Changes
/* Գլուխ տասներկուերորդ */
==Գլուխ տասներկուերորդ==
<b>Վեսլին հիշում է ազատության վերջին օրերն ու ազատազրկման առաջին օրերը</b>
Երբ Սան Ֆրանցիսկոյի Մարքիթ փողոցի 444 շենքում բժշկական քննություն էի անցնում․ մի ծեր, քաղաքացիական բժիշկ կար, ասաց․
― Ի՞նչ գանգատ ունես։
Մտածեցի․ «Միակ գանգատս էն է, որ կենդանի մարդ եմ, ու չգիտեմ էդ ցավիս ինչ դարման անեմ»։ Բայց դե հո էդպես չե՞ս ասի, դրա համար էլ վրա բերի՝ լավ եմ, գանգատ չունեմ։ Համ էլ նա շտապում էր, յոթ֊ութ հարյուր հոգու պիտի քններ, մլուլ տալու ժամանակ չկար։
Մինչև ուշքի կգայինք, արդեն քննությունը ծայրից ծայր անցել էինք ու մի մեծ սրահի պատերից մեկի տակ՝ նստարաններին, կողք֊կողքի շարվել։ Չգիտեմ ով էր, ինչացու էր, մի մեքսիկացու ազգանուն տվեց, սրան կարգադրեց, որ սրահի մյուս պատի տակ նստի։ Հետո էդ նույն մարդը իմ ազգանունն էլ կարդաց, կարգադրեց, որ ես էլ նրա կողքին նստեմ։ Մեկսիկացին թե՝
― Ես գիտեմ մեզ ինչի են մնցածից ջոկում։
― Ինչի՞,― ասի։
― Որովհետև բանտ ենք նստել։
Է՛հ, ինքը նստել էր, բայց ես հո չէի՞ նստել, հենց դրա համար էլ նրան բանակ չվերցրին։ Տուն ուղարկեցին, ինձ էլ ուղարկեցին էլի պատի տակ թթվելու։
Հետո՝ արդեն կեսօրին, քննությունն անցած բոլոր տղերքին սկսեցին հարցուփորձ անել, թե ով է ուզում միանգամից Մոնթերեյի հավաքական գնալ, ով՝ նախօրոք երկու շաբաթ արձակուրդ ստանալ։ Տղերքի մեծ մասն ուզում էին հենց տեղնուտեղը ճամփա ընկնել, որովհետև ականջի ծայրով լսել էին, թե ամենադժվարը առաջին չորս֊հինգ շաբաթներն են, ու ինչքան շուտ դրանք անցկացնես, էնքան լավ, բայց ես որոշեցի երկու շաբաթ արձակուրդ վերցնել, ուզում էի տեսնել՝ հայրիկին կգտնե՞մ, որ մնաս բարով ասեմ։ Հետո ուզում էի գոնե մի անգամ էլ ման գալ Սան Ֆրանցիսկոյում, ոնց որ պատերազմից առաջ էի միշտ քաղաքը պտտում։
Հիշում եմ՝ ինձանից առաջ, շարքում մի տղա էր կանգնած։ Հարցնում են՝ ի՞նչ է ուզում․ երկու շաբաթ արձակո՞ւրդ, թե ուղղակի՝ Մոնթերեյ, բայց սա չի հասկանում, հարցաքննող զինվորականն էլ ասաց․
― Ո՞ւր ես ուզում գնալ։
Տղան թե՝
― Օքլենդ։
Զինվորականը նրան էլ արձակուրդ գրեց, բայց էդ տղայի ուզածն ախր արձակուրդ չէր։ Նա տուն էր ուզւոմ գնալ, Օքլենդում էր ապրում։
― Արդեն կարելի՞ է տուն գնալ,― ասաց։
Զինվորականը, թե՝
― Ի՞նչ տուն։ Ուր որ է մայորը կերևա, եկավ թե չէ, երդում եք տալու։
Է՛հ, էս տղան բան չի հասկանում։ Պիտի մի կողմ քաշվեր, ճամփա տար, որ մյուսներն էլ զինվորականին հայտնեին, թե ինչ են ընտրել, բայց արձանի պես կանգնել էր մնացել։ Ասում է․
― Ես տուն եմ ուզում գնալ։
― Անցիր, անցիր,― ասաց զինվորականը։ Նա դեռ շատ անելիք ուներ, աշխատում էր ժամ առաջ գլուխն ազատել։
Տղան մնաց֊մնաց, թե՝
― Ես համոզմունքներով պատերազմին դեմ եմ։
― Քեզ հետ չե՞մ, անցիր,― ասաց զինվորականը։― Արդեն բանակում ես։
Տղան մի կողմ քաշվեց, ու բոլորն սկսեցին քթի տակ կամ էլ կողքինին ասել․
― Արդեն բանակում ես։
Երեք ժամ անցավ, մինչև մայորը եկավ։ Կատարը մի քիչ տաք էր, հոգնած էր երևում, ամեն ինչից զզված, բայց ռազմական օրենսրքից պահանջվող տեղերն ու մյուս դատարկաբանությունները կարդաց։ Հետո երդում տվինք ու արդեն բոլորս էլ հաստատ բանակում էինք։
Միտք ունի՞ ասեմ՝ իբր չէի զգում, թե թակարդն եմ ընկել, եթե սիրտս վկայում էր, որ հենց երկու ոտքով էլ թակարդն եմ ընկել, պրծել։ Ոնց որ գոմում փակված կենդանին է զգում, որ բանը բուրդ է, ու սիրտը վկայում է, թե իրեն սպանդանոց են քշելու, այ, էդպես էլ ես։
Բայց ինձ դեռ երկու շաբաթ էր հասնում, ու դրա համար էլ էի աստծուց շնորհակալ։ Ինչքան պանդոկ կար, որտեղ հայրիկը գնալ֊գալ ուներ, ոտնատակ տվի, ում ասես, որ հարցուփորձ չարի, բայց ոչ մեկը վերջերս չէր տեսել նրան ու չգիտեր, թե ուր կլինի։ Ամեն տեղ չափչփեցի, քաղաքով մեկ հորս ման եկա, մանավանդ անտուն մարդկանց սիրած տեղերում՝ թե՛ Երրորդ ու Հոուարդ փողոցներում, թե՛ էդ ամբողջ շրջակայքում։ Ինչքան ասես մարդ տեսա, որ կարող էին հայրս լինել, բայց իմ հորը չտեսա։
Օրերն ու գիշերները իրար հետևից անցնում էին, գնում, չէի իմանում ոնց անեմ, ինչ անեմ, որ ժամանակս իզուր չծախսեմ։ Հենց մի գիրք էի սկսում, որ միշտ ուզեցել էի կարդալ, քիչ հետո մտաբերում էի, թե ինչքան կարճ ժամանակ է մնում, տնից դուրս էի թռչում, ինձ գցում ծովափ, թափառում էի ջրի ափին, փայլուն, կոկլիկ քարեր փնտրում ու մայրամուտը նայում։ Երբեմն էլ հանկարծ մտքովս անցնում էր, որ մեկնումեկին պիտի մնաս բարով ասեմ, բայց հետո հիշում էի․ ախր մարդ չեմ ճանաչում։ Հուսահատվում էի ու մտածում, թե պիտի մի աղջիկ գտնեմ, գոնե նրան մնաս բարով ասեմ։ Թողում էի ծովափը կամ գրադարանը, նստում տրամվայ ու գնում ուր աչքս կտրի, աղջիկ էի ման գալիս, որ սիրտս մտնի, ասեմ մնաս բարով։ Մի քանիսը հանդիպեցին, մեկնումեկին հաստատ սերս կկպչեր, բայց հենց հասնում էր ծանոթանալու րոպեն, չէի համարձակվում մոտենալ։
Վերջը մի աղջիկ միտքս ընկավ, մեր տեխնիկական թեքումով դպրոցից էր, իրար հետ էինք սովորել։ Մի ամբողջ տարի սիրահարված էի նրան, երնե՜կ էն ժամանակ։ Որոշեցի հենց նրան էլ գտնել։ 1942 թվի հոկտեմբերի սկիզբն էր։ Պարզ, հոյակապ եղանակ էր, իրիկուններն էլ օվկիանոսի կողմից զով մշուշ էր գալիս, փռվում։ Արևն արդեն մայր էր մտնում, որ նարնց տունը գտա, բայց երբ մոտեցա դռանը, մտածեցի, թե կա֊չկա խելքս թռցրել եմ։ Ախր չէի էլ իմանում՝ էդ աղջիկն ինձ իսկի մարդատե՞ղ է դրել, ով գիտի երբեք էլ հաշվ չէր առել, իսկ ես որտեղից որտեղ ծլում եմ նրա առաջ, թե՝ ի՞նչ կլինի քեզ սիրեմ, որ հետո մեկնումեկին ունենամ՝ մնաս բարով ասեմ։ Բայց դե զանգի կոճակը սեղմեցի, ու դուռն ո՞վ բացի․ հենց էդ աղջիկը՝ Բեթի Բըրնեթը՝ առաջվանից էլ ավելի սիրուն, առաջվանից էլ քիթն ավելի ցցած։ Դե, ինչ խոսք, շտապում էր, ժամանակ չուներ․ սիրուն աղջիկները միշտ էլ ժամանակ չունեն, եթե դիմացինն իրենց հավանածը չի։
― Ինձ չե՞ք հիշում,― ասի։― Վեսլի Ջեքսոնն եմ, տեխնիկա․․․
֊ Ցավոք, չեմ հիշում,― ասաց։ ― Ոչ էլ ժամանակ ունեմ, սարսափելի շտապում եմ։
Նա դուռը փակեց ու վերջ։ Ես էլ գնացի ծովափ։
Չէ, ինձ չէի խղճում, մտքովս չէր էլ անցնում, ուղղակի ջղայնությունս բռնեց, որ խառնվել եմ, ձեռուոտ ընկել ինչ է՝ սիրած աղջիկ չունեմ՝ մնաս բարով ասեմ։ Իսկ երբ ինքս ինձ վրա կատաղում եմ, ավելի լավն եմ, քան թե հանգիստ սրտով հույսեր փայփայելիս, երբ բոլորովին վրաս կատաղած չեմ։
Հետո էլ, ուրեմն, որոշեցի մայրիկին նամակ գրել։ Մի քանի անգամ նստեցի, որ գրեմ, էն էլ ամաչեցի, նամակս գլուխ չեկավ․ ախր ինչ ինձ ու հայրիկին թողել էր գնացել, էդ օրվանից նրան ոչ մի տող չէի գրել։ Իսկ հիմա, հենց ինձ տանում են բանակ, հանկարծ նրան միտքս եմ գցում, նստում նամակ գրում։ Մտածեցի՝ չարժի, անշնորհք բան է ստացվում, ու չգրեցի։ Ես միշտ էլ սիրել եմ մայրիկին, հայրիկին էլ նույնը։ «Մորիցդ լավ կին չկա,― ասում էր հայրիկը։― Հազար ափսոս, որ ինձ նման մարդու հետ ամուսնացավ։ Հազար ափսոս, որ ձեր հայրը ե՛ս դարձա»։ Ա՛յ քեզ անմտություն, գրողը տանի։
Մի առավոտ էլ վեր կացա՝ արձակուրդս արդեն լրիվ անցել էր։ Իմ ու հայրիկի տանտիրուհուն ասի մնաք բարով, բայց նրա գլուխը խառն էր, կենվորներից մեկը վարձը չէր տվել, սա էլ էդ վարձը պոկելու հոգսով էր ընկած, շատ անհանգիստ էր, որ իրեն վեց դոլար է պարտք ու ոչ ասաց՝ քեզ լավ կնայես, ոչ էլ գոնե դրա պես մի բան։ Հայրիկի ունեցած֊չունեցածն արկղի մեջ էի դրել, համաձայնեց, որ նկուղում պահի, մինչև հայրիկը երևա, կամ էլ ես կռվից հետ գամ, ուղղակի էդքան։
Տրամվայով գնացի Երրորդ ու Մարքիթ փողոցների անկյունը, խաչմերուկում տրամվայս փոխեցի ու հասսա Հարավ֊Խաղաղ օվկիանոսյան կայարան։ Արդեն ահագին մարդ էր հավաքվել ու դեռ մի գլուխ գալիս էին ու գալիս։ Քիչ հետո լցվեցինք վագոնները, բայց գնացքը չէր շարժվում։ անհամբերությունից ինձ ուտում էի, զարմանում, թե ինչու չենք շարժվում։ Դեռ չգիտեի, որ բանակում անընդհատ էս է․ տղերքի ասածի պես՝ հա վռազի ու սպասի։ Էնքան թթվեցինք վագոններում, որ էդ արանքում ինանքթիռով Ալյասկայի ճամփի կեսն անցած կլինեինք, մինչև գնացքը նոր֊նոր տեղից շարժվեց։ Հազար ու մի բան հիշեցի, որ պիտի արած լինեի, բայց արձակուրդիս երկու շաբաթվա ընթացքում էդպես էլ չէի արել, վերջը տեսնեմ՝ ճամփա ընկանք, գնացքը շարժվեց։
Դե, կառամատյույցին ինչքան ասես ժողովուրդ կար, բոլորն էլ ձեռքերն էին թափահարում։ Հանկարծ ականջիս մի ճայթոց հասավ, գնացի իմանամ՝ ինչ է պատահել։ Մի մարդ գնացքի պատուհանը բռունցքով ջարդել էր։ Արյունը չռում էր դաստակից, ու մեկը չկար, ասեր, թե ինչ պիտի արվի։ Չգիտեմ ով էր, պիջակը հանեց գցեց, հետո վերնաշապիկն էլ հանեց ու դրանով նրա ձեռքը փաթաթեց։ Բոլորը խառնվել էին իրար ու մի տեսակ գլուխները կորցրել։ Գնացքը կանգ առավ, պարզվեց՝ դեռ կայարանից դուրս էլ չենք եկել։ Հարցուփորձ արի, թե բանը ոնց է պատահել ու այ թե ինչ իմացա։
Էդ մարդն էլ էր քիչ խմած եղել, նրան ճանապարհող կինն էլ։ Պատուհանի մոտ կանգնած՝ կնոջն է նայելիս եղել։ Հանկարծ կինը սկսել է լաց լինել, սա բղավել է վրան, թե՝ լացդ կտրի՛։ Բայց կինը չի զսպել իրեն։ Դե, էս մարդն էլ ջղայնացել է ու մի քանի անգամ էլ բղավել, էն էլ ինչքան բղավել է, թե՝ լացդ կտրի, կնոջ լացն ավելի է եկել։ Մարդն էլ հերսոտած բռունցք է արել, դմբուզը թափ տվել, թե՝ չեմ ուզում, էլի՛, չեմ ուզում լաց լինես։ Գնացքը որ շարվժել է, սա դմբուզը թափ տալիս է եղել, ձեռքն ամբողջ ուժով վրա է բերել ու ա՛ռ հա կտաս՝ բռունցքով ապակուն խփել։ Մինչև խելքը գլխին մեկը վրա կհասներ, էս մարդը էնքան արյուն կորցրեց, տեսնենք՝ ուշքը գնաց, բանը բանից անցավ։ Մի քառասունհինգ րոպե կայարանում կանգնած մանցինք, վերջը շտապ օգնությունը եկավ, մարդուն դրին մեքենան, տարան։
Մոնթերեյի հավաքակայարանի մասին քիչ պատմելիք ունեմ, չհաշված, որ սիրտս անընդհատ զզվանքից խառնում էր, ախր էդպես ապրել կլինե՞ր, էդ նիստուկաիցն չէի սովորում ու չէ․ ոչխարի հոտի պես մեկ բժշկական քննության էին քշում, մեկ ստուգումների, մեկ պատվաստումների, մեկ հագուստ֊կապուստ ստանալու, էլ չեմ ասում, որ հա հերթ պիտի կանգնեիր ինչ է՝ հաց ուտես, գլուխդ խուզես, զուգարանում նստես կամ էլ լողանաս։ Մարդուն դրել էին անասունի տեղ։ Յոթ օր՝ յոթ գիշեր, ինչքան որ էնտեղ էի, սիրտս խառնում էր։
Էդ յոթ օրում ինչ տեսած չէի՝ տեսա․ հազար ու մի զարմանալիք։ Մի տղա կար, աչքն ապակուց էր, իրիկունը ուշ՝ քնելուց առաջ, էդ աչքը հանում էր, առողջ աչքով նայում, լվանում էր ու ինքն իրեն ասում․ «Ամեն ինչ աջ ձեռքով եմ անում, ձախլիկ չեմ, բայց աջ աչքս դնովի է․․․ ես բանակում ինչի՞ եմ պետք, գրո՛ղը տանի»։ Լսում էի՝ տղերքը ոնց են գիշերները ճչում, տեսնում էի՝ ոնց են ամբողջ օրը տեղները նստած կամ պառկած գժվում։ Բայց ուրախ֊զվարթ հանաքչիներ էլ էին պատահում, մանավանդ Սնատա Կլարայից եկած իտալացիների ու պորտուգալացիների մեջ։
Նշանավոր մեկն էլ կար հետներս։ Նինոյում նկարահանվել էր, տղերքից քանի հոգի նրան անաչեցին, ես՝ չէ։ Ուրեմն՝ սա բոլորից շատ էր բանակն ատում։ Ինչքան ասես փող ուներ, սևամորթների ու ֆիլիպինցիների հետ անվերջ զառ էր գցում, երկու֊երեք օյին խաղ աներ թե չէ, խաղչեքը բարձրացնում էր։ Տաներ, տարվեր՝ հեչ պետք չէր, երեվում էր փողի համար չի խաղում, ուղղակի ուզում է մի ձևով ցրվել, մոռանալ, որ բանակում է։ Նա շատերիցս ահագին մեծ էր՝ մոտ երեսունհինգ տարեկան ու խոսքի մեջ շուտ֊շուտ կինոաշխարհի էս կամ էն ջոջի անունը տալիս, հետևից ավելացնում էր՝ «էդ խաբեբա, կեղտոտ շան որդին»։
Էս նույն բառերը մի երեսուն֊քառասուն տարբեր պետերի ու ղեկավարների մասին բերնից լսել էի։ Ինքն էլ գլխավոր հերոսների դերակատար չէր, բնորոշ կերպարներ խաղացող դերասան էր, էնպես որ սովորական տեսք ուներ, ոչ մի բանով մեզանից չէր տարբերվում։ Եթե չասեին՝ կինոդերասան է, կյանքում գլխի չէիր ընկնի։ Ուրեմն՝ հենց հրամայեցին, որ գլուխը մաքուր խուզի,― դե, կանոնադրությունն էդպես էր պահանջում,― սրան բոլորվին դուր չեկավ, սկսեց հոլիվուդյան դեմքերի մի նոր խմբի նախշել։ Կինոարտադրողներից բռնեց, քիչ հետո անցավ գլխավոր դերակատարներին, հետո արդեն՝ երկրորդական դերասաններին, հետո էլ վրա պրծավ ռեժիսորներին, վերջում էլ, երբ որ գլուխը կնդելու հերթն իրեն հասավ, դերասանուհիներից կպավ, բայց սրանց էլ էր «շան որդի» ասում։ Ինչքան տեսքով կին էր ճանաչում, ում հետ որ ժամանակին նկարահանվել էր, բոլորին մեկ֊մեկ միտքը բերեց, հերթով նախշեց։ Մի չինացի կար, վարսավիր էր վարձվել, էնպես ստացվեց, որ հենց սա պիտի դերասանի գլուխը կնդեր։ Է՛հ, վարսավիրները բոլորն էլ վատն էին, մեկը մյուսից անշնորհք, Սան Ֆրանցիսկոյի ընտիր վարսավիրների եղունգն էլ չարժեին, բայց էդ չինացին իսկի՛ բանի պետք չէր։ Հենց դերասանը վեր կացավ աթոռից ու տեսավ, թե չինացին գլխին ինչ օյին է դրել, էնքան գազազեց, որ էլ չգիտեր Հոլիվուդում ում ցեխը կոխի, սկսեց կինոյում նկարահանվող կենդանիներին անպատվել՝ շներին ու ձիերին։
Սանտակլարացի տղերքից մի վեց հոգու օրական հիսուն սենթ էր տալիս ինչ է՝ իրեն տեսնելիս անպայման պատվի առնեն, էս տղերքն էլ շատ գոհ ու երջանիկ, ամեն պատահելիս՝ ատվի էին առնում, բայց պայմանի մեջ էն էլ էր մտնում, որ դերասանը սրանց չպիտի պատասխաներ։
― Սպաներին որ պատիվ ես տալիս, պարտավոր են իրենք էլ քեզ տալ,― բացատրում էր նա։― Իսկ ես օրական հիսուն սենթի դիմաց սրտիս ուզածի չափ պատիվ եմ ստանում ու մատս էլ չեմ շարժում․․․ Ա՜յ էդպես, շան որդիք։
Էդ յոթ օր յոթ գիշերը ամենաերկարն էին իմ կյանքում։ Իսկական մղձավանջ։ Ուրախությանս չափ չկար, երբ մեզ խմբովին նստեցրին մի հին, խարխուլ ավտոբուս ու տարան Սակրամենտոյին մերձակա կայազորը։ Հենց ավտոբուսը Սան ֆրանցիսկոյին մոտեցավ, մտածեցի, թե սիրտս փուլ կգա, բայց իմ բախտից՝ ուրիշ չամփով գնացինք հյուսիս՝ Հեյուորդի ու Օքլենդի միջով, Սան Ֆրանցիսկոն էլ չտեսանք։ Ես ու Հարի Քուքը որ Ալյասկա էինք թռչում, Սան ֆրանցիսկոյի քաղաքային օդանավակայանում ինքնաթիռը վայրէջք կատարեց, մի քանի րոպեով դուրս եկանք, չնայած քաղաքն էդպես էլ չտեսանք, մենակ հեռվից հեռու լույսերն էին երևում։ Բայց որ մոտերքում էինք, երկուսիս սիրտն էլ բացվեց․ ախր Սան ֆրանցիսկոն մեր տունն էր։
Մոնթերեյում ժամանակիս մեծ մասը Հենրի Ռոուդսի հետ էի անցկացնում, իսկ հետո նա գնաց իր ճանապարհով, ես՝ իմ։ Եթե Հենրին տողերս կարդա, հուսով եմ՝ կհիշի ինձ, հուսով եմ՝ նա լավ է, ողջ֊առողջ։ Հուսով եմ՝ բանակից ազատվել է, հետ դարձել Սան ֆրանցիսկո, Մոնթգոմերի փողոց ու անցել հին գործին։ Հուսով եմ՝ ում էլ տարել են բանակ, հիմա ողջ֊առողջ է, ազատվել է, հետ եկել տուն ու իրեն լավ է զգում։ Ես նկատի ունեմ թե՛ ռուսներին, թե՛ գերմանացիներին, մի խոսքով, աշխարհի բոլոր ազգությունների մարդկանց։ Զինվորականներն ու քաղաքագետները սիրում են մեռյալներին քաջեր, հերոսներ ու չգիտես ինչեր անվանել։ Երևի ես չեմ հասկանում ինչ ասել է՝ «մեռյալ», որովհետև իմ պատկերացմամբ, միակ մեռյալը մահացած մեռյալն է, ու նրան ուրիշ անուն տալն արդեն նշանակում է չափն անցնել։ Ողջ քաջերն էլի հասկանալի են։ Սա քիչ թե շատ հասկանում եմ, բայց դե նրանք էլ տխուր ժողովուրդ են։
ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ
<b>Բ Վաշտը հրաժեշտի խնջույք է կազմակերպում, ու Դոմինիկ Տոսկան մնաս բարով է ասում իր եղբայր Վիկտորին</b>
Հենց իմացանք, թե որ մեկիս ուր են տանելու, մեր կայազորի մթնոլորտը մռայլվեց, ախր մեզանից շատերն ընկերացել էին, իսկ հիմա պիտի իրարից բաժանվեին։ Քանի֊քանի թանկ բաներից արդեն բաժանվել էինք, հիմա էլ պիտի բանակի ընկերներից բաժանվեինք։ Սերժանտ Կակալակովիչը հասկանում էր մեր ապրումները, որովհետև մի իրիկուն ասաց․
― Տղերք, եթե ուզում եք ցրվելուց առաջ քեֆ կազմակերպել, շատ լավ, կազմակերպեք, բայց շուտ արեք, շուտ, մեկ էլ տեսաք՝ աչքներդ չճպած, մի քանիսիդ տարան։
Տեղնուտեղը որոշեցինք փող հավաքել, ինչքան ասես գարեջուր առնել ու հենց եկող իրիկուն էլ քեֆ սարքել։
Քեֆի ժամանակ Դոմինիկ Տոսկան մոտեցավ ինձ, թե՝
― Իմ տեղը աչքդ ախպորս վրա կպահես, հա՞։
― Բա ոնց,― ասի։
― Լու Մարիաչչիին շատ ես դուր եկել, դե որ Լուն հավանել է, ես էլ եմ հավանում, քեզ տեսնեմ, իմ տեղը աչքդ Վիկտորի վրա պահի, ախպերս է ախր։ Գնամ էս րոպեիս բերեմ։
Դոմինիկը գնաց, եղբորը բերեց, սրան ասում է․
― Այ, էս՝ դու, էս էլ՝ քո Նյու Յորքի ընկերը․ լավ իմացի։
Նա փաթաթվեց մեզ ու երկուսիս էլ գրկում պինդ սեղմեց։ Ես ու Վիկտորը ծիծաղեցինք, որովհետև առանց էդ էլ միշտ ընկերություն էինք արել։
― Երեխեք,― ասաց Դոմինիկը,― թե Ֆրիսկոյում էինք եղել, իսկի չէի թողնի, որ կողքիս էլ կանգնեք։ Բայց հիմա էս կառավարությունը կպել է ձեզ, թե՝ կռիվը պիտի տանեք։
Նա մեզ մի կողմ հրեց, գնաց, մի շիշ գարեջուր էլ վերցրեց ու քաշեց գլխին։ Հետո էլի եկավ, մատը թափ տվեց Վիկտորի վրա ու բղավեց․
― Է՜յ դո՛ւ։ Ուշքդ վրեդ կպահես, եղա՞վ։ Զգույշ կաց։ Մի վախենա։ Մամային նամակ կգրես։ Աղոթելդ էլ չմոռանաս։ Խոստովանության կգնաս, հասկացա՞ր։ Է՜, դե լավ էլի՛, Դոմինիկ,― ասաց Վիկտորը։
― Ինչ ասում եմ՝ լսի,― վրա բերեց Դոմինիկը։― Շնորհքով տղա եղի։ Նյու Յորքը մեծ քաղաք է, դու էլ էնքան սիրուն մռութ ունես որ․․․ Զգույշ կաց։ Ընկերոջդ բաց չթողնես։ Լսի, Վեսլի, էլ ով գիտի երբ իրար տեսնենք։ Նյու Յորքում ախպորս տիրություն կանես։ Թե բան֊ման պատահի, ինձ իմաց կտաս։
Հետո նա նորից դարձավ Վիկտորին։
― Դե լավ,― ասաց։― Մնաս բարով, ճստո։ Բայց մի հատ երգի՝ նոր։
― Ո՞րը երգեմ։
― Դու գիտես՝ որը։ Ախպորդ համար մի հատ էլ երգի։
Էս Վիկտորս էլ սկսեց իր երգը․ «Ինձ ասում են՝ սիրունիկ․․․»։ Դոմինիկը լսեց, լսեց, աչքերում արցունքներ երևացին, թե՝
― Մաման է քեզ սիրունիկ ասում։
Սիրտը հո չէ՜ր լցվել, ամեն ինչից դժգոհ՝ ձեռքը թափ տվեց ու գնաց էլի գարեջուր խմելու։
Հետո Կակալակովիչը մոտեցավ, որ լսի։
― Հետը երգի, էլի,― ասաց ինձ։― Լավ երգ է, ինչի՞ չես հետը երգում։ Թե՞ երգել չգիտես, հը՛։
Մի քիչ կոնծած էի, սկսեցի Վիկտորին ձայնակցել։ Շատ չանցած՝ Կակալակովիչը Դոմինիկի օգնությամբ ինչքան տղա կար, գլխներիս հավաքեց, ու քիչ հետո համարյա ամբողջ Բ վաշտը Վիկտորի հետ երգում էր։ Բայց քանի հոգի էլ որ երգեին, մեկ է՝ դա Վիկտորի երգն էր ու ամենքից լավ ինքն էր երգում։ Էդ երգը հենց Վիկտորի համար էր ստեղծված, ու նա միշտ միևնույն ձևով էր երգում․ պարզ ու անկեղծ, իսկ մնացածներին ուղղակի զվարճանում էին, ծիծաղում երգի ու իրենց երգելու վրա։
Դե, հետո էլ Նիք Քալին իր երգը երգեց․ «Քեզնից բացի, տեր աստված, չունեմ ուրիշ ապավեն․․․» ու բոլորս նրան էլ ձայնակցեցինք։
Քեֆը լավ անցավ, որովհետև սպաները ներկա չէին, մենք ու մերոնք էինք։ Բոլորն էլ խմած էին ու երդում էին ուտում, որ իրար չեն մոռանա։ Հարի Քուքը մոտեցավ ինձ, ասում է․
― Պատերազմից հետո Սան Ֆրանցիսկոյում անպայման կհանդիպենք, տես, հա՜, չմոռանաս։ Նամակ կգրես, ականջի հետև չգցես։
Երկու օր անց Հարի Քուքը, Դոմինիկ Տոսկան, Նիք Քալին, Վերնոն Հիգբին ու մեր վաշտի ուրիշ շատ տղերք ճամփա ընկան Միսուրի։ Վիկտոր Տոսկան սովորականի պես քնած էր իր մահճակալին, դու մի ասա՝ հերթը հասել է Դոմինիկին որ բարձրանա բեռնատարի թափքն ու մյուսների հետ գնա կայարան, դե, էնտեղից էլ կամաց֊կամաց՝ կռիվ։ Ես էլ իմ մահճակալին էի նստել, աչքերս կախ գցած՝ նայում էի կոշիկներիս, մեկ էլ լսեցի՝ մեկը ներս մտավ։ Գլուխս բարձրացրի, տեսնեմ՝ Դոմինիկն է։ Տեսնեմ՝ մի քանի քայլ արեց եղբոր կողմը։ Հետո կանգ առավ։ Տեսնեմ՝ երկար նայում է եղբորը։ Հետո շուռ եկավ ու ինձ ձեռքով կանչեց։ Զորանոցից հետը դուրս եկա, մի կերպ փող խոթեց բուռս։
― Էս իմ, մեկ էլ Լուի կողմից՝ քո ու Վիկտորի մանրմունր ծախսերի համար։ Սիրտս չի տալիս նրան նորից մնաս բարով ասեմ, իմ տեղը կասես, հա՞։
― Լավ։ Փողն էլ կտամ։
― Չէ, չէ,― ասաց Դոմինիկը։― Նրա մոտ փող կա։ Էս իրար հետ կծախսեք։ Մենակ թե աչքդ վրեն պահի։ Երկուսդ էլ դեռ կաթնակեր եք, բայց քո վերի հարկում էլի մի բան կա։ Նրանը ամեն ինչ սրտում է, ուսերին գլուխ չունի։
Դոմինիկը փաթաթվեց ինձ, գրկում սեղմեց, հետո վազ տվեց գրասենյակի կողմը, որի դիմաց բեռնատարը կանգնել, նրան էր սպասում։ Մտածեցի՝ ես էլ հետևից գնամ, մի վերջին անգամ նայեմ ընկերոջս՝ Հարի Քուքին, բայց սիրտս էնպես կուչ եկավ, որ որոշեցի՝ լավ է փողը հաշվեմ, հետ դառնամ բարաք ու մահճակալիս նստեմ։ Տասը հատ հինգ դոլարանոցներ էին։ Լու Մարիաչչին շաբաթը մեկ ինձ նամակ էր գրում, հետն էլ մի տասը դոլարանոց ուղարկում, բայց դեռ չէր հաջողացրել հայրիկին գտնել։ Արդեն երեք անգամ փող էր ուղարկել, էնպես որ մոտս ութսուն դոլար հավաքվեց, չհաշված բանակային ռոճիկիս մնացորդը։ Թե իմանայի հայրիկը որտեղ է, նրան փող կուղարկեի, ախր պետք կգար։ Խմելն էր՝ խմել, գոնե կարգին խմիչք կառներ։ Հետ դարձա բարաք ու էլի նստեցի։ Քիչ հետո ականջիս հասավ, որ բեռնատարը շարժվեց։ Բարաքից դուրս պրծա, վաշտի բաժնեգիծն ընկած՝ հո վա՜զ չեմ տալիս, վեռնատարն էլ դիմացից գնում է, մեջը Հարի Քուքն ու Դոմինիկ Տոսկան, գնո՜ւմ է, մյուս տղերքի հետ նրանց էլ Միսուրի տանում։ Շուռ եկա, տեսնեմ Վիկտոր Տոսկան՝ կողքիս։
― Չգնա՞նք Ռոզվիլ, մի֊մի բան խմենք,― ասաց։
Կակալակովիչը երկուսիս էլ բաց թողեց, գնացինք Ռոզվիլ, իմ ու Հարի Քուքի սիրած ռեստորանը։ Ուտելու սիրտ չունեինք, ուղղակի նստել, խմում էինք։ Քիչ հետո էն իրիկուն իմ ու Հարիի տեսած իսպանուհին էլի ներս մտավ, քիչ հետո էլի նստեց մեր սեղանին։ Վիկտորի վրա խելքը գնացել էր, ու հենց առաջին խոսքն էս էր։
― Մենք ոչ մի տեղ չե՞նք հանդիպել։
Դե, խոսք խոսքի վրա, էդպես զրույց բացվեց, Վիկտորն էլ ազգանունը տվեց։
― Դոմինիկը քո ի՞նչն է,― ասաց աղջիկը։
― Եղբայրս։
― Հետո՞, ի՞նչ լուր կա նրանից։
Հենց աղջիկը լսեց, որ Դոմինիկն էլ է բանակում, բացականչեց․
― Վա՜յ, տեր աստված։
Տեղից վեր կացավ, ժպտաց ու ասաց․
― Դե, ձեզ լավ նայեք։ Միգուցե մի օր Ֆրիսկոյում հանդիպենք։ Մնաք բարով։
Հետո դուրս եկավ ռեստորանից։
― Էս ո՞վ էր,― ասի։
― Ի՞նչ իմանամ,― ասաց Վիկտորը։― Երևի Դոմինիկի հին ծանոթներից է։
― Այսինքն՝ սիրա՞ծը"
― Չէ մի, ի՜նչ սիրած։ Դոմինիկը իր աղջիկների հետ ոչ մի անգամ էլ լուրջ գործ չի բռնել։ Դուրդ եկա՞վ։
― Դե, կարելի էր մեկ֊մեկ նրան մի երկու տող գրել։
― Որ ի՞նչ։
― Շա՜տ գիտեմ։
― Թե ուզում ես նամակ գրել՝ գտնենք։
Մտքումս տվի֊առա ու որոշեցի, որ ավելի լավ է համբերեմ, նամակ գրելու համար մի ուրիշին գնտեմ, բայց էս անցած֊դարձածից ինձ սարսափելի դժբախտ էի զգում։ Իսկ Վիկտորը՝ չէ, ու հեցն դա էլ գլուխս չէր մտնում։ Ոչ կասեիր, թե նա ուզում էր աղջկա շորերը վրայից պահել․ ոչ էլ կասեիր, թե իրեն դժբախտ է զգում։
― Էս տեսակ աղջկերքը մեղքդ չե՞ն գալիս,― հարցրի։
― Նրան ի՞նչ է եղել, որ,― ասաց Վիկտորը։― Մեղք գալու ի՞նչ կա։
― Ուրեմն չե՞ս մեղքում, որ էդ կյանքով է ապրում։
― Դժվար թե նա ուրիշ բանի պետք գա։
― Ինչի՞, որպես մայր վատը կլինե՞ր։
― Կարող է լավը լիներ,― ասաց Վիկտորը։― Դե, միգուցե մարդու գնա, մի օր էլ ընտանիքի տեր դառնա։
― Քո ասելով՝ էդ կարգի աղջիկը դեռ կարո՞ղ է ամուսնանալ։
― Թե մեկնումեկը շատ հավանի նրան ու բան չիմանա կամ էլ էնքան սիրի, որ ոչ մի բանն էլ հաշվի չառնի, իմ կարծիքով, հետը կամուսնանա։ Երևի ինքն էլ պիտի ընկած֊դուրս եկած մարդ լինի։
― Է՛, էդ տեսակ ամուսնությունը բախտավոր կլինի՞։
― Ինչ կա որ, կարող է,― ասաց Վիկտորը։― Դու սիրած աղջիկ չունե՞ս։
― Չէ։
― Այ, իմի նկարը ցույց տամ, տես։
Վիկտորը դրամապանակից մի լուսանկար հանեց ու մեկնեց ինձ։ Ինչ ասեմ, նկարի աղջիկը հետներս խմող իսպանուհուց էլ սիրուն էր։ Բացի սիրունությունը, մեջը մի լավ բան կար, որ միշտ եղել էր ու դեռ երկար կմնար։ Դա էնքան պարզ էիր տեսնում նրա դեմքին, ինչքան որ դեմքն էիր պարզ տեսնում։
― Էս ինչ սիրուն է,― ասի։― Ո՞վ է։
― Մորս ամենամոտիկ ընկերուհու աղջիկն է, մեր հարևաններն են։ Հիմա ընդամենը տասնյոթ տարեկան է, բայց վաղուց ենք իրար սիրում, հենց պատերազմը վերջանա՝ կամուսնանանք։
Դե, Վիկտորի հետ էդպես նստել, խմում էինք ու զրույց անում։ Կամաց֊կամաց սկսեցի հասկանալ նրան ու իրենց ընտանիքին, չնայած արդեն խճճվել էի, ախր միանգամից հազար ու մի բան էր նրանց հետ կատարվում։ Բայց ասես հնարը գտել էին, որ միշտ մաքուր ու կարգին մարդիկ մնան։
ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ
<b>Ջո Ֆոքսհոլը, Վիկտոր Տոսկան ու Վեսլի Ջեքսոնը Նյու Յորք գնալիս՝ մի գիշեր Չիկագոյում են անցկացնում</b>
Վերջապես մեր գնալու օրն էլ վրա հասավ, երեք հոգիս, որ Բ վաշտից Նյու Յորք էինք մենկենոլւ, Ջո Ֆոքսհոլը, Վիկտոր Տոսկան ու ես, նստեցինք գնացք ու ճանապարհվեցինք։ Ջոն տեղնուտեղը խոսքի տոպրակը բացեց։
― Գիտե՞ս ինչի մասին մոռացել էի քեզ պատմեմ,― սկսեց նա,― ընկճվածության մշտական զգացումի, որ հոգի է հանում՝ էն պահից ի վեր, երբ ազատ մարդուն ձեռնամուխ են լինում սպաների սիրած բառով ասած՝ «մարտիկ» դարձնելուն։ Խոսք չկա, ով էլ բանակ է ընկնում, կամա֊ակամա մարտիկ է դառնում, բայց իմ կարծիքով , դա բոլորովին էլ սպաների ուզած մարտիկը չի։ Մարդ ձանձրույթի, հուսահատության դեմ է կռիվ տալիս, մանր հալածանքների մի ամբողջ զորաբանակի դեմ, որ ստեղծված է կարծես նրան կենդանու պես մի բան սարքելու՝ հերթական համարով մարդանման կապիկ։
― Այլ կերպ ասած,― շարունակեց Ջոն,― նա կռիվ է տալիս իր իսկ փոքրիկ ազգի ազատության համար, մի պստլիկ ազգի, որը հենց ինքն է և աշխարհում էլ ուրիշ ոչ ոք։ Նրա մտքով երբեք չի անցնում, թե շատ փոքր բանի համար է պայքարում։ Կռիվ է տալիս պայմանների ու հանգամանքների բոլոր մանրմունր զորամիավորումների դեմ, որոնք դարան մտած՝ ջանում են նրան ծուղակը գցել ու ինչքան կարելի է, թևաթափ անել։ Պայքարում է, չի ուզում վիրավորանքներ ու անպատվություն կուլ տալ։ Բայց նրա պայքարը հենց սկզբից էլ անհույս է, որովհետև հակառակորդը ճնշման միջոցների անսպառ պաշար ունի։ Մեկ է, մարդու կյանքում ինչ էլ կատարվելիս լինի՝ արթուն, թե երազում, նա անընդհատ քաշված է, նեղը ընկած։ Մի հիվանդության նման, որից ազատվել չկա։ Միակ բուժումը խաղաղությունն է ամբողջ աշխարհում, երբ հայտարարեն, որ քեզանից էլ չի պահանջվում հրամաններ կատարել, որ կարող ես տուն գնալ, երջանիկ կամ դժբախտ լինել, սրտիդ ուզածն անել։ Ճիշտն ասած, մի բուժում էլ կա, բայց իմ բանը չի։ Մահն էլ է բուժման միջոց, բայց ես դա խորհուրդ չէի տա։
Հենց որ գնացքը դուրս եկավ կայարանից ու մեզ տարավ երկրով մեկ երկար ճամփորդության, երեքիս տրամադրությունն էլ կարգին բարձրացավ։ Դե, մի քանի օրից էլ Ծննդյան տոներն էին, իսկ տարվա մեջ իմ սիրած ժամանակը դա է։
Ջո Ֆոսքհոլն առաջ էլ էր ամբողջ երկիրը կտրել անցել, նրա համար սա նորություն չէր, բայց իմ ու Վիկտորի աչքին շատ անսովոր էր։ Մեզ համար ամեն ինչ նոր էր, հիանալի, ու աչքներս ոչ մի բանից չէր կշտանում։ Գնացքն, իհարկե, ծայրեծայր լիքն էր, երկրի ամեն կողմից եկած տեսակ֊տեսակ զինվորների խմբեր էին անվերջ իջնում֊բարձրանում, բայց Ջոն լեզու գտավ ուղկեցորդի հետ, մի քիչ փող խաղացրինք, մեզ առանձին կուպե տվեցին։ Ահագին նեղված էր, բայց դե բանակում նեղվածքին սովորում ես։ Վիճակ գցեցինք, թե ով որտեղ է քնելու․ Ջո Ֆոքսհոլի տեղն ամենավատը դուրս եկավ, բայց ոչ տրտնջաց, ոչ էլ պահանջեց, որ ուրիշների պես երեք անգամից վիճակ հանենք։ Ամենալավ տեղն ինձ բաժին ընկավ, Վիկտորին էլ՝ երկրորդ լավ տեղը։ Այսինքն՝ իմը ներքևում էր, ուրեմն ամբողջ գիշեր կարող էի պատուհանից տեսարաններ նայել։ Վիկտորինն էլ վերևն էր, իմ տեղից վատը չէր, մենակ թե բարձր էր, պատուհան էլ չուներ։ Իսկ Ջոյին ներքևի տեղի դիմաց, անկյունում հարմարեցրած նստարանն էր հասել, պետք եկած ժամանակ ուղեկցորդը մահճակալ էր սարքում։ Առավոտը վեր էինք կենում թե չէ, ուղեկցորդը գալիս էր, մահճակալը փակում ու մի փոքրիկ սեղան ամրացնում նստարանների միջև, էնպես որ արմունկներս դնելու տեղ էլ ունեինք։
Կարող էինք սեղանի մոտ նստել, հաց ուտել, զրուցել, թուղթ խաղալ, կարդալ, նամակ կամ նույնիսկ բանաստեղծություն գրել։ Դե, բանաստեղծությունները գրողը Ջո Ֆոքսհոլն էր, բայց ոչ ինքն էր մեզ համար կարդում, ոչ էլ թողնում էր մե՛նք կարդանք։ Ասում էր՝ էնքան էլ լավը չեն որ կարդա։ Հարցրի, թե բանաստեղծությունը ինչքան պիտի լավը լինի, որ կարդալու պիտանի համարվի, ասաց՝ երբևէ գրված ամենալավ բանաստեղծության չափ լավը պիտի լինի։ Ասի՝ դա ո՞ր բանաստեղծությունն է, նա թե՝ Ջեյմս Ջոյսի գրածը՝ «Ecce puer»<ref>«Ահա մանուկը» (լատ․)― ազգությամբ իռլանդացի անգլիացի գրող, 20-րդ դարի մոդեռնիստական արվեստի ականավոր ներկայացուցիչներից մեկը՝ Ջեյմս Ջոյսի (1882-1941) վերջին բանաստեղծությունը (1932), որն իր խորիմաստ ու բազմանշանակ բովանդակությամբ առաջնակի տեղ է գրավում նրա բանաստեղծական ժառանգության մեջ։</ref> վերնագրով։ Թե՝ էդ բանաստեղծության մեջ համարյա ամեն բան ասված է, ինչ որ ընհանրապես հնարավոր է ասել, իսկ գրածն ընդամենն ութ տող է։ Խնդրեցի արտասանել, ասաց՝ մոռացել է, ես էլ ասի՝ բա ո՞նց է էդքան հոյակապ համարում, եթե չի էլ հիշում, նա թե՝ չգիտեմ՝ ոնց, ինչ, բայց մեկ է՝ էդպես է։ Մի վեց֊յոթ տարի առաջ էր բանասեղծությունը «Նյու Ռիփաբլիքում» կարդացել ու էդ օրվանից համոզված էր, որ դա աշխարհի ամենահանճարեղ բանաստեղծությունն է։
==Ծանոթագրություններ==
<references>
