Changes

Ճանապարհին նրանք շատ չէին խոսում։ Օլիվերը այնքան էր հուզված, որ մտքերը կենտրոնացնել չէր կարողանում, նա նույնիսկ խոսելու ընդունակությունը որոշ չափով կորցրել էր, և նրա ուղեկիցները կարծես գրեթե նույն համեմատությամբ բաժանում էին նրա հուզմունքը։ Թեև միստր Բրաունլոն նրան և երկու լեդիներին շատ զգույշ հայտնել էր Մոնքսից բռնությամբ ձեռք բերված խոստովանությունների մասին, և թեև նրանք գիտեին, թե այս ճամբորդության ճամփորդության նպատակն էր արդեն իսկ բարեհաջող կերպով սկսված մի գործ, այնուամենայնիվ, իրենց համար մթնոլորտը դեռևս մշուշված էր սաստիկ տարակուսանքով ու անորոշությամբ։

Նույն ազնվահոգի բարեկամը, միստր Լոզբերնի օգնութմաբօգնությամբ, խոհեմորեն կասեցրել էր այն բոլոր տեղեկության աղբյուրները, որոնց միջոցով նրանք կարող էին իմանալ վերջին երկու օրերին պատահած ահավոր դեպքերի մասին։ «Ճիշտ է, ― ասել էր նա, ― շուտով ամեն ինչ կլսեն, բայց գուցե դա կլինի այնպիսի ժամանակ, երբ նրանք կգտնվեն ավելի հանդարտ հոգեկան վիճակում, իսկ սրանից ավելի վատը անշուշտ չի կարող լինել»։ Հետևաբար, նրանք լուռ ընթանում էին, յուրաքանչյուրը խորհրդածելով այն շարժառիթի մասին, որ իրենց ի մի էր հավաքել, սակայն ոչ ոք նրանցից տրամադրված չէր արտահայտվելու այն հարցերի շուրջը, որ զբաղեցնում էր բոլորի միտքը։

― Տե՛ս, այնտե՛ղ, այնտե՛ղ, ― գոչեց Օլիվերը, հուզված բռնեկով բռնելով Ռոզի ձեռքը և կառքի լուսամուտից դուրսը մատնացույց անելով, ― ահա ցանկապատը, որի վրայից անցա, ահա մացառուտները, որոնց հետև թաքնվեցի, վախենալով որ ինձ կհետապնդեն և բռնությամբ ետ կտանեն։ Ահա դաշտամիջյան արահետը, որը առաջնորդում է դեպի այն հին տունը, ուր ես ապրել եմ, երբ փոքր երեխա էի։ Օ՜հ, Դի՛կ, Դի՛կ, իմ սիրելի վաղեմի ընկեր, եթե մեկ էլ կարողանայի տեսնել քեզ։

Երբ նրանք մոտեցան գյուղաքաղաքին և վերջապես սկսեցին անցնել դրա նեղլիկ փողոցներով, բավականին դժվար հարց եղավ Օլիվերին զսպել և նրան հանդարտ պահել պատշաճության սահմաններում։ Ահա այնտեղ էր դագաղագործ Սովերբերրիի խանութը, ճիշտ այնպես, ինչպես որ կար, միայն ավելի փոքր և նվազ պատկառազդու, քան այն, ինչ որ նա հիշում էր։ Այնտեղ էին բոլոր ծանոթ խանութներն ու տները, որոնցից գրեթե յուրաքանչյուրի հետ մի որևէ փոքր միջադեպ էր կապված։ Ահա Հեմֆիլդի սայլը, հենց այն մեկը, որ նա ուներ տարիներ առաջ, կանգնած հնամենի գինետան դռանը։ Ահա և աղքատանոցը, իր մանկության օրերի մռայլ բանտը, որի տխրատեսիլ լուսամուտները խոժոռ նայում էին փողոցին։ Ահա նույն նիհարակազն նիհարակազմ դռնապանը, գլխավոր մուտքի առաջ, որին տեսնելով Օլիվերը ակամայից կծկվեց և ապա ծիծաղեց իր անմտության վրա, հետո արտասվեց, ապա նորից ծիծաղեց։ Ահա դռներում ու լուսամուտներում երևացող տասնյակներով դեմքեր, որոնց նա լավ էր ճանաչում։ Վերջապես, համարյա ամեն ինչ մնում էր այնպես, ինչպես նախկինում․ ասես դեռ երեկ էր գնացել այդտեղից և իր վերջին կարճատև կյանքը եղել էր մի երջանիկ երազ միայն։

Այս ամենով հանդերձ, երբ ճամբորդությունից ճամփորդությունից առաջ եկած տաղտուկը վերջացավ, ճանապարհին տիրող լռությունն ու ճնշիչ մթնոլորտը վերստին համակեց նրանց։ Միստր Բրաունլոն նրանց հետ չճաշեց․ նա մնաց մի ուրիշ սենյակում։ Մյուս երկու ջենթլմենները մտահոգ դեմքերով անընդհատ ներս ու դուրս էին անում, իսկ այն կարճ պահերին, որ մնում էին նրանց մոտ, մեկուսի էին խոսակցում։ Մի անգամ միսիս Մեյլին դուրս կանչվեց, և մոտավորապես մեկ ժամ բացակայելուց հետո, վերադարձավ արտասվելուց ուռած աչքերով։ Այս բոլոր երևույթները Ռոզին և Օլիվերին, որոնք հարցի էությունից դեռևս լրիվ տեղյակ չէին, անհանգստացնում ու ջղագրգռում էին։ Նրանք նստել էին լուռ ու զարմացած, և եթե նույնիսկ մերթ ընդ մերթ մի քանի բառ էին փոխանակում, ապա այդ ամենը կատարվում էր շշուկներով, ասես հենց իրենց ձայնից վախենալով։

Վերջապես, երբ ժամը ինն էր եղել, և նրանք սկսել էին մտածել, թե այդ գիշեր երևի ուրիշ նորություն չեն լսելու, միստր Լոզբերնը և միստր Գրիմվիգը մտան սենյակ։ Նրանց հետևից եկան նաև միստր Բրաունլոն և ինչ֊որ ինչ-որ մարդ, որին տեսնելով՝ Օլիվերը զարմանքից համարյա ճչաց, որովհետև նրան ասացին, թե այդ իր եղբայրն էր, և դա հենց այն միևնույն մարդն էր, որին ինքը հանդիպել էր գյուղի հրապարակում, և որը Ֆեգինի հետ իր փոքրիկ սենյակի լուսամուտից ներս էր նայել։ Մոնքսը, նույնիսկ տվայլ տվյալ պահին չկարողանալով թաքցնել իր զգացմունքները, ատելությամբ լի մի հայացք նետեց ապշած տղայի վրա և նստեց դռան մոտ։ Միստր Բրաունլոն, որի ձեռքին թղթեր կային, եկավ ու կանգնեց այն սեղանի մոտ, ուր Ռոզն ու Օլիվերն էին նստած։

― Շարունակեցե՛ք, ― դեմքը մյուս կողմ շուռ տալով՝ ասաց այն մարդը, որին ուղղվել էին այդ խոսքերը։ Եվ շո՛ւտ արեք։ Ւնձ Ինձ թվում է, արդեն բավականին ծառայություն մատուցել եմ ձեզ։ Ինձ այստեղ երկար մի՛ պահեք։

― Այո՛, ― ասաց Մոնքսը, սպառնալից նայելով դողացող տղային, որի սրտի բաբախյունը այնքան ուժգին էր, որ գուցե նա լսում էր։ ― Այդ նրանց բիճ որդին է։

― Նամակի մասի՞ն։ Դա մի թերթ թուղթ էր լցված զղջումներով ու խոստովանություններով, և աղոթքներով առ աստված, որպեսզի օգներ աղջկան։ Նա այդ աղջկան խաբել էր՝ ասելով, թե ինչ֊որ ինչ-որ առեղծվածային գաղտնիք, ― որ մի օր կհայտներ, ― խանգարում էր իր ամուսնությունը նրա հետ տվայլ տվյալ ժամանակ։ Ուստի աղջիկը համբերությամբ սպասել էր, ամբողջ սրտով հավատալով արված խոստումերին, միչև որ այդ հավատքը այնքան հեռուներն էր տարել նրան, որ նա վերջապես կորցրել էր այն, ինչ֊որ ինչոր չէր կարող վերադարձնել։ Նրան մնում էր մի քանի ամիս մինչև ծննդաբերությունը։ Նա գրում էր այն բոլորի մասին, որ ծրագրում էր աղջկա ամոթանքը ծածկելու համար, եթե ապրեր, և խնդրում էր նրան, որ եթե ինքը մեռնի, նա չանիծի իր հիշատակը, կամ չմտածի, որ իրենց գործած մեղքի հետևանքները կանդրադառնան իր կամ իրենց մանկիկի վրա, քանի որ այդ ամբողջի մեղավորը ինքն է։ Նա հիշեցնում էր այն օրվա մասին, երբ նրան տվել էր փոքրիկ մեդալիոնը և մատանին, որի վրա փորագրված էր նրա, այսինքն՝ աղջկա, անունը, խոստանալով մնցյալ տեղը լրացնել իր ազգանունով, ― որը նա հույս էր ունեցել շուտով անելու, ― և նրան պաղատագին խնդրում էր պահել այդ մեդալիոնը կրծքի վրա, սրտին մոտիկ, ինչպես արել էր առաջ։ Ապա նույն մոլեգնությամբ շարունակում էր նորից ու նորից կրկնել իր ասածները, ասես խելքը թռցրած լիներ։ Կարծում եմ այդպես էլ էր։

― Այո՛, ― պատասխանեց Մոնքսը։

― Այդ երեխային, ― պատասխանեց Մոնքսը, երբ նրա հայրը մահացավ օտարության մեջ, օտար անունով, չթողնելով որևէ նամակ, գիր կամ գրություն, որոնց միջոցով հնարավոր լիներ նրա բարեկամների ու ազգականների հետքը գտնել, այդ երեխային վերցրին ինչ֊ որ ինչ֊որ աղքատ գյուղացիներ և պահեցին որպես հարազատ։

― Ես այստեղ եմ գտնվում ոչ դիպվածով, ― ավելացրեց նա երկար լռությունից հետո, ― ոչ էլ այդ ամենը այս գիշեր լսեցի, ես այդ իմացա երեկ, այո՛ երեկ։ Անշուշտ կռահում ես, որ եկել եմ քեզ հյշեցնելու հիշեցնելու ինչ֊որ խոստման մասին։

Խեզճ Խեղճ Դիկը մեռած էր։

Նա կանգնած էր այնտեղ, այդ կենդանի լույսերի շլացուցիչ փայլի տակ, մի ձեռքը հենած բազիրքին, մյուսը դրած ականջի հետև, և գլուխը դեպի առաջ երկարած՝ լարված ուշադրությամբ ունկնդրում էր նախագահող դատավորի արտասանած յուրաքանչյուր բառը, որ ուղղված էր երդվայլների երդվյալների կազմին։ Երբեմն նա խստությամբ նայում էր այս վերջիններին, տեսնելու, թե նրանց վրա ինչպիսի ազդեցություն էին թողնում դատավորի թված մեղադրանքները, թե արդյոք գեթ մի մազաչափ իր օգտին չէ՞ր հակվում, և երբ իր դեմ եղած ամբաստանությունները սարսափելի հստակությամբ հնչում էին դահլիճով մեկ, նա լուռ աղերսանքով դիմում էր իր դատապաշտպանին, որպեսզի նա, այդ ամենով հանդերձ, աշխատեր գոնե որոշ չափով թեթևացնել վճիռը։ Այս տագնապալի արտահայտություններից բացի, նա ոտքի կամ ձեռքի, ոչ մի շարժում չէր կատարում։ Դատավարությունն սկսելուց ի վեր նա գրեթե չէր շարժվել, և այժմ, երբ դատավորը իր խոսքն ավարտեց, նա սևեռուն հայացքը չհեռացրեց նրանից․ մնաց նույն դիրքում ինչպես առաջ, և նույն լարված ուշադրությամբ ականջ էր դնում, ասես դատավորը դեռ շարունակում էր խոսել։

Երբ դուրս էին գալիս, նա որոնող հայացքներով նայեց նրանց դեմքնեինդեմքներին, յուրաքանչյուրին առանձին֊առանձին, ասես տեսնելու, թե մեծամասնությունը ո՛ր կողմ էր հակվում, բայց ապարդյուն անցավ։ Բանտապահը հրեց նրա ուսը։ Նա մեքենաբար գնաց դեպի ամբաստանյալների բեմահարթակի հեռավոր ծայրը և նստեց մի աթոռի։ Աթոռը մատնացույց արեց բանտապահը, կարծես նա չէր տեսնում։

Երբ հայացքն ընկավ դատավորի վրա, նրա միտքը սկսեց նույն անտարբերությամբ զբաղվել նրա հագուստի ձևով, ապա այն բանով, թե ինչքան կարժենար այդ հագուստը և թե դատավորը ինչպես էր հագնում այն։ Երդվայլների Երդվյալների կազմում կար մի ծերունի, գեր ջենթլմեն, որը մոտավորապես կես ժամ առաջ դուրս էր եկել և այժմ վերադարձել էր։ Նա ինքն իրեն հարց տվեց, թե այդ մարդը արդո՞ք նախաճաշելու էր գնացել, ի՞նչ էր կերել և որտե՞ղ էր ճաշել։ Ու այսպես նա շարունակեց անփութորեն մտածել, մինչև նրա ուշադրությունը գրավեց մի ուրիշ բան, և նրա գլխում սկսեց տողանցել մտքերի մի նոր շարան։

Ապա եկավ գիշերը՝ մթին, մռայլ ու խուլ գիշերը։ Ուրիշ սպասողների համար հաճելի է լսել եկեղեցու ժամացույցի զարկերը, որովհետև դրանք խոսում են կյանքի ու գալիք օրվա մասին։ Բայց նրան այդ զանգերը հուսահատություն բերեցին։ Երկաթյա զանգի յուրաքանչյուր խուլ խողոնջ ղողանջ արձագանքում էր միայն մի բառ՝ Մահ։ Ի՞նչ իմաստ ուներ ուրախ առավոտվա շարժումն ու ժխորը, որ անգամ բանտի պատերից ներս թափանցելով՝ իրեն էր հասնում։ Դա մահազանգի մի ուրիշ ձևն էր, որի մեջ ազդարարությանը ավելացված էր նաև հեգնանք։

Միայն այս վերջին սարսափելի օրվա գիշերը իր անօգնական, հուսահատական վիճակի գիտակցությունը համակեց նրա արատավոր հոգին իր ամբողջ ուժգնությամբ։ Ոչ թե նրա համար, որ որոշ կամ հաստատուն հույս էր փայփայել իրեն ներում շնորհելու մասին, այլ որովհետև իր մոտալուտ մահվան հավանականությունը նա պատկերացրել էր միայն աղոտ կերպով։ Նա շատ քիչ էր խոսել այն երկու մարդկանց հետ, որոնք հերթականությամբ հսկում էին նրան։ Պահակները նույնպես որևէ ճիգ չէին գործադրել սթափեցնելու նրան։ Նա նստել էր այնտեղ արթուն վիճակում, բայց անուրջի մեջ։ Այժմ նա ամեն րոպե ցնցվում էր, կարծես մարմինը բոցերի մեջ լիներ։ Նա հևասպառ ետ ու առաջ էր քայլում, սարսափի ու զայրույթի այնպիսի նոպայի մեջ, որ նույնիսկ այդ մարդիկ, որ այնքան սովոր էին նման տեսարանների, ահաբեկված ընկրկում էին նրանից։ Նա ի վերջո, այնքան անտանելի դարձավ իր անազնիվ խճմտանքի տանջանքնեիցտանջանքներից, որ մեկ պահակը առանձին չէր կարող նստել այնտեղ և այդ բոլորը մենակ դիտել․ ուստի սկսեցին երկուսով հսկել նրան։ Նա կծկվեց իր քարե անկողնու վրա և մտածեց անցյալի մասին։ Ձերբակալման օրը ամբոխի միջից ինչ֊որ սուր առարկաներ նետելով՝ վիրավորել էին նրան։ Գլուխը փաթաթված էր բամբակյա կտավով։ Կարմրավուն մազերը կախ էին ընկած դեմքի վրա, որ սարսափից գրեթե սպիտակել էր, մորուքը գզգզված էր ու թնճկոտված, աչքերը փայլում էին մի ահռելի փայլով, անլվա դեմքի մաշկը ճաքճքել էր հրկիզող ջերմից։ Ութ, ինը, տասը։ Եթե դա հնարովի բան չէր նրան սարսափեցնելու համար, և դրանք իրական ժամերն էին, որ կրնկակոխ հետևում էին իրար, ապա ո՞ւր կլիներ նա, երբ դրանք ևս մի շրջան կատարեին։ Տասնմեկ։ Նախորդ ժամի հնչյունները դեռևս թրթռում էին օդում, երբ լսվեց ևս մի զարկ։ Ութին նա կլիներ իր հուղարկավորության թափորի միակ սգավորը, տասնմեկին․․․

― Ի սեր աստծո, ― ասաց միստր Բրաունլոն հանդիսավոր կերպով, ― այդպես մի՛ խոսիր, մանավանդ այժմ, երբ մահվան անդունդի եզրին ես գտնվում․ ասա ինձ, թե որտեղ են։ Գիտես, որ Սայքսը մեռած է, որ Մոնքսը ամեն ինչ խոստովանել է, որ ամեն հույս կորած է։ Ոտրե՞ղ Որտե՞ղ են այդ թղթերը։

― Լա՛վ, լա՛վ, ― ասաց Օլիվերը։ ― Թույլ տուր աղոթեմ քեզ համար։ Խնդրում եմ, թո՛ւյլ տուր աղոթեմ։ Ծնրադրի՛ր, աղոթի՛ր ինձ հետ միասին, միայն մեկ անգամ, և մենք կխոսենք մինչև առավոտ։

― Ոչ մի բան, ― պատասխանեց միստր Բրաունլոն։ ― Եթե հույս ունենայի, որ մենք կարող ենք նրան գիտակցության բերել և հիեցնել հիշեցնել իր դրության․․․

==Հիսուներեքերեորդ Հիսուներեքերորդ գլուխ==

Ինչ վերաբերում է միստր Ջայլսին ու Բրիտլզին, նրանք դեռևս մնում են իրենց հին պաշտոններում, չնայած առաջինը արդեն ճաղատ է, իսկ երկրորդի գլուխը լրիվ սպիտակած։ Նրանք գիշերում են երիցտանը, բայց իրենց ծառայությունները այնքան հավասար չափով են մատուցում թե՛ այդ տան բնակիչներին, թե՛ Օլիվերին, թե՛ միստր Բրաունլոյին և թե միստր Լոզբերնին, որ գյուղի բնակիչները մինչ այսօր էլ չեն կարողացել հայտնաբերել, թե արդյոք հիմնամանում հիմնականում նրանք ո՞ր հաստատությանն են պատկանում։

Որքա՜ն կցանկանայի մի փոքր էլ մնալ այն մի քանի մարդկանց մոտ, որոնց մեջ այդքան երկար ապրել եմ, և փորձելով նկարագրել նրանց երջանկությունը՝ մասնակից լինել այդ ուրախությանը։ Այդ ժամանակ ես ցույց կտայի Ռոզ Մեյլիին իր ամբողջ ծաղկաման ծաղկման ու հմայքի մեջ, կպատմեի այն մասին, թե նա իր խաղաղ կյանքի արահետին ինչպես էր սփռում մեղմ ու գողտրիկ լույս, որ ընկնում էր իր հետ ընթացող բոլոր մարդկանց վրա և թափանցում էր նրանց սրտերը։ Ես կնկարագրեի նրան որպես ձմռան ընտանեկան օջախի և ամառվա զվարթ հավաքույթի երջանկության մարմնացում։ Ես կհետևեի նրան տոթակեզ արտերով կեսօրին և ականջ կդնեի նրա քաղցրալուր ձայնին լուսնի կաթնավուն շողերի տակ զբոսնելիս, և կդիտեի նրա բարի ու մարդասեր վերաբերմունքը տանից դուրս և ժպիտը դեմքին՝ անդու ու անխոնջ աշխատանքները իր ընտանեկան հարկից ներս։ Ես կնկարագրեի նրա և նրա մահացած քրոջ սիրելի երեխայի փոխադարձ սիրո երջանկությունը, և այն երկար ժամերը, որ նրանք անց էին կացնում մտաբերելով իրենց հարազատներին, որոնք այդքան տխուր վախճան էին ունեցել։ Ես մի անգամ էլ կհրավիրեի իմ աչքերի առաջ այն փոքրիկ ուրախ դեմքերը, որ բոլորվում էին նրա շուրջը, և ականջ կդնեի նրանց անուշ թոթվանքներին։ Ես կաշխատեի վերհիշել նրա ծիծաղի բյուրեղանման հնչյունները և վերականգնել իմ հիշողության մեջ կարեկցությունից բխած այն արցունքի կաթիլները, որ շողում էին նրա մեղմ, ծավի աչքերում։ Այս ամենը ու հազար ու մի գողտրիկ հայացքները, քաղցր ժպիտները, մտքերը, բառերը, դարձվածքները, բոլոր՜րը, բոլո՜րը ես կցանկանայի վերակենդանացնել։

Ես կցանկանայի պատմել այն մասին, թե միստր Բրաունլոն ինչպես օրավուր հարստացնում էր իր որդեգիր երեխայի մտքի պաշարը և թե ինչպես ավելի ու ավելի կապվում էր նրա հետ, տեսնելով, որ տղայի նկարագիրը կերտվում էր ցանկացածի նման, և որ իր ջանքերը իզուր չէին անցնում։ Թե ինչպես ծերունի ջենթլմենը նրա մոտ իր վաղեմի բարեկամի նկարագրից այնպիսի գծեր գտավ, որոնք իր կրծքում արթնացրին թաղծաբեր թախծաբեր և սակայն քաղցր ու ամոքիչ հուշեր։ Ես կցանկանայի պատմել այն մասին, թե ինչպես երկու որբերը, ենթարկված լինելով ճակատագրի դաժան խաղերին, միշտ աշխատում էին մարդկանց հանդեպ լինել բարի ու գթասիրտ, և ինչպես նրանք երբեք չէին մոռանում ջերմեռանդորեն գոհունակություն հայտնել աստծուն, որ իրենց պահել ու պահպանել էր փորձություններից։ Այս բոլորը այնպիսի բաներ են, որոնց մասին կարիք չկա խոսելու։ Ես ասել եմ, որ նրանք արդարև երջանիկ էին, և եթե մարդկային սրտում չկա սեր ու բարի կամեցողություն դեպի եր իր նմանները և չկա երախտագիտական զգացմունք դեպի այն էակը, որի նշանաբանը՝ Գթությունը և հատկությունը Բարեսրտությունն է հանդեպ բոլոր շնչավոր արարածների, ապա երջանկությունը անհասսանելի անհասանելի է։

Գյուղի հնամենի եկեղեցու խորանի մեջ կա սպիտակ մարմարյա մի հուշարձան, որի վրա տակավին երևում է միայն մի բառ՝ «Ագնես»։ Այդ շիրմի մեջ որևէ դագաղ չկա, և թող երկա՜ր, երկա՜ր տարիներ անցնեն, մինչև որ ուրիշ անուններ ավելանան այդ անվան կողքին։ Բայց եթե մեռածների հոգիները երբևէ վերադառնում են աշխարհ՝ այցելեու այցելելու այն վայրերը, որոնք սրբացած են կյանքում իրենց ճանաչված անձերի սիրով, ― մի սեր, որ գերեզմանը չի կարող եղծանել, ― ես հավատում եմ, որ Ագնեսի ստվերը երբեմն թևածում է այդ հանդիսավոր անկյունում։ Ես դրան հավատում եմ ավելի ջերմորեն, որովհետև այդ անկյունը գտնվում է եկեղեցու մեջ, իսկ նա տկար էր և մոլորյալ։