Առաջին Բաժին: Կապիտալի Փոխակերպություններն Ու Նրանց Շրջապտույտը

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ Թադ. Ավդալբեգյան (գերմաներենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ։ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ՆՐԱՆՑ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԸ

ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ։ ԴՐԱՄԱԿԱՆ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԸ

Կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսն ընթանում է երեք ստադիայով, որոնք առաջին հատորի շարադրանքի համաձայն կազմում են հետևյալ շարքը.

Առաջին ստադիա. Կապիտալիստը հանդես է գալիս ապրանքաշուկայում ու աշխատաշուկայում իբրև գնորդ, նրա դրամն ապրանքի է փոխարկվում կամ կատարում է շրջանառության Փ—Ա ակտը։

Երկրորդ ստադիա. Գնված ապրանքների արտադրողական սպառումը կապիտալիստի կողմից։ Նա գործում է իբրև կապիտալիստական ապրանքարտադրող. նրա կապիտալն անցնում, կատարում է արտադրապրոցեսը։ Հետևանքը լինում է՝ ապրանքի արտադրատարրերից ավելի մեծ արժեք պարունակող ապրանք։

Երրորդ ստադիա. Կապիտալիստը շուկա է վերադառնում իբրև վաճառորդ, նրա ապրանքը փոխարկվում է դրամի կամ անցնում, կատարում է շրջանառության Ա—Փ ակտը։

Հետևաբար դրամակապիտալի շրջապտույտի ֆորմուլան է՝ Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛, որտեղ կետերը նշում են, թե շրջանառության պրոցեսն ընդհատվել է, իսկ Ա՛-ն, ինչպես և Փ՛-ն, հավելարժեքով շատացած Ա ու Փ են նշանակում։

Առաջին ու երրորդ ստադիաներն առաջին գրքում հետազոտված են լոկ այն չափով, որչափով այս հարկավոր էր երկրորդ ստադիան — կապիտալի արտադրապրոցեսը — հասկանալու համար։ Ուստի այն տարբեր ձևերը, որոնցով զգեստավորվում է կապիտալը յուր տարբեր ստադիաներում և որոնք նա յուր կրկնվող շրջապտույտի ժամանակ մերթ ընդունում է, մերթ թոթափում, մնացել են ուշադրության կենտրոնից դուրս։ Նրանք հիմա կազմում են հետազոտության ամենից անմիջական առարկան։

Ձևերը զուտ կերպարանքով ըմբռնելու համար ամենից առաջ պետք է վերանալ այն բոլոր մոմենտներից, որոնք ոչ մի գործ չունեն ձևափոխության ու ձևագոյացման հետ, իբրև այսպիսիների հետ։ Ուստի այստեղ ընդունում ենք ոչ թե լոկ այն, որ ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքների համաձայն, այլ և այն, որ այս տեղի է ունենում անփոփոխ պարագաներում։ Հետևաբար մենք վերանում ենք այն արժեփոփոխություններից էլ, որոնք կարող են պատահել շրջապտույտի պրոցեսի ժամանակ։

I. ԱՌԱՋԻՆ ՍՏԱԴԻԱ. Փ—Ա

Փ—Ա-ն ներկայացնում է մեկ դրամագումարի փոխարկումն ապրանքների մի գումարի. գնորդի համար՝ յուր փողի վերածումն ապրանքի, վաճառորդի համար՝ յուր ապրանքների վերածումը փողի։ Ընդհանրական ապրանքաշրջանառության այս իրադարձությունը մի անհատական կապիտալի ինքնակա շրջապտույտի ֆունկցիապես մեկ որոշ հատվածն է միաժամանակ, և հիշյալ իրադարձությանն այս վերջին կերպարանքը տվողն ամենից առաջ ոչ թե իրադարձության ձևն է, այլ նրա նյութական բովանդակությունը, այն ապրանքների սպառման մասնահատուկ բնույթը, որոնք իրենց տեղը փոխում են դրամի հետ։ Սրանք են՝ մի կողմից արտադրամիջոցները, մյուս կողմից՝ աշխատույժը, ապրանքարտադրության իրեղեն ու անձնական գործոնները, որոնց առանձնահատուկ տեսակն իհարկե պետք է համապատասխանի պատրաստվող առարկայի տեսակին։ Եթե մենք աշխատույժն անվանենք Աշ, արտադրամիջոցներն՝ Ամ, ապա գնելի Ա տպրանքագումարը Աշ + Ամ, կամ, ավելի կարճ, Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math]։ Հետևաբար Փ—Ա-ն, ըստ յուր բովանդակության քննելիս, ներկայանում է իբրև Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math], այսինքն Փ—Ա-ն տրոհվում է Փ—Աշ-ի ու Փ—Ամ-ի. Փ դրամագումարը բաժանվում է երկու մասի, որոնցից մեկն աշխատույժ է գնում, մյուսն՝ արտադրամիջոցներ։ Գնումների այս երկու շարքը պատկանում են բոլորովին ու միանգամայն տարբեր շուկաների, մեկը՝ բուն ապրանքաշուկային, մյուսն՝ աշխատաշուկային։

Սակայն, բացի այն ապրանքագումարի այս որակային տրոհումից, որին փոխարկվում է դրամը, Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտը ներկայացնում է մի վերին աստիճանի բնորոշ քանակային հարաբերություն էլ։

Մենք գիտենք, որ աշխատույժի տիրոջը, որն աշխատույժը ծախում է իբրև ապրանք, նրա արժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գինը վճարվում է աշխատավարձի ձևով, այսինքն իբրև մի այնպիսի աշխատագումարի գին, որը հավելաշխատանք է պարունակում. այնպես որ եթե, օրինակ, աշխատույժի օրական արժեքը = 3 մարկի, հինգժամյա աշխատանքի արդյունքի, ապա գնորդի ու վաճառորդի միջև կնքված պայմանագրում այս գումարը կերպակայում է իբրև, ասենք, տասժամյա աշխատանքի գին կամ թե վարձ։ Եթե մի այսպիսի պայմանագրություն կնքվեր, օրինակ, 50 բանվորի հետ, ապա նրանք միասին մեկ օրվա ընթացքում գնորդին կմատակարարեին 500 աշխատաժամ, որի կեսը, 250 աշխատաժամը = տասժամյա 25 աշխատօրը, կազմված է սոսկ հավելաշխատանքից։ Գնելի արտադրամիջոցների քանակը, ինչպես և ծավալը, պետք է բավական լինի այս աշխատամասսան կիրառելու համար։

Այսպիսով ուրեմն Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտն արտահայտում է ոչ թե մենակ այն որակային հարաբերությունը, որով մի որոշ դրամագումար, օրինակ, 422 ֆունտ ստերլինգ, փոխարկվում է իրար համապատասխանող արտադրամիջոցների ու աշխատույժի, այլ և արտահայտում է փողի այն մասերի միջև եղած մի քանակային հարաբերություն, որոնք ծախսվել են Աշ-ի, աշխատույժի, վրա ու Ամ-ի, արտադրամիջոցների, վրա, մի հարաբերություն, որը հենց այն գլխից որոշվում է մի որոշ բանվորաթվի կողմից ծախսելիք հավելութային հավելաշխատանքի գումարով։

Հետևաբար եթե, օրինակ, մանարանում 50 բանվորի շաբաթավարձն անում է 50 ֆունտ ստերլինգ, ապա արտադրամիջոցների վրա պետք է ծախսվի 372 ֆունտ ստերլինգ այն դեպքում, երբ սա կազմում է այն արտադրամիջոցների արժեքը, որ 3 000 ժամ պարունակող շաբաթվա աշխատանքը, որից 1 500 ժամն հավելաշխատանք է, մանվածքի է վերածում։

Այստեղ բոլորովին նշանակություն չունի այն, թե տարբեր արդյունաբերաճյուղերում ավելադիր աշխատանքի կիրառումը որչափով է արժեքային մի ավելադրանք պայմանավորում արտադրամիջոցների ձևով։ Այստեղ խոսքը վերաբերում է լոկ այն բանին, թե փողի այն մասը, որ ծախսվել է արտադրամիջոցների վրա, այսինքն Փ—Ամ ակտով գնված արտադրամիջոցները բոլոր պարագաներում պետք է բավարար լինենք ուրեմն հենց այն գլխից հաշվված լինեն՝ համապատասխան համամասնությամբ հայթայթված լինելու համար։ Կամ ուրիշ խոսքով՝ արտադրամիջոցների մասսան պետք է բավարար լինի աշխատամասսան կլանելու համար, սրա միջոցով արդյունքի վերածվելու համար։ Եթե բավարար չափով արտադրամիջոցներ առկա չլինեին, ապա գնորդի տնօրինության տակ եղած ավելցուկ աշխատանքը կմնար առանց կիրառվելու. աշխատանքի տնօրինման նրա իրավունքը ոչ մի հետևանքի չէր հասցնի։ Եթե ավելի շատ արտադրամիջոցներ առկա լինեին, քան տնօրինության տակ ունեցած աշխատանքն է, ապա նրանք կմնային առանց աշխատանքով հագեցած լինելու, արդյունքի չէին վերածվի։

Հենց որ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտն ավարտված է, գնորդի տրամադրության տակ կան արդեն ոչ թե մենակ այն արտադրամիջոցներն ու աշխատույժը, որոնք հարկավոր են մի օգտակար առարկա արտադրելու համար։ Նրա տրամադրության տակ կա աշխատույժի մի ավելի մեծ հոսունացում կամ աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակ, քան հարկավոր է աշխատույժի արժեքի փոխհատուցման համար, և միաժամանակ նրա տրամադրության տակ կան այն արտադրամիջոցները, որոնք պահանջվում են այս աշխատագումարի իրականացման կամ առարկայացման համար, հետևաբար նրա տրամադրության տակ կան իրենց արտադրատարրերից ավելի մեծ արժեք ունեցող առարկաների կամ հավելարժեք պարունակող ապրանքամասսայի արտադրության գործոնները։ Ուրեմն այն արժեքը, որ կապիտալիստը կանխավճարել է դրամաձևով, հիմա գտնվում է մի այնպիսի բնաձևի մեջ, որով նա կարող է իրականացվել իբրև (ապրանքների կերպարանքով) հավելարժեք թխսող արժեք։ Ուրիշ խոսքով, նա գտնվում է արտադրողական կապիտալի կացության կամ ձևի մեջ, մի կապիտալի, որն ընդունակություն ունի իբրև արժեք կամ թե հավելարժեք ստեղծող գործելու։ Այս ձևն ունեցող կապիտալը կրճատ անվանենք Արտ։

Բայց Արտ-ի արժեքը = Աշ + Ամ-ի արժեքին = Աշ-ի ու Ամ-ի փոխարկված Փ-ին։ Փ-ն միևնույն կապիտալարժեքն է, ինչ որ Արտ-ը, միայն թե տարբեր գոյեղանակով, այն է՝ դրամավիճակի կամ դրամաձևի մեջ գտնվող կապիտալարժեք է — դրամակապիտալ է։

Ուստի Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտը կամ թե, յուր ընդհանրական ձևով, Փ—Ա-ն, ապրանքագնումների գումարը, ընդհանրական ապրանքաշրջանառության այս իրադարձությունն իբրև կապիտալի շրջապտույտի ինքնակա պրոցես, միաժամանակ կապիտալարժեքի փոխարկումն է յուր դրամաձևից յուր արտադրողական ձևին, կամ, ավելի կարճ ասած՝ դրամակապիտալի փոխարկումն է արտադրողական կապիտալի։ Այսպիսով ուրեմն շրջապտույտի այն կերպարանքի մեջ, որն ամենից առաջ է այստեղ քննության առնվում, փողը հանդես է գալիս իբրև կապիտալարժեքի անդրանիկ կրիչ, ուստի դրամակապիտալը ներկայանում է իբրև այն ձևը, որով կանխավճարվում է կապիտալը։

Իբրև դրամակապիտալ նա գտնվում է մի այնպիսի կացության մեջ, որով նա կարող է դրամաֆունկցիաներ կատարել, ինչպես, օրինակ, ներկա դեպքում՝ ընդհանրական գնելամիջոցի ու ընդհանրական վճարամիջոցի ֆունկցիաներ։ (Վերջինս այն չափով, որչափով որ աշխատույժը թեև առաջ է գնվում, բայց վճարահատուցվում է այն բանից հետո միայն, երբ նա բանել-պրծել է։ Որչափով որ արտադրամիջոցները պատրաստի չկան շուկայում, այլ նախ պետք է դեռ պատվիրվեն, փողը Փ—Ամ ակտի ժամանակ նույնպես իբրև վճարամիջոց է գործում)։ Այս ունակությունն առաջ է գալիս ոչ թե նրանից, որ դրամակապիտալը կապիտալ է, այլ նրանից, որ նա փող է։

Մյուս կողմից էլ՝ դրամավիճակի մեջ գտնվող կապիտալարժեքը կարող է միմիայն դրամաֆունկցիաներ կատարել և ուրիշ ոչ մի ֆունկցիա։ Այս վերջինները կապիտալաֆունկցիաներ դարձնողը նրանց որոշակի դերն է կապիտալի շարժման մեջ, ուրեմն և այն ստադիայի կապը կապիտալարժեքի շրջապտույտի մյուս ստադիաների հետ, որում հանդես են գալիս հիշյալ դրամաֆունկցիաները։ Օրինակ, այն դեպքում, որ ամենից առաջ է դրված մեր հանդեպ, դրամը փոխարկվում է այնպիսի ապրանքների, որոնց զուգորդումն արտադրողական կապիտալի այնպիսի բնաձևն է կազմում, որն ուրեմն ներթաքուն կերպով, հնարավորապես, արդեն յուր մեջ պարփակում է արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի հետևանքը։

Փողի այն մի մասը, որը Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի մեջ դրամակապիտալի ֆունկցիան է կատարում, այս շրջանառությունն ավարտելով անցնում է հենց մի այնպիսի ֆունկցիայի, որտեղ նրա կապիտալաբնույթը չքանում է և մնում է նրա դրամաբնույթը։ Փ դրամակապիտալի շրջանառությունը տրոհվում է Փ—Ամ-ի ու Փ—Աշ-ի, արտադրամիջոցների գնման ու աշխատույժի գնման։ Մենք քննենք վերջին իրադարձությունն ըստինքյան։ Փ—Աշ-ն աշխատույժի գնումն է կապիտալիստի կողմից նայած. իսկ բանվորի կողմից, աշխատույժի տիրոջ կողմից նայած՝ հիշյալ իրադարձությունն աշխատույժի վաճառք է — մենք այստեղ կարող ենք ասել աշխատանքի վաճառք, որովհետև աշխատավարձի ձևն է ենթադրվում։ Այն, ինչ որ այստեղ, ինչպես և ամեն մի գնման ժամանակ, Փ—Ա (= Փ—Աշ) է, վաճառորդի (բանվորի) համար Աշ—Փ (= Ա—Փ) է, յուր աշխատույժի վաճառք է։ Այս՝ շրջանառության առաջին ստադիան է կամ ապրանքի առաջին փոխակերպությունը (I գիրք, III գլուխ, 2a). սա, աշխատանքի վաճառորդի կողմից նայած, յուր ապրանքի վերածումն է նրա դրամաձևին։ Բանվորն այսպիսով ձեռք բերած փողը հետզհետե ծախսում է այնպիսի ապրանքների մի գումարի վրա, որոնք բավարարում են նրա պահանջմունքները, ծախսում է սպառման առարկաների վրա։ Հետևաբար նրա ապրանքի ամբողջ շրջանառությունը ներկայանում է իբրև Աշ—Փ—Ա, այսինքն նախ՝ իբրև Աշ—Փ (= Ա—Փ) ու երկրորդ՝ իբրև, Փ—Ա, ուրեմն ներկայանում է պարզ ապրանքաշրջանառության Ա—Փ—Ա ընդհանրական ձևով, որտեղ փողը կերպակայում է իբրև շրջանառության սոսկ չքացող միջոց, իբրև ապրանքն ապրանքի հետ փոխանակելու սոսկական միջնորդ։

Փ—Աշ-ը դրամակապիտալն արտադրողական կապիտալի փոխարկելու բնորոշ մոմենտն է, որովհետև սա է այն էական պայմանը, որ իրապես հնարավորություն է տալիս դրամաձևով կանխավճարված արժեքը կապիտալի, հավելարժեք արտադրող արժեքի, փոխարկելու։ Փ—Ամ-ն անհրաժեշտ է Փ—Աշ-ի միջոցով գնված աշխատամասսան իրացնելու համար միայն։ Ուստի Փ—Աշ-ն այս հայեցակետից շարադրվել է I գրքի մեջ, II բաժնում, «Փողի կապիտալ դառնալը» վերնագրի տակ։ Իսկ այստեղ բանը դեռ պետք է քննել մի ուրիշ տեսակետից էլ, դրամակապիտալի, իբրև կապիտալի երևաձևի, մասնահատուկ առնչությամբ։

Փ—Աշ-ն ընդհանրապես բնորոշ է նկատվում արտադրության կապիտալիստական եղանակի համար։ Բայց ոչ երբեք վերևում բերված այն հիմունքով, թե աշխատույժի գնումը գնման մի այնպիսի պայմանադրություն է, որով պայմանավորվում է աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակի մատակարարում, քան հարկավոր է աշխատանքի գինը, աշխատավարձը փոխհատուցելու համար, ուրեմն հավելաշխատանքի մատակարարում, որ հիմնապայմանն է կանխավճարված արժեքի կապիտալացման համար, կամ որ միևնույնն է, հավելարժեքի արտադրության համար։ Այլ, ավելի շուտ, հիշյալը բնորոշ նկատվում է յուր ձևի պատճառով, նրա համար, որ աշխատավարձի ձևով ծախսվող փողով է աշխատանք գնվում, իսկ այս համարվում է դրամատնտեսության հատկանիշ։

Դարձյալ, այստեղ ձևի իռռացիոնալությունը չի, որ բնորոշ է համարվում։ Այս իռռացիոնալությունն, ընդհակառակն, անտեսվում է։ Ւռռացիոնալությունն այն է, որ աշխատանքն ինքը, իբրև արժեկազմիչ տարր, չի կարող ոչ մի արժեք ունենալ, ուրեմն և աշխատանքի մի որոշ քանակ չի կարող ունենալ որևէ արժեք, որն արտահայտվեր նրա գնի մեջ, փողի մի որոշ քանակի հետ ունեցած նրա համարժեքության մեջ։ Բայց մենք գիտենք, որ աշխատավարձը սոսկ մի վարագուրված ձև է, մի ձև, որով, օրինակ, աշխատույժի օրագինը ներկայանում է իբրև այս աշխատույժի կողմից մի օրվա ընթացքում հոսուն դարձրած աշխատանքի գին, այնպես որ ուրեմն այս աշխատույժի կողմից, ասենք, աշխատանքի 6 ժամում արտադրված արժեքն արտահայտվում է իբրև աշխատույժի տասներկուժամյա ֆունկցիայի կամ աշխատանքի արժեք։

Փ—Աշ-ը բնորոշ բան է համարվում իբրև այսպես կոչված դրամատնտեսության նշանացույց, որովհետև աշխատանքն այստեղ հանդես է գալիս իբրև յուր տիրոջ ապրանք, ուստի փուլն էլ՝ որպես գնորդ — ուրեմն դրամահարաբերության (այսինքն մարդկային գործունեության առուծախի) պատճառով։ Բայց շատ վաղուց է արդեն, որ փողը հրապարակ է գալիս իբրև այսպես կոչված ծառայությունների գնորդ, առանց այն հետևանքն ունենալու, որ Փ-ն դրամակապիտալի փոխարկված լինի կամ թե տնտեսության ընդհանրական բնույթը՝ հեղաշրջված։

Դրամի համար միանգամայն տարբերազուրկ բան է, թե ինքն ապրանքների որ տեսակին է փոխարկվում։ Նա ընդհանրական համարժեքային ձևն է բոլոր ապրանքների, որոնք իրենց գներով արդեն ցույց են տալիս, թե իրենք իդեապես մի որոշ դրամագումար են ներկայացնում, իրենց՝ դրամի փոխարկվելուն են սպասում և դրամի հետ իրենց տեղը փոխելով միայն ստանում այն ձևը, որով նրանք կարող են սպառարժեքների փոխարկվել իրենց տերերի համար։ Ուրեմն մի անգամ որ աշխատույժը շուկայում է գտնվում իբրև յուր տիրոջ ապրանք, որի վաճառքը կատարվում է աշխատանքի համար հատուցվող վճարի ձևով, ապա նրա առուծախն ավելի զարմանալի ոչինչ չի ներկայացնում, քան ամեն մի ուրիշ ապրանքի առուծախն է։ Բնորոշը ոչ թե այն է, որ աշխատույժ կոչվող ապրանքը գնելի է, այլ այն, որ աշխատույժն իբրև ապրանք է երևան գալիս։

Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի միջոցով, դրամակապիտալն արտադրողական կապիտալի փոխարկելու միջոցով կապիտալիստը գլուխ է բերում արտադրության առարկայական ու անձնական գործոնների զուգորդումը, որչափով որ այս գործոններն ապրանքներից են կազմված։ Եթե դրամն առաջին անգամն է փոխարկվում արտադրողական կապիտալի կամ յուր տիրոջ համար նա առաջին անգամ է գործում իբրև դրամակապիտալ, ապա կապիտալիստն առաջ պետք է արտադրամիջոցներ, աշխատաշենքեր, մեքենաներ և այլև գնի՝ նախքան աշխատույժ գնելը. որովհետև հենց որ վերջինս անցնում է նրա տրամադրության տակ, պետք է արտադրամիջոցներն առկա լինեն, որ հնարավոր լինի հիշյալն իբրև աշխատույժ կիրառել։

Այսպես է ներկայանում բանը կապիտալիստի կողմից նայելիս։

Բանվորի կողմից նայելիս.— սրա աշխատույժի արտադրողական գործադրումը կարելի է լինում այն ակնթարթից միայն, երբ նա յուր վաճառքի հետևանքով զուգորդման մեջ է դրվում արտադրամիջոցների հետ։ Ուրեմն նա ծախվելուց առաջ գոյություն ունի արտադրամիջոցներից անջատ, յուր գործադրման առարկայական պայմաններից անջատ։ Անջատման այս վիճակում նա ոչ կարող է ուղղակի կիրառվել յուր տիրոջն սպառարժեքներ արտադրելու համար, ոչ էլ այնպիսի ապրանքներ արտադրելու համար, որոնց վաճառքով կարող էր այս տերն ապրել։ Բայց հենց որ աշխատույժը յուր ծախվելու հետևանքով զուգորդման մեջ է դրվում արտադրամիջոցների հետ, նա յուր գնորդի արտադրողական կապիտալի մի բաղադրամասն է կազմում ճիշտ այնպես, ինչպես և արտադրամիջոցները։

Ուստի չնայած որ Փ-Աշ ակտի ժամանակ դրամատերն ու աշխատույժի տերն իրար հարաբերում են լոկ իբրև գնորդ ու վաճառորդ, իրար հանդիպակայում են որպես դրամատեր ու ապրանքատեր, ուրեմն այս կողմից վերցրած՝ սոսկական դրամահարաբերության մեջ են գտնվում միմյանց հետ,— սակայն և այնպես գնորդը հենց այն գլխից հանդես է գալիս միաժամանակ նաև որպես արտադրամիջոցների տեր, որոնք աշխատույժը յուր տիրոջ կողմից արտադրողաբար ծախսելու առարկայական պայմաններն են կազմում։ Ուրիշ խոսքով ասած՝ այս արտադրամիջոցներն աշխատույժի տիրոջ դեմ հրապարակ են գալիս իբրև օտարի սեփականություն։ Մյուս կողմից՝ աշխատանքի վաճառորդը յուր գնորդին հանդիպակայում է իբրև օտարի աշխատույժ, որը պետք է անցնի գնորդի տրամադրության տակ, միակցվի նրա կապիտալին, որպեսզի սա իրոք գործադրվի իբրև արտադրողական կապիտալ։ Այսպիսով ուրեմն կապիտալիստի ու վարձու բանվորի միջև դասակարգային հարաբերությունն արդեն առկա է, արդեն նախադրված է հենց այն վայրկյանին, երբ սրանք երկուսով իրար հանդիպակայում են Փ—Աշ (բանվորի կողմից նայելիս՝ Աշ—Փ) ակտի ժամանակ։ Սա առուծախ է, դրամահարաբերություն, բայց մի այնպիսի առուծախ, որտեղ գնորդը կապիտալիստ է ենթադրվում, և վաճառորդը՝ վարձու բանվոր, իսկ այս հարաբերությունը տրված է այն հանգամանքի շնորհիվ, որ աշխատույժի իրականացման պայմանները — կենսամիջոցներն ու արտադրամիջոցներն — իբրև օտարի սեփականություն անջատված են աշխատույժի տիրոջից։

Թե այս անջատումն ինչպես է առաջ գալիս, այստեղ մեզ չի զբաղեցնում այս։ Նա գոյություն ունի, հենց որ կատարվում է Փ—Աշ ակտը։ Մեզ հետաքրքրողն այստեղ հետևյալն է. եթե Փ—Աշ-ը երևան է գալիս իբրև դրամակապիտալի մի ֆունկցիա կամ փողն այստեղ հանդես է գալիս որպես կապիտալի գոյաձև, ապա այս լինում է ոչ երբեք այն պատճառով լոկ, որ փողն այստեղ հրապարակ է ելնում իբրև վճարամիջոց մարդկային մեկ այնպիսի գործունեության համար, որն օգտակար էֆֆեկտ ունի, մի ծառայության համար. ուրեմն ոչ երբեք դրամի, իբրև վճարամիջոցի ֆունկցիայի հետևանքով։ Փողը կարող է այս ձևով ծախսվել լոկ այն պատճառով, որ աշխատույժը գտնվում է յուր արտադրամիջոցներից անջատված լինելու վիճկում (որոնց մեջ մտնում են կենսամիջոցներն էլ, իբրև բուն իսկ աշխատույժի արտադրամիջոցներ), այլ և այն պատճառով, որ այս անջատումը վերացվում է այն հանգամանքի հետևանքով միայն, որ աշխատույժը ծախվում է արտադրամիջոցների տիրոջը, որ ուրեմն նաև հոսունացումն աշխատույժի, որի սահմաններն ամենևին չեն զուգադիպում նրա սեփական գնի վերարտադրության համար անհրաժեշտ աշխատամասսայի սահմանների հետ, գնորդին է պատկանում։ Կապիտալահարաբերությունն արտադրապրոցեսում դրսևորվում է այն պատճառով միայն, որ նա ըստինքյան արդեն գոյություն ունի շրջանառության ակտի մեջ, տնտեսական այն տարբեր հիմնապայմանների մեջ, որոնցում իրար հանդիպակայում են գնորդն ու վաճառորդը, սրանց դասակարգային հարաբերության մեջ։ Հարաբերությունը տրված է ոչ թե փողի բնության հետ, այլ, ընդհակառակը, այս հարաբերության գոյությունն է, որ կարողանում է մի սոսկական դրամաֆունկցիան կապիտալաֆունկցիայի փոխարկել։

Դրամակապիտալի ըմբռնման ժամանակ (մենք դրամակապիտալի հետ գործ ունենք առայժմ այն որոշ ֆունկցիայի սահմաններում միայն) որով նա այստեղ ելնում է մեր հանդեպ) սովորաբար պատահում կամ թե իրար հետ խճճվում են երկու մոլորություն։ Առաջին. այն ֆունկցիաները, որ կապիտալարժեքը կատարում է իբրև դրամակապիտալ և որոնք նա կարող է կատարել հենց այն պատճառով, որ նա գտնվում է դրամաձևում, սխալաբար բղխեցվում են նրա կապիտալաբնույթից, այնինչ նրանց պատճառը կապիտալարժեքի դրամավիճակն է միայն, նրա իբրև փող երևան գալու ձևը։ Եվ երկրորդ, ընդհակառակը.— դրամաֆունկցիայի այն մասնահատուկ բովանդակությունը, որը նրան կապիտալաֆունկցիա է դարձնում միաժամանակ, բղխեցվում է փողի բնությունից (ուրեմն փողը շփոթվում է կապիտալի հետ), այնինչ հիշյալ կապիտալաֆունկցիան ենթադրում է հասարակական այնպիսի պայմաններ, որոնք այստեղ հնարավոր են դարձնում Փ—Աշ-ի իրականացումը և որոնք ամենևին տրված չեն պարզ ապրանքաշրջանառության ու սրան համապատասխանող դրամաշրջանառության ժամանակ։

Ստրուկներ գնել ու ծախելն էլ ըստ յուր ձևի ապրանքագնումն ու ապրանքավաճառք է։ Բայց առանց ստրկության գոյության՝ փողը չի կարող այս ֆունկցիան կատարել։ Եթե ստրկություն կա, ապա փողը կարող է ստրուկներ գնելու վրա ծախսվել։ Ընդհակառակը, գնորդի ձեռին փող լինելը դեռ ամենևին բավական չի, որ հնարավոր դառնա ստրկությունը։

Որպեսզի սեփական աշխատույժի վաճառքը (սեփական աշխատանքի վաճառքի կամ աշխատավարձի ձևով) ներկայանա ոչ թե իբրև մեկուսացած երևույթ, այլ իբրև ապրանքների արտադրության հանրորեն կերպավորող նախադրյալ, ուրեմն որպեսզի դրամակապիտալն այստեղ քննարկվող Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ֆունկցիան կատարի հասարակական մասշտաբով,— այս ենթադրում է այնպիսի պատմական պրոցեսներ, որոնց շնորհիվ տարալուծվել է արտադրամիջոցների նախասկզբնական միացումն աշխատույժի հետ, պրոցեսներ, որոնց հետևանքով ժողովրդի մասսան, բանվորներն իբրև ոչ-սեփականատերեր ու ոչ-բանվորներն իբրև այս արտադրամիջոցների սեփականատերեր, հանդիպակայում են իրար։ Ընդսմին բանը չի փոխվում այն հանգամանքից, թե արդյոք նրանց անջատումից առաջ հիշյալ միացումն այն ձևն ուներ, որ հենց բանվորն ինքն էլ իբրև արտադրամիջոց պատկանում էր մյուս արտադրամիջոցների շարքի՞ն, թե՞ նա սրանց սեփականատերն էր։

Այսպիսով ուրեմն գործի էությունը, որն այստեղ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի հիմքն է կազմում, բաշխումն է. ոչ թե բաշխումը սովորական իմաստով, իբրև սպառամիջոցների բաշխում, այլ բաշխումը բուն իսկ արտադրության տարրերի, որոնցից առարկայական գործոնները համակենտրոնացած են մի կողմում, իսկ աշխատույժը սրանցից մեկուսացած՝ մյուս կողմում։

Հետևաբար արտադրամիջոցները, արտադրողական կապիտալի առարկայական մասը, պետք է բանվորին հանդիպակայեն իբրև այսպիսիք, որպես կապիտալ, նախքան Փ—Աշ ակտի՝ մի ընդհանրական հասարակական ակտ դառնալ կարողանալը։

Մենք առաջ տեսել ենք, որ կապիտալիստական արտադրությունը, մի անգամ հաստատվելով, յուր զարգացման ընթացքում ոչ միայն վերարտադրում է այս անջատումը, այլև այս ընդլայնում է մշտապես ավելի ու ավելի մեծ ծավալով, մինչև որ հիշյալ անջատումը դառնում է մի ընդհանրականորեն իշխող հասարակական կացություն։ Բայց գործը դեռ մի ուրիշ կողմ էլ ունի։ Որպեսզի կապիտալը գոյանալ ու արտադրությունը նվաճել կարողանա, սա առևտրի, ուրեմն և ապրանքաշրջանառության ու ընդսմին ապրանքարտադրության զարգացման մի հայտնի աստիճան է ենթադրում. որովհետև առարկաները չեն կարող շրջանառության մեջ մտնել իբրև ապրանքներ, քանի դեռ նրանք վաճառքի համար, ուրեմն որպես ապրանքներ չեն արտադրվում։ Իսկ ապրանքարտադրությունն իբրև արտադրության նորմալ, տիրապետող բնույթ հանդես է գալիս կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա միայն։

Ռուսական կալվածատերերը, որոնք գյուղացիների այսպես կոչված ազատագրության հետևանքով իրենց գյուղական տնտեսությունը ճորտ բռնա-բանվորների փոխարեն հիմա վարում են վարձու բանվորներով, երկու բանից են տրտնջում։ Առաջին՝ դրամակապիտալի պակասությունից։ Այսպես, օրինակ, ասում են.— հունձը ծախելուց առաջ հարկավոր է լինում վարձու բանվորներին վարձ վճարել ավելի մեծ չափերով, և հենց այս դեպքում պակասում է առաջին պայմանը, կանխիկ փողը։ Աշխատավարձի վճարման համար պետք է կապիտալը հենց միշտ առկա լինի դրամի ձևով, որ արտադրությունը կապիտալիստորեն վարվի։ Սակայն հողատերերը կարող են սրա համար չմտահոգվել։ Ժամանակն ամենաբույժ է, և արդյունաբերական կապիտալիստը տնօրինում է ոչ միայն յուր սեփական փողը, այլ և l’argent des autres [ուրիշների դրամը]։

Սակայն բնորոշ է երկրորդ տրտունջը, այն է՝ որ եթե մարդ փող ունենա էլ, գնելի աշխատույժեր չի ճարի բավարար չափերով է ուզած ժամանակին, որովհետև գյուղահամայնքի՝ հողի ու տեղի վրա ունեցած համայնասեփականության հետևանքով ռուսական գյուղական բանվորը դեռ լիովին անջատված չի յուր արտադրամիջոցներից, ուստի նա բառիս լիակատար իմաստով «ազատ վարձաբանվոր» չի ամենևին։ Բայց վերջինիս՝ հասարակական մասշտաբով առկայությունն անհրաժեշտ պայմանն է այն բանի համար, որ Փ—Ա-ն, դրամի՝ ապրանք դառնալը, հնարավոր չինի պատկերացնել իբրև դրամակապիտալի փոխարկում արտադրողական կապիտալի։

Այս պատճառով ըստինքյան հասկանալի է, որ դրամակապիտալի շրջապտույտի ֆորմուլան՝ Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛-ն կապիտալաշրջապտույտի ինքնըստինքյան հասկանալի ձևն է արդեն զարգացած կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա միայն, որովհետև նա ենթադրում է վարձու բանվորների դասակարգի առկայությունը հասարակական մասշտաբով։ Կապիտալիստական արտադրությունը, ինչպես տեսել ենք, միմիայն ապրանք ու հավելարժեք չի արտադրում. նա վերարտադրում է, ու այն էլ միշտ ընդլայնվող չափերով, վարձու բանվորների դասակարգը և վարձու բանվորների է փոխարկում անմիջական արտադրողների ահռելի մեծամասնությունը։ Ուստի Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛-ն, որովհետև սրա շարժընթացքի առաջին նախադրյալը վարձու բանվորների դասակարգի մշտական առկայությունն է, արդեն ենթադրում է կապիտալի առկայությունն արտադրողական կապիտալի ձևով և ուրեմն ենթադրում է արտադրողական կապիտալի շրջապտույտի ձևը։

II. ԵՐԿՐՈՐԴ ՍՏԱԴԻԱ. ԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆ

Կապիտալի այն շրջապտույտը, որ քննվում է այստեղ, սկսվում է շրջանառության Փ—Ա ակտով, փողի՝ ապրանք դառնալով, գնումով։ Հետևաբար շրջանառությունը պետք է լրացվի հակադիր Ա—Փ փոխակերպությամբ, ապրանքի՝ փող դառնալով, վաճառքով։ Բայց Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի անմիջական հետևանքը դրամաձևով կանխավճարված կապիտալարժեքի շրջանառության ընդհատումն է։ Դրամակապիտալի՝ արտադրողական կապիտալ դառնալով կապիտալարժեքն ընդունել է մի այնպիսի բնաձև, որով նա չի կարող շրջանառությունը շարունակել, այլ պետք է մտնի սպառման, այն է՝ արտադրողական սպառման ոլորտը։ Աշխատույժի գործադրությունը, աշխատանքը, կարող է իրականացվել աշխատապրոցեսում միայն։ Կապիտալիստը չի կարող բանվորին նորից իբրև ապրանք ծախել, որովհետև սա նրա ստրուկը չի, է կապիտալիստն ուրիշ ոչինչ չի գնել, բացի բանվորի աշխատույժը որոշ ժամանակով օգտագործելուց։ Մյուս կողմից՝ նա կարող է աշխատույժն օգտագործել այն բանի շնորհիվ միայն, որ սրան ստիպում է արտադրամիջոցներն օգտագործել իբրև ապրանքակազմիչներ։ Այսպիսով ուրեմն առաջին ստադիայի հետևանքը կապիտալի երկրորդ, արտադրողական ստադիայի մեջ մտնելն է։

Շարժումը ներկայանում է իբրև Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ, որտեղ կետերը նշանակում են, թե կապիտալի շրջանառությունն ընդհատվել է, բայց նրա շրջապտույտի պրոցեսը շարունակվում է, որովհետև սա ապրանքաշրջանառության ոլորտից մտնում է արտադրության ոլորտը։ Հետևաբար, առաջին ստադիան, դրամակապիտալի՝ արտադրողական կապիտալ դառնալը հանդես է գալիս լոկ իբրև երկրորդ ստադիայի, արտադրողական կապիտալի ֆունկցիայի նախընթաց ու ներածական փուլ։

Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտը ենթադրում է, թե այն անհատը, որը կատարում այս ակտը, ոչ միայն յուր տրամադրության տակ ունի արժեքներ՝ ուզածդ սպառողական ձևով, այլ և այս արժեքներն ունի դրամաձևով, որ նա դրամատեր է։ Բայց ակտի էությունը հենց փողի բացահանձնումն է, և նա կարող է դրամատեր մնալ այն չափով միայն, որչափով որ implicite [ներառված] փողը հենց բացահանձնման ակտի շնորհիվ հետ է հոսում նրա մոտ։ Իսկ փողը կարող է հետ հոսել նրա մոտ ապրանքների վաճառքի միջոցով միայն։ Այսպիսով ուրեմն ակտը ենթադրում է, որ նա ապրանքարտադրող է։

Փ—Աշ։ Վարձու բանվորն ապրում է աշխատույժը ծախելով միայն։ Աշխատույժի պահպանումը բանվորի հենց յուր ապրուստը — ամենօրյա սպառում է պահանջում։ Հետևաբար նրա վարձի վճարումը միշտ պետք է կարճ ժամկետներում կրկնվի, որպեսզի բանվորը կարողանա յուր սեփական ապրուստի համար անհրաժեշտ գնումները, այն է՝ Աշ—Փ—Ա կամ Ա—Փ—Ա ակտը կրկնել։ Ուստի կապիտալիստը միշտ պետք է նրան հանդիպակայի իբրև դրամակապիտալիստ, և սրա կապիտալն էլ՝ որպես դրամակապիտալ։ Բայց մյուս կողմից, որպեսզի անմիջական արտադրողների, վարձու բանվորների մասսան կարողանա Աշ—Փ—Ա ակտը կատարել, միշտ պետք է անհրաժեշտ կենսամիջոցները նրան հանդիպակայեն գնելի ձևով, այսինքն ապրանքաձևով։ Հետևաբար այս կացությունն արդեն պահանջում է արդյունքների, իբրև ապրանքների, շրջանառության, ուրեմն և ապրանքարտադրության ծավալի մի բարձր աստիճան։ Հենց որ վարձու աշխատանքի միջոցով կատարվող արտադրությունը դառնում է ընդհանրական, պետք է ապրանքարտադրությունն արտադրության ընդհանրական ձևը լինի։ Այս վերջինս իբրև ընդհանրական ենթադրելը յուր հերթին պայմանավորում է հասարակական աշխատանքի մի հարաճուն բաժանում, այսինքն այն արդյունքի միշտ ավելի մեծածավալ մեկուսացում, որը մի որոշ կապիտալիստի կողմից արտադրվում է իբրև ապրանք, պայմանավորում է միմյանց լրացնող արտադրապրոցեսների ավելի ու ավելի մեծ տրոհումն ինքնակա պրոցեսների։ Ուստի միևնույն աստիճանով, որով Փ—Աշ-ն է զարգանում, զարգանում է Փ—Ամ-ն էլ, այսինքն արտադրամիջոցների արտադրությունը հենց միևնույն ծավալով անջատվում է այն ապրանքից, որի արտադրամիջոցներն են նրանք, և սրանք հենց յուրաքանչյուր ապրանք արտադրողի հանդիպակայում են իբրև այնպիսի ապրանքներ, որ նա չի արտադրում, այլ գնում է յուր որոշ արտադրապրոցեսում գործածելու համար։ Նրանք դուրս են գալիս նրա արտադրությունից լիովին անջատված, ինքնակայորեն վարվող արտադրաճյուղերից և մտնում են նրա արտադրաճյուղի մեջ իբրև ապրանքներ, ուստի և պետք է գնվեն։ Ապրանքարտադրության իրեղեն պայմաններն ավելի ու ավելի մեծ ծավալով են նրա հանդեպ ելնում իբրև ուրիշ ապրանքարտադրողների արդյունքներ, իբրև ապրանքներ։ Միևնույն ծավալով էլ պետք է կապիտալիստը հանդես գա իբրև դրամակապիտալիստ, կամ ընդլայնվի այն մասշտաբը, որով պետք է նրա կապիտալը գործի որպես դրամակապիտալ։

Մյուս կողմից.— միևնույն հանգամանքները, որոնք առաջ են բերում կապիտալիստական արտադրության հիմնապայմանը — վարձու բանվորների մի դասակարգի գոյությունը — օժանդակում են ամբողջ ապրանքարտադրության՝ կապիտալիստական ապրանքարտադրությանն անցնելուն։ Այն չափով, որով այս վերջինս է զարգանում, նա խորտակող ու քայքայիչ ներգործություն է անում արտադրության ամեն մի ավելի հին ձևի վրա, որն անմիջական ինքնաբավարարմանն ուղղված լինելով առավելապես՝ արդյունքի միմիայն ավելցուկն է ապրանք դարձնում։ Նա արդյունքի վաճառքը դարձնում է գլխավոր շահագրգռություն՝ ամենից առաջ ըստ երևութին չդիպչելով բուն իսկ արտադրության եղանակին. օրինակ, այսպես եղավ կապիտալիստական համաշխարհային առևտրի առաջին ներգործությունն այնպիսի ժողովուրդների վրա, ինչպիսիք են չինացիք, հնդիկները, արաբները և այլն։ Իսկ երկրորդ՝ այնտեղ, որտեղ նա արմատակալել է, նա կործանում է ապրանքարտադրության այն բոլոր ձևերը, որոնք կամ արտադրողի ինքնաշխատանքի վրա են հիմնված, կամ թե սոսկ ավելցուկ արդյունքն իբրև ապրանք ծախելու վրա։ Նա առաջ ընդհանրականացնում է ապրանքարտադրությունը և հետո աստիճանաբար ամբողջ ապրանքարտադրությունը փոխարկում կապիտալիստականի։

Որոնք էլ որ լինեն արտադրության հասարակական ձևերը, գործավորներն ու աշխատամիջոցները միշտ մնում են նրա գործոնները։ Բայց թե՛ առաջիններն ու թե՛ մյուսները միմյանցից անջատված վիճակում լոկ հնարավորապես են արտադրության գործոններ։ Որպեսզի ընդհանրապես բան արտադրվի, նրանք պետք է միակցվենք։ Այն առանձնահատուկ կերպն ու եղանակը, որով իրականանում է այս միակցումը, իրարից զանազանում է հասարակական կառուցվածքի տարբեր տնտեսական դարաշրջանները։ Առկա դեպքում ազատ բանվորի՝ յուր արտադրամիջոցներից անջատվելը տրված ելակետ է, և մենք տեսել ենք, թե ինչպես ու ինչ պայմաններում են երկուսն էլ միանում կապիտալիստի ձեռքում, այն է՝ իբրև սրա կապիտալի արտադրողական գոյեղանակ։ Ուստի այն իրական պրոցեսը, որի մեջ մտնում են իրար հետ այսպես միաբերված անձնական ու իրեղեն ապրանքակազմիչները, արտադրապրոցեսը հենց ինքը դառնում է կապիտալի մի ֆունկցիան — կապիտալիստական արտադրապրոցես, որի բնությունը մանրամասն շարադրված է այս աշխատության առաջին գրքում։ Ապրանքարտադրության յուրաքանչյուր ընթացավարում դառնում է միաժամանակ նաև աշխատույժի շահագործման ընթացավարում. բայց միմիայն կապիտալիստական ապրանքարտադրությունն է դառնում շահագործման մի այնպիսի դարակազմիկ եղանակ, որը յուր պատմական առաջընթաց զարգացման ժամանակ աշխատապրոցեսի կազմակերպմամբ ու տեխնիկայի հսկայական կատարելագործմամբ հեղաշրջում է հասարակության ամբողջ տնտեսական կառուցվածքը և անհամեմատ գերազանցում է բոլոր նախկին դարաշրջաններից։

Այն տարբեր դերերի հետևանքով, որ արտադրամիջոցներն ու աշխատույժը խաղում են արտադրապրոցեսի ընթացքում արժեգոյացման ժամանակ, ուրեմն և հավելարժեք ստեղծելում,— նրանք, որչափով որ կանխավճարված կապիտալարժեքի գոյաձևերն են, տարբերվում են իբրև հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալ։ Իբրև արտադրողական կապիտալի տարբեր բաղադրամասեր նրանք այնուհետև տարբերվում են նրանով, որ առաջինները — արտադրամիջոցները — կապիտալիստի տիրության տակ լինելով սրա կապիտալն են մնում արտադրապրոցեսից դուրս էլ, մինչդեռ աշխատույժը սոսկ այս պրոցեսի մեջ է դառնում մի անհատական կապիտալի գոյաձև։ Եթե աշխատույժը միմիայն յուր վաճառորդի, վարձու բանվորի ձեռքումն է ապրանք, ապա նա, ընդհակառակը, կապիտալ դառնում է յուր գնորդի, կապիտալիստի ձեռին միայն, որին վիճակվում է նրա ժամանակավոր գործադրությունը։ Հենց արտադրամիջոցներն իրենք արտադրողական կապիտալի առարկայական կերպարանքներ կամ արտադրողական կապիտալ դառնում են լոկ այն վայրկյանից, երբ աշխատույժը, իբրև նույն կապիտալի անձնական գոյաձև, արտադրամիջոցներին միակցելի է դարձել։ Ինչպես որ մարդկային աշխատույժն ի բնե կապիտալ չի, այնպես էլ արտադրամիջոցները չեն ամենևին։ Նրանք այս մասնահատուկ հասարակական բնույթն ստանում են որոշ, պատմականորեն զարգացած պայմաններում միայն, ինչպես որ լոկ նույնպիսի պայմաններում է, որ ազնիվ մետաղների վրա դրոշմվում է փողի բնույթը կամ թե հենց փողի վրա՝ դրամակապիտալինը։

Երբ արտադրողական կապիտալը գործում է, նա գործադրում է յուր սեփական բաղադրամասերը՝ սրանք մի ավելի բարձրարժեք արդյունամասսայի փոխարկելու համար։ Որովհետև աշխատույժը գործում է իբրև նրա օրգաններից մեկը միայն, ուստի արդյունարժեքի այն հավելույթն էլ, որն աշխատույժի հավելաշխատանքի միջոցով ստեղծվում է կապիտալի կազմիչ տարրերի արժեքից վեր, կապիտալի տված պտուղն է։ Աշխատույժի հավելաշխատանքը կապիտալին պատկանող ձրի աշխատանքն է և այս պատճառով կապիտալիստի համար գոյացնում է հավելարժեք, մի արժեք, որը կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստում։ Ուստի արդյունքը ոչ թե լոկ ապրանք է, այլ և հավելարժեքով պտղավորված ապրանք։ Նրա արժեքը = Արտ + M, հավասար է յուր պատրաստման վրա սպառած արտադրողական կապիտալին՝ Արտ-ին, պլյուս նրա արտադրած M հավելարժեքին։ Ենթադրենք, թե այս ապրանքը կազմված է 10 000 ֆունտ մանվածքից, որի պատրաստման վրա գործադրվել են 372 ֆունտ ստերլինգ արժեքով արտադրամիջոցներ ու 50 ֆունտ ստերլինգ արժեքով աշխատույժ։ Մանելու պրոցեսի ընթացքում մանորդներն իրենց աշխատանքի միջոցով սպառած արտադրամիջոցների արժեքը 372 ֆունտ ստերլինգի չափով փոխանցեցին մանվածքին, ինչպես և միաժամանակ իրենց աշխատածախսման համապատասխան մատակարարեցին, ասենք, 128 ստերլինգի մի նոր արժեք։ Այս պատճառով 10 000 ֆունտ մանվածքը 500 ֆունտ ստերլինգանոց մի արժեքի կրիչ է։

III. ԵՐՐՈՐԴ ՍՏԱԴԻԱ. Ա՛—Փ՛

Ապրանքն իբրև արդեն արժեմեծացած կապիտալարժեքի՝ անմիջաբար բուն իսկ արտադրապրոցեսից ծագած ֆունկցիոնալ գոյաձև դառնում է ապրանքակապիտալ։ Եթե ապրանքարտադրությունը յուր ամբողջ հասարակական ծավալով կապիտալիստորեն վարվեր, ապա ամեն ապրանք հենց այն գլխից մի ապրանքակապիտալի տարր կլիներ, ուզում է՝ այն ապրանքը կազմված լիներ թուջից, կամ թե Բրյուսելի ժանյակներից, ծծմբաթթվից ու կամ գլանակներից։ Այն առեղծվածը, թե ապրանքային բազմության միջից ո՞ր տեսակներն իրենց հատկությամբ բարձրանալու են նախանշված կապիտալի աստիճանակարգին և մյուս որո՞նք՝ սովորական ապրանքային ծառայություն մատուցելու,— սխոլաստիկ տնտեսագիտության այն չքնաղ չարչարանքներից մեկն է, որ նա հենց ինքն է ստեղծել յուր համար։

Մի ապրանքաձևում գտնվելով՝ կապիտալը պետք է ապրանքաֆունկցիա կատարի։ Այն առարկաները, որոնցից կազմված է նա և որոնք հենց սկզբից արտադրված են շուկայի համար, պետք է ծախվեն, դրամի փոխարկվեն, ուրեմն Ա—Փ շարժումն անեն։

Թող կապիտալիստի ապրանքը կազմված լինի 10 000 ֆունտ բամբակամանվածքից։ Եթե մանելու պրոցեսում սպառվել են արտադրամիջոցներ 372 ֆունտ ստերլինգ արժեքով և 128 ֆունտ ստերլինգի մի նոր արժեք է ստեղծվել, ապա մանվածքն ունի 500 ֆունտ ստերլինգի մեկ արժեք, որը նա արտահայտում է յուր համանուն գնի մեջ։ Թող այս գինն իրացվի Ա—Փ վաճառքի միջոցով։ Ի՞նչն է, որ ամեն ապրանքաշրջանառության այս հասարակ իրադարձությունը մի կապիտալաֆունկցիա է դարձնում միաժամանակ։ Այստեղ չկա ոչ մի փոփոխություն, որ կատարվելիս լինի այս ակտի ժամանակ, լինի նա ապրանքի սպառողական բնույթի վերաբերմամբ, քանի որ ապրանքն իբրև սպառման առարկա անցնում է գնորդին, լինի ապրանքի արժեքի վերաբերմամբ, քանի որ սա մեծության ոչ մի փոփոխություն չի կրում, այլ մի ձևափոխություն է միայն կրում։ Արժեքն առաջ գոյություն ուներ մանվածքի մեջ, հիմա գոյություն ունի փողի մեջ։ Այսպիսով հրապարակ է գալիս մի էական տարբերություն առաջին ստադիայի՝ Փ—Ա-ի ու վերջին ստադիայի՝ Ա—Փ-ի միջև։ Կանխավճարված փողն այնտեղ գործում է իբրև դրամակապիտալ, որովհետև շրջանառության միջոցով նա փոխարկվում է մասնահատուկ սպառարժեք ունեցող ապրանքների։ Այստեղ ապրանքը կարող է միմիայն իբրև կապիտալ գործել, որչափով որ նա այս բնույթն արդեն պատրաստի յուր հետ բերել է արտադրապրոցեսից, նախքան յուր շրջանառությունն սկսելը։ Մանելու պրոցեսի ժամանակ մանորդներն ստեղծել են մանվածարժեք 128 ֆունտ ստերլինգի չափով։ Սրանից, ասենք, 50 ֆունտ ստերլինգը կապիտալիստի համար կազմում է աշխատույժի վրա արած նրա ծախսման մեկ համարժեքը միայն, իսկ 78 ֆունտ ստերլինգը — աշխատույժի շահագործման 156%-անոց մի աստիճանի դեպքում — կազմում է հավելարժեք։ Այսպիսով ուրեմն 10 000 ֆունտ մանվածքի արժեքը պարունակում է նախ՝ սպառած արտադրողական կապիտալի՝ Արտ-ի արժեքը, որից հաստատուն մասը = 372 ֆունտ ստ., փոփոխունը = 50 ֆունտ ստ., նրանց գումարը = 422 ֆունտ ստ. = 8 440 ֆունտ մանվածք։ Բայց արտադրողական կապիտալի՝ Արտ-ի արժեքը = Ա, հավասար է նրա այն կազմիչ տարրերի արժեքին, որոնք Փ—Ա ստադիայում իրենց վաճառորդի ձեռքում իբրև ապրանքներ հանդիպակայում էին կապիտալիստին։— Իսկ երկրորդ՝ մանվածքի արժեքը պարունակում է 78 ֆունտ ստերլինգի մի հավելարժեք = 1 560 ֆունտ մանվածք։ Հետևաբար Ա-ն իբրև 10 000 ֆունտ մանվածքի արժեքային արտահայտություն = Ա + ΔԱ, այսինքն Ա, պլյուս Ա-ի մի աճ (= 78 ֆունտ ստ.), որը մենք կանվանենք ա, որովհետև սա հիմա գոյություն ունի միևնույն ապրանքաձևով, որով գոյություն ունի Ա սկզբնական արժեքը։ Այսպիսով ուրեմն 10 000 ֆունտ մանվածքի արժեքը = 500 ֆունտ ստ. = Ա + ա = Ա՛։ Երբ Ա-ն, իբրև 10 000 ֆունտ մանվածքի արժեքային արտահայտություն, դառնում է Ա՛, նրան այսպիսին դարձնողը նրա բացարձակ արժեմեծությունը (500 ֆունտ ստերլինգը) չի, որովհետև սա, ինչպես մյուս բոլոր Ա-երի դեպքում էլ, իբրև մի որևէ այլ ապրանքագումարի արժեքային արտահայտություն, որոշվում է նրա մեջ առարկայացած աշխատանքի մեծությամբ։ Նրան այսպիսին դարձնողը նրա հարաբերական արժեմեծությունն է, նրա արժեմեծությունը համեմատած նրա արտադրության ժամանակ սպառված կապիտալի՝ Արտ-ի արժեքի հետ։ Ա-ի մեջ պարունակվում է այս արժեքը, պլյուս արտադրողական կապիտալի մատակարարած հավելարժեքը։ Ա՛-ի արժեքն ավելի մեծ է, այս ա հավելարժեքի չափով գերազանցում է այս կապիտալարժեքից։ 10 000 ֆունտ մանվածքն արժեմեծացած, մի հավելարժեքով ուռճացած կապիտալարժեքի կրիչ է, և նա այսպիսին է իբրև կապիտալիստական արտադրապրոցեսի արդյունք։ Ա-ն արտահայտում է մի արժեհարաբերություն, արտահայտում է ապրանքարդյունքի արժեքի հարաբերությունը նրա արտադրության վրա ծախսված կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն նրա արժեքի՝ կապիտալարժեքից ու հավելարժեքից կազմված լինելը։ 10 000 ֆունտ մանվածքն ապրանքակապիտալ է, Ա՛ է, լոկ որպես արտադրողական կապիտալի, Արտ-ի, փոխակերպյալ ձև, ուրեմն մի կապակցությամբ, որ ամենից առաջ գոյություն ունի այս անհատական կապիտալի շրջապտույտի մեջ միայն, կամ լոկ այն կապիտալիստի համար, որը յուր կապիտալով մանվածք է արտադրել։ Այսպես ասած մի ներքին, ոչ երբեք արտաքին հարաբերությունն է միայն, որ 10 000 ֆունտ մանվածքին, իբրև արժեկրիչի, դարձնում է ապրանքակապիտալ. այս մանվածքը յուր կապիտալիստական բնածին խալը կրում է ոչ թե յուր արժեքի բացարձակ մեծության վրա, այլ յուր հարաբերական մեծության վրա, յուր արժեմեծության վրա, երբ սա համեմատվում է այն արժեքի հետ, որ մանվածքի մեջ պարունակվող արտադրողական կապիտալն ուներ նախքան յուր՝ ապրանքի փոխարկվելը։ Ուստի եթե 10 000 ֆունտ մանվածքը ծախվում է 500 ֆունտ ստ. յուր արժեքի համաձայն, ապա շրջանառության այս ակտն, ըստինքյան քննած, = Ա—Փ ակտին, անփոփոխ մնացող մի արժեքի սոսկական փոխակարպումն և ապրանքաձևից դրամաձևի։ Բայց իբրև մի անհատական կապիտալի շրջապտույտի առանձին ստադիա՝ միևնույն ակտն ապրանքի կրած 422 ֆունտ ստերլինգանոց կապիտալարժեքի + նույն ապրանքի կրած 78 ստերլինգանոց հավելարժեքի իրացումն է, հետևաբար Ա՛—Փ՛ է, ապրանքակապիտալի փոխակերպումն է յուր ապրանքաձևից դրամաձևի։

Այժմ Ա՛-ի ֆունկցիան ամեն ապրանքարդյունքի ֆունկցիան է — դրամի փոխարկվելու, ծախված լինելու, շրջանառության Ա—Փ փուլով անցնելու ֆունկցիան։ Քանի դեռ արժեմեծացած կապիտալն ապրանքակապիտալի ձևի մեջ է հիմա, շուկայում պառկած է, արաադրապրոցեսը կանգ է առնում։ Նա ոչ իբրև արդյունակազմիչ է գործում, ոչ էլ որպես արժեկազմիչ։ Նայած արագության այն տարբեր աստիճանին, որով կապիտալը թոթափում է յուր ապրանքաձևը և յուր դրամաձևն ընդունում, կամ նայած վաճառքի արագությանը՝ միևնույն կապիտալարժեքը շատ անհավասար աստիճանով կծառայի որպես արդյունակազմիչ ու արժեկազմիչ, և վերարտադրության մասշտաբը կընդարձակվի կամ թե կկրճատվի։ Առաջին գրքում ցույց է տրված, թե տվյալ մի կապիտալի գործելու աստիճանը պայմանավորված է արտադրապրոցեսի կարողություններով, որոնք որոշ չափով անկախ են նույն կապիտալի սեփական արժեմեծությունից։ Այստեղ հիմա երևում է, որ շրջանառության պրոցեսը կապիտալի գործելու աստիճանի, նրա տարասփռման ու կծկման, նոր կարողություններ է շարժման մեջ դնում, որոնք անկախ են նույն կապիտալի արժեմեծությունից։

Այնուհետև, Ա՛ ապրանքամասսան իբրև արժեմեծացող կապիտալի կրիչ պետք է յուր ամբողջ ծավալով կատարի Ա՛—Փ՛ փոխակերպությունը։ Ծախածի քանակն այստեղ էական հանգամանք է դառնում։ Առանձին ապրանքը դեռ կերպակայում է իբրև ամբողջ մասսայի բաղկացուցիչ մաս միայն։ 500 ֆունտ ստ. արժեքը գոյություն ունի 10 000 ֆունտ մանվածքի մեջ։ Եթե կապիտալիստին հաջողվում է միմիայն 7 440 ֆունտը ծախել յուր 372 ֆունտ ստ. արժեքի համաձայն, ապա նա փոխհատուցում է յուր հաստատուն կապիտալի արժեքը, ծախսած արտադրամիջոցների արժեքը միայն. եթե ծախում է 8 440 ֆունտ, ապա փոխհատուցում է կանխավճարած ամբողջ կապիտալի արժեմեծությունը միայն։ Հավելարժեքն իրացնելու համար նա պետք է ավելի ծախի և 78 ֆունտ ստ. ամբողջ հավելարժեքը (= 1 560 ֆունտ մանվածք) իրացնելու համար նա պետք է բոլոր 10 000 ֆունտ մանվածքը ծախի։ Հետևաբար նա հանձին 500 ֆունտ ստ. դրամի ստանում է ծախած ապրանքի փոխարեն մեկ համարժեք միայն. նրա գործարքը շրջանառության սահմաններում հասարակ Ա—Փ է։ Եթե նա յուր բանվորներին 50 ֆունտ ստ. վարձի փոխարեն 64 ֆունտ ստ. վճարեր, ապա նրա հավելարժեքը 75 ֆունտ ստերլինգի փոխարեն միմիայն 64 ֆունտ ստ. կլիներ, իսկ շահագործման աստիճանը՝ 156%-ի փոխարեն լոկ 100%. բայց յուր մանվածքի արժեքն առաջվանի նման անփոփոխ կմնար. նրա տարբեր մասերի լոկ հարաբերությունն ուրիշ կլիներ, շրջանառության Ա—Փ ակտն առաջվանի պես կլիներ 10 000 ֆունտ մանվածքի վաճառք 500 ֆունտ ստերլինգով, մանվածքի արժեքի համաձայն։

Ա = Ա + ա ( = 422 ֆունտ ստ. + 78 ֆունտ ստ.)։— Ա-ն հավասար է Արտ-ի կամ արտադրողական կապիտալի արժեքին, իսկ սա հավասար է այն Փ-ի արժեքին, որ կանխավճարվել էր Փ—Ա ակտի, արտադրատարրեր գնելու ժամանակ. մեր օրինակում = 422 ֆունտ ստ.։ Եթե ապրանքամասսան ծախվում է յուր արժեքի համաձայն, ապա Ա = 422 £, և ա = 78 £, հավասար է 1 500 մանվածքից կազմված հավելարդյունքի արժեքին։ Եթե մենք փողով արտահայտված ա-ն կոչենք փ, ապա Ա՛—Փ՛ = (Ա + ա) — (Փ + փ), և ուրմն Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛ շրջապտույտը յուր ծավալուն ձևով կլինի Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ ... (Ա + ա) — (Փ + փ)։

Առաջին ստադիայում կապիտալիստն սպառման առարկաներ է կորզում բուն ապրանքաշուկայից ու աշխատաշուկայից. երրորդ ստադիայում նա ապրանքները հետ է շպրտում, բայց միմիայն դեպի մեկ հատուկ շուկա, դեպի բուն ապրանքաշուկան։ Բայց եթե նա յուր ապրանքի միջոցով հիմա ավելի շատ արժեք է կորզում շուկայից, քան սկզբնապես նետել էր այնտեղ, ապա այս լինում է լոկ այն պատճառով, որ նա ավելի մեծ ապրանքարժեք է շպրտում շուկա, քան սկզբնապես կորզել էր։ Նա շուկա շպրտեց Փ արժեքը և դուրս կորզեց Ա համարժեքը. նա հիմա շուկա շպրտում է Ա + ա և դուրս է կորզում Փ + փ համարժեքը։ Մեր օրինակում Փ-ն հավասար էր 8 440 ֆունտ մանվածքի արժեքին. բայց նա շուկա է նետում 10 000 ֆունտ մանվածք, ուրեմն շուկային տալիս է ավելի մեծ արժեք, քան առել էր նրանից։ Մյուս կողմից՝ նա լոկ այն պատճառով էր շուկա նետել այս աճած արժեքը, որ արտադրապրոցեսում աշխատույժի շահագործմամբ հավելարժեք էր արտադրել (որն իբրև արդյունքի պատկական մաս արտահայտվում է հավելարդյունքի մեջ)։ Ապրանքամասսան լոկ իբրև այս պրոցեսի արդյունք է ապրանքակապիտալ, արժեմեծացած կապիտալարժեքի կրիչ։ Ա՛—Փ՛ ակտի կատարմամբ իրացվում է թե կանխավճարված կապիտալարժեքն ու թե հավելարժեքը։ Երկսի իրացումը համընկնում է մի շարք վաճառքների ժամանակ է կամ ամբողջ ապրանքամասսան հենց մի անգամից ծախելով, որն արտահայտվում է Ա՛—Փ՛ ֆորմուլայով։ Բայց շրջանառության միևնույն Ա՛—Փ՛ իրադարձությունը տարբեր է կապիտալարժեքի ու հավելարժեքի համար այն իմաստով, որ նա այս երկսից յուրաքանչյուրի համար արտահայտում է նրանց շրջանառության մի տարբեր ստադիա, շրջանառության ներսում նրանց կրելիք փոխակերպությունների շարքի մի տարբեր հատված։ Հավելարժեքը, ա-ն, հենց նոր է աշխարհ եկել արտադրապրոցեսում։ Հետևաբար նա առաջին անգամն է ոտք դնում ապրանքաշուկա ու այն էլ՝ ապրանքաձևով. այս նրա շրջանառության առաջին ձևն է, ուստի և ա—փ ակտը նրա շրջանառության անդրանիկ ակտն է կամ նրա անդրանիկ փոխակերպությունը, որն ուրեմն դեռ պետք է լրացվի շրջանառության հակադիր ակտով կամ հակադարձ փ—ա փոխակերպությամբ։

Բանն ուրիշ է այն շրջանառության վերաբերմամբ, որ Ա կապիտալարժեքն է կատարում շրջանառության նույն Ա՛—Փ՛ ակտի ժամանակ, որը համար շրջանառության Ա—Փ ակտ է, որտեղ Ա = Արտ-ին, հավասար է սկզբնապես կանխավճարած Փ-ին։ Կապիտալարժեքը յուր շրջանառության առաջին ակտը բաց է արել, սկսել է իբրև Փ, որպես դրամակապիտալ և Ա—Փ ակտի միջոցով վերադառնում է միևնույն ձևին. ուրեմն նա շրջանառության ու հակադիր 1) Փ—Ա ու 2) Ա—Փ փուլերն անցել, կատարել է և հիմա էլի գտնվում է այն ձևի մեջ, որով նա կարող է շրջապտույտի միևնույն պրոցեսը նորից սկսել։ Այն, ինչ որ հավելարժեքի համար ապրանքաձևի անդրանիկ փոխակերպումն է դրամաձևի, կապիտալարժեքի համար վերադարձ ու հետփոխակերպումն է յուր սկզբնական դրամաձևին։

Փ—<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի միջոցով դրամակապիտալը վերածվեց ապրանքների մի հավասարարժեք գումարի, Աշ-ի ու Ամ-ի։ Այս ապրանքներն այլևս չեն գործում որպես ապրանքներ, իբրև ծախու առարկաներ։ Հիմա նրանց արժեքը գոյություն ունի նրանց գնորդի, կապիտալիստի ձեռին, որպես յուր արտադրողական կապիտալի՝ Արտ-ի արժեք։ Իսկ Արտ-ի ֆունկցիայի, արտադրողական սպառման ժամանակ նրանք փոխարկվում են արտադրամիջոցներից նյութապես տարբերվող մի ապրանքատեսակի, մանվածքի, որի մեջ նրանց արժեքը ոչ միայն պահպանվում, այլ և մեծանում է՝ 422 ֆունտ ստերլինգից դառնալով 500 ֆունտ ստ.։ Այս իրական փոխակերպության հետևանքով այն ապրանքները, որոնք առաջին Փ—Ա ստադիայում դուրս էին կորզվել շուկայից, փոխարինվում են նյութապես ու արժեպես տարբեր ապրանքով, որը հիմա պետք է գործի իբրև ապրանք, դրամի փոխարկվի և ծախվի։ Ուստի արտադրապրոցեսը ներկայանում է լոկ իբրև ընդհատում կապիտալարժեքի շրջանառության պրոցեսի, որից մինչև այժմ միմիայն առաջին Փ—Ա փուլն է անցած, կատարված։ Կապիտալարժեքը երկրորդ ու եզրափակող Ա—Փ փուլն անցնում, կատարում է այն բանից հետո, երբ Ա-ն փոխված է լինում նյութապես ու արժեպես։ Բայց որչափով որ կապիտալարժեքը քննության է առնվում ըստինքյան վերցրած, նա արտադրապրոցեսում յուր լոկ սպառաձևի մի փոփոխություն է կրել։ Նա որպես 422 ֆունտ ստերլինգի արժեք գոյություն ուներ Աշ-ի ու Ամ-ի մեջ, հիմա գոյություն ունի իբրև 8 440 ֆունտ մանվածքի 422 ֆունտ ստերլինգանոց արժեք։ Հետևաբար եթե մենք քննության ենք առնում յուր հավելարժեքից անջատ վերցված կապիտալարժեքի շրջանառության պրոցեսի սոսկ երկու փուլը, ապա նա անցնում, կատարում է 1) Փ—Ա ու 2) Ա—Փ փուլը, որտեղ երկրորդ Ա-ն ունի մի փոփոխված սպառաձև, բայց միևնույն արժեքն ունի, ինչ որ առաջին Ա-ն. ուրեմն կատարվում է Փ—Ա—Փ, շրջանառության մի ձև, որն ապրանքը հակադիր ուղղությամբ երկակի տեղափոխելով, դրամից ապրանքի վերածելով, ապրանքից դրամի փոխարկելով անհրաժեշտորեն պայմանավորում է իբրև դրամ կանխավճարված արժեքի վերադարձը — նրա հետփոխարկումը դրամի։

Շրջանառության միևնույն Ա՛—Փ՛ ակտը, որը դրամով կանխավճարված կապիտալարժեքի համար երկրորդ եզրափակիչ փոխակերպությունն է, նրա վերադարձը դրամաձևին, միաժամանակ ապրանքակապիտալի բերած ու սրա՝ դրամաձևի փոխարկվելու հետ միասին իրացած հավելարժեքի առաջին փոխակերպությունն է, ապրանքաձևից դրամաձևի վերածվելը, Ա—Փ, շրջանառության առաջին փուլը։

Ուրեմն այստեղ պետք է երկու բան նկատել։ Նախ՝ կապիտալարժեքի եզրափակիչ հետփոխարկումը յուր սկզբնական դրամաձևին՝ ապրանքակապիտալի մի ֆունկցիան է։ Երկրորդ՝ այս ֆունկցիան յուր մեջ պարփակում է հավելարժեքի առաջին ձևափոխությունը յուր սկզբնական ապրանքաձևից դրամաձևի։ Հետևաբար դրամաձևն այստեղ մի երկակի դեր է խաղում. նա մի կողմից՝ սկզբնապես դրամով կանխավճարված մի արժեքի հետադարձ ձևն է, ուրեմն վերադարձը դեպի այն արժեձևը, որով սկսվել էր պրոցեսը, մյուս կողմից՝ նա առաջին փոխակերպված ձևն է մեկ արժեքի, որն առաջին անգամն է ապրանքաձևով ոտք դնում շրջանառության մեջ։ Եթե այն ապրանքները, որոնցից կազմված է ապրանքակապիտալը, ծախվում են իրենց արժեքի համաձայն, ինչպես ենթադրվում է այստեղ, ապա Ա + ա-ն փոխարկվում է հավասարարժեք Փ + փ-ի. իրացված ապրանքակապիտալն այս Փ + փ (422 ֆունտ ստ + 78 ֆունտ ստ. = 500 ֆունտ ստ.) ձևով հիմա գոյություն ունի կապիտալիստի ձեռքում։ Այժմ կապիտալարժեքն ու հավելարժեքն առկա են իբրև դրամ, ուրեմն ընդհանրական համարժեքային ձևով։

Այսպիսով ուրեմն պրոցեսի վերջում կապիտալարժեքն էլի գտնվում է նույն ձևի մեջ, որով մտել էր պրոցեսի մեջ, հետևաբար էլի կարող է նորից իբրև դրամակապիտալ սկսել պրոցեսն ու անցնել, կատարել։ Որովհետև պրոցեսի ելաձևն ու ավարտաձևը դրամակապիտալի ձևն է (Փ), հենց այս պատճառով մենք շրջապտույտի պրոցեսի այս ձևը նշանակել ենք իբրև դրամակապիտալի շրջապտույտ։ Կանխավճարված արժեքի ոչ թե ձևը, այլ միմիայն մեծությունն է փոխված լինում վերջում։

Փ + փ-ն ոչ այլ ինչ է, բայց եթե մի որոշ մեծության մեկ դրամագումար, մեր դեպքում՝ 500 ֆունտ ստ.։ Բայց այս դրամագումարն իբրև կապիտալի շրջապտույտի հետևանք, որպես իրացված ապրանքակապիտալ, պարունակում է կապիտալարժեքն ու հավելարժեքը, և այն էլ կա, որ սրանք հիմա այլևս սերտաճված չեն իրար հետ, ինչպես որ էին մանվածքի մեջ. այժմ նրանք պառկած են իրար մոտ կողք կողքի։ Նրանց իրացումը երկսից յուրաքանչյուրին ինքնակա դրամաձև է տվել։ Դրամագումարի [math]^{211}/_{250}[/math]-ը կապիտալարժեքն է, 422 ֆունտ ստ., իսկ նրա [math]^{39}/_{250}[/math]-ը հավելարժեքն է, 78 ֆունտ ստ.։ Ապրանքակապիտալի իրացմամբ առաջ բերած այս բաժանումը ոչ միայն ձևական բովանդակություն ունի, որի մասին մենք հենց իսկույն պիտի խոսենք, այլ նա կարևոր է կապիտալի վերարտադրապրոցեսի ժամանակ, նայած թե փ-ն ամբողջովի՞ն, մասա՞մբ է միացվում Փ-ին, թե՞ ամենևին չի միացվում, ուրեմն նայած թե փ-ն շարունակո՞ւմ է գործել իբրև կանխավճարված կապիտալարժեքի բաղադրամաս, թե՞ ոչ։ Փ-ն ու փ–ն կարող են հենց միանգամայն տարբեր շրջանառություն կատարել։

Հանձին Փ՛-ի՝ կապիտալը կրկին վերադարձել է յուր սկզբնական Փ ձևին, բայց վերադարձել է մի այնպիսի ձևի մեջ պարուրված, որում նա արդեն իրականացել է իբրև կապիտալ։

Առաջին՝ այստեղ կա մի քանակային տարբերություն։ Նա Փ էր, 422 ստ., հիմա նա Փ՛ է, 500 ֆունտ ստ., և այս տարբերությունն արտահայտված է Փ ... Փ՛ ֆորմուլայի մեջ, շրջապտույտի՝ քանակապես տարբեր ծայրաթևերի մեջ, իսկ շրջապտույտի բուն իսկ շարժումը նշանակված է լոկ այս ... կետերով։ Փ՛-ն > է Փ-ից, Փ՛—Փ = M, հավասար է հավելարժեքին։ Բայց իբրև այս Փ ... Փ՛ շրջապտույտի հետևանք հիմա գոյություն ունի միմիայն Փ՛-ն. սա այն արդյունքն է, որի մեջ մարել, դադարել է սրա գոյացման պրոցեսը։ Փ՛-ն հիմա ինքնակայորեն գոյություն ունի ինքն իրեն համար, անկախ այն շարժումից, որն առաջ է բերել նրան։ Շարժումն անցել է, նրա տեղ առկա է Փ արդյունքը։

Բայց Փ՛-ն իբրև Փ + փ, իբրև 500 ֆունտ ստերլինգ, որպես կանխավճարված 422 ֆունտ ստերլինգանոց կապիտալ, պլյուս նույն այս կապիտալի 78 ֆունտ ստերլինգանոց մի աճը, միաժամանակ ներկայացնում է մի որակային հարաբերություն, թեև հենց ինքն այս որակային հարաբերությունը գոյություն ունի լոկ իբրև մի համանուն գումարի մասերի հարաբերություն, ուրեմն որպես քանակային հարաբերություն միայն։ Փ-ն, կանխավճարված կապիտալը, որն այժմ էլի առկա է յուր սկզբնական ձևով (422 ֆունտ ստ.), հիմա գոյություն ունի իբրև իրացված կապիտալ։ Նա ոչ միայն պահպանվել է, այլև իրացվել է որպես կապիտալ՝ միաժամանակ իբրև այսպիսին տարբերվելով փ-ից (78 ֆունտ ստ.), որին նա հարաբերում է այնպես, ինչպես յուր' հավելույթին, յուր պտղին, յուր թխսած մի աճին։ Նա իրացվել է որպես կապիտալ այն պատճառով, որ իրացվել է իբրև այնպիսի արժեք, որը մի արժեք է թխսել։ Փ՛-ն գոյություն ունի իբրև կապիտալահարաբերություն. Փ-ն հանդես է գալիս այլևս ոչ թե իբրև սոսկ փող, այլ արտահայտություն է ստանում որպես դրամակապիտալ, արտահայտվում է իբրև այնպիսի արժեք, որն արժեմեծացել է, ուրեմն և ունի արժեմեծանալու հատկությունը, ավելի շատ արժեք թխսելու, քան հենց ինքն ունի։ Փ-ն կապիտալ է դառնում յուր այն հարաբերության շնորհիվ, որ ունենում է Փ՛-ի մյուս մասի նկատմամբ, որպես յուր առաջ բերած մասի նկատմամբ, իրենից իբրև պատճառից ծագածի նկատմամբ, այն հետևանքի նկատմամբ, որի հիմքն ինքը Փ-ն է։ Այսպիսով Փ՛-ն երևան է գալիս իբրև ինքը յուր մեջ տարբերացված, ֆունկցիապես (գաղափարապես) հենց ինքը յուր մեջ զանազանվող արժեգումար, որը կապիտալահարաբերություն է արտահայտում։

Բայց այս արտահայտված է որպես հետևանք միայն, առանց այն պրոցեսի միջնորդագործման, որի հետևանքն է նա։

Արժեմասերն իբրև այսպիսիք որակապես իրարից չեն տարբերվում, բացի այն դեպքերից, երբ նրանք հանդես են դալիս իբրև տարբեր առարկաների, կոնկրետ իրերի արժեքներ, ուրեմն տարբեր սպառաձևերով, հետևաբար որպես տարբեր ապրանքամարմինների արժեքներ — մի տարբերություն, որն առաջ չի գալիս նրանցից, իբրև սոսկական արժեմասերից։ Փողի մեջ մարած, չքացած է ապրանքների ամեն տարբերություն, որովհետև հենց նա ինքն է նրանց բոլորի համար ընդհանուր համարժեքային ձևը։ 500 £-անոց մի դրամագումար կազմված է միանգամայն համանուն 1 £-անոց տարրերից։ Որովհետև այս դրամագումարի հասարակ կեցության մեջ մարել, ջնջվել է նրա ծագման միջնորդագործումը, և չքացել է այն մասնահատուկ տարբերության ամեն մի հետք, որ կապիտալի տարբեր բաղադրամասերն ունեն արտադրապրոցեսում, ապա տարբերությունը դեռ գոյություն ունի կանխավճարված 422 £-անոց կապիտալին հավասար եղող մի գլխավոր գումարի (անգլերեն՝ principal) ու 78 £-անոց մի հավելութային արժեգումարի գաղափարային ձևի մեջ միայն։ Ասենք, օրինակ, թե Փ՛ = 110 £, որից 100 = Փ, գլխավոր գումար, ու 10 = M, հավելարժեք։ 110 £-անոց գումարի երկու կազմիչ մասի միջև բացարձակ նույնատեսակությունը, ուրեմն գաղափարային տարբերազրկությունն է իշխում։ Որ 10 £-ն էլ որ վերցնես, սա 110 £-անոց ընդհանուր գումարի [math]^1/_{11}[/math]-ն է միշտ, ուզում է՝ կանխավճարված 100 £-անոց գլխավոր գումարի [math]^1/_{10}[/math]-ը լինի, թե գլխավոր գումարից վեր ստացված 10 £-անոց հավելույթը լինի, միևնույն է։ Ուստի գլխավոր գումարն ու աճ-գումարը, կապիտալն ու հավելագումարը կարող են արտահայտվել իբրև ամբողջ գումարի կոտորակներ. մեր օրինակում կազմում է գլխավոր գումարը կամ կապիտալը, [math]^1/_{11}[/math]-ը՝ հավելագումարը։ Հետևաբար երբ իրացված կապիտալը յուր պրոցեսի վերջում հանդես է գալիս յուր դրամարտահայտությամբ, ապա այս՝ կապիտալահարաբերության խռռացիոնալ արտահայտությունն է։

Անշուշտ, այս վերաբերում է Ա՛ (= Ա + ա)-ին էլ։ Բայց այն տարբերությամբ, որ Ա-ն, որի մեջ Ա-ն ու ա-ն էլ միևնույն համասեռ ապրանքամասսայի համամասնական արժեմասերն են միայն, մատնանշում է յուր ծագումն Արտ-ից, որի անմիջական արդյունքն է ինքը, այնինչ Փ՛-ի մեջ, անմիջաբար շրջանառությունից ծագող մի ձևի մեջ, չքացել է Արտ-ի հետ ունեցած անմիջական առնչությունը։

Գլխավոր գումարի ու աճ-գումարի միջև եղած իռռացիոնալ տարբերությունը, որը պարունակվում է Փ՛-ի մեջ, որչափով որ սա Փ ... Փ՛ շարժման հետևանքն է արտահայտում, իսկույն չքանում է, հենց որ Փ՛-ն էլի սկսում է ակտիվորեն գործել իբրև դրամակապիտալ, երբ ուրեմն, ընդհակառակը, չի սևեռվում որպես արժեմեծացած արդյունաբերական կապիտալի դրամարտահայտություն։ Դրամակապիտալի շրջապտույտը երբեք չի կարող Փ՛-ով սկսվել (չնայած որ հիմա Փ՛-ն է գործում իբրև Փ), այլ միմիայն Փ-ով կարող է սկսվել. այսինքն երբեք չի կարող ներկայանալ իբրև կապիտալահարաբերության արտահայտություն, այլ որպես կապիտալարժեքի կանխավճարման ձև միայն։ Հենց որ 500 ֆունտ ստերլինգը նորից կանխավճարվում է իբրև կապիտալ նորից արժեմեծանալու համար, նա ելակետ է՝ վերադարձակետ լինելու փոխարեն։ 422 ֆունտ ստերլինգանոց մի կապիտալի փոխարեն հիմա կանխավճարվել է 500 ֆունտ ստերլինգանոց կապիտալ, առաջվանից ավելի շատ փող, ավելի շատ կապիտալարժեք, բայց երկու բաղադրամասի միջև եղած տարբերությունը վերացել է. 422 ֆունտ ստերլինգի փոխարեն բոլորովին նույն կերպ կարող էր հենց սկզբից 500 ֆունտ ստերլինգանոց գումարը գործել որպես կապիտալ։

Իբրև Փ՛ ներկայանալը դրամակապիտալի ակտիվ ֆունկցիան չի ամենևին. նրա ինքնին որպես Փ՛ հանդես գալն, ընդհակառակն, Ա-ի մի ֆունկցիան է։ Արդեն հասարակ 1) Ա[math]_1[/math]—Փ, 2) Փ—Ա[math]_2[/math] ապրանքաշրջանառության մեջ Փ-ն ակտիվ գործում և երկրորդ Փ—Ա[math]_2[/math] ակտի մեջ միայն. նրա իբրև Փ հանդես գալը լոկ հետևանք է առաջին ակտի, որի շնորհիվ միայն նա հանդես է գալիս որպես Ա[math]_1[/math]-ի փոխակերպյալ ձև։ Փ՛-ի մեջ պարունակվող կապիտալահարաբերությունը, այն առնչությունը, որ նրա մի մասն իբրև կապիտալարժեք ունի մյուս մասի հետ, որպես նույնի արժեքային աճի հետ, անշուշտ ֆունկցիոնալ նշանակություն և ստանում, որչափով որ Փ ... Փ՛ շրջապտույտի մշտական կրկնության ժամանակ Փ՛-ն տրոհվում է երկու շրջանառության, կապիտալի շրջանառության ու հավելարժեքի շրջանառության, հետևաբար երկու մասն էլ ոչ միայն քանակապես, այլև, որակապես տարբեր ֆունկցիաներ են կատարում։ Փ-ն՝ ուրիշ ֆունկցիաներ, փ-ն՝ ուրիշ։ Բայց ըստինքյան քննած՝ Փ ... Փ՛ ձևը յուր մեջ չի պարփակում կապիտալիստի սպառումը, այլ պարզապես արժեքային ինքնաճումն ու կուտակումը միայն, որչափով որ վերջինս ամենից առաջ արտահայտվում է մշտապես նորից ու նորից կանխավճարվող դրամակապիտալի պարբերական աճման մեջ։

Փ՛ = Փ + փ-ն, չնայած որ կապիտալի իռռացիոնալ ձևն է, բայց միաժամանակ դրամակապիտալ է յուր իրացված ձևով միայն, իբրև այնպիսի փող, որը փող է թխսել։ Բայց այստեղ նշված ձևը պետք է տարբերել դրամակապիտալի՝ առաջին Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ստադիայում կատարած ֆունկցիայից։ Այս առաջին ստադիայում Փ-ն իբրև փող է շրջանառում։ Նա լոկ այն պատճառով է շրջանառում իբրև դրամակապիտալ, որ միմիայն յուր դրամավիճակում կարող է մի դրամաֆունկցիա կատարել, իրեն որպես ապրանքներ հանդիպակայող Արտ-ի տարրերի, Աշ-ի ու Ամ-ի փոխարկվել։ Շրջանառության այս ակտում նա գործում է լոկ իբրև փող, բայց որովհետև այս ակտն ընթացարարող կապիտալարժեքի առաջին ստադիան է, ուստի այս ակտը միաժամանակ դրամակապիտալի ֆունկցիան է՝ գնվող Աշ ու Ամ ապրանքների մասնահատուկ սպառաձևի շնորհիվ։ Իսկ Փ՛-ն, ընդհակառակը, կազմված լինելով Փ—ից, կապիտալարժեքից ու փ-ից, այս կապիտալարժեքի արտադրած հավելարժեքից, արտահայտում է արժեմեծացած կապիտալարժեք, կապիտալի շրջապտույտի ամբողջ պրոցեսի նպատակն ու հետևանքը, նրա ֆունկցիան։ Որ այս հետևանքը դրամաձևով, իբրև իրացված դրամակապիտալ է արտահայտվում, այս առաջ է գալիս ոչ թե նրանից, որ նա կապիտալի դրամաձևն է, դրամակապիտալ է, այլ, ընդհակառակը, նրանից, որ նա դրամակապիտալ է, դրամաձևով կապիտալ է, նրանից, որ կապիտալն այս ձևով է պրոցեսն սկսել, դրամաձևով է կանխավճարվել։ Դրամաձևին հետփոխարկվելը, ինչպես տեսել ենք, Ա՛ ապրանքակապիտալի մի ֆունկցիան է, ոչ թե դրամակապիտալի։ Իսկ ինչ վերաբերում է Փ՛-ի՝ Փ–ի հանդեպ ունեցած տարբերությանը, ապա նա (փ-ն) ա-ի, այսինքն Ա-ի աճի, դրամաձևն է միայն. Փ՛-ն լոկ = է Փ + փ, որովհետև Ա՛ = էր Ա + ա։ Հետևաբար այս տարբերությունն ու կապիտալարժեքի՝ հենց յուր թխսած հավելարժեքի նկատմամբ ունեցած հարաբերությունն առկա է և արտահայտված է Ա՛-ի մեջ, նախքան երկսի էլ փոխարկվելը Փ՛-ի, մի դրամագումարի, որի ժամանակ երկու արժեմասն էլ ինքնակայորեն հանդիպակայում են իրար, ուստի և կարող են գործադրվել ինքնակա ու միմյանցից տարբեր ֆունկցիաների համար։

Փ՛-ն Ա՛-ի իրացման հետևանք է միայն։ Երկուսն էլ, ինչպես Ա՛-ն, այնպես և Փ՛-ն, արժեմեծացած կապիտալարժեքի տարբեր ձևերն էլ լոկ, ապրանքաձև ու դրամաձև, երկուսն էլ այս ընդհանուր բանն ունեն, որ նրանք արժեմեծացած կապիտալարժեք են։ Երկուսն էլ իրականացած կապիտալ են, որովհետև այստեղ կապիտալարժեքն իբրև այսպիսին գոյություն ունի հավելարժեքի հետ միասին, որպես կապիտալարժեքից տարբեր, բայց սրա տված պտղի հետ միասին, չնայած որ այս հարաբերությունն արտահայտված է մի դրամագումարի կամ մեկ ապրանքարժեքի երկու մասի հարաբերության իռռացիոնալ ձևով միայն։ Բայց որպես արտահայտություններ այն հարաբերության ու տարբերության, որ կապիտալն ունի յուր արտադրած հավելարժեքի նկատմամբ ու համեմատությամբ, ուրեմն իբրև արժեմեծացած արժեքի արտահայտություններ Փ՛-ն ու Ա՛-ն միևնույնն են և նույն բանն են արտահայտում, միայն թե տարբեր ձևով. նրանք իրարից տարբերվում են ոչ թե իբրև դրամակապիտալ ու ապրանքակապիտալ, այլ որպես դրամ ու ապրանք։ Որչափով որ նրանք արժեմեծացած արժեք, իբրև կապիտալ գործարկված կապիտալ են ներկայացնում, նրանք արտահայտում են արտադրողական կապիտալի ֆունկցիայի հետևանքը միայն միակ ֆունկցիայի, որով կապիտալարժեքն արժեք է թխսում։ Նրանց մեջ ընդհանուրն այն է, որ նրանք երկուսն էլ, դրամակապիտալն ու ապրանքակապիտալը, կապիտալի գոյաձևերն են։ Մեկը դրամաձևով կապիտալ է, մյուսն՝ ապրանքաձևով։ Ուստի նրանք իրարից տարբերող, մասնահատուկ ֆունկցիաներն ուրիշ ոչինչ չեն կարող լինել, բայց եթե դրամաֆունկցիայի ու ապրանքաֆունկցիայի միջև եղող տարբերություններ։ Ապրանքակապիտալն իբրև կապիտալիստական արտադրապրոցեսի ուղղակի արդյունք հիշեցնում է յուր այս ծագումը, ուստի և յուր ձևով ավելի ռացիոնալ է, պակաս իռռացիոնալ է, քան դրամակապիտալը, որի մեջ մարել, չքացել է այս պրոցեսի ամեն մի հետք, ինչպես որ ընդհանրապես դրամի մեջ մարում, չքանում է ապրանքի ամեն յուրահատուկ սպառաձև։ Այս պատճառով այնտեղ միայն, որտեղ հենց ինքը Փ՛-ն իբրև ապրանքակապիտալ է գործում, որտեղ նա մի արտադրապրոցեսի անմիջական արդյունքն է և ոչ թե այս արդյունքի փոխակերպյալ ձևը, այնտեղ է միայն չքանում Փ՛-ի տարօրինակ ձևը, ուրեմն հենց դրամանյութեղենի արտադրության մարզում։ Ոսկու արտադրության համար, օրինակ, ֆորմուլան կլիներ՝ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ ... Փ՛ (Փ + փ), որտեղ Փ՛-ն իբրև ապրանքարդյունք է կերպակայում, որովհետև Արտ-ն ավելի է ոսկի մատակարարում, քան առաջին Փ-ի, դրամակապիտալի ժամանակ կանխավճարված էր ոսկու արտադրատարրերի համար։ Ուրեմն այստեղ չքանում է իռռացիոնալությունը Փ ... Փ՛ (Փ + փ) արտահայտության, որի մեջ մի դրամագումարի մեկ մասը հանդես է գալիս իբրև միևնույն դրամագումարի մի ուրիշ մասի մայր։

IV. ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԸ

Մենք տեսել ենք, որ շրջանառության պրոցեսը յուր առաջին՝ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] փուլի անցնելուց հետո ընդհատվում է Արտ-ի միջոցով, որտեղ ու Ամ ապրանքները, որոնք գնված են շուկայում, հիմա սպառվում են իբրև արտադրողական կապիտալի նյութական ու արժեքային բաղադրամասեր. այս սպառման արդյունքը մի նոր ապրանք է, Ա՛, որը փոփոխված է նյութապես ու արժեպես։ Շրջանառության ընդհատված պրոցեսը, Փ—Ա-ն, պետք է լրացվի Ա—Փ-ի միջոցով։ Բայց իբրև շրջանառության այս երկրորդ ու եզրափակող փուլի կրիչ՝ հանդես է գալիս Ա՛-ն, առաջին Ա-ից նյութապես ու արժեպես տարբեր մի ապրանք։ Այսպիսով ուրեմն շրջանառության շարքը ներկայանում է իբրև 1) Փ—Ա[math]_1[/math], 2) Ա՛[math]_2[/math]—Փ՛, որտեղ առաջին Ա[math]_1[/math] ապրանքի երկրորդ փուլում ավելի բարձր արժեք ու տարբեր սպառաձև ունեցող մի ուրիշ ապրանք, Ա՛[math]_2[/math]-ն է խցկած՝ Արտ-ի ֆունկցիայի պատճառով առաջացած ընդհատման ժամանակ, Ա-ի տարրերից, արտադրողական կապիտալի՝ Արտ-ի գոյաձևերից Ա՛ արտադրելու ժամանակ։ Ընդհակառակն, այն առաջին երևաձևը, որով մեր հանդեպ էր ելնում կապիտալը (I գիրք, IV գլ., 1) Փ—Ա—Փ՛-ն (որը տրոհվում է Փ—Ա[math]_1[/math]-ի, 2) Ա[math]_1[/math]—Փ՛-ի), ցույց է տալիս միևնույն ապրանքը երկու անգամ։ Երկու անգամումն էլ հենց միևնույն ապրանքն է, որին փոխարկվում է դրամն առաջին փուլում, և որն ինքը երկրորդ փուլում հետ է փոխարկվում դրամի։ Չնայած այս էական տարբերությանը՝ երկու շրջանառությունն էլ այն ընդհանուր բանն ունեն, որ նրա առաջին փուլում դրամն է փոխարկվում ապրանքի, իսկ նրա երկրորդ փուլում ապրանքը՝ դրամի, և որ առաջին փուլում ծախսված փողն այսպիսով երկրորդ փուլում էլի հետ է հոսում։ Նրանց ընդհանուր գիծը մի կողմից՝ փողի այս հետհոսումն է դեպի յուր ելակետը, իսկ մյուս կողմից էլ՝ հետհոսող փողի՝ կանխավճարված դրամից գերազանցող հավելույթն է։ Այս իմաստով ահա դուրս է գալիս, որ Փ—Ա ... Ա՛—Փ՛-ն էլ է պարունակվում Փ—Ա—Փ՛ ընդհանրական ֆորմուլայի մեջ։

Այստեղից երևում է այնուհետև, որ շրջանառությանը պատկանող Փ—Ա ու Ա՛—Փ՛ երկու փոխակերպության ժամանակ ամեն մի անգամ հանդիպակայում և իրար փոխարինում են հավասարամեծ, միաժամանակ առկա արժեգոյակներ։ Արժեփոփոխումը բացառապես պատկանում է Արտ փոխակերպությանը, արտադրապրոցեսին, որն այսպիսով, շրջանառության սոսկ ձևական փոխակերպությունների հակառակ, հանդես է գալիս իբրև կապիտալի իրական փոխակերպություն։

Հիմա մենք քննենք Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛ ամբողջական շարժումը կամ նրա ծավալուն ձևը՝ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ ... Ա՛ (Ա + ա) —Փ՛ (Փ + փ)։ Կապիտալն այստեղ երևան է գալիս իբրև մի այնպիսի արժեք, որն անցնում է կապակցված, իրարով պայմանավորված կերպարանափոխությունների մի հաջորդական շարքով, փոխակերպությունների մի շարքով, որոնք ամբողջական մի պրոցեսի հենց նույնաքանակ փուլերը կամ թե ստադիաներն են կազմում։ Այս փուլերից երկուսը պատկանում են շրջանառության ոլորտին, մեկն՝ արտադրության ոլորտին։ Այս փուլերից յուրաքանչյուրի ժամանակ կապիտալարժեքը գտնվում է տարբեր կերպարանքի մեջ, որին համապատասխանում է մի տարբեր, մասնահատուկ ֆունկցիա։ Այս շարժման մեջ ոչ միայն պահպանվում է կանխավճարված արժեքը, այլև աճում է, ավելացնում է յուր մեծությունը։ Վերջապես ավարտական ստադիայում նա վերադառնում է նույն այն ձևին, որով հանդես էր եկել ամբողջական պրոցեսի սկզբին։ Ուստի այս ամբողջական պրոցեսը շրջապտույտի պրոցես է։

Այն երկու ձևը, որ կապիտալարժեքն ընդունում է յուր շրջանառության ստադիաների ժամանակ, դրամակապիտալի ու ապրանքակապիտալի ձևերն են. արտադրական ստադիային պատկանող ձևն արտադրողական կապիտալի ձևն է։ Այն կապիտալը, որը յուր ամբողջական շրջապտույտի ընթացքում ընդունում է այս ձևերն ու էլի թոթափում և սրանցից յուրաքանչյուրի ժամանակ սրանց համապատասխանող ֆունկցիաները կատարում,— արդյունաբերական կապիտալ է, այստեղ՝ արդյունաբերական այն իմաստով, որ նա ընդգրկում է կապիտալիստորեն վարվող ամեն մի արտադրաճյուղ։

Այսպիսով ուրեմն դրամակապիտալ, ապրանքակապիտալ, արտադրողական կապիտալ բառերն այստեղ չեն նշում ինքնակա կապիտալատեսակներ, որոնց ֆունկցիաները նույնպես ինքնակա ու իրարից անջատ ձեռնարկաճյուղերի բովանդակությունն են կազմում։ Նրանք այստեղ նշում են լոկ այն առանձնահատուկ ֆունկցիոնալ ձևերն արդյունաբերական կապիտալի, որն ընդունում է բոլոր երեք ձևն իրար հետևից։

Կապիտալի շրջապտույտը նորմալ է ընթանում այնքան ժամանակ միայն, քանի դեռ նրա տարբեր փուլերն առանց կանգառոմների են փոխարկվում իրար։ Եթե կապիտալը կանգ է առնում առաջին Փ—Ա փուլում, ապա դրամակապիտալը կարծրանալով գանձ է դառնում. եթե կանգ է առնում արտադրափուլում, ապա մի կողմում արտադրամիջոցներն են ընկած լինում առանց գործելու, այնինչ մյուս կողմում աշխատույժն է մնում պարապ-սարապ. եթե կապիտալը կանգ է առնում վերջին Ա՛—Փ՛ փուլում, ապա անծախ մնալով կիտված ապրանքները խցում են շրջանառության հոսանքի առաջը։

Մյուս կողմից՝ գործի բնությունից է բղխում այն, որ հենց ինքը շրջապտույտն է պայմանավորում կապիտալի՝ որոշ ժամկետներով սևեռումը շրջապտույտի առանձին հատվածներում։ Յուր ամեն մի փուլում արդյունաբերական կապիտալը շաղկապված է մի որոշ ձևի հետ իբրև դրամակապիտալ, արտադրողական կապիտալ, ապրանքակապիտալ։ Այն բանից հետո միայն, երբ նա յուր ամեն մի անգամվա ձևին համապատասխանող ֆունկցիան կատարել, պրծել է, նա ընդունում է այն ձևը, որով նա կարող է փոխակերպության մեկ նոր փուլ մտնել։ Այս պարզ դարձնելու համար մենք ընդունել ենք մեր օրինակում, որ արտադրության ստադիայում ստեղծված ապրանքամասսայի կապիտալարժեքը հավասար է սկզբնապես իբրև փող կանխավճարված արժեքի ամբողջ գումարին. ուրիշ խոսքով ասած՝ իբրև փող կանխավճարված ամբողջ կապիտալարժեքը մեկ անգամից է մի ստադիայից մտնում յուրաքանչյուր անգամ հաջորդող մյուս ստադիան։ Բայց մենք տեսել ենք (I գիրք, IV գլ.), որ հաստատուն կապիտալի մի մասը, բուն աշխատամիջոցները (օրինակ, մեքենաները) միևնույն արտադրապրոցեսի կրկնությունների մի ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր թվի ժամանակ միշտ նորից են ծառայում, ուստի իրենց արժեքն էլ լոկ մաս-մաս են փոխանցում արդյունքին։ Հետո մենք ցույց կտանք, թե այս պարագան որքան է կերպավախում կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսը։ Այստեղ բավական է նշել հետևյալը, մեր օրինակում արտադրողական կապիտալի արժեքը, որ = է 422 £-ի, պարունակում է գործարանաշենքերի, մեքենաների և այլոց՝ միջին թվով հաշված մաշվածքը միայն, ուրեմն լոկ այն արժեմասը, որ նրանք 10 600 ֆունտ բամբակը 10 000 ֆունտ մանվածք դարձնելու ժամանակ փոխանցում են վերջինիս, 60-ժամյա մի շաբաթվա մանելու պրոցեսի արդյունքին։ Ուստի այն արտադրամիջոցների մեջ, որոնց որ փոխարկվում է կանխավճարված 372 £-անոց հաստատուն կապիտալը, կերպակայում էին աշխատամիջոցները, շենքերը, մեքենաներն էլ այն եղանակով, որպես թե շուկայում լոկ վարձակալված լինեին շաբաթական մասնավճարումներով։ Սակայն այս բացարձակորեն չի փոխում բանի դրությունը։ Հարկավոր է միայն, որ մենք շաբաթվա մեջ արտադրված 10 000 ֆունտ մանվածքի քանակը բազմապատկենք տարիների մի որոշ շարք կազմող շաբաթների թվով, հավաստելու համար, թե գնված ու այս ժամանակվա ընթացքում գործածված աշխատամիջոցների ամբողջ արժեքը փոխանցվում է մանվածքին։ Այս դեպքում պարզ է լինում, որ կանխավճարված դրամակապիտալն առաջ պետք է փոխարկվի այս միջոցներին, ուրեմն առաջին Փ—Ա ստադիայից դուրս գա նախքան իբրև Արտ, որպես արտադրողական կապիտալ գործել կարողանալը։ Մեր օրինակում պարզ է նմանապես, որ արտադրապրոցեսի ժամանակ մանվածքին միակցված 422 £-անոց կապիտալային արժեգումարը չի կարող շրջանառության Ա՛—Փ՛ փուլի մեջ մտնել իբրև 10 000 ֆունտ մանվածքի արժեբաղադրամաս, քանի դեռ մանվածքը պատրաստ չի։ Մանվածքը չի կարող ծախվել նախքան մանված լինելը։

Ընդհանրական ֆորմուլայի մեջ Արտ-ի արդյունքը քննվում է իբրև արտադրողական կապիտալի տարրերից տարբեր մի նյութական իր, իբրև մի առարկա, որն արտադրապրոցեսից առանձնացած մի գոյություն, արտադրատարրերից տարբեր մի սպառաձև ունի։ Իսկ արտադրապրոցեսի արդյունքի՝ իբրև մեկ իր հանդես գալը միշտ տեղի է ունենում նույնիսկ այնտեղ, որտեղ արդյունքի մի մասը դարձյալ իբրև տարր մտնում է նորոգված արտադրության մեջ։ Այսպես, հացահատիկը որպես սերմացու է ծառայում յուր սեփական արտադրության համար, բայց արդյունքը կազմված է լինում միմիայն հացահատիկից, ուրեմն ունենում է նրա հետ կիրառված տարրերից — աշխատույժից, գործիքներից, պարարտանյութից տարբեր մի կերպարանք։ Սակայն ինքնակա այնպիսի արդյունաբերաճյուղեր կան, որտեղ արտադրապրոցեսի արդյունքն առարկայական նոր արդյունք չի, ապրանք չի ամենևին։ Այս ճյուղերի շարքում տնտեսապես կարևոր է հաղորդակցության արդյունաբերությունը միայն, լինի սա ապրանքների ու մարդկանց բուն փոխադրանքի արդյունաբերություն, թե սոսկ հաղորդումների, նամակների, հեռագրերի և այլոց փոխհանձնում, միևնույն է։

Ա. Չուպրովն այս մասին ասում է. «Գործարանատերը կարող է նախ առարկա արտադրել ու հետո սպառորդ փնտռել նրա համար» [նրա արդյունքն արտադրապրոցեսից պատրաստի դուրս նետվելուց հետո՝ իբրև նրանից անջատված ապրանք անցնում է շրջանառության մեջ] «Այսպիսով արտադրությունն ու սպառումը հանդես են գալիս իբրև ըստ տարածության ու ըստ ժամանակի միմյանցից անջատ երկու ակտ։ Փոխադրանքի արդյունաբերության մեջ, որը ոչ մի նոր արդյունք չի ստեղծում, այլ միմիայն փոխադրում է մարդկանց ու իրեր, այս երկու ակտը համընկնում են. ծառայությունները [տեղափոխումը] պետք է սպառվեն նույն այն վայրկյանում, երբ արտադրվում են նրանք։ Այս պատճառով հենց այն ռայոնը, որից կարող են երկաթուղիները հաճախորդներ ճարել, ամենաշատը 30 վերստ [53 կլմ.] է տարածվում դեպի երկու կողմը»։

Արդյոք մարդի՞կ, թե՞ ապրանքներ են փոխադրվում, միևնույն է,— հետևանքը լինում է նրանց փոփոխված տեղային կեցությունը, օրինակ, այն, որ մանվածքը հիմա Հնդկաստանում է գտնվում Անգլիայի փոխարեն, որտեղ արտադրվել էր նա։

Իսկ փոխադրանքի արդյունաբերության ծախածը հենց տեղափոխությունն է։ Նրա առաջ բերած օգտակար էֆֆեկտն անմիջաբար շաղկապված է փոխադրապրոցեսի հետ, այսինքն փոխադրանքի արդյունաբերության արտադրապրոցեսի հետ։ Մարդիկ ու ապրանքներ ճանապարհորդում են փոխադրամիջոցների հետ, և նրանց ճանապարհորդությունը, նրանց տեղից տեղ շարժվելն է հենց այն արտադրապրոցեսը, որ կատարվում է հիշյալ միջոցներով։ Օգտակար էֆֆեկտը կարող է սպառում ունենալ արտադրապրոցեսի ժամանակ միայն. նա գոյություն չունի իբրև այս պրոցեսից ջոկ մի սպառողական իր, որը յուր արտադրվելուց հետո է միայն գործում իբրև առևտրի առարկա, շրջանառում որպես ապրանք։ Բայց այս օգտակար էֆֆեկտի, ինչպես է ամեն մի ուրիշ ապրանքի, փոխանակարժեքը որոշվում է նրա վրա գործադրված արտադրատարրերի (աշխատույժի ու արտադրամիջոցների) արժեքով, պլյուս այն հավելարժեքով, որ ստեղծել է փոխադրանքի արդյունաբերության մեջ զբաղեցված բանվորների հավելաշխատանքը։ Ինչ վերաբերում է այս օգտակար էֆֆեկտի սպառմանը, այս դեպքում էլ բոլորովին նույն բանն է լինում, ինչ որ ուրիշ ապրանքների ժամանակ։ Եթե նա անհատորեն է սպառվում, ապա նրա արժեքը չքանում է սպառվելուն պես. եթե նա արտադրողաբար է սպառվում, այնպես որ հենց ինքը հանդիսանում է փոխադրանքում գտնվող ապրանքի մի արտադրական ստադիա, ապա նրա արժեքն իբրև ավելադիր արժեք փոխանցվում է հենց ապրանքին։ Այսպիսով ուրեմն փոխադրանքի արդյունաբերության ֆորմուլան կլիներ՝ Փ-Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ—Փ՛, որովհետև վճարահատուցվում և սպառվում է բուն արտադրապրոցեսը և ոչ թե նրանից անջատելի մի արդյունք։ Հետևաբար նա գրեթե ճիշտ նույն ձևն ունի, ինչ որ ունի ազնիվ մետաղների արտադրության ֆորմուլան, միայն թե Փ՛-ն այստեղ արտադրապրոցեսի ժամանակ առաջացած օգտակար էֆֆեկտի փոխակերպյալ ձև ունի և ոչ թե այս պրոցեսի ժամանակ արտադրված ու նրանից դուրս նետված ոսկու կամ թե արծաթի բնաձև։

Արդյունաբերական կապիտալը կապիտալի միակ գոյաձևն է, որի ժամանակ կապիտալի ֆունկցիան լինում է հավելարժեքի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] հավելարդյունքի ոչ միայն յուրացումը, այլև միաժամանակ նույնի ստեղծումը։ Ուստի արդյունաբերական կապիտալն է պայմանավորում արտադրության կապիտալիստական բնույթը. հենց նրա գոյությունն է, որ յուր մեջ պարփակում է կապիտալիստների ու վարձու բանվորների դասակարգային հակադրությունը։ Այն չափով, որով նա տիրանում է հասարակական արտադրությանը, հեղաշրջվում են տեխնիկան ու աշխատապրոցեսի հասարակական կազմակերպությունը և սրա հետ էլ՝ հասարակության տնտեսական-պատմական տիպը։ Կապիտալի մյուս տեսակները, որոնք նրանից առաջ ասպարեզ են եկել արտադրության անցյալ ու չքացած հասարակական կացությունների ժամանակ, ոչ միայն ենթակարգվում են նրան և իրենց ֆունկցիաների մեխանիզմով փոփոխվում են՝ համապատասխանելով արդյունաբերական կապիտալին, այլև շարժվում են արդեն լոկ սրա պատվանդանի վրա խարսխված, ուրեմն ապրում և մեռնում են, կանգնում և ընկնում են՝ հիմնված իրենց այս պատվանդանի վրա միայն։ Դրամակապիտալն ու ապրանքակապիտալը, որչափով որ նրանք իրենց ֆունկցիաներով հանդես են գալիս արդյունաբերական կապիտալի կողքին իբրև յուրահատուկ ձեռնարկաճյուղերի կրիչներ, աշխատանքի հասարակական բաժանման հետևանքով արդեն ինքնակայացած ու միակողմանի զարգացած լոկ գոյակերպերն են այն տարբեր ֆունկցիոնալ ձևերի, որ արդյունաբերական կապիտալը մերթ ընդունում, մերթ թոթափում է շրջանառության ոլորտում։

Փ ... Փ՛ շրջապտույտը յուր հերթին միահյուսվում է ընդհանրական ապրանքաշրջանառության հետ, դուրս է գալիս նրանից ու մտնում նրա մեջ և կազմում նրա մի մասը։ Մյուս կողմից՝ նա անհատական կապիտալիստի համար կազմում է կապիտալարժեքի մի հատուկ ինքնակա շարժում, մի շարժում, որը մասամբ կատարվում է ընդհանրական ապրանքաշրջանառության ներսում, մասամբ՝ նույնից դուրս, բայց որը միշտ պահպանում է յուր ինքնակա բնույթը։ Նախ՝ այն հանգամանքի շնորհիվ, որ շրջանառության ոլորտում տեղի ունեցող նրա Փ—Ա ու Ա՛—Փ՛ երկու փուլն իբրև կապիտալաշարժման փուլեր ֆունկցիապես որոշ բնույթ ունեն. Փ—Ա-ի մեջ Ա-ն նյութապես որոշված է իբրև աշխատույժ ու արտադրամիջոցներ. Ա—Փ՛-ի մեջ իրացվում է կապիտալարժեքը + հավելարժեքը։ Երկրորդ. Արտ-ը, արտադրապրոցեսը, յուր մեջ պարփակում է արտադրողական սպառումը։ Երրորդ. փողի՝ յուր ելակետին վերադառնալը Փ ... Փ՛ շարժումը դարձնում է ինքը յուր մեջ պարփակվող շրջապտույտի շարժում։

Այսպիսով ուրեմն ամեն մեկ անհատական կապիտալ յուր շրջանառության Փ—Ա ու Ա՛—Փ՛ զույգ կեսերում մի կողմից հանդիսանում է մի գործակատարն ընդհանրական ապրանքաշրջանառության, որի մեջ նա գործում է կամ թե շղթայակցված է կամ որպես դրամ ու կամ իբրև ապրանք և այսպիսով ինքը կազմում է մի անդամն ապրանքաշխարհի փոխակերպությունների ընդհանրական շարքի մեջ։ Մյուս կողմից՝ նա ընդհանրական շրջանառության ներսում գծում է յուր սեփական ինքնակա շրջապտույտը, որի մեջ արտադրության ոլորտը մի անցումնային ստադիա է կազմում և որի մեջ նա յուր ելակետին վերադառնում է նույն այն ձևում պարուրված, որով չվել էր նրանից։ Յուր սեփական շրջապտույտի սահմաններում, որը յուր մեջ պարփակում է արտադրապրոցեսում տեղի ունեցող նրա իրական փոխակերպությունն էլ, նա միաժամանակ փոխում է յուր արժեմեծությունը։ Նա վերադառնում է ոչ մի այն իբրև դրամարժեք, այլև, որպես շատացած, աճած դրամարժեք։

Վերջապես եթե մենք Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛-ն քննում ենք իբրև կապիտալի շջրապտույտի պրոցեսի մասնահատուկ ձև՝ հետագայում ուսումնասիրելի մյուս ձևերի կողքին, ապա նա տարբերանշվում է հետևյալով.

1) Նա հանդես է գալիս իբրև դրամակապիտալի շրջապտույտ, որովհետև արդյունաբերական կապիտալը յուր դրամաձևով, իբրև դրամակապիտալ կազմում է նրա ամբողջ պրոցեսի ելակետն ու վերադարձակետը։ Հենց ֆորմուլան ինքն արտահայտում է այն, որ փողն այստեղ ոչ թե ծախսվում է որպես փող, այլ միմիայն կանխավճարվում է, ուրեմն կապիտալի լոկ դրամաձև է, դրամակապիտալ է։ Հետո, նա այն է արտահայտում, որ ոչ թե սպառարժեքը, այլ փոխանակարժեքն է շարժման որոշիչ ինքնանպատակը։ Հենց այն պատճառով, որ արժեքի դրամակերպարանքը նրա ինքնակա, շոշափելի երևաձևն է, ուստի շրջանառության Փ ... Փ՛ ձևը, որի ելակետն ու ավարտակետն իրական փողն է, դրամաստացությունը, ամենից ակնառու է արտահայտում կապիտալիստական արտադրության առաջմղիչ մոտիվը։ Արտադրապրոցեսը հանդես է գալիս իբրև անխուսափելի միջնանդամ ու անհրաժեշտ չարիք դրամաստացության ճանապարհին։ [Այս պատճառով արտադրության կապիտալիստական եղանակի բոլոր ազգերը պարբերաբար բռնվում են մի մոլուցքով, որով նրանք ուզում են դրամաստացությունը գլուխ բերել առանց արտադրապրոցեսի միջնորդագործման։]

2) Արտադրության ստադիան, Արտ-ի ֆունկցիան, այս շրջապտույտի մեջ կազմում է Փ—Ա ... Ա՛—Փ՛ շրջանառության երկու փուլի ընդհատումը, որը յուր հերթին Փ—Ա—Փ՛ պարզ շրջանառության միջնորդագործում է միայն։ Արտադրապրոցեսը բուն իսկ շրջապտույտի պրոցեսի ձևի մեջ ձևականորեն ու որոշակի հանդես է գալիս իբրև այն, ինչ որ է արտադրության կապիտալիստական եղանակի մեջ, որպես կանխավճարված արժեքի արժեմեծացման սոսկական միջոց, ուրեմն հարստացումն իբրև այսպիսին հանդես է գալիս որպես արտադրության ինքնանպատակ։

3) Որովհետև փուլերի հաջորդականությունն սկսվում է Փ—Ա-ով, ուստի շրջանառության երկրորդ անդամն Ա՛—Փ՛-ն է. ուրեմն ելակետը Փ-ն է, արժեմեծացնելի կապիտալարժեքը, իսկ ավարտակետն է արժեմեծացած Փ + փ դրամակապիտալը, որտեղ Փ-ն իբրև իրացված կապիտալ կերպակայում է յուր փ ձագուկի կողքին։ Սրանով Փ-ի շրջապտույտը տարբերվում է մյուս երկու, Արտ-ի ու Ա՛-ի, շրջապտույտներից, և այն էլ երկակի եղանակով։ Մի կողմից՝ երկու ծայրաթևի դրամաձևով. բայց դրամն արժեքի ինքնակա ու շոշափելի գոյաձևն է, արդյունքի արժեքը յուր ինքնակա արժեձևով, որի մեջ ջնջված է ապրանքների սպառարժեքի ամեն մի հետք։ Մյուս կողմից՝ Արտ ... Արտ ձևն անհրաժեշտորեն Արտ ... Արտ՛ (Արտ + արտ) չի դառնում, իսկ Ա՛ ... Ա՛ ձևի մեջ ընդհանրապես ոչ մի արժետարբերություն նկատելի չի երկու ծայրաթևի միջև։ Այսպիսով ուրեմն Փ ... Փ՛ ֆորմուլայի համար բնորոշն այն է մի կողմից, որ կապիտալարժեքը կազմում է ելակետը, իսկ արժեմեծացած կապիտալարժեքը՝ վերադարձակետը, այնպես որ կապիտալարժեքի կանխավճարումը հանդես է գալիս իբրև ամբողջ գործառնության միջոց, արժեմեծացած կապիտալարժեքը՝ որպես նպատակ. մյուս կողմից՝ բնորոշ է այն, որ այս հարաբերությունն արտահայտված է դրամաձևով, ինքնակա արժեձևով, հետևաբար դրամակապիտալն արտահայտված է որպես դրամ թխսող դրամ։ Արժեքի միջոցով հավելարժեք ստեղծելն արտահայտված է ոչ միայն իբրև պրոցեսի ալֆա ու օմեգա, այլև որոշակի արտահայտված է շլացուցիչ դրամաձևով։

4) Որովհետև Փ՛-ն, այն դրամակապիտալը, որն իրացված է որպես Փ—Ա-ն լրացնող ու ավարտող փուլի՝ Ա՛—Փ՛-ի հետևանք, գտնվում է բացարձակորեն միևնույն ձևում, որով նա յուր առաջին շրջապտույտն էր սկսել, ուստի նա կարող է սրանից ելնելուն պես դարձյալ միևնույն շրջապտույտն սկսել իբրև մեծացած (կուտակվածի դրամակապիտալ, այն է՝ իբրև Փ = Փ + փ. իսկ Փ ... Փ՛ ձևում գոնե չի արտահայտված, թե շրջապտույտի կրկնվելու ժամանակ փ-ի շրջանառությունն անջատվում է Փ՛-ի շրջանառությունից։ Ուրեմն յուր մի անգամվա կերպարանքով քննելիս, ձևականորեն, դրամակապիտալի շրջապտույտն արտահայտում է լոկ արժեմեծացման պրոցեսն ու կուտակման պրոցեսը։ Սպառումը նրա մեջ արտահայտված է միմիայն իբրև արտադրողական սպառում Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի միջոցով. լոկ այս արտադրողական սպառումն է պարփակված անհատական կապիտալի այս շրջապտույտի մեջ։ Փ—Ա-ն Աշ—Փ կամ թե Ա—Փ է բանվորի կողմից նայելիս. հետևաբար առաջին փուլն է այն շրջանառության, որը միջնորդագործում է նրա անհատական սպառումը,— այսինքն՝ Աշ—Փ—Ա (կենսամիջոցներ)։ Երկրորդ Փ—Ա փուլն այլևս չի մտնում անհատական կապիտալի շրջապտույտի մեջ. բայց սա նրա ներածականն է, նրա նախադրյալը, որովհետև որպեսզի բանվորն իբրև կապիտալիստի շահագործելի նյութ միշտ գտնվի շուկայում, նա ամեն բանից առաջ պետք է ապրի, ուրեմն պահպանվի անհատական սպառման միջոցով։ Բայց հենց ինքն այս սպառումն այստեղ ենթադրվում է որպես կապիտալի միջոցով աշխատույժի արտադրողական սպառման պայման միայն, ուրեմն և լոկ այն չափով, որչափով որ բանվորը յուր անհատական սպառման միջոցով պահպանվում և վերարտադրվում է իբրև աշխատույժ։ Իսկ Ամ-ը, բուն ապրանքները, որոնք մտնում են շրջապտույտի մեջ արտադրողական սպառման լոկ սննդանյութն են կազմում։ Աշ—Փ ակտը միջնորդագործում է բանվորի անհատական սպառումը, կենսամիջոցների՝ նրա միս ու արյուն դառնալը։ Անշուշտ, որպեսզի կապիտալիստը գործի իբրև կապիտալիստ, սա պետք է գոյություն ունենա, ուրեմն և ապրի ու սպառի։ Սրա համար հարկավոր է իրոք լոկ այն, որ նա սպառի բանվորի նման, ուստի շրջանառության պրոցեսի այս ձևում ավելին չի ենթադրվում։ Ձևականորեն այս չի էլ արտահայտված նույնիսկ, որովհետև ֆորմուլան ավարտվում է Փ՛-ով ուրեմն մի այնպիսի հետևանքով, որն իսկույն կարող է դարձյալ գործել իբրև մեծացած դրամակապիտալ։

Ա՛—Փ՛-ի մեջ ուղղակի պարունակվում է Ա՛-ի վաճառքը. բայց Ա՛—Փ՛-ն, մի կողմի համար վաճառքը, Փ—Ա մյուս կողմի համար առք է, իսկ ապրանքը վերջնականորեն գնվում է լոկ յուր սպառարժեքի սիրուն՝ (միջնավաճառքները մի կողմ թողած) սպառապրոցեսի մեջ մտնելու համար, գնված առարկայի բնությանը նայած՝ լինի այս սպառումը հիմա անհատական, թե արտադրողական, միևնույն է։ Բայց այս սպառումը չի մտնում այն անհատական կապիտալի շրջապտույտի մեջ, որի արդյունքն է Ա՛-ն. այս արդյունքը հենց իբրև ծախելի ապրանք դուրս է նետվում շրջապտույտից։ Ա՛-ն որոշակի նախանշված է օտարի սպառման համար։ Ուստի մերկանտիլ սիստեմի մեկնաբանների մոտ (այս սիստեմի հիմքում դրված է Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛ ֆորմուլան) մենք գտնում ենք շատ ընդարձակածավալ քարոզներ այն մասին, որ առանձին կապիտալիստը պետք է սպառի լոկ բանվորի նման և որ կապիտալիստների ազգը յուր ապրանքների սպառումն ու ընդհանրապես սպառման պրոցեսը պետք է թողնի մյուս ավելի տխմար ազգերին, իսկ արտադրողական սպառումն, ընդհակառակը, պետք է դարձնի յուր կյանքի խնդիրը։ Այս քարոզները ձևով ու բովանդակությամբ հաճախ հիշեցնում են եկեղեցական հայրերի համանման ճգնապաշտ հորդորները։

Այսպիսով ուրեմն կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսը շրջանառության ու արտադրության միասնություն է, յուր մեջ պարփակում է երկուսն էլ։ Որչափով որ Փ—Ա, Ա՛—Փ՛ երկու փուլն էլ շրջանառության իրադարձություններ են, կապիտալի շրջանառությանը կազմում է ընդհանրական ապրանքաշրջանառության մի մասը։ Բայց իբրև ֆունկցիապես որոշ հատվածներ, ստադիաներ կապիտալի շրջապտույտի, որը վերաբերում է ոչ միայն շրջանառության ոլորտին, այլև արտադրության ոլորտին, կապիտալն ընդհանրական ապրանքաշրջանառության մեջ յուր սեփական շրջապտույտն է կատարում։ Ընդհանրական ապրանքաշրջանառությունը նրան առաջին ստադիայում ծառայում է այն կերպարանքն ընդունելու համար, որով նա կարող է գործել իբրև արտադրողական կապիտալ, երկրորդում՝ այն ապրանքաֆունկցիան թոթափելու համար, որով նա չի կարող յուր շրջապտույտը նորոգել, ու միաժամանակ նրա առջև այն հնարավորությունն ստեղծելու համար, որով նա կարող է յուր սեփական կապիտալաշրջապտույտն անջատել յուր վրա աճած հավելարժեքի շրջանառությունից։

Ուստի դրամակապիտալի շրջապտույտը շրջապտույտի ամենամիակողմանի, այս պատճառով էլ ամենացայտուն ու ամենաբնորոշ երևաձևն է արդյունաբերական կապիտալի, որի նպատակն ու առաջմղիչ մոտիվը — արժեքի արժեմեծացումը, դրամաստացությունն ու կուտակումն արտահայտվում է աչքի զարկող ձևով (գնել՝ ավելի թանգ ծախելու համար)։ Այն հանգամանքի շնորհիվ, որ առաջին փուլը Փ—Ա-ն է, երևան է գալիս արտադրողական կապիտալի բաղադրամասերի՝ ապրանքաշուկայից ծագելն էլ, ինչպես է կապիտալիստական արտադրապրոցեսի՝ շրջանառությամբ, առևտրով չպայմանավորված լինելը։ Դրամակապիտալի շրջապտույտը մենակ ապրանքարտադրություն չի. նա գլուխ է գալիս լոկ շրջանառության միջոցով, նա ենթադրում է շրջանառություն։ Այս արդեն պարզ է նրանից, որ շրջանառությանը պատկանող Փ ձևը հանդես է գալիս իբրև կանխավճարված կապիտալարժեքի առաջին ու զուտ ձև, մի բան, որ չի պատահում շրջապտույտի մյուս երկու ձևի ժամանակ։

Դրամակապիտալի շրջապտույտն այնչափով է մնում արդյունաբերական կապիտալի ընդհանրական արտահայտություն մշտապես, որչափով նա միշտ յուր մեջ պարփակում է կանխավճարված արժեքի արժեմեծացումը։ Արտ ... Արտ շրջապտույտի մեջ կապիտալի դրամարտահայտությունը հրապարակ է գալիս լոկ իբրև արտադրատարրերի գին, հետևաբար լոկ որպես հաշվեդրամով արտահայտված արժեք, և հենց այս ձևով է ամրակայվում հաշվապահության մեջ։

Փ ... Փ՛-ն արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի առանձնահատուկ ձև դառնում է այնչափով, որչափով որ նոր հանդես եկող կապիտալը նախ իբրև փող է կանխավճարվում և հետ է կորզվում միևնույն ձևով, լինի սա մի ձեռնարկաճյուղից մի ուրիշն անցնելիս, թե արդյունաբերական կապիտալի՝ ձեռնարկությունից հետ վերադառնալիս, միևնույն է։ Հիշյալ ձևը յուր մեջ պարփակում է առաջին անգամ կանխավճարվող հավելարժեքի կապիտալաֆունկցիան, և այս ամենից ակնառու երևան է գալիս այն ժամանակ, երբ այս հավելարժեքը գործում է մի ուրիշ ու ոչ թե այն ձեռնարկության մեջ, որտեղից ինքը ծագումն է առել։ Փ ... Փ՛-ն կարող է մի կապիտալի առաջին շրջապտույտը լինել. նա կարող է վերջին շրջապտույտը լինել. նա կարող է հասարակական ամբողջ կապիտալի ձևը նկատվել, նա այն կապիտալի ձևն է, որը նոր է ներդրվում, լինի սա դրամաձևով նոր կուտակված կապիտալ, թե հին կապիտալ, որ ամբողջովին դրամի է վերածվում՝ մի արտադրաճյուղից մի ուրիշը փոխադրելու համար,— միևնույն է։

Իբրև մշտապես բոլոր շրջապտույտներում ընդգրկված ձև, դրամակապիտալն այս շրջապտույտը կատարում է կապիտալի հենց այն մասի համար էլ, որը հավելարժեք է ստեղծում, այն է՝ փոփոխուն կապիտալի համար։ Աշխատավարձի կանխավճարման նորմալ ձևը դրամով վճարումն է. այս պրոցեսը միշտ պետք է նորոգվի կարճ ժամկետներում, որովհետև բանվորն օր դատելով, օր ուտելով է ապրում։ Ուստի կապիտալիստը միշտ պետք է բանվորին հանդիպակայի որպես դրամակապիտալիստ, և նրա կապիտալը՝ իբրև դրամակապիտալ։ Այստեղ չի կարող ուղղակի կամ թե անուղղակի հաշվեգոցում տեղի ունենալ, ինչպես որ լինում է արտադրամիջոցների գնման ու արտադրողական ապրանքների վաճառքի ժամանակ (այնպես որ դրամակապիտալի մեծ մասը փաստորեն կերպակայում է լոկ ապրանքների ձևով, փողը՝ լոկ հաշվեդրամի ձևով, և վերջապես կանխիկը՝ հաշվեկշիռների հավասարեցման համար միայն)։ Մյուս կողմից՝ փոփոխուն կապիտալից ծագող հավելարժեքի մի մասը կապիտալիստի կողմից ծախսվում է սրա մասնավոր սպառման համար, որը մանրածախ առևտրին է վերաբերում, և, ինչ շրջուղիներով էլ որ անցնելիս լինի, վերջիվերջո ծախսվում է կանխիկ, հավելարժեքի դրամաձևով։ Որքան էլ մեծ կամ թե փոքր լինի հավելարժեքի այս մասը, բանի էությունը չի փոխվում ամենևին։ Փոփոխուն կապիտալը շարունակ նորից ու նորից հանդես է գալիս իբրև աշխատավարձի մեջ ներդրվող դրամակապիտալ (Փ—Աշ), իսկ փ-ն՝ իբրև հավելարժեք, որը ծախսվում է կապիտալիստի մասնավոր պահանջմունքները գոցելու համար։ Այսպիսով ուրեմն Փ-ն իբրև կանխավճարված փոփոխուն կապիտալարժեք ու փ-ն իբրև նրա աճը, երկուսն էլ անհրաժեշտորեն պահպանվում են դրամաձևով, որ ծախսվեն այսպիսի ձևով։

Փ—Ա ... Արտ... Ա՛—Փ՛ ֆորմուլան Փ՛ = Փ + փ հետևանքի հետ միասին մի խաբկանք է պարունակում յուր ձևի մեջ, կրում է մի պատրանքային բնույթ, որը ծագում է կանխավճարված ու արժեմեծացած արժեքի՝ համարժեքային ձևով, իբրև փող հանդես գալու կեցությունից։ Շեշտը դրված է ոչ թե արժեքի արժեմեծացման վրա, այլ այս պրոցեսի դրամաձևի վրա, այն բանի վրա, որ վերջիվերջո ավելի շատ արժեք է դրամաձևով դուրս կորզվում շրջանառությունից, քան սկզբնապես կանխավճարված էր նրա համար, ուրեմն շեշտը դրվում է կապիտալիստին պատկանող ոսկեմասսայի ու արծաթամասսայի շատացման վրա։ Այսպես կոչված մոնետար սիստեմը սոսկական արտահայտություն է Փ—Ա—Փ՛ իռռացիոնալ ձևի, մի շարժման, որն ընթանում է բացառապես շրջանառության ներսում և հետևաբար l) Փ—Ա, 2) Ա—Փ՛ երկու ակտը միմիայն նրանով կարող է բացատրել, որ Ա-ն երկրորդ ակտում յուր արժեքից բարձր է ծախվում, ուստի ավելի շատ փող է դուրս կորզում շրջանառությունից, քան յուր գնվելիս նետված էր շրջանառության մեջ։ Ընդհակառակը, Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛-ն, սևեռված լինելով իբրև բացառիկ ձև, կազմում է հիմքն ավելի զարգացած մերկանտիլ սիստեմի, որի ժամանակ իբրև անհրաժեշտ տարր հանդես է գալիս ոչ միայն ապրանքաշրջանառությունը, այլև ապրանքարտադրությունը։

Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛-ի պատրանքային բնույթն ու սրան համապատասխանող պատրանքային մեկնաբանությունն առկա է լինում, հենց որ այս ձևը սևեռվում է ոչ իբրև հոսանուտ, մշտապես նորոգվող, այլ որպես մի անգամվա ձև, ուրեմն հենց որ նա նկատվում է ոչ թե շրջապտույտի ձևերից մեկը, այլ նրա բացառիկ ձևը։ Բայց նա հենց ինքը մատնանշում է մյուս ձևերը։

Նախ՝ այս ամբողջ շրջապտույտը ենթադրում է բուն իսկ արտադրապրոցեսի կապիտալիստական բնույթը և ուրեմն իբրև պատվանդան ենթադրում է հենց նույն այս արտադրապրոցեսը՝ սրանով պայմանավորված մասնահատուկ հանրավիճակի հետ միասին։ Փ—Ա = Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math]. բայց Փ—Աշ-ը ենթադրում է վարձու բանվորին և ուրեմն ենթադրում է արտադրամիջոցներն իբրև արտադրողական կապիտալի մաս, ուստի աշխատապրոցեսն ու արժեմեծացման պրոցեսը, արտադրության պրոցեսն էլ արդեն որպես կապիտալի ֆունկցիա։

Երկրորդ, եթե Փ ... Փ՛-ն կրկնվում է, ապա նրա՝ դրամաձևին վերադառնալը նույնպես անցողիկ է թվում, ինչպես դրամաձևը՝ առաջին ստադիայի ժամանակ։ Փ—Ա-ն անցնում, չքանում է՝ Արտ-ին տեղ տալու համար։ Կապիտալի մշտական վերականխավճարումն իբրև փող, ճիշտ ինչպես և նրա մշտապես վերադարձը որպես դրամ, հենց երկուսն էլ ներկայանում են իբրև շրջապտույտի մեջ չքացող, անցողիկ մոմենտներ միայն։

Երրորդ՝

Փ—	Ա ...	Արտ ... Ա՛—Փ՛. Փ—Ա	... Արտ ... Ա՛—Փ՛.	Փ—Ա ... Արտ	... և այլն։

Շրջապտույտի երկրորդ կրկնության ժամանակ արդեն Արտ ... Ա՛—Փ՛. Փ—Ա ... Արտ շրջապտույտը հանդես է գալիս նախքան Փ-ի երկրորդ շրջապտույտի ավարտվելը, և այսպիսով հետագա բոլոր շրջապտույտները կարող են քննության առնվել Արտ ... Ա՛—Փ—Ա ... Արտ ձևի տակ, այնպես որ Փ—Ա-ն, իբրև առաջին շրջապտույտի առաջին փուլ, արտադրողական կապիտալի մշտապես կրկնվող շրջապտույտի անցողակի նախապատրաստությունն է միայն կազմում, ինչպես որ այս հենց իրապես տեղի է ունենում առաջին անգամ դրամակապիտալի ձևով ներդրվող արդյունաբերական կապիտալի ժամանակ։

Մյուս կողմից՝ Արտ-ի երկրորդ շրջապտույտի ավարտվելուց առաջ գծվում, պրծնում է Ա՛—Փ՛. Փ—Ա ... Արտ ... Ա-ի (կրճատ ասած՝ Ա՛ ... Ա-ի) առաջին շրջապտույտը, ապրանքակապիտալի շրջապտույտը։ Այսպիսով ուրեմն առաջին ձևն արդեն յուր մեջ պարփակում է մյուս երկուսը, և հետևաբար դրամաձևը չքանում է այնչափով, որչափով որ նա ոչ թե սոսկական արժեքային արտահայտություն է, այլ արժեքային արտահայտություն է համարժեքային ձևով, դրամով։

Վերջապես, եթե մենք վեր առնենք նոր հանդես եկող մի առանձին կապիտալ, որն առաջին անգամն է Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛ շրջապտույտը գծում, ապա Փ—Ա-ն այն առաջին արտադրապրոցեսի նախապատրաստական փուլն է, նախակարապետը, որ կատարում է այս առանձին կապիտալը։ Ուստի այս Փ—Ա փուլը ոչ թե ենթադրվում է արտադրապրոցեսի կողքից, այլ ավելի շուտ՝ սահմանվում կամ թե պայմանավորվում է արտադրապրոցեսով։ Բայց սա իրավացի է այս առանձին կապիտալի վերաբերմամբ միայն։ Որչափով որ արտադրության կապիտալիստական եղանակ է ենթադրվում, ուրեմն կապիտալիստական արտադրությամբ որոշված մի հանրավիճակի մեջ, արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի ընդհանրական ձևը դրամակապիտալի շրջապտույտն է։ Այս պատճառով կապիտալիստական արտադրապրոցեսն իբրև մի prius [նախապայման, նախադրյալ։ Բառացի նշանակում է՝ նախքան, ավելի վաղ, ավելի շուտ։] է ենթադրվում, է ենթադրվում է եթե ոչ նոր ներդրված մի արդյունաբերական կապիտալի դրամակապիտալի առաջին շրջապտույտի մեջ, ապա նույնի սահմաններից դուրս. այս արտադրապրոցեսի մշտական գոյությունն Արտ ... Արտ-ի մշտապես նորոգվող շրջապտույտ է ենթադրում։ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի առաջին ստադիայում հանդես է գալիս արդեն հենց ինքն այս նախադրյալը, որովհետև սա մի կողմից՝ վարձու բանվորների դասակարգի գոյությանն է ենթադրում, որովհետև մյուս կողմից՝ այն, ինչ որ արտադրամիջոցների գնորդի համար Փ—Ա առաջին ստադիան է, նրա վաճառորդի համար Ա՛—Փ՛ է, հետևաբար Ա՛-ի մեջ ենթադրվում է ապրանքակապիտալը, ուրեմն հենց ինքն ապրանքն իբրև կապիտալիստական արտադրության հետևանք, ու սրանով էլ ենթադրվում է արտադրողական կապիտալի ֆունկցիան։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՐՏԱԴՐՈՂԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼԻ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԸ

Արտադրողական կապիտալի շրջապտույտն ունի այս ընդհանրական ֆորմուլան՝ Արտ ... Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ։ Հիշյալ շրջապտույտը նշանակում է արտադրողական կապիտալի պարբերաբար նորոգվող ֆունկցիան, ուրեմն վերարտադրությունը կամ նրա արտադրապրոցեսն իբրև վերարտադրապրոցես արժեմեծացման առնչությամբ, հավելարժեքի ոչ միայն արտադրություն, այլև նրա պարբերական վերարտադրություն. նա նշանակում է յուր արտադրողական ձևում գտնվող արդյունաբերական կապիտալի ֆունկցիան ոչ որպես մի անգամվա, այլ իբրև պարբերապես կրկվող ֆունկցիա, այնպես որ վերսկսումը տրված է բուն իսկ ելակետի միջոցով։ Ա՛-ի մի մասը (որոշ դեպքերի ժամանակ՝ արդյունաբերական կապիտալի ներդրման ճյուղերում) կարող է անմիջաբար էլի որպես արտադրամիջոց մտնել նույն այն աշխատապրոցեսի մեջ, որից նա դուրս է եկել իբրև ապրանք. սրանով տնտեսվում է նրա արժեքի՝ իրական դրամ կամ թե դրամանիշ դառնալը միայն, և կամ նա ինքնակա արտահայտություն է ստանում լոկ որպես հաշվեդրամ։ Այս արժեմասը շրջանառության մեջ չի մտնում։ Ուրեմն արտադրապրոցեսի մեջ մտնում են արժեքներ, որոնք շրջանառության մեջ չեն մտնում։ Միևնույնը վերաբերում է Ա՛-ի այն մասին էլ, որը կապիտալիստն իբրև հավելարդյունքի մաս in natura [բնեղեն կերպարանքով] է սպառում։ Սակայն սա չնչին նշանակություն ունի կապիտալիստական արտադրության համար. սա քննության կարող է առնվել, շատ-շա՜տ, երկրագործության ժամանակ։

Այս ձևի դեպքում իսկույն աչքի է զարկում երկու բան։

Նախ։ Մինչդեռ առաջին Փ ... Փ՛ ձևում արտադրապրոցեսը, Արտ-ի ֆունկցիան, ընդհատում և դրամակապիտալի շրջանառությունը և հանդես է գալիս լոկ իբրև միջնօղակ նրա երկու Փ—Ա ու Ա—Փ՛ փուլի միջև, այստեղ արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության ամբողջ պրոցեսը շրջանառության փուլերի սահմաններում նրա ամբողջ շարժումն է կազմում, լոկ մի ընդհատումը և ուրեմն լոկ միջնորդագործումն արտադրողական կապիտալի միջև, որը շրջապտույտն սկսում է իբրև առաջին ծայրաթև ու այն ավարտում է որպես վերջին ծայրաթև, միևնույն ձևի մեջ պարուրված, հետևաբար յուր վերսկսման ձևով։ Բուն շրջանառությունը հանդես է գալիս իբրև վերարտադրության պարբերաբար նորոգվող ու նորոգման շնորհիվ շարունակական միջնորդագործում միայն։

Երկրորդ։ Ամբողջ շրջանառությունը ներկայանում է այն ձևին հակադիր մի ձևով, որ նա ունի դրամակապիտալի շրջապտույտի մեջ։ Այնտեղ, մի կողմ թողած արժեքային որոշումը, ձևն էր՝ Փ—Ա—Փ (Փ—Ա. Ա—Փ). այստեղ, էլի մի կողմ թողած արժեքային որոշումը, ձևն է՝ Ա—Փ—Ա (Ա—Փ. Փ—Ա), հետևաբար պարզ ապրանքաշրջանառության ձևը։

I. ՊԱՐԶ ՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ամենից առաջ քննենք ուրեմն Արտ ... Արտ ծայրաթևերի միջև շրջանառության ոլորտում ընթացող Ա՛—Փ՛—Ա պրոցեսը։

Այս շրջանառության ելակետն ապրանքակապիտալն է՝ Ա՛ = Ա + ա = Արտ + ա։ Ապրանքակապիտալի Ա՛—Փ՛ ֆունկցիան (իրացումը նրա մեջ պարունակվող կապիտալարժեքի, որ = Արտ-ի, որը հիմա գոյություն ունի որպես Ա ապրանքաբաղադրամաս, ինչպես և իրացումը նրա մեջ պարունակվող հավելարժեքի, որը գոյություն ունի որպես միևնույն ապրանքամասսայի բաղադրամաս՝ ա արժեքով) մենք քննել ենք շրջապտույտի առաջին ձևում։ Բայց այնտեղ նա կազմում էր ընդհատված շրջանառության երկրորդ փուլն ու ամբողջ շրջապտույտի ավարտափուլը։ Այստեղ նա կազմում է շրջապտույտի երկրորդ փուլը, իսկ շրջանառության առաջին փուլը։ Առաջին շրջապտույտը վերջանում է Փ՛-ով որովհետև Փ՛-ն նույնպես, ինչպես և սկզբնական Փ-ն, կարող է իբրև դրամակապիտալ նորից սկսել յուր երկրորդ շրջապտույտը, ապա նախապես անհրաժեշտ չէր շարունակել քննությունը, թե արդյոք Փ՛-ում պարունակվող Փ-ն ու փ-ն (հավելարժեքը) իրենց ճանապարհը միասի՞ն են շարունակում, թե՞ նրանք տարբեր ուղիներով են ընթանում։ Այս անհրաժեշտ կլիներ այն ժամանակ միայն, երբ մենք շարունակեինք հետևել առաջին շրջապտույտին՝ սրա նորոգվելիս էլ։ Իսկ արտադրողական կապիտալի շրջապտույտի դեպքում այս կետը պետք է վճռվի, որովհետև նրա առաջին շրջապտույտի որոշումն արդեն այս վճռից է կախված և որովհետև Փ՛—Ա՛-ն նրանում հանդես է գալիս իբրև շրջանառության առաջին փուլ, որը պետք է լրացվի Փ—Ա-ով։ Այս վճռից է կախված այն, թե արդյոք ֆորմուլան ներկայացնում է պարզ վերարտադրություն, թե՞ ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրություն։ Հետևաբար այս կետի վճռվելու համաձայն էլ փոխվում է շրջապտույտի բնույթը։

Այսպիսով ուրեմն մենք ամենից առաջ վերցնում ենք արտադրողական կապիտալի պարզ վերարտադրությունը, ընդվորում այստեղ, ինչպես և առաջին գլխում, ենթադրվում են անփոփոխ մնացող հանգամանքներ և ապրանքների առուծախ ըստ իրենց արժեքի։ Այս ենթադրության համաձայն ամբողջ հավելարժեքը մտնում է կապիտալիստի անձնական սպառման մեջ։ Հենց որ Ա՛ ապրանքակապիտալի՝ դրամի փոխարկվելը տեղի է ունեցած լինում, դրամագումարի այն մասը, որը կապիտալարժեքն է ներկայացնում, շարունակում է շրջանառել արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի մեջ. մյուս մասը, որ ոսկիացած հավելարժեք է, մտնում է ընդհանրական ապրանքաշրջանառության մեջ, կապիտալիստից սկիզբն առնող դրամաշրջանառություն է, բայց կատարվում է նրա անհատական կապիտալի շրջանառությունից դուրս։

Մեր օրինակում մենք ունեինք 10 000 ֆունտ մանվածքից կազմված մի Ա՛ ապրանքակապիտալ 500 £ արժեքով. սրանից 422 £-ն արտադրողական կապիտալի արժեքն է և իբրև 8 440 ֆունտ մանվածքի դրամաձև շարունակում է Ա՛-ի սկսած կապիտալաշրջանառությունը, այնինչ 78 £-անոց հավելարժեքը 1 560 ֆունտ մանվածքի, ապրանքարդյունքի հավելութային մասի, դրամաձևը ելնում է այս շրջանառությունից դուրս և մի անջատ ուղի է գծում ընդհանրական ապրանքաշրջանառության մեջ։

Ա՛
		Ա		— —		Փ		— Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math]
		+		— Փ՛		+
		ա		— —		փ		— ա

փ—ա-ն գնումների մի շարք է այն փողի միջոցով, որ կապիտալիստը ծախսում է, լինի բուն ապրանքների վրա, թե յուր թանգագին անձի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] ընտանիքի համար մատուցվող ծառայությունների վրա, միևնույն է։ Այս գնումները մանրատված են, տեղի են ունենում տարբեր ժամկետներում։ Այսպիսով ուրեմն փողը ժամանակավորապես գոյություն է ունենում ընթացիկ սպառման համար նախանշված մի դրամապաշարի կամ գանձի ձևով, որովհետև այն փողը, որի շրջանառությունն ընդհատված է, գտնվում է գանձաձևում։ Նրա ֆունկցիան իբրև շրջանառության միջոցի, որն ընդգրկում է գանձի անցողիկ ձևն էլ, չի մտնում յուր Փ դրամաձևով հանդես եկող կապիտալի շրջանառության մեջ։ Փողը ոչ թե կանխավճարվում է այստեղ, այլ ծախսվում։

Մենք ենթադրում էինք, որ կանխավճարված բոլոր կապիտալը միշտ ամբողջովին է յուր մի փուլից անցնում մյուս փուլը. այնպես էլ այստեղ ենթադրել ենք, որ Արտ-ի ապրանքարդյունքը յուր մեջ կրում է Արտ արտադրողական կապիտալի ամբողջ արժեքը, որ = 422 £-ի, + արտադրապրոցեսի ժամանակ ստեղծված հավելարժեքը, որ = 78 £-ի։ Մեր օրինակում, որտեղ մենք գործ ունենք մի բաժանելի ապրանքարդյունքի հետ, հավելարժեքը գոյություն ունի 1 560 ֆունտ մանվածքի ձևով, ճիշտ այնպես, ինչպես 1 ֆունտ մանվածքի վրա հաշվելիս նա գոյություն ունի 2.496 ունցիա մանվածքի ձևով։ Իսկ ընդհակառակը, եթե ապրանքարդյունքը լիներ, օրինակ, մի մեքենա՝ 500 £-անոց ու միևնույն արժեկազմով, ապա թեև այս մեքենայի մեկ արժեմասը կլիներ էլ 78 £ հավելարժեքի, բայց այս 78 £-ը գոյություն կունենար ամբողջ մեքենայի մեջ միայն. մեքենան չի կարելի կապիտալարժեքի ու հավելարժեքի բաժանել առանց նույն ինքը մեքենան կտոր-կտոր անելու և այսպիսով նրա սպառարժեքի հետ միասին նրա արժեքն էլ ոչնչացնելու։ Հետևաբար երկու արժեբաղադրամասը լոկ իդեապես կարող են իբրև ապրանքամարմնի բաղադրամասեր պատկերացվել ու ոչ իբրև Ա՛ ապրանքի ինքնակա տարրեր, ինչպես որ ամեն մի ֆունտ մանվածքն է պատկերացվում որպես 10 000 ֆունտի բաժանելի, ինքնակա ապրանքատարր։ Առաջին դեպքում պետք է բոլոր ապրանքը, ապրանքակապիտալը, մեքենան ամբողջովին ծախվի նախքան այն, որ փ-ն կարողանա թևակոխել յուր առանձին շրջանառության մեջ։ Ընդհակառակը, եթե կապիտալիստը 8 440 ֆունտ է ծախում, մյուս 1 560 ֆունտի վաճառքը հավելարժեքի մի ինքնակա, անջատված շրջանառություն կներկայացներ՝ ա (1 560 ֆունտ մանվածք) — փ (78 £) = ա (սպառման առարկա) ձևով։ Բայց 10 000 ֆունտ մանվածարդյունքի ամեն մի առանձին բաժնեմասի արժետարրերը կարելի է ներկայացնել ինչպես ամբողջական արդյունքի մեջ, այնպես և արդյունքի մասերի միջև։ Ինչպես որ այս ամբողջ արդյունքը, 10 000 ֆունտ մանվածքը, կարելի է բաժանել 372 £ արժեքով 7 440 ֆունտ մանվածքից կազմված հաստատուն կապիտալարժեքի (c), 50 £ արժող 1 000 ֆունտ մանվածքից կազմված փոփոխուն կապիտալարժեքի (v) ու 78 £ արժող 1 560 մանվածքից կազմված հավելարժեքի (m), այնպես էլ ամեն մի ֆունտ մանվածք կարելի է բաժանել c-ի, որ = 8,928 պեննի արժեքով 11,904 ունցիայի, v-ի, որ = 1,200 պեննի արժեքով l,600 ունցիա մանվածքի, m-ի, որ = 1,872 պեննի արժեքով 2,496 ունցիա մանվածքի։ Կապիտալիստը կարող էր նաև 10 000 ֆունտի հաջորդական վաճառքի ժամանակ հաջորդական բաժնեմասերի մեջ պարունակվող հավելարժեքի տարրերը հաջորդաբար սպառել և սրանով նույնպես հաջորդաբար իրացնել c + v գումարը։ Բայց վերջիվերջո այս գործառնությունը ենթադրում է նմանապես, որ ծախվում է ամբողջ 10 000 ֆունտը և որ ուրեմն 8 440 ֆունտ վաճառքի հետևանքով փոխհատուցվում է c-ի ու v-ի արժեքը։ (I գիրք, VII գլուխ, 2)։

Բայց ինչ էլ որ լինի, Ա՛—Փ՛-ի շնորհիվ ինչպես Ա՛-ում պարունակվող կապիտալարժեքը, այնպես էլ հավելարժեքը, ձեռք են բերում մի անջատելի գոյություն, տարբեր դրամագումարների գոյություն. երկու դեպքում էլ ինչպես Փ-ն, այնպես էլ փ-ն իրապես փոխակերպյալ ձևն է այն արժեքի, որն սկզբնապես Ա՛-ում պարուրված՝ միմիայն իբրև ապրանքի գին ունի յուր սեփական, լոկ իդեական արտահայտությունը։

ա—փ—ա-ն պարզ ապրանքաշրջանառություն է, որի առաջին ա—փ փուլը ներառված է ապրանքակապիտալի Ա՛—Փ՛ շրջանառության մեջ, ուրեմն կապիտալի շրջապտույտի մեջ. նրան լրացնող փ—ա փուլը, ընդհակառակը, ելնում է այս շրջապտույտից դուրս, իբրև ընդհանրական ապրանքաշրջանառության մի իրադարձություն, որն անջատված է հիշյալ շրջապտույտից։ Ա-ի ու ա-ի, կապիտալարժեքի ու հավելարժեքի շրջանառությունը երկճեղքվում է այն բանից հետո, երբ Ա՛-ն փոխարկվում է Փ-ի։ Սրանից հետևում է՝

Առաջին. որովհետև Ա՛—Փ՛ = Ա՛—(Փ + փ) ակտի հետևանքով ապրանքակապիտալն իրացվում է, ուստի կապիտալարժեքի ու հավելարժեքի այն շարժումը, որը Ա՛—Փ՛-ի մեջ դեռ ընդհանուր էր և որի կրիչը միևնույն ապրանքամասսան էր, հնարավոր է լինում իրարից բաժանել, քանի որ երկուսն էլ իբրև դրամագումարներ ինքնակա ձևեր ունեն հիմա։

Երկրորդ. եթե այս երկճեղքումը տեղի է ունենում, ընդորում փ-ն ծախսվում է իբրև կապիտալիստի հասույթ, այնինչ Փ-ն որպես կապիտալարժեքի ֆունկցիոնալ ձև շարունակում է շրջապտույտի միջոցով նախորոշված յուր ուղին,— ապա առաջին Ա՛—Փ՛ ակտը հաջորդ Փ—Ա ու փ—ա ակտերի կապակցությամբ կարելի է լինում ներկայացնել իբրև երկու տարբեր շրջանառություն՝ Ա—Փ—Ա ու ա—փ—ա, երկուսն էլ, ըստ ընդհանրական ձևի, սովորական ապրանքաշրջանառությանը պատկանող շարքեր։

Բացի սրանից, միազոդված ապրանքամարմինների ժամանակ, որոնք մաս-մաս անել հնարավոր չի, գործնականում արժեբաղադրամասերն ըստինքյան մեկուսացվում են իդեապես։ Օրինակ, Լոնդոնի շինարարական գործում, որը մեծ մասամբ վարկով է արվում, շինարարական ձեռնարկուն վարկատրություններ է ստանում տան կառուցման՝ տարբեր ստադիաներում գտնվելու համեմատ։ Այս ստադիաներից ոչ մեկը մի տուն չի, այլ ապագայում տուն դառնալիք մի կառուցման իրապես գոյություն ունեցող մեկ բաղադրամաս. հետևաբար չնայած նրա իրական լինելուն՝ նա ամբողջական տան լոկ իդեական կոտորակամասն է, բայց և այնպես բավականաչափ իրական է՝ իբրև լրացուցիչ վարկատրության ապահովություն ծառայելու համար։ (Այս մասին տես ներքևում XII գլ.։)

Երրորդ. եթե Ա-ի ու Փ-ի մեջ կապիտալարժեքի ու հավելարժեքի դեռ ընդհանուր մնացած շարժումը լոկ մասամբ է բաժանվում (այնպես որ հավելարժեքի մի մասը չի ծախսվում իբրև հասույթ) կամ թե ամենևին չի բաժանվում, ապա բուն իսկ կապիտալարժեքի մեջ մի փոփոխություն է կատարվում դեռ յուր շրջապտույտի սահմաններում, շրջապտույտի ավարտվելուց առաջ։ Մեր օրինակում արտադրողական կապիտալի արժեքը հավասար էր 422 £-ի։ Հետևաբար եթե նա շարունակում է Փ—Ա-ն, օրինակ, իբրև 480 £ կամ թե 500 £, ապա ուրեմն նա շրջապտույտի վերջին ստադիան կատարում է որպես մի արժեք, որն սկզբնական արժեքից 58 £-ով կամ թե 78 £-ով ավելի մեծ է։ Բայց այս կարող է միաժամանակ շաղկապված լինել նրա արժեկազմի փոփոխման հետ էլ։

Ա՛—Փ՛-ն, շրջանառության երկրորդ ստադիան ու I (Փ ... Փ՛) շրջապտույտի ավարտական ստադիան մեր շրջապտույտի մեջ նույնի երկրորդ ստադիան է ու ապրանքաշրջանառության առաջին ստադիան։ Հետևաբար որչափով որ շրջանառությունն է նկատի առնվում, պետք է հիշյալ ստադիան լրացվի Փ՛—Ա՛-ով։ Բայց ոչ միայն Ա՛—Փ՛-ն է արդեն յուր հետևում թողել արժեմեծացման պրոցեսը (այստեղ՝ Արտ-ի ֆունկցիան, առաջին ստադիան), այլև նրա հետևանքը, Ա՛ ապրանքարդյունքն է իրացել արդեն։ Այսպիսով ուրեմն Ա՛—Փ՛-ի հետ վերջացել է կապիտալի արժեմեծացման պրոցեսը, ինչպես և այն ապրանքարդյունքի իրացումը, որի մեջ ներկայանում է արժեմեծացած կապիտալարժեքը։

Հետևաբար մենք ենթադրել ենք պարզ վերարտադրություն, այսինքն՝ փ—ա-ն ամբողջովին է անջատվում Փ—Ա-ից։ Որովհետև երկու շրջանառությունն էլ, ինչպես ա—փ—ա-ն, այնպես և Ա—Փ—Ա-ն, ըստ ընդհանրական ձևի, ապրանքաշրջանառությանն են վերաբերում (և ուրեմն ծայրաթևերի միջև ոչ մի արժետարբերություն էլ ցույց չեն տալիս), ուստի հեշտ է, ինչպես գռեհիկ տնտեսագիտությունն է անում, կապիտալիստական արտադրապրոցեսն ըմբռնել իբրև ապրանքների, որևէ տեսակի սպառման համար նախանշված այնպիսի սպառարժեքների սոսկական արտադրություն, որ կապիտալիստն արտադրում է լոկ նրա համար, որ սրանք փոխարինի ուրիշ սպառարժեք ունեցող ապրանքներով կամ թե նրանք սրանց հետ փոխանակի, ինչպես գռեհիկ տնտեսագիտությունն է սխալմամբ անվանում այս։

Ա՛-ն հենց այն գլխից հանդես է գալիս իբրև ապրանքակապիտալ, և ամբողջ պրոցեսի նպատակը, հարստացումը (արժեմեծացումն) ամենևին չի բացառում կապիտալիստի մի այնպիսի սպառում, որն աճում է հավելարժեքի (ուրեմն և կապիտալի) մեծությանը զուգընթաց, այլ հենց ուղղակի պարփակում է յուր մեջ նրա աճող սպառումը։

Կապիտալիստի հասույթի շրջանառության մեջ իրոք լոկ այն բանին է ծառայում, արտադրված աապրանքը (կամ Ա՛ ապրանքարդյունքի՝ նրան իդեապես համապատասխանող կոտորակամասը), որ հիշյալ հասույթը նախ դրամի փոխարկվի ու դրամից էլ՝ մասնավոր սպառման համար ծառայող ուրիշ ապրանքների մի շարքի։ Բայց ընդսմին չպետք է աչքաթող անել այն փոքրիկ պարագան, որ ա-ն այնպիսի ապրանքարժեք է, որը կապիտալիստի վրա ոչինչ չի նստել, որ նա հավելաշխատանքի մարմնացում է, ուստի թատերաբեմ է ելնում սկզբնապես իբրև Ա՛ ապրանքակապիտալի բաղադրամաս։ Այսպիսով ուրեմն հենց ինքն այս ա-ն յուր գոյությամբ արդեն շաղկապված և ընթացարարող կապիտալարժեքի շրջապտույտի հետ, և եթե սա կանգ է առնում կամ թե որևէ կերպ խանգարվում է, ապա սահմանափակվում կամ թե բոլորովին դադարում է ոչ միայն ա-ի սպառումը, այլև սրա հետ միաժամանակ նաև այն ապրանքաշարքի վաճառահանումը, որն ա-ի փոխհատուցումն է կազմում։ Միևնույնն է տեղի ունենում, երբ ձախողվում է Ա՛—Փ՛-ն, կամ թե ծախվում է Ա՛-ի մեկ մասը միայն։

Մենք տեսանք, որ ա—փ—ա-ն, իբրև կապիտալիստի հասույթի շրջանառություն, կապիտալաշրջանառության մեջ մտնում է այնքան ժամանակ միայն, քանի դեռ ա-ն Ա՛-ի, ապրանքակապիտալի յուր ֆունկցիոնալ ձևն ունեցող կապիտալի արժեմաս է. բայց հենց որ նա ինքնակայանում է փ—ա-յի միջոցով, ուրեմն ա—փ—ա լրիվ ձևով, նա չի մտնում կապիտալիստի կողմից կանխավճարված կապիտալի շարժման մեջ, թեև սրանից է ծագում։ Նա սրա հետ կապված է լոկ այնչափով, որչափով որ կապիտալի գոյությունը կապիտալիստի գոյություն է ենթադրում, և այս վերջինս պայմանավորված է հավելարժեքի այն սպառումով, որը լինում է կապիտալիստի կողմից։

Ընդհանրական շրջանառության մեջ Ա՛-ն, օրինակ, մանվածքը, գործում է լոկ իբրև ապրանք. սակայն որպես կապիտալի շրջանառության մի մոմենտ նա գործում է իբրև ապրանքակապիտալ, որպես մեկն այն կերպարանքներից, որ կապիտալարժեքը փոփոխակի ընդունում և կամ թոթափում է յուր վրայից։ Մանվածքի՝ վաճառականին ծախվելուց հետո մանվածքը դուրս է ելնում, հեռանում է այն կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսից, որի արդյունքն է, բայց այնուամենայնիվ որպես ապրանք շարունակում է գտնվել ընդհանրական շրջանառության շրջագծի մեջ։ Միևնույն ապրանքամասսայի շրջանառությունը շարունակվում է, չնայած որ նա դադարել է մանագործարանատիրոջ կապիտալի ինքնակա շրջապտույտի մի մոմենտը կազմելուց։ Ուստի կապիտալիստի կողմից շրջանառության մեջ նետված ապրանքամասսայի իրապես եզրափակիչ փոխակերպությունը, Ա—Փ-ն, նրա վերջնականապես սպառման ոլորտը դուրս ընկնելը կարող է ժամանակապես ու տարածականորեն բոլորովին անջատված լինել նրա այն փոխակերպությունից, որով այս ապրանքամասսան գործում է իբրև նրա ապրանքակապիտալ։ Նույն այն փոխակերպությունը, որ կատարվել, պրծել է կապիտալի շրջանառության ոլորտում, դեռ մնում է կատարելու, ընդհանրական շրջանառության ոլորտում։

Բանի էությունը չի փոխվում ամենևին, եթե մանվածքն էլի մտնում է մի ուրիշ արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի մեջ։ Ընդհանրական շրջանառությունն ընդգրկում է ինչպես հասարակական կապիտալի տարբեր ինքնակա կտորների շրջապտույտների միահյուսումն, այսինքն աոանձին կապիտալների ամբողջությունը, այնպես էլ այն արժեքների շրջանառությունը, որոնք շուկա են նետված ոչ իբրև կապիտալ, այլ մտնում են անհատական սպառման մեջ։

Կապիտալի շրջապտույտի միջև եղած հարաբերությունը, որչափով որ հիշյալ շրջապտույտն ընդհանրական շրջապտույտի մի մասն է և որչափով նա մեկ ինքնակա շրջապտույտի անդամներն է կազմում, երևան է գալիս այնուհետև, երբ մենք քննության ենք առնում Փ՛ = Փ + փ-ի շրջանառությունը։ Փ-ն իբրև դրամակապիտալ շարունակում է կապիտալի շրջապտույտը։ փ-ն իբրև հասութածախս (Փ—ա) մտնում է ընդհանրական շրջանառության մեջ, բայց թռնում է կապիտալի շրջապտույտից դուրս։ Այս վերջին շրջապտույտի մեջ մտնում է լոկ այն մասը, որը գործում է որպես ավելադիր դրամակապիտալ։ ա—փ—ա-յի մեջ փողը գործում է միմիայն իբրև ստակ. այս շրջանառության նպատակը կապիտալիստի անհատական սպառումն է։ Գռեհիկ տնտեսագիտության ապուշայնությունը բնորոշվում է այն բանով, որ նա այս շրջանառությունը, որը չի մտնում կապիտալի շրջապտույտի մեջ,— արժեքային արդյունքի իբրև հասույթ սպասվող մասի շրջանառությունը — ձևացնում, ներկայացնում է իբրև կապիտալի բնորոշ շրջապտույտ։

Երկրորդ փուլում, Փ—Ա-ի ժամանակ, էլի առկա է Փ = Արտ կապիտալարժեքը (= այն արտադրողական կապիտալի արժեքին, որն այստեղ սկսում է արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտը), առկա է հավելարժեքից բեռնաթափված կերպարանքով, ուրեմն միևնույն արժեմեծությամբ, ինչպես որ էր դրամակապիտալի շրջապտույտի առաջին Փ—Ա ստադիայում։ Չնայած տարբեր տեղին՝ դրամակապիտալը, որին հիմա փոխարկվել է ապրանքակապիտալը, միևնույն ֆունկցիան ունի. նա դառնում է Ամ ու Աշ, արտադրամիջոցներ ու աշխատույժ։

Հետևաբար կապիտալարժեքն ապրանքակապիտալի Ա—Փ ֆունկցիայի միջոցին ա—փ-ի հետ միաժամանակ անցել, կատարել է Ա—Փ փուլը և հիմա մտնում է լրացուցիչ Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] փուլի մեջ. ուրեմն նրա ամբողջական շրջանառությունն է՝ Ա—Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math]։

Առաջին. Փ դրամակապիտալն I (Փ ... Փ՛ շրջապտույտ) ձևում հանդես եկավ իբրև այն սկզբնական ձևը, որով կանխավճարվում է կապիտալարժեքը այստեղ հենց այն գլխից նա հանդես է գալիս որպես այն դրամագումարի մաս, որին փոխարկվել է ապրանքակապիտալը շրջանառության Ա՛—Փ՛ առաջին փուլում, ուրեմն հենց սկզբից նա հանդես է գալիս իբրև Արտ-ի, արտադրողական կապիտալի՝ ապրանքարդյունքի վաճառքով միջնորդագործված փոխակերպումն դրամաձևի։ Դրամակապիտալն այստեղ հենց այն գլխից գոյություն ունի որպես կապիտալարժեքի ոչ սկզբնական ու ոչ էլ ավարտական ձև, որովհետև Ա—Փ փուլը եզրափակող Փ—Ա փուլն այստեղ կատարվել-պրծնել կարող է դրամաձևի երկրորդ անգամ թոթափման շնորհիվ միայն։ Ուստի Փ—Ա-ի այն մասը, որը միաժամանակ Փ—Աշ է, այլևս երևան է գալիս ոչ թե իբրև աշխատույժի գնման շնորհիվ կատարվող սոսկական դրամականխավճարում, այլ իբրև այնպիսի կանխավճարում, որով աշխատույժին դրամաձևով կանխավճարվում է 50 £ արժեք՝ ունեցող նույն այն 1 000 ֆունտ մանվածքը, որն աշխատույժի ստեղծած ապրանքարժեքի մի մասն է կազմում։ Այն դրամը, որն այստեղ կանխավճարվում է բանվորին, հենց սրա արտադրած ապրանքարժեքի մի արժեմասի լոկ փոխակերպված համարժեքային ձևն է։ Եվ այս պատճառով արդեն Փ—Ա ակտը, որ չափով որ սա Փ—Աշ է, դրամաձև ունեցող ապրանքի միմիայն փոխարինումն չի սպառաձև ունեցող ապրանքով, այլ պարունակում է ընդհանրական ապրանքաշրջանառությունից, իբրև այսպիսուց, անկախ ուրիշ տարրեր էլ։

Փ՛-ն երևան է գալիս իբրև փոխակերպյալ ձևն Ա՛-ի, որն ինքն Արտ-ի, արտադրապրոցեսի, անցյալ ֆունկցիայի արդյունք է. ուստի ամբողջ Փ՛ դրամագումարը ներկայանում է իբրև անցյալ աշխատանքի դրամարտահայտություն։ Մեր օրինակում՝ 10 000 ֆունտ մանվածքը = 500 £-ին, մանելու պրոցեսի արդյունքին. սրանից 7 440 ֆունտ մանվածքը = կանխավճարված c հաստատուն կապիտալին = 372 £. 1 000 ֆունտ մանվածքը = կանխավճարված v փոփոխուն կապիտալին = 50 £, և 1 560 ֆունտ մանվածքը = m հավելարժեքին = 78 £։ Եթե այլ հավասար պայմաններում Փ՛-ից միմիայն սկզբնական կապիտալ = 422 £-ն է նորից կանխավճարվում, ապա բանվորը Փ—Աշ-ի հետևանքով մոտակա շաբաթում որպես կանխավճար ստանում է այս շաբաթվա մեջ արտադրված 10 000 ֆունտ մանվածքի մեկ մասը միայն (1 000 ֆունտ մանվածքի դրամարժեքը)։ Իբրև Ա—Փ-ի հետևանք փողն անցյալ աշխատանքի արտահայտություն է միշտ։ Որչափով որ լրացուցիչ Փ—Ա ակտն իսկույն է կատարվում ապրանքաշուկայում, ուրեմն Փ-ն փոխարկվում է գոյություն ունեցող, շուկայում գտնվող ապրանքների, ապա այս էլի անցյալ աշխատանքի փոխակերպումն է մի ձևից (փող) մի ուրիշ ձևի (ապրանք)։ Բայց Փ—Ա-ն ժամանակով տարբեր է Ա—Փ-ից։ Իբրև բացառություն, այս կարող է միաժամանակ տեղի ունենալ, եթե, օրինակ, այն կապիտալիստը, որ Փ—Ա-ն է կատարում, ու այն կապիտալիստը, որի համար այս ակտն Ա—Փ է, իրենց ապրանքները փոխադարձաբար միմյանց հանձնում են նույն ժամանակում, և հետո Փ-ն լոկ հաշվեկշիռն է հավասարեցնում։ Ա—Փ-ի ու Փ—Ա-ի կատարածման միջև եղած ժամանակի տարբերությունը կարող է ավելի շատ կամ թե ավելի քիչ նշանավոր լինել։ Թեև Փ-ն իբրև Ա—Փ ակտի հետևանք անցյալ աշխատանք է ներկայացնում, բայց և այնպես Փ—Ա ակտի համար Փ-ն կարող է այն ապրանքների փոխակերպյալ ձևը ներկայացնել, որոնք դեռ ամենևին չկան շուկայում, այլ միմիայն ապագայում կգտնվեն այնտեղ, որովհետև Փ—Ա-ն սովորաբար գլուխ է գալիս այն բանից հետո միայն, երբ Ա-ն նոր արտադրված է։ Ճիշտ նմանապես Փ-ն կարող է այն ապրանքները ներկայացնեի որոնք, արտադրվում են Ա-ի հետ միաժամանակ, որի դրամարտահայտությունն է ինքը Փ-ն։ Օրինակ, Փ—Ա փոխակերպության (արտադրամիջոցների գնման) ժամանակ կարող է ածուխ գնվել նախքան սրա՝ հանքահորից հանվելը։ Որչափով որ փ-ն կերպակայում է իբրև դրամակուտակում, ծախսվում է ոչ իբրև հասույթ, նա կարող է այն բամբակը ներկայացնել, որն արտադրվելու է գալ տարի միայն։ Նույնն է նաև կապիտալիստի հասույթը ծախսելու, փ—ա-ի ժամանակ։ Նույնն է, երբ ասում ենք, թե աշխատավարձը՝ Աշ = 50 £. այս փողը ոչ միայն բանվորի անցյալ աշխատանքի դրամաձևն է, այլև միաժամանակ հատկացագիր է համաժամանակյա կամ թե ապագա այն աշխատանքի համար, որը դեռ նոր և իրացվում և կամ ապագայում պետք է իրացվի։ Բանվորը նրանով կարող է գնել մի բաճկոն, որ միմիայն գալ շաբաթ է պատրաստվելու։ Այս տեղի է ունենում հատկապես անհրաժեշտ կենսամիջոցների շատ մեծ թվի վերաբերմամբ, որոնք գրեթե հենց անմիջապես իրենց արտադրվելու ակնթարթում պետք է սպառվեն, որպեսզի չփչանան։ Այսպիսով բանվորը հանձին այն փողի, որով նա յուր աշխատավարձն է ստանում, ձեռք է բերում յուր սեփական ապագա աշխատանքի կամ թե ուրիշ բանվորների ապագա աշխատանքի փոխակերպյալ ձևը։ Բանվորի անցյալ աշխատանքի մի մասի հետ կապիտալիստը նրան տալիս է նրա սեփական ապագա աշխատանքի հատկացագիր։ Բանվորի անցյալ աշխատանքը վճարահատուցվում է նրա սեփական համաժամանակյա կամ թե ապագա այն աշխատանքով, որն առկա պաշար չի կազմում դեռ։ Այստեղ բոլորովին չքանում է պաշարագոյացման պատկերացումը։

Երկրորդ. Ա—Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] շրջանառության մեջ միևնույն դրամը երկու անգամ է փոխում տեղը. կապիտալիստը փողը նախ ստանում է իբրև վաճառորդ և հետո տալիս է որպես գնորդ. ապրանքի՝ դրամաձևի փոխարկվելը լոկ այն բանին է ծառայում, որ հիշյալը դրամաձևից էլի ապրանքաձևի փոխարկի։ Ուստի կապիտալի դրամաձևը, նրա իբրև դրամակապիտալի կեցությունն այս շարժման մեջ մի չքացող մոմենտ է միայն. կամ ուրիշ խոսքով՝ դրամակապիտալը, որչափով շարժումը հոսում, շարունակվում է, հանդես է գալիս լոկ իբրև շրջանառության միջոց, երբ որպես գնելամիջոց է ծառայում. նա իբրև բուն վճարամիջոց է ներկայանում այն ժամանակ, երբ կապիտալիստները փոխադարձաբար միմյանցից են գնում, ուրեմն պետք է մնացորդագոցել վճարահաշվեկշիռը միայն։

Երրորդ. դրամակապիտալի ֆունկցիան, ուզում է նա իբրև սոսկական շրջանառության միջոց ծառայելիս լինի, թե իբրև վճարամիջոց, միևնույն է,— միջնորդագործում է Ա-ն Աշ-ով ու Ամ-ով փոխարինելը միայն, այսինքն այն մանվածքը, այն ապրանքարդյունքը յուր արտադրատարրերով փոխարինելը, որին իբրև հետևանքի հանգում է արտադրողական կապիտալը (որպես հասույթ գործածելի հավելարժեքը հանելուց հետո). հետևաբար նա միջնորդագործում է կապիտալարժեքի՝ յուր իբրև ապրանք ունեցած ձևից այս ապրանքի կազմիչ տարրերին հետ փոխարկվելը. ուրեմն նա վերջիվերջո միջնորդագործում է ապրանքակապիտալի լոկ հետփոխարկումն արտադրողական կապիտալի։

Որպեսզի շրջապտույտը նորմալ կատարվի, Ա-ն պետք է յուր արժեքի համաձայն ու ամբողջապես ծախվի։ Այնուհետև, Ա—Փ—Ա-ն յուր մեջ պարփակում է ոչ միայն մեկ ապրանքի փոխարինումը մի ուրիշով, այլև այս փոխարինումը միևնույն արժեհարաբերությամբ։ Մեր ենթադրությունն է սա, թե այստեղ հենց այս է տեղի ունենում։ Իսկ փաստորեն արտադրամիջոցնեըի արժեքները փոփոխվում են. արդեն հենց կապիտալիստական արտադրությանն է հատուկ արժեհարաբերությունների շարունակական փոփոխությունն աշխատանքի արտադրողականության մշտական փոփոխության շնորհիվ, որը բնորոշ է կապիտալիստական արտադրության համար։ Այստեղ մենք լոկ մատնանշում ենք արտադրագործոնների այս արժեփոփոխությունը, որը հետագայում ենք ուսումնասիրելու։ Արտադրատարրերի՝ ապրանքարդյունք դառնալը, Արտ-ի Ա՛ դառնալը կատարվում է արտադրության ոլորտում. Ա՛-ի՝ Արտ-ի հետփոխարկվելը կատարվում է շրջանառության ոլորտում։ Այս հետփոխարկումը միջնորդագործվում է պարզ ապրանքափոխակերպությամբ։ Բայց նրա բովանդակությունն իբրև ամբողջություն քննած վերարտադրապրոցեսի մեկ մոմենտն է։ Ա—Փ—Ա-ն, որպես կապիտալի շրջանառության ձև, պարունակում է ֆունկցիապես որոշ մի նյութափոխություն։ Ա—Փ—Ա փոխարկումը պայմանավորում է այնուհետև, որ Ա = է Ա՛ ապրանքաքանակի արտադրատարրերին, և որ նրանց՝ իրար նկատմամբ ունեցած այս սկզբնական արժեհարաբերությունները պահպանվում են. հետևաբար ենթադրվում է ոչ թե մենակ այն, որ ապրանքներն իրենց արժեքի համաձայն են ծախվում, այլև այն, որ նրանք շրջապտույտի ժամանակ ոչ մի արժեփոխություն չեն կրում. որտեղ այսպես չի, այնտեղ պրոցեսը չի կարող նորմալ ընթանալ։

Փ ... Փ՛-ի մեջ Փ-ն կապիտալարժեքի սկզբնական ձևն է, որը թոթափվում է և որն էլի պետք է ստանձնվի։ Արտ ... Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ-ի մեջ Փ-ն միմիայն պրոցեսում ստանձնված այն ձևն է, որը հենց նույն պրոցեսում էլի թոթափվում է արդեն։ Դրամաձևն այստեղ հանդես է գալիս իբրև կապիտալի չքացող ինքնակա արժեձև միայն. կապիտալն իբրև Ա՛ նույնպես անձկությամբ է ուզում դրամաձև ընդունել, ինչպես իբրև Փ՛ ուզում է այն թոթափել, հենց որ պարուրված է լինում դրամաձևի մեջ իբրև բոժոժի մեջ, որպեսզի դարձյալ արտադրողական կապիտալի ձևի փոխարկվի։ Քանի դեռ նա հարատևում է դրամակերպարանքի մեջ, ապա գործում է ոչ իբրև կապիտալ և ուրեմն չի արժեմեծանում. կապիտալը պարապ ընկած է մնում։ Փ-ն այստեղ գործում է որպես շրջանառության միջոց, բայց իբրև կապիտալի շրջանառության միջոց։ Ինքնակայության այն երևութքը, որ կապիտալարժեքի դրամաձեն ունի յուր (դրամակապիտալի) շրջապտույտի առաջին ձևում, չքանում է այս երկրորդ ձևում, որն այսպիսով հանդիսանում է I ձևի քննադատությունը և այն հանգեցնում է լոկ մի առանձին ձևի։ Եթե Փ—Ա երկրորդ փոխակերպությունը բաղխվում է արգելքների (օրինակ, շուկայում բացակայում են արտադրամիջոցները), ապա շրջապտույտը, վերարտադրապրոցեսի հոսանքն ընդհատվում է ճիշտ այնպես, երբ կապիտալը պառկած-քնած է լինում ապրանքակապիտալի ձևով։ Բայց կա հետևյալ տարբերությունը. դրամաձևով նա կարող է ավելի երկար դիմանալ, քան վաղանցուկ ապրանքաձևով։ Նա չի դադարում փող լինելուց, եթե չի էլ գործում իբրև դրամակապիտալ, սակայն նա դադարում է ապրանք ու ընդհանրապես սպառարժեք լինելուց, եթե շատ երկար է խափանվում նրա որպես ապրանքակապիտալի ֆունկցիան։ Երկրորդ՝ դրամաձևում լինելիս նա ընդունակ է յուր սկզբնական արտադրողական կապիտալաձևի փոխարեն մի ուրիշ ձև ընդունելու, այնինչ իբրև Ա՛ նա ընդհանրապես յուր աղուրից դուրս գալ չի կարող։

Ա՛—Փ՛—Ա-ն, ըստ յուր ձևի, շրջանառության այն ակտերն է պարունակում Ա՛-ի համար, որոնք նրա վերարտադրության մոմենտներն են. բայց իրական վերարտադրությունն Ա-ի, որին փոխարկվում է Ա՛-ն, հարկավոր է՝ Ա՛—Փ՛—Ա-ն գլուխ բերելու համար. իսկ այս պայմանավորված է Ա՛-ում ներկայացված անհատական կապիտալի վերարտադրապրոցեսից դուրս կատարվող վերարտադրապրոցեսով։

I ձևում Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտը նախապատրաստում է դրամակապիտալի լոկ առաջին փոխարկումն արտադրողական կապիտալի, II ձևում ապրանքակապիտալի հետփոխարկումն արտադրողական կապիտալի, ուրեմն, որչափով որ արդյունաբերական կապիտալի ներդրումը նույնն է մնում, նախապատրաստում է ապրանքակապիտալի հետփոխարկումը նույն արտադրատարրերին, որոնցից ծագել է նա։ Ուստի այստեղ, ինչպես և I ձևում, հիշյալ ակտը երևան է գալիս իբրև արտադրապրոցեսի նախապատրաստական փուլ, բայց որպես վերադարձ դեպի նույն պրոցեսը, իբրև նույն այս պրոցեսի նորոգում, հետևաբար ներկայանում է որպես վերարտադրապրոցեսի, ուրեմն և արժեմեծացման պրոցեսի կրկնության նախակարապետ։

Արդ, պետք է դարձյալ նկատել, որ Փ—Աշ-ը հասարակ ապրանքափոխանակություն չի, այլ գնումն է Աշ անունով մի ապրանքի, որը պետք է ծառայի հավելարժեք արտադրելուն, ինչպես որ Փ—Ամ-ը լոկ այն պրոցեդուրան է, որը նյութապես անհրաժեշտ է այս նպատակը գլուխ բերելու համար։

Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտը գլուխ բերելով՝ Փ-ն հետ է փոխարկվում արտադրողական կապիտալի, Արտ-ի, և շրջապտույտն սկսվում է նորից։

Այսպիսով ուրեմն Արտ ... Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ-ի ծավալուն ձեր հետևյալն է.

Արտ ... Ա՛
		Ա		—		Փ		— Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ
		+				+
		ա		—		փ		— ա

Դրամակապիտալի՝ արտադրողական կապիտալի փոխարկվելն ապրանքագնումն է ապրանքարտադրության համար։ Լոկ այնչափով, որով սպառումն այս արտադրողական սպառումն է հանդիսանում, նա մտնում է բուն իսկ կապիտալի շրջապտույտի մեջ. նրա պայմանն այն է, որ այս կերպ սպառվող ապրանքների միջոցով հավելարժեք է շինվում։ Եվ սա մի շատ տարբեր բան է այն արտադրությունից ու նույնիսկ այն ապրանքարտադրությունից, որի նպատակն արտադրողների գոյությունն է. ապրանքի մեկ այնպիսի փոխարինոււմն ապրանքով, որն այս կերպ պայմանավորված է հավելարժեքի արտադրությամբ, մի բոլորովին այլ բան է, քան արդյունափոխանակությունն ինքնըստինքյան — միմիայն փողով միջնորդագործված։ Սակայն բանն այսպես են պատկերացնում տնտեսագետները՝ ապացուցելու համար, թե ոչ մի գերարտադրություն հնարավոր չի։

Բացի Փ-ի արտադրողական սպառումից, երբ Փ-ն Աշ-ի ու Ամ-ի է փոխարկվում, շրջապտույտը պարունակում է Փ—Աշ առաջին անդամը, որը բանվորի համար Աշ—Փ = Ա—Փ է։ Բանվորի Աշ—Փ—Ա շրջանառությունից, որը յուր մեջ պարփակում է նրա սպառումը, միմիայն առաջին անդամն է իբրև Փ—Աշ-ի հետևանք մտնում կապիտալի շրջապտույտի մեջ։ Երկրորդ ակտը, այն է՝ Փ—Ա-ն, չի մտնում անհատական կապիտալի շրջանառության մեջ, չնայած որ սրանից է ծագում։ Սակայն բանվոր դասակարգի մշտական գոյությունը, ուրեմն և բանվորի՝ Փ—Ա-ով միջնորդագործված սպառումն անհրաժեշտ է կապիտալիստների դասակարգի համար։

Կապիտալարժեքի շրջապտույտի շարունակման համար, ինչպես է կապիտալիստի կողմից հավելարժեքի սպառման համար, Ա՛—Փ՛ ակտը լոկ այն է ենթադրում, որ Ա-ն փող է դարձել, ծախվել է։ Սա գնվում է իհարկե լոկ այն պատճառով, որ տվյալ առարկան մի սպառարժեք է, ուրեմն պիտանի է մեկ որևէ տեսակի — արտադրողական կամ թե անհատական — սպառման համար։ Բայց եթե Ա-ն շարունակում է շրջանառել, օրինակ, այն վաճառականի ձեռքում, որը գնել է մանվածքը, ապա ամենից առաջ այս ամենևին չի շոշափում, չի դիպչում այն անհատական կապիտալի շրջապտույտի շարունակությանը, որն արտադրել է մանվածքը և ծախել վաճառականին։ Ամբողջ պրոցեսը շարունակում է յուր ընթացքը, և նրա հետ էլ շարունակվում է կապիտալիստի ու բանվորի՝ նրանով պայմանավորված անհատական սպառումը։ Մի կետ կարևոր է ճգնաժամերն ուսումնասիրելիս։

Երբ Ա՛-ն ծախված է, դրամի փոխարկված, նա հենց այն ժամանակ կարող է հետփոխարկվել աշխատապրոցեսի և ուրեմն վերարտադրապրոցեսի իրական գործոնների։ Ուստի անմիջաբար բանի էությունն ամենևին չի փոխվում այն հանգամանքի հետևանքով, թե արդյոք վերջնական սպառո՞րդն է գնել Ա՛-ն, թե՞ վաճառականը, որն ուզում է դարձյալ ծախել այն։ Կապիտալիստական արտադրության ստեղծած ապրանքամասսայի ծավալը որոշվում է այս արտադրության մասշտաբով ու այս վերջինի մշտական ընդարձակման պահանջմունքով և ոչ թե պահանջարկի ու առաջարկի բավարարելի պահանջմունքների մի կանխորոշված շրջանակով։ Մասսայական արտադրության համար անմիջական գնորդ, բացի մյուս, արդյունաբերական կապիտալիստներից, միմիայն մեծածախ վաճառականը կարող է լինել։ Վերարտադրապրոցեսը հայտնի սահմաններում կարող է միևնույն կամ թե ընդլայնված մասշտաբով տեղի ունենալ, չնայած որ նրա ոլորտից դուրս նետված ապրանքներն իրապես չեն մտել անհատական կամ թե արտադրողական սպառման մեջ։ Ապրանքների սպառումը պարփակված չի այն կապիտալի շրջապտույտի մեջ, որից ծագել են նրանք։ Հենց որ, օրինակ, մանվածքը ծախվել է, կարող է մանվածքի մեջ ներկայացված կապիտալարժեքի շրջապտույտը նորից սկսվել, հետո ինչ էլ որ լինի այս ծախված մանվածքը։ Քանի դեռ արդյունքը ծախվում է, կապիտալիստական արտադրողի տեսակետից ամեն ինչ կանոնավոր է ընթանում։ Այն կապիտալարժեքի շրջապտույտը, որ ներկայացնում է հիշյալ արդյունքը, չի ընդհատվում։ Եվ եթե այս պրոցեսն ընդլայնվում է,— իսկ այս յուր մեջ պարփակում է արտադրամիջոցների ընդլայնված արտադրողական սպառում,— ապա կապիտալի այս վերարտադրությանը կարող է ուղեկից լինել բանվորների ընդլայնված անհատական սպառումը (ուրեմն և պահանջարկը), որովհետև սա նախապատրաստվում և միջնորդագործվում է արտադրողական սպառմամբ։ Այսպիսով ուրեմն կարող է հավելարժեքի արտադրությունն ու սրա հետ էլ կապիտալիստի անհատական սպառումն աճել, ամբողջ վերարտադրապրոցեսն ամենածաղկած վիճակում գտնվել, և այնուամենայնիվ ապրանքների մի մեծ մասը լոկ երևութապես մտած լինի սպառման մեջ, բայց իրականում չծախված մնա վերավաճառորդների ձեռին, ուրեմն դեռ շուկայում գտնվի փաստորեն։ Ապրանքահոսանքը հաջորդում է ապրանքահոսանքին, և վերջապես երևան է գալիս, որ նախկին հոսանքը լոկ երևութապես է կլանվել սպառման ոլորտի կողմից։ Ապրանքակապիտալները փոխադարձաբար վիճարկում են միմյանց տեղը շուկայում։ Ավելի հետո եկողները, որպեսզի ծախեն, ծախում են գնից ցած։ Նախկին հոսանքները դեռ արանքից չեն դուրս եկել, երբ վրա են հասնում սրանց վճարաժամկետները։ Նրանց տերերը պետք է անվճարունակ հայտարարեն իրենց և կամ ապրանքները ծախեն, ինչ գնով ուզում է լինի, որ վճարումներ կատարեն։ Այս վաճառքը բացարձակորեն ոչ մի առնչություն չունի պահանջարկի իրական կացության հետ։ Նա գործ ունի միմիայն վճարման պահանջարկի հետ, ապրանքը փող դարձնելու բացարձակ անհրաժեշտության հետ։ Այն ժամանակ պայթում է ճգնաժամը։ Սա տեսանելի է դառնում ոչ թե նրանով, որ անմիջաբար քչանում է սպառողական պահանջարկը, անհատական սպառման համար արվող պահանջարկը, այլ նրանով, որ նվազում է կապիտալի փոխանակությունը կապիտալի հետ, կապիտալի վերարտադրապրոցեսը։

Երբ Ամ ու Աշ ապրանքները, որոնց փոխարկվում է Փ-ն՝ կատարելու համար յուր այն ֆունկցիան, որ նա ունի որպես դրամակապիտալ, իբրև մի կապիտալարժեք, որ նախանշված է արտադրողական կապիտալի հետփոխարկվելու համար, երբ այս ապրանքները պետք է գնվեն և վճարահատուցվեն տարբեր ժամկետներում, հետևաբար Փ—Ա-ն իրար հետևից կատարվող գնումների ու վճարումների մի շարք է ներկայացնում, այն ժամանակ Փ-ի մի մասը կատարում է Փ—Ա ակտը, այնինչ մյուս մասը հարատևում է դրամավիճակում՝ բուն իսկ պրոցեսի պայմանների թելադրած ժամանակին համաժամանակյա կամ թե հաջորդական Փ—Ա ակտերին ծառայելու համար միայն։ Այս մասը լոկ ժամանակավորապես է հանված շրջանառությունից՝ որոշ ժամկետում գործունեության դիմելու, յուր ֆունկցիան կատարելու նպատակով։ Այս մասը հենց ամբարելն ինքը յուր հերթին մի ֆունկցիա է, որը սահմանվում է շրջանառությամբ ու շրջանառության համար։ Այս դեպքում նրա իբրև գնելաֆոնդի ու վճարաֆոնդի գոյությունը, նրա շարժման կախակայումը, նրա ընդհատված շրջանառության վիճակը մի կացություն է, որով փողը կատարում է յուր ֆունկցիաներից մեկն իբրև դրամակապիտալ։ Իբրև դրամակապիտալ այն պատճառով, որ այս դեպքում հենց ինքը՝ ժամանակավորապես հանգիստ վիճակում հարամնացած փողը մի մասն է Փ դրամակապիտալի (Փ՛-ից—փ = Փ), ապրանքակապիտալի այն արժեմասի, որը = Արտ-ին, այն արտադրողական կապիտալի արժեքին, որից չվում է շրջապտույտը։ Մյուս կողմից՝ ամեն փող, որ դուրս է հանված շրջանառությունից, գանձաձևում է գտնվում։ Հետևաբար՝ փողի գանձաձևն այստեղ դառնում է դրամակապիտալի ֆունկցիան, ճիշտ այնպես, ինչպես Փ—Ա-ում փողի որպես գնելամիջոցի ու վճարամիջոցի ֆունկցիան դրամակապիտալի ֆունկցիա է դառնում, և այս էլ այն պատճառով, որ կապիտալարժեքն այստեղ գոյություն ունի դրամաձևով, դրամավիճակն այստեղ արդյունաբերական կապիտալի մի կացություն է, որը սրա մի ստադիայում թելադրված է շրջապտույտի հանգամանքների կողմից։ Բայց միառժամանակ այստեղ էլի ճիշտ է դուրս գալիս այն, որ դրամակապիտալն արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի մեջ ուրիշ ոչ մի ֆունկցիա չի կատարում, բացի դրամաֆունկցիաներից, և այս դրամաֆունկցիաները լոկ այս շրջապտույտի մյուս ստադիաների հետ ունեցած իրենց կապի շնորհիվ կապիտալաֆունկցիաների նշանակություն են ունենում միաժամանակ։

Փ՛-ն իբրև փ-ի՝ Փ-ի նկատմամբ ունեցած հարաբերություն, իբրև կապիտալահարաբերություն ներկայացնելը դրամակապիտալի ոչ մի ֆունկցիան չի անմիջաբար, այլ ֆունկցիան է Ա՛ ապրանքակապիտալի, որն ինքն էլ, որպես ա-ի ու Ա-ի հարաբերություն, արտահայտում է արտադրապրոցեսի հետևանքը միայն, կապիտալարժեքի այն ինքնաճման հետևանքը, որը կատարվել է հիշյալ պրոցեսում։

Եթե շրջանառության պրոցեսի առաջխաղացությունն արգելքների է բաղխվում, այնպես որ արտաքին հանգամանքների, շուկայի դրության և այլոց հետևանքով նրա Փ—Ա ֆունկցիան պետք է կախակայվի և այս պատճառով ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար հարատևի դրամավիճակում, ապա այս էլի փողի գանձավիճակ է, որն առաջ է գալիս պարզ ապրանքաշրջանառության մեջ էլ, հենց որ Ա—Փ-ի՝ դեպի Փ—Ա-ն կատարելիք անցումն ընդհատվում է արտաքին հանգամանքների շնորհիվ։ Այս՝ ակամա գանձագոյացումն է։ Այսպիսով ուրեմն մեր դեպքում փողը պարապ ընկած, ներթաքուն դրամակապիտալի ձևն ունի։ Սակայն մենք առայժմ այլևս կանգ չենք առնի սրա վրա։

Բայց երկու դեպքում էլ դրամակապիտալի՝ յուր դրամավիճակում հարատևելը ներկայանում է իբրև ընդհատված շարժման հետևանք, այս շարժումը նպատակահարմար լինի, թե աննպատակահարմար, կամավոր լինի, թե ակամա, ֆունկցիահարմար լինի, թե ոչ ֆունկցիահարմար, միևնույն է։

II. ԿՈՒՏԱԿՈՒՄ ՈՒ ԸՆԴԼԱՅՆՎԱԾ ՄԱՍՇՏԱԲՈՎ ՎԵՐԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ

Որովհետև այն համամասնությունները, որոնցով կարող է արտադրապրոցեսն ընդլայնվել, ոչ թե քմահաճորեն, այլ տեխնիկապես են նախորոշվում, ուստի իրացված հավելարժեքը, թեև հենց կապիտալացման համար նախանշված, հաճախ տարբեր շրջապտույտների կրկնությամբ միայն կարող է աճելով հասնել այն չափին (ուրեմն պետք է մինչև այն չափը կուտակված լինի), որով նա իրոք կարող է իբրև ավելադիր կապիտալ գործել կամ թե մտնել ընթացարարող կապիտալարժեքի շրջապտույտի մեջ։ Հետևաբար հավելարժեքը կարծրանալով գանձ է դառնում և կազմում է այս ձևում պարուրված ներթաքուն դրամակապիտալ։ Ներթաքուն, որովհետև նա, քանի դեռ դրամաձևով է հարատևում, չի կարող որպես կապիտալ գործել։ Այսպիսով գանձագոյացումն այստեղ հանդես է գալիս իբրև կապիտալիստական կուտակման պրոցեսում ներառված, նրան ուղեկցող, բայց միաժամանակ նրանից էապես տարբեր մի մոմենտ։ Որովհետև ներթաքուն դրամակապիտալի գոյանալով դեռ բուն իսկ վերարտադրապրոցեսը չի ընդլայնվում։ Ընդհակառակը։ Այստեղ ներթաքուն դրամակապիտալ է գոյանում այն պատճառով, որ կապիտալիստական արտադրողն անմիջաբար չի կարողանում յուր արտադրության մասշտաբն ընդլայնել։ Եթե նա յուր հավելարդյունքը ծախում է մի ոսկեարտադրողի կամ թե արծաթարտադրողի, որը նոր ոսկի կամ թե արծաթ է նետում շրջանառության մեջ և կամ, որ միևնույն բանին է հանգում, ծախում է մի վաճառականի, որն ազգային հավելարդյունքի մի մասի դիմաց լրացուցիչ ոսկի կամ թե արծաթ է ներմուծում արտասահմանից, ապա նրա ներթաքուն դրամակապիտալն ազգային ոսկեգանձի կամ թև արծաթագանձի մի աճն է կազմում։ Մյուս բոլոր դեպքերում, օրինակ, 78 £-ը, որը գնորդի ձեռին շրջանառության միջոց էր, կապիտալիստի ձեռքում լոկ գանձաձև է ընդունել, այսպիսով ուրեմն տեղի է ունեցել ազգային ոսկեգանձի ու դրամագանձի մեկ նոր բաշխում միայն։

Եթե մեր կապիտալիստի գործարքներում փողը գործում է իբրև վճարամիջոց (այն կերպ, որ գնորդն ապրանքի վճարը պետք է ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար ժամկետից հետո միայն հատուցի), ապա կապիտալացման համար նախանշված հավելարդյունքը փոխարկվում է ոչ թե դրամի, այլ պարտապահանջումների, այնպիսի մի համարժեքի գույքատիտղոսի, որը գնորդը գուցե արդեն ունի յուր ձեռին և կամ գուցե միմիայն ակնկալում է։ Նա նույնպես, ինչպես և այն փողը, որը ներդրված է տոկոսաբեր թղթերի և այլոց մեջ, շրջապտույտի վերարտադրապրոցեսի մեջ չի մտնում, թեև կարող է մտնել ուրիշ արդյունաբերական առանձին կապիտալի շրջապտույտի մեջ։

Կապիտալիստական արտադրության ամբողջ բնույթը որոշվում է կանխավճարված կապիտալարժեքի արժեմեծացմամբ, ուրեմն առաջին ինստանցիայում ըստ կարելվույն ավելի շատ հավելարժեքի արտադրությամբ. իսկ երկրորդ՝ (տե՛ս I գիրք, XXII գլ.) կապիտալի արտադրությամբ, ուրեմն հավելարժեքի՝ կապիտալ դառնալով։ Կուտակումը կամ ընդլայնված մասշտաբով արտադրությունը, որը երևան է գալիս իբրև հավելարժեքի մշտապես ավելի ու ավելի ընդարձակվող արտադրության, ուրեմն և կապիտալիստի հարստացման միջոց, որպես այս վերջինիս անձնական նպատակ և կապիտալիստական արտադրության ընդհանրական տենդենցն է կազմում, այնուհետև, սակայն, ինչպես ցույց է տրված առաջին գրքում, յուր զարգացման շնորհիվ մի անհրաժեշտություն է դառնում ամեն մի անհատական կապիտալիստի համար։ Նրա կապիտալի մշտական խոշորացումը դառնում է նույնի պահպանման պայման։ Բայց մենք այլևս չենք վերադառնա առաջ արդեն շարադրածին։

Մենք առաջ քննեցինք պարզ վերարտադրությունը, որի ժամանակ ենթադրվում էր, թե ամբողջ հավելարժեքն է ծախսվում իբրև հասույթ։ Իրականում պետք է նորմալ հարաբերությունների դեպքում միշտ հավելարժեքի մի մասը ծախսվի որպես հասույթ և մյուս մեկ մասը կապիտալացվի, ընդվորում բոլորովին նշանակություն չունի, թե արտադրված հավելարժեքը որոշ ժամանակաշրջաններում մերթ ամբողջովին սպառվում է, մերթ էլ ամբողջովին կապիտալացվում։ Եթե վերցնում ենք շարժումը միջին հաշվով — իսկ ընդհանրական ֆորմուլան կարող է լոկ այս միջինը ներկայացնել — ապա տեղի է ունենում երկուսն էլ։ Սակայն ֆորմուլան չբարդացնելու համար ավելի լավ է՝ ընդունենք, որ ամբողջ հավելարժեքն է կուտակվում է Արտ ... Ա՛—Փ՛—Ա՛<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ՛ ֆորմուլան արտահայտում է արտադրողական կապիտալ, որը վերարտադրվում է ավելի մեծ մասշտաբով ու ավելի մեծ արժեքով և իբրև արդեն աճած արտադրողական կապիտալ սկսում է յուր երկրորդ շրջապտույտը և կամ, որ միևնույնին է հանգում, նորոգում է յուր առաջին շրջապտույտը։ Հենց որ երկրորդ շրջապտույտն սկսվում է, մենք մեր առջև էլի Արտ-ն ենք ունենում որպես ելակետ. միայն թե այս Արտ-ը մի ավելի մեծ արտադրողական կապիտալ է, քան առաջին Արտ-ն էր։ Ճիշտ այնպես, երբ Փ ... Փ՛ ֆորմուլայում երկրորդ շրջապտույտը Փ՛-ով է սկսվում, ապա Փ՛-ն գործում է որպես Փ, իբրև որոշ մեծություն ունեցող կանխավճարված դրամակապիտալ, սա ավելի մեծ դրամակապիտալ է, քան այն, որով սկսվել էր առաջին շրջապտույտը, բայց հավելարժեքի կապիտալացման շնորհիվ նրա աճած լինելու հետ ունեցած ամեն աղերս չքանում է, հենց որ նա հանդես է գալիս կանխավճարված կապիտալի ֆունկցիայում։ Այս ծագման հետքը ջնջվում է նրա, իբրև դրամակապիտալի, ձևում, որով սկսվում է նրա շրջապտույտը։ Նույնն է լինում նաև Արտ-ի ժամանակ, հենց որ նա որպես մի նոր շրջապտույտի ելակետ է գործում։

Եթե մենք Արտ ... Արտ՛-ը համեմատենք Փ ... Փ՛-ի կամ առաջին շրջապտույտի հետ, ապա կտեսնենք, որ նրանք միևնույն նշանակությունը չունեն ամենևին։ Փ ... Փ՛-ն, ըստինքյան վեր առած իբրև մեկուսացված շրջապտույտ, լոկ այն է արտահայտում, որ Փ-ն, դրամակապիտալը (կամ արդյունաբերական կապիտալը յուր իբրև դրամակապիտալ կատարած շրջապտույտի ժամանակ) դրամ թխսող դրամ է, արժեք թխսող արժեք է, հավելարժեք է արտադրում։ Ընդհակառակն, Արտ-ի շրջապտույտի ժամանակ բուն իսկ արժեմեծացման պրոցեսն առաջին ստադիայի, արտադրապրոցեսի ավարտվելով արդեն կատարվել, պրծել է, և Ա՛—Փ՛ երկրորդ ստադիայի (շրջանառության առաջին ստադիայի) անցնելուց հետո կապիտալարժեք + հավելարժեքը գոյություն ունեն արդեն որպես իրացված դրամակապիտալ, իբրև Փ՛, որն առաջին շրջապտույտում հանդես էր գալիս որպես վերջին ծայրաթև։ Որ հավելարժեքն արտադրված է, Արտ ... Արտ՛-ի՝ քիչ առաջ քննված ձևում (ծավալուն ֆորմուլան տես 47 էջում) այս ներկայացված է հանձին ա—փ—ա-ի, որը յուր երկրորդ ստադիայում դուրս է ընկնում կապիտալաշրջանառությունից և ներկայացնում է հավելարժեքի, իբրև հասույթի, շրջանառությունը։ Հետևաբար այս ձևում, որտեղ ամբողջ շարժումը ներկայանում է իբրև Արտ ... Արտ, ուրեմն ոչ մի արժետարբերություն չկա երկու վերջնակետերի միջև, կանխավճարված արժեքի արժեմեծացումը, հավելարժեքի արտադրումը նույն կերպ է ներկայացված, ինչպես և Փ ... Փ՛-ի մեջ. միայն թե Ա՛—Փ՛ ակտն իբրև Փ ... Փ՛-ի վերջին ստադիա ու շրջապտույտի երկրորդ ստադիա հանդես է գալիս որպես Արտ ... Արտ՛-ի շրջանառության առաջին ստադիա։

Արտ ... Արտ՛-ի մեջ Արտ՛-ը ոչ թե այն է արտահայտում, որ հավելարժեք է արտադրվել, այլ այն, որ արտադրված հավելարժեքը կապիտալացվել է, ուրեմն կապիտալ է կուտակվել, և հետևաբար Արտ՛-ն, Արտ–ի հակառակ, կազմված է սկզբնական կապիտալարժեքից, պլյուս այն կապիտալի արժեքը, որը կուտակված է կապիտալարժեքի շարժման հետևանքով։

Փ՛-ն, իբրև Փ ... Փ՛-ի սոսկական եզրափակում, որպես և Ա՛-ն, ինչպես որ սա հանդես է գալիս այս բոլոր շրջապտույտներում, արտահայտում են ըստինքյան վեր առած ոչ թե շարժումը, այլ նրա հետևանքը, այն է՝ կապիտալարժեքի՝ ապրանքաձևով կամ թե դրամաձևով իրացված արժեմեծացումը, ուրեմն և կապիտալարժեքն իբրև Փ + փ կամ թե որպես Ա + ա, իբրև կապիտալարժեքի հարաբերություն յուր հավելարժեքի նկատմամբ, որպես յուր ձագուկի նկատմամբ։ Նրանք այս հետևանքն արտահայտում են իբրև արժեմեծացած կապիտալարժեքի շրջանառության տարբեր ձևեր։ Բայց տեղի ունեցած արժեմեծացումն ինքը ոչ Ա՛-ի ձևով ու ոչ էլ Փ՛-ի ձևով, ոչ դրամակապիտալի ու ոչ էլ ապրանքակապիտալի մի ֆունկցիա է։ Իբրև առանձին, տարբեր ձևեր, գոյաեղանակներ, որոնք արդյունաբերական կապիտալի առանձին ֆունկցիաներին են համապատասխանում, դրամակապիտալ կարող է միմիայն դրամաֆունկցիաներ կատարել, ապրանքակապիտալը՝ միմիայն ապրանքաֆունկցիաներ. նրանց տարբերությունը միմյանցից՝ փողի ու ապրանքի տարբերությունն է լոկ։ Նմանապես էլ արդյունաբերական կապիտալը, յուր իբրև արտադրողական կապիտալի ձևում պարուրված, կարող է կազմված լինել այն տարրերից միայն, որոնցից բաղկացած է լինում արդյունակազմիչ ամեն մի այլ աշխատապրոցես.— մի կողմից՝ առարկայական աշխատապայմաններից (արտադրամիջոցներից), մյուս կողմից՝ արտադրողաբար (նպատակահարմարորեն) բանող աշխատույժից։ Ինչպես որ արդյունաբերական կապիտալն արտադրության ոլորտում կարող է գոյություն ունենալ ընդհանրապես արտադրապրոցեսին, ուրեմն և ոչ-կապիտալիստական արտադրապրոցեսին համապատասխանող կազմով միայն, այնպես էլ շրջանառության ոլորտում նա կարող է գոյություն ունենալ սրան համապատասխանող լոկ երկու ձևով, ապրանքի ու փողի ձևով։ Բայց ինչպես որ արտադրատարրերի գումարը հենց այն գլխից նրանով է իբրև արտադրողական կապիտալ ներկայանում, որ աշխատույժն օտարի աշխատույժ է, որը կապիտալիստը գնել է նրա սեփական տիրոջից, ճիշտ ինչպես որ նա յուր արտադրամիջոցներն է գնել ուրիշ ապրանքատերերից, ուրեմն ինչպես որ հենց ինքն արտադրապրոցեսն էլ հանդես է գալիս իբրև արդյունաբերական կապիտալի արտադրողական ֆունկցիա,— այնպես էլ փողն ու ապրանքը ներկայանում են իբրև նույն արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության ձևեր, ուրեմն նրանց ֆունկցիաներն էլ՝ որպես սրա շրջանառության այնպիսի ֆունկցիաներ, որոնք կամ ներածական են հանդիսանում արտադրողական կապիտալի ֆունկցիաների համար և կամ ծագում են սրանցից։ Դրամաֆունկցիան ու ապրանքաֆունկցիան այստեղ միաժամանակ դրամակապիտալի ու ապրանքակապիտալի ֆունկցիա են իրենց, իբրև այն ֆունկցիաների ձևերի, կապի հետևանքով միայն, որ արդյունաբերական կապիտալը պետք է կատարի յուր շրջապտույտի պրոցեսի տարբեր ստադիաներում։ Այսպիսով ուրեմն խեղաթյուրում կլիներ փողը որպես փող ու ապրանքն իբրև ապրանք բնորոշող մասնահատուկ որպիսություններն ու ֆունկցիաները նրանց կապիտալաբնույթից բղխեցնել ուզենալը, ինչպես և խեղաթյուրումն է, ընդհակառակն, արտադրողական կապիտալի հատկությունները նրա իբրև արտադրամիջոցներ գոյություն ունենալու եղանակից բղխեցնելը։

Հենց որ Փ-ն կամ թե Ա-ն սևեռվում են իբրև Փ + փ, Ա + ա, այսինքն որպես կապիտալարժեքի հարաբերություն հավելարժեքի նկատմամբ, իբրև յուր ընձյուղի նկատմամբ, ապա այս հարաբերությունն արտահայտվում է երկսի մեջ էլ, մի անգամ՝ դրամաձևով, մյուս անգամ՝ ապրանքաձևով, մի պարագա, որ բանի էությունն ամենևին չի փոխում։ Ուստի այս հարաբերությունը չի ծագում այն որպիսություններից ու ֆունկցիաներից, որոնք հատուկ են փողին իբրև այսպիսուն կամ թե ապրանքին իբրև այսպիսուն։ Արժեք թխսող արժեք լինելու հատկությունը, որով բնորոշվում է կապիտալը, երկու դեպքում էլ արտահայտվում է որպես հետևանք միայն։ Ա՛-ն միշտ Արտ՛-ի ֆունկցիայի արդյունքն է, իսկ Փ՛-ն միշտ արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի մեջ է Ա՛-ի փոխակերպյալ ձև։ Այս պատճառով հենց որ իրացված դրամակապիտալն էլի սկսում է յուր առանձնահատուկ ֆունկցիան իբրև դրամակապիտալ, նա դադարում է Փ՛ = Փ + փ-ում պարունակվող կապիտալահարաբերությունն արտահայտելուց։ Երբ Փ ... Փ՛-ն անցած-պրծած է, և Փ՛-ն շրջապտույտը նորից է սկսում, ապա նա կերպակայում է ոչ թե իբրև Փ՛, այլ որպես Փ, եթե նույնիսկ ամբողջովին է կապիտալացվում Փ՛-ի մեջ պարունակված հավելարժեքը։ Երկրորդ շրջապտույտը մեր դեպքում սկսվում է 500 £-անոց մի դրամակապիտալով՝ առաջինի՝ 422 £-ով սկսվելու փոխարեն։ Այն դրամակապիտալը, որով սկսվում է շրջապտույտը, 78 £-ով ավելի մեծ է առաջվանինից. այս տարբերությունը գոյություն ունի մի շրջապտույտը մյուսի հետ համեմատելու ժամանակ. բայց այս համեմատությունը գոյություն չունի ամեն մի առանձին շրջապտույտի ներսում։ Իբրև դրամակապիտալ կանխավճարված այն 500 £-ը, որից 78 £-ն առաջ որպես հավելարժեք գոյություն ուներ, ոչ մի ուրիշ դեր չի խաղում, քան այն 500 £-ը, որով մի ուրիշ կապիտալիստ յուր առաջին շրջապտույտն է սկսում։ Նույնն է նաև արտադրողական կապիտալի շրջապտույտի ժամանակ։ Մեծացած Արտ՛-ը վերսկսվելիս հանդես է գալիս իբրև Արտ ճիշտ այնպես, ինչպես Արտ-ը հանդես է գալիս Արտ ... Արտ պարզ վերարտադրության ժամանակ։

Աճած մեծությունը Փ՛—Ա՛<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ստադիայում նշանակված է Ա՛-ով միայն, բայց ոչ թե Աշ՛-ով ու Ամ՛-ով։ Որովհետև Ա-ն Աշ-ի ու Ամ-ի գումարն է, ապա Ա՛-ն արդեն նշանակում է, որ նրանում պարունակված Աշ-ի ու Ամ-ի գումարն ավելի մեծ է, քան սկզբնական Արտ-ը։ Իսկ երկրորդ՝ Աշ՛ ու Ամ՛ նշագրումը սխալ կլիներ, որովհետև մենք գիտենք, որ կապիտալի աճման հետ նրա արժեկազմի մեկ փոփոխություն է շաղկապված, որի առաջխաղացության ընթացքում Ամ-ի արժեքն աճում է, իսկ Աշ-ինը՝ շարունակ նվազում հարաբերաբար, հաճախ էլ՝ բացարձակորեն։

III. ԴՐԱՄԱԿՈՒՏԱԿՈՒՄ

Թե արդյոք փ-ն, ոսկիացած հավելարժեքն, իսկույն էլի կարող է ավելակցվել ընթացարարող կապիտալարժեքին և այսպիսով Փ կապիտալի հետ միասին Փ՛ մեծությամբ մտնել շրջապտույտի պրոցեսի մեջ,— այս կախված է այնպիսի հանգամանքներից, որոնք փ-ի սոսկական առկայությունից անկախ են։ Եթե փ-ն պետք է իբրև դրամակապիտալ ծառայի առածին ձեռնարկության կողքին հիշվելիք մի երկրորդ ինքնակա ձեռնարկության մեջ, ապա ակներև է, որ նա այս գործի համար կիրառելի է այն դեպքում միայն, երբ նա ունի այսպիսի ձեռնարկության համար պահանջվող նվազագույն մեծությունը։ Եթե նա պետք է գործադրվի սկզբնական ձեռնարկությունն ընդարձակելու համար, ապա Արտ-ի նյութական գործոնների հարաբերություններն ու նրա արժեհարաբերությունները նմանապես մի որոշակի մինիմալ մեծություն են պայմանավորում փ-ի համար։ Այս ձեռնարկության մեջ գործող արտադրամիջոցները ոչ միայն որակային, այլև մի որոշակի քանակային հարաբերություն ունեն միմյանց նկատմամբ, մի համամասնական ծավալ ունեն։ Արտադրողական կապիտալի մեջ մտնող գործոնների այս նյութական հարաբերություններն ու սրանց հետ շաղկապված արժեհարաբերությունները որոշում են այն նվազագույն ծավալը, որ փ-ն պետք է ունենաք որպեսզի, իբրև արտադրողական կապիտալի աճ, փոխարկվել կարողանա ավելադիր արտադրամիջոցների ու աշխատույժի և կամ թե միմիայն առաջինների։ Այսպես, մանագործարանատերը չի կարող յուր իլիկների թիվը շատացնել, եթե միաժամանակ չի հայթայթում համապատասխան գզահաստոցներ ու նախամանիչ հաստոցներ, դեռ մի կողմ թողած բամբակի ու աշխատավարձի շատացած ծախսը, որով պայմանավորված է ձեռնարկության մի այսպիսի ընդարձակումը։ Հետևաբար այս վերջինը գլուխ բերելու համար հավելարժեքն արդեն պետք է մի կարգին գումար կազմի (սովորաբար մեկ իլիկին հաշվում են 1 £ ծախս նոր հայթայթման համար)։ Քանի դեռ փ-ն չունի այս նվազագույն ծավալը, կապիտալի շրջապտույտը պետք է շատ անգամ կրկնվի, մինչև որ նրա հաջորդաբար արտադրած փ-երի գումարը կարողանա գործել Փ-ի հետ միասին, ուրեմն Փ՛—Ա՛<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտի մեջ։ Հենց, օրինակ, մանամեքենաների սոսկ մասնական փոփոխություններն արդեն, որչափով որ սրանք ավելի արտադրողական են դարձնում մանամեքենաները, պահանջում են մանանյութեղենի մի ավելի մեծ ծախսում, նախամանիչ մեքենաների ընդարձակում և այլն։ Ուրեմն հիշյալ ժամանակամիջոցում փ-ն կուտակվում է, է նրա կուտակումը յուր սեփական ֆունկցիան չի, այլ կրկնված Արտ ... Արտ-ի հետևանքը։ Նրա սեփական ֆունկցիան է՝ դրամավիճակում հարամնալ, մինչև որ արժեմեծացման կրկնվող շրջապտույտներից, հետևաբար դրսից, բավականաչափ աճ ստանա, որպեսզի հասնի յուր ակտիվ ֆունկցիայի համար պահանջվող նվազագույն մեծությանը, այն մեծությանը, որով միայն նա իրոք կարող է որպես դրամակապիտալ, տվյալ դեպքում իբրև գործի բռնված Փ դրամակապիտալի կուտակված մաս, այս Փ-ի հետ գործունեության մեջ մտնել։ Միջնակա ժամանակում նա կուտակվում է և գոյություն է ունենում առաջացման, աճման պրոցեսում գտնվող գանձի ձևով միայն։ Հետևաբար դրամակուտակումը, գանձագոյացումն այստեղ երևան է գալիս իբրև մի պրոցես, որն անցողակի է ուղեկցում իսկական կուտակմանը, այն մասշտաբով ընդարձակմանը, որով գործում է արդյունաբերական կապիտալը։ Անցողակի, որովհետև քանի դեռ գանձը հարատևում է յուր գանձավիճակում, նա չի գործում որպես կապիտալ, չի մասնակցում արժեմեծացման պրոցեսին, մնում է իբրև մի դրամագումար, որն աճում է լոկ այն պատճառով, որ առանց նրա գործակցությանը ձեռք բերված փողը միևնույն սնդուկի մեջ է նետվում։

Գանձի ձևը շրջանառության մեջ չգտնվող դրամի ձևն է լոկ, այն դրամի, որի շրջանառությունն ընդհատված է և որն այս պատճառով պահպանվում է յուր դրամաձևում։ Ինչ վերաբերում է բուն իսկ գանձագոյացման պրոցեսին, ապա սա ընդհանուր է ամեն ապրանքարտադրության համար և իբրև ինքնանպատակ՝ մի դեր խաղում է ապրանքարտադրության միմիայն մինչ-կապիտալիստական անզարգացած ձևերում։ Իսկ այստեղ գանձը երևան է գալիս որպես դրամակապիտալի ձև, ու գանձագոյացումն էլ՝ իբրև մի պրոցես, որն անցողակի ուղեկցում է կապիտալի կուտակմանը, ինչ պատճառով ու որչափով որ փողն այստեղ կերպակայում է իբրև ներթաքուն դրամակապիտալ. որովհետև դրամաձևով առկա հավելարժեքի գանձագոյացումը, գանձավիճակը կապիտալի շրջանառությունից դուրս կատարվող, ֆունկցիապես որոշ նախապատրաստական ստադիա է՝ հավելարժեքն իսկապես գործող կապիտալի փոխարկելու համար։ Հետևաբար սա ներթաքուն դրամակապիտալ է յուր այս նախանշման շնորհիվ, ուստի և այն ծավալը, որին նա պետք է հասնի՝ պրոցեսի մեջ մտնելու համար, որոշվում է արտադրողական կապիտալի յուրաքանչյուր անգամվա արժեկազմով։ Բայց քանի դեռ նա գանձավիճակում է հարամնում, նա դեռ չի գործում իբրև դրամակապիտալ, նա դեռ պարապ ընկած դրամակապիտալ է. մի դրամակապիտալ, որի ոչ թե ֆունկցիան է ընդհատված առաջվա պես, այլ որը դեռ ունակ չի յուր ֆունկցիայի համար։

Մենք այստեղ դրամակուտակումը վերցնում ենք յուր սկզբնական իրական ձևով, իբրև իսկական դրամագանձ։ Բայց նա կարող է գոյություն ունենալ այն կապիտալիստի սոսկական պարտագրերի, պարտապահանջումների ձևով էլ, որը ծախել է Ա՛-ն։ Գալով այն մյուս ձևերին, երբ այս ներթաքուն դրամակապիտալ միջնակա ժամանակում գոյություն է ունենում դրամ թխսող դրամի կերպարանքով, օրինակ, որպես մի բանկում դրված տոկոսաբեր ավանդ, իբրև մուրհակներ կամ թե որևէ տեսակի արժեթղթեր, ապա նրանք այստեղ շոշափվող կետին չեն վերաբերում։ Դրամի փոխարկելով իրացված հավելարժեքն այս դեպքում կատարում է առանձին կապիտալաֆունկցիաներ այն արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտից դուրս, որից ծագել է նա, ֆունկցիաներ, որոնք նախ՝ ոչ մի գործ չունեն հիշյալ շրջապտույտի հետ, իբրև այսպիսու հետ, իսկ երկրորդ՝ ենթադրում են արդյունաբերական կապիտալի ֆունկցիաներից տարբեր կապիտալաֆունկցիաներ, որոնք դեռ չեն շարադրված այստեղ։

IV. ՊԱՀԵՍՏԱՖՈՆԴ

Հենց նոր քննած ձևում այն գանձը, իբրև որպիսին գոյություն ունի հավելարժեքը, դրամակուտակման ֆոնդ է, այն դրամաձևն է, որ ունենում է կապիտալակուտակումն անցողակի և որչափով նա հենց ինքը վերջինիս պայմանն է։ Բայց կուտակման այս ֆոնդը կարող է առանձնահատուկ օժանդակ ծառայություններ էլ անել, այսինքն մտնել կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսի մեջ նաև այն դեպքում, երբ սա Արտ ... Արտ-ի ձևը չունի, ուրեմն երբ կապիտալիստական վերարտադրությունը չի ընդլայնվում։

Եթե Ա՛—Փ՛ պրոցեսը երկարում է յուր նորմալ չափից ավելի, հետևաբար ապրանքակապիտալն աննորմալ կերպով ավելի երկար է լինում յուր՝ դրամաձևի փոխարկվելու փուլի մեջ, և կամ, եթե այս փոխարկումը կատարվել է, բայց, օրինակ, այն արտադրամիջոցների գինը, որոնց որ պետք է փոխարկվի դրամակապիտալը, բարձրացել է այն մակարդակից վեր, որ նա ուներ շրջապտույտի սկսվելու ժամանակ, ապա իբրև կուտակման ֆոնդ գործող գանձը կարող է գործադրվել դրամակապիտալի կամ թե սրա մի մասի տեղը բռնելու համար։ Այսպիսով դրամակուտակման ֆոնդը ծառայում է իբրև պահեստաֆոնդ՝ շրջապտույտի խանգարումները հարթելու համար։

Իբրև այսպիսի պահեստաֆոնդ՝ նա տարբեր է գնելամիջոցների ու վճարամիջոցների այն ֆոնդից, որ քննել ենք Արտ ... Արտ շրջապտույտի ժամանակ։ Հիշյալները մի մասն են գործող դրամակապիտալի (ուրեմն ընդհանրապես պրոցեսում ընդգրկված կապիտալարժեքի մի մասի գոյաձևերն են), դրամակապիտալի, որի մասերը լոկ տարբեր ժամկետներում են ֆունկցիայի մեջ մտնում իրար հետևից։ Արտադրապրոցեսի հաջորդականության ընթացքում միշտ գոյանում է պահեստի դրամակապիտալ, որովհետև այսօր ստացվել են վճարումներ, այնինչ սրանցից յուր հերթին հատուցումներ պիտի կատարվեն մի ավելի ուշ ժամկետում միայն, այսօր ծախված են ավելի մեծ ապրանքամասսաներ, իսկ հետագա օրերում միայն պետք է դարձյալ գնվեն ավելի մեծ ապրանքամասսաներ, հետևաբար այս արանքներում շրջանառու կապիտալի մի մասը միշտ գոյություն է ունենում դրամաձևով։ Ընդհակառակը, պահեստաֆոնդը ոչ թե գործող կապիտալի, ավելի ճիշտ ոչ թե դրամակապիտալի մի բաղադրամասն է, այլ յուր կուտակման մի նախաստիճանում գտնվող կապիտալի, դեռ գործուն կապիտալի չփոխարկված հավելարժեքի մի բաղադրամասն է։ Սակայն ինքնըստինքյան հասկանալի է միանգամայն, որ կապիտալիստը նեղն ընկած ժամանակ ամենևին չի հարցնում, թե ի՛նչ նախանշված ֆունկցիաների համար է յուր ձեռին գտնված փողը, այլ ինչ որ ունի, գործ է ածում՝ յուր կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսը շարժընթացքի մեջ պահելու նպատակով։ Օրինակի համար, Փ-ն մեր օրինակում = 422 £, Փ՛ = 500 £։ Եթե 422 £-անոց կապիտալի մի մասը գոյություն ունի իբրև վճարամիջոցների ու գնելամիջոցների ֆոնդ, որպես դրամապաշար, ապա այս հաշված է այն նկատառումով, թե նա անփոփոխ մնացած հանգամանքներում ամբողջովին է մտնում շրջապտույտի մեջ, այլև բավարար է սրա համար։ Իսկ պահեստաֆոնդը 78 £ հավելարժեքի մի մասն է. նա կարող է 422 £ արժեք ունեցող կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսի մեջ մտնել այն չափով միայն, որչափով որ այս շրջապտույտը կատարվում է յուր անփոփոխ չմնացած հանգամանքներում. որովհետև նա կուտակման ֆոնդի մի մասն է և այստեղ կերպակայում է առանց վերարտադրության մասշտաբի ընդլայնման։

Դրամակուտակման ֆոնդը ներթաքուն դրամակապիտալի գոյություն է արդեն, ուրեմն դրամի փոխարկումն է դրամակապիտալի։

Արտադրողական կապիտալի շրջապտույտի ընդհանրական ֆորմուլան, որն ընդգրկում է պարզ ու ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրությունը, հետևյալն է.

	1			2
Արտ ...	Ա՛—Փ՛.			Փ—Ա	<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ (Արտ՛).

Եթե Արտ = Արտ, ապա 2)-ում Փ = Փ՛—փ. եթե Արտ = Արտ՛, ապա 2)-ում Փ-ն ավելի մեծ է, քան Փ՛—փ. այսինքն փ-ն ամբողջովին կամ թե մասամբ դրամակապիտալի է փոխարկվել։

Արտադրողական կապիտալի շրջապտույտն է այն ձևը, որով կլասիկ տնտեսագիտությունը քննում է արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսը։

ԵՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ԱՊՐԱՆՔԱԿԱՊԻՏԱԼԻ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԸ

Ապրանքակապիտալի շրջապտույտի համար ընդհանրական ֆորմուլան այս է.

Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ ... Ա՛.

Ա՛-ն հանդես է գալիս ոչ միայն իբրև առաջվա երկու շրջապտույտի արդյունք, այլև որպես նրանց նախադրյալ, որովհետև այն, ինչ որ Փ—Ա է մի կապիտալի համար, արդեն յուր մեջ Ա՛—Փ՛ է պարփակում ուրիշի համար, որչավով որ հենց արտադրամիջոցների գոնե մեկ մասը յուր շրջապտույտի մեջ գտնվող ուրիշ անհատական կապիտալների ապրանքարդյունքն է։ Մեր դեպքում, օրինակ, ածուխը, մեքենաները և այլն հանքարդյունաբերողի, կապիտալիստական մեքենաշինարարի և այլոց ապրանքակապիտալն է։ Այնուհետև, դեռ I գլ., 4-ում ցույց է տրված, որ Փ ... Փ՛-ի հենց առաջին կրկնության ժամանակ արդեն, դրամակապիտալի այս երկրորդ շրջապտույտի ավարտվելուց առաջ արդեն ենթադրվում է ոչ միայն Արտ ... Արտ շրջապտույտը, այլև Ա՛ ... Ա՛ շրջապտույտը։

Եթե վերարտադրությունը տեղի ունենում ընդլայնված մասշտաբով, ապա ավարտակետ Ա՛-ն ավելի մեծ է լինում, քան ելակետ Ա-ն, և այս պատճառով նա պետք է նշագրվի որպես Ա˝։

Երրորդ ձևի՝ առաջին երկսից ունեցած տարբերությունը երևան է գալիս նախ՝ այն պարագայում, որ այստեղ ամբողջական շրջանառությունը յուր շրջապտույտն սկսում է յուր երկու հակադիր փուլով, մինչդեռ I ձևում շրջանառությունն ընդհատվում է արտադրապրոցեսով, իսկ II ձևում ամբողջական շրջանառությունը միմյանց լրացնող յուր երկու փուլով երևան է գալիս իբրև վերարտադրապրոցեսի միջնօղակ միայն, ուստի և միջնորդագործող շարժում է հանդիսանում Արտ ... Արտ-ի արանքում։ Փ ... Փ՛-ի ժամանակ շրջանառության ձևն է՝ Փ—Ա ... Ա՛—Փ՛ = Փ—Ա—Փ։ Արտ ... Արտ՛-ի ժամանակ նա ընդհակառակն է՝ Ա՛—Փ՛. Փ—Ա = Ա—Փ—Ա։ Իսկ Ա՛ ... Ա-ի մեջ նա էլի նույն այս վերջին ձևն ունի։

Երկրորդ. I ու II շրջապտույտների կրկնության ժամանակ, նույնիսկ եթե Փ՛ ու Արտ՛ ավարտակետերը նորոգվող շրջապտույտի սկզբնակետերն են կազմում, չքանում է այն ձևը, որով պարուրված առաջացել էին նրանք։ Փ՛ = Փ + փ-ն, Արտ՛ = Արտ + արտ-ը նոր պրոցեսն սկսում են էլի որպես Փ ու Արտ։ Իսկ III ձևում Ա ելակետը պետք է իբրև Ա՛ նշանակվի մինչև անգամ շրջապտույտի՝ միևնույն մասշտաբով նորոգվելու ժամանակ, և այն էլ հետևյալ պատճառով։ I ձևում, հենց որ Փ՛-ն իբրև այսպիսին մի նոր շրջապտույտ է սկսում, նա գործում է որպես Փ դրամակապիտալ, իբրև այնպիսի կապիտալարժեքի կանխավճարում դրամաձևով, որը պետք է արժեմեծանա։ Կանխավճարված դրամակապիտալի մեծությունը, որն աճել է առաջին շրջապտույտում տեղի ունեցած կուտակման հետևանքով, ավելացել է։ Բայց կանխավճարված դրամակապիտալի մեծությունն արդյոք 422 £ է, թե 500 £, այս ամենևին չի ազդում այն բանի վրա, որ նա հանդես է գալիս իբրև սոսկական կապիտալարժեք։ Փ՛-ն գոյություն ունի այլևս ոչ որպես արժեմեծացած կամ թե հավելարժեքով հղիացած կապիտալ, ոչ իբրև կապիտալահարաբերություն։ Չէ՞ որ նա պետք է դեռ պրոցեսում արժեմեծանա։ Նույնը վերաբերում է Արտ ... Արտ՛-ին էլ. Արտ՛-ը պետք է շարունակի գործել ու շրջապտույտը նորոգել միշտ որպես Արտ, իբրև այնպիսի կապիտալարժեք, որը հավելարժեք է արտադրելու։— Ընդհակառակն, ապրանքակապիտալի շրջապտույտն սկսվում է ոչ թե կապիտալարժեքով, այլ ապրանքաձևում շատացած կապիտալարժեքով, ուրեմն հենց այն գլխից յուր մեջ պարփակում է ոչ միայն ապրանքաձևով առկա կապիտալարժեքի, այլև հավելարժեքի շրջապտույտը։ Ուստի եթե տեղի է ունենում այս ձևում պարուրված պարզ վերարտադրություն, ապա ինչպես ավարտակետում, այնպես և ելակետում հանդես է գալիս Ա՛-ն միևնույն մեծությամբ։ Եթե հավելարժեքի մի մասը մտնում է կապիտալաշրջապտույտի մեջ, ապա թեև վերջում Ա՛-ի փոխարեն երևան է գալիս Ա˝, մի ավելի մեծ Ա՛, բայց և այնպես հաջորդ շրջապտույտը հիմա էլի սկսվում է Ա՛-ով, որը լոկ մի ավելի մեծ Ա՛ է, քան նախորդ շրջապտույտում եղածն էր, և որը կուտակված ավելի մեծ կապիտալարժեքով, ուրեմն և համեմատաբար նորաստեղծ ավելի մեծ հավելարժեքով է սկսում յուր նոր շրջապտույտը։ Բոլոր դեպքերում էլ Ա՛-ն շրջապտույտն սկսում է միշտ իբրև մի ապրանքակապիտալ, որը = կապիտալարժեքին + հավելարժեքը։

Ա՛-ն իբրև Ա երևան է գալիս մի առանձին արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի մեջ ոչ թե որպես այս կապիտալի ձև, այլ իբրև մի ուրիշ արդյունաբերական կապիտալի ձև, որչափով որ արտադրամիջոցներն այս վերջինի արդյունքն են։ Առաջին կապիտալի Փ—Ա (այսինքն Փ—Ամ) ակտն այս երկրորդ կապիտալի համար Ա՛—Փ՛ է։

Շրջանառության Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] իրադարձության մեջ Աշ-ն ու Ամ-ը միևնույն դերն են կատարում այն չափով, որչափով որ նրանք ապրանքներ են իրենց վաճառորդների ձեռին, այստեղ բանվորների ձեռքում, որոնք իրենց աշխատույժն են ծախում, այնտեղ՝ արտադրամիջոցների տերերի ձեռին, որոնք արտադրամիջոցներ են վաճառում։ Գնորդի համար, որի փողն այստեղ իբրև դրամակապիտալ է գործում, նրանք գործում են լոկ իբրև ապրանքներ, քանի դեռ նա սրանք չի գնել, ուրեմն քանի դեռ սրանք դրամաձևով գոյություն ունեցող նրա կապիտալին հանդիպակայում են որպես ուրիշների ապրանքներ. Ամ-ն ու Աշ-ն այստեղ իրարից տարբերվում են այնչափով միայն, որ չափով որ Ամ-ը յուր վաճառորդի ձեռին կարող է = Ա՛, ուրեմն կապիտալ լինել, երբ ուրեմն Ամ-ը նրա կապիտալի ապրանքաձևն է, այնինչ Աշ-ը բանվորի համար միշտ ապրանք է միայն և կապիտալ է դառնում լոկ գնորդի ձեռին իբրև Արտ-ի բաղադրամաս։

Ուստի Ա՛-ն երբեք չի կարող իբրև սոսկական Ա, որպես կապիտալարժեքի սոսկական ապրանքաձև մի շրջապտույտ սկսել։ Իբրև ապրանքակապիտալ նա մի երկակի բան է միշտ։ Սպառարժեքի տեսակետից նա Արտ-ի ֆունկցիայի արդյունքն է — այս դեպքում՝ մանվածք — որի՝ իբրև ապրանքներ շրջանառությունից ծագող տարրերը, Աշ-ն ու Ամ-ը գործել են որպես այս արդյունքի արդյունակազմիչներ միայն։ Երկրորդ՝ արժեքի տեսակետից նա Արտ կապիտալարժեքի արդյունքն է, պլյուս Արտ-ի ֆունկցիայի ժամանակ արտադրված m հավելարժեքը։

Միմիայն բուն իսկ Ա՛ շրջապտույտի մեջ Ա = Արտ = կապիտալարժեքը կարող է և պետք է անջատվի Ա՛-ի այն մասից, որում գոյություն ունի հավելարժեքը, այն հավելարդյունքից, որի մեջ պարունակվում է հավելարժեքը, ուզում է՝ այս երկուսը հիմա փաստորեն բաժանելի լինեն, ինչպես մանվածքի ժամանակ, թե բաժանելի չլինեն, ինչպես մեքենայի դեպքում, միևնույն է։ Նրանք բաժանելի են դառնում յուրաքանչյուր անգամ, հենց որ Ա՛-ն Փ՛-ի է փոխարկվում։

Եթե ամբողջ ապրանքարդյունքը կարելի է բաժանել ինքնակա համասեռ մասնարդյունքների, ինչպես, օրինակ, մեր 10 000 ֆունտ մանվածքը, և ուրեմն Ա՛—Փ՛ ակտը կարող է հաջորդաբար կատարված գնումների մի գումար ներկայացնել, այն ժամանակ կարող է ապրանքաձևով գոյություն ունեցող կապիտալարժեքը գործել իբրև Ա, անջատվել Ա՛-ից, նախքան հավելարժեքի, ուրեմն և նախքան Ա՛-ի, որպես ամբողջության, իրանալը։

500 £-անոց 10 000 ֆունտ մանվածքից 8 440 ֆունտ մանվածքի արժեքը = 422 £ = կապիտալարժեքին, հավելարժեքից անջատ։ Եթե կապիտալիստը միմիայն 8 440 ֆունտ մանվածք է ծախում 422 £-ով, ապա այս 8 440 ֆունտ մանվածքը ներկայացնում է Ա-ն, ապրանքաձևով կապիտալարժեքը. Ա՛-ի մեջ բացի հիշյալից պարունակված ու 1 560 ֆունտ մանվածքից կազմված հավելարդյունքը, որ = է 78 £-անոց հավելարժեքին, կշրջանառեր ավելի հետո միայն. կապիտալիստը կարող էր Ա—Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտը գլուխ բերել նախքան հավելարդյունքի ա—փ—ա շրջանառությունը։

Կամ եթե նա առաջ 7 440 ֆունտ մանվածք ծախեր 372 £ արժեքով և հետո էլ՝ 1 000 ֆունտ մանվածք 50 £ արժեքով, ապա Ա-ի առաջին մասով կարող էին արտադրամիջոցները (c հաստատուն կապիտալամասը) փոխհատուցվել, իսկ Ա-ի երկրորդ մասով՝ v փոփոխուն կապիտալամասը, և այնուհետև նույնը կլիներ, ինչ որ առաջ։

Բայց եթե այսպիսի հաջորդական վաճառքներ են տեղի ունենում, և շրջապտույտի պայմանները թույլ են տալիս, ապա կապիտալիստը Ա՛-ն փոխանակ c + v + m-ի բաժանելու, կարող է այս բաժանումն Ա՛-ի այլ պատկական մասերով էլ կատարել։

Օրինակ, 7 440 ֆունտ մանվածքը, որ = 372 £ և որն իբրև Ա՛-ի (10 000 ֆունտ մանվածք = 500 £-ի) մաս ներկայացնում է հաստատուն կապիտալամասը, յուր հերթին էլի կարող է տրոհվել 276,768 £ արժեքով 5 535,360 ֆունտ մանվածքի, որը լոկ հաստատուն մասը, 7 440 ֆունտ մանվածքի վրա գործադրված արտադրամիջոցներն է փոխհատուցում, այլև 37,200 £ արժեքով 744 ֆունտ մանվածքի, որը լոկ փոփոխուն կապիտալն է փոխհատուցում, ու 58,032 արժեքով 1 160,640 ֆունտ մանվածքի, որն, իբրև հավելարդյունք, հավելարժեքի կրիչն է։ Հետևաբար ծախված 7 440 ֆունտ մանվածքից նա կարող է սրա մեջ պարունակված կապիտալարժեքը փոխհատուցել 6279,360 ֆունտ մանվածքը վաճառելով 313,968 £ գնով, իսկ 1 160,640 ֆունտ հավելարդյունքի արժեքը, որ = 58,032 £, ծախսել իբրև հասույթ։

Նմանապես կարող է նա այնուհետև 1 000 ֆունտ մանվածքը = 50 փոփոխուն կապիտալարժեքը տրոհել ու համապատասխանորեն ծախել.— 744 ֆունտ մանվածքը 37,200 £-ով, որ 1 000 ֆունտ մանվածքի հաստատուն կապիտալարժեքն է, 100 ֆունտ մանվածքը 5,000 £-ով, որը նույնի փոփոխուն կապիտալամասն է, ուրեմն 844 ֆունտ մանվածքը 42,200 £-ով, որը 2 000 ֆունտ մանվածքի մեջ պարունակված կապիտալարժեքի փոխհատուցումն է, վերջապես 156 ֆունտ մանվածքը 7,800 արժեքով, որը նրա մեջ պարունակված հավելարդյունքն է ներկայացնում և իբրև այսպիսին կարող է ծախսվել-սպառվել։

Վերջապես նա կարող է, եթե վաճառքը հաջողվի, 78 £ արժեք ունեցող ու դեռ մնացած 1 560 ֆունտ մանվածքը տրոհել այն եղանակով, որ 5,032 £ արժեցող 1 160,640 ֆունտ մանվածքի վաճառքը 1 560 ֆունտ մանվածքի մեջ պարունակված արտադրամիջոցների արժեքը փոխհատուցի, իսկ 7,800 £ արժեք ու նեցող 156 ֆունտ մանվածքը՝ փոփոխուն կապիտալարժեքը, ընդամենը 1 316,640 ֆունտ մանվածք = 65,832 £, որ ամբողջ կապիտալարժեքի փոխհատուցումն է. վերջապես 243,360 ֆունտ հավելարդյունքը, որ = 12,168 £, մնում է իբրև հասույթ ծախսելու համար։

Ինչպես որ մանվածքում գոյություն ունեցող յուրաքանչյուր c, v, m տարր յուր հերթին էլի կարելի է միևնույն բաղադրամասերի տրոհել, այնպես էլ 1 շիլլինգ = 12 պեննի արժեք ունեցող ամեն մի առանձին ֆունտ մանվածք կարելի է տարալուծել այսպես.

c =	0,744	ֆունտ	մանվածք	= 8,928	պեննի
v =	0,100	»	»	= 1,200	»
m =	0,156	»	»	= 1,872	»
c + v + m =	1	ֆունտ	մանվածք	= 12	պեննի։

Եթե մենք վերևի երեք մասնավաճառքը գումարենք միասին, ապա կստացվի միևնույն հետևանքը, ինչ որ 10 000 ֆունտ մանվածքը միանվագ ծախելիս։

Մենք ունենում ենք հաստատուն կապիտալի համար՝

	1-ին	վաճառքի	ժամանակ	5 535,360	ֆունտ	մանվածք	=	276,768	£
	2-րդ	»	»	744,000	»	»	=	37,200	»
	3-րդ	»	»	1 160,640	»	»	=	58,032	»
			ընդամենը	7 440	ֆունտ	մանվածք	=	372	£։

Փոփոխուն կապիտալի համար՝

	1-ին	վաճառքի	ժամանակ	744,000	ֆունտ	մանվածք	=	37,200	£
	2-րդ	»	»	100,000	»	»	=	5,000	»
	3-րդ	»	»	156,000	»	»	=	7,800	»
			ընդամենը	1 000	ֆունտ	մանվածք	=	50	£։

Հավելարժեքի համար՝

	1-ին	վաճառքի	ժամանակ	1 160,740	ֆունտ	մանվածք	=	58,022	£
	2-րդ	»	»	156,000	»	»	=	7,800	»
	3-րդ	»	»	343,360	»	»	=	12,168	»
			ընդամենը	1 560	ֆունտ	մանվածք	=	78	£։

Summa summarum [ընդհանուր գումարը]՝

	Հաստատուն	կապիտալ	7 450	ֆունտ	մանվածք	=	372	£
	փոփոխուն	»	1 000	»	»	=	50	»
	հավելարժեք	»	1 560	»	»	=	78	»
		ընդամենը	10 000	ֆունտ	մանվածք	=	500	£։

Ա՛—Փ՛-ն ըստինքյան ուրիշ բան չի, բայց եթե 10 000 ֆունտ մանվածքի մի վաճառք։ 10 000 ֆունտ մանվածքն ապրանք է, ինչպես և ամեն մի ուրիշ մանվածք։ Գնորդին հետաքրքրում է ֆունտին 1 շիլլինգ կամ 10 000 ֆունտին 500 £ գինը։ Եթե առուծախի ժամանակ նա ուշ դարձնում էլ է արժեկազմի վրա, ապա լոկ այն նենգ դիտավորությամբ, որ ապացուցի, թե ֆունտը կարող էր 1 շիլլինգից էլ պակաս ծախվել, և թե վաճառորդը դեռ էլի մի կարգին վաստակ արած կլիներ։ Իսկ այն քանակը, որ նա գնում է, կախված է յուր պահանջմունքներից, եթե նա, օրինակ, մանածագործարանատեր է, ապա գնվող քանակը կախված է մանածագործարանում գործող նրա սեփական կապիտալի կազմից ու ոչ թե այն մանորդի կապիտալից, որից նա գնում է։ Այն համամասնությունները, որով Ա՛-ն մի կողմից՝ պետք է փոխհատուցի նրանում գործադրված կապիտալը (resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] փոխհատուցի նրա տարբեր բաղադրամասերը), մյուս կողմից՝ պետք է ծառայի որպես հավելարդյունք, լինի սա հավելարժեքի ծախսման համար, թե կապիտալակուտակման համար, միևնույն է, հիշյալ համամասնությունները գոյություն ունեն այն կապիտալի շրջապտույտում միայն, որի ապրանքաձևն է 10 000 ֆունտ մանվածքը։ Նրանք ոչ մի գործ չունեն վաճառքի, որպես այսպիսու, հետ։ Այստեղ, բացի սրանից, ենթադրվում է, որ Ա՛-ն ծախվում է յուր արժեքի համաձայն է որ ուրեմն բանը վերաբերում է նրա՝ ապրանքաձևից դրամաձևի փոխարկվելուն միայն։ Ա՛-ի համար, իբրև այս առանձին կապիտալի շրջապտույտում եղող ֆունկցիոնալ ձևի համար, որից պետք է փոխհատուցվի արտադրողական կապիտալը, իհարկե, վճռական նշանակություն ունի այն պարագան, թե արդյոք ու որչափով են վաճառքի ժամանակ գինն ու արժեքը շեղվում իրարից։ Բայց այստեղ, սոսկական ձևատարբերությունները քննելիս, մենք չենք զբաղվելու այս շեղման հարցով։

I, այն է՝ Փ ... Փ՛ ձևում արտադրապրոցեսը հանդես է գալիս կապիտալի շրջանառության՝ իրար լրացնող ու միմյանց հակադիր երկու փուլի արանքում. նա ավարտված է լինում ավելի վաղ, քան վրա է հասնում եզրափակիչ Ա՛—Փ՛ փուլը։ Փողը կանխավճարվել է իբրև կապիտալ, նախ՝ արտադրատարրերի համար, սրանցից էլ դարձվել է ապրանքարդյունք, և այս ապրանքարդյունքն էլի փոխարկվել է դրամի։ Լիավարտ գործարքների մի դարձաշրջան է այս, որի հետևանքը լինում է բոլորի ու ամեն մեկի համար գործածելի փողը։ Այսպիսով ուրեմն վերսկսումը տրված է հնարավորապես միայն։ Փ ... Արտ ... Փ՛-ն միակերպ կարող է լինել ինչպես այն վերջին շրջապտույտը, որը եզրափակում է մի անհատական կապիտալի ֆունկցիան ձեռնարկությունից դարձյալ ոտք դուրս դնելիս, այնպես և հենց նոր յուր ֆունկցիայի մեջ մտնող մի կապիտալի առաջին շրջապտույտը։ Այստեղ ընդհանրական շարժումն է՝ Փ ... Փ՛, փողից դեպի ավելի շատ փող։

II, այն է՝ Արտ ... Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ (Արտ՛) ձևում շրջանառության ամբողջ պրոցեսը հաջորդում է առաջին Արտ-ին և նախորդում է երկրորդին. բայց նա ընթանում է I ձևին հակառակ կարգով։ Առաջին Արտ-ն արտադրողական կապիտալն է, և նրա ֆունկցիան արտադրապրոցեսն է իբրև հաջորդող շրջանառության պրոցեսի նախապայման։ Եզրափակող Արտ-ն, ընդհակառակն, արտադրապրոցես չի, նա արդյունաբերական կապիտալի վերագոյությունն է լոկ՝ նրա իբրև արտադրողական կապիտալի ձևով։ Իսկ այս էլ հենց հետևանք է շրջանառության վերջին փուլում կատարվող այն փոխակերպության, երբ կապիտալարժեքը վեր է ածվում Աշ + Ամ-ի, սուբյեկտիվ ու օբյեկտիվ գործոնների, որոնք իրենց միացմամբ արտադրողական կապիտալիգոյաձևն են կազմում։ Կապիտալը, լինի սա Արտ, թե Արտ՛, միևնույն է,— վերջում էլի առկա է մի այնպիսի պատրաստի ձևով, որում նա պետք է նորից գործի իբրև արտադրողական կապիտալ, գլուխ բերի արտադրապրոցեսը։ Շարժման ընդհանրական ձևը, Արտ ... Արտ-ը, վերարտադրության ձևն է, և ցույց չի տալիս, թե արժեմեծացումն է պրոցեսի նպատակը, ինչպես որ նշում էր Փ ... Փ՛-ը։ Ուստի այս ձևն էլ ավելի է հեշտացնում կլասիկ տնտեսագիտության գործը — անտեսել արտադրապրոցեսի որոշակի կապիտալիստական ձևը և արտադրությունը որպես այսպիսին ներկայացնել պրոցեսի նպատակ, այնպես որ հնարավոր լինի ըստ կարելվույն շատ ու էժան արտադրել և արդյունքն ուրիշ, ըստ կարելվույն բազմակողմանի արդյունքների հետ փոխանակելի մասամբ արտադրությունը նորոգելու համար (Փ—Ա), մասամբ էլ՝ սպառելու համար (փ—ա)։ Ընդսմին որովհետև, Փ-ն ու փ-ն այստեղ երևան են գալիս իբրև շրջանառության չքացող միջոցներ միայն, ուստի ինչպես դրամի, այնպես էլ դրամակապիտալի առանձնահատկությունները կարող են աչքաթող արվել, և ամբողջ պրոցեսը թվում է պարզ ու բնական, այսինքն տափակ ռացիոնալիզմի բնականություն է ունենում։ Նմանապես ապրանքակապիտալի ժամանակ շահույթն է մոռացվում դեպքը եկած ժամանակ,և կապիտալը, հենց որ խոսքը գալիս է արտադրության շրջապտույտին, իբրև ամբողջության, կերպակայում է լոկ որպես ապրանք, իսկ հենց որ խոսքը գալիս է արժեբաղադրամասերին, նա կերպակայում է որպես ապրանքակապիտալ։ Կուտակումն, իհարկե, պատկերանում է միևնույն եղանակով, ինչպես որ արտադրությունը։

III, այն է՝ Ա՛—Փ՛—Ա ... Արտ ... Ա՛ ձևում շրջապտույտն սկսում են շրջանառության պրոցեսի երկու փուլը և այն էլ միևնույն կարգով, ինչպես II, այն է՝ Արտ ... Արտ ձևում. ապա հաջորդում է Արտ-ը և այն էլ յուր ֆունկցիայով, արտադրապրոցեսով հանդերձ, ինչպես I ձևումն էր. արտադրապրոցեսի հետևանքի, Ա՛-ի հետ ավարտվում է շրջապտույտը։ Ինչպես որ II ձևում շրջապտույտն ավարտվում էր Արտ-ով, իբրև արտադրողական կապիտալի սոսկական վերագոյությամբ, այնպես էլ այստեղ նա ավարտվում է Ա՛-ով, որպես ապրանքակապիտալի վերագոյությամբ. ինչպես որ II ձևում կապիտալը յուր Արտ ավարտաձևով պետք է պրոցեսն էլի սկսի որպես արտադրապրոցես, այնպես էլ այստեղ արդյունաբերական կապիտալի՝ ապրանքակապիտալի ձևով վերահայտնվելու հետևանքով շրջապտույտը պետք է նորից շրջանառության Ա՛—Փ՛ փուլով սկսվի։ Շրջապտույտի երկու ձևն էլ անկատար ենք որովհետև նրանք չեն եզրափակվում Փ՛-ով, դրամի հետփոխարկված, արժեմեծացած կապիտալարժեքով։ Հետևաբար երկուսն էլ պետք է շարունակվեն, ուստի և իրենց մեջ պարփակում են վերարտադրությունը։ III ձևում ամբողջական շրջապտույտն է՝ Ա՛ ... Ա՛։

Երրորդ ձևն առաջին երկսից տարբերում է այն, որ միմիայն այս շրջապտույտի մեջ է արժեմեծացած կապիտալարժեքը հանդես գալիս իբրև յուր արժեմեծացման ելակետ, և ոչ թե սկզբնական կապիտալարժեքը, որ դեռ արժեմեծանալու է։ Ա՛-ն իբրև կապիտալահարաբերություն այստեղ ելակետ է և որպես այսպիսին որոշիչ ներգործություն է ունենում ամբողջ շրջապտույտի վրա, ընդվորում նա արդեն յուր առաջին փուլի մեջ պարփակում է ինչպես կապիտալարժեքի, այնպես և հավելարժեքի շրջապտույտը, իսկ հավելարժեքը, եթե ոչ ամեն մի առանձին շրջապտույտի, գոնե յուր միջին շրջապտույտի ժամանակ պետք է մասամբ ծախսվի որպես հասույթ, ա—փ—ա շրջանառությունը կատարի, մասամբ էլ պետք է գործի որպես կապիտալակուտակման տարր։

Ա՛ ... Ա՛ ձևի մեջ ամբողջ ապրանքարդյունքի սպառումը ենթադրվում է որպես հենց բուն իսկ կապիտալի շրջապտույտի նորմալ ընթացքի պայման։ Բանվորի անհատական սպառումն ու հավելարդյունքի չկուտակված մասի անհատական սպառումն ընդգրկում է ամբողջ անհատական սպառումը։ Այսպիսով ուրեմն սպառումը յուր ամբողջությամբ — իբրև անհատական ու իբրև արտադրողական սպառում — մտնում է Ա՛-ի շրջապտույտի մեջ որպես պայման։ Արտադրողական սպառումը (որի մեջ ըստ գործի էության պարփակված է բանվորի անհատական սպառումն էլ, որովհետև աշխատույժը, որոշ սահմաններում, բանվորի անհատական սպառման մշտական արդյունքն է) կատարում է հենց ամեն մի անհատական կապիտալ ինքը։ Անհատական սպառումը — բացի այնքանից, որքանը հարկավոր է անհատ կապիտալիստի գոյության համար — ենթադրվում է իբրև հասարակական ակտ միայն, բայց ոչ երբեք իբրև անհատ կապիտալիստի ակտ։

I ու II ձևերում ամբողջ շարժումը ներկայանում է իբրև կանխավճարված կապիտալարժեքի շարժում։ Արժեմեծացած կապիտալը III ձևում, ամբողջ ապրանքարդյունքի կերպարանքով, կազմում է ելակետը և ունի շարժվող կապիտալի, ապրանքակապիտալի ձև։ Յուր՝ դրամի փոխարկվելուց հետո է միայն, որ այս շարժումը երկճեղքվում, տրոհվում է կապիտալաշարժման ու հասութաշարժման։ Հասարակական ամբողջ արդյունքի բաշխումը, ինչպես և ամեն մի անհատական ապրանքակապիտալի համար կատարվող՝ արդյունքի առանձին բաշխումը մի կողմից՝ անհատական սպառաֆոնդի, մյուս կողմից՝ վերարտադրաֆոնդի,— այս ձևի ժամանակ պարփակվում է կապիտալի շրջապտույտի մեջ։

Փ ... Փ՛-ի մեջ պարփակված է շրջապտույտի հնարավոր ընդլայնումը, նայած այն փ-ի ծավալին, որը մտնում է նորոգված շրջապտույտի մեջ։

Արտ ... Արտ՛-ի մեջ Արտ–ը կարող է նոր շրջապտույտն սկսել միևնույն արժեքով, գուցե նույնիսկ ավելի փոքր արժեքով և այնուամենայնիվ ներկայացնել ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրություն. օրինակ, այն դեպքում, երբ աշխատանքի՝ բարձրացած արտադրողականության հետևանքով ապրանքատարրերն էժանանում են։ Հակադիր դեպքում, ընդհակառակն, ըստ արժեքի աճած արտադրողական կապիտալը կարող է նյութապես ավելի նեղացած մասշտաբով վերարտադրություն ներկայացնել, եթե, օրինակ, թանկացել են արտադրատարրերը։ Միևնույնը վերաբերում է Ա՛ ... Ա՛-ին էլ։

Ա՛ ... Ա՛-ում ապրանքաձևով կապիտալն արտադրության նախադրյալն է. նա այս շրջապտույտի սահմաններում իբրև նախադրյալ էլի վերահայտնվում է երկրորդ Ա–ի մեջ։ Եթե այս Ա–ն դեռ չի արտադրվում կամ թե վերարտադրվում, ապա շրջապտույտն արգելակվում է. այս Ա-ն պետք է վերարտադրվի, մեծ մասամբ իբրև մի ուրիշ արդյունաբերական կապիտալի Ա՛։ Այս շրջապտույտի մեջ Ա՛-ն գոյություն ունի որպես շարժման ելակետ, անցումնակետ, ավարտակետ, ուստի միշտ առկա է։ Նա վերարտադրապրոցեսի մշտական պայման է։

Ա՛ ... Ա՛-ն I ու II ձևերից տարբերվում է մի ուրիշ մոմենտով։ Բոլոր երեք շրջապտույտն էլ այն ընդհանուր բանն ունեն, որ այն ձևը, որով կապիտալն սկսում է յուր շրջապտույտի պրոցեսը, նաև այն ձևն է, որով նա ավարտում է այս, և հենց այս հանգամանքի շնորհիվ էլի գտնվում է այն սկզբնաձևի մեջ, որով նա միևնույն շրջապտույտը նորից և սկսում։ Փ, Արտ, Ա՛ սկզբնաձևը միշտ այն ձևն է, որով կապիտալարժեքը (III ձևում՝ նրա վրա եկած հավելարժեքի հետ միասին) կանխավճարվում է, ուրեմն շրջապտույտի առնչությամբ նրա սկզբնական ձևն է. Փ՛, Արտ, Ա՛ ավարտաձևը շրջապտույտում նախորդող մի ֆունկցիոնալ ձևի այն փոխակերպված ձևն է յուրաքանչյուր անգամ, որն սկզբնական ձևը չի։

Այսպիսով ուրեմն Փ՛-ն I-ում Ա՛-ի փոխակերպյալ ձևն է. եզրափակող Արտ-ը II-ում Փ-ի փոխակերպյալ ձևն է (և I-ում ու II-ում այս փոխակերպությունը գլուխ է գալիս ապրանքաշրջանառության մի հասարակ իրադարձությամբ, ապրանքի ու փողի ձևական տեղափոխությամբ). III-ում Ա՛-ն Արտ-ի, արտադրողական կապիտալի փոխակերպյալ ձևն է։ Բայց այստեղ, III-ում, փոխակերպությունը նախ՝ շոշափում է կապիտալի ոչ միայն ֆունկցիոնալ ձևը, այլև նրա արժեմեծությունը. իսկ երկրորդ՝ փոխակերպությունը հետևանքն է ոչ միայն շրջանառությանը վերաբերող, սոսկ ձևական մի տեղափոխության, այլև այն իրական փոխակերպության, որին ենթարկվել են արտադրողական կապիտալի ապրանքաբաղադրամասերի սպառաձևն ու արժեքն արտադրապրոցեսում։

Փ, Արտ, Ա՛ սկզբնածայրաթևի ձևը նախադրյալ է լինում I-ի, II-ի, III-ի յուրաքանչյուր անգամվա շրջապտույտի համար. ավարտածայրաթևում վերահայտնվող ձևն ստեղծված է ուրեմն պայմանավորված է լինում բուն իսկ շրջապտույտի փոխակերպությունների շարքով։ Ա՛-ն իբրև մի անհատական արդյունաբերական կապիտալաշրջապտույտի ավարտակետ ենթադրում է նույն այն արդյունաբերական կապիտալի՝ շրջանառությանը չվերաբերող Արտ ձևը միայն, որի արդյունքն է ինքը։ Փ՛-ն որպես I-ում եղած ավարտակետ, իբրև Ա՛-ի (Ա՛—Փ՛-ի) փոխակերպյալ ձև, ենթադրում է, որ Փ-ն գտնվում է գնորդի ձեռին, գոյություն ունի Փ ... Փ՛ շրջապտույտից դուրս և Ա՛-ի վաճառքի միջոցով է ներքաշվել շրջապտույտի մեջ ու սրա սեփական ավարտաձևը դարձել։ Այսպիսով ուրեմն եզրափակող Արտ-ը II-ում ենթադրում է, որ Աշ-ն ու Ամ-ը (Ա-ն) դրսում գոյություն ունեն՝ և Փ—Ա-ի շնորհիվ են շրջապտույտի մեջ ներառվում իբրև ավարտաձև։ Բայց վերջին ծայրաթևը մի կողմ թողած՝ ո՛չ անհատական դրամակապիտալի շրջապտույտն է ենթադրում դրամակապիտալի գոյությունն ընդհանրապես ու ո՛չ էլ անհատական արտադրողական կապիտալի շրջապտույտն՝ արտադրողական կապիտալի գոյությունը յուր շրջապտույտում։ I-ում Փ-ն կարող է առաջին դրամակապիտալը լինել, II-ում Արտ-ը կարող է լինել առաջին արտադրողական կապիտալը, որը ոտք է դնում պատմական թատերաբեմի վրա, բայց III—ում՝

Ա՛
		Ա—		Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ ... Ա՛
		—Փ՛
		ա—		փ—ա

Ա-ն երկու անգամ ենթադրվում է որպես շրջանառությունից դուրս։ Մի անգամ՝ Ա՛—Փ՛—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] շրջապտույտի ժամանակ։ Այս Ա՛-ն, որչափով որ Ամ-ից է կազմված, ապրանք է վաճառորդի ձեռին. նա հենց ապրանքակապիտալ է, որչափով որ մի կապիտալիստական արտադրապրոցեսի արդյունք է. և եթե նույնիսկ այսպիսին էլ չի, ապա նա հանդես է գալիս իբրև ապրանքակապիտալ վաճառականի ձեռքում։ Մյուս անգամ էլ՝ ա—փ—ա-ի ժամանակ հանձին երկրորդ ա-ի, որը նույնպես պետք է իբրև ապրանք առկա լինի՝ գնվել կարողանալու համար։ Համենայն դեպս, Աշ-ն ու Ամ-ը, ապրանքակապիտալ լինեն կամ թե ոչ, միևնույն է, նրանք ապրանքներ են ճիշտ այնպես, ինչպես Ա՛-ն, է միմյանց հարաբերում են որպես ապրանքներ։ Միևնույնը վերաբերում է ա—փ—ա-ում երկրորդ ա-ին էլ։ Հետևաբար որչափով որ Ա՛ = Ա (Աշ + Ամ), այնչափով էլ նրա սեփական կազմիչ տարրերն ապրանքներ են և պետք է շրջանառության մեջ փոխարինվեն նույնահավասար ապրանքներով, ինչպես որ ա—փ—ա-ում էլ երկրորդ ա-ն շրջանառության մեջ փոխարինվելու է ուրիշ նույնահավասար ապրանքներով։

Բացի սրանից, արտադրության կապիտալիստական եղանակի, որպես իշխող եղանակի, պատվանդանի վրա ամեն մի ապրանք պետք է վաճառորդի ձեռին ապրանքակապիտալ լինի։ Նա շարունակում է այսպիսին լինել վաճառականի ձեռին կամ թե դառնում է նրա ձեռքում, եթե դեռ չէր էլ։ Կամ թե չէ՝ նա պետք է այնպիսի ապրանք լինի — օրինակ, ներմուծված առարկա — որը փոխարինում է սկզբնական ապրանքակապիտալին, ուրեմն նրան լոկ մի ուրիշ գոյաձև է տված լինում։

Աշ ու Ամ ապրանքատարրերը, որոնցից կազմված է արտադրողական կապիտալը, իբրև Արտ-ի գոյաձևեր նույն կերպարանքը չունեն, ինչ որ ունեին այն տարբեր ապրանքաշուկաներում, որտեղից նրանք ճարվել են։ Նրանք հիմա միացած են և իրենց շաղկապվելով նրանք կարող են գործել որպես արտադրողական կապիտալ։

Որ այս III ձևում միայն, բուն իսկ շրջանառության մեջ, Ա-ն երևան է գալիս իբրև Ա-ի նախադրյալ,— այս բացատրվում է նրանով, որ ապրանքաձև ունեցող կապիտալն է ելակետը։ Շրջապտույտն սկսվում է Ա-ի փոխակերպությամբ (որչափով որ սա գործում է իբրև կապիտալարժեք,— սա հավելարժեքի աճով շատացած լինի, թե ոչ, միևնույն է), երբ նա վեր է ածվում այնպիսի ապրանքների, որոնք նրա արտադրատարրերն են կազմում։ Բայց այս փոխակերպությունն ընդգրկում է Ա—Փ—Ա (= Աշ + Ամ) շրջանառության ամբողջ պրոցեսը և սրա հետևանքն է։ Հետևաբար այստեղ երկու ծայրաթևում էլ Ա է, բայց երկրորդ ծայրաթևը, որը յուր Ա ձևը Փ—Ա-ի շնորհիվ ստանում է դրսից, ապրանքաշուկայից, ոչ թե շրջապտույտի վերջին ծայրաթևն է, այլ շրջանառության պրոցեսն ընդգրկող յուր երկու առաջին ստադիայի վերջին ծայրաթևն է միայն։ Նրա հետևանքն Արտ-ն է, որի ֆունկցիան, արտադրապրոցեսը հանդես է գալիս այնուհետև։ Միմիայն իբրև այս պրոցեսի հետևանք, ուրեմն ոչ իբրև շրջանառության պրոցեսի հետևանք, երևան է գալիս Ա-ն որպես շրջապտույտի ավարտ ու միևնույն ձևում պարուրված, ինչպիսին ուներ Ա՛ սկզբնածայրաթևը։ Ընդհակառակը, Փ ... Փ՛-ում, Արտ ... Արտ՛-ում Փ ու Արտ ավարտածայրաթևերը շրջանառության պրոցեսի անմիջական հետևանք են։ Հետևաբար այստեղ լոկ վերջում է մի անգամ Փ, մյուս անգամ Արտ ենթադրվում ուրիշի ձեռին։ Որչափով որ շրջապտույտը ծայրաթևերի միջև է կատարվում, իբրև այս շրջապտույտների նախադրյալ ո՛չ Փ-ն է հանդես գալիս մի դեպքում, ո՛չ էլ Արտ-ը՝ մյուս դեպքում — ո՛չ Փ-ի կեցությունն իբրև ուրիշի փողի ու ոչ էլ Արտ-ի կեցությունը որպես օտար արտադրապրոցեսի։ Ա՛ ... Ա՛-ն, ընդհակառակը, ենթադրում է Ա-ն (= Աշ + Ամ-ն) իբրև ուրիշի ձեռին գտնվող օտար ապրանքներ, որոնք շրջանառության ներածական պրոցեսի շնորհիվ են շրջապտույտի մեջ ներքաշվում ու արտադրողական կապիտալի փոխարկվում, և որպես այս կապիտալի ֆունկցիայի հետևանք հիմա Ա՛-ն էլի շրջապտույտի ավարտաձև է դառնում։

Բայց հենց այն պատճառով, որ Ա՛ ... Ա՛ շրջապտույտը յուր ուղեգծի սահմաններում ենթադրում է մի ուրիշ արդյունաբերական կապիտալ Ա-ի (= Աշ + Ամ-ի) ձևով (իսկ Ամ-ը յուր մեջ պարփակում է զանազան տեսակի ուրիշ կապիտալներ, օրինակ, մեր դեպքում՝ մեքենաներ, ածուխ, յուղ և այլն),— ուստի նա հենց որա համար պահանջում է, որ ինքը քննության առնվի ոչ միայն իբրև շրջապտույտի ընդհանրական ձև, այսինքն իբրև մի հասարակական ձև, որի տակ կարող է մտցվել ամեն մի առանձին արդյունաբերական կապիտալ (բացի այն դեպքից, երբ սա առաջին անգամ է ներդրվում), ուրեմն ոչ միայն իբրև մի շարժաձև, որն ընդհանուր է բոլոր անհատական արդյունաբերական կապիտալների համար, այլ միաժամանակ նաև որպես անհատական կապիտալների գումարի, հետևաբար կապիտալիստների դասակարգի ամբողջ կապիտալի շարժաձև, մի շարժում, որում ամեն մի անհատական արդյունաբերական կապիտալի շարժում հանդես է գալիս լոկ իբրև մի մասնական շարժում, որը միահյուսվում է ուրիշների հետ և սրանցով պայմանավորվում։ Եթե մենք քննում ենք, օրինակ, մի երկրի տարեկան ամբողջ ապրանքարդյունքը և վերլուծում ենք այն շարժումը, որով նրա մի մասը փոխարինում է բոլոր անհատական ձեռնարկություններում եղած արտադրողական կապիտալին, մի ուրիշ մասն էլ տարբեր դասակարգերի անհատական սպառման մեջ է մտնում, ապա մենք Ա՛ ... Ա՛–ն ինչպես հասարակական կապիտալի, այնպես և սրա արտադրած հավելարժեքի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] հավելարդյունքի շարժաձև ենք նկատում։ Որ հասարակական կապիտալը = է անհատական կապիտալների գումարին (ներառյալ՝ բաժնետիրական կապիտալների, resp. պետական կապիտալի գումարը, որչափով որ կառավարություններն արտադրողական վարձու աշխատանք են կիրառում հանքարաններում, երկաթուղիներում և այլն, գործում են իբրև արդյունաբերական կապիտալիստներ) և որ հասարակական կապիտալի ամբողջ շարժումը = է անհատական կապիտալների հանրահաշվական գումարին,— այս հանգամանքն ամենևին չի բացառում այն, որ այս շարժումն իբրև առանձնացած անհատական կապիտալի շարժում ուրիշ երևույթներ է ցուցաբերում, քան միևնույն շարժումը հրապարակ է հանում այն ժամանակ, երբ սա քննվում է հասարակական կապիտալի ամբողջ շարժման մի մասի տեսակետից, ուրեմն հասարակական կապիտալի մյուս մասերի շարժման հետ ունեցած յուր կապակցությամբ, և որ նա միաժամանակ լուծում է այնպիսի առեղծվածներ, որոնց լուծումը պետք է մի անհատական առանձին կապիտալի շրջապտույտը քննելիս իբրև նախադրյալ տրված լինի, փոխանակ այս շրջապտույտից բղխեցվելու։

Ա՛ ... Ա՛-ն միակ շրջապտույտն է, որի ժամանակ սկզբնապես կանխավճարված կապիտալարժեքը շարժումն սկսող ծայրաթևի լոկ մի մասն է կազմում, և այսպիսով շարժումը հենց այն գլխից իրեն ծանուցում է իբրև ամբողջական շարժում արդյունաբերական կապիտալի — ինչպես այն արդյունամասի, որը փոխարինում է արտադրողական կապիտալին, այնպես և այն արդյունամասի, որը հավելարդյունքն է կազմում և որը միջին հաշվով մասամբ իբրև հասույթ է ծախսվում, մասամբ էլ պետք է ծառայի որպես կուտակման տարր։ Որչափով որ հավելարժեքի որպես հասույթի ծախսումը պարփակված է այս շրջապտույտի մեջ, այնչափով սա նաև անհատական սպառումն է։ Բայց այս վերջինն էլ պարփակվում է այն պատճառով, որ Ա ելակետը, ապրանքը, գոյություն ունի իբրև սպառման մի որևէ ուզածդ առարկա. իսկ կապիտալիստորեն արտադրված ամեն մի առարկա ապրանքակապիտալ է,— նրա սպառաձևը նախանշված լինի արտադրողական կամ թե անհատական սպառման համար, թե երկսի համար էլ, միևնույն է։ Փ ... Փ՛-ն նշում է արժեքի կողմը միայն, կանխավճարված կապիտալարժեքի արժեմեծացումն իբրև ամբողջ պրոցեսի նպատակ. Արտ ... Արտ-ը (Արտ՛-ը) նշում է կապիտալի արտադրապրոցեսն իբրև մի այնպիսի վերարտադրապրոցես, որը կատարվում է արտադրողական կապիտալի անփոփոխ կամ թե աճող մեծությամբ (կուտակում). Ա՛ ... Ա՛-ն այն միջոցին, երբ արդեն յուր սկզբնածայրաթևում իրեն ծանուցել է իբրև կապիտալիստական ապրանքարտադրության կերպարանք, հենց այն գլխից յուր մեջ պարփակում է արտադրողական ու անհատական սպառումը. արտադրողական սպառումն ու սրանում պարփակված արժեմեծացումը երևան է գալիս իբրև նրա շարժման ճյուղ միայն։ Վերջապես որովհետև Ա՛-ն կարող է գոյություն ունենալ մի այնպիսի սպառաձևով, որն այլևս չի կարող մի որևէ արտադրապրոցեսի մեջ մտնել, ուստի հենց այն գլխից հատկանշվում է, որ Ա-ի տարբեր արժեբաղադրամասերը, որոնք արտահայտված են արդյունամասերի մեջ, պետք է մի ուրիշ տեղ գրավեն, նայած թե Ա՛ ... Ա՛-ն հասարակական ամբողջ կապիտալի շարժման ձև է նկատվում, թե՞ մի անհատական արդյունաբերական կապիտալի ինքնակա շարժում։ Յուր այս բոլոր առանձնահատկություններով այս շրջապտույտն ազդարարում է, որ ինքն ավելի մեկ բան է, քան սոսկ անհատական մի կապիտալի առանձնացված շրջապտույտը։

Ա՛ ... Ա՛ ֆիգուրայում ապրանքակապիտալի, այսինքն կապիտալիստորեն արտադրված ամբողջ արդյունքի շարժումը ոչ միայն հանդես է գալիս իբրև անհատական կապիտալի ինքնակա շրջապտույտի նախադրյալ, այլև յուր հերթին պայմանավորված է սրանով։ Ուստի եթե այս ֆիգուրան ըմբռնված է յուր առանձնահատկությամբ, ապա այլևս բավական չի գոհանալ նրանով, թե Ա՛—Փ՛ ու Փ—Ա փոխակերպությունները մի կողմից՝ ֆունկցիապես որոշ հատվածներ են կապիտալի փոխակերպության ընթացքում, մյուս կողմից՝ ընդհանրական ապրանքաշրջանառության անդամներ են։ Անհրաժեշտ է դառնում պարզ կացուցանել մի անհատական կապիտալի փոխակերպությունների միահյուսումներն ուրիշ անհատական կապիտալների փոխակերպությունների հետ ու ամբողջ արդյունքի այն մասի հետ, որը նախանշված է անհատական սպառման համար։ Այս պատճառով մենք անհատական արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի վերլուծության ժամանակ հիմք ենք դարձնում առավելապես առաջին երկու ձևը։

Ա՛ ... Ա՛ շրջապտույտն իբրև անհատական մի առանձին կապիտալի ձև հանդես է գալիս, օրինակ, հողագործության մեջ, որտեղ հաշիվն արվում է հնձից հունձ։ II ֆիգուրայում ելակետ ընդունվում է ցանքը, III ֆիգուրայում՝ հունձը, կամ ինչպես ֆիզիոկրատներն են ասում, առաջինում՝ avances-ը [կանխավճարումները, կանխույթները], վերջինում՝ reprises-ը [հետստացումները, վերաշահումները]։ Կապիտալարժեքի շարժումը III-ում հենց այն գլխից երևան է գալիս որպես ընդհանրական արդյունամասսայի շարժման մաս միայն, այնինչ I-ում ու II—ում Ա՛-ի շարժումն առանձնացված մի կապիտալի շարժման մեջ մեկ մոմենտ է լոկ։

III ֆիգուրայի մեջ շուկայում գտնվող ապրանքները կազմում են արտադրապրոցեսի ու վերարտադրապրոցեսի նախադրյալը։ Ուստի եթե ուշադրությունը սևեռում ենք այս ֆիգուրայի վրա, ապա թվում է, թե արտադրապրոցեսի բոլոր տարրերն ապրանքաշրջանառությունից են ծագում և միմիայն ապրանքներից են կազմված։ Այս միակողմանի ըմբռնումն անտեսում է արտադրապրոցեսի այն տարրերը, որոնք կախում չունեն ապրանքատարրերից։

Որովհետև Ա՛ ... Ա՛-ում ամբողջ արդյունքն (ամբողջ արժեքն) է ելակետը, ապա այստեղ երևում է, որ (մի կողմ թողած արտաքին առևտուրը) ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրություն, առաջվա պես անփոփոխ արտադրողականության դեպքում, կարող է տեղի ունենալ այն ժամանակ միայն, եթե հավելարդյունքի կապիտալացվելիք մասում արդեն պարունակվում են արտադրողական ավելադիր կապիտալի նյութական տարրերը, և որ հետևաբար, ինչ չափով որ մի տարվա արտադրությունը հաջորդ տարվա արտադրության համար իբրև նախադրյալ է ծառայում կամ թե ինչ չափով որ այս ընդլայնված վերարտադրությունը կարող է պարզ վերարտադրապրոցեսի հետ միաժամանակ տեղի ունենալ մի տարվա ընթացքում, այնչափով էլ հավելարդյունքն անմիջապես արտադրվում է այն ձևով, որը նրան ունակ է դարձնում իբրև ավելադիր կապիտալ գործելու։ Մեծացած արտադրողականությունը կարող է միմիայն կապիտալանյութն ավելացնել, առանց նրա արժեքը մեծացնելու. բայց սրանով նա ավելադիր նյութեղեն է գոյացնում արժեմեծացման համար։

Ա՛ ... Ա՛-ն Քենեյի Tableau economique-ի հիմքն է կազմում, և նրա մեծ ու ճիշտ տակտի մասին վկայում է այն, որ նա այս ձևն ու ոչ թե Արտ ... Արտ-ն է ընտրել Փ ... Փ՛-ի հակառակ (այն ձևի հակառակ, որին բացառապես կառչում էր մերկանտիլ սիստեմը)։

ՉՈՐՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇՐՋԱՊՏՈՒՅՏԻ ՊՐՈՑԵՍԻ ԵՐԵՔ ՖԻԳՈՒՐԱՆ

Եթե Շրջ-ը դրվում է շրջանառության ամբողջ պրոցեսը նշելու համար, ապա երեք ֆիգուրան կարող է ներկայացվել այսպես.

I) Փ—Ա ... Արտ ... Ա՛—Փ՛

II) Արտ ... Շրջ ... Արտ

III) Շրջ ... Արտ (Ա՛)։

Եթե մենք բոլոր երեք ձևը միասին վերցնենք, ապա պրոցեսի բոլոր նախադրյալները երևում են իբրև նրա հետևանք, որպես հենց նրա արտադրած նախադրյալ։ Ամեն մի մոմենտը հանդես է գալիս իբրև ելակետ, անցումնակետ ու վերադարձի կետ։ Ամբողջ պրոցեսը ներկայանում է որպես արտադրապրոցեսի ու շրջանառության պրոցեսի միասնություն. արտադրապրոցեսը դառնում է շրջանառության պրոցեսի միջնորդագործող, և ընդհակառակը։

Բոլոր երեք շրջապտույտին ընդհանուր է արժեքի արժեմեծացումն իբրև որոշիչ նպատակ, որպես մղիչ դրդապատճառ։ I-ում այս բանն արտահայտում է հենց ձևը։ II ձևն սկսվում է Արտ-ով, հենց արժեմեծացման պրոցեսով։ III-ում շրջապտույտն սկսվում է արժեմեծացած արժեքով և ավարտվում է նորից արժեմեծացած արժեքով, նույնիսկ եթե շարժումը միևնույն մասշտաբով է կրկնվում։

Որչափով որ Ա—Փ-ն գնորդի համար Փ—Ա է, իսկ Փ—Ա-ն վաճառորդի համար՝ Ա—Փ, կապիտալի շրջանառությունը սովորական ապրանքափոխակերպություն է միայն ներկայացնում, և այս դեպքում իրենց նշանակությունը պահպանում են շրջանառու փողի քանակի վերաբերյալ շարադրված օրենքները (I գիրք, III գլ. 2)։ Բայց եթե չկառչենք այս ձևական կողմից, այլ քննենք տարբեր անհատական կապիտալների փոխակերպությունների կապը, ուրեմն իրոք վեր առնենք անհատական կապիտալների շրջապտույտների կապն իբրև հասարակական ամբողջ կապիտալի վերարտադրապրոցեսի մասնական շարժումների կապ, ապա այս չի կարող բացատրվել դրամի ու ապրանքի սոսկական ձևափոխությամբ։

Մշտապես թավալվող մի շրջանում յուրաքանչյուր կետ միաժամանակ ելակետ ու վերադարձի կետ է։ Եթե մենք ընդհատում ենք թավալումը, ապա յուրաքանչյուր ելակետ վերադարձի կետ չի։ Այսպես, մենք տեսել ենք, որ ոչ միայն ամեն մի առանձին շրջապտույտ ուրիշ շրջապտույտ է ենթադրում (implicite [ներառված]), այլև այն, որ շրջապտույտի՝ մի ձևով կրկնությունը յուր մեջ պարփակում է շրջապտույտի ծրագծումն ուրիշ ձևերով։ Այսպիսով ամբողջ տարբերությունը ներկայանում է իբրև մեկ ձևական, կամ թե մի լոկ սուբյեկտիվ տարբերություն, որ գոյություն ունի միմիայն դիտողի համար։

Որչափով որ այս շրջապտույտներից ամեն մեկը քննվում է իբրև շարժման այնպիսի առանձին ձև, որում գտնվում են անհատական արդյունաբերական տարբեր կապիտալներ, այն չափով էլ այս տարբերությունը միշտ գոյություն ունի լոկ որպես անհատական տարբերություն։ Իսկ իրականում ամեն մի անհատական արդյունաբերական կապիտալ միաժամանակ գտնվում է բոլոր երեք շրջապտույտի մեջ էլ։ Կապիտալի երեք շրջապտույտը, նրա երեք ենթատեսակի վերարտադրաձևերը հաջորդաբար ընթանում են կողքեկողքի։ Օրինակ, կապիտալարժեքի այն մի մասը, որը հիմա իբրև ապրանքակապիտալ է գործում, փոխարկվում է դրամակապիտալի, բայց և միաժամանակ մեկ ուրիշ մասն էլ արտադրապրոցեսից ոտք է դնում շրջանառության մեջ որպես նոր ապրանքակապիտալ։ Այսպիսով միշտ ծրագծվում է Ա՛ ... Ա՛ շրջանաձևը. նույնն է լինում մյուս երկու ձևի վերաբերմամբ էլ։ Կապիտալի՝ յուր ձևերից ամեն մեկում ու յուր ստադիաներից յուրաքանչյուրում կատարվող վերարտադրությունը նույնպես շարունակական է, ինչպես այս ձևերի փոխակերպությունն ու երեք ստադիայով անցնող հաջորդական ընթացքը։ Հետևաբար այստեղ ամբողջ շրջապտույտը նրա երեք ձևի իրական միասնությունն է։

Մեր հետազոտության ժամանակ ենթադրվեց, որ կապիտալարժեքը յուր բոլոր արժեմեծությամբ, ամբողջովին է հանդես գալիս իբրև դրամակապիտալ կամ թե որպես արտադրողական կապիտալ և կամ ինչպես ապրանքակապիտալ։ Այսպես, օրինակ, մենք 422 £-ն ունեինք նախ ամբողջովին իբրև դրամակապիտալ, հետո նա, էլի յուր ամբողջ ծավալով, փոխարկվեց արտադրողական կապիտալի, վերջում էլ դարձավ ապրանքակապիտալ՝ 500 £ արժեքով մանվածք (որի մեջ 78 £-ը՝ հավելարժեք)։ Տարբեր ստադիաներն այստեղ կազմում են նույնքան ընդհատումներ։ Քանի դեռ, օրինակ, 422 £-ը հարատևում է դրամաձևով, այսինքն մինչև Փ—Ա (Աշ + Ամ) գնումների կատարվելը, ամբողջ կապիտալը գոյություն է ունենում և գործում է իբրև դրամակապիտալ միայն։ Հենց որ նա արտադրողական կապիտալի է փոխարկվում, նա այլևս չի գործում ոչ իբրև դրամակապիտալ ու ոչ էլ որպես ապրանքակապիտալ։ Նրա ամբողջական շրջանառության պրոցեսն ընդհատվում է, ինչպես և մյուս կողմից՝ նրա ամբողջ արտադրապրոցեսն է ընդհատվում, հենց որ նա գործում է շրջանառության երկու ստադիայից մեկում, լինի որպես Փ, կամ թե Ա, միևնույն է։ Այսպիսով ուրեմն Արտ ... Արտ շրջապտույտն այս դեպքում կներկայանար ոչ միայն իբրև արտադրողական կապիտալի պարբերական նորոգում, այլև, նույն չափով էլ որպես յուր ֆունկցիայի, արտադրապրոցեսի ընդհատում, մինչև շրջանառության պրոցեսի կատարվել-պրծնելը. շարունակական լինելու փոխարեն արտադրությունը տեղի կունենար ոստյուններով և կնորոգվեր պատահական տևողություն ունեցող ժամանակամիջոցներից հետո միայն, նայած թե շրջանառության պրոցեսի երկու ստադիան ավելի արա՞գ, թե՞ ավելի դանդաղ կավարտվեր։ Այսպես է լինում բանն, օրինակ, չինացի արհեստավորի մոտ, որը մասնավոր հաճախորդների համար է միայն աշխատում, և որի արտադրապրոցեսը դադարում է, մինչև որ նոր պատվեր է ստացվում։

Իրականում այս պահպանում է յուր նշանակությունը շարժման մեջ գտնվող ամեն մի առանձին կապիտալամասի համար էլ, և կապիտալի բոլոր մասերն այս շարժումն անում են հաջորդաբար։ Օրինակ, 10 000 ֆունտ մանվածքը մի մանագործարանատիրոջ չաբաթարդյունքն է։ Այս 10 000 ֆունտ մանվածքն ամբողջովին դուրս է գալիս արտադրության ոլորտից և ոտք դնում շրջանառության ոլորտի մեջ. նրանում պարունակված կապիտալարժեքը պետք է ամբողջովին դրամակապիտալի փոխարկվի, և քանի դեռ նա հարատևում է դրամակապիտալի ձևում, նա չի կարող նորից արտադրապրոցեսի մեջ մտնել. նա պետք է նախ և առաջ շրջանառության մեջ ոտք դնի և հետփոխարկվի արտադրողական կապիտալի Աշ + Ամ տարրերին։ Կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսը մշտական ընդհատումն է, մի ստադիան թողնել ու հաջորդ ստադիան մտնել է, մի ձևի թոթափումն է, գոյություն է մի ուրիշ ձևով. այս ստադիաներից յուրաքանչյուրը ոչ միայն պայմանավորում է մյուսը, այլև միաժամանակ բացառում է նրան։

Բայց շարունակականությունը կապիտալիստական արտադրության բնորոշ հատկանիշն է և պայմանավորված է նրա տեխնիկական հիմքով, թեև ոչ միշտ է հասանելի անպայման։ Ուրեմն տեսնենք, թե իրականում բանն ինչպես է կատարվում։ Երբ, օրինակ, 10 000 ֆունտ մանվածքն իբրև ապրանքակապիտալ շուկա է մտնում և յուր՝ դրամի փոխարկվելը գլուխ բերում (լինի այս դրամը հիմա վճարամիջոց, գնելամիջոց կամ թե հենց լոկ հաշվեդրամ, միևնույն է), նրա փոխարեն նոր բամբակ, ածուխ և այլն է մտնում արտադրապրոցեսի մեջ, հետևաբար դրամաձևից ու ապրանքաձևից արդեն հետփոխարկված է լինում արտադրողական կապիտալի ձևի և որպես այսպիսին է սկսում յուր ֆունկցիան. նույն այն ժամանակ, երբ առաջին 10 000 ֆունտ մանվածքը դրամի է վերածվում, առաջվա 10 000 ֆունտ մանվածքն արդեն յուր շրջանառության երկրորդ ստադիան է ծրագծում և դրամից արտադրողական կապիտալի տարրերի է հետփոխարկվում։ Կապիտալի բոլոր մասերը շրջապտույտի պրոցեսը կատարում են հերթով, սրա տարբեր ստադիաներում գտնվում են միաժամանակ։ Այսպես, արդյունաբերական կապիտալը յուր շրջապտույտի շարունակական ընթացքում միաժամանակ գտնվում և սրա բոլոր ստադիաներում ու սրանց համապատասխանող տարբեր ֆունկցիոնալ ձևերում։ Այն մասի համար, որն առաջին անգամն է ապրանքակապիտալից դրամի փոխարկվում, Ա՛ ... Ա՛ շրջապտույտը նոր է սկսվում, այնինչ արդյունաբերական կապիտալի համար, որպես շարժվող ամբողջության համար, Ա՛ ... Ա՛ շրջապտույտն արդեն անցած է։ Մի ձեռքով փողը կանխավճարվում է, մյուսով ընդունվում. Փ ... Փ՛ շրջապտույտի՝ մի կետում սկսվելը մի ուրիշ կետում նրա վերադարձն է միաժամանակ։ Նույնը վերաբերում է արտադրողական կապիտալին էլ։

Ուստի արդյունաբերական կապիտալի իրական շրջապտույտը յուր շարունակականությամբ ոչ միայն շրջանառության պրոցեսի ու արտադրապրոցեսի միասնություն է, այլև նրա բոլոր երեք շրջապտույտի միասնություն։ Բայց նա կարող է այսպիսի միասնություն լինել այն չափով միայն, որչափով որ կապիտալի յուրաքանչյուր տարբեր մաս կարող է հաջորդաբար թևակոխել շրջապտույտի՝ միմյանց հաջորդող փուլերը, մի փուլից, մեկ ֆունկցիոնալ ձևից անցնել-մտնել մյուսը, ուրեմն որչափով որ արդյունաբերական կապիտալն իբրև այս մասերի ամբողջություն՝ միաժամանակ գտնվում է տարբեր փուլերում ու ֆունկցիաներում և այսպիսով ծրագծում է բոլոր երեք շրջապտույտը միաժամանակ։ Յուրաքանչյուր մասի հաջորդականությունն այստեղ պայմանավորված է մասերի տարածակցությամբ, այսինքն կապիտալի բաժանմամբ։ Այսպես օրինակ, անդամատված գործարանասիստեմում արդյունքը նմանապես շարունակ գտնվում է յուր գոյացման պրոցեսի տարբեր աստիճաններում, ինչպես և մեկ արտադրափուլից մի ուրիշն անցնելու պրոցեսի մեջ։ Որովհետև անհատական արդյունաբերական կապիտալը մի որոշակի մեծություն է ներկայացնում, որը կախումն ունի կապիտալիստի միջոցներից է որն ամեն մի արդյունաբերաճյուղի համար մի որոշ նվազագույն մեծություն ունի, ուստի նրա բաժանման ժամանակ պետք է թվական որոշակի հարաբերություններ լինեն։ Առկա կապիտալի մեծությունը պայմանավորում է արտադրապրոցեսի ծավալը, սա էլ պայմանավորում է ապրանքակապիտալի ու դրամակապիտալի ծավալը, որչափով որ սրանք գործում են արտադրապրոցեսի կողքին։ Բայց տարածակցությունը, որով պայմանավորվում է արտադրության շարունակականությունը, գոյություն ունի կապիտալի մասերի շարժման հետևանքով միայն, որի ընթացքում նրանք տարբեր ստադիաներն են ծրագծում իրար հետևից։ Ինքը տարածակցությունը հաջորդականության հետևանքն է միայն։ Եթե, օրինակ, մի մասի Ա՛—Փ՛ ակտը կանգ է առնում, ապրանքը չի ծախվում, ապա այս մասի շրջապտույտն ընդհատվում է, և նրա՝ յուր արտադրամիջոցներով փոխարինումը գլուխ չի գալիս. հաջորդող մասերը, որոնք իբրև Ա՛ ծագում են արտադրապրոցեսից, տեսնում են, որ իրենց ֆունկցիոնալ փոփոխությունը խափանվում է իրենց նախորդի շնորհիվ։ Եթե այս դրությունը հարատևում է միաժամանակ, ապա արտադրությունը սահմանափակվում է, և ամբողջ պրոցեսը դադարեցվում։ Հաջորդականության յուրաքանչյուր կանգառում անկարգություն է մտցնում տարածակցության մեջ, մի ստադիայում տեղի ունեցած ամեն մի կանգառում ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր կանգառում է առաջ բերում ոչ միայն կանգառող կապիտալամասի, այլև անհատական ամբողջ կապիտալի շրջապտույտի մեջ։

Հետևյալ ձևը, որում պարուրված ներկայանում է պրոցեսը, փուլերի մի հաջորդականության ձևն է, այնպես որ կապիտալի՝ մի նոր փուլ անցնելը պայմանավորված է մի ուրիշ փուլը թողնելով։ Ուստի ամեն մի առանձին շրջապտույտի համար կապիտալի ֆունկցիոնալ ձևերից մեկը նաև ելակետ ու վերադարձակետ է։ Մյուս կողմից՝ ամբողջ պրոցեսն իրոք միասնությունն է երեք շրջապտույտի, որոնք այն երեք ձևն են, որոնցում արտահայտվում է պրոցեսի շարունակականությունը։ Ամբողջ շրջապտույտը կապիտալի ամեն մի ֆունկցիոնալ ձևի համար ներկայանում է իբրև նրա մասնահատուկ շրջապտույտ, և ընդսմին այս շրջապտույտներից յուրաքանչյուրը պայմանավորում է ամբողջ պրոցեսի շարունակականությունը, մի ֆունկցիոնալ ձևի շրջանընթացքը պայմանավորում է մյուսներինը։ Ամբողջ արտադրապրոցեսի համար, հատկապես հասարակական կապիտալի համար մի անհրաժեշտ պայմանն այն է, որ նա միաժամանակ վերարտադրապրոցես է և ուրեմն նրա մոմենտներից յուրաքանչյուրի շրջապտույտն է։ Կապիտալի տարբեր կոտորակամասերը հաջորդաբար անցնում են տարբեր ստադիաներն ու ֆունկցիոնալ ձևերը։ Սրա հետևանքով ամեն մի ֆունկցիոնալ ձև, թեև միշտ կապիտալի մի ուրիշ ձև է ներկայանում սրանում պարուրված, մյուս ձևերի հետ միաժամանակ յուր սեփական շրջապտույտն է կատարում։ Կապիտալի մի մասը, որը սակայն միշտ փոխվող է, մշտապես վերարտադրվում, գոյություն է ունենում իբրև ապրանքակապիտալ, որը դրամի է փոխարկվում. մի ուրիշ մասը՝ որպես դրամակապիտալ, որն արտադրողականի է փոխարկվում, մի երրորդ մասն՝ ինչպես արտադրողական կապիտալ, որն ապրանքակապիտալի է փոխարկվում։ Բոլոր երեք ձևի մշտական առկայությունը միջնորդագործվում է նրանով, որ ամբողջ կապիտալի շրջապտույտն ընթանում է հենց այս երեք փուլով։

Այս դեպքում ուրեմն կապիտալը որպես ամբողջություն տարածականորեն կողք-կողքի գտնվում է յուր տարբեր փուլերում միաժամանակ։ Բայց յուրաքանչյուր մաս հերթով մի փուլից, մի ֆունկցիոնալ ձևից միշտ անցնում է մեկ ուրիշը, այսպիսով հերթականորեն գործում է բոլոր փուլերում։ Ըստ այսմ ձևերը հոսանուտ ձևեր են, որոնց ժամանակակցությունը միջնորդագործվում է նրանց հաջորդականությամբ։ Ամեն մի ձև հաջորդում է մյուսին և նախորդում է նրան, այնպես որ մի կապիտալամասի՝ մեկ ձևին վերադառնալը պայմանավորվում է մյուս կապիտալամասից մեկ ուրիշ ձևին վերադառնալով։ Յուրաքանչյուր մաս յուր սեփական պտույտն է ծրագծում շարունակ, բայց ընդսմին կապիտալի հենց մեկ ուրիշ մասն է միշտ, որ գտնվում է այս ձևում, և այս առանձին պտույտները կազմում են ամբողջ ընթացքի համաժամանակյա ու հաջորդական ձևերը միայն։

Երեք շրջապտույտի միասնության մեջ է միայն, որ իրականանում է ամբողջ պրոցեսի շարունակականությունը վերևում նկարագրված ընդհատման փոխարեն։ Հասարակական ամբողջ կապիտալը միշտ օժտված է այս շարունակականությամբ, և նրա պրոցեսը երեք շրջապտույտի միասնությունն ունի միշտ։

Անհատական կապիտալների համար վերարտադրության շարունակականությունը տեղ–տեղ ընդհատվում է ավելի կամ թե պակաս չափով։ Նախ՝ արժեմասսաները տարբեր դարաշրջաններում հաճախ անհավասար բաժիններով են բաշխված, լինում տարբեր ստադիաների ու ֆունկցիոնալ ձևերի։ Երկրորդ՝ նայած արտադրելիք ապրանքի բնույթին, ուրեմն, նայած արտադրության այն առանձին ոլորտին, որում ներդրված է կապիտալը, այս բաժնեմասերը կարող են տարբեր կերպով բաշխվել։ Երրորդ՝ շարունակականությունն ավելի կամ թե պակաս չափով կարող է ընդհատվել այն արտադրաճյուղերում, որոնք տարվա եղանակից են կախված, լինի սա բնական պայմանների հետևանքով (երկրագործություն, տառեխորսություն և այլն), կամ թե պայմանական հանգամանքների հետևանքով, ինչպես օրինակ, այսպես կոչված սեզոնաշխատանքների ժամանակ, միևնույն է։ Պրոցեսն ամենից կանոնավոր ու ամենից միակերպ ընթանում է գործարանում ու լեռնարդյունաբերության մեջ։ Բայց արտադրաճյուղերի այս տարբերությունը ոչ մի տարբերություն առաջ չի բերում շրջապտույտի պրոցեսի ընդհանրական ձևերում։

Կապիտալն իբրև արժեմեծացող արժեք յուր մեջ չի պարփակում միմիայն դասակարգային հարաբերություններ, մի որոշ հասարակական բնույթ, որը խարսխվում է աշխատանքի, որպես վարձու աշխատանքի, գոյության վրա։ Նա մի շարժում է, տարբեր ստադիաներով անցնող շրջապտույտի մի պրոցես, որն ինքը յուր հերթին պարունակում է շրջապտույտի պրոցեսի երեք տարբեր ձևը։ Ուստի նա կարող է ըմբռնվել լոկ իբրև շարժում ու ոչ թե որպես դադար առած իր։ Նրանք, որոնք արժեքի ինքնակայացումը սոսկական վերացություն են նկատում, մոռանում են, որ արդյունաբերական կապիտալի շարժումը հենց այս վերացությունն է in actu [գործուն վիճակում]։ Այստեղ արժեքն անցնում է տարբեր ձևերի միջով, տարբեր շարժումներ կատարելով, որոնցում նա պահպանվում է և միաժամանակ արժեմեծանում, շատանում։ Որովհետև մենք այստեղ գործ ունենք շարժման սոսկական ձևի հետ, ուստի ուշադրության չենք առնում այն հեղափոխությունները, որ կապիտալարժեքը կարող է կրել յուր շրջապտույտի պրոցեսում. բայց պարզ է, որ, չնայած բոլոր արժեհեղափոխություններին, կապիտալիստական արտադրությունը գոյություն ունի և կարող է գոյություն ունենալ այնքան ժամանակ միայն, քանի դեռ կապիտալարժեքն արժեմեծանում է, այսինքն իբրև ինքնակա արժեք ծրագծում է յուր շրջապտույտի պրոցեսը, ուրեմն քանի դեռ արժեհեղափոխությունները մի որևէ կերպ հաղթահարվում և համահարթվում են։ Կապիտալի շարժումները երևան են գալիս իբրև արդյունաբերական առանձին կապիտալիստի գործողություններ այն իմաստով, որ սա գործում է որպես ապրանքագնորդ ու աշխատագնորդ, ապրանքավաճառորդ ու արտադրողական կապիտալիստ, հետևաբար նրա գործունեությունն է միջնորդագործում շրջապտույտը։ Եթե հասարակական կապիտալարժեքը մի արժեհեղափոխություն է կրում, ապա կարող է պատահել, որ նրա անհատական կապիտալը հաղթահարվում է հիշյալ արժեհեղափոխությունից և կործանվում, որովհետև նա չի կարող բավարարել այս արժեշարժման պայմանները։ Որքան ավելի սուր ու հաճախակի են դառնում արժեհեղափոխությունները, այնքան ավելի է առանձին կապիտալիստի կանխատեսման ու հաշվարկման հանդեպ գերազոր հանդիսանում ինքնակայացած արժեքի ավտոմատիկ շարժումը, որը գործում է բնության տարերային պրոցեսի ույժով, այնքան ավելի է նորմալ արտադրության ընթացքն աննորմալ չարաշահությանը ենթարկվում, այնքան ավելի մեծ է դառնում վտանգն առանձին կապիտալների գոյության համար։ Հետևաբար այս պարբերական արժեհեղափոխությունները հաստատում են այն, ինչ որ նրանք ըստ երևույթին պետք է հերքեին — այն ինքնակայացումը, որ արժեքն իբրև կապիտալ ձեռք է բերում և յուր շարժման միջոցով պահպանում է և հզորացնում։

Ընթացարարող կապիտալի փոխակերպությունների այս հաջորդականությունը յուր մեջ պարփակում է կապիտալի արժեմեծության՝ պտույտում կատարված փոփոխության շարունակական համեմատումն սկզբնական արժեքի հետ։ Եթե արժեքի ինքնակայացումն արժեկազմիչ ույժի, աշխատույժի հանդեպ՝ սկսվում է Փ—Աշ (աչխատույժի գնում) ակտի մեջ և իրականացվում է արտադրապրոցեսի ժամանակ իբրև աշխատույժի շահագործում, ապա արժեքի այս ինքնակայացումն այլևս չի վերահայտնվում այս շրջապտույտի մեջ, որտեղ դրամը, ապրանքը, արտադրատարրերն ընթացարարող կապիտալարժեքի հերթափոխվող ձևերն են միայն և որտեղ անցյալ արժեմեծությունը համեմատվում է այժմյան փոփոխված կապիտալի արժեքի հետ։

«Value»,— ասում և Bailey-ն՝ առարկելով արժեքի ինքնակայացման դեմ, որը բնորոշ է արտադրության կապիտալիստական եղանակի համար և որը նա քննախոսում է իբրև որոշ տնտեսագետների պատրանք,— «value is a relation between cotemporary commodities, because such only admit of being exchanged with each others» [«Արժեքը մի հարաբերություն է համաժամանակյա ապրանքների միջև, որովհետև միմիայն այսպիսի ապրանքները կարելի է փոխանակել իրար հետ»]։ Նա այս ասում է իբրև առարկություն տարբեր ժամանակաշրջաններում եղած ապրանքարժեքները համեմատելու դեմ, մի համեմատություն, որը — մեկ անգամ որ դրամարժեքը յուրաքանչյուր դարաշրջանի համար սևեռված է — այն աշխատանքի ծախսման մի առադրում է նշանակում, որ տարբեր դարաշրջաններում պահանջվում է միևնույն տեսակի ապրանքներ արտադրելու համար։ Bailey-ի այս կարծիքը բղխում է նրա այն ընդհանրական թյուրըմբռնումից, ըստ որի փոխանակարժեք = արժեք, արժեքի ձևն է հենց արժեքն ինքը. հետևաբար ապրանքարժեքները համեմատելի չեն այլևս, երբ նրանք ակտիվորեն չեն գործում որպես փոխանակարժեքներ, ուրեմն երբ նրանք չեն կարող իրոք փոխանակվել իրար հետ։ Այսպիսով ուրեմն նա մազաչափ անգամ չի կռահում, թե արժեքն իբրև կապիտալարժեք կամ թե կապիտալ է գործում լոկ այն չափով, որչափով որ յուր շրջապտույտի տարբեր փուլերում, որոնք cotemporary [համաժամանակյա] չեն ամենևին, յուր հետ համեմատած միևնույնն է մնում և հենց իրեն հետ բաղդատվում։

Շրջապտույտի ֆորմուլան զուտ կերպարանքով նկատի ունենալու համար բավական չի միմիայն ենթադրել, որ ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքի համաձայն, այլև այն, որ այս տեղի է ունենում ուրիշ անփոփոխ պարագաներում։ Վեր առնենք, օրինակ, Արտ ... Արտ ձևը՝ մի կողմ թողնելով արտադրապրոցեսի մեջ կատարվող այն բոլոր տեխնիկական հեղափոխությունները, որոնք կարող են մի որոշ կապիտալիստի արտադրողական կապիտալն արժեզրկել. մի կողմ թողնելով նմանապես ամեն մի հետազդեցություն, որ արտադրողական կապիտալի արժետարրերի մի փոփոխությունն անում է առկա ապրանքակապիտալի արժեքի վրա, որը կարող է բարձրանալ կամ թե ընկնել, նայած ապրանքակապիտալի պաշարի առկայությանը։ Ասենք, թե Ա՛-ն, 10 000 ֆունտ մանվածքը, ծախվում է յուր արժեքի համաձայն 500 £-ով. 8 440 ֆունտ = 422 £-ը փոխհատուցում է Ա՛-ում պարունակված կապիտալարժեքը։ Իսկ եթե բամբակի, ածխի և այլոց արժեքը բարձրացել է (քանի որ մենք այստեղ մի կողմ ենք թողնում սոսկական գնահատումները), ապա այս 422 £-ը գուցե բավական չի լինի արտադրողական կապիտալի տարրերն ամբողջովին փոխհատուցելու համար. հարկավոր կլինի ավելադիր դրամակապիտալ, դրամակապիտալը կկցակապվի։ Ընդհակառակն է լինում, երբ հիշյալ գներն ընկնում են. դրամակապիտալն ազատարձակվում է։ Պրոցեսը լիովին նորմալ ընթանում է այն ժամանակ միայն, երբ արժեհարաբերությունները հաստատուն են մնում. նա այսպես ընթանում է փաստորեն, քանի դեռ խափանումները միմյանց ջնջում են շրջապտույտի կրկնվելու ժամանակ. որքան ավելի մեծ են խափանումները, այնքան ավելի մեծ դրամակապիտալ պետք է ունենա արդյունաբերական կապիտալիստի համահարթվելուն սպասել կարողանալու համար. և որովհետև կապիտալիստական արտադրության առաջխաղացության ընթացքում ընդլայնվում է ամեն մի անհատական արտադրապրոցեսի մասշտաբն ու սրա հետ էլ կանխավճարելի կապիտալի նվազագույն մեծությունը, ուստի հիշյալ հանգամանքն էլ է ավելանում այն պարագաների վրա, որոնք արդյունաբերական կապիտալիստի ֆունկցիան ավելի ու ավելի են փոխարկում խոշոր դրամակապիտալիստի — առանձին կամ թե ընկերակցված դրամակապիտալիստի — մի մենաշնորհի։

Այստեղ հարևանցի պետք է նշել հետևյալը. եթե արտադրատարրերի մի արժեփոփոխություն է տեղի ունենում, ապա մեկ տարբերություն է երևան գալիս մի կողմից՝ Փ ... Փ՛ ձևի և մյուս կողմից՝ Արտ ... Արտ-ի ու Ա՛ ... Ա՛-ի միջև։

Փ ... Փ՛-ում, իբրև նոր ներդրվող մի այնպիսի կապիտալի ֆորմուլայում, որը նախ հանդես է գալիս որպես դրամակապիտալ, արտադրամիջոցների, օրինակ, հումքերի, օժանդակ նյութերի և այլոց արժեքի անկումը դրամակապիտալի ավելի փոքր ծախսում կպահանջի՝ որոշ ծավալով մի ձեռնարկություն սկսելու համար, քան անկումից առաջ, որովհետև (արտադրույժի զարգացման անփոփոխ մակարդակի ժամանակ) արտադրապրոցեսի ծավալը կախված է արտադրամիջոցների այն մասսայից ու ծավալից, որ աշխատռւյժի մի տվյալ քանակ կարող է հաղթահարել. բայց նա կախված չի ոչ արտադրամիջոցների արժեքից ու ոչ էլ աշխատույժի արժեքից (վերջինս ազդում է արժեմեծացման մեծության վրա միայն)։ Ընդհակառակը։ Եթե մի արժեբարձրացում է տեղի ունենում ապրանքների այն արտադրատարրերի մեջ, որոնք արտադրողական կապիտալի տարրերն են կազմում, ապա տվյալ ծավալով մի ձեռնարկություն հիմնելու համար ավելի շատ դրամակապիտալ է հարկավոր։ Երկու դեպքում էլ նշանակություն ունենում է նոր ներդրելի դրամակապիտալի չափը միայն. առաջին դեպքում դրամակապիտալ կավելանա, երկրորդ դեպքում ղրամակապիտալ կկցակապվի, եթե տվյալ մի արտադրաճյուղում անհատական արդյունաբերական նոր կապիտալների մեկ աճում է տեղի ունենում սովորական եղանակով։

Արտ ... Արտ ու Ա՛ ... Ա՛ շրջապտույտներն իբրև Փ ... Փ՛ են ներկայանում հենց այն չափով միայն, որչափով որ Արտ-ի ու Ա՛-ի շարժումը կուտակումն է միաժամանակ, ուրեմն որչափով որ ավելադիր փ-ն, դրամը, դրամակապիտալի է փոխարկվում։ Այս մի կողմ թողած՝ արտադրողական կապիտալի տարրերի արժեփոփոխությունը նրանց վրա ուրիշ կերպ է ազդում, քան Փ ... Փ՛-ի վրա. մենք այստեղ էլի մի կողմ ենք թողնում այսպիսի արժեփոփոխության հետազդեցությունը կապիտալի այն բաղադրամասերի վրա, որոնք ընդգրկված են արտադրապրոցեսի մեջ։ Ոչ թե սկզբնական ծախսումն է, որ ուղղակի ազդեցություն է կրում այստեղ, այլ յուր վերարտադրապրոցեսում ու ոչ թե յուր առաջին շրջապտույտի մեջ ընդգրկված մի արդյունաբերական կապիալ, ուրեմն Ա՛—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] փուլը, ապրանքակապիտալի հետփոխարկումը յուր արտադրատարրերին, որչափով որ սրանք ապրանքներից են կազմված։ Արժեքի անկման (resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] գնի անկման) ժամանակ երեք դեպք է հնարավոր. վերարտադրապրոցեսը շարունակվում է միևնույն մասշտաբով. այս դեպքում մինչայժմյան դրամակապիտալի մի մասն ազատարձակվում է և տեղի է ունենում դրամակապիտալի կիտում, չնայած որ իսկական կուտակում (ընդլայնված մասշտաբով վերարտադրություն) ու կամ փ-ն (հավելարժեքը) կուտակման ֆոնդի վերածող ներածական և ուղեկցող փոխարկում տեղի չի ունեցել. կամ թե վերարտադրապրոցեսն ընդլայնվում է ավելի մեծ մասշտաբով, ինչպես որ այլապես այս կպատահեր այն դեպքում, եթե տեխնիկական համամասնությունները թույլ էին տալիս այս. կամ թե չէ՝ հումքերի և այլոց ավելի մեծ պաշարագոյացումն է տեղի ունենում։

Հակառակն է լինում ապրանքակապիտալի փոխտարրերի արժեքի բարձրանալու ժամանակ։ Այս դեպքում վերարտադրությունն այլևս յուր նորմալ ծավալով տեղի չի ունենում (օրինակ, ավելի կարճ ժամանակով են աշխատում կամ թե պետք է ավելադիր դրամակապիտալ գա մեջտեղ՝ վերարտադրությունը յուր հին ծավալով շարունակելու համար (դրամակապիտալի կցակապում). կամ թե չէ՝ կուտակման դրամաֆոնդը, եթե կա, փոխանակ վերարտադրապրոցեսի ընդլայնմանը ծառայելու, ամբողջովին կամ թե մասամբ, ծառայում է՝ հիշյալը յուր հին մասշտաբով վարելու համար։ Այս էլ դրամակապիտալի կցակապումն է, միայն թե ավելադիր դրամակապիտալն այս դեպքում գալիս է ոչ թե դրսից, դրամաշուկայից, այլ հենց իրեն՝ արդյունաբերական կապիտալիստի միջոցներից։

Բայց Արտ ... Արտ-ի, Ա՛ ... Ա՛,-ի ժամանակ կարող են կերպափոխող հանգամանքներ տեղի ունենալ։ Եթե, օրինակ, բամբակի մեր մանագործարանատերը բամբակի մեծ պաշար ունի (ուրեմն յուր արտադրողական կապիտալի մեծ մասը բամբակապաշարի ձևումն է գտնվում), ապա յուր արտադրողական կապիտալի մեկ մասն արժեզրկվում է բամբակագների մի անկման հետևանքով. եթե վերջիններս, ընդհակառակը, բարձրացել են, ապա նրա արտադրողական կապիտալի այս մասի արժեբարձրացումն է տեղի ունենում։ Մյուս կողմից՝ եթե նա մեծ քանակներ է սևեռում ապրանքակապիտալի ձևում, օրինակ, բամբակամանվածքի մեջ, ապա բամբակի անկման ժամանակ արժեզրկվում է յուր ապրանքակապիտալի, ուրեմն ընդհանրապես յուր՝ շրջապտույտի մեջ գտնվող կապիտալի մի մասը. ընդհակառակն է լինում բամբակագների բարձրանալու ժամանակ։ Վերջապես Ա՛—Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] պրոցեսում կատարվում է հետևյալը. եթե Ա՛—Փ-ն, ապրանքակապիտալի իրացումը, տեղի է ունեցել Ա-ի տարրերի արժեփոփոխությունից առաջ, ապա կապիտալն ազդեցություն կրում է առաջին դեպքում քննված եղանակով միայն, այսինքն ազդեցություն կրում է շրջանառության Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] երկրորդ ակտում. իսկ եթե հիշյալների արժեփոփոխությունը տեղի է ունեցել Ա՛—Փ ակտի կատարվելուց առաջ, ապա բամբակի գնի անկումն այլ հավասար պարագաներում առաջ է բերում մանվածքի գնի մի համապատասխան անկում, և բամբակի գնի բարձրացումն, ընդհակառակը, մանվածքի գնաբարձրացում։ Միևնույն արտադրաճյուղում ներդրված առանձին ու տարբեր կապիտալների վրա արվող ներգործությունը կարող է շատ տարբեր լինել, նայած այն տարբեր հանգամանքներին, որոնց մեջ կարող են գտնվել հիշյալ կապիտալները։— Դրամակապիտալի ազատարձակում ու կցակապում կարող են առաջ գալ նմանապես շրջանառության պրոցեսի տևողության տարբերությունից, ուրեմն շրջանառության արագությունից էլ։ Սակայն այս վերաբերում է պտույտի քննությանը։ Այստեղ մեղ հետաքրքրում է այն իրական տարբերությունը միայն, որ արտադրողական կապիտալի տարրերի արժեփոփոխության առնչությամբ երևան է գալիս Փ ... Փ՛-ի ու շրջանառության պրոցեսի մյուս երկու ձևի միջև։

Արտադրության արդեն զարգացած, ուրեմն իշխող կապիտալիստական եղանակի դարաշրջանում այն ապրանքների մի մեծ մասը, որոնցից կազմված են Ամ-ը, արտադրամիջոցները, շրջանառության Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] հատվածում հենց ուրիշի գործող ապրանքակապիտալ կլինի։ Ուրեմն վաճառորդի տեսակետից տեղի է ունենում Ա՛—Փ՛, ապրանքակապիտալի փոխակերպումն դրամակապիտալի։ Բայց այս դրույթը բացարձակ նշանակություն չունի։ Ընդհակառակը։ Յուր շրջանառության պրոցեսում, որտեղ արդյունաբերած կան կապիտալը գործում է կամ իբրև փող կամ թե որպես ապրանք, արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտը — լինի նա դրամակապիտալի կամ թե ապրանքակապիտալի կերպարանքով, միևնույն է — խաչաձևվում է արտադրության սոցիալապես տարբեր եղանակների ապրանքաշրջանառության հետ, որչափով որ հիշյալը միաժամանակ ապրանքարտադրություն է։ Թե արդյոք ապրանքն ստրկությա՞ն վրա հիմնված արտադրության, կամ թե գյուղացիների՞ (չինացիք, հնդկական ռայոտներ) արտադրության է կամ համայնքների՞ (հոլլանդական Արևելյան Հնդկաստան) կամ թե պետական արտադրության արդյունք է (որպիսի պետական արտադրություն, ճորտության վրա հաստատված, երևան է գալիս ռուսաց պատմության ավելի վաղ դարաշրջաններում), թե՞ կիսավայրենի որսորդական ժողովուրդների և այլոց արտադրության արդյունք,— նշանակություն չունի. իբրև ապրանքներ ու փող նրանք հանդեպ են ելնում այն փողին ու ապրանքներին, որոնցում ներկայանում է արդյունաբերական կապիտալը, և նույնքան էլ մտնում թե՛ նրա շրջապտույտի ու թե՛ ապրանքակապիտալում տրված հավելարժեքի շրջապտույտի մեջ, որշափով որ վերջինս իբրև հասույթ է ծախսվում, ուրեմն մտնում են ապրանքակապիտալի շրջանառության երկու ճյուղի մեջ էլ։ Այն արտադրապրոցեսի բնույթը, որից ծագում են նրանք, տարբերազուրկ հանգամանք է. նրանք շուկայում գործում են իբրև ապրանքներ, որպես ապրանքներ էլ մտնում են արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի մեջ, ինչպես և սրա տված հավելարժեքի շրջապտույտի մեջ. հետևաբար հիշյալ ապրանքների ծագման հանրակողմանի բնույթը, շուկայի որպես համաշխարհաշուկայի կեցությունն է, որ հատկանշում է արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցեսը։ Ինչը վերաբերում է օտար ապրանքներին, նույնը վերաբերում է օտար փողին էլ. ինչպես որ ապրանքակապիտալը նրա հանդեպ գործում է լոկ իբրև ապրանք, այնպես էլ այս փողն ապրանքակապիտալի հանդեպ գործում է միմիայն որպես փող. դրամն այստեղ գործում է իբրև համաշխարհադրամ։

Սակայն այստեղ պետք է նշել երկու բան։

Առաջին. ապրանքները (Ամ), հենց որ Փ—Ամ ակտն ավարտվել է, դադարում են ապրանքներ լինելուց և դառնում են արդյունաբերական կապիտալի գոյեղանակներից մեկը սրա, իբրև Արտ-ի, արտադրողական կապիտալի ֆունկցիոնալ ձևի ժամանակ։ Բայց հենց սրանով էլ ջնջվում է նրանց ծագման հետքը. նրանք գոյություն են ունենում այլևս իբրև արդյունաբերական կապիտալի գոյաձև միայն, նրանք միակցված են լինում սրան։ Բայց ընդսմին մնում է այն պարագան, որ նրանց փոխարինման համար հարկավոր է նրանց վերարտադրությունը, և ըստ այսմ արտադրության կապիտալիստական եղանակը պայմանավորված է նրա զարգացման աստիճանից դուրս գտնվող արտադրական եղանակներով։ Սակայն նրա տենդենցն այն է, որ ամեն արտադրություն ապրանքարտադրության փոխարկի ըստ կարելվույն. սրան հասնելու համար նրա գլխավոր միջոցը նույն արտադրությունը կապիտալիստական շրջանառության մեջ ներքաշելն է հենց. իսկ զարգացած ապրանքարտադրությունն ինքը կապիտալիստական ապրանքարտադրություն է։ Արդյունաբերական կապիտալի ներթափանցումը զարկ է տալիս ամենուրեք այս փոխակերպմանը, բայց սրա հետ էլ զարկ է տալիս նաև անմիջական արտադրողների՝ վարձու բանվորներ դառնալուն։

Երկրորդ. արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցեսի մեջ մտնող ապրանքները (սրանց շարքին պատկանում են անհրաժեշտ կենսամիջոցներն էլ, որոնց որ փոխարկվում է փոփոխուն կապիտալը՝ բանվորներին վճարելուց հետո, աշխատույժը վերարտադրելու համար), ինչ էլ որ լինի հիշյալ ապրանքների ծագումը, արտադրապրոցեսի այն հասարակական ձևը, որից նրանք առաջ են գալիս,— բուն իսկ արդյունաբերական կապիտալի հանդեպ են ելնում արդեն ապրանքակապիտալի ձևով, ապրանք-առևտրային կապիտալի կամ վաճառականական կապիտալի ձևով. իսկ սա յուր բնության համաձայն ընդգրկում է արտադրության բոլոր եղանակների ապրանքներն էլ։

Ինչպես որ արտադրության կապիտալիստական եղանակն արտադրության խոշոր մասշտաբ է ենթադրում, այնպես էլ ենթադրում է վաճառքի անպայման խոշոր մասշտաբ, ուրեմն վաճառք վաճառականին, ոչ թե առանձին սպառորդին։ Որչափով որ այս սպառորդն ինքն արտադրողական սպառորդ է, հետևաբար արդյունաբերական կապիտալիստ է, ուրեմն որչափով որ մի արտադրաճյուղի արդյունաբերական կապիտալ մի ուրիշ ճյուղին արտադրամիջոցներ է մատակարարում, այն չափով էլ տեղի է ունենում մեկ արդյունաբերական կապիտալիստի ուղղակի վաճառք (պատվերի և այլոց ձևով) բազմաթիվ ուրիշներին։ Յուրաքանչյուր արդյունաբերական կապիտալիստ ըստ այսմ ուղղակի վաճառորդ է, հենց ինքը յուր վաճառականն է, որպիսին է սակայն վաճառականին ապրանք ծախելիս էլ։

Ապրանքառևտուրն իբրև վաճառականական կապիտալի ֆունկցիա ենթադրվում և ավելի ու ավելի զարգանում է կապիտալիստական արտադրության զարգանալու հետ։ Ուրեմն հիշյալը մենք ենթադրում ենք իբրև պատահական երևույթ՝ շրջանառության կապիտալիստական պրոցեսի առանձին կողմերը լուսաբանելու համար. իսկ սրա ընդհանրական վերլուծության ժամանակ մենք վերցնում ենք ուղղակի վաճառքն առանց վաճառականի միջամտության, որովհետև այս վերջինս քողարկում է շարժման տարբեր մոմենտները։

Նայենք Սիսմոնդուն, որը բանը մի քիչ նաիվ է պատկերացնում.

«Le commerce emploie un capital considérable qui parait, au premier coup d’oeil, ne point faire partie de celui dont nous avons détaillé la marche. La valeur des draps accumulés dans les magasins du marchand-drapier semble d’abort tout-à-fait étrangère à cette partie de la production annuelle que le riche donne au pauvre comme salaire pour le faire travailler. Ce capital n’a fait cependant que remplacer celui dont nous avons parlé. Pour saisir avec clarté le progrès de la richesse, nous l’avons prise à sa création, et nous l’avons suivie jusqu’à sa consommation. Alors le capital employé dans la manufacture des draps, par exemple, nous a paru toujours, le même; échangé contre le revenu du consommateur, il ne s’est partagé qu’en deux parties: l’un a servi de revenu au fabricant comme produit, l’autre a servi de revenu aux ouvriers comme salaire, tandis qu’ils fabriquent de nouveau drap.

«Mais on trouva bientôt que, pour l’avantage de tous, il valait mieux que les diverses parties de ce capital se remplacassent l’une l’autre, et que, si cent mille écus suffisaient àfaire toute la circulation entre le fabricant et le consommateur, ces cent mille écus se partageassent également entre le fabricant, le marchand en gros, et le marchand en détail. Le premier, avec le tiers seulement, fit le même ouvrage qu’il avait fait avec la totalité, parcequ’au moment où sa fabrication était achevée, il trouvait le marchand acheter beaucoup plus tôt qu’il n’aurait trouvé la consommateur. Le capital du marchand en gros se trouvait de son côté beaucoup plus tôt remplacé par celui du marchand en détail... La difference entre les sommes des salaires avancés et le prix d’achat du dernier consommateur devait faire le profit des capitaux. Elle se répartit entre le fabricant, le marchand et le détaillant, depuis qu’ils eurent divisé entre eux leurs fonctions, et l’ouvrage accompli fut le même, quoiqu’il eût employé trois personnes et trois fractions de capitaux, au lieu d’un. («Nouiveaux Principes», I, p. 159, 160.) — Toes (վաճառականները) concouraient indirectement à la production; car celle-ci, ayant pour objet la consommation, ne peut être considérée comme accomplie que quand elle amis la chose produite à la portée du consommateur.» (Ib., p. 157. [«Առևտուրը գործ է ածում նշանավոր չափով կապիտալ, որն առաջին հայացքից, ըստ երևույթին չի մասնակցում այն պրոցեսին, որի շարժումը մենք քննեցինք մանրամասն։ Մահուդավաճառի խանութներում կենտրոնացած մահուդի արժեքը, ինչպես թվում է սկզբից, ոչ մի առնչություն չունի տարեկան արտադրության այն մասի հետ, որ հարուստը տալիս է աղքատին որպես աշխատավարձ, որպեսզի սրան ստիպի աշխատելու։ Սակայն այս կապիտալը փոխարինում է նրան, որի մասին մենք խոսեցինք։ Հարստության առաջադիմությունը մեզ պարզ պատկերացնելու համար մենք այն վերցրինք յուր արտադրության մոմենտին և նրան հետևեցինք մինչև նրա սպառման մոմենտը։ Սրա հետևանքով այն կապիտալը, որը ներդրված էր, օրինակ, մահուդի մանուֆակտուրայի մեջ, մեզ միշտ միևնույնն էր թվում. փոխանակվելով սպառորդի հասույթի հետ՝ նա տրոհվեց լոկ երկու մասի.— մի մասն, իբրև արդյունք, հասույթ դարձավ գործարանատիրոջ համար, մյուս մասը, որպես աշխատավարձ, դարձավ հասույթ բանվորների համար, քանի դեռ սրանք նոր մահուդ են պատրաստում։

«Բայց շուտով գտան, որ ընդհանուր օգտի համար ավելի լավ կլիներ, որ այս կապիտալի տարբեր մասերը փոխարինեին իրար, և եթե հարյուր հազար էկյուն բավական է գործարանատիրոջ ու սպառորդի միջև, եղող ամբողջ շրջանառության համար, ապա ավելի լավ կլիներ, որ այս հարյուր հազար էկյուն հավասար բաշխվեր գործարանատիրոջ մեծածախ առևտրականի ու մանրածախ առևտրականի միջև։ Առաջինը յուր տրամադրության տակ ունենալով այս գումարի միմիայն մեկ երրորդականը՝ կարտադրեր այնքան, որքան արտադրում էր այն ժամանակ, երբ տեր էր ամբողջ գումարին, որովհետև արտադրությունն ավարտելու մոմենտին նա գտավ առևտրականին, որը նրա արտադրածը շատ ավելի վաղ գնեց, քան նա գտնում էր սպառողներ։ Մեծածախ առևտրականի կապիտալն էլ յուր հերթին շատ ավելի վաղ էր փոխարինվում մանրածախ առևտրականի կապիտալով... Այն տարբերությունը, որ կա կանխավճարված աշխատավարձի գումարի ու վերջին սպառորդի առքագնի գումարի միջև, պետք է կազմի կապիտալների համար ստացվող շահույթը։ Սա բաշխվեց գործարանատիրոջ, մեծածախ առևտրականի ու մանրածախ առևտրականի միջև այն բանից հետո, երբ սրանք իրար մեջ բաժանեցին իրենց ֆունկցիաները. կատարված աշխատանքը մնաց նույնպիսի աշխատանք, չնայած որ հիշյալ գործով մեկի փոխարեն զբաղվեց երեք հոգի ու երեք կապիտալ» («Nouveaux Principes», p. 159, 160)։— «Բոլորը (վաճառականները) կողմնակի նպաստեցին արտադրությանը, որովհետև սա՝ նպատակ ունենալով սպառումը՝ կարող է կատարված, պրծած համարվել այն ժամանակ միայն, երբ նա արտադրած իրը դրել է սպառորդի տրամադրության տակ» (Ib. p. 157)։]

Շրջապտույտի ընդհանրական ձևերը քննելիս ու ընդհանրապես այս ամբողջ երկրորդ գրքում մենք փողն ընդունում ենք իբրև մետաղյա փող՝ բացառելով, թե՛ սիմբոլիկ փողը, սոսկական արժենիշերը, որոնք հայտնի պետությունների մասնահատկությունն են կազմում լոկ, ու թե՛ վարկադրամը, որը դեռ չենք շարադրել։ Առաջին՝ այս հենց համապատասխանում է պատմական ընթացքին. կապիտալիստական արտադրության առաջին դարաշրջանում վարկադրամը կամ ոչ մի կամ թե լոկ աննշան դեր է խաղում։ Երկրորդ՝ մեր այս վարվելակերպի անհրաժեշտությունը նաև տեսականորեն ապացուցվում է նրանով, որ այն ամենը, ինչ որ վարկադրամի շրջանառության մասին մինչև այժմ քննադատորեն հետազոտված է Տուկի ու մյուսների կողմից, նրանց հարկադրել է կրկին վերադառնալու մի այնպիսի քննարկման, ինչպես որ կներկայանար բանը սոսկ մետաղյա շրջանառության պատվանդանի վրա խարսխվելիս։ Բայց չպետք է մոռանալ, որ մետաղադրամը կարող է գործել թե՛ իբրև գնելամիջոց ու թե՛ որպես վճարամիջոց։ Պարզեցման համար այս II գրքում ընդհանրապես մենք փողը վերցնում ենք առաջին ֆունկցիոնալ ձևում միայն։

Արդյունաբերական կապիտալի շրջանառության պրոցեսը, որը նրա անհատական շրջապտույտի պրոցեսի մեկ մասն է միայն կազմում, ավելի առաջ (I գիրք, III գլ.) շարադրված ընդհանրական օրենքներով է որոշվում, որչափով որ նա ընդհանրական ապրանքաշրջանառության մեջ իրադարձությունների լոկ մի շարք է ներկայացնում։ Օրինակ, 500 £-անոց միևնույն դրամամասսան իրար հետևից այնքան ավելի մեծաքանակ արդյունաբերական կապիտալներ (կամ էլ՝ ապրանքակապիտալների ձև ընդունած անհատական կապիտալներ) է շրջանառության մեջ դնում, որքան ավելի մեծ է փողի պտույտի արագությունը, հետևաբար յուրաքանչյուր առանձին կապիտալ որքան ավելի արագ է անցնում յուր ապրանքափոխակերպություեների ու դրամափոխակերպությունների շարքով։ Սրա համաձայն էլ կապիտալի միևնույն արժեմասսան այնքան ավելի քիչ փող է պահանջում յուր շրջանառության համար, որքան ավելի է փողը գործում իբրև վճարամիջոց, ուրեմն որքան ավելի է պետք լինում սոսկ հաշվեմնացորդները վճարելու, օրինակ, մի ապրանքակապիտալ յուր արտադրամիջոցներով փոխարինելու ժամանակ, և որքան ավելի կարճ են վճարաժամկետները, օրինակ, աշխատավարձը վճարելիս։ Մյուս կողմից՝ շրջանառության արագությունն ու մյուս բոլոր հանգամանքներն անփոփոխ ենթադրելով՝ այն փողի մասսան, որը պետք է իբրև դրամակապիտալ շրջանառի, որոշվում է ապրանքների գնագումարով (գինը բազմապատկած ապրանքամասսայով) և կամ, եթե տրված են ապրանքների մասսան ու արժեքը, որոշվում է հենց փողի արժեքով։

Բայց ընդհանրական ապրանքաշրջանառության օրենքներն իրենց նշանակությունը պահպանում են այն չափով միայն, որչափով որ կապիտալի շրջանառության պրոցեսը հասարակ շրջանառության իրադարձությունների մի շարք է կազմում, իսկ չեն պահպանում այն չափով, որչափով որ հիշյալ իրադարձություններն անհատական արդյունաբերական կապիտալների շրջապտույտի ֆունկցիապես որոշ հատվածներն են կազմում։

Այս պարզ դարձնելու համար ամենից լավն այն է, որ շրջանառության պրոցեսը զննենք յուր անընդհատ կապակցությամբ, ինչպես նա երևան է գալիս հետևյալ երկու ձևում.

II) Արտ ... Ա՛
		Ա		Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ (Արտ՛)
		—Փ՛
		ա		փ—ա

III) Ա՛
		Ա		Փ—Ա<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ... Արտ ... Ա՛
		—Փ՛
		ա		փ—ա

Իբրև ընդհանրապես շրջանառության իրադարձությունների շարք՝ շրջանառության պրոցեսը (լինի սա Ա—Փ—Ա, թե Փ—Ա—Փ, միևնույն է) ներկայացնում է ապրանքափոխակերպությունների երկու հակադիր շարքը միայն, որոնցից ամեն մի առանձին փոխակերպություն յուր մեջ էլի պարփակում է հակադիր փոխակերպությունն ուրիշի ապրանքի կողմում կամ թե սրա հանդեպ գտնվող ուրիշի փողի կողմում։

Ապրանքատիրոջ կողմից Ա—Փ-ն Փ—Ա է գնորդի կողմից. Ա—Փ ակտում ապրանքի առաջին փոխակերպությունն իբրև Փ հանդես եկող ապրանքի երկրորդ փոխակերպությունն է. ընդհակառակն է Փ—Ա ակտում։ Հետևաբար այն, ինչ որ նշվել է մի ստադիայում կատարվող ապրանքափոխակերպության՝ մի այլ ապրանքի մեկ ուրիշ ստադիայում կատարվող փոխակերպության հետ միահյուսվելու նկատմամբ, վերաբերում է կապիտալաշրջանառությանն էլ, որչափով որ կապիտալիստը գործում է իբրև ապրանքի գնորդ ու վաճառորդ, ուրեմն յուր կապիտալն էլ գործում է որպես փող ուրիշի ապրանքի հանդեպ, կամ թե իբրև ապրանք ուրիշի փողի հանդեպ։ Բայց այս միահյուսումը կապիտալների փոխակերպությունների միահյուսվելու արտահայտություն չի միաժամանակ։

Առաջին՝ Փ—Ա (Ամ) ակտը, ինչպես մենք տեսել ենք, կարող է տարբեր անհատական կապիտալների մեկ միահյուսում ներկայացնել։ Օրինակ, բամբակի մանագործարանատիրոջ ապրանքակապիտալը, մանվածքը, մասամբ փոխարինվում է ածխով։ Նրա կապիտալի մի մասը գտնվում է դրամաձևում և սրանից փոխարկվում է ապրանքաձևի, այնինչ կապիտալիստական ածխարտադրողի կապիտալը գտնվում է ապրանքաձևում և ուրեմն փոխարկվում է դրամաձևի. շրջանառության միևնույն ակտն այստեղ ներկայացնում է (տարբեր արտադրաճյուդերի պատկանողի երկու արդյունաբերական կապիտալի հակադիր փոխակերպություններ, ուրեմն ներկայացնում է այս կապիտալների փոխակերպությունների շարքի միահյուսում։ Սակայն, ինչպես մենք տեսել ենք, Ամ-ը, որին փոխարկվում է Փ-ն, անպայման չպետք է լինի ապրանքակապիտալ կատեգորիկ իմաստով, այսինքն արդյունաբերական կապիտալի ֆունկցիոնալ ձև, չպետք է անպայման մի կապիտալիստի արտադրած լինի։ Միշտ մի կողմում Փ—Ա կա, մյուս կողմում՝ Ա—Փ, բայց կապիտալափոխակերպությունների միահյուսում չկա միշտ։ Հետո, Փ—Աշ-ը, աշխատույժի գնումը, կապիտալափոխակերպությունների միահյուսում չի երբեք, որովհետև աշխատույժը թեև բանվորի ապրանք է, բայց կապիտալ դառնում է լոկ այն ժամանակ, երբ ծախվում է կապիտալիստին։ Մյուս կողմից՝ Ա—Փ պրոցեսում կարիք չկա, որ Փ՛-ն փոխակերպյալ ապրանքակապիտալ լինի անպայման. նա կարող է լինել աշխատույժ կոչված ապրանքի դրամացում (աշխատավարձի կամ թե ինքնակա գործավորի, ստրկի, ճորտի, համայնքի արտադրած մի արդյունքի դրամացում։

Իսկ երկրորդ ֆունկցիապես որոշ այն դերի համար, որ խաղում է մի անհատական կապիտալի շրջանառության պրոցեսում տեղի ունեցող յուրաքանչյուր փոխակերպության, ամենևին չի պահանջվում, որ նա ուրիշ կապիտալի շրջապտույտի մեջ համապատասխան հակադիր փոխակերպությունը ներկայացնի, եթե մենք հենց այն ենք ենթադրում, որ համաշխարհաշուկայի ամբողջ արտադրությունն է կապիտալիստորեն վարվում։ Օրինակ, Արտ ... Արտ շրջապտույտում Փ՛-ն, որ Ա՛-ի դրամացումն է, կարող է գնորդի կողմում սրա հավելարժեքի դրամացումը միայն լինել (եթե ապրանքն սպառման առարկա է). կամ թե Փ՛—Ա՛<[math]^{Աշ}_{Ամ}[/math] ակտում (որտեղ կապիտալը մտնում է կուտակված կերպարանքով) նա կարող է Ամ-ի վաճառորդի համար լոկ իբրև սրա կապիտալականխավճարման փոխհատուցում մտնել նրա կապիտալաշրջանառության մեջ և կամ այլևս ամենևին չմտնել սրա մեջ, եթե նա իբրև ճյուղ անջատվելով՝ հատկապես մտնում է հասութածասխման մեջ։

Հետևաբար թե հասարակական ամբողջ կապիտալի տարբեր բաղադրամասերը — իսկ առանձին կապիտալները հասարակական կապիտալի ինքնակայորեն գործող բաղադրամասերն են լոկ — միմյանց ի՞նչպես են փոխարինում շրջանառության պրոցեսում, լինի կապիտալի կամ թե հավելարժեքի առնչությամբ, միևնույն է,— այս չի հետևում ապրանքաշրջանառության փոխակերպությունների հասարակ միահյուսումներից (թեև կապիտալաշրջանառության իրադարձություններն ուրիշ ամեն ապրանքաշրջանառության հետ ընդհանուր գծեր ունեն), այլ հետազոտության ուրիշ եղանակ է պահանջում։ Ընդսմին մինչև հիմա բավականացել են այնպիսի ֆրազներով, որոնք, եթե ավելի մոտից ենք վերլուծում, ուրիշ ոչինչ չեն պարունակում, քան անորոշ պատկերացումներ, որոնք բացառապես փոխ են առնված ամեն ապրանքաշրջանառության պատկանող փոխակերպությունների միահյուսումներից։

Արդյունաբերական կապիտալի շրջապտույտի պրոցեսի, ուրեմն և կապիտալիստական արտադրության ամենանկատելի առանձնահատկություններից մեկն այն հանգամանքն է, որ մի կողմից՝ արտադրողական կապիտալի կազմիչ տարրերը պետք է շուկայից ստացվեն և միշտ այստեղից հայթայթվելով նորացվեն, գնվեն իբրև ապրանքներ, մյուս կողմից՝ աշխատանքի պրոցեսի արդյունքը որպես ապրանք ծագում է այս պրոցեսից և միշտ պետք է նորից ծախվի իբրև ապրանք։ Համեմատենք, օրինակ, ստորին Շոտլանդիայի մի ժամանակակից ֆերմերին մայրցամաքային մեկ հնակենցաղ մանր գյուղացու, հետ։ Առաջինը ծախում է յուր ամբողջ արդյունքը, ուստի պետք է սրա բոլոր տարրերն էլ, նույնիսկ սերմացուն, շուկայում գնելով փոխարինի, մյուսը յուր արդյունքի ամենամեծ մասն ինքն է սպառում անմիջաբար, գնում և ծախում է ըստ կարելվույն քիչ. գործիքները, հագուստեղենը է այլն, որքան հնարավոր է, ինքն է պատրաստում։

Սրա հիման վրա բնատնտեսությունը, դրամատնտեսությունն ու վարկատնտեսությունը հակադրել են իրար որպես հասարակական արտադրության երեք բնորոշ տնտեսական շարժաձև։

Առաջին. այս երեք ձևը զարգացման հավասարարժեք փուլեր չեն ներկայացնում ամենևին։ Այսպես կոչված վարկատնտեսությունն ինքը դրամատնտեսության մի ձևն է լոկ, որչափով որ երկու նշանակումն էլ բուն իսկ արտադրողների միջև տեղի ունեցող հարաբերակցության ֆունկցիաներ կամ թե հարաբերակցության եղանակներ են արտահայտում։ Զարգացած կապիտալիստական արտադրության մեջ դրամատնտեսությունը հանդես է գալիս արդեն լոկ իբրև վարկատնտեսության պատվանդան։ Այսպիսով ուրեմն դրամատնտեսությունն ու վարկատնտեսությունը համապատասխանում են կապիտալիստական արտադրության զարգացման տարբեր աստիճաններին միայն, բայց հարաբերակցության տարբեր ինքնակա ձևեր չեն ամենևին բնատնտեսության հանդեպ։ Միևնույն իրավունքով կարելի էր հիշյալ երկսին իբրև հավասարարժեք հակադրել բնատնտեսության շատ տարբեր ձևերը։

Երկրորդ. որովհետև դրամատնտեսություն, վարկատնտեսություն կատեգորիաներում ընդգծվում և որպես տարբերիչ հատկանիշ առաջ է մղվում ոչ թե տնտեսությունը, այսինքն բուն իսկ արտադրապրոցեսը, այլ արտադրության տարբեր գործակալների կամ արտադրողների միջև տեղի ունեցող հարաբերակցության այն եղանակը, որը համապատասխանում է տնտեսությանը, ուստի միևնույնը պիտի կատարվեր առաջին կատեգորիայի ժամանակ էլ։ Ուրեմն բնատնտեսության փոխարեն պիտի նշանակվեր փոխանակատնտեսություն։ Լիովին փակ բնատնտեսությունը, օրինակ, Պերուի ինկաների պետության բնատնտեսությունը, այս կատեգորիաներից ոչ մեկի տակ չէր մտնի։

Երրորդ. դրամատնտեսությունն ընդհանուր է ամեն ապրանքարտադրության համար, և արդյունքն իբրև ապրանք երևան է գալիս արտադրության հասարակական ամենատարբեր օրգանիզմներում։ Հետևաբար, կապիտալիստական արտադրության համար բնորոշ հատկանիշ կլիներ այն ծավալը միայն, որով արդյունքն արտադրվում է որպես առևտրի առարկա, իբրև ապրանք, ուրեմն նրա սեփական կազմիչ տարրերն էլ դարձյալ որպես առևտրի առարկաներ, իբրև ապրանքներ պետք է մտնեն այն տնտեսության մեջ, որից ծագում է արդյունքը։

Իրականում կապիտալիստական արտադրությունն, իբրև արտադրության ընդհանրական ձև, ապրանքարտադրություն է, բայց նա այսպիսին է և, որքան զարգանում, այնքան ավելի ու ավելի է այսպիսին դառնում լոկ այն պատճառով, որ հենց աշխատանքն ինքն այստեղ հանդես է գալիս իբրև ապրանք, որ բանվորը յուր աշխատանքը, այսինքն յուր աշխատույժի ֆունկցիան ծախում է և այն էլ, ինչպես մենք ընդունում ենք, ծախում է սրա արժեքի համաձայն, որը որոշված է լինում սրա վերարտադրածախքերով։ Այն ծավալով, որով աշխատանքը դառնում է վարձու աշխատանք, արտադրողն արդյունաբերական կապիտալիստ է դառնում. ուստի կապիտալիստական արտադրությունը (ուրեմն և ապրանքարտադրությունը) յուր ամբողջ ծավալով հանդես է գալիս այն ժամանակ միայն, երբ անմիջական գյուղական արտադրողը վարձու բանվոր է։ Կապիտալիստի ու վարձու բանվորի միջև եղած առնչության ասպարեզում դրամահարաբերությունը, գնորդի ու վաճառորդի հարաբերությունը, դառնում է բուն իսկ արտադրությանը ներհատուկ հարաբերություն։ Բայց այս հարաբերությունն ըստ յուր պատվանդանի հիմնված է արտադրության հասարակական բնույթի վրա, ոչ թե հարաբերակցության եղանակի վրա. սա, ընդհակառակը, նրանից է ծագում։ Իդեպ, բուրժուական մտահորիզոնին, որտեղ ամբողջ ուշն ու միտքը կլանված է գործարքներ կատարելով, համապատասխանում է ոչ թե արտադրության եղանակը սրան համապատասխանող հարաբերակցության եղանակի պատվանդան նկատելը, այլ ընդհակառակը։

Կապիտալիստն ավելի քիչ արժեք է դրամի ձևով նետում շրջանառության մեջ, քան դուրս է կորզում նրանից, որովհետև նա ավելի շատ արժեք է ապրանքի ձևով նետում նրա մեջ, քան ապրանքի ձևով կորզել էր նրանից։ Որչափով որ նա գործում է սոսկ իբրև կապիտալի անձնավորում, որպես արդյունաբերական կապիտալիստ, նրա ապրանքարժեքի առաջարկը միշտ ավելի մեծ է, քան նրա ապրանքարժեքի պահանջարկը։ Նրա առաջարկի ու նրա պահանջարկի փոխգոցումն այս առնչությամբ հավասար կլիներ նրա կապիտալի չարժեմեծանալուն. նա գործած չէր լինի որպես արտադրողական կապիտալ. արտադրողական կապիտալը փոխարկված կլիներ այնպիսի ապրանքակապիտալի, որը հղացած չի հավելարժեքով. արտադրապրոցեսի ժամանակ նա ոչ մի հավելարժեք ապրանքաձևով դուրս կորզած չէր լինի աշխատույժից, ուրեմն ընդհանրապես գործած չէր լինի որպես կապիտալ. կապիտալիստն իրոք պետք է «ավելի թանգ ծախի, քան նա գնել է», բայց այս նրան հաջողվում է հենց լոկ այն պատճառով, որ նա յուր գնած ավելի սակավարժեք ապրանքը փոխարկել է մի ավելի շատարժեք, ուրեմն ավելի թանգ ապրանքի։ Նա ավելի թանգ է ծախում ոչ թե այն պատճառով, որ ծախում է յուր ապրանքի արժեքից բարձր, այլ այն պատճառով, որ ծախում է այնպիսի ապրանք, որը յուր արտադրաբաղադրամասերի արժեգումարից բարձր մի արժեք ունի։

Այն նորման, որով կապիտալիստն արժեմեծացնում է յուր կապիտալը, այնքան ավելի մեծ է, որքան ավելի մեծ է յուր առաջարկի ու յուր պահանջարկի միջև եղած տարբերությունը, այսինքն որքան ավելի մեծ է յուր առաջարկած ապրանքարժեքի հավելույթը յուր պահանջարկած ապրանքարժեքի համեմատությամբ։ Նրա նպատակը երկսի փոխգոցման տեղակ ըստ կարելվույն իրար չծածկելն է, նրա պահանջարկի գերծածկվելն է նրա առաջարկի կողմից։

Ինչ որ ասվում է առանձին կապիտալիստի մասին, վերաբերում է կապիտալիստների դասակարգին էլ։

Որչափով որ կապիտալիստն արդյունաբերական կապիտալն է լոկ անձնավորում, նրա սեփական պահանջարկն արտադրամիջոցների ու աշխատույժի պահանջարկից է միայն կազմված։ Ամ-ի նրա պահանջարկը, եթե քննում ենք ըստ սրա արժեքավորության, ավելի փոքր է, քան նրա կանխավճարվող կապիտալը. նա գնում է արտադրամիջոցներ ավելի փոքր արժեքով, քան յուր կապիտալի արժեքն է, և ուրեմն է՛լ ավելի փոքր արժեքով, քան այն ապրանքակապիտալի արժեքը, որ նա առաջարկում է։

Ինչ վերաբերում է աշխատույժի նկատմամբ եղած նրա պահանջարկին, ապա սա ըստ յուր արժեքավորության որոշվում է այն հարաբերությամբ, որ նրա փոփոխուն կապիտալն ունի նրա ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ուրեմն = է v : C, ուստի և կապիտալիստական արտադրության մեջ, ըստ համամասնության քննելիս, հարաճուն կերպով ավելի փոքր է լինում քան արտադրամիջոցների նկատմամբ եղող նրա պահանջարկը։ Կապիտալիստը միշտ շատացող չափով ավելի խոշոր գնորդ է Ամ-ի, քան Աշ-ի։

Քանի որ բանվորը յուր վարձն առավելապես կենսամիջոցների ու ամենամեծ մասամբ՝ անհրաժեշտ կենսամիջոցների է փոխարկում, ուստի այն պահանջարկը, որ կապիտալիստն ունի աշխատույժի նկատմամբ, անուղղակիորեն պահանջարկ է միաժամանակ այն սպառամիջոցների նկատմամբ, որոնք մտնում են բանվոր դասակարգի սպառման մեջ։ Բայց այս պահանջարկը = է v-ի, և մի ատոմ անգամ ավելի մեծ չի (եթե բանվորը յուր վարձից տնտեսում է — մենք այստեղ անհրաժեշտորեն աչքաթող ենք անում ամեն վարկահարաբերություն — ապա այս նշանակում է, որ նա յուր վարձի մի մասը գանձ է դարձնում և pro tanto [այս չափով, սրա համեմատ] հանդես չի գալիս իբրև պահանջարկող, որպես գնորդ)։ Կապիտալիստի պահանջարկի առավելագույն սահմանը = է C = c + v, իսկ նրա առաջարկը = է c + v + m. ուրեմն եթե նրա ապրանքակապիտալի կազմությունը 80 c + 20 v + 20 m է, ապա նրա պահանջարկը = է 80 c + 20 v, հետևաբար ըստ արժեքավորության քննելիս [math]^1/_5[/math]-ով ավելի փոքր է, քան նրա առաջարկը։ Որքան ավելի մեծ է նրա արտադրած m-ի մասսայի տոկոսադրույքը (շահութանորման), այնքան ավելի փոքր կլինի նրա պահանջարկը նրա առաջարկի համեմատությամբ։ Թեև այն պահանջարկը, որ կապիտալիստն ունենում է աշխատույժի նկատմամբ և ուրեմն անուղղակիորեն նաև անհրաժեշտ կենսամիջոցների նկատմամբ, արտադրության առաջադիմության հետ զուգընթաց առաջատվորեն ավելի փոքր է դառնում, քան արտադրամիջոցների նկատմամբ նրա ունեցած պահանջարկն է, բայց և այնպես չպետք է մոռանալ մյուս կողմից, որ Ամ-ի նկատմամբ նրա ունեցած պահանջարկը միշտ ավելի փոքր է լինում, քան նրա կապիտալն է, օրեցօր հաշված։ Հետևաբար, արտադրամիջոցների նկատմամբ նրա ունեցած պահանջարկը միշտ պետք է ավելի փոքրարժեք լինի, քան նույնահավասար կապիտալով ու այլ հավասար պարագաներում աշխատող այն կապիտալիստի ապրանքարդյունքը, որն այս արտադրամիջոցներն է մատակարարում նրան։ Որ սրանք բազմաթիվ կապիտալիստներ են լինում, է ոչ թե մեկը,— այս ամենևին չի փոխում բանի էությունը։ Դնենք, թե նրա կապիտալը 1 000 £ է, սրա հաստատուն մասը = է 800 £. այս դեպքում նրա ներկայացրած պահանջարկը կապիտալիստների ընդհանրությանը = է 800 £. նրանք միասին յուրաքանչյուր 1 000 £-ին (սրանից որքանն էլ բաժին ընկնի նրանցից ամեն մեկին ջոկ-ջոկ, և յուրաքանչյուր բաժին ընկած քանակը նրա ամբողջ կապիտալի որ մասն էլ որ կազմելիս լինի, միևնույն է) միահավասար շահութանորմայի ժամանակ տալիս են 1 200 £ արժեքով արտադրամիջոցներ. ուրեմն նրա պահանջարկը ծածկում է նրանց առաջարկի լոկ [math]^2/_3[/math]-ը, այնինչ նրա սեփական ամբողջ պահանջարկը = է նրա սեփական առաջարկի [math]^4/_5[/math]-ին միայն, եթե քննում ենք ըստ արժեմեծության։

Հիմա մենք պետք է դեռ անցողակի դիմենք պտույտի քննությանը։ Դնենք, թե նրա ամբողջ կապիտալը 5 000 £ է, որից 4 000 £ հիմնական, և 1 000 £-ը՝ շրջանառու. վերևի ենթադրության համաձայն այս 1 000-ը = 800 c + 200 v։ Նրա շրջանառու կապիտալը պետք է մի տարում հինգ անգամ պտույտ գործի, որպեսզի նրա ամբողջ կապիտալը տարվա մեջ մեկ անգամ պտույտ գործած լինի. այս դեպքում նրա ապրանքարդյունքը = է 6 000 £, ուրեմն 1 000 £-ով ավելի մեծ է, քան նրա կանխավճարած կապիտալը, իսկ սա վերևինի նման էլի հավելարժեքի միևնույն հարաբերությունն է տալիս, այսինքն 5 000 C : 1 000 m = 100 (c + v) : 20 m։ Հետևաբար այս պտույտն ամենևին չի փոխում նրա ամբողջ պահանջարկի հարաբերությունը նրա ամբողջ առաջարկի նկատմամբ. առաջինն էլի [math]^1/_5[/math]-ով ավելի փոքր է, քան վերջինը։

Ասենք, թե նրա հիմնական կապիտալը պետք է նորացնել 10 տարում։ Ուրեմն կապիտալիստը տարեկան մարում է [math]^1/_{10}[/math] = 400 £։ Սրա հետևանքով նրա ձեռին արդեն լինում է լոկ 3 600 £ արժեքով հիմնական կապիտալ + 400 £-ն էլ՝ փող։ Որչափով որ վերանորոգումներ են հարկավոր, և սրանք չեն գերազանցում միջին չափից, ապա սրանք ուրիշ բան չեն, բայց եթե այնպիսի կապիտալաներդրում, որ կապիտալիստը լոկ հետագայում է անում։ Մենք կարող ենք բանն այնպես նկատի ունենալ, որ իբր թե նրա ներդրած կապիտալի արժեքը որոշելիս, որչափով որ սա մտնում է տարեկան ապրանքարդյունքի մեջ, հենց վերանորոգման ծախքերն էլ են մեջը հաշված, այնպես որ նրանք ներառված կան [math]^1/_{10}[/math]-ը կազմող մարման մեջ։ (Իրականում եթե վերանորոգման նրա կարիքը միջինից ցածր է, սա մի օգուտ է նրա համար, ճիշտ ինչպես որ նրա համար վնաս է, եթե միջինից բարձր է։ Բայց սրանք միևնույն արդյունաբերաճյուղում զբաղված կապիտալիստների ամբողջ դասակարգի համար փոխադարձաբար իրար ջնջում են)։ Համենայն դեպս, թեև նրա ամբողջ կապիտալի տարեկան մի անգամ պտույտ գործելիս նրա տարեկան պահանջարկը = է մնում 5 000 £-ի, հավասար է լինում սկզբնապես կանխավճարած նրա կապիտալարժեքին, այնուամենայնիվ նա ավելանում է կապիտալի շրջանառու մասի նկատմամբ, այնինչ միևնույնի հիմնական մասի նկատմամբ մշտապես նվազում է։

Հիմա գանք վերարտադրությանը։ Դնենք, թե կապիտալիստն սպառում է ամբողջ հավելարժեքը՝ փ-ն և արտադրողական կապիտալի վերափոխարկում է կապիտալի սկզբնական C մեծությունը միայն։ Հիմա կապիտալիստի պահանջարկը հավասարարժեք է նրա առաջարկին։ Բայց բանն այսպես չի նրա կապիտալի շարժման առնչությամբ, քանի որ նա իբրև կապիտալիստ պահանջարկ է անում յուր առաջարկի [math]^4/_5[/math]-ի չափով միայն (ըստ արժեմեծության վերցրածի). [math]^1/_5[/math]-ը նա սպառում է իբրև ոչ-կապիտալիստ, ոչ թե յուր, որպես կապիտալիստի, ֆունկցիայի ժամանակ, այլ յուր մասնավոր պահանջմունքների կամ թե բավականությունների համար։

Ըստ այսմ նրա հաշիվը հետևյալը կլինի տոկոսապես վերցրած.

իբրև կապիտալիստ՝	պահանջարկը	=	100,	առաջարկը	=	120,
իբրև կենսասեր՝	»	=	20,	»	=	—
Գումարը՝	պահանջարկ	=	120,	առաջարկ	=	120։

Այս ենթադրությունը համազոր է այն ենթադրության, թե կապիտալիստական արտադրությունը գոյություն չունի, ուրեմն և հենց ինքն արդյունաբերական կապիտալիստը գոյություն չունի։ Որովհետև կապիտալիզմը պատվանդանով հանդերձ արանքից վերցվում է արդեն այն ենթադրությամբ, թե նրա համար իբրև առաջմղիչ մոտիվ գործում է վայելքը, և ոչ թե բուն իսկ հարստացումը։

Բայց հիշյալը տեխնիկապես էլ անհնարին է։ Չե՞ որ կապիտալիստը ոչ միայն մի պահեստակապիտալ պետք է գոյացնի գնատատանումներին հակազդելու և առք ու վաճառքի համար ամենանպաստավոր կոնյունկտուրաներին սպասել կարողանալու նպատակով, նա պետք է կապիտալ կուտակի, որպեսզի սրանով արտադրությունն ընդարձակի և տեխնիկական առաջադիմություններ մտցնի յուր արտադրողական օրգանիզմի մեջ։

Կապիտալ կուտակելու համար նա պետք է ամենից առաջ հավելարժեքի այն մասը, որը շրջանառությունից հոսում է նրա ձեռը, դրամաձևով դուրս կորզի շրջանառությունից, իբրև գանձ աճեցնի այնքան, մինչև որ սա հին ձեռնարկությունն ընդարձակելու կամ թե հնի կողքին մի նոր ձեռնարկություն սկսելու համար պահանջված չափերն ընդունի։ Քանի դեռ գանձագոյացումը շարունակվում է, սա կապիտալիստի պահանջարկը չի շատացնում, փողն անշարժացված է. սա ապրանքաշուկայից ապրանքի ձևով ոչ մի համարժեք դուրս չի կորզում այն դրամական համարժեքի դիմաց, որը դուրս է կորզվել առաջարկված ապրանքի փոխարեն։

Այստեղ մի կողմ է թողնված վարկը. իսկ բանը վարկին է վերաբերում, երբ կապիտալիստն, օրինակ, փողը, սրա կուտակվելու չափով, մի բանկում ընթացիկ հաշվով ավանդադրում է տոկոսով։

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ

Կապիտալի շարժումը, որով նա անցնում է արտադրության ոլորտով ու շրջանառության ոլորտի երկու փուլով, կատարվում է, ինչպես տեսել ենք, մի ժամանակական հաղորդականությամբ։ Նրա՝ արտադրության ոլորտում մնալու տևողությունը կազմում է նրա արտադրաժամանակը, շրջանառության ոլորտում մնալունը՝ նրա ցիրկուլացիայի կամ շրջանառության ժամանակը։ Ուստի այն ամբողջ ժամանակը, որում կապիտալը ծրագծում է յուր շրջապտույտը, հավասար է արտադրաժամանակի ու շրջանառության ժամանակի գումարին։

Արտադրաժամանակը բնականորեն յուր մեջ պարփակում է աշխատապրոցեսի պարբերաշրջանը, բայց սա չի ընդգրկում ամբողջ արտադրաժամանակը։ Ամենից առաջ մտաբերենք, որ հաստատուն կապիտալի մի մասը գոյություն ունի այնպիսի աշխատամիջոցների մեջ, ինչպիսիք են մեքենաները, շենքերը և այլն, որոնք մինչև իրենց կյանքի վերջը ծառայում են միևնույն, միշտ նորից կրկնվող աշխատապրոցեսում։ Թեև աշխատապրոցեսի պարբերական ընդհատումն, օրինակ, գիշերը, ընդհատում է այս աշխատամիջոցների ֆունկցիան, բայց չի ընդհատում նրանց՝ արտադրավայրում մնալը։ Նրանք պատկանում են նրան ոչ միայն այն ժամանակ, երբ գործում են, այլև այն ժամանակ, երբ չեն գործում։ Մյուս կողմից՝ կապիտալիստը պետք է հումքի ու օժանդակ նյութերի մի որոշ պաշար պատրաստ պահած ունենա, որպեսզի արտադրապրոցեսն ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար ժամանակամիջոցում կատարվի նախապես որոշված մասշտաբով՝ կախում չունենալով շուկայի ամենօրյա առաջարկի պատահականություններից։ Հումքերի և այլոց այս պաշարը հետզհետե է արտադրողաբար սպառվում։ Սրանից էլ հենց առաջ է գալիս նրա արտադրաժամանակի ու նրա ֆունկցիայի ժամանակի տարբերությունը։ Այսպիսով ուրեմն, արտադրամիջոցների արտադրաժամանակն ընդհանրապես ընդգրկում է 1) այն ժամանակը, որի ընթացքում նրանք գործում են իբրև արտադրամիջոցներ, ուրեմն արտադրապրոցեսին են ծառայում, 2) այն ընդմիջումները, որոնց ժամանակ ընդհատվում է արտադրապրոցեսը, ուրեմն սրա մեջ մտցված արտադրամիջոցների ֆունկցիան էլ, 3) այն ժամանակը, որի ընթացքում թեև նրանք պատրաստ առկա են իբրև պրոցեսի պայմաններ, ուրեմն արդեն արտադրողական կապիտալ են ներկայացնում, բայց դեռ չեն մտել արտադրապրոցեսի մեջ։

Մինչև հիմա քննվող տարբերությունը յուրաքանչյուր անգամ էլ մի տարբերություն է, որ գոյություն ունի արտադրողական կապիտալի՝ արտադրության ոլորտում մնալու ժամանակի ու նույնի՝ արտադրապրոցեսում մնալու ժամանակի միջև։ Բայց հենց արտադրապրոցեսն ինքը կարող է աշխատապրոցեսի և ուրեմն աշխատաժամանակի ընդհատումներ պայմանավորել, այնպիսի արանքներ, երբ աշխատառարկան ֆիզիկական պրոցեսի ներգործությանն է թողնվում առանց մարդկային աշխատանքի հետագա գործակցության։ Արտադրապրոցեսի, ուրեմն և արտադրամիջոցների ֆունկցիան շարունակվում է այս դեպքում, չնայած որ ընդհատվել է աշխատապրոցեսը, ուրեմն և արտադրամիջոցների, որպես աշխատամիջոցների, ֆունկցիան։ Այսպես է, օրինակ, հացահատիկը, որը ցանված է, գինին, որը խմորվում է մառանում, բազմաթիվ մանուֆակտուրաների, ինչպես օրինակ, կաշեգործարանների աշխատանյութեղենը, որը քիմիական պրոցեսի է ենթարկվում։ Արտադրաժամանակն այստեղ ավելի մեծ է, քան աշխատաժամանակը։ Երկսի տարբերությունը կազմվում է մի հավելույթից, որ արտադրաժամանակն ունի աշխատաժամանակից վեր։ Այս հավելույթը միշտ հիմնված է այն հանգամանքի վրա, որ արտադրողական կապիտալը ներթաքուն կերպով գտնվում է արտադրության ոլորտում՝ առանց բուն իսկ արտադրապրոցեսում գործելու կամ որ նա գործում է արտադրապրոցեսում՝ առանց աշխատապրոցեսում գտնվելու։

Ներթաքուն արտադրողական կապիտալի այն մասը, որը պատրաստի առկա է լոկ իբրև պայման արտադրապրոցեսի համար, ինչպիսին է մանագործարանում բամբակը, ածուխը և այլն, ոչ իբրև արդյունակազմիչ է գործում ու ոչ էլ որպես արժեկազմիչ։ Նա պարապ ընկած կապիտալ է, թեև նրա պարապությունը մի պայման է կազմում արտադրապրոցեսի անընդհատ հոսանքի համար։ Այն շենքերը, ապարատները և այլն, որոնք հարկավոր են իբրև արտադրողական պաշարի (ներթաքուն կապիտալի) զետեղարան ծառայելու համար, արտադրապրոցեսի պայմաններն են, ուստի և կազմում են կանխավճարված արտադրողական կապիտալի բաղադրամասերը։ Նրանք իրենց ֆունկցիան կատարում են իբրև նախընթաց ստադիայում արտադրողական բաղադրամասերի պահպանիչներ։ Որչափով որ այս ստադիայում հարկավոր են աշխատապրոցեսներ, սրանք թանգացնում են հումքը և այլն, բայց սրանք արտադրողական աշխատանքներ են և հավելարժեք են գոյացնում, որովհետև այս աշխատանքի, ինչպես և ուրիշ ամեն վարձու աշխատանքի, մի մասը չի վճարահատուցվում։ Ամբողջ արտադրապրոցեսի նորմալ ընդհատումները, ուրեմն այն ընդմիջումները, երբ արտադրողական կապիտալը չի գործում, ոչ արժեք են արտադրում ու ոչ էլ հավելարժեք։ Այստեղից առաջ է գալիս գիշերն էլ աշխատեցնելու ձգտումը (I գիրք, գլ. VIII, 4)։ Աշխատաժամանակում եղող այս ընդմիջումները, որոնցով պետք է անցնի աշխատառարկան բուն իսկ արտադրապրոցեսի ժամանակ, ոչ արժեք են կազմում և ոչ էլ հավելարժեք. բայց նրանք զարկ են տալիս արդյունքի պատրաստվելուն, կազմում են սրա կյանքի մի մասը, մեկ պրոցես, որով նա պետք է անցնի։ Ապարատների և այլոց արժեքն արդյունքին փոխանցվում է այն ամբողջ ժամանակի համապատասխան, որի ընթացքում նրանք գործում են. արդյունքը հենց աշխատանքի միջոցով է դրված այս ստադիայի մեջ, և այս ապարատների գործածությունն արտադրության պայման է ճիշտ նույնպես, ինչպես բամբակի այն մի մասի փոշիացումը, որը չի մտնում արդյունքի մեջ, սակայն և այնպես յուր արժեքը փոխանցում է նրան։ Ներթաքուն կապիտալի այն մյուս մասը, ինչպիսիք են շենքերը, մեքենաները և այլն, այսինքն այն աշխատամիջոցները, որոնց ֆունկցիան ընդհատվում է արտադրապրոցեսի կանոնավոր դադարների հետևանքով միայն — արտադրության սահմանափակման, ճգնաժամերի և այլոց հետևանքով եղած անկանոն ընդհատումները զուտ կորուստներ են — հիշյալ մասն արժեք միակցում է՝ առանց մտնելու արդյունագոյացման մեջ. այն ամբողջ արժեքը, որ նա միակցում է արդյունքին, որոշվում է նրա միջին հարատևությամբ. նա յուր արժեքը կորցնում է այն պատճառով, որ կորցնում է յուր սպառարժեքը, ինչպես այն ժամանակ, երբ գործում է, այնպես էլ այն ժամանակ, երբ չի գործում։

Վերջապես, այն հաստատուն կապիտալամասի արժեքը, որը շարունակում է արտադրապրոցեսում գտնվել, չնայած որ աշխատապրոցեսն ընդհատվել է, վերահայտնվում է արտադրապրոցեսի հետևանքի մեջ։ Արտադրամիջոցներն այստեղ բուն իսկ աշխատանքի միջոցով դրված են այնպիսի պայմանների մեջ, որոնցում նրանք հենց իրենք իրենց անցնում են բնական հայտնի պրոցեսներով, որոնց հետևանքը լինում է մի որոշ օգտակար էֆֆեկտ կամ նրանց սպառարժեքի մեկ փոփոխված ձև։ Աշխատանքն արտադրամիջոցների արժեքն արդյունքին փոխանցում և միշտ այնչափով, որչափով որ նա հիշյալներն իրոք նպատակահարմար կերպով է գործադրում իբրև արտադրամիջոցներ։ Բանն ամենևին չի փոխվում նրանից, թե արդյոք այս էֆֆեկտն առաջ բերելու համար աշխատանքը պետք է աշխատառարկայի վրա շարունակաբա՞ր ներգործի աշխատամիջոցներով, թե՞ հարկավոր է, որ միմիայն զարկ տա՝ արտադրամիջոցներն այնպիսի պայմանների մեջ դնելով, որոնց շնորհիվ արտադրամիջոցները, առանց աշխատանքի հետագա գործակցության, իրենք իրենց, բնական պրոցեսների հետևանքով, կրում են մտադրված փոփոխությունը։

Ինչն էլ որ լինի այն հավելույթի հիմքը, որ արտադրաժամանակն ունենում է աշխատաժամանակից վեր,— լինի այն, որ արտադրամիջոցները լոկ ներթաքուն արտադրողական կապիտալ են կազմում, ուրեմն դեռ գտնվում են իսկական արտադրապրոցեսից առաջ եղող մի նախաստիճանում, կամ թե այն, որ արտադրապրոցեսում սրա դադարների հետևանքով արտադրամիջոցների ֆունկցիան ընդհատվում է, և կամ վերջապես այն, որ հենց, ինքն արտադրապրոցեսն աշխատապրոցեսի ընդհատումներ է պայմանավորում, միևնույն է,— այս դեպքերից ոչ մեկում արտադրամիջոցները չեն գործում իբրև աշխատանք ներծծողներ։ Եթե նրանք ոչ մի աշխատանք չեն ներծծում, ապա ուրեմն հավելաշխատանք էլ չեն ներծծում։ Ուստի արտադրողական կապիտալի ոչ մի արժեմեծացում տեղի չի ունենում, քանի դեռ նա գտնվում է յուր արտադրաժամանակի այն մասում, որը հավելույթ է աշխատաժամանակից վեր, որքան էլ որ արժեմեծացման պրոցեսի այս լրիվ կատարումն անբաժանելի լինի նրա այս դադարներից։ Պարզ է, թե որքան ավելի են արտադրաժամանակն ու աշխատաժամանակն իրար ծածկում, այնքան ավելի մեծ է տվյալ ժամանակամիջոցում տվյալ մի արտադրողական կապիտալի արտադրողականությունն ու արժեմեծացումը։ Այստեղից առաջ է գալիս կապիտալիստական արտադրության այն տենդենցը, որով նա ձգտում է ըստ կարելվույն կրճատելու արտադրաժամանակի՝ աշխատաժամանակից վեր ունեցած հավելույթը։ Բայց չնայած որ կապիտալի արտադրաժամանակը կարող է շեղվել նրա աշխատաժամանակից, առաջինն է միշտ, որ յուր մեջ պարփակում է վերջինս, և հենց հիշյալ հավելույթն արտադրապրոցեսի պայման է։ Հետևաբար արտադրաժամանակն այն ժամանակն է միշտ, որի ընթացքում կապիտալն սպառարժեքներ է արտադրում է ինքն էլ արժեմեծանում է, ուրեմն գործում է իբրև արտադրողական կապիտալ, չնայած որ արտադրաժամանակը յուր մեջ պարփակում է այն ժամանակն էլ, երբ կապիտալը կամ ներթաքուն է և կամ արտադրում է առանց արժեմեծանալու։

Կապիտալը շրջանառության ոլորտում գտնվում, բունակալում է իբրև ապրանքակապիտալ ու դրամակապիտալ։ Նրա շրջանառության երկու պրոցեսն այն է, որ նա ապրանքաձևից դրամաձևի ու դրամաձևից ապրանքաձևի փոխարկվի։ Այն հանգամանքը, որ ապրանքի՝ դրամ դառնալն այստեղ ապրանքին միակցված հավելարժեքի իրացումն է միաժամանակ, և որ դրամի՝ ապրանք դառնալը միաժամանակ կապիտալարժեքի փոխարկումը կամ թե հետփոխարկումն է յուր արտադրատարրերը կերպարանքին,— ամենևին չի փոխում այն բանը, որ այս պրոցեսներն իբրև շրջանառության պրոցեսներ պարզ ապրանքափոխակերպության պրոցեսներ են։

Շրջանառության ժամանակն ու արտադրաժամանակը փոխադարձորեն բացառում են իրար։ Յուր շրջանառության ժամանակի ընթացքում կապիտալը չի գործում իբրև արտադրողական կապիտալ, ուստի ոչ ապրանք է արտադրում ու ոչ էլ հավելարժեք։ Եթե մենք շրջապտույտը քննում ենք ամենապարզ ձևում, այնպես որ ամբողջ կապիտալարժեքը յուրաքանչյուր դեպքում մի անգամից է մտնում մեկ փուլից մյուս փուլը, ապա ակնհայտ է, որ արտադրապրոցեսը, ուրեմն և կապիտալի արժեքային ինքնամեծացումն ընդհատված է, քանի դեռ նրա շրջանառության ժամանակը հարատևում է, և որ նայած այս վերջինի երկարատևությանը, արտադրության պրոցեսի նորոգումն ավելի արագ կամ թե ավելի դանդաղ կլինի։ Եթե, ընդհակառակը, կապիտալի տարբեր մասերը շրջապտույտն անում են իրար հետևից, այնպես որ ամբողջ կապիտալարժեքի շրջապտույտը կատարվում է հաջորդաբար, որպես նրա տարբեր բաժնեմասերի շրջապտույտ, ապա պարզ է, թե որքան ավելի երկարատև է նրա պատկական մասերի շարունակաբար մնալը շրջանառության ոլորտում, այնքան ավելի փոքր պետք է լինի մշտապես արտադրության ոլորտում գործող մասը։ Ուստի շրջանառության ժամանակի երկարաձգվելն ու սեղմվելն իբրև բացասական սահման է ներգործում արտադրաժամանակի ու այն ծավալի կծկվելու կամ թե ընդարձակվելու վրա, որով մի տվյալ մեծության կապիտալ գործում է որպես արտադրողական կապիտալ։ Կապիտալի շրջանառության փոխակերպությունները որքան ավելի են լոկ իդեական լինում, այսինքն շրջանառության ժամանակը որքան ավելի է = լինում 0-ի կամ թե մոտենում զրոյին, այնքան ավելի շատ է գործում կապիտալը, այնքան ավելի մեծ կլինի նրա արտադրողականությունն ու արժեքային ինքնամեծացումը։ Եթե կապիտալիստը, օրինակ, պատվերով է բանում, այնպես որ արդյունքը հանձնելիս վճարն ստանում է, իսկ վճարումն էլ արվում է յուր սեփական արտադրամիջոցներով, ապա շրջանառության ժամանակը մոտենում է զրոյի։

Այսպիսով ուրեմն, կապիտալի շրջանառության ժամանակն ընդհանրապես սահմանափակում է նրա արտադրաժամանակն ու հետևաբար նրա արժեմեծացման պրոցեսը։ Եվ ընդսմին նա այս սահմանափակում է շրջանառության ժամանակի երկարատևության համեմատ։ Իսկ սա կարող է շատ տարբեր չափով մեծանալ կամ թե փոքրանալ, ուրեմն և շատ տարբեր աստիճանով սահմանափակել կապիտալի արտադրաժամանակը։ Բայց քաղաքատնտեսությունը տեսնում է երևութքը միայն, այն է՝ շրջանառության ժամանակի ներգործությունը կապիտալի արժեմեծացման պրոցեսի վրա ընդհանրապես։ Նա այս բացասական ներգործությունն ըմբռնում է որպես դրական, որովհետև նրա հետևանքները դրական են։ Նա է՛լ ավելի պինդ է կառչում այս երևութքից այն պատճառով, որ թվում է, թե սա ապացույց է տալիս այն մասին, որ կապիտալը յուր արտադրապրոցեսից, ուրեմն և աշխատանքի շահագործումից անկախ՝ արժեպես ինքնամեծանալու մեկ միստիկական աղբյուր ունի, որը նրա կողմն է հոսում շրջանառության ոլորտից։ Մենք հետո կտեսնենք, թե ինչպես հենց գիտական տնտեսագիտությունն էլ թույլ է տալիս, որ իրեն մոլորեցնեն այս երևութքով։ Այս, ինչպես ցույց կտանք նույն կերպ, հաստատում են տարբեր երևույթներով. 1) շահույթը հաշվելու կապիտալիստական եղանակով, որով բացասական հիմունքն իբրև դրական է կերպակայում, ընդվորում ներդրման տարբեր այն ոլորտներում գործող կապիտալների համար, որտեղ միմիայն շրջանառության ժամանակն է տարբեր, շրջանառության ավելի երկար ժամանակը ներգործում է իբրև գնաբարձրացման հիմունք, կարճ ասած՝ որպես շահույթների հավասարեցման հիմունքներից մեկը։ 2) Շրջանառության ժամանակը կազմում է պտուտաժամանակի մեկ մոմենտը միայն. իսկ պտուտաժամանակը յուր մեջ պարփակում է արտադրաժամանակը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] վերարտադրաժամանակն էլ։ Այն, որը յուր գոյությամբ վերջինիս է պարտական, թվում է, թե շրջանառության ժամանակին է պարտական։ 3) Ապրանքների՝ փոփոխուն կապիտալի (աշխատավարձի) փոխակերպվելը պայմանավորված է նրանց նախապես դրամի փոխակերպվելով։ Հետևաբար, կապիտալակուտակման ժամանակ նրանց՝ ավելադիր փոփոխուն կապիտալի փոխարկվելը կատարվում է շրջանառության ոլորտում կամ շրջանառության ժամանակի ընթացքում։ Ուստի թվում է, թե ընդսմին տրված կուտակումը շրջանառության ժամանակին է պարտական յուր գոյությամբ։

Շրջանառության ոլորտում կապիտալը,— մեկ կամ թե մի այլ հաջորդականությամբ, միևնույն է,— անցնում է երկու՝ Ա—Փ ու Փ—Ա հակադիր փուլով։ Այսպիսով ուրեմն նրա շրջանառության ժամանակը տրոհվում է երկու մասի.— այն ժամանակը, որ նրան հարկավոր է՝ ապրանքից դրամի փոխարկվելու, և այն ժամանակը, որ նրան հարկավոր է՝ դրամից ապրանքի փոխարկվելու համար։ Պարզ ապրանքաշրջանառության վերլուծությունից մենք արդեն գիտենք (I գիրք, III գլ.), որ Ա—Փ-ն, վաճառքը, նրա փոխակերպության ամենադժվար մասն է, ուստի և, սովորական պայմաններում, կազմում է շրջանառության ժամանակի ավելի մեծ մասը։ Արժեքն իբրև դրամ գտնվում է յուր միշտ փոխարկելի ձևում։ Որպես ապրանք՝ նա դրամի փոխարկվելով է միայն, որ պետք է անմիջաբար փոխանակելի լինելու և ուրեմն գործունեության միշտ պատրաստ այս կերպարանքն ընդունի։ Այնինչ կապիտալի շրջանառության պրոցեսի ժամանակ նրա Փ—Ա փուլում բանը վերաբերում է նրա՝ այնպիսի ապրանքների փոխարկվելուն, որոնք արտադրողական կապիտալի որոշակի տարրերն են կազմում տվյալ մի ներդրման մեջ։ Գուցե արտադրամիջոցները շուկայում չկան, այլ առաջ պետք է դեռ արտադրվեն կամ թե պետք է բերվեն հեռավոր շուկաներից, և կամ նրանց սովորական առաջարկի ժամանակ տեղի են ունենում խոտորումներ, գնափոփոխություն և այլն, կարճ ասած՝ բազմաթիվ հանգամանքներ, որոնք Փ—Ա պարզ ձևափոխության ժամանակ չեն նկատվում, բայց որոնք շրջանառության փուլի այս մասի համար էլ երբեմն ավելի շատ ու երբեմն ավելի քիչ ժամանակ են պահանջում։ Ինչպես որ Փ—Ա-ն ու Ա—Փ-ն ժամանակապես են անջատ, այնպես էլ նրանք կարող են տարածապես անջատ լինել, գնելաշուկան ու վաճառաշուկան կարող են տարածապես տարբեր շուկաներ լինել։ Օրինակ, գործարաններում գնորդն ու վաճառորդը, նույնիսկ հաճախ ջոկ-ջոկ անձեր են։ Ապրանքարտադրության ժամանակ շրջանառությունը նույնքան անհրաժեշտ է, որքան հենց արտադրությունն ինքը, հետևաբար շրջանառության գործակալները նույնքան անհրաժեշտ են, որքան արտադրագործակալները։ Վերարտադրապրոցեսը յուր մեջ պարփակում է կապիտալի երկու ֆունկցիան էլ, ուրեմն այս ֆունկցիաների ներկայացուցչություն ունենալու անհրաժեշտությունն էլ, հանձին բուն իսկ կապիտալիստի, թե սրա գործակալի, վարձու բանվորի, միևնույն է։ Բայց սա նույնքան քիչ հիմք է շրջանառության գործակալներին արտադրագործակալների հետ շփոթելու համար, որքան և քիչ հիմք է ապրանքակապիտալի ու դրամակապիտալի ֆունկցիաներն արտադրողական կապիտալի ֆունկցիաների հետ շփոթելու համար։ Շրջանառության գործակալների վարձատրությունը պետք է արտադրագործակալները վճարեն։ Իսկ եթե կապիտալիստները, որոնք գնում և ծախում են իրենց մեջ, այս ակտով ոչ արդյունքներ են ստեղծում ու ոչ էլ արժեք, ապա այս հանգամանքը չի փոխվում նրանից, որ նրանց գործի ծավալը նրանց հնարավորություն է տալիս և ստիպում է այս ֆունկցիան ուրիշների վրա գցելու։ Շատ ձեռնարկություններում գնորդներն ու վաճառորդները վարձատրվում են շահույթից տրվող տանտիեմներով։ Այն ֆրազը, թե սպառորդներն են վարձատրում նրանց, ոչնչի չի օգնում։ Սպառորդները կարող են վճարահատուցել այնչափով միայն, որչափով որ հենց նրանք իրենք իբրև արտադրության գործակալներ՝ ապրանքների ձևում պարուրված մի համարժեք են արտադրում կամ թե վերջինս յուրացնում արտադրագործակալներից, լինի սա որևէ իրավատիտղոսի հիման վրա (իբրև նրանց ընկերակիցներ և այլն), թե անձնական ծառայությունների միջոցով, միևնույն է։

Ա—Փ-ի ու Փ—Ա-ի միջև կա մի տարբերություն, որը ոչ մի գործ չունի ապրանքի ու փողի ձևատարբերության հետ, այլ առաջ է գալիս արտադրության կապիտալիստական բնույթից։ Ինքնըստինքյան վերցրած՝ ինչպես Ա—Փ-ն, այնպես էլ Փ—Ա-ն տվյալ արժեքի սոսկական փոխադրություններ են մի ձևից մյուսը։ Բայց Ա՛—Փ՛-ն՝ Ա՛-ում պարունակված հավելարժեքի իրացումն է միաժամանակ։ Այսպես չի Փ—Ա-ն։ Ուստի վաճառքն ավելի կարևոր է, քան առքը, Փ—Ա-ն նորմալ պայմաններում անհրաժեշտ ակտ է Փ-ում արտահայտված արժեքի արժեմեծացման համար, բայց նա հավելարժեքի իրացում չի. նա ներածություն է հավելարժեքի արտադրության համար, ոչ թե սրա վերջին արարվածը։

Ապրանքակապիտալի Ա՛—Փ՛ շրջանառության համար որոշակի սահմաններ գծած է լինում հենց ապրանքների գոյաձևը, նրանց, իբրև սպառարժեքների, գոյությունը։ Նրանք ի բնե անցողական են։ Հետևաբար եթե նրանք հայտնի ժամկետի ընթացքում չեն մտնում արտադրողական կամ թե անհատական սպառման մեջ, նայած իրենց նախանշմանը, ուրիշ խոսքով, եթե նրանք որոշ ժամանակվա մեջ չեն ծախվում, ապա նրանք փչանում են և իրենց սպառարժեքի հետ կորցնում են փոխանակարժեքի կրիչներ լինելու հատկությունն էլ։ Նրանց մեջ պարունակված կապիտալարժեքը, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] սրա վրա եկած հավելարժեքը կորչում է։ Սպառարժեքները բազմամյա ու արժեմեծացող կապիտալարժեքի կրիչներ մնում են այն չափով միայն, որչափով որ նրանք միշտ նորացվում և վերարտադրվում են, այս կամ այն տեսակի նոր սպառարժեքների են փոխարկվում։ Բայց նրանց պատրաստի ապրանքաձևով վաճառքը, ուրեմն սրա միջոցով նրանց՝ արտադրողական կամ թե անհատական սպառման մեջ մտնելը նրանց վերարտադրության մշտապես նորոգվող պայմանն է։ Նրանք պետք է որոշ ժամանակվա ընթացքում իրենց հին սպառարժեքը փոխեն, որպեսզի շարունակեն մի նոր սպառարժեքում գոյություն ունենալ։ Փոխանակարժեքը պահպանվում է յուր մարմնի այս մշտական նորացվելովը միայն։ Տարբեր ապրանքների սպառարժեքները փչանում են ավելի արագ կամ թե ավելի դանդաղ. ուրեմն նրանց արտադրության ու նրանց սպառման արանքում կարող է ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ժամանակամիջոց անցնել. հետևաբար նրանք առանց ոչնչանալու կարող են ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար հարամնալ շրջանառության Ա—Փ փուլում իբրև ապրանքակապիտալ, շրջանառության ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար ժամանակ ունենալ որպես ապրանքներ։ Ապրանքակապիտալի շրջանառության ժամանակի այն սահմանը, որը նախորոշվում է բուն իսկ ապրանքամարմնի ոչնչանալովը, բացարձակ սահմանն է շրջանառության ժամանակի այս մասի կամ թե այն շրջանառության ժամանակի, որ ապրանքակապիտալը կարող է ծրագծել qua [իբրև] ապրանքակապիտալ։ Որքան ավելի շուտ փչացող է մի ապրանք, հետևաբար յուր արտադրվելուց հետո որքան ավելի անհապաղ պետք է սպառվի, ուրեմն և ծախվի, նա յուր արտադրավայրից այնքան ավելի քիչ հեռանալու է ընդունակ, ուրեմն տարածապես այնքան ավելի նեղ է նրա շրջանառության ոլորտը, այնքան ավելի տեղական բնույթ ունի նրա վաճառաշուկան։ Ուստի որքան ավելի շուտ փչացող է մի ապրանք, որքան ավելի մեծ է նրա, իբրև ապրանքի, շրջանառության ժամանակի բացարձակ սահմանը, որը նախորոշվում է նրա ֆիզիկական հատկությամբ, նա այնքան ավելի քիչ պիտանի է կապիտալիստական արտադրության առարկա լինելու համար։ Վերջինս կարող է կապիտալիստական արտադրության կողմից ընդգրկվել բնակչությամբ հարուստ տեղերում միայն կամ թե լոկ այն չափով, որով տարածական հեռավորությունները մոտեցվում են փոխադրամիջոցների զարգացման շնորհիվ։ Բայց մի առարկայի արտադրության համակենտրոնացումը սակավաթիվ ձեռքերում ու բնակչությամբ հարուստ մեկ վայրում՝ կարող է համեմատաբար մեծ շուկա ստեղծել այսպիսի առարկայի համար էլ, ինչպես լինում է, օրինակ, խոշոր գարեջրագործարանների, կաթնագործարանների և այլոց դեպքում։

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ԾԱԽՔԵՐԸ

I. ՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅԱՆ ԶՈՒՏ ԾԱԽՔԵՐԸ

1) Առուծախի ժամանակը

Կապիտալի փոխակերպություններն ապրանքից դրամի ու դրամից ապրանքի՝ միաժամանակ կապիտալիստի գործառնություններ են, առուծախի ակտեր։ Այն ժամանակը, որում կատարվում են կապիտալի այս փոխակերպությունները, սուբյեկտիվորեն, կապիտալիստի տեսակետից, վաճառքի ժամանակ է և առքի ժամանակ, այն ժամանակն է, որի ընթացքում նա շուկայում գործում է իբրև վաճառորդ ու գնորդ։ Ինչպես որ կապիտալի շրջանառության ժամանակը նրա վերարտադրության մի անհրաժեշտ հատվածն է կազմում, այնպես էլ այն ժամանակը, որի ընթացքում կապիտալիստն առնում և ծախում է, դես ու դեն է ընկնում շուկայում, սրա, իբրև կապիտալիստի, այսինքն իբրև անձնավորված կապիտալի, գործունեության ժամանակի մի անհրաժեշտ հատվածն է կազմում։ Նա սրա գործաժամանակի մասն է կազմում։

[Որովհետև մենք ընդունել ենք, որ ապրանքներն առնվում ու ծախվում են իրենց արժեքի համաձայն, ապա այս իրադարձությունների ժամանակ խոսքը վերաբերում է միևնույն արժեքի՝ մի ձևից մի ուրիշին, ապրանքաձևից դրամաձևի ու դրամաձևից ապրանքաձևի փոխարկվելուն — վերաբերում է վիճակի մի փոփոխությանը։ Եթե ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքների համաձայն, ապա արժեմեծությունն անփոփոխ է մնում ինչպես գնորդի, այնպես էլ վաճառորդի ձեռին. փոխվել է նրա գոյաձևը միայն։ Եթե ապրանքները ծախվում են ոչ ըստ իրենց արժեքների, ապա ուրեմն փոխարկված արժեքների գումարն է անփոփոխ մնում. այն, ինչ որ մի կողմում պլյուս է, մյուսում մինուս է։

Բայց Ա—Փ ու Փ—Ա փոխակերպություններն այնպիսի գործառնություններ են, որոնք տեղի են ունենում գնորդի ու վաճառորդի միջև. նրանց հարկավոր է ժամանակ՝ գործարքի շուրջը համաձայնության գալու համար, մանավանդ որ այստեղ մի կռիվ է լինում, որում ամեն մի կողմը ձգտում է մյուսին վնաս հասցնելու, և միմյանց հանդիպակայում են գործարար մարդիկ, ընդվորում «when greek meets greek then comes the tug of war» [երբ հույնը հանդիպում է հույնին, սկսվում է ամենակատաղի կռիվը]։ Վիճակի փոփոխումը ժամանակ ու աշխատույժ է նստում, բայց ոչ թե արժեք ստեղծելու, այլ արժեքի՝ մի ձևից մեկ ուրիշ ձևի փոխարկումը գլուխ բերելու համար, ընդվորում բանն ամենևին չի փոխվում նրանից, որ այս դեպքում փոխադարձորեն ճգնում են արժեքի մի ավելորդ քանակ յուրացնելու։ Այս աշխատանքը, որ երկու կողմից էլ չարամիտ դիտավորությամբ ուռցվում է, արժեք չի ստեղծում ճիշտ նույնպես, ինչպես այն աշխատանքը, որ թափվում է մի դատական պրոցեսի ժամանակ, չի շատացնում դատավիճելի օբյեկաի արժեմեծությունը։ Այս աշխատանքը, որ մի անհրաժեշտ մոմենտ է կապիտալիստական արտադրապրոցեսի ամբողջության մեջ, ընդվորում այս պրոցեսը յուր մեջ պարփակում է շրջանառությունն էլ կամ թե պարփակվում է այս վերջինիս մեջ,— նույն դերն է կատարում, ինչպես, ասենք, ջերմություն արտադրելու համար գործածվող մի նյութի այրման աշխատանքը։ Այրման այս աշխատանքը ոչ մի տաքություն առաջ չի բերում, չնայած որ նա այրման պրոցեսի մի անհրաժեշտ մոմենտն է։ Օրինակ, ածուխն իբրև վառելանյութ գործածելու նպատակով ես պետք է այն միացնեմ թթվածնի հետ և սրա համար հիշյալը կարծր վիճակից գազանման վիճակի փոխադրեմ (որովհետև ածխաթթվի գազի մեջ, որպես այրման հետևանքի մեջ, ածուխը գազային վիճակ ունի), ուրեմն ֆիզիկական գոյաձևի կամ վիճակի մի փոփոխություն առաջ բերեմ։ Ածխածնի մոլեկուլների անջատումը, որոնք միացած են իբրև մի կարծր ամբողջություն, ու ածխածնի հենց մոլեկուլների տրոհումը յուր առանձին ատոմների՝ պետք է նախորդի նոր միացմանը, իսկ այս բանն ույժի մի հայտնի ծախսումն է նստում, որն այսպիսով ոչ թե տաքության է փոխարկվում, այլ տաքություն է խլում։ Ուստի եթե ապրանքատերերը կապիտալիստներ չեն, այլ ինքնակա անմիջական արտադրողներ, ապա այս դեպքում առուծախի վրա գործադրված ժամանակը մի հանուրդ է նրանց աշխատաժամանակից, և այս պատճառով էլ նրանք միշտ (ինչպես հնադարում, այնպես էլ միջնադարում) ջանում էյին այսպիսի գործառնությունները գցել տոն օրերին։

Այն չափերը, որ ապրանքափոխակերպությունն է ընդունում կապիտալիստների ձեռքերում, իհարկե, չեն կարող ոչ մի արժեք չստեղծող, այլ արժեքի միմիայն ձևափոխություն միջնորդագործող աշխատանքն արժեստեղծ աշխատանք դարձնել։ Նույնքան քիչ կարող է գոյափոխության այս հրաշքը կատարվել մի փոխանցմամբ էլ, այսինքն նրանով, որ արդյունաբերական կապիտալիստները, փոխանակ որ հենց իրենք կատարեն «այրման» հիշյալ «աշխատանքը», վերջինս դարձնում են իրենց կողմից վարձատրվող երրորդ անձերի բացառիկ գործ։ Իհարկե, այս երրորդ անձերն իրենց աշխատույժը հո նրանց beaux yeux-ի [գեղեցիկ աչքերի] սիրուն չեն դնի նրանց տրամադրության տակ։ Մի հողատիրոջ ռենտահավաքի կամ թե մեկ բանկի սպասավորի համար հավասարապես նշանակություն չունի այն, որ իրենց աշխատանքը ոչ ռենտայի ու ոչ էլ տոպրակներով մի ուրիշ բանկ տարվող ոսկու ձույլերի արժեմեծությունը մի պլիկի չափ էլ չի շատացնում։]

Այն կապիտալիստի համար, որ ուրիշներին է աշխատեցնում յուր համար, առուծախը դառնում է գլխավոր ֆունկցիա։ Որովհետև նա շատերի արդյունքը խոշոր հասարակական մասշտաբով է յուրացնում, ուստի նա հիշյալը պետք է հենց այսպիսի մասշտաբով էլ ծախի և ապա դրամից էլի հետփոխարկի արտադրատարրերի։ Ինչպես և առաջ, առուծախի ժամանակը ոչ մի արժեք չի ստեղծում։ Այստեղ մի պատրանք ներխցկվում է վաճառականական կապիտալի ֆունկցիայի հետևանքով։ Բայց դեռ առանց այստեղ ավելի մոտից քննելու էլ հենց գլխից շատ պարզ է հետևյալը. եթե աշխատանքի բաժանման հետևանքով մի ֆունկցիա, որն անարտադրողական է ինքնըստինքյան, բայց վերարտադրության մեկ անհրաժեշտ մոմենտ է, շատերի օժանդակ գործ լինելուց դառնում է քչերի բացառիկ գործ, սրանց առանձնահատուկ զբաղմունք, ապա բուն իսկ ֆունկցիայի բնույթը չի փոխվում սրանից։ Մի վաճառական (այստեղ վերցնում ենք իբրև ապրանքների փոխակերպության հասարակ գործակալ, որպես հասարակ գնորդ ու վաճառորդ) յուր գործառնություններով կարող է բազմաթիվ արտադրողների համար կրճատել առուծախի ժամանակը։ Այս դեպքում նա պետք է նկատվի որպես մի մեքենա, որը քչացնում է ույժի անօգտակար ծախսումը կամ օգնում է արտադրաժամանակի ազատարձակմանը։

Բանը պարզ դարձնելու համար (քանի որ վաճառականին որպես կապիտալիստի ու վաճառականական կապիտալը հետո ենք միայն քննելու) մենք ընդունենք, որ առուծախ անող այս գործակալը մի այնպիսի մարդ է, որը յուր աշխատանքը ծախում է։ Նա յուր աշխատույժն ու յուր աշխատաժամանակը ծախսում է այս Փ—Ա ու Ա—Փ գործառնությունների վրա։ Եվ ուրեմն նա սրանով է ապրում, ինչպես մի ուրիշն, օրինակ, մանելով կամ թե դեղահատեր պատրաստելով։ Նա մի անհրաժեշտ ֆունկցիա է կատարում, որովհետև հենց ինքը վերարտադրապրոցեսն անարտադրողական ֆունկցիաներ է պարփակում յուր մեջ։ Նա աշխատում է նույնքան լավ, որքան մի ուրիշը, բայց նրա աշխատանքի բովանդակությունը ոչ արժեք է ստեղծում ու ոչ էլ արդյունք։ Նա հենց ինքը պատկանում է արտադրության faux frais-ին [անարտադրողական ծախքերին]։ Նրա տված օգուտն այն չի, որ նա մի անարտադրողական ֆունկցիան մեկ արտադրողական ֆունկցիա է դարձնում իբր, կամ թե մի անարտադրողական աշխատանք նա դարձնում է արտադրողական։ Մի հրաշք կլիներ, եթե ֆունկցիայի այսպիսի փոխանցմամբ կարողանար այն տեսակ գոյափոխություն կատարվել։ Նրա տված օգուտն, ընդհակառակն, այն է, որ հասարակության աշխատույժի ու աշխատաժամանակի մի ավելի փոքր մասն է կցակապվում այս անարտադրողական ֆունկցիայում։ Դեռ ավելին կա։ Ընդունենք, թե նա սոսկական վարձու բանվոր է, որ, հենց ասենք, ավելի լավ է վարձատրվում։ Ինչ էլ որ լինի նրա վարձատրությունը, նա, իբրև վարձաբանվոր, յուր ժամանակի մի մասում ձրի է աշխատում։ Նա գուցե օրական ութ աշխատաժամի արժեքային արդյունք է ստանում, այնինչ գործում է տաս ժամ։ Երկու ժամվա հավելաշխատանքը, որ նա կատարում է, արժեք չի արտադրում նույնպես, ինչպես և ութ ժամվա նրա անհրաժեշտ աշխատանքը, թեև այս վերջինիս միջոցով է, որ հասարակական արդյունքի մի մասը փոխանցվում է նրան։ Նախ՝ հանրորեն քննած՝ մի աշխատույժ տաս ժամվա ընթացքում առաջվա պես օգտագործվում է սոսկ շրջանառության այս ֆունկցիայի համար։ Հիշյալ աշխատույժն ուրիշ բանի համար գործադրելի չի, չի կիրառվում արտադրողական աշխատանքի համար։ Իսկ երկրորդ՝ հասարակությունն այս երկու ժամվա հավելաշխատանքի վարձը չի հատուցում, թեև այն անհատը, որ կատարում է այդ աշխատանքը, ծախսում է այս։ Հասարակությունը սրանով ոչ մի ավելադիր արդյունք կամ թե արժեք չի յուրացնում։ Բայց այն շրջանառության ծախքերը, որ ներկայացնում է հիշյալ անձը, քչանում են մեկ հինգերորդով, տաս ժամից իջնում են ութի։ Հասարակությունը ոչ մի համարժեք չի վճարում շրջանառության այս ակտիվ ժամանակի մեկ հինգերորդի համար, շրջանառության, որի գործակալն է այս անձը։ Սակայն եթե կապիտալիստն է այս գործակալներին կիրառում, ապա երկու ժամվա վարձը չվճարելու շնորհիվ քչանում են նրա կապիտալի շրջանառության ծախքերը, որոնք մի հանուրդ են կազմում նրա հասույթից։ Այս նրա համար մի դրական շահվածք է, որովհետև նեղացնում է նրա կապիտալի արժեմեծացման բացասական սահմանը։ Քանի որ մանր ինքնակա ապրանքարտադրողները հենց իրենց սեփական ժամանակի մի մասն են ծախսում առուծախի վրա, ապա այս ժամանակը լոկ ներկայանում է կամ իբրև այնպիսի ժամանակ, որը ծախսվում է իրենց արտադրողական գործունեության ընդմիջումներին, և կամ որպես իրենց արտադրաժամանակից պոկվող հանուրդ։

Սրա վրա գործադրված ժամանակը բոլոր պարագաներում էլ շրջանառության մի ծախք է, որը փոխարկված արժեքների վրա ոչինչ չի ավելացնում։ Նա մի ծախք է, որը պահանջվում է արժեքներն ապրանքաձևից դրամաձևի փոխարկելու համար։ Որչափով որ կապիտալիստական ապրանքարտադրողն իբրև շրջանառության գործակալ է հանդես գալիս, նա անմիջական ապրանքարտադրողից լոկ նրանով է տարբերվում, որ ավելի մեծ մասշտաբով է ծախում ու գնում և ուրեմն ավելի մեծ չափերով է գործում որպես շրջանառության գործակալ։ Սակայն եթե նրա ձեռնարկության ծավալը նրան բռնադատում և հնարավորություն է տալիս շրջանառության սեփական գործակալներ գնելու (վարձելու) իբրև վարձու բանվորների, ապա երևույթն ըստ էության չի փոխվում։ Շրջանառության պրոցեսում (որչափով որ սա սոսկական փոխակերպություն է) պետք է աշխատույժ ու աշխատաժամանակ ծախսվի մի հայտնի աստիճանով։ Բայց սա հիմա երևան է գալիս իբրև ավելադիր կապիտալածախսում. փոփոխուն կապիտալի մի մասը պետք է ծախսվի միմիայն շրջանառության ասպարեզում գործող աշխատույժեր գնելու վրա։ Այս կապիտալականխավճարումը ոչ արդյունք է ստեղծում ու ոչ էլ արժեք։ Նա pro tanto [սրա չափով, սրա համեմատ] փոքրացնում է այն ծավալը, որով կանխավճարված կապիտալն արտադրողաբար է գործում։ Այս միևնույն է, թե արդյունքի մեկ մասը մի այնպիսի մեքենայի փոխարկվեր, որը գնում և ծախում է արդյունքի մնացած մասը։ Այս մեքենան մի հանուրդ է պատճառում արդյունքից։ Նա չի գործակցում արտադրապրոցեսին, չնայած որ նա կարող է քչացնել շրջանառության մեջ ծախսվող աշխատույժը և այլն։ Նա լոկ կազմում է շրջանառության ծախքերի մի մասը։

2) Մատենավարում

Իսկական առուծախի կողքին աշխատաժամանակ ծախսվում է մատենավարման վրա, որի մեջ, բացի սրանից, առարկայացած աշխատանք է մտնում — գրիչ, թանաք, թուղթ, գրասեղան, գրասենյակի ծախքեր։ Ուրեմն այս ֆունկցիայի վրա մի կողմից աշխատույժ է ծախսվում, մյուս կողմից՝ աշխատամիջոցներ։ Այստեղ բանը բոլորովին միևնույնն է, ինչպես որ էր գնելաժամանակի ու վաճառաժամանակի դեպքում։

Իբրև յուր շրջապտույտների մեջ գտնվող միասնություն, որպես ընթացարարող արժեք, լինի նա արտադրության ոլորտում, կամ թե շրջանառության ոլորտի երկու փուլում, միևնույն է,— կապիտալը լոկ իդեապես, հաշվեդրամի կերպարանքով, գոյություն ունի ամենից առաջ ապրանքարտադրողի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] կապիտալիստական ապրանքարտադրողի գլխում։ Մատենավարման միջոցով, որն ընդգրկում է նաև գնորոշումը կամ ապրանքագների հաշվարկումը (գնարկությունը), այս շարժումը սևեռվում և վերահսկվում է։ Այսպիսով արտադրության ու հատկապես արժեմեծացման շարժումը,— ընդորում ապրանքները գործում են լոկ իբրև արժեկրիչներ, իբրև այնպիսի իրերի անուններ, որոնց իդեական արժեգոյությունը սևեռված է հաշվեդրամի մեջ,— մի սիմբոլիկ արտանկար է ստանում պատկերացման մեջ։ Քանի դեռ առանձին ապրանքարտադրողն է մատյանավարում կամ լոկ յուր գլխում (ինչպես, օրինակ, գյուղացին. միմիայն կապիտալիստական հողամշակույթն է, որ արտադրում է մատյան վարող ֆերմերին) և կամ թե յուր արտադրաժամանակից դուրս լոկ ի միջի այլոց մի մատյան է վարում յուր ծախսերի, հասույթների, վճարաժամկետների և այլոց վերաբերմամբ,— այդ ընթացքում ակներև է, որ նրա այս ֆունկցիան ու այն աշխատամիջոցները, որ նա գործադրում է ընդսմին, ինչպես թուղթը և այլն, ներկայացնում են մի ավելադիր ծախսում աշխատաժամանակի ու աշխատամիղոցների, որոնք անհրաժեշտ են, բայց մի հանուրդ են կազմում թե այն ժամանակի նկատմամբ, որը նա կարող է արտադրողաբար գործածել, ու թե այն աշխատամիջոցների նկատմամբ, որոնք գործում են իսկական արտադրապրոցեսում, մտնում են արդյունագոյացման ու արժեգոյացման մեջ։ Բուն իսկ ֆունկցիայի բնությունը չի փոխվում ոչ այն ծավալի հետևանքով, որ նա ընդունում է այն պատճառով, որ կենտրոնանում է կապիտալիստական ապրանքարտադրողի ձեռին և բազմաթիվ մանր ապրանքարտադրողների ֆունկցիա լինելու փոխարեն հանդես է գալիս իբրև մեկ կապիտալիստի ֆունկցիա, որպես խոշոր մասշտաբով վարվող մի արտադրապրոցեսի միջի ֆունկցիա,— ոչ էլ այն արտադրողական ֆունկցիաներից նրա պոկվել-անջատվելու հետևանքով, որոնց կից մի օժանդակ գործ էր կազմում նա, ու այն հանգամանքի հետևանքով, որ նա ինքնակայանում է իբրև այնպիսի հատուկ գործակատարների ֆունկցիա, բացառապես որոնց է հանձնարարված մատենավարումը։

Աշխատանքի բաժանումը, մի ֆունկցիայի ինքնակայացումը, նրան չի դարձնում արդյունակազմիչ ու արժեկազմիչ ֆունկցիա, եթե նա այսպիսին չի ինքնըստինքյան, ուրեմն արդեն յուր ինքնակայացումից էլ առաջ։ Եթե մի կապիտալիստ նոր է ներդրում յուր կապիտալը, նա պետք է մեկ մասը գործադրի մի հաշվապահ և այլն վարձելու վրա, մատենավարման միջոցների վրա։ Եթե նրա կապիտալն արդեն գործունեության մեջ է, յուր, մշտական վերարտադրապրոցեսի մեջ է ընդգրկված, ապա նա ապրանքարդյունքի մի մասը պետք է դրամի փոխարկելով մշտապես հետփոխարկի հաշվապահի, գործակատարի ու նմանների։ Կապիտալի այս մասը խլվում-հանվում է արտադրապրոցեսից և պատկանում է շրջանառության ծախքերին, ամբողջ ստացույթից արվող հանուրդներին։ (Ներառյալ հենց այն աշխատույժն էլ, որը բացառապես այս ֆունկցիայի վրա է գործադրվում)։

Սակայն մի հայտնի տարբերություն կա մատենավարումից բղխող ծախքերի, resp. [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] աշխատաժամանակի անարտադրողական ծախսման միջև՝ մի կողմից ու սոսկական գնելաժամանակի ու վաճառաժամանակի ծախսումների միջև՝ մյուս կողմից։ Վերջիններս բղխում են արտադրապրոցեսի որոշ հասարակական ձևից միայն, նրանից, որ նա ապրանքի արտադրապրոցես է։ Մատենավարումն իբրև պրոցեսի վերահսկություն ու իդեական ամփոփում այնքան ավելի է անհրաժեշտ դառնում, որքան ավելի է պրոցեսը հասարակական մասշտաբով կատարվում և զուտ անհատական բնույթը կորցնում. հետևաբար ավելի անհրաժեշտ է կապիտալիստական արտադրության մեջ, քան արհեստային ու գյուղացիական մանրատված արտադրության մեջ։ Բայց մատենավարման ծախքերը կրճատվում են արտադրության համակենտրոնացմանը զուգընթաց ու այնքան ավելի, որքան ավելի է մատենավարումը հասարակական մատենավարման փոխարկվում։

Այստեղ բանը վերաբերում է շրջանառության լոկ այն ծախքերի ընդհանրական բնույթին, որոնք ծագում են սոսկ ձևական փոխակերպությունից։ Նրանց մանրամասն ձևերի մեջ մտնելն ավելորդ է այստեղ։ Իսկ թե արժեքի զուտ ձևափոխությանը պատկանող, ուրեմն արտադրապրոցեսի որոշ հասարակական ձևից ծագող ձևերը, որոնք անհատական ապրանքարտադրողի մոտ լոկ վաղանցուկ ու հազիվ նկատելի մոմենտներ են և տեղի են ունենում նրա արտադրողական ֆունկցիաների կողքին կամ թե միահյուսվում են սրանց հետ,— թե հիշյալ ձևերն իբրև շրջանառության մեծազանգված ծախքեր ինչպես կարող են շլացնելու չափ աչքի ընկնել, այս մենք տեսնում ենք փողի սոսկական ընդունման ու տացքի ժամանակ, երբ սա որպես բանկերի ու այլոց, կամ թե անհատական ձեռնարկություններում իբրև գանձապահի բացառիկ ֆունկցիա ինքնակայացած և խոշոր մասշտաբով համակենտրոնացած է լինում։ Մտքում պինդ պետք է պահել, որ շրջանառության այս ծախքերն իրենց բնույթը չեն փոխում փոփոխված կերպարանքի հետևանքով։

3) Փող

Մի արդյունք որպես ապրանք արտադրվելիս լինի, թե իբրև ոչ ապրանք, միևնույն է,— հարստության նյութական կերպարանքը, սպառարժեքն է միշտ որոշում նրա՝ անհատական կամ թե արտադրողական սպառման մեջ մտնելը։ Նրա, որպես ապրանքի, արժեքն իդեապես գոյություն ունի գնի մեջ, որը նրա իսկական սպառողական կերպարանքը չի փոփոխում ամենևին։ Իսկ թե որոշ ապրանքներ, ինչպես ոսկին ու արծաթը, որպես փող են գործում և իբրև այսպիսիք բունակալում են բացառապես շրջանառության պրոցեսում (նույնիսկ որպես գանձ, պահեստ և այլն, նրանք, թեկուզ հենց ներթաքուն կերպով, մնում են շրջանառության ոլորտում),— այս՝ արտադրապրոցեսի, ապրանքների արտադրապրոցեսի որոշ հասարակական ձևի զուտ արդյունքն է։ Որովհետև կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ապրանքն արդյունքի ընդհանրական կերպարանք է դառնում, և արդյունքի մեծագույն մասսան իբրև ապրանք է արտադրվում և հետևաբար պետք է դրամաձև ընդունի, ուրեմն որովհետև ապրանքամասսան, հասարակական հարստության որպես ապրանք գործող մասը, շարունակ աճում է, ուստի իբրև շրջանառության միջոց, վճարամիջոց, պահեստ է այլն գործող ոսկու և արծաթի ծավալն էլ է շատանում այստեղ։ Սրանք, իբրև փող գործող ապրանքներ, ո՛չ անհատական սպառման մեջ են մտնում ու ո՛չ էլ արտադրողական։ Սա հասարակական աշխատանք է, որը սևեռված է մի այնպիսի ձևում, որով նա ծառայում է որպես շրջանառության սոսկական մեքենա։ Բացի նրանից, որ հասարակական հարստության մի մասը կալուկապված է անարտադրողական այս ձևում, դրամի մաշվածքը պահանջում է դրամի մշտական փոխարինում կամ արդյունաձևով գոյություն ունեցող ավելի մեծաքանակ հասարակական աշխատանքի փոխարկում ավելի մեծաքանակ ոսկու և արծաթի։ Փոխարինման այս ծախքերը կապիտալիստորեն զարգացած ազգերի մեջ նշանավոր չափեր են ունենում, որովհետև հարստության այն մասը, որը կալուկապված է դրամի ձևում, ընդհանրապես մեծածավալ է լինում։ Ոսկին ու արծաթն իբրև դրամապրանքներ հասարակության համար կազմում են շրջանառության այնպիսի ծախքեր, որոնք ծագում են արտադրության հասարակական ձևից միայն։ Նրանք ընդհանրապես ապրանքարտադրության faux frais [անարտադրողական ծախքերն] են, որոնք աճում են ապրանքարտադրության ու հատկապես կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ։ Սա հասարակական հարստության մի այնպիսի մասն է, որը պետք է զոհ բերվի շրջանառության պրոցեսին։

II. ՊԱՀԵԼԱԾԱԽՔԵՐ

Շրջանառության այն ծախքերը, որոնք առաջ են գալիս արժեքի սոսկական ձևափոխությունից, իդեապես քննած շրջանառությունից, ապրանքների արժեքի մեջ չեն մտնում։ Նրանց վրա ծախսված կապիտալամասերը կազմում են հասարակ հանուրդներ արտադրողաբար ծախսված կապիտալից, որչափով որ կապիտալիստն է նկատի առնվում։ Ուրիշ բնություն ունեն շրջանառության այն ծախքերը, որ մենք հիմա ենք քննում։ Նրանք կարող են ծագել այնպիսի արտադրապրոցեսներից, որոնք լոկ շարունակվում են շրջանառության մեջ, հետևաբար որոնց արտադրողական բնույթը միմիայն վարագուրվում է շրջանառության ձևով։ Մյուս կողմից՝ նրանք, հանրորեն քննելիս, կարող են հասարակ ծախքեր, կենդանի կամ թե առարկայացած աշխատանքի անարտադրողական ծախսում լինել, բայց և այնպես հենց սրա հետևանքով արժեկազմիչ ներգործություն ունենալ անհատական կապիտալիստի համար, մի հավելում կազմել նրա ապրանքի վաճառագնի նկատմամբ։ Այս արդեն նրանից է հետևում, որ այս ծախքերն արտադրության տարբեր ոլորտներում ու տեղ-տեղ էլ արտադրության միևնույն ոլորտում անհատական տարբեր կապիտալների համար տարբեր են լինում։ Ապրանքի գնի նկատմամբ իրենց հավելում լինելու հետևանքով այս ծախքերը բաշխվում են այն չափով, որով նրանք բաժին են ընկնում անհատական կապիտալիստներին։ Բայց ամեն աշխատանք, որ արժեք է միակցում, կարող է հավելարժեք էլ միակցել և կապիտալիստական պատվանդանի վրա միշտ հավելարժեք կմիակցի, որովհետև այն արժեքը, որ աշխատանքն է գոյացնում, կախված է սրա սեփական մեծությունից, իսկ այն հավելարժեքը, որ նա է գոյացնում, կախված է այն չափից, որով կապիտալիստը վճարահատուցում է աշխատանքը։ Հետևաբար այն ծախքերը, որոնք թանգացնում են ապրանքը առանց նրա սպառարժեքի վրա մի բան ավելացնելու, ուրեմն հասարակության տեսակետից պատկանում են արտադրության faux frais-ին [անարտադրողական ծախքերին], կարող են անհատական կապիտալիստի համար հարստացման աղբյուր կազմել։ Մյուս կողմից՝ որչափով որ այն հավելումը, որ նրանք ավելացնում են ապրանքի գնի վրա, լոկ հավասարաչափ բաշխում է շրջանառության այս ծախքերը, ուստի սրանց անարտադրողական բնույթը չի դադարում այսպիսին լինելուց։ Օրինակ, ապահովագրական ընկերություններն անհատական կապիտալիստների կորուստները բաշխում են կապիտալիստների դասակարգի միջև։ Սակայն այս չի խանգարում, որ այս կերպով հավասարեցված կորուստներն առաջվա նման կորուստներ լինեն հասարակական ամբողջ կապիտալը նկատի ունենալիս։

1) Պաշարագոյացումն ընդհանրապես

Յուր որպես ապրանքակապիտալ գոյություն ունենալու կամ շուկայում յուր մնալու ժամանակ, ուրեմն քանի դեռ նա գտնվում է այն արանքում, որն ընկած է այն արտադրապրոցեսի միջև, որից առաջ է գալիս, ու սպառման պրոցեսի միջև, որի մեջ նա մտնում է,— արդյունքն ապրանքապաշար է կազմում։ Իբրև շուկայում գտնվող ապրանք և ուրեմն պաշարի կերպարանքով՝ ապըանքակապիտալը յուրաքանչյուր շրջապտույտի մեջ երկակի է հանդես գալիս, մի անգամ՝ որպես հենց այն ընթացարարող կապիտալի ապրանքարդյունք, որի շրջապտույտն է քննվում, մյուս անգամ, ընդհակառակը, որպես ապրանքարդյունք մի ուրիշ կապիտալի, որը շուկայում պետք է գտնվի, որպեսզի գնվի և արտադրողական կապիտալի փոխարկվի։ Անշուշտ հնարավոր է, որ այս վերջին ապրանքակապիտալը միմիայն պատվերով է արտադրվում։ Այս դեպքում ընդհատում է տեղի ունենում մինչև նրա արտադրվել-պրծնելը։ Սակայն արտադրապրոցեսի ու վերարտադրապրոցեսի հոսանքը պահանջում է, որ ապրանքների (արտադրամիջոցների) որոշ մասսան միշտ շուկայում գտնվի, հետևապես պաշար կազմի։ Արտադրողական կապիտալն ընդգրկում է նմանապես աշխատույժի գնումն էլ, և դրամաձևն այստեղ լոկ արժեձևն է այն կենսամիջոցների, որ բանվորը մեծ մասամբ շուկայում պետք է գտնի։ Այս պարագրաֆի շարունակության մեջ մենք ավելի մանրամասն ենք շոշափում հարցը։ Այստեղ արդեն հասկանալի է հետևյալ կետը։ Եթե մենք կանգնենք ընթացարարող այն կապիտալարժեքի տեսակետի վրա, որը փոխարկվել է ապրանքարդյունքի և որը հիմա պետք է ծախվի կամ դրամի ետփոխարկվի, որը հետևաբար շուկայում այժմ գործում է իբրև ապրանքակապիտալ, ապա այն կացությունը, որի ժամանակ նա պաշար է կազմում, շուկայում աննպատակահարմար կերպով ու ակամա մնալու կացություն է։ Որքան ավելի արագ է կատարվում վաճառքը, այնքան ավելի արագահոս է վերարտադրած պրոցեսը։ Ա՛—Փ՛ ձևափոխության փուլում մնալն արգելք է լինում թե՛ այն իրական նյութափոխությանը, որը պետք է կատարվի կապիտալի շրջապտույտում, ու թե՛ սրա իբրև արտադրողական կապիտալի հետագա ֆունկցիային։ Մյուս կողմից՝ շուկայում ապրանքի մշտապես առկա լինելը, ապրանքապաշարը, Փ—Ա-ի նկատմամբ ներկայանում է իբրև մի պայման, որն անհրաժեշտ է վերարտադրապրոցեսի հոսանքի, ինչպես և նոր կամ թե ավելադիր կապիտալի ներդրման համար։

Ապրանքակապիտալի՝ շուկայում իբրև ապրանքապաշար հարամնալը պահանջում է շենքեր, խանութներ, ապրանքների ամբարներ, ապրանքապահեստանոցներ, ուրեմն պահանջում է հաստատուն կապիտալի ծախսում, նույնպես և աշխատույժերի վճարահատուցում՝ ապրանքներն իրենց պահեստարաններում մթերելու համար։ Բացի սրանից, ապրանքները փչանում են և ենթակա են տարերային վնասակար ազդեցությունների։ Այս բանից պաշտպանելու համար պետք է ավելադիր կապիտալ ծախսել, մասամբ աշխատամիջոցների վրա՝ առարկայական ձևով, մասամբ՝ աշխատույժի վրա։

Այսպիսով ուրեմն կապիտալի որպես ապրանքակապիտալ ու հետևաբար իբրև ապրանքապաշար գոյություն ունենալը պատճառում է այնպիսի ծախքեր, որոնք, որովհետև չեն պատկանում արտադրության ոլորտին, ուստի հաշվվում են շրջանառության ծախքերի շարքում։ Շրջանառության այս ծախքերն I ենթագլխում բերվածներից տարբերվում են նրանով, որ նրանք հայտնի չափով մտնում են ապրանքների արժեքի մեջ, ուրեմն թանգացնում են ապրանքը։ Համենայն դեպս այն կապիտալն ու աշխատույժը, որոնք ծառայում են ապրանքապաշարը պահելուն ու պահպանելուն, խլվում-հանվում են անմիջական արտադրապրոցեսից։ Մյուս կողմից՝ այստեղ կիրառված կապիտալները, մեջը հաշվելով աշխատույժն էլ՝ իբրև կապիտալի բաղադրամաս, փոխհատուցվում են հասարակական արդյունքից։ Ուստի նրանց ծախսումը ներգործում է որպես աշխատանքի արտադրույժի մեկ նվազում, այնպես որ կապիտալի ու աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակ է պահանջվում մի որոշ օգտակար էֆֆեկտի հասնելու համար։ Նրանք վրածախսեր են։

Արդ, որչափով որ շրջանառության այն ծախքերը, որոնք պայմանավորված են ապրանքապաշարի գոյացմամբ, առաջ են գալիս առկա արժեքների՝ ապրանքաձևից դրամաձևի փոխարկվելու տևողությունից միայն, ուրեմն արտադրապրոցեսի հասարակական որոշ ձևից միայն (լոկ նրանից, որ արդյունքն իբրև ապրանք է արտադրվում և հետևաբար պետք է դրամի փոխարկվելու փուլով էլ անցնի),— այնչափով նրանք I ենթագլխում թվարկած շրջանառության ծախքերի բնույթն են ունենում լիովին։ Մյուս կողմից՝ ապրանքների արժեքն այստեղ պահածոյվում է, resp [համապատասխանորեն, համապատասխան դեպքում] շատանում է լոկ այն պատճառով, որ սպառարժեքը, հենց արդյունքն ինքը դրվում է առարկայական որոշ պայմանների մեջ, որոնք կապիտալածախսում են նստում և ենթարկվում են այնպիսի գործառնությունների, որոնք ավելադիր աշխատանք են թափել տալիս սպառարժեքների վրա։ Ընդհակառակը, ապրանքարժեքների հաշվարկումը, այս պրոցեսին վերաբերող մատենավարումը, առուծախի գործարքները չեն ներգործում այն սպառարժեքի վրա, որով գոյություն ունի ապրանքարժեքը։ Նրանք գործ ունեն նրա ձևի հետ միայն։ Ուստի չնայած որ ենթադրած դեպքում պաշարագոյացման այս վրածախսերը (պաշարագոյացումն ակամա է կատարվում այստեղ) ծագում են պարզապես ձևափոխության մի հապաղումից ու նույնի անհրաժեշտությունից, սակայն և այնպես նրանք I ենթագլխում հիշված վրածախսերից տարբերվում են նրանով, որ նրանց առարկան ինքը ոչ թե արժեքի ձևափոխությունն է, այլ այն արժեքի պահպանումն է, որը գոյություն ունի ապրանքի մեջ, իբրև արդյունքի, սպառարժեքի մեջ և ուրեմն կարող է պահպանվել արդյունքի, բուն իսկ սպառարժեքի պահպանմամբ միայն։ Սպառարժեքն այստեղ ոչ բարձրացվում է ու ոչ էլ շատացվում, այլ, ընդհակառակը, պակասում է։ Բայց այս պակասելուն սահման է դրվում, և սպառարժեքը պահպանվում է։ Կանխավճարված, ապրանքի մեջ գոյություն ունեցող արժեքն էլ չի բարձրացվում այստեղ։ Բայց նոր աշխատանք, առարկայացած ու կենդանի նոր աշխատանք միակցվում է վրան։

Այնուհետև պետք է հետազոտենք, թե այս վրածախսերը որչափով են առաջ գալիս ընդհանրապես ապրանքարտադրության ու յուր ընդհանրական, բացարձակ ձևով հանդես եկող ապրանքարտադրության յուրահատուկ բնույթից, այսինքն կապիտալիստական ապրանքարտադրությունից, և թե մյուս կողմից՝ ինչ չափով նրանք ընդհանուր են ամեն հասարակական արտադրության համար ու այստեղ, կապիտալիստական արտադրության մեջ է միայն, որ մի առանձին կերպարանք, մի հատուկ երևաձև են ընդունում։

Ա. Սմիթն այն սխալապատում հայացքն է արտահայտել, թե պաշարագոյացումը կապիտալիստական արտադրությանը հատուկ մի երևույթ է իբր։ Ավելի նոր տնտեսագետները, ինչպես, օրինակ, Լալորը, պնդում են, ընդհակառակը, թե պաշարագոյացումը պակասում է կապիտալիստական արտադրության զարգացմանը զուգընթաց։ Սիսմոնդին այս բանը մինչև անգամ վերջինի մի ստվերակողմ է նկատում։

Իրապես պաշարը գոյություն է ունենում երեք ձևով — արտադրողական կապիտալի ձևով, անհատական սպառաֆոնդի ձևով ու ապրանքապաշարի կամ ապրանքակապիտալի ձևով։ Մի ձևում եղող պաշարը հարաբերաբար քչանում է, եթե նա մի ուրիշ ձևում շատանում է, չնայած որ նա ըստ յուր բացարձակ մեծության կարող է աճել բոլոր երեք ձևում էլ միաժամանակ։

Հենց գլխից պարզ է, թե այնտեղ, որտեղ արտադրությունն անմիջաբար ուղղված է սեփական պահանջմունքը բավարարելուն և լոկ աննշան չափով է արտադրվում փոխանակության կամ վաճառքի համար, ուրեմն հասարակական արդյունքն ամենևին կամ թե յուր լոկ փոքր մասով է ապրանքի ձև ընդունում,— ապրանքի ձևով հանդես եկող պաշարը կամ ապրանքապաշարը հարստության մի փոքր ու աննշմարելի մասն է միայն կազմում։ Բայց սպառաֆոնդն այստեղ հարաբերաբար մեծ է լինում, մանավանդ բուն կենսամիջոցներինը։ Նայենք հենց միայն հնօրյա գյուղացիական տնտեսությանը։ Այստեղ արդյունքի մի գերակշռող մասը — հենց այն պատճառով, որ մնում է յուր տիրոջ ձեռին — անմիջաբար, առանց ապրանքապաշար կազմելու, փոխարկվում է պաշարային արտադրամիջոցների կամ թե կենսամիջոցների։ Հիշյալ մասն ապրանքապաշարի ձև չի ստանում, և հենց այս պատճառով այն հասարակությունների մեջ, որոնք հիմնված են արտադրության այսպիսի եղանակի վրա, Ա. Սմիթի ասելով ոչ մի պաշար գոյություն չունի։ Ա. Սմիթը պաշարի ձևը շփոթում է բուն իսկ պաշարի հետ և կարծում է, թե հասարակությունը մինչև հիմա ապրում էր օր դատելով, օր ուտելով կամ իրեն մատնում էր էգուցվա պատահականությանը։ Այս՝ մի մանկական թյուրիմացություն է։

Արտադրողական կապիտալի ձևում եղող պաշարը գոյություն է ունենում այն արտադրամիջոցների ձևով, որոնք արդեն գտնվում են արտադրապրոցեսում կամ թե, առնվազն, արտադրողի ձեռին, ուրեմն ներթաքուն ձևով արդեն գտնվում են արտադրապրոցեսում։ Մենք առաջ տեսել ենք, որ աշխատանքի արտադրողականության զարգացման հետ, ուրեմն նաև արտադրության կապիտալիստական եղանակի զարգացման հետ,— որն աշխատանքի հասարակական արտադրողական ույժն ավելի շատ է զարգացնում, քան արտադրության բոլոր նախկին եղանակները — մշտապես աճում է արտադրամիջոցների (շենքերի, մեքենաների և այլոց) այն մասսան, որն աշխատամիջոցների ձևով միանգամ ընդմիշտ ընդգրկվել է պրոցեսի մեջ և կրկին ու կրկին, ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ պարբերաշրջանում գործում է նրա մեջ,— և որ նրանց աճումն աշխատանքի հասարակական արտադրողական ույժի զարգացման թե՛ նախադրյալն է և թե՛ հետևանքը։ Այս ձևում եղող հարստության ոչ միայն բացարձակ, այլև հարաբերական աճումն է ամենից առաջ բնորոշում արտադրության կապիտալիստական եղանակը (հմմտ. I գիրք, գլ. XXIII, 2)։ Բայց հաստատուն կապիտալի նյութական գոյաձևերը, արտադրամիջոցները, կազմված են ոչ միայն այս տեսակ աշխատամիջոցներից, այլև վերամշակման ամենատարբեր աստիճաններում գտնվող աշխատանյութեղենից ու օժանդակ նյութերից։ Արտադրության մասշտաբի հետ ու կոոպերացիայի, աշխատանքի բաժանման, մեքենաների միջոցով աշխատանքի արտադրողական ույժի բարձրացման հետ աճում է այն հումքի, օժանդակ նյութերի և այլոց մասսան, որոնք մտնում են ամենօրյա վերարտադրապրոցեսի մեջ։ Այս տարրերը պետք է արտադրավայրերում պատրաստ գտնվեն։ Այսպիսով ուրեմն արտադրողական կապիտալի ձևով գոյություն ունեցող այս պաշարի ծավալն աճում է բացարձակորեն։ Որպեսզի պրոցեսի հոսանքը շարունակվի — բոլորովին մի կողմ թողնելով այն, թե արդյոք այս պաշարն ամե՞ն օր կարող է նորացվել, թե որոշ ժամկետներում միայն — արտադրավայրերում պետք է միշտ պատրաստ գտնվի հումքի և այլոց ավելի մեծ համախմբում, քան, օրինակ, օրական կամ թե շաբաթական բանեցվում է։ Պրոցեսի շարունակականությունը պահանջում է, որ յուր պայմանների գոյությունը կախված չլինի ո՛չ ամենօրյա գնումների հնարավոր ընդհատումից ու ո՛չ էլ նրանից, որ ապրանքարդյունքն օրե օր և կամ շաբթե շաբաթ ծախվի և ուրեմն լոկ անկանոն կերպով հետ փոխարկելի լինի յուր արտադրատարրերին։ Սակայն և այնպես ակներև է, որ արտադրողական կապիտալը շատ տարբեր չափերով կարող է ներթաքուն լինել կամ պաշար կազմել։ Օրինակ, մեծ տարբերություն է անում, նայած թե մանագործարանատերը բամբակ կամ թե ածուխ պետք է երե՞ք ամսվա համար, թե՞ մի ամսվա համար parat [պատրաստ]պառկեցրած ունենա։ Տեսնում ենք, որ այս պաշարը կարող է հարաբերաբար նվազել, թեև բացարձակորեն ավելանում է։

Այս կախված է զանազան պայմաններից, որոնք ըստ էության հանգում են այն ավելի մեծ արագությանը, կանոնավորությանը, վստահելիությանը, որով հումքի հարկավոր մասսան միշտ կարող է մատուցվել այն չափով, որ երբեք ընդհատում առաջ չգա։ Որքան ավելի քիչ են իրագործված լինում այս պայմանները, ուրեմն որքան ավելի փոքր է առաջարկի վստահելիությունը, կանոնավորությունն ու արագությունը, արտադրողի ձեռքում այնքան ավելի մեծ պետք է լինի արտադրողական կապիտալի ներթաքուն մասը, այսինքն հումքի և այլոց այն պաշարը, որը դեռ յուր վերամշակմանն է սպասում։ Այս պայմանները հակառակ հարաբերական են կապիտալիստական արտադրության և ուրեմն հասարակական աշխատանքի արտադրողական ույժի զարգացման մակարդակի նկատմամբ։ Հետևաբար նույնպես և այս ձևում եղող պաշարն էլ։

Մինչդեռ այն, ինչ որ այստեղ երևան է գալիս իբրև պաշարի նվազում (օրինակ, Լալորի ասածներում), մասամբ ապրանքակապիտալի ձևով եղած պաշարի կամ բուն ապրանքապաշարի նվազում է միայն, հետևաբար միևնույն պաշարի ձևափոխություն է լոկ։ Եթե, օրինակ, ածխի այն մասսան, որ հենց նույն երկրում արտադրվում է օրական, ուրեմն ածխարտադրության ծավալն ու էներգիան մեծ է, ապա մանագործարանատերը յուր արտադրության շարունակականությունն ապահովելու համար ոչ մի խոշոր ածխապահեստանոցի կարիք հունի։ Ածխի առաջարկի մշտական ու ապահովված նորոգումն ավելորդ է դարձնում այս։ Երկրորդ՝ այն արագությունը, որով մի պրոցեսի արդյունքը կարող է իբրև արտադրամիջոց մտնել մի ուրիշ պրոցեսի մեջ, կախված է փոխադրամիջոցների ու հաղորդակցության միջոցների զարգացումից։ Ընդսմին մեծ դեր է խաղում փոխադրանքի էժանությունը։ Օրինակ, ածխի մշտապես նորոգվող փոխադրումը հանքահորից մինչև մանագործարանն ավելի թանգ կնստեր, քան ավելի երկար ժամանակվա համար ածխի մի ավելի մեծ քանակով մթերավորվելը հարաբերաբար ավելի էժան փոխադրանքի դեպքում։ Մինչև հիմա քննարկված այս երկու հանգամանքը բուն իսկ արտադրապրոցեսից են առաջ գալիս։ Երրորդ՝ ներգործում է վարկասիստեմի զարգացումն էլ։ Մանագործարանատերը բամբակի, ածխի և այլոց յուր պաշարները նորացնելու համար որքան ավելի քիչ կախումն ունի յուր մանվածքի անմիջական վաճառքից — իսկ որքան ավելի է վարկասիստեմը զարգացած, այնքան ավելի չնչին է այս անմիջական կախումը — այնքան ավելի փոքր կարող է լինել այս պաշարների հարաբերական մեծությունը՝ մանվածավաճառքի պատահականություններից անկախ մի շարունակական մանվածարտադրություն տվյալ մասշտաբով ապահովելու համար։ Սակայն չորրորդ՝ բազմաթիվ հումքեր, կիսաֆաբրիկատներ և այլն իրենց արտադրության համար ավելի երկար ժամանակաշրջանների կարիք ունեն, իսկ այս հատկապես վերաբերում է այն բոլոր հումքերին, որ երկրագործությունն է մատակարարում։ Եթե արտադրապրոցեսի ոչ մի ընդհատում չպետք է լինի, ապա ուրեմն նա պետք է նրանց մի որոշ պաշար առկա ունենա այն ամբողջ ժամանակահատվածի համար, երբ նոր արդյունքը չի վարող հնի տեղը բռնել։ Եթե այս պաշարը քչանում է արդյունաբերական կապիտալիստի ձեռին, ապա այս լոկ այն է ցույց տալիս, որ նա ապրանքապաշարի ձևով շատանում է վաճառականի ձեռին։ Փոխադրամիջոցների զարգացումն, օրինակ, թուլատրում է ներմուծման նավահանգստում ընկած բամբակն արագ փոխադրել Լիվերպուլից Մանչեստր, այնպես որ գործարանատերը, նայած կարիքին, կարող է համեմատաբար փոքր բաժնեմասերով նորացնել յուր բամբակապաշարը։ Բայց այս դեպքում միևնույն բամբակն էլ ավելի մեծ քանակով իբրև ապրանքապաշար գտնվում է Լիվերպուլի վաճառականների ձեռին։ Հետևաբար պաշարի մի սոսկական ձևափոխություն է այս, որ Լալորը և ուրիշներն աչքաթող են արել։ Իսկ հասարակական կապիտալը նկատի ունենալիս՝ երևում է, որ այստեղ առաջվա պես միևնույն արդյունամասսան է գտնվում պաշարի ձևով։ Փոխադրամիջոցների զարգացման հետ առանձին երկրի համար նվազում է այն ծավալը, որով հիշյալ անհրաժեշտ քանակը պետք է պատրաստ լինի, օրինակ, մի տարվա համար։ Եթե շատ շոգենավեր ու առագաստանավեր են գնում-գալիս Անգլիայի ու Ամերիկայի միջև, ապա շատանում են բամբակապաշարի նորացման պատեհություններն Անգլիայի համար, և ուրեմն քչանում է բամբակապաշարի այն մասսան, որ միջին հաշվով պետք է պառկած լինի Անգլիայում։ Նույնպես է ներգործում համաշխարհաշուկայի զարգացումն ու հետևաբար միևնույն առարկայի հայթայթման աղբյուրների բազմացումն էլ։ Առարկան մաս-մաս մատուցվում է տարբեր երկիրներից ու տարբեր ժամկետներում։

2) Բուն ապրանքապաշարը

Մենք արդեն տեսել ենք.— կապիտալիստական արտադրության պատվանդանի վրա ապրանքը դառնում է արդյունքի ընդհանրական ձև, և այս լինում է այնքան ավելի, որքան ավելի է հիշյալ արտադրությունը զարգանում ըստ ծավալի ու խորության։ Ուրեմն — արտադրության մինչև անգամ նույնահավասար ծավալի դեպքում — արդյունքի անհամեմատ ավելի մեծ մասն է գոյություն ունենում իբրև ապրանք, արդյոք այն համեմատելիս լինենք արտադրության նախկին եղանակների հետ, թե արտադրության կապիտալիստական եղանակի հետ՝ սրա ավելի քիչ զարգացած աստիճանում, միևնույն է։ Բայց ամեն ապրանք — հետևաբար նաև ամեն ապրանքակապիտալ, որը միմիայն ապրանք է, սակայն ապրանք է իբրև կապիտալարժեքի գոյաձև — որչափով որ նա յուր արտադրության ոլորտից անմիջաբար չի մտնում արտադրողական կամ թե անհատական սպառման մեջ, ուրեմն այս ընդմիջման ժամանակ գտնվում է շուկայում,— ապրանքապաշարի մի տարրն է կազմում։ Ուստի ինքնըստինքյան վերցրած — արտադրության անփոփոխ ծավալի դեպքում — ապրանքապաշարը (այսինքն արդյունքի ապրանքաձևի այս ինքնակայացումն ու սևեռումն) աճում է կապիտալիստական արտադրության հետ։ Մենք տեսել ենք արդեն, որ սա պաշարի ձևափոխություն է միայն, այսինքն մի կողմում շատանում է ապրանքաձևում եղող պաշարն այն պատճառով, որ մյուս կողմում քչանում է ուղղակի արտադրապաշարի ու սպառապաշարի ձևով։ Սա պաշարի մի փոփոխված հասարակական ձևն է միայն։ Եթե հասարակական ամբողջ արդյունքի հետ համեմտտած՝ միաժամանակ ավելանում է ապրանքապաշարի ոչ միայն հարաբերական մեծությունը, այլև նրա բացարձակ մեծությունն էլ, ապա այս լինում է այն պատճառով, որ կապիտալիստական արտադրության հետ աճում է ամբողջ արդյունքի մասսան։

Կապիտալիստական արտադրության զարգացման հետ արտադրության մասշտաբն ավելի ու ավելի պակաս աստիճանով է որոշվում արդյունքի նկատմամբ եղած անմիջական պահանջարկով և ավելի ու ավելի մեծ աստիճանով որոշվում է այն կապիտալի ծավալով, որ անհատական կապիտալիստի տնօրինության տակ է, որոշվում է նրա կապիտալի արժեմեծացման մղումով և սրա արտադրապրոցեսի շարունակականության ու ընդարձակվելու անհրաժեշտությամբ։ Ընդսմին յուրաքանչյուր առանձին արտադրաճյուդում անհրաժեշտորեն աճում է այն արդյունամասսան, որն իբրև ապրանք շուկայումն է գտնվում կամ վաճառահանվելու է ձգտում։ Ավելի կարճ կամ թե ավելի երկար ժամանակով ապրանքակապիտալի ձևում սևեռված կապիտալամասսան աճում է։ Հետևաբար աճում է ապրանքապաշարը։

Վերջապես հասարակության ամենամեծ մասը փոխարկվում է վարձու բանվորների, այնպիսի մարդկանց, որոնք օր դատելով, օր ուտելով են ապրում, իրենց վարձը շաբթե շաբաթ են ստանում և օրեցօր ծախսում, որոնք, ուրեմն իրենց կենսամիջոցները պետք է իբրև պաշար առկա գտնեն։ Որքան էլ որ այս պաշարի առանձին տարրերը հոսանուտ կացության մեջ լինեն, այնուամենայնիվ նրա մի մասը միշտ պետք է կանգ առած լինի, որպեսզի պաշարը միշտ հոսանքի մեջ մնալ կարողանա։

Այս բոլոր մոմենտները բղխում են արտադրության ձևից ու սրա մեջ ներառված այն ձևափոխությունից, որ արդյունքը պետք է կրի շրջանառության պրոցեսում։

Որն էլ որ լինի արդյունապաշարի հասարակական ձևը, նրա պահպանումը պահանջում է ծախքեր — շենքեր, ամաններ և այլն, որոնք արդյունքի զետեղարաններ են կազմում նմանապես, ավելի կամ պակաս չափով, նայած արդյունքի բնությանը, պահանջում է արտադրամիջոցներ ու աշխատանք, որոնք պետք է ծախսվեն՝ քայքայիչ ազդեցություններից պաշտպանելու համար։ Պաշարները հանրորեն որքան ավելի են համակենտրոնացված, հարաբերաբար այնքան ավելի փոքր են այս ծախքերը։ Այս ծախսումները միշտ կազմում են մեկ մասը հասարակական աշխատանքի, լինի սա առարկայացած, թե կենդանի ձևով, միևնույն է — ուրեմն կապիտալիստական ձևով կապիտալածախսումներ, որոնք բուն իսկ արդյունագոյացման մեջ չեն մտնում, հետևաբար հանուրդներ են արդյունքից։ Նրանք անհրաժեշտ են, հասարակական հարստության վրածախսերն են։ Նրանք հասարակական արդյունքի պահելածախքերն են, արդյոք այս արդյունքի, իբրև ապրանքապաշարի մի տարրի, գոյությունը հիմա բղխում է արտադրության հասարակական ձևից միայն, ուրեմն ապրանքաձևից ու սրա անհրաժեշտ ձևափոխությունից, թե մենք ապրանքապաշարը մի մասնահատուկ ձևն ենք նկատում արդյունապաշարի, որը հատուկ է ամեն հասարակության, թեկուզ հիշյալ արդյունապաշարը հանգես չգա էլ ապրանքապաշարի ձևով, արդյունապաշարի այս ձևով, որը շրջանառության պրոցեսին է պատկանում,— միևնույն է։

Հիմա հարց է ծագում, թե այս ծախքերն արդյոք ի՛նչ չափով են մտնում ապրանքների արժեքի մեջ։

Եթե կապիտալիստն արտադրամիջոցների ու աշխատույժի համար կանխավճարած յուր կապիտալը փոխարկվել է արդյունքի, ծախելու համար նախանշված մի պատրաստի ապրանքամասսայի, և սա չծախված պառկած է մնում, ապա նրա կապիտալի արժեմեծացման պրոցեսը չի միայն, որ կանգ է առնում այս ժամանակվա ընթացքում։ Այն ծախսերը, որ այս պաշարի պահպանումը պահանջում է շենքերի, ավելադիր աշխատանքի և այլոց ձևով, դրական կորուստ են կազմում։ Վերջնական գնորդը կծաղրեր նրան, եթե նա ասեր.— իմ ապրանքը վեց ամիս չծախված է մնացել, և սրա պահպանումն այս վեց ամսվա մեջ ոչ միայն պարապ ընկած է թողել իմ այսքան ու այսքան կապիտալը, այլև, բացի սրանից, x վրածախսեր է պատճառել։ — Tant pis pour vous [Ավելի վատ ձեզ համար] — կասի գնորդը։ Ձեր հենց կողքին կա մի ուրիշ վաճառորդ, որի ապրանքը միմիայն անցյալ օրն է պատրաստվել-պրծել։ Ձեր ապրանքը մի քնած ապրանք է, և նրան հավանորեն քիչ թե շատ կրծել-փչացրել է ժամանակի ժանիքը։ Հետևաբար Դուք պետք է ավելի էժան ծախեք, քան Ձեր մրցակիցը։— Արդյոք ապրանքարտադրո՞ղն է յուր ապրանքի իսկական արտադրողը, թե՞ այս ապրանքը կապիտալիստորեն արտադրողը, որը հետևաբար նրա իսկական արտադրողների լոկ ներկայացուցիչն է իրոք,— այս հանգամանքն ամենևին չի փոխում ապրանքի կենսապայմանները։ Նա յուր իրը պետք է դրամի փոխարկի։ Այն վրածախսերը, որ պատճառում է այս իրի սևեռումը յուր ապրանքաձևում, պատկանում են հիշյալ ապրանքատիրոջ անհատական գործերի շարքին, որոնք ապրանքի գնորդին չեն վերաբերում։ Սա վաճառորդին նրա ապրանքի շրջանառության ժամանակի համար չի վճարում։ Նույնիսկ երբ կապիտալիստը յուր ապրանքը դիտմամբ է շուկայից հետ պահում, իրական կամ թե սպասվող արժեհեղափոխության ժամանակներում, ապա այս արժեհեղափոխության գալուց, նրա չարաշահման ճշտությունից է կամ անճշտությունից է կախված, թե արդյոք նա կիրացնի՞ յուր ավելադիր վրածախսերը։ Բայց արժեհեղափոխությունը նրա վրածախսերի հետևանքը չի։ Ուրեմն որչափով որ պաշարագոյացումը շրջանառության կանգառում է, սրա պատճառած ծախքերը ոչ մի արժեք չեն միակցում ապրանքին։ Մյուս կողմից՝ ոչ մի պաշար չի կարող գոյություն ունենալ առանց շրջանառության ոլորտում դադարելու, առանց այն բանի, որ կապիտալն ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակով հարամնա յուր ապրանքաձևում, ուրեմն ոչ մի պաշար չի կարող լինել առանց շրջանառության կանգառման ճիշտ այնպես, ինչպես ոչ մի դրամ չի կարող շրջանառել առանց դրամապահեստի գոյացման։ Հետևաբար չկա ապրանքաշրջանառություն առանց ապրանքապաշարի։ Եթե այս անհրաժեշտությունը կապիտալիստի հանդեպ չի ելնում Ա՛—Փ՛ փուլում, ապա նրա հանդեպ ելնում է Փ—Ա փուլում. ոչ յուր ապրանքակապիտալի նկատմամբ, այլ ուրիշ կապիտալիստների ապրանքակապիտալի նկատմամբ, որոնք նրա համար արտադրամիջոցներ ու նրա բանվորների համար կենսամիջոցներ են արտադրում։

Պաշարագոյացումը կամավոր է, թե ակամա, այսինքն ապրանքարտադրողը դիտմամբ է մի պաշար պահում, թե նրա ապրանքները պաշար կազմում են այն դիմադրության հետևանքով, որ շրջանառության պրոցեսի հանգամանքները ցույց են տալիս նրանց վաճառքին,— թվում է, թե այս պարագաները չեն կարող փոխել բանի էությունը։ Սակայն այս հարցի լուծման համար օգտակար է իմանալ, թե ինչն է տարբերում կամավոր պաշարագոյացումն ակամա պալարագոյացումից։ Պաշարի ակամա գոյացումը ծագում է կամ թե նույնանում է շրջանառության մի այնպիսի կանգառման հետ, որն անկախ է ապրանքարտադրողի գիտակցությունից և նրա կամքի հակառակ է կատարվում։ Ինչո՞վ է բնորոշվում կամավոր պաշարագոյացումը։ Ինչպես և առաջ, վաճառորդը ճգնում է յուր ապրանքն ըստ կարելվույն արագ ծախել-պրծնել։ Նա միշտ յուր արդյունքը վաճառքի է հանում իբրև ապրանք։ Եթե նա ապրանքը հետ պահեր ծախվելուց, ապա սա ապրանքապաշարի լոկ հնարավոր (δυνάμει), ոչ թե իրական (ένεργεία) տարր կկազմեր։ Ապրանքն իբրև այսպիսին նրա աչքում առաջվա նման յուր փոխանակարժեքի կրիչն է միայն և որպես այսպիսին նա կարող է գործել լոկ այն կերպ ու այն բանից հետո, երբ թոթափում է յուր ապրանքաձևն ու դրամաձև է ընդունում։

Ապրանքապաշարը պետք է մի հայտնի ծավալ ունենա՝ տվյալ մի ժամանակաշրջանում պահանջարկի ծավալին բավականացնելու համար։ Ընդսմին հաշվի է առնվում գնորդների շրջանակի մշտական ընդարձակումը։ Օրինակ, մի օրվա ընթացքում բավական լինելու համար՝ պետք է շուկայում գտնվող ապրանքների մի մասը շարունակ հարամնա ապրանքաձևում այն ժամանակ, երբ մյուսը հոսում, դրամի է փոխարկվում։ Այս էլ կա, որ այն մասը, որը կանգ է առնում այն միջոցին, երբ մյուսը հոսում է,— միշտ քչանում է, ինչպես և բուն իսկ պաշարի ծավալը պակասում է, մինչև որ նա վերջիվերջո ծախվում է ամբողջովին։ Ուրեմն ապրանքների կանգառումն այստեղ հաշվի է առնված իբրև ապրանքի վաճառքի, անհրաժեշտ պայման։ Այնուհետև, ապրանքապաշարի ծավալը պետք է ավելի մեծ լինի, քան միջին վաճառքը կամ թե միջին պահանջարկի ծավալը։ Ապա թե ոչ՝ սրանից գերազանցող հավելույթները չէին կարող բավարարվել։ Մյուս կողմից՝ պաշարը միշտ պետք է նորացվի, որովհետև նա շարունակ սպառվում-պրծնում է։ Այս նորացումը վերջին հաշվով կարող է առաջ գալ միմիայն արտադրությունից, ապրանքի մի մատուցումից։ Արդյոք սա արտասահմանից է գալիս, թե ոչ,— այս հանգամանքն ամենևին չի փոխում բանը։ Նորացումը կախումն ունի այն ժամանակաշրջաններից, որոնք հարկավոր են ապրանքներին՝ իրենց վերարտադրության համար։ Ապրանքապաշարը պետք է բավականանա այս ժամանակվա ընթացքում։ Որ նա չի մնում սկզբնական արտադրողի ձեռքում, այլ անցնում է տարբեր ամբարներով, մեծածախ վաճառականից սկսած մինչև մանրածախ առևտրականը, այս պարագան փոխում է երևութքը միայն, ոչ թե բանի էությունը։ Հանրորեն քննած՝ կապիտալի մի մասն առաջվա պես գտնվում է ապրանքապաշարի ձևում, քանի դեռ ապրանքը չի մտել արտադրողական կամ թե անհատական սպառման մեջ։ Հենց արտադրողն ինքը ճգնում է, որ յուր միջին պահանջարկին համապատասխանող ապրանքապաշար ունենա պահեստանոցում՝ անմիջաբար արտադրությունից կախում չունենալու և յուր համար հաճախորդների մի մշտական շրջանակ ապահովելու նպատակով։ Գնելաժամկետները կազմվում են արտադրապարբերաշրջանների համապատասխան, և ապրանքը պաշար է գոյացնում ավելի երկար կամ թե ավելի կարճ ժամանակվա ընթացքում, մինչև որ կարողանա փոխարինվել միևնույն տեսակի նոր նմուշահատերով։ Միմիայն այս պաշարագոյացմամբ է ապահովվում մշտականությունն ու շարունակականությունը շրջանառության պրոցեսի, ուրեմն և վերարտադրապրոցեսի, որի մեջ մտնում է շրջանառության պրոցեսն էլ։

Պետք է մտաբերենք հետևյալը. Ա՛—Փ՛-ն կարող է կատարվել-պրծնել Ա-ն արտադրողների համար, չնայած որ Ա-ն դեռ շուկայումն է գտնվում։ Եթե արտադրողն ինքը կամենար յուր սեփական ապրանքը պահեստանոցում պահել, մինչև որ սա վերջնական սպառորդին ծախվի, ապա նա պետք է մի երկակի կապիտալ շարժման մեջ դներ, մեկն իբրև ապրանքն արտադրող, մյուսը՝ որպես վաճառական։ Բուն իսկ ապրանքի համար — սա առանձին ապրանք նկատվի, թե հասարակական կապիտալի բաղադրամաս, միևնույն է — բանն ամենևին չի փոխվում նրանից, թե արդյոք պաշարագոյացման ծախքերն ապրանքն արտադրողների՞ վրա են ընկնում, թե՞ մի շարք վաճառականների վրա՝ A-ից սկսած մինչև Z։

Որչափով որ ապրանքապաշարն ուրիշ բան չի, բայց եթե այն պաշարի ապրանքաձևը, որը հասարակական արտադրության տվյալ մասշտաբի ժամանակ գոյություն կունենար կամ իբրև արտադրողական պաշար (ներթաքուն արտադրաֆոնդ), կամ թե որպես սպառաֆոնդ (սպառամիջոցների պահեստ), եթե նա գոյություն չունենար իբրև ապրանքապաշար, նույն չափով էլ նաև այն ծախքերը, որ պաշարի պահպանումն է պահանջում, ուրեմն պաշարագոյացման ծախքերը — այսինքն սրա վրա գործադրվող առարկայացած կամ թե կենդանի աշխատանքը — պաշարի պահպանման համար սոսկ փոխանցված ծախքեր են, լինի այս պաշարը հասարակական արտադրաֆոնդ, թե հասարակական սպառաֆոնդ, միևնույն է։ Ապրանքի արժեքի այն բարձրացումը, որ պատճառում են նրանք, այս ծախքերը լոկ pro rata [չափի համեմատ, ըստ չափու] բաշխում է տարբեր ապրանքների վրա, որովհետև ծախքերը տարբեր են տարբեր ապրանքատեսակների համար։ Ինչպես և առաջ, պաշարագոյացման ծախքերը շարունակում են մնալ հանուրդներ հասարակական հարստությունից, չնայած որ նրանք սրա մի գոյապայմանն են։

Լոկ որչափով որ ապրանքապաշարն ապրանքաշրջանառության պայման ու ապրանքաշրջանառության մեջ անհրաժեշտորեն ծագած մի ձև է հենց, ուրեմն որչափով որ այս երևութական լճացումը բուն իսկ հոսանքի ձև է ճիշտ այնպես, ինչպես դրամապահեստի գոյացումը դրամաշրջանառության պայման է,— լոկ այն չափով է հիշյալ լճացումը նորմալ։ Ընդհակառակը, հենց որ իրենց շրջանառության ամբարներում հապաղող ապրանքները տեղ չեն բաց անում կրնկակոխ շտապող արտադրական ալիքների համար, հետևապես ամբարները գերալցվում են, այն ժամանակ ապրանքապաշարն ընդարձակվում է շրջանառության կանգառման հետևանքով ճիշտ այնպես, ինչպես որ գանձերն աճում են, երբ դրամաշրջանառությունը կանգ է առնում։ Ընդսմին նշանակություն չունի, թե արդյոք այս կանգառումն արդյունաբերական կապիտալիստի՞ ամբարներում է տեղի ունենում, թե՞ վաճառականի պահեստանոցներում։ Այս դեպքում ապրանքապաշարը ոչ թե անընդհատ վաճառքի պայման է, այլ ապրանքների չծախված լինելու հետևանք։ Ծախքերը մնում են նույնը, բայց որովհետև նրանք հիմա զուտ ծագում են ձևից, այն է՝ ապրանքները դրամի փոխարկելու անհրաժեշտությունից ու այս փոխակերպության դժվարությունից, ուստի նրանք չեն մտնում ապրանքի արժեքի մեջ, այլ հանուրդներ, արժեկորուստ են կազմում արժեքի իրացման գործում։ Որովհետև պաշարի նորմալ ձևն ու աննորմալ ձևն ըստ կերպարանքի չեն տարբերվում իրարից, և երկուսն էլ շրջանառության կանգառումն են, ուստի կարող են երևույթները շփոթվել իրար հետ և էլ ավելի մոլորեցնել բուն իսկ արտադրության գործակալներին հենց այն պատճառով, որ արտադրողի համար յուր կապիտալի շրջանառության պրոցեսը կարող է հոսելը շարունակել, թեև նրա այն ապրանքների շրջանառության պրոցեսը, որոնք անցել են վաճառականների ձեռը, կանգ է առել։ Եթե հորդում, ուռչում է արտադրության ու սպառման ծավալը, ապա այլ անփոփոխ հանգամանքներում հորդում, ուռչում է ապրանքապաշարի ծավալն էլ։ Սա նորացվում և կլանվում է նույնպես արագ, բայց նրա ծավալն ավելի մեծ է լինում։ Այսպիսով ուրեմն, այն ապրանքապաշարի ծավալը, որն ուռել, մեծացել է շրջանառության կանգառման հետևանքով, սխալմամբ կարող է վերարտադրապրոցեսի ընդլայնման հայտանիշ նկատվել, հատկապես այն ժամանակ, երբ վարկասիստեմի զարգացման հետ կարող է իրական շարժումը միստիֆիկացիայի ենթարկվել։

Պաշարագոյացման ծախքերը կազմվում են 1) արդյունամասսայի քանակային նվազումից (օրինակ, ալյուրապաշարի դեպքում), 2) որակի փչանալուց, 3) առարկայացած ու կենդանի այն աշխատանքից, որ պահանջվում է պաշարի պահպանման համար։

III. ՓՈԽԱԴՐԱԾԱԽՔԵՐ

Անհրաժեշտ չի այստեղ շրջանառության ծախքերի այն բոլոր մանրամասնությունների մեջ մտնել, ինչպիսին են, օրինակ, փաթթոցումը, տեսակավորումը և այլն։ Ընդհանրական օրենքն այն է, որ շրջանառության այն բոլոր ծախքերը, որոնք ապրանքի լոկ ձևափոխությունից են առաջ գալիս, այս վերջինի վրա ոչ մի արժեք չեն ավելացնում։ Սրանք սոսկ ծախքեր են արժեքն իրացնելու կամ այս արժեքը մի ձևից մյուսին փոխարկելու համար։ Այս ծախքերի վրա մխսված կապիտալը (մեջը հաշվելով սրա տնօրինության տակ եղած աշխատանքն էլ) պատկանում է կապիտալիստական արտադրության faux frais-ին [անարտադրողական ծախքերին]։ Այս ծախքերի փոխհատուցումը պետք է հավելարդյունքից կատարվի և, կապիտալիստների ամբողջ դասակարգը նկատի ունենալիս, կազմում է մի հանուրդ հավելարժեքից կամ հավելարդյունքից ճիշտ այնպես, ինչպես որ բանվորի համար այն ժամանակը, որ նա գործադրում է յուր կենսամիջոցները գնելու նպատակով, կորցրած ժամանակ է։ Բայց փոխադրածախքերը մի այնպիսի շատ ու շատ կարևոր դեր են խաղում, որ սրանք չի կարելի այստեղ գոնե կարճառոտ չքննել։

Կապիտալի շրջապտույտի ու ապրանքափոխակերպության մեջ, որը շրջապտույտի մի հատվածն է, հասարակական աշխատանքի նյութափոխությունն է կատարվում։ Այս նյութափոխությունը կարող է պայմանավորել արդյունքների տեղափոխումը, նրանց՝ մի տեղից մյուսն իրապես շարժվելը։ Բայց ապրանքների շրջանառությունը կարող է տեղի ունենալ առանց նրանց ֆիզիկապես շարժվելուն, իսկ արդյունափոխադրանքն էլ՝ առանց ապրանքաշրջանառության ու նույնիսկ առանց անմիջական արդյունափոխանակության։ Մի տուն, որ A-ն ծախում է B-ին, շրջանառում է իբրև ապրանք, բայց ման գալու չի գնում։ Շարժական ապրանքարժեքները, ինչպիսին են, օրինակ, բամբակն ու թուջը, պպզած մնում են միևնույն ապրանքապահեստանոցում հենց նույն այն ժամանակ, երբ շրջանառության մի դյուժին պրոցեսով են անցնում, գնվում և նորից ծախվում են չարաշահների կողմից։ Այստեղ իսկապես շարժվողն իրի գույքատիտղոսն է և ոչ թե հենց իրն ինքը։ Մյուս կողմից, օրինակ, ինկաների պետության մեջ փոխադրանքի արդյունաբերությունը մի խոշոր դեր էր խաղում, չնայած որ հասարակական արդյունքը ոչ շրջանառում էր իբրև ապրանք և ոչ էլ բաշխվում էր փոխանակառևտրի միջոցով։

Ուստի եթե փոխադրանքի արդյունաբերությունը կապիտալիստական արտադրության հիմքի վրա հանդես է գալիս իբրև շրջանառության ծախքերի պատճառ, ապա այս հատուկ երևաձևը բանի էությունը չի փոխում։

Արդյունամասսաները չեն շատանում իրենց փոխադրանքի հետևանքով։ Նրանց բնական հատկությունների հենց այն փոփոխությունն էլ, որ, ասենք, պատճառում է փոխադրանքը, որոշ բացառություններով, մտադրված օգտակար էֆֆեկտ չի, այլ անխուսափելի չարիք։ Բայց իրերի սպառարժեքն իրականանում է նրանց սպառման ժամանակ միայն, իսկ նրանց սպառումը կարող է անհրաժեշտ դարձնել նրանց տեղափոխությունը, ուրեմն փոխադրանքի արդյունաբերության ավելադիր արտադրապրոցեսը։ Հետևաբար սրա մեջ ներդրված արտադրողական կապիտալը փոխադրված արդյունքներին արժեք է միակցում՝ մասամբ փոխադրամիջոցների արժեփոխանցման հետևանքով, մասամբ էլ՝ փոխադրանքի աշխատանքի միջոցով արժեք միակցելով։ Այս վերջին արժեմիակցումն, ինչպես կապիտալիստական ամեն արտադրության ժամանակ, տրոհվում է աշխատավարձի փոխհատուցման ու հավելարժեքի։

Ամեն մի արտադրապրոցեսի մեջ մեծ դեր է խաղում աշխատառարկայի տեղափոխությունը և սրա համար անհրաժեշտ աշխատամիջոցներն ու աշխատույժերը — օրինակ, բամբակը, որ գզարանից շարժվում, մանարան է անցնում, ածուխը, որ հանքասրահից հանվում է երկրի երեսը։ Պատրաստի արդյունքի՝ մի ինքնակա արտադրավայրից իբրև պատրաստի ապրանք մեկ ուրիշ, նրանից տարածապես հեռու արտադրավայր անցնելը հանդես է բերում հենց միևնույն երևույթը, միայն թե ավելի մեծ մասշտաբով։ Արդյունքները մի արտադրավայրից մեկ ուրիշը փոխադրելուն արդեն հաղորդում է պատրաստի արդյունքներն արտադրության ոլորտից սպառման ոլորտը փոխադրելը։ Արդյունքը լոկ այն ժամանակ է սպառման համար պատրաստ, երբ նա այս շարժումն ավարտել է։

Ինչպես առաջ ցույց ենք տվել, ապրանքարտադրության ընդհանրական օրենքը հետևյալն է. աշխատանքի արտադրողականությունն ու նրա արժեստեղծումը հակառակ հարաբերական են։ Այս ճիշտ է ինչպես ամեն մի ուրիշ արդյունաբերության, այնպես և փոխադրանքի արդյունաբերության համար։ Որքան ավելի փոքր է մեռյալ ու կենդանի այն աշխատաքանակը, որ պահանջում է ապրանքի փոխադրությունը տվյալ հեռավորության համար, այնքան ավելի մեծ և աշխատանքի արտադրողական ուժը, և ընդհակառակը։

Այն բացարձակ արժեմեծությունը, որ փոխադրանքը միակցում է ապրանքներին, այլ անփոփոխ հանգամանքներում հակառակ հարաբերական է փոխադրանքի արդյունաբերության արտադրողական ույժի նկատմամբ և ուղիղ հարաբերական է այն հեռավորությունների նկատմամբ, որ ապրանքները պետք է կտրեն-անցնեն։

Այն հարաբերական արժեմասը, որ փոխադրածախքերն այլ անփոփոխ հանգամանքներում միակցում են ապրանքի գնին, ուղիղ հարաբերական են ապրանքների անցնելիք հեռավորության մեծության ու ապրանքների կշռի նկատմամբ։ Սակայն կերպափոխող պարագաները բազմաթիվ են։ Փոխադրանքը պահանջում է, օրինակ, նախազգուշության ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ձեռնարկումներ, ուրեմն աշխատանքի ու աշխատամիջոցների ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր ծախսում, նայած առարկայի հարաբերական կոտրունությանը, փչացողությանն ու պայթունությանը։ Այստեղ երկաթուղային մագնատները երևակայական տեսակներ կազմելու, շատ ավելի մեծ հանճար են դրսևորում, քան բուսաբաններն ու կենդանաբանները։ Ապրանքների դասակարգությունն, օրինակ, անգլիական երկաթուղիներում հատորներ է լցնում և յուր ընդհանրական սկզբունքով հիմնվում է այն տենդենցի վրա, որով նրանք ապրանքների բազմազան բնական հատկությունները դարձնում են փոխադրանքի տեսակետից նույնքան բազմաթիվ արատներ ու պարտադիր խաբեբայությունների պատրվակներ։ «Այն ապակին որի մի crate-ը (որոշ տարողություն ունեցող մի փաթթոցարկղը) 11 £ արժեր առաջ, հիմա արդյունաբերական առաջադիմության շնորհիվ ու ապակեհարկի վերացման հետևանքով արժե միմիայն 2 £, բայց փոխադրածախքերը նույնքան բարձր են, որքան և առաջ, իսկ ջրանցքային փոխադրանքի դեպքում՝ է՛լ ավելի բարձր։ Առաջ ապակին ու ջնարակման համար գործածվող ապակեղեն ապրանքը Բիրմինգհամից 50 մղոն հեռավորության շրջանակներում փոխադրվում էր տոննը 10 շիլլինգով, հիմա փոխադրագինը բարձրացված է եռապատիկ՝ պատրվակ բռնելով առարկայի փշրունության պատճառով ստանձնած ռիսկը։ Բայց եթե մեկը կա, որը չի վճարում յուր իսկապես ջարդածի փոխարեն, այդ հենց երկաթուղային վարչությունն է»։ Հետո. այն հանգամանքը, որ փոխադրածախքերի՝ մի առարկային միակցած հարաբերական արժեմասը հակառակ հարաբերական է նրա արժեքի նկատմամբ, հատուկ հիմք է դառնում երկաթուղային մագնատների համար, որ սրանք առարկան հարկեն սրա արժեքի ուղիղ հարաբերությամբ։ Այս կետի վերաբերմամբ արդյունաբերողների ու վաճառականների հայտնած զանգատները նորից ու նորից կրկնվում են մեջբերված հաշվետվության վկայացուցմունքների ամեն մի էջում։

Արտադրության կապիտալիստական եղանակն առանձին ապրանքի համար արվող փոխադրածախքերը քչացնում է՝ փոխադրամիջոցներն ու հաղորդակցության միջոցները զարգացնելով, ինչպես և փոխադրանքը համակենտրոնացնելով — սրա մասշտաբը մեծացնելով։ Նա մեծացնում է կենդանի ու առարկայացած հասարակական աշխատանքի այն մասը, որը ծախսվում է ապրանքափոխադրանքի վրա՝ նախ նրանով, որ բոլոր արդյունքների խոշոր մեծամասնությունն ապրանքներ է դարձնում, և հետո նրանով, որ տեղական շուկաները փոխարինում է հեռավոր շուկաներով։

Ապրանքների շրջանառումը, այսինքն տարածության մեջ փաստապես շրջան գործելը հանգում է ապրանքի փոխադրանքին։ Մի կողմից՝ փոոխադրանքի արդյունաբերությունը կազմում է մեկ ինքնակա արտադրաճյուղ, ուրեմն և արտադրողական կապիտալի ներդրման մի հատուկ ոլորտ։ Մյուս կողմից՝ նա հատկանշվում է նրանով, որ հանդես է գալիս իբրև մի արտադրապրոցեսի հարատևում շրջանառության պրոցեսի միջում ու շրջանառության պրոցեսի համար։