Changes

==Ի․ Կ. գլուխ==

Տատս ու ես մինչև ուշ գիշեր խոսելով, նստեցինք։ Նա ինձ պատմեց, թե գաղթականներից միշտ ուրախալի և հուսալիր նամակներ են գալիս․ թե մր․ Միկբարը Միկաբրը մի քանի անգամ մանր֊մունր գումար է ղրկել այն «դրամական հաշիվները» մաքրելու համար, որոնց մեջ միշտ պետք էր ճշտապահ լինել, ինչպես որ «մարդը մարդու հետ»․ Ջեննետը, որ նորից էր տատիս մոտ մտել, արական սերն սեռն ատելու ուխտից վերջ ի վերջո հրաժարվելով, մի ունևոր գինեպանի հետ է ամուսնացել, և թե տատս անձամբ հավանություն է տվել այդ խորհրդավոր հրաժեշտին ու նրանց հարսանիքը իր իսկ ներկայությամբ պատվել։ Այս բոլորը տատս պատմեց ուրիշ բաների հետ միասին, որ արդեն իմ ստացած նամակներից փոքր ի շատե գիտեի․ մր․ Դիկին էլ չմոռացավ հիշել։ Իմացա, որ մր․ Դիկն անդուլ զբաղված է ձեռքն ընկնող ամեն բան արտագրելով․ թե նրան արդեն հաջողվել էր հեռու պահել Կառլոս Առաջին թագավորին․ թե տատս անչափ երջանիկ է վերջապես թագավորից ազատված ու գոհ տեսնելով այդ մարդուն, և թե (մի վերջաբան, որ շատ նոր չէր) իրենից զատ ոչ ոք չգիտի և չի կարող գիտենալ, թե ինչ արժի այդ մարդը։

― Եթե այդպես է, տաիկտատիկ, ― սկսեցի ես, ― և հուսամ, որ այդպես լինի․․․

― Տատս աչքերը հանդարտ մի կողմ դարձրեց և մի ձեռքով մտախոհ ծածկեց։ Փոքր֊ինչ հետո մյուսը ուսիս դրեց, և այսպես նստած մնացինք՝ առանց մի խոսք ասելու․ ապա նա իր ննջարանը քաշվեց, ես էլ՝ իմը։

Նա այնպես պարկեշտ էր, այնպես գեղեցիկ, այնպես սիրելի, և ես նրան այնքան երախտապարտ էի, որ զգացումս արտահայտելու խոսք չգտա։ Ուզում էի օրհնել նրան, շնորհակալ լինե լինել ու պատմել (ինչպես հաճախ պատմել էի նամակներով) թե նա իմ վրա ինչ ազդեցություն ունի․ սակայն ջանքերս զուր եղան։ Իմ սերս ու ուրախությունը մունջ էին։

― Իմ դրպոցո՞վդպրոցո՞վ, ― ասաց նա ու վերստին զվարթ֊զվարթ նայեց երեսիս։

Այդ անել չէի կարող, որովհետև նույն գիշերը վերադառնալու խոսք էի տվել տատիկիսս․ տատիկիս․ սակայն մեծ սիրով հանձն առա ամբողջ օրը հյուր մնալ։

Ոչ րՈչ ոք, սակայն, չգիտի, և դու անգամ չգիտես, ― ասաց ծերունին, ― թե որքան է համբերել, ինչ է քաշել և ինչ է արել իմ սիրելի Ագնեսը։

― Իմ սերը դեպի դստրիկս հիվանդոտ սեր էր, որովհետև հոգիս էլ այն ժամանակ հիվանդ էր։ Սակայն բավ է։ Խոսքս իմ մասին չէ, Տրոտուդ, այլ Ագնեսի ու սրա մոր։ Ասածս էլ բավական է, որ հասկանաս, թե ի՞նչ եմ ես և ի՞նչ էի։ Իսկ թե ի՞նչ է Ագնեսը, բացատրելու հարկ չկա։ Նրա բնավորության մեջ ես միշտ իր թշվառ մոր պատմությունն եմ կարդացել։ Այս էր, որ կամենում էի ասել այս գիշեր, երբ այնքան փոփոխություններից հետո երեքս էլ վերստին միասին ենք նստած։ Վերջցրի։Վերջացրի։

==ԻԱ․ ԿԱ. գլուխ==

― Իրավ որ անհավատալի է, ― կրկնեց Տրեդլսը։ ― Հապա մեր զվարճությունները։ Որքա՜ն էժան են, բայց և որքա՜ն ախորժելի։ Երբ երեկոները տանն ենք մնում, դուռը գոցում և այս վարագույրները, որ ինքն է շինել, ցած ենք թողնում․ որտե՞ղ կգտնես մեր բնից ավելի դուրեկան բույն։ Երբ երեկոյան, լավ եղանակին, զբոսնելու ենք դուրս գալիս, հազար տեսակ հաճույք ենք գտնում փողոցներում։ Մտիկ ենք նաում անում գոհարավաճառ խանութների պատուհանին, և ես ասում եմ Սոֆիին, թե ո՞ր ականակուռ ապարանջանը նրա համար կգնեի, եթե միջոց ունենայի․ իսկ Սոֆին ցույց է տալիս, թե ո՞ր ոսկե ժամացույցը շղթայով ու զարդերով ինձ կընծայեր, եթե միջոց ունենար։ Հետո ընտրում ենք, թե՞ որ արծաթե գդալները, դանակներն ու պատառաքաղները, կարագի ու մրգի սրիկները, շաքարի ունելիները կառնեինք, եթե մեր գրպանը հաստ լիներ, և հեռանում, ասես թե այդ բոլորն արդեն գնած լինեինք։ Երբեմն՝ մեծ փողոցներում ման գալիս՝ տեսնում ենք մի վարձու տուն և իրար ասում, թե վատ չի լինի վարձել այն, երբ որ ես դատավոր դառնամ, և իսկույն սենյակները բաժանում՝ որը մեզ համար կլինի, որը մեր քույրերի համար և այլն․ ապա այն վճռին գալիս, թե վարձելը կամ չվարձելը հանգամանքներից կախված կլինի։ Երբեմն էլ գնում նստում ենք թատրոնի էժան տեղերը, ուր օդը անգամ ինչ ասես արժի, և հոգեպես զվարճանում։ Բեմից հնչող ամեն մի խոսքին Սոֆին սրտանց հավատում է․ նույնպես էլ ես։ Վերադարձին կարկանդակ և կամ թե խեցգետին ենք առնում և տանը փառավոր ընթրիք անում, մեր տեսած բաների մասին զրուցելով։ Դե, հավատա, Կոպպերֆիլդ, որ եթե ես լորդ կանցլեր էլ լինեի, մեզ չէր հաջովի այս բոլորը անել։

― Ո՛չ, այլ թե արդյոք հրավերն ընդունե՞մ և քեզ էլ ինձ հետ այնտեղ տանեմ։

Այդ ջենտլմենների բավական երկար խոսակցությունից հետո, ― որից պետք էր հետևություն անել, թե աշխարհիս երեսին ոչ մի բան այնքան լուրջ ուշադրության արժանի չէ, որքան կալանավորների գերագույն օգուտը, և թե բանտից դուրս՝ երկրիս վրա էլ հոգալու բան չկա, ― սկսեցինք շրջել ։ շրջել։ Ճաշի ժամն արդեն հասել էր, նախ մեծ խոհանոցը մտանք, որ յուրաքանչյուր կալանավորի բաժինը ջոկ֊ջոկ որոշվում էր, որպեսզի խցիկում տրվի նրան ժամացույցի ճշտությամբ։ Ես կամաց նկատեցի Տրեդլսին, թե արդյոք զարմանալի չէ՞ այդ առատ ու լավ կերակուրների տարբերությունը այն առօրյա սննդից, որ ստանում են՝ էլ չասենք մեր աղքատները, այլ զինվորները, նավաստիները, մշակները, մեր ազնիվ բանվորների մեծ մասը, որոնց հինգ հարյուրից հազիվ թե հինգ հոգի այդպիսի ընտիր ճաշ վայելեն։ Սակայն իմացա, որ «դրությունը» ամեն տարակույս փարատող է և ամեն կասկածի վերջ դնող․ մտածել անգամ չէի ուզում, թե կարող է լինել և մի ուրիշ դրություն կամ սիստեմ, որի մասին արժեր խոսել։

Տեսա, որ պարոններից ոմնաք ոմանք մի ձեռքով իրենց աչքերը ծածկեցին, ասես թե նոր մտան եկեղեցի։

― Այս բանտը բերվելուցս առաջ, ― ասաց Ուրիասը, մեր վրա այնպես նայելով, որ կասեիր, թե պատրաստ է, եթե միայն ձեռքից գա, ամբողջ աշխարհը, որին մենք պատկանում էինք՝ կործանել, ― ես մոլորություններով շաղախված էի, բայց այժմ ճանաչել եմ նրան։ Դրսի աշխարհը մեղքերով լի է։ Մայրս էլ բավական մեղքեր ոնի։ ունի։ Մեղքը տիրում է ամենուրեք, բացի միայն այստեղից։

― Սակայն ներում եմ ձեզ, մր․ Կոպպերֆիլդ, ― շարունակեց Ուրիասը, իր անհիշաչար բնությունը մի այնպիսի հայհոյական ու անբարիշտ համեմատության նյութ անելով, որ չեմ կարող երկրորդել։ ― Ես ամենքին ներում եմ։ Որևէ մեկի դեմ ոխ զգալն ինձ անվայել կլիներ։ Ձեզ էլ հոժար սրտով ներում եմ և հուսով եմ, որ ապագայում ձեր կրքերը կսանձեք։ Հուսով եմ, նույնպես, որ թե՛ մր․ Ո֊նՈւ֊ն, թե՛ միո Ո֊ն միս Ու֊ն և թե՛ այդ բոլոր մեղսաթաթավ ամբոխը մի օր, անշուշտ, կապաշխարհի։ Ձեզ մի ծանր վիշտ է հասել, և դա հարկավ ձեզ համար անօգուտ չի անցնի․ սակայն լավ կանեիք, եթե այս բանտն ընկնեիք։ Մր․ Ո֊ն Ու֊ն էլ լավ կաներ, եթե այս բանտն ընկներ, նմանապես և միս Ո֊ն։ Ու֊ն։ Չեմ կարող ձեզ մի ավելի լավ բան մաղթել, մր․ Կոպպերֆիլդ, և ձեզ բոլորիդ, պարոնայք, բայց եթե այս, որ բոլորդ էլ բռնվեք, բոլորդ էլ այստեղ բերվեք։ Անցյալ մեղքերս հիշելով և հոգուս այժմյան վիճակը տեսնելով, հավաստի եմ, որ ձեզ համար դրանից ավելի փրկարար բան չէր լինի։ Վա՜յ նրանց, որոնք այս բանտը չեն բերված։

==ԻԲ․ ԿԲ. գլուխ==

― Ագնես, առաջնորդս, ամենից լավ ապավենս։ Եթե ձեր մասին ավելի մտածած լինեիք, քան թե իմ, երբ մենք միասին այս տանն էինք աճում, իմ շրջմոլիկ երևակայությունը հարկավ ձեզնից չէր հեռանա։ Բայց դուք այնքան ինձնից լավ էիք, այնքան կարևոր ինձ համար՝ բոլոր մանկական խաղերիս ու վշտերիս մեջ, որ ամեն բանում ձեզ հավատալը, ամեն դեպքում ձեզ դիմելը ինձ համար երկրորդ բնություն էր դարձել, և այդ բնությունը առժամանակ փոխարինեց իմ առաջին, ավելի վսեմ ու ավելի լավ բնույանբնության, որով ես ձեզ սիրում էի, ինչպես որ ահա հիմա եմ սիրում։

Այդ ձմռան երեկոյին դաշտ ելանք զբոսնելու։ Բնությունը կարծես թե դաշնակցում էր մեր սրտում տիրող երանավետ անդորրությանը։ Ջինջ երկնքում աստղիկներ սկսեսցին սկսեցին շողալ, և մենք նրանց նայելով, փառք էինք տալիս աստծուն, որ մեզ այս տենչալի հանգստյանն էր հասցրել։

Ոչ մի ժամանակ ես հնար չունեցա իմանալու, թե արդյոք տատս, վերջին անգամ ինձ հետ խոսելիս, մի բարեմիտ խաբեությո՞ւն բանեցրեց, թե՞ իրոք հոգուս վիճակին անգետ էր։ «Իմ ասացծը ասածը միայն սա էր», կրկնում էր նա ինձ, «թե Ագնեսը պատրաստ է մարդու գնալ։ Դու ինքդ այժմ ինձնից ավելի լավ գիտես այդ»։

==ԻԳ․ ԿԳ. գլուխ==

Ինչ որ մտքիս դրել էի պատմելու, համարյա թե պատմեցի, բայց դարձյալ մի նշանավոր դեպք կա, որ միշտ սիրով հիշում եմ։ Պետք է դա էլ արձանագրել, եթե ո՛չ հյուսած ոստյանիս ոստայնիս մի թելի ծայրը դուրս կմնա։

― Այդ գույժն առաջ ես առա, ու նրանից մի տարի ծածուկ պահեցի, ― ասաց մր․ Պեգգոտին։ ― Այն ժամանակ մի լռիկ տեղ էինք ապրում, սիրուն֊սիրուն ծառերի միջև․ վարդի թփերը մեր տան կտրին էին հասնում։ Մի օր, մինչ ես արտում աշխատում էի, մեզ մոտ մի ուղևոր անգլիացի եկավ Նորֆոլկի՞ց, թե Սուֆոլկի՞ց, լավ չեմ հիշում․․․ մենք էլ նրան ընդունեցինք, կերակրեցինք, հարգեցինք։ Այդպես է մեր սովորությունը գաղութներում։ Օտարակնը Օտարականը մի հին լրագիր էր բերել իր հետ, որի մեջ այն մրրիկը մանրամասն նկարագրված էր։ Էմլին էլ բանի էությունը ահա այս թերթից իմացավ։ Երեկոյան, երբ տուն եկա, նա արդեն ամեն բան գիտեր։

― Ոմանք կարծում են, ― ասաց նա, ― թե Էմլին մի անբախտ սեր է ունեցել․ ուրիշները, թե մահն է նրա պսակը քանդել։ Բայց բանի իսկությունը ոչ ոք չգիտի։ Նա կարող էր տասն անգամ մարդու գնալ, ուզողներ շատ կային․ «բայց չէ ապեր» ասում է նա «էլ ես մարդու չե՛մ գնա»։ Ինձ հետ միշտ զվարթ է, ուրիշների առջև զգույշ ու զգաստ։ Սիրում է հեռու տեղեր գնալ երեխաներին դաս տալու, հիվանդներին նայելու կամ թե հարսնացու աղջիկներին որևէ բանով օգնելու․ շատերին արդեն օգնել է, թեև ոչ մեկի հարսանիքին ինքը ներկա չի եղել։ Սրտանց սիրում է իր ապորը, համբերող է, մեծ ու փոքրին՝ սիրելի ու մանավանդ նրանց, ովքեր որ վշտակիր են, ― ահա այսպես է Էմլիս։

Դեռ երբեք Ագնեսի այնքան զվարթ ծիծաղելը չէի տեսել։ Մր․ Պեգգոտիի անակնկալ ոգևորությունը նրան այնքան զվարճացրեց, որ չէր կարողանում ծիծղը ծիծաղը բռնել, և որքան նա ավելի էր ծիծաղում, իմ ծիծաղն էլ շարժելով, այնքան էլ մր․ Պեգգոտին հափշտակվում էր ու ծնկներն ավելի ամուր շփում։

==ԻԴ․ ԿԴ. գլուխ==

Ահա պատմությունս վերջանում է։ Սակայն այս թերթերը դեչ դեռ չփակված՝ ուզում եմ մի անգամ ևս․․․ վերջին անգամ․․․ ետ նայել։

Պեգգոտիի բազուկներն ու թշերը, որոնք մանկությանս օրերում այնպես կարմիր ու կլոր էին, որ զարմանում էի, թե ինչո՞ւ թռչունները՝ փոխանակ խնձոր կտցելու՝ այդ թշերն ու բազուկները չեն կտցում, ― այժմ խորշոմած են․ և նրա աչքերը, որոնք երբեմն իմ դեմքի բոլոր գծերը նսեմացնում էին, արդեն նվազել են (թեև դարձյալ ոչ անփայլ), սակայն դերբուկ ցուցամատը, որ մի ժամանակ հնդընկույզի կեղևի նման էր, այժմ էլ նույնն է, և երբ տեսնում եմ, որ վերջին որդիս, իր երերուն քայլերով տատիկից դեպի դայակը տմբտմբալիս՝ այդ մատն է շտապում բռնել, ― միտքս են ընկնում մեր Բլենդրոտընի փոքրիկ սենյակն ու այն օրերը, երբ ինքս էլ դեռ նոր էի սկսել քայլեսրս քայլերս փոխել։ Տատիս հին հուսախաբությունը վերջ ի վերջո փարատված է․ նա վերջապես կնքամայր է աշխարհումս իրոք ապրող մի Բեթսի Տրոտուդի, և Դորան (մեր երկրորդ դստրիկը) սովոր է ասել, թե տատիկը շատ է նրան երես տալիս։

Ահա և դոկտոր Ստրոնգը․ մեր պատվական բարեկամը, միշտ զբաղված է իր բառարանով (արդեն հասել է Դ տառին) և երջանիկ իր տան֊տեղով տուն֊տեղով ու կնոջով։ Ահա և Հին Զինվորը․ դա արդեն մեղմացել է և էլ չունի այն ազդեցիկ միջոցները, որ մի ժամանակ բանեցնում էր։

Տրեդլսն այժմ այն իսկ տանն է բնակվում, որ մի ժամանակ Սոֆին ու նա զբոսնելիս իրենց համար ընտրել էին և միջի սենյակները բաժանել։ Դա մի ընդարձակ շինություն է, բայց Տրեդլսը ննջարանումն է աշխատում, իր թղթերն էլ կոշիկների հետ այնտեղ պահում։ Սոֆին ու նա վերնահարկի հետին անկյունն են քաշվել, մինչ ամենալավ ու զարդարուն սենյակները Գեղեցկուհուն ու քույրերին են պատկանում։ Ամբողջ տանը մի հատ ազատ սենյակ չկա, որովհետև «աղջիկները» միշտ այնտեղ են մի որևէ պատճառով։ Ներս մտանք թե չէ՝ նրանք խմբովին դեպի դուռը վազեցին ու սկսեցին իրենց անվերջ համբյուրներով համբույրներով Տրեդլսին խեղդել։ Խեղճ գեղեցկուհին կարծեմ ընդմիշտ այդ տանը պիտի մնա իր դստրիկի հետ։ Սոֆիի ծննդյան տարեդարձին սեղանի շուրջը նստած են երեք արամբի քույրերն ու նրանց ամուսինները, և սրանցից մեկի եղբայրը, մյուսի եղբորորդին ու երրորդի քույրը, որ կարծեմ այդ եղբորորդու հետ նշանված է։ Առաջվա պես պարզ ու բարի Տրեդլսը ահագին սեղանի ծայրին է բազմած նահապետի նման, իսկ Սոֆին մյուս ծայրից նրան է նայում զվարթերես։ Նրանց միջև մի երկար ու զվարթ տարածություն է ձգված, որին այժմ փայլ տվողը հարկավ բրիտանական մետաղը չէ։

        <references />