Իսկ պատշգամբի տակ նվագախումբը շարունակում էր նվագել, թմբուկների ռիթմիկ զարկն ու շառաչը, թվում էր, մխրճվում էին մութ երկինքը, և նույնիսկ աստղերն էի սկսում երերալ ու պարել նրանց հատուկ ռիթմի տակ։
==Գլուխ երրորդ==
Շչացող սկյուռը
Երբ ես որս էի անում Բաֆուտում, առանձնապես շատ էի ուզում ձեռք բերել խոտառատ դաշտերի ֆաունայի երկու ներկայացուցիչներին՝ ժայռային դամանին և այսպես կոչված Ստեյնջերի սկյուռին։ Բայց նրանք ապրում են միանգամայն տարբեր վայրերում, և դրանց որսը իմ հիշողության մեջ մնաց ավելի կենդանի ու վառ, քան Կամերունի հարթավայրերում իմ մյուս բոլոր որսերը։
Սկզբում մենք ճանապարհ ընկանք սկյուռ որսալու։ Այս որսը նշանավոր էր նրանով, որ ինձ հաջողվեց նախապես կազմել որսի պլանը և իրականացնել այն միանգամայն հաջող, վերջին րոպեին չբախվելով չնախատեսված խոչնդոտների հետ։ Ստեյնջերի սկյուռը բավական տարածված կենդանի է Կամերունում, բայց առաջ ես այն որսում էի կուսական խուլ անտառներում և Մամֆե գետի ավազանում։ Այսպիսի տեղերում գազանիկը գրեթե շարունակ նստում է ամենաբարձր ծառերի ամենավերին ճյուղերին և սնվում է ամեն տեսակ պտուղներով, որ առատորեն աճում են այդ արևաշատ բարձրունքներում, իսկ գետին և ընդհանրապես ցած իջնում է շատ հազվադեպ։ Ուստի այնտեղ սկյուռ որսալը գրեթե անհնարին է։ Սակայն հետո արդեն իմացա, որ հարթավայրերում սկյուռները հաճախ այցելում են առավելապես գետափնյա թավուտները և բավական երկար ժամանակ մնում են գետնի վրա, խոտերի մեջ կեր որոնելով։ Եվ ես վճռեցի, որ այստեղ դրանց որսալն ավելի հեշտ կլինի։ Երբ այդ սկյուռի նկարը ցույց տվի Բաֆուտի Քերծեներին, նրանք իսկույն ճանաչեցին և բարձրաձայն հայտնեցին, որ գիտեն, թե որտեղ պետք է նրան փնտրեն։ Ես նրանց հիմնավորապես հարցաքննեցի և համոզվեցի, որ իսկապես լավ գիտեն այդ գազանիկի սովորությունները, քանի որ հաճախ են նրան որսացել։
Պարզվեց, որ Ստեյնջերի սկյուռներն ապրում են ոչ մեծ լեռնային անտառում, բայց լուսաբացին կամ էլ իրիկնամուտին իջնում են ծառերից և, խիզախությամբ զինվելով, ճանապարհ են ընկնում մարգագետինները կեր հայթայթելու։ Ահա հենց այդ ժամանակ էլ պետք է նրանց որսալ, ասացին Բաֆետի Քերծեները։
― Իսկ ի՞նչ են անում այդ սկյուռները գիշերը, ― հարցրի ես։
― Ա՜խ, մասա, գիշերը նրան չես բռնի, ― եղավ պատասխանը։ ― Այդ որսը, նա քնել մեծ ծառերին, բարձր, մարդ այնտեղ չհասնել։ Բայց այ երբ երեկո և շուտ֊շուտ առավոտ, մենք նրան բռնենլ։
― Լավ, ― ասացի ես։ ― Նրանց կորսանք վաղ֊վաղ առավոտյան։
― Մենք Բաֆուտից դուրս եկանք գիշերվա ժամը մեկին և բլուրներով, հովիտներով ու մարգագետիններով երկարատև ու ձանձրալի անցումներից հետո, լուսաբացից մեկ ժամ առաջ, վերջապես, տեղ հասանք։ Դա մի ոչ մեծ տափարակ էր, որ ընկած էր դեպի լեռան գագաթը տանող զառիկող լանջին։ Այս տեղանքը համեմատաբար ուղիղ էր, կարկաչելով այն հատում էր բավական լայն ու ծանծաղ մի գետակ, որի ափերը երիզված էին թավ անտառի նեղ շերտով։ Մենք կանգ առանք մեծ ժայռի քամհարվող կողմում ու սկսեցինք նայել մշուշի միջով, սրբելով վաղորդյան ցողից թաց դեմքներս։ Այստեղ մենք զննեցինք չորս կողմը և կազմեցինք որսի պլանը։ Որոշված էր երկու֊երեք ցանց փռել բարձր խոտերի մեջ, ծառերից հինգ հարյուր յարդ այն կողմ։ Եվ դա պետք է արվեր առանց դանդաղելու, քանի դեռ չէր լուսացել, թե չէ սկյուռները մեզ կնկատեին։
Ցանցեր փռել մինչև գոտկատեղը հասնող խոտի վրա, երբ այն ամբողջովին ներծծված է ցողով, այնքան էլ դուրեկան զբաղմունք չէ, և մենք երջանիկ էինք, երբ ամրացրինք վերջին ցանցը։ Հետո զգուշությամբ մոտեցանք անտառին և սողացինք դեպի բարձր թփուտը, որ հեռու լինենք կողմնակի հայացքներից։ Այստեղ մենք պպզեցինք, ջանալով ցրտից չկրճտացնել ատամներս․ չէր կարելի ո՛չ ծխել, ո՛չ խոսել, ո՛չ էլ թեկուզ շարժվել, և մենք լռելյայն նայում էինք, թե ինչպես է երկինքը գունատվում արևելքում, գիշերային խավարն ասես կաթիլ առ կաթիլ դուրս էր գալիս նրանից։ Աստիճանաբար երկնակամարը դարձավ բաց մոխրագույն, և հանկարծ դուրս եկավ արևը․ երկինքը լցվեց կուրացուցիչ կապույտով, վառ՝ ճիշտ և ճիշտ ալկիոնի փետուրների կապույտով։ Այս ջինջ ու նուրբ լույսի տակ չորս կողմից սկսեցին երևալ մշուշով պարուրված լեռները․ արևը բարձրանում էր ավելի ու ավելի վեր, և մշուշը, ալեկոծվելով, սկսում էր սահել լեռների լանջերով, հոսելով դեպի հովիտները։ Ընդամենը մեկ վայրկյան առաջ հարթավայրերը մեր աչքի առաջ խախաղ քնով քնած էին մշուշի հովանու տակ, և ահա լեռները ուղղակի արթնանում են քնից, հորանջում ու ձգվում են իրենց սպիտակ վերմակների տակ, այնտեղ դեն են նետում վերմակը, այստեղ պարուրվում ավելի ամուր և, վերջապես, քնաթաթախ, ցողաթաթախ վեր են կենում իրենց ճերմակաթույր անկողիններից։ Հետագայում ես շատ անգամ եմ նայել, թե ինչպես են արթնանում լեռները, և ոչ մի անգամ չեմ հագեցել այդ գեղեցիկ տեսարանից։ Եթե հիշենք, որ նույն բանը տեղի է ունենում ամեն առավոտ, սկսած այն անհիշելի ժամանակներից, երբ այս հինավուրց լեռները ծնունդ են առել երկրի վրա, միայն պիտի զարմանալ, թե ամեն անգամ որքան նոր ու թարմ է թվում այս տեսարանը։ Երբեք չի լինում ձանձրալի, սովորական։ Նրանում միշտ նոր բան կա։ Երբեմն մշուշը, բարձրանալով, գալարվում է հրաշագեղ քուլաներով, և առաջանում են հեքիաթային գազաններ՝ հրեշավոր մողեսներ, առասպելական փյունիկներ, թևավոր վիշապներ, կաթնասպիտակ միեղջույրներ, իսկ երբեմն էլ մշուշահյուսքերը ձգվում ու օրորվում են, ինչպես ջրիմուռների տարօրինակ, սահող ցողուններ, վեր են խոյանում, ինչպես ծառեր, կամ էլ վիթխարի գզգզված թփեր՝ ամբողջովին ծածկված սպիտակ ծաղիկներով․ երբեմն փչում է զեփյուռը, և մշուշին տալիս էլ ավելի ապշեցուցիչ ձևեր։ Եվ շարունակ մշուշը սահում է, տեղից տեղ փոխվում, իսկ նրա տակ, ասես ծաղրելով, առկայծում են լեռները, փայլատակում են նուրբ գույների հարուստ գամմայով, այնքան նուրբ, եթերային և անորսալի, որ դրանք նկարագրելու համար ուղղակի խոսքերը չեն բավականացնում։
«Այո՛, ― մտածեցի ես, թփի տակ նստած ու ճյուղերի արանքներից նայելով, թե ինչպես են արթնանում լեռները, ― արժեր այսպես հոգնել, դողալ ու քաղցածանալ, արժեր ցողից թրջվել մինչև շապիկը ու հալից ընկնել այն բանի համար, որ այս բոլորը տեսնեմ»։ Եվ այստեղ մտքերս ընդհատեց բարձր, մարտական «Չա՛կ, չա՛կը»։ Դա գալիս էր մեր վերևից․ որսորդներից մեկը բռնեց ձեռքս, նրա աչքերը փայլում էին։ Նա զգուշությամբ կռացավ և ուղղակի ականջիս մեջ փսփսաց․
― Մասա, այստեղ հենց նույն որս, ինչ մասա ուզի։ Մենք նստել հանգիստ֊հանգիստ, և նա քիչ ժամանակ հետո իջնել ցած, գետին։
Ես ցողը մաքրեցի դեմքիցս և սկսեցի նայել թավ խոտին, ուր փռել էինք ցանցերը։ Շուտով թավ անտառի խորքից նորից լսվեց «Չա՛կ, չա՛կը»։ Արթնանում էին մյուս սկյուռները ևս, կասկածելի հայացքով դիմավորում բացվող օրը։ Մենք սպասում էինք, ինչպես թվում էր մեզ, սարսափելի երկար, և հանկարծ ես տեսա, որ մարգագետնում, մեր և ցանցերի միջև ինչ֊որ բան է շարժվում, ինչ֊որ շատ տարօրինակ բան։ Առաջին հայացքից այն կարելի էր ընկալել իբրև սպիտակ֊սև ու ձվաձև զոլավոր գնդակ, որը նորից ու նորից ցատկոտում է բարձր խոտի մեջ։ Վաղորդյան մշուշի մեջ ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում հասկանալ, թե դա ինչ է, և լուռ տնկեցի մատս, որսորդներին ցույց տալով շարժվող գնդակը։
― Դա որս է, մասա, ― ասաց մեկը։
― Իջավ գետին, արդեն իջավ, ― ցնծալով, վրա բերեց մյուսը։
― Իսկ ինչ բան է դա, ― շշուկով հարցրի ես․ գնդաձև տարօրինակ առարկան բնավ չէր հիշեցնում սկյուռի մարմնի կառուցվածքը։
― Այ, պոչը, սըր, ― բացատրեց որսորդներից մեկը, և, որպեսզի վերջնականապես ցրի իմ կասկածները, ավելացրեց, ― նրա ետևից է աճում։
Ցանկացած ձեռնածությունը եթե բացատրես, անմիջապես կդառնա ակնհայտ։ Այժմ ես պարզորոշ տեսնում էի, որ այդ սպիտակասև, գծավոր բանը իսկապես սկյուռի պոչն է, ու ինքս ինձ զարմացա, թե ինչից ենթադրեցի, որ դա գնդակ է։ Շուտով այդ գնդակին խոտի մեջ միացան և ուրիշները, իսկ երբ մշուշը վեր բարձրացավ ու ցրվեց, մենք տեսանք նաև սկյուռներին։ Դրանք ութն էին և անտառից ցատկոտելով գալիս էին մարգագետին։ Բավական խոշոր, բավական ամուր, մեծագլուխ գազանիկներ էին, բայց նրանց մարմնի ամենախոշոր, ամենանկատելի մասը պոչն էր։ Նրանք զգուշությամբ թռչում էին թմբիկից֊թումբ, երբեմն կանգ էին առնում, նստում էին ետևի թաթերի վրա և խնամքով հոտոտում օդը՝ թե ինչ հոտ է գալիս այնտեղից, այն կողմից, ուր իրենք գնում են։ Հետո նորից էին իջնում չորս թաթերի վրա ու ցատկում էին ևս մի քանի յարդ, թափահարելով պոչերը։ Կամ էլ հանկարծ նստում էին և մի քանի վայրկյան քարանում, պոչը խնամքով դրած մեջքին այնպես, որ փափկամազ ծայրը կախվում էր ճակատի վրա և համարյա ծածկում էր դնչիկը։ Նրանք, որ արդեն հասել էին մարգագետին, լռել էին, բայց դրա փոխարեն մեր ետևի ծառերից երբեմն նորից լսվում էր կասկածելի «չա՜կը»․ որոշ գազանիկներ դեռևս չէին համարձակվում ցած իջնել։ Ես վճռեցի, որ որսի համար միանգամայն բավական են ութը, ― դրանցից որևէ մեկին կբռնենք․ և նշան արի որսորդներին․ մենք վեր կացանք նստած տեղերիցս, շղթայաձև ցրվեցինք ծառերի միջև, և որսորդները կանգ առան՝ հարձակման ազդանշանի սպասելով։
Սկյուռները արդեն մոտ 150 յարդ հեռացել էին անտառի բացատից։ Բավական է, մտածեցի ես, ձեռքով նշան արի, և մենք դուրս եկանք ծառերի ետևի մեր թաքստոցներից բարձր խոտի մեջ։ Անտառում մնացած սկյուռները բարձր ու տագնապալից ճչում էին, իսկ մյուսները, որ գտնվում էին մարգագետնում, բարձրացան ետին թաթերի վրա, տեսնելու, թե ինչ է եղել։ Մեզ տեսան ու քարացան, այստեղ մենք դանդաղ առաջ շարժվեցինք, և նրանք իսկույն թռան խոտերի մեջ, ավելի ու ավելի հեռանալով ծառերից։ Իմ կարծիքով, նրանք այդպես էլ չիմացան, թե մենք ինչ ենք․ չէ՞ որ մենք շատ զգույշ էինք առաջ շարժվում, աշխատում էինք չանել ոչ մի ավելորդ շարժում։ Սկյուռները վտանգը զգում էին, բայց չգիտեին, որքանով է այն մեծ, ուստի և փախչում էին մի քանի յարդ, հետո կանգնում, որ լավ զննեն մեզ, և ռունգերով աղմուկով ներս էին քաշում օդը։ Ահա հենց այստեղ էր մեր պլանի ամենախոցելի մասը, սկյուռները դեռ չէին մտել ցանցերի կիսաշրջանը, և եթե նրանք թեքվեին աջ կամ ձախ, ապա հեշտությամբ կփախչեին մեզնից մարգագետին։ Մենք զգույշ շարժվում էինք նրանց կողմը․ շուրջը լռություն էր տիրում, միայն մեր ոտքերի տակ լսվում էր թաց խոտի շրշյունը, և հեռվից աղոտ լսվում էին այն սկյուռների տագնապալից ճիչերը, որ մնացել էին մեր ետևում։
Հանկարծ սկյուռներից մեկը, երևում է, մյուսներից ավելի խելացին գլխի ընկավ, թե ինչ է կատարվում։ Նա չէր կարող տեսնել առջևի ցանցերը (դրանք ծածկված էին բարձր խոտերով և հիմնավորապես քաղարկված), բայց հասկանում էր, որ մեր մոտիկանալը իրեն քշում է անտառից ավելի ու ավելի հեռու և հեռացնում իր եղբայրներից, բարձր ծառերից, ուր իրենք կարող էին թաքնվել։ Սկյուռը բարձր ու տագնապալից ճիչ արձակեց ու նետվեց մի կողմ, իսկ երկար պոչն ասես հոսում էր խոտի միջով նրա ետևից, հետո նա թեքվեց ձախ և խոտի վրայով ցատկեց ցանցերից այն կողմ։ Նա միայն մի բան էր ցանկանում՝ շրջանցել մեզ ու հասնել ծառերին։ Մյուս սկյուռները անմիջապես սյուների պես վեց ցցվեցին ու սկսեցին տագնապով հետևել նրան։ Այստեղ ես հասկացա, որ անհրաժեշտ է անհապաղ ինչ֊որ բան ձեռնարկել, այլապես նրանք բոլորն էլ համարձակություն կստանան և կհետևեն առաջինի օրինակին։ Նախապես մտածված պլանով, մենք մտադիր էինք սպասել, մինչև որ գազանիկները խորանան ցանցերի կիսաշրջանի մեջ, և միայն այն ժամանակ նետվել առաջ ու վախեցնել նրանց, որ նրանք գլուխները կորցրած ուղղակի նետվեն ցանցերը։ Բայց հիմա արդեն պարզ դարձավ, որ պետք է բախտը փորձել և հենց հիմա նրանց վախեցնել։ Ես ձեռքերս բարձրացրի, այս նշանի վրա բոլոր որսորդները (և ես էլ) աղմուկ֊աղաղակով նետվեցին առաջ։ Ձեռքներս թափահարելով, մենք աշխատում էինք մեր ամբողջ տեսքով ավելի շատ սարսափ ազդել։ Մի պահ սկյուռները քարացած նայում էին մեզ, հետո պոկվեցին տեղներից։
Չորսը հետևեցին իրենց ընկերոջ օրինակին, ուղիղ անկյամբ, նետվեցին մի կողմ, և այդպիսով կարողացան փախչել ցանցերից և որսորդներից, իսկ մնացած երեքը սլացան ուղիղ դեպի ծուղակը։ Մենք նետվեցինք նրանց ետևից և անմիջապես տեսանք, թե ինչպես էին առջևում քաշքշվում ցանցերը, նշանակում է՝ սկյուռները խրվել էին ցանցի մեջ։ Իսկապես, երբ վազելով մոտեցանք, գազանիկներն արդեն ամբողջովին խճճվել էին, նրանք կատաղաբար փայլեցնում էին աչքերը մեզ վրա, խլացուցիչ ու սպառնագին ոռնում․ ոչ մի նման բան ես կյանքում չեմ լսել և ոչ մի սկյուռից։ Այս ճչոցները բնավ չէին նմանվում նրանց սովորական բարձր «Չա՛կ, չա՛կին»։ Դա մի ահեղ նախազգուշացում էր, խռմփոցի ու մռնչոցի նման մի բան։ Եվ ամբողջ ժամանակ, մինչ մենք նրանց հանում էինք ցանցերից, նրանք անդադար ճչում էին ու կատաղորեն մեր ձեռքերի մեջ խրում իրենց նարնջագույն կտրիչները։ Երբ մենք, վերջապես, նրանց մտցրինք բրեզենտե պարկի մեջ, ստիպված եղանք յուրաքանչյուր պարկն ամրացնել փայտի ծայրին և այդպես տանել․ ցանկացած այլ տեսակի սկյուռը, երբ հայտնվում է մութ պարկի մեջ, խեղճանում է, բայց սրանք ակնհայտորեն ծարավի էին պայքարը շարունակել, և ամենափոքրիկ շփումը պարկի հետ հանդիպում էր կծելու կատաղի փորձերի և ահեղ ոռնոցների։
Անտառում սկյուռները ավելի իրար անցան․ ծառերի մեջ արձագանքում էր նրանց մոլեգին «Չա՛կ, չա՛կը»։ Այժմ նրանք հասկանում էին, թե ինչպիսի վտանգ էինք ներկայացնում նրանց համար, այնպես որ, չարժեր, նույնիսկ փորձ անել թեկուզ մեկ հատ ևս որսալ, ստիպված էինք բավարարվել այն երեքով, որոնց արդեն որսացել էինք։
Եվ այսպես, մենք հավաքեցինք ցանցերը և մյուս հանդերձանքը ու ետ վերադարձանք Բաֆուտ։ Այստեղ ես մեր թանկարժեք սկյուռներին տեղավորեցի երեք ամուր, թիթեղապատ վանդակներում, դրանք լցրեցի կերով և յուրաքանչյուր գերուն թողեցի խիստ մենակության մեջ՝ թող այդպիսի ստորացումից հետո մի քիչ խելքի գան։ Հենց որ մենք հեռացանք վանդակներից, սկյուռները որոշեցին դուրս գալ իրենց մութ «ննջարաններից», խժռեցին իրենց համար դրված հյութալի մրգերը, շուռ տվին ջրով լի ամանները, ատամներով փորձեցին վանդակների թիթեղյա ծածկը, ― կարելի՞ է արդյոք դրանք կրծել, ― և համոզվելով, որ դա իրենց ուժերից վեր է, մտան «ննջարանները» և քնեցին։ Մոտիկից նրանք շատ գեղեցիկ գազանիկներ են․ փորերն ու թշիկները բաց դեղնավուն են, մեջքները՝ կարմրա֊շագանակագույն, լայնակի շերտերով մեծ պոչերն, ասես ժապավեն լինեն։ Ճիշտ է, տպավորությունը մի քիչ փչացնում էր չափից մեծ գլուխը (ինչ֊որ ձիու բան կար, գանգին կիպ կպած փոքրիկ ականջներն ու ատամները բավական դուրս էին ցցված)։
Ես ինչ֊որ տեղ կարդացել եմ, որ այդ սկյուռները վաղ առավոտյան մագլցում են ծառերի ամենավերին ճյուղերը և անտառը լցնում արտակարգ ուժեղ ու տարօրինակ ձայներով․ դա ցածր, թնդուն շչոց է, ասես վիթխարի զանգի մարող ղողանջ լինի։ Ես շատ էի ցանկանում լսել այդ ճիչը, բայց չէի կարծում, որ նրանք կսկսեն այդպես ճչալ գերության մեջ։ Սակայն հենց հաջորդ առավոտյան, մոտավորապես ժամը վեցի կեսին, ինձ արթնացրեց մի տարօրինակ ձայն։ Մեր որսած բոլոր գազանները գտնվում էին հենց իմ պատուհանի տակ, պատշգամբում․ ես նստեցի մահճակալիս և իսկույն հասկացա, որ այդ ձայնը գալիս է վանդակներից, միայն թե չէի կարողանում հասկանալ, թե որի՞ց հատկապես։ Հագնվեցի և զգուշությամբ դուրս եկա սենյակից։ Այնտեղ վաղորդյան մշուշոտ լույսի տակ, ցրտից դողալով ու դեռևս կարգին չարթնացած, ես համբերատար սպասում էի, թե չի՞ կրկնվի արդյոք զարմանալի ձայնը։ Մի քանի րոպե հետո այն կրկնվեց, և պարզ դարձավ, որ ձայնը գալիս է սկյուռի վանդակից։ Նկարագրել այդ ձայնը չափազանց դժվար է․ սկսվում էր տնքոցի նման, աստիճանաբար ուժեղանում և հնչում թրթռացող դողով՝ մոտավորապես այդպես շչում ու թրթռում են հեռագրալարերը․․․ Շչոցը տատնվում էր, ասես ուր որ է պիտի խլանար, հետո կարծես նորից մեկը շատ թեթև հարվածում էր կոչնաթմբուկին, ձայնը կտրուկ ուժեղանում էր, ապա նորից կամաց֊կամաց նվազում։ Երևում է, սկյուռիկներն այնքան էլ չէին ջանք թափում, անտառում նրանք իրենց «երգի» մեջ ավելի շատ հոգի կդնեին․ այնտեղ՝ վաղորդյան մշուշում, ծառերի ճյուղերի մեջ՝ դա հավանաբար կհնչեր ավելի խորհրդավոր ու կախարդիչ։
Այդ երեկո, ինչպես միշտ, ինձ ներկայացավ Ֆոնը․ սկսեց հարցաքննել, արդյոք հաջո՞ղ ենք որս արել, և ինձ մատուցեց արմավենու թարմ գինով կալեբասը։<ref>Տիկ։</ref> Չափազանց հպարտ ես նրան ցույց տվի սկյուռներին և մանրամասն պատմեցի, թե ինչպես ենք դրանց բռնել։ Ֆոնն անպայման ցանկացավ իմանալ, թե հատկապես որտեղ ենք դրանց բռնել, բայց ես շատ քիչ գիտեի Բաֆուտի շրջակայքի մասին և ստիպված եղա օգնության կանչել որսորդներից մեկին, որն այդ ժամանակ զվարճանում էր խոհանոցում։ Նա եկավ և կանգնեց Ֆոնի առջև․ հարցերին պատասխանում էր բերանը ձեռքի ափերով փակած։ Բացատրելու համար քիչ ժամանակ չպահանջվեց․ այնտեղ, ուր մենք որս էինք անում, ոչ մի գյուղ չկա․ ընդհանրապես ոչ մի բնակավայր, և որսորդը կարող է վկայակոչել միայն այնպիսի նշաններ, ինչպիսիք են ժայռերի, ծառերի ձևերը, բլուրների արտասովոր ուրվագծերը։ Վերջապես Ֆոնը աշխույժ գլխով արեց և մի քանի րոպե մտածմունքի մեջ ընկավ։ Հետո սկսեց արագ֊արագ ինչ֊որ բան ասել որսորդին, լայն տարածելով իր երկար ձեռքերը, իսկ որսորդը հավանության նշան արեց ու խորը գլուխ տվեց։ Այնուհետև Ֆոնը բարեհամբույր ժպիտով շրջվեց իմ կողմը և անփույթ, գրեթե ցրված՝ ինձ մեկնեց դատարկ բաժակը։
― Ես այս մարդուն կարգադրել, ― բացատրեց նա ինձ, իբր թե անտարբեր նայելով, թե ինչպես եմ լցնում իր բաժակը, ― որ քեզ տանի սարում մի հատուկ տեղ։ Այնտեղ դու գտնես հատուկ որս։
― Իսկ ի՞նչ որս կա այնտեղ, ― հարցրի ես։
― Որս, ― անորոշ կրկնեց Ֆոնը և օդում ճոճեց արդեն կիսով չափ դատարկ բաժակը։ ― Հատուկ որս։ Դու դեռ այդպես չես տեսել։
― Իսկ դա վտանգավո՞ր որս է, ― հարցրի ես։
Ֆոնը բաժակը դրեց սեղանին և հսկայական ձեռքերով ցույց տվեց որսի չափը։
― Ա՜յ, այսպես մեծ, ― ասաց նա։ ― Այնքան էլ ուժեղ վտանգավոր չէ, բայց շատ կծի։ Նա ապրել այն շատ մեծ, մեծ ժայռի վրա, նա գնում է այն մեծ ժայռի տակ։ Լինում է, շատ է բղավում, ա՛յ, այսպես․ «ուիի՜ իիիիիիի՜իի՜»։
Ես նստել էի ու գլուխ էի կոտրում՝ ի՞նչ կարող էր այդ լինել, իսկ Ֆոնը հույսով լի հայացքը հառել էր դեմքիս։
― Շատ նման է խոտահատին, միայն չունի պոչ, ― ասաց նա վերջապես, ձգտելով ինձ օգնել։
Հանկարծ գլուխմս մի միտք ծագեց, ես գնացի վերցրի անհրաժեշտ գիրքը, այնտեղ փնտրեցի մի նկար և ցույց տվի Ֆոնին։
― Սա նա՞ է, ― հարցրի ես։
― Օ՜, այո՛, այո՛, ― ուրախացավ Ֆոնը և իր երկար մատներով շոյեց ժայռային դամանի նկարը։ ― Այդ նույն որսը։ Ինչպե՞ս դու նրան ասել։
― Ժայռային դաման։
― Ժայռային դամա՞ն։
― Այո՛։ Իսկ ինչպես եք դուք նրան անվանում այստեղ, Բաֆուտում։
― Այստեղ մենք նրան ասել նիիր։
Ես այդ բառը գրեցի գազանների տեղական անունների ցուցակում, որը կազմել էի, և նորից լցրեցի Ֆոնի բաժակը։
Իսկ նա հմայվածի պես դեռ շարունակում էր հիանալ դամանի նկարով և մատով շոյում էր այն։
― Ֆ֊ֆա՜, ― երազկոտ հառաչեց վերջապես նա։ ― Շատ համեղ այդ տապակած որսը։ Մենք այն տապակել գետնախնձորով․․․
Նրա ձայնը նվաղեց և, հիշողություններով տարված՝ նա լիզեց շրթունքները։
Որսորդը հայացքը սևեռել էր ինձ վրա և, մի ոտքից մյուսին հենվելով, ակնհայտորեն ինչ֊որ բան էր ուզում ասել․
― Դու ի՞նչ ուզել։
― Մասան ուզե՞ց գնալ այն տեղը, ինչի մասին Ֆոնը խոսել է։
― Այո՛։ Մենք հենց վաղը առավոտյան կգնանք։
― Այո՛, սըր։ Որպեսզի բռնել այդ որսը, շատ֊շատ մարդ է հարկավոր, մասա։ Այդ որսը, նա շատ ուժեղ վազել։
― Դե ինչ, գնա բոլորին ասա, որ մենք վաղը որսի ենք գնում։
― Այո՛, սըր։
Բայց նա դեռ շարունակում էր կանգնել և մի ոտքից մյուսին հենվել։
― Դե, ի՞նչ ես ուզում։
― Մասա, ես դեռ հարկավո՞ր եմ։
― Ո՛չ, բարեկամս։ Գնա խոհանոց և խմիր քո գինին։
― Շնորհակալություն, սըր, ― ասաց նա, լայն ժպտաց ու կորավ պատշգամբի կիսախավարում։
Շուտով Ֆոնը վեր կացավ գնալու, և ես նրան ուղեկցեցի մինչև ճանապարհը։ Բակի վերջում մենք կանգ առանք, և նա ժպտաց ինձ իր վիթխարի հասակի բարձրությունից։
― Ես արդեն ծեր, ― ասաց նա։ ― Ես շատ հոգնել։ Եթե ես ծեր չլինել, ես քեզ հետ որսի գալ վաղը։
― Ճիշտ չէ, բարեկամս։ Դու ամենևին էլ ծեր չես։ Դու շատ ուժեղ ես։ Դու դեռ շատ ուժ ունես, ավելի շատ, քան քո լավագույն որսորդները։
― Ո՛չ, բարեկամ, դու ինքդ խոսել ոչ ճիշտ։ Իմ ժամանակն անցել․ ես շատ հոգնել։ Ես ունենալ շատ կանայք, դրանցից շատ շուտ հոգնել։ Միշտ գործեր, միշտ հոգսեր մի մարդու հետ, մյուս մարդու հետ, և ես շատ հոգնել։ Բաֆուտ մեծ տեղ, շատ մարդիկ։ Երբ շատ մարդիկ, շատ հոգսեր։
― Ինչ ճիշտ է՝ ճիշտ է։ Ես գիտեմ, դու շատ հոգսեր ունես։
― Ճիշտ է, ― ասաց նա։ Եվ այստեղ նրա աչքերը չարաճճիորեն փայլեցին։ ― Լինում է, որ ես հոգսեր ունենալ ոստիականական աստիճանավորների հետ, այ, այն ժամանակ ես բոլորովին, բոլորովին հոգնել։
Նա սեղմեց ձեռքս և, ծիծաղելով, բակի միջով գնաց իր տունը։
Հաջորդ առավոտյան մենք մեկնեցինք դամանի որսի։ Ես, Բաֆուտի չորս Քերծեները և Ֆոնի հինգ ծառաները։ Առաջին երկու֊երեք մղոնը ճանապարհն անցնում էր մշակված դաշտերով և փոքրիկ ֆերմաներով։ Բլուրների զառիկող լանջերը ամբողջովին փորված էին, մուգ կարմիր հողը առկայծում էր այգաբացի արևի ցոլքերից։ Տեղ֊տեղ դաշտերն արդեն ցանված էին, և ցանքը հասել էր։ Մենք տեսանք մանիոկի փարթամ թփերը, մաիսի շարքերը, ուր ամեն մի ոսկեզօծ կողրը իր նուրբ մետաքսի թելերով պարում էր քամուց։ Որոշ դաշտերում աշխատում էին մինչև գոտկատեղը մերկ կանայք, նրանք հողը փխրեցնում էին կարճ կոթով բրիչներով։ Ոմանց մեջքերին կապված էին փոքրիկ երեխաներ, բայց նրանք, ասես, չէին էլ նկատում այդ սովորական բեռը, ինչպես սապատավորը ժամանակի ընթացքում դադարում է նկատել իր սապատը։ Նրանք, ովքեր ավելի տարիքով էին, ծխում էին երկար ու սև ծխամորճեր, և երբ նրանք կռանում էին, մոխրագույն թանձր ծխի բարակ քուլաները դիպչում էին նրանց դեմքերին։ Ամենածանր աշխատանքն այստեղ բաժին էր ընկնում երիտասարդներին, նրանք ծանր ու անճոռնի բրիչները բարձրացնում էին գլխից վեր և թափով խրում գետնի մեջ։ Քրտնքից փայլող ճկուն մարմինները համաչափ օրորվում էին արևի տակ։ Ամեն անգամ, երբ բրիչը խրվում էր կարմիր հողի մեջ, կանայք բարձր տնքում էին լարվածությունից։
Մենք գնում էինք դաշտերով, կանանց մոտով, և նրանք բարձր ու սուր ձայներով կանչում էին մեզ, կատակում ու քրքջում, ոչ մի վայրկյան չդադարեցնելով աշխատանքը և չընկնելով ռիթմից։ Խոսակցությունը հնչում էր շատ տարօրինակ․ քանի որ շարունակ ընդհատվում էր բարձր տնքոցներով։
― Բարի առավոտ, մասա․․․ ո՜ւֆ․․․ Ո՞ւր գնալ․․․ ո՜ւֆ․․․
― Մասան պատրաստվում է որս․․․ ո՜ւֆ․․․ ճի՞շտ է, մասա, ո՜ւֆ․․․
― Մասան շատ որս անի․․․ ո՜ւֆ։ Մասան շատ ուժ ունենա․․․ ո՜ւֆ։
― Մասա, շուտ գնա․․․ ո՜ւֆ․․․ շատ որս բռնել․․․ ո՜ւֆ․․․
Եվ դեռ երկար ժամանակ, երբ վաղուց դուրս էինք եկել դաշտերից և հասել էինք բլուրների ոսկեզօծ լանջերը, մեզ էին հասնում նրանց շաղակրատությունները, ծիծաղն ու բրիչների համաչափ զարկերը, որ խրվում էին հողի մեջ։
Վերջապես հասանք Բաֆուտը շրջապատող բլուրների շարքի ամենաբարձր կատարին, և այստեղ որսորդներն ինձ ցույց տվին նախատեսվող որսի տեղը․ մանուշակագույն մշուշով պարուրված լեռնաշղթան սկիզբ էր առնում ինչ֊որ տեղ անհասանելի հեռվում։ Ֆոնի ծառաները հառաչում էին, տնքում զարմանքից ու հուսահատությունից, հո ես չե՞մ ստիպել նրանց այդքան հեռուն գնալ։ Իսկ Ջեյկոբը՝ խոհարարը, ուղղակի հայտարարեց, որ ինքը, միևնույն է, չի կարող հասնել այնտեղ, ցավոք, նրա ոտքը փուշ է մտել։ Լավ զզնելուց հետո պարզվեց, որ ոչ մի փուշ էլ նրա ոտքը չի ծակել, այլ պարզապես մաշիկի մեջ փոքրիկ քար է ընկել։ Երբ դա հայտնաբերեցինք և քարը դեն գցեցինք մաշիկից, խոհարարը խիստ հուզվեց ու մռայլվեց․ նա քարշ էր գալիս ամենավերջում և կատաղի ինչ֊որ բան քրթմնջում քթի տակ։ Ի զարմանս իմ, հեռավորությունը խաբուսիկ դուրս եկավ․ երեք ժամ էլ չէր անցել, երբ մենք արդեն քայլում էինք երկար, ոլորապտույտ հովտի միջով, որի վերջում վեր էր խոյանում ոսկու ու կանաչի փայլով առկայծող պատը․ դա էլ հենց մեր նպատակն էր։ Մինչ մենք, մինչև գոտկատեղերս խրված բարձր խոտի մեջ, դժվարությամբ բարձրանում էինք սարի լանջն ի վեր, որսորդներն ինձ պատմեցին իրենց գործողության պլանը։ Ես հասկացա, որ մենք պիտի անցնենք լեռնաշղթայի հարթ ելուստը․ այնտեղ, այդ երկուսի և մյուս ելուստի միջև, ձգվում էր խոր հովիտ, որն իր մյուս ծայրով խրվում է ուղղակի լեռան սիրտը։ Այս հովիտները շրջապատում են գրեթե ուղղաձիգ ժայռեր, իսկ ստորոտներում, քարերի մեջ ապրում է դամանը։
Մենք դժվարությամբ շրջանցեցինք լեռան հսկայական սուր ելուստը, և այստեղ մեր առջև բացվեց հովիտը՝ խաղաղ, մեկուսի, ողողված պայծառ լույսով արևի, որը լուսավորում էր հովտի երկու կողմի խստաշունչ ժայռերը․ ասես ծալքավորվելով՝ իջնում էին քարե երկու ծանր վարագույրներ, ներկված արևի վարդագույն ու ոսկեզօծ ճաճանչներով և երկնագույն նուրբ ստվերներով։ Ժայռերի ստորոտներում կուտակվել էին անհամար քարահոսքերի հետքերը՝ ամեն ձևի ու չափի քարակոշտերի քաոս էր այդ, մի քանիսը գլորվել էին հովտի անհարթ հունով, մի մասը կուտակվել էին իրար վրա, ասես դրանցից հապճեպ պատրաստել էին բարձր ծխնելույզներ, որոնք հիմա ուր որ է պետք է փլվեին։ Այս ժայռերի վրա և դրանց շուրջը փռված էր քամուց օրորվող կանաչ գորգ․ կորացած, կեռումեռ թփուտներ և բարձր խոտ, կռացած, ծռմռված, խորամանկ կախարդների նման ծառեր, փոքրիկ խոլորձներ, սլացիկ շուշաններ ու փղոսկրյա֊դեղին և վարդագույն ծաղիկներով պատուտակների խիտ ցանց։ Ժայռերի փեշերին, որ ուղղված էին դեպի մեզ, ցրված էին բազմաթիվ քարանձավներ, նրանց խորհրդավոր, մթին մուտքերը ասես նեղ ճեղքեր լինեն քարի մեջ, իսկ երբեմն էլ՝ տաճարների լայն բացված դռներ։ Հովտի հենց կենտրոնում վազում էր կարկաչուն մի առվակ, այդ ժիր փոքրիկը մերթ ուրախ խոխոջում էր քարերի մեջ, մերթ նորից դուրս պրծնում այնտեղից և շտապ ցած գահավիժում մի ելուստից մյուսը։
Հովտաբերանում մենք կանգ առանք հանգստանալու ու ծխելու, և ես հեռադիտակով նայեցի դիմացի ժայռերին, չկա՞ այնտեղ արդյոք կենդանության որևէ հետք։ Բայց հովիտը թվում էր մեռյալ, ամայի, ոչ մի ձայն, լսվում էր միայն փոքրիկ առվակի ինքնավստահ, զվարթ կարկաչյունը, և մեկ էլ քամին էր շողոքորթ սուլում ու փսփսում խոտի հետ։ Երկնքում երևաց մի ոչ մեծ բազե․ մի պահ անշարժ կախվեց երկնի կապույտում և անհետացավ ժայռի ետևում։ Ջեյկոբը կանգնել և դիտում էր հովիտը, նրա հաստ մռութը մռայլվել էր։
― Ի՞նչ է եղել, Ջեյկոբ, ― անմեղ հարցրի ես, ― դու արդեն նկատե՞լ ես որսը։
― Ո՛չ, սըր, ― պատասխանեց նա և զայրացած նայեց գետնին։
― Քեզ այստեղ դո՞ւր չի գալիս։
― Այո՛, սըր, չի դուր գալիս։
― Ինչո՞ւ։
― Սա շատ վատ տեղ, սըր։
― Իսկ ինչո՞ւ է վատ։
― Է՜, լինում է էդպես կախարդված տեղ, վատ բան կլինի, սըր։
Ես նայեցի Բաֆուտի Քերծեներին, որոնք պառկած էին խոտի մեջ։
― Այստեղը կախարդվա՞ծ է։ Այստեղ ձեզ հետ վատ բա՞ն է պատահել, ― հարցրի նրանց։
― Ո՛չ, սըր, երբեք, ― միաձայն պատասխանեցին նրանք։
― Ահա տեսնո՞ւմ ես, ― ասացի ես Ջեյկոբին, ― այստեղ ոչ մի կախարդանք էլ չկա, և վախենալու բան չկա, հասկացա՞ր։
― Այո՛, սըր, ― պատասխանեց Ջեյկոբը, այնքան էլ չհամոզված։
― Իսկ եթե դու ինձ համար բռնես այդ որսը, ես քեզ շատ լավ կվարձատրեմ, ― շարունակեցի ես։
Ջեյկոբը նկատելիորեն աշխուժացավ։
― Մասան ինձ այնպիսի վարձ տալ, ինչպես որսորդների՞ն, ― հուսադրված հարցրեց նա։
― Այո՛, իհարկե։
Ջեյկոբը հոգոց հանեց ու մտածկոտ քորեց փորը։
― Ինչ է, դեռ շարունակում ես վախենալ, որ այստեղ քեզ կկախարդե՞ն։
― Է՜, ― առարկեց նա ու թոթվեց ուսերը։ ― Լինում է, որ ես էլ եմ սխալվում։
― Է՜յ, Ջեյկոբ, եթե մասան տա քեզ վարձ, դու սպանես քո հարազատ մամիին, ― ծիծաղելով ասաց Քերծեներից մեկը։ Ջեյկոբի փողասիրությունը լավ հայտնի էր ամբողջ Բաֆուտում։
― Հա՜, ― զայրացած բացականչեց Ջեյկոբը, ― իսկ դու փող չսիրե՞լ, հա՞։ Ինչո՞ւ դու մասայի հետ գալ որսի, թե որ չսիրել փող, հը՜։
― Դա իմ աշխատանք, ― ասաց որսորդը և բացատրեց, որպեսզի ոչ մի կասկած չմնա։ ― Ես Բաֆուտի Քերծե եմ։
Ջեյկոբը դեռ չէր հասցրել արժանի պատասխան մտածել, երբ մյուս որսորդը ձեռքը բարձրացրեց։
― Լսիր, մասա, ― հուզված ասաց նա։
Բոլորը լռեցին, և այստեղ հովտից մեզ հասավ տարօրինակ մի ճիչ․ սկզբում մեկ֊մեկ, կարճ ընդմիջումներով, լսվում էր մի բեկբեկուն սուլոց․․․ և հանկարծ այն փոխվեց երկարաձիգ ոռնոցի, որը չարագուշակ արձագանքով տարածվեց հովտի քարե պատերի մեջ։
― Դա, նիին է, մասա, ― շշնջացին որսորդները, ― նա ոռնում է ա՜յ, այնտեղ, բարձր ժայռին։
Ես հեռադիտակս ուղղեցի քարերի անկանոն կույտի վրա, որ ցույց տվին որսորդները, բայց միանգամից չնկատեցի դամանին։ Նա նստել էր ժայռի ծերպին և տիրաբար դիտում էր հովիտը։ Նա խոշոր ճագարի չափ էր, բայց թաթերը կարճ էին, հաստ, դունչը՝ բութ, ինչպես առյուծինը։ Ականջները փոքր, կոկիկ, ասես բոլորովին պոչ չուներ։ Մի երկու րոպե ես նրան ցննեցի, հետո նա շրջվեց նեղ ելուստի մյուս կողմը, վազքով բարձրացավ ժայռի գագաթը, մի պահ այնտեղ կանգ առավ, և, որոշելով հեռավորությունը, թեթև թռավ հարևան քարակույտի վրա ու անհետացավ գալարախոտի մացառուտներում։ Ըստ երևույթին, դրանց հետևում ինչ֊որ որջ կար։ Ես հեռադիտակս իջեցրի և նայեցի որսորդներին։
― Դե, ― հարցրի ես, ― ինչպե՞ս նրան բռնենք։
Նրանք արագ մտքեր փոխանակեցին իրենց լեզվով, հետո որսորդներից մեկը շրջվեց իմ կողմը։
― Մասա, այդ որսը, նա շատ խելոք, ― ասաց որսորդը, ծռմռելով դեմքը և քերելով ծոծրակը։ ― Ցանցով նրան մենք երբեք չբռնել, միևնույն է, նա փախչել մարդկանց կողքով։
― Իսկ ինչպե՞ս վարվենք, բարեկամս։
― Մենք սարում որջ գտնել, սըր, և մենք անել խարույկ և շատ ծուխ, մենք ցանցը դնել որջի առաջ, և հենց նա փախչել, մենք նրան բռնել։
― Լավ, ― համաձայնվեցի ես, ― գնանք, ժամանակն է։
Մենք առաջ շարժվեցինք հովտով։ Առջևից գնում էր Ջեյկոբը, այժմ նրա դեմքն արտահայտում էր մռայլ վճռականություն։ Մենք անցնում էինք ցածր, խիտ թփուտների միջով և, վերջապես, հասանք քարերի առաջին կույտին, որ կուտակվել էր իրար վրա այնպես անկանոն, կարծես ուր որ է պիտի փլվեին։ Այստեղ մենք ցրվեցինք չորս կողմ և, շների պես, գրեթե սողալով, շարժվեցինք ժայռի չորս կողմով, նայելով ամեն մի ճեղքի մեջ՝ չկա՞ արդյոք այնտեղ որևէ մեկը։ Որքան էլ տարօրինակ թվա, առաջինը Ջեյկոբի բախտը բերեց․ նա գլուխը հանեց թփերի միջից և կանչեց ինձ։ Նրա քրտնած դեմքը ուղղակի փայլում էր։
― Մասա, ես որջ գտել։ Ուրսը նստել այնտեղ, ներսում, ― ուրախ հայտարարեց նա։
Մենք խմբվեցինք որջի շուրջը և ականջ դրինք։ Դե, իհարկե, այնտեղ կա ինչ֊որ կենդանի էակ։ Մեզ էին հասնում թույլ շրշյուններ, ասես գազանիկը թաթերով ճանկռոտում էր հողը։
Մենք չոր խոտերից շտապ խարույկ սարքեցինք հենց մուտքի մոտ, և երբ, ինչպես հարկն է, այն բռնկվեց, կրակը ծածկեցինք կանաչ տերևներով։ Վայրկենապես թանձր ու կծու ծուխը երկինք բարձրացավ։ Մենք ցանցը կախեցինք որջի մուտքի վրա և տերևների մեծ փնջով ծուխն ավելի խոր ներս մղեցինք։ Տերևները ուժգին թափահարելով, ծուխն ուղղեցինք մութ ճեղքի մեջ․ այն քուլաներով գնում էր ավելի խորքը, և հանկարծ ամեն ինչ կատարվեց գլխապտույտ արագությամբ։ Որջից դուրս թռան դամանի երկու ձագուկներ, յուրաքանչյուրը ծովախոզուկի մեծությամբ, թռիչքի ժամանակ նրանք զարնվեցին ցանցին այնպիսի ուժգնությամբ, որ պոկեցին ամրակապերից, և ավելի ու ավելի խճճվելով նրա մեջ գլորվեցին թփուտները։
Նրանց ետևից դուրս թռավ մայրը, բավական խոշոր ու մարմնեղ մի գազանիկ՝ զայրույթից գազազած։ Նա դուրս թռավ որջից և անմիջապես նետվեց դեպի իրեն մոտ կանգնած մարդը, դա որսորդներից մեկն էր։ Դամանը սլանում էր այնպիսի արագությամբ, որ որսորդը չհասցրեց խուսափել, էգը ատամները խրեց նրա ոտքի մեջ և կախվեց նրանից, ինչպես բուլդոգը, քթով արձակելով բարձր ու սարսափելի «ուի՜ ի ի ի ի»֊ն։ Որսորդն ընկավ պատատուկի խիտ գորգին և հուսահատ թպրտում էր ու ոռնում ցավից։
Բաֆուտի մյուս Քերծեները այդ ընթացքում ջանում էին ցանցից հանել ձագուկներին, բայց դա այնքան էլ հեշտ բան չէր։ Ֆոնի տնեցիք իսկույն փախան, հենց որ ասպարեզում երևաց զայրացած մայրիկը, այնպես որ թփերի մեջ գալարվող և ամբողջ ուժով գոռացող որսորդին օգնության վազեցինք ես ու Ջեյկոբը։
Սակայն ես դեռ չէի հասցրել որևէ բան մտածել, երբ հանկարծ Ջեյկոբը ասես սթափվեց քնից։ Այս անգամ իրադարձությունները նրան հանկարծակիի չբերին։ Վախենում եմ, ճիշտն ասած, որ նրա արարքը թելադրված չէր ընկերոջ տանջանքներին կարեկցելուց։ Ըստ երևույթին, նա հասկացել էր, որ անհրաժեշտ է արագ ինչ֊որ բան անել, թե չէ գազանիկը կփախչի, և այն ժամանակ, ինքը՝ Ջեյկոբը, այլևս չի ստանա խոստացված դրամը, ինչպես որ չի տեսնի իր ականջները։ Ջեյկոբը բրեզենտե մեծ պարկը վերցրեց և սլացավ իմ կողքով․ այդ միշտ քնկոտ ու դանդաղաշարժ մարդուց ես ոչ մի կերպ չէի սպասում նման արագաշարժություն։ Չհասցրի նույնիսկ աչքս թարթել, երբ նա արդեն բռնեց չարաբախտ որսորդի ոտքից ու խցկեց պարկի մեջ՝ նրանից կախված դամանի հետ միասին։ Հետո ամուր ձգեց պարկի բերանը և, գոհ ժպտալով, շրջվեց դեպի ինձ։
― Մասա՜, ― աղաղակեց նա, ձգտելով խլացնել որսորդի գոռոցը, որն այժմ արդեն գոռում էր ոչ միայն ցավից, այլև զայրույթից, ― ես նրան բռնել։
Սակայն նա չափազանց շուտ էր տոնում իր հաղթանակը․ այլևս չկարողանալով դիմանալ, որսորդը վեր կացավ գալարախոտի վրայից և թափով խփեց Ջեյկոբի գանգրահեր ծոծրակին։ Ջեյկոբը ցավից ու վիրավորանքից հեկեկաց և գլորվեց ժայռն ի վար, իսկ որսորդը այդ ընթացքում ոտքի ելավ, հուսահատորեն աշխատելով ազատվել դամանից ու պարկից։ Որքան էլ ցավալի է, բայց պետք է խոստովանեմ, որ այստեղ ես նստեցի քարին և սկսեցի այնպես ծիծաղել, որ աչքերիցս արցունքներ հոսեցին, ավելի խելոք բան՝ մտքովս չանցավ։ Ջեյկոբը նույնպես ոտքի կանգնեց, սպառնալիքներ ու անեծք թափելով, և տեսավ, որ որսորդը փորձում է ոտքը հանել պարկից։
― Հե՜յ, ― աղաղակեց նա, ոստյուններով բարձրանալով լանջն ի վեր։ ― Հիմար մարդ, որսը հիմա փախչել։
Նա ձեռքերով գրկեց որսորդին, և երկուսով մեջքի վրա ընկան ուղղակի գալարախոտի գորգի մեջ։ Այդ ընթացքում մնացած որսորդները ձագուկներին դրեցին պարկերի մեջ և կարող էին արդեն օգնության գալ ընկերոջը։ Նրանք մի կողմ քաշեցին Ջեյկոբին և օգնեցին, որ նա ոտքը հանի պարկից։ Բարեբախտաբար, դամանն իր ատամները հանել էր նրա ոտքից, երբ ընկել էր պարկի մեջ, և, երևի, այնպես էր շշմել, որ էլ չէր կծել, բայց իհարկե, խեղճ որսորդը կարգին տանջվել էր։
Ես դեռ խեղդվում էի ծիծաղից, թեև ամեն կերպ ձգտում էի դա թաքցնել մյուսներից, հետո մի կերպ հանգստացրի վիրավոր որսորդին, հանդիմանեցի Ջեյկոբին նրա արարքի համար և ասացի, որ իր սեփական հիմարության պատճառով կստանա խոստացած վարձի միայն կեսը գազանիկին որսալու համար, իսկ մյուս կեսը կստանա որսորդը, չէ՞ որ Ջեյկոբի ողորմածությամբ նա քիչ մնաց ոտքից զրկվեր։ Իմ որոշումը, բոլորը, ընդունեցին հավանության նշաններով և գոհունակությամբ։ Ես վաղուց եմ համոզվել, որ աֆրիկացիների մեծ մասի մոտ չափազանց զարգացած է արդարության զգացումը, և նրանք սրտանց խրախուսում են ամեն տեսակ արդարացի վճիռը, եթե այն նույնիսկ ուղղված է իրենց դեմ։
Այսպիսով, վերականգնելով կարգ ու կանոնը և առաջին օգնությունը ցույց տալով վիրավորին, մենք հովիտով առաջ շարժվեցինք։ Ծխահարեցինք էլի մի քանի քարանձավ ու փոս, բայց՝ անարդյունք և, վերջապես, առանց որևէ արյունահեղության, հետապնդեցինք ու բռնեցինք մի մեծ արու դամանի։ Այժմ ես ունեի չորս դաման, ինձ ուղղակի չլսված հաջողություն վիճակվեց։ Եվ ես որոշեցի, որ ժամանակն է տուն վերադառնալու։ Մենք դուրս եկանք հովտից, շրջանցեցինք լեռնաշղթան, իջանք թեք լանջով, որ ծածկված էր քամուց օրորվող ոսկեգույն խոտով, և անցանք առաջ։ Հասնելով ավելի հարթ տեղանքի, մենք կանգ առանք ծխելու և հանգստանալու համար։ Ես նստեցի տաք խոտի վրա և նայեցի լեռներին, այնտեղից լսվում էր որոտի խուլ ճայթյունը։ Այո, մենք չէինք էլ նկատել, որ երկնքով դեպ մեզ էր սողում ծանր ու մռայլ ամպը, որն իր ուրվագծերով նմանվում էր պարսկական վիթխարի կատվի և որն արդեն տարածվել էր լեռնագագաթների վրա։ Նրա ստվերի տակ լեռների կանաչն ու ոսկին խամրել էին, դարձել մռայլ մուգ մանուշակագույն, իսկ հովիտները կտրտվել էին նրա սև շերտերով։ Ամպը շարժվում էր, փոխելով ուրվագծերը՝ մերթ ոլորվում, մերթ տարածվում․ ասես տրորում ու հունցում էր լեռնապարը, ինչպես կատուն է թաթերով ճանկռում հսկայական բազմոցը։ Ժամանակ առ ժամանակ այս վիթխարի զանգվածը ճեղքվում էր, և այնտեղից թափանցում էին արևի պայծառ ճառագայթները, ջինջ ոսկեփայլով լուսավորում լեռները, որոնց լանջերի մռայլ, մուգ մանուշակգույն խոտը բռնկվում էր վառ դեղին ու կանաչ գույներով։
Ապշեցուցիչ արագությամբ ամպը ավելի ու ավելի սևանում, մռայլվում, ասես ուռչում էր, պատրաստվելով անձրև տեղալ։ Ու ահա այնտեղ փլվում, ընկնում են կայծակները, ինչպես ծակող ատամնավոր արծաթե սառցալուլաներ, և լեռները դողում են ամպրոպի որոտից։
― Մասա, պետք է գնալ շուտ֊շուտ, ― ասաց որսորդներից մեկը։ ― Ինչ֊որ տեղ ամպրոպը մեզ հասնի։
Մենք շտապում էինք, գրեթե վազում բայց այնուամենայնիվ չհասցրինք․ ամպը փլվեց լեռների կատարներին և, ասես դանդաղեցրած թռիչքով, տարածվեց երկնակամարով մեկ, մեր ետևում։ Պոռթկուն ու սառը քամի բարձրացավ, և իսկույնևեթ անձրև տեղաց՝ արծաթե հոծ վարագույրի նման․ առաջին իսկ վայրկյանում մենք ամբողջովին թրջվեցինք։ Շեկ հողը մգացավ ու դարձավ սայթաքուն, անձրևն այնպես բարձր էր սուլում, որ խոսելը գրեթե անհնար դարձավ։ Երբ մենք մոտեցանք Բաֆուտի արվարձաններին, մեր ատամները զնգզնգում էին ցրտից, իսկ լրիվ թրջված հագուստները սառեցնում էին մարմիններս։ Մենք արդեն հասել էինք ճանապարհի վերջին, և այստեղ անձրևն արդեն կամաց֊կամաց պակասեց, դեռևս ցայտում էր թեթև ցնցուղի պես, իսկ հետո ամբողջովին դադարեց։ Թաց գետնից սպիտակ մշուշ բարձրացավ և զարնվեց մեր ոտքերին, ինչպես տեղատվության վիթխարի ալիքը։