Changes
/* Գլուխ հինգերորդ */
Քիչ անց նրանք բոլորն արդեն քնած էին։ Կրակի մոտ նստած մնացել էր միայն ընկեր Գեղամը։ Գրկել էր ծնկները, կկոցած աչքերով նայում էր երկինք ձգվող բոցե լեզուներին ու մտածում... կորած եռյակի մասին. «Որտե՞ղ են նրանք։ Ի՞նչ են անում։ Ի՞նչ կարող էր պատահել։ Կգտնե՞նք նրանց, թե...»։
=== Գլուխ վեցերորդ ===
Ինչ֊որ բան զգուշորեն քսվեց Հասմիկի մեջքին։ Աղջիկն ասես երազում լսեց իր անունը։ Ո՞վ էր, ի՞նչ էր ուզում, ի՞նչ էր ասում՝ չհասկացավ.
— Թող քնեմ։
— Հասմիկ։
Այս անգամ ձայնը հնչեց ավելի բարձր, ավելի հրամայական։ Աղջիկն ալարելով բաց արեց աչքերը։ Լապտերից տարածվող աղոտ լույսի տակ նա տեսավ իրեն գամված Գագիկի հայացքը։ Հաճելի անորոշությունը ակնթարթորեն ցնդեց, իր տեղը զիջելով տխուր իրականությանը։ Հասմիկը նայեց Գագիկի վիրակապված ոտքին, հետո իր պատռված շրջազգեստին և ամեն ինչ հիշեց։
Պայուսակը վերցնելուն պես վերադարձել էր ու Գագիկին գտել, նույն դիրքում, ինչպես թողել էր. գլուխը կիսաթեք, պատին հենված, ցավից տնքալով։ Անմիջապես հանել էր եզանլեզուն ու սեղմել ոտքին։ Հետո հիշվել էր, որ հարկավոր է վիրակապ գտնել։ Որտեղի՞ց։ Պատռել էր շրջազգեստը, փեշից՝ մի լայն շերտ ու եզանլեզուն փաթաթել վերքին։ Վիրակապելը վերջացնելուն պես ցանկացել է գնալ, փնտրել Արամին, բայց վախեցել էր ու մնացել նստած՝ զույգ ձեռքով գրկած Գագիկի գլուխը։ Լաց էր եղել. «Մեղավորը ես եմ։ Ես, միայն ես... ի՞նչ գործ ունեի թփուտներում։ Ինչի՞ս էին պետք ծաղիկները։ Չէ՞ որ Գագիկն էլ զգուշացրեց, ասաց որ հեռու չգնամ, անձրև է գալու։ Իսկ ես...»։ Մի ամբողջ հավիտենականություն անց Գավիկը քնեց կամ գուցե ցավից ընդարմացավ։ Իսկ հետո... մնացածը չէր հիշում։ Ինչպե՞ս էր իրեն հաջողվել փակել աչքերը, ինչպես էր քնել։
— Հասմիկ։
«Հիմա կհարցնի՝ որտե՞ղ է Արամը»— վախեցած մտածեց Հասմիկն ու հայացքը փախցրեց լույսից։
— Ոտքդ ցավո՞ւմ է,— հարցրեց։
— Մի քիչ։
— Եզանլեզու էի դրել։
— Գիտեմ։ Քո քնած ժամանակ մի անգամ արդեն վիրակապը փոխել եմ։ Շրջազգեստդ իզուր ես պատռել։
— Վաղո՞ւց էի քնել։
— Վաղուց։ Երկու ժամ կլինի, գուցե ավելի, ինչ ես արթնացել եմ, իսկ դու քնած ես։
— Եզանլեզուն քեզ փրկեց։
— Այդ մասին ես պետք է մտածեի ավելի շուտ՝ հենց սկզբից, որ տեսա թարախակալել է։
— Դու գիտեի՞ր, որ եզանլեզուն...
— Ես բույսերի կոլեկցիաներ նույնպես ունեմ։
— Հա՞...
— Դու գիտե՞ս, որ Արամը դեռ չի վերադարձել։
Հասմիկը ցնցվեց.
— Գիտեմ։
— Նա ո՞ր կողմ գնաց։
Հասմիկը ցույց տվեց քարանձավի խորքը.
— Լա՞վ ես հիշում։
— Ը֊հը։ Գնաց ուսապարկի ետևից։ Իսկ ուսապարկն այն կողմում էինք թողել։
— Լապտերն ինչո՞ւ չվերցրեց։
— Լապտերն այնտեղ էր, ուսապարկի հետ։
— Ուրեմն մթության մեջ անցել է ու չի նկատել։
— Այդ դեպքում կվերադառնար։ Ինչքա՞ն ժամանակ է,— Հասմիկի կոկորդում ինչ֊որ բան սեղմվեց։ Չէր ուզում, բայց անսպասելիորեն սկսեց հեկեկալ։
— Լացից օգուտ չկա,— Գագիկը մտազբաղ նայեց Հասմիկին,լաց մի՛ լինի։ Հիշիր, գուցե նա այդ կողմը չգնաց։
Հասմիկը հիշեց։ Ինքը նստած էր ինչպես հիմա՝ պատի տակ, Գագիկի գլուխը գրկին։ Արամը լսեց եզանլեզվի մասին ու տեղից թռավ. «Ես գնում եմ ուսապարկի ետևից։ Հենց հիմա կվերադառնամ։ Տատս բոլոր վերքերը բուժում էր եզանլեզվով։ Դե, ես վազեցի։ Լապտերն էլ այնտեղ թողեցինք, չէ՞»։ «Աջ կողմով քայլիր,— ձայնել էր ինքը Արամի ետևից,— պայուսակը աջ պատի տակ է»։ Արամը չէր պատասխանել։ Գնացել էր, գուցե և նույնիսկ չլսելով Հասմիկի ասածը։
— Այդ կողմ գնաց։
Գագիկը բարձրացավ տեղից։ Աջ ուսով հենվեց պատին ու սկսեց մտածել. «Ո՞ւր կարող էր անհետանալ Արամը։ Գիշատիչ գազանների և ընդհանրապես, որևէ կենդանու ներկայությունը անձավում բացառվում է, հակառակ դեպքում նրանք ինչ֊որ կերպ կմատնեին իրենց, զգալ կտային իրենց գոյությունը»։ Այդ իհարկե, այդպես էր։ Մինչև վերջին կանգառը նրանք կենդանիների բոլորովին չէին հանդիպել։ Իսկ Հասմիկի քնած ժամանակ Գագիկն ինչ֊որ թփթփոց էր լսել։ Սկզբում վախեցել էր, վառել լապտերը և աղոտ լույսի տակ հասցրել նկատել մթության մեջ պահվող զույգ չղջիկներին։ Այնուհետև գտել էր նաև խավարասեր թռչունների բույնը և նրանց կղկղանքով սնվող միջատների մի ամբողջ բազմություն։ Չղջիկներից բավական անց կատարվել էր երկրորդ հայտնագործումը՝ Գագիկը զտել էր խիտ բնակեցված մի մրջնանոց։ Սա տղային ավելի էր ուրախացրել, քան առաջին հայտնագործությունը, որովհետև, նրա կարծիքով, մրջյունը ամենահեշտ ուտվող միջատներից մեկն էր։ Անմիջապես հավաքել էր։ Նախ կերել էր ինքը՝ մինչև հագենալը, մնացածն էլ լցրել էր լուցկու տուփերի մեջ։ «Հասմիկն ու Արամն էլ չեն հրաժարվի»— մտածել էր։ Գագիկը հիշեց, որ մրջյուններով լի չորս տուփերն ինքը պայուսակում չի տեղավորել։ Անմիջապես գտավ ու գցեց պայուսակը։ Մեկը մտածեց առաջարկել Հասմիկին։ Հետո հիշեց ճանապարհի դեպքը, երբ Հասմիկը զզվանքից ծամածռել էր դեմքը ու որոշեց չշտապել. «Մնա։ Երբ քաղցից բողոքի, այն ժամանակ կառաջարկեմ»։ Գագիկը նորից հենվեց պատին ու շարունակեց մտածել ընկերոջ մասին. «Մնում էր հնարավոր մի բան։ Որ անցուղին ճյուղավորված լինի։ Ճանապարհի մեծ մասը մենք անցանք առանց լույսի։ Նշանակում է, որ դա լրիվ հնարավոր է»։ Գագիկը կես քայլ հեռացավ պատից.
— Գնանք Արամին գտնելու։
— Գտնելո՞ւ։
— Այո։ Ես կարծում եմ, որ ճանապարհը այս կողմերում ճյուղավորում ունի։ Արամը քայլել է մթության մեջ և չի նկատել, որ ինքը ճանապարհից շեղվում է։ Պա՞րզ է։
— Կարծես թե,— Հասմիկը հոգոց հանեց,— այո։
— Եվ այդ ճյուղավորումն այստեղից շատ հեռու չպետք է լինի։ Նա գիտեր, չէ՞, թե ինչքան էինք հեռացել ուսապարկից,
— Գիտեր։ Մոտավորապես...
— Դե, վեր կաց։ Աչքերդ սրբիր ու վերցրու լապտերը։
{{ԵրեքԱստղ}}
Արամը կանգ առավ.
— Չէ, ինչ որ բան խառնել եմ։ Ուսապարկն այսքան հեռու լիներ չէր կարող...
Նա մտքում հաշվել էր ութ հարյուր վաթսուն քայլ, այնինչ համոզված էր, որ Գագիկին չէին տեղափոխել այդ ճանապարհի նույնիսկ մեկ քառորդը.
— Պարզապես անցել ու չեմ նկատել,— մտածեց,— վերադառնալ է պետք։ Բայց... իսկ, եթե,— նա մի պահ տատանվեց,— չէ, ինչպե՞ս կարող էի անցնել ու չնկատել։ Ոտքերս գետնից համարյա չէի կտրում, իսկ ուսապարկն ընկած էր... Թյու,— Արամը հիշեց, որ ուսապարկն ընկած էր անց ուղու աջ պատի տակ, իսկ ինքը եկել էր ձախ կողմով,— հիմար դատարկագլուխ, տխմար մուկ, անուղղելի ապուշ,— մտքում նա հայհոյեց ինքն իրեն՝ անուշադրությ՛ան համար ու վերադարձավ՝ այս անգամ արդեն աջ պատի տակով։
Հիմա քայլերը չէր հաշվում։ Ի՞նչ իմաստ ուներ, երբ համոզված էր, որ անպայման հասնելու է և՛ ուսապարկին, և՛ մթության մեջ թողած ընկերներին։ Նա չէր էլ կասկածում, որ ինքը հեռացել է իսկական ճանապարհից՝ այսինքն նրանից, որով եկել էին մինչև բաժանվելը։ Նա մտածում էր միայն Գագիկի մասին։ «Եզանլեզուն անպայման կփրկի, միայն թե ժամանակին հասցնեմ։ Եզանլեզուն դանակի պես կկտրի ցավը...»։ Եթե Արամը փոքր֊ինչ ավելի ուշադիր լիներ, անպայման կնկատեր, որ արդեն անցել էր ութ հարյուր վաթսուն քայլ ճանապարհը, նույնիսկ ավելին՝ համարյա հազար։ Բայց ուշադիր չէր և դրա համար էլ շատ ուրախացավ, երբ ոտքը կպավ ինչ֊որ կոշտ իրի։ Ուրախությունից նույնիսկ ցավ չզգաց.
— Վերջապես...
Բայց մթության մեջ խարխափող ձեռքը ուսապարկի փոխարեն հանդիպեց կարծր քարակոշտի։ Արամը զարմացավ, որովհետև ամբողջ ճանապարհին դեռ ոչ մի անգամ քարի չէին հանդիպել.
— Սա՞ որտեղից հայտնվեց,— դժգոհ մտածեց նա և անմիջապես էլ ավելացրեց,— հավանաբար անցնելիս չենք նկատել։
Բայց հաջորդ քայլափոխին հանդիպեց երկրորդ քարակոշտին, հետո՝ երրորդին, չորրորդին... Արամը չոքեց ու ձեռքերով զգուշորեն շոշափեց հատակը՝ շուրջն ամենուրեք մեծ ու փոքր քարակտորներ էին։ Բացարձակ հիմարություն կլիներ մտածել, որ ինքն անցել է այդ նույն ճանապարհով, հանդիպել այդ քարակոշտերին ու չի նկատել։ Արամը թուլացած փռվեց քարերի վրա։ Մութը խտացավ, դարձավ ահարկու, սարսափելի, հազարավոր վտանգներով լի, ինչպես անձավ ընկնելու առաջին րոպեներին, երբ դեռ չէին գտել փրկարար անցուղին։
Արամը վախից դողացնում էր, ատամ֊ատամի տալիս և լայն բացած աչքերով հետևում ահավոր կերպարանքներ ընդունող մթությանը։ Երկու անգամ իրար ետևից նա Հասմիկ գոռաց ու չնկատեց, որ ձայնը կտոր֊կտոր եղավ քարերի արանքում՝ սալահատակի վրա փշրվող բյուրեղապակուպես։ Ձեռքն ամուր խփվեց քարի սուր եզրին և արնոտվեց։ Արամն զգաց մատները թրջող թանձրություն ու դրանից ավելի վախեցավ։ Թռավ տեղից։ Նետվեց ետ. «Այնտեղ քարեր չկային»։ Բայց երկու քայլ չարած դեմ առավ ժայռապատին։ Ճանապարհը փակ էր։ Ձեռքերը պտտվեցին խելագար արագությամբ, ծվատեցին մութը, ձախում նորից պատն էր։ Աջ կողմն ազատ էր, և նա գնաց աջ։ Գնաց ընդամենը հինգ կամ վեց քայլ և նորից դեմ առավ պատին։ Հուսահատ հեծկլտաց. «վերջ»։ Աչքերի առաջ շուրջպար բռնեցին հեքիաթներից հայտնի դևերը, կախարդ պառավներն ու ուրվականները։ Ականջներում դժժացին հեռավոր ձայներ. «Դու կորած ես, տղա... քո վերջն է, տղա...»։
— Ոչմ իմ վերջը չէ, իմ վերջը չէ, ոչ, ո՛չ, ո՛չ, ո՜չ,— նա ճչաց ինչքան ուժ ուներ և ինքն իր ձայնից զգաստացավ,— մի՞թե այսքան վախկոտն եմ։ Ես կեսգիշերին գնացել եմ անտառ։ Գիշերով մեն֊մենակ մտել եմ գերեզմանատուն։ Ես...
Արամը ձեռքով փակեց ականջները։ Մեկ֊երկու րոպե մնաց անշարժ կանգնած՝ որոշեց անելիքն ու քայլեց։ «Նախ աջ կողմի պատով,— հրահանգեց ինքն իրեն ու քայլեց ձեռքը կպցրած աջ պատին։ Բավական ժամանակ գնաց և արգելքի չհանդիպեց։ Հատակն էլ կամաց-կամաց սկսեց հարթվել, դառնալ մաքուր ու կոկ ինչպես առաջ էր։ Մի քիչ քայլելուց հետո հեռվում ինչ֊որ լույս երևաց։ «Մերոնք են,— մտածեց նա և գոռաց,— Հասմիկ, Գագիկ, Հասմի՜կ»։ Պատասխան չստացավ։ «Երևի քնել են։ Իսկ լապտերը թողել են վառված, որ չմոլորվեմ»։ Հետո հիշեց, որ լապտերն էլ ուսապարկի հետ էր մնացել։ «Ուրեմն մոռացել ենք, վառված ենք թողել,— և անմիջապես էլ ժխտեց ինքն իրեն,— չէ, լապտերը հանգած էր։ Լույս չկար, Գագիկի գլուխը շոշափելով գտա,— դա լավ էր հիշում,— նշանակում է Հասմիկն է տարել։ Տեսել է, որ ուշանում եմ, եկել֊տարել է և՛ ուսապարկը, և՛ լապտերը։ Այստեղ Արամը վերջակետ դրեց իր կասկածներին։ Ավելի ճիշտ, վերջակետ դրեց ոչ թե Արամը, այլ լույսը։ Նա հանկարծ հասկացավ, որ լույսը բոլորովին էլ լապտերի լույս չէ։ Նորից վախեցավ. «Իսկ ի՞նչ կարող է լինել»։ Դեռ չէր հասցրել պատասխանել ինքն իր հարցին, երբ լույսը անհետացավ։ Նույնքան անսպասելի ու միանգամից, ինչպես հայտնվել էր։ Դա ավելի վախեցրեց նրան։ Բայց ուրիշ ելք չուներ, բացի ճանապարհը շարունակելուց և քայլեց, նորից ձեռքն առանց աջ պատից հեռացնելու։ Իսկ քիչ անց նա կրկին հանդիպեց քարերի և հասկացավ, որ ճիշտ ճանապարհի վրա չէ։ Սակայն այս անգամ իրեն չկորցրեց։ Չհուսահատվեց ու չլացեց շուկայում մորը կորցրած երեխայի պես։ «Այս պատն ինձ ի վերջո կհասցնի տեղ»— մտածեց ու շարունակեց քայլել։ Գնալով ընթացքը դանդաղում էր։ Արամն այդ չէր զգում։ Ընդհակառակը, նրան թվում էր, որ ինքը քայլում է ավելի արագ, քան սկզբում էր։ Քիչ անց, հեռվում նորից լույս փայլեց։ Այս անգամ Արամը հենց սկզբից էլ հասկացավ, որ դա լապտերի լույս չէ։ Իսկ մի փոքր ավելի ուշ, երբ լույսը կրկին աչքից կորել էր, (նա արդեն վերջնականապես համոզվեց, որ դա հենց նույն լույսն է, որ տեսել էր առաջին անգամ։ Վախեցած կանգ առավ։ Երկու-երեք քայլ ետ գնաց՝ լույսը տեղում էր, եկավ առաջ՝ լույսն անհետացավ։ Հասկացավ, որ պտտվում է նույն տեղում՝ կարուսելի պես։ Հոգնածությունը միանգամից ուժեղացավ, մարմնով մեկ տարածվեց ինչ֊որ բութ թուլություն, գլուխը ծանրացավ։ Որոշեց նստել և հենց այդ մտքից էլ սարսափեց՝ ինչպես օձ տեսած, ու թռավ տեղից. «Ո՛չ։ Ոչ մի դեպքում։ Նստելը վերջն է»։ Չնստեց։ Սկզբում մտածեց գնալ դեպի լույսը։ Բայց վախեցավ ճանապարհն ավելի խճճելուց ու չգնաց։ Թքած ամեն ինչի վրա, կգնար, եթե լույսը նման լիներ ցերեկային լույսի։ Այնինչ դա ավելի շուտ հիշեցնում էր լուսատտիկի և լուսատտիկի չափ էլ փոքր էր։ «Ո՞վ գիտե ինչ կարող է լինել»։ Արամը որոշեց ռիսկի չդիմել ու քայլեց նորից ձեռքը աջ պատին։ «Կգնամ մինչև քարերը և այնտեղ կտեղափոխվեմ ձախ պատի տակ»— որոշեց նա և հենց այդպես էլ արեց։ Նրա կարծիքով տվյալ դեպքում դա միակ խելացի որոշումն էր։ Չէ՞ որ ինքը ճիշտ ճանապարհից շեղվել էր ու ընկել քարերի մեջ, ուրեմն նույն տեղից՝ քարերի միջից էլ կարող էր դուրս գալ ճիշտ ճանապարհ։ Բայց քարերին հասնելուն պես նրա առաջ կանգնեց նոր հարցականը՝ ի՞նչ ուղղությամբ գնալ՝ առա՞ջ, թե ետ։ Ո՞ր կողմից էր ինքը եկել, ո՞րն էր առաջը և որը՝ ետը։ Առաջին կարուսելը նրա համար մեծ դաս էր, որովհետև հասկացել էր, թե ինչ կպատահեր, եթե չլիներ տարօրինակ լույսը, որ նրան հուշեց ճանապարհի օղակաձև պտույտի մասին։ Հակառակ դեպքում նա կպտտվեր միևնույն շրջագծով, մինչև ուժասսլառվելն ու կընկներ այդպես էլ չհասկանալով, որ անընդհատ միևնույն ճանապարհով է գնում։ «Իսկ եթե ձախ կողմում էլ լինի նույնը՞, և առանց լույսի...»։ Արամը ճիշտ էր մտածում, սարսափը, անհույս կորստի հեռանկարը նրան դարձրել էր շատ ավելի խելոք, ավելի զգույշ ու համարձակ, քան ամբողջ կյանքում։ Առանց նշանների օղակաձև ճանապարհը հասաատ կործանում էր։ «Ուրեմն պետք է որոշել, թե ո՞ր կողմից եմ ընկել այս տեղ։ Ո՞ր կողմից...»։ Բայց մի՞թե հնարավոր էր շրջապատի անթափանց մթության մեջ գտնել ճիշտ ուղղությունը։ Դա համարյա նույն բանն էր, թե որոշես թռչել առանց թևերի կամ ստիպես քարին, որ ջրում չսուզվի։
Արամի վիճակն անհուսալի էր։ Եվ տղան պարզ գիտակցում էր իր վիճակի անհուսալիությունը։
— Ահա և վերջը...
Նա նստեց ու զույգ ձեռքերով գրկեց գլուխը։
Հոգնածությունը հալած արճճի պես տարածվեց մարմնի բոլոր մասերում։ Ծարա՛վն ու քաղցր վրա պրծան անգութ ճիվաղների պես։ Եվ դրանց գումարած նաև մթությունը, որ սարսափելի էր ու չարագուշակ, և տղայի նստելուն պես նորից լցվեց ահասարսուռ, ֆանտաստիկ չարքերի կերպարանքներով ու հեռավոր ձայներով.
«Դու կորած ես, տղա՜... Քո վերջն է, տղա՜ ...»։
{{ԵրեքԱստղ}}
Արամը նորից կանգ առավ։
Վերջին հարյուր քայլում երրորդ կանգառն էր։ Ուժերը կարծես թե վերջնականապես լքել էին նրան։ Ոտքերից ասես ջրաղացքարեր լինեին կախված, իսկ գլխում՝ հալած արճիճ լցված։ Աչքերը փակվում էին, բայց նա չէր համարձակվում քնել։ Միայն քայլել, միակ փրկությունը քայլելն է՝ հազար հինգ հարյուր քայլ մի ուղղությամբ, հազար հինգ հարյուր՝ հակառակ։ Դա Արամի ամենավերջին որոշումն էր, որ կայացրել էր աջ պատի մոտ տեղափոխվելուն պես։ Ավելի ճիշտ, քնից արթնանալուն պես, որովհետև աջ պատի մոտ տեղավախվելուց հետո նա քնել էր, ինքն էլ չհասկանալով՝ որքան և ինչպես։ Նստել էր մի քանի րոպե հանգստանալու նպատակով ու աննկատելիորեն քնել։ Եվ հենց դրա համար էլ հիմա վախենում էր նստելուց. «Նորից կքնեմ։ Իսկ քնելու իրավունք չունեմ»։ Եվ նա որոշել էր այսուհետև հանգստանալ առանց նստելու։
Այսպես, այս անգամ էլ նա հանգստացավ պատին հենված։ Շռայլություն թույլ չտվեց՝ կանգնեց ընդամենը մեկ-երկու րոպե և բավարար համարելով շարունակեց քայլել։
Քայլերը հաշվում էր մտքում. «1315, 1316, 1317...»։ Եթե հազար հինգհարյուրից հետո Գագիկին ու Հասմիկին չհանդիպեր, կամ ուսապարկին՝ վերադառնալու էր ետ՝ մինչև քարակոշտերը, որպեսզի այնտեղից գնար հակառակ ուղղությամբ։ Իսկ այս անգամ էլ չհանդիպելու դեպքում որոշել էր նորից վերադառնալ ետ՝ քարակոշտերի մոտ՝ երրորդ ուղղություն գտնելու համար։ Բայց արդյոք կկարողանա՞ր իրականացնել իր մտադրությունը, ուժերը կբավականացնեի՞ն... Այս մասին Արամը չէր մտածում, ավելի ճիշտ չէր ցանկանում մտածել, որովհետև վախենում էր, որովհետև գիտեր, որ ուժերը չեն բավականացնի։ «1348, 1349, 1350... Մնաց 150»— Արամը հենվեց պատին։ Եվ հենց այդ պահին էլ ականջին շշուկներ հասան։ Սկզբում վախեցավ. «Ի՞նչ կարող է լինել»— սրեց լսողությունն ու կարողացավ տարբերել բառերը։ Չհավատաց։ «Թվում է։ Չի կարող պատահել։ Անհնար է։ Գուցե նորից եմ քնել կամ գուցե անվերջ այդ մասին մտածելուց... Իսկ եթե... չէ, խելագարը չի կարող մտածել, որ ինքը խելագարվել է։ Ուրեմն պարզապես թվում է։ Անհրաժեշտ է քայլել և ոչինչ չմտածել»։ Նա պոկվեց պատից ու շարունակեց քայլել. «1351, 1352, 1353...»։ Իսկ ձայներն այնուամենայնիվ շարունակվում էին լսվել և գնալով նույնիսկ ավելի ու ավելի մոտենում էին։ Տղայի ձայնը Արամը նմանեցրեց Գագիկի ձայնին, աղջկանը՝ Հասմիկի և միաժամանակ նորից մտածեց, որ դա թվում է։ Բայց և այնպես ձայները մոտենում էին, և Արամը ավելի ու ավելի պարզ էր լսում բառերը։
Տղայի ձայն.
— Ո՛չ, անհնար է։
Աղջկա ձայն.
— Իսկ, եթե, այնուամենայնիվ, նա գտել է անցքն ու...
Տղայի ձայն.
— Հասկացիր, նա չէր կարող ինձ թողնել այդ վիճակում ու գնալ։ Ես նրան լավ եմ ճանաչում։
Աղջկա ձայն.
— Համոզվա՞ծ ես։
Տղայի ձայն.
— Այո, համոզված եմ։
Աղջկա ձայն.
— Ուրեմն շարունակենք։ Ինչո՞ւ կանգնեցիր։ Գնանք առաջ։
Տղայի ձայն.
— Ոտքս։ Մի րոպե սպասիր։
«Ոչ, սա երազ չէ, Ոչ, սա չի թվում։ Ո՜չ, ո՜չ, ո՜չ... Անհրնար է։ Երազն այսքան երկարել չի կարող։ Ո՜չ» — Արամի ներսում ինչ֊որ բան թրթռաց, խփեց մարմնի բոլոր մասերին ու ճիչ դարձած դուրս թռավ կոկորդից.
— Գագի՜կ, Հասմի՜կ...
— Արա՜մ։
— Գագի՜կ, Հասմի՜կ, ես այստեղ եմ։ Այստե՜ղ ե՜մ։
— Արա՜մ։
— Արա՜մ։
— Այստեղ ե՜մ։
Մթությունը դարձավ կիսամութ, հետո նորից մթնեց ու անմիջապես էլ լուսավորվեց լապտերից ցայտող դողդոջուն կիսակարմիր լույսով։ Քարերի անդորրը խախտվեց ուրախության ճիչերից։ Երեքն էլ մի պահ մոռացել էին իրենց անհույս վիճակն ու իրար փաթաթված պտտվում էին քարերի արանքում սեղմված ճանապարհի վրա, գլորվելով մի պատից մյուսը։ Հանդիպման ուրախությունն ըստ արժանվույն նշելուց հետո նրանք փռվեցին դետնին ու սկսեցին պատմել յուրաքանչյուրն իր գլխով անցածը։ Արամի տեսած տարօրինակ լույսը հետաքրքրեց Գագիկին.
— Երևի հենց դա էլ անցքն է, որ մենք փնտրում ենք։
— Բայց շատ էր փոքր՝ եղունգի չափ էր,— կասկածեց Արամը,— և հետո մի տեսակ, ցերեկային լույսի նման չէր, կարծես լուսատտիկ լիներ։
— Հեռվից այլ կերպ լինել չէր էլ կարող,— շարունակեց պնդել Գագիկը։
Որոշվեց գնալ մինչև Արամի հայտնաբերած լույսը։
Հասմիկը, որն շտապում էր երեքից գուցե ամենաշատը, առաջարկեց ժամանակ չկորցնել։ Բայց Գագիկն առարկեց։ Արամի պատմածից նա հասկացել էր, որ մինչև լույսին հասնելը բավական ճանապարհ ունեն անցնելու, իսկ իրենք երեքն էլ հոգնած էին, դրա համար առաջարկեց հանգստանալ և մինչև անգամ քնել։ Առաջարկն ընդունվեց միաձայն։ Պարզվեց, որ հանգստանալու մտքին Հասմիկը նույնպես դեմ չէ։ Նրանք անմիջապես տեղավորվեցին քարե հատակին՝ ով ինչպես կարող էր։ Տեղավորվելուն պես հանկարծ Գագիկը ինչ֊որ բան հիշեց ու չրխկացրեց լապտերի անջատիչը.*
— Իսկ դու չե՞ս մտածում, թե ինչպես ընկար այս լաբիրինթոսը։
Արամն ուսերը թոթվեց.
— Շա՜տ եմ մտածել։ Այստեղ անցկացրած ամբողջ ժամանակ այդ մասին եմ մտածել։
— Իսկ գիտե՞ս, որ դու համարյա հասել էիր ճանապարհին։
— Որտեղի՞ց։
— Ուզո՞ւմ ես տեսնել քո խորհրդավոր կացարանի մուտքը։
Արամը գլխով արեց։ Ցանկանում էր ասել, որ այդ կացարանը կարող էր նաև իր գերեզմանը դառնալ, բայց չասաց. «Պետք չէ, թող Հասմիկը չիմանա, որ հուսահատված եմ եղել»։
Երեքն էլ բարձրացան տեղից։ Պարզվեց, որ Արամն իսկապես տառացիորեն մի քայլ էր հեռու ճանապարհից։ Նրանք անցան ընդամենր տասներկու քայլ, և Գագիկն ասաց.
— Այնտեղ դու բաժանվել ես ճանապարհից։
Արամը նայեց մթին տվող պատին և առաջին հայացքից ոչինչ չնկատեց։ Դրսից բացվածքը աննկատելի էր։ Մի կողմից ժայռապատն ստանում էր հազիվ նկատելի թեքություն, մյուս կողմից գալիս էր հանդիպակաց պատը և ծածկում բացվածքն ու թեքությունը։ Անցքը տեսնելու համար անհրաժեշտ էր չափից ավելի ուշադիր նայել։ Իսկ ավելի ճիշտ, այն գտնել կարող էր միայն նա, ում հայտնի էր անցքի գոյությունը։ Թռուցիկ հայացքը ոչինչ նկատել չէր կարող։
— Հիմա հասկացա՞ր,— Գագիկը նայեց շփոթված Արամին,— թե ինչպես ես ընկել այս ճանապարհը։
— Հասկացա,— քրթմնջաց Արամը,— եկել եմ ձախ պատի տակով և շեղվել ճանապարհից։
Երեքն էլ տխուր ժպիտով նայեցին միմյանց։ Հետո վերադարձան պատի տակ ու տեղավորվեցին հատակի քնելու համար։
Արամին ոչ մի կերպ չհաջողվեց քնել։ Քաղցն ու ծարավը թույլ չտվեցին։ Նա մեկ տեսնում էր դպրոցի բուֆետը՝ բուտերբրոդների ու կարկանդակների կույտերի ծանրության տակ տնքացող վաճառասեղանով և նրա ետևում կանգնած մորաքույր Ֆենյային՝ սպիտակ խալաթը հագին ու ժպիտը դեմքին։ Հետո մորաքույր Ֆենյայի խալաթը կարծրանում էր, ձևափոխվում ու վերածվում սառնարանի՝ վրան գրված ռուսերեն «Օրսկ» ու դրված իրենց խոհանոցում՝ դռան ետևը։ Հետո սառնարանը նույնպես անհետանում էր, և ինքը հայտնվում էր խոնավ ու հոտավետ մառանում, որ լցված էր խաղողի բույրով, գինու թթվահոտով և ալանիի թանձր քաղցրությամբ։ Արամը տեսնում էր այս բոլորն ու անհանգիստ պտտվում մի կողքից մյուսը։
— Դեռ չե՞ս քնել,— հարցրեց կես քայլ այն կողմ պառկած Գագիկը։
— Չեմ կարողանում։
— Ինչո՞ւ։
— Չգիտեմ,— Արամը չցանկացավ ասել, որ չքնելու պատճառը ծարավն է ու քաղցը։ Գիտեր, որ միևնույն է, Գագիկը ոչնչով օգնել չի կարող։ Իսկ Գագիկն, այնուամենայնիվ, գիտեր, թե ինչու չի քնում Արամը։
— Լսիր, դու ծարավ կամ քաղցած չե՞ս։
— Հետո ի՞նչ...
— Հետո այն, որ կարող ես խտացված սնունդ ստանալ և ջուրն էլ հետը։
— Էլի ինչ֊որ բլո՞ճ է։
— Չէ՛, չէ՛,— ստեց Գագիկն ու մթության մեջ գտավ ուսապարկը։ Այնտեղից ինչ֊որ բան հանեց ու հրամայեց,— բաց արա բերանդ։
«Ինչ ուզում է լինի»— մտածեց Արամն ու բացեց բերանը։ Չափից ավելի էր քաղցած, այլևս դիմանալ չէր կարող։ Ատամի տակ տտիպ չորություն զգաց։ Զզվեց, սիրտը խառնեց։ Ուզեց թքել, բայց չթքեց։ Տտիպությանը փոխարինել էր տարօրինակ մի թթվաշահամ։ Հաճելի էր։ Կուլ տվեց։
— Ինչպե՞ս էր,— հարցրեց Գագիկը։
— Կարծես թե ոչինչ։ Էլ չկա՞։
— Կա, ձեռքդ տուր։
Արամը երկարեց ձեռքը։ Գագիկր գտավ և ափի մեջ դրեց լուցկու տուփը։ Արամը փակեց աչքերն ու պարունակությունը դատարկեց բերանի մեջ, անմիջապես կուլ տվեց։ Եթե լիներ, նորից կուտեր, բայց ամաչեց ուզել, փոխարենը հարցրեց.
— Ի՞նչ բան էր։
Գագիկը խուսափեց կոնկրետ պատասխանից.
— Համեղ չէ՞ր։
— Ոչինչ։
— Քաղցը մի քիչ անցավ, ճի՞շտ է։
— Ճիշտ է։
— Մի քիչ էլ ծարավդ, այո՞։
— Այո՛։
— Հիմա, որ իմանաս ինչ էր, չե՞ս զզվի։
— Չգիտեմ։ Բայց բավական հաճելի էր։
— Դե լավ, քնիր։
— Չե՞ս ուզում ասել։
— Հետո։ Այստեղից դուրս գալուց հետո։
— Դե լավ, թող լինի հետո։ Բարի գիշեր։
— Կամ բարի լույս, կամ բարի կեսօր... նայած թե դրսում հիմա օրվա որ ժամն է,— Գագիկը մթության մեջ տխուր ժպտաց ու գլուխը հենեց քարի ցցվածքին,— քնեցինք։
{{ԵրեքԱստղ}}
Լույսը հայտնվեց միանգամից։
Առաջինը Արամը նկատեց.
— Հասանք,— ասաց ու մատը մեկնեց լույսի ուղղությամբ։
Գագիկը, որը հանգցրել էր լապտերը, նորից միացրեց։ Փոքրիկ կետը կորավ, ասես վախեցավ լապտերի կարմիր ճառագայթներից ու թաքնվեց քարերի ետևում։ Արամը հոգոց հանեց։ Գագիկն ու Հասմիկը նայեցին իրար, հետո Արամին։ Երեքն էլ հասկացան, որ Արամի կյանքը կախված է եղել մազից։ Պատից դեպի լույսը տանող ճանապարհը կտրված էր անդունդի երախով։ Ճիշտ է, բացվածքի լայնությունը մեծ չէր, ամենաշատը մեկ մետր, նույնիսկ պակաս, բայց կուրորեն շարժվելիս մարդը երբեք էլ մետրանոց քայլեր չի անում և ոչ մի կասկած, որ եթե Արամը որոշեր մոտենալ լույսին, անպայման կհայտնվեր անդունդի հատակում։
Գագիկը զգուշորեն սեղմեց ընկերոջ ձեռքն ու շշնջաց.
— Այսօր քո ծննդյան օրն է։ Ավելի ճիշտ, վերածննդի։
Արամը գլխով արեց ու սրբեց ճակատի քրտինքը։
Գագիկը հանգցրեց լապտերը։ Լույսը նորից հայտնվեց։
Նա ճշտեց լույսի ուղղությունը, միացրեց լապտերն ու դատարկ տուփերից մեկը պատի տակ դնելուց հետո ասաց.
— Գնացինք։
Ճեղքվածքն անցան առանց դժվարության։ Սովորական քայլ էր, առանց որևէ ճիգի։ Օգնության կարիք չզգաց նույնիսկ Հասմիկը։ Ճեղքն անցնելուն պես եռյակր հայտնվեց ընդարձակ հրապարակում, որի բոլոր կողմերում սևին էին տալիս տարբեր ձև ու չափս ունեցող խոռոչների կուրացած աչքերը։ Խոռոչների տեսքն ու ներկայությունը բոլորովին հաճելի չէին ակամա ճանապարհորդների համար։
Գագիկը քայլում էր դանդաղ, յուրաքանչյուր հինգ քայլ անցնելուց հետո ճանապարհին թողնելով լուցկու՝ դատարկ կամ լիքը տուփեր։ Առժամանակ շարժվելուց հետո, երբ անցել էին ճանապարհի մոտավորապես կեսը, նա կանգ առավ.
— Լսեք։ Ինձ թվում է, որ երևացողը բնական լույս չէ,— ասաց։
— Հիմա ի՞նչ, վերադառնո՞ւմ ենք,— հարցրեց Հասմիկը։
— Ոչ, կարծում եմ, մոտենալ, այնուամենայնիվ, պետք է։
Ոչ ոք չհակառակեց։ Խումբը շարունակեց քայլել։ Չէին գնա, եթե Գագիկր համոզված լիներ, որ լույսն իսկապես բնական լույս չէ։ Բայց Գագիկը միայն կասկածում էր...
Լույսն իսկապես բնական չէր։ Այն տարածվում էր պատի խոռոչից և ֆոսֆորի փայլ ուներ։ Գագիկն անմիջապես մոտեցավ լուսատուին և հենց նույն պահին էլ լսվեց նրա զարմացած բացականչությունը.
— Վա՜յ,
Ոչ մեկը ոչինչ չհարցրեց, որովհետև հրաշքը կատարվել էր նրանց երեքի աչքերի առաջ։ Տղան մատը կպցրել էր լուսատուին, և անմիջապես լույսը փոշիացել էր, անհետացել նրա մատների արանքում։
— Հրա՞շք էր,— առժամանակ լուռ ու անշարժ կանգնելուց հետո փնթփնթաց Հասմիկը։
— Ոչ,— պատասխանեց Գագիկը։
— Լույսը փոշիացավ,— չհամոզվեց Հասմիկը։
— Ոչ թե լույսը, այլ լույս արձակող մարմինը։
— Միևնույն է, այստեղից պետք է շտապ հեռանանք, ես վախենում եմ,— Հասմիկը նայեց տղաներին,— գնանք։
Արամը համաձայն էր Հասմիկի առաջարկին։ Հրապարակը նրա համար սարսափելի հանելուկ էր հենց սկզբից, լույսի փոշիանալուց էլ առաջ, անդունդը հայտնաբերելուն պես, իսկ հիմա՝ առավել ևս։ Բայց չցանկացավ աղջկա մոտ վախկոտ երևալ ու ասաց.
— Սպասիր, տեսնենք ինչ է լինում։
— Այո, սպասեք,— ասաց Գագիկը և մոտեցավ անցքին, մատներով զգուշորեն շոշափեց բացվածքի եզրերն ու միաժամանակ կիսահասկանալի-կիսաանհասկանալի բառեր շշնջաց,— ոչ թե լույսն, այլ լուսատու մարմինը... ալյուրի նման էր։ Ձեռք տալուն պես ցրվեց։ Լուսատու ալյուր...ֆոսֆո՞ր... ֆոսֆորի լույս։ Իհարկե։ Ֆոսֆորի լույս... ֆոսֆոր, փթած միս, փթած ոսկոր,— նա քերծեց պատը։ Քանդվեց։ Ժպտաց ու երկու ձեռքով վրա ընկավ պատին։
— Թող ինձ,— ընկերոջ թևից քաշեց Արամը,— դու նստիր։
Գագիկը ենթարկվեց։ Քաշվեց մի կողմ, իմկ Արամը գրավեց նրա տեղը։
Պատն իսկապես քանդվում էր, առանց դժվարության փտած գոմաղբի պես։ Սկզբում պոկվում էր մանր կտորներով, հետո կտորները գնալով մեծացան։ Հասմիկը ոչինչ չէր հասկանում. «Հետո ի՞նչ։ Շատ բան կարող է քանդվել, ի՞նչ անենք»։
— Դու մտածում ես, որ պատի ետևում ա՞նցք կա,— հարցրեց նա։
— Ոչ, սա տորֆ է,— պատասխանեց Գագիկը։
Հասմիկը ուսերը թոթվեց։
Լռությունը տևեց բավական երկար և ընդհատվեց Արամի ճիչով։ Գագիկը թռավ տեղից.
— Ես հենց այդպես էլ գիտեի,— ձայնեց նա,— հենց այդ է, որ կա։
Արամի բաց արած փոքրիկ ճեղքվածքից եռյակի կողմն էր ուղղվել իսկական, մարդկային մի ձեռք՝ հինգի փոխարեն երեք մատներով...
