Changes
Արամի եւ Արայի առասպելը շատ գծերով կրկնվում է հայ վիպական ավանդության մեջ։ «Վիպասանքում» Արտաշես արքայի եւ Սաթենիկի որդի Արտավազդը սպանում է իր եւ իր հոր հակառակորդ վիշապազուն Արգավանին եւ վերջում՝ հոր անեծքով շղթայվում Մասիսի վիհում։ Նրա երկու շները (ըստ Վանական վարդապետի, Կիրակոս Արեւելցու եւ Գրիգոր Խլաթեցու՝ սեւ եւ սպիտակ)՝ արալեզների ֆունկցիոնալ կրկնակները լիզում֊մաշեցնում են նրա շղթաները, որոնք դարբինների կռանները սալերին հարվածելուց վերականգնվում են եւ խանգարում նրան ազատվել եւ տիրել աշխարհը (Խորենացի<ref>Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն հայոց. աշխատությամբ Մ.Աբեղյանի եւ Ա.Հարությունյանի. Տփղիս 1913 (=Երեւան 1991)</ref> II 61)։ «Սասնա ծռերում» Փոքր Մհերը, նույնպես դատապարտված հոր անեծքով, մտնում է ժայռի մեջ, որտեղից պետք է դուրս գա արդարության հաղթանակից հետո։
Ըստ հունական որոշ աղբյուրների (Ստրաբոն<ref>Страбон. География. Л. 1964</ref> XI 4, 8․ XI 14, 12) հայերը եւ նրանց արմեն անվանումը ծագում են թեսալացի արգոնավորդ Արմենոսից (Արմենիոս ըստ Տրոգոս Պոմպեոսի աշխատության Հուստինոս<ref>Юстин. Эпитома сочинения Помпея Трога Historiaeի Historiae Philipicae" // ВДИ 1954, 2-4. 1955. 1</ref>ի համառոտագրության՝ XLII 2, 3), որի ուղեկիցները հաստատվում են պատմական Հայաստանի արեւմտյան շրջաններում՝ Ակիլիսենեում (Եկեղիք) եւ Սիսպիրիտիսում մինչեւ Կալաքենե ու Ադիաբենե։ Իր «Պետություն» գրքում (614b հտն․) Պլատոնը պատմում է, որ Արմենիոսի որդի Էրը՝ պամփյուլացի մի ռազմիկ, զոհվում է, բայց 12 օր անց՝ դիակիզման խարույկի վրա վերակենդանանում։ Այս ավանդությունը, որն արդեն անցյալ դարում համեմատվել է Արայի առասպելի հետ, նորից մատնանշում է Արմեն(ի)ոսի համապատասխանությունն Արամին։
Արամի առասպելը վաղուց ի վեր համեմատվել է Զեւսի ու Տիփոնի կռվի առասպելի հետ (Մարկվարտ 1919<ref>Markwart J. Die Enstehung und Wiederherstellung der Armenischer Nation. Potsdam</ref>․ 1928)։ Ելնելով Տիփոնի մի տեղայնացումից Կիլիկիայում, կարծիք է հայտնվել, որ այդ կռիվը տեղի է ունեցել Արգայոս լեռան վրա (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 216֊217, ըստ Յ․ Պարչի)։ Պայապիսը հալածվում է Ասիական (=Միջերկրական) ծովի կղզիներից մեկը, ինչպես եւ Տիփոնը, որի մենամարտի վայրն էլ ein Arimois՝ Արիմներում («Իլիական» II 781֊783) համադրելի է Արամ անվան հետ։ Այս անվանումը հիշվում է նաեւ Հեսիոդոս<ref>Թեոգոնիա. Աշխատանքներ եւ օրեր (թարգմ. Ա.Թոփչյանի) Անտիկ, միջնադարյան, վերածննդի գրականություն. Երեւան 1990</ref>ի «Թեոգոնիայում», որպես Տիփոնի կնոջ՝ Եքիդնայի տեղայնացման վայր (ein Arimoisin)։ Պայապիսի անունը, հաշվի առնելով ավանդված տարբերակները, ուղղվում է որպես Պապայիս եւ համեմատվում Ատտիսի Papas կոչման հետ, իսկ Քա(ա)ղեան կապվում հայ քաղ «այծ» բառի հետ (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 221֊223)։ Արմեն ցեղանվան հիմքը համարվում է «տեղական» (Մարկվարտ 1919<ref>Markwart J. Die Enstehung und Wiederherstellung der Armenischer Nation. Potsdam</ref>, 67), կամ անհաջող ստուգաբանվում որպես հայերեն, հավատարիմ եւ նման բառերի վերջին մասերի կապակցությամբ (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 218․֊ արիմ ածանցի մասին տես Ջահուկյան 1994, 61)։ Ի վերջո այս առասպելը մեկնաբանվում է որպես հայերի՝ Բալկաններից Փոքր Ասիա եւ Հայաստան ներգաղթի արտացոլում։
Արամը, առավել քան Վահագնը, «երրորդ» հերոս է՝ նա ակնհայտ ռազմական կերպար է, նրա անունով էր կոչվում ամսվա երրորդ օրը, Խորենացի<ref>Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն հայոց. աշխատությամբ Մ.Աբեղյանի եւ Ա.Հարությունյանի. Տփղիս 1913 (=Երեւան 1991)</ref>ն հիշում է նրա հատկապես երեք հաղթանակներն արեւելքում, հարավում եւ արեւմուտքում, երեք հակառակորդների դեմ (հմմտ․ Հերակլեսի ծնունդը երեք սովորական գիշերվա տեւողությամբ մի մերձեցման հետեւանքով եւ նրա բազմաթիվ սխրագործությունների եւս երեք առանձին դրվագների բաժանումը, տես Դյումեզիլ 1970<ref>Dumezil G. The Destiny of the Warrior. Chicago, L.</ref>, 15֊16, ծան․ 97)։ Ասվածը ցույց է տալիս, որ Տիփոնի առասպելն, իրոք, ուներ նաեւ իր հնդեվրոպական արմատները, նորից հաստատում Մարկվարտի կողմից Արամի ու Տիփոնի առասպելների համադրության հիմնավորվածությունը եւ Արամի ու Արիմների անվանաբանական կապը։
Բերված առասպելներում ամենուր ի հայտ են գալիս Արամ, Արիմ, Արմ֊եւ Արգ֊տարրերը պարունակող անուններ։ Ակնհայտ է Արգայոս լեռնանվան ստուգաբանությունը հնդեվրոպական ar(e)g'֊, կոկորդայինների հաշվառմամբ՝ *Harg֊/ Hrag֊«փայլուն, սպիտակ» արմատից։ Արգայոսի (ներկայումս Էրջիաս դաղ) շրջանում է գտնվել խեթական հանրության առաջին կենտրոնը՝ Կանեսը (=Նեսա, Քյուլթեփե)։ Այս լեռն ամենաբարձրն է Անատոլիայում (3916 մ), եռագագաթ (հմմտ․ հերոսի հակառակորդի եռագլխությունը), հնում հրաբուխ, որը վերսկսել է գործել 1880֊ին։ Հուն․ Արգայոս, կամ Argaion (oros), լատ․ Argaeus անվանումները պետք է որ ծագեին խեթ․ hargi֊«սպիտակ, արծաթ» արմատի թեք hargay֊ձեւից, որը բնորոշում է լեռան հավերժական ձյունածածկույթը (խեթական արձանագրություններից հայտնի են գաղափարագիր HUR․SAG BABBAR «Արծաթե լեռ» եւ Hargas լեռնանունները, տես RGTC<ref>Repertoire geographique des textes cuneiformes. B. VI, IX. Wiesbaden, 1978, 1981.</ref> VI 88․ Լարոշ 1985<ref>Laroche E. Toponymes hittites ou pre-hittites dans la Turquie moderne // Hethitica VI</ref>, 88֊89․ Բյորկեր֊Կլեն 1989<ref>Borker-Klahn. Mons Argaius und Papana, "DieBerge" // Ancient Anatolia and Near East. Ankara</ref>, 243֊245)։ Պարզ է, որ արդեն խեթական դարաշրջանում այս լեռը պետք է որ կապվեր մի նշանակալի պաշտամունքի հետ եւ, որպես ամենաբարձրը տարածքում, համարվեր հին անատոլիական ամպրոպի ու փոթորկի մեծ աստծու նստավայրը (Բյորկեր Կլեն 1989<ref>Borker-Klahn. Mons Argaius und Papana, "Die Berge" // Ancient Anatolia and Near East. Ankara</ref>, 243֊245)։ Խեթական կայսրության անկումից հետո, լուվական դարաշրջանում լեռը կոչվել է Խարխար (Harhar), եւ հիերոգլիֆային լուվերեն արձանագրությունները հիշում են այդ լեռան աստծուն եւ լեռան հետ կապված զոհաբերությունները (Քոսյան 1994<ref>Косян А.В. Лувийские царства Малой Азии и прилегающих областей в XII-VIIIвв. до н.э. (по иероглифическим лувийским источникам). Ереван</ref>, 25, 38, 42)։ Արդեն հնագույն շրջանից այստեղ հանդես է գալիս նաեւ փռյուգական էթնիկական տարրը, հմմտ․ հիերոգլիֆային լուվերեն արձանագրությունների Կուրտի(յա)ս եւ Միտաս անունները, որոնք համադրվում են փռյուգ․ Գորդիոս եւ Միդաս արքայանունների հետ (անդ, 95֊97)։
Հելլենիզմի դարաշրջանում այստեղ պաշտվել է Զեւս Հորկիոսը («երդման Զեւսը»), որի տաճարը գտնվում էր լեռան ստորոտում։ Կապադովկիացիները պաշտում էին լեռը որպես աստված (Բ յորկեր֊Կլեն 1989, 242, 244֊245), եւ այդ պաշտամունքի հետքերն ի հայտ են գալիս նաեւ նոր ժամանակներում (տես օրինակ, Չելեբի 1967, 148֊149)։ Արամի ու Պայապիսի կռվի արգայոսյան տեղայնացումը նույնպես ցույց է տալիս, որ այն ինչ֊որ կերպ պետք է կապված լիներ խեթա֊խուռիական ամպրոպի ու փոթորկի աստծու՝ Թեշուբի, նրան հետագայում փոխարինած հուն․ Զեւսի եւ նրանց հրեշավոր հակառակորդների դեմ կռիվների առասպելների հետ։
===2===
Հայոց առաջին նախնին էր Հայկ նահապետը, որը հաղթում է բաբելոնյան բռնակալ Բելին եւ հայ ցեղանունն էլ, ըստ առասպելի, ծագում է նրա անունից (Խորենացի<ref>Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն հայոց. աշխատությամբ Մ.Աբեղյանի եւ Ա.Հարությունյանի. Տփղիս 1913 (=Երեւան 1991)</ref> I 11․ Սեբեոս I)։ Հայկ են կոչվել նաեւ Մարս մոլորակը, Օրիոն համաստեղությունը եւ Բազումք աստղակուտակը (Ալիշան 1895, 133 հտն․ Մալխասյան 1944<ref>Մալխասյան Ս. Հայերենի բացատրական բառրարան հ. III, Երեւան</ref>, 38)։ Մարս մոլորակը հին աշխարհում ամենուրեք, բաբելոնյան ազդեցությամբ կոչվել է պատերազմի աստծու անունով (աքադ․ Ներգալ, հուն․ Արես, լատ․ Մարս, միջին իրան․ Վարհրան)։ Հնդեվրոպական առասպելաբանության մեջ պատերազմի ֆունկցիան ներկայացվել է ամպրոպի աստծու կերպարով (հմմտ․ հին հնդ․ Ինդրա, սլավ․ Պերուն)։ Որոշ լեզուներում Օրիոնի եւ Բազումքի անունները համադրելի են ամպրոպի աստծու եւ նրա հակառակորդի հնդեվրոպական անունների հետ (հմմտ․ սլավ․ Պերուն եւ Վոլոս), ինչպես օրինակ, բուլղ․ Vlasite «Օրիոն» եւ «Բազումք», հին ռուս․ Volosyny, աֆղան․ Pērūne, «Բազումք» հմմտ․ քաֆիր․ նուրիստանյան Pärun պատերազմի աստծո անունը [տես Յակոբսոն 1970<ref>Якобсон Р.О. Роль лингвистических показаний в сравнительной мифологии // VII Международный конгресс антропологических и этнографических наук. т.V, М.</ref>, 612, Իվանով, Տոպորով 1974<ref>Иванов В.В., Топоров В.Н. Исследования в области славянских древностей. М.</ref>, 49 հտն․ եւ հատկապես Գամկրելիձե, Իվանով 1984<ref>Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Тбилиси</ref>, 615․ հմմտ․ Պոկոռնի I 800 եւ Պուհվել 1992<ref>Puhvel J. Names and Numbers of the Pleiad // Semitic Studies in Honor of Wolf Leslau</ref>, ուր այլ ստուգաբանություններ են առաջարկվում․ հայերեն ալաւ(ս)ունք «Բազումք» տերմինը եւս համադրելի է հնդեվրոպական *pelu֊/*plew֊նախաձեւի, եւ ոչ *peru֊ի հետ, տես Պետրոսյան 1986․1990, 234]։ Չնայած այս մեկնաբանության որոշ վիճելիությանը, այլ հեղինակներ եւս բոլորովին այլ փաստարկների հիման վրա Հայկին համադրում են ամպրոպի աստծու հետ (տես Ս․ Հարությունյանի «Հայ առասպելաբանություն» ձեռագիր մենագրությունը, Հմայակյան 1992<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Հայկ նահապետի մասին առասպելն ու Կիբշա քաղաքը Նիբուրի լեռներում // ՊԲՀ 1992. 1</ref>, 131, հմմտ․ նաեւ Ահյան 1985<ref>Ահյան Ա. «Աասնա ծռեր» էպոսը եւ հնդեվրոպական երեք ֆունկցիաները. ՊԲՀ 1985. 1</ref>, 43֊44, ծան․ 50)։ Ամեն դեպքում Բազումքի կապը ամպրոպի աստծու հակառակորդի անվան հետ թույլ է տալիս ենթադրել Բազումքին առասպելաբանության մեջ հաճախ հակադրվող կամ այլեւայլ ձեւերով կապվող Օրիոն համաստեղության մարմնավորման ամպրոպային բնույթը։
Քրիստոնյա հեղինակները Հայկի ծննդաբանությունը հարմարեցրել են Աստվածաշնչի տվյալների հետ (Մանանդյան I 10֊11)։ Հայկի հայրն էր համարվում Թորգոմը, որը ծագում է եբր․ Թորգամա֊Թոգարմայից (հուն․ Թորգոմա, Թորգամա, Թերգամա) որը համապատասխանում է խեթ․ Թեգարամա տեղանվանը (Դյակոնով 1968<ref>Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. Ереван</ref>, 180)։ «Քրիստոնեական Հայաստան» հանրագիտարանի համար գրված «Նախաքրիստոնեական (հայ) կրոնը, պաշտամունքը, դիցարանը» դեռեւս անտիպ աշխատանքում Ս․ Հարությունյանը Թորգոմ անունը համեմատում է բնիկ անատոլիական ամպրոպի աստծու Tarhun֊անվան հետ, որը բազում ձեւերով արտահայտվել է տարբեր ժողովուրդների հատուկ անուններում (լուվ․ Tarhunt֊, լյուկ․ Trqqa֊, լյուդ․ Tarchon, լատ․֊էտրուսկ․ Tarquinius, թրակ․ Tork֊, հայ Տորք եւ այլն, տես Գինդին 1981<ref>Гиндин Л.А. Ономастика восточных балкан. София</ref>, 36 հտն․, Նիկոլաեւ, Ստրախով 1987<ref>Николаев С.Л., Страхов А.Б. К названию бога громовержца в индоевропейских языках // Балто- славянские исследования 1985. М.</ref>, 150 հտն․, Ջահուկյան 1981<ref> Ջահուկյան Գ.Բ. Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» առաջին գրքի անձնանունների լեզվական աղբյուրները // ՊԲՀ 1981. 3</ref>, 60)։ Այսպիսով, Հայկը կարող էր ունենալ իր հնագույն մակդիրը կամ ծննդաբանությունը, կապված անատոլիական ամպրոպի աստծու հետ, որը եւ հարմարեցվել է աստվածաշնչյան տվյալներին [Հայկի Թորգոմյան կոչման հետ հմմտ․ հատկապես Զեւսի լյուդիական Tar(i)gyenos մակդիրը]։
Արդեն այս դարասկզբին հիմնավորված է Հռոմի անվան էտրուսկյան ծագման կարծիքը, որը լատիներենի ստուգաբանական բառարանում «անկասկած» է համարվում (տես Էռնու, Մեյե 1932<ref>Ernout A., Meillet A. Dictionaire etymologique de la langue latine. P</ref>, 830), բայց, չնայած դրան, Հռոմի հիմնադրման ավանդությունը քննարկում է հնդեվրոպական համեմատական առասպելաբանության համատեքստում (տես, օրինակ Ժ․Դյումեզիլի բազմաթիվ աշխատանքներում եւ հատկապես Պուհվել 1975<ref>Puhvel J. Remus et Frater // Պուհվել 1981<ref>Puhvel J. Analecta Indoeuropaea. Insbruck 1981</ref></ref>, որտեղ հեղինակը Հռոմի հիմնադրումը համադրում է Բ․ Լինկոլնի վերականգնած հնդեվրոպական «արարչագործության առասպելի» հետ՝ Լինկոլն 1975<ref>Lincoln B. The Indo-European Myth of Creation // History of Religion. 1975. 15</ref>, տես նաեւ Լինկոլն 1981<ref>Lincoln B. Priests, Warriors, and Cattle. A Study in the Ecology of Religion. Berkeley, Los Angeles</ref>, 85֊87 եւ Լինկոլն 1991<ref>Lincoln B. Death, War, and Sacrifice. Chicago, L.</ref>, 7֊10, 35֊37)։ Ակներեւ է հռոմեական եւ հայկական, ինչպես նաեւ վերոհիշյալ հնդեվրոպական առասպելների եւ անունների կապը։ Ռեմոս եւ Ռոմուլոս (Remus, Romulus) երկվորյակները սերում են Մարս աստծուց, ինչպես Արամանեակն ու Արամայիսը Հայկից (հմմտ․ Հայկ «Մարս մոլորակը») եւ երկու դեպքերում էլ քաղաքը հիմնադրում է որպես երկրորդը հիշվող կերպարը (Արամայիս, Ռոմուլոս)։ Հատկանշական է, որ Ռեմոսի եւ Ռոմուլոսի հետ կապված լուպերկալիա տոնի ժամանակ շուն էին զոհաբերում եւ այդ կերպարները եւս համադրվել են հնդեվրոպական «շուն սպանող» հերոսի եւ Կանդավլեսի առասպելի հետ (Իվանով 1969<ref>Иванов В.В. Заметки по тиоплогическом и сравнительно-историческом исследовании римской и индоевропейской мифологии // Труды по знаковым системам. т.IV, 1969. Тарту</ref>, 53֊54)։ Ի միջի այլոց, եւ՛ էտրուսկյան, եւ՛ լատինական ազգածին ավանդությունները կապվում են Փոքր Ասիայի արեւմտյան շրջանի՝ Լյուդիայի եւ Տրոյայի հետ, որտեղ եւ կենտրոնացած էր Հերմես֊Կանդավլեսի պաշտամունքը․ հմմտ․ նաեւ էտրուսկյան փերսու խաղը, որը բացատրվում է Կանդավլեսի առասպելով, որպես պելասգյան ներդրում (Նեմիրովսկի 1983<ref>Немировский А.И. Этруски: от мифа кистории. М.</ref>, 225)։
Թվում է թե Հռոմում պահպանվել է նաեւ առասպելական հակադրության մյուս եզրի՝ *arg'֊կերպարի անունը։ Վերգիլիոսն «Էնեականում» (VIII 345֊346) հիշում է Արգիլետյան անտառը, որը հեղինակի դարաշրջանում քաղաքի կենտրոնում գտնվող մի թաղամասի անուն էր, եւ մեկնաբանում այն որպես «Արգի վերջ, մահ»։ Հայտնի է Արգեի ծեսը, որի ժամանակ Տիբր գետն էին նետում սպիտակ տիկնիկներ (այս տիկնիկներն իբր փոխարինել են ծեր մարդկանց զոհաբերությանը․ տես հատկապես Պլուտարքոս «Հռոմեական հարցեր» 32 եւ Բրագինսկայա 1976<ref>Брагинская Н.В. Примечания к "Римскимвопросам" Плутарха. ВДИ 1976. 3</ref>, 250, աղբյուրների մանրամասն հղմամբ եւ վերլուծությամբ)։ Հակադրության «սպիտակ» անդամը Հռոմում հանդես է գալիս նաեւ այլ անվանումով՝ հմմտ․ Ալբա Լոնգա՝ Ռեմոսի եւ Ռոմուլոսի նախնիների քաղաքը, Ալբուլա՝ Տիբր գետի հին անունը (alba «սպիտակ»)։ Հռոմի եւ Ալբայի պատերազմի լեգենդում այդ քաղաքները ներկայացնող երեքական երկվորյակ Հորացիոս եւ Կուրիացիոս եղբայրների կռիվը այն կարեւոր հնդեվրոպական առասպելներից է, որը թույլ է տվել ձեւակերպել «երրորդը սպանում է եռակիին» բանաձեւը, ընդ որում, այստեղ եւս, ինչպես եւ Արամի դեպքում, երրորդ Հորացիոս եղբայրը, որը սպանում է երեք Կուրիացիոսներին, հակադրված է «սպիտակ» կողմին եւ այսպիսով, կարող է ներկայացնել հակադրության «սեւ» կողմը։
Անկախ ծագումից (ի միջի այլոց, էտրուսկյան ավանդության մեջ ակնհայտ է հնդեվրոպական ներդրումը), Հռոմ֊Roma քաղաքի անունը պարզորոշ կերպով նման է այս աշխատանքում հիշված Արամ եւ նման անուններին, եւ կարող էր համադրվել հնդեվրոպական համապատասխան հերոսի հետ։ Ռոմուլոսը նվազական ձեւ է․ այն կարող էր ծագել *rē֊mo֊նախաձեւի *rō֊mo֊տարբերակից, կամ երկրորդային ձեւով նմանեցվել քաղաքանվանը (այն, ըստ Յ․Պուհվելի կարող է իմաստավորվել որպես ուղղակի «հռոմեացի»)։ Ռեմոս անունը ստեղծված է Ռոմա֊Ռոմուլոսի կաղապարով եւ նույնպես ունի իր անվանաբանական զուգահեռները (Remne, Remona, Remoria)։ Հետաքրքիր է նշել, որ լուպերկալիա տոնի ժամանակ նաեւ այծեր էին զոհաբերվում, եւ ավանդության համաձայն, Ռոմուլոսն անհետանում եւ վերածվում է աստծու Մարսի դաշտում, Այծի ճահճի մոտ, հանկարծակի վրա հասած ամպրոպի ու խավարման ժամանակ (Լիվիոս I 16․ Պլուտարքոս «Ռոմուլոս» XVII), հմմտ․ Արամի վերականգնվող կապը բնության այս երեւույթների հետ եւ նրա վերջին հակառակորդի Քաղյա մականունը։ Ի միջի այլոց, Արամանեակին նվիրված Արմավիրի սոսի ծառերը եւս, որոնց սաղարթների սոսափյունով գուշակություններ էին անում, համադրելի են Հռոմի թզենու՝ ֆիկուս ռումինալիսի հետ, որի թառամելը աղետի նշան էր համարվում։
Այսպիսով, այստեղ կարելի է հնդեվրոպական ազդեցություն ենթադրել (Մցխեթա քաղաքանունն էլ, կարծում են, կապված է փռյուգական մուշկ֊մոսխ ցեղանվան հետ)։ Ասվածը կարող է լրացնել հնդեվրոպական «սպիտակ» քաղաքանունների, եւ ընդհանրապես տեղանունների վերաբերյալ մեր պատկերացումները։
Այստեղ բացահայտվող առասպելի անունների հետքեր կարելի է տեսնել նաեւ այլ հնդեվրոպական ավանդություններում։ Հին անատոլիական լեզուներում լուսինը եւ լուսնաստվածը կոչվում էին Արմաս (այս անվան ստուգաբանությունները տես Տիշլեր I<ref>Tischler J. Hethithsches etymologisches Glossar. Lief. 1. Insbruck</ref> 62֊63 ․ Պուհվել I 151֊155․ Գամկրելիձե, Իվանով 1984<ref>Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Тбилиси</ref>, 685․ սովորաբար այն հանգեցվում է *or֊mo֊, *ṛ֊mo֊նախաձեւերին, տարբեր մեկնաբանություններով, իբրեւ դերբայական֊ածականական ձեւ *er֊համանուն տարբեր արմատներից)։ Հեշտ է պատկերացնել լուսնի՝ այսինքն գիշերվա լուսատուի կապը «մութ, սեւ» իմաստներով արմատի հետ, որպես «մթնային (լուսատու)», այսինքն * rē֊«մութ, սեւ» արմատի համար կարելի է ենթադրել նաեւ *r֊տարբերակ, եւ այն, այսպիսով, կարող է վերականգնվել *rē֊/*rō֊/rǝ֊/*ṛ֊ձեւերով։ Անվան ներքին ձեւի համար հմմտ․ հայ մեղարդ «լուսին» եւ ուրարտ․ Melardi «լուսնի աստված» (առաջ հաճախ կարդում էին Շիելարդի, ընթերցումը ճշտված է ըստ Մելարդուա անձանվան, տես Հմայակյան 1991<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Վանի թագավորության լուսնաստվածը Երեմիա Մեղրեցու բառարանում // Հայերենի եզերք. 1991. 8</ref>), որտեղ անվան երկրորդ մասը զուգահեռներ ունի ուրարտ․ այլ դիցանուններում (Արդի, Ծինուիարդի) եւ հանգեցվում է հնդեվրոպական *ar֊to֊ի հայկական արտացոլմանը (Ջահուկյան 1986<ref>Ջահուկյան Գ.Բ. Հայկական շերտը ուրարտական դիցարանում // ՊԲՀ 1986. 1</ref>, 49֊50), իսկ առաջին մասի համար հմմտ․ *mel֊«սեւ, մութ» արմատը, հմմտ․ նաեւ սլավ․ Չեռնոբոգ («սեւ աստված») դիցանունը։
Արամի առասպելում եւս բացահայտվում է կապ արեւի եւ լուսնի հետ՝ հմմտ․ նրա հակառակորդ Բարշամ֊ Բաալ֊Շամինի արեւային բնույթը լուսնի եւ արեւի հակադրության համատեքստում։ Ասորեստանյան աղբյուրներում հիշվող ուրումեացիների ցեղանունը հայագիտական գրականության մեջ համադրվում է արմեն ցեղանվան հետ (տես օրինակ, ՀԺՊ<ref>Հայ ժողովրդի պատմություն. հ. I, Երեւան, 1971</ref> I, 237֊238․ աղբյուրները՝ Ն․ Հարությունյան 1985, 104֊105)։ Այն կարող էր կապված լինել Արամի բարբառային արտասանական մի տարբերակի հետ (օրոմ, տես Դյակոնով 1968<ref>Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. Ереван</ref>, 226)։ Նրանք հիշատակվում են կասկերի հետ, որոնց ցեղանունը համադրվել է խաթ․ Kasku «լուսին» բառի հետ (Գեորգաձե 1961, 199֊200) եւ իրար հարեւան ցեղերը կարող էին իրենց լեզուներով «լուսնային» ցեղանուններ ունենալ (հմմտ․ նաեւ «Ռամայանա<ref>Ramayana. By Subramaniam K. Bombay 1983</ref>յի» հերոսի անվանումներից մեկը՝ Ռամաչանդրա «Ռամա֊լուսին» եւ լուսնի մշտական համադրությունն արծաթի հետ ամենուրեք)։
«Սեւի» եւ «սպիտակի» հարաբերությունը արխայիկ պատկերացումներում այն մի քանի կարեւորագույն հակադրություններից մեկն է, որոնց միջոցով ձեւավորվում է աշխարհի առասպելաստեղծ մոդելը (Տոպորով MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> II 162), ընդ որում «սպիտակը» սովորաբար մտնում է հակադրությունների «դրական», «սրբազան», «մեր», «լավ» անդամներն ընդգրկող, իսկ «սեւը»՝ հակադիր շարքը։ «Սեւի» ու «սպիտակի» վերաբերյալ նման ընկալումը տարածված է ողջ աշխարհում, եւ՛ հին, եւ՛ ժամանակակից իրականության, բոլոր ռասաների թխահեր եւ շիկահեր ներկայացուցիչների մեջ։ Բայց կան մահվան սպիտակության հետ կապված պատկերացումներ, ուր «սպիտակը» կազմում է հակադրության բացասական եզրը։ «Սեւի» եւ «սպիտակի», թխահերի եւ շիկահերի հակադրության մեջ մի դեպքում սեւը խորհրդանշում է վավաշոտությունը, «սեւ» արարքները, սպիտակը՝ սեռական մաքրությունն ու բարությունը։ Մյուս, հոգեբանորեն առավել արխայիկ, բայց ավելի թույլ արտահայտված տարբերակման դեպքում «սպիտակը» խորհրդանշում է անառողջ, մահվան սպիտակությունն ու դիակի քայքայումը, իսկ «սեւը»՝ մոր արգանդի մթությունը, բարերար խավարը, որն ակնարկում է ազատում մահից։ Առաջին դեպքում հակադրությունը ձեւավորվում է լիբիդինոզ (կենսական, սեռական հակման) առանցքի վրա, ուր ողջախոհությունը ներկայացվում է որպես առաքինություն, իսկ ցանկասիրությունն՝ արատ։ Երկրորդ դեպքում տարբերակումը բնորոշ է մորտիդինոզ (մահվան հակման) առանցքին, որտեղ հակադրվում են երկու պատկերացումներ՝ մահը որպես քայքայում եւ մահը որպես նիրվանա (Բեռն 1959<ref>Bern E. The Mythology of Dark and Fair: Psychiatric Use of Folklore // Journal of American Folklore. Vol.72</ref>, 8֊9)։
Մարդու ուղեղի կիսագնդերը ֆունկցիոնալ տեսակետից ասիմետրիկ են։ Ձախ կիսագունդը բնորոշվում է որպես էվոլյուցիոն տեսակետից նոր, «մշակույթի» հետ կապված, տրամաբանական, իսկ աջը՝ արխայիկ, «վայրի», զգայական։ Ուղեղի ճեղքման վիրահատությունը թույլ է տալիս պարզորոշ տարբերակել նրանց հատկանիշները, եւ բնորոշ է, որ ձախ կիսագնդին հատուկ է կենսուրախ, «լուսավոր», իսկ աջին՝ մռայլ տրամադրության հակվածությունը (տես օրինակ, Դեգլին 1976<ref>Деглин В.Л. Ассиметрия мозга // "КурьерЮнеско". 1976 февр.</ref>)։ Հաշվի առնելով մարդու ուղեղի կիսագնդերի ֆունկցիոնալ ասիմետրիան, կարծիք է հայտնվել, որ Զ․ Ֆրոյդի «մահվան ինստիտուտը» (տես Ֆրոյդ 1989<ref>Фрейд З. Психология бессознательного. М.</ref>, 409֊422) կարող է կապվել աջ կիսագնդի հետ, եւ Էրոսի ու Թանատոսի՝ սիրո ու մահվան հակումների ֆրոյդյան հակադրությունը արտահայտում է համապատասխանաբար ձախ եւ աջ կիսագնդերի տարբեր ֆունկցիաները (Իվանով 1994<ref>Иванов В.В. Бессознательное, функциональная ассиметрия, язык и творчество (к постановке вопроса) // Бессознательное: многообразие видения. Новочеркасск</ref>, 170)։ Մռայլ, վայրի, զգայական աջ կիսագնդի դերը պարզորոշ բացահայտվում է այստեղ վերականգնվող «սեւ հերոսի» կերպարում, որը բնություն֊մշակույթ հակադրության համատեքստում կապված է վայրի բնությանը եւ հակադրվում է մշակույթին (տես ստորեւ)։
Առասպելաբանության մեջ որպես «սեւ» եւ «սպիտակ» բնութագրվող հերոսների եւ ընդհանրապես «սեւի» ու «սպիտակի» հակադրությունը կարող է արտահայտվել տարբեր մակարդակներում։ Ստորեւ կքննարկվեն վերեւում բերված փաստերի վերլուծության որոշ մոտեցումներ եւ վերակազմության հնարավորություններ, հատկապես հնդեվրոպական առասպելաբանության շրջանակներում։
Հայոց առաջին ազգածին նահապետները՝ Հայկից մինչեւ Արամ եւ Արա Գեղեցիկ, հայոց արաչագործության առասպելի հերոսներն են՝ նրանք են հիմնադրում երկիրը, մայրաքաղաքը, արքայական եւ իշխանական տոհմերը, նրանց անուններով են կոչվում ժողովուրդը, լեռներ, նահանգներ, բնակավայրեր։ Հայկի զավակների հետ են կապվում նաեւ ժամանակի տերմինները (անվանումն առասպելաբանորեն համապատասխանում է արարմանը)։ Արարչագործության առասպելներում բոլոր կերպարներն այս կամ այն չափով համադրվում են առաջին տիեզերածին կերպարի հետ։ Արամը, հայոց երկրորդ էպոնիմը, Հայկի մի «երկրորդ տիպարն» է (Աբեղյան Ա, 55) եւ Հայկը եւս շատ հատկանիշներով համապատասխանում է Արամին ու այստեղ վերականգնված սեւ հերոսին։
Սեբեոսի պատմության առաջին գլխում Բելն առաջարկում է Հայկին իր մոտ ապրել որպես որսորդ մանուկների պետ՝ «ունելով ի գործս զմանկունս ի տան իմոյ զորսականս»։ Ի պատասխան Հայկը Բելին եւ նրա ժողովրդին «շուն» է անվանում , որից հետո եւ սպանում է նրան։ Հայկական երիտասարդական եղբայրություններն ունեին իրենց պետերը, որոնք մանկտավագ էին կոչվում (Մնացականյան 1976<ref>Մնացականյան Ա.Շ. «Թուխ մանուկ» հուշարձանների մասին // ՊԲՀ 1976. 2</ref>, 194), եւ Հայկն, այսպիսով կարող է համարվել «շուն սպանող» հերոս եւ որսորդ֊ռազմիկների՝ մանուկների պետի առասպելական մարմնավորումը, այսինքն համապատասխանել Արամին։ Աստեղային առասպելում Հայկին համապատասխանող հուն․ Օրիոնը որսորդ է, որը Բեոտիայում կոչվել է Կանդաոն։ Այս անունը «շուն սպանող» Կանդավլեսի հին բալկանյան մի ձեւն է, ռազմի աստծու մակդիրը (Իվանով, 1977, 181֊182)։ Առասպելի մի տարբերակում Ապոլոնը Արտեմիսին ցույց է տալիս հեռվում լողացող Օրիոնի սեւ գլուխը, ներկայացնում է նրան որպես չարագործ Կանդաոն եւ խնդրում նետահարել նրան (Գրեյվս 1992, 114)։ Օրիոնը նաեւ «սեւ որսորդին» բնորոշ գիշերային որսի հորինողն էր (նրա համադրությունը «սեւ որսորդի» հետ տես Վիդալ֊Նակե, 1986, 161)։ Օրիոնը կուրանում է եւ տեսողությունը վերստանում արեւից։ Հատկանշական է, որ Արամը եւս «Արա Գեղեցիկ» հեքիաթում կույր է եւ իր որդի Արային ուղարկում է Շամիրամի քաղաքը՝ Վան (ուրարտական արեւի աստծու պաշտամունքի կենտրոնը, տես Հմայակյան 1990<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Վանի թագավորության պետական կրոնը. Երեւան</ref>, 46), բուժամիջոց ձեռք բերելու («ԱՀ<ref>«Ազգագրական հանդես»</ref>» IX 144 հտն․)։ Արա Գեղեցիկի մասին մեկ այլ, դեռեւս անտիպ մի հեքիաթում (FEI 4023֊4181) եւս նրա հայրը՝ Վանի թագավորը կույր է, որը կարող է թերեւս համապատասխան վերակազմության հնարավորություն տալ (հմմտ․ «կույրի որդու» առասպելույթը՝ Քյոռօղլի եւ այլն)։ Ի միջի այլոց, Հայկ֊Օրիոնի համաստեղությունը հյուսիսային կիսագնդում լավագույնս երեւում է ձմռանը, երբ ամպրոպներ չեն լինում, այսինքն նրա համադրությունն ամպրոպի աստծու հետ թերեւս նախնական չէ, այլ ուշ, երկրորդային երեւույթ։
Արամի բոլոր հայտնի սխրագործությունները, որոնցով նա ընդարձակում է իր հայրենիքը, կապված են Հայաստանի սահմանների հետ։ Հայկը Բ աբելոնից է Հայաստան գալիս եւ հիմնում հայոց տունը՝ այսինքն նույնպես ընդարձակում բնակելի տիեզերքը։ Բաբելոնի արքա Բելը գալիս է նրա վրա կռիվ ու սպանվում, եւ առաջին հայկյանների ամբողջ պատմությունը հակադրված է Բելի սերունդներին, ինչպես Սասունը Բ աղդադին ու Մսըրին էպոսում։ Բելի անունն անկասկած կապված է աքադական Բել դիցանվան հետ, բայց հնդեվրոպական առասպելաստեղծ մտածողության մեջ այն նախ՝ կարող էր փոխարինել ամպրոպի աստծու հակառակորդի *wel֊անվանը (որի հետ են կապվում գեղ֊տարրը պարունակող որոշ անուններ հայկական ավանդության մեջ, տես Ա․Պետրոսյան 1987, հմմտ․ *Wel֊ Բել անագրամը), եւ երկրորդ՝ իմաստավորվել նաեւ հնդեվրոպական *bhel֊«փայլել, բաց գույն» արմատի հիման վրա՝ հմմտ․ հայ բալ «մառախուղ», բիլ «կապույտ» (տես Սարաջեւա 1986<ref>Сараджева Л.А. Армяно-славянские лексико- семантические параллели. Ереван</ref>, 97), լատ․ flavus «ոսկե֊կամ կարմրադեղին», ռուս belyj «սպիտակ» եւ այլն։ Հատկանշական է, որ Բելի անունը նույնարմատ է Բարշամ֊Բաալշամինի հետ, որը հենց Բելի կերպարի մի այլ դրսեւորումն է հայոց առասպելաբանության մեջ, եւ որն, ինչպես ասվել է, «սպիտակափառ» էր կոչվում։ Հաշվի առնելով, որ Արամ֊Բարշամ եւ Վահագն֊Բարշամ հակադրությունների երկրորդ անդամը արեւմտասեմական աստվածն է, այստեղ պետք է նշել, որ արեւմտասեմական առասպելաբանության մեջ (Պալմիրայում) Բել կոչումը հանդես է եկել նաեւ որպես Արծու դիցանվան մակդիր՝ Արծու֊Բել, որը պարզորոշ կերպով կարող էր համադրվել հայկական «սպիտակ» կերպար *Արծ֊ի հետ (տես գլուխ երրորդ)։
Ընդհանրապես փռյուգական արքա Միդասի կերպարը չափազանց առասպելականացած է։ Որոշ տվյալներով, նա բրիգների արքան էր Մակեդոնիայում, որն իր ցեղակիցներով անցել էր Փռյուգիա եւ այնտեղ թագավոր դարձել (Գրեյվս 1992, 215 հտն․․ Միդասի վերաբերյալ տվյալների քննությունը տես Մոիսեեւա 1984<ref>Моисеева Т.А. Мидас как символ богатства в античной традиции // ВДИ 1984. 4</ref>)։ Միդաս անունն այսպիսով տեղայնացվում է Հայկական լեռնաշխարհում (Ն․ Ք․ XV կամ XIII դար), Փռյուգիայում (Ն․ Ք․ VIII դար) ապա եւ որպես լեգենդար արքա՝ Բալկաններում, որը կարող է ցույց տալ այս երեք շրջանների մերձավոր կամ նույնական էթնիկական կազմը։ Փռյուգական Միդասի առասպելականացած կերպարում կարող էին պահպանվել նաեւ պախուվացի Միդասի հիշողությունները (հմմտ․ թերեւս Միդասի կապը ջրերի եւ աղբյուրների հետ ապա եւ Միդասի տեղաշարժը որպես պարտության արդյունք)։
Ալեքսանդր Մակեդոնացին, որը նույնպես Մակեդոնիայից անցնելով Փռյուգիա կրկնում է լեգենդար Միդասի երթուղին, ժառանգն էր համարվում Կարանոսի, որը եւ Միդասին դուրս էր քշել Մակեդոնիայից (Պլուտարքոս «Ալեքսանդր» II․ Հուստինոս<ref>Юстин. Эпитома сочинения Помпея Трога Historiae Philipicae" // ВДИ 1954, 2-4. 1955. 1</ref> VII 1, 11)։
Միտասի ապստամբությունը գոնե մասամբ տեղայնացվում է այն նույն շրջաններում, որտեղ եւ Հայասան, եւ Միտասը, կարելի է ասել, որ գոնե աշխարհագրորեն «հայասացի» էր (Հայասա անվանումը չի հիշվում արձանագրության մեջ եւ այն թվագրում են Հայասայի դարաշրջանից առաջ կամ հետո)։ Հայասայում հայտնի է Կարաննիս արքայական անունը, որի ստուգաբանություններում միշտ հիշվում են բալկանյան եւ հատկապես մակեդոնական նման ձեւերը (Ջահուկյան 1964<ref>Джаукян Г.Б. Хайасский язык и его отношение к индоевропейским языкам. Ереван</ref>, 41֊42․ 1976, 93․ ընդհանրապես Հայասայի անուններում ակնհայտ են արեւմտափոքրասիական եւ բալկանյան՝ թրակյան համարվող զուգահեռները, որոնք միշտ նշվել են Գ․Ջահուկյանի աշխատանքներում)։
Կարանոս անունը համեմատվում է Հեսիքիոսի բառարանի Korannos֊ի հետ, որը մեկնաբանվում է որպես «թագավոր» մակեդոներեն եւ կապվում հունարեն kara «գլուխ», karanos «պետ, գլխավոր» բառերի հետ (Շանտրեն II 496․ ըստ ավանդության Կարանոսը Մակեդոնիա անցած հույների առաջնորդն էր․ պետք է նկատել, որ սրանք արմատի «կենտումային» ձեւեր են, հմմտ․ հայ․ նույնարմատ սար)։ Անհրաժեշտ է նշել, որ Կարանոսի լեգենդում ի հայտ են գալիս եւ վերականգնվող առասպելի տարրերը։ Կարանոսն առաջնորդվում էր այծերի կողմից, եւ իր հաղթանակից հետո քաղաքն անվանում է Այգեա («այծ» արմատից), իսկ ժողովուրդը՝ արգեադներ (Հուստինոս<ref>Юстин. Эпитома сочинения Помпея Трога Historiae Philipicae" // ВДИ 1954, 2-4. 1955. 1</ref>I 7, 10․ հմմտ․ Արամի հակառակորդի Քաղյա անվանումը եւ Արգայոս լեռնանունը)։
Առանց մանրամասն քննարկելու այս փաստերը կարելի է պնդել, որ Հայասայի եւ շատ ավելի ուշ դարաշրջանի Մակեդոնիայի իշխանավորների անունների նույնությունը արդյունք է այդ երկրների բնակիչների (գոնե մի մասի՝ իշխող տարրի) էթնիկական նույնության կամ մերձավոր ազգակցության։ Մակեդոնիայի լեգենդար պատմության անուններն ու դեպքերը կարող են նույնիսկ արձագանքը լինել հենց հայասական իրողությունների, որոնց հիշողությունը Բալկաններ է հասել Միտասի ցեղի գաղթի հետեւանքով (Հայասա֊Փռյուգիա֊Բ ալկաններ), որը հունական լեգենդում փոխել է իր ուղղությունը։
Ընդհանրապես, բերված հռոմեական նյութը քննվում է հնդեվրոպական՝ հատկապես իրանական եւ իռլանդական համապատասխան առասպելների զուգադրությամբ եւ վերլուծությամբ (Դյումեզիլ III 21֊89), բայց նրանց համադրությունը հայկական տվյալների հետ դուրս է այս աշխատանքի շրջանակներից։
Վերեւի քննարկման հիման վրա կարելի է կարծել, որ Վանա լճի շրջանը եղել է հայոց առաջին կենտրոնը (արդեն Ն․ Ք․ IX դարից առաջ), որտեղից նրանք, թերեւս օտար ճնշման տակ, տեղափոխել են այն Արարատյան դաշտ։ Առասպելների հիման վրա դժվար է թվագրել վերջին իրադարձությունը, բայց այն կարող էր տեղի ունենալ միայն Ուրարտուի կազմավորման շրջանում կամ ավելի վաղ։ «Սեւի» եւ «սպիտակի» առասպելական հակադրությունն, ինչպես ասվել է, համադրելի է ամպրոպի եւ արեւի հնդեվրոպական աստվածների հակադրության հետ։ Հատկանշական է, որ հատկապես Վանա լիճն է համարվել արեւի մայր մտնելու եւ գիշերային հանգստի վայրը (Աբեղյան Է, 41), եւ արեւն է, որ կործանում եւ մոխրացնում է այդ լճում ապրող վիշապին։ Լճի արեւմտյան՝ Տարոն գավառում էր կենտրոնացած Վահագնի՝ վիշապաքաղ աստծո պաշտամունքը, որի հիմնը ուղղակիորեն կարել է դիտարկել որպես «կրակը ջրի հետնորդ» հնդեվրոպական առասպելույթի մի դրսեւորում (Դյումեզիլ III 21֊89)։ Լճի արեւելյան ափին եւս պետք է որ պաշտվեր Վահագնը (այստեղ Վարագա լեռը կրում է Վահագնի անվան տարբերակային ձեւերից մեկը)։ Վան֊Տուշպա քաղաքը ուրարտական արեւի աստծու պաշտամունքի կենտրոնն էր (Հմայակյան 1990<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Վանի թագավորության պետական կրոնը. Երեւան</ref>, 46), իսկ աստծու անունն էլ խեթական֊անատոլիական է (Գամկրելիձե, Իվանով 1984<ref>Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Тбилиси</ref>, 897․ Դյակոնով 1988<ref>Дьяконов И.М. О некоторых направлениях в урартском языкознании и новых урартских текстах // Древний Восток 5, Ереван</ref>, 172), եւ տեսականորեն հնարավոր է, որ այս դիցանունն ուրարտերեն է մտել հենց Վանա լճի շրջանում բնակվող նախաուրարտական՝ հնդեվրոպական֊անատոլիական բնակիչների լեզվից։ Ծովից (կամ մեծ լճից) ծագող արեւի խեթական առասպելը եւ խեթերի՝ արեւելյան շրջաններից արեւմուտք տեղաշարժը կարելի է բացատրել ինչ֊որ ժամանակ նրանց Վանա լճի արեւմուտքում բնակվելով (Գամկրելիձե, Իվանով 1984<ref>Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Тбилиси</ref>, 896․ հմմտ․ նաեւ Տարբանի անվան անատոլիական ծագման տեսակետը), որը քննարկվել է հնդեվրոպական «նախահայրենիքի» հայաստանյան տեղայնացման շրջանակներում։ Այսպիսով, հայերենի կրողների տեղայնացումը Վանա լճի շրջանում տեսականորեն կարելի է հասցնել մինչեւ հնդեվրոպական միասնության դարաշրջանը (տես անդ, 912֊913 եւ 956 էջի ներդիրի քարտեզը․ հնդեվրոպացիների եւ անատոլիական լեզուների կրողների Փոքր Ասիայում հաստատվելու վերաբերյալ կարծիքների քննարկումը տես Շտայներ 1981<ref>Steiner I. Hittites and Hattians in Anatolia at the Beginning of the Second Millenium B.C. // Journal of Indo- European Studies. Vol.9. 1981. 1-2</ref>)։
Բերված հայկական եւ հռոմեական ավանդությունների բացառիկ նմանությունները ակնհայտորեն միասնական ծագման հետեւանք են, եւ պետք է քննվեն երկու էպոսների մյուս ընդհանրությունների համատեքստում (հմմտ․ Արեմուլոս անվան փոխառված ձեւը, էտրուսկների եւ հռոմեացիների արեւմտափոքրասիական ծագման ավանդությունները եւ այլն)։ Ի վերջո այս նմանությունները եւս կարելի է հանգեցնել Վանա լճի շրջանում հնդեվրոպական ցեղերի հնագույն ներկայությանը։
Համաշխարհային հեղեղի միջագետքյան եւ հրեական առասպելները շատ գծերով համապատասխանում են վերը քննված, Վանա, Նեմրութի գագաթի եւ Ալբա լճերի մասին եղած եւ Արամի ու նրա զուգահեռների համատեքստում քննարկված ավանդություններին եւ հնդեվրոպական նախնական լճի, որտեղից սկիզբ են առնում գետերը, առասպելներին որոնք եւ կարող էին համադրվել իրար հետ տարբեր էթնիկական խմբերի շփումների հետեւանքով։
Հայկական լեռնաշխարհի Միջագետքին սահմանակից լեռներում՝ այսինքն Հայկական Տավրոսի եւ Կորդվաց լեռների շրջանում են տեղայնացվում ասորեստանյան աղբյուրների Կումանի/Կումենու եւ ուրարտ․ Կումենու, ապա եւ Կումմե տեղանունները (երկիր֊քաղաք, տես RGTC<ref>Repertoire geographique des textes cuneiformes. B. VI, IX. Wiesbaden, 1978, 1981.</ref> IX 70․ հմմտ․ Ն․Հարությունյան 1985, 119֊122)։ Կումենուն ամպրոպի ու փոթորկի աստված Թեյշեբայի՝ խուռ․ Թեշուբի ուրարտական համապատասխանության պաշտամունքի կենտրոնն էր (ձԽծ 27, 14, 55․ Հմայակյան 1990<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Վանի թագավորության պետական կրոնը. Երեւան</ref>, 41․ ասորեստանյան աղբյուրներն այստեղ հիշում են Կումմեի Ադադ աստծուն)։ Միեւնույն արմատով է կոչվել եւ խուռ․ Թեշուբի պաշտամունքի կենտրոնը՝ խուռ․ Կումինի, անտիկ Կոմանա (Կիլիկյան Տավրոսում․ RGTC<ref>Repertoire geographique des textes cuneiformes. B. VI, IX. Wiesbaden, 1978, 1981.</ref> VI 220֊222), որը ցույց է տալիս Թեշուբի եւ Թեյշեբայի նույնականությունը։ Ինչպես ասվել է, Թեշուբը համապատասխանում է հայկական Արամին, եւ նրա ու Արծաթի հակադրությունը՝ հնդեվրոպական «սեւի» ու «սպիտակի» հակադրության առասպելին, իսկ Կոմանան, ըստ մի կարծիքի, կապված է «մթություն, մուգ գույն» իմաստի հետ։ Այլ կարծիքի համաձայն, հիշյալ տեղանունները եւ զուգահեռ ձեւերը (Կումախա, Կոմմագենե) թույլ են տալիս նրանց կապել լուվ․ kumm֊ai/֊iya֊, լյուկ․ Kuma «սրբազան» արմատի հետ։ Թեշուբի հակառակորդ Ուլլիկումմիի եւ նրանց հոր՝ Կումարբիի անունները եւս ծագեցվում են այս արմատից (Ուլլիկումմին որպես Կումմի սրբազան քաղաքը կործանող, տես Իվանով 1982<ref>Иванов В.В. К этимологии некоторых миграционных культурных терминов // Этимология 1980. М.</ref>, 158֊160)։ Ուլլիկումմին խիստ նման է հնդեվրոպական ամպրոպի աստծու հակառակորդի *wel֊անվանը, որը, հաշվի առնելով նաեւ այլ խուռի֊հնդեվրոպական ընդհանրությունները, դժվար թե պատահական լինի (Ա․Պետրոսյան 1987, 66, ծան․ 60), եւ Վ․Իվանովն անձնական զրույցում (1984) նույնպես համաձայնեց այս տեսակետի հետ։ Ասվածը ցույց է տալիս հնդեվրոպական եւ խուռիական տարրերի համադրությունը Թեշուբ֊Թեյշեբայի առասպելույթի եւ պաշտամունքի ձեւավորման ընթացքում։
Ն․ Ք․ XII դարի վերջին Ասորեստանի արքա Թգլաթպալասարը գրավում է Կումենուն։ Այդ երկրի Կիբշա քաղաքի երեք հարյուր բնակիչներ չեն ուզում հնազանդվել եւ հնարավոր է, տեղաշարժվում են հյուսիս, որը համեմատվել է Հայկի եւ նրա երեք հարյուր հոգիանոց տոհմի Բաբելոնից Կադմուխի եւ ապա Հարք տեղաշարժի հետ (Հմայակյան 1992<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Հայկ նահապետի մասին առասպելն ու Կիբշա քաղաքը Նիբուրի լեռներում // ՊԲՀ 1992. 1</ref>)։ Միջագետքյան ավանդության մեջ ջրհեղեղի առաջացումը կապվում է Էնլիլի, որին էր հատկապես վերագրվում Բել կոչումը (MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> I 166), եւ մյուս աստվածների հետ, իսկ Էնլիլի պաշտամունքի կենտրոնն էր Նիպուր քաղաքը։ Կորդվաց Արարատի (Ջուդի դաղ) լեռները եւս կոչվում էին Նիբուր կամ Նիպուր (տես Հմայակյան 1992<ref>Հմայակյան Ս.Գ.<ref>Իշպունե եւ Մինուա արքաների բարեփոխումերի ծրագիրն ու բիայնական պետության եւ մշակույթի գոյացում // Հնագիտական եւ ազգագրական ինստիտուտի գիտական նստաշրջան. Թեզիսներ. Երեւան</ref> Հայկ նահապետի մասին առասպելն ու Կիբշա քաղաքը Նիբուրի լեռներում // ՊԲՀ 1992. 1</ref>, 130)։ Փոթորկի եւ ամպրոպի աքադական աստված Ադդուն կամ Ադադը, որը Գիլգամեշ<ref>Эпос о Гильгамеше (пер. И.М.Дьяконова). М. -Л. 1961</ref>ի էպոսում (XI) փոթորիկ եւ ջրհեղեղ է առաջացնում, Թեշուբ֊Թեյշեբայի ուղղակի կրկնակն է։ Այստեղ ջրհեղեղից փրկվող հերոսին նախազգուշացնում է Խայա֊Էյան, այսինքն նա, ինչպես եւ Հայկը, թերեւս նույնպես կապվում է նաեւ Կորդվաց Արարատի հետ։ Այսպիսով, բացահայտվում է միեւնույն շրջանում տեղայնացած առասպելների մի միասնական համալիր, որը տարբեր լեզուներում կապվել է նման հատկանիշներով, եւ երբեմն՝ անուններով աստվածների ու հերոսների հետ (ջրհեղեղի վերաբերյալ լայնորեն տարածված առասպելների վերաբերյալ տես Ֆրեզեր 1985<ref>Ֆրեզեր Ջ. Ոսկե ճյուղը. Երեւան</ref>, 63֊159․ Տոպորով MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> II, 324֊326)։ Սա ցույց է տալիս հնդեվրոպական, խուռա֊ուրարտական եւ միջագետքյան ժողովուրդների հնագույն շփումներն այս տարածքներում։
Առանձին պետք է նշվեն աքադական Խայա֊Էյայի շումերական համապատասխանության ու նախատիպի՝ Էնկիի եւ հայկական Հայկի հետ կապված որոշ մոտիվների ընդհանրությունները։ Էնկին (ապա եւ Էյան) ջրերի տիրակալն էր, իմաստության աստվածը, աստվածային օրենքների պահապանը, մարդկանց օգնականը, մշակութային արժեքների ստեղծողը, պտղաբերությունն ապահովող աստված։ Առասպելներում նա սահմանում է տարբեր երկրների ճակատագիրը, ցլի կերպարանքով միավորվելով գետի (կովի) հետ, լցնում է Տիգրիսը ջրով, բարձրանում Տիգրիսի եւ Եփրատի հոսանքներով եւ անվանում՝ արարում գետամերձ ճահիճներն ու եղեգնուտները, բարօրություն ապահովելով երկրին։ Ապա նա ստեղծում է երկրագործության գործիքները եւ հացահատիկը, անասնապահությունը, դնում նրանց աստվածային հովանավորներին։ Նա նաեւ մարդկանց ստեղծողն է, քաղաքակրթության հիմքերի պահապանը (տես Կրամեր 1977<ref>Крамер С.Н. Мифология Шумера и Аккада // Мифология древнего мира. М.</ref>, 125 հտն․ MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> II 662)։
