|աղբյուր = [[«Ակամա ճանապարհորդները»]]
}}
{{անավարտ}}
[[Կատեգորիա:Արկածային]]
Խումբը շարունակեց քայլել և այս անգամ կարծես ավելի արագ...
__* * *__{{ԵրեքԱստղ}}
— Ի... անձրև՞ է։
Կրիայի խաշած մսով ու գոլ ջրով կազդուրվելուց հետո առաջացած փրկության հույսը կրկին տեղի տվեց քարանձավում կորչելու մտքհն։
__* * *__{{ԵրեքԱստղ}}
Տանջալից անորոշությունը ձգվեց բավական երկար և անսպասելիորեն ընդհատվեց Արեգի հարցական փսփսոցով.
Կերան ու ճանապարհ ընկանհ Արամի եռյակի հետքերով։
__* * *__{{ԵրեքԱստղ}}
Երկրորդ օրը երեկոյան էր...
— Ապրես։
=== Գլուխ յոթերորդ ===
— Նորի՞ց։
— Նորից,— Գագիկը նստած էր մեջքով դեպի խարույկը և Հասմիկին չհաջողվեց նրա դեմքը տեսնել,— անվերջ կծոտում են։
— Ինձ էլ,— բողոքեց քնակոլոլ Արամը,— այնքան էլ շատ են անիծվածները։
Գագիկը մտազբաղ տրորեց ձեռքերը.
— Անհրաժեշտ է ինչ-որ բան մտածել,— փնթփնթաց նա։
— Ես պատրաստ եմ հենց հիմա սուզվել գետի մեջ,— Արամն այնպես էր քորվում, ասես հարյուր տարվա բորոտ լիներ,— միայն թե... անիծվածները քիչ է մնում մարդու բերանը լցվեն,— թվում էր, որ նա հենց հիմա կսկսի լաց լինել զայրույթից ու անզորությունից,— միայն թե ազատվեմ այս աներեսներից։
Հասմիկը, որ քորվում էր տղաներից ոչ պակաս եռանդով ու փութաջանությամբ, անմիջապես ձայնակցեց Արամին.
— Եվ որտեղի՞ց էլ հավաքվեցին այսքան,— Հասմիկն ամբողջ ուժով ձեռքերը խփեց կանաչին,— Կարենը պատմում էր, որ մի անգամ, ճամբարում՝ մժղուկները գրոհել են իրենց վրանի վրա ու...
— Ո՞ր Կարենը,— ընդհատեց Արամը,— ձեր միջ...
— Այո։ Մեր միջանցքի։
— Հետո՞, ի՞նչ են արել։
— Կծոտել են։
— Ըմ՜մմ...
— Ամբողջ գիշերը։
— Ուրեմն փրկություն չկա,— համարյա լացակումեց Արամն ու եռանդուն քորվելով մոտեցավ Գագիկին,— լսո՞ւմ ես։
— Ի՞նչ։
— Փրկություն չկա։
— Ումի՞ց,— չհասկացավ Գագիկը։
— Միջատներից։
— Ի՞նչ միջատ։
Արամը հասկացավ, որ Գագիկը նորից ընկել է անուն-ազգանունը չհասկանալու վիճակի մեջ։ «Էլի տեսնես ինչ հիմարության վրա է մտածում՝ աշխարհից վերացած»,— նա զայրացած թքեց։
— Պոզով միջատները, պոչով միջատները, հազար գլխով միջատները, հազար ոտքով միջատները։
Գագիկը քթի վրա ուղղեց ակնոցը և նայեց Արամին ։ Հայացքում միայն զարմանք կար.
— Ասում ես ի՞նչ։
— Ոչինչ, ոչինչ, ոչինչ, ո՜֊չինչ,— հուսահատված նետեց Արամն ու թափ տվեց ձեռքը,— ոչինչ։
Առանց ընկերոջ շարժումներին ուշադրություն դարձնելու, Գագիկը կրկին խորասուզվեց մտքերի մեջ։
Արամը հասկացավ, որ նրանից որևէ օգնություն ստանալու մասին մտածելը կլինի առնվազն խելագարություն և մոտեցավ Հասմիկին։
— Մեր գլխի ճարն ինքներս պետք է տեսնենք,— ասաց նա։
— Այս աներեսները նրան չե՞ն կծոտում։
— Երևի կծոտում են։
— Բայց ոչ քորվում է, ոչ շարժվում։
— Չե՞ս տեսնում, էլի գյուտ է անում, մտքերի մեջ է թաղվել։ Հիմա խարույկն էլ գցես, օֆ չի անի։
— Չփորձե՞նք լողանալ,— Արամը նայեց Հասմիկին,— հը՞։
Հասմիկն ուսերը թոթվեց.
— Օգուտ կտա՞։
— Ինձ թվում է՝ կտա։
— Իսկ եթե մրսե՞նք։
— Բայց այսպես էլ դիմանալն է անհնար։
Արամն ու Հասմիկը հարցական հայացքներով նայեցին միմյանց։ Նրանք դեռ չէին հասցրել որոշել իրենց անելիքը, երբ լսվեց Գագիկի ձայնը։ Տղան բղավում էր գործի դնելով թոքերի ողջ հզորությունը.
— Գտա։ Հիմա մենք դրանց այնպես կքշենք, որ...
Արամն ու Հասմիկը սպասողական նայեցին նրան՝ երկուսն էլ դժվարանում էին հավատալ, որ իրենց կհաջողվի ազատվել աներես միջատների ավազակային հարձակումներից։ Գագիկը նրանց հրամայեց անմիջապես մոտենալ կրակին։
— Ա՞յդ է գտածդ,— լսածից դժգոհ փնթփնթաց Արամը։ Նա այդ եղանակը արդեն փորձել և արդյունքի չէր հասել։ Ճիշտ է, կրակին մոտենալիս միջատները հեռանում էին, բայց հետո՝ կրակից կես քայլ այս կողմ գալուն պես կրկին վրա էին տալիս։ Չէ, կրակը ելք չէր, և Արամը հենց այդպես էլ ասաց Գագիկին։ Բայց Գագիկն իրենը պնդեց.
— Անմիջապես մոտեցեք,— հրահանգեց նա,— իսկ հետո,— այս վերջինն արդեն վերաբերում էր միայն Արամին,— ածուխներով խանձիր այն տարածությունը, որտեղ քնելու եք։ Մինչև վերադառնալս պատրաստ լինի։
Նա վերցրեց բոցը ծայրին պարող մի փայտակտ որ և ջահի նման պահելով գլխավերևում, վազեց դեպի ծառերը։ Արամն ու Հասմիկը անմիջապես մոտեցան կրակին. նախ դեպի կրակը կանգնեցին մեջքով, այնուհետև՝ դեմքով։ Մժղուկները կորան, միաժամանակ կտրվեց նաև անտանելի քորը։ Արամը գիտեր, որ հենց հիմա նրանք նորից կգրոհեն։ Դրա համար էլ, մինչև քորի նոր նոպայի սկսելը ձեռնամուխ եղավ Գագիկի հաջորդ հրամանի կատարմանը՝ ածուխով գետինը խանձելուն։ Աշխատում էր ջանասիրությամբ. բոցի լեզուները դաղում էին գետինը յուրաքանչյուր սանտիմետր։ Հասմիկն անձողներ էր մատակարարում, իսկ նա թփթփացնում էր կանաչներին և կրակն անհետանալուն պես, ծխացող փայտը նետում էր խարույկն ու փոխարենը վերցնում նորը։ Աշխատանքը բավական երկարեց։ Բայց և այնպես, նրանք վերջացրին ավելի շուտ, քան Գագիկը կվերադառնար։ Պարզվեց, որ գետինը դաղելն իսկապես օգտակար էր՝ միջատները բավական ժամանակ չերևացին։
Իսկ Գագիկն այդ ընթացքում վազվզում էր մի ծառից մյուսը։ Մոտենում էր միայն սոճիներին։ Լուսավորում էր ճաքճքված բները, ինչ֊որ բան էր որոնում և գտնելուն պես պոկում, տեղավորում ուսապարկի մեջ ու վազելով մոտենում հաջորդին։ Նույն գործողությունը նա կատարեց մոտավորապես տասնհինգ անգամ։ Հետո արածը համարեց բավարար, և վերադարձավ խարույկի մոտ։
Վերադառնալուն պես, կարգադրեց մեկ անգամ նորից-խանձել գետինը։
— Արդեն երեք անգամ խանձել ենք,— ասաց Արամը։
— Ոչինչ, սա անհրաժեշտ է։
Արամը ձեռքն առավ վառվող փայտը, սկսեց թփթփացնել կանաչների վրա, իսկ Գագիկը պայուսակից հանեց ինչ֊որ կպչուն նյութ և բարակ երիզով զգուշորեն շրջափակեց ընկերոջ մաքրած տարածությունը։
— Դա ի՞նչ բան է,— հետաքրքրվեց Հասմիկը։
— Խեժ,— կտրուկ պատասխանեց Գագիկը,— սոճու խեժ։
— Միջատները դրանից անցնել չե՞ն կարող։
— Չեն կարող։
Հասմիկը մի տեսակ թերահավատորեն նայեց Գագիկի ասածին։
Բայց պարզվեց, որ Գագիկն այս անգամ ևս իրավացի է։
Խեժով շրջապատվելուց հետո այլևս ոչ մի միջատ չհամարձակվեց մոտենալ խարույկի մոտ տեղավորվածներին և նրանք անխռով քնեցին մինչև արևածագ։
{{ԵրեքԱստղ}}
Կեսօրին Գագիկը նոր միտք հղացավ։
— Ուզո՞ւմ եք, այսօր ձեզ սկյուռի մսով հյուրասիրեմ,— հարցրեց նա։
Տարօրինակ առաջարկ էր։ Իհարկե, ինչպե՞ս կարող ես մտածել ճարպիկ ու արագաշարժ սկյուռին դատարկ ձեռքերով բռնելու մասին. սա՝ մեկ։ Եվ երկրորդը՝ որտեղի՞ց կգտնես այդ սկյուռը։ Անտառում ճանապարհորդելու ընթացքում նրանք դեռ ոչ մի անգամ չէին հանդիպել փափլիկների ընտանիքի պստլիկ ներկայացուցիչներին, այնպես որ... Ահա թե ինչու պատասխանելուց առաջ Արամն ու Հասմիկը փորձեցին պարզաբանել իրենց հուզող հարցերը։
— Իսկ սկյուռին բռնել կկարողանա՞նք,— հարցրեց Հասմիկը։
— Իսկ այս կողմերում սկյուռ կա՞,— հարցրեց Արամը։
Բայց Գագիկը չշտապեց քարտերը բացել.
— Դուք միայն ասացեք՝ ուզո՞ւմ եք, թե ոչ։
— Իսկ ո՞վ չի ուզի,— Հասմիկը ժպտաց,— սունկ, ձուկ, մորի, խնձոր, հիմա էլ սկյուռ... արքայական ճաշկերույթներ ենք տալիս։
Գագիկը նույնպես ժպտաց և շրջվեց Արամին.
— Իսկ դո՞ւ։
— Ուզում եմ, այն էլ շատ, միայն չեմ հասկան ում, թե դու որտե՞ղ ես գտնելու այդ խեղճ սկյուռիկին։
— Որտե՞ղ,— Գագիկը բռնեց Արամի ձեռքը,— արի,— գնացին մոտակայքում երևացող եղևնու կողմը։ Գագիկը ցույց տվեց գետինը՝ ծառի բնի մոտ,— դե, նայիր։
Արամը նայեց և ոչինչ չհասկացավ։ Հասմիկը նույնպես բան չհասկացավ։ Գագիկի ցույց տված տեղում խոտը ծածկված էր կրծած սերմերի թեփուկներով և եղևնու կոների մերկացած ձողիկներով, բայց ի՞նչ...
— Հիմա հասկացա՞ք,— հպարտ֊հպարտ ասաց Գագիկը։
— Հը՜ը։— Արամն ու Հասմիկը միաժամանակ շարժեցին գլուխները։
— Հետո էլ ծիծաղում եք,— Գագիկը արհամարհական շարժում արեց՝ աջ ձեռքով,— դուք նույնիսկ չեք հասկանում, որ սրանք,— նա ոտքով խփեց կոների ձողերին ու թեփուկներին,— որ սրանք առաջացել են սկյուռների ճաշկերույթներից, որ դրանց թերմացքներն են։ Իսկ եթե թերմացքր կա, ուրեմն եղել է ճաշկերույթը, ուրեմն եղել են նաև սկյուռները։ Պարզապես նրանց տեսնել չի հաջողվում, որովհետև մեր երևալուն պես փախչում են, թաքնվում։ Պա՞րզ է։
— Պարզը՝ պարզ է,— պատասխանեց Հասմիկը,— միայն թե չեմ հասկանում, ինչպես ես նրանց բռնելու։ Չէ՞ որ ինքդ ասացիր՝ մեզ տեսնելուն պես փախչում են, թաքնվում։
— Դա արդեն իմ գործն է,— ոչ առանց հպարտության ասաց Գագիկն ու բաժանվեց ընկերներից,— ձեզ կեսժամանոց հանգիստ եմ տալիս։
Հասմիկն ու Արամը անմիջապես հարմար տեղավորվեցին կանաչների վրա՝ դեմքերը դեպի գետն ու սկսեցին հիանալ ալիքների նազուն հանդարտությամբ։ Արևը շեղակի խփում էր նրանց մեջքերին։ Ծառերի սաղարթներն անկարող էին պատնեշել ամառային արևի կիզիչ ճառագայթների ճանապարհը։ Արամը մտածեց, որ Գագիկի հեռանալուց արդեն բավական ժամանակ է անցել և անհանգստացած ձայնեց.
— Գագիկ։
— Աո՜ւ,— լսվեց պատասխանը ծառերի ետևից։
— Իսկ ես մտածեցի, որ արդեն կորել ես։
— Ավելի լավ բան մտածիր։
— Կփորձեմ։
— Իսկ սկյուռին դեռ չե՞ս բռնել,— խառնվեց Հասմիկը։
— Դեռ ոչ։
— Արագացրու,— ասաց Հասմիկն ու շրջվեց Արամին,— հաճելի է, չէ՞, անտառում ապրելը։
— Երանի Ռոբինզոնի՞ն,— Արամը ժպտաց։
— Սիրով կապրեի մի ամբողջ ամիս,— ոգևորվեց Հասմիկը,— եթե մայրիկի համար անհանգստությունը չլիներ՝ Գագիկի հետ կմնայի այստեղ։
— Եվ անպայման Գագիկի հետ՝ երկուսով։
— Երեքով,— Հասմիկը ժպտաց և դրանից նրա թուխ, բարալիկ դեմքն ավելի գեղեցկացավ։
«Գագիկը երբեք այդպիսի բան չի ասի»— մտածեց Հասմիկը։
«Երեքով։ Բայց նախ Գագիկը»։— Մտածեց Արամը։
Նա Հասմիկին չնայեց.
— Գագիկը մեծ բնագետ կդառնա։
— Երևում է։
— Դասարանում բոլորը Դարվին են ասում, նույնիսկ ուսուցիչները։ Բան չկա, որ չիմանա։
— Նա որ չլիներ մենք կորած էինք։
— Ճիշտ է,— Արամը հիշեց քարանձավում իր գլխին եկածը,— ես որ լրիվ «կապուտ» եղած կլինեի,
— Ո՛չ միայն դու։ Նոր եմ հասկանում, թե ես ինչպիսի հիմարություն եմ թույլ տվել։
— Ինչպիսի՞։
— Բնագիտությունը։ Բոլորովին չեմ սիրել, չեմ սովորել։ Մի տեսակ երկրորդական առարկա եմ հաշվել։
— Ես էլ, գիտե՞ս, բոլորովին չեմ սիրել։
Նրանց խոսակցությունն ընդհատվեց Գագիկի կանչով։ Արամն անմիջաւպես բարձրացավ տեղից։ Հասմիկը, որը նույնպես ձանձրացել էր պառկած մնալուց, հետևեց նրան։ Գագիկը Արամին մեկնեց ձվի մեծությամբ փոքրիկ, կանաչ մի կծիկ և խնդրեց տեղավորել քիչ առաջվա եղևնու վրա։
— Իսկ սա ի՞նչ է,— հանձնարարությունը կատարելուց առաջ հետաքրքրվեց Արամը։
— Խայծ,— բացատրեց Գագիկը,— ներսում փշեր են, իսկ վրան՝ սկյուռի սիրած ուտելիքները՝ սնձի պտուղ և եղևնու սերմ։ Սկյուռը կուտի ու...
— Խեղճ սկյուռ,— հոգոց հանեց Հասմիկը։
Արամը նայեց նրան ու անմիջապես շուլալվեց ծառի բնին։ Վախեցավ, որ եթե մի քիչ էլ ուշացնի, Հասմիկը կարող է արգելել բարձրանալն ու իրենք կզրկվեն համեղ ճաշից։ Բարձրանում էր արագ, ճարպկորեն, իսկական կապիկի պես՝ ճյուղից֊ճյուղ ցատկելով։ Քիչ անց, նա արդեն Գագիկի ցույց տված տեղում էր։ Այնտեղից նայեց ներքև ու ձայնեց.
— Լա՞վ է։
— Շա՛տ,— պատասխանեց Գագիկը։
Արամը տեղավորեց խայծը՝ երկու բարալիկ ճյուղերի միացման տեղում ու սահեց ներքև։
— Իսկ հիմա սպասենք սկյուռի՞ն,— հարցրեց Հասմիկը։
— Այո,— Գագիկը գլխով արեց,— միայն թե առանց ծպտուն հանելու։
Երկար սպասելու կարիք չզգացվեց։ Գագիկը հավանաբար գիտեր, թե ինչ ընտրություն է կատարել։ Խումբը նոր էր հեռացել եղևնուց ու տեղավորվել տասնհինգ-քսան մետր հեռավորության վրա գտնվող կաղնու ստվերում, երբ ճյուղերի արանքից հայտնվեց կաթնագույն, փափլիկ սկյուռիկը։ Ճյուղից-ճյուղ ոստոստալով հասավ խայծը պահող ճյուղարմատին, վախեցած նայեց աջ ու ձախ՝ համոզվեց, որ վտանգ չկա և սկսեց կրծոտել կանաչ կծիկը։
Արամը ծափ տվեց ու թռավ տեղից.
— Հիմա կընկնի,— գոռաց ու նետվեց դեպի ծառը։
— Գործը բարդացրեց,— դժգոհեց Գագիկը։
— Աղմուկի՞ց,— հարցրեց Հասմիկը։
— Իհարկե, թույլ չտվեց, որ լրիվ ուտի։ Հիմա կփախչի, պետք է հետապնդենք։
Գագիկը վազեց Արամի ետևից, Հասմիկը՝ Գագիկի։
Արամի գոռգոռոցն իսկապես վախեցրեց սկյուռին։ Ձայնը լսելուն պես նա թողեց կիսակրծած կծիկն ու նետվեց ծառի ավելի բարձր ճյուղերին, իսկ այնտեղից անցավ հաջորդ ծառին, որի սաղարթը համարյա քսվում էր առաջինին։ Տղաներն ու Հասմիկը հետևեցին նրան։ Բայց սկյուռն այս ծառի վրա նույնպես չմնաց։
— Հիմա կհոգնի,— գուշակեց Արամը,— դժվար թե երկար դիմանա։
— Իսկ եթե չգոռայիր...
Արամը չլսեց։ Գագիկն էլ չշարունակեց։
Ոգևորությունից իրենց կորցրած նրանք վազում էին մի ծառից մյուսը՝ ավելի ու ավելի խորանալով թավուտ անտառում։ Հասմիկը հազիվ էր հասնում նրանց ետևից։
Ճանապարհին, երկու, թե երեք անգամ Արամն ընկավ ջրափոսերի մեջ։ Գագիկի ոտքերն արդեն չլմփում էին ինչ-որ անցքից կոշիկները լցված ցեխաջրի մեջ, բայց նրանք նույնիսկ չէին նկատում, կամ նկատում և բանի տեղ չէին դնում։ Հասմիկը, որ նրանցից արդեն ետ էր մնացել մոտ քառասուն֊հիսուն քայլ, մի քանի անգամ փորձեց տղաներին զգուշացնել անընդհատ ավելացող ցեխաջրի մասին։ Բայց նրա կանչերը ոչ մեկը հաշվի չառավ՝ ոչ Արամը, ոչ Գագիկը։ Հասմիկը մտածեց, որ տղաները իրեն չեն լսել, որոշեց ավելի արագ վազել, որպեսզի հասնի, զգուշացնի նրանց։ Բայց նոր էր քայլերն արագացրել, երբ ցեխաջրի մեջ կոշիկը պոկվեց ոտքից՝ դուրս պրծավ։ Նա կռացավ, վերցրեց ցեխի մեջ թաղված կոշիկը, մի ոտքի վրա ոստոստելով դուրս եկավ ավելի չոր տեղ, մաքրեց ներբանին կպած ցեխը, հագավ և ցանկանում էր նորից վազել, երբ լսեց Արամի աղիողորմ ճիչը.
— Օգնեցեք։
«Նոր ա՞նցք»— հազիվ հասցրեց մտածել Հասմիկը։
Լսվեց Գագիկի ճիչը.
— Օգնեցե՜ք... Հասմի՜կ։
Հասմիկը քամու պես սլացավ ձայների կողմը։
Գագիկին ու Արամին նա տեսավ միաժամանակ՝ փոքրիկ բացատի եզրից մի քանի քայլ հեռավորության վրա։ Երկուսն էլ փորձում էին քայլել դեպի ծառերը, դուրս գալ բացատից և չէին կարողանում։ Աներևույթ մի ուժ գերհզոր մագնիսի պես կպել էր նրանց ոտքերից ու թույլ չէր տալիս հեռանալ։
Հասմիկի երևալուն պես, Գագիկը ձայնեց.
— Չմոտենաս, ճահիճ է։ Օգնիր։
— Օգնիր,— արձագանքեց Արամը։
Հասմիկը անզոր ծառս եղավ, պտտվեց տեղում և չկարողացավ զսպել հեկեկոցը։ Տղաները երկուսն էլ ճահճի մեջ թաղվել էին մինչև գոտկատեղերը։ Փորձում էին դուրս պրծնել, ազատվել ճահճի որոգայթից, բայց այդ նպատակով արված յուրաքանչյուր շարժում նրանց ավելի ու ավելի խորն էր տեղավորում փթած ծառերով ու հոտած ջրով հագեցած տիղմի մեջ։
«Ճահիճ»։ Բառը շամփրեց Հասմիկի ուղեղը։ Շիկացած երկաթի պես խառնշտեց նրա ներսը և այլևս դուրս չեկավ։ Հասմիկը հասկացավ, որ ինքն անկարող է որևէ բան անել, բացի անզոր հեկեկալուց և մեկ էլ խեղդվողների պես աղաղակելուց.
— Օգնեցե՛ք։
Տիղմն արդեն անցել էր տղաների գոտկատեղերից և Հասմիկի մշուշված աչքերի առջևով շարունակում էր բարձրանալ դանդաղ, բայց վճռական, իր զոհերին մինչև վերջ կուլ տալու անողոք մտադրությամբ։
«Վերջ։ Վերջ։ Վերջ»— աղմկեց Համմիկի գլխում։
Նայեց Գագիկին։ Հիշեց.
«Չմոտենաս, ճահիճ է»։
Նայեց Արամին։ Հիշեց.
«Եվ անպայման Գագիկի հետ՝ երկուսով»։
Վախեցավ նայել, վախեցավ հիշել։ Ընկավ գետին, սկսեց հեկեկալ խելագարի պես։
Անտառում, հանգիստ ու անտարբեր երգում էին թռչունները, սոսափում ծառերը։ Եվ այդ աղմկոտ լռության մեջ անընդհատ լսվում էին Արամի, Գագիկի ու Հասմիկը հետզհետե թուլացող ճիչերը.
— Օգնեցե՜ք...
=== Գլուխ ութերորդ ===
Սարգիսն անակնկալի եկած քարացավ տեղում։
Կարենը, որ գալիս էր անմիջապես նրա ետևից, խորամանկ ժպտաց և հավասարվելուն պես ամբողջ ուժով գոռաց.
— Ուշքի արի, այ տղա...
— Լսիր,— առանց նրա գոռոցին ուշադրություն դարձնելու, խորհրդավոր ձայնով ասաց Սարգիսն ու մատը մեկնեց գետի ուղղությամբ։
Կարենը նայեց։ Հաստաբուն ծառերի երկար, ձիգ սյուներն էին, ուրիշ ոչինչ։ Սարգիսն անհամբերությամբ հետևում էր նրան՝ սպասում էր պատասախանի։ Կարենը հասկացավ այդ, դեմքին մտազբաղ արտահայտություն տվեց և խորհրդավոր ձայնով ձգեց.
— Ըմ՜մմ,— հետո շրջվեց Սարգսի կողմը, բռնեց ձեռքն ու ամուր թափահարելով իրար ետևից կրկնեց,— շնորհավոբում եմ, շնորհավորում եմ, շնորհավորում եմ...
Սարգիսը շփոթվեց.
— Ի՞նչն ես շնորհավորում։
— Գտածդ Ամերիկան,— ասաց Կարենն ու գոռաց,— ժողովուրդ, Սարգիսը նոր Ամերիկա է հայտնաբերել, հենց այստեղ անտառում։ Եկեք, շնորհավորենք...
— Հիմար, չաչանակ,— զայրացավ Սարգիսն ու վազեց դեպի ընկեր Գեղամը, որը Հայկի ու Գոհարի հետ գնում էր շարքի առջևից և արդեն բավական հեռացել էր։
Կարենը, նույն տեղում կանգնած շարունակում էր Սարգսի զայրույթի պատճառով սկսած լիաթոք ծիծաղը, միաժամանակ փորձելով Աշոտին և «Ցախլեղտակ գումարած 4֊ի «Բ» Արեգ»֊ին բացատրել, թե Սարգիսն ի՞նչ մեծ գյուտ է արել։ Շրջապատողներն, իհարկե, նրա կիսատ-պռատ կատակներից ոչինչ չհասկացան և մի ոտքից մյուսին հենվելով, սպասում էին ծիծաղի նոպան վերջանա։
Այդ ընթացքում Սարգիսն արդեն հասել էր ընկեր Գեղամին, Գոհարին և Հայկին ու արագ վազքից շնչարգել լինելով ասում էր.
— Ըն֊կեր Գե-ղամ, գ֊գետի այն ափ֊փից,— նա ձեռքը մեկնեց ջրից այն կողմ տարածված կանաչ զանգվածին,— ձայ-ներ էին լըս֊վում։
— Ի՞նչ ձայներ,— հարցրեց Հայկը։
— Չը-գիտեմ, ձայ-յներ,— Սարգիսը դեռ չէր հասցրել շունչը տեղը բերել,— օգ-գնություն էին գոռ-ռում։
— Օգնությո՞ւն,— Գեղամը միանգամից զգաստացավ, լարվեց՝ ձգված ռետինի պես,— դու լա՞վ լսեցիր։
Սարգիսը գլխով արեց.
— Ըհը։
— Ո՞վ կարող է լինել,— Գոհարը նայեց խոսակիցներին։
Ավագ ջոկատավարը չարձագանքեց։ Հայկն ուսերը թոթվեց, իսկ Սարգիսը նորից խլվլաց տեղում.
— Այ, լսեք։ Լսեք։
Չորսն էլ լարեցին լսողությունները։
Նարգիսը չէր սխալվել։ Գետի այն ափից՝ հաստաբուն ծառերով պատնեշված տարածության խորքից պարզ լսվում էին աղիողորմ ճիչերը.
— Օգնեցե՜ք։
— Օգնեցե՜ք։
— Օգնեցե՜ք։
Գեղամը նետվեց դեպի գետը։ Սարգիսը, Հայկն ու Գոհարը հետևեցին նրան։ Մի կերպ պահպանելով հավասարակշռությունը չորսն էլ զառիթափով սահեցին ներքև՝ ուղիղ ջրի մեջ։ Սարգիսն շտապելուց մոռացավ նույնիսկ կոշիկները հանել։ Բավական տեղ ջուրը ծնկներից չէր անցնում՝ կարելի էր քայլել։ Հետո խորությունը միանգամից մեծացավ, անցավ գոտկատեղից։ Քայլելը դժվարացավ։ Գեղամը խորհուրդ տվեց մնացած տարածությունն անցնել լողալով։
— Ով լողալ չգիտե, թող մնա,— առանց շրջվելու հրամայեց նա։
Բոլորն էլ գիտեին։ Ոչ ոք ետ չդարձավ։
Խումբն արդեն մոտենում էր հանդիպակաց ափին, երբ Կարենն ու շուրջը հավաքվածները նկատեցին նրանց։ Խոսակցությամբ տարված, նրանք անտեղյակ էին քիչ այն կողմ ծավալվող գործողություններից։
— Իյա,— զարմացավ Աշոտը,— սա՞ ինչ բան է։
— Մեծ նավարկությունն է,— ծիծաղեց Կարենը,— Ամերիկան առանց լողանալ չես հայտնագործի։ Վիկինգներն էլ են այդպես հայտնագործել, Կոլումբոսն էլ, Ամերիկո Վեսպուչին էլ։ Սարգիսը որի՞ց է ավել, որ առանց լողանալ Ամերիկա հայտնա գործի,— Կարենը մտադիր էր դեռ երկար շարունակել, բայց լողացողների մեջ տեսավ ջոկատավարին ու քամու պես սլացավ դեպի գետը։
Այդ մասում գետն ավելի հանդարտ էր, այնպես որ Կարենն ու Աշոտը ափ դուրս եկան առաջին խմբի հետ համարյա միաժամանակ։ Մարդկանցից առաջ ափ թռավ Սարգսի Սևուկը, որի ջուրը մտնելը ոչ ոք չէր տեսել։ Շունը թափ տվեց բրդոտ մարմինն ու առանց շունչ քաշելու վազեց դեպի ծառերը։ Նա արդեն անհետացել էր ծառերի ետևում, երբ ափ դուրս եկան մնացածները։ Կարենը, որ միշտ էլ աչքի էր ընկել իր արագաշարժությամբ՝ անցավ առաջ։ Կարենից հետո Գեղամն էր, Գոհարը, Հայկը, Աշոտը, իսկ ամենավերջում՝ Սարգիսը, Ցախլեղտակ եռյակի և Արեգի հետ։
Անտառում ձայները լսվում էին ավելի պարզ ու հստակ և ավելի աղիողորմ ու անօգնական։ Այլևս ոչ մի կասկած.
— Մերոնք են,— առանց ընթացքը դանդաղեցնելու գոռաց Կարենը,— Արամենք են։
— Շտապեք,— գոռաց Գեղամը։
Վազողները լարեցին վերջին ուժերը։
__* * *__
Գագիկը ճահճի մեջ էր խրվել մինչև կոկորդը։ Արամն էլ նույն դրության մեջ էր։
Էլի մի քանի րոպե, և երկուսն էլ կանհետանային գորշագույն տիղմի մածուցիկ թանձրության մեջ։
Հասմիկն այլևս ոչինչ չէր զգում, ոչինչ չէր հասկանում։ Միայն երբեմն-երբեմն հևում էր.
— ՕգնոԼթյո ւն։
Հետևում ոտնաձայներ լսվեցին, խոսակցություններ, ավելի ճիշտ՝ հատուկենտ բառեր, նույնիսկ շան հաչոց. Հասմիկը չհասկացավ։ Նրա ուղեղն ասես պատվել էր զրահապատ շերտով և անրնդունակ դարձել որևէ բան զգալու, հասկանալու համար։
— Օգնությո՜ւն...
Կարենը, որ առաջինն էր դուրս եկել բացատ՝ սարսափից քարացավ։ Բայց միաժամանակ կարողացավ ինքն իրեն տիրապետել այնքան, որ լսեց ետևից եկող Գեղամի ոտնաձայներն ու գռռաց.
— Զգույշ, ճահիճ է,— նա ինքն էլ հազիվ էր պահել իրեն, ամբողջ թափով ճահճի մեջ չթաղվելու համար։
Գեղամը նույնպես սարսափեց՝ Կարենից ոչ պակասհ հասկացավ, որ այստեղ բախտորոշ է յուրաքանչյուր վայրկյանը և իր մեջ գտավ ուժ վայրկյանական որոշում կայացնելու համար։ Նկատեց թե, բնով թխկին, որ կռացել, ասես ծունկ էր չոքել ճահճի առաջ, ու Կարենին հրեց դեպի ծառը.
— Բարձրացիր, արագ։
— Օգնեցեք,— վերջին ուժերը հավաքելով, նվաղած ձայնով խնդրեց Գագիկը։
— Հիմա, Գագիկ ջան, հիմա,— հուսադրեց ջոկատավարը,— միայն թե չշարժվես,— ասաց նա ու մոտեցավ երկու քայլ այն կողմ կանգնած կաղնուն, միաժամանակ չմոռանալով արդեն ծառի կեսը հասած Կարենին հրամայել, որ իր հետ պարան վերցնի։
Կարենը հիշեց, որ պարանը մնացել է Աշոտի մոտ, առավոտյան ճանապարհվելուց առաջ ինքն էր փաթաթել Աշոտի մեջքը։
— Աշոտ, պարանը, շուտ։
Իսկ Աշոտն արդեն պարանը մեկնել էր նրան։
— Նետիր, նետիր Գագիկին։
Առանց Գեղամի զգուշացման էլ Կարենը գիտեր, թե ինչ է անելու պարանը։ Նա տեսնում էր, որ ուսուցիչը երկու ձեռքով կախվել է կաղնու ամենաերկար ճյուղից՝ իր ծանրությամբ փորձելով պոկել այն և հասկացել էր, որ Գագիկը պետք է բռնի պարանի ծայրը, որպեսզի ձգեն ու հասցնեն չոր գետնին։ Ամեն ինչ լավ է մտածված։ Դժբախտությունն այն էր, որ պարանը Գագիկին չէր հասնում։ Ճահճաջուրն արդեն լցվում էր տղայի բերանը։ Արամի վիճակն ավելի լավ էր, նա դեռ կարող էր էլի մի քիչ սպասել։ Կարենը սողաց դեպի ճյուղի ծայրը։ Տղայի ծանրության տակ ճյուղը ճկվեց, կախվեց ճահճի վրա։ Սարսափելի էր։ Թվում էր, ուր-որ է նրանք երկուսով՝ ճյուղն ու Կարենր կպոկվեն ծառից, կընկնեն ճահիճը։ Վտանգն զգում էր նաև Կարենն ինքը, բայց դրա մասին մտածելու ժամանակ չկար՝ Գագիկը խեղդվում էր, նրան կործանումից բաժանողն ընդամենը վայրկյաններ էին։
— Շուտ, բարձրացեք ծառն ու ոտքերս բռնեք,— գռռաց Կարենը,— շուտ,— և քիչ էլ առաջացավ։
Հայկն ու Սարգիսը սկսեցին մագլցել, իսկ Կարենը նորից նետեց պարանը։ Չհասավ։ Պարանր չլմփաց տիղմի մեջ Գագիկից ընդամենր մի քանի սանտիմետր հեռավորության վրա։ Եթե Գագիկը չվախենար ու կարողանար շարժել ձեռքերը՝ պարանի ծայրն անպայման կբռներ։ Բայց եթե չհասներ, ուրեմն՝ վերջ։ Ջուրն արդեն լցվում էր նրա բերանը և միայն ամբողջ ուժով ձգած վզի շնորհիվ էր, որ կարողանում էր դեռևս շուրթերը հեռու պահել կործանարար ցեխաջրից։
Կարենը մի ակնթարթ հայացքը հեռացրեց ճահճից, նայե՚ց ետ՝ Հայկն ու Սարգիսն արդեն կողքին էին։
— Պահեք,— ճչաց նա ու սողաց առաջ։
Ճյուղը ճրթճրթաց, բայց չկոտրվեց, դիմացավ։
Պարանն օձի պես գալարվեց Գագիկի աչքերի առաջ, քսվեց այտին ու ծեփվեց ցեխաջրի մեջ։
— Ձեռքդ մտցրու օղը։
— Շուտ։
— Մտցրու։
Գոռում էին բոլորը միաբերան։ Ծառի վրայից, ափից։ Նույնիսկ Հասմիկն արթնացել էր տարօրինակ թմրությունից։
Գագիկը հավաքեց փերշին ուժերը, փոքր ինչ ձգվեց ու թևը հագցրեց պարանի ծայրին գալարված օղի մեջ։ Փրկությունը կարծես թե մոտ էր։ Կարենր ձգեց պարանի մյուս ծայրը։ Ծանրությունն ավելացել էր՝ ճյուղը ճթճթաց։ «Հանկարծ չկոտրվի՞»— վախեցավ Կարենը և զարմանալիորեն ոչ իր համար։ Իր մասին հոգալն ասես մոռացել էր, ուշք ու միտքր Գագիկն էր։ Նա հասկացավ, որ պետք է ետ քաշվել։ Սողաց։ Պարանր ձգվեց, ցավեցրեց ձեռքը։ Շփումից ափն այրվեց, բայց հիմա դրա ժամանակը չէր։ «Կանցնի»։ Սարգիսն ու Հայկը, որ արդեն ազատվել էին նրա ոտքերը պահելու պարտականությունից, նույնպես կպան պարանից։ Գագիկն սկսեց բարձրանալ՝ սկզբում աննկատելիոր են դանդաղ, հետո՝ միանգամից. մինչև կուրծքը, մինչև գոտկատեղը։
— Լավ,— ձայնեց ջոկատավարը ու գործի դրեց կաղնու երկար ձողը, որ պոկ ել էր ծառից և ձեռքին բռնած պատրաստ սպասում էր։
Ճյուղի ծայրին կեռ կար, որն ակնթարթորեն կառաչեց պարանին ու սկսեց ձգել։ Հիմա արդեն Գագիկն սկսեց շարժվել դեպի ափ։
— Շուտ, շուտ,— ծառի վրայից անընդհատ շտապեցնում էր Կարենը։
Մինչև ափ մնացել էր երեք-չորս քայլ, երբ ընկեր Մեսրոպյանն այլևս չհամբերեց. փայտի ծայրը հանձնեց Աշոտին ու մտավ ճահիճ։ Ձգվեց դեպի Գագիկը, մոտեցրեց իրեն, գրկեց և օղակը հանելով տղայի թևից, նետեց վեր։
Գագիկը թուլացած ընկավ կանաչների վրա։
Ոչ ոք չշրջվեց նրա կողմը։ Ոչ ոք չմոտեցավ, նույնիսկ Հասմիկը։ Բոլորի ուշադրությունը հիմա արդեն կենտրոնացած էր Արամի վրա։
Ամեն ինչ նույնությամբ կրկնվեց էլի մեկ անգամ։
Արամի ափ դուրս գալը դիմավորեցին ծափահարություններով։
Բոլորն ասես նոր միայն հասկացան, թե ինչքան մեծ էր վայրկյաններ առաջվա փորձությունը։ Մեծ էր նաև ուրախությունը։
Արամի ու Գագիկի ցեխոտ այտերը ծածկվեցին համբյուրներով։
Մեկ֊երկու րոպե անց հավաքվածներն այնպես էին ցեխոտվել, որ մեծ դժվարությամբ կարելի էր որոշել, թե նրանցից որո՞նք են եղել ճահճից փրկվողները։
Հասմիկին հերթ հասավ ամենավերջինը։
Նա գրկախառնվեց Գագիկի հետ, լաց լինելով ու ծիծաղելով գլորվեցին խոտերի վրա։ Համբուրվեցին։ Հետո կանգնեցին ոտքի և Հասմիկն ինչքան ուժ ուներ ձգեց Գագիկի մազերը։ Ճչաց.
— Գագի՜կ։
— Հասմի՜կ։
— Ջաա՜աան,— քթի տակ ձգեց Կարենը։
Հասմիկն ասես դրան էր սպասում՝ պոկվեց Գագիկից ու նետվեց Արամի գիրկը.
— Արա՜մ։
Հետո արդեն գրկախառնվեցին երեքով միասին։ Համբուրում էին միմյանց և բացականչում անկապ-անկապ բառեր, նախադասություններ։
Կարենը, որ բոլորի հետ, երկու քայլ այն կողմ կանգնած հետևում էր նրանց, ինքն իրեն փնթփնթաց.
— Սատանան ասում է, գնա ու գլխի վրա քեզ գցիր ճահիճը։
Հակոբը հռհռաց։
Հետո նրան միացան մյուսները։
Ուրախ ծիծաղը բռնեց անտառը։
=== Վերջաբանի փոխարեն ===
«Բարև, Հասմիկ։
Նամակիս ուշացման միակ պատճառն այն է, որ ցանձկանում էի միանգամից հայտնել բոլոր արդյունքները։ Բայց պարզվեց, որ վերջնական արդյունքների համար հարկավոր են ամիսներ։ Իսկ դու, գիտեմ, այդքան համբերել չես կարող։
Դու գնացիր քարանձավից վերադառնալու հենց հաջորդ օրը։ Իսկ դրանից մի քանի ժամ անց, Երևանից գյուղ հասավ հնագետների առաջին խումբը։ Նրանց ընկեր Առնակն էր լուր ուղարկել հեռախոսով։ Առաջին խմբի ետևից եկավ երկրորդը, իսկ հետո երևացին երկրաբանները։ Թերթերից էլ եկան։ Հիմա պատկերացնո՞ւմ ես, թե այստեղ ինչ է կատարվում։ Ինձ, Արեգին, Արամին ու Ցախլեղտակենց ձեռքից ձեռք էին փախցնում։ Հարցեր, հարցեր, հարցեր... քեզանով էլ շատ հետաքրքրվեցինհ նկարդ էին ուզում թերթում տպելու համար։ Հետո գիտնականների հետ բարձրանանք սարերը։ Ապրում էինք վրանների տակ ու նրանց հետ շրջում քարանձավի՝ քեզ ծանոթ ու անծանոթ անցումներում։ Միայն թե հիմա արդեն առանց վախենալու էինք շրջում, չափից դուրս հանգիստ ու մի քիչ էլ հպարտ։ Խնդրում եմ ասածս մեծամտություն չհամարես։ Ախր այս ամբողջ պատմության պատճառը մենք էինք, չէ՞— ավելի ճիշտ՝ դու։ Լրիվ հնարավոր է, որ դու չընկնեիր այն խորհրդավոր փոսն ու ամեն փնչ շարունակեր մնալ գետն ի տակ, ինչպես մնացել էր մինչև հիմա՝ ո՞վ գիտե քանի հարյուր տարի կամ դար։
Իմիջի այլոց, այդ պատահականության մասին մի մեծ զրույց տեղի ունեցավ մեր ու հնաբանների արշավախմբի պետ րնկեր Սահակյանի միջև։ Նա ասում էր, որ ամեն ինչ լավ է, որովհետև լավ վերջացավ, բայց կարող էր նաև վատ վերջանալ. այսինքն մենք և Ցախլեղտակենք, կարող էինք կորչել կամ խեղդվել ճահճում, կամ մեռնել քաղցից, ծարավից։ Ասում էր, որ այդ բոլորի, այսինքն տխուր անակնկալների պատճառը պատահական ճանապարհորդությունն է։ «Այդպիսի ճանապարհորդությունների պետք է միշտ դուրս գալ,— ասում էր նա,— ձեր լեռներում ո՞վ գիտե դեռ էլի ինչքան գաղտնիքներ կան պահված, որ պետք է գտնեք դուք, միայն թե ոչ պատահական, այլ կազմակերպված՝ նախապես մշակված պլանով։ Ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ իրերով, սննդամթերքի պաշարով»։
Ես լրիվ համաձայն եմ ընկեր Սահակյանի ասածներին։ Կարծում եմ դու էլ համաձայն կլինես։
Հիմա արդյունքների մասին։
Ասպետին արդեն հանել են տորֆի գերեզմանոցից։ Տեղավորել մի հատուկ հարմարանքի մեջ և մոտ օրերս կհասցնեն Երևան։ Խոսում են, որ այն դրվելու է ինչ֊որ թանգարանում։ Ընկեր Սահակյանն ասում էր, որ իր կարծիքով ասպետը մեր թվարկությունից առաջվա բան է և անչափ հետաքրքիր փաստ է պատմաբանների համար։ Ափսոս որ մի քիչ փչացել էր։ Տորֆի միջից իզուր էինք հանել, չպետք է ձեռք տայինք։
Տորֆը բանի պետք չեկավ։ Երկրաբանները հաշվարկ կատարեցին ու գտան, որ պաշարներր քիչ են։ Հանքահորերը չբացեցին, որովհետև ծախսը չէր հանի։ Մեծ հույսեր են կապել Ցախլեղտակենց գտած տաք լճի հետ։ Բայց առայժմ միայն հույսեր, որովհետև լճին մոտենալ դեռ չի հաջողվել։ Բանն այն է, որ քո գնալու երրորդ օրը թեթև երկրաշարժ եղավ։ Ձեզ մոտ՝ Երևանում, այն գուցե չզգացվեց, բայց լեռներում շատ բան փոխվեց և ամենակարևորը, որ երկրաշարժը փակեց հոտավետ խոռոչ տանող անցքը։ Մուտքից մի քանի քայլ հեռու հսկա սալաքարը եկել է, ո՞վ գիտե որտեղից, ու ցցվել ճանապարհի վրա։ Մտածեցինք, որ եռացող լճին կարելի է հասնել մյուս կողմից՝ Հակոբենց եկած ճանապարհով, բայց պարզվեց, որ ճանապարհը փակվել էր նաև այդ կողմում՝ նորից համարյա նույնանման մեկ ուրիշ քարով։ Գանձերը տեղում էին, քարե դուռն էլ բացվեց, ինչպես առաջին անգամ (հիշո՞ւմ ես, այդ դռան մասին նրանք մանրամասն պատմել էին)։ Քարե դռնից հետո սկսվում էր բացօթյա անձավը (այդ մասին նույնպես պատմել էին, ափսոս, որ չտեսար) և մի հիսուն֊վաթսուն մետր գնալուց հետո նորից մտնում էր լեռների ծածկի տակ ու հենց այստեղ էլ ճանապարհը փակված էր։ Գիտնականների կարծիքով այդ երկու սալաքարերն էլ երկրաշարժի արդյունք են։ Նրանք միաժամանակ պնդում են, որ երկրաշարժի հետ կապ ունի նաև խոռոչի բույրը, իսկ լիճը ասում են, կապ կարող է ունենալ, կարող է չունենալ։ Մի խոսքով, դրանք դեռ կպարզվեն։ Առայժմ գիտնականները զբաղված են սալաքարերը ճանապարհից հեռացնելու հոգսով։ Դժվար է, որովհետև չեն ուզում պայթեցնել։ Հա, չմոռանամ ասել, որ քարե դուռը մեր ետևից նույնպես փակվեց։ Բայց գիտնականներն անմիջապես բացեցին, դռան վերևի մասում ինչ֊որ պարզունակ հարմարանք կար դրված, որի շարժումով կարգավորվում էր բացվելն ու փակվելը։
Քարերի մեջ բուսած ուռենին ու գետի հունը նույնպես ուշադրությունից դուրս չմնացին։ Ասում են, որ եթե ջուր իսկապես լինի (համարյա համոզված են, որ կա) պոմպերով կհանեն ու այդ մասում ահագին տարածության վրա հողերը կդարձնեն ջրովի։
Գանձերը տեղափոխեցին Երևան։
Գումարը, ասում են, միլիոնների է հասնում։ Պատկերացնո՞ւմ ես։
Մեզ բոլորիս ներկայացրել են պարգևատրման։ Քեզ էլ չեն մոռացել։
Դե «Պիոներ կանչում» տպածի մասին չեմ գրում, կարդացած կլինես ու համոզված եմ, որ սխալն էլ նկատած. «Տասը օր գետնի տակ, միայն բնությամբ»։ Այնինչ գետնի տակ մենք անցկացրել ենք ընդամենը չորս օր, մնացածը եղել ենք անտառում։
Այսքանը մեր հայտնագործությունների մինչև օրս եղած արդյունքների մասին։
Երեք֊չորս օր առաջ, Արջաքարի մոտ (դա գյուղից հյուսիս ընկած անտառում է) տղաներր մի նոր քարանձավ էին հայտնաբերել։ Ամբողջ խմբով եղանք այնտեղ։ Պարզվեց, որ ուսումնասիրման արժանի գործ է։ Բայց մեր խոստումը չենք մոռացել առանց քեզ չենք գնա, դրա համար էլ հետաձգեցինք եկող տարվա ամառային արձակուրդին։
Հաջորդ նամակում կգրեմ հետագա արդյունքների մասին։
Բարևում են բոլորը, բացի Կարենից։ Նա չի ցանկանում իմ նամակով բավարարվել։ Ասում է դու ի՞նչ նամակ գրող ես, «ընկերուհի ջան»֊ին ես ինձ համար մարդավարի նամակ կգրեմ ու իմ բարևն էլ իմ ձեռքով կհայտնեմ։
Այնպես որ, գուցե իսկապես գրի։
Այսքանը։
Ցտեսություն։
Գագիկ։
20֊ը սեպտեմբերի 1974 թ.»։
Հ. Գ. Երբեք չեմ մոռանա այն օրերը, որ անցկացրինք միասին՝ քարանձավում և անտառում։