Հինգերորդ Բաժին: Շահույթի Տրոհումը Տոկոսի Ու Ձեռնարկուային Եկամտի: Տոկոսաբեր Կապիտալը

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ անհայտ (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՏՐՈՀՈՒՄԸ ՏՈԿՈՍԻ ՈՒ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԱՅԻՆ ԵԿԱՄՏԻ։ ՏՈԿՈՍԱԲԵՐ ԿԱՊԻՏԱԼԸ

ՔՍԱՆՄԵԿԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՏՈԿՈՍԱԲԵՐ ԿԱՊԻՏԱԼԸ

Շահույթի ընդհանրական կամ միջին նորմայի առաջին քննության ժամանակ (այս գրքի II բաժին) այն մենք աչքի առջև ունեինք դեռ ոչ իր պատրաստի կերպարանքով, որովհետև շահույթների հավասարումը դեռ ներկայանում էր լոկ իբրև տարբեր ոլորտներում ներդրված արդյունաբերական կապիտալների հավասարում։ Այս մենք լրացրինք նախընթաց բաժնում, որտեղ հետազոտվեց այս հավասարեցման մեջ առևտրային կապիտալի ունեցած մասնակցությունն ու առևտրային շահույթը։ Շահույթի ընդհանրական նորման ու միջին շահույթը հիմա ավելի նեղ սահմանների մեջ հանդես եկան, քան առաջ։ Շարադրանքի հետագա ընթացքում պետք է նկատի ունենալ, որ երբ մենք, այսուհետև խոսում ենք շահույթի ընդհանրական նորմայի կամ միջին շահույթի մասին, ապա այս լինում է վերջին իմաստով, ուրեմն խոսքը վերաբերում է միջին նորմայի պատրաստի կերպարանքին։ Որովհետև այս միջին նորման արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի համար միևնույնն է, ուստի, որչափով որ խոսքը լոկ այս միջին, շահույթի մասին է, այլևս նաև հարկ չկա տարբերություն դնելու արդյունաբերական ու առևտրային շահույթի միջև։ Արդյոք կապիտալն արտադրության ոլորտո՞ւմ է ներդրված որպես արդյունաբերական կապիտալ, թե շրջանառության ոլորտում որպես առևտրային կապիտալ, միևնույն է,— նա pro rata [համապատասխան] իր մեծության՝ տարեկան միևնույն միջին շահույթն է բերում։

Փողը — որ այստեղ վերցվում է իբրև ինքնուրույն արտահայտություն արժեքային մի գումարի, անկախ նրանից, թե սա իրոք գոյություն ունի փողի ձևով թե ապրանքի ձևով — կարող է, կապիտալիստական արտադրության հիմքի վրա կապիտալի փոխարկվել և այս փոխարկման հետևանքով նա տվյալ մի արժեքից դառնում է ինքնաճող, մեծացող արժեք։ Նա արտադրում է շահույթ, այսինքն կապիտալիստին ունակ է դարձնում մի որոշ քանակի անվճար աշխատանք, հավելյալ արդյունք ու հավելյալ արժեք դուրս կորզելու բանվորներից և յուրացնելու։ Սրանով նա, բացի այն սպառողական արժեքից, ունի իբրև փող, ձեռք է բերում մի ավելադիր սպառողական արժեք, այն է՝ իբրև կապիտալ գործելու սպառողական արժեք։ Նրա սպառողական արժեքն այստեղ հենց այն շահույթն է, որ նա արտադրում է, կապիտալի փոխարկվելով։ Պոտենցիալ կապիտալ լինելու, շահույթի արտադրման միջոց լինելու այս հատկությամբ նա դառնում է ապրանք, բայց մի sui generis [հատուկ տեսակի] ապրանք։ Կամ որ միևնույնին է հանգում, կապիտալը, իբր կապիտալ, ապրանք է դառնսւմ։

Ենթադրենք, շահույթի տարեկան միջին նորման 20% է։ Այս դեպքում 100 ֆ. ստ. արժեք ունեցող մի մեքենա միջին պայմաններում և գործի ըմբռնման ու նպատակահարմար գործունեության միջին հարաբերություններում իբրև կապիտալ գործադրվելով կտար 20 ֆ. ստղ-անոց մի շահույթ։ Հետևաբար մի մարդ, որ 100 ֆ. ստ. ունի իր տրամադրության տակ, 100 ֆ. ստ.-ից 120 ֆ. ստ. ստանալու կամ թե՝ 20%-անոց մի շահույթ արտադրելու իշխանություն ունի իր ձեռին։ Նա իր ձեռքում բռնած ունի 100 ֆ. ստ.-անոց մի հնարավոր կապիտալ։ Եթե այս մարդը 100 ֆ. ստ.-ը մի տարով զիջում է մի ուրիշին, որն այն իրապես կիրառում է իբրև կապիտալ, ապա նա սրան տալիս է 20 ֆ. ստ. շահույթ արտադրելու իշխանություն, արտադրելու մի հավելյալ արժեք, որը նրա վրա ոչինչ չի նստում, որի համար նա ոչ մի էկվիվալենտ չի վճարում։ Եթե այս մարդը 100 ֆ. ստ.-ի տիրոջը տարեվերջին վճարում է, ասենք, 5 ֆ. ստ., այսինքն արտադրված շահույթի մի մասը, ապա նա սրանով վճարում է 100 ֆ. ստ.-ի սպառողական արժեքի համար, նրա, որպես կապիտալի, ֆունկցիայի, 20 ֆ. ստ. շահույթ արտադրելու ֆունկցիայի սպառողական արժեքի համար։ Շահույթի այն մասը, որ վճարվում է փողի տիրոջը, կոչվում է տոկոս։ Հետևաբար տոկասն ուրիշ բան չէ, բայց եթե մի առանձնահատուկ անուն մի հատուկ ռուբրիկա շահույթի այն մասի համար, որ գործող կապիտալը, փոխանակ իր սեփական գրպանը գնելու, պետք է վճարի կապիտալի տիրոջը։

Պարզ է, որ 100 ֆ. ստ.-ի տիրությունն իր սեփականատիրոջ իշխանություն է տալիս տոկոսը, այսինքն իր կապիտալով արտադրված շահույթի մի որոշ մասը, իր կողմը քաշելու։ Եթե նա 100 ֆ. ստ.-ը չտար ուրիշին, ապա սա չէր կարող շահույթ արտադրել, ընդհանրապես չէր կարող այս 100 ֆ. ստ.-ի վերաբերմամբ իբրև կապիտալիստ գործել։

Անմտություն է այստեղ բնական արդարության մասին խոսել Ջիլբերտի հետ միասին (տես ծանոթագրությունը)։ Արտադրության գործակալների միջև կատարվող գործարքների արդարությունը հիմնվում է այն բանի վրա, որ այս գործարքներն իբրև բնական հետևություն բխում են արտադրության հարաբերություններից։ Այն իրավական ձևերը, որով երևան են գալիս այս տնտեսական գործարքներն իբրև մասնակիցների կամքով թելադրված գործողություններ, իբրև նրանց ընդհանուր կամքի դրսևորումներ ու իբրև այնպիսի պայմանագրություններ, որ պետությունը պարտադիր է հաշվում կողմերի համար,— նրանք իբրև սոսկ ձևեր չեն կարող որոշել այս գործարքների բովանդակությունը։ Նրանք լոկ արտահայտում են վերջինս։ Այս բովանդակությունն արդարացի է, եթե համապատասխանում է արտադրության եղանակին, եթե նրան ադեկվատ է։ Նա անարդարացի է, եթե նրան հակասում է։ Ստրկությունը, արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա, անարդարացի է , նույնպես էլ ապրանքի որակում խաբելը։

100 ֆ. ստ.-ը նրանով է 20 ֆ. ստ. շահույթ արտադրում, որ գործում է իբրև կապիտալ, լինի սա արդյունաբերական, թե առևտրային, միևնույն է։ Բայց իբրև կապիտալ գործելու այս sine qua non-ը [անհրաժեշտ պայմանը] այն է, որ տվյալ գումարը ծախսվում է իբրև կապիտալ, որ ուրեմն փող է ծախսվում՝ արտադրամիջոցներ (արդյունաբերական կապիտալի դեպքում) կամ թե ապրանք (առևտրային կապիտալի դեպքում) գնելու համար։ Բայց որպեսզի փող ծախսվի, պետք է այդ փողն առկա լինի։ Եթե A-ն, 100 ֆ. ստ.-ի տերը, այդ գումարը կամ իր մասնավոր սպառման համար ծախսեր կամ թե չէ՝ այն իր մոտ պահեր իբրև գանձ, ապա հիշյալ գումարը չէր կարող B-ի, գործող կապիտալիստի, կողմից իբրև կապիտալ ծախսվել։ B-ն իր կապիտալը չի ծախսում, այլ A-ինը. բայց նա չի կարող A-ի կապիտալը ծախսել, եթե A-ն չկամենա։ Ուրեմն իրապես է, A-ն է որ սկզբնապես 100 ֆ. ստ. ծախսում է իբրև կապիտալ, թեև նրա, իբրև կապիտալիստի, ամբողջ ֆունկցիան սահմանափակվում է այս 100 ֆ. ստ.-ն իբրև կապիտալ ծախսելով։ Որչափով այս 100 ֆ. ստ.-ն է նկատի առնվում, B-ն իբրև կապիտալիստ գործում է լոկ այն, պատճառով, որ A-ն 100 ֆ. ստ.-ը զիջում է նրան և այդպիսով այն ծախսում իբրև կապիտալ։

Նախ քննենք տոկոսաբեր կապիտալի յուրահատուկ շրջանառությունը։ Հետո, երկրորդ հերթին, պետք է հետազոտել այն հատուկ եղանակը, որով կապիտալը ծախվում է իբրև ապրանք, այն է՝ փոխ է տրվում փոխանակ ընդմիշտ զիջվելու։

Ելակետն այն փողն է, որ A-ն փոխ է տալիս B-ին։ Այս կարող է տեղի ունենալ գրավականով կամ թե առանց սրան. սակայն առաջին ձևն ավելի հնամյա է, եթե բացառենք այն փոխատվությունները, որոնք կատարվում են ապրանքների կամ թե պարտաթղթերի, ինչպես, օրինակ, մուրհակների, ակցիաների և այլոց գրավադրությամբ։ Այստեղ մեզ չեն հետաքրքրում այս հատուկ ձևերը։ Մենք այստեղ գործ ունենք տոկոսաբեր կապիտալի հետ, երբ սա հանդես է գալիս իր սովորական ձևով։

B-ի ձեռքում փողն իրոք փոխարկվում է կապիտալի, կատարում է Փ—Ա—Փ´ շարժումը և հետո վերադառնում A-ի մոտ իբրև Փ´, իբրև Փ + ΔՓ, որտեղ ΔՓ-ն տոկոսն է ներկայացնում։ Պարզության համար մենք առայժմ անտեսում ենք այն դեպքը, երբ կապիտալն ավելի երկար ժամանակով է մնում B-ի ձեռքին, և տոկոսները ժամկետ առ ժամկետ են վճարվում։

Այսպիսով ուրեմն, շարժումը հետևյալն է.

Փ—Փ—Ա—Փ´—Փ´։

Այստեղ երկուական անդամ հանդես են գալիս 1) փողի, իբրև կապիտալի, ծախսումն ու 2) նրա, իբրև իրացված՝ կապիտալի ետհոսումն, ետհոսումը Փ´ կամ Փ + ΔՓ ձևով։

Առևտրային կապիտալի Փ—Ա—Փ´ շարժման ժամանակ միևնույն ապրանքը ձեռքից-ձեռք անցնում է երկու անգամ կամ թե, երբ վաճառականը ծախում է վաճառականի, մի քանի անգամ. բայց միևնույն ապրանքի ամեն մի այսպիսի տեղափոխություն ապրանքի փոխակերպություն, առք ու վաճառք է նշանակում, որքան էլ որ հաճախակի կրկնվի այս պրոցեսը մինչև վերջնականորեն սպառման ոլորտի մեջ ընկնելը։

Մյուս կողմից՝ Ա—Փ—Ա շարժման ժամանակ երկու անգամ միևնույն փողի տեղափոխություն է կատարվում, բայց այս նշանակում է ապրանքի լրիվ փոխակերպություն, ապրանքի, որը նախ փողի է փոխարկվում, իսկ այնուհետև փողից դարձյալ մի ուրիշ ապրանքի։

Ընդհակառակը, տոկոսաբեր կապիտալի համար Փ-ի առաջին տեղափոխությունը բնավ չի ներկայացնում ոչ ապրանքի փոխակերպության ու ոչ էլ կապիտալի վերարտադրության մի մոմենտ։ Այս տեղափոխությունը նման մոմենտ է դառնում միմիայն երկրորդ ծախսման ժամանակ, գործող կապիտալիստի ձեռքում, որը նրանով առևտուր է անում կամ թե այն արտադրողական կապիտալի է փոխարկում։ Փ-ի առաջին տեղափոխությունն այստեղ ուրիշ ոչինչ չի արտահայտում, բայց եթե նրա հանձնումն ու փոխանցումն A-ից B-ին, մի փոխանցում, որը սովորաբար կատարվում է իրավաբանական որոշ ձևերի ու պայմանների հետևելով։

Փողի, իբրև կապիտալի, այո երկակի ծախսումին, որից առաջինը սոսկ փոխանցումն է A-ից B-ին, համապատասխանում է նրա երկակի ետհոսումը։ Նա, իբրև Փ´ կամ Փ + ΔՓ, շարժումից ետ է հոսում դեպի գործող B կապիտալիստը։ Այն ժամանակ սա փողը նորից հանձնում է A-ին, բայց շահույթի մի մաս էլ հետը, հանձնում է իբրև իրացված կապիտալ, իբրև Փ+ ΔՓ, որտեղ ΔՓ-ն հավասար է ոչ թե ամբողջ շահույթին, այլ շահույթի լոկ մի մասին, որը տոկոս է։ Փողը ետ է հոսում B-ի մոտ, որովհետև B-ն է նրա ծախսողը, ետ է հոսում որպես գործող կապիտալ, որը սակայն, A-ի սեփականությունն է։ Որպեսզի փողի ետհոսումը լիակատար լինի, B-ն պետք է փողը նորից A-ին հանձնի։ Բայց B-ն, կապիտալի գումարից զատ, պետք է այն շահույթի մի մասը, որ նա ձեռք է բերել այս կապիտալի գումարով, A-ին հանձնի տոկոս անվան տակ, որովհետև սա փողը նրան տվել է միմիայն իբրև կապիտալ, այսինքն իբրև արժեք, որը ոչ միայն պահպանվում է շարժման մեջ, այլ մի հավելյալ արժեք է ստեղծում իր տիրոջ համար։ Փողը B-ի ձեռքին մնում է լոկ այնքան ժամանակ քանի դեռ գործող կապիտալ է։ Եվ երբ փողը ետ է հոսում — ժամ կետի լյր տն ալո լց հետո — նա դադարում է իբրև կապիտալ գործելուց։ Բայց իբրև այլևս չգործող կապիտալ փողը պետք է վերադարձվի A-ին, որը չի դադարել նրա իրավական սեփականատերը լինելուց։

Վաճառքի ձևի տեղակ փոխատվության ձևը, որը հատուկ է այս ապրանքին՝ իբրև ապրանք ներկայացող կապիտալին և որը սակայն պատահում է ուրիշ գործարքների մեջ էլ,— բխում է արդեն այն որոշումից, որ կապիտալն այստեղ երևան է գալիս իբրև ապրանք կամ որ փողը, իբրև կապիտալ, ապրանք է դառնում։

Այստեղ պետք է տարբերել հետևյալը։

Մենք տեսանք (II գիրք, I գլուխ) և այստեղ համառոտ հիշեցնում ենք, որ կապիտալը շրջանառության պրոցեսում գործում է իբրև ապրանքային կապիտալ ու փողային կապիտալ։ Բայց երկու ձևում էլ կապիտալն ապրանք է դառնում ոչ իբրև կապիտալ։

Հենց որ արտադրողական կապիտալը փոխարկվում է ապրանքային կապիտալի, նա պետք է շուկա նետվի, ծախվի իբրև ապրանք։ Այստեղ նա գործում է պարզապես իբրև ապրանք։ Կապիտալիստն այստեղ հանդես է գալիս լոկ իբրև ապրանքի վաճառորդ, ինչպես և գնորդը՝ իբրև ապրանքի գնորդ։ Արդյունքն իբրև ապրանք պիտի շրջանառության պրոցեսում, իր վաճառքի միջոցով, իրացնի իր արժեքը, իր փոխակերպված կերպարանքն ընդունի, փողի կերպարանքը։ Այս պատճառով էլ ոչ մի տարբերություն չի ներկայացնում այն հանգամանքը, թե արդյոք այս ապրանքը մի սպառո՞րդ է գնում իբրև կենսամիջոց, թե՞ մի կապիտալիստ, իբրև արտադրամիջոց, իբրև կապիտալի բաղադրամաս։ Շրջանառության ակտում ապրանքային կապիտալը գործիում է լոկ իբրև ապրանք, ոչ իբրև կապիտալ։ Տարբերվելով հասարակ ապրանքից՝ նա ապրանքային կապիտալ է, 1) որովհետև հղի է հավելյալ արժեքով, հետևաբար նրա արժեքի իրացումը հավելյալ արժեքի իրացում է միաժամանակ. բայց այս ամենևին չի փոխում այն իրողությունը, որ նա գոյություն ունի, իբրև սոսկական ապրանք, իբրև որոշ գին ունեցող արդյունք. 2) որովհետև նրա այս ֆունկցիան, իբրև ապրանքի ֆունկցիա, նրա վերարտադրության պրոցեսի, իբրև կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի մի մոմենտ է, ուստի և նրա շարժումը, իբրև ապրանքի շարժում, քանի որ նրա կողմից կատարվող պրոցեսի մասնակի շարժումն է լոկ, նրա, իբրև կապիտալի, շարժումն է միաժամանակ. բայց նա այսպիսին դառնում է ոչ թե բուն իսկ վաճառքի հետևանքով, այլ այն կապի շնորհիվ, որ այս ակտն ունի արժեքի այս որոշ գումարի, իբրև կապիտալի, ամբողջ շարժման հետ։

Նմանապես էլ նա իբրև փողային կապիտալ իրոք գործում է պարզապես իբրև փող միայն, այսինքն իբրև ապրանքի (արտադրության տարրերի) գնման միջոց։ Որ այս փողն այստեղ միաժամանակ փողային կապիտալ, կապիտալի մի ձև է, այս առաջ է գալիս ոչ թե գնման ակտից, այն իրական ֆունկցիայից, որ նա այստեղ կատարում է իբրև փող, այլ այն կապից, որ այս ակտն ունի կապիտալի ամբողջ շարժման հետ, որովհետև այս ակտը, որ կապիտալը կատարում է իբրև փող, ներածական ակտ է արտադրության կապիտալիստական, պրոցեսի համար։

Բայց որչափով որ նրանք, ապրանքային կապիտալն ու փողային կապիտալը իրոք գործում են, պրոցեսում իրոք խաղում են իրենց դերը, ապրանքային կապիտալն այստեղ գործում է լոկ իբրև ապրանք, փողային կապիտալը՝ լոկ իբրև փող։ Փոխակերպության ոչ մի առանձին մոմենտում, ինքնըստինքյան քննած, կապիտալիստը գնորդին չի ծախում ապրանքն իբրև կապիտալ, թեև այս ապրանքը նրա համար կապիտալ է, կամ թե նա փողն իբրև կապիտալ չի հանձնում վաճառորդին։ Երկու դեպքում էլ նա ապրանքն օտարում է պարզապես իբրև ապրանք և փողը պարզապես իբրև փող, իբրև ապրանքի գնման միջոց։

Ամբողջ պրոցեսի կապակցության մեջ միայն, այն մոմենտում, երբ ելակետը միաժամանակ վերադարձի կետ է ներկայածում, Փ—Փ´-ի կամ թե Ա´—Ա´-ի մեջ է միայն, որ կապիտալը շրջանառության պրոցեսում հանդես է գալիս իբրև կապիտալ (այն ինչ արտադրության պրոցեսում նա իբրև կապիտալ հանդես է գալիս բանվորին կապիտալիստին ենթարկելու և հավելյալ արժեք արտադրելու միջոցով)։ Բայց վերադարձի այս մոմենտում միջնորդավորող պրոցեսը չքանում է։ Առկա եղածը Փ´-ն է կամ Փ + ΔՓ-ն, փող ի մի գումար, որ հավասար է սկզբնապես կանխավճարած փողի գումարին, պլյուս որանից զատ մի հավելույթ, իրացված հավելյալ արժեքը (ընդորում նշանակություն չունի, թե արդյոք արժեքի ΔՓ-ով ավելացած՝ գումարը հիմա գոյություն ունի փողի, թե ապրանքի կամ թե արտադրության տարրերի ձևով)։ Եվ հենց այս վերադարձակետում, որտեղ կապիտալը գոյություն ունի իբրև իրացված կապիտալ, իբրև աճած արժեք, կապիտալն իր այս ձևով — որչափով որ հիշյալ կետը, երևակայորեն կամ թե իրապես սևեռացվում է, իբրև դադարակետ — երբեք չի մտնում շրջանառության մեջ, այլ, ընդհակառակը, հանդես է գալիս իբրև շրջանառությունից ետկորզված, իբրև ամբողջ պրոցեսի հետևանք։ Եթե նա նորից է ծախսվում, ապա նա ամենևին իբրև կապիտալ չի, որ օտարվում է մի երրորդի ձեռքը, այլ նրան ծախվում է իբրև սոսկ ապրանք կամ թե նրան տրվում է իբրև ապրանքի դիմաց վճարվող հասարակ փող։ Նա իր շրջանառության պրոցեսում երբեք երևան չի գալիս իբրև կապիտալ, այլ միմիայն իբրև ապրանք կամ փող, և տվյալ դեպքում այս է նրա գոյության միակ ձևն ուրիշների համար։ Ապրանքն ու փողը այստեղ կապիտալ են ոչ թե այն չափով, որչափով որ ապրանքը փողի է փոխարկվում, և փողը ապրանքի, ոչ թե գնորդի կամ վաճառորդի նկատմամբ ունեցած իրենց իրական հարաբերություններով, այլ սոսկ իրենց իդեալական այն հարաբերություններով, որ ունեն կամ բուն իսկ կապիտալիստի նկատմամբ (սուբեկտիվորեն քննած) և կամ իբրև վերարտադրության պրոցեսի մոմենտ (օբեկտիվորեն քննած)։ Կապիտալն իրական շարժման մեջ իբրև կապիտալ գոյություն, ունի ոչ թե շրջանառության պրոցեսում, այլ միմիայն արտադրության պրոցեսում, բանվորական ուժի շահագործման պրոցեսում։

Այլ է խնդիրը տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ, և հենց այս է նրա մասնահատուկ բնույթը։ Այն փողատերը, որն, ուզում է իր փողն օգտագործել իբրև տոկոսաբեր կապիտալ, փողն օտարում է մի երրորդի ձեռքը, նետում է շրջանառության մեջ, դարձնում է իբրև կապիտալ ներկայացող ապրանք, իբրև կապիտալ ոչ միայն իր համար, այլ և ուրիշների համար, հիշյալը կապիտալ է ոչ թե սոսկ նրա համար, ով այս օտարում է, այլ երրորդի ձեռքն է տրվում հենց այն գլխից իբրև կապիտալ, իբրև այնպիսի արժեք, որը հավելյալ արժեք, շահույթ ստեղծելու սպառողական արժեք ունի։ Այս փողն օտարվում է իբրև մի այնպիսի արժեք, որը պահպանվում է շարժման մեջ և իր գործելուց հետո վերադառնում է իր սկզբնական ծախսողի մոտ, այս դեպքում՝ փողատիրոջ մոտ. հետևաբար միմիայն ժամանակավորապես է հեռանում նրանից, իր սեփականատիրոջ տնօրինության տակից ելնելով լոկ առժամանակ է մտնում գործող կապիտալիստի տնօրինության տակ, ուրեմն ոչ վճարման համար է գործադրվում, ոչ էլ ծախվում է, այլ միմիայն փոխ է տրվում. միմիայն օտարվում է այն պայմանով, որ մի որոշ ժամկետից հետո նախ՝ վերադառնա իր ելակետը, իսկ երկրորդ՝ վերադառնա իբրև իրացված կապիտալ, իրացնելով իր սպառողական արժեքը՝ հավելյալ արժեք արտադրելու իր ընդունակությունը։

Այն ապրանքը, որ իբրև կապիտալ է փոխ տրվում, նայած իր հատկությանը՝ փոխ է տրվում իբրև հիմնող կան կամ թե շրջանառու կապիտալ։ Փողը կարող է փոխ տրվել երկու ձևով էլ, օրինակ, իբրև հիմնական կապիտալ, եթե նա ետ է վճարվում կենսառենտայի ձևով, այնպես որ տոկոսի հետ միասին կապիտալի մի մասն էլ է ետհոսում։ Որոշ ապրանքներ իրենց սպառողական արժեքի բնության համեմատ միշտ կարող են լոկ իբրև հիմնական կապիտալ փոխ տրվել, ինչպես, օրինակ, տները, նավերը, մեքենաները և այլն։ Բայց փոխ տրվող ամեն մի կապիտալ, ինչ էլ որ լինի նրա ձևը և ինչպես էլ որ նրա սպառողական արժեքի բնությունը կերպափոխի նրա ետվճարումը, միշտ փողային կապիտալի մի հատուկ ձև է միայն։ Որովհետև այստեղ փոխ տրվածը միշտ փողի մի որոշ գումար է լինում, և այս գումարի համեմատ էլ հենց տոկոսն է հաշվվում։ Եթե այն, ինչ որ փոխ է տրվում, ոչ փող է և ոչ էլ շրջանառու կապիտալ, ապա նա ետ է վճարվում այն եղանակով, որով հիմնական կապիտալն է ետհոսում։ Փոխատուն պարբերաբար ստանում է տոկոս ու բուն իսկ հիմնական կապիտալի գործադրված արժեքի մի մասը, պարբերական մաշվածքի՛ էկվիվալենտը։ Փոխ տրված հիմնական կապիտալի չգործադրված մասը ժամկետի վերջում վերադարձվում է in nature [բնեղեն կերպարանքով]։ Եթե փոխ տրված կապիտալը շրջանառու կապիտալ է, ապա նա վերադառնում է փոխատուի մոտ նույնպես շրջանառու կապիտալի ետհոսման եղանակով։

Այսպիսով ուրեմն, ետհոսման եղանակը յուրաքանչյուր անգամ որոշվում է վերարտադրվող կապիտալի ու սրա առանձին տեսակների իրական շրջապտույտով։ Բայց ետհոսումը փոխ տրված կապիտալի վերաբերմամբ ետվճարման ձև է ընդունում, որովհետև նույն կապիտալի կանխավճարումը, օտարումը փոխատվության ձև ունի։

Այս գլխում մենք քննում ենք միմիայն բուն փողային կապիտալը, որից առաջացել են փոխ տրվող կապիտալի մյուս ձևերը։

Փոխ տրված կապիտալը երկու անգամ է ետ հասում. վերարտադրության պրոցեսում նա ետ է հոսում գործող կապիտալիստի մոտ, և ապա մի անգամ էլ այս վերադարձը կրկնվում է իբրև փոխանցում վարկատուի, փողային կապիտալիստի ձեռքը, իբրև ետվճարում նրա իսկական սեփականատիրոջը՝ նրա իրավաբանական ելակետին։

Շրջանառության իրական պրոցեսում կապիտալը միշտ երևան է գալիս լոկ իբրև ապրանք կամ փող, և նրա շարժումը հանգում է մի շարք առքերի ու վաճառքների։ Կարճ ասած՝ շրջանառության պրոցեսը հանգում է ապրանքի փոխակերպությանը։ Այլ բան է, եթե մենք քննում ենք վերարտադրության պրոցեսն իր ամբողջությամբ։ Եթե ելակետ ընդունենք փողը (և այս միևնույն է, թե ապրանքից ենք ելնում, որովհետև մենք այս դեպքում ելնում ենք նրա արժեքից, հետևաբար հենց ինքն ապրանքը դիտում ենք sub specie փողի [իբրև փող], ապա կտեսնենք, որ ծախսված է փողի մի որոշ գումար և սա մի հայտնի ժամանակաշրջանից հետո վերադառնում է, բերելով հետը մի աճ։ Վերադառնում է կանխավճարված փողային գումարի փոխհատուցումը, պլյուս հավելյալ արժեքը։ Փողի գումարը պահպանվել և մեծացել է մի հայտնի շրջանաշարժում կատարելու ընթացքում։ Բայց փողը, որ իբրև կապիտալ է փոխ տրվում, փոխ է տրվում հենց իբրև պահպանվող ու մեծացող այսպիսի փողային գումար, որը մի հայտնի ժամանակաշրջանից հետո վերադառնում է հավելուրդով և միշտ կարող է նորից կատարել միևնույն պրոցեսը։ Նա ոչ իբրև փող ու ոչ էլ իբրև ապրանք է ծախսվում, ուրեմն ոչ ապրանքի հետ է փոխանակվում, եթե կանխավճարվում է իբրև փող, ոչ էլ փողով է ծախվում, եթե կանխավճարվում է իբրև ապրանք, այլ ծախսվում է իբրև կապիտալ։ Եթե արտադրության կապիտալիստական պրոցեսն իբրև ամբողջություն ու միասնության, ենք նկատում, ապա .կապիտալի հարաբերությունն ինքն իր հետ, հարաբերություն, որով նա ներկայանում է իբրև կապիտալ և որով հանդես է գալիս իբրև փող, որը թուխս նստելով փող է հանում, այդ հարաբերությունն այստեղ կցվում է փողին առանց միջնորդագործող միջակա շարժման, պարզապես իբրև նրա բնույթ, իբրև նրա որոշվածություն։ Եվ այս որոշվածությամբ նա օտարվում է, երբ փոխ է տրվում իբրև փողային կապիտալ։

Փողային կապիտալի դերի մի տարօրինակ ըմբռնում ունի Պրուդոնը («Gratuité du Crédit. Discussion entre m. Fr. Bastiat et m. Proudon», Paris, 1850)։ Փոխատվությունն այն պատճառով է չարիք թվում Պրուդոնին, որ վաճառք չի այն։ Տոկոսով փոխատվությունը «հնարավորություն է տալիս միևնույն առարկան մշտապես նորից ծախելու ու մշտապես նրա գինը նորից ստանալու, երբեք չզիջելով սեփականության իրավունքն այն արժեքի նկատմամբ, որը ծախվում է» (էջ 9)։ Առարկայի, փողի, տան և այլոց սեփականատերը չի փոխվում, ինչպես այդ կատարվում է առուծախի դեպքում։ Բայց Պրուդոնն աչքաթող է անում այն, որ փողը տոկոսաբեր կապիտալի ձևով փոխ տալու դեպքում նրա դիմաց ոչ մի էկվիվալենտ չի ստացվում։ Առքի ու վաճառքի ամեն մի ակտում, որչափով որ ընդհանրապես փոխանակության պրոցեսներ են կատարվում, օբեկտն անշուշտ օտարվում է։ Ծախված առարկայի սեփականությունից հրաժարվում են։ Բայց արժեքը չեն օտարում։ Վաճառքի ժամանակ հանձնվում է ապրանքը, բայց ոչ թե նրա արժեքը, որը վերադառնում է փողի ձևով, կամ — որն այստեղ փողի մի ուրիշ ձևն է միայն,— պարտագրի կամ վճարման տիտղոսի ձևով։ Գնման ժամանակ տրվում է փողը, բայց ոչ թե նրա արժեքը, որը փոխհատուցվում է ապրանքի ձևով։ Վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի ընթացքում արդյունաբերական կապիտալիստն իր ձեռքում պահում է միևնույն արժեքը (մի կողմ թողած հավելյալ արժեքը), միայն, թե տարբեր ձևերով։

Որչափով փոխանակություն, այսինքն առարկաների փոխանակություն է կատարվում, արժեքի ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունենում։ Միևնույն կապիտալիստը միշտ միևնույն արժեքն է պահած ունենում իր ձեռքին։ Իսկ որչափով հավելյալ արժեքը դեռ արտադրվում է կապիտալիստի կողմից ոչ մի փոխանակություն տեղի չի ունենում։ Երբ փոխանակությունը կատարվում է, հավելյալ արժեքն արդեն պարփակված է լինում ապրանքների մեջ։ Երբ մենք քննում ենք փոխանակության ոչ առանձին ակտերը, այլ կապիտալի ամբողջ շրջապտույտը, Փ—Ա—Փ´-ն, ապա տեսնում ենք, որ միշտ կանխավճարվում է արժեքի մի որոշ գումար և շրջանառությունից ետ է կորզվում արժեքի այս գումարը, պլյուս հավելյալ արժեքը կամ թե շահույթը։ Փոխանակության պարզ ակտերում անշուշտ տեսանելի չի այս պրոցեսի միջնորդագործումը։ Բայց Փ-ի, իբրև կապիտալի, հենց այս պրոցեսի վրա է, որ հիմնվում է փոխատու փողային կապիտալիստի տոկոսը և որից ծագում է սա։

«Որոք,— ասում է Պրուդոնը,— գդակագործը, որը գդակներ է ծախում, սրանց դիմաց ստանում է արժեքը, ոչ ավելի ու ոչ պակաս։ Իսկ փոխատու կապիտալիստը... միայն իր կապիտալը չի ետ ստանում առանց պակսելու. նա ստանում է ավելի, քան կապիտալն է, ավելի շատ, քան նետում է փոխանակության մեջ. նա կապիտալից զատ մի տոկոս է ստանում վրադիր» (էջ 169)։ Գդակաղործն այստեղ ներկայացնում է արտադրողական կապիտալիստին, որը հակադրվում է փոխատու կապիտալիստին։ Ակներև է, որ Պրուդոնը չի թափանցել այն գաղտնիքի մեջ, թև արտադրողական կապիտալիստն ինչպես է կարողանում ապրանքը ծախել իր արժեքով (հավասարեցումն ըստ արտադրության գների այստեղ որևէ դեր չի խաղում, նրա ըմբռնումով) և հենց սրա հետևանքով մի վրադիր շահույթ է ստանում այն կապիտալից զատ, որ նա նետում է փոխանակության պրոցեսի մեջ։ Ենթադրենք, 100 գդակի արտադրության գինը = 115 ֆ. ստ., և այս արտադրության գինը պատահաբար հավասար է գդակների արժեքին, ուրեմն այն կապիտալը, որ գդակներ է արտադրում, միջին հասարակական կառուցվածք ունի։ Եթե շահույթը = 15%, ապա գդակագործը նրանով է 15%-անոց մի շահույթ իրացնում, որ նա ապրանքները ծախում է իրենց արժեքով, 115 ֆ. ստ.-ով։ Նրա վրա սրանք լոկ 100 ֆ. ստ. են նստել։ Եթե նա արտադրել է իր սեփական կապիտալով, ապա 15%-անոց հավելույթն ամբողջովին դնում է իր գրպանը, իսկ եթե փախ առած կապիտալով, ապա 15 ֆ. ստ. կազմող շահույթից գուցե 5 ֆ. ստ. վճարում է իբրև տոկոս։ Այս պարագան ամենևին չի ազդում գդակների արժեքի վրա, այլ ազդում է այս արժեքի մեջ արդեն պարունակվող հավելյալ արժեքը տարբեր անձերի միջև բաշխելու վրա միայն։ Ըստ այսմ քանի որ տոկոսի վճարումը չի ազդում գդակների արժեքի վրա, ապա անմտություն է, երբ Պրուդոնն ասում է. «որովհետև առևտրի մեջ բանվորի աշխատավարձի վրա ավելանում է կապիտալի տոկոսը, որպեսզի միասին կազմեն ապրանքի գինը, ուստի անհնարին է, որ բանվորը կարողանա ետ գնել իր սեփական աշխատանքի արդյունքը։ Vivre en travaillant [աշխատելով ապրելը] մի այնպիսի սկզբունք է, որը տոկոսի տիրապետության ժամանակ մի հակասություն է պարունակում» (էջ 105)։

Թե Պրուդոնը որքան քիչ է հասկացել կապիտալի բնությունը, ցույց է տալիս հետևյալ նախադասությունը, որտեղ նա կապիտալի շարժումն ընդհանրապես նկարագրում է իբրև տոկոսաբեր կապիտալին հատուկ մի շարժում. «Քանի որ տոկոսի կուտակման հետևանքով փողային կապիտալը, փոխանակության իր կատարած ամեն մի ակտից հետո, մշտապես վերադառնում է իր ակունքը, ուստի սրանից հետևում է, որ կրկնողաբար միևնույն անձի արած փոխատվությունը մշտապես միևնույն անձին է շահույթ բերում» (էջ 154)։

Ի՞նչն է, որ տոկոսաբեր կապիտալի յուրահատուկ շարժման մեջ առեղծվածային է մնում նրա համար։— «Գնում», «գին», «առարկաներ» կատեգորիաների չքացումն ու այն անմիջական ձևը, որով հանդես է գալիս հավելյալ արժեքն այստեղ. կարճ ասած՝ այն երևույթը, որ կապիտալն իբրև կապիտալ այստեղ ապրանք է դարձել և որ ուրեմն վաճառքը փոխարկվել է փոխատվության, գինն էլ՝ շահույթի մի բաժնի։

Կապիտալի վերադարձը դեպի իր ելակետը կապիտալի բնորոշ շարժումն է ընդհանրապես, երբ նա կատարում է իր ամբողջ շրջապտույտը։ Այս միայն տոկոսաբեր կապիտալի հատկանիշը չի ամենևին։ Նրան հատկանշողը վերադարձի արտաքին ձևն է, անջատված միջնորդական շրջապտույտից։ Փոխատու կապիտալիստն իր կապիտալը տալիս, հանձնում է արդյունաբերական կապիտալիստին՝ առանց էկվիվալենտ ստանալու։ Նրա հանձնումը կապիտալի շրջապտույտի իսկական պրոցեսի մի ակտ չի ընդհանրապես, այլ միմիայն ներածական է այս շրջապտույտի համար, որը գլուխ է բերվում արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռքով։ Փողի այս առաջին տեղափոխությունը փոխակերպության ոչ մի ակտ չի արտահայտում, ոչ առք ու ոչ էլ վաճառք։ Սեփականությունը չի զիջվում, որովհետև ոչ մի փոխանակություն չի կատարվում, ոչ մի էկվիվալենտ չի ստացվում։ Փողի վերադարձն արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռից փոխատուի ձեռքը սոսկ լրացնում է կապիտալի հանձնման առաջին ակտը։ Կանխավճարված լինելով փողի ձևով կապիտալը շրջապտույտի պրոցեսի հետևանքով կրկին փողի ձևով արդյունաբերական կապիտալիստի մոտ է վերադառնում։ Բայց որովհետև ծախսելու ժամանակ կապիտալը նրան չէր պատկանում, ուստի սա նրան չի կարող պատկանել նաև վերադարձի ժամանակ էլ։ Վերարտադրության պրոցեսով անցնելը երբեք չի կարող այս կապիտալը դարձնել արդյունաբերական կապիտալիստի սեփականություն։ Ուրեմն նա պետք է հիշյալը վերահատուցի փոխատուին։ Առաջին ծախսումը, որը կապիտալը փոխատուի ձեռքից փոխանցում է փոխառուի ձեռքը, մի իրավաբանական գործարք է, որ կապիտալի վերարտադրության իսկական պրոցեսի հետ ոչ մի առնչություն չունի, նրա ներածականն է միայն։ Ետվճարումը, որը ետհոսած կապիտալը փոխառուի ձեռքից կրկին փոխատուի ձեռքն է փոխանցում, իրավաբանական մի երկրորդ գործարք, առաջինի լրացումն է. առաջինը ներածական է իսկական պրոցեսի համար, երկրորդը նույնի վերջընթաց ակտն է։ Այսպիսով ուրեմն, փոխատրված կապիտալի ելակետն ու վերադարձակետը, հանձնումն ու ետհանձնումը, երևան են գալիս իբրև իրավաբանական գործարքներով միջնորդագործված կամածին շարժումներ, որոնք տեղի են ունենում կապիտալի իսկականն շարժումից առաջ ու հետո և որոնք բուն այդ շարժման հետ ոչ մի առնչություն չունեն։ Կապիտալի իսկական շարժման համար որևէ նշանակություն չէր ունենա, եթե կապիտալը հենց այն գլխից արդյունաբերական կապիտալիստին պատկաներ և հետևաբար իբրև նրա սեփականություն ետ հոսեր միմիայն նրա ձեռքը։

Առաջին, ներածական ակտում վարկատուն իր կապիտալը տալիս է վարկառուին։ Երկրորդ, վերջընթաց ու ավարտական ակտում վարկառուն կապիտալը ետ է դարձնում վարկատուին։ Որչափով որ հաշվի է առնվում երկուսի միջև կատարվող գործարքը միայն — և առայժմ մի կողմ թողնելով տոկոսը — որչափով որ ուրեմն հարցը վերաբերում է բուն իսկ վարկատրված կապիտալի այն շարժմանը միայն, որը կատարվում է վարկատուի ու վարկառուի միջև, այս երկու ակտը (որոնք միմյանցից բաժանված են այն ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակամիջոցով, որի ընթացքում տեղի է ունենում կապիտալի վերարտադրության իսկական շարժումը) ընդգրկում են այս ամբողջ շարժումը։ Եվ այս շարժումը — հանձնումը վերադարձնելու պայմանով — ներկայացնում է վարկատվության ու վարկառության շարժումն ընդհանրապես, փողը կամ թե ապրանքը լոկ պայմանաբար օտարելու այս մասնահատուկ ձևի շարժումը։

Ընդհանրապես կապիտալի բնորոշ շարժումը՝ փողի վերադարձը կապիտալիստի մոտ, կապիտալի վերադարձն իր ելակետին՝ հանձին տոկոսաբեր կապիտալի ընդունում է մի բոլորովին արտաքին, այն իսկական շարժումից անջատ կերպարանք, որի ձևն է նա։ A-ն իր փողը հանձնում է ոչ իբրև փող, այլ իբրև կապիտալ։ Այստեղ ոչ մի փոփոխություն չի կատարվում կապիտալի հետ։ Նա ձեռքից-ձեռք է անցնում միայն։ Նրա իսկական փոխարկումը կապիտալի տեղի է ունենում լոկ B-ի ձեռքում։ Բայց սա A-ի համար կապիտալ է դարձել սոսկ B-ին հանձնելու հետևանքով։ Կապիտալի իսկական վերադարձն արտադրության պրոցեսից ու շրջանառության պրոցեսից տեղի է ունենում B-ի համար միայն։ Բայց A-ի համար ետհոսումը տեղի է ունենում միևնույն ձևով, որով կատարվել է օտարումը։ Կապիտալը B-ի ձեռքից կրկին վերադառնում է A-ի ձեռքը։ Փողը մի հայտնի ժամանակով տալը, վարկատրելն ու նույնը տոկոսով (հավելյալ արժեքով) ետ ստանալն այն շարժման ամբողջ ձևն է, որը հատուկ է տոկոսաբեր կապիտալին, իբրև այսպիսու։ Իբրև կապիտալ վարկատրված փողի իսկական շարժումը մի գործառնություն է, որը տեղի է ունենում վարկատուի ու վարկառուի միջև կատարվող գործարքների շրջանակներից դուրս։ Այս գործարքների մեջ ջնջված է այս միջնորդագործումը, տեսանելի չի, անմիջաբար ներառված չի։ Կապիտալն իբրև հատուկ տեսակի ապրանք օտարման էլ մի առանձնահատուկ ձև ունի։ Ուստի վերադարձն այստեղ արտահայտվում է ոչ իբրև տնտեսական գործողությունների մի որոշ շարքի հետևություն ու արգասիք, այլ իբրև գնորդի ու վաճառորդի միջև կատարված իրավաբանական մի հատուկ գործարքի հետևանք։ Ետհոսման ժամանակը կախված է վերարտադրության պրոցեսի ընթացքից. տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ թվում է, թե նրա՝ իբրև կապիտալի վերադարձը կախված է վարկատուի ու վարկառուի միջև կնքվող սոսկական համաձայնությունից։ Այնպես որ կապիտալի ետհոսումն այս գործարքի նկատմամբ այլևս ոչ թե իբրև արտադրության պրոցեսով պայմանավորված հետևանք է հանդես գալիս, այլ այնպես, որ կարծես թե վարկատրված կապիտալը երբեք չի կորցրել, թոթափել փողի ձևը։ Անշուշտ, կապիտալի իսկական ետհոսումներն են, որ փաստորեն որոշում են այս գործարքները։ Բայց այս շարժումը երևան չի գալիս բուն գործարքի մեջ։ Գործնականում էլ այս միշտ այսպես չի կատարվում։ Եթե իրական ետհոսումը տեղի չի ունենում իր ժամանակին, ապա վարկառուն ստիպված է լինում նոր օժանդակ աղբյուրներ փնտրելու, որպեսզի կատարի իր պարտավորությունները վարկատուի հանդեպ։ Կապիտալի մաքուր ձևը — փողը, որը ծախսվում է իբրև A գումար և մի որոշ ժամանակից հետո, առանց որևէ այլ միջնորդագործման, բացի այս ժամանակական միջնօղակից, վերադառնում է իբրև A + A գումար,— կապիտալի իսկական շարժման իռռացիոնալ ձևն է միայն։

Կապիտալի իրական շարժման մեջ վերադարձը վերարտադրության պրոցեսի մի մոմենտն է։ Փողը նախ փոխարկվում է արտադրության միջոցների. արտադրության պրոցեսը սրանց փոխարկում է ապրանքի. ապրանքի ծախվելու հետևանքով նա ետ է փոխարկվում փողի և այս ձևով վերադառնում է այն կապիտալիստի ձեռքը, որն առաջին անգամ կանխավճարել էր կապիտալը փողի ձևով։ Բայց տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ վերադարձը, ինչպես և հանձնումը, հետևանք է մի իրավաբանական գործարքի, որ կատարվում է կապիտալի սեփականատիրոջ ու մի երկրորդ անձի միջև։ Մենք տեսնում ենք հանձնումն ու ետվճարումը միայն։ Այն բոլորը, ինչ որ սրանց միջև է կատարվում, չքանում է։

Բայց որովհետև իբրև կապիտալ կանխավճարված փողն այն հատկությունն ունի, որ վերադառնում է իրեն կանխավճարողի մոտ, որն այն իբրև կապիտալ է ծախսել. որովհետև Փ—Ա—Փ´-ն կապիտալի շարժման իմանենտ ձեն է, ուստի հենց այս պատճառով փողատերը կարող է փողը վարկատրել իբրև կապիտալ, իբրև մի այնպիսի մեծություն, որն իր ելակետին վերադառնալու, իր կատարած շարժման մեջ իբրև արժեք պահպանվելու և մեծանալու հատկությունն ունի։ Փողատերը տալիս է փողն իբրև կապիտալ, որովհետև սա իբրև կապիտալ գործադրվելուց հետո վերադառնում է իր ելակետին, հետևաբար մի որոշ ժամանակից հետո կարող է վարկառուի կողմից ետհատուցվել հենց այն պատճառով, որ փողը ետ է հոսում նրա մոտ։

Այսպիսով ուրեմն, փողի իբրև կապիտալի վարկատրումը — նրա հանձնումը՝ մի որոշ ժամանակից հետո վերահատուցելու պայմանով — ենթադրում է, որ փողն իրոք գործադրվում է իբրև կապիտալ, իրոք ետ է հոսում դեպի իր սկզբնակետը։ Հետևաբար փողի իբրև կապիտալի իսկական շրջապտուտային շարժումը նախադրյալ է այն իրավաբանական գործարքի, որի համաձայն վարկառուն փողը պետք է վերադարձնի վարկատուին։ Եթե վարկառուն փողը չի օգտագործում իբրև կապիտալ, այդ նրա գործն է։ Փողը վարկատուն իբրև կապիտալ է փոխ տալիս, և սա իբրև այսպիսին պետք է կատարի կապիտալի այն ֆունկցիաները, որոնք իրենց մեջ պարփակում են փողային կապիտալի շրջապտույտը, ներառյալ նրա վերադարձը փողի ձևով դեպի իր ելակետը։

Շրջանառության Փ—Ա ու Ա—Փ´ ակտերը, որոնցում արժեքի տվյալ գումարը գործում է իբրև փող կամ իբրև ապրանք, այդ արժեքային գումարի ամբողջ ակտն շարժման միջնորդագործող պրոցեսները, նրա առանձին մոմենտներն են միայն։ Նա իբրև կապիտալ կատարում է Փ—Փ´ ամբողջ շարժումը։ Նա կանխավճարվում է իբրև փող կամ իբրև որևէ ձևով գոյություն ունեցող արժեքի գումար և վերադառնում է իբրև արժեքի գումար։ Փողի վարկատուն այս չի ծախսում ապրանք գնելու համար, կամ եթե արժեքի գումարը գոյություն ունի ապրանքի կերպարանքով, նա այս չի ծախում փողով, այլ փողը կանխավճարում է իբրև կապիտալ, իբրև Փ—Փ´, իբրև արժեք, որը մի որոշ ժամկետում կրկին իր ելակետն է վերադառնում։; Գնելու կամ վաճառելու փոխարեն՝ նա վարկավորում է։ Հետևաբար այս վարկատրումն այն համապատասխան ձևն է, որով արժեքն իբրև փող կամ ապրանք օտարվելու փոխարեն օտարվում է իբրև կապիտալ։ Այստեղից ամենևին չի հետևում, թե վարկատրումը չի կարող նաև այնպիսի գործարքների ձև լինել, որոնք վերարտադրության կապիտալիստական պրոցեսի հետ որևէ առնչություն չունեն։

Մինչև հիմա մենք քննել ենք վարկատրվող կապիտալի այն շարժումը միայն, որը կատարվում է նրա տիրոջ ու արդյունաբերական կապիտալիստի միջև։ Այժմ պետք է հետազոտել տոկոսը։

Վարկատուն իր փողը ծախսում է իբրև կապիտալ. արժեքի այն գումարը, որ նա օտարում է մի ուրիշի ձեռքը, կապիտալ է, ուստի և ետ է հոսում վարկատուի մոտ։ Բայց սոսկ վարկատրված արժեքի գումարի վերադարձը նրա մոտ կներկայացներ ոչ թե կապիտալի ետհոսում, այլ լոկ վարկատրված արժեքի գումարի վերահատուցում։ Կանխավճարված արժեքի գումարն իբրև կապիտալ ետհոսելու համար պետք է ոչ միայն պահպանվի շարժման մեջ, այլ և պետք է մեծանա, իր արժեքի մեծությունը բարձրացնի, ուրեմն պետք է վերադառնա, մի հավելյալ արժեք հետը բերելով, իբրև Փ + ΔՓ, և այս ΔՓ-ն այստեղ տոկոսն է կամ միջին շահույթի այն մասը, որը ոչ թե մնում է գործող կապիտալիստի ձեռքին, այլ փողային կապիտալիստին է բաժին ընկնում։

Այն հանգամանքը, որ փողը նրա կողմից իբրև կապիտալ է օտարվել, նշանակում է, որ փողը պետք է նրան իբրև Փ + ΔՓ ետ տրվի։ Մենք հետո դեռ առանձին պետք է քննենք այն ձևը, երբ միջնակա ժամանակում տոկոսը ժամկետ առ ժամկետ է ետ հոսում, բայց առանց կապիտալի, որի ետվճարումը կատարվում է մի ավելի երկար ժամանակաշրջանի վերքում միայն։

Փողային կապիտալիստն ի՞նչ է տալիս վարկառուին, արդյունաբերական կապիտալիստին։ Նա իրոք ի՞նչ է օտարում սրա ձեռքը։ Եվ հենց օտարման ակտն է միայն, որ փողի վարկատվությունը դարձնում է փողի, իբրև կապիտալի, օտարում, այսինքն դարձնում է կապիտալի, իբրև ապրանքի, օտարում։

Այս օտարման ակտի միջոցով է միայն, որ փողով վարկ տվողի կապիտալն իբրև ապրանք կամ թե այն ապրանքը, որ նրա տնօրինության տակ է, իբրև կապիտալ հանձնվում է մի երրորդ անձի։

Սովորական վաճառքի ժամանակ ի՞նչ է օտարվում։ Օտարվողը ծախված ապրանքի արժեքը չէ, որովհետև սա փոխում է լոկ իր ձևը։ Արժեքն իդեալականորեն գոյություն ունի ապրանքի մեջ իբրև գին, նախքան փողի ձևով իրոք անցնում է վաճառորդի ձեռքը։ Միևնույն արժեքն ու արժեքի միևնույն մեծությունն այստեղ լոկ իրենց ձևն են փոխում։ Մի դեպքում նրանք գոյություն ունեն ապրանքի ձևով, մի ուրիշ դեպքում՝ փողի ձևով։ Ապրանքի սպառողական արժեքը, իբրև սպառողական արժեք ներկայացող ապրանքն է, որ իրոք օտարվում վաճառորդի կողմից և ըստ այնմ մտնում է գնորդի անհատական կամ թե արտադրողական սպառման մեջ։

Արդ, Ի՞նչ է ներկայացնում այն սպառողական արժեքը, որ փողային կապիտալիստը վարկատվության ժամանակվա համար օտարում է, հանձնելով արտադրողական կապիտալիստին, փոխառուկին։ Այս այն սպառողական արժեքն է, որ փողը ձեռք է բերում շնորհիվ նրա, որ ինքը կարող է կապիտալի փոխարկվել, կարող է գործել իբրև կապիտալ և որ ուրեմն իր շարժման ընթացքում իր սկզբնական արժեքի մեծությունը պահպանելուց զատ արտադրում է մի որոշ հավելյալ արժեք, միջին շահույթ (այն, ինչ որ սրանից վեր է կամ թե ցած, այստեղ իբրև պատահականություն է ներկայանում)։ Մնացած ապրանքների սպառողական արժեքը վերջիվերջո սպառվում է, և հենց սրանով չքանում է ապրանքի սուբստանցն ու սրա հետ էլ նրա արժեքը։ Որպես ապրանք հանդես եկող կապիտալը, ընդհակառակը, այն առանձնահատկությունն ունի, որ նրա սպառողական արժեքի սպառման հետևանքով նրա արժեքն ու նրա սպառողական արժեքը ոչ միայն պահպանվում, այլև մեծանում են։

Փողի իբրև կապիտալի այս սպառողական արժեքը, — միջին շահույթ արտադրելու ունակությունը — փողային կապիտալիստն օտարում է արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռքն այնքան ժամանակվա համար, որի ընթացքում նա սրան է զիջում վարկատրված կապիտալի տնօրինությունը։

Սրա համաձայն այս կերպ վարկատրված փողը որոշ նմանություն ունի բանվորական ուժի հետ՝ որքան, որ վերջինս գիտվում է արդյունաբերական կապիտալիստի նկատմամբ ունեցած իր հարաբերությամբ։ Տարբերությունն այն է սակայն, որ կապիտալիստը վճարում է բանվորական ուժի արժեքը, այնինչ փոխառու կապիտալի արժեքը նա պարզապես ետ է վճարում։ Բանվորական ուժի սպառողական արժեքն արդյունաբերական կապիտալիստի համար հետևյալն է.— իր սպառման պրոցեսում ավելի շատ արժեք (շահույթ) արտադրել, քան ինքն ունի և քան նստել է ինքը։ Արդյունաբերական կապիտալիստի համար արժեքի այս հավելույթը հենց բանվորական ուժի սպառողական արժեքն է։ Եվ ճիշտ այսպես էլ վարկատրվող փողային կապիտալի սպառողական արժեքը երևան է գալիս իբրև արժեք միացնող ու արժեք մեծացնող նրա ունակությունը։

Փողային կապիտալիստն օտարում է իրոք մի սպառողական արժեք, և սրա հետևանքով այն, ինչ որ նա հանձնում է իբրև ապրանք է հանձնում։ Եվ այս չափով ապրանքի հետ, իբրև այսպիսու հետ, ունեցած նմանությունը լիակատար է։ Առաջին՝ այս մի արժեք է, որը մի ձեռքից մի ուրիշ ձեռք է անցնում։ Հասարակ ապրանքի դեպքում գնորդի ու վաճառորդի ձեռքին ապրանքն իբրև այսպիսին միևնույն արժեքն է պահպանում, միայն թե տարբեր ձևերի մեջ պարուրված. մինչև առևտրական գործարքն ու այս գործարքից հետո գնորդն ու վաճառորդը երկուսն էլ ունեն, միևնույն արժեքը, որը նրանք օտարում էին, մեկը՝ ապրանքի ձևով, մյուսը՝ փողի ձևով։ Տարբերությունն այն է, որ հարկատվության ժամանակ փողային կապիտալիստը միակ անձն է, որն այս գործարքում արժեք է տալիս ուրիշին. բայց նա այս արժեքը պահում է իրեն՝ ապագա ետվճարման միջոցով։ Վարկատվության ժամանակ լոկ մի կողմն է արժեք ստանում, որովհետև միմիայն մեկ կողմն է արժեք հանձնում։— Երկրորդ՝ մի իրական սպառողական արժեք մի կողմում օտարվում է և մյուս կողմում՝ ստացվում ու սպառվում։ Բայց ի տարբերություն սովորական ապրանքից՝ այս սպառողական արժեքն ինքը մի արժեք է, այսինքն այնպիսի արժեքային մեծության մի հավելույթ, որը փողի իբրև կապիտալի գործածությունից է ստացվում, գերազանցելով նրա սկզբնական արժեքի մեծությունից։ Շահույթն է այս սպառողական արժեքը։

Վարկատրված փողի սպառողական արժեքն այն է, որ իբրև կապիտալ գործել կարողանա և իբրև սյսպիսին միջին պայմաններում միջին շահույթ արտադրի5858։

Հապա արդյունաբերական կապիտալիստն ի՞նչ է վճարում, և հետևաբար ո՞րն է վարկատրված կապիտալի գինը։ «Այն, ինչ որ մարդիկ տոկոսի ձևով վճարում են իրենց փոխ առածից օգտվելու համար, գրում է Մեսսին, «այն շահույթի մի մասն է, որ փոխ առածը կարող է արտադրել» [«An essay etc.», էջ 49]։

Մի սովորական ապրանքի գնորդը սրա սպառողական արժեքն է գնում, բայց վճարում է սրա արժեքը։ Փողի փոխառուն նրա, իբրև կապիտալի, նույնպես սպառողական արժեքն է գնում. իսկ ի՞նչ է վճարում նա։ Անտարակույս, ոչ նրա գինը կամ թե արժեքը, ինչպես մյուս ապրանքների դեպքում։ Վարկատուի ու փոխառուի միջև արժեքի մի ձևափոխություն չի, որ կատարվում է, ինչպես լինում է գնորդի ու վաճառորդի միջև, այնպես որ այս ապրանքը մի անգամին գոյություն է ունենում փողի ձևով, մյուս անգամին՝ ապրանքի ձևով։ Տրվող ու ետ ստացվող արժեքի նույնությունն այստեղ, վարկատվության դեպքում, հանդես է գալիս բոլորովին այլ եղանակով։ Արժեքի գումարը, փողը, տրվում է առանց էկվիվալենտի և մի որոշ ժամանակից հետո վերադարձվում է։ Վարկատուն միշտ մնում է միևնույն արժեքի սեփականատերը նույնիսկ այն բանից հետո, երբ այս արժեքը նրա ձեռքից անցել է փոխառուի ձեռը։ Պարզ ապրանքափոխանակության ժամանակ փողը գտնվում է միշտ գնորդի կողմում. բայց փոխատվության դեպքում փողը վաճառորդի կողմումն է։ Վաճառորդն է, որ փողը տալիս է մի հայտնի ժամանակվա համար, և կապիտալի գնորդն է, որ այս ստանում է իբրև ապրանք։ Բայց սա հնարավոր է այնչափով միայն, որչափով փողը գործում է իբրև կապիտալ և ուրեմն կանխավճարվում է։ Փոխառուն փոխառում է փողն իբրև կապիտալ, իբրև ինքնաճող արժեք։ Բայց սկզբում սա կապիտալ է ըստինքյան միայն, ինչպես ամեն մի կապիտալ իր ելակետում, իր կանխավճարման մոմենտին։ Միմիայն իր գործադրման պրոցեսում է, որ նա աճում է իր արժեքով, իրանում է իբրև կապիտալ։ Բայց փոխառուն պետք է այն ետվճարի իբրև իրացված կապիտալ, ուրեմն, իբրև արժեք, պլյուս հավելյալ արժեք (տոկոս). իսկ վերջինս կարող է փոխառուի իրացրած շահույթի լոկ մի մասը լինել։ Լոկ մի մասը, ոչ թե ամբողջը, որովհետև փոխառուի համար փողի սպառողական արժեքն այն է, որ սա նրա համար շահույթ է արտադրում։ Այլապես վարկատուի կողմից սպառողական արժեքի ոչ մի օտարում կատարված չէր լինի։ Մյուս կողմից՝ ամբողջ շահույթը չի կարոդ փոխառուին բաժին ընկնել։ Այլապես սա ոչինչ վճարած չէր լինի սպառողական արժեքի օտարման համար և վարկատրված փողը վարկատուին կվերադարձներ լոկ իբրև սոսկական փող, ոչ իբրև կապիտալ, որն արդեն իրացված է, որովհետև փողն իրացրած կապիտալ է լոկ իբրև Փ + ΔՓ։

Երկուսն էլ փողի միևնույն գումարն են ծախսում իբրև կապիտալ, թե վարկատուն ու թե փոխառուն։ Բայց միմիայն վերջինիս ձեռքում է նա գործում իբրև կապիտալ։ Շահույթը չի կրկնապատկվում այն հանգամանքի շնորհիվ, որ փողի միևնույն գումարն իբրև կապիտալ կրկնակի գոյություն ունի երկու անձի համար։ Նա կարող է երկուսի համար էլ իբրև կապիտալ գործել շահույթի բաժանքի շնորհիվ միայն։ Վարկատուին բաժին ընկնող շահույթի մասը կոչվում է տոկոս։

Ամբողջ գործարքը ենթադրության համաձայն տեղի է ունենում երկու տեսակ կապիտալիստների միջև՝ փողային կապիտալիստի ու արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալիստի միջև։

Երբեք չպետք է մոռանալ, որ այստեղ կապիտալը , իբրև կապիտալ, ապրանք է, կամ թե այն ապրանքը, որի մասին է այստեղ խոսքը, կապիտալ է։ Ուստի այն բոլոր հարաբերությունները, որոնք երևան են գալիս այստեղ, իռռացիոնալ կլինեին, եթե գործ ունենայինք հասարակ ապրանքի կամ թե կապիտալի հետ, որչափով որ վերջինս իր վերարտադրության պրոցեսում գործում է իբրև ապրանքային կապիտալ։ Վաճառքի ու գնման փոխարեն՝ փոխատվություն ու փոխառություն,— ահա այն, տարբերությունը, որն առաջ է գալիս այս ապրանքի — կապիտալի — մասնահատուկ բնությունից։ Տարբերությունը նմանապես այն, է, որ այստեղ վճարվում է տոկոս՝ ապրանքի գնի փոխարեն։ Եթե տոկոսը փողային կապիտալի գին անվանենք, ապա այս կլինի գնի իռռացիոնալ մի ձև, որը միանգամայն հակասում է ապրանքի գծի գաղափարին։ Այստեղ գինը վեր է ածված իր զուտ վերացական ու անբովանդակ ձևին, այն իմաստով, թե նա փողի մի որոշ գումար է, որը վճարվում է մի այնպիսի բանի դիմաց, որն այսպես թե այնպես հանդես է գալիս իբրև սպառողական արժեք, այնինչ ըստ իր գաղափարի գինը հավասար է այս սպառողական արժեքի փողով արտահայտված արժեքին։

Տոկոսն իբրև կապիտալի գին հենց այն գլխից միանգամայն իռռացիոնալ արտահայտություն է։ Այս դեպքում ապրանքը երկակի արժեք ունի — նախ՝ արժեք ու երկրորդ՝ այս արժեքից տարբեր մի գին, այնինչ գինն արժեքի փողային արտահայտությունն է։ Փողային կապիտալն ամենից առաջ ոչ այլ ինչ է, բայց եթե փողի մի գումար կամ թե մի որոշ ապրանքային մասսայի արժեք, սևեռացված իբրև փողի գումար։ Եթե ապրանքը փոխ է տրվում իբրև կապիտալ, ապա այս փողային գումարի սքողված ձևն, է միայն։ Որովհետև այն, ինչ որ փոխ է տրվում իբրև կապիտալ, ոչ թե այսքան ու այսքան ֆունտ բամբակ է, այլ այսքան փող է, որը գոյություն ունի բամբակի ձևով իբրև սրա արժեքը։ Ուստի կապիտալի գինը նրան հարաբերում է իբրև փողային գումարի, թեև ոչ իբրև «currency» |շրջանառության միջոցների], ինչպես պարոն Տորրենսն է կարծում (տես վերևում նշած 6-րդ ծանոթագրությունը)։ Արդ, արժեքի մի գումար ի՞նչպես կարող է մի գին էլ ունենալ՝ իր սեփական գնից զատ, այն գնից զատ, որն արտահայտվում է նույն արժեքի գումարի սեփական փողային ձևով։ Չէ՞ որ գինն ապրանքի արժեքն է (իսկ այս վերաբերում է նաև շուկայի գնին, որի տարբերությունն արժեքից որակային չի, այլ միմիայն քանակային է, վերաբերում է միմիայն արժեքի մեծությանը)՝ ի տարբերություն ապրանքի սպառողական, արժեքից։ Գինը, որն արժեքից տարբերվում է որակապես, մի անհեթեթ հակասություն է։

Կապիտալն իրեն իբրև կապիտալ հայտաբերում է իր արժեքի աճումով. նրա արժեքի այս աճման աստիճանն արտահայտում է այն քանակային աստիճանը, որով նա իրանում է իբրև կապիտալ։ Նրա արտադրած հավելյալ արժեքը կամ թե շահույթը — սրա նորման կամ բարձրությունը — կարելի է չափել կանխավճարված կապիտալի արժեքի հետ համեմատելով միայն։ Ուստի տոկոսաբեր կապիտալի արժեքի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մեծացումն էլ կարելի է չափել լոկ համեմատելով տոկոսի գումարը՝ ամբողջ շահույթից նրան բաժին ընկնող մասը՝ կանխավճարված կապիտալի արժեքի հետ։ Հետևաբար եթե գինն ապրանքի արժեքն է արտահայտում, ապա տոկոսն արտահայտում է փողային կապիտալի արժեքի մեծացումը և ուրեմն, հանդես է գալիս իբրև այն գինը, որ այս կապիտալի համար վճարվում է վարկատուին։ Այստեղից հետևում է, թե հենց այն գլխից որքան անհեթեթ բան է՝ փոխանակության պարզ հարաբերությունը, առքի ու վաճառքի՝ փողով միջնորդավորվող հարաբերությունը, այստեղ ուղղակիորեն կիրառելու ցանկությունը, ինչպես այդ անում է Պրուդոնը։ Հիմնական նախադրյալը հենց այն է, որ փողը գործում է իբրև կապիտալ և ուրեմն կարող է իբրև ըստինքյան կապիտալ, իբրև պոտենցիալ կապիտալ մի երրորդ անձի հանձնվել։

Բայց ինքը կապիտալն այստեղ իբրև ապրանք հանդես է գալիս այն չափով, որչափով նա առաջարկվում է շուկայում, և որչափով փողի սպառողական արժեքն իրոք օտարվում է, իբրև կապիտալ։ Բայց նրա սպառողական արժեքը շահույթ արտադրելն է։ Փողի կամ թե ապրանքների, իբրև կապիտալի, արժեքը որոշվում է ոչ թե նրանց, իբրև փողի կամ թե ապրանքների, արժեքով, այլ հավելյալ արժեքի այն քանակով, որ նրանք արտադրում են իրենց տիրոջ համար։ Կապիտալի արդյունքը շահույթն է։ Արդյոք փողը ծախսվում է իբրև փող, թե կանխավճարվում է իբրև կապիտալ,— այս՝ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա փողի տարբեր կիրառումն է միայն։ Փողը, respective [համապատասխանորեն] ապրանքն ըստինքյան, պոտենցիալ կերպով կապիտալ է բոլորովին նույն կերպ, ինչպես բանվորական ուժն է պոտենցիալ կերպով կապիտալ։ Որովհետև 1) եթե փողը կարող է արտադրատարրերի փոխարկվել և նա, ինչպես այդ իրոք տեղի ունի, արտադրատարրերի լոկ վերացական արտահայտությունն է, սրանց, իբրև արժեքների, առկա կեցությունը [Dasein]. 2) եթե հարստության իրեղեն տարրերը պոտենցիալ կերպով արդեն կապիտալ լինելու առանձնահատկությամբ են օժտված, պատճառն այն է, որ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա առկա է նրանց լրացնող հակադրությունը, այն, ինչ որ կապիտալ է դարձնում նրանց — վարձու աշխատանքը։

Իրեղեն հարստության հասարակական հակադիր բնույթը — նրա հակադրությունն աշխատանքի, իբրև վարձու աշխատանքի, նկատմամբ,— արտադրության պրոցեսից անջատ, արդեն արտահայտում է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, իբրև այսպիսու, մեջ։ Արդ, արդեն այս մ ի մոմենտը, արտադրության բուն կապիտալիստական պրոցեսից անջատ, որի մշտական հետևանքն է նա և իբրև որի մշտական հետևանք նույն պրոցեսի մշտական նախադրյալն է, այս մոմենտն արտահայտվում է այն իրողության մեջ, որ փողը, ինչպես և ապրանքը, ըստինքյան, քողարկված, պոտենցիալ կերպով կապիտալ են, որ նրանք կարող են ծախվել իբրև կապիտալ և որ նրանք այս ձևի մեջ պարուրված՝ ներկայացնում են հրամանատարություն ուրիշի աշխատանքի նկատմամբ, պահանջախնդիր են ուրիշի աշխատանքի յուրացման նկատմամբ, հետևաբար ինքնաճող արժեք են։ Այստեղ պարզորեն հրապարակ է գալիս այն էլ, որ այս հարաբերությունն է ուրիշի աշխատանքը յուրացնելու հիմքն ու միջոցը և ոչ թե կապիտալիստի կողմից կատարվող մի որևէ աշխատանք, որն այդ յուրացվող աշխատանքի էկվիվալենտը ներկայացներ։

Այնուհետև, կապիտալն իբրև ապրանք հանդես է դալիս այն չափով, որչափով որ շահույթի տրոհումը տոկոսի ու բուն շահույթի կարգավորվում է պահանջարկով ու առաջարկով, ուրեմն մրցումով, ճիշտ այնպես, ինչպես ապրանքների շուկայի գները։ Բայց տարբերությունն այստեղ նույնքան ակնբախ է ներկայանում, որքան և նմանությունը։ Եթե պահանջարկն ու առաջարկը փոխադարձաբար միմյանց ծածկում են, ապա ապրանքի շուկայի գինը համապատասխանում է նրա արտադրության գնին, այսինքն այս դեպքում նրա գինը կարգավորվում է կապիտալիստական արտադրության ներքին օրենքներով, մրցումից անկախ, որովհետև պահանջարկի ու առաջարկի տատանումներն ուրիշ բան չեն բացատրում, բայց եթե շուկայի գների շեղումներն արտադրության գներից — շեղումներ, որոնք փոխադարձորեն հավասարվում են իրար, այնպես որ որոշ, ավելի կամ պակաս երկարատև ժամանակաշրջաններում շուկայի միջին գները հավասար են լինում արտադրության գներին։ Երբ պահանջարկն ու առաջարկը փոխադարձաբար միմյանց ծածկում են, այս ուժերը դադարում են ներգործելուց, մեկը մյուսին փոխադարձաբար վերացնում է և այն ժամանակ գնորոշման ընդհանրական օրենքը հրապարակ է գալիս նաև իբրև առանձին դեպքի օրենք. այն ժամանակ շուկայի գինն արդեն իր անմիջական առկա կեցությամբ, և ոչ թե լոկ իբրև շուկայի գների շարժման մի միջին մեծություն՝ համապատասխանում է արտադրության գնին, որը կարգավորվում է բուն իսկ արտադրության եղանակի իմանենտ օրենքներով։ Նույնը տեղի է ունենում նաև աշխատավարձի վերաբերմամբ։ Եթե պահանջարկն ու առաջարկը միմյանց ծածկում են, ապա սրանց ներգործությունը դադարում է, և աշխատավարձը հավասարվում է բանվորական ուժի արժեքին։ Սակայն, այլ է գործը փողային կապիտալի տոկոսի դեպքում։ Այստեղ մրցումը որոշում է ոչ թե օրենքի նկատմամբ կատարվող շեղումները, այլ բաժանման ոչ մի օրենք գոյություն չունի, բացի մրցման թելադրածից, որովհետև, ինչպես հետագայում դեռ կտեսնենք, տոկոսադրույքի ոչ մի «բնական» նորմա գոյություն չունի։ Ընդհակառակը, տոկոսադրույքի բնական նորմա ասելով հասկանում են ազատ մրցումով սահմանված նորման։ Տոկոսադրույքի նորմայի «բնական» սահմաններ գոյություն չունեն։ Որտեղ մրցումը լոկ շեղումներն, ու տատանումները չի որոշում, հետևաբար որտեղ հակագործող ուժերի հավասարակշռության դեպքում ընդհանրապես դադարում է ամեն մի որոշում, այնտեղ որոշելին ներկայացնում է մի այնպիսի բան, որն ինքնըստինքյան օրինաչափությունից դուրս է գտնվում, կամայական է։ Սրա վերաբերմամբ ավելի մանրամասն՝ հաջորդ գլխում։

Տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ ամեն ինչ մակերեսորեն է ներկայանում. կապիտալի կանխավճարումը՝ որպես սրա սոսկական փոխանցվում վարկատուից փոխառուի ձեռքը, իրացված կապիտալի ետհոսումը՝ որպես փոխառուի կողմից կատարվող սոսկական ետփոխանցում, ետվճարում վարկատուին, տոկոսով։ Այսպես էլ արտադրության կապիտալիստական եղանակի իմանենտ այն որոշումը, թև շահույթի նորման որոշվում է ոչ միայն այն հարաբերությամբ, որ մի միակ պտույտում ձեռք բերված շահույթն ունենում է կանխավճարված կապիտալային արժեքի նկատմամբ, այլ և բուն իսկ այս պտուտաժամանակի տևողությամբ, հետևաբար որոշվում է իբրև շահույթ, որ արդյունաբերական կապիտալը մի որոշ ժամանակամիջոցում է տալիս։ Ահա այս էլ տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ միանգամայն մակերեսորեն է երևան գալիս, այն իմաստով, թե վարկատուին որոշ ժամկետի համար որոշ տոկոս է վճարվում։

Ռոմանտիկական Ադամ Մյուլլերն իրերի ներքին կապի իր սովորական ըմբռնողությամբ ասում է («Elemente der Staatskunst», Berlin, 1809 [հ. III], էջ 138). «Իրերի գինը որոշելիս ժամանակի մասին չեն հարցնում, տոկոսը որոշելիս հաշվի է առնվում գլխավորապես ժամանակը»։ Նա չի տեսնում, թե ինչպես արտադրաժամանակն ու պտուտւսժամանակը մտնում է ապրանքների գնի որոշման մեջ, և թե ինչպես սրանով որոշվում է շահույթի նորման կապիտալի մի տվյալ պտուտաժամանակի համար, իսկ մի տվյալ ժամանակի համար շահույթը որոշելուց էլ հենց բխում, է տոկոսի որոշումը։ Այստեղ, ինչպես և միշտ, նրա խորամտությունը լոկ այն է, որ նա մակերեսի փոշու ամպերն է տեսնում և այս փոշեզանգվածի մասին հավակնոտությամբ դատում է իբրև մի խորհրդավոր ու նշանակալից բանի մասին։

ՔՍԱՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՏՐՈՀՈՒՄԸ։ ՏՈԿՈՍԱԴՐՈՒՅՔ։ ՏՈԿՈՍԻ «ԲՆԱԿԱՆ» ՆՈՐՄԱՆ

Այս գլխի առարկան, ինչպես և վարկի այն բոլոր երևույթները որոնց մասին հետո ենք խոսելու, այստեղ չեն կարող հանգամանորեն հետազոտվել։ Վարկատուների ու փոխառուների միջև տեղի ունեցող մրցումը և փողային շուկայի այն հարաբերաբար կարճատև տատանումները, որոնք առաջ են գալիս իբրև այս մրցման հետևանք, մեր քննության շրջանակներից դուրս են մնում։ Այն շրջապտույտը, որ տոկոսի նորման կատարում է արդյունաբերական ցիկլի ընթացքում, իր բնութագրման համար ենթադրում է բուն իսկ այս ցիկլի բնութագրումը, որը նույնպես չի կարող այստեղ արվել։ Նույնը վերաբերում է նաև համաշխարհային շուկայում տոկոսադրույքն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր չափով մոտավորապես հավասարեցնելու գործին։ Այստեղ մեր խնդիրն այն պիտի չինի լոկ. որ պարզաբանենք տոկոսաբեր կապիտալի ինքնուրույն կերպարանքն ու տոկոսի անջատումը շահույթից։

Քանի որ տոկոսը շահույթի այն մասն է լոկ, որը մեր մինչայժմյան ենթադրության համաձայն արդյունաբերական կապիտալիստը պետք է վճարի փողային կապիտալիստին, ուստի իբրև տոկոսի առավելագույն սահման հանդես է գալիս բուն իսկ շահույթը, ընդորում այն մասը, որն այս դեպքում բաժին կընկներ գործող կապիտալիստին, = կլիներ 0-ի։ Մի կողմ թողած այն առանձին դեպքերը, երբ տոկոսը փաստորեն կարող է շահույթից ավելի մեծ լինել,— ընդորում այս դեպքում նա չի կարող շահույթից վճարվել,— գուցե կարելի էր իբրև տոկոսի առավելագույն սահման նկատել ամբողջ շահույթը, մինուս սրա այն մասը, որը հանգում է հսկման վարձին (wages of superintendence) և որը մենք հետո ներքևում պիտի քննենք։ Տոկոսի նվազագույն սահմանն ընդհանրապես որոշել չի կարելի։ Նա կարող է ընկնել մինչև ամեն մի հնարավոր մակարդակ։ Սակայն այս դեպքում միշտ էլի հանդես են գալիս հակագործող հանգամանքներ, և տոկոսը բարձրացնում այս հարաբերական մինիմումից վեր։

«Այն հարաբերությունը, որ գոյանում է մի կապիտալի գործառության համար վճարված գումարի ու բուն իսկ այս կապիտալի միջև, արտահայտում է տոկոսի նորման, փողով չափված»։ «Տոկոսի նորման կախված է 1) շահույթի նորմայից, 2) այն հարաբերությունից, որով ամբողջ շահույթը բաժանվում է վարկատուի ու փոխառուի միջև» («Economist», 1853, 22 հունվարի)։ «Որովհետև այն, ինչ որ իբրև տոկոս վճարվում է փոխ առածի գործածության համար, մի մասն է այն շահույթի, որ փոխ առածը ընդունակ է արտադրելու, ուստի այս տոկոսը միշտ պետք է կարգավորվի այն շահույթով» (Massie: «An essay on the governing vauses of the natural rate of interests etc.», London, 1750, էջ 49)։

Նախ ընդունենք, թե մի հաստատուն հարաբերություն գոյություն ունի ամբողջ շահույթի ու սրա այն մասի միջև, որը պետք է իբրև տոկոս վճարվի փողային կապիտալիստին։ Այս դեպքում պարզ է, որ տոկոսը կբարձրանա կամ թե կիջնի ամբողջ շահույթի հետ միասին, իսկ վերջինս որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով ու սրա տատանումներով։ Եթե, օրինակ, շահույթի միջին նորման = լիներ 20%, և տոկոսը = շահույթի ¼-ին, ապա տոկոսադրույքը = 5%. եթե այն = լիներ 16%, ապա տոկոսը = 40%։ Շահույթի 20%-անոց նորմայի դեպքում տոկոսը կարող էր բարձրանալ 8%-ի, և արդյունաբերական կապիտալիստը դեռ միևնույն շահույթը ձեռք կբերեր, ինչպես այն դեպքում, երբ շահույթի նորման = 16% ու տոկոսադրույքը = 4%, այսինքն ձեռք կբերեր 12%։ Եթե տոկոսը բարձրանար միմիայն 6 կամ թե 7%, ապա արդյունաբերական կապիտալիստն այնուամենայնիվ դարձյալ շահույթի մի ավելի մեծ մասը կպահեր իր ձեռքին։ Եթե տոկոսը միջին շահույթի մի որոշ հաստատուն մասին հավասար լիներ, ապա կհետևեր այն, թե որքան ավելի բարձր է շահույթի ընդհանրական նորման, այնքան ավելի մեծ է ամբողջ շահույթի ու տոկոսի միջև եղած բացարձակ տարբերությունը, հետևաբար այնքան ավելի մեծ է ամբողջ շահույթի այն մասը, որը բաժին է ընկնում գործող կապիտալիստին, և ընդհակառակը։ Ենթադրենք, տոկոսը = միջին շահույթի -ին։ 10-ի -ը = 2. ամբողջ շահույթի ու տոկոսի տարբերությունը = 8։

20-ի = 4. տարբերությունը = 20 — 4 = 16.

25-ի = 5. տարբերությունը = 25 — 5 = 20.

30-ի = 6. տարբերությունը = 30 — 6 = 24.

35-ի = 7. տարբերությունը = 35 — 7 = 28.

Տոկոսի 4, 5, 6, 7%-անոց տարբեր նորմաներն այստեղ միշտ կարտահայտեին ամբողջ շահույթի լոկ — կամ 20%-ը։ Այսպիսով ուրեմն, եթե շահույթի նորմաները տարբեր են, ապա տոկոսի տարբեր նորմաները կարող են ամբողջ շահույթի միևնույն համամասնական բաժինը կամ ամբողջ շահույթի մեջ ունեցած միևնույն տոկոսաբաժինն արտահայտել։ Տոկոսի այսպիսի անփոփոխ հարաբերության դեպքում արդյունաբերական շահույթը (ամբողջ շահույթի ու տոկոսի միջև եղած տարբերությունը) այնքան ավելի մեծ կլիներ, որքան ավելի բարձր կլիներ շահույթի ընդհանրական նորման, և ընդհակառակը։

Մյուս բոլոր հանգամանքները հավասար ենթադրելով, այսինքն տոկոսի ու ամբողջ շահույթի միջև եղած հարաբերությունն ավելի կամ պակաս չափով հաստատուն ընդունելով, տեսնում ենք, որ գործող կապիտալիստն ընդունակ ու հոժար կլինի ավելի բարձր կամ թե ավելի ցած տոկաս վճարելու՝ շահույթի նորմայի բարձրության ուղիղ հարաբերությամբ։ Ինչպես տեսանք, շահույթի նորմայի բարձրությունը հակառակ հարաբերական է կապիտալիստական արտադրության զարգացմանը, ուստի սրանից հետևում է, որ ավելի բարձր կամ թե ավելի ցածր տոկոսադրույքը մի երկրում նմանապես հակառակ հարաբերական է արդյունաբերական զարգացման բարձրության նկատմամբ, որչափով, իհարկե, տոկոսադրույքի տարբերությունը շահույթի նորմաների իրական տարբերություն է արտահայտում։ Հետո մենք կտեսնենք, թե ամենևին անհրաժեշտ չէ, որ միշտ այսպես լինի։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ տոկոսը կարգավորողը շահույթն է, ավելի ճիշտ՝ շահույթի ընդհանրական նորման է։ Եվ նրա կարգավորման այս եղանակն իր ուժը պահպանում է նույնիսկ նրա միջին բարձրության համար։

Համենայն դեպս, շահույթի միջին նորման պետք է տոկոսի վերջնական որոշիչ առավելագույն սահման նկատել։

Այն պարագան, թե տոկոսը հարաբերակցություն ունի միջին շահույթի հետ, մենք հիմա ավելի մոտիկից կքննենք։ Որտեղ որ պետք է մի տվյալ ամբողջական մեծություն, ինչպես, օրինակ, շահույթը, բաժանել երկուսի միջև, այնտեղ խնդիրը վերաբերում է ամենից առաջ այն ամբողջության մեծությանը, որը պետք է բաժանել, իսկ սա, շահույթի մեծությունը, որոշվում է իր միջին նորմայով։ Եթե տրված ենթադրենք շահույթի ընդհանրական նորման, ուրեմն այն շահույթի մեծությունը, որ հասնում է տվյալ մեծություն ունեցող, ասենք, 100-անոց մի կապիտալի, ապա ակներև է, որ տոկոսի փոփոխությունները հակառակ հարաբերական կլինեն շահույթի այն մասի փոփոխություններին, որը բաժին է մնում գործող, բայց փոխ առած կապիտալով աշխատող կապիտալիստին։ Իսկ այն հանգամանքները, որոնք բաժանելի շահույթի — անվճար աշխատանքի ստեղծած նոր արժեքի — մեծությունն են որոշում, շատ տարբեր են այն հանգամանքներից, որոնք որոշում են շահույթի բաշխումն այս երկու տեսակ կապիտալիստների միջև ու հաճախ էլ բոլորովին հակառակ ուղղությամբ են ներգործում։

Եթե մենք քննենք պտույտի այն ցիկլերը, որոնցում շարժվում է արդի արդյունաբերությունը — հանդարտության կացություն, աճող աշխուժացում, ծաղկում, գերարտադրություն, փլուզում (Krach), լճացում, հանդարտության կացություն և այլն, ցիկլեր, որոնց ավելի մանրամասն վերլուծումը մեր հետազոտության շրջանակների մեջ չի մտնում,— ապա կգտնենք, որ տոկոսի ցածր մակարդակը մեծ մասամբ համապատասխանում է ծաղկման կամ թե արտակարգ շահույթի ժամանակաշրջաններին, տոկոսի բարձրացումը՝ ծաղկումից սրա շրջադարձին անցնելու ժամանակին, իսկ տոկոսի մաքսիմումը մինչև ամենածայրահեղ վաշխառության մակարդակը՝ ճգնաժամին։ 1843 թվականի ամառվանից սկսվեց վճռական ծաղկում. տոկոսադրուլյքը, որ 1842 թվականի գարնանը դեռ 4½% էր, 1843 թվականի գարնանն ու ամառն ընկավ մինչև 2%, սեպտեմբերին նույնիսկ մինչև 1½% (Gilbert, I, էջ 166). հետագայում, 1847 թվականի ճգնաժամի ժամանակ, բարձրացավ մինչև 8% ու ավելի։

Իհարկե, մյուս կողմից՝ ցած տոկոսը կարող է զուգադիպել լճացմանը, իսկ չափավոր բարձրացող տոկոսը՝ աճող աշխուժացմանը։

Տոկոսադրույքն իր արտակարգ բարձրությանը հասնում է ճգնաժամերի ժամանակ, երբ ստիպված են լինում վճարելու համար փոխ առնելու՝ ինչ էլ որ արժենալիս լինի այս։ Միաժամանակ այս հանգամանքը — որովհետև տոկոսի բարձրանալուն համապատասխանում է արժեթղթերի գնի անկումը — իրենց տրամադրության տակ ազատ փողային կապիտալ ունեցող մարդկանց համար մի շատ հարմար առիթ է ներկայացնում՝ ծաղրագներով տիրանալու այնպիսի տոկոսաբեր թղթերի, որոնք իրերի կանոնավոր ընթացքի ժամանակ պետք է նորից հասնեն իրենց առնվազը միջին գներին, հենց որ տոկոսադրույքը նորից կիջնի։

Բայց տոկոսադրույքի անկման մի տենդենց էլ գոյություն, ունի, շահույթի նորմայի տատանումներից բոլորովին անկախ։ Եվ այս երկու գլխավոր պատճառով.

I «Եթե ենթադրենք նույնիսկ, թե կապիտալը երբեք փոխ չի վերցվում այլ կերպ, բայց եթե արտադրողական ներդրման համար, ապա այնուամենայնիվ հնարավոր է, որ տոկոսադրույքը փոխվի, այնինչ համախառն շահույթի նորման որևէ փոփոխության չենթարկվի։ Որովհետև որչափով որ մի ժողովուրդ առաջադիմում է հարստության զարգացման ասպարեզում, առաջ է դալիս և ավելի ու ավելի է աճում այնպիսի մարդկանց մի դասակարգ, որոնք իրենց նախորդների ջանքերի շնորհիվ տեր են դառնում այնպիսի ֆոնդերի, որոնց սոսկ տոկոսով նրանք կարողանում են ապրել։ Շատերը, որոնք երիտասարդության ժամանակ ու հասուն հասակում ակտիվ մասնակցել են տնտեսության գործերին, ետ են քաշվում գործից՝ կուտակված գումարի տոկոսով ծեր հասակում հանգիստ ապրելու համար։ Այս երկու խավն էլ երկրի աճող հարստությանը զուգընթաց բազմանալու մի տենդենց ունեն. որովհետև նրանք, ովքեր միջին մեծության կապիտալով են սկսում, ավելի հեշտ են հասնում տնտեսապես մի անկախ դրության, քան նրանք, ովքեր փոքրով են սկսում։ Ուստի հին ու հարուստ երկրներում ազգային կապիտալի այն մասը, որի սեփականատերերը չեն ուզում այն անձամբ գործադրել, մի ավելի խոշոր համամասնություն է կազմում հասարակության արտադրողական ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, քան նորամշակ ու աղքատ երկրներում։ Որքա՜ն մեծաթիվ է ռանտյեների դասակարգն Անգլիայում Նույն հարաբերությամբ, որով ռանտյեների դասակարգն է աճում, աճում է նաև կապիտալի վարկատուների դասակարգը, որովհետև սրանք երկուսն էլ միևնույնն են» (Ramsay: «Essay on the distribution of wealth» [Edinburgh, 1836], էջ 201)։

II. Տոկոսադրույքի վրա պետք է նմանապես ճնշում գործեն վարկային սիստեմի զարգացումը և արդյունաբերողների ու վաճառականների համար վարկային սիստեմի այս զարգացման հետ աճող հնարավորությունը՝ բանկիրների միջոցով տնօրինելու հասարակության բոլոր դասակարգերի փողային բոլոր խնայությունները, ինչպես և այս խնայությունների պրոգրեսիվ համակենտրոնացումը այնպիսի չափերով, որոնք նրանց հնարավորություն են տալիս գործելու իբրև փողային կապիտալ։ Սրա մանրամասնությունները՝ ներքևում։

Տոկոսի նորմայի որոշման առնչությամբ Ռամզեյն ասում է, թե նա «կախված է մասամբ համախառն շահույթի նորմայից, մասամբ էլ այն համամասնությունից, որով այս շահույթը բաժանվում է տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի (profits of enterprise)։ Այս hամամասնությունը կախված է կապիտալի վարկատուների ու փոխառուների միջև եղող մրցումից. այս մրցումն ազդվում է համախառն շահույթի հավանական նորմայից, բայց ոչ թե կարգավորվում է բացառապես սրանով։ Մրցումը բացառապես սրանով չի կարգավորվում, որովհետև մի կողմից շատերը փոխառություն են անում՝ առանց արտադրողական ներդրման որևէ դիտում ունենալու և մյուս կողմից՝ որովհետև վարկատրելի ամբողջ կապիտալի մեծությունը փոփոխվում է երկրի հարստությանը զուգընթաց, համախառն շահույթի որևէ փոփոխությունից անկախ» (Ramsay, ն. տ., էջ 206, 207)։

Տոկոսի միջին նորման գտնելու համար պետք է հաշվել 1) տոկոսադրույքի միջին բարձրությունն այն փոփոխությունների պայմաններում, որոնց նա ենթարկվում է արդյունաբերական խոշոր ցիկլերում. 2) տոկոսադրույքն այնպիսի ներդրումների բնագավառում, որտեղ կապիտալը վարկատրվում է համեմատաբար երկար ժամանակով։

Տոկոսի՝ մի երկրում տիրող միջին նորման — տարբերվելով շուկայի մշտապես տատանվող նորմաներից — ամենեքին չի կարող որոշվել ոչ մի օրենքով։ Այս բնագավառում տոկոսի ոչ մի բնական նորմա չկա այն իմաստով, որով տնտեսագետները խոսում են շահույթի բնական նորմայի ու աշխատավարձի բնական նորմայի մասին։ Արդեն Մեսսին լիակատար իրավունքով նկատում է այստեղ. «Միակ բանը, որ կարող է կասկած հարուցել տվյալ դեպքում, այն է, թե այս շահույթների որ մասն է իրավունքի համաձայն պատկանում փոխառուին ու որ մասը՝ փոխատու֊ին. և այս բանը որոշելու ուրիշ եղանակ չկա, բացի փոխատուի ու փոխառուի կարծիքին դիմելն ընդհանրապես. որովհետև այս տեսակետից արդարացի ու անարդարացի է այն, ինչ որ ընդհանուր համաձայնությամբ է իբրև այսպիսին ընդունվում» (էջ 49)։ Այն, որ պահանջարկն ու առաջարկը միմյանց ծածկում են — եթե շահույթի միջին նորման տրված ենք ենթադրում — այստեղ ոչինչ չի նշանակում ամենևին։ Այլապես այնտեղ, որտեղ ապավինում են այս ֆորմուլային (և այսպիսի դեպքում սա ճիշտ է նաև գործնականորեն), նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ գտնելու համար մրցումից անկախ ու, ընդհակառակը, մրցումը որոշող հիմնական կանոնը (կարգավորող սահմաններն ու սահմանակա մեծությունները). այսինքն սա մի ֆորմուլա է նրանց համար, ովքեր ընկղմված են մրցման պրակտիկայի, սրա արտաքին երևույթների ու այստեղից առաջացող պատկերացումների մեջ. նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ հասնելու համար թեկուզ դարձյալ մակերեսային մի այնպիսի պատկերացման, որը նշի մրցման մեջ երևան եկող տնտեսական հարաբերությունների ներքին կապը։ Այս մի մեթոդ է՝ մրցմանն ուղեկցող փոփոխություններից այս փոփոխությունների սահմաններին հասնելու, համար։ Սակայն այս մեթոդը կիրառելի չի միջին տոկոսադրույքի նկատմամբ։ Ամենևին ոչ մի հիմք չկա նրա համար, որ մրցման միջին հարաբերությունները, վարկատուի ու վարկառուի միջև եղած հավասարակշռությունը, վարկատուին 3, 4, 5% և այլն մի տոկոսադրույք բերեր նրա կապիտալի համար, կամ թե չէ համախառն շահույթից՝ մի որոշ տոկոսաբաժին, 20% և կամ 50%։ Այն դեպքերում, երբ մրցումն իբրև այսպիսին վճռական նշանակություն ունի, որոշումն ինքնըստինքյան պատահական է, զուտ էմպիրիկ բնույթ է կրում, և միմիայն իմաոստակությունն ու փողամոլությունը կարող են ձգտել այս պատահականությունն իբրև մի անհրաժեշտ բան ներկայացնելու։ 1857 ու 1858 թվականների պառլամենտական այն հաշվետվությունների մեջ, որոնք վերաբերում են բանկային օրենսդրությանն ու առևտրային ճգնաժամին, ավելի ծիծաղելի բան չկա, քան Անգլիական բանկի դիրեկտորների, Լոնդոնի բանկիրների գավառական բանկիրների ու պրոֆեսիոնալ թեորետիկների անվերջ շաղակրատանքները «real rate produced»-ի («ռեալ կերպով ստեղծած նորմայի») մասին, ընդորում նրանք ավելի հեռու չեն գնում այնպիսի տափակ դատողություններից, ինչպես, օրինակ, «այն գինը, որ վճարվում է վարկատրելի կապիտալի համար, պետք է փոփոխվի այս կապիտալի առաջարկի հետ», «տոկոսի բարձր նորման ու շահույթի ցածր նորման չեն կարող երկար ժամանակ կողք-կողքի գոյություն ունենալ» և ուրիշ այսպիսի տափակություններ։ Սովորությունը, օրինականացած ավանդությունը և այլն նույնքան շատ, որքան և հենց ինքը մրցումը, ազդում են այս տոկոսադրույքը որոշելու վրա, որչափով որ սա գոյություն ունի ոչ միայն իբրև միջին թիվ, այլ իբրև փաստական մեծություն։ Բազմաթիվ իրավաբանական դատավեճերի ժամանակ արդեն, որտեղ խնդիրը վերաբերում է տոկոսները հաշվելուն, ստիպված են լինում ընդունելու միջին տոկոսադրույքն իբրև օրինական։ Արդ, եթե հարց տանք այնուհետև, թե ինչու միջին տոկոսադրույքի սահմանները չեն կարող բխեցվել ընդհանրական օրենքներից, ապա սրա պատասխանը պարզապես պարփակված է տոկոսի բնության մեջ։ Սա միջին շահույթի մի մասն է լոկ։ Միևնույն կապիտալը հանդես է գալիս երկակի ձևով — իբրև վարկատրելի կապիտալ՝ վարկատուի ձեռքում, իբրև արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալ՝ գործող կապիտալիստի ձեռքին։ Բայց նա գործում է լոկ մի անգամ և շահույթն էլ միմիայն մի անգամ է արտադրում։ Բուն իսկ արտադրության պրոցեսում կապիտալի, իբրև վարկատրվող կապիտալի, բնույթը ոչ մի դեր չի խաղում։ Թե շահույթն իրենց միջև ինչպես կբաժանեն այն երկու անձը, որոնք պահանջներ ունեն նրա նկատմամբ, այս՝ պատահականի թագավորությանը պատկանող մի նույնպիսի զուտ փորձական իրողություն է, ինչպես մի ընկերովի ձեռնարկության տարբեր մասնակիցների միջև ընդհանուր շահույթի տոկոսային բաժանումը։ Այն բաժանման ժամանակ, որը տեղի է ունենում հավելյալ արժեքի ու աշխատավարձի միջև և որի վրա էապես հիմնվում է շահույթի նորմայի գոյացումը, երկու բոլորովին անջատ տարր են որոշիչ ներգործություն ունենում — բանվորական ուժն ու կապիտալը, որոնք ֆունկցիաներ են երկու անկախ փոփոխուն մեծության, որոնք փոխադարձորեն սահմաններ են դնում միմյանց հանդեպ. և սրանց որակային տարբերությունից է առաջ գալիս արտադրված արժեքի քանակային բաժանումը։ Մենք հետո կտեսնենք, որ նույնը տեղի է ունենում նաև այն ժամանակ, երբ հավելյալ արժեքը բաժանվում է ռենտայի ու շահույթի միջև։ Տոկոսի նկատմամբ նման ոչինչ տեղի չի ունենում։ Այստեղ որակային տարբերությունը, ինչպես իսկույն պիտի տեսնենք, առաջ է գալիս, ընդհակառակը, հավելյալ արժեքի միևնույն պատառի զուտ քանակային բաժանումից։

Մինչև հիմա շարադրածից հետևում է, որ տոկոսի ոչ մի «բնական» նորմա չկա։ Բայց եթե մի կողմից՝ ի հակադրություն շահույթի ընդհանրական նորմայի՝ միջին տոկոսադրույքը կամ տոկոսի միջին նորման, տարբերվելով տոկոսի մշտապես տատանվող շուկայի նորմաներից, ոչ մի ընդհանրական օրենքի միջոցով ամրակայվել չի կարող իր սահմաններում, քանի որ այստեղ խնդիրը վերաբերում է համախառն շահույթը կապիտալի երկու տիրոջ միջև տարբեր տիտղոսների տակ բաժանելուն միայն, ապա մյուս կողմից՝ տոկոսադրույքը՝ թե միջինը և թե նրա ամեն մի անգամվա շուկայի նորման, հանդես է գալիս, ընդհակառակը, բոլորովին այլ կերպ, իբրև մի հավասարաչափ, որոշակի ու շոշափելի մեծություն, բոլորովին այլ կերպ, քան այս տեղի է ունենում շահույթի ընդհանրական նորմայի նկատմամբ։

Տոկոսադրույքը շահույթի նորմային հարաբերում է նույն կերպ, ինչպես ապրանքի շուկայագինը նրա արժեքին։ Որչափով որ տոկոսադրույքը որոշվում է շահույթի նորմայով, նա միշտ որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով ու ոչ թե շահույթի այն մասնահատուկ նորմաներով, որոնք կարող են իշխել առանձին արտադրաճյուդերում, ու ոչ էլ մանավանդ այն ավելադիր շահույթով, որ առանձին կապիտալիստը կարող է ձեռք բերել տնտեսական գործառնության մի հատուկ ոլորտում։ Ուստի շահույթի ընդհանրական նորման իրականում իբրև էմպիրիկ, տրված փաստ նորից երևան է գալիս տոկոսի միջին նորմայի մեջ, չնայած որ վերջինս առաջինի զուտ ու հավաստի արտահայտությունը չի ամենևին։

Թեև ճիշտ է, որ ինքը տոկոսի նորման միշտ տարբեր է լինում, նայած փոխառուների կողմից տրված ապահովությունների տեսակներին ու փոխատվության տևողությանը, բայց և այնպես նա տվյալ մի մոմենտում այս տեսակներից յուրաքանչյուրի համար միակերպ է լինում։ Հետևաբար, այս տարբերությունը չի այլափոխում տոկոսադրույքի հաստատուն ու միատեսակ կերպարանքը։

Միջին տոկոսադրույքն ամեն մի երկրում ավելի երկար ժամանակաշրջանների համար հանդես է գալիս իբրև հաստատուն մեծություն, որովհետև, շահույթի ընդհանրական նորման — չնայած շահույթի առանձին նորմաների մշտապես փոխվելուն, երբ, սակայն, մի ոլորտում տեղի ունեցած փոփոխությունը հավասարակշռվում է մի ուրիշ ոլորտում կատարվող փոփոխությամբ — միմիայն ավելի երկար ժամանակաշրջաններում է փոխվում։ Եվ շահույթի ընդհանրական նորմայի հարաբերական հաստատությունը երևան է գալիս միջին տոկոսադրույքի հենց այս ավելի կամ պակաս հաստատուն բնույթի մեջ (average rate or common rate of interest)։

Իսկ ինչ վերաբերում է տոկոսի մշտապես տատանվող շուկայի նորմային, ապա սա յուրաքանչյուր մոմենտում տրված է լինում իբրև հաստատուն մեծություն, ինչպես այդ տեղի ունի ապրանքների շուկայի գնի նկատմամբ, որովհետև փողային շուկայում ամբողջ փոխատու, կապիտալն իբրև ամբողջական մասսա միշտ հանդիպակայում է գործող կապիտալին, հետևաբար մի կողմից փոխատու կապիտալի առաջարկի, մյուս կողմից նրա պահանջարկի հարաբերությունը վճռում է տոկոսի ամեն անգամվա շուկայական մակարդակը։ Այս այնքան ավելի մեծ չափով է տեղի ունենում, որքան վարկային գործի զարգացումն ու սրա հետ շաղկապված նրա համակենտրոնացումն ավելի մեծ չափով են ընդհանրական հասարակական բնույթ տալիս փոխատու կապիտալին և այս կապիտալը մի անգամից, միաժամանակ փողային շուկա են նետում։ Ընդհակառակը, շահույթի ընդհանրական նորման գոյություն ունի միշտ իբրև տենդենց, իբրև շահույթի առանձին նորմաների հավաաարեցման շարժում։ Կապիտալիստների մրցումը — որ հավասարեցման բուն իսկ այս շարժումն է ներկայացնում — այստեղ հենց նրանով է արտահայտվում, որ նրանք աստիճանաբար կապիտալը հանում են այն ոլորտներից, որտեղ շահույթը երկար ժամանակ միջինից ցածր է, և նմանապես աստիճանաբար կապիտալը բերում են այն ոլորտները, որտեղ շահույթը միջինից բարձր է. կամ թե նրանով է արտահայտվում, որ ավելադիր կապիտալը հետզհետե տարբեր համամասնություններով է բաշխվում այս ոլորտների միջև։ Այստեղ գործ ունենք կապիտալի առբերման ու հանման մշտական փոփոխության հետ այս տարբեր ոլորտների նկատմամբ և ոչ երբեք միաժամանակյա մասսայական ներգործության հետ, ինչպես տոկոսադրույքի որոշման դեպքում։

Ինչպես տեսանք, տոկոսաբեր կապիտալը, թեև ապրանքից բացարձակորեն տարբեր մի կատեգորիա է, փոխարկվում է sui generis (հատուկ տեսակի) ապրանքի, և այս պատճառով տոկոսը նրա համար դառնում է գին, որը սովորական ապրանքի շուկայի գնի նման ամեն անգամ սևեռվում է պահանջարկի և առաջաբկի միջոցով։ Ուստի տոկոսի շուկայի նորման, թեև տատանվող է միշտ, յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում միշտ հանդես է գալիս իբրև հաստատուն ու միակերպ, ինչպես տվյալ ամեն մի դեպքում ապրանքի շուկայագինը։ Փողային կապիտալիստներն առաջարկում են այս ապրանքը, իսկ գործող կապիտալիստները գնում են այն, նրա պահանջարկ են գոյացնում։ Այս նույնը տեղի չի ունենում շահույթի հավասարեցման ժամանակ, որը հանգում է շահույթի ընդհանրական նորմայի։ Եթե ապրանքների գները մի ոլորտում ավելի ցածր կամ թե ավելի բարձր են արտադրության գնից (ընդորում մի կողմ են թողնվում այն տատանումները, որոնք հատուկ են առևտրական գործունեության, ամեն մի տեսակի և կապ ունեն արդյունաբերական ցիկլի տարբեր փուլերի հետ), ապա հավասարեցումը կատարվում է արտադրության ընդլայնման կամ սահմանափակման միջոցով, այսինքն արդյունաբերական կապիտալների կողմից շուկա նետվող ապրանքային, մասսաների բազմացման կամ նվազման միջոցով, իսկ այս գլուխ է բերվում նրանով, որ կապիտալն արտադրության առանձին ոլորտների նկատմամբ ներգաղթ կամ արտագաղթ է կատարում։ Ապրանքների միջին շուկայագների այս հավասարեցմամբ արտադրության գներ գոյացնելով է, որ սրբագրվում են շահույթի առանձին նորմաների շեղումները շահույթի ընդհանրական կամ միջին նորմայից։ Այս պրոցեսը երբեք հանդես չի գալիս այնպես ու երբեք չի կարող հանդես գալ այնպես, որ արդյունաբերական կամ առևտրային կապիտալը որպես այսպիսին նույն տեսակ ապրանք ներկայացնի գնորդի հանդեպ, ինչպես որ տոկոսաբեր կապիտալն է։ Որչափով այս պրոցեսը երևան է գալիս, երևան է գալիս այն տատանումների ու հավասարեցումների մեջ, որով ապրանքների շուկայագները վեր են ածվում արտադրության գների, և ոչ թե երևան է գալիս իբրև միջին շահույթի ուղղակի ամրակայում։

Շահույթի ընդհանրական նորման իրոք որոշվում է 1) այն հավելյալ արժեքով, որ ամբողջ կապիտալն է արտադրում, 2) այն հարաբերությամբ, որ այս հավելյալ արժեքն ունի ամբողջ կապիտալի արժեքի նկատմամբ ու 3) մրցմամբ, բայց լոկ այն չափով, որչափով որ սա այն շարժումն է, որի միջոցով այս հավելյալ արժեքից միահավասար դիվիդենդներ են ձգտում կորզելու արտադրության առանձին ոլորտներում ներդրված կապիտալները՝ իրենց հարաբերական մեծությունների համեմատ։ Այսպիսով ուրեմն շահույթի ընդհանրական, նորման իրականում որոշվում է բոլորովին այլ ու շատ ավելի բարդ պատճառներով, քան տոկոսի շուկայի նորման, որն ուղղակի ու անմիջաբար որոշվում է պահանջարկի ու, առաջարկի հարաբերությամբ, ուստի և շահույթի ընդհանրական նորման այնպիսի շոշափելի ու առկա տրված իրողություն չի, ինչպես տոկոսադրույքը։ Արտադրության տարբեր ոլորտներում եղած շահույթի առանձին նորմաները հենց իրենք ավելի կամ պակաս չափով անկայուն են, բայց որչափով որ նրանք երևան են գալիս, երևան եկողը ոչ թե նրանց միակերպությունն է, այլ նրանց տարբերությունը։ Իսկ ինքը շահույթի ընդհանրական նորման հանդես է գալիս լոկ իբրև շահույթի նվազագույն, սահման ու ոչ թե իբրև շահույթի իրական նորմայի էմպիրիկ, ուղղակի ըմբռնելի ձև։ Երբ նշում ենք տոկոսի նորմայի ու շահույթի նորմայի միջև եղած այս տարբերությունը, մենք դեռ մի կողմ ենք թողնում տոկոսադրույքի կայունացմանը նպաստող հետևյալ երկու հանգամանքները. 1) պատմականորեն արդեն մինչև այդ գոյություն է ունեցել տոկոսաբեր կապիտալը և առկա է եղել ավանդաբար սերնդից սերունդ անցնող ընդհանրական տոկոսադրույքը. 2) համաշխարհային շուկան, տվյալ ամեն մի երկրի արտադրապայմաններից անկախ, շատ ավելի մեծ անմիջական ազդեցություն ունի տոկոսադրույքի ամրակայման վրա, քան այն ազդեցությունը, որ նա ու նի շահույթի նորմայի վրա։

Միջին շահույթը հանդես է գալիս ոչ թե իբրև անմիջաբար տրված իրողություն, այլ իբրև հակադիր տատանումների հավասարման վերջնական հետևանք, որը կարելի է հավաստել հետազոտման միջոցով միայն։ Այլ է խնդիրը տոկոսադրույքի վերաբերմամբ։ Սա իր, գոնե տեղական, ընդհանրական նշանակությամբ ամեն օր սևեռացվող իրողություն է, իրողություն, որն արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի համար նույնիսկ իբրև նախադրյալ ու հաշվարկման հոդված է ծառայում նրանց գործառնությունների ժամանակ։ Տոկոսադրույքը դառնում է 100 ֆ. ստ.-անոց ամեն մի փողային գումարի ընդհանրական կարողությունը բերելու 2, 3, 4, 5%։ Օդերևութաբանական տեղեկաթերթերն ավելի ստույգ չեն նշում ծանրաչափի ու ջերմաչափի բարձրությունը, քան բորսային տեղեկաթերթերն են նշում տոկոսադրույքի մակարդակը, և նշում են ոչ թե այս կամ այն կապիտալի համար, այլ փողային շուկայում գտնվող, այսինքն ընդհանրապես փոխատու կապիտալի համար։

Փողային շուկայում միմյանց դիմաց կանգնած են փոխատուն ու փոխառուն միայն։ Ապրանքը միևնույն ձևն ունի,— փող է։ Կապիտալի բոլոր առանձնահատուկ կերպարանքները, որ նա ունենում է համաձայն իր գործադրման արտադրության կամ թե շրջանառության ոլորտներում, ջնջված են այստեղ։ Նա այստեղ գոյություն ունի ինքնուրույն արժեքի տարբերազուրկ, յուրահավասար կերպարանքով, փողի կերպարանքով։ Առանձին ոլորտների մրցումը դադարում է այստեղ. նրանք բոլորը միակույտ խմբված են իբրև փողի փոխառուներ, իսկ կապիտալը դարձյալ նրանց բոլորի դեմ կանգնած է մի այնպիսի ձևի մեջ պարուրված, որում նա անտարբեր է իր կիրառման որոշ տեսակի ու եղանակի նկատմամբ։ Մինչդեռ արդյունաբերական կապիտալը լոկ առանձին ոլորտների միջև տեղի ունեցող շարժման ու մրցման մեջ է հանդես գալիս իբրև դասակարգի ընդհանուր կապիտալ ըստինքյան, տոկոսաբեր կապիտալն այստեղ հանդես է գալիս իրապես, իր ամբողջ ծավալով, կապիտալի պահանջարկի ու առաջարկի մեջ։ Մյուս կողմից՝ փողային կապիտալը փողային շուկայում այն կերպարանքն ունի իսկապես, որով նա իբրև այնպիսի ընդհանուր տարր, որն անտարբեր է իր առանձնահատուկ կիրառման նկատմամբ, բաշխվում է տարբեր ոլորտների միջև, կապիտալիստների դասակարգի միջև՝ ամեն մի առանձին ոլորտի արտադրական պահանջմունքների համեմատ։ Սրան ավելանում է այն, որ խոշոր արդյունաբերության զարգանալու հետ միասին փողային կապիտալը, որչափով որ երևան է գալիս շուկայում, ավելի ու ավելի մեծ չափերով ներկայացվում է ոչ թե առանձին կապիտալիստի միջոցով, շուկայում գտնվող կապիտալի այս կամ այն կոտորակամասի սեփականատիրոջ միջոցով, այլ հանդես է գալիս իբրև համակենտրոնացած, կազմակերպված մասսա, որն իրական արտադրությունից բոլորովին տարբեր կերպով է դրված հասարակական կապիտալը ներկայացնող բանկիրների վերահսկողության տակ։ Ուրեմն որքան որ խնդիրը վերաբերում է պահանջարկի ձևին, փոխատու կապիտալի դիմաց ելնում է մի ամբողջ դասակարգ. որքան որ խնդիրը վերաբերում է առաջարկին, նա ինքը հանդես է գալիս en masse [իր ամբողջ մասսայով], իբրև փոխատու կապիտալ։

Սրանք են մի քանիսը այն հիմունքներից, որոնց ազդեցության տակ շահույթի ընդհանրական նորման իբրև մի խուսափուկ ուրվատեսիլ է ներկայանում որոշակի տոկոսադրույքի կողքին, որը թեև տատանվում է ըստ իր մեծության, բայց շնորհիվ այն հանգամանքի, որ հավասարաչափ է տատանվում բոլոր փոխառուների համար, ուստի նրանց միշտ հանդիպակայում է իբրև հաստատուն, տրված մեծություն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես փողի արժեքի փոփոխությունները չեն խանգարում, որ փողը բոլոր ապրանքների հանդեպ միահավասար արժեք ունենա։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ֊ապրանքների շուկայագներն ամեն օր տատանվում են, բայց այս չի խանգարում, որ սրանք ամեն օր նշադրվեն տեղեկաթերթերում։ Ճիշտ նույնն է նաև տոկոսադրույքի նկատմամբ, որը նույնպես կանոնավոր կերպով նշադրվում է իբրև «փողի գին»։ Պատճառն այն է, որ այստեղ հենց ինքը կապիտալն է իբրև ապրանք առաջարկվում, փողի ձևով. ուստի նրա գնի սևեռացումը նրա շուկայագնի սևեռացումն է, ինչպես որ է մյուս բոլոր ապրանքների նկատմամբ. այս պատճառով էլ տոկոսադրույքը միշտ ներկայանում է իբրև ընդհանրական տոկոսադրույք, իբրև այսքան փողի համար վճարելի այսքան փող, իբրև քանակապես որոշված մի մեծություն։ Իսկ շահույթի նորման, ընդհակառակը, մինչև անգամ միևնույն ոլորտի ներսում, ապրանքի միահավասար շուկայագների դեպքում, կարող է տարբեր լինել, նայած այն տարբեր պայմաններին, որոնցում առանձին կապիտալները միևնույն ապրանքն են արտադրում. որովհետև շահույթի նորման առանձին կապիտալի համար որոշվում է ոչ թե ապրանքի շուկայագնով, այլ շուկայագնի ու արտադրության ծախքի միջև եղած տարբերությամբ։ Եվ շահույթի այս տարբեր նորմաները կարող են — նախ միևնույն ոլորտի ներսում և հետո տարբեր ոլորտների միջև,— միմյանց հավասարվել մշտական տատանումների շնորհիվ միայն։

(Հավելագիր հետագա մշակման համար)։ Վարկի մի հատուկ ձև. հայտնի է, որ եթե փողը գործում է իբրև վճարման միջոց, և ոչ թե իբրև գնման միջոց, ապա ապրանքն օտարվում է բայց նրա արժեքը հետագայում է միայն իրացվում։ Եթե վճարումը տեղի է ունենում այն բանից հետո արդեն, երբ ապրանքը նորից ծախվել է, ապա ոչ թե այս վաճառքն է գնման հետևանք ներկայանում, այլ վաճառքի հետևանքով է, որ գնումն իրացվում է։ Կամ վաճառքը դառնում է գնման միջոց։— Երկրորդ՝ պարտաթղթերը, մուրհակները և այլն վարկատուի համար վճարման միջոցներ են դառնում։— Երրորդ՝ պարտաթղթերի փոխհատուցումը փոխարինում է փողին։

ՔՍԱՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՏՈԿՈՍ ՈՒ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԱՅԻՆ ԵԿԱՄՈՒՏ

Տոկոսը, ինչպես երկու նախընթաց գլխում տեսանք, սկզբնապես երևան է գալիս, սկզբնապես է և ոչ այլ ինչ է մնում իրոք, քան շահույթի, այսինքն հավելյալ արժեքի այն մասը, որ գործող կապիտալիստը, արդյունաբերողը կամ թե վաճառականը, որչափով որ սա ոչ թե իր սեփական կապիտալը, այլ փոխառած կապիտալ է գործադրում, պետք է վճարի այս կապիտալի սեփականատիրոջը՝ փոխատուին։ Եթե կապիտալիստը միմիայն սեփական կապիտալ է գործադրում, ապա շահույթի ոչ մի այսպիսի բաժանում տեղի չի ունենում. սա ամբողջովին նրան է պատկանում։ Իրապես, որչափով որ կապիտալի սեփականատերերը հենց իրենք են այն գործադրում վերարտադրության պրոցեսում, նրանք միմյանց հետ չեն մրցում տոկոսի նորման որոշելու համար, և այստեղից արդեն երևում է, թե տոկոսի կատեգորիան — որն անհնարին է առանց տոկոսադրույքի որոշման — որքան խորթ է ըստինքյան վերցրած արդյունաբերական կապիտալի շարժման համար։

«Տոկոսի նորման կարելի է որոշել իբրև այն համամասնական գումարը, որով բավականանում է փոխատուն և որը փոխառուն հոժարում է վճարելու՝ տարվա ընթացքում կամ թե ավելի երկար և կամ ավելի կարճ ժամանակաշրջանում փողային կապիտալի որոշ գումարից օգտվելու համար... երբ կապիտալի տերն իրոք այս գործադրում է վերարտադրության մեջ, ապա նա չի պատկանում այն կապիտալիստների թվին, որոնց՝ փոխառուների թվի նկատմամբ ունեցած հարաբերությամբ է որոշվում տոկոսի նորման» (The Tooke: „A history of prices”, London, 1838, հատ. II, էջ 355)։ Եվ իրոք, միայն կապիտալիստների տրոհումն է փողային կապիտալիստների ու արդյունաբերական կապիտալիստների, որ շահույթի մի մասը տոկոսի է փոխարկում ու որն ընդհանրապես տոկոսի կատեգորիան է ստեղծում, և կապիտալիստների այս երկու տեսակի միջև մղվող մրցումն է միայն, որ տոկոսադրույք է ստեղծում։

Քանի դեռ կապիտալը վերարտադրության պրոցեսի մեջ է գործում — նույնիսկ եթե ենթադրենք, որ սա արդյունաբերական կապիտալիստին է պատկանում, այնպես որ վերջինս ոչ մի վարկատուի չպետք է ետվճարի այն կապիտալիստն իբրև մասնավոր մարդ իր տրամադրության տակ ունենում է ոչ թե հենց նույն այդ կապիտալը, այլ շահույթը միայն, որը նա կարող է ծախսել իբրև եկամուտ։ Քանի դեռ նրա կապիտալը գործում է իբրև կապիտալ, սա վերարտադրության պրոցեսին է պատկանում, ամուր կապված է նրա հետ։ Թեև նա այս կապիտալի սեփականատերն է, բայց և այնպես այս սեփականությունը դեռ նրան ունակ չի դարձնում կապիտալն այլ եղանակով տնօրինելու, քանի դեռ նա այս օգտագործում է իբրև կապիտալ՝ աշխատանքը շահագործելու համար։ Ճիշտ նույնը պետք է ասել փողային կապիտալիստի վերաբերմամբ։ Քանի դեռ նրա կապիտալը փոխ է տրված և ուրեմն գործում է իբրև փողային կապիտալ, սա նրան բերում է տոկոս, շահույթի մի մասը, բայց նա չի կարող հիմնական գումարի վերաբերմամբ տնօրինություն անել։ Այս բանը երևան է գալիս ամեն անգամ, երբ նա իր փողային կապիտալը փոխ է տալիս, օրինակ, մի կամ թև ավելի տարով և որոշ ժամկետներից հետո տոկոս է ստանում, իսկ կապիտալը ետ չի վճարվում նրան։ Բայց նույնիսկ սրա ետվճարումն այստեղ ամենևին ոչինչ էի փոխում։ Եթե նա կապիտալը ետ է ստանում, ապա միշտ պետք է այդ կապիտալը նորից փոխատրի, որպեսզի սա նրա համար կապիտալի — տվյալ դեպքում փողային կապիտալի — դեր կատարի։ Քանի դեռ կապիտալը նրա ձեռքին է գտնվում, սա բնավ տոկոս չի բերում և չի գործում իբրև կապիտալ. իսկ քանի դեռ տոկոս է բերում և գործում իբրև կապիտալ, գտնվում է ոչ նրա ձեռքում։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս կապիտալը հավիտյան փոխատրելու կարելիությունը։ Ուստի բոլորովին սխալ են Տուկի հետևյալ նկատողություններն ընդդեմ Բեզենկետի, որի մի աշխատությունից („Metallic, paper and credit currency”, London, 1842, էջ 73) նա մեջ է բերում հետևյալ քաղվածքը. «Եթե տոկոսադրույքն իջեցվեր մինչև 1%, ապա փոխառած կապիտալը գրեթե նույնահավասար գծի վրա (upon a par) դրված կլիներ սեփական կապիտալի հետ»։ Սրա նկատմամբ Տուկը հետևյալ բացատրությունն է տալիս. «Որ այս տոկոսադրույքով կամ նույնիսկ էլ ավելի ցած տոկոսադրույքով փոխառած կապիտալը կարող է գրեթե միևնույն գծի վրա կանգնած լինել սեփական կապիտալի հետ, այս այնքան օտարոտի մի պնդում է, որ սա ոչ մի ուշադրությանն արժանի չէր լինի, եթե չբխեր այնքան խելամիտ ու թեմայի առանձին կետերում այնքան լավատեղյակ մի հեղինակից։ Մի՞թե նա անտեսել է այն, պարագան կամ թե պատկա՞ս նշանակալից է համարում այն, որ իր իսկ ենթադրությունն իր մեջ պարփակում է ետվճարում» (The. Tooke. „An inquiry into the currency principle”. II հրատ., London, 1844, էջ 80)։ Եթե տոկոսը լիներ = 0-ի, ապա այն արդյունաբերական կապիտալիստը, որը կապիտալ է փոխ վերցրել, միանման կացության մեջ կլիներ այն կապիտալիստի հետ, որը սեփական կապիտալով է գործում։ Երկուսն էլ նույնահավասար միջին շահույթ կստանային, իսկ կապիտալը (լինի փոխառած, թե սեփական, լոկ այն չափով է գործում իբրև կապիտալ, որչափով որ շահույթ է արտադրում։ Ետվճարման պայմանը ոչինչ չէր փոխի այս կետում։ Որքան ավելի է տոկոսադրույքը մոտենում զերոյին, ուրեմն իջնում, օրինակ, 1%-ի, փոխառած կապիտալն այնքան ավելի է միանման կացության մեջ դրվում սեփական կապիտալի հետ։ Քանի դեռ փողային կապիտալը գոյություն է ունենալու իբրև փողային կապիտալ, նա միշտ պետք է նորից ու նորից փոխատրվի և այն էլ՝ առկա տոկոսադրույքով, ասենք, 1%-ով ու միշտ էլ արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալիստների միևնույն դասակարգին։ Քանի դեռ սրանք իբրև կապիտալիստներ են գործում, փոխառած կապիտալով գործողի ու սեփական կապիտալով գործողի տարբերությունը լոկ այն է, որ մեկը պետք է տոկոս վճարի, իսկ մյուսը՝ ոչ. մեկը գրպանում է ամբողջ p շահույթը, մյուսը՝ p—z, շահույթը, մինուս տոկոսը. որքան ավելի է z-ը մոտենում զերոյին, այնքան ավելի է p—z-ն մոտենում p-ին, ուրեմն այնքան ավելի են երկու կապիտալները միանման կացության մեջ դրվում։ Մեկը պետք է ետվճարի կապիտալը և նորից փոխ առնի, իսկ մյուսը, քանի որ նրա կապիտալը գործելու է, նույնպես միշտ պետք է կանխավճարի արտադրության պրոցեսի համար և իր կապիտալի նկատմամբ այս պրոցեսից անկախ տնօրինություն անելու ոչ մի հնար չունի։ Միակ դեռ մնացող մյուս տարբերությունն էլ ինքնըստինքյան հասկանալի այն տարբերությունն է, որ մեկն իր կապիտալի սեփականատերն է, իսկ մյուսը՝ ոչ։

Հիմա մեր հանդեպ ելնում է այս հարցը։ Ինչո՞վ բացատրել, որ շահույթի այս զուտ քանակային տրոհումն անխառն [netto] շահույթի ու տոկոսի՝ փոխարկվում է որակայինի։ Ուրիշ խոսքով՝ ի՞նչպես է լինում, որ նաև այն կապիտալիստը, որը լոկ իր սեփական, ոչ թե փոխ առած կապիտալն է բանեցնում, իր համախառն շահույթի մի մասը կարգում է տոկոսի առանձնահատուկ կատեգորիայի տակ և իբրև այսպիսին առանձին է հաշվում։ Եվ ինչի՞ց է այնուհետև, որ ամեն մի կապիտալ, ուզում է՝ փոխ առած լինի թե ոչ, իբրև տոկոսաբեր կապիտալ տարբերվում է ինքն իրենից, իբրև անխառն շահույթ բերող կապիտալից։

Հայտնի է, որ շահույթի այս եղանակով կատարվող ոչ ամեն պատահական քանակային, տրոհում որակայինի է փոխարկվում։ Օրինակ, մի քանի արդյունաբերական կապիտալիստներ ընկերանում են մի ձեռնարկություն վարելու համար և հետո շահույթը բաշխում են միմյանց միջև՝ իրավաբանորեն հաստատված պայմանագրի համաձայն։ Մյուսներն իրենց ձեռնարկությունը վարում են իրենք իրենց, առանց ընկերակիցների։ Այս վերջիններս իրենց շահույթը երկու կատեգորիայի տակ չեն հաշվում, մի մասը՝ իբրև անհատական, շահույթ, մյուսը՝ իբրև ընկերական շահույթ՝ գոյություն չունեցող համընկերների համար։ Ուրեմն այստեղ քանակային տրոհումը չի փոխարկվում որակայինի։ Տրոհումը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ սեփականատերը պատահաբար կազմված է իրավական մի քանի անձերից, երբ այս հանգամանքը բացակայում է, տրոհում չի կատարվում։

Հարցին պատասխանելու համար մենք պետք է դեռ մի քիչ ավելի երկար կանգ առնենք տոկոսի գոյացման իրական ելակետի վրա, այն է՝ պետք է ելակետ ընդունենք այն ենթադրությունը, թե փողային կապիտալիստն ու արտադրողական կապիտալիստն իսկապես միմյանց հանդիպակայում են ոչ միայն իբրև իրավաբանորեն տարբեր անձեր, այլ և իբրև այնպիսի անձեր, որոնք բոլորովին տարբեր դերեր են խաղում վերարտադրության պրոցեսում, և կամ որոնց ձեռքում միևնույն կապիտալն իրոք մի երկակի ու լիովին տարբեր շարժում է կատարում։ Մեկը միմիայն փոխատրում է իր կապիտալը, մյուսը՝ արտադրողաբար կիրառում այն։

Արտադրողական կապիտալիստի համար, որը փոխ առած կապիտալով է գործում, համախառն շահույթը տրոհվում է երկու մասի — տոկոս, որ նա պետք է վճարի վարկատուին, ու տոկոսից վեր հավելույթ, որը կազմում է շահույթի նրա սեփական բաժինը։ Եթե շահույթի ընդհանրական նորման տրված է, ապա այս վերջին մասը որոշվում է տոկոսադրույքով. եթե տրված է տոկոսադրույքը, ապա այն որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով։ Այնուհետև. համախառն շահույթը, ամբողջ շահույթի արժեքի իրական մեծությունը, ամեն մի առանձին դեպքում ինչպես էլ որ շեղվելիս լինի միջին շահույթից, այնուամենայնիվ նրա այն մասը, որ գործող կապիտալիստին է պատկանում, որոշվում է տոկոսի միջոցով, որովհետև սա (մի կողմ թողած իրավաբանական առանձին պայման առդրությունները) սևեռացվում է ընդհանրական տոկոսադրույքի միջոցով և ենթադրվում է առաջուց տրված՝ նախքան արտադրության պրոցեսի սկսվելը, նախքան սրա հետևանքի, համախառն շահույթի ստացվելը։ Ինչպես տեսանք, կապիտալի բուն մասնահատուկ արդյունքը հավելյալ արժեքն է, կամ ավելի ստույգ որոշելու դեպքում՝ շահույթն է։ Բայց այն կապիտալիստի համար, որը գործում է փոխառած կապիտալով, այս արդյունքը ոչ թե շահույթն է, այլ շահույթը, մինուս տոկոսը, ուրեմն շահույթի այն մասը, որ նրան մնում է տոկոսը վճարելուց հետո։ Հետևապես շահույթի այս մասը նրան անհրաժեշտորեն պատկերանում է իբրև կապիտալի արդյունք, որչափով որ կապիտալը գործում է. և սա նրա համար հենց այսպիսին է իրոք, որովհետև նա կապիտալի, լոկ իբրև գործող կապիտալի, ներկայացուցիչն է։ Նա կապիտալի անձնավորումն է այն, չավով, որչափով որ կապիտալը գործում է, իսկ սա գործում է այն չափով, որչափով որ շահութաբեր կերպով է ներդրվում արդյունաբերության կամ թե առևտրի մեջ, և որչափով որ այն գործադրող կապիտալիստը նրանով ձեռնարկում է այնպիսի գործառնությունների, որոնք թելադրվում են համապատասխան ձեռնարկաճյուղերի կողմից։ Ի հակադրություն տոկոսի, որը նա պետք է համախառն շահույթից վճարի վարկատուին, շահույթի մնացած, նրան բաժին ընկնող մասն անհրաժեշտորեն ընդունում է ուրեմն արդյունաբերական կամ առևտրային շահույթի ձև, կամ թե՝ գործադրելով մի այնպիսի արտահայտություն, որ պարփակում է այս երկուսն էլ՝ ընդունում է ձեռնարկուային եկամտի ձև։ Եթե համախառն շահույթը հավասար է միջին շահույթին, ապա այս ձեռնարկուային եկամտի մեծությունը որոշվում է բացառապես տոկուսադրույքով։ Եթե համախառն շահույթը շեղվում է միջին շահույթից, ապա նրա ու միջին շահույթի միջև (երկու կողմից էլ տոկոսը հանելուց հետո) եղած տարբերությունը որոշվում է այն բոլոր կոնյունկտուրաներով, որոնք մի ժամանակավոր շեղում են պատճառում, ուզում է՝ այս լինի արտադրության մի առանձին ոլորտում եղած շահույթի նորմայի շեղում շահույթի ընդհանրական նորմայից, կամ թե մի որոշ ոլորտում մի անհատ կապիտալիստի ձեռք բերած շահույթի շեղում այս առանձին ոլորտի միջին շահույթից։ Բայց, ինչպես տեսանք, շահույթի նորման, բուն իսկ արտադրության պրոցեսի մեջ, կախված է ոչ միայն հավելյալ արժեքից, այլև ուրիշ շատ հանգամանքներից.— արտադրամիջոցների առքագներից, միջինից գերազանցող արտադրողական մեթոդներից, հաստատուն կապիտալի տնտեսումից և այլն։ Եվ արտադրության գինը մի կողմ թողած՝ հատուկ կոնյունկտուրաներից ու ամեն մի առանձին գործարք կնքելիս կապիտալիստի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ճարպկությունից ու ժրությունից է կախված այն , թե արդյոք ու որչափով է սա արտադրության գնից ավելի բարձր կամ թե ավելի ցածր գնում և կամ ծախում և ուրեմն շրջանառության պրոցեսում ամբողջ հավելյալ արժեքի մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասը յուրացնում։ Բայց համենայն դեպս համախառն շահույթի քանակային տրոհումն այստեղ փոխարկվում է մի որակային տրոհման, և այս մանավանդ այն պատճառով, որ քանակային տրոհումն ինքը կախված է նրանից, թե ինչը պետք է բաժանել, թե գործուն կապիտալիստն ինչպես է տնտեսագործում կապիտալով և թե սա նրան ինչպիսի համախառն շահույթ է տալիս, իբրև գործող կապիտալ, այսինքն կապիտալիստի, իբրև գործուն կապիտալիստի ֆունկցիաների հետևանքով է գործող կապիտալիստն այստեղ իբրև, կապիտալի ոչ-սեփականատեր է ենթադրվում կապիտալի սեփականությունը նրա հանդեպ ներկայանում է հանձին վարկատուի, փողային կապիտալիստի։ Այսպիսով ուրեմն, այն տոկոսը, որ վճարում է սրան գործուն կապիտալիստը, հանդես է գալիս իբրև համախառն շահույթի այն մասը, որ բաժին է ընկնում կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությանն իբրև այսպիսուն։ Սրան ի հակադրություն՝ շահույթի այն մասը, որ գործուն կապիտալիստին է բաժին ընկնում, հիմա ներկայանում է իբրև ձեռնարկուային եկամուտ, որը ծագում է բացառապես այն գործառնություններից կամ ֆունկցիաներից, որ նա կապիտալի միջոցով իրագործում է վերարտադրության պրոցեսում, ուրեմն հատկապես այն ֆունկցիաներից, որ նա կատարում է իբրև արդյունաբերության կամ առևտրի մեջ գործող ձեռնարկու։ Հետևաբար նրա հանդեպ տոկոսը ներկայանում է իբրև սոսկական պտուղ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, պտուղ ըստինքյան կապիտալի, որն անջատված, վերացականված [abstrahiert] կապիտալի վերարտադրության պրոցեսից, ուրեմն ներկայանում է իբրև կապիտալի պտուղ, որչափով որ սա չի «աշխատում», չի գործում. այնինչ ձեռնարկուային եկամուտը նրան ներկայանում է իբրև բացառիկ պտուղ այն ֆունկցիաների, որ նա կատարում է կապիտալով, իբրև պտուղ կապիտալի շարժման, իբրև հետևանք այն պարագայի, որ կապիտալը մի որոշ պրոցես է վերապրում, մի պրոցես, որը հիմա նրան ներկայանում է իբրև իր սեփական գործունեություն՝ ի հակադրություն փողային կապիտալիստի, որը չի գործում ու չի մասնակցում արտադրության պրոցեսին։ Համախառն շահույթի երկու մասի այս որակային անջատումն այն իմ աստով, որ տոկոսը պտուղ է ըստինքյան կապիտալի, պտուղ է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, վերցրած արտադրության պրոցեսից անկախ, իսկ ձեռնարկուային եկամուտը պտուղ է որոշ պրոցես կատարող, արտադրության պրոցեսում գործող կապիտալի, ուստի և պտուղ է այն գործուն դերի, որ արտադրության պրոցեսում խաղում է կապիտալ գործադրողը,— այս որակային անջատումը մի դեպքում փողային կապիտալիստի ու մյուս դեպքում արդյունաբերական կապիտալիստի լոկ սուբեկտիվ ըմբռնումը չի ամենևին։ Այս անջատումը հիմնվում է օբեկտիվ իրողության վրա, որովհետև տոկոսն առհոսում է փողային կապիտալիստի, վարկատուի մոտ, որը կապիտալի սոսկ սեփականատերն է, ուրեմն սոսկ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության ներկայացուցիչն է արտադրության պրոցեսից առաջ ու արտադրության պրոցեսից դուրս, այնինչ ձեռնարկուային եկամուտը առհոսում է սոսկ գործող կապիտալիստի մոտ, որը կապիտալի սեփականատեր չէ։

Սրանով թե արդյունաբերական, կապիտալիստի համար, որչափով որ սա փոխառած կապիտալով է աշխատում, ու թե փողային կապիտալիստի համար, որչափով որ սա ինքը չի կիրառում իր կապիտալը,— համախառն շահույթի սոսկ քանակային բաժանումը երկու տարբեր անձի միջև, որոնք երկուսն էլ տարբեր իրավաբանական տիտղոսներ ունեն միևնույն կապիտալի և ուրեմն սրա արտադրած շահույթի վերաբերմամբ, այդ քանակային բաժանումը որակային բաժանման է փոխաբկվում։ Շահույթի մի մասը հիմա ներկայանում է տոկոսի ձևով, որպես կապիտալի ինքնըստինքյան հասանելի պտուղ, որը պայմանավորված է կապիտալի մի որոշումով. մյուս մասը հանդես է գալիս ձեռնարկուային եկամտի ձևով, որպես կապիտալի մասնահատուկ պտուղ, որը պայմանավորված է նրա մի հակադիր որոշումով. մեկը՝ իբրև կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության սոսկական պտուղ, մյուսը իբրև կապիտալով սոսկ գործելու պտուղ, իբրև մի որոշ պրոցես կատարող, կապիտալի պտուղ, կամ թե իբրև այն ֆունկցիաների պտուղ, որ գործուն կապիտալիստն է կատարում։ Եվ համախառն շահույթի երկու մասի այս ոսկրացումն ու փոխադարձ անջատումը մի այնպիսի ձևով, որ կարծես թե նրանք երկու էապես տարբեր աղբյուրից առաջ եկած լինեին, հիմա պետք է ամրակայվի կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի ու ամբողջ կապիտալի համար։ Եվ այստեղ նշանակություն էլ չունի, արդյոք գործուն կապիտալիստի բանեցրած կապիտալը փոխառա՞ծ է, թե՞ ոչ, և կամ արդյոք փողային կապիտալիստին պատկանող կապիտալը ի՞նքն է գործածում, թե՞ ոչ։ Ամեն մի կապիտալից ստացվող շահույթը, ուրեմն և միջին շահույթը, որը հիմնվում է կապիտալների միջև կատարվող հավասարեցման վրա, բեկվում է կամ տրոհվում երկու որակապես տարբեր, միմյանց նկատմամբ ինքնուրույն ու միմյանցից անկախ մասերի, տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, որոնցից յուրաքանչյուրը որոշվում է հատուկ օրենքներով։ Այն կապիտալիստը, որն աշխատում է սեփական կապիտալով, ճիշտ նույն կերպ, ինչպես և նա, որ փոխառած կապիտալով է գործ անում, իր համախառն շահույթը բաժանում է տոկոսի, որը նրան հասնում է իբրև կապիտալի սեփականատիրոջ, իբրև ինքն իրեն կապիտալ վարկատրողի, ու ձեռնարկուային եկամտի, որը նրան բաժին է ընկնում իբրև ակտիվ, գործող կապիտալիստի։ Այսպիսով ուրեմն որակային բնույթ կրող այս բաժանման համար նշանակություն չունի, թե արդյոք կապիտալիստը պետք է մի ուրիշին իրո՞ք բաժին հանի, թե՞ ոչ։ Կապիտալ գործադրողը, նույնիսկ երբ սեփական կապիտալով է աշխատում տրոհվում է երկու անձի — կապիտալի սոսկական սեփականատիրոջ ու կապիտալը գործադրողի, ինքը, նրա կապիտալը, շահույթի այն կատեգորիաների նկատմամբ, որ նա բերում է, տրոհվում է սեփականություն ներկայացնող կապիտալի, արտադրության պրոցեսից դուրս գտնվող կապիտալի, որն ըստինքյան տոկոս է բերում, ու արտադրության մեջ եղող կապիտալի, որն իբրև պրոցես կատարող կապիտալ՝ ձեռնարկուային եկամուտ է բերում։

Հետևաբար տոկոսն այնպես է ամրակայվում, որ նա հիմա հանդես է գալիս ոչ իբրև համախառն շահույթի մի բաժանում, որն արտադրության համար որևէ նշանակություն չի ներկայացնում և որը տեղի է ունենում դիպվածաբար այն ժամանակ միայն, երբ արդյունաբերողն օտարի կապիտալով է աշխատում։ Նրա շահույթը տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի է տրոհվում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա իր սեփական կապիտալով է աշխատում։ Հենց սրանով էլ սոսկ քանակային բաժանումը փոխարկվում է որակայինի. այս տեղի է ունենում անկախ այն պատահական հանգամանքից, թե արդյունաբերողն իր կապիտալի սեփականատե՞րն է արդյոք, թե ոչ-սեփականատերը։ Տոկոսն ու ձեռնարկուային եկամուտը ոչ թե շահույթի մասեր են միայն, որոնք բաշխված են տարբեր անձերի միջև, այլ շահույթի երկու տարբեր կատեգորիա, որոնք տարբեր հարաբերություն ունեն կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն յուրաքանչյուրը մի հատուկ հարաբերություն ունի կապիտալի որոշակի տարբեր ձևերի նկատմամբ։

Հիմա շատ պարզ երևան են գալիս այն հիմունքները, որոնց շնորհիվ համախառն շահույթի այս տրոհումը տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, երբ այս տրոհումն արդեն որակային է դարձել, որակային բաժանման այս բնույթը պահպանում է ամբողջ կապիտալի ու կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի համար։

Առաջին՝ այս հետևում է այն հասարակ էմպիրիկ հանգամանքից արդեն, որ արդյունաբերական կապիtալիստների մեծամասնությունը, թեկուզ թվական տարբեր հարաբերությամբ, թե սեփական և թե փոխառած կապիտալով է աշխատում, և որ սեփական ու փոխառած կապիտալի միջև եղած հարաբերությունը փոխվում է տարբեր ժամանակաշրջաններում։

Երկրորդ՝ այն հանգամանքը, որ համախառն շահույթի մի մասը տոկոսի ձև է ընդունում, և սրա հետևանքով նրա մյուս մասը փոխարկվում է ձեռնարկուային եկամտի։ Իրապես այս վերջինս լոկ այն հակադիր ձևն. է, որ ընդունում է համախառն շահույթի տոկոսից վեր մնացած հավելույթը, երբ տոկոսն արդեն գոյություն ունի իբրև հատուկ կատեգորիա։ Հարցի այա ամբողջ հետազոտությունը, թե համախառն շահույթն ինչպես է վերածվում տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, պարզապես հանգում է այն հարցի հետազոտությանը, թե ընդհանրապես համախառն շահույթի մի մասն ինչ կերպ է ոսկրանում և ինքնուրույնանում իբրև տոկոս։ Բայց տոկոսաբեր կապիտալն իբրև մի պատրաստի, ավանդված ձև, ուրեմն և տոկոսն իբրև կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի պատրաստի ենթաձև պատմականորեն շատ ավելի առաջ գոյություն ունի, քան երևան են եկել արտադրության կապիտալիստական եղանակը և կապիտալի ու շահույթի նկատմամբ այդ եղանակին համապատասխանող պատկերացումները։ Ահա ինչու դեռ մինչև հիմա էլ ժողովրդի պատկերացմամբ հենց փողային կապիտալը, տոկոսաբեր կապիտալն է կապիտալ որպես այսպիսին, որպես par excellence [գերազանցորեն] կապիտալ։ Այստեղից էլ մյուս կողմից առաջ է եկել մինչև Մեսսիի ժամանակը գերիշխող այն պատկերացումը, թե հենց փողին, իբրև այսպիսուն է, որ տոկոս է վճարվում։ Այն պարագան, որ փոխ արված կապիտալը տոկոս է բերում, անկախ նրանից, իսկապե՞ս գործադրվում է իբրև կապիտալ, թե՞ ոչ — նույնիսկ երբ փոխ է առնվում լոկ սպառման նպատակով — ամրապնդում է այն պատկերացումը, թե կապիտալի այս ձևը մի ինքնուրույն ձև է։ Ամենալավ ապացույցն այն ինքնուրույնության, որով արտադրության կապիտալիստական եղանակի առաջին ժամանակաշրջաններում տոկոսը հանդես է գալիս շահույթի դիմաց և տոկոսաբեր կապիտալը՝ արդյունաբերական կապիտալի դիմաց, այն է, որ 18-րդ դարի մեջերքում միայն (Մեսսիի և այնուհետև Յումի կողմից) հայտնագործվեց այն իրողությունը, որ տոկոսը համախառն շահույթի մի սոսկական մասն է, և որ ընդհանրապես կարիք կար մի այսպիսի հայտնագործություն անելու։

Երրորդ՝ արդյունաբերական կապիտալիստն արդյոք սեփակա՞ն, թե՞ փոխառած կապիտալով է աշխատում, միևնույն է, սրա հետևանքով ամենևին չի փոխվում այն հանգամանքը, որ հիշյալ կապիտալիստին հանդիպակայում է փողային կապիտալիստների դասակարգն իբրև կապիտալիստների մի առանձին տեսակ, փողային կապիտալը՝ իբրև կապիտալի մի ինքնուրույն տեսակ և տոկոսը՝ իբրև հավելյալ արժեքի ինքնուրույն ձևը, որ համապատասխանում է այս մասնահատուկ կապիտալին։

Որակապես քննած՝ տոկոսն այն հավելյալ արժեքն է, որ տալիս է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սոսկական սեփականությունը, որ տալիս է կապիտալն ըստինքյան, թեև սրա սեփականատերը մնում է վերարտադրության պրոցեսից դուրս կանգնած, ուրեմն այն հավելյալ արժեքն է, որ տալիս է կապիտալն իր պրոցեսից մեկուսացած վիճակում։

Քանակապես քննած՝ շահույթի այն մասը, որ կազմում է տոկոսը, ներկայանում է այնպես, որ իբր կապված է ոչ թե արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալի, իբրև այսպիսու հետ, այլ փողային կապիտալի հետ, և հավելյալ արժեքի այս մասի նորման, տոկոսի նորման կամ տոկոսադրույքն ամրակայում է այս հարաբերությունը։ Որովհետև նախ՝ տոկոսադրույքը — չնայած իր կախումին շահույթի ընդհանրական նորմայից — որոշվում է ինքնուրույնորեն, և երկրորդ՝ նա, շահույթի խուսափուկ նորմայի հակառակ, ապրանքների շուկայագնի նման բոլոր փոփոխությունների ժամանակ հանդես է դալիս իբրև կայուն, միակերպ, շոշափելի ու միշտ տրված հարաբերություն։ Եթե ամբողջ կապիտալը գտնվեր արդյունաբերական կապիտալիստների ձեռքին, ապա ոչ տոկոս կլիներ ու ոչ էլ տոկոսադրույք։ Այն ինքնուրույն ձևը, որ ընդունում է համախառն շահույթի քանակային բաժանումը, առաջ է բերում որակային բաժանում։ Եթե արդյունաբերական կապիտալիստին համեմատում ենք փողային կապիտալիստի հետ, ապա նրան սրանից զանազանողը ձեռնարկուային եկամուտն է միայն, իբրև համախառն շահույթի միջին տոկոսից վեր մնացող հավելույթ, որը տոկոսադրույքի գոյության շնորհիվ հանդես է գալիս իբրև գործնականապես տրված մեծություն։ Եթե արդյունաբերական կապիտալիստը մյուս կողմից համեմատվում է այն արդյունաբերական կապիտալիստի հետ, որը փոխառած կապիտալի տեղակ գործում է սեփական կապիտալով, ապա սա նրանից տարբերվում է լոկ իբրև փողային կապիտալիստ, որովհետև տոկոսն ինքն է գրպանում փոխանակ ուրիշին վճարելու։ Երկու դեպքում էլ համախառն շահույթի տոկոսից տարբերվող մասը նրան ներկայանում է իբրև ձեռնարկուային եկամուտ, իսկ ինքը տոկոսը՝ իբրև մի այնպիսի հավելյալ արժեք, որ տալիս է կապիտալն ինքնըստինքյան ու որը հետևաբար կապիտալը կտար նաև առանց արտադրողական գործադրման։

Առանձին կապիտալիստի վերաբերմամբ այս ճիշտ է գործնականորեն։ Նրա ընտրությունից է կախված, թե արդյոք իր կապիտալն իբրև տոկոսաբեր կապիտալ կվարկատրվի՞, թե՞ այն իբրև արտադրողական կապիտալ գործադրելով, հենց ինքը կբարձրացնի նրա արժեքը, անկախ նրանից, թե նրա կապիտալն արդեն իր ելակետում որպես փողային կապիտալ գոյություն ունի, թե դեռ պետք է փոխարկվի փողային կապիտալի։ Սակայն ընդհանուր առմամբ վերցրած լինելով, այսինքն հասարակության, ամբողջ կապիտալի վերաբերմամբ կիրառելու դեպքում, ինչպես այս անում են գռեհիկ տնտեսագետներից ոմանք՝ ներկայացնելով այն նույնիսկ իբրև շահույթի հիմունք, այս դրույքն, իհարկե, մի անհեթեթություն է։ Ամբողջ կապիտալի փոխարկումը փողային կապիտալի, առանց այն մարդկանց մասնակցության, որոնք արժեքը մեծացնելու նպատակով գնում են արտադրամիջոցները, արտադրամիջոցներ, որոնց ձևով է առկա լինում ամբողջ կապիտալը, չհաշված սրա այն հարաբերաբար փոքր մասը, որը գոյություն է ունենում իբրև փող — այս անշուշտ անմտություն է։ Էլ ավելի մեծ անմտություն, է պարփակվում այն ենթադրության մեջ, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա կապիտալը տոկոս կբերեր, շգործելով որպես արտադրողական կապիտալ, այսինքն չստեղծելով հավելյալ արժեք, որի լոկ մի մասն է տոկոսը. անմտություն է ենթադրել, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակն ընդունակ կլիներ իր պրոցեսը կատարելու՝ առանց կապիտալիստական արտադրության։ Եթե կապիտալիստների մի անչափ մեծ մասն ուզենար իր կապիտալը փողային կապիտալի վերածել, ապա հետևանքը կլիներ փողային կապիտալի արժե֊քի ու տոկոսադրուլյքի ահռելի անկումը. շատերի համար իսկույն անկարելի կդառնար իրենց տոկոսներով ապրելը, և հետևաբար նրանք ստիպված կլինեին նորից արդյունաբերական կապիտալիստների փոխարկվելու։ Բայց, ինչպես ասվեց, առանձին կապիտալիստի վերաբերմամբ այս իրողություն է։ Ուստի նա, նույնիսկ երբ սեփական կապիտալով է գործում, իր միջին շահույթի այն մասը, որը հավասար է միջին տոկոսին, անհրաժեշտորեն համարում է իր կապիտալի, իբրև այսպիսու, պտուղ, արտադրության պրոցեսից անկախ, և ի հակադրություն այս մասի, որն անջատվել է տոկոսի ձևով, համախառն շահույթի այն հավելույթը, որը մնում է տոկոսից վեր, նա համարում է սոսկ իբրև ձեռնարկուային եկամուտ։

Չորրորդ՝ {Այս կետի շարադրությունը ձեռագրում բացակայում է [— Ֆ. Է.]}։ Ինչպես տեսնում ենք, շահույթի այն մասը, որ գործող կապիտալիստը պետք է վճարի փոխառած կապիտալի սոսկական սեփականատիրոջը, փոխարկվում է շահույթի այն մասի մի ինքնուրույն ձևի, որ ամեն կապիտալ իբրև այսպիսին — փոխառած լինի, կամ թե ոչ — բերում է տոկոս անվան տակ։ Այս մասի մեծությունը կախված է միջին տոկոսադրույքի բարձրությունից։ Նրա ծագումը երևան է գալիս լոկ այն հանգամանքում դեռ, որ գործող կապիտալիստը, որչափով որ սա իր կապիտալի սեփականատերն է, չի մրցում — գոնե չի մրցում ակտիվորեն — տոկոսադրույքը որոշելու պրոցեսում։ Շահույթի զուտ քանակային տրոհումը երկու անձի միջև, որոնք տարբեր իրավաբանական տիտղոսներ ունեն նրա վերաբերմամբ, փոխարկվել է մի որակային բաժանման, որը թվում է, թե ծագում է հենց կապիտալի ու շահույթի բնությունից։ Որովհետև, ինչպես տեսանք, երբ ընդհանրապես շահույթի մի մասը տոկոսի ձև է ընդունում, միջին շահույթի ու տոկոսի միջև եղած տարբերությունը կամ շահույթի այն հավելութային մասը, որ մնում է տոկոսից վեր, փոխարկվում է տոկոսին հակադիր մի ձևի, ձեռնարկուային եկամտի ձևի։ Այս երկու ձևը, տոկոսն ու ձեռնարկուային եկամուտը գոյություն ունեն իրենց հակադրության մեջ միայն։ Հետևաբար նրանք երկուսն էլ որոշ հարաբերության մեջ են գտնվում ոչ թե հավելյալ արժեքի հետ, որի մասերն են նրանք՝ տարբեր կատեգորիաների, ռուբրիկաների ու անունների տակ սևեռացված լինելով, այլ հարաբերության մեջ են գտնվում միմյանց հետ։ Որովհետև շահույթի մի մասը փոխարկվում է տոկոսի, ապա մյուս մասը հանդես է գալիս իբրև ձեռնարկուային եկամուտ։

Շահույթ ասելով մենք այստեղ միշտ հասկանում ենք միջին շահույթը, որովհետև մեզ համար այստեղ բոլորովին նշանակություն չունեն ինչպես անհատական շահույթի, այնպես էլ արտադրության տարբեր ոլորտներում եղած շահույթի տատանումները, ուրեմն մրցման պայքարի ու այլ հանգամանքների հետ կապված ու տարբեր ուղղություններով կատարվող այն փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում միջին շահույթի կամ հավելյալ արժեքի բաշխման մեջ։ Այս մեր ասածն իր ուժը պահպանում է ներկա ամբողջ հետազոտության վերաբերմամբ։

Արդ տոկոսը, ինչպես Ռամսեյն է բնորոշում, այն զուտ շահույթն է, որ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունը, իբրև այսպիսին, բերում է մեկին, լինի սա սոսկ վարկատու, որ կանգնած է մնում վերարտադրության պրոցեսից դուրս, թե կապիտալի սեփականատեր, որն ինքն է իր կապիտալն արտադրողաբար բանեցնում։ Բայց այս վերջինին էլ կապիտալը զուտ շահույթ է բերում ոչ որպես գործող կապիտալիստի, այլ որպես փողային կապիտալիստի, որն, իր սեփական կապիտալն իբրև տոկոսաբեր կապիտալ վարկատրել է ինքն իրեն՝ որպես գործող կապիտալիստի։ Ինչպես որ փողի և ընդհանրապես արժեքի փոխարկումը կապիտալի արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի մշտական հետևանք է, նմանապես էլ նրանց գոյությունը, իբրև կապիտալի գոյություն, նույն պրոցեսի մշտական նախադրյալն է։ Արտադրամիջոցների փոխարկվելու իր ընդունակությամբ փողը մշտապես հրամանատարություն է անում անվճար աշխատանքի վրա, ուստի և ապրանքների արտադրության ու շրջանառության պրոցեսը դարձնում է իր տիրոջ համար հավելյալ արժեքի արտադրություն։ Հետևաբար տոկոսը լոկ արտահայտություն է այն բանի, որ արժեքի ընդհանրապես — առարկայացած աշխատանքն իր ընդհանրական հասարակական ձևով — արժեքը, որն արտադրության իրական պրոցեսում արտադրամիջոցների կերպարանք է ընդունում, իբրև ինքնուրույն իշխանություն հանդիպակայում է կենդանի աշխատանքին ու անվճար աշխատանք յուրացնելու միջոց է ներկայացնում, և որ նա մի այսպիսի իշխանություն է հանդիսանում շնորհիվ այն հանգամանքի, որ բանվորին հանդիպակայում է իբրև ուրիշի սեփականություն։ Սակայն մյուս կողմից՝ տոկոսի ձևում ջնջվում է այս հակադրությունը վարձու աշխատանքի հանդեպ, որովհետև տոկոսաբեր կապիտալն իբրև այսպիսին իր հակադրությունն ունի ոչ թե հանձին վարձու աշխատանքի, այլ հանձին գործող կապիտալի, վարկատրող կապիտալիստն իբրև այսպիսին վերարտադրության պրոցեսում ուղղակի հանդիպակայում է իրապես գործող կապիտալիստին, բայց ոչ վարձու բանվորին, որը հենց կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա է ունեզրկվել իր արտադրամիջոցներից։ Տոկոսաբեր կապիտալը սեփականություն ներկայացող կապիտալ է ընդդեմ ֆունկցիա ներկայացող կապիտալի։ Իսկ քանի դեռ կապիտալը չի գործում, նա բանվորներին չի շահագործում և ոչ մի հակադրության մեջ չի մտնում աշխատանքի նկատմամբ։

Մյուս կողմից՝ ձեռնարկուային եկամուտը ոչ մի հակադրություն ներկայացնում վարձու աշխատանքի նկատմամբ, այլ միմիայն տոկոսի նկատմամբ։

Առաջին՝ միջին շահույթն իբրև տրված ենթադրելով՝ ձեռնարկուային եկամտի նորման որոշվում է ոչ թե աշխատավարձով, այլ տոկոսադրույքով։ Այս նորմայի բարձր թե ցածր մակարդակը հակառակ հարաբերական է տոկոսադրույքի նկատմամբ։

Երկրորդ՝ գործող կապիտալիստը ձեռնարկուային եկամտի վերաբերմամբ իր պահանջահիմքը, ուրեմն հենց ձեռնարկուային եկամուտն էլ բխեցնում է ոչ թե կապիտալի նկատմամբ իր ունեցած սեփականությունից, այլ կապիտալի ֆունկցիայից՝ ի հարկադրություն այն որոշակի ձևի, որով կապիտալը գոյություն է ունենում լոկ իբրև անգործուն սեփականություն։ Այս երևան է գալիս իբրև անմիջաբար առկա հակադրություն, հենց որ կապիտալիստը գործառում է փոխ առած կապիտալով, երբ ուրեմն տոկոսն ու ձեռնարկուային եկամուտը բաժին են ընկնում երկու տարբեր անձի։ Ձեռնարկուային շահույթն առաջ է գալիս կապիտալի ֆունկցիայից վերարտադրության պրոցեսում, ուրեմն այն ակտերի, այն գործունեության հետևանքով, որով արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի այս ֆունկցիաներն սպասավորում է գործող կապիտալիստը։ Բայց գործող կապիտալի ներկայացուցիչ լինելը սինեկուրա [ֆիկտիվ, բայց բարձր վարձատրվող պաշտոն] չի, ինչպես որ սինեկուրա է տոկոսաբեր կապիտալի ներկայացուցիչ լինելը։ Կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա կապիտալիստը կառավարում է արտադրության պրոցեսը, ինչպես և շրջանառության պրոցեսը։ Արտադրողական աշխատանքի շահագործումը ճիգ ու ջանք է նստում, ուզում է՝ նա ինքն այս կատարի, թե ուրիշին կատարել տա իր անունով, միևնույն է։ Ուստի ի հակադրություն տոկոսի՝ ձեռնարկուային եկամուտը նրան պատկերանում է իբրև կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից անկախ մի բան, ավելի շուտ՝ իր իբրև ոչ-սեփականտաիրոջ, իբրև բանվորի ֆունկցիայի հետևանք։

Այս պատճառով նրա գլխում անհրաժեշտորեն զարգանում է այն պատկերացումը, թե իր ձեռնարկուային եկամուտը ոչ միայն վարձու աշխատանքի նկատմամբ որևէ հակադրություն չի կազմում, ոչ միայն ուրիշի լոկ անվճար աշխատանք չի ներկայացնում, այլ ընդհակառակը հենց ինքն աշխատավարձ, հսկման վարձ է, wages of superintendence of labour, ավելի բարձր վարձ, քան սովորական վարձու բանվորինն, 1) որովհետև իր աշխատանքն ավել բարդ աշխատանք է, 2) որովհետև նա ինքն է իրեն աշխատավարձ վճարում։ Որ իր, իբրև կապիտալիստի, ֆունկցիան հավելյալ արժեք, այսինքն անվճար աշխատանք արտադրելն է ու այն էլ ամենատնտեսող պայմաններումում,— այս լիովին մոռացվում է շնորհիվ այն հակադրության, որ տոկոսը բաժին է ընկնում կապիտալիստին, նույնիսկ երբ նա ոչ մի ֆունկցիա չի կատարում իբրև կապիտալիստ, այլ կապիտալի սոսկ սեփականատերն է, և որ, ընդհակառակը, ձեռնարկուային եկամուտը բաժին է ընկնում գործող կապիտալիստին, թեև նա սեփականատեր չէ այն կապիտալի, որով ինքը գործ է անում։ Այն երկու մասի հակադիր ձևի շնորհիվ, որին տրոհվում է շահույթը, ուրեմն հավելյալ արժեքը, մոռացվում է, որ երկուսն էլ հավելյալ արժեքի սոսկական մասեր են, և որ հավելյալ արժեքի տրոհումն ամենևին չի կարող փոխել նրա բնությունը, նրա ծագումն ու նրա գոյության պայմանները։

Գործող կապիտալիստը վերարտադրության պրոցեսում հանդես է գալիս վարձու բանվորների հանդեպ իբրև ուրիշի սեփականություն կազմող կապիտալի ներկայացուցիչ և փողային կապիտալիստը, ներկայացված լինելով գործող կապիտալիստի կողմից, մասնակցում է աշխատանքի շահագործմանը։ Որ գործուն կապիտալիստն ընդդեմ բանվորների լոկ իբրև արտադրամիջոցների ներկայացուցիչ կարող է կատարել իր ֆունկցիան՝ բանվորներին իր համար աշխատեցնելու կամ արտադրամիջոցներն իբրև կապիտալ գործադրելու ֆունկցիան,— այս մոռացվում է այն հակադրության շնորհիվ, որ գոյություն ունի վերարտադրության պրոցեսում գործող կապիտալի ֆունկցիայի և վերարտադրության պրոցեսից դուրս գտնվող՝ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սոսկական սեփականության միջև։

Իրապես այն ձևի մեջ, որ շահույթի, այսինքն հավելյալ արժեքի երկու մասն ընդունում են իբրև տոկոս ու ձեռնարկուային եկամուտ, աշխատանքի նկատմամբ ոչ մի հարաբերություն չի արտահայտվում, որովհետև այս հարաբերությունը գոյություն ունի լոկ նրա ու շահույթի կամ թե, ավելի շուտ, հավելյալ արժեքի միջև, հավելյալ արժեքի, իբրև այս երկու մասի գումարի, ամբողջության, նրանց միածնության։ Այն համամասնությունը, որով բաժանվում է շահույթը, ու այն տարբեր իրավաբանական տիտղոսները, որոնց համեմատ կատարվում է այս բաժանումը, ենթադրում են շահույթն իբրև պատրաստի, ենթադրում են նրա առկայությունը։ Ուստի եթե կապիտալիստը սեփականատեր է այն կապիտալի, որով գործ է անում, ապա նա յուրացնում է ամբողջ շահույթը կամ հավելյալ արժեքը. բանվորի համար բոլորովին նշանակություն չունի, արդյոք կապիտալիստն այսպես է վարվում թե՞ շահույթի մի մասը պիտի վճարի մի երրորդ անձի, իբրև իրավաբանական սեփականատիրոջ։ Այսպիսով ուրեմն. այն հիմունքները, որոնց համաձայն շահույթը բաժանվում է երկու տեսակի կապիտալիստների միջև, աննկատելի կերպով փոխարկվում են այն բաժանելի շահույթի, այն հավելյալ արժեքի գոյության հիմունքների, որ կապիտալն իբրև այսպիսին, հետագա ամեն բաժանումից անկախ, դուրս է կորզում վերարտադրության պրոցեսից։ Եթե տոկոսը հակադրվում է ձեռնարկուային եկամտին և ձեռնարկուային եկամուտը՝ տոկոսին, եթե սրանք երկուսն էլ հակադրվում են միմյանց, բայց ոչ թե աշխատանքին, ապա սրանից հետևում է, որ ձեռնարկուային եկամուտը, պլյուս տոկոսը, այսինքն շահույթը, վերջիվերջո հավելյալ արժեքը, ինչի՞ վրա են հիմնվում։ — Նրա երկու մասի հակադիր ձևի վրա։ Բայց շահույթն արտադրվում է նախքան այս բաժանումը կկատարվի, նախքան այս բաժանման մասին կարող է խոսք լինել։

Տոկոսաբեր կապիտալը հարատևում է իբրև այսպիսին լոկ այն չափով, որչափով որ վարկատրված փողն իրոք փոխարկվում է կապիտալի, և արտադրվում է մի հավելույթ, որի մի մասն է տոկոսը։ Սակայն այս չի բացառում այն, որ տոկոսաբերությունն իբրև հատկություն սերտորեն աճված լինի նրա հետ, արտադրության պրոցեսից անկախ։ Չէ՞ որ բանվորական ուժն էլ իր արժեստեղծ զորությունը երևան է հանում այն ժամանակ միայն, երբ նա աշխատանքի պրոցեսում գործում է և իրանում. բայց այս չի բացառում, որ նա ըստինքյան, պոտենցիալ կերպով, իբրև ունակություն, արժեստեղծ գործունեություն լինի և որ իբրև այսպիսին ոչ թե նախ պրոցեսից ծագի, այլ, ընդհակառակը, նրա նախադրյալը լինի։ Աշխատույժը գնվում է իբրև արժեք ստեղծելու ունակություն։ Մեկը կարող է այս գնել առանց արտադրողաբար այն բանեցնելու, օրինակ, զուտ անձնական նպատակների, սպասավորման և այլոց համար։ Նույնն է նաև կապիտալի վերաբերմամբ։ Փոխառուի գործն է, թե նա արդյոք այս կոգտագործի՞ իբրև կապիտալ, ուրեմն հավելյալ արժեք արտադրելու նրա ներունակ հատկությունը գործի կդնի՞ իրոք։ Երկու դեպքում էլ նա վճարում է հավելյալ արժեքի համար, որն, ըստինքյան, հնարավորության մեջ, պարունակվում է իբրև ապրանք երևան եկող կապիտալի մեջ։

Հիմա մենք ավելի հանգամանորեն կանգ առնենք ձեռնարկուային եկամտի վրա։

Այն միջոցին, երբ արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում սևեռացվում է կապիտալի հասարակական մասնահատուկ որոշվածության մոմենտը — կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունը, որն ուրիշների աշխատանքի վրա հրամանատարություն անելու հատկություն ունի — ուստի և տոկոսը հանդես է գալիս իբրև հավելյալ արժեքի մի մասը, հավելյալ արժեքի, որ կապիտալն արտադրում է այս առնչությամբ, այդ միջոցին հավելյալ արժեքի մյուս մասը — ձեռնարկուային եկամուտը — անհրաժեշտորեն հանդես է գալիս այն կերպարանքով, որ իբր նա ծագում է ոչ թե իբրև կապիտալ գործող կապիտալից, այլ արտադրության պրոցեսից, անկախ սրա հասարակական մասնահատուկ որոշվածությունից, որը կապիտալին բաժին ընկնող տոկոսի արտահայտության մեջ արդեն իր գոյության մի առանձնահատուկ եղանակ է ձեռք բերել։ Բայց արտադրության պրոցեսը, կապիտալից անջատված, աշխատանքի պրոցես է ընդհանրապես։ Ուստի արդյունաբերական կապիտալիստը ի տարբերություն կապիտալի սեփականատիրոջից, հանդես է գալիս ոչ թե իբրև գործող կապիտալ, այլ իբրև գործակատար, կապիտալից անկախ, իբրև ընդհանրապես աշխատանքի պրոցեսի սոսկական կրիչ, իբրև բանվոր ու այն էլ իբրև վարձու բանվոր։

Տոկոսն ըստինքյան արտահայտում է աշխատապայմանների գոյությունն իբրև կապիտալի գոյություն՝ աշխատանքի նկատմամբ առեղծված իրենց հասարակական հակադրության մեջ ու իրենց այն փոխակերպման մեջ, որով նրանք անձնական իշխանության են վերածվում ընդդեմ աշխատանքի ու աշխատանքի վրա։ Կապիտալի նկատմամբ ունեցած սոսկական սեփականությունը ներկայացվում է տոկոսի կողմից իբրև ուրիշի աշխատանքի արդյունքները յուրացնելու միջոց։ Բայց տոկոսը ներկայացնում է կապիտալի այս բնորոշ հատկությունն իբրև մի այնպիսի բան, որը նրան պատկանում է արտադրության պրոցեսից անկախ և որն արտադրության այս իսկ պրոցեսի մասնահատուկ կապիտալիստական որոշվածության հետևանքը չի ամենևին։ Տոկոսը ներկայացնում է կապիտալի այս բնորոշ հատկությունը, ոչ թե այն ուղղակի հակադրելով աշխատանքին, այլ, ընդհակառակը, առանց հարաբերության մեջ դնելու աշխատանքի հետ, լոկ իբրև երկու կապիտալիստի հարաբերություն։ Ուրեմն ներկայացնում է իբրև մի այնպիսի որոշվածություն, որը բուն իսկ աշխատանքի նկատմամբ կապիտալի ունեցած հարաբերության համար արտաքին, և նշանակություն չունի։ Այսպիսով ուրեմն, տոկոսի մեջ, շահույթի այս առանձնահատուկ ձևավորման մեջ, որում կապիտալի հակադիր բնույթը մի ինքնուրույն արտահայտություն է ստանում, նա այս ստանում է այնպես, որ այս հակադրությունը լիովին ջնջվում է նրա մեջ, և նրա նկատմամբ կատարյալ վերացականացում է տեղի ունենում։ Տոկոսը մի հարաբերություն է երկու կապիտալիստի միջև, և ոչ թե կապիտալիստի ու բանվորի միջև։

Մյուս կողմից՝ տոկոսի այս ձևը շահույթի մյուս մասին տալիս է ձեռնարկուային եկամտի, այնուհետև հսկման վարձի որակային ձևը։ Այն հատուկ ֆունկցիաները, որ պետք է կատարի կապիտալիստն իբրև այսպիսին, և որոնք բաժին են ընկնում կապիտալիստին՝ նրան ուղղակի տարբերելով բանվորներից ու հակադրելով բանվորներին, ներկայացվում են սոսկ իբրև աշխատանքի ֆունկցիաներ։ Այսինքն նա հավելյալ արժեք է ստեղծում ոչ այն պատճառով, որ իբրև կապիտալիստ է աշխատում, այլ այն պատճառով, որ նա,— մի կողմ թողած նրա կապիտալիստ լինելու հատկությունը,— նույնպես աշխատում է։ Հետևաբար հավելյալ արժեքի այս մասը հավելյալ արժեք էլ չի ամենևին, այլ նրա հակադրությունն է, կատարված աշխատանքի մի էկվիվալենտ։ Որովհետև կապիտալի տարանջատ բնույթը, աշխատանքի նկատմամբ ունեցած նրա հակադրությունը փոխադրվում է շահագործման իրական պրոցեսից այն կողմը, այն է՝ փոխադրվում է տոկոսաբեր կապիտալի մեջ, ուստի ինքը շահագործման այո պրոցեսը ներկայանում է իբրև աշխատանքի սոսկական պրոցես, որտեղ գործող կապիտալիստն աշխատում է, միայն թե այլ աշխատանք է կատարում, քան բանվորը։ Այնպես որ շահագործման աշխատանքն ու շահագործվող աշխատանքը, երկուսն էլ իբրև աշխատանք, նույնն են։ Շահագործման աշխատանքն աշխատանք է ճիշտ այնպես, ինչպես և այն աշխատանքը, որը շահագործվում է։ Տոկոսին վիճակվում է ընդունել կապիտալի հասարակական ձևը, բայց մի չեզոք ու անտարբեր եղանակով արտահայտված ձեռնարկուային եկամտին վիճակվում է ստանձնել կապիտալի տնտեսական ֆունկցիան, բայց այս ֆունկցիայի որոշ, կապիտալիստական բնույթից վերացականացված ձևով։

Կապիտալիստի գիտակցության մեջ այստեղ բոլորովին նույնն է կատարվում, ինչ որ կատարվում է փոխհատուցման հիմունքների դեպքում՝ շահույթը միջին շահույթի հավասարեցնելու առնչությամբ, ինչպես այդ նշված է այս գրքի II բաժնում [գլ 12, § 3]։ Փոխհատուցման այս հիմունքները, որոնք որոշիչ ներգործություն ունեն հավելյալ արժեքի բաշխման վրա, պատկերացման կապիտալիստական եղանակի շնորհիվ փոխարկվում են բուն իսկ շահույթի ծագման հիմունքների ու շահույթի արդարացման (սուբեկտիվ) հիմունքների։

Ձեռնարկուային եկամտի պատկերացումը, որպես հսկման աշխատանքի վարձի պատկերացում, որը ծագում է ձեռնարկուային եկամտի ու տոկոսի հակադրությունից, մի նոր կռվան է գտնում այն հանգամանքի մեջ, որ շահույթի մի մասն իրոք կարող է առանձնացվել իբրև աշխատավարձ և իսկապես էլ առանձնացվում է իբրև այդպիսին, կամ թե ավելի շուտ, ընդհակառակը՝ որ աշխատավարձի մի մասն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա երևան է գալիս իբրև շահույթի անբաժանելի բաղադրամաս։ Այս մասը, ինչպես արդեն Ա. Սմիթն է ճշտորեն հայտնագործել, զուտ կերպարանքով, ինքնուրույնորեն ու ամբողջովին անջատված մի կողմից՝ շահույթից (իբրև տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի գումարից), մյուս կողմից, շահույթի այն մասից, որը տոկոսը հանելուց հետո մնում է իբրև այսպես կոչված ձեռնարկուային եկամուտ,— հանդես է գալիս իբրև կառավարիչների ռոճիկ այնպիսի ձեռնարկություններում, որոնց ընդարձակ ծավալը և այլն թույլ են տալիս աշխատանքի մի այնպիսի բաժանում մտցնել, որ կառավարչի առանձին աշխատավարձ է սահմանվում։

Վերահսկողության ու ղեկավարման աշխատանքն անհրաժեշտորեն առաջ է գալիս ամենուրեք, որտեղ արտադրության անմիջական պրոցեսը կոմբինացիայի վրա հիմնված հասարակական պրոցեսի բնույթ է կրում, և ոչ թե հանդես է գալիս իբրև ինքնուրույն արտագրողների զատզատված աշխատանք։ Բայց նա երկակի բնույթ ունի։

Մի կողմից՝ այն բոլոր աշխատանքների մեջ, որտեղ համագործում են շատ անհատներ, պրոցեսի ընդհանուր կապն ու միասնությունը ներկայացնող են հանդիսանում մի հրամանատար կամքն ու այն ֆունկցիաները, որոնք վերաբերում են ոչ թե մասնական աշխատանքներին, այլ արհեստանոցի ամբողջ գործունեությանը, ինչպես որ է մի նվագախմբի ղեկավարի դեպքում։ Այս մի արտադրողական աշխատանք է, որը պետք է կատարվի կոմբինացիայի վրա հիմնված արտադրության ամեն մի եղանակի միջոցին։

Մյուս կողմից,— բոլորովին մի կողմ թողած վաճառականական հատվածը,— վերահսկման այս աշխատանքն անհրաժեշտորեն ծագում է արտադրության այն բոլոր եղանակների ժամանակ, որոնք հիմնվում են բանվորների, իբրև անմիջական արտադրողների, ու արտադրամիջոցների սեփականատերերի միջև եղած հակադրության վրա։ Որքան ավելի մեծ է այս հակադրությունը, այնքան ավելի մեծ է այն դերը, որ խաղում է վերահսկման այս աշխատանքը։ Ուստի սա իր մաքսիմումին է հասնում ստրկատիրական սիստեմում։ Բայց նա անհրաժեշտ է արտադրության կապիտալիստական եղանակի մեջ էլ, որովհետև այստեղ արտադրության պրոցեսը կապիտալիստի ձեռքով բանվորական ուժն սպառելու պրոցես է միաժամանակ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես որ բռնակալական պետություններում, վերահսկության աշխատանքն ու կառավարության հանրակողմանի միջամտությունն ընդգրկում է երկուսն էլ՝ թե այն ընդհանուր գործերի կատարումը, որոնք բխում են ամեն մի հասարակության բնությունից, ու թե այն մասնահատուկ ֆունկցիաները, որոնք ծագում են կառավարության հակադրությունից ժողովրդական մասսաների նկատմամբ։

Անտիկ հեղինակների մոտ, որոնք ստրկատիրական սիստեմն ունեին իրենց աչքի առջև, վերահսկման աշխատանքի երկու կողմերը, ինչպես այդ տեղի ուներ գործնականում թեորիայում էլ անքակտորեն կապված էին միմյանց հետ։ Նույն երևույթին ենք հանդիպում արդի տնտեսագետների մոտ, որոնք արտադրության կապիտալիստական եղանակն արտադրության բացարձակ եղանակ են համարում։ Մյուս կողմից, ինչպես հիմա ցույց եմ տալու մի օրինակով արդի ստրկատիրական սիստեմի ջատագովները գիտեն բոլորովին նույն կերպ օգտագործել վերահսկման աշխատանքն իբրև ստրկությունն արդարացնելու հիմունք, ինչպես ուրիշ տնտեսագետները՝ իբրև վարձու աշխատանքի սիստեմն արդարացնելու հիմունք։

Կատոնի ժամանակվա villicus-ը. «կալվածքի ստրուկներին (familia rustica) գլուխ էր կանգնած կառավարիչը (villicus՝ villa բառից), որն, ընդունում էր և բաց թողնում, գնում էր և ծախում, ստանում էր տիրոջից հրահանգներ և նրա բացակայության ժամանակ կարգադրում և պատժում էր... Կառավարիչն, իհարկե, ավելի ազատություն էր վայելում, քան մնացած ստրուկները. Մադոնի գրքերը խորհուրդ են տալիս թուլատրել, որ նա ամուսնանա, գավակներ ծնի և փողի սեփական գումար ունենա, իսկ Կատոնը խորհուրդ է տալիս ամուսնացնել նրան կառավարչուհու հետ. միայն նա կարող էր հուսալ, որ լավ վարքի դեպքում տիրոջից ազատություն կստանա։ Ընդհանրապես բոլորը միասին սպասավորում էին տնտեսությունը, որին նրանք կցված էին... Ամեն մի ստրուկ, ինչպես և ինքը կառավարիչը, որոշ ժամկետներում իր ապրուստն ստանում էր տիրոջ հաշվին՝ հաստատուն դրույքների համաձայն, որով նա մի կերպ ծայրը ծայրին էր հասցնում... Ապրուստի միջոցների քանակը կարգավորվում էր ըստ աշխատանքի, այս պատճառով էլ, օրինակ, կառավարիչը, որ ավելի հեշտ աշխատանք ուներ, քան ստրուկները, սրանցից ավելի աղքատիկ բաժին էր ստանում» (Mommsen: „Römische Geschichte”, 1856, հ. I, էջ 809—810)։ [Համեմատ. ռուս. հրատ.— Моммзен „История Рима”, 1936, հատ. I, էջ 786—787]։

Արիստոտելը. «Որովհետև տերը» (կապիտալիստը) «դրսևորվում է իբրև այսպիսին ոչ թե ստրուկներ ձեռք բերելում» (ոչ թե կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության մեջ, որն աշխատանք գնելու իշխանություն է տալիս), «այլ ստրուկներին օգտագործելում» (բանվորներին, ներկայումս վարձու բանվորներին, արտադրության պրոցեսում օգտագործելում)։— «Բայց այս գիտության մեջ մեծ ու վսեմ ոչինչ չկա»։— «Նա պետք է իմանա հրամայել այն, ինչ որ ստրուկը կատարել պետք է իմանա»։— «Որտեղ տերերը սրանով իրենց նեղություն տալու անհրաժեշտությունը չունեն, այս պատիվն իր վրա է վերցնում վերակացուն, իսկ նրանք իրենք վարում են պետական գործերը կամ թե փիլիսոփայում են» (Aristoteles, «De Republica», հրատ. Բեկկերի, 1837, գիրք I, գլ. 7)։ [1911 թ. ռուս. հրատ. «Политика Аристотеля», էջ 18]։ Որ տիրապետությունն ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական բնագավառում իշխողների վրա դնում է տիրապետելու ֆունկցիաներ, այսինքն որ տնտեսական բնագավառում ուրեմն, նրանք պետք է իմանան, թե ինչպես պետք է սպառել բանվորական ուժը, Արիստոտելն այս ասում է կտրականորեն և ավելացնում է, որ հսկման այս աշխատանքին մի առանձին նշանակություն չպետք է տալ ամենևին, այս պատճառով էլ տերը, եթե բավական ունևոր է, այս նեղությունը քաշելու «պատիվը» վերակացուին է թողնում։

Ղեկավարման ու վերահսկման աշխատանքը, որչափով որ սա կոմբինացիայի վրա հիմնված հասարակական ամեն մի աշխատանքի բնությունից բխող մի հատուկ ֆունկցիա չի, այլ ծագում է արտադրամիջոցների սեփականատիրոջ ու սոսկ բանվորական ու սեփականատիրոջ միջև եղած հակադրությունից — ուզում է՝ այս բանվորական ուժը գնվելիս լինի բանվորի հետ միասին, ինչպես ստրկատիրական սիստեմումն է, կամ թե բանվորն ինքը ծախելիս լինի իր բանվորական ուժը, ուրեմն և արտադրության պրոցեսը ներկայացնի կապիտալի միջոցով նրա աշխատանքն սպառելու պրոցես, միևնույն է,— անմիջական արտադրողի ստրկացումից ծագող այս ֆունկցիան բավական հաճախ դարձվել է բուն իսկ այս հարաբերության, արդարացման հիմունք, և շահագործումը, ուրիշի անվճար աշխատանքի յուրացումը նույնքան հաճախ ներկայացվել է իբրև կապիտալի սեփականատիրոջը պատշաճորեն հասանելի աշխատավարձ։ Բայց այս երբեք ավելի լավ արտահայտված չի եղել, քան արտահայտվել է Միացյալ Նահանգներում ստրկատիրության մի պաշտպանի՝ 0՝Կոննոր անունով մի փաստաբանի կողմից, 1859 թվականի դեկտ. 19-ին Նյու-Յորքում կայացած մի միտինգում, «Արդարամտություն հարավի նկատմամբ» դրոշի ներքո։— «Now, gentlemen» [Ուրեմն, պարոնայք],— ասել է նա բուռն ծափահարությունների տակ, «հենց ինքը բնությունն է նեգրին նախանշել այս ստրկական կացության համար։ Նա ուժ ունի և զորեղ է աշխատանքի համար, բայց բնությունը, որ նրան ավել է այս ուժը, զլացել է նրան տալ ինչպես կառավարելու բանիմացությունը, այնպես էլ աշխատելու հոժարությունը (հավանություններ)։ Երկուսն էլ զլացված են նրան։ Եվ միևնույն բնությունը, որ նրան չի օժտել աշխատելու հոժարությամբ, նրան տվել է մի տեր՝ ստիպելու, որ նա հոժարի, ու այն կլիմայում, որի համար նա ստեղծված է, մի օգտակար ծառա դառնա ինչպես իր համար, այնպես էլ այն տիրոջ Համար, որը նրան կառավարում է։ Ես պնդում եմ, որ ամենևին անարդարություն չէ նեգրին այն դրության մեջ թողնելը, որի մեջ նրան դրել է բնությունը, անարդարություն չի նրան մի տեր տալը, որը նրան կառավարում է. և նեգրին ոչ մի իրավունքից չեն զրկում, երբ նրան ստիպում են՝ տիրոջ համար մշտապես աշխատելու և իր տիրոջը մի արդարացի փոխհատուցում ընձեռելու այն աշխատանքի ու տաղանդների համար, որ նա գործադրում է նրան կառավարելու և նրան հենց իրեն համար ու հասարակության համար օգտակար դարձնելու [«New-York Tribune», 20 դեկտեմբերի 1859 թ., էջ 5]։

Ահա վարձու բանվորն էլ պետք է ստրկի նման ունենա մի տեր, որը նրան աշխատեցնի և նրան կառավարի։ Իսկ տիրապետության ու ստրկացման այս հարաբերությունը ենթադրելով՝ բնականոն բան է, որ վարձու բանվորը բռնադատվում է արտադրելու իր սեփական աշխատավարձն ու վրադիր՝ հսկման վարձը՝ մի փոխհատուցում իր վրա գործադրվող տիրապետության ու վերահսկման աշխատանքի համար, բռնադատվում է «իր տիրոջը մի արդարացի փոխհատուցում ընձեռելու այն աշխատանքի ու տաղանդների համար, որ նա գործադրում է նրան կառավարելու և նրան հենց իրեն համար ու հասարակության համար օգտակար դարձնելու»։

Վերահսկման ու ղեկավարման աշխատանքը, որչափով որ նա ծագում է հակադիր բնույթից, աշխատանքի վրա կապիտալի ունեցած տիրապետությունից և ուրեմն հատուկ է դասակարգային հակամարտության վրա հիմնվող արտադրական բոլոր եղանակներին, այդ թվում և կապիտալիստականին — այդ աշխատանքը կապիտալիստական սիստեմում էլ անմիջաբար ու անխզելիորեն զուգորդված է արտադրողական այն ֆունկցիաների հետ, որոնք կոմբինացիայի վրա հիմնած հասարակական ամեն մի աշխատանքի կողմից դրվում են առանձին անհատների վրա, իբրև հատուկ աշխատանք։ Աշխատավարձը, որ տրվում է մի epitropos [հին հունական վերահսկիչի] կամ régisseur-ի, ինչպես որ նա կոչվում էր ֆեոդալական Ֆրանսիայում, լիովին անջատվում է շահույթից և ընդունում է որակյալ աշխատանքի համար տրվող աշխատավարձի ձև, հենց որ ձեռնարկությունը վարվում է մի այսպիսի կառավարչի (manager) ռոճիկ վճարելու համար բավարար խոշոր մասշտաբով, թեև այս պայմանի առկայության դեպքում մեր արդյունաբերական կապիտալիստները «պետական գործեր վարելուց կամ թե փիլիսոփայելուց» դեռ շատ հեռու են։

Որ ոչ թե արդյունաբերական կապիտալիստները, այլ արդյունաբերական manager-ներն [կառավարիչներն] են «մեր արդյունաբերական սիստեմի հոգին», այս նկատել է դեռ պ. Յուրը։ Ինչ վերաբերում է ձեռնարկության առևտրային մասին, ապա այս գծով ինչ որ անհրաժեշտ է, արդեն ասված է նախընթաց բաժնում։

Հենց ինքը կապիտալիստական արտադրությունը հասցրել է այն բանին, որ վերևից ղեկավարելու աշխատանքը, կապիտալի սեփականությունից լիովին անջատված, առկա վխտում է փողոցում։ Ուստի անօգուտ է դարձել, որ ղեկավարման այս աշխատանքը կապիտալիստը կատարի։ Ամենևին անհրաժեշտ չի, որ նվագախմբի ղեկավարը նվագախմբի գործիքների սեփականատեր լինի, ոչ էլ նրա, իբրև ղեկավարի, ֆունկցիայի մեջ է մտնում մնացած նվագածուների «վարձի» հետ որևէ գործ ունենալը։ Կոոպերատիվ գործարաններն ապացույց են տալիս, որ կապիտալիստն իբրև արտադրության ակտիվ գործիչ, նույնպես ավելորդ է դարձել, ինչպես որ նա ինքը, զարգացման ավելի բարձր աստիճանի հասնելով, ավելորդ է համարում խոշոր հողատիրոջ գոյությունը։ Որչափով որ կապիտալիստի աշխատանքն առաջ է գալիս ոչ թե արտադրության պրոցեսից, իբրև սոսկ կապիտալիստականից, ուրեմն, որչափով որ կապիտալի կործանման հետ ինքն այդ աշխատանքը չի վերանում, որչափով որ նա չի սահմանափակվում ուրիշի աշխատանքը շահագործելու ֆունկցիայով, հետևաբար որչափով որ նա առաջ է գալիս աշխատանքի, իբրև հասարակական աշխատանքի, ձևից, շատերի կոմբինացիայից ու կոոպերացիայից, կազմած մի ընդհանուր հետևանքի համար — այդ աշխատանքը բոլորովին նույն կերպ անկախ է կապիտալից, ինչպես ինքն այս ձևը, հենց որ նա պայթեցրել է իր կապիտալիստական պատյանը։ Ասել, թե այս աշխատանքն անհրաժեշտ է իբրև կապիտալիստական աշխատանք, իբրև կապիտալիստի ֆունկցիա, նշանակում է այն միայն որ vulgus-ը [գռեհիկ տնտեսագետը] չի կարող արտադրության կապիտալիստական եղանակի ծոցում զարգացած ձևերը սրանց կապիտալիստական հակամարտ բնույթից անջատ ու ազատագրված պատկերացնել։ Փողային կապիտալիստի հանդեպ արդյունաբերական կապիտալիստը բանվոր է, բայց բանվոր է իբրև կապիտալիստ, այսինքն իբրև ուրիշի աշխատանքը շահագործող։ Այն վարձը, որ նա պահանջում և ստանում է այս աշխատանքի համար, ճիշտ հավասար է ուրիշի աշխատանքի նրա կողմից յուրացրած քանակին և ուղղակի,— որչափով որ նա ինքն է ստանձնում շահագործման այս անհրաժեշտ նեղությունը,— կախված է այս աշխատանքի շահագործման աստիճանից, և ոչ թև այն ճիգ ու ջանքի աստիճանից, որ նրա վրա նստում է այս շահագործումը և որը նա չափավոր վճարով կարող է մի կառավարչի վզին փաթաթել։ Ամեն մի ճգնաժամից հետո Անգլիայի գործարանային շրջաններում կարելի է բավական թվով նախկին գործարանատերեր տեսնել, որոնք մի համեստ վարձով կառավարում են իրենց նախկին սեփական գործարաններն իբրև նոր սեփականատերերի, հաճախ իրենց վարկատուների, կառավարիչներ։

Կառավարման այն վարձը, որ տրվում է թե առևտրային ու թե արդյունաբերական ձեռնարկների կառավարիչներին, ձեւռնարկուային եկամտից լիովին անջատված է հանդես գալիս ինչպես բանվորների կոոպերատիվ գործարաններում, այնպես էլ կապիտալիստական ակցիոներական ձեռնարկություններում։ Կառավարման վարձի զատումը ձեռնարկուային եկամտից, որ այլուրեք պատահական է, այսւոեղ մշտապես է կատարվում։ Կոոպերատիվ գործարանում հսկման աշխատանքի հակամարտ բնույթը վերանում է, որովհետև կառավարիչն իր վճարն ստանում է բանվորներից՝ փոխանակ նրանց նկատմամբ իբրև կապիտալի ներկայացուցիչ հանդես գալու։ Ակցիոներական ձեռնարկությունները — զարգանալով վարկային գործին զուգընթաց — ընդհանրապես այն տենդենցն ունեն, որ կառավարման այս աշխատանքն իբրև ֆունկցիա ավելի ու ավելի են բաժանում կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից, լինի սա սեփական կամ թե փոխառած կապիտալ, միևնույն է, ճիշտ այնպես, ինչպես որ բուրժուական հասարակության զարգացման հետ միասին դատական ու կառավարման ֆունկցիաները բաժանվում են հողային սեփականությունից, որի ատրիբուտներն էին նրանք ֆեոդալական ժամանակաշրջանում։ Բայց երբ մի կողմից կապիտալի սոսկական սեփականատիրոջը, փողային կապիտալիստին հանդիպակայում է գործող կապիտալիստը, և վարկի զարգանալուն համընթաց այս փողային կապիտալն ինքը հասարակական բնույթ է ընդունում, համակենտրոնանում է բանկերում ու վարկատրվում է սրանց կողմից, և ոչ թե իր անմիջական սեփականատերերի կողմից. երբ, մյուս կողմից, սոսկական կառավարիչը, որը ոչ մի տիտղոսով կապիտալ չունի՝ ոչ փոխարինաբար վերցրած ու ոչ էլ որևէ այլ կերպ ձեռք բերած, երբ նա հոգում, կատարում է այն բոլոր իրական ֆունկցիաները, որոնք գործող կապիտալիստի, իբրև այսպիսու, բաժին են,— ապա մնում է միմիայն ծառայողը [der Funktionär], իսկ կապիտալիստը, իբրև ավելորդ անձ, չքանում է արտադրության պրոցեսից։

Անգլիայի կոոպերատիվ գործարանների հրապարակային հաշվետվություններից երևում է, որ կառավարչի վարձը հանելուց հետո, որը ծախված փոփոխուն կապիտալի մի մասն է կազմում, Ճիշտ այնպես, ինչպես մնացած բանվորների վարձը,— շահույթն ավելի մեծ է եղել, քան միջին շահույթը, չնայած որ նրանք տեղ–տեղ շատ ավելի բարձր տոկոս են վճարել, քան մասնավոր գործարանները։ Այս բոլոր դեպքերում ավելի բարձր շահույթի պատճառը հաստատուն կապիտալի գործադրման մեջ արած ավելի մեծ տնտեսումն է եղել։ Բայց ընդսմին մեզ հետաքրքրում է այն, որ այստեղ միջին շահույթը (= տոկոս + ձեռնարկուային եկամուտ) փաստապես ու շոշափելիորեն ներկայանում է իբրև կառավարման վարձից միանգամայն անկախ մեծություն։ Որովհետև շահույթն այստեղ ավելի մեծ էր, քան միջին շահույթը, ուստի ձեռնարկուային եկամուտն է՛լ ավելի մեծ էր, քան այլ դեպքերում։

Միևնույն իրողությունը երևան է գալիս նաև մի քանի կապիտալիստական ակցիոներական ձեռնարկություններում, օրինակ, ակցիոներական բանկերում (Joint Stock Banks)։ «London and Westminster Bank»-ը 1863 թվականին վճարեց 30% տարեկան դիվիդենդ, «Union Bank of London»-ն ու մյուսները՝ 15%։ Համախառն շահույթից այստեղ հանվում է, բացի կառավարիչների վարձից, նաև այն տոկոսը, որը վճարվում է ավանդների [դեպոզիտների] համար։ Բարձր շահույթն այստեղ բացատրվում է նրանով, որ ներդրած կապիտալը մի աննշան համամասնություն է կազմում ավանդների համեմատությամբ։ Օրինակ, «London and Westminster Bank»-ում ներդրած կապիտալը 1863 թվականին 1 000 000 ֆ. ստ. էր, ավանդները՝ 14 540 275 ֆ. ստ., «Union Bank of London»-ում 1863 թ. ներդրած կապիտալը՝ 600 000 ֆ. ստ., ավանդները՝ 12 384 173 ֆ. ստ.։

Ձեռնարկուային եկամուտը հսկման ու կառավարման վարձի հետ շփոթելն սկզբնապես առաջ է եկել այն հակամարտ ձևից, որ ընդունում է տոկոսից վեր եղած շահույթի հավելույթն՝ ի հակադրություն տոկոսին։ Այդ շփոթումն էլ ավելի զարգացավ այն ջատագովական դիտավորության հետևանքով, որը ճգնում էր շահույթը ներկայացնել ոչ թե իբրև հավելյալ արժեք, այսինքն անվճար աշխատանք, այլ իբրև իրեն իսկ կապիտալիստի աշխատավարձ, որ վճարվում է նրա կատարած աշխատանքի համար։ Ընդորում սոցիալիստների կողմից սրան հանդիպադրվեց այն պահանջը, որ շահույթը փաստապես հանգեցվի այն, մեծությանը, իբրև որպիսին նա ներկայացվում է թեորիապես, այսինքն հանգեցվի սոսկ հսկման վարձին։ Եվ այս առաջարկն այնքան ավելի անհաճո կերպով էր դեմ դուրս գալիս թեորիական գեղազարդմանը, որքան արդյունաբերական ու առևտրային կառավարիչների մի թվաշատ դասակարգի գոյացման հետ միասին — հսկման այս վարձը մի կողմից ավելի ու ավելի էր իր որոշակի մակարդակն ու իր որոշակի շուկայագինը գտնում, ինչպես ամեն մի այլ աշխատավարձ, և մյուս կողմից՝ որքան հսկման այս վարձը, որակյալ աշխատանքի համար վճարվող ամեն մի վարձի նման ավելի էր ընկնում ընդհանրական զարգացման հետևանքով, որը գցում է առանձնապես կրթություն ստացած բանվորների ու ծառայողների բանվորական ուժի արտադրածախքերը։ Բանվորների շրջանում կոոպերացիայի զարգացումն ու բուրժուազիայի շրջանում ակցիոներական ձեռնարկությունների զարգացումը տապալեց այն վերջին պատրվակն էլ, որով ձեռնարւկուային եկամուտը շփոթում էին կառավարման վարձի հետ, և շահույթը գործնականորեն էլ, ինչպես այդ անժխտելի էր թեորիապես, հանդես եկավ իբրև սոսկական հավելյալ արժեք, իբրև մի արժեք, որի դիմաց ոչ մի էկվիվալենտ չի վճարված, իբրև իրացված անվճար աշխատանք. այնպես որ գործող կապիտալիստն իրոք շահագործում է աշխատանքը, և նրա շահագործման պտուղը, եթե նա փոխառած կապիտալով է աշխատում, բաժանվում է տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, ընդորում վերջինս շահույթի այն հավելույթն է, որ ստացվում է տոկոսից վեր։

Կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ակցիոներական ձեռնարկություններում զարգանում է կառավարման վարձի հետ կապված մի նոր խաբեբայություն. իսկական կառավարչի կողքին ու նրանից վեր հանդես է գալիս վարչությունների ու հսկման խորհուրդների անդամների մի բազմություն, որոնց համար կառավարելն ու հսկելն իրապես ակցիոներների կողոպտման և ինքնահարստացման լոկ պատրվակ են։ Այս մասին շատ պերճախոս մանրամասնություններ ենք գտնում «The City or the Physiology of London Business; with Sketches on Change, and the Coffee Houses»-ում, London, 1845։ «Թե բանկիրներն ու վաճառականներն ինչ են շահում, մասնակցելով ութ կամ ինը տարբեր ընկերությունների վարժության մեջ, կարելի է տեսնել հետևյալ օրինակից. պարոն Թիմոսի Աբրահամ Կերտիսի մասնավոր հաշվեկշիռը, որ նրա սնանկանալուց հետո ներկայացված էր սնանկության գործերի դատարանին, դիրեկտորություն վերնագրով հոդվածի տակ ցույց էր տալիս տարեկան 8–900-անոց մի եկամուտ։ Որովհետև պարոն Կերտիսն Անգլիական բանկի ու Արևելահնդկական ընկերության դիրեկտորն էր, ուստի ամեն մի ակցիոներական ընկերություն իրեն երջանիկ էր համարում, երբ կարողանում էր նրան հրավիրել, իբրև դիրեկտորի (էջ 81, 82)։ Այսպիսի ընկերությունների դիրեկտորների վարձատրությունը շաբաթական ամեն մի նիստի համար առնվազն մի գինեա (21 մարկ) է։ Սնանկության գործերի դատարանում տեղի ունեցող վիճաբանությունները ցույց են տալիս, որ հսկման այս վարձը, իբրև ընդհանուր կանոն, հակառակ հարաբերական է այս անվանական դիրեկտորների իսկապես կատարած հսկման աշխատանքին։

ՔՍԱՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԿԱՊԻՏԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՆՋԱՏՈՒՄԸ ՏՈԿՈՍԱԲԵՐ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՁԵՎՈՎ

Կապիտալիստական հարաբերությունը տոկոսաբեր կապիտալի մեջ հասնում է իր ամենաարտաքին ու ամենաֆետիշիստական ձևին։ Մենք այստեղ ունենք Փ—Փ´, փող, որն ավելի մեծ քանակի փող է ծնում, ունենք ինքնաճող արժեք՝ առանց այն պրոցեսի, որը միջնորդագործում է երկու ծայրաթևի միջև։ Վաճառականական կապիտալում, Փ—Ա—Փ´-ի մեջ, գոնե