Changes
/* Գլուխ չորրորդ */
Որտե՞ղ է տրամաբանությունը։
==Մորմոնները==
(«Առանց բեռի» գրքից)
Մի քառասուն րոպե հետո այն կայանում, որտեղ փոխում էին մեր ձիերը, ընթրիքի հրավիրվեցինք մորմոնյան «վրիժառու հրեշտակի» մոտ։ Որքան ինձ հայտնի է, «վրիժառու հրեշտակները մեր օրերի սրբերն» են, ինչպես իրենց անվանում են մորմոնները, որոնց վրա մորմոնյան եկեղեցին մշտական հոգատարություն է դրել բնաջնջելու անցանկանալի քաղաքացիներին։ Ես անչափ շատ էի լսել այդ ահեղ «հրեշտակների» և նրանց արյունալի մութ գործերի մասին, և սարսուռով մտա այդ մորմոնի տունը, որտեղ պետք է ընթրեինք։ Բայց ավա՜ղ, հակառակ մեր ռոմանտիկական պատրանքներին, նա ճղճղան ու գռեհիկ անպատկառի և զազրախոսի մեկն էր։ Կարող է պատահել, որ նա բավականաչափ արյունարբու էր և լիովին արդարացնում էր «վրիժառուների» անունը, բայց հնարավո՞ր է, արդյոք, որ հրեշտակի, թեկուզև վրիժառու հրեշտակի մեջ, ազնվության նշույլ անգամ չլինի։ Կարելի՞ է, արդյոք, հաշտվել կեղտոտ վերնաշապիկով ու առանց շալվարակալների հրեշտակի հետ։ Կարելի՞ է, արդյոք, հարգել մի հրեշտակի, որը ձիու նման խրխնջում է և ծովահենի նման պարծենում։
Այնտեղ կային նաև ուրիշ անպարկեշտ անձնավորություններ՝ մեր տանտիրոջ եղբայրակիցները։ Նրանց մեջ ջենտլմենական արտաքինով ու վարքագծով աչքի էր ընկնում միայն մեկը՝ Հիբերի որդի Ք․ Քիմբելան, երեսունին մոտ մի բարձրահասակ, բարեկազմ երիտասարդ։ Բազմաթիվ փնթի կանայք, աճապարանքով վազվզում էին սենյակում՝ ձեռքներին սրճամաններ, կտրտած հաց և ընթրիքի այլ պարագաներ։ Մեզ ասացին, որ դրանք տանտիրոջ կանայք են՝ եթե ոչ բոլորը, ապա մի քանիսը։ Դա, իհարկե, հենց այդպես էլ էր, որովհետև եթե նրանք աղախիններ լինեին, իրենց հասցեին չէին հանդուրժի հայհոյանքի ու զազրախոսության այդպիսի տարափ անգամ երկնային հրեշտակի կողմից, առավել ևս այդ դժոխքի ծնունդի։
Այսպիսին էր մեր առաջին ծանոթությունը Արևմուտքի այդ «յուրատեսակ ինստիտուտի» հետ, և պետք է ասել, որ դա մեզ այնքան էլ դուր չեկավ։ Մենք չփորձեցինք առանձնապես զննել այն, այլ շտապ ուղևորվեցինք «մեր օրերի սրբերի» կացարանը, մարգարեների միջնաբերդը, Ամերիկայում միակ բացարձակ միապետության մայրաքաղաքը՝ Աղի լճի քաղաքը։ Երբ գիշերը վրա հասավ, ապաստարան գտանք «Աղի լիճ» հյուրանոցում և արձակեցինք մեր կապկպած իրերը․․․
Սոլթ Լեյք սիթիում մնացինք ընդամենը երկու օր, և այդ պատճառով էլ չհասցրինք հարկ եղածին պես խորանալ բազմակնության համակարգի մեջ, հավաքել համապատասխան փաստական տվյալներ և անել անհրաժեշտ հետևություններ, որպեսզի այնուհետև մի ավելորդ անգամ ամբողջ ազգի ուշադրությունը հրավիրենք այդ հարցի վրա։ Ես շատ էի ուզում այդ բանն անել։ Անձնապաստան երիտասարդի ողջ ավյունով փափագում էի հախուռն կերպով մարտի նետվել և մեծ հաղթանակ տանել, քանի դեռ չէի տեսել մորմոն կանանց։ Տեսա և փափկեցի։ Իմ սիրտը մտքիցս ավելի իմաստուն գտնվեց։ Այն լցվեց կարեկցանքով դեպի այդ թշվառ, անճոռնի ու խղճալիորեն տգեղ արարածները և, շրջվելով, որպեսզի թաքցնեի աչքերս խոնավացրած արցունքները, ինքս ինձ ասացի․ «Ո՛չ։ Այն տղամարդը, որը դրանցից մեկին կնության է վերցնում, հանդես է բերում քրիստոնեական գթասրտություն և արժանի է ոչ թե խիստ դատապարտման, այլ ամբողջ մարդկության անկեղծ գովասանքին, իսկ նա, ով դրանցից վաթսունին է կնության վերցնում, այնքան բարձր ու անշահախնդիր անձնազոհություն է կատարում, որ երկրագնդի ժողովուրդները պետք է գլխարկները հանեն և երկյուղած լռությամբ խոնարհվեն նրա առջև»։<ref>Մորմոնների համառոտ պատմությունը և «Լեռնային մարգագետնում տեղ ունեցած կոտորածի» մասին հոդվածը տես Ա․ և Բ․ հավելվածներում։ ― Ծան․ հեղինակի։</ref>
==Գլուխ XV==
Հեթանոսական որջը։ Խոսակցություններ բազմակնության մասին։
Թոռնիկը և տատիկը։ Հավանոց պաշտոնաթող կանանց համար։
Երեխաներին պետք է խարանել։ Հայրական հոգատարություն ընկեցիկների նկատմամբ։ Ընտանեկան մահճակալ։
Ուրիշ որտե՞ղ կլսեք այդքան գրավիչ պատմություններ անհնազանդ հեթանոսներին կոտորելու մասին։ Դժվար է պատկերացնել ավելի հարմարավետ որևէ բան, քան այն երեկոն, որ մենք անցկացրինք Սոլթ Լեյք սիթիում, հեթանոսներից մեկի որջում, ծխամորճ ծխելով և լսելով այն պատմությունը, թե ինչպես է Բերթոնը ձիով մխրճվել գթություն հայցող անպաշտպան մարդկանց բազմության մեջ և ատրճանակով շանսատակ արել տղամարդկանց ու կանանց։ Եվ թե ինչպես է «վրիժառու հրեշտակ» Բիլ Հիմկենը գնդակահարել Դրաունին ու Առնոլդին այն բանի համար, որ նրանք դատարանի միջոցով սրանից պահանջել էին վճարել իր պարտքը։ Եվ թե ինչպես է Պորտեր Ռոքուելը կատարել իր սարսափելի գործերը։ Եվ թե ինչպես միամիտ մարդիկ, գալով Յուտա, երբեմն վատ են արտահայտվում Բրիգեմ Յունգի, կամ բազմակնության, կամ նույնքան սրբազան մեկ ուրիշ բանի մասին, և արդեն առավոտյան նրանց գտնում են մի որևէ խուլ նրբանցքում գետնին փռված, որտեղ նրանք համբերատար սպասում են դիակառքին։ Ոչ պակաս հետաքրքրիր է լսել հեթանոսների խոսակցությունները բազմակնության մասին․ այստեղ կարելի է իմանալ, թե ինչպես հաստափոր մի խոզ, տոհմավագ կամ եպիսկոպոս, ամուսնացել է մի դեռահաս աղջկա հետ, և դա նրան դուր է եկել, ամուսնացել է նրա քրոջ հետ՝ դուր է եկել, ամուսնացել է երրորդ քրոջ հետ՝ դուր է եկել, ամուսնացել է նրա մոր հետ՝ դուր է եկել, ամուսնացել է նրա հոր, պապի, նախապապի հետ, իսկ հետո, չկշտանալով, նորից է հայտնվել ու էլի է խնդրել։ Եվ թե ինչպես հաճախ տասմեկամյա մի կայտառ աղջնակ դառնում է սիրված կին, իսկ նրա սեփական հարգարժան տատիկը իրենց ընդհանուր ամուսնու աչքում ընկնում է մինչև վերջին տարակարգը և քնելու է ուղարկվում խոհանոց։ Եվ թե ինչպես են մորմոն կանայք հանդուրժում այնպիսի մի խայտառակ իրավիճակ, երբ մայրն ու աղջիկները իրար գլխի թափած են մի նեխած բնի մեջ, և երիտասարդ աղջիկը տարակարգով հարազատ մորից բարձր է ու ավելի մեծ իշխանություն ունի, որ նրանց դավաբանության համաձայն մարդը երկրի երեսին ինչքան ավելի շատ կին ունի և ինչքան ավելի շատ երեխաներ է մեծացնում, այնքան ավելի բարձր տեղ է նրանց բոլորի համար պատրաստված ապագա կյանքում, գուցե ոչ այնքան բարձր, որքան թեժ, բայց այդ մասին նրանք ոչինչ չեն ասում։
Մեր հեթանոս բարեկամների ասելով, Բրիգեմ Յունգի հարեմում կա քսանից երեսուն կին։ Նրանցից ոմանք, իբր թե, հասել են զառամյալ հասակի և արձակվել իսկական ծառայությունից, բայց նրանք լավ ապահովված են և լիակատար հարմարավետությամբ ապրում են իրենց հավաբնում, կամ «Առյուծի տանը», ինչպես որ այն, չգիտես թե ինչու, անվանում են։ Յուրաքանչյուր կնոջ հետ ապրում են նրա երեխաները, ընդհանուր առմամբ հիսուն երեխա։ Երբ երեխաները չեն աղմկում, տանը տիրում է լռություն և կարգուկանոն։ Բոլոր տնեցիները ուտում են մի սենյակում, և, ասում են, թե այդպիսի հացկերույթը ընտանեկան շրջանակում խաղաղ երջանկության օրինակ կարող է ծառայել։ Մեզանից ոչ մեկին չվիճակվեց ճաշել պարոն Յունգի մոտ, բայց Ջոնսոն ազգանունով մի հեթանոս պնդում էր, թե ինքը մի առիթով բավականություն է ունեցել նախաճաշելու «Առյուծի տանը»։ Նա մեզ վառ գույներով նկարագրեց «անվանականչն» ու նախնական մյուս արարողությունները, ինչպես նաև այն արյունալի մարտը, որը տեղի էր ունեցել, երբ մատուցել էին հնդկացորենի յուղաբլիթներ։ Բայց նա, անտարակույս, գունազարդում էր։ Եթե հավատանք նրա պատմածին, պարոն Յունգը կրկնել է իր «երկամյակներից» ոմանց պատկանող մի քանի սուր բառեր, ըստ որում ոչ առանց հպարտության նշելով, որ արդեն շատ տարիների ընթացքում ինքն այդ կարգի նյութ է մատակարարում արևելյան նահանգներում հրատարկվող մի հանդեսի․ հետո նա ցանկացել էր պարոն Ջոնսոնին ցույց տալ այն երեխային, որը ասել էր վերջին հաջող սրախոսությունը, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում նրան գտնել։ Նա երկար ժամանակ զննել է երեխաների դեմքերը, բայց ապարդյուն։ Ի վերջո, հրաժարվել էր իր մտադրությունից և հոգոց հանելով ասել․ «Կարծում էի կճանաչեմ այդ չարաճճիին, բայց տեսեք, որ ոչ, չճանաչեցի»։
Հետո, Ջոնսոնի պատմելով, պարոն Յունգն ասել է, թե կյանքը տխուր, շատ տխուր բան է, «որովհետև ամեն անգամ, երբ մարդ նորից է ամուսնանում, նրա ուրախությունը սովորաբար դառնացնում է նախորդ կանանցից մեկի սրտնեղիչ թաղումը»։ Ու Ջոնսոնը նաև պատմում էր, որ մինչ իրենք պարոն Յունգի հետ սիրալիր զրուցելիս են եղել, հայտնվել է նրա կանանցից մեկը և պահանջել ինչ֊որ կրծքազարդ, ասելով, որ, ինչպես իրեն հաջողվել է իմանալ, նա կրծքազարդ է նվիրել վեցերորդ համարին, և թող չկարծի, թե այդպիսի աղաղակող անարդարությունը նրա համար անպատիժ կմնա։ Պարոն Յունգը նրան հիշեցրել է կողմնակի մարդու ներկայության մասին։ Տիկին Յունգը պատասխանել է, որ եթե կողմնակի մարդուն դուր չեն գալիս իրենց տան կարգերը, նա կարող է դուրս կորչել։ Պարոն Յունգը խոստացել է կրծքազարդ տալ, և նա հեռացել է։ Բայց մեկ րոպե անց եկել է մյուս տիկին Յունգը և նույնպես կրծքազարդ է պահանջել։ Պարոն Յունգն ուզեցել է ամոթանք տալ նրան, բայց տիկին Յունգը կես խոսքից ընդհատել է նրան։ Նա ասել է, թե համար վեցը կրծքազարդ է ստացել, իսկ համար տասնմեկին այն խոստացված է, և «թող նա խույս չտա, իր իրավունքներն ինքը գիտի»։ Նա խոստացել է, և կինը հեռացել է։ Եվս մեկ րոպե անց ներկայացել են երեք կանայք, և պարոն Յունգի գլխին պայթել է արցունքների, կշտամբանքների ու համառ խնդրանքների մի փոթորիկ։ Իրենց, իբր, արդեն ամեն բան հայտնի է համար վեցի, համար տասնմեկի և համար տասնչորսի մասին։ Պարոն Յունգը խոստացել է նվիրել ևս երեք կրծքազարդ։ Նրանք դեռ չհեռացած, սենյակ են մտել ևս ինը կանայք, նոր փոթորիկ է պայթել մարգարեի ու նրա հյուրի գլխին։ Եվս ինը կրծքազարդ է խոստացվել, և մարտաշունչ կանայք ետ են գնացել։ Այնուհետև հայտնվել են ևս տասնմեկ կանայք՝ լացով, ոռնոցով և ատամների կրճտոցով։ Եվ նորից խաղաղությունը վերականգնվել է կրծքազարդեր խոստանալու գնով։
Ահա ձեզ ակներև օրինակ, ― ասել է Յունգը։ ― Ինքներդ եք տեսնում, թե ինչ է ստացվում։ Կարող եք դատել, թե ինչ է իմ կյանքը։ Մարդ չի կարող միշտ խելամտորեն վարվել։ Մի պահ մոռացության մեջ ընկնելով, ես թեթևամիտ արարք թույլ տվեցի․ իմ սիրելի համար վեցին (ներեցեք, որ ես նրան այդպես եմ անվանում․ նրա մյուս անունը գլխիցս թռավ) կրծքազարդ նվիրեցի։ Այն արժեր ընդամենը քսանհինգ դոլար, այսինքն այդպիսին էր նրա տեսանելի գինը, բայց ես պետք է կարողանայի հասկանալ, որ վերջին հաշվով այն ինձ վրա շատ ավելի թանկ կնստի։ Ձեր աչքի առջև դրա գինն աճելով հասավ վեց հարյուր հիսուն դոլարի, ու ավա՜ղ, դա դեռ բոլորը չէ, որովհետև Յուտայի ամբողջ տարածքում ես կանայք ունեմ։ Ես տասնյակ կանայք ունեմ, որոնց համարները, էլ չեմ ասում անունները, կարող եմ հիշել, միայն նայելով ընտանեկան աստվածաշունչը։ Նրանք ցիրուցան ապրում են տիրույթների բոլոր սարերում ու հովիտներում։ Եվ տեսեք․ նրանք բոլորը կլսեն այդ չարաբաստիկ կրծքազարդի մասին և բոլորը, առաջինից մինչև վերջինը, կմեռնեն, բայց չեն նահանջի։ Համար վեցի կրծքազարդը ինձ համար կարժենա ոչ թե քսանհինգ, այլ երկու և կես հազար դոլար։ Բացի դրանից, այդ անամոթները կսկսեն համեմատել նվերները, և եթե պարզվեց, որ մի կրծքազարդը մի փոքր ավելի լավն է մյուսներից, դրանք ետ կշպրտեն ինձ, և հարկադրված կլինեմ պատվիրել նոր կրծքազարդեր, որպեսզի խաղաղություն պահպանեմ իմ ընտանիքում։ Դուք, պարոն, հավանաբար, չեք էլ նկատել, բայց ամբողջ ժամանակ, քանի դուք իմ երեխաների հետ էիք, ձեր յուրաքանչյուր շարժմանը աչալուրջ հետևում էին ծառաներս։ Եթե փորձեիք երեխաներից մեկին տալ մի մետաղադրամ կամ նաբաթ, կամ էլի ինչ֊որ դատարկ բան, ձեզ անմիջապես դռնից դուրս կշպրտեին, ավելի շուտ, քան ձեռքից բաց կթողնեիք նվերը։ Այլապես պետք է ճիշտ այդպիսի նվեր տայիք իմ բոլոր երեխաներին, և փորձով գիտենալով, թե դա որքան կարևոր է, ես ինքս կհոգայի, որ երեխաներից ոչ մեկը զուրկ չմնար։ Մի անգամ ոմն ջենտլմեն իմ երեխաներից մեկին նվիրել էր ոսկրե սուլիչ, իսկապես որ սատանայի հորինվածք, որն անասելի սարսափ է ներշնչում ինձ, ասենք ձեզ էլ, պարոն, սարսափ կներշնչեր, եթե ձեր տանը մի հարյուրի չափ երեխաներ ունենայիք։ Բայց բանը կատարվել էր, և չարագործն անհետացել էր։ Ես գիտեի, թե ինձ ինչ է սպասում, և ձգտում էի վրեժխնդիր լինել։ Ես ուղարկեցի վրիժառու հրեշտակների մի ջոկատ, որը նրա հետևից հասավ Նևադայի անառիկ լեռները։ Բայց այնպես էլ չբռնեց նրան․․․
― Դուք, պարոն, գաղափար չունեք, թե ինչ բան է ընտանեկան կյանքը։ Ես հարուստ եմ, և դա բոլորը գիտեն։ Ես առատաձեռն եմ, և բոլորը դրանից օգտվում են։ Իմ մեջ սաստիկ զարգացած է հայրական բնազդը, և բոլորը ընկեցիքներին աշխատում են իմ վզին փաթաթել։ Ամեն մի կին, որը բարին է ցանկանում իր երեխայի համար, գլուխ է ջարդում, թե ինչպես անի, որ իր գանձը ընկնի իմ տուն։ Երևակայեք, պարոն, մի անգամ այստեղ եկավ մի կին՝ երեխան գրկին, որի մաշկը ինչ֊որ տարօրինակ էր, ասես կենդանի չլիներ, (մորը նմանապես) և երդվում էր, թե երեխան իմն է, իսկ ինքն իմ կինն է, թե ես նրա հետ ամուսնացել եմ այսինչ ժամանակ, այսինչ տեղում, բայց ինքը մոռացել է իր համարը, իսկ ես էլ, բնականաբար, միտս չեմ պահել նրա անունը։ Նա իմ ուշադրությունը հրավիրեց իմ ու երեխայի նմանության վրա, և, իսկապես, երեխան կարծես թե նման էր ինձ, մի բան, որ շատ հաճախ պատահող դեպք է մեր տարածքում, կարճ ասած, երեխային տեղավորեցի մանկանոցում, իսկ կինը գնաց։ Եվ ինչ։ Օ՜հ, Օրսոն Հայդի ստվեր։ Երբ երեխայի վրայից սպիտակ շպարը լվացին, պարզվեց, որ նա կարմրամորթ է։ Օ՜, ոչ, ինչ կուզեք ասեք, բայց դուք գաղափար անգամ չունեք, թե ինչ բան է ընտանեկան կյանքը։ Դա շան կյանք է, պարոն, ուղղակի շան կյանք։ Դրամը խնայելու ոչ մի հնարավորություն չկա։ Ես փորձեցի ունենալ մեկ պսակազգեստ բոլոր դեպքերի համար։ Չստացվե՛ց։ Նախ քեզ պսակում են չթի մեջ փաթաթված ձողի նմանվող մի էակի հետ, իսկ հետո վերցնում ես երկոտանի ուռուցվորի, և հարկավոր է հագուստը կցակարել պայթած օդապարիկի լաթերով։ Ա՜յ թե ինչ։ Հապա լվացարարուհու ներկայացրած հաշիվը (ներեցեք ինձ ակամա արցունքներիս համար)․ շաբաթական ինը հարյուր ութսունչորս հատ սպիտակեղեն։ Ո՛չ, պարոն, այնպիսի տնտեսությունում, ինչպիսին իմն է, երազել անգամ չի կարելի խնայողության մասին։ Հենց միայն օրորոցներ որքան են հարկավոր, կարո՞ղ եք պատկերացնել։ Հապա ճիճվամուղ դեղամիջոց։ Իսկ աղեխիթը բուժող օշարա՜կ։ Հապա օղակնե՜ր, երբ սկսում են դուրս գալ ատամները։ Հապա «հայրիկի ժամացույցներ» մանուկներին զբաղեցնելու համար։ Հապա կահույք մաքրելու խոզանակներ ու փալասներ։ Հապա ծծմբային լուցկիներ՝ կուլ տալու համար և ապակու փշրանք՝ վիրավորվելու համար։ Միայն ապակու վրա ծախսվող գումարը երևի հաստատ բավականացներ ձեր ընտանիքը պահելու համար, պարոն։ Ինչքան էլ կծծիություն անեմ, ինչքան էլ կրճատեմ ծախսերը, չեմ կարող արագ առաջ գնալ, իսկ չէ որ իմ հնարավորությունների պայմաններում հարկավոր էր առաջադիմել։ Ձեզ ուղղակի ասեմ․ պարոն, կար ժամանակ, երբ պարզապես գլխիս մազերն էի պոկում, որ հազարավոր դոլարներ որպես մեռած կապիտալ ընկած են այն յոթանասուներկու մահճակալների մեջ, որոնց վրա քնում են իմ յոթանասուներկու կանայք, փոխանակ աճման տրամադրվելու, ինչպես որ հարկն է, և ես վերցրի ու վաճառեցի բոլոր մահճակալները, վաճառեցի վնասով, պարոն, և պատրաստեցի մեկ մահճակալ՝ յոթ ոտնաչափ երկարությամբ ու իննսունվեց ոտնաչափ լայնությամբ։ Բայց սխալվեցի։ Ես աչք փակել չէի կարողնաում։ Ինձ թվում էր, թե միաժամանակ խռմփացնում են բոլոր յոթանասուներկու կանայք։ Ականջներս չէին դիմանում։ Իսկ դա գիտե՞ք որքան վտանգավոր էր։ Սարսափից ուղղակի դողում էի։ Նրանք բոլորը միաժամանակ ներշնչում էին օդը, ու ես ուղղակի տեսնում էի, թե ինչպես պատերը ներս էին քաշվում, իսկ ամեն մի արտաշնչման ժամանակ դրանք դուրս էին ցցվում, և ես լսում էի, թե ինչպես են ճարճատում փայտամածները ու ճռնչում է տանիքի կղմինդրը։ Բարեկամս, լսեք ծերուկիս խորհուրդը, ձեզ մի ծանրաբեռնեք մեծ ընտանիքով, հավատացնում եմ ձեզ, որ դրա կարիքը չկա։ Միայն փոքր ընտանիքում, ընտանեկան սերտ շրջանակում դուք կգտնեք հարմարակեցություն և այն հոգեկան անդորրը, որը լավագույն ու բարձրագույն բարիքն է այն բոլոր բարիքներից, որոնք այս աշխարհում պատրաստված են մեզ համար և որի կորուստը մեզ չի հատուցի ո՛չ հարստությունը, ո՛չ փառքը, ո՛չ իշխանությունը, ո՛չ էլ մեծությունը։ Հավատացեք ինձ, տասը, ամենաշատը տասնմեկ կինը շատ ու շատ է ձեզ համար․ այդ սահմանը չանցնեք։
Չգիտեմ ինչու, բայց այդ Ջոնսոնը առանձին վստահություն չէր ներշնչում ինձ։ Սակայն նրան լսելը հետաքրքիր էր։ Եվ ես կասկածում եմ, որ մեզ հաջողվեր այդ բոլոր արժեքավոր տեղեկությունները քաղել մեկ ուրիշ աղբյուրից։ Համենայն դեպս, նա շահեկանորեն տարբերվում էր չխոսկան մորմոններից։
