Changes
/* Գլուխ երրորդ */
=== Գլուխ երրորդ ===
Ընկեր Գեղամը մեկը մյուսի ետևից մաքրեց խոնավ ու փափուկ հողի վրա խզբզած բոլոր գծերը։
Կանաչների վրա կիսաշրջան կազմած խումբը միանդամից լռեց։ Եվ Գոհարը, և տղաները մոտիկից ծանոթ էին ջոկատավարի սովորությանն ու հասկացան, որ նա պատրաստվում է խոսել ամենակարևոր հարցի մասին։ Էլեկտրական հոսանքի պես միանգամից անջատվեց նույնիսկ Աշոտը, որը զայրույթից կաս-կարմիր կտրած ճգնում էր ապացուցել Կարենին նրա կատակների տափակ, հիմար և ավելորդ լինելը։
Ընկեր Գեղամը երկար չսպասեց։ Աջ ձեռքով խառնշտեց սև, կիսագանգուր մազերը և առանց դիմացը նստած Աշոտին նայելու ասաց.
— Ձեր վեճը տեղին էր։ Միայն թե Կարենին դու ճիշտ չհասկացար։ Կյանքում երևի առաջին անգամ նա չէր մտածում կատակելու մասին...
— Տեսա՞ր, մկան պոչ,— չհամբերեց Կարենը։
Աշոտը բավարարվեց բռունցք ցույց տալով։ Իսկ ջոկատավարը ձևացրեց, որ չի լսել Կարենի շշնջոցն ու շարունակեց.
— Ես այն կարծիքին եմ, որ մենք պետք է մեկ առ մեկ վերլուծենք բոլոր փաստերը, բոլոր հայտնիներն ու անհայտները,— ձեռքի շյուղով նա նկարեց երկու քառակուսի՝ քիչ առաջ մաքրած գետնի վրա,— բայց նախ ես ուզում եմ մեկ֊երկու խոսք ասել Հայկի բրուտագործության մասին։
— Այսպես որ գնաց, մեր պրոֆեսորի աման֊չամանը ցուցահանդես էլ կհասնի,— կողքին նստած Գոհարի ականջի տակ փսփսաց Կարենը։
Գոհարը խեթ֊խեթ նայեց նրան.
— Չէ՜, քո չաչանակությունը կհասնի։
Հայկը չլսեց նրանց փսփսոցը։ Ընկեր Գեղամի՝ «Հայկի բրուտագործության մասին» բառերից հետո ամաչկոտ կախել էր գլուխը։
Հայկի բրուտագործություն... եղած-չեղածը կճուճանման, տձև մի աման էր և ափսե հիշեցնող վեց հատ կավե սկավառակներ։ Դրանք Հայկը պատրաստել էր երկու օր առաջ, այսինքն եռյակի անհետանալու վեցերորդ օրը։ Ամանների լույս աշխարհ գալու պատճառը Սարգիսն ու Աշոտն էին, ավելի ճիշտ, նրանց կասկածները՝ որ կորածներն առանց սննդամթերքի չէին կարող վեց օր անտառում մնալ։ Հայկը չհամաձայնեց ընկերների հետ։ Պնդեց, որ անտառի բարիքներով ապրել կարելի է ոչ թե վեց, այլ տասնվեց, քսանվեց, երեսունվեց օր։ Եվ իր ասածն ապացուցելու համար առաջարկեց հրաժարվել գյուղից վերցրած մթերքներից ու սնվել այն ամենով, ինչ կարելի է ճարել անտառում։ Հետաքրքիր առաջարկ էր՝ բոլորը համաձայնեցին։ Առաջին օրը ջոկատը կերակրվեց խորոված սնկով։ Հենց նույն օրը երեկոյան էլ Հայկը ճանապարհին կավ հայտնաբերեց ու դրանով պատրաստեց կճուճը և ափսեները։ Հիմա արդեն պայմանները բացարձակապես նույնն էին, այսինքն այնպիսին՝ ինչպիսին եռյակի պայմանները։ Ամանեղենը պատրաստելուց հետո փնտրողների խոհանոցը դարձավ ավելի բազմազան։ Բայց Աշոտն սկսեց տրտնջալ։ Նա համաձայն չէր առանց հաց մնալու Հայկի առաջարկին։ Դա պարզվեց այսօր առավոտյան, երբ նախաճաշից հետո փորձեց համոզել Կարենին և մյուսներին, որ ինքն առանց հաց այլևս ոչ մի վայրկյան մնալ չի կարող։ Կարենն, իհարկե, չհամաձայնեց. «Ձևացնում ես, պարզապես ուզում ես Հայկի գյուտը չընդունել»— ասաց նա։ «Շատ պետքս է։ Ուզում է, թող օրական հազար հատ գյուտ անի»։ «Ստում ես։ շատ լավ էլ պետքդ է»։ «Այ քեզ մա՜րդ... հասկացիր, ես առանց հաց դիմանալ չեմ կարող»։ «Իսկ Ռոբինզոն Կրուզոն ինչպե՞ս դիմացավ»։ «Նա ստիպված էր»։ «Իսկ ինչո՞ւ ես կարծում, որ Արամենք նույնպես ստիպված չեն»— իրենը շարունակեց պնդել Կարենը։ «Ավելի վատ, ուրեմն կավ էլ չեն կարող ճարել, ուրեմն կարող է սունկ էլ չգտնեն»։ «Հայկը կարողացավ, ես ու դու կարողացանք, նրանք չե՞ն կարողանա...»։
Հենց այս խոսակցության ժամանակ էլ ընկեր Գեղամը ընդհատեց տղաներին։ Սկսելով Հայկի բրուտադործությունից նա հասավ մինչև Կարենի ու Աշոտի ամենավերջին վիճաբանությանը՝ հայտնիների և անհայտների համար առանձնացրած քառակուսիները լցնելով միայն իրեն հասկանալի նշաններով, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուղեկիցներից մեկն ու մեկի կարծիքն էր դեմը կամ կողմը։
Բոլորի կարծիքները մեկ առ մեկ մեկնաբանելուց հետո, նա ասաց.
— Ես այն կարծիքին եմ, որ մենք պետք է վերադառնանք։
— Վե՞րջ,— չհամբերեց Աշոտը։
— Ոչ, պարզապես մենք պետք է շարժվենք գյուղից ուղարկված տեղեկության հետքերով։
Տեղեկությունը, որի մասին ասում էր ջոկատավարը, ստացվել էր կեսօրին, խմբի չորքոտանի փոստատարի՝ Սարգսի շան միջոցով։ Երկտողում գրված էր հետևյալը.
«Ցախլեղտակենք առաջվա պես չկան։ Երեկվանից գյուղում լուրեր են պտտվում, որ նրանց տեսել են գետի ուղղությամբ գնալիս՝ դեպի «Ոսկե ափ» (գյուղում այսպես էին անվանում լողանալու համար ամենահարմար տեղը)։ Ոչ ոք չի հավատում ու առաջվա պես շարունակում են փնտրել և՛ սրանց, և՛ նրանց։ Իսկ «Ոսկե ափի» կողմը խումբ չեն ուղարկում։ Ընկեր Առնակը խոսակցություններին չի հավատում, ասում է. «Հեքիաթ է։ Տեսնողն ինչո՞ւ էր երեք-չորս օր հետո հիշում, որ նրանք այդ կողմն են գնացել»։ Հետո էլ ասում է, որ «Ոսկե ափում» ոչ թաքնվելու տեղ կա, ոչ փնտրելու, ուղղակի այդ կողմից են անտառ մտել։ Ճիշտն ասած, Ցախլեղտակենց համար այնքան էլ շատ չեն անհանգստանում, որովհետև նրանք իրենց հետ տարել են մթերքի մեծ պաշար և Արեգի պապն էլ ասում է, որ տղաները հենց սկզբից որոշած են եղել երկար մնալ։ Մի խոսքով, այսքանը»։
Խմբում վիճաբանություններ եղել էին նաև գրությունն ստանալու ժամանակ։ Եվ հիմա, լսելով ջոկատավարի որոշումը, որ իրենք վերադառնալու են գետափ, վիճաբանությունները վերսկսվեցին։
Առաջինը խոսեց Աշոտը.
— Ի՞նչ իմաստ ունի, ընկեր Գեղամ։
Ջոկատավարի հետ չհամաձայնելը դպրոցից եկած սովորություն էր։ Ընկեր Գեղամը շատ էր չարչարվել մոտ երեք ամիս, մինչև կարողացել էր աշակերտներին համոզել, որ իր կարծիքը վերջնականը չէ, որ իր ասածներին նույնպես կարելի է չահամաձայնել, կարելի է վիճել։ Ջոկատավարը հանգիստ պատասխանվեց.
— Ցանկանում ես ասել,— նա նայեց Աշոտին,— որ ընկեր Առնակի պատճառաբանոձթյոլնները հիմնավորված են, այո՞,
— Այո։
— Համաձայն եմ։ Բայց մյուս կողմից նաև համոզված եմ, որ Արամենք այսքան ժամանակ անտառում լինել չէին կարող։ Նրանք անպայման կհասկանային, որ իրենց համար անհանգստացողներ կլինեն։
— Ճիշտ է,— չհամբերեց Հայկը։
— Ուրեմն,— շարունակեց ընկեր Գեղամը,— նրանք ընկել են ինչ֊որ անելանելի վիճակի մեջ։ Թե ո՞րն է այդ անելանելի վիճակը՝ չգիտեմ, բայց համոզված եմ, որ Ցախլեղտակ ենք ճիշտ հետքի վրա են։
Եվ հավանաբար իրենք էլ ընկել են նույն անելանելի վիճակի մեջ, չէ՞, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց Կարենը։
— Կարծում եմ,— ընկեր Գեղամը գլխով արեց։
Իսկ Կարենը նայեց Սարգսի խեղճացած կերպարանքին ու քթի տակ ժպտաց.
— Սաքո ջան, ա՛յ տղա, մի բան էլ դու ասա։
— Ի՞նչ ասեմ։
— Դե, մի բան, էլի... քո հեղինակավոր խոսքը։
— Ըմ՜մմ... ես,— Սարգիսը մի պահ մտածեց ու վեր կացավ տեղից,— գնամ ճաշին նայեմ, սնկապուրը որ շատ եփվեց՝ համը կկորցնի։
— Ա՛յ, ապրես։
Բոլորը ծիծաղեցին։ Անտարբեր միայն Հայկը մնաց։ Նա հարցրեց.
— Ուրեմն, գնում ենք գետա՞փ։
— Այո, Հայկ։
— Ուրեմն, դուք մտածում եք, որ նրանց ինչ-որ դժբախտությո՞ւն է պատահել։
— Համենայն դեպս՝ անակնկալ, չնախատեսված որևէ բան,— ուսուցիչը հերթով նայեց նստածներին։— Ճանապարհվում ենք վաղ առավոտյան՝ արևը չծագած։ Իսկ հիմա պատրաստվեք գիշերելու։
__* * *__
— Դու դեռ չե՞ս քնել։
— Ոչ,— Հայկը նայեց քնապարկի մեջ կծկված Գոհարին,— մինչև երեքը պետք է հերթապահեմ։
— Հետո՞։
— Հետո գուցե քնեմ։ Այսինքն, եթե կարողանամ։
— Իսկ ես, որ գիշերն արթնացա, այլևս քնել չեմ կարողանում։
«Ավելի լավ»— Հայկի աչքերն ուրախությունից փայլեցին։ Բայց բարձրաձայն ասաց.
— Փորձիր հաշվել, կօգնի։
— Չէ, բան դուրս չի գալիս, փորձել եմ,— Գոհարը թուլացրեց քնապարկի կապիչը։ Նա դեմքով շրջվել էր դեպի խարույկը և ուշադիր նայում էր չոր փայտերի վրա պար բռնած կրակե լեզուներին։ Լույսի բեկբեկուն ցոլքն ընկել էր աղջկա ձվաձև դեմքին ու ներկել վարդագույնի ամենանուրբ երանգներով։ Խճճված մազերը, որ հենց նոր ազատվեցին քնապարկի կապանքներից՝ ալիքվել էին ուսերի վրա և սև թանձրությամբ կիսով չափ ծածկել աղջկա դեմքը։
Հայկը կախարդվածի պես նայում էր Գոհարին։ Ամաչում էր, ցանկանում էր փախցնել հայացքը, հեռացնել աղջկա մագնիս-դեմքից և չէր կարողանում։
— Գեղեցիկ է, չէ՞։
Գոհարի ձայնն էր, որը Հայկին թվաց հեռվից է գալիս, շատ֊շատ հեռվից՝ տիեզերքից կամ ավելի հեռվից։
— Ըհը՛, շատ։ Շատ է գեղեցիկ։
Գոհարը հասկացավ տղայի անջատված լինելն ու իրեն հատուկ չարաճճիությամբ հարցրեց.
— Ի՞նչն է գեղեցիկ, Հայկ։
— Ի՞նչը։
Գոհարը նայեց շփոթված տղային. «Տեսնես ի՞նչ կաներ, եթե իմանար, որ օրագիրը կարդացել եմ»։ Նա մի տեսակ վատ զգաց իրեն, ասես ինչ֊որ բան գողացած լիներ Հայկից։ «Երանի կարդացած չլինեի»։ Հասկացավ, որ ինքն էլ է քաշվում, ամաչում։ Եվ այդ զգացումն իրենից վանելու նպատակով շարունակեց խոսակցությունը՝ միայն թե բոլորովին այլ ուղղությամբ։
— Լսիր, Հայկ,— նա խոսեց առժամանակ լռելուց հետո,— դու նրանց համար չե՞ս անհանգստանում։
— Արամե՞նց,— Հայկը մտքում շնորհակալություն հայտնեց Գոհարին՝ խոսակցության թեման փոխւելու համար։
— Այո,— աղջիկը գլխով արեց,— արդեն ութ օր է։
— Ինը,— ճշտեց Հայկը,— ժամը երկուսն է, նոր օրն արդեն սկսվել է։
— Ի՞նչ կարող է պատահել։
— Ո՞վ գիտե։
— Քո կարծիքսվ։
Հայկը նորից ուսերը թոթվեց։
Գոհարը մտքում զայրացավ. «Դե արի հավատա, որ այն տողերը սա էր գրել, իսկական արձան։ Բառերը աքցանով պետք է գուրս քաշես»։
— Դե, քո կարծիքով։
— Չգիտեմ։ Չեմ կարող որևէ բան ասել։ Ախր, ի՞նչ կարծիք։
— Երանի կարողանայի քնել,— փնթփնթաց Գոհարը։
— Հաշվիր,— անտարբեր ասաց Հայկը։
«Այ քեղ փայտե գլուխ»։ Գոհարը համոզված էր, որ Հայկը չի ձևացնում, պարզապես քաշվում է, ամաչում և դրանից ավելի էր զայրանում։ «Տեսնես կա՞ սրա նման էլի մեկը այսքան ամաչկոտ»,— հարցրեց ինքն իրեն ու հիշեց Սուսանի պատմածը՝ Կարենի մասին։ Սուսանն ու Գոհարը մոտ ընկերուհիներ էին, իրարից ոչինչ չէին թաքցնում։ Ահա, հենց այդպիսի սրտաբաց զրույցների, ժամանակ էլ Սուսանն ասել էր Գոհարին, որ Կարենը չափից դուրս ամաչկոտ, չխոսկանի մեկն է. «Նրա չաչանակություններին մի՛ նայիր։ Մի անգամ իրար հետ՝ երկուսով նստեցինք ժամուկես և նա երկու անգամ միայն «ըմմմ» արեց, ուրիշ ոչինչ»։ Գոհարը մտքում ծիծաղեց. «Իսկ Հայկն այդ երկու «ըմմմ»֊ն էլ չի անի, եթե չխոսեցնեմ»։ Եվ Գոհարը որոշեց ծպտուն չհանել։ Քնապարկի վրայից ամուր գրկեց ծնկներն ու նորից սկսեց նայել կրակին։
Բայց պարզվեց, որ Հայկը բոլորովին էլ մտադիր չէ Սուսանի պատմածի նման՝ Կարենի արածը կրկնօրինակել։ Բոլորովին։
— Դու դեռ չե՞ս քնել,— Գոհարի համար անսպասելի հարցրեց նա։
Աղջիկն անակնկալի եկավ.
— Ոչ։
— Ես մի դեպք հիշեցի, ուզո՞ւմ ես պատմեմ։
— Ինչի՞ մասին։
— Անհայտանալու։
— Ուզում եմ։
— Մի տարի առաջ եմ կարդացել։ Շատ հետաքրքիր դեպք է, պատահել է Հյուսիսային Կովկասում՝ վրացական ինչ֊որ գյուղի, թե քաղաքի, լավ չեմ հիշում, մոտերքում։ Չորս դպրոցականներ՝ երեք տղա, մեկ աղջիկ՝ անունները մոռացել եմ...
— Աղջկա՞նն էլ,— ժպտալով ընդհատեց Գոհարը։
— Տղաներից շուտ,— Հայկը նույնպես ժպտաց և շարունակեց,— ուրեմն, նրանք որոշում են գնալ անտառ, որ բավական հեռու է։ Ամբողջ օրն անցկացնում են անտառում՝ նույնիսկ մի քիչ էլ ավել են մնում, քան հարկավոր էր և վերադառնալիս մութն ընկնում է։ Միաժամանակ սկսում է չտեսնված ուժեղ անձրև ու քամի...
— Այն էլ չտեսնվա՞ծ,— քմծիծաղ տվեց Գոհարը։ Նա արդեն սկսում էր մտածել, որ Կարենի «ըմմմ»-երն ավելի լավ են եղել, քան Հայկի սկսած տափակ հեքիաթը։
Իսկ Հայկը, որ անտեղյակ էր աղջկա մտքերին, գլխով արեց ու շարունակեց.
— Տղաներից մեկն առաջարկում է գյուղ վերադառնալ կարճ ճանապարհով, այսինքն լեռնային դժվարանց կածանով։ Իհարկե, դա համարձակ վճիռ էր, բայց բոլորը համաձայնվել են, որովհետև անձրևն ու քամին սաստկացել էր։ Ճանապարհի կեսն անցնելուց հետո, կածանը դուրս է գալիս լեռան գագաթը և դրա հետևանքով քամին այնքան է ուժեղանում, որ քիչ է մնում նրանց գետնից պոկի և շպրտի անդունդ։ Վախենում են, որոշում թաքնվել ինչ֊որ տեղ։ Տղաներից մեկը գնում է փնտրելու և գտնում է մի խոռոչ։ Անմիջապես խցկվում են այնտեղ։ Երկար են սպասում, իսկ քամին չի դադարում։ Այդ ընթացքում երեք տղաներից մեկը՝ կարծեմ հենց նա, ով գտել էր խոռոչը, պարզում է, որ այն ոչ թե պստլիկ խոռոչ է, ինչպես ենթադրել էին, այլ ընդարձակ քարանձավ։ Որոշում են, որ կանգնելու փոխարեն ավելի լավ է գնան քարանձավում շրջելու։ Հենց այդպես էլ անում են։ Հա, չմոռանամ ասել, որ նրանց մոտ լապտեր էլ է եղել...
— Գիտեմ, այդպիսի հեքիաթներում լապտերը խիստ անհրաժեշտ է։ Առանց լապտերի հնարավոր չէ։
— Այո, բայց պատմածս հեքիաթ չէ, ազնիվ խոսք, թերթում եմ կարդացել։
Գոհարը ձեռքը թափ տվեց.
— Լավ, հետո՞։
— Քարանձավում առժամանակ շրջելուց հետո նրանք հայտնաբերում են մեռած գերմանացու դիակ։ Դիակն ընկած է լինում պատի տակ։ Իսկ, որ նա գերմանացի է՝ հասկանում են շորերից՝ կինոնկարներում այդպիսի համազգեստներ շատ էին տեսել, ինչպես բոլորս։ Մեռած գեր մանացու ծոցագրպանում հայտնաբերում են փաստաթղթեր, լուսանկարներ...
Հասկանալի է, ես չեմ պատմում, թե նրանք ինչպես վախեցան դիակը տեսնելու պահին։ Թե ինչպես ճչացին, ինչպես փախան, հետո ինչպես մոտեցան... մի խոսքով, երկար պատմություն է, ես կասեմ միայն ամենակարևորները։
— Պարզ է։
— Դիակից հետո նրանք շարունակում են ճանապարհը։ Էլի առաջ են գնում և այս անգամ արդեն դեմ առնում իսկական տանկի՝ գերմանական ծռմռված թևերով խաչը, որ սվաստիկա է կոչվում՝ վրան։ Տանկից այն կողմ ինչ-որ արկղեր են լինում, փակ, իսկ վրաները պահածոյի տուփեր նկարված ու գերմաներեն ինչոր բառեր գրված։ Չորսից մեկը՝ կարծեմ աղջիկը դպրոցում գերմաներեն է անցնելիս լինում և կարդում է գրվածը, բացատրում։ Պարզվում է, որ արկղերի մեջ պահածո է։ «Իսկ ինչպե՞ս է տանկը խցկվել քարանձավ»,— մտածում են նրանք և որոշում գտնել անձավի երկրորդ ելքը։ Սկսում են փնտրել։ Եվ խճճվում են ստորգետնյա լաբիրինթոսում։ Օրեր ու գիշերներ մնում այնտեղ։ Այ, հնարավոր է, որ այդպիսի մի բան էլ պատահած լինի Արամենց հետ։
— Հնարավոր է,— կիսաձայն արձագանքեց Գոհարը, որը դեռ գտնվում էր Հայկի պատմության ազդեցության տակ,— հնարավոր է։ Բայց «Ոսկե ափում» ախր նման ոչինչ չկա։
Հայկն ուսերը թոթվեց.
— Ի՞նչ ասեմ, չգիտեմ։ Բայց Ցախլեղտակենք բոլոր դեպքեր ում գնացել են այդ կողմը։
— Դու դրանց մարդատեղ ես դնում, հա՞։
— Ինչո՞ւ չէ,— Հայկը նայեց Գոհարին,— նրանք այնքան էլ վատ տղաներ չեն։ Պարզապես մի քիչ դատարկ են, մի քիչ էլ ավելի շատ երեխա։ Եվ հետո, այստեղ պետք է հաշվի առնել մի կարևոր հանգամանք՝ Արամի եռյակին փնտրելը և՛ արկած է, և՛ մի քիչ էլ հերոսության նման բան, այսինքն հենց այն, ինչ որոնում են Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը։
— Լավ, ենթադրենք դրանք ընդունեցի։ Իսկ նրանք ինչպե՞ս գտան ճիշտ հետքը։ Ամբողջ գյուղի ամենախելոքները նրա՞նք էին։
— Պատահականությունն էլ մի մոռանա։
— Հը՞։
— Իհարկե։
— Խելքի մոտ բան է ստացվում, գիտե՞ս։
— Բա, ընկեր Գեղամն հենց այնպե՞ս որոշեց գնալ նրանց հետևից։
— Հասկանալի է,— Գոհարը մի փոքր լռեց,— լսիր, Հայկ, իսկ ի՞նչ կասեիր սննդի մասին։ Այդ մասին մտածել ես։
Հայկը գլխով արեց.
— Նախ, մարդիկ քաղցին երկար են դիմանում։ Երկրորդ, որ Գագիկի հետ է եղել անբաժան ուսապարկը՝ ինքդ էլ տեսած կլինես։ Իսկ ուսապարկում հնարավոր է, որ մթերք եղած լինի։ Ի վերջո, եթե ոչ մի քանի օրով, ապա գոնե մի քանի ժամով ինչ-որ տեղ գնալ նրանք որոշած են եղել նախապես՝ մինչև սար գալը։ Իսկ եթե դա էլ ժխտենք, ապա կմնա ամենահիմնականը՝ Գագիկի բնագիտական գիտելիքները։ Հիշո՞ւմ ես, պարապմունքների ժամանակ ընկեր Թումանյանը նրան ինչպես էր դիմում՝ «Հը՛, ընկեր Դարվին, ի՞նչ կասեիր...» Իսկ եթե մարդը գիտե բնագիտություն, ուրեմն գլխի ճարը կտեսնի որտեղ էլ որ լինի՝ օվկիանոսում, թե գետնի տակ։
Հայկը վերջացրեց ու նայեց ժամացույցին։ Զարմանքից ժպտաց.
— Տեսնո՞ւմ ես։
— Ի՞նչ,— ուսերը թոթվեց Գոհարը։
— Արդեն հինգն է։
— Իսկ դու երեքին պետք է քնեիր։ Իմ պատճառով...
— Չէ, պարզապես քունս չի տանում։
— Գոնե հիմա քնիր,— առաջարկեց Գոհարը,— Աշոտին էլ մի արթնացնի, համարյա լուսանում է, ինքս կհսկեմ։
— Չէ, չեմ ուզում։
Գոհարն ուշադիր նայեց Հայկին և որտեղից-որտեղ մտածեց, որ հինգ տարի հետո Հայկը կլինի ինստիտուտի երրորդ կամ չորրորդ կուրսում, իսկ էլի հինգ տարի հետո դարձած կլինի նշանավոր գիտնական... «Եվ այլևս օրագիր չի պահի։ Ժամանակ չի ունենա օրագրի համար։ Ափսոս։ Իսկ հին գրածները տեսնես կկարդա՞... Այսօրվա մասին անպայման կգրի,— Գոհարը դրանում համոզված էր,— բայց տասը տարի հետո կկարդա՞...»։
— Քնիր, հա՞։ Վաղը չես կարողանա քայլել, գլուխդ կցավի։ Քնիր։
Հայկը նորից հրաժարվեց.
— Չէ, չեմ ուզում։ Քնել չեմ ուզում, եթե պառկեմ էլ միևնույն է, պետք է մտածեմ Արամենց մասին։ Ավելի լավ է խոսենք...
__* * *__
Արևի առաջին ճառագայթները դեռ չէին հասցրել խճճվել երկնասլաց ծառերի կանաչ սաղարթներում, երբ խումբն արդեն ոտքի վրա էր։ Որոշեցին երթուղին։ Ընտրվեց գետին զուգահեռ գնացող ճանապարհը։ Այդ ճանապարհն ընկեր Գեղամը ընտրեց երկու նպատակով, նախ, որ այն մոտավորապես երկու անգամ շուտ կհասցներ գետափ և երկրորդը, որ կստեղծվեր հնարավորություն անտառի այդ հատվածը նույնպես հետախուզելու համար։ Իհարկե, այս երկրորդի հետ նա ոչ մի հույս չէր կապում, բայց մտածում էր, որ խիղճը հանգստացնելու համար հարկավոր է։
Խումբը ճանապարհ ընկավ։
Անքուն մնալն իսկապես ազդել էր Հայկի վրա։ Ճիշտ է, նա ձգտում էր ամեն կերպ ցույց չտալ, թե հոգնած է, բայց պարզվեց, որ դա այնքան էլ հեշտ գործ չէ և Կարենի սուր աչքից չվրիպեց.
— Կերած֊խմածդ անուշ,— հարմար պահ գտնելով Հայկի ականջին շշնջաց նա։
— Ի՞նչ կերած֊խմած,— զարմացավ Հայկը։
— Ո՞նց թե... բա գիշերը հարսանիքում չե՞ս եղել։
— Ի՞նչ հարսանիք, գժվե՞լ ես,— ասաց Հայկն ու վախեցած մտածեց. «Չլինի՞ գիշերվա խոսակցությունը լսել է,— և անմիջապես էլ հանգստացրեց իրեն։— Չէ, եթե արթուն լիներ անպայման մի բան կասեր։ Քանի ժամ խոսեցինք, այդքան ժամանակ լուռ համբերո՞ղ էր։ Չէ՜»։
Եվ իսկապես, գիշերվա խոսակցությունից Կարենը գաղափար չուներ։ Դա պարզվեց անմիջապես, երբ Հայկի զարմացած հարցը լսելուն պես ասաց.
— Բայց այնպես ես գլորվում, որ տեսնողը կմտածի, թե ամբողջ գիշերն ուտել-խմելով ես անցկացրել։
— Հա՜,— Հայկը ժպտաց,— չքնելուց է։ Ինչ արեցի Աշոտը չարթնացավ։ Ստիպված ամբողջ գիշերը հերթապահել եմ։
— Ըմ՜մմ,— Կարենը կեղծ զայրույթով նայեց ետևից եկող Աշոտին,— չես ամաչում, չէ՞։ Ինչի՞ համար... որ նախաճաշից զրկվես, կիմանաս,— ասաց նա և նորից դարձավ Հայկին,— իսկապես, Հայկ, ուտելու հարցն այսօր ո՞նց է լինելու։
— Չգիտեմ,— կարճ կապեց Հայկը։
Ընկեր Գեղամը, որ խոսակցության ընթացքում կամաց-կամաց մոտեցել էր նրան, միջամտեց.
— Իսկ դու ո՞րը կգերադասեիր։
— Միևնույն է, ընկեր Գեղամ, միայն թե ուտելու բան լինի՝ բզեզ, բլոճ, ձուկ-մուկ, սունկ, նույնիսկ շոկոլադ... միևնույն է։ Միայն թե ստամոքսս չնվնվա, չասի, թե Կարեն, դատարկ եմ, լցրու, էլի լցրու, էլի... ուրիշ ոչինչ ինձ պետք չէ։ Հավատո՞ւմ եք, այդ անիծյալը եթե չլինի, ուտելու մասին երբեք չեմ մտածի։ Ամոթ ինձ, թե մտածեմ։ Ազնիվ խոսք։
Ջոկատավարը ծիծաղեց.
— Ընկեր Գեղամ,— խոսակցությանը խառնվեց Գոհարը,— գետափում նրանց որտե՞ղ ենք փնտրելու։
— Հենց գետափին։
— Ոսկե ափո՞ւմ։
— Այո։
— Բայց այնտեղ ախր փնտրելու տեղ չկա,— այս հարցը դեռևս գիշերվանից հանգիստ չէր տալիս,— մանր-մունր թփուտներ են, որոնց մեջ ոչ թե երեք մարդ, այլ երեք նապաստակ էլ անհետանալ չեն կարող։
— Խելոք,— հեգնական ժպիտով Գոհարին նայեց Կարենը,— նա պաստակները անհետանալ չեն կարող, որովհետև նրանք խելք չունեն, իսկ Արամենք կարող են, որովհետև խելք ունեն և այն էլ ինչպիսի՜...
— Ընկեր Գեղամ, դուք համողվա՞ծ եք, որ նրանք անպայման գետափում կլինեն։
— Համոզվա՞ծ... Համոզված նույնիսկ Ցախլեղտակի քաջերը չեն կարող լինել, ուր մնաց՝ ե՞ս...
Գոհարն ուսերը թոթվեց։
— Ինչո՞ւ ես ուսերդ թոթվում,— հարցրեց ավագ ջոկատավարը։
— Գետափի համար։ Ախր մենք այնտեղ արդեն եղել ենք։
— Ճիշտ է, եղել ենք, բայց լավ չենք ուսումնասիրել, շտապել ենք,— ընկեր Գեղամը աջ ձեռքը խրեց գոտիի տակ։ Դա նրա սիրած շարժումներից էր,— չի կարող պատահել, որ նրանք հետքեր թողած չլինեն։ Մենք անցել ենք և չենք նկատել, իսկ Ցախլեղտակի քաջերը դրանք գտել են և գնացել ճիշտ ճանապարհով։ Հիմա ես այն կարծիքին եմ, որ եթե փնտրենք մենք ևս հետքեր կգտնենք՝ և՛ Արամենց թողածներից, և՛ Լևոնից ու նրա խմբից։ Պա՞րզ է։
— Պարզ է,— Գոհարը գլխով արեց։
Իսկ ընկեր Գեղամը, ասելիքն ավարտված համարելով, ձեռնամուխ եղավ խարույկի համար չորուկներ հավաքելուն.
— Շտապեք, որքան շուտ հասնենք, այնքան շուտ կհայտնաբեր ենք անհայտացածներին։ Իսկ այստեղից մինչև գետափ՝ ո՞վ գիտե, ինչքան ճանապարհ ունենք անցնելու։
Գոհարն ու Հայկը անմիջապես կպան գործի։
=== Գլուխ չորրորդ ===
