Changes
― Այո, ― ասաց։ ― Այո, իհարկե։ Գնանք։
==Գլուխ երրորդ==
Վերջին երկու հարյուր յարդն իջան մեծագույն զգուշությամբ՝ զառիթափի վերջին սոճինեերի ստվերներով, թաքնվելով ծառերի ետևում։ Ընդամենը հիսուն յարդ էր իրենց բաժանում կամրջից։ Լեռների շագանակագույն ուսերի վրայով իրիկնադեմի արևի դեռևս ընկնող շողերի տակ երևում էր դատարկության դեմ֊հանդիման կանգնած պողպատյա սև, միաթռիչ կամուրջը, որի յուրաքանչյուր ծայրին մի պահակախցիկ էր զետեղված։ Երկու ավտոմեքենա կողք֊կողքի կարող էին անցնել վրայով։ Ամրակուռ մետաղը միացնում էր խորունկ անդունդի երկու եզրերը, իսկ ներքևում մի փոքրիկ առվակ, զարկվելով ժայռերին ու գլաքարերին, ցատկոտում էր ու սպիտակին տալով գնում միանում կիրճի միջով հոսող մայր գետակին։
Արևն ընկել էր Ռոբերտ Ջորդանի աչքերին, և նա միայն կամրջի ուրվագիծն էր կարողանում տեսնել։ Հետո արևն իջավ, մայր մտավ և երբ Ռոբերտ Ջորդանը նայեց վերև՝ շագանակագույն, կլորավուն բարձունքին, որի թիկունքն էր անցել կուրացող արևը, նկատեց, որ լեռնալանջը պատված է հաճելի դալար կանաչով, իսկ կատարի մոտ հին ձյան կղզյակներ են մնացել։
Այնուհետև, օգտվելով լույսի ընձեռած վերջին փոքր հնարավորությունից, սկսեց ուշադիր զննել կամրջի կառուցվածքը։ Կրծքագրպանից հանեց նոթատետրը և արագ մի քանի գծանկար արեց։ Գծանկարների վրա պայթուցիկները չպատկերեց։ Դա հետո կանի։ Առայժմ նշեց միայն կետերը, որտեղ տեղադրվելու են պայթուցիկները, արեց այն հաշվարկով, որ պայթեցումից հետո հենասյունը պոկվի և թռիչքի մի հատվածն ընկնի անդունդը։ Դա կարելի է անել առանց ավելորդ շտապողականության, անել վարպետորեն, առանց վարանելու, պետք է ընդամենը կես դյուժին պայթուցիկ տեղադրել և կցել իրար այնպես, որ պայթյունները տեղի ունենան միաժամանակ։ Կարելի է ավելի կոպիտ ձևով էր անել, երկու շատ մեծ պայթուցիկ տեղադրել կամրջի հակադիր կողմերում և պայթեցնել միևնույն պահին։ Գծանկարներն արեց արագ, հաճույքով։ Ուրախ էր, որ վերջապես պարզել էր խնդիրը։ Ուրախ էր, որ վերջապես անցել է խնդրի կատարմանը։ Նա փակեց նոթատետրը, մատիտն անցկացրեց տետրի կազմի կաշվե օղակի մեջ, նոթատետրը դրեց գրպանը և գրպանը կոճկեց։
Այն միջոցին, երբ նա գծանկարներ անելով էր զբաղված, Անսելմոն զննում էր ճանապարհը, կամուրջն ու պահակախցիկները։ Նրան թվում էր, որ չափից ավելի են մոտեցել կամրջին և մոռացել են զգուշությունը։ Անսելմոն թեթևություն զգաց, երբ տեսավ, որ գծանկարներն արված են։
Ռոբերտ Ջորդանը կոճկեց գրպանը, պառկեց սոճու բնի ետևում ու շարունակեց իր դիտումները։ Անսելմոն ձեռքը դրեց նրա արմունկին և մատով ցույց տվեց դիմացը։
Դիմացի պահակախցիկում նստած էր ժամապահը։ Նա սվինը հագցրել էր ու հրացանն առել ծնկների արանքը։ Սիգարետ էր ծխում, գլխին գործած գլխարկ էր, հագին՝ բրդյա ծածկոցի տիպի թիկնոց։ Հիսուն յարդ հեռավորությունից դեմքը պարզ չէր երևում։ Ռոբերտ Ջորդանը հանեց հեռադիտակը, ձեռքով զգուշությամբ ծածկեց դիտապակիները, որպեսզի չփայլեն, թեև դա ավելորդ էր, քանի որ արևը մայր էր մտել։ Հեռադիտակի միջից կամուրջն այնքան մոտիկ երևաց, որ թվում էր, թե կարող է ձեռքով դիպչել բազիրքին, նա տեսնում էր ժամապահի նույնիսկ փոս ընկած այտերը, սիգարետի մոխիրը, սվինի յուղափայլը։ Իր դիմաց ցցուն այտոսկրերով ու փոս ընկած թշերով, մազակալած երեսով ու թավ հոնքերի տակ թաքնված աչքերով մի գեղջուկ էր՝ հրացանը խոշոր ձեռքերի մեջ պահած, հագին ծանր կոշիկներ, որ երևում էին թիկնոցի ծալերի տակից։ Պահակախցիկում մաշված ու սևացած կաշվով պատված գինու մի տափաշիշ էր պատից կախված և մի քանի լրագիր կար։ Հեռախոս չկար։ Կարող էր, անշուշտ, լինել այն մասում, որն իրեն չէր երևում։ Համենայն դեպս պահակախցիկից դուրս եկող լարեր չէին երևում, թեև ճանապարհի երկայնքին էլ հեռխոսագիծ կար, կամրջի վրայով էլ լարեր էին անցնում։ Պահակախցիկի կողքին երկու քարի վրա հանգչում էր փայտածխի մի կրակարան՝ սարքված նավթի թիթեղյա անոթից, որի վերևի մասը կտրել էին, իսկ կողերին ծակեր բացել։ Մեջը կրակ չկար, միայն մոխիր էր ու մի քանի սևացած թիթեղյա տուփեր։
Ռոբերտ Ջորդանը հեռադիտակը մեկնեց իր կողքին պառկած Անսելմոյին։ Ծերունին քմծիծաղեց և գլուխը բացասաբար շարժեց՝ մատով տկտկացնելով քունքին, հենց աչքի կողքը։
― Ya lo veo, տեսնում եմ, ― ասաց իսպանացին, առանց շրթունքները շարժելու, և այնպիսի մի ձևով, որ շշուկից ավելի ցածր հնչեց։ Նա նայեց ժամապահին, և, երբ Ռոբերտ Ջորդանը ժպտում էր իրեն, մի մատն ուղղեց դեպի կամուրջը, իսկ մյուսը տարավ կոկորդին և գիծ քաշեց։ Ռոբերտ Ջորդանը գլխով արեց, բայց այլևս չժպտաց։
Կամրջի հեռադիր ծայրի պահակախցիկը դիմային կողմով ուղղված էր դեպի ճանապարհը, և նրանք չէին կարող տեսնել ներսի մասը։ Ասֆալտապատ, լայն ու բարեկարգ ճանապարհը կամրջի հեռադիր ծայրում թեքվում էր դեպի ձախ ու հետո կորագծով թաքնվում էր հայացքից։ Հին ճանապարհը լայնացրել էին՝ տաշելով ապառաժյա ամրակուռ քարափը։ Կիրճի և կամրջի ձախ կամ արևմտյան կողմում մեծ, տաշած քարաբեկորներ էին շարել ճանապարհի եզրին։ Այդտեղ՝ անդունդի խորքում, կամրջի տակով անցնող առվակը խառնվում էր կիրճով հոսող գետակին։
― Իսկ մյուս պահակակետը որտե՞ղ է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ոլորանից հինգ հարյուր մետր ներքև։ Ճանապարհաշինության վարպետի հյուղակում, քարափի տակ։
― Այնտեղ քանի՞ հոգի են, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
Նա նորից էր հեռադիտակով նայում ժամապահին, որը պահակախցիկի փայտյա պատի վրա հանգցրել էր սիգարետը, թուղթը պատռել և ծխախոտի մնացուկը դատարկում էր գրպանից հանած կաշվե քիսիկի մեջ։ Ժամապահը վեր կացավ, հրացանը հենեց պատին, ձգվեց, հետո նորից վերցրեց հրացանը, առավ ուսին և դուրս եկավ։ Անսելմոն կպավ գետնին, Ռոբերտ Ջորդանը հեռադիտակը սահեցրեց վերնաշապիկի գրպանը և գլուխը թաքցրեց սոճու բնի ետևը։
― Այնտեղ յոթը հոգի են, մեկ էլ կապրալը, ― ասաց Անսելմոն՝ հպվելով Ռոբերտ Ջորդանի ականջին։ ― Գնչուից իմացա։
― Թող ժամապահը հեռանա, գնանք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Չափից շատ ենք մոտեցել։
― Ինչ որ պետք էր տեսա՞ր։
― Այո։ Ինչ պետք էր տեսա։
Մայրամուտից հետո, երբ արևի վերջին ճառագայթներն էլ անհետացան լեռների թիկունքում, միանգամից ցրտեց ու սկսեց արագ մթնել։
― Քեզ ի՞նչ է թվում, ո՞նց է, ― ցածրաձայն ասաց Անսելմոն, երբ ակնդետ հետևում էին կամրջի երկայնքով դեպի մյուս պահակախցիկը շարժվող թիկնոց հագած անբարետես մարմնով ժամապահին, որի սվինը փայլփլում էր աղջամուղջի վերջին շողերի տակ։
― Շատ լավ է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ, շատ լավ է։
― Ուրախ եմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Գնա՞նք։ Հիմա արդեն չի նկատի մեզ։
Ժամապահը կանգնած էր կամրջի հեռադիր ծայրին՝ թիկունքն արած նրանց։ Անդունդից լսվում էր գլաքարերին զարկվող առվակի ջրերի աղմուկը։ Հետո մի ուրիշ աղմուկ լսվեց, հետզհետե ուժեղացող մի թնդյուն, և նրանք տեսան, որ ժամապահը նայում է վերև, նրա գործված գլխարկը սահել էր ետ։ Իրենք նույնպես վերև նայեցին։ Իրիկնային երկնքով անհավատալի արագությամբ, միալար թնդյունով ու անկյուն կազմած թռչում էին միշարժիչանի երեք ինքնաթիռ, որ արծաթին էին տալիս բարձրում՝ արևի տակավին հածող ճառագայթների տակ, և թվում էր, թե շատ փոքր են։
― Մերո՞նք են, ― հարցրեց Անսելմոն։
― Կարծես թե, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, թեև նա գիտեր, որ այդպիսի բարձրության վրա երբեք էլ հաստատ չես կարող ասել, թե ումն են։ Կարող են ինչպես մեկ, այնպես էլ մյուս կողմի իրիկնային պարեկներ լինել։ Բայց մարդկանց միշտ էլ պետք է ասել, որ մերն են, եթե կործանիչներ են երևացել, դա նրանց վստահություն է ներշնչում, լավ են զգում։ Այլ բան է, երբ ռմբակոծիչներ են։
Հավանաբար Անսելմոն նույնպես լավ էր զգում։
― Մերոնք են, ― ասաց նա։ ― Moscas<ref>Ճանճեր (իսպ․)։</ref> են։ Ծանոթ եմ դրանց։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ինձ էլ է թվում, որ Moscas են։
Ռոբերտ Ջորդանը կարող էր հեռադիտակը վերցնել և տեղնուտեղը որոշել, թե ինչ ինքնաթիռներ են, բայց գերադասեց չանել այդ բանը։ Իր համար ոչ մի նշանակություն չուներ, թե այս գիշերով թռչող ինքնաթիռները ումը կլինեն, բայց եթե ծերուկին հաճելի է, որ մերը լինեն, ինչո՞ւ նրանից խլի այդ բավականությունը։ Հիմա, երբ ինքնաթիռներն հեռանում էին Սեգովիայի ուղղությամբ, նա նկատեց, որ դրանք նման չեն ցածրադիր թևերի վրա կարմիր տարբերանշաններ ունեցող և «Բոինգ֊23»֊ին նմանվող ռուսական կանաչագույն ինքնաթիռներին, որոնց իսպանացիները Moscas անունով էին կնքել։ Գույները տարբերել հնարավոր չէր, բայց ուրվագծերն ուրիշ էին։ Ո՛չ։ Ֆաշիստական ինքնաթիռներ էին, որ պարեկությունից տուն էին դառնում։
Ժամապահը դեռ կանգնել էր կամրջի հեռադիր ծայրի պահակախցիկի մոտ՝ թիկունքն արած իրենց։
― Գնանք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա զգուշությամբ, ջանալով որ չնկատվի, սկսեց բարձրանալ զառիթափով, մինչև որ ժամապահի տեսադաշտից դուրս եկավ։ Անսելմոն հարյուր յարդ հեռավորության վրա հետևում էր նրան։ Ռոբերտ Ջորդանը կանգ առավ, ծերունին մոտեցավ, առաջ անցավ և մթության մեջ հաստատ քայլերով սկսեց բարձրանալ կիրճի զառիթափ լանջով։
― Ահռելի ավիացիա ունենք, ― երջանիկ ասաց ծերունին։
― Այո։
― Եվ կհաղթենք։
― Պետք է հաղթենք։
― Այո՛։ Եվ այն ժամանակ, հաղթանակից հետո, արի մեզ մոտ որսի։
― Ի՞նչ որսալու։
― Վարազ, արջ, գայլ, քարայծ։
― Որսորդություն սիրո՞ւմ ես։
― Այո՛, բարեկամս։ Ամեն ինչից ավելի։ Մեր գյուղում բոլորս էլ որսորդ ենք։ Դու չե՞ս սիրում։
― Ո՛չ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Չեմ սիրում կենդանիներին սպանել։
― Իսկ ես ընհակառակը, ― ասաց ծերունին։ ― Չեմ սիրում մարդկանց սպանել։
― Ոչ ոք չի սիրում, բացի նրանցից, ում ուղեղը պղտորված է։ ― Բայց չեմ խորշում, եթե դա անհրաժեշտ է։ Եթե դա հանուն արդար դատի է։
― Դե դա ուրիշ բան է, ― ասաց Անսլեմոն։ ― Իմ տանը, երբ ես տուն ունեի, հիմա ես տուն չունեմ, վարազների ժանիքներ կային, ես նրանց որսացել էի լեռան ստորոտի անտառներում։ Գայլի մորթիներ կային։ Այդ գայլերին ես որսացել էի ձմեռը, ձյան մեջ։ Մեկը շատ մեծ էր, դրան սպանեցի մթնշաղին, գյուղի մոտակայքում, նոյեմբերին, երեկոյան տունդարձի ճանապարհին։ Իմ տան հատակին գայլի չորս մորթի էր փռված։ Դրանք մաշվել էին ոտների տակ, բայց դրանք գայլի մորթիներ էին։ Իմ տանը քարայծի եղջյուրներ կային, ես այդ քարայծին սպանել էի Սիեռայի բարձունքներում, արծվի մի խրտվիլակ կար, թևերը բացած, աչքերն այնպես դեղին էին, այնպես իրական, կարծես կենդանի արծիվ լիներ։ Ավիլացի մի վարպետ էր սարքել։ Շատ գեղեցիկ էր։ Ես նայում էի այդ բոլորին և մեծ հաճույք էի զգում։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Իմ գյուղի եկեղեցու դռանը արջի թաթ էր մեխված։ Ես էի այդ արջին խփել, գարնանը, բլրի լանջին, ձյան մեջ, նա այդ թաթով մի գերան էր շուռումուռ տալիս։
― Ե՞րբ ես խփել։
― Վեց տարի առաջ։ Եվ ամեն անգամ, երբ տեսնում էի եկեղեցու դռանը մեխված այդ չորացած թաթը, որ նման էր մարդու ձեռքին, բայց երկար ճիրաններ ուներ, հաճույք էի զգում։
― Հպարտանո՞ւմ էիր։
― Հպարտանում էլ էի, հիշում էլ, թե ոնց բլրի լանջին, վաղ գարնանը արջի հետ մենամարտի բռնվեցի։ Երբ մարդ ես սպանում, մեզ նման մարդ, ի՞նչ ես հիշելու, ոչ մի բան չի մնա հիշողությանդ մեջ։
― Թաթը եկեղեցու դռանը չես մեխի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Չէ՛։ Դա խելքից դուրս վայրենություն է։ Չնայած որ մարդու ձեռքը նման է արջի թաթին։
― Մարդու իրանն էլ նման է արջի իրանին, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Արջի մորթին որ հանես, կտեսնես, թե ինչքան նման են մարդու և արջի մկանները։
― Ճիշտ է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Գնչուներն ասում են, որ արջն ու մարդը եղբայրներ են։ Նրանք հավատում են դրան։
― Նույնն էլ Ամերիկայի հնդկացիները, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դրա համար էլ, երբ արջ են սպանում, սկսում են արդարանալ նրա առաջ, աղաչում են, որ ների իրենց։ Գանգը դնում են մի ծառի վրա և հեռանալուց առաջ խնդրում են, որ ների։
― Ինչո՞ւ են, գիտե՞ք, գնչուներն հավատում, որ արջն ու մարդը եղբայրներ են, որովհետև, ասում են նրանք, եթե արջի մորթին, հանես, մարմինները նույնն են, որովհետև արջն էլ է գարեջուր խմում, արջին էլ է երաժշտությունը դուր գալիս, արջն էլ է սիրում պարել։
― Նույնն էլ հնդկացիները։
― Ուրեմն հնդկացինե՞րն էլ գնչու են։
― Ոչ։ Բայց արջի մասին նրանց պատկերացումը նույնն է։
― Պարզ է։ Մեկ էլ՝ ահա ինչու են գնչուներն հավատում, որ արջն ու մարդը եղբայրներ են, որովհետև նա էլ է սիրում գողությունը։
― Քո երակներում գնչուի արյուն կա՞։
― Ոչ։ Բայց շատ ծանոթներ եմ ունեցել, մանավանդ այս պատերազմի ընթացքում։ Սարերում շատ գնչուներ կան։ Ուրիշ ցեղախմբերի անդամներին սպանելը նրանց մոտ մեղք չի համարվում։ Թեև նրանք այդ բանը ժխտում են, բայց այդպես է։
― Ոնց որ մարոկցիները։
― Այո։ Բայց գնչուները շատ օրենքներ ունեն, որ վիզ չեն առնում։ Այս պատերազմի ընթացքում գնչուներից շատերը նորից սկսեցին ստորություններ անել, ոնց որ հին օրերին։
― Նրանք չեն հասկանում, թե ինչու է այս պատերազմը մղվում։ Նրանք չգիտեն, թե ինչի համար ենք մենք կռվում։
― Չգիտեն, ― ասաց Անսելմոն։ ― Նրանք գիտեն միայն, որ պատերազմ է և մարդիկ կարող են անպատիժ իրար սպանել, ոնց որ հին օրերին։
― Դու մարդ սպանե՞լ ես, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ քաջալերված մթությունից ու իրար հետ անցկացրած մի օրվա ընթացքում առաջացած մտերմությունից։
― Այո։ Մի քանի անգամ։ Բայց տհաճությամբ։ Մարդ սպանելը ես մեղք եմ համարում։ Նույնիսկ ֆաշիստներին, որոնց մենք պարտավոր ենք սպանել։ Արջի և մարդու մեջ մեծ տարբերություն կա, ես այդ գնչուական զրույցներին չեմ հավատում, մարդու և կենդանու եղբայրությունս ո՞րն է։ Ո՛չ։ Ես դեմ եմ մարդու սպանության, ինչ մարդ էլ լինի։
― Չնայած դրան սպանել ես։
― Այո։ Եվ էլի եմ սպանելու։ Բայց եթե ողջ մնամ, այնպես կապրեմ, որ ոչ մեկին չվնասեմ, այն ժամանակ ևս թողություն կստանամ։
― Ումի՞ց կստանաս։
― Ի՞նչ իմանամ։ Հիմա ոչ աստված կա, ոչ որդի, ոչ էլ սուրբ հոգի, ո՞վ է թողություն շնորհելու։ Չգիտեմ։
― Դո՞ւ էլ չես հավատում, որ աստված կա։
― Չեմ հավատում, բարեկամս։ Չկա։ Եթե աստված լիներ, մի՞թե թույլ կտար, որ այս ամենը կատարվեր։ Ինչե՜ր տեսա ես իմ այս աչքերով։ Թող նրանք հավատան աստծուն։
― Նրանք հավատում են։
― Ինձ համար, ինչ խոսք, ծանր է, որ հրաժարվել եմ նրանից, որովհետև ամբողջ կյանքս հավատացյալ եմ եղել։ Բայց հիմա ամեն մարդ պետք է միայն ինքն իր խղճի առաջ պատասխանատու լինի։
― Ուրեմն ինքդ ես քեզ թողություն շնորհելու սպանություններիդ համար։
― Կարծում եմ այո, ― ասաց Անսելմոն։ ― Եթե այդպես հասկացար, թող այդպես լինի։ Բայց մարդ սպանելը մեղք է, ուզում ես հավատա աստծուն, ուզում ես մի հավատա։ Ինձ համար շատ ծանր է ուրիշի կայնքը խլելը։ Կանեմ, եթե երբևէ անհրաժեշտ լինի, բայց ես Պաբլոյի ցեղից չեմ։
― Պատերազմում հաղթելու համար թշնամիներին պետք է սպանել։ Դա հին ճշմարտություն է։
― Անշուշտ։ Պատերազմ է, պետք է սպանենք։ Բայց ես տարօրինակ մտքեր ունեմ, ― ասաց Անսելմոն։ Հիմա մթության մեջ նրանք քայլում էին իրար հպված, և Անսելմոն բարձրանալիս գլուխը մերթ ընդ մերթ շրջում էր ու ցածրաձայն խոսում։
― Ես նույնիսկ եպիսկոպոսներին չէի սպանի։ Նույնիսկ կալվածատերերին։ Ես նրանց կաշխատեցնեի, ամեն օր, մինչև կյանքի վերջը, հանդերում, սարերում, անտառներում, ոնց որ մենք ենք աշխատել, որպեսզի նրանք հասկանան, թե մարդն ինչու է ծնվել։ Ես նրանց կստիպեի, որ քնեն որտեղ մենք ենք քնում, ուտեմ ինչ մենք ենք ուտում։ Բայց գլխավորը՝ կստիպեի, որ աշխատեն։ Այդ ձևով նրանք խելքի կգան։
― Եվ կփրկեն իրենց կյանքն ու քեզ նորից կստրկացնեն։
― Սպանելով ինչի՞ կհասնես, ի՞նչ կսովորեն, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բոլորին չես կարող ոչնչացնել, նրանց սերունդներն ավելի մեծ ատելությամբ կլցվեն։ Բանտն էլ անօգուտ բան է։ Բանտը ավելի կուժեղացնի ատելությունը։ Միայն այդքան։ Ո՛չ, մենք պետք է մեր թշնամիներին սովորեցնենք, հասկացնենք։
― Բայց, այնուամենայնիվ, դու մարդ սպանել ես։
― Այո, ― ասաց Անսելմոն։ ― Շատ անգամ, և էլի եմ սպանելու։ Բայց տհաճությամբ, և սպանությունը մեղք եմ համարում։
― Իսկ ժամապահի՞ն։ Թե՞ կատակում էիր, երբ ասում էիր ժամապահին սպանելու մասին։
― Կատակում էի։ Բայց կսպանեի ժամապահին։ Այո՛։ Անպայման, և հանգիստ խղճով, քանի որ դա մեր գործի համար է։ Բայց տյաճությամբ։
― Դա կթողնենք նրանց, ում հաճելի է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ութ և հինգ։ Տասներեք հոգի, որոնց համար դա հաճելի է։
― Այդ բանն հաճույքով անողներ շատ կան, ― ասաց Անսելմոն մթության մեջ։ ― Մենք այդպիսի մարդիկ շատ ունենք։ Ավելի շատ, քան մարտի համար պիտանիները։
― Մասնակցե՞լ ես մարտերի։
― Ոչ, ― ասաց ծերունին։ ― Պատերազմի առաջին օրերին Սոգվիայում, երբ կռիվն սկսվեց, պարտվեցինք ու փախանք։ Ես էլ փախա բոլորի հետ։ Չէինք էլ հասկանում, թե ինչ պետք է անենք, ինչպես անենք։ Կոտորակի մի հրացան ունեի, խոշոր կոտորակի, իսկ guardia civil֊ը մազուզեր ուներ, ես նրան հարյուր յարդից չէի կարող խփել, նրանք մեզ երեք հարյուր յարդի վրա էին կրակում։ Ոչխարի հոտի նման գցել էին առաջները։ ― Լռեց։ Հետո հարցրեց․ ― Ի՞նչ ես կարծում, կամրջի համար մարտ կլինի՞։
― Կարող է։
― Ես դեռ կարգին մարտ չեմ տեսել, միայն փախել եմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Չգիտեմ, թե ինչպես կվարվեմ։ Ծեր մարդ եմ, շփոթված։
― Ես քո կողքին կլինեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Դու շա՞տ ես մասնակցել մարտերի։
― Մի քանի անգամ։
― Իսկ այս կամրջի մասին ի՞նչ ես մտածում։
― Նախ և առաջ մտածում եմ, թե ինչպես պայթեցնեմ։ Դա է իմ գործը։ Կպայթեցնենք, դժվար չէ։ Հետո էլ մյուս հարցերը կկարգավորենք։ Կնախապատրաստվենք։ Ամեն ինչ գրած կլինի։
― Այստեղ շատ քչերը կարդալ գիտեն, ― ասաց Անսելմոն։
― Գրավոր կտամ, բացի այդ էլ կբացատրեմ, որպեսզի պարզ դառնա։
― Ինձ ինչ հանձնարարես, կանեմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բայց որ հիշում եմ Սեգովայի կռիվը, ուզում եմ պարզ իմանալ, թե ես ինչ պիտի անեմ, երբ մարտն սկսվի կամ էլ ասենք կրակոցներ սկսեցինք փոխանակել։ Իմանամ ինչ պիտի անեմ, որպեսզի ինչ վիճակի մեջ էլ ընկնենք՝ չփախչեմ։ Թե չէ հիշում եմ՝ Սեգովիայում հա փախչել էի ուզում։
― Իրար հետ կլինենք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես քեզ կասեմ, թե ինչ անես։
― Որ այդպես է, էլ հարց չունեմ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ինչ հրամայես, այն էլ կանեմ։
― Մեր գործը կամուրջն է, նաև մարտը, եթե տեղի ունենա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և զգաց, որ մթության մեջ իր խոսքը փոքր֊ինչ թատերական դդուրս եկավ, բայց իսպաներեն լավ հնչեց։
― Դա շատ հետաքրքիր գործ կլինի, ― ասաց Անսելմոն։
Լսելով, թե ինչքան պարզ, համեստ ու բնական ձևով հնչեցին այդ խոսքերը, որոնց մեջ ոչ անգլիացիների երևույթները թերագնահատող, ոչ էլ ռոմանական ժողովուրդների հոխորտացող խոսքի երանգը կար, Ռոբերտ Ջորդանը մտածեց, որ ինքը շատ բախտավոր է։ Բախտավոր է, քանի որ այս ծերունին է իր կողքին, քանի որ տեսել էր կամուրջը և պարզել էր, թե ինչպես կարելի է պայթեցնել, որ այս անգամ անհրաժեշտություն չկա սովորականի պես պահակակետերը ոչնչացնելու, ինչպես հրամայել էր անել Գոլցը։ Նա համաձայն չէր Գոլցի հրամանի հետ։ Համաձայն չէր, որովհետև հասկանում էր, թե դրա կատարումից հետո ինչ կպատահի իրեն, ինչ կպատահի ծերունուն։ Շատ վատ բաներ են սպասում նրանց, ովքեր կատարելու են այդ հրամանները։
Այդ ձևով մտածելը քեզ վայել չէ, ասաց ինքն իրեն, ոչ դու, ոչ էլ որևէ մեկը թող չմտածի, թե այդ բանն իրեն չպետք է պատահի։ Ի՞նչ ես դու, ի՞նչ է ծերունին։ Ոչինչ։ Դուք գործիք եք և պետք է ձեր պարտականությունը կատարեք։ Տրված է հրամանը, անհրաժեշտ է կատարել, դու կատարող ես, հրամայված է պայթեցնել կամուրջը, պայթեցրո՛ւ, դա կարող է շրջադարձային նշանակություն ունենալ մարդկային ցեղի ճակատագրի համար։ Ինչպես որ ամեն մի բան կարող է շրջադարձային լինել այս պատերազմում։ Քեզ միայն մի բան է հանձնարարված, և դու դա պետք է կատարես։ Միայն մի բան։ Չէ մի։ Եթե մի բան լիներ, շատ հեշտ էր։ Լավ։ Բավական է նվնվաս, շաղակրատ շնորդի, ասաց ինքն իրեն։ Ուրիշ բանի մասին մտածիր։
Եվ մտածեց Մարիայի մասին, մտաբերեց նրա մաշկը, մազերը, աչքերը, բոլորն էլ ոսկու նման շիկաշագանակագույն, ճիշտ է, մազերը մի քիչ ավելի մուգ են, բայց հետագայում կթվա, թե ավելի բաց գույնի են, երբ արևը կխփի և մաշկի ողորկ երեսը կդառնա թույլ ոսկեգույն ու մի մուգ երանգ խորքերից դեպի դուրս կթափանցի։ Երևի ամբողջ մարմնի մաշկը այդպես ողորկ է, իսկ շարժումները ձախավեր են, կարծես ինչ֊որ բանից շփոթված է, ինչ֊որ ներքին, իրեն միայն հայտնի բանից, նրան թվում է, թե դա բոլորը տեսնում են, այնինչ այդպիսի բան չկա, դա միայն նրա երևակայության մեջ է։ Հիշեց, թե ինչպես էր աղջիկը շիկնել, երբ ինքը նայել էր նրան, ինչպես էր նա նստել՝ ձեռները կանթած ծնկների վրա, օձիքը բաց, կրծքերը սեղմված վերնաշապիկի տակ։ Հիշեց և զգաց, որ կոկորդը սեղմվեց, քայլելը դժվարացավ։ Հիմա Անսելմոյի հետ կողք֊կողքի լուռ առաջ էին շարժվում։ Հետ ծերունին խոսեց․
― Այս ժայռերը կանցնենք ու դուրս կգանք ճամբար։
Ժայռերի վրայով անցնելիս մթության մեջ մեկը ձայն տվեց․
― Կանգնե՛ք։ Ո՞վ է։
Լսվեց հրացանի ետ քաշվոց փակաղակի շխկոցը, հետո կոթին խփվելու ձայնը։
― Ընկերներ ենք, ― ասաց Անսելմոն։
― Ի՞նչ ընկերներ։
― Պաբլոյի ընկերները, ― ասաց ծերունին։ ― Ի՞նչ է, չե՞ս ճանաչում մեզ։
― Ճանաչում եմ, բայց կա հրաման։ Նշանաբանն ասեք։
― Չգիտենք։ Մենք ներքևից ենք գալիս։
― Գիտեմ, ― ասաց մարդը խավարի մեջ։ ― Գալիս եք կամրջից։ Ամեն ինչ գիտեմ։ Բայց հրաման տվողը ես չեմ։ Դուք պետք է նշանաբանի երկրորդ կեսն ասեք։
― Իսկ առաջին կեսը ո՞րն է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Մոռացել եմ, ― մթության մեջ ասաց մարդն ու ծիծաղեց։ ― Լավ, ես քո ըսենցն ու ընենցը, գնա՛ ճամբար, գնա՛, քո էլ, քո պայթուցիկների էլ։
― Սա էլ քեզ պարտիզանական կարգապահություն, ― ասաց Անսելմոն։ ― Քաշի՛ր հրացանիդ շնիկը։
― Քաշված է, ― ասաց մարդը մթության մեջ։ ― Քաշել եմ բութովս ու ցուցամատով։
― Եթե մաուզերի հետ այդպես վարվես, կարող է կրակել, որովհետև փակաղակի վրա փոսորակ չունի։
― Սա հենց մաուզեր է որ կա, ― ասաց մարդը։ ― Բայց ես այնպիսի ուժեղ բութ ու ցուցամատ ունեմ, որ ասել չի լինի։ Միշտ էլ այդպես եմ ետ քաշել։
― Հրացանն ո՞ւր ես ուղղել, ― հարցրեց Անսելմոն մթության մեջ։
― Քո վրա, ― ասաց մարդը, ― հենց այն պահից, երբ փակաղակը ետ էի քաշում։ Ճամբար որ հասնես, կասես փոխարինող ուղարկեն, այնպես եմ սովածացել՝ ասելու չէ։ Ես դրա։ Նշանաբանն էլ եմ մոռացել։
― Անունդ ի՞նչ է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ագուստին, ― ասաց տղամարդը։ ― Անունս Ագուստին է, և տաղտուկից մեռնում եմ այս կեղտոտ տեղում։
― Կհայտնենք պատգամդ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և մտածեց․ տեսնես արդյոք aburmiento բառը, որ տաղտուկ է նշանակում իսպաներեն և որը բոլորովին էլ ռամկական բառ չէ, ուրիշ երկրներում էլ գործածո՞ւմ են գյուղացիները։ Այստեղ յուրաքանչյուր իսպանացու բերանում, ինչ դասակարգից էլ լինի, դա ամենասովորական բառերից է։
― Լսի՛ր, ― ասաց Ագուստինը և մոտեցավ ու ձեռքը դրեց Ռոբերտ Ջորդանի ուսին։ Հետո հրահանը խփեց կայծքարին, աբեթը վառեց, փչեց, որպեսզի բորբոքվի կրակը, մոտեցրեց երիտասարդի դեմքին։ ― Մյուսին նման ես, ― ասաց։ ― Բայց ինչ֊որ բանով տարբերվում ես։ Լսի՛ր, ― ասաց, իջեցրեց հրահանը և կանգնեց հրացանը ձեռքին։ ― Այն, որ կամրջի մասին ասում են, ճի՞շտ է։
― Ի՞նչ կամրջի։
― Այն կեղտոտ կամուրջը, որ պայթեցնելու ենք ու հետո էլ ռադ ենք լինելու այստեղից։
― Չգիտեմ։
― Դո՞ւ չգիտես, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ա՛յ քեզ բան։ Հապա այդ պայթուցիկը ո՞ւմն է։
― Իմը։
― Եվ դու չգիտես, թե դա ինչի համար է։ Լսի՛ր, հեքիաթներ մի՛ պատմիր։
― Ես գիտեմ, թե ինչի համար է, դու էլ կիմանաս, երբ որ ժամանակը գա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իսկ հիմա գնացինք ճամբար։
― Գնա, գիտե՞ս ուր, ― ասաց Ագուստինը։ ― Քո ըսենցն ու ընենցը։ Բայց սպասիր, քեզ մի բան ասեմ, պետք կգա։ Ուզո՞ւմ ես։
― Ուզում եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― եթե ուշունց չէ, ― կրկնեց Ագուստինի գործածած ամենակեղտոտ հայհոյական խոսքերից մեկը։
Ագուստինը խոսում էր միայն հայհոյանքներով, նույն հայհոյանքը նա մեկ որպես ածական էր օգտագործում, մեկ որպես բայ, և դժվար էր հավատալ, թե նա առհասարակ կարող է մի նախադասություն ասել առանց հայհոյանքի։
Ագուստինը ծիծաղեց, երբ լսեց Ռոբերտ Ջորդանի հայհոյական խոսքը։
― Ես էլ այդպես եմ խոսում։ Գուցե տգեղ է։ Ի՞նչ իմանաս։ Ամեն մեկն իր ձևով է խոսում։ Լսի՛ր։ Ես այդ կամրջի դարդը չեմ։ Ոչ մի բանի էլ դարդը չեմ։ Ես տաղտուկից մեռնում եմ այս սարերում։ Թե պետք է գնանք այստեղից, գնանք։ Ի՞նչ ունեմ այստեղ։ Թողնենք֊հեռանանք։ Բայց քեզ մի բան եմ ուզում ասել։ Պայթուցիկդ լավ պահիր։
― Շնորհակալություն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Քեզանի՞ց։
― Ոչ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Նրանցից, ովքեր ուշունցով չեն խոսում, ոնց որ ես։
― Այսինքն, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Իսպաներեն հասկանո՞ւմ ես, ― ասաց արդեն լրջացած Ագուստինը։ ― Լավ պահիր քո այդ ըսենց ու ընենց պայթուցիկը։
― Շնորհակալություն։
― Ինձ շնորհակալություն պետք չէ։ Պայթուցիկդ լավ պահիր։
― Բա՞ն է պատահել պայթուցիկին։
― Ոչ։ Եթե պատահած լիներ, այսքան երկար լեզու չէի ծեծի հետդ։
― Այնուամենայնիվ շնորհակալություն։ Դե մենք գնացինք ճամբար։
― Գնացե՛ք, ― ասաց Ագուստինը։ ― Չմոռանաք, թող մեկին ուղարկեն, ասեք նշանաբանն իմանա։
― Ճամբարում կհանդիպե՞նք քեզ հետ։
― Անպայման, բարեկամս։ Հենց քիչ հետո։
― Գնացինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը Անսելմոյին։
Նրանք քայլում էին մարգագետնի եզրով։ Շուրջ բոլորը գորշ մառախուղ էր։ Սոճու փշատերևով ծածկված անտառի չոր հատակից հետո այժմ ոտների տակ փափուկ ու շաղոտ խոտ էր և կոշիկների պարանե ներբաններից խոնավությունը ներս էր թափանցում։
Ծառերի արանքից մի լույս երևաց, Ռոբերտ Ջորդանը կռահեց, որ դա քարայրի մուտքն է։
― Շատ լավ մարդ է Ագուստինը, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ճիշտ է, ուշունց շատ է տալիս և միշտ էլ կատակում է, բայց կարգին մարդ է։
― Լա՞ց ես ճանաչում։
― Այո։ Վաղուց։ Լրիվ վստահում եմ նրան։
― Իսկ այն ասա՞ծը։
― Ճիշտ է, բարեկամս։ Պաբլոյից հետո պետք է զգուշանալ, դե դու էլ տեսար։
― Իսկ ի՞նչ պետք է անենք։
― Միշտ մեկն ու մեկը պիտի պահակ կանգնի։
― Ո՞վ։
― Դու։ Ես։ Կինը և Ագուստինը։ Քանի որ նա վտանգ է զգում։
― Մինչև մեր այստեղ գալը դու գիտեի՞ր, որ վիճակն այսքան վատ է։
― Ոչ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Նոր է այսպես դարձել։ Բայց միևնույն է, պիտի այստեղ գայինք։ Այս տեղերի տերն ու տիրակալն էլ Պաբլոն ու Էլ Սորդոն են։ Ուզենք֊չուզենք իրենց պիտի դիմենք, քանի որ մենակ չենք կարող այս գործը գլուխ բերել։
― Իսկ Էլ Սորդո՞ն։
― Լավն է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ինչքան որ մյուսը վատն է, այնքան էլ սա լավն է։
― Դու հիմա համոզվա՞ծ ես, որ նա բոլորովին անպետք է։
― Կեսօրից հետո անընդհատ այդ մասին եմ մտածել, քիչ առաջ էլ նորից լսեցիք։ Կարծում եմ, որ այո, իսկապես անպետք է։
― Ի՞նչ ես կարծում, ավելի ճիշտ չի՞ լինի, եթե ասենք, թե ուրիշ կամուրջ ենք պայթեցնելու և գնանք ուրիշներից օգնություն խնդրենք։
― Չի լինի։ Այստեղ դու ոչ մի բան չես կարող անել, որ նա չիմանա։ Մնում է, որ զգուշությամբ գործենք։
