Changes
— Այս կողմերում պետք է որ ճագարներ լինեն,— ասաց նա,— հիմա էլ, երևի, այն չեն, ինչ֊որ առաջ։
==Գլուխ տասներորդ. ՀԻՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ՊԱՏՄՈԻԹՅՈԻՆ==
Իթաքայի միջնակարգ դպրոցի ֆիզկուլտուրայի վազքուղիներում դրված էին երկու հարյուր քսան յարդ մրցավազքի արգելքները։ Չորս տղաները մարզվում էին։ Բոլորն էլ, ուժերը ճիշտ բաշխելով և թռիչքներ կատարելով ըստ կանոնների, լավ վազեցին։ Մարզիչ Բայֆիլդը խրոնոմետրը ձեռքին մոտեցավ հաղթողին։
— Այս անգամ ավելի լավ էր, Էքլի— ասաց նա մի տղայի, որը, անշուշտ, անշնորհք տղաներից չէր, բայց, այնուամենայնիվ, այնքան էլ արտակարգ չէր։ Նա ուներ ինքնավստահ շարժուձևերը այն մարդու, որի ընտանիքը տասնամյակների ընթացքում ոչ միայն չի զգացել ապրուստի, հագուստի և բնակարանի նեղություն, այլև, ընդհակառակը, առիթը ներկայանալու դեպքում, իրեն նման ուրիշ բախտավոր ընտանիքների հյուրասիրել է։
— Դեռևս շատ բան ունես սովորելու,— ասաց մարզիչը տղային,— բայց կարծում եմ, որ կկարողանաս այսօր շահել մրցույթը։
— Կաշխատեմ, սըր,— ասաց տղան։
— Գիտեմ,— ասաց մարզիչը,— այսօր որևէ մրցակից չես ունենա, բայց երկու շաբաթ հետո Հովտի մրցությանը ախոյաններ շատ կլինեն։ Այժմ գնա ցնցուղ ընդունիր և հանգստացիր։
— Այո, սըր,— պատասխանեց տղան։ Նա հեռացավ, հետո հանկարծ կանգնեց։— Ներեցեք, սըր,— ասաց նա,— ինչքան ժամանակում վազեցի։
— Վատ չէր,— ասաց մարզիչը,— բայց այնքան էլ լավ չէր. ժամանակի մասին չեմ մտահոգվում։ Դու միայն վազիր ինչպես սովորեցրել եմ և կարծում եմ, որ առաջինը կլինես։
Մյուս երեք վազողները մի կողմ կանգնած ունկնդրում էին խոսակցությունը։
— Նա տիկնիկի պես է,— ասաց տղաներից մեկը մյուսներին,— բայց միշտ առաջինն է վազքն ավարտում։ Ինչո՞ւ ես ետ մնում, Սամ։
— Ի՞նչ, ինչո՞ւ եմ ետ մնում,— ասաց Սամը,— իսկ քեզ ի՞նչ է պատահել, դո՞ւ ինչու չես հաղթում նրան։
— Ես երկրորդը տեղ հասա։
— Երկրորդը կամ երրորդը. ի՞նչ տարբերություն,— ասաց մյուս տղան։
— Հյուբերդ Էքլի Երրորդը հաղթում է մեղ,— ասաց Սամը,— պետք է ամաչենք։
— Ճիշտ է, բայց ելք չունենք,— ասաց երկրորդ տղան,— ինչ անենք, նա պարզապես մեզնից լավ է վազում և վերջ։
Մարզիչը դարձավ այս երեքին և բոլորովին տարբեր տոնով ասաց.
— Իսկ դուք, տղաներ, ձեզ թափ տվեք, դուք այնքան էլ լավ չեք վազում, որ իրավունք ունենաք կանգնելու և ձեզանով հպարտանալու։ Գրավեցեք ձեր դիրքերը և մի անգամ էլ փորձեք։
Տղաները լռությամբ գնացին դեպի իրենց դիրքերը։ Մարզիչը նրանց մի անգամ էլ վազել տվեց։ Դրանից հետո մարզիչը որոշեց մրցությունից առաջ նրանց մի քանի անգամ ևս վազեցնել։ Ըստ երևույթին, նա ուզում էր, որ Հյուբերդ Էքլի Երրորդը մրցությունը շահի։
Հին պատմության դասասենյակն արագորեն լցվում էր։ Ուսուցչուհին՝ պառավ օրիորդ Հիքսը, սպասում էր վերջին զանգին և կարգ ու կանոնի հաստատմանը, դա նշան էր, որ նա մեկ անգամ ևս փորձում է դաստիարակել Իթաքայի տղաներին ու աղջիկներին, որոնք միջնակարգում էին, սակայն շուտով, գոնե տեսականորեն, պետք է կյանք մտնեին։ Հոմեր Մաքոլինք, պաշտամունքի հասնող մի զգացումով նայում էր Հելեն Էլիոթ անունով մի աղջկա, որը դռնից դեպի գրասեղանն էր գալիս։ Անկասկած, այս աղջիկը աշխարհի ամենագեղեցիկ աղջիկն էր։ Միևնույն ժամանակ նա մեծամիտ էր, սակայն Հոմերը չէր հավատում, որ այդ մեծամտությունը բնական կամ էլ արմատացած լիներ նրա մեջ։ Թեև Հոմերը պաշտում էր նրան, սակայն աղջկա մեծամտությունը իր դպրոցական կյանքի ամենադառն վիշտն էր։ Աղջկա ետևից եկավ Հյուբերդ Էքլի Երրորդը։ Երբ Հյուբերդը հասավ Հելենին, երկուսը մի պահ շշնջացին, խորապես հուզելով Հոմերին։ Վերջին զանգը հնչեց, և ուսուցիչն ասաց.
— Բավական է, լռություն, խնդրում եմ։ Ո՞վ է բւսցակա։
— Ես,— ասաց մի տղա։ Նրա անունը Ջո Տերանովա էր։ Նա դասարանի խեղկատակն էր։
Ջոյի չորս կամ հինգ հավատարիմները, նրա ծաղրածուական տաղանդի երկրպագուները, արձագանքեցին և գնահատեցին նրա սրամիտ պատասխանը։ Բայց Հելեն Էլիոթն ու Հյուբերդ Էքլին շրջվեցին և խստությամբ նայեցին դասարանի այս կատակաբանների խմբին, աղքատ հյուղակներում ապրողների ժառանգներին։ Այս հայացքը Հոմերին այնքան վշտացրեց, որ երբ բոլորը դադարել էին ծիծաղելուց, նա պայթեց արհեստական «Հա, հա, հա» քրթիջով ուղղակի Հյուբերդի երեսին, որին արհամարհում էր, և Հելենի, որին պաշտում էր։ Ապա արագ դառնալով Ջոյին, ասաց.
— Իսկ դու, Ջո, լռիր, երբ միսս Հիքսն է խոսում։
— Վերջ տուր հիմարություններիդ, Ջոզեֆ,— ասաց միսս Հիքսը և դարձավ Հոմերին,— դու էլ, երիտասարդ։
Նա մի րոպե լռեց և դասարանին նայեց։
— Այժմ,— ասաց նա,— ասորեստանցիների մասին շարունակեք կարդալ մեր երեկվա թողած տեղից. խնդրում եմ կենտրոնացեք, լարեք ուշադրություններդ։ Նախ մենք կկարդանք մեր հին պատմության դասագրքից մի հատված, բարձրաձայն կքննարկենք մեր կարդացածը։
Կատակասերը չկարողացավ դիմանալ սրամտելու այս առիթին։
— Ոչ, միսս Հիքս,— առաջարկեց նա,— եկեք բարձրաձայն չքննարկենք, եկեք մտքում քննարկենք, որ ես կարողանամ քնել։
Նրան շողոքորթողները նորից ծիծաղից պայթեցին, իսկ մեծամիտները արհամարհանքով շրջվեցին։ Միսս Հիքսը կատակաբանին անմիջապես չպատասխանեց, որովհետև նախ՝ դժվար էր տղայի սրամտությունը չգնահատել, իսկ հետո՝ չէր կարելի նրա հետ վերաբերվել այնպես, որ զվարթ մթնոլորտը վերանա։ Բայց անպայմանորեն անհրաժեշտ էր նրան կարգի հրավիրել։ Ի վերջո,խոսեց։
— Ջոզեֆ, դու պետք է բարի լինես,— ասաց նա,— մանավանդ այն դեպքերում, երբ դու իրավացի ես, իսկ ես՝ սխալ։
— Ճիշտ է, միսս Հիքս, ներողություն,— ասաց կատակաբան տղան,— պարզապես չեմ կարողանում ինձ զսպել։ Ասում եք բարձրաձայն քննարկենք, ուրիշ ինչ տեսակ քննարկում կարող է լինելի, դե, օ քեյ, ներողություն եմ խնդրում։
Հետո, մի տեսակ ինքնավստահությամբ ու իր արժեքի գիտակցությամբ, գլուխը դարձրեց դեպի ուսուցչուհին և ասաց հովանավորողի տոնով.
— Շարունակեցեք, միսս Հիքս։
— Շնորհակալություն,— ասաց ուսուցչուհին։— Դե, բոլորդ արթուն պահեք ձեզ:
— Լրիվ արթուն,— ասաց Ջոն,— մի դրանց նայեք, բոլորը համարյա քնած են։
Թեև ծեր ուսուցչուհուն դուր էին գալիս Ջոյի սրամտությունները, բայց, այնուամենայնիվ, զգուշացրեց նրան.
— Եթե մի անգամ էլ ինձ ընդհատես, Ջոզեֆ, ես ստիպված կլինեմ քեզ ուղարկելու դիրեկտորի մոտ։
— Ես աշխատում եմ գոնե մի քիչ գիտելիք ձեռք բերել,— ասաց կատակաբանը,— սրանց նայեցեք, համարյա քնած են, չէ՞։— Ապա, մի հայացք նետելով դասընկերներին, ավելացրեց,— նրանց թողնես միայն բեյսբոլ խաղան։
— Ջո, լռիր,— ասաց Հոմերը ընկերոջը,— հերիք է անընդհատ քեզ ցույց տաս։ Բոլորն էլ գիտեն, որ սրամիտ ես։
— Բավական է,— ասաց միսս Հիքսը,— երկուսդ էլ լռեք։ Բացեք 117-րդ Էջը, երկրորդ պարբերությունը։— Բոլորը բացեցին այդ էջը և գտան տեղը։— Հին աշխարհի պատմությունը,— շարունակեց ուսուցչուհին,— ձեզ կարող է ձանձրալի ու ավելորդ գիտություն թվալ. մեր ժամանակներում, երբ հասարակության պատմության մեջ այսքան իրադարձություններ են տեղի ունենում, վաղուց ավարտված մի ուրիշ աշխարհի պատմությունը սովորելն ու հասկանալը կարող է անօգտակար թվալ։ Բայց դա սխալ տպավորություն է։ Մեզ համար շատ կարևոր է իմանալ ուրիշ ժամանակների, ուրիշ մշակույթների, ուրիշ ժողովուրդների և ուրիշ աշխարհների մասին։ Ո՞վ է ցանկանամ գրատախտակի մոտ գալ և կարդալ։
Երկու աղջիկ և Հյուբերդ Էքլի Երրորդը ձեռքերը բարձրացրին։
Կատակաբան Ջոն շրջվեց դեպի Հոմերը և ասաց.
— Մի էդ տղային նայիր, խնդրում եմ։
Կարդալու ցանկություն հայտնած երկու աղջիկներից ուսուցչուհին Հելեն Էլիոթին ընտրեց՝ գեղեցկուհուն և մեծամիտին։ Հոմերը հիացած նայում էր, թե ինչպես է նա մոտենում գրատախտակին։ Աղջիկը կանգնեց, մի պահ շատ ավելի գեղեցկացավ, ապա աշխարհի ամենամաքուր և ամենագրավիչ ձայնով սկսեց կարդալ։ Հոմերը ամբողջ ժամանակ հիանում էր նրա մարմնի և ձայնի անհավատալի հրաշքով։
— Ասորեստանցիները,— կարդաց Հելեն Էլիոթը,— երկար քթով, մազերով և մորուքով այդ մարդիկ, հյուսիսում շենացրին Նինվեն և դարձրին զորավոր տերություն։ Մի քանի պատերազմներից հետո՝ հիթիթների, եգիպտացիների և այլ ցեղերի դեմ, նրանք նվաճեցին Բաբելոնը Թիկլատ Պալասար Առաջինի ժամանակ, հազար հարյուր տարի մեր թվարկությունից առաջ։ Դրանից հետո, շատ հարյուրամյակներ իշխանությունը երերում էր քարից կառուցված Նինվեի և աղյուսից կառուցված Բաբելոնի միջև։ Ոչ մի ընդհանրություն չկա Սիրիա և Ասիրիա բառերի միջև, որովհետև ասորիները կռվում էին սիրիացիների դեմ, մինչև որ Թիկլատ Պալասար Երրորդը նվաճեց դրանց և աքսորեց Իսրայելի տասը ցեղերը։
Հելենը կանգ առավ շունչ քաշելու համար, որ կարողանա կարդալ հաջորդ պարբերությունը, բայց նախքան կարդալ սկսելը, Հոմեր Մաքոլին ասաց.
— Իսկ ինչ կասեք Հյուբերդ Էքլի Երրորդի մասին։ Նա ո՞ւմ նվաճեց կամ ի՞նչ երևելի գործ կատարեց։
Բարեկիրթ տղան անմիջապես ոտքի կանգնեց և քաղաքավարի խստությամբ ասաց.
— Միսս Հիքս, չեմ կարող թույլ տալ, որ դիտավորյալ կերպով հասցված այդպիսի վիրավորանքը անպատիժ մնա. ստիպված եմ ձեզ խնդրել, որ հրամայեք միստր Մաքոլիին գնալ դիրեկտորի կաբինետը... կամ...— ասաց նա շատ վճռաբար,— այդ գործը ինքս կվերցնեմ եմ ձեռքը։
Հոմերը նստարանից վեր թռավ.
— Ավելի լավ է, լռիր,— ասաց նա,— մի՞թե քո անունը Հյուբերդ Էքլի Երրորդ չէ։ Լավ, ինչո՞վ ես դու երևելի, կամ ինչ է երբևէ արել Հյուբերդ Էքլի Առաջինը։— Նա մի պահ լռեց, ապա դարձավ միսս Հիքսին, հետո Հելեն Էլիոթին,— կարծեմ, խելացի հարց է,— ասաց նա։ Այնուհետև նորից դիմեց Հյուբերդ Էքլիին և կրկնեց իր հարցը.— ի՞նչ երևելի գործ եք կատարել։
— Գիտե՞ս ինչ,— պատասխանեք Հյուբերդը,— առնվազն ոչ մի Էքլի բռի չի եղել,— նա սպասեց, փնտրելով մի ավելի հարմար, խարանող բառ, հետո ասաց,— ճամարտակ։— Այսպիսի բառ Իթաքայում ոչ ոք լսած չկար։
— Ճամարտա՞կ,— ասաց Հոմերը։ Նա շրջվեց դեպի ուսացչուհին։— Այդ ի՞նչ է նշանակում, միսս Հիքս,— հարցրեց նա։ Եվ որովհետև ուսուցչուհին հապաղեց, Հոմերը դարձավ Հյուբերդ Էքլիին և շարունակեց,— լսիր, Էքլի համար երեք, ինձ այնպիսի անուններով մի կոչիր, որ երբևէ լսած չկամ։
— Ճամարտակ,— ասաց Հյուբերդը,— նշանակում է սնապարծ, անպետք, ավելորդություն,— նա սկսեց փնտրել ուրիշ, ավելի վիրավորական բառ։
— Ձայնդ կտրի՛ր,— սպառնաց Հոմերը։
Նա դարձավ դեպի Հելեն Էլիոթը և ժպտաց Մաքոլիների նշանավոր ժպիտով։— Ճամարտակ,— կրկնեց նա։— Դա ի՞նչ տեսակ հայհոյանք է,— և նստեց։
Հելեն Էլիոթը սպասեց ուսուցչուհու նշանին՝ ընթերցումը շարունակելու համար։ Բայց միսս Հիքսը լուռ էր։ Հոմերը վերջապես հասկացավ։ Նա վեր կացավ և ասաց Հյուբերդ Էքլի Երրորդին։
— Լավ, ներողություն եմ խնդրում։
— Շնորհակալություն,— պատասխանեց բարեկիրթ տղան և նստեց։
Հին պատմության դասատուն մի պահ նայեց դասարանին և ասաց.
— Հոմեր Մաքոլին և Հյուբերդ Էքլին դասերից հետո կմնան սենյակում։
— Բայց, միսս Հիքս,— ասաք Հոմերը,— իսկ դպրոցական վազքի մրցումնե՞րը։
— Դպրոցական վազքի մրցումները ինձ չեն հետաքրքրում,— պատասխանեց ուսուցչուհին,— ձեր բարոյական դաստիարակությունը նույնքան կարևոր է, որքան և ֆիզիկականը։ Գուցեև ավելի կարևոր։
— Միսս Հիքս,— ասաց Հյուբերդ Էքլին,— Իթաքայի տասնամյակը ինձ վրա հույս է դրել, որ ես կհաղթեմ երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքում, իսկ երկու շաբաթ հետո՝ լավ արդյունք ցույց կտամ Հովտի մրցումներում։ Մարզիչ Բայֆիլդը կպնդի, որ ես մասնակցեմ մրցությանը։
— Ես չգիտեմ, թե ինչ կպնդի մարզիչ Բայֆիլդը,— ասաց Հոմերը,— բայց հեսօրից հետո կատարելու եմ երկու հարյուր քսան յարդ արգելավազքը, անպայմա՛ն։
Հյուբերդ Էքլին նայեց Հոմերին.
— Ես չգիտեի, որ դու մասնակցելու ես մրցմանը։
— Դե իմացիր,— ասաց Հոմերը. նա դարձավ ուսուցչուհուն,— միսս Հիքս, եթե դուք այսօր մեզ թույլ տաք գնալ, խոստանում եմ այլևս ոչ մի անգամ անկարգություն չանել, անհնազանդ չլինել և որևէ նման բան չկատարել։ Նույնը խոստանում է նաև Հյուբերդը, այդպես չէ՞, Հյուբերդ։
— Այո, խոստանում եմ, միսս Հիքս,— ասաց Հյուբերդը։
— Երկուսդ էլ դասերից հետո կմնաք,— ասաց հին պատմության ուսուցչուհին։— Հելեն, խնդրում եմ, շարունակեք կարդալ։
«Դաշնակից բանակները,— կարդաց Հելենը,— խալդերը հարավից, մեդացիներն ու պարսիկները հյուսիսից, պաշարեցին Ասորեստանի կայսրությունը, և Նինվեն խոնարհվեց նրանց հզորության առաջ։ Նաբուգոդոնոսոր Երկրորդը կառավարեց Բաբելոնյան երկրորդ կայսրությունը։ Հետո եկավ մեծ Կյուրոսը՝ Պարսկաստանի թագավորը իր հորդաներով։ Նրա հաղթանակը, սակայն, երկար չտևեց, որովհետև նրա հաջորդներին հետագայում պարտության մատնեց Ալեքսանդր Մեծը»։
Հոմերը, ձանձրացած, նախորդ գիշերվա աշխատանքից հոգնած և գերված աղջկա քաղցր ձայնից, աղջիկ, որը, ինչպես ինքն էր կարծում, ստեղծված էր միայն իր համար, գլուխը դրեց ծալած թևերին և սուզվեց նիրհի մեջ։ Բայց շարունակում էր լսել աղջկա ընթերցումը։
«— Այս խառնարանից,— կարդաց աղջիկը,— աշխարհը թանկարժեք ժառանգություն ստացավ։ Հին կտակարանի Մովսեսի պատգամները իրենց սկզբունքների մի մասի համար պարտական են Համուրաբիի օրենքներին, որոնց շնորհիվ նա կոչվում է օրենսդիր։ Նրանց թվաբանական սիստեմից, որտեղ օգտագործում էր տասներկուսի աղյուսակը և մեզ ծանոթ տասնորդականը, մենք ժառանգեցինք ժամ կազմող վաթսուն րոպեն և շրջանակի 360 աստիճանները։ Արաբիան մեզ տվեց մեր թվանշանները, որոնք մինչև այժմ էլ կոչվում են արաբական, ի տարբերություն հռոմեական թվանշանների։ Ասորեստանցիները գտան արևի ժամացույցը։ Ժամանակակից դեղագործական խորհրդանիշներն ու Զոդիակի նշանները բաբելոնցիներից են գալիս։ Համեմատաբար վերջերս Փոքր Ասիայում կատարված պեղումները ցույց են տալիս, որ այնտեղ եղել է մի հրաշալի կայսրություն»։
— Մի հրաշալի կայսրությո՜ւն,— երազում էր Հոմերը,— որտե՞ղ։ Իթաքայո՞ւմ, Կալիֆոռնիայի Իթաքայո՞ւմ։ Եվ այդ բոլորը անհետացա՞վ, դժոխքի բաժի՞ն դարձավ։ Առանց մեծ մարդկանց, առանց մեծ գյուտերի, առանց արևի ժամացույցի, առանց թվերի ու առանց ուրախության ու առանց որևէ բանի։ Որտե՞ղ էր այդ մեծ կայսրությունը։
Նա որոշեց գլուխը բարձրացնել ու փնտրել այն։ Սակայն միայն Հելեն Էլիոթի դեմքը տեսավ, որը գուցե բոլոր կայսրություններից ավելի հրաշալի էր. նա լսեց աղջկա հրաշալի ձայնը, որը գուցե մարդկության ամենազարմանալի և ամենամեծ նվաճումներից մեկն էր։
«— Հիթիթները,— շարունակեց աղջիկը,— ծովերով իջան ցած, դեպի Եգիպտոս։ Նրանք իրենց արյունը խառնեցին հրեաների արյանը և հրեաներին տվեցին հիթիթիական քիթը»։
Հելենը դանդաղեցրեց ընթերցումը և դարձավ հին պատմության դասատուին։
— Գլխի վերջն է, միսս Հիքս,— ասաց նա։
— Շատ լավ,— Հելեն,— ասաց միսս Հիքսը,— շնորհակալություն հիանալի ընթերցանության համար։ Կարող եք նստել։
