Changes

Գիրքր Գիրքը փաստարկ է հօգուտ բանական քննարկման եւ և իրազեկ բանավեճի՝ ի հակադրություն ճարտասանության կամ, ինչպես դարասկզբի հայ սոցիալիստ վերլուծաբան Երվանդ Պալյանն է կոչել՝ «ոեֆլեքսիվ «ռեֆլեքսիվ ռեակցիաների»։ Իբրեւ Իբրև այդպիսին, այն կարող է դիտվել որպես իմ 1989֊1990֊ին 1989-1990֊ին գրած եւ 1991թ․֊ին և1991 թ․֊ին հրատարակված «Հայաստանը քառուղիներում» գրքի շարունակություն։ Այն ժամանակ Հայաստանում, եւ և ամենուր, հայության մեծ մասի համար անկախությունը դեռեւս դեռևս հեռավոր երազանք էր։ Իմ մտքով իսկ չէր անցել, եւ կասկածում եմ, թե որեւէ մեկի մտքով կարող էր անցնել, որ ես ի վերջո աշխատելու եմ Հայաստանում՝ այդ գրքում արծարծված արծածված խնդիրներից մի քանիսի վրա։

Տասր Տասը տարի անց եւ և բավական անցուդարձից հետո թերթում էի այդ զործր՝ գործը՝ ամփոփելու համար այս հատորը։ Ինձ ցնցեց այն փաստը, որ 1988֊ից սկզբնավորված եւ հատկապես 1998֊ին 1988֊ին տեղի ունեցած իրադարձությունները առնվազն արդարացրել են այնտեղ արծարծված հարցերը՝ միեւնույն միևնույն ժամանակ պարունակերւվ պարունակելով այդ նույն հարցերի, թեեւ թեև ոչ վերջնական, պատասխանը․Հայաստանը կարո՞ղ է անկախ պետության փնել։ Ավելի ճշգրիտ Փլելու համար կարելի է հարցնել․ Հայաստանը կարո՞ղ է ձեռք րերեչ ռազմավարական ե քաղաքական հնարավորության ՝ի զռրա լինելու, իբրե ինքնիշխան պետության, սահմանելա ե տնօ– րինելաիր կենսական շահերը, թե՞ շարունակելու է պահպանել իր գոյության մանղատր իբրեւ կայսերական իշխանությունից կախյալ պետություն՝ ի հատուցումն նրա հովանավորության։ …Հարեւանների նկատմամբ ունեցած վախը երկար ժամանակ ե֊ ղել է Հայաստանի անկա/սաթյաճ հարցի պատասխանը որոշող13գփւավռր գործոնը։ Մի շարք կոտորածներով եւ քսաներորդ դարում իրականացված ցեղասպանտթյամբ հարուցված, վայրագ քուրքի պատկերով ամրապնդված, պան֊թյարքիզմի մշտական ուրվականով սնուցված, իբրեւ զոհի եւ գաղութացվածի հոգեբանություն ներշնչված, Հայաստանի ինքնահոչակ պաշտպանների կոդմից հմտորեն բանեցված այդ վախը, փաստորեն, ադճատել է ազգային շահերի ընկալումը ե շփոթվել է ռազմավարական մտածողության հետ։

…Ցեղասպանությունը, դրա շահարկումը եւ Թուրքիայի կոդմից դրա մերժումը կաթվածահար են արել հայ ժողովըրդի հավաքական ոգին։ Սկզբում բռնության, իսկ ապա այդ բռնության ժխտման զոհերի ազգը <i>Հայաստանը կարո՞ղ է անկախ պետություն լինել։ Ավելի ճշգրիտ լինելու համար կարելի է հարցնել․ Հայաստանը կարո՞ղ է ձեռք բերել ռազմավարական և քաղաքական հնարավորություն՝ ի զորու չէ պահպանելու բանական քննարկման կարողությունը։ Ազգը չի կարոդ պատկերացնել ա– պագանլինելում իբրև ինքնիշխան պետություն սահմանելու և տնօրինելու իր կենսական շահերը, եթե թե՞ շարունակելու է պահպանել իր գոյության մանդատը իբրև կայսերական իշխանությունից կախված պետություն՝ ի հատուցումն նրա միակ պատկերացումը ապագայում կրկին զոհ դառնալու հեռանկարն է։ Ապագայի մերժումն արդարացնում հովանավորության։ ․․․ Հարևանների նկատմամբ ունեցած վախը երկար ժամանակ եղել է ներկայի մերժումը եւ հարկադրում է գերբեռնված անցյալի տառապագին կրում……Ազգային ժողովրդավարական շարժումը …հարցականի տակ դրեց վախի վրա հիմնված չափանիշի վավերականությունըՀայաստանի անկախության հարցի պատասխանը որոշող գլխավոր գործոնը։ Մի շարք կոտորածներով և քսաներորդ դարում իրականացված ցեղասպանությամբ հարուցված, կասկածի ենթարկեց պան֊թյարքական վտանգի սպառնալիքըվայրագ թուրքի պատկերով ամրապնդված, վերահաստատեց ազգային օրակարգի սահմանման իրավունքը եւ վերաեիմնեց բանական խոսակցությունն իբրեւ հարցերին պա– տասխանեթւ միջոց։ (Հայաստանը քառուղիներումպան֊թյուրքիզմի մշտական ուրվականով սնուցված, էջ 1 –2)։իբրև զոհի և գաղութացվածի հոգեբանություն ներշնչված, Հայաստանի ինքնահռչակ պաշտպանների կողմից հմտորեն բանեցված այդ վախը, փաստորեն աղճատել է ազգային շահերի ընկալումը և շփոթվել է ռազմավարական մտածողության հետ։

… Սփյուռքում մենք պետք է համեստությանն ու քաջությունն ունենանք հասկանալու․․․ Ցեղասպանությունը, որ մեր կազմակերպությունները ստեղծված չէին մեր ազգի առջեւ ծառացած նոր ու ավե/դրա շահարկումը և Թուրքիայի կողմից դրա մերժումը կաթվածահար են արել հայ ժողովրդի հավաքական ոգին։ Սկզբում բռնության, իսկ ապա այդ բռնության ժխտման զոհերի ազգը ի մեծ մարտահրավերները դիմակայեւու համար։… Վերջին յոթանասուն տարում մեր քաղաքական միտքն աննպատակ դեգերել էզորու չէ պահպանելու բանական քննարկման կարողությունը։ Ազգը չի կարող պատկերացնել ապագան, ճիշտ այնպես, ինչպես մենք՝ սփյուռքահայերս ենք ղեգերեւ երկրից երկիր… ժամանակը եկել եթե նրա միակ պատկերացումը ապագայում կրկին զոհ դառնալու հեռանկարն է։ Ապագայի մերժումն արդարացնում է վերագնահատելու անցյալ տասնամյակների խնդիրները, հասկանալու պատմությունը եւ գործելու այնպես, որ հնարավոր դաոնան պատմությանը մեր իրական մասնակցությանն ու պատմության իրական փոփոխությանը։ Եկել ներկայի մերժումը և հարկադրում է իրականն ա ծիսականը տարանջատելու ժամանակը։ …(Հայաստանը քառուղիներում, էջ 167)։գերբեռնված անցյալի տառապագին կրում․․․

141989 թ․ Գերագույն խորհրդի բանավեճերից սկսած՝ Հայոց համազգային շարժումն ․․․ Ազգային ժողովրդավարական շարժումը հարցականի տակ դրվեց վախի վրա հիմնված չափանիշի վավերականությունը, կասկածի ենթարկեց պան֊թյուրքական վտանգի սպառնալիքը, վերահաստատեց ազգային օրակարգի սահմանման իրավունքը և վերահիմնեց բանական խոսակցությունն իբրև հարցերին պատասխանելու միջոց։ (ՀՀՇ) այս հարցերին տվեց մի շարք խիստ հստակ պատասխաններ․ Հայաստանըքառուղիներոըմ, եթե կենսունակ եւ անկախ պետություն դաոնալու հույս է փայփայում, պետք է հաղթահարի ա– վանդական մտածողությունը։ Այս դրույթը հակադրվեց հայ քաղաքական մտքի կողմից ընդունված պատկերացմանը։ Բնազդական հակադրությունը ՀՀՇ֊ին եւ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանին, ինչպես Հայաստանի քաղաքական կյանքում նրանց տիրապետության օրոք, այնպես էլ իշխանությունից հեռանալուց հետո, ուղղակիորեն կապված է գլխավոր այս հարցում նրանց որդեգրած դիրքորոշման հետ։ Թեեւ վերջնական պատասխաններ չեն եղել, սակայն հարցերի վավերականությունը հաստատվել է առկա բանավեճերով, որքան էլ որ դրանք կցկտուր ու ամբոխավարական լինեն։էջ 1-2)։

ԽՍՀՄ֊ը․․․ Սփյուռքում մենք պետք է համեստություն ու քաջություն ունենանք հասկանալու, որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանըոր մեր կազմակերպությունները ստեղծված չէին մեր ազգի առաջ ծառացած նոր ու ավելի մեծ մարտահրավերները դիմակայելու համար։ ․․․ Վերջին յոթանասուն տարում մեր քաղաքական միտքն աննպատակ դեգերել է, մոտ էր պայթյունիճիշտ այնպես, սակայն ոչ մի կառավարություն աշխարհում չէր սպասում դրանինչպես մենք՝ սփյուռքահայերս ենք դեգերել երկրից երկիր․․․ Ժամանակը եկել է վերագնահատելու անցյալ տասնամյակների խնդիրները, ե սոսկ սակավաթիվ անհատներ էին ակնկալում այդ։ ԽՍՀՄ֊ը դեռեւս գերտերություն էր, եւ բոլոր որոշումները, ռազմավարությունը, հաշվարկներր կատարվում էին այն գիտակցությամբհասկանալու պատմությունը և գործելու այնպես, որ այն շարունակելու հնարավոր դառնան պատմությանը մեր իրական մասնակցությունն ու պատմության իրական փոփոխությունը։ Եկել է գոյատեւել։ ԽՍՀՄ Կոմունիստական կուսակցության աոաջին քարտուղար եւ երկրի վւաստացի ղեկավար Սիխայիլ Գորբաչովր «բացել էր» իտբհրդային հասարակությունը իր գլասնոստով իրականն ու ծիսականը տարանջատելու ժամանակը։ ․․․(ինչ֊որ աստիճանի քաղաքական հրապարակայնությունՀայաստանը քառուղիներում, էջ 167) եւ պերեստրռյկա– յով (սահմանավւակ տնտեսական վերակառուցում), որ ԽՍՀՄ֊ն իբրեւ սոցիալիստական համակարգ եւ իբրեւ կայսրություն պահպանելու վերջին ճիգն էր։ Նույնիսկ եթե մարդիկ, հատկապես Արեւմուտքում, չէին ցանկանում տեսնել այդ, Գորբաչովր քաջ գիտեր, որ համակարգը տնտեսապես ու քաղաքականապես սնանկ էր։։

Հայաստանում1989 թ․ Գերագույն խորհրդի բանավեճերից սկսած՝ Հայոց համազգային շարժումն (ՀՀՇ) այս հարցին տվեց մի շարք խիստ հստակ պատասխաներ․ Հայաստանը, ինչպես եւ ԽՍՀՄ որեւէ այլ վայրումեթե կենսունակ և անկախ պետություն դառնալու հույս է փայփայում, միակ օրինականորեն գործող կուսակցությունը Կոմունիստական կուսակցությունն էր։ Գոյություն ունեին զանազան չճանաչված խմբեր ու խմբավորումներ։ Միայն Պարույր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորոշում միավորումն էրպետք է հաղթահարի ավանդական մտածողությունը։ Այս դրույթը հակադրվեց հայ քաղաքական մտքի կողմից ընդունված պատկերացմանը։ Բնազդական հակադրությունը ՀՀՇ֊ին և Լևոն Տեր֊Պետրոսյանին, որ մոտ էր Հայաստանում ընդդիմադիր ինչպես Հայաստանի քաղաքական կուսակցություն լինելունկյանքում նրանց տիրապետության օրոք, եւ Հայրիկյանն աքսորվեց Գորբաչովի կողմից։այնպես էլ իշխանությունից հեռանալուց հետո, ուղղակիորեն կապված է գլխավոր այս հարցում նրանց որդեգրած դիրքորոշման հետ։ Թեև վերջնական պատասխաններ չեն եղել, սակայն հարցերի վավերականությունը հաստատվել է առկա բանավեճերով, որքան էլ որ դրանք կցկտուր ու ամբոխավարական լինեն։

Մակայն 1988 թ․ փետրվարի 20֊ր դարձավ այն օրը, երբ քաղաքական երկրաշարժր ցնցեց Հայաստանն ու Ադրբեջանի հայաբնակ ինքնավար մարզ Լեռնային Ղարաբաղը։ Այդ օրը Լեռնային Ղարա– բւսղի մայրաքաղաք Ատեփանակերտում Մարզային խորհուրդը մի բանաձեւ ընդունեց, որով Մոսկվայից խնդրում էր Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ սահմանների փոփոխություն կատարել՝ այնպես, որ Ղարաբաղը դառնա Հայաստանի մաս։ Սա միեւնույն պետության ներսում կատարելիք փոքրիկ մի գործողություն էր, ինչպիսին խոր– հըբդային կարգերի ընթացքում կատարվել էր բազմաթիվ անգամ։ Երկու հանրապետություններն էլ, Հայաստանն ու Ադրբեջանը, մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի մասերն էին, եւ հետեւաբար՝ նման գործողությունը կլիներ ներքին վարչական փոփոխություն՝ առանց միջազգային հնչեղության։ Ղարաբաղի ղեկավարները նաեւ վստահ էինՎերջին տասը տարում Հայաստանում, Կովկասում և աշխարհում կատարված հիմնավոր փոփոխությունները ուղղակի կամ նրանց վստահեցրել էին, թե Մոսկվան համակրանքով է վերաբերում այդ խնդրանքին, եթե այն ներկայացվի բոլոր ձեւականությունների պահպանմամբ՝ հայերի համաժողովրդական աջակցության հրապարակային ցուցադրման միջոցով։անուղղակի ազդդել են ողջ հայ ժողովրդի կյանքի վրա։

Ղարաբաղի խնդրանքին Երեւանում սատար կանգնեցին զանգվածային հավաքներով ու ցույցերով։ Իրենց բնույթով եւ ակներեւ մեծ ծավալով արտասովոր այդ ցույցերն արժանացան համաշխարհային ուշադրության։ ԴաԽՍՀՄ֊ը, փաստորենորի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը, խորհրդային ճամբարի մեջ մտնալ որեւէ ժողովրդի կողմից մոտ էր պայթյունի, սակայն ոչ մի կառավարություն աշխարհում չէր սպասում դրան, և սոսկ սակավաթիվ անհատներ էին ակնկալում այդ։ ԽՍՀՄ֊ը դեռևս գերտերություն էր, և բոլոր որոշումները, ռազմավարությունը, հաշվարկները կատարվում էին այն գիտակցությամբ, որ այն շարունակելու է գոյատևել։ ԽՍՀՄ Կոմունիստական կուսակցության առաջին այդօրինակ շարժումը եղավ։քարտուղար և երկրի փաստացի ղեկավար Միխայիլ Գորբաչովը «բացել էր» խորհրդային հասարակությունը իր գլասնոստով (ինչ֊որ աստիճանի քաղաքական հրապարակայնություն) և պերեստրոյկայով (սահմանափակ տնտեսական վերակառուցում), որ ԽՍՀՄ֊ն իբրև սոցիալիստական համակարգ և իբրև կայսրություն պահպանելու վերջին ճիգն էր։ Նույնիսկ եթե մարդիկ, հատկապես Արևմուտքում, չէին ցանկանում տեսնել այդ, Գորբաչովը քաջ գիտեր, որ համակարգը տնտեսապես ու քաղաքականապես սնանկ էր։

Ադրբեջանի հակազդեցությունն ուժգին էր եւ մոլեգին։ Փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին ադրբեջանական արդյունաբերական Մումգայիթ քաղաքում բնակվող հայերը երեք օր շարունակ ենթարկվեցին կոտորածների։ Կոտորածները բեւեռացրին երկու հանրապետությունների հանրային կարծիքը եւ քաղաքականացրեցին խնդիրը։ Հիմնահարցով զբաղվելու եւ վաղ շրջանում այն լուծելու հարցում խորհրդային իշխանությունների անկարությունը համսդրեց ցուցարարների շարքերը։ Օրեր եղանՀայաստանում, երբ ցուցարարների թիվը հասնում էր16մեկ միլիոնի՝ Հայաստանի ազգաբնակչության մոտ մեկ երրորդին։ Այդուհանդերձ ժողովուրդը երբեք չմոլեգնեց եւ շարունակեց օրինապահ վարք դրսեւորել։ Մկզբնական «Ղարաբաղ Կոմիտեն»՝ կազմված Մոսկվայի հետ ջերմ հարաբերությունների մեջ գտնվող հանբաճա– նաչ խորհրդահայ մտավորականներիցինչպես և ԽՍՀՄ որևէ վայրում, անկարող էր ցրել ցույցերը կամ լուծել ճգնաժամը։ 1988 թ․ մայիսին առաջին այդ խմբին վախա– բինեց առավել տեւական Ղարաբաղ Կոմիտեն, որը բաղկացած էր անծանոթ անուններից․ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյան՝ բանասեր միակ օրինականորեն գործող կուսակցությունը Կոմունիստական կուսակցությունն էր։ Գոյություն ունեին զանազան չճանաչված խմբեր ու պատմաբան, Վազգեն Մանուկյան եւ Բաբկեն Արարքցյան՝ Երեւանի պետական համալսարանի մաթեմատիկայի պրոֆեսորներ, Համբարձում Գալստյան՝ ազգագրագետ, Ռաֆայել Ղազարյան՝ ֆիզիկոս, Աշոտ Մանուչարյան՝ կոմերիտական ակտիվիստ, Վանո Սիրադեղ– յան՝ գրող, ինչպես նաեւ Աամվել Գեւոբգյան, Դավիթ Վարդանյան, Սամսոն Ղազարյան եւ Ալեքսան Հակոբյան։ Ահա այս խումբն խմբավորումներ։ Միայն Պարույր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորոշում միավորումն էր, որ ստանձնեց համաժողովրդական շարժման մոտ էր Հայաստանում ընդդիմադիր քաղաքական ու կազմակերպչական ղեկավարությունը։կուսակցություն լինելուն, և Հայրիկյանն աքսորվեց Գորբաչովի կողմից։

Ունակ չփնելով լուծել աճող քաղաքական հակամարտությունը՝ Մոսկվան ձեռնամուխ եղավ այն բանին, ինչը հավասարազոր էր Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ ազգաբնակչության փոխանակման՝ դրա մեջ չընդգրկելով սակայն Լեռնային Ղարաբաղը։ Մոտ 170․000 ադրբեջանցի հարկադրվեց լքել Հայաստանն ու տեղափոխվել Ադր– բեջան, իսկ ադրբեջանաբնակ շատ ավելի մեծ թվով հայեր միեւնույն ճակատագրին արժանացան եւ դարձան փախստականներ Հայաստանում, Ռուսաստանում եւ Միջին Ասիայի հանրապետություններում։ Մակայն ո՛չ Մինչ այս քայլը, ո՛չ Մոսկվայի ձեռնարկած մյուս քայլերը չլուծեցին Ղարաբաղի հիմնահարցը։ Փաստորեն, յուրաքանչյուր նոր քայլից հետո հակամարտությունը դառնում էր ավելի բարդ եւ ա– վելի արյունւպի։հանդարտ Խորհրդային Հայաստանում 1987 թ․ աշնանը սկսվեցին փոփոխություններ․ շրջակա միջավայրի պահպանության սկզբնավորվող շարժումը հրապարակային ցույցեր կազմակերպեց՝ իր բողոքն արտահայտելու համար քաղաքն աղտոտող քիմիական արդյունաբերության և մայրաքաղաքի մերձակայքում գտնվող հավասարապես վտանգավոր Մեծամորի ատոմակայանի կապակցությամբ։ Մասնակցում էին մոտ հինգ հազար քաղաքացի։

Շարժումը ՀայաստանումՍակայն 1988 թ․ փետրվարի 20֊ը դարձավ այն օրը, շարունակելով օրինախախտումներից զերծ մնալ հետզհետե րնթացքն ուղղում երբ քաղաքական երկրաշարժը ցնցեց Հայաստանն ու Ադրբեջանի հայաբնակ ինքնավար մարզ Լեռնային Ղարաբաղը։ Այդ օրը Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում Մարզային խորհուրդը մի բանաձև ընդունեց, որով Մոսկվայից խնդրում էր դեպի ժողովրդավաոութ– յուն եւ անկախություն։Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև սահմանների փոփոխություն կատարել՝ այնպես, որ Ղարաբաղը դառնա Հայաստանի մաս։ Սա միևնույն պետության ներսում կատարելիք փոքրիկ մի գործողություն էր, ինչպիսին խորհրդային կարգերի ընթացքում կատարվել էր բազմաթիվ անգամ։ Երկու հանրապետություններն էլ, Հայաստանն ու Ադրբեջանը, մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի մասերն էին, և հետևաբար՝ նման գործողությունը կլիներ ներքին վարչական փոփոխություն՝ առանց միջազգային հնչեղության։ Ղարաբաղի ղեկավարները նաև վստահ էին, կամ նրանց վստահեցրել էին, թե Մոսկվան համակրանքով է վերաբերում այդ խնդրանքին, եթե այն ներկայացվի բոլոր ձևականությունների պահպանմամբ՝ հայերի համաժողովրդական աջակցության հրապարակային ցուցադրման միջոցով։

1988 թ․ դեկտեմբերի սկզբին տեղի ունեցած եբկբաշարժն ավերեց Հայաստանի հյուսիսը եւ խլեց մոտ քսանհինգ հազար մարդկային կյանք։ Մինչ աշխարհը սեւեռված էր ողբերգության վրաՂարաբաղի խնդրանքին Երևանում սատար կանգնեցին զանգվածային հավաքներով ու ցույցերով։ Իրենց բնույթով ու ակներև մեծ ծավալով արտասովոր այդ ցույցերն արժանացան համաշխարհային ուշադրության։ Դա, փաստորեն, Մոսկվայի եւ Երեւանի խորհրդային իշխանությունները կալանքի տակ առան Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին՝ բանտարկելով նրանց Մոսկվայամ։ Երկրորդ դասի ղեկավարությունը շարունակեց ղեկավարել Շարժ–2 Պետականության մարտահրավերըման գործունեությունը մինչեւ Կոմիտեի անդամների ազատ արձակումը, որ եղավ 1989֊ի հունիսին՝ թե՛ ներքին եւ թե՛ միջազգային հարկադրանքով։ Դրանից քիչ անց Կոմիտեն եկավ այն հետեւության, որ ինքը պետք է ստանձնի հայկական պետության պատասխանատվությունը։ Ղարաբաղ Կոմիտեն իր գործունեությունը շարունակեց կազմակերպական կառույցի՝ Հայոց համազգային շարժման (ՀՀՇ) մեջ։ճամբարի մեջ մտնող որևէ ժողովրդի կողմից առաջին այդօրինակ շարժումը եղավ։

ՀՀՇ֊ն դարձավ հովանի֊կազմակերպություն Ադրբեջանի հակազդեցությունն ուժգին էր և մոլեգին։ Փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին ադրբեջանական արդյունաբերական Սումգայիթ քաղաքում բնակվող հայերը երեք օր շարունակ ենթարկվեցին կոտորածների։ Կոտորածները բևեռացրին երկու հանրապետությունների հանրային կարծիքը և քաղաքականացրեցին խնդիրը։ Հիմնահարցով զբաղվելու և վաղ շրջանում այն ուժերի կոալիցիայի համարլուծելու հարցում խորհրդային իշխանությունների անկարողությունը համալրեց ցուցարարների շարքերը։ Օրեր եղան, որոնք ընդդիմություն հանդիսացան Խորհրդային երբ ցուցարարների թիվը հասնում էր մեկ միլիոնի՝ Հայաստանի մինչ այդ ձեւական Գերագույն խորհրդին։ 1990 ազգաբնակչության մոտ մեկ երրորդին։ Այդուհանդերձ ժողովուրդը երբեք չմոլեգնեց և շարունակեց օրինապահ կարգ դրսևորել։ Սկզբնական «Ղարաբաղ Կոմիտեն»՝ կազմված Մոսկվայի հետ ջերմ հարաբերությունների մեջ գտնվող հանրաճանաչ խորհրդահայ մտավորականներից, անկարող էր ցրել ցույցերը կամ լուծել ճգնաժամը։ 1988 թ․ մայիսի եւ հունիսի ընտրությունները հաղթանակ բերեցին ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կուպիցիային։ 1990֊ի օգոստոսին Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունն անցավ ՀՀՇ֊ի ձեռքը։ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց Գերագույն 1սորհրդի նախագահության նախագահմայիսին առաջին այդ խմբին փոխարինեց առավել տևական Ղարաբաղ Կոմիտեն, որը բաղկացած էր անծանոթ անուններից․ Լևոն Տեր֊Պետրոսյան՝ բանասեր ու պատմաբան, իսկ Վազգեն Մանուկյանին նշանակեց վարչապետ։ Ղարաբաղ Կոմիտեի մյուս անդամներըՄանուկյան և Բաբկեն Արարքցյան՝ Երևանի պետական համալսարանի մաթեմատիկայի պրոֆեսորներ, Համբարձում Գալստյան՝ ազգագրագետ, Ռաֆայել Ղազարյան՝ ֆիզիկոս, Աշոտ Մանուչարյան՝ կոմերիտական ակտիվիստ, Վանո Սիրադեղյան՝ գրող, ինչպես նաեւ շարժման երկրորդ դասի ղեկավարներընաև Սամվել Գևորգյան, աստիճանաբար զբաղեցրին Գերագույն խորհրդի եւ Նախարարների խորհրդի կարեւորագույն պաշտոնները։Դավիթ Վարդանյան, Սամսոն Ղազարյան և Ալեքսան Հակոբյան։ Ահա այս խումբն էր, որ ստանձնեց համաժողովրդական շարժման քաղաքական ու կազմակերպչական ղեկավարությունը։

Մի քանի ամսվա ընթացքում Գերագույն խորհուրդն ընդունեց մի շարք հիմնական օրենքներՈւնակ չլինելով լուծել աճող քաղաքական հակամարտությունը՝ Մոսկվան ձեռնամուխ եղավ այն բանին, որոնք փոխեցին հանրապետության բնույթր՝ հաստատելով բազմակուսակցական համակարգ, ազատ շուկայական տնտեսություն։ Ընդունվեցին հողը գյուղացիներին բաժանելու, կրոնի ինչը հավասարազոր էր Հայաստանի ու խղճի ազատության, եկեղեցու եւ պետության տարանջատման եւ այլ օրենքներ։ 1990 թ․ վերջին Ադրբեջանի միջև ազգաբնակչության փոխանակման՝ դրա մեջ չընդգրկելով սակայն Լեռնային Ղարաբաղը։ Մոտ 170.000 ադրբեջանցի հարկադրվեց լքել Հայաստանն արդեն ներքին ու տնտեսական հարցերում զործառում էր իբրեւ Մոսկվայից անկախ ինքնիշխան պետությունտեղափոխվել Ադրբեջան, թեեւ դեռեւս չէր հոչակել իր անկա– խությունր։ ՀՀՇ֊ական կառավաբաթյունր իսկ ադրբեջանաբնակ շատ ավելի մեծ թվով հայեր միևնույն ճակատագրին արժանացան և դարձան փախստականներ Հայաստանում, Ռուսաստանում և Միջին Ասիայի հանրապետություններում։ Սակայն ո՛չ այս քայլը, ո՛չ Մոսկվայի հետ բանակ– ցում ձեռնարկած մյուս քայլերը չլուծեցին Ղարաբաղի հիմնահարցը։ Փաստորեն, յուրաքանչյուր նոր քայլից հետո հակամարտությունը դառնում էր նաեւ Հայաստանի տարածքում տեղակայված զորամիավորումներում հայաստանցի զինակոչիկների ծառայելու իրավունքի շուրջ։ավելի բարդ ու ավելի արյունալի։

1991 թ․ ապրիլին խորհրդային ու ադրբեջանական ուժերն սկսեցին Լեռնային Ղարաբաղի հյուսիսային մասի հայաբնակ գյուղերի էթնիկ զտումնեբր։ Հակամարտությունն այժմ արդեն ռազմականացված էր։ Տեղական դիմադրությունը նվազագույն էր․ գյուղացիները չէին կարոդ բանակի կամ զինված ուժերի դեմ պայքարել որսորդական հրացաններով։ Քսանչորս գյուղի բնակիչների բռնագաղթը Հայաստանի եւ Ղարաբաղի իշխանություններին ստիպեց ազատամաբ–18տիկների խմբեր կազմելՇարժումը Հայաստանում, որոնք ժամանակի ընթացքում դարձան Ղարաբաղի բանակի միջուկը։շարունակելով օրինախախտումներից զերծ մնալ, հետզհետե ընթացքն ուղղում էր դեպի ժողովրդավարություն և անկախություն։

Հակամարտության ռազմականացումը մեծ դժվարություններ ստեղծեց կառավարության նորաստեղծ համակարգի բնականոն կենսագործունեության համար։ 1988 թ․ դեկտեմբերի սկզբին տեղի ունեցած երկրաշարժն ավերեց Հայաստանի հյուսիսը և խլեց մոտ քսանհինգ հազար մարդկային կյանք։ Մինչ Գերագույն խորհուրդը պահպանում աշխարհը սևեռված էր իր օրենսդիր իշխանությունըողբերգության վրա, գործադիր իշխանությունը բաժանված էր վարչապետի ու նրա կաբինետի եւ Գերագույն խոր– հըբդի նախագահության միջեւ։ 1991 թ․ ամռանր Գերագույն խորհուրդն օրենք ընդունեց՝ արտոնելով անկախության հանրաքվեն եւ ստեղծելով գործադիր նախագահի պաշտոն՝ գործադիր եւ օրենսդիր իշխանությունների հստակ տաբանջատմամբ։ 1991֊ի սեպտեմբերին ընտրողների ճնշող մեծամասնությունը հանրաքվեում քվեարկեց անկախության օգտին։ Հայաստանն անկախություն հոչակեց։Մոսկվայի և Երևանի խորհրդային իշխանությունները կալանքի տակ առան Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին՝ բանտարկելով նրանց Մոսկվայում։ Երկրորդ դասի ղեկավարությունը շարունակեց ղեկավարել Շարժման գործունեությունը մինչև Կոմիտեի անդամների ազատ արձակումը, որ եղավ 1989֊ի հունիսին՝ թե՛ ներքին և թե՛ միջազգային հարկադրանքով։ Դրանից քիչ անց Կոմիտեն եկավ այն հետևության, որ ինքը պետք է ստանձնի հայկական պետության պատասխանատվությունը։ Ղարաբաղ կոմիտեն իր գործունեությունը շարունակեց կազմակերպական կառույցի՝ Հայոց համազգային շարժման (ՀՀՇ) մեջ։

Վազգեն Մանուկյանը կարծում էրՀՀՇ֊ն դարձավ հովանի֊կազմակերպություն այն ուժերի կոալիցիայի համար, թե ինքը պետք է լիներ Նախագահի պաշտոնն ստանձնողըորոնք ընդդիմություն հանդիսացան Խորհրդային Հայաստանի մինչ այդ ձևական Գերագույն խորհրդին։ 1990 թ․ մայիսի և հունիսի ընտրությունները հաղթանակ բերեցին ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիային։ 1990֊ի օգոստոսին Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունն անցավ ՀՀՇ֊ի ձեռքը։ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ, սակայն Լեւոն Տեբ֊Պետբոսյանի ժողովրդականությունը Վ․ իսկ Վազգեն Մանուկյանին ստիպեց հանել իր թեկնածությունը։ 1991֊ի նախագահական ընտրություններում Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը հաղթեց ժողովրդական քվեների 83%֊ով։ Այլախոհ անկախական Պարույր Հայրիկյանընշանակեց վարչապետ։ Ղարաբաղ Կոմիտեի մյուս անդամները, որը 17 տարի էր անցկացրել խորհըր– դային բանտերում, ձայների 7%֊ով գրավեց ինչպես նաև շարժման երկրորդ տեղը։ Ընդդիմության այլ թեկնածուներ, ներառյալ կոմունիստները, ՀՅԴ֊ն եւ անկախ թեկնածուները, ստացան ձայների մնացած մասը։ 1991֊ի վերջին ԽՍՀՄ֊ը փլուզվեցդասի ղեկավարները, եւ միջազգային հանրությունը ճանաչեց ԽՍՀՄ հանրապետություն ների անկախությունը։աստիճանաբար զբաղեցրին Գերագույն խորհրդի և Նախարարների խորհրդի կարևորագույն պաշտոնները։

1991֊ի սեպտեմբերից մինչեւ 1994֊ը Մի քանի ամսվա ընթացքում Գերագույն խորհուրդն ընդունեց մի շարք հիմնական օրենքներ, որոնք փոխեցին հանրապետության օրակարգում իշխում էր երկու հարց՝ Ղարաբաղ եւ բնույթը՝ հաստատելով բազմակուսակցական համակարգ, ազատ շուկայական տնտեսություն։ Հայաստանի ու Ադրբեջանի անկախացմամբ Ղարաբաղի հարցը վերածվեց երկու ինքնիշխան պետությունների միջեւ հակամարտության՝ արդեն սահմանվելով իբրեւ միջազգային հակամարտություն։ Ադրբեջանի հետ պատերազմը սաստկացավ 1992֊ին եւ դադարեց 1994֊ին։ Հայկական ուժերը ադրբեջանցիներին ոչ միայն դուրս մղեցին Ղարաբաղի մեծ մասիցԸնդունվեցին հողը գյուղացիներին բաժանելու, այլեւ գրավեցին Ադրբեջանի յոթ շրջան, որոնք անմիջապես սահմանակից էին Ղաբաբադին։ 1988֊ից սկսած հակամարտության հետեւանքով երկու կողմից առաջացել էին նոր փախստականներ կրոնի ու տեղահանվածներխղճի ազատության, մոտ 350․000 հայ Ադրբեջանից եկեղեցու և պետության տարանջատման և այլ օրենքներ։ 1990 թ․ վերջին Հայաստանն արդեն ներքին ու Ղա– րաբաղիցտնտեսական հարցերում գործառում էր իբրև Մոսկվայից անկախ ինքնիշխան պետություն, գրեթե 700․000 ադրբեջանցի Հայաստանից, Ղարաբաղից եւ շրջակա ադրբեջանական շրջաններից։թեև դեռևս չէր հռչակել իր անկախությունը։ Մոսկվայի հետ բանակցում էր նաև Հայաստանի տարածքում տեղակայված զորամիավորումներում հայաստանցի զինակոչիկնեի ծառայելու իրավունքի շուրջ։

19Ինչ վերաբերում է տնտեսական ճգնաժամին, Հայաստանր նախկին իտրհրդային հանրապետությունների հետ միասին կրում էր ԽՍՀՄ փլուզման հետեւանքնեբր, որն իր հերթին կործանվեց մասնավորապես նաե այն պատճառով, որ կայսրության տնտեսությունն այլեւս պահպանել հնարավոր չէր։ Տնտեսական աղետր բազմապատկվեց արդյունաբերական հին հարաբերությունների 1991 թ․ ապրիլին խորհրդային ու շուկաների վերացմամբ։ Հայաստանի տնտեսական ճզնաժամր էլ ավեփ ծանրացած էր նաեւ Ադրբեջանի կողմից շրջափակման հետեւանքով, որ սկսվել էր 1991֊ի սկզբին, հակամարտության ռազմականացումից շատ ավեփ վաղ, իբրեւ Հայաստանի վրա քաղաքական ճնշման միջոց, որպեսզի վերջինս դադարեցնի ադրբեջանական ուժերն սկսեցին Լեռնային Ղարաբաղի պահանջներին իր ցուցաբերած օժանդակությունր։ Շրջափակման անմիջական արդյունքը հաղորդակցության ու փոխադրամիջոցների խափանումն էր եւ տնտեսությունը կաթվածահար անող էներգետիկ ճգնաժամը։ Հայկական զիԱՎած հյուսիսային մասի հայաբնակ գյուղերի էթնիկ զտումները։ Հակամարտությունն այժմ արդեն ռազմականացված էր։ Տեղական դիմադրությունը նվազագույն էր․ գյուղացիները չէին կարող բանակի կամ զինված ուժերի հաջողություններին զուգընթաց Թուրքիան իր հերթին նույնպես օժանդակում էր ճնշումների ադրբեջանական մարտավարությանը։ Բացի 1992֊ի օգոստոսի եւ 1993֊ի ապրիլի միջեւ կարճատեւ մի շրջանից, Թուրքիան մերժեց բացելիք սահմաններն ու երկաթուղային կապը դեմ պայքարել որսորդական հրացաններով։ Քսանչորս գյուղի բնակիչների բռնագաղթը Հայաստանի հետև Ղարաբաղի իշխանություններին ստիպեց ազատամարտիկների խմբեր կազմել, ինչը վերջինիս համար կարող էր այանտրանքային հաղորդակցություն ապահովել Արեւմուտքի եւ Միջին Արեւելքի հետ։որոնք ժամանակի ընթացքում դարձան Ղարաբաղի բանակի միջուկը։

Միմյանց հաջորդող վարչապետները ջանում էին կարգավորել տնտեսությունը։ Տնտեսապես քայքայված պետությունից չկարողանալով ստանալ հումք, էլեկտրաէներգիա ու պետական հովանավորություն, ինչպես նաեւ չկարողանալով արտահանել արտադրանքը՝ շատ գործարաններ կանգ առան, արտահանումներր կորցրեցին ի– րենց շուկաներն ու առաքման ուղիները եւ ի վիճակի չէին մրցունակ մնաաւ միջազգային շուկաների ավեփ էժան ու ավեփ որակյալ ապրանքների կողքին, աճեցին արժեզրկումն ու գործազրկությունը, Ռուսաստանը փոխեց Հակամարտության ռազմականացումը մեծ դժվարություններ ստեղծեց կառավարության նորաստեղծ համակարգի բնականոն կենսագործունեության համար։ Մինչ Գերագույն խորհուրդը պահպանում էր իր տաբադրամր՝ ստիպելով Հայաստանի կառավարությանը հապշտապ սկսել ազգային դրամի ներդրումը։ Այդ ընթացքում լիովին անհետացավ Հայաստանի միջին դասակարգըօրենսդիր իշխանությունը, աղքատությունն գործադիր իշխանությունը բաժանված էր վարչապետի ու արտագաղթը համատարած բնույթ ստացան, աղետի գոտու վերականգնումը գործնականում կանգ առավ։նրա կաբինետի և Գերագույն խորհրդի նախագահության միջև։ 1991 թ․ ամռանը Գերագույն խորհուրդն օրենք ընդունեց՝ արտոնելով անկախության հանրաքվեն և ստեղծելով գործադիր նախագահի պաշտոն՝ գործադիր և օրենսդիր իշխանությունների հստակ տարանջատմամբ։ 1991֊ի սեպտեմբերին ընտրողների ճնշող մեծամասնությունը հանրաքվեում քվեարկեց անկախության օգտին։ Հայաստանն անկախություն հռչակեց։

1994֊ին տնտեսական բարեվախումներն սկսեցին ավեփ համակարգված ու ծրագրված բնույթ ստանալ։ Ատոմակայանի վերագոր– ծարկմամբ էներգետիկ խնդիրը գոնե ժամանակավորապեսՎազգեն Մանուկյանը կարծում էր, լուծվեց։թե ինքը պետք է լիներ Նախագահի պաշտոնն ստանձնողը, սակայն Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի ժողովրդականությունը Վ․ Մանուկյանին ստիպեց հանել իր թեկնածությունը։ 1991֊ի նախագահական ընտրություններում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հաղթեց ժողովրդական քվեների 83 տոկոսով։ Այլախոհ անկախական Պարույր Հայրիկյանը, որը 17 տարի էր անցկացրել խորհրդային բանտերում, ձայների 7 տոկոսով գրավեց երկրորդ տեղը։ Ընդդիմաթյան այլ թեկնածուներ, ներառյալ կոմունիստները, ՀՅԴ֊ն և անկախ թեկնածուները, ստացան ձայների մնացած մասը։ 1991-ի վերջին ԽՍՀՄ֊ը փլուզվեց, և միջազգային հանրությունը ճանաչեց ԽՍՀՄ հանրապետությունների անկախությունը։

2"Տնտեսական անկումը կանգ առավ, եւ սկսեց որոշ աճ նկատվել։ Մա– կայն ազգաբնակչության մեծամասնության համար կյանքը շարունակում 1991֊ի սեպտեմբերից մինչև 1994-ը հանրապետության օրակարգում իշխում էր մնալ ամենօրյա պայքար։երկու հարց՝ Ղարաբաղ և տնտեսություն։ Հայաստանի ու Ադրբեջանի անկախացմամբ Ղարաբաղի հարցը վերածվեց երկու ինքնիշխան պետությունների միջև հակամարտության՝ արդեն սահմանվելով իբրև միջազգային հակամարտություն։ Ադրբեջանի հետ պատերազմը սաստկացավ 1992֊ին և դադարեց 1994֊ին։ Հայկական ուժերը ադրբեջանցիներին ոչ միայն դուրս մղեցին Ղարաբաղի մեծ մասից, այլև գրավեցին Ադրբեջանի յոթ շրջան, որոնք անմիջապես սահմանակից էին Ղարաբաղին։1988֊ից սկսած հակամարտության հետևանքով երկու կողմից առաջացել էին նոր փախստականներ ու տեղահանվածներ․ մոտ 350.000 հայ Ադրբեջանից ու Ղարաբաղից, գրեթե 700.000 ադրբեջանցի Հայաստանից, Ղարաբաղից և շրջակա ադրբեջանական շրջաններից։

Պատերազմը կլանել Ինչ վերաբերում է տնտեսական ճգնաժամին, Հայաստանը նախկին խորհրդային հանրապետությունների հետ միասին կրում էր ամեն բան։ 1994֊ի հրադադարը թույլ տվեց որոշ չավավ կենտրոնանալ պետության ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքները, որն իր հերթին կործանվեց մասնավորապես նաև այն պատճառով, որ կայսրության տնտեսությունն այլևս պահպանել հնարավոր չէր։ Տնտեսական աղետը բազմապատկվեց արդյունաբերական հին հարաբերությունների ու պետական կառույցների կերտման վրա։ Հատուկ հանձնաժողովի շուկաների վերացմամբ։ Հայաստանի տնտեսական ճգնաժամը էլ ավելի ծանրացած էր նաև Ադրբեջանի կողմից երեք տարվա ընթացքում մշակված Սահմանադրությունը 1995֊ին ընդունվեց համաժողովրդական հանրաքվեով։ Միեւնույն տարինշրջափակման հետևանքով, ինչպես նախատեսված որ սկսվել էր1991֊ի սկզբին, իրականացվեցին Ազգային ժողովի նոր ընտրություններ։ Նախագահական ընտբությաններր հակամարտության ռազմականացումից շատ ավելի վաղ, իբրև Հայաստանի վրա քաղաքական ճնշման միջոց, որպեսզի վերջինս դադարեցնի Ղարաբաղի պահանջներին իր ցուցաբերած օժանդակությունը։ Շրջափակման անմիջական արդյունքը հողորդակցության ու փոխադրամիջոցների խափանումն էր և տնտեսությունը կաթվածահար անող էներգետիկ ճգնաժամը։ Հայկական զինված ուժերի հաջողություններին զուգընթաց Թուրքիան իր հերթին նույնպես իրականացվեցին սահմանված ժամկետում՝ 1996֊ին։օժանդակում էր ճնշումների ադրբեջանական մարտավարությանը։ Բացի 1992֊ի օգոստոսի և 1993֊ի ապրիլի միջև կարճատև մի շրջանից, Թուրքիան մերժեց բացել իր սահմաններն ու երկաթուղային կապը Հայաստանի հետ, ինչը վերջինիս համար կարող էր այլընտրանքային հաղորդակցություն ապահովել Արևմուտքի և Միջին Արևելքի հետ։

Արդյունքները՝ ՀՀՇ֊ի առաջնորդության ներքո գտնվող Հանրապետություն միավորման գերակշռությամբ Ազգային ժողովի ձեւավորումը եւ ձայների փոքր առավելությամբ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի վերընտրությունըՄիմյանց հաջորդող վարչապետները ջանում էին կարգավորել տնտեսությունը։ Տնտեսապես քայքայված պետությունից չկարողանալով ստանալ հումք, հարցականի տակ դրվեցին ընդդիմադիր որոշ կուսակցություններիէլեկտրաէներգիա ու պետական հովանավորություն, ինչպես նաեւ նաև չկարողանալով արտահանել արտադրանքը՝ շատ գործարաններ կանգ առան․ արտահանումները կորցրեցին իրենց շուկաներն ու առաքման ուղիները և ի վիճակի չէին մրցունակ մնալու միջազգային դիտորդների կողմից։շուկաների ավելի էժան ու ավելի որակյալ ապրանքների կողքին, աճեցին արժեզրկումն ու գործազրկությունը, Ռուսաստանը փոխեց իր տարադրամը՝ ստիպելով Հայաստանի կառավարությանը հապշտապ սկսել ազգային դրամի ներդրումը։ Այդ ընթացքում լիովին անհետացավ Հայաստանի միջին դասակարգը, աղքատությունն ու արտագաղթը համատարած բնույթ ստացան, աղետի գոտու վերականգնումը գործնականում կանգ առավ։

Քաղաքական համերաշխությունն անհետացավ1994֊ին տնտեսական բարեփոխումներն սկսեցին ավելի համակարգված ու ծրագրված բնույթ ստանալ։ Ատոմակայանի վերագործարկմամբ էներգետիկ խնդիրը, երբ օրակարգի որոշ մեծ խնդիրներ (անկախությունգոնե ժամանակավորապես լուծվեց։ Տնտեսական անկումը կանգ առավ, քաղաքական ու տնտեսական բարեփոխումների հիմնական օրենքներ) լուծվեցին։ 1991֊ի եւ 1993֊ի միջեւ Ղարաբաղ Կոմիտեի և սկսեց որոշ անդամներ լքեցին ՀՀՇ֊ն՝ կազմակերպելու աճ նկատվել։ Սակայն ազգաբնակչության մեծամասնության համար իրենց սեփական կուսակցությունները եւ միանալու ընդդիմության շարքերին։ Վազգեն Մանուկյանը (առաջին վարչա– պետը) եւ Դավիթ Վարդանյանը (Գերագույն խորհրդի Արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի նախագահը) հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական միությունը, Աշոտ Մանաչաբյանը (Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի Ազգային անվտանգության գծով գլխավոր խորհրդականը) եւ Ռաֆայել Ղազարյանը (Գերագույն խորհրդի Կրթության եւ գիտության մշտական հանձնաժողովի նախագահ) ա– վեփ ուշ կազմեցին Գիտնականների ու արդյունաբերողների քաղաքացիական միությունր (ԳիԱբՔՄի)։ Գործարարությամբ զբաղվելու համար Երեւանի քաղաքապետի իր պաշտոնը թողած Համբարձում Գալստյանր նույնպես հեռացավ ՀՀՇ֊ից։ Գերագույն խորհրդի անդամ Մամսոն Ղազարյանը միացավ ՀՅԴ֊ին, ապա վերադարձավ ՀՀՇ։կյանքը շարունակում էր մնալ ամենօրյա պայքար։

ժամանակի Պատերազմը կլանել էր ամեն բան։ 1994֊ի հրադադարը թույլ տվեց որոշ չափով կենտրոնանալ պետության ու պետական կառույցների կերտման վրա։ Հատուկ հանձնաժողովի կողմից երեք տարվա ընթացքում երկրորդ դասի որոշ ղեկավարներ նույնպես սկսեցին անջրպետվել ՀՀՇ֊ից եւ Լ․ Տեո֊Պետրոսյանից։ Ամենից ավեփ երկար պաշտոնավաբած վաբչապետր (1993֊1996)՝ Հրանտ21Բագրատյանըմշակված Սահմանադրությունը 1995֊ին ընդունվեց համաժողովրդական հանրաքվեով։ Միևնույն տարին, 1996 թ․ նախագահական ընտրություններին հաջորդած նոր վարչապետի նշանակումից հետո հիմնեց իր կուսակցությունըինչպես նախատեսված էր, իրականացվեցին Ազգային ժողովի Անկախ պետականության մշտական հանձնաժողովի նախագահ եւ Սահմանադրական հանձնաժողովի աշխատանքային խմբի անմիջական ղեկավար էգուստդ Եգորյանը խոր– հըրդաբանում կազմեց իր «Հայրենիք» խումբը, իսկ Լ․ Տեր֊Պետոոս– յանի խորհրդական, հատուկ հանձնարարություններով դեսպան, ա– պա՝ Ազգային անվտանգության նախարար Դավիթ Շահնազարյանը հրաժարվեց իր պաշտոններից եւ սկսեց քննադատել վարչակազմը՝ աոանց միանալու ընդդիմադիր որեւէ կուսակցության կամ կազմելու իրենը (1998֊ին Դ․ Շահնազարյանն ստեղծեց իր «21֊բդ դար» կուսակցությունը ֊ Ծնթ․թարգմ․)։նոր ընտրություններ։ Նախագահական ընտրությունները նույնպես իրականացվեցին սահմանված ժամկետում 1996֊ին։

1997֊ի շուրջ տարաձայնություններ ի հայտ եկան Արդյունքները՝ ՀՀՇ֊ի (Ղարա– բաղ կոմիտեի անդամներից) այն մասի մեջ, որոնք մնում էին միասին՝ բացառապես իբրեւ մեկ խումբ գործող անհատականություններ․ առաջնորդության ներքո գտնվող Հանրապետության Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյան, միավորման գերակշռությամբ Ազգային ժողովի նախագահ Բ․ Արարքցյանձևավորումը և ձայների փոքր առավելությամբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վերընտրությունը, Ներքին գործերի նախարար (հետագայում՝ Երեւանի քաղաքապետ) Վ․ Սիրադեղյան եւ Գերագույն խորհրդի անդամհարցականի տակ դրվեցին ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների, հետագայում Ազգային ժողովի Պաշտպանության հանձնաժողովի նախագահ Սամվել Գեւորգյան։ինչպես նաև միջազգային դիտորդների կողմից։

Իշխանության ղեկին պաշտոնավարության տասը տարիները տարբեր առումներով իրենց բացասական կնիքը դրին ղեկավարների վրա։ ՀՀՇ֊ի բարձրագույն ղեկավարները պաշտոններ էին ստանձ– նել իշխանության օրենսդիր ու գործադիր ճյուղերում։ ՄասնավորապեսՔաղաքական համերաշխությունն անհետացավ, 1995թ․ խորհրդարանական ընտրություններից հետո կառավարող կուսակցությունը դարձավ ինքնագոհ, ամբարտավան, ինքնավստահ եւ անհոգ, իսկ րնդդիմությունն՝ անհամբեր։ Բացի այդ, հրադադարի երեք տարիները հնարավորություն էին ընձեոել, որ երկրռւմ ծագեն նոր երբ օրակարգի որոշ մեծ խնդիրներ(անկախություն, իսկ հնեբը վերաձեւակերպվեն քաղաքական ու կրկին դառնան ռազմավարական։ Կուսակցությունները 1991֊ից հետո բազմապատկվել էինտնտեսական բարեփոխումների հիմնական օրենքներ) լուծվեցին։ 1991֊ի և 1993֊ի միջև Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ լքեցին ՀՀՇ֊ն՝ կազմակերպելու համար կուսակցությունները և միանալու ընդդիմության շարքերին։ Վազգեն Մանուկյանը (առաջին վարչապետը) և Դավիթ Վարդանյանը (Գերագույն խորհրդի Արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի նախագահը) հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական միությունը, եւ սփյոտքյան երեք կուսակցությունները մասնաճյուղեր էին հիմնել նաեւ Հայաստանում։Աշոտ Մանուչարյանը (Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի Ազգային անվտանգության գծով գլխավոր խորհրդականը) և Ռաֆայել Ղազարյանը (Գերագույն խորհրդի Կրթության և գիտության մշտական հանձնաժողովի նախագահ) ավելի ուշ կազմեցին Գիտնականների և արդյունաբերողների քաղաքացիական միությունը (ԳիԱրՔՄի)։ Գերագույն խորհրդի անդամ Սամսոն Ղազարյանը միացավ ՀՅԴ֊ին, ապա վերադարձավ ՀՀՇ։

Ի վերջո, հակամարտության կարգավորման նկատմամբ Ղարա– բաղի ղեկավարությունը Ժամանակի ընթացքում երկրորդ դասի որոշ ղեկավարներ նույնպես սկսեց պնդել իր սեփականսկսեցին անջրպետվել ՀՀՇ֊ից և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանից։ Ամենից երկար պաշտոնավարած վարչապետը (1993-1996)՝ Հրանտ Բագրատյանը, ավեփ անզիջում դիրքորոշումը։ 1997֊ի վերջին թուլացած 1996 թ․ նախագահական իշխանությունր եւ կառավարող ընտրություններին հաջորդած նոր վարչապետի նշանակումից հետո հիմնեց իր կուսակցությունը չէին կարողանում դիմակայել կառավարության այն անդամների ճնշմանը, ովքեր հւս–22մաձայն չէին Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կողմից Ղարաբաղի հիմնա– խնդրին վտխզիջումային լուծում գտնելու փորձին։ Ազգային ժողովի Անկախ պետականության մշտական հանձնաժողովի նախագահ և Սահմանադրական հանձնաժողովի աշխատանքային խմբի անմիջական ղեկավար Էդուարդ Եգորյանը խորհրդարանում կազմեց իր «Հայրենիք» խումբը, իսկ Լ․ Տեո֊Պետրոս– յանի վարչապետն ու երկու ուժային նախարարները մերժեցին միջազգային միջնորդների կողմից ներկայացրած առաջարկը որպես Ղարաբաղի հրադադարր խաղաղության վերածելու բանակցությունների հիմք ընդունելու մասին նրա որոշումը։ Հանրապետություն միավորման բավական մեծ թվով պատգամավորներ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական, հատուկ հանձնարարություններով դեսպան, ապա՝ Ազգային անվտանգության նախարար Դավիթ Շահնազարյանը հրաժարվեց իր պաշտոններից և սկսեց քննադատել վարչակազմը՝ առանց միանալու որևէ ընդդիմադիր կուսակցության կամ կազմելու իրենը (որոնցից ոչ մեկը ՀՀՇ֊ից չէր1998֊ին Դ․ Շահնազարյանը ստեղծեց իր «21֊րդ դար» կուսակցությունը ― Ծնթ, թարգմ․) դրժեցին Հանրապետության Նախագահի նկատմամբ ի– րենց հավատարմությունը՝ վերացնելով Ազգային ժողովում նրան սատարող մեծամասնության գոյությունը։ 1998 թ․ փետրվարին է․ Տեբ– Պեսաոսյանր հրաժարական տվեց։։

Ղարաբաղի նախկին ղեկավար Ռոբերտ Քոչարյանը1997֊ի շուրջ տարաձայնություններ ի հայտ եկան ՀՀՇ֊ի (Ղարաբաղ կոմիտեի անդամներից) այն մասի մեջ, որին որոնք մնում էին միասին՝ բացառապես իբրև մեկ խումբ գործող անհատականություններ․ Հանրապետության նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997֊ին հրավիրելէր Հայաստան՝ զբաղեցնելու վարչապետի պաշտոնըՏեր֊Պետրոսյան, համաձայն ՍահմանադրությանԱզգային ժողովի նախագահ Բ․ Արարքցյան, ստանձնեց Նախագահի պաշտոնի կատարումը, իսկ 1998 թ․ ապրիլին նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլում ընտրվեց Նախագահ, ինչպես եւ ակնկալվում էր։ Զարմանալին այն էր, որ նախագահության թեկնածուների մեծաթիվ ցանկից Կարեն Դեմիրճյանն էր Ներքին գործերի նախարար (Խորհրդային Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության նախկին առաջին քարտուղարը, որը կառավարում էր Հայաստանում, երբ սկսվեց Դարաբաղյան շարժումըհետագայում Երևանի քաղաքապետ)Վ․ Սիրադեղյան և Գերագույն խորհրդի անդամ, որն ընտրությունների աոաջին վաղում գրավեց երկրորդ տեղը (ապա պարտվեց երկրորդ փուլում)։ Վերջին տասնամյակում Դեմիրճյանն իրեն քաղաքականությունից դուրս էր պահել եւ, երբ որոշեց մասնակցել րնտրաբշավին, իբրեւ հենարան չուներ որեւէ կուսակցություն կամ կազմակերպություն։հետագայում Ազգային ժողովի Պաշտպանության հանձնաժողովի նախագահ Սամվել Գևորգյան։

Այս ընտրությունների լեզիտիմությունը նույնպես հարցականի տակ դրվեց ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների եւ միջազգային դիտորդների կողմից։ ԱյնուամենայնիվԻշխանոթյան ղեկին պաշտոնավարման տասը տարիները տարբեր առումներով իրենց բացասական կնիքը դրին ղեկավարների վրա։ ՀՀՇ֊ի բարձրագույն ղեկավարները պաշտոններ էին ստանձնել իշխանության օրենսդիր ու գործադիր ճյուղերում։ Մասնավորապես, Քոչարյանի կողմից Նախագահի պաշտոնի ստանձնումը Երիտասարդ հանրապետության կյանքում նշանավորեց մեկ փուփ ավարտ եւ մեկ ուրիշի սկզբնավորում։1995 թ․ խորհրդարանական ընտրություններից հետո կառավարող կուսակցությունը դարձավ ինքնագոհ, ամբարտավան, ինքնավստահ և անհոգ, իսկ ընդդիմությունն՝ անհամբեր։ Բացի այդ, հրադադարի երեք տարիները հնարավորություն էին ընձեռել, որ երկրում ծագեն նոր խնդիրներ, իսկ հները վերաձևակերպվեն ու կրկին դառնան ռազմավարական։ Կուսակցությունները 1991֊ից հետո բազմապատկվել էին, և սփյուռքյան երեք կուսակցությունները մասնաճյուղեր էին հիմնել նաև Հայաստանում։

Վերջին տասնամյակը հասկանալու եզրերի որոնման հարցում ա– մենավհատեցնող խնդիրը ճիշտ հարցադրումներ գտնելն էԻ վերջո, հարցերհակամարտության կարգավորման նկատմամբ Ղարաբաղի ղեկավարությունը նույնպես սկսեց պնդել իր սեփական, որոնք թույլ կտան գործ ունենալ անվերջ թվացող հակադրությունների, հակամարտությունների, հակասությունների եւ, ամենից առաջ, հայ քաղաքական կյանքի պարադոքսների հետ։ Հարկավոր է գտնել ավելի անզիջում դիրքորոշումը։ 1997֊ի վերջին թուլացած նախագահական իշխանությունը և կառավարող կուսակցությունը չէին կարողանում դիմակայել կառավարության այն հարցադրումները, որոնք կօգնեն հասկանալ փոփոխվող քաղա–23քական օրակարգերի իմաստը, հասկանալ այն խնդիրները, որոնք վերահայտնվում են տարբեր անունների ներքո, հասկանալ հարա– փոփոխ մոդայիկ աղմկահարույց հարցերը եւ խաբուսիկ խորագրերը։ ճիշտ հարցադրումները պետք են զանազանելու համար մի կողմից՝ քաղաքական կուսակցությունների, անհատների եւ քաղաքականությունների միջեւ առկա իրական տաբբերտթյտններր, մյուս կողմից՝ ճանաչելու քաղաքական մաներները, թատրոնը եւ զվարճանքը։ Երբեմն ակամա հարց ենք տափս՝ նրանք գիտե՞ն, թե ինչ են անում, թե՞ այդ մենք ենքանդամների ճնշմանը, որ քաղաքականություն չենք հասկանում։ովքեր համաձայն չէին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից Ղարաբաղի հիմնախնդրին փոխզիջումային լուծում գտնելու փորձին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչապետն ու երկու ուժային նախարարները մերժեցին միջազգային միջնորդների կողմից ներկայացրած առաջարկը որպես Ղարաբաղի հրադադարը խաղաղության վերածելու բանակցությունների հիմք ընդունելու մասին նրա որոշումը։ Հանրապետություն միավորման բավական մեծ թվով պատգամավորներ (որոնցից ոչ մեկը ՀՀՇ֊ից չէր) դրժեցին Հանրապետության նախագահի նկատմամբ իրենց հավատարմությունը՝ վերացնելով Ազգային ժողովում նրան սատարող մեծամասնության գոյությունը։ 1998 թ․ փետրվարին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց։

Երկու հարցադրում կարող է ծառայել այդ նպատակին։ Ո՞րն է անկախ Ղարաբաղի նախկին ղեկավար Ռոբերտ Քոչարյանը, որին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997֊ին հրավիրել էր Հայաստան՝ զբաղեցնելու վարչապետի պաշտոնը, համաձայն Սահմանադրության, ստանձնեց Նախագահի պաշտոնի կատարումը, իսկ 1998 թ․ ապրիլին նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլում ընտրվեց Նախագահ, ինչպես և ակնկալվում էր։ Զարմանալին այն էր, որ նախագահության թեկնածուների մեծաթիվ ցանկից Կարեն Դեմիրճյանն էր (Խորհրդային Հայաստանի նպատակը։ Եվ՝ ինչպե՞ս ենք մենք որոշումկոմունիստական նախկին առաջին քարտուղարը, որը կառավարում էր Հայաստանում, երբ սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը), որն ընտրությունների առաջին փուլում գրավեց երկրորդ տեղը (ապա պարտվեց երկրորդ փուլում)։ Վերջին տասնամյակում Դեմիրճյանն իրեն քաղաքականությունից դուրս էր պահել և, երբ որոշեց մասնակցել ընտրարշավին, թե ո՛րն է այդ աոաջին հարցի ճիշտ պատասխանը։իբրև հենարան չուներ որևէ կուսակցություն կամ կազմակերպություն։

Այս հարցադրումները կարող են ամենօրյա իրադարձություններից հեռու թվալ։ Սակայն եթե մարդ փորձի տեսնել, թե տարբեր քաղաքական կուսակցություններ ու ղեկավարներ ինչպես են պատասխանում այս հարցերին, կտեսնի, որ դրանք են կազմում քաղաքական ասպարեզում մղվող մարտերի էությունը։ Պրոբլեմի մի մասը ե– ղել է այն դրույթի ընդունումը, թե որեւէ մեկր չի կարող ընտրությունների լեգիտիմությունը նույնպես հարցականի տակ դնել անկախության անհրաժեշտությունը, ի սկզբանե տրված է համարել, որ անկախությունը պետք է ընդունել իբրեւ ի վերուստ շնորհված։ Ավելի մանրամասն վերլուծությունը ցույց է տափսդրվեց ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների և միջազգային դիտորդների կողմից։ Այնուամենայնիվ, որ ո– մանց համար անկախությունն ունի հարաբերական կամ պայմանական բնույթ։Քոչարյանի կողմից Նախագահի պաշտոնի ստանձնումը երիտասարդ հանրապետության կյանքում նշանավորեց մեկ փուլի ավարտ և մեկ ուրիշի սկզբնավորում։

24Քաղաքական իշխանության համար պայքարի ընթացքում արձակված Վերջին տասնամյակը հասկանալու եզրերի որոնման հարցում ամենավհատեցնող խնդիրը ճիշտ հարցադրումներ գտնելն է, հարցեր, որոնք թույլ կտան գործ ունենալ անվերջ թվացող հակադրությունների, հակամարտությունների, հակասությունների և, ամենից առաջ, հայ քաղաքական հայտարարություններից եւ կուսակցական կարգախոսներից դուրսկյանքի պարադոքսների հետ։ Հարկավոր է գտնել այն հարցադրումները, որպես որոնք կօգնեն հասկանալ փոփոխվող դիրքորոշումների եւ խմբավորումների ենթատեքստքաղաքական օրակարգերի իմաստը, կարեփ է զատորոշել երկու տարբեր աշխարհայացք ներկայացնող խմբերի պատասխաններր։ Առաջին խումբը կազմված է պրագմատիկներիցհասկանալ այն խնդիրները, որոնք ցանկանում վերահայտնվում են պետականության հնարավորությունը օգտագործել՝ Հայաստանն ու հայությունն իբրեւ «նորմալ» ժողովուրդ մարդկության գիրկր վերադարձնելու համար։ Երկրորդ խումբը գտնում էտարբեր անունների ներքո, որ պետականությունը հասկանալ հարափոփոխ մոդայիկ աղմկահարույց հարցերը և խաբուսիկ խորագրերը։ Ճիշտ հարցադրումները պետք է օգտագործվի իբրեւ միջոց՝ հասնելու են զանազանելու համար «բարձրագույն» նպատակիմի կողմից քաղաքական կուսակցությունների, որակիանհատների և քաղաքականությունների միջև առկա իրական տարբերությունները, առաքելության կամ ծրագրի։մյուս կողմից՝ ճանաչելու քաղաքական մանևրները, թատրոնը և զվարճանքը։ Երբեմն ակամա հարց ենք տալիս՝ նրանք գիտե՞ն, թե ինչ են անում, թե՞ այդ մենք ենք, որ քաղաքականություն չենք հասկանում։

Աշխարհայացքների միջեւ տարբերություններն առավել հստակությամբ դրսեւորվում են այն բանում, թե զանազան խմբավորումներ եւ կուսակցություններ ինչպիսի դեր են հատկացնում Լեռնային Ղա– րաբաղի հակամարտությանը իրենց մտածողության եւ մոտեցումների մեջ։ Ղարաբաղը մի հարց Երկու հարցադրում կարող է, որը միացնում, ի մի ծառայել այդ նպատակին։ Ո՞րն է բերում արտաքին քաղաքականությունը, անվտանգությունը, ներքին քաղաքականությունը եւ տնտեսությունը։ Ղարաբաղն օրակարգերի ու ծրագրերի, կուսակցությունների ու անհատների փորձաքննությունն է։ Այն թե՛ ներշնչանքի աղբյուր է եւ թե՛ մտահոգության պատճառ։ Այն վեհացնում է, սակայն հայությանը նաեւ խոցեփ է դարձնում նեբսից ու դրսից կատարվող մեքենայությունների հանդեպ։ Ղարաբաղը գերիշխում է հայաստանյան քաղաքականության վրա Հայաստանում՝ անկախ այն բանիցՀայաստանի նպատակը։ Եվ՝ ինչպե՞ս ենք մենք որոշում, թե դա բանավեճի մեջ բարձրաձայն արտասանվում է, թե ոչ, եւ ստվերում ո՛րն է սփյոտքյւսն քաղաքականությունը։այդ առաջին հարցի պատասխանը։

Հայերի մեծ մասի համար այս երկու պատասխանները՝ հիմնված պրագմատիզմի կամ ազգային գաղափարախոսության վրա, լոկ լրացնում են միմյանց, եւ նպատակները Այս հարցադրումները կարող են ձեռք բերվել վաւլե–25րով։ Դժվար է պարզելամենօրյա իրադարձություններից հեռու թվալ։ Սակայն եթե մարդ փորձի տեսնել, թե երկու խմբերի միջեւ առկա տարբերությունները կարող են լուծվել՝ յուրաքանչյուր խմբի կողմից հետապնդվող նպատակները սփռելով հանրապետության կյանքի տարբեր ժամանակահատվածների վրա։ Իմ համոզմունքն այն է, որ, հանգամանքների բերումով, այս երկուսն ավելի շատ բան են ներկայացնում, քան սոսկ քաղաքականությունների քաղաքական կուսակցություններ ու անհատների բախումն է։ Այս հարցերն արտացոլում ղեկավարներ ինչպես են ընդդիմադիր աշխարհայացքներպատասխանում այս հարցերին, որոնք հիմնված կտեսնի, որ դրանք են հակադիր ինքնասահմանումնեբի վրա՝ թե՛ որպես անհատներ եւ թե՛ իբրեւ ազգ։ Դրանք կազմում են, պատկերավոր ասած, «ազգի ոգու» վերաբերյալ տեսակետի տարբերությունը։ Քաղաքական մարտերը եւ միջազգային հակամաբտություններր առավել դժվարալույծ ու դաժան են, երբ քաղաքական տեսակետներն ու դիրքորոշումներն առնչվում են մարտնչողների ներքին ինքնությանըասպարեզում մղվող մարտերի էությունը։ Պրոբլեմի մի մասը եղել է այն դրույթի ընդունումը, երբ կողմերը կարծում ենթե որևէ մեկը չի կարող հարցականի տակ դնել անկախության անհրաժեշտությունը․ ի սկզբանե տրված է համարել, որ իրենք պայքարում են ազգիանկախությունը պետք է ընդունել իբրև ի վերուստ շնորհված։ Ավելի մանրամասն վերլուծությունը ցույց է տալիս, կրոնի կամ գաղափարի էության որ ոմանց համար, այսինքն՝ աներկբայորեն «բարձրագույն» բարիքի անկախությունն ունի հարաբերական կամ արժեքի համար։պայմանական բնույթ։

Հայաստանում աշխատելուս տարիներին հաճախ եմ հանդիպումներ Անկախության նպատակի վերաբերյալ հարցը նոր հարց չէ, քանի որ Հայաստանն անկախություն չի ունեցել գրեթե մեկ հազարամյակ, բացի Առաջին Հանրապետության կարճատև շրջանից՝ 1918-1920 թթ։ Սակայն անկախությունը զանազան ձևերով եղել է քաղաքական գործիչների ու պաշտոնյաների հետօրակարգի խնդիր՝ գրեթե դրա կորստից (1045֊ին պատմական Հայաստանում և 1375֊ին Կիլիկիայում) ի վեր։ Այժմ, իրենց խնդրանքով։ Միշտ օգտակար էի գտնում հանդիպման սկզբում զրուցակցիս խնդրելերբ Հայաստանը վերականգնել է իր ինքնիշխանությունը, որ պատասխանի մի քանի հարցի, ո– րոնցհց մեկր հետեւյալն էր․ ո՞րն խնդիր է առաջանում գտնել հետևյալ հարցերի պատասխանները․ ինչո՞ւ էին հայերն անկախություն ուզում, ի՞նչ են անում դրա հետ այժմ, երբ ունեն այն խնդիրը, որ փորձում եք լուծել ձեր ներկայացրած նախագծով կամ պատրաստած առաջարկով։ Հարցիս միշտ նախորդում էր զրուցակցիս իմ տված ինչպե՞ս են այն հավաստիացումըպահպանում, որ պատրաստ եմ ամբողջ օրն ունկնդրել նրան եւ նրա հետ քննարկել հարցըկա՞ արդյոք որևէ այլ նպատակ կամ արժեք, սակայն իր ներկայացրածին ավեփ խելամտորեն հետեւելու որի համար ցանկալի կարող են կամ պետք է կամենան զոհել այն, ո՞րն է անկախ Հայաստանի որևէ կառավարության առաքելությունը, ի՞նչ կարելի է իրավացիորեն և իրատեսորեն ակնկալել ՀՀ իշխանություններից, ո՞րն է կամ ո՞րը պետք է իմ հարցման պատասխանն ունենալ իբրեւ մեկնակետ։լինի Սփյուռքի բուն դերը։

Սա բավական օգտակար մոտեցում էրՔաղաքական իշխանության համար պայքարի ընթացքում արձակված քաղաքական հայտարարություններից և կուսակցական կարգախոսներից դուրս, հատկապես նրանց դեպքումորպես փոփոխվող դիրքորոշումների և խմբավորումների ենթատեքստ, ովքեր չափազանց երկար խոսելու հակում ունեինկարելի է զատորոշել երկու տարբեր աշխարհայացք ներկայացնող խմբերի պատասխանները։ Առաջին խումբը կազմված է պրագմատիկներից, եւ որոնց նախաբանը սովորաբար ավեփ երկար էր փնումորոնք ցանկանում են պետականության հնարավորությունը օգտագործել Հայաստանն ու հայությունն իբրև «նորմալ» ժողովուրդ մարդկության գիրկը վերադարձնելու համար։ Երկրորդ խումբը գտնում է, քան ասելիքը։ Հաճախ հարցիս պատասխանր, եթե հաջողվում էր այն ստանալ, կրճատում էր նախաբանն ու բուն ասեփքը՝ զրուցակցիս ստիպելով հստակ մտածել եւ ուղղակի անդրադառնալ հարցին։ Երբեմնոր պետականությունը պետք է օգտագործվի իբրև միջոց՝ հասնելու համար «բարձրագույն» նպատակի, երբ այդ պարզունակ հարցի պատասխանը տրվում էրորակի, զրուցակցիս ասեփքր մարում էր։առաքելության կամ ծրագրի։

26Նման մի դեպք պատահեց, օրինակ, 1993֊ին, երբ, որպես Արտաքին գործերի աոաջին փոխնախարարիԱյսքանը պարզ դարձավ վերջին տասնամյակի, Նախագահն ինձ խնդրեց խորհրդարանի մշտական հանձնաժողովներից մեկում վարչակազմի դիրքորոշումը պարզաբանել հատկապես՝ վերջին մի օրինագծի նկատմամբ, որը շուտով ներկայացվելու քանի տարվա ընթացքում։ Հայաստանում և Սփյուռքում շատերի համար պայքարն ընթանում էր հանձնաժողովին։ Օրինագիծն առաջարկվել էր մի պատգամավորի կողմիցնրանց միջև, որին լավ էի ճանաչումովքեր պիտակավորված էին որպես «պրագմատիկներ», որի հետ բազմաթիվ անպաշտոն քննարկումներ էինք ունեցելև նրանց՝ ովքեր որդեգրել էին «ազգային գաղափարախոսության» ինչ֊որ ձև, եւ որը խորհրդարանի ՀՅԴ անդամ էր։ Մինչեւ հանձնաժողովում պաշտոնական քննարկման սկսվելըու նման գաղափարախոսության բացակայությունը համարում էին ծանրագույն հանցագործություն։ Այս վերջին խումբն այն թյուր կարծիքն ուներ, հանձնաժողովի նախագահը խելամտորեն առաջարկեց, որ թերեւս լավ կփներ անպաշտոն քննարկում ունենալ, քանի որ օրինագիծը նախատեսում էր միակողմանիորեն անվավեր հոչակել Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ սահմանների հաստատմանը վերաբերող 1921 թ․ Կարսի պայմանագիրը։թե միայն գաղափարախոսություն ունեցողը կարող է գաղափարներ կամ ծրագրեր ունենալ։

Պատգամավորն իր խոսքն սկսեց երկար աոաջաբանով, որը ես ուշադիր լսեցի։ Երբ ցանկանում էր անցնել նյութի ներածականին՝ Պայմանագրի պատմությանը, ես մեղմորեն ընդհատեցի եւ տեղեկաց– րեցի, որ, հանգամանքների բերումով, պատմաբան եմ, բացի այդ, եբ– կար֊երկար տարիներ եղել եմ Դաշնակցության անդամ, հետեւաբար որոշ գաղափար ունեմԱշխարհայացքների միջև տարբերություններն առավել հստակությամբ դրսևորվում են այն բանում, թե ինչի մասին զանազան խմբավորումներ և կուսակցություններ ինչպիսի դեր են հատկացնում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը իրենց մտածողության և մոտեցումների մեջ։ Ղարաբաղը մի հարց է խոսքը։ Վստահեցրեցի, որ ամբողջ օրս հատկացրել եմ հանձնաժողովի այդ նիստինորը միացնում, եւ շտապելու կարիք չունենք, սակայն երախտապարտ կլինեի, եթե պատասխան տար ի մի հարցի, ի՞նչ խնդիր է փորձ արվում լուծել այդ օրինագծով։ Պատասխանին օժանդակելու նպատակով ինքս ներկայացրե– ցի այն խնդիրների ցանկը, որ կառավարությունն էր այդ ժամանակ փորձում լուծելբերում արտաքին քաղաքականությունը, հաջող պատերազմ մղելանվտանգությունը, շրջափակման պայմաններում մարդկանց ապահովել այնպիսի անհրաժեշտ մթերքներովներքին քաղաքականությունը և տնտեսությունը։ Ղարաբաղն օրակարգի և ծրագրերի, ինչ– պիսին ցորենն կուսակցությունների ու նավթն են, ստեղծել պետական կառույցներ, տնտեսությունը հնարավորին չափ աշխատող դարձնել, եւ նման մի շարք այլ խնդիրներ; Սրանք կարող են թերեւս սխալ խնդիրներ լինել, եւ մենք կարող ենք պատասխաններ չունենալ,– ավելացբեցիանհատների փորձաքննությունն է։ Այն թե՛ ներշնչանքի աղբյուր է և թե՛ մտահոգության պատճառ։ Այն վեհացնում է,– սակայն առնվազն գիտենք, թե ինչ խնդիրներ ենք ուզում լուծել։ Ո՞րն հայությունը նաև խոցելի է դարձնում ներսից ու դրսից կատարվող մեքենայությունների հանդեպ։ Ղարաբաղը գերիշխում է հայաստանյան քաղաքականության վրա Հայաստանում՝ անկախ այն խնդիրըբանից, որ ինքն թե դա բանավեճի մեջ բարձրաձայն արտասանվում է փորձում լուծել։ Եվ մտածե՞լ է արդյոք, թե ինչ էլ լինի այդ խնդիրըոչ, իր առաջարկած լածումր թերեւս ավեփ շատ պրոբլեմներ ստեղծի, քան լուծի այն։ Օրինակ, Թուրքիան կշարունակի՞ արդյոք ճանաչել պայմանագրով հաստատված սահմանները, երբ Հայաստանը, առանց նոր պայմանագրի շուրջ բանակցելու, միակալ–27մանիոբեն անվավեր հռչակի այդ պայմանագիրը։ Եվ եթե Թուրքիան պարտավորություննեբ չունենա պայմանագրի նկատմամբ, որքա՞ն ռ ստվերում է հավանականությունը, որ Հայաստանի տանկերը Վան կհասնեն, նախքան Թուրքիայի տանկերի Երեւան հասնելը։ Նման քայլը կօգնի՞, թե՞ կվնասի այն պատերազմին, որի մեջ գտնվում ենք ներկայումս։սփյուռքյան քաղաքականությունը։

Թեեւ շարունակեցինք զրուցել եւս մեկ ժամՀայերի մեծ մասի համար այս երկու պատասխանները՝ հիմնված պրագմատիզմի կամ ազգային գաղափարախոսության վրա, նիստն արդյունավետ կերպով ավարտված էր մոտ տասնհինգ րոպեից։ Երբ հանձնաժողովի նախագահը հարցրեց օրինագծի հեղինակինլոկ լրացնում են միմյանց, թե նա ցանկանո՞ւմ և նպատակները կարող են ձեռք բերվել փուլերով։ Դժվար է առաջարկված նախագիծր ներկայացնել պաշտոնապեսպարզել, մտքերի մեջ խորասուզված պատգամավորն ասաց․ «Այս նյութի մասին կարծես թե դեռ մտածելու կարիք կա»։երկու խմբերի միջև առկա տարբերությունները կարող են լուծվել՝ յուրաքանչյուր խմբի կողմից հետապնդվող նպատակները սփռելով հանրապետության կյանքի տարբեր ժամանակահատվածների վրա։ Իմ համոզմունքն այն է, որ հանգամանքների բերումով, այս երկուսն ավելի շատ բան են ներկայացնում, քան սոսկ քաղաքականությունների ու անհատների բախումն է։ Այս հարցերն արտացոլում են ընդդիմադիր աշխարհայացքներ, որոնք հիմնված են հակադիր ինքնասահմանումների վրա՝ թե՛ որպես անհատներ և թե՛ իբրև ազգ։ Դրանք կազմում են, պատկերավոր ասած, «ազգի ոգու» վերաբերյալ տեսակետի տարբերությունը։ Քաղաքական մարտերը և միջազգային հակամարտությունները առավել դժվարալույծ ու դաժան են, երբ քաղաքական տեսակետներն ու դիրքորոշումներն առնչվում են մարտնչողների ներքին ինքնությանը, երբ կողմերը կարծում են, որ իրենք պայքարում են ազգի, կրոնի կամ գաղափարի էության համար, այսինքն՝ աներկբայորեն «բարձրագույն» բարիքի կամ արժեքի համար։

ԵթեՀայաստանում աշխատելուս տարիներին հաճախ եմ հանդիպումներ ունեցել քաղաքական գործիչների ու պաշտոնյաների հետ իրենց խնդրանքով։ Միշտ օգտակար էի գտնում հանդիպման սկզբում զրուցակցիս խնդրել, ինչպես նշվեցոր պատասխանի մի քանի հարցի, 1989– 1990֊ին Հայաստանը գտնվում էր ճամփաբաժանի առջեւ, ապա այժմ այս աշխատության ներածականը կարող որոնցից մեկը հետևյալն էր․ ո՞րն է ձեւակերպվել նաեւ այլ կերպ՝ հետեւյալ հարցերի միջոցով․ Հայաստաննայն խնդիրը, արդյոքոր փորձում եք լուծել ձեր ներկայացրած նախագծով կամ պատրաստած առաջարկով։ Հարցիս միշտ նախորդում էր զրուցակցիս իմ տված այն հավաստիացումը, արդեն հատե՞լ է այդ ճանապարհըոր պատրաստ եմ ամբողջ օրն ունկնդրել նրան և նրա հետ քննարկել հարցը, ի՞նչ ուղղությամբ սակայն իր ներկայացրածին ավելի խելամտորեն հետևելու համար ցանկալի է նա ընթացել, կատարե՞լ է արդեն իր ընտրությունը, որից ետդարձ չկա։իմ հարցման պատասխանն ունենալ իբրև մեկնակետ։

Հակիրճ պատասխանն այն էՍա բավական օգտակար մոտեցում էր, ոբ 1990֊ի եւ 1997֊ի միջեւ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո Հայաստանն ընթացել է անկախության ու նորմալության ուղղությամբհատկապես նրանց դեպքում, սակայնովքեր չափազանց երկար խոսելու հակում ունեին, Լեռնային Ղաբաբաղի հակամարտության լուծման բացակայության պայմաններումև որոնց նախաբանը սովորաբար ավելի երկար էր լինում, դեռեւս մյուս ա– փին չի հասել։ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն ընդհատեց այդ ուղղությամբ երթը։ Այդ ուղղությունն առայժմ չի մերժվել։ Նոր Նախագահ Ռոբերտ Քոչսայանին սատարողներըքան ասելիքը՝ զրուցակցիս ստիպելով հստակ մտածել և ուղղակի անդրադառնալ հարցին։ Երբեմն, ինչպես նաեւ նրա հանդեպ ոչ այնքան բարյացակամ տրամադրված այլ ուժերերբ այդ պարզունակ հարցի պատասխանը տրվում էր, թերեւս կցանկանային այն ամբողջապես շրջել եւ ընթանալ հակառակ ուղղությամբ։զրուցակցիս ասելիքը մարում էր։

Այլ խոսքով ասած, այս գիրքը Նման մի փորձ է բացատրելուդեպք պատահեց, թե անցած տասնամյակի իրադարձությունները ի՞նչ ձեով փոխեցին հարցերն ու պատասխաններըօրինակ, եւ վախեցի՞ն արդյոք, եւ թե՝ անկախությունից ու պատերազմից հեսա, անցած տասը տարվա հաջողություններից ու անհաջողություններից հետո հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը որ–28տե՞ղ են գտնվում։ 1990֊ի գաղափարներն ու իդեալնե՞րն են արդյոք ծնել հետագա իբադարձություններր։ Իրադարձություննե՞րն ստիպեցին հայ ժողովրդին տարբեր ձեւով մտածել։ Ինչպե՞յս ընդունվեց անկախությունը1993֊ին, երբ ոմանք կասկածի էին ենթարկում այդ քայլի խոհեմությունը։ Ինչպե՞ս են հայերը վարվում հաղթանակի հետ, երբ այն բախվում է զոհի հոգեբանությանը։ Ինչպե՞ս են քաղաքական ւսվան– դույթնեբր գործում։ Ինչպե՞ս են ավանդական կառույցները վարվում պետականության մարտահրավերի հետ, երբ այնքան շատ բան հաստատված որպես Արտաքին գործերի առաջին փոխնախարարի, Նախագահն ինձ խնդրեց խորհրդարանի մշտական հանձնաժողովներից մեկում վարչակազմի դիրքորոշումը պարզաբանել մի օրինագծի նկատմամբ, որը շուտով ներկայացվելու էր նրա բացակայության վրա։ Ինչպե՞ս է պատմության ավանդական ըմբռնումն այսօր ազդում պետականության մասին հայկական տեսակետի վրահանձնաժողովին։ Օրինագիծն առաջարկվել էր մի պատգամավորի կողմից, եւ հակառակըորին լավ էի ճանաչում, ինչպե՞ս է պետականությունը դիմակայում պատմության ավանդական տեսակետին։ Ինչպե՞ս են ինքնությանորի հետ բազմաթիվ անպաշտոն քննարկումներ էինք ունեցել, միասնականության պահպանման եւ Ցեղասպանության ճանաչման գերիշխող թեմաներր գործում մի աշխարհումև որը խորհրդարանի ՀՅԴ անդամ էր։ Մինչև հանձնաժողովում պաշտոնական քննարկման սկսվելը, որտեղ անկախ հանձնաժողովի նախագահը խելամտորեն առաջարկեց, որ թերևս լավ կլիներ անպաշտոն քննարկում ունենալ, քանի որ օրինագիծը նախատեսում էր միակողմանի անվավեր հռչակել Հայաստանի դյաշր ծածանվում է այլ երկրների դրոշների շարքում։և Թուրքիայի միջև սահմանների հաստատմանը վերաբերող 1921 թ․ Կարսի պայմանագիրը։

Գլուխ 1֊ր ներկայացնում Պատգամավորն իր խոսքն սկսեց երկար առաջաբանով, որը ես ուշադիր լսեցի։ Երբ ցանկանում էր անցնել նյութի ներածականին՝ Պայմանագրի պատմությանը, ես մեղմորեն ընդհատեցի և տեղեկացրեցի, որ հանգամանքների բերումով, պատմաբան եմ, բացի այդ, երկար֊երկար տարիներ եղել եմ Դաշնակցության անդամ, հետևաբար որոշ գաղափար ունեմ, թե ինչի մասին է Շարժումից ի վեր հայ քաղաքական դաշտի ուրվագիծը եւ վերջին տասնամյակի րնթացքում Հայաստանի առջեւ ծառացած հիմնական հարցերի վերաբերյալ քաղաքական ուժերի դիրքորոշումները։ Գլուխ 2֊ը քննարկում խոսքը։ Վստահեցրի, որ ամբողջ օրս հատկացրել եմ հանձնաժողովի այդ նիստին, և շտապելու կարիք չունենք, սակայն երախտապարտ կլինեի, եթե պատասխան տար մի հարցի․ ի՞նչ խնդիր է Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը իբրեւ կարեւոր իրադարձություն՝ հասկանալու համար փորձ արվում լուծել այդ օրինագծով։ Պատասխանին օժանդակելու նպատակով ինքս ներկայացրեցի այն առնչությունըխնդիրների ցանկը, ոբ գոյություն ունի ԼՂ հիմ– նախնդրի եւ պրագմատիզմի որ կառավարությունն էր այդ ժամանակ փորձում լուծել․ հաջող պատերազմ մղել, շրջափակման պայմաններում մարդկանց ապահովել այնպիսի անհրաժեշտ մթերքներով, ինչպիսին ցորենն ու ազգային գաղափարախոսությունների երկու տարբեր պատասխանների միջեւ։ Գլուխ 3֊ր մանրամասնում նավթն են, ստեղծել պետական կառույցներ, տնտեսությունը հնարավորին չափ աշխատող դարձնել, և նման մի շարք այլ խնդիրներ։ Սրանք կարող են թերևս սխալ խնդիրներ լինել, և մենք կարող ենք պատասխաններ չունենալ, ― ավելացրի, ― սակայն առնվազն գիտենք, թե ինչ խնդիրներ ենք ուզում լուծել։ Եվ մտածե՞լ է հակամարտության լուծման արդյոք, թե ինչ էլ լինի այդ խնդիրը, իր առաջարկված լուծումը թերևս ավելի շատ պրոբլեմներ ստեղծի, քան լուծի այն։ Օրինակ, Թուրքիան կշարունակի՞ արդյոք ճանաչել պայմանագրով հաստատված սահմանները, երբ Հայաստանը, առանց նոր պայմանագրի շուրջ բանակցելու, միակողմանիորեն անվավեր հռչակի այդ պայմանագիրը։ Եվ եթե Թուրքիան պարտավորություններ չունենա պայմանագրի նկատմամբ քաղաքական կուսակցությունների ու՝ղեկավարների դիրքորոշումները եւ այն դեբր, որ նրանց քաղաքական ծրագրերում եւ աշխարհայացքում հատկացված որքա՞ն է հակամարտությանը։ Գլուխ 4֊ը վերաբերում է Ցեղասպանության ճանաչմանհավանականությունը, միասնականության ու քաղաքական լեգիտիմության կարեոբ թեմաներին եւ «բարձրագույն» առաքելության կամ առավե– լապաշտական ծրագրերի հասնելու ռազմավարության որ Հայաստանի տանկերը Վան կհասնեն, նախքան Թուրքիայի տանկերի Երևան հասնելը։ Նման քայլը կօգնի՞, թե՞ կվնասի այն պատերազմին, որի մեջ դրանց կարեւորությանը։ Գլուխ 5֊ը վերլուծում է սփյոտքյան իրականությունը եւ աոավելապաշտների կողմից իրեն հատկացված դերի կատարման հարցում Մփյոտքի կարողությունը։ Վերջին գլուխը ներկայացնում է փաստարկներ առավելապաշտության (մաքսիմալիզմի) դեմ՝ հօգուտ բնականոնության (նորմալության)։գտնվում ենք ներկայումս։

29Թեև շարունակեցինք զրուցել ևս մեկ ժամ, նիստն արդյունավետ կերպով ավարտված էր մոտ տասնհինգ րոպեից։ Երբ հանձնաժողովի նախագահը հարցրեց օրինագծի հեղինակին, թե նա ցանկանո՞ւմ է առաջարկված նախագիծը ներկայացնել պաշտոնապես, մտքերի մեջ խորասուզված պատգամավորն ասաց․ «Այս նյութի մասին կարծես թե դեռ մտածելու կարիք կա»։ Հայերի մեծ մասը, անկախ կուսակցությունից, դատող մարդիկ են, և, երբ բանավեճի հիմքում տրամաբանություն կա, այն հաշվի են առնում։ Եթե, ինչպես նշվեց, 1989-1990֊ին Հայաստանը գտնվում էր ճամփաբաժանի առջև, ապա այժմ այս աշխատության ներածականը կարող է ձևակերպվել նաև այլ կերպ՝ հետևյալ հարցերի միջոցով․ Հայաստանն արդյոք, արդեն հատե՞լ է այդ ճանապարհը, ի՞նչ ուղղությամբ է նա ընթացել, կատարե՞լ է արդեն իր ընտրությունը, որից ետդարձ չկա։ Հակիրճ պատասխանն այն է, որ 1990֊ի և 1997֊ի միջև ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո Հայաստանն ընթացել է անկախության ու նորմալության ուղղությամբ, սակայն, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման բացակայության պայմաններում, դեռևս մյուս ափին չի հասել։ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն ընդհատեց այդ ուղղությամբ երթը։ Այդ ուղղությունն առայժմ չի մերժվել։ Նոր Նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին սատարողները, ինչպես նաև նրա հանդեպ ոչ այնքան բարյացակամ տրամադրված այլ ուժեր, թերևս կցանկանային այն ամբողջապես շրջել և ընթանալ հակառակ ուղղությամբ։ Այլ խոսքով ասած, այս գիրքը մի փորձ է բացատրելու, թե անցած տասնամյակի իրադարձությունները ի՞նչ ձևով փոխեցին հարցերն ու պատասխանները, և փոխեցի՞ն արդյոք, և թե՛ անկախությունից ու պատերազմից հետո, անցած տասը տարվա հաջողություններից ու անհաջողություններից հետո հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը որտե՞ղ են գտնվում։ 1990֊ի գաղափարներն ու իդեալնե՞րն են արդյոք ծնել հետագա իրադարձությունները։ Իրադարձություննե՞րն ստիպեցին հայ ժողովրդին տարբեր ձևով մտածել։ Ինչպե՞ս ընդունվեց անկախությունը, երբ ոմանք կասկածի էին ենթարկում այդ քայլի խոհեմությունը։ Ինչպե՞ս են հայերը վարվում հաղթանակի հետ, երբ այն բախվում է զոհի հոգեբանությանը։ ԻՆչպե՞ս են քաղաքական ավանդույթները գործում։ Ինչպե՞ս են ավանդական կառույցները վարվում պետականության մարտահրավերի հետ, երբ այնքան շատ բան հաստատված էր նրա բացակայության վրա։ Ինչպե՞ս է պատմության ավանդական ըմբռնումն այսօր ազդում պետականության մասին հայկական տեսակետի վրա, և հակառակը, ինչպե՞ս է պետականությունը դիմակայում պատմության ավանդական տեսակետին։ Ինչպե՞ս են ինքնության, միասնականության պահպանման և Ցեղասպանության ճանաչման գերիշխող թեմաները գործում մի աշխարհում, որտեղ անկախ Հայաստանի դրոշը ծածանվում է այլ երկրների դրոշների շարքում։ Գլուխ 1֊ը ներկայացնում է Շարժումից ի վեր հայ քաղաքական դաշտի ուրվագիծը և վերջին տասնամյակի ընթացքում Հայաստանի առջև ծառացած հիմնական հարցերի վերաբերյալ քաղաքական ուժերի դիրքորոշումները։ Գլուխ 2֊ը քննարկում է Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը իբրև կարևոր իրադարձություն՝ հասկանալու համար այն առնչությունը, որ գոյություն ունի ԼՂ հիմնախնդրի և պրագմատիզմի ու ազգային գաղափարախոսությունների երկու տարբեր պատասխանների միջև։ Գլուխ 3֊ը մանրամասնում է հակամարտության լուծման նկատմամբ քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների դիրքորոշումները և այն դերը, որ նրանց քաղաքական ծրագրերում և աշխարհայացքում հատկացված է հակամարտությանը։ Գլուխ 4֊ը վերաբերում է Ցեղասպանության ճանաչման, միասնականության ու քաղաքական լեգիտիմության կարևոր թեմաներին և «բարձրագույն» առաքելության կամ առավելապաշտական ծրագրերի հասնելու ռազմավարության մեջ դրանց կարևորությանը։ Գլուխ 5֊ը վերլուծում է սփյուռքյան իրականությունը և առավելապաշտների կողմից իրեն հատկացված դերի կատարման հարցում Սփյուռքի կարողությունը։ Վերջին գլուխը ներկայացնում է փաստարկներ առավելապաշտության (մաքսիմալիզմի) դեմ՝ հօգուտ բնականոնության (նորմալության)։ Այս ամենից հետո, կարելի է մտածել, թե, ի վերջո, որեէ որևէ պատասխան նույնքան իրավացի է, որքան մյուսը։ Սակայն անհրաժեշտ է հասկանալ, թե յուրաքանչյուր ճանապարհ ինչի՛ է հանգեցնում՝ իբրեւ իբրև պատասխանատվություն, ռիսկ, պարտավորություն եւ և հնարավոր հետեւանք։հետևանք։