Changes
/* Գլուխ տասներկուերորդ */
Բուրգետեում մնացինք հինգ օր և մի լավ զբաղվեցինք ձուկ բռնելով։ Գիշերները ցուրտ էին, ցերեկները՝ շոգ, բայց միշտ մի թեթև զով էր փչում նույնիսկ օրվա ամենաշոգ ժամերին։ Այդ շոգին շատ հաճելի էր մտնել գետակի սառը ջրի մեջ, իսկ հետո նստել ափին ու չորանալ արևի տակ։ Մենք մի գետակ գտանք, որի գետախորշն այնքան խորն էր, որ այնտեղ կարելի էր լող տալ։ Երեկոները բրիջ էինք խաղում երեքով՝ Հարրիս ազգանունով մի անգլիացու հետ, որը նույնպես ձկնորսության սիրահար էր և Սեն֊Ժան֊Պյո֊դե֊Պորից ոտքով եկել էր այստեղ ու ապրում էր մեր հյուրանոցում։ Նա շատ հաճելի մարդ էր և երկու անգամ եկել էր մեզ հետ Իրատի գետ։ Ո՛չ Ռոբերտ Կոնից, ո՛չ Բրեթից, ո՛չ էլ Մայքլից լուր չկար։
==Գլուխ տասներեքերորդ==
Երբ այդ օրն առավոտյան իջա ցած նախաճաշի, տեսա մեր անգլիացին՝ Հարրիսը, նստած է արդեն սեղանի մոտ ու ակնոցն աչքերին թերթ էր կարդում։ Նա նայեց, ինձ ու ժպտաց։
― Բարի լույս, ― ասաց։ ― Նամակ ունեք։ Ես փոստ էի գնացել և իմ նամակների հետ ձերն էլ ինձ տվեցին։
Նամակը դրված էր իմ սպասքի մոտ, սուրճի գավաթին հենած։ Հարրիսը շարունակեց իր թերթը կարդալ։ Բացեցի նամակը։ Նամակը ուղարկել էին մեզ Փամփլոնայից, վրան գրված էր՝ Սան֊Սեբաստիան, կիրակի․
«Սիրելի Ջեյք։
Մենք այստեղ հասանք ուրբաթ օրը։ Բրեթը գնացքում շատ էր հոգնել, և ես երեք օրով նրան բերեցի մեր հին ծանոթների մոտ, որ հանգստանա։ Գնում ենք Փամփլոնա, Մոնտրոյի հյուրանոց։ Կգանք երեքշաբթի, սակայն որ ժամին չգիտեմ։ Եթե դժվար չէ, մի երկտող ուղարկեք ավտոբուսով, որպեսզի իմանանք, թե ձեզ որտեղ գտնենք չորեքշաբթի։ Ընդունեք ջերմագին բարևներս և ներեցեք, որ ուշացանք, սակայն Բրեթը իսկապես շատ հոգնած էր, բայց մինչև երեքշաբթի կառողջանա, այսինքն նա հիմա էլ գրեթե առողջ է։ Ես նրան շատ լավ գիտեմ և փորձում եմ խնամել նրան, սակայն դա այնքան էլ հեշտ բան չէ։ Բարևներ բոլորին։
::::::::Մայքլ։»
― Այսօր ի՞նչ օր է, ― հարցրի Հարրիսին։
― Կարծեմ չորեքշաբթի։ Այո, չորեքշաբթի։ Զարմանալի բան է, թե ինչպես այս սարերում կորցնում ես օրերի հաշիվը։
― Այո, արդեն մի շաբաթ է այստեղ ենք։
― Հուսով եմ, դեռ մտադիր չե՞ք մեկնելու։
― Ցավոք, մտադիր ենք։ Թերևս ստիպված լինենք մեկնելու հենց այսօր, ցերեկվա գնացքով։
― Ափսոս։ Հույս ունեի, որ դեռ մի անգամ էլ կգնանք Իրատի։
― Մենք պետք է մեկնենք Փամփլոնա։ Մեր ընկերների հետ պայմանավորվել ենք հանդիպել այնտեղ։
― Իմ բախտը չբերեց։ Այնքա՜ն լավ ժամանակ էինք անցկացնում միասին Բուրգետեում։
― Եկեք մեզ հետ Փամփլոնա։ Բրիջ կխաղանք, հետո այնտեղ հիանալի ֆիեստա է լինելու։
― Հաճույքով կգայի։ Զգացված եմ ձեր հրավերի համար։ Բայց ես ավելի լավ է այստեղ մնամ։ Ինձ շատ քիչ ժամանակ է մնացել ձուկ բռնելու համար։
― Ուզում եք Իրատիի ամենախոշոր իշխաննե՞րը բռնել։
― Այո։ Դուք հո գիտեք, այստեղ երբեմն շատ խոշոր իշխաններ են պատահում։
― Ինքս էլ ևս մի անգամ կգայի ձուկ բռնելու։
― Դե մնացեք, մի օր էլ մնացեք, խնդրում եմ ձեզ։
― Մենք իսկապես պետք է անպայման քաղաք գնանք, ― ասացի։
― Ափսոս։
Նախաճաշից հետո ես ու Բիլլը հյուրանոցի առջև նստարանին նստած տաքանում էինք արևի տակ ու որոշում մեր անելիքը։ Քաղաքի կենտրոնից դեպի հյուրանոց բերող ճանապարհին տեսա մի աղջիկ, որ գալիս էր դեպի մեզ։ Նա մոտեցավ, կողքին կախված պայուսակից հանեց մի հեռագիր։
― Por ustedes?<ref>Ձեզ համա՞ր է։ (իսպ․)։</ref>
Նայեցի հեռագրին։ Հասցեն էր․․․ «Բարնս, Բուրգետե»։
― Այո, մերն է։
Նա հանեց գիրքը, ստորագրեցի ու տվեցի նրան մի քանի մետաղադրամ։ Հեռագիրը իսպաներեն էր․․․ «Vengo jueves Cohn»։
Հեռագիրը մեկնեցի Բիլլին։
― Ի՞նչ է նշանակում «Cohn», ― հարցրեց նա։
― Հիմար հեռագիր է, ― ասացի։ ― Նա կարող էր նույն գնով տասը բառ ուղարկել «Կգամ հինգշաբթի»։ Այնքան էլ հասկանալի չէ։
― Ինչ որ պետք է Կոնին, այստեղ ասված է։
― Միևնույն է, մենք մեկնում ենք, ― ասացի ես։ ― Ոչ մի իմաստ չկա մինչև ֆիեստան Բրեթին և Մայքլին գալ այստեղ և ետ դառնալ։ Ինչ ես կարծում, պատասխանե՞նք նրան։
― Ինչո՞ւ չպատասխանենք, ― ասաց Բիլլը։ ― Պետք է պահպանել քաղաքավարություն։
Գնացինք փոստ և հեռագրի բլանկ վերցրինք։
― Ի՞նչ ենք գրելու, ― հարցրեց Բիլլը։
― «Կգանք երեկոյան»։ Ուրիշ ոչինչ։
Վճարեցինք հեռագրի համար և վերադարձանք հյուրանոց։ Հարրիսը մեզ էր սպասում, և երեքով գնացինք Ռոնսեվալ։ Նայեցինք վանքը։
― Սա հրաշալի է, ― ասաց Հարրիսը, երբ դուրս եկանք վանքից։ ― Բայց գիտե՞ք ինչ, ես այնքան էլ չեմ հետաքրքրվում նման բաներով։
― Ես նույնպես, ― ասաց Բիլլը։
― Թերևս, այնուամենայնիվ, շատ հետաքրքրիր է, ― ասաց Հարրիսը։ ― Ամեն օր պատրաստվում էի գալ և այդպես էլ չէի տեսնի, եթե այսօր չգայի։
― Սակայն միևնույն է սա ձուկ բռնելու հետ չես համեմատի, չէ՞, ― հարցրեց Բիլլը։ Հարրիսը նրան դուր էր գալիս։
― Դե, իհարկե։
Կանգնած էինք վանքի հին մատուռի առաջ։
― Ի՞նչ եք կարծում, ճանապարհի այն կողմում երևացողը պանդոկ չէ՞, ― հարցրեց Հարրիսը։ ― Թե տեսողությունս դավաճանում է ինձ։
― Նման է պանդոկի, ― ասաց Բիլլը։
― Ինձ էլ է թվում, որ պանդոկ է, ― ասացի ես։
― Էհ, ուրեմն, ― ասաց Հարրիսը, ― եկեք օգտվենք դրանից։ ― «Օգտվել» բառը նա փոխ էր առել Բիլլից։
Ամենքս մի֊մի շիշ գինի պատվիրեցինք։ Հարրիսը մեզ թույլ չտվեց վճարել։ Նա իսպաներեն շատ լավ էր խոսում, և հյուրանոցատերը փող չվերցրեց ոչ ինձնից, ոչ էլ Բիլլից։
― Բարեկամներս, դուք չեք պատկերացնում, թե ինձ համար որքան հաճելի էր ձեզ հետ։
― Մենք հիանալի ժամանակ անցկացրինք, Հարրիս։
Հարրիսը մի քիչ հարբած էր։
― Իսկապես, դուք չգիտեք, թե ինձ համար ինչքան լավ էր ձեզ հետ։ Պատերազմի ժամանակից սկսած, ես դեռ այդքան ուրախություն չէի ունեցել։
― Մեզ դեռ կվիճակվի երբևէ միասին ձուկ բռնել։ Հիշեք խոսքերս, Հարրիս։
― Իհարկե։ Մենք չափազանց ուրախ ժամանակ անցկացրինք։
― Մի շիշ էլ խմե՞նք։
― Հիանալի միտք է, ― ասաց Հարրիսը։
― Այս անգամ ես եմ վճարում, ― ասաց Բիլլը։ ― Այլապես մենք չենք խմի։
― Խնդրում եմ, թույլ տվեք ես վճարեմ, ինձ համար մեծ հաճույք է։
― Դա ինձ համար էլ է հաճույք, ― ասաց Բիլլը։
Պանդոկապանը բերեց չորրորդ շիշը։ Մեր բաժակները դեռ սեղանին էին։ Հարրիսը բարձրացրեց իր բաժակը։
― Գիտեք, սրանից կարելի է լավ օգտվել։
Բիլլը թփթփացրեց նրա ուսին։
― Մեր լավ Հարրիս։
― Գիտեք ինչ, իմ անունը Հարրիս չէ, այլ Ուիլսոն֊Հարրիս։ Դա մի ազգանուն է գծիկով, հասկանո՞ւմ եք։
― Մեր սիրելի Ուիլսոն֊Հարրիս, ― ասաց Բիլլը։ ― Մենք ձեզ Հարրիս ենք ասում, որովհետև սիրում ենք ձեզ։
― Գիտեք ինչ, Բարնս, դուք էլ չեք կարող պատկերացնել, թե ինձ համար այս ամենը ինչ է նշանակում։
― Օգտվենք ևս մեկական բաժակ, ― ասացի ես։
― Բարնս, դուք իսկապես չեք կարող հասկանալ։ Ահա թե ինչ եմ ասում։
― Խմեք, Հարրիս։
Ռոնսեվալից վերադառնալիս Հարրիսը քայլում էր մեր երկուսի միջև։ Նախաճաշեցինք հյուրանոցում, և Հարրիսը մեզ ուղեկցեց մինչև ավտոբուս։ Նա տվեց մեզ իր այցետոմսը՝ Լոնդոնի իր տան հասցեով, գրասենյակի հասցեով և ակումբի հասցեով, որտեղ ինքը լինում է, և ավտոբուս նստելիս ամենքիս մի ծրար տվեց։ Ես բացեցի ծրարն ու տեսա մեջը տասից ավելի արհեստական ճանճեր։ Հարրիսն ինքն էր դրանք սարքել։ Նա միշտ ինքն է սարքում։
― Լսեք, Հարրիս․․․ ― սկսեցի ես։
― Ոչ։ Ոչ։ ― Ասաց նա։ Նա արդեն իջել էր ավտոբուսից։ ― Դրանք իսկի էլ ամենալավ ճանճերը չեն։ Պարզապես մտածեցի, որ երբ կարթին ամրացնելու լինեք, միգուցե կհիշեք, թե ինչքան լավ ժամանակ անցկացրինք։
Ավտոբուսը շարժվեց։ Հարրիսը փոստի մոտ կանգնած ձեռքով արեց մեզ։ Երբ արդեն դուրս եկանք ճանապարհ, նա շրջվեց և ետ գնաց դեպի հյուրանոց։
― Հարրիսը լավն է, չէ՞, ― ասաց Բիլլը։
― Կարծում եմ, նա իսկապես լավ ժամանակ անցկացրեց։
― Հարրի՞սը։ Իհարկե։
― Ափսոս, որ նա մեզ հետ Փամփլոնա չեկավ։
― Ուզում էր ձուկ բռնել։
― Այո։ Եվ դեռ հարց է, թե մեր անգլիացիներն իրար հետ ինչպես էին լեզու գտնելու։
― Կարծում եմ, որ չէին գտնի։
Փամփլոնա հասանք երեկոյան դեմ, ավտոբուսը կանգ առավ Մոնտոյայի հյուրանոցի մուտքի մոտ։ Հրապարակում էլեկտրական լարեր էին անցկացնում ֆիեստայի ժամանակ հրապարակը լուսավորելու համար։ Երբ ավտոբուսը կանգ առավ, մոտեցան մի քանի տղաներ, իսկ մաքսատան աստիճանավորը կարգադրեց բոլոր ավտոբուսից իջնողներին բացել իրենց պարկերը հենց այդտեղ, մայթի վրա։ Մտանք հյուրանոց, սանդուղքին մեզ դիմավորեց Մոնտոյան։ Մշտական շփոթված ժպիտը դեմքին նա սեղմեց մեր ձեռքերը։
― Ձեր ընկերներն այստեղ են, ― ասաց նա։
― Պարոն Քե՞մփբելլը։
― Այո, պարոն Կոնը, պարոն Քեմփբելլը և լեդի Էշլին։
Նա ժպտաց, կարծես էլի ինչ֊որ բան էր ասում։
― Նրանք ե՞րբ են եկել։
― Երեկ։ Ես ձեզ համար պահել եմ ձեր նախկին սենյակը։
― Հիանալի է։ Դուք պարոն Քեմփբելլին տվեցի՞ք հրապարակ նայող պատուհաններով սենյակ։
― Այո։ Այն սենյակները, որ ընտրել էինք միասին։
― Իսկ որտե՞ղ են հիմա մեր ընկերները։
― Կարծեմ գնացին պելոտա խաղը նայելու։
― Իսկ ցրելից ի՞նչ կա։
Մոնտայան ժպտաց։
― Այսօր երեկոյան, ― ասաց նա, ― ժամը յոթին կբերեն վիլյարյան ցլերին, իսկ վաղը՝ մյուրյան։ Դուք բոլո՞րդ պիտի գնաք նայելու։
― Անպայման։ Նրանք երբեք չեն տեսել, թե ցլերին ինչպես են իջեցնում։
Մոնտոյան ձեռքը դրեց ուսիս։
― Այնտեղ կհանդիպենք։
Նա նորից ժպտաց։ Նա միշտ այնպես էր ժպտում, ասես ցլամարտը մեր երկուսի անձնական գաղտնիքն էր․ մի քիչ ամոթալի, բայց շատ մեծ գաղտնիքը, որ գիտեինք միայն մենք երկուսս։ Նա միշտ ժպտում էր այնպես, ասես երկուսիս իմացած այդ գաղտնիքի մեջ ուրիշների համար ինչ֊որ անպատշաճ մի բան կար։ Հարկ չկար բացելու դա այնպիսի մարդկանց մոտ, որոնք ընդունակ չէին հասկանալու։
― Ձեր բարեկամը նույնպե՞ս aficionado է, ― հարցրեց Մոնտոյան և ժպտաց Բիլլին։
― Այո, նա Նյու֊Յորքից հատկապես եկել է այս տոնը դիտելու։
― Իսկապե՞ս, ― Մոնտոյան քաղաքավարի կերպով կասկած հայտնեց։ ― Բայց կարծում եմ նա ձեզ նման aficionado չէ։
Նա նորից շփոթված ձեռքը դրեց ուսիս։
― Ոչ, ― ասացի։ ― Նա իսկական aficionado է։
― Համենայն դեպս ոչ ձեզ նման։
Aficion նշանակում է կիրք։ Aficionado կոչվում է նա, ով մոլի կերպով հրապուրվում է ցլամարտով։ Բոլոր լավ ցլամարտիկները ապրել էին Մոնտոյայի հյուրանոցում, բոլոր նրանք, ովքեր aficion են ունեցել, ապրել են այնտեղ։ Այն ցլամարտիկները, ովքեր աշխատել են փողի համար, պատահել է մնացել են նրա մոտ, սակայն երկրորդ անգամ այլևս այնտեղ չեն գնացել։ Լավ ցլամարտիկները գալիս էին ամեն տարի։ Մոնտոյայի սենյակում կախված էին նրանց լուսանկարները իրենց ձեռքով մակագրված։ Դրանք նվիրված էին կամ Խուանիտո Մոնտոյային, կան նրա քրոջը։ Այն ցլամարտիկների նկարները, որոնց Մոնտոյան իսկապես հավանում էր, կախված էին շրջանակների մեջ։ Իսկ aficion ցլամարտիկների նկարները պահում էր սեղանի դարակում։ Այդ լուսանկարների վրա հաճախ շատ շոյող մակագրություններ կային։ Սակայն դա նրա համար նշանակություն չուներ։ Մի անգամ Մոնտոյան այդ ամենը հանեց դարակից և գցեց աղբի զամբյուղը։ Չէր ուզում իր մոտ պահել։
Ես և նա հաճախ էինք խոսում ցլերի և ցլամարտիկների մասին։ Արդեն մի քանի տարի ես միշտ կանգ էի առնում Մոնտոյայի հյուրանոցում։ Մենք երբեք շատ երկար չէինք խոսում։ Պարզապես հաճելի էր միմյանց կարծիքն իմանալ։ Հաճախ հեռուներից եկած մարդիկ, Փամփլոնայից մեկնելուց առաջ, մի քանի րոպեով մտնում էին Մոնտոյայի մոտ, որպեսզի խոսեն նրա հետ ցլերի մասին։ Նրանք բոլոր aficionado֊ներ էին։ Aficionado-ները միշտ կարող էին սենյակ ստանալ, եթե անգամ հյուրանոցը լեփ֊լեցուն էր։ Մոնտոյան ինձ ծանոթացրել էր նրանցից մի քանիսի հետ։ Սկզբում նրանք իրենց շատ զուսպ էին պահում, քաղաքավարության սահմաններում, սակայն նայում էին ինձ որպես ամերիկացու, փոքր֊ինչ ծաղրաբար և թերահավատ։ Չգիտես ինչու, նրանց թվում էր, որ ամերիկացին ընդունակ չէ իսկական կրքի։ Նա կարող է կեղծել կամ էլ սովորական հուզմունքը կիրք համարել, սակայն իսկական կիրք ամերիկացին չի կարող ունենալ։ Սակայն, երբ տեսնում էին, որ ես իսկապես ունեմ այդ կիրքը, իսկ դա ստուգելու որևէ նշանաբան կամ հարցեր չկային, պարզապես դա մի տեսակ բանավոր, հոգևոր քննության նման բան էր, սկզբում զգուշավոր արվող հարցերով, իսկ, հետո, երբ համոզվում էին, նույնպես շփոթված ձեռքերը դնում էին ուսիս կամ էլ ասում․ «Buen Hombre»:<ref>Լավ մարդ (իսպ․)։</ref> Սակայն ավելի հաճախ փորձում էին ձեռքը դիպցնել ինձ, շոշափել, ասես համոզվելու համար, որ ես իսկապես aficion ունեմ։
Այն ցլամարտիկին, որ aficion ուներ, Մոնտոյան կարող էր ամեն ինչ ներել։ Նա ներում էր նյարդային նոպաները, վախկոտությունը, վատ, անբացատրելի արարքները, ամեն տեսակի մեղանչումները։ Ցլամարտի նկատմամբ իսկական կիրք ունեցողին նա ներում էր ամեն բան։ Այդպես նա ինձ ներեց իմ բոլոր ընկերների համար։ Նա այդ ոչնչով ցույց չէր տալիս, և մենք երկուսս էլ անհարմար էինք զգում խոսել այդ մասին, ինչպես անհարմար է, խոսելու բան չէ ցլամարտին ձիու մասնակցության մասին։
Հենց ներս մտանք, Բիլլն անմիջապես բարձրացավ վերև, և հիմա լվացվում ու շորերն էր փոխում իր սենյակում։
― Էհ, ― ասաց նա, ― իսպաներենից կարոտդ առա՞ր։
― Նա ասաց, որ ցլերին կբերեն այսօր երեկոյան։
― Արի գտնենք մերոնց ու գնանք նրանց մոտ։
― Լավ։ Հավանաբար նրանք սրճարանում կլինեն։
― Տոմսը վերցրե՞լ ես։
― Այո։ Բոլոր բեռնաթափումների համար։
― Իսկ դա նայելո՞ւ բան է։ ― Բիլլը հայելու առաջ դեմքի մաշկն էր ձգում, որպեսզի ստուգի, թե չսափրված մաս չի՞ մնացել։
― Շատ հետաքրքրիր է, ― ասացի ես։ ― Ցլերին վանդակներից մեկական բաց են թողնում կորրալ, իսկ եզները սպասում են նրանց ու չեն թողնում, որ իրար պոզահարեն, բայց ցլերը հարձակվում են եզների վրա և եզները վազվզում են նրանց շուրջ պառաված օրիորդների նման ու փորձում նրանց հանգստացնել։
― Իսկ ցլերը պոզահարո՞ւմ են եզներին։
― Պոզահարում են։ Երբեմն ցուլն ուղղակի հարձակվում է եզան վրա և սպանում։
― Եվ եզները ոչինչ չե՞ն կարող անել։
― Ոչ։ Նրանք փորձում են մտերմանալ ցլերի հետ։
― Այդ դեպքում եզներն այդտեղ ինչի՞ են պետք։
― Որպեսզի հանգստացնեն ցլերին, չթողնեն, որ նրանք իրենց եղջյուրները ջարդեն քարերին տալով կամ իրար պոզահարեն։
― Խոսք չկա, հիանալի բան է եզ լինելը։
Ցած իջանք, դուրս եկանք հյուրանոցից և հրապարակով քայլեցինք դեպի Իրունյա սրճարան։ Հրապարակում երկու փոքրիկ տնակներ էին դրել տոմսեր վաճառելու համար։ Պատուհանիկներին գրված էր «Sol, sol y sombra, sombra»,<ref>Արև, արև և ստվեր, ստվեր (իսպ․)։</ref> սակայն պատուհանիկները փակ էին, կբացվեին միայն ֆիեստայի նախօրյակին։
Իրունյա սրճարանի սպիտակ հյուսկեն աթոռներն ու սեղանիկները դրված էին ոչ միայն կամարաշարի տակ, այլև ամբողջ մայթին։ Սեղաններին նայելով որոնում էի Բրեթին և Մայքլին։ Նրանք այնտեղ էին։ Բրեթը, Մայքլը և Ռոբերտ Կոնը։ Բրեթը բերետ էր դրել, այնպիսին, ինչպիսին դնում են բասկերը։ Մայքլը նույնպես։ Կոնը առանց գլխարկի էր, ակնոցով։ Բրեթը մեզ տեսավ և ձեռքով արեց։ Մինչ մոտենում էինք սեղանին, նա աչքերը կկոցած նայում էր մեզ։
― Հելլո, տղաներ, ― ձայն տվեց նա։
Բրեթը շատ ուրախ էր։ Մայքը մեր ձեռքը սեղմեց ջերմությամբ։ Ռոբերտ Կոնը բարևեց մեզ ձեռքով նրա համար միայն, որ նոր էինք եկել։
― Գրողը տանի, ո՞ւր էիք կորել, ― հարցրի ես։
― Ես նրանց բերեցի այստեղ, ― ասաց Կոնը։
― Հիմարություն, ― ասաց Բրեթը։ ― Եթե դուք չլինեիք, մենք վաղուց եկած կլինեինք։
― Ոչ, դուք երբեք չէիք գա։
― Կատարյալ հիմարություն։ Բայց դուք երկուսդ էլ արևից լավ թխացել եք։ Մի նայեք Բիլլին։
― Շա՞տ ձուկ բռեցիք, ― հարցրեց Մայքը։ ― Մենք ուզում էինք միանալ ձեզ։
― Հաջող էր մեր ձկնորսությունը։ Սակայն ձեր կարիքը շատ էինք զգում։
― Ես ուզում էի գալ, ― ասաց Կոնը, ― բայց մտածեցի, որ հարկավոր է նրանց բերել։
― Մեզ բերել։ Նորից հիմարություն։
― Իսկապե՞ս որսը հաջող էր, ― հարցրեց Մայքը։ ― Ձուկ շա՞տ բռնեցիք։
― Օր էր լինում, որ ամենքս մի տասը ձուկ էինք բռնում։ Մեզ հետ մի անգլիացի կար։
― Ազգանունը Հարրիս, ― ասաց Բիլլը։ ― Դուք այդպիսի մեկին չե՞ք ճանաչում, Մայք։ Նա էլ է մասնակցել պատերազմին։
― Բախտավոր մարդ, ― ասաց Մայքլը։ ― Ուրախ ժամանակներ էին։ Եվ ով կարող է վերադարձնել մեզ այդ պայծառ օրերը։
― Հիմարություններ դուրս մի տուր։
― Դուք պատերազմում եղե՞լ եք, Մայքլ, ― հարցրեց Կոնը։
― Իհարկե։
― Նա քաջարի զինվոր է եղել, ― ասաց Բրեթը։ ― Հապա պատմիր նրան, թե քո ձին քեզ ինչպես տարավ Փիքադիլլի։
― Չեմ ուզում։ Արդեն չորս անգամ պատմել եմ։
― Ինձ համար ոչ մի անգամ չեք պատմել, ― ասաց Ռոբերտ Կոնը։
― Չեմ պատմի այդ պատմությունը։ Այն վարկաբեկում է ինձ։
― Պատմիր նրանց քո մեդալների մասին։
― Չեմ ուզում։ Այդ պատմությունը ստվեր է գցում ինձ վրա։
― Բայց ի՞նչ պատմություն է դա։
― Բրեթը ձեզ կպատմի։ Նա պատմում է բոլոր այն պատմությունները, որ ստվեր են գցում ինձ վրա։
― Դե, պատմիր, Բրեթ։
― Պատմե՞մ։
― Ինքս կպատմեմ։
― Մայք, դուք ինչ մեդալներ եք ստացել։
― Ոչ մի մեդալ էլ չեմ ստացել։
― Չի կարող պատահել։
― Իմ կարծիքով ես ունեմ բոլոր այն մեդալները, որ պիտի ունենայի, բայց ինքս երբեք չեմ խնդրել, որ ինձ մեդալ տան։ Մի անգամ մեծ ճաշկերույթ էին կազմակերպել և սպասում էին, որ պետք է գա Ուելսի արքայազնը, հրավիրատոմսի վրա գրված էր, որ բոլորը պետք է լինեն իրենց շքանշաններով և մեդալներով։ Ես, իհարկե, ոչ մի մեդալ էլ չունեի, մտա իմ ծանոթ դերձակի մոտ, ցույց տվեցի հրավիրատոմսս, նա, բնականաբար, հարգանքով լցվեց իմ նկատմամբ, ես էլ դրանից օգտվեցի ու ասացի նրան․ «Դուք պետք է ինձ համար մի քանի մեդալ գտնեք»։ Նա ասաց․ «Ի՞նչ մեդալներ, պարոն»։ Իսկ ես ասացի․ «Միևնույն է, ինչ որ լինի, միայն թե մի քանի հատ գտեք ինձ համար»։ Իսկ նա ասում է․ «Ինչ իմանամ» Մի՞թե դուք կարծում եք, թե ես ժամանակ եմ կորցնում բանակային այդ հիմար թերթերը կարդալով։ Տվեք ինչ ուզում եք, միայն որքան կարելի է շատ։ Ինքներդ ընտրեցեք»։ Նա էլ հենց տվեց ինձ մեդալներս, շատ փոքրի մեդալներ, ամբողջ մի տուփ, ես այդ տուփը գրպանս դրեցի, ու մոռացա դրա մասին։ Իհարկե, գնացի ճաշկերույթին, բայց հենց այդ երեկո սպանել էին Հենրի Ուիլսոնին, և ոչ արքայազնն էր եկել, ոչ թագավորը, ու շքանշան֊մեդալի պետք էլ չկար։ Բոլոր տղաները չարչարվելով իրենց մեդալներն էին հանում, իսկ իմս գրպանումս էր։
Նա պատմությունն ընդհատեց, և սպասում էր, որ մենք ծիծաղենք։
― Հենց այդքա՞ն։
― Այո։ Թերևս լավ չպատմեցի։
― Շատ վատ պատմեցիր, ― ասաց Բրեթը, ― բայց ոչինչ։
Բոլորս ծիծաղեցինք։
― Հա, ― ասաց Մայքը, ― հիշեցի։ Շատ ձանձրալի ճաշկերույթ էր, չկարողացա դիմանալ և դուրս եկա։ Երեկոյան մեկ էլ գրպանումս հայտնաբերեցի տուփը։ Սա ի՞նչ բան է, մտածեցի։ Մեդալնե՞ր։ Զինվորական անիծյալ մեդալներ։ Բոլոր այդ մեդալները իրարից անջատեցի, դրանք մի ժապավենի վրա էին ամրացված և մի֊մի հատ սկսեցի բաժանել աղջիկներին, որպես հուշանվեր։ «Այ սա մարտիկ է, ― մտածում էին նրանք։ Մեդալներ է բաժանում գիշերային գինետանը։ Իսկական կտրիճ է»։
― Շարունակությունը պատմիր, ― ասաց Բրեթը։
― Դա իսկապես շատ ծիծաղելի էր։ Եվ ահա դերձակս ինձ նամակ է գրում և ետ է պահանջում մեդալները։ Մարդ է ուղարկում մեդալներն ուզելու։ Ամիսներ շարունակ գրում է։ Բանից դուրս է գալիս, ինչ֊որ մեկը տվել էր նրան այդ մեդալները, որ փայլեցնի։ Մի զինվորական։ Այդ մարդը դողում էր մեդալների վրա, քիչ էր մնում խելքը թռցնի։
Մայքը լռեց։
― Դերձակի համար դա ծանր հարված էր, ― ասաց նա։
― Ինչ եք ասում, ― ասաց Բիլլը, ― ես կարծում էի, որ դուք երջանկացրել եք ձեր դերձակին։
― Շատ լավ դերձակ էր։ Հիմա ինձ վրա նայելով դժվար է դրան հավատալ, ― ասաց Մայքը։ ― Ես նրան տարեկան հարյուր ֆունտ էի վճարում, որ հանգիստ լինի։ Եվ նա ինձ երբեք հաշիվներ չէր ուղարկում։ Այնպես որ իմ սնանկանալը նրա համար սարսափելի հարված էր։ Իսկ դա եղավ մեդալների պատմությունից անմիջապես հետո։ Ու հենց դրա համար էր, որ այդքան զայրացած նամակներ էր գրում։
― Իսկ ինչպե՞ս սնանկացաք, ― հարցրեց Բիլլը։
― Երկու եղանակով, ― ասաց Մայքլը, ― սկզբում աստիճանաբար, հետո միանգամից։
― Եվ ի՞նչն էր պատճառը։
― Ընկերներս, ― ասաց Մայքլը։ ― Ես շատ ընկերներ ունեի։ Ոչ իսկական ընկերներ։ Եվ ունեի նաև շատ պարտատերեր։ Անգլիայում հավանաբար ոչ ոք ինձնից շատ պարտատերեր չուներ։
― Նրանց դատի մասին պատմիր, ― ասաց Բրեթը։
― Չեմ հիշում, ― ասաց Մայքը։ ― Մի քիչ հարբած էի։
― Մի քիչ, ― բացականչեց Բրեթը։ ― Դու սարսափելի հարբած էիր։
― Զարմանալի բան, ― ասաց Մայքը։ ― Օրերս հանդիպեցի իմ նախկին գործընկերոջը։ Ուզում էր ինձ խմիչք հյուրասիրել։
― Քո գիտուն փաստաբանի մասին պատմիր, ― ասաց Բրեթը։
― Ոչ, ― ասաց Մայքը, ― իմ գիտուն փաստաբանը նույնպես հարբած էր։ Ասացի չէ, որ սա շատ տհաճ թեմա է։ Եվ, վերջապես, գնո՞ւմ ենք նայելու ինչպես են բեռնաթափում ցլերին, թե ոչ։
― Գնում ենք։
Կանչեցինք մատուցողին, վճարեցինք և քայլեցինք դեպի քաղաքի մյուս ծայրը։ Ես գնացի Բրեթի հետ, սակայն Ռոբերտ Կոնը հասավ մեզ և քայլեց Բրեթի մյուս կողքից։ Այդպես երեքով քայլելով անցանք Ayuntamiento֊ի մոտով, որի պատշգամբից դրոշակներ էին կախված, շարունակեցինք մեր ճամփան շուկայի մոտով և քայլեցինք զառիվեր փոքրիկ փողոցով, որ տանում էր դեպի Արգայի կամուրջը։ Ցլերին դիտելու շատ մարդ էր գնում, կառքերն ստիպված էին իջնել ցած և անցնել կամուրջով։ Ոտքով քայլողների գլխավերևում երևում էին մտրակներ, ձիեր, կառապաններ։ Կամուրջն անցնելով թեքվեցինք դեպի կորրալ տանող ճանապարհը։ Անցանք մի գինու խանութի մոտով, որի ցուցափեղկին գրված էր․ «Լավ գինի, մեկ լիտրը 30 սենտիմ»։
― Ահա թե ուր կգանք, երբ փողներս վերջանա, ― ասաց Բրեթը։
Երբ անցնում էինք խանութի մոտով, դռանը կանգնած կինը նայեց մեզ։ Նա ձայն տվեց ինչ֊որ մեկին, և երեք աղջիկ մոտեցան պատուհանին ու սկսեցին մեզ նայել։ Նրանք նայում էին Բրեթին։
Կորալլի դարպասի մոտ երկու տղամարդ տոմսերն էին վերցնում ներս մտնողներից։ Մենք ներս մտանք։ Ցանկապատից ներս ծառեր էին աճում և մի ցածր քարե տուն կար։ Բակի ծայրին երևում էին կորրալի պատը՝ անցքերով, որ հրակնատների նման շարված էին երկու անասնանոցներից յուրաքանչյուրի ճակատամասին։ Պատին մի աստիճան էր հենած, որով մարդիկ բարձրանում էին ու կանգնում երկու անասնանոցների միջև ընկած լայն միջնորմին։ Երբ մենք ծառերի տակ աճած խոտի վրայով մոտենում էինք սանդուղքին, անցանք մեծ, մոխրագույն ներկած վանդակների մոտով, որոնց մեջ ցլեր էին Յուրաքանչյուր վանդակի մեջ ցուլ էր։ Դրանց գնացքով բերել էին կաստիլյան ցլաբուծարանից, կայրանում բեռնաթափել էին ապրանքատար բաց վագոններից և բերել այստեղ, որպեսզի վանդակներից բաց թողնեն կորրալ։ Ամեն վանդակի վրա գրված էր ցլաբուծարանի տիրոջ անունն ու նշանը։
Բարձրացանք սանդուղքին և տեղ գտանք մի պատի մոտ, որտեղից երևում էր կորրալը։ Պատերը սպիտակեցված էին, գետնին ծղոտ էր փռած, իսկ պատերի երկայնությամբ դրված էին փայտե կերամաններ և ջրի տաշտեր։
― Մի այն կողմ նայեց, ― ասացի ես։
Գետից այն կողմ, բարձրահարթի վրա վեր էր խոյանում քաղաքը։ Հին հողապատնեշներն ու ամրոցի պատերն ամբողջապես ծածկված էին մարդկանցով։ Երեք շարք ամրություններին այնքան խիտ էին կանգնած մարդիկ, որ դրանք ասես երեք սև գծեր լինեին։ Ավելի վեր, տների պատուհաններից ամեն տեղ երևում էին մարդկանց գլուխներ։ Բարձրահարթի եզրին ծառերն էին բարձրացել փոքրիկ տղաները։
― Նրանք կարծես ինչ֊որ բանի են սպասում, ― ասաց Բրեթը։
― Ուզում են տեսնել ցլերին։
Մաքյն ու Բիլլը կանգնած էին անասնանոցի դիմացի պատի մոտ։ Նրանք մեզ ձեռքով արեցին։ Մեզնից հետո եկած մարդիկ ետևից սեղմում էին մեզ, իսկ նրանց էլ ճնշում էին ավելի ուշ եկածները։
― Ինչո՞ւ չեն սկսում, ― հարցրեց Ռոբերտ Կոնը։
Վանդակներից մեկին մի ջորի կապեցին, որը վանդակը քարշ տվեց մինչև կորրալի պատի միջի դարպասը։ Մարդիկ լինգերով շարունակ հրում և բարձրացնում էին վանդակն այնպես, որ այն ուղիղ դարպասի առաջ կանգնի։ Պատին կանգնած արդեն սպասում էին ուրիշ մարդիկ, պատրաստ բացելու կորրալի դարպասն, ու այնտեղից դուրս վազեցին երկու եզ՝ գլուխները թափահարելով, նիհար կողերը ճոճելով։ Նրանք կանգնեցին իրար կողքի, պատի մոտ, գլուխները դեպի դարպասը, որտեղից պետք է դուրս գար ցուլը։
― Չէի ասի, թե ուրած տեսք ունեն, ― ասաց Բրեթը։
Պատի վրա կանգնած մարդիկ կռացան և բացեցին կորրալի դուռը։ Հետո բացեցին վանդակի դուռը։
Ես պատի վրայից կռացա, ջանալով նայել վանդակի մեջ։ Այնտեղ մութ էր։ Մեկը մետաղաձողով խփեց վանդակին։ Ներսում ասես ինչ֊որ բան պայթեց։ Ցուլը մռնչում էր կոտոշները այս ու այն կողմ խփելով վանդակի փայտերին։ Հետո տեսա մի սև դունչ և կոտոշների ստվերը, ապա սմբակներն աղմուկով դոփելով փայտերին, ցուլը դուրս թռավ կորրալ, առջևի ոտքերը սահեցրեց ծղոտի վրայով, կանգ առավ՝ ամբողջ մարմնով դողալով, պարանոցի մկանները ուռցրած, և գլուխը ետ գցելով նայեց պատերին շարված մարդկանց։ Երկու եզները ետ֊ետ գնացին դեպի պատը, գլուխները կախ, աչքը ցլից չկտրելով։
Ցուլը տեսավ եզներին և նետվեց նրանց կողմը։ Կերի տաշտի ետև կանգնած որսահալածներից մեկը բարձր ձայն տվեց, գլխարկը խփելով փայտերին, և ցուլը եզներին չմոտեցած շրջվեց, ձգվեց, ցատկեց դեպի կերակրատաշտն ու սկսեց աջ կոտոշով հարվածներ տեղալ, ջանալով հարվածել որսահալածին։
― Տեր իմ, որքան գեղեցիկն է, ― ասաց Բրեթը։
Ցուլը կանգնած էր հենց մեր ցածում։
― Տեսեք, թե նա ինչպես է օգտագործում իր կոտոշները, ― ասացի ես։ ― Նրա աջ և ձախ հարվածները իսկական բռնցքամարտիկի հարվածներ են։
― Իսկապե՞ս։
― Նայեք։
― Չափազանց արագ է, չեմ հասցնում տեսնել։
― Սպասեք։ Հիմա մի նոր ցուլ բաց կթողնեն։
Մուտքի մոտ արդեն նոր վանդակ էր դրված։ Կորրալի հեռու անկյունում որսահալածը փայտե ցանկապատի ետև թաքնված գրավում էր ցուլի ուշադրությունը, և մինչ ցուլը նայում էր նրա կողմը, դուռը բացեցին և երկրորդ ցուլը ներս խուժեց կորրալ։
Նա միանգամից հարձակվեց եզների վրա, և երկու որսահալած դուրս թռան փայտե ցանկապատի ետևից ու սկսեցին բարձր գոռգոռալ, փորձելով իրենց կողմ գրավել ցուլի ուշադրությունը։ Նրանք գոռում էին․ «Հա՜֊հա՜, Տորո», ― և ձեռներն էին թափահարում, սակայն ցուլը ետ չշրջվեց․ եզները կանգնեցին կողքով դեպի ցուլը, որպեսզի հարվածն ընդունեն, և ցուլը կոտոշը խրեց մեկի կողի մեջ։
― Մի նայիր, ― ասացի Բրեթին։
Սակայն նա հմայված նայում էր ցուլին։
― Դե լավ, ― ասացի ես, ― եթե ձեզ համար սա տհաճ չէ։
― Ես տեսա, ― ասաց Բրեթը։ ― Տեսա թե ինչպես նա հարվածեց ձախ, հետո էլ աջ կոտոշով։
― Հիանալի է։
Եզն ընկել ու մնացել էր նույն դիրքում՝ պարանոցը ձգած, գլուխը թեքած։ Հանկարծ ցուլը թողեց զոհին և հարձակվեց մյուս եզան վրա, որ կանգնած էր կորրալի հեռավոր անկյունում և գլուխը այս ու այն կողմ պտտելով նայում էր ցլին։ Եզն անվարժ վազեց, ցուլը հասավ նրան, թեթևակի պոզահարեց կողը, հետո շրջվեց և բաշն ուռցրած կատաղի նայեց պատերին շարված մարդկանց։ Եզը մոտեցավ ցլին, ձևացնելով, թե ուզում է հոտոտել նրան, սակայն ցուլը մի քանի անգամ թեթևակի պոզահարեց նրան։ Հետո ցուլը հոտոտեց եզին և երկուսով վազեցին դեպի առաջին ցուլը։
Երբ մի նոր ցուլ մտավ կորրալ, երկու ցլերն ու եզը կանգնած էին կողք֊կողքի, գլուխները թեքած և կոտոշներն ուղղած դեպի նորեկը։ Եզը մի քանի րոպեում մտերմացավ ցլի հետ, հանգստացրեց նրան և միացրեց նախրին։ Երբ բեռնաթափեցին վերջին երկու ցլերին, ամբողջ նախիրը հավաքվեց մի տեղ։
Եզը, որին պոզահարել էր առաջին ցուլը, քարե պատին հենվելով ոտքի կանգնեց։ Ցլերը նրան չմոտեցան, և եզն էլ չփորձեց միանալ նախրին։
Մենք հավաքված մարդկանց հետ իջանք պատից և մի անգամ էլ նայեցինք ցլերին կորրալի պատի արանքից։ Հիմա բոլորը կանգնած էին հանգիստ, գլուխները կախած։ Դուրս գալով այդտեղից, կառք նստեցինք և գնացինք սրճարան։ Մայքը և Բիլլը եկան կես ժամ հետո։ Ճանապարհին մի քանի տեղ կանգ էին առել խմելու։
Նստած էինք սրճարանում։
― Զարմանալի բան է, ― ասաց Բրեթը։
― Վերջին ցլերն արդյոք նույնքա՞ն լավ են մարտի համար, ինչպես առաջինները, ― հարցրեց Ռոբերտ Կոնը։ ― Դրանք կարծես շատ շուտ հանգստացան։
― Նրանք բոլորն իրար գիտեն, ― ասացի ես։ ― Ցլերը վտանգավոր են, երբ մենակ են, կամ երկու֊երեքով են։
― Այսինքն ինչպես թե, ― ասաց Բիլլը։ ― Ինձ համար դրանք միշտ էլ սարսափելի են։
― Ցուլը սպանելու ցանկություն է ունենում, երբ մենակ է։ Իհարկե, եթե դու մտնեիր նրանց մոտ, նրանցից մեկը հավանաբար կառանձնանար և այդպիսով կդառնար վտանգավոր։
― Դա շատ բարդ է, ― ասաց Բիլլը։ ― Մայք, ինձ երբեք նախրից չանջատեք։
― Ամեն դեպքում, ― ասաց Մայքը, ― դրանք հիանալի ցլեր էին։ Նրանց կոտոշները տեսա՞ք։
― Ինչպես չտեսա, ― ասաց Բրեթը։ ― Ես առաջ ոչ մի պատկերացում չունեի, թե դրանք ինչպիսին են։
― Իսկ տեսա՞ք, թե ինչպես եզին պոզահարեց, ― հարցրեց Մայքը։ ― Հոյակապ էր։
― Եզ լինելն այնքան էլ հաճելի բան չէ, ― ասաց Ռոբերտ Կոնը։
― Դուք ա՞յդ կարծիքին եք, ― ասաց Մայքը։ ― Իսկ ինձ թվում է, որ ձեզ դուր կգար եզ լինել, Ռովերտ։
― Ի՞նչ եք ուզում ասած լինել, Մայքլ։
― Եզները շատ խաղաղ կյանք ունեն։ Միշտ լռում են և միշտ ցցված են ցլերի կողքին։
Բոլորս մեզ անհարմար, վատ զգացինք։ Բիլլը ծիծաղեց։ Ռոբերտ Կոնը զայրացած էր։ Մայքը շարունակում էր․
― Ինձ թվում է դա ձեզ շատ դուր կգար։ Ստիպված չէիք լինի խոսել։ Դե, Ռոբերտ, մի բան ասեք, հո չի կարելի այդպես լուռ նստել։
― Ես ասացի, Մայք։ Մի՞թե չեք հիշում։ Եզների մասին։
― Օհ, էլի մի բան ասեք։ Մի զվարճալի բան ասեք։ Դուք հո տեսնո՞ւմ եք, որ բոլորս այստեղ լավ ժամանակ ենք անցկացնում։
― Բավական է, Մայք։ Դու հարբած ես, ― ասաց Բրեթը։
― Ես հարբած չեմ։ Ես շատ լուրջ եմ։ Հետաքրքիր է, Ռոբերտ Կոնը դեռ ինչքան է մտադիր եզան նման Բրեթի շուրջը պտտվել։
― Լռիր, Մայքլ։ Ցույց տուր, որ դաստիարակված մարդ ես։
― Գրողի ծոցը այդ դաստիարակությունը։ Ցլերից բացի, ո՞վ է, որ լավ դաստիարակություն ունի։ Բայց նրանք հրաշալի են, չէ՞։ Ձեզ դուր եկա՞ն, Բիլլ։ Ինչո՞ւ դուք ոչինչ չեք ասում, Ռոբերտ։ Նստել եք այստեղ հուղարկավորողի տեսքով։ Հետո ինչ, որ Բրեթը ձեզ հետ քնել է։ Նա ձեզանից շատ ավելի լավերի հետ է եղել։
― Լռեք, ― ասաց Կոնը։ Նա վեր կացավ տեղից։ ― Լռեք, Մայք։
― Օհ, մի վեր կացեք և ձեզ մի պահեք այնպես, ասես ուզում եք ինձ խփել։ Դա ինձ համար ոչ մի նշանակություն չունի։ Ասացեք, Ռոբերտ, ինչո՞ւ եք ողորմելի եզան պես շարունակ պտտվում Բրեթի շուրջը։ Չե՞ք հասկանում, որ դուք նրան պետք չեք։ Ես, օրինակ, իսկույն զգում եմ՝ պետք եմ, թե ոչ։ Ինչո՞ւ դուք չեք զգում։ Դուք եկաք Սան֊Սեբաստիան, ուր ձեզ բոլորովին չէին սպասում և աներես եզան պես սկսեցիք պտտվել Բրեթի շուրջը։ Ձեր կարծիքով դա ճի՞շտ է։
― Լռեք, դուք հարբած եք։
― Միգուցե և հարբած եմ։ Իսկ դուք ինչո՞ւ հարբած չեք։ Ինչո՞ւ երբեք չեք խմում, Ռոբերտ։ Ձեզ համար այնքան էլ ուրախ չէր Սան֊Սեբաստիանում, որովհետև մեր ընկերներից և ոչ մեկը ձեզ ոչ մի երեկոյի չհրավիրեց։ Եվ նրանց մեղադրել չեք կարող։ Մի՞թե կարող եք։ Ես էլ եմ նրանց խնդրել, որ ձեզ հրավիրեն։ Սակայն նրանք չուզեցին։ Ասացեք, մի՞թե կարող եք նրանց մեղադրել։ Դե, ասացեք։ Պատասխանեք ինձ։ Կարո՞ղ եք դուք նրանց մեղադրել։
― Կորեք գրողի ծոցը, Մայքլ։
― Ես չեմ կարող նրանց մեղադրել։ Իսկ դուք, դուք կարո՞ղ եք։ Ինչո՞ւ եք շարունակ Բրեթի ետևից քարշ գալիս։ Սա ինչ պահվածք է։ Ինչ եք կարծում, դա հաճելի՞ է ինձ։
― Պահվածքից լավ է չխոսես, ― ասաց Բրրեթը։ ― Դու ինքդ էլ մի երևելի պահվածք չունես։
― Գնանք, Ռոբեր, ― ասաց Բիլլը։
― Ինչո՞ւ եք շարունակ նրա ետևիվ քարշ գալիս։
Բիլլը վեր կացավ և քաշեց Կոնի թևից։
― Մի գնացեք, ― ասաց Մայքը։ ― Ռոբերտ Կոնը խմիչք է պատվիրում։
Բիլլը Կոնի հետ գնաց։ Կոնի դեմքը դեղնել էր։ Մայքլը շարունակում էր խոսել։ Ես լուռ նստած մի քիչ ժամանակ լսում էի նրան։ Բրեթը դժգոհ տեսք ուներ։
― Մայքլ, դու քեզ պարզապես հիմարի պես ես պահում, ― ընդհատեց նա Մայքլին։ ― Սակայն դա չի նշանակում, որ նրա ասածները ճիշտ չեն, ― դարձավ նա դեպի ինձ։
Մայքլն անմիջապես խաղաղվեց։ Մենք իրար հետ կարողանում էինք ընկերություն անել։
― Ես այնքան էլ հարբած չեմ, ինչպես թվում է ձեզ, ― ասաց նա։
― Գիտեմ, որ դու հարբած չես, ― ասաց Բրեթը։
― Բոլորս էլ մի քիչ խմել ենք։
― Ես ասում էի այն, ինչ մտածում էի։
― Բայց ասում էիր շատ վատ ձևով, ― Բրեթը ծիծաղեց։
― Ամեն դեպքում, նա ավանակ է։ Եկավ Սան֊Սեբաստիան, որտեղ ոչ մեկի համար հաճելի չէր։ Քարշ էր գալիս Բրեթի շուրջն ու աչքը չէր կտրում նրանից։ Ուղղակի զզվելի էր։
― Իսկապես, նա իրեն վատ պահեց, ― ասաց Բրեթը։
― Հասկացեք ինձ։ Բրեթն առաջ էլ սիրեկաններ ուներ։ Նա ինձ ամեն ինչ պատմում է։ Նա ինձ տվեց Կոնի նամակները, որ կարդամ, սակայն ես չկարդացի։
― Ինչպիսի՜ վեհանձնություն։
― Լսեք ինձ, Ջեյք։ Բրեթը ունեցել էր սիրեկաններ։ Սակայն նրանց մեջ ոչ մի հրեա չի եղել, և նրանք հետո այլևս Բրեթին նեղություն չեն պատճառել։
― Շատ լավ տղաներ էին, ― ասաց Բրեթը։ ― Սակայն չարժե այդ մասին խոսել։ Ես և Մայքլն իրար հասկանում ենք։
― Նա տալիս էր ինձ Կոնի նամակները, սակայն ես չէի կարդում։
― Սիրելիս, դու ընդհանրապես ոչ մի նամակ չէիր կարդում։ Նույնիսկ իմ նամակները։
― Նամակներ կարդալ չեմ կարողանում, ― ասաց Մայքը։ ― Ծիծաղելի է, այնպես չէ՞։
― Դու ոչինչ կարդալ չես կարող։
― Ոչ։ Այ, այստեղ դու սխալվում ես։ Ես շատ եմ կարդում, երբ տանն եմ, շա՜տ, շատ եմ կարդում։
― Շուտով կսկսես գրել, ― ասաց Բրեթը։ ― Դե, Մայքլ, տրամադրությունդ մի գցիր։ Նա այստեղ է, և դու պետք է հաշտվես այդ մտքի հետ։ Ֆիեստան մի փչացրու։
― Ուրեմն թող կարգին պահի իրեն։
― Կարգին կպահի։ Ես կասեմ նրան, որ իրեն կարգին պահի։
― Դուք ասեք նրան, Ջեյք։ Ասեք նրան, որ կամ իրեն կարգին պահի, կամ կորի գնա այստեղից։
― Այո, իհարկե, ― ասացի։ ― Ինձ համար հատկապես հաճելի կլինի նրան այդ ասել։
― Լսիր, Բրեթ, ասա Ջեյքին, թե Ռոբերտն ինչպես է քեզ անվանում։ Դա պարզապես հրաշք է։
― Օհ, ոչ։ Չեմ կարող։
― Ասա։ Չէ որ մենք մտերիմներ ենք, ընկերներ։ Այնպես չէ՞, Ջեյք, մենք ընկերներ ենք, չէ՞։
― Չեմ կարող, Մայքլ։ Դա ծիծաղելի է։
― Ուրեմն, ես կասեմ։
― Պետք չէ, Մայքլ։ Հիմարություն մի արեք։
― Նա Բրեթին կոչում է Կիրկե, ― ասաց Մայքլը։ ― Հավատացնում է, որ Բրեթը տղամարդկանց դարձնում է խոզ։ Հիանալի է ասված։ Ափսոս, որ ես գրող չեմ։
― Բայց Մայքլից շատ լավ գրող դուրս կգար, ― ասաց Բրեթը։ ― Ի՜նչ նամակներ է գրում նա։
― Գիտեմ, ― ասացի։ ― Նա գրել էր ինձ Սան֊Սեբաստիանից։
― Դա ինչ է որ, ― ասաց Բրեթը։ ― Նա կարող է շատ զվարճալի նամակներ գրել։
― Բրեթը ստիպեց ինձ, որ գրեմ։ Ինքը հիվանդ էր ձևացել։
― Ես իսկապես հիվանդ էի։
― Գնանք, ― ասացի։ ― Գնանք, ուտելու ժամանակն է։
― Ես ինձ ինչպես պահեմ Կոնի հետ, ― ասաց Մայքլը։
― Պահեք ձեզ այնպես, ասես ոչինչ չի եղել։
― Ինձ համար միևնույն է, ― ասաց Մայքը։ ― Ես ինձ ամենևին անհարմար չեմ զգում։
― Եթե նա այդ մասին մի բան ասի, ասացեք, որ հարբած եք եղել։
― Ճիշտ է։ Եվ ծիծաղելին այն է, որ կարծես իսկապես էլ հարբած եմ եղել։
― Գնանք, ― ասաց Բրեթը։ ― Այս թույնի համար վճարե՞լ եք։ Մինչև ճաշ ես պետք է լոգանք ընդունեմ։
Կրեցինք անցանք հրապարակը։ Արդեն մթնել էր, սակայն հրապարակը լուսավորված էր սյունաշարի տակ գտնվող սրճարանների լույսերով։ Քայլեցինք դեպի հյուրանոց ծառերի տակով, մանրախճով ծածկված նեղլիկ ճանապարհով։
Մայքլն ու Բրեթը վեր բարձրացան, իսկ ես կանգնեցի, որ մի քիչ խոսեմ Մոնտոյայի հետ։
― Ցլերը ձեզ դո՞ւր եկան, ― հարցրեց Մոնտոյան։
― Այո։ Հիանալի ցլեր են։
― Ոչինչ, լավն են։ ― Մոնտոյան գլուխը տարուբերեց։ ― Բայց շատ լավ չեն։
― Ինչո՞ւ ձեզ դուր չեն գալիս։
― Ինքս էլ չգիտեմ։ Ուղղակի այնպիսի մի զգացում ունեմ, որ դրանք այնքան էլ լավ ցլեր չեն։
― Հասկանում եմ ձեզ։
― Բայց, իհարկե, վատ ցլեր չեն։
― Այո, վատը չեն։
― Իսկ ձեր ընկերները հավանեցի՞ն։
― Շատ հավանեցին։
― Լավ է, ― ասաց Մոնտոյան։
Բարձրացա վերև։ Բիլլը իր սենյակի պատշգամբում կանգնած նայում էր դեպի հրապարակ։ Մոտեցա նրան։
― Որտե՞ղ է Կոնը։
― Իր սենյակում։
― Ինչպե՞ս է զգում իրեն։
― Իհարկե, շատ վատ։ Մայքլն իրեն շատ վատ պահեց։ Հարբած ժամանակ նա անտանելի է։
― Նա հարբած չէր։
― Ինչպես թե հարբած չէր։ Ես հո գիտեմ մենք ինչքան էինք խմել մինչև սրճարան գալը։
― Հետո նրա հարբածությունն անցավ։
― Թեկուզ և այդպես։ Բայց նա իրեն այլանդակ պահեց։ Ես էլ Կոնին մի առանձնապես չեմ սիրում և գտնում եմ, որ նրա Սան֊Սեբաստիան գնալը հիմարություն էր, սակայն ոչ ոք իրավունք չունի Մայքլի նման խոսել մարդու հետ։
― Ցլերը հավանեցի՞ր։
― Շատ։ Նրանց դուրս բերելը ուղղակի հիանալի է։
― Վաղը կբերեն մյուրյան ցլերին։
― Ֆիեստան ե՞րբ է սկսվում։
― Վաղը չէ մյուս օրը։
― Պետք է հետևել Մայքլին, որ շատ չհարբի։ Թե չէ իրեն շատ վատ է պահում։
― Ավելի լավ է մեզ կարգի բերենք ընթրիքի իջնելու։
― Այո, ուրախ ընթրիք է լինելու։
― Դե, իհարկե։
Ընթրիքն իսկապես էլ շատ ուրախ անցավ։ Բրեթը հագել էր անթև, սև գույնի երեկոյան զգեստ։ Նա շատ գեղեցիկ էր։ Մայլքն իրեն պահում էր այնպես, կարծես ոչինչ չէր եղել։ Ես ստիպված էի վեր բարձրանալ և բերել Ռոբերտ Կոնին։ Նա իրեն պահում էր սառն ու պաշտոնական, դեմքը դեռ դեղնած էր, գունատ, ինքնամփոփ, սակայն վերջում նրա տրամադրությունն էլ բացվեց։ Նա չէր կարողանում չնայել Բրեթին։ Հավանաբար դա նրա համար մեծ երջանկություն էր։ Հավանաբար նրա համար հաճելի էր տեսնել Բրեթին այդքան գեղեցիկ, և իմանալ, որ Բրեթը մեկնել է իր հետ, և որ բոլորը գիտեն այդ։ Դա արդեն ոչ մեկը չէր կարող նրանից խլել։ Բիլլը սրամտում էր։ Սրամտում էր և Մայքլը։ Նրանք միասին իրենց շատ լավ էին զգում։
Այդպիսի ընթրիքներ ես հիշում էի մեկ էլ պատերազմի ժամանակ։ Շատ գինի, շինծու անհոգություն և այնպիսի մի նախազգացում, որ ինչ լինելու է կլինի և հնարավոր չէ կանխել։ Գինու ազդեցության տակ իմ մռայլ զգացողություններն էլ վերացան և տրամադրությունս բարձրացավ։ Բոլորը թվում էին ինձ լավ, բարի մարդիկ։
