Changes
Հոմերը նստեց հեծանիվը և ուղղվեց դեպի Իթաքայի գինու գործարանը։
==Գլուխ երեսուներկուերորդ. ԹԵՎԵՐԴ, ՏԵՐ, ՄԵԶ ԱՊԱՎԵՆ==
Այն ժամանակ, երբ Հոմերը հեծանիվը քշում էր դեպի գինու գործարան, հեռվում, շատ հեռվում, այնքան հեռվում, որ նույնիսկ օրվա ժամն այնտեղ տարբերվում էր Իթաքայի ժամից, ամերիկյան մարդատար մի գնացք սլանում էր ամերիկյան հողի վրայով, ամերիկյան գիշերվա միջով։ Գնացքը լցված էր ամերիկացի տղաներով, որոնց մեջ էին նաև Մարկուսն ու նրա ընկերը՝ Քոբին։ Բոլորն էլ զինվորական զգեստ էին հագել և բոլորն էլ յուրացրել էին պատերազմի արհեստը։ Բայց նրանց աչքերից, նրանց բարձր տրամադրությունից, նրանց ծիծաղից ու երգելուց կարելի էր հասկանալ, որ սոսկ ռազմիկներ չէին, այլ ազգ՝ ըստ որում՝ լավ ու մեծ ազգ։ Թեև ակնհայտ էր, որ նրանք սովորել էին շարք կանգնել և կարգ ու կանոն պահպանել, անհատական ազատությունը ենթարկել ջոկատի պահանջներին, այսուհանդերձ, նրանք մեքենա չէին դարձել և դեռևս մնացել էին մարդկային էակներ, իրենց մարդկային պարզ ու հասարակ ցանկություններով։ Թեև նրանք մի քիչ աղմկում էին և չէին գիտակցում իրենց վիճակը, բայց զուրկ չէին արժանապատվությունից։ Եթե նրանց աղմկարարությունը արդյունք էր խոր վախի, այնուհանդերձ, նրանք անվախներ էին։ Ցուցամոլության ու նման կեղծ նպատակների համար չէր, որ նրանք պատրաստ էին հաղթահարելու երկյուղը, և եթե պետք է՝ մեռնելու։ Նրանք պարզապես ամերիկացի տղաներ էին, ոմանք նույնիսկ քառասունը անց, բայց մեծ մասը պատանիներ, եկած մեծ քաղաքներից և փոքր ավաններից, ֆերմաներից և գրասենյակներից, հարուստ և աղքատ ընտանիքներից, պատանիներ՝ խլված մեծ աշխարհներից և փոքր աշխարհներից, մի կողմ թողած շքեղ երազանքները, խաղաղ կյանքի համեստ անուրջները, պատանիներ՝ պայծառ հոգով ու արագաթռիչ, պատանիներ՝ դանդաղամիտ ու սովորական։ Եվ աղմուկի, ծիծաղի, ուրախության, շփոթության սրամտության, տգիտության և խոր իմաստության այդ խառնարանի մեջ Մարկոլս Մաքոլին ու նրա ընկեր Թոբի Ջորջը հանգիստ զրուցում էին։
— Վերջապես կարծես թե գնում ենք,— ասաց Թոբին։
— Գնում ենք,— պատասխանեց Մարկուսը։
— Գիտե՞ս, Մարկուս,— ասաց Թոբին,— ես գոհ եմ իմ բախտից, որովհետև, եթե այս պատերազմը չլիներ, քեզ չէի հանդիպի և երբեք չէի իմանա քո ընտանիքի մասին։
Մարկուսը շփոթվեց.
— Շնորհակալ եմ,— ասաց նա,— ես նույնպես ուրախ եմ, որ ծանոթացա քեզ հետ։— Նա մի պահ լռեց և հետո տվեց այն հարցը, որ տալիս է ամեն ոք, ում սպառնում է անծանոթ վտանգը։— Ուզում եմ, որ ճշմարիտն ասես,— ասաց նա,— դու շա՞տ ես մտահոգվում, որ կարող ես սպանվել։
Մյուսը անմիջապես չկարողացավ պատասխանել այդ հարցին, բայց, ի վերջո, ասաց.
— Անշուշտ։ Ես կարող եմ ստել, այնպես ձևացնել, թե ինձ համար միևնույն է։ Բայց ճիշտ չէ։ Այդ բանը ինձ մտահոգում է։ Իսկ քե՞զ։
— Ինձ նույնպես,— ասաց Մարկուսը,— ես շատ եմ մտահոգվում։ Ուզեցի պարզապես իմանալ քո կարծիքը։— Նա մի պահ լռեց, ապա ասաց.— Ինչո՞ւ ես ուզում վերադառնալ։
— Չգիտեմ,— ասաց Թոբին, որովհետև նա իսկապես չգիտեր։— Ինձ թվում է, որ ուզում եմ վերադառնալ, ինչ էլ որ ինձ սպասելիս լինի։ Ես քեզ նման ընտանիք չունեմ։ Չունեմ մեկը, որի մոտ վերադառնամ, բայց ինչ էլ լինի, ուզում եմ վերադառնալ։ Ինձ սպասող սիրած աղջիկ չունեմ, ինչպիսին քո Մերին է, բայց գիտեմ, որ ուզում եմ վերադառնալ, եթե, իհարկե, կարողանամ։
— Հասկանալի է,— ասա ց Մարկուսը։
Նորից մի պահ լուռ մնացին, հետո Մարկուսն ասաց.
— Այդ ինչի՞ց է, որ դու սիրում ես երգել։
— Ինչ իմանամ,— ասաց Թոբին։— Ես պարզապես սիրում եմ երգել։— Նրանք միասին ունկնդրեցին գնացքի աղմուկը, հետո Թոբին ասաց.— Դու ինչի՞ մասին ես մտածում։
Այդ հարցին պատասխանելուց առաջ Մարկուսը մի պահ մտածեց։
— Մտածում եմ հորս մասփն,— ասաց նա,— և մորս, և Բես քրոջս, և Հոմեր եղբորս, և Յուլիսիս եղբորս մասին։ Մտածում եմ Մերիի մասին և նրա հոր՝ միստր Արենայի մասին։ Մտածում եմ մեր բոլոր հարևանների մասին, մեր տան առջևի դատարկ տարածության, երեխաների, տների, Արայի խանութի և իր՝ Արայի մասին։ Երկաթգծի մասին, որտեղ ես սիրում էի դիտել գնացքների անցնելը, կիրակնօրյա դպրոցի, եկեղեցու, դասարանի դիմացի այգու, Հանրային գրադարանի, ծեր ուսուցիչների, իմ դասընկերների մասին, որոնք իմ կյանքի մասն են կազմել։ Սրանցից ոմանք արդեն մեռել են, անշուշտ, ոչ այս պատերազմում։
— Տարօրինակ բան է,— ասաց Թոբին,— գուցեև դու չհավատաս, բայց ես այնպիսի զգացողություն ունեմ, որ կարծես Իթաքան նաև իմ հայրենի քաղաքն է։— Նա մի պահ լռեց, ապա ասաց.— Եթե ողջ մնանք, եթե ողջ վերադառնանք, ինձ քեզ հետ Իթաքա կտանե՞ս, ցույց կտա՞ս քեզ ծանոթ տեղերը և կպատմե՞ս դրանց մասին, կասե՞ս, թե ինչ պատահեց այստեղ, կամ ինչ պատահեց այնտեղ։
— Իհարկե,— պատասխանեց Մարկուսը,— անպայման։ Ես հենց այդպես էլ ուզում եմ անել։ Ուզում եմ նաև, որ դու ծանոթանաս իմ ընտանիքի հետ։ Մենք աղքատ ենք, միշտ այդպես ենք եղել, բայց իմ հայրը մեծ մարդ էր։ Նա հաջողակ մարդ չէր։ Նա հազիվ հացի փող էր վաստակում, ավելին չէր կարողանում։
— Մաթյու Մաքոլի՞ն,— հարցրեց Թոբին։
— Այո,— պատասխանեց Մարկուսը,— Մաթյու Մաքոլին՝ իմ հայրը։ Նա աշխատում էր խաղողի այգիներում, մրգի փաթեթավորման պահեստներում և գինեգործարաններում։ Նա կատարում էր հասարակ, սովորական, ամենօրյա գործեր։ Եթե նրան փողոցում տեսնեիր, կմտածեիր, որ սովորական մարդ է, հասարակ և աննշան։ Բայց դրանով հանդերձ նա մեծ մարդ էր։ Նա իմ հայրն էր, և ես գիտեմ, որ նա մեծ մարդ էր։ Միակ բանը, որը նրան մտահոգում էր, իր ընտանիքն էր՝ մայրս և իր զավակները։ Նա ամիսներով փող հավաքեց և մասնավճարով տավիղ գնեց, այո, տավիղ։ Ես գիտեմ, որ հիմա ոչ ոք տավիղ չի նվագում, բայց մայրս երազել էր տավիղ ունենալ, և հայրս փող հավաքեց ու նրա համար տավիղ գնեց։ Հինգ տարի տևեց, մինչև որ հայրս վճարեց տավիղի արժեքը։ Դա ամենաթանկ տավիղն էր, որ կարելի էր գնել։ Մենք կարծում էինք, թե ամեն տուն տավիղ ունի, որովհետև մենք ունեինք։ Հետո իմ քույր Բեսի համար դաշնամուր գնեց, որը, ճիշտ է, այնքան թանկ չէր, որքան տավիղը։ Ես կարծում էի, թե բոլորը հորս նման մեծ էին, մինչև որ աշխարհ մտա և հանդիպեցի ուրիշ մարդկանց։ Անշուշտ, բոլորն էլ լավն են, բոլորն էլ հրաշալի են, բայց չեմ կարծում, որ մեծ լինեն։ Գուցե դա նրանից է, որ ես նրանց դեռ լավ չեմ ճանաչամ։ Անհրաժեշտ է լավ ճանաչել մարդկանց, իմանալու համար մե՞ծ են նրանք, թե ոչ։ Շատ մարդիկ կան, որ մեծ են, բայց ոչ ոք գլխի չի ընկնում, որ նրանք մեծ են։
— Կուզենայի քո հոր նման մի մարդու հանդիպել,— ասաց Թոբին,— պարտադիր չէ, որ նա իմ հայրը լիներ։ Ով ուզում է լինի, միայն թե ես ճանաչեի նրան։ Գուցե բախտավոր եմ, որ չգիտեմ, թե ով է իմ հայրը, որովհետև, չիմանալով, կարող եմ միշտ հավատալ, որ նա մեծ էր, ինչպես քո հայրը։
— Գուցե իսկապես մեծ էր,— ասաց Մարկուսը։
— Գուցե,— ասաց Թոբին,— հույս ունեմ։ Գիտե՞ս ինչ, ես չգիտեի, որ երեխաները հայրեր ու մայրեր են ունենում, մինչև որ դպրոց գնացի ու այդ մասին լսեցի երեխաների զրույցները։ Ես երկար ժամանակ ուշքի չէի գալիս։ Գուցե այդ է պատճառը, որ ես սիրում եմ երգել։ Երբ երգում ես, մենակությունն այնքան էլ չես զգում։— Հետո ամաչելով, համարյա երկչոտությամբ, հարցրեց.— Ինչպիսի՞ աղջիկ է Բեսը։
Մարկուսը հասկացավ, որ ընկերը այդ հարցը տալիս անհարմար էր զգում, և ուզեց, որ նա անհարմար չզգա։
— Ոչինչ,— ասաց Մարկուսը,— դու կարող ես քրոջս մասին հարցնել։ Ես ուզում եմ, որ դու հանդիպես նրան։ Ինձ թվում է, որ նա քեզ կհավանի։
— Ի՞նձ,— ասաց Թոբին։
— Այո, քեզ, ինձ թվում է, որ նա քեզ շատ կհավանի,— ասաց Մարկուսը։— Ուզում եմ քեզ ինձ հետ տանել մեր տուն։ Եթե դուք իրար հավանեք... լավ կլինի, եթե Բեսը... ինչ անենք, որ նա իմ քույրն է... մի խոսքով, ես պարզապես կարծում եմ, որ նա քեզ շատ կհավանի։
Մարկուսը սկսեց շատ արագ խոսել, որովհետև զգում էր, որ այդ նյութի շուրջ համարյա անհնար է զրուցել, թեև, միաժամանակ զգում էր, որ դա անհրաժեշտ է։ Այդ պատճառով էլ նա ուզում էր, որ բառերը ասվեն ինչքան կարելի է արագ և լինեն տպավորիչ, որպեսզի վարանումն ու շփոթությունը շուտ փարատվեին։
— Ամուսնացիր հետը և ապրիր Իթաքայում,— ասաց նա,— Իթաքան լավ քաղաք է։ Դու այնտեղ երջանիկ կլինես։ Ահա նրա նկարը, պահիր մոտդ։— Նա Թոբիին տվեց Բեսի մի փոքրիկ նկարը։— Պահիր քո զինվորական գրքույկում, ինչպես ես Մերիի նկարն եմ պահում։ Տե՛ս։
Թոբի Ջորջը վերցրեց իր ընկերոջ քրոջ նկարը և երկար ժամանակ նայեց, իսկ Մարկուսը նայում էր նրան։ Ի վերջո, նա ասաց.
— Բեսը իսկապես գեղեցիկ է։ Ես չգիտեմ, կարո՞ղ է մարդ սիրահարվել մի աղջկա, որին չի տեսել, բայց զգում եմ, որ արդեն սիրահարվել եմ Բեսին։ Ինձ վատ եմ զգում։ Ճիշտն ասած, մինչև հիմա վախենում էի խոսել քեզ հետ Բեսի մասին։ Բայց մտածեցի, որ գուցե շատ չես նեղանա, եթե խոսեմ, քանի որ ռազմաճակատ ենք գնում, և հայտնի չէ, թե ինչ կպատահի մեզ հետ։ Ես միշտ կարծել եմ, որ չունեմ նույն իրավունքները, ինչ ուրիշներն ունեն, որովհետև, գիտես ինչ, ես մի տղա եմ, որի անունը որբանոցում է դրվել, ոչ թե հոր կամ մոր կողմից, մի տղա, որ նույնիսկ չգիտի, թե ովքեր են իր հայրն ու մայրը, չգիտի անգամ, թե ինչ ազգության են պատկանել նրանք, ո՞ր ազգից է ինքը։ Ոմանք ասում են, որ ես իսպանացի կամ ֆրանսիացի եմ, ուրիշները, թե՝ իտալացի կամ հույն, կամ թե՝ կեսանգլիացի֊կեսիռլանդացի։ Համարյա ամեն մարդ ինձ տարբեր ազգություն է տալիս։
— Դու ամերիկացի ես և վերջ,— ասաց Մարկուսը։— Ամեն մարդ դա կարող է նկատել հենց առաջին հայացքից։
— Անշուշտ,— ասաց Թորին,— և դա ճիշտ է, շատ ճիշտ։ Ես, իհարկե ամերիկացի եմ։ Բայց կուզենայի իմանալ, որ ամերիկացիներից։
— Դու պարզապես ամերիկացի ես, որի անունը Թոբի Ջորջ է,— ասաց Մարկուսը։— Կարիք չկա ավելին իմանալու։ Պահիր այդ նկարը։ Մենք կվերադառնանք Իթաքա, երկուսս էլ ընտանիք կկազմենք, երբեմն կայցելենք իրար, մի քիչ երաժշտություն և երգ կլսենք և այդպես կապրենք մեր կյանքը։
— Գիտե՞ս ինչ, Մարկուս,— ասաց Թոբին,— ես քեզ հավատում եմ։ Աստված վկա, ես քեզ հավատում եմ։ Չեմ կարծում, որ դու այդ բոլորը ասում ես սոսկ նրա համար, որ մենք ճանապարհի ընկերներ ենք։ Ես քեզ հավատում եմ և աշխարհում ամենից շատ ուզում եմ քեզ հետ Իթաքա գնալ։— Նա մի պահ լռեց՝ մտածելով, թե ինչը կարող է այդ բանին խանգարել, ապա ասաց.— Եթե Բեսը ինձ չսիրի, եթե նա ուրիշին սիրի, եթե նա ամուսնացած լինի, երբ մենք այնտեղ հասնենք, միևնույն է՝ Իթաքան կլինի իմ բնակավայրը։ Չգիտեմ, թե ինչու, բայց թվում է, որ Իթաքան այժմ հարազատ տուն է նաև ինձ համար։ Կյանքումս առաջին անգամ զգում եմ, որ տուն ունեմ։ Կարծում եմ չես նեղանա, եթե ասեմ, որ Մաքոլի ընտանիքը իմ ընտանիքն է, որովհետև դա ճիշտ այն ընտանիքն է, որ ես կփափագեի ունենալ, եթե հնարավոր լիներ ընտրություն կատարել։ Հույս ունեմ, որ աստծո օգնությամբ Բեսը կսիրի ինձ, ուրիշին չի սիրի, որովհետև արդեն գիտեմ, որ ես սիրում եմ նրան։— Այժմ նա շատ ցածրաձայն էր խոսում ու թեև գնացքը աղմուկով լեցուն էր, Մարկուսը կարողանում էր լսել նրա խոսքերը։— Թեև Բեսը դեռևս այդ չգիտի, միևնույն է, նա իմն է։ Եվ այս ես ամեն ինչ պիտի անեմ, որ ողջ մնամ, մինչև որ հասնեմ Իթաքա, հաս֊եմ Բեսին։ Իթաքան իմ տունն է։ Ես ուզում եմ այնտեղ ապրել։ Ես ուզում եմ այնտեղ մահանալ, եթե հաջողվի։
— Մենք կվերադառնանք,— ասաց Մարկոլսը։— Մենք մի օր Իթաքայում կլինենք՝ Բեսը և դու, Մերին և ես, մայրս, Հոմերը և Յուլիսիսը։ Այ, կտեսնես։
Երկու ընկերները երկար ժամանակ լուռ էին։ Նրանց մոտեցան ուրիշ տղաներ, և բոլորը միասին աղմկեցին, նույնիսկ երգեցին մի երգ, որ իրենք էին հորինել, մի երգ փողոցային կանանց մասին, թե ինչ բանի համար են նրանք պիտանի։ Եվ հետո, այդ երգի կեսին, կարծես ասելիքը հենց այդ երգից էր բխում, Թոբին հարցրեց.
— Աղոթո՞ւմ ես։
Եվ Մարկուսը շտապով պատասխանեց.
— Մի՛շտ, մի՛շտ։
— Որբանոցում,— ասաց Թոբին,— մեզ ստիպում էին աղոթել։ Այնտեղ դա պարտագիր էր։ Ուզեինք֊չուզեինք՝ պիտի աղոթեինք։
— Այդքան էլ վատ կարգ չէ,— ասաց Մարկուսը,— թեև աղոթքը այնպիսի բան է, որ չի կարելի ստիպել։ Էլ ինչ աղոթք, եթե պարտադրված է։
— Գիտեմ,— ասաց Թոբին,— ահա թե ինչու որբանոցից հետո ես թողեցի աղոթելը։ Տասներեք տարեկանից հետո ոչ մի աղոթք ասած չկամ։ Իսկ հիմա նորից կսկսեմ... հենց այս րոպեից։— Նա մի պահ լռեց, հետո առանց աչքերը փակելու, առանց գլուխը խոնարհելու, առանց ձեռքերը ծալելու սկսեց աղոթել, և ինչ֊որ նա ասաց, անկասկած աղոթք էր։— Ինձ Իթաքա վերադարձրու,— ասաց նա,— եթե կարող ես։ Քո կամքը թող լինի, բայց եթե կարող ես, ինձ Իթաքա հասցրու։ Թույլ տուր տուն հասնեմ։ Պաշտպան դարձիր բոլորին։ Բոլորին վշտից հեռու պահիր։ Անտուններին ապաստան տուր, պանդուխտին տուն հասցրու, իսկ ինձ՝ Իթաքա։— Նա կանգ առավ և սկսեց նորից երգել քիչ առաջվա անառակ երգը։ Հանկարծ դադարեց երգելուց ու բղավեց։
— Ամե՛ն։
— Լավ աղոթք էր,— ասաց Մարկուսը։— Հույս ունեմ, որ ի կատար կածվի։
Որբը հիշեց, որ մի քանի բաներ աղոթքից դուրս էր թողել։ Ուստի և շարունակեց.
— Պահպանիր Իթաքա քաղաքը,— ասաց նա։— Այնպես արա, որ քայլեմ նրա փողոցներով։ Բոլոր Մաքոլիներին պահպանիր։ Պահպանիր Բեսին։ Նրան զգացնել տուր, որ ես իրեն սիրում եմ։ Պահպանիր Մարկուսին և Մերիին։ Պահպանիր նրա մորը, Հոմեր եղբորը և Յուլիսիս եղբորը։ Պահպանիր նրանց տունը և տան կողքի բաց տարածությունը։ Պահպանիր տավիղը, դաշնամուրը և երգերը։ Պահպանիր երկաթգիծը, որպեսզի տեսնեմ գնացքների անցնելը։ Պահպանիր այն երկիրը, ուր այդ բոլոր բաները կան և ինձ արժանացրու ապրել այնտեղ, ուր ուզում եմ՝ Իթաքայում։ Ինձ Իթաքա հասցրու, եթե կարող ես։ Այսքան։— Եվ նորից բարձրաձայն ասաց.— Ամե՛ն։
Այդ միջոցին զինվորները մի ուրիշ երգ էին երգում, որը նույնպես իրենք էին հորինել։ Երգի ասելիքն այն էր, որ աշխարհը անկայուն է, հատկապես կնոջ սերը, և տղաները հրճվում էին այդ երգի ցինիկ իմաստությամբ։ Թոբին և Մարկուսը միացան երգողներին։ Հանկարծ Թոբին դադարեց երգելուց և հարցրեց.
— Իսկ դու ինչի՞ համար ես աղոթում, Մարկուս։
Մարկուսը նույնպես լռեց, ասելով.
— Ես աղոթում եմ նույն բանի համար, ինչ որ դու, հենց նույն բանի համար։— Եվ նորից երկու ընկերները սկսեցին երգել ցինիկ իմաստով այդ երգը։
Երգից հետո ամբողջ գնացքը լռեց։ Ոչ մի պատճառ չկար, բայց բոլորը մի պահ պապանձվել էին ու խորապես լրջացել։ Ի վերջո, Ջո Հիգգինս անունով զինվորը, Մարկուսին ու Թոբիին մոտենալով, ասաց.
— Ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ բոլորը այդպես լռեցին։ Թոբի, մի երգ չե՞ս երգի, իսկ դու, Մարկուս, ակորդեոնի վրա չե՞ս նվագի։
— Ի՞նչ երգ ես ուզում լսել, Ջո,— հարցրեց Մարկուսը։
— Օհ, չգիտեմ,— ասաց Ջոն,— բոլոր կեղտոտ երգերը արդեն երգել ենք, գուցե մի հին բան երգենք, գիտե՞ս ինչ, մի մաքուր բան։ Մի հին սաղմոս չերգե՞նք... Բոլորս գիտենք, սովորել ենք երեխա ժամանակ։
— Ինչո՞ւ չէ,— ասաց Մարկուսը,— դու ո՞ր սաղմոսն ես սիրում, Ջո։
— Տղաներ, մի ծիծաղեք ինձ վրա, ես կուզենայի լսել «Թևերդ, տեր» երգը։ Գիտե՞ք «Թներդ, տեր, մեզ ապավեն» երգը։
Մարկուսը դարձավ Թոբիին.
— Այդ երգի խոսքերը գիտե՞ս, Թոբի,— հարցրեց նա։— Եթե չգիտես, կարող եմ քեզ օգնել։
— Խոսքե՞րը,— ասաց Թոբին,— իհարկե գիտեմ. ամբողջ տասը տարի, ամեն կիրակի այդ սաղմոսը երդել եմ։
— Շատ լավ,— ասաց Մարկուսը,— այդ դեպքում Ջոյի համար երգենք։— Մարկուսը դարձավ Ջոյին։— Իսկ դու, Ջո, եթե ուզես ձայնակցել մեզ, երգիր։ Փույթ չէ, թե վատ ես երգում, պարզապես ձայնակցիր մեզ։
— Համաձայն եմ,— ասաց Ջոն։— Ես ուզում եմ երգել։
Մարկուսը սկսեց նվագել հինավուրց սաղմոսը, իսկ Թոբին սկսեց երգել.
''Ինչ ցնծություն, եղբայրություն,''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն,''
''Ինչ օրհնությո՜ւն, խաղաղություն.''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն։''
Թեև ոչ երաժշտական, բայց ուժեղ և բոլոր դեպքերում հաճելի ձայնով, Ջոն սկսեց Թոբիի հետ երգել։ Եվ շուտով բոլորը սկսեցին լսել։ Քիչ հետո զինվորները շրջապատեցին Մարկուսին, Թոբիին ու Ջոյին, որպեսզի ավելի մոտիկից լսեն այդ հին և հրաշալի սաղմոսի երաժշտությունը և խոսքերը։ Ջոն և Թոբին երգեցին.
''Հաղթ թևերդ, մեզ ապավեն,''
''Թող մեղ փրկի ամեն ահեն.''
''Թևերդ, տեր, մեզ ապավեն,''
''Լինեն ամուր, հավերժական։''
Այժմ արդեն բոլորը միասին էին երգում. թե նրանք և թե նրանց շուրջ հավաքված մարդիկ։
