ իր «հնոտիների» վրա դողալու։ Սնդուկից մեկ֊մեկ դուրս ելան մի ոտնաման, արծաթե ցից՝ թամբաքու լցնելու համար․ մի արհեստական լիմոն՝ մեջը մանրիկ թեյի բաժակներով ու պնակներով ― անշուշտ երեխայությանս ժամանակ ինձ համար գնված մի պարգև, որ սակայն մր․ Բարկիսը լավ էր համարել պահել․ ութսունյոթ ու կես գինե՝ ոսկե դրամով․ երկու հարյուր տասը ստեռլինգ՝ բանկի նոր տոմսերով, Անգլիական Բանկի ընկալագիր, մի հին պայտ, մի ժանգոտ շիլինգ, մի կտոր քափուր և մի հատ ոստրեի խեցի։ Այս վերջին առարկայի շատ հղված ու ներքուստ ծիածանի պես գունզգույն լինելու համար, պետք էր կարծել, թե մր․ Բարկիսը նրա մեջ մարգարիտ գտնելու հույս ունեցած լիներ։
Տարիներից ի վեր ամեն օր մր․ Բարկիսն իր մշտական ուղևորությունների ժամանակ այդ սնդուկը ման էր ածել։ Եվ որպեսզի դա կասկածներ տեղի չտա՝ խորամանկությամբ հնարել էր, թե «Այս սնդուկը մր․ Բլեկբոյին է պատկանում և մնալու է Բարկիսի մոտ՝ ցպահանջ», մի առասպել, որ գրել էր խուփի երեսին խոշոր, բայց արդեն մաշված տառերով, որոնք այժմ շատ դժվար էին կարդացվում։
Տեսա, որ մր․ Բարկիսը իր գանձերը զուր չէր դիզել ու մթերել այնքա՜ն տարի։ Նրա դրամական ստացվածքը մոտ երեք հազար ֆունտ ստեռլինգ էր։ Այս գումարից հազարի տոկոսը նա կտակել էր մր․ Պեգգոտիին՝ ցկյանս․ նրա մահից հետո դրամը հավասար բաժանելու էր Պեգգոտիի, Էմլիի և իմ միջև, կամ պիտի հասներ մեզնից կենդանի մնացողին։ Իսկ բոլոր մնացած դրամագլուխն ու իրերը հատկացնում էր Պեգգոտիին, կարգելով նրան ընդհանուր ժառանգ և իր վերջին կամքի ու կտակի միակ կատարիչ։
Ես գրեթե մի կատարյալ պրոկտր էի համարում ինձ, այդ կտակը բարձրաձայն, հանդիսաբար կարդալիս ու դրա յուրաքանչյուր հոդվածի իմաստը ժառանգորդներին մեկնաբանելիս։ Այդ ժամանակ էր, որ առաջին անգամ զգացի, թե Դոկտորների ԸՆկերության անդամ լինելը հանաք բան չի։ Ես կտակն ուշի֊ուշով հետազոտեցի և իմ գիտության ունկնդիրներիս՝ հայտնեցի, թե թուղթն ամեն տեսակետից կանոնավոր է հորինված, և վերջապես լուսանցքների վրա մատիտով մի երկու նշան դնելեւց հետո՝ ինքս էլ սաստիկ զարմացա, որ այդքան բան գիտեմ։
Թաղման հանդեսի նախորդ շաբաթն այս մանրակրկիտ զբաղմունքներով անցկացրի։ Ես Պեգգոտիին հասանելիք բոլոր գույքերի ցուցակը կազմեցի, նրա ամեն գործերն օրենքի համեմատ կարգի բերի և ի մեծ հաճություն երկուսիս, ամեն մի կետում նրա խորհրդականն ու փաստաբանը հանդիսացա։ Այդ օրերում ոչ մի անգամ Էմլիին չտեսա․ միայն լսեցի, թե մի երկու շաբաթից հետո պսակվելու է։
Հուղարկավորության ժամանակ ես ձևականություն չարեցի․ ուզում եմ ասել՝ սև կրկնոց ու սև շղարշ չհագա թռչուններին վախեցնելու համար․ առավոտյան վաղ վերկենալով ոտքով գնացի Բլենդրոտըն և արդեն մտել էի հանգստարան, երբ դագաղն էլ այնտեղ հասավ՝ միայն Պեգգոտիի ու նրա եղբոր ուղեկցությամբ։ Խելագար ջենտլմենը նայում էր իմ պատուհանից․ մր․ Չիլիպի մանուկն իր ծանր գլուխը շարժելով, աչքերը չռած դիտում էր քահանային՝ իր դայակի ուսերի հետևից․ մր․ Օմրը հևում էր սենյակի խորքում․ ուրիշ մարդիկ չկային, և հանգստարանը վերին աստիճանի խաղաղ էր։ Ամեն բան վերջացնելուց հետո, մենք այնտեղ մի ժամի չափ ման եկանք ու մի քանի թարմ ոստեր քաղեցինք մորս գերեզմանը հովանավորող ուռենուց։
Հանկարծ ահյստեղ մի սարսափ տիրեց սրտիս։ Հեռավոր քաղաքի վրա, դեպի ուր գնում եմ մենակ, մի սևաթույր ամպ է իջնում։ Վախենում եմ մոտենալ քաղաքին։ Այդ չարաշուք գիշերվա պատահարն ու դրան հաջորդող անցքերը հիշելուց անգամ սարսռում եմ։
Սակայն չարիքը չի վատանա, եթե պատահարը նկարագրեմ, չի էլ ուղղվի, եթե դողդոջ գրիչս վայր դնեմ։ Ինչ որ եղել է, եղել է․ ոչ մի մարդկային ուժ չի կարող այլևս ջնջել նրան կամ փոխել։
Դայակս ու ես հետևյալ օրը Լոնդոն պիտի գնայինք՝ կտակը վավերացնելու համար։ Փոքրիկ Էմլին մր․ Օմրի տանն էր մնացել։ Պայման էինք դրել, որ թաղումից հետո, երեկոյան, բոլորս միասին հին նավատանը կհավաքվենք։ Հեմը Էմլիի հետ սովորական ժամին պիտի գար։ Մր․ Պեգգոտին և իր քույրը սպասելու էին մեզ վառարանի դիմաց։
Ես նրանցից հանգստարանի դռնակի մոտ բաժանվեցի և փոխանակ ետ դառնալու՝ Լոուստֆոտի ճամփան դուրս եկա և միայն հետո քայլերս դեպի Յարմաութ ուղղեցի։ Ճաշելու համար կանգ առա այն պանդոկում, որ գտնվում էր երկու մղոն լաստից այս կողմ, և արդեն երեկոյան հասա լաստին։ Սկսվեց հորդ անձրև գալ, սաստիկ քամի բարձրացավ․ սակայն լուսինը երբեմն փայլում էր ամպերի միջից ու գիշերը խավար չէր։
Շուտով մր․ Պեգգոտիի տնակն ու նրա պատուհանում շողացող ճրագը նշմարեցի։ Խոնավ ավազի վրայով մի քանի քայլ անելուց հետո՝ արդեն դռան մոտ էի և ներս մտա։
Շատ դուրեկան էր այդ տան ներսի տեսարանը։ Մր․ Պեգգոտին հանգիստ նստած ծխում էր․ երևում էր, որ ընթրիք է պատրաստվում։ Կրակը վառ էր։ Սնդուկը, որի վրա միշտ նստում էր Էմլին, սպասում էր նրան։ Պեգգոտին իր նախկին տեղում նստած էր և եթե այրիի սև զգեստ հագած չլիներ, ոչ ոք մի փոփոխություն չէր նկատի նրա կյանքի մեջ։ Իր հին տուփը՝ ս․ Պողոս եկեղեցու պատկերով, մետրաչափը, մոմի կտորն ու թելը արդեն իր մոտ էր դրել ― այս բոլորն անպակաս էր, ինչպես և միշտ։ Մրս․ Գըմիջը կարծես դժգոհ էր․ նշանակում է նա էլ իր սովորական դրության մեջ էր։
― Ամենից առաջ դուք եք գալիս, մաստր Դեվի, ― ասաց մր․ Պեգգոտին զվարթ դեմքով։ ― Իսկույն հանեցեք ձեր թրջվված վերարկուն, սըր։
― Շնորհակալ եմ, մր․ Պեգգոտի, ― ասացի ես, վերարկուս նրան տալով, որ կախի։ ― Արդեն գրեթե չորացել է։
― Տեսնում եմ, ― ասաց նա, շոշափելով ուսերս։ ― Տաշեղի պես չոր է։ Նստեցեք, սըր։ Հարկ չկա «բարով եկաք» ասելու․ ես միշտ ուրախ եմ ձեր գալու համար, սրտանց ուրախ։
― Շնորհակալ եմ, մր․ Պեգգոտի․ դրանում հավատացած եմ։ Բարով, Պեգգոտի, ― ասացի ես, համբուրելով դայակիս։ ― Ինչպե՞ս ես։
― Հե՜, հե՜, հե՜, ― ծիծաղեց մր․ Պեգգոտին, մեր կողքին նստելով ու ձեռքերը շփելով, ասես թե իր նոր վիշտը փարատելու համար։ ― Սրա նման կին աշխարհում չի ճարվի, սըր․․․ իրեն էլ քանի անգամ ասել եմ։ Ո՞ր կինը սրա նման մաքուր խիղճ կունենա։ Իր պարտքը դեպի լուսահոգին ազնվաբար կատարեց․ լուսահոգին այդ գիտեր։ Դրա պատճառով լուսահոգին էլ իր պարտքը դեպի սա արդարությամբ կատարեց․ սա էլ դեպի լուսահոգին իր․․․ մեկ խոսքով․․․ ամեն բան լավ վերջացավ․․․
Մրս․ Գըմիջը հոգոց հանեց։
― Բավական է, ախ քաշես, սիրունիկ իմ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ (Բայց դեպի մեր կողմն աչքով արեց ցույց տալու համար, որ վերջին դեպքերն իրոք կարող էին ծերի հիշատակը պառավի հոգում նորոգել)։ ― Սիրտդ փոքր֊ինչ ամուր պահիր, զվարթացիր։ Աստուծով, դեռ լավ օրեր էլ կտեսնես։
― Ահ, Դանիել, ― համառեց մրս․ Գըմիջը։ ― Էլ մի ասա։ Լավ օրերն ինձ նման անտուն֊անտերի համար չեն։
― Դե, դե, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, աշխատելով սփոփել նրան։
― Այո, այո, Դանիել, ― փնթփնթաց մրս․ Գըմիջը։ ― Ինչ լավ օրեր կարող եմ տեսնել գանձեր ժառանգող մարդկանց հետ։ Այդ բոլորը ինձ հակառակ է կատարվում։ Լավ է թաղեք, գնամ կորչեմ։
― Գնաս, ո՞ւր գնաս, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Հապա ես ո՞ւմ հետ պիտի ծախսեմ այդ գանձերը, եթե ոչ քեզ հետ։ Ի՞նչ բաներ ես դուրս տալիս։ Չե՞ս իմանում, որ այժմ դու ինձ ավելի ես հարկավոր, քան թե առաջ։
― Լավ գիտեմ, որ առաջ ոչ մեկին հարկավոր չէի, ― գոչեց մրս․ Գըմիջը, ― հիմա էլ ուղիղ երեսիս են ասում այդ։ Ո՞ւմ է հարկավոր ինձ նման չոր գլուխ, անտուն֊անտեր թշվառը։
Մր Պեգգոտին շատ զարմացավ, որ այդպիսի մեկնություն տվին իր ճառին, և ուզում էր տաք֊տաք պատասխանել․ բայց քույրը թևից քաշելով արգելեց նրան։ Մի քանի ժամանակ տագնապով մրս․ Գըմիջին նայելուց հետո՝ նա նայեց հոլանդական ժամացույցին, վերկացավ, ճրագը վառեց ու պատուհանի մեջ դրեց։
― Հիմի ամեն բան կարգին է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին ուրախ ձայնով։ ― Տես, ամեն բան պատրաստ է, մրս․ Գըմիջ։
Մրս․ Գըմիջը տնքաց։
― Ճրագը վառված է ու պատուհանին է դրված, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին։ ― Դուք զարմանում եք, սըր, թե ի՞նչ է նշանակում այս բանը։ Հըմ, մեր Էմլիի համար է վառված։ Գիտեք, որ ճանապարհը հարթ չէ, մթնով գալն էլ հեշտ բան չէ․ ահա ես էլ, երբ որ տանն եմ նրա գալու ժամանակ, պատուհանի վրա ճրագ եմ դնում։ Եվ գիտեք, ― ասաց նա, մեծ խնդությամբ դեպի ինձ հակվելով, ― այդ ունի երկու նպատակ։ Մեկ, որ Էմլին կասի․ «Ահա ապոր տնակը»․ երկրորդ՝ կասի․ «Ապերը տանն է», որովհետև ես որ տանը չլինեմ, հո ճրագն էլ չի վառվի։
― Իսկ և իսկ երեխա ես, ― ասաց Պեգգոտին, որ սակայն շատ գոհ էր եղբոր սիրուց դեպի Էմլին։
― Մի՞թե, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ոտքերը լայն֊լայն դնելով, ձեռքերն ուրախ իրար շփելով ու մեկ ճրագին նայելով, մեկ էլ մեզ։ ― Չգիտեմ։ Կարծես թե գոնե մարմնով երեխայի նման չեմ։
― Այո՛, փոքր֊ինչ զանազանվում ես երեխայից, ― նկատեց դայակս։
― Հասակովս՝ անտարակույս, ― ծիծաղեց մր․ Պեգգոտին, ― իսկ ուրիշ կողմից որ նայենք․․․ Է՛հ, հոգ չէ, քո ասածը թող լինի։ Բայց տեսեք, թե բանն ինչումն է։ Մեր Էմլիի այս տնակը նայելիս խելքս թռչում է, ― գոչեց հանկարծ մր․ Պեգգոտին ցնծությամբ, ― էլ ուրիշ բան չեմ կարող ասել․․․ ինձ թվում է, թե ամենափոքրիկ իրերն անգամ Էմլիի մասերն են։ Վերցնում եմ, ամեն մի բան տեղն եմ դնում, զգույշ֊զգույշ շոշափելով, կարծես թե Էմլիին եմ գուրգուրում։ Այսպես եմ վարվում և նրա փոքրիկ գլխարկների և ուրիշ իրերի հետ։ Վա՛յ նրան, ով որ կհամարձակվի Էմլիին պատկանող որևէ առարկայի կոպիտ դիպչել։ Տեսա՞ր, այս տեսակ երեխա եմ ես, միայն թե ծովային ոզնու տեսքով, ― հարեց մր․ Պեգգոտին ու փառ֊փառ ծիծաղեց։
Պեգգոտին ու ես ծիծաղեցինք, բայց ոչ այդքան բարձրաձայն։
― Ահա այս է իմ կարծիքը, եթե ուզում եք իմանալ, ― շարունկեց մր․ Պեգգոտին զվարթերես, նորից ծունկերը շփելով։ ― Եվ պատճառը գիտե՞ք ինչ է։ Այն է, որ ես ու Էմլին շատ ենք միասին խաղացել, երբ նա դեռ իմ թզի չափ էր, և ինչ ասես չէինք ներկայացրել՝ թուրք, ֆրանսիացի, շնաձուկ և ամեն տեսակ օտարազգի, այո՛, այո՛․․․ և՛ առյուծ, և՛ կետ, և՛ աշխարհիս որ գազանը ցանկանաք, երբ նա դեռ ծնկներիս էլ չէր հասնում։ Ահա այդպես էինք իրար հետ։ Տեսեք հիմա այդ ճրագը, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ձեռքը հիացմամբ դեպի ճրագը մեկնելով։ ― Հավատացած եմ, որ Էմլին մարդու էլ որ գնա, ճրագը դարձյալ այդտեղ կդնեմ, ճիշտ այդպես։ Հաստատ գիտեմ, որ երբ ես գիշերները տանը լինեմ (և ասացեք աստծու սիրուն՝ որքան էլ հարստանամ, ուրիշ որտե՞ղ պիտի ապրեմ) և նա այստեղ չլինի, կամ ես նրա մոտ չլինեմ, դարձյալ ճրագը պատուհանի վրա կդնեմ ու կրակի առջև կնստեմ, կարծես թե նրան սպասելով, ինչպես որ հիմա սպասում եմ։ Ահա այդպիսի երեխա եմ ես, ― նորից քրքջալով գոչեց մր․ Պեգգոտին, միայն թե ծովի ոզնու նման։ Հիմի էլ այդ ճրագին նայելիս ինքս ինձ ասում եմ․ «Էմլին լույսը տեսնում է, նա գալի՜ս է»։ Ահա այսպիսի ոզնիակերպ երեխա եմ։ Եվ ասածս ճիշտ է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ծիծաղելուց դադարելով ու ծափ տալով, ― որովհետև ահա եկա՜վ։
Բայց եկողը միայն Հեմն էր։ Երևի իմ գալուց հետո, գիշերվա անձրևը սաստկացել էր, որովհետև Հեմի լայնեզր գլխարկը բոլորովին թրջվել էր և կախ ընկել նրա դեմքի վրա։
― Էմլին ո՞ւ ր է, ― հարցրեց մր․ Պեգգոտին։
Հեմը գլխով նշան արավ, թե դռան հետևն է։ Մր․ Պեգգոտին ճրագը պատուհանից վերցրեց, դրեց սեղանի վրա ու շտապեց վառարանի կրակն արծարծել։ Հեմը, որ դեռ անշարժ կանգնած էր, ինձ դիմելով ասաց․
― Մաստր Դեվի, խնդրեմ մի րոպի միասին դուրս գանք, կտեսնեք, թե ի՞նչ ենք բերել ես ու Էմլին՝ ձեզ ցույց տալու համար։
Դուրս ելանք։ Միայն շեմքի վրա զարհուրելով նկատեցի, որ Հեմը մեռելի պես սփրթնած է։ Նա արագ դուրս հրեց ինձ և իսկույն մեր հետևից դուռը փակեց։ Էմլին չկար։
― Հեմ, ի՞նչ է պատահել։
― Մաստր Դե՜վի․․․
Եվ նա սկսեց հուսակտուր լաց լինել։
Ես քարացած մնացի՝ նրա վիշտը տեսնելով։ Չգիտեմ՝ այդ րոպե ի՞նչ անցավ իմ մտքով կամ ինչի՞ց վախեցա, միայն թե շվարած նայում էի նրան։
― Հեմ, սիրելի Հե՜մ։ Ցավդ տանեմ, ասա՝ ի՞նչ է պատահել։
― Ախ, իմ Էմլին, սիրերլի Էմլիս, մաստր Դեվի․․․ կյանքիս պարծանքն ու հույսը․․․ նա, ում համար պատրաստ էի գլուխս մահու տալ․․․ հիմի էլ կտամ․․․ էլ չկա։
― Էլ չկա՞։
― Փախել է։ Օ՜հ, մաստր Դեվի, և ինչպե՜ս․․․ Ես որ նրան հոգով սրտով պաշտում եմ․․․ միայն այս եմ խնդրում իմ բարեգութ աստծուց, որ շանթահար անի նրան, քան թե թույլ տա խայտառակվել ու կորչել։
Երիտասարդի դեպի մռայլ երկինք գցած հայացքը, նրա ձեռքերի պրկումը, ծնկների դողը, տագնապած դեմքի այլայլումը մինչև հիմա հիշողությանս մեջ կենդանի են այն դատարկ անապատի տեսարանի հետ միասին, ուր կատարված ողբերգության միակ անձը ինքն էր, իսկ վկան՝ միայն խավար գիշերը։
― Դուք գիտնական մարդ եք, մաստր Դեվի, ― ասաց նա շտապով։ ― Դուք կիմանաք թե ի՞նչ անեմ, ներսի մարկանց ի՞նչ ասեմ, բանի էությունը ինչպե՞ս հայտնեմ ծերունուն։
Այդ րոպեին դուռը շարժվեց․․․ ես բնազդով փութացի մղլակը դրսից բռնել, որպեսզի գեթ մի վայրկան ժամանակ շահենք․ բայց ուշ էր։ Մր․ Պեգգոտին գլուխը դուրս հանեց, և ես երբեք չեմ մոռանա, նույնիսկ եթե հինգ հարյուր տարի ապրելու լինեմ, այն սոսկալի փոփոխությունը, որ նրա երեսին նշմարեցի։
Հանկարծ մի լացուկոծ բարձրացավ․ կանայք նրա վրա թափվեցին։ Մենք արդեն սենյակումն ենք՝ բոլորս էլ ոտքի վրա․ ես ձեռքիս մի թուղթ բռնած, որ տվել էր ինձ Հեմը․ մր․ Պեգգոտին բաց բաճկոնով, խառնիփնթոր մազերով, դժգույն դեմքով ու սպիտակած շուրթերով, աչքերն անքթիթ, մինչ կրծքից վայր շիթ֊շիթ արյուն էր կաթկթում, որ անշուշտ բերնից էր հոսել։
― Կարդացեք, սըր, ― ասաց նա դողդոջ ձայնով։ ― Բայց խնդրեմ փոքր֊ինչ դանդաղ կարդացեք։ Չգիտեմ, արդյոք կհասկանա՞մ։
Եվ ես սենյակի մեռելային լռության մեջ արտասվաթոր նամակի հետևյալ խոսքերը կարդացի․
«Երբ որ դուք, ― դուք, որ շատ ավելի եք սիրում ինձ, թե արժանի էի նույնիսկ սրտիս անմեղության ժամանակ, ― այս նամակն ընդունեք, ես արդեն հեռու կլինեմ»։
― Արդեն հեռու կլինեմ, ― կրկնեց մր․ Պեգգոտին մեղմ ձայնով։ ― Սպասեցեք։ Էմլին հեռու կլինի։ Հետո՜։
«Հեռանում եմ առավոտյան իմ սիրելի ընտանիքից․․․ իմ սիրելի, սուրբ ընտանիքից․․․ այն պայմանով»․․․
Նամակը մի գիշեր առաջ էր գրված։
»․․․որ էլ երբեք չվերադառնամ, մինչև որ նա ինձ՝ ինչպես իր հարազատ կնոջ, ետ չբերի։ Նամակս մեկնելուց շատ հետո կհասնի ձեզ, երեկոյան այն ժամին, երբ ինձ սպասելիս կլինեք։ Օ՜հ, եթե գիտենայիք, թե ինչքա՜ն է սիրտս կտրտվում։ Ես ձեր առաջ շատ հանցավոր եմ, ձեր ներողամտությանը անարժան․ բայց եթե գիտենայիք, թե ինչ ցավ եմ քաշում։ Սակայն ես այնքան մեղապարտ եմ, որ իմ մասին չարժի խոսել։ Մխիթարվեցեք այն համոզումով, որ ես մի վատ աղջիկ եմ։ Աղաչում եմ, աստծու սիրուն, ապորն ասացեք, որ ես ոչ մի ժամանակ այնքան իրեն չեմ սիրել, ինչպես որ այժմ եմ սիրում։ Մի հիշեք այն ջերմ սերը, այն գութն ու խնամքը, որ բոլորդ էլ ընծայել եք ինձ․․․ օ՜հ, մի հիշեք, թե մենք պիտի պսակվեինք․․․ այլ աշխատեցեք մտածել, թե ես դեռ մանկական հասակումս մեռած էի և որևէ տեղ թաղված։ Թող մարդասեր աստված սիրելի ապորս հովանի լինի։ Ասացեք նրան, որ ես նրան առաջ կիսով չափ այնպես չեմ սիրել, ինչպես որ հիմա եմ սիրում։ Սփոփեցեք նրան։ Սիրեցեք մի ուրիշ լավ աղջկա, ինչպես որ մի ժամանակ ես էի, որ ապոր մոտ իմ տեղը բռնի, ձեզ լիովին արժանի լինի, և ձեզնից ամաչելու պատճառ չունենա ինձ նման։ Աստված օրհնե՜ ամենքիդ։ Միշտ ծնկաչոք պիտի աղոթեմ դրա համար։ Եթե ես իբրև ամուսին չվերադառնամ և անկարող լինեմ ինքս ինձ համար աղոթել, գեթ ձեր բոլորիդ համար չեմ դադարի աղոթելուց։ Վերջին բարևս ապորը։ Վերջին շնորհակալությունս ու վերջին արտասուքս մեր անգի՜ն ապորը»։
Այս էր բոլորը։
Ավարտեցի, բայց դեռ երկար ժամանակ մր․ Պեգգոտին լուռ կանգնած էր, նայելով վրաս։ Վերջապես վստահեցի նրա ձեռքը բռնել և որքան կարող էի խնդրել, որ մի քիչ տիրապետի ինքն իրեն։
Շնորհակա՜լ եմ, շնորհակա՜լ եմ, սըր, ― ասաց նա, առանց շարժվելու իր տեղից։
Այնուհետև Հեմը փորձեց նրա հետ խոսել։ Նրա կարեկցության նշաններից մր․ Պեգգոտին այնքան քնքշացավ, որ իսկույն նրա աջն ամուր սեղմեց, բայց շարունակեց անշարժ մնալ, և ոչ ոք մեզնից չհամարձակվեց նրա լռությունն ընդհատել։
Վերջ ի վերջո, կարծես երազից սթափվելով, նա հանդարտ իր շուրջը նայեց․ հետո թույլ ձայնով ասաց․
― Ո՞վ է այն մարդը։ Ուզում եմ անունն իմանալ։
Հեմը երեսիս նայեց, և ես հանկարծ մի հարված ստացողի պես ետ֊ետ գնացի։
― Գործի մեջ մի մարդ է խառնված, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ― ո՞վ է նա։
― Մաստր Դեվի, ― ասաց Հեմը աղերսելով։ ― Մի րոպե այստեղից հեռացեք և թույլ տվեք, որ մի քանի խոսք ասեմ նրան։ Կարիք չկա, սըր, որ ասելիքս դուք լսեք։
Նորից մի հարված զգացի և աթոռի վրա ընկա։ Փորձեցի մի քանի բառ ասել, բայց լեզուս բռնվել էր, աչքերս մութ կոխել։
― Ուզում եմ անունն իմանալ, ― լսեցի ես նորից։
― Մի քանի ժամանակ առաջ, ― թոթովեց Հեմը, ― այստեղ մի սպասավոր էր քարշ գալիս։ Մի ջենտլմեն էլ եկել էր։ Երկուսն էլ իրար գիտեին։
Մր․ Պեգգոտին առաջվա պես անշարժ էր, միայն այժմ Հեմին էր նայում։
― Անցյալ գիշեր, ― շարունակեց Հեմը, ― այդ սպասավորին տեսել են մեր․․․ մեր խեղճ աղջկա հետ միասին։ Սպասավորը մի շաբաթ ի վեր թաքնված է եղել շրջակայքում։ Կարծում էի, թե գնացել է, բայց չէ․ թաքնված է եղել։ Մի՛ մնացեք այստեղ, մաստր Դեվի, մի՛ մնացեք։
Մր․ Պեգգոտին թևը վզիս փարելով ուզում էր հեռացնել ինձ․ բայց ես անզոր էի վեր կենալ, եթե անգամ ամբողջ տունը գլխիս վրա փուլ գալու լիներ։
― Այս առավոտ դեռ արևը ծագելուց առաջ, ― շարունակեց Հեմը, ― դրսում, Նորվիչի ճամփու վրա, մի անծանոթ կառք են տեսել ձիերով։ Սպասավորը մի քանի անգամ մոտեցել է կառքին ու ետ է եկել։ Վերջին անգամ գնալիս՝ Էմլին էլ հետն է եղել։ Կառքի մեջ մի ջենտլմեն էր նստած։ Քո հարցրած մարդն էլ հենց նա է։
― Տեր իմ աստված, ― գոչեց մր․ Պեգգոտին ու բազկատարած մի֊երկու քայլ ետ գնաց, ասես թե մի ահռելի բանից խույս տալով։ ― Չլինի թե այդ մարդու անունը Ստիրֆորթ է։
― Մաստր Դեվի, ― աղաղակեց Հեմը բեկ֊բեկ ձայնով, ― ձեր մեղքը չի․․․ Աստված չանի, որ ձեզ մեղադրեմ․․․ բայց նրա անունը Ստիրֆորթ է, և նա մի անզգամ արարած է։
Մր․ Պեգգոտին ո՛չ ձայն հանեց, ո՛չ արտասվեց, ո՛չ երերաց, այլ մի քանի ժամանակ անշարժ մնաց, և հետո ասես թե հանկարծ ուշքի գալով, անկյունում խփված մեխի վրայից արագ վերցրեց իր հաստ վերարկուն։
― Է՜յ, օգնեցեք, ― գոչեց նա անհամբեր։ ― Թևերս կաշկանդվել են, չեմ կարողանում հագնել։ Դե՛, շուտ արեք։
Մեկն օգնեց նրան վերարկուն հագնել։
― Այսպե՜ս։ Հիմի գլխարլս տվեք։
Հեմը հարցրեց նրան, թե ո՞ւր է գնում։
― Գնում եմ եղբորս աղջկան որոնելու։ Գնում եմ Էմլիիս գտնելու։ Բայց ուզում եմ ամենից առաջ այն նզոված նավը ջախջախել ու հենց այնտեղ ջրասույզ անել, ու հետն էլ այն սրիկային․ ա՜խ, եթե միայն օր առաջ իմանայի, թե ի՜նչ դև կար նրա սրտում։ Երբ նա իմ դեմ նստած էր, ― մոլեգնաբար գոչեց մր․ Պեգգոտին, սեղմած բռունցքը թափ տալով, ― երբ այն նավում նստած էր երես առ երես իմ դիմաց, շանթահար լինեմ, եթե նրան չընկղմեի, և արածս անշուշտ լավ բան կլիներ։ Գնամ գտնեմ եղբորս աղջկան։
― Ո՞ւր ես գնում, ― գոչեց Հեմը, նրա առաջը կտրելով։
― Ուր էլ լինի։ Գնում եմ եղբորս աղջկան որոնելու՝ թեկուզ աշխարհի մյուս ծայրումն էլ լինի։ Գնում եմ գտնելու և տուն բերելու իմ թշվառ Էմլիին։ Մի՛ բռնեք ինձ։ Չե՞ք լսում, ես գնում եմ Էմլիիս գտնելու։
― Ո՛չ, ո՛չ, ― կոծեց մրս․ Գըմիջը, երկուսի մեջտեղը կանգնելով։ ― Ո՛չ, Դանիել, դեռ մի շտապի՛ր։ Թող առաջ սիրտդ հանգստանա, հետո գնա փնտրելու, իմ սիրելի, իմ որբացած Դանիել։ Այժմ ես քեզ չեմ թողնի։ Եկ նստիր, և ներիր, որ այդքան քեզ զզվեցրել եմ իմ դատարկ գանգատներով․․․ Ի՞նչ են, Դանիել, իմ վշտերն այս ճշմարիտ աղետի առջև․․․ Եկեք հիշենք այն օրերը, երբ Էմլին որբացավ, Հեմն էլ որբացավ, երբ ես էլ՝ թշվառս, այրի դարձա, և դու բոլորիս հավաքեցիր, քեզ մոտ բերիր, թևարկեցիր։ Այս բոլորը որ հիշենք, սիրտդ փոքր֊ինչ կթեթևանա, սիրելի Դեն, ― ասաց պառավը, ձեռքը ձկնորսի ուսին դնելով, ― և ավելի հեշտ կդիմանաս ցավերիդ։ Չէ՞ որ գրված է․ «Որովհետև արարեք միում եղբարցս այսոցիկ փոքրկանց՝ ինր արարիք», և աստված քեզ իր օրհնությունից չի զրկի, ոչ էլ այս տունը, որ այսքա՜ն տարի մեր բոլորիս ապավենն էր։ Մի՛ հուսահատվի, մեր մարդասեր ու բարերար Դեն։
Այժմ մր․ Պեգգոտին հանդարտվել էր․ գոնե այդպես էր երևում։ Ես ուզում էի նրա ոտքերն ընկնել, հազար ու հազար ներուղություն խնդրել իմ պատճառով իրեն հասած վշտի համար և անիծել Ստիրֆորթին, բայց երբ նա հանկարծ երեխայի նման հեկեկաց, իմ սրտին մի ավելի ազնիվ զգացում տիրեց։ Անասելի հուզումից ես էլ նրա պես լաց եղա, և բարի ձկնորսի տնակը մեր ամենիս ողբով լցվեց։
==ԺԲ․ գլուխ==
Մի երկար ուղևորության սկիզբը
Իմ կարծիքով՝ ինչ որ իմ մեջ բնական է, շատերի համար էլ բնական է․ ուստի համարձակ կասեմ, թե երբեք այնպես ջերմ սիրով չէի սիրել Ստիրֆորթին, ինչպես որ մեզ միավորող սերտ կապերի կտրվելու ժամանակ։ Նրա վատ արարքի հայտնի դառնալու դառնակսկիծ րոպեին ես ավելի շատ նրա փայլուն կողմերն էի հիշում, ավելի շատ նրա լավ հատկությունները գնահատում, ավելի շատ նրա այն ձիրքերը հարգում, որոնց շնորհիվ նա կարող էր մի ազնիվ ու մեծանուն մարդ դառնալ, քան թե առաջ, երբ բոլորովին նվիրված էի նրան։ Սիրտս սաստիկ մորմոքվում էր, երբ մտածում էի, որ անգիտաբար մասնակցել եմ այն ոճրին, որով նա մի ազնիվ ու մաքուր տուն պղծեց, սակայն, եթե մեզ երես առ երես կանգնեցնեին, ես չէի կարողանա մի հանդիմանիչ խոսք ասել նրան։ Ես դարձյալ կսիրեի նրան, թեև նա արդեն դադարել էր ինձ դյութելուց․ դարձյալ անշեջ կպահեի իմ նախկին մտերմության գորովալից հիշատակը, գուցե և մի դյուրահաշտ երեխայի նման կթուլանայի նրա առջև, բայց չէի մտածի կրկին նրա հետ մտերմանալու մասին։ Այսպիսի բան մտքովս անգամ չէր անցնի։ Ինչպես ես, այնպես էլ նա, զգում էինք, որ մեր միջև ամեն ինչ վերջացած է, թեև բնավ չիմացա, թե ինչպե՞ս էր նրա հիշատակն իմ մասին․․․ երևի թե վաղանցուկ ու թեթև էր․ սակայն ես նրան միշտ հիշել եմ իմ սիրելի, բայց արդեն մեռած ընկերոջ պես։
Այո, Ստիրֆորթ, դու հեռացար այս տրտմագին պատմությանս ասպարեզից։ Գուցե ահեղ դատարանի աթոռի առջև իմ վիշտը մի ակամա վկայություն տա քո դեմ․ բայց բարկություն կամ կշտամբանք ― ո՛չ երբեք։
Պատահարի գույժն իսկույն քաղաքում տարածվել էր, այնպես որ առավոտյան փողոցներից անցնելիս լսում էի, որ մարդիկ, դռների առջև նստոտած, միայն դրա մասին են խոսում։ Մի քանիսը չարաչար մեղադրում էին աղջկան, մյուսները՝ տղային․ բայց աղջկա երկրորդ հոր ու նշանածի նկատմամբ բոլորի կարծիքը նույն էր։ Ամենքն էլ սրտանց ցավակցում էին նրանց վշտին։ Երբ առավոտյան վաղ այդ երկուսը ծանրաքայլ ման էին գալիս ծովափում, ձկնորսներն ակնածությամբ ճանապարհ էին տալիս նրանց և խումբ֊խումբ բաժանվելով կարեկցություն հայտնում իրար։
Ես նրանց հենց ծովեզրի մոտ հանդիպեցի։ Առանց Պեգգոտիի ասելու էլ հեշտ էր նկատել, որ նրանք ամբողջ գիշեր չեն քնել և մինչև լույս նստած են մնացել այն իսկ տեղում, ուր թողել էի նրանց կես֊գիշերին։ Երկուսն էլ հոգնած էին երևում, և մր․ Պեգգոտին այդ մի գիշերվա մեջ կարծես ավելի էր ծերացել, քան մեր ամբողջ ծանոթության տարիների ընթացքում։ Երկուսն էլ լուռ ու հանգիստ էին, այն ծովի նման, որ անծուփ տարածված էր մթագույն երկնքի տակ, միայն երբեմն բարձրանում էր մակընթացությունը, ասես քնի մեջ շունչ էր քաշում, մինչդեռ ծագող արեգակի արծաթափայլ լույսի շերտը արդեն շողում էր հորիզոնի վրա։
Երեքս միասին լուռ գնում֊գալիս էինք ծովի ափին։ Վերջապես մր․ Պեգգոտին ինձ ասաց․
― Ես ու Հեմը, սըր, արդեն բավական խոսեցինք, թե մեզ ի՞նչ պետք է անել և ի՞նչ չանել։ Այժմ գիտենք, ինչից պետք է սկսել։
Աչքս պատահմամբ Հեմի վրա ընկավ, որ այդ րոպեին ծովի հեռավոր ցոլքին էր նայում, և ես հանկարծ մի սոսկալի բան զգացի։ Նրա դեմքը զայրացած չէր և մի հաստատ ու խիստ կամքից բացի, ուրիշ ոչինչ չէր արտահայտում․ բայց և այնպես մի ներքին ձայն ինձ ասաց, թե նա Ստիրֆորթին կսպանի, ուր էլ նրան հանդիպի։
― Անելիքս որոշված է, սըր, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Ես գնում եմ փնտրելու իմ․․․ ― այստեղ նա կանգ առավ և հետո ամուր ձայնով վերջացրեց, ― գնում եմ նրան փնտրելու։ Այս է կյանքիս մշտական պարտքը։
Հարցրի նրան, թե ո՞րտեղ է ուզում որոնել․ նա գլուխը շարժեց ու հարցրեց, թե ե՞րբ եմ մտադրի Լոնդոն գնալ։ Պատասխանեցի, թե մտադիր էի հենց այն օրը գնալ, բայց մնացել եմ, մտածելով, թե գուցե կարողանամ որևէ բանով օգնել նրան։
― Սակայն, եթե ուզենաք, ― ավելացրի, ― պատրաստ եմ իսկույն գնալ։
― Ուրեմն ես էլ ձեզ հետ կգամ, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Միայն թե վաղը։
Դարձյալ մի քանի ժամանակ առանց խոսելու ման եկանք։
― Հեմն առաջվա պես իր գործին կհետևի, ― սկսեց նորից մր․ Պեգգոտին, ― և կերթա քրոջս մոտ կապրի։ Իսկ այն հին նավատունը․․․
― Մի՞թե կթողնեք նավատունը, մր․ Պեգգոտի, ― հարցրի ես կամացուկ։
― Այսուհետև, մաստր Դեվի, այդ նավատունն իմ օթևանը չի լինի։ Դեռ ոչ մի նավ՝ այն օրից սկսած, երբ «խավար էր ի վերա անդնդոց», այդ նավի պես չէր խորտակվել։ Բայց ոչ, սըր, ո՛չ․ չեմ ուզում թողնել նրան։ Ամենևին։
Դարձյալ մի քիչ ման եկանք, և նա միտքը բացատրեց․
― Փափագս այս է, մաստր Դեվի, որ այդ նավը գիշեր֊ցերեկ, ամառ֊ձմեռ այնպես մնա, ինչպես որ առաջին օրից ճանաչել է նրան Էմլին։ Ես ուզում եմ, որ եթե մի օր այդ դժբախտը վերադառնա, հին տնակը նրա աչքին խորթ չթվա, նրան չմերժի, այլ իր մոտ քաշի։ Ո՞վ գիտե․ գուցե մի անձրևային, հողմաշունչ գիշեր այս կողմերում թափառելիս՝ նա պատուհանին մոտենա և կամացուկ ներս նայի և իր առաջվա անկյունը տեսնի վառարանի մոտ։ Այն ժամանակ, մաստր Դեվի, ո՞վ գիտի, նկատելով, որ մրս․ Գըմիջից բացի, ուրիշ մարդ չկա սենյակում, գուցե վստահանա դողդոջ քայլերով ներս մտնել, գնալ իր անկողնում պառկել և հոգնած գլուխը բարձին դնել, որի վրա մի ժամանակ այնպես անուշ քնում էր։
Չնայելով ջանքերիս, ոչ մի պատասխան չտվի․ հուզմունքից ես համրացել էի։
― Ամեն գիշեր, ― շարունակեց մր․ Պեգգոտին, ― հենց որ արևը մայր մտնի, ճրագը պատուհանի վրա կվառվի, և երբ էլ նա այս կողմը գա, ճրագը նրան ցույց կտա․ «Եկ, որդյակս, տուն դարձիր»։ Եվ եթե, Հեմ, դու մի գիշեր դրսի դռան չխկոցը լսես, մի թույլ չխկոց, ինքդ դուրս չգաս։ Թող տատիկը իմ կորած աղջկան ներս բերի․․․ և ոչ դու։
Մր․ Պեգգոտին մի քանի քայլ առաջ անցավ ու մենակ մնաց։ Այդ միջոցին ես նորից Հեմին նայեցի և, նկատելով, որ նա առաջվա պես շարունակում է հեռավոր լույսով փայլուն շերտին ակնապիշ նայել, թևից քաշեցի։ Նա չշարժվեց։
Երկու անգամ անունը տվի, կանչեցի, ասես թե քնած մարդու․ կարծես ոչինչ չլսեց։ Երբ վերջապես հարցրի, թե ի՞նչ բանի մասին է այդպես համառ մտածում, պատասխանեց․
― Այն բանի մասին, մաստր Դեվի, ինչ որ ահա առջևս է, ա՜յ դենը։
― Ուղում ես ասել ապագայի՞դ մասին։
Նա մտամոլոր դեպի ծովը մատնանշեց։
― Այո, մաստր Դեվի։ Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչի՞ց է, բայց կարծեմ վերջն այնտեղ կլինի․․․ ա՜յ, այնտեղ։
― Այդ ասելիս նա կարծես սթափվեց, սակայն դեմքը դարձյալ նույն վճռական արտահայտությունն ուներ։
― Ո՞ր բանի վերջը, ― հարցրի ես, նորից սոսկում զգալով։
― Չգիտեմ, ― ասաց նա մտախոհ։ ― Հիշեցի, որ ամեն բան այնտեղ է սկսվել․․․ այնտեղ էլ կվերջանա։ Բայց սա մի ցնորք էր․ անցավ գնաց, մաստր Դեվի, ― հարեց նա, և երևի աչքերիս մեջ տագնապի նշան տեսնելով ասաց․ ― Մի վախեցեք․ մտքերս փոքր֊ինչ խառնված են․ ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչ եմ ասում։ Միամիտ կացեք, բան չկա։
Մր․ Պեգգոտին կանգ առավ, սպասելով, որ իրեն հասնենք։ Հասանք և էլ ոչ մի բառ չփոխանակեցինք իրար հետ։ Բայց առաջին երկյուղիս հիշատակը շարունակում էր հալածել ինձ, մինչև որ անողոք վերջը վրա հասավ։
Հանդարտ մոտեցանք հին տնակին ու ներս մտանք։ Մրս․ Գըմիջը՝ փոխանակ առաջվա պես իր քնջում փնթփնթալու, ժիր զբաղված էր նախաճաշիկ պատրաստելով։ Նա մր․ Պեգգոտիի գլխարկը ձեռքից առավ, աթոռ տվեց և սկսեց այնպես հանգիստ ու սիրով խոսել, որ էլ անկարելի էր ճանաչել նրան։
― Դանիել, իմ քաջ տղաս, ― ասաց նա, ― այժմ քեզ պետք է կուշտ ուտել ու խմել, որ ուժ հավաքես, եթե ոչ՝ ձռքիցդ ոչինչ չի գա։ Կե՛ր, սիրելիս, և եթե իմ կռկռոցը (ուզում էր ասել շատ խոսելը) քեզ դուր չի գա, ասա, իսկույն ձայնս կկտրեմ։
Մրս․ Գըմիջը բոլորիս կերակուրը սեղանի վրա դնելուց հետո՝ գնաց նստեց պատուհանի մոտ ու սկսեց մր․ Պեգգոտիի շապիկներից մի քանիսը կարկատել։ Այս գործն էլ ավարտելուց հետո՝ փոխնորդները տեղավորեց մոմաշորից շինված պայուսակի մեջ, որ նավաստիները սովոր են կրել։
― Ամեն ժամանակ, ամառ֊ձմեռ ես պիտի այստեղ լինեմ, Դանիել, ― ասաց մրս․ Գըմիջը, ― և ամեն բան ճիշտ ուզածիդ պես պիտի անեմ։ Գրել֊կարդալ շատ չգիտեմ, բայց էլի երբեմն քեզ կգրեմ, երբ հեռու լինես։ Նամակներս մաստր Դեվին կհանձնի քեզ։ Գուցե դու էլ, Դանիել, մեկ֊մեկ գրես ու պատմես, թե ի՞նչ ես զգում ոլոր֊մոլոր թափառումներիդ միջոցին։
― Բայց դու այստեղ մեն֊մենակ չե՞ս տխրի, ― հարցրեց մր․ Պեգգոտին։
― Ո՛չ, ո՛չ, Դանիել, ― պատասխանեց մրս․ Գըմիջը։ ― Անհոգ եղիր այդ մասին։ Տխրելու ժամանակ չեմ ունենա։ Չէ՞ որ պետք է տունը պահեմ, որ երբ ետ գաս, ամեն բան կարգին գտնես։ Գուցե մեկ ուրիշն էլ գա, ո՞վ գիտե։ Քեզ կամ ուրիշին սպասելով, ես դռան առջև կնստեմ, ինչպես միշտ։ Եթե մեկը գալու լինի, արդեն հեռվից կտեսնի, որ պառավը ձեզ հավատարիմ է, հավատարիմ էլ կմնա։
Որքան փոփոխություն մրս․ Գըմիջի մեջ։ Մեկ գիշերվա ընթացքում նա մի ուրիշ կին էր դարձել։ Այժմ այնպե՜ս անձնվեր էր, այնպե՜ս շուտ էր ըմբռնում, թե ի՞նչ բան պետք է ասել և ի՞նչ բան չասած թողնել․ այն աստիճան իր անձը մոռանում էր, այն աստիճան ուրիշների ցավին վշտակցում, որ ես սկսեցի նրան սրտանց հարգել։ Եվ որքան բան գլուխ բերեց այն օրը։ Պետք էր ծովափից ամբար տեղափոխել թիեր, ցանցեր, առագաստներ, պարաններ, ձողեր, կայմեր, խեցգետին պահելու տաշտեր, ավազի տոպրակներ և ուրիշ այսպիսի առարկաներ․ և թեպետ օգնող ձեռքեր չէին պակասում և ծովեզրի վրա ձկնորս չկար, որ չուզենար սիրով աշխատել մր․ Պեգգոտիին հաճելի լինելու համար, բայց և այնպես մրս․ Գըմիջը մինչև երեկո շարունակում էր իր ուժից վեր բեռներ կրել և դեսուդեն վազել, հազար տեսակ ավելորդ բաներ հոգալով։ Ո՞ւր կորան նրա տրտունջներն իր բախտից․ նա կարծես մոռացել էր, թե երբևէ որևէ վիշտ է ունեցել։ Եվ չնայած իր վշտին, նա ամբողջ օրը զվարթ մնաց, մի բան, որ ամենից ավելի զարմանալի էր նրա կրած փոփոխության մեջ։ Առաջվա դժգոհության ու փնթփնթոցի հետքն անգամ չէր մնացել։ Առավոտից մինչև երեկո ես չնկատեցի, որ գեթ մի անգամ նրա ձայնը դողար և կամ աչքից գոնե մի կաթիլ արտասուք ընկներ․ միայն գիշերվա դեմ, երբ նա, ես ու մր․ Պեգգոտին մենակ մնացինք, և ծերունին շատ հոգնելուց քնեց, պառավն սկսեց արտասվել, մեղմիկ ձայնով հեկեկալ և դեպի դուռը տանելով ինձ, ասաց․ «Աստված օրհնե ձեզ, մաստր Դեվի։ Կարեկից եք այդ խեղճ մարդուն»։ Հետո իսկույն դուրս վազեց և երեսը լվաց․ այնուհետև մի ձեռագործ վերցնելով՝ եկավ նստեց մր․ Պեգգոտիի աթոռի մոտ, որպեսզի երբ նա զարթներ, հանգիստ աշխատելիս տեսնի իրեն։ Կարճ ասաց մրս․ Գըմիջին բարի գիշեր մաղթելուց հետո՝ ես այն համոզումով հեռացա, որ նա վշտաչարչար ձկնորսի գավազանն ու նեցուկն է։ Ինչպիսի՜ դաս մարդկային սիրտն ուսումնասիրող հոգեբանի համար։ Այո՛, այդ օրը ես շատ բան սովորեցի նրանից։
Արդեն ժամը իննուկեսն էր, երբ քաղաքի միջով մտամոլոր անցնելիս՝ մր․ Օմրի դռան առջև կանգ առա։ Նրա աղջկա ասելով՝ ցավալի դեպքն այնպես էր ազդել ծերունու վրա, որ նա ամբողջ օրը տրտմել էր և մինչև անգամ չիբուխը չքաշած՝ անկողին մտել։
― Այ խորամանկ, չար աղջիկ, ― ասաց մրս․ Ջորեմը։ ― Նա միշտ անպիտան էր, անպիտան։
― Ինչո՞ւ եք այդպես ասում, ― նկատեցի ես։ ― Դուք հո այդպես չե՞ք մտածում։
― Ո՛չ, ո՛չ, ճիշտ այդպես եմ մտածում, ― գոչեց մրս․ Ջորեմը զայրույթով։
― Անկարելի է։ Չե՛մ հավատում, ― ասացի ես։
Մրս Ջորեմը թոթովեց, ջանալով դաժան ու խիստ ձևանալ, սակայն չկարողացավ քնքուշ սրտի հուզումը հաղթել ու լաց եղավ։ Ես դեռ իրոք ջահել էի, բայց նրա գթասրտությունը տեսնելով, լավ կարծիք կազմեցի նրա մասին և ասացի ինքս ինձ, թե իրավ շատ պատշաճ է առաքինի կնոջն ու բարի մորը մի այդպիսի զգացում ունենալ։
― Ի՞նչ կդառնա այժմ նա, ― հեկեկաց Միննին։ ― Ո՞ւր կերթա, ի՞նչ կանի։ Օ՜հ, ինչպես անգութ վարվեցի թե իր հետ, թե նրա հետ։
Ես հիշեցի այն ժամանակը, երբ Միննին մի նորատի սիրուն աղջիկ էր, և գոհ եղա, որ ինքն էլ այժմ միևնույն գորովանքով մտաբերեց։
― Փոքրիկ Միննիս, ― ասաց մրս․ Ջորեմը, ― դեռ նոր գնաց պառկելու։ Քնելիս անգամ լաց էր լինում, Էմլիին հիշելով։ Ամբողջ օրն արտասվելով հարցնում էր՝ մի՞թե Էմլին չար աղջիկ է։ Ի՞նչ ասեի, քանի որ Էմլին դեռ անցած իրիկուն մի ժապավեն էր ընծայել նրան իր վզից և մինչև նրա քնելը սպասել էր, գլուխը նրա բարձին դրած։ Դեռ այս րոպեիս էլ ժապավենը Միննիս վզին է։ Պետք էր հանել, բայց ինչպե՞ս հանեի։ Դիցուկ Էմլին վատ աղջիկ է․ բայց որ նրանք այնքան իրար սիրում են։ Երեխան էլ դեռ ոչինչ չգիտի։
Մրս․ Ջորեմն այն աստիճան այլայլված էր, որ նրա ամուսինը հարկ համարեց սփոփել նրան։ Ես թողի նրանց ու Պեգգոտիի մոտ գնացի՝ ավելի տխուր, քան թե առաջ։
Այդ բարեսիրտ էակը, ուզում եմ ասել Պեգգոտին, չնայած իր հոգնության, նոր վշտերին, այնքա՜ն անքուն գիշերներին, իր եղբոր մոտ էր գնացել՝ մինչև առավոտ հսկելու համար։ Այժմ նրա տանը բացի ինձնից, մի պառավ աղախին կար, որ երկու֊երեք շաբաթ ի վեր կանչվել էր տնտեսությունը վարելու համար, քանի որ Պեգգոտին սաստիկ զբաղված լինելով, չէր կարող ամեն բան անձամբ հոգալ։ Ես ասացի պառավին, որ գնա քնի․ նա էլ կարծես հրամանիս էր սպասում։ Երբ նա հեռացավ, ես նստեցի խոհանոցի կրակի առջև, որպեսզի այս բոլոր դեպքերի մասին մի քիչ մտածեմ։
Մինչ մտքերս Բարկիսի մահվան շուրջն էին պտտում և ծովի այն կետի վրա թափառում, ուր Հեմը մի այնպիսի խորհրդավոր հայացք էր նետել, հանկարծ դրսի դռան թեթև թակոցն ինձ սթափեցրեց։ Սակայն լսածս դռան հնչակի ձայնը չէր, այլ մի ձեռքի փափուկ բախյուն, ասես թե եկվորը մի մանուկ լիներ, որ ձեռքը չէր հասնում հնչակին։
Ցնցվելով, վազեցի դուռը բանալու, ինչպես մի մեծատուն մարդու սպասավորի առջև։ Դուռը բացեցի և զարմանքով մի ահագին հովանոց տեսա, որ կարծես թե ինքն իրեն էր շարժում, սակայն փոքր֊ինչ հետո նրա տակից միս Մաուչրը դուրս եկավ։
Գուցե ես բարի գալուստ չմաղթեի այդ գաճաճին, եթե նրա երեսի վրա, ― երբ իր հովանոցը հազիվ ծալեց, այն էլ միայն իմ օգնությամբ, ― այն «թեթևամիտ» արտահայտությունը նկատեի, որ այնքան վրաս ազդել էր մեր առաջին տեսկացության ժամանակ։ Բայց դեպի վեր ուղղված երեսն այս անգամ այնքան լուրջ էր, և երբ ես նրան հովանոցից ազատեցի, նա իր փոքրիկ թաթիկները մի այնպիսի վշտով ինձ մեկնեց, որ ես ակամա հուզվեցի։
― Միս Մաո՜ւչր, ― ասացի ես, նայելով դատարկ փողոցը, ուր ինքս էլ չգիտեի, թե ի՞նչ եմ ուզում նշմարել, ― ինչպե՞ս եք այստեղ եկել։ Ի՞նչ եք ուզում։
Նա աջ թաթիկով նշան արեց, որ հովանոցը վերցնեմ, և արագ առաջ անցնելով, խոհանոց մտավ։ Երբ ես դուռը փակեցի ու հովանոցը ձեռքիս բռնած ներս մտա, գաճաճն արդեն նստած էր վառարանի ստորոտի վրա, ուր դրվում էին ափսեներն ու բաժակները, և մի ցավագար մարդու նման ետ ու առաջ ճոճվելով, ծնկներն էր շփում։
Մի այսպիսի անկոչ հյուր, գիշերվա ժամին ուրիշի տանը մեն֊մենակ ընդունելուց և հյուրի տարօրինակ շարժումներից շփոթված, կրկին գոչեցի․
― Ասացեք, խնդրեմ, ի՞նչ է պատահել, միս Մաուչր։ Հիվանդ հո չե՞ք։
― Ա՜խ, որդյակ, ― ասաց միս Մաուչրը, ձեռքերը կրծքին սեղմելով։ ― Ահա ցավս այստեղ է, հենց այստեղ։ Օ՜հ, սիրտս կեղեքվում է, երբ մտածում եմ, որ ես կարող էի այդ չար դեպքը գուշակել և գուցե առաջն առնել, եթե այսպես հիմար, այպես ապուշ չլինեի։
Եվ նրա ահագին գլխարկը, որ այնքան անհամաչափ էր իր դեմքին, դարձյալ սկսեց փոքրիկ մարմնի հետ այս ու այն կողմ տատանվել, հսկայական ստվեր գցելով պատի վրա։
― Զարմացած եմ, ― ասացի ես, ― այդպես լուրջ ու վշտահար տեսնելով ձեզ․․․ ― Բայց նա իսկույն խոսքս կտրեց։
― Այո, այդպես է, ― գոչեց նա։ ― Մի՞թե կարող են չինարի պես սիրուն աճած, անհոգ, անվիշտ պատանիները չզարմանալ՝ ինձ նման մի թզուկի մեջ բնական զգացում տեսնելիս։ Դուք սովոր եք տիկնիկ համարել ինձ, հետս խաղալ, ձանձրանալուց հետո դեն ձգել և ապա զարմանալ, որ ես ավելի զգայուն եմ, քան փայտե ձին կամ կապարե զինվորը։ Այո, սըր, աշխարհիս բանը միշտ այդպես է։
― Գուցե ուրիշներն այդպես անեն, բայց ոչ ես, միս Մաուչր։ Թերևս ինձ անվայել էր զարմանք հայտնել ձեր սրտի հուզման վրա, ես ձեզ քիչ եմ ճանաչում։ Բայց հավատացեք՝ խոսքերս ծուռ միտք չունեն։
― Ուրեմն ի՞նչ կհրամայեք, որ անեմ, ― պատասխանեց փոքրիկ կինը, վերկենալով ու ձեռքերը պարզելով՝ իր փոքրությունը ցույց տալու համար։ ― Տեսեք, հայրս էլ ճիշտ այդպես էր, եղբայրս էլ այդպես է, քույրս էլ այդպես։ Այսքան տարի աշխատել եմ եղբորս ու քրոջս համար․․․ չարաչար աշխատել եմ, մր․ Կոպպերֆիլդ․․․ և ամեն օր։ Ի՞նչ արած, աշխարհ եմ եկել և պիտի ապրեմ։ Բայց ոչ ոքի վնաս չեմ տվել ու չեմ էլ տալիս։ Իսկ եթե անմիտ և կամ թե անսիրտ մարդիկ մի խաղալիք են դարձրել ինձ, ինչ կմնա ինձ անել, եթե ոչ այն , որ ես էլ ծաղրեմ թե ինձ, թե նրանց, թե ամեն բան։ Ասացեք, ո՞վ է այստեղ հանցավորը։ Մի՞թե ես։
Ոչ։ Պարզ էր, որ հանցավորը միս Մաուչրը չէ։
― Եթե ես մի զգայուն գաճաճ երևայի ձեր խարդախ բարեկամին, ― շարունակեց փոքրիկ կինը, վրաս մի հանդիմանիչ ակնարկ գցելով, ― ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ օգնություն կամ թե շնորհ ցույց կտար ինձ։ Եթե թզուկ Մաուչրը կարիքից ստիպված, նրան կամ մի ոըիշ նրա նման ջենտլմենի դիմեր, կարծում եք թե իր թույլ ձայնը մի որևէ ունկնդրություն կգտնե՞ր։ Ինչպես չէ։ Թող Մաուչրը թզուկների հետինը լինի և ամենից թշվառը․ նա չպիտի ապրի։ Ո՛չ։ Թող նա տանջվի, չարչարվի, մի կտոր հաց մուրալով, մինչև որ սովից հոգին փչի։
Միս Մաուչրը նորից նստեց վառարանի պատվանդանի վրա ու թաշկինակը հանելով, աչքերը սրբեց։
― Եթե ձեր սիրտը բարի է և վստահ եմ, որ բարի է, ― ասաց նա, ― լավ է զարմանք, որ ես այս թշվառությանը դիմանում եմ և դեռ կարող եմ զվարթ ձևանալ։ Համենայն դեպս, ես գոհ եմ, որ կարող եմ գոնե մի չնչին ապրուստ ճարել և ոչ ոքի պարտական չլինել, որ կարող եմ խենթ ու խելառ հանաքներով զվարճացնել սնապարծ հիմարներին այն փշրանքի փոխարեն, որ շպրտում են ինձ սեղանից։ Գոհ եմ, որ գլխիս վայ չեմ տալիս, և կարծեմ ոչ մի մարդու չեմ վնասում դրանով։ Իսկ եթե դուք՝ հսկաներդ մի խաղալիք եք համարում ինձ, գոնե շնորհ արեք փոքր֊ինչ սիրով վարվել ինձ հետ։
Միս Մաուչրը թաշկինակը գրպանը դրեց ու խեթ֊խեթ վրաս նայելով, շարունակեց․
― Ես նոր տեսա ձեզ փողոցում։ Հասկանալի է, որ իմ ոտիկներովս ու կարճ շնչովս չէի կարող ձեր հետևից հասնել, բայց նկատելով, թե ուր մտաք, ես էլ մտա։ Արդեն մի անգամ այսօր եկել էի, բայց բարի կինը տանը չէր։
― Մի՞թե ճանաչում եք նրան։
― Շատ եմ լսել նրա մասին Օմրից ու Ջերոմից։ Առավոտյան ժամը յոթին նրանց մոտ էի։ Հիշո՞ւմ եք, թե ինչ ասաց ինձ Ստիրֆորթն այն դժբախտ աղջկա մասին, երբ ես ձեզ հանդիպեցի պանդոկում։
Միս Մաուչրի ահագին գլխարկն ու գլխարկի էլ ավելի ահագին ստվերը պատի վրա նորից սկսեցին տատանվել, երբ նա այդ հարցումն արեց։
Շատ լավ էի մտաբերում Ստիրֆորթի այն օրվա խոսքերը․ ինքս էլ շատ անգամ մտածել էի նրանց մասին դեռ մի քանի ժամ առաջ։ Այդպես էլ ասացի միս Մաուչրին։
― Անիծվի նա, ― գոչեց փոքրիկ արարածը, իր ցուցամատը հրացայտ աչքերին մոտեցնելով։ Եվ հազար անեծք մանավանդ նրա անզգամ ծառայի գլխին։ Բայց ես կարծում էի, թե դուք եք այն աղջկան սիրել դեռ մանուկ հասակից։
― Ե՞ս։
― Ա՛յ, մանո՜ւկ, մանո՜ւկ, ― աղաղակեց միս Մաուչրը ձեռքերն անհամբեր տրորելով ու նստած տեղում երերալով։ ― Ինչո՞ւ էիք աղջկան այդքա՜ն գովում, և՛ կարմրում, և՛ շփոթվում։
Չէի կարող ուրանալ, որ նրա ասածը ճշմարիտ է, թեև նա բոլորովին թյուր էր մեկնում թե գովելուս, թե շփոթվելուս պատճառը։
― Ես ինչպե՞ս հասկանայի այդ բոլորը, ― ասաց միս Մաուչրը, թաշկինակը նորից հանելով և աչքերը սրբելիս հոգոց հանեց։ ― Տեսնում էի․ նա ձեզ հա՛մ տանջում էր, հա՛մ շոյում, և դուք նրա ձեռքում մոմի նման մի բան էիք, այդ էլ լավ տեսնում էի։ Հենց որ սենյակից դուրս ելա, նրա սպասավորն ինձ ասաց, թե «անմեղ գառնուկը» (ձեզ էր գառնուկ անվանում․ դուք էլ միշտ կարող եք նրան սրիկա անվանել) գժի պես սիրահարված է աղջկան, աղջիկն էլ «զարնված է» գառնուկին, բայց թե իր տերը չկամենալով, որ այդ բանից մի հիմար հետևանք առաջանա, հատուկ Յարմաութ է եկել, որ ձեզ վտանգից ազատի։ Ինչպե՞ս չհավատայի այդ բանին։ Տեսնում էի, որ ձեզ դուր էր գալիս, երբ Ստիրֆորթը, ձեզ գգվելով՝ այն աղջկան գովում էր։ Դուք էիք, որ առաջինը աղջկա անունը հիշեցիք և ասացիք, թե վաղուց արդեն հիացած եք նրա վրա։ Դուք էիք, որ երբ ես էլ նրա մասին բան ասացի, սկսեցիք կարմրել ու սփրթնել, սառչել ու տաքանալ։ Մի՞թե կարող էի կարծել, թե դուք մի ցոփ տղա եք, բայց դեռ անփորձ, որին սակայն արդեն փորձված ընկերը դեպի բարին կառաջնորդի։ Օ՜հ, օ՜հ, օ՜հ։ Նրանք վախեցան, թե ես բանի էությունը կհասկանամ, ― գոչեց միս Մաուչրը, պատվանդանից վերկենալով և հուսահատ ետ ու առաջ վազվզելով խոհանոցում, ― որովհետև ես չարաճճի էակ եմ․․․ և փառավոր կերպով խաբեցին ինձ։ Նրանք ինձ մի նամակ տվին այն թշվառ աղջկան հասցնելու, և ես տարա, և այժմ, օհ, աստված իմ, պարզ տեսնում եմ, որ այդ նամակից սկսվեց աղջկա առաջին խոսակցությունը Լիտտիմերի հետ, որին հատուկ դրա համար էր այստեղ թողել Ստիրֆորթը։
Այս բոլոր նենգությունների մերկացումը լսելով, ես շվարած մնացի, մինչ միս Մաուչրը շնչասպառ ման էր գալիս խոհանոցում․ վերջապես նա դարձյալ պատվանդանի վրա նստեց, թաշկինակով աչքերը սրբեց և երկար ժամանակ լուռ մնաց։
― Թափառումներիս միջոցին, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց նա հետո, ― մի երկու օր առաջ Նորուիչ էի գնացել։ Այնտեղ լսեցի, թե պարոնը ու սպասավորը մի քանի անգամ թաքուն եկել գնացել են առանց ձեզ, և այդ հանգամանքը կասկած առաջացրեց իմ մեջ։ Երեկ երեկոյան Նորուիչից Լոնդոն եկող կառքը նստեցի և այս առավոտ Յարմաութ հասա, բայց օ՜հ, օ՜հ, օ՜հ, արդեն ուշ էր։
Խեղճ թզուկը, այս բոլոր տագնապալի հուզումից սարսուռ զգալով, դեպի կրակը շուռ եկավ իր խոնավ ոտիկնրը չորացնելու համար և մի մեծ տիկնիկի պես անշարժ մնաց, անքթիթ նայելով կրակին։ Ես նստած էի վառարանի մյուս կողմից աթոռի վրա՝ նույնպես դառը մտքերով տարված և մերթ կրակին, մերթ հյուրիս էի նայում։
― Արդեն գնալու ժամանակն է, ― ասաց նա ու վերկացավ։ ― Դուք հո ինձ չե՞ք կասկածում։
Նրա սուր հայացքից ու կարճ հարցումից շփոթվելով, ես միայն մի անվստահ «ոչ» ասացի։
Նա դարձյալ մի խորաթափանց ակնարկ նետեց աչքերիս ու իր թաթիկն ինձ մեկնելով, որ օգնեմ իրեն վերկենալու ասաց․
― Գիտեմ, դուք ինձ չէիք կասկածի, եթե ես սովորական հասակի կին լինեի։
Այդ խոսքերի մեջ շատ ճշմարտություն կար, և ես ինքս ինձնից ամաչեցի։
― Դեռ ջահել եք, սըր, ― ասաց նա։ ― Ականջ դրեք խորհրդիս, երեք ոտնաչափ չնչին թզուկիս խորհրդին։ Սիրելիս, մարդուս մարմնի թերությունները հոգեկան թերությունների հետ մի շփոթեք, մինչև որ մի զորավոր հիմք չունենաք։
Կասկածներս փարատվեցին։ Ես ասացի միս Մաուչրին, թե հավատում եմ իր զգացումների անկեղծությանը, և թե երկուսս էլ անմեղ ու կույր գործիք ենք եղել խորամանկ ու չար մարդկանց ձեռքում։ Նա շնորհակալություն հայտնեց և ասաց, թե ես լավ տղա եմ։
― Էլի մի խոսք, ― ասաց նա։ ― Ականջիս հասած զրույցներին նայելով․․․ գիտեք որ լսողությունս շատ սուր է․․․ հիմք ունեմ ենթադրելու, որ օտար երկիր են գնացել նրանք։ Սակայն երբ էլ վերադառնան, կամ երբ էլ նրանցից մեկն իմ կենդանության ժամանակ վերադառնա, ես ամենից առաջ կիմանամ, որովհետև շրջմոլիկ եմ։ Եվ ինչ էլ իմանամ, ձեզ կհայտնեմ։ Եվ ինչ էլ իմ ձեռքից գա այդ հրապուրված թշվառ աղջկան օգնելու համար, աստծով կանեմ։ Իսկ Լիտտիմերին գալով, որսի շունը նրան այնպես չի հալածի, ինչպես որ կհալածի փոքրիկ միս Մաուչրը։
Տեսնելով միս Մաուչրի ազդեցիկ հայացքը, որով այդ խոսքերին ուժ էր տալիս, ես նրա ասածին լիովին հավատացի։
― Գոնե այնքան հավատացեք ինձ, ինչքան որ կհավատայիք մի սովորական հասակով կնոջ, ոչ ավելի, ոչ պակաս, ― ասաց փոքրիկ էակը, աղաչանքով ձեռքիս դիպչելով։ ― Եթե մի օր կրկին ինձ այնպես տեսնեք, ինչպես որ պանդոկումն էր, և ոչ թե այսօրվա պես, ուշք դարձրեք, թե ի՞նչ ընկերության մեջ կլինեմ։ Հիշեցեք, որ ես մի թշվառ, անօգնական արարած եմ։ Թռեք մտքով միս Մաուչրի տնակը, ուր նա գալիս է իր օրվա գործը պրծնելուց հետո, և տեսեք նրան իր նման փոքր քույրիկի ու իր նման փոքրիկ եղբոր շրջանում։ Այն ժամանակ գուցե փոքր֊ինչ ավելի արդար լինեք դեպի ինձ ու չզարմանաք, որ ես էլ ընդունակ եմ լուրջ լինելու և տրտմելու։ Բարի գիշեր։
Այն կարծիքը, որ այժմ ունեի միս Մաուչրի մասին նրա թաթիկը սեղմելիս, է՛լ նման չէր առաջվանին։ Ես օգնեցի նրան դուրս գնալ։ Հեշտ բան չէր այնպես բանալ նրա ահագին հովանոցն ու նրա ձեռքի մեջ հաստատել, որ հավասարակշիռ դիրք ունենա․ սակայն այդ ինձ հաջողվեց և երերալով, հովանոցը բռնած, նա առաջ գնաց անձրևահար։ Ոչ ոք չէր նկատի, թե հովանոցի տակ մարդ կա, եթե ջրհորդաններից թափվող ջուրը մեկ այս կողմ ու մեկ այն կողմ չթեքեր նրան։ Այն ժամանակ էր միայն նշմարվում հովանոցի հետ մաքառելով առաջ գնացող միս Մաուչրը։ Ես մի երկու անգամ դուրս վազեցի նրան օգնելու, բայց հովանոցը փոքր֊ինչ հեռանալուն պես՝ նորից սկսում էր գիշատիչ թռչնի նման ոստոստել։ Բոլոր ջանքերս զուր եղան, և ես ետ գալով անկողին մտա ու մինչև առավոտ քնեցի։
Առավոտյան մր․ Պեգգոտին ու պառավ դայակս ինձ մոտ եկան, և մենք դիլիժանսների կայարան գնացինք, ուր մրս․ Գըմիջն ու Հեմը սպասում էին՝ բարի ճանապարհ մաղթելու մեզ։
― Մաստր Դեվի, ― շշնջաց Հեմը, ինձ մի կողմ քաշելով, մինչև մր․ Պեգգոտին իր պայուսակն էր տեղավորում հակերի մեջ, ― դրա կյանքն արդեն կորած է։ Չի իմանում ո՞ւր է գնում և ի՞նչ է գալու իր գլխին։ Այժմ մի այնպիսի ճամփա է ընկնում, որը ոլոր֊մոլոր ձգվելով՝ կարող է մինչև նրա կյանքի վերջը շարունակվել․․․ Հավատացեք, մինչև որ նա իր փնտրածը գտնի։ Հավատացած եմ, մաստր Դեվի, որ դուք նրա հավատարիմ բարեկամը կմնաք
― Միամիտ եղեք այդ մասին, Հեմ, ― ասացի ես, նրա աջը սրտանց սեղմելով։
― Շնորհակալ եմ ձեզնից, շատ շնորհակալ։ Բայց էլի մի բան։ Այժմ ես լավ աշխատանքի մեջ եմ, մաստր Դեվի, և չգիտեմ վաստակծս ինչպե՞ս ծախսեմ։ Այժմ ինձ միայն ապրուստի փող է հարկավոր, մնացածը ավելորդ է։ Եթե դուք, սըր, բարի լինեք առնել ինձնից այս ավելրոդն ու նրա համար գործադրել, ես ավելի սիրով կաշխատեմ։ Բայց չկարծեք, սըր, թե հակառակ դեպքում ծուլության կտամ ինքս ինձ։ Ո՛չ։ Ես ամեն ժամանակ կաշխատեմ, ինչպես որ պետք է մի տղամարդու աշխատել, և ձեռքիցս եկածը կանեմ։
Ասացի նրան, թե լիովին համոզված եմ այդ մասին, և ակնարկեցի, թե անշուշտ կգա մի օր, երբ նա այլևս մենավոր կյանք չի վարի, որին այժմ բնականաբար դատապարտված է համարում իրեն։
― Ոչ, սըր, ― ասաց Հեմը, գլուխը շարժելով։ ― Այդպիսի օր էլ չի գա ինձ համար․ արդեն անցավ։ Էլ ո՛չ ոք դատարկված տեղը չի բռնի։ Բայց աղաչում եմ փողի բանը չմոռանաք․ ես միշտ պատրաստ կունենամ։
Խոստացա չմոռանալ, թեև ավելացրի, թե մր․ Պեգգոտին իր քեռայրից մի չափավոր ժառանգություն ստանալով, հազիվ թե դրամի կարիք ունենա։ Այնուհետև հրաժեշտ տվինք իրար։ Ես չեմ կարող, նույնիսկ այստեղ, բաժանվել նրանից առանց նրա համեստ վճռականությունն ու մեծ վիշտը կարեկցությամբ հիշելու։
Իսկ գալով մրս․ Գըմիջին, բավական դժվար գործ կլիներ, եթե փորձեի նկարագրել, թե ինչպես նա, իր արտասուքը զուր զսպելով, դիլիժանսի կողքից վազում էր՝ առանց ուրիշ բան տեսնելու, բացի վերևում նստած մր․ Պեգգոտիից, և շարունակ բախվում էր իրեն հանդիպող մարդկանց հետ։ Ուստի, լավ է թողնեմ նրան մի հացագործի դռան առջև, ուր շնչասպառ նստեց իր գլխարկով, որի նախկին ձևից էլ ոչ մի հետք չէր մնացել, և ոտքից թռած մի մուճակով, որ ընկել էր մայթի վրա բավական հեռու։
Լոնդոն որ հասանք, մեր առաջին գործը եղավ Պեգգոտիի համար մի փոքրիկ սենյակ վարձել, որ իր եղբայրն էլ մի ջոկ անկյուն ունենար։ Եվ այդպիսի սենյակ, մաքուր ու էժան, շուտով գտանք մի նպարավաճառ մարդու տան վերնահարկում, որ իմ բնակարանից հեռու չէր։ Սենյակը վարձելուց հետո ես մի քանի սառն ուտելիք գնեցի և ուղեկիցներիս ինձ մոտ թեյի հրավիրեցի։ Ցավում եմ, որ հրավերս մրս․ Կրոպպին շատ դուր չեկավ։ Նրա տրամադրությունը բացատրելու համար պիտի ասեմ, որ նա դժգոհ էր հատկապես Պեգգոտիից, որ գրեթե ներս մտնելուն պես, իր սև զգեստի փեշերը հավաքելով արդեն սկսել էր ննջարանիս փոշին մաքրել։ Մրս․ Կրոպպի ասելով՝ այդ վարմունքը ազատության նշան էր, իսկ ազատություն ասած բանին նա հանդուրժել չէր կարող։
Դեռ Լոնդոն չհասած մր․ Պեգգոտին մի բան էր հաղորդել ինձ, որ անսպասելի չէր ինձ համար․ նա ուզում էր նախ և առաջ մրս․ Ստիրֆորթին տեսնել։ Ես պարտք համարեցի իբրև միջնորդ օգնել նրան այս գործում և կամենալով ըստ կարելվույն տիկնոջ մայրական զգացումը խնայել, հենց նույն երեկո մի զգույշ նամակ գրեցի նրան։ Բացատրեցի նրան, հնար եղածին չափ մեղմ լեզվով, թե ի՞նչ զրկանք է հասել ձկնորսին, և թե ինքս էլ ո՞ր չափով եմ մասնակից եղել անիրավ գործին։ Գրեցի թե նա մի հասարակ մարդ է, բայց ուղղամիտ և ազնիվ, և թե հուսով եմ, որ տիկինը չի զլանա իր մոտ ընդունել այդ բազմավիշտ այցելուին։ Վերջապես հայտնում էի, թե գալու ենք նրա մոտ ցերեկվա ժամը երկուսին։ Այս տոմսակն ուղարկեցի առավոտյան փոստով։
Որոշված ժամին կանգնած էինք դռան մոտ․․․ այն տան առջև, ուր ես դեռ մի քանի օր առաջ այն աստիճան երջանիկ էի։ Այդ տունն այժմ հավիտյան ինձ համար փակված էր, մի ամայի անապատ էր, ավերակ։
Լիտտիմերը չէր երևում։ Մեզ ընդունեց ու ներս տարավ մի նորատի հաճոյադեմ սպասուհի, որ փոխարինել էր նրան իմ վերջին այցելության ժամանակ։ Մրս․ Ստիրֆորթը դահլիճումն էր։ Մեր մտնելուն պես, սենյակի հակառակ կողմից սահելով առաջ եկավ Ռոզա Դարտլը և նրա բազկաթոռի հետևը կանգնեց։
Մոր երեսից անմիջապես նկատեցի, որ որդին իր արածը նրան հայտնել է։ Այդ երեսը շատ գունատ էր և խոր հուզման հետքեր էր կրում, որ դժվար թե կարելի լիներ նամակիս ազդեցության վերագրել, քանի որ մայրական սերն անշուշտ իրեն թելադրած կլիներ գրածներս զգուշությամբ ընդունել։ Այժմ նա ինձ շատ ավելի որդուն նման երևաց, քան թե առաջ․ և այս նմանությունը իմ ուղեկիցն էլ նկատեց՝ կարծեմ սրտիս, քան աչքիս վկայությամբ։
Տիկինը նստած էր բազկաթոռում վեհական, անշարժ ու անվրդով հանգստությամբ, որ կարծես ոչ մի բանով չէր կարելի խախտել։ Նա համարձակ նայեց մր․ Պեգգոտիի երեսին, երբ սա կանգնեց նրա առջև․ ձկնորսն էլ նախ համարձակությամբ նրան նայեց։ Ռոզա Դարտլի սուր աչքերն ընդգրկում էին բոլորիս։ Մի քանի վայրկյան ոչ ոք ոչ մի խոսք չասաց։ Տիկինը ձեռքով նշան արեց, որ մր․ Պեգգոտին նստի։ Սա մեղմ ձայնով պատասխանեց․
― Անվայել է ինձ, տիկին, նստել այս տանը։ Լավ է ոտքի վրա մնամ։
Դարձյալ մի կարճ լռություն, որ տիկինն այսպես ընդհատեց․
― Խորին տրտմությամբ իմացա ձեր գալու պատճառը։ Ի՞նչ եք ոզում ինձանից։ Ի՞նչ եք պահանջում, որ անեմ։
Մր․ Պեգգոտին իր գլխարկը թևի տակ դրեց և գրպանից Էմլիի նամակը հանելով, բաց արեց ու հանձնեց մրս․ Ստիրֆորթին։
― Համեցեք, կարդալ, տիրուհի։ Եղբորս աղջկա գործն է։
Տիկինը նամակը կարդաց նույն անխռով ու մեծաշուք սառնությամբ, և կարծես ամենևին տպավորություն չստացավ։ Նա ետ տվեց նամակը ձկնորսին։
― «Մինչ որ նա ինձ որպես իր օրինական կինը ետ չբերե», ― ասաց մր․ Պեգգոտին, մատը նամակի այդ տողի վրա դնելով։ ― Եկել եմ, տիկին, իմանալու, թե ձեր որդին իր տված խոսքը կկատարի՞։
― Ո՛չ։
― Ինչո՞ւ ոչ։
― Անկարելի է։ Նա կնվաստանար այդ անելով։ Ձեզ անհայտ չէ, որ աղջիկը շատ ցածր ծագում ունի։
― Ուրեմն բարձրացրեք նրան։
― Նա անկիրթ է, անուսում։
― Գուցե այո, գուցե ոչ։ Չեմ կարծում, որ այդպես լինի, բայց ես այդ բանի դատավորը չեմ։ Դուք ինքներդ կրթեցեք նրան։
― Քանի որ ստիպում եք, որ ես ավելի պարզ խոսեմ, որ ինձ բնավ ցակալի չէ, ահա կասեմ․ աղջկա ցածր ծագումն անկարելի է դարձնում այդ բանը, անգամ եթե ուրիշ արգելք չլիներ։
― Եթե այդպես է, տիրուհի, լսեցեք ինձ, ― պատասխանեց մր․ Պեգգոտին լուրջ և հանդարտ եղանակով։ ― Դուք գիտեք, թե ի՞նչ ասել է զավակ սիրելը։ Ես էլ գիտեմ։ Եթե այդ աղջիկը հարյուր անգամ էլ իմ հարազատ զավակը լիներ, ավելի շատ չէի սիրի նրան։ Դուք չգիտեք՝ թե ի՞նչ ասել է զավակ կորցնելը։ Ես գիտեմ։ Աշխարհիս բոլոր գանձերն էլ իմս լինեին, կտայի, միայն թե նրան ետ ստանայի։ Փրկեցեք նրան այս նախատինքից, և ես երդվում եմ, որ նա երբեք առիթ չի ունենա ամաչելու մեզանից։ Ոչ ոք մեզնից, որոնց շրջանում նա աճել է ու սնվել է, որոնց հետ այսքան տարի ապրել է, որոնք սիրել են նրան իրենց հոգու պես, էլ չի նայի նրա գեղեցիկ երեսին։ Մենք չենք երևա նրա աչքին, և գոհ կլինենք լսելով, թե նա կա, գոհ կլինենք մտածելով, թե ապրում է մի ուրիշ տեղ, մի հեռավոր երկնքի տակ։ Կմխիթարվենք այն հույսով, թե երջանիկ ամուսին է, սիրասուն մայր է․․․ և կսպասենք նրա տեսությանը մինչև այն օրը, երբ բոլորս էլ հավասար կլինենք աստծու առջև։
Մր․ Պեգգոտիի անսեթևեթ ճարտասանությունն անազդեցիկ մնաց։ Տիկինը դարձյալ խրոխտ ու գոռոզ էր երևում, բայց ձայնի մեջ մի տեսակ փափկություն կար, երբ որ ասաց․
― Ես ոչ մի բան չեմ արդարացնում, ոչ մի մեղադրանք չեմ անում, միայն թե ցավելով կկրկնեմ, որ դա անհնարին բան է։ Մի այդպիսի ամուսնություն կարող է ընդմիշտ որդուս ասպարեզը փչացնել, նրա ապագան ոչնչացնել։ Այդպիսի բան չի կարող լինել, և հաստատ կասեմ՝ բնավ երբեք չի լինի։ Եթե ուրեմն մի ուրիշ հատուցում կամենաք․․․
― Ձեր դեմքին նայելիս, ― վրա բերեց մր․ Պեգգոտին, հրացայտ աչքերը տիկնոջ երեսին բևեռելով, ― ես հիշում եմ մի ուրիշ դեմք, որ նայում էր ինձ իմ տանը, իմ վառարանի դիմաց, իմ նավի մեջ և ամեն տեղ․․․ բայց միշտ ժպտուն ու բարեհամբույր, մինչ այնքան սև դավաճանության մտքեր էր թաքցնում, որ նրա մասին մտածելիս քիչ է մնում կատաղեմ։ Ե թե այդ դեմքին նմանվող դեմքը չի ամաչում, ամոթից չի կարմրում, երբ ուզում է փող տալ ինձ միակ զավակիս կործանման ու կորստյան փոխարեն, ուրեմն այդ դեմքն էլ վատթար է, և գուցե ավելի վատթար, որովհետև կնոջ դեմք է։
Տիկինը հանկարծ փոխվեց։ Նրա երեսի բոլոր գծերը ցասման բոցով վառվեցին, և նա զայրույթից աթոռի բազուկներն ամուր բռնելով ասաց․
― Իսկ դուք ի՞նչ հատուցում կտաք ինձ այն անդունդի փոխարեն, որ բացել եք որդուս և իմ միջև։ Ւ՞նչ է ձեր սերն իմ առջև։ Ի՞նչ կարժե ձեր անջատվելը մերի համեմատությամբ։
Միս Դարտլը նրա ուսին թեթև դիպավ և մի ինչ֊որ բան շշնջաց նրան․ սակայն տիկինը չուզեց լսել։
― Ոչ, Ռոզա, էլ ոչ մի խոսք։ Թող այդ մարդը մինչև վերջ լսի ինձ։ Ւմ որդին կյանքիս միակ նպատակն էր․ բոլոր մտքերս միայն նրան էին նվիրված․ նրա փափագներից և ոչ մեկը չի մերժվել․ իր ծնվելու օրից ես առանց նրա չեմ ապրել և այդ որդին հանկարծ կապվում է մի թշվառական աղջկա հետ և փախչում ինձնից։ Նրա սիրուն շարունակ խաբել է ինձ և նրա պատճառով՝ թողել է ինձ։ Այդ անարգ կրքին նա զոհում է իր մոր հարգանքը, սերը, մեծարանքը, երախտագիտությունը, այս սրբազան պարտքերը, որոնք օրեցօր և ժամ առ ժամ ամրանալով, պիտի ամեն մի գայթակղության դիմադրեին։ Մի՞թե այս բոլորը նախատինք չէ։
Դարձյալ Ռոզա Դարտլը փորձեց նրան մեղմացնել, և դարձյալ իզուր։
― Կրկնում եմ, Ռոզա, էլ ոչ մի խոսք։ Եթե նա ընդունակ է այս բոլորն ուրանալ մի քմահաճ բերմունքով, ես էլ իմ պարտքը կուրանամ մի ավելի զորեղ դրդումով։ Ուր ուզում է թո գնա, սիրուս շնորհիվ ձեռք բերած միջոցներով։ Մի՞թե կարծում է, թե կընկճի ինձ իր երկարատև բացակայությամբ։ Եթե այդպես է, ասել է թե նա իր մորը շատ քիչ է ճանաչում։ Թող իսկույն այդ գարշ կրքից հրաժարվի, և իմ դռները իր առջև նորից կբացվեն։ Իսկույն ևեթ թող հրաժարվի, այլապես՝ թող մյուս անգամ չերևա ինձ, ո՛չ կենդանի, ո՛չ մեռած։ Այս ձեռքս միշտ ուժ կունենա նրան մերժելու, մինչև որ նա բոլորովին դեն ձգե այդ աղջկան և խոնարհաբար ինձ մոտ չգա ներողություն խնդրելու։ Այս է իմ իրավունքը։ Այս է իմ պահանջած պայմանը։ Այլ կերպ ես չեմ հաշտվի նրա հետ։ Ահա մեր մեջ ընկած անջատումը։ Եվ մի՞թե սա նախատինք չէ, ― կրկնեց նա, նորից մի ամբարտավան հայացք նետելով իր հյուրի վրա։
Բարկացած մոր այս խոսքերը լսելիս՝ ինձ թվում էր, թե լսում ու տեսնում եմ որդուն՝ նրա դեմ հայացքով սպառնալիս։ Այն ըմբոստ ու համառ ոգին, որ հատուկ էր որդուն, պարզ երևում էր և մոր մեջ։ Որդու զորեղ, բայց խեղաթյուրված բնավորությունը ճանաչելով, մոր բնավորությունն է՛լ ավելի լավ ճանաչեցի ու տեսա, որ երկուսն էլ հավասար չափով ամեհի են։
Այժմ նա ինձ դիմեց և առաջվա սառն հպարտությամբ բարձրաձայն ասաց, թե ապարդյուն է համարում այլևս մի խոսք ասել կամ լսել, և կցանկանար այս տեսակցությանը վերջ դնել։ Նա հանդիսաբար վերկացավ, որ սենյակից հեռանա։ Պեգգոտին ասաց, թե հեռանալն ավելորդ է։
― Մի կարծեք, տիկին, թե ես ձեզ նեղություն կտամ, ― ասաց նա, դեպի դուռը ետ քաշվելով։ ― Ուրիշ ասելիք էլ չունեմ։ Անհույս էի այստեղ եկել, անհույս էլ կերթամ։ Ես այն արի, ինչ որ պետք է անեի, բայց իմ գալուց ոչ մի բարիք չէի սպասել։ Այս տունը ինձ և իմ բոլոր գերդաստանին այնքան չարիք է հասցրել, որ հիմարություն կլիներ մի որևէ բան որոնել սրա մեջ։
Ասաց, և մենք դուրս ելանք, թողնելով տիկնոջը բազկաթոռի մոտ կանգնած, ինչպես ազնվաշուք ու գեղադեմ մի արձան։
Մեզ պետք էր անցնել մի սալահատակ սրահից, որի ապակյա պատերն ու հարկը պատուտակներով էին պատված։ Արեգակի ճառագայթները դեռ կանաչ տերևների վրա ցոլում էին և պարտեզ տանող զույգ դռները բաց էին։ Ռոզա Դարտլը շեմքի մոտ կամաց մոտեցավ մեզ և ասաց, դառնալով ինձ․
― Ի՜նչ լավ արիք, որ այստեղ բերիք այդ մարդուն։
Մի այդպիսի ատելություն ու կատաղություն, որ նրա ամբողջ դեմքը մթագնելով դուրս էր ցայտում սև սաթի պես աչքերից, չէի կարծի թե կարող է արտահայտվել անգամ Դորայի երեսի վրա։ Մուրճի հարվածից առաջացած սպին, որ սովորաբար նրա գրգռելու միջոցին էր երևան գալիս, այժմ պարզորոշ կերպով աչքի էր ընկնում։ Երբ իր սրտի զայրույթը սպիի վրա էլ բորբոքվեց, նա շտապեց շուրթերն ու կզակը ձեռքով ծածկել, որ ես այդ սպին չտեսնեմ։
― Լավ ասպետ եք գտել կովի համար, չէ՞։ Իրավ որ շատ հավատարիմ ընկեր եք։
― Միս Դարտլ, ― ասացի ես, ― անշուշտ անիրավ չեք լինի, որ ինձ դատապարտեք։
― Ինչո՞ւ եք գժտություն ձգում այն երկու խելագար արարածների միջև, ― գոչեց նա։ ― Մի՞թե չգիտեք, որ եկուսն էլ գժված են իրենց համառ ու գոռոզ ոգուց։
― Ես ինչով եմ մեղավոր, ― պատասխանեցի։
― Եթե դուք չեք, հապա ո՞վ, ― վրա բերեց Ռոզան։ ― Ինչո՞ւ համար այստեղ բերիք այդ մարդուն։
― Դա սաստիկ վիրավորված մի մարդ է, միս Դարտլ։ Այդ բանը գուցե չգիտեք։
― Գիտեմ, որ Ջեյմս Ստիրֆորթը, ― ասաց նա, ձեռքը կրծքին դնելով, ասես դրա մեջ ալեկոծվող փոթորիկը զսպելու համար, ― մի խարդախ, ապականված սիրտ ունի։ Գիտեմ որ նա դավաճան է։ Սակայն ինչի՞ս է պետք այդ մարդն ու դրա ռամիկ եղբոր աղջկան ճանաչելը։
― Դուք սաստկացնում եք, միս Դարտլ, դրան հասած նախատինքը, որ արդեն ինքնին շատ դառն է։ Ի վերջո միայն այն կասեմ, որ նրա դեմ սաստիկ մեղանչում եք։
― Մեղանչո՞ւմ, ― պատասխանեց միս Դարտլը։ ― Դրանք վատթար, անարգ էակներ են։ Օ՜հ, ինչպես կուզենայի մտրակով ծեծել այդ աղջկան։
Մր Պեգգոտին առանց մի խոսք ասելու անցավ մեր մոտից ու դուրս գնաց։
― Ամոթ ձեզ, ամոթ, միս Դարտլ, ― ասացի ես զայրանալով։ ― Ձեր սիրտը մի՞թե քար է, որ վստահանում եք ոտնակոխ անել այդ անմեղ մարդու տառապանքը, սուրբ վիշտը։
― Երանի թե կարողանայի բոլորին էլ տրորել, ճմլել ոտքիս տակ, ― պատասխանեց միս Դարտլը։
― Կուզենայի հիմնահատակ անել դրա տունը, երկաթով խարանել այն աղջկա դեմքը, ցնցոտիք հագցնել նրան ու դուրս քշել, որ սոված սատկի փողոցում։ Եթե ես դատելու իրավունք ունենայի, կվճռեի, որ այդպես անեն։ Անե՞ն, ոչ։ Ես ինքս անձամբ կանեի։ Ատում եմ նրան, գարշում եմ նրանից։ Պատրաստ եմ նույնիսկ մինչև աշխարհի ծայրը գնալ, միայն թե կարենայի նրա վատթար ընթացքը խայտառակել։ Պատրաստ եմ, եթե հնար լինի, մինչև գերեզմանը հալածել նրան։ Եթե հոգևարքի րոպեին մի որևէ խոսքով կարելի լինի սփոփել նրան, և միայն ես այդ խոսքը գիտենամ, սպանեն էլ՝ չեմ ասի։
Այս լուտանքների սաստկությունը միայն մի թույլ արտահայտություն էր այն կրքի, որ եռ էր գալիս նրա սրտում և ամբողջ մարմինը կտտում, թեև ձայնը փոխանակ բարձրանալու՝ իջել էր։ Այնպես նկարագրել այդ էակի մոլեգնությունը, ինչպես որ նա կենդանի է մտքիս մեջ, անզոր եմ։ Մարդկային կրքերի շարժման ձևեր շատ եմ տեսել, բայց այդպիսին՝ ոչ երբեք։
Մր․ Պեգգոտին ծանրաքայլ ու մտախոհ ներքև էր իջնում սանդուղքով։ Ես հասա նրան, և նա ինձ ասաց, թե իր անելիքը Լոնդոնում արդեն ավարտած լինելով, մտադիր է հենց նույն գիշերը ճանապարհ ընկնել։
― Բայց դեպի ո՞ւր, ― հարցրի ես։
― Գնում եմ եղբորս աղջկան փնտրելու, ― ասաց նա և ուրիշ պատասխան չտվեց։
Վերադարձանք նպարավաճառի վերևի սենյակը։ Այնտեղ ես առիթ գտա Պեգգոտիին հայտնելու, ինչ որ լսել էի եղբորից։ Նա էլ չգիտեր, թե եղբայրը ո՞ւր է գնալու, բայց համոզված էր, թե անպատճառ մի բան մտածած կլինի։
Այսպիսի հանգամանքներում ինձ դժվար էր մր․ Պեգգոտիից բաժանվել, և մենք միասին վայելեցինք այն մսով կարկանդակը, Պեգգոտիի հանճարին պատիվ բերող երևելի խորտիկը, որի համը, ինչպես հիշում եմ, ավելի ախորժ էր դարձել ներևի կրպակից դեպի վեր բուրող թեյի, սուրճի, կարագի, պանրի, թարմ հացի, սունկի սոուսի խառն հոտերի շնորհիվ։ Ճաշից հետո մի ժամի չափ նստած մնացինք պատուհանի մոտ առանց երկար խոսելու, հետո մր․ Պեգգոտին վերկացավ և իր մոմլաթե պայուսակն ու հաստ գավազանը բերելով, երկուսն էլ սեղանի վրա դրեց։
Քրոջ պատրաստի փողերից նա ի հաշիվ տոկոսների մի փոքրիկ գումար վերցրեց, որ իմ կարծիքով իր մեկ ամսվա ծախսերին կբավականացներ։ Նա խոստացավ՝ ինչ էլ պատահի գրել ինձ․ հետո պայուսակը գցեց ուսին, գլխարկն ու գավազանը առավ և մեզ ասաց․ «Բարով մնաք»։
― Աստված քեզ անփորձ պահի, ա՛յ բարի կին, ― ասաց նա, համբուրելով քրոջը։ ― Նույնպես և ձեզ, մաստր Դեվի։ (Նա իմ աջն ամուր սեղմեց։) Աստծու օրհնությունը ձեր վրա լինի։ Գնում եմ նրան որոնելու՝ հեռու, հեռու այստեղից։ Եթե նա իմ թափառման միջոցին ետ գա․․․ բայց ա՜խ, դժվար թե դա․․․ կամ թե ես նրան ետ բերեմ, այնուհետև նա ու ես միասին կապրենք ու միասին կմեռնենք մի այնպիսի տեղ, ուր ոչ ոք չկարողանա կշտամբել նրան։ Եթե գլխիս մի որևէ փորձանք գա, իմացեք, որ վերջին խոսքերս կլինեն․ «Անփոփոխ սեր եմ թողնում իմ սիրասուն զավակին և ներում եմ նրան»։
Այդ խոսքերը նա ասաց հանդիսաբար, գլխաբաց, հետո գլխարկը հագավ ու սանդուղքով ներքև իջավ։ Մենք նրան մինչև դրսի դուռը հետևեցինք։ Տաք ու փոշոտ երեկո էր։ Կառքերի ու հետիոտն անցորդների անվերջ անցուցարձը փոքր֊ինչ դադարել էր այդ միջոցին, և երկինքը մայր մտնող արեգակի շառագույն լույսով շողշողում էր։ Մր․ Պեգգոտին մեն֊մենակ մինչև մեր մթին փողոցի անկյունը գնաց և լույսի հոսանքի մեջ մտնելով, անհետացավ մեր աչքից։
Երբ էլ դրանից հետո այդ երեկոյան ժամը հասնում էր, գիշերվա որ ժամին էլ զարթնում էի, երբ է՛լ լուսնին կամ աստղերին էի նայում, և կամ երբ էլ անձրևի ու հողմի շառաչման ականջ էի դնում՝ միտքս էր գալիս այդ միայնակ խեղճ պանդուխտի պատկերն ու խոսքերը․
«Գնում եմ նրան որոնելու՝ հեռու, հեռու աստեղից։ Եթե գլխիս մի որևէ փորձանք գա, իմացեք, որ վերջին խոսքերս կլինեն՝ անփոփոխ սեր եմ թողնում իմ սիրասուն զավակին և ներում եմ նրան»։