Changes

― Ամենից ավելի զարմանալին Դոկտորների Դատարանում, ― ասաց նա, ― նրա միաձուլությունն է, նրա միության ու համերաշխության ոգին է։ Դոկտորների Համայնքի պես կանոնավոր դատարան հազիվ թե գտնվի աշխարհում։ Նրա մեջ հանգստության ու դյուրության գաղափարն է մարմնացած։ Օրինակի համար, դուք մի ապահարզանի գործ ունեք Կոնսիստորում։ Շատ լավ։ Գործը հանդարտ կերպով ծանր ու բարակ, ընտանեբար քննվում է Կոնսիստորի Ատյանում։ Դիցուք թե գոհ չեք Կոնսիստորից․ ի՞նչ կանեք այդ դեպքում։ Հարկավ Կամարների Ատյանին կդիմեք։ Շատ լավ։ Սակայն Կամարների Ատյանն ի՞նչ է։ Միևնույն դատարանը, միևնույն դահլիճում, միևնույն անջրպետով, միևնույն փաստաբաններով, միայն թե մի ուրիշ դատավորով, որովհետև Կոնսիստորի դատավորը կարող է արդեն փաստաբան հանդիսանալ Կամարների Ատյանում։ Այնտեղ էլ սկսվում է նույն ընտանեկան խաղը, նույն կարգով։ Բայց դուք դարձյալ դժգոհ եք։ Շատ լավ։ Ի՞նչ կմնա ձեզ անել։ Դիմել անշուշտ եկեղեցական փոխանորդներին։ Սակայն այդ փոխանորդները ովքե՞ր են։ Պարապ, անգործ փաստաբաններ, որոնք արդեն տեսել են, թե առաջին երկու ատյաններում թղթերն ինչպե՞ս են կտրվել, բաժանվել ու խաղացվել, և որոնք բոլոր մասնակիցների հետ հանգիստ խոսել են խաղի մասին։ Այժմ նրանք են առաջ գալիս, իբրև թարմ ու նոր դատավորներ, որպեսզի ամենքի համար գոհացուցիչ վճիռ դնեն։ Անպատկառ լեզուները կարող են ասել, թե Համայնքը կաշառակեր է, թե Համայնքը գաղտնապահ է, թե անհրաժեշտ է հիմնիվեր վերանորոգել Համայնքը։ Սակայն, ― հանդիսավոր ձևով վերջացրեց մր․ Սպընլոն, ― երբ ցորենի գինը սոսկալի բարձրացել էր, ո՞վ ամենից շատ այդ խնդրի քննությամբ զբաղվեց, եթե ոչ Դոկտորների Համայնքը։ Ձեռքս կրծքիս դնելով, ամբողջ աշխարհի առջև համարձակ կասեմ․ «Դիպուկ «Դիպեք միայն Համայնքին, և Անգլիան կորած է»։

==Է․ ԻԷ. գլուխ==

― Որովհետև․․․ ― շարունակեց կաթնավաճառը, կարծես թե ոչ մի պատասխան ստացած չլիներ, և իր սպառնական ձայն ու հայացքը ավելի շուտ ներսի մարդուն ուղղելով, քան նորատի սպասուհուն, ― որովհետև կասկածում եմ, չլինի՞ թե հաշիվս այսքան ժամանակ չմաքրելուց հետո, մի ուրիշ տեղ փաղչի փախչի ու կորչի։ Բայց ես չեմ թողնի, որ փախչի, իմացա՞ք, ― գոչեց կաթնավաճառը, դարձյալ իր ձայնը տան շեմքից դեպի ներս հնչեցնելով ու դեպի նրբանցքը մտիկ տալով։

Ոչ մի բան չէր կարոց կարող այնքան հակասել նրա խաղաղ պաշտոնին, ինչքան այս վարմունքը։ Նրա կոպիտ ձայնից ու շարժումներից անգամ մսագործը կամ օղեվաճառը կամաչեր։

― Սակայն, ― ասաց նա, ― չկարծես թե չենք սկսել տնտեսության համար պատրաստվել։ Ո՛չ, ո՛չ, արդեն սկսել ենք։ Ահա տե՛ս, ― ասաց նա ու սավանը հպարտությամբ ետ քաշեց, ― սկսզբի սկզբի համար երկու բան։ Մեկը մի ծաղկաման է կամ թաղար, ի՛նթն ի՛նքն է գնել։ Մեջը մի որևէ բույս կդնես, ― հարեց Տրեդլսը, մի քանի քայլ ետ քաշվելով, երևակայած բույսն ավելի լավ դիտելու համար, ― հետո կվերցնես ու դահլիճի պատուհանի վրա կդնես և․․․ փա՜հ, ի՜նչ փառավոր բան կլինի։ Իսկ այս մարմարե կլոր սեղանը (շրջանակը երկու ոտնաչափ է ու տասը բթաչափ) ե՛ս եմ գնել։ Ուզում ես, օրինակի համար, վրան գիրք դնել և կամ դիցուք, քեզ մոտ և կամ թե կնոջդ մոտ մի հյուր է գալիս և ուզում է թեյի բաժակը դնելու տեղ գտնել՝ ահա՛ պատրաստ է, համեցե՜ք։ Մի երևելի վարպետի գործ է այս սեղանը, և ժայռի պես ամուր։

― Անչափ երջանիկ եմ, այդպիսի լուր լսելով, ― գոչեց մր․ Միկաբրը։ ― Կենտրբրիումն էր, որ վերջին անգամ տեսնեվեցինք։ տեսնվեցինք։ Թող ներվի ինձ ասել, այն Չասրի<ref>Անգլիական բանաստեղծ1340 ― 1400 թթ․</ref> երգերով անմահացած հոյակապ սրբավայրի հովանու տակ, որ երբեմն ամեն կողմերից հավաքվող հին ուխտավորների հավաքման տեղն էր․․․ Կարճ ասած՝ մայր տաճարի անմիջական մոտերքում։

― Այժմ, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մր․ Միկաբրը, աչքի պոչով նայելով Տրեդլսին, ― դուք մեզ գտնում եք մի համեստ և կարելի է ասել՝ ոչ մեծաշուք վիճակի մեջ․ սակայն գիտե՞ք, որ կյանքիս մեջ ես շատ խոզերի եմ հանդիպել ու շատ արգելքներ տապալել։ Անհայտ չէ ձեզ և այն իրողությունը, որ կյանքիս մեջ ժամանակ է եղել, երբ ինձ հարկ է եղել կանգ առնել, մինչև որ հանգամանքները մի հաջող ընթացք ստանան, երբ պետք է եղել նահանջել, նահանջել եմ որպեսզի կարողանամ, այսպես ասած, մի ուժգին ցատկում անել։ Այսօր ես մարկային մարդկային կյանքի այդ խորհրդավոր վիճակումն եմ։ Առժամանակ ետ եմ քաշվել՝ ավելի լավ ցատկելու համար, և հիմք ունեմ հավատալու, որ շուտով մի զորավոր թռիչք կանեմ։

― Սիրելի Կոպպերֆիլդ, ― սկսեց մր․ Միկաբրը, ― ավելորդ է ասել ձեզ, թե ո՞ր աստիճան մխիթարական է մեզ համար, հատկապես ներկա պայմաններում, որ մեր հարկի տակ․․․ եթե ներվի այսպես ասել․․․ մի հոգի է շողշողում, ձեր բարեկամ Տրեդլսի հոգու նման մի հոգի։ Եթե ավելացնեմ, որ մեր տան կից շաքարեղեն վաճառող մի լվացարար կին է բնակվում, իսկ դեմուդեմ՝ մի քաղաքապահ զինվորական, արդեն կարող եք երևակայել, որ ձեր բարեկամի ընկերությունը մի անսպառ սփոփանքի աղբյուր է թե՛ ինձ համար, թե՛ կնոջս համար։ Այժմ ես, սիրելի Կոպպերֆիլդ, արմտիք վաճառող հանձնակատար եմ։ Այս պաշտոնը չի կարելի շատ շահաբեր անվանել․․․ ուրիշ խոսքով՝ ոչ մի օգուտ չի տալիս․․․ և դրամական տագնապից զատ ուրիշ հետևանք չունի։ Բայց և այնպես գոհությամբ սրտի պիտի ասեմ, թե այժմ ակնակառույց սպասում եմ, թեև անզոր եմ ճիշտ ասել, թե՞ որ կողմից մի մոտավոր դիպվածի, որ անտարակույս կբարվոքի, այն էլ ընդմիշտ, ոչ միայն իմ դրությունը, որին ի սրտե կարեկից եմ։ Թերևս արդեն նկատել եք մրս Միկաբրի քնքուշ վիճակը, որից հավանական է ենթադրել, թե մեր սիրո գրավականների թիվը վերջ ի վերջո․․․ կարճ ասած՝ մեր մանկական խմբակի վրա ևս մի նոր անդամ կավելանա։ Մրս . Միկաբրի գերդաստանը հաճեցավ դժգոհություն ու տրտունջ հայտնել այս առթիվ։ Ինձ մնում է միայն ասել, թե ամենևին չեմ հասկանում՝ ո՞վ իրավունք ունի խառնվելու մի այսպիսի գործի մեջ, և զայրույթով մերժել նրանց անտեղի զգացումը։

Մր․ Միկաբրն այս ասելով՝ աջս սեցմեց սեղմեց ու հեռացավ։

==Ը․ ԻԸ. գլուխ==

Ի դեպ, պետք է ասել, թե մրս . Կրոպպի բռնությունն իմ վրա սոսկալի էր։ Ես ոչ ոքից այնքան չէի վախենում, որքան նրանից։ Ոչ մի բան մեր մեջ առանց վեճի չէր անցնում, բայց զիջողը միշտ ես էի։ Եթե ես դիմադրեի, նա իսկույն ևեթ այն ցավի հարձակմանը կենթարկվեր, որ նրա մարմնի չգիտեմ ո՛ր անկյունում դարանած, միշտ պատրաստ էր նրա կյանքը վտանգի ենթարկել։ Եթե պետք լիներ կանչել նրան, քսան անգամ պիտի քաշեի զանգակը, որ նա գա, այն էլ ոչ միշտ և փնթփնթալով ու շնչասպառ գալիս էր թե չէ՝ դռան մոտի բազմոցի վրա էր տարածվում, ձեռքը նանկինի կրծքին դնում և այն աստիճան դալկանում, որ շտապում էի ամբողջ օղիս նրան տալ, միայն թե շուտով հեռանար։ Մրս․ Կրոպպը սովոր էր երեկոյան ժամը հինգին անկողինս հավաքել (մի բան, որ այսօր էլ ինձ դուր չի գալիս), և եթե այս մասին մի թեթև ակնարկ անեի, արդեն նրա ձեռքի մի թեթև շարժումը (դեպի կրծքի դյուրագրգիռ սահմանը) բավական էր, որ ես իսկույն ներողություն խնդրեմ։ Մի խոսքով՝ պատրաստ էի ամեն տեսակ զիջումներ անել, միայն թե նա չվաշտանա, և այսպես մրս․ Կրոպպն իմ կյանքի սարսափն էր։

Առաջիկա ճաշի համար ավելորդ համարեցի այն ճարպիկ տղային վարձել, որ սպասավորել էր անցած ճաշկերույթին։ Նրա նկատմամբ ես մի տեսակ նախապաշարում ունեի այն օրից ի վեր, երբ նրան տեսա Ստրենդի<ref>Լոնդոնի նշանավոր փողոցներից մեկն է։</ref> վրա՝ մի այնպիսի բաճկոն հագած, որը շատ նման էր իմ իսկ և իսկ խնջույքից հետո անհետացած բաճկոնին։ Իսկ ջահել աղջիկը նորից կանչվեց, բայց այն պայմանով, որ մի կերակուր ներս բերելուն պես՝ իսկույն սեղանատնից հեռանա ու սրահակում կանգնի, որով հյուրերս կազատվեին նրա քթի ֆսֆսոցը լսելուց, իսկ պնակներս՝ նրա ոտքերի տակ փշրվերլու փշրվելու վտանգից։

Ենթադրում եմ, հարցուփորձ չեմ արել, այլ միայն ենթադրում եմ, թե մրս . Կրոպպը, ձկները խաշելուց հետո, հիվանդացած կլիներ, որովհետև ձկներից հետո մեր ճաշը կանգ առավ։ Գառան զիստը դրսից անչափ գունատ էր, մեջը կարմիր ու շատ հում, և վրայի գորշ բծերին նայելով՝ կարելի էր կարծել, թե մոխրի մեջ է թավալվել։ Բանի էությունը գուցե պարզվեր մսաջրից, եթե ջահել աղջիկը սանդուղքի վրա գայթելով, այդ հեղուկը թափած չլիներ, որի հետքերը ամենացածր աստիճանների վրա անգամ դեռ երկար ժամանակ երևում էին։ Աղավնու կարկանդակը մի բավարար, սակայն խաբուսիկ տեսք ուներ, վրայի կեղևը գանգաբանների պես խոսելով, մի հուսահատական գլխի նման էր՝ լի զանազան այտումներով ու փոսերով, որոնց տակը ոչ մի էական նյութ չկար։ Կարճ ասած՝ ճաշս այնպես էր փչացել, որ ես անբախտ կլինեի․․․ ուզում եմ ասել դրա պատճառով, էլ չասենք Դորայի․․․ եթե հյուրերիս զվարթությունն ու մր․ Միկաբրի հանճարեղ միտքն ինձ չսփոփեր։

Կասկարան ճարվեց, և մենք իսկույն փութացինք իրագործել մր․ Միկաբրի գաղափարը։ Նրա առաջարկած աշխատանքի բաժանումը հետևյալ կերպ կատարվեց․ Տրեդլսը գառան միսն էր շերտ֊շերտ կտրում, մր, . Միկաբրը, որ այս տեսակ գործերի մեջ հանճար էր, շերտերի վրա մանանեխ, պղպեղ, ու աղ էր ցանում․ ես դրանք պատառաքաղով կասկարայի վրա էի դարսում, շուռ տալիս և մեկ֊մեկ հանում՝ մր․ Միկաբրի հսկողությամբ․ իսկ մրս․ Միկաբրը մի փոքրիկ կաթսայի մեջ սունկի սոուս էր տաքացնում։ Հենց որ շերտերը տապակվում էին, մենք սոթտած թևերով վրա էինք ընկնում ուտելու, և մեր ուշքը դեռ անպատրաստ ու պատրաստ շերտերի մեջ բաժանում։

Նույնիսկ Ստիրֆորթի երևալը մեզ այնքան չէր շփոթի, ինչքան որ նրա մեծարո մեծարգո սպասավորը մեզ շփոթեց, այլայլեց ու փոքրացրեց։ Մր․ Միկաբրն սկսեց մի ինչ֊որ երգ մրմնջալ անտարբեր ձևանալու համար, սակայն շտապ֊շտապ նստելիս այն աստիճան վատ թաքցրեց պատառաքաղն իր ծոցում, որ դուրս տնկված կոթին նայելով կարելի էր կարծել, թե իր փորն էր մխել ինքն իրեն սպանելու համար։ Մրս․ Միկաբրը շտապեց իր մթագույն ձեռնոցները հագնել և մի շնորհալի հոգնություն ցույց տալ։ Տրեդլսը ճարպոտ մատներով իր գլխի մազերը հիմն ի վեր քրքրեց, որոնք ավելի դիզվեցին, և շվարած սկսեց նայել սփռոցին։ Իսկ ես մի խոնարհ մանուկ էի դարձել, նստած իմ սեփական սեղանի գլխին, և հազիվ հանդգնում էի մի երկչոտ ակնարկ նետել պատկառելի կերպանանքի վրա, որ ո՞վ գիտե որտեղից էր եկել կարգի բերելու իմ տունը։

Այնինչ նս նա մսի կտորներն զգուշությամբ կասկարայի վրայից հանեց և ամեն մեկիս խոնարհաբար առաջարկեց։ Վերցրինք մի֊մի պատառ, բայց միայն ձևի համար, որովհետև մեր ախորժակն արդեն կորել էր։ Նա տեսնելով․ տեսնելով, որ մեր պնակները մի քանի անգամ մի կողմ հրեցինք, հանդարտ կերպով հավաքեց դրանք ու պանիր դրեց սեղանի վրա։ Հետո պանիրն էլ վերցրեց, սեղանը մաքրեց, մեր առջև մի֊մի հատ գինու բաժակ դրեց և առանց իմ հրամանի, բոլոր ամաններն ու սպասքները պահարանի մեջ դրեց։ Այս բոլորը նա լավից լավ արեց և այնպես խորասուզված մտքերի մեջ, որ վրաս նայելու ժամանակ էլ չէր գտնում։ Այնինչ, երբ նա մեջքը դեպի ինձ դարձրեց, նրա արմունկներն անգամ բարձրաձայն հայտնեցին նրա հաստատ համոզումը, թե ես դեռ շատ միամիտ երեխա եմ։

 Հարկավ սա այլաբանորեն է ասված, վասն զի ինքս էլ չգիտեմ, թե գավեն բառն ի՞նչ է նշանակում, ― շարունակեց մր․ Միկաբրը, ձայնին տալով նախկին գեղգեղանքը ու վայելուչ երևէջներ ելևէջներ փնտրելով, ― բայց և այնպես վստահ եմ, որ Կոպպերֆիլդն ու ես շատ գավեններ կքաղեինք, եթե միայն հնար լիներ։

― Չեմ ուզում ձեզնից թաքցնել, մր, Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, ― որ իմ վաղուցվա կարծիքով գարեջրի գործը ամենից ավելի հարմար կգա մր․ Միկաբրի հակումներին։ Տեսեք Բերկլին ու Պերկինսը ինչպես առաջ գնացին։ Տեսեք՝ որքան հարստացան Տրումանը, Բիքստընը և Հենրիվրին։ Ահա այս լայն ասպարեզի վրա է, որ իմ սրտի վկայությամբ կարող էր պայծառ լույսով շողշողալ մր․ Միկաբրի հանճարը․ իսկ օգուտները, ասածներին նայելով ահ֊հագին են։ Սակայն քանի որ մր․ Միկաբրը չի կարողանում այդ ֆիրմաները մուտք գործել․․․ և նույնիսկ իր գրավոր առաջարկներին՝ ծառայելու մինչև անգամ մի հասարակ պաշտոնով, ոչ մի պատասխան չեն տալիս․ ի՞նչ կարիք կա այս նյութի վրա կանգ առնելու։ Եվ ոչ մի։ Գալով մի սեփական բանկ հիմնելու խնդրին, քաջ գիտեմ, որ իմ ազգատոհմ անդամներից շատերը կարող էին այդպիսի տուն հաստատել, եթե միայն բարվոք դատեին մր․ Միկաբրի խնամքին հանձնել իրենց դրամը։ Սակայն քանի որ նրանք չեն ուզում իրենց դրամը մր․ Միկաբրին հանձնել․․․ և երբեք չպիտի ուզենան, էլ ինչու երկարաբանենք այս մասին։ Այսպես, ուրեմն, ես պնդում եմ, որ մենք դարձյալ այն կետի վրա ենք կանգնած, որ առաջ էլ կանգնած էինք, և մի քայլ առաջ չենք անցել։

― Այդ ի՞նչ կմնա այս բոլորից հետևեցնել, ― ասաց մրս․ Միկաբրը, խնդիրն է՛լ ավելի լուսաբանելու եռանդով։ ― Ո՞րն է այն եզրափակությունը, որ ստիպված են անել, հնազանդվելով փաստերի հաղթող զորությանը։ Մի՞թե սխալված կլինեմ, սիրելի մր․ Կոպպերիլդ, եթե ավելացնեմ, թե մեզ անշուշտ ապրել, ապրե՛լ է պետք։

― Ճիշտ այդպես է, ― հաստատեց մրս․ Միկաբրը։ ― Իսկ և իսկ այդպես։ Եվ բանն այս է, սիրելի մր․ Կոպպերֆիլդ, որ մենք չենք կարող ապրել, եթե մեր արդի պայմանները հիմնական փոփոխության չենթարկվեն։ Ես կասկած ունեմ, և վերջերս մր․Միկաբրին մր․ Միկաբրին էլ հաճախ ասել եմ, թե փոփոխությունը ինքն իրեն չի կատարվի։ Մասամբ մեզ էլ անհրաժեշտ է այդ փոփոխությանը նպաստել։ Թերևս սխալվեմ, սակայն այս է իմ կարծիքը։

― Այսուամենայնիվ, մր․ Միկաբրն անգործ է, մի կարգին պաշտոն չունի։ Եվ այս բոլորի պատճառն ո՞վ է։ Անտարակույս՝ հասարակությունը։ Հետևաբար ես կցանկանայի այս թշվառ հանգամանքը հրապարակ հանել ու համարձակ հրավեր կարդալ հասարակության, որ նա իր հանցանքն ուղղի։ Իմ կարծիքով, սիրելի մր․ Կոպպերֆիլդ, ― ասաց մրս․ Միկաբրը բարձր ձանովձայնով, ― մր․ Միկաբրին ուրիշ բան չի մնում անել, բայց եթե ձեռնոց նետել հասարակությանը ու քաջորեն ասել․ «Տեսնենք ո՞վ կվերցնի այս ձեռնոցը․ թո՜ղ նա իջնի ասպարեզ»։

― Եթե իմ ընտանիքի անդամներից, ― ասաց մրս․ Միակբրը, ― ոչ մեկը այնքան զգացում չունենա, որ այդ մուրհակը շահագործի․․․ կարծում եմ մի ավելի գործնական բառ կա ասելիսքս ասելիքս հայտնելու համար․․․

Այս խոսքերն ասելուն պես մրս․ Միկաբրն վերկացավ, և չնայելով մեր աղաչանքներին, որ պունչի վերջին բաժակը վայելի, գնաց իմ ննջարանը։ Եվ ես ինքս ինձ մտածեցի, թե նա մի ազնիվ կին է՝ հրոմեական հռոմեական մատրոնների տեսակից, որ հասարակության շփոթների ժամանակ ինչ դյուցազնական գործ էլ ասես ընդունակ է կատարել։

Այս բաժակից հետո մր․ Միկաբրը մի զարմանալի նրբանկատությամբ ու զգուշությամբ իմ սրտի վիճակի վրա էլ ակնարկեց։ Մինչև իր դեմ մի զորեղ փաստ չդնեն և իր ասածը չհերքեն, ասաց նա, ինքը չի հրաժարվի այն համոզումից, որ իր բարեկամ Կոպպերֆիլդը և՛ սիրում է, և՛ սիրված է։ Այս խոսքերը կրակ գցեցին սրտիս մեջ։ Երկար ժամանակ ամաչելով, կարմրելով, հուզվելով ու կմկմալով հերքելու փորձեր անելուց հետո, վերջապես բաժակը վերցրի ու գոչեցի․ «Ոիրեմն «Ուրեմն Դ֊ի կենա՜ցը», և մր․ Միկաբրը այն աստիճան ուրախացավ ու տաքացավ, որ պունչը ձեռքին ուղղակի իմ ննջարանը վազեց, որպեսզի մրս․ Միկաբրն էլ Դ֊ի կենացը խմի։ Տիկինը փութաց այդ անել և ներսից բարձր ձայնով ճվաց․ «Բրավո՜, բրավո՜, սիրելի մր․ Կոպպերֆիլդ։ Հիանալի՜ է, և ի նշան ցնծության՝ սկսեց բռնուցքով պատը ծեծել։

― Այո, կամ թե անչափ իրար կատենք, ― ասաց Ստիրֆորթը ծիծաղելով։ ― Բոլորը մեկ է։ Բայց դու վաղը մեղ մեզ մոտ կգա՞ս։ Անպատճառ։

Եթե ստորագրյալի շրթունքին մատուցած դառնության բաժակը լիապարար անելու համար (ինչպես ասում է մի անմահ բանաստեղծ) դեռ մի կաթիլ պակաս էր, ― այդ կաթիլն էլ ահա պատրաստ է այն չարագետ փաստի մեջ, որ վերոհիշյալ մր․ Թոմաս Տրեդլսի ձեռքով ստորագրվելու համար երաշխավորված 23 ստեռլինգ, 4 շիլինգ և 9 ու կես պեսնս պենս գումարի մուրհակը վճարելու ժամն արդեն հատել է, բայց վճարումը դեռ ապահովված չի։ Բաժակի դառնությունը սաստկանալու է ստորագրյալի համար նաև մի նոր անպարտ զոհի գալստյամբ, որի անդեպ ժամանակը տեղի կունենա, ըստ օրինաց բնության, կլոր թվով վեց լուսնական ամիսներից հետո, եթե այսօրվանից հաշվելու լինենք։

==Թ․ ԻԹ. գլուխ==

Մրս․ Ստիրֆորթը գոհ մնաց ինձ տեսնելով, գոհ էր նաև Ռոզա Դարտլը։ Ես մի հաճելի զարմանք զգացի իմանլովիմանալով, որ Լիտտիմերն այնտեղ չի․ նրա փոխարեն մեզ ծառայում էր կապույտ ժապավեններով գլխանոց հագած մի համեստ սպասուհի, որի աչքին երբեմն նայելը շատ ավելի դուրեկան էր, քան թե ակնածելի Լիտտիմերի շփոթեցնող հայացքին հանդիպելը։ Սակայն այդ տունը ոտք դնելուցս դեռ կես ժամ չանցած՝ ամենից առաջ նկատեցի այն հանգամանքը, որ միս Դարտլը համառությամբ դիտում է ինձ և մեկ իմ դեմքն է ուշի֊ուշով համեմատում Ստիրֆորթի երեսի հետ, մեկ նրանը՝ իմինի հետ, կարծես սպասելով, թե մեր միջև մի որևէ բան կծագի։ Հենց որ ես էլ ակամա նրա կողմն էի նայում, նրա լրտեսող նիհար դեմքն ու բոցավառ սև աչքերն էի տեսնում, աչքերը, որոնք անքթիթ նայում էին ինձ և կամ նույն վայրկյանին Ստիրֆորթի վրա սևեռվում, և կամ թե երկուսիս էլ միաժամանակ մեկ ակնարկով ըմբռնում։ Եվ նա ոչ թե չէր շփոթվում, երբ տեսնում էր, որ իրոք զննող սուր հայացքը ինձնից թաքուն չի մնացել, այլ ավելի խորաթափանց հայացք էր նետում իմ վրա։ Որչափ էլ սիրտս մաքուր լիներ, որչափ էլ ազատ՝ միս Դարտլին որևէ կասկածի տեղիք տալու միտումից, բայց դարձյալ քաշվում էի նրա տարօրինակ աչքերից։

― Ճշմարիտ է, ― նկատեց միս Ռոզան, ― և շատ ցավալի է, որ վատ սովորությունները գնալով արմատանում են մարդուս մեջ։ Ուրեմն առաջ ես շավ շատ ավելի սրտաբա՞ց էի, և ո՞չ այնքան զգուշամիտ։ Զարմանում եմ, թե ինչո՞ւ եմ աննկատելի կերպով այդպես փոխվել։ Այ տարօրինակ բան։ Կաշխատեմ վերստին նույնը դառնալ, ինչ որ էի մի ժամանակ։

Չեմ կարող չհիշատակել միս Դարտլին վերաբերող և մի ուրիշ փոքրիկ դեպք։ Շատ անգամ եմ առիթ ունեցել մտաբերելու այդ վերջերս, երբ անդարձ անցյալի հանգամանքներն արդեն լիովին պարզված էին։ Օրվա մնացած մասը, և հատկապես երեկայան երեկոյան ժամերը, Ստիրֆորթը գործ դրեց իրեն հատուկ ճարտարությամբ զվարճացնելու և դուր գալու այդ տարօրինակ օրիորդին։ Նրա հաջողությունը չզարմացրեց ինձ․ չզարմացա և միս Դարտլի համառության վրա, որով դիմադրում էր նրա հրապուրիչ ազդեցությանը, որովհետև գիտեի, թե որքան ըմբոստ ու մաղձոտ է այդ աղջիկը։ Տեսա, թե ինչպե՞ս են միս Դարտլի ձևերն ու շարժումները փոփոխվում, տեսա, թե ի՜նչ հիացումով է Ստիրֆորթի երեսին նայում, նկատեցի, թե որքա՜ն է ճգնում, թեև քիչ֊քիչ թուլացող, բայց միշտ զայրացկոտ եռանդով՝ դիմադրել նրա անվանելի թովչությանը, որի առջև կարծես իրեն անզոր էր զգում․ վերջ ի վերջո տեսա, թե ինչպես մեղմացավ նրա դառն հայացքը ու ժպիտ փայլեց նրա դեմքին։ Միս Դարտլը արդեն ընկճված ու հաղթված էր, և այլևս ինձ այն սարսափը չէր ազդում, որ ազդել էր ամբողջ օրը։ Մենք վառարանի առջև նստեցինք և սկսեցինք երեխաների պես անբռնազբոս զրուցել ու ծիծաղել։

==Ժ․ Լ. գլուխ==

Մի կորուսատկորուստ

Մր․ Օմրի շարժումներն այն աստիճան ազդու էին, որ առանց խճահարությանխղճահարության, նշան արի, թե իր միտքը հասկանում եմ։ Արագամտությունս կարծես դուր եկավ, և նա շարունկեց․շարունակեց․

― Դրա մասին ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչ ասեմ, ― պատասխանեց մր․ Օմրը, նորից կզակը շփելով։ ― Այս բոլոր փոփոխությունները կարծես փոքր֊ինչ շփոթել են նրան, և բնական է։ Հորեղբոր տանից բաժանվելու րոպեն հա՛մ մոտեցել է, հա՛մ հեռացել, և դա մի հանգստացնող հանգամանք չի։ Բարկիսի մահը շատ չի հետաձգի հարսանիքը, բայց եթե մահն ուշանա․․․ Մի խոսքով, տեսնում եք, սըր, գործը դեռ կարգին չի և իրերի վիճակն անորոշ է։

Հեմը տեղի տվեց այդ փաստերին ու գլխարկը վերցնլով վերցնելով պատրաստվեց գնալու։ Բայց մինչև անգամ այն րոպեին, երբ նա նշանածին համբուրեց, և վստահ եմ՝ ջերմ սրտով, Էմլին ավելի ամուր փարվեց ապորը, կարծես թե խուսափելով փեսացուից։ Հեմի հեռանալուց հետո, ես զգուշությամբ դրսի դուռը փակեցի և երբ ետ եկա, մր․ Պեգգոտին դեռ խոսում էր Էմլիի հետ։

Սակայն անենևին ամենևին հավանական չէր, որ Բարկիսն աչքը բանա ու ինձ տեսնի։ Երբ որ հիվանդի մոտ մտանք, նա անհարմար դիրքով էր պառկած՝ ուսերն ու գլուխը անկողնուց դուրս, գրեթե սնդուկի վրա կախված, որ այնքան հոգս, այնքան վիշտ էր պատճառել նրան։ Ինձ պատմեցին, թե այն րոպեին, երբ Բարկիսը այլևս հնար չէր գտել անկողնուց դուրս սողալու, որպեսզի սնդուկը անձամբ բանա կամ դրա ներկայությունն այն մոգական գավազանով ստուգի, որ ինքս մի անգամ տեսել էի, նա հրամայել էր սնդուկն անկողնու մոտ՝ աթոռի վրա դնել ու գիշեր֊ցերեկ դա բռնել է իր գրկում։ Այժմ էլ նրա բազուկները սնդուկի վրա էին։ Ժամանակն ու աշխարհը փախչում էին նրանից, բայց սնդուկը դեռ ներկա էր և հիվանդի վերջին խոսքն այս է եղել, թե «Հնոտիք են, միայն հնոտիք»։

― Այո, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Ծովեզերքի մարդիկ մեռնում են միայն ջրի իջնելու ժամանակ․ ջրի աճելու սկզբին ծնվում են և ջրի հորդության ժամանակ արդեն լիովին աշխարհ գալիս։ Բարկիսն էլ իջնելու հետ կմեռնի։ Դեռ ջուրն աճելու վրա է, պետք է մինչև երեք անց կեսը սպասել։ Ժամը չորսին կսկսի տեղի տալ։ Եթե այդ միջոցին հոգին չտա, նշանակում է մինչև հետևայլ հետևյալ տեղատվությունը դեռ կապրի։

==ԺԱ․ ԼԱ. գլուխ==

Ես գրեթե մի կատարյալ պրոկտր էի համարում ինձ, այդ կտակը բարձրաձայն, հանդիսաբար կարդալիս ու դրա յուրաքանչյուր հոդվածի իմաստը ժառանգորդներին մեկնաբանելիս։ Այդ ժամանակ էր, որ առաջին անգամ զգացի, թե Դոկտորների ԸՆկերության անդամ լինելը հանաք բան չի։ Ես կտակն ուշի֊ուշով հետազոտեցի և իմ գիտության ունկնդիրներիս՝ հայտնեցի, թե թուղթն ամեն տեսակետից կանոնավոր է հորինված, և վերջապես լուսանցքների վրա մատիտով մի երկու նշան դնելեւց դնելուց հետո՝ ինքս էլ սաստիկ զարմացա, որ այդքան բան գիտեմ։

Հանկարծ ահյստեղ այստեղ մի սարսափ տիրեց սրտիս։ Հեռավոր քաղաքի վրա, դեպի ուր գնում եմ մենակ, մի սևաթույր ամպ է իջնում։ Վախենում եմ մոտենալ քաղաքին։ Այդ չարաշուք գիշերվա պատահարն ու դրան հաջորդող անցքերը հիշելուց անգամ սարսռում եմ։

― Ամենից առաջ դուք եք գալիս, մաստր Դեվի, ― ասաց մր․ Պեգգոտին զվարթ դեմքով։ ― Իսկույն հանեցեք ձեր թրջվված թրջված վերարկուն, սըր։

Մր . Պեգգոտին շատ զարմացավ, որ այդպիսի մեկնություն տվին իր ճառին, և ուզում էր տաք֊տաք պատասխանել․ բայց քույրը թևից քաշելով արգելեց նրան։ Մի քանի ժամանակ տագնապով մրս․ Գըմիջին նայելուց հետո՝ նա նայեց հոլանդական ժամացույցին, վերկացավ, ճրագը վառեց ու պատուհանի մեջ դրեց։

― Ահա այս է իմ կարծիքը, եթե ուզում եք իմանալ, ― շարունկեց շարունակեց մր․ Պեգգոտին զվարթերես, նորից ծունկերը շփելով։ ― Եվ պատճառը գիտե՞ք ինչ է։ Այն է, որ ես ու Էմլին շատ ենք միասին խաղացել, երբ նա դեռ իմ թզի չափ էր, և ինչ ասես չէինք ներկայացրել՝ թուրք, ֆրանսիացի, շնաձուկ և ամեն տեսակ օտարազգի, այո՛, այո՛․․․ և՛ առյուծ, և՛ կետ, և՛ աշխարհիս որ գազանը ցանկանաք, երբ նա դեռ ծնկներիս էլ չէր հասնում։ Ահա այդպես էինք իրար հետ։ Տեսեք հիմա այդ ճրագը, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ձեռքը հիացմամբ դեպի ճրագը մեկնելով։ ― Հավատացած եմ, որ Էմլին մարդու էլ որ գնա, ճրագը դարձյալ այդտեղ կդնեմ, ճիշտ այդպես։ Հաստատ գիտեմ, որ երբ ես գիշերները տանը լինեմ (և ասացեք աստծու սիրուն՝ որքան էլ հարստանամ, ուրիշ որտե՞ղ պիտի ապրեմ) և նա այստեղ չլինի, կամ ես նրա մոտ չլինեմ, դարձյալ ճրագը պատուհանի վրա կդնեմ ու կրակի առջև կնստեմ, կարծես թե նրան սպասելով, ինչպես որ հիմա սպասում եմ։ Ահա այդպիսի երեխա եմ ես, ― նորից քրքջալով գոչեց մր․ Պեգգոտին, միայն թե ծովի ոզնու նման։ Հիմի էլ այդ ճրագին նայելիս ինքս ինձ ասում եմ․ «Էմլին լույսը տեսնում է, նա գալի՜ս է»։ Ահա այսպիսի ոզնիակերպ երեխա եմ։ Եվ ասածս ճիշտ է, ― ասաց մր․ Պեգգոտին, ծիծաղելուց դադարելով ու ծափ տալով, ― որովհետև ահա եկա՜վ։

Այդ րոպեին դուռը շարժվեց․․․ ես բնազդով փութացի մղլակը դրսից բռնել, որպեսզի գեթ մի վայրկան վայրկյան ժամանակ շահենք․ բայց ուշ էր։ Մր․ Պեգգոտին գլուխը դուրս հանեց, և ես երբեք չեմ մոռանա, նույնիսկ եթե հինգ հարյուր տարի ապրելու լինեմ, այն սոսկալի փոփոխությունը, որ նրա երեսին նշմարեցի։

― Շնորհակա՜լ եմ, շնորհակա՜լ եմ, սըր, ― ասաց նա, առանց շարժվելու իր տեղից։

― Այսպե՜ս։ Հիմի գլխարլս գլխարկս տվեք։