Changes

{{Գլուխ|հիմնական=Մարտին Իդեն|նախորդ=Մարտին Իդեն, Գլուխ XXVI|հաջորդ=Մարտին Իդեն, Գլուխ XXVIII}}

Ասենք, մինչև անգամ նրա վաղ ժամանակի գրվածքներում միջակության նշաններ չկային։ Ավելի շուտ նրանց մեջ չափազանց շատ ուժ կար՝ սկսնակի ավելորդ ուժ, որով նա պատրաստ էր հրանոթներից կրակել ճնճղուկների վրա։ Մարտինն ուրախ էր, որ իրեն հաջողվեց թեկուզ էժան գնով վաճառել իր վաղ շրջանի գրվածքները։ Նա գիտեր նրանց իսկական արժեքը, և այդ բանը հասկանալու համար առանձնապես շատ ժամանակի կարիք չունեցավ։ Բոլոր հույսերը դրել էր իր վերջին գրվածքների վրա։ Նա ուզում էր լինել ոչ թե պարզապես ամսագրային հեղինակ, գրող, ուզում էր զինվել իսկական գեղարվեստական ստեղծագործության բոլոր եղանակներով․ բայց նա չէր ուզում զոհաբերել իր ուժը։ Ընդհակառակը, նրա գիտակցական նպատակն էր ավելի շատացնել այդ ուժը, սանձահարելով դրա չափազանցությունը։ Նա չկորցրեց նաև ռեալիզմի նկատմամբ իր սերը։ Իր բոլոր գրվածքներում նա ձգտում էր զուգակցել ռեալիզմը երևակայության ստեղծած հնարանքների ու գեղեցկությունների հետ։ Նա աշխատում էր ձեռք բերել մարդու և նրա ձգտումների նկատմամբ հավատքով համակված, ոգեշնչված մի ռեալիզմ։ Նա ուզում էր ցույց տալ կյանքն այնպես, ինչպես կա՝ խռովահույզ ոգու բոլոր որոնումներով։

Սակայն «Արկածն» ու մյուս բոլոր պատմվածքները, որոնք նա համարում էր լավագույնները, շարունակում էին թափառել մի խմբագրությունից մյուսը, իսկ իր վաղ գրվածքներին Մարտինը ոչ մի նշանակություն չէր տալիս՝ միայն ուրախանալով նրանց համար ստացվող հոնորարի վրա․ նա առանձնապես բարձր չէր գնահատում նաև իր «սոսկալի» պատմվածնքերը, որոնցից երկուսը վերջերս ընդունեցին ամսաթերթերը։ Այդ պատմվածքները զուտ մտացածին բաներ էին, որոնց տրված էր իրականության տեսք, և դրանում էլ կայանում էր նրանց ուժը։ Ցնորականի ու անհավանականի ճշմարտանման պատկերացումը Մարտինը համարում էր մի ճարպիկ հնարանք, ուրիշ ոչինչ. այդպիսի գրվածքները չի կարելի դասել մեծ գրականության շարքը։ Նրանց գեղարվեստական արտահայտչությունը կարող էր մեծ լինել, բայց Մարտինը բարձր չէր գնահատում գեղարվեստական արտահայտչությունը, եթե նա չէր համապատասխանում կյանքի ճշմարտությանը։ Հնարանքը կայանում էր՝ արհեստական մտացածինին կենդանի կյանքի դիմակ հագցնելու մեջ, և Մարտինը դիմել է այդ հնարանքին իր կես դյուժին «սոսկալի» պատմվածքներում, որ նա գրել է նախքան «Արկածի», «Ուրախության», «Կաթսայի» և «Կյանքի գինու» բարձրության հասնելը։

Բայց այդ փոքր գումարն էլ Մարտինին թվաց մի ամբողջ կարողություն։ Դուրս գրելով կոստյումը՝ նա անմիջապես գնաց Ռութի մոտ։ Ճանապարհին նա չէր կարողանում իրեն զսպել՝ մերթ ընդ մերթ գրպանի արծաթ դրամները զրնգացնելով։ Ինչպես որ սոված մարդը չի կարող հեռացնել իր հայացքը կերակուրից, այնպես էլ Մարտինը, որի գրպանում վաղուց ոչ մի սենթ չկար, չէր կարողանում իր ձեռքից բաց թողնել դրամները։ Նա ո՛չ ագահ էր, ո՛չ էլ կծծի, բայց դրամը նրա համար ավելի մեծ նշանակություն ուներ, քան դոլլարների և սենթերի որոշ քանակություն։ Դա նշանակում էր կյանքի հաջողություն, և դրամների վրա դրոշմված արծիվները Մարտինին թվում էին հաղթանակի թևավոր ավետաբերներ։

— Մեզ մոտ՝ համալսարանի ավազանում ինձ նմանները քիչ են։ Երբեմն ինձ թվում է, թե ես իրոք ցամաք դուրս գցված ձուկ եմ, և սկսում եմ մտածել, որ ինձ համար ավելի լավ և ազատ կլիներ ինչ֊որ տեղ Փարիզում։ Լատինական թաղի գինետանը, ուր հավաքվում է բոհեման ու քլարետ խմում։ Ես կճաշեի էժանագին ճաշարանում և կարտահայտեի ծայրահեղ համարձակ հայացքներ ամբողջ աշխարհաստեղծման մասին։ Երբեմն ինձ թվում է, թե ես ի ծնե ռադիկալ եմ, բայց, ավա՜ղ, կան այնքան շատ հարցեր, որոնց մեջ ոչ մի կերպ վստահ չեմ։ Ես երկչոտ եմ դառնում, երբ երես առ երես ընդհարվում եմ կյանքի հիմնական առեղծվածների՝ մարդկային կյանքի հետ։

Եվ երգի բառերը կրկնելով, Մարտինը նայում էր պրոֆեսորին ու նրա մեջ գտնում էր ինչ֊որ ընդհանուր բան անփոփոխ, ցուրտ և ուժեղ հյուսիս֊արևելյան պասսատի հետ։ Պրոֆեսորը նույնպես հավասարակշռված էր ու հուսալի, սակայն նրանում կար ինչ֊որ խռովիչ բան։ Մարտինը մտածում էր, որ պրոֆեսորը, հավանական է, երբեք չի արտահայտվում մինչև վերջ ճիշտ այնպես, ինչպես հյուսիս֊արևելյան պասսատը երբեք չի փչում ամբողջ թափով, այլ միշտ ունենում է պահեստի ուժ, որը երբեք չի կիրառում։ Մարտինի երևակայությունն առաջվա պես վառ էր․ նրա ուղեղը կարծես փաստերի հիշողության և երևակայության ահագին շտեմարան էր, որի մուտքը բաց էր։ Ինչ էլ որ պատահելիս լիներ, Մարտինն իր այդ շտեմարանից մի ակնթարթում հանում էր ինչ֊որ նման կամ հակադիր բան և մարմնավորում էր այդ վառ տեսիլքներում։ Դա կատարվում էր միանգամայն ինքնաբերաբար, և իրական կյանքի ամեն մի դեպքին անվրեպ ուղեկցում էին երևակայությամբ ստեղծված պատկերները։ Ինչպես այն ժամանակ Ռութի աչքերի փայլը նրան հիշեցրեց լուսնկա գիշերվա փոթորիկը, այնպես էլ հիմա պրոֆեսոր Քոլդուելը ոգեկոչեց օվկիանոսի պատկերը, սպիտակ կատարներով կոհակները, մայր մտնող արևից ծիրանագույն ներկված, քշվում տարվում են հյուսիս֊արևելյան պասսատով։ Այդպես՝ ամեն րոպե նրա աչքի առաջ ներկայանում էին զանազան տեսիլքներ և ոչ միայն չէին խանգարում նրա մտքերի ընթացքը, այլ, ընդհակառակը, ավելի հասկանալի էին դարձնում դրանք։ Այդ տեսիլքները արձագանքն էին այն ամենի, ինչ ապրել է Մարտինը ժամանակին, ինչ նա տեսել է և կարդացել գրքերում, և դրանք միշտ, արթուն թե քնած ժամանակ, կուտակվում էին նրա ուղեղում։

Եվ հիմա, լսելով պրոֆեսոր Քոլդուելի՝ խելացի և զարգացած մարդու սահուն խոսքը, Մարտինն ակամա հիշեց իր անցյալը։ Նա տեսավ իրեն իր պատանեկության արշալույսին իբրև իսկական ստահակ, խիզախորեն ծռած սթեթսոնական գլխարկը և երկու շարք կոճակներով բաճկոն հագին, երբ իր իդեալն էին կոպտություն ու ամեն տեսակի անկարգություններ՝ այն չափով, որ թույլատրում էր ոստիկանությունը։ Մարտինը չէր փորձում որևէ բան մեղմացնել կամ կոկել այդ հիշողություններում։ Այո, իր կյանքի որոշ ժամանակաշրջանում նա ամենասովորական խուլիգաններից էր, ոստիկանության դեմ մարտնչող և բանվորական թաղի հարգելի տերերին ահաբեկող խմբի պարագլուխը։ Հիմա նրա իդեալը փոխվել է։ Նա նայում էր իր շուրջը, բարեկիրթ և լավ հագնված տղամարդկանց ու կանանց, շնչելով նրբին կուլտուրայի մթնոլորտը, և նրա պատանեկության ուրվականը, լայնեզր գլխարկով ու երկլանջ բաճկոնով, հյուրասենյակի գորգի վրայով ուղղակի գալիս էր դեպի նա։ Չէ որ նա՝ փողոցային խմբի կռվարար պարագլուխը, վերածվել է այն Մարտին Իդենին, որը հիմա նստած է փափուկ բազկաթոռին և խաղաղ զրուցում է համալսարանի պրոֆեսորի հետ։

Այս բոլոր մտքերը չէին խանգարում Մարտինին ուշադիր լսելու պրոֆեսորին։ Նա տեսնում էր, թե խոսակիցն ինչքան լայն զարգացում ունի, և մերթընդմերթ զգում էր իր զարգացման թերություններն ու բացերը, թեև շնորհիվ Սփենսերի, նրան ծանոթ էին գիտելիքների ընդհանուր հիմունքները։ Հարկավոր է միայն ժամանակ այդ բացերը լրացնելու համար։ «Այն ժամանակ կտեսնենք», մտածեց նա։ Իսկ առայժմ նստած էր կարծես պրոֆեսորի ոտքերի մոտ՝ ակնածանքով և ուշադրությամբ լսելով այն ամենը, ինչ ասում էր նա։ Սակայն Մարտինը աստիճանաբար սկսեց նկատել և իր խոսակցի թույլ կողմը, որը կարող էր աչքի չընկնել, եթե շարունակ չկրկնվեր։ Եվ երբ Մարտինը հասկացավ վերջապես, թե որն է այդ թույլ կողմը, նրանում միանգամից անհետացավ պրոֆեսորի հետ անհավասարության զգացումը։

— Ակներև է։ Հիմա ո՞ւմ հետ եք ուզում, որ ես խոսեմ։ Հա՛, ինձ տարեք այդ գանձապահի մոտ։

— Ինձ վրդովեցնում են ոչ թե այդ գռեհկությունները,— ասում էր հետագայում Մարտինը Ռութին,— ինձ ջղայնացնում է այն ամբարտավան, ինքնագոհ, ներողամիտ շեշտը, որով ճառում են նրանք։ Ես կարող էի Ռեֆորմացիայի ամբողջ պատմությունը շարադրել այդ բանիմաց մարդու համար այնքան ժամանակում, որը հարկավոր եղավ նրան՝ պատմելու համար ինձ, թե միացյալ բանվորական կուսակցությունը ձուլվել է դեմոկրատական կուսակցության հետ։ Գիտե՞ք, նա այնպես է շպրտում բառերը, ինչպես պրոֆեսիոնալ պոկեր խաղացողը բաժանում է խաղաթղթերը։ Մի անգամ ես այդ ցույց կտամ ձեզ մի օրինակով։

— Բայց չէ՞ որ նա սքանչելի է նվագում,— փորձեց բողոքել Ռութը։

— Դուք բոլորին ստիպել եք խոսել մասնագիտական թեմաների շուրջը,— ասաց Ռութը կշտամբանքով։

— Չեմ ժխտում. բայց եթե դրանք այդ հարցի վերաբերյալ էլ խելոք մի բան չկարողացան ասել, երևակայեցեք, թե ես ինչպես կտանջվեի, եթե նրանք սկսեին խոսել ընդհանուր թեմաների շուրջը։ Իսկ ես կարծում էի, թե այստեղ, ուր մարդիկ օգտվում են մշակույթի բոլոր առավելություններից...

— Հա՛, ես առաջներում այնպես էի կարծում, թե այստեղ բոլոր տղամարդիկ ու կանայք փայլում են իրենց խելքով ու զարգացման մակարդակով. բայց այն քիչ բանից, որ ես տեսա, արդեն կարող եմ եզրակացնել, մարդկանց մեծամասնությունը բոլորովին տգետ է, իսկ մյուսների իննսուն տոկոսը անտանելիորեն ձանձրալի։ Սակայն պրոֆեսոր Քոլդուելը՝ դա բոլորովին այլ բան է։ Դա իսկական մարդ է։