Հինգերորդ Բաժին: Շահույթի Տրոհումը Տոկոսի Ու Ձեռնարկուային Եկամտի: Տոկոսաբեր Կապիտալը

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ անհայտ (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՏՐՈՀՈՒՄԸ ՏՈԿՈՍԻ ՈՒ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԱՅԻՆ ԵԿԱՄՏԻ։ ՏՈԿՈՍԱԲԵՐ ԿԱՊԻՏԱԼԸ

ՔՍԱՆՄԵԿԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՏՈԿՈՍԱԲԵՐ ԿԱՊԻՏԱԼԸ

Շահույթի ընդհանրական կամ միջին նորմայի առաջին քննության ժամանակ (այս գրքի II բաժին) այն մենք աչքի առջև ունեինք դեռ ոչ իր պատրաստի կերպարանքով, որովհետև շահույթների հավասարումը դեռ ներկայանում էր լոկ իբրև տարբեր ոլորտներում ներդրված արդյունաբերական կապիտալների հավասարում։ Այս մենք լրացրինք նախընթաց բաժնում, որտեղ հետազոտվեց այս հավասարեցման մեջ առևտրային կապիտալի ունեցած մասնակցությունն ու առևտրային շահույթը։ Շահույթի ընդհանրական նորման ու միջին շահույթը հիմա ավելի նեղ սահմանների մեջ հանդես եկան, քան առաջ։ Շարադրանքի հետագա ընթացքում պետք է նկատի ունենալ, որ երբ մենք, այսուհետև խոսում ենք շահույթի ընդհանրական նորմայի կամ միջին շահույթի մասին, ապա այս լինում է վերջին իմաստով, ուրեմն խոսքը վերաբերում է միջին նորմայի պատրաստի կերպարանքին։ Որովհետև այս միջին նորման արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի համար միևնույնն է, ուստի, որչափով որ խոսքը լոկ այս միջին, շահույթի մասին է, այլևս նաև հարկ չկա տարբերություն դնելու արդյունաբերական ու առևտրային շահույթի միջև։ Արդյոք կապիտալն արտադրության ոլորտո՞ւմ է ներդրված որպես արդյունաբերական կապիտալ, թե շրջանառության ոլորտում որպես առևտրային կապիտալ, միևնույն է,— նա pro rata [համապատասխան] իր մեծության՝ տարեկան միևնույն միջին շահույթն է բերում։

Փողը — որ այստեղ վերցվում է իբրև ինքնուրույն արտահայտություն արժեքային մի գումարի, անկախ նրանից, թե սա իրոք գոյություն ունի փողի ձևով թե ապրանքի ձևով — կարող է, կապիտալիստական արտադրության հիմքի վրա կապիտալի փոխարկվել և այս փոխարկման հետևանքով նա տվյալ մի արժեքից դառնում է ինքնաճող, մեծացող արժեք։ Նա արտադրում է շահույթ, այսինքն կապիտալիստին ունակ է դարձնում մի որոշ քանակի անվճար աշխատանք, հավելյալ արդյունք ու հավելյալ արժեք դուրս կորզելու բանվորներից և յուրացնելու։ Սրանով նա, բացի այն սպառողական արժեքից, ունի իբրև փող, ձեռք է բերում մի ավելադիր սպառողական արժեք, այն է՝ իբրև կապիտալ գործելու սպառողական արժեք։ Նրա սպառողական արժեքն այստեղ հենց այն շահույթն է, որ նա արտադրում է, կապիտալի փոխարկվելով։ Պոտենցիալ կապիտալ լինելու, շահույթի արտադրման միջոց լինելու այս հատկությամբ նա դառնում է ապրանք, բայց մի sui generis [հատուկ տեսակի] ապրանք։ Կամ որ միևնույնին է հանգում, կապիտալը, իբր կապիտալ, ապրանք է դառնսւմ։

Ենթադրենք, շահույթի տարեկան միջին նորման 20% է։ Այս դեպքում 100 ֆ. ստ. արժեք ունեցող մի մեքենա միջին պայմաններում և գործի ըմբռնման ու նպատակահարմար գործունեության միջին հարաբերություններում իբրև կապիտալ գործադրվելով կտար 20 ֆ. ստղ-անոց մի շահույթ։ Հետևաբար մի մարդ, որ 100 ֆ. ստ. ունի իր տրամադրության տակ, 100 ֆ. ստ.-ից 120 ֆ. ստ. ստանալու կամ թե՝ 20%-անոց մի շահույթ արտադրելու իշխանություն ունի իր ձեռին։ Նա իր ձեռքում բռնած ունի 100 ֆ. ստ.-անոց մի հնարավոր կապիտալ։ Եթե այս մարդը 100 ֆ. ստ.-ը մի տարով զիջում է մի ուրիշին, որն այն իրապես կիրառում է իբրև կապիտալ, ապա նա սրան տալիս է 20 ֆ. ստ. շահույթ արտադրելու իշխանություն, արտադրելու մի հավելյալ արժեք, որը նրա վրա ոչինչ չի նստում, որի համար նա ոչ մի էկվիվալենտ չի վճարում։ Եթե այս մարդը 100 ֆ. ստ.-ի տիրոջը տարեվերջին վճարում է, ասենք, 5 ֆ. ստ., այսինքն արտադրված շահույթի մի մասը, ապա նա սրանով վճարում է 100 ֆ. ստ.-ի սպառողական արժեքի համար, նրա, որպես կապիտալի, ֆունկցիայի, 20 ֆ. ստ. շահույթ արտադրելու ֆունկցիայի սպառողական արժեքի համար։ Շահույթի այն մասը, որ վճարվում է փողի տիրոջը, կոչվում է տոկոս։ Հետևաբար տոկասն ուրիշ բան չէ, բայց եթե մի առանձնահատուկ անուն մի հատուկ ռուբրիկա շահույթի այն մասի համար, որ գործող կապիտալը, փոխանակ իր սեփական գրպանը գնելու, պետք է վճարի կապիտալի տիրոջը։

Պարզ է, որ 100 ֆ. ստ.-ի տիրությունն իր սեփականատիրոջ իշխանություն է տալիս տոկոսը, այսինքն իր կապիտալով արտադրված շահույթի մի որոշ մասը, իր կողմը քաշելու։ Եթե նա 100 ֆ. ստ.-ը չտար ուրիշին, ապա սա չէր կարող շահույթ արտադրել, ընդհանրապես չէր կարող այս 100 ֆ. ստ.-ի վերաբերմամբ իբրև կապիտալիստ գործել։

Անմտություն է այստեղ բնական արդարության մասին խոսել Ջիլբերտի հետ միասին (տես ծանոթագրությունը)։ Արտադրության գործակալների միջև կատարվող գործարքների արդարությունը հիմնվում է այն բանի վրա, որ այս գործարքներն իբրև բնական հետևություն բխում են արտադրության հարաբերություններից։ Այն իրավական ձևերը, որով երևան են գալիս այս տնտեսական գործարքներն իբրև մասնակիցների կամքով թելադրված գործողություններ, իբրև նրանց ընդհանուր կամքի դրսևորումներ ու իբրև այնպիսի պայմանագրություններ, որ պետությունը պարտադիր է հաշվում կողմերի համար,— նրանք իբրև սոսկ ձևեր չեն կարող որոշել այս գործարքների բովանդակությունը։ Նրանք լոկ արտահայտում են վերջինս։ Այս բովանդակությունն արդարացի է, եթե համապատասխանում է արտադրության եղանակին, եթե նրան ադեկվատ է։ Նա անարդարացի է, եթե նրան հակասում է։ Ստրկությունը, արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա, անարդարացի է , նույնպես էլ ապրանքի որակում խաբելը։

100 ֆ. ստ.-ը նրանով է 20 ֆ. ստ. շահույթ արտադրում, որ գործում է իբրև կապիտալ, լինի սա արդյունաբերական, թե առևտրային, միևնույն է։ Բայց իբրև կապիտալ գործելու այս sine qua non-ը [անհրաժեշտ պայմանը] այն է, որ տվյալ գումարը ծախսվում է իբրև կապիտալ, որ ուրեմն փող է ծախսվում՝ արտադրամիջոցներ (արդյունաբերական կապիտալի դեպքում) կամ թե ապրանք (առևտրային կապիտալի դեպքում) գնելու համար։ Բայց որպեսզի փող ծախսվի, պետք է այդ փողն առկա լինի։ Եթե A-ն, 100 ֆ. ստ.-ի տերը, այդ գումարը կամ իր մասնավոր սպառման համար ծախսեր կամ թե չէ՝ այն իր մոտ պահեր իբրև գանձ, ապա հիշյալ գումարը չէր կարող B-ի, գործող կապիտալիստի, կողմից իբրև կապիտալ ծախսվել։ B-ն իր կապիտալը չի ծախսում, այլ A-ինը. բայց նա չի կարող A-ի կապիտալը ծախսել, եթե A-ն չկամենա։ Ուրեմն իրապես է, A-ն է որ սկզբնապես 100 ֆ. ստ. ծախսում է իբրև կապիտալ, թեև նրա, իբրև կապիտալիստի, ամբողջ ֆունկցիան սահմանափակվում է այս 100 ֆ. ստ.-ն իբրև կապիտալ ծախսելով։ Որչափով այս 100 ֆ. ստ.-ն է նկատի առնվում, B-ն իբրև կապիտալիստ գործում է լոկ այն, պատճառով, որ A-ն 100 ֆ. ստ.-ը զիջում է նրան և այդպիսով այն ծախսում իբրև կապիտալ։

Նախ քննենք տոկոսաբեր կապիտալի յուրահատուկ շրջանառությունը։ Հետո, երկրորդ հերթին, պետք է հետազոտել այն հատուկ եղանակը, որով կապիտալը ծախվում է իբրև ապրանք, այն է՝ փոխ է տրվում փոխանակ ընդմիշտ զիջվելու։

Ելակետն այն փողն է, որ A-ն փոխ է տալիս B-ին։ Այս կարող է տեղի ունենալ գրավականով կամ թե առանց սրան. սակայն առաջին ձևն ավելի հնամյա է, եթե բացառենք այն փոխատվությունները, որոնք կատարվում են ապրանքների կամ թե պարտաթղթերի, ինչպես, օրինակ, մուրհակների, ակցիաների և այլոց գրավադրությամբ։ Այստեղ մեզ չեն հետաքրքրում այս հատուկ ձևերը։ Մենք այստեղ գործ ունենք տոկոսաբեր կապիտալի հետ, երբ սա հանդես է գալիս իր սովորական ձևով։

B-ի ձեռքում փողն իրոք փոխարկվում է կապիտալի, կատարում է Փ—Ա—Փ´ շարժումը և հետո վերադառնում A-ի մոտ իբրև Փ´, իբրև Փ + ΔՓ, որտեղ ΔՓ-ն տոկոսն է ներկայացնում։ Պարզության համար մենք առայժմ անտեսում ենք այն դեպքը, երբ կապիտալն ավելի երկար ժամանակով է մնում B-ի ձեռքին, և տոկոսները ժամկետ առ ժամկետ են վճարվում։

Այսպիսով ուրեմն, շարժումը հետևյալն է.

Փ—Փ—Ա—Փ´—Փ´։

Այստեղ երկուական անդամ հանդես են գալիս 1) փողի, իբրև կապիտալի, ծախսումն ու 2) նրա, իբրև իրացված՝ կապիտալի ետհոսումն, ետհոսումը Փ´ կամ Փ + ΔՓ ձևով։

Առևտրային կապիտալի Փ—Ա—Փ´ շարժման ժամանակ միևնույն ապրանքը ձեռքից-ձեռք անցնում է երկու անգամ կամ թե, երբ վաճառականը ծախում է վաճառականի, մի քանի անգամ. բայց միևնույն ապրանքի ամեն մի այսպիսի տեղափոխություն ապրանքի փոխակերպություն, առք ու վաճառք է նշանակում, որքան էլ որ հաճախակի կրկնվի այս պրոցեսը մինչև վերջնականորեն սպառման ոլորտի մեջ ընկնելը։

Մյուս կողմից՝ Ա—Փ—Ա շարժման ժամանակ երկու անգամ միևնույն փողի տեղափոխություն է կատարվում, բայց այս նշանակում է ապրանքի լրիվ փոխակերպություն, ապրանքի, որը նախ փողի է փոխարկվում, իսկ այնուհետև փողից դարձյալ մի ուրիշ ապրանքի։

Ընդհակառակը, տոկոսաբեր կապիտալի համար Փ-ի առաջին տեղափոխությունը բնավ չի ներկայացնում ոչ ապրանքի փոխակերպության ու ոչ էլ կապիտալի վերարտադրության մի մոմենտ։ Այս տեղափոխությունը նման մոմենտ է դառնում միմիայն երկրորդ ծախսման ժամանակ, գործող կապիտալիստի ձեռքում, որը նրանով առևտուր է անում կամ թե այն արտադրողական կապիտալի է փոխարկում։ Փ-ի առաջին տեղափոխությունն այստեղ ուրիշ ոչինչ չի արտահայտում, բայց եթե նրա հանձնումն ու փոխանցումն A-ից B-ին, մի փոխանցում, որը սովորաբար կատարվում է իրավաբանական որոշ ձևերի ու պայմանների հետևելով։

Փողի, իբրև կապիտալի, այո երկակի ծախսումին, որից առաջինը սոսկ փոխանցումն է A-ից B-ին, համապատասխանում է նրա երկակի ետհոսումը։ Նա, իբրև Փ´ կամ Փ + ΔՓ, շարժումից ետ է հոսում դեպի գործող B կապիտալիստը։ Այն ժամանակ սա փողը նորից հանձնում է A-ին, բայց շահույթի մի մաս էլ հետը, հանձնում է իբրև իրացված կապիտալ, իբրև Փ+ ΔՓ, որտեղ ΔՓ-ն հավասար է ոչ թե ամբողջ շահույթին, այլ շահույթի լոկ մի մասին, որը տոկոս է։ Փողը ետ է հոսում B-ի մոտ, որովհետև B-ն է նրա ծախսողը, ետ է հոսում որպես գործող կապիտալ, որը սակայն, A-ի սեփականությունն է։ Որպեսզի փողի ետհոսումը լիակատար լինի, B-ն պետք է փողը նորից A-ին հանձնի։ Բայց B-ն, կապիտալի գումարից զատ, պետք է այն շահույթի մի մասը, որ նա ձեռք է բերել այս կապիտալի գումարով, A-ին հանձնի տոկոս անվան տակ, որովհետև սա փողը նրան տվել է միմիայն իբրև կապիտալ, այսինքն իբրև արժեք, որը ոչ միայն պահպանվում է շարժման մեջ, այլ մի հավելյալ արժեք է ստեղծում իր տիրոջ համար։ Փողը B-ի ձեռքին մնում է լոկ այնքան ժամանակ քանի դեռ գործող կապիտալ է։ Եվ երբ փողը ետ է հոսում — ժամ կետի լյր տն ալո լց հետո — նա դադարում է իբրև կապիտալ գործելուց։ Բայց իբրև այլևս չգործող կապիտալ փողը պետք է վերադարձվի A-ին, որը չի դադարել նրա իրավական սեփականատերը լինելուց։

Վաճառքի ձևի տեղակ փոխատվության ձևը, որը հատուկ է այս ապրանքին՝ իբրև ապրանք ներկայացող կապիտալին և որը սակայն պատահում է ուրիշ գործարքների մեջ էլ,— բխում է արդեն այն որոշումից, որ կապիտալն այստեղ երևան է գալիս իբրև ապրանք կամ որ փողը, իբրև կապիտալ, ապրանք է դառնում։

Այստեղ պետք է տարբերել հետևյալը։

Մենք տեսանք (II գիրք, I գլուխ) և այստեղ համառոտ հիշեցնում ենք, որ կապիտալը շրջանառության պրոցեսում գործում է իբրև ապրանքային կապիտալ ու փողային կապիտալ։ Բայց երկու ձևում էլ կապիտալն ապրանք է դառնում ոչ իբրև կապիտալ։

Հենց որ արտադրողական կապիտալը փոխարկվում է ապրանքային կապիտալի, նա պետք է շուկա նետվի, ծախվի իբրև ապրանք։ Այստեղ նա գործում է պարզապես իբրև ապրանք։ Կապիտալիստն այստեղ հանդես է գալիս լոկ իբրև ապրանքի վաճառորդ, ինչպես և գնորդը՝ իբրև ապրանքի գնորդ։ Արդյունքն իբրև ապրանք պիտի շրջանառության պրոցեսում, իր վաճառքի միջոցով, իրացնի իր արժեքը, իր փոխակերպված կերպարանքն ընդունի, փողի կերպարանքը։ Այս պատճառով էլ ոչ մի տարբերություն չի ներկայացնում այն հանգամանքը, թե արդյոք այս ապրանքը մի սպառո՞րդ է գնում իբրև կենսամիջոց, թե՞ մի կապիտալիստ, իբրև արտադրամիջոց, իբրև կապիտալի բաղադրամաս։ Շրջանառության ակտում ապրանքային կապիտալը գործիում է լոկ իբրև ապրանք, ոչ իբրև կապիտալ։ Տարբերվելով հասարակ ապրանքից՝ նա ապրանքային կապիտալ է, 1) որովհետև հղի է հավելյալ արժեքով, հետևաբար նրա արժեքի իրացումը հավելյալ արժեքի իրացում է միաժամանակ. բայց այս ամենևին չի փոխում այն իրողությունը, որ նա գոյություն ունի, իբրև սոսկական ապրանք, իբրև որոշ գին ունեցող արդյունք. 2) որովհետև նրա այս ֆունկցիան, իբրև ապրանքի ֆունկցիա, նրա վերարտադրության պրոցեսի, իբրև կապիտալի վերարտադրության պրոցեսի մի մոմենտ է, ուստի և նրա շարժումը, իբրև ապրանքի շարժում, քանի որ նրա կողմից կատարվող պրոցեսի մասնակի շարժումն է լոկ, նրա, իբրև կապիտալի, շարժումն է միաժամանակ. բայց նա այսպիսին դառնում է ոչ թե բուն իսկ վաճառքի հետևանքով, այլ այն կապի շնորհիվ, որ այս ակտն ունի արժեքի այս որոշ գումարի, իբրև կապիտալի, ամբողջ շարժման հետ։

Նմանապես էլ նա իբրև փողային կապիտալ իրոք գործում է պարզապես իբրև փող միայն, այսինքն իբրև ապրանքի (արտադրության տարրերի) գնման միջոց։ Որ այս փողն այստեղ միաժամանակ փողային կապիտալ, կապիտալի մի ձև է, այս առաջ է գալիս ոչ թե գնման ակտից, այն իրական ֆունկցիայից, որ նա այստեղ կատարում է իբրև փող, այլ այն կապից, որ այս ակտն ունի կապիտալի ամբողջ շարժման հետ, որովհետև այս ակտը, որ կապիտալը կատարում է իբրև փող, ներածական ակտ է արտադրության կապիտալիստական, պրոցեսի համար։

Բայց որչափով որ նրանք, ապրանքային կապիտալն ու փողային կապիտալը իրոք գործում են, պրոցեսում իրոք խաղում են իրենց դերը, ապրանքային կապիտալն այստեղ գործում է լոկ իբրև ապրանք, փողային կապիտալը՝ լոկ իբրև փող։ Փոխակերպության ոչ մի առանձին մոմենտում, ինքնըստինքյան քննած, կապիտալիստը գնորդին չի ծախում ապրանքն իբրև կապիտալ, թեև այս ապրանքը նրա համար կապիտալ է, կամ թե նա փողն իբրև կապիտալ չի հանձնում վաճառորդին։ Երկու դեպքում էլ նա ապրանքն օտարում է պարզապես իբրև ապրանք և փողը պարզապես իբրև փող, իբրև ապրանքի գնման միջոց։

Ամբողջ պրոցեսի կապակցության մեջ միայն, այն մոմենտում, երբ ելակետը միաժամանակ վերադարձի կետ է ներկայածում, Փ—Փ´-ի կամ թե Ա´—Ա´-ի մեջ է միայն, որ կապիտալը շրջանառության պրոցեսում հանդես է գալիս իբրև կապիտալ (այն ինչ արտադրության պրոցեսում նա իբրև կապիտալ հանդես է գալիս բանվորին կապիտալիստին ենթարկելու և հավելյալ արժեք արտադրելու միջոցով)։ Բայց վերադարձի այս մոմենտում միջնորդավորող պրոցեսը չքանում է։ Առկա եղածը Փ´-ն է կամ Փ + ΔՓ-ն, փող ի մի գումար, որ հավասար է սկզբնապես կանխավճարած փողի գումարին, պլյուս որանից զատ մի հավելույթ, իրացված հավելյալ արժեքը (ընդորում նշանակություն չունի, թե արդյոք արժեքի ΔՓ-ով ավելացած՝ գումարը հիմա գոյություն ունի փողի, թե ապրանքի կամ թե արտադրության տարրերի ձևով)։ Եվ հենց այս վերադարձակետում, որտեղ կապիտալը գոյություն ունի իբրև իրացված կապիտալ, իբրև աճած արժեք, կապիտալն իր այս ձևով — որչափով որ հիշյալ կետը, երևակայորեն կամ թե իրապես սևեռացվում է, իբրև դադարակետ — երբեք չի մտնում շրջանառության մեջ, այլ, ընդհակառակը, հանդես է գալիս իբրև շրջանառությունից ետկորզված, իբրև ամբողջ պրոցեսի հետևանք։ Եթե նա նորից է ծախսվում, ապա նա ամենևին իբրև կապիտալ չի, որ օտարվում է մի երրորդի ձեռքը, այլ նրան ծախվում է իբրև սոսկ ապրանք կամ թե նրան տրվում է իբրև ապրանքի դիմաց վճարվող հասարակ փող։ Նա իր շրջանառության պրոցեսում երբեք երևան չի գալիս իբրև կապիտալ, այլ միմիայն իբրև ապրանք կամ փող, և տվյալ դեպքում այս է նրա գոյության միակ ձևն ուրիշների համար։ Ապրանքն ու փողը այստեղ կապիտալ են ոչ թե այն չափով, որչափով որ ապրանքը փողի է փոխարկվում, և փողը ապրանքի, ոչ թե գնորդի կամ վաճառորդի նկատմամբ ունեցած իրենց իրական հարաբերություններով, այլ սոսկ իրենց իդեալական այն հարաբերություններով, որ ունեն կամ բուն իսկ կապիտալիստի նկատմամբ (սուբեկտիվորեն քննած) և կամ իբրև վերարտադրության պրոցեսի մոմենտ (օբեկտիվորեն քննած)։ Կապիտալն իրական շարժման մեջ իբրև կապիտալ գոյություն, ունի ոչ թե շրջանառության պրոցեսում, այլ միմիայն արտադրության պրոցեսում, բանվորական ուժի շահագործման պրոցեսում։

Այլ է խնդիրը տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ, և հենց այս է նրա մասնահատուկ բնույթը։ Այն փողատերը, որն, ուզում է իր փողն օգտագործել իբրև տոկոսաբեր կապիտալ, փողն օտարում է մի երրորդի ձեռքը, նետում է շրջանառության մեջ, դարձնում է իբրև կապիտալ ներկայացող ապրանք, իբրև կապիտալ ոչ միայն իր համար, այլ և ուրիշների համար, հիշյալը կապիտալ է ոչ թե սոսկ նրա համար, ով այս օտարում է, այլ երրորդի ձեռքն է տրվում հենց այն գլխից իբրև կապիտալ, իբրև այնպիսի արժեք, որը հավելյալ արժեք, շահույթ ստեղծելու սպառողական արժեք ունի։ Այս փողն օտարվում է իբրև մի այնպիսի արժեք, որը պահպանվում է շարժման մեջ և իր գործելուց հետո վերադառնում է իր սկզբնական ծախսողի մոտ, այս դեպքում՝ փողատիրոջ մոտ. հետևաբար միմիայն ժամանակավորապես է հեռանում նրանից, իր սեփականատիրոջ տնօրինության տակից ելնելով լոկ առժամանակ է մտնում գործող կապիտալիստի տնօրինության տակ, ուրեմն ոչ վճարման համար է գործադրվում, ոչ էլ ծախվում է, այլ միմիայն փոխ է տրվում. միմիայն օտարվում է այն պայմանով, որ մի որոշ ժամկետից հետո նախ՝ վերադառնա իր ելակետը, իսկ երկրորդ՝ վերադառնա իբրև իրացված կապիտալ, իրացնելով իր սպառողական արժեքը՝ հավելյալ արժեք արտադրելու իր ընդունակությունը։

Այն ապրանքը, որ իբրև կապիտալ է փոխ տրվում, նայած իր հատկությանը՝ փոխ է տրվում իբրև հիմնող կան կամ թե շրջանառու կապիտալ։ Փողը կարող է փոխ տրվել երկու ձևով էլ, օրինակ, իբրև հիմնական կապիտալ, եթե նա ետ է վճարվում կենսառենտայի ձևով, այնպես որ տոկոսի հետ միասին կապիտալի մի մասն էլ է ետհոսում։ Որոշ ապրանքներ իրենց սպառողական արժեքի բնության համեմատ միշտ կարող են լոկ իբրև հիմնական կապիտալ փոխ տրվել, ինչպես, օրինակ, տները, նավերը, մեքենաները և այլն։ Բայց փոխ տրվող ամեն մի կապիտալ, ինչ էլ որ լինի նրա ձևը և ինչպես էլ որ նրա սպառողական արժեքի բնությունը կերպափոխի նրա ետվճարումը, միշտ փողային կապիտալի մի հատուկ ձև է միայն։ Որովհետև այստեղ փոխ տրվածը միշտ փողի մի որոշ գումար է լինում, և այս գումարի համեմատ էլ հենց տոկոսն է հաշվվում։ Եթե այն, ինչ որ փոխ է տրվում, ոչ փող է և ոչ էլ շրջանառու կապիտալ, ապա նա ետ է վճարվում այն եղանակով, որով հիմնական կապիտալն է ետհոսում։ Փոխատուն պարբերաբար ստանում է տոկոս ու բուն իսկ հիմնական կապիտալի գործադրված արժեքի մի մասը, պարբերական մաշվածքի՛ էկվիվալենտը։ Փոխ տրված հիմնական կապիտալի չգործադրված մասը ժամկետի վերջում վերադարձվում է in nature [բնեղեն կերպարանքով]։ Եթե փոխ տրված կապիտալը շրջանառու կապիտալ է, ապա նա վերադառնում է փոխատուի մոտ նույնպես շրջանառու կապիտալի ետհոսման եղանակով։

Այսպիսով ուրեմն, ետհոսման եղանակը յուրաքանչյուր անգամ որոշվում է վերարտադրվող կապիտալի ու սրա առանձին տեսակների իրական շրջապտույտով։ Բայց ետհոսումը փոխ տրված կապիտալի վերաբերմամբ ետվճարման ձև է ընդունում, որովհետև նույն կապիտալի կանխավճարումը, օտարումը փոխատվության ձև ունի։

Այս գլխում մենք քննում ենք միմիայն բուն փողային կապիտալը, որից առաջացել են փոխ տրվող կապիտալի մյուս ձևերը։

Փոխ տրված կապիտալը երկու անգամ է ետ հասում. վերարտադրության պրոցեսում նա ետ է հոսում գործող կապիտալիստի մոտ, և ապա մի անգամ էլ այս վերադարձը կրկնվում է իբրև փոխանցում վարկատուի, փողային կապիտալիստի ձեռքը, իբրև ետվճարում նրա իսկական սեփականատիրոջը՝ նրա իրավաբանական ելակետին։

Շրջանառության իրական պրոցեսում կապիտալը միշտ երևան է գալիս լոկ իբրև ապրանք կամ փող, և նրա շարժումը հանգում է մի շարք առքերի ու վաճառքների։ Կարճ ասած՝ շրջանառության պրոցեսը հանգում է ապրանքի փոխակերպությանը։ Այլ բան է, եթե մենք քննում ենք վերարտադրության պրոցեսն իր ամբողջությամբ։ Եթե ելակետ ընդունենք փողը (և այս միևնույն է, թե ապրանքից ենք ելնում, որովհետև մենք այս դեպքում ելնում ենք նրա արժեքից, հետևաբար հենց ինքն ապրանքը դիտում ենք sub specie փողի [իբրև փող], ապա կտեսնենք, որ ծախսված է փողի մի որոշ գումար և սա մի հայտնի ժամանակաշրջանից հետո վերադառնում է, բերելով հետը մի աճ։ Վերադառնում է կանխավճարված փողային գումարի փոխհատուցումը, պլյուս հավելյալ արժեքը։ Փողի գումարը պահպանվել և մեծացել է մի հայտնի շրջանաշարժում կատարելու ընթացքում։ Բայց փողը, որ իբրև կապիտալ է փոխ տրվում, փոխ է տրվում հենց իբրև պահպանվող ու մեծացող այսպիսի փողային գումար, որը մի հայտնի ժամանակաշրջանից հետո վերադառնում է հավելուրդով և միշտ կարող է նորից կատարել միևնույն պրոցեսը։ Նա ոչ իբրև փող ու ոչ էլ իբրև ապրանք է ծախսվում, ուրեմն ոչ ապրանքի հետ է փոխանակվում, եթե կանխավճարվում է իբրև փող, ոչ էլ փողով է ծախվում, եթե կանխավճարվում է իբրև ապրանք, այլ ծախսվում է իբրև կապիտալ։ Եթե արտադրության կապիտալիստական պրոցեսն իբրև ամբողջություն ու միասնության, ենք նկատում, ապա .կապիտալի հարաբերությունն ինքն իր հետ, հարաբերություն, որով նա ներկայանում է իբրև կապիտալ և որով հանդես է գալիս իբրև փող, որը թուխս նստելով փող է հանում, այդ հարաբերությունն այստեղ կցվում է փողին առանց միջնորդագործող միջակա շարժման, պարզապես իբրև նրա բնույթ, իբրև նրա որոշվածություն։ Եվ այս որոշվածությամբ նա օտարվում է, երբ փոխ է տրվում իբրև փողային կապիտալ։

Փողային կապիտալի դերի մի տարօրինակ ըմբռնում ունի Պրուդոնը («Gratuité du Crédit. Discussion entre m. Fr. Bastiat et m. Proudon», Paris, 1850)։ Փոխատվությունն այն պատճառով է չարիք թվում Պրուդոնին, որ վաճառք չի այն։ Տոկոսով փոխատվությունը «հնարավորություն է տալիս միևնույն առարկան մշտապես նորից ծախելու ու մշտապես նրա գինը նորից ստանալու, երբեք չզիջելով սեփականության իրավունքն այն արժեքի նկատմամբ, որը ծախվում է» (էջ 9)։ Առարկայի, փողի, տան և այլոց սեփականատերը չի փոխվում, ինչպես այդ կատարվում է առուծախի դեպքում։ Բայց Պրուդոնն աչքաթող է անում այն, որ փողը տոկոսաբեր կապիտալի ձևով փոխ տալու դեպքում նրա դիմաց ոչ մի էկվիվալենտ չի ստացվում։ Առքի ու վաճառքի ամեն մի ակտում, որչափով որ ընդհանրապես փոխանակության պրոցեսներ են կատարվում, օբեկտն անշուշտ օտարվում է։ Ծախված առարկայի սեփականությունից հրաժարվում են։ Բայց արժեքը չեն օտարում։ Վաճառքի ժամանակ հանձնվում է ապրանքը, բայց ոչ թե նրա արժեքը, որը վերադառնում է փողի ձևով, կամ — որն այստեղ փողի մի ուրիշ ձևն է միայն,— պարտագրի կամ վճարման տիտղոսի ձևով։ Գնման ժամանակ տրվում է փողը, բայց ոչ թե նրա արժեքը, որը փոխհատուցվում է ապրանքի ձևով։ Վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի ընթացքում արդյունաբերական կապիտալիստն իր ձեռքում պահում է միևնույն արժեքը (մի կողմ թողած հավելյալ արժեքը), միայն, թե տարբեր ձևերով։

Որչափով փոխանակություն, այսինքն առարկաների փոխանակություն է կատարվում, արժեքի ոչ մի փոփոխություն տեղի չի ունենում։ Միևնույն կապիտալիստը միշտ միևնույն արժեքն է պահած ունենում իր ձեռքին։ Իսկ որչափով հավելյալ արժեքը դեռ արտադրվում է կապիտալիստի կողմից ոչ մի փոխանակություն տեղի չի ունենում։ Երբ փոխանակությունը կատարվում է, հավելյալ արժեքն արդեն պարփակված է լինում ապրանքների մեջ։ Երբ մենք քննում ենք փոխանակության ոչ առանձին ակտերը, այլ կապիտալի ամբողջ շրջապտույտը, Փ—Ա—Փ´-ն, ապա տեսնում ենք, որ միշտ կանխավճարվում է արժեքի մի որոշ գումար և շրջանառությունից ետ է կորզվում արժեքի այս գումարը, պլյուս հավելյալ արժեքը կամ թե շահույթը։ Փոխանակության պարզ ակտերում անշուշտ տեսանելի չի այս պրոցեսի միջնորդագործումը։ Բայց Փ-ի, իբրև կապիտալի, հենց այս պրոցեսի վրա է, որ հիմնվում է փոխատու փողային կապիտալիստի տոկոսը և որից ծագում է սա։

«Որոք,— ասում է Պրուդոնը,— գդակագործը, որը գդակներ է ծախում, սրանց դիմաց ստանում է արժեքը, ոչ ավելի ու ոչ պակաս։ Իսկ փոխատու կապիտալիստը... միայն իր կապիտալը չի ետ ստանում առանց պակսելու. նա ստանում է ավելի, քան կապիտալն է, ավելի շատ, քան նետում է փոխանակության մեջ. նա կապիտալից զատ մի տոկոս է ստանում վրադիր» (էջ 169)։ Գդակաղործն այստեղ ներկայացնում է արտադրողական կապիտալիստին, որը հակադրվում է փոխատու կապիտալիստին։ Ակներև է, որ Պրուդոնը չի թափանցել այն գաղտնիքի մեջ, թև արտադրողական կապիտալիստն ինչպես է կարողանում ապրանքը ծախել իր արժեքով (հավասարեցումն ըստ արտադրության գների այստեղ որևէ դեր չի խաղում, նրա ըմբռնումով) և հենց սրա հետևանքով մի վրադիր շահույթ է ստանում այն կապիտալից զատ, որ նա նետում է փոխանակության պրոցեսի մեջ։ Ենթադրենք, 100 գդակի արտադրության գինը = 115 ֆ. ստ., և այս արտադրության գինը պատահաբար հավասար է գդակների արժեքին, ուրեմն այն կապիտալը, որ գդակներ է արտադրում, միջին հասարակական կառուցվածք ունի։ Եթե շահույթը = 15%, ապա գդակագործը նրանով է 15%-անոց մի շահույթ իրացնում, որ նա ապրանքները ծախում է իրենց արժեքով, 115 ֆ. ստ.-ով։ Նրա վրա սրանք լոկ 100 ֆ. ստ. են նստել։ Եթե նա արտադրել է իր սեփական կապիտալով, ապա 15%-անոց հավելույթն ամբողջովին դնում է իր գրպանը, իսկ եթե փախ առած կապիտալով, ապա 15 ֆ. ստ. կազմող շահույթից գուցե 5 ֆ. ստ. վճարում է իբրև տոկոս։ Այս պարագան ամենևին չի ազդում գդակների արժեքի վրա, այլ ազդում է այս արժեքի մեջ արդեն պարունակվող հավելյալ արժեքը տարբեր անձերի միջև բաշխելու վրա միայն։ Ըստ այսմ քանի որ տոկոսի վճարումը չի ազդում գդակների արժեքի վրա, ապա անմտություն է, երբ Պրուդոնն ասում է. «որովհետև առևտրի մեջ բանվորի աշխատավարձի վրա ավելանում է կապիտալի տոկոսը, որպեսզի միասին կազմեն ապրանքի գինը, ուստի անհնարին է, որ բանվորը կարողանա ետ գնել իր սեփական աշխատանքի արդյունքը։ Vivre en travaillant [աշխատելով ապրելը] մի այնպիսի սկզբունք է, որը տոկոսի տիրապետության ժամանակ մի հակասություն է պարունակում» (էջ 105)։

Թե Պրուդոնը որքան քիչ է հասկացել կապիտալի բնությունը, ցույց է տալիս հետևյալ նախադասությունը, որտեղ նա կապիտալի շարժումն ընդհանրապես նկարագրում է իբրև տոկոսաբեր կապիտալին հատուկ մի շարժում. «Քանի որ տոկոսի կուտակման հետևանքով փողային կապիտալը, փոխանակության իր կատարած ամեն մի ակտից հետո, մշտապես վերադառնում է իր ակունքը, ուստի սրանից հետևում է, որ կրկնողաբար միևնույն անձի արած փոխատվությունը մշտապես միևնույն անձին է շահույթ բերում» (էջ 154)։

Ի՞նչն է, որ տոկոսաբեր կապիտալի յուրահատուկ շարժման մեջ առեղծվածային է մնում նրա համար։— «Գնում», «գին», «առարկաներ» կատեգորիաների չքացումն ու այն անմիջական ձևը, որով հանդես է գալիս հավելյալ արժեքն այստեղ. կարճ ասած՝ այն երևույթը, որ կապիտալն իբրև կապիտալ այստեղ ապրանք է դարձել և որ ուրեմն վաճառքը փոխարկվել է փոխատվության, գինն էլ՝ շահույթի մի բաժնի։

Կապիտալի վերադարձը դեպի իր ելակետը կապիտալի բնորոշ շարժումն է ընդհանրապես, երբ նա կատարում է իր ամբողջ շրջապտույտը։ Այս միայն տոկոսաբեր կապիտալի հատկանիշը չի ամենևին։ Նրան հատկանշողը վերադարձի արտաքին ձևն է, անջատված միջնորդական շրջապտույտից։ Փոխատու կապիտալիստն իր կապիտալը տալիս, հանձնում է արդյունաբերական կապիտալիստին՝ առանց էկվիվալենտ ստանալու։ Նրա հանձնումը կապիտալի շրջապտույտի իսկական պրոցեսի մի ակտ չի ընդհանրապես, այլ միմիայն ներածական է այս շրջապտույտի համար, որը գլուխ է բերվում արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռքով։ Փողի այս առաջին տեղափոխությունը փոխակերպության ոչ մի ակտ չի արտահայտում, ոչ առք ու ոչ էլ վաճառք։ Սեփականությունը չի զիջվում, որովհետև ոչ մի փոխանակություն չի կատարվում, ոչ մի էկվիվալենտ չի ստացվում։ Փողի վերադարձն արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռից փոխատուի ձեռքը սոսկ լրացնում է կապիտալի հանձնման առաջին ակտը։ Կանխավճարված լինելով փողի ձևով կապիտալը շրջապտույտի պրոցեսի հետևանքով կրկին փողի ձևով արդյունաբերական կապիտալիստի մոտ է վերադառնում։ Բայց որովհետև ծախսելու ժամանակ կապիտալը նրան չէր պատկանում, ուստի սա նրան չի կարող պատկանել նաև վերադարձի ժամանակ էլ։ Վերարտադրության պրոցեսով անցնելը երբեք չի կարող այս կապիտալը դարձնել արդյունաբերական կապիտալիստի սեփականություն։ Ուրեմն նա պետք է հիշյալը վերահատուցի փոխատուին։ Առաջին ծախսումը, որը կապիտալը փոխատուի ձեռքից փոխանցում է փոխառուի ձեռքը, մի իրավաբանական գործարք է, որ կապիտալի վերարտադրության իսկական պրոցեսի հետ ոչ մի առնչություն չունի, նրա ներածականն է միայն։ Ետվճարումը, որը ետհոսած կապիտալը փոխառուի ձեռքից կրկին փոխատուի ձեռքն է փոխանցում, իրավաբանական մի երկրորդ գործարք, առաջինի լրացումն է. առաջինը ներածական է իսկական պրոցեսի համար, երկրորդը նույնի վերջընթաց ակտն է։ Այսպիսով ուրեմն, փոխատրված կապիտալի ելակետն ու վերադարձակետը, հանձնումն ու ետհանձնումը, երևան են գալիս իբրև իրավաբանական գործարքներով միջնորդագործված կամածին շարժումներ, որոնք տեղի են ունենում կապիտալի իսկականն շարժումից առաջ ու հետո և որոնք բուն այդ շարժման հետ ոչ մի առնչություն չունեն։ Կապիտալի իսկական շարժման համար որևէ նշանակություն չէր ունենա, եթե կապիտալը հենց այն գլխից արդյունաբերական կապիտալիստին պատկաներ և հետևաբար իբրև նրա սեփականություն ետ հոսեր միմիայն նրա ձեռքը։

Առաջին, ներածական ակտում վարկատուն իր կապիտալը տալիս է վարկառուին։ Երկրորդ, վերջընթաց ու ավարտական ակտում վարկառուն կապիտալը ետ է դարձնում վարկատուին։ Որչափով որ հաշվի է առնվում երկուսի միջև կատարվող գործարքը միայն — և առայժմ մի կողմ թողնելով տոկոսը — որչափով որ ուրեմն հարցը վերաբերում է բուն իսկ վարկատրված կապիտալի այն շարժմանը միայն, որը կատարվում է վարկատուի ու վարկառուի միջև, այս երկու ակտը (որոնք միմյանցից բաժանված են այն ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակամիջոցով, որի ընթացքում տեղի է ունենում կապիտալի վերարտադրության իսկական շարժումը) ընդգրկում են այս ամբողջ շարժումը։ Եվ այս շարժումը — հանձնումը վերադարձնելու պայմանով — ներկայացնում է վարկատվության ու վարկառության շարժումն ընդհանրապես, փողը կամ թե ապրանքը լոկ պայմանաբար օտարելու այս մասնահատուկ ձևի շարժումը։

Ընդհանրապես կապիտալի բնորոշ շարժումը՝ փողի վերադարձը կապիտալիստի մոտ, կապիտալի վերադարձն իր ելակետին՝ հանձին տոկոսաբեր կապիտալի ընդունում է մի բոլորովին արտաքին, այն իսկական շարժումից անջատ կերպարանք, որի ձևն է նա։ A-ն իր փողը հանձնում է ոչ իբրև փող, այլ իբրև կապիտալ։ Այստեղ ոչ մի փոփոխություն չի կատարվում կապիտալի հետ։ Նա ձեռքից-ձեռք է անցնում միայն։ Նրա իսկական փոխարկումը կապիտալի տեղի է ունենում լոկ B-ի ձեռքում։ Բայց սա A-ի համար կապիտալ է դարձել սոսկ B-ին հանձնելու հետևանքով։ Կապիտալի իսկական վերադարձն արտադրության պրոցեսից ու շրջանառության պրոցեսից տեղի է ունենում B-ի համար միայն։ Բայց A-ի համար ետհոսումը տեղի է ունենում միևնույն ձևով, որով կատարվել է օտարումը։ Կապիտալը B-ի ձեռքից կրկին վերադառնում է A-ի ձեռքը։ Փողը մի հայտնի ժամանակով տալը, վարկատրելն ու նույնը տոկոսով (հավելյալ արժեքով) ետ ստանալն այն շարժման ամբողջ ձևն է, որը հատուկ է տոկոսաբեր կապիտալին, իբրև այսպիսու։ Իբրև կապիտալ վարկատրված փողի իսկական շարժումը մի գործառնություն է, որը տեղի է ունենում վարկատուի ու վարկառուի միջև կատարվող գործարքների շրջանակներից դուրս։ Այս գործարքների մեջ ջնջված է այս միջնորդագործումը, տեսանելի չի, անմիջաբար ներառված չի։ Կապիտալն իբրև հատուկ տեսակի ապրանք օտարման էլ մի առանձնահատուկ ձև ունի։ Ուստի վերադարձն այստեղ արտահայտվում է ոչ իբրև տնտեսական գործողությունների մի որոշ շարքի հետևություն ու արգասիք, այլ իբրև գնորդի ու վաճառորդի միջև կատարված իրավաբանական մի հատուկ գործարքի հետևանք։ Ետհոսման ժամանակը կախված է վերարտադրության պրոցեսի ընթացքից. տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ թվում է, թե նրա՝ իբրև կապիտալի վերադարձը կախված է վարկատուի ու վարկառուի միջև կնքվող սոսկական համաձայնությունից։ Այնպես որ կապիտալի ետհոսումն այս գործարքի նկատմամբ այլևս ոչ թե իբրև արտադրության պրոցեսով պայմանավորված հետևանք է հանդես գալիս, այլ այնպես, որ կարծես թե վարկատրված կապիտալը երբեք չի կորցրել, թոթափել փողի ձևը։ Անշուշտ, կապիտալի իսկական ետհոսումներն են, որ փաստորեն որոշում են այս գործարքները։ Բայց այս շարժումը երևան չի գալիս բուն գործարքի մեջ։ Գործնականում էլ այս միշտ այսպես չի կատարվում։ Եթե իրական ետհոսումը տեղի չի ունենում իր ժամանակին, ապա վարկառուն ստիպված է լինում նոր օժանդակ աղբյուրներ փնտրելու, որպեսզի կատարի իր պարտավորությունները վարկատուի հանդեպ։ Կապիտալի մաքուր ձևը — փողը, որը ծախսվում է իբրև A գումար և մի որոշ ժամանակից հետո, առանց որևէ այլ միջնորդագործման, բացի այս ժամանակական միջնօղակից, վերադառնում է իբրև A + A գումար,— կապիտալի իսկական շարժման իռռացիոնալ ձևն է միայն։

Կապիտալի իրական շարժման մեջ վերադարձը վերարտադրության պրոցեսի մի մոմենտն է։ Փողը նախ փոխարկվում է արտադրության միջոցների. արտադրության պրոցեսը սրանց փոխարկում է ապրանքի. ապրանքի ծախվելու հետևանքով նա ետ է փոխարկվում փողի և այս ձևով վերադառնում է այն կապիտալիստի ձեռքը, որն առաջին անգամ կանխավճարել էր կապիտալը փողի ձևով։ Բայց տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ վերադարձը, ինչպես և հանձնումը, հետևանք է մի իրավաբանական գործարքի, որ կատարվում է կապիտալի սեփականատիրոջ ու մի երկրորդ անձի միջև։ Մենք տեսնում ենք հանձնումն ու ետվճարումը միայն։ Այն բոլորը, ինչ որ սրանց միջև է կատարվում, չքանում է։

Բայց որովհետև իբրև կապիտալ կանխավճարված փողն այն հատկությունն ունի, որ վերադառնում է իրեն կանխավճարողի մոտ, որն այն իբրև կապիտալ է ծախսել. որովհետև Փ—Ա—Փ´-ն կապիտալի շարժման իմանենտ ձեն է, ուստի հենց այս պատճառով փողատերը կարող է փողը վարկատրել իբրև կապիտալ, իբրև մի այնպիսի մեծություն, որն իր ելակետին վերադառնալու, իր կատարած շարժման մեջ իբրև արժեք պահպանվելու և մեծանալու հատկությունն ունի։ Փողատերը տալիս է փողն իբրև կապիտալ, որովհետև սա իբրև կապիտալ գործադրվելուց հետո վերադառնում է իր ելակետին, հետևաբար մի որոշ ժամանակից հետո կարող է վարկառուի կողմից ետհատուցվել հենց այն պատճառով, որ փողը ետ է հոսում նրա մոտ։

Այսպիսով ուրեմն, փողի իբրև կապիտալի վարկատրումը — նրա հանձնումը՝ մի որոշ ժամանակից հետո վերահատուցելու պայմանով — ենթադրում է, որ փողն իրոք գործադրվում է իբրև կապիտալ, իրոք ետ է հոսում դեպի իր սկզբնակետը։ Հետևաբար փողի իբրև կապիտալի իսկական շրջապտուտային շարժումը նախադրյալ է այն իրավաբանական գործարքի, որի համաձայն վարկառուն փողը պետք է վերադարձնի վարկատուին։ Եթե վարկառուն փողը չի օգտագործում իբրև կապիտալ, այդ նրա գործն է։ Փողը վարկատուն իբրև կապիտալ է փոխ տալիս, և սա իբրև այսպիսին պետք է կատարի կապիտալի այն ֆունկցիաները, որոնք իրենց մեջ պարփակում են փողային կապիտալի շրջապտույտը, ներառյալ նրա վերադարձը փողի ձևով դեպի իր ելակետը։

Շրջանառության Փ—Ա ու Ա—Փ´ ակտերը, որոնցում արժեքի տվյալ գումարը գործում է իբրև փող կամ իբրև ապրանք, այդ արժեքային գումարի ամբողջ ակտն շարժման միջնորդագործող պրոցեսները, նրա առանձին մոմենտներն են միայն։ Նա իբրև կապիտալ կատարում է Փ—Փ´ ամբողջ շարժումը։ Նա կանխավճարվում է իբրև փող կամ իբրև որևէ ձևով գոյություն ունեցող արժեքի գումար և վերադառնում է իբրև արժեքի գումար։ Փողի վարկատուն այս չի ծախսում ապրանք գնելու համար, կամ եթե արժեքի գումարը գոյություն ունի ապրանքի կերպարանքով, նա այս չի ծախում փողով, այլ փողը կանխավճարում է իբրև կապիտալ, իբրև Փ—Փ´, իբրև արժեք, որը մի որոշ ժամկետում կրկին իր ելակետն է վերադառնում։; Գնելու կամ վաճառելու փոխարեն՝ նա վարկավորում է։ Հետևաբար այս վարկատրումն այն համապատասխան ձևն է, որով արժեքն իբրև փող կամ ապրանք օտարվելու փոխարեն օտարվում է իբրև կապիտալ։ Այստեղից ամենևին չի հետևում, թե վարկատրումը չի կարող նաև այնպիսի գործարքների ձև լինել, որոնք վերարտադրության կապիտալիստական պրոցեսի հետ որևէ առնչություն չունեն։

Մինչև հիմա մենք քննել ենք վարկատրվող կապիտալի այն շարժումը միայն, որը կատարվում է նրա տիրոջ ու արդյունաբերական կապիտալիստի միջև։ Այժմ պետք է հետազոտել տոկոսը։

Վարկատուն իր փողը ծախսում է իբրև կապիտալ. արժեքի այն գումարը, որ նա օտարում է մի ուրիշի ձեռքը, կապիտալ է, ուստի և ետ է հոսում վարկատուի մոտ։ Բայց սոսկ վարկատրված արժեքի գումարի վերադարձը նրա մոտ կներկայացներ ոչ թե կապիտալի ետհոսում, այլ լոկ վարկատրված արժեքի գումարի վերահատուցում։ Կանխավճարված արժեքի գումարն իբրև կապիտալ ետհոսելու համար պետք է ոչ միայն պահպանվի շարժման մեջ, այլ և պետք է մեծանա, իր արժեքի մեծությունը բարձրացնի, ուրեմն պետք է վերադառնա, մի հավելյալ արժեք հետը բերելով, իբրև Փ + ΔՓ, և այս ΔՓ-ն այստեղ տոկոսն է կամ միջին շահույթի այն մասը, որը ոչ թե մնում է գործող կապիտալիստի ձեռքին, այլ փողային կապիտալիստին է բաժին ընկնում։

Այն հանգամանքը, որ փողը նրա կողմից իբրև կապիտալ է օտարվել, նշանակում է, որ փողը պետք է նրան իբրև Փ + ΔՓ ետ տրվի։ Մենք հետո դեռ առանձին պետք է քննենք այն ձևը, երբ միջնակա ժամանակում տոկոսը ժամկետ առ ժամկետ է ետ հոսում, բայց առանց կապիտալի, որի ետվճարումը կատարվում է մի ավելի երկար ժամանակաշրջանի վերքում միայն։

Փողային կապիտալիստն ի՞նչ է տալիս վարկառուին, արդյունաբերական կապիտալիստին։ Նա իրոք ի՞նչ է օտարում սրա ձեռքը։ Եվ հենց օտարման ակտն է միայն, որ փողի վարկատվությունը դարձնում է փողի, իբրև կապիտալի, օտարում, այսինքն դարձնում է կապիտալի, իբրև ապրանքի, օտարում։

Այս օտարման ակտի միջոցով է միայն, որ փողով վարկ տվողի կապիտալն իբրև ապրանք կամ թե այն ապրանքը, որ նրա տնօրինության տակ է, իբրև կապիտալ հանձնվում է մի երրորդ անձի։

Սովորական վաճառքի ժամանակ ի՞նչ է օտարվում։ Օտարվողը ծախված ապրանքի արժեքը չէ, որովհետև սա փոխում է լոկ իր ձևը։ Արժեքն իդեալականորեն գոյություն ունի ապրանքի մեջ իբրև գին, նախքան փողի ձևով իրոք անցնում է վաճառորդի ձեռքը։ Միևնույն արժեքն ու արժեքի միևնույն մեծությունն այստեղ լոկ իրենց ձևն են փոխում։ Մի դեպքում նրանք գոյություն ունեն ապրանքի ձևով, մի ուրիշ դեպքում՝ փողի ձևով։ Ապրանքի սպառողական արժեքը, իբրև սպառողական արժեք ներկայացող ապրանքն է, որ իրոք օտարվում վաճառորդի կողմից և ըստ այնմ մտնում է գնորդի անհատական կամ թե արտադրողական սպառման մեջ։

Արդ, Ի՞նչ է ներկայացնում այն սպառողական արժեքը, որ փողային կապիտալիստը վարկատվության ժամանակվա համար օտարում է, հանձնելով արտադրողական կապիտալիստին, փոխառուկին։ Այս այն սպառողական արժեքն է, որ փողը ձեռք է բերում շնորհիվ նրա, որ ինքը կարող է կապիտալի փոխարկվել, կարող է գործել իբրև կապիտալ և որ ուրեմն իր շարժման ընթացքում իր սկզբնական արժեքի մեծությունը պահպանելուց զատ արտադրում է մի որոշ հավելյալ արժեք, միջին շահույթ (այն, ինչ որ սրանից վեր է կամ թե ցած, այստեղ իբրև պատահականություն է ներկայանում)։ Մնացած ապրանքների սպառողական արժեքը վերջիվերջո սպառվում է, և հենց սրանով չքանում է ապրանքի սուբստանցն ու սրա հետ էլ նրա արժեքը։ Որպես ապրանք հանդես եկող կապիտալը, ընդհակառակը, այն առանձնահատկությունն ունի, որ նրա սպառողական արժեքի սպառման հետևանքով նրա արժեքն ու նրա սպառողական արժեքը ոչ միայն պահպանվում, այլև մեծանում են։

Փողի իբրև կապիտալի այս սպառողական արժեքը, — միջին շահույթ արտադրելու ունակությունը — փողային կապիտալիստն օտարում է արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռքն այնքան ժամանակվա համար, որի ընթացքում նա սրան է զիջում վարկատրված կապիտալի տնօրինությունը։

Սրա համաձայն այս կերպ վարկատրված փողը որոշ նմանություն ունի բանվորական ուժի հետ՝ որքան, որ վերջինս գիտվում է արդյունաբերական կապիտալիստի նկատմամբ ունեցած իր հարաբերությամբ։ Տարբերությունն այն է սակայն, որ կապիտալիստը վճարում է բանվորական ուժի արժեքը, այնինչ փոխառու կապիտալի արժեքը նա պարզապես ետ է վճարում։ Բանվորական ուժի սպառողական արժեքն արդյունաբերական կապիտալիստի համար հետևյալն է.— իր սպառման պրոցեսում ավելի շատ արժեք (շահույթ) արտադրել, քան ինքն ունի և քան նստել է ինքը։ Արդյունաբերական կապիտալիստի համար արժեքի այս հավելույթը հենց բանվորական ուժի սպառողական արժեքն է։ Եվ ճիշտ այսպես էլ վարկատրվող փողային կապիտալի սպառողական արժեքը երևան է գալիս իբրև արժեք միացնող ու արժեք մեծացնող նրա ունակությունը։

Փողային կապիտալիստն օտարում է իրոք մի սպառողական արժեք, և սրա հետևանքով այն, ինչ որ նա հանձնում է իբրև ապրանք է հանձնում։ Եվ այս չափով ապրանքի հետ, իբրև այսպիսու հետ, ունեցած նմանությունը լիակատար է։ Առաջին՝ այս մի արժեք է, որը մի ձեռքից մի ուրիշ ձեռք է անցնում։ Հասարակ ապրանքի դեպքում գնորդի ու վաճառորդի ձեռքին ապրանքն իբրև այսպիսին միևնույն արժեքն է պահպանում, միայն թե տարբեր ձևերի մեջ պարուրված. մինչև առևտրական գործարքն ու այս գործարքից հետո գնորդն ու վաճառորդը երկուսն էլ ունեն, միևնույն արժեքը, որը նրանք օտարում էին, մեկը՝ ապրանքի ձևով, մյուսը՝ փողի ձևով։ Տարբերությունն այն է, որ հարկատվության ժամանակ փողային կապիտալիստը միակ անձն է, որն այս գործարքում արժեք է տալիս ուրիշին. բայց նա այս արժեքը պահում է իրեն՝ ապագա ետվճարման միջոցով։ Վարկատվության ժամանակ լոկ մի կողմն է արժեք ստանում, որովհետև միմիայն մեկ կողմն է արժեք հանձնում։— Երկրորդ՝ մի իրական սպառողական արժեք մի կողմում օտարվում է և մյուս կողմում՝ ստացվում ու սպառվում։ Բայց ի տարբերություն սովորական ապրանքից՝ այս սպառողական արժեքն ինքը մի արժեք է, այսինքն այնպիսի արժեքային մեծության մի հավելույթ, որը փողի իբրև կապիտալի գործածությունից է ստացվում, գերազանցելով նրա սկզբնական արժեքի մեծությունից։ Շահույթն է այս սպառողական արժեքը։

Վարկատրված փողի սպառողական արժեքն այն է, որ իբրև կապիտալ գործել կարողանա և իբրև սյսպիսին միջին պայմաններում միջին շահույթ արտադրի։

Հապա արդյունաբերական կապիտալիստն ի՞նչ է վճարում, և հետևաբար ո՞րն է վարկատրված կապիտալի գինը։ «Այն, ինչ որ մարդիկ տոկոսի ձևով վճարում են իրենց փոխ առածից օգտվելու համար, գրում է Մեսսին, «այն շահույթի մի մասն է, որ փոխ առածը կարող է արտադրել» [«An essay etc.», էջ 49]։

Մի սովորական ապրանքի գնորդը սրա սպառողական արժեքն է գնում, բայց վճարում է սրա արժեքը։ Փողի փոխառուն նրա, իբրև կապիտալի, նույնպես սպառողական արժեքն է գնում. իսկ ի՞նչ է վճարում նա։ Անտարակույս, ոչ նրա գինը կամ թե արժեքը, ինչպես մյուս ապրանքների դեպքում։ Վարկատուի ու փոխառուի միջև արժեքի մի ձևափոխություն չի, որ կատարվում է, ինչպես լինում է գնորդի ու վաճառորդի միջև, այնպես որ այս ապրանքը մի անգամին գոյություն է ունենում փողի ձևով, մյուս անգամին՝ ապրանքի ձևով։ Տրվող ու ետ ստացվող արժեքի նույնությունն այստեղ, վարկատվության դեպքում, հանդես է գալիս բոլորովին այլ եղանակով։ Արժեքի գումարը, փողը, տրվում է առանց էկվիվալենտի և մի որոշ ժամանակից հետո վերադարձվում է։ Վարկատուն միշտ մնում է միևնույն արժեքի սեփականատերը նույնիսկ այն բանից հետո, երբ այս արժեքը նրա ձեռքից անցել է փոխառուի ձեռը։ Պարզ ապրանքափոխանակության ժամանակ փողը գտնվում է միշտ գնորդի կողմում. բայց փոխատվության դեպքում փողը վաճառորդի կողմումն է։ Վաճառորդն է, որ փողը տալիս է մի հայտնի ժամանակվա համար, և կապիտալի գնորդն է, որ այս ստանում է իբրև ապրանք։ Բայց սա հնարավոր է այնչափով միայն, որչափով փողը գործում է իբրև կապիտալ և ուրեմն կանխավճարվում է։ Փոխառուն փոխառում է փողն իբրև կապիտալ, իբրև ինքնաճող արժեք։ Բայց սկզբում սա կապիտալ է ըստինքյան միայն, ինչպես ամեն մի կապիտալ իր ելակետում, իր կանխավճարման մոմենտին։ Միմիայն իր գործադրման պրոցեսում է, որ նա աճում է իր արժեքով, իրանում է իբրև կապիտալ։ Բայց փոխառուն պետք է այն ետվճարի իբրև իրացված կապիտալ, ուրեմն, իբրև արժեք, պլյուս հավելյալ արժեք (տոկոս). իսկ վերջինս կարող է փոխառուի իրացրած շահույթի լոկ մի մասը լինել։ Լոկ մի մասը, ոչ թե ամբողջը, որովհետև փոխառուի համար փողի սպառողական արժեքն այն է, որ սա նրա համար շահույթ է արտադրում։ Այլապես վարկատուի կողմից սպառողական արժեքի ոչ մի օտարում կատարված չէր լինի։ Մյուս կողմից՝ ամբողջ շահույթը չի կարոդ փոխառուին բաժին ընկնել։ Այլապես սա ոչինչ վճարած չէր լինի սպառողական արժեքի օտարման համար և վարկատրված փողը վարկատուին կվերադարձներ լոկ իբրև սոսկական փող, ոչ իբրև կապիտալ, որն արդեն իրացված է, որովհետև փողն իրացրած կապիտալ է լոկ իբրև Փ + ΔՓ։

Երկուսն էլ փողի միևնույն գումարն են ծախսում իբրև կապիտալ, թե վարկատուն ու թե փոխառուն։ Բայց միմիայն վերջինիս ձեռքում է նա գործում իբրև կապիտալ։ Շահույթը չի կրկնապատկվում այն հանգամանքի շնորհիվ, որ փողի միևնույն գումարն իբրև կապիտալ կրկնակի գոյություն ունի երկու անձի համար։ Նա կարող է երկուսի համար էլ իբրև կապիտալ գործել շահույթի բաժանքի շնորհիվ միայն։ Վարկատուին բաժին ընկնող շահույթի մասը կոչվում է տոկոս։

Ամբողջ գործարքը ենթադրության համաձայն տեղի է ունենում երկու տեսակ կապիտալիստների միջև՝ փողային կապիտալիստի ու արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալիստի միջև։

Երբեք չպետք է մոռանալ, որ այստեղ կապիտալը , իբրև կապիտալ, ապրանք է, կամ թե այն ապրանքը, որի մասին է այստեղ խոսքը, կապիտալ է։ Ուստի այն բոլոր հարաբերությունները, որոնք երևան են գալիս այստեղ, իռռացիոնալ կլինեին, եթե գործ ունենայինք հասարակ ապրանքի կամ թե կապիտալի հետ, որչափով որ վերջինս իր վերարտադրության պրոցեսում գործում է իբրև ապրանքային կապիտալ։ Վաճառքի ու գնման փոխարեն՝ փոխատվություն ու փոխառություն,— ահա այն, տարբերությունը, որն առաջ է գալիս այս ապրանքի — կապիտալի — մասնահատուկ բնությունից։ Տարբերությունը նմանապես այն, է, որ այստեղ վճարվում է տոկոս՝ ապրանքի գնի փոխարեն։ Եթե տոկոսը փողային կապիտալի գին անվանենք, ապա այս կլինի գնի իռռացիոնալ մի ձև, որը միանգամայն հակասում է ապրանքի գծի գաղափարին։ Այստեղ գինը վեր է ածված իր զուտ վերացական ու անբովանդակ ձևին, այն իմաստով, թե նա փողի մի որոշ գումար է, որը վճարվում է մի այնպիսի բանի դիմաց, որն այսպես թե այնպես հանդես է գալիս իբրև սպառողական արժեք, այնինչ ըստ իր գաղափարի գինը հավասար է այս սպառողական արժեքի փողով արտահայտված արժեքին։

Տոկոսն իբրև կապիտալի գին հենց այն գլխից միանգամայն իռռացիոնալ արտահայտություն է։ Այս դեպքում ապրանքը երկակի արժեք ունի — նախ՝ արժեք ու երկրորդ՝ այս արժեքից տարբեր մի գին, այնինչ գինն արժեքի փողային արտահայտությունն է։ Փողային կապիտալն ամենից առաջ ոչ այլ ինչ է, բայց եթե փողի մի գումար կամ թե մի որոշ ապրանքային մասսայի արժեք, սևեռացված իբրև փողի գումար։ Եթե ապրանքը փոխ է տրվում իբրև կապիտալ, ապա այս փողային գումարի սքողված ձևն, է միայն։ Որովհետև այն, ինչ որ փոխ է տրվում իբրև կապիտալ, ոչ թե այսքան ու այսքան ֆունտ բամբակ է, այլ այսքան փող է, որը գոյություն ունի բամբակի ձևով իբրև սրա արժեքը։ Ուստի կապիտալի գինը նրան հարաբերում է իբրև փողային գումարի, թեև ոչ իբրև «currency» |շրջանառության միջոցների], ինչպես պարոն Տորրենսն է կարծում (տես վերևում նշած 6-րդ ծանոթագրությունը)։ Արդ, արժեքի մի գումար ի՞նչպես կարող է մի գին էլ ունենալ՝ իր սեփական գնից զատ, այն գնից զատ, որն արտահայտվում է նույն արժեքի գումարի սեփական փողային ձևով։ Չէ՞ որ գինն ապրանքի արժեքն է (իսկ այս վերաբերում է նաև շուկայի գնին, որի տարբերությունն արժեքից որակային չի, այլ միմիայն քանակային է, վերաբերում է միմիայն արժեքի մեծությանը)՝ ի տարբերություն ապրանքի սպառողական, արժեքից։ Գինը, որն արժեքից տարբերվում է որակապես, մի անհեթեթ հակասություն է։

Կապիտալն իրեն իբրև կապիտալ հայտաբերում է իր արժեքի աճումով. նրա արժեքի այս աճման աստիճանն արտահայտում է այն քանակային աստիճանը, որով նա իրանում է իբրև կապիտալ։ Նրա արտադրած հավելյալ արժեքը կամ թե շահույթը — սրա նորման կամ բարձրությունը — կարելի է չափել կանխավճարված կապիտալի արժեքի հետ համեմատելով միայն։ Ուստի տոկոսաբեր կապիտալի արժեքի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մեծացումն էլ կարելի է չափել լոկ համեմատելով տոկոսի գումարը՝ ամբողջ շահույթից նրան բաժին ընկնող մասը՝ կանխավճարված կապիտալի արժեքի հետ։ Հետևաբար եթե գինն ապրանքի արժեքն է արտահայտում, ապա տոկոսն արտահայտում է փողային կապիտալի արժեքի մեծացումը և ուրեմն, հանդես է գալիս իբրև այն գինը, որ այս կապիտալի համար վճարվում է վարկատուին։ Այստեղից հետևում է, թե հենց այն գլխից որքան անհեթեթ բան է՝ փոխանակության պարզ հարաբերությունը, առքի ու վաճառքի՝ փողով միջնորդավորվող հարաբերությունը, այստեղ ուղղակիորեն կիրառելու ցանկությունը, ինչպես այդ անում է Պրուդոնը։ Հիմնական նախադրյալը հենց այն է, որ փողը գործում է իբրև կապիտալ և ուրեմն կարող է իբրև ըստինքյան կապիտալ, իբրև պոտենցիալ կապիտալ մի երրորդ անձի հանձնվել։

Բայց ինքը կապիտալն այստեղ իբրև ապրանք հանդես է գալիս այն չափով, որչափով նա առաջարկվում է շուկայում, և որչափով փողի սպառողական արժեքն իրոք օտարվում է, իբրև կապիտալ։ Բայց նրա սպառողական արժեքը շահույթ արտադրելն է։ Փողի կամ թե ապրանքների, իբրև կապիտալի, արժեքը որոշվում է ոչ թե նրանց, իբրև փողի կամ թե ապրանքների, արժեքով, այլ հավելյալ արժեքի այն քանակով, որ նրանք արտադրում են իրենց տիրոջ համար։ Կապիտալի արդյունքը շահույթն է։ Արդյոք փողը ծախսվում է իբրև փող, թե կանխավճարվում է իբրև կապիտալ,— այս՝ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա փողի տարբեր կիրառումն է միայն։ Փողը, respective [համապատասխանորեն] ապրանքն ըստինքյան, պոտենցիալ կերպով կապիտալ է բոլորովին նույն կերպ, ինչպես բանվորական ուժն է պոտենցիալ կերպով կապիտալ։ Որովհետև 1) եթե փողը կարող է արտադրատարրերի փոխարկվել և նա, ինչպես այդ իրոք տեղի ունի, արտադրատարրերի լոկ վերացական արտահայտությունն է, սրանց, իբրև արժեքների, առկա կեցությունը [Dasein]. 2) եթե հարստության իրեղեն տարրերը պոտենցիալ կերպով արդեն կապիտալ լինելու առանձնահատկությամբ են օժտված, պատճառն այն է, որ կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա առկա է նրանց լրացնող հակադրությունը, այն, ինչ որ կապիտալ է դարձնում նրանց — վարձու աշխատանքը։

Իրեղեն հարստության հասարակական հակադիր բնույթը — նրա հակադրությունն աշխատանքի, իբրև վարձու աշխատանքի, նկատմամբ,— արտադրության պրոցեսից անջատ, արդեն արտահայտում է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, իբրև այսպիսու, մեջ։ Արդ, արդեն այս մ ի մոմենտը, արտադրության բուն կապիտալիստական պրոցեսից անջատ, որի մշտական հետևանքն է նա և իբրև որի մշտական հետևանք նույն պրոցեսի մշտական նախադրյալն է, այս մոմենտն արտահայտվում է այն իրողության մեջ, որ փողը, ինչպես և ապրանքը, ըստինքյան, քողարկված, պոտենցիալ կերպով կապիտալ են, որ նրանք կարող են ծախվել իբրև կապիտալ և որ նրանք այս ձևի մեջ պարուրված՝ ներկայացնում են հրամանատարություն ուրիշի աշխատանքի նկատմամբ, պահանջախնդիր են ուրիշի աշխատանքի յուրացման նկատմամբ, հետևաբար ինքնաճող արժեք են։ Այստեղ պարզորեն հրապարակ է գալիս այն էլ, որ այս հարաբերությունն է ուրիշի աշխատանքը յուրացնելու հիմքն ու միջոցը և ոչ թե կապիտալիստի կողմից կատարվող մի որևէ աշխատանք, որն այդ յուրացվող աշխատանքի էկվիվալենտը ներկայացներ։

Այնուհետև, կապիտալն իբրև ապրանք հանդես է դալիս այն չափով, որչափով որ շահույթի տրոհումը տոկոսի ու բուն շահույթի կարգավորվում է պահանջարկով ու առաջարկով, ուրեմն մրցումով, ճիշտ այնպես, ինչպես ապրանքների շուկայի գները։ Բայց տարբերությունն այստեղ նույնքան ակնբախ է ներկայանում, որքան և նմանությունը։ Եթե պահանջարկն ու առաջարկը փոխադարձաբար միմյանց ծածկում են, ապա ապրանքի շուկայի գինը համապատասխանում է նրա արտադրության գնին, այսինքն այս դեպքում նրա գինը կարգավորվում է կապիտալիստական արտադրության ներքին օրենքներով, մրցումից անկախ, որովհետև պահանջարկի ու առաջարկի տատանումներն ուրիշ բան չեն բացատրում, բայց եթե շուկայի գների շեղումներն արտադրության գներից — շեղումներ, որոնք փոխադարձորեն հավասարվում են իրար, այնպես որ որոշ, ավելի կամ պակաս երկարատև ժամանակաշրջաններում շուկայի միջին գները հավասար են լինում արտադրության գներին։ Երբ պահանջարկն ու առաջարկը փոխադարձաբար միմյանց ծածկում են, այս ուժերը դադարում են ներգործելուց, մեկը մյուսին փոխադարձաբար վերացնում է և այն ժամանակ գնորոշման ընդհանրական օրենքը հրապարակ է գալիս նաև իբրև առանձին դեպքի օրենք. այն ժամանակ շուկայի գինն արդեն իր անմիջական առկա կեցությամբ, և ոչ թե լոկ իբրև շուկայի գների շարժման մի միջին մեծություն՝ համապատասխանում է արտադրության գնին, որը կարգավորվում է բուն իսկ արտադրության եղանակի իմանենտ օրենքներով։ Նույնը տեղի է ունենում նաև աշխատավարձի վերաբերմամբ։ Եթե պահանջարկն ու առաջարկը միմյանց ծածկում են, ապա սրանց ներգործությունը դադարում է, և աշխատավարձը հավասարվում է բանվորական ուժի արժեքին։ Սակայն, այլ է գործը փողային կապիտալի տոկոսի դեպքում։ Այստեղ մրցումը որոշում է ոչ թե օրենքի նկատմամբ կատարվող շեղումները, այլ բաժանման ոչ մի օրենք գոյություն չունի, բացի մրցման թելադրածից, որովհետև, ինչպես հետագայում դեռ կտեսնենք, տոկոսադրույքի ոչ մի «բնական» նորմա գոյություն չունի։ Ընդհակառակը, տոկոսադրույքի բնական նորմա ասելով հասկանում են ազատ մրցումով սահմանված նորման։ Տոկոսադրույքի նորմայի «բնական» սահմաններ գոյություն չունեն։ Որտեղ մրցումը լոկ շեղումներն, ու տատանումները չի որոշում, հետևաբար որտեղ հակագործող ուժերի հավասարակշռության դեպքում ընդհանրապես դադարում է ամեն մի որոշում, այնտեղ որոշելին ներկայացնում է մի այնպիսի բան, որն ինքնըստինքյան օրինաչափությունից դուրս է գտնվում, կամայական է։ Սրա վերաբերմամբ ավելի մանրամասն՝ հաջորդ գլխում։

Տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ ամեն ինչ մակերեսորեն է ներկայանում. կապիտալի կանխավճարումը՝ որպես սրա սոսկական փոխանցվում վարկատուից փոխառուի ձեռքը, իրացված կապիտալի ետհոսումը՝ որպես փոխառուի կողմից կատարվող սոսկական ետփոխանցում, ետվճարում վարկատուին, տոկոսով։ Այսպես էլ արտադրության կապիտալիստական եղանակի իմանենտ այն որոշումը, թև շահույթի նորման որոշվում է ոչ միայն այն հարաբերությամբ, որ մի միակ պտույտում ձեռք բերված շահույթն ունենում է կանխավճարված կապիտալային արժեքի նկատմամբ, այլ և բուն իսկ այս պտուտաժամանակի տևողությամբ, հետևաբար որոշվում է իբրև շահույթ, որ արդյունաբերական կապիտալը մի որոշ ժամանակամիջոցում է տալիս։ Ահա այս էլ տոկոսաբեր կապիտալի նկատմամբ միանգամայն մակերեսորեն է երևան գալիս, այն իմաստով, թե վարկատուին որոշ ժամկետի համար որոշ տոկոս է վճարվում։

Ռոմանտիկական Ադամ Մյուլլերն իրերի ներքին կապի իր սովորական ըմբռնողությամբ ասում է («Elemente der Staatskunst», Berlin, 1809 [հ. III], էջ 138). «Իրերի գինը որոշելիս ժամանակի մասին չեն հարցնում, տոկոսը որոշելիս հաշվի է առնվում գլխավորապես ժամանակը»։ Նա չի տեսնում, թե ինչպես արտադրաժամանակն ու պտուտւսժամանակը մտնում է ապրանքների գնի որոշման մեջ, և թե ինչպես սրանով որոշվում է շահույթի նորման կապիտալի մի տվյալ պտուտաժամանակի համար, իսկ մի տվյալ ժամանակի համար շահույթը որոշելուց էլ հենց բխում, է տոկոսի որոշումը։ Այստեղ, ինչպես և միշտ, նրա խորամտությունը լոկ այն է, որ նա մակերեսի փոշու ամպերն է տեսնում և այս փոշեզանգվածի մասին հավակնոտությամբ դատում է իբրև մի խորհրդավոր ու նշանակալից բանի մասին։

ՔՍԱՆԵՐԿՈՒԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՏՐՈՀՈՒՄԸ։ ՏՈԿՈՍԱԴՐՈՒՅՔ։ ՏՈԿՈՍԻ «ԲՆԱԿԱՆ» ՆՈՐՄԱՆ

Այս գլխի առարկան, ինչպես և վարկի այն բոլոր երևույթները որոնց մասին հետո ենք խոսելու, այստեղ չեն կարող հանգամանորեն հետազոտվել։ Վարկատուների ու փոխառուների միջև տեղի ունեցող մրցումը և փողային շուկայի այն հարաբերաբար կարճատև տատանումները, որոնք առաջ են գալիս իբրև այս մրցման հետևանք, մեր քննության շրջանակներից դուրս են մնում։ Այն շրջապտույտը, որ տոկոսի նորման կատարում է արդյունաբերական ցիկլի ընթացքում, իր բնութագրման համար ենթադրում է բուն իսկ այս ցիկլի բնութագրումը, որը նույնպես չի կարող այստեղ արվել։ Նույնը վերաբերում է նաև համաշխարհային շուկայում տոկոսադրույքն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր չափով մոտավորապես հավասարեցնելու գործին։ Այստեղ մեր խնդիրն այն պիտի չինի լոկ. որ պարզաբանենք տոկոսաբեր կապիտալի ինքնուրույն կերպարանքն ու տոկոսի անջատումը շահույթից։

Քանի որ տոկոսը շահույթի այն մասն է լոկ, որը մեր մինչայժմյան ենթադրության համաձայն արդյունաբերական կապիտալիստը պետք է վճարի փողային կապիտալիստին, ուստի իբրև տոկոսի առավելագույն սահման հանդես է գալիս բուն իսկ շահույթը, ընդորում այն մասը, որն այս դեպքում բաժին կընկներ գործող կապիտալիստին, = կլիներ 0-ի։ Մի կողմ թողած այն առանձին դեպքերը, երբ տոկոսը փաստորեն կարող է շահույթից ավելի մեծ լինել,— ընդորում այս դեպքում նա չի կարող շահույթից վճարվել,— գուցե կարելի էր իբրև տոկոսի առավելագույն սահման նկատել ամբողջ շահույթը, մինուս սրա այն մասը, որը հանգում է հսկման վարձին (wages of superintendence) և որը մենք հետո ներքևում պիտի քննենք։ Տոկոսի նվազագույն սահմանն ընդհանրապես որոշել չի կարելի։ Նա կարող է ընկնել մինչև ամեն մի հնարավոր մակարդակ։ Սակայն այս դեպքում միշտ էլի հանդես են գալիս հակագործող հանգամանքներ, և տոկոսը բարձրացնում այս հարաբերական մինիմումից վեր։

«Այն հարաբերությունը, որ գոյանում է մի կապիտալի գործառության համար վճարված գումարի ու բուն իսկ այս կապիտալի միջև, արտահայտում է տոկոսի նորման, փողով չափված»։ «Տոկոսի նորման կախված է 1) շահույթի նորմայից, 2) այն հարաբերությունից, որով ամբողջ շահույթը բաժանվում է վարկատուի ու փոխառուի միջև» («Economist», 1853, 22 հունվարի)։ «Որովհետև այն, ինչ որ իբրև տոկոս վճարվում է փոխ առածի գործածության համար, մի մասն է այն շահույթի, որ փոխ առածը ընդունակ է արտադրելու, ուստի այս տոկոսը միշտ պետք է կարգավորվի այն շահույթով» (Massie: «An essay on the governing vauses of the natural rate of interests etc.», London, 1750, էջ 49)։

Նախ ընդունենք, թե մի հաստատուն հարաբերություն գոյություն ունի ամբողջ շահույթի ու սրա այն մասի միջև, որը պետք է իբրև տոկոս վճարվի փողային կապիտալիստին։ Այս դեպքում պարզ է, որ տոկոսը կբարձրանա կամ թե կիջնի ամբողջ շահույթի հետ միասին, իսկ վերջինս որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով ու սրա տատանումներով։ Եթե, օրինակ, շահույթի միջին նորման = լիներ 20%, և տոկոսը = շահույթի ¼-ին, ապա տոկոսադրույքը = 5%. եթե այն = լիներ 16%, ապա տոկոսը = 40%։ Շահույթի 20%-անոց նորմայի դեպքում տոկոսը կարող էր բարձրանալ 8%-ի, և արդյունաբերական կապիտալիստը դեռ միևնույն շահույթը ձեռք կբերեր, ինչպես այն դեպքում, երբ շահույթի նորման = 16% ու տոկոսադրույքը = 4%, այսինքն ձեռք կբերեր 12%։ Եթե տոկոսը բարձրանար միմիայն 6 կամ թե 7%, ապա արդյունաբերական կապիտալիստն այնուամենայնիվ դարձյալ շահույթի մի ավելի մեծ մասը կպահեր իր ձեռքին։ Եթե տոկոսը միջին շահույթի մի որոշ հաստատուն մասին հավասար լիներ, ապա կհետևեր այն, թե որքան ավելի բարձր է շահույթի ընդհանրական նորման, այնքան ավելի մեծ է ամբողջ շահույթի ու տոկոսի միջև եղած բացարձակ տարբերությունը, հետևաբար այնքան ավելի մեծ է ամբողջ շահույթի այն մասը, որը բաժին է ընկնում գործող կապիտալիստին, և ընդհակառակը։ Ենթադրենք, տոկոսը = միջին շահույթի -ին։ 10-ի -ը = 2. ամբողջ շահույթի ու տոկոսի տարբերությունը = 8։

20-ի = 4. տարբերությունը = 20 — 4 = 16.

25-ի = 5. տարբերությունը = 25 — 5 = 20.

30-ի = 6. տարբերությունը = 30 — 6 = 24.

35-ի = 7. տարբերությունը = 35 — 7 = 28.

Տոկոսի 4, 5, 6, 7%-անոց տարբեր նորմաներն այստեղ միշտ կարտահայտեին ամբողջ շահույթի լոկ — կամ 20%-ը։ Այսպիսով ուրեմն, եթե շահույթի նորմաները տարբեր են, ապա տոկոսի տարբեր նորմաները կարող են ամբողջ շահույթի միևնույն համամասնական բաժինը կամ ամբողջ շահույթի մեջ ունեցած միևնույն տոկոսաբաժինն արտահայտել։ Տոկոսի այսպիսի անփոփոխ հարաբերության դեպքում արդյունաբերական շահույթը (ամբողջ շահույթի ու տոկոսի միջև եղած տարբերությունը) այնքան ավելի մեծ կլիներ, որքան ավելի բարձր կլիներ շահույթի ընդհանրական նորման, և ընդհակառակը։

Մյուս բոլոր հանգամանքները հավասար ենթադրելով, այսինքն տոկոսի ու ամբողջ շահույթի միջև եղած հարաբերությունն ավելի կամ պակաս չափով հաստատուն ընդունելով, տեսնում ենք, որ գործող կապիտալիստն ընդունակ ու հոժար կլինի ավելի բարձր կամ թե ավելի ցած տոկաս վճարելու՝ շահույթի նորմայի բարձրության ուղիղ հարաբերությամբ։ Ինչպես տեսանք, շահույթի նորմայի բարձրությունը հակառակ հարաբերական է կապիտալիստական արտադրության զարգացմանը, ուստի սրանից հետևում է, որ ավելի բարձր կամ թե ավելի ցածր տոկոսադրույքը մի երկրում նմանապես հակառակ հարաբերական է արդյունաբերական զարգացման բարձրության նկատմամբ, որչափով, իհարկե, տոկոսադրույքի տարբերությունը շահույթի նորմաների իրական տարբերություն է արտահայտում։ Հետո մենք կտեսնենք, թե ամենևին անհրաժեշտ չէ, որ միշտ այսպես լինի։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ տոկոսը կարգավորողը շահույթն է, ավելի ճիշտ՝ շահույթի ընդհանրական նորման է։ Եվ նրա կարգավորման այս եղանակն իր ուժը պահպանում է նույնիսկ նրա միջին բարձրության համար։

Համենայն դեպս, շահույթի միջին նորման պետք է տոկոսի վերջնական որոշիչ առավելագույն սահման նկատել։

Այն պարագան, թե տոկոսը հարաբերակցություն ունի միջին շահույթի հետ, մենք հիմա ավելի մոտիկից կքննենք։ Որտեղ որ պետք է մի տվյալ ամբողջական մեծություն, ինչպես, օրինակ, շահույթը, բաժանել երկուսի միջև, այնտեղ խնդիրը վերաբերում է ամենից առաջ այն ամբողջության մեծությանը, որը պետք է բաժանել, իսկ սա, շահույթի մեծությունը, որոշվում է իր միջին նորմայով։ Եթե տրված ենթադրենք շահույթի ընդհանրական նորման, ուրեմն այն շահույթի մեծությունը, որ հասնում է տվյալ մեծություն ունեցող, ասենք, 100-անոց մի կապիտալի, ապա ակներև է, որ տոկոսի փոփոխությունները հակառակ հարաբերական կլինեն շահույթի այն մասի փոփոխություններին, որը բաժին է մնում գործող, բայց փոխ առած կապիտալով աշխատող կապիտալիստին։ Իսկ այն հանգամանքները, որոնք բաժանելի շահույթի — անվճար աշխատանքի ստեղծած նոր արժեքի — մեծությունն են որոշում, շատ տարբեր են այն հանգամանքներից, որոնք որոշում են շահույթի բաշխումն այս երկու տեսակ կապիտալիստների միջև ու հաճախ էլ բոլորովին հակառակ ուղղությամբ են ներգործում։

Եթե մենք քննենք պտույտի այն ցիկլերը, որոնցում շարժվում է արդի արդյունաբերությունը — հանդարտության կացություն, աճող աշխուժացում, ծաղկում, գերարտադրություն, փլուզում (Krach), լճացում, հանդարտության կացություն և այլն, ցիկլեր, որոնց ավելի մանրամասն վերլուծումը մեր հետազոտության շրջանակների մեջ չի մտնում,— ապա կգտնենք, որ տոկոսի ցածր մակարդակը մեծ մասամբ համապատասխանում է ծաղկման կամ թե արտակարգ շահույթի ժամանակաշրջաններին, տոկոսի բարձրացումը՝ ծաղկումից սրա շրջադարձին անցնելու ժամանակին, իսկ տոկոսի մաքսիմումը մինչև ամենածայրահեղ վաշխառության մակարդակը՝ ճգնաժամին։ 1843 թվականի ամառվանից սկսվեց վճռական ծաղկում. տոկոսադրուլյքը, որ 1842 թվականի գարնանը դեռ 4½% էր, 1843 թվականի գարնանն ու ամառն ընկավ մինչև 2%, սեպտեմբերին նույնիսկ մինչև 1½% (Gilbert, I, էջ 166). հետագայում, 1847 թվականի ճգնաժամի ժամանակ, բարձրացավ մինչև 8% ու ավելի։

Իհարկե, մյուս կողմից՝ ցած տոկոսը կարող է զուգադիպել լճացմանը, իսկ չափավոր բարձրացող տոկոսը՝ աճող աշխուժացմանը։

Տոկոսադրույքն իր արտակարգ բարձրությանը հասնում է ճգնաժամերի ժամանակ, երբ ստիպված են լինում վճարելու համար փոխ առնելու՝ ինչ էլ որ արժենալիս լինի այս։ Միաժամանակ այս հանգամանքը — որովհետև տոկոսի բարձրանալուն համապատասխանում է արժեթղթերի գնի անկումը — իրենց տրամադրության տակ ազատ փողային կապիտալ ունեցող մարդկանց համար մի շատ հարմար առիթ է ներկայացնում՝ ծաղրագներով տիրանալու այնպիսի տոկոսաբեր թղթերի, որոնք իրերի կանոնավոր ընթացքի ժամանակ պետք է նորից հասնեն իրենց առնվազը միջին գներին, հենց որ տոկոսադրույքը նորից կիջնի։

Բայց տոկոսադրույքի անկման մի տենդենց էլ գոյություն, ունի, շահույթի նորմայի տատանումներից բոլորովին անկախ։ Եվ այս երկու գլխավոր պատճառով.

I «Եթե ենթադրենք նույնիսկ, թե կապիտալը երբեք փոխ չի վերցվում այլ կերպ, բայց եթե արտադրողական ներդրման համար, ապա այնուամենայնիվ հնարավոր է, որ տոկոսադրույքը փոխվի, այնինչ համախառն շահույթի նորման որևէ փոփոխության չենթարկվի։ Որովհետև որչափով որ մի ժողովուրդ առաջադիմում է հարստության զարգացման ասպարեզում, առաջ է դալիս և ավելի ու ավելի է աճում այնպիսի մարդկանց մի դասակարգ, որոնք իրենց նախորդների ջանքերի շնորհիվ տեր են դառնում այնպիսի ֆոնդերի, որոնց սոսկ տոկոսով նրանք կարողանում են ապրել։ Շատերը, որոնք երիտասարդության ժամանակ ու հասուն հասակում ակտիվ մասնակցել են տնտեսության գործերին, ետ են քաշվում գործից՝ կուտակված գումարի տոկոսով ծեր հասակում հանգիստ ապրելու համար։ Այս երկու խավն էլ երկրի աճող հարստությանը զուգընթաց բազմանալու մի տենդենց ունեն. որովհետև նրանք, ովքեր միջին մեծության կապիտալով են սկսում, ավելի հեշտ են հասնում տնտեսապես մի անկախ դրության, քան նրանք, ովքեր փոքրով են սկսում։ Ուստի հին ու հարուստ երկրներում ազգային կապիտալի այն մասը, որի սեփականատերերը չեն ուզում այն անձամբ գործադրել, մի ավելի խոշոր համամասնություն է կազմում հասարակության արտադրողական ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, քան նորամշակ ու աղքատ երկրներում։ Որքա՜ն մեծաթիվ է ռանտյեների դասակարգն Անգլիայում Նույն հարաբերությամբ, որով ռանտյեների դասակարգն է աճում, աճում է նաև կապիտալի վարկատուների դասակարգը, որովհետև սրանք երկուսն էլ միևնույնն են» (Ramsay: «Essay on the distribution of wealth» [Edinburgh, 1836], էջ 201)։

II. Տոկոսադրույքի վրա պետք է նմանապես ճնշում գործեն վարկային սիստեմի զարգացումը և արդյունաբերողների ու վաճառականների համար վարկային սիստեմի այս զարգացման հետ աճող հնարավորությունը՝ բանկիրների միջոցով տնօրինելու հասարակության բոլոր դասակարգերի փողային բոլոր խնայությունները, ինչպես և այս խնայությունների պրոգրեսիվ համակենտրոնացումը այնպիսի չափերով, որոնք նրանց հնարավորություն են տալիս գործելու իբրև փողային կապիտալ։ Սրա մանրամասնությունները՝ ներքևում։

Տոկոսի նորմայի որոշման առնչությամբ Ռամզեյն ասում է, թե նա «կախված է մասամբ համախառն շահույթի նորմայից, մասամբ էլ այն համամասնությունից, որով այս շահույթը բաժանվում է տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի (profits of enterprise)։ Այս hամամասնությունը կախված է կապիտալի վարկատուների ու փոխառուների միջև եղող մրցումից. այս մրցումն ազդվում է համախառն շահույթի հավանական նորմայից, բայց ոչ թե կարգավորվում է բացառապես սրանով։ Մրցումը բացառապես սրանով չի կարգավորվում, որովհետև մի կողմից շատերը փոխառություն են անում՝ առանց արտադրողական ներդրման որևէ դիտում ունենալու և մյուս կողմից՝ որովհետև վարկատրելի ամբողջ կապիտալի մեծությունը փոփոխվում է երկրի հարստությանը զուգընթաց, համախառն շահույթի որևէ փոփոխությունից անկախ» (Ramsay, ն. տ., էջ 206, 207)։

Տոկոսի միջին նորման գտնելու համար պետք է հաշվել 1) տոկոսադրույքի միջին բարձրությունն այն փոփոխությունների պայմաններում, որոնց նա ենթարկվում է արդյունաբերական խոշոր ցիկլերում. 2) տոկոսադրույքն այնպիսի ներդրումների բնագավառում, որտեղ կապիտալը վարկատրվում է համեմատաբար երկար ժամանակով։

Տոկոսի՝ մի երկրում տիրող միջին նորման — տարբերվելով շուկայի մշտապես տատանվող նորմաներից — ամենեքին չի կարող որոշվել ոչ մի օրենքով։ Այս բնագավառում տոկոսի ոչ մի բնական նորմա չկա այն իմաստով, որով տնտեսագետները խոսում են շահույթի բնական նորմայի ու աշխատավարձի բնական նորմայի մասին։ Արդեն Մեսսին լիակատար իրավունքով նկատում է այստեղ. «Միակ բանը, որ կարող է կասկած հարուցել տվյալ դեպքում, այն է, թե այս շահույթների որ մասն է իրավունքի համաձայն պատկանում փոխառուին ու որ մասը՝ փոխատու֊ին. և այս բանը որոշելու ուրիշ եղանակ չկա, բացի փոխատուի ու փոխառուի կարծիքին դիմելն ընդհանրապես. որովհետև այս տեսակետից արդարացի ու անարդարացի է այն, ինչ որ ընդհանուր համաձայնությամբ է իբրև այսպիսին ընդունվում» (էջ 49)։ Այն, որ պահանջարկն ու առաջարկը միմյանց ծածկում են — եթե շահույթի միջին նորման տրված ենք ենթադրում — այստեղ ոչինչ չի նշանակում ամենևին։ Այլապես այնտեղ, որտեղ ապավինում են այս ֆորմուլային (և այսպիսի դեպքում սա ճիշտ է նաև գործնականորեն), նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ գտնելու համար մրցումից անկախ ու, ընդհակառակը, մրցումը որոշող հիմնական կանոնը (կարգավորող սահմաններն ու սահմանակա մեծությունները). այսինքն սա մի ֆորմուլա է նրանց համար, ովքեր ընկղմված են մրցման պրակտիկայի, սրա արտաքին երևույթների ու այստեղից առաջացող պատկերացումների մեջ. նա ծառայում է իբրև մի ֆորմուլա՝ հասնելու համար թեկուզ դարձյալ մակերեսային մի այնպիսի պատկերացման, որը նշի մրցման մեջ երևան եկող տնտեսական հարաբերությունների ներքին կապը։ Այս մի մեթոդ է՝ մրցմանն ուղեկցող փոփոխություններից այս փոփոխությունների սահմաններին հասնելու, համար։ Սակայն այս մեթոդը կիրառելի չի միջին տոկոսադրույքի նկատմամբ։ Ամենևին ոչ մի հիմք չկա նրա համար, որ մրցման միջին հարաբերությունները, վարկատուի ու վարկառուի միջև եղած հավասարակշռությունը, վարկատուին 3, 4, 5% և այլն մի տոկոսադրույք բերեր նրա կապիտալի համար, կամ թե չէ համախառն շահույթից՝ մի որոշ տոկոսաբաժին, 20% և կամ 50%։ Այն դեպքերում, երբ մրցումն իբրև այսպիսին վճռական նշանակություն ունի, որոշումն ինքնըստինքյան պատահական է, զուտ էմպիրիկ բնույթ է կրում, և միմիայն իմաոստակությունն ու փողամոլությունը կարող են ձգտել այս պատահականությունն իբրև մի անհրաժեշտ բան ներկայացնելու։ 1857 ու 1858 թվականների պառլամենտական այն հաշվետվությունների մեջ, որոնք վերաբերում են բանկային օրենսդրությանն ու առևտրային ճգնաժամին, ավելի ծիծաղելի բան չկա, քան Անգլիական բանկի դիրեկտորների, Լոնդոնի բանկիրների գավառական բանկիրների ու պրոֆեսիոնալ թեորետիկների անվերջ շաղակրատանքները «real rate produced»-ի («ռեալ կերպով ստեղծած նորմայի») մասին, ընդորում նրանք ավելի հեռու չեն գնում այնպիսի տափակ դատողություններից, ինչպես, օրինակ, «այն գինը, որ վճարվում է վարկատրելի կապիտալի համար, պետք է փոփոխվի այս կապիտալի առաջարկի հետ», «տոկոսի բարձր նորման ու շահույթի ցածր նորման չեն կարող երկար ժամանակ կողք-կողքի գոյություն ունենալ» և ուրիշ այսպիսի տափակություններ։ Սովորությունը, օրինականացած ավանդությունը և այլն նույնքան շատ, որքան և հենց ինքը մրցումը, ազդում են այս տոկոսադրույքը որոշելու վրա, որչափով որ սա գոյություն ունի ոչ միայն իբրև միջին թիվ, այլ իբրև փաստական մեծություն։ Բազմաթիվ իրավաբանական դատավեճերի ժամանակ արդեն, որտեղ խնդիրը վերաբերում է տոկոսները հաշվելուն, ստիպված են լինում ընդունելու միջին տոկոսադրույքն իբրև օրինական։ Արդ, եթե հարց տանք այնուհետև, թե ինչու միջին տոկոսադրույքի սահմանները չեն կարող բխեցվել ընդհանրական օրենքներից, ապա սրա պատասխանը պարզապես պարփակված է տոկոսի բնության մեջ։ Սա միջին շահույթի մի մասն է լոկ։ Միևնույն կապիտալը հանդես է գալիս երկակի ձևով — իբրև վարկատրելի կապիտալ՝ վարկատուի ձեռքում, իբրև արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալ՝ գործող կապիտալիստի ձեռքին։ Բայց նա գործում է լոկ մի անգամ և շահույթն էլ միմիայն մի անգամ է արտադրում։ Բուն իսկ արտադրության պրոցեսում կապիտալի, իբրև վարկատրվող կապիտալի, բնույթը ոչ մի դեր չի խաղում։ Թե շահույթն իրենց միջև ինչպես կբաժանեն այն երկու անձը, որոնք պահանջներ ունեն նրա նկատմամբ, այս՝ պատահականի թագավորությանը պատկանող մի նույնպիսի զուտ փորձական իրողություն է, ինչպես մի ընկերովի ձեռնարկության տարբեր մասնակիցների միջև ընդհանուր շահույթի տոկոսային բաժանումը։ Այն բաժանման ժամանակ, որը տեղի է ունենում հավելյալ արժեքի ու աշխատավարձի միջև և որի վրա էապես հիմնվում է շահույթի նորմայի գոյացումը, երկու բոլորովին անջատ տարր են որոշիչ ներգործություն ունենում — բանվորական ուժն ու կապիտալը, որոնք ֆունկցիաներ են երկու անկախ փոփոխուն մեծության, որոնք փոխադարձորեն սահմաններ են դնում միմյանց հանդեպ. և սրանց որակային տարբերությունից է առաջ գալիս արտադրված արժեքի քանակային բաժանումը։ Մենք հետո կտեսնենք, որ նույնը տեղի է ունենում նաև այն ժամանակ, երբ հավելյալ արժեքը բաժանվում է ռենտայի ու շահույթի միջև։ Տոկոսի նկատմամբ նման ոչինչ տեղի չի ունենում։ Այստեղ որակային տարբերությունը, ինչպես իսկույն պիտի տեսնենք, առաջ է գալիս, ընդհակառակը, հավելյալ արժեքի միևնույն պատառի զուտ քանակային բաժանումից։

Մինչև հիմա շարադրածից հետևում է, որ տոկոսի ոչ մի «բնական» նորմա չկա։ Բայց եթե մի կողմից՝ ի հակադրություն շահույթի ընդհանրական նորմայի՝ միջին տոկոսադրույքը կամ տոկոսի միջին նորման, տարբերվելով տոկոսի մշտապես տատանվող շուկայի նորմաներից, ոչ մի ընդհանրական օրենքի միջոցով ամրակայվել չի կարող իր սահմաններում, քանի որ այստեղ խնդիրը վերաբերում է համախառն շահույթը կապիտալի երկու տիրոջ միջև տարբեր տիտղոսների տակ բաժանելուն միայն, ապա մյուս կողմից՝ տոկոսադրույքը՝ թե միջինը և թե նրա ամեն մի անգամվա շուկայի նորման, հանդես է գալիս, ընդհակառակը, բոլորովին այլ կերպ, իբրև մի հավասարաչափ, որոշակի ու շոշափելի մեծություն, բոլորովին այլ կերպ, քան այս տեղի է ունենում շահույթի ընդհանրական նորմայի նկատմամբ։

Տոկոսադրույքը շահույթի նորմային հարաբերում է նույն կերպ, ինչպես ապրանքի շուկայագինը նրա արժեքին։ Որչափով որ տոկոսադրույքը որոշվում է շահույթի նորմայով, նա միշտ որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով ու ոչ թե շահույթի այն մասնահատուկ նորմաներով, որոնք կարող են իշխել առանձին արտադրաճյուդերում, ու ոչ էլ մանավանդ այն ավելադիր շահույթով, որ առանձին կապիտալիստը կարող է ձեռք բերել տնտեսական գործառնության մի հատուկ ոլորտում։ Ուստի շահույթի ընդհանրական նորման իրականում իբրև էմպիրիկ, տրված փաստ նորից երևան է գալիս տոկոսի միջին նորմայի մեջ, չնայած որ վերջինս առաջինի զուտ ու հավաստի արտահայտությունը չի ամենևին։

Թեև ճիշտ է, որ ինքը տոկոսի նորման միշտ տարբեր է լինում, նայած փոխառուների կողմից տրված ապահովությունների տեսակներին ու փոխատվության տևողությանը, բայց և այնպես նա տվյալ մի մոմենտում այս տեսակներից յուրաքանչյուրի համար միակերպ է լինում։ Հետևաբար, այս տարբերությունը չի այլափոխում տոկոսադրույքի հաստատուն ու միատեսակ կերպարանքը։

Միջին տոկոսադրույքն ամեն մի երկրում ավելի երկար ժամանակաշրջանների համար հանդես է գալիս իբրև հաստատուն մեծություն, որովհետև, շահույթի ընդհանրական նորման — չնայած շահույթի առանձին նորմաների մշտապես փոխվելուն, երբ, սակայն, մի ոլորտում տեղի ունեցած փոփոխությունը հավասարակշռվում է մի ուրիշ ոլորտում կատարվող փոփոխությամբ — միմիայն ավելի երկար ժամանակաշրջաններում է փոխվում։ Եվ շահույթի ընդհանրական նորմայի հարաբերական հաստատությունը երևան է գալիս միջին տոկոսադրույքի հենց այս ավելի կամ պակաս հաստատուն բնույթի մեջ (average rate or common rate of interest)։

Իսկ ինչ վերաբերում է տոկոսի մշտապես տատանվող շուկայի նորմային, ապա սա յուրաքանչյուր մոմենտում տրված է լինում իբրև հաստատուն մեծություն, ինչպես այդ տեղի ունի ապրանքների շուկայի գնի նկատմամբ, որովհետև փողային շուկայում ամբողջ փոխատու, կապիտալն իբրև ամբողջական մասսա միշտ հանդիպակայում է գործող կապիտալին, հետևաբար մի կողմից փոխատու կապիտալի առաջարկի, մյուս կողմից նրա պահանջարկի հարաբերությունը վճռում է տոկոսի ամեն անգամվա շուկայական մակարդակը։ Այս այնքան ավելի մեծ չափով է տեղի ունենում, որքան վարկային գործի զարգացումն ու սրա հետ շաղկապված նրա համակենտրոնացումն ավելի մեծ չափով են ընդհանրական հասարակական բնույթ տալիս փոխատու կապիտալին և այս կապիտալը մի անգամից, միաժամանակ փողային շուկա են նետում։ Ընդհակառակը, շահույթի ընդհանրական նորման գոյություն ունի միշտ իբրև տենդենց, իբրև շահույթի առանձին նորմաների հավաաարեցման շարժում։ Կապիտալիստների մրցումը — որ հավասարեցման բուն իսկ այս շարժումն է ներկայացնում — այստեղ հենց նրանով է արտահայտվում, որ նրանք աստիճանաբար կապիտալը հանում են այն ոլորտներից, որտեղ շահույթը երկար ժամանակ միջինից ցածր է, և նմանապես աստիճանաբար կապիտալը բերում են այն ոլորտները, որտեղ շահույթը միջինից բարձր է. կամ թե նրանով է արտահայտվում, որ ավելադիր կապիտալը հետզհետե տարբեր համամասնություններով է բաշխվում այս ոլորտների միջև։ Այստեղ գործ ունենք կապիտալի առբերման ու հանման մշտական փոփոխության հետ այս տարբեր ոլորտների նկատմամբ և ոչ երբեք միաժամանակյա մասսայական ներգործության հետ, ինչպես տոկոսադրույքի որոշման դեպքում։

Ինչպես տեսանք, տոկոսաբեր կապիտալը, թեև ապրանքից բացարձակորեն տարբեր մի կատեգորիա է, փոխարկվում է sui generis (հատուկ տեսակի) ապրանքի, և այս պատճառով տոկոսը նրա համար դառնում է գին, որը սովորական ապրանքի շուկայի գնի նման ամեն անգամ սևեռվում է պահանջարկի և առաջաբկի միջոցով։ Ուստի տոկոսի շուկայի նորման, թեև տատանվող է միշտ, յուրաքանչյուր տվյալ մոմենտում միշտ հանդես է գալիս իբրև հաստատուն ու միակերպ, ինչպես տվյալ ամեն մի դեպքում ապրանքի շուկայագինը։ Փողային կապիտալիստներն առաջարկում են այս ապրանքը, իսկ գործող կապիտալիստները գնում են այն, նրա պահանջարկ են գոյացնում։ Այս նույնը տեղի չի ունենում շահույթի հավասարեցման ժամանակ, որը հանգում է շահույթի ընդհանրական նորմայի։ Եթե ապրանքների գները մի ոլորտում ավելի ցածր կամ թե ավելի բարձր են արտադրության գնից (ընդորում մի կողմ են թողնվում այն տատանումները, որոնք հատուկ են առևտրական գործունեության, ամեն մի տեսակի և կապ ունեն արդյունաբերական ցիկլի տարբեր փուլերի հետ), ապա հավասարեցումը կատարվում է արտադրության ընդլայնման կամ սահմանափակման միջոցով, այսինքն արդյունաբերական կապիտալների կողմից շուկա նետվող ապրանքային, մասսաների բազմացման կամ նվազման միջոցով, իսկ այս գլուխ է բերվում նրանով, որ կապիտալն արտադրության առանձին ոլորտների նկատմամբ ներգաղթ կամ արտագաղթ է կատարում։ Ապրանքների միջին շուկայագների այս հավասարեցմամբ արտադրության գներ գոյացնելով է, որ սրբագրվում են շահույթի առանձին նորմաների շեղումները շահույթի ընդհանրական կամ միջին նորմայից։ Այս պրոցեսը երբեք հանդես չի գալիս այնպես ու երբեք չի կարող հանդես գալ այնպես, որ արդյունաբերական կամ առևտրային կապիտալը որպես այսպիսին նույն տեսակ ապրանք ներկայացնի գնորդի հանդեպ, ինչպես որ տոկոսաբեր կապիտալն է։ Որչափով այս պրոցեսը երևան է գալիս, երևան է գալիս այն տատանումների ու հավասարեցումների մեջ, որով ապրանքների շուկայագները վեր են ածվում արտադրության գների, և ոչ թե երևան է գալիս իբրև միջին շահույթի ուղղակի ամրակայում։

Շահույթի ընդհանրական նորման իրոք որոշվում է 1) այն հավելյալ արժեքով, որ ամբողջ կապիտալն է արտադրում, 2) այն հարաբերությամբ, որ այս հավելյալ արժեքն ունի ամբողջ կապիտալի արժեքի նկատմամբ ու 3) մրցմամբ, բայց լոկ այն չափով, որչափով որ սա այն շարժումն է, որի միջոցով այս հավելյալ արժեքից միահավասար դիվիդենդներ են ձգտում կորզելու արտադրության առանձին ոլորտներում ներդրված կապիտալները՝ իրենց հարաբերական մեծությունների համեմատ։ Այսպիսով ուրեմն շահույթի ընդհանրական, նորման իրականում որոշվում է բոլորովին այլ ու շատ ավելի բարդ պատճառներով, քան տոկոսի շուկայի նորման, որն ուղղակի ու անմիջաբար որոշվում է պահանջարկի ու, առաջարկի հարաբերությամբ, ուստի և շահույթի ընդհանրական նորման այնպիսի շոշափելի ու առկա տրված իրողություն չի, ինչպես տոկոսադրույքը։ Արտադրության տարբեր ոլորտներում եղած շահույթի առանձին նորմաները հենց իրենք ավելի կամ պակաս չափով անկայուն են, բայց որչափով որ նրանք երևան են գալիս, երևան եկողը ոչ թե նրանց միակերպությունն է, այլ նրանց տարբերությունը։ Իսկ ինքը շահույթի ընդհանրական նորման հանդես է գալիս լոկ իբրև շահույթի նվազագույն, սահման ու ոչ թե իբրև շահույթի իրական նորմայի էմպիրիկ, ուղղակի ըմբռնելի ձև։ Երբ նշում ենք տոկոսի նորմայի ու շահույթի նորմայի միջև եղած այս տարբերությունը, մենք դեռ մի կողմ ենք թողնում տոկոսադրույքի կայունացմանը նպաստող հետևյալ երկու հանգամանքները. 1) պատմականորեն արդեն մինչև այդ գոյություն է ունեցել տոկոսաբեր կապիտալը և առկա է եղել ավանդաբար սերնդից սերունդ անցնող ընդհանրական տոկոսադրույքը. 2) համաշխարհային շուկան, տվյալ ամեն մի երկրի արտադրապայմաններից անկախ, շատ ավելի մեծ անմիջական ազդեցություն ունի տոկոսադրույքի ամրակայման վրա, քան այն ազդեցությունը, որ նա ու նի շահույթի նորմայի վրա։

Միջին շահույթը հանդես է գալիս ոչ թե իբրև անմիջաբար տրված իրողություն, այլ իբրև հակադիր տատանումների հավասարման վերջնական հետևանք, որը կարելի է հավաստել հետազոտման միջոցով միայն։ Այլ է խնդիրը տոկոսադրույքի վերաբերմամբ։ Սա իր, գոնե տեղական, ընդհանրական նշանակությամբ ամեն օր սևեռացվող իրողություն է, իրողություն, որն արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի համար նույնիսկ իբրև նախադրյալ ու հաշվարկման հոդված է ծառայում նրանց գործառնությունների ժամանակ։ Տոկոսադրույքը դառնում է 100 ֆ. ստ.-անոց ամեն մի փողային գումարի ընդհանրական կարողությունը բերելու 2, 3, 4, 5%։ Օդերևութաբանական տեղեկաթերթերն ավելի ստույգ չեն նշում ծանրաչափի ու ջերմաչափի բարձրությունը, քան բորսային տեղեկաթերթերն են նշում տոկոսադրույքի մակարդակը, և նշում են ոչ թե այս կամ այն կապիտալի համար, այլ փողային շուկայում գտնվող, այսինքն ընդհանրապես փոխատու կապիտալի համար։

Փողային շուկայում միմյանց դիմաց կանգնած են փոխատուն ու փոխառուն միայն։ Ապրանքը միևնույն ձևն ունի,— փող է։ Կապիտալի բոլոր առանձնահատուկ կերպարանքները, որ նա ունենում է համաձայն իր գործադրման արտադրության կամ թե շրջանառության ոլորտներում, ջնջված են այստեղ։ Նա այստեղ գոյություն ունի ինքնուրույն արժեքի տարբերազուրկ, յուրահավասար կերպարանքով, փողի կերպարանքով։ Առանձին ոլորտների մրցումը դադարում է այստեղ. նրանք բոլորը միակույտ խմբված են իբրև փողի փոխառուներ, իսկ կապիտալը դարձյալ նրանց բոլորի դեմ կանգնած է մի այնպիսի ձևի մեջ պարուրված, որում նա անտարբեր է իր կիրառման որոշ տեսակի ու եղանակի նկատմամբ։ Մինչդեռ արդյունաբերական կապիտալը լոկ առանձին ոլորտների միջև տեղի ունեցող շարժման ու մրցման մեջ է հանդես գալիս իբրև դասակարգի ընդհանուր կապիտալ ըստինքյան, տոկոսաբեր կապիտալն այստեղ հանդես է գալիս իրապես, իր ամբողջ ծավալով, կապիտալի պահանջարկի ու առաջարկի մեջ։ Մյուս կողմից՝ փողային կապիտալը փողային շուկայում այն կերպարանքն ունի իսկապես, որով նա իբրև այնպիսի ընդհանուր տարր, որն անտարբեր է իր առանձնահատուկ կիրառման նկատմամբ, բաշխվում է տարբեր ոլորտների միջև, կապիտալիստների դասակարգի միջև՝ ամեն մի առանձին ոլորտի արտադրական պահանջմունքների համեմատ։ Սրան ավելանում է այն, որ խոշոր արդյունաբերության զարգանալու հետ միասին փողային կապիտալը, որչափով որ երևան է գալիս շուկայում, ավելի ու ավելի մեծ չափերով ներկայացվում է ոչ թե առանձին կապիտալիստի միջոցով, շուկայում գտնվող կապիտալի այս կամ այն կոտորակամասի սեփականատիրոջ միջոցով, այլ հանդես է գալիս իբրև համակենտրոնացած, կազմակերպված մասսա, որն իրական արտադրությունից բոլորովին տարբեր կերպով է դրված հասարակական կապիտալը ներկայացնող բանկիրների վերահսկողության տակ։ Ուրեմն որքան որ խնդիրը վերաբերում է պահանջարկի ձևին, փոխատու կապիտալի դիմաց ելնում է մի ամբողջ դասակարգ. որքան որ խնդիրը վերաբերում է առաջարկին, նա ինքը հանդես է գալիս en masse [իր ամբողջ մասսայով], իբրև փոխատու կապիտալ։

Սրանք են մի քանիսը այն հիմունքներից, որոնց ազդեցության տակ շահույթի ընդհանրական նորման իբրև մի խուսափուկ ուրվատեսիլ է ներկայանում որոշակի տոկոսադրույքի կողքին, որը թեև տատանվում է ըստ իր մեծության, բայց շնորհիվ այն հանգամանքի, որ հավասարաչափ է տատանվում բոլոր փոխառուների համար, ուստի նրանց միշտ հանդիպակայում է իբրև հաստատուն, տրված մեծություն։ Ճիշտ այնպես, ինչպես փողի արժեքի փոփոխությունները չեն խանգարում, որ փողը բոլոր ապրանքների հանդեպ միահավասար արժեք ունենա։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ֊ապրանքների շուկայագներն ամեն օր տատանվում են, բայց այս չի խանգարում, որ սրանք ամեն օր նշադրվեն տեղեկաթերթերում։ Ճիշտ նույնն է նաև տոկոսադրույքի նկատմամբ, որը նույնպես կանոնավոր կերպով նշադրվում է իբրև «փողի գին»։ Պատճառն այն է, որ այստեղ հենց ինքը կապիտալն է իբրև ապրանք առաջարկվում, փողի ձևով. ուստի նրա գնի սևեռացումը նրա շուկայագնի սևեռացումն է, ինչպես որ է մյուս բոլոր ապրանքների նկատմամբ. այս պատճառով էլ տոկոսադրույքը միշտ ներկայանում է իբրև ընդհանրական տոկոսադրույք, իբրև այսքան փողի համար վճարելի այսքան փող, իբրև քանակապես որոշված մի մեծություն։ Իսկ շահույթի նորման, ընդհակառակը, մինչև անգամ միևնույն ոլորտի ներսում, ապրանքի միահավասար շուկայագների դեպքում, կարող է տարբեր լինել, նայած այն տարբեր պայմաններին, որոնցում առանձին կապիտալները միևնույն ապրանքն են արտադրում. որովհետև շահույթի նորման առանձին կապիտալի համար որոշվում է ոչ թե ապրանքի շուկայագնով, այլ շուկայագնի ու արտադրության ծախքի միջև եղած տարբերությամբ։ Եվ շահույթի այս տարբեր նորմաները կարող են — նախ միևնույն ոլորտի ներսում և հետո տարբեր ոլորտների միջև,— միմյանց հավասարվել մշտական տատանումների շնորհիվ միայն։

(Հավելագիր հետագա մշակման համար)։ Վարկի մի հատուկ ձև. հայտնի է, որ եթե փողը գործում է իբրև վճարման միջոց, և ոչ թե իբրև գնման միջոց, ապա ապրանքն օտարվում է բայց նրա արժեքը հետագայում է միայն իրացվում։ Եթե վճարումը տեղի է ունենում այն բանից հետո արդեն, երբ ապրանքը նորից ծախվել է, ապա ոչ թե այս վաճառքն է գնման հետևանք ներկայանում, այլ վաճառքի հետևանքով է, որ գնումն իրացվում է։ Կամ վաճառքը դառնում է գնման միջոց։— Երկրորդ՝ պարտաթղթերը, մուրհակները և այլն վարկատուի համար վճարման միջոցներ են դառնում։— Երրորդ՝ պարտաթղթերի փոխհատուցումը փոխարինում է փողին։

ՔՍԱՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՏՈԿՈՍ ՈՒ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԱՅԻՆ ԵԿԱՄՈՒՏ

Տոկոսը, ինչպես երկու նախընթաց գլխում տեսանք, սկզբնապես երևան է գալիս, սկզբնապես է և ոչ այլ ինչ է մնում իրոք, քան շահույթի, այսինքն հավելյալ արժեքի այն մասը, որ գործող կապիտալիստը, արդյունաբերողը կամ թե վաճառականը, որչափով որ սա ոչ թե իր սեփական կապիտալը, այլ փոխառած կապիտալ է գործադրում, պետք է վճարի այս կապիտալի սեփականատիրոջը՝ փոխատուին։ Եթե կապիտալիստը միմիայն սեփական կապիտալ է գործադրում, ապա շահույթի ոչ մի այսպիսի բաժանում տեղի չի ունենում. սա ամբողջովին նրան է պատկանում։ Իրապես, որչափով որ կապիտալի սեփականատերերը հենց իրենք են այն գործադրում վերարտադրության պրոցեսում, նրանք միմյանց հետ չեն մրցում տոկոսի նորման որոշելու համար, և այստեղից արդեն երևում է, թե տոկոսի կատեգորիան — որն անհնարին է առանց տոկոսադրույքի որոշման — որքան խորթ է ըստինքյան վերցրած արդյունաբերական կապիտալի շարժման համար։

«Տոկոսի նորման կարելի է որոշել իբրև այն համամասնական գումարը, որով բավականանում է փոխատուն և որը փոխառուն հոժարում է վճարելու՝ տարվա ընթացքում կամ թե ավելի երկար և կամ ավելի կարճ ժամանակաշրջանում փողային կապիտալի որոշ գումարից օգտվելու համար... երբ կապիտալի տերն իրոք այս գործադրում է վերարտադրության մեջ, ապա նա չի պատկանում այն կապիտալիստների թվին, որոնց՝ փոխառուների թվի նկատմամբ ունեցած հարաբերությամբ է որոշվում տոկոսի նորման» (The Tooke: „A history of prices”, London, 1838, հատ. II, էջ 355)։ Եվ իրոք, միայն կապիտալիստների տրոհումն է փողային կապիտալիստների ու արդյունաբերական կապիտալիստների, որ շահույթի մի մասը տոկոսի է փոխարկում ու որն ընդհանրապես տոկոսի կատեգորիան է ստեղծում, և կապիտալիստների այս երկու տեսակի միջև մղվող մրցումն է միայն, որ տոկոսադրույք է ստեղծում։

Քանի դեռ կապիտալը վերարտադրության պրոցեսի մեջ է գործում — նույնիսկ եթե ենթադրենք, որ սա արդյունաբերական կապիտալիստին է պատկանում, այնպես որ վերջինս ոչ մի վարկատուի չպետք է ետվճարի այն կապիտալիստն իբրև մասնավոր մարդ իր տրամադրության տակ ունենում է ոչ թե հենց նույն այդ կապիտալը, այլ շահույթը միայն, որը նա կարող է ծախսել իբրև եկամուտ։ Քանի դեռ նրա կապիտալը գործում է իբրև կապիտալ, սա վերարտադրության պրոցեսին է պատկանում, ամուր կապված է նրա հետ։ Թեև նա այս կապիտալի սեփականատերն է, բայց և այնպես այս սեփականությունը դեռ նրան ունակ չի դարձնում կապիտալն այլ եղանակով տնօրինելու, քանի դեռ նա այս օգտագործում է իբրև կապիտալ՝ աշխատանքը շահագործելու համար։ Ճիշտ նույնը պետք է ասել փողային կապիտալիստի վերաբերմամբ։ Քանի դեռ նրա կապիտալը փոխ է տրված և ուրեմն գործում է իբրև փողային կապիտալ, սա նրան բերում է տոկոս, շահույթի մի մասը, բայց նա չի կարող հիմնական գումարի վերաբերմամբ տնօրինություն անել։ Այս բանը երևան է գալիս ամեն անգամ, երբ նա իր փողային կապիտալը փոխ է տալիս, օրինակ, մի կամ թև ավելի տարով և որոշ ժամկետներից հետո տոկոս է ստանում, իսկ կապիտալը ետ չի վճարվում նրան։ Բայց նույնիսկ սրա ետվճարումն այստեղ ամենևին ոչինչ էի փոխում։ Եթե նա կապիտալը ետ է ստանում, ապա միշտ պետք է այդ կապիտալը նորից փոխատրի, որպեսզի սա նրա համար կապիտալի — տվյալ դեպքում փողային կապիտալի — դեր կատարի։ Քանի դեռ կապիտալը նրա ձեռքին է գտնվում, սա բնավ տոկոս չի բերում և չի գործում իբրև կապիտալ. իսկ քանի դեռ տոկոս է բերում և գործում իբրև կապիտալ, գտնվում է ոչ նրա ձեռքում։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս կապիտալը հավիտյան փոխատրելու կարելիությունը։ Ուստի բոլորովին սխալ են Տուկի հետևյալ նկատողություններն ընդդեմ Բեզենկետի, որի մի աշխատությունից („Metallic, paper and credit currency”, London, 1842, էջ 73) նա մեջ է բերում հետևյալ քաղվածքը. «Եթե տոկոսադրույքն իջեցվեր մինչև 1%, ապա փոխառած կապիտալը գրեթե նույնահավասար գծի վրա (upon a par) դրված կլիներ սեփական կապիտալի հետ»։ Սրա նկատմամբ Տուկը հետևյալ բացատրությունն է տալիս. «Որ այս տոկոսադրույքով կամ նույնիսկ էլ ավելի ցած տոկոսադրույքով փոխառած կապիտալը կարող է գրեթե միևնույն գծի վրա կանգնած լինել սեփական կապիտալի հետ, այս այնքան օտարոտի մի պնդում է, որ սա ոչ մի ուշադրությանն արժանի չէր լինի, եթե չբխեր այնքան խելամիտ ու թեմայի առանձին կետերում այնքան լավատեղյակ մի հեղինակից։ Մի՞թե նա անտեսել է այն, պարագան կամ թե պատկա՞ս նշանակալից է համարում այն, որ իր իսկ ենթադրությունն իր մեջ պարփակում է ետվճարում» (The. Tooke. „An inquiry into the currency principle”. II հրատ., London, 1844, էջ 80)։ Եթե տոկոսը լիներ = 0-ի, ապա այն արդյունաբերական կապիտալիստը, որը կապիտալ է փոխ վերցրել, միանման կացության մեջ կլիներ այն կապիտալիստի հետ, որը սեփական կապիտալով է գործում։ Երկուսն էլ նույնահավասար միջին շահույթ կստանային, իսկ կապիտալը (լինի փոխառած, թե սեփական, լոկ այն չափով է գործում իբրև կապիտալ, որչափով որ շահույթ է արտադրում։ Ետվճարման պայմանը ոչինչ չէր փոխի այս կետում։ Որքան ավելի է տոկոսադրույքը մոտենում զերոյին, ուրեմն իջնում, օրինակ, 1%-ի, փոխառած կապիտալն այնքան ավելի է միանման կացության մեջ դրվում սեփական կապիտալի հետ։ Քանի դեռ փողային կապիտալը գոյություն է ունենալու իբրև փողային կապիտալ, նա միշտ պետք է նորից ու նորից փոխատրվի և այն էլ՝ առկա տոկոսադրույքով, ասենք, 1%-ով ու միշտ էլ արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալիստների միևնույն դասակարգին։ Քանի դեռ սրանք իբրև կապիտալիստներ են գործում, փոխառած կապիտալով գործողի ու սեփական կապիտալով գործողի տարբերությունը լոկ այն է, որ մեկը պետք է տոկոս վճարի, իսկ մյուսը՝ ոչ. մեկը գրպանում է ամբողջ p շահույթը, մյուսը՝ p—z, շահույթը, մինուս տոկոսը. որքան ավելի է z-ը մոտենում զերոյին, այնքան ավելի է p—z-ն մոտենում p-ին, ուրեմն այնքան ավելի են երկու կապիտալները միանման կացության մեջ դրվում։ Մեկը պետք է ետվճարի կապիտալը և նորից փոխ առնի, իսկ մյուսը, քանի որ նրա կապիտալը գործելու է, նույնպես միշտ պետք է կանխավճարի արտադրության պրոցեսի համար և իր կապիտալի նկատմամբ այս պրոցեսից անկախ տնօրինություն անելու ոչ մի հնար չունի։ Միակ դեռ մնացող մյուս տարբերությունն էլ ինքնըստինքյան հասկանալի այն տարբերությունն է, որ մեկն իր կապիտալի սեփականատերն է, իսկ մյուսը՝ ոչ։

Հիմա մեր հանդեպ ելնում է այս հարցը։ Ինչո՞վ բացատրել, որ շահույթի այս զուտ քանակային տրոհումն անխառն [netto] շահույթի ու տոկոսի՝ փոխարկվում է որակայինի։ Ուրիշ խոսքով՝ ի՞նչպես է լինում, որ նաև այն կապիտալիստը, որը լոկ իր սեփական, ոչ թե փոխ առած կապիտալն է բանեցնում, իր համախառն շահույթի մի մասը կարգում է տոկոսի առանձնահատուկ կատեգորիայի տակ և իբրև այսպիսին առանձին է հաշվում։ Եվ ինչի՞ց է այնուհետև, որ ամեն մի կապիտալ, ուզում է՝ փոխ առած լինի թե ոչ, իբրև տոկոսաբեր կապիտալ տարբերվում է ինքն իրենից, իբրև անխառն շահույթ բերող կապիտալից։

Հայտնի է, որ շահույթի այս եղանակով կատարվող ոչ ամեն պատահական քանակային, տրոհում որակայինի է փոխարկվում։ Օրինակ, մի քանի արդյունաբերական կապիտալիստներ ընկերանում են մի ձեռնարկություն վարելու համար և հետո շահույթը բաշխում են միմյանց միջև՝ իրավաբանորեն հաստատված պայմանագրի համաձայն։ Մյուսներն իրենց ձեռնարկությունը վարում են իրենք իրենց, առանց ընկերակիցների։ Այս վերջիններս իրենց շահույթը երկու կատեգորիայի տակ չեն հաշվում, մի մասը՝ իբրև անհատական, շահույթ, մյուսը՝ իբրև ընկերական շահույթ՝ գոյություն չունեցող համընկերների համար։ Ուրեմն այստեղ քանակային տրոհումը չի փոխարկվում որակայինի։ Տրոհումը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ սեփականատերը պատահաբար կազմված է իրավական մի քանի անձերից, երբ այս հանգամանքը բացակայում է, տրոհում չի կատարվում։

Հարցին պատասխանելու համար մենք պետք է դեռ մի քիչ ավելի երկար կանգ առնենք տոկոսի գոյացման իրական ելակետի վրա, այն է՝ պետք է ելակետ ընդունենք այն ենթադրությունը, թե փողային կապիտալիստն ու արտադրողական կապիտալիստն իսկապես միմյանց հանդիպակայում են ոչ միայն իբրև իրավաբանորեն տարբեր անձեր, այլ և իբրև այնպիսի անձեր, որոնք բոլորովին տարբեր դերեր են խաղում վերարտադրության պրոցեսում, և կամ որոնց ձեռքում միևնույն կապիտալն իրոք մի երկակի ու լիովին տարբեր շարժում է կատարում։ Մեկը միմիայն փոխատրում է իր կապիտալը, մյուսը՝ արտադրողաբար կիրառում այն։

Արտադրողական կապիտալիստի համար, որը փոխ առած կապիտալով է գործում, համախառն շահույթը տրոհվում է երկու մասի — տոկոս, որ նա պետք է վճարի վարկատուին, ու տոկոսից վեր հավելույթ, որը կազմում է շահույթի նրա սեփական բաժինը։ Եթե շահույթի ընդհանրական նորման տրված է, ապա այս վերջին մասը որոշվում է տոկոսադրույքով. եթե տրված է տոկոսադրույքը, ապա այն որոշվում է շահույթի ընդհանրական նորմայով։ Այնուհետև. համախառն շահույթը, ամբողջ շահույթի արժեքի իրական մեծությունը, ամեն մի առանձին դեպքում ինչպես էլ որ շեղվելիս լինի միջին շահույթից, այնուամենայնիվ նրա այն մասը, որ գործող կապիտալիստին է պատկանում, որոշվում է տոկոսի միջոցով, որովհետև սա (մի կողմ թողած իրավաբանական առանձին պայման առդրությունները) սևեռացվում է ընդհանրական տոկոսադրույքի միջոցով և ենթադրվում է առաջուց տրված՝ նախքան արտադրության պրոցեսի սկսվելը, նախքան սրա հետևանքի, համախառն շահույթի ստացվելը։ Ինչպես տեսանք, կապիտալի բուն մասնահատուկ արդյունքը հավելյալ արժեքն է, կամ ավելի ստույգ որոշելու դեպքում՝ շահույթն է։ Բայց այն կապիտալիստի համար, որը գործում է փոխառած կապիտալով, այս արդյունքը ոչ թե շահույթն է, այլ շահույթը, մինուս տոկոսը, ուրեմն շահույթի այն մասը, որ նրան մնում է տոկոսը վճարելուց հետո։ Հետևապես շահույթի այս մասը նրան անհրաժեշտորեն պատկերանում է իբրև կապիտալի արդյունք, որչափով որ կապիտալը գործում է. և սա նրա համար հենց այսպիսին է իրոք, որովհետև նա կապիտալի, լոկ իբրև գործող կապիտալի, ներկայացուցիչն է։ Նա կապիտալի անձնավորումն է այն, չավով, որչափով որ կապիտալը գործում է, իսկ սա գործում է այն չափով, որչափով որ շահութաբեր կերպով է ներդրվում արդյունաբերության կամ թե առևտրի մեջ, և որչափով որ այն գործադրող կապիտալիստը նրանով ձեռնարկում է այնպիսի գործառնությունների, որոնք թելադրվում են համապատասխան ձեռնարկաճյուղերի կողմից։ Ի հակադրություն տոկոսի, որը նա պետք է համախառն շահույթից վճարի վարկատուին, շահույթի մնացած, նրան բաժին ընկնող մասն անհրաժեշտորեն ընդունում է ուրեմն արդյունաբերական կամ առևտրային շահույթի ձև, կամ թե՝ գործադրելով մի այնպիսի արտահայտություն, որ պարփակում է այս երկուսն էլ՝ ընդունում է ձեռնարկուային եկամտի ձև։ Եթե համախառն շահույթը հավասար է միջին շահույթին, ապա այս ձեռնարկուային եկամտի մեծությունը որոշվում է բացառապես տոկուսադրույքով։ Եթե համախառն շահույթը շեղվում է միջին շահույթից, ապա նրա ու միջին շահույթի միջև (երկու կողմից էլ տոկոսը հանելուց հետո) եղած տարբերությունը որոշվում է այն բոլոր կոնյունկտուրաներով, որոնք մի ժամանակավոր շեղում են պատճառում, ուզում է՝ այս լինի արտադրության մի առանձին ոլորտում եղած շահույթի նորմայի շեղում շահույթի ընդհանրական նորմայից, կամ թե մի որոշ ոլորտում մի անհատ կապիտալիստի ձեռք բերած շահույթի շեղում այս առանձին ոլորտի միջին շահույթից։ Բայց, ինչպես տեսանք, շահույթի նորման, բուն իսկ արտադրության պրոցեսի մեջ, կախված է ոչ միայն հավելյալ արժեքից, այլև ուրիշ շատ հանգամանքներից.— արտադրամիջոցների առքագներից, միջինից գերազանցող արտադրողական մեթոդներից, հաստատուն կապիտալի տնտեսումից և այլն։ Եվ արտադրության գինը մի կողմ թողած՝ հատուկ կոնյունկտուրաներից ու ամեն մի առանձին գործարք կնքելիս կապիտալիստի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ճարպկությունից ու ժրությունից է կախված այն , թե արդյոք ու որչափով է սա արտադրության գնից ավելի բարձր կամ թե ավելի ցածր գնում և կամ ծախում և ուրեմն շրջանառության պրոցեսում ամբողջ հավելյալ արժեքի մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր մասը յուրացնում։ Բայց համենայն դեպս համախառն շահույթի քանակային տրոհումն այստեղ փոխարկվում է մի որակային տրոհման, և այս մանավանդ այն պատճառով, որ քանակային տրոհումն ինքը կախված է նրանից, թե ինչը պետք է բաժանել, թե գործուն կապիտալիստն ինչպես է տնտեսագործում կապիտալով և թե սա նրան ինչպիսի համախառն շահույթ է տալիս, իբրև գործող կապիտալ, այսինքն կապիտալիստի, իբրև գործուն կապիտալիստի ֆունկցիաների հետևանքով է գործող կապիտալիստն այստեղ իբրև, կապիտալի ոչ-սեփականատեր է ենթադրվում կապիտալի սեփականությունը նրա հանդեպ ներկայանում է հանձին վարկատուի, փողային կապիտալիստի։ Այսպիսով ուրեմն, այն տոկոսը, որ վճարում է սրան գործուն կապիտալիստը, հանդես է գալիս իբրև համախառն շահույթի այն մասը, որ բաժին է ընկնում կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությանն իբրև այսպիսուն։ Սրան ի հակադրություն՝ շահույթի այն մասը, որ գործուն կապիտալիստին է բաժին ընկնում, հիմա ներկայանում է իբրև ձեռնարկուային եկամուտ, որը ծագում է բացառապես այն գործառնություններից կամ ֆունկցիաներից, որ նա կապիտալի միջոցով իրագործում է վերարտադրության պրոցեսում, ուրեմն հատկապես այն ֆունկցիաներից, որ նա կատարում է իբրև արդյունաբերության կամ առևտրի մեջ գործող ձեռնարկու։ Հետևաբար նրա հանդեպ տոկոսը ներկայանում է իբրև սոսկական պտուղ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, պտուղ ըստինքյան կապիտալի, որն անջատված, վերացականված [abstrahiert] կապիտալի վերարտադրության պրոցեսից, ուրեմն ներկայանում է իբրև կապիտալի պտուղ, որչափով որ սա չի «աշխատում», չի գործում. այնինչ ձեռնարկուային եկամուտը նրան ներկայանում է իբրև բացառիկ պտուղ այն ֆունկցիաների, որ նա կատարում է կապիտալով, իբրև պտուղ կապիտալի շարժման, իբրև հետևանք այն պարագայի, որ կապիտալը մի որոշ պրոցես է վերապրում, մի պրոցես, որը հիմա նրան ներկայանում է իբրև իր սեփական գործունեություն՝ ի հակադրություն փողային կապիտալիստի, որը չի գործում ու չի մասնակցում արտադրության պրոցեսին։ Համախառն շահույթի երկու մասի այս որակային անջատումն այն իմ աստով, որ տոկոսը պտուղ է ըստինքյան կապիտալի, պտուղ է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, վերցրած արտադրության պրոցեսից անկախ, իսկ ձեռնարկուային եկամուտը պտուղ է որոշ պրոցես կատարող, արտադրության պրոցեսում գործող կապիտալի, ուստի և պտուղ է այն գործուն դերի, որ արտադրության պրոցեսում խաղում է կապիտալ գործադրողը,— այս որակային անջատումը մի դեպքում փողային կապիտալիստի ու մյուս դեպքում արդյունաբերական կապիտալիստի լոկ սուբեկտիվ ըմբռնումը չի ամենևին։ Այս անջատումը հիմնվում է օբեկտիվ իրողության վրա, որովհետև տոկոսն առհոսում է փողային կապիտալիստի, վարկատուի մոտ, որը կապիտալի սոսկ սեփականատերն է, ուրեմն սոսկ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության ներկայացուցիչն է արտադրության պրոցեսից առաջ ու արտադրության պրոցեսից դուրս, այնինչ ձեռնարկուային եկամուտը առհոսում է սոսկ գործող կապիտալիստի մոտ, որը կապիտալի սեփականատեր չէ։

Սրանով թե արդյունաբերական, կապիտալիստի համար, որչափով որ սա փոխառած կապիտալով է աշխատում, ու թե փողային կապիտալիստի համար, որչափով որ սա ինքը չի կիրառում իր կապիտալը,— համախառն շահույթի սոսկ քանակային բաժանումը երկու տարբեր անձի միջև, որոնք երկուսն էլ տարբեր իրավաբանական տիտղոսներ ունեն միևնույն կապիտալի և ուրեմն սրա արտադրած շահույթի վերաբերմամբ, այդ քանակային բաժանումը որակային բաժանման է փոխաբկվում։ Շահույթի մի մասը հիմա ներկայանում է տոկոսի ձևով, որպես կապիտալի ինքնըստինքյան հասանելի պտուղ, որը պայմանավորված է կապիտալի մի որոշումով. մյուս մասը հանդես է գալիս ձեռնարկուային եկամտի ձևով, որպես կապիտալի մասնահատուկ պտուղ, որը պայմանավորված է նրա մի հակադիր որոշումով. մեկը՝ իբրև կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության սոսկական պտուղ, մյուսը իբրև կապիտալով սոսկ գործելու պտուղ, իբրև մի որոշ պրոցես կատարող, կապիտալի պտուղ, կամ թե իբրև այն ֆունկցիաների պտուղ, որ գործուն կապիտալիստն է կատարում։ Եվ համախառն շահույթի երկու մասի այս ոսկրացումն ու փոխադարձ անջատումը մի այնպիսի ձևով, որ կարծես թե նրանք երկու էապես տարբեր աղբյուրից առաջ եկած լինեին, հիմա պետք է ամրակայվի կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի ու ամբողջ կապիտալի համար։ Եվ այստեղ նշանակություն էլ չունի, արդյոք գործուն կապիտալիստի բանեցրած կապիտալը փոխառա՞ծ է, թե՞ ոչ, և կամ արդյոք փողային կապիտալիստին պատկանող կապիտալը ի՞նքն է գործածում, թե՞ ոչ։ Ամեն մի կապիտալից ստացվող շահույթը, ուրեմն և միջին շահույթը, որը հիմնվում է կապիտալների միջև կատարվող հավասարեցման վրա, բեկվում է կամ տրոհվում երկու որակապես տարբեր, միմյանց նկատմամբ ինքնուրույն ու միմյանցից անկախ մասերի, տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, որոնցից յուրաքանչյուրը որոշվում է հատուկ օրենքներով։ Այն կապիտալիստը, որն աշխատում է սեփական կապիտալով, ճիշտ նույն կերպ, ինչպես և նա, որ փոխառած կապիտալով է գործ անում, իր համախառն շահույթը բաժանում է տոկոսի, որը նրան հասնում է իբրև կապիտալի սեփականատիրոջ, իբրև ինքն իրեն կապիտալ վարկատրողի, ու ձեռնարկուային եկամտի, որը նրան բաժին է ընկնում իբրև ակտիվ, գործող կապիտալիստի։ Այսպիսով ուրեմն որակային բնույթ կրող այս բաժանման համար նշանակություն չունի, թե արդյոք կապիտալիստը պետք է մի ուրիշին իրո՞ք բաժին հանի, թե՞ ոչ։ Կապիտալ գործադրողը, նույնիսկ երբ սեփական կապիտալով է աշխատում տրոհվում է երկու անձի — կապիտալի սոսկական սեփականատիրոջ ու կապիտալը գործադրողի, ինքը, նրա կապիտալը, շահույթի այն կատեգորիաների նկատմամբ, որ նա բերում է, տրոհվում է սեփականություն ներկայացնող կապիտալի, արտադրության պրոցեսից դուրս գտնվող կապիտալի, որն ըստինքյան տոկոս է բերում, ու արտադրության մեջ եղող կապիտալի, որն իբրև պրոցես կատարող կապիտալ՝ ձեռնարկուային եկամուտ է բերում։

Հետևաբար տոկոսն այնպես է ամրակայվում, որ նա հիմա հանդես է գալիս ոչ իբրև համախառն շահույթի մի բաժանում, որն արտադրության համար որևէ նշանակություն չի ներկայացնում և որը տեղի է ունենում դիպվածաբար այն ժամանակ միայն, երբ արդյունաբերողն օտարի կապիտալով է աշխատում։ Նրա շահույթը տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի է տրոհվում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա իր սեփական կապիտալով է աշխատում։ Հենց սրանով էլ սոսկ քանակային բաժանումը փոխարկվում է որակայինի. այս տեղի է ունենում անկախ այն պատահական հանգամանքից, թե արդյունաբերողն իր կապիտալի սեփականատե՞րն է արդյոք, թե ոչ-սեփականատերը։ Տոկոսն ու ձեռնարկուային եկամուտը ոչ թե շահույթի մասեր են միայն, որոնք բաշխված են տարբեր անձերի միջև, այլ շահույթի երկու տարբեր կատեգորիա, որոնք տարբեր հարաբերություն ունեն կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն յուրաքանչյուրը մի հատուկ հարաբերություն ունի կապիտալի որոշակի տարբեր ձևերի նկատմամբ։

Հիմա շատ պարզ երևան են գալիս այն հիմունքները, որոնց շնորհիվ համախառն շահույթի այս տրոհումը տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, երբ այս տրոհումն արդեն որակային է դարձել, որակային բաժանման այս բնույթը պահպանում է ամբողջ կապիտալի ու կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի համար։

Առաջին՝ այս հետևում է այն հասարակ էմպիրիկ հանգամանքից արդեն, որ արդյունաբերական կապիtալիստների մեծամասնությունը, թեկուզ թվական տարբեր հարաբերությամբ, թե սեփական և թե փոխառած կապիտալով է աշխատում, և որ սեփական ու փոխառած կապիտալի միջև եղած հարաբերությունը փոխվում է տարբեր ժամանակաշրջաններում։

Երկրորդ՝ այն հանգամանքը, որ համախառն շահույթի մի մասը տոկոսի ձև է ընդունում, և սրա հետևանքով նրա մյուս մասը փոխարկվում է ձեռնարկուային եկամտի։ Իրապես այս վերջինս լոկ այն հակադիր ձևն. է, որ ընդունում է համախառն շահույթի տոկոսից վեր մնացած հավելույթը, երբ տոկոսն արդեն գոյություն ունի իբրև հատուկ կատեգորիա։ Հարցի այա ամբողջ հետազոտությունը, թե համախառն շահույթն ինչպես է վերածվում տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, պարզապես հանգում է այն հարցի հետազոտությանը, թե ընդհանրապես համախառն շահույթի մի մասն ինչ կերպ է ոսկրանում և ինքնուրույնանում իբրև տոկոս։ Բայց տոկոսաբեր կապիտալն իբրև մի պատրաստի, ավանդված ձև, ուրեմն և տոկոսն իբրև կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի պատրաստի ենթաձև պատմականորեն շատ ավելի առաջ գոյություն ունի, քան երևան են եկել արտադրության կապիտալիստական եղանակը և կապիտալի ու շահույթի նկատմամբ այդ եղանակին համապատասխանող պատկերացումները։ Ահա ինչու դեռ մինչև հիմա էլ ժողովրդի պատկերացմամբ հենց փողային կապիտալը, տոկոսաբեր կապիտալն է կապիտալ որպես այսպիսին, որպես par excellence [գերազանցորեն] կապիտալ։ Այստեղից էլ մյուս կողմից առաջ է եկել մինչև Մեսսիի ժամանակը գերիշխող այն պատկերացումը, թե հենց փողին, իբրև այսպիսուն է, որ տոկոս է վճարվում։ Այն պարագան, որ փոխ արված կապիտալը տոկոս է բերում, անկախ նրանից, իսկապե՞ս գործադրվում է իբրև կապիտալ, թե՞ ոչ — նույնիսկ երբ փոխ է առնվում լոկ սպառման նպատակով — ամրապնդում է այն պատկերացումը, թե կապիտալի այս ձևը մի ինքնուրույն ձև է։ Ամենալավ ապացույցն այն ինքնուրույնության, որով արտադրության կապիտալիստական եղանակի առաջին ժամանակաշրջաններում տոկոսը հանդես է գալիս շահույթի դիմաց և տոկոսաբեր կապիտալը՝ արդյունաբերական կապիտալի դիմաց, այն է, որ 18-րդ դարի մեջերքում միայն (Մեսսիի և այնուհետև Յումի կողմից) հայտնագործվեց այն իրողությունը, որ տոկոսը համախառն շահույթի մի սոսկական մասն է, և որ ընդհանրապես կարիք կար մի այսպիսի հայտնագործություն անելու։

Երրորդ՝ արդյունաբերական կապիտալիստն արդյոք սեփակա՞ն, թե՞ փոխառած կապիտալով է աշխատում, միևնույն է, սրա հետևանքով ամենևին չի փոխվում այն հանգամանքը, որ հիշյալ կապիտալիստին հանդիպակայում է փողային կապիտալիստների դասակարգն իբրև կապիտալիստների մի առանձին տեսակ, փողային կապիտալը՝ իբրև կապիտալի մի ինքնուրույն տեսակ և տոկոսը՝ իբրև հավելյալ արժեքի ինքնուրույն ձևը, որ համապատասխանում է այս մասնահատուկ կապիտալին։

Որակապես քննած՝ տոկոսն այն հավելյալ արժեքն է, որ տալիս է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սոսկական սեփականությունը, որ տալիս է կապիտալն ըստինքյան, թեև սրա սեփականատերը մնում է վերարտադրության պրոցեսից դուրս կանգնած, ուրեմն այն հավելյալ արժեքն է, որ տալիս է կապիտալն իր պրոցեսից մեկուսացած վիճակում։

Քանակապես քննած՝ շահույթի այն մասը, որ կազմում է տոկոսը, ներկայանում է այնպես, որ իբր կապված է ոչ թե արդյունաբերական կամ թե առևտրային կապիտալի, իբրև այսպիսու հետ, այլ փողային կապիտալի հետ, և հավելյալ արժեքի այս մասի նորման, տոկոսի նորման կամ տոկոսադրույքն ամրակայում է այս հարաբերությունը։ Որովհետև նախ՝ տոկոսադրույքը — չնայած իր կախումին շահույթի ընդհանրական նորմայից — որոշվում է ինքնուրույնորեն, և երկրորդ՝ նա, շահույթի խուսափուկ նորմայի հակառակ, ապրանքների շուկայագնի նման բոլոր փոփոխությունների ժամանակ հանդես է դալիս իբրև կայուն, միակերպ, շոշափելի ու միշտ տրված հարաբերություն։ Եթե ամբողջ կապիտալը գտնվեր արդյունաբերական կապիտալիստների ձեռքին, ապա ոչ տոկոս կլիներ ու ոչ էլ տոկոսադրույք։ Այն ինքնուրույն ձևը, որ ընդունում է համախառն շահույթի քանակային բաժանումը, առաջ է բերում որակային բաժանում։ Եթե արդյունաբերական կապիտալիստին համեմատում ենք փողային կապիտալիստի հետ, ապա նրան սրանից զանազանողը ձեռնարկուային եկամուտն է միայն, իբրև համախառն շահույթի միջին տոկոսից վեր մնացող հավելույթ, որը տոկոսադրույքի գոյության շնորհիվ հանդես է գալիս իբրև գործնականապես տրված մեծություն։ Եթե արդյունաբերական կապիտալիստը մյուս կողմից համեմատվում է այն արդյունաբերական կապիտալիստի հետ, որը փոխառած կապիտալի տեղակ գործում է սեփական կապիտալով, ապա սա նրանից տարբերվում է լոկ իբրև փողային կապիտալիստ, որովհետև տոկոսն ինքն է գրպանում փոխանակ ուրիշին վճարելու։ Երկու դեպքում էլ համախառն շահույթի տոկոսից տարբերվող մասը նրան ներկայանում է իբրև ձեռնարկուային եկամուտ, իսկ ինքը տոկոսը՝ իբրև մի այնպիսի հավելյալ արժեք, որ տալիս է կապիտալն ինքնըստինքյան ու որը հետևաբար կապիտալը կտար նաև առանց արտադրողական գործադրման։

Առանձին կապիտալիստի վերաբերմամբ այս ճիշտ է գործնականորեն։ Նրա ընտրությունից է կախված, թե արդյոք իր կապիտալն իբրև տոկոսաբեր կապիտալ կվարկատրվի՞, թե՞ այն իբրև արտադրողական կապիտալ գործադրելով, հենց ինքը կբարձրացնի նրա արժեքը, անկախ նրանից, թե նրա կապիտալն արդեն իր ելակետում որպես փողային կապիտալ գոյություն ունի, թե դեռ պետք է փոխարկվի փողային կապիտալի։ Սակայն ընդհանուր առմամբ վերցրած լինելով, այսինքն հասարակության, ամբողջ կապիտալի վերաբերմամբ կիրառելու դեպքում, ինչպես այս անում են գռեհիկ տնտեսագետներից ոմանք՝ ներկայացնելով այն նույնիսկ իբրև շահույթի հիմունք, այս դրույքն, իհարկե, մի անհեթեթություն է։ Ամբողջ կապիտալի փոխարկումը փողային կապիտալի, առանց այն մարդկանց մասնակցության, որոնք արժեքը մեծացնելու նպատակով գնում են արտադրամիջոցները, արտադրամիջոցներ, որոնց ձևով է առկա լինում ամբողջ կապիտալը, չհաշված սրա այն հարաբերաբար փոքր մասը, որը գոյություն է ունենում իբրև փող — այս անշուշտ անմտություն է։ Էլ ավելի մեծ անմտություն, է պարփակվում այն ենթադրության մեջ, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա կապիտալը տոկոս կբերեր, շգործելով որպես արտադրողական կապիտալ, այսինքն չստեղծելով հավելյալ արժեք, որի լոկ մի մասն է տոկոսը. անմտություն է ենթադրել, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակն ընդունակ կլիներ իր պրոցեսը կատարելու՝ առանց կապիտալիստական արտադրության։ Եթե կապիտալիստների մի անչափ մեծ մասն ուզենար իր կապիտալը փողային կապիտալի վերածել, ապա հետևանքը կլիներ փողային կապիտալի արժե֊քի ու տոկոսադրուլյքի ահռելի անկումը. շատերի համար իսկույն անկարելի կդառնար իրենց տոկոսներով ապրելը, և հետևաբար նրանք ստիպված կլինեին նորից արդյունաբերական կապիտալիստների փոխարկվելու։ Բայց, ինչպես ասվեց, առանձին կապիտալիստի վերաբերմամբ այս իրողություն է։ Ուստի նա, նույնիսկ երբ սեփական կապիտալով է գործում, իր միջին շահույթի այն մասը, որը հավասար է միջին տոկոսին, անհրաժեշտորեն համարում է իր կապիտալի, իբրև այսպիսու, պտուղ, արտադրության պրոցեսից անկախ, և ի հակադրություն այս մասի, որն անջատվել է տոկոսի ձևով, համախառն շահույթի այն հավելույթը, որը մնում է տոկոսից վեր, նա համարում է սոսկ իբրև ձեռնարկուային եկամուտ։

Չորրորդ՝ {Այս կետի շարադրությունը ձեռագրում բացակայում է [— Ֆ. Է.]}։ Ինչպես տեսնում ենք, շահույթի այն մասը, որ գործող կապիտալիստը պետք է վճարի փոխառած կապիտալի սոսկական սեփականատիրոջը, փոխարկվում է շահույթի այն մասի մի ինքնուրույն ձևի, որ ամեն կապիտալ իբրև այսպիսին — փոխառած լինի, կամ թե ոչ — բերում է տոկոս անվան տակ։ Այս մասի մեծությունը կախված է միջին տոկոսադրույքի բարձրությունից։ Նրա ծագումը երևան է գալիս լոկ այն հանգամանքում դեռ, որ գործող կապիտալիստը, որչափով որ սա իր կապիտալի սեփականատերն է, չի մրցում — գոնե չի մրցում ակտիվորեն — տոկոսադրույքը որոշելու պրոցեսում։ Շահույթի զուտ քանակային տրոհումը երկու անձի միջև, որոնք տարբեր իրավաբանական տիտղոսներ ունեն նրա վերաբերմամբ, փոխարկվել է մի որակային բաժանման, որը թվում է, թե ծագում է հենց կապիտալի ու շահույթի բնությունից։ Որովհետև, ինչպես տեսանք, երբ ընդհանրապես շահույթի մի մասը տոկոսի ձև է ընդունում, միջին շահույթի ու տոկոսի միջև եղած տարբերությունը կամ շահույթի այն հավելութային մասը, որ մնում է տոկոսից վեր, փոխարկվում է տոկոսին հակադիր մի ձևի, ձեռնարկուային եկամտի ձևի։ Այս երկու ձևը, տոկոսն ու ձեռնարկուային եկամուտը գոյություն ունեն իրենց հակադրության մեջ միայն։ Հետևաբար նրանք երկուսն էլ որոշ հարաբերության մեջ են գտնվում ոչ թե հավելյալ արժեքի հետ, որի մասերն են նրանք՝ տարբեր կատեգորիաների, ռուբրիկաների ու անունների տակ սևեռացված լինելով, այլ հարաբերության մեջ են գտնվում միմյանց հետ։ Որովհետև շահույթի մի մասը փոխարկվում է տոկոսի, ապա մյուս մասը հանդես է գալիս իբրև ձեռնարկուային եկամուտ։

Շահույթ ասելով մենք այստեղ միշտ հասկանում ենք միջին շահույթը, որովհետև մեզ համար այստեղ բոլորովին նշանակություն չունեն ինչպես անհատական շահույթի, այնպես էլ արտադրության տարբեր ոլորտներում եղած շահույթի տատանումները, ուրեմն մրցման պայքարի ու այլ հանգամանքների հետ կապված ու տարբեր ուղղություններով կատարվող այն փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում միջին շահույթի կամ հավելյալ արժեքի բաշխման մեջ։ Այս մեր ասածն իր ուժը պահպանում է ներկա ամբողջ հետազոտության վերաբերմամբ։

Արդ տոկոսը, ինչպես Ռամսեյն է բնորոշում, այն զուտ շահույթն է, որ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունը, իբրև այսպիսին, բերում է մեկին, լինի սա սոսկ վարկատու, որ կանգնած է մնում վերարտադրության պրոցեսից դուրս, թե կապիտալի սեփականատեր, որն ինքն է իր կապիտալն արտադրողաբար բանեցնում։ Բայց այս վերջինին էլ կապիտալը զուտ շահույթ է բերում ոչ որպես գործող կապիտալիստի, այլ որպես փողային կապիտալիստի, որն, իր սեփական կապիտալն իբրև տոկոսաբեր կապիտալ վարկատրել է ինքն իրեն՝ որպես գործող կապիտալիստի։ Ինչպես որ փողի և ընդհանրապես արժեքի փոխարկումը կապիտալի արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի մշտական հետևանք է, նմանապես էլ նրանց գոյությունը, իբրև կապիտալի գոյություն, նույն պրոցեսի մշտական նախադրյալն է։ Արտադրամիջոցների փոխարկվելու իր ընդունակությամբ փողը մշտապես հրամանատարություն է անում անվճար աշխատանքի վրա, ուստի և ապրանքների արտադրության ու շրջանառության պրոցեսը դարձնում է իր տիրոջ համար հավելյալ արժեքի արտադրություն։ Հետևաբար տոկոսը լոկ արտահայտություն է այն բանի, որ արժեքի ընդհանրապես — առարկայացած աշխատանքն իր ընդհանրական հասարակական ձևով — արժեքը, որն արտադրության իրական պրոցեսում արտադրամիջոցների կերպարանք է ընդունում, իբրև ինքնուրույն իշխանություն հանդիպակայում է կենդանի աշխատանքին ու անվճար աշխատանք յուրացնելու միջոց է ներկայացնում, և որ նա մի այսպիսի իշխանություն է հանդիսանում շնորհիվ այն հանգամանքի, որ բանվորին հանդիպակայում է իբրև ուրիշի սեփականություն։ Սակայն մյուս կողմից՝ տոկոսի ձևում ջնջվում է այս հակադրությունը վարձու աշխատանքի հանդեպ, որովհետև տոկոսաբեր կապիտալն իբրև այսպիսին իր հակադրությունն ունի ոչ թե հանձին վարձու աշխատանքի, այլ հանձին գործող կապիտալի, վարկատրող կապիտալիստն իբրև այսպիսին վերարտադրության պրոցեսում ուղղակի հանդիպակայում է իրապես գործող կապիտալիստին, բայց ոչ վարձու բանվորին, որը հենց կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա է ունեզրկվել իր արտադրամիջոցներից։ Տոկոսաբեր կապիտալը սեփականություն ներկայացող կապիտալ է ընդդեմ ֆունկցիա ներկայացող կապիտալի։ Իսկ քանի դեռ կապիտալը չի գործում, նա բանվորներին չի շահագործում և ոչ մի հակադրության մեջ չի մտնում աշխատանքի նկատմամբ։

Մյուս կողմից՝ ձեռնարկուային եկամուտը ոչ մի հակադրություն ներկայացնում վարձու աշխատանքի նկատմամբ, այլ միմիայն տոկոսի նկատմամբ։

Առաջին՝ միջին շահույթն իբրև տրված ենթադրելով՝ ձեռնարկուային եկամտի նորման որոշվում է ոչ թե աշխատավարձով, այլ տոկոսադրույքով։ Այս նորմայի բարձր թե ցածր մակարդակը հակառակ հարաբերական է տոկոսադրույքի նկատմամբ։

Երկրորդ՝ գործող կապիտալիստը ձեռնարկուային եկամտի վերաբերմամբ իր պահանջահիմքը, ուրեմն հենց ձեռնարկուային եկամուտն էլ բխեցնում է ոչ թե կապիտալի նկատմամբ իր ունեցած սեփականությունից, այլ կապիտալի ֆունկցիայից՝ ի հարկադրություն այն որոշակի ձևի, որով կապիտալը գոյություն է ունենում լոկ իբրև անգործուն սեփականություն։ Այս երևան է գալիս իբրև անմիջաբար առկա հակադրություն, հենց որ կապիտալիստը գործառում է փոխ առած կապիտալով, երբ ուրեմն տոկոսն ու ձեռնարկուային եկամուտը բաժին են ընկնում երկու տարբեր անձի։ Ձեռնարկուային շահույթն առաջ է գալիս կապիտալի ֆունկցիայից վերարտադրության պրոցեսում, ուրեմն այն ակտերի, այն գործունեության հետևանքով, որով արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալի այս ֆունկցիաներն սպասավորում է գործող կապիտալիստը։ Բայց գործող կապիտալի ներկայացուցիչ լինելը սինեկուրա [ֆիկտիվ, բայց բարձր վարձատրվող պաշտոն] չի, ինչպես որ սինեկուրա է տոկոսաբեր կապիտալի ներկայացուցիչ լինելը։ Կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա կապիտալիստը կառավարում է արտադրության պրոցեսը, ինչպես և շրջանառության պրոցեսը։ Արտադրողական աշխատանքի շահագործումը ճիգ ու ջանք է նստում, ուզում է՝ նա ինքն այս կատարի, թե ուրիշին կատարել տա իր անունով, միևնույն է։ Ուստի ի հակադրություն տոկոսի՝ ձեռնարկուային եկամուտը նրան պատկերանում է իբրև կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից անկախ մի բան, ավելի շուտ՝ իր իբրև ոչ-սեփականտաիրոջ, իբրև բանվորի ֆունկցիայի հետևանք։

Այս պատճառով նրա գլխում անհրաժեշտորեն զարգանում է այն պատկերացումը, թե իր ձեռնարկուային եկամուտը ոչ միայն վարձու աշխատանքի նկատմամբ որևէ հակադրություն չի կազմում, ոչ միայն ուրիշի լոկ անվճար աշխատանք չի ներկայացնում, այլ ընդհակառակը հենց ինքն աշխատավարձ, հսկման վարձ է, wages of superintendence of labour, ավելի բարձր վարձ, քան սովորական վարձու բանվորինն, 1) որովհետև իր աշխատանքն ավել բարդ աշխատանք է, 2) որովհետև նա ինքն է իրեն աշխատավարձ վճարում։ Որ իր, իբրև կապիտալիստի, ֆունկցիան հավելյալ արժեք, այսինքն անվճար աշխատանք արտադրելն է ու այն էլ ամենատնտեսող պայմաններումում,— այս լիովին մոռացվում է շնորհիվ այն հակադրության, որ տոկոսը բաժին է ընկնում կապիտալիստին, նույնիսկ երբ նա ոչ մի ֆունկցիա չի կատարում իբրև կապիտալիստ, այլ կապիտալի սոսկ սեփականատերն է, և որ, ընդհակառակը, ձեռնարկուային եկամուտը բաժին է ընկնում գործող կապիտալիստին, թեև նա սեփականատեր չէ այն կապիտալի, որով ինքը գործ է անում։ Այն երկու մասի հակադիր ձևի շնորհիվ, որին տրոհվում է շահույթը, ուրեմն հավելյալ արժեքը, մոռացվում է, որ երկուսն էլ հավելյալ արժեքի սոսկական մասեր են, և որ հավելյալ արժեքի տրոհումն ամենևին չի կարող փոխել նրա բնությունը, նրա ծագումն ու նրա գոյության պայմանները։

Գործող կապիտալիստը վերարտադրության պրոցեսում հանդես է գալիս վարձու բանվորների հանդեպ իբրև ուրիշի սեփականություն կազմող կապիտալի ներկայացուցիչ և փողային կապիտալիստը, ներկայացված լինելով գործող կապիտալիստի կողմից, մասնակցում է աշխատանքի շահագործմանը։ Որ գործուն կապիտալիստն ընդդեմ բանվորների լոկ իբրև արտադրամիջոցների ներկայացուցիչ կարող է կատարել իր ֆունկցիան՝ բանվորներին իր համար աշխատեցնելու կամ արտադրամիջոցներն իբրև կապիտալ գործադրելու ֆունկցիան,— այս մոռացվում է այն հակադրության շնորհիվ, որ գոյություն ունի վերարտադրության պրոցեսում գործող կապիտալի ֆունկցիայի և վերարտադրության պրոցեսից դուրս գտնվող՝ կապիտալի նկատմամբ ունեցած սոսկական սեփականության միջև։

Իրապես այն ձևի մեջ, որ շահույթի, այսինքն հավելյալ արժեքի երկու մասն ընդունում են իբրև տոկոս ու ձեռնարկուային եկամուտ, աշխատանքի նկատմամբ ոչ մի հարաբերություն չի արտահայտվում, որովհետև այս հարաբերությունը գոյություն ունի լոկ նրա ու շահույթի կամ թե, ավելի շուտ, հավելյալ արժեքի միջև, հավելյալ արժեքի, իբրև այս երկու մասի գումարի, ամբողջության, նրանց միածնության։ Այն համամասնությունը, որով բաժանվում է շահույթը, ու այն տարբեր իրավաբանական տիտղոսները, որոնց համեմատ կատարվում է այս բաժանումը, ենթադրում են շահույթն իբրև պատրաստի, ենթադրում են նրա առկայությունը։ Ուստի եթե կապիտալիստը սեփականատեր է այն կապիտալի, որով գործ է անում, ապա նա յուրացնում է ամբողջ շահույթը կամ հավելյալ արժեքը. բանվորի համար բոլորովին նշանակություն չունի, արդյոք կապիտալիստն այսպես է վարվում թե՞ շահույթի մի մասը պիտի վճարի մի երրորդ անձի, իբրև իրավաբանական սեփականատիրոջ։ Այսպիսով ուրեմն. այն հիմունքները, որոնց համաձայն շահույթը բաժանվում է երկու տեսակի կապիտալիստների միջև, աննկատելի կերպով փոխարկվում են այն բաժանելի շահույթի, այն հավելյալ արժեքի գոյության հիմունքների, որ կապիտալն իբրև այսպիսին, հետագա ամեն բաժանումից անկախ, դուրս է կորզում վերարտադրության պրոցեսից։ Եթե տոկոսը հակադրվում է ձեռնարկուային եկամտին և ձեռնարկուային եկամուտը՝ տոկոսին, եթե սրանք երկուսն էլ հակադրվում են միմյանց, բայց ոչ թե աշխատանքին, ապա սրանից հետևում է, որ ձեռնարկուային եկամուտը, պլյուս տոկոսը, այսինքն շահույթը, վերջիվերջո հավելյալ արժեքը, ինչի՞ վրա են հիմնվում։ — Նրա երկու մասի հակադիր ձևի վրա։ Բայց շահույթն արտադրվում է նախքան այս բաժանումը կկատարվի, նախքան այս բաժանման մասին կարող է խոսք լինել։

Տոկոսաբեր կապիտալը հարատևում է իբրև այսպիսին լոկ այն չափով, որչափով որ վարկատրված փողն իրոք փոխարկվում է կապիտալի, և արտադրվում է մի հավելույթ, որի մի մասն է տոկոսը։ Սակայն այս չի բացառում այն, որ տոկոսաբերությունն իբրև հատկություն սերտորեն աճված լինի նրա հետ, արտադրության պրոցեսից անկախ։ Չէ՞ որ բանվորական ուժն էլ իր արժեստեղծ զորությունը երևան է հանում այն ժամանակ միայն, երբ նա աշխատանքի պրոցեսում գործում է և իրանում. բայց այս չի բացառում, որ նա ըստինքյան, պոտենցիալ կերպով, իբրև ունակություն, արժեստեղծ գործունեություն լինի և որ իբրև այսպիսին ոչ թե նախ պրոցեսից ծագի, այլ, ընդհակառակը, նրա նախադրյալը լինի։ Աշխատույժը գնվում է իբրև արժեք ստեղծելու ունակություն։ Մեկը կարող է այս գնել առանց արտադրողաբար այն բանեցնելու, օրինակ, զուտ անձնական նպատակների, սպասավորման և այլոց համար։ Նույնն է նաև կապիտալի վերաբերմամբ։ Փոխառուի գործն է, թե նա արդյոք այս կոգտագործի՞ իբրև կապիտալ, ուրեմն հավելյալ արժեք արտադրելու նրա ներունակ հատկությունը գործի կդնի՞ իրոք։ Երկու դեպքում էլ նա վճարում է հավելյալ արժեքի համար, որն, ըստինքյան, հնարավորության մեջ, պարունակվում է իբրև ապրանք երևան եկող կապիտալի մեջ։

Հիմա մենք ավելի հանգամանորեն կանգ առնենք ձեռնարկուային եկամտի վրա։

Այն միջոցին, երբ արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում սևեռացվում է կապիտալի հասարակական մասնահատուկ որոշվածության մոմենտը — կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունը, որն ուրիշների աշխատանքի վրա հրամանատարություն անելու հատկություն ունի — ուստի և տոկոսը հանդես է գալիս իբրև հավելյալ արժեքի մի մասը, հավելյալ արժեքի, որ կապիտալն արտադրում է այս առնչությամբ, այդ միջոցին հավելյալ արժեքի մյուս մասը — ձեռնարկուային եկամուտը — անհրաժեշտորեն հանդես է գալիս այն կերպարանքով, որ իբր նա ծագում է ոչ թե իբրև կապիտալ գործող կապիտալից, այլ արտադրության պրոցեսից, անկախ սրա հասարակական մասնահատուկ որոշվածությունից, որը կապիտալին բաժին ընկնող տոկոսի արտահայտության մեջ արդեն իր գոյության մի առանձնահատուկ եղանակ է ձեռք բերել։ Բայց արտադրության պրոցեսը, կապիտալից անջատված, աշխատանքի պրոցես է ընդհանրապես։ Ուստի արդյունաբերական կապիտալիստը ի տարբերություն կապիտալի սեփականատիրոջից, հանդես է գալիս ոչ թե իբրև գործող կապիտալ, այլ իբրև գործակատար, կապիտալից անկախ, իբրև ընդհանրապես աշխատանքի պրոցեսի սոսկական կրիչ, իբրև բանվոր ու այն էլ իբրև վարձու բանվոր։

Տոկոսն ըստինքյան արտահայտում է աշխատապայմանների գոյությունն իբրև կապիտալի գոյություն՝ աշխատանքի նկատմամբ առեղծված իրենց հասարակական հակադրության մեջ ու իրենց այն փոխակերպման մեջ, որով նրանք անձնական իշխանության են վերածվում ընդդեմ աշխատանքի ու աշխատանքի վրա։ Կապիտալի նկատմամբ ունեցած սոսկական սեփականությունը ներկայացվում է տոկոսի կողմից իբրև ուրիշի աշխատանքի արդյունքները յուրացնելու միջոց։ Բայց տոկոսը ներկայացնում է կապիտալի այս բնորոշ հատկությունն իբրև մի այնպիսի բան, որը նրան պատկանում է արտադրության պրոցեսից անկախ և որն արտադրության այս իսկ պրոցեսի մասնահատուկ կապիտալիստական որոշվածության հետևանքը չի ամենևին։ Տոկոսը ներկայացնում է կապիտալի այս բնորոշ հատկությունը, ոչ թե այն ուղղակի հակադրելով աշխատանքին, այլ, ընդհակառակը, առանց հարաբերության մեջ դնելու աշխատանքի հետ, լոկ իբրև երկու կապիտալիստի հարաբերություն։ Ուրեմն ներկայացնում է իբրև մի այնպիսի որոշվածություն, որը բուն իսկ աշխատանքի նկատմամբ կապիտալի ունեցած հարաբերության համար արտաքին, և նշանակություն չունի։ Այսպիսով ուրեմն, տոկոսի մեջ, շահույթի այս առանձնահատուկ ձևավորման մեջ, որում կապիտալի հակադիր բնույթը մի ինքնուրույն արտահայտություն է ստանում, նա այս ստանում է այնպես, որ այս հակադրությունը լիովին ջնջվում է նրա մեջ, և նրա նկատմամբ կատարյալ վերացականացում է տեղի ունենում։ Տոկոսը մի հարաբերություն է երկու կապիտալիստի միջև, և ոչ թե կապիտալիստի ու բանվորի միջև։

Մյուս կողմից՝ տոկոսի այս ձևը շահույթի մյուս մասին տալիս է ձեռնարկուային եկամտի, այնուհետև հսկման վարձի որակային ձևը։ Այն հատուկ ֆունկցիաները, որ պետք է կատարի կապիտալիստն իբրև այսպիսին, և որոնք բաժին են ընկնում կապիտալիստին՝ նրան ուղղակի տարբերելով բանվորներից ու հակադրելով բանվորներին, ներկայացվում են սոսկ իբրև աշխատանքի ֆունկցիաներ։ Այսինքն նա հավելյալ արժեք է ստեղծում ոչ այն պատճառով, որ իբրև կապիտալիստ է աշխատում, այլ այն պատճառով, որ նա,— մի կողմ թողած նրա կապիտալիստ լինելու հատկությունը,— նույնպես աշխատում է։ Հետևաբար հավելյալ արժեքի այս մասը հավելյալ արժեք էլ չի ամենևին, այլ նրա հակադրությունն է, կատարված աշխատանքի մի էկվիվալենտ։ Որովհետև կապիտալի տարանջատ բնույթը, աշխատանքի նկատմամբ ունեցած նրա հակադրությունը փոխադրվում է շահագործման իրական պրոցեսից այն կողմը, այն է՝ փոխադրվում է տոկոսաբեր կապիտալի մեջ, ուստի ինքը շահագործման այո պրոցեսը ներկայանում է իբրև աշխատանքի սոսկական պրոցես, որտեղ գործող կապիտալիստն աշխատում է, միայն թե այլ աշխատանք է կատարում, քան բանվորը։ Այնպես որ շահագործման աշխատանքն ու շահագործվող աշխատանքը, երկուսն էլ իբրև աշխատանք, նույնն են։ Շահագործման աշխատանքն աշխատանք է ճիշտ այնպես, ինչպես և այն աշխատանքը, որը շահագործվում է։ Տոկոսին վիճակվում է ընդունել կապիտալի հասարակական ձևը, բայց մի չեզոք ու անտարբեր եղանակով արտահայտված ձեռնարկուային եկամտին վիճակվում է ստանձնել կապիտալի տնտեսական ֆունկցիան, բայց այս ֆունկցիայի որոշ, կապիտալիստական բնույթից վերացականացված ձևով։

Կապիտալիստի գիտակցության մեջ այստեղ բոլորովին նույնն է կատարվում, ինչ որ կատարվում է փոխհատուցման հիմունքների դեպքում՝ շահույթը միջին շահույթի հավասարեցնելու առնչությամբ, ինչպես այդ նշված է այս գրքի II բաժնում [գլ 12, § 3]։ Փոխհատուցման այս հիմունքները, որոնք որոշիչ ներգործություն ունեն հավելյալ արժեքի բաշխման վրա, պատկերացման կապիտալիստական եղանակի շնորհիվ փոխարկվում են բուն իսկ շահույթի ծագման հիմունքների ու շահույթի արդարացման (սուբեկտիվ) հիմունքների։

Ձեռնարկուային եկամտի պատկերացումը, որպես հսկման աշխատանքի վարձի պատկերացում, որը ծագում է ձեռնարկուային եկամտի ու տոկոսի հակադրությունից, մի նոր կռվան է գտնում այն հանգամանքի մեջ, որ շահույթի մի մասն իրոք կարող է առանձնացվել իբրև աշխատավարձ և իսկապես էլ առանձնացվում է իբրև այդպիսին, կամ թե ավելի շուտ, ընդհակառակը՝ որ աշխատավարձի մի մասն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատվանդանի վրա երևան է գալիս իբրև շահույթի անբաժանելի բաղադրամաս։ Այս մասը, ինչպես արդեն Ա. Սմիթն է ճշտորեն հայտնագործել, զուտ կերպարանքով, ինքնուրույնորեն ու ամբողջովին անջատված մի կողմից՝ շահույթից (իբրև տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի գումարից), մյուս կողմից, շահույթի այն մասից, որը տոկոսը հանելուց հետո մնում է իբրև այսպես կոչված ձեռնարկուային եկամուտ,— հանդես է գալիս իբրև կառավարիչների ռոճիկ այնպիսի ձեռնարկություններում, որոնց ընդարձակ ծավալը և այլն թույլ են տալիս աշխատանքի մի այնպիսի բաժանում մտցնել, որ կառավարչի առանձին աշխատավարձ է սահմանվում։

Վերահսկողության ու ղեկավարման աշխատանքն անհրաժեշտորեն առաջ է գալիս ամենուրեք, որտեղ արտադրության անմիջական պրոցեսը կոմբինացիայի վրա հիմնված հասարակական պրոցեսի բնույթ է կրում, և ոչ թե հանդես է գալիս իբրև ինքնուրույն արտագրողների զատզատված աշխատանք։ Բայց նա երկակի բնույթ ունի։

Մի կողմից՝ այն բոլոր աշխատանքների մեջ, որտեղ համագործում են շատ անհատներ, պրոցեսի ընդհանուր կապն ու միասնությունը ներկայացնող են հանդիսանում մի հրամանատար կամքն ու այն ֆունկցիաները, որոնք վերաբերում են ոչ թե մասնական աշխատանքներին, այլ արհեստանոցի ամբողջ գործունեությանը, ինչպես որ է մի նվագախմբի ղեկավարի դեպքում։ Այս մի արտադրողական աշխատանք է, որը պետք է կատարվի կոմբինացիայի վրա հիմնված արտադրության ամեն մի եղանակի միջոցին։

Մյուս կողմից,— բոլորովին մի կողմ թողած վաճառականական հատվածը,— վերահսկման այս աշխատանքն անհրաժեշտորեն ծագում է արտադրության այն բոլոր եղանակների ժամանակ, որոնք հիմնվում են բանվորների, իբրև անմիջական արտադրողների, ու արտադրամիջոցների սեփականատերերի միջև եղած հակադրության վրա։ Որքան ավելի մեծ է այս հակադրությունը, այնքան ավելի մեծ է այն դերը, որ խաղում է վերահսկման այս աշխատանքը։ Ուստի սա իր մաքսիմումին է հասնում ստրկատիրական սիստեմում։ Բայց նա անհրաժեշտ է արտադրության կապիտալիստական եղանակի մեջ էլ, որովհետև այստեղ արտադրության պրոցեսը կապիտալիստի ձեռքով բանվորական ուժն սպառելու պրոցես է միաժամանակ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես որ բռնակալական պետություններում, վերահսկության աշխատանքն ու կառավարության հանրակողմանի միջամտությունն ընդգրկում է երկուսն էլ՝ թե այն ընդհանուր գործերի կատարումը, որոնք բխում են ամեն մի հասարակության բնությունից, ու թե այն մասնահատուկ ֆունկցիաները, որոնք ծագում են կառավարության հակադրությունից ժողովրդական մասսաների նկատմամբ։

Անտիկ հեղինակների մոտ, որոնք ստրկատիրական սիստեմն ունեին իրենց աչքի առջև, վերահսկման աշխատանքի երկու կողմերը, ինչպես այդ տեղի ուներ գործնականում թեորիայում էլ անքակտորեն կապված էին միմյանց հետ։ Նույն երևույթին ենք հանդիպում արդի տնտեսագետների մոտ, որոնք արտադրության կապիտալիստական եղանակն արտադրության բացարձակ եղանակ են համարում։ Մյուս կողմից, ինչպես հիմա ցույց եմ տալու մի օրինակով արդի ստրկատիրական սիստեմի ջատագովները գիտեն բոլորովին նույն կերպ օգտագործել վերահսկման աշխատանքն իբրև ստրկությունն արդարացնելու հիմունք, ինչպես ուրիշ տնտեսագետները՝ իբրև վարձու աշխատանքի սիստեմն արդարացնելու հիմունք։

Կատոնի ժամանակվա villicus-ը. «կալվածքի ստրուկներին (familia rustica) գլուխ էր կանգնած կառավարիչը (villicus՝ villa բառից), որն, ընդունում էր և բաց թողնում, գնում էր և ծախում, ստանում էր տիրոջից հրահանգներ և նրա բացակայության ժամանակ կարգադրում և պատժում էր... Կառավարիչն, իհարկե, ավելի ազատություն էր վայելում, քան մնացած ստրուկները. Մադոնի գրքերը խորհուրդ են տալիս թուլատրել, որ նա ամուսնանա, գավակներ ծնի և փողի սեփական գումար ունենա, իսկ Կատոնը խորհուրդ է տալիս ամուսնացնել նրան կառավարչուհու հետ. միայն նա կարող էր հուսալ, որ լավ վարքի դեպքում տիրոջից ազատություն կստանա։ Ընդհանրապես բոլորը միասին սպասավորում էին տնտեսությունը, որին նրանք կցված էին... Ամեն մի ստրուկ, ինչպես և ինքը կառավարիչը, որոշ ժամկետներում իր ապրուստն ստանում էր տիրոջ հաշվին՝ հաստատուն դրույքների համաձայն, որով նա մի կերպ ծայրը ծայրին էր հասցնում... Ապրուստի միջոցների քանակը կարգավորվում էր ըստ աշխատանքի, այս պատճառով էլ, օրինակ, կառավարիչը, որ ավելի հեշտ աշխատանք ուներ, քան ստրուկները, սրանցից ավելի աղքատիկ բաժին էր ստանում» (Mommsen: „Römische Geschichte”, 1856, հ. I, էջ 809—810)։ [Համեմատ. ռուս. հրատ.— Моммзен „История Рима”, 1936, հատ. I, էջ 786—787]։

Արիստոտելը. «Որովհետև տերը» (կապիտալիստը) «դրսևորվում է իբրև այսպիսին ոչ թե ստրուկներ ձեռք բերելում» (ոչ թե կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության մեջ, որն աշխատանք գնելու իշխանություն է տալիս), «այլ ստրուկներին օգտագործելում» (բանվորներին, ներկայումս վարձու բանվորներին, արտադրության պրոցեսում օգտագործելում)։— «Բայց այս գիտության մեջ մեծ ու վսեմ ոչինչ չկա»։— «Նա պետք է իմանա հրամայել այն, ինչ որ ստրուկը կատարել պետք է իմանա»։— «Որտեղ տերերը սրանով իրենց նեղություն տալու անհրաժեշտությունը չունեն, այս պատիվն իր վրա է վերցնում վերակացուն, իսկ նրանք իրենք վարում են պետական գործերը կամ թե փիլիսոփայում են» (Aristoteles, «De Republica», հրատ. Բեկկերի, 1837, գիրք I, գլ. 7)։ [1911 թ. ռուս. հրատ. «Политика Аристотеля», էջ 18]։ Որ տիրապետությունն ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական բնագավառում իշխողների վրա դնում է տիրապետելու ֆունկցիաներ, այսինքն որ տնտեսական բնագավառում ուրեմն, նրանք պետք է իմանան, թե ինչպես պետք է սպառել բանվորական ուժը, Արիստոտելն այս ասում է կտրականորեն և ավելացնում է, որ հսկման այս աշխատանքին մի առանձին նշանակություն չպետք է տալ ամենևին, այս պատճառով էլ տերը, եթե բավական ունևոր է, այս նեղությունը քաշելու «պատիվը» վերակացուին է թողնում։

Ղեկավարման ու վերահսկման աշխատանքը, որչափով որ սա կոմբինացիայի վրա հիմնված հասարակական ամեն մի աշխատանքի բնությունից բխող մի հատուկ ֆունկցիա չի, այլ ծագում է արտադրամիջոցների սեփականատիրոջ ու սոսկ բանվորական ու սեփականատիրոջ միջև եղած հակադրությունից — ուզում է՝ այս բանվորական ուժը գնվելիս լինի բանվորի հետ միասին, ինչպես ստրկատիրական սիստեմումն է, կամ թե բանվորն ինքը ծախելիս լինի իր բանվորական ուժը, ուրեմն և արտադրության պրոցեսը ներկայացնի կապիտալի միջոցով նրա աշխատանքն սպառելու պրոցես, միևնույն է,— անմիջական արտադրողի ստրկացումից ծագող այս ֆունկցիան բավական հաճախ դարձվել է բուն իսկ այս հարաբերության, արդարացման հիմունք, և շահագործումը, ուրիշի անվճար աշխատանքի յուրացումը նույնքան հաճախ ներկայացվել է իբրև կապիտալի սեփականատիրոջը պատշաճորեն հասանելի աշխատավարձ։ Բայց այս երբեք ավելի լավ արտահայտված չի եղել, քան արտահայտվել է Միացյալ Նահանգներում ստրկատիրության մի պաշտպանի՝ 0՝Կոննոր անունով մի փաստաբանի կողմից, 1859 թվականի դեկտ. 19-ին Նյու-Յորքում կայացած մի միտինգում, «Արդարամտություն հարավի նկատմամբ» դրոշի ներքո։— «Now, gentlemen» [Ուրեմն, պարոնայք],— ասել է նա բուռն ծափահարությունների տակ, «հենց ինքը բնությունն է նեգրին նախանշել այս ստրկական կացության համար։ Նա ուժ ունի և զորեղ է աշխատանքի համար, բայց բնությունը, որ նրան ավել է այս ուժը, զլացել է նրան տալ ինչպես կառավարելու բանիմացությունը, այնպես էլ աշխատելու հոժարությունը (հավանություններ)։ Երկուսն էլ զլացված են նրան։ Եվ միևնույն բնությունը, որ նրան չի օժտել աշխատելու հոժարությամբ, նրան տվել է մի տեր՝ ստիպելու, որ նա հոժարի, ու այն կլիմայում, որի համար նա ստեղծված է, մի օգտակար ծառա դառնա ինչպես իր համար, այնպես էլ այն տիրոջ Համար, որը նրան կառավարում է։ Ես պնդում եմ, որ ամենևին անարդարություն չէ նեգրին այն դրության մեջ թողնելը, որի մեջ նրան դրել է բնությունը, անարդարություն չի նրան մի տեր տալը, որը նրան կառավարում է. և նեգրին ոչ մի իրավունքից չեն զրկում, երբ նրան ստիպում են՝ տիրոջ համար մշտապես աշխատելու և իր տիրոջը մի արդարացի փոխհատուցում ընձեռելու այն աշխատանքի ու տաղանդների համար, որ նա գործադրում է նրան կառավարելու և նրան հենց իրեն համար ու հասարակության համար օգտակար դարձնելու [«New-York Tribune», 20 դեկտեմբերի 1859 թ., էջ 5]։

Ահա վարձու բանվորն էլ պետք է ստրկի նման ունենա մի տեր, որը նրան աշխատեցնի և նրան կառավարի։ Իսկ տիրապետության ու ստրկացման այս հարաբերությունը ենթադրելով՝ բնականոն բան է, որ վարձու բանվորը բռնադատվում է արտադրելու իր սեփական աշխատավարձն ու վրադիր՝ հսկման վարձը՝ մի փոխհատուցում իր վրա գործադրվող տիրապետության ու վերահսկման աշխատանքի համար, բռնադատվում է «իր տիրոջը մի արդարացի փոխհատուցում ընձեռելու այն աշխատանքի ու տաղանդների համար, որ նա գործադրում է նրան կառավարելու և նրան հենց իրեն համար ու հասարակության համար օգտակար դարձնելու»։

Վերահսկման ու ղեկավարման աշխատանքը, որչափով որ նա ծագում է հակադիր բնույթից, աշխատանքի վրա կապիտալի ունեցած տիրապետությունից և ուրեմն հատուկ է դասակարգային հակամարտության վրա հիմնվող արտադրական բոլոր եղանակներին, այդ թվում և կապիտալիստականին — այդ աշխատանքը կապիտալիստական սիստեմում էլ անմիջաբար ու անխզելիորեն զուգորդված է արտադրողական այն ֆունկցիաների հետ, որոնք կոմբինացիայի վրա հիմնած հասարակական ամեն մի աշխատանքի կողմից դրվում են առանձին անհատների վրա, իբրև հատուկ աշխատանք։ Աշխատավարձը, որ տրվում է մի epitropos [հին հունական վերահսկիչի] կամ régisseur-ի, ինչպես որ նա կոչվում էր ֆեոդալական Ֆրանսիայում, լիովին անջատվում է շահույթից և ընդունում է որակյալ աշխատանքի համար տրվող աշխատավարձի ձև, հենց որ ձեռնարկությունը վարվում է մի այսպիսի կառավարչի (manager) ռոճիկ վճարելու համար բավարար խոշոր մասշտաբով, թեև այս պայմանի առկայության դեպքում մեր արդյունաբերական կապիտալիստները «պետական գործեր վարելուց կամ թե փիլիսոփայելուց» դեռ շատ հեռու են։

Որ ոչ թե արդյունաբերական կապիտալիստները, այլ արդյունաբերական manager-ներն [կառավարիչներն] են «մեր արդյունաբերական սիստեմի հոգին», այս նկատել է դեռ պ. Յուրը։ Ինչ վերաբերում է ձեռնարկության առևտրային մասին, ապա այս գծով ինչ որ անհրաժեշտ է, արդեն ասված է նախընթաց բաժնում։

Հենց ինքը կապիտալիստական արտադրությունը հասցրել է այն բանին, որ վերևից ղեկավարելու աշխատանքը, կապիտալի սեփականությունից լիովին անջատված, առկա վխտում է փողոցում։ Ուստի անօգուտ է դարձել, որ ղեկավարման այս աշխատանքը կապիտալիստը կատարի։ Ամենևին անհրաժեշտ չի, որ նվագախմբի ղեկավարը նվագախմբի գործիքների սեփականատեր լինի, ոչ էլ նրա, իբրև ղեկավարի, ֆունկցիայի մեջ է մտնում մնացած նվագածուների «վարձի» հետ որևէ գործ ունենալը։ Կոոպերատիվ գործարաններն ապացույց են տալիս, որ կապիտալիստն իբրև արտադրության ակտիվ գործիչ, նույնպես ավելորդ է դարձել, ինչպես որ նա ինքը, զարգացման ավելի բարձր աստիճանի հասնելով, ավելորդ է համարում խոշոր հողատիրոջ գոյությունը։ Որչափով որ կապիտալիստի աշխատանքն առաջ է գալիս ոչ թե արտադրության պրոցեսից, իբրև սոսկ կապիտալիստականից, ուրեմն, որչափով որ կապիտալի կործանման հետ ինքն այդ աշխատանքը չի վերանում, որչափով որ նա չի սահմանափակվում ուրիշի աշխատանքը շահագործելու ֆունկցիայով, հետևաբար որչափով որ նա առաջ է գալիս աշխատանքի, իբրև հասարակական աշխատանքի, ձևից, շատերի կոմբինացիայից ու կոոպերացիայից, կազմած մի ընդհանուր հետևանքի համար — այդ աշխատանքը բոլորովին նույն կերպ անկախ է կապիտալից, ինչպես ինքն այս ձևը, հենց որ նա պայթեցրել է իր կապիտալիստական պատյանը։ Ասել, թե այս աշխատանքն անհրաժեշտ է իբրև կապիտալիստական աշխատանք, իբրև կապիտալիստի ֆունկցիա, նշանակում է այն միայն որ vulgus-ը [գռեհիկ տնտեսագետը] չի կարող արտադրության կապիտալիստական եղանակի ծոցում զարգացած ձևերը սրանց կապիտալիստական հակամարտ բնույթից անջատ ու ազատագրված պատկերացնել։ Փողային կապիտալիստի հանդեպ արդյունաբերական կապիտալիստը բանվոր է, բայց բանվոր է իբրև կապիտալիստ, այսինքն իբրև ուրիշի աշխատանքը շահագործող։ Այն վարձը, որ նա պահանջում և ստանում է այս աշխատանքի համար, ճիշտ հավասար է ուրիշի աշխատանքի նրա կողմից յուրացրած քանակին և ուղղակի,— որչափով որ նա ինքն է ստանձնում շահագործման այս անհրաժեշտ նեղությունը,— կախված է այս աշխատանքի շահագործման աստիճանից, և ոչ թև այն ճիգ ու ջանքի աստիճանից, որ նրա վրա նստում է այս շահագործումը և որը նա չափավոր վճարով կարող է մի կառավարչի վզին փաթաթել։ Ամեն մի ճգնաժամից հետո Անգլիայի գործարանային շրջաններում կարելի է բավական թվով նախկին գործարանատերեր տեսնել, որոնք մի համեստ վարձով կառավարում են իրենց նախկին սեփական գործարաններն իբրև նոր սեփականատերերի, հաճախ իրենց վարկատուների, կառավարիչներ։

Կառավարման այն վարձը, որ տրվում է թե առևտրային ու թե արդյունաբերական ձեռնարկների կառավարիչներին, ձեւռնարկուային եկամտից լիովին անջատված է հանդես գալիս ինչպես բանվորների կոոպերատիվ գործարաններում, այնպես էլ կապիտալիստական ակցիոներական ձեռնարկություններում։ Կառավարման վարձի զատումը ձեռնարկուային եկամտից, որ այլուրեք պատահական է, այսւոեղ մշտապես է կատարվում։ Կոոպերատիվ գործարանում հսկման աշխատանքի հակամարտ բնույթը վերանում է, որովհետև կառավարիչն իր վճարն ստանում է բանվորներից՝ փոխանակ նրանց նկատմամբ իբրև կապիտալի ներկայացուցիչ հանդես գալու։ Ակցիոներական ձեռնարկությունները — զարգանալով վարկային գործին զուգընթաց — ընդհանրապես այն տենդենցն ունեն, որ կառավարման այս աշխատանքն իբրև ֆունկցիա ավելի ու ավելի են բաժանում կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից, լինի սա սեփական կամ թե փոխառած կապիտալ, միևնույն է, ճիշտ այնպես, ինչպես որ բուրժուական հասարակության զարգացման հետ միասին դատական ու կառավարման ֆունկցիաները բաժանվում են հողային սեփականությունից, որի ատրիբուտներն էին նրանք ֆեոդալական ժամանակաշրջանում։ Բայց երբ մի կողմից կապիտալի սոսկական սեփականատիրոջը, փողային կապիտալիստին հանդիպակայում է գործող կապիտալիստը, և վարկի զարգանալուն համընթաց այս փողային կապիտալն ինքը հասարակական բնույթ է ընդունում, համակենտրոնանում է բանկերում ու վարկատրվում է սրանց կողմից, և ոչ թե իր անմիջական սեփականատերերի կողմից. երբ, մյուս կողմից, սոսկական կառավարիչը, որը ոչ մի տիտղոսով կապիտալ չունի՝ ոչ փոխարինաբար վերցրած ու ոչ էլ որևէ այլ կերպ ձեռք բերած, երբ նա հոգում, կատարում է այն բոլոր իրական ֆունկցիաները, որոնք գործող կապիտալիստի, իբրև այսպիսու, բաժին են,— ապա մնում է միմիայն ծառայողը [der Funktionär], իսկ կապիտալիստը, իբրև ավելորդ անձ, չքանում է արտադրության պրոցեսից։

Անգլիայի կոոպերատիվ գործարանների հրապարակային հաշվետվություններից երևում է, որ կառավարչի վարձը հանելուց հետո, որը ծախված փոփոխուն կապիտալի մի մասն է կազմում, Ճիշտ այնպես, ինչպես մնացած բանվորների վարձը,— շահույթն ավելի մեծ է եղել, քան միջին շահույթը, չնայած որ նրանք տեղ–տեղ շատ ավելի բարձր տոկոս են վճարել, քան մասնավոր գործարանները։ Այս բոլոր դեպքերում ավելի բարձր շահույթի պատճառը հաստատուն կապիտալի գործադրման մեջ արած ավելի մեծ տնտեսումն է եղել։ Բայց ընդսմին մեզ հետաքրքրում է այն, որ այստեղ միջին շահույթը (= տոկոս + ձեռնարկուային եկամուտ) փաստապես ու շոշափելիորեն ներկայանում է իբրև կառավարման վարձից միանգամայն անկախ մեծություն։ Որովհետև շահույթն այստեղ ավելի մեծ էր, քան միջին շահույթը, ուստի ձեռնարկուային եկամուտն է՛լ ավելի մեծ էր, քան այլ դեպքերում։

Միևնույն իրողությունը երևան է գալիս նաև մի քանի կապիտալիստական ակցիոներական ձեռնարկություններում, օրինակ, ակցիոներական բանկերում (Joint Stock Banks)։ «London and Westminster Bank»-ը 1863 թվականին վճարեց 30% տարեկան դիվիդենդ, «Union Bank of London»-ն ու մյուսները՝ 15%։ Համախառն շահույթից այստեղ հանվում է, բացի կառավարիչների վարձից, նաև այն տոկոսը, որը վճարվում է ավանդների [դեպոզիտների] համար։ Բարձր շահույթն այստեղ բացատրվում է նրանով, որ ներդրած կապիտալը մի աննշան համամասնություն է կազմում ավանդների համեմատությամբ։ Օրինակ, «London and Westminster Bank»-ում ներդրած կապիտալը 1863 թվականին 1 000 000 ֆ. ստ. էր, ավանդները՝ 14 540 275 ֆ. ստ., «Union Bank of London»-ում 1863 թ. ներդրած կապիտալը՝ 600 000 ֆ. ստ., ավանդները՝ 12 384 173 ֆ. ստ.։

Ձեռնարկուային եկամուտը հսկման ու կառավարման վարձի հետ շփոթելն սկզբնապես առաջ է եկել այն հակամարտ ձևից, որ ընդունում է տոկոսից վեր եղած շահույթի հավելույթն՝ ի հակադրություն տոկոսին։ Այդ շփոթումն էլ ավելի զարգացավ այն ջատագովական դիտավորության հետևանքով, որը ճգնում էր շահույթը ներկայացնել ոչ թե իբրև հավելյալ արժեք, այսինքն անվճար աշխատանք, այլ իբրև իրեն իսկ կապիտալիստի աշխատավարձ, որ վճարվում է նրա կատարած աշխատանքի համար։ Ընդորում սոցիալիստների կողմից սրան հանդիպադրվեց այն պահանջը, որ շահույթը փաստապես հանգեցվի այն, մեծությանը, իբրև որպիսին նա ներկայացվում է թեորիապես, այսինքն հանգեցվի սոսկ հսկման վարձին։ Եվ այս առաջարկն այնքան ավելի անհաճո կերպով էր դեմ դուրս գալիս թեորիական գեղազարդմանը, որքան արդյունաբերական ու առևտրային կառավարիչների մի թվաշատ դասակարգի գոյացման հետ միասին — հսկման այս վարձը մի կողմից ավելի ու ավելի էր իր որոշակի մակարդակն ու իր որոշակի շուկայագինը գտնում, ինչպես ամեն մի այլ աշխատավարձ, և մյուս կողմից՝ որքան հսկման այս վարձը, որակյալ աշխատանքի համար վճարվող ամեն մի վարձի նման ավելի էր ընկնում ընդհանրական զարգացման հետևանքով, որը գցում է առանձնապես կրթություն ստացած բանվորների ու ծառայողների բանվորական ուժի արտադրածախքերը։ Բանվորների շրջանում կոոպերացիայի զարգացումն ու բուրժուազիայի շրջանում ակցիոներական ձեռնարկությունների զարգացումը տապալեց այն վերջին պատրվակն էլ, որով ձեռնարւկուային եկամուտը շփոթում էին կառավարման վարձի հետ, և շահույթը գործնականորեն էլ, ինչպես այդ անժխտելի էր թեորիապես, հանդես եկավ իբրև սոսկական հավելյալ արժեք, իբրև մի արժեք, որի դիմաց ոչ մի էկվիվալենտ չի վճարված, իբրև իրացված անվճար աշխատանք. այնպես որ գործող կապիտալիստն իրոք շահագործում է աշխատանքը, և նրա շահագործման պտուղը, եթե նա փոխառած կապիտալով է աշխատում, բաժանվում է տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի, ընդորում վերջինս շահույթի այն հավելույթն է, որ ստացվում է տոկոսից վեր։

Կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ակցիոներական ձեռնարկություններում զարգանում է կառավարման վարձի հետ կապված մի նոր խաբեբայություն. իսկական կառավարչի կողքին ու նրանից վեր հանդես է գալիս վարչությունների ու հսկման խորհուրդների անդամների մի բազմություն, որոնց համար կառավարելն ու հսկելն իրապես ակցիոներների կողոպտման և ինքնահարստացման լոկ պատրվակ են։ Այս մասին շատ պերճախոս մանրամասնություններ ենք գտնում «The City or the Physiology of London Business; with Sketches on Change, and the Coffee Houses»-ում, London, 1845։ «Թե բանկիրներն ու վաճառականներն ինչ են շահում, մասնակցելով ութ կամ ինը տարբեր ընկերությունների վարժության մեջ, կարելի է տեսնել հետևյալ օրինակից. պարոն Թիմոսի Աբրահամ Կերտիսի մասնավոր հաշվեկշիռը, որ նրա սնանկանալուց հետո ներկայացված էր սնանկության գործերի դատարանին, դիրեկտորություն վերնագրով հոդվածի տակ ցույց էր տալիս տարեկան 8–900-անոց մի եկամուտ։ Որովհետև պարոն Կերտիսն Անգլիական բանկի ու Արևելահնդկական ընկերության դիրեկտորն էր, ուստի ամեն մի ակցիոներական ընկերություն իրեն երջանիկ էր համարում, երբ կարողանում էր նրան հրավիրել, իբրև դիրեկտորի (էջ 81, 82)։ Այսպիսի ընկերությունների դիրեկտորների վարձատրությունը շաբաթական ամեն մի նիստի համար առնվազն մի գինեա (21 մարկ) է։ Սնանկության գործերի դատարանում տեղի ունեցող վիճաբանությունները ցույց են տալիս, որ հսկման այս վարձը, իբրև ընդհանուր կանոն, հակառակ հարաբերական է այս անվանական դիրեկտորների իսկապես կատարած հսկման աշխատանքին։

ՔՍԱՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԿԱՊԻՏԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՆՋԱՏՈՒՄԸ ՏՈԿՈՍԱԲԵՐ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՁԵՎՈՎ

Կապիտալիստական հարաբերությունը տոկոսաբեր կապիտալի մեջ հասնում է իր ամենաարտաքին ու ամենաֆետիշիստական ձևին։ Մենք այստեղ ունենք Փ—Փ´, փող, որն ավելի մեծ քանակի փող է ծնում, ունենք ինքնաճող արժեք՝ առանց այն պրոցեսի, որը միջնորդագործում է երկու ծայրաթևի միջև։ Վաճառականական կապիտալում, Փ—Ա—Փ´-ի մեջ, գոնե առկա է կապիտալի շարժման ընդհանրական ձևը, թեև նա գտնվում է շրջանառության ոլորտում միայն, ուստի շահույթը ներկայանում է սոսկ իբրև օտարման շահույթ. բայց այնուամենայնիվ նա ներկայանում է իբրև հասարակական հարաբերության արդյունք, ու ոչ թե իբրև մի սոսկական իրի արդյունք։ Վաճառականական կապիտալի ձևն այնուամենայնիվ ներկայացնում է մի պրոցես հակադիր փուլերի մի միասնություն, մի շարժում, որը տրոհվում է երկու հակադիր ակտի, ապրանքների առքի ու վաճառքի։ Փ—Փ´-ի մեջ, կապիտալի լոկ տոկոսաբեր ձևում, այս շարժումը բացառվում է։ Եթե կապիտալիստը փոխ է տալիս, օրինակ, 1 000 ֆ. ստ., և տոկոսադրույքը 5% է, ապա 1 000 ֆ. ստ.-ի իբրև կապիտալի արժեքը մի տարվա համար = C + Cz´, որտեղ C-ն կապիտալն է, իսկ z´-ն՝ տոկոսադրույքը. ուրեմն այստեղ 5% = = , 1 000 + 1 000 · = 1 050 ֆ. ստ.։ 1 000 ֆ. ստ.-ի, իբրև կապիտալի, արժեքը = 1 050 ֆ. ստ., այսինքն կապիտալը հասարակ մեծություն չի ամենևին։ Նա մեծությունների հարաբերություն է, հիմնական գումարի, իբրև տրված արժեքի, հարաբերություն հենց իր հետ, իբրև ինքնաճող արժեքի հետ, հարաբերություն հիմնական գումարի հետ, որը հավելյալ արժեք է արտադրել։ Եվ ինչպես արդեն տեսանք, կապիտալն իբրև այսպիսին, ներկայանում է իբրև անմիջաբար ինքնաճող արժեք բոլոր ակտիվ կապիտալիստներին, ուզում է՝ սրանք գործելիս լինեն սեփական կամ թե փոխառած կապիտալով, միևնույն է։

Փ—Փ´. մենք այստեղ մեր առջև ունենք կապիտալի սկզբնական ելակետը, Փ—Ա—Փ´ ֆորմուլայի մեջ եղած փողը, որը վեր է ածված Փ—Փ´, երկու ծայրաթևերին, սրտեղ Փ՛ = Փ + ΔՓ, փող որ ավելի շատ փող է ստեղծում։ Սա կապիտալի սկզբնական ու ընդհանրական ֆորմուլան է, հասցրած մի անմիտ ռեզումեի։ Սա պատրաստի կապիտալն է, արտադրության պրոցեսի ու շրջանառության պրոցեսի միասնությունը, ուրեմն կապիտալ է, որը մի որոշ ժամանակաշրջանում որոշ հավելյալ արժեք է բերում։ Տոկոսաբեր կապիտալի ձևում այս պարագան հանդես է գալիս անմիջաբար, առանց արտադրության պրոցեսի ու շրջանառության պրոցեսի միջնորդագործության։ Կապիտալը ներկայանում է որպես տոկոսի, որպես իր սեփական աճման խորհրդավոր ու ինքնաստեղծիչ աղբյուր։ Իրը (փող, ապրանք, արժեք) հիմա իբրև, սոսկական իր արդեն կապիտալ է, իսկ կապիտալը ներկայանում է իբրև սոսկական իր. վերարտադրության ամբողջ պրոցեսի հետևանքը թվում է մի իրի ըստինքյան պատկանող հատկություն. փողի, այսինքն մշտապես իր փոխանակելի ձևով հանդես եկող ապրանքի տիրոջից է կախված, թև արդյոք նա ուզում է փողն իբրև փ՞ղ ծախսել, թե՞ իբրև կապիտալ փոխ տալ։ Ուստի տոկոսաբեր կապիտալում վերջնականորեն ձևավորված ու իր զուտ կերպարանքով հանդես է գալիս այս ավտոմատիկ ֆետիշը, այս ինքնաճող արժեքը, փող ծնող փողը, և այս ձևի մեջ նա այլևս իր ծագման ոչ մի հետք չի կրում։ Հասարակտական հարաբերությունը լիավարտ ձև է ընդունել, իբրև մի իրի, փողի՝ հենց իր հետ ունեցած հարաբերություն։ Փողի՝ իրապես կապիտալ դառնալու փոխարեն այստեղ երևան է գալիս այս փոխակերպման անբովանդակ ձևը միայն։ Ինչպես բանվորական ուժի դեպքում, այստեղ էլ փողի սպառողական արժեք է դառնում արժեք ստեղծելը, ավելի մեծ արժեք ստեղծելը, քան պարունակվում է հենց իր՝ փողի մեջ։ Փողն իբրև այսպիսին պոտենցիալ կերպով արդեն ինքնաճող արժեք է և փոխ է տրվում իբրև այսպիսին, մի բան, որ յուրահատուկ ապրանքի վաճառքի ձևն է։ Արժեք ստեղծելը, տոկոս բերելը փողի հատկությունն է դառնում ճիշտ այնպես, ինչպես տանձ տալը տանձենու հատկությունն է։ Եվ փոխատոն իր փողը ծախում է իբրև այսպիսի տսկոսաբեր իր։ Այս բավական չէ։ Ինչպես տեսանք, փաստորեն գործող կապիտալն էլ այնպես է ներկայանում, որ իբր նա տոկոս է բերում ոչ թե որպես գործող կապիտալ, այլ որպես կապիտալ ինքնըստինքյան, որպես փողային կապիտալ։

Այլաշրջվում է այս հարաբերությունն էլ.— մինչդեռ տոկոսը լոկ մի մասն է շահույթի, այսինքն հավելյալ արժեքի, որ բանվորից քամում է գործող կապիտալիստը, հիմա այդ նույն տոկոսը ներկայանում է, ընդհակառակը, իբրև կապիտալի սեփական պտուղ, իբրև հենց սկզբնականը, այն ինչ շահույթը, որ այժմ փոխարկվել է ձեռնարկուային եկամտի ձևի, ներկայանում է իբրև վերարտադրության պրոցեսում միախառնված վրադիր ու կցորդ։ Կապիտալի ֆետիշային կերպարանքն ու կապիտալ-ֆետիշի պատկերացումն արդեն առկա պատրաստ են այստեղ։ Փ—Փ´-ի մեջ մենք ունենք կապիտալի իռռացիոնալ ձևը, արտադրական հարաբերությունների այլաշրջումն ու իրեղենացումն ամենավերին աստիճանի բարձրացրած, այն է՝ տոկոսաբեր կերպարանքը, կապիտալի այն հասարակ կերպարանքը, որով նա իր սեփական վերարտադրության պրոցեսի նախադրյալն է հանդիսանում, մենք ունենք մեր առջև փողի, համապատասխան դեպքերում ապրանքի ընդունակությունը իր սեփական արժեքը թերարտադրությունից անկախ մեծացնելու — կապիտալի միստիֆիկացիան ամենացայտուն ձևով։

Գռեհիկ տնտեսագիտության համար, որն ուզում է ներկայացնել կապիտալն իբրև արժեքի, արժեքի ստեղծման ինքնուրույն աղբյուր, իհարկե, այս ձևը մի իսկական գյուտ է, մի ձև, որով պարուրված շահույթի աղբյուրն այլևս ճանաչելի չի և որով արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի հետևանքը — բուն իսկ պրոցեսից անջատված — ինքնուրույն գոյություն է ստանում։

Փողային կապիտալի ձևում է միայն, որ կապիտալը դառնում է մի այնպիսի ապրանք, որի իր արժեքը մեծացնելու հատկությունը մի հաստատուն գին ունի, և այս գինը տվյալ ամեն մի դեպքում նշվում է տոկոսադրույքով։

Իբրև տոկոսաբեր կապիտալ ու մանավանդ տոկոսաբեր փողային կապիտալի իր անմիջական ձևով (տոկոuաբեր կապիտալի մյուս ձևերը, որոնցով մենք այտեղ չենք զբաղվում, դարձյալ այս ձևից են բխեցվում և այս ձևն են նախադրյալ ենթադրում), կապիտալն ստանում է իր զուտ ֆետիշային ձևը։ Փ—Փ´-ն իբրև սուբեկտ, իբրև վաճառելի իր։ Առաջին՝ այս բխում է այն պարագայից, որ նա հարատև գոյություն ունի փողի ձևով, մի ձև, որի մեջ ջնջված են նրա բոլոր բնորոշ գծերը և անտեսանելի են նրա ռեալ տարրերը։ Փողը հենց ճիշտ այն ձևն է, որում ջնջված է ապրանքների իբրև սպառողական արժեքների տարբերությունը, հետևաբար նաև արդյունաբերական կապիտալների տարբերությունը, որոնք այս ապրանքներից ու սրանց արտադրապայմաններից են կազմված. փողն այն ձևն է, որի մեջ արժեքը — իսկ այստեղ կապիտալը — գոյություն ունի իբրև ինքնուրույն փոխանակային արժեք։ Կապիտալի վերարտադրության պրոցեսում փողային ձևը մի չքացող, մի սոսկական անցումնային մոմենտ է։ Փողային շուկայում, ընդհակառակը, կապիտալը միշտ այս ձևով գոյություն ունի։ Երկրորդ՝ կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքը, այստեղ դարձյալ փողի ձևով, թվում է, թե պատկանում է կապիտալին, իբրև այսպիսուն։ Ինչպես որ աճումը հատուկ է ծառերին, այնպես էլ փողի ծնումը (τόκος) [տոկոս և աճոն] հատուկ է թվում այս ձևով գոյություն ունեցող կապիտալին, իբրև փողային կապիտալի։

Տոկոսաբեր կապիտալում սղած, կրճատած է կապիտալի շարժումը. միջնորդագործող պրոցեսը բաց է թողնված, և այսպիսով մի կապիտալ, որ = 1 000, սևեռացվում է իբրև մի իր, որ ըստինքյան = 1 100-ի և մի որոշ ժամանակաշրջանում դառնում է 1 100, ինչպես որ գինին մառանում մի որոշ ժամանակաշրջանից հետո բարձրացնում է իր սպառողական արժեքը։ Կապիտալն իր է հիմա, բայց իբրև իր՝ կապիտալ է։ Փողը հիմա հղիացած է մի ինչ-որ ուժով[das Geld hat jetzt Lieb im Liebe]։ Հենց որ փողը փոխատրվում է կամ թե ներդրվում է վերարտադրության պրոցեսի մեջ (քանի դեռ նա գործող կապիտալիստին, իբրև իր սեփականատիրոջը տոկոս է բերում ձեռնարկուային եկամտից զատ), քնած, թե արթուն, տանը թե ճանապարհին, ցերեկ լինի, թե գիշեր, նրա վրա տոկոս է ավելանում։ Այսպիսով տոկոսաբեր փողային կապիտալը (իսկ ամեն կապիտալ, ըստ իր արժեքային արտահայտության փողային կապիտալ է, կամ թե փողային կապիտալի արտահայտությունն է համարվում հիմա) իրականացնում է գանձարարի բարեպաշտ բաղձանքը։

Ահա տոկոսի այս ներաճումն է փողային կապիտալի մեջ մի այնպիսի եղանակով, որ կարծեք մի իր է գոյանում (իսկ հավելյալ արժեքի արտադրությունը կապիտալի կողմից այստեղ հենց իբրև այսպիսին է ներկայանում), այս ներաճումն է, որ այնպես սաստիկ զբաղեցնում է Լութերին, երբ նա միամտորեն աղմկահարում է վաշխառության դեմ։ Զարգացնելով իր միտքն այն մասին, որ տոկոսը կարող էր պահանջվել այն ժամանակ, երբ փոխատուի համար, որն ինքն էլ վճարումներ ունի, վնասներ են առաջ գալիս այն հանգամանքից, որ փոխառած գումարը փոխառուն ժամկետին նրան չի վերադարձնում, կամ թե երբ նա բոլորովին կորցնում է այն շահույթը, որ նա կարող էր ձեռք բերել, օրինակ, մի այգի գնելով,— Լութերը շարունակում է. «Նրանով, որ ես քեզ փոխ եմ տվել այն (100 գուլդեն), դու ինձ կրկնակի վնաս ես հասցնում, որովհետև ես այլևս չեմ կարող ոչ այստեղ տալիքս վճարել, ոչ էլ այնտեղ մի բան գնել և այս պատճառով ես պետք է երկու տեղում էլ վնաս կրեմ, ինչպես ասում են՝ duplex interesse, damni emergantis et lucri cessantis [կրկնակի կորուստ՝ այստեղից առաջացող վնասի և հնարավոր օգուտն ստանալու անհնարինության հետևանքով] ... Լսելով, որ մի ոմն Հանս իր փոխ տված հարյուր գուլդենով վնաս է կրել և իր վնասի արդար հատուցումն է պահանջում, մարդիկ օգտվում են այս հանգամանքից և ամեն մի հարյուր գուլդենի վրա ավելացնում են հիշյալ երկու վնասը, այսինքն վճարման հետաձգելուց և այգին չգնելուց առաջացող վնասը, կարծես թե հիշյալ երկու վնասը բնականորեն ձուլված են հարյուր գուլդենի հետ, այնպես որ որտեղ առկա հարյուր գուլդեն կա, այդ գումարը շրջանառության մեջ է դրվում և նրա վրա ավելացվում է այն երկու վնասի գումարը, որ մարդիկ չեն կրել։ Ահա այս պատճառով էլ դու վաշխառու ես, քանի որ քո մերձավորի փողով փոխհատուցում ես քո հնարած այն վնասները, որ ոչ ոք չի հասցրել քեզ և որը դու չես կարող ոչ ապացուցել, ոչ էլ հաշվել։ Իրավաբաններն այսպիսի վնասը կոչում են non verum, sed phantasticum interesse [ոչ թե իսկական, այլ հնարովի վնաս]։ Մի վնաս, որ ամեն ոք հնարում է ըստ իր հայեցողության... Ուստի չպետք է ասել՝ կարող էին վնասներ պատահել այն պատճառով, որ ես չէի կարող ոչ վճարել և ոչ էլ գնել։ Ապա թե ոչ՝ այս նշանակում է ex contingente necessarium, գոյություն չունեցածը ներկայացնել որպես մի բան, որ անհրաժեշտորեն պետք է գոյություն ունենա, անհայտը դարձնել արժանահավատ։ Այսպիսի վաշխառությունը չի՞ լափի արդյոք աշխարհս մի-երկու տարումը... փոխառուին, իր կամքի հակառակ, վիճակվում է մի պատահական քամբախտություն, նա կարող էր ոտի կանգնել, բայց առևտրի մեջ այլ կարգեր են տիրում և մինչև իսկ ընդհակառակն է, որովհետև մարդիկ փնտրում և հնարում են կարոտյալ մերձավորների վրա դրվելիք վնասներ, ուզում են այսպիսով ուռճանան և հարստանան, ծույլ ու պարապ ուտեն-թափեն և ցոփանան ուրիշ մարդոց աշխատանքով, առանցի հոգս, առանցի փորձանք ու վնաս. նստեմ օջախի մոտ և իմ հարյուր գուլդենը հանեմ երկրումը շահեցնելու, ինձ համար և, քանի որ սա փոխ տված փող է, անշուշտ ես ետ կդարձնեմ և կդնեմ քսակս՝ առանց ամենայն փորձանքի ու հոգսի. սիրելիդ իմ, ո՞վ չէր ուզի այս անել» (M. Luter, «An die Pfarherrn wider den Wucher zu predigen etc.», Wittenberg, 1540)։

Պատկերացումն այն մասին, թե կապիտալն ինքն իրեն վերարտադրվող ու վերարտադրության պրոցեսում աճող արժեք է, իր բնածին հատկության շնորհիվ — ուրեմն սխոլաստիկների ընդունած խորհրդավոր ներքին հատկության շնորհիվ — մշտնջենապես հարատևող ու աճող արժեք է,— այս պատկերացումը բերել, հասցրել է դոկտոր Պրայսին այն առասպելահոդ մտածումներին, որոնք ալխիմիկների երևակայություններն իրենցից շատ ու շատ ետ են թողնում, մտածումներ, որոնց լրջորեն հավատում էր Պիտտը և որը նա իր ֆինանսական տնտեսության սյուները դարձրեց sinking fund [պետական պարտքի մարմանը] վերաբերյալ իր օրենքներում։

«Այն փողը, որ տոկոսի վրա տոկոս է բերում, սկզբում դանդաղ է աճում. բայց որովհետև աճման նորման արագանում է շարունակ, ուստի մի որոշ ժամանակից հետո նա դառն ում է այնքան արագ, որ գերազանցում է ամեն մի երևակայությունից։ Մի պենսը, եթե մեր փրկչի ծննդյան ժամանակ փոխ տրված լիներ 5%-ով, ապա տոկոսի տոկոսով, հիմա արդեն դարձած կլիներ մի ավելի խոշոր գումար, քան կպարունակեր 150 միլիոն հատ երկրագունդ, բոլորն էլ զուտ ոսկուց շինած։ Բայց պարզ տոկոսով արված լինելու դեպքում նա միևնույն ժամանակում կդառնար 7 շիլլինգ 4½ պենս միայն։ Մինչև այժմ մեր կառավարությունն իր ֆինանսները բարելավելու համար գերադասել է այս վերջին ճանապարհն առաջինի փոխարեն։

Է՛լ ավելի վեր է ճախրում նա իր «Observations on reversionary payments etc.», London, 1772, աշխատության մեջ. «Եթե մեր Փրկչի ծննդյան օրերին» (ուրեմն հավանորեն Երուսաղեմի տաճարում) «փոխ տրված լիներ 1 շիլլինգ 6%-ով և տոկոսը տոկոսի վրա գալով, ապա աճելով նա մի ավելի խոշոր գումար կդառնար, քան կարող էր պարունակել ամբողջ արեգակնային սիստեմը, եթե փոխարկվեր Սատուրնի ուղեգծին հավասար տրամագիծ ունեցող մի գնդի։— «Այս պատճառով էլ պետությունը երբեք չի կարող դժվարությունների մեջ գտնվել, որովհետև ամենափոքրիկ խնայություններով նա կարող է ամենամեծ պարտք վճարել մի այնքան կարճ ժամանակում, որքան նրա շահը պահանջել կարող է» (էջ XIII, XIV)։ Թեորիական որքա՜ն սքանչելի ներածություն Անգլիայի պետական պարտքի համար։

Պրայսը պարզապես կուրացել էր այն թվի ահռելիությունից որն ստացվում է երկրաչափական պրոգրեսիայից։ Որովհետև նա, առանց նկատի ունենալու վերարտադրության ու աշխատանքի պայմանները, կապիտալը դիտում էր իբրև մի ինքնագործ ավտոմատ, իբրև սոսկ ինքն իրեն աճող մի թիվ (ճիշտ այնպես, ինչպես Մալթուսն էր իր երկրաչափական պրոգրեսիայում դիտում մարդկանց), ուստի երևակայեց, թե կապիտալի աճման օրենքը գտել է s = c (1 + z) n ֆորմուլայի մեջ, որտեղ s = կապիտալի գումարին + տոկոսի տոկոսը, c = կանխավճարված կապիտալին z = տոկոսադրույքին (100–ի համամասնական մասերով արտահայտած) ու n-ն = այն տարիների շարքին, որոնց ընթացքում կատարվում է պրոցեսը։

Դոկտոր Պրայսի այս միստիֆիկացիան Պիտտը միանգամայն լուրջ է ընդունում։ 1786 թվականին համայնքների պալատը վճռել էր գանձել 1 միլիոն ֆ. ստ. հասարակական կարիքները ծածկելու համար։ Ըստ Պրայսի, որին հավատում էր Պիտտը, ուրիշ ոչ մի ավելի լավ միջոց չկար, իհարկե, քան ժողովրդին հարկելն այն նպատակով, որ այս կերպ գանձած գումարը «կուտակեն» և այսպիսով պետական պարտքը փարատեն տոկոսի վրա եկող տոկոսի խորհրդածեսի կախարդանքով։ Համայնքների պալատի այս բանաձևին շուտով հաջորդեց Պիտտի մտցրած մի օրենք, որը 250 000-ական ֆ. ստ. կուտակում էր սահմանում «մինչև որ այդ ֆոնդը, ազատված կենսառենտաներն էլ հետը հաշված, աճելով հասնի տարեկան 4 000 000 ֆ. ստ.-ի» (Գեորգ III-ի թագավորության 26-րդ տարում ընդունած օրենք № 31)։ 1792 թվականի իր այն ճառում, որով Պիտտն առաջարկում էր մարման ֆոնդին հատկացված գումարը մեծացնել, նա Անգլիայի առևտրային գերակշռության պատճառների շարքում հիշատակում է մեքենաները, վարկը և այլն, իսկ «իբրև ամենից լայնատարած ու ամենահարատև պատճառ՝ կուտակումը։ Այս սկզբունքը լիովին զարգացրած ու բավարար չափով լուսաբանված է Սմիթի, այս հանճարի աշխատության մեջ... Կապիտալների այս կուտակումը գլուխ կբերվեր նրանով, որ տարեկան շահույթի գոնե մի մասը ետ կդրվեր՝ հիմնական գումարն աճեցնելու համար, որը հետագա տարիներում նույն եղանակով գործադրելի կլիներ և այս կերպով մի հաջորդական շահույթ կտար»։ Այսպիսով Պիտտը դոկտոր Պրայսի միջոցով Սմիթի կուտակման թեորիան դարձնում է պարտքերի կուտակմամբ մի ժողովուրդ հարստացնելու թեորիա և հանգում է փոխառությունների՝ փոխառությունները վճարելու համար կատարվող փոխառությունների անվերջ շարքի հաճելի առաջատվությանը։

Իոսիա Չայլդի, արդի բանկիրների նախահոր, մոտ արդեն գտնում ենք այն դրույթը, թե «100 ֆ. ստ.-ը 10%-ով 70 տարում, տոկոսի տոկոսով հաշվելու դեպքում, կտար 102 400 ֆ. ստ. («Traité sur le commerce etc. par J. Child, traduit etc.», Amsterdam et Berlin, 1754, էջ 115։ Գրված է 1669 թ.)։

Թե դոկտոր Պրայսի հայացքն ինչպես է անգիտակցորեն սողոսկում արդի տնտեսագիտության մեջ, ցույց է տալիս «Economist»-ից վերցրած հետևյալ հատվածը. «Քանի որ տնտեսված կապիտալի ամեն մի մասը բարդ տոկոս է բերում ապա կապիտալը դարձել է ամեն ինչ ընդգրկող մի այնպիսի ուժ, որ աշխարհի ամբողջ հարստությունը, որից քաղվում են եկամուտները, վաղուց արդեն վեր է ածվել կապիտալի տոկոսի... Այժմ ամեն մի ռենտա հանդիսանում է այն կապիտալի տոկոսի վճարոմը, որը մեր օրերից առաջ ներդրվել է հողի մեջ» («Economist», 19 հուլիսի 1855 թ.)։ Կապիտալին, որպես տոկոսաբերության հատկությամբ օժտված կապիտալի, պատկանում է ամբողջ հարստությունը, որն ընդհանրապես կարող է արտադրվել, և այն ամենը, ինչ կապիտալն ստացել է մինչև հիմա, նրա ամենակուլ ախորժակին մշտապես մատուցվող պարբերական վճարումն է միայն։ Կապիտալի բնածին օրենքների համաձայն նրան է պատկանում ամեն մի հավելյալ աշխատանք, որ մարդկային ցեղը երբևէ կարող է արտադրել։ Մոլոխ։

Եվ վերջապես «ռոմանտիկական» Մյուլլերի հետևյալ բանդագուշանքը. «Տոկոսի վրա եկող տոկոսի կամ մարդկային ուժերի ինքնինքյան արագացող կուտակման այն ահռելի աճումը, որ նկարագրել է դոկտոր Պրայսը, իր վիթխարի ներգործությունները թողնելու համար ենթադրում է բազմաթիվ դարեր հարատևող մի անբաժան ու անխորտակ միակերպ հասարակական կարգեր։ Հենց որ կապիտալը մասնատվում, բաժանվում է բազմաթիվ առանձին, ինքնուրույնորեն աճող ընձյուղների, ապա ուժերի կուտակման ամբողջ պրոցեսը նորից է սկսվում։ Ուժերի պրոգրեսիվ կուտակման համար բնությունը սահմանել է 20-ից մինչև 25 տարի տևող մի ժամանակաշրջան, որը միջին հաշվով վիճակվում է ամեն մի առանձին բանվորի (!)։ Այս ժամանակաշրջանն անցնելուց հետո բանվորը թողնում է իր գործունեության ասպարեզը և հիմա պետք է աշխատանքի տոկոսի տոկոսով ձեռք բերած կապիտալը հանձնի մի նոր բանվորի, մեծ մասամբ բաժանի մի քանի բանվորների կամ թե զավակների միջև։ Սրանք իրենց բաժին ընկած կապիտալը, նախքան սրանից սեփական տոկոսի տոկոս կորզելը, պետք է առաջ կենդանացնել ու գործադրել սովորեն։ Այնուհետև, կապիտալի մի վիթխարի մասսա, որ ձեռք է բերում քաղաքացիական հասարակությունը, նույնիսկ ամենից անհանգիստ հասարակություններում երկար տարիներ շարունակ կուտակվում է հետզհետե և չի գործադրվում աշխատանքի անմիջական ընդլայնման համար, այլ, ընդհակառակը, հենց որ մի զգալի գումար է կուտակվում, փոխառության անվան տակ հանձնվում է մի բանվորի, մի բանկի, պետության, որից հետո փոխառուն՝ կապիտալն իսկական շարժման մեջ դնելով՝ նրանից տոկոսի տոկոս է կորզում և հեշտությամբ կարող է փոխատուին պարզ տոկոս վճարելու պարտավորություն ստանձնել։ Վերջապես հիշյալ ահռելի առաջատվությանը, որով կարող էին բազմանալ մարդկանց ուժերն ու նրանց արդյունքը, եթե գործուն նշանակություն ունենար արտադրման կամ թե խնայողության օրենքը միայն,— հակազդում է սպառման, բաղձան քների, շռայլման օրենքը, որը նույնքան խորը արմատացած է մարդկային բնության մեջ» (A. Müller: «Die Elemente der Staatkunst», 1809, մ. III, էջ 147—149)։

Անկարելի բան է մի քանի տողում ավելի քստմնելի անմտություն դուրս տալ։ Դեռ չհիշատակելով բանվորի ու կապիտալիստի, բանվորական ուժի արժեքի ու կապիտալի տոկոսի ծիծաղաշարժ շփոթումը և այլն, տոկոսի վրա եկող տոկոսի գանձումն ի միջի այլոց պետք է նրանով բացատրվի, որ կապիտալը փոխատրվում է այն նպատակով, որ հետո տոկոսի վրա տոկոս բերի։ Մեր Մյուլլերի մեթոդը բնորոշ է ռոմանտիկայի համար բոլոր պրոֆեսիաներում։ Սրա բովանդակությունը կազմվում է ընթացիկ նախապաշարմունքներից, որոնք քաղվում են իրերի ամենամակերևութային արտաքին արտահայտությունից։ Այս սխալ ու տափակ բովանդակությունը պետք է արտահայտման մի միստիֆիկացիոն եղանակով աձնուհետև «վեհացվի» և բանաստեղծականացվի։

Կապիտալի կուտակման պրոցեսը կարող է իբրև տոկոսի վրա եկող տոկոսի կուտակում ըմբռնվել այն չափով, որչափով շահույթի (հավելյալ արժեքի) այն մասը, որը ետ է փոխարկվում կապիտալի, այսինքն նոր հավելյալ աշխատանք ծծելուն է ծառայում,— կարող է տոկոս կոչվել։ Բայց—

1) Մի կողմ թողած բոլոր պատահական խանգարումները, առկա կապիտալի մեծ մաքսը վերարտադրության պրոցեսի ընթացքում ավելի կամ պակաս չափով կորցնում է իր արժեքը, որովհետև ապրանքների արժեքը որոշվում է ոչ թե բանվորական. այն ժամանակով, որքան նստում է նրանց արտադրությունն սկզբնապես, այլ բանվորական այն ժամանակով, որքան նրանց վերարտադրությունն է նստում, իսկ վերջինն աշխատանքի հասարակական արտադրողականության զարգացման հետևանքով շարունակ նվազում է։ Ուստի հասարակական արտադրողականության զարգացման ավելի բարձր աստիճանի վրա ամեն առկա կապիտալ, փոխանակ ներկայանալու իբրև կապիտալի կուտակման մի երկար պրոցեսի հետևանք, ներկայանում է իբրև վերարտադրության մի համեմատաբար շատ կարճ ժամանակվա հետևանք։

2) Ինչպես ցույց է տրված այս գրքի III բաժնում, շահույթի նորման ընկնում է կապիտալի աճող կուտակման համեմատ ու սրան համապատասխանող՝ հասարակական աշխատանքի աճող արտադրողականության համեմատ, իսկ արտադրողականության այս աճումն արտահայտվում է հենց նրանով, որ կապիտալի փոփոխուն մասը հարաբերաբար ավելի ու ավելի է փոքրանում կապիտալի հաստատուն մասի համեմատությամբ։ Եթե մի բանվորի կողմից շարժման մեջ դրվող հաստատուն կապիտալը տասնապատկվում է, ապա շահույթի միևնույն նորման առաջ բերելու համար հավելյալ աշխատանքի ժամանակն էլ պետք է տասնապատկվեր, և շուտով ամբողջ բանվորական ժամանակը, հենց օրվա 24 ժամն էլ բավական չէր լին ի սրա համար, նույնիսկ եթե կապիտալը յուրացներ այս ամբողջ ժամանակը։ Իսկ այն պատկերացումը, թե շահույթի նորման չի ընկնում, կազմում է Պրայսի պրոգրեսիայի ու ընդհանրապես «all engrossing capital, with compound interest»-ի [«ամեն ինչ կլանող և բարդ տոկոս բերող կապիտալի»] հիմքը։

Հավելյալ արժեքի ու հավելյալ աշխատանքի նույնացումը կապիտալի կուտակման հանդեպ դնում է մի որակային սահման — ամբողջ բանվորական օրը, արտադրողական ուժերի ու բնակչության տվյալ ամեն մի զարգացում, որը սահմանափակում է միաժամանակ շահագործելի բանվորական օրերի թիվը։ Եվ ընդհակառակը, եթե հավելյալ արժեքը վերցվում է տոկոսի իռռացիոնալ ձևով, ապա սահմանը դառնում է լոկ քանակային և կապիտալի կուտակումը գերազանցում է ամեն մի երևակայությունից։

Բայց տոկոսաբեր կապիտալի մեջ ավարտվում է կապիտալ-ֆետիշի պատկերացումը, այն պատկերացումը, որն աշխատանքի կուտակված արդյունքին, ու այն էլ աշխատանքի իբրև փող սևեռվացված արդյունքին վերադրում է երկրաչափական պրոգրեսիայով հավելյալ արժեք արտադրելու զորություն, արտադրելու մի բնածին խորհրդավոր հատկության միջոցով, իբրև զուտ ավտոմատ, այնպես որ աշխատանքի այս կուտակված արդյունքը, ինչպես «Economist»-ն է կարծում, վաղուց արդեն վճարազեղչել է բոլոր ժամանակների ամեն մի հարստություն, որն իրավունքի համաձայն իրեն է պատկանում ու իրեն բաժին է ընկնում։ Անցյալ աշխատանքի արդյունքը, հենց ինքն անցյալ աշխատանքն ինքնինքյան այստեղ հղի է ներկա կամ թե ապագա կենդանի հավելյալ աշխատանքի մի պատառով։ Իսկ մենք գիտենք, ընդհակառակը, որ անցյալ աշխատանքի արդյունքների արժեքի պահպանումն ու այս չափով էլ այդ արժեքի վերարտադրությունը կենդանի աշխատանքի հետ նրանց շփվելու լոկ հետևանքն է, և երկրորդ՝ որ անցյալ աշխատանքի արդյունքների տիրապետությունը կենդանի հավելյալ աշխատանքի վրա շարունակվում է այնքան միայն, քանի հարատևում է կապիտալիստական հարաբերությունը — այս առանձնահատուկ սոցիալական հարաբերությունը, որի պայմաններում անցյալ աշխատանքն ինքնուրույնորեն հանդիպակայում է կենդանի աշխատանքին ու այս աշխատանքն իրեն է ենթարկում։

ՔՍԱՆՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՎԱՐԿ ՈՒ ՖԻԿՏԻՎ ԿԱՊԻՏԱԼ

Վարկային գործի ու սրա կողմից իր համար ստեղծվող գործիքների (վարկային փող և այլն) մանրամասն վերլուծումը մեր պլանից դուրս է։ Այստեղ պետք է նշենք փոքրաթիվ մի քանի կետեր միայն, որոնք անհրաժեշտ են ընդհանրապես արտադրության կապիտալիստական եղանակի բնորոշման համար։ Ընդսմին մենք գործ կունենանք առևտրային ու բանկային վարկի հետ միայն։ Այս վարկի զարգացման ու հասարակական վարկի զարգացման միջև եղած կապը մնում է մեր քննությունից դուրս։

Ես առաջ արդեն ցույց եմ տվել (I գիրք, III գլ., 3, b), թե ինչպես պարզ ապրանքային շրջանառությունից առաջ է գալիս փողի, իբրև վճարման միջոցի, ֆունկցիան և սրա հևա միասին՝ վարկատուի ու պարտապանի մի հարաբերություն ապրանք արտադրողի ու ապրանքի առևտրականի միջև։ Առևտրի ու արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգանալու հետ,— իսկ այս եղանակի պայմաններում արտադրվում է միմիայն շրջանառությունը նկատի ունենալով,— վարկային սիստեմի այս բնաճուն հիմքն ընդլայնվում, ընդհանրական անում, զարգանում է։ Ընդհանրապես փողն այստեղ գործում է լոկ իբրև վճարման միջոց, այսինքն ապրանքը ծախվում է ոչ թե փողով, այլ մի որոշ ժամկետում վճարելու գրավոր խոստումով ու վճարման այս պարտավորությունները մենք կարող ենք կարճառոտության համար բոլորը միասին ընդգրկել մուրհակների ընդհանուր կատեգորիայի տակ։ Մինչև իրենց ժամկետային օրն ու վճարման օրն այսպիսի մուրհակները հենց իրենք շրջանառում են դարձյալ իբրև վճարման միջոց և հենց նրանք էլ կազմում են բուն առևտրային փողը։ Որչափով որ նրանք պահանջի ու պարտքի հավասարեցմամբ վերջիվերջո փոխադարձաբար միմյանց մարում են, նրանք գործում են բացարձակորեն իբրև փող, որովհետև շարժման վերջում բոլորովին տեղի չի ունենում նրանց փոխարկումը փողի։ Ինչպես որ արտադրողների ու վաճառականների միջև տեղի ունեցող այս փոխադարձ կանխավճարումները կազմում են վարկի բուն հիմքը, այնպես էլ նրանց շրջանառության գործիքը, մուրհակը, կազմում է բուն վարկային փողի, բանկնոտաների և այլոց պատվանդանը։ Սրանց հիմքը ոչ թե փողի շրջանառությունն է, լինի սա մետաղյա փող կամ թե պետական թղթե փող, միևնույն է,— այլ մուրհակների շրջանառությունը։

W. Leatham (Յորկշիրի բանկիր)։ „Letters on the currency” II հրատ., London, 1840. «Ես կարծում եմ, որ մուրհակների ամբողջ գումարը 1839 թվականին 528 493 842 ֆ. ստ. էր» (օտարերկրյա մուրհակների գումարը նա հաշվում է ընդհանուրի մոտավորապես -ը), «իսկ միևնույն տարում միաժամանակ շրջանառող մուրհակների գումարը՝ 132 123 460 ֆ. սա.» (էջ 56)։— «Մուրհակները շրջանառության գումարի մեջ մի շատ ավելի խոշոր բաղադրամաս են ներկայացնում, քան մյուս բոլոր բաղադրամասերը միասին առած» (էջ 3)։— «Մուրհակներից կազմված այս վիթխարի վերնաշենքը հանգչում է (!) բանկնոտաների ու ոսկու գումարից գոյացած պատվանդանի վրա, և եթե իրադարձությունների ընթացքում այս հիմքը նեղանում է, ապա սրա կայունությունն ու մինչև անգամ սրա գոյությունը վտանգվում է» (էջ 8)։— «Եթե գնահատում ենք ամբողջ շրջանառությունը» (նա նկատի ունի բանկնոտաները) «և բոլոր բանկերի այն պարտավորությունների գումարը, որոնց համար կարող է անհապաղ կանխիկ փողով վճարում պահանջվել, ապա իմ հաշվով ստացվում է 153 միլիոնի մի գումար, որի ոսկու փոխարկվելը կարող է պահանջվել օրենքի համաձայն, այնինչ, ընդհակառակը, այս պահանջը բավարարելու համար միայն 14 միլիոնի ոսկի կա» (էջ 11)։— «Մուրհակները չեն կարող վերահսկության տակ դրվել որովհետև դրանով նախ և առաջ կարգելվի ավելադիր փողի ու ցածր տոկոսի կամ թե զեղչի առաջացումը, որի ծնունդ է մուրհակների մի մասը և որը զարկ է տալիս նրանց այս մեծ ու վտանգավոր տարածմանը։ Անհնարին է որոշել, թե մուրհակներից որքանն է առաջացել իրական գործարքների, օրինակ, իրական գնումների ու վաճառքների հետևանքով, և որ մասն է արհեստականորեն ստեղծված (fictitious) ու լոկ արուրամուրհակներից կազմվածք այսինքն երբ մի մուրհակ տրվում է՝ ընթացիկ մի ուրիշ մուրհակ վճարման ժամկետից առաջ արանքից հանելու, և այսպիսով սոսկական շրջանառության միջոցներ հորինելով ֆիկտիվ կապիտալ ստեղծելու համար։ Ես գիտեմ, որ գերառատ ու էժան փողի ժամանակշրջաններում այս տեղի է ունենում վիթխարի չափերով» (էջ 43, 44)։ W. Bosanquet „Metallic, paper and credit currency”, London, 1842։ Clearing house [զեղչման պալատ]-ում, [որտեղ Լոնդոնի բանկիրները միմյանց հետ փոխանակում են վճարման ենթակա չեկերն ու ժամկետահաս մուրհակները,— Ֆ. Է.] առևտրի ամեն մի օրում կատարված վճարումների միջին գումարը 3 միլիոն ֆ. ստ.-ից ավելի է, իսկ այս նպատակի համար անհրաժեշտ փողի օրական պաշարը 200 000 ֆ. ստ.-ից միայն մի քիչ ավելի է (էջ 86), [1889 թվականին Clearing house-ի ամբողջ պտուտագումարն անում էր 7618¾ միլիոն ֆ. ստ. կամ կլոր թվով առևտրի 300 օրում օրական միջին հաշվով 25½ միլիոն։—Ֆ. Է.]։—«Մուրհակներն անվիճելիորեն շրջանառության միջոց (currency) են, փողից անկախ, որչափով որ նրանք սեփականությունը ձեռքից-ձեռք են փոխանցում՝ փոխանցագրի միջոցով» (էջ 92—93) — «Միջին հաշվով պետք է ընդունել, որ շրջանառող ամեն մի մուրհակ երկու փոխանցագիր է կրում և որ միջին հաշվով յուրաքանչյուր մուրհակ հետևաբար երկու վճարում է կատարում, նախքան իր ժամկետի լրանալը։ Ըստ այսմ երևում է, որ 1839 թվականի ընթացքում մուրհակները միմիայն փոխանցագրի միջոցով երկու անգամ 598 միլիոն կամ 1 056 միլիոն ֆ. ստ. արժեքի սեփականության մի փոխանցում են իրագործել, այսինքն օրական 3 միլիոնից ավելի։ Հետևաբար հավաստի է, որ մուրհակներն ու ավանդները միասին, սեփականությունն առանց փողի օժանդակության ձեռքից ձեռք փոխանցելով, օրական առնվազը 18 միլիոն մի գումարի հասնող փողային ֆունկցիաներ են կատարում» (էջ 93)։

Տուկը հետևյալն է ասում վարկի մասին ընդհանրապես. «Իր ամենապարզ արտահայտությամբ վարկը լավ կամ թե վատ հիմնավորված այն վստահությունն է, որ մեկին դրդում է մի ուրիշին ընձեռելու կապիտալի մի որոշ գումար փողով և կամ այնպիսի ապրանքներով, որոնք գնահատված են լինում մի որոշ փողային արժեքով, որպիսի գումարը միշտ ենթակա է վճարման մի որոշ ժամկետ անցնելուց հետո։ Երբ կապիտալը փոխատրվում է փողով, այսինքն բանկնոտաներով կամ թե կանխիկ վարկով և կամ մի թղթակցի վրա տված պատվիրագրով, ապա կապիտալից օգտվելու համար այսքան ու այսքան տոկոսի մի վրադիր է ավելացվում ետվճարելի գումարի վրա։ Իսկ եթե վարկը կատարվում է ապրանքների միջոցով, որոնց փողային արժեքը սահմանվում է գործարքակիցների կողմից ու որոնց հանձնումը մի վաճառք է նշանակում, ապա սահմանված այն գումարը, որ պետք է վճարվի, իր մեջ պարփակում է մի վարձատրություն կապիտալից օգտվելու համար և մինչև ժամկետի հասնելն ստանձնած ռիսկի փոխարեն։ Որոշ ժամկետօր ունեցող գրավոր պարտավորությունները մեծ մասամբ արվում են այսպիսի վարկերի համար։ Եվ այս հանձնելի պարտագրերը կամ թե պրոմեսները կազմում են այն միջոցը, որով վարկատուները, եթե առիթ են գտնում իրենց կապիտալի գործադրության համար, լինի սա փողի կամ թե ապրանքների ձևով, սովորաբար ի վիճակի են լինում այս մուրհակների ժամկետը հասնելուց առաջ ավելի էժան պարտք վերցնելու կամ թե գնելու, որովհետև նրանց սեփական վարկն ամրապնդվում է մուրհակի վրա արված երկրորդ անվան վարկի միջոցով» („Inquiry into the currency principle”, էջ 87)։

Ch. Coquelin: „Du crédit et des banques dens l’industrie”, „Revue des deux modes”, 1842, հատ. XXXI, [էջ 797]. «Ամեն մի երկրում վարկային գործարքների մեծամասնությունը կատարվում է բուն իսկ արդյունաբերական հարաբերությունների շրջանում... Հումքն արտադրողն այս կանխավճարում է վերամշակող գործարանատիրոջը և նրանից ստանում է հաստատուն ժամկետ ունեցող վճարման մի պարտագիր։ Գործարանատերն աշխատանքի իր բաժինը կատարելուց հետո դարձյալ ու նույն պայմաններով իր արդյունքը կանխավճարում է մի ուրիշ գործարանատիրոջ, որը պետք է շարունակի այս վերամշակել, և այսպիսով վարկը ծավալվում է ավելի ու ավելի՝ մեկից մյուսը մինչև սպառորդը։ Մեծածախ առևտրականն ապրանքային փոխատվություն է ընձեռում մանրածախ առևտրականին, այնինչ ինքն էլ այսպիսի փոխատվություն ստանում է գործարանատիրոջից կամ թե կոմիսիոներից։ Յուրաքանչյուրը պարտք է վերցնում մի ձեռքով և փոխարկում է մյուսով, երբեմն փող, իսկ շատ ավելի հաճախ՝ արդյունքներ։ Արդյունաբերական հարաբերությունների շրջանում այս եղանակով կատարվում է փոխատվությունների մի անընդհատ փոխանակություն, փոխատվությունների, որոնք համակցվում են և ամեն ուղղությամբ խաչաձևվում։ Այս փոխադարձ փոխատվությունների բազմապատիկ դառնալն ու աճումն է հենց կազմում վարկի զարգացումը, և հենց այստեղ է նրա հզորության իսկական պատվանդանը»։

Վարկային, գործի մյուս կողմն օղակվում է փողի առևտրի զարգացման հետո, որը կապիտալիստական արտադրության մեջ, իհարկե, համաքայլ է ընթանում ապրանքային առևտրի զարգացման հետ։ Նախընթաց բաժնում (XIX գլուխ) մենք տեսանք, թե ինչպես վաճառականների պահեստի ֆոնդի պահպանումը, փող ընդունելու և վճարելու, ինչպես և միջազգային վճարումների տեխնիկական գործառնություններն ու սրանց հետ միասին ձուլ-առևտուրը համակենտրոնանում են փողի առևտրով զբաղվող վաճառականների ձեռքում։ Փողի այս առևտրի կապակցությամբ զարգանում է վարկային գործի մյուս կողմը, տոկոսաբեր կապիտալի կամ փողային կապիտալի կառավարումն իբրև փողի առևտրականների հատուկ ֆունկցիա։ Փողի փոխառնությունն ու փողի փոխատվությունը դառնում է նրանց առանձնահատուկ զբաղմունքը։ Նրանք հանդես են գալիս իբրև միջնորդներ փողային կապիտալի իսկական վարկատուի ու փոխառուի միջև։ Ընդհանրապես արտահայտած՝ այս կողմից բանկային գործն այն է, որ փոխատրելի կապիտալը խոշոր մասսաներով համակենտրոնացվում է բանկերում, այնպես որ առանձին փողային փոխատուի փոխարեն բանկիրներն են իբրև բոլոր փողային փոխատուների ներկայացուցիչներ հանդիպակայում արդյունաբերական ու առևտրային կապիտալիստներին։ Նրանք դառնում են փողային կապիտալի ընդհանրական կառավարիչները։ Մյուս կողմից՝ նրանք բոլոր փոխատուների հանդեպ համակենտրոնացնում են փոխառուներին, որովհետև բանկիրները փոխառում են ամբողջ առևտրային աշխարհի համար։ Բանկը մի կողմից ներկայացնում է փողային կապիտալի, վարկատուների կենտրոնացումը, մյուս կողմից՝ փոխառուների կենտրոնացումը։ Նրա շահույթն այն է կազմում ընդհանրապես, որ նա փոխատրում է ավելի բարձր տոկոսով, քան այն տոկոսը, որով նա փոխառում է։

Այն փոխատրելի կապիտալը, որը գտնվում է բանկիրի տրամադրության տակ բազմազան եղանակներով է առհոսում նրանց մոտ։ Որովհետև նրանք արդյունաբերական կապիտալիստների կասսիրներն են, ուստի նրանց ձեռքում ամենից առաջ համակենտրոնանում է այն փողային կապիտալը, որ ամեն մի արտադրող ու վաճառական պահում է իբրև պահեստի ֆոնդ կամ թե որն իբրև վճարում առհոսում է նրա մոտ։ Այս ֆոնդերն այսպիսով վեր են ածվում փոխատրելի փողային կապիտալի։ Սրա հետևանքով առևտրային աշխարհի պահեստի ֆոնդը, որովհետև համակենտրոնանում է իբրև հասարակական ֆոնդ, սահմանափակվում է անհրաժեշտ մինիմումով, և փողային կապիտալի մի մասը, որն այլ պայմաններում, իբրև պահեստի ֆոնդ, անգործ պառկած կլիներ, փոխատրվում է, գործում է իբրև տոկոսաբեր կապիտալ։ Երկրորդ՝ բանկերի փոխատրելի կապիտալը գոյանում է փողային կապիտալիստների ավանդներից, որոնք բանկիրին են թողնում սրանց փոխատրումը։ Բանկային սիստեմի զարգանալու հետ միասին, մանավանդ, երբ բանկերն սկսում են ավանդների համար տոկոս վճարել, բոլոր դասակարգերի փողային խնայություններն ու առժամապես անգործ մնացած փողը բանկերումն է ավանդատրվում։ Մանր գումարները, որոնցից ամեն մեկն ըստինքյան անկարող է իբրև փողային կապիտալ գործելու, միացվում են իբրև խոշոր մասսաներ և այսպիսով փողային ուժ գոյացնում։ Մանր գումարների այս հավաքումն իբրև բանկային սիստեմի հատուկ արդյունք պետք է տարբերել բուն փողային կապիտալիստի ու փոխառուի միջև կատարվող բանկային միջնորդությունից։ վերջապես, բանկերում ավանդատրվում են նաև այն եկամուտները, որոնք պետք է միայն մաս-մաս սպառվեն։

Փոխատվությունը (մենք այստեղ գործ ունենք բուն առևտրային վարկի հետ միայն) կատարվում է մուրհակների զեչմամբ — մուրհակներն իրենց ժամկետին հասնելուց առաջ փող դարձնելով — ու զանազան ձևերի փոխատվություններովդ որոնք են՝ ուղղակի փոխատվություններ անձնական վարկի կարգով, գրավատնային փոխատվություններ տոկոսաբեր թղթերի դիմաց, պետական արժեթղթերի, ամեն տեսակի ակցիաների դիմաց, իսկ մասնավորապես նաև փոխատվություններ բեռնագրերի, նավաբեռնագրերի ու հավաստագրված ապրանքային սեփականաթղթերի դիմաց, ավանդների փոխանցմամբ և այլն։

Իսկ այն վարկը, որ տալիս է բանկիրը, կարող է արվել տարբեր ձևերով, օրինակ, մյուս բանկերի վրա հղված մուրհակներով, նրանց վրա տրվող չեկերով, նույն տեսակի վարկ բանալով, վերջապես այն բանկերի կողմից, որոնք բանկնոտաների թողարկ ունեն, բանկի սեփական նոտաներով։ Բանկնոտան ուրիշ բան չի, բայց եթե բանկիրի վրա տրված մի մուրհակ, որով պետք է ներկայացնողին վճարվի ամեն մի ժամանակ և որով բանկիրը փոխարինում է մասնավոր մուրհակները։ Վերջին ձևը գործին անտեղյակ մարդկանց հատկապես ապշելի ու կարևոր է թվում նախ այն պատճառով, որ վարկային փողի այս տեսակը սոսկական առևտրային շրջանառությունից ոտք է դնում ընդհանրական շրջանառության մեջ և այստեղ գործում է իբրև փող. այլ և այն պատճառով, որ երկրների մեծամասնության մեջ գլխավոր բանկերը, որոնք բանկնոտաներ են թողարկում, իբրև ազգային բանկի ու մասնավոր բանկի տարօրինակ խառնուրդ՝ իրապես ազգային վարկն ունեն իրենց թիկունքում, իսկ նրանց բանկնոտաներն ավելի կամ պակաս չափով օրինական վճարման միջոցներ են. որովհետև այստեղ ակներև է դառնում, որ այն, ինչով բանկիրն առևտուր է անում, հենց ինքը վարկն է, և ընդսմին բանկնոտան մի շրջանառւ վարկանիշ է միայն։ Բայց բանկիրն առուտուր է անում մյուս բոլոր ձևերի վարկով էլ, նույնիսկ երբ նա կանխիկ փոխատրում է իր մոտ ավանդատրված փողը։ Բանկնոտան իսկապես լոկ դրամ է խոշոր առևտրի համար, իսկ ավանդն է, որ իբրև գլխավոր տարր միշտ մեծ կշիռ ունի բանկերի մոտ։ Սրա լավագույն ապացույցը տալիս են շոտլանդական բանկերը։

Մեր նպատակների տեսակետից կարիք չկա ավելի հանգամանորեն քննելու ինչպես վարկի առանձնահատուկ հիմնարկները, այնպես էլ բանկերի անձնահատուկ ձևերը։

«Բանկիրները երկակի գործ ունեն... 1) հավաքել կապիտալը նրանցից, ովքեր ոչ-մի անմիջական գործադրություն չեն գտնում նրա համար, և այս կապիտալը բաշխել ու հանձնել ուրիշներին, ովքեր կարող են այն օգտագործել. 2) իրենց կլիենտների եկամուտներից կազմված ավանդներ ընդունել և գումարներ վճարել նրանց՝ սպառման ծախսերի համար հարկավոր եղածի չափով։ Առաջինը կապիտալի շրջանառություն է, վերջինը՝ փողի [շրջանառության միջոցների] շրջանառություն (currency)»։— «Մեկը կապիտալի համակենտրոնացում է մի ձեռքում ու նույնի բաշխումը մյուս ձեռքով, մյուսը շրջանառության կարգավորումն է տվյալ երկրամասի տեղական կարիքների համար»— Tooke: „Inquiry into the currency principle”, էջ 36, 37։ Մենք այս հատվածին կվերադառնանք XXVIII գլխում։

„Reports of Commettees” հատ. VIII, „Commercial Distress“, հատ. II, մասն I 1847—1848։ Վկայությունների արձանագրություններ։— (Հետագայում քաղբերվում է իբրև „Commercial Distress“, 1847—1848)։ Քառասնական թվականներին Լոնդոնում մուրհակների զեղչման ժամանակ անթիվ դեպքերում բանկնոտաների փոխարեն ընդունվում էին մի բանկի՝ մի ուրիշ բանկի վրա տված ու 21 օրվա ժամկետ ունեցող մուրհակներ։ (Ջ. Պիիզի, գավառական բանկիրի, վկայությունը. № 4636 ու 4645)։ Նույն hաշվետվության hամաձայն` բանկիրները սովորություն ունեին, երբ փողը սակավագյուտ էր դառնում, վճարման ժամանակ իրենց կլիենտներին կանոնավորապես այսպիսի մուրհակներ տալու։ Եթե ստացողը բանկնոտաներ էր ուզում, ապա պետք է այս մուրհակը նորից զեղչեր։ Բանկերի համար այս համազոր էր փող բաց թողնելու, մի արտոնության։ Պարոնայք Ջոնսը, Լոյդը և Ընկ.-ն «անհիշելի ժամանակներից» սկսած այս եղանակով էին վճարում,ֆ երբ փողը սակավագյուտ էր դառնում, իսկ տոկոսը՝ 5%-ից բարձր։ Կլիենտն ուրախությամբ էր ընդունում բանկային այսպիսի մուրհակներ, որովհետև Ջոնս, Լոյդ և Ընկ.-ն մուրհակներն ավելի հեշտ ղեղչելի էին, քան իր սեփական մուրհակները, ընդորում հիշյալ մուրհակները հաճախ 20—30 ձեռքից էին անցնում (նույն տեղում, № № 901 մինչև 905, 992)։

Այս բոլոր ձևերը ծառայում են այն նպատակին, որ վճարումն ստանալու իրավունքը փոխհանձնելի դարձնեն։ «Չկա վարկին վիճակված մի որևէ ձև, որով պարուրված նա ժամանակ աո ժամանակ փողի ֆունկցիա կկատարի, ուզում է՝ այս ձևը լինի մի բանկնոտա կամ թե մի մուրհակ, և կամ մի չեկ, պրոցեսն էապես միևնույնն է, և Հետևանքը միևնույնն է էապես»։— Fullarton: „On the regulation of currencies”, II հրատ., Լոնդոն, 1845, էջ 38.— «Բանկնոտաները վարկի համար մանր փող են ներկայացնում» (էջ 51)։

Հետևյալը բերում ենք J. W. Gilbert-ի գործից. „The history and principles of banking”, London, 1834։ «Բանկի կապիտալը կազմված է երկու մասից — հիմնական կապիտալից (invested capital) ու բանկային կապիտալից (banking capital), որը փոխ է առված» (էջ 117)։ «Բանկային կապիտալը կամ փոխառած կապիտալը երեք ճանապարհով է ստացվում. 1) ավանդներ ընդունելով, 2) սեփական բանկնոտաներ թողարկելով, 3) մուրհակներ տալով։ Եթե մեկը հոժարում է ինձ 100 ֆ. ստ. փոխ տալ անվճար, և ես այս 100 ֆ. ստ.-ը տոկոսով փոխատրում եմ մի ուրիշի 4%-ով ապա ես տարվա ընթացքում այս գործարքով կշահեմ 4 ֆ. ստ.։ Նմանապես եթե մեկն իմ վճարախոստումը» (I promise to pay — ես խոստանում եմ վճարել — անգլիական բանկնոտաների նկատմամբ գործադրվող սովորական բանաձևն է) «հոժարում է ընդունել և տարվա վերջում ինձ վերադարձնել այս ու փոխարենը 4% վճարել ինձ ճիշտ այնպես, եթե ես նրան 100 ֆ. ստ. փոխատրած լինեի, ապա այս գործարքով ես կշահեմ 4 ֆ. ստ. և դարձյալ, եթե մեկը մի գավառաքաղաքում 100 ֆ. ստ. բերի ինձ այն պայմանով, որ ես 21 օր հետո այս գումարը Լոնդոնում վճարեմ մի երրորդ անձի, ապա յուրաքանչյուր տոկոս, որ ես այդ ժամանակամիջոցում կարող եմ ստանալ այն փողից, իմ շահույթը կլինի։ Այս է իրերի դրությունից բխող՝ բանկի այն գործառնությունների ու այն ճանապարհի էությունը, որով ավանդների, բանկնոտաների ու մուրհակների միջոցով բանկային մի կապիտալ է ստեղծվում» (էջ 117)։ Բանկիրի շահույթը, ընդհանրապես վերցրած, համամասնական է լինում նրա փոխ առած կամ բանկային կապիտալի գումարի նկատմամբ։ Բանկի իսկական շահույթը հավաստելու համար պետք է հիմնական կապիտալի տոկոսը հանել համախառն շահույթից։ Մնացորդը բանկային շահույթն է» (Էջ 118)։ «Իր կլիենտներին ընձեռած փոխատվությունները բանկիրը կատարում է ուրիշների փողով» (էջ 146)։ «Հենց այն բանկիրները, որոնք ոչ մի բանկնոտա չեն թողարկում, բանկային կապիտալ են ստեղծում մուրհակները զեղչելով։ Նրանք շատացնում են իրենց ավանդները՝ զեղչման իրենց գործառնությունների միջոցով։ Լոնդոնի բանկիրները զեղչում են լոկ այն ֆիրմաների մուրհակները, որոնք իրենց մոտ ընթացիկ հաշիվ ունեն» (էջ 119)։ Մի ֆիրմա, որը մուրհակներ է զեղչում իր բանկում և այս մուրհակների ամբողջ գումարի համար տոկոսներ է վճարել, ստիպված է այս գումարի գոնե մի մասը թողնելու բանկի ձեռքին՝ առանց սրա համար տոկոս ստանալու։ Այս ճանապարհով բանկիրն ընթացիկ տոկոսադրույքից ավելի բարձր տոկոս է ստանում վարկատրած փողի համար և բանկային կապիտալ է ստեղծում իր ձեռքում մնացած մնացորդի միջոցով» (էջ 120)։ Պահեստաֆոնդի, ավանդների, չեկերի տնտեսում.— «Զեղչման բանկերը պարտքերի փոխանցման միջոցով տնտեսում են շրջանառության միջոցի գործածությունը և խոշոր գումարի գործարկները գլուխ են բերում իսկական փողի մի փոքրիկ գումարով։ Այս եղանակով ազատարձակված փողը բանկիրները գործադրում են՝ զեղչման ու այլ միջոցներով իրենց կլիենտներին վարկատրելու համար։ Ուստի պարտքերի փոխանցումը բարձրացնում է ավանդների սիստեմի ներգործությունը» (էջ 123)։ «Նշանակություն չունի, թե արդյոք երկու կլիենտ, որոնք գործ են անում իրար հետ, իրենց հաշիվը միևնույն, թէ՞ տարբեր բանկիրների մոտ են պահում։ Որովհետև բանկիրներն իրենց չեկերը միմյանց միջև փոխանակում են Clearing house-ում [զեղչման պալատում]։ Այսպիսով ավանդների սիստեմը կարող էր պարտքերի փոխանցման միջոցով այն աստիճան ընդարձակվել, որ լիովին վտարեր մետաղե փողի գործածությունը։ Եթե ամեն մեկը բանկում ընթացիկ հաշիվ պահեր և իր բոլոր վճարումները չեկերով կատարեր, ապա այս չեկերը շրջանառության միակ միջոցը կդառնային։ Այս դեպքում պետք էր ենթադրել, որ փողը բանկիրների ձեռքումն է, այլապես չեկերը ոչ մի արժեք չէին ունենա» (էջ 124)։ Տեղական շրջանառության կենտրոնացումը բանկերի ձեռքում կատարվում է 1) բան կերի ֆիլիալների միջոցով։ Գավառական բանկերն իրենց ֆիլիալներն ունեն գավառի ավելի փոքրիկ քաղաքներում, Լոնդոնի բանկերը՝ Լոնդոնի տարբեր քաղաքամասերում։ 2) Գործակալության միջոցով։ «Գավառական ամեն մի բանկ մի գործակալ ունի Լոնդոնում՝ այնտեղ իր բանկնոտաները կամ թե մուրհակները վճարելու և այն փողն ստանալու համար, որ Լոնդոնում բնակվողները վճարում են գավառում բնակվողների հաշվի դիմաց» (էջ 127)։ Յուրաքանչյուր բանկիր հավաքում է մյուսների բանկնոտաները և այլևս չի դուրս տալիս սրանք։ Ամեն մի խոշոր քաղաքում նրանք շաբաթական մեկ կամ թե երկու անգամ հավաքվում են և բանկնոտաները փոխանակում։ Մնացորդը վճարվում է Լոնդոնի վրա պատվիրագիր տալով (էջ 134)։ «Բանկերի կոչումն առևտրային գործարքների հեշտացումն է։ Այն ամենը, որ հեշտացնում է առևտուրը, հեշտացնում է նաև սպեկուլացիան։ Առևտուրը և սպեկուլացիան շատ դեպքերում այնպես սերտ են շաղկապված միմյանց հետ, որ դժվար է ասել, թե որտեղ է դադարում առևտուրը և որտեղ սկսվում սպեկուլացիան... Ամենուրեք, որտեղ բանկեր կան, ավելի հեշտ ու ավելի էժան կարելի է կապիտալ ստանալ։ Կապիտալի էժանությունը զարկ է տալիս սպեկուլացիային, ճիշտ այնպես, ինչպես մսի ու գարեջրի էժանությունից զարկ է ստանում շատակերությունն ու հարբեցողությունը» (էջ 137, 138)։ «Որովհետև այն բանկերը, որոնք սեփական բանկնոտաներ են թողարկում, միշտ այս բանկնոտաներով են վճարում, ապա կարող է թվալ, թե նրանց զեղչման գործարքը կատարվում է բացառապես այս եղանակով ձեռք բերած կապիտալով, բայց այս այսպես չի։ Բանկիրը շատ լավ կարող է իր զեղչած բոլոր մուրհակներն իր սեփական բանկնոտաներով վճարել, և այնուամենայնիվ նրա տնօրինության տակ գտնված մուրհակների -ը կարող է իրական կապիտալ ներկայացնել։ Որովհետև, չնայած որ նա ինքն այս մուրհակների համար իր սեփական թղթե փողն է միայն տվել, բայց կարիք չկա, որ իր թղթե փողը շրջանառության մեջ մնա մինչև մուրհակների ժամկետի հասնելը։ Մուրհակները կարող են դեռ երեք ամիս էլ ունենալ մինչև ժամկետը, բանկնոտաները կարող են երեք օրում ետ գալ» (էջ 172)։ «Կլիենտների միջոցով հաշիվ փակելը գործարքային նորմալ ակտ է։ Սա այն նպատակն է իրոք, որի համար երաշխավորվում է կանխիկ վարկը... Կանխիկ վարկերը երաշխավորվում են ոչ միայն անձնական ապահովությամբ, այլ և արժեթղթերի ավանդատրությամբ» (էջ 174, 175)։ «Ապրանքների գրավադրությամբ փոխատրված կապիտալը նույն ներգործությունն ունի, ինչպես և այն կապիտալը, որը փոխատրվում է մուրհակների զեղչմամբ։ Եթե մեկը 100 ֆ. ստ., պարտք է վերցնում իր ապրանքների ապահովմամբ, ապա այս միևնույնն է, եթե նա այս ապրանքները ծախեր 100 ֆ ստ.-անոց մի մուրհակ ստանալով և այս վերջինս զեղչեր բանկիրի մոտ։ Բայց փոխատվությունը նրան հնարավորություն է տալիս իր ապրանքները պահելու մինչև գների բարձրացումը շուկայում և խուսափելու, այն զոհերից, որ այլապես նա պիտի տար, որպեսզի անհետաձգելի գործարքների համար փող ստանար» (էջ 180, 181)։

„The currency theory reviewed etc” [Edinburgh, 1845], էջ 62, 63. «Անվիճելի ճշմարտություն է, որ այն 1 000 ֆ. ստ.-ը, որն այսօր ես ավանդադրում եմ A-ի մոտ, վաղը նորից դուրս կտրվեն և մի ավանդ կկազմեն B-ի մոտ։ Մյուս օրը նույն գումարը կարող է նարից դուրս տրվել B-ի կողմից, ավանդ կազմել C-ի մոտ, և այսպես անվերջ։ Այսպիսով ուրեմն, միևնույն 1 000 ֆ. ստ. փողը կարող է մի շարք փոխհանձնումների միջոցով բազմապատկվելով վերածվել ավանդների մի բացարձակապես անսահմանելի գումարի։ Ուստի հնարավոր է, որ Անգլիայի բոլոր ավանդների իննը տասերորդն ամենեվին գոյություն չունի՝ բանկիրների մատյանների տոմարակալական հոդվածներում գտնվելուց զատ, բանկիրների, որոնցից ամեն մեկը, սակայն, պնդում է, որ իր մասը գոյության ունի... Այսպես, Շոտլանդիայում, որտեղ շրջանառու փողը (այն էլ համարյա միմիայն թղթե փող) երբեք 3 միլիոն ֆ. ստ.-ից ավելի չի, ավանդները 27 միլիոն են։ Քանի դեռ ավանդների մի ընդհանրական, հանկարծակի ետպահանջում (a run on the banks) հրապարակ չի եկել, միևնույն 1 000 ֆ. ստ.-ը, ետ-ետ ճանապարհորդելով, միևնույն հեշտությամբ կարող է մի նույնպես անսահմանելի գումար գոցել։ Որովհետև միևնույն 1 000 ֆ. ստ.-ը, որով ես այսօր գոցում եմ իմ այն պարտքը, որ տալիք եմ մի առևտրականի, վաղը կարող է փակել սրա այն պարտքը, որ սա տալիք է մի ուրիշ վաճառականի, իսկ մյուսը՝ նրա պարտքը բանկին, և այսպես անվերջ. ուստի միևնույն 1 000 ֆ. ստ.-ը կարող է անցնել ձեռքից-ձեռք ու բանկից-բանկ և ծածկել ավանդների ամեն մի հնարավոր գումար»։

[Ինչպես վերևում տեսանք, Ջիլբերտն արդեն 1834 թվականին իմանում էր, որ «այն ամենը, որ հեշտացնում է առևտուրը, հեշտացնում է նաև սպեկուլյացիան. առևտուրը և սպեկուլացիան շատ դեպքերում այնպես սերտ են շաղկապված միմյանց հետ, որ դժվար է ասել, թե որտեղ է դադարում առևտուրը և սրտեղ սկսվում սպեկուլացիան»։ Որքան ավելի հեշտ է փոխատվություններ ստանալ չծախված ապրանքների դիմաց, այնքան ավելի շատ են վերցվում այսպիսի փոխատվություններ, այնքան ավելի մեծ է ապրանքներ արտադրելու կամ թե արդեն արտադրված ապրանքները հեռավոր շուկաներ նետելու գայթակղությունը, և սրա նպատակը լոկ այն է ամենից առաջ, որ հիշյալների դիմաց փողով փոխատվություն ստանան։ Թե ինչպես մի երկրի ամբողջ առևտրային հասարակությունը կարող է բռնվել այսպիսի մոլուցքով, և թե սա ինչով է վերջանում հետո, այս մասին մեզ մի ակնբախ օրինակ է տալիս անգլիական առևտրի 1845—1847 թվականների պատմությունը։ Այստեղ մենք տեսնում ենք, թե ինչեր կարող է անել վարկը։ Հետագա օրինակների պարզաբանման համար նախ անենք մի քանի համառոտ նկատողություններ միայն։

1842 թվականի վերջում սկսեց թուլանալ այն ճնշումը, ոը 1837 թվականից սկսած գրեթե անընդհատ ծանրացած էր անգլիական արդյունաբերության վրա։ Հաջորդ երկու տարում է՛լ ավելի բարձրացավ արտասահմանի պահանջարկն Անգլիայի արդյունաբերական ապրանքների նկատմամբ. 1845—1846 թվականներն ամենաբարձր ծաղկման ժամանակաշրջան էին։ 1843 թվականին ափիոնի պատերազմը Չինաստանը բաց արեց անգլիական առևտրի առջև։ Նոր շուկան մի նոր զարկ տվեց մանավանդ բամբակեղենի արդյունաբերության ընդարձակմանը, որն արդեն լրիվ թափ էր ընդունել։ «Մենք ի՞նչպես կարող ենք ավելի քան շատ արտադրել։ Մենք պետք է 300 միլիոն մարդ հագցնենք»,— այս տողերը գրողին այն ժամանակ ասում էր Մանչեստրի մի գործարանատեր։ Սակայն բոլոր նորակառույց գործարանաշենքերը, շոգե- ու մանամեքենաները և մանածագործական հաստոցները բավական չէին կլանելու Լանկաշիրի զանգվածորեն ներհոսող հավելյալ արժեքը։ Նույն մոլեգնությամբ, որով արտադրությունն էր բարձրացնում, նետվեցին երկաթուղիներ շինելու. գործարանատերերի ու վաճառականների սպեկուլատիվ տենչն ամենից առաջ այստեղ գոհացում գտավ, ու այն էլ արդեն 1844 թվականի ամառվանից սկսած։ Բաժնեգրվում էին ակցիաների, որքան շատ որ կարողանում էին, այսինքն ինչքան որ փողը բավարարում էր առաջին մուծանքները ծածկելու համար. մնացած գումարի համար մի ելք կգտնվի արդեն։ Այնուհետև, երբ վրա հասան մուծանքների ժամկետները — «Commercial Distress»-ի 1848/57-ի 1059-րդ հարցմունքի համաձայն 1846/47 թվականներին երկաթուղիների շինարարության մեջ ներդրված կապիտալն անում էր 75 միլիոն ֆ. ստ. — այն ժամանակ ստիպված էին դիմելու վարկի օգնությանը, և սրա հետևանքով ֆիրմաների սեփական գործերը մեծ մասամբ պետք է տուժեին։

Իսկ սեփական ձեռնարկությունները շատ ու շատ դեպքերում արդեն գերաբեռնված էին։ Հրապուրիչ բարձր շահույթները նրանց քաշել էին անչափ ավելի ընդարձակածավալ գործառնությունների մեջ, քան նրանց տրամադրության տակ եղած ազատ միջոցներն այդ ներում էին։ Բայց վարկը հո կար, այն էլ հեշտ ձեռք բերելի ու էժան։ Բանկային զեղչը ցածր էր.— 1844 թվականին՝ 1¾–2¾%, 1845-ին մինչև հոկտեմբեր՝ 3%-ից ցած, հետո մի կարճ ժամանակ բարձրացավ մինչև 5% (1846 թ. փետրվար), ապա նորից ընկավ մինչև 3¼% 1846 թվականի դեկտեմբերին։ Բանկը չլսված գումարի հասնող ոսկու պաշար ուներ իր նկուղներում։ Բոլոր ներերկրային բորսային արժեքներն այնքան բարձր էին կանգնած, որքան բարձր երբեք չէին եղել առաջ։ Ուրեմն ինչո՞ւ ձեռքից բաց թողնեն հիանալի առիթը, ինչո՞ւ մի պինդ չկպչեն գործին։ Ինչո՞ւ անգլիական ֆաբրիկատների կարոտը քաշող օտար երկրներ չուղարկեն այն բոլոր ապրանքները, որ կարելի էր արտադրել։ Եվ ինչո՞ւ պետք է ինքը գործարանատերը չքաղեր այն երկակի շահույթը, որ առաջ էր գալիս մանվածքն ու գործվածքը հեռավոր Արևելքում ծախելուց և սրա փոխարեն ստացած ապրանքն Անգլիայում վաճառելուց։

Այսպես ծագեց կանխավճարման դիմաց կոնսիգնացիայի կարգով դեպի Հնդկաստան ու Չինաստան կատարվող մասսայական առաքումների սիստեմը, որը շատ շուտով զարգանալով դարձավ սոսկ կանխավճարման սիրուն կատարվող կոնսիգնացիոն առաքումների մի սիստեմ, ինչպես այս հանգամանորեն նկարագրված է հաջորդ շարադրության մեջ և ինչպես որ հիշյալն անհրաժեշտորեն պետք է վերջանար շուկաների մասսայական գերալցումով ու ընդհանուր փլուզումով։

Այս փլուզումը պայթեց 1846 թվականի անբերրության հետևանքով։ Անգլիան ու հատկապես Հոլանդիան կարիք ունեին կենսամիջոցներիդ մանավանդ հացահատիկի ու կարտոֆիլի վիթխարի ներմուծման։ Բայց այն երկրները, որոնք մատակարարում էին այս կենսամիջոցները, սրանց լոկ ամենաչնչին մասի դիմաց կարող էին, իբրև վճար, անգլիական արդյունաբերության արդյունքներ ընդունել. պետք է իբրև վճար ազնիվ մետաղ տրվեր. առնվազն 9 միլիոնի ոսկի գնաց արտասահման։ Այս գումարից ամբողջ 7½ միլիոնը վերցվեց Անգլիայի բանկի կանխիկ գանձապահեստից, որի հետևանքով հիշյալ բանկի գործունեության ազատությունն զգալի կերպով ջլատվեց փողային շուկայում. մնացած բանկերը, որոնց պահեստի գումարներն Անգլիայի բանկում էին պահ դրված և փաստորեն նույնանում են այս բանկի պահեստի գումարի հետ, հիմա նույնպես պետք է սահմանափակեին իրենց փողային գործառնությունները. վճարումների արագ ու հեշտությամբ կատարվող հոսանքը կանգ առավ նախ այստեղ ու այնտեղ, հետո էլ՝ ամենուրեք։ Բանկային զեղչը, որ 1847 թվականի հունվարին դեռ 3—3½% էր, ապրիլին, երբ պայթեց առաջին խուճապը, բարձրացավ 7%-ի. հետո ամառը է՛լի մի վաղանցուկ փոքր թեթևացում վրա հասավ, բայց հենց որ նոր բերքը ձախողվեց, խուճապը բռնկվեց նորից ու էլ ավելի ուժգնորեն։ Բանկի պաշտոնական նվազագույն զեղչը հոկտեմբերին բարձրացավ 7%-ի, նոյեմբերին՝ 10-ի, այսինքն մուրհակների խոշոր մեծամասնությունը կարող էր զեղչվել վաշխառուական վիթխարի տոկոսներով միայն կամ թե այլ ևս չէր կարող զեղչվել ընդհանրապես. վճարման ընդհանրական, կանգառումը մի շարք առաջնակարգ ֆիրմաներ ու բազմաթիվ միջին ու մանր ֆիրմաներ սնանկության հասցրեց. հենց ինքը բանկը, 1844 թվականի բանկային խորամանկ օրենքի դրած սահմանափակումների հետևանքով, անխուսափելիորեն սնանկանալու վտանգի մեջ էր,— այն ժամանակ կառավարությունը, ընդհանրական պահանջներից ազդված, հոկտեմբերի 25-ին փոխեց բանկային օրենքը և սրանով վերացրեց բանկի վրա օրենքով դրված անհեթեթ կապանքները։ Հիմա բանկը կարող էր իր պահեստի բանկնոտաներն անարգելորեն շրջանառության մեջ դնել. որովհետև այս բանկնատաների վարկը փաստորեն երաշխավորված էր ազգի վարկով, ուրեմն անխախտ էր, ուստի իսկույն փողի հետ կապված դժվարությունների վճռական թեթևացում առաջացավ. իհարկե, անհուսալիորեն գլուխ փախցրած խոշոր ու մանր ֆիրմաների մի բազմություն էլ դեռ սնանկացավ, բայց ճգնաժամի բարձրակետն արդեն հաղթահարված էր, բանկային զեղչն ընկնելով սեպտեմբերին նորից հասավ 5%-ի, և արդեն 1848 թվականի ընթացքում նախապատրաստվեց գործերի այն նոր աշխուժացումը, որը 1849 թվականին վիժեցրեց մայր ցամաքի ռևոլուցիոն շարժումները և առաջին անգամ հիսնական թվականներին հասցրեց մինչև այդ չլսված արդյունաբերական ծաղկման, բայց հետո էլ 1857 թվականի փլուզումին։— Ֆ. Է.

I. 1847 թվականի ճգնաժամի ընթացքում պետական արժեթղթերի ու ակցիաների արժեքների վիթխարի անկման մասին տեղեկություն է տալիս լորդերի պալատի 1848 թվականին լույս ընծայած մի փաստաթուղթ։ Սրա համաձայն 1847 թվականի հոկտեմբերի 23-ին արժեքների անկումը, նույն տարվա փետրվարի դրության հետ համեմատած, անում էր—

Անգլիական պետական արժեթղթերի վերաբերմամբ		93 824 217	ֆ.	ստ.
Դոկերի ու ջրանցքների ակցիաների վերաբերմամբ		1 368 288	»	»
Երկաթուղային ակցիաների վերաբերմամբ		19 579 820	»	»
	Ընդամենը՝	114 362 325	ֆ.	ստ.

II. Արևելահնդկական առևտրի մեջ եղած խաբեբայության մասին, որտեղ մուրհակը տալիս էին այլևս ոչ թե այն պատճառով, որ ապրանք էր գնվել, այլ ապրանք գնում էին այն պատճառով, որ կարողանան զեղչելի, փողի փոխարկելի մուրհակ տալ,— 1848 թվականի նոյեմբ. 24-ի իր համարում „Manchester Guardian”-ը հաղորդում է.

Լոնդոնում գտնվող A-ն B-ի միջոցով Մանչեստրի C գործարանատիրոջից ապրանք է գնում Արևելյան Հնդկաստան D-ին նավառաքելու համար։ B-ն C-ին վճարում է այն վեցամսյա մուրհակներով, որ C-ն տվել էր B-ին։ Սա նույնպես իր հաշիվը փակում է A-ից գանձելի վեցամսյա մուրհակ ստանալով։ Հենց որ ապրանքը նավառաքվամ է, A-ն ուղարկված բեռնագրի դիմաց ստանում է D-ից գանձելի նմանապես վեցամսյա մուրհակ։ «Այսպիսով ուրեմն, գնորդն ու առաքողը երկուսն էլ ֆոնդի տեր են ապրանքների փողն իրենց կողմից վճարելուց շատ ամիսներ առաջ, և շատ սովորական բան էր, որ այս մուրհակները ժամկետների հասնելուց հետո նորոգվում էին այն պատրվակով, թե մի այսպիսի երկարատև գործարքի դեպքում պետք է ժամանակ տալ իրացման համար։ Բայց ցավալին այն է, որ մի այսպիսի գործում կրած կորուստները տանում էին ոչ թե դեպի հիշյալ գործի սահմանափակումը, այլ հենց դեպի նրա ընդարձակումը։ Որքան ավելի էին աղքատանում մասնակիցները, այնքան նրանց համար ավելի մեծ էր լինում գնելու կարիքը, և այս գնման նպատակն այն էր, որ նոր վարկերով փոխհատուցում գտնեն նախկին սպեկուլացիաների ժամանակ կորցրած կապիտալի դիմաց։ Հիմա գնումներն այլևս չէին կարգավորվում պահանջարկով ու առաջարկով, նրանք դարձել էին մի որոշ ֆիրմայի ֆինանսական գործառնությունների ամենակարևոր մասը։ Բայց այս լոկ գործի մի կողմն է։ Ինչ որ այստեղ լինում էր մանուֆակտուրային ապրանքների արտահանման վերաբերմամբ, այնտեղ կատարվում էր արդյունքների գնման ու նավառաքման վերաբերմամբ։ Հնդկաստանի այն ֆիրմաները, որոնք բավական վարկ ունեին իրենց մուրհակները զեղչել տալու համար՝ շաքար, լեղակ, մետաքս կամ թե բամբակ էին գնում ոչ այն պատճառով, որ առքագները Լոնդոնի վերջին գների համեմատությամբ մի շահույթ էին խոստանում, այլ այն պատճառով, որ Լոնդոնի ֆիրմայի գանձելի նախկին փոխգրերի ժամկետները շուտով հասնում էին և անհրաժեշտ էր դրանք մարել։ Իսկ ինչ կա ավելի հեշտ, քան մի բեռնվածք շաքար գնել, սրա գինը վճարել Լոնդոնի ֆիրմային տրվող տասամսյա մուրհակով ու բեռնագիրը փոստով Լոնդոն ուղարկել։ Երկու ամիս չանցած, այս դեռ նոր նավառաքված ապրանքների բեռնագրերն ու սրանով էլ հենց իրենք ապրանքները գրավադրվում էին Լոմբարդ Ստրիտում, և Լոնդոնի ֆիրման ստանում էր փողը հիշյալ ապրանքների դիմաց տրված մուրհակների ժամկետը հասնելուց ութ ամիս առաջ։ Եվ այս բոլորը հարթ էր ընթանում, առանց ընդհատման կամ թե դժվարության, քանի դեռ զեղչման պալատները գերառատորեն փող էին գտնում բեռնագրերի ու նախաբեռնագրերի դիմաց փոխատվություն անելու համար և Հնդկական ֆիրմաների՝ անսահման գումարների հասնող այն մուրհակները զեղչելու համար, որոնք տրված էին լինում Մինսինգ Լեն-ում գտնվող «մեծալուրջ» ֆիրմաների վրա»։

[Խաբեբայության այս պրոցեդուրան գործում էր ամբողջ թափով, քանի դեռ Հնդկաստանից բերվող ու Հնդկաստան ուղարկվող ապրանքները պետք է առագաստանավով փոխադրվեին՝ Կապի հրվանդանով պտտվելով։ Այն ժամանակվանից սկսած, երբ ապրանքներն ուղարկվում են Սուեզի ջրանցքով ու այն էլ շոգենավերով, ֆիկտիվ կապիտալ սարքելու այս մեթոդի տակից խլվել է նրա հիմքը — ապրանքների ուղեգնացության երկար ժամանակը։ Իսկ այն ժամանակվանից դեսը, երբ հեռագիրը հենց միևնույն օրն Անգլիայի վաճառականին տեղեկացնում է հնդկական շուկայի դրության մասին և Հնդկաստանի վաճառականին՝ անգլիական շուկայի դրության մասին, այս մեթոդը միանգամայն անհնարին դարձավ։— Ֆ. Է.]։

III. Հետևյալը հանված է „Commercial Distress”-ի 1847—48 թվականների արդեն քաղբերված հաշվետվությունից.— «1847 թվականի ապրիլի վերջին շաբաթվա մեջ Անգլիայի բանկը տեղեկացրեց Royal Bank of Liverpool [Լիվերպուլի Թագավորական բանկին], որ ինքն այսուհետև կրճատելու է վերջինիս հետ ունեցած զեղչային գործարքները գումարի կեսի չափով։ Այս հաղորդումը շատ վատ ներգործություն ունեցավ, որովհետև Լիվերպուլում վերջերումս վճարումներն ավելի շատ կատարվում էին մուրհակներով, քան թե կանխիկ փողով, և մեկ էլ այն պատճառով, որ այն վաճառականները, որոնք սովորաբար մեծաքանակ կանխիկ փող էին բերում բանկին, իրենց հոժարագրերը վճարելու համար է վերջին ժամանակներում կարողանում էին բերել այնպիսի մուրհակներ միայն, որ հենց իրենք էին ստացած լինում իրենց բամբակի կամ թե ուրիշ արդյունքների համար։ Այս երևույթը սաստիկ տարածվել էր, և նրա հետ էլ՝ գործի դժվարությունը։ Այն հոժարագրերը, որ պետք է բանկը վճարեր վաճառականների փոխարեն, մեծ մասամբ տրված էին արտասահմանի վրա և մինչև այժմ գոցվում էին արդյունքների համար ստացած վճարումներով։ Այն մուրհակները, որ առաջվա կանխիկ փողի փոխարեն հիմա բերում էին վաճառականները, տարբեր ժամանակամիջոց ունեցող ու տարբեր տեսակի մուրհակներ էին. սրանց մի նշանավոր մասը երեք ամսվա վճարման ժամկետ ունեցող բանկային մուրհակներ էին, նրանց մի խոշոր մասն էլ կազմում էին բամբակի դիմաց տրված մուրհակները։ Այս մուրհակները, եթե բանկային մուրհակներ էին, հոժարագրված էին լինում Լոնդոնի բանկիրների կողմից, իսկ եթե ոչ՝ բրազիլիական, ամերիկյան, կանադական, արևմտահնդկական և այլ ֆիրմաների հետ կապված ամեն տեսակի վաճառականների կողմից... ոչ թե վաճառականներն էին մեկը մյուսի վրա մուրհակներ տալիս, այլ ներերկրային այն կլիենտները, որոնք արդյունքները գնած էին լինում Լիվերպուլում, սրանց հաշիվը փակում էին Լոնդոնի բանկերի վրա տրվող մուրհակներով, կամ թե Լոնդոնի այլ ֆիրմաների վրա տրվող մուրհակներով և կամ որևէ ուրիշի վրա արվող մուրհակներով։ Անգլիայի բանկի ազդարարումն այն հետևանքն ունեցավ, որ կրճատվեց օտարերկրյա արդյունքների դիմաց տրվող մուրհակների ժամկետը, որն առաջ հաճախ երեք ամսից ավելի էր» (էջ 26, 27)։

1844—47 թվականների ծաղկման ժամանակաշրջանն Անգլիայում, ինչպես արդեն նշված է վերևում, շաղկապված էր երկաթուղային առաջին խոշոր մոլուցքի հետ։ Ընդհանրապես առևտրային գործի վրա արած նրա ներգործության մասին հետևյալն է պարունակում մեջ բերված հաշվետվությունը. «1847 թվականի ապրիլին վաճառականական գրեթե բոլոր ֆիրմաներն սկսել էին ավելի կամ պակաս չափով ուժասպառ անել իրենց ձեռնարկությունները (to starve their business)՝ իրենց առևտրային կապիտալի մի մասu երկաթուղիների մեջ ներդրելով (էջ 42)։—Երկաթուղային ակցիաները մասնավոր մարդկանց, բանկիրների ու ապահովագրական ընկերությունների մոտ գրավադրելով փոխառություններ էլ էին տրվում բարձր տոկոսներով, օրինակ, 8%-ով (էջ 66)։ Այս առևտրական ֆիրմաների կողմից երկաթուղիներին արվող այնքան խոշոր այս փոխատվությունները նրանց հարկադրում էին իրենց հերթին անչափ շատ կապիտալ վերցնել բանկերից մուրհակների ղեղչման միջոցով, որ նրանով իրենց սեփական գործը շարունակեն (էջ 67)։ (Հարց). «Կարո՞ղ էիք ասել, թե երկաթուղային ակցիաների համար արվող մուծանքները շատ նպաստեցին այն ճնշմանը, որը փողային շուկայում իշխում էր 1847 թվականի ապրիլին ու հոկտեմբերին»։ (Պատասխան), «Ես կարծում եմ, որ նրանք հազիվ թե որևէ կերպ նպաստած լինեն ապրիլին եղած ճնշմանը։ Իմ հայացքով՝ նրանք մինչև ապրիլ ու գուցե մինչև բուն ամառն ավելի շուտ ուժեղացնում էին բանկիրներին, քան թուլացնում։ Որովհետև փողի իրական գործադրումն ամենևին տեղի չէր ունենում նույն արագությամբ, որով կատարվում էին մուծանքները, սրա հետևանքով բանկերի մեծամասնությունը տարվա սկզբին երկաթուղային ֆոնդի բավական խոշոր գումար ուներ իր ձեռքին»։ (Այս հաստատվում է բանկիրների բազմաթիվ վկայություններով, „Commercial Distress”-ի հանձնաժողովում 1848—57 [Ֆ. Է.])։ «Այս ֆոնդն աստիճանաբար հալվեց ամառը և առ 31-ն դեկտեմբերի զգալի չափով նվազել էր։ Հոկտեմբերի ճնշման պատճառներից մեկը բանկերի ձեռքին եղած երկաթուղային ֆոնդի ընդհանրական նվազումն էր. ապրիլի 22-ի ու դեկտեմբերի 31-ի արանքում մեր ձեռքին եղած երկաթուղային հաշվեմնացորդները նվազել էին մի երրորդականի չափով։ Երկաթուղային մուծանքներն այս ներգործությունն ունեցան ամբողջ Մեծ Բրիտանիայում. նրանք հետզհետե քամեցին բանկերի ավանդները» (էջ 43, 44)։— Այսպես է ասում նաև Սամյուել Գարնեյը (Overend Curney and C)հռչակավոր ֆիրմայի պետը). «1846 թվականին երկաթուղիների համար գործադրվող կապիտալի շատ մեծ պահանջ կար, բայց նա չբարձրացրեց տոկոսադրույքը։ Տեղի ունեցավ մանր գումարների ձուլումը խոշոր գումարների, և այս խոշոր գումարները գործադրվեցին մեր շուկայում, այնպես որ ընդհանուր առմամբ ներգործությունն այն էր, որ ավելի շատ փող էր նետվում Սիտիի փողային շուկան, քան այդ շուկայից դուրս էր կորզվում [էջ 159]։

Ա. Հոջսոնը, Լիվերպուլի Joint Stock Bank-ի դիրեկտորը, վկայում է, թե որքան մեծ չափով կարող են մուրհակները պահեստներ կազմել բանկիրների համար.— «Մեր սովորությունն էր՝ առնվազն -ը մեր բոլոր ավանդների ու այն ամբողջ փողի, որ մենք ստացած էինք լինում ուրիշ անձերից, մեր պորտֆելում պահել օրեցօր ժամկետահաս մուրհակների ձևով... ու այնքան մեծ քանակությամբ, որ ճգնաժամի ժամանակ ամենօրյա ժամկետահաս մուրհակների գումարը գրեթե հավասարվում էր մեր վրա տված վճարման պահանջների գումարին» (էջ 53)։

Սպեկուլատիվ մուրհակներ.— № 5092. «Քլխավորապես ովքե՞ր էին հոժարագրում (ծախված բամբակի դիմացի տրված մուրհակները»։— (Ռ. Գարդները, մեր այս աշխատության մեջ շատ անգամ հիշատակված՝ բամբակեղենի գործարանատերը, ասում է). (Հոժարագրում էին ապրանքային մակլերները, մի վաճառական գնում է բամբակը, այս Հանձնում է մակլերին, որից մուրհակ է վերցնում և մուրհակը զեղչում է»։ «№ 5094. Եվ այս մուրհակները գնում են Լիվերպուլի բանկերը և այնտեղ գեղչվո՞ւմ։— Այո, զեղչվում են այդտեղ և ուրիշ տեղեր էլ... Եթե չլիներ այս համաձայնեցումը, որին հոժարեցին գլխավորապես Լիվերպուլի բանկերը, ապա իմ կարծիքով անցյալ տարի բամբակը ֆունտին 1½ պենս կամ 2 պենս ավելի էժան կլիներ»։ — № 600. Դուք ասացիք, թե շրջանառության մեջ կար մուրհակների մի ահռելի քանակ, որ սպեկուլանտները տվել էին Լիվերպուլի բամբակի մակլերների վրա. միևնույնը վերաբերում է արդյոք այն մուրհակների հաշվին արած փոխատվություններին էլ, որոնք հանձնված են, բացի բամբակից, գաղութային ուրիշ արդյունքների դիմաց»։— (Ա. Հոջսոնը՝ Լիվերպուլի բանկիրը, ասում է [Ֆ. Է.]). «Այս վերաբերում է ամեն տեսակի գաղութային արդյունքներին, հատկապես մեծ չափով՝ բամբակին»։— № 601. Արդյոք դուք իբրև բանկիր, ձգտո՞ւմ եք հեռու մնալու այս տեսակ մուրհակներից»։— «Ամենևին, մենք այդ մուրհակները համարում ենք բոլորովին օրինական մուրհակներ, եթե սրանք ձեռք են բերվում չափավոր քանակով... Այս տեսակի մուրհակների ժամկետը հաճախ երկարացվում է»։

Սրիկայություններ արևելահնդկակսւն և չինական շուկայում 1847 թվականին։— Չառլզ Տերները (Լիվերպուլի արևելահնդկական անդրանիկ ֆիրմաներից մեկի պետն) ասում է. «Մենք բոլորս գիտենք այն դեպքերը, որոնք տեղի են ունեցել Մավրիկյան կղզիների հետ կապված առևտրի ու նման գործերի առնչությամբ։ Մակլերները սովորություն էին դարձրել փոխատվություններ ձեռք բերել ապրանքների դիմաց ոչ միայն սրանց գալուց հետո միայն, որ փակեն այս ապրանքների դիմաց տրված մուրհակների հաշիվը,— մի բան, որ լիովին օրինական է,— և փոխատվություններ ստանալ բեռնագրերի դիմաց, այլ և նրանք փոխատվություններ էին ձեռք բերում արդյունքի դիմաց նախքան սրա նավառաքումը, ու մի քանի դեպքերում էլ՝ նախքան սրա արտադրվելը։ Ես, օրինակ, մի մասնահատուկ դիպվածով Կալկաթայում գնել էի 5—7 000 ֆ. ստ.-ի մուրհակներ. այս մուրհակներից կորզած ստացույթը գնաց Մավրիկյան կղզիները՝ շաքարի մշակույթին

այնտեղ օժանդակելու համար. մուրհակները եկան Անգլիա, և սրանց կեսից ավելին բողոքարկվեց. հետո, երբ վերջապես տեղ հասան շաքարի նավառաքումները, որոնցով պետք է վճարվեին այս մուրհակները, ապա պարզվեց, որ այս շաքարն արդեն գրավադրված է եղել երրորդ անձերի մոտ նախքան սրա նավառաքվելը, մինչև անգամ իսկապես գրեթե ավելի առաջ, քան շաքարը կարտադրվեր» (էջ 78)։ «Արևելահնդկական շուկայի համար նախանշված ապրանքների գինը հիմա պետք է կանխիկ վճարվի գործարանատիրոջը. բայց այս պահանջի բավարարումը որևէ դժվարություն չի ներկայացնում, որովհետև, եթե վաճառականը Լոնդոնում որևէ վարկ ունի, ապա նա մուրհակ է առնում Լոնդոնի վրա և մուրհակը ղեղչել է տալիս Լոնդոնում, որտեղ զեղչը հիմա շատ ցած է. ստացած փողով նա վճարում է գործարանատիրոջը... անցնում է առնվազը տասներկու ամիս, մինչև որ Հնդկաստան ապրանքներ նավառաքողը կարողանում է իրեն հասանելիք գումարն ստանալ այնտեղից... 10 000 կամ 15 000 ֆ. ստ.-ով Հնդկաստանի հետ առևտուր սկսող վաճառականը կարող է Լոնդոնի ֆիրմաներից մեկի մոտ մի զգալի գումարի վարկ ձեռք բերել. նա այս ֆիրմային կվճարեր 1% և մուրհակներ կտար այս ֆիրմայի վրա, այն պայմանով, որ Հնդկաստան առաքած ապրանքների ստացույթն ուղարկվի Լոնդոնի այս ֆիրմային, ընդորում, սակայն, երկու, կողմն էլ լռելյայն համաձայնած են լինում, որ Լոնդոնի ֆիրման ոչ մի իրական կանխիկ փոխատվություն պիտի չանի, այսինքն մուրհակների ժամկետը երկարացվում է, մինչև որ ստացվում է ապրանքի վաճառքից գոյացած փողի գումարը։ Մուրհակները զեղչվում էին Լիվերպուլում, Մանչեստրում, Լոնդոնում, նրանցից մի քանիսը շոտլանդական բանկերի ձեռքին են» (էջ 79)։— «№ 730. Ահա մի ֆիրմա, որ նորերումս սնանկացավ Լոնդոնում. մատյանների քննությունը երևան բերեց հետևյալը. մի ֆիրմա եղել է Մանչեստրում, և մի ուրիշը՝ Կալկաթայում. նրանք Լոնդոնի մի ֆիրմայի մոտ 200 000 ֆ. ստ.-ի վարկ էին բացել, այսինքն այս Մանչեստրի ֆիրմայի կլիենտները, որոնք Կալկաթայի ֆիրմային Գլազգոյից ու Մանչեստրից կոնսիգնացիայի կարգով ապրանք էին ուղարկում, Լոնդոնի ֆիրմայի վրա փոխանակագրում էին մինչև 200 000 ֆ. ստ. գումարի չափով. միաժամանակ պայմանավորվել էին, որ Կալկաթայի ֆիրման դարձյալ 200 000 ֆ. ստ.-ի մուրհակ է տալիս Լոնդոնի ֆիրմայի վրա. այս մուրհակները ծախվում էին Կալկաթայում, ստացած գումարով ուրիշ մուրհակներ էին գնվում և Լոնդոն ուղարկվում, որպեսզի այստեղի ֆիրմային հնարավորություն տան Գլազգոյից կամ Մանչեստրից ներկայացրած առաջին մուրհակները վճարելու։ Այսպիսով Լոնդոնի ֆիրմայի այս գործառնության շնորհիվ լույս աշխարհ էր հանվել 600 000 ֆ. ստ. մուրհակ»։— «№ 971. Ներկայումս, եթե Կալկաթայի մի ֆիրմա մի նավաբեռ է գնում» (Անգլիայի համար) «և սրա համար վճարում է Լոնդոնի իր թղթակցի վրա տված իր սեփական փոխգրով, և բեռնագրերն էլ ուղարկվում են այստեղ, ապա այս բեռնագրերն իսկույն օգտագործվում են Լոմբարդ Ստրիտում վարկեր ստանալու համար. ուրեմն նրանք ութ ամիս շարունակ կարող են փողն օգտագործել, նախքան իրենց թղթակիցը մուրհակները կվճարի»։

IV. 1843 թվականին վերին պալատի մի գաղտնի հանձնաժողով նիստեր էր ունենում 1847 թվականի ճգնաժամի պատճառները հետազոտելու համար։ Սակայն վկաների այս հանձնաժողովին տված ցուցմունքները հրապարակվեցին 1857 թվականին միայն („Minutes of evidence, taken before the secret committee of the House of lords appointed to inquire into the causes of distress etc.” 1857. այստեղ քաղբեըվում է իբրև „Commercial Distress” 1848/57, կամ իբրև „C. D.” 1848/57)։ Այդ հանձնաժողովում պարոն Լիստերը, Union Bank of Liverpool-ի դիրեկտորը, վկայել է ի միջի այլոց.

«2444. Վարկը մի չլսված տարածում ստացավ 1847 թվականի գարնանը... որովհետև առևտրականներն իրենց կապիտալն առևտրից հանելով փոխադրում էին երկաթուղիների գործի մեջ և այնուամենայնիվ ուզում էին առևտուրը հին ծավալով շարունակել։ Ամեն մեկն սկզբում կարծում էր հավանորեն, թե կկարողանա երկաթուղային ակցիաները շահույթով ծախել և այսպիսով փողը վերադարձնել գործի մեջ։ Ինչպես երեում է, երբ պարզվեց այս ծրագրի իրականացման անհնարինությունը, նրանք սկսեցին իրենց ձեռնարկների համար վարկ վերցնել այնտեղ, որտեղ առաջ կանխիկ էին վճարում։ Այստեղից էլ առաջ եկավ վարկի ընդլայնումը»

«2500. Այս մուրհակները, որոնցից վնասույթ կրեցին այն բանկերը, որ ընդունել էին հիշյալները, արդյոք այս մուրհակները տրված էին գլխավորապես հացահատիկի, թե բամբակի դիմաց»...— «Մուրհակները տրված էին ամեն տեսակի արդյունքների դիմաց՝ հացահատիկի, բամբակի ու շաքարի և ամեն տեսակի այլ արդյունքների։ Այն ժամանակ, թերևս միայն յուղը չհաշված, գրեթե ոչ մի ապրանք չկար, որի գինն ընկած չլիներ»։— «2506. Մակլերը, որը մի մուրհակ է հոժարագրում, չի հոժարագրում այս, եթե փակելու բավարար երաշխիք չունի, նաև հենց այն ապրանքի գնի անկման դեմ, որն իբրև փակում է ծաոայում»։

«2512. Արդյունքների դիմաց երկու տեսակ մուրհակներ են տրվում։ Աոաջին տեսակին պատկանում է սկզբնական մուրհակը, որ դրսից տրվում է ներմուծորդի վրա... այն մուրհակների ժամկետները, որոնք այսպիսով տրվում են արդյունքների դիմաց, հաճախ ավելի վաղ են հասնում, քան արդյունքները ժամանում են։ Այս պատճառով վաճառականը, եթե ապրանքը տեղ է հասնում, իսկ ինքը բավարար կապիտալ չունի, ստիպված է լինում հիշյալը գրավադրելու մակլերի մոտ, մինչև որ ապրանքը ծախել կարողանա։ Այն ժամանակ իսկույն Լիվերպուլի վաճառականի կողմից մակլերին մյուս տեսակի մուրհակ է տրվում, որն ապահովվում է այն ապրանքով... այս դեպքում արդեն բանկիրի գործն է՝ հավաստիանալ մակլերից, թե արդյոք սրա մոտ ապրանք կա և որքան է փոխատրել այս ապրանքի դիմաց։ Նա պետք է համոզվի, որ մակլերը երաշխավորող փակում ունի՝ վնասույթի դեպքում գործն ուղղելու համար»։

«2516. Մենք ստանում ենք մուրհակներ նաև արտասահմանից... Մեկն Անգլիայի վրա տրված մի մուրհակ է գնում արտասահմանում և այն ուղարկում է Անգլիա մի ֆիրմայի, մենք մուրհակից չենք կարող տեսնել, թե արդյոք նա տրված է խելամտորեն թե անմտորեն, արդյունքներ է ներկայացնում, թե դատարկ քամի»։

«2533. Դուք ասացիք, թե համարյա բոլոր տեսակի արտասահմանյան արդյունքները ծախվեցին խոշոր վնասույթով։ Կարծո՞ւմ եք դուք, որ այս հետևանք էր արդյունքների շուրջը տեղի ունեցած, բայց չարդարացած սպեկուլացիայի»։— «Այս վնասն առաջ եկավ մի շատ մեծ ներմուծման հետևանքով, այնինչ համապատասխան սպառում չկար, որ կլաներ ապրանքների այդ քանակը։ Ամեն ինչ վկայում է, որ սպառումը պակասել է շատ զգալի չափերով»։— «2537. Հոկտեմբերին... արդյունքները գրեթե չէին ծախվում»։

Թե ինչպես փլուզումս իր գագաթնակետին հասնելու մոմենտին մի ընդհանրական ճիչ է բարձրանում, sauve qui peut (ով կարող է, թող ազատի իր գլուխը), միևնույն հաշվետվության մեջ այս մասին խոսում է առաջին կարգի իրազեկ մի մարդ, մեծ փորձառություն ունեցող պատվարժան քվակեր Սամյուել Գարնեյը՝ Overend Gurney and C ֆիրմայից.— «1262. Երբ խուճապ է տիրում, առևտրականն իրեն հարց չի տալիս, թե ինչ գնով կարող է ներդրել իր բանկնոտաները և կամ 1 թե՞ 2% կկորցնի իր սերտիֆիկատները կամ թե եռատոկոս ռենտաները ծախելիս։ Բավական է, որ նա սարսափի ազդեցության տակ է, էլ նրա հոգը չի շահույթն ու վնասույթը. նա ճգնում է իրեն ապահովելու. մնացած աշխարհը, ինչ ուզում է, թող անի։

V. Ստորին պալատի այն հանձնաժողովի առջև, որն զբաղվում էր 1857 թվականի, բանկային օրենքով (վերջինս մենք քաղբերում ենք իբրև „Bank Commettee”, 1857) երկու շուկայի փոխադարձ գերալցման մասին հետևյալն է ասում պարոն Ալեքսանդերը արևելահնդկական առևտրին մասնակցող վաճառականը. «4330. Ներկա մոմենտին, եթե ես Մանչեստրում վճարեմ 6 շիլլինգ, Հնդկաստանում ետ կստանամ 5 շիլլինգ. եթե Հնդկաստանում վճարեմ 6 շիլլինգ, Լոնդոնում ետ կստանամ 5 շիլլինգ»։ Այսպիսով ուրեմն, Հնդկական շուկան Անգլիայի միջոցով ու անգլիականը Հնդկաստանի միջոցով գերալցվում են միահավասար չափով։ Եվ այս տեղի ունեցավ հենց 1857 թվականի ամառը, 1847 թվականի դառը փորձից հազիվ տասը տատի անց։

ՔՍԱՆՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈՂԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԿՈՒՏԱԿՈՒՄԸ. ՆՐԱ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏՈԿՈՍԱԴՐՈՒՅՔԻ ՎՐԱ

«Անգլիայում տեղի է ունենում նորաստեղծ հարստության մի մշտական կուտակում, որը վերջում փողի ձև ընդունելու տենդենցն ունի։ Բայց փող ձեռք բերելու ցանկությանը համառորեն հետևում է փողից դարձյալ ազատվելու ցանկությունը մի որևէ այնպիսի ներդրման միջոցով, որը տոկոս կամ թե շահույթ է բերում, որովհետև փողն իբրև փող ոչինչ չի բերում։ Ուստի եթե հավելութային կապիտալի այս մշտական առհոսմանը զուգընթաց նրա գործունեության դաշտի մի աստիճանական ու բավարար ընդարձակում տեղի չի ունենում միաժամանակ, ապա մենք պետք է ականատես լինենք ներդրում փնտրող փողի պարբերական կուտակումների, որոնք, նայած պարագաներին, ավելի մեծ կամ ավելի փոքր չափեր են ընդունում։ Մի երկար շարք տարիների ընթացքում պետական փոխառություններն Անգլիայի հավելութային հարստության ծծման գլխավոր միջոցն էին։ Այն ժամանակվանից հետո, երբ պետական պարտքը 1816 թվականին իր մաքսիմումին հասավ և դադարեց . ծծել հավելութային հարստությունը, յուրաքանչյուր տարի առնվազը 27 միլիոնի մի գումար էր մնում, որը ներդրման մի ուրիշ պատեհություն էր փնտրում։ Բացի սրանից, կապիտալի տարբեր ետվճարումներ տեղի ունեցան... Այն ձեռնարկությունները, որոնք իրենց գործունեության համար կարիք ունեն խոշոր կապիտալի և որոնք ժամանակ առ ժամանակ դեպի իրենց են գրավում չզբաղված կապիտալի հավելույթը... գոնե մեր երկրում բացարձակորեն անհրաժեշտ են, որպեսզի մեջտեղից հեռացնեն հասարակության հավելութային հարստության այն պարբերական կուտակումները, որոնք ներդրման սովորական ճյուղերում իրենց համար տեղ գտնել չեն կարողանում», («The currency theory reviewed», London, 1845, էջ 32—54)։ Նույն տեղում 1845 թվականի մասին ասված է. «Մի շատ կարճ ժամանակաշրջանում գները դեպրեսիայի ամենացածր կետից վեր սլացան... պետական եռատոկոս փոխառությունը գրեթե al pari [նոմինալ արժեքի մակարդակի վրա] է կանգնած... Անգլիայի Բանկի նկուղներում եղած ոսկին գերազանցում է առաջներում որևէ ժամանակ այնտեղ կուտակված գումարից։ Ամեն տեսակի ակցիաների համար գոյացել են այնպիսի գներ, որոնք համարյա ոչ մի ժամանակ լսված չէին, և տոկոսադրույքն այնքան է իջել, որ նա գրեթե անվանական է... Ամեն ինչ ապացույց է այն բանի, որ հիմա Անգլիայում դարձյալ առկա է չզբաղված հարստության մի ծանրակիր կուտակում և որ մոտիկ ապագայում մեր հանդեպ նորից ելնելու է սպեկուլյատիվ տենդի մի ժամանակաշրջան» (Ն. տեղ, էջ 36)։

«Թեև ոսկու ներմուծումը բնավ ստույգ ցուցանիշ չի արտաքին առևտրի մեջ ձեռք բերած շահույթի, բայց և այնպես ներմուծվող այս ոսկու մի մասը, այլ ցուցանիշների բացակայության պարագայում, prima facie [ակներևորեն] նշանակում է այսպիսի շահույթ»։ (J. G. Hubbard: «The currency and the country», London, 1843, էջ 40—41)։ «Ենթադրենք, հարատև լավ գործի, շահաբեր գների ու հորդալիր փողային շրջանառության մի ժամանակաշրջանում վատ բերքն առիթ կտար 5 միլիոն ոսկի արտահանելու և նույն գումարի հացահատիկ ներմուծելու։ Շրջանառությունը» {այս, ինչպես իսկույն կերևա, նշանակում է ոչ թե շրջանառության միջոցներ, այլ չզբաղեցրած փողային կապիտալ.— Ֆ. Է.} «կնվազի միևնույն գումարի չափով։ Մասնավոր մարդիկ որքան էլ ապահովված լինեն շրջանառության միջոցներով, այնուամենայնիվ բանկերում պահ տված վաճառականների ավանդները, բանկերի հաշվեմնացորդներն իրենց փողային մակլերների մոտ ու պահեստի գումարները բանկերի կասսաներում — սրանք բոլորը կնվազեն և չզբաղված կապիտալի գումարի այս նվազման անմիջական հետևանքը կլինի տոկոսադրույքի մի բարձրացում օրինակ, 4%-ից մինչև 5%։ Որովհետև գործերն առողջ կացության մեջ են, վստահությունը չի խախտվի, բայց վարկն ավելի բարձր կգնահատվի» (ն. տ., էջ 42)։ «Եթե ընկնում են ապրանքների գներն ընդհանրապես, ապա հավելութային փողը աճած ավանդների ձևով ետ է հոսում բանկերը, չգործադրված կապիտալի գերառատությունը գցում է տոկոսադրույքը մինչև մինիմում, և իրերի այս դրությունը հարատևում է այնքան, մինչև որ բարձր գները կամ առևտրի աշխուժացումը գործի են դնում նիրհող փողը կամ թե չէ այս վերջինս կլանվում է, ներդրվելով արտասահմանյան արժեթղթերի ու կամ արտասահմանյան ապրանքների մեջ» (էջ 68)։

Հետևյալ քաղվածքները 1847—48 թվականների «Commercial distress»-ին [առևտրական ճգնաժամին] վերաբերյալ պառլամենտական հաշվետվությունից են դարձյալ։— 1846—47 թվականների անբերրիության ու սովի հետևանքով հարկավոր եղավ սննդամիջոցների մի խոշոր ներմուծում։ «Սրանից առաջ եկավ ներմուծման խոշոր հավելույթ արտահանման համեմատությամբ... Սրանից առաջ եկավ փողի մի մեծ տարհոսում բանկերից ու մուրհակներ զեղչագների մի ուժեղ խռնում զեղչման մակլերների մոտ. մակլերներն սկսում են ավելի խիստ պայմանով ընդունել մուրհակները։ Մինչև այժմ բացած վարկերը խստորեն սահմանափակվեցին, և թույլ ֆիրմաների շրջանում ծայր տվին սնանկությունները։ Նրանք, որոնք ամբողջովին գործում էին վարկի միջոցով, խորտակվեցին։ Այս սաստկացրեց արդեն առաջ էլ զգացվող անհանգստությունը. բանկիրները և ուրիշները տեսան, որ նրանք միևնույն վստահությամբ չէին կարող իրենց մուրհակներն ու այլ արժեթղթերը բանկնոտաների փոխարկելու վրա հույս դնել այն նպատակով, որ իրենց պարտավորությունները կատարեն. նրանք վարկատրումն է՛լ ավելի սահմանափակեցին և հաճախ դադարեցնում էին բոլորովին. շատ դեպքերում նրանք իրենց բանկնոտաները փականքի տակ էին պահում՝ իրենց սեփական պարտավորությունների ապագա հաշվեփակման համար. նրանք գերադասում էին ամենևին դուրս չտալ բանկնոտաները։ Անհանգստությունն ու շփոթությունն աճում էին օրեցօր, և եթե Լորդ Ջոն Ռասսելի նամակը չլիներ, ընդհանրական սնանկությունը պատրաստ էր» (էջ 74, 75)։ Ռասսելի նամակը դադարեցրեց բանկային օրենքը։— Վերևում հիշատակված Չառլզ Տերները վկայում է. «Մի քանի ֆիրմաներ խոշոր միջոցներ ունեին, բայց այդ միջոցներն ազատ չէին։ Նրանց ամբողջ կապիտալն ամուր ներդրված էր Մավրիկյան կղզու հողագույքի մեջ կամ թե լեղակի ու շաքարի արտադրության մեջ։ 500 000—600 000 ֆ. ստ. գումարի պարտավորությունների տակ մտնելուց հետո նրանք ոչ մի ազատ միջոց չունեին իրենց մուրհակները վճարահատուցելու համար, և վերջի-վերջո պարզվեց, որ նրանք իրենց մուրհակները կարող էին վճարահատուցել իրենց վարկի միջոցով միայն ու այն չափով, որչափով որ սա բավականացնում էր» (էջ 81)։ Հիշյալ Ս. Գարնիյը ասում է. [1864]. «Ներկայումս (1848 թ.) իշխում է շրջանառության սահմանափակում ու փողի մեծ գերառատություն»։— № 1763. «Ես չեմ կարծում, թե կապիտալի պակաս լինելն էր, որ այնպես վեր մղեց տոկոսադրույքը. պատճառը սարսափն էր (the alarm), բանկնոտաներ ստանալու դժվարությունը»։

1847 թվականին Անգլիան արտասահմանին ոսկով առնվազը 9 միլիոն ֆ. ստ. վճարեց ներմուծված սննդամիջոցների համար։ Սրանից 7½ միլիոնը վերցրած է Անգլիայի բանկից ու 1½-ը այլ աղբյուրներից (էջ 245) — Մորրիսն, Անգլիայի բանկի կառավարիչը, ասում է. «1847 թվականի հոկտեմբերի 23-ին պետական ֆոնդերը և ջրանցքների ու երկաթուղիների ակցիաներն արդեն գնազրկված էին 114 752 225 ֆ. ստ.-ի չափով» (էջ 312)։ Միևնույն Մորրիսը վկայում է՝ լորդ Ջ. Բենտինկի կողմից հարցափորձվելով հետևյալի մասին. «Արդյոք ձեզ հայտնի չէ՞, որ ամեն տեսակի արժեթղթերի ու արդյունքների մեջ ներդրված ամբողջ կապիտալի արժեքն ընկել էր միևնույն եղանակով, որ հումքը, բամբակը, մետաքսը, բուրդը մայր ցամաք ուղարկվեցին նույն ծայրահեղ ցածր գներով և որ շաքարը, սուրճն ու թեյը ծախծխվեցին աճուրդներով»։— «Անխուսափելի էր այն որ ազգը մի զգալի զոհաբերություն աներ՝ հակազդելու համար ոսկու այն տարհոսմանը, որը սննդամիջոցների վիթխարի ներմուծման հետևանքն էր»։— «Դուք չե՞ք կարծում, որ ավելի լավ կլիներ օգտագործել այն 8 միլիոն ֆ. ստ., որ դրված կար բանկերի պահեստներում, քան փորձել այսպիսի զոհերով ոսկին ետ վերադարձնել»։— «Ես այդ չեմ կարծում»։— Հիմա մի մեկնաբանություն այս հերոսության վերաբերմամբ։ Դիզրաելին հարցաքննում է պարոն Վ. Վ. Կոտտոնին, Անգլիայի բանկի դիրեկտորին ու նախկին կառավարչին։ «Ինչքա՞ն էր այն դիվիդենդը, որ բանկի ակցիոներներն ստացան 1844 թվականին»։— «Տարեկան 7% էր այն»։— «Իսկ 1847 թվականի՞ դիվիդենդը»։— «9%»։— «Ընթացիկ տարում բանկը վճարո՞ւմ է իր ակցիոներների եկամտային հարկը»։— «Անշուշտ»։— «Նա այս արեց 1844 թվականի՞ն էլ»։— «Ոչ»։— «Այս դեպքում ուրեմն բանկային այս (1844 թ.) օրենքը շատ շահավետ էր ակցիոներների համար... Հետևանքն այն էր այսպիսով, որ նոր օրենքը մտցնելուց հետո ակցիոներների դիվիդենդը 7%-ից բարձրացել է 9%-ի՞, և բացի սրանից, հիմա բա՞նկն է վճարում եկամտային հարկը, մինչդեռ առաջ պետք է ակցիոները վճարեր»։— «Այդ միանգամայն ճիշտ է»— (№№ 4356—4361)։

Միստեր Պիիզը, գավառական մի բանկիր, 1847 թվականի ճգնաժամի պահին բանկերում կուտակված պահեստի գումարների մասին ասում է. «4605. Որովհետև բանկն ստիպված էր ավելի ու ավելի բարձրացնելու իր տոկոսադրույքը, ուստի երկյուղն ընդհանուր դարձավ. գավառային բանկերը շատացրին իրենց փողի պաշարները, ինչպես և բանկնոտաների գումարները. և մեզանից շատերը, որոնք սովորաբար հոգում էին, գուցե մի քանի հարյուր ֆունտ ստերլինգ միայն պահած ունենալ ոսկով կամ, թե բանկնոտաներով, իսկույն հազարներ կուտակեցին փողի պահարաններում ու գրասեղաններում, որովհետև կատարյալ անհայտություն էր իշխում ղեղչի վերաբերմամբ ու մուրհակների շրջողունակության վերաբերմամբ շուկայում, և այսպիսով տեղի ունեցավ փողի պաշարի մի ընդհանրական կուտակում»։ Հանձնաժողովի մի անդամ նկատում է». «4691. Ըստ այսմ, անկախ նրանից, թե ինչով էին պայմանավորվում վերջին 12 տարվա դեպքերը, համենայն դեպս հետևանքը շատ ավելի նպաստավոր էր վաշխառուի ու փողի առևտրականի համար, քան արտադրող դասակարգի համար ընդհանրապես»։

Թե փողի առևտրականները որքան սաստիկ են շահագործում ճգնաժամի ստեղծած պայմանները (վկայում է Տուկը «Ուորվիկշիրի ու Ստաֆորդշիրի մետաղի արտադրության մեջ 1847 թվականին ապրանքների բազմաթիվ պատվերներ մերժվեցին, որովհետև այն տոկոսը, որ գործարանատերը պիտի վճարեր իր մուրհակները ղեղչել տալու համար, իր ամբողջ շահույթից ավելի խոշոր գումար կկլաներ» (№ 5451)։

Հիմա վերցնենք վերևում արդեն քաղբերված պառլամենտական մի ուրիշ հաշվետվություն «Report of Select Committee on Bank Acts, communicated from the Commons to the Lords, 1857» (ներքևում մենք քաղբերում ենք իբրև «B. C.» 1857)։ Այդտեղ պարոն Նորմենը, Անգլիայի բանկի դիրեկտորն ու գլխավոր լուսատուն currency principle սկզբունքի կողմնակիցների չարքերում, վկայում է հետևյալը.

«3685— Դուք ասացիք, որ այն հայացքին եք, թե տոկոսադրույքը կախված է ոչ թե բանկնոտաների մասսայից, այլ կապիտալի պահանջարկից ու առաջարկից։ Կհաճեի՞ք բացատրել, թե կապիտալ ասելով ինչ եք հասկանում բացի բանկնոտաներից ու մետաղե փողից»։ «Ես կարծում եմ, որ կապիտալի սովորական որոշումն այս է. «կապիտալը ներկայացնում է ապրանքներ կամ թե ծառայություններ, որոնք գործ են ածվում արտադրության մեջ»։— «3636. Դուք բոլո՞ր ապրանքներն եք ընդգրկում կապիտալ բառով, երբ խոսում եք տոկոսադրույքի մասին»։— «Այո, այն բոլոր ապրանքները, որոնք գործ են ածվում արտադրության մեջ»։— «3637. Դուք այս բոլո՞րն եք հասկանում կապիտալ բառի տակ, երբ խոսում եք տոկոսադրույքի մասին»։— «Այո։ Ընդունենք, բամբակեղենի մի գործարանատեր իր գործարանի համար բամբակի կարիք ունի. նա իր պահանջը հավանորեն նրանով կբավարարի, որ փոխառություն կանի իր բանկիրի մոտ և այս կերպով ձեռք բերած բանկնոտաներով կմեկնի Լիվերպուլ և բամբակ կգնի։ Նա իսկապես բամբակի կարիք ունի. իսկ բանկնոտաների կամ թե ոսկու կարիք ունի միմիայն նրա համար, որ սրանք բամբակ ստանալու միջոց են։ կամ թե նա միջոցների կար իք ունի՝ իր բանվորներին վարձատրելու համար. այս դեպքում նա դարձյալ փոխառություն է անում բանկնոտաներով և իր բանվորների վարձը վճարում այս բանկնոտաներով. իսկ բանվորներն էլ իրենց հերթին կարիք ունեն սննդի ու բնակարանի, և փողը միջոց է սրանց վճարման համար»։— «3638. Բայց չէ՞ որ փողի համար տոկոս է վճարվում»։— «Անշուշտ, տոկոսը վճարվում է առաջին հերթին. բայց վերցրեք մի ուրիշ դեպք։ Ընդունենք, որ նա բամբակը գնում է վարկով և ուրեմն այս նպատակով բանկից փող չի վերցնում. այս դեպքում այն տարբերությունը, որ գոյանում է կանխիկ փողով գնելու ու վարկով գնելու դեպքերում գործող գների միջև՝ մուրհակի ժամկետը հասնելու մոմենտին, կներկայացնի հենց տոկոսի չափանիշը։ Տոկոսը գոյություն կունենար, եթե փող նույն իսկ չլիներ ընդհանրապես»։

Այս ինքնագոհ ափեղցփեղությունը լիովին պատշաճ է currency principle-ի այս սյանը։ Ամենից առաջ՝ այն հանճարեղ հայտնագործությունը, թե բանկնոտաները կամ ոսկին մի բան գնելու միջոց են և թե մարդիկ սրանք փոխ են վերցնում ոչ հենց սրանց սիրուն։ Եվ սրանից պետք է հետևի, թե տոկոսադրույքն ինչո՞վ է կարգավորվում։— Ապրանքների պահանջարկով ու առաջարկով, որոնց մասին մինչև այժմ այն գիտեինք լոկ, որ նրանք ապրանքների շուկայի գներն են կարգավորում։ Բայց ապրանքների անփոփոխ շուկայի գների հետ համատեղելի են տոկոսի բոլորովին տարբեր նորմաներ։— Իսկ հետո էլ այս հնարամտությունը։ Այն ճիշտ նկատողությանը, թե «փողի համար է սակայն տոկոս վճարվում», մի նկատողություն, որն, իհարկե, իր մեջ պարփակում է հետևյալ հարցը — «այս ապրանքների հետ ի՞նչ կապ ունի այն տոկոսը, որ ստանում է բանկիրը, բանկիր, որն ապրանքների առուտուրով չի զբաղվում ամենևին և հավասար տոկոսադրույքով փող չե՞ն ստանում արդյոք այն գործարանատերերը, որոնք փողը ծախսում են բոլորովին տարբեր շուկաներում, հետևաբար այնպիսի շուկաներում, որտեղ արտադրության մեջ գործածվող ապրանքների պահանջարկի ու առաջարկի միանգամայն տարբեր հարաբերություն է իշխում»։ Այս հարցմունքին ի պատասխան այս հաղթական հանճարը նկատում է. երբ գործարանատերը բամբակը վարկով է գնում, «այս դեպքում այն տարբերությունը գոյանում է կանխիկ փողով գնելու ու վարկով գնելու դեպքերում գործող գների միջև՝ մուրհակի ժամկետը հասնելու մոմենտին, կներկայացնի հենց տոկոսի չափանիշը«։ Ընդհակառակը։ Տոկոսի գոյություն ունեցող նորման, որի կարգավորումը պետք է պարզաբանի Նորմենի հանճարը, մասշտաբն է հենց այն տարբերության, որ գոյանում է գործող գների միջև՝ մուրհակի ժամկետը հասնելու մոմենտին։ Կանխիկ փողով գնելու ու վարկով գնելու դեպքերում նախ պետք է բամբակը ծախել իր գնով ու կանխիկ վճարելով, իսկ այդ գինը որոշվում է շուկայի գնով, որն ինքը կարգավորվում է պահանջարկի ու առաջարկի պայմաններով։ Ասենք՝ գինը = 1 000 ֆ. ստ.։ Սրանով փակվում է գործարանատիրոջ ու բամբակի մակլերի միջև կատարվող գործարքը, որ չափով որ խոսքն առքին ու վաճառքին է վերաբերում։ Բայց սրան ավելանում է մի երկրորդ գործարք, որը կատարվում է վարկատուի ու փոխառուի միջև։ 1 000 ֆ. ստ.-անոց արժեքը գործարանատիրոջը փոխատրվում է բամբակի ձևով, և նա պետք է այս ետվճարի փողի ձևով, ասենք, երեք ամսում։ Եվ այն ժամանակ երեք ամսում 1 000 ֆ. ստ. համար տրվող տոկոսը, որը որոշվում է տոկոսի շուկայի նորմայով, կազմում է կանխիկ վճարվող գնի վրա դրվող հավելուրդը։ Բամբակի գինը որոշվում է պահանջարկով ու առաջարկով։ Սակայն բամբակի փոխադրված արժեքի գինը, 1 000 ֆ. ստ. գինը երեք ամսվա ընթացքում, որոշվում է տոկոսի նորմայով։ Եվ այս հանգամանքը, որ բամբակն ինքն այսպիսով փողային, կապիտալի է փոխարկվում, պարոն Նորմենի աչքում ապացույց է այն բանի, որ տոկոսը գոյություն կունենար, եթե փող նույնիսկ չլիներ ընդհանրապես։ Եթե ընդհանրապես փող չլիներ, տոկոսի ընդհանրական նորմա համենայն դեպս գոյություն չէր ունենա։

Ամենից առաջ այն գռեհիկ պատկերացման մասին, որպես թե կապիտալը ներկայացնում են այն «ապրանքները, որոնք գործ են ածվում արտադրության մեջ»։ Որչափով որ այս ապրանքները երևան են գալիս իբրև կապիտալ, նրանց, իբրև կապիտալի, արժեքը, ի տարբերություն նրանց իբրև ապրանքների, արժեքից, արտահայտվում է շահույթի մեջ, որը ձեռք է բերվում նրանց արտադրողական կամ առևտրային գործածությունից։ Եվ շահույթի նորման միշտ էլ անպայման մի որոշ առնչություն ունի գնված ապրանքների շուկայի գնի հետ և նրանց պահանջարկի ու առաջարկի հետ, բայց նա դեռ բոլորովին ուրիշ հանգամանքներով է որոշվում։ Եվ որ տոկոսի նորման ընդհանրապես իր սահմանն է գտնում շահույթի նորմայում, սրանում ոչ մի կասկած չկա։ Բայց պարոն Նորմենը թող մեզ ուղղակի ասի, թե այս սահմանն ինչպես է որոշվում։ Իսկ սա որոշվում է փողային կապիտալի պահանջարկով ու առաջարկով, ի տարբերություն կապիտալի բոլոր մյուս ձևերից։ Հիմա կարող է հետագա հարցը արվել։— Ի՞նչպես են որոշվում փողային կապիտալի պահանջարկն ու առաջարկը։ Որ մի գողտուկ կապակցություն կա իրեղեն կապիտալի առաջարկի ու փողային կապիտալի առաջարկի միջև, այս մասին ոչ մի կասկած. ինչպես և այն մասին, որ փողային կապիտալի նկատմամբ արդյունաբերական կապիտալիստների առաջադրած պահանջարկը որոշվում է իրական արտադրության պայմաններով։ Մեզ այս կետը լուսաբանելու փոխարեն պ. Նորմենը այն իմաստությունն է մեզ հրամցնում, թե փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկը նույնը չի, ինչ որ է փողի, իբրև այսպիսու, նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկը, և միմիայն այս իմաստությամբ էլ նա սահմանափակվում է, որովհետև նրա, Օվերստոնի և currency principle-ի մյուս մարգարեների հոգեկան խորքում միշտ դարանած է չար խիղճը, որից մղված նրանք ձգտել են արհեստական օրենսդրական միջամտությամբ շրջանառության միջոցները, իբրև այսպիսիները, կապիտալ դարձնելու և տոկոսադրույքը բարձրացնելու։

Հիմա դառնանք լորդ Օվերստոնին, որը նույնպես կոչվում է Սամյուել Ջոնս Լոյդ, և տեսնենք՝ սա ինչ կերպ պիտի բացատրի, թե ինչո՞ւ է 10% առնում իր «փոդի» համար քանի որ «կապիտալն» այնքան հադվադեպ է երկրում։

«3653. Տոկուսի նորմայի տատանումներն առաջ են գալիս երկու պատճառից մեկն ու մեկից — կապիտալի արժեքի մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունից» (հիանալի՜ է. կապիտալի արժեքն, ընդհանրապես ասած, չէ՞ որ հենց նույն տոկոսադրույքն է։ Ուրեմն տոկոսի նորմայի փոփոխությունն այստեղ առաջ է գալիս տոկոսի նորմայի փոփոխությունից։ «Կապիտալի արժեքը», ինչպես ցույց ենք տվել առաջ, երբեք այլ կերպ չէ հասկացվում, կամ թե չէ՝ պարոն Օվերստոնը կապիտալի արժեք ասելով շահույթի նորման է հասկանում. այս դեպքում ուրեմն խորիմաստ մտածողը վերադառնում է այն դրույթին, թե տոկոսի նորման, կարգավորվում է շահույթի նորմայով) «և կամ երկրում առկա փողի գումարի մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունից։ Տոկոսադրույքի բոլոր մեծ տատանումները — մեծ՝ կամ ըստ տատանման տևողության ու կամ ըստ տատանման լայնածավալության — կարող են պարզորոշաբար հանգեցվել կապիտալի արժեքի փոփոխություններին։ Այս իրողության ամենից ակնբախ գործնական լուսաբանումը կարող է տալ տոկոսադրույքի բարձրացումը 1847 թվականին ու դարձյալ վերջին երկու տարում (1855–1856 թվականներին), տոկոսադրույքի ավելի մանր տատանումները, որոնք առաջ են գալիս փողի առկա գումարի փոփոխությունից, փոքր են թե ըստ իրենց ծավալի ու թև ըստ իրենց տևողության։ Նրանք հաճախ են պատահում և որքան ավելի հաճախադեպ են, այնքան ավելի ներգործող են իրենց նպատակի տեսակետից», այսինքն Օվերստոնի տիպի բանկիրներին հարստացնելու տեսակետից։ Սիրելի բարեկամ Սամյուել Կարնեյն այս մասին շատ միամիտ կերպով է արտահայտվում լորդերի պալատի հանձնաժողովի առջև, «C. D.» 1848/57. «1324. Դուք այն հայացքի՞ն եք արդյոք, որ տոկոսադրույքի այն մեծ տատանումները, որոնք տեղի ունեցան անցյալ տարի, շահավետ էին բանկիրների ու փողի առևտրականների համար, թե՞ ոչ»։— «Ես կարծում եմ, որ նրանք շահավետ էին փողի առևտրականների համար։ Տնտեսական կյանքում կատարվող բոլոր տատանումները շահավետ են այն մարդկանց համար, որոնք այդ գործերում եփված են (to the knowing men)»։— «1325. Սակայն բարձր տոկոսադրույքի դեպքում արդյոք բանկիրը վերջիվերջո կորուստ չպիտի՞ ունենա իր լավագույն կլիենտների աղքատանալու հետևանքով»։ «Ոչ, ես այն հայացքին չեմ, թե այս ներգործությունը նկատելի աստիճանի է հասնում»։— violà ce que parler veut dire [ահա ձեզ շաղակրատանքի ամբողջ իմաստը]։

Մենք դեռ կվերադառնանք այն ներգործությանը, որ փողի առկա գումարն ունենում է տոկոսադրույքի վրա։ Բայց այժմ արդեն պետք է նկատել, որ Օվերստոնը այստեղ դարձյալ մի quad pro qua [խառնաշփոթություն] է առաջ բերում։ 1847 թվականին (հոկտեմբերից առաջ բոլորովին հոգս չէին քաշում փողի սակավադիպության համար, կամ ինչպես նա ասում է վերևում, «փողի առկա քանակի» համար) փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկն աճում էր տարբեր պատճառներով. հացահատիկի թանկացում, բամբակի բարձրացող գներ, շաքարի չծախվելը գերարտադրության, պատճառով, երկաթուղային սպեկուլացիա ու փլուզում, արտաքին շուկաների գերալցում բամբակեղեն ապրանքներով, վերևում նկարագրված՝ սաստկացրած արտահանություն դեպի Հնդկաստան ու սաստկացրած ներմուծում Հնդկաստանից՝ սոսկ արուրամուրհակներ ձեռք բերելու նպատակով։ Այս բոլոր պարագաները՝ գերարտադրությունն արդյունաբերության ասպարեզում, ինչպես և թերարտադրությունը երկրագործության մեջ, ուրեմն, բոլորովին տարբեր պատճառներ, փողային կապիտալի նկատմամբ, այսինքն վարկի ու փողի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկի բարձրացում պատճառեցին։ Փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկի բարձրանալն իր պատճառներն ուներ բուն իսկ արտադրության պրոցեսի ընթացքի մեջ։ Բայց, ինչն էլ որ լիներ պատճառը, փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկն էր, որ բարձրացնել տվեց տոկոսադրույքը, փողային կապիտալի արժեքը։ Եթե Օվերստոնն ուզում է ասել, թե փողային կապիտալի արժեքը բարձրացավ, որովհետև այդ արժեքը բարձրացավ, ապա այս նույնաբանություն է։ Իսկ եթե նա «կապիտալի արժեքի ասելով այստեղ հասկանում է շահույթի նորմայի բարձրացումն իբրև տոկոսադրույքի բարձրացման պատճառ, ապա այս դրույթի սխալ լինելն իսկույն երևան կբերվի։ Փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկը և ուրեմն «կապիտալի արժեքը» կարող է բարձրանալ, չնայած, որ շահույթն ընկնում է. հենց որ փողային կապիտալի հարաբերական առաջարկն ընկնում է, նրա «արժեքը» բարձրանում է։ Օվերստոնն ուզում է ապացուցել այն, որ 1847 թվականի ճգնաժամն ու տոկոսի այն բարձր նորման, որ ուղեկցում էր նրան, ամենևին կապ չունեին «փողի առկա քանակի» հետ, այսինքն 0վերստոնի ոգեշնչած՝ 1844 թվականի բանկային օրենքի որոշումների հետ. թեև սրանք իրոք կապ ունեին այդ որոշումների հետ, որչափով որ բանկային պահեստի գումարի — Օվերստոնի այդ ստեղծագործության — սպառվելու վախը 1847/48 թվականների ճգնաժամի վրա նաև փողային խուճապ էր ավելացնում։ Բայց այստեղ հարցն այդ չի։ Առկա էր փողային կապիտալի մի կարիք, որի պատճառը գործառնությունների անչափ մեծությունն էր եղած միջոցների համեմատությամբ և որը հանգեց մի պայթյունի վերարտադրության պրոցեսի խանգարման հետևանքով, իսկ սա արդյունք էր անբերության, երկաթուղային ուռճացած շինարարության, գերարտադրության, մանավանդ բամբակեղեն ապրանքների գերարտադրության և հնդկական ու չինական խաբեբայական առևտրի, սպեկուլացիայի, շաքարի գերներմուծման և այլն։ Այն մարդկանց, որոնք հացահատիկ էին գնել, երբ սրա քվարտերը 120 շիլլինգ էր, մինչև 60 շիլլինգ ընկնելու դեպքում պակասում էր հենց 60 շիլլինգ, որ նրանք ավելի էին վճարել, պակասում էր նաև համապատասխան վարկը սրա չափով՝ հացահատիկի գրավադրությամբ։ Բանկնոտաների պակասությունը չէր ամենևին, որ նրանց խանգարում էր իրենց հացահատիկը փողի փոխարկել 120 շիլլինգով՝ հին գնով։ Նույնպես այս չէր խանգարում և այն մարդկանց , որոնք գերներմուծել էին շաքար, որը չծախված էր մնացել։ Նույն գրության մեջ էին նաև այն պարոնները, որոնք իրենց շրջանառու կապիտալը (floating capital) ամուր կերպով ներդրել էին երկաթուղիների մեջ և իրենց «օրինական» գործում հիշյալ կապիտալը փոխարինելու համար դիմել էին վարկի օգնության։ Այս բոլորն Օվերստոնի աչքում արտահայտվում է իբրև «իր փողի բարձրացած արժեքի մի բարոյական գիտակցում» («a moral sense of the enhanced value of his money»)։ Բայց փողային կապիտալի այս բարձրացած արժեքին մյուս կողմում հենց ուղղակի համապատասխանում էր իրական կապիտալի (ապրանքային կապիտալի ու արտադրողական կապիտալի) իջած փողային արժեքը։ Մի ձևի կապիտալի արժեքը բարձրանում էր, որովհետև մյուս ձևի կապիտալի արժեքն իջնում էր։ Իuկ Օվերստոնը ճգնում է կապիտալի տարբեր տեսակների այս երկու արժեքը նույնացնել իբրև ընդհանրապես կապիտալի մի միակ արժեք ու այն էլ նրանով, որ երկուսն, էլ հանդիպադրում է շրջանառության միջոցների, կանխիկ փողի պակաս լինելուն։ Բայց փողային կապիտալի միևնույն գումարը կարող է փոխատրվել շրջանառության միջոցների շատ տարբեր զանգվածներով։

Հիմա վեր առնենք 1847 թվականի նրա օրինակը։ Բանկային պաշտոնական տոկոսադրույքն էր հունվարին՝ 3—3½%, փետրվարին՝ 4—4½%, մարտին՝ մեծ մասամբ 4%, ապրիլին (խուճապ)՝ 4—7½%, մայիսին՝ 5—5½%, հունիսին՝ ընդհանրապես 5%, հուլիսին՝ 5%, օգոստոսին՝ 5—5½%, սեպտեմբերին՝ 5%, սակայն 5¼, 5½, 6%-ի հասնող մանր փոփոխակներով, հոկտեմբերին՝ 5, 5½, 7%, նոյեմբերին՝ 7—10%, դեկտեմբերին՝ 7—5%։ Այս դեպքում տոկոսը բարձրանում էր, որովհետև ընկնում էր շահույթը, անչափ ընկնում էին նաև ապրանքների փողային արժեքները։ Ուրեմն եթե Օվերստոնն այստեղ ասում է, թե 1847 թվականին տոկոսադրույքը բարձրանում էր, որովհետև կապիտալի արժեքն էր բարձրանում, ապա նա կարող է կապիտալի արժեք ասելով այստեղ հասկանալ փողային կապիտալի արժեքը միայն, իսկ փողային կապիտալի արժեքը հենց ինքը տոկոսադրույքն է և ուրիշ ոչ մի բան։ Բայց հետո դուրս է ցցվում աղվեսի պոչը, և կապիտալի արժեքը նույնացվում է շահույթի նորմայի հետ։

Ինչ վերաբերում է այն բարձր տոկոսադրույքին, որ վճարվում էր 1857 թվականին, ապա Օվերստոնն իրոք չգիտեր, որ սա մասամբ հայտանիշ է այն բանի, թե երևան է եկել վարկային ասպետների այն տեսակը, որը տոկոսը վճարում է ոչ թե շահույթից, այլ ուրիշի կապիտալից. նա 1857 թվականի ճգնաժամից լոկ մի քանի ամիս առաջ պնդում էր, թե «տնտեսական գործերը միանգամայն, առողջ ընթացք ունեն»։

Այնուհետև նա վկայում է. «3722. Այն պատկերացումը, թե ձեռնարկուային շահույթը ոչնչանում է տոկոսադրույքի բարձրացման հետ միասին, վերին աստիճանի սխալ է։ Նախ՝ տոկոսադրույքի բարձրացումը հազվադեպ է երկարատև լինում. երկրորդ՝ եթե նա երկարատև է լինում ու զգալի չափեր է ընդունում, ապա ըստ էության նա կապիտալի արժեքի բարձրացում է նշանակում։ Իսկ ինչո՞ւ է բարձրանում կապիտալի արժեքը։ Որովհետև շահույթի նորման բարձրացել է։ Այսպիսով ուրեմն, մենք այստեղ վերջապես իմացանք, թե ինչ իմաստ ունի «կապիտալի արժեք» արտահայտությունը։ Սակայն շահույթի նորման կարող է երկար ժամանակ բարձր մնալ, իսկ ձեռնարկուային շահույթը՝ ընկնել և տոկոսադրույքը բարձրանալ, այնպես որ տոկոսը կկլանի շահույթի մեծագույն մասը։

«3724. Տոկոսադրույքի բարձրացումը մեր երկրի առևտրային գործի վիթխարի ընդարձակման ու շահույթի նորմայի մեծապես բարձրանալու հետևանք էր և եթե գանգատվում են, թե բարձրացած տոկոսադրույքը խորտակում է նույն այն երկու բանը, որոնք նրա սեփական պատճառն են եղել, ապա այս մի տրամաբանական անհեթեթություն է, որի մասին չես իմանում, թե ինչ ասես»։— Այս ճիշտ նույնքան տրամաբանական է, որքան եթե նա ասեր.— շահույթի բարձրացած նորման հետևանք էր ապրանքային գների բարձրացման, որ կատարվում էր սպեկուլացիայի միջոցով, և եթե գանգատվում են, թե գների բարձրացումը խորտակում է իր սեփական պատճառը, այն է՝ սպեկուլացիան, ապա այս մի տրամաբանական անհեթեթություն է և այլն։ Որ մի իր վերջիվերջո կարող է խորտակել իր սեփական պատճառը, այս մի տրամաբանական անհեթեթություն է բարձր տոկոսադրույքի վրա սիրահարված վաշխառուի համար միայն։ Հռոմայեցիների հզորությունը նրանց տիրակալությունների պատճառն էր, և նրանց տիրակալությունները խորտակեցին նրանց հզորությունը։ Հարստությունը պերճանքի պատճառն է, և պերճանքը խորտակիչ կերպով է ներգործում հարստության վրա։ Ի՜նչ խորամանկն է, հատը չկա։ Այժմյան բուրժուական աշխարհի իդիոտիզմը ոչ մի բանով այնպես լավ չի ցուցանշվում, քան այն հարգանքով, որ ամբողջ Անգլիային ներշնչում էր «միլիոնատիրոջ», այս dung-hill aristocrat-ի [աղբակույտի արիստոկրատի] «տրամաբանությունը»։ Սակայն եթե շահույթի բարձր նորման ու ձեռնարկոունների ընդարձակումը կարող են բարձր տոկոսադրույքի պատճառները լինել ապա սրանից չի հետևում ամենևին, թե բարձր տոկոսադրույքը բարձր շահույթի պատճառ է։ Եվ հարցն էլ այն է հենց, թե որ այս բարձր տոկոսը (ինչպես իրոք երևան եկավ ճգնաժամի ժամանակ) չի հարատևել արդյոք կամ թե մինչև իր գագաթնակետը մղվել այն բանից հետո միայն, երբ շահույթի բարձր նորմայի հետքը վաղուց արդեն չքացել էր։

«3718. Ինչ վերաբերում է զեղչատոկոսի նորմայի մեծապես բարձրանալուն, ապա այս մի հանգամանք է, որ լիովին ու ամբողջապես առաջ է գալիս կապիտալի բարձրացած արժեքից, իսկ կապիտալի արժեքի այս բարձրացման պատճառը, կարծում եմ, կարող է լիակատար պարզությամբ հայտնագործվել ամեն ոք։ Ես արդեն հիշատակել եմ այն իրողությունը, որ այն 13 տարվա ընթացքում, երբ ուժի մեջ էր բանկային այս օրենքը, Անգլիայի առևտուրն աճելով 45-ից հասել էր 120 միլիոն ֆ. ստ.-ի։ Խորհրդածեք այն բոլոր անցքերի մասին, որ այս հակիրճ թվական տվյալը պարփակում է իր մեջ. մտածեցեք կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող այն վիթխարի պահանջարկի մասին, որն առևտրի մի այնքան հսկայական աճում առաջ բերեց, և միաժամանակ հաշվի առեք, որ այս մեծ պահանջարկի դիմաց մատուցվող առաջարկի բնական աղբյուրը, այն է՝ երկրի տարեկան խնայողությունները, վերջին երեք կամ թե չորս տարում սպառվել է ռազմական նպատակների համար արված անշահութաբեր ծախսումով։ Խոստովանում եմ՝ ես ապշած եմ, որ տոկոսադրույքն է՛լ ավելի բարձր չի կամ թե ուրիշ խոսքով՝ ես ապշած եմ, որ կապիտալի շուրջն ստեղծված դժվարություններն այս հսկայական գործառնությունների հետևանքով է՛լ ավելի սաստիկ չեն, քան դուք արդեն տեսել եք»։

Մեր վաշխառուական տրամաբանի կողմից բառերի ի՜նչ զարմանալի խառնաշփոթում։ Նա այստեղ նորից հանդես է գալիս նույն երգով՝ կապիտալի բարձրացած արժեքով։ Ըստ երևույթին նա երևակայում է, թե մի կողմում կատարվում էր վերարտադրության պրոցեսի այս վիթխարի ընդարձակումը, հետևաբար իսկական կապիտալի կուտակումը, իսկ մյուս կողմում կանգնած էր մի «կապիտալ», որի նկատմամբ երևան էր գալիս «վիթխարի պահանջարկ»՝ առևտրի այս հսկայական աճումը գլուխ բերելու համար։ Բայց մի՞թե արտադրության այս հսկայական աճումը հենց բուն իսկ կապիտալի աճում չէր ներկայացնում, և եթե նա պահանջարկ էր ստեղծում, մի՞թե միաժամանակ չէր ստեղծում նաև առաջարկ ու միաժամանակ հենց բուն իսկ փողային կապիտալի բարձրացած առաջարկ։ Եթե տոկոսադրույքը բարձրանում էր շատ վեր, ապա չէ՞ որ այն պատճառով միայն, որ փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկն էլ ավելի արագ էր աճում, քան առաջարկը. ուրիշ խոսքով՝ այն պատճառով, որ արդյունաբերական արտադրության ընդարձակման հետ ընդարձակվում էր նաև վարկային սիստեմի պատվանդանի վրա կատարվող նրա վարումը։ Այլ կերպ ասած՝ արդյունաբերության իրական ընդարձակումն առաջացնում էր «փոխատվության» նկատմամբ առաջադրվող մի բարձրացած պահանջարկ, իսկ այս վերջին պահանջարկն ակներևորեն այն է, ինչ որ մեր բանկիրն է հասկանում «կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող վիթխարի պահանջարկ» ասելով։ Անտարակույս, կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող սոսկական պահանջարկի ընդարձակումը չէր, որ արտահանման առևտուրը 45-ից բարձրացրեց 120 միլիոնի։ Եվ այնուհետև ի՞նչ է ուզում ասել Օվերստոնը, երբ պնդում է, թե երկրի տարեկան այն խնայողությունները, որ Ղրիմի պատերազմն էր կլանում, կազմում են այս մեծ պահանջարկի դիմաց մատուցվող առաջարկի բնական աղբյուր։ Նախ՝ հապա ի՞նչ միջոցներով էր կուտակում Անգլիան 1792-ից մինչև 1815 թվականները, երբ մի բոլորովին այլ պատերազմ էր մղվում, քան Ղրիմի փոքրիկ պաաերազմը։ Երկրորդ՝ եթե բնական աղբյուրը չորացել էր, հապա ի՞նչ աղբյուրից էր հոսում կապիտալը։ Հայտնի է, որ Անգլիան ուրիշ ազգերից փոխ չէր առնում։ Բայց եթե բնական աղբյուրի կողքին արհեստական աղբյուր էլ կա, ապա չէ՞ որ մի ազգի համար ամենադուրեկան մեթոդը կլիներ՝ բնական աղբյուրը գործադրել պատերազմական նպատակներով, իսկ արհեստական աղբյուրը առևտրում։ Սակայն եթե առկա էր հին փողային կապիտալը միայն կարո՞ղ էր նա իր ներգործությունը կրկնապատկել բարձր տոկոսադրույքի միջոցով։ Պարոն Օվերստոնը, ըստ երևույթին, կարծում է, թև երկրի տարեկան խնայողությունները (որոնք այս դեպքում, սակայն, սպառվել են ըստ երևույթին) սոսկ փողային կապիտալի են փոխարկվում։ Բայց եթե իրական ոչ մի կուտակում, այսինքն արտադրության բարձրացում ու արտադրամիջոցների շատացում տեղի չունենար, ի՞նչ օգուտ փողի ձևով առաջադրվող այն պարտապահանջումների կուտակումից, որոնք արվում են այս արտադրության նկատմամբ։

«Կապիտալի արժեքի» այն բարձրացումը, որ առաջ է գալիս շահույթի բարձր նորմայից, Օվերստոնը շփոթում է այն բարձրացման հետ, որը փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող աճած պահանջարկից է բխում։ Այս պահանջարկը կարող է բարձրանալ այնպիսի պատճառներով, որոնք բոլորովին անկախ են շահույթի նորմայից։ Նա հենց ինքն իբրև օրինակ բերում է այն, որ 1847 թվականին այդ պահանջարկը բարձրացավ իրական կապիտալի արժեքի անկման հետևանքով։ Նայած թե իր համար ինչն է ավելի հարմար, նա կապիտալի արժեքը վերագրում է իրական կապիտալին կամ թե չէ՝ փողային կապիտալին։

Բանկային մեր լորդի անազնվությունը, նրա բանկիրական կարճամիտ տեսակետի հետ, որ նա շեշտում է ուսուցողաբար, այնուհետև երևան է գալիս հետևյալում. 3728. (Հարցմունք) «Դուք ասացիք, թե ձեր հայացաքով զեղչման նորման ոչ մի էական նշանակություն, չունի վաճառականի համար։ Կհաճեինք ասել, թե ինչն եք շահույթի սովորական նորմա նկատում»։ Պարոն Օվերստոնը հայտարարում է, թե այս հարցմունքին պատասխանելն «անհնարին է»։ 3729. «Ընդունենք, թե շահույթի միջին նորման 7—10% է. այս դեպքում զեղչման նորմայի բարձրացումը 2%ից 7 կամ թե 8%-ի պետք է էապես ազդի շահույթի նորմայի վրա, ճիշտ չէ՞»։ (Հենց ինքը հարցմունքի հեղինակը միմյանց հետ շփոթում է ձեռնարկուային եկամտի նորման ու շահույթի նորման և աչքաթող է անում, որ շահույթի նորման տոկոսի ու ձեռնարկուային եկամտի ընդհանուր աղբյուրն է։ Տոկոսի նորման կարող է անփոփոխ թողնել շահույթի նորման, բայց ոչ ձեռնարկուային եկամուտը։ Օվերոտոնը պատասխանում է). «նախ ձեռնարկուները չեն վճարի զեղչման մի այնպիսի նորմա, որը կլանում է նրանց շահույթի մի զգալի մասը, նրանք ավելի շուտ կդադարեցնեն իրենց գործը»։ (Այո՛, եթե միայն նրանք կարող են այս անել առանց իրենց կործանելու։ Քանի դեռ նրանց շահույթը բարձր է, նրանք զեղչ վճարում են, որովհետև ցանկանում են վճարել, իսկ երբ շահույթը ցած է, նրանք զեղչ վճարում են, որովհետև ստիպված են վճարել)։ «Ի՞նչ է նշանակում զեղչ։ Ինչո՞ւ է որևէ մեկը մուրհակ ղեղչում։ Որովհետև նա ցանկանում է մի ավելի մեծ կապիտալ ստանալ» (այստեղ կանգ առ. որովհետև նա ցանկանում է կանխել ամուր ներդրած իր կապիտալի ետհոսումը փողի ձևով ու իր գործի կանգառումից խուսափել։ Որովհետև նա պետք է իր ժամկետահաս վճարումները կատարի։ Նա աճած կապիտալ ուզում է լոկ այն ժամանակ, երբ գործը լավ է գնում, և կամ եթե նա սպեկուլացիա է անում ուրիշի կապիտալով՝ նույնիսկ երբ գործը վատ է գնում։ Զեղչը լոկ գործի ընդարձակման միջոց չի ամենևին)։ «Իսկ ինչո՞ւ է նա ցանկանում մի ավելի մեծ կապիտալ ձեռք բերել։ Որովհետև նա ցանկանում է այս կապիտալը բանեցնել։ Իսկ ինչո՞ւ է ուզում այս կապիտալը բանեցնել։ Որովհետև սա շահավետ է։ Բայց նույնը նրա համար շահավետ չէր լինի, եթե զեղչը կլաներ նրա շահույթը»։

Այս ինքնագոհ տրամաբանը ենթադրում է, թե մուրհակները զեզչվում են գործն ընդարձակելու համար միայն, և որ գործն ընդարձակվում է այն պատճառով, որ շահութաբեր է։ Առաջին ենթադրությունը սխալ է։ Սովորական ձեռնարկուն զեղչում է՝ իր կապիտալի փողային ձևը կանխակայելու և սրանով վերարտադրության պրոցեսի հոսանքը հարատև պահելու համար. ոչ թե գործն ընդարձակելու կամ թե ավելադիր կապիտալ ճարելու համար, այլ այն վարկը, որ ինքն է տալիս, հավասարակշռելու այն վարկով, որ վերցնում է ինքը։ Եվ եթե նա ցանկանում է իր գործը վարկով ընդարձակել, ապա մուրհակներ զեղչելը նրան քիչ կօգնի. չէ՞ որ զեղչն արդեն իր ձեռքին գտնվող փողային կապիտալի սոսկ մի փոխարկումն է մի ձևից մեկ ուրիշի. նա կգերադասի հաստատուն փոխառություն վերցնել ավելի երկար ժամանակով։ Վարկային ասպետը, անտարակույս, իր արուրամուրհակները զեղչում է իր գործն ընդարձակելու համար, իր մի անկայուն գործը մի ուրիշով փակելու, համար. ոչ թե շահույթ ձեռք բերելու, այլ ուրիշի կապիտալն իր տնօրինության տակ առնելու համար

Այն բանից հետո, երբ պարոն Օվերստոնը ղեղչը նույնացնում է ավելադիր կապիտալի փոխառության հետ (փոխանակ նույնացնելու կապիտալ ներկայացնող մուրհակները կանխիկ փողի փոխարկելու հետ), նա իսկույն նահանջում է, հենց որ նրան պատին են սեղմում։— «3730. (Հարցմունք) Արդյոք այն վաճառականները, որոնք մի անգամ արդեն մտել են գործի մեջ, չպե՞տք է մի որոշ ժամանակ իրենց գործառնությունները շարունակեն, չնայած տոկոսադրույքի ժամանակավոր բարձրացմանը»։— (Օվերստոն) «Կասկած չկա, որ մի որևէ առանձին գործարքի ժամանակ, եթե մեկը կարող է մի ավելի բարձր տոկոսադրույքի փոխարեն ավելի ցածր տոկոսադրույքով կապիտալ ձեռք բերել, այս սահմանափակ տեսակետից վերցրած՝ նման դեպքը հաճելի է նրա համար»։— Սրա հակառակ, մի անսահմանափակ տեսակետ է երևան գալիս, երբ անսպասելի կերպով պարոն Օվերստոնը «կապիտալ» ասելով հիմա միմիայն իր բանկային կապիտալն է հասկանում, ուստի և այն մարդուն, որը մուրհակ է զեղչում նրա մոտ, համարում է կապիտալ չունեցող մարդ, որովհետև սրա կապիտալը գոյություն ունի ապրանքային ձևով, կամ թե սրա կապիտալի փողային ձևը մի մուրհակ է, որը պարոն Օվերստոնը փոխարկում է փողային մի ուրիշ ձևի։

«3732. Կարո՞ղ եք 1844 թվականի բանկային օրենքի առնչությամբ մատնանշել, թե բանկի ոսկեպահեստի նկատմամբ տոկոսադրույքն ինչ մոտավոր հարաբերության մեջ էր գտնվում. ճի՞շտ է, որ երբ բանկում 9 կամ թե 10 միլիոնի ոսկի կար, տոկոսադրույքը 6 կամ թե 7% էր, իսկ երբ ոսկու գումարը բարձրացավ մինչև 16 միլիոն, տոկոսադրույքը հազիվ 3-ից մինչև 4% էր»։ (Հարցատուն ուզում է նրան ստիպել) որ նա տոկոսադրույքը, որչափով որ սրա վրա ազդում է բանկում եղած ոսկու քանակը, բացատրի տոկոսադրույքով, որչափով որ սրա վրա ազդում է կապիտալի արժեքը)։— «Ես չեմ ասում, թե այդ այդպես է... բայց եթե այդպես է, ապա մենք պետք է, իմ հայացքով, է՛լ ավելի խիստ միջոցների ձեռնարկենք, քան 1844 թվականինն էին. որովհետև եթե ճիշտ լիներ այն, թե որքան ավելի մեծ է ոսկեպահեստը, այնքան ավելի ցած է տոկոսադրույքը, ապա խնդրի նկատմամբ ունեցած այս հայացքի համաձայն մենք պետք է գործի դիմեինք ու ոսկեպահեստը հասցնեինք մի անսահմանափակ գումարի, և այն ժամանակ մենք տոկոսադրույքն իջեցրած կլինեինք զերոյի»։ Հարցատու Կեյլին, այս հոռի սրամտությունից չազդվելով, շարունակում է. «3733. Եթե այդպես լիներ, եթե, օրինակ, բանկին վերադարձվեր 5 միլիոն ոսկի, ապա մոտակա վեց ամսվա ընթացքում ոսկեսպահեստը կկազմեր մոտ 16 միլիոն, և ընդունենք, որ այսպիսով տոկոսադրույքը կիջներ 3-ից մինչև 4%-ի, այն ժամանակ ի՞նչպես կարելի էր պնդել, թե տոկոսադրույքի անկումը գործի մի մեծ կրճատման հետևանք է»։— «Ես ասացի, որ տոկոսադրույքի նորերումս տեղի ունեցած մեծ բարձրացումն ու ոչ թե նրա անկումն է սերտորեն շաղկապված գործի մեծ ընդարձակման հետ։— Բայց Կեյլիի ասածը հետևյալն է. եթե տոկոսադրույքի բարձրանալը ոսկու պաշարի նվազման հետ միասին գործի ընդարձակման ցուցանիշ է, ապա տոկոսադրույքի տնկումը, ոսկու պաշարի ընդարձակման հետ միասին, պետք է գործի կրճատման ցուցանիշ լինի։ Սրան Օվերստոնը ոչ մի պատասխան չունի։ «3736. (Հարցմունք) Ես մտաբերում եմ, որ դուք» (բնագրում միշտ գործ է ածվում Your Lordship [ձերդ լորդային պայծառափայլություն] «ասացիք, թե փողը գործիք է կապիտալ ձեռք բերելու համար»։ (Անհեթեթությունը հենց այն է, որ փողն ըմբռնվում է իբրև գործիք. փողը կապիտալի ձև է)։ (Անգլիայի բանկի) «ոսկու պաշարի կրճատման դեպքում մեծ դժվարությունն այն չի՞, ընդհակառակը, որ կապիտալիստները չեն կարողանում փող ստանալ։— (Օվերստոն). «Ո՛չ, այդ կապիտալիստները չեն, այլ ոչ-կապիտալիստներն են, որ ճգնում են փող ձեռք բերել. իսկ ինչո՞ւ են ճգնում նրանք փող ձեռք բերել... Որովհետև փողի միջոցով նրանք իրենց տնօրինության տակ են առնում կապիտալիստների կապիտալը, որպեսզի այն մարդկանց գործը վարեն, որոնք կապիտալիստներ չեն»։ Այստեղ նա ուղղակի բացատրում է, թե գործարանատերերն ու վաճառականները կապիտալիստներ չեն, և որ կապիտալիստների կապիտալը փողային կապիտալն է միայն։— «3737. Միթե մարդիկ, որոնք մուրհակ են տալիս, կապիտալիստներ չե՞ն»։— «Մարդիկ, որոնք մուրհակ են տալիս, գուցե կապիտալիստներ են, բայց գուցե և ոչ»։ Այստեղ նա պինդ խրվում է։

Հիմա նրանից հարցնում են, թե արդյոք վաճառականների մուրհակները չեն ներկայացնում այն ապրանքները, որ նրանք ծախել կամ թե նավառաքել են։ Օվերստոնը ժխտում է այն, որ այս մուրհակները ներկայացնում են ապրանքների արժեքը ճիշտ այնպես, ինչպես բանկնոտաները՝ ոսկին (3740, 41)։ Այս արդեն անամոթություն է։

«3742. Արդյոք վաճառականի նպատակը չի՞ փող ստանալը»։— «Ո՛չ, մուրհակ տալու ժամանակ նպատակը փող ստանալը չի. փող ստանալը նպատակ է մուրհակը զեղչելու ժամանակ»։ Մուրհակատվությունն ապրանքի փոխակերպումն է վարկային փողի մի ձևի, ինչպես որ մուրհակի զեղչումն այս վարկային փողի փոխակերպումն է մի ուրիշ փողի, այն է՝ բանկնոտաների։ Համենայն դեպս պարոն Օվերստոնն այստեղ համաձայնում է, որ մուրհակների զեղչման նպատակը փող ստանալն է։ Առաջ նա թույլ էր տալիս զեղչել ոչ թե կապիտալը մի ձևից մի ուրիշ ձևի փոխարկելու համար, այլ միմիայն լրացուցիչ կապիտալ ստանալու համար։

«3743. Մի այնպիսի խուճապի ճնշման տակ, որպիսին, ձեր վկայության համաձայն, տեղի է ունեցել 1825, 1837 ու 1839 թվականներին, առևտրա-արդյունաբեբական ձեռնարկուների խոշորագույն բաղձանքը ո՞րն է. նրանք նպատակադրում են տիրանալ կապիտալի՞, թև՞ վճարման օրինական փողի»։— «Նրանք նպատակադրում են ձեռք բերել կապիտալ իրենց գործը շարունակելու համար»։— Վարկի վերահաս սակավության պատճառով նրանք ձգտում են հենց իրենց վրա տրված ժամկետահաս մուրհակների համար վճարման միջոցներ ձեռք բերել, որպեսզի ստիպված չլինեն իրենց ապրանքը գնից ցած ծախծխելու։ Եթե նրանք իրենք կապիտալ չունեն ընդհանրապես, ապա վճարման միջոցների հետ միասին նրանք բնականաբար կապիտալ են ձեռք բերում միաժամանակ, որովհետև նրանք արժեք են ստանում առանց էկվիվալենտի։ Փողի իբրև այսպիսու պահանջը միշտ հանգում է այն ցանկությանը միայն, որ ապրանքի կամ թե պարտապահանջման ձևից արժեքը կարողանան փոխարկել փողի ձևին։ Հենց այստեղից էլ, նույնիսկ մի կողմ թողնելով ճգնաժամերը, առաջ է գալիս մեծ տարբերությունը կապիտալի փոխառության ու զեղչի միջև, որը միայն իրականացնում է փողի պահանջումների փոխարկումը մի ձևից մի ուրիշ ձևի կամ թե իսկական փողի։

{Ես — հրատարակիչս — այստեղ թույլ եմ տալիս ինձ մի միջանկյալ նկատողություն։

Նորմենի, ինչպես և Լոյդ-Օվերստոնի մոտ բանկիրը միշտ ներկայանում է իբրև մեկը, որ «կապիտալ է փոխատրում», իսկ նրա կլիենտը իբրև այն անձը, որ «կապիտալ» է պահանջում նրանից։ Այսպես, Օվերստոնն ասում է, թե մեկը բանկիրի միջոցով մուրհակ է զեղչել տալիս, «որովհետև նա ցանկանում է կապիտալ ստանալ» (3729) և այսպիսի մարդու համար հաճելի բան է, եթե նա կարող է մի ավելի ցածր տոկոսադրույքով կապիտալ ձեռք բերել» (3730)։ «Փողը գործիք է կապիտալ ձեռք բերելու համար» (3736) և խուճապի դեպքում առևտրա-արդյունաբերական ձեռնարկուների խոշորագույն բաղձանքն է «ձեռք բերել կապիտալ» (3743)։ Սակայն և այնպես այն ամբողջ խառնաշփոթման հետ միասին, որ Լոյդ-Օվերստոնն ունի այն կետի վերաբերմամբ, թե ինչ է կապիտալը, նրա ասածից պարզվում է գեթ հետևյալը՝ այն, ինչ որ բանկիրը տալիս է իր կլիենտին, նա անվանում է կապիտալ, մի կապիտալ, որ նրա կլիենտն առաջ չուներ, որ այժմ փոխատրված է նրան և լրացուցիչ է այն կապիտալի նկատմամբ, որ նա մինչև այժմ ուներ իր տնօրինության տակ։

Բանկիրն այն աստիճան է ընտելացել փողի ձևով գոյություն ունեցող ազատ հասարակական կապիտալը — փոխատվության ձևով — բաշխելու ֆունկցիայով հանդես գալուն, որ ամեն մի ֆունկցիա, որի կապակցությամբ նա փող է բաց թողնում, փոխատվություն է երևում նրան։ Նրա վճարած փողային ամեն մի գումար փոխատվություն է թվում նրան։ Եթե փողը ծախսված է ուղղակի փոխատվության վրա, ապա այս բառացի ճիշտ է։ Եթե փողը գործադրված է մուրհակների զեղչման վրա, ապա հենց իր բանկիրի համար այն փոխատվություն է իրոք՝ մինչև մուրհակի ժամկետի հասնելը։ Այսպիսով նրա գլխում ամրապնդվում է այն պատկերացումը, թե նա չի կարող ոչ մի այնպիսի վճարում կատարել, որը փոխատվություն չլինի։ Եվ այն էլ փոխատվություն ոչ թե լոկ այն իմաստով, որ առկա կամ թե շահույթ ստանալու նպատակով արված փողի յուրաքանչյուր ներդրում տնտեսականորեն մի փոխատվություն է նկատվում, որ համապատասխան փողատերն իբրև մասնավոր մարդ անում է ինքն իրեն իբրև ձեռնարկուի այլ փոխատվություն այն որոշակի իմաստով, որ բանկիրն իր կլիենտին փոխարինաբար հանձնում է մի գումար, որը վերջինիս տնօրինության տակ գտնվող կապիտալն ավելացնում է նույն չափով։

Հենց այս պատկերացումն է, որ բանկի գրասենյակից քաղաքատնտեսության մեջ փոխադրվելով ստեղծել է շփոթեցնող այն վիճահարցը, թե արդյոք այն, ինչ որ բանկիրը դնում է իր կլիենտի տնօրինության տակ իբրև կանխիկ փող, կապիտա՞լ է, թե՞ լոկ փող, շրջանառության միջոց currency։ Այս — իր հիմքում պարզ — վիճահարցը լուծելու համար մենք պետք է կանգնենք բանկի կլիենտի տեսակետի վրա։ Խնդիրը կախված է նրանից, թե այս կլիենտն ինչ է պահանջում և ինչ է ստանում։

Եթե բանկը հոժարում է իր կլիենտին մի փոխառություն տալու՝ պարզապես նրա անձնական վարկին վստահացած, առանց նրա կողմից ապահովում ներկայացնելու, ապա հարցը պարզ է։ Նա անպայման որոշ արժեմեծությամբ մի փոխատվություն է ստանում իբրև մինչև հիմա բանեցրած իր կապիտալի լրացում։ Նա այդ փոխատվությունն ստանում է փողի ձևով, ուրեմն ստանում է ոչ թե լոկ փող, այլ նաև փողային կապիտալ։

Եթե նա փոխատվությունն ընդունում է արժեթղթեր գրավադրելու դիմաց, ապա այս փոխատվություն է այն իմաստով, որ նրան փող է վճարվել ետվճարելու պայմանով։ Բայց այս՝ կապիտալի փոխատրում չի, որովհետև արժեթղթերն էլ են կապիտալ ներկայացնում, այն էլ մի ավելի մեծ գումարի, քան փոխատրված գումարն է։ Հետևաբար ընդունողն ավելի քիչ կապիտալային արժեք է ստանում, քան տալիս է իբրև գրավ նրա համար այս՝ ավելադիր կապիտալ հայթայթել չի ամենևին։ Նա այս գործարքը կատարում է ոչ թե այն պատճառով, որ կապիտալի կարիք ունի — չէ՞ որ նա կապիտալ ունի հանձին իր արժեթղթերի,— այլ այն պատճառով, որ նա փողի կարիք ունի։ Այսպիսով ուրեմն, մենք այստեղ գործ ունենք փողի, բայց ոչ թե կապիտալի փոխատվության հետ։

Եթե փոխատվությունն ընդունվում է մուրհակների զեղչի դիմաց ապա չքանում է փոխատվության ձևն էլ։ Այստեղ լոկ առք ու վաճառք է կատարվում։ Մուրհակը փոխանցագրով դառնում է բանկի սեփականություն, իսկ փողը կլիենտի սեփականություն. սրա կողմից ետվճարելու մասին՝ ոչ մի խոսք։ Երբ կլիենտն իր մուրհակով կամ թե վարկի նման այլ գործիքներով կանխիկ փող է գնում, ապա այս, ոչ ավելի ու ոչ պակաս, նույնպիսի մի փոխատվություն է, որպիսին հանդես է գալիս այն դեպքում, երբ նա կանխիկ փող է գնում իր այլ ապրանքով՝ բամբակով, երկաթով, հացահատիկով։ Եվ այստեղ ամենից քիչ կարող է խոսք լինել կապիտալի փոխատվության մասին։ Առևտրականի ու առևտրականի միջև կատարվող ամեն մի առք ու վաճառք կապիտալի փոխհանձնումն է։ Իսկ փոխատվությունն առկա է այնտեղ միայն, որտեղ կապիտալի հանձնումը փոխադարձ չի, այլ միակողմանի է ու ժամկետով։ Հետևաբար մուրհակների ղեղչման միջոցով կապիտալի փոխատվություն կարող է տեղի ունենալ լոկ այնտեղ, որտեղ մուրհակը մի արուրամուրհակ է, որը ծախված ապրանքներ չի ներկայացնում ամենևին և որը ոչ մի բանկիր չի վերցնում հենց, որ իմանում է, թե այն ինչ տեսակի մուրհակ է։ Այսպիսով ուրեմն, զեղչման սովորական գործարքի դեպքում բանկի կլիենտը ոչ մի փոխատվություն չի ստանում ոչ իբրև կապիտալ ու ոչ էլ իբրև փող, այլ փող է ստանում ծախած ապրանքի փոխարեն։

Այն դեպքերը, երբ կլիենտը կապիտալ է պահանջում բանկից և կապիտալ է ստանում, այսպիսով շատ որոշակի տարբերվում են նրանցից, երբ նա փոխառությամբ սոսկ փող է ստանում կամ թե փող է գնում բանկից։ Եվ որովհետև պարոն Լոյդ-Օվերստոնը սովորություն ուներ միմիայն ամենահազվագյուտ դեպքերում իր ֆոնդերը փոխատրելու առանց փոխփակման (նա Մանչեստրի իմ ֆիրմայի բանկիրն էր), ուստի պարզ է նմանապես, որ նրա գեղեցիկ նկարագրությունները կապիտալի այն զանգվածների մասին, որ մեծահոգի բանկիրները փոխատրում են կապիտալի կարոտ գործարանատերերին — վատթար փչոցներ են։

XXXII գլխում Մարքսը, սակայն, միևնույնն է ասում ըստ էության. «Վճարման միջոցների նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկը փողի վերածելու նպատակով առաջադրվող սոսկական պահանջարկ է, որչափով որ վաճառականներն ու արտադրողները կարող են կանոնավոր ապահովումներ ներկայացնել. նույնը փողային կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկ է, որչափով որ այս ապահովումը չկա, ուրեմն որչափով որ վճարման միջոցների մի փոխատվություն ոչ միայն փողային ձևն է տալիս, նրանց, այլև վճարելու համար նրանց ձեռքին պակասող էկվիվալենտը, ինչ ձև էլ որ ունենալիս լինի սա»։ Հետո XXXIII գլխում. «Զարգացած վարկային գործի ժամանակ, երբ փողը բանկերի ձեռքում է համակենտրոնանում, սրանք են, գոնե անվանապես, որ փող են փոխատրում։ Այս փոխատվությունը չի վերաբերում շրջանառության մեջ գտնվող փողին։ Այս՝ շրջանառության միջոցների փոխատվություն է, ոչ թե այն կապիտալների փոխատվություն, որոնք հիշյալ միջոցների կողմից շրջանառության մեջ են դրվում»։— Պարոն Չեպմենն էլ, որը պետք է այս գիտենա, հաստատում է զեղչման գործի վերևի ըմբռնումը. «B. C.» 1857 — «Բանկիրը մուրհակ ունի բանկիրը մուրհակ է գնել»։ Վկայություններ. հարցմունք 5139։

Սակայն XXVIII գլխում մենք նորից կվերադառնանք այս թեմային։ Ֆ. Է.}

«3744. Կհաճեինք նկարագրել, թե կապիտալ արտահայտության տակ իսկապես ինչ եք հասկանում»։— (Օվերստոնի պատասխանը). «Կապիտալը կազմված է տարբեր ապրանքներից, որոնց միջոցով գործը պահվում է իր շարժընթացքի մեջ (capital consists of various commodities, by the means of which trade is carried on). կա հիմնական կապիտալ, և կա շրջանառու կապիտալ։ Ձեր նավերը, ձեր նավանոցները, ձեր նավաշինարանները հիմնական կապիտալ են. ձեր կենսամիջոցները, ձեր հագուստները և այլն շրջանառու կապիտալ են»։

«3745. Ոսկու տարհոսումը դեպի արտասահման վնասակար հետևանքներ ունի՞ Անգլիայի համար»։— «Ոչ, քանի դեռ այս բառի հետ մի բանական իմաստ է շաղկապված»։ (Այստեղ երևան է գալիս Ռիկարդոյի փողի հին թեորիան)... «Իրերի բնական պայմաններում ամբողջ աշխարհի փողը հայտնի համամասնություններով բաշխվում է աշխարհիս տարբեր երկրների վրա. այս համամասնություններն այն բնույթն են կրում, որ» (փողի) «այսպիսի բաշխման հետևանքով մի կողմից՝ մի որևէ երկրի ու մյուս կողմից՝ աշխարհիս մյուս բոլոր երկրների միջև եղած հարաբերությունը մի սոսկական փոխանակային հարաբերություն է ներկայացնում. բայց կան խափանիչ ազդեցություններ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ներգործում են այս բաշխման վրա, և երբ այս ազդեցություններն առաջ են գալիս, տվյալ երկրի փողի մի մասը տարհոսում է ուրիշ երկրներ»։— «3746. Դուք հիմա գործ եք ածում «փող» արտահայտությունը։ Եթե ես առաջ ճիշտ եմ հասկացել ձեզ, ապա դուք փողն անվանեցիք կապիտալի մի կորուստ»։— Ի՞նչը ես անվանեցի կապիտալի մի կորուստ»։— «3747. Ոսկու, տարհոսումը»։— «Ոչ, ես այդ չեմ ասել։ Եթե դուք ոսկին իբրև կապիտալ եք բանեցնում, ապա, անկասկած, այդ՝ կապիտալի մի կորուստ է. այդ՝ նշանակում է զրկվել ազնիվ մետաղի մի որոշ մասից որից համաշխարհային փողն է կազմված»։— «3748. Դուք առաջ չէ՞իք ասում, թե զեղչի նորմայի փոփոխությունը կապիտալի արժեքի փոփոխության լոկ մի ցուցանիշ է»։— «Այո»։— «3749. Եվ զեղչի նորման ընդհանրապես փոփոխվում է Անգլիայի բանկում եղած ոսկու «պահեստի հետ զուգընթա՞ց»։— «Այո՛, բայց ես արդեն ասացի, որ շատ չնչին են տոկոսադրույքի այն փոփոխությունները, որոնք ծագում են մի երկրում փողի քանակի փոփոխությունից...» (ուրեմն սրա տակ նա այստեղ իրական ոսկու քանակն է հասկանում)։

«3750. Ուրեմն դուք ուզում եք ասել, որ կապիտալի նվազում է կատարվել, եթե տեղի է ունեցել զեղչի երկարատև, բայց և այնպես լոկ ժամանակավոր բարձրացում սովորական դրույքից վեր։— «Նվազում բառիս մի հայտնի իմաստով։ Կապիտալի ու սրա նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկի միջև եղած հարաբերությունը փոխվել է. բայց հնարավոր է, որ փոխվել է աճած պահանջարկի հետևանքով, և ոչ թե .կապիտալի քանակի նվազման հետևանքով»։ (Բայց չէ որ նոր միայն կապիտալը = էր փողին կամ ոսկուն, և չէ՞ որ ավելի առաջ տոկոսադրույքի բարձրացումը բացատրվեց շահույթի բարձր նորմայով, որն առաջ էր գալիս առևտրական գործի կամ թե կապիտալի ընդարձակումից ու ոչ թե սահմանափակումից)։

«3751. Այդ ի՞նչ կապիտալ է, որ դուք հատկապես աչքի առաջ ունեք այստեղ։— «Այս ամբողջովին կախված է նրանից, թե ինչ կապիտալ է հարկավոր ամեն մի առանձին մարդի։ Այս այն կապիտալն է, որ ազգն իր տնօրինության տակ ունի իր գործերը շարունակելու համար, և եթե այս գործերը կրկնապատկվում են, ապա պետք է հանդես գա պահանջարկի մի խոշոր ավելացում այն կապիտալի նկատմամբ, որով շարունակվելու. է գործը»։ (Այս խորամանկ բանկիրը նախ կրկնապատկում է գործը ու հետո էլ՝ այն կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկը, որով կրկնապատկվելու է գործը։ Նա միշտ իր առջև տեսնում է իր կլիենտին միայն, որը պարոն Լոյդից մի խոշոր կապիտալ է պահանջում, իր գործը կրկնապատկելու համար)։— «Կապիտալը նույնն է, ինչ որ է ամեն մի ուրիշ ապրանք» (բայց չէ՞ որ հենց ըստ պարոն Լոյդի՝ կապիտալը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե ապրանքների միագումարությունը). «նա իր գինը փոխում է նայած պահանջարկին ու առաջարկին» (ուրեմն ապրանքներն իրենց գինը փոխում են երկու անգամ, մի անգամ՝ որպես ապրանքներ, մյուս անգամ՝ որպես կապիտալ)։

«3752. Զէղչի նորմայի տատանումներն ընդհանրապես կապված են բանկի պահեստներում գտնվող ոսկու գումարի տատանումների հետ։ Ա՞յս է այն կապիտալը, որ դուք նկատի ունեք»։— «Ոչ»։— «3753. կարո՞ղ եք մի օրինակ բերել, երբ Անգլիայի բանկում կապիտալի խոշոր պաշար է եղել կուտակված, և միաժամանակ զեղչի նորման բարձր է եղել»։— «Անգլիայի բանկում ոչ թե կապիտալ է կուտակվում, այլ փող»։— «3754. Դուք վկայեցիք, որ տոկոսադրույքը կախված է կապիտալի քանակից. կհաճեի՞ք մատնանշել, թե դուք ինչ կապիտալ նկատի ունեք, և արդյոք կարո՞ղ եք մի օրինակ բերել, երբ բանկում ոսկու մի խոշոր պաշար է պառկած, և միաժամանակ տոկոսադրույքը բարձր է կանգնած»։— «Շատ հավանական է (ըհը՜), «որ ոսկու կուտակումը բանկում կարող է զուգադիպել ցածր տոկոսադրույքի հետ, որովհետև կապիտալի նկատմամբ» (այն է՝ հենց փողային կապիտալի նկատմամբ. այն ժամանակը, որի մասին է այստեղ խոսքը, 1844 ու 45 թվականները, ծաղկման ժամանակներ էին) «առաջադրվող ավելի թույլ պահանջարկի ժամանակաշրջանը մի ժամանակաշրջան է, երբ բնականորեն կարող է կուտակվել այն միջոցը կամ գործիքը, որի օգնությամբ մարդ կարող է հրամանատարություն անել կապիտալի վրա»։— «3755. Ուրեմն դուք կարծում եք, որ ոչ մի կապ չկա՞ զեղչի նորմայի ու բանկի պահեստում գտնվող ոսկու քանակի միջև»։— «Կարող է մի այդպիսի կապ լինել, բայց սկզբունքային կապ չի այս». (բայց 1844 թվականի նրա բանկային օրենքն Անգլիայի բանկի հենց սկզբունքն է դարձնում տոկոսադրույքի կարգավորումը նրա տնօրինության տակ գտնվող ոսկու քանակի համաձայն). «այդ երևույթները կարող են միաժամանակ գոյություն ունենալ» («there may be a coincidence of time»)։— «37587 Ուրեմն դուք կամենում եք ասել, թե այստեղ, երկրում, փողասակավ ժամանակաշրջանում, զեղչի բարձր տոկոսի հետևանքով, վաճառականների համար դժվարությունը կապիտալ ստանալն է, և ոչ թե փող ստանալը»։— «Դուք միմյանց հետ շփոթում եք երկու բան, որ ես չեմ միացնում այս ձևով. դժվարությունը կապիտալ ստանալն է և նմանապես դժվարությունը փող ստանալն է... «Փող ստանալու դժվարությունն ու կապիտալ ստանալու դժվարությունը միևնույն դժվարությունն է, վերցրած շարժման, երկու տարբեր մոմեն աներում»։— Այստեղ ձուկը նորից պինդ զարկվում է կարթին։ Առաջին դժվարությունը մուրհակ զեղչելն է կամ թե ապրանքի գրավադրությամբ փոխատվություն ստանալը։ Կապիտալ, կամ թե կապիտալի արժեքի մի առևտրանիշ փողի վերածելն է դժվարությունը։ Եվ այս դժվարությունն ի միջի այլոց արտահայտվում է բարձր տոկոսադրույքի մեջ։ Բայց երբ փողն արդեն ստացված է, ո՞րն է հապա երկրորդ դժվարությունը։ Եթե խոսքը վերաբերում է վճարելուն միայն, որևէ մեկը դժվարություն կունենա՞ իր փողից օձիքն ազատելու։ Իսկ եթե խնդիրը վերաբերում է գնելուն, ե՞րբ է որևէ մեկը ճգնաժամի շրջանում ապրանք գնելու դժվարության հանդիպել։ Եվ եթե հենց ենթադրենք էլ, թե այս վերաբերում է հացահատիկի, բամբակի և այլոց թանկացման մի առանձին դեպքի, ապա չէ՞ որ այս դժվարությունը կարող էր երևան գալ ոչ թե փողային կապիտալի արժեքի մեջ, այսինքն տոկոսադրույքի մեջ, այլ ապրանքի գնի մեջ. և չէ՞ որ այս դժվարությունը հաղթահարված է նրանով, որ կլիենտն ապրանք գնելու համար հիմա փող ունի։

«3760. Բայց չէ՞ որ զեղչի ավելի բարձր նորման, մի սաստկացած դժվարություն է փող ստանալու համար»։— «Նա մի սաստկացած դժվարություն է փող ստանալու համար, բայց գլխավորը փողը չի, որին տիրանալու մասին է խոսքը. փողը լոկ այն ձևն է» (և այս ձևը շահույթ է բերում լցնում բանկիրի գրպանը), «որով հանդես է գալիս կապիտալ ստանալու սաստկացած դժվարությունը մի քաղաքակիրթ հասարակության բարդ հարաբերություններում»։

3763. (Օվերստոնի պատասխանը). «Բանկիրն այն միջնորդն է, որը մի կողմից ավանդներ է ընդունում և մյուս կողմից գործադրում է այս ավանդները՝ սրանք կապիտալի ձևով վստահելով այն անձերի ձեռքը, որոնք և այլն»։

Այստեղ մենք ահա տեսնում ենք վերջապես, թե նա ինչ է հասկանում կապիտալ ասելով։ Նա փողը դարձնում է կապիտալ, երբ նա այս «վստահում է», կամ — ավելի պակաս նրբությամբ արտահայտած, երբ նա այս փոխատրում է տոկոսով։

Այն բանից հետո, երբ պարոն Օվերստոնն առաջ ասել էր, թե զեղչի նորմայի փոփոխությունն էական կապ չունի բանկի ոսկու պահեստի գումարի կամ թե առկա փողի քանակի փոփոխության հետ, այլ, շատ-շատ, ժամանակակցության կապ ունի,— նա կրկնում է.

«3804. Եթե տարհոսման հետևանքով փողը քչանում է երկրում, նրա արժեքը բարձրանում է, և Անգլիայի բանկը պետք է հարմարվի փողի արժեքի այս փոփոխությանը» (ուրեմն պետք է հարմարվի փողի, իբրև կապիտալի, արժեքի փոփոխությանբ, ուրիշ խոսքով, տոկոսադրույքի փոփոխությանը, որովհետև փողի, իբրև փողի, արժեքն ապրանքների համեմատությամբ մնում է միևնույնը)։ «Սրա տեխնիկական արտահայտությունն այն է, որ բանկը բարձրացնում է տոկոսադրույքը»։

«3819. Ես երկուսը չեմ խառնում միմյանց հետ»։— Այսինքն՝ փողն ու կապիտալր չի խառնում միմյանց հետ, և այս՝ այն հասարակ պատճառով, որ նա հիշյալները միմյանցից երբեք չի տարբերում։

«3834. Այն շատ մեծ գումարը, որ պետք եղավ վճարելու երկրի անհրաժեշտ ապրուստի համար» (1847 թվականին հացահատիկի համար) «և որն իրապես կապիտալ էր»։

«3841. Զեղչի նորմայի տատանումներն անկասկած մի շատ մոտիկ առնչություն ունեն» (Անգլիայի բանկի) «ոսկու պահեստի դրության հետ, որովհետև պահեստի դրությունը երկրում եղած փողի քանակի ավելանալու կամ թե նվազելու ցուցանիշն է. և այն համամասնությամբ, որով ավելանում կամ թե նվազում է փողը երկրում, ընկնում կամ թե բարձրանում է փողի արժեքը, իսկ սրան էլ զեղչի բանկային նորման է հարմարվում»։— Այսպիսով ուրեմն, նա այստեղ խոստովանում է այն, ինչ որ 3755-ի իր վկայության մեջ մի անգամ ընդմիշտ ժխտում էր։— «3842. Մի սերտ առնչություն կա երկուսի միջև»։— Որոնք են՝ ոսկու քանակն Issue department-ում [անգլիական բանկի էմիսիոն բաժնում] ու պահեստի բանկնոտաների քանակը Banking department-ում [բանկային օպերացիաների բաժնում]։ Նա տոկոսադրույքի փոփոխությունն, այստեղ բացատրում է փողի քանակի փոփոխությամբ։ Ընդսմին ինչ որ նա ասում է, սխալ է։ Պահեստի գումարը կարող է նվազել, որովհետև երկրում շրջանառու փողը շատանում է։ Այս պատահում է, երբ հասարակությունն ավելի շատ բանկնատաներ է վերցնում, և մետաղե փողի պահեստը չի նվազում։ Բայց այս դեպքում բարձրանում է տոկոսադրույքը, որովհետև 1844 թվականի օրենքի համաձայն Անգլիայի բանկի բանկային կապիտալը սահմանափակված է։ Բայց այս մասին նա չպետք է խոսի, որովհետև այս օրենքի հետևանքով բանկի երկու բաժինը միմյանց հետ ընդհանուր ոչինչ չունեն։

«3859. Շահույթի մի բարձր նորմա միշտ կծնի կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող մեծ պահանջարկ, կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող մեծ պահանջարկը կբարձրացնի նրա արժեքը» Ուրեմն այստեղ ահա տեսնում ենք շահույթի բարձր նորմայի ու կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկի միջև եղած կապը, ինչպես որ Օվերստոնն է պատկերացնում այն։ Այնինչ, օրինակ, 1844—45 թվականներին բամբակեղենի արդյունաբերության մեջ իշխում էր շահույթի մի բարձր նորմա այն պատճառով, որ բամբակեղեն ապրանքների սաստիկ պահանջարկի պարագայում հում բամբակն էժան էր և էժան էլ մնաց։ Կապիտալի արժեքը (իսկ վերևում առաջ բերած մի հատվածի համաձայն Օվերստոնը կապիտալ անվանում է այն, ինչի կարիք որ ունի ամեն մեկը իր գործում), այստեղ ուրեմն հում բամբակի արժեքը գործարանատերերի համար չբարձրացավ։ Թող շահույթի բարձր նորման բամբակեղենի մի գործարանատիրոջ դրդած լինի իր գործի ընդլայնման համար փող փոխ առնելու։ Սրա հետևանքով կբարձրանար նրա պահանջարկը փողային կապիտալի նկատմամբ, և ուրիշ ոչինչի նկատմամբ։

«3889. Ոսկին կարող է փող լինել և կամ ոչ, ճիշտ ինչպես որ թուղթը կարող է մի բանկնոտա լինել և կամ ոչ»։

«3895. Ուրեմն ես ձեզ ճի՞շտ եմ հասկանում, որ դուք ետ եք վերցնում 1840 թվականին ձեր գործածած այն դրույթը, թե Անգլիայի բանկի շրջանառու բանկնոտաների քանակի տատանումները պետք է հետևեն ոսկու պահեստի գումարի տատանումներին»։— «Ես հիշյալը ետ եմ վերցնում այն չափով... որ մեր գիտելիքների այժմյան դրության համեմատ մենք շրջանառու բանկնոտաների վրա պետք է ավելացնենք դեռ այն բանկնոտաներն էլ, որոնք պառկած են Անգլիայի բանկի բանկային պահեստում»։ Սքանչելի է։ Այն քմահաճ որոշումը, որի համաձայն բանկն այնքան թղթե բանկնոտաներ է պատրաստում, որքան ոսկի ունի պահեստում ու 14 միլիոն էլ ավելի, բնականորեն պայմանավորում է այն, որ նրա բանկնոտաների թողարկը տատանվում է ոսկու պահեստի տատանումների հետ միասին։ Բայց որովհետև «մեր գիտելիքների այժմյան, դրությունը» պարզ ցույց տվեց, որ բանկնոտաների այն քանակը, որ բանկը կարող է պատրաստել ըստ այսմ (և որը Issue department-ը [էմիսիոն բաժինը] հանձնում է Banking department-ին [բանկային օպերացիաների բաժնին],— որ ոսկու պահեստի տատանումների հետ տատանվող ու Անգլիայի բանկի երկու բաժինների միջև կատարվող այս շրջանառությունը որոշիչ ներգործություն չունի Անգլիայի բանկի պատերից դուրս կատարվող՝ բանկնոտաների շրջանառության տատանումների նկատմամբ, ուստի այս վերջին, իրական շրջանառությունը հիմա բանկի վարչության աչքում կորցնում է ամեն մի նշանակություն, և միակ վճռական դառնում է բանկի երկու բաժնի միջև կատարվող շրջանառությունը, որի տարբերությունն իրական շրջանառությունից երևան է գալիս պահեստի գումարի վիճակում։ Այս ներքին շրջանառությունն արտաքին աշխարհի համար կարևոր է լոկ այն չափով, որ պահեստի գումարը ցույց է տալիս, թե բանկը որքան է մոտեցել իր բանկնոտաների թողարկի օրինասահմանված մաքսիմումին և բանկի կլիենտները դեռ որքան կարող են ստանալ Banking department-ից։

Օվերստոնի mala fides [անազնվության] մասին ՝ հետևյալ փայլուն օրինակը.

«4243. Ձեր հայացքով արդյոք կապիտալի քանակն ամսե-ամիս տատանվո՞ւմ է այն աստիճան, որ այդ տատանման հետևանքով նրա արժեքը փոխվի այնպես, ինչպես վերջին տարիներում տեսել ենք զեղչի նորմայի տատանումների օրինակով»։— «Կապիտալի նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկի ու առաջարկի հարաբերությունն անկասկած կարող է տատանվել նույնիսկ կարճ ժամանակամիջոցներում էլ... Եթե Ֆրանսիան վաղը հայտարարի, թե նա ուզում է մի խոշոր փոխառություն կնքել, ապա այս, անկասկած, իսկույն փողի արժեքի, այսինքն կապիտալի արժեքի մի մեծ փոփոխություն առաջ կբերի Անգլիայում»։

«4245. Եթե Ֆրանսիան հայտարարի թե ինքը մի անգամից որևէ նպատակի համար 30 միլիոնի ապրանքների պահանջ ունի, ապա — եթե մի ավելի գիտական ու ավելի պարզ արտահայտություն գործ ածենք — կապիտալի մի խոշոր պահանջարկ կառաջանա»։

«4246. Կապիտալը, որ Ֆրանսիան կցանկանար գնել իր փոխառությամբ, մի բան է. փողը, որով Ֆրանսիան կգնի այս կապիտալը, մի ուրիշ բան է. իր արժեքը փոխողը փո՞ղն է, թե՞ ոչ»։ — «Մենք նորից գալիս ենք հին հարցին, և ես կարծում եմ, որ սա ավելի հարմար է մի գիտնականի կաբինետի համար, քան այս հանձնաժողովի նիստերի դահլիճի համարի»։ Եվ այս ասելով նա հեռանում է, բայց ոչ դեպի գիտնականի կաբինետը։

ՔՍԱՆՅՈԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՎԱՐԿԻ ԴԵՐԸ ԿԱՊԻՏԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ

Այն ընդհանրական դիտողությունները, որ մինչև այժմ մեզ առիթ տվեց անելու վարկային գործը, հետևյալներն էին.

I. վարկի անհրաժեշտ գոյացումը՝ միջնորդագործելու համար շահույթի նորմայի հավասարեցումը կամ թե այս հավասարեցման շարժումը, որի վրա հանգչում է կապիտալիստական ամբողջ արտադրությունը։

II. Շրջանառության ծախքերի կրճատումը։

III. Շրջանառության գլխավոր ծախքերից մեկը հենց ինքը փողն է, որչափով որ սա ինքն էլ արժեք է։ Փողը վարկի միջոցով անտեսվում է եռակի եղանակով.

A. Գործարքների մի մեծ մասի համար փողն ավելորդ է դառնում։

B. Շրջանառության միջոցների շրջանառությունն արագանում է։

Այս մասամբ համընկնում է այն դրույթի հետ, որ պետք է զարգացնենք 2) կետում։ Մի կողմից՝ ինքն այդ արագացումը տեխնիկական է. այսինքն սպառումը միջնորդագործող իրական ապրանքապտույտների նույնահավասար մեծության ու քանակի դեպքում միևնույն ծառայությունը մատուցում է փողի կամ թե փողանիշի մի ավելի փոքր մասսա։ Այս կապ ունի բանկային գործի տեխնիկայի հետ։ Մյուս կողմից՝ վարկն արագացնում է ապրանքների փոխակերպության տեմպերն ու սրա հետ միաժամանակ՝ փողի շրջանառության տեմպերը։

C. Ոսկե փողի փոխարինումը թղթե փողով։

2) Շրջանառության առանձին փուլերի կամ թե ապրանքների փոխակերպության, այնուհետև՝ կապիտալի փոխակերպության արագացումը վարկի միջոցով ու միաժամանակ՝ ընդհանրապես վերարտադրության պրոցեսի արագացումը (մյուս կողմից՝ վարկը թույլ է տալիս առքի ու վաճառքի ակտերը երկար ժամանակով անջատել իրարից, ուստի և սպեկուլացիայի համար իբրև պատվանդան է ծառայում)։ Պահեսատֆոնդի կծկումը, որը կարող է դիտվել երկակի տեսակետից՝ մի կողմից՝ իբրև շրջանառու միջոցների նվազում շրջանառության պրոցեսում, մյուս կողմից իբրև կապիտալի այն մասի սահմանափակում, որը միշտ պետք է փողի ձևով գոյություն ունենա։

III. Ակցիոներական ընկերությունների կազմակերպումը։ Սրա հետևանքով

1) Արտադրության ծավալի ահռելի ընդարձակում ու այնպիսի ձեռնարկությունների առաջացում, որոնք անհնարին էին առանձին անհատների կապիտալների համար։ Միաժամանակ այնպիսի ձեռնարկություններ, որոնք առաջ կառավարական ձեռնարկություններ էին, շնորհիվ ակցիոներական ընկերությունների դառնում են հասարակական։

2) Կապիտալը, որն ըստինքյանն հանգչում է արտադրության հասարակական եղանակի վրա և արտադրամիջոցների ու բանվորական ուժի հասարակական համակենտրոնացում է ենթադրում, այստեղ (անմիջաբար հասարակական կապիտալի (անմիջաբար ընկերակցած անհատների [assoziierter Individuen] կապիտալի) ձև է ընդունում՝ հակադրվելով մասնավոր կապիտալին, իսկ նրա ձեռնարկությունները հանդես են գալիս իբրև, հասարակական ձեռնարկություններ՝ հակադրվելով մասնավոր ձեռնարկություններին։ Այս՝ կապիտալի, իբրև մասնավոր սեփականության, վերացումն է արտադրության բուն իսկ կապիտալիստական եղանակի սահմաններում։

3) Իրապես գործող կապիտալիստը դառնում է սոսկ կառավարիչ, ուրիշների կապիտալի ղեկավար, ու կապիտալի սեփականատերը՝ սոսկ սեփականատեր, լոկ փողային կապիտալիստ։ Նույնիսկ եթե նրանց ստացած դիվիդենդներն իրենց մեջ պարունակում են տոկոս ու ձեռնարկուային եկամուտ, այսինքն պարունակում են ամբողջ շահույթը (որովհետև կառավարչի ռոճիկն է՝ կամ թե պետք է լինի ճարտարահմուտ աշխատանքի մի այնպիսի տեսակի սոսկական աշխատավարձ, որի գինը բանվորական շուկայում կարգավորվում է ամեն մի ուրիշ աշխատանքի գնի նման), ապա այս ամբողջ շահույթն այնուամենայնիվ ստացվում է տոկոսի ձևով միայն, այսինքն իբրև սոսկ վարձատրություն կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականության, որը վերարտադրության իրական պրոցեսում լիովին անջատված է բուն ֆունկցիայից այնպես, ինչպես այս ֆունկցիան, հանձին կառավարչի, անջատված է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից։ Այսպիսով շահույթը (այլևս ոչ միայն սրա մի մասը, տոկոսը, որն իր արդարացումն ստանում է փոխառուի շահույթում) ներկայանում է իբրև ուրիշի հավելյալ աշխատանքի սոսկական յուրացում, որը ծագում է արտադրամիջոցների կապիտալ դառնալուց, սրանց՝ իսկական արտադրողների նկատմամբ օտարվելուց, այսինքն այն հակադրությունից, որով արտադրամիջոցներն իբրև ուրիշի սեփականություն հանդիպադրվում են արտադրությանն մեջ իրապես գործող բոլոր անհատներին, կառավարչից սկսած մինչև վերջին օրավարձ բանվորը։ Ակցիոներական ընկերություններում ֆունկցիան անջատված է կապիտալի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից, ուրեմն աշխատանքն էլ բոլորովին անջատված է արտադրամիջոցների ու հավելյալ աշխատանքի նկատմամբ ունեցած սեփականությունից։ Այս՝ կապիտալիստական արտադրության բարձրագույն զարգացման արգասիքն է, մի անհրաժեշտ անցումնակետ է դեպի կապիտալի ետփոխարկումն արտադրողների սեփականության, բայց այլևս երևան չի գալիս իբրև առանձնացած արտադրողների մասնավոր սեփականություն, այլ նրանց, իբրև ընկերակցած, ասոցիացիայի մեջ գտնվող արտադրողների սեփականություն, իբրև անմիջաբար հասարակական սեփականություն։ Մյուս կողմից ակցիոներական ընկերությունները մի անցումնակետ են ներկայացնում դեպի այն մոմենտը, երբ վերարտադրության պրոցեսում դեռ մինչև հիմա կապիտալին վերաբերյալ սեփականության հետ շաղկապված բոլոր ֆունկցիաները փոխարկվում են ընկերակցած, ասոցիացիայի մեջ գտնվող արտադրողների սոսկական ֆունկցիաների հասարակական ֆունկցիաների։

Նախքան առաջ գնալը պետք է նշել տնտեսապես մի կարևոր կետ էլ. որովհետև շահույթն այստեղ պարզապես տոկոսի ձև է ընդունում, այսպիսի ձեռնարկությունները հնարավոր են դեռ այն ժամանակ էլ, երբ սրանք սոսկ տոկոս են բերում, և այս՝ մեկն է այն պատճառներից, որոնք կասեցնում են շահույթի ընդհանրական նորմայի անկումը, քանի որ այս ձեռնարկությունները, որտեղ հաստատուն կապիտալն այնպիսի ահռելի համամասնություն է կազմում փոփոխունի նկատմամբ, շահույթի ընդհանրական նորմայի հավասարեցմանն անհրաժեշտորեն չպետք է մասնակցեն։

{Հայտնի է, որ այն ժամանակվանից հետո, երբ Մարքսը գրել է այս տողերը, արդյունաբերական ձեռնարկությունների նոր ձևեր են զարգացել, որոնք ակցիոներական ընկերության երկրորդ ու երրորդ աստիճանն են ներկայացնում։ Օրեցօր աճող այն արագությանը, որով այսօր կարող է արտադրությունը բարձրացվել խոշոր արդյունաբերության բոլոր ճյուղերում, հանդիպակայում է այս բազմացած արդյունքների համար շուկան ընդարձակելու մշտապես աճող դանդաղությունը։ Այն, ինչ որ արտադրությունը պատրաստում է ամիսների ընթացքում, շուկան, հազիվ կարող է տարիների ընթացքում սպառել։ Սրան ավելանում է հովանավորող մաքսային քաղաքականությունը, որով արդյունաբերական, ամեն մի երկիր իրեն պատնեշափակում է ուրիշ երկրների ու հատկապես Անգլիայի հանդեպ և դեռ արհեստականորեն էլ բարձրացնում հայրենի արտադրության հնարավորությունները։ Հետևանքներն են՝ ընդհանրական, խրոնիկական գերարտադրությունը ցած գները, ընկնող ու մինչև անգամ չքացող շահույթը. կարճ ասած՝ մրցման վաղուց իվեր փառաբանված ազատությունը հոգևարքի մեջ է, և նա ինքն ստիպված է իր բացահայտ խայտառակ սնանկությունը խոստովանելու։ Այս սնանկությունն արտահայտվում է նրանում, որ ամեն մի երկրում մի որոշ ճյուղի խոշոր արդյունաբերողները միանալով կազմում են մի կարտել՝ արտադրությունը կարգավորելու համար։ Կարտելի կոմիտեն ամուր սահմանում է յուրաքանչյուր ձեռնարկության արտադրանքի քանակը և վերջին ինստանցում բաշխում է ստացվող պատվերները։ Առանձին դեպքերում երբեմն առաջանում են նույնիսկ միջազգային կարտելներ, ինչպես, օրինակ, անգլիական ու գերմանական երկաթի արդյունաբերության միջև։ Բայց արտադրության հասարակականացման այս ձևն էլ չի բավարարում այլևս։ Առանձին ֆիրմաների շահերի հակադրությունը շատ հաճախ է պայթեցնում այդ ֆիրմաները և նորից վերականգնում մրցումը։ Այն ժամանակ որոշեցին՝ առանձին, ճյուղերում, որտեղ արտադրության զարգացման աստիճանն այս թույլ էր տալիս, այս ճյուղի ձեռնարկությունների ամբողջ արտադրությունը համակենտրոնացնելով կազմել ակցիոներական մի մեծ ընկերություն միասնական ղեկավարությամբ։ Ամերիկայում այս արդեն իրագործված է շատ անգամ, Եվրոպայում ամենամեծ օրինակը մինչև այժմ «United Alkali Trust»-ն է [կալիումի միացյալ տրեստը], որը կալիումի ամբողջ բրիտանական արտադրությունը կենտրոնացրել է մի միակ արդյունաբերական ֆիրմայի ձեռքում։ Առանձին գործարանների նախկին տերերը — երեսունից ավելի — իրենց բոլոր ներդրումների համար ակցիաներ ստացան սակարժեքի համեմատ, ընդամենը 5 միլիոն ֆ. ստ.-ի, որը տրեստի հիմնական կապիտալն է ներկայացնում։ Տեխնիկական ղեկավարությունը մնում է նախկին տերերի ձեռքում, այնինչ ընդհանուր առևտրաարդյունաբերական ղեկավարությունը [die geschäftliche Leitung] համակենտրոնացած է գլխավոր վարչության ձեռքում։ Շրջանառու կապիտալը (floating capital), մոտ մի միլիոն ֆ. ստ., հասարակությանն առաջարկվեց բաժնեգրվելու համար։ Ուրեմն, ամբողջ կապիտալը՝ 6 միլիոն ֆ. ստ.։ Այսպիսով ուրեմն, այս ճյուղում, որը .քիմիական ամբողջ արդյունաբերության հիմքն է կազմում, Անգլիայում մրցմանը փոխարինել է մոնոպոլիան, և այս ճյուղն ամենագոհացուցիչ կերպով նախապատրաստված է ամբողջ հասարակությանն, ազգի, ձեռքով կատարելիք ապագա սեփականազրկման համար։— Ֆ. Է.}

Այս՝ արտադրության կապիտալիստական եղանակի վերացումն է արտադրության հենց կապիտալիստական եղանակի շրջանակներում, ուստի և ինքն իրեն վերացնող մի հակասություն, որն ամենից առաջ ներկայանում է իբրև դեպի մի նոր արտադրաձև տանող սոսկական անցումնակետ։ Իբտև այսպիսի հակասություն, նա այնուհետև հանդես է գալիս իր դրսևորման մեջ էլ։ Հայտնի ոլորտներում նա վերականգնում է մոնոպոլիան, ուստի և պետության միջամտությունն է պահանջում։ Նա վերարտադրում է մի նոր ֆինանսական արիստոկրատիա, մակաբույծների մի նոր տեսակ՝ հանձին պրոժեկտերների, գրյունդերների ու լոկ անվանական դիրեկտորների, ինչպես և խարդախության ու խաբեբայության մի ամբողջ սիստեմ, որ կապված է նոր ձեռնարկությունների հիմնադրման, ակցիաների թողարկման ու ակցիաների վաճառման գործի հետ։ Այս՝ մասնավոր արտադրություն է առանց մասնավոր սեփականության վերահսկության։

IV. Մի կողմ թողնելով ակցիոներական գործը — որը կապիտալիստական մասնավոր արդյունաբերության վերացումն է բուն իսկ կապիտալիստական սիստեմի պատվանդանի վրա ու այնչափով, որչափով որ նա ընդարձակվում է և արտադրության նոր ոլորտներ ընդգրկում, ոչնչացնում է մասնավոր արդյունաբերությունը,— վարկն առանձին կապիտալիստին կամ թե նրան, ով կապիտալիստ է համարվում, հայտնի սահմաններում մի բացարձակ տնօրինություն է ընձեռում ուրիշի կապիտալի և ուրիշի սեփականության վրա ու սրանով էլ՝ ուրիշի աշխատանքի վրա։ Հասարակական, ոչ սեփական կապիտալի վրա ունեցած տնօրինությունը նրան տնօրինություն է ընձեռում հասարակական աշխատանքի վրա։ Բուն իսկ այն կապիտալը, որ մեկն իրապես կամ թե հասարակության կարծիքով ունի, վարկային վերնաշենքի պատվանդան է միայն դառնում։ Այս վերաբերում է մանավանդ մեծածախ առևտրին, որի ձեռքով է անցնում հասարակական արդյունքի ամենախոշոր մասը։ Բոլոր չափանիշները, արտադրության կապիտալիստական եղանակի պայմաններում արդարացման դեռ ավելի կամ պակաս չափով իրավազորված բոլոր հիմունքները չքանում են այստեղ։ Սպեկուլացիայով զբաղվող մեծածախ առևտրականը ռիսկ է անում ոչ թե իր սեփականությամբ, այլ հասարակական սեփականությամբ։ Նմանապես անմիտ է դառնում կապիտալի ծագումը խնայողությանը վերագրող ֆրազը, որովհետև կապիտալիստի պահանջածը հենց ուղղակի այն է, որ իր համար ուրիշները խնայողություն անեն։ {Ինչպես որ նորերումս ամբողջ Ֆրանսիան մեկ ու կես միլիարդ խնայել, հավաքել էր Պանամայի ավանտյուրայի համար։ Այստեղ որքան ճիշտ է պատկերացված Պանամայի ամբողջ ավանտյուրան՝ սրա կատարվելուց լրիվ քսան տարի առաջ։— Ֆ. Է.}։ Ժուժկալությանը վերաբերյալ մյուս ֆրազի ուղղակի ճակատին հարվածում է կապիտալին հատուկ պերճանքը որը հենց ինքն էլ հիմա վարկի միջոց է դառնում։ Այն պատկերացումները, որոնք կապիտալիզմի պակաս զարգացած պայմաններում դեռ որևէ իմաստ ունեին, հիմա դառնում են բոլորովին անիմաստ։ Հաջողությունն ու անհաջողությունն այստեղ հավասար չափով տանում են դեպի կապիտալների կենտրոնացում, ուրեմն և դեպի սեփականազրկում ամենավիթխարի մասշտաբով։ Այստեղ սեփականազրկումն անմիջական, արտադրողներից տարածվում է բուն իսկ մանր ու միջակ կապիտալիստների վրա։ Այս սեփականազրկումն արտադրության կապիտալիստական եղանակի ելակետն է. նրա իրագործումը կապիտալի նպատակն է, և այն էլ վերջին հաշվով՝ բոլոր անհատների սեփականազրկումն արտադրամիջոցներից, որոնք հասարակական արտադրության զարգացման հետ միասին դադարում են մասնավոր արտադրության միջոցներ ու մասնավոր արտադրության արդյունքներ լինելուց և որոնք ընկերակցված, ասոցիացիայի անդամներ հանդիսացող արտադրողների ձեռքում միայն կարող են արտադրամիջոցներ, ուրեմն և նրանց հասարակական սեփականությունը լինել, ինչպես որ նրանց հասարակական արդյունքն են հենց։ Բայց այս սեփականազրկումը բուն իսկ կապիտալիստական սիստեմի պայմաններում երևան է գալիս հակադիր կերպարանքով, իբրև հասարակական սեփականության յուրացում սակավաթիվների կողմից. և վարկն ավելի ու ավելի է այս սակավաթիվներին զուտ բախտախնդիր ասպետների բնույթ տալիս։ Որովհետև սեփականությունն այստեղ գոյություն ունի ակցիաների ձևով, ուստի նրա շարժումն ու փոխանցումը դառնում է բորսային խաղի զուտ հետևանք, մի խաղի, որի ընթացքում մանր ձկները կուլ են գնում շնաձկներին, և ոչխարները՝ բորսային գայլերին։ Ակցիոներական գործում արդեն գոյություն ունի հակադրություն հին ձևի նկատմամբ, որի մեջ հասարակական արտադրամիջոցները երևան են գալիս իբրև անհատական սեփականություն. բայց հենց ինքը ակցիայի ձևի փոխարկման պրոցեսը դեռ պարփակված է մնում կապիտալիստական ճզմիչ շրջանակներում. ուստի փոխանակ հաղթահարելու այն հակադրությունը, որ կա երկու ձևի հարստության՝ հասարակական ու մասնավոր հարստության բնույթի միջև, նա այս հակադրությունը զարգացնում է լոկ նոր կերպարանքով։

Բուն իսկ բանվորների կոոպերատիվ գործարանները, հին ձևի սահմաններում, անդրանիկ ճեղքվածքն են հին ձևի, թեև նրանք ամենուրեք, իրենց իրական կազմակերպության մեջ, իհարկե վերարտադրում են և պետք է վերարտադրեն առկա սիստեմի բոլոր թերությունները։ Բայց կապիտալի ու աշխատանքի հակադրությունը վերացված է կոոպերատիվ գործարանների ներսում, թեև սկզբում այն ձևով միայն, որ բանվորները, իբրև ասոցիացիա, իրենք իրենց սեփական կապիտալիստն են, այսինքն արտադրամիջոցները գործադրում են հենց իրենց սեփական աշխատանքի օգտագործման համար։ Կոոպերատիվ գործարանները ցույց են տալիս, թե ինչպես նյութական արտադրողական ուժերի զարգացման մի հայտնի աստիճանի վրա ու սրան համապատասխանող հասարակական արտադրաձևերի պայմաններում արտադրության մի եղանակից բնականորեն ծագում և զարգանում է արտադրության մի նոր եղանակ։ Եթե արտադրության կապիտալիստական եղանակից ծագող գործարանային սիստեմը չլիներ, չէր կարող զարգանալ կոոպերատիվ գործարանը, նմանապես եթե չլիներ արտադրության նույն եղանակից ծագող վարկային սիստեմն էլ։ Վերջինս ինչպես nր գլխավոր պատվանդանն է կազմում կապիտալիստական մասնավոր ձեռնարկությունների աստիճանական փոխարկման կապիտալիստական ակցիոներական ընկերությունների, ճիշտ այնպես էլ միջոցներ է ընձեռում կոոպերատիվ ձեռնարկությունների աստիճանական ընդարձակման համար, ընդարձակման, որ կատարվում է ավելի կամ պակաս չափով ազգային մասշտաբով։ Կապիտալիստական ակցիոներական ձեռնարկությունները, ինչպես և կոոպերատիվ գործարանները պետք է դիտել իբրև անցումնաձևեր արտադրության կապիտալիստական եղանակից ասոցիացիայի վրա հանգչող եղանակի, միայն թե առաջիններում հակադրությունը վերացված է բացասաբար, երկրորդներում՝ դրական եղանակով։

Մենք մինչև, հիմա վարկային սիստեմի զարգացումը — և այդ զարգացման պրոցեսում քողարկված կերպով կատարվող կապիտալիստական սեփականության վերացումը — քննեցինք գլխավորապես արդյունաբերականն կապիտալի առնչությամբ։ Հաջորդ գլուխներում մենք վարկը քննում ենք տոկոսաբեր կապիտալի, իբրև այսպիսու, առնչությամբ, թե այն ներգործությունը, որ ունենում է վարկը տոկոսաբեր կապիտալի վրա, ու թե այն ձևը, որ նա այստեղ ընդունում է։ Այս կապակցությամբ մենք դեռ պետք է ընդհանրապես մի քանի մասնահատուկ տնտեսագիտական նկատողություններ էլ անենք։

Առ այժմ հետևյալը.

Եթե վարկային գործը հանդես է գալիս իբրև գերարտադրության գլխավոր լծակ ու առևտրի ասպարեզում իբրև անչափ սպեկուլացիայի գլխավոր լծակ, ապա լոկ այն պատճառով, որ վերարտադրության պրոցեսը, որն իր բնության համաձայն առաձգական է, այստեղ լարվածության ծայրահեղ աստիճանի է հասնում, և այս լարվածությունը հետևանք է լինում այն հանգամանքի, որ հասարակական կապիտալի մի խոշոր մասը գործադրվում է սրա ոչ-սեփականտաերերի ձեռքով, որոնք հենց այս պատճառով իրենց գործունեության մեջ շատ ավելի համարձակություն են ցուցաբերում, քան վախվխելով իր մասնավոր կապիտալի շրջանակները կշռող սեփականատերը, որչափով որ սա ինքն է գործում։ Սրանով երևան է գալիս լոկ այն, որ կապիտալի արժեքի մեծացումը, որը հիմնված է կապիտալիստական արտադրության հակամարտ բնույթի վրա, իրական, ազատ զարգացում թույլ է տալիս մինչև մի հայտնի կետ միայն, ուրեմն իսկապես ստեղծում է արտադրության մի իմանենտ կապանք ու սահման, որը շարունակ ճեղքվում է վարկի միջամտությամբ։ Ուստի վարկն արագացնում է արտադրողական ուժերի նյութական զարգացումն ու համաշխարհային շուկայի ստեղծումը, որոնք — իբրև նոր արտադրաձևի նյութական հիմքեր — մինչև զարգացման մի որոշ բարձր աստիճան հասցնելն արտադրության կապիտալիստական եղանակի պատմական խնդիրն է։ Միաժամանակ վարկն արագացնում է այս հակասության բռնի պայթյունները, ճգնաժամերը, և սրանով էլ՝ արտադրության հին եղանակի փլուզման տարրերի վերահասը։

Վարկային սիստեմին ներհատուկ երկակի բնույթը — մի կողմից՝ զարգացնելով կապիտալիստական արտադրության շարժիչ ուժը, ուրիշի աշխատանքի շահագործմամբ կատարվող հարստացումը՝ այս դարձնել մոլեխաղի ու խաբեբայության ամենազուտ ու ամենահսկայական մի սիստեմ և հասարակական հարստությունը շահագործող քչերի թիվն ավելի ու ավելի սահմանափակել, բայց մյուս կողմից՝ դեպի արտադրության մի նոր եղանակը տանող անցումնաձևը կազմել,— այս երկակիությունն է, որ վարկի գլխավար մունետիկներին, Լոյից սկսած մինչև, Իսահակ Պերեյրը — նրանց հատուկ՝ խաբեբայի ու մարգարեի խառնուրդի հաճելի բնույթն է տալիս։

ՔՍԱՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐ ՈՒ ԿԱՊԻՏԱԼ. ՏՈՒԿԻ ՈՒ ՖՈՒԼԼԱՐՏՈՆԻ ՀԱՅԱՑՔԸ

Շրջանառության միջոցների ու կապիտալի միջև եղած տարբերությունը, ինչպես այս պատկերացնում են Տուկը, Վիլսոնն ու մյուսները, ընդսմին խառնիխուռն միմյանց հետ շփոթելով այն տարբերությունները, որ կան շրջանառության միջոցների որպես փողի, որպես ընդհանրապես փողային կապիտալի ու տոկոսաբեր կապիտալի (moneyed capital անգլիական իմաստով) միջև,— հանգում է հետևյալ երկու կետին։

Շրջանառության միջոցը մի կողմից շրջանառում է իբրև դրամ (փող), որչափով որ այդ միջոցն սպասավորում է եկամտի ծախսումը, ուրեմն այն փոխանակությունը, որ կատարվում է անհատական սպառորդների ու մանրածախ առևտրականների միջև, որպիսի կատեգորիայի տակ պետք է հաշվել այն բոլոր վաճառականներին, որոնք ծախում են սպառորդներին — անհատական սպառորդներին, ի տարբերություն արտադրողական սպառորդներից կամ արտադրողներից։ Այստեղ փողը շրջանառում է դրամի ֆունկցիայով, թեև նա շարունակ կապիտալ է փոխհատուցում։ Մի երկրում եղած փողի մի որոշ մասը միշտ այս ֆունկցիային է հատկացվում, թեև այս մասը կազմված է լինում մշտապես փոփոխվող առանձին փողային միավորներից։ Ընդհակառակը, որչափով որ փողը կապիտալի փոխհանձնումն է սպասավորում, լինի այդ գնման միջոցի (շրրջանառության միջոցի), թև վճարման միջոցի ձևով, միևնույն է,— նա կապիտալ է։ Հետևաբար փողի ոչ իբրև գնման միջոցի ու ոչ էլ իբրև վճարման միջոցի ֆունկցիան չէ, որ նրան տարբերում է դրամից [Münze, монета], որովհետև փողն իբրև գնման միջոց կարող է գործել առևտրականի ու առևտրականի միջև էլ, որչափով որ սրանք կանխիկ են գնում միմյանցից, իսկ որպես վճարման միջոց կարող է գործել առևտրականի ու սպառորդի միջև էլ, nրչափով որ վարկ է տրվում և եկամուտը նախ սպառվում և հետո է վճարվում։ Ուրեմն, տարբերությունն այն է, որ երկրորդ դեպքում այս փողը ոչ միայն կապիտալ է փոխհատուցում մի կողմի, վաճառորդի համար, այլ և մյուսի կողմից, գնորդի կողմից իբրև կապիտալ է ծախսվում, կանխավճարվում։ Հետևաբար տարբերությունն իրոք եկամտի փողային ձևի ու կապիտալի փողային ձևի տարբերությունն է, բայց ոչ թե շրջանառության միջոցի ու կապիտալի տարբերությունը, որովհետև որպես միջնորդ առևտրականների միջև, նմանապես էլ որպես միջնորդ սպառորդների ու առևտրականների միջև շրջանառում է փողի քանակորեն որոշյալ մի մասը, և սրա հետևանքով այս փողը երկու ֆունկցիայում էլ շրջանառության միջոց է հավասարապես։ Բայց այստեղ Տուկի ըմբռնման մեջ մուտք է գործում տարբեր տեսակի խառնաշփոթություն.

1) Ֆունկցիոնալ որոշումների շփոթման հետևանքով.

2) Երկու ֆունկցիայում միասին վերառած՝ շրջանառու փողի քանակի հարցը ներգրավելու հետևանքով.

3) Երկու ֆունկցիայով շրջանառող, ուրեմն և վերարտադրության պրոցեսի երկու ոլորտում շրջանառող՝ շրջանառության միջոցների քանակի միմյանց նկատմամբ ունեցած հարաբերական համամասնության հարցը ներգրավելու հետևանքով։ Նախ կանգ առնենք առաջին կետի, ֆունկցիոնալ որոշումների շփոթման վրա, իբր թե փողը մի ձևում շրջանառության միջոց (currency) է, իսկ մյուս ձևում՝ կապիտալ։ Որչափով որ փողը երևան է գալիս երկու ֆունկցիաներից մեկով կամ մյուսով, լինի եկամտի իրացման համար, թե կապիտալի փոխհանձնման համար, միևնույն է, նա առուծախի մեջ և վճարման ժամանակ գործում է իբրև գնման միջոց կամ թե վճարման միջոց և բառի ավելի լայն իմաստով՝ իբրև շրջանառության միջոց։ Այն հետագա որոշումը, որ փողն ստանում է իրեն ծախողի կամ թե ընդունողի հաշվի մեջ այն իմաստով, որ նա սրա աչքում կապիտալ կամ եկամուտ է ներկայացնում այստեղ բացարձակորեն ոչինչ չի փոխում, և այս երևան է գալիս երկակի կերպով։ Թեև փոծի այն տեսակները, որոնք շրջանառում են երկու ոլորտում, տարբեր են, բայց և այնպես փողի միևնույն միավորը, օրինակ, հինգ ստերլինգանոց մի բանկնոտան մի ոլորտից անցնում է մյուսը և փոփոխակի կատարում է երկու ֆունկցիան էլ. մի բան, որ անխուսափելի է արդեն այն պատճառով, որ մանրածախ առևտրականն իր կապիտալին փողի ձև կարող է տալ այն դրամի ձևով միայն, որ նա ստանում է իր գնորդներից։ Կարելի է ընդունել, որ բուն մանրացման դրամի շրջանառության հանրության կենտրոնը մանրածախ առևտրի բնագավառում է գտնվում. մանրածախ առևտրականը միշտ նրա կարիքն ունի մանրելու համար, և նա միշտ իր կլիենտներից ետ է ստանում այն վճարման ժամանակ։ Բայց նա ստանում է նաև փող, այսինքն դրամ մի մետաղից, որն արժեքի չափանիշ է, ուրեմն Անգլիայում ստերլինգներ ու նույնիսկ բանկնոտաներ, այն է՝ մանր գումարի բանկնոտաներ, օրինակ, 5 ու 10 ֆունտանոց։ Նա այս ոսկեդրամներն ու բանկնոտաներն ավելորդ եղած մանրացման դրամի հետ միասին ամեն օր կամ ամեն շաբաթ ավանդադրում է իր բանկում և սրանցով վճարում իր գնումները դուրս գրելով չեկեր իր բանկային ավանդի դիմաց։ Բայց նույն այս ոսկեդրամներն ու բանկնոտաներն սպառող ամբողջ հասարակությունն իբրև իր եկամտի փողային ձև նույնպես շարունակ հանում է բանկերից ուղղակի կամ անուղղակի կերպով (օրինակ իբրև մանր փող գործարանատերերի ձեռքով աշխատավարձ վճարելու համար), և սրանք մշտապես ետ են հոսում մանրածախ առևտրականների մոտ, որոնց համար նրանք այսպիսով նորից իրացնում են նրանց կապիտալի բայց միաժամանակ և նրանց եկամտի մի մասը։ Այս վերջին պարագան կարևոր է, բայց Տուկի կողմից բոլորովին անտեսվում է։ Այն ժամանակ միայն, երբ փողը ծախսվում է իբրև փողային կապիտալ, վերարտադրության պրոցեսի սկզբում (II գիրք, I բաժին), կապիտալային արժեքը գոյություն ունի զուտ կերպարանքով, իբրև այսպիսին։ Որովհետև արտադրված ապրանքի մեջ պարունակվում է ոչ միայն կապիտալ, այլ արդեն նաև հավելյալ արժեքը. ապա ապրանքը ոչ միայն կապիտալ է ըստինքյան, այլ արդեն իրականացած կապիտալ է, կապիտալ է իրեն միացած եկամտային աղբյուրի հետ միասին։ Հետևաբար, այն ապրանքը, որ մանրածախ առևտրականը տալիս է դեպի իրեն ետհոսող փողի փոխարեն, նրա համար կապիտալ պլյուս շահույթ, կապիտալ պլյուս եկամուտ է։

Բայց հետո, երբ շրջանառու փողը ետ է հոսում մանրածախ առևտրականի մոտ, նա սրա կապիտալի փողային ձևը դարձյալ վերականգնում է։

Այսպիսով, ուրեմն, կատարյալ անհեթեթություն է, երբ այն տարբերությունը, որ կա շրջանառության իբրև եկամտի շրջանառության ու շրջանառության իբրև կապիտալի շրջանառության միջև, փոխարկում են շրջանառության միջոցի ու կապիտալի միջև եղած տարբերության։ Տուկի մոտ արտահայտության այս եղանակն առաջ է գալիս նրանից, որ նա պարզապես կանգնում է այն բանկիրի տեսակետի վրա, որը սեփական բանկնոտաներ է թողարկում։ Նրա բանկնոտաների այն գումարը, որը (թեկուզ միշտ հենց ուրիշ բանկնոտաներից կազմված) շարունակ հասարակության ձեռքին է գտնվում և իբրև շրջանառության միջոց գործում, նրա վրա վրա ոչինչ չի նստում, բացի թղթից ու տպագրական ծախսից։ Բանկնոտաները հենց նրա բանկիրի վրա հանված պարտագրեր (մուրհակներ) են, որոնք, սակայն, փող են բերում և այսպիսով ծառայում են իբրև միջոց՝ նրա կապիտալի արժեքը մեծացնելու համար։ Բայց նրանք տարբերվում են բանկիրի կապիտալից, անկախ այն հանգամանքից, թե այդ կապիտալը նրա սեփական կապիտալն է, թե փոխ է առած։ Այստեղից էլ բանկիրի համար ծագում է շրջանառության ու կապիտալի մի մասնահատուկ տարբերություն, որը, սակայն, ոչ մի առնչություն չունի այդ գաղափարների բովանդակության հետ, իբրև այսպիսիների հետ, և ամենից քիչ՝ այն բովանդակության հետ, որ նրանց Տուկն է վերագրում։

Այն տարբեր ֆունկցիաները, որ փողը կատարում է իբրև եկամտի կամ կապիտալի փողային ձև, ամենից առաջ բոլորովին չեն փոխում փողի, իբրև շրջանառության միջոցի, բնույթը. այս բնույթը փողը պահպանում է, անկախ նրանից, թե տվյալ դեպքում իր ֆունկցիաներից որն է կատարում։ Համենայն դեպս, եթե փողը երևան է գալիս եկամտի փողային ձևով, նա ավելի շատ իբրև բուն շրջանառության միջոց (դրամ, գնման միջոց) է գործում՝ այս առքերի ու վաճառքների մանրատման հետևանքով, ինչպես և այն պատճառով, որ եկամուտը ծախսողների մեծամասնությունը, բանվորները, հարաբերաբար քիչ կարող են վարկով գնել. այնինչ առևտրային աշխարհի շրջանառության մեջ, որտեղ շրջանառության միջոցը կապիտալի փողային ձևն է, փողը — մասամբ համակենտրոնացման հետևանքով, մասամբ էլ վարկային սիստեմի տիրապետության հետևանքով — գլխավորապես իբրև վճարման միջոց է գործում։ Բայց այն տարբերությունը, որ կա փողի իբրև, վճարման միջոցի ու փողի իբրև գնման միջոցի (շրջանառության միջոցի) միջև, բուն իսկ փողին հատուկ մի տարբերություն է, և ոչ թե փողի ու կապիտալի միջև եղած տարբերություն։ Այն պարագայից, որ մանրածախ առևտրի մեջ ավելի շատ պղնձե ու արծաթե դրամ է շրջանառում, մեծածախ առևտրում՝ ավելի շատ ոսկե դրամ, չի կարելի հետևցնել (որ մի կողմից արծաթե ու պղնձե դրամի և մյուս կողմից ոսկե դրամի միջև եղած տարբերությունը փոխարկվում է ,շրջանառության միջոցի ու կապիտալի տարբերության։

Երկրորդ կետի մասին, որ վերաբերում է շրջանառու փողի՝ երկու ֆունկցիայում միասին վեր առած քանակի հարցի ներգրավմանը։ Որչափով որ փողը շրջանառում է կամ իբրև գնման միջոց և կամ իբրև վճարման միջոց — միևնույն է՝ երկու ոլորտից որ մեկում և եկամուտ կամ կապիտալ իրացնելու իր ֆունկցիայից անկախ նրա շրջանառու մասսայի քանակի համար իրենց ուժը պահպանում են այն օրենքները, որոնք շարադրված են I գրքում, գլ. III, 2, b, պարզ ապրանքաշրջանառությունը քննելիս։ Շրջանառության արագության աստիճանը, ուրեմն տվյալ մի ժամանակամիջոցում փողի միևնույն միավորի կողմից գնման, միջոցի ու վճարման միջոցի միևնույն ֆունկցիայով հանդես գալու կրկնությունների թիվը, միաժամանակյա առքերի ու վաճառքների, ուրեմն համապատասխան վճարումների քանակը, շրջանառու ապրանքների գների գումարը, վերջապես վճարման այն հաշվեկշիռները, որոնք միևնույն, ժամանակում պետք է փակվեն, երկու դեպքում էլ որոշում են շրջանառու փողի, currency-ի մասսան։ Այս կերպ գործող փողն արդյոք իր վճարողի կամ ընդունողի համար կապիտալ է ներկայացնում, թե եկամուտ, նշանակություն չունի, գործի դրության մեջ բացարձակորեն որևէ փոփոխում չի մտցնում է փողի մասսան պարզապես որոշվում է իբրև գնման միջոց ու վճարման միջոց հանդես գալու նրա ֆունկցիայով։

Երրորդ կետի մասին, որը վերաբերում է երկու ֆունկցիայով շրջանառող, ուրեմն և վերարտադրության պրոցեսի երկու ոլորտում շրջանառող՝ շրջանառության միջոցների քանակի միմյանց նկատմամբ ունեցած հարաբերական համամասնությանը։ Շրջանառության երկու ոլորտը մի ներքին կապ ունեն, որովհետև մի կողմից՝ ծախսելի եկամուտների քանակն արտահայտում է սպառման ծավալը, իսկ մյուս կողմից՝ արտադրության ու առևտրի մեջ շրջանառող կապիտալի մասսայի մեծությունն արտահայտում է վերարտադրության պրոցեսի ծավալն ու արագությունը։ Բայց և այնպես միևնույն հանգամանքները տարբեր ու նույնիսկ հակառակ ուղղությամբ են ներգործում երկու ֆունկցիայով շրջանառող կամ թե երկու ոլորտում շրջանառող փողի մասսայի վրա և կամ, ինչպես անգլիացիներն են այս արտահայտում բանկային դարձվածքով, շրջանառության քանակի վրա։ Եվ այս նոր առիթ է տալիս Տուկին՝ շրջանառության միջոցն ու կապիտալի գռեհիկ կերպով միմյանցից տարբերելու։ Այն պարագան, որ currency theory-ի կողմնակից պարոնները շփոթում են երկու տարբեր բաներ, ամենևին հիմք չի տալիս հիշյալները ներկայացնելու իբրև տարբեր ըմբռնումներ։

Ծաղկման և ուժեղ էքսպանսիայի (տարածման, ընդարձակման) ժամանակաշրջաններում, վերարտադրության պրոցեսի արագացման և հորդեռանդության ժամանակաշրջաններում բանվորները լիովին զբաղված են լինում։ Աշխատավարձն էլ մեծ մասամբ բարձրանում է և ուրեմն որոշ չափով հավասարակշռվում է սրա այն անկումը միջին մակարդակից ցած, որ տեղի էր ունեցել առևարա-արդյունաբերաւկան ցիկլի ուրիշ ժամանակաշրջաններում։ Միաժամանակ նշանավոր չափով աճում են կապիտալիստների եկամուտները։ Սպառումը բարձրանում է ամենուրեք։ Կանոնավոր կերպով բարձրանում են նաև ապրանքային գները գոնե տնտեսության զանազան վճռական ճյուղերում։ Սրա հետևանքով աճում է շրջանառու փողի քանակը, աճում է առնվազն որոշ սահմաններում, քանի որ շրջանառության ավելի մեծ արագությունն իր հերթին շրջանառության միջոցների մասսայի աճման առջև սահմաններ է դնում։ Որովհետև հասարակական եկամտի այն մասը, որն աշխատավարձից է կազմված, սկզբնապես արդյունաբերական կապիտալիստի կողմից կանխավճարում է փոփոխուն կապիտալի ձևով ու միշտ էլ փողի ձևով, ուստի ծաղկման ժամանակներում իր շրջանառության համար այդ մասը փողի ավելի մեծ գումար է պահանջում։ Բայց մենք չպետք է այս փողը երկու անգամ հաշվենք — մի անգամ որպես փող, որ հարկավոր է փոփոխուն կապիտալի շրջանառության համար, մի անգամ էլ որպես փող, որ հարկավոր է բանվորների եկամտի շրջանառության համար։ Բանվորներին իբրև աշխատավարձ վճարված փողը ծախսվում է մանրածախ առևտրի մեջ և այսպիսով գրեթե ամեն շաբաթ վերադառնում է բանկերն իբրև մանրածախ առևտրականների ավանդ, նախապես մանր շրջապտույտների մեջ սպասավորելով նաև մի շարք զանազան միջակա գործարքներ։ Ծաղկման ժամանակներում փողի ետհոսումը հարթ է ընթանում արդյունաբերական կապիտալիստների համար, և այսպիսով փողով վարկ ստանալու նրանց պահանջմունքն աճում է ոչ այն բանի հետևանքով, որ նրանք ավելի շատ աշխատավարձ պետք է վճարեն, որ իրենց փոփոխուն կապիտալի շրջանառության համար ավելի շատ փողի կարիք ունեն։

Ընդհանուր հետևանքն այն է, որ ծաղկման ժամանակաշրջաններում շրջանառության միջոցների այն մասսան, որ ծառայում է եկամուտների ծախսելուն, վճռականորեն աճում է։

Իսկ ինչ վերաբերում է այն շրջանառությանը, որ հարկավոր է կապիտալի փոխհանձնման համար, ուրեմն բուն իսկ կապիտալիստների միջև միայն, ապա գործերի այս բանուկ շրջանը միաժամանակ ամենից առաձգական և ամենահեշտ վարկի ժամանակաշրջան է։ Կապիտալիստի ու կապիտալիստի միջև կատարվող շրջանառության արագությունը կարգավորվում է ուղղակի վարկի միջոցով, և շրջանառության միջոցի այն քանակը, որ պահանջվում է վճարումները փակելու ու նույնիսկ կանխիկ գնումների համար, այդպիսով հարաբերաբար է նվազում։ Նա կարող է բացարձակորեն աճել, բայց ամեն պարագայում նվազում է հարաբերաբար, համեմատած վերարտադրության պրոցեսի ընդարձակման հետ։ Մի կողմից խոշոր մասսայական վճարումները լուծարվում են առանց փողի որևէ միջնորդության. մյուս կողմից՝ պրոցեսի մեծ աշխուժության հետևանքով ավելի արագ է կատարվում թե իբրև գնման միջոց ու թե իբրև վճարման միջոց հանդես եկող փողի միևնույն քանակի շարժումը։ Փողի միևնույն մասսան առանձին կապիտալների մի ավելի մեծ թվի ետհոսումն է սպասավորում։

Ընդհանրապես այսպիսի ժամանակաշրջաններում փողի շրջանառությունը հանդես է գալիս լեփ-լեցուն (full), թեև նրա II ճյուղը (կապիտալի փոխհանձնումը), գոնե հարաբերաբար, կծկվում է, այնինչ I ճյուղը (եկամուտների ծախսումը) բացարձակորեն ընդարձակվում է։

Փողի ետհոսումներն արտահայտում են ապրանքային կապիտալի ետփոխարկումը փողի, Փ—Ա—Փ´, ինչպես այդ տեսանք II գրքի I բաժնում, վերարտադրության պրոցեսը քննելիս։ Փողի ձևով ետհոսումը վարկի շնորհիվ անկախ է դառնում իրական ետհոսման ժամկետից, թե արդյունաբերական կապիտալիստի ու թե վաճառականի համար։ Սրանցից յուրաքանչյուրը ծախում է վարկով, ուրեմն սրանց ապրանքն օտարվում է, նախքան սրանց համար փողի է փոխարկվում, ուրեմն նախքան փողի ձևով սրանց մոտ է ետհոսում։ Մյուս կողմից՝ սրանցից յուրաքանչյուրը գնում է վարկով, և սրանց ապրանքի արժեքն այդպիսով արդեն ետ է փոխարկվում կամ արտադրողական կապիտալի և կամ ապրանքային կապիտալի է նախքան այս արժեքի փոխարկումը փողի, նախքան ապրանքագնի վճարաժամկետի հասնելն ու վճարվելը։ Ծաղկման այսպիսի ժամանակներում կապիտալի ետհոսումը հեշտ ու հարթ է ընթանում։ Մանրածախ առևտրականը վստահությամբ վճարում է մեծածախ առևտրականին սա՝ գործարանատիրոջը, գործարանատերը՝ հումքի ներմուծորդին և այլն։ Որովհետև վարկի միջոցով կատարվող ետհոսումները փոխարինում են իրական ետհոսումներին, ուստի կապիտալի արագ ու ապահով ետհոսումների երևութականությունը, մի անգամ արդեն իր հունի մեջ մտած՝ վարկի շնորհիվ դեռ երկար ժամանակ պահպանվում է այն բանից հետո, երբ նրա իրական լինելն արդեն ցնդել է։ Բանկերն սկսում են վտանգի հոտն առնել, հենց որ նրանց կլիենտներն սկսում են ավելի մուրհակներով վճարել, քան փողով։ Տես Լիվերպուլի բանկի դիրեկտորի վերևում բերված վկայությունը 401 էջում։

Այստեղ պետք է ավելացնել այն էլ, որ ես ավելի առաջ եմ նշել. «Վարկի գերիշխանության շրջաններում փողի շբջանառության արագությունն ավելի ուժեղ տեմպերով է աճում, քան բարձրանում են ապրանքների գները. այնինչ վարկի սահմանափակման դեպքում ապրանքների գներն ավելի դանդաղ են ընկնում, քան շրջանառության արագությունը» («Zur Kritik der politischen Oekonomie», 1859, էջ 83—84 [«Քաղաքատնտեսության քննադատության շուրջը», 1932 թ. հրատ., էջ 159)]։

Ճգնաժամի շրջանում ընդհակառակն է տեղի ունենում։ № շրջանառությունը կծկվում է, գներն ընկնում են, ընկնում է նաև աշխատավարձ. զբաղված բանվորների թիվը սահմանափակվում է, պտույտների մաս-

սան նվազում։ № II շրջանառության մեջ, ընդհակառակը, նվազող վարկին զուգընթաց աճում է փողային փոխառությունների պահանջմունքը,— մի կետ, որի վրա մենք հիմա կանգ կառնենք ավելի մանրամասնորեն։

Ոչ մի կասկածի ենթակա չի այն, որ վարկի սահմանափակման հետ միասին, որը զուգադիպում է վերարտադրության պրոցեսի կանգառմանը, նվագում է շրջանառության միջոցների այն մասսան, որը պահանջվում է № I-ի, եկամտի ծախսման համար, այնինչ № II-ի, կապիտալի փոխհանձնման համար պահանջվող շրջանառության միջոցների մասսան մեծանում։ Բայց պետք է հետազոտել, թե այս դրույթը որքան է նույնանում Ֆուլվարտոնի ու մյուսների առաջադրած դրույթի հետ. «Փոխառու կապիտալի նկատմամբ առաջադրվաւծ պահանջարկն ու շրջանառության ավելադիը միջոցների նկատմամբ առաջադրված պահանջարկը բոլորովին տարբեր բաներ են և միատեղ երևան են գալիս ոչ հաճախ»։

Ամենից առաջ պարզ է, որ վերոհիշյալ երկու դեպքից առաջինում, ծաղկման ժամանակաշրջանում, երբ շրջանառության մեջ գտնվող շրջանառու միջոցների քանակը պետք է աճի, բարձրանում է շրջանառու միջոցների նկատմամբ առաջադրվող պահանջարկը։ Բայց նմանապես պարզ է, որ եթե մի գործարանատեր բանկում ունեցած իր գումարից ոսկով կամ բանկնոտաներով սովորականից ավելի է վերցնում, որովհետև ավելի շատ կապիտալ պիտի ծախսի փողի ձևով, ապա սրա հետևանքով կապիտալի նկատմամբ ունեցած նրա պահանջարկը չի աճում, այլ աճում է լոկ նրա պահանջարկն այս հատուկ ձևի նկատմամբ, որով նա ծախսում է իր կապիտալը։ Պահանջարկը վերաբերում է այն տեխնիկական ձևին միայն, որով նա իր կապիտալը նետում է շրջանառության մեջ։ Հենց այնպես, ինչպես, օրինակ, վարկային գործի տարբեր զարգացման պայմաններում միևնույն փոփոխուն կապիտալը, աշխատավարձի միևնույն քանակը մի երկրում շրջանառության միջոցների ավելի մեծ մասսա է պահանջում, քան մի ուրիշում. Անգլիայում, օրինակ, ավելի, քան Շոտլանդիայում, Գերմանիայում ավելի, քան Անգլիայում։ Նույնպես էլ գյուղատնտեսության մեջ միևնույն կապիտալը, որը գործում է վերարտադրության պրոցեսում, տարվա տարբեր եղանակներում փողի տարբեր քանակ է պահանջում իր ֆունկցիան կատարելու համար։

Բայց հակադրությունն այն դրվածքով, որ Ֆուլլարտոնն է տալիս, ճիշտ չի։ Փոխառությունների նկատմամբ եղած ուժեղ պահանջարկը չի ամենևին, որ կանգառման ժամանակաշրջանը տարբերում է ծաղկման ժամանակաշրջանից, ինչպես որ Ֆուլլարտոնն է ասում, այլ այն հեշտությունը, որով բավարարվում է այս պահանջարկը ծաղկման ժամանակաշրջանում, ու այն դժվարությունը, որով այն բավարարվում է վերահաս կանգառումից հետո։ Չէ՞ որ հենց վարկային սիստեմի վիթխարի զարգացումը ծաղկման ժամանակաշրջանում, ուրեմն և փոխառական կապիտալի նկատմամբ եղած պահանջարկի հսկայական բարձրացումն ու այն, պատրաստակամությունը, որով նման ժամանակաշրջաններում առաջարկն իրեն դնում է նրա տրամադրության տակ,— սրանք են, որ կանգառման ժամանակաշրջանում վարկը փակուղու մեջ են գցում։ Հետևաբար, փոխառությունների նկատմամբ եղած պահանջարկի մեծության տարբերությունը չի, որ բնորոշում է երկու ժամանակաշրջանը։

Ինչպես առաջ նշել ենք արդեն, երկու ժամանակաշրջանն իրարից, տարբերվում են, ամենից առաջ նրանով, որ ծաղկման ժամանակաշրջանում գերիշխում է պահանջարկը շրջանառության այն միջոցների նկատմամբ, որոնք գործում են սպառորդների ու առևտրականների միջև, իսկ ճնշման ժամանակաշրջանում՝ պահանջարկը շրջանառության այն միջոցների նկատմամբ, որոնք գործում են կապիտալիստների միջև։ Գործերի կանգառման ժամանակաշրջանում առաջին պահանջարկը նվազում է, երկրորդը՝ աճում։

Ֆուլլարտոնին ու մյուսներին վճռապես կարևոր թվացողն այն երևույթն է, որ այնպիսի ժամանակներում, երբ Անգլիայի բանկի ձեռքում ավելանում են securities — փոխատվության դիմաց ընդունած գրավներն ու մուրհակները — նրա բանկնոտաների շրջանառությունը նվազում է, և ընդհակառակը։ Բայց securities-ի քանակն արտահայտում է փողային գործառնությունների, զեղչված մուրհակների ու վարուն արժեթղթերի դիմաց ընձեռած փոխատվությունների ծավալը։ Այսպես, վերևում, 440 էջի 91-րդ ծանոթագրության մեջ Ֆոլլարտոնն ասում է. «Անգլիայի բանկի տնօրինության տակ եղած արժեթղթերի (securities) քանակը սովորաբար փոփոխվում է նրա բանկնոտաների շրջանառությանը հակառակ ուղղությամբ, և այս հաստատում է մասնավոր բանկերի վաղուց փորձված այն դրույթը, թե ոչ մի բանկ չի կարող իր բանկնոտաների թողարկը բարձրացնել մի հայտնի գումարից վեր, որը որոշվում է նրա կլիենտների պահանջմունքով. իսկ եթե բանկն ուզում է փոխատվություններ անել այս գումարից վեր, ապա նա սրանք պետք է անի իր կապիտալից, ուրեմն կամ պետք է արժեթղթեր հանի շրջանառության մեջ և կամ թե այս նպատակով գործադրի փողային ստացույթնեը, որ այլապես կներդրեր արժեթղթերի մեջ»։

Բայց այստեղ պարզվում է նաև, թե Ֆուլլարտոնն ինչ է հասկանում կապիտալ ասելով։ Ի՞նչն է կապիտալ կոչվում այստեղ։ Այն, որ բանկն այլևս չի կարող փոխատվություններ անել իր սեփական բանկնոտաներով, վճարման խոստումներով, որոնք նրա վրա ոչինչ չեն նստել իհարկե։ Բայց այս դեպքում ինչո՞վ է նա փոխատվություններ անում։ Նրանով, ինչ որ ստանում է պահեստի securities-ի, այսինքն պետական արժեթղթերի, ակցիաների ու այլ տոկոսաբեր արժեթղթերի վաճառքից։ Բայց ինչի՞ դիմաց է նա ծախում այս թղթերը։— Փողի, ոսկու և կամ բանկնոտաների դիմաց, որչափով որ վերջիններս վճարման օրինական միջոցներ են, ինչպես Անգլիայի բանկինը։ Այսպիսով, ուրեմն, այն, ինչ որ նա փոխատրում է, բոլոր պարագաներում փող է։ Բայց այս փողը հիմա նրա կապիտալի մի մասն է։ Եթե նա ոսկի է փոխատրում, ապա այս ակներև է։ Եթե փոխատրում է բանկնոտաներ, ապա այս բանկնոտաները հիմա կապիտալ են ներկայացնում, որովհետև բանկը նրանց դիմաց մի իրական արժեք է օտարել՝ տոկոսաբեր թղթեր։ Մասնավոր բանկերում այն բանկնոտաները, որոնք նրանց մոտ են հոսում արժեթղթեր ծախելու հետևանքով, մեծ մասամբ կարող են Անգլիայի բանկի կամ թե իրենց սեփական բանկնոտաները միայն լինել, որովհետև ուրիշ բանկնոտաներ դժվարությամբ են ընդունվում արժեթղթերի դիմաց վճարումներ անելիս։ Բայց եթե այս գործառնությունը հենց ինքն Անգլիայի բանկն է կատարում, ապա այս դեպքում նրա սեփական բանկնոտաները, որ ետ է ստանում ինքը, նրա համար կապիտալ, այսինքն տոկոսաբեր թուղթ արժեն։ Բացի սրանից, նա սրանով իր սեփական բանկնոտաները հանում է շրջանառությունից։ Եթե նա նորից դուրս է տալիս այս բանկնոտաները կամ թե սրանց փոխարեն միևնույն գումարի նոր բանկնոտաներ, ապա ուրեմն նրանք հիմա կապիտալ են ներկայացնում։ Եվ ընդսմին նրանք միակերպ կապիտալ են ներկայացնում թե այն ժամանակ, երբ գործադրվում են կապիտալիստներին փոխատվություններ անելու համար, ու թե այն ժամանակ, երբ հետագայում, այսպիսի փողային փոխատվությունների պահանջարկը նվազելու դեպքում, նորից գործադրվում են արժեթղթեր ձեռք բերելու համար։ Այս բոլոր պարագաներում «կապիտալ» բառն այստեղ գործ է ածվում բանկերում ընդունված իմաստով միայն, այսինքն նշանակում է, որ բանկիրն ստիպված է ավելի շատ փոխատվություններ ընձեռելու, քան իր սոսկական վարկն է։

Հայտնի է, որ Անգլիայի բանկն իր բոլոր փոխատվություններն անում է իր բանկնոտաներով։ Իսկ եթե, չնայած սրան, բանկի բանկնոտային շրջանառությունը, որպես կանոն, նվազում է այն հարաբերությամբ, որով աճում է զեղչված մուրհակների ու փոխատվական գրավների քանակն իր ձեռքում, ուրեմն որով աճում է և իր արած փոխատվությունների գումարը, հապա ի՞նչ է կատարվում շրջանառության մեջ նետած բանկնոտաների հետ, ի՞նչպես են նրանք դեպի բանկը ետհոսում։

Ամենից առաջ, եթե փողային փոխատվության նկատմամբ եղած պահանջարկը ծագում է ազգային աննպաստ վճարահաշվեկշռից և ուրեմն ոսկու տարհուսում է առաջ բերում, ապա խնդիրը շատ պարզ է։ Մուրհակները զեղչվում են բանկնոտաներով։ Բանկնոտաները հենց բանկում, issue department-ում [էմիսիոն բաժնում], փոխանակվում են ոսկու հետ, և ոսկին արտահանվում է։ Այս միևնույն է, թե հենց մուրհակները զեղչելիս բանկն առանց բանկնոտաների միջնորդության, ուղղակի ոսկի վճարեր։ Մի այսպիսի բարձրացող պահանջարկ — որը որոշ դեպքերում 7-ից մինչև 10 միլիոն ֆունտ ստերլինգի է հասնում — երկրի ներքին շրջանառության վրա ոչ մի հատուկ հինգստերլինգանոց բանկնոտա էլ չի ավելացնում իհարկե։ Իսկ եթե ասվում է, թե բանկն այս դեպքում կապիտալ է փոխատրում, ու ոչ թե շրջանառության միջոց, ապա այս երկակի իմաստ ունի։ Առաջին՝ այն, որ բանկը փոխ է տալիս ոչ թե վարկ, այլ իրական արժեք, իր սեփական կապիտալի կամ թե իր մոտ ավանդադրած կապիտալի մի մասը։ Երկրորդ՝ այն, որ նա ոչ թե ներերկրային շրջանառության համար, այլ միջազգային շրջանառության համար է փող վարկատրում, համաշխարհային փող է վարկատրում, և այս նպատակի համար փողը միշտ պետք է գոյություն ունենա գանձի ձևով, իր մետաղյա մարմնավորությամբ, մի ձևով, որում նա ոչ միայն արժեքի ձև է, այլ հենց ինքը հավասար է այն արժեքին, որի փողային ձևն է նա։ Չնայած որ այս ոսկին ինչպես բանկի, այնպես էլ ոսկին արտահանող առևտրականի համար կապիտալ է ներկայացնում՝ բանկիրական կապիտալ կամ թե վաճառականական կապիտալ, բայց և այնպես նրա նկատմամբ պահանջարկը ծագում է ոչ իբրև կապիտալի նկատմամբ, այլ իբրև փողային կապիտալի բացարձակ ձևի նկատմամբ։ Այս պահանջարկը ծագում է ճիշտ այն մոմենտին, երբ օտարերկրյա շուկաները գերալցված են իրացվելու հնարավորություն չունեցող անգլիական ապրանքային կապիտալով։ Ուրեմն, պահանջվում է կապիտալ ոչ իբրև կապիտալ, այլ կապիտալ իբրև փող, այն ձևով, որով փողը համաշխարհային շուկայի ընդհանրական ապրանք է հանդիսանում, իսկ սա փողի սկզբնական ձևն է, որպես ազնիվ մետաղ։ Հետևաբար ոսկու տարհոսումը ոչ թե «a mere question of capital» [«լոկ կապիտալի հարց»] է, ինչպես ասում են Ֆուլլարտոնը, Տուկը և այլն, այլ «a question of money» [«փողի հարց»] է, թեև մի մասնահատուկ ֆունկցիայով։ Այն հանգամանքը, որ սա ներերկրային շրջանառության հարց չի, ինչպես այս պնդում են currency-theory-ի ներկայացուցիչները, ամենևին չի ապացուցում, թե սա լոկ question of capital [կապիտալի հարց] է, ինչպես կարծում են Ֆուլլարտոնն ու մյուսները։ Սա a question of money [փողի հարց] է այն ձևով, որով փողը վճարման միջազգային միջոց է հանդիսանում։ «Այդ կապիտալը (միլիոնավոր քվարտեր օտարերկրյա ցորենի առքագինը երկրի ներսում պատահած անբերությունից հետո) արդյոք ապրանքներով է փոխհանձնվում թե կանխիկ փողով՝ այս հանգամանքն ամենևին չի ազդում գործարքի բնույթի վրա» (Fullarton, ն. տ., էջ 131)։ Բայց այս շատ կարևոր նշանակության ունի այն հարցի համար, թե ոսկու մի տարհոսում արդյոք տեղի է ունենո՞մ, թե՞ ոչ։ Կապիտալը փոխհանձվում է ազնիվ մետաղի ձևով, որովհետև նա կամ բոլորովին չի կարող փոխհանձնվել ապրանքների ձևով և կամ թե չի կարող փոխհանձնվել առանց մեծ կորուստների։ Այն վախը, որ արդի բանկային սիստեմն ունի ոսկու տարհոսման հանդեպ, գերազանցում է այն ամենից, ինչ որ երազել են մոնետար սիստեմի ներկայացուցիչները, որոնց աչքում ազնիվ մետաղը միակ իսկական հարստությունն է։ Վեր առնենք, օրինակ, Անգլիայի բանկի կառավարչի, Մորրիսի, հետևյալ վկայությունը պառլամենտական հանձնաժողովի առջև 1847-48 թվականների ճգնաժամի վերաբերմամբ. «3846. (Հարցմունք) Եթե ես խոսում եմ պաշարների (stock) ու հիմնական կապիտալի արժեզրկման մասին, արդյոք ձեզ հայտնի՞ չէ, որ ամեն տեսակի պաշարների ու պարենավորման արդյունքների մեջ ներդրված ամբողջ կապիտալն արժեզրկվել էր միևնույն եղանակով. որ հում բամբակը, հում մետաքսը, հում բուրդը մայր-ցամաք են ուղարկվել միևնույն ծայրահեղ ցածր գներով, և որ շաքարը, սուրճն ու թեյը ծախվել են մեծամեծ զոհաբերություններով, ինչպես այդ տեղի է ունենում ստիպողական աճուրդների ժամանակ»։— «Երկիրն անխուսափելիորեն պետք է մի զգալի զոհաբերություն աներ՝ կանխելու համար ոսկու տարհոսումը, որն առաջացել էր սննդամիջոցները մասսայորեն ներմուծելու հետևանքով»։— «3848. Դուք այն հայացքին չե՞ք, որ ավելի լավ կլիներ օգտագործել այն 8 միլիոն ֆունտ ստերլինգը, որ գտնվում է բանկի պահեստարաններում, քան փորձել ոսկին ետ ստանալու այսպիսի զոհաբերություններով»։— «Ոչ, ես այդ կարծիքի չեմ»։— Ոսկին է, որ այստեղ միակ իսկական հարստություն է համարվում։

Ֆուլլարտոնի կողմից քաղբերած Տուկի այն հայտնագործությունը, թե «ընդամենը մի կամ երկու բացառություններով, որոնք բավարար կերպով բացատրելի են, կուրսի ամեն մի նկատելի անկում, որին ուղեկից է ոսկու տարհոսումը և որը տեղի է ունեցել վերջին հիսնամյակում, միշտ համընկել է շրջանառության միջոցների (of the circulating medium) համեմատաբար ցած մակարդակի հետ և vice versa [ընդհակառակը]» (Fullarton, էջ 121)— այս հայտնագործությունն ապացուցում է, որ ոսկու նման տարհոսումները մեծ մասամբ կատարվում են աշխուժացման ու սպեկուլացիայի մի ժամանակաշրջանից հետո իբրև «արդեն սկսված փլուզումի ազդանշան... իբրև շուկաների գերալցման արտահայտություն, իբրև ցուցանիշ օտարերկրյա պահանջարկի ընդհատման մեր արդյունքների նկատմամբ, շրջանառության դանդաղման և որպես այս ամենի անհրաժեշտ հետևանք՝ անվստահության տարածման առևտրի մեջ, գործարանների փակման, բանվորների սովալլկման և արդյունաբերության ու տնտեսական շինարարության ընդհանուր կանգառման» (էջ 129)։ Այս, իհարկե, միաժամանակ ամենալավ առարկությունն է currency-ի թեորիայի ներկայացուցիչների այն պնդման դեմ, թե «լիուլի շրջանառությունն առաջ է բերում ոսկու տարհոսում, այնինչ թույլ շրջանառությունը ոսկին ներս է քաշում»։ Ընդհակառակը, թեև Անգլիայի բանկում մեղ ոսկեպահեստ է լինում ընդհանրապես ծաղկման ժամանակաշրջանում, բայց այս պաշարը միշտ գոյանում է լճացման ու անշարժության այն ժամանակաշրջանում, որը հաջորդում է փոթորկին։

Այսպիսով ուրեմն, ոսկու տարհոսման առնչությամբ ամբողջ իմաստությունը հանգում է այն բանին, որ շրջանառության ու վճարման միջազգային միջոցների նկատմամբ եղած պահանջարկը տարբեր է շրջանառության ու վճարման ներերկրային միջոցների նկատմամբ եղած պահանջարկից (որից ինքնըստինքյան հետևում է նաև այն, որ «տարհոսման առկայությունն անհրաժեշտորեն չի ենթադրում ներքին պահանջարկի նվազում շրջանառության միջոցների նկատմամբ», ինչպես ասում է Ֆուլլարտոնը, էջ 112) և որ ազնիվ մետաղների երկրից դուրս ուղարկելը, միջազգային շրջանառության մեջ նետելը չի նույնանում բանկնոտաները կամ թե գրամները ներերկրային շրջանառության մեջ նետելու հետ։ Սակայն ես արդեն առաջ [հատ. I, գլ. III, գ.] ցույց եմ տվել, թե այն գանձի շարժումը, որը համակենտրոնացվում է իբրև պահեստաֆոնդ միջազգային վճարումների համար, ինքնըստինքյան ոչ մի կապ չունի փողի, իբրև շրջանառության, միջոցի, շարժման հետ։ Անշուշտ, մի բարդացում է մուտք գործում այն բանի հետևանքով, որ գանձի այն տարբեր ֆունկցիաները, որ ես հետևեցրել եմ փողի բնությունից — նրա ֆունկցիան, իբրև վճարման միջոցների պահեստաֆոնդ, երկրի ներսում ժամկետահաս վճարումները կատարելու դեպքում, նրա ֆունկցիան իբրև շրջանառության միջոցների պահեստաֆոնդ, վերջապես նրա ֆունկցիան իբրև համաշխարհային, փողի պահեստաֆոնդ — այս բոլոր ֆունկցիաները բարդվում են մի միակ պահեստաֆոնդի վրա. այստեղից հետևում է նաև այն, որ հայտնի պարագաներում ոսկու տարհոսումը բանկից դեպի երկրի ներսը կարող է համակցվել նրա տարհոսման հետ դեպի արտասահման։ Իսկ այն երկրներում, որտեղ զարգացած է վարկային սիստեմն ու վարկային փողը, մի հետագա բարդացում է առաջանում այն պարագայի հետևանքով, որ այս գանձի վրա բոլորովին քմահաճորեն դրվում է մի ուրիշ ֆունկցիա՝ բանկնոտաների կոնվերսիայի համար իբրև երաշխավորության ֆոնդ ծառայելու ֆունկցիան։ Եվ վերջապես այս բոլորին ավելանում է՝ 1) ազգային պահեստաֆոնդի համակենտրոնացումը մի միակ գլխավոր բանկում, 2) այս ֆոնդն իր հնարավոր մինիմումին հասցնելը։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս Ֆուլլարտոնի տրտունջը (էջ 143)։ «Չի կարելի տեսնել այն լիակատար հանդարտությունն ու այն հեշտությունը, որով կուրսի (of the exchange) փոփոխությունները սովորաբար անցնում են մայր-ցամաքային երկրներում, համեմատած այն տենդային անհանգստության ու աղմուկի հետ, որոնք բարձրանում են Անգլիայում ամեն անգամ, երբ թվում է, թե մոտենում է բանկի կանխիկ ֆոնդի լիակատար սպառման մոմենտը՝ այդ ամենը չի կարելի տեսնել ու չապշել այն խոշոր առավելության առթիվ, որ այս տեսակետից ունի մետաղյա փողային շրջանառությունը»։է

Բայց եթե մենք մի կողմ թողնենք ոսկու տարհուսումը, հապա այս դեպքում ի՞նչպես կարող է մի բանկ, որ բանկնոտաներ է թողարկում, օրինակ, Անգլիայի բանկը, բարձրացնել իր ընձեռած փողային վարկատվությունների գումարը առանց բարձրացնելու իր բանկնոտաների թողարկումը։

Բանկի պատերից դուրս գտնվող բոլոր բանկնոտաները, շրջանառելիս լինեն նրանք, թե մասնավոր պահեստարաններում ընկած, միևնույն է,— բանկի տեսակետից գտնվում են շրջանառության մեջ, այսինքն նրա տնօրինությունից դուրս։ Հետևաբար, եթե բանկն ընդարձակում է զեղչման ու լոմբարդային իր գործարքները, securities-ի (արժեթղթային ապահովումների) դիմաց ընձեռվող փոխատվությունները, այս նպատակով բաց թողած բանկնոտաները պետք է դարձյալ ետհոսեն նրա մոտ, որովհետև այլապես նրանք մեծացնում են շրջանառության միջոցների գումարը, մի բան, որը հենց չպետք է տեղի ունենա։ Այս ետհոսումը կարող է կատարվել երկակի եղանակով։

Առաջին. Բանկն A-ին բանկնոտաներ է վճարում արժեթղթերի դիմաց. A-ն սրանցով վճարում է B-ին ժամկետահաս մուրհակների դիմաց, իսկ B-ն բանկնոտաները նորից ավանդադրում է բանկի մոտ։ Սրանով այս բանկնոտաների շրջանառությունն ավարտվում է, բայց փոխառությունը մնում է։ («Փոխառությունը մնում է, իսկ շրջանառության միջոցը, եթե նրա կարիքը չի զգացվում, ետ է գնում փոխատուի մոտ»։ Fullarton, էջ 97)։ Այն բանկնոտաները, որ բանկը փոխ էր տվել A-ին, հիմա վերադարձան նրա մոտ. բայց միաժամանակ բանկը A-ի կամ թե այն անձի վարկատուն է, որի վրա հանված է A-ի կողմից զեղչված մուրհակը, և B-ի պարտապանն է այս բանկնոտաներում արտահայտված արժեքի գումարի չափով, իսկ B-ն սրանով տնօրինություն է ձեռք բերում բանկի կապիտալի մի համապատասխան մասի վրա։

Երկրորդ. A-ն վճարում է B-ին, B-ն ինքը կամ C-ն, որին նա իր հերթին վճարում է բանկնոտաներով, այս բանկնոտաներով ուղղակի կամ անուղղակի կերպով վճարում է ժամկետահաս՝ մուրհակների դիմաց բանկին։ Այս դեպքում բանկին վճարած են լինում նրա սեփական բանկնոտաներով։ Եվ այստեղ գործարքը սրանով ավարտվում է (մինչև A-ի կողմից բանկին ետվճարելը)։

Արդ, ո՞րչափով պետք է բանկի փոխատվությունն A-ին իբրև կապիտալի փոխատվություն և որչափով իբրև վճարման միջոցների վարկափոխատվություն նկատել։

{Այս կախված է փոխատվության բնույթից։ Ընդսմին պետք է հետազոտել երեք դեպք։

Առաջին դեպք։— A-ն բանկից փոխ է ստանում մի որոշ գումար իր անձնական վարկի հաշվին՝ առանց փոխարենը որևէ ապահովում ներկայացնելու։ Այս դեպքում նա փոխ է ստանում ոչ միայն վճարման միջոցներ, այլ անպայման նաև նոր կապիտալ, որը նա մինչև ետվճարումը կարող է իր գործում բանեցնել իբրև ավելադիր կապիտալ ու նրա արժեքը բարձրացնել։

Երկրորդ դեպք։— A-ն բանկում գրավադրել է արժեթղթեր, պետական պարտագրեր կամ ակցիաներ և սրանց դիմաց ստացել է փոխատվություն կանխիկ փողով, ասենք, նրանց կուրսային արժեքի մինչև երկու երրորդի չափով։ Այս դեպքում նա ստանում է վճարման միջոցներ, որոնց կարիք ունի, բայց ոչ թե ավելադիր կապիտալ, որովհետև նա բանկին մի ավելի մեծ կապիտալային արժեք է տալիս, քան նրանից ստանում է։

Բայց այս ավելի մեծ կապիտալային արժեքը նա մի կողմից չէր կարող բանեցնել իր ընթացիկ պահանջմունքների համար — իբրև վճարման միջոց — որովհետև նա մի որոշ ձևով գործադրել է այս կապիտալային արժեքը տոկոս ստանալու համար, մյուս կողմից՝ A-ն իր հիմունքներն ուներ՝ այս կապիտալային արժեքը վաճառքի միջոցով ուղղակի վճարման չդարձնելու. համար։ Նրա արժեթղթերն ի միջի այլոց կոչված էին իբրև պահեստի կապիտալ գործելու, և նա սրանց ստիպել է գործել իբրև այսպիսի կապիտալ։ Այսպիսով, ուրեմն, A-ի ու բանկի միջև կապիտալի ժամանակավոր ու փոխադարձ հանձնում է տեղի ունեցել, այնպես որ A-ն ոչ մի ավելադիր կապիտալ չի ստացել (ընդհակառակը), բայց, իհարկե, ստացել է պետք եղած վճարման միջոցները։ Ընդհակառակը, բանկի համար այս գործարքը փողային կապիտալի մի ժամանակավոր իուրջ օգտագործում էր փոխառության ձևով, փողային կապիտալի փոխարկում մի ձևից մի ուրիշ ձևի, իսկ այս փոխարկումը բանկային գործի էական ֆունկցիան է հենց։

Երրորդ դեպք։— A-ն բանկում մի մուրհակ է զեղչել և սրա դիմաց հասանելի գումարը կանխիկ ստացել է՝ զեղչը հանելուց հետո։ Այս դեպքում նա փողային կապիտալը սրա ոչ հոսանուտ, ոչ ազատ ձևով ծախում է բանկին՝ հոսանուտ, ազատ ձև ունեցող արժեքային գումարով, դեռ ժամկետ ունեցող մուրհակը ծախում է կանխիկ փողով։ Մուրհակը բանկի սեփականությունն է հիմա։ Գործն ամենևին չի փոխվում նրանից, որ վճարումը տեղի չունենալու դեպքում վերքին փոխանցագրող A-ն է պատասխանատու բանկի առջև. այս պատասխանատվությանը նա մասնակից է մյուս փոխանցագրողների ու մուրհակատուի հետ միասին, որոնց իր ժամանակին նա կարող է համապատասխան պահանջ ներկայացնել։ Ուրեմն այստեղ ոչ մի փոխատվություն չկա, այլ կա մի բոլորովին սովորական առուծախ։ Ուստի A-ն այլևս որևէ վճարելիք չունի բանկին. սա իր ծախսածը փակում է նրանով, որ ժամկետը հասնելիս ստանում է մուրհակի գումարը։ Այստեղ էլ կապիտալի փոխադարձ հանձնումն է տեղի ունեցել A-ի ու բանկի միջև, ու այն էլ բոլորովին նույն կերպ, ինչպես ամեն մի ուրիշ ապրանքի առուծախի դեպքում, և հենց այս պատճառով A-ն ոչ մի ավելադիր կապիտալ չի ստացել։ Նա կարիք ուներ վճարման միջոցի ու այս էլ ստացավ, և ստացավ այն հանգամանքի շնորհիվ, որ բանկը նրա փողային կապիտալի մի ձևը — մուրհակը — նրա համար փոխարկեց մի ուրիշ ձևի — փողի։

Հետևաբար, կապիտալի իսկական փոխատվության մասին խոսք կարող է լինել առաջին դեպքում միայն։ Երկրորդ ու երրորդ դեպքում, շատ-շատ, այն իմաստով միայն, ինչ իմաստով որ կապիտալի ամեն մի ներդրման ժամանակ խոսվում է «կապիտալի կանխադրման» մասին։ Այս իմաստով բանկը փողային կապիտալ է փոխատրում A-ին, բայց A-ի համար սա փողային կապիտալ է ամենաշատն այն իմաստով, որ սա նրա կապիտալի մի մասն է ընդհանրապես։ Եվ նա ուզում է ձեռք բերել այս և գործադրել ոչ թե հատկապես իբրև կապիտալ, այլ հատկապես իբրև վճարման միջոց։ Ապա թե ոչ հարկ կլիներ ամեն մի սովորական ապրանքավաճառք, որով վճարման միջոց է ձեռք բերվում, դիտել որպես փոխտտրական կապիտալի ստացում։— Ֆ. Է.}։

Բանկնոտաներ թողարկող մասնավոր բանկերի մոտ տարբերությունն այն է, որ այն դեպքում, երբ բանկնատաները ոչ տեղային շրջանառության մեջ են մնում և ոչ էլ բանկերն են վերադառնում ավանդների ձևով կամ թե ժամկետը հասած մուրհակների վճարման միջոցով, նրանք ընկնում են այնպիսի մարդկանց ձեռքը, որոնց բանկն այս բանկնոտաների փոխարեն պետք է ոսկի կամ թե Անգլիայի բանկի բանկնոտաներ վճարի։ Այսպիսով ուրեմն, բանկնոտաների փոխատվությունը մասնավոր բանկերի կողմից այս դեպքում ներկայացնում է իրապես Անգլիայի բանկի բանկնոտաների փոխատվություն և կամ, որ բանկերի համար միևնույնն է, ոսկու, ուրեմն նրանց բանակային կապիտալի մի մասի, փոխատվություն։ Նույնը վերաբերում է նաև այն դեպքին, երբ Անգլիայի բանկն ինքը կամ թե որևէ այլ բանկ, որը բանկնոտաներ թողարկելու մաքսիմումի օրենքին է ենթակա, ստիպված է արժեթղթեր ծախելու, որպեսզի իր սեփական բանկնոտաները հանի շրջանառությունից և սրանք նորից օգտագործի փոխատվության նպատակով. այստեղ բանկի սեփական բանկնոտաները մոբիլիզացիայի ենթարկված նրա բանկային կապիտալի մի մասն են ներկայացնում։

Եթե շրջանառությունը մինչև անգամ զուտ մետաղյա լիներ, ապա կարող էր միաժամանակ 1) ոսկու մի տարհոսում բանկի գանձարանը դատարկել {այստեղ ակներևորեն նկատի է առնվում ոսկու մի այնպիսի տարհոսում, որը գոնե մասամբ արտասահման է գնում։ Ֆ. Ֆ.}, և 2) որովհետև բանկից ոսկին կպահանջվեր վճարումների մնացորդը փակելու համար միայն (անցյալ գործարքներն ավարտելու նպատակով), ուստի արժեթղթերի դիմաց ընձեռվող բանկի փոխատվությունները կարող էին շատ աճել, բայց դեպի բանկը կվերադառնային ավանդների ձևով կամ թե ժամկետահաս մուրհակների ետ վճարման ձևով. այնպես որ մի կողմից՝ բանկի պորտֆելում արժեթղթերի ավելանալու հետ միաժամանակ նրա ընդհանուր ոսկեպաշարը կնվազեր և մյուս կողմից՝ միևնույն գումարը, որ բանկն առաջ պահած էր ունենում իբրև սեփականատեր, հիմա կպահեր իբրև իր ավանդատուների պարտապան, և շրջանառու միջոցի ընդհանուր գումարը վերջիվերջո կնվազեր։

Մինչև հիմա ենթադրել ենք, որ փոխատվություններն արվում են բանկնոտաներով, ուրեմն ուղեկցվում են բանկնոտաների թողարկման գոնե ժամանակավոր, թեկուզ հենց իսկույն նորից չքացող մեծացումով։ Բայց այս անհրաժեշտություն չի։ Բանկնոտաներ տալու փոխարեն բանկը կարող է A-ին վարկ բանալ իր սեփական հաշվեմատյանով, և այս դեպքում ուրեմն A-ն, բանկի պարտապանը, դառնում է նրա կարծեցյալ ավանդատուն։ A-ն իր պարտատերերին վճարում է բանկի վրա արված չեկերով, իսկ այս չեկերն ընդունողը հիշյալները վճարում է այնուհետև իր բանկիրին, որը սրանք Clearing house-ում [զեղչման պալատում] փոխանակում է իր վրա տրված չեկերի հետ։ Այս դեպքում բանկնոտաների միջամտություն տեղի չի ունենում ամենևին, և ամբողջ գործարքը սահմանափակվում է նրանով, որ բանկն իր կատարելիք պահանջմունքը մնացորդափակում է հենց իր վրա տրված չեկերով, իսկ նրա իսկական փոխհատուցումը կատարվում է վարկի վերադարձի պահանջումով, ուղղած A-ին։ Այս դեպքում բանկն իր բանկային կապիտալի մի մասն է փոխ տվել A-ին, որովհետև սրան տվել է իր սեփական պարտապահանջումները։

Որչափով որ փողի փոխատվության այս պահանջարկը կապիտալի պահանջարկ է, նա պահանջարկ է միայն փողային կապիտալի, կապիտալի՝ բանկիրի տեսակետից, այն է՝ ոսկու — ոսկին արտասահման տարհոսելու ժամանակ, կամ թե վերաբերում է ազգային բանկի այն բանկնոտաներին, որ մասնավոր բանկը միայն գնումով՝ էկվիվալենտի միջոցով — կարող է ձեռք բերել — հետևաբար մասնավոր բանկի համար նրանք կապիտալ են ներկայացնում։ Կամ թե վերջապես գործը վերաբերում է տոկոսաբեր արժեթղթերին, պետական ֆոնդը կազմող արժեթղթերին, ակցիաներին և այլն, որոնք պետք է ծախվեն, nրպեսզի ոսկին և կամ բանկնոտաները հոսեն դեպի բանկը։ Բայց եթե սրանք պետական արժեթղթեր են, ապա կապիտալ են ներկայացնում նրա համար միայն, ով այդ արժեթղթերը գնել է, ուրեմն ում համար որ նրանք իրենց առքագինը, իրենց մեջ ներդրված կապիտալն են ներկայացնում. բայց ինքնըստինքյան նրանք կապիտալ չեն, այլ սոսկ պարտապահանջումներ. եթե նրանք հիպոթեկներ [անշարժ կայքի գրավադրման տոմսեր] են, ապա սոսկական պահանջագրեր են հետագայում ստացվելիք հողային ռենտայի նկատմամբ, իսկ եթե այլ ակցիաներ են, ապա սոսկ սեփականության տիտղոսներ են, որոնք իրավազոր են դարձնում ապագայում հավելյալ արժեք ստանալու։ Սրանք բոլորն իսկական կապիտալ չեն, կապիտալի ոչ մի բաղադրամաս չեն կազմում և ինքնըստինքյան ոչ մի արժեք էլ չեն։ Նման գործարքների միջոցով կարելի է նաև այն փողը, որ բանկին է պատկանում, ավանդի փոխարկել, այնպես որ բանկը փոխանակ այդ փողի սեփականատերը լինելու՝ կդաոնա նրա նկատմամբ պարտապան և իր ձեռքում այդ փողը կպահի մի ուրիշ տիտղոսի հիման վրա։ Որքան էլ կարևոր է բանկի համար, բայց իրերի այս դրությունը բոլորովին չի փոխում երկրում եղած պահեստի կապիտալի ու հենց նույնիսկ փողային կապիտալի քանակը։ Հետևաբար կապիտալն այստեղ երևան է գալիս լոկ իբրև փողային կապիտալ, իսկ եթե իսկական փողային ձևով գոյություն չունի, ապա սոսկ կապիտալի տիտղոս է ներկայացնում։ Այս շատ կարևոր է, որովհետև բանկային կապիտալի սակավագյուտ լինելն ու նրա նկատմամբ եղած սաստիկ պահանջարկը շփոթվում է իսկական կապիտալի նվազման հետ, կապիտալի, որն այսպիսի դեպքերում, ընդհակառակը, արտադրամիջոցների ու արդյունքների ձևով առկա է լինում գերառատորեն և ճնշում է շուկաները։

Այսպիսով, ուրեմն, շատ հասարակ կերպով է բացատրվում այն, թե ինչպես բանկի կողմից իբրև ապահովում պահված արժեթղթերի մասսան կարող է աճել, հետևաբար թե ինչպես փողի փոխատվության նկատմամբ աճող պահանջարկը կարող է բավարարվել բանկի կողմից՝ շրջանառության միջոցների անփոփոխ կամ թե նվազող ընդհանուր քանակի պայմաններում։ Եվ ընդսմին այո ընդհանուր քանակը փողի հետ կապված դժվարությունների այսպիսի ժամանակաշրջաններում որոշ սահմանների մեջ պահվում է երկակի եղանակով. 1) ոսկու տարհոսման միջոցով, 2) փողի, իբրև սոսկ վճարման միջոցի, նկատմամբ եղած պահանջարկի միջոցով, երբ թողարկած բանկնոտաներն իսկույն ետ են հոսում, կամ թե երբ գործարքը կատարվում է բանկի հաշվեմատյանային վարկի միջոցով՝ առանց բանկնոտաների որևէ թողարկման. երբ ուրեմն մի հասարակ վարկային գործարք սպասավորում է այն վճարումները, որոնց կատարումը գործի միակ նպատակն էր։ Փողի համար բնորոշ է այն, որ երբ նա գործում է վճարումների սալդոն ծածկելու համար միայն (իսկ ճգնաժամի պահին փոխառումը կատարվում է ոչ թե գնելու, այլ վճարելու նպատակով, ոչ թե նոր գործարքներ սկսելու, այլ հներն ավարտելու նպատակով), նրա շրջանառությունը բոլորովին աննշան է, նույնիսկ այն ժամանակները սալդոյի այս ծածկումը տեղի է ունենում ոչ սոսկ վարկային գործառնության միջոցով, առանց փողի որևէ միջնորդության. ուրեմն փողի փոխառման նկատմամբ եղած մեծ պահանջմունքի ժամանակ կարող են վիթխարի թվով այսպիսի գործարքներ կատարվել՝ առանց շրջանառությունն ընդլայնելու։ Բայց հենց լոկ այն իրողությունը, որ Անգլիայի բանկի շրջանառությունը կայուն է մնում կամ թե մինչև անգամ նվազում է նրա ընձեռած փողային մեծ փոխատվության հետ միաժամանակ, ամենևին չի ապացուցում prime facie [ակներևորեն], ինչպես Ֆուլլարտոնը, Տուկն ու մյուսներն են ընդունում (իրենց այն մոլորության հետևանքով, ըստ որի փողի փոխատվությունը նույնն է, ինչ որ capital on loan-ի, ավելադիր կապիտալի փոխառությունը),— ամենևին չի ապացուցում, թե վճարման միջոցի ֆունկցիայով հանդես եկող փողի՝ (բանկնոտաների) շրջանառությունը չի աճում ու չի ընդլայնվում— Որովհետև գործերի կանգառման ժամանակդ երբ այսպիսի խոշոր փոխատվություն է պահանջվում, բանկնոտաների, իբրև գնման միջոցների, շրջանառությունը նվազում է, ուստի նրանց, իբրև վճարման միջոցների, շրջանառությունը կարող է աճել, իսկ շրջանառության ամբողջ գումարը, իբրև գնման միջոց ու իբրև վճարման միջոց գործող բանկնոտաների գումարն այնուամենայնիվ կարող է կայուն մնալ ու նույնիսկ նվազել։ Իբրև վճարման միջոց գործող այն բանկնոտաների շրջանառությունը, որոնք իսկույն ետ են հոսում դեպի թողարկող բանկը, հիշյալ տնտեսագետների աչքում ամենևին շրջանառություն չի։

Եթե փողի, իբրև վճարման միջոցի, շրջանառությունն աճեր ավելի մեծ չափով, քան նվազելիս լիներ նրա՝ իբրև գնման միջոցի շրջանառությունը, ապա ամբողջ շրջանառությունը կաճեր, թեև որպես գնման միջոց գործող փողի քանակը նվազած լիներ զգալի չափով։ Եվ այս երևույթին իսկապես հանդիպում ենք ճգնաժամի որոշ մոմենտներում, այն է՝ վարկի կատարյալ փլուզման դեպքում, երբ ոչ միայն ապրանքներն ու արժեթղթերը չեն ծախվում, այլև մուրհակները չեն զեղչվում, և երբ ամեն ինչ կորցնում է իր նշանակությունը, բացի կանխիկ վճարումից, կամ թե, ինչպես վաճառականն է ասում, բացի կասսայից։ Որովհետև Ֆուլլարտոնն ու մյուսները չեն ըմբռնում, որ բանկնոտաների, իբրև վճարման միջոցների, շրջանառությունը փողի կարիքի այսպիսի ժամանակաշրջանների բնորոշ գիծն է, ուստի նրանք այս երևույթը պատահական են համարում։ «Գալով այն օրինակներին, որոնք վերաբերում են բանկնոտաներ ստանալու շուրջը կատարվող ուժեղ մրցմանը, որը բնորոշ է խուճապի ժամանակների համար և որը, ինչպես 1825 թ. վերջերին, կարող է առաջացնել էմիսիայի հանկարծակի, թեև լոկ ժամանակավոր մի մեծացում, ոսկու նույնիսկ երկարատև տարհասման պայմաններում՝ կարծում եմ, այս չպետք է այն երևույթներից մեկը նկատել, որոնք բնականորեն կամ թե անհրաժեշտաբար ուղեկցում են ցածր կուրսին. այսպիսի դեպքերում պահանջարկը ոչ թե շրջանառության միջոցների» (պետք էր ասել՝ շրջանառության միջոցների, իբրև գնման միջոցների) «նկատմամբ եղած պահանջարկ է, այլ գանձի նկատմամբ եղած պահանջարկ, տագնապած բանկիրների ու կապիտալիստների մի մասի պահանջարկ, որը ծագում է սովորաբար ճգնաժամի վերջին ակտի ժամանակ» (հետևաբար վճարման միջոցների պահեստի նկատմամբ), «երկարատև տարհոսումից հետո և սրա վերջանալու նախագուշակն է» (Fullarton, ն. տ., էջ 130)։

Փողն իբրև վճարման միջոց քննելիս մենք արդեն բացատրել ենք (I գիրք, գլուխ III, 3, b), թե ինչպես վճարումների շղթայի մի խիստ ընդհատման դեպքում ապրանքների նկատմամբ փողն արժեքի մի սոսկ իդեալական ձևից փոխարկվում է արժեքի մի իրային ու միաժամանակ բացարձակ ձևի։ Սրա մի քանի օրինակը մենք բերել ենք հենց այնտեղ, 100 ու 101–րդ ծանոթագրություններում։ Այս ընդհատումն ինքը վարկի ցնցման ու սրան ուղեկցող հանգամանքների — շուկաների գերալցման, ապրանքների արժեքի անկման, արտադրության ընդհատման և այլոց — մասամբ հետևանք է, մասամբ՝ պատճառ։

Բայց պարզ է, որ Ֆուլլարտոնն այն տարբերությունը, որ կա փողի, իբրև գնման միջոցի, ու փոդի , իբրև վճարման միջոցի, միջև, փոխարկում է currency [շրջանառության միջոցի] ու կապիտալի միջև դրվող սխալ տարբերության։ Ընդսմին սրա հիմքը դարձյալ կազմում է շրջանառության մասին բանկիրի ունեցած նեղմիտ պատկերացումը։

Կարող էր դեռ հարց տրվել, թե այսպիսի նեղվածք ժամանակներում ինչի՞ պակասություն է զգացվում՝ կապիտալի՞, թե՞ փողի, որը հանդես է գալիս վճարման միջոցի որոշակի ձևով։ Ինչպես հայտնի է, հենց այս է վեճը։

Ամենից առաջ, որչափով նեղվածքը երևան է գալիս ոսկու տարհոսման մեջ, պարզ է, որ պահանջվածը վճարման միջազգային միջոցն է հենց։ Բայց փողը վճարման միջազգային միջոցի իր որոշակի ձևով ներկայացնում է ոսկի՝ սրա մետաղյա ռեալ գոյությամբ, իբրև արժեքով լեփ-լեցուն սուբստանց, իբրև արժեքային մասսա։ Նա միաժամանակ կապիտալ է, բայց կապիտալ է ոչ թե իբրև ապրանքային կապիտալ, այլ իբրև փողային կապիտալ, կապիտալ է ոչ թե ապրանքի ձևով, այլ փողի ձևով (ու այն էլ փողի՝ բառի այն առավելագույն իմաստով, որով նա գոյություն ունի որպես համաշխարհային շուկայի ընդհանրական ապրանք)։ Փողի, իբրև վճարման միջոցի նկատմամբ եղած պահանջարկի ու կապիտալի նկատմամբ եղած պահանջարկի հակադրություն չկա այստեղ։ Հակադրությունը փողի ձևով ներկայացող կապիտալի ու ապրանքի ձևով ներկայացող կապիտալի միջև է, և այն ձևը, որով նա պահանջվում է այստեղ և որով միայն կարող է գործել, նրա փողային ձեն է։

Մի կողմ թողնելով ոսկու (կամ թե արծաթի) նկատմամբ եղած այս պահանջարկը, չի կարելի ասել, թե ճգնաժամի այսպիսի ժամանակաշրջաններում կապիտալի պակասություն է զգացվում որևէ կերպ։ Արտակարգ պարագաներում, ինչպես հացահատիկի թանկացումը, բամբակի պակասությունը և այլն, այս կարող է պատահել, բայց սրանք այսպիսի ժամանակաշրջանների անհրաժեշտ ու սովորական ուղեկիցները չեն, ամենևին, ուստի և կապիտալի մի այսպիսի պակասության գոյությունը չի կարելի հենց այն գլխից բացատրել նրանով, որ փողի փոխառման ուժեղ պահանջմունք կա։ Ընդհակառակը։ Շուկաները գերալցված են, ապրանքային կապիտալով հեղեղված։ Համենայն դեպս ապրանքային կապիտալի պակասությունը չի ուրեմն, որ նեղվածք է առաջացնում։ Հետագայում կվերադառնանք այս հարցին։

ՔՍԱՆԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԲԱՆԿԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ԲԱՂԱԴՐԱՄԱՍԵՐԸ

Հիմա մենք պետք է ավելի մոտից քննարկենք, թե ինչից է կազմված բանկային կապիտալը։

Մենք հենց նոր տեսանք, որ Ֆուլարտոնը և ուրիշները փողի որպես շրջանառության միջոցի ու փողի որպես վճարամիջոցի (այլև իբրև համաշխարհային փողի, որչափով որ ուշադրության է առնվում ոսկու տարհոսումը) տարբերությունը վեր ածում շրջանառության (currency) ու կապիտալի տարբերության։

Այն առանձնահատուկ դերը, որ կապիտալը խաղում է այստեղ, ստեղծում է իրերի մի դրություն, երբ որ նույնպիսի հոգատարությամբ, ինչպես որ լուսամիտ տնտեսագիտությունն էր տքնում ներշնչել, թե փողը չէ, նույնպիսի հոգատարությամբ բանկիրական այս տնտեսությունը ներշնչում է, թե իրոք փողը կապիտալ par excellence (գերազանցորեն)։

Սակայն հետագա ուսումնասիրության ընթացքում մենք ցույց կտանք, որ այստեղ փողային կապիտալը շփոթում են moneyed capita1-ի հետ՝ տոկոսաբեր կապիտալի իմաստով, այնինչ իր առաջին իմաստով փողային կապիտալը կապիտալի լոկ մի անցումնաձևն է միշտ՝ տարբերվելով կապիտալի ապրանքային կապիտալից ու արտադրողական կապիտալից։ Բանկային կապիտալը կազմված է 1) կանխիկ փողից, ոսկուց կամ բանկնոտաներից, 2) արժեթղթերից։ Սրանք կարող են բաժանվել դարձյալ երկու մասի՝ առևտրաթղթեր, մուրհակներ, որոնք ընթացիկ են, որոնց ժամկետը հասնում է ժամանակ առ ժամանակ և որոնց ղեղչումը կաղմում է բանկիրի բուն զբաղմունքը, ու հանրային արժեթղթեր, ինչպես պետական գանձարանատոմսեր, ամեն տեսակի ակցիաներ, կարճ ասած՝ զանազան տոկոսաբեր թղթեր, որոնք սակայն էապես տարբերվում մուրհակներից։ Սրանց շարքում կարող են հաշվվել հիպոթեկներն էլ։ Այս իրեղեն բաղադրամասերից կազմվող կապիտալը նորից տրոհվում է բուն իսկ բանկիրի ներդրած կապիտալի ու ավանդների, որոնք կազմում են նրա Banking capital-ը [բանկային կապիտալը] կամ փոխառած կապիտալը։ Բանկնոտների թողարկում ունեցող բանկերում հիշյալների վրա ավելանում են բանկնոտներն էլ։ Առայժմ մենք ուշադրության չենք առնի ավանդներն ու բանկնոտները։ Այսքանը պարզ է, որ բանկի իրական կապիտալի իրական բաղադրամասերը — փող, մուրհակներ, ավանդաթդթեր — ամենևին չեն փոխվում այն բանի հետևանքով, թե արդյոք այս տարբեր տարրերը ներկայացնում են բանկիրի սեփական կապիտալը, թե՞ ավանդներ՝ ուրիշ մարդկանց կապիտալը։ Կապիտալի այս բաժանում մնում է նույնը, անկախ նրանից, թե իր ձեռնարկությունը բանկիրը վարում է միմիայն սեփական կապիտալով, թե սոսկ իրեն մոտ ավանդադրած կապիտալով։

Տոկոսաբեր կապիտալի ձևը կապված է այն երևույթի հետ, որ ամեն մի որոշ կանոնավոր փողային եկամուտ հանդես է գալիս իբրև կապիտալի տոկոս, այդ եկամուտը ծագելիս լինի մի կապիտալից, թե ոչ, միևնույն է։ Նախ փողային եկամուտը վերածվում է տոկոսի, և ապա տոկոսի հետ գտնվում է նաև այն կապիտալը, որից ծագում է տոկոսը։ Նմանապես, տոկոսաբեր կապիտալի առկայության դեպքում արժեքի ամեն մի գումար ներկայանում է որպես կապիտալ, քանի որ նա չի ծախսվում իբրև եկամուտ. այն է՝ նա ներկայանում Է իբրև գլուխ-գումար (principal)՝ հակադրվելով հնարավոր կամ իրական այն տոկոսին, որ կարող է բերել նա։

Այստեղ գործ ունենք մի պարզ խնդրի հետ։ Դնենք, թե միջին տոկոսադրույքը 5% է տարեկան։ Հետևաբար, 500 £-անոց մի գումար, եթե տոկոսաբեր կապիտալի է փոխարկվում, տարեկան կբերեր 25 £։ Ուստի 25 £-անոց յուրաքանչյուր կայուն տարեկան եկամուտ նկատվում է իբրև 500 £-անոց մի կապիտալի տոկոս։ Սակայն սա մի զուտ պատրանքային պատկերացում է և մնում է որպես այդպիսին, բացի այն դեպքից, երբ 25 £ եկամտի աղբյուրը — լինի սա հիմա մի սոսկական գույքատիտղոս թե պարտապահանջում, կամ թե լինի մեկ իսկական արտադրատարր, ինչպես, ասենք, մի հողամաս,— կարող է ուղղակի փոխանցվել ձեռքից ձեռք կամ ստանում է մի այնպիսի ձև, որով նա փոխանցելի է դառնում։ Իբրև. օրինակ վերցնենք պետական պարտքը և աշխատավարձը։

Պետությունը իր վարկատուներին տարեկան վճարելու է որոշ քանակով տոկոս, փոխառած կապիտալի դիմաց։ Այստեղ վարկատուն չի կարող իր պարտապանից ետ պահանջել իր տված կապիտալը, այլ միմիայն կարող է իր պարտապահանջը, իր սեփականության գույքատիտղոսը ծախել։ Պետությունը կերել, ծախսել է բուն կապիտալը։ Սա այլևս գոյություն չունի։ Ինչ վերաբերում է պետական վարկատուին, նա իր ձեռին ունի՝ 1) պետության վրա հասցեագրված մի պարտաթուղթ, ասենք, 100 £-անոց. 2) այս պարտաթուղթը նրան տալիս է պետության տարեկան եկամուտների, այսինքն հարկերի տարեկան գումարի մի որոշ պահանջաբաժին, ասենք, 5 £ կամ 5%. 3) նա կարոդ Է 100 £-անոց այս պարտաթուղթը ծախել իր ուզած ուրիշ անձերի։ Եթե տոկոսադրույքը 5% է և պետության վճարունակությունը ապահովված է ենթադրվում, ապա պարտաթղթի A տերն ընդհանրապես կարող է այն ծախել B-ին 100 £-ով, որովհետև B-ի համար միևնույնն է, արդյոք նա 100 £-ը փոխատրում է տարեկան 5%-ով, թե 100 £ վճարելով նա իրեն համար ապահովում է պետությունից գանձվող տարեկան մի հարկ 5 £ գումարով։ Բայց բոլոր այս դեպքերում այն կապիտալը, որի իբրև ընձյուղ (տոկոս) է նկատվում պետական վճարը, մնում է պատրանքային, ֆիկտիվ կապիտալ։ Ո՛չ միայն այն պատճառով, որ պետությանը փոխատրած գումարն այլևս գոյության չունի։ Այդ գումարն ընդհանրապես երբեք նախանշված չի եղել ծախսվելու, ներդրվելու, որպես կապիտալ, այն ինչ իբրև կապիտալ ներդրվելով միայն նա կարող էր ինքն իրեն պահպանող արժեքի փոխարկվել։ Սկզբնական A վարկատուի համար տարեկան հարկերից նրան բաժին ընկնող մասը ներկայանում է նրա կապիտալի տոկոսը, ճիշտ այնպես, ինչպես որ վաշխառուի համար ներկայանում է վատնողի կարողության այն մասը, որ վաշխառուին է բաժին ընկնում, թեև փոխատրած փողի գումարը երկու դեպքում էլ չի ծախսվել իբրև կապիտալ։ Պետությանը հասցեագրված պարտաթուղթը ծախելու հնարավորությունը գլուխ-գումարի հնարավոր ետհոսումն է ներկայացնում A-ի համար։ Ինչ վերաբերում է B-ին, ապա սրա մասնավոր տեսակետից իր կապիտալը ներդրված է որպես տոկոսաբեր կապիտալ։ Գործի էությունն այն է, որ B-ն լոկ բռնել է A-ի տեղը, գնել է սրա կողմից պետությանը հասցեագրված պարտապահանջումը։ Որքան էլ բազմապատիկ դառնան այս գործարքները, պետական պարտքի կապիտալը մնում է զուտ ֆիկտիվ կապիտալ, և հենց այն րոպեից, երբ պարտաթղթերն անվաճառելի դառնային, այս կապիտալի երևութքն էլ կչքանար։ Այնուամենայնիվ, ինչպես իսկույն կտեսնենք, այս ֆիկտիվ կապիտալը իր սեփական շարժումն ունի։

Արդ, մենք հիմա կքննենք բանվորական ուժը, ի հակադրություն պետական պարտքի կապիտալի, երբ իբրև կապիտալ հանդես է գալիս մի բացասական մեծություն, — ինչպես որ տոկոսաբեր կապիտալն ընդհանրապես բոլոր շրջված ձևերի մայրն է, այնպես որ, օրինակ, բանկիրի պատկերացման մեջ պարտքերը կարող են իբրև ապրանքներ երևալ։ Աշխատավարձն այստեղ որպես տոկոս է ըմբռնվում, և հետևաբար բանվորական ուժն էլ՝ իբրև այն կապիտալը, որ տալիս է այս տոկոսները։ Եթե, օրինակ, մի տարվա աշխատավարձը = 50 £, իսկ տոկոսադրույքը կանգնած է 5%-ի վրա, ապա բանվորական ուժը հավասար է համարվում 1 000 £-անոց մի կապիտալի։ Պատկերացման կապիտալիստական եղանակի անհեթեթությունն այստեղ հասնում է իր գագաթնակետին, որովհետև կապիտալի արժեքի աճը բանվորական ուժի շահագործումով բացատրելու փոխարեն, ընդհակառակն, բանվորական ուժի արտադրողականությունը նրանով է բացատրվում, որ հենց այդ բանվորական ուժն ինքն այս միստիկական (խորհրդավոր) իրն է, տոկոսաբեր կապիտալն է։ 17-րդ դարի երկրորդ կեսում սա մի սիրված պատկերացում էր (օրինակ, Պետտիի մոտ), բայց մեր օրերում էլ ամենայն լրջությամբ այն դավանում են մասամբ գռեհիկ տնտեսագետները, մասամբ էլ ու գլխավորապես գերմանական ստատիստիկները։ Ցավոք սրտի, այստեղ հանդես են գալիս այս անմիտ պատկերացումը ջրող երկու անհաճո հանգամանք. առաջին, որ բանվորը պետք է աշխատի՝ այս տոկոսն ստանալու համար, և երկրորդ, որ նա իր բանվորական ուժի կապիտալային արժեքը չի կարող ուրիշին փոխանցելով հնչուն դրամի վերածել։ Չէ՞ որ նրա բանվորական ուժի տարեկան արժեքը հավասար է նրա տարեկան միջին աշխատավարձին, և նա իր գնորդին իր աշխատանքով պետք է փոխհատուցի հենց այս արժեքը, պլյուս հավելյալ արժեքը, նույնի արժեքի աճը։ Ստրկության սիստեմում բանվորն ունի կապիտալային մի որոշ արժեք, այն է՝ իր առքագինը։ Եվ երբ նա վարձու է տրվում, վարձողը պետք է նախ նրա առքագնի տոկոսը վճարի ու բացի սրանից՝ կապիտալի տարեկան մաշվածքը փոխհատուցի։

Ֆիկտիվ կապիտալի գոյացումը անվանում են կապիտալացում։ Կապիտալացնում են ամեն մի կանոնավորապես կրկնվող եկամուտ, ընդ որում սա հաշվում են միջին տոկոսադրույքի համաձայն, իբրև մի եկամուտ, որ կտար այս տոկոսադրույքով փոխատրված մի կապիտալ. օրինակ, եթե տարեկան եկամուտը = 100 £, իսկ տոկոսադրույքը = 5%-ի, ապա 100 £-ը կլիներ 2 000 £-ի տարեկան տոկոսը, և այս 2 000 £-ը հիմա համարվում է տարեկան 100 £-ի իրավական գույքատիտղոսի կապիտալային արժեքը։ Այն մարդու համար, ով գնում է այս գույքատիտղոսը, 100 £ տարեկան եկամուտն այս դեպքում իրոք ներկայացնում է 5%-ով ներդրված իր կապիտալի տոկոսը։ Այսպիսով, կապիտալի աճման իսկական պրոցեսի հետ ունեցած ամեն կապի վերջին հետքն անգամ չքանում է, և ամրապնդվում է պատկերացումը կապիտալի մասին իբրև հենց ինքն իր արժեքը աճեցնող ավտոմատի մասին։

Նույնիսկ այնտեղ, որտեղ պարտաթուղթը — արժեթուղթը զուտ պատրանքային կապիտալ չի ներկայացնում, ինչպես որ է պետական պարտքերի դեպքում, այս թղթի կապիտալային արժեքը զուտ պատրանքային է։ Մենք վերևում տեսանք, թե ինչպես վարկային գործը հավաքական կապիտալ [assoziiertes Kapital] է ստեղծում։ Թղթերը համարվում են գույքատիտղոսներ, որոնք այս կապիտալն են ներկայացնում։ Երկաթուղային լեռնագործական, նավագնացական և այլ ընկերությունների ակցիաները ներկայացնում են իրական կապիտալ, այն է՝ այս ձեռնարկություններում ներդրված ու գործող կապիտալ կամ փողի այն գումարը, որ բաժնեկիցների կողմից կանխավճարված է՝ այս ձեռնարկություններում որպես կապիտալ ծախսվելու համար։ Ընդսմին բոլորովին չի բացառվում այն, որ ակցիաներն էլ լոկ սնամեջ ձեռնարկություն են։ Բայց այս կապիտալը երկակի գոյություն չունի, մի անգամ իբրև գույքատիտղոսների, ակցիաների կապիտալային արժեք և մյուս անգամ էլ որպես հիշված ձեռնարկություններում իրոք ներդրված կամ թե ներդրելի կապիտալ։ Կապիտալը գոյություն ունի հիշյալ վերջին ձևով միայն, լոկ ակցիան ուրիշ բան չի, բայց եթե մի գույքատիտղոս, pro rata [համեմատաբար], նրանով իրացվելի հավելյալ արժեքի վերաբերմամբ։ A-ն կարող է այս իրավունքը ծախել B-ին, և B-ն էլ այն ծախել C-ին։ Այս գործարքներն ամենևին չեն փոխում գործի էությունը։ A-ն կամ թե B-ն իրենց իրավատիտղոսը փոխարկում են կապիտալի, իսկ C-ն կապիտալը փոխարկում է մի սոսկական գույքատիտղոսի այն հավելյալ արժեքի նկատմամբ, որն սպասվում է ակցիոներական կապիտալից։

Այս գույքատիտղոսների ոչ միայն պետական ֆոնդերի, այլև ակցիաների արժեքի ինքնուրույն շարժումը հաստատում է այն իլուզիան, որ իբր նրանք իրական կապիտալ են կազմում այն կապիտալի կամ թե բաժնեպահանջի կողքին, որոնց տիտղոսն են նրանք գուցե։ Այն է՝ նրանք դառնում են ապրանքներ, որոնց գինը մի յուրահատուկ շարժում ունի և որոշվում է յուրահատուկ ձևով։ Նրանց շուկայական արժեքը նրանց անվանական արժեքից տարբեր մի որոշումն է ստանում, ընդ որում իրական կապիտալի արժեքը չի փոխվում, (թեև սրա արժեքի աճը փոխվում է)։ Մի կողմից: ակցիաների շուկայական արժեքը տատանվում է այն եկամուտների բարձրության կամ թե ապահովության զուգահեռ, որոնց տիրանալու իրավունք են տալիս նրանք։ Եթե տվյալ ակցիայի անվանական արժեքը, այսինքն՝ ներդրված այն գումարը, որ սկզբնապես ներկայացնում էր ակցիան, 100 £ է, և եթե ձեռնարկությունը 5%-ի փոխարեն 10% է բերում, ապա ակցիայի շուկայական արժեքն այլ անփոփոխ հանգամանքներում ու 5%-անոց տոկոսադրույքի դեպքում բարձրանում է 200 £-ի, որովհետև 5%-ի հիման վրա կապիտալացվելով՝ նա հիմա ներկայացնում է 200 £-անոց մի ֆիկտիվ կապիտալ։ Ով այն գնում է 200 £-ով, այս կապիտալաներդրումից ստանում է 5% եկամուտ։ Հակառակն է լինում, երբ ձեռնարկության եկամուտը նվազում է։ Այս թղթերի շուկայական արժեքը մասամբ սպեկուլատիվ բնույթ ունի, որովհետև սա որոշվում է ոչ միայն իրական եկամուտով, այլև սպասվող, առաջուց հաշվված եկամուտով։ Բայց իրական կապիտալի արժեքի աճը հաստատուն ենթադրելով կամ այնտեղ, որտեղ ոչ մի կապիտալ գոյություն չունի, ինչպես որ է պետական պարտքերի դեպքում, տարեկան եկամուտն օրենքով սահմանված ու համենայն դեպս բավարար չափով ապահով ենթադրելով՝ այս արժեթղթերի գինը բարձրանում և ընկնում է տոկոսի շարժման հակառակ ուղղությամբ։ Եթե տոկոսադրույքը 5-ից բարձրանում է 10%-ի, ապա այն արժեթուղթը, որը 5 £-անոց եկամուտ է ապահովում, միմիայն 50 £-անոց կապիտալ է ներկայացնում այլևս։ Եթե տոկոսադրույքն ընկնելով հասնում է 2½%-ի, ապա միևնույն արժեթուղթը 200 £-անոց կապիտալ է ներկայացնում։ Նրա արժեքը լոկ կապիտալացված եկամուտ է միշտ, այսինքն՝ այն եկամուտը, որ հաշվվում է պատրանքային կապիտալի նկատմամբ՝ գոյություն ունեցող տոկոսադրույքի համաձայն։ Այսպիսով, փողի շուկայում ստեղծվող նեղվածության ժամանակ այս արժեթղթերի գները կրկնակի կընկնեն. առաջին՝ այն պատճառով, որ տոկոսադրույքը բարձրանում է, ու երկրորդ՝ այն պատճառով, որ արժեթղթերը մասսայորեն շուկա ևն նետվում՝ նրանց արժեքը փողով իրացնելու համար։ Գների այս անկումը տեղի է ունենում անկախ այն հանգամանքից, թև արդյոք այն եկամուտը, որ այս թղթերն ապահովում են իրենց տերերի համար, հաստատուն է, ինչպես պետական ֆոնդերի դեպքում, նաև անկախ այն հանգամանքից, թե արդյոք իրական կապիտալի արժեքի մեծացումը, որը ներկայացնում են նրանք, ինչպես արդյունաբերական ձեռնարկությունների դեպքում, գուցե փոփոխվում է վերարտադրության պրոցեսի խափանման հետևանքով։ Վերջին դեպքում արժեքի հիշյալ անկման վրա ավելանում է դեռ մի նորն էլ։ Հենց որ փոթորիկն անցնում է, այս թղթերն էլի վեր դիմելով հասնում են իրենց առաջվա բարձրությանը, որչափով նրանք ձախողված կամ թե սնամեջ ձեռնարկություններ չեն ներկայացնում։ Ճգնաժամի ժամանակ առաջացող նրանց գնազրկումը ներգործում է իբրև հզոր միջոց՝ փողային գույքը կենտրոնացնելու համար։

Որչափով որ այս թղթերի արժեքազրկումը կամ թե արժեքի բարձրացումն անկախ է այն իրական կապիտալի արժեքի շարժումից, որը ներկայացնում են նրանք, որևէ ազգի հարստությունը ճիշտ նույնքան է մնում, որքան որ էր արժեքազրկումից կամ թե արժեքի բարձրացումից առաջ. «Առ 1847 թվականի հոկտեմբերի 23-ը պետական ֆոնդերը և ջրանցքային ու երկաթուղային ակցիաներն արդեն արժեքազրկվել էին 114 725 225 £-ով»։ (Մորրիս, Անգլիայի բանկի կառավարիչ, վկայություն 1847—48 Commercial Distress-ի [առևտրային ճգնաժամի] վերաբերյալ հաշվետվության մեջ)։ Որչափով որ ակցիաների արժեքազրկումը չէր արտահայտում արտադրության և երկաթուղային ու ջրանցքային երթեվեկության իրական կանգառում կամ թե նոր սկսված ձեռնարկությունների դադարեցում և կամ կապիտալի աննպատակ ծախսումն իրապես արժեքազուրկ ձեռնարկությունների վրա, ազգը մի կոպեկով անգամ չաղքատացավ անվանական փողային կապիտալի այս սապնափամփուշտների պայթելու հետևանքով։

Իրականում այս բոլոր թղթերը ուրիշ ոչինչ չեն ներկայացնում, քան ապագա արտադրության նկատմամբ կուտակված բաժնեպահանջներ, իրավատիտղոսներ, որոնց փողային կամ թե կապիտալային արժեքը կամ ոչ մի կապիտալ չի ներկայացնում, ինչպես որ է պետական պարտքերի դեպքում, կամ թե չէ՝ կարգավորվում է անկախ այն իրական կապիտալի արժեքից, որը ներկայացնում են այդ թղթերը։

Կապիտալիստական արտադրության բոլոր երկրներում գոյություն ունի այսպես կոչված տոկոսաբեր կապիտալի կամ moneyed capital-ի մի վիթխարի քանակ այս ձևում պարուրված։ Եվ փողային կապիտալի կուտակում ասելով մեծ մասամբ ուրիշ բան չպիտի հասկանալ, բայց եթե արտ ադրության նկատմամբ եղող այս բաժնեպահանջների կուտակում, այս բաժնեպահանջների շուկայական գնի, պատրանքային կապիտալային արժեքի կուտակում։

Արդ, բանկիրական կապիտալի մի մասը ներգրված է լինում այսպես կոչված տոկոսաբեր այս թղթերի մեջ։ Սա է հենց պահեստակապիտալի այն մասը, որը չի մտնում իսկական բանկային գործառնությունների մեջ։ Նրա խոշորագույն մասը կազմված է մուրհակներից, այսինքն՝ արդյունաբերական կապիտալիստների կամ վաճառականների վճարախոստումներից։ Փողը փոխատրողի համար այս մուրհակները տոկոսաբեր թղթեր են, այսինքն՝ երբ նա գնում է սրանք, գումարից հանում է այն ժամանակվա տոկոսը, որ դեռ ունեն հիշյալ մուրհակները։ Հենց այս է, որ զեղչել է կոչվում։ Հետևաբար, ամեն մի անգամվա տոկոսադրույքից է կախված մուրհակի ներկայացրած գումարից արվող հանուրդի մեծությունը։

Վերջապես, բանկիրի կապիտալի վերջին մասը կազմված է նրա պահեստի փողից՝ ոսկու, կամ թե բանկնոտների ձևով։ Ավանդները, եթե սրանք պայմանագրորեն բանկին ամրակցված չեն ավելի երկար ժամանակի համար, միշտ առկա պատրաստ են լինում ավանդատուներին տրամադրելու համար։ Նրանք գտնվում են մշտական ծփման մեջ։ Բայց երբ նրանք վերցվում են ոմանց կողմից, հատուցվում են ուրիշների կողմից, այնպես որ միջին ընդհանուր գումարը գործերի նորմալ ընթացքի ժամանակներում քիչ է տատանվում։

Զարգացած կապիտալիստական արտադրության երկրներում բանկերի պահեստաֆոնդերը միշտ արտահայտում են իբրև գանձ առկա եղող քանակությունը, ըստ որում այս գանձի մի մասը կազմված է լինում դարձյալ թղթերից, ոսկու սոսկական վկայագրերից, որոնք սակայն ոչ մի ինքնարժեք չունեն։ Ուստի բանկիրական կապիտալի ամենամեծ մասը միանգամայն ֆիկտիվ է և կազմված է պարտապահանջումներից (մուրհակներից), պետական թղթերից (որոնք անցյալ կապիտալ են ներկայացնում) ու ակցիաներից (ապագա եկամտի վկայագրերից)։ Ընդ սմին չպետք է մոռանալ, որ բանկիրների զրահապատ պահարաններում գտնվող այս թղթերում մարմնացած կապիտալի փողային արժեքը միանգամայն ֆիկտիվ է նույնիսկ այն դեպքում, երբ նրանք լիովին ապահով եկամուտների վկայագրեր են (ինչպես պետական թղթերը) կամ թե երբ նրանք իսկական կապիտալի գույքատիտղոսներ են (ինչպես ակցիաները) և որ այդ փողային արժեքը կարգավորվում է անկախ այն իրական կապիտալի արժեքից, որը գոնե մասամբ ներկայացնում են հիշյալ թղթերը. իսկ եթե նրանք եկամուտների սոսկական պահանջ են ներկայացնում ու ոչ թե կապիտալ, ապա միևնույն եկամտի պահանջն արտահայտվում է մշտապես փոփոխվող ֆիկտիվ փողային կապիտալի մեջ։ Սրա վրա ավելանում է դեռ այն հանգամանքն էլ, որ բանկիրի այս ֆիկտիվ կապիտալը մեծ մասամբ իր կապիտալը չէ, այլ ներկայացնում է հասարակության կապիտալը, հասարակություն, որը բանկիրի մոտ ավանդադրում է կամ տոկոսով ու կամ առանց տոկոսի։

Ավանդներն արվում են միշտ փողով՝ ոսկով կամ թե բանկնոտներով և կամ սրանց հատկացագրերով։ Բացառությամբ պահեստաֆոնդի, որը կծկվում կամ թե ընդարձակվում է իրական շրջանառության պահանջմունքների համեմատ, իրականում այս ավանդները միշտ գտնվում են մի կողմից՝ արդյունաբերական կապիտալիստների ու վաճառականների ձեռին, որոնք իրենց մուրհակները զեղչում են նրանցով և կանխավճարումներ են ստանում, մյուս կողմից՝ արժեթղթերի առևտրով զբաղվող վաճառականների (բորսային միջնորդների) ձեռին կամ թե այն մասնավոր անձերի ձեռին, որոնք ծախել են իրենց արժեթղթերը, կամ թե չէ՝ կառավարության ձեռին (գանձարանային տոմսերի ու նոր փոխառությունների դեպքում)։ Ավանդներն իրենք երկակի դեր են խաղում։ Մի կողմից՝ նրանք, ինչպես արդեն հիշատակվեց, փոխատրվում են իբրև տոկոսաբեր կապիտալ և, հետևաբար, չեն գտնվում բանկերի դրամարկղներում, այլ հանդես են գալիս բանկերի մատյաններում միայն որպես ավանդատուների ունեցվածք։ Մյուս կողմից՝ ավանդները գործում են իբրև այսպիսի սոսկական մատենահոդվածներ, որչափով որ ավանդատուների փոխադարձ պահանջները մարվում են իրենց ավանդների հաշվին տրվող չեկերով և փոխադարձաբար դուրս են գրվում. ընդ որում բոլորովին նշանակություն չունի, թե արդյոք ավանդները միևնույն բանկիրի մոտ են դրված, այնպես որ սա տարբեր հաշիվները փոխադարձաբար դուրս է գրում իրարից, թե՞ այս կատարվում է տարբեր բանկերի միջոցով, որոնք իրենց չեկերը փոխադարձորեն փոխանակում են և լոկ տարբերություններն են վճարում միմյանց։

Տոկոսաբեր կապիտալի ու վարկային սիստեմի զարգացման հետ միասին ամեն կապիտալ ներկայանում է կրկնապատկված ու տեղ-տեղ էլ՝ եռապատկված, և այս առաջանում է այն տարբեր եղանակների շնորհիվ, որոնցով միևնույն կապիտալը կամ նույնիսկ միևնույն պարտապահանջումը հանդես է գալիս տարբեր ձեռքերում տարբեր ձևերով։

Այս «փողային կապիտալի» ամենամեծ մասը միանգամայն ֆիկտիվ է։ Բոլոր ավանդները, բացառությամբ պահեստաֆոնդի, ուրիշ բան չեն, քան բանկիրի պարտագրեր, և երբեք գոյություն չունեն կանխիկ։ Որչափով որ նրանք ծառայում են ժիրո-գործարքների համար, նրանք գործում են իբրև կապիտալ բանկիրների համար, երբ վերջինների կողմից փոխ են տրվում։ Բանկիրները միմյանց վճարում են գոյություն չունեցող ավանդների վկայագրերով՝ այս պարտքերը փոխադարձաբար դուրս գրելով իրենց հաշիվներից։

Այն դերի վերաբերմամբ, որ կապիտալը խաղում է փողային փոխատվության մեջ, Ա. Սմիթն ասում է. «Սակայն նույնիսկ փողային-փսխատվական գործարքի ժամանակ փողը մի տեսակ վկայագիր է լոկ, որը մի ձեռից մեկ ուրիշ ձեռք է փոխանցում այն կապիտալները, որոնք չեն գործադրվում իրենց սեփականատերերի կողմից։ Այս կապիտալները կարող են գրեթե ուզած չափով գերազանցել փողի այն գումարը, որն իբրև գործիք է ծառայում նրանց փոխանցման համար. միևնույն դրամները հաջորդաբար ծառայում են բազմաթիվ տարբեր փոխառությունների ժամանակ, ինչպես և բազմաթիվ տարբեր գնումների ժամանակ։ Օրինակ, A-ն փոխ է տալիս W-ին 1 000 £, որով W-ն իսկույն 1 000 £-ի ապրանք է գնում B-ից։ Որովհետև B-ն ինքը ոչ մի գործադրություն չի ունենում հիշյալ փողի համար, ուստի նա միևնույն դրամները փոխ է տալիս X-ին, որով X-ն անմիջապես կրկին 1 000 £-ի ապրանք է գնում C-ից։ Միևնույն եղանակով ու միևնույն հիմունքով C-ն փոխ է տալիս փողը Y-ին, որը նրանով դարձյալ ապրանք է գնում D-ից։ Այսպիսով ոսկե կամ թղթե միևնույն փողը կարող է սակավաթիվ օրերի ընթացքում իբրև միջնորդ ծառայել երեք տարբեր փոխառությունների ու երեք տարբեր գնումների համար, ըստ որում այդ գործարքներից յուրաքանչյուրն ըստ արժեքի հավասար է այս փողի ամբողջ գումարին։ A, B ու C երեք փողատերերր W, X ու Y երեք փոխառուներին հանձնում են այս գնումներն անելու իշխանությունը միայն։ Հենց այս իշխանությունն է կազմում տվյալ փոխառությունների թե արժեքը և թե նրանց օգտակարությունը։ Երեք փողատերերի կողմից փոխ տված կապիտալը հավասար է այն ապրանքների արժեքին, որոնք այս կապիտալով գնվել կարող են, և երեք անգամ ավելի մեծ է այն փողի արժեքից, որով կատարվում են այդ գնումները։ Բայց և այնպես այս բոլոր փոխատվությունները կարող են լիովին ապահովված լինել, որովհետև տարբեր պարտապանների կողմից նրանցով գնված ապրանքներն այնպես են գործադրվում, որ սրանք իր ժամանակին ոսկի ու թղթե փողում մարմնացած մի նույնահավասար արժեք են ետ բերում՝ մի շահույթ էլ հետը։ Եվ ինչպես որ միևնույն դրամները կարող են ծառայել մինչև իրենց եռապատիկ կամ թե նույնիսկ երեսնապատիկ արժեքն ունեցող տարբեր փոխառությունները միջնորդագործելու համար, ճիշտ նույնպես էլ նրանք կարող են հաջորդաբար ծառայել իբրև այդ փոխառությունների ետվճարման միջոց» ([A. Smith: „Wealth of Nations”], գիրք II, գլուխ IV)։

Որովհետև փողի միևնույն միավորը, նայած սրա շրջանառության արագությանը, կարող է տարբեր գնումներ կատարել, ապա նա կարող է մի քանի տարբեր փոխառություններ էլ գլուխ բերել, որովհետև գնումներն անց են կացնում փողի այդ միավորը մեկ ձեռից մի ուրիշը, իսկ փոխառությունը լոկ մի այնպիսի փոխանցում է մեկ ձեռից մի ուրիշը, որը ոչ մի գնմամբ չի միջնորդավործվում։ Փողը վաճառորդներից ամեն մեկի համար ներկայացնում է նրա ապրանքի փոխակերպված ձևը. ներկայումս, երբ յուրաքանչյուր արժեք իբրև կապիտալային արժեք է արտահայտվում, փողը տարբեր փոխառությունների ժամանակ հաջորդաբար ներկայացնում է տարբեր կապիտալներ. սա լոկ մի ուրիշ արտահայտություն է առաջվա այն դրույթի, թե փողը կարող է հաջորդաբար տարբեր ապրանքային արժեքներ իրացնել։ Միաժամանակ փողը ծառայում է որպես շրջանառության միջոց՝ իրեղեն կապիտալները մի ձեռից ուրիշ ձեռքեր անցկացնելու համար։ Փոխառության ժամանակ փողը ձեռից ձեռ է անցնում ոչ իբրև շրջանառության միջոց։ Քանի դեռ փողը գտնվում է փոխատուի ձեռքում, նա սրա ձեռին շրջանառության միջոց չէ, այլ նրա կապիտալի արժեքի գոյության ձևը։ Եվ փոխատուն այս ձևով այն փոխանցում է փոխառության ժամանակ մի երրորդ անձի։ Եթե A-ն փողը փոխ տար B-ին, և B-ն էլ C-ին՝ առանց գնումների միջնորդագործման, ապա փողի միևնույն գումարը երեք կապիտալ չէր ներկայացնի, այլ սոսկ մեկը, լոկ մեկ կապիտալային արժեք։ Թե փողը քանի կապիտալ է իրոք ներկայացնում, այս կախված է նրանից, թե որքան հաճախ է նա գործում իբրև ապրանքային տարբեր կապիտալների արժեքի ձև։

Ա. Սմիթն ինչ որ ասում է փոխատվությունների մասին ընդհանրապես, նույնը վերաբերում է ավանդներին էլ, որոնք չէ՞ որ լոկ մի առանձին անունն են այն փոխատվությունների, որ հասարակությունը տրամադրում է բանկիրին։ Փողի միևնույն քանակը կարող է իբրև գործիք ծառայել՝ ուզածդ թվով ավանդներ կատարելու համար։

«Անվիճելիորեն ճիշտ է, թե այն 1 000 £-ը, որ մի մարդ ավանդադրում է A-ի մոտ, վաղը նորից դուրս է տրվում և B-ի մոտ դրած մի ավանդ է կազմում։ Մի օր անց, B-ի կողմից վճարվելով ուրիշին՝ այդ փողը կարող է ավանդ կազմել C-ի մոտ և այսպես անվերջ։ Ուստի և միևնույն 1 000 £ փողը մի շարք փոխանցումների շնորհիվ կարող է բազմապատկվելով կազմել ավանդների մի բացարձակորեն անորոշելի գումար։ Այդպիսով՝ հնարավոր է, որ Միացյալ Թագավորության բոլոր ավանդների -ը այլ կերպ գոյություն չունի, բայց եթե որպես բանկիրների մատյաններում ավանդները հավաստագրող մատենահոդվածներ, որոնք իրենց հերթին պետք է փոխադարձ հաշվարկումներ կատարեն... Այսպես, օրինակ, Շոտլանդիայում, որտեղ շրջանառության մեջ գտնվող փողի քանակը երբեք 5 միլիոն £-ից չի գերազանցել, ավանդների գումարը սակայն 27 միլիոն է։ Արդ, եթե ավանդների ետստացման համար բանկերի վրա մի ընդհանրական խուճապագրոհ չի առաջանում, ապա միևնույն 1 000 £ գումարն, իր ուղին հակառակ ուղղությամբ անցնելով, կարող է նույնպիսի հեշտությամբ դարձյալ մարել նույնպես անորոշելի մի գումար։ Որովհետև միևնույն 1 000 £-ը, որով մեկը այսօր մարում է առևտրականին աճացած պարտքը, վաղը կարող է մարել սրա՝ խոշոր վաճառականից արած պարտքը, մեկ օր հետո էլ՝ վաճառականի առած պարտքը բանկից և այսպես անվերջ, ուստի միևնույն 1 000 £-ը կարոդ է ձեռից ձեռ ու բանկից բանկ թափառել և մարել ավանդների ամեն մի երևակայելի գումար»։ («The Currency Question Reviewed», էջ 162, 163)։

Ինչպես որ վարկային այս սիստեմում ամեն ինչ կրկնապատկվում ու եռապատկվում է և սոսկ ուրվականի փոխարկվում, այնպես էլ այս վերաբերում է նաև «պահեստաֆոնդին», որի նկատմամբ վերջապես կարծում են թե, մի սոլիդ բան են հայտաբերել։

Լսենք դարձյալ պարոն Մորրիսին, Անգլիայի բանկի կառավարչին. «Մասնավոր բանկերի պահեստաֆոնդերը գտնվում են Անգլիայի բանկի ձեռին որպես ավանդներ։ Թվում է, թե ոսկու տարհոսման առաջին ներգործությունը պետք է դիպչի Անգլիայի բանկին միայն. սակայն այդ տարհոսումը կներգործեր մյուս բանկերի պահեստների վրա նմանապես, որովհետև սա այն պահեստների մի մասի տարհոսումն է, որ բանկերն ունեն մեր բանկում։ Ճիշտ նույնպես էլ տարհոսումը կներգործեր գավառական բոլոր բանկերի պահեստների վրա» («Commercial Distress», 1847—1848)։ Այսպիսով ուրեմն իրականում պահեստաֆոնդերը վերջիվերջո լուծվում են Անգլիայի բանկի պահեստաֆոնդի մեջ։ Սակայն այս պահեստաֆոնդն էլ դարձյալ երկակի ձևով գոյություն ուներ։ Բանկային բաժանմունքի [banking department] պահեստաֆոնդը հավասար է բանկնոտների այն ավելցուկին, որ բանկն իրավազոր է թողարկելու՝ շրջանառության մեջ գտնվող բանկնոտներից վեր։ Թողարկելի բանկնոտների օրինական մաքսիմումը = 14 միլիոնի (որի համար ոչ մի մետաղապահեստ չի պահանջվում. սա բանկից պետության առած պարտքի մոտավոր գումարն է) պլյուս բանկի ազնիվ մետաղների պաշարի գումարը։ Հետևաբար, եթե այս պաշարը = է 14 միլիոն £-ի, ապա բանկը կարող է 28 միլիոն £-ի բանկնոտներ թողարկել, և եթե սրանից 20 միլիոնը շրջանառության մեջ է, ուրեմն banking department-ի [բանկային բաժանմունքի] պահեստաֆոնդը = 8 միլիոնի։ Այս դեպքում այս 8 միլիոնի բանկնոտները կազմում են այն օրինական բանկիրական կապիտալը, որը տնօրինելու իրավունք ունի բանկը, և միաժամանակ հանդիսանում են նրա ավանդների պահեստաֆոնդը։ Արդ, եթե ոսկու տարհոսումն է տեղի ունենում, որը մետաղապաշարը պակսեցնում է 6 միլիոնով,— որի դիմաց պետք է նույնքան բանկնոտներ ոչնչացվեն,— ապա banking department-ի պահեստը 8-ից կիջնի 2 միլիոնի։ Մի կողմից՝ բանկը իր տոկոսադրույքը շատ բարձրացրած կլիներ, մյուս կողմից՝ նշանավոր չափերով կնվազեր Անգլիայի բանկի պահեստաֆոնդը, որով ապահովվում են բանկերի և այլ ավանդատուների ավանդները։ 1857 թվին Լոնդոնի չորս ամենամեծ ակցիոներական բանկեր սպառնում էին, որ եթե Անգլիայի բանկը ձեռք չբերի «կառավարական հրամանագիր»՝ 1844 թվի բանկային օրենքը կախակայելու համարը, ապա իրենք ետ կպահանջեն իրենց ավանդները, որով banking department-ը կսնանկանար։ Այսպիսով banking department-ը կարող է սնանկանալ, ինչպես 1847 թվին, մինչդեռ issue department-ում [էմիսիոն բաժնում] պառկած են մնում բազմաքանակ միլիոններ (օրինակ, 1847 թվին՝ 8 միլիոն), իբրև շրջանառող բանկնոտների փոխարկելիության երաշխիք։ Բայց այս էլ դարձյալ պատրանքային է։

«Ավանդների մեծ մասը, որոնք անմիջականորեն պետք չեն բանկիրներին իրենց, ընկնում է billbroker-ների (տառացի՝ մուրհակային միջնորդների, ըստ էության՝ կես բանկիրների) ձեռքը, որոնք բանկիրին, իբրև նրանից ստացած փոխատվության ապահովություն, այնպիսի առևտրամուրհակներ են տալիս, որ իրենք Լոնդոնում ու գավառում արդեն զեղչել են զանազան մարդկանց համար։ Billbroker-ը բանկիրի առջև պատասխանատու է այս money at call-ի (ըստ պահանջման իսկույն ետվճարելի փողի) ետվճարման համար. և այս գործարքներն այնպիսի վիթխարի ծավալով են կատարվում, որ պարոն Նիվը՝ {Անգլիայի} բանկի այժմյան կառավարիչը, որպես վկա տված իր ցուցմունքի մեջ ասում է. «Մենք գիտենք, որ մի broker [միջնորդ] ուներ 5 միլիոն, և մենք հիմք ունենք ենթադրելու, որ մեկ ուրիշը 8-ից 10 միլիոն ուներ. մեկն ուներ 4, մի ուրիշը՝ 3½, երրորդը՝ 8-ից ավելի։ Իմ խոսքը broker-ների մոտ եղած ավանդների մասին է» («Report of Committee on Bank Acts», 1857—58, էջ 5, հատված № 8)։

«Լոնդոնի billbroker-ներն իրենց վիթխարի գործառնությունները վարում էին առանց որևէ կանխիկ պահեստի, նրանք իրենց հույսը դնում էին իրենց հետզհետե ժամկետահաս մուրհակներից սպասվող ստանալիքների վրա, կամ թե, կարիքի դեպքում, իրենց կողքից արդեն զեղչված մուրհակները գրավադրելով Անգլիայի բանկում, սրանից փոխատվություններ ստանալու հնարավորության վրա»։— Լոնդոնի billbroker-ների երկու ֆիրմա 1847 թվին իրենց վճարումները դադարեցրին. երկուսն էլ հետագայում վերսկսեցին գործը։ 1857 թվին նրանք դարձյալ կախակայեցին վճարումները։ Մի ֆիրմայի պասսիվը 1847 թվին կլոր թվով 2 683 000 £ էր, իսկ նրա կապիտալը՝ 180 000 £. 1857 թվին նրա պասսիվը կազմում էր 5 300 000 £, այն ինչ կապիտալը 1847 թվին եղած կապիտալի մեկ քառորդից ավելի չէր հավանորեն։ Մյուս ֆիրմայի պասսիվները երկու դեպքումն էլ 3-ից մինչև 4 միլիոն էին՝ 45 000 £-ից ոչ ավելի կապիտալով»։ (Ն. տ., էջ XXI, հատված № 52)։

ԵՐԵՍՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈՂԱՅԻՆ ԿԱՊԻՏԱԼ ԵՎ ԻՐԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼ։ I

Վարկային գործին վերաբերող միակ դժվար հարցերը, որոնց մենք հիմա մոտենում ենք, հետևյալներն են.

Առաջին. բուն փողային կապիտալի կուտակումը։ Սա որչափով կարող է և որչափով չի կարող նշանացույց ծառայել կապիտալի իրական կուտակման, այսինքն՝ ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրության։ Կապիտալի այսպես կոչված plethora-ն՝ գերառատությունը,— մի արտահայտություն, որ միշտ գործ է ածվում միմիայն տոկոսաբեր կապիտալի, այսինքն փողային կապիտալի վերաբերմամբ,— այդ plethora-ն արդյունաբերական գերարտադրությունն արտահայտելու մի առանձին եղանակ է լոկ, թե՞ նրա կողքին կազմում է մի հատուկ երևույթ։ Արդյոք փողային կապիտալի այս գերառատությունը, այս գերառաջարկը համընկնում է լճացած փողային մասսայի (ձույլ ոսկի և արծաթ, ոսկեփող, բանկնոտների առկայության հետ, այնպես որ իսկական փողի այս ավելցուկը փոխատու կապիտալի հիշյալ գերառատության արտահայտությունն է ու նրա դրսևորման ձևը։

Եվ, երկրորդ, փողի նկատմամբ առաջացած նեղվածությունը, այսինքն փոխատու կապիտալի այս պակասությունը որչափով է իրական կապիտալի (ապրանքային կապիտալի ու արտադրողական կապիտալի) պակասություն արտահայտում։ Մյուս կողմից՝ փողային նեղվածությունը ո՞րչափով է համընկնում փողի՝ իբրև այսպիսու, պակասության հետ, շրջանառության միջոցների պակասության հետ։

Որչափով որ մինչև հիմա քննարկում էինք ընդհանրապես փողային կապիտալի ու փողային գույքի կուտակման յուրահատուկ ձևը, մենք տեսանք, որ կուտակման այս ձևը հանգում է այն բաժնեպահանջների կուտակմանը, որ սեփականությունն առաջադրում է աշխատանքի նկատմամբ։ Ինչպես պարզվեց, պետական պարտքի կապիտալի կուտակումն ուրիշ ոչինչ չի նշանակում, քան շատացում պետական վարկատուների դասակարգի, որոնք իրավազորված են հարկերի ընդհանուր քանակից մի հայտնի գումար յուրացնելու իրենց համար։ Այն իրողության մեջ, որ նույնիսկ պարտքերի կուտակումը կարոդ է ներկայանալ իբրև կապիտալի կուտակում, երևան է գալիս իրական հարաբերությունների այն լիակատար այլաշրջումը, որ տեղի է ունենում վարկային սիստեմի պայմաններում։ Այս պարտաթղթերը, որոնք տրված են լինում սկզբնապես փոխատրված ու վաղուց արդեն ծախսված կապիտալի համար, ոչնչացված կապիտալի այս թղթե դուպլիկատներն իրենց տերերի համար իբրև կապիտալ գործում են այն չափով, որչափով որ նրանք ծախելի ապրանքներ են և, ուրեմն, կարող են ետփոխարկվել կապիտալի։

Հասարակական ձեռնարկությունների, երկաթուղիների, հանքարանների և այլոց գույքատիտղոսները, ճիշտ է, ինչպես մենք հենց նոր տեսանք, իրական կապիտալի տիտղոս են իրոք։ Սակայն նրանք այս կապիտալը տնօրինելու հնարավորություն չեն տալիս։ Այն չի կարելի մեջտեղից հանել։ Նրանք սրանից ձեռբերելի Հավելյալ արժեքի մի մասի նկատմամբ իրավապահանջներ են տալիս միայն։ Բայց այս տիտղոսներն իրական կապիտալի թղթե դուբլիկատներ են դառնում ճիշտ այնպես, ինչպես բեռնագիրը մի արժեք ստանար բեռի կողքին ու սրա հետ միաժամանակ։ Նրանք դառնում են գոյություն չունեցող կապիտալների անվանական֊ ներկայացուցիչներ։ Որովհետև իրական կապիտալը գոյություն ունի հիշյալ տիտղոսների կողքին և ամենևին ձեռից ձեռ չի անցնում այն բանի հետևանքով, որ այս դուբլիկատներն անցնում են ձեռից ձեռ։ Նրանք տոկոսաբեր կապիտալի ձևեր են դառնում ո՛չ թե լոկ այն պատճառով, որ որոշ եկամուտներ են ապահովում, այլ և այն պատճառով, որ ծախվելու դեպքում նրանց համար փող են վճարում, որպես իրական կապիտալային արժեքների համար։ Որչափով որ այս թղթերի կուտակումը երկաթուղիների, հանքարանների, շոգենավերի և այլոց կուտակումն է արտահայտում, նա արտահայտում է իրական վերարտադրության պրոցեսի ընդլայնում, ճիշտ այնպես, իչպես որ, օրինակ, շարժական գույքի հարկաթերթի մեծանալը տվյալ շարժական գույքի ծավալումն է ցույց տալիս։ Բայց դուբլիկատների նման, որոնք հենց իրենք վաճառելի են իբրև ապրանքներ և ուրեմն հենց իրենք էլ շրջանառում են որպես կապիտալային արժեքներ, նրանք պատրանքային են, և նրանց արժեքի գումարը կարող է ընկնել կամ բարձրանալ այն իրական կապիտալի արժեքի շարժումից անկախ, որի տիտղոսն են նրանք։ Նրանց արժեքի գումարը, այսինքն՝ նրանց կուրսը բորսայում, անհրաժեշտորեն միտում ունի բարձրանալու՝ տոկոսադրույքի ընկնելու հետ զուգահեռ, որչափով որ սա, փողային կապիտալի յուրահատուկ շարժումից անկախ, շահույթի նորմայի ընկնելու տենդենցի սոսկական հետևանքն է։ Այսպիսով, այս երևակայական հարստությունը, որի յուրաքանչյուր բաղկացուցիչ մասն ըստ արժեքային արտահայտության իր որոշակի սկզբնական անվանական արժեքն ունի, հենց նոր միայն նշած պատճառով ընդարձակվում է կապիտալիստական արտադրության զարգացման ընթացքին զուգահեռ։

Այս գոյքատիտղոսների գնատատանունների հետևանքով շահումն ու կորուստը, ինչպես և նրանց կենտրոնացումը երկաթուղային արքաների և այլոց ձեռին՝ գործի էության համաձայն ավելի ու ավելի է դառնում հետևանք այն խաղի, որն այսպիսով բռնում է աշխատանքի տեղը՝ ներկանալով իբրև կապիտալիստական սեփականություն ձեռք բերելու սկզբնական հղանակ, այլև գրավում է ուղղակի բռնության տեղն էլ։ Փողային ֆիկտիվ գույքի այս տեսակը կազմում է ոչ միայն մասնավոր անձերի փողային գույքի, այլև, ինչպես արդեն հիշել ենք, բանկիրական կապիտալի մի շատ նշանավոր մասը։

Փողային կապիտալի կուտակում ասելով,— մենք այս հիշատակում ենք նրա համար, որ շուտ հրաժեշտ տանք այս հարցին,— կարող էր հասկացվել նաև հարստության կուտակումը բանկիրների (զբաղմունքով փող փոխափտվողների) ձեռին, որոնք միջնորդ են մի կողմից՝ մասնավոր փողային կապիտալիստների ու մյուս կողմից, պետության, համայնքների ու վերարտադրող փոխառուների միջև. ընդ սմին վարկային սիստեմի ամբողջ վիթխարի ընդարձակումը, ընդհանրապես ամբողջ վարկը այդ բանկիրների կողմից շահագործվում է իբրև իրենց մասնավոր կապիտալ։ Այս մարդկանց կապիտալն ու եկամուտը հանդես են գալիս միշտ փողի ձևով կամ փողի ուղղակի պահանջումների ձևով։ Այս դասակարգի մոտ հարստության կուտակումը կարող է կատարվել իրական կուտակումից շատ տարբեր ուղղությամբ, բայց համենայն դեպս ապացուցում է, թե այս դասակարգը իր գրպանն է դնում իրական կուտակման մի նշանավոր մասը։

Քննարկվող հարցն ավելի նեղ սահմանների մեջ դնելու համար պետք է ասենք.— պետական ֆոնդերը, ինչպես նաև ակցիաներն ու ամեն տեսակի այլ արժեթղթերը, ներդրման ոլորտներ են փոխատրելի կապիտալի համար, այն կապիտալի, որը նախանշված է տոկոսաբեր դառնալու համար։ Նրանք կապիտալը փոխատրելու ձևեր են։ Բայց նրանք իրենք այն փոխատու կապիտալը չեն, որը ներդրված է; նրանց մեջ։ Մյուս կողմից՝ որչափով որ վարկն ուղղակի դեր է խաղում վերարտադրության պրոցեսում, պետք է նկատի ունենալ հետևյալը. արդյունաբերողը կամ թե վաճառականը, երբ ուզում է մուրհակներ զեղչած լինել կամ թե փոխառություն ստանալ, ոչ ակցիաների կարիք է ունենում ու ոչ էլ պետական թղթերի։ Նա փողի կարիք ունի։ Ահա ինչու նա գրավադրում է կամ ծախում է նշված արժեթղթերը, եթե ուրիշ կերպ չի կարողանում իրեն համար փող ճարել։ Ահա հենց այս փոխատու կապիտալի կուտակման մասին է, որ մենք այստեղ պիտի խոսենք ու այն էլ հատկապես՝ փոխատրելի փողային կապիտալի մասին։ Այստեղ խոսքը չի վերաբերում տների, մեքենաների կամ մի ուրիշ հիմնական կապիտալի փոխառությանը։ Այստեղ խոսքը չի վերաբերում նաև այն փոխատվություններին, որ արդյունաբերողները կամ վաճառականներն իրար ընձեռում են ապրանքներով ու վերարտադրության պրոցեսի շրջանակներում, թեև մենք այս կետը նախապես պետք է ավելի մանրամասն հետազոտենք. խոսքը բացառապես վերաբերում է այն փողային փոխառություններին, որոնք արվում են արդյունաբերողներին ու վաճառականներին բանկիրների որպես միջնորդների ձեռով։

Այսպես ուրեմն, ամենից առաջ վերլուծենք վաճառականական վարկը, այսինքն այն վարկը, որ վերարտադրության մեջ զբաղված կապիտալիստներն են մատուցում միմյանց։ Նա կազմում է վարկային սիստեմի պատվանդանը։ Նրա ներկայացուցիչը մուրհակն է, որոշակի վճարաժամկետ ունեցող պարտաթուղթը, document of deferred payment [հետաձգված վճարման փաստաթուղթ]։ Ամեն մեկը մի ձեռով վարկ է տալիս ու մյուսով վարկ է ընդունում։ Առայժմ մի կողմ թողնենք բանկիրական վարկը, որը բոլորովին ուրիշ, էապես տարբեր մոմենտ է կազմում։ Որչափով որ այս մուրհակները կրկին որպես վճարամիջոցներ են շրջանառում հենց վաճառականների միջև՝ մեկի կողմից մեկ ուրիշի հասցեով փոխգրվելով, առանց զեղչի միջնորդության, ապա հիշյալն ուրիշ բան չէ, քան պարտապահանջման փոխանցումն A-ից B-ին, և սա ամենևին չի փոխում գործի էությունը; Այս գործարքը լոկ մի անձի դնում է մի ուրիշի տեղ։ Եվ նույնիսկ այս դեպքում լուծարքը կարող է առանց փողի միջամտության տեղի ունենալ։ Օրինակ, A մանագործարանատերը պետք է մի մուրհակով վճարի B բամբակամիջնորդին, սա էլ՝ C ներմուծորդին։ Արդ, եթե C-ն մանվածք է արտահանում միաժամանակ, որ բավական հաճախ է պատահում, ապա նա կարող է մուրհակով մանվածք գնել A-ից, և A մանածագործը կարող է B միջնորդին ունեցած պարտքը գոցել սրա սեփական, C-ից իբրև վճար ստացած մուրհակով, ընդ որում, փողով վճարելու է մնում, ամենաշատը, մնացորդը։ Այս ամբողջ գործարքը միջնորդագործում է միայն բամբակի ու մանվածքի փոխանակությունը։ Արտահանորդը ներկայացուցիչն է լինում լոկ մանագործարանատիրոջ, բամբակամիջնորդը՝ բամբակաբույծի։

Արդ, այս սուտ վաճառականական վարկի պտույտը քննելիս՝ պետք է նկատել երկու բան։

Առաջին. այս փոխադարձ պարտապահանջումների մարումը կախված է կապիտալի և ետհոսումից, այսինքն Ա—Փ ակտից, որը հետաձգված է միայն։ Եթե մանագործարանատերը մուրհակ է ստացել չթագործարանատիրոջից, ապա այս վերջինը կարող է վճարել այն ժամանակ միայն, եթե շուկայում ունեցած նրա չիթը ծախվել է ադեն։ Եթե հացահատկի սպեկուլանտը մուրհակ է տվել իր հանձնակատարի վրա, ապա հանձնակատարը փողը կարող է վճարել, երբ նույն միջոցին հացահատիկը ծախվել է սպասված գնով։ Հետևաբար, այս վճարումները կախումն ունեն վերարտադրության, այսինքն արտադրության պրոցեսի ու սպառման պրոցեսի հոսունությունից։ Բայց քանի որ վարկերը փոխադարձ ենք ուստի ամեն մեկի վճարունակությունը միաժամանակ կախված է մի ուրիշի վճարունակությունից. որովհետև իր մուրհակը տալու ժամանակ հիշյալ անձը կարող է հույս դրած լինել կամ իր սեփական ձեռնարկության մեջ եղած կապիտալի ետհոսման վրա, կամ էլ մի երրորդ անձի ձեռնարկության մեջ ետոհոսման վրա, որն այդ միջոցում նրան պետք է մուրհակով ետհոսումերի վրա դրած հույսը մի կողմ թողնենք, ապա վճարումը կարող է հնարավոր դառնալ այն պահեստակապիտալի միջոցով միայն, որ մուրհակատուն իր տրամադրության տակ ունի՝ ետհոսումների դեպքում իր պարտավորությունները մարելու համար։

Երկրորդ. այս վարկային սիստեմը չի վերացնում կանխիկ փողով վճարելու անհրաժեշտությունը։ Նախ և առաջ՝ ծախսումների մի խոշոր մասը միշտ պետք է կանխիկ վճարել, ինչպես օրինակ աշխատավարձը, հարկերը և այլն։ Այնուհետև. օրինակ, B-ն, որը C-ից վճարի փոխարեն մի մուրհակ է ստացել՝ նախքան այս մուրհակի ժամկետի լրանալը, ինքը մի ժամկետահաս մուրհակ ունի D-ին վճարելու, և սրա համար B-ն պետք է կանխիկ փող ունենա։ Վերարտադրության մի այնպիսի լիակատար շրջապտույտ, ինչպիսին վերևում ենթադրեցինք բամբակաբույծից սկսած՝ մինչև բամբակամանագործարանատերն ու ընդհակառակը, լոկ իբրև բացառություն կարող է լինել և միշտ պետք է ընդհատվի շատ կետերում։ Վերարտադրության պրոցեսի քննարկման ժամանակ մենք տեսանք (II գիրք, III բաժին), որ հաստատուն կապիտալ արտադրողները մասամբ իրար հետ են փոխանակում հաստատուն կապիտալը։ Հենց այս պատճառով մուրհակներն ավելի կամ պակաս չափով կարող են իրար մարել։ Նույնն է նաև արտադրության վերընթաց գծի ժամանակ, երբ բամբակ վաճառողը մուրհակ է տալիս մանագործարանատիրոջ վրա, մանագործարանատերը՝ չթագործարանատիրոջ վրա, սա՝ արտահանորդի վրա, սա էլ՝ ներմուծորդի (գուցե կրկին բամբակի ներմուծորդի) վրա։ Սակայն այստեղ բացակայում է գործարքների շրջապտույտը, ուստի և պահանջաշարքի վերջափակումը, Օրինակ, մանագործարանատիրոջ պահանջը մանածագործարանատիրոջից՝ չի կարող գոցվել ածխամատակարարի՝ մեքենաշինարարին ուղղած պահանջով. մանագործարանատերը իր ձեռնարկության մեջ երբեք հնարավորություն չունի հակապահանջ անելու մեքենաշինարարից, որովհետև նրա արդյունքը, մանվածքը, երբեք չի կարող մտնել մեքենաների վերարտադրության պրոցեսի մեջ որպես բաղկացուցիչ տարր։ Ուստի այսպիսի պահանջները փողով պետք է մարվեն։

Այս վաճառականական վարկի սահմանները, եթե նրանք քննարկենք, ինքնըստինքյան, հետնյալներն են. 1) արդյունաբերողների և վաճառականների հարստությունը, այսինքն կապիտալի ձգձգվող ետհոսումների դեպքում իրենց տրամադրության տակ պահեստի կապիտալ ունենալը. 2) Հենց իրենց այս ետհոսումները։ Սրանք կարող են առժամանակ ձգձգվել, կամ ապրանքների գները կարող են նույն ժամանակամիջոցում ընկնել և կամ ապրանքը կարող է չծախված մնալ հանկարծ՝ գործարքների կանգառման հետևանքով շուկայում։ Որքան ավելի երկարաժամկետ է մուրհակը, այնքան ավելի մեծ պետք է լինի պահեստի կապիտալը և այնքան ավելի մեծ է ետհոսման նվազելու կամ թե հետաձգվելու հնարավորությունը՝ գների անկման կամ թե շուկայում ստեղծված գերառաջարկի հետևանքով։ Եվ ապա, ետհոսումներն այնքան ավելի անապահով են, որքան ավելի է սկզբնական գործարքը պայմանավորված եղել ապրանքագների բարձրանալու կամ ընկնելու վրա հույս դրած սպեկուլացիայով։ Բայց պարզ է, որ աշխատանքի արտադրողական ուժի և ուրեմն խոշոր մասշտաբով արտադրության զարգացման հետ՝ 1) շուկաներն ընդարձակվում են և հեռանում արտադրավայրից, 2) ուստի վարկերը պետք է ավելի երկարաժամկետ լինեն, և հետևաբար 3) սպեկուլատիվ տարրն ավելի ու ավելի պետք է իշխի գործարքների մեջ։ Խոշոր մասշտաբով ու հեռավոր շուկաների համար կատարվող արտադրությունն ամբողջ արդյունքը նետում է առևտրականների ձեռքը. սակայն անհնարին է, որ ազգի կապիտալը կրկնապատկվի, այնպես որ առևտրականներն իրենք իրենց ի վիճակի լինեն սեփական կապիտալով ազգային ամբողջ արդյունքը գնելու և ապա նորից ծախելու։ Հետևաբար, վարկն այստեղ անխուսափելի է, և վարկն այստեղ, ըստ իր ծավալի, աճում է արտադրության արժեքի աճման հետ և ավելի ու ավելի երկարաժամկետ է դառնում՝ վաճառահանման շուկաների աճող հեռավորության հետ։ Այստեղ փոխազդեցություն է կատարվում։ Արտադրության պրոցեսի զարգացումն ընդլայնում է վարկը, իսկ վարկն էլ տանում է դեպի արդյունաբերական ու առևտրային գործառնությունների ընդարձակում։

Եթե մենք այս վարկը քննենք բանկիրական վարկից անջատ, տպա ակներև է, որ նա աճում է բուն իսկ արդյունաբերական կապիտալի ծավալի աճման հետ միասին։ Փոխատուական կապիտալն ու արդյունաբերական կապիտալն այստեղ նույնն են. փոխատրված կապիտալներն ապրանքային կապիտալներ են, որոնք նախանշված են անհատական կամ վերջնական սպառման համար, կամ թե արտադրողական կապիտալի հաստատուն տարրերի փոխարինման համար։ Հետևաբար այն, որ այստեղ ներկայանում է իբրև փոխատրված կապիտալ, մի այնպիսի կապիտալ է միշտ, որը գտնվում է վերարտադրության պրոցեսի մեկ որոշ փուլի մեջ, բայց առուծախի միջոցով մի ձեռից անցնում է մեկ ուրիշ ձեռք ընդ որում նրա էկվիվալենտը լոկ հետագայումն է վճարվելու, գնորդի կողմից, պայմանավորված ժամկետում։ Օրինակ, բամբակը մուրհակով անցնում է մանագործարանատիրոջ ձեռը, մանվածքը մուրհակով՝ չթագործարանատիրոջ ձեռը, չիթը մուրհակով՝ վաճառականի ձեռը, սրա ձեռից մուրհակով՝ արտահանորդի ձեռը, արտահանորդի ճեռից դարձյալ մուրհակով Հնդկաստանի մի վաճառականի ձեռը, որը ծախում է այն և փոխարենը հնդիկոն է գնում և այլն։ Մի ձեռքից մի ուրիշն այսպես անցնելու դեպքում բամբակը կերպարանափոխվում է չթի, իսկ չիթը վերջիվերջո փոխադրվում է Հնդկաստան և փոխանակվում հնդիկոնի հետ, որը ուղարկվում է Եվրոպա և այնտեղ դարձյալ մտնում է վերարտադրության պրոցեսի մեջ։ Վերարտադրության պրոցեսի տարբեր փուլերն այստեղ միջնորդագործվում են վարկով, ընդ որում մանագործարանատերը կանխիկ վճար չի մտցնում բամբակի համար, չթագործարանատերը՝ մանվածքի համար, վաճառականը չթի համար և այլն։ Պրոցեսի առաջին գործողությունների ժամանակ ապրանք-բամբակն անցնում է արտադրության տարբեր փուլերով, և այս անցումը կատարվում է վարկի միջոցով։ Բայց հենց որ բամբակն արտադրության մեջ ստացավ իր ավարտական ձևն իբրև ապրանք, նույն այս ապրանքային կապիտալը դեռ անցնում է տարբեր վաճառականների ձեռով միայն, որոնց միջոցով կատարվում է նրա փոխադրումը դեպի հեռավոր շուկա և որոնցից վերջինը հիշյալ ապրանքը վերջիվերջո ծախում է սպառորդին և փոխարենը գնում է մի այնպիսի ապրանք, որը կա՛մ սպառման մեջ է մտնում, կա՛մ էլ՝ վերարտադրության պրոցեսի մեջ։ Հետևաբար, այստեղ պիտի տարբերել երկու շրջան. առաջինում վարկը միջնորդագործում է տվյալ առարկայի արտադրության իրական հաջորդական փուլերը, երկրորդում նա միջնորդագործում է նույն առարկայի անցնումը մի վաճառականի ճեռից մի ուրիշի ձեռն, ընդ որում այս շրջանն իր մեջ պարփակում է փոխադրանքն էլ, ուրեմն իրագործվում է շրջանառության Ա—Փ ակտը։ Բայց այստեղ էլ ապրանքը համենայն դեպս գտնվում է առնվազն շրջանառության պրոցեսում, հետևաբար՝ վերարտադրության պրոցեսի մի որոշ փուլում։

Հետևաբար, այն, ինչ որ փոխատրվում է այստեղ, անզբաղ կապիտալը չի երբեք, այլ մի կապիտալ է, որը իր տիրոջ ձեռքում պետք է իր ձևը փոխի, որը գոյություն ունի մի այնպիսի ձևով, որով նա տիրոջ համար սոսկ ապրանքային կապիտալ է, այսինքն այնպիսի կապիտալ, որը պետք է ետփոխարկվի և ամենից առաջ գոնե փող դարձվի։ Այստեղ ուրեմն վարկով միջնորդագործվում է ապրանքի փոխակերպությունը, ո՛չ միայն Ա—Փ-ն, այլև Փ—Ա-ն և արտադրության իրական պրոցեսը։ Եթե մի կողմ թողնենք բանկիրական վարկը, ապա վերարտադրողական շրջապտույտի սահմաններում եղած վարկի առատությունը չի նշանակում ազատ կապիտալների առատություն, որոնք սպասում են փոխատվության և շահութաբեր ներդրումն են որոնում, այլ նշանակում է վերարտադրության պրոցեսում զբաղված կապիտալների առատություն։ Ուրեմն վարկն այստեղ՝ 1) որչափով խոսքը վերաբերում է արդյունաբերական կապիտալիստներին, միջնորդագործում է արդյունաբերական կապիտալի անցումը մի փուլից մի ուրիշը, արտադրության միևնույն կարգի պատկանող ու միմյանց մեջ ներթափանցող ոլորտների կապը. 2) որչափով խնդիրը վերաբերում է վաճառականներին, միջնորդագործում է ապրանքների փոխադրանքն ու անցումը մի ձեռից մի ուրիշը՝ մինչև նրանց վերջնական վաճառքը փողով կամ թե մինչև նրանց փոխանակումը մի ուրիշ ապրանքի հետ։

Վարկի մաքսիմումն այստեղ արտահայտում է արդյունաբերական կապիտալի ամենալրիվ զբաղվածությունը, այսինքն նրա վերարտադրության ուժի ամենից արտակարգ լարումը՝ առանց հաշվի առնելու սպառման սահմանները։ Սպառման այս սահմաններն ընդլայնվում են բուն իսկ վերարտադրության պրոցեսի լարման հետևանքով. սա մի կողմից ուժեղացնում է եկամուտի սպառումը բանվորների ու կապիտալիստների կողմից, մյուս կողմից էլ նույնանում է արտադրողական սպառման լարումի հետ։

Քանի դեռ վերարտադրության պրոցեսը կատարվում է անխափան և այդ պատճառով էլ կապիտալի ետհոսումն ապահովված է մնում, այս վարկը հարատևում է ու ընդլայնվում, և նրա ընդլայնումը հենվում է բուն իսկ վերարտադրության պրոցեսի ընդլայնման վրա։ Հենց որ շրջանառության պրոցեսում արգելակներ են առաջանում՝ կապիտալի ձգձգված ետհոսումների, շուկաների գերալցման, գների անկման հետևանքով, ապա ստեղծվում է արդյունաբերական կապիտալի մի ավելցուկ, բայց մի այնպիսի ձևով, որով նա չի կարող իր ֆունկցիաները կատարել։ Գոյանում է ապրանքային կապիտալի մի բազմություն, բայց նա գնորդներ չունի։ Գոյանում է հիմնական կապիտալի մի բազմություն, բայց սա վերարտադրության կանգառման հետևանքով մեծ մասամբ անզբաղ է։ Վարկը սեղմվում է՝ 1) որովհետև, այս կապիտալն անզբաղ է, այսինքն կանգ է առել իր վերարտադրության մի փուլում, որովհետև նա չի կարող իր փոխակերպությունն իրականացնել. 2) որովհետև վերարտադրության պրոցեսի հոսունության նկատմամբ վստահությունը խախտված է. 3) որովհետև այս վաճառականական վարկի նկատմամբ եղած պահանջարկը նվազում է։ Մանագործարանատերը, որը սահմանափակում է իր արտադրությունը և չծախված մանվածքի մի բազմություն ունի պահեստանոցում, ոչ մի կարիք չունի վարկով բամբակ գնելու. վաճառականը կարիք չունի վարկով ապրանք գնելու, որովհետև նա առանց այն էլ պետք եղածից շատ ավելի ապրանք ունի։

Հետևաբար, եթե կանգառումն է տեղի ունենում վերարտադրության պրոցեսի այս ծավալման կամ թե հենց միմիայն նորմալ լարման մեջ, ապա սրանով առաջ է գալիս նաև վարկի պակասություն. ավելի դժվար է լինում վարկով ապրանքներ ստանալ։ Կանխիկ վճարում պահանջելն ու ապառիկով ծախելուց զգուշանալը բնորոշ է արդյունաբերական ցիկլի հատկապես այն փուլի համար, որը հաջորդում է կրախին։ Բուն իսկ ճգնաժամի ժամանակ, երբ յուրաքանչյուրը ձգտում է ծախելու, բայց չի կարող ծախել, և սակայն պետք է ծախի՝ վճարելու համար, ոչ թե անզբաղ, զետեղելի կապիտալի, այլ իր վերարտադրության պրոցեսում արգելակված կապիտալի մասսան ամենից մեծ է լինում հենց ճիշտ այն ժամանակ, երբ վարկի պակասությունն էլ ամենից սաստիկ է (և ուրեմն բանկիրական վարկի ժամանակ զեղչի նորման էլ ամենաբարձրն է)։ Արդեն գործի մեջ ներդրված կապիտալն այն ժամանակ իրոք անզբաղ է մնում մասսայորեն, որովհետև վերարտադրության պրոցեսը կանգ է առնում։ Գործարանները կանգ են առնում, հում նյութերը կիտվում, պատրաստի արդյունքներն իբրև ապրանքներ գերալցում են շուկան։ Հետևաբար չկա ավելի սխալ բան, քան այսպիսի կացությունն արտադրողական կապիտալի պակաս լինելուն վերագրելը։ Հենց այդ ժամանակ առկա է լինում արտադրողական կապիտալի ավելցուկ՝ մասամբ վերարտադրության նորմալ, բայց առժամապես սեղմված մասշտաբի կապակցությամբ, մասամբ էլ՝ թուլացած սպառման կապակցությամբ։

Մի րոպե ենթադրենք, որ ամբողջ հասարակությունը կազմված է միայն արդյունաբերական կապիտալիստներից ու վարձու բանվորներից։ Այնուհետև, մի կողմ թողնենք գների տատանումները, որոնք ամբողջ կապիտալի խոշոր բաժնեմասերին արգելում են իրենց միջին համամասնությունների համաձայն փոխարինվելու և որոնք ամբողջ վերարտադրության պրոցեսի բաղկացուցիչ մասերի ընդհանրական կախման պարագայում, որը զարգանում է հատկապես վարկի շնորհիվ, պետք է ժամանակավոր ընդհանրական կանգառումներ առաջ բերեն։ Մի կողմ թողնենք նաև ֆիկտիվ ձեռնարկություններն ու սպեկուլատիվ գործառնությունները, որոնց զարկ է տալիս վարկային սիստեմը։ Այս դեպքում ճգնաժամը կարող էր բացատրվել միայն արտադրության տարբեր ճյուղերի անհամամասնությամբ և հենց իրենց կապիտալիստների սպառման ու նրանց կուտակման անհամամասնությամբ։ Բայց իրերի տվյալ պայմաններում՝ արտադրության մեջ ներդրված կապիտալների փոխարինումը մեծ մասամբ կախված է ոչ-արտադրողական դասակարգերի սպառունակությունից, այնինչ բանվորների սպառունակությունը սահմանափակված է մասամբ աշխատավարձի օրենքներով և մասամբ էլ նրանով, որ բանվորները բանեցվում են այնքան ժամանակ միայն, որքան ժամանակ որ կարող են շահույթով բանեցվել կապիտալիստների դասակարգի համար։ Բոլոր իսկական ճգնաժամերի վերջին պատճառ միշտ մնում է մասսաների աղքատությունն ու նրանց սպառման սահմանափակությունը, մի պարագա, որ խոչընդոտում է կապիտալիստական արտադրության ձգտումը՝ արտադրողական ուժերն այնպես զարգացնել, որ կարծես թե միմիայն հասարակության բացարձակ սպառունակությունը կազմելիս լիներ այդ ուժերի զարգացման սահմանները։

Արտադրողական կապիտալի իրոք պակաս լինելու մասին, գոնե կապիտալիստորեն զարգացած ազգերի մոտ, խոսք կարող է լինել ընդհանրական անբերությունների դեպքում միայն, լինեն սրանք գլխավոր սննդամիջոցների, թե ամենակարևոր արդյունաբերական հումքերի անբերություններ, միևնույն է։

Բայց այս վաճառականական վարկին ավելանում է բուն փողային վարկը։ Արդյունաբերողների ու վաճառականների՝ միմյանց ընձեռած փոխադարձ վարկատվությունը խառնահյուսվում է այն փողային փոխատվությունների հետ, որ նրանք ստանում են բանկիրներից ու փողով վարկատվություն անողներից։ Մուրհակի զեղչման դեպքում փոխատվությունը լոկ անվանական է։ Գործարանատերը իր արդյունքը ծախում է մուրհակով և այս մուրհակը զեղչում է մեկ billbroker-ի [մուրհակամիջնորդի] մոտ։ Սա իրականում փոխ է տալիս իր բանկիրի վարկը միայն, որը նրան, իր հերթին, փոխատրում է իր ավանդատուներից ստացած փողային կապիտալը, իսկ ավանդատուներ հանդիսանում են բուն իսկ արդյունաբերողներն ու վաճառականները, բայց նաև բանվորները (խնայդրամարկղների միջոցով), հողային ռենտա ստացողներն ու անարտադրողական այլ դասակարգերը։ Այսպիսով ահա ամեն մի անհատական գործարանատիրոջ կամ վաճառականի համար մեջտեղից վերանում է թե մի սոլիդ պահեստակապիտալի անհրաժեշտությունը և թե կապիտալի իրական ետհոսումներից կախված լինելը։ Բայց մյուս կողմից՝ ամբողջ պրոցեսն այնքան է բարդանում մասամբ պարզապես փքուն մուրհակատվությամբ, մասամբ էլ սոսկական մուրհակասարքման նպատակով արվող ապրանքագործարքներով, որ շատ սոլիդ ձեռնարկության երևութքն ու կապիտալի աշխույժ ետհոսումները դեռ հանգիստ կարող են շարունակել իրենց գոյությունն այն բանից հետո էլ, երբ ետհոսումներն իրականում երկար ժամանակից ի վեր արդեն կատարվելիս են լինում մասամբ խաբված փողավարկատուների, մասամբ էլ խաբված արտադրողների հաշվին։ Այս պատճառով ահա ձեռնարկությունը միշտ գրեթե չափազանց առողջ է թվում կրախից հենց անմիջապես առաջ։ Դրա լավագույն ապացույց տալիս են օրինակ, 1857 և 1858 թվերի «Reports on Bank Acts», որտեղ բանկերի բոլոր կառավարիչները, վաճառականները, կարճ ասած՝ բոլոր հրավիրված փորձագետները, իրենց գլուխ ունենալով լորդ Օվերստոնին, փոխադարձորեն միմյանց շնորհավորում էին գործերի ծաղկման ու առողջ զարգացման առթիվ՝ 1857 թվի օգոստոսին պայթած ճգնաժամից ճիշտ մի ամիս առաջ։ Եվ ապշեցուցիչ է, որ Տուկը իր History of Prices-ում վերստին տարվում է այս պատրանքով յուրաքանչյուր առանձին ճգնաժամի պատմական նկարագրությունն անելիս։ Ձեռնարկությունը միշտ կատարելապես առողջ է լինում և գործերն ընթանում են ամենափայլուն կերպով, մինչև որ հանկարծ բռնկում է փլուզումը։

Հիմա մենք վերադառնում ենք փողային կապիտալի կուտակմանը։

Փոխատրելի փողային կապիտալի ամեն մի շատացում դեռ չի նշանակում կապիտալի իրական կուտակում կամ վերարտադրության պրոցեսի ընդլայնում։ Այս ամենից պարզ երևան է գալիս արդյունաբերական ցիկլի այն փուլում, որն անմիջապես հաջորդում է նոր միայն վերապրած ճգնաժամին, երբ փոխատուական կապիտալը մասսայորեն պարապ ընկած է լինում։ Այսպիսի մոմենտներում, երբ արտադրության պրոցեսը սահմանափակված է (անգլիական արդյունաբերական մարզերում արտադրությունը 1847 թվի ճգնաժամից հետո մեկ երրորդով կրճատվել էր), երբ ապրանքի գները հասնում են իրենց ամենացած մակարդակին, երբ ձեռներեցության ոգին հաշմացել է, այսպիսի մոմենտներում տոկոսադրույքի ավելի ցած մակարդակ է իշխում, որն այստեղ ուրիշ բան չի ցույց տալիս, քան փոխատրելի կապիտալի շատացում արդյունաբերական կապիտալի հենց սեղմվելու և անգործության մատնվելու հետևանքով։ Ըստինքյան ակներև է, որ շրջանառության ավելի քիչ միջոցներ են պահանջվում ընկած ապրանքագների, քչացած գործառնությունների ու աշխատավարձի վրա ծախսվող կապիտալի սեղմվելու հետ զուգահեռ. որ մյուս կողմից՝ արտասահմանին ունեցած պարտքերը մասամբ ոսկու տարհոսման ու մասամբ էլ սնանկությունների միջոցով լուծարելուց հետո ոչ մի լրացուցիչ փող չի պահանջվում իբրև համաշխարհային փող գործելու համար. վերջապես որ մուրհակաղեղչման գործի ծավալը կրճատվում է հենց նույն այս մուրհակների թվի ու նրանց արժեքային գումարների հետ զուգահեռ։ Այսպիսով նվագում է պահանջարկը փոխատրելի փողային կապիտալի նկատմամբ թե իբրև շրջանառության միջոցի ու թե իբրև վճարամիջոցի (նոր կապիտալաներդրման մասին դեռ խոսք չկա), ուստի և փոխատուական կապիտալը համեմատաբար առատ է լինում։ Բայց այսպիսի հանգամանքներում դրականորեն աճում է նաև փոխատուական փողային կապիտալի առաջարկը, ինչպես հետագայում ցույց կտանք։

Այսպես, 1847 թվի ճգնաժամից հետո իշխում Էր «գործառնությունների սահմանափակում ու փողի խոշոր ավելցուկ»։ „Comm. Distress”, 1847—1848, վկայություն № 1664), տոկոսադրույքը շատ ցածր էր «առևտրի գրեթե լիակատար ոչնչացման ու փող ներդրելու հնարավորություն համարյա բոլորովին չլինելու պատճառով» (ն. տ., էջ 45. Հոջսոնի՝ Royal Bank Of Liverpool-ի [Լիվերպուլի թագավորական բանկի] կառավարվի ցուցմունքը)։ Թե այս երևույթն իրենց պարզաբանելու համար ինչպիսի անմտություններ էին հորինում այս պարոնները (և Հոջսոնը սրանց մեջ ամենալավերից մեկն է դեռ), կարելի է տեսնել հետևյալ ֆրազից. «Նեղվածությունը (1847 թվին) պայմանավորվում էր երկրում եղած փողային կապիտալի իրական քչացումով, որի պատճառը մասամբ բոլոր աշխարհամասերից արված ներմուծումները ոսկով վճարելու անհրաժեշտությունն էր և մասամբ էլ շրջանառու կապիտալի (floating capital) փոխարկումը հիմնական կապիտալի։ Թե շրջանառու կապիտալի հիմնական դառնալն ինչպես կարող է երկրի փողային կապիտալը քչացնել,— այս ամենևին հասկանալի չէ, որովհետև, օրինակ, երկաթուղիների կառուցման դեպքում,— որոնց մեջ էր հենց գլխավորապես կապիտալ ներդրվում այն ժամանակ,— ոչ nuկի ու ոչ էլ թուղթ է բանեցվում ջրանցույցների ու ռելսերի համար, իսկ երկաթուղային ակցիաների վաճառումից ստացված փողը, որչափով որ սա ավանդադրվում էր իբրև մուծանքներ այդ բաժնետոմսերի հատուցման դիմաց, գործում էր ճիշտ այն կերպ, ինչպես բանկերում ավանդադրված ամեն ուրիշ փող, և ժամանակավորապես նույնիսկ շատացնում էր փոխատրելի փողային կապիտալը, ինչպես արդեն ցույց ենք տվել վերևում, բայց որչափով որ այդ փողն իրոք ծախսվում էր կառուցման վրա, նա երկրում շրջանառում էր իբրև գնելամիջոց ու վճարամիջոց։ Լոկ որչափով որ հիմնական կապիտալն արտահանելի առարկա չի ներկայացնում, հետևաբար, արտահանելու անհնարինության հետ վերանում է այն անզբաղ կապիտալն էլ, որը ճարվում է արտահանված առարկաների համար ստացվող ետվճարումներով, ուրեմն և կանխիկ կամ թև ձույլերով կատարվող ետվճարումներով,— լոկ այնչափով կարող է փողային կապիտալը փոփոխություններ կրել, եթե շրջանառու կապիտալը վերածվում է հինական կապիտալի։ Բայց այն ժամանակները անգլիական արտահանման առարկաներն էլ չծախված պառկած էին մասսայորեն արտասահմանյան շուկաներում։ Ճիշտ է, Մանչեստրի և այլ վայրերի վաճառականների ու գործարանատերերի համար, որոնք իրենց ձեռնարկությունների նորմալ կապիտալի մի մասը ներդրել էին երկաթուղային ակցիաների մեջ, ուստի և իրենց ձեռնարկությունները վարելու գործում կախման մեջ էին ընկել փոխատուական կապիտալից, իրականում անշարժացրել էին իրենց floa1ing capital-ը և այս պատճառով ստիպված էին դրա հետևանքները կրելու։ Սակայն նույն հետևանքը կստացվեր, եթե նրանք իրենց ձեռնարկություններին պատկանող, բայց նրանցից դուրս հանած կապիտալը երկաթուղիների փոխարեն ներդրած լինեին, օրինակ, հանքագործարանների մեջ, որոնց արդյունքը հենց դարձյալ floating capital է՝ երկաթ, ածուխ, պղինձ և այլն։ Ազատ փողային կապիտալի իրական քչացումն անբերության, հացահատկի ներմուծման ու ոսկու արտահանման հետևանքով մի այնպիսի իրողություն էր, որն, իհարկե, ոչ մի գործ չուներ երկաթուղային սպեկուլացիաների հետ։— «Գրեթե բոլոր վաճառականական տներն սկսեցին իրենց ձեռնարկություններն ավելի կամ պակաս չափով ուժասպառ անել երկաթուղիների մեջ փող ներդրելու համար»։ «Այսպիսի ընդարձակ փոխատվությունները, որ երկաթուղիներին ընձեռում էին առևտրական տները, սրանց դրդում էին մուրհակազեղչի դիմելով անչափ շատ հենվելու բանկերի վրա և այս միջոցով առաջ վարելու իրենց առևտրական գործերը (նույն Հոջսոնը, ն. տ., էջ 67)։ «Մանչեստրում վիթխարի կորուստներ տեղի ունեցան երկաթուղային գործում արվող սպեկուլացիաների հետևանքով» (I գրքում, գլ. XIII, 3, C, ու այլուր շատ անգամ մեջբերված Ռ. Գարդները. ցուցմունքի համարը՝ 4877, ն. տ.)։

1847 թվի ճգնաժամի գլխավոր պատճառներից մեկը շուկաների հսկայական գերալցումն ու անսահման սպեկուլացիան էր աըևելահնդկական ապրանքների առևտրում։ Բայց ուրիշ հանգամանքներ էլ այս ճյուղի շատ հարուստ տներ սնանկացման հասցրին։ «Նրանք հարուստ միջոցներ ունեին, բայց այդ միջոցները ազատորեն տնօրինել չէին կարող։ Նրանց ամբողջ կապիտալն ամուր ներդրված էր Մավրիկյան կղզում հողադույքի մեջ կամ թե հնդիկոնի ու շաքարի գործարաններում։ Երբ նրանք այնուհետև իրենց վրա 500—600 000 £ պարտավորություններ վերցրին, նրանք այլևս շրջանառու միջոցներ չունեին իրենց մուրհակները վճարելու համար, և վերջիվերջո պարզվեց, որ իրենց մուրհակները վճարելու համար նրանք ամբողջովին պետք է իրենց վարկին ապավինեին» (Չ. Տերներ, արևելահնդկական խոշոր վաճառական Լիվերպուլում, № 730, ն. տ.)։ Այնուհետև Գարդները ցույց է տալիս (№ 4872, ն. տ.). «Չինական պայմանագրից անմիջապես հետո երկիրն այնպիսի մեծ հույսեր դրեց Չինաստանի հետ ունենալիք մեր առևտրի հզոր ընդարձակման վրա, որ բազմաթիվ խոշոր գործարաններ շինվեցին հատկապես չինական շուկայում ամենից ավելի վարուն բամբակագործվածքներ պատրաստելու նպատակով, և ահա այս գործարաններն էլ ավելացան արդեն եղած բոլոր գործարանների վրա։— 4874. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ այս ձեռնարկությունը։— Վերին աստիճանի կործանարար ազդեցություն ունեցավ, այնպես որ գրեթե անկարելի է նկարագրել։ Ես չեմ կարծում, որ 1844 ու 1845 թվերին դեպի Չինաստան ուղղված բոլոր առաքումների գումարի -ից ավելին վերադարձած լինի. որովհետև թեյը ետարտահանման գլխավոր առարկան է և որովհետև այնքան մեծ սպասելիքներ էին ներշնչել, ապա մենք, գործարանատերերս, վստահության հույս էինք դրել թեյի մաքսի խոշոր իջեցման վրա»։ Եվ հիմա հաջորդում է անգլիական գործարանատիրոջ բնորոշ credo-ն [հավատո հանգանակը]՝ միամիտ ձևով արտահայտած. «Արտասահմանյան շուկայի հետ ունեցած մեր առևտուրը սահմանափակված չէ ապրանքներ գնելու նրա ունակությամբ, այլ հիշյալ առևտուրը սահմանափակված է այստեղ, մեր երկրում այն արդյունքներն սպառելու մեր ունակությամբ, որ մենք իբրև ետվճարումներ ստանում ենք արտասահմանյան շուկաներում մեր արդյունաբերական արդյունքների փոխարեն»։ (Համեմատաբար աղքատ երկրները, որոնց հետ Անգլիան առևտուր է տնում, անկասկած կկարողանային ամեն մի հնարավոր գումարի անգլիական ֆաբրիկատներ վճարահատուցել ու սպառել, բայց հարուստ Անգլիան, դժբախտաբար, չի կարողանում մարսել այն արդյունքները, որ ստանում է իր արտահանած ապրանքների փոխարեն)։ «4876. Ես սկզբում արտահանեցի մի քանի ապրանք, և սրանք մոտ 15% կորուստով ծախվեցին. ըստ որում ես լիովին համոզված էի, որ այն գինը, որով իմ գործակալները կարող էին թեյ գնել վերավաճառքի ժամանակ այստեղ մի այնպիսի մեծ շահույթ կտար, որ հիշյալ կորուստը կգոցվեր. բայց շահույթ ստանալու փոխարեն ես երբեմն կորցնում էի 25 ու մինչև 50%։— 4877. Գործարանատերերն արտահանում էին իրե՞նց հաշվին։— Գլխավորապես։ Վաճառականները, ինչպես երևում է, շատ շուտով տեսան, որ ձեռնարկած գործից ոչինչ դուրս չի գալիս, և նրանք ավելի խրախուսում էին գործարանատերերին ինքնուրույնաբար ապրանքառաքումներ անելու, քան թե իրենք էին մասնակցում սրանց»։— Ընդհակառակը, 1857 թվին կորուստներն ու սնանկությունները բաժին ընկան առավելապես վաճառականներին, որովհետև այս անգամ գործարանատերերը նրանց վերապահեցին օտար շուկաները «սեփական հաշվին» գերալցելը։

Փողային կապիտալը կարող է մեծանալ շնորհիվ այն հանգամանքի, որ բանկային գործի ծավալվելու հետևանքով (տես հետո ներքևում Իպսվիչի օրինակը, որտեղ 1857 թվից անմիջապես առաջ սակավաթիվ տարիների ընթացքում ֆերմերների ավանդները քառապատկվեցինք այն, ինչ որ առաջ մասնավոր անձի գանձ էր կամ դրամի պահեստ, որոշ ժամանակով միշտ փոխարկվում է փոխատրելի կապիտալի։ Բայց փողային կապիտալի այսպիսի աճումը նույնքան քիչ է արտահայտում արտադրողական կապիտալի աճումը, որքան այդ նույնը քիչ էին արտահայտում աճող ավանդները Լոնդոնի ակցիոներական բանկերում, երբ սրանք սկսեցին ավանդների համար տոկոսներ վճարել։ Քանի դեռ արտադրության մասշտաբը մնում է անփոփոխ, այս աճումն առաջ է բերում փոխատրելի փողային կապիտալի առատություն՝ արտադրողական կապիտալի համեմատությամբ։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս ավելի ցած տոկոսադրույքը։

Եթե արտադրության պրոցեսը նորից հասնում է ծաղկած դրության, որը նախորդում է չափազանց լարված կացությանը, ապա վաճառականական վարկը հասնում է արտակարգ մեծ ընդարձակման, որն այս դեպքում իրոք էլի «առողջ» պատվանդան է ունենում կապիտալի հեշտ կատարվող ետհոսումների ու ընդարձակված արտադրության համար։ Գործերի այս վիճակում տոկոսադրույքը դեռ ցած է լինում, թեև նա իր մինիմումից վեր է բարձրանում։ Իրականում այս միակ ժամկետն է, երբ կարող է ասվել, թե ցած տոկոսադրույքը և, ուրեմն, փոխատրելի կապիտալի հարաբերական առատությունը համընկնում է արդյունաբերական կապիտալի իրական ընդարձակման հետ։ Կապիտալի ետհոսումների դյուրությունն ու կանոնավորությունը, զուգորդվելով ընդարձակված վաճառականական վարկի հետ, ապահովում է փոխատուական կապիտալի առաջարկը՝ չնայած ուժեղացած պահանջարկին և արգելք է լինում տոկոսադրույքի մակարդակի բարձրանալուն։ Մյուս կողմից՝ միմիայն հիմա են նկատելի աստիճանով մեջտեղ գալիս այն ասպետները, որոնք աշխատում են առանց պահեստակապիտալի կամ ընդհանրապես առանց կապիտալի, ուստի և ամբողջովին գործառում են, հենարան ունենալով փողային վարկը։ Այժմ հիշյալների վրա ավելանում է նաև հիմնական կապիտալի մեծ ընդարձակումը հնարավոր բոլոր ձևերով ու մեծածավալ նոր ձեռնարկությունների մասսայական բացումը։ Տոկոսը հիմա վեր ելնելով հասնում է իր միջին բարձրությանը։ Իր մաքսիմումին նա հասնում է դարձյալ, հենց որ պայթում է նոր ճգնաժամը, վարկը դադարում է հանկարծակի, վճարումները կանգ են առնում, վերարտադրության պրոցեսը հաշմանում է և, վերևում հիշատակված բացառություններով, փոխատուական կապիտալի գրեթե բացարձակ պակասության կողքին հրապարակ է գալիս անզբաղ մնացած արդյունաբերական կապիտալի ավելցուկը։

Այսպիսով, ուրեմն, փոխատուական կապիտալի շարժումը, ինչպես որ սա արտահայտվում է տոկոսադրույքի տատանումների մեջ, ընդհանուր առմամբ ընթանում է արդյունաբերական կապիտալի շարժման հակառակ ուղղությամբ։ Այն փուլը, որում ցած, բայց իր մինիմումից բարձր կանգնած տոկոսադրույքը համընկնում է ճգնաժամին հաջորդող «բարելավման» և աճող վստահության հետ, և մանավանդ այն փուլը, որում տոկոսադրույքն իր միջին բարձրությանն է հասնում, այն միջինին, որը հավասարապես հեռու է նրա մինիմումից ու մաքսիմումից,— լոկ այս երկու մոմենտներն են արտահայտում փոփատուական կապիտալի համընկնումն արդյունաբերական կապիտալի առատության հետ։ Բայց արդյունաբերական ցիկլի սկզբին ցած տոկոսադրույքը համընկնում է արդյունաբերական կապիտալի կծկման հետ, իսկ ցիկլի վերջում բարձր տոկոսադրույքը՝ արդյունաբերական կապիտալի առատության հետ։ «Բարելավմանն» ուղեկցող ցած տոկոսադրույքը վկայում է այն մասին, որ վաճառականական վարկը լոկ փոքր չափով կարիք ունի բանկային վարկի, որովհետև ինքը դեռ իր սեփական ոտների վրա է կանգնած։

Այս արդյունաբերական ցիկլի բնորոշ հատկանիշն այն է, որ միևնույն շըջապտույտը, մի անգամ որ առաջին զարկը տրված է, պարբերաբար պետք է վերարտադրվի։ Դեպրեսիայի (Abspannung) ժամանակ արտադրությունն ընկնում է այն աստիճանի ցցած, որին հասել էր նախընթաց ցիկլում և որի համար այժմ տեխնիկական պատվանդան է ստեղծված։ Ծաղկման փուլում՝ միջին պարբերաշրջանում արտադրությունը շարունակում է զարգանալ այդ միևնույն պատվանդանի վրա։ Գերարտադրության և սպեկուլացիայի պարբերաշրջանում նա արտադրողական ուժերը լարում է ծայրահեղ աստիճանի, դուրս գալով արտադրության պրոցեսի կապիտալիստական սահմաններից։

Որ ճգնաժամի պարբերաշրջանում վճարման միջոցների պակասություն է զգացվում, այս ակներև է ինքնին։ Մուրհակների փոխարկելիությունը բռնում է բուն իսկ ապրանքների փոխակերպության [Metamorphose] տեղը և հենց այսպիսի ժամանակ այնքան ավելի մեծ չափերով, որքան ավելի մեծ է առևտրականների թիվը, որոնք սոսկ վարկով են աշխատում։ Իրերի այս դրությունը չհասկացող և անհեթեթ բանկային օրենսդրությունը, ինչպես 1844—1845 թվականներինն էր, կարող է այս փողային ճգնաժամի համար ավելի ծանր պայմաններ ստեղծել։ Բայց բանկային օրենսդրության և ոչ մի տեսակը չի կարող ճգնաժամը վերացնել։

Արտադրության մի սիստեմում, որտեղ վերարտադրության պրոցեսի բոլոր փոխհարաբերությունները վարկի վրա են հիմնված, եթե այդ սիստեմում վարկը հանկարծակի դադարում է և միմիայն կանխիկ վճարումն է իր զորությունը պահպանում, ակներև է, որ պետք է մեջտեղ գա մի ճգնաժամ, մի ուժգին վազք վճարման միջոցների ետևից։ Ուստի ամբողջ ճգնաժամն առաջին հայացքից ներկայանում է իբրև վարկի ճգնաժամ ու փողի ճգնաժամ։ Եվ իրոք, խնդիրը վերաբերում է միայն մուրհակների փոխարկելիությանը փողի։ Բայց այս մուրհակները մեծամասնությամբ ներկայացնում են իրական առուծախեր, որոնք ընդարձակվում են հասարակական պահանջմունքից շատ ու շատ գերազանցող չափերով և վերջիվերջո այդ ընդարձակումն է, որ ամբողջ ճգնաժամի հիմքն է կազմում։ Սակայն միաժամանակ այս մուրհակների մի վիթխարի քանակ էլ սոսկական սնամեջ գործարքներ է ներկայացնում, որոնք հիմա պարզվում են և ճայթում. այնուհետև՝ օտար կապիտալով վարվող, բայց ձախողած սպեկուլացիաներ. վերջապես ապրանքային կապիտալներ, որոնք արժեքազրկված կամ բոլորովին անվաճառելի են, և կամ կապիտալի ետհոսումներ, որոնք այլևս երբեք չեն կարող իրագործվել։ Վերարտադրության պրոցեսի բռնի ընդարձակման այս ամբողջ արհեստական սիստեմն իհարկե չի կարող նրանով բուժվել, որ մի բանկ, ասենք Անգլիայի բանկը, իր թղթերի միջոցով բոլոր սպեկուլտնտներին կապահովի պակասող կապիտալով և արժեքազրկված բոլոր ապրանքները կդնի նրանց հին անվանական արժեքներով։ Սակայն այստեղ ամեն ինչ այլաշրջված է երևում, որովհետև այս թղթե աշխարհում ոչ մի տեղ հանդես չեն դալիս իրական գինն ու սրա իրական մոմենտները, այլ միմիայն ձույլեր, մետաղե փող, բանկնոտներ, մուրհակներ, արժեթղթեր։ Այս այլաշրջումն առանձնապես դրսևորվում է այն կենտրոններում, որտեղ խիտ համախմբված է երկրի փողային գործը, ինչպիսին է Լոնդոնը. ամբողջ պրոցեսն այստեղ անըմբռնելի է դառնում. արտադրության կենտրոններում արդեն ավելի քիչ է նկատվում այդ այլաշրջումը։

Արդյունաբերական կապիտալի գերառատության առնչությամբ, որը նկատվում է ճգնաժամերի ժամանակ, պետք է նկատել նաև հետևյալը. ապրանքային կապիտալն ըստինքյան [an sich] փողային կապիտալ է միաժամանակ, այսինքն արժեքի մի որոշ գումար, որն արտահայտված է ապրանքի գնի մեջ։ Իբրև սպառողական արժեք ապրանքային կապիտալը սպառման որոշ առարկաների որոշ քանակ է, որը ճգնաժամի պահին առկա է լինում գերառատորեն։ Բայց որպես փողային կապիտալ ըստինքյան [an sich], որպես պոտենցիալ փողային կապիտալ նա ենթակա է մշտական ընդարձակման ու կծկման։ Ճգնաժամի նախօրյակին ու նրա ընթացքում ապրանքային կապիտալը, որպես պոտենցիալ փողային կապիտալ, կծկվում է։ Նա իր տիրոջ ու սրա վարկատուների համար (ինչպես և իբրև մուրհակների ու փոխառությունների ապահովություն) ավելի քիչ փողային կապիտալ է ներկայացնում, քան այն ժամանակ, երբ այդ ապրանքային կապիտալը գնվում էր և երբ սրա վրա հիմնված զեղչումների ու գրավա-գործարքներն էին կատարվում։ Եթե այս է այն պնդման իմաստը, թե մի երկրի փողային կապիտալը նեղվածության ժամանակներում քչանում է, ապա այս պնդումը նույնանում է այն դրույթի հետ, թե ապրանքների գներն ընկել են։ Սակայն գների այսպիսի փլուզումը լոկ համակշռում է նրանց նախկին փքունացումը։

Անարտադրողական դասակարգերի ու բոլոր նրանց եկամուտները, ովքեր ապրում են հաստատուն եկամուտներով, մեծ մասամբ անփոփոխ են մնում գների փքունացման ժամանակ, որը ձեռ ձեռի տված է ընթանում գերարտադրության ու գերսպեկուլացիայի հետ։ Ուստի նրանց սպառողական ունակությունը նվազում է համեմատաբար և ընդ սմին նվազում է նաև նրանց ունակությունը՝ փոխհատուցելու վերարտադրության այն ամբողջ մասը, որը նորմալ պայմաններում պետք է նրանց սպառման մեջ մտներ։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ նրանց պահանջարկն անվանապես նույնն է մնում, իրականում նա նվազում է։

Ներմուծման ու արտահանման վերաբերմամբ պետք է նկատել, որ բոլոր երկրներն էլ շարքով ներքաշվում են ճգնաժամի մեջ, և այս դեպքում պարզվում է, որ նրանք բոլորը, սակավ բացառությամբ, շատ շատ են արտահանել և ներմուծել, ուրեմն վճարման բալանսը բոլորի համար աննպաստ է, հետևաբար իսկապես վճարման բալանսը չէ այս երևույթի պատճառը։ Օրինակ, Անգլիան տառապում է ոսկու տարհոսումից։ Նա չափազանց շատ է ներմուծել։ Բայց միաժամանակ մյուս բոլոր երկրները գերալցված են անգլիական ապրանքներով։ Ուրեմն նրանք էլ են չափազանց շատ ներմուծել կամ նրանց մոտ չափազանց շատ են ներմուծել ուրիշները։ (Անշուշտ, մի տարբերություն կա վարկով արտահանող երկրի ու այն երկրների միջև, որոնք վարկով ամենևին չեն արտահանում կամ թե միայն քիչ են արտահանում վարկով։ Բայց վերջիններս այս դեպքում ներմուծում են վարկով և, այս բանը տեղի չի ունենում լոկ այն ժամանակ, երբ ապրանքներն այնտեղ ուղարկվում են միջնորդառաքմամբ)։ Ճգնաժամը կարող է ամենից առաջ Անգլիայում բռնկվել, այն երկրում, որն ամենից ավելի է վարկ տալիս ու բոլորից քիչ է վարկ վերցնում, որովհետև վճարման բալանսը, բալանսը ժամկետահաս վճարումների համար, որոնք իսկույն պետք է լուծարվեն, նրա համար աննպաստ է, թեև ընդհանուր առևտրային բալանսը նրա համար նպաստավոր է։ Այս վերջին հանգամանքը բացատրվում է մասամբ Անգլիայի կողմից մատուցվող վարկով, մասամբ էլ արտասահմանին փոխատված նրա կապիտալների քանակով, որի հետևանքով ապրանքային մասսաների ետհոսումներ են կատարվում դեպի Անգլիա, չհաշված բուն առևտրական գործառնություններով պայմանավորված ետհոսումները։ (Բայց երբեմն ճգնաժամը բռնկում է ամենից առաջ Ամերիկայում էլ, այն երկրում, որն առևտրային վարկի ու կապիտալավարկի մեծ մասն Անգլիայից է վերցնում։) Անգլիայում կրախը, որը սկսվում և ուղեկցվում է ոսկու տարհոսումով, հավասարակշռում է Անգլիայի վճարման բալանսը մասամբ իր ներմուծորդների սնանկությամբ (որի մասին հետո ներքևում), մասամբ իր ապրանքային կապիտալի մեկ մասն էժան գներով արտասահման ուղղելով, մասամբ օտարերկրյա արժեթղթերը ծախելով, անգլիականները գնելով և այլն։ Բայց ահա հերթը գալիս է մի ուրիշ երկրի։ Վճարման բալանսը տվյալ րոպեին նպաստավոր էր սրա համար. բայց վճարման բալանսի ու առևտրային բա լանսի ժամկետերի միջև նորմալ ժամանակներում գոյություն ունեցող տարբերությունն այժմ վերացել է կամ թե չէ՝ կրճատվել է ճգնաժամի հետևանքով։ Բոլոր վճարումները պետք է միանգամից կատարվեն։ Անգլիան հիմա ոսկու ետհոսում ունի, մյուս երկիրը՝ ոսկու տարհոսում։ Այն, որ մի երկրում ներկայանում է իբրև գերներմուծում, մեկ ուրիշում ներկայանում է որպես գերարտահանում, և ընդհակառակը։ Բայց գերներմուծում ու գերարտահանում տեղի է ունեցել բոլոր երկրներում էլ (մենք այստեղ չենք խոսում անբերությունների և այլոց մասին, այլ ընդհանրական ճգնաժամի մասին), այսինքն տեղի է ունեցել գերարտադրություն, որին զարկ է տվել վարկն ու գների սրան ուղեկցող ընդհանրական փքունացումը։

1857 թվին ճգնաժամը բռնկվեց Միացյալ Նահանգներում։ Տեղի ունեցավ ոսկու տարհոսում Անգլիայից Ամերիկա։ Բայց հենց որ Ամերիկայում փքունացած գները պայթեցին, հետևեց ճգնաժամն Անգլիայում ու ոսկու տարհոսումն Ամերիկայից Անգլիա։ Նույնը կատարվեց Անգլիայի ու մայր-ցամաքի միջև։ Վճարման բալանսն ընդհանրական ճգնաժամի պահին աննպաստ է ամեն մի ազգի համար, համենայն դեպս՝ առևտրապես զարգացած յուրաքանչյուր ազգի համար, բայց այu անբարենպաստ վճարման բալանսը, ինչպես վաշտային հրաձգության ժամանակ, առաջանում է մեկ ազգի մոտ մյուսի ետևից, հենց որ վճարման հերթը նրան է գալիս. և Անգլիայում, օրինակ, պայթած ճգնաժամը միմյանց հետևող այս ժամկետները սեղմում-խցկում է բոլորովին կարճ մի պարբերաշրջանի մեջ։ Հենց այդ ժամանակ էլ պարզվում է, որ այս բոլոր ազգերը միաժամանակ և չափազանց շատ են արտահանել (ուրեմն գերարտադրել են) և չափազանց շատ ներմուծել (հետևաբար գերագնել), որ բոլորի մոտ էլ գները չափազանց փքվել էին, իսկ վարկը գերլարված էր։ Եվ բոլորի մոտ էլ տեղի է ունենում միևնույն կրախը։ Ապա ոսկու տարհսսման երևույթը կատարվում է հերթով բոլոր երկրներում, և հենց իր ընդհանրականությամբ ապացուցում է, 1} որ ոսկու տարհոսումը ճգնաժամի սոսկական մեկ երևույթն է և ոչ թե նրա պատճառը, 2) որ այն հաջորդականությունը, որով տարբեր ազգերի մոտ հանդես է գալիս ոսկու տարհոսումը, լոկ այն է նշում, թե երկնքի հետ իրենց հաշիվը վերջացնելու հերթը երբ է վրա հասնում յուրաքանչյուրի համար, թե ճգնաժամի ժամկետը երբ է լրանում նրանց համար և ճգնաժամի ներթաքուն տարրերը նրանց մոտ երբ են պայթման մոմենտին հասնում։

Անգլիական տնտեսագետ հեղինակների համար,— իսկ հիշատակության արժանի տնտեսագիտական գրականությունը 1830 թվից դեսը հանգում է գլխավորապես currency-ի [փողի շրջանառության], վարկի, ճգնաժամերի վերաբերյալ գրականության,— բնորոշ է այն, որ նրանք ճգնաժամի պահերին ազնիվ մետաղի արտահանությունը, չնայած մուրհակային կուրսերի փոփոխվելուն, դիտում են սոսկ Անգլիայի տեսակետից իբրև զուտ ազգային երևույթ և իրենց աչքերը վճռականորեն փակում են այն իրողության հանդեպ, որ երբ Անգլիական բանկը ճգնաժամի պահին տոկոսադրույքը բարձրացնում է, եվրոպական մյուս բոլոր բանկերն էլ նույնն են անում, և որ եթե այսօր Անգլիայում է հնչում տրտունջը ոսկու տարհոսման առթիվ, վաղը նա թնդալու է Ամերիկայում, մյուս օրը՝ Գերմանիայում ու Ֆրանսիայում։

1847 թվին «Անգլիան պետք է մարեր ընթացիկ պարտավորությունները» {մեծ մասամբ հացահատկի դիմաց}։ «Դժբախտաբար նրանք մարվում էին մեծ մասամբ սնանկություններով»։ {Հարուստ Անգլիան իր գլխի ճարը տեսնում էր մայր-ցամաքի ու Ամերիկայի նկատմամբ հայտարարած սնանկությամբ}։ «Իսկ որչափով որ պարտավորությունների խնդիրը սնանկությամբ էր լուծվում, նրանք մարվում էին ազնիվ մետաղների արտահանությամբ» («Report of Committee on Bank Acts.», 1857)։ Ուրեմն, որչափով որ ճգնաժամը Անգլիայում սաստկանում է բանկային օրենսդրության շնորհիվ, այս օրենսդրությունը մեկ միջոց է՝ սովի ժամանակներում հացահատիկ արտահանող ազգերին խաբելու՝ նախ նրանց հացահատկի շուրջը ու այնուհետև այդ հացահատկի համար վճարելիք փողի շուրջը։ Հետևաբար, այն երկրների համար, որոնք ավելի կամ պակաս չափով տառապում են թանկությունից, այսպիսի ժամանակներում հացահատկի արտահանման արգելքը պայքարի մի շատ բանական միջոց է Անգլիայի բանկի այս պլանի դեմ, ըստ որի հացահատկի ներմուծման դիմաց ստանձնած «պարտաավորությունները մարվում են» «սնանկություններով»։ Այս դեպքում շատ ավելի լավ է, որ հացահատիկ արտադրողներն ու սպեկուլանտները իրենց շահույթի մի մասը կորցնեն հօգուտ երկրի, քան իրենց կապիտալները կորցնեն՝ հօգուտ Անգլիայի։

Ասածներիցս հետևում է, որ ապրանքային կապիտալը պոտենցիալ փողային կապիտալ ներկայացնելու իր հատկությունը մեծ չափով կորցնում է ճգնաժամի պահին ու ընդհանրապես գործերի կանգառումների ժամանակ։ Միևնույնը վերաբերում է նաև ֆիկտիվ կապիտալին, տոկոսաբեր թղթերին, որչափով որ սրանք էլ իբրև փողային կապիտալներ են շրջանառում բորսայում։ Տոկոսի բարձրացմանը զուգահեռ ընկնում է նրանց գինը։ Սա այնուհետև ընկնում է վարկի ընդհանրական պակասության հետևանքով, որը նրանց տերերին ստիպում է տոկոսաբեր թղթերը շուկայում մասսայորեն ծախծխել իրենց համար փող ճարելու նպատակով։ Վերջապես ակցիաների գինն ընկնում է մասամբ այն եկամուտների նվազման հետևանքով, որոնց ստաց-