Changes
/* Գլուխ քսանմեկերորդ */
Շուտով մեկը բղավեց, թե պետք է Շերբուրնին լինչի դատաստանի ենթարկել։ Չանցավ մեկ րոպե, երբ բոլորն սկսեցին նույն բանն ասել, կատաղած ու գոռալով հեռացան, իրենց զգեստներից պոկելով բոլոր կապերը, որոնցով կախելու էին Շերբուրնին։
==Գլուխ քսաներկուերորդ==
Մարդիկ խառնիխուռն շարժվեցին դեպի Շերբուրնի տունը, աղաղակելով ու մոլեգնելով, ինչպես հնդիկները, և ճանապարհին ամեն ոք կամ պետք է հեռանար նրանց առջևից, կամ էլ ոտքի տակ ընկներ, բլիթ դառնար։ Սարսափելի տեսարան էր։ Երեխաները ճչալով գնում էին առջևից, ջանալով դուրս գալ ճանապարհից։ Ամեն մի պատուհանի առջև երևում էին կանանց բազմաթիվ գլուխներ, ամեն ծառի վրա բարձրացել էին մի քանի նեգր տղա, ցանկապատերի ետևից նայում էին չափահաս նեգրեր ու նեգրուհիներ, և հենց որ ամբոխը մոտենում էր, նրանք ետ էին քաշվում, որ ձեռք չհասներ իրենց։ Բազմաթիվ կանայք ու աղջիկներ լաց էին լինում, խոսում անզուսպ հուզմունքով, մեռնելու չափ վախեցած։
Բազմությունը հավաքվեց Շերբուրնի տան ցանկապատի առջև։ Մարդիկ որքան կարող էին, սեղմվում էին իրար, և աղմուկն այնքան մեծ էր, որ ոչ ոք չէր կարող իր ասածը լսել։ Բակը փոքր էր, քսան ոտնաչափից ոչ ավելի։ Ինչ֊որ մեկը գոռում էր․
― Քանդեցե՛ք ցանկապատը, քանդեցե՛ք ցանկապատը։
Սկսվեց քանդելու, խորտակելու, փուլ տալու աղմուկը։ Շուտով պատը գետնին հավասարվեց, և մարդկային առաջին պատնեշը ալիքի նման խուժեց ներս։
Հենց այդ պահին Շերբուրնը դուրս եկավ իր փոքրիկ նախագավթի տանիքը, երկփողանի հրացանը ձեռքին, և լիովին հանգիստ ու լրջախոհ կանգ առավ, առանց մի բառ արտասանելու։ Ժխորը դադարեց և մարդկային ալիքը մի փոքր ընկրկեց։
Շերբուրնը ոչ մի բառ չասաց․ միայն կանգնած նայում էր։ Լռությունն ահավոր էր, քստմնելի ու ճնշող։ Շերբուրնը հայացքով չափեց բոլորին։ Որտեղ նրա հայացքը կանգ էր առնում, մարդիկ վախվխելով աշխատում էին նայել մի այլ ուղղությամբ, բայց չէին կարողանում և խեղճացած նայում էին գետնին։ Շուտով Շերբուրնը քմծիծաղ տվեց, իհարկե, ոչ հաճելի, այլ այնպես, որ մարդ կարծես ավազոտ հաց է ուտում։ Ապա ցածրաձայն և արհամարհանքով ասաց․
«Պատկերացրու, որ սրանք կարող են որևէ մեկին լինչի դատաստանի ենթարկել․ զվարճալի՜ միտք է։ Պատկերացրու, որ այս մարդիկ այնքան լեղի ունեն, որ մարդկանց լինչի դատաստանի են ենթարկում։ Դուք քաջ եք միայն այս տեղերով անցնող, փողոց շպրտված, խեղճ, անօգնական կանանց մրոտելու, խոշտանգելու համար։ Մի՞թե դա ձեզ հիմք է տալիս մտածելու, թե դուք այնքան արիություն ունեք, որ կարող եք <b>տղամարդու</b> վրա ձեռք բարձրացնել։ Ձեզ նման տասը հազար հոգու ձեռքն ընկած մարդը կարող է ապահով զգալ իրեն այնքան ժամանակ, քանի դեռ լույս է, դուք էլ նրա թիկունքում չեք։ Մի՞թե ես ձեզ չեմ ճանաչում։ Ձեզ լա՜վ գիտեմ։ Ծնվել և մեծացել եմ Հարավում, ապրել Հյուսիսում։ Այնպես որ միջին մարդուն ճանաչում եմ ամենուրեք։ Միջին մարդը վախկոտի մեկն է։ Հյուսիսում նա ում ասես թույլ կտա իրեն ոտնակոխ անել, եթե այդ մարդն այդպես է ուզում, ապա տուն գնում ու աղոթում հանուն խոնարհ ոգու, որպեսզի դիմանա այդ անարգանքին։ Հարավում մի մարդ մեն֊մենակ, օրը ցերեկով կանգնեցրել է լեփ֊լեցուն փոխադրակառքը և կողոպտել։ Ձեր լրագրերը ձեզ այնքան քաջ են անվանել, որ դուք կարծում եք, թե ուրիշներից քաջ եք, մինչդեռ նույնքան քաջ եք, որքան ուրիշները, ոչ ավելի։ Ինչո՞ւ ձեր դատավորները մարդասպաններին կախաղանի չեն դատապարտում։ Որովհետև վախենում են, թե դատապարտյալի բարեկամները մութ գիշերով թիկունքից կսպանեն իրենց։ Ահա, նրանց արածն այդ է, ուրիշ ոչինչ։
Նրանք միշտ ազատ են արձակում մարդասպանին։ Այնուհետև մի իսկական տղամարդ գիշերը գնում է, թիկունքում ունենալով դիմակավորված հարյուր վախկոտ մարդ, և լինչի դատաստանի է ենթարկում սրիկային։ Ձեր սխալն այն է, որ ձեզ հետ ոչ մի իսկական տղամարդ չեք բերել, մյուս սխալը, որ գիշերվա մթնով չեք եկել և դիմակ չունեք։ Ձեզ հետ բերել եք մի կիսամարդ՝ Բաք Հարքնեսին։ Ահա, այնտեղ կանգնած է։ Եվ եթե ձեր մեջ չլիներ նրա նման մեկը, որը ձեզ շարժման մեջ դներ, դուք այդ հարցը կփակեիք միայն աղմկելով։
Դուք չեք ցանկացել գալ։ Միջին մարդը չի սիրում խռովություն ու վտանգ։ Բայց եթե մի կես մարդ, ինչպես Բաք Հարքնեսն է, կանչի․ «Լինչի դատաստանի՜ ենթարկել, լինչի՜ դատաստանի ենթարկել», դուք կվախենաք ետ կանգնել, կվախենաք, թե պարզվի այն, ինչ կա իրականում․ կպարզվի ձեր վախկոտությունը։ Եվ այդ է պատճառը, որ այսպիսի ոռնոց եք բարձրացրել, կախվում եք այդ կիսամարդու բաճկոնակի փեշից, զայրացած գալիս եք, երդվում, թե մեծ սխրագործություններ եք կատարելու։ Աշխարհում ամենաողբալի բանն ամբոխն է։ Բանակն էլ ամբոխ է։ Զինվորները չեն կռվում իրենց ներքին արիությամբ․ այդ արիությունը նրանք ստանում են իրենց մեծ քանակից և սպաներից։ Բայց ամբոխը առանց ղեկավարի ողորմելի բան է և ավելի վատ։ Այժմ մնում է, որ պոչներդ քաշեք, գնաք տուն ու սողաք ձեր բները։ Եթե իրոք պետք է տեղի ունենա լինչի դատաստան, ապա այդ պետք է տեղի ունենա մթության մեջ, Հարավի ձևով․ դիմակներ են պետք, ինչպես և մի տղամարդ։ Այժմ գնացեք և ձեզ հետ տարեք այս կես֊մարդուն։
Այս ասելով նա առաջ մեկնեց երկփողանի հրացանը և լարեց հրահանը։ Ամբոխը մեկից ընկրկեց, և մարդիկ ցրվեցին։ Ի վերջո գնաց և Բաք Հարքնեսը՝ կատարելապես նվաստացած։ Ես կարող էի մնալ, եթե ուզենայի, բայց չուզեցի։
Ես գնացի կրկես և քարշ եկա դռների ետևում, մինչև եկավ պահակը։ Թաքնվեցի վրանի տակ։ Ինձ մոտ կար քսան դոլարանոց մի ոսկի։ Ուրիշ փող էլ կար, բայց մտածում էի, թե ավելի լավ է դա պահեմ։ Ի՞նչ իմանայի, թե ե՛րբ պետք կգա, այն էլ այստեղ, տնից այնքան հեռու և օտար մարդկանց մեջ։ Նման դեպքերում պետք է շատ զգույշ լինել։ Ես դեմ չեմ կրկեսի համար դրամ ծախսելուն, եթե ուրիշ հնար չլիներ, բայց իզուր վատնելն էլ միտք չուներ։
Դա, իսկապես, սքանչելի կրկես էր։ Տեսարանը փառավոր էր, երբ ձիեր հեծած, զույգ֊զույգ ներս եկան բոլորը՝ պարոններ և լեդիներ։ Տղամարդիկ հագել էին միայն փոխաններ ու շապիկներ, առանց կոշիկների ու կոշկախթանների, ձեռքները կողքներին կանթած, հանգիստ ու վայելուչ։ Պետք է որ քսան հոգուց պակաս չլինեին։ Բոլոր լեդիները հաճելի տեսք ունեին և շատ գեղեցիկ էին, կարծես իսկական թագուհիներ լինեին։ Նրանք այնպիսի զգեստներ էին հագել, որ միլիոնավոր դոլարներ կարժենային։ Դրանց վրա շողում էին բազմաթիվ ադամանդներ։ Հոյակապ տեսարան էր։ Ես դեռ այդքան գեղեցիկ բան չէի տեսել։ Մեկ առ մեկ նրանք վեր կացան, կանգնեցին և սկսեցին մեղմ, ալեձև, շնորհալի շարժումներով պտտվել օղակի շուրջը։ Տղամարդիկ բարձրահասակ էին, խրոխտ, ուղիղ։ Գլուխները ճոճում ու սահելով անցնում էին տաղավարի տակ։ Լեդիների զգեստները մեղմ ծածանվում էին զիստերի շուրջը, ինչպես վարդի թերթիկներ, և կանայք նման էին անչափ գեղեցիկ հովանոցների։
Սկսեցին ավելի արագ շարժվել։ Բոլորը պարում էին, նախ մեկ ոտքը օդի մեջ պարզած, ապա մյուսը։ Ձիերն ավելի ու ավելի թեքվում էին մի կողմի վրա։ Կրկեսապետը կենտրոնում ձողի շուրջը պտտում էր մտրակը չրկացնելով ու բղավելով «հի՜, հի՜», իսկ ծաղրածուն նրա թիկունքում կանգնած՝ չէր խնայում իր կատակները։ Շուտով բոլորը բաց թողեցին սանձերը, լեդիներն իրենց մատները զիստերի վրա իջեցրին, ջենտլմենները թևերը դրին կրծքներին, ձիերը ծունկի եկան, հեծյալները մեկը մյուսի ետևից ցած թռան և հանդիսականներին գլուխ տվին իմ տեսած ամենաշնորհալի ձևով։ Այնուհետև նրանք հեռացան բեմից, իսկ հանդիսականները խելահեղ ծափահարեցին։
Ամբողջ ներկայացման ընթացքում նրանք կատարեցին ամենազարմանալի բաներ, և ամբողջ ժամանակ ծաղրածուն այնպես կատարեց իր դերը, որ մարդիկ ծիծաղից թուլացան։ Կրկեսապետի բերանից դեռ խոսքը դուրս չեկած, ծաղրածուն անմիջապես պատասխանում էր ամենածիծաղաշարժ բառերով, որ երբևէ արտասանել է մարդը։ Թե նա ինչպե՛ս կարող էր այդքան բան մտածել, այն էլ այդքան արագ ու այդքան դիպուկ, մինչև այժմ չեմ կարողանում հասկանալ։ Ես մի տարում էլ չէի կարող այդքանը մտածել։ Շուտով հարբած մի մարդ փորձեց դուրս գալ կրկես։ Ասում էր, թե ուզում է ձիավարել, որ ինքը նույնքան հաջող կարող է ձի հեծած պտույտներ կատարել, որքան դրանցից որևէ մեկը։ Հանդիսականներն առարկեցին և փորձեցին ետ պահել նրան, բայց նա ոչ ոքի լսել չէր ուզում։ Ամբողջ ներկայացումը կանգ առավ։ Մարդիկ սկսեցին բղավել նրա վրա, ծաղրել։ Հարբածն սկսեց գոռգոռալ ու բզկտել ինքն իրեն։ Հանդիսականները հուզվեցին, և շատերը, վեր կենալով շարժվեցին ներքև, դեպի բեմը, գոռալով․ «Զարկե՛ք, ցա՛ծ գցեք, դե՛ն շպրտեք դրան»։ Կանանցից մեկ֊երկուսն սկսեցին ճչալ։ Կրկեսապետը մի փոքր խոսեց և ասաց, որ ինքը հույս ունի, թե ոչ մի անախորժ բան չի պատահի, եթե այդ մարդը խոսք կտա, որ այլևս անհամություն չի անի, ինքը թույլ կտա նրան ձի հեծնել, եթե կարծում է, որ կկարողանա ձիու վրա մնալ։ Բոլորը ծիծաղեցին և ասացին՝ շատ լավ։ Հարբածը մեջտեղ եկավ։ Հենց որ նա հեծավ, ձին սկսեց վեր թռչել, ցատկոտել, ծառս լինել։ Կրկեսի երկու աշխատակից կախվեցին սանձից․ աշխատում էին ձին հանգիստ պահել, իսկ հարբածը կախվել էր ձիու բաշից։ Ամեն անգամ վեր թռչելիս հարբածի ոտները ճոճվում էին օդում։ Հանդիսականները կանգնած գոռում ու ծիծաղում էին, մինչև արցունքներն սկսեցին հոսել նրանց աչքերից։ Վերջապես, չնայած կրկեսի մարդկանց ջանքերին, ձին դուրս պրծավ ու սկսեց վազել կրկեսի շուրջը, հարբածն էլ վզից կախված, նախ մի ոտն էր իջեցնում, հասնում գետնին մի կողմի վրա, ապա մյուս ոտը՝ մյուս կողմի վրա։ Մարդիկ ծիծաղից գժվել էին։ Սակայն ինձ համար ծիծաղելու բան չկար․ տեսնելով այն վտանգը, որ սպասում էր այդ մարդուն, դողում էի։ Շուտով նա համառ պայքարից հետո կանոնավոր կերպով հեծավ ձին, բռնեց սանձը և սկսեց պտույտներ տալ այս ու այն կողմի վրա։ Հաջորդ րոպեին վեր ցատկեց, բաց թողեց սանձը և կանգնեց թամբի վրա, իսկ ձին սրարշավ շարունակեց իր պտույտները, կարծես հրդեհ լիներ։ Այսպես նա, կանգնած թամբի վրա, հանգիստ ու ազատ շարունակեց ձիավարելը, կարծես թե կյանքում երբեք չէր հարբել։ Ապա սկսեց վրայից պոկել հագուստներն ու շպրտել ներքև։ Նա այնպես արագ էր շպրտում մեկը մյուսի ետևից, որ կարծես հագուստները օդում իրար էին կպչում։ Նա ցած շպրտեց տասնյոթ կտոր։ Եվ ահա նա՝ բարեկազմ ու գեղեցիկ, հագնված ձեր երբևէ իմացած ամենաշքեղ և ամենաազդեցիկ ձևով։ Հորդորելու համար թեթևակի մտրակեց ձին և վերջապես ցատկեց ներքև, գլուխ տվեց ու պարելով հեռացավ վարագույրի ետևը։ Բոլորը հաճույքից ու զարմանքից բղավում էին։
Կրկեսապետը զգաց, թե ինքը ինչպիսի անհարմար վիճակի մեջ է ընկել։ Կարծում եմ, որ նա ձեր երբևէ տեսած կրկեսապետերից ամենաողորմելին էր։ Հարցն այն է, որ այդ «հարբածը» կրկեսի մարդկանցից մեկն էր․ նա այդ կատակը ինքն էր հնարել, ոչ ոքի ոչինչ չէր ասել։ Ես ինձ հիմար վիճակի մեջ էի զգում, բայց չէի ցանկանա այդ կրկեսապետի տեղը լինել թեկուզ հազար դոլար տային ինձ։ Չգիտեմ, կարո՞ղ է լինել ավելի սքանչելի կրկես, քան այս, բայց դեռ ավելի լավը չեմ տեսել։ Համենայն դեպս, ինձ համար դա շատ լավ էր, և ամեն անգամ որտեղ էլ առիթ լինի, անպայման կայցելեմ։
Այդ երեկո մենք էլ ներկայացում տվինք, բայց հավաքվել էին ընդամենը տասներկու մարդ։ Հազիվ ծախսերը ծածկեցինք։ Հանդիսականները անընդհատ ծիծաղում էին, և դուքսը դրանից կատաղել էր։ Ներկայացումը չավարտված՝ բոլորը թողին, գնացին, բացի մի տղայից, որը քնած էր։ Դուքսն ասաց, որ այս արքանզասցի տխմարները դեռ չեն կարող Շեքսպիրին հասկանալ, որ նրանց համար պետք է հասարակ կատակերգություններ ներկայացնել և նույնիսկ ավելի հասարակ բան։ Ասաց, որ ինքը կարող է նրանց ոճին համապատասխան բան ստեղծել։ Հաջորդ առավոտյան նա վերցրեց ապրանք փաթաթելու մի մեծ թուղթ ու սև ներկ, գրեց մի քանի աֆիշ և փակցրեց պատերին գյուղի տարբեր մասերում։ Աֆիշների վրա գրված էր․
::::::::::Դատարանի սրահում
::::::::::Միայն մեկ ներկայացում
::::::::::Համաշխարհային ողբերգակներ
:::::::::::Դեվիդ Գարրիկ կրտսերը
::::::::::::::Եվ
:::::::::::Էդմունդ Քին ավագը
::::::::Լոնդոնի և եվրոպական թատրոններից
::::::::::<b>Արքայական ընձուխտ</b>
:::::::::::::կամ
::::::::<b>Արքայական կատարելությունը</b>
::::::::սարսռեցնող ողբերգության մեջ։
::::::::::Մուտքը 50 ցենտ։
Ներքևում գրված էր․
::::::::::<b>Կանանց և երեխաների մուտքը</b>
::::::::::::<b>արգելվում է։</b>
― Ահա, ― ասաց նա, ― եթե այս վերջին տողը նրանց չգրավի, այդ կնշանակի, որ ես արքանզասցիներին չեմ ճանաչում։
