Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները, Մասն երրորդ: Փառահեղ քոթակ

Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները
◀ Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները, Մասն երկրորդ: Ռազմաճակատում	Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները, Մասն չորրորդ: Փառահեղ քոթակի շարունակությունը ▶

Հունգարիայի միջով

Վերջապես հասավ այն պահը, երբ բոլորին խցկեցին վագոնները՝ յուրաքանչյուրի մեջ 42 մարդ կամ 8 ձի հաշվով։ Ձիերն, իհարկե, մեկնում էին ավելի մեծ հարմարություններով, քանի որ կարողանում էին կանգնած քնել։ Սակայն դա պարզապես ոչ մի նշանակություն չուներ, զինվորական գնացքը մարդկանց այդ նոր պարտիան տանում էր Գալիցիայում մորթվելու։

Եվ այնուամենայնիվ, երբ գնացքը շարժվեց, այդ արարածները վոքր-ինչ թեթևություն զգացին։ Հիմա գոնե որոշ բան պարզ էր, իսկ մինչ այդ միայն տանջալից անորոշություն էր, խուճապ և անվերջանալի մտատանջություն, թե իրենց երբ են ուղարկելու՝ այսօ՞ր, վա՞ղը թե մյուս օրը։ Շատերն իրենց զգում էին մահվան դատապարտվածների պես, որոնք սարսափով սպասում են դահճի գալուն։ Բայց ահա դահիճը գալիս է, մարդիկ հանգստանում են, թե վերջապես ամեն ինչ կվերջանա։

Հավանաբար այդ էր պատճառը, որ մի զինվոր խելագարի պես բղավում էր. «Գնո՜ւմ ենք, գնո՜ւմ ենք»։

Ավագ գրագիր Վանեկն անշուշտ իրավացի էր, երբ Շվեյկին ասում էր, թե շտապելու կարիք չկա։

Արդեն մի քանի օր էր անցել, որ զինվորներր տեղավորվել էին վագոններում, և նրանք շարունակ մսի պահածոյի մասին էին խոսում։ Փորձառու Վանեկն ասում էր, թե դա ֆանտազիա է։ Ի՜նչ պահածո, ինչ բա՜ն։ Ա՛յ, դաշտային պատարագը խելքի մոտ բան է։ Չէ՞ որ նախորդ երթային վաշտին էլ նույնն էր պատահել։ Պահածո լինելիս դաշտային պատարագի կարիքը վերանում է։ Հակառակ դեպքում դաշտային պատարագը գալիս է փոխարինելու պահածոյին։

Եվ հիրավի, պահածոյի փոխարեն հայտնվեց օբեր-ֆելդկուրատ Իբլը, որը մի գնդակով երեք նապաստակ խփեց։ Նա դաշտային պատարագ կատարեց միանգամից երեք երթային գումարտակների համար, երկուսին օրհնեց Սերբիա, իսկ մեկին՝ Ռուսաստան գնալու համար։

Ընդ որում նա մի շատ խանդավառ ճառ արտասանեց, որի նյութը, ինչպես դժվար չէր նկատել, քաղել էր զինվորական օրացույցներից։ Ճառն այնքան էր հուզել բոլորին, որ Մոշոն գնալիս Շվեյկը, որ Վանեկի հետ նստած էր հանպատրաստից գրասենյակի վերածած մի վագոնում, այդ ճառը հիշելով, ավագ գրագրին ասաց.

— Ինչ կուզես ասա, իսկապես փառահեղ բան է լինելու։ Ի՜նչպես էր նա նկարագրում։ Օրը կսկսի թեքվել դեպի իրիկնամուտ, արեգակն իր ոսկյա ճառագայթներով կթաքնվի լեռների հետևում, իսկ ռազմի դաշտում կլսվեն մեռնողների վերջին հառաչանքները, ընկած ձիերի խրխինջը, վիրավոր հերոսների տնքոցը, բնակիչների լացն ու կականը, երբ նրանց գլխին կբոցավառվեն իրենց տների տանիքները։ Ինձ դուր է գալիս, երբ մարդիկ սկսում են դառնալ «քառակուսի աստիճանի ապուշներ»։

Վանեկն ի նշան համաձայնության գլխով արավ. «Այո, դա չափազանց հուզիչ էր»։

— Դա գեղեցիկ էր և ուսանելի,— խրատաբար ասաց Շվեյկը։

— Ես այդ ամենը շատ լավ հիշում եմ և երբ պատերազմից վերադառնամ՝ կպատմեմ «Թասի մոտ» պանդոկում։ Երբ պարոն ֆելդկուրատն անկեղծորեն մեզ ասաց այդ բաները, հանկարձ ոտքերն այնպես չռեց, որ վախեցա՝ չլինի թե սայթաքի ու թրմփա դաշտային բեմի վրա։ Չէ՞ որ կարող էր գլուխը խփել մասնատուփին ու ջարդել։ Նա մի հիանալի օրինակ բերեց մեր բանակի պատմությունից, երբ դեռ այնտեղ ծառայելիս է եղել Ռադեցկին։ Այն ժամանակ ռազմի դաշտի վրա վերջալույսի շողերին միախառնվել էր հրկիզվող ամբարների բոցը։ Կարծես այդ ամենը իր աչքով էր տեսել։

Նույն այդ օրը օբեր-ֆելդկուրատ Իբլը ընկել էր Վիեննա և մի ուրիշ երթային գումարտակի պատմել նույն այն ուսանելի պատմությունը, որ մտաբերեց Շվեյկը և որը նրան այնքան շատ էր դուր եկել, որ նա անվանեց «քառակուսի աստիճանի ապուշություն»։

— Սիրելի՛ զինվորներ,— բարբառել էր ֆելդկուրատ Իբլը,— պատկերացրեք, որ հիմա քառասունութ թիվն է և հենց նոր հաղթականորեն ավարտվել է Կուստոցայի ճակատամարտը։ Տասժամյա համառ մարտից հետո Իտալիայի Ալբերտ թագավորը ստիպված էր արյամբ ողողված ռազմի դաշտը զիջել ֆելդմարշալ Ռադեցկուն, մեր «զինվորների հորը», որն իր կյանքի ութսունչորսերորդ տարում այդքան փայլուն հաղթանակ տարավ։ Եվ ահա, սիրելի՛ իմ զինվորներ, նվաճված Կուստոցայի առջև գտնվող բլուրի վրա պատկառելի զորավարը կանգնեցնում է իր ձին։ Նրան շրջապատել են իր հավատարիմ գեներալները։ Պահի լրջությունը համակում է բոլորին, քանզի, զինվորնե՛ր, ֆելդմարշալից քիչ հեռու ընկած է մահվան դեմ մաքառող մի ռազմիկ։ Փառքի դաշտում ծանր վիրավորված, ջախջախված անդամներով, դրոշակակիր Հերտը զգում է, որ ֆելդմարշալ Ռադեցկու հայացքն իր վրա է ուղղված։ Մահացու վիրավորված քաջարի դրոշակակիրը սառչող ձեռքով խանդավառ սեղմում է իր ոսկյա մեդալը։ Ազնիվ ֆելդմարշալին տեսնելուն պես նորից բաբախեց նրա սիրտը, իսկ խոշտանգված մարմինը կենդանություն առավ։ Գերմարդկային ճիգով մեռնողը փորձեց սողեսող մոտենալ իր ֆելդմարշալին։

— Անհանգստություն մի պատճառիր քեզ, իմ քաջարի՛ ռազմիկ,— ֆելդմարշալը, ցած իջավ ձիուց և ձեռքը մեկնեց նրան։

— Ավա՜ղ, պարոն ֆելդմարշալ,— հառաչեց մեռնող ռազմիկը։— Երկու ձեռքս էլ կոտրված է։ Ես ձեզ միայն մի բան եմ խնդրում։ Ճիշտն ասացեք ինձ, հաղթանակը մե՞նք ենք տարել։

— Մենք, սիրելի՛ իմ եղբայր,— փաղաքշալից պատասխանեց ֆելդմարշալը։— Որքա՜ն ցավալի է, որ վիրավորվելուդ հանգամանքը մռայլել է քո ուրախությունը։

— Այո, մեծարգո՛ առաջնորդ, իմ բանը պրծած է,— մարող ձայնով մրմնջաց մեռնողը, հաճելիորեն ժպտալով։

— Խմել ուզո՞ւմ ես,— հարցրեց Ռադեցկին։

— Օրը շոգ էր, պարոն ֆելդմարշալ։ Երեսուն աստիճանից ավելի։

Այնժամ Ռադեցկին իր համհարզներից մեկի ձեռքից առավ դաշտային տափաշիշը և տվեց մեռնողին, որը մի մեծ կում անելով՝ հագեցրեց իր ծարավը։

— Թող աստված սրա համար ձեզ հարյուրապատիկը տա,— գոչեց նա, ջանալով համբուրել իր զորավարի ձեռքը։

— Վաղո՞ւց ես ծառայում բանակում,— հարցրեց զորավարը։

— Քառասուն տարուց ավելի, պարոն ֆելդմարշալ։ Ասպերնի մոտ ոսկյա մեդալ եմ ստացել։ Եղել եմ նաև Լայպցիգի կռվում, Թնդանոթաձույլ Խաչ ստացել։ Հինգ անգամ մահացու վիրավորվել եմ, իսկ հիմա վերջս եկել է։ Բայց ինչպիսի բախտավորություն, ինչպիսի երանություն, որ ապրեցի ու տեսա այս օրը։ Մահն ի՞նչ է ինձ համար, երբ մենք հաղթել ենք, և կայսրին վերադարձրել իր հողերը։

Այդ պահին, սիրելի զինվորներ, ճամբարի կողմից լսելի եղան մեր «Պահպանիր, տեր, թագավորին» հիմնի վսեմ հնչյունները։ Հզոր ու հանդիսավորապես թնդում էին նրանք ճակատամարտի դաշտի վրա։ Եվ կյանքին հրաժեշտ տվող ռազմիկը մի անգամ էլ ջանաց վեր կենալ։ «Կեցցե՜ Ավստրիան,— խանդավառ գոչեց նա։— Կեցցե՛ Ավստրիան։ Թող հավերժ հնչի մեր ազնիվ հիմնը։ Կեցցե մեր զորապետը։ Կեցցե բանակը»։ Մեռնողը մի անգամ էլ տեղից բարձրացավ, թեքվեց դեպի ֆելդմարշալի աջը, համբուրեց այն ու ընկավ. նրա ազնիվ կրծքից դուրս թռավ վերջին թույլ հառաչը։

Զորավարը գլխաբաց կանգնած էր իր լավագույն զինվորներից մեկի դիակի առաջ։ «Այս սքանչելի վախճանին կարելի է միայն նախանձել,— ասաց ֆելդմարշալը հուզված և դեմքը ծածկեց ձեռքերով։

— Եվ ես, սիրելի՛ զինվորներ, բոլորիդ ցանկանում եմ այդպիսի գեղեցիկ մահով մեռնել։

Հիշելով օբեր-ֆելդկուրատ Իբլի այդ ճառը, Շվեյկը լիովին իրավունք ուներ նրան «քառակուսի աստիճանի ապուշ» անվանելու։

Այնուհետև Շվեյկն իր կարծիքն հայտնեց այն հրամանների մասին, որ գնացք նստելուց առաջ կարդացել էին զինվորների հարմար։ Նախ նրանց ծանոթացրել էին բանակին տրված հրամանին, որ ստորագրել էր Ֆրանց Իոսիֆը, այնուհետև կարդացել էին Արևելյան բանակի գլխավոր հրամանատար էրցհերցոգ Ֆերդինանդի հրամանը։ Երկու հրամաններն էլ վերաբերվում էին 1915 թվականի ապրիլի 3-ի դեպքին, որ տեղի էր ունեցել Դուկլայի լեռնանցքում, որտեղ Քսանութերորդ գնդի երկու գումարտակներ իրենց սպաներով, գնդի նվագախմբի հնչյունների ներքո, անցել էին ռուսների կողմը։

Այդ երկու հրամանները, որ կարդացվել էին հուզակերկեր ձայնով, չեխերենի թարգմանած, բարբառում էին.

«ՀՐԱՄԱՆ ԲԱՆԱԿԻՆ, 17-Ն ԱՊՐԻԼԻ 1916 Թ.

Դառնությամբ համակված, հրամայում եմ իմ զորքերի ցուցակից ջնջել կայսրական թագավորական հետևակ գնդի անունը՝ իր վախկոտության և դավաճանության համար։ Հրամայում եմ իրեն պատվազրկած գնդից խլել դրոշակը և հանձնել ռազմական թանգարանին։ Այդ գունդը, որ դեռևս հայրենիքում բարոյապես քայքայված էր և ռազմական գործողությունների թատերաբեմ էր գնացել իր դավաճանական մտադրություններն իրականացնելու համար, այսուհետև դադարում է գոյություն ունենալուց։

Ֆրանց Իոսիֆ I»:

«ՀՐԱՄԱՆ ԷՐՑՀԵՐՑՈԳ ԻՈՍԻՖ ՖԵՐԴԻՆԱՆԴԻ

Չեխական զորամասերը չարդարացրին մեր վստահությունը. մանավանդ վերջին մարտերում։ Ավելի հաճախ նրանք մեր վստահությունը չարդարացրին դիրքերը պաշտպանելիս։ Նրանք երկար ժամանակ գտնվում էին խրամատներում, մի հանգամանք, որ շարունակ օգտագործում էր հակառակորդը, կապ հաստատելով այդ զորամասերի ստոր տարրերի հետ։

Այդ դավաճանների աջակցությամբ հակառակորդի գրոհները սովորաբար ուղղվում էին ռազմաճակատի այն մասերի վրա, որտեղ գտնվում էին շատ դավաճաններ։

Հաճախ հակառակորդին հաջողվել է մեզ հանկարծակիի բերել, այսպես ասած՝ առանց դժվարության թափանցել մեր առաջավոր դիրքերը և գերի վերցնել նրանց պաշտպաններից շատերին։

Նախատինք, հարյուրապատիկ նախատինք արգահատելի դավաճաններին ու սրիկաներին, որոնք հանդգնել են դավաճանել կայսրին ու կայսրությանը և իրենց չարագործություններով արատավորել ոչ միայն մեր մեծ ու քաջարի բանակի փառապանծ դրոշակները, այլև այն ազգը, որի զավակն են համարում իրենց։

Վաղ թե ուշ նրանք կարժանանան գնդակի կամ դահճի պարանին։

Իր պատիվը պահպանած ամեն մի չեխ զինվորի պարտքն է հրամանատարին հայտնել այդպիսի սրիկայի, խռովարարի ու դավաճանի մասին։ Ով այդ բանը չանի՝ ինքն է դավաճան ու սրիկա։ Սույն հրամանը կարդալ չեխական գնդերի բոլոր զինվորներին։ Կայսրական թագավորական Քսանութերորդ գունդը մեր միապետի հրամանով արդեն ջնջված է բանակի շարքերից, և այդ գնդից գերի վերցված բոլոր փախստակները արյամբ կհատուցեն իրենց ծանր հանցագործությունների համար։

Էրցհերցոգ Իոսիֆ Ֆերդինանդ»:

— Այո, մեզ համար մի քիչ ուշացած կարդացին,— ասաց Շըվեյկը Վանեկին։— Զարմանում եմ, որ միայն հիմա կարդացին, մինչդեռ թագավոր կայսրը հրամանր տվել է ապրիլի տասնյոթին։ Ըստ երևույթին, ինչ-որ նկատառումներով չեն ցանկացել մեզ անհապաղ կարդալ։ Եթե ես թագավոր կայսրի տեղը լինեի, թույլ չէի տա, որ իմ հրամանները ուշացնեին։ Եթե հրամանը արձակում եմ ապրիլի տասնյոթին, ապա թեկուզ տրաքես, բոլոր գնդերում կարդա ապրիլի տասնյոթին։

Վանեկի դիմաց, վագոնի մյուս ծայրում, նստած էր սպայական ճաշարանի օկուլտիստ-խոհարարը և ինչ-որ բան էր գրում։ Նրա հետևում նստած էին պորուչիկ Լուկաշի սպասյակը՝ մեծամորուք հսկա Բալոունը, և հեռախոսավար Խոդոունսկին, որ կցված էր 11-րդ երթային վաշտին։ Բալոունը ծամում էր իր մի կտոր զինվորաբաժին հացը և հեռախոսավար Խոդոունսկուն վախվորած բացատրում, թե ինքը մեղավոր չէ, որ գնացք նստելիս, այդպիսի հրհրոցի մեջ, չի կարողացել ընկնել շտաբի վագոնը, իր պորուչիկի մոտ։

Խոդոունսկին Բալոունին վախեցնում էր, թե հիմա այլևս կատակ չեն անի, թե դրա համար նրան կգնդակահարեն։

— Ե՞րբ պիտի վերջ լինի այս տանջանքներին,— ողբում էր Բալոունր։— Մի անգամ արդեն, երբ մենք Վոտիցիի մոտ զորավարժություններ էինք անում, քիչ էր մնացել գլխիս այդ փորձանքը գար։ Սովից ու ծարավից մեռնում էինք այնտեղ, և երբ գումարտակի համհարզը եկավ մեզ մոտ, ես գոռացի, «հաց ու ջուր տվեք»։ Եվ ահա համհարզս ձիու գլուխը շուռ տվեց դեպի ինձ և ասում է, որ եթե պատերազմ լիներ՝ կհրամայեր ինձ շարքի առաջ գնդակահարել։ Բայց հիմա, ասում է, խաղաղ ժամանակ է, դրա համար էլ հրամայում է ինձ միայն կայազորի բանտ նստեցնել։ Այն ժամանակ բախտս լավ բերեց. երբ նա զեկույցով գնում էր շտաբ, ճանապարհին ձին խրտնեց ու փախավ, համհարզս վայր ընկավ և, փառք աստծո, վիզը կոտրեց։

Բալոունն այնպես թառանչեց, որ հացի պատառը մնաց կոկորդում, նա սկսեց հազալ և, երբ շունչը տեղն եկավ, ագահաբար նայեց պորուչիկ Լակաշի ուղեպայուսակներին, որ վստահված էին իրեն։

— Պարոն սպաները,— ասաց նա մելամաղձիկ տոնով,— լյարդի պահածո և հունգարական երշիկ ստացան։ Ա՛յ, այսպիսի մի կտոր։

Այդ ասելիս նա այնպես բաղձանքով էր նայում պորուչիկի պայուսակներին, ինչպես բոլորից լքված ու գայլի պես սոված շունը երշիկանոցի դռանը պպզած շնչում է խաշվող ազդրերի շոգին։

— Վատ չէր լինի,— վրա բերեց Խոդոունսկին,— եթե մեզ մի տեղ ճաշով դիմավորեին։ Երբ պատերազմի սկզբին գնում էինք Սերբիա, ամենուրեք մեզ այնպես լավ էին հյուրասիրում, որ քիչ էր մնում ամեն մի կայարանում ուտելուց պայթեինք։ Սագի բդերից պոկում էինք մսի միայն ամենալավ պատառները, հետո դրանցից տամայի քարեր էինք շինում և «գայլ ու ոչխար» խաղում շոկոլադի սալիկների վրա։ Խորվաթիայում, Օսիեկում, վետերանների միությունից եկած երկու հոգի մի մեծ կաթսա խաշած նապաստակներ բերին մեր վագոնը։ Այս անգամ արդեն չդիմացանք ու բոլորն իրենց գլխին լցրինք։ Ճանապարհին մենք փսխելուց բացի ոչինչ չէինք անում։ Կապրալ Մատեյկան այնպես էր կերկոխ եղել, որ ստիպված եղանք փորի լայնքով մի տախտակ դնել և վրան թռչկոտալ, ինչպես անում են կաղամբը ճխրտելիս։ Միայն այդ ժամանակ խեղճը թեթևացավ։ Կերածը թափեց և՛ բերանից, և՛ քամակից։ Իսկ Հունգարիայի հողով անցնելիս ամեն մի կայարանում տապակած հավեր էին նետում մեր վագոնները։ Միայն ուղեղներն էինք ուտում։ Կապոշվարում մաջարները ամբողջական տապակած խոզեր էին նետում մեր վագոնները, և այդ ժամանակ խոզի գլխով այնպես թրխկացրին մերոնցից մեկի գանգին, որ հետո նա գոտին ձեռքն առած՝ բարերարի հետևից վազ էր տալիս բոլոր պահեստի ուղեգծերի միջով։ Իսկ Բոսնիայում, ընդհակառակը, ջուր էլ չէինք ճարում։ Բայց մինչև Բոսնիա ամեն տեսակ օղիներն անպակաս էին, իսկ գինին ծով էր, թեև սպիրտային խմիչքներն արգելված էին։ Հիշում եմ, կայարաններից մեկում ինչոր տիկիններ ու օրիորդներ մեզ գարեջրով հյուրասիրում էին, իսկ մենք վերցրինք ու միզեցինք նրանց փայտյա ամանի մեջ։ Համա՜ թե հուշտ եղան ու վագոնից փախան։

Ամբողջ ճանապարհին խելառածի պես էինք, իսկ ես չէի կարողանում նույնիսկ խաչի տուզը նշմարել։ Մեկ էլ հանկարծ հրաման տվին, թե դուրս թափվել։ Նույնիսկ չհասցրինք պարտիան վերջացնել, վագոններից դուրս թափվեցինք։ Մի կապրալ, չեմ հիշում ազգանունն ինչ էր, իր զինվորներին ձայն տվեց, որ «Und die Serben müssen sehen, dass wir Oesterreicher Sieger, Sieger sind» երգեն։ Բայց մեկը հետևից ոտքով այնպես հարվածեց նրան, որ նա ռելսերի այն կողմը թռավ։ Հետո նորից հրաման տվին. «Հրացանները շարել բուրգաձև»։ Գնացքը րոպեապես շուռ եկավ ու դատարկ հետ դարձավ։ Եվ, իհարկե, ինչպես միշտ խուճապի ժամանակ պատահում է, տարան և մեր երկու օրվա պարենը։ Եվ հենց այդ պահին մեզնից քիչ հեռու, ինչպես, ա՛յ, այստեղից մինչև այն ծառերը, սկսեցին շրապնելներ պայթել։ Կայարանի մյուս ծայրից հայտնվեց գումարտակի հրամանատարը և բոլոր սպաներին խորհրդակցության կանչեց, իսկ հետո եկավ օբեր-լեյտենանտ Մացեկը, որ ազգությամբ հարյուր տոկոսանոց չեխ էր, բայց միայն գերմաներեն էր խոսում. եկավ, դեմքը կավիճի պես սպիտակ, և ասում է, թե ճանապարհը շարունակել հնարավոր չէ, երկաթգիծը պայթեցված է, սերբերը գիշերով գետն անցել և հիմա գտնվում են ձախ թևում, բայց մեզնից դեռ հեռու են։ Մենք, ասում է, օժանդակ ուժեր կստանանք և նրանց հողմացրիվ կանենք։ Եթե որևէ անսպասելի բան պատահի, ոչ ոք գերի չպիտի հանձնվի։ Սերբերն, ասում է, գերիների ականջներն ու քիթը կտրում են, աչքերը հանում։ Ուշադրություն չպիտի դարձնել, որ մեզնից քիչ հեռու շրապնել է պայթում, դա, ասում է, մեր հրետանին է փորձնական հրաձգություն կատարում։ Հանկարծ լեռան հետևից լսվեց տա-տա-տա-տա-տա։ Իբր դա էլ մեր գնդացիրներն են փորձնական կրակ բացել։ Հետո ձախ կողմից՝ թնդանոթների որոտ։ Մենք այդպիսի բան առաջին անգամ էինք լսում, և պառկեցինք։ Գլխներիս վրայով մի քանի նռնակներ թռան, որոնք հրդեհեցին կայարանը, աջ կողմից սկսեցին գնդակներ վժժալ, իսկ հեռվից լսվում էին համազարկերն ու փակաղակների շրխկշրխկոցը։ Օբեր-լեյտենանտը հրամայեց վերցնել և լցնել մեր բուրգաձև շարած հրացանները։ Հերթապահը մոտեցավ նրան ու զեկուցեց, թե ոչ մի կերպ հնարավոր չէ հրամանը կատարել, քանի որ բոլորովին զինամթերք չունենք։ Չէ՞ որ օբեր-լեյտենանտը շատ լավ գիտե, որ մենք ռազմամթերք պիտի ստանանք հաջորդ հանգրվանում, ուղղակի դիրքերի մոտ։ Զինամթերքի գնացքը, ասաց, շարժվում էր մեր առջևից, և, հավանաբար, արդեն ընկել է սերբերի ձեռքը։ Օբեր-լեյտենանտ Մացեկը մի րոպե քարացավ, հետո դարձավ ու հրամայեց, «Bajonett auf!» ինքն էլ չիմանալով ինչու, երևի, մի բան արած լինելու համար։ Այդպես մենք բավական երկար կանգնած էինք մարտական պատրաստականությամբ։ Այնուհետև նորից սկսեցինք շպալների վրայով սողալ, որովհետև երկնքում մի սավառնակ նկատեցինք, որը չգիտեմ ումն էր, և ենթասպաները բղավեցին, «Alles decken, decken!»։ Շուտով պարզվեց, որ սավառնակը մերն է եղել և մեր հրետանին սխալմամբ խփել-ցած է գցել։ Մենք նորից ոտքի կանգնեցինք, և ոչ մի հրաման չեն տալիս, կանգնած ենք «ազատ»։ Հանկարծ տեսնում ենք, դեպի մեր կողմը մի հեծելազորային է սլանում, որը դեռ հեռվից ձայն տվեց. «Wo ist Batalionskommando?»։ Գումարտակի հրամանատարը ձիով նրան ընդառաջ գնաց։ Հեծելազորայինը հրամանատարին մի թուղթ հանձնեց ու առաջ սլացավ։ Գումարտակի հրամանատարը ճանապարհին կարդաց ստացած թուղթը և հանկարծ, ասես խելքը թռցրած, մերկացրեց սուրն ու արշավեց դեպի մեզ։ «Alles zurück! Alles zurück!»,— բղավեց նա սպաների վրա։― «Direktion Mulde, einzeln abfallen!»։ Եվ հենց այդ ժամանակ սկսվե՜ց։ Բոլոր կողմերից, կարծես հենց դրան էին սպասում, սկսեցին մեզ վրա կրակ թափել։ Երկաթուղաթմբի ձախ կողմում մի եգիպտացորենի արտ կար։ Ա՛յ թե որտեղ էր իսկական դժոխքը։ Մենք չորեքթաթ սողացինք դեպի հովիտը, ուղեպարկերը գցեցինք այն անիծյալ ռելսերի վրա։ Օբեր-լեյտենանտի գլխին մի գնդակ թրխկաց, և նա չկարողացավ նույնիսկ բերանը բացել։ Մինչև որ կթաքնվեինք հովտում, մեզնից շատերը սպանվեցին ու վիրավորվեցին։ Նրանց այդպես թողինք ու առանց ետ նայելու սկսեցինք փախչել մինչև մութն ընկնելը։ Դեռ մեր գալուց առաջ մեր զինվորներն ամբողջ շրջանը ավերել էին։ Միակ բանը, որ մենք տեսանք, թալանված գումակն էր։ Վերջապես հասանք մի կայարան, որտեղ մեզ սպասում էր մի նոր հրաման՝ գնացք նստել և վերադառնալ շտաբ, մի հրաման, որ մենք չկարողացանք կատարել, քանի որ դրանից մի օր առաջ ամբողջ շտաբը գերի էր ընկել։ Այդ բանը մենք գիտեինք դեռևս առավոտյան։ Եվ մնացինք անտեր-անտիրական որբերի պես, ոչ ոք չէր ուզում մեզ նույնիսկ ճանաչել։ Մեր դասակը միացրին Յոթանասուներեքերորդ գնդին, որպեսզի հեշտ լիներ նահանջել, և նահանջեցինք մեծագույն ուրախությամբ։ Սակայն Յոթանասուներեքերորդ գնդին հասնելու համար ստիպված եղանք մի ամբողջ օր քայլել։

Այլևս ոչ ոք նրան չէր լսում։ Շվեյկն ու Վանեկը «վաթսունվեց» էին խաղում։ Սպայական խոհանոցի խոհարար-օկուլտիստը շարունակում էր իր հանգամանալից նամակը, ուղղված կնոջը, որը նրա բացակայության ժամանակ սկսել էր աստվածիմացական նոր ժուռնալ հրատարակել։ Բալոունը նիրհում էր նստարանի վրա, և հեռախոսավար Խոդոունսկուն մնում էր ոչ այլ ինչ, քան միայն կրկնել. «Այո, ես դա չեմ մոռանա․․․»։

Նա վեր կացավ ու գնաց ուրիշների խաղաթղթերին նայելու։

— Գոնե ծխամորճս վառեիր,— բարեկամաբար ասաց նրան Շվեյկը,— քանի որ վեր ես կացել ուրիշների թղթերին նայելու։ «Վաթսունվեցը» լուրջ բան է, ավելի լուրջ, քան ամբողջ պատերազմը և Սերբիայի սահմանագլխին սարքած ձեր նզովյալ ավանտյուրան։ Այս ի՜նչ հիմար բան արի։ Արժե, որ ռեխիս հասցնեմ։ Թագավորը չպահեցի, և ահա հակառակի պես զինվոր եկավ։ Հիմար եմ էլի, հիմար։

Այդ միջոցին օկուլտիստ-խոհարարն ավարտեց ու սկսեց վերստին կարդալ իր նամակը, միանգամայն գոհ մնալով, որ ամեն ինչ այնքան վարպետորեն է շարադրել, ճարպկորեն շեղելով զինվորական գրաքննության ուշադրությունը․

«Թանկագի՛ն իմ կնիկ.

Երբ ստանաս այս տողերս, ես արդեն մի քանի օր կլինեմ գնացքում, որովհետև գնում ենք ռազմաճակատ։ Դա ինձ այնքան էլ ուրախություն չի պատճառում, քանի որ գնացքում ստիպված եմ ոչինչ չանել և չեմ կարող օգտակար լինել, որովհետև մեր սպայական խոհանոցում սպաների համար ճաշ չեն պատրաստում, իսկ սնունդ ստանում ենք կայարաններում։ Ինչպիսի՜ բավականությամբ ես հիմա, երբ անցնում ենք Հունգարիայի միջով, սեգեդինյան գուլյաշ կպատրաստեի մեր պարոն սպաների համար։ Սակայն բոլոր հույսերս ի դերև եղան։ Գուցե Գալիցիա հասնելուց հետո հնարավորություն ունենամ պատրաստելու իսկական գալիցիական «շոուլյա», այսինքն գարեձավարի կամ բրնձի հետ խաշած սագ։ Հավատա, թանկագին Գելենկա, ես ամբողջ հոգով ձգտում եմ ուժերիս և հնարավորություններիս ներածին չափ հաճելի դարձնել պարոն սպաների հոգսերով ու լարված աշխատանքով լի կյանքը։ Ինձ գնդից ուղարկեցին երթային գումարտակ, մի բան, որ ես վաղուց փափագում էի, ամբողջ հոգով ձգտելով՝ նույնիսկ իմ շատ համեստ միջոցներով սպայական դաշտային խոհանոցը հասցնել անհրաժեշտ բարձրության։ Հիշիր, թանկագի՛ն Գելենկա, թե ինչպես ինձ բանակ տանելու օրը դու սրտանց ցանկացար, որ լավ պետերի մոտ ընկնեմ։ Քո ցանկությունը կատարվեց։ Ես ոչ միայն գանգատվելու բան չունեմ, այլ ընդհակառակը։ Բոլոր պարոն սպաները մեր լավագույն բարեկամներն են, իսկ ինձ համար նրանք հարազատ հայրեր են։ Առաջին իսկ հնարավորության դեպքում քեզ կհայտնեմ մեր դաշտային փոստի համարը»։

Այդ նամակը գրելու պատճառն այն հանգամանքն էր, որ խոհարար-օկուլտիստը վերջնականապես համբերությունից հանել էր գնդապետ Շրեդերին, որը մինչ այդ նրան հովանավորում էր։ Երթային գումարտակի սպաների հրաժեշտի ընթրիքի ժամանակ, չար պատահմունքի բերումով, գնդապետին դարձյալ բաժին չէր հասել հորթի երիկամի ռուլետից, և «հարազատ հայրը» «որդյակին» երթային գումարտակի հետ ուղարկել էր ռազմաճակատ, գնդի սպայական խոհանոցը վստահելով Կլարովի կույրերի դպրոցի մի թշվառ ուսուցչի։

Խոարար-օկուլտիստը մի անգամ էլ աչքի անցրեց գրածը։ Նամակը նրան թվաց միանգամայն դիվանագիտական իր այն նպատակի համար, որ թեկուզ միառժամանակ կարողանար հեռու մնալ կռվի դաշտից, քանի որ, ինչքան չլինի, խոհարարի պաշտոնը նույնիսկ ռազմաճակատում յուրատեսակ դասալքություն է։ Ճիշտ է, զինվորական ծառայության կանչվելուց առաջ նա, հանդերձյալ աշխարհի մասին, խոսող օկուլտային գիտական ժուռնալի խմբագիրն ու հրատարակիչը, մի մեծ հոդված էր գրել, թե ոչ ոք մահից չպետք է վախենա, և մի հոդված էլ՝ հոգեփոխության մասին։

Նա մոտեցավ Շվեյկին ու Վանեկին ու սկսեց աչքի տակով դիտել նրանց խաղաթղթերը։ Այդ պահին երկու խաղացողներն էլ իսպառ մոռացել էին աստիճանակարգության ասածը։ Նրանք հիմա արդեն խաղում էին ոչ թե երկու, այլ երեք հոգով՝ Խոդոունսկու հետ միասին։

Հանձնակատար Շվեյկը թունդ հայհոյում էր ավագ գրագիր Վանեկին․

— Մարդ ուղղակի զարմանում է, թե ինչպես եք կարողանում այդքան ապուշավարի խաղալ։ Հո տեսնում եք, որ նա ռենոնսներով է խաղում, որ ես ագուռ չունեմ, և, չնայած դրան, անխելք տավարի պես ութանոցի փոխարեն խաչի զինվոր եք գալիս, և այդ անասունը տանում է։

— Որքա՜ն աղմուկ մի անգամ տարվելու համար,— լսվեց ավագ գրագրի քաղաքավարի պատասխանը։— Ինքներդ եք ապուշի պես խաղում։ Ես հո ձեզ համար խաչի ութնոց չպիտի ստեղծեմ, երբ ձեռքիս չկա ոչ մի խաչ, կան միայն մեծ ագռավներ ու փոսիկներ։

— Այդ դեպքում, խելքի պուտուկ, պետք է առանց կոզիրի խաղայիք,— ժպտալով խորհուրդ տվեց Շվեյկը։— Մի անգամ ճիշտ այդպիսի բան պատահեց Վալշովի պանդոկներից մեկում։ Այնտեղ էլ հիմարի մեկը ձեռքին կոզիրներ ուներ, բայց չէր խաղացնում և շարունակ մանր թղթեր էր դնում ու փաս անում։ Բայց ի՜նչ թղթեր ուներ։ Ամեն տեսակի ամենախոշորները։ Եվ ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա ես ոչ մի շահ չէի ունենա, եթե դուք առանց կոզիրների խաղայիք, այնպես էլ այն երեկո ո՛չ ես, ո՛չ էլ մյուսները ոչ մի օգուտ չունեինք։ Միայն թե զահլաներս պիտի գնար և պիտի վճարեինք ու վճարեինք։ Վերջապես չդիմացա և ասում եմ․ «Պարոն Հերոլդ, բարի եղեք հիմար չձևանալ, խաղացեք առանց կոզիրների»։ Իսկ նա էլ վերցնի ու հարձակվի ինձ վրա։ Ես, ասում է, իրավունք ունեմ խաղալու ինչպես ուզում եմ, իսկ դուք պարտավոր եք ձեր լեզուն ձեզ քաշել։ Ես, ասում է, համալսարանական կրթություն ունեմ։ Բայց դա նրա վրա թանկ նստեց։ Պանդոկապետը ծանոթ մարդ էր, սպասուհին ավելի քան սիրալիր էր մեր նկատմամբ, իսկ պարեկին գործը բացատրեցինք, և ամեն ինչ լավ վերջացավ։ Ամենից առաջ, ասացինք, նա խուլիգանություն է արել, որ խախտել է գիշերվա լռությունը և պարեկ կանչել միայն այն բանի համար, որ ինքը պանդոկի մոտ սայթաքել է, քիթը խփել սառույցին ու արյունլվիկ արել։ Բացի դրանից, մենք մատով անգամ չենք դիպել այդ պարոնին, երբ նա խաղի մեջ խարդախություն էր անում։ Իսկ երբ մենք նրան մերկացրինք, նա այնքան արագ ճղեց, որ թափով մեկ դրմփաց։ Պանդոկապետն ու սպասուհին հասաատեցին, որ իսկապես նրա հետ շատ ջենտլմենավարի ենք վարվել, թեև նա դրան արժանի չէր․ իրիկվա ժամը յոթից մինչև կես գիշեր նստել է միայն մի գավաթ գարեջուր ու մի բաժակ սոդայի ջուր է պատվիրել և դեռ ուռել-փքվել է միայն նրա համար, որ համալսարանի պրոֆեսոր է, թեև խաղից այնքան էր հասկանում, որքան խոզը նարնջից… Հա, իսկ հիմա ո՞վ պիտի բաժանի։

— Հիմա եկեք ավելառուքով խաղանք,— առաջարկեց օկուլտիստ-խոհարարը,— աչքը տաս հելլեր, և մարդս երկու անգամ գնանք։

— Ավելի լավ կլինի,— առաջարկեց ավագ գրագիր Վանեկը,— դուք մեզ պատմեք հոգեփոխության մասին, ինչպես պատմում էիք կանտինայում աշխատող օրիորդին, երբ ընկել ու ձեր քիթը ջարդել էիք։

― Հոգեփոխության մասին ես արդեն լսել եմ,— հարեց Շվեյկը։— Սրանից մի քանի տարի առաջ ես մի օր որոշեցի ուրիշներից հետ չմնալու համար զբաղվել, ներեցեք արտահայտությանս համար, ինքնակրթությամբ, և գնացի Պրագայի Արդյունաբերական ընկերության ընթերցարանը։ Բայց քանի որ արտաքինս վայելուչ չէր և շալվարիս քամակը ծակ էր, ինքնակրթությամբ զբաղվել չկարողացա, ինձ չթողին, որ ընթերցարան մտնեմ և դուրս արին, կասկածելով, թե եկել եմ մուշտակները գողանալու։ Այն ժամանակ հագա տոնական հագուստս ու գնացի Թանգարանի գրադարանը, որտեղ, ընկերոջս հետ, հոգեփոխության վերաբերող մի գիրք ստացա։ Այդ գրքի մեջ ես կարդացի, որ մի հնդակական կայսր մեռնելուց հետո վերածվել է խոզի, իսկ այդ խոզը մորթելուց հետո՝ կապիկի, կապիկից վերածվել է փորսուղի, իսկ փորսուղից՝ մինիստրի։ Զինվորական ծառայությանս ընթացքում համոզվեցի, որ դրա մեջ որոշ ճշմարտություն կա։ Չէ՞ որ ամեն մեկը, ով իր ուսադիրների վրա թեկուզ մի աստղ ունի, զինվորներին անվանում է ծովախոզ կամ մի այլ զազանի անուն կպցնում։ Հետևապես, կարելի է ենթադրել, որ սրանից հազար տարի առաջ այդ հասարակ զինվորները նշանավոր զորավարներ են եղել։ Իսկ պատերազմի ժամանակ այդ հոգեփոխությունը շատ տխմար բան է։ Սատանան գիտե, թե մարդ ինչպիսի կերպարանափոխությունների է ենթարկվում, մինչև որ դառնում է, ասենք, հեռախոսավար, խոհարար կամ հետևակային։ Եվ հանկարծ նա նռնակով սպանվում է, իսկ նրա հոգին մտնում հրետանու որևէ ձիու մեջ։ Բայց ահա բարձունք գրավելիս մարտկոցին նորից մի արկ է դիպչում և կտոր-կտոր անում այն ձիուն, որի մեջ ամփոփվել է հանգուցյալի հոգին։ Հիմա էլ այգ հոգին մի ակնթարթում տեղափոխվում է գումակի կովի մեջք որի մսից ամբողջ զորամասի համար գուլյաշ են պատրաստում, իսկ կովի միջից էլ տեղափոխվում է, ասենք, հեռախոսավարի մեջ, իսկ հեռախոսավարի միջից․․․

— Զարմանում եմ,— ընդհատեց Շվեյկին ակնհայտորեն վիրավորված հեռախոսավար Խոդոունսկին,— թե ինչո՞ւ հենց ես պետք է դառնամ ապուշային սրախոսությունների թիրախ։

— Արդյոք ձեր ազգականը չէ՞ այն Խոդոունսկին, որ մասնավոր խուզարկուական բյուրո ուներ, որի «Աչք» ֆիրմական մակնիշը նման էր սուրբ երրորդության խորհրդանշանին,— անմեղորեն հարցրեց Շվեյկը։— Ես մասնավոր խուզարկուներին շատ եմ սիրում։ Սրանից մի քանի տարի առաջ ես բանակում ծառայում էի Շտենդլեր ազգանունով մի մասնավոր հետախույզի հետ։ Նրա գլուխը նման էր եղևնու կոնի, և մեր ֆելդֆեբելը սիրում էր կրկնել, թե իր քսան տարվա ծառայության ընթացքում զինվորական կոնաձև գլուխներ շատ է տեսել, բայց այդպիսի եղևնակոն պատկերացնել չէր կարող։ «Լսեցեք, Շտենդլեր,— ասում էր նա,— եթե այս տարի զորախաղեր չլինեին, ձեր կոնաձև գլուխը պետք չէր գա նույնիսկ զինվորական ծառայության համար։ Իսկ հիմա գոնե ձեր կոնին նշան բռնելով՝ հրետանին կարող է փորձնական կրակ բանալ, երբ հասնեք այնպիսի մի տեղ, ուր չկարողանանք ավելի լավ օրիենտիր գտնել»։ Խեղճը շատ տանջվեց նրա ձեռին։ Երբեմն զորաշարժի ժամանակ ֆելդֆեբելս նրան մի հինգհարյուր քայլ առաջ էր ուղարկում, ապա հրաման տալիս. «Ուղղությունը դեպի կոնագլուխը»։ Շտենդլերիս բախտը խուզարկու եղած ժամանակ էլ չէր բանել։ Երբեմն նա բուֆետում նստած պատմում էր, թե ինչքան է տառապել այդ ծառայության մեջ։ Հանձնարարություն է ստացել, օրինակ, հետամուտ լինել այսինչ կլիենտի կնոջը։ Այդ կլիենտը գլուխը կորցրած վազ է տվել նրանց գրասենյակը և հանձնարարել իմանալ, թե արդյոք իր կինը ուրիշի հետ շնություն չի՞ արել, իսկ եթե արել է, ապա ո՛ւմ հետ, որտե՛ղ և ինչպե՛ս է շնություն արել։ Կամ, ընդհակառակը, որևէ խանդոտ կին ցանկացել է իմանալ, թե իր մարդը ո՛ւմ հետևից է քաշ գալիս, որպեսզի առիթ ունենա ավելի հաճախ տանը սկանդալներ սարքելու։ Շտենդլերը կրթված մարդ էր, ամուսնական հավատարմությունը խախտելու մասին խոսում էր ամենաքաղաքավարի արտահայտություններով, և երբեմն քիչ էր մնում լաց լիներ, երբ մեզ պատմում էր, թե ինչպես իրենից պահանջում էին, որ կնոջը կամ տղամարդուն բռներ in flagranti։ Մի ուրիշը, ասենք, կուրախանար, երբ մի այդպիսի զույգի բռներ հանցանքի վայրում, աչքերը կչռեր, որ լավ տեսներ, իսկ Շտենդլերը, ինչպես նա ասում էր, նման դեպքերում ինքն էր իրեն կորցնում։ Նա միշտ էլեգանտ կերպով էր խոսում, և ասում էր, թե այլևս ուժ չունի տեսնելու այդ բոլոր անպարկեշտ նողկալիությունները։ Երբեմն, երբ նա մեզ պատմում էր, թե ինչ պոզայի մեջ է բռնել այս կամ այն զույգին, մենք մեր թուքը կուլ էինք տաչիս այն շան պես, որի մոտով խաշած վետչինա են տանում։ Երբ մեզ անարձակուրդ պահում էին զորանոցում, նա մեզ համար շատ գեղեցիկ նկարագրում էր այդ ամենը։ «Այս դիրքով,— ասում էր,— ես տեսա այսինչ պանիին այնինչ պանի հետ,— և հայտնում էր նրանց հասցեները, ըստ որում այդ ասելիս շատ տխուր էր լինում։— Իսկ ինչքա՜ն ապտակներ եմ կերել թե մեկ և թե մյուս կողմից։ Բայց ամենից շատ ինձ այն էր սրտնեղում, որ կաշառք էի վերցնում։ Մի կաշառք մինչև մեռնելս չեմ մոռանա։ Տղամարդը մերկ էր, կինն էլ մերկ։ Հյուրանոցում։ Եվ դռան կեռը չէին գցել։ Ա՛խ, հիմարներ։ Դիվանի վրա չէին տեղավորվել, քանի որ երկուսն էլ չաղ էին։ Գորգի վրա էին խայտում կատվի ձագուկների պես։ Իսկ գորգն ի՜նչ գորգ,— քրքրված, փոշոտ, ամբողջովին ծխուկներով պատած։ Երբ ես ներս մտա, երկուսն էլ վեր թռան, տղամարդը կանգնեց իմ առաջ և ձեռքը պահեց թզենու տերևի պես։ Իսկ կինը մեջքը շրջեց դեպի ինձ. մաշկի վրա պարզ տպվել էին գորգի նախշերը, իսկ կռնակին մի ծխուկ էր կպել։ «Կներեք,— ասում եմ,— պարոն Զեմեկ, ես Խոդոունսկու բյուրոյի մասնավոր խուզարկու Շտենդլերն եմ, և իմ պաշտոնական պարտքն է, համաձայն ձեր տիկնոջ հայտի, ձեզ բռնել հանցանքի վայրում։ Այս տիկինը, որի հետ դուք անթույլատրելի կապի մեջ եք, պանի Գրոտն է»։ Կյանքումս նրա նման հանգիստ քաղաքացի չէի տեսել։ «Թույլ տվեք,— ասաց նա, կարծես ոչինչ չէր պատահել,— ես հիմա կհագնվեմ։ Այս ամենի մեջ միայն իմ կինն է մեղավոր, որն իր անհիմն խանդով ինձ հարկադրում է անթույլատրելի կապի մեջ մտնել և, անհիմն կասկածից դրդված, ինձ որպես ամուսնու վիրավորում է իր կշտամբանքներով և իր զզվելի անվստահությամբ։ Սակայն եթե այլևս ոչ մի կասկած չի մնում և արդեն անհնար է խայտառակությունը թաքցնել… Ո՞ւր է իմ վարտիքը,— հարցրեց նա հանգիստ։— Անկողնու վրա։— Հագնելով վարտիքը, նա շարունակեց.— Եթե այլևս անհնար է խայտառակությունը թաքցնել, մնում է միայն մի բան՝ ապահարզան տալ։ Սակայն դրանով խայտառակության խարանը չի ջնջվի։ Ապահարզանն առհասարակ լուրջ բան է,— դատում էր նա հագնվելով։— Ամենից լավն այն կլինի, որ կինս համբերությամբ զինվի և հրապարակային սկանդալի առիթ չտա։ Սակայն ինչ կուզեք արեք։ Ես ձեզ թողնում եմ այստեղ այս տիկնոջ հետ մենակ»։ Տիկին Գրոտն այդ միջոցին պառկել էր անկողնու մեջ։ Պան Զեմեկը ձեռքս սեղմեց ու դուրս եկավ»։ Ես այլևս լավ չեմ հիշում, թե էլ ինչ պատմեց մեզ պան Շտենդլերը, միայն թե նրա ասածից հիշում եմ, որ շատ ինտելիգենտաբար զրուցել է անկողնում պառկած այն տիկնոջ հետ, շատ կուլտուրականորեն դատողություններ արել, թե, օրինակ, ամուսնությունը բոլորովին էլ նրա համար չէ ստեղծված, որ յուրաքանչյուրին երջանկության հասցնի, և թե ամուսիններից յուրաքանչյուրը պարտավոր է իր կիրքը զսպել և մարմինն ազնվացնել։ «Այդ միջոցին,― պատմում էր Շտենդլերը,— ես սկսեցի հանվել, և, երբ բոլորովին մերկացել էի, խելքս կորցրել ու մոլեգնել, ինչպես եղջերուն զուգավորվելիս, սենյակ մտավ իմ լավ ծանոթ Շտախը, որը նույնպես մասնավոր խուզարկու էր մեր մրցակից Շտերնի բյուրոյում, որին դիմել էր պան Գրոտը, խնդրելով բռնել իր կնոջը, որն իբր նույնպես կապված էր ինչ-որ մեկի հետ։ Այդ Շտախը միայն այս ասաց. «Ըհը՛, պան Շտենդլերը պանի Գրոտի հետ հանցանքի վայրում։ Շնորհավորո՛ւմ եմ»— ասաց, դուռը հանգիստ ծածկեց ու գնաց։ «Հիմա արդեն միևնույն է,— ասաց պանի Գրոտը։— Կարիք չկա, որ շտապեք հագնվել։ Կողքիս բավական ազատ տեղ կա»։— «Հիմա խոսքը, ողորմած տիկին, իսկապես որ իմ տեղին, այսինքն պաշտոնին է վերաբերվում»,— պատասխանեցի ես, ինքս էլ չիմանալով ինչ եմ ասում։ Հիշում եմ միայն, որ դատողություններ էի անում, թե երբ ամուսինների միջև գժտություն է ծագում, ապա դրանից, ի միջի այլոց, տուժում է նաև երեխաների դաստիարակությունը»։ Այնուհետև Շտենդլերը մեզ պատմում էր, թե ինչպես արագ հագնվել է ու ճղել և թե ինչպես որոշել է այդ ամենի մասին անհապաղ հայտնել իր պետ Խոդոունսկուն։ Ճանապարհին մտել է մի բան ուտելու, իսկ երբ հասել է գրասենյակ, նրա վրա արդեն խաչ է քաշված եղել։ Բանն այն է, որ նրանից առաջ տեղ է հասել Շտախը, որին իր պետը հրամայած է եղել Խոդոունսկուն հարված հասցնել, ցույց տալ, թե իրենից ինչ է ներկայացնում նրա մասնավոր խուզարկուական բյուրոյի աշխատակիցը։ Խոդոունսկին էլ չի խորհում ավելի լավ բան, քան անհապաղ կանչել տալ պան Շտենդլերի կնոջը, որպեսզի ինքը պատժի ամուսնուն, ինչպես հարկավոր է պատժել մի մարդու, որին պաշտոնական գործի են ուղարկում և այդ ժամանակ մրցակից հիմնարկի աշխատակիցը նրան բռնում է հանցանքի վայրում։ «Հենց այդ օրվանից,— ասում էր պարոն Շտենդլերը, երբ այդ մասին խոսք էր լինում,— գլուխս սկսեց ավելի նմանվել եղևնու կոնի»։

— Ուրեմն «հինգ-տասը» խաղա՞նք։ Լա՛վ, խաղանք։

Գնացքը կանգ առավ Մոշոն կայարանում։ Արդեն երեկո էր. վագոններից ոչ ոքի դուրս չէին թողնում։

Երբ գնացքը շարժվեց, վագոններից մեկում մի երգ հնչեց։ Երգիչն այնպես բարձր էր երգում, որ կարծես ուզում էր խլացնել անիվների թխթխկոցը։ Կաշպերյան լեռներից եկած մի զինվոր, կրոնական էքստազով համակված, վայրենի ոռնոցով գովերգում էր խաղաղ գիշերը, որ իջել էր հունգարական հովիտների վրա.

Gute Nacht! Gute Nacht!
Allen Müden sei’s gebracht.
Neigt der Tag stille zur Ende,
Ruhen alle fleiss’gen Hände
Bis der Morgen ist erwacht.
Gute Nacht! Gute Nacht!

— Halt Maul, du Elender!,— ընդհատեց մեկը սենտիմենտալ երգչին, որն իսկույն լռեց։ Նրան լուսամուտի մոտից հետ քաշեցին։

Բայց դադրած մարդիկ մինչև առավոտ չհանգստացան։ Ինչպես ամբողջ գնացքում մոմերի լույսի տակ, այնպես էլ այստեղ պատից կախված նավթի լույսով շարունակում էին «չապարի» խաղալ։ Ամեն անգամ, երբ որևէ մեկը կոզիրները դնելիս տարվում էր, Շվեյկը հայտարարում էր, թե դա ամենաարդար խաղն է, քանի որ մարդ կարող է ուզածին չափ թուղթ փոխել։

— Երբ ավելառուքով ես խաղում,— պնդում էր Շվեյկր,— կարող ես միայն տուզ կամ յոթնոց վերցնել, բայց հետո քեզ մնում է միայն փաս տալ։ Մնացած թղթերը չի կարելի վերցնել։ Իսկ եթե վերցնում ես՝ ռիսկի ես դիմում։

— Եկեք «զդարովիցե» խաղանք,— առաջարկեց Վանեկը ընդհանուրի հավանության աղմուկի ներքո։

— Փոսիկի յոթնոց,— ազդարարեց Շվեյկը թուղթը կտրելով։— Մարդս տասը հելլեր, տրվում է չորսական թուղթ։ Դե՛հ, դրեք, աշխատենք տանել։

Բոլոր ներկաների դեմքերն այնպիսի բավականություն էին արտահայտում, որ կարծես ոչ մի պատերազմ չկար, չկար և այդ գնացքը, որ զինվորներին տանում էր առաջավոր դիրքերը, դեպի արյունալի ճակատամարտեր ու կոտորածներ, այլ որ նստած են նրանք Պրագայի սրճարաններից մեկում, խաղասեղանների շուրջը։

— Երբ սկսեցի խաղալ ձեռքիս ոչինչ չունենալով, և փոխեցի բոլոր չորս թղթերը, չէի կարծում թե տուզ կգա,— ասաց Շվեյկը մի պարտիայից հետո։— Ո՞ւր եք խցկում ձեր թագավորը։ Տուզովս խփում եմ թագավորին։

Մինչդեռ այստեղ թագավորին խփում էին տուզով, հեռու ռազմաճակատում թագավորներն իրար խփում ու ջարդում էին իրենց հպատակներով։

* * *

Շտաբի վագոնում, որտեղ տեղավորված էին երթային գումարտակի սպաները, ուղևորության հենց սկզբից տարօրինակ լռություն էր տիրում։ Սպաները մեծ մասը ուշադիր կարդում էր մի լաթակազմ գրքույկ, որի վերնադիրն էր. «Die Sünden der Väter». Novelle von Ludwig Ganghofer։ Բոլորը կենտրոնացած ուսումնասիրում էին 161-րդ էջը։ Գումարտակի հրամանատար կապիտան Սագները կանգնած էր լուսամուտի մոտ, ձեռքին նույն այդ զրքույկը, նույն 161-րդ էջը բացած։ Նա դիտում էր իր առջև փռված դաշտանկարը և մտածում, թե ինչպես սպաներին հասկանալի կերպով բացատրի, թե այդ գրքույկն ինչ պետք է անել։ Գործը խիստ գաղտնի բնույթ ուներ։

Այդ միջոցին սպաներն հանգել էին այն եզրակացության, թե գնդապետ Շրեդերը բոլորովին ցնդել է։ Նա արդեն վաղուց փոքր-ինչ խախտված էր, բայց այնուամենայնիվ, դժվար էր սպասել, թե այդպես միանգամից կարող էր խելքը թռցնել։ Գնացքը մեկնելուց առաջ նա բոլոր սպաներին հրամայել էր հավաքվել վերջին խորհրդակցության, ուր հայտնել էր, թե նրանցից յուրաքանչյուրը ստանալու է Լյուդվիգ Գանգհոֆերի «Die Sünden der Väter» գրքից մեկ օրինակ։ Նա հրամայել էր այդ գրքերը բերել գումարտակի գրասենյակ։

— Պարոնա՛յք։— ասել էր նա չափազանց խորհրդավոր կերպով,— երբեք չմոռանաք 161-րդ էջը։

Ուշադիր կարդալով այդ էջը, սպաները ոչինչ չէին կարողանում հասկանալ։ 161-րդ էջում ինչ-որ Մարթա մոտենում էր գրասեղանին, արկղից հանում ինչ-որ դերի տեքստ և բարձր ձայնով այն միտքն արտահայտում, թե հասարակությունը պետք է կարեկցանքով վերաբերվի պիեսի հերոսի տառապանքներին։ Այնուհետև նույն այդ էջում հանդես էր գալիս ոմն Ալբերտ, որն անդադրում սրախոսում էր։ Բայց քանի որ սրախոսությունները վերաբերվում էին նախընթաց դեպքերին, ապա այնքան անհեթեթ էին թվում, որ պորուչիկ Լուկաշը կատաղությունից կրծոտում էր իր մուշտուկը։

— Ծերուկը բոլորովին գժվել է,— եզրակացրին բոլորը։— Վերջացա՜վ։ Հիմա նրան կփոխադրեն զինվորական մինիստրություն։

Ամեն ինչ ըստ ամենայնի խորհելուց հետո կապիտան Սագները լուսամատից հեռացավ։ Նա մեծ տաղանդ չուներ, ուստի և շատ ժամանակ կորցրեց, մինչև որ կարողացավ մտքում կազմել 161-րդ էջի նշանակությանը նվիրված իր դասախոսության լրիվ ծրագիրը։

Նախքան իր ճառն սկսելը, նա սպաներին դիմեց «Meine Herren!» բառերով, ինչպես անում էր ծերուկ գնդապետը, թեև գնացքը մեկնելուց առաջ նրանք բոլորը նրա համար «Kamaraden» էին։

— Also, meine Herren!,― Սագները սկսեց իր դասախոսությունը, թե ինքը երեկ երեկո գնդապետից մի հրահանգ է ստացել Լյուդվիգ Գանգհոֆերի «Հայրերի մեղքերը» գրքի 161-րդ էջի մասին։

— Also, meine Herren!— շարունակեց նա հանդիսավորապես։— Մեր առջև է մի բոլորովին գաղտնի ինֆորմացիա, որ վերաբերում է դաշտային զեկուցագրերի ծածկագրման նոր սիստեմին։

Կադետ Բիգլերը հանեց ծոցատետրն ու մատիտը և այնպիսի մի ձայնով, որ չտեսնված ջանասիրություն ու հետաքրքրություն էր արտահայտում, ասաց. «Ես պատրաստ եմ, պարոն կապիտան»։

Բոլորը նայեցին այդ տխմարին, որի ջանասիրությունը հոժարականների դպրոցում իդեոտիզմի էր հասնում։ Նա իր հոժար կամքով գնացել էր պատերազմ և առաջին իսկ հարմար առիթին, երբ հոժարականների դպրոցի պետը ծանոթանալիս էր եղել իր աշակերտների ընտանեկան վիճակին, հայտարարել էր, թե իր նախնիները անցյալում ստորագրում էին «Բյուգլեր Ֆոն Լեյտհոլդ» և թե նրանց գերբի վրա նկարված է եղել արագիլի թև ու ձկան պոչ։

Այդ օրվանից կադետի անունը գրել էին «արագիլի թև ու ձկան պոչ»։ Բիգլերին հենց սկզբից չէին սիրում և անգթորեն ձեռք էին առնում, մանավանդ որ այդ գերբը բոլորովին չէր սազում նրա հոր ֆիրմային, որը ճագարի մորթիկների առևտրով էր զբաղվում։ Նշանակություն չուներ այն հանգամանքը, որ այդ ռոմանտիկ էնտուզիաստը ազնվորեն ու ջանասիրաբար ձգտում էր լիովին յուրացնել ռազմագիտությունը, աչքի էր ընկնում իր ջանասիրությամբ և գիտեր ավելին, քան նրան սովորեցնում էին։ Քանի գնում, այնքան ավելի էր նա իր գլուխը բթացնում ռազմական արվեստին ու պատերազմների պատմությանը նվիրված աշխատություններ ուսումնասիրելով։ Նա շարունակ խոսք էր բաց անում այդ թեմաների մասին, մինչև որ նրան չէին ընդհատում և իր տեղը նստեցնում։ Սպայական շրջանում նա իրեն բարձրաստիճան սպաներին հավասար մարդ էր համարում։

— Sie, Kadett!— ասաց կապիտան Սագները։— Քանի դեռ թույլ չեմ տվել խոսել, բարեհաճեցեք լռել։ Մեջ մի ընկեք։ Խոսք չունեմ, խելացի զինվոր եք։ Ես ձեզ հույժ գաղտնի ինֆորմացիաներ եմ հաղորդում, իսկ դուք դրանք գրի եք առնում ձեր ծոցատետրում։ Այդ ծոցատետրը կորչելու դեպքում դուք ռազմադաշտային դատարանի առաջ կկանգնեք։

Ի թիվս ամենայնի, կադետ Բիգլերը արդարանալու մի վատ սովրություն ուներ․ ջանում էր համոզել, թե ամեն ինչ լավ դիտավորությամբ է անում։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն կապիտան,— պատասխանեց նա,— նույնիսկ ծոցատետրը կորչելու դեպքում ոչ ոք չի կարող վերծանել, թե մեջը ինչ է գրված, քանի որ ես սղագրում եմ և ոչ ոք իմ հապավումները չի կարող կարդալ։ Ես օգտվում եմ սղագրության անգլիական սիստեմից։

Բոլորը արհամարհանքով նայեցին նրան։ Կապիտան Սագները ձեռքը թափ տվեց ու շարունակեց իր դասախոսությունը։

— Ես արդեն խոսեցի դաշտային զեկուցագրերի ծածկագրման նոր եղանակի մասին։ Ձեզ համար, հավանաբար, անհասկանալի էր, թե գնդապետն ինչո՛ւ է հանձնարարել կարդալ Լյուդվիգ Գանգհոֆերի «Հայրերի մեղքերը» վեպի հատկապես 161-րդ էջը։ Այդ էջը, պարոնա՛յք, ծածկագրման այն նոր սիստեմի բանալին է, որ գործադրության մեջ է մտել այն բանակային կորպուսի շտաբի նոր հրամանով, որին մենք ենթակա ենք։ Ինչպես ձեզ հայտնի է, դաշտային պայմաններում կարևոր հաղորդագրությունները ծածկագրելու շատ ձևեր կան։ Ամենանոր մեթոդը, որից մենք օգտվում ենք, լրացուցիչ թվանշանային մեթոդն է։ Այդպիսով վերացվում են անցյալ շաբաթ գնդի շտաբի կողմից ձեզ տրված ծածկագիրն ու նրա բանալին։

— Դա էրցհերցոգ Ալբրեխտի սիստեմն է, որ փոխ է առնված Գրոնֆելդից — 8922-R,— քթի տակ ինքն իրեն թոնթորաց ամենագետ կադետ Բիգլերը։

— Նոր սիստեմը չափազանց պարզ է,— հնչում էր վագոնում կապիտանի ձայնը։— Ես գնդապետից անձամբ ստացել եմ վեպի երկրորդ հատորը և բանալին։ Եթե, օրինակ, մեզ պետք է հրաման տան «Auf der Kote 228, Maschinengewehrfeuer linksrichten», ապա, պարոնա՛յք, մենք կստանանք հետևյալ ճեպագիրը, Sache — mit — uns — das — wir — aufsehen ― in ― die — versprachen — die — Martha — dich — das — ängstlich — dann — wir — Martha — wir — den — wir — Dank — wohl — Regiekollegium — Ende — wir — versprachen — wir — gebessert — versprachen — wirklich — denke — Idee — ganz — herrscht — Stimme —letzten։

Դա չափազանց պարզ է, առանց ավելորդ կոմբինացիաների։ Շտաբից հեռախոսով հաղորդվում է գումարտակին, գումարտակից հեռախոսով՝ վաշտին։ Ստանալով այդ ծածկագիր հրամանը, հրամանատարը վերծանում է այս կերպ, վերցնում ենք «Հայրերի մեղքեր»-ը, բացում 161-րդ էջը և նախորդ 160-րդ էջի վերից սկսում որոնել «Sache» բառը։ Ահավասիկ, պարոնայք։ «Sache»-ն առաջին անգամ հանդիպում է 160-րդ էջում և բառերի շարքում գրավում է 52-րդ տեղը, հետևապես հաջորդ 161-րդ էջի վերից սկսենք փնտրել 52-րդ տառը։ Նշեցեք, որ դա «A»-ն է։ Ճեպագրի հաջորդ բառն է «mit»։ 160-րդ էջում դա 7-րդ բառն է, որ համապատասխանում է 161-րդ էջի 7-րդ՝ «u» տառին։ Այնուհետև գալիս է «uns», այսինքն,— խնդրում եմ ուշադիր հետևել ինձ հետ միասին,— 88-րդ բառը, որ համապատասխանում է հաջորդ 161-րդ էջի 88-րդ տառին։ Դա «f» տառն է։ Մենք վերծանեցինք «auf» բառը։ Եվ շարունակում ենք այդպես, մինչև որ վերծանում ենք «288-րդ բարձունքից գնդացրային կրակն ուղղել դեպի ձախ» հրամանը։ Շատ սրամիտ է ու պարզ, պարոնա՛յք, և ոչ մի հնարավորություն չկա վերծանելու առանց բանալիի, այսինքն առանց Լյուդվիգ Գանգհոֆերի «Հայրերի մեղքերը» գրքի 161-րդ էջի։

Բոլորն անխոս նայեցին չարաբաստիկ էջերին և մտածմունքի մեջ ընկան։ Մի րոպե լռություն տիրեց, և հանկարծ կադետ Բիգլերը մտահոգ աղաղակեց․

— Herr Hauptmann, ich melde gehorsam… Jesus Maria! Es stimmt nicht!

Եվ իսկապես, ամեն ինչ շատ հանելուկային էր։ Որքան էլ բոլորը ճգնում ու ջանում էին, ոչ ոք, բացի կապիտան Սագներից, 160-րդ էջում չէր գտնում հիշյալ բառերը, իսկ հաջորդ 161-րդ էջում, որով սկսվում էր բանալին, այդ բանալուն համապատասխանող տառերը։

— Meine Herren,— կոտր ընկած թոնթորաց կապիտան Սագները, համոզվելով, որ կադետ Բիգլերը իրավացի է։— Բանն ինչո՞ւմն է։ Գանգհոֆերի «Հայրերի մեղքերը» գրքի իմ օրինակում այդ ամենը կա, իսկ ձերինում չկա՞։

— Ձեր թույլտվությամբ, կապիտան,— ասաց նորից կադետ Բիգլերը,— ինձ թույլ եմ տալիս ձեր ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ Լյուդվիգ Գանգհոֆերի վեպը բաղկացած է երկու հատորից։ Բարեհաճեցեք համոզվել․ առաջին էջի վրա դրված է՝ «Վեպ երկու հատորով»։ Մեր ձեռքին է առաջին հատորը, իսկ ձեր ձեոքին՝ երկրորդը,— զարգացնում էր իր միտքը ամենագետ կադետ Բիգլերը։— Ուստի միանգամայն պարզ է, որ մեր 160-րդ և 161-րդ էջերը չեն համապատասխանում ձեր էջերին։ Մեր ձեռքին բոլորովին այլ տեքստ է։ Ճեպագրի առաջին բառը ձեր օրինակում պետք է լինի «auf», իսկ մեր օրինակի մեջ դուրս է գալիս «heu»։

Հիմա բոլորը տհսան, որ Բիգլերն այնքան էլ տխմար չէ։

— Ես երկրորդ հատորը ստացել եմ բրիգադի շտաբից,— ասաց կապիտան Սագները։— Ըստ երևույթին, սխալմունք է տեղի ունեցել։ Գնդապետը ձեզ համար պատվիրել էր առաջին հատորը։ Պարզ է,— շարունակեց նա այնպիսի տոնով, որ կարծես իր համար ամեն ինչ պարզ ու որոշ էր ծածկագրման չափազանց հարմար եղանակին նվիրված դասախոսությունը սկսելուց դեռ շատ առաջ,— բրիգադի շտաբում շփոթել են։ Գնդին չեն հայտնել, որ խոսքը վերաբերվում է երկրորդ հատորին, և ահա արդյունքը։

Կադետ Բիգլերը բոլորի վրա մի հաղթական հայացք նետեց։ Պոդպորուչիկ Դուբը պորուչիկ Լուկաշի ականջին փսփսաց, թե այդ «արագիլի թևը» կապիտան Սագներին լավ կերցրեց։

— Տարօրինակ բան, պարոնա՛յք,— նորից սկսեց կապիտան Սագները, ցանկանալով խոսք բացել և խզել ճնշող լռությունը։— Բրիգադի շտաբում սահմանափակ մարդիկ են նստած։

— Ես ինձ թույլ եմ տալիս ընդգծել,— ընդհատեց նրան անխոնջ կադետ Բիգլերը, որը նորից էր ցանկանում իր խելքով պարծենալ,— գաղտնի, հույժ գաղտնի բնույթ կրող այդպիսի բաները դիվիզիայից չպետք է ուղարկվեին բրիգադի գրասենյակի միջոցով։ Բանակային կորպուսի գաղտնի, խիստ գաղտնի բնույթ կրող գործերը պետք է հաղորդվեն միայն դիվիզիայի զորամասերի և բրիգադների հրամանատարներին՝ հույժ գաղտնի շրջաբերականով։ Ինձ հայտնի են այն ծածկագրերի սիստեմները, որոնցից օգտվել են Սարդինիայի և Սավոյայի համար մղված պատերազմի, Սևաստոպոլի անգլո-ֆրանսիական պաշարման, Չինաստանի բոքսերական ապստամբության և վերջին ռուս-ճապոնական պատերազմի ժամանակ։ Այդ սիստեմները հաղորդվում էին․․․

— Թքած դրա վրա, կադետ Բիգլեր,— ընդհատեց նրան կապիտան Սագները արհամարհանքի և դժգոհության արտահայտությամբ։— Կասկած չի կարող լինել, սակայն, որ այն սիստեմը, որին խոսքը վերաբերվում էր և որը ես ձեզ բացատրեցի, ոչ միայն լավագույն, այլև, կարելի է ասել, ամենաանվերծանելի սիստեմներից մեկն է։ Հիմա մեր թշնամու շտաբների բոլոր հակահետախուզական բաժինները լեզուներն իրենց կքաշեն, նրանք ավելի շուտ կտրաքեն, քան կվերծանեն մեր ծածկագիրը։ Դա մի բոլորովին նոր բան է։ Այդպիսի ծածկագիր երբևէ գոյություն չի ունեցել։

Ամենագետ կադետ Բիգլերը բազմանշանակ հազաց։

— Ես ինձ թույլ եմ տալիս, պարոն կապիտան,— ասաց նա,— ձեր ուշադրությունը հրավիրել Կերիկհոֆի՝ ռազմական ծածկագրությանը նվիրված գրքի վրա։ Ամեն մարդ կարող է այդ դիրքը պատվիրել և ստանալ ռազմա-գիտական բառարանի հրատարակչությունից։ Այդ գրքում, պարոն կապիտան, հանգամանորեն նկարագրված է այն մեթոդը, որ հենց նոր մեզ բացատրեցիք։ Այդ մեթոդը գտել է գնդապետ Կիրխները, որը Նապոլեոն Առաջինի օրոք ծառայել է սաքսոնական բանակում։ Դա, պարոն կապիտան, կոչվում է Կիրխների մեթոդ, բառերով ծածկագրելու մեթոդ։ Ծածկագիր հրամանի յուրաքանչյուր բառը վերծանվում է բանալին հակառակ էջի վրա։ Այդ մեթոդը կատարելագործել է պորուչիկ Ֆլայսները իր «Handbuch der militärischen Krypthographie» գրքում, որն ամեն ոք կարող է գնել Վիներ-Նեյշտադտի ռազմական ակադեմիայի հրատարակչությունից։ Խնդրեմ, պարոն կապիտան։

Կադետ Բիգլերր ձեռքը տարավ դեպի իր ճամպրուկը և հանեց այն գիրքը, որի մասին հենց նոր խոսում էր։

— Խնդրե՛մ։ Բարեհաճեցեք համոզվել։ Ֆլայսները բերում է միևնույն օրինակը։ Այն նույն օրինակը, որ հենց նոր մենք բոլորս լսեցինք։

Ճեպագիր. «Auf der Kote 228, Maschinengewehrfeuer linksrichten»։

Բանալի. Ludwig Ganghofer «Die Sünden der Väter, Zweiter Band. Բարեհաճեցեք տեսնել շարունակությունը։ Ծածկագիր․ «Sache — mit ― uns ― das ― wir — aufsehen — in — die ― versprachen — die — Martha»։ Նույնն է, ճիշտ և ճիշտ նույնը, որ քիչ առաջ մենք լսեցինք։

Անկարելի էր առարկել։ Փսլնքոտ «արագիլի թևը» միանգամայն իրավացի էր։ Բանակի շտաբում գեներալներից մեկը աշխատել էր իր գործը հեշտացնել․ գտել էր Ֆլայսների ռազմական ծածկագրերին վերաբերող գիրքը, և վե՛րջ։

Մինչ պարզվում էր այդ ամենը, պորուչիկ Լուկաշը ջանում էր հաղթահարել այն անբացատրելի հոգեկան հուզումը, որ համակել էր իրեն։ Նա շրթունքները կրծում, ուզում էր ինչ-որ առարկություն անել և, ի վերջո, ասաց բոլորովին ոչ այն, ինչ սկզբում մտադիր էր ասել։

— Կարիք չկա այդ ամենը ողբերգականորեն ընկալելու,— ասաց նա մի տեսակ տարօրինակորեն շփոթված։— Երբ մենք գտնվում էինք Լեյտի Բրուկի ճամբարում, ճեպագրի ծածկագրման մի քանի սիստեմներ փոխվեցին։ Մինչև մենք ռազմաճակատ հասնենք, հանդես կգան նոր սիստեմներ, սակայն, ես կարծում եմ, որ մենք այնտեղ այդպիսի գաղտնագրեր վերծանելու ժամանակ չենք ունենա։ Մինչև որ մեզնից մեկը կարողանա վերծանել անհրաժեշտ օրինակը, այլևս գոյություն չեն ունենա ո՛չ գումարտակը, ոչ վաշտը, ոչ էլ բրիգադը։ Այնպես որ, դա գործնական նշանակություն չունի։

Կապիտան Սագներն ակամա համաձայնեց։

— Համենայն դեպս,— հաստատեց նա,— ինչ վերաբերում է սերբական ռազմաճակատի իմ փորձին, ապա այնտեղ ոչ ոք գործնականորեն վերծանելու ժամանակ չէր ունենում։ Դա, իհարկե, չի նշանակում, թե ծածկագրերը նշանակություն չունեն խրամատներում երկար մնալու դեպքում, երբ մենք այնտեղ ամուր նստում ու սպասում ենք։ Ինչ վերաբերում է նրան, որ ծածկագրերը փոխվում են, ապա դա էլ ճիշտ է։

Կապիտան Սագներն իրար հետևից զիջում էր իր դիրքերը։

— Եթե ներկայումս շտաբից դիրքերին հրամաններ հաղորդելիս ավելի ու ավելի քիչ են ծածկագրեր օգտագործում, ապա դրա գլխավոր պատճառն այն է, որ մեր դաշտային հեռախոսները բավականաչափ կատարյալ չեն և, մանավանդ թնդանոթաձգության ժամանակ, որոշ վանկեր պարզ չեն հաղորդում։ Մարդ բացարձակապես ոչինչ չի լսում, և դա ավելի մեծ շփոթ է առաջացնում։

— Շփոթությունը ամենավատթար բանն է, որ կարող է լինել ռազմաճակատում, պարոնա՛յք,— մարգարեաբար բարբառեց նա և նորից լռեց։— Մի րոպեից,— կրկին խոսեց նա՝ պատուհանից դուրս նայելով,— մենք կլինենք Ռաբում։ Meine Herren! Զինվորներն այստեղ հարյուրհիսունական գրամ հունգարական երշիկ կստանան։ Կեսժամյա հանգիստ կտանք։— Նա նայեց մարշրուտը։— Ժամը չորսն անց տասներկու րոպեին մեկնել։ Երեքն անց հիսուներկու րոպեին բոլորը մտնեն վագոնները։ Վագոններից դուրս գալ վաշտ առ վաշտ, նախ տասնմեկերորդը, ապա մյուսները․․․Zugsweise, Direktion Verpflegsmagazin № 6։ Երշիկը բաժանելուն վերահսկում է կադետ Բիգլերը։

Բոլորը նայեցին կադետ Բիգլերին, ասես ցանկանալով նրան նախազգուշացնել, «Ստիպված ես լինելու, կաթնակե՛ր, մեծ ղալմաղալի մեջ ընկնել»։

Բայց ջանասեր կադետը ճամպրուկից մի թերթ թուղթ, մատիտ ու քանոն հանեց, թուղթը տողեց, սյունակավորեց ըստ երթային վաշտերի և սկսեց սպաներից հարցնել նրանց վաշտերի թվական կազմը։ Սակայն հրամանատարներից ոչ մեկը դա ստույգ չգիտեր. նրանք կարող էին միայն մոտավորապես հայտնել պահանջվող թվական տվյալները, օգտվելով իրենց ծոցատետրերում արած ինչ-որ հանելուկային նշումներից։

Կապիտան Սագները սրտնեղությունից սկսեց կարդալ չարաբաստիկ «Հայրերի մեղքերը» գիրքը։ Երբ գնացքը կանգ առավ Ռաբ կայարանում, նա փակեց գիրքն ու ասաց.

— Այդ Լյուդվիգ Գանգհոֆերը լավ է գրում։

Պորուչիկ Լուկաշը առաջինը դուրս թռավ շտաբի վագոնից և քայլերն ուղղեց դեպի Շվեյկը։

Շվեյկն ու նրա ընկերները արդեն վաղուց խաղը վերջացրել էին, իսկ պորուչիկ Լուկաշի սպասյակ Բալոունը այնպիսի քաղց էր զգում, որ սկսել էր զինվորական գլխապետության դեմ ապստամբել և հայհոյախոսում էր, թե իրեն շատ լավ հայտնի է, թե պարոն սպաներն ինչպես են զխկռտվում։ Հիմա ավելի վատ է, ասում էր նա, քան ճորտատիրության ժամանակ։ Հնում զինվորական ծառայության մեջ այդպիսի բան չի եղել։ Դեռևս վաթսունվեց թվի պատերազմի ժամանակ, ինչպես նրան պատմել է իր զավակների խնամքի տակ ապրող պապը, սպաները զինվորների հետ կիսել են թե՛ հավը և թե՛ մի կտոր հացը։ Բալոունի ողբ ու կոծին վերջ չկար, և Շվեյկն անհրաժեշտ համարեց գովաբանել զինվորական կարգերն ու ներկայիս պատերազմը։

— Շատ ջահել է երևում պապդ,— բարեհոգաբար ժպտալով սկսեց նա, երբ հասան Ռաբ։— Պապդ միայն վաթսունվեց թվականի պատերազմն է հիշում, բայց ահա իմ ծանոթ Ռանովսկու պապը Իտալիայում ծառայել է դեռևս ճորտատիրության ժամանակ։ Ծառայել է տասներկու տարի և տուն վերադարձել կապրալի աստիճան ստացած։ Նրա համար աշխատանք չի գտնվել։ Եվ ահա այդ պապին վարձել է հենց իր հայրը։ Մի անգամ նրանք գնում են կոռի, կոճղեր արմատահան անելու։ Մի կոճղ, ինչպես մեզ պատմում էր իր հայրիկի մոտ աշխատող այդ պապը, այնքան զռփի է լինում, որ տեղից շարժել չեն կարողանում ։ Պապն ասում է. «Եկեք այս զիբիլը թողնենք այստեղ։ Ինչի՞ համար տանջվենք»։ Իսկ անտառապահն այդ լսելով՝ սկսում է գոռգոռալ, և ձեռնափայտր թափ տալ նրա վրա․ «Արմատահան անել կոճղը, և ուրիշ ոչինչ»։ Կապրալս միայն այս է ասում. «Դու կաթնակերի մեկն ես, իսկ ես՝ զորացրված հին զինվոր», իսկ մի շաբաթ հետո նորից ծանուցագիր է ստանում, և նորից պետք է գնար Իտալիայում զինվորական ծառայություն կատարելու։ Մնացել էր նա այնտեղ էլի տասը տարի, և նամակ էր գրել տուն, թե վերադառնալուն պես անտառապահի գլուխը կացինով ջարդելու է։ Բարեբախտաբար, մինչև նրա գալը անտառապահն իր բնական մահով մեռել էր։

Այդ պահին վագոնի դռան առաջ երևաց պորուչիկ Լուկաշը։

— Շվեյկ, հապա այստեղ եկեք,— ասաց նա։— Թողեք ձեր տխմար ճամարտակությունները, և ավելի լավ կլինի ինձ մի բան բացատրեք։

— Լսում եմ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, գալի՛ս եմ։

Պորուչիկ Լուկաշը Շվեյկին տարավ իր հետ։ Այն հայացքը, որով պորուչիկը նայեց նրան, ոչ մի լավ բան չէր խոստանում։

Բանն այն էր, որ, կապիտան Սագների խայտառակ կերպով ձախողված դասախոսության ժամանակ համադրելով փաստերը, պորուչիկ Լուկաշը գտել էր հանելուկի միակ հնարավոր լուծումը։ Դրա համար, ճիշտ է, նա ստիպված չէր եղել դիմելու շատ բարդ մտահանգումների, քանի որ մեկնելուց մի օր առաջ Շվեյկը նրան զեկուցել էր․ «Պարոն օբեր-լեյտենանտ, գումարտակում ինչ-որ գրքույկներ կան պարոն սպաների համար։ Ես այդ գրքույկները բերել եմ գնդի գրասենյակից»։

Երբ Լուկաշն ու Շվեյկը անցան երկրորդ ուղեգիծը և կանգ առան մի հանգած շոգեկառքի մոտ, որ արդեն մի շաբաթ սպասում էր ռազմամթերքի գնացքին, Լուկաշն առանց այլևայլության հարցրեց.

— Շվեյկ, ի՞նչ եղան այն գրքույկները։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, դա շատ երկար պատմություն է, իսկ դուք միշտ բարեհաճում եք բարկանալ, երբ ես մանրամասն եմ պատմում։ Հիշո՞ւմ եք, դուք պատռեցիք այն պաշտոնական գրությունը, որ վերաբերվում էր փոխառությանը, և ուզում էիք վզակոթիս հասցնել, իսկ ես այդ առիթով ձեզ պատմեցի, թե մի գրքույկի մեջ կարդացել եմ, որ առաջ պատերազմի ժամանակ մարդիկ վճարել են ըստ լուսամուտների թվի․ յուրաքանչյուր լուսամուտի համար քսան հելլեր և այդքան էլ յուրաքանչյուր սագի համար․․․

— Այդպես որ գնա, Շվեյկ, մենք երբեք չենք վերջացնի,— ընդհատեց նրան պորուչիկը, որը նախապես որոշել էր հարցաքննությունն այնպես վարել, որ այդ անզգամ Շվեյկն ամենակարևորը չկռահեր։

— Գանգհոֆերին ճանաչո՞ւմ եք։

— Դա ո՞վ է,— քաղաքավարի հարցրեց Շվեյկը։

— Գերմանացի գրող, հիմա՛ր,— զայրացավ պորուչիկ Լուկաշը։

— Աստվա՛ծ վկա, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— ասաց Շվեյկը, և նրա դեմքն անկեղծ տառապանք արտահայտեց,— ես անձամբ ոչ մի գերմանացի գրողի հետ ծանոթ չեմ։ Ծանոթ էի միայն մի չեխ գրողի՝ գոմաժլեցի Հայեկ Լադիսլավին։ Նա «Կենդանիների աշխարհ» ժուռնալի խմբագիրն էր, և ես մի անգամ զտարյուն շպիցի փոխարեն նրա վրա մի բակապահ շուն սաղացրի։ Այցելում էր պանդոկներից մեկը և այնտեղ միշտ կարդում իր պատմվածքները, որոնք այնքան տխուր էին, որ մենք ծիծաղից թուլանում էինք, իսկ նա լալիս էր և վճարում բոլորիս փոխարեն։ Իսկ մենք նրա համար պետք է երգեինք․

Աշտարակը Դոբրոժիլցի
Զարդեր ունի սքանչելի.
Ո՞վ այն զուգեց նկարելով,
Հետն էլ կանանց համբուրելով։
Մեռել է նա ու գնացել,
Արդեն վաղուց հող է դարձել։

— Թատրոնում չեք գտնվում։ Ձայնը գլուխն է գցել, կարծես օպերայի երգիչ լինի,― վախեցած ֆշշաց պորուչիկ Լուկաշը, երբ Շվեյկն երգեց-պրծավ վերջին՝ «արդեն վաղուց հող է դարձել» ֆրազը։— Ես ձեզ այդ չեմ հարցնում։ Ես միայն ուզում էի իմանալ, թե արդյոք դուք գիտե՞ք, որ այն գրքույկները, որոնց մասին խոսում էինք, գրել է Լյուդվիգ Գանգհոֆերը։ Դե, ասացեք, ի՞նչ եղան այդ գրքույկները,— չարախնդորեն վրա տվեց պորուչիկ Լուկաշը։

— Այն գրքույկները, որ ես բերեցի գնդի գրասենյակի՞ց,— մտազբազ հարցրեց Շվեյկը։— Այդ գրքույկները, պարոն օբեր-լեյտենանտ, իսկապես այն մարդն էր գրել, որի մասին դուք հարցրիք, թե հետը ծանոթ չե՞մ։ Ես ուղղակի գնդի գրասենյակից հեռախոսագիր ստացա։ Գիտե՞ք ինչ, նրանք ցանկանում էին այդ գրքույկներն ուղարկել գումարտակի գրասենյակ, իսկ գրասենյակում մարդ չկար, չէ՞ որ բոլորն անպայման պետք է բուֆետ գնային, որովհետև ռազմաճակատ մեկնելիս ոչ ոք չի կարող ասել, թե երբևէ նորից բախտ կունենա բուֆետում նստելու։ Եվ այդպես, նրանք այնտեղ էին. այնտեղ նստած խմում էին։ Հեռախոսով մյուս երթային վաշտում էլ մարդ չէին գտել։ Քանի որ դուք ինձ, որպես հանձնակատարի, հրամայել էիք հեռախոսի մոտ հերթապահել մինչև հեռախոսավար Խոդոունսկուն մեզ մոտ ուղարկելը, նստել ու սպասում էի, թե գնալուս հերթը երբ է հասնելու։ Գնդի գրասենյակից հայհոյում էին, թե ոչ մի տեղից իրենց զանգին չեն պատասխանում, այնինչ հեռախոսագիր է ստացվել, որով հրամայվում է գնդի գրասենյակից ինչ-որ գրքույկներ վերցնել ամբողջ երթային գումարտակի պարոն սպաների համար։ Քանի որ ես հասկանում եմ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ զինվորական ծառայության մեջ պետք է արագ գործել, հեռախոսով նրանց պատասխանեցի, թե ես ինքս կվերցնեմ այդ գրքույկները և կտանեմ գումարտակի գրասենյակը։ Ինձ մի այնպիսի ծանր պայուսակ տվին, որ հազիվ տեղ հասցրի։ Այստեղ ես աչքի անցրի այդ գրքույկները և իմ խելքով որոշեցի, թե ինչ պետք է անել։ Բանն այն է, որ գնդի գրասենյակում գրագիրն ինձ ասաց, թե համաձայն գնդին տրված հեռախոսագրի գումարտակում արդեն գիտեն, թե այդ գրքույկներից որը, այսինքն ո՛ր հատորը պիտի ընտրեն, քանի որ գրքույկները երկու հատորից էին, առաջին հատորն աոանձին, երկրորդն՝ առանձին։ Կյանքումս երբեք այդպես չէի ծիծաղել, որովհետև ես շատ գրքեր եմ կարդացել, բայց ոչ մի անգամ երկրորդ հատորից չեմ սկսել։ Իսկ նա նորից ինձ ասում է. «Սա ձեզ առաջին, սա էլ երկրորդ հատորը։ Պարոն սպաներն իրենք արդեն գիտեն, թե ո՛ր հատորը պիտի կարդան»։ Մտածեցի, թե երևի դրանք բոլորը հարբած են, քանի որ գիրքը միշտ պետք է սկզբից կարդալ։ Օրինակ, հայրերի մեղքերի մասին գրված այն վեպը, որ ես բերել էի, (ես, կարելի է ասել, գերմաներեն կարդալ գիտեմ), պետք է սկսել առաջին հատորից. մենք հո հրեաներ չենք, որ հետևից դեպի առաջ կարդանք։ Հետո, երբ դուք սպայական ժողովարանից վերադարձաք, ես հեռախոսով այդ մասին ձեզ հարցրի։ Ես ձեզ զեկուցեցի այդ գրքույկների մասին, հարցրի, թե հո պատերազմի ժամանակ ամեն ինչ չի՞ թարսվել, թե հո կարգադրվա՞ծ չէ գրքերը թարս կարդալ՝ նախ երկրորդ, ապա միայն առաջին հատորը։ Դուք պատասխանեցիք, թե ես հարբած անասուն եմ, քանի որ չգիտեմ, որ «Հայր մեր»-ի մեջ նախ ասվում է «Հայր մեր» և հետո միայն «ամեն»․․․ Ղուք ձեզ վա՞տ եք զգում, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— կարեկցանքով հարցրեց Շվեյկը, տեսնելով թե ինչպես սփրթնած պորուչիկ Լուկաշը ձեռքով կառչել է հանգած շոգեկառքի ոտնակից։

Լուկաշի գունատ դեմքն այլևս զայրույթ չէր արտահայտում։ Նրա վրա դրոշմված էր մի անմխիթար հուսահատություն։

— Շարունակեցեք, շարունակեցեք, Շվեյկ․․․ Արդեն անցավ․․․ հիմա ամեն ինչ միևնույն է․․․

— Ես էլ,— հնչեց Շվեյկի մեղմ ձայնը լքված գծուղու վրա,— ինչպես արդեն ասացի, նույն կարծիքին էի։ Մի անգամ ես Բակոնյան անտառում ապրող Ռոժ Շավանեի մասին գրված մի արյունալի վեպ էի գնել, որի առաջին մասը նույնպես չկար։ Եվ ստիպված էի գուշակություններ անել, թե սկզբում ինչ է եղել։ Չէ՞ որ ավազակի պատմությունն անգամ առանց առաջին մասի կարդալ չի լինի։ Ինձ համար միանգամայն պարզ էր, որ, իսկապես ասած, բոլորովին միտք չունի, որ պարոն սպաները նախ առաջին մասը կարդան, իսկ հետո երկրորդը, և որ իմ կողմից հիմարություն կլինի գումարտակին չհաղորդել այն, ինչ ինձ ասել են գնդի գրասենյակում, այսինքն, որ իբր սպաները գիտեն, թե ո՛ր հատորը պիտի կարդալ։ Առհասարակ այդ գրքույկների պատմությունը, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ինձ շատ տարօրինակ ու հանելուկային էր թվում։ Ես գիտեի, որ պարոն սպաներն առհասարակ քիչ են կարդում, իսկ պատերազմի որոտների մեջ․․․

— Թողեք ձեր հիմարությունները, Շվեյկ,— տնքալով ասաց պորուշիկ Լակաշը։

― Չէ՞ որ ես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, հենց այն ժամանակ հարցրի, թե երկու հատորը միանգամի՞ց եք ուզում։ Ւսկ դուք ճիշտ և ճիշտ հիմիկվա պես պատասխանեցիք, որ հիմարություններս թողնեմ, որ իբր կարիք չկա ինչ-որ գրքերի հետևից ընկնելու, և ես մտածեցիք թե քանի որ դուք այդ կարծիքին եք, ապա մնացած պարոն սպաներն էլ պետք է նույն կարծիքին լինեն։ Այդ մասին ես խորհրդակցեցի ձեր Վանեկի հետ։ Չէ՞ որ նա արդեն ռազմաճակատում եղել է և այդպիսի բաների փորձ ունի։ Նա ասաց, թե սկզբում պարոն սպաները կարծում էին, թե պատերազմը դատարկ բան է և ամբողջ գրադարաններ էին տանում ռազմաճակատ, կարծես ամառանոց էին գնում։ Նրանք էրցհերցոգից, որպես նվեր, ստանում էին զանազան բանաստեղծների երկերի լիակատար ժողովածուներ, այնպես որ սպասյակները գրքերի ծանրության տակ ճկռում էին և իրենց ծնվելու օրն անիծում։ Վանեկը պատմում էր, թե այդ գրքերը թութուն փաթաթելու համար բոլորովին սլիտանի չէին, որովհետև շատ ընտիր, հաստ թղթի վրա էին տպված, իսկ արտաքնոցում մարդ այդպիսի ոտանավորներով կարող էր ամբողջովին քրքրել իր,— կներեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— հետույքը։ Կարդալու ժամանակ չէր լինում, քանի որ շարունակ ստիպված էին ճղել։ Կամաց-կամաց բոլոր գրքերը դուրս էին շպրտում, իսկ հետո արդեն կանոն դարձավ, որ թնդանոթային առաջին իսկ համազարկը լսելուն պես սպասյակը միանգամից դուրս շպրտեր ընթերցանության համար բերված բոլոր գրքերը։ Ես այդ ամենը արդեն գիտեի, բայց ցանկանում էի, պարոն օբեր-լեյտենանտ, մի անգամ էլ լսել ձեր կարծիքը, և, երբ հեռախոսով ձեզ հարցրի, թե այդ գրքույկներն ի՞նչ անեմ, դուք ասացիք, որ երբ իմ տխմար գլուխը մի բան է մտնում՝ էլ ձեռք չեմ քաշում, մինչև որ ռեխիս չհասցնեն։ Եվ այսպես, ուրեմն, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես գումարտակի գրասենյակ տարա այդ վեպի միայն առաջին հատորները, իսկ երկրորդ հատորը Ժամանակավորապես թողի մեր գնդի գրասենյակում։ Ես դա արի լավ դիտավորությամբ, նրա համար, որ երբ պարոն սպաները առաջին հատորը վերջացնեն՝ տամ, երկրորդ հատորը ինչպես անում են գրադարանում։ Բայց հանկարծ ճանապարհվելու հրաման եկավ և ամբողջ գումարտակին հեռախոսագիր արվեց՝ բոլոր ավելորդ բաները հանձնել գնդի պահեստին։ Ես պարոն Վանեկին մի անգամ էլ հարցրի, թե արդյոք վեպի երկրորդ հատորն ավելորդ չի՞ համարում։ Նա ինձ պատասխանեց, թե Սերբիայի, Գալիցիայի և Հունգարիայի տխուր փորձից հետո այլևս ոչ մի գիրք չեն տանում ռազմաճակատ։ Միակ օգտակար բանը քաղաքներում դրված այն արկղերն են, որոնց մեջ զինվորները դարսում են իրենց կարդացած թերթերը, քանի որ թերթերի թուղթը հարմար է թութունը կամ այն խոտը փաթաթելու համար, որ ծխում են խրամատներում։ Այդ վեպի առաջին հատորը գումարտակում արդեն բաժանել էին, իսկ երկրորդը մենք տարանք պահեստ։— Շվեյկը մի պահ լռեց, ապա ավելացրեց․— Այնտեղ, այդ պահեստում, ինչ ասեք որ չկա, նույնիսկ Բուդեյովիցիի եկեղեցու երգչախմբի խմբավարի ցիլինդրը, որով նա եկել էր զորակոչի։

— Ես ձեզ միայն մի բան կասեմ, Շվեյկ,— խորապես հառաչելով ասաց պորուչիկ Լուկաշը։— Դուք ձեզ բնավ հաշիվ չեք տալիս ձեր զանցանքների չափի մասին։ Արդեն ինքս էլ զզվել եմ, շարունակ կրկնելով, թե դուք ապուշ եք։ Ձեր հիմարությունը բնորոշող բառ չկա։ Եվ եթե ձեզ ապուշ եմ անվանում, ապա դա շատ մեղմ բառ է։ Դուք այնպիսի սոսկալի բան եք արել, որի համեմատությամբ բոլորովին անմեղ բաներ են այն բոլոր հանցանքները, որ կատարել եք ձեզ ճանաչելուս օրվանից ի վեր։ Եթե միայն իմանա՜ք ինչ եք արել, Շվեյկ․․․ Բայց երբեք չեք իմանա։ Եթե երբևէ այդ գրքույկները նրանց միտն ընկնի, չհամարձակվեք դուրս տալ, թե երկրորդ հատորի մասին հեռախոսով ձեզ ինչ եմ ասել․․․ Եթե խոսք լինի, թե առաջին և երկրորդ հատորների բանն ինչպես է եղել, այնպես ցույց տվեք, թե ո՛չ տեսել եք, ո՛չ լսել։ Թե իբր ոչինչ չգիտեք և ոչինչ չեք հիշում։ Հապա վարձեցեք ինձ որևէ պատմության մեջ գցել։ Իմացած եղեք, որ․․․

Պորուչիկ Լուկաշն այնպես էր խոսում, որ կարծես տենդի մեջ լիներ։ Երբ նա լռեց, Շվեյկն այդ պահն օգտագործեց մի այսպիսի հարցի համար․

― Խնդրում եմ մեծահոգաբար ինձ ներել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, բայց ինչո՞ւ ես երբեք չպետք է իմանամ, թե ինչ սոսկալի բան եմ արել։ Ես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, համարձակվում եմ միայն նրա համար, որ հետագայում կարողանամ նման բաներից խուսափել։ Չէ՞ որ մենք, ինչպես ասում են, սովորում ենք մեր սխալների վրա։ Ա՛յ, օրինակ, Դանկովկայում ապրող ձուլիչ Ադամեցը, որ սխալմամբ աղաթթու խմեց․․․

Շվեյկը խոսքը չավարտեց, քանզի պորուչիկ Լուկաշն ընդհատեց նրա պատմությունը.

— Ապո՛ւշ։ Ես ձեզ ոչինչ էլ չեմ բացատրի։ Նորից մտեք վագոն և Բալոունին ասացեք, որ երբ հասնենք Բուդապեշտ՝ թող շտաբի վագոն բերի մի բուլկի և լյարդի պաշտետը, որը, անագաթերթի մեջ փաթաթած, դրված է ճամպրուկիս ներքևի մասում։ Իսկ Վանեկին ասացեք, որ նա ջորի է։ Երեք անգամ ես նրան հրամայել եմ, որ ինձ վաշտի թվական կազմի ստույգ տվյալներ ներկայացնի։ Այսօր այդ տվյալներն ինձ պետք էին, և պարզվեց, որ իմ ձեռքին անցած շաբաթվա հին տվյալներն են։

— Zum Befehl, Herr Oberleutnant,― կաղկանձեց Շվեյկը և անշտապ դիմեց դեպի իր վագոնը։

Պորուչիկ Լուկաշը, երկաթուղու պաստառի վրա հետ ու առաջ քայլելով, ինքն իրեն նախատում էր. «Պետք էր մի ապտակ հասցնեի, իսկ ես կանգնել nւ հետը զրույց եմ անում, ինչպես բարեկամի հետ»։

Շվեյկը ծանր ու մեծ մտավ իր վագոնը։ Նա իր անձի նկատմամբ հարգանքով էր համակվել։ Չէ՞ որ ամեն օր մարդու չի հաջողվի այնքան սոսկալի բան անել, որ նույնիսկ ինքը իրավունք չունենա իր արածն իմանալու։

— Պարոն ֆելդֆեբել,— զեկուցեց Շվեյկը, նստելով իր տեղը,— պարոն օբեր-լեյտենանտ Լուկաշը, ինչպես ինձ թվում է, այսօր շատ լավ տրամադրության մեջ է։ Նա հրամայեց ձեզ հայտնել, որ դուք ջորի եք, քանի որ արդեն երեք անգամ ձեզնից ստույգ տվյալներ է պահանջել վաշտի թվական կազմի մասին։

— Աստվա՜ծ իմ,— հուզվեց Վանեկը։— Հիմա ես այդ դասակապետերին ցույց կտամ։ Ես ի՞նչ մեղք ունեմ, որ ամեն մի ավարա դասակապետ իր խելքին փչածն է անում և դասակի կազմի մասին ինձ տվյալներ չի ուղարկում։ Ի՞նչ է, մատի՞ցս ծծեմ այդ տվյալները։ Ահա թե ի՛նչ կարգեր կան մեր վաշտում։ Դա հնարավոր է միայն մեր տասնմեկերորդ երթային վաշտում։ Ես դա նախազգում էի, այդպես էլ գիտեի։ Ոչ մի րոպե չեմ կասկածել, որ մեզ մոտ կարգ ու կանոն չկա։ Այսօր խոհանոցում չորս բաժին պակասում է, վաղն, ընդհակառակը, երեք բաժին ավելանում։ Թող այդ ավազակները գոնե հայտնեին, թե հոսպիտալում ով կա պառկած։ Դեռ անցած ամիս իմ ցուցակներում ինչ-որ Նիկոդեմ կար նշված, և միայն ռոճիկը վճարելիս իմացա, որ այդ Նիկոդեմը սրընթաց թոքախտից մեռել է Բուդեյովիցիի տուբերկուլյոզային հիվանդանոցում, իսկ մենք այդ ամբողջ ժամանակ նրա համար պարեն ենք ստացել։ Մենք նրա համար մունդիր ենք դուրս գրել, իսկ թե դա ի՞նչ է եղել աստված գիտե։ Եվ դրանից հետո պարոն օբեր-լեյտենանտը ինձ ջորի է անվանում։ Նա ինքը ի վիճակի չէ հետևելու իր վաշտի կարգ ու կանոնին։

Գնդի ավագ գրագիր Վանեկը հուզված գնում-գալիս էր վագոնում։

— Եթե ես հրամանատար լինեի, ինձ մոտ ամեն ինչ իր կարգով կգնար։ Ես տեղեկություններ կունենայի ամեն մի զինվորի մասին։ Ենթասպաներն օրական երկու անգամ ինձ տվյալներ կտային թվական կազմի մասին։ Բայց մարդ ի՞նչ կարող է անել, երբ մեր ենթասպաները բոլորովին բանի պետք չեն։ Եվ բոլորից վատ դասակի հրամանատար Զիկան է։ Թողնես մի գլուխ կատակներ անի ու անեկդոտներ պատմի։ Մարդ նրան հայտնում է, որ Կոլարժիկը նրա դասակից տեղափոխված է գումակ, իսկ նա մյուս օրը զեկուցում է, թե դասակի թվական կազմը մնացել է անփոփոխ, կարծես թե Կոլարժիկը հիմա էլ թրևում է վաշտում և նրա դասակում։ Եվ այդպես ամեն օր։ Եվ դրանից հետո ես ջորի եմ։ Ոչ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, այդ ձևով դուք բարեկամներ չեք շահի։ Գնդի ավագ գրագիրը, որ ֆելդֆեբելի աստիճան ունի, ձեզ համար ինչ-որ եֆրեյտոր չէ, որով ամեն մարդ կարող է սրբել իր․․․

Բալոունը, որ բերանը բաց լսում էր, Վանեկի փոխարեն ասաց այդ գողտրիկ բառը, ցանկանալով, ըստ երևույթին, խառնվել խոսակցությանը։

— Զա՛յնդ, պապանձվիր,— բարկացավ սաստիկ վրդովված ավագ գրագիրը։

— Լսիր, Բալոուն,— հանկարծ հիշեց Շվեյկը,— պարոն օբեր-լեյտենանտը քեզ հրամայել է, որ Բուդապեշտ հասնելուն պես նրա համար տանես մի բուլկի և անագաթղթով փաթաթած այն պաշտետը, որ գտնվում է պարոն օբեր-լեյտենանտի ճամպրուկի ամենացածի մասում։

Հսկա Բալոունը միանգամից կուչ եկավ, անհուսորեն կախ գցելով իր կապկային երկար թևերը, և երկար ժամանակ մնաց այդ վիճակում։

— Պաշտետը չկա՜,— հազիվ լսելի թոնթորաց նա հուսահատաբար, հայացքը հառած վագոնի կեղտոտ հատակին։

— Պաշտետը չկա՜,— կրկնեց նա ընդհատ-ընդհատ։— Ես կարծում էի․․․ Ես ճանապարհվելուց առաջ բացեցի պաշտետը․․․ հոտ քաշեցի․․․ թե հո չի՞ հոտել․․․

— Համը տեսա՜,— գոռաց նա այնպիսի անկեղծ զղջումով, որ բոլորի համար ամեն ինչ պարզ դարձավ։

― Դուք, Բալոուն, պետք է շարունակ ինքներդ ձեզ հետևեք, որպեսզի չկորցնեք հավատը ձեր անձի և բախտի նկատմամբ։ Դուք իրավունք չունեք ձեզ վերագրելու այն, ինչ հանդիսանում է ուրիշների արժանիքը։ Ամեն անգամ, երբ ձեր առջև ծառանա այնպիսի պրոբլեմ, որպիսին դուք լափել եք, ինքներդ ձեզ հարցրեք. «Ի՞նչ հարաբերության մեջ է գտնվում լյարդի պաշտետն իմ նկատմամբ»։

Շվեյկն անհրաժեշտ համարեց այդ տեսական դրույթը պարզաբանել համապատասխան օրինակով․

— Բալոուն, դու ասում էիր, թե ձեր տանը խոզ են մորթելու և ապխտելու և թե, հենց որ մեր դաշտային փոստի համարն իմանաս, քեզ մի բուդ պիտի ուղարկեն։ Դե, հիմա պատկերացրու, դաշտային փոստը բուդն ուղարկել է մեր վաշտը, և ես ու գնդի պարոն ավագ-գրագիրը մեզ համար մեկական պատառ կտրել ենք։ Վետչինան մեզ այնքան է դուր եկել, որ կտրել ենք ևս մեկական պատառ, մինչև որ բդին պատահել է նույնը, ինչ իմ ծանոթ փոստատարին, որի ազգանունը Կոզյոլ էր։ Այդ Կոզյոլը ոսկրափուտ ուներ։ Սկզբում ոտքը կտրեցին մինչև կոճը, հետո մինչև ծունկը, հետո էլ մինչև ազդրը, և եթե մարդը ժամանակին չմեռներ նրան անվերջ կկտրեին ու կսրեին գրաֆիտը փշրված մատիտի պես։ ՈՒրեմն, մենք լափեցինք քո բուդը, ինչպես դու լափել ես պարոն օբեր-լեյտենանտի լյարդի պաշտետը։

Աժդահա Բալոունը բոլորի վրա մի տխուր հայացք նետեց։

— Միայն իմ ջանքերի շնորհիվ էր,— հիշեցրեց Բալոունին ավագ-գրագիրը,— որ դուք մնացիք որպես պարոն օբեր-լեյտենանտի սպասյակ։ Ձեզ ուզում էին սանիտար նշանակել, և դուք պետք է ստիպված լինեիք մարտի դաշտից վիրավորներ դուրս բերել։ Դուկլայի մոտ մերոնք երեք անգամ սանիտարներին ուղարկեցին պրապորշչիկին բերելու, որը լարափակոցների առաջ փորից վիրավորվել էր, և նրանք բոլորը մնացին այնտեղ, բոլորի գլխին էլ գնդակ էր դիպել։ Սանիտարների միայն չորրորդ զույգին հաջողվեց կրակի գծից դուրս բերել, բայց դեռ վիրակապման կայան չհասած պրապորշչիկս հոգին ավանդեց։

Բալոունն այլևս չդիմացավ ու հեծկլտաց։

― Ամո՛թ քեզ,— արհամարհանքով ասաց Շվեյկը,― և դեռ զինվո՜ր է։

― Հա՜-ա՜, բայց որ պատերազմի համար պետքական չեմ,— սկսեց նվնվալ Բալոունը։— Ես շատակեր եմ, անկշտում, ճիշտ է։ Բայց, ախր, դրա պատճառն այն է, որ ինձ իմ սովորական կյանքից կտրել են։ Մեր ամբողջ ցեղն այդպես է։ Հանգուցյալ հայրս Պրոտիվին պանդոկում գրազ է եկել, թե մի նստելում հիսուն սարդելկա և երկու բոքոն կուտի, և գրազը տարել է։ Իսկ ես մի անգամ գրազ եկա, թե չորս սագ և չորս աման կաղամբով կնեդլիկ կուտեմ, և կերա։ Պատահում էր, որ ճաշից հետո սիրտս ուզում էր մի բան ուտել։ Մտնում էի մառանը, ինձ համար մի կտոր միս կտրում, երկու աման գարեջուր բերել տալիս և երկու կիլոգրամ ապխտած միս ճխտում։ Մեր տանը մի բատրակ կար, անունը Վոմելա, ծեր մարդ էր, ինձ միշտ խրատում էր, որ դրանով չպարծենամ ու չափից ավելի լափել չսովորեմ։ Հիշում էր, թե ինչպես իր պապը իրեն պատմել է մի շատակերի մասին։ Մի պատերազմի ժամանակ ութ տարի շարունակ հացի բերք չի եղել։ Այն ժամանակ ծղոտից ու կտավատի քուսպից մի տեսակ բան են թխել, իսկ երբ ուժները պատել է կաթի մեջ մի քիչ շոռ են բրդել,— քանի որ հաց չի եղել,— ապա դա իրենց համար, մեծ տոն ու ուրախության է եղել։ Շատակեր գյուղացին մի շաբաթ չանցած մեռել է, որովհետև, ստամոքսը սովի սովոր չի եղել։

Բալոունը իր վշտալի հայացքն ուղղեց դեպի երկինք։

— Բայց ես հավատում եմ, որ որքան էլ աստված մարդկանց պատժում է նրանց մեղքերի համար, այնուամենայնիվ, նրանց բոլորովին չի զրկում իր ողորմածությունից։

— Աստված ինքն է շատակերներ ստեղծել, ինքն էլ նրանց մասին կհոգա,— վրա թերեց Շվեյկը։— Արդեն մի անգամ քեզ կապել են, իսկ հիմա միանգամայն արժանի ես, որ ուղարկեն առաջավոր դիրքերը։ Երբ ես պարոն օբեր-լեյտենանտի մոտ սպասյակ էի, նա ամեն բան ինձ վստահում էր։ Նրա մտքով չէր անցնի, թե ես նրա տանը կարող եմ որևէ բան լափել։ Երբ մթերաբաժնից դուրս բան էին տալիս, նա միշտ ասում էր․ «Դա թող մնա ձեզ, Շվեյկ», և կամ․ «Ի՞նչ եմ անել ու, ինձ շատ բան պետք չէ։ Մի մասը թողեք ինձ, իսկ մնացածը ինչ կուզեք արեք»։ Իսկ երբ մենք ապրում էինք Պրագայում, նա ինձ ուղարկում էր ռեստորանից ճաշ բերելու։ Այնտեղի ճաշաբաժինները շատ փոքր էին, և որպեսզի նրա մտքով որևէ վատ բան չանցներ, ես իմ վերջին կոպեկներով նրա համար մի բաժին ավելի էի առնում, միայն թե մարդը կուշտ ուտեր։ Բայց մի օր գլխի ընկավ։ Ես ռեստորանից բերում էի մենյուն և նա ընտրում էր իր ուզած ճաշը։ Մի անգամ ֆարշած աղավնի ընտրեց։ Երբ ինձ կես աղավնի տվին, միտք արի, որ պարոն օբեր-լեյտենանտը կարող է կարծել, թե մյուս կեսր կերել եմ։ Մի կես աղավնի էլ առա և այնպիսի արքայական բաժին բերի, որ պարոն օբեր-լեյտենանտ Շեբան, որն այդ օրը փորը լցնելու համար լեյտենանտիս հյուր էր եկել հենց ճաշի ժամին, նույնպես կշտացավ։ Իսկ երբ կշտացավ, ասաց․ «Միայն թե ինձ մի հավատացրա, թե դա մի բաժին էր։ Աշխարհում ոչ մի տեղ մարդ մենյուով մի ամբողջ ֆարշած աղավնի չի ստանա։ Եթե այսօր կարողանամ փող գտնել, ճաշը բերել կտամ քո այդ ռեստորանից։ Խոստովանիր, որ դա կրկնակի բաժին էր»։ Պարոն օբեր-լեյտենանտն ինձ խնդրեց հաստատել, որ նա ինձ մի բաժնի փող է տվել, քանի որ չէր կարող իմանալ, որ այդ օրը հյուր է ունենալու։ Ես հաստատեցի։ «Այ, տեսնո՞ւմ ես,— ասաց պարոն օբեր-լեյտենանտը։— Բայց դա դեռ ոչինչ։ Օրերս Շվեյկը ճաշին ինձ սագի երկու բուդ բերեց։ Պատկերացրու — լապշա, անձրուկի սոուսով տավարի միս, սագի երկու բուդ, խմորագնդիկներ ու այնքան կաղամբ, որ քիչ էր մնում առաստաղին հասներ, և վերջապես, բլիններ»։

— Փա՜հ-փա՜հ-փա՜հ, գրողը տանի,— շրթունքները լիզեց Բալոունը։

Շվեյկը շարունակեց,

— Դա գայթակղության քար հանդիսացավ։ Պարոն օբեր-լեյտենանտ Շեբան հաջորդ օրը իր լողլող սպասյակին ուղարկում է մեր ռեստորանը։ Սպասյակը նրան մի պստլիկ կոլոնձ հավով փլավ է բերում, այնքան, ինչքան վեց շաբաթական երեխան կկեղտոտի բարուրի մեջ, երկու փոքր գդալ։ Այդ ժամանակ օբեր-լեյտենանտ Շեբան հարձակվում է նրա վրա, թե՝ կեսը կերել ես, իսկ նա մի գլուխ պնդում է, թե ինքը մեղք չունի։ Պարոն օբեր-լեյտենանտը մի լավ հասցնում է նրա ռեխին և ինձ օրինակ բերում, թե, տես, նա ինչպիսի բաժիններ է բերում պարոն օբեր-լեյտենանտ Լուկաշի համար։ Մյուս օրը այդ իզուր ծեծված զինվորը նորից է գնում ճաշ բերելու, ռեստորանում իմ մասին հարցուփորձ է անում, հետո գալիս ամեն ինչ պատմում իր պարոնին, սա էլ իր հերթին՝ իմ օբեր-լեյտենանտին։ Մի իրիկուն նստած եմ թերթը ձեռքիս ու կարդում եմ կռվի դաշտից թշնամու շտաբների տված հաղորդագրությունները։ Հանկարծ ներս է մտնում իմ օբեր-լեյտենանտը, երեսին գույն չկա, և միանգամից պահանջում է, որ ասեմ, թե ռեստորանից իմ հաշվին քանի՞ կրկնակի բաժին եմ առել։ Ասում է, թե ինքը ամեն ինչ գիտե և ժխտելն ինձ չի օգնի, թե վաղուց գիտեր, որ ես ապուշ եմ, բայց որ խելագար էլ եմ՝ իբր մտքովը չի անցել, թե ես իրեն այնպես եմ խայտառակել, որ հիմա իր միակ ցանկությունն է՝ գնդակահարել նախ ինձ, հետո իրեն։ «Պարոն օբեր-լեյտենանտ,— բացատրում եմ ես,— երբ դուք ինձ սպասյակ էիք վերցնում, առաջին իսկ օրն ասացիք, թե բոլոր սպասյակները չարագործներ և սրիկաներ են, իսկ քանի որ այդ ռեստորանում իսկապես շատ փոքր բաժիններ էին տալիս, դուք հիրավի կարող էիք կարծել, թե ես էլ բոլորի պես սրիկա եմ և լափել եմ ձեր․․․»։

— Ողորմա՜ծ աստված,— շշնջաց Բալոունը, կռացավ պորուչիկ լուկաշի ճամպրուկի վրա և վերջինիս հետ անհետացավ վագոնի խորքում։

― Հետո պորուչիկ Լուկաշը,— շարունակեց Շվեյկը,— սկսեց պրպտել իր բոլոր գրպանները, իսկ երբ ոչինչ չգտավ, ժիլետի գրպանից հանեց արծաթե ժամացույցը և տվեց ինձ։ Այնպե՜ս զգացված էր։ «Շվեյկ, ասում է, երբ ռոճիկս ստանամ՝ հաշիվ կազմեցեք, թե ձեզ որքան եմ պարտք։ Իսկ այս ժամացույցը ինձնից ձեզ նվեր։ Եվ մյուս անգամ ապուշ չլինեք»։ Մի անգամ մենք շատ նեղն էինք ընկել և ես ժամացույցը տարա լոմբարդ․․․

― Այդ ի՞նչ եք անում այդտեղ, Բալոուն,— հանկարծ ձայն տվեց ավագ գրագիր Վանեկը։

Անսպասելիությունից խեղճ Բալոունի խեղդահազը բռնեց։ Նա արդեն հասցրել էր բացել պորուչիկ Լուկաշի ճամպրուկը և բերանն էր խոթում նրա վերջին բուլկին։

* * *

Կայարանի մոտով, առանց կանգ առնելու, անցավ մի ուրիշ գինվորական գնացք, որ լեփ-լեցուն էր սերբիական ռազմաճակատ ուղարկվող դոյչմայստերներով։ Նրանք դեռ մինչև հիմա ուշքի չէին եկել Վիեննայում տեղի ունեցած խանդավառ ճանապարհումից և անդադրում բղավում էին․

Խիզախ իշխան Եվդենին
Խոստում տվեց արքային
Բելգրադն առնել, տալ նրան,
Արագ շինել մի կամուրջ,
Որ զորքերը մարտաշունչ
Դեպի կռիվ ընթանան․․․

Բեղերը կտրիչավարի ոլորած մի կապրալ, արմունկներով հենված բաց դռան առաջ նստած զինվորներին, որոնք թափահարում էին իրենք ոտքերը, դուրս էր կախվել վագոնից, չափ էր տալիս ու գոռում․

Կամուրջն արագ շինեցին,
Եվ գումակն ու այրուձին
Պղտոր Դանուբն անց կացան,
Զեմլինի մոտ ամրացան,
Որ քամուն տան սերբերին․․․

Նա հանկարծ հավասարակշռությունը կորցրեց, դուրս ընկավ վագոնից, թափով մեկ փորը խփեց սլաքի լծակին և մնաց նրա վրա, ինչպես քորոցի ծայրին ցցված։ Իսկ գնացքը շարունակում էր առաջ ընթանալև հետևի վագոններում սկսեցին մի ուրիշ երգ․

Կոմս Ռադեցկին մեծանուն
Երդվեց քշել թշնամուն
Լոմբարդիայից այն ավեր,
Վերոնայում անհամբեր
Նա սպասեց մինչև գան
Իր ուժերը օգնական․․․

Տխմար սլաքի ծայրին տնկված ռազմատենչ կապրալը մեռել էր։ Նրա մոտ արդեն պահակություն էր անում կայարանի պարետատան կազմի մեջ մտնող մի դեռահաս զինվորիկ, որն արտակարգ լրջությամբ էր կատարում իր պարտականությունը։ Նա կանգնել էր ձիգ, այնպիսի հաղթական տեսքով, որ կարծես ինքն էր կապրալին տնկել սլաքի վրա։

Դեռահաս զինվորը հունգարացի էր, և, երբ Իննսունմեկերորդ գնդի գումարտակի էշելոնից որևէ մեկը գալիս էր կապրալին նայելու, նա կայարանով մեկ բղավում էր․

― Nem szabad! Nem szabad! Komision militär nem szabad!

— Մեռավ պրծավ,— հառաչեց քաջարի զինվոր Շվեյկը, որ նույնպես հետաքրքրվողների մեջ էր։— Դա էլ իր առավելությունն ունի։ Թեև մարդու փորը երկաթ է մտել, այնուամենայնիվ բոլորը գիտեն, թե նա որտեղ է թաղված։ Ստիպված չեն լինի նրա գերեզմանը որոնել ռազմի բոլոր դաշտերում։ Շատ խնամքով է տնկվել,— գործիմաց մարդու պես ավելացրեց Շվեյկը, բոլոր կողմերից նայելով կապրալին։— Աղիքները մնացել են շալվարի մեջ․․․

— Nem szabad, nem szabad!,– բղավում էր հունգարացի դեռահաս զինվորը,— komision militär bahnhof, nem szabad!։

Հանկարծ Շվեյկի հետևից մի խիստ գոռոց լսվեց․

— Դուք այստեղ ի՞նչ եք անում։

Նրա առաջ կանգնած էր կադետ Բիգլերը։ Շվեյկը պատիվ տվեց։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, նայում ենք հանգուցյալին, պարոն կադետ։

— Իսկ այդ ի՞նչ ագիտացիա եք մղում դուք այստեղ։ Ձեր ի՞նչ գործն է այս ամենը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն կադետ,— արժանապատվորեն և հանգիստ պատասխանեց Շվեյկը,— ես ոչ մի տեղ ոչ մի ագիտացիա չեմ մղել։

Կադետի հետևում հնչեց զինվորների ծիծաղը, և առաջ եկավ ավագ գրագիր Վանեկը։

— Պարոն կադետ,― բացատրեց նա,— պարոն օբեր-լեյտենանտը հանձնակատար Շվեյկին ուղարկել է այստեղ, որպեսզի տեսնի ու նրան ասի, թե ինչ է պատահել։ Հենց նոր ես շտաբի վագոնումն էի։ Այնտեղ գումարտակի հրամանատարի կարգադրությամբ Մատուշիչը ձեզ է որոնում։ Դուք պետք է անհապաղ ներկայանաք պարոն կապիտան Սագներին։

Երբ մի րոպե հետո հնչեց գնացք նստելու ազդանշանը, բոլորը դիմեցին դեպի իրենց վագոնները։

Վանեկը, Շվեյկի կողքից քայլելով, ասաց․

― Երբ շատ մարդ է հավաքվում, աշխատեցեք քիչ ճամարտակել։ Կարող եք փորձանքի մեջ ընկնել։ Քանի որ այդ կապրալը դոյչմայստեր է, ապա կարող են կարծել, թե դուք նրա մահվան համար ուրախացել եք։ Չէ՞ որ Բիգլերը մոլի չեխակեր է։

— Բայց ես ոչինչ չէի ասում,— առարկեց Շվեյկը ամեն մի կասկած բացառող տոնով,— բացի այն բանից, որ կապրալը խնամքով է տնկվել և աղիքները մնացել են շալվարի մեջ, նա կարող էր․․․

— Ավելի լավ կլինի այս խոսակցությանը վերջ տանք, Շվեյկ։— Եվ ավագ գրագիր Վանեկը թքեց։

– Ախր չէ՞ որ մեկ է,— չէր սսկվում Շվեյկը,— թե աղիքներդ որտեղ դուրս կթափվեն հանուն կայսեր, այստե՞ղ թե այնտեղ։ Նա իր պարտքը կատարեց․․․ Նա կարող էր․․․

― Նայեցեք, Շվեյկ,— ընդհատեց նրան Վանեկը,— գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը նորից դեպի շտաբի վագոնն է սլանում։ Զարմանում եմ, թե ինչպես բոյով մեկ չփռվեց ռելսերի վրա։

Դրանից քիչ առաջ կապիտան Սագների և ջանասեր կադետ Բիգլերի միջև տեղի ունեցավ մի այսպիսի խիստ խոսակցության․

— Ես զարմացած եմ, կադետ Բիգլեր,— սկսեց կապիտան Սագները։— Ինչու դուք ինձ անհապաղ չեք զեկուցել, որ զինվորներին չեն տվել հարյուրհիսանական գրամ հունգարական երշիկը։ Հիմա ես ստիպված եմ ինքս գնալ և պարզել, թե ինչու են զինվորները պահեստից դատարկ ձեռքով հետ գալիս։ Պարոն սպաներն էլ ի՛նչ ասես արժեն, կարծես նրանց համար հրամանը հրաման չէ։ Չէ՞ որ ես պարզ և որոշ ասացի․ «Դեպի պահեստը երթային զորասյունով, վաշտ առ վաշտ»։ Դա կնշանակե, որ եթե դուք պահեստում ոչինչ չեք ստացել, ապա պետք է վերադառնաք դարձյալ երթային զորասյունով, վաշտ առ վաշտ։ Ես ձեզ, կադետ Բիգլեր, հրամայեցի կարգ պահպանել, իսկ դուք ամեն ինչ ինքնահոսի թողիք։ Ուրախացել էիք, որ այլևս հարկ չկա երշիկի բաժինները հաշվել, և հանգիստ թողել-գնացել էիք նայելու,— ես դա լուսամուտից տեսնում էի,— դոյչմայստերների շամփրված կապրալին։ Իսկ երբ ես հրամայեցի ձեզ կանչել, ազատություն տվիք ձեր կադետային երևակայությանը և ամեն տեսակ հիմարություններ դուրս տվիք, թե, իբր, գնացել էի համոզվելու, արդյոք շամփրված կապրալի մոտ որևէ ագիտացիա չի՞ մղվում․․․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, տասնմեկերորդ գնդի հանձնակատար Շվեյկը․․․

— Գլուխս մի տանեք ձեր այդ Շվեյկով,— բղավեց կապիտան Սագները։— Չկարծեք, կադետ Բիգլեր, որ ձեզ այստեղ կհաջողվի պորուչիկ Լուկաշի դեմ ինտրիգներ սարքել։ Շվեյկին մենք էինք ուղարկել այնտեղ․․․ Այնպես եք նայում ինձ, որ կարծես ձեր նկատմամբ մանրախնդրության եմ անում։ Այո․․․ ես մանրախնդրություն եմ անում, կադետ Բիգլեր․․․ Եթե դուք չեք հարգում ձեր պետին, ջանում եք նրան արատավորել, ապա ես ձեզ այնպես գործի կդնեմ, որ դուք, կադետ Բիգլեր, Ռաբ կայարանը երկար հիշեք։ Միայն թողնեն պարծենաք ձեր տեսական գիտելիքներով․․․ Սպասեցեք, հենց որ ռազմաճակատ հասնենք․․․ Այն ժամանակ ես ձեզ սպայական հետախուզության կուղարկեմ լարափակոցների այն կողմը․․․ Իսկ այդ ինչպե՞ս եք զեկուցում։ Ասենք, ես չլսեցի էլ ձեր զեկույցը, երբ ներս մտաք․․․ Նույնիսկ տեսականորեն, կադետ Բիգլեր․․․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն կապիտան, որ հարյուր հիսուն գրամ հունգարական երշիկի փոխարեն զինվորները ստացան երկուական բացիկ։ Ահավասիկ, պարոն կապիտան․․․

Բիգլերը գումարտակի հրամանատարին հանձնեց երկու բացիկ, որ հրատարակել էր Վիեննայի զինվորական արխիվը, որի պետն էր հետևազորի գեներալ Վոյնովիչը։ Բացիկի մի երեսին նկարված էր ռուս զինվոր՝ մի մորուքավոր մուժիկ, որին գրկել էր մի կմախք։ Ծաղրանկարի տակ գրված էր․ «Der Tag, an dem das perfide Rußland krepieren wird, wird ein Tag der Erlösung für ganze unsere Monarchie sein.»։ Մյուս բացիկը պատրաստված էր գերմանական կայսրությունում։ Դա գերմանացիների նվերն էր ավստրո-հունգարական մարտիկներին։ Բացիկի վերևում տպված էր․ «Viribus unitis», տակը զետեղված էր մի նկար՝ սըր Գրեյը՝ կախաղանի վրա, որի տակ ուրախ-ուրախ պատիվ էին տալիս ավստրիացի և գերմանացի զինվորները։ Նկարի տակ տպագրված էր մի ոտանավոր Գրեյնցի «Երկաթե բռունցք» գրքից (ուրախ քառյակներ մեր թշնամիների մասին)։ Գերմանական թերթերը նշում էին, թե Գրեյնցի ոտանավորները ձաղկող են, լի անխարդախ հումորով և չգերազանցված սրամտությամբ։ Ահա կախաղանի տակ զետեղված ոտանավորի թարգմանությունը․

ԳՐԵՅԸ

Բարձունքի վրա կախաղան հանված,
Ճոճվում է Էդվարդ Գրեյն անաստված․
Պետք էր ավելի շուտ կախել նրան,
Բայց մի հանգամանք խանգարեց դրան․—
Ոչ մի սեգ կաղնի չուզեց իր ճյուղին
Օրորել նրան՝ Հիսուս Քրիստոսին դավաճանողին,
Եվ անասունն այդ ճոճվում է, ավա՜ղ,
Ֆրանսիացիների հանրապետական կաղամախից կախ։

Կապիտան Սագները դեռ մինչև վերջ չէր կարդացել «անխարդախ հումորով ու չգերազանցված սրամտությամբ» լի այդ տողերը, երբ վազեվազ շտաբի վագոն մտավ գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը։

Նրան կապիտան Սագներն ուղարկել էր կայարանի պարետանոցին կից հեռագրատունը՝ իմանալու, թե արդյոք որևէ հրաման չկա՞, և նա բերել էր բրիգադից արված մի հեռագիր։ Վերծանման բանալիին դիմելու հարկ չեղավ։ Հեռագիրը ծածկագրված չէր և բարբառում էր․ Rasch abkochen, dann Vormarsch nach Sokal։

Կապիտան Սագները մտահոգ օրորեց գլուխը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել,— ասաց Մատուշիչը,— կայարանի պարետը հրամայեց ձեզ խնդրել, որ անձամբ գնաք իր մոտ բանակցելու։ Ստացված է ևս մի հեռագիր։

Փոքր-ինչ հետո կայարանի պարետի և կապիտան Սագների միջև տեղի ունեցավ մի հույժ գաղտնի խոսակցություն։

Առաջին հեռագրի բովանդակությունը, թե՝ «Շտապ ճաշ եփել, ապա շարժվել դեպի Սոկալ», տարակուսանք էր հարուցում։ Չէ՞ որ տվյալ պահին գումարտակը գտնվում էր Ռաբ կայարանում։ Եվ այնուհանդերձ հեռագիրը պետք է հանձնվեր ըստ պատկանելույն։ Հասցեատերն էր Իննսունմեկերորդ դնդի երթային գումարտակը, պատճենը պետք էր հանձնել Յոթանասունհինգերորդ գնդի երթային գումարտակին, որը գտնվում էր ետևում։ Ստորագրությունը ճիշտ էր․ «Բրիգադի հրամանատար Ռիտտե Ֆոն Հերբերգ»։

— Հույժ գաղտնի, պարոն կապիտան,— նախազգուշացրեց կայարանի պարետը։— Ձեր դիվիզիայից մի գաղտնի հեռագիր է ստացվել։ Բրիգադներից մեկի հրամանատարը խելագարվել է։ Նրան ուղարկել են Վիեննա, երբ նա բրիգադից բոլոր ուղղությունեերով մի քանի դյուժին այդպիսի հեռագրեր է ուղարկել։ Բուդապեշտում դուք ճիշտ այդպիսի մի հեռագիր էլ կստանաք։ Նրա բոլոր հեռագրերը, հասկանալի է, պետք է չեղյալ համարվեն։ Բայց առայժմ մենք ոչ մի կարգադրություն չենք ստացել։ Ձեռքիս տակ է, ինչպես ես արդեն ասացի, միայն դիվիզիայից տրված հրամանը, թե չծածկագրված հեռագրերը ուշադրության չառնել։ Բայց ես պարտավոր եմ հանձնել դրանք, քանի որ այդ մասին մեր ինստանցիաներից ոչ մի ցուցում չեմ ստացել։ Մեր ինստանցիաների միջոցով ես հարցում արի բանակային կորպուսի հրամանատարությանը։ Հետաքննություն է սկսված։

— Ես հին սակրավորական ծառայության կադրային սպա եմ,— ավելացրեց նա։— Մասնակցել եմ Գալիցիայի մեր ստրատեգիական երկաթուղու շինարարությանը։

— Պարոն կապիտան,— ասաց նա մի րոպե անց,— մեզ, ծերունիներիս, որ ծառայությունը սկսել ենք որպես հասարակ զինվոր, միայն ռազմաճակատ են քշում։ Թեև ներկայումս ռազմական մինիստրությունում շնից շատ հաղորդակցության ճանապարհների քաղաքացիական ինժեներներ կան, որոնք հոժարականի քննություն են հանձնել։ Սակայն, միևնույն է, քառորդ ժամից դուք շարունակելու եք ձեր ճանապարհը․․․ Հիշում եմ, թե ինչպես մի անգամ Պրագայի կադետական դպրոցում ես, ձեր ավագ ընկերը, ձեզ օգնում էի ճոճաձողի վրա վարժություններ կատարելիս։ Այն ժամանակ մեզ երկուսիս արձակուրդից զրկեցին։ Չէ՞ որ դուք էլ ձեր դասարանում կռվում էիք գերմանացիների հետ․․․ Ձեզ հետ էր սովորում Լուկաշը, և դուք, կարծեմ, մտերիմ բարեկամներ էիք։ Այդ ամենը, հիշեցի երբ հեռագրով ստացա երթային գումարտակի այն սպաների ցուցակը, որոնք երթային գումարտակի հետ անցնում են իմ կայարանով։ Այն ժամանակվանից շատ ջուր է հոսել։ Այն Ժամանակ ես կադետ Լուկաշին շատ էի համակրում։

Այդ խոսակցությունը կապիտան Սագների վրա ճնշող տպավորություն գործեց։ Նա ճանաչեց իր խոսակցին։ Կադետական դպրոցի աշակերտ եղած ժամանակ պարետը ղեկավարում էր ավստրիական օպոզիցիան։ Հետագայում աստիճանների հետևից ընկնելով, նրանք թողել էին իրենց օպոզիցիոն տրամադրությունները։ Կապիտան Սագներին առանձնապես վիրավորեց պորուչիկ Լուկաշին հիշատակելը, որին ինչ-որ անհայտ պատճառներով ամենուրեք անտեսում էին։

— Պորուչիկ Լուկաշը հիանալի սպա է,— ընդգծված կերպով ասաց կապիտան Սագները։— Մեր գնացքն ե՞րբ է մեկնում։

Կայարանի պարետը նայեց ժամացույցին։

— Վեց րոպեից։

— Ես գնացի,— շտապեց Սագները։

— Ես կարծում էի, թե հրաժեշտի առթիվ դուք ինձ որևէ բան կասեք, Սագներ․․․

— Also nazdar,— պատասխանեց Սագները և դուրս եկավ կայարանի պարետանոցից։

* * *

Վերադառնալով գնացքի շտաբի վագոնը, կապիտան Սագները բոլոր սպաներին գտավ իրենց տեղերում։ Նրանք, խմբերի բաժանված, «չապարի» (frische viere) էին խաղում։ Չէր խաղում միայն կադետ Բիգլերը։ Նա թերթում էր իր սկսած ձեռագրերը, որ վերաբերում էին ռազմական գործողությունների թատերաբեմում տեղի ունեցող իրադարձություններին։ Կադետ Բիգլերը երազում էր աչքի ընկնել ոչ միայն ռազմի դաշտում, այլև գրական ասպարեզում՝ որպես պատերազմական իրադարձությունների տարեգիր։ Զարմանալի թևերի և «ձկան պոչի» տերը պատրաստվում էր նշանավոր ռազմական գրող դառնալ։ Նրա գրական փորձերն սկսվում էին բազմախոստում վերնագրերով, և դրանցում, ինչպես հայելու մեջ, արտացոլվում էր այն դարաշրջանի միլիտարիզմը։ Բայց թեմաները դեռևս մշակված չէին, թղթի պատառիկների վրա նշված էին միայն ապագա երկերի անունները․ «Մեծ պատերազմի մարտիկների կերպարները», «Ո՞վ սկսեց պատերազմը», «Ավստրո-Հունգարիայի քաղաքականությունը և համաշխարհային պատերազմի ծնունդը», «Ակնարկներ պատերազմական գործողությունների թատերաբեմից», «Ավստրո-հունգարիան և համաշխարհային պատերազմը», «Պատերազմի դասերը», «Հանրամատչելի ատենաբանություն պատերազմի ծագման մասին», «Խոհեր ռազմա-քաղաքական հարցերի շուրջ», «Ավստրո-Հունգարիայի փառքի օրը», «Սլավոնական իմպերիալիզմը և համաշխարհային պատերազմը», «Ռազմական փաստաթղթեր», «Նյութեր համաշխարհային պատերազմի պատմության համար», «Համաշխարհային պատերազմի գրագիր», «Համաշխարհային պատերազմի ամենօրյա տեսություն», «Առաջին համաշխարհային պատերազմը», «Մեր դինաստիան համաշխարհային պատերազմի մեջ», «Ավստրո-Հունգարական միապետության ժողովուրդները զենքի կոչված», «Պայքար համաշխարհային տիրապետության համար», «Իմ փորձը համաշխարհային պատերազմում», «Իմ ռազմական արշավի քրոնիկան», «Ինչպես են պատերազմում Ավստրո-Հունգարիայի թշնամիները», «Ո՞վ է հաղթելու», «Մեր սպաներն ու մեր զինվորները», «Իմ զինվորների հիշարժան գործերը», «Մեծ պատերազմի էպոխայից», «Գիրք ավստրո-հունգարական հերոսների», «Երկաթե բրիգադը», «Ժողովածու ռազմաճակատից գրածս նամակների», «Մեր երթային գումարտակի հերոսները», «Ձեռնարկ ռազմաճակատի զինվորների համար», «Մարտերի օրեր և հաղթանակի օրեր», «Թե ինչ տեսա ու զգացի պատերազմի դաշտում», «Դիրքերում», «Սպան պատմում է․․․», «Հառա՛ջ Ավստրո-Հունգարիայի զավակների հետ», «Թշնամու սավառնակներն ու մեր հետևազորը», «Մարտից հետո», «Մեր հրետանավորները որպես հայրենիքի հավատարիմ զավակներ», «Եթե նույնիսկ բոլոր սատանաները դուրս գային մեր դեմ․․․», «Պաշտպանողական պատերազմ և հարձակողական պատերազմ», «Արյուն և երկաթ», «Հաղթանակ կամ մահ», «Մեր հերոսները գերության մեջ»։

Կապիտան Սագները մոտեցավ կադետ Բիգլերին, նայեց նրա բոլոր ձեռագրերն ու հարցրեց, թե ինչի համար է նա գրել այդ ամենը և թե դրանք ի՛նչ կնշանակեն։

Կադետ Բիգլերը ոգևորված պատասխանեց, թե նշագրումներից յուրաքանչյուրը ցույց է տալիս այն գրքի վերնագիրը, որ նա պիտի գրի։ Որքան վերնագիր՝ այնքան գիրք։

― Ես կցանկանայի, պարոն կապիտան, որ ռազմի դաշտում ընկնելուց հետո ինձնից մի հիշատակ մնար։ Իմ իդեալն է գերմանացի պրոֆեսոր Ուգո Կրաֆտը։ Նա ծնվել է 1870 թվին, ներկայիս համաշխարհային պատերազմին կամավոր կերպով մտել է զորքի շարքերը և 1914 թվի օգոստոսի երկուսին ընկել Անլոյում։ Իր մահից առաջ նա հրատարակել է «Ինքնադաստիարակություն ի սեր կայսեր մեռնելու համար» գիրքը։

Կապիտան Սագները Բիգլերին տարավ լուսամատի մոտ։

— Ցույց տվեք, կադետ Բիգլեր, թե էլ ինչ ունեք։ Ինձ չափազանց հետաքրքրում է այդօրինակ գործունեությունը,— հեգնանքը չթաքցնելով, խնդրեց կապիտան Սագները։– Այդ ի՞նչ տետր խոթեցիք ձեր ծոցը։

— Դա ոչինչ, դատարկ բան է, պարոն կապիտան,— շփոթվեց Բիգլերը երեխայի պես կարմրելով։— Բարեհաճեցեք հավաստիանալ։

Տետրը վերնագրված էր․

Սխեմաներ ավստրո-հունգարական բանակի նշանավոր ու փառապանծ ճակատամարտերի։

Ըստ պատմական ասումնասիրոթյունների կազմել է կայսերական թագավորական սպա ԱԴՈԼՖ ԲԻԳԼԵՐԸ։

Ծանոթագրություններն ու մեկնաբանություները կայսերական թագավորական սպա ԱԴՈԼՖ ԲԻԳԼԵՐԻ։

Սխեմաները չափազանց պրիմիտիվ էին։

Տետրը սկսվում էր նյորդլինգենի 1634 թ․ սեպտեմբերի 6-ի ճակատամարտի սխեմայով։ Այնուհետև գալիս էին՝ Զենտայի 1697 թ․ սեպտեմբերի 11-ի, Կալդերոյի 1805 թ․ հոկտեմբերի 31-ի, Ասպերնի 1809 թ․ մայիսի 22-ի ճակատամարտերը, Լայպցիգի մոտ 1813 թվին տեղի ունեցած ժողովուրդների ճակատամարտը, ապա Սանտա-Լուչիայի 1848 թ․ մայիսյան ճակատամարտը և Տրուտնովի 1866 թ․ հունիսի 27-ի մարտերը։ Այդ տետրում վերջինը Սարաևոյի 1878 թ․ օգոստոսի 19-ի ճակատամարտի սխեման էր։ Ճակատամարտերի սխեմաներն ու պլանները իրարից ոչնչով չէին տարբերվում։ Կադետ Բիգլերը պատերազմող կողմերից մեկի դիրքերը նշել էր դատարկ, իսկ մյուսինը՝ ստվերագծած վանդակներով։ Թե՛ մեկ և թե՛մյուս կողմում կար ձախ թև, կենտրոն և աջ թև։ Հետևում նշված էին ռեզերվները, այստեղ ու այնտեղ՝ սլաքներ։ Նյորդլինգենի, ինչպես և Սարաևոյի, ճակատամարտի սխեման հիշեցնում էր ֆուտբոլի դաշտ, որտեղ դեռ խաղը սկսվելուց առաջ խաղացողները դասավորված են։ Իսկ սլաքները ցույց էին տալիս, թե այս կամ այն կողմը դեպի ուր պիտի խփի գնդակը։

Կապիտան Սագները մեկեն զգաց այդ նմանությանը և հարցրեց․

— Կադետ Բիգլեր, դուք ֆուտբոլ խաղո՞ւմ եք։

Բիգլերը էլ ավելի կարմրեց և սկսեց ջղայնաբար աչքերը ճպճպացնել, այնպես որ թվում էր, թե պատրաստվում է լաց լինել։ Կապիտան Սագները քմծիծաղ տալով թերթեց տետրը և կանգ առավ ավստրո-պրուսական պատերազմի ժամանակ Տրուտնովի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտի սխեմայի տակ գրված ծանոթագրության վրա։

Կադետ Բիգլերը գրել էր․ «Տրուտնովի մոտ չէր կարելի ճակատամարտ տալ, քանի որ լեռնային տեղանքը գեներալ Մացուխելիին հնարավորություն չէր տալիս ծավալելու դիվիզիան, որին սպառնում էին մեր դիվիզիայի ձախ թևը շրջապատող բարձունքներում տեղավորված պրուսական ուժեղ զորասյունները»։

― Ձեր կարծիքով, Տրուտնովի մոտ,— քմծիծաղ տվեց կապիտան Սագները, տետրը վերադարձնելով կադետ Բիգլերին,— կարելի էր ճակատամարտ տալ միայն այն դեպքում, երբ Տրուտովը լիներ հարթ վայրում։ Ա՜խ դուք, բուդեյովիցյան Բենեդեկ։ Կադետ Բիգլեր, շատ հաճելի է, որ կայսրական բանակի շարքերում գտնվելու կարճ ժամանակամիջոցում դուք ջանացել եք խորամուխ լինել ռազմագիտության մեջ։ Դժբախտաբար, ձեզ մոտ այնպես է դուրս եկել, որ կարծես երեխաները զինվոր-զինվոր են խաղում և իրենք իրենց գեներալի աստիճան տալիս։ Այնպես արագ եք բարձրացրել ձեր աստիճանը, որ ուղղակի մարդու քեֆ է գալիս։ Կայսրական թագավորական սպա Ադոլֆ Բիգլեր։ Այդպես որ գնա, մենք դեռ Բուդապեշտ չհասած, դուք արդեն ֆելդմարշալ կդառնաք։ Դեռ երեկ չէ մյուս օրը դուք ձեր հոր մոտ կովի կաշի էիք կշռում, ո՜վ կայսրական թագավորական լեյտենանտ Ադոլֆ Բիգլեր։ Լսեցեք, չէ՞ որ դուք դեռ սպա էլ չեք։ Դուք կադետ եք, եֆրեյտորի և ենթասպայի միջև ընկած մի բան։ Դուք նույնքան իրավունք ունեք ձեզ սպա անվանելու, որքան այն եֆրեյտորը, որ պանդոկում հրամայում է իրեն «պարոն շտաբի գրագիր» անվանել։

— Լսիր, Լուկաշ,— դիմեց նա պորուչիկին,— կադետ Բիգլերը քո վաշտում է։ Այդ տղային խելքի բեր։ Ստորագրում է՝ «սպա»։ Դեռ թող կռվում արժանանա այդ կոչումին։ Երբ սկսվի հրետանային փոթորկալի կրակը և մենք գրոհի գնանք, թող կադետ Բիգլերն իր դասակի հետ կտրատի լարափակոցները, der gute Junge! Apropos, քեզ բարևում է Ցիկանը, նա Ռաբում կայարանի պարետ է։

Կադետ Բիգլերն հասկացավ, որ խոսակցությունն ավարտված է, պատիվ տվեց և, խեցգետնի պես կարմրած, սկսեց վագոնում վազ տալ, մինչև որ հասավ միջանցքի ծայրը։

Նա լուսնոտի պես բացեց զուգարանի դուռը և, նկատելով՝ «Զուգարանից թույլատրվում է օգտվել միայն գնացքը շարժվելիս, գերմանա-հունգարական մակագրությունը, ֆսֆսաց, սկսեց հեծկլտալ ու դառնորեն լալ։ Այնուհետև իջեցրեց շալվարը և, արցունքները սրբելով, սկսեց իրեն զոռ տալ։ Ապա օգտագործեց այն տետրը, որի վերնագիրն էր․ «Սխեմաներ ավստրո-հունգարական բանակի նշանավոր ու փառապանծ ճակատամարտերի, որ կազմել է կայսրական թագավորական սպա Ադոլֆ Բիգլերը»։ Պղծված տետրն անհետացավ ծակի մեջ և, ընկնելով գծի վրա, սկսեց դես ու դեն նետվել ընթացող գնացքի տակի ռելսերի արանքում։

Կադետը ջրով լվաց իր կարմրած աչքերը և դուրս եկավ միջանցք, վճռելով լինել ուժեղ, շատ ուժեղ։ Դեռևս առավոտվանից նրա գլուխն ու փորը ցավում էին։

Նա անցավ հետևի կուպեի մոտով, որտեղ գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը գումարտակի հրամանատար Բատցերի սպասյակի հետ վիեննական «շնոպս» (վաթսունվեց) էր խաղում։

Ներս նայելով կուպեի բաց դռնից, կադետ Բիգլերը հազաց։ Երկուսն էլ երեսները շրջեցին ու շարունակեցին իրենց խաղը։

— Մի՞թե չգիտեք, թե ինչ է պետք անել,— հարցրեց կադետ Բիգլերը։

― Ես չեմ կարող, «mi’ is’ d’ Trump’ ausganga»,― պատասխանեց կապիտան Սագների սպասյակը Կաշպերյան լեռների զարհուրելի գերմանական բարբառով։— Պետք էր, գնայի ագուռի թղթերը, պարոն կադետ, ագուռի խոշոր թղթերը,― շարունակեց նա,― և հետո միանգամից ագռավի թագավորը․․․ Ա՛յ թե ինչ պետք է անեի․․․

Այլևս ոչ մի խոսք չասելով, կադետ Բիգլերը քաշվեց իր անկյունը։ Երբ ենթապրապորշչիկ Պլեշները մոտեցավ նրան, որ հյուրասիրի թղթախաղով տարած կոնյակով, շատ զարմացավ՝ տեսնելով, թե կադետ Բիգլերն ինչպիսի ջանադրությամբ է կարդում պրոֆեսոր Ուդո Կրաֆտի «Ինքնադաստիարակություն հանուն կայսեր մեռնելու համար» գիրքը։

Դեռ Բուդապեշտ չհասած կադետ Բիգլերը սոսկալի հարբած էր։ Դուրս կախվելով լուսամուտից, նա անդադար գոռում էր դեպի անդորր տարածաթյունը․

― Frisch drauf! Im Gottes Namen frisch drauf!

Կապիտան Սագների հրամանով գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը Բիգլերին ներս քաշեց կուպե և սպասյակ Բարցերի հետ նրան պառկեցրեց նստարանի վրա։

Կադետ Բիգլերը երազ տեսավ։

ԿԱԴԵՏ ԲԻԳԼԵՐԻ ԵՐԱԶԸ ԲՈՒԴԱՊԵՇՏ ՀԱՍՆԵԼՈՒՑ ԱՌԱՋ

Նա մայոր է, կրծքին՝ signum laudis և երկաթե խաչ։ Տեսչական ստուգման է գնում իրեն վստահված բրիգադի ճակատամասը։ Չի կարողանում հասկանալ, թե ինչպես է պատահել, որ ինքը, որին ենթարկվում է մի ամբողջ բրիգադ, մինչև հիմա դեռ մայորի աստիճան ունի։ Նա ենթադրում է, որ իրեն տրված է գեներալ-մայորի աստիճան, բայց «գեներալ»-ը անհետացել է դաշտային փոստի թղթերի մեջ։

Իր մտքի մեջ նա ծիծաղում է կապիտան Սագների վրա, որն այն ժամանակ գնացքում նրան սպառնաց ուղարկել լարափակոցներ կտրատելու։ Ի դեպ, կապիտան Սագները պորուչիկ Լուկաշի հետ միասին իր՝ Բիգլերի առաջարկությամբ արդեն վաղուց տեղափոխված է ուրիշ գունդ, ուրիշ դիվիզիա, ուրիշ բանակային կորպուս։

Ինչ-որ մեկը նրան նույնիսկ պատմել է, որ նրանք երկուսն էլ, թշնամուց փախչելով, խայտառակ կերպով մեռել են մի ճահիճում։ Երբ Նա ավտոմոբիլով գնում էր դիրքերը՝ իրեն վստահված բրիգադի ճակատամասը տեսչական ստուգման ենթարկելու, նրա համար ամեն ինչ պարզ էր։ Նա անձամբ ուղարկված է բանակի գլխավոր շտաբի կողմից։

Զինվորներն անցնում են նրա մոտով և երգում մի երգ․ որը նա կարդացել է ավստրիական զինվորական երգերի «Es gilt» ժողովածուում․

Halt’ euch brav, ihr tapf ’ren Brüder,
werft den Feind nur herzhaft nieder,
Laßt des Kaisers Fahne weh’n…

Դաշտանկարը հիշեցնում է «Wiener illustrierte Zeitung»-ի պատկերազարդումները։

Ամբարի աջ կողմում տեղավորված է հրետանին։ Սա գնդակոծում է թշնամու խրամատները, որոնք ընկած են այն խճուղու մոտ, որով նա գնում է ավտոմոբիլով։ Ձախ կողմում կանգնած է մի տուն, որի ներսից կրակում են, մինչ թշնամին ջանում է խզակոթերով տեղահան անել դուռը։ Խճուղու մոտ այրվում է թշնամու մի սավառնակ։ Հեռվում երևում են հեծելազորն ու բոցավառվող գյուղեր։ Ավելի հեռվում, մի փոքրիկ բարձունքի վրա դասավորված են երթային գումարտակի խրամատները, որտեղից գնդացրային կրակ են բացել։ Խճուղու երկայնքով ձգված են թշնամու խրամատները։ Վարորդը խճուղիով մեքենան վարում է դեպի թշնամու կողմը։ Գեներալը գոռում է վարորդի խոսափողակի մեջ․

— Չե՞ս տեսնում ուր ենք գնում։ Այնտեղ թշնամին է։

Սակայն վարորդը հանգիստ պատասխանում է․

― Պարոն գեներալ, սա միակ կարգին ճանապարհն է։ Եվ լավ վիճակի մեջ է։ Հարևան ճանապարհներին դողերը չեն դիմանա։

Որքան ավելի են մոտենում թշնամու դիրքերին, այնքան կրակը սաստկանում է։ Արկերը պայթում են սալորենիների ծառուղու երկու կողմերին փորված խրամառուների վրա։

Սակայն վարորդը հանգիստ հաղորդում է խոսափողակով․

— Սա հիանալի խճուղի է, պարոն գեներալ։ Մարդ իսկի չի իմանում ինչպես է քշում։ Եթե թեքվենք դեպի դաշտը, մեր դողը կպայթի։

— Տեսեք, պարոն գեներալ,— նորից գոռում է վարորդը։— Այս խճուղին այնքան լավ է շինված, որ նույնիսկ երեսունուկես սանտիմետրանոց հրասանդները մեզ բան չեն կարող անել։ Խճուղին կալի պես հարթ է։ Իսկ այն քարքարոտ սայլուղիների վրա մեր դողերը կպայթեն։ Չենք էլ կարող հետ դառնալ, պարոն գեներալ։

— Դըզ-դըզ-դըզ-դզո՜ւմ,— լսում է Բիգլերը, և ավտոմոբիլը մի վիթխարի թռիչք է կատարում։

— Ասում էի, չէ՞, պարոն գեներալ,— բղավում է վարորդը խոսավաղակի մեջ,— որ խճուղին չափազանց լավ է շինված։ Ա՛յ, հենց նոր ուղղակի մեր կողքին երեսունուկես սանտիմետրանոց պայթեց, բայց ահա, ոչ մի փոս, կարծես կալ լինի։ Բայց բավական է, որ դեպի դաշտը քշենք՝ դողերը կպայթեն։ Հիմա մեզ վրա կրակում են չորս կիլոմետր հեռավորությունից։

— Ո՞ւր ենք գնում։

— Դա հետո կիմանանք,— պատասխանում է վարորդը քանի դեռ խճուղին այսպես է, ես երաշխավոր եմ ամեն ինչի համար։

Հանկարծ թռի՛չք, զարհուրելի մի թռիչք, և մեքենան կանգ է առնում։

— Պարոն գեներալ,— գոռում է վարորդը,— դուք գլխավոր շտաբի քարտեզն ունե՞ք։

Գեներալ Բիգլերը վառում է էլեկտրական լապտերիկը և տեսնում, որ ծնկների վրա դրված է գլխավոր շտաբի քարտեզը։ Բայց միաժամանակ դա 1864 թ․ հոլանդական ծովափերի քարտեզն է, այն ժամանակվա քարտեզը, երբ Պրուսիան ու Ավստրիան Դանիայի դեմ պատերազմում էին Շլեզվիգի համար։

— Այստեղ ճամփաբաժան է,— ասում է վարորդը,— երկու ճանապարհներն էլ տանում են դեպի թշնամու դիրքերը։ Սակայն ինձ համար կարևորը միայն լավ խճուղին է, որպեսզի դողերը չտուժեն, պարոն գեներալ․․․ Ես շտաբի ավտոմոբիլի համար պատասխանատու եմ․․․

Հանկարծ հարվա՛ծ, մի խլացուցիչ հարվա՛ծ, և աստղերը մեծանում են անիվների պես։ Հարդագողի ճանապարհը թանձր է կաթի սերի պես։

Նա, Բիգլերը, վարորդի նստարանին նստած, համբառնում է տիեզերք։ Մնացածը կարծես մկրատով կտրատած չինի։ Ավտոմոբիլից մնացել է միայն նրա մարտական գրոհող առաջամասը։

― Ձեր բախտը բերեց,— ասում է վարորդը,– որ ուսիս վրայից քարտեզը ցույց տվիք։ Դուք թռաք-ընկաք ինձ մոտ, իսկ մնացածը պայթեց։ Դա քառասուներկուսանտիմետրանոց արկ էր։ Գիտեի, որ այդպես է լինելու։ Քանի որ ճամփաբաժան է, խճուղին բանի պետք չէ։ Երեսունութսանտիմետրանոց արկից հետո կարող էր միայն քառասուներկուսանտիմետրանոց լինել։ Չէ՞ որ առայժմ ուրիշ չափերի արկեր չեն արտադրում, պարոն գեներալ։

— Դեպի ո՞ւր եք քշում։

— Թռչում ենք երկինք, պարոն գեներալ, մեզ անհրաժեշտ է խուսափել գիսաստղերից։ Նրանք քառասուներկուսանտիմետրանոցից էլ սոսկալի են։

— Հիմա մեր տակը Մարսն է,— հայտնում է վարորդը երկար պաուզայից հետո։

Բիգլերը նորից իրեն միանգամայն հանգիստ զգաց։

— Դուք ծանո՞թ եք Լայպցիգի մոտ ժողովարդների մղած պատերազմի պատմությանը,— հարցնում է նա,— ֆելդմարշալ իշխան Շվացենբերգը 1813 թվին շարժվեց դեպի Լիբերտկովից, հոկտեմբերի տասնվեցին տեղի ունեցավ Լինդենաուի համար մղված մարտը, գեներալ Մերվելդտի ճակատամարտը։ Ավստրիական զորքերը գրավեցին Վախավը, իսկ երբ հոկտեմբերի տասնիննին Լայպցիգն ընկավ․․․

— Պարոն գեներալ,— հանկարծ ընդհատեց նրան վարորդը,― մենք երկնքի դռան առաջ ենք, իջե՛ք, պարոն գեներալ։ Մենք երկնքի դռնով անցնել չենք կարող, այստեղ հրմշտուք է։ Ուր նայամ ես՝ զորք է ու զորք։

— Մեկն ու մեկին տակը գցիր,— գոռում է նա վարորդի վրա,— և իսկույն մի կողմ կքաշվեն։

Եվ ավտոմոբիլից դուրս կախվելով՝ գեներալ Բիգլերը բղավում է․

— Achtung, sie Schweinbande! Ա՜յ քեզ անասուններ, գեներալ են տեսնում և չեն մտածում «աջ հավասարում» անել։

Վարորդը հանգստացնում է նրան.

— Դա նրանց համար հեշտ չէ, պարոն գեներալ, շատերի գլուխները կտրված են։

Գեներալ Բիգլերը միայն հիմա է նկատում, որ այդ բազմությունը կազմված է հաշմանդամներից, որոնք կռվում կորցրել են մարմնի զանազան մասեր՝ գլուխ, ձեռք, ոտք։ Սակայն նրանք իրենց պակաս մասերը, ուղեպայուսակի մեջ դրած, իրենց հետ ման են ածում։ Պատառոտված շինել հագած մի բարեպաշտ հրետանավոր, որ հրմշտելով առաջ էր մղվում երկնքի դռան առաջ, պարկի մեջ կրում էր իր փորը և ստորին վերջավորությունները։ Մի բարեպաշտ աշխարհազորայինի պարկի միջից գեներալ Բիգլերին նայում էր հետույքի այն կեսը, որ աշխարհազորայինը կորցրել էր Լվովի մոտ։

— Դա կարգի համար է,— դարձյալ բացատրեց վարորդը, ավտոմոբիլը քշելով խիտ բազմության միջով,— որովհետև պետք է ներկայանան երկնային գերագույն հանձնաժողովին։

Երկնքի դռնից ներս մտնել թույլ էին տալիս միայն նշանաբառով, որը գեներալ Բիգլերն իսկույն հիշեց․ «հանուն աստծո և կայսեր»։

Ավտոմոբիլը մտնում է դրախտ։

— Պարոն գեներալ,— դիմեց Բիգլերին մի թևավոր սպա-հրեշտակ, երբ նրանք անցնում էին զինակոչիկ-հրեշտակների զորանոցի մոտով,— դուք պետք է գնաք գլխավոր հրամանատարի ռազմակայան։

Նրանք անցան վարժադաշտը, որ լեփ-լեցուն էր զինակոչիկ հրեշտակներով, որոնց սովորեցնում էին «ալելույա» գոռալ։

Անցան զինվորների մի խմբի մոտով, որտեղ շիկագլուխ կապրալ-հրեշտակը խստավարժեցնում էր զինվորական լրիվ համազգեստ կրող մի դմբլո զինակոչիկ-հրեշտակի, բռունցքով հարվածում նրա փորին ու բղավում․ «Բերանդ լայն բաց արա, Բեթղեհեմի խոզ, մի՞թե այդպես են «ալելույա» գոռում։ Կարծես բերանումդ կնեդլիկ կա։ Հետաքրքիր է, թե ո՞ր էշն է քեզ թողել դրախտ։ Մեկ էլ կրկնիր․․․ ― «Հլէ-հլի-լույա»։— «Այդ ի՞նչ է, սրիկա, մեր դրախտումն էլ պիտի քթիդ մեջ խոսե՞ս։ Մե՛կ էլ կրկնիր, Լիբանանի մայրի»։

Նրանք շարունակում էին առաջանալ, բայց դեռ երկար ժամանակ լսվում էր ահաբեկված ռնգախոս հրեշտակ-զինակոչիկի ոռնոցը․ «Հլե-հլի-լույա» և․ հրեշտակ-կապրալի գոռոցը․ «Ալ-լե-լու-յա, ալ-լե-լու-յա, հորդանանի խոզ»։

Ապա նրանք մի մեծ, Չեխական Բուդեյովիցիի Մարինյան զորանոցի նման մեծ, շենքի վրա տեսան մի փառահեղ լուսապսակ, իսկ շենքի վերևում երկու սավառնակ, մեկը նրա աջ, մյուսը ձախ կողմում, դրանց միջև ձգված էր մի ահագին պաստառ, որի վրա հսկայական տառերով գրված էր․ K. u k. Gottes Hauptquartier։

Դաշտային ժանդարմերիայի համազգեստ հագած երկու հրեշտակներ ավտոմեքենայից դուրս են բերում գեներալ Բիգլերին, բռնում վզակոթից և տանում վեր, երկրորդ հարկ։

― Տեր աստծո առաջ ձեզ կարգին կպահեք,– ասում են նրանք և նրան ներս հրում։

Սենյակի մեջտեղում, որի պատերից կախված են Ֆրանց Իոսիֆի և Վիլհելմի, թագաժառանգ Կառլ Ֆրանց Իոսիֆի, գեներալ Վիկտոր Դանեկելի, էրցհերցոգ Ֆրիդրիխի և գլխավոր շտաբի պետ Կոնրադ ֆոն Հեցենդորֆի պորտրեները, կանգնած է տեր աստվածը։

— Կադետ Բիգլեր,— խստորեն հարցնում է աստված,— դուք ինձ ճանաչո՞ւմ եք։ Ես տասնմեկերորդ երթային վաշտի նախկին կապիտան Սագներն եմ։

Բիգլերը քար է կտրում։

— Կադետ Բիգլեր,— բարբառում է նորից տեր աստվածը,— ի՞նչ իրավունքով եք դուք ձեզ վրա առել գեներալ-մայորի տիտղոսը։ Ի՞նչ իրավունքով էիք դուք, կադետ Բիգլեր, շտաբի ավտոմոբիլով շրջում թշնամու դիրքերի միջև ընկած խճուղով։

— Համարձակվում եմ զեկուցել․․․

— Լռեցե՛ք, կադետ Բիգլեր, երբ խոսում է աստվածը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել,— նորից կակազելով սկսում է Բիգլերը։

— Ուրեմն չե՞ք բարեհաճում լռել,— գոռում է նրա վրա աստվածը, բացում դուռը և ձայն տալիս։— Թող երկու հրեշտակներ գան այստեղ։

Սենյակն են մտնում երկու հրեշտակներ՝ ձախ ուսներից հրացանները կախ։ Բիգլերը հանձին նրանց ճանաչում է Մատուշիչին ու Բատցերին։

Տեր աստծո շուրթերը բարբառում են․

— Դրան գցել արտաքնոցը։

Կադետ Բիգլերը գլորվում-ընկնում է ինչ-որ տեղ, ուր սոսկալի գարշահոտություն է փչում։

* * *

Քնած կադետի դիմաց նստած էին Մատուշիչն ու կապիտան Սագների սպասյակ Բատցերը և ամբողջ ժամանակ «վաթսունվեց» էին խաղում։

― Stink awer d’Kerl wie a’Stockfisch,– ասաց Բատցերը, որ հետաքրքրությամբ հետևում էր, թե ինչպես քնած կադետ Բիգլերը կասկածելիորեն շուռումուռ է գալիս, muß’ d’ Hosen voll ha’n․

— Դա ամեն մարդու կարող է պատահել,— փիլիսոփայորեն նկատեց Մատուշիչը։— Ուշադրության մի դարձրու։ Հո դո՞ւ չես շորերը փոխելու։ Ավելի լավ կլինի թղթերը բաժանես։

Արդեն երևամ էր Բուդապեշտի լույսերի հրացոլքը։ Դանուբի վրա լուսարձակը շոշափում էր երկինքը։

Կադետ Բիգլերն, ըստ երևույթին, երազում արդեն ուրիշ բան էր տեսնում։ Նա քրթմնջում էր․― «Sagen Sie meiner tapferen Armee, daß sie sich in meinem Herzen ein unvergängliches Denkmal der Liebe und Dankbarkeit errichtet hat»։ Քանի որ այդ ասելիս նա շուռումուռ էր գալիս, գարշահոտությունը նորից դիպավ Բատցերի քթին, Բատցերը թքեց ու թոնթորաց․ «Stink wie a’ Haizlputza, wie a’ bescheißena Haizlputza»։ Իսկ կադետ Բիգլերն ավելի ու ավելի անհանգիստ էր շուռումուռ գալիս։ Նրա նոր երազը արտակարգ ֆանտաստիկ էր․ նա պաշտպանում է Լինցը Ավստրիայի ժառանգական տիրապետության համար մղվող պատերազմում։ Տեսնում է նա քաղաքի շուրջը սարքված ռեդուտներն ու ամրությունները։ Նրա գլխավոր շտաբը վեր է ածվել մի մեծ հոսպիտալի։ Ամենուրեք պառկած են իրենց փորերը ամուր բռնած վիրավորներ։ Քաղաքի ցցապատնեշների վրայով անցնում են Նապոլեոն I-ի ֆրանսիացի դրագունները։

Իսկ նա, քաղաքի պարետը, կանգնած է նրանց բոլորից վեր, նույնպես բռնել է փորը և ձայն է տալիս ֆրանսիացի բանագնացին․

— Հայտնեցեք ձեր կայսրին, որ ես չեմ հանձնվի։

Հետո կարծես փորի ցավերը մեղմանում են, և նա իր գումարտակի հետ ցցապատնեշի վրայով փախչում է քաղաքից, ընդառաջ գնալով փառքին ու հաղթանակին, և տեսնում է, թե ինչպես պորուչիկ Լուկաշը կուրծքը դեմ է անում ֆրանսիացի դրագունի թրին, որպեսզի կասեցնի նրա՝ Բիգլերի, ազատագրված Լինցի պաշտպանի վրա ուղղված հարվածը։

Պորուչիկ Լուկաշը մեռնում է նրա ոտքերի տակ, գոչելով․

― Ein Mann wie Sie, Herr Oberst, ist nötiger als ein nichtsnutziger Oberleutnant!

Լինցի զգացված պաշտպանը դեմքը շրջում է մեռնողից, բայց այդ ժամանակ կարտեչը դիպչում է նրա հետույքի թշին։ Բիգլերը մեքենայաբար շոշափում է շալվարը և ձեռքի վրա ինչ-որ լպրծուն բան զգում։ Սա բղավում է․

— Սանիտարներ, սանիտարներ,— և ձիուց վայր է ընկնում։

Բատցերն ու Մատուշիչը բարձրացրին նստարանի վրայից ցած գլորված Բիգլերին։ Ապա Մատուշիչը գնաց կապիտան Սագների մոտ ու զեկուցեց, թե կադետ Բիգլերի հետ ինչ-որ վատ բան է կատարվում։

― Դա կոնյակից չի լինի,— ասաց նա։— Ավելի շուտ՝ խոլերա է։ Կադետ Բիգլերը բոլոր կայարաններում ջուր էր խմում։ Մոշոնում ես տեսա, թե նա ինչպես․․․

— Խոլերան միանգամից չի բռնի, Մատուշիչ։ Ասացեք բժշկին,— նա կողքի կուպեում է,— թող նրան նայի։

Գումարտակին կցված էր «պատերազմական ժամանակի բժիշկ», հավերժական ուսանող-բժիշկ ու կորպորանտ Վելֆերը։ Նա սիրում էր խմել ու կռիվներ սարքել, բայց բժշկությունը գիտեր իր հինգ մատի պես։ Բժշկական ֆակուլտետների դասախոսություններ էր լսել Ավստրո-Հունգարիայի զանազան համալսարանական քաղաքներում, պրակտիկա էր անցել ամենատարբեր տեսակի հիվանդանոցներում, բայց դոկտորի կոչում չուներ այն հասարակ պատճառով, որ իր հանգուցյալ հորեղբոր կտակի համաձայն ուսանող Ֆրիդրիխ Վելֆերին ամենամյա թոշակ էին վճարում մինչև բժշկագիտության դոկտորի աստիճան ստանալը։ Այդ թոշակը գրեթե չորս անգամ ավելի էր հիվանդանոցում աշխատող ասիստենտի ռոճիկից։ Եվ բժշկական գիտությունների թենածու Ֆրիդրիխ Վելֆերը բարեխղճորեն ձգտում էր ըստ հնարավորին երկարաձգել բժշկական գիտությունների դոկտորի կոչում ստանալը։

Քիչ էր մնում ժառանգները խելագարվեին, նրան ապուշ էին հռչակում, փորձեր էին անում ամուսնացնել որևէ հարուստ հարսնացուի հետ, միայն թե կարողանային նրանից ազատվել։ Մոտավորապես տասներկու կորպորանտային ընկերությունների անդամ, բժշկագիտության թեկնածու Ֆրիդրիխ Վելֆերը ժառանգներին տրաքացնելու համար Վիեննայում, Լայպցիգում, Բեռլինում հրատարակել էր բավական կարգին ոտանավորների մի քանի ժողովածուներ, տպագրվում էր․ «Simplicissimus»-ի մեջ և հանգիստ շարունակում սովորել, կարծես ոչինչ չէր պատահել։

Բայց ահա պայթեց պատերազմը և նենգաբար նրան հարվածեց թիկունքից։ «Lachende Lieder», «Krug und Wissenschaft», «Märchen und Parabeln» գրքերի հեղինակ բանաստեղծին առանց մի այլևայլության բանակ տարան, իսկ ժառանգներից մեկը ամեն ջանք գորձադրեց, որ անհոգ Ֆրիդրիխ Վելֆերը ստանա «պատերազմական ժամանակի բժշկի» աստիճան։ Վելֆերը դոկտորական քննություն բռնեց։ Նրան առաջարկել էին մի շարք գրավոր հարցեր, որոնց պատասխանները պարտավոր էր ուղարկել։ Բոլոր հարցերին նա տվեց միևնույն ստերիոտիպ պատասխանը․ «Lecken Sie mir Arsch!»։ Երեք օր հետո գնդապետը հանդիսավոր կերպով հայտարարեց, թե Ֆրիդրիխ Վելֆերը ստացել է բժշկագիտության դոկտորի դիպլոմ, թե նա վաղուց էր արժանի դոկտորի կոչման և, որպես շտաբի ավագ բժիշկ, աշխատանքի է նշանակված պահեստայինների հոսպիտալում, թե հիմա ծառայության մեջ արագ առաջ գնալն իրենից է կախված, թե հայտնի է, իհարկե, որ Ֆրիդրիխ Վելֆերը զանազան քաղաքներում մենամարտել է սպաների հետ, բայց հիմա պատերազմական ժամնակներ են և այդ ամենը մոռացության է տրված։

Բանաստեղծությունների «Թաս և գիտություն» ժողովածուի հեղինակը պռոշը կծեց ու գնաց ծառայելու։ Երբ պարզվեց, որ նա զինվորների նկատմամբ չափազանց ներողամիտ է և նրանց ըստ հնարավորին երկար է պահում հիվանդանոցում,— մինչդեռ այն ժամանակվա լոզունգն էր՝ «հիվանդանոցում վեր ընկնելն ու սատկելը, կամ խրամատում վեր ընկնելն ու սատկելը մի բան է»,— դոկտոր Վելֆերին տասներեքերորդ երթային գումարտակի հետ ուղարկեցին ռազմաճակատ։

Կադրային սպաները նրան համարում էին ոչ լիարժեք պահեստի սպա, պահեստի սպաներն ևս, չցանկանալով ավելի խորացնել իրենց և կադրայինների միջև ընկած անդունդը, նրան բանի տեղ չէին դնում և հետը ընկերություն չէին անում։

Կապիտան Սագներն, իհարկե, իրեն շատ ավելի բարձր էր համարում բժշկագիտության նախկին թեկնածուից, որն իր երկարամյա ուսումնառության ընթացքում շատ սպաներ էր կտրատել։ Երբ Վելֆերը, այդ «պատերազմական ժամանակի բժիշկը», անցավ Սագների մոտով, վերջինս նույնիսկ չնայեց նրան և շարունակեց պորուչիկ Լուկաշի հետ խոսել դատարկ-մատարկ բաների մասին, թե, օրինակ, Բուդապեշտի մոտերքում դդում են աճեցնում։ Այդ առթիվ պորուչիկ Լուկաշը հիշեց, թե ինչպես կադետական դպրոցի երրորդ դասարանում սովորելիս նա իր «քաղաքացիական» ընկերների հետ եղել է Սլովակիայում։ Մի անգամ նրանք գնացել են մի սլովակ ավետարանական պաստորի մոտ։ Պաստորը նրանց հյուրասիրել է դդումի գարնիրով համեմած տապակած խոզի մսով։ Հետո նրանց բաժակները գինի է լցրել ու ասել․ «Դդումն ու խոզունք գինի են ուզում»— մի բան, որից Լուկաշը խիստ նեղացել է։

― Մենք Բուդապեշտը գրեթե չենք տեսնի,— ափսոսանքով ասաց կապիտան Սագները։ Ըստ մարշրուտի մենք միայն երկու ժամ ենք կանգնելու այստեղ։

― Կարծում եմ, գնացքը կվերակազմեն,— պատասխանեց պորուչիկ Լուկաշը։– Մեզ կքշեն Transport-Militärbahnhof տեսակավորման կայարանը։

Նրանց մոտեցավ «պատերազմական ժամանակի դոկտոր» Վերլֆերը։

— Դատա՛րկ բան է,— ասաց նա ժպտալով։ — Այն պարոններին, որոնք երազում են ժամանակին սպա դառնալ և սպայական ժողովարանում պարծենում են իրենց ռազմա-պատմագիտական գիտելիքներով, պետք էր նախազգուշացնել, որ քաղցրավենիքի ծանրոցը միանգամից ուտելը վտանգավոր է։ Բրուկից մեկնելուց հետո կադետ Բիգլերը կլլել է, ինչպես նա ինքը խոստովանում է, կրեմի երեսուն փողրակ, իսկ կայարաններում միայն եռացրած ջուր է խմել։ Դա ինձ, պարոն կապիտան, հիշեցնում է Շիլլերի «Wer sagt von․․․» ոտանավորը։

— Լսեցեք, դոկտոր,— ընդհատեց նրան կապիտան Սագները,— խոսքր Շիլլերի մասին չէ։ Ասացեք, ի՞նչ է պատահել կադետ Բիգլերին։

«Պատերազմական ժամանակի դոկտորը» քմծիծաղ տվեց․

— Սպայության թեկնածուն, ձեր այդ կադետը, պարզապես տակը կեղտոտել է։ Դա խոլերա չէ և ոչ էլ դիզենտերիա, այլ շատ պարզ և սովորական մի երևույթ։ Առանձին բան չկա, մարդը պարզապես տակը կեղտոտել է։ Ձեր պարոն սպայության թեկնածուն չափից ավելի կոնյակ է խմել, և տակը կեղտոտել է։ Սակայն, ըստ երևույթին, նա կարող էր տակը կեղտոտել և առանց կոնյակի, հենց միայն այն կրեմի փողրակների պատճառով, որ նրան ուղարկել են տնից։ Նա պարզապես երեխա է։ Որքան ինձ հայտնի է, նա սպայական ժողովարանում միշտ խմել է միայն քառորդ լիտր գինի։ Նա ժուժկալ է․․․

Դոկտոր Վելֆերը թքեց։

― Նա միշտ Լինցի պիրոժնիներ էր գնում․․․

— Ուրեմն, լուրջ բան չկա՞,— վերստին հարցրեց կապիտան Սագները։— Բայց․․․ եթե դա հայտնի դառնա․․․

Պորուչիկ Լուկաշը տեղից վեր կացավ և դիմեց Սագներին․

— Խորապես շնորհակալ եմ այդպիսի դասակի պետի համար։

— Ես նրան օգնեցի ոտքի կանգնել,— ասաց Վելֆերը, շարունակելով ժպտալ։— Մնացածի մասին բարեհաճեցեք ինքներդ հոգալ, պարոն գումարտակի հրամանատար։ Ես կադետ Բիգլերին կհանձնեմ տեղիս հոսպիտալին և տեղեկանք կտամ, թե հիվանդ է դիզենտերիայով, ծանր տեսակի դիզենտերիայով․․․ անհրաժեշտ է մեկուսացնել։ Կադետ Բիգլերը կընկնի վարակիչ բարաք․․․

— Դա, անշուշտ, դրությունից դուրս գալու ամենալավ ելքն է,— շարունակեց Վելֆերը նույն անպարկեշտ ժպիտով։— Այլ բան է տակը կեղտոտած կադետը, մի այլ բան՝ դիզենտերիայով հիվանդացած կադետը։

Կապիտան Սագները խիստ պաշտոնապես դիմեց իր բարեկամ Լուկաշին․

— Պարոն պորուչիկ, ձեր վաշտի կադետ Բիգլերը հիվանդացել է դիզենտերիայով և բուժվելու համար կմնա Բուդապեշտում։

Կապիտան Սագներին թվաց, թե Վելֆերը ծիծաղից խեղդվում է, բայց երբ նայեց «պատերազմական ժամանակի դոկտորին», ապա նրա դեմքը բացարձակապես ոչինչ չէր արտահայտում։

— Ուրեմն, ամեն ինչ կարգին է, պարոն կապիտան,— հանգիստ ասաց Վելֆերը,— սպայական աստիճանի թեկնածուն․․․— նա ձեռքը թափահարեց։— Դիզենտերիայով հիվանդանալիս ամեն մարդ կարող է շալվարը լցնել։

Այդպիսով, խիզախ կադետ Բիգլերն ուղարկվեց Ույ-Բուդայի զինվորական մեկուսարանը։

Նրա ապականված շալվարն անհետացավ համաշխարհային պատերազմի ջրապտույտի մեջ։ Մեծ հաղթանակներ տանելու մասին կադետ Բիգլերի փայփայած երազանքները ամփոփվեցին մեկուսիչ բարաքների պալատներից մեկի մեջ։

Երբ կադետ Բիգլերն իմացավ, որ դիզենտերիայով հիվանդ է, բերկրանք զգաց։

Ի՞նչ տարբերություն վիրավորվելու և պարտքդ կատարելու ժամանակ հանուն թագավոր կայսեր հիվանդանալու մեջ։

Հոսպիտալում նրան մի փոքրիկ անախորժություն պատահեց, քանի որ դիզենտերիայի բարաքում բոլոր տեղերը զբաղված էին, կադետին տեղափոխեցին խոլերային բարաքը։

Երբ Բիգլերին լողացրին ու ջերմաչափը խոթեցին թևի տակ, շտաբի բժիշկը մտահոգված գլուխն օրորեց․ «37°!։ Խոլերայի ամենավատ ախտանիշը ջերմաստիճանի խիստ անկումն է։ Հիվանդը դառնում է անտարբեր․․․»։

Եվ հիրավի կադետ Բիգլերը հուզմունքի ոչ մի նշան չէր ցուցաբերում։ Նա չափազանց հանգիստ էր, ինքն իրեն կրկնելով, թե, միևնույն է, տանջվում է հանուն թագավոր կայսեր։

Շտաբի բժիշկը հրամայեց ջերմաչափը խոթել նրա հետանցքը։

— Խոլերայի վերջին փուլն է,— վճռեց շտաբի բժիշկը։— Բանը բանից անցել է։ Ծայրահեղ թուլություն, հիվանդը դադարում է վերաբերմունք ցույց տալ շրջապատի նկատմամբ, գիտակցությունը մթագնում է։ Մեռնողը ժպտում է հոգևարքի ջղաձգումների մեջ։

Հիրավի կադետ Բիգլերը ժպտում էր նահատակի ժպիտով և բնավ չշարժվեց, երբ ջերմաչափը խոթեցին հետանցքը։ Նա իրեն հերոս էր երևակայում։

— Դանդաղ մահացումի սիմպտոմներ,― որոշեց շտաբի բժիշկը,— պասիվություն․․․

Սխալված չլինելու համար նա հունգարացի սանիտար ենթասպային հարցրեց, թե արդյոք վաննայի մեջ կադետը սրտախառնություն կամ լուծ չի՞ ունեցել։

Ստանալով բացասական պատասխան, բժիշկը նայեց Բիգլեըին։ Եթե խոլերայի դեպքում լուծն ու սրտախառնությունը դադարում է, ապա դա նախորդ սիմպտոմների հետ միասին ներկայացնում է կյանքի վերջին ժամերի տիպիկ պատկերը։

Կադետ Բիգլերը, որին տաք վաննայից հանել և բոլորովին մերկ պառկեցրել էին մահճակի վրա, սաստիկ մրսում էր, ատամները կափկափում էին, իսկ մարմինն ամբողջովին փշաքաղվել էր։

— Ա՛յ, տեսնում եք,— ասաց շտաբի բժիշկը հունգարերեն։— Սաստիկ դող և սառչող վերջավորություններ։ Վե՛րջն է։

Կռանալով կադետ Բիգլերի վրա, նա գերմաներեն հարցրեց․

— Also, wie geht’s?

— S-s-se-hr-hr gu-gu-tt,— ատամները չխկչխկացրեց կադետ Բիգլերը։

— Գիտակցությունը մերթ մթագնած է, մերթ պայծառանում է,— ասաց շտաբի թժիշկը դարձյալ հունգարերեն։— Մարմինը նիհար է։ Շրթունքները և եղունգները պետք է սևանային։ Սա ինձ հանդիպած երրորդ դեպքն է, երբ խոլերայից մեռնող հիվանդի եղունգներն ու շրթունքները չեն չորանում։

Նա նորից կռացավ կադետ Բիգլերի վրա և հունգարերեն շարունակեց․

— Սրտի զարկերը չեն լսվում։

— Վեր-մը-մը-ակ տը-տը-վեք,— ատամները չխչխկացնելով խնդրեց նորից կադետ Բիգլերը։

— Դրանք նրա վերջին խոսքերն են,— հունգարերեն դիմելով ենթասպա սանիտարին, կանխագուշակեց շտաբի բժիշկը։— Վաղը մենք նրան կթաղենք մայոր Կոխի հետ։ Հիմա գիտակցությունը կորցնում է։ Նրա փաստաթղթերը գրասենյակո՞ւմ են։

— Այնտեղ կլինեն,— հանգիստ պատասխանեց ենթասպա սանիտարը։

— Վեր-մը-մը-ակ տը-տը-վեք,— աղաչալից կրկնեց կադետ Բիգլերը հեռացողների հետևից։

Հիվանդասենյակում, որտեղ տասնվեց մահճակ կար, պառկած էր ընդամենը հինգ հիվանդ, որոնցից մեկը՝ մեռած։ Վերջինս մեռել էր երկու ժամ առաջ և ծածկված էր սավանով։ Հանգուցյալը կրում էր խոլերայի բացիլները հայտնաբերած գիտնականի ազգանունը։ Դա կապիտան Կոխն էր, որի հետ կադետ Բիգլերին թաղել էր ուզում շտաբի բժիշկը։

Կադետ Բիգլերը փոքր ինչ բարձրացավ մահճակի վրա և առաջին անգամ տեսավ, թե հանուն թագավոր կայսեր ինչպես են մեռնում խոլերայից։ Կենդանի մնացած չորսից երկուսը մեռնում էին․ նրանք շնչահեղձ էին լինում, սևացել էին և դժվարությամբ ինչ-որ բառեր էին արտաբերում։ Անկարելի էր որոշել, թե ի՛նչ են ասում և ի՛նչ լեզվով են խոսում։ Դա, ավելի շուտ, նման էր խռխռոցի։

Մյուս երկուսի մոտ բուռն ռեակցիա էր սկսվել, որ նշան էր ապաքինման։ Երկուսն էլ նման էին տիֆի տենդով բռնված հիվանդների․ ինչ-որ անհասկանալի բաներ էին բղավում և վերմակների տակից դուրս գցում իրենց վտիտ ոտքերը։ Այդ հիվանդների վրա կռացել էր շտիրիական բարբառով խոսող (ինչպես կռահեց կադետ Բիգլերը) մի մորուքավոր սանիտար և նրանց հանգստացնում էր։

— Ես էլ եմ խոլերա ունեցել, սիրելի իմ պարոններ, բայց ես էդպես քացի-քացի չէի անում։ Ա՛յ, հիմա դուք լավ եք։ Արձակուրդ կվերցնեք ու․․․

— Ոտքերդ թափ մի տա,— գոռաց նա հիվանդներից մեկի վրա, որը ոտքով վերմակը այնպես վեր նետեց, որ թռավ ու ընկավ իր գլխին։— Մեզ մոտ էդպիսի բան չի կարելի անել։ Շնորհակալ եղիր, որ տենդ ունես։ Համենայն դեպս հիմա քեզ այստեղից մուզիկով չեն տանի։ Երկուսդ էլ պրծաք։

Նա աչք ածեց շուրջը։

— Հրեն էն երկուսը մեռան։ Մենք էդպես էլ գիտեինք,— ասաց նա բարեհոգաբար։— Շնորհակալ եղեք, որ պրծաք։ Գնամ սավաններ բերեմ։

Քիչ հետո նա վերադարձավ և մեռածներին սավաններով ծածկեց։ Նրանց շրթունքները բոլորովին սևացել էին։ Սանիտարը խաչեց նրանց չռված ու հոգևարքի շղաձգումների մեջ ծռմռվածդ սևացած եղունգներով ձեռքերը, աշխատեց ներս խոթել բերաններից դուրս պրծած լեզուները, ապա չոքեց ու սկսեց․

― Heilige Maria, Mutter Gottes!

Աղոթելով, շտիրիացի սանիտարը նայում էր իր ապաքինվող պացիենտներին, որոնց զառանցանքը նշան էր վերակենդանության։

— Heilige Maria, Mutter Gottes!,— բարեպաշտորեն կրկնեց սանիտարը, երբ հանկարծ մի մերկ մարդ խփեց նրա ուսին։

Կադետ Բիգլերն էր։

— Լսեցեք,— ասաց նա,— ես լողացա․․․ Այսինքն ինձ լողացրին․․․ Ինձ վերմակ է հարկավոր․․․ Ես մրսում եմ․․․

— Բացառիկ դեպք,— կես ժամ հետո հայտնեց շտաբի բժիշկը վերմակի տակ հանգստացող կադետ Բիգլերին։— Դուք, պարոն կադետ, ապաքինման ճանապարհի վրա եք։ Վաղը մենք ձեզ կուղարկենք Տարնով, պահեստի հոսպիտալ։ Դուք խոլերային բացիլակիր եք։ Մեր գիտությունը այնքան է առաջ գնացել, որ մենք կարող ենք դա անսխալ որոշել։ Դուք Իննսունմեկերորդ գնդի՞ց եք։

— Տասներեքերորդ երթային գումարտակից, տասնմեկերորդ վաշտից,— կադետ Բիգլերի փոխարեն պատասխանեց ենթասպա սանիտարը։

― Գրեցե՛ք,— հրամայեց շտաբի բժիշկը։— «Կադետ Բիգլերը, տասներեքերորդ երթային գումարտակի Իննսուներեքերորդ հետևակ գնդի տասնմեկերորդ երթային վաշտից, բուժհսկողության համար ուղարկվում է Տարնովի խոլերային բարաքը։ Խոլերային բացիլակիր կադետ․․․

Եվ այդպես, էնտուզիազմով լի ռազմիկր, կադետ Բիգլերը, դարձավ խոլերային բացիլակիր․․․

Բուդապեշտում

Բուդապեշտի զինվորական կայարանում Մատուշիչը կապիտան Սագներին մի հեռագիր բերեց, որ տվել էր սանատորիա ուղարկված դժբախտ բրիգադային հրամանատարը։ Հեռագիրը ծածկագրված չէր և ուներ նույն բովանդակությանը, ինչ նախորդը․ «Արագ ճաշ եփել, ապա շարժվել դեպի Սոկալ»։ Դրան ավելացված էր․ «Գումակը մտցնել արևելյան խմբի մեջ։ Հետախուզական ծառայությունը վերացվում է։ Տասներեքերորդ երթային գումարտակին՝ Բուգի վրա կամուրջ կառուցել։ Մանրամասնությունները թերթերում»։

Կապիտան Սագները անմիջապես գնաց կայարանի պարետի մոտ։ Նրան սիրալիր դիմավորեց մի կարճլիկ չաղ սպա։

— Համա՜ թե օյին է սարքել ձեր բրիգադի հրամանտարը,— ծիծաղից խեղդվելով ասաց կարճլիկ սպան։— Բայց, այնուամենայնիվ, մենք պարտավոր էինք այդ անհեթեթությունը հանձնել ձեզ, քանի որ նրա հեռագրերը հասցեատերերին չհանձնելու մասին դիվիզիայից դեռ կարգադրություն չի ստացվել։ Երեկ այստեղով անցնում էր Յոթանասունհինգերորդ գնդի տասնչորսերորդ երթային գումարտակը, և գումարտակի հրամանատարը հեռագիր ստացավ, թե ամբողջ անձնակազմին վճարել վեցական կրոն՝ որպես հատուկ պարգև Պերեմիշլի համար։ Միաժամանակ կարգադրված էր, թե ամեն մի զինվոր այդ վեց կրոնից երկուսը պետք է մուծի ռազմական փոխառության համար… Ըստ հավաստի տեղեկությունների, ձեր բրիգադի գեներալը կաթվածահար է եղել։

— Պարոն մայոր,— դիմեց կապիտան Սագները զինվորական կայարանի պարետին,— համաձայն գնդին տրված հրամանների, մենք ըստ մարշրուտի գնում ենք Գյոդյոլլյո։ Անձնակազմն այստեղ պետք է ստանա մարդագլուխ հարյուրհիսուն գրամ շվեյցարական պանիր։ Վերջին կայարանում զինվորներին պետք է տային հարյուրհիսանական գրամ հունգարական երշիկ, բայց նրանք ոչինչ չստացան։

— Այստեղ էլ հազիվ թե որևէ բան ստանաք,— առաջվա պես ժպտալով պատասխանեց մայորը։— Ինձ հայտնի չէ Չեխիայից եկած գնդերի համար տրված այդպիսի հրաման։ Ասենք, դա իմ գործը չէ, դիմեցեք մատակարարման վարչությանը։

— Մենք ե՞րբ ենք ճանապարհվելու, պարոն մայոր։

— Ձեր առջևում կանգնած է ծանր հրետանիով բեռնված գնացքը, որ գնում է Գալիցիա։ Այդ գնացքը կճանապարհենք, պարոն կապիտան, մեկ ժամից։ Երրորդ գծի վրա կանգնած է մի սանիտարական գնացք։ Նա կշարժվի հրետանու մեկնելուց քսանհինգ րոպե հետո։ Տասներկուերորդ գծի վրա կանգնած է ռազմամթերքի մի գնացք։ Սա կշարժվի սանիտարականից տասը րոպե հետո, և նրանից քսան րոպե հետո կճանապարհենք ձեր գնացքը։

— Եթե, իհարկե, որևէ փոփոխություն չլինի,— ավելացրեց նա նույն ժպիտով, որով կատարելապես զզվեցրեց կապիտան Սագներին։

— Ներեցեք, պարոն մայոր,— հետաքրքրվեց Սագները, որոշած լինելով ամեն ինչ մինչև վերջ պարզել,— կարո՞ղ եք մեզ մի տեղեկանք տալ, որ ձեզ ոչինչ հայտնի չէ Չեխիայից եկած գնդերին տրվելիք հարյուրհիսունական գրամ շվեցարական պանրի մասին։

— Դա գաղտնի հրաման է,— շարունակելով հաճելիորեն ժպտալ, պատասխանեց Բուդապեշտի զինվորական կայարանի պարետը։

«Խոսք չունեմ, հիմար դրության մեջ ընկա,— մտածեց կապիտան Սագները պարետանոցից դուրս գալիս։— Ախր ինչո՞ւ պորուչիկ Լուկաշին հրամայեցի հրամանատարներին հավաքել և նրանց ու զինվորների հետ գնալ պարենի պահեստը»։

Տասնմեկերորդ վաշտի հրամանատար պորուչիկ Լուկաշը, համաձայն կապիտան Սագների կարգադրության, ուզում էր հրաման տալ, որ շարժվեն դեպի պահեստ՝ մարդագլուխ հարյուրհիսուն գրամ շվեյցարական պանիր ստանալու, բայց այդ իսկ պահին նրա առաջ տնկվեց Շվեյկը, հետն էլ դժբախտ Բալոունը։

Բալոունն ամբողջ մարմնով դողում էր։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ,― ասաց Շվեյկն իրեն հատուկ ժրությամբ,— գործը շատ լուրջ է։ Համարձակվում եմ խնդրել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, այդ գործին լուծում տալ աչքից հեռու մի տեղ։ Այդպես արտահայտվեց իմ ընկերներից մեկը, զգորժցի Շպատինան, երբ հարսանիքի խաչեղբայր էր և հանկարծ եկեղեցում բնական կարիք զգաց․․․

— Բանն ինչո՞ւմն է, Շվեյկ,— չհամբերեց պորուչիկ Լուկաշը, որ Շվեյկին կարոտել էր ճիշտ այնպես, ինչպես Շվեյկը պորուչիկ Լուկաշին։— Մի կողմ քաշվենք։

Բալոունը դանդաղ քարշ եկավ նրանց հետևից։ Այդ հսկան բոլորովին իրեն կորցրել էր և վհատված թափահարում էր թևերը։

— Դեհ, բանն ինչո՞ւմն է, Շվեյկ,— հարցրեց պորուչիկ Լուկաշը, երբ նրանք մի կողմ քաշվեցին։

― Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ,— վրա տվեց Շվեյկը,— ավելի լավ է մարդ ինքը խոստովանի, քան թե սպասի, որ գործը բացվի։ Դուք միանգամայն պարզ ու որոշ հրամայեցիք, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, որ Բուդապեշտ հասնելուն պես Բալոունը ձեզ համար լյարդի պաշտետ և մի բուլկի բերի։

― Այդ հրամանը ստացե՞լ էիր թե ոչ,— դիմեց Շվեյկը Բալոունին։

Բալոունը ավելի վհատված թափահարեց թևերը, ասես հարձակվող հակառակորդից պաշտպանվելով։

— Այդ հրամանը,— ասաց Շվեյկը,— պարոն օբեր֊լեյտենանտ, դժբախտաբար չէր կարող կատարվել։ Ձեր լյարդի պաշտետը ես եմ կերել․․․

— Ես եմ կերել,— կրկնեց Շվեյկը, բոթելով խելակորույս Բալոունի կողը։— Մտածեցի, թե լյարդի պաշտետը կարող է փչանալ։ Ես թերթերում շատ անգամ կարդացել եմ, թե ինչպես լյարդի պաշտետից ամբողջ ընտանիքներ են թունավորվել։ Մի անգամ այդպիսի դեպք պատահել է Զդերազում, մի անգամ Բերոունում, մի անագամ Թաբորում, մի անգամ Պրիշիբրամում։ Բոլոր թունավարվածները մեռել են։ Լյարդի պաշտետը շատ նողկալի բան է․․․

Բալոունը դողալով մի կողմ քաշվեց, մատը խոթեց բերանը և փսխեց։

— Ի՞նչ պատահեց ձեզ, Բալոուն։

— Բլյու-բյլու-յու, պա-ա-ա-րոն օբ֊բե-բեր–լեյ֊տե֊նանտ,— բղավում էր դժբախտ Բալոունը փսխելու նոպաների ընդմիջումներին։— Ես եմ լա-լա֊լափ֊ել…— Տառապյալ Բալոունի բերանից դուրս էին թափվում նաև պաշտետի անագաթղթյա փաթթոցի կտորները։

— Ինչպես տեսնում եք, պարոն օբեր֊լեյտենանտ,— բոլորովին չշփոթվելով ասաց Շվեյկը,— յուրաքանչյուր լափված պաշտետ դուրս է պալիս, ինչպես մախաթը պարկի միջից։ Ես ուզում էի մեղքն ինձ վրա վերցնել, բայց այդ անասունն ինքն իրեն մատնեց։ Բալոունը շատ օրինավոր մարդ է, բայց ինչ էլ վստահես իրեն՝ կլափի։ Ես մի այդպիսի անձնավորության էլ էի ճանաչում, որ բանկի թղթատար էր։ Նրան կարելի էր հազարներ վստահել։ Մի անգամ մի ուրիշ բանկից փող էր ստացել, և հազար կրոն ավելի էին տվել։ Ավելի ստացածն անմիջապես վերադարձրեց։ Բայց անկարելի էր նրան ուղարկել տասնհինգ կրեյցերի ապխտած շլնքամիս բերելու․ անպայման ճանասրորհին կեսը կլափեր, լափելու գործում այնքան անզուսպ էր, որ երբ ուղարկում էին լյարդի երշիկներ բերելու, ճանապարհին գրչահատով երշիկները փորփրում էր, իսկ ծակերը անգլիական պլաստիրով ծեփում։ Հինգ փոքրիկ երշիկ ծեփելու պլաստիրը նրա վրա ավելի թանկ էր նստում, քան մեկ երշիկը։

Պորուչիկ Լուկաշը հառաչեց ու հեռացավ։

— Արդյոք որևէ կարգադրություն չունե՞ք,— պարոն օբեր-լեյտենանտ,— նրա հետևից ձայն տվեց Շվեյկը, մինչդեռ դժբախտ Բալոունը անընդհատ մատը բերանն էր խոթում։

Պորուչիկ Լուկաշը ձեռքր թափ տվեց ու դիմեց դեպի պարենի պահեստը։ Նրա գլխով մի պարադոքսալ միտք անցավ․ եթե զինվորները լափում են իրենց սպաների պաշտետները,— մտածեց նա,— ապա Ավստրիան չի կարող պատերազմը շահել։

Այդ միջոցին Շվեյկը Բալոունին անցկացրեց երկաթգծի մյուս կոդմը։ Ճանապարհին նա նրան մխիթարում էր, թե միասին քաղաքը կդիտեն և այնտեղից պորուչիկի համար դեբրեցինյան սոսիսկիներ կբերեն։ Հունգարական թագավորության մայրաքաղաքի մասին Շվեյկի պատկերացումները, բնականաբար, սահմանափակվում էին ապխտեղենի այդ հատուկ տեսակի մասին ունեցած պատկերացումով։

— Հանկարծ մեր գնացքը չգնա՞,— սկսեց մզզալ Բալոունը, որի անկշտությանը զուգակցում էր մի բացառիկ ժլատություն։

— Երբ մարդ ռազմաճակատ է գնում,— համոզված ասաց Շվեյկը,— երբեք գնացքից չի ուշանա, որովհետև ռազմաճակատ մեկնող ամեն մի գնացք շատ լավ գիտե, որ եթե շտապի՝ էշելոնի միայն կեսը կհասցնի վերջին կայարանը։ Բայց ես քո փորացավը գիտեմ, Բալոուն։ Դու գրպանիդ համար ես դողում։

Սակայն նրանք չկարողացան ոչ մի տեղ գնալ, քանի որ հնչեց «մտնել վագոնները» հրամանը։ Վաշտերի զինվորները ձեռնունայն վերադառնում էին իրենց վագոնները։ Հարյուրհիսունական գրամ շվեցարական պանրի փոխարեն, որ պետք է տային այստեղ, նրրանք ստացել էին մեկական տուփ լուցկի և մեկական բացիկ, որ, հրատարակել էր Ավստրիայի Զինվորական գերեզմանների պահպանության կոմիտեն (Վիեննա, XIX/4, փող. Կանիզիուս)։ Հարյուրհիսուն գրամ շվեցարական պանրի փոխարեն նրանց տվել էին Արևմտյան Գալիցիայի Սեդլիցյան զինվորական գերեզմանատունը և դժբախտ աշխարհազորայինների հուշարձանը։ Այդ մոնումենտը ստեղծել էր ռազմաճակատից ճողոպրած քանդակագործ, հոժարական ավագ գրագիր Շոլցը։

Շտաբի վագոնի մոտ արտակարգ աշխուժություն էր։ Երթային գումարտակի սպաները խռնվել էին կապիտան Սագների շուրջը, որը հուզված ինչ-որ բան էր պատմում։ Նա հենց նոր էր վերադարձել կայարանի պարետանոցից և ձեռքին բռնած ուներ բրիգադի շտաբից ստացված մի խիստ գաղտնի և շատ երկար հեռագիր, որը հրահանգներ ու ցուցմունքներ էր տալիս, թե ինչպես պետք էր վարվել այն նոր իրաադրութ յան մեջ, որ Ավստրիայի համար ստեղծվել էր 1915 թվի մայիսի 23-ին։

Շտաբը հեռագրել էր, թե Իտալիան Ավստրո֊Հունգարիային պատերազմ է հայտարարել։

Դեռևս Լեյտի Բրուկում սպայական ժողովարանի ճոխ ճաշերի ու ընթրիքների ժամանակ մարդիկ, բերանները լի, խոսում էին Իտալիայի տարօրինակ դիրքի մասին, սակայն ոչ ոք չէր սպասում, թե կիրականանա այն մարգարեական խոսքը, որ մի անգամ ընթրիքի ժամանակ ասաց ապուշ Բիգլերը, մակարոնի ափսեն մի կողմ հրելով. «Ես մակարոն կուշտ կուտեմ,— ասել էր նա,– Վերոնայի դարպասների մոտ»։

Ուսումնասիրելով բրիգադից ստացված հրահանգը, կապիտան Սագները հրամայեց տագնապի ազդանշան հնչեցնել։

Երբ երթային գումարտակի բոլոր զինվորները հավաքվեցին, նրանց կանգնեցրին քառանկյունաձև, և կապիտան Սագներն արտակարգ հանդիսավորությամբ զինվորներին կարդաց իրեն հեռագրված հրամանը.

«Իտալիայի թագավորը, ագահությունից մղված, կատարեց չլսված դավաճանական ակտ, մոռանալով իր եղբայրական պարտականությունները, որոնցով նա կապված էր որպես մեր պետության դաշնակից։ Պատերազմի հենց սկզբից, որում նա, որպես մեր պետության դաշնակից, պետք է կանգներ մեր քաջարի զորքերի հետ կողքեկողքի, Իտալիայի ուխտադրուժ թագավորը կատարում էր դիմակավորված դավաճանի դեր, զբաղվելով երկերեսանիությամբ, գաղտնի բանակցություններ վարելով մեր թշնամիների հետ։ Այդ դավաճանությունը բոլորվեց մայիսի 22-ի լույս 23-ի գիշերը մեր միապետությանը պատերազմ հայտարարելու ակտով։ Մեր գերագույն գլխավոր հրամանատարը համոզված է, որ մեր քաջարի ու փառապանծ բանակը նենգամիտ թշնամու խայտառակ դավաճանությանը կպատասխանի այնպիսի հարվածով, որ դավաճանը հասկանա, որ խայտառակ կերպով ու նենգաբար պատերազմ սկսելով՝ նա կործանել է ինքն իրեն։ Մենք հաստատ հավատում ենք, որ աստծո օգնությամբ շուտով կգա այն օրը, երբ Իտալիայի տափարակները նորից կտեսնեն Սանտա֊Լուչիայի, Վիչենցայի, Նովարայի, Կուստոցայի հաղթանակչին։ Մենք ուզում ենք, մենք պարտավոր ենք հաղթել, և անկասկած կհաղթենք»։

Դրան հետևեց սովորական «dreimal hoch»-ը և վհատված զորքը գնացք նստեց։ Հարյուրհիսուն գրամ շվեցարական պանրի փոխարեն զինվորներին բաժին ընկավ պատերազմն Իտալիայի հետ։

Այն վագոնում, որտեղ նստած էին Շվեյկը, ավագ գրագիր Վանեկը, հեռախոսավար Խոդունսկին, Բալոունը և խսհարար Յուրայդան, հետաքրքիր զրույց Բացվեց Իտալիայի պատերազմի մեջ մտնելու մասին։

— Ճիշտ այդպիսի մի դեպք պատահեց Պրագայի Թաբորսկա փողոցում,— սկսեց Շվեյկը,— որտեղ ապրում էր վաճառական Գորժեյշին։ Նրանից քիչ հեռու, փողոցի հակառակ կողմում, վաճառական Պոշմոուրնու խանութն էր։ Նրանց երկուսի արանքում մանրավաճառի խանութ ուներ Գավլասան։ Եվ ահա մի անգամ վաճառական Գորժեյշիի խելքին փչում է խանաթպան Գավլասայի հետ միանալ ընդդեմ վաճառական Պոշմոուրնու և սկսում է Գավլասայի հետ բանակցություններ վարել, թե ինչպես իրենց խանութները միացնեն «Գորժեյշի և Գավլասա» ընդհանուր ցուցանակի ներքո։ Սակայն խանութպան Գավլասան գնում է վաճառական Պոշմոուրնու մոտ ու պատմում, թե Գորժեյշին իր խանութի համար իրեն հազար երկու հարյուր կրոն է տալիս և առաջարկում իր հետ ընկերանալ, բայց եթե Պոշմոուրնին իրեն հազար ութհարյուր կրոն տա, ապա ինքը կգերադասի նրա հետ դաշն կնքել ընդդեմ Գորժեյշիի։ Համաձայնության են գալիս։ Սակայն Գավլասան, Գորժեյշիին դավաճանելով, շարունակ մլուլ էր տալիս նրա շուրջը և ձևացնում, թե նրա ամենամոտիկ բարեկամն է, իսկ երբ խոսք էր բացվում գործերը միասին վարելու մասին՝ պատասխանում էր. «Հա՛, հա՛, շուտով, շուտով։ Միայն թե սպասում եմ, որ կենվորները ամառանոցից վերադառնան։»։ Իսկ երբ կենվորները վերադարձան, իսկապես արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր համատեղ գործելու համար, ինչպես նա խոստացել էր Գորժեյշիին։ Եվ ահա մի առավոտ Գորժեյշին գնամ է իր խանութը բացելու և իր մրցակցի խանութի ճակատին տեսնամ է մի մեծ ցուցանակ, որի վրա ահագին տառերով գրված էր ֆիրմայի անունը՝ «Պոշմոուրնի և Գավլասա»։

— Մեզ մոտ էլ մի այդպիսի բան պատահեց,— մեջ ընկավ տխմարամիտ Բալոունը։— Ես ուզում էի հարևան գյուղում մի հորթ առնել, արդեն գինը բարիշել էի, բայց Վոտիցկի մսագործը ուղղակի քթիս տակից հորթը ձեռիցս խլեց։

— Քանի որ դարձյալ նոր պատերազմ է,— շարունակեց Շվեյկը,— քանի որ հիմա մենք մի թշնամի ավելի ունենք, քանի որ նոր ճակատ է բացվել, ստիպված կլինենք ռազմամթերքը խնայողաբար բանեցնել։ Ինչքան ընտանիքում երեխաները շատ են, այնքան շատ ճիպոտ է հարկավոր,— ասում էր Մոտոլում ապրող Խովանեց պապը, որը փոքր վարձով քոթակում էր հարևանների երեխաներին։

— Միայն թե վախենում եմ,— ամբողջ մարմնով դողալով իր մտահոգությունն արտահայտեց Բալոունը,— որ այդ Իտալիա ասածի պատճառով մեր մթերաբաժինը կրճատեն։

Ավագ գրագիր Վանեկը փոքր֊ինչ մտածեց և լրջորեն պատասխանեց․

― Ամեն ինչ կարող է պատահել, քանի որ հիմա մեր հաղթանակն, անկասկած, մի քիչ կուշանա։

— Մեզ մի նոր Ռադեցկի էր պետք,— ասաց Շվեյկը։— Ա՜յ թե ով էր ծանոթ այդ տեղերին։ Նա լավ գիտեր, թե որն է իտալացիների թույլ տեղը, թե ինչի վրա և որ կողմից պետք է գրոհել։ Չէ՞ որ մի տեղ մտնելը հեշտ գործ չէ։ Մտնել ամեն մարդ կարող է, բայց արի ու դուրս եկ,— իսկական ռազմական արվեստը հենց դրա մեջ է։ Երբ մարդ որևէ տեղ է մտնում, պետք է իմանա, թե շուրջն ինչ է կատարվում, որպեսզի չընկնի այն անհարմար դրության մեջ, որ կոչվում է կատաստրոֆա։ Մի անգամ մեր տանը, դեռևս իմ հին բնակարանում, տանիքի տակ մի գող բռնեցին։ Բայց այդ սրիկան այնտեղ մտնելիս նկատել էր, որ սանդղավանդակի վերևում մի մեծ լապտեր են նորոգում։ Եվ ահա դուրս պրծավ բռնողների ձեռքից, սպանեց դռնապանի կնոջը և տախտակամածի վրայով մտավ այդ լապտերի մեջ, իսկ այնտեղից այլևս դուրս չեկավ։ Մեր հայր Ռադեցկին էլ Իտալիայի ամեն մի ծակուծուկը գիտեր, նրան ոչ ոք չէր կարող բռնել։ Մի գրքի մեջ նկարագրված է, թե նա ինչպես է ճղել Սանտա-Լուչիայից, թե ինչպես են ճղել նաև իտալացիները։ Ռադեցկին միայն մյուս օրն է իմացել, որ փաստորեն ինքն է հաղթել, քանի որ նույնիսկ դաշտային հեռադիտակով իտալացիները չէին երևում։ Այն ժամանակ նա հետ է դարձել և իր թողած Սանտա֊Լուչիան գրավել։ Դրանից հետո նրան ֆելդմարշալի կոչում են շնորհել։

— Խո՛սք չունեմ, հիանալի երկիր է,— մեջ մտավ խոհարար Յուրայդան։— Ես մի անգամ եղել եմ Վենետիկում և գիտեմ, որ իտալացին ամեն պատահած մարդու խոզ է անվանում։ Երբ նա բարկանում է, բոլորը նրա համար «porco maladetto» են։ Նրա համար հռոմի պապն էլ, մադոննան էլ խոզ են։

Ավագ գրագիր Վանեկն, ընդհակառակը, մեծ համակրանքով արտահայտվեց Իտալիայի մսաին։ Նա պատերազմից առաջ Կրալուպիի իր դեղագործական խանութում փտած լիմոնից սիրոպ էր պատրաստում, իսկ ամենաէժան և ամենափտած լիմոնը միշտ գնում էր Իտալիայում։ Հիմա պրծավ, այլևս հնարավոր չէ Իտալիայից լիմոն բերել Կրալուպի։ Իտալիայի հետ կռվելն, անկասկած, շատ անակնկալներ կստեղծի, քանի որ Ավստրիան կջանա Իտալիայից վրեժ լուծել։

— Հեշտ է ասել՝ վրեժ լուծել,— ժպտալով առարկեց Շվեյկը։― Երբեմն մարդ կարծում է, թե վրեժ է լուծում, բայց վերջիվերջո տուժում է այն մարդը, որին նա իր վրեժը լուծելու գործիք է դարձնում։ Երբ մի քանի տարի առաջ ես ապրում էի Վինոգրադիում, մեր տան առաջին հարկում մի բարապան էր կենում, իսկ նրա բնակարանում սենյակ էր վարձել ինչ֊որ բանկի մի մանր աստիճանավոր։ Այդ աստիճանավորը միշտ հաճախում էր Կրամերիևա փողոցի գարեջրատունը, որտեղ մի անգամ ընդհարվեց մի պարոնի հետ։ Պարոնը Վինոգրադիում մեզի անալիզի լաբորատորիա ուներ և միայն մեզի մասին էր խոսում ու մտածում, հետը շարունակ մեզի շշիկներ էր ման ածում և ամեն մեկի ձեռքը խոթում, որ միզեր և մեզն անալիզի տար։ Իբր այդ անալիզից էր կախված մարդու և նրա ընտանիքի բախտը։ Հետո դա էժան է, ընդամենը վեց կրոն, ասում էր նա։ Գարեջրատան բոլոր հաճախորդները, ինչպես և գարեջրատան տերն ու նրա կինը, իրենց մեզն անալիզի տվին։ Միայն ասածս աստիճանավորն էր համառում, չնայած որ ամեն անգամ միզարան գնալիս այն պարոնը նրա հետևից ներս էր մտնում և շատ մտահոգված ասում. «Չգիտեմ ինչ ասեմ, պան Սկորկովսկի, միայն թե ձեր մեզը ինձ դուր չի դալիս։ Քանի դեռ ուշ չէ, միզեցեք շշիկի մեջ»։ Վերջիվերջո համոզեց։ Դա աստիճանավորի վրա վեց կրոն նստեց։ Եվ պարոնն իր անալիզով նրան, ինչպես և մյուսներին, հոգեհան արեց։ Բացառություն չկազմեց և գարեջրատան տերը, որի առևտրին շատ վնասեց, քանի որ յուրաքանչյուր անալիզի կցում էր այն եզրակացությունը, թե դա իր պրակտիկայում հանդիպող շատ լուրջ դեպք է, թե ջրից բացի ոչինչ չի կարելի խմել, չի կարելի ծխել, չի կարելի ամուսնանալ և պետք է միայն բանջարեղեն ուտել։ Եվ ահա աստիճանավորը, ինչպես և մյուսները, սաստիկ զայրացավ նրա վրա և իր վրեժը լուծելու գործիք դարձրեց բարապանին, գիտենալով, որ նա դաժան մարդ է։ Եվ ահա մի անգամ նա մեզի անալիզ կատարող պարոնին ասաց, թե վերջերս բարապանը իրեն վատառողջ է զգում և խնդրում է, որ պարոնը առավոտվա ժամը ութին գա իր մոտ՝ մեզը քննության տանելու։ Պարոնը գնաց։ Բարապանը դեռ քնած էր։ Պարոնն արթնացրեց նրան և սիրալիր ասաց․ «Հարգանքներիս հավաստիքը, պան Մալեկ, բարի լուր։ Ահա ձեզ շշիկ, բարեհաճեցեք միզել։ Ես ձեզնից պետք է վեց կրոն ստանամ»։ Այդ ժամանակ տեղի ունեցավ մի չտեսնված խայտառակություն։ Բարապանը մետակ վարտիքով տեղաշորից դուրս թռավ և, առ հա՛, բռնեց այդ պարոնի կոկորդից, բարձրացրեց ու շպրտեց դեպի պահարանը։ Պարոնս լռվեց֊մնաց պահարանի մեջ։ Բարապանը նրան դուրս քաշեց այնտեղից, վերցրեց մտրակը և մետակ վարտիքով ընկավ հետևից ու քշեց Չելեկովսկա վողոցն ի վար, իսկ պարոնս կաղկանձում էր պոչը տրորած շան պես։ Հավլիչկով փողոցում պան Մալեկը թռավ֊մտավ տրամվայ։ Ոստիկանը բարապանին բռնեց, բայց նա ոստիկանի հետ էլ կռիվ սարքեց։ Իսկ քանի որ բարապանը մետակ վարտիքով էր և ունեցած֊չունեցածը դուրս էր պրծել, ապա, հասարակական բարոյականությունը վիրավորած լինելու համար, նրան գցեցին ձեռնասայլակի մեջ և տարան ոստիկանատուն, իսկ նա սայլակի միջից ցուլի պես մռնչում էր․ «Սրիկանե՛ր, ես ձեզ մեզս հետազոտել ցույց կտամ»։ Հասարակական վայրում բռնություն գործադրելու և ոստիկանությանը վիրավորելու համար նա վեց ամիս նստեց, իսկ դատավճռի հրապարակումից հետո իրեն թույլ տվեց թագավորող տան հասցեին վիրավորական խոսք ասել։ Միգուցե խեղճը մինչև հիմա էլ նստած է։ Դրա համար էլ ասում եմ. «Երբ որևէ մեկից վրեժ ես լուծում, ապա տուժողը անմեղ մեկն է լինում»։

Այդ միջոցին Բալոունը լարված և երկար ժամանակ ինչ֊որ բան էր խորհում և, ի վերջո, սրտի դողով Վանեկին հարցրեց.

— Կներեք, պարոն ավագ֊գրագիր, ձեր կարծիքով Իտալիայի հետ պատերազմելու պատճառով մեր մթերաբաժինը կկրճատե՞ն։

— Դա աստծո լույսի պես պարզ է,— պատասխանեց Վանեկը։

— Հիսո՜ւս Քրիստոս,— բացականչեց Բալոունը, գլուխը հենեց ձեռքերին ու սսկվեց֊մնաց իր անկյունում։

Այդպես վերջացան Իտալիային վերաբերող վիճաբանություններն այդ վագոնում։

* * *

Շտաբի վագոնում այն նոր իրադրությանը վերաբերող խոսակցաթյունը, որ ստեղծվել էր Իտալիայի պատերազմի մեջ մտնելու հետևանքով, սպառնում էր լինել հույժ ձանձրալի, քանի որ բացակայում էր անվանի ռազմական տեսաբան կադետ Բիգլերը, սակայն նրան մասամբ փոխարինում էր երրորդ վաշտի պոդպորուչիկ Դուբը։

Պոդպորուչիկ Դուբը պատերազմից առաջ չեխերենի դասատու էր և դեռ այն ժամանակ ամեն տեղ, ուր առիթ էր ներկայանում, ջանում էր ի հայտ բերել իր լոյալությունը։ Նա իր աշակերտներին գրավոր աշխատանքներ էր տալիս Հաբսբուրգյան դինաստիայի պատմության թեմաներով։ Ցածր դասարաններում աշակերտներին սարսափ էին պատճառում Մաքսիմիլիան կայսրը, որ բարձրացել էր ժայռի կատարը և չէր կարողանում ցած իջնել, Իոսիֆ II-ը, որ հողագործ էր, և Ֆերդինանդ Բարին։ Բարձր դասարաններում թեմաներն ավելի բարդ էին։ Օրինակ, յոթերորդ դասարանին առաջարկվում էր շարադրություն գրել հետևյալ թեմայով. «Կայսր Ֆրանց Իոսիֆը որպես գիտությունների և արվեստների հովանավոր»։ Այդ շարադրության պատճառով մի յոթերորդդասարանցի դպրոցից հեռացվել էր, զրկվելով Ավստրո֊Հունգարական միապետության միջնակարգ ուսումնական հաստատությունները մտնելու իրավունքից, քանի որ գրել էր, թե այդ միապետի ամենանշանավոր գործը Պրագայի Ֆրանց Իոսիֆի կամարջի կառուցումն է։

Դուբը աչալուրջ հետևում էր, որ իր բոլոր աշակերտները կայսեր ծննդյան օրը և կայսրական մյուս հանդիսավոր օրերին Ավստրիայի հիմնը ոգևորված երգեն։ Հասարակության մեջ նրան չէին սիրում, քանի որ հաստատ հայտնի էր, որ նա իր կոլեգաներին մատնում է։ Այն քաղաքում, որտեղ Դուբը դասավանդում էր, նա անդամ էր մեծագույն ապուշների և էշերի մի եռյակի։ Այդ եռյակի մեջ մտնում էին, բացի նրանից, նահանգական վարչության պետն ու գիմնազիայի դիրեկտորը։ Այդ նեղ շրջանում նա սովորեց քաղաքականության մասին դատել միայն այն սահմաններում, որ թույլատրելի են Ավստրո-Հունգարական միապետության մեջ։ Հիմա նա իր մտքերն արտահայտում էր գիմնազիայի քարացած դասատուի տոնով.

— Ընդհանրապես Իտալիայի պատերազմի մեջ մտնելն ինձ բնավ չզարմացրեց։ Ես դա սպասում էի դեռևս երեք ամիս առաջ։ Տրիպոլիի համար Թուրքիայի դեմ մղած իր հաղթական պատերազմից հետո Իտալիան խիստ գոռոզացել է։ Բացի դրանից, նա մեծ հույս է դնում իր նավատորմի և մեր ծովափնյա շրջանների ու հարավային Տիրոլի բնակչության տրամադրության վրա։ Դեռևս պատերազմից առաջ ես մեր նահանգական վարչության պետի հետ զրուցում էի, թե մեր կառավարությունը թերագնահատում է հարավի իրեդենտիստական շարժումը։ Նա լիովին ինձ համամիտ էր, քանզի ամեն մի հեռատես մարդ, որի համար թանկ է մեր կայսրության ամբողջականությունը, պետք է կանխատեսեր, թե մինչև ուր կարող է հասցնել այն չափից ավելի ներողամտությունը, որ ցուցաբերվում է նման տարրերի նկատմամբ։ Ես լավ հիշում եմ, թե ինչպես երկու տարի առաջ նահանգական վարչության պարոն պետի հետ զրուցելիս ասացի, որ Իտալիան,— դա Բալկանյան պատերազմի, իսկ ավելի ճիշտ՝ մեր հյուպատոս Պրոխազկայի աֆերայի ժամանակ էր,— հարմար առիթի է սպասում, որ հարձակվի մեզ վրա։

― Եվ ահա մենք տեսանք այդ օրը,— գոռաց նա այնպես, որ կարծես բոլորն իր հետ վիճում էին, թեև նրա ճառին ներկա գտնվող կադրային սպաները լուռ էին և միայն այն էին փափագում, որ այդ «քաղաքացիական» դատարկաբանը գրողի ծոցը գնար։— Ճիշտ է,— շարունակեց նա, փոքր-ինչ հանդարտվելով,— մենք շատ դեպքերում, նույնիսկ դպրոցների համար գրված աշխատությունների մեջ, մոռանում էինք Իտալիայի հետ ունեցած մեր նախկին հարաբերությունները, մոռանում էինք մեր փառապանծ բանակի հաղթանակները, օրինակ, 1848 թվի, ինչպես և 1866 թվի հաղթանակների մեծ օրերը… Դրանց մասին հիշատակվում է բրիգադին արված այսօրվա հրամանի մեջ։ Սակայն, ինչ վերաբերվում է ինձ, ես միշտ ազնվաբար կատարել եմ իմ պարտքը և դեռևս ուսումնական տարին ավարտվելուց առաջ, այսպես ասած՝ պատերազմի հենց սկզբին, իմ աշակերտներին շարադրություն տվի գրելու հետևյալ թեմայով. «Unsere helden in Italien von Vicenza bis zur Custozza, oder…»։

Եվ տխմար պոդպորուչիկ Դուբը հանդիսավորապես ավելացրեց․ «…Blut und Leben für Habsburg! Für ein Österreich, ganz, einig, groß!»։

Նա լռեց, ըստ երևույթին սպասելով, թե շտաբի վագոնում գտնվողները կխոսեն նորերս ստեղծված իրադրության մասին և ինքը մի անգամ ևս կապացուցի, որ դեռևս հինգ տարի առաջ նախատեսել էր, թե Իտալիան ինչպես է վարվելու իր դաշնակցի հետ։ Բայց նա չարաչար սխալվեց, քանզի կապիտան Սագները, որին հանձնակատար Մատուշիչը կայարանից բերել էր «Pester Lloyd»֊ի երեկոյան հրատարակությունը, թերթն աչքի անցկացնելով՝ բացականչեց. «Լսեցեք, այն Վայները, որի գաստրոլներին մենք Բրուկում ներկա էինք, երեկ այստեղ հանդես է եկել Փոքր թատրոնի բեմում»։

Դրանով ավարտվեցին Իտալիային վերաբերվող վիճաբանությունները շտաբի վագոնում։

* * *

Գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը և Սագների սպասյակ Բատցերը, որոնք նույնպես նստած էին շտաբի վագոնում, Իտալիայի հետ սկսված պատերազմը քննարկում էին զուտ գործնական տեսակետից, դեռևս վաղուց, պատերազմից առաջ, զինվորական ծառայության մեջ գտնվելով, նրանք մասնակցել էին հարավային Տիրոլի զորաշարժերին։

— Մեզ համար դժվար կլինի լեռները բարձրանալ,— հառաչեց Բատցերը,— կապիտան Սագները մի սայլ ամեն տեսակ ճամպրուկներ ունի։ Ես, իհարկե, լեռնցի եմ, բայց դա բոլորովին այլ բան է։ Առաջ, պատահում էր, մարդ հրացանը թաքցնում էր բաճկոնի տակ և գնում իշխան Շվարցենբերգի կալվածքում նապաստակ խփելու…

— Եթե իսկապես մեզ ուղարկեն հարավ, Իտալիա․․․ Ես էլ ցանկություն չունեմ հրամաններն առած քարշ գալու լեռներում ու սառցադաշտերում։ Իսկ ինչ վերաբերվում է ուտելիքին, ապա այնտեղ, հարավում, միայն պոլենտա կա և մեկ էլ բուսական յուղ,— տխուր ասաց Մատուշիչը։

— Իսկ ինչո՞ւ մեզ չխոթեն այդ լեռները,— սկսեց հուզվել Բատցերը։— Մեր գունդը եղել է և՛ Սերբիայում, և՛ Կարպատներում։ Ես պարոն կապիտանի ճամպրուկներն արդեն բավական քարշ եմ տվել լեռներում։ Երկու անգամ կորցրել եմ դրանք։ Մի անգամ Սերբիայում, մի անգամ Կարպատներում։ Այսպիսի կռվի ժամանակ ամեն ինչ կարող է պատահել։ Գուցե նույն բանը ինձ սպասում է և երրորդ անգամ, Իտալիայի սահմանագծի վրա։ Իսկ ինչ վերաբերվում է այնտեղի ուտելիքին․․․— նա թքեց, ավելի մոտեցավ Մատուշիչին և խորհրդավոր կերպով ասաց.— Գիտե՞ս, մեր Կաշպերյան լեռներում հում կարտոֆիլից ահա այսպիսի մանրիկ կնեդլիկներ են պատրաստում։ Խաշում են, ձվի մեջ շուռումուռ տալիս, վրան մի բոլ սուխարի ցանում, իսկ հետո, իսկ հետո տապակում խոզի ճարպով։

Վերջին բառը նա արտասանեց հիացմունքից նվաղած ձայնով։

— Բայց ամենից լավը թթու դրած կաղամբի կնեդլիկն է,— ավելացրեց նա մելամաղձոտ տոնով,— իսկ մակարոնը արտաքնոց գցելու բան է։

Դրանով այստեղ էլ վերջացավ Իտալիային վերաբերվող խոսակցությունը։

* * *

Մնացած վագոններում միաբերան պնդում էին, թե գնացքը ետ կդարձնեն և կուղարկեն Իտալիա, քանի որ արդեն երկու ժամից ավելի կանգնած է կայարանում։ Դա որոշ չափով հաստատվում էր և այն տարօրինակ բաներով, որ կատարվում էին էշելոնի նկատմամբ։ Նորից զինվորներին վագոններից դուրս արին, եկավ սանիտարական տեսչությունն իր ախտահանիչ ջոկատով և ամեն ինչի վրա լիզոլին սրսկեց, մի բան, որ ընդունվեց մեծ տհաճությամբ, մանավանդ այն վագոններում, որտեղ գտնվում էին մթերաբաժնային հացի պաշարները։

Բայց հրամանը հրաման է. սանիտարական հանձնաժողովը հրաման էր տվել ախտահանում կատարել № 728 էշելոնի բոլոր վագոններում, ուստի շատ հանգիստ կերպով լիզոլին ցանեցին և՛ հացի կույտերի, և՛ բրնձի պարկերի վրա։ Հենց միայն դրանից երևում էր, որ ինչ֊որ արտասովոր բան է կատարվում։

Այնուհետև նորից բոլորին քշեցին վագոնները, իսկ կես ժամ անց նորից դուրս արին, որովհետև մի զառամյալ գեներալ էր եկել էշելոնը տեսչական ստուգման ենթարկելու։ Շվեյկը իսկույնևեթ ծերուկին սազական անուն կպցրեց։ Տողանի հետևում կան գնած, նա ավագ գրագրին շշնջալով ասաց.

― Համա՜ թե լեշ է։

Ծերունի գեներալը կապիտան Սագների ուղեկցությամբ անցավ շարասյան երկայնքով և, ցանկանալով զորամասին ոգեշնչել, կանգ առավ մի ջահել զինվորի առաջ և նրան հարցրեց, թե որտեղացի է, քանի տարեկան է և արդյոք ժամացույց ունի՞։ Թեև զինվորը ժամացույց ուներ, այնուամենայնիվ, հուսալով ծերուկից մի հատ էլ ստանալ, պատասխանեց, թե չունի։ Նրա պատասխանի վրա զառամյալ գեներալ-լեշը հիմարավարի ժպտաց, ինչպես մի ժամանակ քաղաքագլխին դիմելիս ժպտում էր Ֆրանց Իոսիֆ կայսրը, և ասաց, «Դա լավ է, լավ է», որից հետո պատիվ արեց այդ զինվորի կողքին կանգնած կապրալին, հարցնելով, թե արդյոք նրա կինն առո՞ղջ է։

— Համարձակվում եմ զեկուցել,— բղավեց կապրալը,— ես ազապ եմ։

Այդ խոսքի վրա էլ բարեհաճորեն ժպտալով, գեներալը փնթփնթաց.

— Դա լա՛վ է, լա՛վ է։

Այնուհետև, վերստին մանկացած գեներալը կապիտան Սագներից պահանջեց ցույց տալ, թե զինվորներն ինչպես են կատարում «թվել առաջին֊երկրորդ» հրամանարկը։ Եվ մի րոպե հետո հնչեց. «Առաջին–երկրորդ, առաջին–երկրորդ, առաջին-երկրորդ»։

Գեներալ֊լեշը դա շատ էր սիրում։ Նա տանը երկու սպասյակ ուներ, որոնց իր առաջ շարք էր կանգնեցնում, և նրանք բղավում էին.

— Առաջին-երկրորդ, առաջին-երկրորդ։

Ավստրիան այդպիսի գեներալներ շատ ուներ։

Երբ ստուգատեսը բարեհաջող ավարտվեց, գեներալը չզլացավ գովել կապիտան Սագներին, իսկ զինվորներին թույլ տվեց կայարանի տերիտորիայում զբոսնել, քանի որ հաղորդում էր եկել, թե էշելոնը շարժվելու է միայն երեք ժամից։ Զինվորները ման էին գալիս կառամատույցում և հոտվտում, թե արդյոք հնարավոր չէ՞ մի բան ճարել։ Կայարանում միշտ էլ շատ մարդ է լինում, և զինվորներից մերթ մեկին, մերթ մյուսին հաջողվում էր մի սիգարետ մուրալ։

Դա պերճախոս կերպով ցույց էր տալիս, թե որքան նվազել էր այն առաջին խանդավառությունը, որ կայարաններում արտահայտվում էր էշելոններին հանդիսավորապես դիմավորելիս։ Հիմա զինվորները ստիպված էին մուրալ։

Կապիտան Սագների մոտ եկավ հերոսներին ողջունելու միության պատգամավորությունը, որ կազմված էր անհավատալիորեն հալից ընկած երկու տիկիններից, որոնք հանձնեցին էշելոնի համար նախատեսված նվերը, այն է՝ քսան տուփ բերան զովացնելու անուշահոտ հաբեր, Բուդապեշտի կոնֆետի ֆաբրիկաներից մեկի ռեկլամը։ Այդ հաբերը դարսված էին թիթեղյա շատ գեղեցիկ տուփիկների մեջ։ Յուրաքանչյուր տուփիկի կափարիչի վրա նկարված էր մի հունգարացի հոնվեդ, որը սեղմում էր ավստրիացի աշխարհազորայինի ձեռքը, իսկ դրա վերևում երևում էր սուրբ Ստեֆանի շողացող թագը։ Տուփիկի եզրակի վրա շատ խնամքով հունգարերեն և գերմաներեն գրված էր. «Für Kaiser, Gott und Vaterland»։

Կոնֆետի ֆաբրիկան այնքան լոյալ էր եղել, որ նախապատվությունը տվել էր կայսրին, նրան դնելով աստծուց առաջ։

Յուրաքանչյուր տուփիկի մեջ կար ութսուն հաբ, այնպես որ յուրաքանչյուր երեք մարդու հասնում էր մոտավորապես հինգ հաբ։ Բացի դրանից, այդ հալից ընկած տարեց տիկինները բերել էին մի հակ թռուցիկներ, որոնց վրա տպագրված էր երկու աղոթք, որ հորինել էր Բուդապեշտի արքեպիսկոպոս Գեզա Սատմար-Բուդաֆալցին։ Աղոթքները գրված էին գերմաներեն ու հունգարերեն և պարունակում էին բոլոր թշնամիների հասցեին ուղղված սոսկալիագույն նզովքներ։ Աղոթքներն համակված էին այնպիսի կրքով, որ նրանց պակասում էր միայն հունգարական «Baszom a Kristusmarjat!» թունդ հայհոյանքը։

Հունգարական արքեպիսկոպոսի կարծիքով սիրառատն աստված պետք է կտոր֊կտոր անի ռուսներին, անգլիացիներին, սերբերին, ֆրանսիացիներին ու ճապոնացիներին, նրանցից կարմիր բիբարով համեմած լապշա և գուլյաշ պատրաստի։ Սիրառատն աստված պետք է լողա հակառակորդի արյան մեջ և կոտորի բոլոր թշնամիներին, ինչպես դաժան Հերովդեսը կոտորեց մանուկներին։

Բուդապեշտի սրբազան արքեպիսկոպոսն իր աղոթքների մեջ գործ էր ածել այնպիսի անուշիկ արտահայտություններ, ինչպես, օրինակ. «Թող աստված օրհնի ձեր սվինները, որպեսզի խորը մխրճվեն թշնամյաց փորերը։ Թող ամենաարդարն աստված հրետանային կրակն ուղղի թշնամյաց շտաբների գլխին։ Ողորմա՛ծ աստված, այնպես արա, որ բոլոր թշնամիները խեղդվեն իրենց վերքերի արյան մեջ, այն վերքերի, որ նրանց կպատճառեն մեր զինվորները»։ Հարկ է մի անգամ էլ նշել, որ այդ աղոթքներին պակասում էր միայն «Baszom a Kristusmarjat!»-ը։

Հանձնելով այդ ամենը, տիկինները կապիտան Սագներին ջերմ ցանկություն հայտնեցին ներկա լինելու նվերների բաժանմանը։ Նրանցից մեկը նույնիսկ հանդգնեց թույլտվություն խնդրել ճառով դիմելու զինվորներին, որոնց նա անվանում էր ոչ այլ կերպ, քան «unsere braven Feldgrauen»։ Երկուսն էլ խիստ վիրավորված ծռմռեցին իրենց դեմքերը, երբ կապիտան Սագները նրանց խնդրանքը մերժեց։ Այդ միջոցին նվերներն ուղարկվել էին այն վագոնը, որտեղ տեղավորված էր պահեստը։ Հարգարժան տիկիններն անցան զինվորների շարքի առջևով, ըստ որում նրանցից մեկը առիթը բաց լթողեց շոյելու մի մորուքավոր զինվորի՝ բուդեյովիցցի Շիմեկի թուշը։ Շիմեկը, տեղյակ չլինելով տիկինների բարձր առաքելությանը, նրանց գնալուց հետո այդ արարքը յուրովի գնահատեց և ընկերներին ասաց.

— Համա՜ թե աներես են այդ բոզերը։ Գոնե մի կարգին ռեխ ունենա, կարծես իսկական ձկնկուլ լինի։ Չորացած ոտներից բացի մեջտեղը բան չկա, մարդ երազում տեսնի՝ լեղին կճաքի, և մի այպիսի քավթառ ղարղա զինվորների հետ սեր է խաղում․․․

Կայարանում իրարանցում էր։ Իտալիայի պատերազմի մեջ մտնելն այստեղ խուճապ էր առաջացրել։ Հրետանու երկու էշելոն կանգնեցրին և ուղարկեցին Շտիրիա։ Արդեն երրորդ օրն էր, որ բոսնիացիների էշելոնը անհայտ պատճառներով չէր ճանապարհվում։ Այդ էշելոնը բոլորովին մոռացել և աչքաթող էին արել։ Բոսնիացիներն երկու օր ճաշ չէին ստացել և գնում էին Նոր Պեշտ՝ մուրալու։ Այստեղ ուրիշ ոչինչ չէր կարելի լսել, բացի բախտի քմահաճույքին թողնված, հուզմունքից ձեռքները թափահարող բոսնիացիների զայրագին հայհոյանքներից։ Շատ չանցած Իննսունմեկերորդ գնդի երթային գումարտակը նորից քշեցին դեպի գնացքը, և զինվորներր մտան իրենց վագոնները։ Սակայն մի րոպե հետո գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը, կայարանի պարետանոցից վերադառնալով, լուր բերեց, թե գնացքը կճանապարհեն միայն երեք ժամից։ Նկատի առնելով այդ, հենց նոր հավաքած զինվորներին նորից վագոններից բաց թողին։

Գնացքը շարժվելու վրա էր, երբ խիստ վրդովված պոդպորուչիկ Դուբը մտավ շտաբի վագոնը և կապիտան Սագներին դիմեց Շվեյկին ձերբակալելու խնդրանքով։ Պոդպորուչիկ Դուբը դեռևս գիմնազիայի դասատու եղած ժամանակ մատնիչի համբավ ուներ։ Նա սիրում էր զինվորի հետ զրուցել, իմանալ նրա համոզմունքները, առիթից օգտվելով նրան խրատել և բացատրել, թե նրանք ինչո՛ւ և հանուն ինչի են կռվում։

Շրջագայության ժամանակ նա կայարանի շենքի ետևում նկատել էր լապտերի մոտ կանգնած Շվեյկին, որը հետաքրքրությամբ դիտում էր ինչ֊որ բարեգործական ռազմական վիճակախաղի մի պլակատ։ Պլակատի վրա նկարված էր ավստրիացի զինվոր, որը մի շվարած մորուքավոր կազակի սվինով գամել էր պատին։

Պոդպորուչիկ Դուբը ափով խփեց Շվեյկի ուսին և հարցրեց, թե արդյոք պլակատը հավանո՞ւմ է։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ,― պատասխանեց Շվեյկը,— դա հիմարություն է։ Ես հիմար պլակատներ շատ եմ տեսել, բայց այսպիսի հիմարություն տեսած չկամ։

— Իսկ այստեղ հատկապես ի՞նչն է, որ ձեզ դուր չի գալիս։

— Ինձ դուր չի գալիս, պարոն լեյտենանտ, որ զինվորն այդպես է վարվում իրեն վստահված զենքի հետ։ Չէ՞ որ քարե պատին խփելով՝ նա կարող է սվինը կոտրել։ Իսկ հետո, դա առհասարակ անմտություն է, դրա համար նրան կարող են պատժել, քանի որ ռուսը ձեռքերը բարձրացրել և հանձնվում է։ Նա գերի է առնված, իսկ գերիների հետ պետք է լավ վարվել, ինչքան չլինի մարդ են։

Պոդպորուչիկ Դուբը շարունակեց շոշափել Շվեյկի համոզմունքները և մի հարց էլ տվեց.

— Դուք այդ ռուսին խղճում եք, ճի՞շտ է։

— Ես, պարոն լեյտենանտ, նրանց երկուսին էլ խղճում եմ. և՛ ռուսին, որովհետև ծակել են, և մեր զինվորին, որովհետև դրա համար նրան կձերբակալեն։ Նա, պարոն լեյտենանտ, անպայման սվինը կկոտրի, չէ՞ որ պատը քարից է, իսկ մետաղն էլ հեշտ է կոտրվում։ Դեռևս պատերազմից աոաջ, պարոն լեյտենանտ, երբ ես իսկական ծառայության մեջ էի, մեր վաշտում մի լեյտենանտ կար։ Նույնիսկ մեր ավագ ֆելդֆեբելը այնպես հայհոյել չի կարող, ինչպես հայհոյում էր այն պարոն լեյտենանտը։ Վարժադաշտում նա մեզ ասում էր, «Երբ հնչում է «hab acht» հրամանը, պետք է աչքերդ այնպես չռես, ինչպես կատուն դարմանի վրա կղկղելիս»։ Իսկ ընդհանրապես շատ լավ մարդ էր։ Մի անգամ ծննդի տոնին խելքը թռցրեց, մի սայլ կոկոսի ընկույզ առավ, և այդ օրվանից ես գիտեմ, թե սվինները որքան հեշտ են կոտրվում։ Վաշտի կեսն այդ ընկույզների վրա սվինները կոտրեց, և մեր փոխգնդապետը հրամայեց բոլորին նստեցնել։ Երեք ամիս իրավունք չունեինք զորանոցից դուրս գալու․․․ Իսկ պարոն լեյտենանտը տնային կալանքի մեջ էր։

Պոդպորուչիկ Դուբը ատելությամբ նայեց քաջարի զինվոր Շվեյկի անհոգ դեմքին և հարցրեց.

— Դուք ինձ ճանաչո՞ւմ եք։

― Ճանաչում եմ, պարոն լեյտենանտ։

Պոդպորուչիկ Դուբը աչքերը չռեց ու ոտքերը գետնին խփեց.

— Իսկ ես ձեզ ասում եմ, որ ինձ դեռ չեք ճանաչում։

Շվեյկը, անդրդվելիորեն հանգիստ, ասես զեկուցելով, մի անգամ էլ կրկնեց․

— Ես ձեզ ճանաչում եմ, պարոն լեյտենանտ։ Դուք, համարձակվում եմ զեկուցել, մեր երթային գումարտակից եք։

— Դուք ինձ չեք ճանաչում,— նորից գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը։— Գուցե դուք ինձ ճանաչել եք լավ կողմից, բայց հիմա կճանաչեք նաև վատ կողմից։ Ես այնքան բարի չեմ, որքան ձեզ թվում է։ Ես ում ուզենամ՝ կլացացնեմ։ Դեհ, ուրեմն, ինձ ճանաչո՞ւմ եք թե ոչ։

― Ճանաչում եմ, պարոն լեյտենանտ։

— Վերջին անգամն եմ ասում ձեզ, որ դուք ինձ չեք ճանաչում, ստահա՛կ։ Եղբայրներ ունե՞ք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն լեյտենանտ, մեկը ունեմ։

Նայելով Շվեյկի հանգիստ, պարզ դեմքին, պոդպորուչիկ Դուբը գազազեց և, բոլորովին իրեն կորցնելով, բղավեց.

— Ուրեմն, ձեր եղբայրն էլ ճիշտ այնպիսի անասուն է, ինչպես դուք։ Ինչացո՞ւ էր։

— Գիմնազիայի դասատու էր, պարոն լեյտենանտ։ Զինվորական ծառայությունն ավարտեց և սպայության քննություն հանձնեց։

Պոդպորուչիկ Դուբը այնպես նայեց Շվեյկին, որ կարծես ուզում էր նրան հայացքով շամփրել։ Շվեյկն արժանապատվորեն դիմացավ տխմար պոդպորուչիկի կատաղի հայացքին, և շուտով խոսակցությունն ավարտվեց «Abtreten» բառով։

Նրանցից ամեն մեկը գնաց իր ճանապարհով և ամեն մեկն իրենն էր մտածում։ Պոդպորուչիկը մտածում էր, թե ինչպես ամեն ինչ կպատմի կապիտանին և նա կհրամայի Շվեյկին ձերբակալել, իսկ Շվեյկը մտածում էր, թե իր կյանքում հիմար սպաներ շատ է տեսել, բայց Դուբի նման հիմար սպա ամբողջ գնդում չի գտնվի։

Պոդպորուչիկ Դուբը, որ հենց այդ օրը հաստատ որոշել էր զինվորների դաստիարակությամբ զբաղվել, կայարանի շենքի ետևում նոր զոհեր գտավ։ Դրանք նույն Իննսունմեկերորդ գնդի, բայց ուրիշ վաշտի երկու զինվորներ էին, որոնք խավարի մեջ կոտրատված գերմաներենով բանակցում էին երկու պոռնիկների հետ։ Կայարանում և նրա մոտ թափառող այդ պոռնիկներին թիվ ու համար չկար։

Շվեյկը նույնիսկ հեռվից շատ պարզ լսում էր պոդպորուչիկ Դուբի ականջ ծակող ձայնը.

— Դուք ինձ ճանաչո՞ւմ եք։

— Իսկ ես ձեզ ասում եմ, որ դուք ինձ դեռ չեք ճանաչում։

— Բայց դուք ինձ դեռ կճանաչեք։

— Գուցե դուք ինձ ճանաչում եք լավ կողմից…

— Բայց ես ասում եմ, որ կճանաչեք նաև վատ կողմից։

— Ես ձեզ կլացացնեմ, ավանակնե՛ր։ Եղբայրներ ունե՞ք։ Երևի նրանք էլ ձեզ նման անասուններ են։ Ինչացո՞ւ էին… Գումակո՞մ… Դե, լա՛վ… Մի՛ մոռանաք, որ զինվորներ եք… Դուք չե՞խ եք… Դուք գիտե՞ք, որ Պալացկին ասել է. «Եթե Ավստրիան չլիներ, մենք պարտավոր էինք այն ստեղծել…»։

Բայց պոդպորուչիկ Դուբի շրջագայությունն ընդհանրապես դրական արդյունքներ չտվեց։ Նա կանգնեցրեց զինվորների ևս երեք խմբեր, սակայն լացացնելու նրա մանկավարժական փորձերն անհաջողության էին մատնվում, քանի որ նա գործ ուներ ռազմաճակատ ուղարկվող նյութի հետ։ Զինվորների աչքերից պոդպորուչիկ Դուբը տեսնում էր, որ նրանք բոլորն իր մասին շատ աննպաստ կարծիք ունեն։ Նրա ինքնասիրությունը վիրավորված էր, և այդ էր պատճառը, որ գնացքը շարժվելուց առաջ նա կապիտան Սագներին խնդրեց Շվեյկին ձերբակալելու կարգադրություն անել։ Հիմնավորելով քաջարի զինվոր Շվեյկին մեկուսացնելու անհրաժեշտությունը, նա կապիտանի ուշադրությունը հրավիրեց նրա կասկածելի հանդգնության վրա և իր վերջին հարցին Շվեյկի տված պատասխանը որակեց որպես խայթող ակնարկ։ Եթե այդպես շարունակվի, սպայական կազմը կկորցնի ամեն հեղինակություն, և անշուշտ պարոն սպաներից ոչ մեկն այդ մասին չի տարակուսում։ Նա ինքը դեռևս պատերազմից առաջ նահանգական վարչության պետին ասում էր, թե պետը պետք է ջանա իր հեղինակությունը պահպանել։ Նահանգական վարչության պարոն պետը նույն կարծիքին էր։ Այդպես պետք է վարվել մանավանդ հիմա, պատերազմի ժամանակ։ Որքան մենք ավելի ենք մոտենում մեր թշնամուն, այնքան անհրաժեշտ է զինվորներին վախ ներշնչել։ Նկատի ունենալով այդ ամենը, նա խնդրում է Շվեյկին ենթարկել կարգապահական տույժի։

Կապիտան Սագները, ինչպես ամեն մի կադրային սպա, ատում էր ոչ զինվորական խաժամուժից դուրս եկած պահեստի սպաներին։ Նա պոդպորուչիկ Դուբի ուշադրությունը հրավիրեց այն բանի վրա, որ նման դիմումներ կարող են արվել միայն զեկուցագրի ձևով, և ոչ թե շուկայավարի, ոչ թե այնպես, որ կարծես այստեղ կարտոֆիլի գին են սակարկում։ Ինչ վերաբերում է Շվեյկին, ապա առաջին ինստանցիան, որին նա ենթակա է, հանդիսանում է պարոն Լուկաշը։ Նման գործերը լուծվում են միայն ըստ ինստանցիայի․ վաշտից գործը, ինչպես երևի պոդպորուչիկին հայտնի է, ուղարկվում է գումարտակ։ Եթե Շվեյկն իսկապես զանցանք է գործել, ապա նա պետք է զեկուցագրով ուղարկվի վաշտի հրամանատարի մոտ, իսկ բողոքարկման գեպքում՝ գումարտակի հրամանատարի մոտ։ Սակայն եթե պարոն պորուչիկ Լուկաշը չի առարկում և համաձայն է զինվորին պատժելու համար պարոն պոդպորուչիկ Դուբի պատմածը պաշտոնական հայտարարություն համարել, ապա նա ինքը, գումարտակի հրամանատարը, բոլորովին դեմ չէ, որ Շվեյկը կանչվի և հարցաքննության ենթարկվի։

Պորուչիկ Լուկաշը չառարկեց, բայց ասաց, որ Շվեյկի հետ ունեցած խոսակցություններից իրեն ստույգ հայտնի է, որ Շվեյկի եղբայրն իրոք որ գիմնազիայի դասատու և պահեստի սպա է եղել։

Պոդպորուչիկ Դուբը կարկամեց և ասաց, թե ինքը նրան պատժելու վրա պնդում էր միմիայն բառիս լայն առումով, թե միգուցե հիշյալ Շվեյկը չի կարողանում մի միտքը կարգին արտահայտել, որի պատճառով էլ նրա պատասխանը հանդգնության, խայթելու և պետերին չհարգելու տպավորություն է թողնում։

— Ի դեպ, հիշյալ Շվեյկի արտաքինից կարելի է եզրակացնել, որ նա տկարամիտ է։

Այսպիսով, Շվեյկի գլխին պայթելիք ամպրոպն անցավ, և նա մնաց ողջ ու անվնաս։

Այն վագոնում, որտեղ գտնվում էին գումարտակի գրասենյակն ու պահեստը, երթային գումարտակի ավագ գրագիր Բաուտանցելը գումարտակի երկու գրագիրներին ողորմածաբար մի֊մի բուռ անուշաբույր հաբեր տվեց այն տուփիկների միջից, որ պետք է բաժանեին գումարտակի զինվորներին։ Դա ընդունված բան էր. զինվորների համար տրված ամեն ինչի գլխին գումարտակի գրասենյակում կատարվում էին նույն ձեռնածությունները, ինչ այդ թշվառ հաբերի գլխին։

Պատերազմի ժամանակ դա սովորական երևույթ էր դարձել և եթե նույնիսկ ռևիզիաները գողությունները չէին հաստատում, ապա, այնուամենայնիվ, ամեն տեսակ գրասենյակների ավագ գրագիրներից յուրաքանչյուրի վրա կասկած կար, թե նախահաշիվն ուռցնում է և ծայրը ծայրին հասցնելու համար մեքենայություններ անում։

Այդ էր պատճառը, որ մինչ գրագիրները բերանները կլցնեին զինվորների հաբերը (քանի որ ուրիշ բան չէր կարելի գողանալ, հարկավոր էր օգտվել թեկուզ այդ զիբիլից)։ Բաուտանցելը մի ճառ արտասնեց այն ծանր զրկանքների մասին, որ իրենք կրում են ճանապարհին։

— Ես երթային գումարտակի հետ արդեն երկու արշավ եմ կատարել։ Բայց այնպիսի պակասություն, որ զգում ենք հիմա, երբեք չեմ տեսել։

— Է՛հ, տղերք։ Ամռանը, մինչև Պրեշով հասնելը, ինչ ասեք որ չունեինք։ Ես թաքցրել էի տասը հազար «մեմֆիս», երկու գլուխ շվեյցարական պանիր, երեքհարյուր տուփ պահածո։ Երբ գնում էինք Բարդեյով, խրամատները, իսկ ռուսները Մուշինայի մոտ կտրել էին մեր և Պրեշովի կապը… Ա՜յ թե առևտուր արի։ Աչքներին թոզ փչելու համար պաշարիս մեկ֊տասներորդը տվի երթային գումարտակին, թե իբր տնտեսել եմ, իսկ մնացածը ծախեցի գումակում։ Մեզ մոտ Սոյկա անունով մի մայոր կար, խոզի մեկն էր։ Հերոսությամբ աչքի չէր ընկնում և ավելի շատ քարշ էր գալիս մեզ մոտ, քանի որ վերևում գնդակներ էին սուլում և արկեր պայթում։ Մեկ էլ տեսար կգար մեզ մոտ, թե իբր իրեն անհրաժեշտ է հավաստիանալ, թե արդյոք գումարտակի զինվորների ճաշը լա՞վ են պատրաստում։ Սովորաբար նա ցած էր իջնում այն ժամանակ, երբ լուր էր գալիս, թե ռուսները որևէ բանի են պատրաստվում։ Դողում էր, խոհանոցում ռոմ էր խմում, իսկ հետո սկսում դաշտային խոհանոցները վերաքննության ենթարկել։ Խոհանոցները գտնվում էին գումակի մոտ, որովհետև հնարավոր չէր տեղավորել լեռան վրա, խրամատների մոտ, և ճաշը գիշերով վերև էին տանում։ Այնպիսի դրություն էր, որ սպայական ճաշի մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել։ Թիկունքի հետ կապող միակ ազատ ճանապարհը գրավել էին գերմանացիները։ Նրանք կանգնեցնում էին այն ամենը, որ մեզ ուղարկում էին թիկունքից, ամեն ինչ իրենք էին լափում, այնպես որ մեր ձեռքը բան չէր ընկնում։ Գումակում գտնվողներս մնացել էինք առանց սպայական ճաշի։ Այդ ժամանակ ես մեր գրասենյակի համար ոչինչ չկարողացա տնտեսել, բացի մի խոճկորից, որը տվել էինք ապխտելու։ Իսկ որպեսզի ասածս մայոր Սոյկան չիմանար, խոճկորը թաքցրել էինք հրետանավորների մոտ, որոնք մեզնից մի ժամաչափ հեռու էին։ Այնտեղ ես մի ծանոթ ենթասպա ունեի։ Հա՛։ Իսկ այն մայորը մեկ էլ տեսար կգար մեզ մոտ և խոհանոցում ճաշի համը կտեսներ։ Ճիշտ է, հազվադեպ էինք միս եփում, միայն այն ժամանակ, երբ հաջողվում էր շրջակայքում որևէ տեղից խոզեր կամ նիհար կովեր ճարել։ Այն էլ ասեմ, որ պրուսացիները մեր մշտական մրցակիցներն էին, քանի որ բռնագրավված անասունի համար նրանք մեզնից երկու անգամ ավելի էին վճարում։ Քանի դեռ կանգնած էինք Բարդեյովի մոտ, անասուններ գնելու գործում տնտեսեցի հազար երկուհարյուր կրոնից քիչ ավելի, և դա էլ այն պատճառով, որ հաճախ փողի փոխարեն գումարտակի կնիքով կնքված բոններ էինք տալիս։ Մանավանդ վերջերում, երբ իմացանք, որ ռուսները մեզնից դեպի արևելք գտնվում են Ռադվանիում, իսկ դեպի արևմուտք՝ Պոդոլինում։ Չկա ավելի վատ բան, քան այնտեղի ժողովրդի հետ գործ ունենալը, ո՛չ կարդալ գիտեն, ո՛չ գրել, իսկ ստորագրության փոխարեն երեք խաչ են դնում։ Մեր ինտենդանտությունը դա շատ լավ գիտեր, այնպես որ, երբ մարդ էինք ուղարկում այնտեղից փող բերելու, չէի կարողանում այդ կեղծ ստացագրերը ներկայացնել որպես արդարացուցիչ փաստաթղթեր, թե իբր փողը վճարել եմ։ Դա կարելի է անել միայն այնտեղ, ուր մարդիկ ավելի կրթված են և կարողանում են ստորագրել։ Իսկ հետո, ինչպես ասացի, պրուսացիները վճարում էին մեզնից ավելի և կանխիկ։ Ուր որ գնում էինք, մեզ վրա այնպես էին նայում, որ կարծես ավազակներ լինեինք։ Բացի դրանից, ինտենդանտությունը հրաման էր արձակել, թե խաչերով ստորագրված ստացականները պետք է հանձնվեն դաշտային վերաքննիչներին։ Իսկ սրանք այն ժամանակ շնից շատ էին։ Մեկ էլ տեսար գալիս է ղոչիի մեկը, մեզ մոտ լափում, իսկ մյուս օրը գնում մեզ մատնում։ Եվ ահա Սոյկա ասածս շրջում էր այդ բոլոր խոհանոցները, և մի անգամ, ազնիվ խոսք, կաթսայից հանեց ամբողջ չորրորդ վաշտի համար բաց թողնված միսը։ Սկսեց խոզի գլխից, ասաց, թե լավ չի եփած, և հրամայեց իր համար մի քիչ ավելի եփել։ Ճիշտն ասած, այն ժամանակ միս շատ չէին եփում։ Ամբողջ վաշտին հասնում էր հին հաշվով տասներկու իսկական բաժին միս։ Բայց նա այդ բոլորը կերավ, հետո ճաշի համը տեսավ ու աղմուկ բարձրացրեց, թե իսկը ջուր է և թե ընդունված բան չէ, որ մսով ճաշն առանց մսի լինի… Հրամայեց ճաշին յուղ ավելացնել և մեջը գցել իմ սեփական մակարոնը, որ տնտեսել էի վերջին շրջանում։ Բայց դա ինձ դեռ այնքան չզայրացրեց, որքան այն, որ ճաշի մեջ գցելու համար նա կորստյան մատնեց այն երկու կիլո կարագը, որ տնտեսել էի դեռևս սպայկան խոհանոցի օրերին։ Այդ կարագը պահում էի մահճակալիս տակի դարակի վրա։ Հանկարծ դարձավ ու վրաս բղավեց. «Սա ո՞ւմն է»։ Պատասխանում եմ, թե դիվիզիայի վերջին հրամանով սահմանված բաշխաքանակի համաձայն՝ սնունդը ուժեղացնելու համար յուրաքանչյուր զինվորի հասնում է տասնհինգ գրամ յուղ կամ քսանմեկ գրամ ճարպ, բայց, քանի որ ճարպերը չեն բավականացնում, մենք յուղի պաշարները պահում ենք, մինչև որ այնքան հավաքվի, որ հնարավոր լինի անձնակազմի սնունդը լրիվ չափով ուժեղացնել։ Մայոր Սոյկան գազազեց և սկսեց գոռգոռալ, թե երևի սպասում եմ, որ ռուսները գան և մեզնից վերջին երկու կիլո յուղը խլեն։ «Անմիջապես այդ յուղը գցել ճաշի մեջ, քանի որ ճաշն առանց մսի է»։ Եվ այդպես, ամբողջ հոգապահուստս կորցրի։ Կհավատա՞ք, երբ էլ որ նա հայտնվեր, գլխիս մի փորձանք պիտի զար։ Աստիճանաբար այնքան հմտացավ, որ իսկույն իմանում էր, թե պահուստներս որտեղ են գտնվում։ Մի անգամ մի տավարի լյարդ էի տնտեսել, որն ուզում էինք խաշել։ Հանկարծ նա մտավ մահճակիս տակ ու լյարդը հանեց։ Սկսեց վրաս գոռգոռալ, իսկ ես նրան ասում եմ, թե լյարդը հարկավոր է թաղել, քանի որ ցերեկը այդպիսի եզրակացության է հանգել հրետանիում ծառայող մի դարբին, որ անասնաբուժական դասընթացներ է ավարտել։ Մայորը գումակից մի շարքային զինվոր վերցրեց և այդ շարքայինի հետ սարի վրա, ժայռի տակ, սկսեց կաթսայիկի մեջ այդ լյարդը եփել։ Դե՛հ, այստեղ էլ նրա կապուտն եկավ։ Ռուսները կրակը նկատել էին և տասնյոթ սանտիմետրանոցն ուղղել մայորի ու նրա կաթսայիկի վրա։ Հետո մենք գնացինք տեսնելու, թե նրանցից ինչ է մնացել, բայց արդեն անկարելի էր որոշել, թե ո՛րն է տավարի և ո՛րը պարոն մայորի լյարդը։

* * *

Լուր եկավ, թե էշելոնը մեկնելու է չորս ժամից ոչ շուտ։ Խատվանի ճանապարհը զբաղված էր վիրավորներ փոխադրող գնացքներով։ Լուրեր էին պտտվում, թե Էգերի մոտ մի սանիտարական գնացք ընդհարվել է հրետանու գնացքի հետ, թե նրանց օգնելու համար Բուդապեշտից գնացքներ են ուղարկվել։

Շուտով ամբողջ գումարտակի երևակայությունն սկսեց գործել։ Խոսում էին երկուհարյուր սպանվածների ու վիրավորների մասին, այն մասին, թե այդ աղետը սարքված բան է. չէ՞ որ հարկավոր է կոծկել վիրավորների մատակարարման գործում կատարված մեքենայությունների հետքերը։ Դա առիթ տվեց սուր քննադատության ենթարկելու գումարտակի մատակարարումը և պահեստներում ու գրասենյակներում կատարվող գողությունները։

Մեծամասնությունն այն կարծիքին էր, թե գումարտակի ավագ գրագիր Բաուտանցելը ամեն ինչ սպաների հետ կիսում է։

Շտաբի վագոնում կապիտան Սագներն ասաց, թե ըստ մարշրուտի նրանք արդեն Գալիցիայի սահմանագլխին պետք է լինեին։ Էգերում պարտավոր են նրանց ամբողջ զորամասին երեք օրվա հաց ու պահածո տալ, բայց մինչև Էգեր դեռ տասը ժամվա ճանապարհ կա, և բացի դրանից, Լվովի այն կողմում կատարվող հարձակման հետևանքով այնտեղ վիրավորների այնքան գնացքներ են կուտակվել, որ, եթե հավատալու լինենք հեռագրական հաղորդումներին, անհնար է մի բոքոն կամ մի տուփ պահածո գտնել։ Կապիտան Սագները հրաման է ստացել հացի և պահածոների փոխարեն յուրաքանչյուր զինվորի վճարել վեց կրոն յոթանասուն հելլեր։ Այդ փողը կտան ինն օրվա ռոճիկը վճարելիս, եթե մինչ այդ կապիտան Սագները բրիգադից գումարը ստացած լինի։ Հիմա դրամարկղում ընդամենը տասներկու հազար կրոն կա։

— Գունդը խոզություն է անում,— չդիմացավ կապիտան Լուկաշը,— որ մեզ ճանապարհում է առանց մի գրոշի։

Պրապորշչիկ Վոլֆը և պորուչիկ Կոլարժը սկսեցին փսփսալ, թե գնդապետ Շրեդերը վերջին երեք շաբաթվա ընթացքում տասնվեց հազար կրոն փող է մուծել Վիեննայի բանկում բացած իր անձնական հաշվին։

Այնուհետև պորուչիկ Կոլարժը բացատրեց, թե ինչպես են կապիտալ կուտակում։ Թռցնում են գնդից, օրինակ, վեց հազար կրոն, և դնում իրենց գրպանը, իսկ բոլոր խոհանոցներին միանգամայն տրամաբանորեն հրաման տալիս, թե ամեն մի զինվորի սիսեռի բաժինը կրճատել օրական երեք գրամով։ Դա ամսական անում է մարդագլուխ իննսուն գրամ։ Ամեն մի վաշտի խոհանոցում տասնվեց կիլոյից ոչ պակաս սիսեռ է կուտակվում։ Իսկ հաշվետվության մեջ էլ խոհարարը ցույց կտա, թե ամբողջ սիսեռը բանեցված է։

Պորուչիկ Կոլարժը Վոլֆին ընդհանուր գծերով պատմեց ուրիշ հավաստի դեպքեր, որ իր աչքով էր տեսել։ Այդպիսի փաստերով լի է ամբողջ զինվորական ադմինիստրացիայի գործունեությունը, սկսած որևէ վաշտի ողորմելի ավագ գրագրից և վերջացրած գեներալի ուսադիրներ կրող գերմանամկնով, որն իր համար հետպատերազմյան ձմռան պաշար է տեսնում։

Պատերազմը քաջություն էր պահանջում նաև գողության մեջ։

Ինտենդանտները սիրառատ հայացքներով իրար էին նայում, կարծես ցանկանալով ասել. «Մենք մի մարմին և մի հոգի ենք։ Գողանում ենք, ընկերնե՛ր, մեքենայություններ անում, եղբայրնե՛ր, բայց ի՞նչ արած, հոսանքին դեմ գնալ չի լինի։ Եթե դու չվերցնես, ուրիշը կվերցնի, և դեռ քո մասին էլ կասի, թե դու նրա համար չես գողանում, որ արդեն բավական թալանել ես»։

Վագոն մտավ կարմրաոսկեգույն լամպասներով մի պարոն։ Նա մեկն էր տեսչական այցեր կատարող այն գեներալներից, որ գնում-գալիս են երկաթուղու բոլոր գծերով։

— Նստեցեք, պարոնա՛յք,— սիրալիր հրավիրեց նա, ուրախանալով, որ մի էշելոն է հայտնաբերել, նույնիսկ չենթադրելով, թե դա կարող է գտնվել այդտեղ։

Կապիտան Սագները ցանկացավ զեկուցել, բայց գեներալը ձեռքը թափ տվեց։

― Ձեր էշելոնում անկարգություն է, ձեր էշելոնում դեռ չեն քնել։ Էշելոններում, երբ դրանք կանգնած են կայարանում, պետք է քնել, ինչպես զորանոցում, ժամը իննին,— կաղկանձեց նա։ — Մոտ ժամը իննին զինվորներին պետք է տանել կայարանի հետևում գտնվող ոտացճանապարհները, ապա գնալ քնելու։ Այլապես գիշերը անձնակազմը կապականի երկաթուղու պաստառը։ Հասկանո՞ւմ եք, պարոն կապիտան։ Հապա կրկնեցեք։ Կամ՝ ոչ, մի կրկնեք, այլ վարվեցեք այնպես, ինչպես ես ցանկանում եմ։ Ազդանշան հնչեցնել, զինվորներին քշել ոտացճանապարհները, երեկոյահավաք հնչեցնել և քնել։ Ստուգե՛լ և ով քնած չէ՝ պատժել։ Հը՛մ։ Ամեն ինչ ասացի՞։ Ընթրիքը տալ ժամը վեցին։

Այնուհետև նա սկսեց խոսել անցած֊գնացած բաների մասին, այն մասին, որ երբեք տեղի չէր ունեցել կամ տեղի էր ունեցել յոթը սարից, յոթը ծովից դենը գտնվող ինչ֊որ թագավորության մեջ։ Նա կանգնած էր ինչպես չորրորդ չափումի թագավորությունից հայտնված ուրվական։

— Ընթրիքը տալ ժամը վեցին,— շարունակեց նա, նայելով ժամացույցին, որը ցույց էր տալիս գիշերվա ժամը տասնմեկն անց տասը րոպե։ Um halb neune Alarm, Latrinenscheissen, dann schlafen gehen! ժամը վեցի ընթրիքին՝ կարտոֆիլով գուլյաշ, հարյուրհիսուն գրամ շվեցարական պանրի փոխարեն։

Ապա դրան հետևեց մարտական պատրաստականությունը ստուգելու հրամանը։ Կապիտան Սագները նորից հրամայեց տագնապ հնչեցնել, իսկ գեներալ-տեսուչը, հետևելով, թե գումարտակն ինչպես է շարք կանգնում, սպաների հետ գնում֊գալիս էր և անդադրում կրկնում նույնը, կարծես բոլորն ապուշներ էին և չէին կարող նրան միանգամից հասկանալ։ Ընդ որում շարունակ նայում էր ժամացույցին. «Also, sehen Sie. Um halb neune scheissen, und nach einer halben Stunde schlafen. Das genügt vollkommen»։

— Այս անցման ժամանակաշրջանում զինվորներն առանց այն էլ սակավ են դուրս գնում։ Գլխավորը, ընդգծում եմ, քունն է։ Քունը մարդու կազդուրում է գալիք երթերի համար։ Քանի դեռ զինվորները գնացքի մեջ են, պետք է հանգստանան։ Եթե վագոնում բավականաչափ տեղ չկա, զինվորները քնում են հերթով։ Զինվորների մեկ երրորդը հարմար տեղավորվում է վագոնում և քնում ժամը իննից մինչև կես գիշեր, իսկ մնացածները կանգնում ու նայում են նրանց։ Այնուհետև, երբ առաջիններն իրենց քունն առնում են՝ տեղը զիջում են երկրորդ մեկերրորդին, որը քնում է կես գիշերից մինչև առավոտվա իննը։ Երրորդ խումբը քնում է ժամը երեքից մինչև վեցը, այնուհետև՝ արթնացում, և զորամասը գնում է լվացվելու։ Գնացքն ընթանալիս վագոնից չցա-ա-ատ-կել։ Պարեկներ նշանակել, որպեսզի զինվորները գնացքն ընթանալիս ցած չցա֊ա-ատ-կե՛ն։ Եթե զինվորի ոտքը կոտրում է թշնամին,— գեներալը ձեռքով խփեց իր ոտքին,— դա արժանի է գովեստի, բայց եթե գնացքն ամբողջ թափով ընթանալիս զինվորը ցատկելով հաշմանդամացնում է իրեն, ապա դա ենթակա է պատժի։ Եվ այսպես, ուրեմն, սա ձեր գումարտակն է,— դիմեց նա կապիտան Սագներին, դիտելով զինվորների քնատ կերպարանքները։ Շատերը չէին կարողանամ իրենց զսպել և, հանկարծակի քնահարամ եղած, հորանջում էին գիշերվա թարմ օդում։

— Սա, պարոն կապիտան, բացբերանների գումարտակ է։ Զինվորները ժամը իննին պետք է քնեն։

Գեներալը կանգ առավ տասնմեկերորդ վաշտի առաջ, որի ձախ թևում կանգնել ու բերանբաց հորանջում էր Շվեյկը։ Քաղաքավարության համար նա բերանը ձեռքով ծածկել էր, բայց ձեռքի տակից այնպիսի բառաչ էր լսվում, որ պորուչիկ Լուկաշը վախից դողում էր, թե մի գուցե գեներալը Շվեյկի վրա ուշադրություն դարձնի։ Նրան թվաց, թե Շվեյկը դիտմամբ է հորանջում։

Կարծես Լուկաշի միտքը հասկանալով, գեներալը շրջվեց դեպի Շվեյկը և մոտեցավ նրան.

— Böhm oder Deutscher?

— Böhm, melde gehorsam. Herr Generalmajor.

— Շատ լավ,— չեխերեն ասաց գեներալը, որը չեխերենը փոքր-ինչ իմացող լեհ էր։— Բառաչում ես խոտ տեսած կովի պես։ Լռի՛ր, բերանդ փակիր։ Մի մզզա։ Արդեն ոտացճանապարհում եղե՞լ ես։

— Բնավ ոչ, չեմ եղել, պարոն գեներալ֊մայոր։

— Ինչո՞ւ չես գնացել մյուս զինվորների հետ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն գեներալ-մայոր, Պիսեկի զորաշարժերի ժամանակ, երբ մի անգամ, հանգստի ժամին, ամբողջ գունդը լցվեց հաճարի արտը, պարոն գնդապետ Վախտելն ասաց, թե զինվորը պարտավոր է մտածել ոչ միայն արտաքնոցի, այլև կովի մասին։ Ի դեպ, համարձակվում եմ զեկուցել, ի՞նչ պետք է անենք մենք արտաքնոցում։ Մենք մեր մեջ արտամղելու բան չունենք։ Ըստ մարշրուտի մենք արդեն մի քանի կայարաններում պետք է ընթրիք ստանայինք, բայց ոչինչ չստացանք։ Դատարկ փորով ոտացճանապարհ չես գնա։

Շվեյկը հասարակ խոսքերով գեներալին բացատրեց ընդհանուր իրադրությունը և այնպես արտահայտիչ էր նայում նրան, որ գեներալն անհրաժեշտություն զգաց բոլոր միջոցներով նրանց օգնել։ Հիրավի, եթե հրաման է տրվում շարքով ոտացճանապարհ գնալ, ապա այդ հրամանը պետք է մի տեսակ ներքնապես, ֆիզիոլոգիապես հիմնավորված լինի։

— Նրանց ետ ուղարեկցեք վագոնները՝ քնելու,— հրամայեց գեներալը կապիտան Սագներին։— Ինչպե՞ս է պատահել, որ ընթրիք չեն ստացել։ Այս կայարանով անցնող բոլոր էշելոնները պետք է ընթրիք ստանան, սա սնուցման կայան է։ Այլ կերպ չի էլ կարող լինել։ Մենք ճշտորեն սահմանված պլան ունենք։

Գեներալն այդ ամենն ասաց առարկություն չընդունող տոնով։ Դրանից հետևում էր, թե քանի որ արդեն գիշերվա մոտ ժամը տասներկուսն է, իսկ ընթրիքը պետք է տրվեր, ինչպես նա արդեն նշել էր, ժամը վեցին, ապա ուրիշ ոչինչ չէր մնում անել, քան գնացքն ամբողջ գիշերը և ամբողջ հաջորդ օրը պահել մինչև այդ օրվա երեկոյան ժամը վեցը, որպեսզի կարտոֆիլով գուլյաշ ստանային։

— Չկա ավելի վատ բան,— արտակարգ լրջությամբ ասաց գեներալը,— քան պատերազմի ժամանակ զորքերին տեղաշարժելիս նրանց մատակարարումը մոռացության տալը։ Իմ պարտքն է պարզել իրերի իսկական վիճակը և իմանալ, թե իսկապես ի՛նչ է կատարվում կայարանի պարետանոցում։ Քանզի, պարոնա՛յք, երբեմն մեղավոր են լինում հենց իրենք՝ էշելոնների պետերը։ Հարավ-Բոսնիական երկաթուղու Սուբոտիցա կայարանը ռևիզիայի ենթարկելիս ես պարզեցի, որ վեց էշելոն ընթրիք չէին ստացել միայն այն պատճառով, որ էշելոնների պետերը մոռացել էին պահանջել։ Վեց անգամ կայարանում կարտոֆիլով գուլյաշ էին եփել, սակայն ոչ ոք ճաշ չէր պահանջել։ Այդ գուլյաշը թափել, կիտել էին իրար վրա։ Գուլյաշի կույտեր էին գոյացել, իսկ գուլյաշի լեռների մոտով անցնող զինվորները կայարանում մուրացկանություն էին անում, մի կտոր հաց խնդրելով։ Տվյալ դեպքում, ինչպես տեսնում եք, մեղավորը զինվորական ադմինիստրացիան չի եղել։— Գեներալը ձեռքերը տարածեց։— Էշելոնների պետերն իրենց պարտականությունները չէին կատարել։ Գնանք գրասենյակ։

Սպաները հետևեցին նրան, միտք անելով, թե ինչու բոլոր գեներալներն այսպես միաժամանակ են խելագարվել։

Պարետանոցում պարզվեց, որ իսկապես գուլյաշի մասին ոչինչ հայտնի չէ։ Ճիշտ է, այդ կայարանով անցնող բոլոր էշելոնների համար պետք է գուլյաշ եփեին։ Բայց հետո հրաման է եկել, թե գուլյաշի փոխարեն ամեն մի զորամասի յուրաքանչյուր զինվորի համար փոխանցել յոթանասուներկու հելլեր, այնպես որ կայարանով անցնող ամեն մի զորամաս իր հաշվին ունի մարդագլուխ յոթանասուներկու հելլեր, որը նա իր ինտենդանտությունից կստանա ռոճիկները վճարելիս։ Ինչ վերաբերվում է հացին, ապա Վադիան կայարանում զինվորներին մարդագլուխ կես բոքոն կտան։

Սնուցիչ կայարանի պարետը չվախեցավ և գեներալի երեսին ասաց, թե ամեն ժամ հրամանները փոխվում են։ Էշելոնների հարմար ճաշ են պատրաստում, բայց հանկարծ սանիտարական գնացք է գալիս, ներկայացնում բարձրագույն ինստանցիայի հրամանը, և վերջ․ էշելոնը կանգնում է դատարկ կաթսաների պրոբլեմի առաջ։

Գեներալն ի նշան հավանության գլխով արեց, ապա ասաց, թե դրությունը զգալիորեն բարելավվել է, պատերազմի սկզբին շատ ավելի վատ էր։ Ոչ մի բան միանգամից չի տրվում, անհրաժեշտ է փորձ, պրակտիկա։ Տեսությունը, իսկապես ասած, արգելակում է պրակտիկան։ Որքան պատերազմը երկար տևի, այնքան ավելի կարգ ու կանոն կլինի։

— Ես կարող եմ ձեզ մի կոնկրետ օրինակ բերել,— ասաց գեներալը, գոհ լինելով, որ այդպիսի մեծ գյուտ է արել,— սրանից երկու օր առաջ Խատվան կայարանով անցնող էշելոնները հաց չստացան, իսկ դուք վաղը կստանաք։ Իսկ հիմա գնանք կայարանի ռեստորանը։

Ռեստորանում գեներալը նորից խոսք բացեց արտաքնոցների, ինչպես և այն մասին, թե որքան զզվելի է, որ երկաթուղու բոլոր գծերի վրա կակտուսներ են տնկված։ Այդ ասելիս նա բիֆշտեքս էր ուտում, և բոլորին թվում էր, թե նա այդ կակտուսներից մեկն է որոճում։

Գեներալը ոտացճանապարհներին այնքան ուշադրություն էր նվիրում, որ կարծես Ավստրո֊Հունգարական միապետության հաղթանակը դրանցից էր կախված։

Այն նոր իրադրության առթիվ, որ ստեղծվել էր Իտալիայի պատերազմ հայտարարելու հետևանքով, գեներալն ասաց, թե Իտալիայի դեմ մղվելիք պատերազմում մեր գերազանցությունը հենց ոտացճանապարհների մեջ է։

Ավստրիայի հաղթանակն ակնհայտորեն բխում էր ոտացճանապարհից։

Գեներալի համար դա պարզ էր։ Հաղթանակի ճանապարհը պետք էր անցնել հետևյալ ռեցեպտով․ երեկոյան ժամը վեցին զինվորները ստանում էն կարտոֆիլով գուլյաշ, ութ և կեսին զորքը ոտացճանապարհում դատարկվում է, իսկ իննին բոլորը գնում են քնելու։ Այդպիսի բանակի առաջ հակառակորդը սարսափահար փախուստ է տալիս։

Գեներալ-մայորը մտածմունքի մեջ ընկավ, մի «օպերաս» վառեց և երկար, երկար նայեց առաստաղին։ Նա տանջալիորեն միտք էր անում, թե էլ ի՛նչ ասի, քանի որ ընկել է այդտեղ, ի՛նչ խրատ կարդա էշելոնի սպաների գլխին։

— Ձեր գումարտակի կորիզը միանգամայն առողջ է,— հանկարծ սկսեց գեներալը, երբ բոլորը կարծում էին, թե նա կշարունակի առաստաղին նայել և լռել։— Ձեր զորամասի անձնակազմը միանգամայն կանոնավոր վիճակում է։ Այն զինվորը, որի հետ ես խոսեցի, իր ուղղամտությամբ և զինվորական կեցվածքով հույս է ներշնչում, որ ամբողջ գումարտակն ևս կկռվի մինչև արյան վերջին կաթիլը։

Գեներալը լռեց և, բազկաթոռի թիկնակին հենվելով, նորիք հայացքը հառեց առաստաղին, ապա քիչ հետո, առանց դիրքը փոխելու, շարունակեց իր ճառը։ Պոդպորուչիկ Դուբը, այդ ստրկահոգի մարդուկը, հետևելով նրան, նույնպես հայացքը հառեց առաստաղին։

— Սակայն ձեր գումարտակը կարիք ունի, որ նրա սխրագործությունները մոռացության չմատնվեն։ Ձեր բրիգադի գումարտակներն արդեն ունեն իրենց պատմությունը, որը պետք է հարստացնի ձեր գումարտակը։ Ձեզ պակասում է մի մարդ, որ ճշտիվ նշեր բոլոր դեպքերը և կազմեր գումարտակի պատմությունը։ Բոլոր թելերը պետք է ձգվեն դեպի այդ մարդը, նա պետք է իմանա, թե ի՛նչ է արել գումարտակի յուրաքանչյուր վաշտը։ Նա պետք է լինի կրթված, այլ ոչ թե դմբո, ոչ թե ավանակ։ Պարոն կապիտան, դուք պետք է գումարտակի համար մի պատմագիր առանձնացնեք։

Ապա նա նայեց պատի ժամացույցին, որի սլաքները նիրհող խմբին հիշեցնում էին, թե արդեն ցրվելու ժամանակն է։

Գծի վրա կանգնած էր տեսչի անձնական գնացքը, և գեներալը պարոն սպաներին խնդրեց իրեն ուղեկցել դեպի իր ննջավագոնը։

Կայարանի պարետը խորը հառաչեց։ Գեներալը մոռացել էր վճարել բիֆշտեքսի և մի շիշ գինու արժեքը։ Նորից ստիպված է գեներալի փոխարեն ինքը վճարել։ Նրա մոտ ամեն օր մի քանի այդպիսի այցելություններ են լինում, որոնց պատճառով արդեն ստիպված է եղել երկու վագոն խոտ վատնել։ Նա հրամայել է այդ վագոնները քշել փակուղի և խոտը ծախել է խոտի մատակարար «Լևայնշտայն» ֆիրմային, ծախել է այնպես, ինչպես արմատի վրա ծախում են հաճարը։ Պետական գանձարանը նույն ֆիրմայից այդ երկու վագոն խոտը նորից գնել է, բայց պարետը ի դեպ ամենայնի վագոնները թողել է փակուղում։ Միգուցե նորից ստիպված լինի խոտը վերավաճառել «Լևանշտայն» ֆիրմային։

Բայց, դրա փոխարեն, Բուդապեշտի կենտրոնական կայարանով անցնող բոլոր զինվորական տեսուչներն ամեն տեղ պատմում էին, թե կայարանի պարետը լավ է ուտեցնում և խմեցնում։

* * *

Հաջորդ օրը առավոտյան էշելոնը դեռ կանգնած էր կայարանում։ Հնչեց ցայգանվագը։ Զինվորները ծորակների մոտ լվացվում էին կաթսայիկների ջրով։ Գեներալն իր գնացքով դեռ չէր մեկնել և գնացել էր ոտացճանապարհները ռևիզիայի ենթարկելու։ Այդ օրը զինվորներն այդտեղ գնում էին համաձայն կապիտան Սագների հետևյալ հրամանի, որ նա արձակել էր գեներալին բավականություն պատճառելու համար. «Schwarmweise unter Kommando der Schwarmkomandanten»։

Ցանկանալով պոդպորուչիկ Դուբին էլ բավականություն պատճառել, կապիտան Սագները նրան օրապահ էր նշանակել։

Եվ այդպես, պոդպորուչիկ Դուբը վերահսկում էր ոտացճանապարհները։ Երկարավուն երկշարք փոսի ձև ունեցող ոտացճանապարհը տեղավորել էր երկու ջոկ։ Զինվորները հավեսով պպզել էին խանդակների վրա, ինչպես ծիծեռնակները Աֆրիկա չվելուց առաջ թառում են հեռագրասյուների լարերին։

Յուրաքանչյուրի ցած իջեցրած շալվարի տակից երևում էին մերկ ծնկները, յուրաքանչյուրի վզից կախված էր գոտին, ասես յուրաքանչյուրը պատրաստ էր կախվելու և միայն հրամանի էր սպասում։

Ամեն ինչում առկա էր զինվորական երկաթյա կարգապահություն և կազմակերպվածություն։

Ձախ թևում նստած էր Շվեյկը, որ նույնպես խցկվել էր այդտեղ և հետաքրքրությամբ կարդում էր Ռուժենա Եսենսկայայի չգիտես ո՛ր վեպից պոկված էջի մի պատառիկ․

․․․եղի պանսիոնում, դժբախտաբար տիկինները
ում անորոշ, իրականում գուցե և ավելի վ
մեծավ մասամբ, ինքն իր մեջ ամփոփված
իր սենյակը կամ դուրս գա —
ազգային տոնին։ Իսկ եթե խոսք էին բացում ա
գնում էր մարդը և կարոտել էր զ
լավացել էր կամ չէր ուզում
լինել, ինչպես որ իրենք էին ցանկա-
երիտասարդ Կրիշիչկան այլևս անելու բան չուներ․․․

Շվեյկն աչքերը բարձրացրեց, ակամա նայեց դեպի ոտացճանապարհի ելքը և զարմանքից քար կտրեց։ Այնտեղ իր զորահանդեսային լրիվ հագուստով կանգնած էր երեկվա գեներալ֊մայորն իր համհարզի հետ, իսկ նրա կողքին՝ պոդպորուչիկ Դուբը, որը ջանադրաբար նրանց ինչ-որ բան էր զեկուցում։

Շվեյկն աչք ածեց շուրջը։ Բոլորը շարունակում էին հանգիստ նստել փոսի վրա, և միայն ենթասպաներն էին մի տեսակ կարկամել ու չէին շարժվում։

Շվեյկն զգաց պահի ողջ լրջությունը։

Նա վեր թռավ հենց այդպես շալվարն իջեցրած, գոտին վզից կախ և, վերջին պահին թղթի կտորն օգտագործելով, բղավեց․ «Einstellen! Auf! Habtacht! Rechtsschaut!» և ձեռքը դրեց հովարին։

Երկու ջոկատներ, շալվարներն իջեցրած և գոտիները վզներից կախ, կանգնեցին փոսի վրա։ Գեներալ֊մայորը սիրալիր ժպտաց ու ասաց․

— Ruht, weiter machen!

Ջոկապետ Մալեկն առաջինը օրինակ տվեց իր ջոկին, ընդունելով առաջվա դիրքը։ Կանգնած մնաց միայն Շվեյկը, ձեռքը հովարին դրած, քանի որ նրան մի կողմից սպառնալից մոտենում էր պոդպորուչիկ Դուբը, իսկ մյուս կողմից՝ ժպտացող գեներալը։

— Ես ձեզ գիշերը տեսել եմ,— դիմեց գեներալ֊մայորը Շվեյկին, որը նրա առաջ կանգնած էր այդ աներևակայելի դիրքով։

Գազազած պոդպորուչիկ Դուբը նետվեց դեպի գեներալ֊մայորը․

— Ich melde gehorsam, Herr Generalmalor, der Mann ist blödsinnig und als Idiot bekannt, säghafter Dummkopf.

— Was sagen Sie, Herr Leutnant?,— անսպասելի գոռաց գեներալ֊մայորը պոդպորուչիկ Դուբի վրա, ապացուցելով միանգամայն հակառակը։— Հասարակ զինվորը գիտե, թե ինչ է հարկավոր անել, երբ պետ է մոտենում, իսկ ահա հրամանատար ենթասպան պետին չի նկատում և վերաբերմունք ցույց չի տալիս։ Ճիշտ այնպես, ինչպես կռվի դաշտում։ Վտանգի պահին հասարակ զինվորը հրամանատարությունն իր վրա է վերցնում։ Չէ՞ որ նա ինքը՝ պարոն պոդպորուչիկ Դուբն էր պարտավոր տալ «Einstellen! — Auf! — Habtacht, Rechtsschaut!» հրամանը, որ տվեց այս զինվորը։

— Դու արդեն քամակդ սրբե՞լ ես,— հարցրեց գեներալ֊մայորը Շվեյկին։

— Ճիշտ այդպես, պարոն գեներալ֊մայոր, ամեն ինչ կարգին է։

— Wlencej srac nie bedziesz?

— Ճիշտ այդպես, գեներալ֊մայոր, պրծել եմ։

— Որ այդպես է, շալվարդ վեր քաշիր և նորից ձիգ կանգնիր։

Քանի որ գեներալ֊մայորը «ձիգ կանգնիր»-ն արտասնեց փոքր-ինչ բարձր ձայնով, ապա նրան մոտիկ նստածներն սկսեցին վեր կենալ ու փոսի վրա ձիգ կանգնել։

Սակայն գեներալ֊մայորը բարեկամաբար նրանց ձեռքով արեց և հայրական գորովալից ձայնով ասաց.

— Aber nein, ruht, ruht, nur weiter machen!

Շվեյկն իր լրիվ շքահագուստով արդեն կանգնած էր գեներալ-մայորի առաջ, որը գերմաներեն մի հակիրճ ճառ արտասանեց․

— Հարգանք պետերի նկատմամբ, կանոնագրքի իմացում և վճռականություն զինվորական ծառայության մեջ,— ահա բոլորը։ Իսկ եթե այդ հատկություններին ավելացնելու լինենք և քաջությունը, ապա ոչ մի թշնամի մեր առաջ չի դիմանա։― Մատով խթելով Շվեյկի փորը, գեներալը պոդպորուչիկ Դուբին ցուցում տվեց․— Հիշեցեք այս զինվորին։ Ռազմաճակատ հասնելուն պես աստիճանը բարձրացնել և առաջին իսկ հարմար առիթով բրոնզե մեդալի ներկայացնել իր պարտականություններն օրինակելիորեն կատարելու և իր գիտելիքների համար․․․ Wissen Sie doch, was ich schon meine… Abtreteu!

Գեներալ֊մայորը հեռացավ, իսկ պոդպորուչիկ Դուբը բարձր ձայնով, այնպես, որ գեներալ-մայորը լսեր, հրամայեց.— Erster Schwarm auf! Doppelreihen… Zweiter Schwarm…

Շվեյկն այդ միջոցին քայլերն ուղղեց դեպի իր վագոնը և, պոդպորուչիկ Դուբի մոտով անցնելիս նրան պատիվ տվեց, ինչպես պահանջվում է, բայց, չնայած դրան, պոդպորուչիկը բղավեց.— Herstellt! Շվեյկը նորից ձեռքը դրեց հովարին և նորից լռեց.

— Ինձ ճանաչո՞ւմ ես։ Դու ինձ չես ճանաչում։ Դու ինձ ճանաչում ես լավ կողմից, բայց կճանաչես նաև վատ կողմից։ Ես քեզ կլացացնեմ։

Վերջապես Շվեյկը հասավ իր վագոնին։ Ճանապարհին նա հիշեց, որ Կառլինի զորանոցում էլ մի լեյտենանտ կար, ազգանունը Խուդավի, որը գազազելիս այլ կերպ էր արտահայտվում. «Տղանե՛ր,— ասում էր նա,— ինձ հանդիպելիս մի մոռանաք, որ ես ձեզ համար խոզ եմ, խոզ էլ կմնամ, քանի դեռ դուք իմ վաշտումն եք»։

Երբ Շվեյկն անցնում էր շտաբի վագոնի մոտով, պորուչիկ Լուկաշը նրան ձայն տվեց ու հրամայեց Բալոունին ասել, որ շտապի սուրճը պատրաստել, իսկ կաթի պահածոյի տուփը նորից կարգին փակի, թե չէ կաթը կփչանա։ Իսկ հենց այդ ժամանակ Բալոունը վագոնում, ավագ գրագիր Վանեկի մոտ, փոքրիկ սպիրտայրոցի վրա պորուչիկ Լուկաշի համար սուրճ էր պատրաստում։ Շվեյկը գալով պորուչիկ Լուկաշի հանձնարարությունը կատարելու, իմացավ, որ իր բացակայության միջոցին ամբողջ վագոնը սկսել է սուրճ խմել։

Պորուչիկ Լուկաշի սուրճի և կաթի պահածոների տուփերն արդեն կիսով չափ դատարկ էին։ Բալոունը սուրճը խմում էր ուղղակի կաթսայիկից և թեյի գդալով փորփորում էր կաթի տուփը, որպեսզի սուրճն համեղացներ։

Խոհարար֊օկուլտիստ Յուրայդան և ավագ գրագիր Վանեկը երդվեցին սուրճի և կաթի պահածոներ ստացվելուն պես պորուչիկ Լուկաշից վերցրածը վերադարձնել։

Շվեյկին էլ սուրճ առաջարկեցին, բայց նա հրաժարվեց և Բալոունին ասաց.

— Բանակի շտաբից հրաման է ստացվել քսանչորս ժամվա ընթացքում անհապաղ կախել այն սպասյակին, որն իր սպայի կաթի և սուրճի պահածոները կգողանա։ Դա հաղորդում եմ օբեր-լեյտենանտի կարգադրությամբ, որը քեզ հրամայեց սուրճը վերցնել և անմիջապես ներկայանալ իրեն։

Վախեցած Բալոունը հեռախոսավար Խոդոունսկու ձեռքից խլեց սուրճը, որ հենց նոր էր լցրել նրա համար, նորից տաքացրեց, պահածոյած կաթ ավելացրեց և սուրճը ձեռքին սլացավ դեպի շտաբի վագոնը։

Աչքերը չռելով, Բալոունը սուրճը մատուցեց պորուչիկ Լուկաշին, և այդ ժամանակ նրա մտքով անցավ, որ պորուչիկն իր աչքերից կռահում է, թե պահածոներն ինչպես է տնօրինել։

— Ես ուշացա,— սկսեց նա կակազելով,— որովհետև չկարողացա միանգամից բացել։

— Գուցե պահածոյած կաթը թափել ես, հը՞,— տանջում էր նրան պորուչիկ Լուկաշը, սուրճի համն առնելով,— բայց գուցե սուպի պես գդալով խպշտե՞լ ես։ Գիտե՞ս քեզ ինչ է սպասում։

Բալոունը հառաչեց ու ողբաց.

— Պարոն լեյտենանտ, համարձակվում եմ զեկուցել, երեք երեխայի տե՜ր եմ։

― Տե՛ս, Բալոուն, մեկ էլ եմ նախազգուշացնում, անկշտությունդ քեզ կկործանի։ Շվեյկը քեզ բան չասա՞ց։

― Ինձ կարող են կախել քսանչորս ժամվա ընթացքում,— պատասխանեց Բալոունը, ամբողջ մարմնով դողալով։

— Այդպես մի՛ դողա, հիմարի մեկը,― ժպտալով ասաց պորուչիկ Լուկաշը,— և խելքդ գլուխդ հավաքիր։ Այդքան անկուշտ մի եղիր և Շվեյկին ասա, որ կայարանից կամ որևէ մոտ տեղից մի համեղ բան ճարի։ Այս տասանոցը տուր նրան։ Քեզ չեմ ուղարկի։ Դու կվերադառնաս միայն այն ժամանակ, երբ լափելուց տրաքես։ Սարդիններս դեռ չե՞ս լափել։ Ասում եմ, չե՞ս լափել։ Բեր և ինձ ցույց տուր։

Բալոունը Շվեյկին հայտնեց, թե օբեր֊լեյտենանտը մի տասանոց է ուղարկել, որպեսզի նա, Շվեյկը, կայարանում մի համեղ բան ճարի։ Ապա հառաչելով պորուչիկի ճամպրուկից հանեց սարդինների տուփը և ծանր սրտով տարավ ստուգման։

Խեղճ մարդն իրեն օրորել էր այն հույսով, թե պորուչիկ Լուկաշն այդ սարդինները մոռացել է, իսկ հիմա ամեն ինչ կորած է։ Պորուչիկը սարդինները կթողնի իր վագոնում, և Բալոունը նրանցից կզրկվի։ Նա իրեն կողոպտված էր զգում։

— Ահա, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, ձեր սարդիններր,— ասաց նա դառնորեն, տուփը հանձնելով տիրոջը։— Կհրամայե՞ք բացել։

— Լա՛վ, Բալոուն, պետք չէ բացել, հետ տար։ Ես միայն ուզում էի տեսել, թե հո տուփին ձեռք չես տվել։ Երբ սուրճը բերիր, ինձ թվաց, թե շրթունքներդ պսպղում են, ինչպես պրովանսյան յուղից։ Շվեյկն արդեն գնա՞ց։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, արդեն գնաց,— պատասխանեց Բալոունը փայլելով։— Շվեյկն ասաց, թե պարոն օբեր֊լեյտենանտը գոհ կմնա և թե պարոն օբեր֊լեյտենանտին բոլորը կնախանձեն։ Նա կայարանից չգիտեմ ուր գնաց և ասաց, թե Ռակոշպալոտոի այն կողմում մի տեղ գիտե։ Իսկ եթե գնացքից ուշանա, կմիանա ավտոշարասյունին և ավտոմոբիլով կհասնի մեզ։ Թե իր համար անհանգստանալու կարիք չկա, թե ինքն իր պարտականությունները լավ գիտե։ Թե մի առանձին բան չի պատահի, եթե նույնիսկ ստիպված լինի իր հաշվին կառք վարձել և էշելոնի հետևից հասնել մինչև Գալիցիա։ Թե հետո բոլոր ծախսերը կարելի է ռոճիկից պահել։ Թող, ասում է, պարոն օբեր֊լեյտենանտը իր համար բոլորովին չանհանգստանա։

— Դեհ, չքվի՛ր,— տրտմորեն առաջարկեց պորուչիկ Լուկաշը։

Պարետանոցից հայտնեցին, թե գնացքը դեպի Գյոդյոլլյո-Ասոդ կշարժվի միայն կեսօրվա ժամը երկուսին և թե կայարանում սպաներին երկուական լիտր կարմիր գինի և մի֊մի շիշ կոնյակ են տալիս։ Ասում էին, թե իբր Կարմիր Խաչին հասցեագրված ինչ-որ ծանրոց են գտել։ Ինչ էլ որ եղած լիներ, այդ ծանրոցը երկնային պարգև թվաց, և շտաբի վագոնում բոլորի տրամադրությունը բարձրացավ։ Կոնյակը «երեքաստղանոց» էր, իսկ գինին՝ «Հումպոլդսկիրխեն» մարկայի։

Միայն պորուչիկ Լուկաշն էր անտրամադիր։ Արդեն մի ժամ անցել էր, իսկ Շվեյկը դեռ չէր վերադարձել։ Հետո անցավ ևս կես ժամ։ Եվ հանկարծ կայարանի պարետանոցից դուրս եկավ մի տարօրինակ թափոր, որ շարժվում էր դեպի շտաբի վագոնը։ Առջևից քայլում էր Շվեյկը, քայլում էր ինքնամոռաց և հանդիսավոր կերպով, այն առաշին քրիստոնյա նահատակների պես, որոնց դեպի կրկեսի հրապարակն էին տանում։

Նրա աջ և ձախ կողքերից, սվինները հրացաններին հագցրած, քայլում էին երկու հունգարացի հոնվեդներ, ձախ թևից առաջանում էր կայարանի պարետատան դասակի հրամանատարը, իսկ նրա հետևից՝ ծալքավոր կարմիր յուբկայով մի կին և կարճաճիտ սապոգներով, կլոր գլխարկով, աչքի տակը կապտած մի տղամարդ՝ ձեռքին վախից կչկչացող մի հավ։

Նրանք բոլորը ցանկացան մտնել շտաբի վագոնը, բայց դասակի հրամանատարը հավի տիրոջ և նրա կնոջ վրա հունգարերեն բղավեց, որ մնան ներքևում։

Պորուչիկ Լուկաշին տեսնելով, Շվեյկն սկսեց նրան բազմանշանակ աչքով անել։

Դասակի հրամանատարը ցանկանում էր խոսել տասնմեկերորդ երթային վաշտի հրամանատարի հետ։ Պորուչիկ Լուկաշը նրա ձեռքից առավ կայարանի պարետանոցից հղված շտամպավոր թուղթը և, սփրթնելով, կարդաց. «Իննիսունմեկերորդ հետևակ գնդի երթային գումարտակի տասնմեկերորդ երթային վաշտի հրամանատարին ի հետագա կատարումն։ Ընդսմին ուղարկվում է հետևակ զինվոր Յոզեֆ Շվեյկը, ըստ իր ցուցմունքի երթային գումարտակի հիշյալ երթային վաշտի հանձնակատար, որը մեղադրվում է կայարանի պարետության շրջանում գտնվող Իշատարչայի բնակիչներ Իշտվան ամուսիններին կողոպտելու մեջ։ Հիմք․ Հետևակ զինվոր Յոզեֆ Շվեյկը գողացել է Իշտվան ամուսիններին պատկանող հավը, երբ վերոհիշյալ Իշատարչայում վազվզելիս է եղել Իշտվան ամուսինների տան հետևում, (բնագրում փայլուն կերպով ստեղծված էր գերմաներեն մի նոր բառ՝ «Istvan-gatten»), և բռնվել է հիշյալ հավի տիրոջ կողմից, որը ցանկացել է հավը նրա ձեռքից խլել։ Վերոանվանյալ Շվեյկը դիմադրություն է ցույց տվել, հարվածելով հավի տեր Իշտվանի աջ աչքին, ուստի և բռնվել է հանցանքի վայրը կանչված պարեկի կողմից և ուղարկվել իր վաշտը։ Հավը վերադարձվում է տիրոջը։ Հերթապահ սպա (ստորագրություն)»։

Երբ պորուչիկ Լուկաշը գրում էր Շվեյկին ընդունելու ստացագիրը, ծնկները դողում էին։ Շվեյկը նրան մոտիկ էր կանգնած և նկատեց, որ պորուչիկ Լուկաշը մոռացավ ամսաթիվը նշել․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, այսօր ամսի քսանչորսն է։ Երեկ մայիսի քսաներեքն էր, երեկ Իտալիան մեզ պատերազմ հայտարարեց։ Քիչ առաջ ես քաղաքի ծայրամասում էի, այնտեղ միայն այդ մասին են խոսում։

Հոնվեդներն ու դասակի հրամանատարը գնացին, ներքևում մնացին միայն Իշտվան ամուսինները, որոնք շարունակ փորձում էին մտնել վագոն։

— Եթե, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, մի հնգանոց ունեք, մենք կարող ենք այդ հավը գնել։ Այս անաստվածը հավի համար տասնհինգ կրոն է ուզում, ներառյալ աչքատակի կապտուկի համար հասանելիք տասը կրոնը,— հանգիստ ասում էր Շվեյկը,— բայց ես կարծում եմ, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, որ աչքատակի այդ դատարկ կապտուկի համար տասը կրոնը շատ-շատ է։ «Պառաված տիկին» պանդոկում ընդամենը քսան կրոնով աղյուսով ջարդեցին խառատ Մատվեյի վարի ծնոտը, ատամներից էլ վեցը թափեցին, իսկ այն ժամանակ փողն ավելի գին ուներ, քան հիմա։ Անգամ Վոլշլեգերը չորս կրոնով է մարդ կախում։

— Այստեղ եկ,— գլխով արեց Շվեյկը աչքատակը կապտած և հավը բռնած տղամարդուն,— իսկ դու, պառավ, մնա այդտեղ։

Տղամարդը մտավ վագոն։

— Նա մի քիչ գերմաներեն գիտե,— հայտնեց Շվեյկը,— բոլոր հայհոյանքներր հասկանում է և շատ լավ կարող է ձեզ գերմաներեն հայհոյել։

— Also, zehn Gulden, դիմեց նա տղմարդուն։— Fünf Gulden Henne, fünf Auge. Ot forint,— հասկանո՞ւմ ես, ծուղրուղու. öt forint kukuk igen։ Սա շտաբի վագոն է, հասկանո՞ւմ ես, ժուլիկ։ Հավը տուր տեսնենք։

Շվարած տղամարդու ձեռքը մի տասանոց խոթելով, նա վերցրեց հավը, վիզը ոլորեց և գյուղացուն վայրկենաբար վագոնից դուրս հրեց։ Հետո բարեկամաբար սեղմեց նրա ձեռքը և ասաց. Jo napot, baratom, adieu, կորիր կնկանդ մոտ, թե չէ ցած կգլորեմ։

— Ա՛յ, տեսնում եք, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, ամեն ինչ կարելի է կարգավորել,— հանգստացնում էր Շվեյկը պորուչիկ Լուկաշին։― Ամենից լավն այն է, որ գործը վերջանա առանց սկանդալի, առանց հատուկ ձևականությունների։ Հիմա ես ու Բալոունը ձեզ համար այնպիսի հավի սուպ եփենք, որ հոտը մինչև Տրանսիլվանիա հասնի։

Պորուչիկ Լուկաշը չկարողացավ դիմանալ, Շվեյկի ձեռքից խլեց չարաբաստիկ հավը, նետեց հատակին ու բղավեց․

— Գիտե՞ք, Շվեյկ, թե ինչի է արժանի այն զինվորը, որ պատերազմի ժամանակ խաղաղ բնակչությանը թալանում է։

― Պատվավոր մահվան՝ վառոդի և արճիճի միջոցով,— հանդիսավորապես պատասխանեց Շվեյկը։

— Բայց դուք, Շվեյկ, արժանի եք կախաղանի, որովհետև առաջինն եք սկսել թալանել։ Դուք սրիկա եք։ Ես պարզապես չգիտեմ ի՛նչ անուն տամ ձեզ։ Դուք մոռացել եք երդումը։ Գլուխս պտույտ է գալիս։

Շվեյկը հարցականորեն նայեց պորուչիկ Լուկաշին և արագ պատասխանեց.

— Համարձակվում եմ զեկուցել, ես չեմ մոռացել երդումը, որ զինվորականներս պարտավոր ենք կատարել։ Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, ես հանդիսավոր կերպով երդվել եմ պայծառափայլ իշխան և թագավոր Ֆրանց Իոսիֆ Առաջինին, որ նրան կծառայեմ հավատարմորեն ու ճշմարտապես, ինչպես նաև կենթարկվեմ, կհարգեմ ու կպահպանեմ նորին մեծության գեներալներին և իմ պետերին, ճշտիվ կկատարեմ նրանց կարգադրություններն ու հրամանները, կծառայեմ ընդդեմ ամեն մի թշնամու, ով էլ որ նա լինի, որտեղ էլ որ այդ բանը պահանջի նորին կայսրական թագավորական մեծությունը,— ջրի վրա, ջրի տակ, երկրի վրա, օդում, օրվա և գիշերվա բոլոր ժամերին, ճակատամարտի, հարձակման, կռվի ժամանակ և այլ հնարավոր հանգամանքներում, ամենուրեք․․․

Շվեյկը վերցրեց հատակին ընկած հավը և, ձիգ կանգնելով, ուղիղ նայեց պորուչիկի աչքերին և շարունակեց.

— ․․․միշտ և ամեն ժամանակ կկռվեմ քաջաբար ու արիաբար, երբեք չեմ լքի իմ զորքը, իմ գնդերը, դրոշակներն ու թնդանոթները, երբեք ոչ մի համաձայնության չեմ գա թշնամու հետ, միշտ ինձ կպահեմ այնպես, ինչպես պահանջում են զինվորական օրենքները և ինչպես իրեն պետք է պահի քաջարի զինվորը։ Ազնվաբար կապրեմ, ազնվաբար էլ կմեռնեմ, և այդ բանում թող օգնյա ինձ աստված։ Ամե՛ն։ Իսկ այս հավը, համարձակվում եմ զեկուցել, ես չեմ գողացել, չեմ թռցրել և, երդումս հիշելով, ինձ պահել եմ միանգամայն օրինավոր կերպով։

— Դե՞ն ես գցելու այդ հավը թե ոչ, անասո՛ւն,— ծղրտաց պորուչիկ Լուկաշը, արձանագրությամբ հարվածելով Շվեյկի ձեռքին, որով նա բռնել էր հանգուցյալին։— Նայիր այս արձանագրությունը։ Տեսնում ես, սևով սպիտակի վրա գրված է․ «Սույնով ուղարկվում է հետևակ զինվոր Շվեյկ Իոզեֆը, համաձայն իր ցուցմունքների հիշյալ երթային վաշտի հանձնակատար, որը մեղադրվում է կողոպուտի մեջ»։ Իսկ հիմա դու, կողոպտի՛չ, նողկալի՛ արարած, ինձ պիտի ասես, թե․․․ Ո՛չ, ես մի օր քեզ կսպանեմ։ Հասկանո՞ւմ ես։ Դե պատասխանիր, ապո՛ւշ, ավազա՛կ, ինչպե՞ս խելքիդ փչեց այդպիսի բան անել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել,— քաղաքավարի պատասխանեց Շվեյկը,— այստեղ մի թյուրիմացություն կա։ Երբ ինձ հաղորդեցին ձեր կարգադրությունը որևէ համեղ բան ճարելու կամ գնելու մասին, միտք արի, թե այդպիսի ի՞նչ ճարեմ։ Կայարանի շենքի հետևում երշիկից ու էշի չորացրած մսից բացի ոչինչ չկար։ Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, ես ամեն ինչ ծանր ու թեթև արի։ Ռազմաճակատում պետք է որևէ շատ սննդարար բան ունենալ, այդ դեպքում ռազմական ձախորդություններին ավելի հեշտ է դիմանալ։ Ես ուզում էի ձեզ հորիզոնական ուրախություն պատճառել։ Եվ որոշեցի, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ձեզ համար հավի սուպ պատրաստել։

— Հավի սո՜ւպ,— կրկնեց նրա հետևից պորուչիկը գլուխը բռնելով։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, հավի սուպ։ Ես գնել էի սոխ և հիսուն գրամ վերմիշել։ Ահա բոլորն այստեղ է, այս գրպանումս՝ սոխը, մյուսում՝ վերմիշելը։ Աղ ու բիբար մեր գրասենյակում կա։ Մնում էր միայն հավ գնել։ Գնացի, ուրեմն, կայարանի հետևի կողմը՝ Իշատարչա։ Դա, ճիշտն ասած, գյուղ է, բոլորովին քաղաքի նման չէ, չնայած որ առաջին փողոցում տախտակի վրա գրված է. «Քաղաք Իշատարչա»։ Անցա մի փողոց, որի տների առաջ պարտեզներ կային, անցա երկրորդ, երրորդ, չորրորդ, հինգերորդ, վեցերորդ, յոթերորդ, ութերորդ, իններորդ, տասներորդ, տասնմեկերորդ փողոցը, մինչև որ հասա տասներեքերորդ փողոցի ծայրը, որտեղ վերջին տնակից հետո մարգագետիններ են սկսվում։ Այդտեղ հավեր էին թափառում։ Մոտեցա ու ընտրեցի ամենամեծն ու ամենածանրը։ Բարեհաճեցեք նայել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ամբողջովին ճարպ է, շոշափելու կարիք էլ չկա, առաջին իսկ հայացքից երևում է, որ ինչպես հարկն է կուտ են տվել։ Բոլորի աչքի առաջ բռնում եմ հավը։ Նրանք հունգարերեն ինչ֊որ բան են գոռում, իսկ ես բռնել եմ հավի ոտքերից և չեխերեն ու հունգարերեն հարցնում եմ, թե դա ո՞ւմ հավն է, թե որ ուզում եմ գնել։ Հանկարծ, հենց այդ րոպեին, ծայրի տնակից հուրս վազեցին մի տղամարդ ու մի կին։ Գյուղացին սկսեց ինձ հայհոյել, սկզբում հունգարարեն, իսկ հետո գերմաներեն, թե ես օրը ցերեկով հավը գողացել եմ։ Ես նրան ասացի, որ վրաս չգոռա, որ ինձ ուղարկել են հավ գնելու, մի խոսքով՝ բացատրեցի, բանն ինչ է։ Իսկ հավը, որի ոտքերից բռնել էի, հանկարծ սկսեց թևերը թափահարել, իսկ քանի որ ես նրան պինդ չէի բռնել ձեռքս թափով դեպի վեր ձգեց և ցանկացավ թառել իր տիրոջ քթի վրա։ Իսկ նա սկսեց բղավել, թե իբր հավով խփել եմ իր ռեխին։ Իսկ այն կինը մի գլուխ բլբլացնում էր ու կանչում, «Ջո՛ւ֊ջո՛ւ-ջո՛ւ»։

Այդ ժամանակ ինչ֊որ ապուշներ, որ այդ բոլորից ոչինչ չէին հասկանում, կանչեցին հոնվեդների պարեկին, և ես ինքս առաջարկեցի գնալ կայարան՝ պարետային վարչություն, որպեսզի այնտեղ իմ անմեղությունը յուղի պես ջրի երես դուրս գա։ Բայց այնտեղ հերթապահող պարոն լեյտենանտի հետ լեզու գտնել չկարողացա, նույնիսկ այն բանից հետո, երբ նրան խնդրեցի ձեզնից իմանալ, թե արդյոք ճիշտ չէ՞, որ դուք ինձ ուղարկել եք որևէ համեղ բան գնելու։ Նա մինչև անգամ ինձ հայհոյեց, հրամայեց լեզուս ինձ քաշել, քանի որ, ասաց, առանց բացատրությունների էլ աչքերիցս երևում է, որ ինձ սպասում է ծառի մի պինդ ճյուղ և մի լավ պարան։ Երևի շա՛տ վատ տրամադրության մեջ էր, քանի որ այնտեղ հասավ, որ տաքացած վրա տվեց, թե այդպիսի հաստ ռեխ կարող է ունենալ միայն այն զինվորը, որ զբաղվում է թալանով ու գողությամբ։ Թե իբր կայարանի վրա շատ գանգատներ են ստացվում։ Թե հենց երեկ չէ մյուս օրը մոտերքում մի հնդկահավ է կորել։ Իսկ երբ նրան հիշեցրի, որ երեկ չէ մյուս օրը մենք գտնվում էինք Ռաբում, նա պատասխանեց, թե այդպիսի առարկություններն իր համար նշանակություն չունեն։ Եվ ինձ ուղարկեցին ձեզ մոտ։ Հա՛, այնտեղ մի եֆրեյտոր էլ, որին չէի նկատել, վրաս բղավեց, թե մի՞թե չգիտեմ ով է իմ առաջ կանգնած։ Պատասխանում եմ, թե նա եֆրեյտոր է, եթե նրան տեղափոխեին եգերների զորամասը, ապա կդառնար պարեկի պետ, իսկ հրետանու մեջ՝ օբեր-հրետաձիգ։

— Շվեյկ,— մի պահ հետո ասաց պորուչիկ Լուկաշը,— դուք այնքան ամեն տեսակ արկածներ ու ձախորդություններ եք ունեցել, այնքան, ինչպես դուք եք ասում, սխալներ ու սխալիկներ, որ այդ բոլոր անախորժություններից ձեզ կարող է փրկել միայն կախաղանը, կարեի մեջ զինվորական պատիվներով կախվելը։ Հասկանո՞ւմ եք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, այսպես կոչված փակ գումարտակի կարեն կազմվում է չորս և, բացառության կարգով, նաև երեք կամ հինգ վաշտից։ Արդյոք չէի՞ք հրամայի, պարոն օբեր-լեյտենանտ, հավի սուպի մեջ շատ վերմիշել գցել, որ ավելի թանձր լինի։

― Շվեյկ, հրամայում եմ անմիջապես չքվել ձեր հավի հետ, ապա թե ոչ գլխներովդ կտամ, ողորմելի՛ ապուշ։

— Ինչպես կհրամայեք, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, միայն թե համարձակվում եմ զեկուցել, քեղակարոս չճարեցի, ոչ մի տեղ գազար էլ չկա։ Ես էլ մեջը կգցեմ կարտ․․․

Շվեյկը չհասցրեց «ոֆիլ»-ն էլ ասել, երբ հավի հետ միասին դուրս թռավ շտաբի վագոնից։ Պորուչիկ Լուկաշը մի շնչով մի գավաթ կոնյակ պարպեց։

Շտաբի վագոնի լուսամուտների տակից անցնելիս Շվեյկը ձեռքը դրեց հովարին և գնաց իր վագոնը։

* * *

Հոգեկան պայքարի մեջ բարեհաջող կերպով հաղթանակ տանելով, Բալոունն արդեն պատրաստվում էր բացել պորուչիկի սարդինները, երբ հանկարծ հայտնվեց Շվեյկը՝ ձեռին հավը, մի բան, որ, բնականաբար, վագոնում գտնվողների մեջ աշխուժություն առաջացրեց։ Բոլորը նայում էին նրան, կարծես հարցնելով. «Որտեղի՞ց ես գողացել»։

— Գնել եմ պարոն օբեր-լեյտենանտի համար,— հայտնեց Շվեյկը, գրպաններից հանելով սոխն ու վերմիշելը։— Ուզում էի նրա համար սուպ պատրաստել, բայց նա հրաժարվեց և հավն ինձ նվիրեց։

— Սատկա՞ծ է,— անվստահորեն հարցրեց ավագ գրագիր Վանեկը։

— Իմ ձեռքով եմ վիզը կտրել,— պատասխանեց Շվեյկը, գրպանից հանելով դանակը։

Բալոունը երախտագիտությամբ ու հարգանքով նայեց Շվեյկին և անխոս սկսեց պատրաստել պորուչիկի սպիրտայրոցը։ Հետո վերցրեց կաթսայիկներն ու վազեց ջուր բերելու։

Հեռախոսավար Խոդոունսկին մոտեցավ Շվեյկին, որ սկսել էր հավը փետրել և առաջարկեց իր օգնությունը, նրա ականջին փսփսալով այս ինտիմ հարցը․ «Այստեղից հեռո՞ւ է։ Սողալո՞վ պիտի մտնել բակը, թե՞ հենց փողոցում են ման գալիս»։

— Ես հավը գնել եմ։

— Լա՛վ, ձայնդ կտրիր, և դեռ իրեն ընկեր է համարում։ Մենք հո տեսանք, թե քեզ ինչպես էին բերում։

Այնուամենայնիվ, հեռախոսավարը ջերմ մասնակցություն ունեցավ հավը փետրելուն։ Մեծ ու հանդիսավոր նախապատրաստության գործում իրեն լավ դրսևորեց նաև խոհարար֊օկուլտիստ Յուրայդան, որը սուպի համար կարտոֆիլ ու սոխ կտրատեց։

Վագոնից դուրս նետված փետուրները գրավեցին շրջայց կատարող պոդպորուչիկ Դուբի ուշադրությունը։ Նա ձայն տվեց, որ հավ փետրողը վագոնից դուրս գա, և անմիջապես դռան մեջ երևաց Շվեյկի գոհունակ դեմքը։

— Սա ի՞նչ է,— գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը, գետնից բարձրացնելով հավի կտրած գլուխը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել,— պատասխանեց Շվեյկը,— դա իտալական սև ցեղի հավի գլուխ է․ դրանք հիանալի ածան հավեր են, տարեկան երկուհարյուր վաթսուն ձու են ածում։ Բարեհաճեցեք տեսնել ի՛նչ լավ ձվարան ունի։— Շվեյկը գրեթե պոդպորուչիկ Դուբի քիթը խոթեց հավի աղիքներն ու փորոտիքի մնացած մասերը։

Դուբը թքեց ու հեռացավ։ Մի րոպե հետո նա վերադարձավ.

— Ո՞ւմ համար է պատրաստվում այդ հավը։

— Մեզ համար, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ։ Տեսեք ինչքան ճարպ կա վրան։

Պոդպորուչիկ Դուբը հեռացավ՝ մրթմրթալով․

— Մենք կհանդիպենք Ֆիլիպի մոտ։

— Նա քեզ ի՞նչ ասաց,— հարցրեց Շվեյկին Յուրայդան։

— Մենք տեսակցություն նշանակեցինք ինչ֊որ Ֆիլիպի մոտ։ Այդ ազնվական պարոնները մեծ մասամբ արվամոլներ են։

Խոհարար֊օկուլտիստն ասաց, թե միայն էսթետներն են հոմոսեկսուալիստ, և դա բխում է էսթետիզմի էությունից։

Ապա ավագ գրագիր Վանեկը պատմեց, թե ինչպես Իսպանիայի վանքերում մանկավարժները երեխաներին բռնաբարում են։

Իսկ երբ կաթսայի ջուրը եռաց, Շվեյկն սկսեց պատմել, թե մի դաստիարակի վստահել էին Վիեննայի անապաստան երեխահերի գաղութը և այդ դաստիարակը նրանց բոլորին բռնաբարել էր։

― Կիրք է, Ի՞նչ կարող ես անել։ Բայց ավելի վատ է, երբ կնկա կիրքն է բռնում։ Սրանից մի քանի տարի առաջ Պրագայում երկու մարդաթող բոզ տիկիններ կային, մեկի ազգանունը Մոուրկովա, մյուսինը՝ Շոուսկովա։ Մի անգամ, երբ Ռոզտոկիի ծառուղիներում բալենին արդեն ծաղկել էր, նրանք երեկոյան բռնում են մի հարյուր տարեկան իմպոտենտ երգեհոնահարի, քարշ տալիս Ռոզտոկիի պուրակը և բռնաբարում։ Ի՛նչ օյիններ ասես, որ գլխին չեն խաղում։ Ժիժկովում Ակսամիտ անունով մի պրոֆեսոր է ապրում, նա այնտեղ պեղումներ էր կատարում, զանազան ծռմռված մեռելների գերեզմաններ որոնում և նրանցից մի քանիսի կմախքները տարել էր իր հետ։ Իսկ այդ բոզերը երգեհոնահարին քաշել-մտցրել էին այդ պեղված գերեզմաններից մեկի մեջ, այնտեղ էլ նրան խոշտանգել ու բռնաբարել։ Մյուս օրը պրոֆեսոր Ասկամիտը գալիս է ու տեսնում, որ գերեզմանի մեջ մի բան է ընկած։ Մարդը ուրախանում է, բայց դա այն մարդաթող խանումների խոշտանգած երգեհոնահարն է լինում։ Հինգ օր անց այդ երգեհոնահարը մեռավ։ Իսկ այդ լրբերի լկտիությունն այն աստիճանի էր հասել, որ եկել էին նրա թաղմանը։ Դա արդեն այլասերություն է։ Աղը գցեցի՞ր,— դիմեց Շվեյկը Բալոունին, որն օգտվելով այն հետաքրքրությունից, որով բոլորը լսում էին Շվեյկի պատմությունը, ցանկանում էր իր ուսապարկի մեջ ինչ-որ թան թաքցնել։— Այդ ի՞նչ ես անում այդտեղ։ Ա՜խ, Բալոուն, Բալոուն,— հանկարծ իր բարեկամին լրջորեն կշտամբեց Շվեյկը։— Ի՞նչ ես ուզում անել այդ հավի բուդը։ Հապա տեսեք, հավի բուդը մեզնից գողացել է, որ հետո առանց մեզ իր համար ճաշ եփի։ Հասկանո՞ւմ ես, Բալոուն, ինչ ես արել։ Գիտե՞ս թե բանակում ինչպես են պատժում այն զինվորին, որը ռազմաճակատում ընկերոջից բան է գողանում։ Կապում են թնդանոթի բերանին, և նա կարտեչի պես թռչում է։ Հիմա ախ ու վախ անելդ արդեն ուշ է։ Հենց որ ռազմաճակատում հրետանու հանդիպենք, կներկայանաս առաջին իսկ պատահած ենթասպային։ Իսկ առայժմ, որպես պատիժ, ստիպված պետք է լինես վարժություններ կատարել։ Վագոնից դո՛ւրս եկ։

Դժբախտ Բալոունը դուրս եկավ, իսկ Շվեյկը նստեց դռան առաջ, ոտքերը ցած կախեց և սկսեց հրամանարկել․

— Զգա՛ստ։ Ազա՛տ։ Զգաստ։ Աջ դարձ։ Հիմա զբաղվենք տեղում վարժություններ անելով։ Աջ դարձ։ Համա՜ թե, եղբա՛յր, կով եք դուք։ Ձեր կոտոշները պետք է գտնվեն այնտեղ, որտեղ առաջ ձեր աջ ուսն էր։ Թողնե՛լ։ Կիսադարձ դեպի աջ։ Ա՛յ, տեսնում ես, ջորի, արդեն կարողանում ես։ Կիսադարձ դեպի ձախ։ Հիմա՛ր, չգիտե՞ս շարքն ինչ է։ Ուղի՛ղ։ Հետ դարձ։ Չոքել մի ծնկան վրա։ Մե՛կ էլ պառկիր։ Նստի՛ր։ Կանգնի՛ր։ Նստի՛ր։ Մե՛կ էլ կանգնիր։ Ազա՛տ։ Տեսնո՞ւմ ես, Բալոուն, դա որքան օգտակար է։ Համենայն դեպս կերածդ լավ կմարսես։

Նրանց շուրջը զինվորներ էին հավաքվել և ուրախ ծիծաղում էին։

— Բարի եղեք մի կողմ քաշվել,— ձայն տվեց Շվեյկը,— մենք քայլավարժություն ենք կատարելու։ Տե՛ս հա, Բալոուն, ականջդ չորս արա, որ ստիպված չլինեմ քսան անգամ կրկնել։ Չեմ սիրում զինվորներին իզուր վազեցնել։ Ուրեմն, այսպես։ Ուղղությունը դեպի կայարան։ Ուշադրություն դարձրու, թե դեպի ուր են քեզ ցույց տալիս։ Քայլով մա՛րշ։ Ջոկ, կա՛նգ առ։ Կանգնի՛ր, գրողը տանի քեզ, քանի դեռ կարցեր չեմ նստեցրել։ Ջոկ, կա՛նգ առ։ Վերջապես, հիմա՛ր, ես քեզ կանգնեցրի։ Կա՛րճ քայլով։ Չգիտե՞ս կարճ քայլն ինչ է։ Ես քեզ, ախպերացու, այնպիսի կարճ քայլ ցույց տամ, որ անունդ մոռանաս։ Լրի՛վ քայլով։ Ոտքը փոխե՛լ։ Տեղո՛ւմ։ Գոմեշի մեկը գոմեշ։ Երբ հրամանարկում եմ «տեղում», պետք է տեղում դոփես։

Նրանց շուրջն հավաքվել էր առնվազն երկու վաշտ։ Բալոունը քրտնել և ոտքի վրա կանգնել չէր կարողանում։ Իսկ Շվեյկը շարունակում էր հրամանարկել.

― Համաքա՛յլ։ Ջոկ, հետ դարձ, մա՛րշ։ Ջոկ, կա՛նգ առ։ Վազելով մա՛րշ։ Ջոկ, մա՛րշ։ Քայլով մարշ։ Կա՛նգ առ։ Ազա՛տ։ Զգաստ։ Ուղղությունը դեպի կայարան։ Վազքով մա՛րշ։ Կանգ առ։ Հետ դա՛րձ։ Ուղղությունը դեպի վագոնը։ Վազքով մա՛րշ։ Կարճ քայլով։ Ջոկ, կանգ առ։ Ազատ։ Հիմա հանգստացիր, իսկ հետո նորից կսկսենք։ Մարդ որ ուզենա, կարող է ամեն ինչի հասնել։

— Ի՞նչ է կատարվում այստեղ,— հանկարծ գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը, որ վազելով մոտեցել էր զինվորների բազմությանը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն պոդպորուչիկ, մենք մի թեթև քայլավարժություն էինք պարապում, որպեսզի շարքային վարժությունները չմոռանանք և թանկագին ժամանակն իզուր չվատնենք։

— Վագոնից ցած իջեք,— հրամայեց պոդպորոուչիկ Դուբը։— Բավական է։ Ինձ հետ գնանք գումարտակի հրամանատարի մոտ։

Այնպես պատահեց, որ այն պահին, երբ Շվեյկը մտավ շտաբի վագոնը, պորուչիկ Լուկաշը մյուս դռնից իջավ կառամատույց։

Պոդպորուչիկ Դուբը կապիտան Սագներին զեկուցեց քաջարի զինվոր Շվեյկի տարօրինակ, ինչպես նա արտահայտվեց, ժամանցի մասին։ Կապիտան Սագները շատ լավ տրամադրության մեջ էր, քանի որ «Հումպոլդսկիրհենը» հիրավի չափազանց լավն էր եղել։

— Ուրեմն, դուք չեք ուզում թանկագին ժամանակն իզուր վատնել,— ժպտաց նա բազմանշանակ։— Մատուշի՛չ, հապա այստեղ եկ։

Գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչին նա հրամայեց կանչել տասներկուերորդ վաշտի ֆելդֆեբել, իր դաժանությամբ հայտնի Նասակլոյին և անհապաղ Շվեյկի համար մի հրացան բերել։

— Ահա այս զինվորը,— ասաց կապիտան Սագները ֆելդֆեբել Նասակլոյին,— չի ուզում թանկագին ժամանակն իզուր վատնել, նրան տարեք վագոնի հետևը և հետը հրացանի վարարկներ պարապեցեք։ Բայց ոչ հանգիստ տալ, ոչ դադար։ Սովորեցրեք կատարել առանձնապես երկու վարարկ, ըստ որում առանց դադարի Setzt ab, an, setzt ab!

— Ա՛յ կտեսնեք, Շվեյկ, չեք ձանձրանա,— խոստացավ նա հրաժեշտ տալիս։

Եվ արդեն մեկ րոպե հետո վագոնի հետևից հնչում էր կցկրտուր հրամանարկը, որ հանդիսավորապես տարածվում էր ուղեգծերի վրա։ Ֆելդֆեբել Նասակլոն, որին «քսանմեկ» խաղից կտրել էին հենց այն պահին, երբ ինքն էր բանկ դրել, աշխարհով մեկ բղավում էր. «Ոտքի՛դ։ Ուսի՛դ։ Ոտքի՛դ։ Ուսի՛դ»։

Մի ակնթարթ հրամանարկը լռեց, և լսվեց Շվեյկի գոհ ու խոհուն ձայնը.

― Այդ ամենը ես արդեն մի քանի տարի առաջ սովորել եմ իսկական զինվորական ծառայության մեջ։ «Ոտքիդ» հրամանարկից հետո հրացանը աջ ոտքի մոտ գտնվում է այնպիսի դիրքով, որ խզակոթի ծայրը կոշիկի քթի հետ ուղիղ գիծ կազմի։ Աջ ձեռքն ազատ ծալված է և այնպես է հրացանը բռնում, որ բութ մատը հենվում է փողին, իսկ մնացած մատները սեղմում են ագուստը։ Իսկ «ուսիդ» հրամանարկի ժամանակ հրացանը ազատ, փողը դեպի վեր, փոկով ազատ կախվում է ուսից, իսկ փողի բերանը փոքրինչ թեքված է դեպի հետ։

— Բավական է դուրս տաս,— հնչեց նորից ֆելդֆեբել Նասակլոյի ձայնը։— Զգաստ։ Աջ հավասարում։ Գրո՛ղը տանի, այդ ինչպե՞ս եք անում…

— Հրացանը «ուսիս» է, և «աջ հավասարում» հրամանարկի ժամանակ աջ ձեռքս փոկի վրայով սահում է ցած և բռնում ագուստի պարանոցը, իսկ գլուխս շրջում եմ դեպի աջ։ Իսկ «զգաստ» հրամանարկի ժամանակ աջ ձեռքով նորից բռնում եմ փոկը, իսկ գլուծս նայում է ուղիղ դեպի ձեզ։

Նորից հնչեց ֆելդֆեբելի ձայնը.

― Հորիզոնադի՛ր։ Ոտքի՛դ։ Հորիզոնադի՛ր։ Ուսի՛դ։ Սվինները հագցնե՛լ։ Սվինները հանե՛լ։ Սվինը պատյանի մեջ։ Դեպի աղո՛թք։ Հետ դառնալ աղոթքից։ Չոքել աղոթքի։ Հրացանը լցնել։ Կրա՛կ։ Կրակել դեպի կես աջ։ Ուղղությունը շտաբի վագոնը։ Հեռավորությունը երկուհարյուր քայլ։ Պատրաստ։ Նշան բռնել։ Կրա՛կ։ Ոտքի՛դ։ Նշան բռնել։ Ոտքի՛դ։ Կրա՛կ։ Նշան բռնել։ Կրա՛կ Ոտքի՛դ։ Նորմալ նշանոց։ Ազա՛տ։

Ֆելդֆեբելը սկսեց ծխախոտ փաթաթել։ Շվեյկն այդ միջոցին զննում էր հրացանի համարը և հանկարծ բացականչեց․

— 4268! Պեչկինում մի շոգեկառք այս համարն ուներ։ Այդ շոգեկառքը կանգնած էր տասնվեցերորդ գծի վրա։ Ուզում էին նորոգելու տանել Լիսայի դեպոն, բայց դա այնքան էլ հեշտ չէր, պարոն ֆելդֆեբել, որովհետև ավագ մեքենավարը, որին հանձնարարել էին շոգեկառքը քշել այնտեղ, թվերը շատ վատ էր հիշում։ Այն Ժամանակ ուղեմասի պետը նրան կանչեց իր գրասենյակը և ասաց. «Տասնվեցերորդ գծի վրա կանգնած է համար 4268 շոգեկառքը։ Ես գիտեմ, որ դուք թվերը վատ եք հիշում, իսկ եթե այդ համարը թղթի վրա գրեմ ու տամ ձեզ, ապա, մեկ է, այդ թուղթն էլ պիտի կորցնեք։ Եթե դուք թվերն այդքան վատ եք հիշում, ապա ուշադիր լսեցեք ինչ որ կասեմ։ Ես հիմա ձեզ կապացուցեմ, որ շատ հեշտ կարելի է մտքում պահել ամեն մի թիվ։ Ուրեմն, լսեցեք։ Այն շոգեկառքի համարը, որ պետք է տանել Լաբի Լիսայի դեպոն, 4268 է։ Առաջին թվանշանն է, 4, երկրորդը՝ 2։ Հիմա արդեն դուք հիշում եք 42֊ը, այսինքն երկու անգամ երկու կանի 4. դա առաջին թվանշանն է, որը երկուսի բաժանած՝ հավասար է երկուսի, և իրար կողքի ստացվում է 4 և 2։ Հիմա չվախենաք։ Ինչքա՞ն կանի երկու անգամ չորսը։ Ութ, ճի՞շտ է։ Ուրեմն, հիշեցեք, որ 4268 համարի ութնոցն ըստ հերթականության կլինի վերջին թվանաշանը։ Այն բանից հետո, երբ դուք ձեր միտը պահեցիք, որ առաջին թվանշանն է 4, երկրորդը՝ 2, չորորդը՝ 8, հարկավոր է մի կերպ հիշել այն վեցնոցը, որ գտնվում է 8-ից առաջ, իսկ դա շատ հեշտ է անել։ Առաջին թվանշանն է 4, երկրորդը՝ 2, իսկ չորսին գումարած երկու հավասար է վեցի։ Հիմա դուք արդեն հաստատ գիտեք, որ վերջից հաշված երկրորդ թվանշանը կլինի 6։ Եվ դրանից հետո թվանշանների այդ հերթականությունը այլևս երբեք չեք մոռանա։ Ձեր հիշողության մեջ ամրապնդվեց 4268 համարը։ Բայց դուք այդ բանին կարող եք հասնել ավելի հեշտ ձևով»։

Ֆելդֆեբելը դադարեց ծխեր աչքերը չռեց Շվեյկի վրա և միայն թոնթորաց.

— Kappe ab!

Շվեյկը միանգամայն լրջորեն շարունակեց.

— Եվ նա սկսեց բացատրել շոգեկառքի 4268 համարն ավելի հեշտ մտաբերելու հնարը։ «Ութից հանած երկու կլինի վեց։ Հիմա դուք արդեն գիտեք 68֊ը, իսկ վեցից հանած երկու կլինի չորս, հիմա էլ դիտեք 4֊ը և 68֊ը, և եթե այստեղ դնեք այդ 2֊ը, ապա այդ բոլորը կանի 4 — 2 — 6 ― 8։ Այնքան էլ դժվար չէ այդ բանն անել նաև այլ կերպ, բազմապատկման և բաժանման միջոցով։ Մենք կհանգենք միևնույն արդյունքին։ Մտներդ պահեցեք,— ասաց ուղեմասի պետը,— որ երկու անգամ քառասուներկուսը հավասար է ութսունչորսի։ Տարին ունի տասներկու ամիս։ Հիմա ութսունչորսից հանեցեք տասներկու՝ կմնա յոթանասուներկու, հանեցեք այդ թվից դարձյալ տասներկու ամիս՝ կմնա վաթսուն։ Եվ այդպես, մենք ունենք մի որոշակի վեցնոց։ Իսկ զրոն ջնջում ենք։ Հիմա մենք արդեն ունենք 42 — 68 — 4։ Ջնջում ենք զրոն, ջնջում ենք նաև հետևի չորսը, և, ահա, հեշտությամբ նորից ստանում 4268, այսինքն այն շոգեկառքի համարը, որ պետք է ուղարկել Լիսայի դեպոն։ Բաժանման միջոցով էլ, ինչպես արդեն ասացի, դա շատ հեշտ է։ Հաշվում ենք կոիֆիցենտը ըստ մաքսային տարիֆի․․․»։ Դուք ձեզ վա՞տ եք զգում, պարոն ֆելդֆեբել։ Եթե կուզեք, կսկսեմ կատարել, օրինակ, «General de charge! Fertig! Hoch an! Feuer!» Գրո՛ղը տանի, պարոն կապիտանը մեզ չպետք է ուղարկեր արևի տակ պարապելու։ Վազեմ պատգարակ բերեմ։

Եկավ բժիշկը և հավաստեց, թե առկա է կա՛մ արևահարություն, կա՛մ ուղեղի թաղանթի սուր բորբոքում։

Երբ ֆելդֆեբելը ուշքի եկավ, նրա կողքին կանգնած էր Շվեյկը և ասում էր.

— Հա՛, խոսքս կիսատ մնաց… Դուք կարծում եք, պարոն ֆելդֆեբել, մեքենավարը միտը պահե՞ց։ Թվերն իրար խառնեց և բոլորը բազմապատկեց երեքով, քանի որ միտն էր ընկել սուրբ երրորդությունը։ Շոգեկառքն, իհարկե, նա չգտավ։ Եվ այդպես էլ այդ շոգեկառքը մինչև հիմա կանգնած է տասնվեցերորդ գծի վրա։

Ֆելդֆեբելը նորից աչքերը փակեց։

Վերադառնալով իր վագոնը, Շվեյկն իրեն ուղղված այն հարցին, թե այդքան ժամանակ որտեղ էր, պատասխանեց. «Ով ուրիշին սովորեցնում է «վազքով մարշ», նա ինքը հարյուր անգամ կատարում է «ուսի՛դ» հրամանարկը։

Վագոնի մի անկյունում վախից դողում էր Բալոունը, որն այն ժամանակ, երբ հավի մի մասն արդեն եփվել էր, լափել էր Շվեյկի բաժնի կեսը։

Մեկնումից քիչ առաջ էշելոնին հասավ մի զինվորական խառն գնացք, որ կազմված էր տարբեր զորամասերից։ Դրանք ուշացած կամ հոսպիտալներից դուրս եկած և իրենց զորամասերը փնտրող զինվորներ էին, ինչպես նաև գործուղումներից վերադարձող կամ կալանքից ազատված ամեն տեսակ կասկածելի անձնավորություններ։

Այդ գնացքից ցած իջավ Մարեկը, որ դատվել էր որպես խռովարար, քանի որ մի ժամանակ չէր ցանկացել ոտացճանապարհները մաքրել։ Սակայն դիվիզիական դատարանը նրան ազատել էր։ Նրա գործի հետաքննությունը կարճվել էր, այդ իսկ պատճառով հոժարական Մարեկը հայտնվեց շտաբի վագոնում՝ գումարտակի հրամանատարին ներկայանալու։ Հոժարականը մինչև հիմա ոչ մի զորամասի կցված չէր, որովհետև նրան շարունակ բանտից բանտ էին տեղափոխել։

Երբ կապիտան Սագները հոժարականին տեսավ և նրանից ընդունեց «Politisch verdächtig! Vorsicht»! գաղտնի նշումը կրող թղթերը, մեծ բավականություն չզգաց։ Բարեբախտաբար, նա հիշեց «ոտացճանապարհների գեներալին», որն այնքան զվարճալի կերպով հանձնարարել էր գումարտակի անձնակազմը համալրել մի պատմաբանով։

— Դուք շատ անփույթ մարդ եք, հոժարակա՛ն,— ասաց կապիտանը։— հոժարականների զորամասում դուք իսկական պատուհաս եք եղել։ Փոխանակ ջանալու աչքի ընկնել և ձեր կրթությանը համապատասխան աստիճան ստանալ, դուք բանտից բանտ եք ճանապարհորդել։ Դուք խայտառակում եք ձեր գունդը, հոժարակա՛ն։ Բայց դուք կարող եք ձեր զանցանքները քավել, եթե հետագայում ձեր պարտականությունները բարեխղճորեն կատարեք և օրինակելի զինվոր դառնաք։ Ամբողջովին նվիրվեցեք գումարտակին։ Մենք ձեզ կփորձենք։ Դուք ինտելիգենտ երիտասարդ եք, անշուշտ գրելու ձիրք և լավ ոճ կունենաք։ Ահա թե ինչ կասեմ հիմա ես ձեզ։ Ամեն մի գումարտակ ռազմաճակատում կարիք ունի մի այնպիսի մարդու, որը ժամանակագրական կարգով գրի առնի այն ռազմական դեպքերը, որ անմիջականորեն վերաբերվում են գումարտակին և պատերազմական գործողությունների մեջ նրա ունեցած մասնակցությանը։ Անհրաժեշտ է նկարագրել բոլոր հաղթական արշավները, այն բոլոր նշանավոր դեպքերը, որոնց գումարտակը մասնակցել է և որոնց ժամանակ առաջատար կամ նկատելի դեր է կատարել, անհրաժեշտ նյութեր նախապատրաստել բանակի պատմության համար։ Դուք ինձ հասկանո՞ւմ եք։

— Ճիշտ այդպես, պարոն կապիտան։ Դուք նկատի ունեք, որքան ես հասկանում եմ, բոլոր զորամասերի կյանքից առնված մարտական էպիզոդները։ Գումարտակն ունի իր պատմությունը։ Գունդն իր գումարտակների պատմության հիման վրա կազմում է գնդի պատմությունը։ Գնդերի պատմության հիման վրա կազմվում է դիվիզիայի պատմությունը և այլն… Ես այդ գործին կնվիրեմ, պարոն կապիտան, իմ ողջ ունակությունը։

Հոժարական Մարեկը ձեռքը դրեց սրտին․

— Ես անկեղծ սիրով կնշեմ մեր գումարտակի բոլոր փառապանծ գործերի թվականները, մանավանդ հիմա, երբ հարձակման ամենաթեժ ժամանակն է և երբ օրը օրին պետք է համառ մարտեր սպասել, որոնց ընթացքում մեր գումարտակը իր հերոս որդիների դիակներով կծածկի ռազմի դաշտը։ Գիտակցելով գործի ամբողջ լրջությունը, ես կգրեմ գալիք դեպքերի ընթացքը, որպեսզի մեր գումարտակի պատմության էջերը լցված լինեն հաղթանակներով։

— Դուք, հոժարական, կցվում եք գումարտակի շտաբին։ Զեզ վրա պարտավորություն եմ դնում հիշատակել պարգևատրման ներկայացվածներին, նշել, իհարկե, համաձայն մեր ցուցումների, այն արշավները, որոնց մեջ դրսևորվել են գումարտակի բացառիկ մարտունակությունը և երկաթյա կարգապահությունը։ Դա այնքան էլ հեշտ չէ, հոժարակա՛ն, բայց հուսով եմ, որ դուք բավականաչափ դիտողականություն ունեք և, ինձնից որոշ դիրեկտիվներ ստանալով, մեր գումարտակին առանձնակի տեղ կհատկացնեք մյուս զորամասերի մեջ։ Ես գնդին հեռագիր եմ ուղարկում ձեզ գումարտակի պատմաբան նշանակելու մասին։ Ներկայացեք երկրորդ վաշտի ավագ գրագիր Վանեկին և ասացեք, որ ձեզ տեղավորի իր վագոնում։ Այնտեղ բավական շատ տեղ կա։ Վանեկին հայտնեցեք, որ ես նրան սպասում եմ։ Եվ այսպես, դուք ծառայության կընդունվեք գումարտակի շտաբում։ Դա հրամանով կձևակերպվի։

* * *

Խոհարար֊օկուլտիստը քնած էր, իսկ Բալոունն անդադար դողում էր, քանզի արդեն բացել էր պորուչիկի սարդինների տուփը։ Ավագ գրագիր Վանեկը գնացել էր կապիտան Սագների մոտ, իսկ հեռախոսավար Խոդոունսկին կայարանում մի շիշ գիհօղի էր ճարել ու խմել և հիմա զգացված երգում էր.

Մինչ հաճույք էի վայելում կյանքում,
Դյութիչ էր թվում աշխարհն իմ աչքին.
Դու սրտիս հավատ էիր ներարկում,
Եվ հոգիս լի էր սիրով խնդագին։
Բայց երբ թշվառս իմացա հանկարծ,
Որ կյանքը նենգ է, նենգ ու չարակամ,
Ե՛վ սեր, և՛ հավատ չքացան անդարձ,
Եվ հեկեկացի առաջին անգամ։

Հետո նա վեր կացավ, մոտեցավ ավագ գրագիր Վանեկի սեղանին և մի թդթի կտորի վրա խոշոր տառերով գրեց. «Սույնով խոնարհաբար խնդրում եմ ինձ նշանակել գումարտակի փողահար: Հեռախոսավար Խոդոունսկի»։

Կապիտան Սագների և ավագ գրագիր Վանեկի խոսակցությունր կարճ տևեց։ Կապիտանը նրան միայն նախազգուշացրեց, որ գումարտակի պատմագիր հոժարարական Մարեկը ժամանակավորապես Շվեյկի հետ գտնվելու է նույն վագոնում։

— Ես կարող եմ ձեզ միայն մի բան ասել։ Մարեկը, ես կասեի, կասկածելի, քաղաքականապես անբարեհույս մարդ է։ Աստվա՛ծ իմ։ Ներկայումս դրանում զարմանալու բան չկա։ Ո՞ւմ մասին այդ բանը չեն ասում։ Բայց դա միմիայն ենթադրություն է։ Կարծեմ ինձ հասկանում եք, ճի՞շտ է։ Ես ձեզ միայն նախազգուշացնում եմ, որ եթե նա սկսի որևէ այնպիսի խոսակցություն… Հասկանո՞ւմ եք, ձեռաց խոսքը կտրեցեք, որպեսզի որևէ գլխացավանքի մեջ չընկնեմ։ Ուղղակի ասացեք, որ այլևս դուրս չտա, և վերջ։ Դա չի նշանակում, իհարկե, թե պետք է իսկույն վազել ինձ մոտ։ Հետը խոսեցեք բարեկամաբար։ Այդպես խոսելն ավելի լավ է, քան տխմար ամբաստանությունները։ Մի խոսքով, ես ոչինչ չեմ ուզում լսել, որովհետև… Հասկանո՞ւմ եք։ Այդպիսի բաները ստվեր են գցում ամբողջ գումարտակի վրա:

Վերադառնալուվ իր վագոնը, Վանեկը հոժարական Մարեկին մի կողմ տարավ և ասաց.

— Լսեցեք, դուք կասկածի տա՞կ եք։ Ասենք, դա կարևոր չէ: Միայն թե հեռախոսավար Խոդոունսկու ներկայությամբ ավելորդ բաներ չխոսեք։

Հազիվ էր նա խոսքը վերջացրել, երբ Խոդոունսկին մոտեցավ ավագ գրագրին և նրա գիրկն ընկավ ու սկսեց հեծեծալ։ Հարբածի այդ հեծեծանքները պետք է նշանակեին հետևյալ երգը․

Մեն ու միայնակ, բոլորից լքված,
Սիրտս մի անհույս տխրությամբ լցված,
Ես արցունք էի թափում դառնագին
Իմ սիրած կույսի քնքշալի կրծքին։
Եվ մի երկնային սիրով անվախճան
Աչքերն իր ժպտում, հույս էին տալիս,
Շշնջում էին շուրթերն իր մարջան.
— Քե՛զ հետ եմ ես միշտ, քե՛զ հետ, սիրելիս։

— Քեզ հետ եմ ես միշտ,— բոռում էր Խոդոունսկին,— ինչ որ հեռախոսով լսեմ, իսկույն ձեզ կպատմեմ։ Թքել եմ երդումի վրա։

Բալոունը անկյունում սարսափահար երեսր խաչակնքում ու բարձրաձայն աղոթում էր․

— Սո՛ւրբ աստվածածին, մի մերժիր պաղատանքն իմ, այլ ողորմածաբար ականջ դիր ինձ։ Սփոփիր ինձ, ո՛վ գթառատ կույս։ Օգնի՛ր ինձ, տարաբախտիս։ Դիմում եմ քեզ հավատով վառ, հույսով հաստատ և սիրով ջերմագին։ Դիմում եմ քեզ վշտի հովտից իմ, երկնային թագուհի․ պաշտպան կանգնիր ինձ, որպեսզի ողորմությամբ աստծո մինչև կյանքիս վերջը մնամ հովանուդ ներքո։

Եվ օրհնյալ Մարիամ կույսը իրոք որ միջնորդեց նրա համար, քանի որ հոժարականը իր շատ բան տեսած երթային տոպրակից մի քանի տուփ սարդին հանեց և տվեց յուրաքանչյուրին մի տուփ։

Բալոունը խիզախաբար բացեց պորուչիկ Լուկաշի ճամպրուկը և երկնքից ընկած սարդինը դրեց մեջը։

Բայց երբ բոլորը տուփերը բացեցին և սկսեցին բավականությամբ ուտել, Բալոունը գայթակղության ենթարկվեց, բացեց ճամպրուկը, այնուհետև՝ տուփը, և սարդիններն ագահաբար կուլ տվեց։

Եվ այդ ժամանակ օրհնյալ ու քաղցրիկ կույս Մարիամը նրանից երես դարձրեց։ Հազիվ էր Բալոունը տուփի միջի յուղը խմել-պրծել, երբ գումարտակի հանձնակատար Մատուշիչը վազելով մոտեցավ վագոնին և բղավեց․

— Բալոուն, շուտ օբեր֊լեյտենանտիդ սարդին տար։

— Ապտակներ են շրխկալու,— ասաց գրագիր Վանեկը։

— Ավելի լավ կլինի դատարկ ձեռքով չգնաս,— խորհուրդ տվեց Շվեյկը,— գոնե այս հինգ դատարկ տուփերը հետդ տար։

— Ի՞նչ մեղք եք գործել, ինչո՞ւ է աստված ձեզ այդպես պատժում,― կարեկցաբար հարցրեց հոժարականը։— Անցյալում դուք, անշուշտ, մեծ մեղք եք գործել։ Հո սրբապղծություն չե՞ք արել։ Չլինի թե ձեր ծխական քահանայից գողացել եք վառարանի ծխնելույզի մեջ ծխահարվող խոզի բուդը։ Գուցե մտել եք նրա նկուղն ու խմել եկեղեցապատկան գինին։ Կամ գուցե երեխա ժամանակ մտել եք նրա պարտեզը տանձ գողանալու։

Բալոունը վհատված թափահարեց թևերը։ Նրա դեմքը կատարյալ հուսահատություն էր արտահայտում։ Այդ հալածված մարդու սրտակեղեք տեսքը կարծես ասում էր․ «Ե՞րբ պիտի տառապանքներս վերջ ունենան»։

— Հասկանում եմ,— ասաց հոժարականը, կարծես լսելով դժբախտ Բալոունի ողբը,— դուք կտրել եք ձեր կապն աստծո հետ։ Չեք կարողանում աստծուն պաղատել, որ ձեզ այս աշխարհից ավելի շուտ տանի։

Շվեյկն ավելացրեց.

— Բալոունը մինչև հիմա սիրտ չի անում զինվորի իր կյանքը, զինվորի իր համոզմունքները, խոսքերը, արարքները և զինվորի իր մահը վերահանձնարարել «ամենաբարձրյալ աստծո մայրական սրտի ողորմությանը», ինչպես ասում էր իմ ֆելդկուրատ Կացը, երբ թունդ հարբում էր և փողոցում որևէ զինվորի բռնացնում։

Բալոունն սկսեց նվնվալ, թե այլևս տեր աստծուն չի վստահում։ Արդեն քանի՜ անգամ աստծուն աղոթել է, որ իրեն դիմանալու կարողություն տա և մի կերպ ստամոքսը ձգի-փոքրացնի։

— Դա հո պատերազմի ժամանակվանից չի սկսվել։ Շատակերությունը իմ վաղուցվա հիվանդությունն է,— գանգատվում էր նա։— Այդ հիվանդության պատճառով կնիկս երեխաներիս հետ ուխտի էր գնում Կլոկոտի։

— Իմանում եմ,— գլխով արեց Շվեյկը,— դա Թաբորի մոտ է։ Այնտեղ մի հարուստ կույս Մարիամ կա, վրան կեղծ բրիլյանտներ․․․ Մի անգամ նրան կողոպտել էր ուզում եկեղեցու պահակը, որը չգիտեմ Սլովակիայի որ տեղից էր եկել։ Շատ աստվածավախ մարդ էր։ Եկել էր Կլոկոտի և միտք արել, թե այդ գործն ավելի լավ կգնա, եթե ինքը նախապես սրբվի իր բոլոր հին մեղքերից, և խոստովանության ժամանակ այն էլ էր խոստովանել, թե ուզում է հաջորդ օրը կույս Մարիամին կողոպտել։ Բայց դեռ աչքը չէր թարթել, դեռ չէր հասցրել երեքհարյուր անգամ կրկնել «Հայր մեր»-ը,— պան քահանան այդպիսի ապաշխարանք էր դրել նրա վրա, որպեսզի չկարողանար փախչել,— երբ եկեղեցու պահակները նրան բռնել-տարել էին ժանդարմական բաժանմունք։

Խոհարար-օկուլտիստն սկսեց հեռախոսավար Խոդոունսկու հետ վիճել, թե արդյոք դա խոստովանության գաղտնիքի աղաղակող խախտո՞ւմ է և թե առհասարակ արժե՞ր այդ մասին աղմուկ բարձրացնել, քանի որ բրիլյանտները կեղծ են եղել։ Ի վերջո նա Խոդոունսկուն ապացուցեց, որ դա եղել է պատիժ, այսինքն ճակատագիրն այդպես է կանխորոշել այն անհիշելի անցյալում, երբ սլովակացի դժբախտ պահակը որևէ այլ մոլորակի վրա դեռևս գլխոտանի է եղել։ Ճիշտ այդպես էլ, արդեն վաղուց, երբ Կլոկոտիի քահանան դեռևս եքիդնա կամ որևէ այլ պարկավոր, ներկայումս արդեն ոչնչացած կաթնասուն կենդանի է եղել, բախտը կանխորոշել է, որ նա պետք է խախտի խոստովանության գաղտնիքը, թեև իրավաբանական տեսակետից, ըստ կանոնական իրավունքի, մեղքերին թողություն տրվում է նույնիսկ այն դեպքում, երբ մեղսավորը փորձել է յուրացնել վանքապատկան գույքը։

Այդ ամենին Շվեյկն ավելացրեց հետևյալ իմաստուն դիտողությունը.

— Դե, իհարկե։ Ոչ ոք չգիտե, թե ինքը միլիոնավոր տարիներ հետո ի՞նչ է անելու, դրա համար էլ ոչ մի բանից չպիտի հրաժարվեր։ Երբ մենք Կառլինում ծառայում էինք պահեստայինների լրացուցիչ զորամասում, օբեր֊լեյտենանտ Կվանսնիչկան պարապմունքի ժամանակ միշտ ասում էր.

— Դուք չկարծեք, ծո՛ւյլ կովեր, մաջարակա՛ն կրտած խոզեր, թե ձեր զինվորական ծառայությունն այս աշխարհում կվերջանա։ Մենք կհանդիպենք մեր մահից հետո էլ, և ես ձեր գլխին այնպիսի քավարան կսարքեմ, որ գժվեք, խոզի ծնունդներ։

Այդ միջոցին բոլորովին հուսահատված Բալոունը, կարծելով, թե միայն իր մասին են խոսում, շարունակեց իր հրապարակային խոստովանությունը. «Նույնիսկ Կլոկոտին չօգնեց, որ շատակերությունիցս ազատվեմ։ Կնիկս երեխաների հետ վերադառնում էր ուխտից, սկսում հավերը հաշվել, և մեկը կամ երկուսը պակաս էր լինում։ Չէի կարողանում ինձ զսպել։ Ես հո լավ գիտեմ, որ հավը տնտեսության համար հարկավոր բան է, բայց հենց որ դուրս էի գալիս բակ, նայում նրանց, փորիս մեջ անդունդ էր բացվում։ Մի ժամ հետո ես ինձ լավ էի զգում, բայց հավը չկար։ Մի անգամ մերոնք Կլոկոտիում աղոթում էին, որ ես, նրանց ապին, տանը նորից որևէ բան չլափեմ ու տնտեսությանը վնաս չտամ։ Ես ման էի գալիս բակում, և հանկարծ աչքիս մի հնդկահավ ընկավ։ Այս անգամ քիչ էր մնում գործը կյանքիս գնով վերջանար։ Բդի ոսկորը բկումս մնաց, և եթե ես ջաղացում մի աշակերտ չունենայի, բոլորովին պստլիկ մի տղա,— ոսկորը նա քաշեց֊հանեց,— այսօր ձեզ հետ այստեղ նստած չէի լինի և այս համաշխարհային պատերազմն էլ չէի տեսնի։ Այդ իմ պստլիկ աշակերտն այնպե՜ս ժիր էր, այնպե՜ս թմբլիկ, տռուզ, հաստլիկ ու չաղլիկ․․․»։

Շվեյկը մոտեցավ Բալոունին․

— Լեզուդ ցույց տուր։

Բալոունը լեզուն հանեց, որից հետո Շվեյկը դիմեց ներկաներին.

— Այդպես էլ գիտեի։ Նա իր աշակերտին լափել է։ Խոստովանիր, լափե՞լ ես։ Երբ ձերոնք նորից գնացած են եղել Կլոկոտի, ճի՞շտ է։

Վհատված Բալոունը աղոթողի պես թևերը խաչեց ու գոչեց․

— Թողեք ինձ, եղբայրնե՛ր։ Մարդ էլ իր ընկերներից այդպիսի բաներ լսի՞։

— Մենք դրա համար ձեզ չենք մեղադրում,— ասաց հոժարականը։— Ընդհակառակը, դա ցույց է տալիս, որ ձեզնից լավ զինվոր դուրս կգա։ Երբ Նապոլեոնի պատերազմների ժամանակ ֆրանսիացիները պաշարել էին Մադրիդը, քաղաքի իսպանացի պարետը, սովից բերդը հանձնաձ չլինելու համար, առանց աղի կերել է իր համհարզին։ Դա իրոք որ զոհողություն է, քանի որ աղած համհարզն, անշուշտ, ավելի համեղ կլիներ։ Պարո՛ն ավագ գրագիր, մեր գումարտակի համհարզի ազգանունն ի՞նչ է։ Ցիգլե՞ր։ Ոչ, նա շատ նիհար է։ Այդպիսի համհարզով մարդ չի կարող նույնիսկ մի երթային վաշտ կերակրել։

— Տեսե՛ք,— ասաց ավագ գրագիր Վանեկը,— Բալոունի ձեռքին տերողորմյա կա։

Եվ իսկապես, Բալոունը իր մեծ վշտից փրկվել էր ուզում Կլոկոտիից բերված և Վիեննայի «Մորից-Լևենշտայն» ֆիրմայի արտադրած տերողորմյայի հատիկների օգնությամբ։

— Սա էլ է Կլոկոտիից,— տխուր զեկուցեց Բալոունը,— մինչև սա կբերեին, մեր սագի ճտերից երկուսը ևս եղան։ Համա՜ թե միս էր, համե՜ղ, ու կակո՜ւղ։

Շուտով ամբողջ էշելոնին հրաման եկավ քառորդ ժամից մեկնել։ Բայց ոչ ոք հրամանին չհավատաց, և այնպես եղավ, որ, չնայած բոլոր նախազգուշություններին, ոմանք գնացքից ուշացան։ Երբ գնացքը շարժվեց, պակասում էր տասնութ մարդ, այդ թվում և տասներկուերորդ երթային վաշտի դասակի հրամանատր Նասակլոն։ Գնացքն արդեն վաղուց էր թաքնվել Իշատարլայի այն կողմում, իսկ դասակի հրամանատարը կայարանի հետևում գտնվող ակացիաների պուրակում դեռ սակարկում էր մի պոռնիկի հետ, որը նրանից հինգ կրոն էր պահանջում, մինչդեռ նա արդեն կատարված ծառայության համար նրան առաջարկում էր մեկ կրոն կամ մի քանի ապտակ։

Ի վերջո Նասակլոն պոռնիկի հետ հաշիվը փակեց այնպիսի զորեղ ապտակներով, որ նրա վայնասունի վրա մարդիկ կայարանից վազ տվին այնտեղ։

Խատվանից դեպի Գալիցիայի սահմանը

Լաբորեցի ամբողջ ճանապարհին գումարտակում,— որը դեռ ոտքով պետք է հասներ հաղթանակների դաշտը և այնտեղ փառք նվաճեր,— չէին դադարում այն տարօրինակ խոսակցությունները, որոնցից այս կամ այն չափով պետական դավաճանության հոտ էր փչում: Այդպես էր և այն վագոնում, որտեղ գտնվում էին հոժարականն ու Շվեյկը․ նույնը, թեպետ և փոքր մասշտաբներով, տեղի էր ունենամ ամենուրեք։ Նույնիսկ շտաբի վագոնում դժգոհություն էր տիրում, քանի որ Ֆյուզեշաբոնում գնդից մի հրաման էր ստացվել, որի համաձայն սպաների գինու օրաբաժինը մեկութերորդական լիտրով պակասեցվում էր։ Իհարկե, չէին մոռացել և շարքայիններին, որոնց սագոյի օրաբաժինը կրճատվում էր տասը գրամով։ Դա առավել ևս հանելուկային էր, քանի որ զինվորական ծառայության մեջ ոչ ոք սագոյի երես չէր տեսել։

Այնուամենայնիվ հրամանը պետք է հայտնվեր ի գիտություն ավագ գրագիր Բաումտանցելի։ Իսկ նա սաստիկ վիրավորվեց և իրենց կողոպտված զգաց, քանի որ, ինչպես ինքն էր ասում, հիմա սագոն դեֆիցիտային ապրանք է, և նա կարող էր ամեն մի կիլոյի համար ստանալ ութ կրոնից ոչ պակաս։

Ֆյուզեշաբոնում պարզվեց, որ վաշտերից մեկի դաշտային խոհանոցը կորել է, մինչդեռ հենց այդ կայարանում պետք է եփեին, վերջապես, այն կարտոֆիլով գուլյաշը, որի վրա «ոտացճանապարհների գեներալն» այնպիսի հույսեր էր դրել։

Կատարված հետաքննության շնորհիվ պարզեցին, որ չարաբաստիկ դաշտային խոհանոցն առհասարակ Բրուկից դուրս չի եկել և, հավանաբար, մինչև հիմա լքված ու մոռացված, կանգնած է այնտեղ, երևի № 186 բարաքի հետևում։

Ինչպես հետագայում պարզվեց, այդ դաշտային խոհանոցի անձնակազմը նախորդ օրը քաղաքում սարքած տուրուդմփոցի համար հաուպտվախտ էր նստել և կարողացել այնտեղ մնալ այն ամբողջ ժամանակաընթացքում, երբ նրա երթային վաշտն անցնում էր Հունգարիայով։

Առանց խոհանոցի մնացած երթային վաշտը կցեցին մի այլ դաշտային խոհանոցի։ Ճիշտ է, այստեղ գործն առանց աղմուկի չվերջացավ, որովհետև կարտոֆիլ մաքրելու համար երկու վաշտերից առնձնացված զինվորների միջև սկսեցին տարաձայնություններ ծագել, թե՛ սրանք և թե՛ նրանք ասում էին, որ իրենք ապուշներ չեն և ուրիշների համար չեն աշխատի։ Մինչ նրանք վիճում էին, վերջապես պարզվեց, որ առհասարակ գուլյաշի և կարտոֆիլի հետ կապված այդ ամբողջ պատմությունը մի ճարպիկ մանևր էր, որի նպատակն էր զինվորներին վարժեցնել այն բանին, որ երբ առաջավոր գծում գուլյաշ եփեին և այդ ժամանակ ստացվեր «նահանջե՛լ հրամանը, գուլյաշը կաթսաներից թափեին և նրանց բերանը բան չընկներ։

Թեև այդ նախապատրաստությունը հետագայում ողբերգական հետևանքներ չունեցավ, տվյալ պահին շատ օգտակար էր։ Հիմա, երբ բանը հասավ գուլյաշը բաժանելուն, հնչեց «մտնել վագոննե՛րը» հրամանը, և էշելոնը քշեցին առաջ, դեպի Միշկոլց։ Բայց Միշկոլցում էլ գուլյաշը չբաժանեցին, քանի որ մյուս գծի վրա կանգնած էր ռուս գերիների գնացքը, որի պաաճառով զինվորներին թույլ չէին տալիս վագոններից դուրս գալ։ Դրա փոխարեն նրանց կատարյալ ազատություն տվին երազելու, թե գուլյաշը կբաժանեն Գալիցիա հասնելուց հետո, երբ, իհարկե, գուլյաշը կհամարեն փչացած, ուտելու ոչ պիտանի, և կթափեն։ Գուլյաշն ուղարկեցին Տիսալյոկ, Զամբոր և, երբ զինվորները բոլորովին հույսները կտրել էին, թե ճաշ կստանան, գնացքը կանգ առավ Շատորալյաուխեում, որտեղ կաթսաների տակ նորից կրակ վառեցին, գուլյաշը տաքացրին և, վերջապես, բաժանեցին։

Կայարանը ծանրաբեռնված էր։ Նախ պետք է ճանապարհեին ռազմամթերքի երկու գնացք, ապա հրետանու երկու էշելոն և պոնտոնային ջոկատների մի գնացք։ Այստեղ կուտակվել էին, կարելի է ասել, բանակի ամեն տեսակ զորամասերի գնացքներ։

Կայարանի շենքի հետևում հոնվեդ-հուսարները բռնել էին երկու լեհական հրեաների, ձեռքներից խլել օղու շշերով լի զամբյուղը, և, կատարները տաքացրած, վճարելու փոխարեն նրանց դեմքներին հարվածներ էին հասցնում։ Նրանք այդ բանն անում էին, ըստ երևույթին, պետերի թույլտվությամբ, քանի որ կողքներին կանգնած էր իրենց ռոտմիստրը, որն այդ տեսարանին նայելով՝ գոհ ժպտում էր։ Այդ նույն պահին պահեստի հետևում ուրիշ հոնվեդ-հուսարներ մտնում էին ծեծված հրեաների սևաչյա դուստրերի շրջազգեստների տակ։

Կայարանում կանգնած էր նաև մի գնացք, որով ինքնաթիռներ էին տանում ռազմաճակատ։ Դրա կողքին, երկրորդ գծի վրա, հակառակ ուղղությամբ կանգնած էր մի ուրիշ գնացք, որը նույնպես բեռնված էր ինքնաթիռներով ու հրանոթներով, որոնք, սակայն, արդեն շարքից դուրս էին եկած։ Այստեղ կիտված էին խփված ինքնաթիռներ ու ջարդուխուրդ եղած հաուբիցներ։ Ամենայն նորն ու ամուրը գնում էր այնտեղ ռազմաճակատ, իսկ երբեմնի փառքի մնացորդներն ուղարկվում էին թիկունք՝ նորոգելու և վերակառուցելու։

Պոդպորուչիկ Դուբը ջարդված հրանոթների և ինքնաթիռների շուրջն հավաքված զինվորներին համոզում էր, թե դա ռազմավար է։ Բայց հանկարծ նա նկատեց, որ իրենից քիչ հեռու, մի ուրիշ խմբի կենտրոնում, կանգնած է Շվեյկը և նույնպես ինչ-որ բան է բացատրում։ Մոտ գնալով, նա լսեց Շվեյկի խոհուն ձայնը․

― Ինչ ասել կուզե, դա ռազմավար է։ Դեհ, իհարկե, առաջին հայացքից դա կասկածելի է, մանավանդ երբ լաֆետի վրա մարդ կարդում է «k․ u․ k․ Artilleriedivision»։ Ըստ երևույթին բանն այսպես է եղել․ թնդանոթն ընկել է ռուսների ձեռքը, և մենք ստիպված ենք եղել հետ խլել, իսկ այդպիսի ռազմավարը շատ ավելի արժեքավոր է, որովհետև․․․ Որովհետև,— խանդավառված գոչեց նա, նկատելով պոդպորուչիկ Դուբին,— թշնամու ձեռքին ոչինչ չպետք է թողնել։ Ձեզ օրինակ Պերեմիշլը կամ այն զինվորի վարմունքը, որի ձեռից կռվի ժամանակ թշնամին խլել է երթային տափաշիշը։ Դա տեղի է ունեցել դեռևս Նապոլեոնի պատերազմների ժամանակ։ Այդ զինվորը գիշերը գնացել-մտել է թշնամու ճամբարը և իր տափաշիշը հետ բերել։ Եվ դեռ մի բան էլ շահել է, քանի որ այդ գիշեր թշնամու բանակում օղի էին տալիս։

Պոդպորուչիկ Դուբը ֆշշացրեց միայն․

— Ռա՛դ եղեք։ Մեկ էլ ձեզ այստեղ չտեսնեմ։

— Լսում եմ, պարո՛ն լեյտենանտ։— Եվ Շվեյկը դիմեց դեպի մյուս վագոնները, իր խոսքին ավելացնելով այնպիսի բառեր, որ եթե պոդպորուչիկ Դուբը լսեր՝ համբերությունից դուրս կգար, թեև նրա ասածը Աստվածաշնչից քաղված միանգամայն անմեղ մի ասույթ էր․

— Մի կարճ ժամանակ դուք ինձ չեք տեսնի։

Պոդպորուչիկ Դուբն այնքան հիմար էր, որ Շվեյկի գնալուց հետո նորից զինվորների ուշադրությունը հրավիրեց ավստրիական խփված ինքնաթիռի վրա, որի մետաղե անիվի վրա պարզորոշ նշված էր․ «Wiener Neustadt»։― Այս ռուսական ինքնաթիռը մենք խփել ենք Լվովի մոտ,— պնդում էր նա։

Այդ բառերը լսեց նրանց կողքից անցնող պորուչիկ Լուկաշը, որը մոտեցավ բազմությանը և ի լուր ամենքի ավելացրեց․

— Ըստ որում երկու ռուս օդաչուներն էլ այրվել են։

Ապա, այլևս ոչ մի խոսք չասելով, շարունակեց իր ճանապարհը, մտքումը պոդպորուչիկ Դուբին էշ անվանելով։

Մի վագոն անցնելուց հետո Լուկաշը նկատեց Շվեյկին և ջանաց նրանից խուսափել, քանի որ Շվեյկի դեմքից երևում էր, որ նրա հոգում շատ բան է կուտակվել, և նա այրվում-փոթորկվում է այդ ամենը իր պետին պատմելու ցանկությամբ։ Շվեյկն ուղղակի մոտեցավ նրան․

― Ich melde gehorsam, Kompanienordonanz Շվեյկը սպասում է հետագա կարգադրությունների։ Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես ձեզ որոնում էի շտաբի վագոնում։

― Լսեցեք, Շվեյկ,— խիստ ու չարացած հարձակվեց ստորադրյալի վրա պորուչիկ Լուկաշը,— գիտե՞ք դուք ով եք։ Արդեն մոռացա՞ք, թե ձեզ ինչ անվանեցի։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, դա մոռանալու բան չէ։ Ես մի ինչ-որ հոժարական Ժելեզնի չեմ․․․ Ասածս պատերազմից դեռ շատ առաջ էր, մենք գտնվում էինք Կառլինի զորանոցում։ Մի գնդապետ ունեինք, անունը, չեմ հիշում, Ֆլիդլեր ֆոն Բումերա՞նգ էր թե ուրիշ «րանգ»։

Այդ «րանգ»-ի վրա պորուչիկ Լուկաշն ակամա քմծիծաղ տվեց, իսկ Շվեյկը շարունակեց պատմել․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, մեր գնդապետը բոյով երկու անգամ ձեզնից ցածր էր, իշխան Լոբկովիցի պես բակենբարդներ ուներ, մի խոսքով կապիկի նման մի բան էր։ Բարկանալիս իր բոյից բարձր էր թռչկոտում։ Անունը դրել էինք «ռետինե պապիկ»։ Դա պատահեց մայիսի մեկերից մեկի նախօրեին։ Մենք մարտական լրիվ պատրաստության մեջ էինք։ Այդ օրը երեկոյան նա բակում մեզ դիմեց մի մեծ ճառով և ասաց, թե վաղը մենք բոլորս մնալու ենք զորանոցներում և ոչ մի տեղ չպետք է գնանք, որպեսզի պահանջի դեպքում բարձրագույն հրամանով կոտորենք ամբողջ սոցիալիստական ավազակախումբը։ Այդ պատճառով էլ նա, ով կուշանա և զորանոց կվերադառնա ոչ թե այսօր, այլ միայն մյուս օրը, դավաճան է, քանի որ հարբած մարդը ոչ ոքի գնգակահարել չի կարող և, թերևս, նույնիսկ սկսի օդի մեջ կրակել։ Եվ ահա հոժարական Ժելեզնին եկավ զորանոց և ասում է․ «Ռետինե պապիկն իրոք որ լավ բան է մտածել։ Չէ՞ որ նրա ասածը միանգամայն ճիշտ է։ Եթե վաղը ոչ ոքի չեն թողնելու զորանոց մտնել, ապա ավելի լավ է առհասարակ չգալ»— և, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ձեռաց իր ասածն արեց։

Իսկ գնդապետ Ֆլիդլերը, աստված հոգին լուսավորի, շատ սատանա մարդ էր։ Հաջորդ ամբողջ օրր շրջում էր Պրագայում և հոտվտում, թե հո մեր գնդից որևէ մեկը չի համարձակվել զորանոցից դուրս գալ, և ահա, հակառակի պես, Պրաշնա Բրանայի մոտ պատահում է Ժելեզնուն։ Իսկույն հարձակվում է նրա վրա․ «Ես քես ցույց կտամ, ես քես խելկի պերեմ, ես քո մայր լացացնեմ»։ Ամեն լափ թափում է գլխին և հետը քարշ տալիս զորանոց, ճանապարհին հազար ու մի գարշելի բաներ ասում, անվերջ սպառնում և շարունակ նրա ազգանունը հարցնում։ «Շելեսնի՛, դու ցեռքս ընկար, ես ուրախ եմ, որ քես պռնեցի, ես քես «der ersten Mai» ցույց տամ։ Շելեսնի՛, Շելեսնի՛, դու հիմա բռանս մեջ ես, ես քես ծակը կոխել տալ, ամուր կոխել տալ»։ Քանի որ ժելեզնին այլևս կորցնելու բան չուներ, Պորժիչ փողոցում, Ռոզվարժիլի մոտով անցնելիս իրեն նետում է մի դարպաս և միջանցիկ բակով անհետանում, «ռետինե պապիկին» զրկելով նրան կալանքի տակ առնելու բավականությունից։ Գնդապետն այնպես է գազազում, որ զայրույթից նորից մոռանում է հանցագործի ազգանունը։ Գալիս է նա զորանոց և սկսում ցատկոտել մինչև առաստաղը (առաստաղը ցածր էր)։ Գումարտակի օրապահը շատ է զարմանում, թե ինչու «պապիկն» հանկարծ սկսել է կոտրատված չեխերենով խոսել, իսկ նա մի գլուխ գոռգոռում է․ «Մետնուն կալանավորել։ Ոչ, Մետնուն չկալանավորել։ Սվինցովին կալանավորել։ Օլոֆյաննուն կալանավորել»։ Եվ ահա այդ ժամանակվանից էլ սկսվեցին «պապիկի» տառապանքները։ Ամեն օր հարցնում էր, թե արդյոք չե՞ն բռնել Մետնուն, Սվինցովին, Օլովյաննուն։ Հրամայեց ամբողջ գունդը շարք կանգնեցնել, բայց ժելեզնուն, որի պատմությունը բոլորը գիտեին, արդեն տեղափոխել էին հոսպիտալ, քանի որ մասնագիտությամբ ատամնատեխնիկ էր։ Թվում էր, թե դրանով ամեն ինչ վերջացավ։ Բայց ահա մեր գնդի զինվորներից մեկը բախտ ունեցավ «Բացեկների մոտ» պանդոկում սվինահարել մի դրագունի, որը քարշ էր գալիս նրա սիրած աղջկա հետևից։

Մեզ կանգնեցրին քառանկյունաձև։ Բոլորը պետք է դուրս գային, նույնիսկ հիվանդները։ Եթե զինվորը ծանր հիվանդ էր, դուրս էին բերում երկու թևից բռնած։ Ճար չկար, Ժելեզնիս էլ ստիպված եղավ դուրս գալ։ Բակում կարդացին գնդին տրված հրամանը, որի բովանդակությունը մոտավորապես այն էր, թե դրագուններն էլ մարդ են և թե արգելվում է նրանց սպանել, քանի որ մեր զինակիցներն են։ Մի հոժարական թարգմանում էր հրամանը, իսկ գնդապետը գազազած վագրի պես չորս կողմն էր նայում։ Նա անցավ շարքի առջևով, հետո պտտվեց քառանկյունու շուրջը և հանկարծ Ժելեզնուն ճանաչեց։ Սրա բոյը մի սաժեն կլիներ, այնպես որ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, շատ մազալու էր, երբ գնդապետը նրան բռնեց ու մեջտեղ քաշեց։ Հրամանը կարդացող հոժարականն իսկույն ձայնը կտրեց, իսկ գնդապետս ցատկոտում էր Ժելեզնու առաջ, ինչպես շունը մադիանի դիմաց, և գոռգոռում․ «Դու ինձնից չես պախչի, դու իմ ձեռից չես պրցնի, դու նորից ասես Շելեսնի, իսկ ես միշտ ասեմ Մետնի, Օլոֆյաննի, Սվինցովնի։ Բայց դու Շելեսնի՛, այո, Շելեսնի՛։ Ես քես ցույց կտամ Սվինցովնի, Օլոֆյաննի, Մետնի, դու Mistvien, du Schwein, դու Շելեսնի»։ Հետո հրամայեց նրան մի ամիս հաուպտվախտ նստեցնել։ Երկու շաբաթ անցնելուց հետո հանկարծ գնդապետի ատամներն սկսեցին ցավել, և նա հիշեց, որ Ժելեզնին ատամնաաեխնիկ է։ Հրամայեց նրան բերել հոսպիտալ և պատվիրեց իր մի ատամը հանել։ Ժելեզնին կես ժամի չափ քաշեց–քաշքշեց այդ ատամը, այնպես որ «պապիկի» գլխին երեք անգամ ջուր լցրին և ուշքի բերին․ այդ ժամանակ խեղճացավ և Ժելեզնու մնացած երկու շաբաթը ներեց։ Ահա թե ինչ է պատահում, պարոն օբեր-լեյտենանտ, երբ պետն իր ստորադրյալի ազգանունը մոռանում է։ Իսկ ստորադրյալը երբեք չի համարձակվի իր պետի ազգանունը մոռանալ, ինչպես մեզ ասում էր այդ պարոն գնդապետը։ Եվ մենք երկար տարիներ կհիշենք, որ մի ժամանակ Ֆլիդլեր ազգանունով գնդապետ ենք ունեցել։ Ձեզ հո շատ չձանձրացրի՞ իմ պատմությամբ, պարոն օբեր-լեյտենանտ։

— Գիտե՞ք ինչ, Շվեյկ,— պատասխանեց պորուչիկ Լուկաշը,— որքան հաճախ եմ ձեզ լսում, այնքան ավելի եմ համոզվում, որ դուք պետերին չեք հարգում։ Զինվորը երկար տարիներից հետո էլ պարտավոր է իր պետերի միայն լավն ասել։

Երևում էր, որ այդ խոսակցությունը սկսում էր պորուչիկ Լուկաշին զվարճություն պատճառել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— ասես արդարանալով նրան ընդհատեց Շվեյկը,— չէ որ նա, պարոն գնդապետ Ֆլիդլերը, վաղուց է մեռել, բայց, եթե դուք ցանկանում եք, ես նրա միայն լավը կասեմ։ Նա, պարոն օբեր-լեյտենանտ, զինվորների համար մարմին առած հրեշտակ էր։ Այնքա՜ն բարի էր, իսկը սուրբ Մարտինի պես, որն աղքատներին ու սովյալներին սագեր էր բաժանում։ Նա իր սպայական ճաշը կիսում էր առաջին իսկ պատահած զինվորի հետ, իսկ երբ մի անգամ պովիդլոյով կնեդլիկ ուտելուց բոլորս տրաքում էինք, հրամայեց ճաշի համար խաշած կարտոֆիլով խոզի միս պատրաստել։ Բայց նա իր բարությունը ըստ ամենայնի դրսևորում էր զորաշարժերի ժամանակ։ Երբ մենք հասանք Նիժնիե Կրալովիցի, հրամայեց իր հաշվին խմել այդ քաղաքի գարեջրագործարանում եղած ամբողջ գարեջուրը։ Իր անվանակոչության կամ ծննդյան օրերին գնդապետը թույլ էր տալիս ամբողջ գնդի համար սմետանով նապաստակներ և սուխարիով կնեդլիկներ պատրաստել։ Նա իր զինվորների նկատմամբ այնքան բարի էր, որ մի անգամ, պարոն օբեր-լեյտենանտ․․․

Պորուչիկ Լուկաշը փաղաքշաբար ձգեց Շվեյկի ականջը և բարեկամաբար ասաց․

― Դե լա՛վ, գնա, անպիտա՛ն, հանգիստ թող նրան։

― Zum Befehl, Herr Oberleutnant!,― ասաց Շվեյկը և դիմեց դեպի իր վագոնը։

Այդ ժամանակ էշելոնի վագոններից մեկի մոտ, որի մեջ պահված էր հեռախոսի ապարատներն ու լարերը, տեղի ունեցավ հետևյալ տեսարանը։

Վագոնի մոտ կապիտան Սագների հրամանով ժամապահ էր կանգնած, քանի որ ամեն ինչ պետք է ճակատավարի լիներ։ Նկատի ունենալով հեռախոսային ապարատների և լարերի արժեքավորությունը, վագոնների երկու կողմից ժամապահներ էին կանգնեցրել և նրանց հայտնել պայմանաբառն ու պատասխան բառը։

Այդ օրվա պայմանաբառն էր «Kappe», իսկ պատասխան բառը՝ «Խատվան»։ Հեռախոսային ապարատներով բեռնված վագոնի մոտ կանգնած ժամապահը կոլոմցի լեհ էր, որը պատահմունքի տարօրինակ բերումով ընկել էր Իննսունմեկերորդ գունդը։

Պարզ է, որ նա «Kappe»-ի մասին ոչ մի գաղափար չուներ։

Բայց քանի որ, այնուամենայնիվ, հուշագիտական որոշ ընդունակություններ ուներ, կարողացել էր միտը պահել, որ այդ բառր սկսվում է «կ»-ով։ Երբ գումարտակի օրապահ պոդպորուչիկ Դուբը նրան հարցրեց պայմանաբառը, նա հանգիստ պատասխանեց․ «Kaffee»։ Դա միանգամայն բնական էր, քանի որ կոլոմնացի լեհը դեռ չէր կարողացել մոռանալ Բրուկի ճամբարում ամեն առավոտ և իրիկուն խմած սուրճը։

Լեհը մի քանի անգամ բարձրաձայն կրկնեց իր «Kaffee»-ն, իսկ պոդպորուչիկ Դուբը առաջանում էր ուղիղ դեպի նա։ Այնժամ ժամապահը հիշելով իր երդումը և այն, որ ինքը պահակ է կանգնած, սպառնալից բղավեց․ «Halt!»։ Իսկ երբ պոդպորուչիկ Դուբը երկու քայլ էլ արեց դեպի նա և նորից պահանջեց պայմանաբառն ասել, ժամապահը հրացանն ուղղեց նրա վրա և, գերմաներեն լավ չիմանալով, լեհագերմանական մի խառնալեզվով գոռաց․ «Beze szajsn, beze szajsn»։

Պոդպորուչիկ Դուբը հասկացավ և սկսեց հետ-հետ գնալ, գոռալով․ «Wachkommandant, Wachkommandant»։

Հայտնվեց ջոկապետ Ելենեկը, որը լեհին ժամապահ էր նշանակել, և նրանից հարցրեց պայմանաբառը, ապա նույնն արեց պոդպորուչիկ Դուբը։ Վհատված կոլոմնացի լեհը, բոլոր հարցերին պատասխանում էր․ «Kaffee! Kaffee» և այնքան բարձրաձայն, որ ամբողջ կայարանում լսվում էր։

Վագոններից զինվորներն արդեն դուրս էին ցատկում իրենց կաթսայիկներով, իրարանցում սկսվեց, որը վերջացավ նրանով, որ զինաթափ արված ազնիվ զինվորին տարան կալանավորական վագոն։

Պոդպորուչիկ Դուբը որոշակիորեն կասկածում էր Շվեյկի վրա։ Առաջինը Շվեյկն էր կաթսայիկը ձեռին դուրս եկել վագոնից։ Դուբը դա տեսավ։ Նա իր գլխով կերաշխավորեր, որ ինքը լսել է, թե ինչպես Շվեյկը գոռում էր․ «Դո՛ւրս գալ կաթսայիկներով, դո՛ւրս գալ կաթսայիկներով»։

Կես գիշերից անց գնացքը շարժվեց դեպի Լադովիցե—Տրեբիշով, որտեղ վաղ առավոտյան նրան դիմավորեց վետերաների խմբակը, որն այդ երթային գումարտակը շփոթել էր հունգարական հոնվեդների Տասնչորսերորդ երթային գնդի մի գումարտակի հետ, որ այդ կայարանով անցել էր գիշերը։ Բոլոր վետերանները, անտարակույս, հարբած էին և իրենց «Isten áldmeg a király» ոռնոցով արթնացրին ամբողջ էշելոնը։ Առավել գիտակից զինվորներից մի քանիսը գլուխները վագոններից դուրս հանեցին և նրանց պատասխանեցին․ «Համբուրեցեք քամակներս։ Eljen!»։ Այդ Ժամանակ վետերաններն այնպես բղավեցին «Éljen! Éljen a tizennegyedik regiment!», որ կայարանի լուսամուտների ապակիները դողացին։

Հինգ րոպե հետո գնացքը շարժվեց դեպի Հումեննե։ Այստեղ ամենուրեք պարզ երևում էին այն մարտերի հետքերը, որ մղվել էին ռուսների հարձակման ժամանակ, երբ նրանք ձգտում էին թափանցել Տիսսայի հովիտը։ Երկարորեն ձգվում էին շտապ փորված խրամատները, այստեղ ու այնտեղ երևում էին գյուղացիական այրված բնակազմեր, իսկ դրանց կողքին, հապշտապ սարքված շենքեր, որոնք ցույց էին տալիս, որ բնակիչները վերադարձել են։

Կեսօրին գնացքը մոտեցավ Հումեննե կայարանին։ Այստեղ կռվի հետքերն ակներև էին։

Սկսեցին ճաշի պատրաստություն տեսնել։ Այդ ժամանակ զինվորներն իրենց աչքով տեսան ու համոզվեցին, թե ռուսների գնալուց հետո իշխանություններն ինչպես դաժանորեն են վարվում տեղի բնակչության հետ, որին ռուսները լեզվով ու կրոնով հոգեհարազատ էին։

Կառամատույցում, հունգարացի ժանդարմներով շրջապատված, կանգնած էին մի խումբ ձերբակալված ռուսիններ։ Նրանց մեջ կային մի քանի ուղղափառ քահանաներ, ուսուցիչներ և զանազան շրջաններից բերված գյուղացիներ։ Նրանց ձեռքերը պարանով կապել էին մեջքներին, իսկ իրենց՝ զույգ-զույգ իրար կապել։ Շատերի քթերը ջնջխված էին, իսկ գլխներին ուռուցքներ կային, որ նրանց պարգևել էին ժանդարմները ձերբակալելու ժամանակ։

Նրանցից փոքր-ինչ հեռու զվարճանում էր մի հունգարացի ժանդարմ։ Նա ուղղափառ քահանայի ձախ ոտքին պարան էր կապել, մյուս ծայրը բռնել ձեռքին, և, հրացանի խզակոթով սպառնալով, դժբախտ մարդուն ստիպում էր չարդաշ պարել։ Ժամանակ առ ժամանակ նա պարանը ձիգ էր տալիս, և քահանան վայր էր ընկնում։ Քանի որ ձեռքերը կապված էին մեջքին, քահանան չէր կարողանում վեր կենալ ու մեջքի վրա շուռ գալու հուսահատական փորձեր էր անում, ջանալով այդ կերպ ոտքի կանգնել։ Ժանդարմը քահ-քահ ծիծաղում էր արտասվելու աստիճան։ Երբ քահանային հաջողվում էր վեր կենալ, ժանդարմը ձիգ էր տալիս պարանը, և խեղճ մարդը նորից գետին էր թավալվում։

Դրան վերջ դրեց մի ժանդարմական սպա, որը հրամայեց մինչև գնացքի մեկնելը ձերբակալվածներին տանել կայարանի հետևի դատարկ մարագը, որպեսզի ոչ ոք չտեսնի, թե նրանց ինչպես են խոշտանգում։

Այդ միջադեպը շտաբի վագոնում առիթ տվեց մի թունդ խոսակցության, և, հարկ է արժանին հատուցել, սպաների մեծ մասն այդ դաժանությունը դատապարտեց։

— Եթե նրանք իսկապես դավաճաններ են,— գտնում էր պրապորշչիկ Կրաուսը,— ապա նրանց պետք է կախել, և ոչ թե խոշտանգել։

Պոդպորուչիկ Դուբն, ընդհակառակը, լիովին հավանություն էր տալիս հունգարացիների այդ վերաբերմունքին։ Նա այդ վերաբերմունքը կապում էր Սարաևոյի մահափորձի հետ և ամեն ինչ բացատրում նրանով, թե Հումեննե կայարանի հունգարացի ժանդարմները էրցհերցոգ Ֆրանց Ֆերդինանդի և նրա տիկնոջ մահվան վրեժն են լուծում։ Իր պնդումը որևէ բանով հիմնավորած լինելու համար նա հայտարարեց, թե դեռևս պատերազմից առաջ Շիմաչեկի «Չտրուլիստնիկ» ժուռնալի հուլիսի համարում մի հոդված է կարդացել էրցհերցոգի վրա կատարված մահավարձի մասին։ Հոդվածում գրված էր, թե Սարաևոյի անօրինակ ոճրագործությամբ հարված է հասցված ուղղակի մարդկանց սրտին։ Այդ հարվածը դաժան ու ցավագին է մանավանդ այն պատճառով, որ ոճիրը կյանքից զրկել է ոչ միայն գործադիր իշխանության ներկայացուցչին, այլև նրա հավատարիմ և շատ սիրելի ամուսնուն։ Այդ երկու կյանքերի ոչնչացմամբ խորտակվեց մի երջանիկ, օրինակելի ընտանիք, իսկ բոլորի կողմից սիրված նրանց զավակները որբ մնացին։

Պորուչիկ Լուկաշը ինքն իրեն քրթմնջաց, թե, հավանաբար, այստեղ, Հումեննեում, ժանդարմներն էլ ստացել են Շիմաչեկի «Չտրուլիստնիկ»-ը իր այդ հուզիչ հոդվածով։ Հանկարծ նրան ամեն ինչ այնքան գարշելի ու քստմնելի թվաց, որ նա խմելու և համաշխարհային վշտից ազատվելու պահանջ զգաց։ Պորուչիկը վագոնից դուրս եկավ և գնաց Շվեյկին որոնելու։

— Լսեցեք, Շվեյկ,— դիմեց նա նրան,— չգիտե՞ք որտեղից կարելի է մի շիշ կոնյակ գտնել։ Ես ինձ լավ չեմ զգում։

— Դա, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, կլիմայափոխությունից է։ Հնարավոր է, որ պատերազմի դաշտում դուք ձեզ ավելի վատ զգաք։ Մարդ ինչքան հեռանում է իր սկզբնական ռազմական բազայից, այնքան ավելի վատ է զգում։ Յոզեֆ Կալենդան էլ, որ Ստրաշնիցիիում այգեպան էր, մի անգամ այդպես հեռացել էր իր հայրենի տնից։ Ստրաշնիցիից նա գնում է Վինոգրադի և ճանապարհին կանգ առնում «Կանգառի մոտ» գինետանը։ Սկզբում ամեն ինչ լավ է լինում, բայց երբ հասնում է Կորուննի փողոցի ջրհան կայանին, սկսում է այդ փողոցի մի ծայրից մինչև մյուսը, մինչև սուրբ Լյուդմիլա եկեղեցին, պանդոկից պանդոկ մտնել, և ահա այդ ժամանակ ուժերը նրան լքում են։ Սակայն նա չի վախենում, քանի որ այդ երեկո Ստրաշնիցիի «Ռեմիզի մոտ» գինետանը մի տրամվայի վագոնավարի հետ գրազ էր եկել, թե երեք շաբաթում կարող է ոտքով շուրջերկրյա ճանապարհորդություն կատարել։ Եվ ավելի ու ավելի էր հեռանում իր հայրենի տնից, մինչև որ երթադադար է տալիս Կառլի հրապարակի «Սև գարեջրագործ» պանդոկում։ Այնտեղից գնում է Մալա Ստրանայի «Սուրբ Տոմաշ»-ի մոտի գարեջրատունը, իսկ հետո, դադար առնելով «Մոնտանգների մոտ» գիետանը, բարձրանում է վեր, կանգ առնում «Բրաբանտների թագավորի մոտ» պանդոկում և գնամ «Սքանչելի տեսարան» պանդոկը, իսկ այնտեղից՝ Ստրագովի վանքի մոտի գարեջրատունը։ Բայց այստեղ կլիմայի փոփոխությունը իրեն զգալ է տալիս։ Հասնում է նա Լորետանի հրապարակը, և այդ ժամանակ նրան այնպիսի հայրենաբաղձություն է համակում, որ թրմփալով գետին է գլորվում, սկսում մայթի վրա թավալ տալ և բղավել․ «Բարի մարդիկ, էլ առաջ չեմ գնա։ Թքել եմ (կներեք կոպիտ արտահայտությանս համար, պարոն օբեր-լեյտենանտ) այդ շուրջերկրյա ճանապարհորդության վրա»։ Բայց, այնուամենայնիվ, եթե ցանկանում եք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես ձեզ համար կոնյակ կգտնեմ, միայն թե վախենում եմ հանկարծ գնացքը շարժվի։

Պորուչիկ Լուկաշը նրան հավաստիացրեց, թհ իրենք երկու ժամից շուտ չեն շարժվի և թե կոնյակը շշերով ծածուկ վաճառում են հենց այդտեղ, կայարանի հետևում։ Կապիտան Սագները Մատուշիչին արդեն ուղարկել է այնտեղ, և նա տասնհինգ կրոնով նրա համար միանգամայն լավ կոնյակ է բերել։ Պորուչիկ Լուկաշը Շվեյկին տասնհինգ կրոն տվեց և հրամայեց անհապաղ գործել, միայն թե ոքի չասել, թե կոնյակը նրա համար է և թե նա է ուղարկել գնելու, քանի որ, ճիշտն ասած, դա արգելված բան է։

― Անհոգ եղեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ամեն ինչ լավ կլինի։ Ես շատ եմ սիրում բոլոր արգելված բաները և, մեկ էլ տեսար, ինքս էլ չիմանալով, որևէ արգելված բան եմ անում․․․ Մի անգամ Կառլինի զորանոցում մեզ արգելել էին․․․

― Kehrt euch ― marschieren ― marsch! ― հրամանարկեց պորուչիկ Լուկաշը։

Շվեյկը դիմեց դեպի կայարանի շենքի հետևը, ճանապարհին մտքում կրկնելով իր էքսպեդիցիայի բոլոր առաջադրանքները․ կոնյակը պետք է լինի լավը, ուստի անհրաժեշտ է նախապես համը տեսնել։ Կոնյակն արգելված բան է, ուստի պետք է զգույշ լինել։

Դեռ նոր էր նա կառամատույցից թեքվել, երբ նորից դեմ առավ պոդպորուչիկ Դուբին։

— Ի՞նչ ես այստեղ քարշ գալիս,― նետվեց նա Շվեյկի վրա։— Դու ինձ ճանաչո՞ւմ ես։

— Համարձակվում եմ զեկուցել,— պատասխանեց Շվեյկը, պատիվ տալով,— ես չէի ցանկանա ձեզ ճանաչել վատ կողմից։

Պոդպորուչիկ Դուբն այդ պատասխանից գազազեց, բայց Շվեյկը կանգնած էր հանգիստ, ձեռքը հովարին դրած, և շարունակում էր․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, ես ուզում եմ ձեզ ճանաչել միայն լավ կողմից, որպեսզի դուք ինձ չլացացնեք, ինչպես վերջերս բարեհաճեցիք արտահայտվել։

Այդ հանդգնությունից պոդպորուչիկ Դուբի գլուխը պտույտ եկավ, և նա զայրույթից հազիվ կարողացավ գոռալ․

— Չքվի՛ր այստեղից, սրիկա։ Մենք դեռ քեզ հետ կխոսենք։

Շվեյկը հեռացավ կառամատույցից, իսկ պոդպորուչիկ Դուբը, ուշքի գալով, հետևեց նրան։ Կայարանի շենքի հետևում, ուղղակի ճանապարհի եզրին, գլխիվայր դրված էին մի քանի խոշոր զամբյուղներ, դրանց վրա՝ զանազան քաղցրավենիների տափակ մաղախներ, որոնք այնպիսի անմեղ տեսք ունեին, որ կարծես այդ բարիքները պատրաստված էին արտաքաղաքային զբոսանքի գնացող դպրոցականների համար։ Այնտեղ կային տյանուշկաներ, վաֆլիի գլանիկներ, թթու պաստեղի մի կիտուկ, այստեղ-այնտեղ երևում էին սև հացի և ակներևաբար նժույգային ծագում ունեցող երշիկի պատառիկներ։ Խոշոր զամբյուղների տակ պահված էին զանազան ոգելից խմիչքներ՝ կոնյակի, օղու, ռոմի, գիհօղու և ամեն տեսակ լիկյորների ու թրմօղիների շշեր։

Հենց այդտեղ էլ, ճամփեզրյա առվի մյուս կողմում, կար մի փոքրիկ կրպակ, որտեղ և կատարվում էր արգելված ապրանքի առևտուրը։

Զինվորները նախ սակարկում էին զամբյուղների մոտ․ պեյսավոր մի հրեա անմեղ տեսք ունեցող զամբյուղի տակից հանում էր օղին և կապայի տակ թաքցրած, տանում փայտյա կրպակը, որտեղ զինվորը շիշն աննկատ խոթում էր շալվարի մեջ կամ ծոցը դնում։

Ահա դեպի այդտեղ դիմեց Շվեյկը, մինչդեռ պոդպորուչիկ Դուբը, մոլի խուզարկուի պես, կայարանից հետևում էր նրան։

Շվեյկն ամեն ինչ գնեց առաջին իսկ զամբյուղի մոտ։ Նախ կոնֆետ գնեց, վճարեց ու խոթեց գրպանը, և այդ միջոցին պեյսավոր վաճառողը փսփսալով նրան ասաց․

― Schnaps hab’ ich auch, gnädiger Herr Soldat։

Բանակցություններն արագ ավարտվեցին։ Շվեյկը մտավ կրպակ, սակայն վճարեց միայն այն բանից հետո, երբ պեյսավոր պարոնը շիշը բացեց և նա համը տեսավ։ Նա կոնյակից գոհ մնաց և, շիշը ծոցը դնելով, քայլերն ուղղեց դեպի կայարան։

― Որտե՞ղ էիր, սրիկա,— նրա ճանապարհը կտրեց պոդպորուչիկ Դուբը։

— Համարձակվում եմ ղեկուցել, պարոն լեյտենանտ, գնացել էի կոնֆետ առնելու։— Շվեյկը ձեռքը խոթեց գրպանը և մի բուռ կեղտոտ, փոշոտված կոնֆետներ հանեց,— եթե պարոն լեյտենանտը չի զզվի․․․ ես փորձել եմ, լավն են։ Պովիդլոյի դուրեկան համ ունեն, պարոն լեյտենանտ։

Մունդիրի տակից արտագծվում էին շշի կլորավուն ձևերը։

Պոդպորուչիկ Դուբը ձեռքով թփթփացրեց Շվեյկի կուրծքը․

― Այդ ի՞նչ ես տանում, սրիկա։ Հանի՛ր։

Շվեյկը հանեց դեղնավուն պարունակություն ունեցող շիշը, որի էտիկետկային սևով սպիտակի վրա գրված էր, «Cognac»։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ,— ասաց Շվեյկը բոլորովին չշփոթվելով,— այս կոնյակի շշի մեջ մի քիչ խմելու ջուր եմ լցրել։ Երեկվա այն գուլյաշից հետո սիրտս ծարավից այրվում է։ Միայն թե ջրհորի ջուրը, ինչպես տեսնում եք, պարոն լեյտենանտ, մի տեսակ դեղնավուն է։ Ըստ երևույթին, երկաթ է պարունակում։ Այդպիսի շուրը առողջության համար շատ օգտակար է։

— Քանի որ այդքան ծարավ ես, Շվեյկ,— դիվորեն քմծիծաղելով ասաց պոդպորուչիկ Դուբը, ցանկանալով ըստ հնարավորին երկարաձգել այդ տեսարանը, որ պետք է ավարտվեր Շվեյկի կատարյալ պարտությամբ,— ուրեմն մի կուշտ խմիր։ Խմիր այդ բոլորը միանգամից։

Պոդպորուչիկ Դուբն արդեն պատկերացնում էր, թե ինչպես Շվեյկը մի քանի կում կանի և այլևս ի վիճակի չի լինի խմելու, իսկ նա՝ պոդպորուչիկ Դուբը, կատարյալ հաղթանակ տարած, կասի․ «Մի քիչ էլ ինձ տուր, ես էլ եմ ծարավ»։ Ապա պատկերացնում էր, թե ինչ արտահայտություն կունենա խարդախ Շվեյկի դեմքն այդ ահեղ ժամին, թե հետո ինքը զեկուցագիր կներկայացնի և այլն։

Շվեյկը բացեց շիշը, դրեց բերանին, և խմիչքը կամ կումի հետևից անհետացավ նրա կոկորդի մեջ։

Պոդպորուչիկ Դուբը քար կտրեց։ Շվեյկը նրա աչքի առաջ, առանց աչքը ճպելու, խմեց բոլորը, դատարկ շիշը խճուղու վրայով շպրտեց լճակի մեջ, թքեց և, կարծես մի բաժակ հանքային ջուր էր խմել, ասաց․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, այս ջուրն իրոք որ երկաթահամ է։ Վլտավայի Կամիկայում մի պանդոկապետ ամռանը իր այցելուների համար շատ հասարակ ձևով երկաթաջուր էր պատրաստում։ Ջրհորի մեջ հին պայտեր էր գցում։

— Ես քեզ հին պայտեր ցույց կտամ։ Ցույց տուր, թե ո՞ր ջրհորից ես վերցրել այդ ջուրը։

— Այստեղից շատ հեռու չէ, պարոն լեյտենանտ, ա՛յ, այն փայտյա կրպակի հետևումն է։

— Առաջ ընկիր, սրիկա՛, ես ուզում եմ տեսնել, թե ինչպես ես քայլում։

«Շատ զարմանալի է,— մտածեց պոդպորուչիկ Դուբը,— մարդ այս սրիկայից ոչինչ չի իմանա»։

Շվեյկը քայլում էր հույսն աստծո վրա դրած։ Մի ներքին ձայն նրան ասում էր, թե առջևում պետք է ջրհոր լինի, և այդ պատճառով բոլորովին չզարմացավ, երբ իսկապես այնտեղ ջրհոր գտնվեց։ Դեռ ավելին, խողովակն էլ սարքին էր։ Նրանք մոտեցան ջրհորին։ Շվեյկն սկսեց ճախարակն աշխատեցնել, և ջրհան խողովակից դեղնավուն ջուր հոսեց։

— Ահա այդ երկաթաջուրը, պարոն լեյտնենանտ ,― հաղթականորեն ասաց նա։

Նրանց մոտեցավ մի ահաբեկված պեյսավոր տղամարդ, և Շվեյկը նրան գերմաներեն խնդրեց մի բաժակ բերել, որպես թե պարոն լեյտենանտը ցանկանամ է խմել։

Պոդպորուչիկ Դուբը այնքան էր շշմել, որ մի լիքը բաժակ ջուր խմեց, որից հետո բերանում ձիու մեզի և թրիքի համ մնաց։ Իր գլխին եկածից միանգամայն հիմարացած, նա մի բաժակ ջրի համար պեյսավոր հրեային հինգ կրոն տվեց և, դառնալով Շվեյկին ասաց․

— Ի՞նչ ես նայում, տո՛ւն կորիր։

Հինգ րոպե հետո Շվեյկն հայտնվեց շտաբի վագոնում, որտեղ գտնվում էր պորուչիկ Լուկաշը, ձեռքի խորհրդավոր շարժումով նրան վագոնից դուրս կանչեց և ասաց․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես մի հինգ, ամենաշատ տասը րոպեից հետո բոլորովին հարբած կլինեմ և իմ վագոնում կընկնեմ ու կքնեմ։ Համարձակվում եմ խնդրել, պարոն օբեր-լեյտնենանտ, որ դուք առնվազն երեք ժամ ինձ չկանչեք և ոչ մի հանձնարարություն չտաք, քանի դեռ քունս չեմ առել։ Ամեն ինչ կարգին է, միայն թե պարոն լեյտենանտ Դուբը ինձ բռնեց։ Ես նրան ասացի, թե դա ջուր է, և ստիպված եղա իր ներկայությամբ մի շիշ կոնյակն ամբողջովին խմել, որպեսզի ապացուցեի, որ իսկապես ջուր է։ Ամեն ինչ կարգին է։ Համաձայն ձեր ցանկության, ես ոչինչ չմատնեցի և զգույշ եղա։ Բայց հիմա, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, արդեն զգում եմ, որ ոտքերս ծալվում են։ Սակայն, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես խմելու սովոր եմ, քանի որ պարոն ֆելդկուրատ Կացի հետ միասին․․․

― Չքվիր, անզգամ,— գոռաց պորուչիկ Լուկաշն առանց զայրանալու, բայց այդ ժամանակ պոդպորուչիկ Դուբը նրան թվաց առնվազն հիսուն տոկոսով ավելի անհամակրելի, քան մինչ այդ։

Շվեյկը զգուշաբար մտավ իր վագոնը և, պառկելով իր շինելի և իրերի տոպրակի վրա, դիմելով ավագ գրագրին ու մնացած բոլորին՝ ասաց․

— Եղել է, չի եղել մի մարդ։ Մի անգամ նա թունդ հարբել է և խնդրել, որ իրեն չարթնացնեն․․․

Այդ ասելուց հետո նա շրջվեց կողքի վրա և սկսեց խռմփալ։

Շուտով ամբողջ վագոնը լցվեց նրա արտաշնչած ոգելից շոգիներով, այնպես որ խոհարար-օկուլտիստ Յուրայդան ռունգներով օդը ներծծելով՝ ասաց․

— Գրողը տանի, կոնյակի հոտ է գալիս։

Ծալովի սեղանի առաջ նստած էր հոժարական Մարեկը, որն այդքան ձախորդություններից հետո, վերջապես, հասել էր գումարտակի ռազմական պատմագրի պաշտոնին։

Նա այժմ առաջուց հեղինակում էր գումարտակի սխրանքները, և երևում էր, որ ապագայի մեջ թափանցելը նրան մեծ բավականություն է պատճառում։

Ավագ գրագիր Վանեկը վաղուց հետաքրքրությամբ հետևում էր, թե ինչպես հոժարականը ջանադրաբար գրում է և հետն էլ լիակոկորդ քրքջում։ Նա վեր կացավ ու կռացավ դեպի հոժարականը, որը սկսեց նրան բացատրել․

— Գումարտակի պատմությունն առաջուց գրելը շատ զվարճալի բան է։ Այստեղ գլխավորն այն է, որ ամեն ինչ զարգանա սիստեմատիկաբար։ Ամեն ինչի մեջ պետք է սիստեմ լինի։

— Սիստեմատիկ սիստեմ,— հարեց ավագ գրագիր Վանեկը, սկեպտիկորեն ժպտալով։

— Այո ,— անփութորեն ասաց հոժարականը,— սիստեմատիկացված սիստեմատիկ սիստեմ գումարտակի պատմությունը գրելիս։ Մենք չենք կարող հենց սկզբից մեծ հաղթանակ տանել։ Ամեն ինչ պետք է զարգանա աստիճանաբար, ըստ որոշակի պլանի։ Մեր գումարտակը չի կարող համաշխարհային պատերազմը շահել միանգամից։ Nihil nisi bene։ Ինձ նման կշռադատող պատմագրի համար գլխավորը ամենից առաջ մեր հաղթանակների պլանը կազմելն է։ Ահա, օրինակ, այստեղ նկարագրում եմ, թե ինչպես քիչ է մնում, որ մեր գումարտակը (դա տեղի կունենա մոտավորապես մի երկու ամիս հետո) անցնի ռուսական սահմանը, որը պաշտպանում են թշնամու ուժեղ ջոկատներ, օրինակ, Դոնի գնդերը։ Այդ ժամանակ թշնամու մի քանի դիվիզիաներ շրջանցում են մեր դիրքերը։ Առաջին հայացքից թվում է, թե մեր գումարտակը կորած է, թե մեզ լապշա կդարձնեն, և ահա կապիտան Սագները գումարտակին հրաման է տալիս․ «Աստված չի կամենում, որ մենք կորչենք, ուրեմն փախչենք»։ Մեր գումարտակը ճղում է, բայց թշնամու դիվիզիան, որ մեզ շրջանցել է, տեսնում է, որ մենք, իսկապես ասած, սլանում ենք իր վրա։ Նա խելակորույս պուկ է տալիս, փախչում մեզնից և առանց մի կրակոցի ընկնում մեր բանակի ռեզերվային զորամասերի ձեռքը։ Ահա, ճիշտն ասած, այդտեղից էլ սկսվում է մեր գումարտակի իսկական պատմությունը։ Աննշան դեպքը, մարգարեաբար ասած, պան Վանեկ, ունենում է հեռուն գնացող հետևանքներ։ Մեր գումարտակը գիմում է դեպի հաղթանակից հաղթանակ։ Հետաքրքիր է, թե մերոնք ինչպես են հարձակվելու քնած թշնամու վրա․ դա նկարագրելու համար անհրաժեշտ է, որ պատմագիրը տիրապետի «Պատկերազարդ ռազմական թղթակից»-ի ոճին, մի ժուռնալ, որ ռուս-ճապոնական պատերազմի ժամանակ լույս էր տեսնում Վիլեմեկի հրատարակությամբ։

Մեր գումարտակը հարձակվում է թշնամու քնած ճամբարի վրա։ Մեր զինվորներից յուրաքանչյուրն իր համար ընտրում է մի թշնամի զինվոր և ամբողջ թափով սվինը մխրճում նրա կուրծքը։ Շատ լավ սրված սվինը խրվում է ինչպես կարագի մեջ, միայն երբեմն կողոսկրը ճռռում է։ Քնած թշնամիները ջղաձգվում են, մի պահ չռում իրենց զարմացած, բայց արդեն ոչինչ չտեսնող աչքերը, խռխռում և ձգվում-մնում։ Քնած թշնամիների շրթունքներին արյունոտ փրփուր է հայտնվում։ Դրանով գործը վերջանում է, և հաղթանակը մեր գումարտակի կողմն է։ Բայց ահա ավելի լավ բան։ Դա տեղի կունենա մոտավորապես երեք ամիս հետո։ Մեր գումարտակը գերի կվերցնի ռուսաց ցարին, բայց այդ մասին, պան Վանեկ, մենք կպատմենք փոքր-ինչ հետո, իսկ առայժմ պետք է նախապատրաստենք մեր անօրինակ հերոսությունը վկայող փոքրիկ էպիզոդներ, որոնց համար ստիպված պետք է լինեմ բոլորովին նոր ռազմական տերմիններ հորինել։ Ես արդեն հորինել եմ մի էպիզոդ, որը պետք է ցույց տա, թե ինչպես նռնակների բեկորներով ծակծակված մեր զինվորները ընդունակ են անձնազոհություն կատարելու։ Թշնամու ֆուգասի պայթյունից մեր ջոկապետներից մեկի, օրինակ, տասներկուերորդ կամ տասներեքերորդ վաշտի մի ջոկաաապետներից մեկի գլուխը կտրվում է։

— Apropos,— ասաց հոժարականը, ձեռքը ճակատին խփելով,— քիչ էր մնում մոռանայի, պարոն օբեր-լեյտենանտ, կամ, քաղաքացիական ձևով ասած, պան Վանեկ, դուք պետք է ինձ հանձնեք բոլոր ենթասպաների ցուցակը։ Տվեք ինձ տասներկուերորդ վաշտի ջոկատապետներից որևէ մեկի անունը։ Հոուսկա՞։ Շատ լավ, ուրեմն այդ ֆուգասի պայթյունից կտրվում է Հոուսկայի գլուխը։ Գլուխը մի կողմ է նետվում, բայց մարմինն անում է ևս մի քանի քայլ, նշան է բռնում, կրակում և խփում թշնամու մի սավառնակ։ Ինքնին հասկանալի է, որ այդ հաղթանակները հանդիսավորապես կտոնվեն Շենբրունում, ընտանեկան շրջանում։ Ավստրիան գումարտակներ շատ ունի, սակայն դրանցից միայն մեկը, այսինքն հենց մերը, այնպես աչքի կընկնի, որ թագավորական տունը միայն նրա պատվին մի փոքրիկ ընտանեկան տոնահանդես կսարքի։ Բանը ներկայացվում է այնպես, ինչպես դուք տեսնում եք իմ նշումների մեջ․ էրցհերցոգի ամուսին Մարիա Վալերիի ընտանիքն այդ նպատակով իր ռեզիդենցիան Վալեզեից տեղափոխում է Շենբրուն։ Տոնահանգեսը խիստ մտերմական բնույթ ունի և տեղի է ունենում միապետի ննջարանի կողքին գտնվող դահլիճում, որը լուսավորված է սպիտակ մոմերով, քանի որ, ինչպես հայտնի է, արքունիքում էլեկտրական լամպեր չեն սիրում, որովհետև հանկարծ կարող է կարճ միացում առաջանալ, որից ծերուկ միապետը վախենում է։ Երեկոյան ժամը վեցին սկսվում է տոնահանդեսը ի պատիվ և ի փառս մեր գումարտակի։ Այդ ժամանակ նորին մեծության թոռներին բերում են դահլիճ, որը, ճիշտն ասած, հանգուցյալ թագուհու հարկաբաժնի մեջ է մնում։ Հիմա հարցն այն է, թե բացի կայսրական ընտանիքից էլ ով ներկա կլինի տոնահանդեսին։ Այդտեղ պետք է ներկա լինի և կլինի կայսեր գեներալ-համհարզ կոմս Պաարը։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ այդպիսի ընտանեկան և մտերմական ընդունելությունների ժամանակ երբեմն մեկն ու մեկն իրեն վատ է զգում,— ես բնավ չեմ ուղում ասել, թե կոմս Պաարը կսկսի փսխել,— ցանկալի է լեյբ–բժշկի՝ նորին մեծության արքունական խորհրդական Կերցելի ներկայությունը։ Հանուն կարգապահության, որպեսզի ընդունելությանը ներկա գտնվող պալատական օրիորդների նկատմամբ պալատական լակեյներն անպարկեշտություններ թույլ չտան, ժամանում են ավագ արքունապետ բարոն Լեդերերը, սենեկապետ կոմս Բելեգարդեն, արքունի տիկին կոմսուհի Բոմբելը, որը արքունի կանանց մեջ նույն դերն է կատարում, ինչ «մադամը» Շուգիի հասարակաց տանը։ Այդ բարձրաշխարհիկ հասարակությունը հավաքվելուց հետո գնում, զեկուցում են կայսրին։ Նա ներս է մտնում թոռների ուղեկցությամբ, սեղանի մոտ գրավում իր տեղը և կենաց ճառ արտասանում ի պատիվ մեր երթային գումարտակի։ Նրանից հետո խոսք է վերցնում էրցհերցոգուհի Մարիա Վալերին, որը գովեստով է խոսում առանձնապես ձեր մասին, պարոն ավագ գրագիր։ Ճիշտ է, ինչպես երևում է իմ նշումներից, մեր գումարտակը ծանր ու զգալի կորուստներ է կրում, քանզի առանց զոհերի գումարտակը՝ գումարտակ չէ։ Ես առաջուց նշել եմ մոտ քառասուներկու հաղթանակ, սակայն գումարտակի պատմությունը չպետք է կազմվի միայն հաղթանակներին վերաբերող չոր փաստերից։ Դուք, օրինակ, պարոն Վանեկ, կընկնեք մի գետակի մոտ, իսկ ահա Բալոունը, որ այնպես վախեցած մեզ է նայում, կզոհվի յուրօրինակ մահով, ոչ գնդակից, ոչ արկից և ոչ էլ նռնակից։ Նրան կխեղդի այն օղապարանը, որ թշնամու սավառնակից նրա վրա կնետեն հենց այն պահին, երբ նա կսկսի իր օբեր-լեյտենանտի համար ճաշ պատրաստել։

Բալոունը, ձեռքերը տրտում թափահարելով, մի կողմ քաշվեց և վհատված ասաց.

— Ի՞նչ կարող եմ անել, երբ այդպես անբախտ եմ ծնվել։ Դեռ այն ժամանակ, երբ իսկական ծառայության մեջ էի, պատահում էր, որ օրը երեք անգամ գնում էի ճաշ ստանալու, քանի դեռ չէին նստեցրել։ Մի օր այնպես պատահեց, որ ճաշին իրար հետևից երեք անգամ դոշի միս ստացա, իսկ հետո դրա համար երեք ամիս նստեցի․․․ Տե՛ր, եղիցի կամք քո։

― Մի՛ վախենաք, Բալոուն,— մխիթարեց նրան հոժարականը,— գումարտակի պատմության մեջ չի նշվի, թե դուք զոհվել եք սպայական խոհանոցից խրամատները գնալիս, երբ լափում էիք սպայական ճաշը։ Դուք կհիշատակվեք մեր գումարտակի բոլոր այն զինվորների հետ, որոնք կընկնեն ի փառս մեր հայրենիքի, այնպիսիների հետ, ինչպիսին է, օրինակ, ավագ գրագիր Վանեկը։

— Իսկ ինձ համար ինչպիսի՞ մահ եք պատրաստում, Մարեկ։

― Մի շտապեք, պարոն ֆելդֆեբել, դա այնքան էլ հեշտ չի արվում։

Հոժարականը փոքր-ինչ մտածեց․

— Դուք կրալուպցի եք, ճի՞շտ է։ Դե ուրեմն, գրեցեք տուն, Կրալուպի, որ դուք անհետ կորչելու եք, միայն թե աշխատեցեք որքան կարելի է զգույշ գրել։ Բայց գուցե գերադասում եք ծանր վիրավոր լինել, մնալ լարափակոցների տակ պառկած։ Դուք այդպես գեղեցիկ, կոտրված ոտքով, պառկած եք ամբողջ օրը։ Գիշերը թշնամին լուսարձակներով լուսավորում է մեր դիրքերը և ձեզ հայտնաբերում։ Ենթադրելով, թե դուք հետախուզական ծառայություն եք կատարում, նա սկսում է ձեզ վրա նռնակներ ու արկեր տեղալ։ Դուք բանակին մեծ ծառայություն եք մատուցում, քանի որ թշնամու զորքը ձեզ վրա այնքան ռազմամթերք կգործադրի, որքան գործադրում է մի ամբողջ գումարտակի վրա։ Այդ բոլոր պայթյուններից հետո ձեր մարմնի մասերն ազատ ճախրում են մթնոլորտում, իրենց պտույտներով ճեղքում օդը։ Նրանք երգում են հաղթանակի մեծ երգը։ Կարճ ասած, յուրաքանչյուրը կստանա իրենը, և մեր գումարտակից յուրաքանչյուրը աչքի կընկնի, այնպես որ մեր պատմության փառավոր էջերը կլցվեն հաղթանակներով։ Թեև ես շատ էլ չէի ցանկանա դրանք լցնել, բայց ոչինչ չեմ կարող անել, ամեն ինչ պետք է արվի ջանասիրաբար, որպեսզի մեզնից հիշատակ մնա։ Այդ ամենը պետք է ավարտված լինի նախքան այն, երբ, ասենք, սեպտեմբեր ամսին, մեր գումարտակից պարզապես ոչինչ չի մնա, բացի պատմության փառապանծ էջերից, որոնք ճանապարհ կգտնեն դեպի Ավստրիայի բոլոր հպատակների սրտերը և նրանց կպատմեն, թե բոլոր նրանք, ովքեր այլևս չեն տեսնելու իրենց հայրենի տունը, մարտնչել են հավասարապես արիաբար ու խիզախաբար։ Այդ դամբանականի վերջին մասն ես արդեն կազմել եմ, պա՛ն Վանեկ։ Հավե՜րժ հիշատակ ընկածներին։ Միապետության նկատմամբ նրանց տածած սերը ամենից սուրբ սերն է, քանզի մղել է դեպի մահ։ Թող նրանց անունները հիշվեն հարգանքով, ինչպես, օրինակ, Վանեկի անունը։ Իսկ նրանք, ովքեր ամենից ավելի են վշտացած իրենց կերակրողների մահով, թող հպարտությամբ սրբեն իրենց արցունքները, քանզի ընկածները մեր գումարտակի հերոսներն են։

Հեռախոսավար Խոդոունսկին և խոհարար Յուրայդան մեծ հետաքրքրությամբ էին լսում հոժարականի հաղորդումը նրա կողմից պատրաստվող՝ գումարտակի պատմության մասին։

— Մոտ եկեք, պարոնա՛յք,— խնդրեց հոժարականը, թերթելով իր ձեռագիրը։— Էջ տասներեքերորդ, «հեռախոսավար Խոդոունսկին ընկավ սեպտեմբերի երեքին, գումարտակի խոհարար Յուրայդայի հետ միասին»։ Հիմա լսեցեք ծանոթագրություններս. «Անօրինակ հերոսություն։ Առաջինը, երեք օր շարունակ մնալով հեռախոսի մոտ, իր կյանքի գնով բլինդաժում պաշտպանում է հեռախոսալարը։ Երկրորդը, տեսնելով թշնամու կողմից մեր թիկունքն անցնելու վտանգը, եռացող սուպի կաթսան ձեռքին նետվում է թշնամու վրա, խուճապ առաջացնում թշնամու շարքերում։ Երկուսն էլ մեռնում են գեղեցիկ մահով։ Առաջինը պայթում է ֆուգասից, երկրորդը մեռնում է այն հեղձուցիչ գազերից, որ խոթում են նրա քթի տակ, երբ նա այլևս պաշտպանվելու ոչ մի միջոց չունի։ Երկուսն էլ մեռնում են՝ բացականչելով. «Es lebe unser Batalionskommandant!»։ Գերագույն հրամանատարությանը մնում է ոչ այլ ինչ, քան ամեն օր հրամանով մեզ շնորհակալություն հայտնել, որպեսզի մեր բանակի մյուս զորամասերն էլ իրազեկ լինեն մեր գումարտակի սխրագործություններին և նրանից օրինակ վերցնեն։ Ես կարող եմ ձեզ համար մի քաղվածք կարդալ բանակին տրված հրամանից, որը կարդացվել է բանակի բոլոր զորամասերում։ Դա շատ նման է էրցհերցոգ Կառլի այն հրամանին, որ նա արձակել է 1805 թվին, երբ իր բանակով կանգնած է եղել Պադուայի մոտ, որտեղ նրան մի լավ ջարդել են։ Դե ուրեմն, լսեցեք, թե ինչ պիտի կարդան մեր գումարտակի, այդ խիզախ, ամբողջ բանակի համար օրինակելի զորամասի մասին․ «Հուսով եմ, որ ամբողջ բանակը օրինակ կվերցնի վերոհիշյալ գումարտակից և նրանից փոխ կառնի սեփական ուժերի և արիության նկատմամբ ունեցած այն հավատը, այն անդրդվելիությունը վտանգի ժամին, այն անօրինակ հերոսությունը, այն սերն ու հավատը պետերի նկատմամբ, մի խոսքով, այն բոլոր առաքինությունները, որոնցով աչքի է ընկնում այդ գումարտակը և որոնք նրան մղում են դեպի զարմանքի արժանի սխրանքներ հանուն մեր միապետության բարօրության և հաղթանակի։ Թող բոլորը հետևեն նրա օրինակին»։

Վագոնի այն անկյունից, որտեղ պառկած էր Շվեյկը, լսվեց մի հորանջ և քնի մեջ ասվող այս խոսքերը․ «Դուք իրավացի եք, պանի Մյուլլեր, երբեմն մարդիկ զարմանալի կերպով իրար նման են լինում։ Կրալուպիում Յարոշ անունով մի մարդ կար, որը ջրհորների վրա պոմպեր էր շինում։ Այդ Յարոշը շատ նման էր Պարդուբիցիում ապրող ժամագործ Լեյգանցին, սա էլ իր հերթին զարմանալի նման էր իչինցի Պիսկորին, իսկ այդ չորսը միասին նման էին մի անհայտ ինքնասպանի, որին կախված և բոլորովին քայքայված վիճակում գտան Ինդրժիխով Հրադեցի մոտ, մի լճակի մեջ, ուղղակի երկաթուղու հողաթմբի տակ, որտեղ, հավանաբար, նա իրեն գնացքի տակ էր գցել…»։— Եվս մի նոր անուշիկ հորանջ, և բոլորը լսեցին շարունակությունը․ «Մնացած բոլորին դատապարտեցին մեծ տուգանքի, իսկ վաղը, պանի Մյուլլեր, լապշա եփեցեք․․․»― Շվեյկը շրջվեց մյուս կողքի վրա և նորից սկսեց խռմփալ։ Այդ ժամանակ խոհարար-օկուլտիստ Յուրայդայի և հոժարականի միջև վիճաբանություն սկսվեց ապագան գուշակելու մասին։

Օկուլտիստ Յուրայդան գտնում էր, որ թեև առաջին հայացքից անմիտ բան է թվում, երբ մարդ կատակի համար գրում է այն դեպքերի մասին, որ պետք է տեղի ունենան ապագայում, բայց, անկասկած, այդօրինակ կատակն անգամ շատ հաճախ մարգարեական փաստեր է պարունակում, եթե մարդուս հոգեկան տեսողությունը խորհրդավոր ուժերի ազդեցությամբ թափանցում է անհայտ ապագայի վարագույրը։ Յուրայդայի ճառի մնացած մասը մի համատարած վարագույր էր։ Ամեն մի նախադասությունից հետո նա հիշատակում էր ապագայի վարագույրը, մինչև որ, վերջապես, հասավ ռեգեներացիային, այսինքն մարդկային մարմնի վերականգնմանը, մեջ բերեց սեփական մարմնի մասերը վերականգնելու այն հատկությունը, որ ունի ինֆուզորիան, և վերջացրեց նրանով, թե ամեն մարդ կարող է պոկել մողեսի պոչը, որը, սակայն, նորից կաճի։

Հեռախոսավար Խոդոունսկին այդ առթիվ ավելացրեց, որ եթե մարդիկ մողեսների այդ հատկությունն ունենային, ապա նրանց քեֆին քեֆ չէր հասնի, երբ, օրինակ, պատերազմում կտրվեր սրա-նրա գլուխը կամ մարմնի այլ մասը։ Զինվորական գերատեսչությունը սրտանց կողջուներ այդ բանը, քանի որ այդ դեպքում բանակում ոչ մի հաշմանդամ չէր լինի։ Մի այդպիսի ավստրիական զինվոր, որի գլուխը, ոտքերն ու ձեռքերը անընդհատ պիտի աճեին, անպայման ավելի մեծ արժեք կունենար, քան մի ամբողջ բրիգադ։

Հոժարականն ասաց, թե ներկայումս, թշնամու ռազմական տեխնիկայի նվաճումների շնորհիվ, հաջողությամբ կարելի է մարդուն մեջտեղից կես անել, նույնիսկ երեք մասի բաժանել։ Կա մի օրենք, ըստ որի որոշ ինֆուզորիաների մարմնի առանձին մասերը վերականգնվում են, ինֆուզորիայի ամեն մի մասը վերածնվում և դառնում է ինքնուրույն օրգանիզմ։ Համանման պարագայում ամեն մի ճակատամարտից հետո կռվին մասնակցած ավստրիական զորքը կեռապատկվեր, կտասնապատկվեր, յուրաքանչյուր ոտքից կառաջանար մի նոր և թարմ հետևակ զինվոր։

— Եթե Շվեյկը ձեզ լսեր,— ասաց ավագ, գրագիր Վանեկը,— ապա մեզ համար առնվազն մի օրինակ կպատմեր։

Իր ազգանունը լսելուն պես Շվեյկը քրթմնջաց.

— Hier!— Եվ այդպես ապացուցելով իր կարգապահությունը, նորից սկսեց խռմփալ։

Վագոնի կիսաբաց դռնից ներս խցկվեց պոդպորուչիկ Դուբի գլուխը.

— Շյվեյկն այստե՞ղ է,— հարցրեց նա։

— Ճիշտ այդպես, պարոն լեյտենանտ։ Քնած է,— պատասխանեց հոժարականը։

— Եթե ես Շվեյկին եմ հարցնում, ապա դուք, հոժարակա՛ն, պարտավոր եք անմիջապես վեր թռչել և նրան կանչել։

— Չի կարելի, պարոն լեյտենանտ, նա քնած է։

― Ուրեմն, արթնացրեք։ Զարմանում եմ, հոժարակա՛ն, թե ինչպես իսկույն չկռահեցիք այդ բանն անել։ Դուք պարտավոր եք ձեր պետերի նկատմամբ ավելի սիրալիր լինել։ Դուք ինձ դեռ չեք ճանաչում։ Բայց երբ ճանաչեք…

Հոժարականն սկսեց Շվեյկին արթնացնել․

— Շվե՛յկ, հրդեհ է, վե՛ր կաց։

— Երբ Օդկոլեկի ջրաղացում հրդեհ ընկավ,— քրթմնջաց Շվեյկը, շրջվելով մյուս կողքի վրա,— նույնիսկ Վիսոչանիից հրշեջներ եկան։

— Բարեհաճեցեք տեսնել,— հանգիստ զեկուցեց հոժարականը պոդպորուչիկ Դուբին,— արթնացնում եմ, բայց՝ ոչ մի արդյունք։

Պոդպորուչիկ Դուբը գազազեց.

— Ձեր ազգանունն ի՞նչ է, հոժարական։

— Մարեկ։

— Ըհը՛, դա այն հոժարական Մարե՞կն է, որ շարունակ կալանքի տակ է եղել։

— Ճիշտ այդպես, պարոն լեյտենանտ։ Ես, ինչպես ասում են, բանտում միամյա դասընթաց եմ անցել և ռեաբիլիտացիայի ենթարկվել, այսինքն, երբ դիվիզիական դատարանը ինձ արդարացրեց և ընդունեց իմ անմեղությունը, նշանակվեցի, գումարտակի պատմագիր, պահպանելով հոժարականի կոչումը։

― Երկար չեք մնա այդ պաշտոնում,— բղավեց պոդպորուչիկ Դուբը։

Նա կարմրատակեց։ Պոդպորուչիկի դեմքի գույնն այնքան արագ էր փոփոխվում, որ թվում էր, թե ինչ-որ մեկը նրա այտերին հարվածներ է հասցնում։

— Խնդրում եմ, պարոն լեյտենանտ, ինձ ուղարկել զեկույցի ըստ ինստանցիայի,— լուրջ դեմքով ասաց հոժարականը։

— Դուք ինձ հետ կատակ մի անեք,— չէր հանգստանում պոդպորուչիկ Դուբը։— Ես ձեզ զեկույց ցույց կտամ։ Մենք դեռ կհանդիպենք, բայց այդ հանդիպումը ձեզ վրա էժան չի նստի։ Դուք ինձ կճանաչեք, եթե մինչև հիմա դեռ չեք ճանաչել։

Գազազած պոդպորուչիկ Դուբը հեռացավ, հուզմունքից մոռանալով Շվեյկին, թեև մի րոպե առաջ մտադիր էր նրան կանչել ու հրամայել․ «Շնչիր երեսի՛ս»։ Դա Շվեյկին ալկոհոլի ապօրինի գործածության մեջ բռնելու վերջին միջոցն էր։

Բայց հիմա արդեն ուշ էր, որովհետև, երբ կես ժամ հետո պոդպորուչիկ Դուբն ուշքի եկավ ու նորից դիմեց դեպի վագոն, զինվորներին ռոմով սուրճ էին տվել։

Շվեյկն արդեն վեր էր կացել և պոդպորուչիկ Դուբի կանչի վրա վագոնից դուրս թռավ մատղաշ քարայծի արագությամբ։

— Շնչիր երեսի՛ս,— գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը։

Շվեյկը նրա երեսին արտաշնչեց թոքերի մեջ եղած օդի ամբողջ պաշարը։ Ասես մի տաք քամի դաշտում օղեգործարանի հոտ տարածեց։

— Այդ ի՞նչ հոտ է փչում քեզնից, ղո՛չի։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, բերանիցս ռոմի հոտ է փչում։

― Բռնվեցիր, աղավնյակս,— չարախնդաց պոդպորուչիկ Դուբը,— վերջապես քեզ բռնեցի։

— Ճիշտ այդպես, պարոն լեյտենանտ,— միանգամայն հանգիստ համաձայնվեց Շվեյկը,— հենց նոր մենք սուրճի համար ռոմ ստացանք, և ես խմեցի նախ ռոմը։ Բայց եթե, պարոն լեյտենանտ, նոր կարգադրություն է դուրս եկել և հարկավոր է խմել նախ սուրճը, իսկ հետո ռոմը, ապա խնդրում եմ ինձ ներել։ Այսուհետև այդպիսի բան չեմ անի։

— Իսկ ինչո՞ւ էիր այնպես խռմփում, երբ կես ժամ առաջ ես այստեղ էի։ Նույնիսկ չկարողացան քեզ արթնացնել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, ամբողջ գիշերը քունս չէր տանում, որովհետև մտաբերում էի այն օրերը, երբ մենք Վեսպրեմի մոտ զորավարժեր էինք անցկացնում։ Առաջին և Երկրորդ բանակային կորպուսները, որոնք թշնամու դերն էին կատարում, Շտիրիայի և արևմտյան Հունգարիայի վրայով անցել և շրջապատել էին մեր Չորրորդ կորպուսը, որ տեղավորված էր Վիեննայում ու նրա շրջակայքում, որտեղ մերոնք ամենուրեք բերդեր էին կառուցել։ Նրանք մեզ շրջանցեցին ու մոտեցան այն կամուրջին, որ սակրավորները ձգել էին Դանուբի ձախ ափից։ Մենք հարձակման էինք պատրաստվում, իսկ մեզ օգնական զորքեր պիտի մոտենային հյուսիսից, ապա հարավից՝ Օսեկից։ Այդ ժամանակ մի հրաման կարդացին, թե մեզ օգնության է գալիս Երրորդ բանակային կորպուսը, որպեսզի Երկրորդ բանակային կորպուսի դեմ հարձակման անցնելիս մեզ չջարդեն Բալատոն լճի ու Պրեսբուրգի միջև։ Սակայն իզուր, մենք արդեն պետք է հաղթեինք, բայց ավարտ հնչեցրին, և մարտը շահեցին սպիտակ թևակապեր կրողները։

Պոդպորուչիկ Դուբը ոչ մի խոսք չասաց և, գլուխը շարժելով, շփոթված հեռացավ, բայց անմիջապես հետ դարձավ շտաբի վագոնից և գոռալով Շվեյկին ասաց.

— Լավ հիշեցեք այս ամենը. կգա ժամանակ, երբ ես ձեզ կլացացնեմ։

Ավելին ասել նա չկարողացավ և դիմեց դեպի շտաբի վագոնը, որտեղ կապիտան Սագները հենց այդ պահին հարցաքննում էր տասներկուերորդ վաշտի մի դժբախտ զինվորի, որին բերել էր ֆելդֆեբել Ստրանդը։ Զինվորն այժմվանից միջոցներ էր ձեռք առել խրամատներում իրեն անվնաս պահելու համար և այդ նպատակով կայարանի ինչ-որ տեղից խոզանոցի մի թիթեղապատ դռնակ էր թռցրել։

Հիմա նա կանգնած էր վախից աչքերը չռած և արդարանում էր նրանով, թե ուզում էր դռնակն իր հետ տանել որպես շրապնելներից պաշտպանվելու միջոց, թե ցանկանում էր ապահովել իր անվտանգությունը։

Օգտվելով առիթից, պոդպորուչիկ Դուբը մի երկար քարոզ սկսեց, թե զինվորն ինչպես պետք է իրեն պահի, թե որոնք են նրա պարտականությունները հայրենիքի և միապետի նկատմամբ, որը մեր գերագույն գլխավոր հրամանատարն է և զինվորական բարձրագույն տիրակալը։ Եթե գումարտակում այդպիսի տարրեր են առաջացել, ապա պետք է նրանց դուրս քշել, պատժել և բանտ նստեցնել։ Այդ շաղակրատանքն այնքան անհամ էր, որ կապիտանը կամացուկ խփեց զանցառուի ուսին և ասաց.

— Եթե իսկապես ոչ մի վատ մտադրություն չեք ունեցել, ապա այսուհետև այդպիսի բան չանեք։ Դա պարզապես հիմարություն է։ Դռնակը տարեք դրեք այնտեղ, որտեղից բերել եք, և կորեք գրողի ծոցը։

Պոդպորուչիկ Դուբը պռոշը կծեց և մտածեց, որ գումարտակի կարգապահությունը փրկելը միայն իրենից է կախված։ Այդ պատճառով նա մի անգամ էլ շրջագայեց կայարանի ամբողջ տերիտորիան և պահեստի մոտ, որի պատին մեծ-մեծ տառերով գերմաներեն ու հունգարերեն գրված էր «Ծխելն արգելվում է», նկատեց մի զինվորի, որն այնտեղ նստած թերթ էր կարգում։ Զինվորը թերթով այնպես էր ծածկվել, որ ուսադիրները չէին երևում։ Դուբը նրա վրա գոռաց. «Habtacht!»։ Զինվորը հունգարական այն գնդից էր, որը Հումենեում կանգնած էր որպես ռեզերվ։ Պոդպորուչիկ Դուբը ձեռքով ցնցեց նրան, հունգարացի զինվորը տեղից վեր կացավ և նույնիսկ անհրաժեշտ չհամարեց պատիվ տալ։ Նա թերթը խոթեց գրպանը և դիմեց դեպի խճուղին։ Պոդպորուչիկ Դուբը, ասես կախարդված, հետևեց նրան։ Հունգարացի զինվորը քայլերն արագացրեց, հետո շուռ եկավ և ծաղրաբար ձեռքերը վեր բարձրացրեց անձնատուր լինողի պես, որպեսզի պոդպորուչիկ Դուբը ոչ մի րոպե չտարակուսեր, որ նա ձեռաց կռահել է նրա՝ չեխական գնդից լինելու հանգամանքը։ Այնուհետև հունգարացին սկսեց վազել և անհետացավ խճուղու մյուս կողմի մոտակա տների արանքում։

Ցանկանալով ցույց տալ, թե այդ տեսարանի հետ ինքը ոչ մի առնչություն չունի, պոդպորուչիկ Դուբը ուռած-փքված մտավ ճանապարհի մոտ գտնվող կրպակներից մեկը, շփոթված մատնացույց արեց սև թելի մի մեծ կոճ, կոճը խոթեց գրպանը, վճարեց ու վերադարձավ շտաբի վագոնը։ Ապա գումարտակի հանձնակատարին հրամայեց կանչել իր սպասյակ Կուներտին։ Կոճը հանձնելով սպասյակին, նա ասաց. «Ստիպված եմ ամեն ինչի մասին ինքս հոգալ։ Ես լավ գիտեմ, որ մոռացել եք թել վերցնել»։

— Բնավ ոչ, պարոն լեյտենանտ, մենք մի դյուժին կոճի թել ունենք։

— Հապա ցույց տվեք։ Անմիջապես։ Անհապաղ կոճերը բերել այստեղ։ Կարծում եք ձեզ հավատո՞ւմ եմ։

Երբ Կուներտը վերադարձավ, բերելով մի տուփ լիքը սև ու սպիտակ թելի կոճեր, պոդպորուչիկ Դուբն ասաց.

— Մի լավ նայիր, եղբա՛յր, քո բերած թելերին և իմ այս մեծ կոճին։ Տեսնում ես, քո թելերը ինչքան բարակ են, ինչքան հեշտ են կտրվում։ Իսկ հիմա իմ բերածին նայիր, տես ինչքան պետք է չարչարվես, որ կարողանաս կտրել։ Ռազմաճակատում խլամ պետք չէ, ռազմաճակատում ամեն ինչ պիտի հիմնավոր լինի։ Բոլոր կոճերը վերցրու տար և սպասիր իմ կարգադրություններին։ Եվ միտդ պահիր, մյուս անգամ առանց ասելու ոչինչ չանես, իսկ երբ ուզում ես որևէ բան գնել, եկ մոտս և ինձ ասա։ Ես քեզ չէի ցանկանա, որ ինձ ճանաչես։ Դու ինձ դեռ չես ճանաչում վատ կողմից։

Երբ Կուներտը գնաց, պոդպորուչիկ Դուբը դիմեց պորուչիկ Լուկաշին.

— Իմ սպասյակը շատ խելոք տղա է։ Ճիշտ է, երբեմն սխալներ է անում, բայց ընդհանրապես շատ հասկացող է։ Նրա գլխավոր արժանիքը անբասիր ազնվությունն է։ Մի անգամ Բրուկում ես գյուղից, իմ աներձագից, մի ծանրոց ստացա, մեջը մի քանի տապակած սագեր։ Եվ կհավատա՞ք, նա մատն անգամ չդիպցրեց այգ սագերին, իսկ քանի որ ես չկարողացա արագ ուտել-վերջացնել, նա գերադասեց, որ սագերը մնան ու հոտեն։ Ահա թե ինչ ասել է կարգապահություն։ Սպան պարտավոր է զինվորներին դաստիարակել։

Պորուչիկ Լուկաշը ցանկանալով ցույց տալ, որ չի լսում այդ ապուշի դատարկաբանությունը, դեմքը շրջեց դեպի լուսամուտը և ասաց.

— Այո, այսօր չորեքշաբթի է։

Այնժամ պոդպորուչիկ Դուբը, խոսելու պահանջ զգալով, շրջվեց դեպի կապիտան Սագները և ընկերական ինտիմ տոնով սկսեց.

— Լսեցեք, կապիտան Սագներ, ի՞նչ կարծիք ունեք դուք…

— Կներեք, մի րոպե,— ներողություն խնդրեց կապիտան Սագները և վագոնից դուրս եկավ։

* * *

Այդ միջոցին Շվեյկը Կուներտի հետ զրուցում էր նրա պետի մասին։

— Ո՞ւր էիր կորել մինչև հիմա, ինչո՞ւ չէիր երևում,— հարցրեց Շվեյկը։

— Դու հո գիտես,— պատասխանեց Կուներտը,— իմ տխմարի ձեռին մարդ անգործ չի մնա։ Ամեն րոպե կանչում է և այնպիսի բաներ հարցնում, որ ինձ բոլորովին չեն վերաբերվում։ Մի անգամ, օրինակ, հարցրեց, թե քեզ հետ ընկերություն անո՞ւմ եմ։ Պատասխանեցի, թե մենք շատ քիչ ենք տեսնվում։

— Շատ հաճելի բան է անում, որ իմ մասին հարցնում է։ Ես, ախր, քո պարոն լեյտենանտին շատ եմ սիրում։ Նա այնքան լավն է, բարեհոգի, զինվորների համար իսկական հարազատ հայր,— լրջավարի ասաց Շվեյկը։

— Կարծո՞ւմ ես,— առարկեց Կուներտը։— Մեծ խոզ է, բայց դդումը քեզ օրինակ։ Զզվեցրել է ինձ, ամեն բանից կպչում ու զահլա է տանում։

— Տես, է՜,— զարմացավ Շվեյկը,— իսկ ես միշտ նրան կարգին մարդ եմ համարել։ Դու քո լեյտենանտի մասին ինչ-որ ուրիշ տեսակ ես խոսում։ Ասենք, բոլոր սպասյակներդ էլ այդպես եք։ Վերցնենք հենց, օրինակ, մայոր Վենցելի սպասյակին, իր պարոնին նա անվանում է ոչ այլ ինչ, եթե ոչ «նզովյալ դմբո», իսկ գնդապետ Շրեդերի սպասյակն իր պարոնի մասին խոսելիս նրան մեծարում է «հոտած հրեշ» և «գարշահոտ փորսուղ» անուններով։ Եվ այդ բոլորն այն պատճառով, որ սպասյակն իր պարոնից է սովորում։ Եթե պարոնը նրան չհայհոյի, սպասյակն էլ չի սովորի հայհոյել։ Բուդեյովիցիում, երբ ես իսկական ծառայության մեջ էի, մենք մի լեյտենանտ ունեինք, անունը Պրոխոզկա։ Նա թունդ չէր հայհոյում, միայն երբեմն իր սպասյակին ասում էր․ «Հե’յ, սքանչելի կով»։ Սպասյակ Հիբմանը նրա բերանից ուրիշ հայհոյանք չէր լսել։ Այդ Հիբմանը, երբ նրան զինվորական ծառայությունից արձակեցին, այդպես էր գիմում և՛ հորը, և՛ մորը, և՛ քրոջը — «հե՛յ, սքանչելի կով»։ Այդպես էր դիմում և իր հարսնացուին։ Վերջինս նրանից հրաժարվեց և նրան դատի տվեց իր անձը վիրավորելու համար, որովհետև Հիբմանը ինչ-որ պարերեկույթի ժամանակ աղջկան, նրա հորը, մորն ու քույրերին հրապարակով այդպես էր դիմել։ Աղջիկը նրան չներեց նաև դատարանում, ասելով, որ եթե նա իրեն «կով» անվաներ երես առ երես, միգուցե ինքը հաշտության դիմեր, բայց, ախր, նրա արածը խայտառակություն է Եվրոպայով մեկ։ Խոսքը մեր մեջ, Կուներտ, ես քո լեյտենանտի մասին երբեք այդպիսի բան չէի մտածի։ Առաջին անգամ հետը խոսելիս նա ինձ վրա շատ համակրելի մարդու տպավորություն թողեց, կարծես ծխարանից հենց նոր հանած երշիկ լիներ։ Իսկ երբ երկրորդ անգամ խոսեցի՝ աչքիս շատ կարդացած ու այնպես վեհաշունչ մարդ երևաց․․․ Իսկ դու որտեղացի՞ ես։ Բուդեյովիցիի հենց միջի՞ց։ Սիրում եմ, երբ մարդ որևէ տեղի հենց միջից է լինում։ Իսկ Բուդեյովիցիում որտե՞ղ ես ապրում։ Տաղավարաշարի ներքևի մասո՞ւմ։ Դա լավ է։ Այնտեղ գոնե ամառը հով է։ Պսակվա՞ծ ես։ Կին ու երեք երեխա ունե՞ս։ Ուրեմն, բախտավոր ես, ընկեր։ Գոնե վրադ լաց լինող ունես, ինչպես քարոզի ժամանակ միշտ ասում էր իմ ֆելդկուրատ Կացը։ Իսկ դա իսկապես ճիշտ է, քանի որ Բրուկում ես լսեցի, որ մի գնդապետ մի պահեստի զինվորի հետ խոսելիս նույնն էր ասում։ Նրանք երկուսն էլ այնտեղից գնում էին Սերբիա։ Գնդապետն ասում էր, թե այն զինվորը, որ տանը ընտանիք է թողնում և ռազմի դաշտում զոհվում, խզում է իր ընտանեկան բոլոր կապերը։ Նա այսպես էր ասում․ «Երբ նա դիագ, դիագ, նաև ընդանիկի համար, ընդանեկան գապ այլևս չգա։ Նա ավելին է, քան «ein Heid», որովհետև իր գյանք, «hat geopfert» մեձ ընդանիկի համար, «za Vaterland» — Հինգերո՞րդ հարկում ես ապրում։

— Առաջին հարկում։

— Այո, այո, ճիշտ է, նոր հիշեցի, որ այնտեղ, Բուդեյովիցիի հրապարակում, հինգհարկանի տուն չկա։ Արդեն գնո՞ւմ ես։ Հասկացա։ Քո սպան կանգնած է շտաբի վագոնի մոտ և այս կողմ է նայում։ Եթե քեզ հարցնի, թե իր մասին բան-ման ասե՞լ եմ, ասա, որ ասել եմ և չմոռանաս հայտնել, թե իր մասին որքան լավ էի արտահայտվում։ Չէ՞ որ մարդ հազարից մի անգամ կհանդիպի այնպիսի սպայի, որ զինվորի հետ այնպես բարեկամաբար, այնպես հայրաբար վարվի, ինչպես նա։ Չմոռանաս ասել, որ ես նրան շատ կարդացած մարդ եմ համարում, այն էլ ասա, որ նա շատ ինտելիգենտ անձնավորություն է։ Ասա նաև, որ ես քեզ սովորեցնում էի պարկեշտ լինել, պետիդ աչքերին նայելիս կռահել նրա ամենաչնչին ցանկություններն անգամ և բոլորը կատարել։ Տես, հա՜, չմոռանաս։

Շվեյկը մտավ իր վագոնը, իսկ Կուներտը, կոճերն առած, քաշվեց իր որջը։

Քառորդ ժամ հետո շարունակեցին առաջ շարժվել Բրեստով, Վելիկի Ռադվան և ն Նովայա Չաբինա հրդեհված գյուղերի միջով։ Երևում էր, որ այդտեղ համառ մարտեր էին տեղի ունեցել։ Կարպատների լանջերը ծածկված էին խրամատներով, որոնք երկաթգծի նորաշպալ ուղեթմբի երկայնքով ձգվում էին հովտից հովիտ։ Ճանապարհի երկու կողմերին հանդիպում էին արկերից գոյացած վիթխարի ձագարներ։ Լաբորեց գետի մեջ թափվող գետակների վրա (ճանապարհն անցնում էր Լաբորեցի ակունքների երկայնքով) այստեղ-այնտեղ երևում էին նոր կամուրջներ և հների այրված սյուները։

Մեձիլաբորեցի ամբողջ հովիտը փորված-փորփրված էր, կարծես այդտեղ վիթխարի խլուրդների բանակներ էին աշխատել։ Գետակի մյուս կողմում ձգվող խճուղին քանդված ու տակնուվրա էր արված, զորքերի հոսուն լավան նրա երկայնքով մեկ տրորել էր դաշտերը։

Տեղատարափ անձրևներից հետո ձագարների եզրերին սկսել էին ավստրիական մունդիրների ծվեններ երևալ։

Նոր Չաբինայի հետևում, այրված ծեր սոճու ճյուղերի մեջ բանդ եղած, կախված էր ավստրիական հետևակ զինվորի մի կոշիկ, սրունքի մի մասը մեջը։

Հավանաբար, այդտեղ մոլեգնել էր հրետանային կրակը, անտառները կանգնած էին առանց տերևների ու կոների, ծառերը՝ առանց կատարների, խրճիթներն ավերված էին։

Գնացքը դանդաղորեն շարժվում էր նոր, հապշտապ շինված ուղեթմբի վրայով, այնպես որ ամբողջ գումարտակը հնարավորություն ուներ հանգամանորեն ծանոթանալու պատերազմի հրաշալիքներին և,— նայելով զինվորական գերեզմանոցների խաչերին, որ սպիտակին էին տալիս տափարակներում և ամայացած բլուրների լանջերին,— դանդաղորեն, բայց հաջողությամբ նախապատրաստվելու ռազմի փառքին, որը պսակվում է սպիտակ խաչի ծայրին տարուբերվող ավստրիական ցեխոտված գլխարկով։

Կաշպերյան լեռներից եկած գերմանացիները, որ նստած էին հետևի վագոններում և դեռևս Միլովիցիի կայարանը մտնելիս ղռվռալռվ երգում էին իրենց «Wann ich kum, wann ich wieda kum»-ը, պապանձվել էին, քանի որ հասկացել էին, որ այն մարդկանցից շատերը, որոնց գլխարկներն այժմ տարուբերվում են խաչերի վրա, նույնպես երգել են, թե որքան սքանչելի է լինելու, երբ վերադառնան և ընդմիշտ մնան տանը, սիրածի հետ միասին․․․

Մեձիլաբորեցում գնացքն անցավ ավերված, այրված կայարանի մոտով, որի ծխոտած պատերի միջից դուրս էին ցցվել ածխացած գերանները,— անցավ ու կանգ առավ։

Փայտյա նոր, երկար բարաքը, որ հապշտապ շինել էին հրդեհված կայարանի փոխարեն, պատած էր բոլոր լեզուներով գրված պլակատներով․ «Բաժնեգրվեցեք ավստրիական ռազմական փոխառությանը»։

Այդպիսի մի այլ բարաքում տեղավորված էր Կարմիր Խաչի կայանը։ Այդտեղից դուրս եկան մի չաղլիկ զինվորական բժիշկ և երկու գթության քույրեր։ Քույրերն անզուսպ հռհռում էին չաղլիկ բժշկի վրա, որը նրանց ուրախացնելու համար զանազան կենդանիների ձայներ էր հանում և ապաշնորհ կերպով խռնչում։

Երկաթուղու պաստառից ցած, հեղեղատի հունի մեջ, ընկած էր մի ջախջախված դաշտային խոհանոց։

Ցույց տալով այդ խոհանոցը, Շվեյկը Բալոունին ասաց․

— Լա՛վ տես, Բալոուն, թե մոտ ապագայում մեզ ինչ է սպասում։ Ճաշը բաժանելու վրա են եղել, թռել-եկել է նռնակը և ահա թե ինչպես մաքրել խոհանոցի հաշիվը։

— Ուղղակի մարդու սարսափ է գալիս,— հառաչեց Բալոունը։― Մտքովս չէր անցնի, որ մի օր այսպիսի փորձանքի մեջ կընկնեմ։ Իսկ մեղավորը իմ գոռոզությունն է։ Ախր, ես, շուն շանորդիս, անցած ձմեռ Բուդեյովիցիում կաշվե ձեռնոցներ էի առել։ Արդեն անհարմար էի զգում իմ գեղցու թաթերին գործած հին ձեռնոցներ ունենալ, ինչպես հանգուցյալ հայրս։ Չէ՛, սիրտս քաղաքի կաշվե ձեռնոցներ էր ուզում… Հայրս ախորժակով սիսեռ էր ուտում, իսկ ես սիսեռը տանել չէի կարողանում։ Թռչունի միս էի պահանջում։ Խոզի հասարակ մսից էլ էի երես դարձնում։ Կնիկս պարտավոր էր, մեղա՜ քեզ աստված, խոզի միսը գարեջրով եփել։

Բալոունը, բոլորովին վհատված, սկսեց խոստովանել հոգին ավանդողի պես․

— Մալշայի գինետանը հայհոյում էի սրբերին, Նիժնի Զագայում ծեծեցի կապելանին։ Աստծուն դեռ հավատում էի, այդ մեկը չեմ ուրանա, բայց Հովսեփի սրբության վրա կասկածում էի։ Տանը բոլոր սրբերին հանդուրժում էի, միայն սուրբ Հովսեփի պատկերն էի հանել, և ահա հիմա աստված ինձ պատժում է այդ բոլոր մեղքերիս ու անբարոյականությանս համար։ Ինչքա՜ն անբարոյական գործեր եմ արել ջրաղացում։ Ինչքա՜ն հաճախ եմ հորս հայհոյել ու նրան պատկանող փողերը տակով արել, իսկ կնկաս՝ տանջել։

Շվեյկը մտածեց ու ասաց.

— Դուք ջրաղացպան եք, ճի՞շտ է։ Դուք պետք է իմանայիք, որ աստծո ջրաղացները դանդաղ, բայց լավ են աղում, բայց ճիշտ է, որ համաշխարհային պատերազմը հենց ձեր պատճառով է ծագել։

Խոսակցությանը խառնվեց հոժարականը.

— Ձեր աստվածահայհոյությամբ և բոլոր սրբերին չճանաչելով դուք, անշուշտ, ձեզ մեծապես վնասել եք։ Չէ՞ որ դուք պետք է գիտենայինք, որ մեր ավստրիական բանակն արդեն վաղուց զուտ կաթոլիկական բանակ է, և նրան փայլուն օրինակ է տալիս մեր գերագույն գլխավոր հրամանատարը։ Եվ առհասարակ ինչպե՞ս եք հանդգնել կռվի գնալ ձեր հոգում ատելության թույն կրելով թեկուզ և մի քանի սրբերի նկատմամբ, երբ ռազմական մինիստրությունը կայազորային վարչություններում պարոն սպաների համար ճիզվիտների քարոզներ է սահմանել և երբ Զատկին մենք ականատես էինք զինվորական հանդիսավոր թափորի։ Դուք ինձ հասկանո՞ւմ եք, Բալոուն։ Ընդունո՞ւմ եք արդյոք, որ դուք այդպիսով դուրս եք գալիս մեր փառապանծ բանակի ոգու դեմ։ Վերցնենք, օրինակ, սուրբ Հովսեփին, որի պատկերը դուք, ձեր ասելով, թույլ չեք տվել կախել ձեր սենյակում։ Չէ՞ որ, Բալոուն, հենց նա է այն բոլոր մարդկանց հովանավորը, որ ցանկանում են զինվորական ծառայությունից գլուխներն ազատել։ Նա հյուսն է եղել, իսկ դուք հո գիտեք այն առածը, թե՝ «տեսնենք հյուսնը որտեղ է մի ծակ թողել»։ Ինչքա՜ն մարդիկ այդ նշանաբանով արդեն գերի են հանձնվել, այլ ելք չգտնելով։ Չորս կողմից շրջապատված լինելով, նրանք իրենց փրկել են ոչ թե եսասիրական նկատառումներով, այլ որպես բանակի անդամներ, որպեսզի հետո, գերությունից վերադարձած, հնարավորություն ունենան թագավոր կայսրին ասելու. «Մենք այստեղ ենք և սպասում ենք հետագա հրամանների»։ Հիմա հասկանո՞ւմ եք, թե բանն ինչ է, Բալոուն։

— Չէ՛, չեմ հասկանում,— հառաչեց Բալոունը,— բութ գլուխ ունեմ։ Տասն անգամ պիտի ասեն, որ գլուխս մտնի։

— Մի քիչ չե՞ս պակսեցնի,— հարցրեց Շվեյկը։— Որ այդպես է, ես քեզ մի անգամ էլ բացատրեմ։ Դու, ուրեմն, լսեցիր, որ պետք է վարվես ըստ այն ոգու, որը բանակում տիրապետող է, որ ստիպված պետք է լինես հավատալ սուրբ Հովսեփին, իսկ երբ թշնամին քեզ շրջապատի՝ պետք է նայես ու տեսնես, թե հյուսնը որտեղ է մի ծակ թողել, որպեսզի ի սեր կայսրի կարողանաս քեզ պահպանել նոր պատերազմների համար։ Հիմա, երևի, հասկացար։ Եվ լավ կանես, եթե մեզ ավելի մանրամասն խոստովանես, թե ինչ անբարոյական բաներ ես արել քո այդ ջրաղացում։ Միայն թե մեզ այնպիսի բաներ չպատմես, որ նման լինեն այն անեկդոտին, թե մի բատրակուհի քահանայի մոտ խոստովանելու է գնացել և, իր զանազան մեղքերը թվելուց հետո, հանկարծ ամաչել է և ասել, թե ամեն գիշեր մի շատ անբարոյական բան է արել… Դե իհարկե, այդ լսելուն պես տերտերիս բերանի ջուրը վազել է․․․ Եվ նա սկսել է աղջկան համոզել, թե. «Մի ամաչիր, սիրելի դուստր իմ, չէ՞ որ ես աստծո սպասավորն եմ, մանրամասն պատմիր այն մեղքերը, որ գործել ես ընդդեմ բարոյականության»։ Իսկ աղջիկը լաց է եղել, թե իբր ամոթ է, թե իր արածը սոսկալի անբարոյականություն է։ Տերտերս նորից սկսել է նրան համոզել, թե, ախր, ինքը նրա խոստովանահայրն է։ Վերջապես աղջիկը, ամբողջ մարմնով դողալով, պատմել է, թե ամեն գիշեր շորերը հանել ու մտել է անկողին։ Եվ դարձյալ տերտերս նրա բերանից խոսք չի քաշել։ Աղջիկն սկսել է ավելի բարձր ձայնով գոռալ։ Իսկ տերտերը նորից, թե․ «Մի՛ ամաչիր, մարդս ի ծնե անոթ է մեղաց, բայց անսահման է ողորմությունն աստծո»։ Վերջապես աղջիկը սիրտ է արել և լալով ասել․ «Երբ ես շորերս հանած անկողին էի մտնում, քչփորում էի ոտներիս մատների արանքի կեղտը և դեռ հոտ էլ քաշում»։ Ահա նրա ամբողջ անբարոյականությունը։ Բայց հուսով եմ, որ դու, Բալոուն, ջրաղացում այդպիսի բաներ չես արել և մեզ ավելի լուրջ բան կպատմես, իսկական անբարոյականության մասին։

Բալոունը, իր ասելով, անբարոյականություն էր արել գեղջկուհիների նկատմամբ։ Անբարոյականությունն այն էր եղել, որ նա նրանց ալյուրին վատ տեսակի ալյուր էր խառնել։ Դա էր ահա պարզասիրտ Բալոունի ասած անբարոյականությունը։

Ամենից շատ հիասթափվեց հեռախոսավար Խոդոունսկին, որը դեռ փորձում էր ջրաղացպանից խոսք քաշել, թե նա ջրաղացում այդ գեղջկուհիների հետ իսկապե՞ս ոչինչ չի արել ալյուրի պարկերի վրա։ Բալոունը, ձեռքը թափ տալով, պատասխանեց․ «Այդքան խելք չունեի»։

* * *

Զինվորներին հայտարարեցին, թե ճաշը տրվելու է Պալոտոն անցնելուց հետո, Լուպկայի լեռնանցքում, և այդ պատճառով գումարտակի ավագ գրագիրը, բոլոր վաշտերի խոհարարները և պոդպորուչիկ Ցայտհամլը, որը վարում էր գումարտակի տնտեսությունը, ճանապարհ ընկան դեպի Մեդձիլաբորեց գյուղը։ Իբրև պարեկ նրանց տվել էին չորս զինվոր։

Կես ժամ էլ չէր անցել, երբ նրանք վերադարձան հետևի ոտքերը կապած երեք խոճկորների և այն ռուսինի ողբացող ընտանիքի հետ, որից բռնագրավել էին խոճկորները։ Նրանց հետ էր և Կարմիր Խաչի բարաքի չաղլիկ բժիշկը, որը տաք-տաք ինչ-որ բան էր բացատրում ուսերը թոթվող պոդպորուչիկ Ցայտհամլին։

Վեճն իր գագաթնակետին հասավ շտաբի վագոնի մոտ, երբ զինվորական բժիշկը սկսեց կապիտան Սագներին ապացուցել, թե այդ խոճկորները հատկացված են Կարմիր Խաչի հոսպիտալին։ Իսկ գյուղացին ոչինչ չէր ուզում լսել և պահանջում էր, որ խոճկորներն իրեն վերադարձնեն, քանի որ դրանք իր վերջին ունեցվածքն են և որ ոչ մի դեպքում իր խոճկորները չի տա այն գնով, որ իրեն վճարել են։

Այդ ասելիս նա կապիտան Սագների ձեռքն էր խոթում խոճկորների համար ստացած փողը, իսկ նրա կինը կապիտանի մյուս ձեռքը բռնել ու համբուրում էր հնուց ի վեր այդ երկրին հատուկ ստորաքարշությամբ։

Կապիտան Սագները վախեցած էր այդ ամբողջ պատմությունից, և նրան դժվարությամբ հաջողվեց պառավին դեն հրել։ Բայց դա քիչ օգուտ տվեց։ Պառավին փոխարինեցին երիտասարդ ուժեր, որոնք իրենց հերթին սկսեցին ծծել նրա ձեռքը։

Պոդպորուչիկ Ցայտհամլը կոմերսանտի տոնով ասաց.

— Այս գյուղացուն դեռ տասներկու խոճկոր մնացել է, և նրան, համաձայն դիվիզիայի տնտեսական մասի № 12420 հրամանի, միանգամայն ճիշտ են վճարել։ Համաձայն այդ հրամանի 16-րդ պարագրաֆի, խոզեր պետք է գնել պատերազմից չտուժած վայրում, կենդանի քաշի յուրաքանչյուր կիլոգրամի համար վճարելով ոչ ավելի, քան 2 կրոն 16 հելլեր։ Պատերազմից տուժած վայրերում կենդանի քաշի յուրաքանչյուր կիլոգրամի արժեքի վրա պետք է 36 հելլեր հավելում անել, որով մեկ կիլոգրամի արժեքը կդառնա 2 կրոն 52 հելլեր։ Ծանոթություն. Այն դեպքում, երբ հաստատվի, որ պատերազմից տուժած վայրերում տնտեսությունը անվնաս է մնացել, պահպանելով խոզերի լրիվ գլխաքանակը, խոզերը կարող են ուղարկվել անցնող զորամասի մատակարարման համար, իսկ բռնագրավված խոզի մսի համար պետք է վճարել ինչպես պատերազմից չտուժած վայրերում, կենդանի քաշի յուրաքանչյուր կիլոգրամի արժեքի վրա անելով 12 հելլեր հատուկ հավելում։ Իսկ եթե վիճակը պարզ չէ, տեղում անհապաղ կազմել հանձնաժողով՝ մասնակցությամբ շահագրգռված անձի, անցնող զորամասի հրամանատարի և այն սպայի կամ ավագ գրագրի (եթե խոսքը վերաբերվում է փոքր զորամասի), որին հանձնարարված է տնտեսական մասը։

Այդ ամենը պոդպորուչիկ Ցայտհամլը կարդաց դիվիվիայի հրամանի պատճենից, որը շարունակ հետը ման էր ածում և գրեթե անգիր գիտեր։ Նա գիտեր նաև այնպիսի մանրամասնություններ, թե մերձճակատային գոտում մեկ կիլոգրամ գազարի գինը բարձրանում է մինչև տասնհինգ ամբողջ երեք տասնորդական հելլեր, «Offiziersmenagekücheabteilung»-ի համար մերձճակատային գոտում մեկ կիլոգրամ ընդակաղամբի գինը բարձրանում է մինչև 1 կրոն 75 հելլեր։

Նրանք, ովքեր Վիեննայում կազմել էին այդ հրամանը, հավանաբար մերձճակատային գոտին պատկերացրել էին որպես գազարով ու ընդակաղամբով անչափ հարուստ մի վայր։

Պոդպորուչիկ Ցայտհամլը հուզված գյուղացու համար այդ հրամանը կարդաց, իհարկե, գերմաներեն և նույն լեզվով նրան հարցրեց, թե արդյոք հասկացա՞վ, և երբ նա բացասաբար գլուխը թոթվեց, նրա վրա գոռաց.

— Ուրեմն, հանձնաժողո՞վ ես ուզում։

Գյուղացին «հանձնաժողով» բառը հասկացավ և գլխով համաձայնության նշան արեց։ Մինչդեռ նրա խոճկորներն արդեն տարել էին դաշտային խոհանոցները գլխատելու։ Գյուղացուն շրջապատեցին բռնագրավման համար առանձնացված սվինավոր զինվորները, և հանձնաժողովը դիմեց դեպի նրանց գյուղը, որպեսզի տեղում պարզի՝ արդյոք նա մեկ կիլոգրամի համար 2 կրոն 52 հելլե՞ր պիտի ստանա, թե՞ միայն 2 կրոն 28 հելլեր։

Նրանք դեռ ոտք չէին դրել գյուղի ճամփան, երբ դաշտային խոհանոցներից լսվեց խոճկորների հոգևարքային եռակի ճղղոցը։ Գյուղացին հասկացավ, որ ամեն ինչ վերջացած է, և հուսահատ գոռաց.

— Գոնե ամեն մի խոզի համար երկու գուլդեն տվեք։

Չորս զինվորները ավելի սեղմ շրջապատեցին նրան, իսկ նրա ընտանիքը կտրեց կապիտան Սագների և պոդպորուչիկ Ցայտհամլի ճանապարհը, նրանց առաջ ծունկ չոքելով փոշոտ ճամփի վրա։ Մայրն ու նրա երկու աղջիկները գրկեցին նրանց երկուսի ծնկները, նրանց բարերարներ անվանելով, մինչև որ գյուղացին ռուսինների ուկրաինական բարբառով գոռաց, որ վեր կենան։ Թե, իբր, թող խոճկորները զինվորների բկին մնան…

Դրանով էլ հանձնաժողովը դադարեցրեց իր գործունեությունը։ Բայց գյուղացին հանկարծ ըմբոստացավ և սկսեց բռունցքներով սպառնալ։ Այնժամ զինվորներից մեկը հրացանի խզակոթով այնպես հարվածեց նրան, որ աչքերը մթնեցին, և ամբողջ ընտանիքը, երեսները խաչակնքելով, թողեց ու փախավ գերդաստանի հոր գլխավորությամբ։

Դրանից տասը րոպե հետո գումարտակի գրագիրը և հանձնակատար Մատուշիչը իրենց վագոնում արդեն խոզի ուղեղ էին անուշ անում։ Կուշտուկուռ խժռելով, ավագ գրագիրը ժամանակ առ ժամանակ թունալից դիմում էր կրտսեր գրագիրներին.

— Երևի դուք էլ կցանկանայիք ուղեղ լափել, ճի՞շտ է։ Չէ տղաներ, սա միայն ենթասպաների համար է։ Խոհարարներին հասնում է լյարդն ու երիկամները, ֆելդֆեբելներին ուղեղն ու գլուխը, իսկ կրտսեր գրագիրներին՝ միայն երկու զինվորաբաժին միս…

Կապիտան Սագներն արդեն հրաման էր տվել սպայական ճաշի մասին. «Քեմոնով խոզի տապակա։ Դրա համար ընտրել, ամենալավ, բայց ոչ այնքան ճարպոտ մսերը»։ Ահա թե ինչու այն ժամանակ, երբ Լուպկայի լեռնանցքում զինվորներին ճաշ էին բաժանում, նրանցից յուրաքանչյուրն իր կաթսայիկի մեջ հայտնաբերեց մսի երկու փոքրիկ կտոր, իսկ ով վատ աստղի տակ էր ծնվել միայն մի կտոր կաշի։

Խոհանոցում թագավորում էր բանակածին սովորական խնամիությունը։ Բարիքներից օգտվում էին բոլոր նրանք, ովքեր մոտ էին կանգնած իշխող կլիկին։ Սպասյակները ման էին գալիս ճարպից պսպղացող մռութներով։ Բոլոր հանձնակատարների փորերը կարծես թմբուկներ լինեին։ Տեղի էին ունենում աղաղակող ստահակություններ։

Հոժարական Մարեկը, արդարասիրությունից դրդված, խոհանոցի մոտ սկանդալ բարձրացրեց։ Երբ խոհարարը նրա սուպով լցված կաթսայիկի մեջ խաշած սուկիի մի պատկառելի կտոր գցեց, ասելով․ «Սա մեր պատմագրին», Մարեկն ասաց, թե պատերազմի ժամանակ բոլոր զինվորները հավասար են, և դա համընդհանուր հավանություն հարուցեց և խոհարարներին հայհոյելու առիթ տվեց։

Հոժարականը մսի կտորը նորից գցեց իր տեղը, դրանով ցույց տալով, թե ամեն տեսակ արտոնություններից հրաժարվում է։ Սակայն խոհանոցում նրան չհասկացան և ենթադրեցին, թե գումարտակի պատմագիրը մսի առաջարկված կտորից դժգոհ է, ուստի խոհարարը նրա ականջին փսփսաց, թե թող ճաշը բաժանելուց հետո գա, թե այն ժամանակ նա նրա համար կկտրի բդի մի մասը։

Գրագիրների մռութներն էլ էին պսպղում, սանիտարների դեմքերը բարեկեցությունից շողում էին, իսկ այդ երանության կողքին դեռ երևում էին վերջին մարտերի դեռևս չմաքրված հետքերը։ Ամենուրեք թափված էին փամփշտապահունակներ, պահածոյի դատարկ տուփեր, ռուսական, ավստրիական ու գերմանական մունդիրների ծվեններ, ջարդված սայլերի մասեր, արյունոտ վիրակապերի երկար զոլեր և բամբակ։ Կացարանի նախկին շենքի մոտ, որից միայն ավերակների մի կույտ էր մնացել, ծեր սոճու բնի մեջ խրված էր մի չպայթած նռնակ։ Ամենուրեք արկերի բեկորներ էին թափված։ Ըստ երևույթին մոտերքում զինվորների գերեզմաններ կային, որտեղից անտանելի դիակնահոտ էր փչում։

Քանի որ եկող ու անցող զորքերն այստեղ ճամբար էին դրել, ապա ամենուրեք երևում էին մարդկային կղկղանքի միջազգային ծագում ունեցող կույտեր՝ Ավստրիայի, Գերմանիայի և Ռուսաստանի բոլոր ժողովուրդների ներկայացուցիչների կղկղանքները։ Տարբեր ազգերի և դավանանքների պատկանող զինվորների կղկղանքները հանգչում էին կողք-կողքի և կամ հաշտ ու խաղաղ, առանց որևէ վեճի և գժտության, շերտ-շերտ կիտված էին իրար վրա։

Կիսավեր ջրմուղ աշտարակը, երկաթուղային պահակի փայտյա տնակը և առհասարակ այն ամենը, ինչ պատեր ուներ, գնդակներից մաղի պես ծակծկված էին։ Ամբողջացնելով պատերազմի հրաշալիքների պատկերը, քիչ հեռվում, բլրի հետևից, ծխի սյուներ էին բարձրանում, կարծես այնտեղ մի ամբողջ գյուղ էր այրվում կամ ռազմական մեծ օպերացիաներ էին կատարվում։

Այնտեղ այրում էին խոլերայի և դիզենտերիայի բարաքները ի ուրախություն այն պարոնների, որոնք մասնակցել էին հոսպիտալի կառուցմանը և, առիթից օգտվելով, աջ ու ձախ գողացել ու գրպանները լցրել, ներկայացնելով խոլերայի և դիզենտերիայի գոյություն չունեցող բարաքների շինարարության հաշիվներ։

Այժմ մի խումբ բարաքներ հատուցում էին մնացած բոլորի փոխարեն, և վառվող ծղոտե ներքնակների ժանտահոտության հետ միասին երկինք էին համբառնում այն բոլոր հափշտակությունները, որ կատարվել էին էրցհերցոգուհու հովանավորությամբ։

Կայարանի հետևում գտնվող պահեստի վրա գերմանացիները շտապել էին զոհված բրանդենբուրգցիների համար հուշարձան կանգնեցնել, որը զարդարել էին «Den Helden von Lupkapass» մակագրությամբ և մի մեծ, բրոնզաձույլ գերմանական արծվով, ըստ որում ցոկոլի վրա արված մակագրության մեջ նշված էր, թե այդ խորհրդանիշը ձուլված է այն ռուսական թնդանոթներից, որ գերմանական վաշտերը խլել են Կարպատներն ազատագրելիս։

Այդ տարօրինակ և իր համար դեռևս անսովոր մթնոլորտում գումարտակը ճաշից հետո վագոնների մեջ հանգստանում էր, իսկ կապիտան Սագներն ու նրա համհարզը դեռ չէին կարողացել ծածկագիր հեռագրերով բրիգադի բազայի հետ համաձայնեցնել գումարտակի հետագա մարշրուտը։

Հաղորդումներն այնքան անորոշ էին, որ նրանցից միայն այն կարելի էր եզրակացնել, թե նրանք պետք է գնային ոչ թե Լուպկայի լեռնանցքը, այլ Շյատորի մոտ գտնվող Նովոյե Մեստոյից շարժվեին բոլորովին այլ ուղղությամբ, քանի որ հեռագրերի մեջ խոսվում էր Չոպ — Ունգվար — Կիշ-Բերյոզա — Ուժոկ քաղաքների մասին։

Տասը րոպե հետո պարզվեց, որ բրիգադի շտաբում նստած սպան կատարյալ ապուշ է. ծածկագիր հեռագիր է ուղարկում, հարցում անելով, թե արդյոք բրիգադի հետ խոսողը Յոթանասունհինգերորդ գնդի ութերորդ երթային գումարտա՞կն է (զինվորական ծածկագիրը՝ G3)։ Բրիգադի ապուշը զարմացած է, պատասխան ստանալով, թե խոսում է Իննսունմեկերորդ գնդի յոթերորդ երթական գումարտակը, և հարցնում է, թե ո՛վ է նրանց հրամայել զինվորական երկաթուղով գնալ Մուկաչևո, երբ նրանց մարշրուտն է՝ Լուպկայի լեռնանցքով դեպի Գալիցիայի Սանոկ քաղաքը։

Ապուշը սաստիկ զարմացած է, որ իրեն հեռագրում են Լուպկայի լեռնանցքից, և հղում է հետևյալ ծածկահեռագիրը. «Մարշրուտը մնում է անփոփոխ՝ Լուպկայի լեռնանցք—Սանոկ, որտեղ սպասել հետագա կարգադրությունների»։

Կապիտան Սագների վերադառնալուց հետո շտաբի վագոնում սկսում են խոսել բացահայտ անխելահասության մասին, ընդ որում ակնարկներ անում, որ եթե գերմանացիները չլինեին՝ արևելյան օպերատիվ խումբը բոլորովին գլուխը կկորցներ։

Պոդպորոլչիկ Դուբը փորձում է հանդես գալ ի պաշտպանություն ավստրիական շտաբի անխելահասության և սկսում է դուրս տալ, թե նորերս տեղի ունեցած մարտերի պատճառով այս երկիրն ամայացել է և թե երկաթուղին չէր կարող ինչպես հարկն է կարգի բերվել։

Բոլոր սպաները նրան նայում են կարեկցանքով, կարծես ցանկանալով ասել. «Այս պարոնը մեղք չունի, նա պարզապես ապուշ է ծնվել»։ Առարկությունների չհանդիպելով, պոդպորուչիկ Դուբը սկսում է երկար-բարակ խոսել այն փառավոր տպավորության մասին, որ նրա վրա գործում է այդ ավերված վայրը և որը ցույց է տալիս, թե ինչպես է կարողանում հարվածել մեր բանակի երկաթյա բռունցքը։ Դարձյալ ոչ ոք չի պատասխանում նրան։ Եվ նա կրկնում է. «Այո՛, անտարակույս, ռուսներն այստեղից նահանջել են սոսկալի խուճապի մատնված»։

Կապիտան Սագները մտքում որոշում է, որ երբ իրենք խրամատներում լինեն և դրությունը առանձնապես վտանգավոր դառնա, առաջին իսկ հարմար առիթին պոդպորուչիկ Դուբին, որպես սպա-հետախույզի, կուղարկի լարափակոցների այն կողմը՝ թշնամու դիրքերը տեղադիտելու։ Կապիտան Սագները պորուչիկ Լուկաշին, որը, ինչպես և նա, գլուխը դուրս է հանել վագոնի լուսամուտից, շշնջալով ասում է․

— Ո՞ր սատանան մեր գլխին կապեց այդ քաղաքացիներին։ Որքան կրթված, այնքան ավելի հիմար են։

Թվում է, որ պոդպորուչիկ Դուբը երբեք չի լռի։ Նա նորից սպաներին պատմում է այն ամենը, ինչ թերթերում կարդացել է Կարպատյան մարտերի և Սանի ափին ավստրո-գերմանական հարձակման Ժամանակ Կարպատյան լեռնանցքների համար մղված պայքարի մասին։

Նա պատմում է այնպես, որ իբր ինքը ոչ միայն մասնակցել, այլև անձամբ ղեկավարել է բոլոր գործողությունները։

Առանձնապես նողկանք էին պատճառում նրա այսօրինակ խոսքերը. «Հետո մենք շարժվեցինք դեպի Բուկովսկո, որպեսզի մեզ համար ապահովենք Բուկովսկո — Դինուվ գիծը, կապ պահպանելով այն խմբի հետ, որ գտնվում էր Բոլշայա Պոլյանկայում, որտեղ մենք ջախջախեցինք թշնամու Սամարյան դիվիզիան»։

Պորուչիկ Լուկաշը չկարողացավ իրեն զսպել և, պոդպորուչիկ Դուբին ընդհատելով, վրա բերեց. «Որի մասին դու, ըստ երևույթին, դեռևս պատերազմից առաջ խոսում էիր քո նահանգական վարչության պետի հետ»։

Պոդպորուչիկ Դուբը թշնամաբար նայեց պորուչիկ Լուկաշին և վագոնից դուրս եկավ։

Զինվորական գնացքը կանգնած էր ուղեթմբի վրա, իսկ ներքևում, դարալանջից մի քանի մետր հեռու թափված էին զանազան առարկաներ, որ դեն էին նետել նահանջող ռուս զինվորները, որոնք, ըստ երևույթին, անցել էին այդ խանդակով։ Այդտեղ թափված էին ժանգոտած թեյամաններ, պուտուկներ, փամփշտակալներ։ Հենց այդտեղ էլ, ամեն տեսակ առարկաների կողքին, ընկած էին փշալարերի կծիկներ և դարձյալ արյունոտ վիրակապեր ու բամբակ։ Խանդակի վերևում կանգնած էին մի խումբ զինվորներ, և պոդպորուչիկ Դուբը նկատեց, որ Շվեյկն էլ նրանց մեջ է և ինչ-որ բան է բացատրում։

Նա գնաց այնտեղ։

— Ի՞նչ է պատահել,— խստորեն գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը, կանգնելով ուղիղ Շվեյկի դիմաց։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ,— բոլորի փոխարեն պատասխանեց Շվեյկը,— նայում ենք։

— Ի՞նչի եք նայում։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, նայում ենք ներքև, խանդակին։

— Իսկ ո՞վ է ձեզ թույլ տվել նայել։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, այդպես է կամեցել Բրուկի մեր գնդապետ պարոն Շլագրը։ Երբ մենք ռազմաճակատ էինք գնում, նա իր հրաժեշտ ճառի մեջ մեզ պատվիրեց մարտերի վայրերով անցնելիս առանձնապես ուշադրություն դարձնել, թե ինչպես են ծավալվել ճակատամարտերը, որպեսզի դրանից մեզ համար օգուտ քաղենք։ Եվ ահա այստեղ, պարոն լեյտենանտ, այս խանդակի մեջ, մենք տեսնում ենք, թե զինվորը փախչելիս ի՛նչը պետք է դեն գցի։ Մենք այստեղ հասկացանք, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, թե որքան հիմար բան է, որ զինվորն իր հետ ամեն տեսակ ավելորդ իրեր է քարշ տալիս։ Դրանով նա իրեն իզուր ծանրաբեռնում է։ Դրանից նա իզուր հոգնում է։ Երբ զինվորն այդպիսի ծանրություն է քարշ տալիս, նրա համար կռվելը դժվար կլինի։

Պոդպորուչիկ Դուբի սրտում հույս ծագեց, թե վերջապես կկարողանա Շվեյկին ռազմադաշտային դատարանի ձեռքը հանձնել նրա հակամիլիտարիստական դավաճանական պրոպագանդայի համար, ուստի շտապ հարցրեց․

— Դուք, ուրեմն, կարծում եք, որ զինվորը պետք է փամփուշտները կամ սվինը դե՞ն գցի, որպեսզի նրանք ընկած մնան որևէ խանդակի մեջ, ինչպես, ահա, այստեղ։

— Բնավ ոչ, ո՛չ մի դեպքում, պարոն լեյտենանտ,— անուշիկ ժպտալով պատասխանեց Շվեյկը,— բարեհաճեցեք նայել ներքև, ահա այդ դեն նետված երկաթե միզամանին։

Եվ իսկ ապես, ուղեթմբի տակ, խեցատների մեջ, գրգռիչ տեսքով ընկած էր ժանգը կերած, վրայի էմալը թափված մի միզաման։ Այդ բոլոր առարկաները, որ տնային գործածության համար պիտանի չէին, կայարանապետը հավաքել ու կիտել էր այդտեղ իբրև դիսկուսիաների նյութ գալիք դարերի հնաբանների համար, որոնք հայտնագործելով այդ բանակատեղը՝ զարմանքից բոլորովին կապշեն, իսկ նրանց երեխաները դպրոցներում կուսումնասիրեն էմալապատ միզամանների դարը։

Պոդպորուչիկ Դուբը նայեց այդ առարկային, և նրան ուրիշ ոչինչ չէր մնում անել, քան միայն հավաստել, թե իսկապես դա մեկն է այն հաշմանդամներից, որոնք իրենց երիտասարդությունն անցրել են մահճակալի տակ։

Դա բոլորի վրա մեծ տպավորություն գործեց։ Իսկ քանի որ պոդպորուչիկ Դուբը լուռ էր, ապա խոսեց Շվեյկը․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, որ մի անգամ Պոդեբրադի կուրորտում ահա այդպիսի մի միզամանի հետ շատ մազալու բան է պատահել… Այդ մասին մեր քաղաքում պատմում էին Վինոգրադիի պանդոկներից մեկում։ Այն ժամանակ Պոդեբրադիիում սկսել էին հրատարակել «Անկախություն» կոչվող մի ժուռնալիկ, որի գլուխն էր անցել Պոդեբրադիի դեղատան տերը, իսկ խմբագիր էր նշանակվել դոմաժլիցցի Վլադիսլավ Հայեկը։

Դեղատան տերը շատ տարօրինակ մարդ էր, հին միզամաններ ու ամեն տեսակ անպետք բաներ էր հավաքրւմ, այնպես որ մի ամբողջ թանգարան էր ստեղծել։ Իսկ իմ ասած Հայեկը մի անգամ իր տուն է հրավիրում իր մի բարեկամին, որը նույնպես գրում էր թերթերում։ Այստեղ նրանք մի լավ կոնծում են, քանի որ մի ամբողջ շաբաթ չէին տեսնվել։ Եվ բարեկամը նրան խոստանում է այդ հյուրասիրության համար մի «ֆիլիտոն» գրել ասածս «Անկախություն» անկախ ժուռնալի մեջ, որից ինքը կախում ուներ։ Եվ ահա նրա բարեկամը մի «ֆիլիտոն» է գրում ոմն կոլեկցիոների մասին, որր Լաբայի ափին ավազի, մեջ մի թիթեղե միզաման էր գտել և, այն համարելով սուրբ Վացլավի սաղավարտը, այնպիսի աղմուկ էր բարձրացրել, որ Հրադեցի եպիսկոպոս Բրինիխը թափորով ու խաչվառներով եկել էր սաղավարտը տեսնելու։ Պոդեբրադիի դեղատան տերը կարծեց, թե դրանով իրեն են ակնարկում, և Հայեկին դատի տվեց։

Պոդպորուչիկը մեծ բավականությամբ Շվեյկին ցած կհրեր, բայց ինքն իրեն զսպեց և բոլորի վրա բղավեց.

— Ձե՛զ ասում եմ, այստեղ իզուր չկանգնել ու չնայել։ Դուք բոլորդ ինձ դեռ չեք ճանաչում, բայց կճանաչեք։ Դուք կմնաք այստեղ, Շվեյկ,— հրամայեց նա սպառնագին, երբ Շվեյկը մյուսների հետ միասին քայլերն ուղղեց դեպի վագոնը։

Նրանք մնացին երես առ երես։ Պոդպորուչիկ Դուբը մտածում էր, թե էլ ինչ ահաբեկիչ բան ասի, բայց Շվեյկը նրան կանխեց․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, լավ կլինի այս եղանակը երկար տևի։ Ցերեկը այնքան էլ շոգ չէ, իսկ գիշերները շատ հաճելի են։ Ռազմական գործողությունների ամենահարմար ժամանակն է։

Պոդպորուչիկ Դուբը դուրս քաշեց ատրճանակն ու հարցրեց․

— Գիտե՞ս սա ինչ է։

— Ճիշտ այդպես, պարոն լեյտենանտ, գիտեմ։ Մեր օբեր-լեյտենանտ Լուկաշի ատրճանակն էլ ճիշտ և ճիշտ այդպիսին է։

— Ուրեմն, միտդ պահիր, սրիկա՛,— խստորեն և արժանապատվորեն ասաց պոդպորուչիկ Դուբը, ատրճանակը տեղը դնելով։— Իմացած եղիր, որ վերջդ վատ կլինի, եթե սրանից հետո էլ շարունակես քո պրոպագանդան։

Պոդպորուչիկ Դուբը հեռանալով՝ գոհունակորեն ինքն իրեն կրկնում էր. «Լավ ասացի նրան, պրո-պա-գան-դան, այո՛, պրո-պա-գան-դա՜ն․․․»։

նախքան վագոն մտնելը, Շվեյկը մի քիչ հետ ու առաջ քայլեց, ինքն իրեն քրթմնջալով.

— Ո՞ր դասի մեջ մտցնեմ նրան,— և նրա գիտակցության մեջ քանի գնում, այնքան որոշակի էր դառնում «կիսատռան» անունը։

Զինվորական բառապաշարի մեջ «տռան» բառը վաղուց ի վեր մեծ սեր էր վայելում։ Այդ պատվավոր անունը տրվում էր գլխավորապես գնդապետներին կամ տարեց կապիտաններին ու մայորներին։ «Տռան»-ը «քնձռոտ ծերուկ» մականվան հաջորդ աստիճանն էր… Առանց այդ մակդիրի «ծերուկ»-ը փաղաքշական անուն էր համարվում այն ծեր գնդապետի կամ մայորի համար, որը թունդ գոռգոռում, բայց իր զինվորներին սիրում և պաշտպանում էր մյուս գնդերից, մանավանդ օտար պարեկներից, որոնք նրա զորամասի զինվորներին գինետներից դուրս էին հանում, երբ նրանք այնտեղ նստում էին սահմանված ժամանակից ավելի։ «Ծերուկը» զինվորների մասին հոգում էր, հետևում, որ ճաշը լավ լինի։ Սակայն նա անպայման որևէ թուլություն էր ունենում, և երբ թուլությունը բռնում էր՝ էլ պրծավ։ Դրա համար էլ նրան «ծերուկ» էին անվանում։

Բայց եթե «ծերուկը» իզուր տեղը բծախնդրություն էր անում զինվորների և ենթասպաների նկատմամբ, գիշերային վարժություններ ու նմանօրինակ բաներ սարքում, ապա նա սոսկական «ծերուկից» դառնում էր «անպիտան ծերուկ» կամ «նողկալի ծերուկ»։

Անպիտանության, բծախնդրության ու հիմարության բարձրագույն աստիճանը արտահայտվում էր «տռան» բառով։ Այդ բառն իր մեջ ամփոփում էր ամեն ինչ։ Բայց քաղաքացիական տռանի և զինվորական տռանի միջև մեծ տարբերություն կար։

Առաջինը, քաղաքացիականը, նույնպես պետ է հանդիսանում, և սովորաբար հիմնարկներում նրան այդպես անվանում են ցրիչներն ու աստիճանավորները։ Նա ֆիլիստեր-բյուրոկրատ է, որը հանդիմանում է, օրինակ, այն բանի համար, որ սևագրությունը ծծանով լավ չեն չորացրել և այլն։ Նա բացառիկ ապուշ է և անասուն, ավանակ, որը խելոք է ձևանում, ցույց տալիս, թե իբր ամեն ինչ հասկանում է, ամեն ինչ կարողանում է բացատրել, և, բացի դրանից, բոլորից նեղանում է։

Ով զինվորական ծառայության մեջ եղել է, նա, իհարկե, հասկանում է այդ տիպի և զինվորական մունդիր կրող տռանի միջև եղած տարբերությունը։ Այստեղ այդ բառը նշանակում էր այնպիսի ծերուկ, որը եղել է իսկական անպիտան ծերուկ, որը շարունակ զոռով փորձանքի մեջ է ընկել և, այնուամենայնիվ, ընկրկել ամեն մի խոչընդոտի առաջ։ Նա զինվորներին չի սիրել, ապարդյուն պայքարել է նրանց դեմ, զինվորների մեջ ձեռք չի բերել այն հեղինակությանը, որ վայելում է սոսկական «ծերուկը» և մասամբ «նողկալի ծերուկը»։

Մի քանի կայազորներում, ինչպես, օրինակ, Տրենտոյի կայազորում, «տռանի» փոխարեն ասում էին «մեր հին արտաքնոցը»։ Այդ բոլոր դեպքերում խոսքը վերաբերվում էր տարեց մարդու, և եթե Շվեյկն իր մտքում պոդպորուչիկ Դուբին անվանեց «կիսատռան», ապա վարվեց միանգամայն տրամաբանորեն, քանզի պոդպորուչիկ Դուբը և՛ տարիքով, և՛ աստիճանով, և՛ առհասարակ իր ամեն ինչով «տռանից» դեռևս հիսուն տոկոսով պակաս էր։

Այդ մտքերով տարված վերադառնալով իր վագոնը, Շվեյկը հանդիպեց սպասյակ Կուներտին։ Կուներտի թուշն ուռած էր, և նա անհասկանալի քրթմնջում էր, թե քիչ առաջ ընդհարում է ունեցել պոդպորուչիկ Դուբի հետ, որն առանց որևէ պատճառի նրան ապտակներ է հասցրել, ասելով, թե իբր որոշակի ապացույցներ ունի, որ Կուներտը Շվեյկի հետ կապ է պահպանում։

― Որ այդպես է,— ասաց Շվեյկը,— գնանք զեկույցի։ Ավստրիական զինվորը պարտավոր է ապտակներ հանդուրժել միայն որոշ դեպքերում։ Քո պարոնը բոլոր սահմաններն անցել է, ինչպես ասում էր ծերուկ Եվգենի Սավոյացին՝ «այստեղից մինչև այստեղ»։ Հիմա դու պարտավոր ես գնալ զեկույցի, իսկ եթե չգնաս՝ ես ինքս քեզ մի ապտակ կտամ։ Այն ժամանակ կիմանաս, թե զինվորական կարգապահությունն ինչ է։ Կառլինի զորանոցներում մի լեյտենանտ կար, ազգանունը Հաուսներ։ Նա էլ մի սպասյակ ուներ, որի ռեխին խփում էր ու քամակին քացիներ հասցնում։ Մի անգամ լեյտենանտն այնպես ջնջխեց այդ սպասյակի ռեխը, որ նա բոլորովին բժժեց ու գնաց զեկույցի, իսկ զեկույցի ժամանակ ամեն ինչ իրար խառնեց և ասաց, թե իրեն քացիներ են տվել։ Իհարկե, մեծապատիվ սպասյակին սուտ զեկույցի համար երեք շաբաթ նստեցրին։

— Սակայն դրանով բանը չի փոխվում,— շարունակեց Շվեյկը,― Չէ՞ որ դա հենց այն է, որի մասին հաճախ սիրում էր խոսել բժշկական ֆակուլտետի ուսանող Հոուբչիկան։ Նա ասում էր, որ միևնույնն է, թե պատալոգիական ինստիտուտում ում կհերձես, կախվա՞ծ թե թունավորված մարդու։ Ես էլ եմ գալիս քեզ հետ։ Պատերազմի ժամանակ երկու ապտակը շատ բան է նշանակում։

Կուներտը բոլորովին բժժեց և Շվեյկի հետևից քարշ եկավ դեպի շտաբի վագոնը։

Պոդպորուչիկ Դուբը լուսամուտից գլուխը դուրս հանելով՝ գոռաց.

— Ի՞նչ եք անում այստեղ, սրիկանե՛ր։

― Քեզ արժանավայել կերպով պահիր,— խորհուրդ տվեց Շվեյկը Կուներտին, նրան ներս հրելով վագոնը։

Վագոնի միջանցք դուրս եկավ պորուչիկ Լուկաշը, իսկ նրա հետևից՝ կապիտան Սագները։

Պորուչիկ Լուկաշը, որ Շվեյկի պատճառով այնքան անախորժություններ էր ապրել, շատ զարմացավ, քանի որ Շվեյկի դեմքը զրկվել էր իր սովորական բարեհոգությունից, այլևս չուներ բոլորին ծանոթ անուշիկ արտահայտությունը։ Դեռ ընդհակառակը, նրա դեմքը ցույց էր տալիս, որ տեղի են ունեցել նոր անախորժ իրադարձություններ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ,— ասաց Շվեյկը,— զեկույցի հարց կա։

— Միայն թե, խնդրում եմ, հիմար մի՛ ձևանա, Շվեյկ։ Դա ինձ արդեն զզվեցրել է։

— Թույլ տվեք ասել, ես ձեր երթային գնդի հանձնակատարն եմ, իսկ դուք, թույլ տվեք ասել, բարեհաճում եք լինել տասնմեկերորդ վաշտի հրամանատարը։ Ես գիտեմ, որ դա շատ տարօրինակ է թվում, բայց այն էլ գիտեմ, որ պարոն լեյտենանտ Դուբը ձեզ է ենթարկվում։

— Դուք, Շվեյկ, բոլորովին ցնդել եք,— ընդհատեց նրան պորուչիկ Լուկաշը։— Դուք հարբած եք և ավելի լավ կանեք, եթե այստեղից հեռանաք։ Հասկանո՞ւմ ես, տխմար անասուն։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ,— ասաց Շվեյկը, առաջ հրելով Կուներտին,— սա ճիշտ և ճիշտ նման է այն բանին, թե ինչպես մի անգամ Պրագայում փորձում էին պաշտպանական վանդակը, որպեսզի ոչ ոք տրամվայի տակ չընկներ։ Այդ փորձի համար իրեն զոհաբերեց հենց ինքը գյուտարարը, իսկ հետո քաղաքը ստիպված եղավ նրա այրուն հատուցում վճարել։

Կապիտան Սագները, չիմանալով ինչ ասել, գլուխը շարժում էր ի նշան համաձայնության, մինչդեռ պորուչիկ Լուկաշի դեմքը հուսահատություն էր արտահայտում։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, ամեն ինչի մասին պետք է զեկուցել,— անողոքաբար շարունակեց Շվեյկը։— Դեռևս Բրուկում դուք ինձ ասում էիք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, թե քանի որ ես դարձել եմ վաշտի հանձնակատար, ապա զանազան հրամաններ կատարելուց բացի, ուրիշ պարտականություններ էլ ունեմ։ Ես պետք է իրազեկ լինեմ այն ամենին, ինչ կատարվում է վաշտում։ Այդ կարգագրության հիման վրա ինձ թույլ եմ տալիս ձեզ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, որ պարոն լեյտենանտ Դուբը առանց որևէ պատճառի ապտակել է իր սպասյակին։ Այդ մասին, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր֊լեյտենանտ, ես բոլորովին չէի խոսի, բայց քանի որ պարոն լեյտենանտ Դուբը ձեր ստորադրյալն է, ապա մտածեցի, որ պարտավոր եմ այդ մասին ձեզ զեկուցել։

— Տարօրինակ բան,— մտածկոտ ասաց կապիտան Սագները։

— Ինչո՞ւ եք դուք, Շվեյկ, Կուներտին շարունակ մեր կողմը հրում։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն գումարտակի հրամանատար, ամեն ինչի մասին հարկավոր է զեկուցել։ Նա հիմար է․ պարոն լեյտենանտ Դուբը նրա մռութը ջնջխել է, իսկ նա ամաչում էր մենակ գնալ զեկույցի։ Բարեհաճեցեք, պարոն կապիտան, տեսնել, թե ինչպես նրա ծնկները գողում են․ քիչ է մնում վախից մեռնի, որ պետք է զեկույց տա։ Ես որ չլինեի, նա երբեք սիրտ չէր անի գալ զեկուցելու, ինչպես այն բիտոուխովցի Կուգելը, որը իսկական ծառայության մեջ այնքան գնաց զեկուցելու, մինչև որ նրան տեղափոխեցին նավատորմ, որտեղ ծառայեց մինչև կորնետի աստիճան ստանալը և հետո Խաղաղ օվկիանոսի ինչ֊որ կղզում դասալիք հայտարարվեց։ Հետո նա այնտեղ ամուսնացավ և զրույց ունեցավ ճանապարհորդ Գավլասայի հետ, որը ոչ մի կերպ չէր կարողանում նրան տեղաբնակներից տարբերել։ Առհասարակ շատ ցավալի է, որ մարդ ստիպված է լինում մի քանի դատարկ ապտակների համար զեկույցի գնալ։ Նա առհասարակ չէր ուզում այստեղ գալ, ասում էր, թե չի գա։ Նա այնքան այդպիսի ապտակներ է կերել, որ չի էլ իմանում, թե հիմա խոսքը որ ապտակի մասին է։ Նա ինքը երբեք չէր գա այստեղ և առհասարակ չէր ուզում գալ զեկուցելու։ Նա սրանից հետո էլ թույլ կտա իրեն ծեծել։ Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն կապիտան, նայեցեք նրան, տեսեք, թե ինչպես վախից բժժել է։ Մյուս կողմից էլ, նա պարտավոր է անմիջապես բողոքել, քանի որ մի քանի ապտակ է ստացել։ Բայց նա չէր համարձակվում, որովհետև գիտեր, որ ավելի լավ է, ինչպես գրել է մի բանաստեղծ, լինել «համեստ մանուշակ»։ Նա, ախր, պարոն լեյտենանտ, Դուբի սպասյակն է։

Կուներտին առաջ հրելով, Շվեյկը նրան ասաց․

― Մի սրթսրթա ուռենու տերևի պես։

Կապիտան Սագները Կուներտին հարցրեց, թե բանն ինչպես է եղել։ Կուներտը, ամբողջ մարմնով դողալով, խնդրեց այդ մասին հարցնել իրեն՝ պարոն լեյտենանտին, և ասաց, որ առհասարակ պարոն լեյտենանտ Դուբը նրա մռութին չի խփել։

Հուդա Կուներտը, շարունակելով դողդողալ, նույնիսկ այն էլ ասաց, թե այդ ամենը Շվեյկն է հնարել։

Այդ ցավալի միջադեպին վերջ դրեց ինքը՝ պոդպորուչիկ Դուբը, որ հանկարծ հայտնվեց և Կուներտի վրա գոռաց․

— Ուզում ես նո՞ր ապտակ ստանալ։

Ամեն ինչ պարզ դարձավ, և կապիտան Սագները պոդպորուչիկ Դուբին ուղղակի հայտարարեց․

— Այսօրվանից Կուներտը ուղարկվում է գումարտակի խոհանոց, իսկ ինչ վերաբերում է նոր սպասյակ նշանակելուն, ապա այդ հարցով դիմիր ավագ գրագիր Վանեկին։

Պոդպորուչիկ Դուբը ձեռքը հովարին դրեց և հեռանալիս Շվեյկին ասաց․

— Գրազ կգամ, որ կախաղանից չեք խուսափի։

Դուբի գնալուց հետո Շվեյկը զգացված ու մտերմաբար դիմեց պորուչիկ Լուկաշին․

— Մնիխով Գրադիշչեում էլ մի այդպիսի պարոն կար։ Մի անգամ նա էլ նույն բանն ասաց մի այլ պարոնի, որը պատասխանեց․ «Ուրեմն, կախաղանի տակ կտեսնվենք»։

— Համա՜ թե ապուշ եք, Շվեյկ,— սրտանց ասաց պորուչիկ Լուկաշը։— Միայն թե չհամարձակվեք, ինչպես սովորաբար անում եք, պատասխանել․ «ճիշտ այդպես, ապուշ եմ»։

— Frappante!— բացականչեց կապիտան Սագները, գլուխը դուրս հանելով լուսամուտից։ Նա ուրախությամբ գլուխը ներս կքաշեր, բայց արդեն ուշ էր։ Դժբախտությունն արդեն տեղի էր ունեցել․ լուսամատի տակ կանգնած էր պոդպորուչիկ Դուբը։

Պոդպորուչիկ Դուբը իր ափսոսանքը հայտնեց, որ կապիտան Սագները գնացել և չէր լսել նրա եզրակացություններն արևելյան ճակատի հարձակման մասին։

— Եթե մենք ուզում ենք ինչպես հարկն է հասկանալ այդ վիթխարի հարձակումը,— գոռում էր պոդպորուչիկ Դուբը լուսամուտն ի վեր,― մեզ հաշիվ պետք է տանք, թե հարձակումն ինչպես ծավալվեց ապրիլի վերջերին։ Մենք պետք է ճեղքեինք ռուսական ճակատը և այդ ճեղքման համար ամենաձեռնտու համարեցինք Կարպատների և Վիսլայի միջև ընկած ճակատը։

— Այդ մասին ես քեզ հետ չեմ վիճում,— չոր պատասխանեց Սագները և լուսամուտից հեռացավ։

Կես ժամ հետո, երբ գնացքը նորից շարժվեց Սանոկի ուղղությամբ, կապիտան Սագները մեկնվեց նստարանի վրա և քնած ձևացավ, որպեսզի պոդպորուչիկ Դուբը նորից գլուխ չտաներ հարձակմանը վերաբերող իր անմտություններով։

Այն վագոնում, որտեղ գտնվում էր Շվեյկը, պակասում էր Բալոունը։ Նա խնդրել էր իրեն թույլ տալ հացով քերել ու մաքրել այն կաթսան, որի մեջ գուլյաշ էին եփել։ Գնացքը մեկնելու պահին Բալոունը գտնվում էր դաշտային խոհանոցների բաց վագոնում և, երբ գնացքը ցնցվեց, նա շատ անախորժ դրության մեջ ընկավ, գլխիվայր թրմփալով կաթսայի մեջ։ Կաթսայից դուրս էին ցցված միայն ոտքերը։ Շուտով նա ընտելացավ այդ նոր վիճակին, և կաթսայի միջից վերստին ճպճպոց հնչեց, ճիշտ այնպիսի ճպճպոց, որ ոզնին արձակում է ուտիճներ որսալիս։ Հետո լսվեց Բալոունի աղերսալից ձայնը․

— Ի սեր աստծո, եղբայրնե՛ր, բարի եղեք, ինձ համար մի կտոր էլ հաց գցել այստեղ։ Այստեղ սոուս շատ կա։

Այդ երանությունը շարունակվեց մինչև հաջորդ կայարանը, որին տասնմեկերորդ վաշտը հասավ փայլելու աստիճան մաքրված կաթսայով։

― Աստված ձեր կյանքն երկար անի ընկերներ,— սրտանց շնորհակալություն հայտնեց Բալոունը։— Այն օրվանից, ինչ զինվորական ծառայության մեջ եմ, առաջին անգամ է բախտս բանում։

Եվ նա իրավացի էր։ Լուպկայի լեռնանցքում Բալոունը երկու բաժին գուլյաշ ստացավ։ Բացի դրանից, պորուչիկ Լուկաշը, որի համար Բալոունը սպայական խոհանոցից ճաշը բերեց առանց ձեռք տալու, ուրախությունից կեսից ավելին թողեց նրան։ Բալոունը միանգամայն երջանիկ էր։ Նա ճոճում էր ոտքերը, որ ցած էր կախել վագոնից։ Հանկարծ զինվորական ծառայությունը նրան մի տեսակ ջերմ ու հարազատ թվաց։

Խոհարարը սկսեց նրան ձեռք առնել։ Նա ասաց, թե Սանոկում նրանց համար ընթրիք և մի ճաշ էլ են պատրաստելու այն ընթրիքների ու ճաշերի փոխարեն, որ զինվորները ճանապարհին չեն ստացել։ Բալոունը հավանություն տալով գլուխը շարժեց և շշնջաց․ «Ա՛յ, կտեսնեք, ընկերներ, աստված մեզ չի լքի»։

Բոլորն սկսեցին սրտանց ծիծաղել, իսկ խոհարարը, դաշտային խոհանոցի վրա նստած, սկսեց երգել․

Դարդ մի՛ անի, դարդ մի՛ անի,
Աստված միշտ էլ մի ճար կանի․
Թե որ գցի փորձանքի մեջ՝
Ինքն էլ միջից դուրս կհանի։

Թե որ գցի մթին անտառ՝
Ցույց կտա քեզ մի ճանապարհ։
Դարդ մի՛ անի, դարդ մի՛ անի,
Աստված միշտ էլ մի ճար կանի։

Շավնե կայարանի այն կողմում, հովտի մեջ, նորից սկսեցին զինվորական գերեզմանոցներ հանդիպել։ Շավնեի մոտ գնացքից նկատվում էր մի քարե խաչ վրան գլխատված Քրիստոս, որի գլուխը թռցրել էին երկաթգիծը գնդակոծելիս։

Գնացքը արագացնում էր իր ընթացքը, ձորահովտով սլանալով դեպի Սանոկ։ Ավելի ու ավելի հաճախ էին ավերված գյուղեր հանդիպում։ Նրանք երկաթգծի երկու կողմերով ձգվում էին մինչև հորիզոն։

Կուլաշնայի մոտ, ներքևում, գետի մեջ ընկած էր Կարմիր Խաչի մի ջախջախված գնացք։

Բալոունն աչքերը չռեց․ նրան զարմացրին հատկապես շոգեքարշի ցրիվ եկած մասերը։ Ծխնելույզը խրվել էր ուղեթմբի մեջ և այնտեղից դուրս ցցվել քսանութսանտիմետրանոց հրանոթի պես։

Այդ տեսարանը գրավեց ամբողջ վագոնի ուշադրությունը։ Ամենից շատ զայրացավ խոհարար Յուրայդան․

— Մի՞թե կարելի է Կարմիր Խաչի վագոնների վրա կրակել։

— Չի կարելի։ Բայց թույլատրվում է,— պատասխանեց Շվեյկը։— Լա՜վ են նշան բռնել։ Հետո ամեն մեկը կարող է արդարանալ, թե դա գիշերն է եղել, կարմիր խաչը չեն նկատել։ Առհասարակ աշխարհիս երեսին շատ բան չի կարելի անել, բայց արվում է։ Բանն էլ հենց այն է, որ մարդ աշխատի անել այն, ինչ չի կարելի անել։ Պիսեկի մոտ կայացած կայսրական զորաշարժերի օրերին հրաման եկավ, թե երթի ժամանակ արգելվում է զինվորների ձեռն ու ոտը կապել։ Բայց մեր կապիտանը մտածեց դա ուրիշ կերպ անել։ Նա հրամանի վրա միայն ծիծաղեց․ չէ՞ որ պարզ է, որ կապված զինվորը չի կարող քայլել։ Այնպես որ նա ըստ էության այդ հրամանը չխախտեց, այլ պարզապես կապված զինվորներին գցեց գամակի սայլերի մեջ և շարունակեց երթը։ Կամ ահա մի ուրիշ դեպք, որ տեղի է ունեցել մեր փողոցում հինգ թե վեց տարի առաջ։ Մի տան երկրորդ հարկում ապրամ էր պան Կառլիկը, իսկ մի հարկ վերև՝ մի շատ օրինավոր մարդ, կոնսերվատորիայի ուսանող Միկեշը։ Այդ Միկեշը թունդ կնամոլ էր և սկսել էր, ի միջի այլոց, պան Կառլիկի աղջկա հետևից, քարշ գալ, քանի որ պան Կառլիկը տրանսպորտային գրասենյակի և հրուշակարանի տեր էր, իսկ Մորավիայում էլ մի տեղ ուրիշի անունով կազմատուն ուներ։ Երբ պան Կառլիկն իմացավ, որ կոնսերվատորիայի ուսանողն իր աղջկա հետևից քարշ է գալիս, գնաց նրա բնակարանն ու ասաց, «Ես ձեզ արգելում եմ աղջկանս հետ ամուսնանալ, շրջմոլիկի մեկը։ Ես իմ աղջկան ձեզ չեմ տա»։— «Լավ,— պատասխանեց պան Միկեշը,— ի՛նչ արած, եթե չի կարելի, ուրեմն չի կարելի։ Հո բոլորովին չպիտի կորչեմ»։ Երկու ամիս անց պան Կառլիկը նորից եկավ ուսանողի մոտ, այս անգամ կնկան էլ բերելով, և երկուսով միաբերան ասացին․ «Սրիկա՛, դուք մեր աղջկան պատվազրկել եք»։ «Միանգամայն ճիշտ է,— հաստատեց նա,— ես, ողորմած տիկին, աղջկան փչացրել եմ»։ Պան Կառլիկը սկսեց նրա վրա բղավել,— թեև բոլորովին իզուր,— չէ՞ որ ինքն ասել է, թե շրջմոլիկի մեկին աղջիկ չի տա։ Իսկ ուսանողը շատ խելացի պատասխանեց, թե ինքն էլ չի ուզում այդպիսի աղջկա հետ ամուսնանալ, իսկ այն ժամանակ խոսք չի եղել, թե նա աղջկան ինչ կարող է անել։ Այդ մասին նրանք ոչ մի խոսակցություն չեն ունեցել, իսկ նա իր խոսքի տերը կլինի, այնպես որ թող բոլորովին չանհանգստանան․ նա չի ուզում աղջկա հետ ամուսնանալ, վճռական բնավորություն ունի, թեթևսոլիկի մեկը չէ, այնպես որ իր ասածն ասած է։ Իսկ եթե սկսեն իրեն հետապնդել, ի՛նչ արած, իր խիղճը մաքուր է։ Հանգուցյալ մայրը մեռնելիս նրանից երդում է առել, որ նա կյանքում երբեք սուտ չի ասի։ Նա նրան խոստացել է այդպես վարվել, նա դրա համար երդում է տվել, իսկ այդպիսի երդումը անխախտելի է։ Նրանց ընտանիքում առհասարակ ոչ ոք սուտ չի ասել, դպրոցում էլ նա վարքից միշտ գերազանց գնահատական է ստացել։ Ահա տեսնում եք, չթույլատրված որոշ բաներ կարելի է անել, ճանապարհները կարող են տարբեր լինել, բայց բոլորս դիմում ենք դեպի մի նպատակ։

— Թանկագի՛ն ընկերներ,— գոչեց հոժարականը, որը եռանդով ինչ-որ նշումներ էր անում,― չկա չարիք առանց բարիքի։ Կարմիր խաչի այդ պայթեցված, կիսաայրված և ուղեթմբից ցած գլորված գնացքն ապագայում մեր գումարտակի փառապանծ պատմությունը կհարստացնի մի նոր հերոսական սխրագործությամբ։ Պատկերացրեք, որ ահա այսպես, ինչպես ես արդեն նշել եմ, մոտավորապես սեպտեմբերի 16֊ին մեր գումարտակի ամեն մի վաշտից մի քանի հասարակ զինվորներ կապրալի հրամանատարությամբ հանձն կառնեն պայթեցնել թշնամու զրահագնացքը, որը մեզ գնդակոծում և խանգարում է գետն անցնել։ Գյուղացու շորեր հագած, նրանք արիաբար կկատարեն իրենց առաջադրանքը։

— Այս ի՞նչ բան է,— զարմացավ հոժարականը, նայելով իր տետրին,― ինչպե՞ս է այստեղ ընկել մեր պան Վանեկը։

— Լսեցե՛ք, պարոն ավագ գրագիր,— դիմեց նա Վանեկին, թե ինչպիսի հոյակապ գլուխ է նվիրված ձեզ գումարտակի պատմության մեջ։ Դուք, կարծեմ, մի տեղ արդեն հիշատակվել եք, բայց սա անշուշտ ավելի լավ է ու ավելի վառ։

Եվ հոժարականը պաթետիկ տոնով կարդաց․

— «Ավագ գրագիր Վանեկի հերոսական մահը։ Թշնամու զրահագնացքը պայթեցնելու խիզախ սխրագործությունը կատարելու ցանկություն հայտնեց, ի թիվս այլոց, նաև ավագ գրագիր Վանեկը։ Դրա համար նա, ինչպես և մյուսները, զգեստափոխվեց, գյուղացու շորեր հագավ։ Տեղի ունեցած պայթյունից նա ուշագնաց եղավ, իսկ երբ ուշքի եկավ, տեսավ, որ շրջապատված է թշնամիներով, որոնք նրան անմիջապես տարան իրենց դիվիզիայի շտաբը, որտեղ նա, մահվան աչքերին նայելով, հրաժարվեց որևէ ցուցմունք տալ մեր զորքի դասավորության և ուժերի մասին։ Քանի որ Վանեկին գտել էին զգեստափոխված, ապա նրան, իբրև լրտեսի, դատապարտեցին կախաղանի, որպեսզի պատիժը, նկատի ունենալով նրա բարձր աստիճանը, փոխարինվեց գնդակահարությամբ։

Դատավճիռն անհապաղ ի կատար ածվեց գերեզմանատան պատի մոտ։ Քաջարի ավագ գրագիր Վանեկը խնդրեց, որ իր աչքերը չկապեն։ Այն հարցին, թե ի՛նչ է իր վերջին ցանկությունը, նա պատասխանեց․ «Բանագնացի միջոցով իմ գումարտակին հաղորդեցեք իմ վերջին ողջույնը։ Հաղորդեցեք, որ մեռնում եմ հաստատ հավատալով, որ մեր գումարտակը կշարունակի իր հաղթական ճանապարհը։ Հետո հաղորդեցեք կապիտան Սագներին, որ համաձայն բրիգադին տրված վերջին հրամանի՝ պահածոյի բաժինն ավելանում է մինչև երկու և կես տուփ»։

Այդպես մեռավ մեր ավագ գրագիր Վանեկը, իր վերջին ֆրազով խուճապահար անելով թշնամուն, որը կարծում էր, թե խանգարելով մեր գետանցը, մեզ կկտրի մատակարարման բազայից և դրանով սով և միաժամանակ բարոյալքություն կհարուցի մեր շարքերում։ Թե Վանեկը որքան հանգիստ էր նայում մահվան աչքերին, վկայում է այն փաստը, որ մահապատժից առաջ նա թշնամու շտաբի սպաների հետ թուղթ խաղաց։ «Իմ տարած փողը հանձնեցեք ռուսական Կարմիր Խաչին»,— ասաց նա, ուղիղ նայելով իր վրա պարզված հրացանների փողերին։ Այդ մեծահոգությունն ու ազնվությունը արտասվելու աստիճան հուզեցին մահապատժին ներկա գտնվող զինվորական բարձրաստիճան անձանց»։

— Կներեք, պարոն Վանեկ,— շարունակեց հոժարականը,— որ ես ինձ թույլ եմ տվել ձեր տարած փողը տնօրինել։ Սկզբում ես ուզում էի փողը հանձնել ավստրիական Կարմիր Խաչին, բայց վերջին հաշվով, մարդասիրության տեսակետից, դա միևնույն է, միայն թե փողը հանձնվի որևէ բարեգործական հիմնարկության։

— Մեր հանգուցյալը,— ասաց Շվեյկը,— կարող էր իր այդ տարած փողը հանձնել Պրագա քաղաքի «Սուպային հիմնարկությանը», բայց, դա, թերևս, ավելի լավ է, թե չէ քաղաքագլուխն այդ փողով իր նախաճաշի համար լյարդաթոքի երշիկ կառներ։

— Մեկ է, գողանում են ամեն տեղ,— ասաց հեռախոսավար Խոդոունսկին։

— Ամենից շատ գողանում են Կարմիր Խաչում,— չարացած ասաց խոհարար Յուրայդան։— Բրուկում ես մի ծանոթ խոհարար ունեի, որը լազարեթում ճաշ էր եփում գթության քույրերի համար։ Եվ նա ինձ պատմում էր, որ լազարեթի վարիչն ու ավագ քույրերը արկղերով մալագա ու շոկոլադ էին ուղարկում իրենց տները։ Ամեն բանում մեղավորը բախտն է, այսինքն նախասահմանությունը։ Ամեն մի մարդ իր անվերջանալի կյանքի ընթացքում անհամար վերափոխությունների է ենթարկվում և իր գործունեության մի որոշ շրջանում պետք է այս աշխարհում գող դառնա։ Անձամբ ես այդպիսի մի շրջան անցել եմ․․․

Օկուլտիստ խոհարարը իր պարկի միջից մի շիշ կոնյակ հանեց։

— Դուք այստեղ տեսնում եք,— ասաց նա, բացելով շիշը,— ասածիս անժխտելի ապացույցը։ Ես այս շիշը ճանապարհվելուց առաջ վերցրել եմ սպայական խոհանոցից։ Լավագույն մարկայի կոնյակ է և մեզ տրված էր լինցյան տորթի շաքարաշերտ պատրաստելու համար։ Բայց բախտի նախասահմանությամբ այդ կոնյակին վիճակված էր, որ ես նրան գողանամ, ինչպես որ ինձ էլ վիճակված էր, որ գող դառնամ։

— Վատ չէր լինի,— մեջ մտավ Շվեյկը,— եթե մեզ էլ վիճակված լիներ, ձեզ հանցակից դառնալ։ Համենայն դեպս, ես այդպի նախազգացում ունեմ։

Եվ բախտի կանխորոշումը կատարվեց։ Չնայած ավագ գրագիր Վանեկի բողոքներին, շիշը սկսեց շրշան գործել։ Վանեկը պնդում էր, թե կոնյակը պետք է խմել կաթսայիկով, հավասարապես բաժանելով։ Այդ մի շշին հինգ մարդ է ընկնում, իսկ քանի որ դա կենտ թիվ է, ապա շատ հեշտ կարող է պատահել, որ մեկը մի կում ավելի խմի, քան մյուսները։ Շվեյկը պաշտպանեց նրան, ասելով․

— Միանգամայն ճիշտ է, և եթե պան Վանեկն ուզում է, որ զույգ թիվ լինի, թող ինքը խմբից դուրս գա, որպեսզի ոչ մի թյուրիմացության ու վեճի տեղիք չտա։

Այնժամ Վանեկն իր նախագծից հրաժարվեց և մի այլ, մեծահոգի նախագիծ մտցրեց, խմել այնպիսի կարգով, որ հյուրասիրող Յուրայդան հնարավորություն ունենա երկու անգամ խմելու։ Դա բուռն բողոք հարուցեց, քանի որ Վանեկն արդեն մի անգամ, շիշը բացելիս կոնյակի համը տեսել էր։

Ի վերջո ընդունվեց հոժարականի նախագիծը՝ խմել այբբենական կարգով։ Հոժարականը իր առաջարկն հիմնավորեց նրանով, որ այս կամ այն ազգանունն ունենալն էլ բախտի նախասահմանություն է։

Վերջին կումը խմեց և շիշը դատարկեց Խոդոունսկին, որ այբբենական կարգով առաջինն էր, մի ահարկու հայացք նետելով Վանեկի վրա, որը հաշվել էր, որ իրեն մի կում ավելի կհասնի, քանի որ այբբենական կարգով վերջինն էր։ Բայց դա մաթեմատիկական կոպիտ սխալ էր, քանի որ դուրս եկավ ընդամենը քսանմեկ կում։

Հետո սկսեցին երեքական խաղաքարտով թուղթ խաղալ։ Պարզվեց, որ ամեն անգամ կոզիր թուղթ վերցնելիս հոժարականը աստվածաշնչից որոշ կտորներ է մեջ բերում։ Այսպես, օրինակ, կոզիրի զինվորը վերցնելով, նա բացականչեց․

― Տե՛ր աստված, թող այս զինվորին և այս տարի, մինչև ես սրան թաղեմ և շուրջը աղբ ածեմ․ գուցե պտուղ տա։

Երբ նրան կշտամբեցին, որ հանդգնել է նույնիսկ Կողիրի ութնոցը վերցնել, նա բարձրագոչ բարբառեց․

— Կամ ինչ կին, ունենալով տասը դրախմ, եթե կորցնի մի դրախմը, չի վառի մոմը և չի ավլի տաճարը և խնմաքով չի որոնի, մինչև գտնի։ Իսկ գտնելուց հետո կկանչի ընկերուհիներին ու կասի․ «Ուրախացիր ինձ հետ, որովհետև առա ես ութնոցը և լրացուցիչ վերցրի կոզիրի թագավորն ու տուզը»։

— Թղթերն այս կողմ արեք, բոլորդ փաս եղաք։

Եվ հիրավի, հոժարական Մարեկի բախտը լավ էր բանում։

Այն ժամանակ, երբ մյուսները կոզիրներով իրար խփում էին, նա շարունակ նրանց կոզիրները ծածկում էր մեծ կոզիրով, այնպես որ նրա խաղընկերներն իրար հետևից տանուլ էին տալիս, իսկ նա վերցնում էր առք առքի հետևից, պարտվածներին դիմելով․

— Եվ եղիցի լաց և կրճտել ատամանց և տրտմություն մեծ, տեսցիք զազրություն ամայության, և սով, և հիվանդություն պես-պես և սարսափեսցեք։

Վերջապես խաղը նրանց ձանձրացրեց, և նրանք դադարեցին խաղալուց, երբ հեռախոսավար Խոգոունսկին կանխավ տանուլ տվեց իր կես տարվա ռոճիկը։ Նա դրանից սաստիկ վշտացած էր, իսկ հոժարականն անդադար պահանջում էր, որ նա պարտավորագիր ստորագրի, թե ռոճիկը վճարելիս ավագ գրագիր Վանեկը Խոդոունսկու ռոճիկը պետք է նրան տա։

— Մի՛ վախենա, Խոդոունսկի,— սիրտ էր տալիս դժբախտին Շվեյկը։— Դեռ բախտդ կբանի։ Եթե առաջին իսկ կռվում քեզ սպանեն Մարեկը քո պարտավորագրով միայն իր քիթը կսրբի։ Ստորագրի՛ր։

Այդ դիտողությունը Խոդոունսկուն խորապես խոցեց, և նա վստահ ասաց․

— Ես չեմ սպանվի։ Ես հեռախոսավար եմ, և հեռախոսավարները միշտ գտնվում են բլինդաժում, իսկ լարերը ձգում կամ վնասվածքները որոնում են մարտից հետո։

Հոժարականն առարկեց, թե, ընդհակառակը, հեռախոսավարները ենթակա են մեծ վտանգի և թե թշնամու հրետանին գլխավորապես հեռախոսավարների վրա է կատաղած։ Ոչ մի հեռախոսավար իր բլինդաժում վտանգից զերծ չէ։ Թեկուզ տասը մետր էլ թաղվի հողի տակ, մեկ է, թշնամու հրետանին նրան կգտնի։ Հեռախոսավարները հալչում են, ինչպես ամառվա կարկուտն անձրևի տակ։ Դրա լավագույն ապացույցն այն է, որ Բրուկում, երբ նա այնտեղից հեռանում էր, հեռախոսավարների դասընթացների քսանութերորդ ընդունելություն էր հայտարարվել։

Խոդոունսկին սկսեց ինքն իրեն սաստիկ խղճալ։ Քիչ էր մնում լաց լիներ։ Դա Շվեյկին ստիպեց մխիթարանքի ջերմ խոսք ասել․

— Մի վախեցիր բալաս, քեզ խաբում են։

Խոդոունսկին սիրալիր պատասխանեց․

— Սո՛ւս կաց, մորաքույր։

— Հապա գումարտակի պատմության նոթերի մեջ նայենք «Խ» տառը։ Խոդոունսկի․․․ Հը՛մ․․․ Խոդոունսկի․․․ Ահա այստեղ է․ «Հեռախոսավար Խոդոունսկին ֆուգասը պայթելիս մնացել է հողի տակ։ Նա իր գերեզմանից հեռախոսում է շտաբ․ «Մեռնում եմ։ Շնորհավորում եմ մեր գումարտակի հաղթանակը»։

— Դա քեզ բավակա՞ն է,— հարցրեց Շվեյկը։— Թե՞ ուզում ես որևէ բան ավելացնել։ Հիշո՞ւմ ես Տիտանիկի հեռախոսավարին, որն այն ժամանակ, երբ նավն արդեն սուզվում էր, դեռ հեռախոսում էր ներքև՝ ջրով լցված խոհանոցը, թե վերջապես ե՞րբ են ճաշ տալու։

― Ավելացնելն ինձ համար դժվար չէ,— հավատացրեց հոժարականը,— եթե ուզում եք, Խոդոունսկու հոգևարքի խոսքը կարելի է ավարտել այնպես, որ նա վերջում հեռախոսով բղավի․ «Ողջույնս հաղորդեցեք մեր երկաթե բրիգադին»։

Քայլով մարշ

Պարզվեց, որ այն վագոնում, որտեղ տեղավորված էր տասնմեկերորդ երթային վաշտի խոհանոցը և որտեղ տրաքվելու չափ ուտելուց հետո Բալոունը զկռտում էր, իսկապես ճիշտ էին ասում, թե Սանոկում գումարտակը ընթրիք և հացաբաժին կստանա սոված մնացած բոլոր օրերի համար։ Պարզվեց նույնպես, որ հենց Սանոկում է գտնվում «Երկաթե բրիգադի» շտաբը, որին, համաձայն իր չափագրական վկայականի, պատկանում էր Իննսունմեկերորդ գնդի գումարտակը։ Քանի որ այստեղից մինչև Լվով և դեպի ավելի հյուսիս, մինչև Վելիկիե Մոստի, երկաթուղային հաղորդակցությունը չէր ընդհատված, ապա մնում էր անհասկանալի, թե ինչու արևելյան հատվածի շտաբը կազմել էր այնպիսի դիսպոզիցիա, ըստ որի «Երկաթե բրիգադը» երթային գումարտակները կենտրոնացնում էր ճակատի գծից հարյուր հիսուն կիլոմետր հեռու ճակատի գիծն այն ժամանակ ձգվում էր Բրոդ քաղաքից մինչև Բուգ գետը և նրա երկայնքով դեպի հյուսիս, մինչև Սոկալ։

Այդ ծայր աստիճան հետաքրքիր ստրատեգիական հարցը լուծվեց շատ պարզ կերպով, երբ Սանոկում կապիտան Սագները գնաց բրիգադի շտաբը՝ զեկուցելու երթային գումարտակի ժամանման մասին։

Հերթապահում էր թրիգադի համհարզ կապիտան Տայլրեն։

— ես շատ եմ զարմանում, ասաց կապիտան Տայլրեն,— որ դուք ստույգ տեղեկություններ չեք ստացել։ Մարշրուտը միանգամայն որոշակի է։ Դուք ձեր տեղաշարժման գրաֆիկը, իհարկե, պետք է նախապես հաղորդեիք։ Հակառակ գլխավոր շտաբի դիսպոզիցիայի, ձեր գումարտակը երկու օր շուտ է ժամանել։

Կապիտան Սագները փոքր-ինչ կարմրեց, բայց մտքով չանցավ կրկնել այն բոլոր ծածկագրված հեռագրերը, որ ճանապարհին ստացել էր։

— Դուք ինձ զարմանք եք պատճառում,— ասաց կապիտան Տայլրեն։

— Որքան ինձ հայտնի է,— կարողացավ ասել կապիտան Սագները,— մենք, բոլոր սպաներս, իրար հետ «դու»-ով ենք խոսում։

— Համաձայն եմ,— ասաց կապիտան Տայլրեն,— ասա տեսնեմ, դու կադրայի՞ն սպա ես, թե քաղաքացիներից։ Կադրայի՞ն։ Դա բոլորովին ուրիշ բան է։ Դե հո ճակատիդ չի գրված։ Քանի-քանի ապուշ պահեստի լեյտենանտներ են եկել ու անցել այստեղով։ Երբ մենք Լիմանովից ու Կրասնիկից նահանջում էինք, այդ բոլոը «նույնպես լեյտենանտները» կազակների մի պարեկ տեսնելիս գլուխները կորցնում էին։ Մենք շտաբում այգ պարազիտներին երես չենք տայիս։ Մեկ էլ տեսար մի ապուշ, «ինտելիգենտկայի» քննությունը բռնելով, վերջ ի վերջո դառնում է կադրային։ Կամ, դեռևս քաղաքացի լինելով, հանձնում է սպայական քննությունը և շարունակում քաղաքացիական ծառայությունը, առաջվա պես մնալով հիմար, իսկ պատերազմ լինելիս նրանից ոչ թե լեյտենանտ դուրս կգա, այլ ցռան։

Կապիտան Տայլրեն թքեց և մտերմավարի խփեց կապիտան Սագների ուսին.

— Մի երկու օր մնացեք այստեղ։ Ես ձեզ ամեն ինչ ցույց կտամ։է Կպարենք։ Սիրունիկ աղջիկներ կան, «Engelhuren»։ Հիմա այստեղ է գեներալներից մեկի աղջիկը, որն առաջ անձնատուր է եղել լեսբիական սիրո։ Մենք բոլորս կանացի շորեր կհագնենք, և դու կտեսնես, թե նա ի՛նչ օյիններ է խաղում։ Որ նայելու լինես, մի լղար, նողկալի բան է, երբեք մտքովդ չի անցնի, որ այդպիսի բաներ կանի։ Բայց իր գործը լավ գիտե, բարեկա՛մ։ Համա՜ թե լիրբ է, եղբայր։ Ասենք, ինքդ կտեսնես…

— Պարդոն,— շփոթված ներողություն խնդրեց նա,— գնամ փսխելու, այսօր արդեն երրորդ անգամն է։

Ցանկանալով կապիտան Սագներին մի ավելորդ անգամ ապացուցել, թե իրենք որքան ուրախ են ապրում, նա վերադառնալուց հետո հայտնեց, թե իր փսխելու պատճառը երեկվա երեկույթն է, որին մասնակցում էին նաև սակրավոր սպաները։

Սագները բախտ ունեցավ շատ շուտով ծանոթանալու սակրավոր ստորաբաժանման հրամանատարի հետ, որը նույնպես կապիտան էր։ Ներս ընկավ մի լողլող մարդ՝ սպայական համազգեստով ու երեք ոսկե աստղանիշներով, և, ասես մշուշի մեջ, անծանոթ կապիտանի ներկայությունը չնկատելով, ընտանեվարի դիմեց Տայլրեին․ «Ի՞նչ ես անում, գոճի։ Երեկ լա՜վ էիր մշակում մեր կոմսուհուն»։

Նա նստեց բագկաթոռին և, ստեկով ծնկներին հարվածելով, սկսեց քրքջալ։

— Ծիծաղից թուլանում եմ, երբ հիշում եմ, թե ինչպես փսխեցիր նրա ծնկներին․․․

— Այո,— բավականությունից բերանը ճպպացնելով ասաց Տայլրեն,— երեկ շատ ուրախ ժամանակ անցկացրինք։

Նա միայն հիմա կապիտան Սագներին ծանոթացրեց նոր սպայի հետ։ Նրանք դուրս եկան բրիգադի շտաբի գրասենյակից և դիմեցին դեպի մի նախկին գարեջրատուն, որը շտապ կարգով վերածվել էր սրճարանի։

Գրասենյակի միջով անցնելիս կապիտան Տայլրեն սակրավոր ստորաբաժանման հրամանատարի ձեռքից ստեկն առավ և դրանով հարվածեց մի երկարավուն սեղանի։ Այդ հրամանարկով իսկույն սեղանի շուրջը երեսադեմ շարվեցին տասներկու զինվորական գրագիրներ։ Դրանք բանակի թիկունքում հանգիստ, անվտանգ աշխատանք կատարելու հակում ունեցող մարդիկ էին, էքստրահամազգեստներով և մեծ ու տռուզ փորերով։

Ցանկանալով Սագների և երկրորդ կապիտանի առաջ իրեն ցույց տալ, կապիտան Տայլրեն դիմեց «ռազմաճակատից խուսափելու» այդ տասներկու չաղ առաքյալներին․

— Չկարծեք, թե ես ձեզ այստեղ պահում եմ չաղացնելու համար, խոզե՛ր։ Քիչ լափել ու լակել և ավելի շատ վազել։ Հիմա ես ձեզ մի ուրիշ համար էլ ցույց կտամ,— ասաց Տայլրեն իր ընկերակիցներին։ Նա նորից ստեկով հարվածեց սեղանին և տասներկու գրագիրներին հարցրեց․

— Ե՞րբ եք տրաքվելու, գոճիներ։

Տասներկուսն էլ միաբերան պատասխանեցին.

— Երբ դուք հրամայեք, պարոն կապիտան։

Ծիծաղելով իր իսկ հիմարության և ապուշության վրա, կապիտան Տայլրեն գրասենյակից դուրս եկավ։

Երբ նրանք երեքով սրճարանում տեղ գրավեցին, Տայլրեն պատվիրեց մի շիշ սնձօղի բերել և ազատ օրիորդներին կանչել։ Պարզվեց, որ սրճարանը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հասարակաց տուն։ Ազատ օրիորդները չկային, և դա կապիտան Տայլերին շատ զայրացրեց։ Սա միջանցքում «մադամին» կոպտաբար հայհոյեց և գոռաց.

— Ո՞վ է օրիորդ Էլլայի մոտ։

Երբ նրան պատասխանեցին, թե օրիորդը զբաղված է մի պոդպորուչիկի հետ, կապիտանը սկսեց ավելի անպարկեշտ հայհոյել։

Օրիորդ Էլլան զբաղված էր պոդպորուչիկ Դուբի հետ։

Երթային գումարտակը գիմնազիայի շենքում տեղավորվելուց պոդպորուչիկ Դուբը իր զինվորներին հավաքել և մի երկար ճառով նախազգուշացրել էր, թե ռուսները նահանջելիս ամեն տեղ հասարակաց տներ են բացել, որտեղ վեներական հիվանդությամբ վարակված անձնակազմեր են թողել, որպեսզի այդ կերպ ավստրիական բանակին մեծ վնաս հասցնեն։ Նա զինվորներին զգուշացրել էր այդպիսի հաստատություններ չայցելել և նրանց խոստացել էր անձամբ շրջել այդ տներն ու հավաստիանալ, թե արդյոք իր հրամանը խախտող չի՞ եղել։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, ասել էր նա որ նրանք գտնվում են ռազմաճակատային գոտում, այդպիսի տան մեջ բռնվողը դաշտային դատի կտրվի։

Պոդպորուչիկ Դուբն անձամբ գնացել էր հավաստիանալու, թե արդյոք իր հրամանը խախտող չի՞ եղել, և թերևս այդ պատճառով իր ռևիզիայի համար ելակետ էր դարձել այսպես կոչված «քաղաքային սրճարանի» երկրորդ հարկում Էլլային հատկացված սենյակի բազմոցը և հաճելիորեն զվարճանում էր դրա վրա։

Այդ միջոցին կապիտան Սագները վերադարձավ իր գումարտակը, Տայլրեի ընկերախումբը ցրվեց, կապիտան Տայլրեին կանչեցին շտաբ, քանի որ բրիգադի հրամանատարն արդեն մի ժամից ավելի իր համհարզին էր փնտրում։

Դիվիզիայից նոր հրամաններ էին եկել, և անհրաժեշտ էր վերջանականապես ճշտել ժամանած Իննսունեմեկերորդ գնդի մարշրուտը, քանի որ ըստ նոր դիսպոզիցիայի՝ առաջվա մարշրուտով պետք է մեկներ Հարյուրերկուերորդ գնդի գումարտակը։

Ամեն ինչ անասելի խառնակված էր։ Ռուսները հարավ-արևելյան Գալիցիայից հապճեպ նահանջում էին, այնպես որ այստեղ ավստրիական մի քանի զորամասեր իրար էին, խառնվել։ Ավստրիական զորքերի դասավորության մեջ տեղ-տեղ գերմանական զորամասեր էին խրվել։ Այդ քաոսն ավելի սաստկացնում էին ռազմաճակատ եկող նոր երթային գումարտակներն ու մյուս զորամասերը։ Նույնը տեղի էր ունենամ և ճակատամերձ գոտում։ Օրինակ, այստեղ, Սանոկում, որտեղ հանկարծակի հայտնվեց գերմանական հանովերյան դիվիզիայի ռեզերվը՝ մի գնդապետի հրամանատարությամբ, որն այնքան զզվելի հայացք ուներ, որ բրիգադի հրամանատարը բոլորովին իրեն կորցրեց։ Հաննովերյան դիվիզիայի ռեզերվի գնդապետը ներկայացրեց իր շտաբի դիսպոզիցիան, ըսա որի նրա զինվորներին պետք է տեղավորեին գիմնազիայում, որտեղ քիչ առաջ տեղավորվել էր Իննսունմեկերորդ գնդի գումարտակը։ Նա պահանջում էր իր շտաբը տեղավորելու համար դատարկել Կրակովյան բանկի շենքը, որտեղ տեղավորված էր բրիգադի շտաբը։

Բրիգադի հրամանատարը կապվեց դիվիզիայի հետ, ճշտիվ բացատրեց իրավիճակը, իսկ հետո դիվիզիայի հետ խոսեց չար աչք ունեցող հաննովերցին, և այդ խոսակցությունների հետևանքն այն եղավ, որ բրիգադն ստացավ հետևյալ հրամանը. «Բրիգադին․ երեկոյան ժամը վեցին թողնել քաղաքը և գնալ Տիրավա — Վոլոսկա — Լիսկովիցե — Ստարայա Սոլ — Սամբոր ուղղությամբ, որտեղ սպասել հետագա կարգադրությունների։ Բրիգադի հետ միասին դուրս պետք է գա նաև Իննսունմեկերորդ գնդի երթային գումարտակը, որ պաշտպանակի դեր է կատարում։ Դուրս գալու կարգը բրիգադի կողմից մշակված է հետևյալ սխեմայով․ առաջապահը շարժվում է դեպի Տիրավա հինգ և կեսին, հարավային և հյուսիսային թևերի պաշտպանակների հեռավորությունը՝ երեք և կես կիլոմետր։ Պաշտպանակի դեր կատարող վերջապահը շարժվում է վեցից քառորդ անց»։

Գիմնազիայում իրարանցում սկսվեց։ Գումարտակի սպաների խորհրդակցությունից բացակա էր միայն պոդպորուչիկ Դուբը, որին գտնելու գործը հանձնարավեց Շվեյկին։

— Հուսով եմ,— ասաց Շվեյկին պորուչիկ Լուկաշը,— դուք նրան կգտնեք առանց որևէ դժվարության. չէ՞ որ ձեր միջև շարունակ ինչ-որ տարաձայնություններ կան։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, խնդրում եմ գնդի անունից գրավոր հրաման տալ, հենց այն պատճառով, որ մեր միջև շարունակ ինչ-որ տարաձայնություններ կան։

Մինչ պորուչիկ Լուկաշը բլոկնոտի թերթիկի վրա պոդպորուչիկ Դուբին հրամանագրում էր՝ անմիջապես գալ գիմնազիա խորհրդակցության, Շվեյկը նրան հավաստիացնում էր.

— Ճիշտ այդպես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, դուք հիմա, ինչպես միշտ, կարող եք հանգիստ լինել։ Ես նրան կգտնեմ։ Քանի որ զինվորներին արգելված է բոզանոցներ այցելել, ապա նա անկասկած դրանցից մեկում է։ Չէ՞ որ նա պետք է հավաստիանա, որ իր դասակից ոչ ոք չի ուզում դաշտային դատարանի առաջ կանգնել, որով նա սովորաբար սպառնում է։ Նա ինքը զինվորներին հայտարարեց, որ անձամբ կշրջի բոլոր բոզանոցները և նրանք նրան կճանաչեն վատ կողմից։ Ասենք, ես գիտեմ, թե նա որտեղ է։ Ահա, այստե՛ղ, հենց մեր դիմաց, այս սրճարանում։ Նրա բոլոր զինվորները հետևում էին, թե նա առաջ ո՛ւր է գնալու։

Այն միացյալ զվարճական հաստատությունը և քաղաքային սրճարանը, որ հիշատակեց Շվեյկը, բաժանված էր երկու մասի։ Ով սրճարանի միջով անցնել չէր ուզում, ներս էր մտնում հետևի մուտքից, որտեղ արևկող էր անում մի պառավ դամա, որը գերմաներեն, լեհերեն և հունգարերեն արտասանում էր մոտավորապես այս ողջույնը, «Մտեք, մտեք, զինվորիկ, մեր օրիորդները լավն են»։

Երբ զինվորիկը ներս էր մտնում, պառավը նրան առաջնորդում էր ընդունարանի նման մի տեղ և կանչում օրիորդներից մեկին, որն անմիջապես վազեվազ գալիս էր մետակ շապկով։ Օրիորդը նախ և առաջ փողն էր պահանջում։ Մինչ զինվորիկն հանում էր սվինը, հենց այդտեղ էլ փողը վերցնում էր «մադամը»։

Սպայությունը ներս էր մտնում սրճարանի միջով։ Այդ ճանապարհն իր մեջ ավելի շատ վտանգներ էր պարփակում, քանի որ ոլորապտույտ ձգվում էր դեպի այն սենյակները, որտեղ կենում էին սպայության համար նախատեսված օրիորդները։ Այստեղ գեղեցկուհիներին ժանյակավոր շապիկներ էին հագցնում, այստեղ գինի և լիկյոր էին խմում։ Բայց այս կացարաններում «մադամը» թույլ չէր տալիս որևէ բան անել, ամեն ինչ տեղի էր ունենում վերևում, փոքրիկ սենյակներում։

Փայտոջիլներով լեցուն մի այդպիսի դրախտում, բազմոցի վրա մետակ ոտաշորով պառկած էր պոդպորուչիկ Դուբը։ Օրիորդ Էլլան, ինչպես նման դեպքերում ընդունված է, նրան պատմում էր իր կյանքի մտածածին ողբերգությունը, հայրը գործարանատեր է եղել, ինքը՝ Բուդապեշտի գիմնազիայի ուսուցչուհի, և ահա այդ ճանապարհը բռնել է մի դժբախտ սիրո պատճառով։

Պոդպորուչիկ Դուբի կողքին, ձեռքը պարզելու չափ մոտ, սեղանիկի վրա դրված էին մի շիշ սնձօղի և ըմպանակներ։ Քանի որ շիշը միայն կիսով չափ էր դատարկված, իսկ Էլլայի և պոդպորուչիկ Դուբի լեզուն արդեն փաթ էր ընկել, ապա պարզ էր, որ Դուբը խմել չի իմանում։ Նրա խոսքերից երևում էր, որ նա ամեն ինչ շփոթում է և Էլլային իր սպասյակ Կուներտի տեղն է դնում։ Նա նրան հենց սպասյակի անունով էլ դիմում էր, ըստ իր սովորության կարծեցյալ Կուներտին սպառնալով. «Կունե՛րտ, անզգամ Կուներտ, դու ինձ կճանաչես նաև վատ կողմից»։

Շվեյկը պետք է ենթարկվեր նույն այն արարողությանը, որին ենթակա էին հետևի մուտքից մտնող մյուս զինվորները։ Սակայն նա քաղաքավարի կերպով դուրս պրծավ կիսամերկ օրիորդի ձեռքից, որի ճչոցի վրա վազեց-եկավ լեհազգի «մադամը»։ Նա լկտիաբար փորձեց Շվեյկին խաբել, թե հյուրերի մեջ ոչ մի պոդպորուչիկ չկա։

— Շատ էլ մի՛ գոռաք վրաս, ողորմած տիկին,— քաղաքավարի խնդրեց Շվեյկը, այդ բառերին հարակցելով մի անուշիկ ժպիտ,– մի՛ գոռաք, թե չէ ձեր մռութը կջարդեմ։ Մի անգամ մեր Պլանտերժսկա վաղոցում մի «մադամի» այնպես քոթակեցին, որ երկար ժամանակ խելքը գլուխը չէր գալիս։ Այնտեղ որդին փնտրում էր իր հորը՝ պնևմատիկ դողեր վաճառող Վոնդրաչեկին։ Այն «մադամի» ագգանունը Կրժովանովա էր, բայց երբ շտապ օգնության կայարանում նրան ուշքի բերին և ազգանունը հարցրին, ասաց, թե դա «Խ» տառով սկսվող մի բան է։ Իսկ, թույլ տվեք իմանալ, ձեր ազգանունն ի՞նչ է։

Այնուհետև Շվեյկը «մադամին» մի կողմ հրեց և, վեհակերպ տեսքով, սկսեց փայտյա աստիճաններով բարձրանալ երկրորդ հարկը, իսկ հարգարժան մատրոնան անասելի ճիչ ու աղմուկ բարձրացրեց։

Ներքևում հայտնվեց հասարակաց տան տերն ինքը՝ մի աղքատացած լեհ շլյախտիչ, որը սանդուղքն ի վեր վազեց Շվեյկի հետևից և բռնեց նրա թևքից, գերմաներեն գոռալով, թե զինվորներին արգելված է վերև բարձրանալ, թե այդ տեղը պարոն սպաների համար է, և թե զինվորների տեղը ներքևի հարկն է։

Շվեյկը նրա ուշադրությունը հրավիրեց այն բանի վրա, որ ինքը եկել է մի ամբողջ բանակի շահերից ելնելով, որ փնտրում է մի պարոն պոդպորուչիկի, առանց որի բանակը չի կարող ռազմի դաշտ մեկնել։ Երբ հաստատության տիրոջ միջամտություններն ագրեսիվ բնույթ ստացան, Շվեյկը նրան սանդուղքից ցած գլորեց և սկսեց երկրորդ հարկը զննել։ Բոլոր սենյակները դատարկ էին, և միայն միջանցքի ծայրում գտնվող սենյակի դուռն էր փակ։ Երբ Շվեյկը դուռը ծեծեց, բռնեց բռնակն ու բացեց, լսվեց Էլլայի ճղճղան ձայնը. «Besetzt!», իսկ պոդպորուչիկ Դուբը, որն ըստ երևույթին կարծում էր, թե գտնվում է ճամբարի իր սենյակում։ իր բասով թույլատրեց. «Herein!»։

Շվեյկը ներս մտավ, մոտեցավ բազմոցին և, բլոկնոտից պոկած թերթիկը պոդպորուչիկ Դուբին հանձնելով, խեթ-խեթ նայելով անկողնու մի անկյունում ընկած համազգեստին, զեկուցեց․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, որ դուք համաձայն այն հրամանի, որը ձեզ հանձնում եմ այստեղ, պարտավոր եք անհապաղ հագնվել և ժամանել գիմնազիայում գտնվող մեր զորանոցը, որտեղ զինվորական մեծ խորհրդի նիստ է։

Պոդպորուչիկ Դուբն իր պղտոր ու թալկացած մանրիկ աչքերը չռեց նրա վրա, բայց, այնուամենայնիվ, հասկացավ, թե ինքն այնքան էլ հարբած չէ, որ չկարողանա Շվեյկին ճանաչել։ Եվ անմիջապես նրա մտքով անցավ, թե Շվեյկին ուղարկել են իրեն զեկույց տալու, ուստի ասաց.

— Հիմա ես քո հախից կգամ, Շվեյկ։ Հիմա հալդ կտեսնես։

— Կունե՛րտ ,— դիմեց նա Էլլային,— բաժակս էլի լցրու։

Նա խմեց և, գրավոր հրամանը պատռելով, սկսեց քրքջալ.

— Սա ներողություն խնդրելու դիմո՞ւմ է։ Մեզ մոտ ընդունված չէ ներողություն խնդրել։ Մենք զինվորական ծառայության մեջ ենք, և ոչ թե դպրոցում։ Ուրեմն, քեզ բռնել են բոզանոցում, հա՞։ Մոտեցիր ինձ, Շվեյկ, ավելի մոտ եկ, դնչիդ մի լավ հասցնեմ։ Ո՞ր թվին Ֆիլիպ Մակեդոնացին հաղթեց հռոմեացիներին, չե՞ս իմանում, քուռակ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ,— անողոքաբար իրենն էր պնդում Շվեյկը,— դա բրիգադին տրված խստագույն հրաման է, պարոն սպաներին հրամայվում է հագնվել և ներկայանալ գումարտակային խորհրդակցության։ Զէ՞ որ մենք կռվի ենք դուրս գալիս, հիմա արդեն պետք է որոշեն այն հարցը, թե ո՛ր վաշտը պետք է առաջապահ լինի, որը թևային պաշտպանակ և որը՝ վերջապահ։ Դա պետք է որոշվի հիմա, և կարծում եմ, պարոն լեյտենանտ, որ այդ առթիվ դուք էլ պետք է արտահայտվեք։

Այդ դիվանագիտական ճառի ազդեցության տակ պոդպորուչիկ Դուբը մասամբ ուշքի եկավ, և նրա համար որոշ չափով պարզ դարձավ, որ ինքը զորանոցում չէ, սակայն լիովին հավաստիանալու համար, այնուամենայնիվ, հարցրեց.

— Ես որտե՞ղ եմ։

— Դուք բարեհաճում եք լինել բոզանոցում, պարոն լեյտենանտ։ Անիմանալի է կամքն աստծո։

Պոդպորուչիկ Դուբը մի ծանր թառանչ արձակեց, ցած իջավ բազմոցից և սկսեց համազգեստը հագնել։ Շվեյկը օգնում էր նրան։ Երբ, վերջապես, Դուբը հագնվեց-պրծավ, երկուսն էլ դուրս եկան։ Սակայն Շվեյկը իսկույն հետ դարձավ և,— ուշադրություն չդարձնելով Էլլայի վրա, որը, թյուր մեկնաբանություն տալով նրա վերադարձին, իր դժբախտ սիրո պատճառով նորից պառկեց մահճի վրա,— արագ խմեց մնացած սնձօղին և սլացավ պոդպորուչիկի հետևից։

Փողոցում գինովությունը նորից խփեց պոդպորուչիկ Դուբի գլուխը, քանի որ շատ տոթ էր։ Նա անկապ-անկապ ամեն տեսակ հիմարություններ էր դուրս տալիս։ Շվեյկին պատմեց, թե տանը Հելհոլանդից ստացած մի նամականիշ ունի և թե հասունության վկայականը ստանալուն պես իրենք գնացել են բիլյարդ խաղալու և դասարանական դաստիարակին չեն բարևել։ Ամեն խոսքից հետո նա ավելացնում էր.

— Հուսով եմ, ինձ ճիշտ կհասկանաք։

— Միանգամայն ճիշտ,— հաստատեց Շվեյկը,— դուք խոսում եք Բուդեյովիցիի թիթեղագործ Պոկորնու պես։ Երբ նրան հարցնում էին, թե այս տարի Մալշայում լողացե՞լ եք, պատասխանում էր․ «Չեմ լողացել, սակայն այս տարի սալորի լավ բերք է լինելու»։ Իսկ երբ հարցնում էին, թե այս տարի արդեն սունկ կերե՞լ եք, պատասխանում էր․ «Չեմ կերել, բայց Մարոկկոյի նոր սուլթանը, ասում են, շատ արժանավոր մարդ է»։

Պոդպորուչիկ Դուբը կանգ առավ և արտահայտեց իր համոզմունքներից մեկն ևս․ «Մարոկկոյի սուլթանը կորած մարդ է»։ Ապա սրբեց ճակատի քրտինքը և, պղտորված աչքերով նայելով Շվեյկին, քրթմնջաց.

— Նույնիսկ ձմռանը այսպես չէի քրտնում։ Համաձա՞յն եք։ Ինձ հասկանո՞ւմ եք։

— Լիովին, պարոն լեյտենանտ։ Մեր «Թասի մոտ» պանդոկը մի ծեր պարոն էր գալիս, Երկրամասային վարչության ինչ-որ պաշտոնաթող խորհրդական, որը նույն բանն էր ասում։ Նա միշտ ասում էր, թե զարմացած է ձմռան ու ամռան ջերմաստիճանների վիթխարի տարբերության վրա, թե զարմանում է, որ մարդիկ մինչև հիմա դա չեն նկատել։

Գիմնազիայի մուտքի մոտ Շվեյկը բաժանվեց պոդպորուչիկ Դուբից, որը օրորվելով սանդուղքով բարձրացավ ուսուցչանոց, որտեղ տեղի էր ունենում զինվորական խորհրդակցությունը, և անմիջապես կապիտան Սագներին զեկուցեց, թե բոլորովին հարբած է։

Զեկուցման ընթացքում նա նստած էր գլուխը կախ, իսկ վիճաբանությունների Ժամանակ երբեմն տեղից վեր էր կենում ու գոռում.

— Ձեր կարծիքը ճիշտ է, պարոնայք, բայց ես բոլորովին հարբած եմ։

Դիսպոզիցիայի պլանը կազմվեց։ Պորուչիկ Լուկաշի վաշտը նշանակվեց առաջապահ։ Պոդպորուչիկ Դուբը հանկարծ ցնցվեց, ոտքի կանգնեց ու ասաց.

— Ես երբեք չեմ մոռանա, պարոնայք, մեր դասարանական դաստիարակին։ Թող երկար ապրի նա, երկա՜ր, երկա՜ր, երկա՜ր։

Պորուչիկ Լուկաշը մտածեց, թե ավելի լավ կլինի սպասյակ Կուներտին հրամայել, որ պոդպորուչիկ Դուբին տանի և պառկեցնի ֆիզիկայի կաբինետում, որի դռանը պահակ էր կանգնած, որպեսզի ոչ ոք չկարողանար գողանալ հանքատեսակների արդեն կիսով չափ գողացված հավաքածուն։ Այդ բանի վրա բրիգադը շարունակ հրավիրում էր անցվոր զորամասերի ուշադրությունը։

Այդպիսի նախազգուշությունների սկսել էին դիմել այն օրվանից, երբ գիմնազիայում տեղավորված հոնվեդական գումարտակներից մեկը փորձել էր կաբինետը թալանել։ Հոնվեդներին առանձնապես դուր էր եկել հանքատեսակների հավաքածուն խայտաբղետ բյուրեղներն ու հրաքարերը, որ կոխել էին իրենց ուսապարկերը։

Զինվորական գերեզմանատան սպիտակ խաչերից մեկի վրա մի այսպիսի մակագրություն կա. «Լասլո Գարգան»։ Այնտեղ հավիտենական քնով ննջում է մի հոնվեդ, որը գիմնազիայի հավաքածուն թալանելիս մինչև վերջ խմել էր սրվակներից մեկի սպիրտը, որի մեջ զանազան թունավոր սողաններ էին պահել։

Համաշխարհային պատերազմը մարդկանց բնաջնջում էր նույնիսկ օձի թրմօղիով։

Երբ բոլորը ցրվեցին, պորուչիկ Լուկաշը հրամայեց կանչել սպասյակ Կուներտին, որը պոդպորուչիկ Դուբին տարավ-պառկեցրեց մի թախտի վրա։

Պոդպորուչիկ Դուբը հանկարծ սկսեց երեխայանալ. բռնեց Կուներտի ձեռքը, երկար զննեց նրա ափը, ըստ որում հավատացնելով, թե ափին նայելով կարող է գուշակել նրա ապագա կնոջ ազգանունը։

— Ձեր ազգանունն ի՞նչ է։ Հապա մունդիրիս ծոցագրպանից հանեցեք ծոցատետրս ու մատիտս։ Զեր ազգանունն է, ուրեմն, Կուներտ։ Եկեք քառորդ ժամից հետո, և ես այստեղ ձեզ մի թուղթ կթողնեմ, որի վրա գրված կլինի ձեր ապագա կնոջ ազգանունը։

Այդ ասելուց հետո նա սկսեց խռմփալ, բայց հանկարծ արթնացավ և ծոցատետրում ինչ-որ բան խզբզեց, ապա գրած թերթիկները պոկեց և նետեց հատակին։ Մատները բազմանշանակալից կերպով դնելով շրթունքներին, նա փաթ ընկած լեզվով շշնջաց․

— Առայժմ դեռ ոչ, բայց քառորդ ժամից հետո․․․ Ավելի լավ կլինի, մարդ թուղթը որոնի աչքերը կապած։

Կուներտն այնքան հիմար էր, որ իսկապես քառորդ ժամ անց եկավ և, թուղթը բացելով, կարդաց պոդպորուչիկ Դուբի խզբզանքը. «Ձեր ապագա կնոջ ազգանունն է պանի Կուներտ»։

Երբ Կուներտն այդ թուղթը ցույց տվեց Շվեյկին, վերջինս նրան խորհուրդ տվեց դա լավ պահել։ Պետերից մնացած այդօրինակ փաստաթղթերը պետք է գնահատել. խաղաղ ժամանակ զինվորական ծառայության մեջ դեռևս այնպիսի դեպք չի եղել, որ սպան իր սպասյակի հետ գրագրություն ունենա և նրան նույնիսկ պան անվանի։

* * *

Երբ ըստ դիսպոզիցիայի ավարտվեցին առաջխաղացման նախապատրաստությունները, բրիգադի գեներալը, որին հաննովերյան գնդապետն այնպես հիանալի կերպով շենքից վտարել էր, հավաքեց ամբողջ գումարտակը, հրամայեց քառանկյունաձև շարվել, և ճառ ասաց։ Գեներալը շատ էր սիրում ճառել։ Նա սկսեց դատարկաբանել, անկապ-անկապ դուրս տալ, ապա իր պերճախոսության պաշարը սպառելով՝ հիշեց դաշտային փոստը։

— Զինվորնե՛ր,— որոտաց նա, դիմելով քա ռանկյունաձև շարված զինվորներին,— մենք մոտենում ենք թշնամու ճակատին, որից մեզ բաժանում է ընդամենը մի քանի օրվա ճանապարհ։ Զինվորնե՛ր, դուք մինչև հիմա երթի ժամանակ հնարավորություն չեք ունեցել ձեր մերձավորներին, որոնց թողել եք տանը, հայտնելու ձեր հասցեները, որպեսզի ձեր հեռավորներն իմանային, թե որտեղ է պետք ձեզ նամակ ուղարկել, և որպեսզի ձեր թանկագին թողյալների նամակները ձեզ ուրախություն պատճառեին․․․

Նա կապը կորցրեց, շփոթվեց և սկսեց անվերջ կրկնել, «Սիրելիները, հեռավորները․․․ թանկագին մերձավորները․․․ սիրելիները, թողյալները» և այլն, մինչև որ, վերջապես, այդ կախարդական շրջանից դուրս պրծավ այս հուժկու բացականչությամբ․ «Հենց դրա համար էլ ռազմաճակատում գոյություն ունի դաշտային փոստ»։

Նրա ճառի մնացած մասի իմաստը մոտավորապես այն էր, թե բոլոր գորշ շինելներ հագած մարդիկ մեծագույն ուրախությամբ պետք է սպանդ գնան միայն այն պատճառով, որ ռազմաճակատում գոյության ունի դաշտային փոստ։ Եվ եթե նռնակից որևէ մեկի երկու ոտքն էլ կտրվի, ապա նրա համար մեռնելը հաճելի կլինի, եթե միայն հիշի, որ իր դաշտային փոստի համարն է 72, և գուցե այնտեղ գտնվում է հեռավոր սիրեցյալներից ստացված մի նամակ և մի ծանրոց, որը պարունակում է մի կտոր ապխտած միս, ճարպ և տանու սուխարի։

Այդ ճառից հետո, երբ բրիգադի նվագախումբը հնչեցրեց հիմնը և երբ կայսրին փառք գոչեցին, առանձին խմբերն այդ մարդկային նախրի, որը կոչված էր Բուգի մյուս ափին որևէ տեղ մորթվելու, ըստ տրված հրամանների, իրար հետևից արշավի դուրս եկան։

Տասնվեցերորդ վաշտը հինգ և կեսին դուրս եկավ Տիրավա-Վոլոսկ ուղղությամբ։ Շվեյկը քարշ էր գալիս վաշտի շտաբի և սանիտարական մասի հետևից, իսկ պորուչիկ Լակաշը ձիով շրջագայում էր ամբողջ զորասյունը, շուտ-շուտ վերադառնալով նրա վերջնածայրը, որպեսզի տեսներ, թե ինչպես սանիտարները բրեզենտով ծածկված սայլի վրա պոդպորուչիկ Դուբին տանում են դեպի անորոշ ապագայում կատարելիք իր նոր սխրագործությունները, և որպեսզի ժամանակը կարճեր Շվեյկի հետ զրուցելով, որը համբերությամբ կրում էր իր տոպրակն ու հրացանը, ֆելդֆեբել Վանեկին պատմելով, թե մի քանի տարի առաջ որքան հաճելի էր քայլել Վելկե Մեզիրժիչի զորավարժությունների ժամանակ։

— Ճիշտ այսպիսի մի տեղ էր, միայն թե քայլում էինք ոչ լրրիվ կարգ ու սարքով, որովհետև այն ժամանակ մենք չգիտեինք էլ, թե պահեստի պահածոն ինչ բան է։ Իսկ եթե որևէ տեղ պահածոներ էինք ստանում, ապա առաջին իսկ օթևանում լափում էինք և տոպրակի մեջ դրանց տեղը աղյուսներ դնում։ Գյուղերից մեկում տեսչական ստուգում կատարեցին և այդ բոլոր աղյուսները տոպրակներից հանեցին ու դեն գցեցին։ Դրանք այնքան շատ էին, որ ինչ-որ մեկն այնտեղ իր համար մի փոքրիկ տուն շինեց։

Քիչ հետո Շվեյկը եռանդագին քայլում էր պորուչիկ Լուկաշի ձիու կողքով և պատմում դաշտաքին փոստի մասին.

— Հիանալի ճառ էր։ Իհարկե, պատերազմի ժամանակ ամեն մարդու շատ հաճելի է տանից սիրագորով նամակ ստանալ։ Բայց ես, երբ մի քանի տարի առաջ ծառայում էի Բուդեյովիցիում, իմ ամբողջ զինվորական ծառայության ընթացքում ընդամենը մի նամակ ստացա, որը մինչև հիմա պահում եմ;

Շվեյկը կաշվե կեղտոտ պայուսակից հանեց ճարպոտած մի նամակ և սկսեց կարդալ, ջանալով համաքայլ ընթանալ պորուչիկ Լուկաշի ձիու հետ, որը քայլում էր չափավոր վարգով.

«Դու ստոր գյադա ես, ավազակ ու սրիկա։ Պարոն կապրալ Կրշիժը արձակուրդ էր եկել Պրագա, ես նրա հետ պարում էի «Կոցանների մոտ» պանդոկում, և նա ինձ պատմեց, թե իբր դու Բուդեյովիցիի «Կանաչ գորտի մոտ» պանդոկում պարում ես մի ապուշ բոզի հետ և թե ինձ բոլորովին մոռացել ես։ Իմացիր, ես այս նամակը գրում եմ արտաքնոցում, ծակի մոտի տախտակի վրա, մեր մեջ ամեն ինչ վերջացած է։ Քո նախկին Բոժենա։

Չմոռանամ ասել, այդ կապրալը քո հոգին կհանի, նա այդ գործում վարպետ է, և ես նրան խնդրել եմ, որ այդ բանն անի։ Եվ հետո, չմոռանամ ասել, որ երբ արձակուրդ գաս, ինձ այլևս ողջերի մեջ չես գտնի»։

― Իհարկե,— շարունակեց Շվեյկը, մանրիկ վարգով տնգտնգալով պորուչիկի ձիու կողքին,— երբ ես արձակուրդ գնացի, նա «ողջերի մեջ» էր, այն էլ ինչպիսի՜ ողջերի։ Ես նրան գտա դարձյալ «Կոցանների մոտ» պանդոկում։ Հետը ուրիշ գնդի երկու զինվորներ կային և դրանցից մեկն այնքան ժիր էր, որ մի գլուխ ձեռքը կոխում էր նրա լիֆչիկի տակ, կարծես ուզում էր այնտեղից, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, կուսության ծաղկափոշին հանել, ինչպես կասեր Վենցեսլավա Լուժիցկայան։ Մի այդպիսի բան է ասել մի տասնվեց տարեկան ջահել օրիորդ պարի դասի ժամանակ մի գիմնազիստի, որը նրա ուսը կճմթել է. աղջիկը լաց լինելով նրան ասել է․ «Պարոն, դուք մաքրեցիք իմ կուսության ծաղկափոշին»։ Դե, իհարկե, բոլորը սկսել են ծիծաղել, իսկ աղջկա մայրը, որ նրան հետևում էր, տխմար օրիորդին հանել է «Բեսեդայի» միջանցքն ու ոտքի տակ գցել։ Ես, պարոն օբեր-լեյտենանտ, եկել եմ այն եզրակացության, որ գյուղացի աղջիկներն ինչքան չլինի ավելի անկեղծ են, քան քաղաքի հալից ընկած օրիորդները, որ պարի դասերի են գնում։ Երբ մի քանի տարի առաջ մենք ճամբար էինք դրել Մնիշեկում, ես պարելու համար գնում էի «Ստարի Կնին» և այնտեղ սիրաբանում էի Կառլա Վեկլովայի հետ։ Միայն թե ես նրան այնքան էլ դուր չէի գալիս։ Մի կիրակի օր երեկոյան նրա հետ գնացի լճակի ափը, և այնտեղ մենք նստեցինք ամբարտակի վրա։ Իսկ երբ արևը սկսեց մայր մտնել, ես նրան հարցրի, թե արդյոք ինձ սիրո՞ւմ է։ Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, օդն այնքա՜ն տաք էր, բոլոր թռչուններն երգում էին, իսկ նա սկսեց հռհռալ և ասաց. «Սիրում եմ քամակ մտնող ծղոտի պես։ Ինչ հիմա՜րն ես դու»։ Եվ իսկապես, այնքան հիմար էի, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ երբ դրանից առաջ նրա հետ զբոսնում էի բարձր արտերում, որտեղ մեզ ոչ ոք չէր տեսնում, մենք մի անգամ էլ չնստեցինք, իսկ ես միայն այն էի անում, որ նրան ցույց էի տալիս աստծու տված այդ բարիքները և հիմարի պես գյուղացի աղջկան բացատրում, թե դրանցից ո՛րն է հաճարը, ո՛րը ցորենը կամ վարսակը։

Եվ, կարծես ի հաստատումն այն խոսքի, որ Շվեյկն ասաց վարսակի մասին, զորասյան առջևից լսվեց նրա վաշտի զինվորների ձայնը։ Նրանք խմբովին երգում էին մի երգ, որով մի ժամանակ չեխական գնդերը գնում էին Սոլֆերինո Ավստրիայի համար արյուն թափելու․

Իսկ երբ մթնեց աշխարհքը,
Պարկից թափվեց վարսակը.
Ժուպայիդաս, Ժուպայդա
Ամեն աղջիկք մեզ կտա։

Մյուսները ձայնակցեցին.

Կտա, կտա, ո՞նց չի տա,
Ինչի՞ պիտի նա չտա։
Զինվոր տղին, տղին քաջ
Կտա, կտա երկու պաչ։
Ժուպայիդաս, Ժոլպայդա,
Ամեն աղջիկ մեզ կտա։

Հետո գերմանացիներն սկսեցին նույն երգր երգել գերմաներեն։

Դա զինվորի մի հին երգ էր, որ, հավանաբար, զինվորները բոլոր լեզուներով երգել են դեռևս Նապոլեոնի պատերազմների ժամանակ։ Հիմա այդ երգն անկաշկանդ գեղգեղում էր գալիցիական տափարակում, փոշոտ խճուղու վրա, որը ձգվում էր գեպի Տիրավա-Վոլոսկա, որտեղ խճուղու երկու կողմերին, մինչև հեռու-հեռավոր հարավում երևացող կանաչ բլուրները, ցանքը կոխկրտվել ու ոչնչացել էր ձիերի սմբակների, հազար-հազարավոր զինվորների ծանր կոշիկների ներբանների տակ։

— Մենք էլ մի անգամ, Պիսեկի զորավարժությունների ժամանակ, դաշտը ճիշտ այսպես մշակեցինք,— ասաց Շվեյկը, աչք ածելով շուրջը։— Այնտեղ մեզ հետ մի էրցհերցոգ կար։ Այնքան արդարամիտ աղա էր, որ երբ ստրատեգիական նկատառումներով իր շտաբի հետ արտերի միջով էր անցնում, ապա համհարզը տեղնուտեղը գնահատամ էր իրենց պատճառաձ վնասը։ Պիխա անունով մի գյուղացի, որին այդ այցելությանը բոլորովին ուրախություն չպատճառեց, հրաժարվեց վերցնել այն տասնութ կրոնը, որ գանձարանը նրան տալիս էր կոխկրտված հինգ չափ դաշտի համար, ցանկացավ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, դատ բացել և դրա համար տասնութ ամի սստացավ։

— Ես կարծում եմ, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ նա պետք է իրեն երջանիկ համարեր, որ թագավորական տան մի անդամ նրան այցելել էր նրա հողում։ Եթե նրա տեղը մի ավելի գիտակից գյուղացի լիներ, իր բոլոր աղջիկներին սպիտակ շորեր կհագցներ, ինչպես եկեղեցական թափորի ժամանակ, ձեռքներին ծաղիկներ կտար, շարքով կկանգնեցներ արտի մեջ, կհրամայեր բարձրաստիճան պանին ողջունել, ինչպես անում են հնդկաստանում, որտեղ իշխանավորի հպատակներն իրենց նետում են փղի ոտքերի տակ, որպեսզի իրենց տրորի։

— Այդ ի՞նչ եք այդտեղ դուրս տալիս, Շվեյկ,– ձայն տվեց հանձնակատարին պորուչիկ Լուկաշը։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ես նկատի ունեի այն փղին, որն իր մեջքի վրա կրում էր մի իշխանավորի, որի մասին կարդացել եմ։

— Եթե միայն ամեն ինչ ճիշտ բացատրեիք․․․— ասաց պորուչիկ Լուկաշը և առաջ սլացավ։ Այնտեղ զորասյունը խախտվել էր։ Գնացքում վայելած հանգստից հետո այդ անսովոր, լրիվ հանդերձանքով երթը բոլորին հոգնեցրել էր․ մարդկանց ուսերը ցավում էին, և յուրաքանչյուրը ջանում էր որևէ կերպ թեթևացնել երթի ծանրությունը։ Հրացանները մի ուսից մյուսն էին գցում, շատերն արդեն հրացանները կրում էին ոչ թե կաշեփոկերով ուսած, այլ փոցխի կամ եղանի պես ուսներին դրած։ Ոմանք կարծում էին, թե ավելի հեշտ կլինի, եթե քայլեն առվի միջով կամ չվարած հողաշերտի վրայով, որտեղ գետինը նրանց ավելի փափուկ էր թվում, քան փոշոտ խճուղու վրա։

Քայլում էին գլխահակ, բոլորը տառապում էին ծարավից, քանի որ կեսօրվա պես տոթ էր ու շոգ, չնայած որ արևն արդեն մայր էր մտել, և ոչ մեկի ջրամանում մի կաթիլ ջուր չկար։ Դա երթի առաջին օրն էր, և անսովոր իրավիճակը, որ կարծես նախերգանքն էր էլ ավելի մեծ տառապանքների, քանի գնում, այնքան ավելի էր հոգնեցնում ու թուլացնում։ Զինվորները դադարել էին նույնիսկ երգելուց և շարունակ հաշվում էին, թե դեռ ինչքան ճանապարհ կա մինչև Տիրավա-Վոլոսկա, որտեղ, ինչպես նրանք ենթադրում էին, պետք է գիշերեին։ Ոմանք նստում էին առվի եզրին և, այդ չթույլատրված հանգիստը որևէ բանով քողարկելու համար, սկսում քանդել կոշիկների կապերը։ Առաջին հայացքից կարելի էր կարծել, թե զինվորի փաթաթանները վատ են փաթաթված և նա աշխատում է այնպես վերափաթաթել, որ երթի ժամանակ ոտքերը չհարեն։ Մյուսները կարճացնում կամ երկարացնում էին հրացանների կաշեփոկները կամ բացում տոպրակը և միջի իրերը վերադասավորում, իրենք իրենց համոզելով, թե դա անում են բեռը հավասար մասերի բաժանելու համար, որպեսզի տոպրակի փոկերը ձիգ չտան մերթ մեկ, մերթ մյուս ուսը։ Իսկ երբ պորուչիկ Լուկաշը դանդաղընթաց մոտենում էր, նրանք ոտքի էին կանգնում և զեկուցում, թե իրենց որևէ տեղը ցավում է կամ նման մի բան, եթե մինչ այդ կադետը կամ դասակապետը, հեռվից նկատելով պորուչիկ Լուկաշի զամբիկը, նրանց առաջ չէր քշում։

Շրջագայելով վաշտը, պորուչիկ Լուկաշը զինվորներին մեղմորեն առաջարկում էր վեր կենալ, ասելով, թե մինչև Տիրավա-Վոլոսկա ընդամենը մի երեք կիլոմետր է մնացել և այնտեղ նրանք դադար կառնեն։

Այդ միջոցին սանիտարական երկանիվ սայլակի մշտական ցնցումներից պոդպորուչիկ Դուբը ուշքի էր եկել, ճիշտ է՝ ոչ վերջնականապես, բայց գոնե այնքան, որ արդեն կարող էր վեր կենալ։ Նա գլուխը դուրս հանեց սայլակից և սկսեց ձայն տալ վաշտի շտաբի մարդկանց, որոնք անբեռ ու առույգ քայլում էին նրա կողքից, քանի որ բոլորր, Բալոունից սկսած մինչև Խոդոունսկին, իրենց տոպրակները դրել էին սայլակի վրա։ Միայն Շվեյկն էր, որ կտրիճաբար քայլում էր տոպրակը մեջքին, հրացանը դրագունավարի կրծքին դրած։ Նա փստացնում էր իր ծխամորճը և երգում.

Ճամփաներով կեռումեռ
Գնում էինք Յարոմեր։
Վախտին հասանք ընթրիքին․․․

Պոդպորուչիկ Դուբից ավելի քան հինգհարյուր քայլ հեռավորության վրա, ճանապարհի երկայնքով փոշու քուլաներ էին բարձրանում, որոնց միջից աղոտ հայտնվում էին զինվորների կերպարաՆքները։ Պոդպորուչիկ Դուբը, որի խանդավառությունը նորից բռնել էր, գլուխը դուրս հանեց սայլակից և սկսեց ճանապարհի փոշու մեջ բղավել․

― Զինվորնե՛ր, դժվարին է ձեր պատվավոր խնդիրը, ձեզ սպասում են ծանր երթեր, զրկանքներ, ամեն տեսակ տառապանքներ։ Բայց ես խորապես հավատում եմ ձեր դիմացկունությանն ու կամքի ուժին։

— Ուր էր խեղդեր քեզ այդ փոշին․․․— հանգավորեց Շվեյկը։

Պոդպորուչիկ Դուբը շարունակեց.

— Ձեզ համար, զինվորներ, չկան այնպիսի արգելքներ, որ դուք չկարողանաք հաղթահարել։ Նորից եմ ասում, զինվորնե՛ր, որ ես ձեզ տանում եմ դեպի դժվարին հաղթանակ։ Դա պինդ ընկույզ է, բայց դուք ջարդել կկարողանաք։ Պատմությունը ձեր անունները իր ոսկյա գրքի էջերի մեջ կառնի․․․

— Հիմա ուր որ է սիրտդ կխառնի,— դարձյալ հանգավորեց Շվեյկը։

Եվ կարծես Շվեյկի ասածին անսալով, պոդպորուչիկ Դուբը, որ գլուխը ցած էր կախել, հանկարծ սկսեց փսխել ճանապարհի փոշու մեջ, իսկ այնուհետև, մի անգամ էլ գոռալով «հառա՜ջ, զինվորներ», գլորվեց ու ընկավ հեռագրիչ Խոդոունսկու տոպրակի վրա և քնեց մինչև Տիրավա-Վոլոսկա, որտեղ նրան վերջապես ոտքի կանգնեցրին և, պորուչիկ Լուկաշի հրամանով, սայլակից իջեցրին։ Պորուչիկ Լուկաշր նրա հետ մի շատ երկարատև և շատ անախորժ խոսակցություն ունեցավ, մինչև որ պոդպորուչիկ Դուբն այնքան ուշքի եկավ, որ վերջապես կարողացավ ասել․ «Տրամաբանորեն դատելով, ես հիմարության եմ արել, որը կքավեմ թշնամուն հանդիպելիս»։

Ասենք, նա այնքան էլ ուշքի չէր եկել, քանի որ դեպի իր դասակը դիմելիս պորուչիկ Լուկաշին սպառնաց.

— Դուք ինձ դեռ չեք ճանաչում, բայց կճանաչեք․․․

— Թե ինչ եք արել, կարող եք իմանալ Շվեյկից,— անվրդով պատասխանեց պորուչիկ Լուկաշը։

Այդ պատճառով իր դասակը գնալուց առաջ պոդպորուչիկ Դուբը գնաց Շվեյկի մոտ, որին նա գտավ Բալոունի և գրագիր Վանեկի ընկերախմբում։

Հենց այդ ժամանակ Բալոունը պատմում էր, թե ինքը իր ջրաղացում միշտ էլ ջրհորի մեջ մի շիշ գարեջուր էր պահում։ Գարեջուրն այնքան սառն էր լինում, որ ատամները մզմզում էին։ Իրիկնապահին ջրաղացում այդ գարեջուրը խմում էին արաժան ու լոռ ուտելիս, բայց ինքն իր շատակերության պատճառով, որի համար հիմա աստված իրեն այսպես պատժել է, լոռից հետո մի մեծ կտոր միս էլ էր ուտում։ Հիմա, ասում էր նա, աստծու արդարադատությունը, որպես պատիժ, նրան դատապարտել է Տիրավա-Վոլոսկայում ջրհորի հոտած ջուր խմելու, որի մեջ, խոլերայից պաշտպանելու համար զինվորները, դասակ առ դասակ ջուր քաշելիս, պետք է լիմոնաթթու լցնեն, որը հենց նոր բաժանել են նրանց։

Բալոունը այն կարծիքը հայտնեց, թե, հավանաբար, այդ լիմոնաթթու ասածը տալիս են մարդկանց սովամահ անելու համար։ Ճիշտ է, նա Սանոկում փորը մի քիչ պնդացրել է, քանի որ օրեր-չեյտենանտը նորից նրան զիջել էր հորթամսի բաժնի կեսը, որ Բալոունը բերել էր բրիգադից։ Բայց դա դիմանալու բան չէ, չէ՞ որ նա կարծում էր, որ օթևանում մի բան կեփեն։ Բալոունը դրան համոզվել էր, երբ խոհարարները սկսել էին կաթսաները ջուր լցնել։ Նա անմիջապես գնացել էր դաշտային խոհանոցներն ու հարցրել, թե ինչ կա, ինչ չկա, սակայն նրան պատասխանել էին, թե առայժմ հրամայել են ջուր լցնել, բայց կարող է պատահել, որ մի րոպե հետո հրամայեն ջուրը թափել։

Այդ պահին նրանց մոտեցավ պոդպորուչիկ Դուբը և, չիմանալով ինչ ասել, հարցրեց.

— Զրուցո՞ւմ եք։

— Զրուցում ենք, պարոն լեյտենանտ,— բոլորի փոխարեն պատասխանեց Շվեյկը,— թունդ զրուցում ենք։ Հաճելի զրույցից լավ բան չկա։ Հիմա հենց զրուցում ենք լիմոնաթթվի մաս ին։ Առանց զրույցի զինվորը յոլա գնալ չի կարող, զրույց անելով նա իր աաոապանքները հեշտ է մոռանում։

Պոդպորուչիկ Դուբը Շվեյկին հրավիրեց իր հետ մի քիչ քայլել, ասելով, թե հետը խոսելիք ունի։

Երբ նրանք մի կողմ քաշվեցին, նա տարակուսալից ձայնով ասաց․

― Հո իմ մասին չէիք խոսում։

― Բնավ ոչ։ Ձեր մասին, պարոն լեյտենանտ, ոչ մի խոսք չեղավ, խոսքը միայն այդ լիմոնաթթվի և ապխտած մսի մասին էր։

― Օբեր-լեյտենանտ Լուկաշն ինձ ասաց, թե իբր մի վատ բան եմ արել և դուք այդ բանին լավ իրազեկ եք, Շվեյկ։

Շվեյկը շատ լուրջ և բազմանշանակ ասաց.

― Դուք ոչ մի վատ բան չեք արել, պարոն լեյտենանտ։ Դուք միայն այցի էիք գնացել մի հասարակաց տուն։ Բայց դա, հավանաբար, թյուրիմացություն էր եղել։ Այծի հրապարակում ապրող թիթեղագործ Պիմպրային էլ միշտ փնտրում էին, երբ գնում էր քաղաք՝ թիթեղ գնելու, և նրան էլ միշտ գտնում էին այնպիսի հաստատության մեջ, որպիսինում ես գտա ձեզ,— մե՛րթ «Շուգիների մոտ», մե՛րթ «Դվորժակների մոտ» հասարակաց տներում։ Ներքևում գտնվում էր սրճարանը, իսկ վերևում, ինչպես մեր դեպքում, աղջիկներն էին։ Դուք, երևի, չէիք էլ հասկանում, թե, իսկապես ասած, որտեղ եք գտնվում, պարոն լեյտենանտ, որովհետև շատ շոգ էր, և եթե մարդ սովոր չէ խմելու, ապա այդպիսի շոգին նույնիսկ սովորական ռոմից հարբում է, իսկ դուք, աարոն լեյտենանտ, սնձօղի էիք խմում։ Ինձ հրամայել էին ձեզ հանձնել մեր մեկնելուց առաջ տեղի ունեցող խորհրդակցության հրավիրատոմսը, և ես ձեզ գտա վերևում, այն աղջկա մոտ։ Շոգից և օղուց դուք ինձ նույնիսկ չճանաչեցիք և այնտեղ բազմոցի վրա տկլոր պառկած էիք։ Դուք այնտեղ ոչինչ չէիք անում և նույնիսկ չէիք ասում, «Դուք ինձ դեռ չեք ճանաչում․․․»։ Այդպիսի շոգին ամեն մարդու էլ այդպիսի բան կարող է պատահել։ Մարդ կա, որ անկախ իր կամքից այդպիսի անհարմար դրության մեջ է ընկնում։ Ափսոս, որ չեք ճանաչում վրշովցի տասնապետ ծերուկ Վեյվոդային։ Նա, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, որոշել էր երբեք չխմել այնպիսի խմիչքներ, որոնցից կարող էր հարբել։ Մի անդամ նա մի թաս օղի է քաշում գլուխը և տնից դուրս գալիս անալկոհոլ խմիչքներ ճարելու։ Նախ կանգ է առնում «Կանգառ» պանդոկում, քառորդ լիտր վերմուտ պատվիրում և սկսում պանդոկապետին զգուշաբար հարցուփորձ անել, թե ժուժկալներն ի՛նչ են խմում։ Նա միանգամայն իրավամբ կարծում էր, թե ժուժկալների համար նույնիսկ մաքուր ջուրը թունդ խմիչք է։ Պանդոկապետը նրան բացատրում է, թե ժուժկալներր խմում են սոդաջուր, լիմոնադ, կաթ և հետո անալկոհոլ գինիներ, սառը սխտորի սուպ և այլ անալկոհոլ խմիչքներ։ Այդ բոլոր խմիչքներից ծերուկ Վեյվոդային միայն անալկոհոլ գինիներն են դուր գալիս։ Նա հարցնում է, թե անալկահոլ օղի էլ լինո՞ւմ է, ապա խմում է ևս մի քառորդ լիտր և սկսում պանդոկապետի հետ խոսել, թե իսկապես հաճախակի խմել-հարբելը մեղք բան է։ Պանդոկապետը նրան պատասխանում է, թե ինքը կարող է ամեն ինչ տանել, բացի այնպիսի հարբած մարդուց, որը ուրիշ տեղ լակում, իսկ հետո գալիս է իր մոտ մի շիշ սոդաջրով սթափվելու և դեռ սկանդալ է սարքում։ «Լակիր ինձ մոտ,— ասում է պանդոկապետը,— այն ժամանակ դու իմ մարդն ես, ապա թե ոչ չեմ էլ ուզում քեզ ճանաչել»։ Ծերուկ Վեյվոդան շարունակում է ճանապարհը, մինչև որ, պարոն լեյտենանտ, Կառլի հրապարակում մտնում է մի գինետուն, ուր առաջ էլ գնում էր, և հարցնում է, թե անալկոհոլ գինիներ չունե՞ն։ «Մենք անալկոհոլ գինիներ չունենք, պարոն Վեյվոդա,— ասում են նրան,– բայց վերմուտ և շերրի ունենք»։ Ծերուկ Վեյվոդան մի տեսակ իրեն անհարմար է զգում և որոշում է քառորդ լիտր վերմուտ և քառորդ լիտր շերրի խմել։ Այնտեղ նստած ժամանակ, պարոն լեյտենանտ, նա ծանոթանում է ճիշտ իր նման մի ժուժկալի հետ։ Խոսում են դեսից-դենից, ևս մի քառորդ շիշ շերրի խմում, զրույց անում, և այն պանը ասում է, թե մի տեղ գիտե, որտեղ անալկոհոլ գինիներ են մատուցում։ «Դա Բալզանով փողոցում է, սանդուղքով ցած ես իջնում, այնտեղ գրամաֆոն են նվագում»։ Այդպիսի հաճելի տեղեկության համար պան Վեյվոդան մի ամբողջ շիշ վերմուտ է պատվիրում և հետո երկուսով գնում են Բալզանով վաղոցը, որտեղ պետք է սանդուղքով ցած իջնել և որտեղ գրամաֆոն են նվագում։

Իսկապես աքնտեղ միայն մրգագինիներ էին մատուցում, որ ոչ միայն անսպիրտ էին, այլև՝ առհասարակ անալկոհոլ։ Նախ կեսական լիտր հաղարջի գինի են պատվիրում, ապա կես լիտր ուրիշ մրգագինի, իսկ երբ կեսական լիտր էլ անալկոհոլ հաղարջի գինի են խմում, ոտքները սկսում են թուլանալ այն բոլոր վերմուտներից ու շերրիներից, որ մինչ այդ խմել էին։ Այդ ժամանակ սկսում են գոռգոռալ և պաշտոնական հավաստագիր պահանջել, թե իսկապես ճիշտ է, որ իրենց խմածը անալկոհոլ գինիներ են։ Իրենք ժուժկալներ են, ասում էին նրանք, և եթե իրենց անմիջապես այդպիսի հավաստագիր չներկայացնեն, ամեն ինչ ջարդուփշուր կանեն, գրամաֆոնն էլ հետը․․․ Այնպես որ ոստիկանները ստիպված են լինում երկուսին էլ սանդուղքն ի վեր քարշ տալ Բալզանով փողոցը։ Նրանց խոթում են ձեռնասայլակի մեջ և նստեցնում մենախցերում։ Երկուսին էլ, որպես Ժուժկալների, դատապարտում են հարբեցողության համար։

― Ինչո՞ւ եք այդ ամենն ինձ պատմում,— վատ բան ենթադրելով, գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը, որին այդ պատմությունը վերջնականապես սթափեցրել էր։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն լեյտենանտ, դա ձեզ չի վերաբերվում, բայց քանի որ խոսք բացվեց․․․

Այդ պահին պոդպորուչիկ Դուբին թվաց, թե Շվեյկն իրեն վիրավորել է, և, քանի որ գրեթե ուշքի էր եկել, բղավեց․

— Դու ինձ կճանաչես։ Ինչպե՞ս ես կանգնած։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, վատ եմ կանգնած։ Մոռացել էի, համարձակվում եմ զեկուցել, կրունկներս միասին դնել, կոշկաքթերը՝ անջատակի։ Հիմա այդպես կանեմ։— Շվեյկն ըստ բոլոր կանոնների ձգվեց ու կանգնեց երեսադեմ։

Պոդպորուչիկ Դուբն սկսեց մտածել, թե էլ ի՞նչ ասի նրան, և ի վերջո ասաց միայն․

— Տես, հա՛, սա վերջին անգամ լինի,— և, ասես ի լրումն դրա, կրկնեց իր հին հավելասույթը, փոքր ինչ փոփոխելով․

— Դու ինձ դեռ չես ճանաչում։ Բայց ես քեզ հո ճանաչում եմ։

Հեռանալով Շվեյկից, պոդպորուչիկ՝ Դուբը խումար ընկած մտածում էր․ «Թերևս նրա վրա ավելի կազդեր, եթե ասեի․ «Ես քեզ, եղբայր, արդեն վաղուց ճանաչում եմ վատ կողմից»։

Այնուհետև պոդպորուչիկ Դուբը կանչեց իր սպասյակ Կուներտին և հրամայեց մի կուժ ջուր ճարել։

Ի պատիվ Կուներտի պետք է ասել, որ նա քիչ ժամանակ չվատնեց Տիրավա-Վոլոսկայում մի կուժ ջուր ճարելու համար։

Վերջապես նրան հաջողվեց կուժը թռցնել քահանայից, իսկ ջուրը քաշել տախտակներով ամուր փակած ջրհորից։ Այդ անելու համար նա, իհարկե, ստիպված եղավ մի քանի տախտակ պոկել։ Ջրհորը տախտակներով փակելու պատճառն այն էր, որ կասկածում էին, թե միջի ջուրը տիֆով վարակված է։

Սակայն պոդպորուչիկ Դուբն ամբողջ կուժը խմեց առանց որևէ հետևանքի, հաստատելով այն առածը, թե լավ խոզն ամեն ինչ կմարսի։

Բոլորը չարաչար սխալվում էին, կարծելով, թե Տիրավա-Վոլոսկայում գիշերելու են։

Պորուչիկ Լուկաշը կանչեց հեռախոսավար Խոդոունսկուն, ավագ գրագիր Վանեկին, վաշտի հանձնակատար Շվեյկին ու Բալոունին։ Հրամանը պարզ էր. բոլորր զենքները թողնում են սանիտարական մասում և գյուղամիջյան ճանապարհով անհապաղ դիմում դեպի Մալի Պոլանեց, իսկ հետո գետի երկայնքով, հարավ-արևելյան ուղղությամբ, դեպի Լիսկովեց։ Շվեյկը, Վանեկը և Խոդոունսկին նշանակված են զորաբնակարանապետներ։ Նրանք գիշերելու տեղեր պետք է գտնեն վաշտի համար, որը նրանց հետևից տեղ կհասնի մեկ կամ, ամենաշատը, մեկ և կես ժամ հետո։ Բալոունը պետք է կարգադրի, որ այն բնակարանում, որտեղ գիշերելու է նա, այսինքն պորուչիկ Լուկաշը, սագ տապակեն, իսկ մնացած երեքը պետք է հսկեն Բալոունի վրա, որ սագի կեսը չլափի։ Բացի դրանից, Վանեկն ու Շվեյկը վաշտի համար պետք է մի խոզ գնեն, որի քաշը համապատասխանի ամբողջ վաշտի համար սահմանված մսի նորմային։ Գիշերը պետք է գուլյաշ եփեն։ Զինվորների գիշերելու տեղերը պետք է միանգամայն կարգին լինեն։ Խուսափել ոջլոտած խրճիթներից, որպեսզի զինվորները հանգստանան ինչպես հարկն է, քանի որ դեռևս առավոտվա վեց և կեսին վաշտը Լիսկովեցից, Կրոսցենկոյի վրայով, առաջ է շարժվելու Դեպի Ստարայա Սոլ։

Գումարտակն այլևս փողի պակասություն չէր զգում։ Բրիգադի ինտենդանտությունը առաջիկա սպանդի համար Սանոկում նրան կանխավճար էր տվել։ Վաշտի դրամարկղում հարյուր հազար կրոնից ավելի փող կար, և ավագ գրագիր Վանեկը հրաման էր ստացել տեղ հասնելուն պես, այսինքն խրամատներում, հաշվել և վաշտին մեռնելուց առաջ փոխհատուցում վճարել նրա չստացած ճաշերի և հացաբաժինների համար։

Մինչ հիշյալ չորս հոգին պատրաստվում կին ճանապարհ ընկնելու, վաշտում հայտնվեց տեղիս քահանան և զինվորներին թռուցիկներ բաժանեց՝ յուրաքանչյուրին իր ազգի լեզվով։ Այդ թռուցիկների վրա տպագրված էր «Լուրդի երգը»։ Քահանան մի ամբողջ հակ «Լուրդի երգ» ուներ, որ նրա մոտ թողել էր մի բարձրաստիճան զինվորական հոգևորական, որն ինչ-որ օրիորդների հետ ավտոմոբիլով ճամփորդում էր ամայացած Գալիցիայում։

Ահավասիկ այգ երգը.

Ուր լեռան լանջն է ղեպ հովիտ իջնում,
Զանգն է ղողանջում, աղոթքի կանչում.
Ավե Մարի՛ա, ավե Մարի՛ա։

Կույս Բերնարդային երկնային հոգին
Տանում է կանաչ մի մարգագետին։
Ավե։

Տեսնում է կույսը կատարին ժայռի
Լույսով ողողված դասը սրբերի։
Ավե։

Զուգված են չքնաղ կապույտ շորերով
Եվ լուսաճաճանչ նոր գոտիներով։
Ավե։

Եվ Աստվածամոր ձեռքերը բարի
Պատած են հույլով վարդարանների։
Ավե։

Ա՛խ, Բերնարդայի դեմքն է այլայլվում
Երկնային ցոլքն է իր վրա փայլում…
Ավե։

Ծունկ է չոքում նա և աղոթք անում.
Լսում է Մարիամն ու պատասխանում.
Ավե։

«Ես էլ կարեցա անմեղ հղանալ,
Ուստի ուզում եմ ձեզ պաշտպան դառնալ։
Ավե։

Թող թափորներով բոլոր կողմերից
Ժողովուրդը գա և պատիվ տա ինձ։
Ավե։

Թող վկա տաճարն այս մարմար,
Որ հրաշք պիտի գործեմ ձեզ համար։
Ավե։

Իսկ դու էլ, աղբյուր, կարկաչիր, հորդիր,
Եվ կանչիր նրանց, սերս հաղորդիր»։
Ավե։

Ո՜հ, փառավորվիր դու,– հովիտ հովտաց,
Ուր դրախտային շուշանն այս ժպտաց.
Ավե։

Եվ սուրբ քարայրդ թող օրհնյալ լինի,
Ո՜վ մեր երկնային Մայր ու Տիրուհի։
Ավե։

Բացվել է ահա ուրախ առավոտ,
Եվ թափորները գալիս են քեզ մոտ։
Ավե։

Կամիր պաշտպանել դու արդարներին,
Մեզ էլ մի՛ մերժիր շնորհդ վերին։
Ավե։

Աստղ դառնալով մեր ճանապարհին,
Տար մեզ, հասցրու բարձրյալի գահին։
Ավե։

Մի՛ մերժիր մեզ էլ, ո՜վ Աստվածամայր,
Մեզ էլ գուրգուրիր, սիրիր մայրաբար։
Ավե։

Տիրավա-Վոլոսկայում արտաքնոցներ շատ կային, և ամենուրեք պետքարաններում թափված էին «Լուրդի երգի» թերթիկները։

Կաշպերյան լեռների զավակ կապրալ Նախտիգալը մի ահաբեկված հրեայի մոտ մի շիշ օղի էր գտել, մի քանի ընկեր-տղաներ հավաքել և «Իշխան Եվգենիի» եղանակով երգում էին «Լարդի երգի» գերմաներեն տեքստը, առանց «Ավե» կրկներգի։

Այն առաջապահ ջոկատը, որը պարտավոր էր Տասնմեկերորդ վաշտի համար օթևան գտնել, իրիկնամթին ընկավ գետակի ափին գտնվող մի անտառակ, որի միջով պետք է հասներ Լիսկովեց։ Ճանապարհն անասելի դժվարացավ։

Բալոունն առաջին անգամ էր ընկել այնպիսի դրության մեջ, երբ մարդ չի իմանում, թե ուր է գնում։ Նրան ամեն ինչ,— և՛ խավարը, և՛ այն, որ նրանց առաջուց ուդարկել էին բնակարաններ գտնելու,— խիստ խորհրդավոր էր թվում։ Հանկարծ նրան համակեց մի թունդ կասկած, թե երևի դրա մեջ ինչ-որ դիտավորություն կա։

— Ընկերներ,— կամաց տնքաց նա, սայթաքելով գետի երկայնքով ձգվող ճանապարհին,— մեզ զոհ են բերել։

— Ինչպե՞ս թե,— նույնպես կամաց, բայց խստաբար գոռաց նրա վրա Շվեյկը։

— Ընկերնե՛ր, եկեք չգոռանք,— աղերսալից ձայնով խնդրեց Բալոունը։— Արդեն մարմինս սարսռում է։ Ես զգում եմ, որ հիմա մեզ կլսեն և կսկսեն կրակել։ Ես գիտեմ, նրանք մեզ առաջուց ուղարկել են, որ հետախուզենք, թե հո մոտերքում թշնամի չկա, իսկ երբ կրակոցներ լսեն՝ իսկույն կիմանան, որ այլևս առաջ գնալ չի կարելի։ Մենք, ընկերնե՛ր, հետախուզական պարեկ ենք, ինչպես ինձ սովորեցրել է կապրալ Տերնան։

— Որ այդպես է, առաջ ընկիր,― ասաց Շվեյկը։— Մենք կքայլենք քո հետևից, իսկ դու մարմնովդ մեզ կպաշտպանես, քանի որ այդքան աժդահա ես։ Իսկ երբ քեզ վրա կրակեն, մեզ իմաց տուր, որ ճիշտ ժամանակին պառկենք։ Էլ ի՞նչ զինվոր ես, որ գնդակից վախենում ես։ Դրա համար ամեն մի զինվոր պետք է միայն ուրախանա, ամեն մի զինվոր պետք է իմանա, որ ինչքան թշնամու զինվորը շատ կրակի նրա վրա, այնքան հակառակորդի մոտ քիչ զինամթերք կմնա։ Ամեն մի գնդակ, որ քեզ վրա արձակում է թշնամու զինվորը, նվազեցնում է նրա մարտունակությունը։ Ասենք, նա էլ ուրախ է, որ կարող է քեզ վրա կրակել։ Գոնե ստիպված չի լինի փամփուշտներն իր վրա քարշ տալ, և բացի դրանից, փախչելն էլ հեշտ կլինի։

Բալոունը մի ծանր հոգոց քաշեց․

— Իսկ եթե տանը տնտեսություն ունեմ։

― Թքիր տնտեսության վրա,— խորհուրդ տվեց Շվեյկը։– Ավելի լավ կլինի կյանքդ զոհաբերես թագավոր կայսրին։ Մի՞թե զինվորական ծառայության մեջ քեզ այդ չեն սովորեցրել։

— Միայն մի թեթև հիշատակել են,— չհասկացավ հիմար Բալոունը,— ինձ վարժադաշտում միայն վազվզեցնում էին, իսկ հետո ոչ մի այդպիսի բան չլսեցի, քանի որ սպասյակ դարձա։ Գոնե թագավոր կայսրը մեզ ավելի լավ կերակրեր․․․

— Ա՛խ դու, նզովյալ անկշտում խոզ։ Զինվորին կռվից աոաջ առհասարակ չպետք է կերակրել, ինչպես շատ տարիներ առաջ դպրոցում մեզ բացատրում էր կապիտան Ունտերգրիցը։ Նա մեզ միշտ ասում էր․ «Նզովյալ խուլիգաննե՛ր, եթե երբևէ պատերազմ լինի և դուք ստիպված լինեք կռվի գնալ, մտքներովդ չանցնի մարտից առաջ կուշտ լափել։ Եթե կուշտ լափածի փորին գնդակ դիպչի, նրա բանը բուրդ է, քանի որ վիրավորվելիս բոլոր սուպերը և հացը աղիքներից դուրս կթափվեն և նա րոպեապես արյան վարակում կստանա։ Բայց երբ ստամոքսումդ ոչինչ չկա, փորիդ այդ վերքն ու կրետի կծածը մի բան են, գնա ու քե՜ֆ արա»։

— Ես շուտ եմ մարսում,— ընկերներին հանգստացրեց Բալոունը,— երբեք իմ ստամոքսում բան չի մնում։ Ես, եղբա՛յր, կարող եմ թեկուզ մի աման խոզի մսի ու կաղամբի կնեդլիկ ուտել, իսկ կես ժամ հետո միջիցս երեք գդալից ավելի բան դուրս չի գա։ Մնացածը մեջս ամբողջովին անհետանում է։ Մի ուրիշն, ասենք, սունկ է ուտում, իսկ դա նրա միջից այնպես է դուրս գալիս, որ բավական է լվանաս ու վրան թթու սոուս լցնես, որպեսզի պատրաստ լինի նորից մատուցելու համար, իսկ ինձ մոտ՝ ընդհակառակը։ Ես այդ սունկ ասածն այնքան եմ ուտում, որ եթե իմ տեղը մի ուրիշը լինի՝ կտրաքի, բայց հետո միայն մի քիչ դեղին շիլա եմ արտադրում, ասես երեխա է դուրս գնում, մնացածը մեջս է մնում։

— Իմ մեջ, ընկե՛ր,— վստահելով հայտնեց նա Շվեյկին,– ձկան փշերն ու սալորի կորիզները հալվում են։ Մի անգամ փորձի համար համրեցի։ Կերա յոթանասուն սալորի կնեդլիկ, կորիզներն էլ հետը, իսկ երբ ժամանակը եկավ՝ գնացի կալի հետևը, հետո մի տաշեղով քչփորեցի, կորիզները մի կողմ արի ու համրեցի։ Յոթանասուն կորիզի կեսից ավելին մեջս հալվել էր։

Բալոունը մի խորունկ հառաչ արձակեց.

— Պառավս սալորի կնեդլիկները կարտոֆիլի խմորից էր պատրաստում, որի մեջ մի քիչ լոռ էր գցում, որ ավելի սննդարար լիներ։ Նա խաշխաշի խմորագնդիկն ավելի էր սիրում, քան պանիրովը, իսկ ես՝ ընդհակառակը։ Դրա համար ես նրան մի անգամ մի լավ քոթակեցի․․․ Չէի կարողանում ընտանեկան բախտավորությունս գնահատել։

Բալոունը լռեց, շրթունքները չպպացրեց, լիզեց և ասաց տխուր ու խանդաղատալից.

— Գիտե՞ս, ընկեր, հիմա, երբ ոչ մի կնեդլիկ չունեմ, ինձ թվում է, թե կնիկս այնուամենայնիվ իրավացի էր․ խաշխաշովն ավելի լավ է։ Այն ժամանակ ինձ շարունակ թվում էր, թե խաշխաշը ատմներիս մեջ վռվում է, իսկ հիմա սիրտս խաշխաշ է ուզում։ Երանի վռվեր։ Կնիկս իմ երեսից շատ է տանջվել։ Քանի՜ անգամ խեղճը լաց է եղել, երբ, օրինակ, պահանջել եմ, որ լյարդաթոքի երշիկի մեջ ավելի շատ սուսամբար գցի։ Դրա համար միշտ ծեծ էր ուտում։ Մի անգամ խեղճ կնկաս այնպես ջարդեցի, որ երկու օր պառկեց, և միայն այն պատճառով, որ չէր ուզում ընթրիքիս համար հնդուհավ մորթել, ասում էր, աքլորն էլ բավական է։

— Է՛հ, ընկերս,— սկսեց նվնվալ Բալոունը,— երանի թե հիմա լյարդաթոքի երշիկ լիներ, թեկուզ առանց սուսամբարի ու աքլորի… Սամիթի սոուս սիրոո՞ւմ ես։ Մի ժամանակ դրա պատճառով կռիվ էի սարքում, իսկ հիմա սուրճի պես կխմեի։

Բալոունը կամաց-կամաց մոռանում էր կարծեցյալ վտանգը և գիշերային լռության մեջ, իջնելով դեպի Լիսկովեց, շարունակում էր Շվեյկին հուզված պատմել, թե առաջ ի՛նչը չի գնահատել և թե հիմա ի՛նչը կուտեր այնպիսի բավականությամբ, որ ականջատակերը ճրթճրթային։

Նրանց հետևից քայլում էին հեռախոսավոր Խոդոունսկին և ավագ գրագիր Վանեկը։

Խոդոունսկին Վանեկին բացատրում էր, թե իր կարծիքով համաշխարհային պատերազմը հիմարություն է։ Այդ պատերազմում ամենից վատն այն է, որ երբ որևէ տեղ հեռախոսի լարը կտրվում է՝ գիշերով պետք է գնաս կարգի բերելու։ Իսկ դրանից էլ վատն այն է, որ եթե առաջվա պատերազմներում լուսարձակների մասին գաղափար չունեին, ապա հիմա, ընդհակառակը, երբ այդ նզովյալ լարերը կարգի ես բերում, թշնամին լուսարձակով ձեռաց քեզ գտնում և իր ամբողջ հրետանու կրակը վրադ է թափում։

Ներքևում, այն գյուղում, որտեղ նրանք վաշտի համար օթևան պետք է գտնեին, սաստիկ մութ էր։ Շները զիլ հաչում էին, մի բան, որ արշավախմբին ստիպեց կանգ առնել և խորհեի թե ինչպես դիմադրել այդ արարածներին։

— Գուցե հետ դառնանք, հը՞,— շշնջաց Բալոունը։

— Ա՛խ, Բալոուն, Բալոուն, եթե մենք այդպես բան անենք, քեզ վախկոտության համար կգնդակահարեն,— հիշեցրեց վախլուկին Շվեյկը։

Շները կարծես կատաղել էին։ Հաչոց էր լսվում բոլոր կողմերից և, ի վերջո, լսվեց հյուսիսից, Ռոպա գետի կողմից։ Հաչում էին Կրոսցենկոյի և շրջակա բոլոր գյուղերի շները, որովհետև Շվեյկը գիշերային լռության մեջ բղավում էր․

— Քո՜ւշ, քո՜ւշ, քո՜ւշ,— հիշելով, թե ինչպես էր շների վրա բղավում դեռևս շան առևտրով զբաղվելիս։ Շները չէին կարողանում հանգստանալ, և ավագ գրագիր Վանեկը խնդրեց․

― Մի՜ գոռաք նրանց վրա, Շվեյկ, թե չէ ամբողջ Գալիցիան կսկսի հաչել։

— Այդպիսի մի բան պատահեց Թաբորի շրջանի զորաշարժերի ժամանակ,— սկսեց պատմել Շվեյկը։— Մի գիշեր մենք մի գյուղ մտանք, իսկ շները սոսկալի հաչոց բարձրացրին։ Խտաբնակ վայր էր, այնպես որ շնահաչը գյուղից գյուղ էր անցնում, գնում ավելի ու ավելի հեռու։ Այն գյուղի շները, որտեղ մենք ճամբար էինք դրել, արդեն ձայնները կտրելու վրա էին, բայց մի հեռու տեղից, ասենք, Պելգրժիմովից, հաչոցի ձայն լսելով, նորից սկսեցին զիլ հաչել, և մի քանի րոպե հետո արդեն հաչում էին Թաբորի, Պելգրժիմովի, Բուդեյովիցիի, Գումպոլեցի, Տրժեբոնի և Յինգլավի շրջանները։ Մեր կապիտանը, որ մի շատ ջղային ծերուկ էր, շան հաչոց տանել չէր կարողանում։ Նա ամբողջ գիշերը չքնեց, շարունակ անցուդարձ էր անում և պահնորդներին հարցնում. «Ո՞վ է հաչում, ինչո՞ւ են հաչում»։ Զինվորները զեկուցում էին, թե շներն են հաչում։ Դա նրան այնպես էր զայրացրել, որ այդ օրը պահակախմբում գտնված բոլոր զինվորները զորաշարժերից վերադառնալուց հետո արձակուրդից զրկվեցին։

Այդ դեպքից հետո նա միշտ «շնային անձնախումբ» էր կազմում և առաջուց ուղարկում։ Անձնախումբը պարտավոր էր նախազգուշացնել այն գյուղի բնակչությանը, որտեղ մենք պետք է գիշերեինք, թե գիշերը ոչ մի շուն չպիտի համարձակվի հաչել, այլապես կգնդակահարվի։ Մի անգամ ես էլ մի այդպիսի անձնախմբի մեջ էի, և երբ հասանք Միլևսկոյե շրջանի գյուղերից մեկը, շփոթվեցի և գյուղապետին ասացի, թե այն շան տերը, որ գիշերը կհաչի, ստրատեգիական նկատառումներով կոչնչացվի։ Գյաղապետը վախեցավ, հրամայեց իսկույն ձին լծել և գնաց գլխավոր շտաբը՝ ամբողջ գյուղի անունից խնդրելու, որ իրենց խղճան։ Գյուղապետին չէին թողել մտնել շտաբ, մազ էր մնացել, որ պահակները նրան գնդակահարեին։ Նա տուն վերադարձավ, և, նրա խորհրդով, մեր գյուղ մտնելուց առաջ բոլոր շների դնչերը շորերով կապել էին, այնպես որ նրանցից երեքը կատաղեցին։

Բոլորը հավատացին Շվեյկին, թե գիշեր ժամանակ շները սիգարետի կրակից վախենում են, և մտան գյուղ։ Հակառակի պես նրանցից ոչ մեկը սիգարետ չէր ծխում, և Շվեյկի խորհուրդը դրական հետևանքներ չունեցավ։ Պարզվեց, սակայն, որ շները հաչում են ուրախությունից, քանի որ սիրով հիշում էին եկած ու գնացած զորամասերին, որոնք միշտ որևէ ուտելի բան էին թողել։

Նրանք դեռ հեռվից զգացել էին, որ մոտենում են այնպիսի արարածներ, որոնք իրենց հետևից ոսկորներ ու սատկած ձիեր են թողնում։

Հանկարծ, որտեղից որտեղ, Շվեյկի մոտ հայտնվեցին չորս բակապահ շներ, որոնք ուրախ-ուրախ, պոչները ցցած, նետվում էին նրա վրա։

Շվեյկը շոյեց շներին, ձեռքով թփթփացրեց նրանց կողերը և սկսեց մթան մեջ հետները խոսել, ինչպես երեխաների հետ․

— Ահա և մենք։ Եկել ենք ձեզ մոտ բայ-բայ անելու, ուտելու, համ-համ անելու։ Մենք ձեզ ոսկորներ, հացի կճեպներ կտանք և առավոտյան նորից ճանապարհ կընկնենք, կգնանք թշնամու դեմ։

Գյուղի խրճիթներում լույսեր վառվեցին։ Երբ զորաբնակարանապետները թակեցին առաջին խրճիթի դուռը, որ իմանան, թե գյուղապետը որտեղ է ապրում, ներսից նրանց պատասխանեց մի կանացի ծղրտան ու անախորժ ձայն, որը ոչ այն է լեհերեն, ոչ այն է ուկրաիներեն սկսեց ճղճղալ, թե ամուսինը գտնվում է պատերազմում, թե երեխաները ծաղիկ են հանել, թե մոսկալներն ամեն ինչ տարել են և թե ամուսինը կռվի գնալիս նրան հրամայել է գիշեր ժամանակ ոչ ոքի առաջ դուռը բաց չանել։ Եվ միայն այն ժամանակ, երբ նրանք ավելի թափով գրոհեցին դռան վրա, հավատացնելով, թե բնակարանապետներ են, ինչ-որ անտեսանելի ձեռք դուռը բաց արեց։ Մտնելով խրճիթ, նրանք իմացան, որ հենց այդտեղ է ապրում գյուղապետը, որն իզուր ջանում էր Շվեյկին համոզել, թե կանացի ճղճղան ձայնով պատասխանողն ինքը չէր եղել։ Նա սկսեց արդարանալ, թե իբր ինքը միշտ քնում է խոտանոցում, իսկ կինը չի էլ իմանում, թե ինչ է դուրս տալիս, երբ հանկարծ քնից արթնացնում են։ Ինչ վերաբերվում է ամբողջ վաշտի համար քնելու տեղ տալուն, ապա դա խելքի մոտ բան չէ։ Գյուղը փոքր է, ոչ մի զինվոր չի տեղավորվի։ Պարզապես քնելու տեղ չկա։ Հնարավոր չէ նաև որևէ բան գնել, մոսկալներն ամեն ինչ առել-տարել են։ Եթե բարեծնունդ պաներն իր խորհուրդը չմերժեն, նա նրանց կտանի Կրոսցենկո, այնտեղի տնտեսությունները մեծ են։ Այստեղից ընդամենը երեք քառորդ ժամվա է ճանապարհ է, այնտեղ տեղ շատ կա, ամեն մի զինվոր կարող է իր վրա ոչխարի մորթի գցել։ Այնտեղ այնքան կով կա, որ ամեն մի զինվոր կարող է մի աման կաթ ստանալ։ Ջուրն էլ լավն է։ Պան սպաները կարող են քնել կալվածատանը։ Իսկ Լիսկովցեում ի՞նչ կա որ։ Միայն աղքատություն, քոս ու ոջիլ։ Նա ինքը մի ժամանակ հինգ կով ուներ, բայց մոսկալները բոլորն առան-տարան, և հիմա, երբ հիվանդ երեխաների համար կաթ է պետք, ստիպված է գնալ Կրոսցենկո։

Կարծես ի հաստատումն այդ խոսքերի հավաստիության, կողքի գոմում կովերը բառաչեցին և լսվեց մի կանացի ճղճղան ձայն, որ նրանց վրա գոռաց. «Գրողը տանի ձեզ»։

Գյուղապետին դա շփոթություն չպատճառեց, և, կոշիկները հագնելով, նա շարունակեց․

— Այստեղ միակ կովը հարևան Բոյցեկի կովն է, որը, ինչպես բարեհաճեցիք լսել, բարեծնունդ պաներ, հենց նոր բառաչեց։ Բայց այդ կովը հիվանդ է, կարոտ է քաշում։ Մոսկալները նրա հորթը տարել են։ Այդ օրվանից կաթ չի տալիս, բայց տերը ափսոսում է մորթել, նա հավատում է, որ Չեստոխովի աստվածածինը նորից ամեն բան կարգի կգցի։

Այդ ասելով, նա հագավ իր կունտուշը…

— Գնանք Կրոսցենկո, բարեծնունդ պաներ, տեղ հասնելը քառորդ ժամ էլ չի քաշի, բայց չէ, ի՞նչ եմ դուրս տալիս մեղավորս, կես ժամվա ճանապարհ էլ չկա։ Ես ճանապարհը գիտեմ, պետք է անցնել գետը, հետո գնալ կեչու անտառակով, կաղնու մոտով… Մեծ գյուղ է և պանդոկներում շատ թունդ օղի կա։ Գնանք, բարեծնունդ պաներ, ինչի՞ ուշացնենք։ Ձեր փառապանծ գնդի պան զինվորներին անհրաժեշտ է քնել ինչպես հարկն է, ամենայն հարմարությամբ։ Թագավորա-կայսրական պան զինվորին, որ կռվում է մոսկալների դեմ, հարկավոր է, իհարկե, մաքուր օթևան, հարմար օթևան։ Իսկ մեզ մոտ ի՞նչ կա որ։ Միայն ոջիլ ու քոս, ծաղիկ ու խոլերա։ Երեկ մեր այս անիծված գյուղում երեք ջահելներ խոլերայից սևացան… Ողորմած աստված Լիսկովեցը նզովել է։

Այդ միջոցին Շվեյկը տիրաբար ձեռքը թափ տվեց։

— Բարեծնունդ պաներ,— սկսեց նա, ձայնը նմանեցնելով գյուղապետ ի ձայնին,— մի անգամ ես մի գրքում կարդացել եմ, որ շվեդական պատերազմների ժամանակ, երբ հրաման էր տրվում գնդերը բնակեցնել այսինչ կամ այնինչ գյուղում, իսկ գյուղապետը պատրվակներ էր մեջ բերում և հրաժարվում այդ գործում օգնել, նրան կախում էին ամենամոտիկ ծառից։ Բացի դրանից, մի լեհ կապրալ այսօր Սանոկում ինձ ասաց, որ երբ բնակարանապետներ են գալիս գյուղապետը պարտավոր է կանչել բոլոր տասնապետներին, որոնք բնակարանապետների հետ խրճիթից խրճիթ են անցնում և ուղղակի ասում․ «Այստեղ կտեղավորվի չորս հոգի, այնտեղ հինգ, քահանայի տանը կտեղավորվեն պարոն սպաները», և կես ժամում ամեն ինչ պետք է պատրաստ լինի։

— Բարեծնունդ պան,— լուրջ դեմքով դիմեց Շվեյկը գյաղապետին,— որտե՞ղ է քո ամենամոտիկ ծառը։

Գյուղապետը «ծառ» բառը չհասկացավ, ուստի Շվեյկը նրան բացատրեց, թե դա կեչին է, կաղնին, տանձենին, խնձորենին, մի խոսքով, այն ամենը, ինչ ամուր ճյուղեր ունի։ Գյուղապետը դարձյալ չհասկացավ, իսկ երբ մի քանի պտղատու ծառերի անուններ լսեց, վախեցավ, քանի որ բալը հասել էր, և ասաց, թե այդպիսի ոչ մի ծառ չգիտե, իր տան առաջ միայն մի կաղնի կա։

— Լա՛վ,– ասաց Շվեյկը, ձեռքով ցույց տալով կախելու միջազգային նշանը,― մենք քեզ կկախենք այստեղ, քո տան առաջ, քանի որ դու պետք է հասկանաս, որ հիմա պատերազմ է և որ մենք հրաման ենք ստացել քնելու այստեղ, և ոչ թե ինչ-որ Կրոսցենկոյում։ Դու, եղբա՛յր, կամ մեզ չես ստիպի մեր ստրատեգիական պլանները փոխել, կամ կճոճվես ծառից կախված, ինչպես ասված է շվեդական պատերազմների մասին գրված այն գրքույկի մեջ… Մի այդպիսի դեպք պատահեց, պարոնայք, Վելկովո Մեզիրժիցիի զորաշարժերի ժամանակ…

Բայց այդ պահին ավագ գրագիր Վանեկը նրա խոսքը կտրեց․

— Դա մեզ հետո կպատմեք, Շվեյկ,— և անմիջապես դիմեց գյուղապետին.— Եվ այսպես, հիմա տագնապ և բնակարաննե՛ր։

Գյուղապետն սկսեց դողալ և կակազելով քրթմնջալ, թե նա ուզում էր իր բարերարներին ավելի լավ տեղավորել, բայց եթե այլ կերպ չի կարելի, ապա գյուղում այնուամենայնիվ մի բան կճարվի, և պաները գոհ կլինեն, հիմա նա լապտեր կբերի։

Երբ նա դուրս եկավ նախասենյակից, որ լուսավորված էր հաշմանդամի պես կծկված մի սրբի պատկերի առաջ վառվող կանթեղիկով, Խոդոունսկին բացականչեց․

— Մեր Բալոունն ո՞ւր կորավ։

Բայց նրանք դեռ չէին հասցրել շուրջը նայել, երբ փեչի հետևոմ կամացուկ բացվեց դեպի բակը տանող մի դուռ և Բալոունը վռվեց նրա մեջ։ Նա աչք ածեց շուրջը, համոզվեց, որ տանտերը այնտեղ չէ, և սկսեց ֆսֆսալ թունդ հարբուխ ունեցողի պես.

— Ե-ես մտ-տա մառ-ռանը, ձեռքս խոթ-թեցի մի բա-անի մեջ, բե-բե-րանս լիքը լց-ցրի, իսկ հիմ-մա կըպ-պել է քի–քիմքիս։ Ոչ քա-աղցր է, ոչ ա-աղի։ Խըմ-մո՜ր է։

Ավագ գրագիը Վանեկը լապտերն ուղղեց նրա վրա, և բոլորն հավաստիացան, որ իրենց կյանքում դեռ երբեք այդքան լղոզված ավստրիական զինվոր չեն տեսել։ Նրանք վախեցան, նկատելով, որ Բալոունի բլուզն այնպես է ուռել, կարծես նա հղիության վերջին ամսում լինի։

— Ի՞նչ է պատահել քեզ, Բալոուն,-— կարեկցանքով հարցրեց Շվեյկը, մատով խթելով սպասյակի ուռած փորը։

— Դրա-անք վար-վար-ունգներ են,— խռխռաց Բալոունը, խեղդվելով խմորից, որը ոչ վեր էր գնում, ոչ ցած իջնում։— Զգույշ, դը-դըրանք աղ դը-դրած վարունգներ են, մառ-ռանում եր-րեքը կեռա, մնացածը բեբերել եմ ձեզ համար։

Բալոունը սկսեց ծոցից մեկ-մեկ հանել վարունգները և բաժանել նրանց։

Դռան շեմին տնկվեց գյուղապետը՝ լապտերը ձեռին։ Տեսնելով այդ տեսարանը, նա երեսը խաչակնքեց ու մղկտաց․

— Մոսկալները տարան, մերո՜նք էլ են տանում։

Բոլորը միասին, շների ոհմակի ուղեկցությամբ, շարժվեցին դեպի գյուղամեջ։ Շները Բալոունից համառորեն ձեռք չէին քաշում և ջանում էին մտնել նրա շալվարի գրպանը, որտեղ մի կտոր ճարպ կար, որը նա նույնպես թռցրել էր մառանից, բայց ագահությունից դավաճանաբար ընկերներից թաքցրել էր։

— Շներն ինչո՞ւ են քեզ այդպես քսմսվում,— հետաքրքրվեց Շվեյկը։

Երկար խորհելուց հետո Բալոունը պատասխանեց.

— Զգում են, որ բարի մարդ եմ։

Բալոունը ոչնչով չմատնեց իրեն, թեև շներից մեկը շարունակ ատամներով խածնում էր նրա այն ձեռքը, որով նա գրպանի մեջ բռնել էր ճարպը։

Բնակարաններ որոնելու ընթացքում պարզվեց, որ Լիսկովեցը մեծ ավան է, որն իսկապես պատերազմից խիստ քայքայվել էր։ Ճիշտ է, հրդեհներից չէր տուժել, քանի որ պատերազմող երկու կողմերն էլ ինչ-որ հրաշքով նրան ռազմական գործողությունների ոլորտից դուրս էին թողել, սակայն, դրա փոխարեն, հենց այդտեղ տեղավորվել էր իսպառ ոչնչացված Խիրով, Գրաբով և Գոլուբլի գյուղերի բնակչությունը։

Խրճիթներ կային, որոնցից յուրաքանչյուրի մեջ ապաստանել էր ութ ընտանիք։ Նրանք զարհուրելի կարիքի մեջ էին այն կորուստների հետևանքով, որ նրանց պատճառել էր թալանչիական պատերազմը, որի փուլերից մեկը մոլեգնած հեղեղի պես անցել էր նրանց վրայով։

Ստիպված եղան վաշտը տեղավորել գյուղի մյուս ծայրին գտնվող մի ավերված փոքրիկ օղեգործարանում։ Գործարանի խմորման բաժնում տեղավորվեց ընդամենը վաշտի կեսը։ Մնացածներին, տասը-տասը հոգի, տեղավորեցին մի քանի կալվածքներում, որտեղ հարուստ շլյախտիչները տարաբախտ չքավորությանը, աղքատացած ու հողից զրկված փախստականներին թույլ չէին տվել մտնել։

Վաշտի շտաբն իր բոլոր սպաներով, սպասյակներով, հեռախոսավարներով, սանիտարներով, խոհարարներով, ավագ գրագիր Վանեկի և Շվեյկի հետ, տեղավորվեց գյուղի քահանայի մոտ, որը նույնպես ներս չէր առել շրջակա գյուղերից եկած ոչ մի աղքատացած ընտանիք և այդ պատճառով իր տանը ազատ տեղ շատ ուներ։

Քահանան մի բարձրահասակ, վտիտ ծերուկ էր, հագին խունացած ու ճարպոտած փարաջա։ Ժլատությունից նա գրեթե ոչինչ չէր ուտում։ Հայրը նրա մեջ ատելության էր սնուցել ռուսների նկատմամբ, սակայն այդ ատելությունը միանգամից չքացել էր ռուսների նահանջից հետո, երբ գյուղ էին մտել ավստրիական բանակի զինվորները։ Սրանք լափել էին նրա բոլոր սագերն ու հավերը, որոնց ռուսները ձեռք չէին տվել, չնայած որ նրա տանը մի քանի անդրբայկալյան փռչոտ կազակներ էին ապրել։

Իսկ երբ հունգարացիներն էին մտել Լիցկովեց և նրա փեթակներից հանել ամբողջ մեղրը, նա սկսել էր ավստրիական բանակն էլ ավելի ատել։ Հիմա նա ատելությամբ էր նայում իր անկոչ հյուրերին. նա հաճույք էր զգում, որ կարող է նրանց շուրջը թրև գալ և թոթովելով չարախնդորեն կրկնել․ «Ես ոչինչ չունեմ։ Ես աղքատ եմ, դուք իմ տանը, պարոնայք, հացի կտոր չեք գտնի»։

Բոլորից շատ վշտացած էր Բալոունը, որն այդ աղքատությունը տեսնելով՝ քիչ էր մնում լաց լիներ։

Նրա մտահայացքի առաջ շարունակ պատկերանում էր ինչ-որ խոճկոր, որի բարալիկ մաշկը խրթխրթում և ախորժալի հոտ էր արձակում։

Բալոունը քթով օդն էր հոտոտում և շրջում քահանայի խոհանոցում, որտեղ ժամանակ առ ժամանակ մտնում էր մի լոլոզ տղա, որը միաժամանակ բատրակի և խոհարարուհու գործ էր կատարում։ Նրան խստագույնս հրամայել էին հետևել, որ խոհանոցից բան-ման չթռցնեն։

Բալոունը խոհանոցում էլ բան չգտավ, բացի աղամանի մեջ դրած, թղթի մեջ փաթաթած չամանից, որն իսկույն լցրեց բերանը։ Չամանի հոտը նրա մեջ խոճկորի հետ կապված համային պատրանքներ հարուցեց։

Քահանայի տան հետևում, փոքրիկ օղեգործարանի բակում, դաշտային խոհանոցների կաթսաների տակ կրակ էր վառվում։ Ձուրը եռ էր գալիս, բայց այդ ջրի մեջ ոչինչ չէր եփվում։

Ավագ գրագիրն ու խոհարարը ոտի տակ տվին ամբողջ գյուղը, իզուր հուսալով մի խոզ գտնել։ Ամենուրեք նրանց պատասխանում էին, թե մոսկալները կա՛մ կերել են, կա՛մ տարել։

Նրանք արթնացրին նաև իր պանդոկում քնած հրեային, որն սկսեց պեյսերը փիտտել և ափսոսալ, որ պան զինվորներին օգտակար լինել չի կարող, իսկ վերջում կպավ նրանց օձիքից, խնդրելով գնել իր հարյուրամյա կովը՝ մի նիհար լեշ, որի վրա կաշվից ու ոսկորից բացի ոչինչ չկար։ Այդ կովի համար նա անասելի գումար էր պահանջում, փիտրում մորուքն ու երդվում, թե այդպիսի կով չի գտնվի ամբողջ Գալիցիայում, ամբողջ Ավստրիայում և Գերմանիայում, ամբողջ Եվրոպայում և ամբողջ աշխարհում։ Նա ոռնում էր, լալիս ու երդվում, թե դա ամենաչաղ կովն է, որ կամոքն Եհովայի երբևէ հայտնվել է աշխարհիս երեսին։ Երդվում էր իր բոլոր նախահայրերով, թե նույնիսկ Վոլոչինսկից մարդիկ գալիս են այդ կովը տեսնելու, թե ամբողջ մարզում խոսում են, որ դա ոչ թե կով է, այլ հրաշք, թե դա նույնիսկ իսկական կով էլ չէ, այլ չաղագույն գոմեշ։ Ի վերջո նա ընկավ նրանց առաջ և մերթ մեկի, մերթ մյուսի ծնկները գրկելով՝ գոչեց․ «Ավելի լավ կլինի դժբախտ հրեայիս սպանեք, քան առանց այդ կովի գնաք»։

Նրա ոռնոցները գրագրի ու խոհարարի զահլան այնպես տարան, որ նրանք, ի վերջո, այդ կովը, որից կխորշեր ամեն մի սպանդագործ, քարշ տվին դաշտային խոհանոց։ Իսկ հրեան դրանից դեռ շատ հետո էլ, երբ փողն արդեն գրպանումն էր, լալիս էր, թե իրեն կործանեցին, սպանեցին, թե ինքն իր ձեռքով իր տունը քանդեց, այդքան էժան ծախելով այդքան փառավոր մի կով։ Նա աղաչում էր իրեն կախել, քանի որ, ասում էր, օր ծերության այնպիսի հիմարություն է արել, որ իր նախահայրերը իրենց գերեզմաններում շուռ կգան։

Փոշու մեջ մի քիչ էլ թավալ տալուց հետո, նա հանկարծ թոթափեց իր ամբողջ վիշտը և գնաց տուն ու կնոջն ասաց։ «Elsa, lebn, զինվորները հիմար են, իսկ քո Նաթանը՝ իմաստուն»։

Բալոունը լուրջ տեսքով կանգնեց պորուչիկ Լուկաշի առաջ և կակազելով նրան հանձնեց իր ջարդված ատամը, որ փաթաթել էր «Լուրդի երգի» մեջ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ ես ձեռքիցս եկածն արեցի։ Այս ատամս ջարդեցի սպայական ճաշի վրա, երբ խոհարարի հետ փորձում էի, թե այդ մսից հնարավո՞ր է բիֆշտեքս պատրաստել։

Այդ խոսքի վրա լուսամատի մոտ դրված բազկաթոռի միջից վեր բարձրացավ մի մռայլ կերպարանք։

Պոդպորուչիկ Դուբն էր դա, որին սանիտարական սայլակը տեղ էր հասցրել բոլորովին հալից ընկած։

— Խնդրում եմ լռություն պահպանել,— աչաց նա վհատալից ձայնով,— ես ինձ վատ եմ զգում։

Նա նորից փլվեց հին բազկաթոռի վրա, որի յուրաքանչյուր ճեղքի մեջ փայտոջիլի հազարավոր ձվիկներ կային։

— Ես հոգնած եմ,— ասաց նա ողբերգական ձայնով,— թույլ եմ և հիվանդ, խնդրում եմ իմ ներկայությամբ ջարդված ատամների մասին չխոսել։ Իմ հասցեն է Սմիխով, փող․ Կրալովսկա, համար տասնութ։ Եթե ես մինչև վաղը չապրեմ, խնդրում եմ այդ մասին զգուշաբար հայտնել իմ ընտանիքին և խնդրում եմ չմոռանալ գերեզմանիս վրա գրել, որ ես պատերազմից առաջ եղել եմ թագավորական կայսրական գիմնազիայի դասատու։

Նա սկսեց կամաց խռմփալ և այլևս չլսեց, թե ինչպես Շվեյկը արտասանեց հոգեհանգստյան երգի հետևյալ տողերը․

Մարիամի մեղքը դու ներեցիր,
Ավազակին էլ դու ներեցիր,
Թշվառիս հույս պարգևեցիր։

Կովը շատ գլխացավանք պատճառեց։ Եղան պահեր, երբ թվում էր, թե առհասարակ հնարավոր չէ նրան մաշկել։ Երբ սկսեցին մորթին պոկել, վերջինս պատռվեց և տակից երևացին մկանները, որ ոլորված էին նավի չորացած ճոպանների պես։

Այդ միջոցին ինչ-որ տեղից մի պարկ կարտոֆիլ բերին և, հաջողության հույս չունենալով, սկսեցին եփել հիշյալ ջիլերն ու ոսկորները, իսկ քիչ հեռու, փոքր խոհանոցի մոտ խոհարարը, այդ կմախքի կտորներից բոլորովին հուսահատված, սպայական ճաշ էր պատրաստում։

Դժբախտ կովը, եթե կարելի է այդպես անվանել բնության այդ հազվագյուտ երևույթը, երկար մնաց բոլորի հիշողության մեջ, և կարելի է ամենայն վստահությամբ ասել, որ եթե Սոկալի կռվից առաջ հրամանատարները զինվորներին հիշեցնեին Լիսկովեցի կովը, ապա ամբողջ տասնմեկերորդ վաշտը հուժկու աղաղակով և կատաղաբար սվինամարտի կնետվեր։

Կովն այնքան անխիղճ դուրս եկավ, որ նրանից նույնիսկ սուպ չկարողացան պատրաստել․ որքան միսն ավելի էր եփվում, այնքան ավելի ամուր էր կպչում ոսկորներին, դրանց հետ կազմելով մի ամբողջություն, որը ոսկրացած էր իր ամբողջ կյանքը գրասենյակային թղթերի մեջ անցկացրած և միայն «գործերով» սնվող բյուրոկրատի պես։

Շվեյկը, որ որպես սուրհանդակ շտաբի և խոհանոցի միջև մշտական կապ էր պպհպանում՝ իմանալու համար, միսը երբ է եփվելու, վերջապես պորուչիկ Լուկաշին զեկուցեց․

— Պարոն օբեր-լեյտենանտ, կովից արդեն ճենապակի ստացվեց։ Այդ կովի միսն այնքան պինդ է, որ նրանով կարելի է ապակի կտրել։ Խոհարար Պավլիչեկը Բալոունի հետ միասին այդ միսը փորձելիս ջարդեց իր կտրիչ ատամը, իսկ Բալոունը՝ սեղանատամը։

Դրանից հետո ավագ գրագիր Վանեկը պարզեց, որ տխրահռչակ կովը սպայական խոհանոցում պետք է եփվի ևս երկու ժամ, որ բիֆշտեքսի մասին խոսք լինել չի կարող և որ բիֆշտեքսի փոխարեն գուլյաշ են պատրաստելու։

Որոշեցին զինվորներին թույլ տալ հանգստանալ մինչև «դեպի ընթրիք» ազդանշանը, քանի որ, միևնույն է, ընթրիքը պատրաստ կլիներ միայն առավոտյան դեմ։

Ավագ գրագիր Վանեկը ինչ-որ տեղից մի խտիտ խոտ բերեց, քահանայի տան ճաշասենյակում փռեց իր համար և, ջղայնորեն բեղերը ոլորելով, կամացուկ ասաց հին բազմոցի վրա հանգստացող պորուչիկ Լուկաշին․

— Հավատացեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ամբողջ պատերազմի ընթացքում ես այդպիսի կով չեմ կերել…

Խոհանոցում եկեղեցական կիսայրած մոմի առաջ նստած էր հեռախոսավար Խոդոունսկին և կանխավ նամակ էր գրում տուն։ Նա չէր ցանկանում իրեն այդ նեղությունը տալ հետագայում, երբ գումարտակը վերջապես կունենար իր դաշտային փոստի որոշակի համարը։ Նա գրում էր.

«Սիրելի՛ և թանկագին կին, անգնահատելի Բոժենկա․

Հիմա գիշեր է, և ես շարունակ քո մասին եմ մտածում, անգինս, և տեսնում եմ, թե ինչպես նայում ես կողքիդ դատարկ մահճակալին և ինձ հիշում։ Դու պետք է ինձ ներես, եթե այդ ժամանակ մտքովդ զանազան բաներ են անցնում։ Դու լավ գիտես, որ պատերազմի հենց սկզբից ես գտնվում եմ ռազմաճակատում և արդեն որոշ բաներ լսել եմ այն ընկերներից, որոնք վիրավորվել, արձակուրդ էին ստացել և գնացել տուն։ Ես գիտեմ, որ նրանք կգերադասեին պառկել խոնավ հողում, քան վկա լինել, թե ինչպես ինչ-որ սրիկա քարշ է գալիս իրենց կնոջ հետևից։ Ինձ համար ծանր է գրել այդ մասին, թանկագի՛ն Բոժենկա։ Ես չէի էլ գրի, բայց դու լավ գիտես,— չէ՞ որ դու ինքդ ես ինձ խոստովանել,— որ ես առաջինը չեմ, որի հետ դու կապ ես ունեցել, և որ ինձնից առաջ դու արդեն պատկանելիս ես եղել Միկուլաշսկա փողոցում ապրող պան Կրաուզեին։ Հիմա, երբ գիշերը հանկարծ հիշում եմ դա և մտածում, թե այդ այլանդակը իմ բացակայության ժամանակ կարող է քո նկատմամբ հավակնություններ ունենալ, ինձ թվում է, թանկագին Բոժենիկս, որ ես նրան տեղն ու տեղը կխեղդեի։ Ես երկար ժամանակ լռում էի, բայց երբ մտքովս անցնում է, թե մի գուցե նա նորից հետապնդում է քեզ, սիրտս կծկվում է։ Ես քո ուշադրությունը հրավիրում եմ միայն այն բանի վրա, որ իմ կողքին չեմ հանդուրժի մի կեղտոտ խոզի, որը բոլորի հետ շնություն է անում և իմ անունը խայտառակում։ Ներիր ինձ, թանկագին Բոժենա, իմ խիստ խոսքերի համար, բայց զգույշ եղիր, որ հանկարծ քո մասին վատ բան չլսեմ։ Այլապես ստիպված կլինեմ երկուսիդ էլ փորը թափել, որովհետև ես պատրաստ եմ ամեն ինչի, նույնիսկ եթե դրա համար ստիպված լինեմ մեռնել։ Հազար ու հագար անգամ համբուրում եմ քեզ, բարևում պապային ու մամային։

Քո Տոնոուշ

Հ․ Գ․— Չմոռանաս, որ դու կրում ես իմ ազգանունը»։

Նա սկսեց կանխավ գրել երկրորդ նամակը։

«Իմ ամենասիրելի Բոժենկա,

Երբ ստանալու լինես այս տողերը, իմացած եղիր, որ հենց նոր վերջացավ մի մեծ մարտ, ուր ռազմական բախտը մե՛զ ժպտաց։ Ի միջի այլոց, մենք խփեցինք թշնամու տասը սավառնակ և մի գեներալի, որի քթին մի մեծ գորտնուկ կար։ Ամենասոսկալի կռվի պահին, երբ մեր գլխին շրապնելներ էին պայթում, ես քո մասին էի մտածում, թանկագի՛ն Բոժենկա։ Ի՞նչ ես անում, ինչպե՞ս ես ապրում, ի՞նչ նորություն կա տանը։ Ես միշտ հիշում եմ, թե ինչպես ես և դու նստած էինք «Տոմաշի մոտ» գարեջրատանը, և թե ինչպես ինձ տուն տարար, և թե ինչպես այդ պատճառով մյուս օրը ձեռքդ ցավում էր։ Այսօր մենք նորից հարձակվում ենք, այնպես որ նամակս շարունակելու ժամանակ չունեմ։ Հուսով եմ, որ ինձ հավատարիմ ես մնացել, քանի որ գիտես, որ ես անհավատարմություն հանդուրժող չեմ։

Ժամանակն է արշավի դուրս գալու։ Հազար անգամ համբուրում եմ քեզ, թանկագին Բոժենկա, և հուսա, որ ամեն ինչի վերջը լավ կլինի։

Քեզ անկեղծ սիրող Տոնոուշ»։

Հեռախոսավար Խոդոունսկին սկսեց նիրհել և, սեղանի առաջ նստած, քնեց։

Քահանան, որ բոլորովին չէր պառկում քնելու և շարունակ տան մեջ շրջում էր, բացեց խոհանոցի դուռը և խնայողության համար փլեց ու հանգցրեց Խոդոունսկու կողքին մարմրող եկեղեցական կիսաայրած մոմը։

Ճաշասենյակում ոչ ոք քնած չէր, բացի պոդպորուչիկ Դուբից։ Ավագ գրագիր Վանեկը, որը Սանոկում, բրիգադի գրասենյակում, զորքերին պարեն մատակարարելու նոր կարգադրագիր էր ստացել, ջանասիրաբար ուսումնասիրում էր այն և նկատում է որ ինչքան բանակը մոտ է ռազմաճակատին, այնքան մթերաբաժինները պակասում են։ Նա ակամա ծիծաղեց մի պարագրաֆի վրա, որի համաձայն զինվորների համար ճաշ պատրաստելիս արգելվում է զաֆրան ու զենջեֆիլ գործածել։ Հրամանն ուներ մի այսպիսի ծանոթություն, դաշտային խոհանոցները պետք է հավաքեն ոսկորները և ուղարկեն թիկունք, դիվիզիական պահեստները։ Պարզ չէր, թե խոսքը ինչ ոսկորների մասին էր՝ մարդկա՞նց թե մորթվող այլ անասունների։

— Լսեցեք, Շվեյկ,— ասաց պորուչիկ Լուկաշը ձանձրույթից հորանջելով,— մինչև մեզ ուտելու բան տան, դուք կկարողանաք մի բան պատմել։

— Է՛հ, — պատասախանեց Ծվեյկը,— մինչև մեզ ուտելու բան տան, ես կկարողանամ պատմել չեխ ժողովրդի ամբողջ պատմությունը, իսկ առայժմ կպատմեմ մի շատ կարճ պատմության Սեդլչանի շրջանի մի փոստապետի կնոջ մասին, որը ամուսնու մահից հետո նշանակվել էր նրա տեղը։ Ես իսկույն այդ կնոջն հիշեցի, երբ լսում էի փոստին վերաբերող խոսակցությունները, թեև այդ պատմությունը դաշտային փոստի հետ ոչ մի ընդհանուր բան չունի։

― Շվեյկ,– նախազգուշացնելով՝ բազմոցի վրայից ձայն տվեց պորուչիկ Լուկաշը,— դուք դարձյալ հիմարություններ եք դուրս տալիս։

— Ճիշտ այդպես, համարձակվում եմ զեկուցեի պարոն օբեր-լեյտենանտ, դա իրոք որ շատ հիմար պատմություն է։ Ինքս էլ չեմ հասկանում, թե ինչպես խելքիս փչեց այդպիսի հիմար բան պատմել։ Գուցե դա բնատուր հիմարություն է կամ գուցե մանկական հուշ։ Մեր հողագնդի վրա, պարոն օբեր-լեյտենանտ, զանազան բնավորություններ կան, և խոհարար Յուրայդան, այնուամենայնիվ, իրավացի էր։ Բրուկում խմելով ու հարբելով, նա ընկել էր արխի մեջ, իսկ այնտեղից դուրս գալ չէր կարողանում և բղավում էր․ «Մարդը նախորոշված և կոչված է ճանաչելու ճշմարտությունը, իր ոգով ղեկավար դեր կատարելու հավիտենական տիեզերքի հարմոնիայի մեջ, շարունակ զարգանալու և կատարելագործվելու, շարունակ հասնելու և մտնելու բանականության և սիրո աշխարհի ավելի բարձր ոլորտները»։ Երբ մենք ուզում էինք նրան արխից դուրս քաշել, նա մեզ կծոտում ու ճանկռտում էր։ Կարծում էր, թե իր տանն է պառկած, և միայն այն ժամանակ, երբ նրան նորից գցեցինք արխը, սկսեց աղաչել, որ դուրս քաշենք։

— Իսկ ի՞նչ էր պատահել փոստապետուհուն,— ձանձրացած բացականչեց պորուչիկ Լուկաշը։

― Նա շատ պատվական, բայց այնուամենայնիվ անզգամ կին էր, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Փոստում իր բոլոր պարտականությունները լավ էր կատարում, բայց մի պակասություն ուներ, կարծում էր, թե բոլորն իր հետևից քարշ են գալիս, ու սիրահետում, և այդ պատճառով աշխատանքից հետո բոլորի վրա բողոքներ էր գրում, որոնց մեջ ամենայն մանրամասնությամբ նկարագրում էր, թե ինչն ինչպես է եղել։

Մի առավոտ նա գնում է անտառ սունկ հավաքելու։ Եվ ահա, դպրոցի մոտից անցնելիս նկատում է, որ ուսուցիչն արդեն քնից վեր է կացել։ Ուսուցիչը նրան բարևում է ու հարցնում, թե այդքան վաղ ո՞ւր է գնում։ Նա պատասխանում է, թե գնում է սունկ հավաքելու, իսկ ուսուցիչն ասում է, թե քիչ հետո ինքն էլ է սունկի գնալու։ Փոստապետուհիս մտածում է, թե ուսուցիչը նրա, այդ պառավ կնկա նկատմամբ ինչ-որ կեղտոտ մտադրություններ ունի, և տեսնելով, որ նա թփուտից դուրս է գալիս, վախենում է, փախչում և անմիջապես տեղիս դպրոցական խորհրդին մի բողոք գրում, թե ուսուցիչս ուզում էր նրան բռնաբարել։ Ուսուցչի գործով կարգապահական կարգով քննություն է նշանակվում, և, որպեսզի հասարակական սկանդալ չառաջանա է քննություն կատարելու է գալիս ինքը դպրոցական տեսուչը, որը ժանդարմական վախմիստրին խնդրում է եզրակացություն տալ, թե ուսուցիչն ընդունակ է այդպիսի բան անելու։ Ժանդարմական վախմիստրը նայում է գործերը և հայտնում, թե դա բացառված է․ ուսուցիչն արդեն մի անգամ մեղադրվել է քահանայի եղբոր աղջկան հետամտելու մեջ, որի հետ պառկելիս է եղել հենց ինքը քահանան, սակայն գիտության քուրմը շրջանային բժշկից ժամանակին մի վկայական է ստացել, թե դեռևս վեց տարեկան հասակից, երբ կտուրից ընկել է սայլի քեղու վրա, սեռապես անկար է։ Այն ժամանակ անզգամ փոստապետուհին բողոք է դրում ժանդարմա կան վախմիստրի, շրջանային բժշկի և դպրոցների տեսուչի վրա, թե իբր ուսուցիչը նրանց բոլորին կաշառել է։ Նրանք բոլորը միասին փոստապետուհուն դատի են տալիս, նա դատապարտվում է, բայց հետո բողոքարկում վճիռը, թե իբր անմեղսագիտակ է։ Դատական բժիշկները նրան էլ են քննում և եզրակացության մեջ գրում, թե նա իրոք որ տկարամիտ է, բայց, չնայած դրան, կարող է վարել ուզածդ պետական պաշտոնը։

Պորուչիկ Լուկաշը բացականչեց․

— Հիսո՛ւս Քրիստոս,— և ավելացրեց.— Ես քեզ մի խոսք կասեի, բայց չեմ ուզում ընթրիքս հարամ անել։

Շվեյկը պատասխանեց․

― Չէ՞ որ ես ձեզ նախազգուշացրի, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ շատ հիմար բան եմ պատմելու։

Պորուչիկ Լուկաշը բավականացավ միայն ձեռքը թափ տալով․

— Ես ձեր հիմարությունները լսելուց արդեն կշտացել եմ։

— Հո բոլորը չեն կարող խելոք լինել, պարոն օբեր-լեյտենանտ,— համոզված ասաց Շվեյկը,— բացառության կարգով պետք է հիմարներ էլ լինեն, որովհետև եթե բոլորը խելոք լինեին, ապա աշխարհում այնքան խելոք կլիներ, որ յուրաքանչյուր երկու մարդուց մեկը կատարյալ ապուշ կդառնար։ Եթե, օրինակ, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ամեն մարդ բնության օրենքներն իմանար և կարողանար երկնքի հեռավորությունները հաշվել, ապա դրանով միայն բոլորի զահլան կտաներ, ինչպես ոմն պան Չապեկ, որն այցելում էր «Թասի մոտ» պանդոկը։ Գիշերը նա շարունակ գարեջրատնից դուրս էր գալիս փողոց, նայում աստղալից երկնքին, իսկ պանդոկ վերադառնալուց հետո մեկից մյուսին մոտենում և հայտնում. «Այսօր Յուպիտերը հիանալի է փայլում։ Դու, անտաշի մեկը, նույնիսկ չգիտես, թե գլխիդ վերևում ինչ կա։ Դա այնպիսի հեռավորության է, սրիկա՛, որ եթե թնդանոթը քեզնով լցնեն ու կրակեն, ապա նրան հասնելու համար դու միլիոնավոր ու միլիոնավոր տարիներ պետք է թռչես արկի արագությամբ»։ Ըստ որում նա իրեն այնպես բռի էր պահում, որ սովորաբար պանդոկից ինքն էր դուրս թռչում սովորական էլեկտրական տրամվայի արագությամբ, մոտավորապես ժամում տասը կիլոմետր, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Կամ, օրինակ, պարոն օբեր–լեյտենանտ, վերցնենք մրջյուններին․․․

Պորուչիկ Լուկաշը նստեց թախտի վրա, աղոթողի պես ձեռքերը խաչելով կրծքին․

— Ես ինքս էլ զարմանում եմ, թե ինչո՞ւ եմ մինչև հիմա ձեզ հետ խոսում, Շվեյկ։ Չէ՞ որ, Շվեյկ, ես այնքան վաղուց եմ ձեզ ճանաչում․․․

Շվեյկն ի նշան հավանության գլխով արեց։

— Սովորույթի բան է, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Բանն էլ հենց այն է, որ մենք բոլորս արդեն վաղուց ենք իրար ճանաչում և միասին շատ բան ենք տեսել։ Մենք արդեն շատ ենք տառապել և միշտ էլ ոչ մեր մեղքով։ Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, դա ճակատի գիր է։ Թագավոր կայսրն ինչ էլ որ անի՝ վերջը լավ է լինում, նա մեզ միացրեց, և ես ոչ մի այլ բան չեմ ցանկանում, քան միայն որևէ բանով ձեզ օգտակար լինել։ Սոված չե՞ք, պարոն օբեր-լեյտենանտ։

Պորուչիկ Լուկաշը, որ այդ միջոցին նորից մեկնվել էր հին թախտի վրա, ասաց, թե Շվեյկի այդ վերջին հարցը տաղտկալի խոսակցության հիանալի հանգուցալուծում է։ Թող Շվեյկը գնա իմանալու, թե ընթրիքն ինչ եղավ։ Անշուշտ ավելի լավ կլինի, եթե Շվեյկը նրան մենակ թողնի, քանի որ այն հիմարությունները, որ նա ստիպված եղավ լսել, նրան ավելի հոգնեցրին, քան Սանոկից մինչև այստեղ կատարված ռազմերթը։ Նա կցանկանար մի քիչ քնել, բայց չի կարողանում։

— Պատճառը փայտոջիլներն են, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Մի հին հավատալիք կա, թե քահանաները փայտոջիլ են ծնում։ Ոչ մի տեղ այնքան փայտոջիլ չես գտնի, որքան քահանաների տներում։ Գորնիե Ստոդուլկիում քահանա Զամաստիլը մի ամբողջ գիրք է գրել փայտոջիլների մասին, որոնք նրա վրա քաշվում էին նույնիսկ քարոզի ժամանակ։

— Ի՞նչ ասացի ձեզ, Շվեյկ, գնալո՞ւ եք խոհանոց թե ոչ։

Շվեյկը, գնաց, և նրա հետևից ստվերի պես, ոտքի մատների վրա քայլելով, իր անկյունից դուրս եկավ Բալոունը․․․

* * *

Երբ առավոտյան գումարտակը Լիսկովեցից դիմեց դեպի Ստարայա-Սոլ-Սամբոր, տարաբախտ կովին, որ դեռ չէր եփվել, հենց այդպես, դաշտային խոհանոցի մեջ, տարան իրենց հետ։ Որոշված էր կովը եփել ճանապարհին և ուտել դադար առնելիս, երբ ճանապարհի կեսն անցած լինեն։

Ճանապարհ ընկնելուց առաջ զինվորներին սև սուրճ տվին։

Պոդպորուչիկ Դուբին նորից տեղավորեցին սանիտարական երկանիվ սայլակի մեջ, քանի որ երեկվա դեպքից հետո նրա վիճակն ավելի էր վատացել։ Նրա երեսից ամենից շատ տանջվում էր սպասյակը, որը ստիպված էր սայլակի կողքից վազել։ Պոդպորուչիկ Դուբը Կուներտին մի գլուխ հայհոյում էր, թե երեկ իր մասին բոլորովին հոգ չի տարել, և խոստանում էր, թե նշանակված վայրն հասնելուց հետո նրա հախից կգա։ Նա շարունակ ջուր էր պահանջում, խմում և իսկույն փսխում։

— Այդ ո՞ւմ և ինչի՞ վրա եք ծիծաղում,— գոռում էր նա սայլակի միջից։— Ես ձեզ ցույց կտամ, ինձ հետ կատակ մի՛ անեք։ Դուք ինձ կճանաչեք։

Պորուչիկ Լուկաշը գնում էր ձիով, իսկ նրա կողքից, առույգ-առույգ քայլում էր Շվեյկը։ Թվում էր, թե Շվեյկն անհամբեր շտապում էր կռվի բռնվել թշնամու հետ։ Ըստ իր սովորության, նա ճամարտակում էր։

— Դուք նկատե՞լ եք, պարոն օբեբ-լեյտենանտ, որ մեր զինվորներից մի քանիսը ճանճի պես բաներ են։ Մեջքներին երեսուն կիլո էլ չկա, բայց դրան էլ չեն դիմանում։ Հարկավոր էր, որ դուք նրանց համար դասախոսություններ կարդայիք, ինչպես մեզ համար կարդում էր հանգուցյալ պարոն օբեր-լեյտենանտ Բուխանեկը։ Նա ինքնասպան եղավ այն գրավականի պատճառով, որ ամուսնանալու խոստումով ստացել էր իր ապագա աներոջից և մսխել փողոցային կանանց վրա։ Դրանից հետո նա մի ուրիշ ապագա աներոջից ստացել էր երկրորդ գրավականը։ Այս փողի հետ նա արդեն ավելի խնայողաբար էր վարվում, կամաց-կամաց տանուլ էր տալիս թղթախաղի մեջ, իսկ պոռնիկներից ձեռք էր քաշել։ Բայց փողը երկար չհերիքեց, այնպես որ նա ստիպված էր գրավական ստանալու համար դիմել մի երրորդ ապագա աներոջ։ Այդ փողով նա իր համար ձի գնեց, մի արաբական հովատակ, ոչ զտարյուն․․․

Պորուչիկ Լուկաշը ձիուց ցած թռավ։

— Շվեյկ,— գոռաց նա սպառնագին,— եթե չորրորդ գրավականի մասին թեկուզ մի բառ ասեք, ես ձեզ կգլորեմ առուն։

Նա նորից թռավ ձիու վրա, իսկ Շվեյկը լրջորեն շարունակեց․

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, որ չորրորդ գրավականի մասին խոսք անգամ լինել չի կարող, քանի որ երրորդ գրավականից հետո նա ինքն իրեն խփեց։

— Վերջապե՜ս,— թեթևացած շունչ քաշեց պորուչիկ Լուկաշը։

— Հա, խոսքս չմոռանամ,— հանկարծ հիշեց Շվեյկը,— այնպիսի դասախոսություններ, որ մեզ համար կարդում էր պարոն օբեր-լեյտենանտ Բուխանեկը, երբ զինվորները ռազմերթի ժամանակ հոգնածությունից արդեն վայր էին ընկնում. ահա այդպիսի դասախոսություններ, իմ կարծիքով, հարկավոր էր կարդալ, ինչպես նա էր անում, բոլոր զինվորների համար։ Նա դադար էր հայտարարում, մեզ բոլորիս հավաքում, ինչպես թուխսը ճտերին, և սկսում այսպես․ «Դուք, սրիկանե՛ր, չեք կարողանում գնահատել այն, որ երթաքայլում եք երկրագնդի վրա, չեք կարողանում, որովհետև այնպիսի անկուլտուրական մի ավազակախումբ եք, որ նայելիս մարդու սիրտ է խառնում։ Լավ կլիներ ձեզ ստիպեին քայլել արեգակի վրա, որտեղ մարդը, որ մեր խղճուկ մոլորակի վրա վաթսուն կիլո քաշ ունի, հազար յոթհարյուր կիլոյից ավելի է կշռում։ Դուք հո կսատկեիք։ Հետաքրքիր է, թե ինչպե՞ս պետք է երթաքայլեիք, եթե ձեր պայուսակը կշռեր երկուհարյուր ութսուն կիլոգրամ, համարյա երեք ցենտներ, իսկ հրացանը՝ մոտ մեկ և կես ցենտներ։ Կսկսեիք ախ ու վախ անել, լեզուներդ կկախեիք հալածահար շների պես»։ Մեր մեջ մի թշվառ ուսուցիչ կար, որը նույնպես համարձակվեց խոսք վերցնել, «Կներեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, վաթսուն կիլոգրամ քաշ ունեցող մարդը Լուսնի վրա կշռում է ընդամենը տասներեք կիլոգրամ։ Լուսնի վրա մենք ավելի հեշտ կերթաքայլեինք, քանի որ այնտեղ պայուսակը կկշռեր ընդամենը չորս կիլոգրամ։ Լուսնի վրա մենք ոչ թե կքայլեինք, այլ օդի մեջ կճախրեինք»։— «Դա սոսկալի է,— ասաց հանգուցյալ պարոն օբեր-լեյտենանտ Բուխանեկը։— Սրիկա՛, սիրտդ ապտակ է ուզում։ Ուրախ եղիր, որ ես քեզ սովորական երկրային ապտակ կտամ։ Եթե լուսնային ապտակ տայի, ապա թեթևությանդ պատճառով կթռչեիր ու կընկնեիր Ալպյան լեռների վրա և քեզնից միայն մի թաց տեղ մնար… Եթե ես քեզ արեգակնային ծանր ապտակ տայի, ապա մունդիրդ շիլա կդառնար, իսկ գլուխդ կթռչեր Աֆրիկա»։ Տվեց նա նրան, ուրեմն, սովորական երկրային ապտակ։ Այդ դուրսպրծուկ ուսուցիչն սկսեց զռալ, իսկ մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը։ Ռազմերթի ամբողջ ճանապարհին նա զռում էր և ինչ-որ մարդկային արժանապատվության մասին խոսում, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Թե իբր իրեն անբան անասունի տեղ էն դրել։ Հետո պարոն օբեր-լեյտենանտ Բուխանեկը նրան զեկույցի ուղարկեց, և խեղճին տասնչորս օր նստեցրին։ Դրանից հետո այդ զինվորը վեց շաբաթ էլ պետք է ծառայեր, բայց մինչև վերջ չծառայեց, ճողվածք ուներ, իսկ զորանոցում ստիպում էին տուրնիկի վրա պտտվել, մարդը չդիմացավ և հոսպիտալում մեռավ որպես սիմուլյանտ։

— Իսկապես զարմանալի է, Շվեյկ,– ասաց պորուչիկ Լուկաշը,— դուք սովորություն ունեք, ինչպես շատ անգամ ձեզ ասել եմ, մի առանձին ձևով սպայությանը նսեմացնելու։

— Ես այդպիսի սովորություն չունեմ,— անկեղծորեն խոստովանեց Շվեյկը։— Ես միայն այն էի ուզում պատմել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, թե ինչպես առաջ զինվորական ծառայության մեջ մարդիկ իրենք էին իրենց փորձանքի մեջ գցում։ Այդ մարդը կարծում էր, թե ինքը պարոն օբեր-լեյտենանտից ավելի կրթված է, և ուզում էր Լուսնով զինվորների առաջ նրան նսեմացնել։ Իսկ երբ երկրային ապտակ ստացավ, բոլորը թեթևացած շունչ քաշեցին, ոչ ոքի համար դա անհաճելի չեղավ, դեռ ընդհակառակը, բոլորին դուր եկավ, որ օբեր-լեյտենանտը իր այդ երկրային ապտակով այդպես սրամտեց։ Դա կոչվում է դրությունը փրկել։ Հարկավոր է անմիջապես, տեղնուտեղը, մի բան գտնել, և ամեն ինչ պատրաստ է։ Պրագայում, Կարմելիտի վանքի դիմաց, պարոն օբեր-լեյտենանտ, մի քանի տարի սրանից առաջ պան Ենոմը խանութ ուներ, որտեղ ճագարներ և այլ թռչուններ էր վաճառում։ Այդ պան Ենոմը սկսել էր սիրահետել կազմարար Բիլեկի աղջկան։ Պան Բիլեկին դա դուր չէր պալիս, և նա պանդոկում հրապարակորեն հայտարարեց, որ եթե պան Ենոմը գա իր աղջկա ձեռքը խնդրելու՝ նրան աստիճաններից այնպես կգլորի, որ եկած ճանապարհը մոռանա։ Պան Ենոմը, այնուամենայնիվ, մի լավ խմեց, ու գնաց Բիլեկի մոտ, որը նախասենյակում նրան դիմավորեց գրքեր եզրահատելու մեծ դանակը ձեռքին, որ նման էր այն դանակին, որով գորտեր են հերձում։ Նա պան Ենոմի վրա գոռաց, թե իր տանն ի՞նչ գործ ունի։ Այդ ժամանակ շատ սիրելի պան Ենոմը այնպես խլացուցիչ զռթացրեց, որ պատի ժամացույցի ճոճանակը կանգ առավ։ Պան Բիլեկը քահ-քահ ծիաղեց, սեղմեց պան Ենոմի ձեռքն ու ասաց. «Համեցեք, ներս մտեք, պան Ենոմ, խնդրեմ նստեցեք. հուսամ, որ ձեր շալվարի մեջ չեք կեղտոտել։ Ախր ես այնքան էլ չար մարդ չեմ։ Ճիշտ է, ուզում էի ձեզ դուրս շպրտել, բայց հիմա տեսնում եմ, որ դուք շատ հաճելի և մազալու մարդ եք։ Ես կազմարար եմ, վեպեր ու պատմվածքներ շատ եմ կարդացել, բայց ոչ մի գրքում չեմ տեսել, որ փեսացուն այդպես ներկայանա»։ Նա ծիծաղեց հալից ընկնելու չափ, հետո ասաց, թե իրեն թվում է, որ իրենք ծնված օրից իրար ծանոթ են, կարծես հարազատ եղբայրներ լինեն։ Ապա հյուրին սիգար առաջարկեց, մարդ ուղարկեց գարեջուր ու սարդելկա բերելու, կնոջը կանչեց ու ներկայացրեց պան Ենոմին, ամենայն մանրամասնությամբ պատմեց նրա այցելության մասին։ Կինը թքեց ու թողեց հեռացավ։ Հետո պան Բիլեկը կանչեց աղջկան ու ասաց. «Այս պարոնը այսպիսի և այսպիսի հանգամանքներում եկել էր քո ձեռքը խնդրելու»։ Այդ լսելուն պես աղջիկը լաց եղավ և ասաց, թե այդպիսի մարդու երեսը տեսնել չի ուզում։ Այնպես որ նրանց մնում էր ոչ այլ ինչ, եթե ոչ խմել-վերջացնել գարեջուրը, սարդելկաներն ուտել և իրարից բաժանվել։ Դրանից հետո այն պանդոկում, ուր հաճախում էր պան Բիլեկը, պան Ենոմը խայտառակ եղավ, և ամեն տեղ, ամբողջ թաղամասում, նրան անվանում էին ոչ այլ կերպ, քան «տռան Ենոմ»։ Եվ բոլորն իրար պատմում էին, թե նա ինչպես էր ցանկացել դրությունը փրկել։ Մարդկային կյանքն առհասարակ այնպես բարդ է, որ առանձին մարդու կյանքը ոչ մի արժեք չունի։ Դեռևս պատերազմից առաջ Բոիշչեում մեր «Թասի մոտ» պանդոկն էին այցելում մի ոստիկան՝ ավագ վախմիստր պան Հուբիչկան, և մի ռեպորտյոր, որը ջարդված ոտքեր, խեղդամահ եղած մարդիկ ու ինքնասպաններ էր որոնում և թերթերի մեջ գցում։ Դա այնքան ուրախ մարդ էր, որ ավելի հաճախ ոստիկանատան օրապահի սենյակում էր լինում, քան իր խմբագրությունում։ Մի անգամ նա ավագ վախմիստր Հուբիչկային հարբեցնում և խոհանոցում նրա զգեստը փոխում իր զգեստի հետ, այնպես որ ավագ վախմիստրը դառնում է քաղաքացի, իսկ պան ռեպորտյորը՝ ոստիկանության ավագ վախմիստր։ Հետո նա ծածկում է ատրճանակի համարը և գնում Պրագա՝ հսկողական շրջագայություն կատարելու։ Ռեսլովի փողոցի անկյունում, նախկին Սվատովացլավյան բանտի հետևում, ուշ գիշերին հանդիպում է մի ցիլինդրավոր տարեց պարոնի, որը թևանցուկ քայլելիս է լինում մորթե մանտո հագած մի տարեց կնոջ հետ։ Երկուսն էլ, առանց մի բառ փոխանակելու, տուն են շտապելիս լինում։ Նա վազելով հասնում է նրանց և այն պարոնի ականջի տակ գոռում. «Այդպես մի՛ բղավեք, ապա թե ոչ ձեզ քարշ կտամ ոստիկանատուն»։ Պատկերացրեք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, նրանց վախը։ Իզուր է պարոնը նրան բացատրում, թե ըստ երևույթին դա թյուրիմացության է։ Թե իրենք վերադառնում են պարոն փոխարքայի տանը կայացած բանկետից։ Թե կառքն իրենց հասցրել է մինչև Ազգային թատրոնը, իսկ հիմա ուզում են մի քիչ մաքուր օդ շնչել։ Թե այստեղ մոտիկ են ապրում, Մորանի փողոցում։ Թե նա ինքը փոխարքայի գրասենյակի ավագ խորհրդական է, իսկ սա էլ իր կինն է։— «Դուք ինձ հիմարի տեղ մի դնեք,— շարունակում է նրանց վրա գոռալ զգեստափոխված ռեպորտյորը։— Դուք ավելի պետք է ամաչեք, եթե, ինչպես ասում եք, փոխարքայի խորհրդական եք և, չնայած դրան, ձեզ լակոտի պես եք պահում։ Ես արդեն վաղուց ձեզ հետևում եմ և տեսա, թե ինչպես ձեռնափայտով ծեծում էիք ճանապարհին հանդիպած բոլոր խանութների երկաթե փեղկերը, իսկ այդ ժամանակ ձեր, ինչպես դուք ասում եք, կինը ձեզ օգնում էր»։ «Բայց չէ՞ որ, ինչպես տեսնում եք, ես ձեռքիս ոչ մի ձեռնափայտ չունեմ։ Երևի մեզնից առաջ անցած մի ուրիշն է արել»։ — «Իսկ ինչպե՞ս կարող էր ձեր ձեռքին ձեռնափայտը լինել,— պատասխանում է զգեստափոխված ռեպորտյորը,— երբ դուք, ա՛յ, այն անկյունում, ինչպես ես աչքովս տեսա, ձեռնափայտը ջարդուփշուր արիք այն պառավի գլխին, որը տապակած կարտոֆիլ ու շագանակ է տանում պանդոկները»։ Տիկինը ի վիճակի չի լինում նույնիսկ լաց լինելու, իսկ պարոն խորհրդականն այնպես է գազազում, որ սկսում է նրան կոպտության մեջ մեղադրել, որից հետո ձերբակալվում է և հանձնվում Սալմովի փողոցում գտնվող ոստիկանական կոմիսարիատի ամենամոտիկ պարեկին։ Զգեստափոխված ռեպորտյորը պատվիրում է այդ զույգին տանել կոմիսարիատ, պարեկին ասելով, թե իբր ինքը գնում է Սուրբ Ինջրիխ և Վինոդրագի էր եկել պաշտոնական գործով։ Թե նրանք երկուսն էլ խախտել են գիշերային լռությունն ու հանգիստը և մասնակցել գիշերային տուրուդմփոցի և, բացի դրանից, ոստիկանությանը վիրավորանք հասցրել։ Թե ինքը շտապում է, Սուրբ Ինջրիխի կոմիսարիատում գործ ունի, իսկ մի ժամից կվերադառնա Սալմով փողոցի կոմիսարիատը։

Այդպիսով, պարեկը երկուսին էլ քարշ է տալիս-տանում։ Նրանք նստում են մինչև առավոտ, սպասելով սարսափելի վախմիստրին, որն այդ միջոցին շրջանց ճանապարհով հասնում է Բոիշչեի «Թասի մոտ» պանդոկը, արթնացնում ավագ վախմիստր Հուբիչկային, անուշի կապելով նրան ամեն ինչ պատմում և գլխի գցում, որ եթե նա լեզուն իրեն չքաշի՝ կարող է մեծ գործ բացվել։

Պորուչիկ Լուկաշն, ըստ երևույթին, այդ խոսակցությունից հոգնել էր։ Ցանկանալով հասնել առաջապահին, նա ձին վարգով քշելուց առաջ Շվեյկին ասաց.

— Եթե մտադիր եք մինչև երեկո խոսել, ապա այդ զբաղմունքը ժամը ժամի վրա ավելի ու ավելի տխմար կդառնա։

— Պարո՛ն օբեր-լեյտենանտ,— հեռացող պորուչիկի հետևից ձայն տվեց Շվեյկը,— չե՞ք ուզում իմանալ, թե դա ինչով վերջացավ։

Պորուչիկ Լուկաշը քառարշավ առաջ սլացավ։

Պոդպորուչիկ Դուբն այնքան էր ապաքինվել, որ կարողացավ սանիտարական սայլակից ցած իջնել, վաշտի ամբողջ շտաբն հավաքեց իր շուրջը և, կարծես կիսարթուն, սկսեց խրատել։ Նա հավաքվածներին դիմեց մի չափազանց երկար ճառով, որը նրանց ավելի ծանր էր թվում, քան հանդերձանքն ու հրացանը։

Դա զանազան խրատների մի փունջ էր։ Նա սկսեց այսպես․

— Պարոն սպաների նկատմամբ զինվորների տածած սերը հնարավոր է դարձնում կատարել անհավատալի զոհաբերություններ, բայց բոլորովին էլ պարտադիր չէ, որ այդ սերը լինի բնատուր։ Նույնիսկ ընդհակառակը, եթե զինվորը բնատուր սեր չունի, ապա հարկավոր է հարկադրել, որ ունենա։ Քաղաքացիական կյանքում հարկադրական սերը, ասենք, դպրոցականի սերը ուսուցչական անձնակազմի նկատմամբ, տևում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ գոյություն ունի այդ սերն հարուցող արտաքին ազդակը։ Զինվորական ծառայության մեջ մենք տեսնում ենք ճիշտ հակառակը, քանի որ սպան իրավունք չունի թույլ տալու ոչ իրեն, ոչ էլ զինվորին, որ որևէ չափով նվազի այդ սերը, որը զինվորին կապում է իր պետի հետ։ Դա սովորական սեր չէ, դա, իսկապես ասած, հարգանք է, վախ և կարգապահություն։

Շվեյկն այդ ամբողջ ժամանակ քայլում էր սանիտարական սայլակի ձախ կողքից, և քանի դեռ պոդպորուչիկ Դուբը խոսում էր՝ գլուխը դարձրել էր դեպի նրա կողմը, կատարելով «աջ հավասարում»։

Պոդպորուչիկ Դուբը սկզբում այդ բանը չնկատեց և շարունակեց իր ճառը․

— Այդ կարգապահությունը և հնազանդվելու պարտականությունը, սպայի նկատմամբ զինվորի տածած պարտադիր սերը կարելի է արտահայտել շատ կարճ։ Քանի որ զինվորի և սպայի հարաբերությունները բարդ չեն․ մեկը հնազանդվում է, մյուսը՝ հնազանդեցնում։ Մենք արդեն վաղուց գրքերից գիտենք ռազմական արվեստը, գիտենք, որ զինվորական լակոնիզմը, զինվորական պարզությունը այն առաքինություններն են, որ պետք է յուրացնի իր պետին կամա թե ակամա սիրող զինվորը։ Պետը նրա աչքին պետք է լինի անսասան և զորեղ կամքի մեծագույն, ավարտուն, բյուրեղացած տիպար։

Եվ միայն հիմա պոդպորուչիկ Դուբը նկատեց, որ Շվեյկն աննդհատ նրան է նայում և «աջ հավասարում» կատարում։ Դա նրա համար շատ տհաճ էր, քանի որ հանկարծ զգաց, որ իր ճառի մեջ խճճվել է և չի կարողանում դուրս գալ պետի նկատմամբ զինվորի տածած սիրո արխից, և այդ պատճառով Շվեյկի վրա գոռաց․

— Ի՞նչ ես աչքերդ վրաս չռել նոր դարբաս տեսած ոչխարի պես։

— Ես դա անում եմ համաձայն ձեր հրամանի, համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ։ Մի անգամ դուք ինքներդ բարեհաճեցիք իմ ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ երբ դուք խոսում եք՝ ես պարտավոր եմ աչքս չկտրել ձեր բերանից։ Քանի որ ամեն մի զինվոր պարտավոր է պետի հրամանները սրբորեն կատարել և իր ամբողջ կյանքում հիշել, ապա ստիպված էի այդպես վարվել։

— Ուրի՛շ կողմ նայիր,— գոռաց պոդպորուչիկ Դուբը,— և չհամարձակվես ինձ նայել, հիմար։ Գիտես, որ ես այդ բանը չեմ սիրում և տխմար ռեխդ տանել չեմ կարողանում։ Ես դեռ քո մերը կլացացնեմ։

Շվեյկը «ձախ հավասարում» կատարեց և, կարծես քարանալով, շարունակեց քայլել պոդպորուչիկ Դուբի կողքից։

Պոդպորուչիկ Դուբը չդիմացավ.

— Այդ ո՞ւր ես նայում, երբ քեզ հետ խոսում եմ։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, ձեր հրամանի համաձայն ես «ձախ հավասարում» կատարեցի։

— Ա՜խ,— հառաչեց պոդպորուչիկ Դուբը,— իսկական պատիժ ես իմ գլխին։ Ուղիղ առջևդ նայիր և մտածիր. «Ես այնպիսի հիմար մարդ եմ, որ կորցնելու բան չունեմ»։ Հասկացա՞ր։

Շվեյկն իր առջևը նայելով՝ ասաց.

― Թույլ տվեք հարցնել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, արդյոք պարտավո՞ր եմ այդ հարցին պատասխանել։

— Ինչպե՞ս ես համարձակվում,— բղավեց պոդպորուչիկ Դուբը։— Ինչպե՞ս ես ինձ հետ խոսում։ Ի՞նչ նկատի ունեիր այդ ասելիս։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, նկատի ունեի կայարաններից մեկում ձեր տված այն հրամանը, թե ես առհասարակ չպետք է պատասխանեմ, եթե նույնիսկ ձեր խոսքը վերջացրած լինեք։

— Ուրեմն ինձնից վախենո՜ւմ ես,— ուրախացավ պոդպորուչիկ Դուբը։— Բայց ինձ դեռ լավ չճանաչեցիր։ Իմացած եղիր, որ քեզ նմանները չեն առաջս դողացել։ Ես ավելի թունդ ղոչիներ եմ խեղճացրել։ Լռիր և ետևից քայլիր, որ քեզ չտեսնեմ։

Շվեյկը ետ մնաց և միացավ սանիտարներին։ Այստեղ նա հարմարորեն տեղավորվեց երկանիվ սայլակի մեջ և այդպես էլ հասավ դադարքի վայրը, որտեղ վերջապես բոլորը սուպ ստացան և արժանացան չարաբաստիկ կովի մսին։

— Այդ կովին առնվազն երկու շաբաթ պետք է թթու դնեին, իսկ եթե ոչ կովին, ապա գոնե նրան գնողներին,— ասաց Շվեյկը։

Բրիգադից սրարշավ մի հանձնակատար եկավ, բերելով տասնմեկերորդ վաշտին ուղղված մի նոր հրաման, թե մարշրուտը փոխված է. պետք է գնալ Ֆելդշտայն, Վորալիչեն ու Սամբորը շրջանցել, քանի որ Սամբորում վաշտը տեղավորել հնարավոր չէ, որովհետև այնտեղ արդեն երկու պոզնանյան գնդեր կան։

Պորուչիկ Լուկաշը կարգադրեց, որ ավագ գրագիր Վանեկը և Շվեյկը Ֆելդշտայնում վաշտի համար օթևաններ գտնեն։

— Միայն թե, Շվեյկ, ճանապարհին նորից մի օյին չխաղաք,― նախազգուշացրեց պորուչիկ Լուկաշը։― Գլխավորն այն է, որ տեղի բնակիչների հետ ավելի լավ վարվեք։

— Համարձակվում եմ զեկուցել, պարոն օբեր-լեյտենանտ, կաշխատեմ։ Այսօր, երբ լուսաբացին մի քիչ քունս տարել էր, մի զզվելի երազ տեսա։ Տեսա մի տաշտ, որի միջի ջուրն ամբողջ գիշերը կաթկթում ու լցվում էր այն տան միջանցքը, որտեղ ես ապրում էի, այնքան կաթկթեց, մինչև որ վերջացավ։ Տնատիրոջ առաստաղը ջուր էր դարձել, և նա նույն օրն առավոտյան ինձ բնակարանից դուրս արեց։ Իրականում ճիշտ այդպիսի մի դեպք, պարոն օբեր-լեյտենանտ, մի անգամ պատահեց Կառլինում, Վիադուկի հետևում․․․

— Հանգիստ թողեք մեզ, Շվեյկ, ձեր հիմար պատմություններով, և ավելի լավ կլինի Վանեկի հետ նայեք քարտեզը և տեսնեք, թե ուր եք գնալու։ Ահա տեսնո՞ւմ եք այս գյուղը։ Այստեղից կթեքվեք աջ, դեպի գետակը, և գետի երկայնքով կգնաք ու կհասնեք մոտակա գյուղը։ Գետի մեջ թափվող առաջին գետակի երկայնքով (դա կլինի ձեր աջ թևում) գյուղամիջյան ճանապարհով կբարձրանաք ուղիղ դեպի հյուսիս։ Այստեղ անհնար է մոլորվել։ Դուք Ֆելդշտայնից բացի ուրիշ տեղ չեք ընկնի։ Միտներդ պահեցի՞ք։

Շվեյկն ու ավագ գրագիր Վանեկը ճանապարհ ընկան ըստ այդ մարշրուտի։

Կեսօրն անց էր։ Տոթ։ Հողը ծանր էր շնչում։ Զինվորների լավ չծածկված գերեզմաններից դիակի հոտ էր փչում։

Նրանք հասան այն վայրը, որտեղ մարտեր էին մղվել Պերեմիշլի վրա հարձակվելիս։ Այդտեղ գնդացիրներն ամբողջ գումարտակներ էին հնձել։

Գետափնյա անտառակները վկայախոսում էին հրետանային փոթորկալի կրակի մասին։ Ամենուրեք, լայնատարած տափարակներում ու սարալանջերին, ծառերի փոխարեն հողի միջից դուրս էին ցցված ինչ-որ կոճղակտորներ, և այդ ամբողջ անապատը կտրատված էր խրամատներով։

— Այստեղ բոլորովին այլ պեյզաժ է, քան Պրագայի մոտ,— ասաց Շվեյկը պարզապես լռությունը խզած լինելու համար։

― Մեզ մոտ հունձն արդեն սկսել են,— հիշեց ավագ գրագիր Վանեկը։— Կրալուպիի շրջանում հունձը բոլորից շուտ են սկսում։

— Պատերազմից հետո այստեղ լավ բերք կլինի,— փոքր-ինչ լռելուց հետո ասաց Շվեյկը։— Ոսկրալյուր գնելու կարիք չի զգացվի։ Գյուղացիների համար շատ ձեռնտու է, որ նրանց դաշտերում փտի մի ամբողջ գունդ։ Կարճ ասած, դա նրանց համար հաց է։ Ինձ միայն այն է անհանգստացնում, որ չլինի թե այդ գյուղացիները խաբվեն և զինվորների այս ոսկորները մուֆթա ծախեն շաքարի գործարանին՝ ոսկրածուխ պատրաստելու համար։ Կառլինի զորանոցներում Գոլուբ ազգանունով մի օբեր-լեյտենանտ կար։ Այնքան ուսյալ մարդ էր, որ վաշտում նրան հիմար էին համարում, որովհետև իր ուսյալության պատճառով զինվորներին հայհոյել չսովորեց և ամեն ինչի մասին դատում էր գիտական տեսակետից։ Մի անգամ զինվորները նրան զեկուցեցին, թե տրված հացը ուտել չի լինի։ Այդ հանդգնությունը մի ուրիշ սպայի կզայրացներ, իսկ նա՝ չէ, իրեն հանգիստ պահեց, ոչ ոքի նույնիսկ խոզ կամ, ասենք, կեղտոտ խոզ չանվանեց, ոչ ոքի ռեխին չհասցրեց։ Միայն հավաքեց բոլոր զինվորներին և իր դուրեկան ձայնով ասաց․ «Զինվորնե՛ր, դուք ամենից առաջ պետք է գիտակցեք, որ զորանոցը գաստրոնոմիական խանութ չէ, որտեղ կարող եք ձեզ համար թթու դրած օձաձուկ, սարդիններ ու բուտերբրոդներ ընտրել։ Յուրաքանչյուր զինվոր այնքան խելք պիտի ունենա, որ անտրտունջ ուտի ինչ տալիս են, և այնքան կարգապահ պիտի լինի, որ երկար-բարակ չմտածի այն ամենի որակի մասին, որ նրան տալիս են ուտելու։ Պատկերացրեք, որ պատերազմ է։ Այն հողի համար, որի մեջ մեզ թաղում են կռվից հետո, բոլորովին նշանակություն չունի, թե դուք կռվից առաջ ինչպիսի հաց եք կերել։ Նա, մայր հողը, ձեզ կքայքայի և կխժռի ձեր կոշիկներով հանդերձ։ Տիեզերքում ոչինչ չի կորչում։ Զեզնից, զինվորնե՛ր, հաց կաճի, որով նոր զինվորներ կկերակրեն։ Իսկ նրանք էլ, թերևս, ձեզ պես միշտ դժգոհ կլինեն, կգանգատվեն և մի այնպիսի պետի ձեռք կընկնեն, որը, քանի որ իրավունք ունի, նրանց կձերբակալի և այնպիսի ծակ կխոթի, որ փոշման մնան։ Այսպիսով, ես ձեզ, զինվորնե՛ր, ամեն ինչ լավ բացատրեցի և այլևս չեմ կրկնի։ Սրանից հետո ով որ գանգատվի, այնպես կփոշմանի, որ նույնիսկ երկրորդ անգամ աշխարհ գալիս ասածս չի մոռանա»։— «Գոնե մի անգամ մեզ հայհոյեր»,— ասում էին զինվորները, որովհետև պարոն օբեր-լեյտենանտի դասախոսությունների նրբանկատությունները նրանց զահլան տարել էր։ Մի անգամ ամբողջ վաշտի կողմից ինձ ներկայացուցիչ ընտրեցին։ Ես նրան պիտի ասեի, թե բոլորը նրան սիրում են, բայց զինվորական ծառայությունը ծառայություն չէ, եթե մարդու չեն հայհոյում։ Գնացի նրա բնակարանը և խնդրեցի, որ նա չքաշվի․ զինվորական ծառայությունը, ասացի, դաժան բան է, զինվորները սովորել են, որ ամեն օր նրանց հիշեցնեն, թե նրանք խոզեր ու շներ են, այլապես նրանք կկորցնեն պետերի նատմամբ ունեցած հարգանքը։ Սկզբում նա չեմուչում արեց, ինչ-որ բան ասաց իր ինտելիգենտության մասին, ասաց, թե հիմա այլևս չի կարելի ծառայել մահակի ահից դրդված։ Վերջապես ես նրան համոզեցի։ Նա ինձ մի ապտակ հասցրեց և, իր հեղինակությունը բարձրացնելու համար, դռնից դուրս շպրտեց։ Երբ ես բանակցություններիս արդյունքները հաղորդեցի, բոլորը շատ ուրախացան, բայց նա հենց հաջորդ օրը նրանց ուրախությունը հարամ արեց. մոտեցավ ինձ և բոլորի ներկայությամբ ասաց․ «Շվեյկ, երեկ ես ձեզ հետ անմիտ վարվեցի. ահա ձեզ մի գուլդեն, տարեք և խմեցեք իմ կենացը։ Զինվորների հետ պետք է վարվել իմանալ»։

Շվ եյկը շուրջը նայեց։

— Ինձ թվում է, մենք ճիշտ չենք գնում։ Ախր պարոն օբեր-լեյտենանտը մեզ այնպես լավ բացատրեց։ Մենք պետք է բարձրանանք, իջնենք, հետո գնանք դեպի աջ և դեպի ձախ, հետո նորից դեպի աջ, հետո՝ դեպի ձախ, իսկ մենք շարունակ ուղիղ ենք գնում։ Կամ գուցե մենք այդ բոլորն արել ենք, բայց խոսակցությամբ տարված չենք նկատել․․․ Ես իմ առաջ պարզորոշ տեսնում եմ Ֆելդշտայն տանող երկու ճանապարհ։ Ես կառաջարկեի հիմա գնալ ահա այս ճանապարհով, դեպի ձախ։

Ինչպես սովորաբար լինում է, երբ երկու հոգի հասնում են խաչմերուկի, ավագ գրագիր Վանեկը սկսեց պնդել, թե պետք է գնալ դեպի աջ։

― Իմ ճանապարհը,— ասաց Շվեյկը,— ավելի հարմար է, քան ձերը։ Ես կքայլեմ գետակի երկայնքով, որտեղ անմոռուկներ են աճում, իսկ դուք պետք է քայլեք խանձված հողի վրայով։ Ես համամիտ եմ պարոն օբեր-լեյտենանտի ասածին, այսինքն որ մենք չենք կարող մոլորվել, իսկ քանի որ չենք կարող մոլորվել, էլ ինչի՞ համար ինչ-որ սար բարձրանամ։ Հանգիստ կքայլեմ մարգագետինների միջով, գլխարկիս մի ծաղիկ կխրեմ և օբեր-լեյտենանտի համար ծաղկեփունջ կքաղեմ։ Ասենք, հետո կերևա, թե մեզնից ով է իրավացի։ Հուսով եմ, որ կբաժանվենք որպես լավ ընկերներ։ Սա այնպիսի տեղ է, որ բոլոր ճանապարհները պետք է տանեն Ֆելդշտայն։

— Խելքներղ մի թռցնեք, Շվեյկ,— սկսեց քաջարի զինվորին համոզել ավագ գրագիր Վանեկը,— ըստ քարտեզի մենք պետք է գնանք, ինչպես ասացի, դեպի աջ։

— Քարտեզն էլ կարող է սխալվել,— պատասխանեց Շվեյկը, իջնելով հովիտը։— Վինոգրադիում ապրող երշիկագործ Կրժենեկը մի գիշեր, Պրագա քաղաքի հատակագծին նայելով, Մալա Ստրանայի «Մոնտանգ» պանդոկից վերադառնում է տուն՝ Վինոգրադի, իսկ լուսադեմին հասնում է Ռոզդելով, որ Կլադնայի մոտ է։ Նրան փետացած վիճակում գտնում են հաճարի արտի մեջ, որտեղ վեր էր ընկել հոգնածությանից։ Քանի որ չեք ուզում ինձ լսել, պարոն ավագ գրագիր, և ձեր ասածն եք պնդում, ապա եկեք հենց հիմա իրարից բաժանվենք և հանդիպենք արդեն տեղում, Ֆելդշտայնում։ Միայն թե ժամը նայեցեք, որ իմանանք, թե որս է շուտ հասել։ Եթե ձեզ որևէ վտանգ սպառնա, օդի մեջ կրակեցեք, որ իմանամ որտեղ եք գտնվում։

Իրիկնադեմին Շվեյկը հասավ մի լճակի ափ, ուր հանդիպեց գերությունից փախած մի ռուսի, որն այնտեղ լողանում էր։ Ռուսը Շվեյկին նկատելուն պես ջրից դուրս եկավ և տկլոր պուկ տվեց ու փախավ։

Շվեյկը ցանկացավ իմանալ, թե իրեն սազ կգա՞ այն ռուսական համազգեստը, որ հենց այդտեղ ընկած էր ուռենու տակ։ Նա արագ հանվեց և հագավ այն տարաբախտ տկլոր ռուսի համազգեստը, որ փախել էր անտառից դենը գտնվող գյուղում տեղակայած ռազմագերիների էշելոնից։

Շվեյկը ցանկացավ մի լավ դիտել ջրի մեջ անդրադարձած իր պատկերը, և այնքան երկար գնաց ու եկավ լճակի ամբարտակի վրա, մինչև որ նրան գտավ դաշտային ժանդարմերիայի պարեկը, որը որոնում էր փախստական ռուսին։ Ժանդարմները հունգարացիներ էին և, չնայած Շվեյկի բոլոր բողոքներին, նրան քարշ տվին Խիրովի հանգրվանային վարչություն, որտեղ նրան մտցրին ռուս գերիների այն գումակի մեջ, որի վրա դրված էր Պերեմիշլ տանող երկաթուղագիծը կարգի բերելու աշխատանքը։

Այդ ամենը կատարվեց այնքան արագ, որ Շվեյկը միայն հաջորդ օրը կարողացավ հասկանալ իր վիճակը և մի դասասենյակում, որտեղ տեղավորված էր գերիների մի մասը, սպիտակ պատի վրա խանձողով գրեց․

«Այստեղ գիշերել է 91-րդ գնդի 11-րդ երթային վաշտի հանձնակատար պրագացի Յոզեֆ Շվեյկը, որը զորաբնակարանապետի պարտականություններ կատարելու ժամանակ սխալմամբ գերի ընկավ ավստրիացիների ձեռքը»։

---