}}
[[Կատեգորիա:Ոչ գեղարվեստական]]
{{Սրբագրել}}
Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ [[Ծրած տեքստերի հղումների պահոց]]֊ում։
:::::::Համբարձում Գալստյանի հիշատակին
․․․ Սփյուռքում մենք պետք է համեստություն ու քաջություն ունենանք հասկանալու, որ մեր կազմակերպությունները ստեղծված չէին մեր ազգի առաջ ծառացած նոր ու ավելի մեծ մարտահրավերները դիմակայելու համար։ ․․․ Վերջին յոթանասուն տարում մեր քաղաքական միտքն աննպատակ դեգերել է, ճիշտ այնպես, ինչպես մենք՝ սփյուռքահայերս ենք դեգերել երկրից երկիր․․․ Ժամանակը եկել է վերագնահատելու անցյալ տասնամյակների խնդիրները, հասկանալու պատմությունը և գործելու այնպես, որ հնարավոր դառնան պատմությանը մեր իրական մասնակցությունն ու պատմության իրական փոփոխությունը։ Եկել է իրականն ու ծիսականը տարանջատելու ժամանակը։ ․․․(Հայաստանը քառուղիներում, էջ 167)։</i>
1989 թ․ Գերագույն խորհրդի բանավեճերից սկսած՝ Հայոց համազգային շարժումն (ՀՀՇ) այս հարցին տվեց մի շարք խիստ հստակ պատասխաներ․ Հայաստանը, եթե կենսունակ և անկախ պետություն դառնալու հույս է փայփայում, պետք է հաղթահարի ավանդական մտածողությունը։ Այս դրույթը հակադրվեց հայ քաղաքական մտքի կողմից ընդունված պատկերացմանը։ Բնազդական հակադրությունը ՀՀՇ֊ին և Լևոն Տեր֊Պետրոսյանին, ինչպես Հայաստանի քաղաքական կյանքում նրանց տիրապետության օրոք, այնպես էլ իշխանությունից հեռանալուց հետո, ուղղակիորեն կապված է գլխավոր այս հարցում նրանց որդեգրած դիրքորոշման հետ։ Թեև վերջնական պատասխաններ չեն եղել, սակայն հարցերի վավերականությունը հաստատվել է առկա բանավեճերով, որքան էլ որ դրանք կցկտուր ու ամբոխավարական լինեն։
Հակիրճ պատասխանն այն է, որ 1990֊ի և 1997֊ի միջև ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո Հայաստանն ընթացել է անկախության ու նորմալության ուղղությամբ, սակայն, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման բացակայության պայմաններում, դեռևս մյուս ափին չի հասել։ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն ընդհատեց այդ ուղղությամբ երթը։ Այդ ուղղությունն առայժմ չի մերժվել։ Նոր Նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին սատարողները, ինչպես նաև նրա հանդեպ ոչ այնքան բարյացակամ տրամադրված այլ ուժեր, թերևս կցանկանային այն ամբողջապես շրջել և ընթանալ հակառակ ուղղությամբ։
Այլ խոսքով ասած, այս գիրքը մի փորձ է բացատրելու, թե անցած տասնամյակի իրադարձությունները ի՞նչ ձևով փոխեցին հարցերն ու պատասխանները, և փոխեցի՞ն արդյոք, և թե՛ անկախությունից ու պատերազմից հետո, անցած տասը տարվա հաջողություններից ու անհաջողություններից հետո հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը որտե՞ղ են գտնվում։ 1990֊ի գաղափարներն ու իդեալնե՞րն են արդյոք ծնել հետագա իրադարձությունները։ Իրադարձություննե՞րն ստիպեցին հայ ժողովրդին տարբեր ձևով մտածել։ Ինչպե՞ս ընդունվեց անկախությունը, երբ ոմանք կասկածի էին ենթարկում այդ քայլի խոհեմությունը։ Ինչպե՞ս են հայերը վարվում հաղթանակի հետ, երբ այն բախվում է զոհի հոգեբանությանը։ ԻՆչպե՞ս Ինչպե՞ս են քաղաքական ավանդույթները գործում։ Ինչպե՞ս են ավանդական կառույցները վարվում պետականության մարտահրավերի հետ, երբ այնքան շատ բան հաստատված էր նրա բացակայության վրա։ Ինչպե՞ս է պատմության ավանդական ըմբռնումն այսօր ազդում պետականության մասին հայկական տեսակետի վրա, և հակառակը, ինչպե՞ս է պետականությունը դիմակայում պատմության ավանդական տեսակետին։ Ինչպե՞ս են ինքնության, միասնականության պահպանման և Ցեղասպանության ճանաչման գերիշխող թեմաները գործում մի աշխարհում, որտեղ անկախ Հայաստանի դրոշը ծածանվում է այլ երկրների դրոշների շարքում։
Գլուխ 1֊ը ներկայացնում է Շարժումից ի վեր հայ քաղաքական դաշտի ուրվագիծը և վերջին տասնամյակի ընթացքում Հայաստանի առջև ծառացած հիմնական հարցերի վերաբերյալ քաղաքական ուժերի դիրքորոշումները։ Գլուխ 2֊ը քննարկում է Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը իբրև կարևոր իրադարձություն՝ հասկանալու համար այն առնչությունը, որ գոյություն ունի ԼՂ հիմնախնդրի և պրագմատիզմի ու ազգային գաղափարախոսությունների երկու տարբեր պատասխանների միջև։ Գլուխ 3֊ը մանրամասնում է հակամարտության լուծման նկատմամբ քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների դիրքորոշումները և այն դերը, որ նրանց քաղաքական ծրագրերում և աշխարհայացքում հատկացված է հակամարտությանը։ Գլուխ 4֊ը վերաբերում է Ցեղասպանության ճանաչման, միասնականության ու քաղաքական լեգիտիմության կարևոր թեմաներին և «բարձրագույն» առաքելության կամ առավելապաշտական ծրագրերի հասնելու ռազմավարության մեջ դրանց կարևորությանը։ Գլուխ 5֊ը վերլուծում է սփյուռքյան իրականությունը և առավելապաշտների կողմից իրեն հատկացված դերի կատարման հարցում Սփյուռքի կարողությունը։ Վերջին գլուխը ներկայացնում է փաստարկներ առավելապաշտության (մաքսիմալիզմի) դեմ՝ հօգուտ բնականոնության (նորմալության)։
Այս ամենից հետո, կարելի է մտածել, թե, ի վերջո, որևէ պատասխան նույնքան իրավացի է, որքան մյուսը։ Սակայն անհրաժեշտ է հասկանալ, թե յուրաքանչյուր ճանապարհ ինչի՛ է հանգեցնում՝ իբրև պատասխանատվություն, ռիսկ, պարտավորություն և հնարավոր հետևանք։
==1․ Քաղաքական դաշտ I. — <i>Ղարաբաղից դեպի անկախություն</i>==
Ինչպե՞ս կարելի է հասկանալ, թե ինչ է կատարվում Հայաստանում եւ և Ղարաբաղում։ Ինչպե՞ս կարելի է ղեկավարների ու կուսակցությունների կողմից վիճարկվող տարբեր հավաստումների մեջ որոշել, թե որն է օգտակար Հայաստանի ու Ղարաբաղի համար։ Իրադրությունն ունի՞ արդյոք իր տրամաբանությունը։ Օրեւէ Որևէ միջոց կա՞ զատորոշելու, թե ի՛նչն ինչն է կարեւոր կարևոր ու ի՛նչն է երկրորդական այն այն ամենի մեջ, ինչ կարդում ենք թերթերում ու Ինտերնետումինտերնետում, ինչ լսում ենք այն այցելուներից, որոնք վստահեցնում են, թե ծանոթ են «ներքին խոհանոցին»։
Պրոբլեմի մի մասը տեղեկատվության աղբյուրների մեջ է։ Հայաստանի եւ և Սփյուռքի հայկական մամուլը, քիչ բացառություններով, կա՛մ քաղաքականապես նախապաշարված է, կա՛մ չունի մասնագիտաբար գործելու համար անհրաժեշտ կարողություններ ու հետաքրքրություն, հաճախ՝ երկուսն էլ միաժամանակ։ Հայկական թերթերի մեծ մասին պակասում է իրենց հաղոբդելիքը հաղորդելիքը ստուգելու եւ և վերստուգելու դրվածքը, վւաստը փաստը բամբասանքից, տեղեկությունը կարծիքից ու կարծիքը վերլուծությունից տարանջատելու բարեխղճությունը։
Արեւմտյան Արևմտյան աղբյուրների պարագայում խնդիրն այլ է։ ԱրեւմտյանԱրևմտյան, մասնավորապես ամերիկյան նորությունների թողարկումները գերադասում են սենսացիոն, կոնֆլիկտային եւ և արյունալի նյութեր, նյութեր․ իրենց նյութը տպված տեսնելու համար լրագրողները հաճախ ստիպված են նման շունչ հաղորդել իրենց գրվածքին։ Զեկուցելով իրենց համար փոքր կարեւորություն կարևորություն ներկայացնող երկրների մասին՝ լրագրողները փորձում են ամենից առաջ հետեւել հետևել իրենց կառավարությունների կամ ընկերությունների պաշտոնական դիրքորոշմանը։
Այստեղ նույնպես կան բացառություններ, սակայն մեծ մասամբ արեւմտյան արևմտյան լրագրողները տառապում են «մի ակնթարթում փորձագետ» դառնալու մասնագիտական բաբդույթով։ բարդույթով։ Հարձակվում են եբկ–31րի երկրի վրա, որեւէ որևէ բանի ու ամեն բանի քայլի մասին կատարում են ոչ միայն քաղաքական, այլ նաեւ նաև պատմական ու բարոյաիասական բարոյախոսական դատողություններ՝ սկսած երկրի Սահմանադրությունից, որը նրանց մեծ մասը ժամանակ չի ունեցել կարդալու, վերջացրած ընտրական օ– բենքներովօրենքներով, որոնք կարդալու նեղությունն իրենց չեն պատճառել։ Մեծ թերթերից մեկում Թուրքիայի մասին գրող մի լրագրող, նրա պատմության մասին բազմաթիվ սյունակներով լեցուն երկարաձիգ մի հոդվածում հայերին խորհուրդ էր տափս տալիս մոռանալ անցյւպը։ անցյալը։ Լրագրողները սիրում են կրկնել իրենք իրենց եւ և ուրիշներին։ Դարաբաղյան Ղարաբաղյան հակամարտության տասր տասը տարիների ընթացքում հակամարտության կողմերը խոհեմաբար կարողացել են զերծ մնալ հակամարտության մեջ կրոնական հարցերի ընդգրկումից։ Սակայն նորություններ հաղորդող հոդվածների մեծ մասը այն ներկայացնում է իբրեւ իբրև «հիմնականում քրիստոնյա Հայաստանի եւ և առավելապես մահմեդական Ադրբեջանհ» միջեւ Ադրբեջանի» միջև հակամարտություն։
Խնդրական է նաեւ նաև այն, թե ինչպես են Հայաստանից դուրս բնակվող ընթերցողներն ստանում ու մարսում նորությունները։ Երբ նորություններ կարդալու հիմնական նպատակը սեփական կանխակալ կարծիքի հաստատումն է, երբ ընթերցողի ինքնասաեմանումը ինքնասահմանումը դեր է կատարում լուրերի ընկալման մեջ․ մեջ, նվազ հավանական է, որ րնթեր– ցողը ընթերցողը քննադատական դատողություն անի այդ լուրերի աղբյուրի, կարեւորության եւ կարևորության և նպատակադրման առնչությամբ։
ԽԱՂԱՂ, ՍԱԿԱՅՆ ԱՆԱՎԱՐՏ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆ
Այնուամենայնիվ, կարեփ է ընդհանուր գծերով ներկայացնել ներկայիս Հայաստանի քաղաքական մշակույթի եւ պատմության ծավալումը։ Խորհրդային հանրապետությունից անցումը անկախության խաղաղ էր ու հանդարտ։ Սա մնում է կարեւոր ու պատշաճ գնահատման արժանի մի փաստ, որի համար երախտիքի տուրք պետք է մատուցվի Ղարաբաղ Կոմիտեին ու այդ ժամանակվա Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարներին։ Երկիրը խուսափեց ներքին ընդհարումներից կամ վատթար զարգացումներից։ Չնայած բռնությամբ վավախության հասնելու որոշ վարձերի, հադթեց կայունությունը։ Դրա համար երայՀափքի տուրք պետք է մատուցվի ժողովրդին, սակայն նաեւ Հայոց համազգային շարժմանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի իրավահաջորդ կազմակերպությանը եւ Հայաստանի առաջին Նախագահին։
32Վհուկների որս նույնպես չկատարվեց===Խաղաղ, վարձ չարվեց վրեժ լուծել անցյալի չարաշահումների համար կամ պատժել նախկին ղեկավարներին այն իրավիճակի համար, որ գոյություն ուներ, երբ ՀՀՇ֊ն 1990֊ին կոմունիստներից վերցրեց իշխանությունը։ ճիշտ հակառակը, նախկին այն ղեկավարները, որոնք կամեցան աջակցել նոր պետությանը, պաշտոններ ստացան նոր վարչակազմում, արդյունաբերության մեջ եւ գիտության ոլորտում։սակայն անավարտ հեղափոխություն===
Սակայն չկատարվեց նաեւ նախկին ռեժիմի քննադատությունը, չտրվեց տնտեսությանԱյնուամենայնիվ, կարելի է ընդհանուր գծերով ներկայացնել ներկայիս Հայաստանի քաղաքական մշակույթի, բարոյականության եւ հասարակության մտածելակերպի վրա խորհրդային կարգերի թողած հետեւանքների գնահատականը։ Մտավորական դասակարգը զլացավ քննելու այն կեղծ արժեքները, որոնցով առաջ էին քաշվում մտավորականները, գրողներն և պատմության ծավալումը։ Խորհրդային հանրապետությունից անցումը անկախության խաղաղ էր ու արվեստագետներրհանդարտ։ Սա մնում էր կարևոր և պատշաճ գնահատման արժանի մի փաստ, ինչպես նաեւ՝ ի– րենց ներկայացրած արժեքների ազդեցությունը հասարակության հոգեւոր որի համար երախտիքի տուրք պետք է մատուցվի Ղարաբաղ Կոմիտեին ու մշակութային կացության վրա։ Արդյունաբերության ղեկավարները չքննադատեցին ֆինանսական սնանկությունըայդ ժամանակվա Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարներին։ Երկիրը խուսափեց ներքին ընդհարումներից կամ վատթար զարգացումներից։ Չնայած բռնությամբ փոփոխությունների հասնելու որոշ փորձերի, կառավարման ձախողությունները, ենթակաոուցվածքերի քայքայվածությունը, հաստոցների բարոյական մաշվածությունը, որոնք դժվարացնելու էին տնտեսության վերականգնումը։ Բժիշկներր զլացան մերկացնել հնացած ու աղետալի առողջապահական համակարգն ու բուժական գործունեությունը՝ սկսած մանկածնությունից մինչեւ մտավոր հիվանդների բուժման ստսղինյան կարգերից մնացած մեթոդները։ Կրթական համակարգի պատասխանատուները զլացան քննադա– տել կրթական մի համակարգ, որը հնացած էր եւ գաղութարարական՝ իր մտածողությամբհաղթեց կայունությունը։ Դրա համար երախտիքի տուրք պետք է մատուցվի ժողովրդին, ստափնյան՝ իր մանկավարժությամբ եւ՝ միջուկից փտած։սակայն նաև Հայոց համազգային շարժմանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի իրավահաջորդ կազմակերպությանը և Հայաստանի առաջին Նախագահին։
Փոխարենը մի ժամանակ արտոնյալ վերնախավն այժմ վարձում էր իր դիրքերը փրկել՝ անցյափ եւ իր սեփական ձախողումները քողարկելով։ Նրանք ընդդիմանում էին փոփոխությունների բոլոր փորձերին եւ ձայնակցում «մտավորականների» ճարտասանությանըՎհուկների որս նույնպես չկատարվեց, որը պախարակում էր նոր վարչակազմին ու նրա ձեռնարկումներըփորձ չարվեց վրեժ լուծել անցյալի չարաշահումների համար կամ պատժել նախկին ղեկավարներին այն իրավիճակի համար, կարծես թե դա մի լիովին նոր երկիր էր, եւ որ գոյություն ուներ ՀՀՇ֊ն 1990֊ին ամեն բան սկսվել էր դատարկ տեղից։ Նրանք ցանկանում էին բոլորին համոզելկոմունիստներից վերցրեց իշխանությունը։ Ճիշտ հակառակը․ նախկին այդ ղեկավարները, որ անկախությունն ու որոնք կամեցան աջակցել նոր վարչակազմն են պատասխանատու ամեն բանի՝ շրջափակումների ու բարտերային տնտեսությանպետությանը, աղքատության ու պոռնկության, կոռուպցիայի ու հանցագործության համար։ Այժմ Ռ․ Քոչարյւսնի պաշտոններ ստացան նոր վարչակազմում կոչեր են հնչում 1990֊1997 թթ․ վար–3 Պետականության մարտահրավերըչակազմի անդամներին դատական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, սակայն երբեք նման կոչեր չհնչեցին նրանց կապակցությամբ, ովքեր ղեկավարել էին երկիրը 1921 ֊ից մինչեւ 1990֊ը եւ այն հասցրել քաղաքական, տնտեսական ու բարոյական սնանկության։արդյունաբերության մեջ և գիտության ոլորտում։
ՆորմալՍակայն և չկատարվեց նախկին ռեժիմի քննադատությունը, չարվեց տնտեսության, առողջ հասարակություն դառնալու համար Հայաստանը կարիք ուներ արմատական վավաիտւթյունների ոչ միայն քաղաքական մշակույթի, բարոյականության և հասարակության մտածելակերպի վրա խորհրդային կարգերի թողած հետևանքների գնահատականը։ Մտավորական դասակարգը զլացավ քննելու այն կեղծ արժեքները, որոնցով առաջ էին քաշվում մտավորականները, գրողներն ու տնտեսականարվեստագետները, այլ նաեւ կրթականինչպես նաև՝ իրենց ներկայացրած արժեքների ազդեցությունը հասարակության հոգևոր ու մշակութային կացության վրա։ Արդյունաբերության ղեկավարները չքննադատեցին ֆինանսական սնանկությունը, իրավականկառավարման ձախողությունները, առողջապահական եւ սոցիալական ապահովության համակարգերում։ Հիմնար– կություններիենթակառուցվածքների քայքայվածությունը, չինովնիկությանհաստոցների բարոյական մաշվածությունը, մասնագիտական խմբերի եւ արտոնյալ վերնախավի կողմից փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը դարձավ նոր եւ արժանապատիվ հասարակություն ստեղծելու հարցում Հայաստանի անկարողության պատճառների կարեւոր որոնք դժվարացնելու էին տնտեսության վերականգնումը։ Բժիշկները զլացան մերկացնել հնացած ու աղետալի առողջապահական համակարգն ու բուժական գործունեությունը՝ սկսած մանկածնությունից մինչև մտավոր հիվանդների բուժման ստալինյան կարգերից մնացած մեթոդները։ Կրթական համակարգի պատասխանատուները զլացան քննադատել կրթական մի մասր։ Քաղաքական կուսակցությունները համակիրներ ապահովելու համար փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը վերածեցին քաղաքական օրակարգիհամակարգ, իսկ «ազգային գաղափարախոսությունը» հարմարավետ քող որը հնացած էր ապահովում հետադեմ քաղաքականության համար։և գաղութարարական՝ իր մտածողությամբ, ստալինյան՝ իր մանկավարժությամբ և՝ միջուկից փտած։
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՀայաստանի քաղաքացիները հիմնավորՓոխարենը մի ժամանակ արտոնյալ վերնախավն այժմ փորձում է իր դիրքերը փրկել՝ անցյալի և իր սեփական ձախողումները քողարկելով։ Նրանք ընդդիմանում էին փոփոխությունների բոլոր փորձերին և ձայնակցում «մտավորականների» ճարտասանությանը, գրեթե բնազդային անվստահություն են տածում քաղաքական կուսակցություններիորը պախարակում էր նոր վարչակազմին ու նրա ձեռնարկումները, բոլո՛ր կուսակցությունների հանդեպ։ Քաղաքացիների մեծամասնությունը որեւէ կուսակցության չի պատկանում եւ չի առնչվում որեւէ կուսակցության հետ։ Այդ անվստահությունն կարծես թե դա լիովին նոր երկիր էր, և 1990֊ին ամեն ինչ սկսվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում Կոմունիստական կուսակցության հետ ունեցած փորձառությունից։ Նոր կուսակցությունները ժողովրդին իրենց կարծիքը փոխելու առանձնապես շատ առիթ չտվեցին՝ մասամբ անիրա– տես ակնկալությունների պատճառովէր դատարկ տեղից։ Նրանք ցանկանում էին բոլորին համոզել, մասամբ էլ որ անկախությունն ու նոր կուսակցությունների վարչակազմն են պատասխանատու ամեն բանի՝ շրջափակումների ու դրանց ղեկավարների վարքի բարտերային տնտեսության, աղքատության ու պոռնկության, կոռուպցիայի ու հանցագործության համար։ Այժմ Ռ․ Կոչարյանի վարչակազմում կոչեր են հնչում 1990-1997 թթ․ վարչակազմի անդամներին դատական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, սակայն երբեք նման կոչեր չհնչեցին նրանց կապակցությամբ, ովքեր ղեկավարել էին երկիրը 1921֊ից մինչև 1990֊ը և այն հասցրել քաղաքական, տնտեսական ու բարքի հանդեպ քաղաքացիների տածած հակակրանքի հետեւանքով։բարոյական սնանկության։
Հայերը նաեւ ոչ֊միանշանակ վերաբերմունք ունեն մամուփ եւ նորությունների այլ աղբյուրների նկատմամբ։ Բանավոր փոխանցված տեղեկությանր՝ բամբասանքը, որն անշուշտ նվազ արժանահավատ է, քան մամուլը, միջին քաղաքացու համար շատ ավելի վստահելի է։ Դրանով հանդերձ, հայերը մնում են նորությունների ու մեկնաբա–
34
նությունների մոփ ընթերցողներ եւ ունկնդիրներ։ Նրանք հաճախ դրանց նկատմամբ քամահրական վերաբերմունք ունեն, սակայն ուզում են հավատալ։ Սիրում են բողոքել, սակայն նրանց բողոքը միշտ չէ, որ իրենց քվեի հիմքն է կազմում։
Թեկնածուների միջեւ նախապատվությունը արտացոլում է Նորմալ առողջ հասարակություն դառնալու համար Հայաստանը կարիք ուներ արմատական փոփոխությունների ոչ միայն հարցեբի վերաբերյալ նրանց դիրքորոշումներինքաղաքական ու տնտեսական, այլ նաեւ նրանց վարքագծին տված նախապատվությունընաև կրթական, եւ միշտ չէիրավական, որ կարող է նշանակել համակրանք նաեւ թեկնածոփ կուսակցության նկատմամբ։ Ինչպես մի դիտորդ նշեցառողջապահական և սոցիալական ապահովության համակարգում։ Հիմնարկությունների, հայերը նաեւ իմունիտետ ունեն քարոզչության հանդեպ։ Խորհրդային շրջանում խոսքի չարաշահումը նրանց մեջ անվստահություն է ներշնչել այն ղեկավարների հանդեպչինովնիկության, որոնք չափազանց շատ են խոսումմասնագիտական խմբերի և արտոնյալ վերնախավի կողմից փոփոխության հանդեպ դիմակայությունը դարձավ նոր և արժանապատիվ հասարակություն ստեղծելու հարցում Հայաստանի անկարողության պատճառների կարևոր մի մասը։ Քաղաքական կուսակցությունները համակիրներ ապահովելու համար փոփոխության համար դիմակայությունը վերածեցին քաղաքական օրակարգի, չափազանց շատ են պահանջում եւ չափազանց շատ խոստանում։իսկ «ազգային գաղափարախոսությունը» հարմարավետ քող էր ապահովում հետադեմ քաղաքականության համար։
Քաղաքական կուսակցությունները դեռեւս անհրաժեշտ են համարվում ժողովրդավարության համար։ Սակայն նույնիսկ զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներամ, թերեւս հատկապես զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրնեբում, քաղաքական կուսակցություններն այլեւս չունեն միեւնույն զորությունը, որ սովոր էին վայելել տասնիններորդ դարում կամ քսաներորդ դարի սկզբին։ Սասնավորապես, ազատ շուկայական տնտեսություններում շատ բան որոշվում է կուսակցական կառույցներից ու միջոցառումներից դուրս, կենտրոնական բանկերը, մեծ բիզնեսը, բազմազգ կորպոբա– ցիաներր եւ քաղաքացիների նախաձեոնություններր հարցերը որոշում են այնպիսի գործընթացների միջոցով, որոնք դուրս են կուսակցական քաղաքականությունից։ Եվ, համաշխարհային տնտեսական կառույցների ու հարաբերությունների փոփոխությանը զուգընթաց, աջերի ու ձախերի միջեւ զանազանումն ավելի ու ավելի է մշուշվում։
Հայաստանում ===Քաղաքականությունը և կուսակցությունները շատ ավելի նվազ չափով են ի վիճակի արտացոլել րնտրողնեբի մտահոգությունները՝ այդ իսկ ընտրողների համար վստահելի ձեւով։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ Հայաստանում, ուր պրոբլեմներն ու լուծումներն արտահայտելու նրանց վստահելիությունը հարցական է, կուսակցությունները դեռեւս զբաղեցնում են քաղաքական դաշտը եւ մնում են այն գործիքը, որի միջոցով թեկնածուներ ու րնտրանքներ են առաջարկվում քաղաքացիներին։===
35Հայաստանում Հայաստանի քաղաքացիները հիմնավոր, գրեթե բնազդային անվստահություն են տածում քաղաքական կոաակցություններր ենթարկվել են փոփոխությունների։ ճեղքվածքներ են հայտնվել նրանց միջեւկուսակցությունների, ովքեր մի ժամանակ զինաԿԻ9Աեբ էին։ Ներկայումս Հայաստանում գոբծա– ռող մի շարք կուսակցություններ ՀՀՇ֊ից՝ մինչեւ 1998 թ․ փետրվարը կառավարող կուսակցությունից ելած ճյուղավորումներ են։ Դրանք են՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ)բոլո՛ր կուսակցությունների հանդեպ։ Քաղաքացիների մեծամասնությունը որևէ կուսակցության չի պատկանում և չի առնչվում որևէ կուսակցության հետ։ Այդ անվստահությունն սկսվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում Կումունիստական կուսակցության հետ ունեցած փորձառությունից։ Նոր կուսակցությունները ժողովրդին իրենց կարծիքը փոխելու առանձնապես շատ առիթ չտվեցին՝ մասամբ անիրատես ակնկալությունների պատճառով, որի ղեկավարներն են Վազգեն Մանուկյանն ու Դավիթ Վարդանյանը՝ երկուսն մասամբ էլ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներ, Գիտնականների եւ արդյունաբերողների քաղաքացիական միությունը (ԳիԱրՔՄի), որի ղեկավարներից են Աշոտ Մանուչարյանն նոր կուսակցությունների ու Ռաֆայել Ղազարյանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի երկու այլ անդամ, Երկրապահները՝ խորհրդարանի այն խմբակցությունը, որը պատասխանատու է Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի դրանց ղեկավարների վարքի ու բարքի հանդեպ խորհրդարանի օժանդակության կորստյան հարցում, ձեւավորվել է Պաշտպանության նախարար եւ երկրորդ դասի ՀՀՇ լիդեր Վազգեն Սարգսյանի կողմից, եւ Շամիրամը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամ ու ՀՀՇ ղեկավար Վանո Սիրադեղյանի հիմնադրած կանանց կազմակերպությունը։քաղաքացիների տածած հակակրանքի հետևանքով։
Երկու կուսակցություն՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ)՝ Սերգեյ Բադւպյանի առաջնորդությամբՀայերը նաև ոչ֊միանշանակ վերաբերմունք ունեն մամուլի և նորությունների այլ աղբյուրների նկատմամբ։ Բանավոր փոխանցված տեղեկությունը՝ բամբասանքը, եւ Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ)՝ Արամ Սարգսյանի առաջնորդությամբոր անշուշտ նվազ արժանահավատ է, հիմնադրվել քան մամուլը, միջին քաղաքացու համար շատ ավելի վստահելի է։ Դրանով հանդերձ, հայերը մնում են խորհրդային շրջանի Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության հիմքի վրանորությունների ու մեկնաբանությունների մոլի ընթերցողներ և ունկնդիրներ։ Նրանք հաճախ դրանց նկատմամբ քամահրական վերաբերմունք ունեն, սակայն ուզում են հավատալ։ Սիրում են բողոքել, սակայն նրանց բողոքը միշտ չէ, որն ինքնալուծաբ– վել էր 1991֊ին։որ իրենց քվեի հիմքն է կազմում։
Երեք կուսակցություն՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը (ՀՅԴ կամ Դաշնակցություն)Թեկնածուների միջև նախապատվությունը արտացոլում է ոչ միայն հարցերի վերաբերյալ նրանց դիրքորոշումներին, Հայաստանի ռամկավար ազատական կոաակցությունր կամ Ռամկավար կուսակցությունը (ՀՌԱԿ) եւ Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը (ՍԴՀԿ) ներմուծվել այլ նաև նրանց վարքագծին տված նախապատվությունը, և միշտ չէ, որ կարող է նշանակել համակրանք նաև թեկնածուի կուսակցության նկատմամբ։ Ինչպես մի դիտորդ նշեց, հայերը նաև իմունիտետ ունեն քարոզչության հանդեպ։ Խորհրդային շրջանում խոսքի չարաշահումը նրանց մեջ անվստահություն է ներշնչել այն ղեկավարների հանդեպ, որոնք չափազանց շատ են խոսում, չափազանց շատ են Սփյուռքից՝ 1991֊ին բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո։պահանջում և չափազանց շատ խոստանում։
Անցած տասնամյակում որոշ խնդիրներ (ինչպես անկախություն եւ ինքնիշխան պետության կառույցների ձեւավորում) լուծվեցին՝ դրանով որոշակիորեն նսեմացնելով խորհրդային շրջանի այլախոհների հիմնադրած կուսակցությունները, թեեւ դրանց ղեկավարները դեռեւս քաղաքականապես ակտիվ են եւ ունեն հետեւորդներ։
1998֊ի վերջի դրությամբ Հայաստանում գրանցված քաղաքական կուսակցությունների մեծ մասի նույնիսկ անունները հայտնի չեն եւ կարող Քաղաքական կուսակցությունները դեռևս անհրաժեշտ են երբեք հայտնի չդառնալ։ Դրանք չափազանց փոքր են ու36աննշմարհամարվում ժողովրդավարության համար։ Սակայն նույնիսկ զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներում, թերևս հատկապե՛ս զարգացած ժողովրդավարություն ունեցող երկրներում քաղաքական կուսակցություններն այլևս չունեն տեղական ՚ ՚՚կերպություններմիևնույն զորությունը, անդամներինշանակալի քանակ որ սովոր էին վայելել տասնիններորդ դարում կամ առ՛;։ ր լ հայտնի քաղաքական դեմ֊քեր։ Շատ ուրիշներքսաներորդ դարի սկզբին։ Մասնավորապես, որ հարս;– / ւնորեն ճանաչված ենազատ շուկայական տնտեսություններում շատ բան որոշվում է կուսակցական կառույցներից ու միջոցառումներից դուրս․ կենտրոնական բանկերը, մեծ բիզնեսը, նույն֊պես փոքր բազմազգ կորպորացիաները և քաղաքացիների նախաձեռնությունները հարցերը որոշում ենայնպիսի գործընթացների միջոցով, սակայն իրենց ս/ ւ՚՚վոբ ղեկավարների շնորհիվ լսվելն մեծ համբավ որոնք դուրս են վայելում։կուսակցական քաղաքականությունից։ Եվ, համաշխարհային տնտեսական կառույցների ու հարաբերությունների փոփոխությանը զուգընթաց, աջերի ու ձախերի միջև զանազանումն ավելի ու ավելի է մշուշվում։
1998֊ին րնտրողների մեկ տոկոսից Հայաստանում կուսակցությունները շատ ավելի հետեւորդներ ունեցող կուսակցությունների մեծ մա՛– ՜ ացվել է մինչեւ 1992թ․–ը։ Միայն երկուսն նվազ չափով են նորելուկներ։ Երկրապահներն սկսեցին որպես պատերազմի վետերանների կազմակերպ; դ^տն եւ վայելեցին պաշտպանության նախարար Վազգեն Լ ւյ ւ՚նի աջակցությունը։ Վերջինիս դիմումով 1995թ․ խորհրդարանն․վ՞ ընտրություններում Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը եւ ՀՀՇ֊ն սատարեցին այս խմբի ութ թեկնածոփ՝ Ազգային ժողով նրանց ընտրության հարցում։ Խորհրդարանի Երկրապահ խումբրի վիճակի արտացոլել ընտրողների մտահոգությունները՝ այդ իսկ ընտրողների համար վստահելի ձևով։ Այնուամենայնիվ, որը սովորաբար սատարում էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյա– նիննույնիսկ Հայաստանում, դարձավ 1997֊ին նրա դարաբաղյան քաղաքականությանն ընդդիմացող հիմնական խմբակցությունը։ Երկրապահները 1998֊ին ի– րենց մեջ առան փոքր Հանրապետական կուսակցությտնր եւ 1999֊ի սկզբին դարձան լիարժեք ուր պրոբլեմներն ու լուծումներն արտահայտելու նրանց վստահելիությունը հարցական է, կուսակցությունները դեռևս զբաղեցնում են քաղաքական կուսակցություն։ Հայաստանի ժողովրդական կուսակցությունը հիմնադրվեց Կարեն Դեմիբճյա– նի կողմից 1998թ․ կեսերին նախագահական ընտրություններում նրա նշանակալի հաջողությունից հետո։դաշտը և մնում են այն գործիքը, որի միջոցով թեկնածուներ ու ընտրանքներ են առաջարկվում քաղաքացիներին։
Ստեղծվում Հայաստանում քաղաքական կուսակցությունները ենթարկվել են նոր կուսակցություններփոփոխությունների։ Ճեղքվածքներ են հայտնվել նրանց միջև, եւ որոշ կուսակցություններ անհետանում ովքեր մի ժամանակ զինակիցներ էին։ Ներկայումս Հայաստանում գործառող մի շարք կուսակցությունները ՀՀՇ֊ից մինչև 1998 թ․ փետրվարը կառավարող կուսակցությունից ելած ճյուղավորումներ են։ Կուսակցությունների ճակատագրերի մեջ փոփոխություններն ու որակավարաւթյոսւննրը բավականաչափ նորմալ երեւույթ Դրանք են՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ), որի ղեկավարներն ենՎազգեն Մանուկյանն ու Դավիթ Վարդանյանը՝ երկուսն էլ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներ, եւ ինքնինԳիտնականների և արդյունաբերողների քաղաքացիական միությունը (ԳիԱրՔՄԻ), որի ղեկավարներից են Աշոտ Մանուչարյանն ու իբրեւ այդպխփնՌաֆայել Ղազարյանը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի երկու այլ անդամ, պրոբլեմ չեն կարող համարվելԵրկրապահները՝ խորհրդարանի այն խմբակցությունը, սակայն պրոբլեմ կարոդ որը պատասխանատու է համարվել դրանցում ծրագրերի փոխարեն անհատների գերիշխող ^երը։ Դա Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հանդեպ խորհրդարանի օժանդակության կորստյան հարցում, ձևավորվել է պատճառըՊաշտպանության նախարար և երկրորդ դասի ՀՀՇ լիդեր Վազգեն Սարգսյանի կողմից, որ քիչ կուսակցություններ կարող են պարՀէնօւլ սկզբնավորումից ի վեր ի– րենց և Շամիրամը՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամ սւկից ների քանակի նշանակալի աճով։ու ՀՀՇ ղեկավար Վանո Սիրադեղյանի հիմնադրած կանանց կազմակերպությունը։
Ավեփ կարեւոր է այն հանգամանքըԵրկու կուսակցություն՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ)՝ Սերգեյ Բադալյանի առաջնորդությամբ, որ մի շարք կուսակցություններ ֆինանսական օգնության և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ)՝ Արամ Սարգսյանի առաջնորդությամբ, հիմնադրել են ;ոանում երկբից դուրս գտնվող աղբյուրներից։ Արտաքին ֆինս֊ս ^պ^յւմը Հայաստանում, ինչպես եւ այլ երկբներում, ապօրինի է։ Լինի ոատուկ գործունեության նպատակովխորհրդային շրջանի Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության հիմքի վրա, թե իբրեւ սովորական օգնություն՝ արտաքին ֆինանսավորումը խեղաթյուրում է կուսակցությանս բի հարաբերական հզորության հանրային րնկալումր եւ ոմանց անայւ արացի առավելություն է ընձեռում մյուսների նկատմամբ։որն ինքնալուծարվել էր 1991-ին։
։՚–ԽՆԴԻՐՆԵՐ ԵՎ ՕՐԱԿԱՐԳԵՐԽնդիրների միջոցով կուսակցությունների վերլուծությունը հեշտացնում է Երեք կուսակցություն՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը (ՀՅԴ կամ Դաշնակցություն), Հայաստանի քաղաքականության ըմբռնումը։ Ի լրումն Ղաբաբաղի հիմնախնդրի, որը հիմնականում դեռեւս գտնվում էր իր նախառազմական վտւլում, 1990 թվին ՀՀՇ֊ի աոաջնորդած հաղթական ոչ֊կոմունիստ ընդդիմության առջեւ երեք մեծ խնդիր կար ծառացած․ Հայաստանը պե՞տք է դաոնա անկախ պետություն, թե՞ մնա իբրեւ ԽՍՀՄ֊ի մաս։ Հայաստանը պե՞տք է ընտրի ռամկավար ազատական կուսակցությունը կամ Ռամկավար կուսակցությունը (ՀՌԱԿ) և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը (ՍԴՀԿ) ներմուծվել են Սփյուռքից՝ 1991֊ին բազմակուսակցական ժողովրդավարություն, թե՞ մնա միակոաակցական վարչակարգ։ Հայաստանը պե՞տք է պահի կենտրոնի կողմից պլանավորվող սո– ցիափստական տնտեսական համակարգը, թե՞ պետք է որդեգրի ա– զատ շուկայական տնտեսության քաղաքականություն։համակարգի ընդունումից հետո։
1988 ֊ին ոչ ոք չգիտեր, թե դարաբաղյան հիմնախնդիրն ուր էր տանելու։ Ամեն դեպքում, 1991֊ին ամեն ոք ենթադրում էր, որ Հայաստանի անկախությունը կհռչակվի այդ տարի, սակայն Անցած տասնամյակում որոշ խնդիրներ (ինչպես անկախության միջազգային ճանաչումը չէր ակնկալվում առաջիկա երեք, թերեւս հինգ տարում։ Թեեւ բազմակուսակցական համակարգի եւ ազատ շուկայական տնտեսության ընդունման հարցում գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն, սակայն հստակ չէր, թե դրանցից յուրաքանչյուրն ինչ աստիճանի եւ որքան արագ կարող էր իրականացվել՝ առանց Մոսկվայի կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչման։ Ամեն դեպքում, ուղղությունների հիմնավոր ընտրությունները կատարվեց ին 1991֊ի հուլիսին:1991 թ․ դեկտեմբերին ԽՍՀՄ֊ի փլուզումը խթանեց Հայաստանի, ինչպես նաեւ բոլոր մյուս և ինքնիշխան պետության կառույցների ձևավորում) լուծվեցին՝ դրանով որոշակիորեն նսեմացնելով խորհրդային հանրապետությունների անկախության ճանաչումը, ներառյալ նաեւ այն հանրապետություննե– րինըշրջանի այլախոհների հիմնադրած կուսակցությունները, որոնք չէին ձգտելու քայլեր չէին ձեռնարկել այդ ուղղությամբ։թեև դրանց ղեկավարները դեռևս քաղաքականապես ակտիվ են և ունեն հետևորդներ։
Շարժման ղեկավարների միջեւ ի հայտ եկան հին1998֊ի վերջի դրությամբ Հայաստանում գրանցված քաղաքական կուսակցությունների մեծ մասի նույնիսկ անունները հայտնի չեն և կարող են երբեք հայտնի չդառնալ։ Դրանք չափազանց փոքր են ու աննշմար, հաճախ դեռեւս լուռ տարաձայնություններչունեն տեղական կազմակերպություններ, իսկ երբ հայ ժողովրդի առջեւ ծառացավ հարցերի նոր շղթաանդամների նշանակալի քանակ կամ առաջնորդող հայտնի քաղաքական դեմքեր։ Շատ ուրիշներ, առաջացան նաեւ նոր անհամաձայնություններ։որ հարաբերականորեն ճանաչված են, նույնպես փոքր են, սակայն իրենց նշանավոր ղեկավարների շնորհիվ ավելի մեծ համբավ են վայելում։
Շրջակա միջավայրՈմանք կարող 1998֊ին ընտրողների մեկ տոկոսից ավելի հետևորդներ ունեցող կուսակցությունների մեծ մասը գրանցվել է մինչև 1992 թվականը։ Միայն երկուսն են մոռացած լինել, որ 1988 նորելուկներ։ Երկրապահներն սկսեցին որպես պատերազմի վետերանների կազմակերպություն և վայելեցին պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի աջակցությունը։ Վերջինիս դիմումով 1995 թ․ փետրվարի զանգվածային շարժմանը նախորդել էին 1987թ․ աշնանը Երեւանի փողոց– նեբում կայացած ավեփ փոքր ցույցեր՝ ընդվզելու Երեւանում ու նրա38շուրջ գործարանների արտադրած աղտոտիչների դեմ։ Ամենամեծը մոտ 5000 մարդու մասնակցությամբ ցույցն էրխորհրդարանական ընտրություններում Նախագահ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը և ՀՀՇ֊ն սատարեցին այս խմբի ութ թեկնածուի՝ Ազգային ժողով նրանց ընտրության հարցում։ Խորհրդարանի Երկրապահ խումբը, որը հետագա չափանիշներով տպավորիչ չէրսովորաբար սատարում էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին, սակայն իր ժամանակին բավական դարձավ 1997֊ին նրա ղարաբաղյան քաղաքականությանն ընդդիմացող հիմնական խմբակցությունը։ Երկրապահները 1998֊ին իրենց մեջ առան փոքր Հանրապետական կուսակցությունը և 1999֊ի սկզբին դարձան լիարժեք քաղաքական կուսակցություն։ Հայաստանի ժողովրդական կուսակցությունը հիմնադրեց Կարեն Դեմիրճյանի կողմից 1998 թ․ կեսերին նախագահական ընտրություններում նրա նշանակալի երեւույթ էր։հաջողությունից հետո։
Կազմակերպիչները Հայաստանի թույլ կազմակերպված «Կանաչներն» էին։ Ցույցերը բարձրացրին ազգաբնակչության գիտակցությունն Ստեղծվում են նոր կուսակցություններ, և որոշ կուսակցություններ անհետանում են։ Կուսակցությունների ճակատագրերի մեջ փոփոխություններն ու հետաքրքրասիրությունըորակափոխությունները բավականաչափ նորմալ երևույթ են, սակայն որեւէ արդյունք չտվեցին։ Բացի հարցի և ինքնին կարեւորությունից, այն փաստըու իբրև այդպիսին, որ պրոբլեմ չեն կարող համարվել դրանցում ծրագրերի փոխարեն անհատների գերիշխող դերը։ Դա է զանգվածային ցույց տեղի ունենալպատճառը, արձանագրվեց քաղաքացիների մտքում։ Նախ եւ առաջ, այն նախադեպ ստեղծեց հետագա իրադարձությունների համար։ Այժմ ցույցերը օրակարգի հարց բարձրացնելու հնարավոր միջոց էին, եւ կառավարության ու կուսակցության կառույցից դուրս հնարավորություն կար ժողովրդին հուզող հարցեր արծարծելու։որ քիչ կուսակցություններ կարող են պարծենալ սկզբնավորումից ի վեր իրենց անդամակիցների քանակի նշանակալի աճով։
Երկրորդ, Դարաբաղյան Շարժումը մթագնեց շրջակա միջավայրի խնդիրը։ Վերջինս դարձավ Ավելի կարևոր է այն բազմաթիվ հարցերից լոկ մեկըհանգամանքը, որ մի շարք կուսակցություններ ֆինանսական օգնություն են ստանում երկրից դուրս գտնվող աղբյուրներից։ Արտաքին ֆինանսավորումը Հայաստանում, ինչպես և այլ երկրներում, ո– րոնք փետրվարին հրապարակ հանեցին ժողովրդին ու նրա բոլոր դժգոհությունները։ Ահա այսպեսապօրինի է։ Լինի հատուկ գործունեության նպատակով, զանգվածային ցույցերը 1988֊ի վւետրվարին Ղարաբաղը Հայաստանին միավորելու պահանջից շատ արագ 1988֊ի մայիսին վերածվեցին ազգային վերածննդի համապարփակ օրակարգի։թե իբրև սովորական օգնություն՝ արտաքին ֆինանսավորումը խեղաթյուրում է կուսակցությունների հարաբերական հզորության հանրային ընկալումը և ոմանց անարդարացի առավելություն է ընձեռում մյուսների նկատմամբ։
Շրջակա միջավայրի հարցը, դեռեւս չսպառված, տնտեսության փլուզումից հետո դարձավ երկրորդական։ Անկախ Հայաստանի ա– ռաջին խորհրդարանն (1990֊1995) ուներ Կանաչներից մեկ անդամ, որն այնուհետեւ չվերընտրվեց Ազգային ժողովում։
Լեռնային Ղարաբաղը եւ Դարաբաղյան ՇարժումըԴարաբաղյան հակամարտությունը, որը բոցավառեց համաժողովրդական շարժման կրակը եւ եկավ խորհրդանշելու ժողովրդի ձգտումները, մեկ տասնամյակում ծավալվեց բազմաթիվ ուղղություններով։ Քաղաքական հակամարտությունը վերածվեց արյունահեղության։ Մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի ներսում ծագած վարչական հարցը վերաճեց երկու անկախ պետությունների միջեւ պատերազմի՝ վերածվելով տարածաշրջանային ու միջազգային անվտանգության համար լուրջ մտահոգության առարկայի։ Միաժամանակ փոխվեց հակամարտության կարեւորությունը ներքին քաղաքականության39մեջ, ինչպես փոխվեց նաեւ նրա 4֊ւՎ* ազգային օրակարգի, ազգային տնտեսության մեջ եւ կուսակցությունների ծրագրերում։===Խնդիրներ և օրակարգեր===
Հարկավոր Խնդիրների միջոցով կուսակցությունների վերլուծությունը հեշտացնում է տարբերակում կատարել Լեռնային Հայաստանի քաղաքականության ըմբռնումը։ Ի լրումն Ղարաբաղի հիմնախնդրի եւ Հայաստանում Դարաբաղյան Շարժման միջեւ։, որը հիմնականում դեռևս գտնվում էր իր նախառազմական փուլում, 1990 թվին ՀՀՇ֊ի առաջնորդած հաղթական ոչ֊կոմունիստ ընդդիմության առջև երեք մեծ խնդիր կար ծառացած․ Հայաստանը պե՞տք է դառնա անկախ պետություն, թե՞ մնա իբրև ԽՍՀՄ֊ի մաս։ Հայաստանը պե՞տք է ընտրի բազմակուսակցական ժողովրդավարություն, թե՞ մնա միակուսակցական վարչակարգ։ Հայաստանը պե՞տք է պահի կենտրոնի կողմից պլանավորվող սոցիալիստական տնտեսական համակարգը, թե՞ պետք է որդեգրի ազատ շուկայական տնտեսության քաղաքականություն։
Ղարաբաղոա՝ Դարաբաղյան Շարժումը եղել 1988֊ին ոչ ոք չգիտեր, թե ղարաբաղյան հիմնախնդիրն ուր էր եւ մնաց մեկ խնդրի՝ Ղարաբաղի ապագայի նվիրված շարժում։տանելու։ Ամեն դեպքում, 1991֊ին ամեն ոք ենթադրում էր, որ Հայաստանի անկախությունը կհռչակվի այդ տարի, սակայն անկախության միջազգային ճանաչումը չէր ակնկալվում առաջիկա երեք, թերևս հինգ տարում։ Թեև բազմակուսակցական համակարգի և ազատ շուկայական տնտեսության ընդունման հարցում գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն, սակայն հստակ չէր, թե դրանից յուրաքանչյուրն ինչ աստիճանի և որքան արագ կարող է իրականացվել առանց Մոսկվայի կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչման։ Ամեն դեպքում, ուղղությունների հիմնավոր ընտրությունները կատարվեցին 1991֊հուլիսին։
Հայաստանում Ղարաբաղի ռաբցը բոցավառեց Շարժումը1991 թ․ դեկտեմբերին ԽՍՀՄ֊ի փլուզումը խթանեց Հայաստանի, սակայն չկարողացավ սահմանա ^ վնլդբա օրակարգն ու զարգացումը։ Եթե 1988֊ի փետրվաբ–մաճա․ ամիսների ելույթները ամփոփվում էին Ղարաբաղովինչպես նաև բոլոր մյուս խորհրդային հանրապետությունների անկախության ճանաչումը, 1988֊ի մսւյի՜Հւն շարժման առաջնորդներն արծարծում էին ժողովրդավաւա^յսններառյալ նաև այն հանրապետություններինը, արժեքների համակարգի, կոռուպցիայի, պետության ապազգային բնույթի (ռուսականացում եւ ադրբեջանցի ազգաբնակչության ծնելիության աճ) եւ, ի վերջո, անկախության հարցերը։որոնք չէին ձգտել ու քայլեր չէին ձեռնարկել այդ ուղղությամբ։
Այս զարգացումը տեղի ունեցավ երեք գործոնի պատճառով։Շարժման ղեկավարների միջև ի հայտ եկան հին, հաճախ դեռևս լուռ տարաձայնություններ, իսկ երբ հայ ժողովրդի առջև ծառացավ հարցերի նոր շղթա, առաջացան նաև նոր անհամաձայնություններ։
Աոաջին, երբ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում մարզային իշխանությունը 1988 թ․ փետրվարի 20֊ին բարձրացրեց Հայաստանի հետ միավորվելու հար– ցր, եւ Ղաբաբաղում, եւ Հայաստանում ակնկալվում էր, որ հարցն ա– րագորեն կլուծվի հօգուտ Ղաբսաաղի հայցի։ ԽՍՀՄ տարածքում ներքին վարչական սահմանների կանոնավորման դեպքեր ԽՍՀՄ պատմության մեջ տեղի էին ունեցել բազմաթիվ անգամ։ Բացի այդ, «Մոսկվայամ» զրույցներ ունեցած որոշ անհատ ակտիվիստճսր եզրակացրել էին, որ նման վերակարգավորման համաժողովրդական հայցին «Մոսկվան» նպաստավոր արձագանք կտա։ Այդ ամենն, ի վերջո, տեղի էր ունենում «գլասնոստի» , «պերեստրոյկայի» եւ ա– պաստալինականացման շրջանակում։ Եթե շտկումներ էին կատարվում ստալինիզմի հարկադրած քաղաքական ու տնտեսական *՝՚՚․մա– կաբգի մեջ, հիմք կար կարծելու, որ խորհրդային կարգերի երրորդ սյունը՝ ազգային շատ խմբերի համար անարդար ներքին սահմանների համակարգը, նույնպես կարող ։․բ փոփոխվել։
Մոսկվայի կողմից դրական արձագանքի զլացումը եւ փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին Սումգայիթում հայերի կոտորածները վերջիններիս մղեցին կասկածի տակ դնելու այդ համակարգը, քանզի Խորհրդային Միության մաս կազն ՜․լշ ենթադրում էր, որ հայերի անվտանգությունը պետք է երաշխավորված փներ։====Շրջակա միջավայր====
֊․:Փոփոխությունը շատ մեծ չէր տասնիններորդ դարավերջի եւ քսաներորդ դարասկզբի հայ քաղաքական մտքի զարգացումից։ Չափավոր հայերի կողմից Օսմանյան Կայսրությունում բարեփոխումների մասին խաղաղ խնդրագրերըՈմանք կարող են մոռացած լինել, որ երԽսնայաբար իբր պաշտպանվում 1988 թ․ փետրվարի զանգվածային շարժմանը նախորդել էին մեծ տերությունների կողմիօ, ակունքի չհանգեցրին։ Չափավորներն իրենց տեղը զիջեցին հեղափոխականներին, պետությունը պատասխանեց կոտորածներով։ Դրանից հետո հեղափոխական– նեբն սկսեցին հարցնել, թե ինչո՞ւ Արեւմտյան երկբները բարեփոխումներին իրենց սատարման հարցում հետեւողական չէին։ Պատասխանը պարզ էր․ կապիտալիստ եվրոպացիների իմպերիալիստական շահերր եւ Ռուսաստանի ոչ֊ժողովբդավարական բնույթը։ Այս պատասխանը հեղափոխականներից ոմանց մղեց «Հայոց հարցի» լուծումր փնտրելու համաշխարհային համակարգի արմատական վերափոխման մեջ։ Ոմանք միացան հակաիմպերիալիստական 1987 թ․ աշնանը Երևանի փողոցներում կայացած ավելի փոքր ցույցեր՝ ընդվզելու Երևանում ու հեղափոխական եվրոպական ու ռուսական շարժմանը եւ ընդունեցին մարքսիզմն ու մարքսիստականնրա շուրջ գործարանների արտադրած աղտոտիչների դեմ։ Ամենամեծը մոտ 5000 մարդու մասնակցությամբ ցույցն էր, եւ ոչ թե սոսկ սոցիալիստականորը հետագա չափանիշներով տպավորիչ չէր, քաղաքական գաղափարախոսությաննեբ։սակայն իր ժամանակին բավական նշանակալի երևույթ էր։
Դարաբաղյան ցույցերը ազգային վերածննդի շարժման վերածվելու երկրորդ կարեւոր պատճառր պարզ քաղաքացու համար փողոցային ցույցերի նշանակափությունն էր։ Նույնքան կարեւոր, որքան շատերի համար Ղարաբաղի հարցն էր, կարեւոր էր նաեւ (կամ դարձավ այդպիսին) աոաջին անգամ պետության դեմ արոյունավետո– բեն արտահայտվող ընդդիմության խորհրդանշումը։ Համակարգը քաղաքականապես Կազմակերպիչները Հայաստանի թույլ կազմակերպված «Կանաչներն» էին։ Ցույցերը բարձրացրին ազգաբնակչության գիտակցությունն ու բարոյապես սնանկ էրհետաքրքրասիրությունը, մարդիկ բավարարված չէինսակայն որևէ արդյունք չտվեցին։ Բացի հարցի ինքնին կարևորությունից, եւ այժմ հնարավորություն ունեին միանալու ժողովրդի այդ մասին՝ համակարգի վերաբերյալ հբապաբակավ անհատական հայտարարություն անելու։ Նրանց հակակրանքր սոսկ Ղարաբաղի կարգավիճակին չէր վերաբերում։ Այն ավելի վերաբերում էր համակարգինայն փաստը, որը ղեկավարում էր իրենց կյանքի բոլոր բնագավառները։ Ղա– բաբաղը դարձավ համակարգի դեմ բողոքի շարժման ձգանն ու խոբհրդանիշր, սակայն չսպառեց շ , ՞։քման օրակարգը։ Սա բացատրում որ կարող է նաեւ Շարժման ղեկավարության փոփոխությունը միախնդիր ազգային կոմունիստներիցզանգվածային ցույց տեղի ունենալ, ինչպիսին Զորի Բալայանըարձանագրվեց քաղաքացիների մտքում։ Նախ և առաջ, Սիլվա Կա– պուտիկյանը, Իգոր Մուրադյանն այն նախադեպ ստեղծեց հետագա իրադարձությունների համար։ Այժմ ցույցերը օրակարգի հարց բարձրացնելու հնարավոր միջոց էին, նոր, շատերին անծանոթ դեմքերով, ինչպիսիք էին Վազգեն Մանուկյանը, Լեռն Տեր֊Պետրոսյանը, Բաբկեն Արարքցյանը եւ ուրիշներ։և կառավարության ու կուսակցության կառույցից դուրս հնարավորություն կար ժողովրդին հուզող հարցեր արծարծելու։
ՀԵրրորդ գործոնը Ղարաբաղի ու Հայաստանի իրավական կարգավիճակների տարբերությունն էր։ Ղարաբաղն ինքնավար մարզ էր Ադրբեջանի կազմում՝ Խորհրդային պետության կառույցների մեջ սահմանափակ մուտքով ու ներգործությամբ եւ առանց միջազգային դիրքիԵրկրորդ, մինչդեռ Հայաստանր ԽՍՀՄ֊ի բաղկացուցիչ հանրապետություն էր։ Պայքարի ձեւավորման ընթացքում ՄոսկվայիՂարաբաղյան Շարժումը մթագնեց շրջակա միջավայրի խնդիրը։ Վերջինս դարձավ այն բազմաթիվ հարցերից լոկ մեկը, Ադրբեջանի եւ մնացյալ աշխարհի հետ շփումներում Հայաստանն ստիպված էր հարցերը սահմանել՝ նկատի ունենալով խորհրդային իշխանությունների եւ միջազգային հանրության հետ իր հարաբերությունների որոնք փետրվարին հրապարակ հանեցին ժողովրդին ու նրա բոլոր մյուս եզրերը։դժգոհությունները։ Ահա այսպես, զանգվածային ցույցերը 1988֊ի փետրվարին Ղարաբաղը Հայաստանին միավորելու պահանջից շատ արագ 1988֊ի մայիսին վերածվեցին ազգային վերածննդի համապարփակ օրակարգի։
Մինչ Ղաբաբաղ Կոմիտեն համառորեն հետապնդում էր վարչական սահմանների փոփոխման հասնելու նպատակըՇրջակա միջավայրի հարցը, որով Ղարաբաղը կարող էր վերամիավորվել Հայաստանինդեռևս չսպառված, տնտեսության փլուզումից հետո դարձավ երկրորդական։ Անկախ Հայաստանի միակ օ– րինական եւ կառավարող կուսակցությունը՝ Հայկական ԽՍՀ կոմունիստական կուսակցությունըառաջին խորհրդարանն (1990-1995) ուներ Կանաչներից մեկ անդամ, պատասխանեց Շարժումը վերահսկելու երկչոտ փորձով։ Թեեւ որոշ պաշտոնյաներ համակրանք էին տածում Շարժման աոաջին նպատակի հանդեպ, մեծ մասը մտահոգ էր դրա բռնած ուղղությամբ եւ րնդունած ծավալով։ Երբ զանգվածային շարժումը վերածվեց տիրապետող երեւույթի, իսկ կարգախոսներն սկսեցին անցնել նախնական խնդրի սահմանները, Կոմունիստական կուսակցությունն ու կառավարության մարմիններն սկսեցին փորձել իրենց տիրույթի մեջ առնել Շարժումը՝ նրա արմատականացտմը կանխելու ապարդյուն փորձով։ Արմատականացումր կարող էր հակադրվել խորհրդային կարգերին ու ԽՍՀՄ կազմում Հայաստանի կարգավիճակին, եւ ժողովրդավարության ու անկախության հարցեր կարող էին ծագել։որն այնուհետև չվերընտրվեց Ազգային ժողովում։
1988 թ․ դեկտեմբերին տեղի ունեցած երկբաշարժից հետո Շարժման առաջնորդների բանտարկումը Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից մեծագույն սխալ եղավ։ Սակայն այդ ա– ռաջնոբդներին թույլ տալ, որ կազմակերպեն համաժողովրդական փրկարար աշխատանքները, նույնպես սխալ էր լինելու․ Շարժումր վւաստացիորեն փոխարինած էր փնելու կառավարությանը, որն այլեւս չէր կարողանալու ազդեցություն ունենալ կամ ղեկավարել։ Երբ բյուրոկրատական ու կաաւմպացված կառավարության հանդեպ համաժողովրդական բարկությունր Մոսկվային ստիպեց 1989֊ի հունիսին բանտարկյալներին ազատ արձակել, իրավիճակն արմատապես փոխվեց, եւ Ղարաբաղ Կոմիտեն սկսեց մտածել իշխանության գալու42ուղղությամբ գործելու մասին։ 1989֊ին Շարժումը վերածվեց կազմակերպության ( ՀՀՇ)՝ հեոուն գնացող քաղաքական ծրագրերով։ Այն պահանջում էր ոչ պակաս, քան Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական կառուցվածքների վերափոխում եւ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմամբ Դարաբաղյան հարցի լուծում։ ՀՀՇ֊ն ա– ոաջարկում էր ազգային վերածն նդի ծրագիր։====Լեռնային Ղարաբաղը և Ղարաբաղյան շարժումը====
Չնայած առկա տարաձայնություններինՂարաբաղյան հակամարտությունը, կառավարությունն ու ՀՀՇ֊ն հիմնականում քաղաքակիրթ հարաբերություններ էին պահպանում։ 1990֊ի գարնանը Հայաստանի Գերագույն խորհրդի ընտրությունները ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան բերեցին իշխանության։ Կոմունիստները ծանր պայքար մղեցինորը բոցավառեց համաժողովրդական շարժման կրակը և եկավ խորհրդանշելու ժողովրդի ձգտումները, սակայն կորցրին օ– րենսդիր մարմնի նախագահի պաշտոնը։ Գերագույն իարհուրդբ մեկ տասնամյակում ծավալվեց բազմաթիվ ուղղություններով։ Քաղաքական հակամարտությունը վերածվեց փոփոխությունների միջոցիարյունահեղության։ Մեկ պետության՝ ԽՍՀՄ֊ի ներսում ծագած վարչական հարցը, իրական օրենսդիր մարմնի՝ Նախարարների խորհրդի վերաճեց տարածաշրջանային ու գործադիր մյուս մարմինների վրա ուղղակի վերահսկողությամբ։ Դա կառուցվածքային ու քաղաքական վերափոխումների սկիզբն էր։միջազգային անվտանգության համար լուրջ մտահոգության առարկայի։ Միաժամանակ փոխվեց հակամարտության կարևորությունը ներքին քաղաքականության մեջ, ինչպես փոխվեց նաև նրա դերը ազգային օրակարգի, ազգային տնտեսության մեջ և կուսակցությունների ծրագրերում։
ՀՀՇ֊ի կողմից իշխանության ստանձնումը եւ միջազգային հանրության կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչումը արմատապես փոխեցին Դարաբաղյան հիմնախնդրի բնույթը։ Ղարաբաղը դարձավ նոր կառավարության եւ ինքնիշխան նոր պետության օրակարգի հարցերից միայն մեկը։ Թեեւ Ղարաբաղը նույնպես, 1992֊ին, միակողմանիորեն հռչակեց իր անկախությունը, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր ձեռնպահ մնաց այդ հռչակման ճանաչումից։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ հարաբերությունները մնացին ջերմ ու ամուր։
Ադրբեջանի եւ հայկական կողմի միջեւ Ռուսաստանի ու Իրանի միջնորդական ջանքերը 1992թ․ հունիսին փոխարինվեցին Եվրոպայի անվտանգության ու համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ, այն ժամանակ՝ ԵԱՀԽ) կողմից միջնորդվող բանակցություններով։ Ե՛վ Հայաստանր, եւ՛ Ադրբեջանը, իրենց անկախությունների ճանաչումից քիչ անց, անդամակցեցին այդ կազմակերպությանն իբրեւ անկախ պետություններ։ Թեեւ ԵԱՀԿ֊ի սկբնական մանդատը Բելոռուսի մայրաքաղաք Մինսկամ կայանավւք համաժողովի ընթացքում Հարկավոր է տարբերակում կատարել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի խնդրի լուծում գտնելն էր, ռազմական առճակատսան սաստկացումը միջնորդներին ստիպեց զբաղվել մարտերի դադարեցման միջոցների որոնմամբ՝ այն դարձնելով ԵԱՀԿ Մինսկի Խումբ անվամբ հայտնի ատյանի օրակարգի հիմնական հարցր։հիմնախնդրի և Հայաստանում Ղարաբաղյան Շարժման միջև։
43Այս բանակցություններին սւ տնակցության խնդիրը դարձավ հաջորդ վիճարկվող հարցը։ Ղարաբաղը, որը բանակցություններին հրավիրված Ղարաբաղում Ղարաբաղյան Շարժումը եղել էր իբրեւ «շահազրօհո կողմ» , նախ մեբժեց մասնակցել ղրանց։ և մնաց մեկ խնդրի՝ Ղարաբաղի այս քայլր պաշտպանում էին Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցությունները որոնք 1992֊ի ամռանը փողոցային ցույցեր կազմակերպեցին՝ Հայ սատանի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունր։ Այդ խնդիրը հետապնդում էին երկու կոմունիստական կուսակցությունները, Վազ– գեն Մանուկյանի ԱԺՄ֊ն, Պարույր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորո– շում միավորումր (ԱԻՄ) եւ ՀՅԴ֊Ր․ որոնք, Հայաստանում րնտբական հաջողության հասնելու հարցում ւ՞ապալվելուց հետո, ջանում էին ի– րենց դիրքերն ամրապնդելՂարւ՚՚^աղում։ապագային նվիրված շարժում։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մերժեց ճանաչել Հայաստանում Ղարաբաղի անկախությունր՝ փաստարկելովհարցը բոցավառեց Շարժումը, որ կայուն ա ճկուն լուծումը պահանջում է լուծման հասնել երկու կողմերից "՚նհրաժեշտ փոխզիջումների վրա հիմնված բանակցությունների միջոցովսակայն չկարողացավ սահմանափակել դրա օրակարգն ու զարգացումը։ Եթե 1988֊ի փետրվար֊մարտ ամիսների ելույթները ամփոփվում էին Ղարաբաղով, որ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը կկասեցնի բոլոր բանակցությունները1988֊ի մայիսին շարժման առաջնորդներն արծարծում էին ժողովրդավարության, եւ հիմնախնդիրր կմնւ՛՛ չլուծված։արժեքների համակարգի, կոռուպցիայի, պետության ապազգային բնույթի (ռուսականացում և ադրբեջանցի ազգաբնակչության ծնելիության աճ) և, ի վերջո, անկախության հարցերը։
Ղարաբաղն ի վերջո համաձայնեց մասնակցել ԵԱՀԿ֊ի բանակցություններին։ Մինսկի Խմբի ^սգակցությունները երբեք չհասան կարգավիճակի խնդրին, սակայն հանգեցրին մի շարք առաջարկների, որոնցից ոչ մեկը չընդունվեց հակամարտության բոլոր Ահս զարգացումը տեղի ունեցավ երեք մասնակիցների կողմից միաժամանակ։ Մինսկի Խմբի 1997֊ի սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկր, իբրեւ վերսկսելիք բանակցությունների հիմք, ընդունվեց Ադրբեջանի ու Հայաստանի կողմից, սակայն մերժվեց Ղարաբաղի կողմից։ Այն մերժվեց նաեւ Լեռն Տեր֊Պետրոս– յանի վարչակազմի որոշ անդամների կողմից՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր– Պեսդասյանի հրաժարականին եւ Հայաստանի Նախագահի պաշտոնում Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրվելուն։գործոնի պատճառով։
Քաղաքական կուսակցություն ներր կամ քաղաքական առաջնորդներըԱռաջին․ երբ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում մարզային իշխանությունը 1988 թ․ փետրվարի 20֊ին բարձրացրեց Հայաստանի հետ միավորվելու հարցը, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի Ւ^՚ժտրականից թե՛ առաջ եւ թե՛ հետո հազվադեպ են արտահայած։ լ ււբաղի հիմնախնդրի լա՛ սան կամ դրան հասնելու ռազմավարության վերաբերյալ հստակ շարադրված տեսակետնեբ։ Ընդդիմադիր շատ կուսակցություններև՛ ղարաբաղում, ինչպես կոմունիստական խմբերն ու ՀՅԴ֊նև՛ Հայաստանում ակնկալվում էր, խիստ հակազդեցություն որ հարցն արագորեն կլուծվի հօգուտ Ղարաբաղի հայցի։ ԽՍՀՄ տարածքում ներքին վարչական սահմանների կանոնավորման դեպքեր ԽՍՀՄ պատմության մեջ տեղի էին ցուցաբերում փոխզիջման մասին որեւէ ակնարկի հանդեպունեցել բազմաթիվ անգամ։ Բացի այդ, սակայն հակամարտության լուծման որեւէ կառուցողական ծրագիր չէին■՚առաջարկում։ Ուրիշներ խոսում «Մոսկովյան զրույցներ ունեցած որոշ անհատ ակտիվիստներ եզրակացրել էին փոխզիջման մասին, սակայն չէին հստակեցնումոր նման վերակարզմավորման համաժողովրդական հայցին «Մոսկվան» նպաստավոր արձագանք կտա։ Այդ ամենն, թե ինչն ի վերջո, տեղի էր ունենում «գլասնոստի», «պերեստրոյկայի» և ապաստալինականացման շրջանակում։ Եթե շտկումներ էին պատրաստ զիջելու։ ՀՀՇ֊ից րնձ– յաղված եւ Կտրիճ Սարդարյանի կատարվում ստալինիզմի հարկադրած քաղաքական ու Աշոտ Բլեյանի ղեկավարած Նոր ուղի կուսակցությունն առաջարկեց պարզագույնտնտեսական համակարգի մեջ, թեեւ ամենանվազ ժողովրդականություն վայելող, լուծումը, ապահովել Ղարաբաղի հայերի իրավունքների երաշխիքներն ու Ղարաբաղը թողնել Ադբբեջանի կազմում։ Նոր աղու ղեկավարները պատճառաբանում էինհիմք կար կարծելու, որ Ղարաբաղը կդառնա այն ձկնկուլըխորհրդային կարգերի երրորդ սյունը՝ ազգային շատ խմբերի համար անարդար ներքին սահմանների համակարգը, որը կկլանի Հայաստանը, կհանգեց– նի վերջինիս անկախաբար գործելու ունակության կորստին, եւ կդառնա այն մեխանիզմր, որով ավանդական մտածողությունը վերստին մուտք կգործի Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ։նույնպես կարող էր փոփոխվել։
Այս խնդիրը շարունակելու է արծարծվել հաջորդ երկու գլուխներում։ Սակայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման հարցում մոտեցումների տարբերությունները սահմանազատելու ցանկացած փորձ հարուցում է մի շարք բարդություններ։ ՆախՄոսկվայի կողմից դրական արձագանքի զլացումը և փետրվարի վերջին ու մարտի սկզբին Սումգայիթում հայերի կոտորածները վերջիններիս մղեցին կասկածի տակ դնելու այդ համակարգը, փոխզիջում՝ կոմպրոմիս բառը քաղաքականացվեց մինչեւ հստակեցվելը։ Երկրորդ, խնդի– բր սկսեց հեշտորեն շահարկվել քաղաքական նպատակներով, եւ կուսակցությունները հակասական ազդանշաններ էին արձակում։ 1998֊ին Նախագահ Ռ․ Քոչարյանի խորհրդականների շարքում էին Հայաստանի ՀՅԴ ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանր, ԱԻՄ ղեկավար Պարույր Հայրիկյանը, ՀԴԿ ղեկավար Արամ Սարգսյանր։ ԱԺՍ֊ում Վազգեն Սանուկյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանը Նախագահի աշխատակազմում Վեբահսկողական ծառայության ղեկավարն էր։ Բոլորր ներկայացնում են այն կուսակցությունները, որոնք 1992֊ին պահանջում էինքանզի Խորհրդային Միության մաս կազմելը ենթադրում էր, որ է․ Տեր֊Պետրոսյանր ճանաչի Ղարաբաղի հռչա– կած անկախությունր։ Սակայն նրանցից ոչ ոք չաբծարծեց այդ հար– ցր նախագահական աշխատակազմում Քոչաբյանին միանալուց հետո, եւ, առնվազն հրապարակավ, չպահանջեց Ղարաբաղի միացումը Հայաստանին։հայերի անվտանգությունը պետք է երաշխավորված լիներ։
ԱնկախությանԲացի Ղարաբաղի հիմնախնդբից, 1990֊ին Հայաստանի Փոփոխությունը շատ մեծ չէր տասնիններորդ դարավերջի և քսաներորդ դարասկզբի հայ քաղաքական օրակարգը բաղկացած էր այնպիսի խնդիրներիցմտքի զարգացումից։ Չափավոր հայերի կողմից Օսմանյան Կայսրությունում բարեփոխումների մասին խաղաղ խնդրագրերը, որոնք պայմանավորելու որ երևակայաբար իբր պաշտպանվում էին եբկրի բնույթը․ Հայաստանը պետք է մնար ԽՍՀՍ֊ի մա՞սմեծ տերությունների կողմից, թե՞ դառնար անկախ երկիրարդյունքի չհանգեցրին։ Չափավորներն իրենց տեղը զիջեցին հեղափոխականներին, Հայաստանը պետք է ունենար մե՞կ կուսակցությունպետությունը պատասխանեց կոտորածներով։ Դրանից հետո հեղափոխականներն սկսեցին հարցնել, թե՞ հաստատեր բազմակուսակցական45համակարգթե ինչո՞ւ Արևմտյան երկրները բարեփոխումներին իրենց սատարման հարցում հետևողական չէին։ Պատասխանը պարզ էր․ կապիտալիստ եվրոպացիների իմպերիալիստական շահերը և Ռուսաստանի ոչ֊ժողովրդավարական բնույթը։ Այս պատասխանը հեղափոխականներից ոմանց մղեղ «Հայոց հարցի» լուծումը փնտրելու համաշխարհային համակարգի արմատական վերափոխման մեջ։ Ոմանք միացան հակաիմպերիալիստական ու հեղափոխական եվրոպական ու ռուսական շարժմանը և ընդունեցին մարքսիզմն ու մարքսիստական, Հայաստանը պետք է ունենար Կենտրոնի կողմից պլանավորված տնտեսությո՞ւն՝ հիմնված պետության սեփականությունը հանդիսացող արտադրության միջոցների վրա, թե՞ պետք է անցներ ազատ շուկայական տնտեսության։և ոչ թե սոսկ սոցիալիստական քաղաքական գաղափարախոսություններ։
Կուսակցությունների աոջեւ ծառացած աոաջին հիմնախնդիրը անկախությունն էր։
Թերեւս Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ կարող էին մտածած փնել անկախության հնարավորության մասինՂարաբաղյան ցույցերը ազգային վերածննդի շարժման վերածվելու երկրորդ կարևոր պատճառը պարզ քաղաքացու համար փողոցային ցույցերի նշանակությունն էր։ Նույնքան կարևոր, սակայն Կոմիտեն որքան շատերի համար Ղարաբաղի հարցն էր, կարևոր էր նաև (կամ դարձավ այդպիսին) առաջին անգամ պետության դեմ արդյունավետորեն արտահայտվող ընդդիմության խորհրդանշումը։ Համակարգը քաղաքականապես և բարոյապես սնանկ էր, մարդիկ բավարարված չէին, և այժմ հնարավորություն ունեին միանալու ժողովրդի այդ գաղափարով մասին՝ համակարգի վերաբերյալ հրապարակավ անհատական հայտարարություն անելու։ Նրանց հակակրանքը սոսկ Ղարաբաղի կարգավիճակին չէր սկսել իր գործունեությանը։ Անկախության ձգտումը ներքին իրադրության զարգացման տրամաբանության արգասիքն վերաբերում։ Այն ավելի վերաբերում էրհամակարգին, ոմանք ասում են՝ հայության եւ համաշխարհային պատմության տրամաբանությունը։ Ամեն դեպքում անկախություննորը ղեկավարում էր իրենց կյանքի բոլոր բնագավառները։ Ղարաբաղը դարձավ համակարգի դեմ բողոքի շարժման ձգանն ու խորհրդանիշը, ի վերջոսակայն չսպառեց շարժման օրակարգը։ Սա բացատրվում է նաև Շարժման ղեկավարության փոփոխությունը միախնդիր ազգային կոմունիստներից, անխուսափելի էր։ինչպիսին Զորի Բալայանը, Սիլվա Կապուտիկյանը, Իգոր Մուրադյանն էին, նոր, շատերին անծանոթ դեմքերով, ինչպիսին էին Վազգեն Մանուկյանը, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, Բաբկեն Արարքցյանը և ուրիշներ։
Համբարձում Գալստյանը՝ Կոմիտեի ամենաերիտասարդ անդամն Երկրորդ գործոնը Ղարաբաղի ու Երեւանի ապագա քադաքապետը, այն մարդկանցից Հայաստանի իրավական կարգավիճակների տարբերությունն էր։ Ղարաբաղն ինքնավար մարզ էր, որը վստահ էր, որ այդ ողջ պատմությունն ավարտվելու էր անկախությամբ։ Նա Կոմիտեի աոաջին անդամն էր, որին ես համեմատաբար մոտիկից ճանաչեցի 1988 թ․ մայիսին Երեւան կատարած իմ ուղեւորության ընթացքում։ Կոմերիտական կազմակերպության Ադրբեջանի կազմում՝ Խորհրդային կառույցների մեջ ակտիվ երիտասարդ ազգագրագետ Համբարձում Գալստյանը փորձում էր համոզել ինձ՝ սփյոտքյան պատմաբանիս եւ դեռեւս ՀՅԴ անդամիսսահմանափակ մուտքով ու ներգործությամբ և առանց միջազգային դիրքի, որ անկախությունն այն հանգրվանն է, դեպի ուր շարժվում է մինչդեռ ՀայաստանըԽՍՀՄ֊ի բաղկացուցիչ հանրապետություն էր։ Պայքարի ձևավորման ընթացքում Մոսկվայի, եւ դա լավ բան է, ճիշտ այն, ինչի մասին ՀՅԴ անդամը պետք է, կամ ենթադրվում է, որ պետք է մտածած լինի։ Սակայն այս ՀՅԴ֊ականը թերահավատ էր։Ադրբեջանի և մնացյալ աշխարհի հետ շփումներում Հայաստանն ստիպված էր հարցերը սահմանել՝ նկատի ունենալով խորհրդային իշխանությունների և միջազգային հանրության հետ իր հարաբերությունների բոլոր մյուս եզրերը։
ժամանակի ընթացքում իրադարձություններն այլընտրանք չթողեցին։ Որոշումը կայացնելով՝ ՀՀՇ֊ն բռնեց անկախության ուղին ամբողջ ճակատովՄինչ Ղարաբաղ Կոմիտեն համառորեն հետապնդում էր վարչական սահմանների փոփոխման հասնելու նպատակը, սակայն այդ արեց խաղաղ կերպով՝ ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու մասին Գորբաչովի սահմանած օրենքի համաձայն։որով Ղարաբաղը կարող էր վերամիավորվել Հայաստանին, Հայաստանը միակ օրինական և կառավարող կուսակցությունը՝ Հայկական ԽՍՀ կոմունիստական կուսակցությունը, պատասխանեց Շարժումը վերահսկելու երկչոտ փորձով։ Թեև որոշ պաշտոնյաներ համակրանք էին տածում Շարժման առաջին նպատակի հանդեպ, մեծ մասը մտահոգ էր դրա բռնած ուղղությամբ և ընդունած ծավալով։ Երբ զանգվածային շարժումը վերածվեց տիրապետող երևույթի, իսկ կարգախոսներն սկսեցին անցնել նախնական խնդրի սահմանները, Կոմունիստական կուսակցությունն ու կառավարության մարմիններն սկսեցին փորձել իրենց տիրույթի մեջ առնել Շարժումը՝ նրա արմատականացումը կանխելու ապարդյուն փորձով։ Արմատականացումը կարող էր հակադրվել խորհրդային կարգերին ու ԽՍՀՄ կազմում Հայաստանի կարգավիճակին, և ժողովրդավարության ու անկախության հարցեր կարող էին ծագել։
Դեպի անկախություն ընթացքի կասեցման վերջին հնարավորությունը Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի Նախագահության նախագահի ընտրությանն էր, որը հաջորդում էբ խորհրդային ոճի 1988 թ․ դեկտեմբերին տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո Շարժման առաջնորդների բանտարկումը Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից մեծագույն սխալ եղավ։ Սակայն այդ օրենսդիր մարմնի 1990թ․ գարնանը կայացած ընդհանուր ընտրություններին։ Ըստ էությանառաջնորդներին թույլ տալ, այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդում ներկայացված որ կազմակերպեն համաժողովրդական փրկարար աշխատանքները, նույնպես սխալ էր երկու կուսակցության, պաշտոնական Կոմունիստական կուսակցությունը (ԿԿ) եւ ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոափցիանլինելու․ Շարժումը փաստացիորեն փոխարինած էր լինելու կառավարությանը, որն ընդդիմության էր։ Ընտրությունը հեշտ չէր։ Գերագույն խորհրդի46նախագահի ընտրության արդյունքը ըստ էության պետք է նշեր այն ուղղությունը, որով հիմնական հարցերում պետք է ընթանար Հայաստանը։ Կողմերից ոչ մեկը ապահովված այլևս չէր մեծամասնությամբ։ Կոմունիստների մեծամասնությանր ձայնը տվեց ԿԿ աոաջին քարտուղար եւ այդ կուսակցության ներկայացրած թեկնածու Վլադիմիր Մով– սիսյանին։ Ի վերջոկարողանալու ազդեցություն ունենալ կամ ղեկավարել։ Երբ բյուրոկրատական ու կոռումպացված կառավարության հանդեպ համաժողովրդական բարկությունը Մոսկվային ստիպեց 1989֊ի հունիսին բանտարկյալներին ազատ արձակել, նորեկների մեծ մասը եւ մի քանի կոմունիստներիրավիճակն արմատապես փոխվեց, ԿԿ Գուգարքի շրջանային և Ղարաբաղ Կոմիտեն սկսեց մտածել իշխանության գալու ուղղությամբ գործելու մասին։ 1989֊ին Շարժումը վերածվեց կազմակերպության քարտուղար Վիգեն Խաչատրյանի առանցքային մասնակցությամբ, քվեարկեցին (ՀՀՇ թեկնածու Լեոն Տեբ֊Պետբոսյանի օգտին։ Մովսիսյանը պարտվեց)՝ հեռուն գնացող քաղաքական ծրագրերով։ Այն պահանջում էր ոչ պակաս, սակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ ոխ չպահեց, իսկ Լ․ Տեբ֊Պետրոս– յանն իր հերթին որեւէ չարակամություն չունեցավ նրա դեմ։ Հետագայում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախագահության շրջանում Մովսիսյանը գործեց որպես Գաղթականների հարցերով պետական կոմիտեի ղեկավար, Գյուղատնտեսության նախարար եւ մարզպետ։ Այլ կոմունիստներ նույնպես պաշտոններ ստանձնեցին նոր վարչակազմում։ Օրինակ, ԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի քան Հայաստանի քաղաքական ու տնտեսական հարցերի բաժնի վարիչ Գազիկ Հարությունյանն ընտրվեց Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ, իսկ այնուհետեւ, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ցուցակով՝ հանրապետության փոխնախագահ (1991֊1995), ապա, 1995թ․ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումից հետո, նշանակվեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ։կառուցվածքների վերափոխում և Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմամբ Ղարաբաղյան հարցի լուծում։ ՀՀՇ֊ն առաջարկում էր ազգային վերածննդի ծրագիր։
Ինչպես սեպտեմբերի 21֊ի հանրաքվեն ցույց տվեցՉնայած առկա տարաձայնություններին, ԿԿ֊ն գիտեր, որ ինքը չափազանց թույլ էր՝ դիմակայելու համար անկախության հռչակման ուղղությամբ անխոնջ երթին։ Նա գիտեր, որ անկաիտւթյանր նշանակելու էր իշխանության կորուստ։ Կուսակցության անդամներից ոմանք անկեղծ մտահոգության անեին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու Հայաստանի կարողության վերաբերյալ։ Նրանք մտահոգված կառավարությունն ու ՀՀՇ֊ն հիմնականում քաղաքակիրթ հարաբերություններ էին նաեւ, թե Մոսկվան ինչ կասի պահպանում։ 1990֊ի գարնանը Հայաստանի ու նրա հավատարմության մասին։ ԱյնուամենայնիվԳերագույն խորհրդի ընտրությունները ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան բերեցին իշխանության։ Կոմունիստները ծանր պայքար մղեցին, նրանք գիտեինսակայն կորցրին օրենսդիր մարմնի նախագահի պաշտոնը։ Գերագույն խորհուրդը վերածվեց փոփոխությունների միջոցի, որ այդ ընթացքը կասեցնելու համար շատ բան անել չեն կարող։ Խոր– հըրդային Հայաստանի վերջին ղեկավարներր մեծ մասամբ գործել են ազնվորեն՝ զերծ պահելով ժողովրդին իրական օրենսդիր մարմնի՝ Նախարարների խորհրդի ու նոր հանրապետությանը որեւէ նոր հարվածից։ ՀՅԴ֊ն նույնպես, թեեւ եղել էր 1918֊ին Առաջին Հանրապետության հիմնադիրր եւ, 1919֊ից սկսած՝ անկախության ջահակիբր, դժկամորեն, սակայն ի վերջո անհնար գտավ անկախությանը հակադրվելը։ Սվւյուռքի գործադիր մյուս երկու կուսակցությունները սատարեցին անկախությանը, թեեւ պատմականորեն նրանք են եղել այդ հարցում վերապահտթյուններ ունեցողները։մարմինների վրա ուղղակի վերահսկողությամբ։ Դա կառուցվածքային ու քաղաքական վերափոխումների սկիզբն էր։
47Գերագույն խորհրդի ՀՀՇ֊ի կողմից իշխանության ստանձնումը և միջազգային հանրության կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի րնդանումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկր չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգեւորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայնանկախության ճանաչումը արմատապես փոխեցին Ղարաբաղյան հիմնախնդրի բնույթը։ Ղարաբաղը դարձավ նոր կառավարության և ինքնիշխան նոր պետության օրակարգի հարցերից միայն մեկը։ Թեև Ղարաբաղը նույնպես, 1992֊ին, միակողմանիորեն հռչակեց իր անկախությունը, 1997֊իցԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձեռնպահ մնաց այդ հռչակման ճանաչումից։ Այնուամենայնիվ, սկսեց քարոզել Ռու– սաստան֊Բելաաւս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։ու Ղարաբաղի միջև հարաբերությունները մնացին ջերմ ու ամուր։
Տնտեսական բարեփոխումներՀայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեոեւս անկախությունից առաջ։ Շատերն Ադրբեջանի և հայկական կողմի միջև Ռուսաստանի ու Իրանի միջնորդական ջանքերը 1992 թ․ հունիսին փոխարինվեցին Եվրոպայի անվտանգության ու համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ, այն կարծիքին էինժամանակ՝ ԵԱԽՀ) կողմից միջնորդվող բանակցություններով։ Ե՛վ Հայաստանը, որ անկախ նրանիցև՛ Ադրբեջանը, թե խորհրդային մոդե– փ սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են ե– ղելիրենց անկախությունների ճանաչումից քիչ անց, ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել անդամակցեցին այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, նույնքան էլ քաղաքական կազմակերպությանն իբրև անկախ պետություններ։ Թեև ԵԱՀԿ֊ի սկզբանական մանդատը Բելառուսի մայրաքաղաք Մինսկում կայանալիք համաժողովի ընթացքում Ղարաբաղի կարգավիճակի խնդրի լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետեւաբար, բնական գտնելն էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն իարհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբեւէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդուղուց։ռազմական առճակատման սաստկացումը միջնորդներին ստիպեց զբաղվել մարտերի դադարեցման միջոցների որոնմամբ՝ այն դարձնելով ԵԱՀԿ Մինսկի Խումբ անվանմամբ հայտնի ատյանի օրակարգի հիմնական հարցը։
Անկախությունից ի վերԱյս բանակցություններին մասնակցության խնդիրը դարձավ հաջորդ վիճարկվող հարցը։ Ղարաբաղը, տնտեսական բարեփոխումը եղել է ավե– փ հավակնոտ խնդիրոր բանակցություններին հրավիրված էր իբրև «շահագրգիռ կողմ», քան Դարաբաղյան հակամարտությունընախ մերժեց մասնակցել դրանց։ Ղարաբաղի այս քայլը պաշտպանում էին Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցությունները, ավելի ծանրորոնք 1992֊ի ամռանը փողոցային ցույցեր կազմակերպեցին՝ Հայաստանի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունը։ Այդ խնդիրը հետապնդում էին երկու կոմունիստական կուսակցությունները, քան պետականության կառույցների հաստատումըՎազգեն Մանուկյանի ԱԺՄ֊ն, ավելի դժվարհասանելիՊարյուր Հայրիկյանի Ազգային ինքնորոշում միավորումը (ԱԻՄ) և ՀՅԴ֊ն, քան պատերազմ շահելըորոնք, ավելի բարդՀայաստանում ընտրական հաջողության հասնելու հարցում տապալվելուց հետո, քան գործող Սահմանադրություն գրելը, ավելի խճողված, քան քաղաքացիական հասարակության ստեղծումր, եւ ավելի վատ ընկալված, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն մի խնդիր է, որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, եւ ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։ջանում էին իրենց դիրքերն ամրապնդել Ղարաբաղում։
Խնդիրն սկսվում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախությունը՝ փաստարկելով, որ կայուն ու ճկուն լուծումը պահանջում է հենց բարեփոխում բառից։ Տնտեսության բարեփոխում անվանել այն, ինչ լուծման հասնել երկու կողմերից անհրաժեշտ էր անել, նշանակում է48սխալ ախտորոշում տալ պրոբլեմին եւփոխզիջումների վրա հիմնված բանակցությունների միջոցով, հետեւաբարոր Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախության ճանաչումը կկասեցնի բոլոր բանակցությունները, հետաձգել իրական բուժումը։ Նույնիսկ «վերափոխում» («տրանսֆորմացիա») բառը չի մոտենում հարկ եղած անելիքի խորքի րմբռնմանը։և հիմնախնդիրը կմնա չլուծված։
Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնր Երեւանը չէր եղելՂարաբաղն ի վերջո համաձայնեց մասնակցել ԵԱՀԿ֊ի բանակցություններին։ Մինսկի Խմբի բանակցությունները երբեք չհասան կարգավիճակի մասին խնդրին, եղել էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրեւ տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն եւ Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որեւէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ պետության կենտրոնացված պլանավորման տնտեսություն փոխելը, երբ պրոբլեմը, այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելության հարցն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել սակայն հանգեցրին մի տնտեսության մնացուկներիցշարք առաջարկների, որն անվադողերն արտադրում էր Հայաստանումորոնցից ոչ մեկը չընդունվեց հակամարտության բոլոր երեք մասնակիցների կողմից միաժամանակ։ Մինսկի Խմբի 1997֊ի սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկը, մարմինր՝ էստոնիայումիբրև վերսկսվելիք բանակցությունների հիմք, շարժիչը՝ Ղազախստանումընդունվեց Ադրբեջանի ու Հայաստանի կողմից, իսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբալջացվում֊հավաքվում էր Բւկ– րաինայամ։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղա– փարախոսական էր, այլ նաեւ կայսեբապետական։սակայն մերժվեց Ղարաբաղի կողմից։ Այն մերժվեց նաև Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի որոշ անդամների կողմից՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսայնի հրաժարականին և Հայաստանի Նախագահի պաշտոնում Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրվելուն։
Տնտեսության արտադրական հիմքր բախվում էր այլ պրոբլեմների եւս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էրՔաղաքական կուսակցությունները կամ քաղաքական առաջնորդները, եւ արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թե կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից թե՛ առաջ և թե՛ հետո հազվադեպ են արտահայտել Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման կամ դրան հասնելու ռազմավարության վերաբերյալ հստակ շարադրված տեսակետերը։ Ընդդիմադիր շատ կուսակցություններ, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրելինչպես կոմունիստական խմբերն ու ՀՅԴ֊ն, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ խիստ հակազդեցություն էին ցուցաբերում փոխզիջման մասին որևէ ակնարկի հանդեպ, սակայն հակամարտության լուծման որևէ կառուցողական ծրագիր չէին կատարել երկրիառաջարկում։ Ուրիշները խոսում էին փոխզիջման մասին, ճանապարհներիսակայն չէին հստակեցնում, հաղորդակցության միջոցների ենթակաոուցվածքների մեջ։ Ավելինթե ինչն էին պատրաստ զիջելու։ ՀՀՇ֊ից ընձյուղված և Կտրիճ Սարդարյանի ու Աշոտ Բլեյանի ղեկավարած Նոր ուղի կուսակցությունն առաջարկեց պարզագույն, երկրռւմ քչերն թեև ամենանվազ ժողովրդականություն վայելող լուծումը․ ապահովել Ղարաբաղի հայերի իրավունքների երաշխիքն ու Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանի կազմում։ Նոր ուղու ղեկավարները պատճառաբանում էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որեւէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասին, եւ շատ ավելի քչերբ գիտեին Ղարաբաղը կդառնա այն շուկաների մասինձկնկուլը, ուր ապրանքները վաճառվում կամ վախանակ– վում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսությանորը կկլանի Հայաստանը, եւ ոչ թե սոսկ հնի բարեվախման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը կարող էր ավելի հեշտ լինելկհանգեցնի վերջինիս անկախաբար գործելու ունակության կորստին, քան և կդառնա այն հիմքի վրա կառուցելըմեխանիզմը, որից սկսեց Հայաստանը։որով ավանդական մտածողությունը վերստին մուտք կգործի Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ։
Շուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներԱյս խնդիրը շարունակելու է արծարծվել հաջորդ երկու գլուխներում։ Սակայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման հարցում մոտեցումների տարբերությունները սահմանազատելու ցանկացած փորձ հարուցում է մի շարք բարդություններ։ Նախ, ո– րոնք գոյություն չունեին։ Այն փոխզիջում՝ կոմպրոմիս բառը քաղաքականացվեց մինչև հստակեցնելը։ Երկրորդ, խնդիրը սկսեց հեշտորեն շահարկվել քաղաքական նպատակներով, և կուսակցությունները հակասական ազդանշաններ էին արձակում։ 1998֊ին Նախագահ Ռ․ Քոչարյանի խորհրդականների շարքում էին Հայաստանի ՀՅԴ ղեկավար Վահան Հովաննիսյանը, ԱԻՄ ղեկավար Պարույր Հայրիկյանը, ՀԴԿ ղեկավար Արամ սարգսյանը։ ԱԺՄ֊ում Վազգեն Մանուկյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանը Նախագահի աշխատակազմում Վերահսկողական ծառայության ղեկավարն էր։ Բոլորը ներկայացնում են այն կուսակցությունները, որոնք 1992֊ին պահանջում էր օրենսդրական ենթակաոուցվածք եւ գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենս–4 Պետականության մարտահրավերըԳերագույն իտրհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի ընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից էին, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ճանաչի Ղարաբաղի հռչակած անկախությունը։ Սակայն նրանից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգեւորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայնոք չարծարծեց այդ հարցը նախագահական աշխատակազմում Քոչարյանին միանալուց հետո, 1997֊իցև, սկսեց քարոզել Ռուսաստան –Բելոռուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։առնվազն հրապարակավ, չպահանջեց Ղարաբաղի միացումը Հայաստանին։
Տնտեսական բարեփոխումներ
Հայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռեւս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էին, որ անկախ նրանից, թե խորհրդային մոդե– փ սկզբնական մտադրություններն ու խոստումներն ինչպիսին են ե– ղել, ինչ֊որ բան զարհոտելիոբեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին պատրաստ պաշտպանել այդ մոդետ։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, նույնքան էլ քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունր։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանեփ։ Հետեւաբար, բնական էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, ո՛չ նրանից ընձյտղված րնդղիմադիրները երբեւէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդուղուց։
Անկախությունից ի վեր, տնտեսական բարեփոխումը եղել է ավե– փ հավակնոտ խնդիր, քան Դարաբաղյան հակամարտությունը, ավելի ծանր, քան պետականության կառույցների հաստատումը, ավելի դժվարհասանելի, քան պատերազմ շահելը, ավելի բարդ, քան գործող Սահմանադրություն գրելը, ավեփ խճողված, քան քաղաքացիական հասարակության ստեղծումը, եւ ավեփ վատ ընկալված, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն մի խնդիր է, որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, եւ ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։====Անկախություն====
Խնդիրն սկսվում է հենց բաբեփոյսում բառից։ Տնտեսության բարեփոխում անվանել այնԲացի Ղարաբաղի հիմնախնդրից, ինչ անհրաժեշտ 1990֊ին Հայաստանի քաղաքական օրակարգը բաղկացած էր անելայնպիսի խնդիրներից, նշանակում որոնք պայմանավորելու էին երկրի բնույթը․ Հայաստանը պետք է48սխալ ախտորոշում տալ պրոբլեմին եւմնար ԽՍՀՄ մա՞ս, հետեւաբարթե՞ դառնար անկախ երկիր, հետաձգել իրական բուժումը։ Նույնիսկ «վերավախում» («տրանսֆորմացիա») բառը չի մոտենում հարկ եղած անեփքի խորքի րմբռնմանը։Հայաստանը պետք է ունենար մե՞կ կուսակցություն, թե՞ հաստատեր բազմակուսակցական համակարգ․ Հայաստանը պետք է ունենար Կենտրոնի կողմից պլանավորված տնտեսությո՞ւն՝ հիմնված պետության սեփականությունը հանդիսացող արտադրության միջոցների վրա, թե՞ պետք է անցներ ազատ շուկայական տնտեսության։
Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ Կուսակցությունների առջև ծառացած առաջին հիմնախնդիրը անկախությունն էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնը Երեւանը չէր եղել, եղել էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրեւ տնտեսություն, ուներ տնտեսական չնչին տրամաբանություն եւ Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որեւէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ պետության կենտրոնացված պլանավորման տնտեսություն վտխելբ, երբ պրոբլեմը, այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելության հարցն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել մի տնտեսության մնացուկներից, որն անվադողերն արտադրում էր Հայաստանում, մարմինը՝ էստոնիայում, շարժիչը՝ Ղազախստանտմ, իսկ այդ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբողջացվում֊հավաքվում էր Ուկ– րաինայում։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ միայն գաղա– փարախոսական էր, այլ նաեւ կայսերապետական։
Տնտեսության արտադրական հիմքր բախվում էր այլ պրոբլեմների եւս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էր, եւ արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թ° կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակ, երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրել, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ չէին կատարել երկրի, ճանապարհների, հաղորդակցության միջոցների ենթակաոուցվածքների մեջ։ Ավելին, երկրռւմ քչերն Թերևս Ղարաբաղ Կոմիտեի որոշ անդամներ կարող էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որեւէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մտածած լինել անկախության հնարավորության մասին, եւ շատ ավեփ քչերր գիտեին այն շուկաների մասին, ուր ապրանքները վաճառվում կամ փոխանակ– վում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսության, եւ ոչ թե սոսկ հնի բարեվախման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը կարող էր ավեփ հեշտ փնելսակայն Կոմիտեն այդ գաղափարով չէր սկսել իր գործունեությունը։ Անկախության ձգտումը ներքին իրողության զարգացման տրամաբանության արգասիքն էր․ ոմանք ասում են՝ հայության և համաշխարհային պատմության տրամաբանությունը։ Ամեն դեպքում անկախությունն, քան այն հիմքի վրա կառուցելըի վերջո, որից սկսեց Հայաստանը։անխուսափելի էր։
Շուկայական տնտեսությունը պահանջում Համբարձում Գալստյանը՝ Կոմիտեի ամենաերիտասարդ անդամն ու Երևանի ապագա քաղաքապետը, այն մարդկանցից էր այնպիսի բաներ, ո– րոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում որը վստահ էր օրենսդրական ենթակաոուցվածք եւ գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենս–4 Պետականության մարտահրավերըդրության եւ , որ այդ ողջ պատմությունն ավարտվելու էր անկախությամբ։ Նա Կոմիտեի առաջին անդամն էր, որին ես համեմատաբար մոտիկից ճանաչեցի 1998 թ․ մայիսին Երևան կատարած իմ ուղևորության ընթացքում։ Կոմերիտական կազմակերպության մեջ ակտիվ երիտասարդ ազգագրագետ Համբարձում Գալստյանը փորձում էր համոզել ինձ՝ սփյուռքյան պատմաբանիս և դեռևս ՀՅԴ անդամիս, որ անկախությունն այն իմացող դատավորներ ու փաստաբաններհանգրվանն է, անկախ իրավական համակարգդեպի ուր շարժվում է Հայաստանը, մաքսային ու հարկային օրենսդրություն ե ծառայություններ։ Ամենից ավեփև դա լավ բան է, ճիշտ այն պահանջում էր կապիտալ ներդրումներ։ Սեվւականատիրության օրենքների փոփոխությունը հազիվ թե բավական լիներ համակարգը փոխելու համար։, ինչի մասին ՀՅԴ անդամը պետք է, կամ ենթադրվում է, որ պետք է մտածած լինի։ Սակայն այս ՀՅԴ֊ականը թերահավատ էր։
Բացի Ժամանակի ընթացքում իրադարձություններն այլընտրանք չթողեցին։ Որոշումը կայացնելով՝ ՀՀՇ֊ն բռնեց անկախության ուղին ամբողջ ճակատով, սակայն այդ, ո՛չ երկիրը, ո՛չ քաղաքացիները վափոխության մեջ ներդնելու կապիտալ չունեին։ Անորոշությանը եղած֊չեղած կապիտալի տերերին ստիպում էր ավեփ շուտ եղածը ներդնել կարճաժամկետ առեւտրի, քան հեռանկարային արդյունաբերական արտադրության մեջ, որը շատ քիչ հնարավորություն ուներ ելք գտնելու ղեպի համաշխարհային շուկաներ։ Հայաստանն ինքը նույնպես չափազանց փոքր էր եւ չափազանց աղքատ, որպեսզի հնարավոր շուկա դառնար արտասահմանյան ներդրումների համար, որոնք կարող էին փոխարինել կամ լրացնել ներքին կապիտաա։արեց խաղաղ կերպով՝ ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու մասին Գորբաչովի սահմանած օրենքի համաձայն։
Այնուհետեւ հայտնվեց եւս Դեպի անկախություն ընթացքի կասեցման վերջին հնարավորությունը Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի Նախագահության նախագահի ընտրությունն էր, որը հաջորդում էր խորհրդային ոճի այդ օրենսդիր մարմնի 1990 թ․ գարնանը կայացած ընդհանուր ընտրություններին։ Ըստ էության, այդ ժամանակ Գերագույն խորհրդում ներկայացված էր երկու խանգարող գործոն՝ շրջավւա– կումներըկուսակցություն․ պաշտոնական Կոմուսնիստական կուսակցությունը (ԿԿ) և ՀՀՇ֊ի ղեկավարած կոալիցիան, որոնք հումքի ներմուծումները եւ պատրաստի արտադրանքի արտահանումները դարձրին ծայրահեղորեն թանկորն ընդդիմություն էր։ Ընտրությունը հեշտ չէր։ Գերագույն խորհրդի նախագահի ընտրության արդյունքը ըստ էության պետք է նշեր այն ուղղությունը, եթե որով հիմնական հարցերում պետք է ընթանար Հայաստանը։ Կողմերից ոչ անհնարինմեկը ապահովված չէր մեծամասնությամբ։ Կոմունիստների մեծամասնությունը ձայնը տվեց ԿԿ առաջին քարտուղար և այդ կուսակցության ներկայացրած թեկնածու Վլադիմիր Մովսիսյանին։ Ի վերջո, եւ պատերազմընորեկների մեծ մասը և մի քանի կոմունիստներ, որն առաջնայնություն ձեռք բերեց առկաԿԿ Գուգարքի շրջանային կազմակերպության քարտուղար Վիգեն Խաչատրյանի առանցքային մասնակցությամբ, թեեւ սուղքվեարկեցին ՀՀՇ թեկնածու Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի օգտին։ Մովսիսյանը պարտվեց, ռեսուրսների օգտագործման հանդեպ։ Ղաբաբաղյան հակամարտությունը նաեւ անհնարին էր դարձրել ավեփ մեծսակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ ոխ չպահեց, տարա– ծաշրջանային շուկայի ստեղծումը այն ապրանքների համարիսկ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր հերթին որևէ չարակամություն չունեցավ նրա դեմ։ Հետագայում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախագահության շրջանում Մովսիսյանը գործեց որպես Գաղթականների հարցերով պետական կոմիտեի ղեկավար, Գյուղատնտեսության նախարար և մարզպետ։ Այլ կոմունիստներ նույնպես պաշտոններ ստանձնեցին նոր վարչակազմում։ Օրինակ, ԿԿ Կենտրոնական կոմիտի տնտեսության հարցերի բաժնի վարիչ Գագիկ Հարությունյանը ընտրվեց Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ, իսկ այնուհետև, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ցուցակով՝ հանրապետության փոխնախագահ (1991-19935), ապա, 1995 թ․ Սահմանադրական դատարանի հիմնադրումից հետո, որոնք կարող էին արտադրվել Հայաստանում։նշանակվեց Սահմանադրական դատարանի նախագահ։
Այս գործոններից յուրաքանչյուրն աոանձին վերցրած մարտակոչ կփնեբ ամեն մի կառավարության համար։ Դրանց համադրումը մտքիԻնչպես սեպտեմբերի21֊ի հանրաքվեն ցույց տվեց, երեւակայությանԿԿ֊ն գիտեր, համբերության ու տոկունության փորձաքննություն էր դրանց հետ առնչվող ամեն մի պաշտոնյայի համար։ Ինչ էլ որ լինի այս ինքը չափազանց թույլ էր՝ դիմակայելու համար անկախության հռչակման ուղղությամբ կատարված առաջընթացը, կասկած չկաանխոնջ երթին։ Նա գիտեր, որ ի վերջո տնտեսական չափանիշն էանկախությունը նշանակելու էր իշխանության կորուստ։ Կուսակցության անդամներից ոմանք անկեղծ մտահոգություն ունեին սեփական ոտքերի վրա կանգնելու Հայաստանի կարողության վերաբերյալ։ Նրանք մտահոգված էին նաև, որն անմիջական եւ ամենօրյա ազդեցություն է գործում հայաստանցիների՝ թե՛ իբրեւ անհատների, թե՛ իբրեւ ընտանիքների եւ թե՛ հասարակության կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառների վրա։ Անկախությունն թե Մոսկվան ինչ կասի Հայաստանի ու ժողովրդավարությունընրա հավատարմության մասին։ Այնուամենայնիվ, ազգային հեռանկարներն ու միջազգային հավակնություններընրանք գիտեին, հոգեւոր ձգտումներն որ այդ ընթացքը կասեցնելու համար շատ բան անել չեն կարող։ Խորհրդային Հայաստանի վերջին ղեկավարները մեծ մասամբ գործել են ազնվորեն՝ զերծ պահելով ժողովրդին ու մշակութային նվաճումներընոր հանրապետությունը որևէ նոր հարվածից։ ՀՅԴ֊ն նույնպես, ավանդական կապերն ու բարոյական ընտրանքները՝ բոլորը հօդս են ցնդում՝ բախվելով մեկ իրականության՝ ադքատությանրթեև եղել էր 1918֊ին Առաջին Հանրապետության հիմնադիրը և, որի մեջ սնանկ տնտեսության փլուզումից հետո ընկղմված է ազգաբնակչության մեծ մասը։ Ինչպես եւ ամենուր1919֊ից սկսած՝ անկախության ջահակիրը, քաղաքացու համար անկախությունն ու աղ–50քատությունը միմյանց կապելը եւ հարց տալըդժկամորեն, թե այս ամենից հետո ո՞րն է անկախ պետականության առավելությունըսակայն ի վերջո անհնար գտավ անկախությանը հակադրվելը։ Սփյուռքի մյուս երկու կուսակցությունները սատարեցին անկախությանը, կարող է դժվար հաղթահարեփ մի գայթակղություն փնել։թեև պատմականորեն նրանք են եղել այդ հարցում վերապահություններ ունեցողները։
Տնտեսական Գերագույն խորհրդի կողմից Հայաստանում բազմակուսակցական համակարգի փոփոխության պրոբլեմն այն էր, որ շատերը շատ բան չգիտեին շուկայական տնտեսության մասին։ Ինչ նրանք գիտեին, դրանք այլ եբկրնեբի մոդելների հատակոտորներ էին։ Ավեփն՝ Հայաստանում, նախկին ԽԱՀՄ հանրապետություններում կամ ողջ աշխարհում շատ ավեփ քչերն էին տեղյակ, թե ինչպես պետք է փոխել համակարգը։ Մի հանրապետությունումընդունումից հետո հիմնադրված կուսակցություններից ոչ մեկը չընդդիմացավ անկախությանը։ Մեծ մասը մեծագույն ոգևորությամբ սատարեց դրան։ Հայաստանի կոմունիստական նորաստեղծ կուսակցությունը սակայն, որտեղ տնտեսությունն ամեն բան էր1997֊ից, բացի ազգային փնելուց՝ գոյություն չունեին կենտրոնացված պլանավորվող տնտեսությունը ազատ շուկայականի վերածելու մեխանիզմների առաջնակարգ գիտելիքներ կամ կուտակված փորձ։սկսեց քարոզել Ռուսաստան֊Բելառուս միության մեջ Հայաստանի ներգրավման օգտին։
1991֊ին Հայաստանը, փնելով աոաջինը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ, ապապետականացրեց գյուղատնտեսական սեկսարր՝ վարելահողերի 90% –ը բաժանելով այն մշակող գյուղացիներին։ Արմատական եւ ողջունելի ագրարային այդ հեղափոխությունն անավարտ մնաց՝ չունենալով համապատասխան նախատեսումներ մեխանիզացիայի օգտագործման, վարկերի, պահեստավորման եւ դեպի շուկաներ առաքման վերաբերյալ։====Տնտեսական բարեփոխումներ====
ԽանութներիՀայաստանի ապագա տնտեսական համակարգի հարցն ազգային օրակարգի վրա հայտնվեց դեռևս անկախությունից առաջ։ Շատերն այն կարծիքին էին, միջին ձեռնարկությունների եւ մեծ արդյունաբերական գործարանների լայնածավալ սեփականաշնորհումը հաջորդեց դանդաղորեն։ Յուրաքանչյուր փուլ եւ մեթոդ ուղեկցվում էր երբեմն ի– րավացիոր անկախ նրանից, հաճախ անհեթեթ բողոքներով թե խորհրդային մոդելի սկզբնական մտադրություններն ու մեղադրանքներովխոստումներն ինչպիսին են եղել, որոնց մեջ պարբերական ձախողումները նույնքան դեր ինչ֊որ բան զարհուրելիորեն սխալ է ընթացել։ Քչերն էին կատարում, պատրաստ պաշտպանել այդ մոդելը։ Ազատ շուկայական համակարգի ընդունումը որքան «ծանոթով գործ անելը»որ տնտեսական համակարգի ընտրություն էր, նույնքան քաղաքական լուծում էր։ Ընտրվեց քաղաքականապես ու տնտեսապես ազատ աշխարհի ուղղությունը։ Այդ երկուսը դարձան անբաժանելի։ Հետևաբար, բնական էր, որ ՀՀՇ֊ի ղեկավարության ներքո գտնվող Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ձայների ճնշող մեծամասնությամբ քվեարկեց հօգուտ ազատ շուկայական տնտեսության։ Ո՛չ ՀՀՇ֊ն, տնավարությունը եւ կոռուպցիան։ո՛չ նրանից ընձյուղված ընդդիմադիրները երբևէ նշանակալիորեն չշեղվեցին այդ ուղուց։
1993թ․ վերջերինԱնկախությունից ի վեր, փորձարարության ու որոնումների երկու տարուց հետո էր միայնտնտեսական բարեփոխումը եղել է ավելի հավակնոտ խնդիր, որ ոգեշնչությամբ ընթացողքան Ղարաբաղյան հակամարտությունը, բայց չհամակար– գավորված բարեփոխումները Միջազգային արժութային հիմնադրամի եւ Համաշխարհային բանկի նեբգբավմամբ կազմակերպվեցին՝ կենտրոնանալով մակրոտնտեսական նպատակների ավելի ծանր, քան պետականության կառույցների հաստատումը, ավելի դժվարահասանելի, քան պատերազմ շահելը, ավելի բարդ, քան գործող Սահմանադրության ստեղծումը, և ավելի վատ ընկալված, քան համատարած կոռուպցիան։ Այնուամենայնիվ, այն մի խնդիր է, որը կապվում է մնացած խնդիրներին ու ռազմավարության շուրջ։խթանում դրանք։ Քաղաքացիների համար այն նշանակում է աշխատելու իրավունք, սեփական աշխատանքով արժանավայել կյանք ստեղծելու իրավունք, և ընդգրկում է դրանից բխող այլ իրավունքներ։
Շուկայական տնտեսության փակատաբ իմաստը եւ դրանից բխող հետեւությունները դրսեւորվեցին ժամանակի ընթացքում։ ԱյդպեսԽնդիրն սկսվում է հենց բարեփոխում բառից։ Տնտեսության բարեփոխում անվանել այն, նաեւ ժամանակի ընթացքում դրսեւորվեց շրջափակումների նշանակությունըինչ անհրաժեշտ էր անել, Ռուսաստանի կողմից Հայաստանն ու նախկին խորհրդային մյուս հանրապետությունները ռուբլու գոտուց դուրս թողնելու51որոշման նշանակությունը նշանակում է սխալ ախտորոշում տալ պրոբլեմին և, հետևաբար, հետաձգել իրական բուժումը։ Նույնիսկ «վերափոխում» (որով Հայաստանն ստիպված եղավ իր ազգային տարադրամն ավելի շուտ դնել շրջանառության մեջ, քան նախատեսվում էրտրանսֆորմացիա), ինչպես նաեւ պատերազմի նշանակությունը, որր մշտապես հարցականի տակ էր դնում տնտեսական կանխատեսում– ներր։բառը չի մոտենում հարկ եղած անելիքի խորքի ըմբռնմանը։
Վերջին ութ տարում Տնտեսական բարեփոխումն ազդանշեց համակարգի անցումը կենտրոնացված պլանավորումից դեպի շուկայական տնտեսություն։ Պետությունը պետք է հրաժարվեր քաղաքական գաղափարախոսությամբ թելադրված տնտեսության վերահսկողությունից։ Այդքանը հստակ էր։ Բայց պլանավորման կենտրոնը Երևանը չէր եղել, եղել էր Մոսկվան։ Այն, ինչ Հայաստանում ներկայանում էր իբրև տնտեսություն, ուներ տնտեսական հարցերի մասին վիճաբանտթ– յուններր սեւեռվել են կենտրոնի կողմից պլանավորվող չնչին տրամաբանություն և Խորհրդային ճամբարի չափումներից դուրս չուներ որևէ իմաստ։ Այլ բան է անկախ պետության կենտրոնական պլանավորման տնտեսություն փոխելը, երբ պրոբլեմը, այսպես ասած, արտադրության միջոցների պատկանելիության հացն է։ Բոլորովին այլ բան է սկսել մի տնտեսության ապամոնտաժումը ծրագրելու եւ իրականացնելու սխալների վրամնացուկներից, եւ ոչ թե որն անվադողերն արտադրում էր Հայաստանում, մարմինը՝ Էստոնիայում, շարժիչը՝ Ղազախստանում, իսկ այդ անել կամ չանելու վրա։ Անհամաձայնությունները վերաբերում էին նոր համակարգի կառուցման միջոցներին եւ ամենը որպես ավտոմեքենա ամբողջացվում֊հավաքվում էր Ուկրաինայում։ Այդ տնտեսության տրամաբանությունը ոչ թե նոր համակարգ կառուցելուն կամ չկառուցելուն։միայն գաղափարախոսական էր, այլ նաև կայսերապետական։
1996֊ին իր նախագահական ընտրարշավի ընթացքում Վազգեն Մանուկյանը կենտրոնացավ այս բնագավառի վրա՝ բերելով երեք փաստարկՏնտեսության արտադրական հիմքը բախվում էր այլ պրոբլեմների ևս։ Գործարանների սարքավորումների մեծ մասը անհուսալիորեն հնացած էր, վարչակազմը անհմուտ է տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցումև արտադրված ապրանքների որակը հազիվ թե կարողանար դիմակայել համաշխարհային շուկայի մրցակցությանը։ Երկու տասնամյակ, վարչակազմն անկարող է օտարերկրյա երբ համաշխարհային տնտեսությունը հեղափոխական փոփոխություններ էր կրել, խորհրդային պլանավորողները լուրջ ներդրումներ բերել երկիրչէին կատարել երկրի, եւ կառավարական պաշտոնյաներբ կո– ռումպացված ենճանապարհների, կլաննեբ ունեն եւ «մաֆիայի» ղեկավարներ են։ Այդ ամենի արդյունքն է հաղորդակցության միջոցների ենթակառուցվածքների մեջ։ Ավելին, երկրում քչերն էին, եթե առհասարակ կային այդպիսիք, որ որևէ պատկերացում ունեին մարկետինգի մասին, և շատ ավելի քչերը գիտեին այն աղքատությունըշուկաների մասին, որի մեջ մխրճված է նախկին միջին դասակարգըուր ապրանքները վաճառվում կամ փոխանակվում էին կենտրոնական պլանավորողների կողմից։ Երկիրը կարիք ուներ բոլորովին նոր տնտեսության, քաղաքացիների մեծ մասը։և ոչ թե սոսկ հնի բարեփոխման։ Նոր տնտեսության ստեղծումը կարող էր ավելի հեշտ լինել, քան այն հիմքի վրա կառուցելը, որից սկսեց Հայաստանը։
Աոաջին փաստարկի կապակցությամբ ասենքՇուկայական տնտեսությունը պահանջում էր այնպիսի բաներ, որ Վ․ Մանուկյանը եւ նրա ղեկավարած ԱԺՄ֊նորոնք գոյություն չունեին։ Այն պահանջում էր օրենսդրական ենթակառուցվածք և գործակցող հաստատություններ՝ կոմերցիոն օրենսդրություն և այն իմացող դատավորներ ու փաստաբաններ, ինչպես նաեւ 1996֊ին նրա թեկնածությունը պաշտպանած մյուս կուսակցություններըանկախ իրավական համակարգ, բացատրում էինմաքսային ու հարկային օրենսդրություն և ծառայություններ։ Ամենից ավելի, որ կառավարության պաշտոնյաները մասնագետներ չեն եւ հետաքրքրված չեն ժողովրդի բարեկեցությամբ, անտարբեր են երկրի ապագայի նկատմամբ եւ գլխովին թաղված են անձնական շահ ա– պահովելու գործում։ Նրանք պնդում էին, որ ԱԺՄ֊ն եւ ընդդիմադիր այլ կուսակցություններ ավեփ մեծ նվիրում ունեն եւ տնտեսական բարեփոխումների իրականացման ու արտասահմանյան ներդրումներ գրավելու գործում ավեփ արդյունավետ կփնեն։այն պահանջում էր կապիտալ ներդրումներ։ Սեփականատիրության օրենքների փոփոխությունը հազիվ թե բավական լիներ համակարգը փոխելու համար։
Ընդդիմությունը կոռուպցիան քննարկում էր բարոյականության առումով։ Շահարկում էին մաֆիա բառի ժողովրդական սահմանումը՝ գործածելով այն որեւէ մեկի առնչությամբԲացի այդ, ով արագ եկամուտ ո՛չ երկիրը, ո՛չ քաղաքացիները փոփոխության մեջ ներդնելու կապիտալ չունեին։ Անորոշությունը եղած֊չեղած կապիտալի տերերին ստիպում էր կուտակել՝ անկախ այն բանիցավելի շուտ եղածը ներդնել կարճաժամկետ առևտրի, թե դա արել քան հեռանկարային արդյունաբերական արտադրության մեջ, որը շատ քիչ հնարավորություն ուներ ելք գտնելու դեպի համաշխարհային շուկաներ։ Հայաստանն ինքը նույնպես չափազանց փոքր էր օրինական միջոցներովև չափազանց աղքատ, որպեսզի հնարավոր շուկա դառնար արտասահմանյան ներդրումների համար, թե ապօրինաբար։ Նրանք նաեւ միեւնույն հարթության վրա որոնք կարող էին դնում կառավարության բարձր մակարդակների կոռուպցիան եւ ավտոտե– սուչների ու բյուրոկրատների մանր կաշառակերությունը։փոխարինել կամ լրացնել ներքին կապիտալը։
52Այդ ամենի լուծումը նրանք տեսնում էին ընդդիմությանն իշխանության բերելու մեջ։ Նոր վարչակազմր կփնի ունակԱյնուհետև հայտնվեց ևս երկու խանգարող գործոն՝ շրջափակումները, մաքուր եւ ազգային գաղափարներին ու արժեքներին նվիրված։ Ընդդիմությունը խոստանում որոնք հումքի ներմուծումները և պատրաստի արտադրանքի արտահանումները դարձրին ծայրահեղորեն թանկ, եթե ոչ անհնարին, և պատերազմը, որն առաջնայնություն ձեռք բերեց առկա, թեև սուղ, ռեսուրսների օգտագործման հանդեպ։ Ղարաբաղյան հակամարտությունը նաև անհնարին էր Հայաստանը դարձնել հզոր երկիր։ Գիտությունն ու արդյունաբերությունը վերականգնվելու էին բարոյականության հետ միասին։ Իբրեւ գործնական քայլդարձրել ավելի մեծ, Վ․ Մանուկյանը խոստացավ պետական սեկտորի աշխատողների աշխատավարձերը տասնապատկել։ Պետական սեկտորի աշխատողները դեռեւս աշխատավարձով աշխատողների մեծամասնությունն էին։տարածաշրջանային շուկայի ստեղծումը այն ապրանքների համար, որոնք կարող էին արտադրվել Հայաստանում։
ՀակափաստարկըԱյդ գործոններից յուրաքանչյուրն առանձին վերցրած մարտակոչ կլիներ ամեն մի կառավարության համար։ Դրանց համադրումը մտքի, որ սակավ դեպքերում էր հստակորեն ներկայացվումերևակայության, այն համբերության ու տոկունության փորձաքննություն էր, դրանց հետ առնչվող ամեն մի պաշտոնյայի համար։ Ինչ էլ որ աղքատության պրոբլեմը կախարդական լուծում չունիլինի այս ուղղությամբ կատարված առաջընթացը, կասկած չկա, որ ի վերջո տնտեսական ճգնաժամր շտապ լուծումներ չունի։ Նշանակա– փ վափոխությունների համար հարկավոր չափանիշն է, որն անմիջական և ամենօրյա ազդեցություն է գործում հայաստանցիների՝ թե՛ իբրև անհատների, թե՛ իբրև ընտանիքների և թե՛ հասարակության կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառների վրա։ Անկախությունն ու ժողովրդավարությունը, ազգային հեռանկարներն ու միջազգային հավակնությունները, հոգևոր ձգտումներն ու մշակութային նվաճումները, ավանդական կապերն ու բարոյական ընտրանքները՝ բոլորը հօդս են հուսալի օրենսդրական եւ կառուցվածքային բարեփոխումներցնդում՝ բախվելով մեկ իրականության՝ աղքատությանը, ինչպես նաեւ տարածաշրջանի անվտանգության միջավայրի բարելավում՝ ապահովելու համար օ– տարերկրյա ներդրումները։ Հնարավոր չէր քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի էական բարձրացում կատարել՝ առանց տնտեսության որի մեջ արտադրողականության սնանկ տնտեսության փլուզումից հետո ընկղմված է ազգաբնակչության մեծ մասը։ Ինչպես և ամենուր, քաղաքացու համար անկախությունն ու արտադրանքի փաստացի աճի բարձրացման։ Աշխատավարձերի բարձրացման միակ այլ ձեւը փող տպելն էրաղքատությունը միմյանց կապելը և հարց տալը, որն ավելացնելու էր դրամի արժեզրկումը եւ նվազեցնելու դրա գնողունակությունըթե այս ամենից հետո ո՞րն է անկախ պետականության առավելությունը, ինչպես նաեւ՝ արժույթի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունր։կարող է դժվար հաղթահարելի մի գայթակղություն լինել։
Բացի այդ, «գործարաններն աշխատեցնելը» նախընտրական լավ խոստում Տնտեսական համակարգի փոփոխության պրոբլեմն այն էր, սակայն հստակեցված չէր որ շատերը շատ բան չգիտեին շուկայական տնտեսության մասին։ Ինչ նրանք գիտեին, դրանք այլ երկրների մոդելների հատակոտորներ էին։ Ավելին՝ Հայաստանում, նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններում կամ ողջ աշխարհում շատ ավելի քչերն էին տեղյակ, թե դա ինչպե՛ս ինչպես պետք է արվերփոխել համակարգը։ Մի հանրապետությունում, ի՛նչ կապիտալով ու սարքավորումներովորտեղ տնտեսությունն ամեն բան էր, ի՛նչ ապրանքներ էին արտադրվելու, ինչպե՛ս էին դրանք տեղափոխվելու եւ ո՛ր շուկաներում էին վաճառվելու։բացի ազգային լինելուց՝ գոյություն չունեին կենտրոնացած պլանավորող տնտեսությունը ազատ շուկայականի վերածելու մեխանիզմների առաջնակարգ գիտելիքներ կամ կուտակված փորձ։
Կոռուպցիան1991֊ին Հայաստանը, խորհրդային շրջանում ավեփ մոլեգնած այդ պրոբլեմըլինելով առաջինը նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ, որն ապակենտրոնացրեց գյուղատնտեսական սեկտորը՝ վարելահողերի 90 տոկոսը բաժանելով այն ժամանակներում օրենքով արտոնված չէր արծարծել ու քննարկել, իր էությամբ տնտեսական եւ ոչ թե բարոյական խնդիր է։ Կոռուպցիան արմատախիլ անելու իրավական միջոցառումներն ու կարգապահական գործողություններն ի վերջո տապալվելու էին, քանի դեռ դատավորը, դատախազը, չինովնիկն ու ոստիկանը արժանւս– վայել ապրելու համար բավականաչափ դրամ չէին վաստակում։ Ընտրազանգվածի այն մասի համար, որը թերահավատությունր վերածել էր արվեստի, եթե ոչ վերլուծական համակարգի, ավեփ լավ էր իշխանության գլուխ «պահել նրանց, ովքեր արդեն լցրել են իրենց53գրպանները»մշակող գյուղացիներին։ Արմատական և ողջունելի ագրարային այդ հեղափոխությունն անավարտ մնաց՝ չունենալով համապատասխան նախատեսումներ մեխանիզացիայի օգտագործման, քան թե բերել նոր գործող անձանցվարկերի, որոնք ամեն բան սկզբից են սկսելու։պահեստավորման և դեպի շուկաներ առաքման վերաբերյալ։
ՀԿԿ֊նԽանութների, Ս․ Բադսղյանի գլխավորությամբմիջին ձեռնարկությունների և մեծ արդյունաբերական գործարանների լայնածավալ սեփականաշնորհումը հաջորդեց դանդաղորեն։ Յուրաքանչյուր փուլ և մեթոդ ուղեկցվում էր երբեմն իրավացի, չմիացավ ընդդիմության այն խմբավորումներինհաճախ անհեթեթ բողոքներով ու մեղադրանքներով, որոնք պաշտպանում որոնց մեջ պարբերական ձախողումները նույնքան դեր էին Վ․ Մանուկյանի թեկնածությունը։ Սակայն հին հավատքի պահապանները նույնպես վերապահումներ ունեին տնտեսական քաղաքականության ոլորտում, թեեւ վաղ վտւլում դրանք շեշտված չէին արտահայտում։ Այդ ժամանակ նրանց հանդեպ հավատը սասանված էր, եւ վստահություն չէին ներշնչում։ Նույնիսկ եթե, հաշվի առնելով արմատական փոփոխությունների սոցիալական հետեւանքներըկատարում, կոմունիստներն ունենային չափավոր կամ աստիճանական փոփոխությունների լավ փաստարկներորքան «ծանոթով գործ անելը», նրանց լրջորեն չէին ընդունի։տնավարությունը և կոռուպցիան։
Սակայն աստիճանաբար1993 թ․ վերջերին, երբ տնտեսության անկումն այնքան խորացավփորձարարության ու որոնումների երկու տարուց հետո էր միայն, որ Հայաստանում անհետացավ միջին դասակարգը, կոմունիստական կուսակցություններն աշխուժացան եւ սկսեցին կառավարությանը քննադատելոչ միայն մեթոդների, այլեւ էության համար։ Սակայն նրանք ի վիճակի չէին այնպիսի այլընտրանք ներկայացնելոգեշնչությամբ ընթացող, որն ընտրողի համար իմաստ ունենար։բայց չհամակարգավորված բարեփոխումները Միջազգային արժութային հիմնադրամի և Համաշխարհային բանկի ներգրավմամբ կազմակերպվեցին՝ կենտրոնանալով մակրոտնտեսական նպատակների ու ռազմավարության շուրջ։
Տնտեսական բարեփոխումների ավելի արմատական քննադատությունՇուկայական տնտեսության լիակատար իմաստը և դրանից բխող հետևությունները դրսևորվեցին ժամանակի ընթացքում։ Այդպես, առնվազն՝ կոնցեպտուալ մակարդակինաև ժամանակի ընթացքում դրսևորվեց շրջափակումների նշանակությունը, ներկայացվեց 1996֊ին ԳիԱրՔՍի֊ի Ռուսաստանի կողմից, որն Աշոտ Մանուչաբյանին՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանի Հայաստանն ու նախկին գլխավոր խորհրդականինխորհրդային մյուս հանրապետությունները ռուբլու գոտուց դուրս թողնելու որոշման նշանակությունը (որով Հայաստանն ստիպված եղավ իր ազգային տարադրամն ավելի շուտ դնել շրջանառության մեջ, ընտրել քան նախատեսվում էր որպես նախագահության իր թեկնածու։ ԳիԱբՔՄբ֊ն նույնպես 1996֊ին պահեց իր անկախ թեկնածությունը։ Լինելով ճարտարամիտ), սակայն ոչ միշտ արդյունավետ մտածողինչպես նաև պատերազմի նշանակությունը, Մանուչարյանն ընդունեց, որ իարհըր– դային մոդելը չի գործել, սակայն հավաստեց, որ կապիտալիստականը նույնպես չի գործելու։ Մանուչարյանը դրսեւորեց անկեղծորեն մարքսյան, եթե ոչ մարքսիստական մտահոգություն աշխատող եւ գործազուրկ դասակարգերի նկատմամբ։ Նա առաջարկեց «երրորդ ուղին»։ Դժբախտաբար, նա զլացավ որեւէ մանրամասնություն հա– ղորդելայդ ուղու մասին։ Սակայն, այնուամենայնիվ, պնդեց, որ այդ երբորդ ուղին միայն Հայաստանի համար չէ, որ այն ունի ունիվերսալ կարեւորություն, եւ ոչ միայն որը մշտապես հարցականի տակ էր դնում տնտեսական ընտրանքների տիրույթում, այլ նաեւ մարդկության ու քաղաքակրթության արժեքների առումով։ Ընտրողներն իրենց հերթին զլացան նրան գնահատել, եւ 1996֊ի նախագահական ընտրություններում նա ստացավ քվեների մեկ տոկոսից պակաս ձայն։կանխատեսումները։
54
Նայն կերպ, 1998 թ․ նախագահական ընտրություններին եւս, հիմնական թեկնածուները չարտահայտվեցին ծավալվող համակարգի դեմ։ Երկու հիմնական թեկնածուները՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Կտրեն Դեմիբճյանը, խոսում էին տնտեսական քաղաքականության «սոցիալական» չափանիշների մասին։ Եթե նրանց միջեւ որեւէ տարբերություն կար, այն արտահայտվում էր մեծ գործարանների սեփա– կանաշնորհման հարցում Քոչարյանի համեմատ Դեմիրճյանի ցուցաբերած ավելի մեծ զգուշության մեջ։
Սհայն կոմունիստական կուսակցություններն առաջաբկեցին ետ շրջել րնթացքը։ Եվ այս կուսակցությունների 1991֊ից ի վեր կուտակած ձայների միացյալ քանակը չի անցել 7%֊ից։ Մեծ գործարանների ու արդյունաբերության սեփականաշնորհման հարցում, ինչպիսիք Վերջին ութ տարում տնտեսական հարցերի մասին վիճաբանությունները սևեռվել ենկենտրոնի կողմից պլանավորվող տնտեսության ապամոնտաժումը ծրագրելու և իրականացնելու սխալների վրա, օրինակ, կոնյակի գործարանն ու հեռախոսային կապը, Քոչարյանի ագրեսիվ քաղաքականությունր հարուցեց րնդոիմադիր մի շարք կուսակցությունների դիմակայությունը, որոնք, այնուամենայնիվ, հիմնականում շուկայական տնտեսության կողմնակիցներ են։և ոչ թե այդ անել կամ չանելու վրա։ Անհամաձայնությունները վերաբերում էին նոր համակարգի կառուցման միջոցներին և ոչ թե նոր համակարգ կառուցելուն կամ չկառուցելուն։
Քաղաքական բարեփոխումներԵրբ 1990֊ի ամռանը ՀՀՇ֊ի առաջնորդած կոալիցիան շահեց Գերագույն խորհրդի հարաբերական մեծամասնությունը1996֊ին իր նախագահական ընտրարշավի ընթացքում Վազգեն Մանուկյանը կենտրոնացավ այս բնագավառի վրա՝ բերելով երեք փաստարկ․ վարչակազմը անհմուտ է տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցում, գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն այն մասին, որ Հայաստանը պետք վարչակազմն անկարող է վերածվի բազմակուսակցականօտարերկրյա ներդրումներ բերել երկիր, ազատ ժողովրդավարության երկրի։ Հիմնվեցին նոր կուսակցություններև կառավարական պաշտոնյաները կոռումպացված են, եւ Գերագույն խոր– հրրդի որոշ անդամներ միացան կուսակցություններիկլաններ ունեն և «մաֆիայի» ղեկավարներ են։ Այդ ամենի արդյունքն է այն աղքատությունը, որոնք նախկինում գոյություն չէին ունեցել Հայաստանում։ Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքր, Մամուլի ազատության մասին օրենքը, Կրոնի ու խղճի ազատության մասին օրենքը (որը նաեւ անջատում էր պետությունն ու եկեղեցին՝ ճանաչելով Հայ առաքելական եկեղեցու հատուկ դիրքը հայոց պատմության ու մշակույթի որի մեջ) խորհրդարանի կողմից վավերացվեցին մինչեւ 1991֊ի կեսերը։մխրճված է նախկին միջին դասակարգը, քաղաքացիների մեծ մասը։
Թեեւ ընդհանուր համաձայնություն կար այն հարցումԱռաջին փաստարկի կապակցությամբ ասենք, որ Հայաստանը սահմանադրության կարիք ունիՎ․ Մանուկյանը և նրա ղեկավարած ԱԺՄ֊ն, գոյություն ուներ երկու տեսակետ այն մասինինչպես նաև 1996֊ին նրա թեկնածությունը պաշտպանած մյուս կուսակցությունները, թե ինչպես դա իրականացնել։ Լ․ Տեբ֊Պետբոս– յանն ու ՀՀՇ֊ն համոզված բացատրում էին, որկառավարության պաշտոնյաները մասնագետներ չեն և հետաքրքրված չեն ժողովրդի բարեկեցությամբ, որպեսզի սահմանադրությունն արժեք ունենա, այն պետք է արտացոլի անտարբեր են երկրի կարիքներն ու դիմա–55նա ժամանակի քննությանը։ Նման փաստաթուղթը չի կարող գրվել առանց որոշ քննության ու կշռադատության։ Պարույր Հայրիկյանր ապագայի նկատմամբ և գլխովին թաղված են անձնական շահ ապահովելու գործում։ Նրանք պնդում էրէին, որ սահմանադրություն հարկավոր է ընդունել անհապաղ։ ՀՀՇ֊ն հաղթեց։ԱԺՄ֊ն և ընդդիմադիր այլ կուսակցություններ ավելի մեծ նվիրում ունեն և տնտեսական բարեփոխումների իրականացման ու արտասահմանյան ներդրումներ գրավելու գործում ավելի արդյունավետ կլինեն։
1992֊ին կազմվեց Սահմանադրական հանձնաժողով։ Դրա մեջ մտնում Ընդդիմությունը կառուպցիան քննարկում էր բարոյականության առումով։ Շահարկվում էին գիտնականներմաֆիա բառի ժողովրդական սահմանումը՝ գործածելով ան որևէ մեկի առնչությամբ, իրավաբաններով արագ եկամուտ էր կուտակել՝ անկախ այն բանից, ինչպես նաեւ խորհրդարանում ներկայացված կուսակցությունների ղեկավարներ։ Վարչակազմի հանդեպ իրենց դիրքի կարծրացմանր զուգընթացթե դա արել էր օրինկան միջոցներով, որոշ կուսակցություններ հաջորդ երեք տարում դադարեցրին սահմանադրության նախագծման գործընթացին իրենց մասնակցությունը։ Հանձնաժողովն իր նախագիծն ավարտեց 1995֊ին, եւ 1995֊ի հուփ– սին Սահմանադրությունն ընդունվեց համաժողովրդական հանրաքվեով։թե ապօրինաբար։ Նրանք նաև միևնույն հարթությայն վրա էին դնում կառավարության բարձր մակարդակների կոռուպցիան և ավտոտեսուչների ու բյուրոկրատների մանր կաշառակերությունը։
Հայաստանին հատուկ ժողովրդավարությանը վերաբերող որոշ հարցերի լուծման մեջ Սահմանադրությունը երբեմն հաջող չէր։ ՀՀՇ֊ի գլխավորած վարչակազմի վաղ շրջանում Գերագույն խորհուրդն ուներ փակատաբ օրենսդրական եւ որոշ աստիճանի գործադիր իշխանություն։ Գերագույն խորհրդի նախագահությունըԱյդ ամենի լուծումը նրանք տեսնում էին ընդդիմությանն իշխանության բերելու մեջ։ Նոր վարչակազմը կլինի ունակ, որ բաղկացած մաքուր և ազգային գաղափարներին ու արժեքներին նվիրված։ Ընդդիմությունը խոստանում էր ԳԽ նախագահիցՀայաստանը դարձնել հզոր երկիր։ Գիտությունն ու արդյունաբերությունը վերականգնվելու էին բարոյականության հետ միասին։ Իբրև գործնական քայլ, նրա տեղակալից, ԳԽ քարտուղարից եւ մշտական հանձնաժողովների նախագահներից, որոշ գործադիր իշխանություն ուներ, որը կիսում էր Նախարարների խորհրդի հետ։ Առաջին վարչապետ Վազգեն Վ․ Մանուկյանը, որը դեռեւս ՀՀՇ֊ում էր, չէր կարծում, թե բավականաչափ անկախություն եւ իշխանություն ունի՝ արդյունավետ կերպով ղեկավարելու համար գործադիր ճյուղր։ Իր պաշտոնավարությունից մի քանի ամիս անց, 1990 թ․ աշնանր, նա Գերագույն խորհրդից հատուկ լիազորություններ խնդրեց վեց ամիս ժամկետով՝ աբդյունավետորեն իրականացնելու համար կառավարության մեջ փոփոխությունները եւ լրջորեն զբաղվելու համար տնտեսությամբ։ Նրան տրվեցին այդ փազոբություններր։խոստացավ պետական սեկտորի աշխատողների աշխատավարձերը տասնապատկել։ Պետական սեկտորի աշխատողները դեռևս աշխատավարձով աշխատողների մեծամասնությունն էին։
Երբ վեց ամիսն անցավ, 1991֊ի գարնանը նա վերադարձավ խորհրդարան՝ խնդրելով ընդլայնել եւ երկարաձգել այդ հատուկ լիա– զոբաթյանները։ էաւրհրդարանը մերժեց՝ ասելովՀակափաստարկը, որ այդ աստիճան րնդարձակ իշխանությունր համազոր է դիկտատուրայի։ Մանուկյանն այնուհետեւ փաստարկեցսակավ դեպքերում էր հստակորեն ներկայացվում, այն էր, որ երկիրը կարիք ունի կառավարության երկու ճյուղերի հստակ տարանջատման եւ ուժեղ գործադիր նախագահիաղքատության պրոբելմը կախարդական լուծում չունի, տնտեսական ճգնաժամը շտապ լուծումներ չունի։ Նշանակալի փոփոխությունների համար հարկավոր են հուսալի օրենսդրական և կառուցվածքային բարեփոխումներ, ինչպես նաև տարածաշրջանի անվտանգության միջավայրի բարելավում՝ ապահովելու համար օտարերկրյա ներդրումները։ Հնարավոր չէր քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձի էական բարձրացում կատարել՝ առանց տնտեսության մեջ արտադրողականության ու արտադրանքի փաստացի աճի բարձրացման։ Աշխատավարձերի բարձրացման միակ այլ ձևը փող տպելն էր, որն րնտրվի ուղղակիորեն ժողովրդի կողմից՝ երկիրն ա– ոաջնոբդելու հստակ մանդատով։ Գերագույն խոբհուբդր համաձայ–56նեց եւ 1991֊ի հուլիսին ընդունեց Նախագահի մասին օրենքր։ Վ․ Մանուկյանը կարծում ավելացնելու էրդրամի արժեզրկումը և նվազեցնելու դրա գնողունակությունը, թե բնական ընտրությունն ինքն է լինելու։ Սակայն Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի ճնշող ժողովրդականության առջեւ հանեց իր թեկնածությունը եւ սկսեց ձեւավորել իր սեփական կուսակցությունը՝ ԱԺՄ֊ն։ինչպես նաև՝ արժույթի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունը։
1991֊ի հոկտեմբերին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ընտրությունը նշանա– վոբեց նախագահական իշխանության համար պայքարի միայն սկիզբը։ Մի շարք ձախողված թեկնածուներԲացի այդ, որոնք նախապես ուժեղ նախագահական իշխանության պաշտպաններ էին եւ քվեարկել էին ապագա Նախագահի լիազորությունները սահմանալ օրենքի օգտին«գործարաններն աշխատեցնելը» նախընտրական լավ խոստում էր, հանկարծ սկսեցին վիճել՝ պնդելովսակայն հստակեցված չէր, որ երկրին հարկավոր թե դա ինչպես պետք է իտրհըր– դարանական ժողովրդավարություն։ Պարույր Հայրիկյանր՝ ուժեղ նախագահական իշխանության ամենաջերմեոանդ պաշտպաններից մեկրարվեր, դարձավ դրա ամենահամառ քննադատը։ինչ կապիտալով ու սարքավորումներով, ի՛նչ ապրանքներ էին արտադրվելու, ինչպե՛ս էին դրանք տեղափոխվելու և ո՛ր շուկաներում էին վաճառվելու։
1991֊ին ընդունված Նախագահի մասին օրենքի եւ 1995֊ին ընդունված Սահմանադրության լուրջ հետազոտությունն ու համեմատական վերլուծությունը (մի բանԿոռուպցիան, որ օտարերկրյա աագրողների մեծ մասն անում է քամահրանքով, իսկ ընդդիմադիր կուսակցություններն իրենց նեղություն չեն պատճառում խորհրդային շրջանում ավելի մոլեգնած այդ պրոբլեմը, որն այն ժամանակներում օրենքով արտոնված չէր արծարծել ու քննարկել, իր էությամբ տնտեսական և ոչ թե բարոյական խնդիր է։ Կոռուպցիան արմատախիլ անելու) ցույց իրավական միջոցառումներն ու կարգապահական գործողություններն ի վերջո տապալվելու էին, քանի դեռ դատավորը, դատախազը, չինովնիկն ու ոստիկանը արժանավայել ապրելու համար բավականաչափ դրամ չէին վաստակում։ Ընտրազանգվածի այն մասի համար, որը թերահավատությունը վերածել էր արվեստի, եթե ոչ վերլուծական համակարգի, ավելի լավ էր իշխանության գլուխ «պահել նրանց, ովքեր արդեն լցրել են տափսիրենց գրպանները», որ Հայաստանի սահմանադրական համակարգը նախագահական եւ խորհրդարանական համակարգերի խառնուրդ է։քան թե բերել նոր գործող անձաց, որոնք ամեն բան սկզբից են սկսելու։
Հայաստանի Նախագահը հզոր էՀՀԿ֊ն, եթե խորհրդարանում մեծամասնություն ունի։ Եթե ընդդիմությունն է վերահսկում խորհրդարանումԲադալյանի գլխավորությամբ, Նախագահի դերը նվազեցվում է ձեւականության աստիճանի։ Ընդդիմությունից կազմված խորհրդարանական մեծամասնություն՝ նշանակում էչմիացավ ընդդիմության այն խմբավորումներին, որ վարչապետը լինելու է ընդդիմությունից։ Ընդդիմությունից վարչապետ՝ նշանակում է նա է վերահսկում գրեթե բոլոր նշանակումներըորոնք պաշտպանում էին Վ․ Մանուկյանի թեկնածությունը։ Սակայն հին հավատքի պահապանները նույնպես վերապահումներ ունեին տնտեսական քաղաքականության ոլորտում, քանի որ Նախագահը կարող է միայն րնտրել այն թեկնածուների թվիցթեև վաղ փուլում դրանք շեշտված չէին արտահայտում։ Այդ ժամանակ նրանց հանդեպ հավատը սասանված էր, և վստահություն չէին ներշնչում։ Նույնիսկ եթե, որոնց ներկայացրել է վարչապետը։ Այս առումովհաշվի առնելով արմատական փոփոխությունների սոցիալական հետևանքները, Հայաստանի համակարգր նման է ֆրանսիական Սահմանա– դրությանրկոմունիստներն ունենային չափավոր կամ աստիճանական փոփոխությունների լավ փաստարկներ, որն արդեն ունեցել է «համակեցության» երկու դեպք։նրանց լրջորեն չէին ընդունի։
1991– ֊ին րնդունված Նախագահի մասին օրենքը նախատեսում էրՍակայն աստիճանաբար, որ Նախագահի վետոյի հաղթահարման համար պահանջվում էր օրենսդիր մարմնի քվեների երկու երրորդը։ 1995֊ի Սահմանադբութ– յունր այն փոխեց պարզ մեծամասնությաներբ տնտեսության անկումն այնքան խորացավ, որ նշանակում էՀայաստանում անհետացավ միջին դասակարգը, թե Նախագահը կարող է իտբհբդաբանին առաջարկել փոփոխություններ մտցնել ընդունված օրենքի մեջկոմունիստական կուսակցություններն աշխուժացան և սկսեցին կառավարությանը քննադատել ոչ միայն մեթոդների, կարող է աոարկելայլև էության համար։ Սակայն նրանք ի վիճակի չէին այնպիսի այլընտրանք ներկայացնել, փաստարկել եւ57համոզել սակայն միայն պարզ մեծամասնություն է հարկավոր՝ անտեսելու որն ընտրողի համար այդ վետոն, եւ Ազգային ժալովը հարկ չունի նախագահի առարկություններն ընդունելու իբրեւ ավելի մեծ բան, քան սոսկ խորհուրդ։ Ազգային ժալովը կարող է այդ նույն օրենքն ընդունել, եւ Նախագահն այլ ընտրություն չի ունենա՝ այն ստորագրելուց կամ հրաժարականից բացի։իմաստ ունենար։
Նշանակումներից եւ վետոներից դուրս շատ բան չկաՏնտեսական բարեփոխումների ավելի արմատական քննադատություն, առնվազն՝ կոնցեպտուալ մակարդակի, ներկայացվեց 1996֊ին ԳիԱրՔՄի֊ի կողմից, որն Աշոտ Մանուչարյանին՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի նախկին գլխավոր խորհրդականին, ընտրել էր որպես նախագահության իր թեկնածու։ ԳիԱրՔՄի֊ն նույնպես 1996֊ին պահեց իր անկախ թեկնածությունը։ Լինելով ճարտարամիտ, սակայն ոչ միշտ արդյունավետ մտածող Մանուչարյանն ընդունեց, որ Նախագահը կարող է անելխորհրդային մոդելը չի գործել, սակայն հավաստեց, որ կապիտալիստականը նույնպես չի գործելու։ Մանուչարյանը դրսևորեց անկեղծորեն մարքսյան, եթե Ազգային ժալովը գտնվում է ընդդիմության վերահսկողության ներքո։ Փաստորենոչ մարքսիստական մտահոգություն աշխատող և գործազուրկ դասակարգերի նկատմամբ։ Նա առաջարկեց «երրորդ ուղին»։ Դժբախտաբար, տեխնիկական իմաստով ե սահմանադրական տեսանկյունովնա զլացավ որևէ մանրամասնություն հաղորդել այդ ուղու մասին։ Սակայն, դա այն էայնուամենայնիվ, ինչ տեղի ունեցավ 1998 թ․ վւետբվարին։ Նախագահի նշանակած վարչապետըպնդեց, երկու նախարարի հետ միասինոր այդ երրորդ ուղին միայն Հայաստանի համար չէ, մերժեց ընդունելու Նախագահի կայացրած արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ մի որոշում։ Դա գործադիր իշխանության մեջ փակուղի էր՝ Նախագահի կողմից համապատասխան քայլերի դիմելու իրավասության պահպանմամբ։ Սակայն Նախագահի իշխանությունը վերացավոր այն ունի ունիվերսալ կարևորություն, երբ Ազգային ժողովում նախագահամետ մեծամասնությունը փոխեց իր դիրքորոշումը եւ ընդդիմացավ նրան։ Այն պահինև ոչ միայն տնտեսական րնտրանքների տիրույքում, երբ Նախագահը կորցրեց խորհըր– դարանում մեծամասնությունըայլ նաև մարդկության ու քաղաքակրթության արժեքների առումով։ Ընտրողներն իրենց հերթին զլացան նրան գնահատել, այլեւս չէր կարող շարունակել քաղաքական պայքարը։և 1996֊ի նախագահական ընտրություններում նա ստացավ քվեների մեկ տոկոսից պակաս ձայն։
Նախագահական իշխանության համար մղվող մարտերը շարունակվեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո։ Նույն կերպ, 1998 թ, թ․ նախագահական ընտրությունների թեկնածուների մեծ մասը (ՀՀՇ֊ն թեկնածու չառաջադրեց)ընտրություններին ևս, ներառյալ Ռ․ Քոչարյանըհիմնական թեկնածուները չարտահայտվեցին ծավալվող համակարգի դեմ։ Երկու հիմնական թեկնածուները՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Կարեն Դեմիրճյանը, դեռեւս պաշտպանում խոսում էին Սահմանադրության փովախման գաղավւարը՝ տնտեսական քաղաքականության «սոցիալական» չափանիշների մասին։ Եթե նրանց միջև որևէ տարբերություն կար, այն ձեւով, որ Նախագահից վերցվեն որոշ լիազորություններ ու տրվեն խորհրդարանին։ Օմանք բացարձակ խոր1ւբդաբանական համակարգի կոչ էին անում։ Սակայն, ընտրվելուց հետո, Ռ․ Քոչաբյանի համար պարզ դարձավ, որ իրականում Նախագահի լիազորություններն այդքան արտահայտվում էր մեծ չեն։ Որեւէ թեկնածու, ընտրվելուց հետո, այլ եզրակացության չէր գալու։գործարանների սեփականաշնորհման հարցում Քոչարյանի համեմատ Դեմիրճյանի ցուցաբերած ավելի մեծ զգուշության մեջ։
Հայաստանի Սահմանադրությունն իրոք բարելավման կարիք ունի։ Այն ունի մի շարք ներքին հակասություններՄիայն կոմունիստական կուսակցություններն առաջարկեցին ետ շրջել ընթացքը։ Եվ այս կուսակցությունների 1991֊ից ի վեր կուտակած ձայների միացյալ քանակը չի անցել 7 տոկոսից։ Մեծ գործարանների ու արդյունաբերության սեփականաշնորհման հարցում, եւ որոշ մասեր հստակ չեն։ Այնուամենայնիվինչպիսիք են օրինակ, ւսյն շատ ավելի լավ սահմանադրություն էկոնյակի գործարանն ու հեռախոսային կապը, քան շատերն են կարծում։ Համենայն դեպսՔոչարյանի ագրեսիվ քաղաքականությունը հարուցեց ընդդիմադիր մի շարք կուսակցությունների դիմակայությունը, հավելումներր չեն կարող կատարվել՝ ելնելով այն սկզբունքիցորոնք, թե ո՛ր ղեկավարն է զբաղեցնում Նախագահի պաշտոնըայնուամենայնիվ, կամ ո՛ր կուսակցությունն է վերահսկում խորհրդարանը։հիմնականում շուկայական տնտեսության կողմնակիցներ են։
58
Հայաստանում ժողովբղավարացման առաջընթացի վերաբերյալ երկրորդ մեծ հարցը պտտվում է 1995 թ․ Սահմանադրության հանրաքվեի ու խորհրդարանական ընտրությունների եւ 1996֊ի ու 1998֊ի նախագահական ընտրությունների լեգիսփմության շուրջ։ Որ ընթացակարգային անկանոնություններ եւ օրինախախտումներ կատարվել են՝ երբեմն ընդդիմադիր խմբավորումների եւ երբեմն կառավարող ուժերի կողմնակիցների կողմից՝ կասկած չկա։ Իսկ թե այդ խախտումները եւ խարդախությունները կարող էին փոխած լինել այդ քվեարկություններից որեւէ մեկի կամ բոլորի արդյունքները, չի կարելի վստահորեն պնդել՝ առանց նվազ քաղաքականացված մթնոլորտում կատարվող հետեւողական ոաումնասիրության։
Սակայն կարելի է մի քանի դիտարկում ներկայացնել, որոնք տեղին են՝ անկախ այս ոլորտում հետագա տեղեկությունների արդյունքներից։ Ինչպիսին էլ լինեն ընտրական օրենքի խախտումները, մինչեւ այժմ պրոբլեմր պարփակվել է այն օրենքների խախտման մեջ, որոնք պաշտպանում են րնարություն ների արդարությունն ու թափանցիկությունբ։ Վարչակազմի որեւէ անդամ երբեւէ չի փորձել վերացնել այդ օրենքները կամ ընդունված համակաբգր։====Քաղաքական բարեփոխումներ====
1995֊ին Ազգային ժողովում ընտրված ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների անդամներ բակառեցին խորհրդարանի նիստերը։ Այդ կուսակցությունները նաեւ մերժեցին ճանաչել միեւնույն տարին ընդունված Սահմանադբությունր եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների արդյունքները՝ Երբ 1990֊ի ամռանը ՀՀՇ֊ի առաջնորդած կոալիցիան շահեց Գերագույն խորհրդի հարաբերական մեծամասնությունը, գոյություն ուներ ընդհանուր համաձայնություն այն պատճառաբանությամբմասին, թե բոլոր երեք քվեարկություններն էլ խարդախված էին։ Սակայնոր Հայաստանը պետք է վերածվի բազմակուսակցական, երբ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը հրաժարական տվեցազատ ժողովրդավարության երկիր։ Հիմնվեցին նոր կուսակցություններ, Վազգեն Սանուկյանի ԱԺՍ֊նև Գերագույն խորհրդի որոշ անդամներ միացան կուսակցությունների, Պարույր Հայրիկյանի ԻՍ֊ըորոնք նախկինում գոյություն չէին ունեցել Հայստանում։ Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքը, ՀՅԴ֊ն եւ Արամ Սաբգսյանի ՀԴԿ֊ն՝ բոլորը նախ վերադարձան այդ միեւնույն Ազգային ժողովըՄամուլի ազատության մասին օրենքը, իսկ դրանց ղեկավարները դարձան Նախագահ Քոչարյանի խորհրդականներ, եւ բոլորը գործում են նայն այդ իրենց Կրոնի ու խղճի ազատության մասին օրենքը (որը նաև անջատում էր պետությունն ու եկեղեցին՝ ճանաչելով Հայ առաքելական եկեղեցու հատուկ դիրքը հայոց պատմության ու մշակույթի մեջ) խորհրդարանի կողմից մերժված Սահմանադրությամբ Ռ․ Քոչաբյանին բնձեռնված լեգիտիմության հիման վրա։վավերացվեցին մինչև 1991֊ի կեսերը։
Քոչարյանի թեկնածությունր պաշտպանած կուսակցություններըԹեև ընդհանուր համաձայնություն կար այն հարցում, որոնք 1996֊ին վստահում որ Հայաստանը սահմանադրության կարիք ունի, գոյություն ուներ երկու տեսակետ այն մասին, թե ինչպես դա իրականացնել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն համոզված էին օտարերկրյա դիտորդներին՝ ապացուցելու համար, որ այդ տարվա ընտրությունները խարդախված են, մերժեցին միեւնույն դիտորդների հարանման եզրակացությունները 1998֊ի նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ՝ դրանք որա– կելով իբրեւ օտար տերությունների կողմից Հայաստանի դիրքերը թուլացնելու «հակահայկական» փորձեր։որպեսզի սահմանադրությունն արժեք ունենա, այն պետք է արտացոլի երկրի կարիքներն ու դիմանա ժամանակի քննությանը։ Նման փաստաթուղթը չի կարող գրվել առանց որոշ քննության ու կշռադատության։ Պարույր Հայրիկյանը պնդում էր, որ սահմանադրություն հարկավոր է ընդունել անհապաղ։ ՀՀՇ֊ հաղթեց։
59Ոմանց կարծիքով1992֊ին կազմվեց Սահմանադրական հանձնաժողով։ Դրա մեջ մտնում էին գիտնականներ, ժողովրդավաբացման գործընթացը խափանված էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի կողմից իրավաբաններ, ինչպես նաև խորհրդարանում ներկայացաված կուսակցությունների ղեկավարներ։ Վարչակազմի հանդեպ իրենց դիրքի կարծրացմանը զուգընթաց, որոշ կուսակցություններ հաջորդ երեք տարում դադարեցրին սահմանադրության նախագծման գործընթացին իրենց մասնակցությունը։ Հանձնաժողովն իր պաշտոնավարության ընթացքում ընդունած երկու ոբոշմամբ․ ՀՅԴ֊ի կասեցմամբ եւ 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ի երեկոյան ամբոխը վերահսկելու նպատակով զիԱ՜ ված ուժերի գործածմամբ։նախագիծն ավարտեց1995֊ին, և1995֊ի հուլիսին Սահմանադրությունն ընդունվեց համաժողովրդական հանրաքվեով։
1994 թ․ դեկտեմբերի վերջին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, տեղեկություններ ստանալով այն մասինՀայաստանին հատուկ ժողովրդավարությանը վերաբերող որոշ հարցերի լուծման մեջ Սահմանադրությունը երբեմն հաջող չէր։ ՀՀՇ֊ի գլխավորած վարչակազմի վաղ շրջանում Գերագույն խորհուրդն ուներ լիակատար օրենսդրական և որոշ աստիճանի գործադիր իշխանություն։ Գերագույն խորհրդի նախագահությունը, որ ՀՅԴ֊ն պատասխանատու է քրեական գործողությունների համար եւ ընդգրկված է ապօրինի գործունեության մեջբաղկացած էր ԳԽ նախագահից, մի հրամանագիր ստորագրեցնրա տեղակալից, որով կասեցվում էր ՀՅԴ գործունեությունը՝ ազգային անվտանգության նկատառումներով։ Հրամանագրի հրապարակումից հետո 48 ժամվա ընթացքում գլխավոր դատախազը դիմեց Գերագույն դատարան՝ միեւնույն որոշումն ստանալու խնդրանքով՝ հետեւյալ երկու հիմունքներովԳԽ քարտուղարից և մշտական հանձնաժողովների նախագահներից, ա) կատարած տեռորիստական գործողությունների եւ բ) Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքի խախտման ամբաստանությամբորոշ գործադիր իշխանություն ուներ, ըստ այդ օրենքի դրույթներիորը կիսում էր Նախարարների խորհրդի հետ։ Առաջին վարչապետ Վազգեն Մանուկյանը, որեւէ քաղաքական կազմակերպություն չի կարող կառավարվել արտասահմանյան ղեկավարների եւ Հայաստանի քաղաքացի չհանդիսացող անձանց կողմից։ Գերագույն դատարանը մերժեց աոաջին հիմքը՝ նշելովորը դեռևս ՀՀՇ֊ում էր, որ հանցագործությունների չէր կարծում, թե բավականաչափ անկախություն և իշխանություն ունի՝ արյդունավետ կերպով ղեկավարելու համար պատասխանատվությունը պետք է ապացուցված լինի դատարանում մինչեւ պատժի սահմանումը։ Դատարանն ընդունեց Նախագահի կասեցումը երկրորդ փաստարկի հիման վրա՝ կուսակցությանը ցուցում տալովգործադիր ճյուղը։ Իր պաշտոնավարությունից մի քանի ամիս անց, որ նա շտկի սխալը եւ համապատասխանի օրենքին1990֊ի աշնանը, որից հետո կասեցումը կվերացվի։նա գերագույն խորհրդից հատուկ լիազորություններ խնդրեց վեց ամիս ժամկետով՝ արդյունավետորեն իրականացնելու համար կառավարության մեջ փոփոխությունները և լրջորեն զբաղվելու համար տնտեսությամբ։ Նրան տրվեցին այդ լիազորությունները։
Քաղաքական կուսակցությունների գործունեությունը կարգավորող հիմնական օրենքն րնդունվել է 1991֊ին՝ օրենսդիր մարմնի ՀՅԴ անդամների օժանդակությամբ։ Ոչ մի պետություն չի կարող թույլ տալ ոչ֊քաղաքացիներիԵրբ վեց ամիսն անցավ, ազգային ինչ ծագում էլ նրանք ունենան1991֊ի գարնանը նա վերադարձավ խորհրդարան՝ խնդրելով ընդլայնել և երկարաձգել այդ հատուկ լիազորությունները։ Խորհրդարանը մերժեց՝ ասելով, ապրել օտար պետության մեջ եւ ղեկավարել իր պետության մեջ գործող քաղաքական որեւէ կուսակցություն։ Եթե այլ պետություններ օրենքի մեջ նման աբգիաը հստակորեն չեն արտահայտում, պատճառն այն որ այդ աստիճան ընդարձակ իշխանությունը համազոր էդիկտատուրայի։ Մանուկյանն այնուհետև փաստարկեց, որ նման պրոբլեմի հետ չեն բախվումերկիրը կարիք ունի կառավարության երկու ճյուղերի հստակ տարանջատման և ուժեղ գործադիր նախագահի, որն ընտրվի ուղղակիորեն ժողովրդի կողմից՝ երկիրն առաջնորդելու հստակ մանդատով։ Գերագույն խորհուրդը համաձայնեց և 1991֊ի հուլիսին ընդունեց Նախագծի մասին օրենքը։ Վ․ Մանուկյանը կարծում էր, այլ ոչ թե որովհետեւ նման դրույթր խորթ բնական ընտրությունն ինքն է գործող ժողովրդավարություններին։ Գոյություն ունեն նաեւ մի շարք գործող ժողովրդավարություններ, որոնց սահմանադրություններն արտոնում են քաղաքական կուսակցությունների (կամ բռնությունների հակված այլ խմբերի, որոնք ներկայանում են իբրեւ քաղաքական կուսակցություններ կամ կրոնական խմբավորումներ) կասեցումը հատուկ հանգամանքներում։լինելու։ Սակայն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ճնշող ժողովրդականության առջև հանեց իր թեկնածությունը և սկսեց ձևավորել իր սեփական կուսակցությունը՝ ԱԺՄ֊ն։
60Որոշելով իբրեւ քաղաքական կազմակերպություն գրանցվել Հայաստանում՝ Սփյուռքում գործող ՌԱԿ֊ը կազմակերպվեց որպես կազմակերպչական առումով առանձին կուսակցություն՝ Հայաստանի ՌԱԿ։ Միեւնույն տարին ՀՅԴ֊ն պնդեց1991֊ի հոկտեմբերին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ընտրությունը նշանավորեց նախագահական իշխանության համար պայքարի միայն սկիզբը։ Մի շարք ձախողված թեկնածուներ, որ գրանցվի Հայաստանում որպես իր աշխարհասփյուռ կազմակերպության անբաժան մաս։ Թեեւ դա օրենքին դեմ էրորոնք նախապես ուժեղ նախագահական իշխանության պաշտպաններ էին և քվեարկել էին ապագա նախագահի լիազորությունները սահմանող օրենքի օգտին, Արդարադատության նախարարութ– յունր բացառության կարգով գրանցեց այդ կուսակցությունը՝ իբրեւ ժեստ Սփյուռքի հանդեպ։ Սակայն այդ արվեց այն ըմբոնմամբհանկարծ սկսեցին վիճել՝ պնդելով, որ ՀՅԴ֊ն ժամանակի ընթացքում իր կառույցները կհամապատասխա– նեցնի Հայաստանի օրենքներին։ ՀՅԴ֊ն դա չարեց՝ չնայած 1993֊ին եւ 1994֊ին Արդարադատության նախարարության զգուշացումներին այն մասին, որ կուսակցության կարգավիճակը հարցականի տակ է։ Այն, ինչ հանդուրժվել էր մինչեւ 1994 թ․ դեկտեմբերը, ընդունեփ չհամարվեցերկրին հարկավոր է խորհրդարանական ժողովրդավարություն։ Պարույր Հայրիկյանը՝ ուժեղ նախագահական իշխանության ամենաջերմեռանդ պաշտպաններից մեկը, երբ այդ հանդուրժողականությունը չարաշահվեց։դարձավ դրա ամենահամառ քննադատը։
1996 թ․ սեպտեմբերին ներքին զորքերը փողոց հանվեցին այն բանից հետո, երբ հարձակում էր կատարվել խորհրդարանի վրա, առեւանգվել էր Ազգային ժողովի նախագահը, եւ խոշտանգումների էին ենթարկվել Աժ նախագահն 1991֊ին ընդունված Նախագահի մասին օրենքի և 1995֊ին ընդունված Սահմանադրության լուրջ հետազոտությունն ու երկու փոխնախագահները։ Հարձակումը հստակորեն կազմակերպված էր Վ․ Մանուկյանի թեկնածության շուրջ համախմբված կոալիցիայի կողմից, որոնց մեջ էին ԱԺՄ, ՀՅԴ եւ այլ կուսակցությունների ղեկավարներ։ Մանուկյանն ու իր ընկերակից ներր, քվեաթերթիկների արդյունքների հրապարակումից շատ առաջ, հայտարարել էինհամեմատական վերլուծությունը (մի բան, որ ընտրություններում նրա պար– տությունբ կարող օտարերկրյա լրագրողների մեծ մասն անում է տեղի ունենալ միմիայն այն դեպքումքամահրանքով, եթե րնտ– րությտններր կեղծվեն։ Նա իրեն հաղթող հոչակեց մինչեւ քվեաթեր– թիկներր հաշվելը։ Հետեւաբար, նա «ժողովրդին» կոչ արեց իրադրությունն իսկ ընդդիմադիր կուսակցություններն իրենց ձեռքր վերցնելնեղություն չեն պատճառում այդ անելու) ցույց են տալիս, եւ ոմանք գնացին դրան։որ Հայաստանի սահմանադրական համակարգը նախագահական և խորհրդարանական համակարգերի խառնուրդ է։
Այստեղ կարեւոր Հայաստանի նախագահը հզոր է, եթե խորհրդարանում մեծամասնություն ունի։ Եթե ընդդիմությունն է վերահսկում խորհրդարանում, Նախագահի դերը նվազում է ձևականության աստիճանի։ Ընդդիմությունից կազմված խորհրդարանական մեծամասնություն՝ նշանակում է նշել, որ երկու դեպքում էլ աոկա են ոչ վարչապետը լինելու է ընդդիմությունից։ Ընդդիմությունից վարչապետ՝ նշանակում է նա է վերահսկում գրեթե բոլոր նշանակումները, քանի որ Նախագահը կարող է միայն բռնության եւ ապակայունացման տարրերընտրել այն թեկնածուների թվից, այլ նաեւ քաղաքական որոնց ներկայացրել է վարչապետը։ Այս առումով, Հայաստանի համակարգը նման է ֆրանսիական Սահմանադրությանը, որն արդեն ունեցել է «համակեցության» երկու կուսակցությունների՝ ԱԺՄ֊ի ու ՀՅԴ֊ի կողմից բռնության ու «հեղափոխականության» ի սկզբանե ընդունումը իշխանության հասնելու նպատակով։դեպք։
Դեռեւս 1991֊ին իր մի հոդվածում Վ․ Մանուկյանը հավաստում ընդունված Նախագահի մասին օրենքը նախատեսում էր, որ թեեւ Հայաստանը պետք Նախագահի վետոյի հաղթահարման համար պահանջվում էր օրենսդիր մարմնի քվեների երկու երրորդը։ 1995֊ի Սահմանադրությունը այն փոխեց պարզ մեծամասնության, որ նշանակում է ժողովրդավար լինի, նրա ժողովրդավարությունը չպետք թե Նախագահը կարող է անպայմանորեն հետեւի Արեւմտյան մոդելին։ Այնուհետեւխորհրդարանին առաջարկել փոփոխություններ մտցնել ընդունված օրենքի մեջ, եւ հատկապես 1996֊ի րնտրություններից առաջ ու հետոկարող է առարկել, Մանակյանր հաճախ էր հղում ԱՄՆ Անկախության հռչակագրի նա–61խարանըփաստարկել և համոզել, որնսակայն միայն պարզ մեծամասնություն է հարկավոր՝ անտեսելու համար այդ վետոն, իր կարծիքովև Ազգային ժողովը հարկ չունի նախագահի առարկություններն ընդունելու իբրև ավելի մեծ բան, արդարացնում քան սոսկ խորհուրդ։ Ազգային ժողովը կարող է իր կողմից անընդունելի համարվող կառավարությունը տապալելու նպատակով բռնություն գործադրելու իր ցանկությունը։այդ նույն օրենքն ընդունել, և Նախագահն այլ ընտրություն չի ունենա՝ այն ստորագրելուց կամ հրաժարականից բացի։
Փաստն այն էՆշանակումներից և վետոներից դուրս շատ բան չկա, որ Նախագահը կարող է անել, եթե մեկն ուշադիր կարդա ընդդիմադիր Ազգային ֊ժողովը գտնվում է ընդդիմության վերահսկողության ներքո։ Փաստորեն, տեխնիկական իմաստով և սահմանադրական տեսանկյունով, դա այն կուսակցությունների ծրագիրըէ, որոնք 1996֊ին իրենց ջանքերր միավորեցին Վ․ Մանուկյանի թեկնածության շուրջինչ տեղի ունեցավ 1998 թ․ փետրվարին։ Նախագահի նշանակած վարչապետը, երեք կետից բաղկացած այդ ծրագրի երկու կետը կոչ է անում կասեցնել Սահմանադրությունը եւ լուծարել խորհրդարանը։ Չորրորդ կետընախարարների հետ միասին, որը բացահայտորեն համաձայնեցվել է ծրագրի հրապարակման նախորդ երեկոյան եւ հայտարարվել Հայրիկյանի մերժեց ընդունելու Նախագահի կայացրած արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ մի որոշում։ Դա գործադիր իշխանության մեջ փակուղի էր՝ Նախագահի կողմիցհամապատասխան քայլերի դիմելու իրավասության պահպանմամբ։ Սակայն Նախագահի իշխանությունը վերացավ, բայց որն ընդգրկված չէր տպագրված տեքստի մեջերբ Ազգային ժողովում նախագահամետ մեծամասնությունը փոխեց իր դիրքորոշումը և ընդդիմացավ նրան։ Այն պահին, վերաբերում էր երկիրր կառավաբելու համար Անվտանգության խորհուրդ կազմավորելուն՝ մինչեւ նոր Սահմանադրության ընդունումը։ Այդպես նաեւ ՀՅԴ ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով Հայաստանում իրենց օրենքից վեր են հռչակել՝ հանուն «բարձրագույն» կամ «ազգային» իդեալների։երբ Նախագահը կորցրեց խորհրդարանում մեծամասնությունը, այլևս չէր կարող շարունակել քաղաքական պայքարը։
Այս միջադեպերը շատ ավելի բան են ախտանշում, քան անհատների, վերնախավերի ու կուսակցությունների միջեւ Նախագահական իշխանության համար մղվող սովորական պայքարը։ մարտերը շարունակվեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո շատ բան է փոխվելհետո։ 1998 թ․ նախագահական ընտրությունների թեկնածուների մեծ մասը (ՀՀՇ֊ն թեկնածու չառաջադրեց), սակայն որոշ կուսակցությունների «հեղափոխական» եոանդր մնացել է նույնը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումր կարող էր մոտեցնել ներառյալ Ռ․ Քոչարյանը, դեռևս պաշտպանում էին Սահմանադրության փոփոխման գաղափարը՝ այն պահրձևով, երբ նրանք կարող որ Նախագահից վերցվեն որոշ լիազորություններ ու տրվեն խորհրդարանին։ Ոմանք բացարձակ խորհրդարանական համակարգի կոչ էին իշխանության գալ։ Այդ հեռանկարի առումովանում։ Սակայն ընտրվելուց հետո, նրանց կողմից Ռ․ Քո– չարյանր դիտվում է իբրեւ միջանկյալ դեմքՔոչարյանի համար պարզ դարձավ, որը երբեք չի բավարարե– լու նրանց կարիքներն ու ծրագրերր։որ իրականում Նախագահի լիազորություններն այդքան մեծ չեն։ Որևէ թեկնածու, ընտրվելուց հետո, այլ եզրակացության չէր գալու։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականր հարուցեց Հայաստանի Սահմանադրությունն իրոք բարելավման կարիք ունի։ Այն ունի մի շարք ներքին հակասություններ, և որոշ մասեր հստակ չեն։ Այնուամենայնիվ, այն շատ ավելի հարցերլավ սահմանադրություն է, քան սոսկ պաշտոնի հաջորդականության հարցն է։ Այն լարում հանդես բերեցշատերն են կարծում։ Համենայն դեպս, սակայն նաեւ համակարգի մեջ ցուցադրեց որոշ ուժեղ կետեր։ Այն նաեւ պետականության ու ազգության ըմբռնումների հարցում ֆունդամենտալ տարբերություններ բացահայտեց հավելումները չեն կարող կատարվել՝ ելնելով այն անձանց միջեւսկզբունքից, ովքեր ցանկանում են Լ․ Տեր֊Պետրոսյանից հետո ձեւավորել Հայաստանի ապագան։թե ո՛ր ղեկավարն է զբաղեցնում Նախագահի պաշտոնը, կամ ո՛ր կուսակցությունն է վերահսկում խորհրդարանը։
Հայաստանում ժողովրդավարացման առաջընթացի վերաբերյալ երկրորդ մեծ հարցը պտտվում է 1995 թ․ Սահմանադրության հանրաքվեի ու խորհրդարանական ընտրությունների և 1996֊ի ու 1998֊ի նախագահական ընտրությունների լեգիտիմության շուրջ։ Որ ընթացակարգային անկանոնություններ և օրինախախտումներ կատարվել են՝ երբեմն ընդդիմադիր խմբավորումների և երբեմն կառավարող ուժերի կողմնակիցների կողմից՝ կասկած չկա։ Իսկ եթե այդ խախտումները և խարդախությունները կարող էին փոխած լինել այդ քվեարկություններից որևէ մեկի կամ բոլորի արդյունքները, չի կարելի վստահորեն պնդել՝ առանց նվազ քաղաքականացված մթնոլորտում կատարվող հետևողական ուսումնասիրության։
===Ղարաբաղից դեպի անկախություն===Սակայն կարելի է մի քանի դիտարկում ներկայացնել, որոնք տեղին են՝ անկախ այս ոլորտում հետագա տեղեկությունների արդյունքներից։ Ինչպիսին էլ լինեն ընտրական օրենքի խախտումները, մինչև այժմ պրոբլեմը պարփակվել է այն օրենքների խախտման մեջ, որոնք պաշտպանում են ընտրությունների արդարությունն ու թափանցիկությունը։ Վարչակազմի որևէ անդամ երբևէ չի փորձել վերացնել այդ օրենքները կամ ընդունված համակարգը։
Եթե ընտրելու փնենք մի աոանձին իրադարձություն1995֊ին Ազգային ժողովում ընտրված ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների անդամներ բոյկոտեցին խորհրդարանի նիստերը։ Այդ կուսակցությունները նաև մերժեցին ճանաչել միևնույն տարին ընդունված Սահմանադրությունը և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների արդյունքները՝ այն պատճառաբանությամբ, որը վերլուծելով կարելի է հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները եւ պատկերացնել հետագա զարգացումներըթե բոլոր երեք քվերարկություններն էլ խարդախված էին։ Սակայն, դա կփնի 1998 թ․ փետըր– վարին երբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց, Վազգեն Մանուկյանի ԱԺՄ֊ն, Պարույր Հայրիկյանի ԱԻՄ֊Ը, ՀՅԴ֊ն և Արամ Սարգսյանի ՀԴԿ֊ն՝ բոլորը նախ վերադարձան այդ միևնույն Ազգային ժողովը, իսկ դրանց ղեկավարները դարձան Նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։Քոչարյանի խորհրդականներ, և բոլորը գործում են նույն այդ իրենց կողմից մերժված Սահմանադրությամբ Ռ․ Քոչարյանին ընձեռնված լեգիտիմության հիման վրա։
Իրադարձությունն ինքնին արդեն կարեւոր է; Դա հայոց պատմության մեջ պետության երբեւէ ուղղակիորեն ընտրված աոաջին ղեկավարի հրաժարականն էրՔոչարյանի թեկնածությունը պաշտպանած կուսակցությունները, հեռացումն էր այն ղեկավարիորոնք 1996֊ին վստահում էին օտարերկրյա դիտորդներին՝ ապացուցելու համար, որն իշխանության գլուխ եղավ վայրիվերումներով լեցուն մի տասնամյակ եւ վարձեց Հայաստանին տալ աշխարհի հանդեպ նոր ու թարմ մտահորիզոն։որ այդ տարվա ընտրությունները խարդախված են, մերժեցին միևնույն դիտորդների հարանման եզրակացությունները 1998֊ի նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ՝ դրանք որակելով իբրև օտար տերությունների կողմից Հայաստանի դիրքերը թուլացնելու «հակահայկական» փորձեր։
Ոմանց կարծիքով, ժողովրդավարացման գործընթացը խափանված էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից իր պաշտոնավարության ընթացքում ընդունված երկու որոշմամբ․ ՀՅԴ֊ի կասեցմամբ և 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ի երեկոյան ամբոխը վերահսկելու նպատակով զինված ուժերի գործածմամբ։ 1994 թ․ դեկտեմբերի վերջին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, տեղեկություններ ստանալով այն մասին, որ ՀՅԴ֊ն պատասխանատու է քրեական գործողությունների համար և ընդգրկված է ապօրինի գործունեության մեջ, մի հրամանագիր ստորագրեց, որով կասեցվում էր ՀՅԴ գործունեությունը՝ ազգային անվտանգության նկատառումներով։ Հրամանագրի հրապարակումից 48 ժամվա ընթացքում գլխավոր դատախազը դիմեց Գերագույն դատարան՝ միևնույն որոշումն ստանալու խնդրանքով՝ հետևյալ երկու հիմունքներով․ ա) կատարած տեռորիստական գործողությունների և բ) Քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների մասին օրենքի խախտման ամբաստանությամբ․ ըստ այդ օրենքի դրույթների, որևէ քաղաքական կազմակերպություն չի կարող կառավարվել արտասահմանյան ղեկավարների և Հայաստանի քաղաքացի չհանդիսացող անձանց կողմից։ Գերագույն դատարանը մերժեց առաջին հիմքը՝ նշելով, որ հանցագործությունների համար պատասխանատվությունը պետք է ապացուցված լինի դատարանում մինչև պատժի սահմանումը։ Դատարանն ընդունեց Նախագահի կասեցումը երկրորդ փաստարկի հիման վրա՝ կուսակցությանը ցուցում տալով, որ նա շտկի սխալը և համապատասխանի օրենքին, որից հետո կասեցումը կվերացվի։ Քաղաքական կուսակցությունների գործունեությունը կարգավորող հիմնական օրենքն ընդունվել է 1991֊ին՝ օրենսդիր մարմնի ՀՅԴ անդամների օժանդակությամբ։ Ոչ մի պետություն չի կարող թույլ տալ ոչ֊քաղաքացիների, ազգային ինչ ծագում էլ նրանք ունենան, ապրել օտար պետության մեջ և ղեկավարել իր պետության մեջ գործող քաղաքական որևէ կուսակցություն։ Եթե այլ պետություններ օրենքի մեջ նման արգելքը հստակորեն չեն արտահայտում, պատճառն այն է, որ նման պրոբլեմի հետ չեն բախվում, այլ ոչ թե որովհետև նման դրույթը խորթ է գործող ժողովրդավարություններին։ Գոյություն ունեն նաև մի շարք գործող ժողովրդավարություններ, որոնց սահմանադրություններն արտոնում են քաղաքական կուսակցությունների (կամ բռնությունների հակված այլ խմբերի, որոնք ներկայացնում են իբրև քաղաքական կուսակցություններ կամ կրոնական խմբավորումներ) կասեցումը հատուկ հանգմանքներում։ Որոշելով իբրև քաղաքական կազմակերպություն գրանցվել Հայաստանում՝ Սփյուռքում գործող Ռակ֊ը կազմակերպվեց որպես կազմակերպչական առումով առանձին կուսակցություն՝ հայաստանի ՌԱԿ։ Միևնույն տարին ՀՅԴ֊ն պնդեց, որ գրանցվի Հայաստանում որպես իր աշխարհասփյուռ կազմակերպության անբաժան մաս։ Թեև դա օրենքին դեմ էր, Արդարադատության նախարարությունը բացառության կարգով գրանցեց այդ կուսակցությունը՝ իբրև ժեստ Սփյուռքի հանդեպ։ Սակայն այդ արվեց այն ըմբռնմամբ, որ ՀՅԴ֊ն ժամանակի ընթացքում իր կառույցները կհամապատասխանեցնի Հայաստանի օրենքներին։ ՀՅԴ֊ն դա չարեց՝ չնայած 1993֊ին և 1994֊ին Արդարադատության զգուշացումներին այն մասին, որ կուսակցության կարգավիճակը հարցականի տակ է։ Այն, ինչ հանդուրժվել էր մինչև 1994 թ․ դեկտեմբերը, ընդունելի չհամարվեց, երբ այդ հանդուրժողականությունը չարաշահվեց։ 1996 թ․ սեպտեմբերին ներքին զորքերը փողոց հանվեցին այն բանից հետո, երբ հարձակում էր կատարվել խորհրդարանի վրա, առևանգվել էր Ազգային ժողովի նախագահը, և խոշտանգումների էին ենթարկվել ԱԺ նախագահն ու երկու փոխնախագահները։ Հարձակումը հստակորեն կազմակերպված էր Վ․ Մանուկյանի թեկնածության շուրջ համախմբված կոալիցիայի կողմից, որոնց մեջ էին ԱԺՄ, ՀՅԴ և այլ կուսակցությունների ղեկավարներ։ Մանուկյանն ու իր ընկերակիցները, քվեաթերթիկների արդյունքների հրապարակումից շատ առաջ, հայտարարել էին, որ ընտրություններում նրա պարտությունը կարող է տեղի ունենալ միմիայն այն դեպքում, եթե ընտրությունները կեղծվեն։ Նա իրեն հաղթող հռչակեց մինչև քվեաթերթիկները հաշվելը։ Հետևաբար, նա «ժողովրդին» կոչ արեց իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնել, և ոմանք գնացին դրան։ Այստեղ կարևոր է նշել, որ երկու դեպքում էլ առկա են ոչ միայն բռնության և ապակայունացման տարրեր, այլ նաև քաղաքական երկու կուսակցությունների՝ ԱԺՄ֊ի ու ՀՅԴ֊ի կողմից բռնության ու «հեղափոխականության» ի սկզբանե ընդունումը իշխանության հասնելու նպատակով։ Դեռևս 1991֊ին իր մի հոդվածում Վ․ Մանուկյանը հավաստում էր, որ թեև Հայաստանը պետք է ժողովրդավար լինի, նրա ժողովրդավարությունը չպետք է անպայմանորեն հետևի Արևմտյան մոդելին։ Այնուհետև, և հատկապես 1996֊ի ընտրություններից առաջ ու հետո, Մանուկյանը հաճախ էր հղում ԱՄՆ Անկախության հռչակագրի նախաբանը, որն, իր կարծիքով, արդարացնում է իր կողմից անընդունելի համարվող կառավարությունը տապալելու նպատակով բռնություն գործադրելու իր ցանկությունը։ Փաստն այն է, որ եթե մեկն ուշադիր կարդա ընդդիմադիր այն կուսակցությունների ծրագիրը, որոնք 1996֊ին իրենց ջանքերը միավորեցին Վ․ Մանուկյանի թեկնածության շուրջ, երեք կետից բաղկացած այդ ծրագրի երկու կետը կոչ է անում կասեցնել Սահմանադրությունը և լուծարել խորհրդարանը։ Չորրորդ կետը, որը բացահայտորեն համաձայնեցվել է ծրագրի հրապարակման նախորդ երեկոյան և հայտարարվել Հայրիկյանի կողմից, բայց որն ընդգրկված չէր տպագրված տեքստի մեջ, վերաբերում էր երկիրը կառավարելու համար Անվտանգության խորհուրդ կազմավորելուն՝ մինչև նոր Սահմանադրության ընդունումը։ Այսպես նաև ՀՅԴ ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով Հայաստանում իրենց օրենքից վեր են հռչակել՝ հանուն «բարձրագույն» կամ «ազգային» իդեալների։ Այս միջադեպերը շատ ավելի բան են ախտանշում, քան անհատների, վերնախավերի ու կուսակցությունների միջև իշխանության համար մղվող սովորական պայքարը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո շատ բան է փոխվել, սակայն որոշ կուսակցությունների «հեղափոխական» եռանդը մնացել է նույնը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումը կարող էր մոտեցնել այն պահը, երբ նրանք կարող էին իշխանության գալ։ Այդ հեռանկարի առումով, նրանց կողմից Ռ․ Քոչարյանը դիտվում էր իբրև միջանկյալ դեմք, որը երբեք չի բավարարելու նրանց կարիքներն ու ծրագրերը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը հարուցեց շատ ավելի հարցեր, քան սոսկ պաշտոնի հաջորդականության հարցն է։ Այն լարում հանդես բերեց, սակայն նաև համակարգի մեջ ցուցադրեց որոշ ուժեղ կետեր։ Այն նաև պետականության ու ազգության ընբռնումների հարցում ֆունդամենտալ տարբերություններ բացահայտեց այն անձանց միջև, ովքեր ցանկանում են Լ․ Տեր֊Պետրոսյանից հետո ձևավորել Հայաստանի ապագան։ ==2․ Հրաժարական== Եթե ընտրելու լինենք մի առանձին իրադարձություն, որը վերլուծելով կարելի է հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները և պատկերացնել հետագա զարգացումները, դա կլինի 1988 թ․ փետրվարին Նախագահ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։ Իրադարձությունն ինքնին կարևոր է։ Դա հայոց պատմության մեջ պետության երբևէ ուղղակիորեն ընտրված առաջին ղեկավարի հրաժարականն էր, հեռացումն էր այն ղեկավարի, որն իշխանության գլուխ եկավ վայրիվերումներով լեցուն մի տասնամյակ և փորձեց Հայաստանին տալ աշխարհի հանդեպ նոր ու թարմ մտահորիզոն։ 1998֊ի վւետրվարի փետրվարի հրաժարականը շատ բան է ասում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի քաղաքական մշակույթի մասին, Հայաստանում եւ և արտասահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կողմնակից ու հակառակորդ անձանց մասին, կառույցների եւ և Սահմանադրության ուժի ու թուլության մասին, օտար շահերի ու ներքին քաղաքական ուժերի միջեւ միջև խճողված հարաբերությունների մասին։ Պատմության շարունակականության խաթարումը բացահայտում է այն հիմնական հոսանքներն ու հետագա րնթացքի ընթացքի ուղղությունները, որոնք կարող էին եւ և չբացահայտվել օր օրի զարգացող իրադարձություններում։ ===Տարածված պատկերացում=== Տարածված պատկերացում
ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՊԱՏԿԵՐԱՑՈՒՄ
Ինչո՞ւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց։ Ի՞նչ խնդիր պետք է լուծեր այդ հրաժարականը։ Իրականում նրա հրաժարականով լուծվե՞ց պրոբլեմը։
Ասվում է, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կորցրել էր ժողովրդի աջակ– ցությունր։ աջակցությունը։ Դա կարող է ճիշտ լինել, բայց հրաժարականի հետ դրա առնչությունը շատ ավելի վերլուծության կարիք ունի, քան կատաբ–63վել կատարվել է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահները եւ և այլ երկրների վարչապետներ հաճախ են կորցնում ժողովրդի աջակցությունը մինչեւ մինչև պաշտոնավարման իրենց ժամկետի ւսվարտրավարտը, սակայն շարունակում են կաոավարել մինչեւ կառավարել մինչև սահմանված հաջորդ ընտրությունը։ ժողովրդի Ժողովրդի բացասական կարծիքը բավարար պատճառ չէ նախագահներ ու կառավարություններ փոխելու համար։ Երբ ժողովուրդը քվեարկում է, քվեարկում է, որպեսզի ընտրվողը պաշտոնավարի սահմանված ժամկետի ընթացքում։ Կասկած չկա, անշուշտ, որ երբ նախագահը կորցնում է ժողովրդի օժանդակությունը, կառավարելը շատ է դժվարանում, նրա հրաժարականի հեռանկարը նաեւ նաև խրախուսում է ընդդիմադիրներին։ ՄակայնՍակայն, ինչպես կքննարկվի ստորեւստորև, նրա կամ նրա վարչակազմի նկատմամբ դժգոհությունը քիչ կապ ուներ հրաժարականի մեջ առանցքային դեր կատարած Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման հետ։ Հետաքրքիր է նկատել, որ ծանրա– գույն ծանրագույն հանգամանքների ու վտրձությունների փորձությունների ներքո յոթ տարի ղեկավարելուց հետո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը դեռեւս դեռևս ստացավ ընտրողների մոտ կեսի օժանդակությունը՝ միացյալ ընդդիմության ու ուժեղ թեկ– նածուի թեկնածուի առկայության պայմաններում։
Անշուշտ, կան նաեւ նաև մարդիկ, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին եւ․ Տեր֊Պետբոսյանի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի երկրորդ ընտրությունը, ինչպես նաեւ նաև Սահմանադրությունը, որը սահմանում է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքը, թե ոչ՜ ո՛չ կորոշվի, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված է հավատի ու քաղաքական շահարկումների վրա։
Չնայած Հայաստանում ժողովրդավարության զարգացման եւ և պատմության համար ներկայացրած կարեւորությանը՝ կարևորությանը՝ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի մանդատի վավերականությունը չի առնչվում այստեղ կատարվող քննարկմանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց գործընկերների ճնշման ներքո, որոնք րնդունել ընդունել էին ընտրությունների արդյունքները եւ և Սահմանադրության լեգիտհմուքյունըլեգիտիմությունը, եւ և նրա վարչակազմում էին ծառայում այդ իսկ ընտրությունների արդյունքների ու Սահմանադրության հիման վրա։
Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքո, որոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանա–
64
խագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վաբչապետ Ռոբեբտ Քոչարյանը, Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանը եւ Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցին, որ առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից : Դա թերթերի համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկե– րացում էր ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ Սփյուռքում եւ միջազգային մամուլում։ Իհարկե, Ղարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքը, եւ առկա էին տարբերություններ Նախագահի եւ կաբինետի երեք կարեւոր անդամների միջեւ։
Սակայն դեռեւս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքո, չորս ամիս տեւած հանրային վիճաբանություններից հետոորոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վարչապետ Ռ․ Քոչարյանը, տեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձությունՊաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանը և Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցին, ինչ– պիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար եւ այնուհետեւոր առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից։ Դա թերթերի համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկերացում էր ոչ միայն Հայաստանում, մարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններումայլև Սփյուռքում և միջազգային մամուլում։ Իհարկե, դառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, որոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Սինչեւ այժմ հասարակությունը չգիտիՂարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքը, թե վերոնշյալ հարցում ստույգ որո՞նք և առկա էին Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ Ռ․ Քո– չարյանի միջեւ տարբերությունները։տարբերություններ Նախագահի և կաբինետի երեք կարևոր անդամների միջև։
Հրապարակային բանավեճըՍակայն դեռևս որոշ հարցեր պետք է առաջադրվեն։ 1998֊ի փետրվարի 3֊ին, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջչորս ամիս տևած հանրային վիճաբանություններից հետո, թե ինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրըտեղի է ունենում այնպիսի մի լրջագույն իրադարձություն, կամ թե ինչպես այն չլուծելինչպիսին Նախագահի հրաժարականն է։ Վարչապետը դառնում է Նախագահի պաշտոնակատար և այնուհետև, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համարմարտ ամսին կայացած արտահերթ ընտրություններում, ովքեր բախտավոր էին փնելու նրա հրաժարականովդառնում ընտրված Նախագահ։ Սակայն քաղաքական խեղման վեց ամսում պարզ չէին դարձել այն պրոբլեմի լուծման այլընտրանքները, բանավեճը նշանակություն չուներորոնք ստիպեցին Նախագահին հրաժարական տալ։ Մինչև այժմ հասարակությունը չգիտի, բնութագրումների հաճույքը եւ զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում թե վերոհիշյալ հարցում ստույգ որո՞նք էին Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել եւ որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ինքը չբացատրեց դա, նրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաեւ նրան սատարողները, քանի որ փաստաթղթերի եւ գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչեւ համաձայնության գւպը չհրապարակեա եղել է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։ 5 Պետականության մարտահրավերըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարողություններն ու քաղաքականաթյունր հարգողների գրեթե լռությունր, զուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, հաճախ բացահայտ եւ երբեմն արգահատելի չարախնդութ– յանր, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետեւանքով կայացած նոր րնտրություններր եւս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլրնտբանքային լուծումների քննարկումր, որր չարչրկել է Հայաստանր՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածննդի օրից։և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերությունները։
Այդ նյութի մասին գրած անձինք՝ հայ Հրապարակային բանավեճը, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջ, թե ոչ հայինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, կամ թե ինչպես այն չլուծել, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համար, ովքեր բախտավոր էին լինելու նրա հրաժարականով, բանավեճը նշանակություն չուներ, բնութագրումների հաճույքը և զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում էին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել և որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը չբացատրեց դա, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաեւ իրենց նեղություն չեն պատճառել րնդունելու իրենց ան– տեղյակությունրնրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաև նրան սատարողները, ոչ էլ ի վիճակի են քանի որ փաստաթղթերի և գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչև համաձայնության գալը չհրապարակելը եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանր։ Քչերն են միայն գիտակցել ա– ոանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունր։է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան է պարունակումկարողություններն ու քաղաքականությունը հարգողների գրեթե լռությունը, քան մեկ մարդու ճակատագիբր կամ պատմության մեջ նրա տեղը։ Եվ ավեփն էզուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, քան կատարվածի սահմանադրականությունդ Նրա հրաժաբականր առնչվում հաճախ բացահայտ և երբեմն արգահատելի չարախնդրությանը, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետևանքով կայացած նոր ընտրությունները ևս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլընտրանքային լուծումների քննարկումը, որը չարչրկել է պետության ու իշխանության մեր րմբռնման հետ եւ երկխոսության այն տեսակի հետ, որի կարիքն ունենք՝ խնդիրներր սահմանելու եւ րնտրանքնեբ կատարելու համար։Հայասատանը՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածծննդի օրից։
Հրաժարականի շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության եւ դրա կարեւորության գնահատման համար տեղին Այդ նյութի մասին գրած անձնինք՝ հայ թե ոչ հայ, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաև իրենց նեղություն չեն պատճառել ընդունել իրենց անտեղյակությունը, ոչ էլ ի վիճակի են մի շարք դիտարկումներ։եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանը։ Քչերն են միայն գիտակցել առանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունը։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր հրաժարական չտվեց իր ավանդական հակառակորդների ճնշման ներքո, որ սովորական րնդդիմությունն էր՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունր, Հայաստանի դեմոկրատական կոաակցությունր, Ազգային ժողովրդավարական միությտնր, Ազգային ինքնորոշում միավորումր եւ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունր։ Հրաժարականն ավելի շուտ թելադրված էր այն անհատների դիրքորոշումներով, որոնց հետ նա սերտորեն աշխատել էր վերջին տասր տարում, իր գործրնկեբների, որոնք մեծագույն հարգանք ունեին նրա նկատմամբ, ովքեր, րնդհանուր առմամբ, կգերադասեին, որ նա շարունակեր պաշտոնավարել, եւ ովքեր չէին
66
մտածում, թե նա հրաժարական կտար՝ իր խաղաղարար ծրագրի նկատմամբ րնդդիմության պատճառով։ Դրանք էին Ռոբերտ Քոչար– յանր՝ Լեռնային Ղարաբաոի նախկին Նախագահր, ում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր հբավիբել էր իբրեւ Հայաստանի վարչապետ ծառայելու համար, Վազգեն Սարգսյանը՝ Պաշտպանության նախարարր, իր մերձավոր միջավայրի ամենամտերիմ ու ամենավստահված անդամներից մեկը, եւ Սերժ Սարգսյանր՝ Լեռնային Ղարաբաոի նախկին Պաշտպանության նախարարր, որին Լ․ Տեր֊Պետբոսյանը Երեք տարի առաջ էր հրավիբել՝ Հայաստանում միեւնույն պաշտոնում ծառայելու համար, եւ որին ավելի ուշ վստահեց Անվտանգության նախարարությունը, իսկ 1996֊ին՝ Ներքին գործերի ու անվտանգության միակցված նախարարությունը։
Թվում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի բան էպարունակում, թե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որ ամեն բան կատարվել է Սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության քան մեկ մարդու ճակատագիրը կամ պատմության մեջ Լ Տեր֊Պետ– րոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց իրադրությունը հակասահմանադրական որակելուցնրա տեղը։ Եվ ավելին, սակայն ընդգծեց, որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների հեռացումը, որոնք անտեսեցին արտաքին եւ անվտանգության քաղաքականության իրականացնելու Նախագահի սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ րնթացքն, անշուշտ, այն քան կատարվածի սահմանադրականությունը։ Նրա հրաժարականը առնչվում է, որ երբ վարչապետն պետության ու նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի իշխանության մեր ըմբռնման հետ և երկխոսության այն տեսակի հետ չեն համաձայնում եւ չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, իրենք են հրաժարական տափս։որի կարիքն ունենք՝ խնդիրները սահմանելու և ընտրանքներ կատարելու համար։
Կողմերից որեւէ մեկր Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին եւ չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներ, ինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա հակառակորդների միջեւ տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացության, դժվար կլինի ավեփն ասել, քան հետեւյալը– գործընթացը տեխնիկապես թվում է սահմանադրական կարգին համապատասխան, սակայն կասկածեփ է մնում այն հանգամանքը, թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։
67Իր հրաժարականով Լ․ Տեր– Պետրոսյանր խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից եւ հնարավոր աղետափ աոճակատումից:Հրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարեւորություն չրնծայվեց սովորական րնդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, որոնք երբեք չէին ընդունել կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, թե նրանց դուր եկավ այն ձեւը, որով կատարվեց հրաժարականը, սակայն նրանց շուրջ եղած հանգամանքների ողջ բարդության և դրա կարևորության գնահատման համար կարեւորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, որըողջունեցին։ 1995֊ի Սահմանադրությունը եւ 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկումներ օգտագործելու հնարավորությունից։տեղին են մի շարք դիտարկումներ։
Թեեւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էրՏեր֊Պետրոսյանը հրաժարական չտվեց իր ավանդական հակառակորդների ճնշման ներքո, այսինքն՝ դերակատարներն ու դրդապատճառները հիմնականում ներքինոր սովորական ընդդիմություն էր՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը, հայաստանյան էինՀայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը, չի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարեւորությունըԱզգային ժողովրդավարական միությունը, Ազգային ինքնորոշում միավորումը և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը։ Հրաժարականն ավելի շուտ թելադրված էր այն անհատների դիրքորոշումներով, որոնց հետ նա սերտորեն աշխատել էր վերջին տասը տարում, իր գործընկերների, որոնք տարբերմեծագույն հարգանք ունեին նրա նկատմամբ, նույնիսկ հակադիր պատճառներովովքեր, թուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունենընդհանուր առմամբ կգերադասեին, թե ով պետք է կառավարի Հայաստանըոր նա շարունակեր պաշտոնավարել, և ովքեր չէին մտածում, եւ թե ինչպես պետք է ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը հրաժարական կտար՝ իր խաղարարար ծրագրի նկատմամբ ընդդիմության պատճառով։ Դրանք էին Ռոբերտ Քոչարյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին նախագահը, ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրապնդեցին այն հավատըՏեր֊Պետրոսյանը հրավիրել էր իբրև Հայաստանի վարչապետ ծառայելու համար, թե միջազգային հանրությունը կրնդունի հնարավոր այլբնտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտելՎազգեն Սարգյսանը՝ Պաշտպանության նախարարը, որ երբ պատմությունը գրվիիր մերձավոր միջավայրի ամենամտերիմ ու ամենավստահված անդամներից մեկը, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։և Սերժ Սարգսյանը՝ Լեռնային Ղարաբաղի նախկին պաշտպանության նախարարը, որին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը երեք տարի առաջ էր հրավիրել՝ Հայաստանում միևնույն պաշտոնում ծառայելու համար, և որին ավելի ուշ վստահեց Անվտանգության նախարարությունը, իսկ 1996֊ին Ներքին գործերի ու անվտանգության միակցված նախարարությունը։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել Թվում է շտապ արտահայտված, կաղապարված ձեւակերպումներովթե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված պատկերացումը պնդում որ ամեն բան կատարվել է, որ․1 ․ սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության մեջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Դարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձեւակերպումՏեր֊Պետրոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց վիճակը հակասահմանադրական որակելուց, սակայն ընդգծեց, որն անընդունելի էր նրա վարչակազմի կարեւոր որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների համար․2․ Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այդ ժամանակհեռացումը, քանի որ որոնք անտեսեցին արտաքին և անվտանգության քաղաքականություն իրականացնելու Նախագահի դիրքորոշումն ու առաջարկված ձեւակեբպումր պետք սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ ընթացքն, անշուշտ, այն է , որ նրանց համար նոր լինեին․3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձեւակերպումն ընդունեց այլերկբների եւ միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ԱՍՆ֊ի երբ վարչապետն ու Ֆրանսիայի կողմից ներ–68կայացվող ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետեւանքով․4․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա հակառակորդների միջեւ հակադրության էությունը կայանում էր «վալլային» եւ «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ․5․ Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որր հավանության էր տափս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը եւ նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական»հետ չեն համաձայնում և չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, նույնիսկ «դավաճանական»։իրենք են հրաժարական տալիս։
Հետաքրքիր է նկատելԿողմերից որևէ մեկը Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին և չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներ, որ ինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հաջորդած իր հարցազրույցներում Ռ․ Քոչաբյանը երբեմն֊երբեմն նշել և նրա հակառակորդների միջև տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացության, դժվար կլինի ավելին ասել, քան հետևյալը․ գործընթացը տեխնիկապես թվում էսահմանադրական կարգին համապատասխան, որ հակամարտության լուծման հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառր չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա սակայն կասկածելի էմնում այն հանգամանքը, եւ դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։ Իր հրաժարականով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից և հնարավոր աղետալի առճակատումից։
ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՊԱՏԿԵՐԱՑՍԱՆ ԵՏԵՎՈՒՄԱյժմՀրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարևորություն չընծայվեց սովորական ընդդիմության հիմնական տարրերի կողմից, երբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրաորոնք երբեք չէին ընդունել կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակում, եւ նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմիցթե նրանց դուր եկավ այն ձևը, հնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին եւորով կատարվեց հրաժարականը, հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությանր, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետեւում թաքնը– ված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե սակայն նրանց համար կարևորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյա– նին պաշտպանելն էՏեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էր, այլ այն նկատառումր, որ պրոբլեմի սխալ բնո– րոշումր քաղաքականություն որոշողներին եւ հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր աոաջնոբդելեւ հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։որը ողջունեցին։ 1955֊ի Սահմանադրությունը և 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի վրա հիմնված փաստարկներ օգտագործելու հնարավորությունից։
Անկախ նրանիցԹեև Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էր, նրա անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանըայսինքն՝ դերակատարներն ու դրդապատճառները հիմնականում ներքին, թե ոչհայաստանյան էին, Լեռն Տեր֊Պետրոսյանը պետք է համարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նաչի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարևորությունը, հավանաբար Վազգեն Սանակյանի հետ միասինորոնք տարբեր, եղել է Ղարա– բաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդրնույնիսկ հակադիր պատճառներով, այն Կոմիտեիթուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունեն, որր 1988֊ից ի վեր պաշտպանել թե ով պետք է կառավարի Հայաստանը, և թե ինչպես պետք է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները եւ ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990թ․֊ի հու–69լիսին ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը Լ․ ․Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռես Խորհրդային Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահՏեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրամպնդեցին այն հավատը, իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի առաջին գործադիր Նախագահ։ Հրաժարականի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։թե միջազգային հանրությունը կընդունի հնարավոր այլընտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտել, որ երբ պատմությունը գրվի, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձեւավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, ազատ շուկայական տնտեսություն եւ, որ ամենակարեւորն է, դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովի, Նախագահական կառույցի, Սահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի եւ զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը, վերասահմանեց կառավարության դերը եւ կառավարության ու քաղաքացիների միջեւ հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, առողջապահական, կրթական եւ սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաեւ Լեռնային Ղաբաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով վափոիտւթյան կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից եւ դրանց փոխկապակցվածաթյունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էր, եւ ոչ թե ռեւոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր եւ տեսանելի կփնի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ եւ տնտեսության ուժով, որոնք ի– րենց հերթին բարեվտխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ունեցել Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել է լուրջ ընդդիմություն եւ բազմաթիվ քննադատներշտապ արտահայտված, նրան բաժին է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունիստներն ու ծայրահեղ ազգայնականներըկաղապարված ձևակերպումներով, ինչպես նաեւ որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին եւ միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համարորոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված, մփնչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտոբիտար եւ նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումր մեզ խորհել պատկերացումը պնդում է տափս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։, որ․
Իբրեւ գործող Նախագահի1. Լ․ Տեր֊Պետրոսանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Ղարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձևակերպում, նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, ինչ վատ որն անընդունելի էր ստացվում, համարվում էր բնական։ Քննադատողներից ոմանց համար նրա արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր,70եւ բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։վարչակազմի կարևոր անդամների համար։
ժամանակն 2. Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այն ժամանակ, քանի որ Նախագահի դիրքորոշումն ու պատմությունը ցույց կտան, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, թե ոչ, նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, թե ոչ, նրա նախաձեռնած բարե– վախամները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռություն առաջարկված ձևակերպումը պետք է պահպանել՝ անուդղակիորեն առիթ ստեղծելով, որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։նրանց համար նոր լինեին։
Բավական է միայն ուշադիր դիտաբկել այն փաստերը3. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձևակերպումն ընդունեց այլ երկրների և միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ոըոնք նաեւ հանրության սեփականություն են, եւ խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ ինչ գրվել է, առնը– վազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբ, մեծ մասամբ հակառակն է այն իրողության, ինչ ներկայացնում են նրա եւ նրա մերձավոր գործընկերների միջեւ ծագած հակադրության հանգամանքները։ԱՄՆ֊ի ու Ֆրանսիայի կողմից ներկայացվող ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետևանքով։
4. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետեւյալ հարցերն են հարուցում։և նրա հակառակորդների միջև հակադրության էությունը կայանում էր «փուլային» և «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ։
1․ Իր 1997թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամա/ի ասափսամԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց5. Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որը պատճառ դարձավ իր գործընկերների հակազդեցության։հավանություն էր տալիս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը և Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական», նույնիսկ «դավաճանական»։
Լեռնային Ղարաբադի հակամարտության փոխզիջամային լուծման մասին Հետաքրքիր է նկատել, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որեւէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միեւնույն դիրքորոշումն է ունեցել հրաժարականին հաջորդած իր նախագահության ողջ ընթացքում եւ այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել հարցազրույցում Ռ․ Քոչարյանը երբեմն֊երբեմն նշել է թե՛ մասնավոր զրույցներում եւ թե՛ հբապաբակավ։ Դեռեւս 1992֊ին Ղաբաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին եւ չնայած այն ժողովրդականությանը, որ այդ ճանաչումը կբերեր նրան, հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից սոսկ մեկն էր։հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառը չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա է, և դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։ ===Տարածված պատկերացման ետևում===
Նորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակայինԱյժմ, համակարգվածերբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրա, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր կրկնության այդ փաստինև նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմից, հակազդեցությունհնարավոր է մի հայացք նետել եղած պնդումներին և, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերինհիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությունը, երբ քննադատությունների հեղեղին ի71պատասխան իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետևում թաքնված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «ՊատերազմՏեր֊Պետրոսյանին պաշտպանելն է, այլ այն նկատառումը, որ պրոբլեմի սխալ բնորոշումը քաղաքականություն որոշողներին և հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր առաջնորդել և հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր։ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։
Աոանց քննարկելու հնարավոր րնտրանքներր, այդ հոդվածում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն պատճառները, որոնք ցույց էին տափս, թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ ժամանակ նա, առանց մանրամասների մեջ մտնելու, գեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի հա– մանախագահնեբի այն առաջարկր, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման հիմք, եւ որը մյուսները մերժում էին։
2․ Լ․ Տեր֊Պետրռսյանի դիրքորոշման մեջ Անկախ նրանից, նրա հակառակորդների համար կա՞ր որեէ նորության։անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանը, թե ոչ, Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը պետք է համարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նա, հավանաբար Վազգեն Մանուկյանի հետ միասին, եղել է Ղարաբաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդը, այն Կոմիտեի, որը 1988֊ից ի վեր պաշտպանել է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները և ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990 թ․֊ի հուլիսին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռևս Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։
Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձևավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, նրա մերձավոր գործընկերների համար որեւէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեինազատ շուկայական տնտեսություն և, որ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ընդունել էրամենակարևորն է, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով»դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովի, միեւնույն ա– ռաջարկի առաջին նախագիծըՆախագահական կառույցի, որր միջնորդների կողմից իբրեւ բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաեւ սեպտեմբերի 22֊23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետՍահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի և զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը, որր բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որեւէ նորություն կարվերասահմանեց կառավարության դերը և կառավարության ու քաղաքացիների միջև հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, այն էրառողջապահական, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով կրթական և սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով փոփոխության կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից և դրանց փոխկապակցվածությունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էր, և ոչ թե նվազռևոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, այլ, բնականաբարոր իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր և տեսանելի կլինի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ և տնտեսության ուժով, շատ ավելի ընդունելի։որոնք իրենց հերթին բարեփոխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործրնկերները գիտեին նաեւ բոլոր երեք ա– ռաջարկնեբի ամբողջական բովանդակությունը, որոնք մայիս Տեր֊Պետրոսյանը ունեցել է լուրջ ընդդիմություն և բազմաթիվ քննադատներ․ նրան բաժին է ընկել ատելության ու սեպտեմբեր ամիսների միջեւ եղել նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին ինտենսիվ կոմունսիտներն ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասինծայրահեղ ազգայնականները, թեեւ չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստր։ Այն մանրամասներրինչպես նաև որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին և միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համար, որ հասել մինչ ուրիշներ նրան համարում էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի եւ խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապա–72րակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» եւ որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։ավտորիտար և նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումը մեզ խորհել է տալիս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։
3․ եւ․ Տեր֊Պետրոսյանի ե Իբրև գործող նախագահի, նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, ինչ վատ էր ստացվում, համարվում էր բնական։ Քննադատներից ոմանց համար նրա գործրնկերների միջեւ տարաձայնությունները հակադրության վերածվերո հանգամանքը արդյո՞ք կապ աներ «փող աո զադ» եւ «փաթեթային» լուծումների հակա– դրաթյան հետ։արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր, և բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։
Մինչեւ 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցեբր բաժանված Ժամանակն ու պատմությունը ցույց կտան, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, թե ոչ, նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետեւանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումր, երկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցրթե ոչ, տեղահանված անձանց եւ փախստականների վեբադարձր՝ նույնպես երկու կողմիցնրա նախաձեռնած բարեփոխումները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, զինաԴաԴաՐՐ ամրապնդման միջոցառումները եւ մարդասիրական այլ հարցերթե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռությունն է պահպանել՝ անուղղակիորեն առիթ ստեղծելով, ինչպես, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցեբր։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրեւ Դարաբաղյան հակամարտության։որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։
Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբադի ապագա կարգավիճակին եւ հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրեւ Ղարաբադի պրոբլեմ․ «Փուլ առ փուլ» մոտեցում ձեւակերպումը վերաբերում Բավական է միայն ուշադիր դիտարկել այն մեթոդաբանությանըփաստերը, երբ նախ բանւսկցություններր ընթանում որոնք նաև հանրության սեփականությունն են հարցերի մեկ կարգի եւ այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, իսկ այնուհետեւ անցում և խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ ինչ գրվել է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումր վերաբերում , առնվազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբ, մեծ մասամբ հակառակն է բանակցությունների գործընթացինայն իրողության, երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում ինչ ներկայացնում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։նրա և նրա մերձավոր գործընկերների միջև ծագած հակադրության հանգամանքները։
Դարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումր բանակցությունների սեղանին է դնում հարցերի առաջին կաբգր։ «Պատերազմի հետեւանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, որը նշանակում էր, որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, առաջին
73
վաւլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը, գրավված տարածքների, անշուշտ, ոչ բոլորի, վերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, որպեսզի կարգավորվեն լուծեփք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է «հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։
ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որ սկսվեցին 1992թ․ հունիսին եւ փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա, կարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունր, որը Մինսկի Խմբի բանակցությունների լիիրավ մասնակից էր, խնդրել էր, որ էքինսկի խումբը քննարկի նաեւ կարգավիճակի հարցը, որն անմիջապես հարուցելէբ Ադրբեջանի եւ մնացած ինր երկբների այն պահանջը, որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետևյալ հարցերն են հարուցում։
Չնայած այն փաստին1. Իր 1997 թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամուլի ասուլիսում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց, որ կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊ն եւ Ֆրանսիան, 1997֊ից ի վեր, կախերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997թ․ մայիսին, հուլիսին եւ սեպտեմբերին), որոնցից աոաջին երկուսը հիմնը– ված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։որը պատճառ դարձավ գործընկերների հակազդեցության։
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության փոխզիջումային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որևէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որեւէ մեկի հանդեպ գաղափա– բախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երեւանը լուրջ վերապահումներով առաջին Երկու առաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմք, եմերժելէր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի րնդզրկումն իբրեւ կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, որ ինքն ընդանում միևնույն դիրքորոշումն է դրանքունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում և այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում և թե՛ հրապարակավ։ Դեռևս 1992֊ին Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, սակայն այնպիսի վերապահումներովչնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին և չնայած այն ժողովրդավարությանը, որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Մտեփանակերտը կատարելապես մերժել էր որ այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է եղելճանաչումը կբերեր նրան, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից մեկն էր։
741997֊ի հուլիսին ակնհայտ էրՆորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակային, որ առաջարկները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու եւ իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար համակարգված, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն էր փնելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջկրկնության այդ փաստին, հակազդեցություն, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղն ի պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, ներառելով ամենաբարդդ՝ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձեւ գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։թե՞ խաղաղություն» հոդվածը։
Երբ Ադբբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակներըԱռանց քննարկելու հնարավոր ընտրանքները, այդ հոդվածում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեցՏեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն պատճառները, որ կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս էորոնք ցույց էին տալիս, որ թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ պւսհին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները եւ հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբեբված ողջ առաջընթացըժամանակ նա, եւ որ «վւուլ առ փուլ» մոտեցումըառանց մանրամասների մեջ մտնելու, երբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներովգեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների այն առաջարկը, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման սկիզբ, լավագույն մոտեցումն է։և որը մյուսները մերժում էին։
Այս վերջինը, որ մինչ այդ փաստորեն կորել էր տեքստերի բարդության 2. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշման մեջ, հարցերի երբորդ կարգն էր, որր որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարեւոր է, քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից եւ անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջեւ եւ մնում էին անբավարար։ Երեւանի պնդմամբ եւ քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի» մեջ եւ մտցրեցին երբորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաեւ որռշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախա– գահնեբի կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։նրա հակառակորդների համար կա՞ր որևէ նորություն։
Այսպիսով, Նույնիսկ եթե սեպտեմբերի «վւուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էին, նրա մերձավոր գործընկերների համար որևէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել էր, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միևնույն առաջարկի առաջին նախագիծը, որը միջնորդների կողմից ընդունված լիներ որպես իբրև բանակցությունների հիմքներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաև սեպտեմբերի 22-23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որը բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որևէ նորություն կար, այն էր, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ թե նվազ, այլ, եւ տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեինբնականաբար, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետեւյալ պատկերը։շատ ավելի ընդունելի։
ա) ՂարաբադամԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործընկերները գիտեին նաև բոլոր երեք առաջարկների ամբողջական բովանդակությունը, Հայաստանում եւ Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետո, ո– բոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առա–75ջարկի հիման վրա Շուշին որոնք մայիս ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու սեպտեմբեր ամիսների միջև եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասին խոսակցությունները , թեև չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստը։ Այն մանրամասները, որ հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի և խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապարակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական քարոզչություն են եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Ա– ոաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» և որպես Ադրբեջանի նախագահ ԱլհՆը Լաչինի զի2ոսա արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշված էր հպանցիկ դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ ոչ իբրեւ վերադարձվելիք տարածք։այդպես չէր։
բ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, միջազգային հանրությունը, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ եւ Հայաստանի ամեն մի «բարեկամ» ՝ ներառյալ Ռուսաստանր, Իրանը եւ այլ երկրներ), ե որն այսօր հաղթում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը), հանվել էր առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունքը դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա գործընկերների միջև տարաձայնությունները հակադրության վերածվելու հանգամանքը արդյո՞ք կապ ուներ «փուլ առ փուլ» և «փաթեթային» լուծումների հակադրության հետ։
գ) Մինչեւ այն պահըՄինչև 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետևանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումը, երբ ղերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրիերկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցը, Ղարաբաղը պահպանելու էր իր ներկա կարգավիճակը։ Դա նշանակում էտեղահանված անձանց և փախստականների վերադարձը՝ նույնպես երկու կողմից, որ Ղարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախզինադադարի ամրապնդման միջոցառումները և մարդասիրական այլ հարցեր, եւ Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։ինչպես, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցերը։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրև Ղարաբաղյան հակամարտություն։
դ) Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբաղի ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի ապագա կարգավիճակին և հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրև Ղարաբաղի պրոբլեմ։ «Փուլ առ փուլ» մոտեցում ձևակերպումը վերաբերում է այն մեթոդաբանությանը, երբ նախ բանակցությունները ընթանում են հարցերի մեկ կարգի և այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, իսկ այնուհետև անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումը վերաբերում է բանակցությունների գործընթացին, երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության գալը։իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։
Հնարավոր էՂարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լեռն Տեր֊Պետ– րոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ որեւէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանբամասների մեջ խորամուխ լինելու, կարեւոր «փուլ առ փուլ» մոտեցումը բանակցությունների սեղանին է ընդգծելդնում հարցերի առաջին կարգը։ «Պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, որորը նշանակում էր, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից բավարար էին համարվում, եւ որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների ընթացքում եւս որոշ կատարելագործում միջոցով, առաջին փուլից հետո։ Այն շարունակում էր մտցվելու դրանց մեջ«հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը․ գրավված տարածքների, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռեւս բարելավման կարիք ունեինանշուշտ, բայց հենց դա էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։ոչ բոլորի, վերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, որպեսզի կարգավորեն լուծելիք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է «հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։
76Այնուամենայնիվ, ասվում էրԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունները, որ տարաձայնությունները մեթոդի շուրջ սկսվեցին 1992 թ․ հունիսին և փակուղի մտան 1996֊ին, հիմնված էին«փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա, եւ ոչ թե առանձին կետերիկարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունը, այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում որը Մինսկի Խմբի բանակցությունների լիիրավ մասնակից էր «փուլ աո փուլ» մոտեցմանը։, խնդրել էր, որ Մինսկի խումբը քննարկի նաև կարգավիճակի հարցը, որն անմիջապես հարուցել էր Ադրբեջանի և մնացած ինը երկրների այն պահանջը, որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։
Սակայն ԵԱՀԿ Սինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահն էրՉնայած այն փաստին, ապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահըոր կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, իսկ այդ բանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Սարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար էրՄինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, ապա՝ պետական նախարարԱՄՆ֊Ն և Ֆրանսիան, ապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարզըս– յանը Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության նախարարն էր1997֊ից ի վեր, հետո՝ Հայաստանինը, ապա՝ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդ ժամանակահատվածում։ Ռո– բերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետ էր, երբ Լ․ Տեր֊Պետրոս– յանն ընդունեց առաջին երկու առաջարկները կողմերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997 թ․ մայիսին եւ , հուլիսինև սեպտեմբերին), որոնք կարող որոնցից առաջին երկուսը հիմնված էին մեկնաբանվել եւ որպես վալլային«փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, եւ որպես փաթեթային։յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։
Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որևէ մեկի հանդեպ գաղափարախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երևանը լուրջ վերապահումներով առաջին երկու առաջարկներն ընդունել էրորպես բանակցությունների հիմք, այսինքն՝ նրանց կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումըև մերժել էր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ընդգրկումն իբրև կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, ապա պետք որ ինքն ընդունում է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի եւ հուփսի տեքստերը բանակցությունների համար ավելի ընդունեփ հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չի ունեցել։դրանք, սակայն այնպիսի վերապահումներով, որոնք հավասարազոր էին մերժման։ Ստեփանակերտը կատարելապես մերժել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է եղել, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։
4․ Արղյո՞ք Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ առաջարկի տեքստը 1997֊ի հուլիսին ակնհայտ էր, որ առաջարկությունները բանակցությունների հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կոդմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետեանքով։հանդիսանալու և իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր լինելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջ, ներառելով ամենաբարդը՝ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձև գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։
Հակառակ ընդունված կարծիքիԵրբ Ադրբեջանն ու Լեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակները, այդ թվում եւ միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրա անսովոր ճնշում չեն գործադբել։ ՓաստորենՏեր֊Պետրոսյանն ավելի համոզվեց, համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետոր կարգավիճակի շուրջ համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս է, միջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԱՍՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ եւ կառուցողական համագործակցությամբ՝ թե՛ միմյանց եւ թե՛ որ այդ պահին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները և հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի լուծման ուղղությամբ մինչ այդձեռքբերված ողջ առաջընթացը, հատկապես սեպտեմբերինև որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումը, միջնորդների ջանքեբն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը եւ ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մեր–77ժելա բանակցության առարկա տեքստրերբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներով, եթե որեւէ մեկն այն չէր հավանում։լավագույն մոտեցումն է։
Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր Այս վերջինը, որ մինչ այդ հաճախ փաստորեն կորել էր առաջարկներ մերժելտեքստերի բարդության մեջ, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, նա մեբժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումր՝ վստահհարցերի երրորդ կարգն էր, որ տեւական խաղաղությունր պետք որը որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարևոր է բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը եւ յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի փնեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ եւ նրա անհատ֊եբկրների վիթխարի ճնշմանը եւ չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից և անկախ այն էրբանից, որ հայտարաբությունր շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջեւ բանակցությունների արգասիք չէր։թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջև և մնում էին անբավարար։ Երևանի պնդմամբ և քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի մեջ և մտցրեցին երրորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաև որոշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախագահների կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։
Ես վստահ եմԱյսպիսով, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի ա– ոաջաբկը, որովհետեւ ա) գտավ, որ այն լավն է, բ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադբել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, եւ գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների եթե սեպտեմբերին «փուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից առաջարկի տեքստն իբրեւ ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմք ընդունելուն, հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու բարեփոխման համար։և տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեին, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետևյալ պատկերը։
5․ Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր ա) Ղարաբաղում, Հայաստանում և Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետո, որոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առաջարկի հիման վրա Շուշին ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի չածմա– նը, եւ Ռ․ Քռչարյանի ղեկավարած խմբի րնդդիմաթյանն արտահայտո՞ւմ հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Առաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը Լաչինի զիջումն արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշած էր արդյոք հասարակության կամքը։հպանցիկ բնավ ոչ իբրև վերադարձվելիք տարածք։
Այն պնդումներըբ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, թե միջազգային հանրությունը, պաշտպանում է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ և Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանըամեն մի «բարեկամ»՝ ներառյալ Ռուսաստանը, հիմնված չեն որեւէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջԻրանը և այլ երկրներ), սկսած համազգային շարժումից, Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել և որն այսօր հաղթում է բացառիկ ճկունություն ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում Ղարաբաղը) հանվել են խոհեմություն եւ չափավորություն։առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունք դնում էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել էր։
Փաստն գ) Մինչև այն էպահը, որ «ժալովուրդր» վաքր դեր երբ վերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, Ղարաբաղը պահպանելու էր իր ներկա իրավիճակը։ Դա նշանակում է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, եւ այանտրանքային լուծումների բանավիճային քննաբկումր, որ մինչեւ իր հրաժարականր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելուՂարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, երբեք չկայացավ։և Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։
78Դժվար է ասել, թե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, եթե նրան րնտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, ամեն դեպքում, դժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, ո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ո՛չ ղ) Ղարաբաղի ու նրա հակառակորդները չբացա– հայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարեփ է կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունդ Սակայն կարեփ է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիեւի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր գգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոները, որոնք պահանջում ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կփնի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր, եւ հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճր այն մասին, թե ինչպե՛ս յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։ Ինչեւէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարեփ է գուցե կշտամբել նաեւ իր որդեգ– րած ռազմավարության համար, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսոաի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որր պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, եւ որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, ինչպես շատ ուրիշ դժվար րնտ– րանքների դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում եւ գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործոնները, ա– պա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասին, որքան կարող էր, երրորդ՝ գործրնկերների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, եւ ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսոաով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի ո– բոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարոդ էր ստանձ– նել եւ ստանձնում էր։
Երկրի առջեւ ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործրնթացը պահանջում էր79մտավոր ուժ, վիճաբանելու եւ համոզելու ունակություն, բանական փաստարկներր լսելու եւ համոզվելու պատբաստակամություն, ինչպես նաեւ խառնվածքի ուժ եւ իրերի րնդհանուր պատկերր երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից եւ նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը եւ հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է․ հնտելեկսաւալ մեկոաացվածություն՝ հասարակության հետ շփման եւ քաղաքական նպատակահարության վտխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսավտւմ փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր իշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն Հնարավոր է, որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարանի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության Ղարաբաղի ղեկավարներն ու դրա գաղափարական ղեկավարման եւ, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ գաղափարախոսական, որևէ այլ մեծ կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ եւ մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, եւ այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց փոքր կետով։ Առանց մանրամասների մեջխորամուխ լինելու, նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմկարևոր է ընդգծել, այլեւ «սովետեբեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երեւույթի դեմ։ Նա հարգում էր բառերըոր, հավատում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանր եւ ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարեւոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետեւանքների եւ նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում բավարար էինհամարվում, երբ խոսում և բանակցությունների ընթացքում ևս որոշ կատարելագործում էրմտցվելու դրանց մեջ, եւ վստահ էիներկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռևս բարելավման կարիք ունեին, որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ բայց հենց դա է բուն խնղիրր, դա է իրականությունը։ Մտքերր հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք եւ արտահայտում հստակ եւ պարզ, նույնիսկ չոր:80Խնդիրն այն է, որ նա որոշել էր չհրապաըակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանբամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ դրանց կարեւորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ պարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, եւ նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերեւս արդեն չափազանց ուշ էր։բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։
Չնայած այն ամենինԱյնուամենայնիվ, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող ասվում էր արվել ու չի արվել, եթե հնար փնեբ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականներր, ես վստահ եմ, որ Հայաստանի ժողովուրդը հստակտարաձայնությունները մեթոդի շուրջ էին, եթե և ոչ ճնշող մեծամասնությամբթե առանձին կետերի, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի աոաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում էր «փուլ առ փուլ» մոտեցմանը։
Թերեւս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998թ․ նախագահական րնտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Սակայն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի հարցի շահաբկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին եւ վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի եւ Պաշտպանության նախարարներիպետական կոմիտեի նախագահն էր, ինչպես նաեւ ՀՅԴ֊ի եւ այլ կուսակցությունների օժանդակությունը, Ռ․ Քոչարյանր նախագահական րնտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակության քվեների միայն 40%֊ը։ Կարեն Դեմիրճյանը, գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30%՝ ստվերելով բոլոր մյուսներինապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահը, իսկ այդ թվում եւ բանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ վտւլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40% կամ ա– վելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին եւ Ռ․ ՔոչաբյանիՍարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար էր, իբրեւ Նախագահի պաշտոնակատարիապա՝ պետական նախարար, ունեցած առավելությանը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից եւ ոչ մեկի համար ապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարգսյանը Լեռնային Ղարաբաղի հարցը չդարձավ րնտրարշավի առարկա։ Սակայն ԴեմիրճյանըՊաշտպանության նախարարն էր, ի պատասխան մի աագրողի հարցիհետո՝ Հայաստանինը, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցրապա՝ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդ ժամանակահատվածում։ Ռոբերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետն էր, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիեւին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիեւը Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց առաջին քարտուղար էր եւ ա– պա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) եւ81 6 Պետականության մարտահրավերըվստահ էերկու առաջարկները 1997 թ․ մայիսին և հուլիսին, որ դա առավելության կլինի լուծում գտնելու հարցում։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որոնք կարող էին մեկնաբանվել և որպես Ղաբաբադի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»փուլային, այն ավելի մոտ էր փոխզիջու– մային լուծման հրավերի։ Առնվազն, այն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել և որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսեւորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից եւ պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։փաթեթային։
Ես չեմ կարող պնդելԵթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն էր, թե Ղաբաբադի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատեւ մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել այսինքն՝ նրանց կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումը, ապա պետք է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ փակատար միավորումից նվազ որեւէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքներր ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի եւ դրա հետեւանքների քննարկումների նկատմամբ տափս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի և հուլիսի տեքստերը բանակցությունների համար ավելի ընդունելի հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չունեցավ։
ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐ
Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքներր չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։
Սկզբից եւեթ պետք է հստակ եւ աներկբա նշվի, որ հիմնախնդբի յ լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից մեկի վախկոտության ու մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենր լուծումներ ու ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից եւ դրանց հետեւանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։4. Արդյո՞ք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ առաջարկի տեքստը բանակցությունների հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կողմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետևանքով։
82Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան էՀակառակ ընդունված կարծիքի, եւ այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեեւ տարբեր ձեւերով եւ տարբեր աստիճաններով։ Որեւէ լուծում շատ ավեփ անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի եւ Հայաստանի ժողովրդի այդ թվում և միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրա եւանսովոր ճնշում չեն գործադրել։ Փաստորեն, գործնականում շատ ավեփ նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների որոշ այլ դեպքերի հետ, միջնորդները՝ Ռուսաստանը, ԱՄՆ֊ը, Ֆրանսիան, գործում էին կոլեգիալ և կառուցողական համագարծակցությամբ՝ թե՛ միմյանց և թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի այդ, հատկապես սեպտեմբերին, միջնորդների ջանքերն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը և ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մերժելու բանակցության առարկա տեքստը, եթե որևէ մեկն այն չէր հավանում։
Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվության է դնում յուրաքանչյուրի վրա, ով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե հեռվիցԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը մինչ այդ հաճախ էր առաջարկներ մերժել, սակայն հատկապես նրանց վրամիշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջեւ որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, քանի դեռ ընտրանքները դեռեւս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանր եւ նա մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստելենանկախության միակողմանի հռչակումը՝ վստահ, որ տևական խաղաղությունը պետք է բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը և յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի լինեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ և նրա անհատ֊երկրների վիթխարի ճնշմանը և չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։հայտարարությունը շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև բանակցությունների արգասիք չէր։
Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենք, որ տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջոդաԱան տարբերակին, իսկ ավեփ նշանակափ չափով՝ փոխզիջման պահին, ինչպես նաեւ այն գնահատականին, որ նրանցից յուրաքանչյուրր տափս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական է, քանի որ, հակամարտությունից բացի, գոյություն ունի նաեւ մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղաբաբադի հայության տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր եւ հարակից սոցիալական խնդիրներ։
Ինչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճիցԵս վստահ եմ, որքան էլ այն քողարկված փնեբոր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի առաջարկը, յուրաքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության եւ մյուս կողմից՝ երկրիորովհետև ա) գտավ, ներառյալ Ղաբաբադիոր այն լավն է, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսածբ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադրել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, որը նախապես ստորագրվեց իբրեւ ժամանակավոր համաձայնության 1994֊ի մայիսինև գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, իսկ միեւնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարիորոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների կողմից առաջարկի տեքստն իբրև բանակցությունների հիմք ընդունելուն, Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու դրանց միջեւ այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։բարեփոխման համար։
83
Նոր հարցերր հետեւյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու աճի պակասը ի՞նչ չափով էր կախված հակամարտությունից, դրա հետեւանք շրջափակումներից եւ «ոչ պատերազմ եւ ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն է գործում, թե՞ դեմ։
5. Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումներր կաբելի է ամփոփել հետեւյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից շրջափակումները եւ խաղաղության բացակայությունը խափանում են Հայաստանի տնտեսական զարգացումր եւ օտարերկրյա ներդրումները, դրանք իտչրնդոտում են տաբածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու եւ դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, շարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարոդ էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարա– բաղի ժողովրդի ու հողի ապագան եւ անվտանգությունր։ Անկախ բանաձեւերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ա– պագայում կատարելու է զիջումներ, եւ այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջեւ տարբերությունը լինելու է ավելի խորհրդանշականլուծմանը, քան իրական։ ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած աոավելութ– յուններր հետագայում կարող են եւ չլինել։և Ռ․ Քոչարյանի ղեկավարած խմբի ընդդիմությունն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակական կամքը։
Ռ․ Քոչարյանն ստաբկում էր՝ ասելովԱյն պնդումները, որ թեեւ հակամարտությունն ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությունը բացատրելու գործոններ են, սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավեփ կարեւոր գործոններ են կառավարության եւ կառավարման հստակ կազմակերպման ու կարգապահության պակասր, կոռուպցիան, ազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելա հարցում թե Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունըմոտեցմանը, նրա պաոակտող քաղաքականությունը եւ Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քո– չարյանը գտնում էրհիմնված չեն որևէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջ, որ ավեփ լավ կառավարմամբսկսած համազգային շարժումից, ավեփ խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով եւ Հայաստանի պետության ժողովուրդը ցուցաբերել է բացառիկ ճկունություն ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը կարող է եւ՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հա–84նելու համար, եւ՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնա– խնդբի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաեւ, որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավեփ ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, որը միջազգային հանրությանր կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչաբյանր գտնում էր, որ, ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից եւ այդ եբկրին ներհատուկ կոոապցիոն համակարգից, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են խոհեմություն ու չափավորություն։
Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանը նույնպես գտնում էրՓաստն այն է, որ տնտեստթյունր կարող «ժողովուրդը» փոքր դեր է զարգանալունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, որ Քոչարյանի թվարկած բոլոր գործոններր կարեւոր էին ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էրև այլընտրանքային լուծումների բանավիճային քննարկումը, որ, այնուամենայնիվ, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ որ մինչև իր հրաժարականը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ Տեր֊Պետրոսյանն իր վարչապետի հետ այն հարցումընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելու, թե Հայաստանր կարող է բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունը, նա չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որեւէ այլ դիվանագիտություն կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որեւէ վտփո– խության հեռանկար տեսնել, այդ թվում նաեւ «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, որոնց քաղաքականությունները հիմ– նըված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, եւ որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա եւ շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս եւ էգեյան կղզիԱնՐ՛ Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը» , եւ նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդա– բացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունդ դիտում է իբրեւ միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։երբեք չկայացավ։
Ռ․ Քոչարյանն ու իր րնկեբակիցնեբըԴժվար է ասել, ներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թալած ղեկավարներրթե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, պատերազմը շահած էին համարում, եւ եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվերնրան ընտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, այնտեղ նույնպեսամեն դեպքում, ըստ նրանցդժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, շահելու էին։ Նրանք գտնում էինո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, որ բանակցություններր85պետք ո՛չ նրա հակառակորդները չբացահայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարելի է ամրապնդեին հաղթանակը եւ հայերին կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունը։ Սակայն կարելի է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիևի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր զգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոնները, որոնք պահանջում էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կլինի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր, և հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճը այն իրացնելու ժամանակ տային։մասին, թե ինչպես յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։ Ինչևէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որ պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր եւ սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էր, քան հաղթանակները եւ այն դեռեւս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էր, հոգեբանություն, եւ իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինՎոՐԱերի հոգս։ ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը եւ որեւէ երաշխիք չկա, թե հետագայում հայկական կողմր Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կփներ։
Սա, Լ․ Տեր֊Պետրայանի կարծիքովՏեր֊Պետրոսյանին կարելի է գուցե կշտամբել նաև իր որդեգրած ռազմավարության համար, չէր նշանակումըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսուսի հասնել մի ծրագրի շուրջ, թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) եւ Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը որը պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, և որը կարող էր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտաանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որեւէ տնտեսական զրկանք չէր կարոդ վախել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքըհեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ պատմությունը չպետք է կրկնվիբանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, այլեւս ոչ ինչպես շատ ուրիշ դժվար ընտրանքերի դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում և գումարում էր ինֆորմացիան ու խնդրին առնչվող գործընթացները, ապա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասին, որքան կարող էր․ երրորդ՝ գործընթացների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի տեղահանությունոճով, ոչ որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, և ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսուսով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի ցեղասպանություն։որոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարող էր ստնաձնել և ստանձնում էր։
Ես վստահ եմԵրկրի առջև ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործընթացը պահանջում էր մտավոր ուժ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քո– չարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելուվիճաբանելու և համոզելու ունակություն, որպեսզի բանական փաստարկները լսելու և համոզվելու պատրաստակամություն, ինչպես նաև խառնվածքի ուժ և իրերի ընդհանուր պատկերը երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից և նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը և հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է, ինտելեկտուալ մեկուսացվածություն՝ հասարակության հետ շփման և քաղաքական նպատակահարության փոխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսափում փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վաբչապետիշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն է, Քոչաբյանր տնտեսական որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարնի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության ու սոցիալական ոլորտների վրա փակատաբ վերահսկողություն եւ պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության դրա գաղափարական ղեկավարման և, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի կամ գաղափարախոսական, կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ և մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, և այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում , նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն հաշտարար դատավոր եւ շարունակում Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմ, այլև «սովետերեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երևույթի դեմ։ Նա հարգում էր որոշել արտաքին քաղաքականությունն ու բանակցությունների ընթացքը։բառերը, հավաստում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանը և ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարևոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետևանքների և նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում էին, երբ խոսում էր, և վստահ էին, որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ դա է բուն խնդիրը, դա է իրականությունը։ Մտքերը հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք և արտահայտում հստակ և պարզ, նույնիսկ չոր։
1997֊ի սեպտեմբերին, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք Խնդիրն այն է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբեւէ, քանի որ տնտեսական ցու– ցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տափս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում նա որոշել էրչհրապարակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանրամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, արդաբացիորեն թե՞ խաղաղություն» հոդվածը մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ ոչդրանց կարևորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համար, եւ, քանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծություններըպարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջոլս՝ անհարկի է։և նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերևս արդեն չափազանց ուշ էր։
Մի հետաքրքիր երեւույթ կաՉնայած այն ամենին, որ դժվար թե հատուկ ինչ ասվել է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա86հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ ամբողջական ձախողումր բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագավառների զարգացումների կարող էր արվել ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալովչի արվել, այսինքն՝ պնդում էինեթե հնար լիներ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականները, ես վստահ եմ, որ բավականաչափ իշխանության չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունըՀայաստանի ժողովուրդը հստակ, իրենց վարչական կարալությունր կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվըՏեր֊Պետրոսյանի առաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, Նախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյանհակամարտության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, Անվտանգության նախկին նախարար եւ Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։
Ես լուրջ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկբի առջեւ այնքան վճռորոշ հարցեր են ծառացածԹերևս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998 թ․ նախագահական ընտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահարկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին և վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարարների, որ գործընկերների միջեւ առկա ինչպես նաև ՀՅԴ֊ի և այլ կուսակցությունների օժանդակությունը Ռ․ Քոչարյանը նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակական քվեների միայն 40 տոկոսը։ Կարեն Դեմիրճյանը գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ստացավ 30 տոկոս ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում և Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ փուլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40 տոկոս կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երեւույթ է։ ավելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին և Ռ․ Քոչարյանի, իբրև Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությունը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից և ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ ընտրարշավի առարկա։ Սակայն այս հայտանիշը միտված Դեմիրճյանը, ի պատասխան լրագրողի հարցի, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցը, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիևին ճանաչում է նաեւ քողարկելու ի– րենց վարած քաղաքականության կամ անհատական ձախողումները։անձնապես (երբ Ալիևը Ադրջեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար էր և ապա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) և վստահ է, որ դա առավելություն կլինի լուծում գտնելու համար։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղարաբաղի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»․ այն ավելի մոտ էր փոխզիջումային լուծման հրավերի։ Առնվազն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսևորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից և պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։
Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեեւ, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, որ մամուլից խնդրեց վեց ա– միս՝ ցույց տալու համարԵս չեմ կարող պնդել, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող Ղարաբաղի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատև մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի ա– ռաջաբկի հետ եւ ոչ թե մայիսի կամ հուփսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչաբյանը առնվազն պետք է որ պար– զած փներպատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, որքան կարծում էր։ Երեւանը Մտեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան ա– ռումներով։ Նա գուցե նաեւ եկել էր մի եզրակացությանԱդրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, որ ներքին պաշարվածի հոգեբանությունն ու արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրավվածության շա– րունակումր խոչրնդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քո– չաբյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակափ դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ լիակատար միավորումից նվազ որևէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքները ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի և դրա հետևանքների քննարկումների նկատմամբ տալիս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։
87Ամեն դեպքում, ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համար տնտեսության կարեւորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջ, թե՛ քաղաքական գործիչների համար, ինչպես նաեւ Ղաբաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի ներքին ու արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար, թե ինչպես են արտաքին ու ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկ, աղքատացած ու ցամաքով շրջապատված մի եբկրի համար, որր տեխնիկապես դեռեւս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ տարբերություններն ավելին են, քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների եւ մեկ շնչին րնկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։===Տնտեսակա՞ն խնդիր===
Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքները չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբՏեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, իր դիրքորոշումներով այն հարցերում, թե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը եւ արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության պահանջներից, նշանավոր էր նաեւ այն դերով, որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետյտսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաեւ հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների եւ դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։
ՀարցըՍկզբից ևեթ պետք է հստակ և աներկբա նշվի, հետեւաբար, հետեւյալն է․ արդյոք Հայաստանն որ հիմնախնդրի լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից որևէ մեկի վախկոտության ու Ղարա– բաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի աոճակատ– ման, որը կարող է արյունահեղության վերածվել, կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենը լուծումներ ու Ղաբաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից և դրանց հետևանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։
Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան է, և այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեև տարբեր ձևերով և տարբեր աստիճաններով։ Որևէ մի լուծում շատ ավելի անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի և Հայաստանի ժողովրդի վրա և, գործնականում շատ ավելի նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։
Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվություն է դնում յուրաքանչյուրի վրա, ով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե հեռվից, սակայն հատկապես նրանց վրա, ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջև որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, քանի դեռ ընտրանքները դեռևս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանը և Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստել են, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։
==Քաղաքական դաշտ II․ <i>Վերադառնալով Ղարաբաղի խնդրին</i>==Հայաստանի քաղաքականությունն Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենք, որ տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջողական տարբերակին, իսկ ավելի քան լեցուն նշանակալի չափով՝ փոխզիջման պահին, ինչպես նաև այն գնահատականին, որ նրանցից յուրաքանչյուրը տալիս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական է պարադոքսներով , քանի որ, հակամարտությունից բացի, գոյություն ունի նաև մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի հայության տնտեսական ու հակասական երեւույթներով։սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր և հարակից սոցիալական խնդիրներ։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ստիպված եղավ հրաժարական տալԻնչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճից, որքան էլ այն քողարկված լիներ, քանի որ իբրեւ բանակցությունների հիմք էր ընդունել յուրքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի փաստաթուղթկողմից հակամարտության և մյուս կողմից՝ երկրի, որը Ղաբաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճւսնաչ– մամբներառյալ Ղարաբաղի, սակայն նաեւ չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավի– ճակրսոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, նաեւ չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունըորը նախապես ստորագրվեց իբրև ժամանակավոր համաձայնություն 1994֊մայիսին, բացառում էր Ղարաբաղի համար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումըիսկ միևնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, եւ հնարավորություն էր րնձեոում ապագայում որեւէ լուծման, ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ՝ 1998֊ին Նախագահ Քոչաբյանն Հայաստանի ու Քոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի ավանդական րնդդիմությու– նը իբրեւ բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, որը Ղարաբաղը տեղադրում է Ադրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ, մի բանաձեւ, որը հեշտությամբ կարելի է ընկալել իբրեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձեւ։ու դրանց միջև այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։
Քաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրության հանրաքվեիՆոր հարցերը հետևյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու աճի պակասը ի՞նչ չափով էր կախված հակամարտությունից, Ազգային ժողովի եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը հեռացավդրա հետևանք շրջափակումներից և «ոչ պատերազմ և ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն է գործում, նույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանը, Ազգային ժո– ղովին եւ այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Սիեւնույն ժամանակ, երկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ) եւ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), որոնք պնդում էին, որ օրենքները հարգվեն, ի– րենց իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք եւ խախտել անպատիժ։թե՞ դեմ։
89Եվրոպայի անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումները կարելի է ամփոփել հետևյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից համարվեց րնտրությանների կեղծման վկայությունշրջափակումները և խաղաղության բացակայությունը խափանում են Հայաստանի տնտեսական զարգացումը և օտարերկրյա ներդրումները, իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական ակտ։ դրանք խոչընդոտում են տարածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու և դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կողմից Ղարաբւտլի անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում էր Ղարաբաղը «ծախել»կարողությունը, սակայն նույնը չէր նշանակում 1998թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի կողմից շարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարող էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն վտանգի ենթարկելու Ղարաբաղի ժողովրդի ու հողի ապագան և անվտանգությունը։ Անկախ բանաձևերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ապագայում կատարելու էր համարվումզիջումներ, և այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջև տարբերությունը լինելու է ավելի խորհրդանշանական, սակայն նույն այդ դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։քան իրական։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած առավելությունները հետագայում կարող են չլինել։
Ռ․ Քոչարյանն առարկում էր՝ ասելով, որ թեև հակամարտությունն ու դրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությանը բացատրելու գործոններ են, սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավելի կարևոր գործոններ են կառավարության և կառավարման հստակ կազմակերպման ու կարգապահության պակասը, կոռուպցիան, ազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելու հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, նրա պառակտող քաղաքականությունը համարվում և Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր «արեւ– մըտամետ», չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացվել Իրանի որ ավելի լավ կառավարմամբ, ավելի խիստ կարգապահությամբ, ամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, միասնության հասնելու համառ ջանքով և Հայաստանի պետության ու Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը կարող է և՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հանելու համար, և՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի հետ երբեւէ եղած աոաջին Բարեկամության ու համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո երկու եբկրների հետ լարված գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաև, որ դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են իբրեւ «գերազանց» հարաբերություններ եւ իբրեւ ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավելի ագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, որը միջազգային հանրությանը կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից և այդ երկրին ներհատուկ կոռուպցիոն համակարգից, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։
Լավ սվտփանք կփներԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը նույնպես գտնում էր, եթե ի վերջո ժամանակը ցույց տարոր տնտեսությունը կարող է զարգանալ, որ այս պարադոքսներն Քոչարյանի թվարկված բոլոր գործոնները կարևոր էին ու հակասական երեւույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշումտեղին։ Սակայն նա համոզված էր, որի դեպքում կաբելի է գայթակղվել որ, այնուամենայնիվ, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր վարչապետի հետ այն բացատրությամբհարցում, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում են ավեփ զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեեւ դա Հայաստանը կարող է ճիշտ լի– նելորոշ կուսակցությունների բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունը, նա չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որևէ այլ դիվանագիտություն կարող էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գործիչների առնչությամբգրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որևէ փոփոխության հեռանկար տեսնել, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրնեբի հարաբերականացումըայդ թվում նաև «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, ինչպիսիք Ղարաբաղիորոնց քաղաքականությունները հիմնված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, անվտանգությանև որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիոնալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա և շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, արտաքին քաղաքականությանՀունաստանն ուներ Կիպրոս և Էգեյան կղզիներ, Սահմանադրության ու ժողովրդավարության խնդիրներն ենԻրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը», արդեն բարձրացնում է արժեքների ու նպատակների հիերաբ– ^ խիայի հարցը։ Ի վերջոև նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, ի՞նչն է կարեւոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհըարդարացիորեն թե սխալմամբ, ուր այս փոփոխություններն սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունը դիտում է իբրև միջազգային անվտանգության ու հակասական երեւույթներն իմաստ են ստանում։կայունության արժեքավոր սկզբունք։
Նույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն էՌ․ Քոչարյանն ու իր ընկերակիցները, ինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը տեսնում այն պետության դերըներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թողած ղեկավարները, որը նա ցանկանում է առաջնորդել։ Եվպատերազմը շահած էին համարում, ի վերջոև եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվեր, ի՞նչ տեղ է գրավում Ղարաբաղն այս ամենի մեջ։ Օ՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմըայնտեղ նույնպես, կամ ո՞րն է այն պրոբլեմըըստ նրանց, շահելու էին։ Նրանք գտնում էին, որ յուրաքանչյուր9()կուսակցություն կամ քաղաքական գործիչ վարձում բանակցությունները պետք է լուծել Ղարաբաղի միջոցով։ամրապնդեն հաղթանակը և հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։
ՊՐԱԳՄԱՏԻԿՆԵՐ ԵՎ ԱՆՐՋՈՂՆԵՐակախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններովԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որոնք ներկայացնում էին ծայրահեղ աջից մինչեւ ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգներըոր պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր և սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էր, եթե այստեղ առհասարակ տեղին է ավանդական տերմինաբանության գործածամր։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ էքան հաղթանակները և այն դեռևս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էր, որ պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահալր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտհոգեբանություն, և իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինվորների հոգս։ Ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը և որևէ երաշխիք չկա, իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունր հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ եւ հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։թե հետագայում հայկական կողմը Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կլիներ։
Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանն ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը ե պաշտպանում էին հետեւյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակի, հաղթահարել տանջահաբ անցյալը, խուսափել գա– ղափարախոսական կապանքներից եւ պրագմատիկ աղի բռնել։ Այս 1աււմբը միավորում էր մի շարք քաղաքական գործիչների ու խմբավորումներիՍա, որոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցանկարծիքով, սակայնչէր նշանակում, իմ կարծիքով, կիսում էին միեւնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրանտ Բագրատյա– նը թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (1993֊1996Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ)և Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող էր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտպանելու հարցում կոտրել հայերի կամքը։ Որևէ տնտեսական զրկանք չէր կարող փոխել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքը, նախկին Անվտանգության նախարար եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավհթ Շահնազարյանըոր պատմությունը չպետք է կրկնվի․ այլևս ոչ մի տեղահանություն, որը մնաց անկախ քաղաքական գործիչ, խորհրդարանի անդամ էդուարդ Եգորյանը, որը ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբը, եւ այլն։ոչ մի ցեղասպանություն։
Երկրորդ ճամբարը Հայաստանին ու հայ ժողովրդին վերագրում էր «բարձրագույն» գաղափարիԵս վստահ եմ, իդեայիոր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քոչարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելու, առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ)որպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վարչապետ, Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) եւ Հայաստանի դեմոկրատական կոաակ–9։Քոչարյանը տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա լիակատար վերահսկողություն և պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր միայն հաշտարար դատավոր և շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքական ու բանակցությունների ընթացքը։
ցությունը (ՀԴԿ)1997֊ի սեպտեմբերին, յուրաքանչյուրն իր ուրույն ձեւովնոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, փառաբանում էր «ազգային գաղափարաիասությունր», որը, նույնիսկ եթե ձեւակերպված չէր, Հայաստան պետությանն ու նրա ժողովրդին մի նախասահմանված դեր էր հատկացնում՝ շատ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի բարձրվստահ լիներ, քան ժողովուրդն ինքն երբևէ, քանի որ տնտեսական ցուցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տալիս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում էր , արդարացիորեն կամ ոչ, որ իր համար պատկերացնում։ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համար․ և, քանի դեռ ինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծությունները, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջում անհարկի է։
Երկրագնդի վրա Հայաստանի ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ եւ միմյանց ւսվեփ ու ավելի ընդդիմացող հա– յացքներր մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար մոլեգին պայքարն այն ձեւովՄի հետաքրքիր երևույթ կա, որով այն պատկերանում էր որ դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա գաղափարախոսներինհնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումը բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագվառների զարգացումների ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալով․ այսինքն՝ պնդում էին, որ բավականաչափ իշխանություն չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունը, չէր իրենց վարչական կարողությունը կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող անհանդուրժողականություն եւ անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպէ բացատրվել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը․ նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, որը մարմնավորում էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունըՆախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, եւ որի անունն էր Լեւոն Տեբ֊Պետրոսյան։Անվտանգության նախկին նախարար և Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։
Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊նԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար պետականության նպատակն այն էր, որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց սեփական շահերը, խնդիրներր եւ անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձեւով, ինչպես իրենք են դնում իրենց սեփական խնդիրները, սահմանում իրենց ազգային շահերր եւ հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձեւով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավոբումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների Ես լուրջ քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, եւ այն խնդիրների հաղթահարումը, որոնք սպառնում տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկրի առջև այնքան վճռորո՛շ հարցեր են կամ վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափո– « խումր եւ ժողովրդի բարեկեցության ապահովումր ժամանակ են պահանջումծառացած, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղավախություն, գաղա– վւարաիտսություն որ գործընկերների միջև առկա կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գոբծառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող վախարինել ժամանակին, գերեռանւաւն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությանը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժո–92ղովբդին հնարավորություն տալ զգալու եւ գործելու այնպես, ինչպես անում են ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ ժողովուրդներըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության ե– րաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ առավելագույն անվտանգությունր՝ բոլոր հարեւանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը երևույթ է։ Սակայն այս պրագմատիկ արտաքին հատկանիշը միտված է նաև քողարկելու իրենց վարած քաղաքականության մասն էր եւ ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարեւանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել եւ անվտանգության նոր համակարգ չէր կազմվել, Հայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։կամ անհատական ձախողումները։
ՀՀՇ֊ի Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար Դարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1988֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակր հարմարեցվեց ետխոբհբդային իրողություններին։ Ղա– բաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն , թեև, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր, որքան էլ այն խիստ յուրահատուկ եւ էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունըոր մամուլից խնդրեց վեց ամիս՝ ցույց տալու համար, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող սահմանվել է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի առաջարկի հետ և ոչ թե մայիսի կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էրհուլիսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչարյանը առնվազն պետք է որ պարզած լիներ, որ տնտեսապեստնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, սոցիալապես որքան կարծում էր։ Երևանը Ստեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան առումներով։ Նա գուցե նաև եկել էր մի եզրակացության, որ ներքին ու քաղաքականապես թույլ եւ դիվանագիտության արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրվվածության շարունակումը խոչընդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ Ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քոչարյանի վարմունքը բացատրելու մեջ մեկուսացված Հայաստանր պիտանի չէր լինի Ղարաբաղի տարածքի կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։ինչքանով նշանակալի դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։
ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի Ամեն դեպքում, ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համար Դարաբաղյան պատերազ– մր պարտադրված էր Ղարաբաղին ու Հայաստանինտնտեսության կարևորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջ, եւ այն պետք էր շահելթե՛ քաղաքական գործիչների համար, քանի որ ինչպես նաև Ղարաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր կարալ նոր ցեղասպանություն կամ տեղահանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներներքին ու արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար, հիմնախնդիրը պետք է լուծվերթե ինչպես են արտաքին ու ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկ, որպեսզի Հայաստանին աղքատացած ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն րնձեռվեր։ցամաքով շրջապատված մի երկրի համար, որը տեխնիկապես դեռևս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերություններն ավելին են, քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների և մեկ շնչին ընկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։
Ըստ այդմ՝ Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էր, այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանր տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, այլ ոչ թե ձեւական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։
93IԼ․ Տեբ֊Պետրոսյանր, բարեվաիաւմնէրի Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու անկախության ամրացման համար քաղաքականդրա առաքելության նրա սահմանմամբ, տնտեսական ու սոցիալական բազա ստեղծելու առումովիր դիրքորոշումներով այն հարցերում, խաղաղության պայմանագրի դերր վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծումթե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը և արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունր Ղարաբաղի նկատմամբ, ապահովում էր որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներպահանջներից, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից նշանավոր էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն նաև այն ամենը չէրդերով, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էրհակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։ինչպես նաև հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների և դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։
Ղարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի էրՀարցը հետևաբար հետևյալն է․ արդյոք Հայաստանն ու Ղարաբաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի առճակատման, քանի որ այնորը կարող է արյունահեղության վերածվել, փաստորեն, անձեռնմխելի էր թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ եւ Հայաստանի հետ գրեթե միավորված։կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն ու Ղարաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։
Հակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաեւ ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակամներր, բացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելու, որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու միջմայրցամաքային կապերի մեջ, եւ վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանդ վտանգավոր ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարեւաններից երկուսի հետ եւս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր եւ կմեղմեր մյուս երկու հարեւանի՝ Վրաստանի ու Իրանի, ինչպես նաեւ միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։==3․ Քաղաքական դաշտ II==
Մնում էր պետության հարաբերությունների հաբցր իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետության էր, որ պատկանում էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե որեւէ հայ որտեղ է բնակվում եւ թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ փնել։===Վերադառնալով Ղարաբաղի խնդրին===
ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կարծիքով, պետությունը պետք Հայաստանի քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն է ստանձնեբ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ94էին իր շահերի համար եւ իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաեւ իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկբների հայության շահերն ու կարիքները։ Ամեն դեպքում, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերր, բացի Ղարաբաղի ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքից, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են պատմականորեն եւ, որոշ չափով, մշակութային առումով, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյոտքահայերը այլ եբկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք եւ վայելելու բոլոր բարիքներն ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, սակայն հարաբերություն ներր պետք է հիմնված լինեին վախադարձ հարգանքի պարադոքսներով ու տարբերությունների ընդունման վրա։հակասական երևույթներով։
Սա Լ․ Տեր֊Պետրոսայնն ստիպված եղավ հրաժարական տալ, քանի որ իբրև բանակցությունների հիմք էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն համատեքստըընդունել մի փաստաթուղթ, որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները եւ րնդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի որը Ղարաբաղին չէր ապահովումիր անկախ կարգավիճակի ճանաչմամբ, որ յուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ տղղակրորնն այս իդեափ սահմաններում։ Այն նաեւ չի արդարացնում ձաաողումները՝ անձնական թե քաղաքականսակայն նաև չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավիճակը, որոնք քայքայնցին քաղաքականությունը եւ ՀՀՇ֊ի ունաև չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, վերջ ի վերջոբացառում էր Ղարաբաղի համար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումը, Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի նկատմամբ ժողովրդի վստահությունդ։ Սակայն ձախողումներր չեն նսեմացնում այս մոտեցման դերը՝ ըմբռնելու համար և հնարավորություն էր ընձեռում ապագայում որևէ լուծման, ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ 1998֊ին Նախագահ Քոչարյանն ու Քոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած Հայաստանի բռնած ուղին եւ հասկանալու համար դրա ներկայացրած արժեքների ու նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։ավանդական ընդդիմությունը իբրև բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, որը Ղարաբաղը տեղադրում է Ադրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջ, մի բանաձև, որը հեշտությամբ կարելի է ընկալել իբրև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձև։
Սովորական ընդդիմությունըԿուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի մեխանիզմ էՔաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրական հանրաքվեի, որը բանեցվում է բարձրագույն գաղավւարր կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այս դիբքորշմանԱզգային ժողովի և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հեռացավ, պետությունր նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրեւ նույն այդ բարձրագույն իդեափ իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է եւ ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով եւ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր95կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծՍահմանադրությանը, մի սցենարԱզգային ժողովին և այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Միևնույն ժամանակ, որը բարձրացնելու է ժողովրդին եւ նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանքերկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ) և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), ի վերջոորոնք պնդում էին, այն նյութն ենոր օրենքները հարգվեն, որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։իրենց իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք և խախտել անպատիժ։
Ա․ Վազգեն Մանուկյանն ու ԱԺՄ֊նԼեռն Տեր֊Պետրոսյանի ու Վազգեն Մանուկյանի միջեւ առկա ա– մենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալություն» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում էԵվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության կողմից համարվեց ընտրությունների կեղծման վկայություն, որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելր իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական ակտ։ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում է Հայաստանի ու հայ ժողովրդի անցյալըէր Ղարաբաղը «ծախել», ներկան ու ապագան հանգեցնել անընդունելբո– բեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելություն, սա էլ բխում է նրա այն համոզմունքից, որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովել, որ այդ ներուժն իրացվի, եւ գտնել այն բնագավառնեբրսակայն նույնը չէր նշանակում 1998 թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի կողմից առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն էր համարվում, որտեղ սակայն նույն այդ առաքելությունր կարող է ի հայտ գալ։դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։
Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն հզորությամբԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի քաղաքականությունը համարվում էր «արևմտամետ», որը կարող է բխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացել Իրանի ու ցավի պատմությունից, որն էլ իր հերթին կարող է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաեւ միասնության հասնելու, մի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով, նրանք զգում են կամ կարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության եւ պետք է գործեն իբրեւ այդպիսին, թեեւ մի հատվածը Հայաստանում է, մյուսը՝ Ղարաբաղում, իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն մեքենան է, որի միջոցով այդ միասնությունը կարոդ է իրականացվել, որի միջոցով միեւնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները կարող են կարգի բերվել եւ ուժի նոր մակարդակի հասնել, ինչր կապահովի հայոց իդեսղր Հայաստանում եւ դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերր «համաշխարհային ազգ» Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս հետ երբևէ եղած առաջին Բարեկամության ու համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականից հետո երկու երկրների հետ լարված դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են եւ պետք է հասնեն իրենց առաքելությանը։իբրև «գերազանց» հարաբերություններ և իբրև ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։
Այդ ուժըԼավ սփոփանք կլիներ, ըստ Վ․ Մանուկյանի, դրսեւորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը, որտեղ հրաշքն եթե ի հայտ96եկավ։ Այն վերջո ժամանակը ցույց տվեցտար, որ «Հայկական հարցը» հասանեփ է։ Մանուկյանը հավատում էր Հայկական հարցի արժեքինայս պարադոքսներն ու հակասական երևույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշում, ինչը բացատրում որի դեպքում կարելի է ՀՅԴ֊ի հետ նրա մերձեցումը։ Դեռեւս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը քննարկում էր Արեւմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր սակայնգայթակղվել այն բացատրությամբ, որ անկախությունը պետք թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում են ավելի զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեև դա կարող է այդ պահանջից առաջ իրականացվի։ճիշտ լինել որոշ կուսակցությունների ու գործիչների առնչությամբ, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրների հարաբերականացումը, ինչպիսիք Ղարաբաղի, անվտանգության, արտաքին քաղաքականության, Սահմանադրության ու ժողովրդավարության խնդիրներն են, արդեն բարձրացնում է արժեքների ու նպատակների հիերարխիայի հարցը։ Ի վերջո, ի՞նչն է կարևոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհը, ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երևույթներն իմաստ են ստանում։
Մանուկյանի տեսակետիցՆույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն է, արեւմտյան տիպի ժալովբդավաբութ– յունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էրինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը տեսնում այն պետության դերը, որ «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել որը նա ցանկանում է բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» եւ ժողովրդին վերածել արգահատեփ պստիկ խանութպաններիառաջնորդել։ Եվ, որոնք իրենց առօրյա չնչին հացր վաստակելու հետեւից են րնկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալի վերջո, չի կարող տեսնել, թե իր համար ինչն ի՞նչ տեղ է լավ, չի կարող տեսնել լույսր։ Նա իր գրավում Ղարաբաղն այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներամենի մեջ։ Ո՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմը, «ժողովուրդը» համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու եւ ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին եւ չարձագանքեց նաեւ «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15․000 կամ 20․000 ցուցարարներին մատնանշել իբրեւ «ժողովուրդ» եւ կարող էր այլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքր», որ սոսկ իբրեւ սկիզբ դրսեւորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, դրա նախագահին առեւանգելու եւ խոշտանգելու իր ուժի ու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համաը Մանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել ո՞րն է այնպրոբլեմը, ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։որ յուրաքանչյուր կուսակցություն կամ քաղաքական գործիչ փորձում է լուծել Ղարաբաղի միջոցով։
Վ․ Մանուկյանի համար փոփոխության բանային ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց որ դա տեղի ունենա, նոր Հայաստանն ու վերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու համար մյուս պրոբլեմները, այդ թվում եւ Ղարաբաղի պրոբլեմը։===Պրագմատիկներ և անրջողներ===
Սակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էրԱնկախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններով, որ ինքն էր անձըորոնք ներկայանում էին ծայրահեղ աջից մինչև ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, միակ անձը, որն զգում եթե այստեղ առհասարակ տեղին է ավանդական տերմինաբանության գործածումը։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ է իր ազգի պատմության ցավն ու տառապանքը, այն միակըոր պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահողը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտ, որն ունի ներքին ուժ ու հաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունը, ժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքված, այլասերված, ծույլ ու բա–7 Պետականության մարտահրավերըրոյսղքված վիճակից եւ վերածելու բարոյապես մաքուր, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր եւ, անշուշտ, հատուկ ազգի։իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունը հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ և հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։
Եթե այս ամենը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը և պաշտպանում էին հետևյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակի, հաղթահարել տանջահար անցյալը, խուսափել գաղափարախոսական կապանքներից և պրագմատիկ այլ ուղի բռնել։ Այս խումբը միավորում էր մի քիչ առեղծվածային է թվում շարք քաղաքական գործիչների ու իտբհբդավորխմբավորումների, պատճառն այն էորոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցան, որ այս յուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է թե՛ առեղծվածայինսակայն, թե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ պաշտպանների դեպքումիմ կարծիքով, կիսում էին միևնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրնատ Բագրատյանը (1993-1996), նախկին Անվտանգության նախարար և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավիթ Շահնազարյանը, որը մնաց անկախ քաղաքական գործիչ, խորհրդարանի անդամ Էդուարդ Եգորյանը, այս դեպքում ես բացառվում է որեւէ երկխոսությունորև ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբը, որեւէ բանական քննարկում։և այլն։
Կասկած չկաԵրկրորդ ճամբարը Հայաստանին ու հայ ժողովրդին վերագրում էին «բարձրագույն» գաղափարի, որ նրա ծրագիրը նախատեսում է քաղաքացիների կյանքի բարելավումիդեալի, դրամատիկ ու արագառաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ), կտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունըՀայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ), յուրաքանչյուրն իր ուրույն ձևով, փառաբանում էր «ազգային գաղափարախոսությունը», որը նախատեսում է ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների եւ օրենքների։ Հեշտանում է նաեւ ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելը, քանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն էնույնիսկ եթե ձևակերպված չէր, որ գլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի Հայաստան պետությանն ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն նրա ժողովրդին մի նախասահմանված դեր էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդըհատկացնում՝ շատ ավելի բարձր, ոռի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, միշտ ցանկանալու է ավեփ մեծ իշխանություն՝ այդ կերպավախությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990֊1991֊ին իբրեւ վաբչապետ պաշտոնավարելու րնթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում քան ժողովուրդն ինքն էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսեւորումը։իր համար պատկերացնում։
Բ․ ԿոմունիստներըՀայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետ, ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց Երկրագնդի վրա Հայաստանի ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ և միմյանց ավելի ու ավելի ընդդիմացող հայացքները մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար մոլեգին պայքարն այն չափազանց մեկուսիձևով, չափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավեփ հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբորով այն պատկերանում էր դրա գաղափարախոսներին, այնպիսի մեկիչէր կարող անհանդուրժողականություն և անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպ, որը ներկայացնի քաղաքակրթության ավեփ բարձրմարմնավորում էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, ավեփ ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը եւ շրջան կատարել դրա ուղեծբով։և որի անունն էր Լևոն Տեր֊Պետրոսյան։
Հայ բոլշեւիկ հեղավտխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդված, թե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառով, կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ մշտական երեւույթը եղել է Ռուսաս–
98
տանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստան, բոլշեւիկյան Ռուսաստան, Խորհրդային Ռուսաստան, թե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարեւոր չէ, քանի դեռ այն կայսերապետական Ռուսաստան է։
Սերգեյ Բադւպյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊ի, Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի եւ անցյափ ====Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ներկայի նրանց ուղեկիցների համար ապահովությունր կայանում է նրանում, որ ներքին, արտաքին ու անվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն հդեափ՝ հանուն սոցիափզմի կառուցման, ընդդեմ իմպերիափզմի, ընդդեմ Արեւմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետեւ իրենք իրենց կգան։ՀՀՇ֊ն====
Կոմունիստական կուսակցությունների Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար պետականության նպատակն այն էր, որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց իշխանության ներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ պարզ է փնելու։ Սառր պատերազմն ավարտված չէշահերը, եւ Հայաստանը պետք է կատարած փնի իր ընտրությունը։ Հայաստանն իմանալու խնդիրները և անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, թե որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձևով, ինչպես կողմնոբոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված էիրենք են դնում իրենց խնդիրները, անհրաժեշտ է սահմանում իրենց ազգային շահերը և հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձևով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավորումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, և այն վերակենդանացնելխնդիրների հաղթահարումը, եւ կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ որոնք սպառնում են կամ վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափոխումը և ժողովրդի բարեկեցության ապահովումը ժամանակ են պահանջում, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի վայր է։ Ռուսաստանի կողմից բարեհաճության արժանացած երկրնեբը կփնեն Հայաստանի դաշնակիցներըհեղափոխություն, Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաեւ գաղափարախոսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գործառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող փոխարինել ժամանակին, գերեռանդուն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությունը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի թշնամիները։ժողովրդին հնարավորություն տալ զգալու և գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդները։
Հստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարել, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության երաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ առավելագույն անվտանգությունը՝ բոլոր հարևանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր և ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարևանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել և անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվինոր համակարգը չէր կազմվել, քանի որ Հայաստանն ավեփ մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության եւ Թուրքիայից սպաոնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կփնի Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարեւորությունը պահպանելուանվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, ինչպես նաեւ ոչ– հայբենասիբական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համար, ինչպիսին է Թուրքիայի՝ այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։պայմանագրով։
Այս գաղափարախոսության հետեւորդների ՀՀՇ֊ի համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կփնի։ Հայաստանը կարոդ է ավտո– դողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համար, աղքատությունն Ղարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության ու գործազրկությունը կանհետանան, ինչպես անհետացել կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1998֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սո–99ցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիանՀայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակը հարմարեցվեց ետխորհրդային իրողություններին։ Ղարաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էր, պոռնկությունը եւ այլնորքան էլ այն խիստ յուրահատուկ և էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որ տնտեսապես, սոցիալապես և քաղաքականապես թույլ և դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանը պիտանի չէր լինի Ղարաբաղի տարածքի կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։ժողովրդի պաշտպանության համար։
Ըստ այս տեսակետիՀՀՇ֊ի և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Ղարաբաղյան պատերազմը պարտադրված էր Ղարաբաղին ու Հայաստանին, կարելի է գտնել նաեւ Ղարաբաղի հիմ– նախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան –Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կազմիև այն պետք էր շահել, Ռուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սաքանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր կարող նոր ցեղասպանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, հարկավոր հիմնախնդիրը պետք է նկատելլուծվեր, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից դիվանագիտական ջանքե– րի, ո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն ընձեռվեր։
Կարելի է մտածելԸստ այդմ՝ Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էր, որ Հայաստանի հետ այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանը տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու նպատակի համար թերեւս հարկավոր հիմնախնդիրը պետք է ինչ֊որ բան զոհաբերելլուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, իսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարեւորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ Փաստորեն, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների եւ այլոց երկչոտ վեբաբերմունքր մասամբ կարելի է բացատրել նրանց այն մտավախությամբ, որ նման գործողությունր կարող էր համարվել հակառուսական քայլ եւ հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղով այլ ոչ թե ձևական կամ, ինչպես ոմանք կարող են պնդել, տարածքային այլ հարցերով վրիժառության։խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։
Այս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայնԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը, այնուհետեւ՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել բարեփոխումների ու անկախության ամրացման համար քաղաքական այլ գործիչների կողմից եւս։ 1996֊ին, տնտեսական ու սոցիալական բազա ստեղծելու առումով, խաղաղության պայմանագրի դերը վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական ու տնտեսական տեւական դժվարություններով եւ դարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսվածհայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծում, որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունը Ղարաբաղի նկատմամբ, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն էր, ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռոաաստան֊Բելոռոա դաշինքին Հայաստանի մասնակցության։ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։
Խնդիրն այն էՂարաբաղի անվտանգության համար ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի էր, քանի որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է եւ չի գործել՝ պարզապես որովհետեւ հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէայն, որ եղել են այնպիսինփաստորեն, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց վտխանակությունը որոշ հայերի երեւակայության արգասիք անձեռնմխելի էր, որ բխում էր Ռուսաստանի շահերը այնպես սահմանելու բոտն ցանկությունից, որ դրանք համրնկնեն թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ և Հայաստանի ու հայության շահերին։հետ գրեթե միավորված։
100ՊատմությունըՀակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաև ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակումները, ցավոքբացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելու, այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ոուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչեւ ռուսական հեղափոխությունն որ Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու ԽՍՀՄ կազմավորումըմիջմայրցամաքային կապերի մեջ, սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելուև վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանը վտանգավոր ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարևաններից երկուսի հետ ևս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր և կմեղմեր մյուս երկու հարևանի՝ Վրաստանի ու Իրանի, որ Ղարաբաղն անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչեւ Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ սերը փոխադարձելու իրենց հնաբավո– րությունր եւ Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։ինչպես նաև միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։
Ի դեպ, Աոաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, երբ վերջինս Մնում էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությանը բրիտանացինե– րով եւ ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որեւէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, զմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն պետության հարաբերությունների հարցը իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետություն էր, որ ժողովրդի հերոսին բրիտանա– ցիների խնդրանքով հանգեցրեց դեպի Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող պատկանում էր պրոբլեմը լուծած փնել։ Ֆրանսիան եւս նույն կերպ վարվեց, երբ 1921֊ին Կիլի– կիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր խոստումներինքաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերինորևէ հայ որտեղ է բնակվում և թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։ի՞նչ է նշանակում հայ լինել։
ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից ի վերՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, Բորիս էղցինի վարչակազմըպետությունը պետք է ստանձներ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ էին իր շահերի համար և իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաև իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկրների հայության շահերն ու կարիքները։ Ամեն դեպքում, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերը, ինչպես նաեւ բացի Ղարաբաղի ու դրա կոմունիստական ընդդիմությունըբնակիչների մասնավոր դեպքից, վերահաստատել հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են տարածքային ամբողջականությանպատմականորեն և, ներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությանորոշ չափով, սկզբունքի նկատմամբ իրենց անբեկանեփ հավատաբմությունր։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսեբապետականմշակությային առումով, այժմ՝ ազգային) սահմանելու իր ուրույն ձեւն է ունեցելնույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյուռքահայերը այլ երկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք և վայելելու բոլոր բարիքներն ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, որը միշտ որոշվել նույնիսկ վտանգավոր է ինչ֊որ այլ ելակետերովիրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, քան սոսկ հայերի հետ սիրային կապն է։սակայն հարաբերությունները պետք է հիմնված լինեին փոխադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։
Անկախ արդյունքիցՍա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն համատեքստը, հայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ ե$որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները և ընդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովում, որյուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ ուղղակիորեն այս իդեալի սահմաններում։ Այն նաև չի արդարացնում ձախողումները՝ անձնական թե քաղաքական, ըստ սցենարի պահանջի, կոմունիստները պետք է Հայաստանում իշխանության առաջին ստանձնողնեբը փնեն՝ իբրեւ ամենահոաափ «ռոաաստանամետ» տարր։ Մնացած խնդիրներր կդաոնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող է մեղադրվել Ղարաբաղի կոբստի համար։ Պատմությանը կգրվի այնպես, ինչպես գրվել է յոթանասուն տարի շարունակ, եւ կոմունիստները գիտեն, թե101ինչպես պետք է վարվել նրանց հետորոնք քայքայեցին քաղաքականությունը և ՀՀՇ֊ի ու, ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանտթյուններին։վերջ ի վերջո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած արժեքների ու նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։
Այստեղ հարցն, անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է այն մոտեցմանը, որով այդ հարաբերություններն են ընկալվում։ Կասկածից վեր է, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր, այդ թվում եւ ռազմավարական, շահեր ունի։ ճշմարիտ է նաեւ, որ ոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է համագործակցեն, եւ այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը եւ, փոխադարձ հարգանքի հիմունքով, անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործրնթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ եւ ավարտվում իրենց կողմից իբրեւ Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տափս պատկերացնել, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք է սահմանեն Հայաստանի շահերը, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետ եւ այնուհետեւ հետապնդվի այն, ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։====Սովորական ընդդիմությունը====
Հայ կոմունիստները եւ Կուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու առաքելություն վերագրել, սահմանել նրա շահերը, եւ դրանցից բխեցնել իրենց սեփական շահերը։ Ռուսաստանն այն մեխանիզմ է, ինչ նրանք երեւակայում որը բանեցվում է բարձրագույն գաղափարի կամ կամենում էինիդեալի հասնելու համար։ Ըստ այդ դիրքորոշման, որ փնի ազգայնական ու կայսերա– պետականպետությունը նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրև այդ բարձրագույն իդեալի իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է և ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով և այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծ, հակաթուրքական ու հակաթյուրք մի Ռուսաստանսցենար, որր հայերին գերադասելու էր թուրքերից ու ադրբեջանցիներիցորը բարձրացնելու է ժողովրդին և նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանք, քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երեւակայական մտապատկերը ոչ մի կապ չունի նրանց հետի վերջո, ովքեր կառավարում այն նյութն են Ռոաաստա– նր։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրան, ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի ներկայացնում։որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։
Իսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներում, թաքնված Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ռուս ծայրահեղ ազգայնական Վլադիմիր ժիրինովսկա խոսքերի տակ, որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող են հասու լի–102նել, մեկնաբանել եւ գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն ի հայտ կգա, հենց որ անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ եթե համագործակցության ====Ա․ Վազգեն Մանուկյանն ու ռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք չի հարուցում, այն պատճառով է սոսկ, որ համագործակցությունը բավարար չէ, հետեւողական չէ, մի խոսքով՝ ամբողջական չէ։ Ըստ այս պատկերացման, Ռուսաստանը հանդես է գափս կասկածամիտ սիրահարի դերում, որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահավաստման, եւ եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվի, երբեւէ կարող է արձագանքել այդ սիրուն։ԱԺՄ֊ն====
Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարեորությունր եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռոաաստանր, ներառյալ նաեւ Գենադի Զյուգանովի եւ Վլադիմիր ժիրինովսկա ՌուսաստանըՎազգեն Մանուկյանի միջև առկա ամենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալության» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում է, որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելը նշանակում է Հայաստանի համար ավեփն չի անելուու հայ ժողովրդի անցյալը, ներկան ու ապագան հանգեցնել անընդունելիորեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելություն, սա էլ բխում է նրա այն համոզմունքից, որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովել, որ այդ ներուժն իրացվի, քան իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողն երր լավագույն դեպքում իրենց սեփական տագնապներն են դրսեւորումև գտնել այն բնագավառները, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն են լուծում։որտեղ այդ առաքելությունը կարող է ի հայտ գալ։
Միեւնույն փաստարկը վերաբերում Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն հզորությամբ, որը կարող է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանցբխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման ու ցավի պատմությունից, ովքեր Ռուսաստանը կվախարինեին Ի– րանովորն էլ իր հերթին կարող է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաև միասնության հասնելու, մի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով․ նրանք զգում են, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՕ֊յով՝ իբրեւ Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արեւմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերինկարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության և պետք է գործեն իբրև այդպիսին, առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում թեև մի հատվածը Հայաստանում է այսօր։ Եվ դա հայոց իրավունքներն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունըմյուսը՝ Ղարաբաղում, Ֆրանսիան եւ մյուս եբկբնեբն իրենք իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն մեքենան է, որի միջոցով միևնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները կարող են ի վիճակի որոշելու կարգի բերվել և ուժի նոր մակարդակի հասնել, ինչը կապահովի հայոց իդեալը Հայաստանում և դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերը «համաշխարհային ազգ» են և պետք է հասնեն իրենց սեփական շահերը։առաքելությանը։
Ռուսներն ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբԱյդ ուժը, որքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա հայ մշակույթի հանդեպըստ Վ․ Մանուկյանի, որքան էլ այլ ժողովուբդներ վշտակցեն Հայաստանի «մարտիրոսություններին»դրսևորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը, որքան էլ հայոց իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված փնեն զանազան երկրնեբում՝ իրենց համար կարեւորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետեւում են իրենց սեփական103շահերինորտեղ հրաշքն ի հայտ եկավ։ Այն ցույց տվեց, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմից, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից:որ «Հայկական հարցը» հասանելի է։ Մանուկյանը հավատում էր Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին եւ ամենակարեւոր խնդիրն է հասկանալ եւ օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերըհարցի արժեքին, այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարեւոր գործընկեր ինչը բացատրում է, որպեսզի կարելի փնի նրա ՀՅԴ֊ի հետ վարվել իբրեւ կասկածամիտ սիրահարիմերձեցմամբ։ Դեռևս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը քննարկում էր Արևմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր սակայն, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ա– պացույցի մշտական կարիքն ունի։որ անկախությունը պետք է այդ պահանջից առաջ իրականացվի։
Գ․ Հայ Հեղափոխական ԴաշնակցությունըՔննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռն էՄանուկյանի տեսակետից, ամենից ավեփ համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն արևմտյան տիպի ժողովրդավարությունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել է ազատ երկրի հիմնադրումըբարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» և ժողովրդին վերածել արգահատելի պստիկ խանութպանների, որն անկախ փնի եւ միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքներր։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրեւ նպատակ որդեգրեց 1919թ․֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ֊ի ջանքեբով հիմնադրված եւ նրա կողմից կառավարվող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էրորոնք իրենց առօրյա չնչին հացը վաստակելու հետևից են ընկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալ, երբ «Ազատչի կարող տեսնել, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրեւ կուսակցության իդեալ։ Սփյոտքյան միջավայրումթե իր համար ինչն է լավ, ուր կուսակցության հետ միասին աքսորվել չի կարող տեսնել լույսը։ Նա իր այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներ․ «Ժողովուրդը համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու և ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին և չարձագանքեց նաև «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր նաեւ այդ կարգախոսր, այն ներկայացնում 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15.000 կամ 20.000 ցուցարարներին մատնանշել իբրև «ժողովուրդ» և կարող էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումրայլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքը», անցյալի ողջ նահատակության հատուցումըոր սոսկ իբրև սկիզբ դրսևորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, ներկայի բոլոր զոհողությունների աբդարացամր։ Ա՛յդ Հայաստանն դրա նախագահին առևանգելու և խոշտանգելու իր ուժի ու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համար Մանուկյանը պատրաստ էրզոհաբերել այն, որ սփյուռքահայ երին մատուցելու ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, եւ սփյուռքահայերը վերադառնալու էին եւ վայելելու իրենց երազանքները։երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։
Այս իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավՎ․ Մանուկյանի համար փոփոխության բանալին ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց որ դա տեղի ունենա, եւ նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախնոր Հայաստանն ու վերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու համար մյուս պրոբլեմները, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի էր իբրեւ «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեեւ այս տերմինը գործածվում է այլ կուսակցությունների, ոչ֊կոաակցա– կան խմբավորումների եւ անհատների կողմից եւս, ՀՅԴ֊ն իրեն է համարում հարցի տերը։այդ թվում և Ղարաբաղի պրոբլեմը։
104Հալերի միավորման գաղափարը միշտ չէՍակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ առաջնային ինքն էր անձը, միակ անձը, որն զգում է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն)իր ազգի պատմության ցավն ու տառապանքը, այն միակը, այնուհետեւ առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառր պատերազմի րնթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ որն ունի ներքին ուժ ու անկախ Հայաստանն էրհաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունը, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանիցժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքված, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետայլասերված, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ծույլ ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսածբարոյալքված վիճակից և վերածելու բարոյապես մաքուր, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր և, ժամանակի ընթացքումանշուշտ, հայկական պատմական տարածքներր Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց աոաջնայնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։հատուկ ազգի։
Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավեփ հասանելի էր Եթե այս ամենը մի քիչ առեղծվածային է թվում, քան «ազատն» ու «անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբխորհրդավոր, պատճառն այն է, որ այս յուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է թե՛ առեղծվածային, թե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ պաշտպանների դեպքում, այդ դեպքում ևս բացառվում է որևէ երկխոսություն, որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։որևէ բանական քննարկում։
Երբ 1988֊ին պայթեց Դարաբաղյան ՇարժումըԿասկած չկա, եւ 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու ուղղությամբոր նրա ծրագիրը նախատեսում է քաղաքացիների կյանքի բարելավում, ո՛չ անկախությունըդրամատիկ ու արագ, ո՛չ Ղարաբաղի հարցր ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիրկտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունը, եւ ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր իր ռազմավարությունն որը նախատեսում է ներքին ուժն ու քարոզչությունր փոխել եւ համապատասխանեցնել նոր իրադրությանր։ Դրա փոխարեններշնչանքը վերածել բյուջեների և օրենքների։ Հեշտանում է նաև ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելը, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսածքանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն է, կուսակցությունը խորըոր զլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, լավ մշակվածինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդը, տեւական ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊իորի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, եւ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանիդեմ։միշտ ցանկանալու է ավելի մեծ իշխանություն՝ այդ կերպափոխությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990-1991֊ին իբրև վարչապետ պաշտոնակատարելու ընթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսևորումը։
Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձեւով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, Ղարաբաղի հայերից եւ Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավեփն է ներկայացնում․ Հայաստանը, Ղարաբա– ղր, Ջավախքը, Նախիջեւանը եւ պատմական Արեւմտյան Հայաստա– նր կամ արեւելյան Թուրքիան։====Բ․ Կոմունիստները====
105Ըստ այս տեսությանՀայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետ, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն է, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից ա– ռաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց համար այն ճանաչվել է իբրեւ անկախ պետություն։ Հաջորդ տեղում է Ղարաբաղըչափազանց մեկուսի, որն ազատագրվել է եւ անկախություն հոչւսկելչափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավելի հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբ, սակայն դեռես միջազգայնորեն չի ճանաչվել իբրեւ անկախ պետություն կամ իբրեւ Հայաստանի մաս։ Հաջորդըայնպիսի մեկի, ըստ ՀՅԴ ռազմավարությանորը ներկայացնի քաղաքակրթության ավելի բարձր, Ջավախքն ավելի ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Սեւացած բաղադրամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը և շրջան կատարել դրա ուղեծրով։
Հայաստանր վերակերտելու այս երազանքը (երազանքՀայ բոլշեվիկ հեղափոխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդված, որ «վերակերտելու է» նաեւ Հայաստանի չորս հարեւաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն թե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառով, կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ մշտական երևույթը եղել է եւ ՀՅԴ֊ն ինքը պետք Է լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն ԷՌուսաստանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստան, Հայաստանի կառավարությունր՝ իշխանության լծակներից միայն մեկըբոլշևիկյան Ռուսաստան, Հայաստանի ժողովուրդր՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկըԽորհրդային Ռուսաստան, թեեւ այն մեկըթե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարևոր չէ, որը կրելու Է պայքարելու եւ զոհվելու ծանբագույն բեռը։քանի դեռ այն կայսերապետական Ռուսաստան է։
Դաշնակցության դիտանկյունիցՍերգեյ Բադալյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊ի, Հայաստանի նոր պետությանը չանի Հայկական Հարցր լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերըԱրամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի և անցյալի ու ներկայի նրանց ուղեկիցների համար ապահովությունը կայանում է նրանում, ո՛չ ռեսուրսներըոր ներքին, եթե միայն, հավանաբար, չկառավարվի ՀՅԴ֊ի կսղ– մից։ Այդ պարագայում այն կարող Է ստանձնել ծրագրի ավեյի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետաայանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով եւ «նորմալ» արտաքին ու անվտանգության քաղաքականության հետեւանքներովպատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն իդեալի՝ հանուն սոցիալիզմի, ընդդեմ Արևմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, Է՛լ ւսվեվւ քիչ Էր պիտանի այս երազանքը հե– տապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեբ֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու Էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դաոձնեըւ եւ ձգտելու Էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար Էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությանը ներկայացնում Էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետեւաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետև իրենք իրենց կգան։
Վերջապես, ՀՅԴ֊ի Կոմունիստական կուսակցությունների համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրր, Հայկական Հարցի պես հսկա իդեալը կարող Էր իրականացվել միայն պատմականորեն եւ բարոյապես վավերացված հեղինակության կողմից՝ իրենց իշխանության հասած կամ ժողովրդավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը106ձեւակերպված ու կազմված Է այնպեսներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ պարզ է լինելու։ Սառը պատերազմն ավարտված չէ, որ և Հայաստանը պետք է կատարած լինի իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին Է դարձնում միակ կազմակերպությանըընտրությունը։ Հայաստանն իմանալու է, որը որակավորված Է հե– տապնդելու թե ինչպես կողմնորոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված է, անհրաժեշտ է այնվերակենդանացնել, որոշելու դրա փուլերր կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու Ղարաբաղըև կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ մի վայր է։ Ռուսաստանի կողմից բարեհաճության արժանացած երկրները կլինեն Հայաստանի դաշնակիցները, անկախությունն ու միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաև Հայաստանի թշնամիները։
Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական եւ այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իը տեսությանըՀստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարել, ռազմավարությանըՀայաստանի անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվի, դատողություններին հաղորդել Է քննադատությունից ու վերահսկողությունից վեր որակ։ ճիշտ այնպեսքանի որ Հայաստանն ավելի մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության և Թուրքիայից սպառնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կլինի Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարևորությունը պահպանելու, ինչպես դժվար Է պարզել, թե իր կյանքի ողջ ընթացքով մաբդր դեպի դժո՞խք Է րնթանում, թե՞ դրախտ, այդպես Էլ դժվար Է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ ո– բոշելու նաև ոչ֊հայրենասիրական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համար, թե արդյո՞ք ՀՅԴ֊ն կարողացել Է հայությանը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող Է որեւէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեվւական կեր– պավտխությունները եւ իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրեւ ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։ինչպիսին է Թուրքիայի՝ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։
Այս գաղափարախոսության հետևորդների համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կլինի։ Հայաստանը կարող է ավտոդողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համար, աղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանան, ինչպես անհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սոցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիան, պոռնկությունը և այլն, նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։ Ըստ այս տեսակետի, կարելի է գտնել նաև Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան֊Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կկազմի, Ռուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սա, հարկավոր է նկատել, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից դիվանագիտական ջանքերի, ո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։ Կարելի է մտածել, որ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու համար թերևս հարկավոր է ինչ֊որ բան զոհաբերել, իսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարևորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ Փաստորեն, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների և այլոց երկչոտ վերաբերմունքը մասամբ կարելի է բացատրել նրանց այն մտավախությամբ, որ նման գործողությունը կարող էր համարվել հակառուսական քայլ և հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղով կամ, ինչպես ոմանք կարող են պնդել, տարածքային այլ հարցերով վրիժառություն։ Այս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայն, այնուհետև՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների կողմից ևս։ 1996֊ին, սոցիալական ու տնտեսական դժվարություններով և ղարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսված, ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռուսաստան֊Բելոռուս դաշինքին Հայաստանի մասնակցության։ Խնդիրն այն է, որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է և չի գործել՝ պարզապես որովհետև հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէ, որ եղել են այնպիսին, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց փոխանակությունը որոշ հայերի երևակայության արգասիք էր, որ բխում էր Ռուսաստանի շահերը այնպես սահմանելու բուռն ցանկությունից, որ դրանք համընկնեն Հայաստանի ու հայության շահերին։ Պատմությունը, ցավոք, այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ռուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչև ռուսական հեղափոխությունն ու ԽՍՀՄ կազմավորումը, սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելու, որ Ղարաբաղը անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչև Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ սերը փոխադարձելու իրենց հնարավորությունը և Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։ Ի դեպ, Առաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, երբ վերջինս էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությունը բրիտանացիներով և ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որևէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, զմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն էր, որ ժողովրդի հերոսին բրիտանացիների խնդրանքով հանգեցրեց Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող էր պրոբլեմը լուծած լինել։ Ֆրանսիան ևս նույն կերպ վարվեց, երբ 1921֊ին Կիլիկիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր խոստումներին, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերին, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։ ԽՍՀՄ լուծարումից ի վեր, Բորիս Ելցինի վարչակազմը, ինչպես նաև դրա կոմունիստական ընդդիմությունը, վերահաստատել են տարածքային ամբողջականության, ներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, սկզբունքի նկատմամբ իրենց անբեկանելի հավատարմությունը։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսերապետական, այժմ՝ ազգային) սահմանելու իր ուրույն ձևն է ունեցել, որը միշտ որոշվել է ինչ֊որ այլ ելակետերով, քան սոսկ հայերի հետ սիրային կապն է։ Անկախ արդյունքից, հայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ են, որ, ըստ սցենարի պահանջի, կոմունիստները պետք է Հայաստանում իշխանության առաջին ստնաձնողները լինեն՝ իբրև ամենահուսալի «ռուսաստանամետ» տարը։ Մնացած խնդիրները կդառնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող է մեղադրվել Ղարաբաղի կորստի համար։ Պատմությունը կգրվի այնպես, ինչպես գրվել է յոթանասուն տարի շարունակ, և կոմունիստները գիտեն, թե ինչպես պետք է վարվել նրանց հետ, ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանություններին։ Այստեղ հարցն, անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է այն մոտեցմանը, որով այդ հարաբերություններն են ընկալվում։ Կասկածից վեր է, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր, այդ թվում և ռազմավարական շահեր ունի։ Ճշմարիտ է նաև, որ ոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է համագործակցեն, և այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը և, փոխադարձ հարգանքի հիմունքով, անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործընթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ և ավարտվում իրենց կողմից իբրև Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տալիս պատկերացնել, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք է սահմանեն Հայաստանի շահերը, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետ և այնուհետև հետապնդվի այն, ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։ Հայ կոմունիստները և մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու առաքելություն վերագրել, սահմանել նրա շահերը, և դրանցից բխեցնել իրենց սեփական շահերը։ Ռուսաստանն այն է, ինչ նրանք երևակայում կամ կամենում էին, որ լինի ազգայնական ու կայսերապետական, հակաթուրքական ու հակաթյուրք մի Ռուսաստան, որը հայերին գերադասելու է թուրքերից ու ադրբեջանցիներից, քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երևակայական մտապատկերը ոչ մի կապ չունի նրանց հետ, ովքեր կառավարում են Ռուսաստանը։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրան, ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի ներկայացնում։ Իսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներում, թաքնված Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ռուս ծայրահեղ ազգայնական Վլադիմիր Ժիրինովսկու խոսքերի տակ, որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող են հասու լինել, մեկնաբանել և գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն ի հայտ կգա, հենց որ անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ եթե համագործակցության ու ռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք չի հարուցում, այն պատճառով է սոսկ, որ համագործակցությունը բավարար չէ, հետևողական չէ, մի խոսքով՝ ամբողջական չէ։ Ըստ այս պատկերացման, Ռուսաստանը հանդես է գալիս կասկածամիտ սիրահարի դերում, որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահաստատման, և եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվի, երբևէ կարող է արձագանքել այդ սիրուն։ Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարևորությունը և Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռուսաստանը, ներառյալ նաև Գենդաի Զյուգանովի և Վլադիմիր Ժիրինովսկու Ռուսաստանը, Հայաստանի համար ավելին չի անելու, քան իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողները լավագույն դեպքում իրենց սեփական տագնապներն են դրսևորում, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն են լուծում։ Միևնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանց, ովքեր Ռուսաստանը կփոխարինեն Իրանով, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՈ֊յով՝ իբրև Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արևմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերին, առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ Եվ դա հայոց իրավունքներն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան և մյուս երկրներն իրենք են ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական շահերը։ Ռուսներն ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբ, որքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա հայ մշակույթի հանդեպ, որքան էլ այլ ժողովուրդներ վշտակցեն Հայաստանի «մարտիրոսություններին», որքան էլ հայոց իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված լինեն զանազան երկրներում՝ իրենց համար կարևորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետևում են իրենց սեփական շահերին, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմից, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից։ Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին և ամենակարևոր խնդիրն է հասկանալ և օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերը, այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարևոր գործընկեր է, որպեսզի կարելի լինի նրա հետ վարվել իբրև կասկածամիտ սիրահարի, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ապացույցի մշտական կարիքն ունի։ ====Գ․ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը==== Քննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռ է, ամենից ավելի համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախ լինի և միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքները։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890 թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրև նպատակ որդեգրեց 1919֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ ջանքերով հիմնադրված և նրա կողմից կառավարող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրև կուսակցության իդեալ։ Սփյուռքյան միջավայրում, ուր կուսակցության հետ միասին արարվել էր նաև այդ կարգախոսը, այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումը, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների արդարացումը։ Այդ Հայաստանն էր, որ որ սփյուռքահայերին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, և սփյուռքահայերը վերադառնալու էին և վայելելու իրենց երազանքները։ Այդ իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավ, և նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախ, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի էր իբրև «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեև այս տերմինը օգտագործվում է այլ կուսակցությունների, ոչ կուսակցական խմբավարումների և անհատների կողմից ևս, ՀՅԴ֊ն իրեն է համարում հարցի տերը։ Հողերի միավորման գաղափարը միշտ չէ, որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն), այնուհետև առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառը պատերազմի ընթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու անկախ Հայաստանն էր, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանից, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքները Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց առաջնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։ Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավելի հասանելի էր թվում, քան «ազատն ու անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։ Երբ 1988֊ին պայթեց Ղարաբաղյան Շարժումը, և 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ին անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցը ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, և ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունը փոխել և համապատասխանեցնել նոր իրադրությանը։ Դրա փոխարեն, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, լավ մշակված, տևական ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊ի, և նրա ղեկավար Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի դեմ։ Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձևով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, Ղարաբաղի հայերից և Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավելին է ներկայացնում․ Հայաստանը, Ղարաբաղը, Ջավախքը, Նախիջևանը և պատմական Արևմտյան Հայաստանը կամ արևելյան Թուրքիան։ Ըստ այդ տեսության, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն է, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից առաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրև անկախ պետություն կամ իբրև Հայաստանի մաս։ Հաջորդը, ըստ ՀՅԴ ռազմավարության, Ջավախքն է, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Մնացած քաղաքամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։ Հայաստանը վերակերտելու այս երազանքը (երազանք, որ «վերակերտելու է» նաև Հայաստանի չորս հարևաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է, և ՀՅԴ֊ն ինքը պետք է լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն է, Հայաստանի կառավարությունը՝ իշխանության լծակներից միայն մեկը, Հայաստանի ժողովուրդը՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկը, թեև այն մեկը, որը կրելու է պայքարելու և զոհվելու ծանրագույն բեռը։ Դաշնակցության դիտանկյունից, Հայաստանի նոր պետությունը չունի Հայկական Հարցը լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե միայն, հավանաբար, չկառավարվի ՀՅԴ֊կողմից։ Այդ պարագայում այն կարող է ստանձնել ծրագրի ավելի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով և «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետևանքներով, է՛լ ավելի քիչ էր պիտանի այս երազանքը հետապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դարձնելը և ձգտելու էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությունը ներկայացնում էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետևաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։ Վերջապես, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրը, Հայկական հարցի պես հսկա իդեալը կարող էր իրականացնել միայն պատմականորեն և բարոյապես վավերացված հեղինակության կողից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը ձևավորված ու կազմված է այնպես, որ իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին է դարձնում միակ կազմակերպությունը, որը որակավորված է հետապնդելու այն, որոշելու դրա փուլերը կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու Ղարաբաղը, անկախությունն ու միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։ Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական և այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իր տեսությանը, ռազմավարությանը, դատողություններին հաղորդել է քննադատությունից ու վերահսկողությունից վեր որակ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես դժվար է պարզել, թե իր կյանքի ողջ ընթացքում մարդը դեպի դժո՞ղք է ընթանում, թե՞ դրախտ, այդպես էլ դժվար է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ որոշելու համար, թե արդ՞ոք ՀՅԴ֊ն կարողացել է հայությունը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող է որևէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեփական կերպափոխությունները և իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրև ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։ ՀՅԴ գտնում է, որ տարիքի, հերոսների եւ գաղավւարի և գաղափարի վսեմության համադրումը բացառապես եւ և միայն իրեն է շնորհում շնորհվում հայոց շահերը սահմանելու եւ ռազմավաբությունր և ռազմավարությունը որոշելու իբավունքրիրավունքը, ինչպես նաեւ նաև ամենուր, բոլոր ժամանակներում, բոլոր հանգամանքներում, քվեարկությամբ կամ առանց քվեարկության հայ ժողովուրդը ներկայացնելու իրավունքը, քանի որ կուսակցությունն իրեն համարում է ազգի միկրոկոսմոսր։միկրոկոսմոսը։ ===Նորմալությունն ընդդեմ ազգային գաղափարախոսության===
ՆՈՐՄԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՆԴԴԵՄ ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ
Վերը քննարկված երեք խմբերն ունեն մի շարք ընդհանրություններ։
Առաջինը իրադարձություն ներրիրադարձությունները, փաստերն ու րնարանքներր ընտրանքները կանխորոշված ու կանխասահմանված աշխարհայացքով գնահա– տելու գնահատելու միտումն է։ Երեքն էլ որոշակիություն, կապակցվածաթյուն կապակցվածություն ու կանխատեսելիություն են փնտրում մի տարածաշրջանումտարածաշրջաում, որն այդ107ամենից շատ քիչ ունի կամ բնավ չունի։ Երեքն էլ ցանկանում են դրանք գտնել գաղափարարտսական գաղափարախոսական կառույցներում։ Ուստի՝ որոշումները չեն կայացվելու Հայաստանի համար շահեկանության կամ վնասակարության հատկանիշի հիման վրա, այլ իրենց աշխարհայացքի ներդաշնակտթյունր ներդաշնակությամբ պահպանելու աստիճանի հիման վրա։ Փաստորեն, հաշվի չեն առնվելու առկա իրական հնարավորությունները, եթե այդ աշխարհայացքի դրույթներով դրանք բացառվում են։
Երեք խմբավորումներն էլ, իրենց աշխարհայացքները բնութագրելով իբրեւ իբրև «ազգային գաղափարախոսություն», հավակնում են բարոյական բարձունքների։ բարձրունքների։ Ակնկալվում է, որ ազգային բառն , այդ բառակապակցությանը բառակապակցությունը ապրիորի պետք է սրբության եւ և գրեթե կրոնական նախասահմանում ապահովի, իսկ գաղափարախոսության գաղափարախոսություն բառը պետք է պարգեւի պարգևի համակողմանիության, անկապտելիության ու բանականության զգացողությանզգացողություն, ինչպես նաեւ նաև գիտական հիմնավորման պատրանք հաղորդի դրանց։
Ազգային տերմինը պետք է նաեւ րնկալվի իբրեւ նաև ընկալվի իբրև հականիշ անհատականին։ «Ազգային» գաղափարախոսության առաջքաշումը քաղաքական կուսակցությունների կողմից փորձ է քաղաքացիներին նախազգուշացնելու, որ քաղաքականության մասին չմտածեն իբրեւ իբրև իրենց սեվւական սեփական շահերի արտահայտության, այլ ընդունեն այն իբրեւ իբրև հավաքականության ճաէլատազիր։ ճակատագիր։ Անհատական շահր եւ շահը և ազգային շահը ներկայանում ներկայացնում են իբրեւ իբրև հակադրություններ, գրեթե վտխբացա– ոողփոխբացառող, փոխանակ ներկայանալու իբրեւ վախհամալրող երեւույթներ։ իբրև փոխհամալրող երևույթներ։ Մեկ անհատի կամ խմբի էլողմից կողմից սահմանված ազգային շահը կանխորոշում է, թե քաղաքացու անձնական շահը ի՛նչը պետք է փնի։լինի։
ՀՀՇ֊ի եւ և մյուս խմբավորումների միջեւ միջև տարբերությունն ընկած է հենց այստեղ։ ՀՀՇ֊ն, որքան էլ ոչ բավարար ձեւովձևով, «ազգայինր» «ազգայինը» գիտակցում եւ և ընկալում է քաղաքացիների անհատական շահերի ընդհանուր գումարի իմաստով։ Մյուս խմբավորումները, իրենց առաջ քաշած գաղավւարախոսությունների գաղափարախոսությունների միջոցով, «ազգայինին» վերագրում են լեգիտիմության այլ հիմք եւ և այլ ծագում, քան ազգի անդամներն են։ Վազգեն Մանուկյանի համար իր ազգային գաղափաբախո– սությանր գաղափարախոսությանը չհամաձայնելը նկարագրի եւ և ուժի բացակայության եւ և բարոյական անկման հայտանիշ հատկանիշ է։ ՀՅԴ֊ի համար իր իդեալների ու ռազմավարության մերժամր մերժումը «վատ հայ» լինելու հավաստի նշան է։ Կոմունիստական խմբավորումների համար իրենց գաղավւարների գաղափարների հանդեպ անհամաձայնությունը կասկածեփ կասկածելի անձ լինելու վկայություն է։
108Խնդիրը երկրի ապագայի վերաբերյալ նպատակներ ունենալը չէ։ Քաղաքական կուսակցություններն ու ղեկավարները հաճախ են ունենում պատկերացումներ, որոնք սովորաբար ծրագիր են կոչվում եւ և որոնք կարող են հիմնված լինել իրենց համերկրացիների հետ ունեցած ընդհանուր իդեալների վրա եւ և քաղաքացիներին դրանց իրականացման մեջ րնդգրկելու ընդգրկելու հույսի վրա։ Սակայն ծրագիրը կամ իդեալներով օժտված աշխարհայացքը տարբերվում են գաղափարախոսությամբ ներշնչված աշխարհայացքից։ Գաղափարախոսությունները ժողովարդներին ժողովուրդներին ու խմբավորումները բաժանում են լավի եւ և վատի, դրանք տարանջատում են ու օտարում, մինչեւիսկ ապամարդկայ– նացնում մինչևիսկ ապամարդկայնացնում ժողովրդի որոշ հատվածների։ Գաղափարախոսությունները, լինեն ֆաշիստական, ազգայնական, կոմունիստական թե ուրիշ, ինքնամեծար ու եսակենտրոն մարդկանց ապահովում են բարոյական ու քաղաքական իրավասությամբ, որով անհատներին ստիպում են վարվելու վարվել ու մտածել որոշակի ձեւովձևով, հրաժարվել ինքնուրույն դատելու եւ և իրենց համար ու ժողովրդի համար լավագույն ելքեր գտնելու հավակնությունից։ Ազգային գաղափարախոսությունների աոաջքա– շումր առաջքաշումը սահմանումներ եւ և ինքնություններ պարտագրելու պարտադրելու փորձ է։
Գաղափարախոսություններն օրենքներից վեր են, հատկապես՝ երբ կրում են «ազգային գաղափարախոսություն» պիտակը։ Դրանք կարող են արդարացնել իշխանության տիրանալու համար բռնության կիրառումը, ինչպես նաեւ նաև իշխանության կիրառումը՝ քաղաքացիներին ստիպելու համար լինել այնպխփն եւ այնպիսին և գործել այն ձեւովձևով, որ հավաստվի գաղափարախոսության ճշմարտացիությունը։
Եթե ՀՀՇ֊ն եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած վարչակազմը կարող են մեղադրվել րնտրական օրենքի խախտման մեջ, ապա գա– ղափարախոսական կոաակցություններր հակված են խախտելու սահմանադրական ողջ էլարզը։ Այսպես, կոմունիստների համար արտաքին ուժն է, որ իրենց իշխանության է բերելու։ Կարմիր բանակն այդ արել է 1920֊ին, հայս ունեն, որ դա կրկին կպատահի։ ԱԺՄ֊ն «ժողովրդին» ձեբբազատելէ որեւէ արգելքից։ ՀՅԴ֊ն ունի իր ռազմականացած խմբավորամնեբր, որոնք թերեւս պետք են Լիբանանի պես մի երկրռւմ, սակայն ապօրինի են որեւէ այլ վայրում, ներառյալ Հա– յաստանր։ Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել է ընտրությունների ընթացքում տեղ գտած անկանոնությունները եւ դրանք սխալ համարել, գաղափարախոսները դեռեւս չեն դատապարտել հանուն «բարձրա–
109
գույն նպատակի» իշխանության բռնի տապալման իրավունքի իրենց պնդումներր, ինչպես նաեւ իրենց կողմից այդ իրավունքի փաստացի կիրստումր։ Իրականում նրանք շարունակել են կրկնել միեւնույն վար– քագիծր։
Պարադոքսը, որի շուրջ արժե խորհրդածել, հետեւյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, որոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, ՀՀՇ֊ի ու Եթե ՀՀՇ֊ն և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրա– վունքր պաշտպանում էին իբրեւ սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հայտարարությունները թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն ղեկավարած վարչակազմը կարող էր, քան խորհրդային ռեժիմը, կամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեղադրվել ընտրական օրենքի խախտման մեջ ամենավատն էր, անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն ապա գաղափարախոսական կուսակցությունները հակված են եւ չեն կարող լուրջ րնդուն– վել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան խախտելու սահմանադրական ողջ կարգը։ Այսպես, կոմունիստների համար արտաքին ուժն է հուշում, սակայն որ իրենց իշխանության է բերելու։ Կարմիր բանակն այդ իսկ կուսակցությունների եւ դրանց ղեկավարների մասինարել է 1920֊ին, նրանց նախապատվությունների եւ ինքնապատկերացման մասինհույս ունեն, եւ ոչ թե որ դա կրկին կպատահի։ ԱԺՄ֊ն «ժողովրդին» ձերբազատել է որևէ արգելքից։ ՀՅԴ֊ն ունի իր ռազմականացած խմբավորումները, որոնք թերևս պետք են Լիբանանի պես մի երկրում, սակայն ապօրինի են որևէ այլ վայրում, ներառյալ Հայաստանը։ Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել է ընտրությունների ընթացքում տեղ գտած անկանոնությունները և դրանք սխալ համարել, գաղափարախոսները դեռևս չեն դատապարտել «բարձրագույն նպատակի» իշխանության բռնի տապալման իրավունքի իրենց պնդումները, ինչպես նաև իրենց կողմից այդ իրավունքի փաստացի կիրառումը։ Իրականում նրանք շարունակել են կրկնել միևնույն վարքագիծը։
ՀՅԴ֊ի եւ կոմունիստների համար հատկապեսՊարադոքսը, ազգային բառիորի շուրջ արժե խորհրդածել, իբրեւ ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է Թուրքիայի հետ դրա առնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊իհետևյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, ՀԴԿ֊ի եւ ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային էորոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, եթե ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրավունքը պաշտպանում էին իբրև սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հիմնված է հակաթյուր– քականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է զաղավւա– րաիասաթյանհայտարարությունները, երբ հակաթյարքականությանը գերիշխում է քաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները եւ մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն էր, թեեւ 1996֊ինքան խորհրդային ռեժիմը, իբրեւ նախագահության թեկնածուկամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեջ ամենավատն էր, որ ստացել անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն են և չեն կարող լուրջ ընդունվել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան էր կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունըհուշում, սակայն այդ իսկ կուսակցությունների և դրանց ղեկավարների մասին, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։և ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։
Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ՀՅԴ֊ի և կոմունիստների համար բոլոր հարեւանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետեւությունն էր։ Թուրքիայի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման110նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր պատմական ու բարոյականհատկապես, ոչ թե քաղաքական խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ աղետալի իրադարձություն էրազգային բառի, որը պետք իբրև ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է փաստագրվեր, Թուրքիայի հետ դրա պատճառներըառնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊ի, գործընթացները եւ հետեւանքները պետք ՀԴԿ֊ի և ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային է վերլուծվեին եւ ըմբռնվեին, դրա զոհերը պետք եթե այն հիմնված է հիշվեին արժանապատվությամբ, դրա դասերը պետք հակաթյուրքականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է սերտվեին մարդկության կողմիցգաղափարախոսության, եւ դրա բարբարոսությունն ու անմարդկայնությունը պետք երբ հակաթյուրքականությունը գերիշխում է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէրքաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները և մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ էր, այն սկզբունք չէրթեև 1996֊ին, մանավանդ այնպի– սինիբրև նախագահության թեկնածու, որի վրա կարող որ ստացել էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունը, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։
ՀՀՇ֊ի տեսակետը, լավագույնս արտահայտված Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար բոլոր հարևանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետևությունն էր։ Թուրքիայի կողմից, լուրջ տեղաշարժ Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր հայ պատմական ու բարոյական, ոչ թե քաղաքական մտքի խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ, որի կարեւորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացտմր հավաստում աղետալի իրադարձություն էր, որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի պետք է սպասում՝ 1915 թվականը կրկնելու համար։ Ի լրումն փաստագրվեր, դրապատճառները, Ցեղասպանության պատ ճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն րնդանված էր մինչեւ անկախաթյունրգործընթացները և հետևանքները պետք է վերլուծվեին և ըմբռնվեին, հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբդրա զոհերը պետք է հիշվեին արժանապատվությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության դրա դասերը պետք է սերտվեին մարդկության կողմից, եւ բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության փորձի արժեքավորմամբ։ ՀՀՇ֊ի դիրքորոշումր բացասում էր առկա սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը եւ սասանում երկրորդական դարձնել Հայաստանում և դրա բարբարոսությունն ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղա– քականացված հրապարակային երկխոսությունը։անմարդկայնությունը պետք է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէր, այն սկզբունք չէր, մանավանդ այնպիսին, որի վրա կարող էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։
Սակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրներիտեսակետը, հատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համարլավագույնս արտահայտված Տեր֊Պետրոսյանի կողմից, այս քաղաքականությունն ապազգային լուրջ տեղաշարժ էրհայ քաղաքական մտքի մեջ, եթե ոչ ա– վելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել որի կարևորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացումը հավաստում էր հավատքի առարկայի եւ բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի է սպասում 1915 թվականը կրկնելու համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որեւէ ծրագիր հնչում Ի լրումն դրա, Ցեղասպանության պատճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն ընդունված էր ոչ միայն զգացական առումով բավարարալմինչև անկախությունը, այլ նաեւ ստրատեգիապես անխոցեփ։հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության կողմից, և բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը և սպառնում երկրորդական դարձնել Հայաստանում ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղաքականացված հրապարակային երկխոսությունը։
111Սա է այն հատման կետըՍակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրների, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքներրհատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը եւ Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձեւվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները դարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներովայս քաղաքականությունն ապազգային էր, որոնցից ամենաանմիջակա– նը Թուրքիայի կողմից եթե ոչ ավելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել էր հավատքի առարկայի և բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որևէ ծրագիր հնչում էր ոչ միայն զգացական առումով բավարար, այլ նաև ստրատեգիապես անխոցելի։
Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը փակ Սա է եղել խորհրդային շրջանումայն հատման կետը, բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքները, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը և Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձևվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներով, որոնցից ամենաանմիջականը Թուրքիայի սահմանը հատող մարդատար գնացքի առջեւ։կողմից Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։
Թուրքիայի և Հայաստանի անկախությունից հետոմիջև սահմանը փակ է եղել խորհրդային շրջանում, որը ճանաչվեց բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով Թուրքիայի կողմից, երկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, որոնց հիման վրա սահմանի բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է լինելու։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր եւ հասանելի։սահմանը հատող գնացքի առջև։
Երբ 1992֊ին Վբաստանից եկող երկաթուղինՀայաստանի անկախությունից հետո, որով սովորաբար կատարվում էր ցորենի ներմուծումը Հայաստան, աբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, Թուրքիան, երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների եւ երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցոբենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց 1992֊1993֊ի ձմոանը, մինչեւ 1993֊ի գարնանը հայկական ուժերի որը ճանաչվեց Թուրքիայի կողմից Քելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխությաներկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, Թուրքիան դադարեցրեց այդ ա– ռաքումնեբը։ Սահմանը կրկին փակվեց: Այդ պահից ի վեր որոնց հիման վրա սահմանի բացումր եւ Հայաստանի հետ բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է դարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։լինելու։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր և հասանելի։
Հանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում եւ միեւնույն ժամանակ լինելով նաեւ ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում Երբ 1992֊ին Վրաստանից եկող երկաթուղին, որով սովորաբար կատարվում էր ավեփ իբրեւ պրոբլեմիցորենի ներմուծումը Հայաստան, քան լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երեւակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմր Դարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համարաբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, մանավանդԹուրքիան, որ սահմանը112փակված պահելը նպաստում էր Ադրբեջանի երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների և երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցորենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց1992-1993 ձմռանը, մինչև 1993֊գարնանը հայկական ուժերի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու եւ այնպիսի զիջումներ պարտագրելու ծրագրինՔելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, որոնք Հայաստանր չէր անելու եւ երբեք չարեց։ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխության, Թուրքիան դադարեցրեց այդ առաքումները։ Սահմանը կրկին փակվեց։ Այդ պահից ի վեր սահմանի բացումը և Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել է ղարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։
Սակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավեփն էՀանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում և միևնույն ժամանակ լինելով նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում էր ավելի իբրև պրոբլեմի, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարեւորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երևակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմը Ղարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն մանավանդ, որ սահմանը փակված պահելը նպաստում էրԱդրբեջանի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու և այնպիսի զիջումներ պարտադրելու ծրագրին, թե որոնք Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր, ինչպես վերեւում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչեւէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների եւ ՀՅԴ֊ի համար սահմանի խնդիրն ավեփ խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացնեը Թուրքիայի՝ իբրեւ Հայաստանի անվտանգության դեմ սպառնափքի ընկալումը եւ դրանով կնվազեց– ներ տնտեսական եւ անվտանգության բնագավառներում այլ երկրնե– րից Հայաստանի կախյալության աստիճանր։չէր անելու և երբեք չարեց։
ԱյսպիսովՍակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավելին է, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարևորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն էր, թե Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր անկախության հարցին, ինչպես վերևում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչևէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների և ՀՅԴ֊ի համար սահամանի խնդիրն ավելի խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացներ Թուրքիայի՝ իբրև Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը եւ նորմալության հասնելու հնաբավորությանր։դեմ սպառնալիքի ընկալումը և դրանով կնվազեցներ տնտեսական և անվտանգության բնագավառներում այլ երկրներից Հայաստանի կախյալության աստիճանը։
Հարկավոր է նաեւ պատկերացնելԱյապիսով, թե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում էր իրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որոնց վրա էին հիմնված անցյափ ու ապագայի իրենց ընկալումըանկախության հարցին, իրենց ինքնությունը եւ դերակատարության գիտակցումը։Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը և նորմալության հասնելու հնարավորությանը։
Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետեւորդների ինքնության համարՀարկավոր է նաև պատկերացնել, անարդար պատմության նրանց ըմբռնման համարթե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, արդարադատության ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց կարիքի համար եւ ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, որ դժվար չէր նորմալության կոչոդներին որակել իբրեւ մարդկային կերպարանք առած8 Պետականության մարտահրավերըհրեշների։ Այս Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում էր պատճառըիրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության որոնց վրա էին հիմնված անցյալի ու զրպարտության քաղաքական ծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էրապագայի իրենց ընկալումը, որը պետք է վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։իրենց ինքնությունը և դերակատարության գիտակցումը։
Մարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձ– նավորումր կարեւոր է երկու առումով։ Առաջին, որոշ Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետևորդների ինքնության համար, որոնք զգուշանում են նպատակներիանարդար պատմության նրանց ըմբռնման համար, ռազմավարության ու մարտավարության մասին բանական քննարկումներիցարդարադատության նրանց կարիքի համար և ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, անձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործումոր դժվար չէր նորմալության կոչողներին որակել իբրև մարդկային կերպարանք առած հրեշների։ Այս էր պատճառը, քան որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության ու զրպարտության քաղաքական փաստարկումր եւ այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, պետք է լինեն նաեւ լավ տղերք, որտեղ կան դավաճաններծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էր, որը պետք է փնեն նաեւ հայբենասերներ։վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։
ԵրկրորդՄարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձնավորումը կարևոր է երկու առումով։ Առաջին, երեւան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների ճարտասանությանըհամար, որոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին զգուշանում են նպատակների, ռազմավարության ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրեւ չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էինմարտավարության մասին բանական քննարկումներից, որանձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործում, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, վերացնում են ներքին միասնականության եւ Հայաստանի ու Սփյուռքի միասնության գլխավորքան քաղաքական փաստարկումը և այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, եթե ոչ միակպետք է լինեն նաև լավ տղերք, խոչրնդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էինորտեղ կան դավաճաններ, եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։պետք է լինեն նաև հայրենասերներ։
«ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»Որքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղաբաբաղը հասկանալու լավագույն ձեւն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասելԵրկրորդ, որ «Ղարաբադի կուսակցությունը» ամենահինն էերևան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր կուսակցությունների ճարտասանությանը, այն նույնքան հին էորոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրև չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էին, որքան Ղարաբադի հիմնախնդիրը կամ Ղաբաբաղն ինքր։ Այն նաեւ ամենապարզն է։ Ղարաբադի ժողովուրդր գիտիոր, թե ինքն ինչի՛ն է դեմ։ Նա չի ցանկանում փնել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոքԼ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, ո– րոնց Ղարաբադի հայերը «թուրք» վերացնում են անվանում, Ղարաբադի նկատմամբ վարվել են որպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ներքին միասնականության և Հայաստանի ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբադի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուցՍփյուռքի միասնության գլխավոր, ռմբակոծվելուցեթե ոչ միակ, խոչընդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էին, տեղա–114հանվելուց եւ 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։
Ղարաբադի ժողովուրդը գիտե նաեւ, թե ինչ կուզեր, նրա նպատակն ադրբեջանական գերակայությունից ձերբազատվելն է։ Այդ նպատակը ձեռք կբերվի Հայաստանի հետ միավորվելու, թե անկախության, թե, ըստ որոշ առաջարկների, Ռուսաստանի հետ ինտեգրացվելու միջոցով՝ երկրորդական հարց է։ Ինչպես անունն է հուշում, սա մեկ խնդրի կուսակցություն է։ Խնդիրը Ղարաբաղն է։ Մնացյալը երկրորդական հարցեր են եւ մեծ նշանակություն չունեն։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, ժալովրդւսվարությունը, տնտեսական համակարգը կամ կառավարության կաոուցվածքը չնչին նշանակություն ունեն։ Ղարաբադի հայերը գրեթե կարիք չունեն գաղափարախոսական ծրագրերի ու խճողված քաղաքական փաստարկների։ Նրանք ունեն խորապես արմատավորված հավատամքներ ու կարծիքներ, որոնք անդրադարձնում են նրանց աշխարհագրությունը, սոցիալական կառուցվածքը եւ այն, ինչ իրենց պատմությունն է, եւ այդ կարծիքնեբր հեշտությամբ չեն կարող դուրս մղվել՝ նույնիսկ ամենաբարդ փաստարկների միջոցով։===«Ղարաբաղի կուսակցությունը»===
Ղարաբադի հայերըՈրքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղարաբաղը հասկանալու լավագույն ձևն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասել, ինչպես աշխարհում երբեւէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ ժողովուրդներոր «Ղարաբաղի կուսակցությունը» ամենահինն է, պատմությունը սովորելու եւ նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ձեւն ունեն։ Ղարաբադի հայերը իրենց սեփական ձեւն ունեն նաեւ սովորածը յուրացնելու եւ այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատեւելունույնքան հին է, եթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներովորքան Ղարաբաղի հիմնախնդիրը կամ Ղարաբաղն ինքը։ Այն նաև ամենապարզն է։ Ղարաբաղի ժողովուրդը գիտի, որոնք ավելի կարեւոր թե ինքն ինչին է դեմ։ Նա չի ցանկանում լինել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոք, որոնց Ղարաբաղի հայերը «թուրք» ենանվանում, քան քաղաքականները։ Ղարաբադի հայերի միջեւ տարաձայնությունները նվազ նշանակալի Ղարաբաղի նկատմամբ վարվել ենորպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբաղի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուց, ռմբակոծվելուց, քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։տեղահանվելուց և 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։
Սակայն գոյություն ունի երկու հանգամանքՂարաբաղի ժողովուրդը գիտե նաև, որ բարդացնում է Ղարաբադի կարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգըթե ինչ կուզեր․ նրա նպատակն ադրբեջանական գերակայությունից ձերբազատվելն է։ Այդ նպատակը ձեռք կբերվի Հայաստանի հետ միավորվելու, կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարությունթե անկախության, եւ՝ ո՞վ թե, ըստ որոշ առաջարկների, Ռուսաստանի հետ ինտեգրացվելու միջոցով՝ երկրորդական հարց է։ Ինչպես անունն է խոսում Ղարաբադի ժողովրդի անունից (հուշում, սա մեկ խնդրի կուսակցություն է։ Խնդիրը Ղարաբաղն է։ Մնացյալը երկրորդական հարցեր են և մեծ նշանակություն չունեն։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, ժողովրդավարությունը, տնտեսական համակարգը կամկառավարության կառուցվածքը չնչին նշանակություն ունեն։ Ղարաբաղի հայերը գրեթե կարիք չունեն գաղափարախոսական ծրագրերի ու խճողված քաղաքական փաստարկների։ Նրանք ունեն խորապես արմատավորված հավատամքներ ու կարծիքներ, որոնք անդրադարձնում են նրանց աշխարհագրությունը, սոցիալական կառուցվածքը և այն, ինչպե՞ս ինչ իրենց պատմությունն է ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։, և այդ կարծիքները հեշտությամբ չեն կարող դուրս մղվել՝ նույնիսկ ամենաբարդ փաստարկների միջոցով։
Ղարաբաղը նախեւառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետեւ Հայաստանը կամ Ղարաբաղի հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, ինչպես աշխարհում երբևէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ որովհետեւ մեկ այլ երկիր՝115Ադրբեջանրժողովուրդներ, իր պատմությունը սովորելու և նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ծրագրերն անի ձևն ունեն։ Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրեւ ԽՍՀՍ՝ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջինհայերը իրենց սեփական ձևն ունեն նաև սովորածը յուրացնելու և այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատևելու, թե իբրեւ անկախ պետություն պնղելով իր տարածքային ամբողջականությունր՝ Ադրբեջանր մնամ է հակառակորդ եւ չի կամենամ թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանր վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությանր։ Բացի այդեթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներով, Հայաստանն այս խնդրի մեջ ներգրավված է իբրեւ Ղարաբաղի պաշտպանորոնք ավելի կարևոր են, եւ հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է քան քաղաքականները։ Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելինհայերի միջև տարաձայնությունները նվազ նշանակալի են, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրեւ Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրեւ հաշտաբար դատավոր, երկրորդ՝ իբրեւ երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, եւ երրորդ՝ իբրեւ հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությանն ունեցող հարեւան երկիր։ Ի վերջո, արիշ հարեւաններ եւ ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությանը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությանը ռազմականացվեց, երբ եսաաոըպատերազմյան միջազգային խաղերն սկսվեցին, եւ երբ նավթի ա նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։
Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության եւ շուտով ռազմականացվեցՍակայն գոյություն ունի երկու հանգամանք, ազգայնականաց– վեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային եւ միջազգային նշանակություն։ Թե այս վտխակերպամներն ի՛նչ չափով են օգնել կամ վնասել որ բարդացնում է Ղարաբաղի հարցինկարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգը․ կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարություն, եւ թե հակամարտության էությունն ինքը ինչ ուղղությաններով և՝ ո՞վ է վավախվել այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայնխոսում Ղարաբաղի ժողովրդի անունից (կամ, այդուհանդերձ, կաբեփ ինչպե՞ս է երեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն եւ անաղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, քաղաքական եւ աշխարհաքադաքական շահերի երանգավորում են տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը եւ ոչ դիվանագիտությունը մինչեւ այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացրել։ Երբորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռեւս չի կարողանում գտնել ճահճից դարս գալու աղին։ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։
Ղարաբաղյան կուսակցության գործր բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ Ղարաբաղը նախևառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետև Հայաստանը կամ հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, այլ որովհետև մեկ այլ երկիր՝ Ադրբեջանը, իր սեփական ծրագրերն ունի Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրև ԽՍՀՄ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջին, թե իբրև անկախ պետություն պնդելով իր տարածքային ամբողջականությունը՝ Ադրբեջանը մնում է հանդես գափս հակառակորդ և չի կամենում թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանը վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությունը։ Բացի այդ, Հայաստանն այս կուսակցության անունից։խնդրի մեջ ներգրավված է իբրև Ղարաբաղի պաշտպան, և հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելին, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրև Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրև հաշտարար դատավոր, երկրորդ՝ իբրև երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, և երկրորդ՝ իբրև հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությունն ունեցող հարևան երկիր։ Ի վերջո․ ուրիշ հարևաններ և ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությունը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությունը ռազմականացվեց, երբ ետսառըպատերազմական միջազգային խաղերն սկսվեցին, և երբ նավթի ու նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։
116Տնտեսական եւ ռազմական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ա ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանա– օվաթյան Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության և շուտով ռազմականացվեց, ազգայնականացվեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային և միջազգային նշանակություն։ Թե այս փոխակերպումներն ի՛նչ չափով են ունեցել ներկայացնելու օգնել կամ վնասել Ղարաբաղի հարցին, և թե հակամարտության էությունն ինքը ի՛նչ ուղղություններով է փոփոխվել այդ կուսակցությանդ։ Այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայն, այդուհանդերձ, կարելի է պատճառըերեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն և անուղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, որ ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին եւ Ղարաբադի ղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարարաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցություններդ որ Ղարաբաղամ գրանցվել և աշխարհաքաղաքական շահերի երանգավորում են եւ ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները եւ Դաշնակցությունը, այլընտրանքային ծրագրեր տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը և ոչ դիվանագիտությունը մինչև այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացնում։ներկայացրել։ Երրորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռևս չի կարողանում գտնել ճահճից դուրս գալու ուղին։
1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունր կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ա տաղանդավոր մարդկանցից, որոնցից ա– մենանշանակալին Ռոբեբտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին Սերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, Սանարդ Պետբոսյանր՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչա– պետ, Սամվել Բաբայանը, որը Ղարաբաղի բանանի մարտիկից հասավ մինչեւ հրամանատարի եւ այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, ինչպես նաեւ արտաքին քաղաքականության վրա, եւ Արկադի Ղակասյանը՝ որր նախ արտաքին գործերի նախարար էր եւ ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի Նախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ Ղարաբաղյան կուսակցության գործը բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ է հանդես գալիս այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կաոավարել են ավելի շուտ իբրեւ մեծ ընտանիքի ավագներ, կամ, որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությանը՝ իբրեւ քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։անունից։
Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ րնթացքում Տնտեսական և ռազմավարական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանատվություն են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական եւ ինտենսիվ իտրհրդակ– ցաթյունների միջոցով։ ունեցել ներկայացնելու այդ կուսակցությունը։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր այն համոզումըէ պատճառը, որ Հայաստանի ա ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին և Ղարաբաղի շահերր հիմնականում նույնն ենղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարաբաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցությունները, եւ որ անհամաձայնությունները նման Ղարաբաղում գրանցվել են րնտանի– քում առկա տարաձայնություններիև ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները և Դաշնակցությունը, որոնք կարոդ են կարգավորվել։այլընտրանքային ծրագրեր չեն ներկայացնում։
Երկու կարեւոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությանը։ Առաջին1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունը կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ու տաղանդավոր մարդկանցից, փոխվեց հակամարտաթյանր փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում որոնցից ամենանշանակալին Ռոբերտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին առաջարկված համաձայնության դրույթներըՍերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, ոմանք վստահ չէինԼեոնարդ Պետրոսյանը՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչապետ, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են117այդ պահին։ Իսկ ուրիշներՍամվել Բաբայանը, հիմնականում պաշտպանության նախարարներըորը Ղարաբաղի բանակի մարտիկից հասավ մինչև հրամանատարի և այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալինչպես նաև արտաքին քաղաքականության վրա, որոնք անվտանգության եւ ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարզսյանը հրապարակավ հայտնել է իր այն կաբծիքր, որ արյունով նվաճված հալը չի կարելի վերադարձնել դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ և Արկադի Ղուկասյանը՝ որը նախ արտաքին գործերի նախարարն էր և ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց էՆախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կառավարել են ավելի շուտ իբրև մեծ ընտանիքի ավագներ, թեեւ պետք է նշելկամ, Վ․ Սարզսյանը միշտ չէ, որ այդպես է մտածել։որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությունը՝ իբրև քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։
Երկրորդ զաբգացումր Հայաստանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ ընթացքում Ղարաբաղի կուսակցության առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սզբնապես կազմված իբրեւ պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական և ինտենսիվ խորհրդակցությունների միջոցով։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանի հովա– նավորությունր։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՀՇ֊ի աւվանավորությամբ եւ առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին Լ․ Տեր– Պեարոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով վետերանների շահերի պաշտպան։այն համոզումը, որ Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերը հիմնականում նույնն են, և որ անհամաձայնությունները նման են ընտանիքում առկա տարաձայնությունների, որոնք կարող են կարգավորվել։
Երբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավԵրկու կարևոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությունը։ Առաջին, Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ փոխվեց հակամարտությունը փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում էին առաջարկված համաձայնության դրույթները, ոմանք վստահ չէին, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են այդ պահին։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը եւ ուժային երկու նախարարներր որոշեցին Լ․ Տեբ– Պեսւրոսյանին մարտահրավեր նետելուրիշներ, հիմնականում պաշտպանության նախարարները, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալ, որոնք անվտանգության և ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարգսյանը հրապարակավ հայտնել էր իր այն կարծիքը, որ արյունով նվաճված հողը չի կարելի վերադարձնել՝ դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց է, տատանվող տեբպետրոսյա– նական պատգամավորներր ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունրթեև, որպես նոր ընդդիմության միջուկ։ Բավակա– նաչավւ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կոբստին եւպետք է նշել, ի վերջոՎ․ Սարգսյանը միշտ չէ, նրա հրաժարականին։որ այսպես է մտածել։
Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ծրագիր, միացան աջակողմյան եւ որոշ չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համար իրենց իմիջն ու դերը եւ, դառնալով քաղաքական կուսակցություն, հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Երկրորդ զարգացումը Հայաստանում Ղարաբաղի կուսակցության մաս են կազմում, եւ մինչեւ վերջերս ներկայանում առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սկզբնապես կազմված իբրև պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի հովանավորությունը։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՇՇ֊ի հովանավորությամբ և առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին որպես մեկ– հարցի կրողներ, րնդհանուր առմամբ նույն գծի վրա Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։վետերանների շահերի պաշտպան։
Ղարաբաղի կուսակցությունըԵրբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավ, Ղարաբաղամ թե Հայաստանում, շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա118համար Ղարսաաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է, եւ մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը, Ս․ Բաբայա– նը, Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը, հիմնականում գործնական մարդիկ են եւ տնտեսական ու քաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, որը կգործի։ Չորսն էլ, հատկապես ներկա պաշտպանության և ուժային երկու նախարարներըորոշեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մարտահրավեր նետել, համարում ենտատանվող տերպետրոսյանական պատգամավորները ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունը, որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է ներարկում որպես նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմր շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը մի նպատակ էընդդիմության միջուկ։ Բավականաչափ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կորստին և, որր պետք է հետապնդվիի վերջո, թեեւ՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջման գնով։նրա հրաժարականին։
Հայաստանի Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղա– փարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանինծրագիր, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ եւ անցել այդքան շատ դժվարությունների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով եւ առնվազն միացան աջակողմյան և որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համարիրենց իմիջն ու դերը և, վարչապետդառնալով քաղաքական կուսակցություն, այնուհետեւ՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը կազմեց Երկապահների եւ մի քանի այլ կուսակցությունների, ներառյալ ՀՅԴ֊ի, կտպիցիա։ Նա նաեւ մի քանի ժեստ ա– րեց վերջինիս հանդեպ, ինչպես կուսակցությունն օրինականացնեա, նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատեա։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաեւ Սփյուռքի հանդեպմաս են կազմում, ինչպիսին է Թուրքիայի եւ ՍԱԿ֊ի առջեւ Ցեղասպանության ճանաչման և մինչև վերջերս ներկայանում էին որպես մեկ հարցի հարուցումը։կրողներ, ընդհանուր առմամբ նույն գծի վրա մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։
Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էր պահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, քանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Ղարաբաղում թե Հայաստանում, այն պետք շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա համար Ղարաբաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է ստանձնի ոչ միայն , և մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծմանկուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Ռ․ Քոչարյանը, այլ նաեւ կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի եւ119բյուջեի դեֆիցիտիՍ․ Բաբայանը, գործազրկությանՎազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգյսանը, ինֆլյացիայի, կրթության, ուսուցիչների աշխատավարձերի հիմնականում գործնական մարդիկ են և տնտեսական ու թոշակների պատասխանատվությունդ միեւնույն ժամանակքաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններումորը կգործի։ Չորսն էլ, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ եւ ծախսատար մատակարարումներդԱյս հարցերր վաքբ֊ինչ ավեփ հանգամանորեն քննարկվում հատկապես ներկա պաշտպանության նախարարները, համարում են հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի սկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, թեեւ արծարծվում որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է իբրեւ քննարկումների առարկաներարկում նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմը շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձվելնորմալացումը մի նպատակ է, եւ Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որեւէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին քաղաքականության սկզբունքր նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՍՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե վավաիտւթյուն չեն կրել առաջին տարվա րնթացքում։որը պետք է հետապնդվի, թեև՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջման գնով։
Հայաստանի քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղափարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետրոսայնին, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ և անցել այդքան շատ դժվարություների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով և առնվազն որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու համար, վարչապետ, այնուհետև՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց կազմեց երկրապահների և մի հիմնական հիասթափությամբքանի այլ կուսակցությունների, բայց նաեւ ներառյալ ՀՅԴ֊ի կոալիցիա։ Նա նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղաոաբաղի հերոս ու ղեկավար լինեա նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարւս– բաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորենքանի ժեստ արեց վերջինիս հանդեպ․ ինչպես կուսակցությունն օրինականացնելը, իբրեւ Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, Քոչաբ– յանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հատվածր՝ Ղարաբաղըղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատելը։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաև Սփյուռքի հանդեպ, որը մի ժամանակ նա էր կառավարում, անցել ինչպիսին է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյանի հանդեպ։Թուրքիայի և ՄԱԿ֊ի առջև Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հարուցումը։
Քոչարյանր գտնում Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էրպահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, որքանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Հայաստանում, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին հեռացնելովայն պետք է ստանձնի ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման, կկարողանար միասնություն ստեղծել՝ միասնություն ներսում եւ միասնություն դբսում՝ անորսալի այդ բուժամիջոցըայլ նաև կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի և բյուջեի դեֆիցիտի, որով կուսակցությունները կհաղթահարեին իրենց տարաձայնությունները եւ կգործեին րնդհանոտ շահի համարգործազրկության, երկիրը կառուցելու պարզ ծրագրի համարինֆլյացիայի, այն տնտեսապես հզորացնելու եւ ռազմական առումով հզոր պահելու120համար։ Հզոր Հայաստանր Ադրբեջանին կստիպեր կատարել առավել շատ զինումներկրթության, իսկ հայկական կողմը կկատարեր հնարավորին չափ պակաս զիջումներ եւ հնարավորին չափ ուշ։ Նա վստահ էրուսուցիչների աշխատավարձերի ու թոշակների պատասխանատվությունը, որ կարող էր որոշ միջոցներ փոխառնել սովորական ընդդիմության զինանոցիցմիևնույն ժամանակ, որոնցով կկարողանար ընդդիմությունն ու Սփյուռքն ի մի բերել։Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններում, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ և ծախսատար մատակարարումները։
Հաջողության նրա հույսն, անշուշտ, կախված էր նաեւ ներքին ասպարեզում իբականացնեփք մի շարք միջոցառումներից, ինչպիսիք Այս հարցերը փոքր֊ինչ ավելի հանգամանորեն քննարկվում են կառավարության մեջ ավեփ ամուր կարգապահությունը, հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի ու պետական ծառայողների աշխատունակության բարձրացումըսկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, կոռուպցիայի դեմ համապարփակ ու արդյունավետ պայքա– բրթեև արծարծվում է իբրև քննարկումների առարկա, գործարարության եւ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձել, և Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որևէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին ներդրումների համար ավելի բարենպաստ միջավայրի ստեղծումը։քաղաքականության սկզբունքը նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՄՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե փոփոխություն չեն կրել առաջին տարվա ընթացքում։
Քոչարյանի ծրագիրնՌ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց մի հիմնական հիասթափությամբ, ըստ էության, հենվում էր նախեւաոաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ բայց նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ ավեփ սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, նա հույս աներ Սփյոտքի հետ, որին համարում էր արտասահմանյան օգնության հերոս ու ներդրումների ապահովողղեկավար լինելը նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարաբաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորեն, հասնել ավեփ արդյունավետ հարաբերություններիիբրև Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, նույնիսկ եթե հարկ փներ՝ ավեփ մեծ ուշադրություն հատկացնելով Քոչարյանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հարցիհատվածը՝ Ղարաբաղը, որը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում մի ժամանակ նա էրկառավարում, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր վւայփայումանցել է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, որ կարող է կամուրջներ գցել ժամանակի ու տարածության վբայով։հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյաի հանդեպ։
Քոչարյանը գտնում էր, որ, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին հեռացնելով, կկարողանար միասնություն ստեղծել՝ միասնություն ներսում և միասնություն դրսում՝ անորսալի այն բուժամիջոցը, որով կուսակցությունները կհաղթահարեին իրենց տարաձայնությունները և կգործեին ընդհանուր շահի համար, երկիրը կառուցելու պարզ ծրագրի համար, այն տնտեսապես հզորացնելու և ռազմական առումով հզոր պահելու համար։ Հզոր Հայաստանը Ադրբեջանին կստիպեր կատարել առավել շատ զիջումներ, իսկ հայկական կողմը կկատարեր հնարավորին չափ պակաս զիջումներ և հնարավորին չափ ուշ։ Նա վստահ էր, որ կարող էր որոշ միջոցներ փոխառնել սովորական ընդդիմության զինանոցից, որոնցով կկարողանար ընդդիմությունն ու Սփյոռքն ի մի բերել։
Հաջողության նրա հույսն, անշուշտ, կախված էր նաև ներքին ասպարեզում իրականացնելիք մի շարք միջոցառումներից, ինչպիսիք են կառավարության մեջ ավելի ամուր կարգապահությունը, վարչակազմի ու պետական ծառայողների աշխատունակության բարձրացումը, կոռուպցիայի դեմ համապարփակ ու արդյունավետ պայքարը, գործարարության և արտաքին ներդրումների համար ավելի բարենպաստ միջավայրի ստեղծումը։
==Կամուրջներ ժամանակի ու տարածության վրայով==
Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելովՔոչարյանի ծրագիրն, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի ըստ էության, հենվում էր նախևառաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ եւ ի՛նչ դեր են հատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որեւէ մեկնաբանությունից։ Օրինակավելի սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, հնարավոր է փաստելնա հույս ուներ Սփյուռքի հետ, որ ետիտրհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անց– յւպըորին համարում էր արտասահմանյան օգնության ու ներդրումների ապահովող, որ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա կրկնության հույսովհասնել ավելի արդյունավետ հարաբերությունների, որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն վերածել ուժի եւ լեգիտիմության եոանդակերտ սկզբունքինույնիսկ եթե հարկ լիներ՝ ավելի մեծ ուշադրություն հատկացնելով մի հարցի, որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում է անցյալի վրեժն առնելորը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում էր, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր փայփայում, եւ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն կարող էր կամուրջներ գցել ժամանակի ու ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։տարածության վրայով։
Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է, որ անցյալը սոսկ բեռ է, հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդբին մոտենում է իբրեւ «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, որ այն ձեւը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ==4․ Կամուրջներ ժամանակի ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյա– նը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են վե– րահավաքվել այլ ձեւով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գւս– ղափաբախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձեւով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։տարածության վրայով==
Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելով, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի հետ և ի՛նչ դեր են բաղադրիչների մեկ խումբհատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որևէ մեկնաբանությունից։ Օրինակ, իսկ Հայաստանը, Ղարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության123կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էրհնարավոր է փաստել, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու ի– մաստնությունը եւետխոհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անցյալը, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա նկատմամբ իր նվիրումըկրկնության հույսով, կարձագանքեին եւ կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջեւ անհամաձայնություններն ու հակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, քան առաջ։ Իսկ դա որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն էրվերածել ուժի և լեգիտիմության եռանդակերտ սկզբունքի, ինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչաբյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, եթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում էանցյալի վրեժն առնել, փաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, միասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների և որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, եւ ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։
ՍԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԽՈՒՅՍ ՏՎՈՂ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է ավելի հաճախ գործածվել, քան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն որ անցյալը սոսկ բեռ է, այն կարգախոսն հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդրին մոտենում է նրանցիբրև «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, ովքեր որ այն ձևը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյանը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ եւ ազնվագույն մտադրություններ։վերահավաքվել այլ ձևով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գաղափարախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձևով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։
Միասնության կոչերը զարմանայի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում անեն հնչելու այն մարդկանց շարթերից, ովքեր ասպարեզ Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում են իջել«ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերըբաղադրիչների մեկ խումբ, օրինակիսկ Հայաստանը, միացած էին եկեղեցու ներքոՂարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էր, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու իմաստնությունը և, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում է դրա նկատմամբ իր համախոհնեբր անջատվեցին ՀՀՇ֊իցնվիրումը, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության կոչել։ Քոչարյանն կարձագանքեին և կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջև անհամաձայնություններն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանիցհակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, ապա միասնության կոչեցին։ Փաստորենքան առաջ։ Իսկ դա այն էր, ամեն անգամինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչարյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրեւ քաղաքական կուսակցությունեթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ է, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ա– պամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում ենփաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, որ իրենք124տարբեր են եւ աոանձինմիասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետեւ մեծ մասը այս և ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։
Սակայն չեմ կարողանում մի դեպք հիշել, երբ որեւէ կազմակերպություն, հաստատություն կամ կուսակցության, Հայաստանում կամ Սփյուռքում, հրաժարված լինի իր ինքնիրավաթյունից, կառույցներից, նպատակներից, բյուջեից կամ ազդեցություններից՝ հանուն միասնության։===Միասնության խույս տվող քաղաքականությունը===
Միասնությունը կարող Հայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ է առնչվել չորս մակարդակներիավելի հաճախ գործածվել, քաղաքական միասնություն Հայաստանումքան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն է, գործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ, ազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքիայն կարգախոսն է նրանց, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ եւ միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։ովքեր ցանկանում են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ և ազնվագույն մտադրություններ։
Միասնություն ՀայաստանումՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը ՀայաստանումՄիասնության կոչերը զարմանալի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում ունեն հնչելու այն մարդկանց շուրթերից, սակայն դրան հասնելնովքեր ասպարեզ են իջել «ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերը, այնուամենայնիվօրինակ, դեռեւս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումըմիացած էին եկեղեցու ներքո, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին միասնության մեկ տեսակ։ Դա կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն ու իր համախոհները անջատվեցին ՀՀՇ֊ից, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության իրավականկոչել։ Քոչարյանն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանից, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկաապա միասնության կոչեցին։ Փաստորեն, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվումամեն անգամ, անշուշտ՝ պետության եւ պետության ղեկավարի վրա։երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրև քաղաքական կուսակցություն, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ապամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում են, որ իրենք տարբեր են և առանձին, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետև մեծ մասը այս կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։
ճգնաժամերի ժամանակՍակայն չեմ կարողանում մի դեպք հիշել, ինչպիսիք են պատերազմր երբ որևէ կազմակերպություն, հաստատություն կամ նմանատիպ ազգային աղետներըկուսակցություն, ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաեւ տարաձայնությունները մի կողմ դնելով եւ ճգնաժամի լուծման վրա սեւեռվելով։Հայաստանում կամ Սփյուռքում, հրաժարված լինի իր ինքնիրավությունից, կառույցներից, նպատակներից, բյուջեից կամ ազդեցություններից՝ հանուն միասնության։
Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյանը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որեւէ վիճելի հարց չկարՄիասնությունը կարող է առնչվել չորս մակարդակների, Սահմանադբությանրքաղաքական միասնություն Հայաստանում, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ինգործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև, դեռեւս հանրաքվեի ներկայացված չէրազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքի, երկիրր կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի րնդանած օրենքներով, այն խորհրդարանի, որի անդամ էին րնդդիմաթյան գրեթե բոլոր ղեկավարները։Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև և միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։
Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա րնդունեց ընդդիմության ու ընդդի–125մադիր կուսակցությունների կողմից համագործակցության մերժումը, նույնիսկ պատերազմի ժամանակ, քանի դեո այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նա, այնուամենայնիվ, փորձում էր հասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանին, հրավիրեց իր աոաջին վարչակազմում գործելու իբրեւ Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին է․ Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ կոմունիստական կուսակցություններր, առաջարկը մերժե– ցին։ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանր Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների եւ սփյոտքահայերի հրավիրել էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էր, քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կազմավորեց եւ եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին եւ միակ հաստատությունը, որն ի մի է բերում Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարներին, ինչպես նաեւ Սփյուռքի բոլոր գլխավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաեւ հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուոքյան այն խմբավորումներին, որոնք Ապառնում էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների եւ ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր ներկայացվում էր որպես պաոակտող կերպար։====Միասնություն Հայաստանում====
Ռ․ Քոչարյանը գտնում էրՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, որ այնտեղսակայն դրան հասնելն, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել էայնուամենայնիվ, ինքը կարող դեռևս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էրմիասնության մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գոբծադոելբարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, օտարել թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին եւգտնվում, կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ընդհանուր աոմամբ օտարել է նաեւ Սփյոտքր։անշուշտ՝ պետության և պետության ղեկավարի վրա։
Ռ․ Քոչարյանը սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառ–126նալուց հետո նրա աոաջին գործողություններից մեկր եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես րնդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրեւ իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանըճգնաժամերի ժամանակ, ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը եւ Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Աբամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։ինչպիսիք են պատերազմը կամ նմանատիպ ազգային աղետները, ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաև տարաձայնությունները մի կողմ դնելով և ճգնաժամի լուծման վրա սևեռվելով։
Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաեւ նախագահական խորհուրդԱյդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյունը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որևէ վիճելի հարց չկար, ուր Սահմանադրությունը, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, դեռևս հանրաքվեի ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցություններըչէր, եւ նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամներիերկիրը կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի ընդունած օրենքներով, թեեւ տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարա– բություններր գլխավորում են մասնագետներայն խորհրդարանի, իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաեւ դռներ բացեց Սփյուռքի առջեւ՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակայնութ– յան հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաեւ ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երեւանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։որի անդամ էին ընդդիմության գրեթե բոլոր ղեկավարները։
Այլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա ընդունեց ընդդիմության ու ընդդիմադիր կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է Հայաստանում միասնություն հաստատելունկողմից համագործակցության մերժումը, թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրեւ Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ եւ հավանական նախագահական թեկնածուներ) հբապաբակավ հայտնել են Քոչաբյանի հետ իրենց անհամա– ձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին պատերազմի ժամանակ, քանի դեռ այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նա, այնուամենայնիվ, փորձում էր հասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանին, հրավիրեց իր առաջին վարչակազմում գործելու իբրև Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին Լ․Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊նև կոմունիստական կուսակցությունները, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն էառաջարկը մերժեցին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների և սփյուռքահայերի հրավիրել էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էր, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կազմավորեց և եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին և միակ հաստատությունը, որն ի մի է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կաբեն Դեմիրճյանը եւ ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներբերում Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարներին, ինչպես Դավիթ Շահնազաբյանր եւ այլքնաև Սփյուռքի բոլոր գլխավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաև հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուռքյան այն խմբավորումներին, մեբժելեն որեւէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։որոնք Ապառնում էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների և ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացվում էր որպես պառակտող կերպար։
127Տպավորությունն այն Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ այնտեղ, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էր, որ քաղաքական խաղերը Երեւանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գործադրել, օտարել է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ իարհրդարանամ օրենսդրություն անցկացնելու համարՀայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին և, եւ ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս եւ Սփյուռքում կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստներըկուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։ընդհանուր առմամբ օտարել է նաև Սփյուռքը։
Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է, Ռ․ Քոչարյանը տափս է ավեփնսկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառնալուց հետո նրա առաջին գործողություններից մեկը եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես ընդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրև իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանը, քան ստանում է։ Սիասնության ու համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Արամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, սակայն գնալով ակնկալում են ավելի ու ավեփ զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հետոն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու եւ ի– րենց իշխանությունը ծավալելու համար, սպասելով այն օրվան, երբ կվտխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի եւ կհբականացնեն ի– րենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։
Հարցերից մեկը, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օ– րոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, խորհրդարանին ավեփ մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ եւ խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխությունստեղծեց նաև նախագահական խորհուրդ, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նաուր ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցությունները, հավանաբարև նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամների, չկարծեցթեև տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարարություններր գլխավորում են մասնագետներ, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաև դռներ բացեց Սփյուռքի առջև՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակության հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է տափս Նախագահին, եւ ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որեւէ էական փոփոխություն կատարելու128եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաև ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երևանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։
մտքին։ Վստահորեն կարելի Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է ենթադրելՀայաստանում միասնություն հաստատելուն, որ կարծիքի միեւնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որեւէ այլ թեկնածոփ թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրև Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ և հավանական նախագահական թեկնածուներ) հրապարակավ հայտնել են Քոչարյանի հետիրենց անհամաձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊ն, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն է, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կարեն Դեմիրճյանը և ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներ, ինչպես Դավիթ Շահնազարյանր և այլք, ով կընտրվի Նախագահ։մերժել են որևէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։
Հայաստան 1ւ ՂարաբաղՀայաստանն ու Ղաբաբաղը պետք Տպավորությունն այն է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների եւ համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչեւ որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանըքաղաքական խաղերը Երևանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ խորհրդարանում օրենսդրություն անցկացնելու համար, և ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս և Սփյուռքում քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստները, իրեն «ապամիասնացրեց» նաեւ Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարիցո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, Երեւանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։
Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է երեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի եւ միջազգային հանրության առջեւ պատասխանատվություններ ունի, որ Ղարաբաղը չունի՝ որեւէ կառավարության կողմից ճանաչված չփնելով իբրեւ ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է լինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ փնի Նախագահը։ Ի վերջոՌ․ Քոչարյանը տալիս է ավելին, Հայաստանն քան ստանում է։ Միասնության ու դրա կառավարությունը եւ ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են պատասխանատու փնելու միջազգային հանրության զիջել, սակայն գնալով ակնկալում են ավելի ու պատմության առջեւ այն բանի ավելի զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հեռուն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու և իրենց իշխանությունը ծավալելու համար, թե սպասելով այն օրվան, երբ կփոխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ կպատահի Ղարաբաղին։գնով էլ լինի և կիրականացնեն իրենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։
ԱյնուամենայնիվՀարցերից մեկը, գոյություն ունեն օրգանական կապերորի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օրոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի շահերիցխորհրդարանին ավելի մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ և խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխություն, կարիքներից եւ ռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավեփնորով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նա, քան ինքն իրեն կարող հավանաբար, չկարծեց, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է թույլ տալ։տալիս Նախագահին, և ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որևէ էական փոփոխություն կատարելու մտքին։ Վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ կարծիքի միևնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որևէ այլ թեկնածուի հետ, ով կընտրվի Նախագահ։
Հայոց աշխարհի միասնությունըՀայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, Ղարաբաղի եւ Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության հարցր այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության եւ ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերր։====Հայաստան և Ղարաբաղ====
9 Պետականության մարտահրավերըՀայաստանն ու Ղարաբաղը պետք է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների և համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչև որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանը, իրեն «ապամիասնացրեց» նաև Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարից, Երևանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։
Չնայած պատրանքների եւ թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա էերեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի և միջազգային հանրության առջև պատասխանատվություններ ունի, Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռեւս պետք է լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը որ Ղարաբաղը չունի՝ որևէ կառավարության կողմից ճանաչված չլինելով իբրև ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը կարող է կազմակերպվել իր ներուժի չավավլինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, նրա անունից խոսողները իսկապես կարող Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ լինի Նախագահը։ Ի վերջո, Հայաստանն ու դրա կառավարությունը և ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն են Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որեւէ Նախագահի կողմիցպատասխանատու լինելու միջազգային հանրության ու պատմության առջև այն բանի համար, եւ Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։թե ինչ կպատահի Ղարաբաղին։
Սփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» վւաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետեւյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրեւ փողի աղբյուրի եւ դեմ էր գոբծ– րնթացներին նրա որեւէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանա– դրությունրԱյնուամենայնիվ, գոյություն ունեն օրգանական կապեր, որով արգելվում որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է երկքաղաքացիությունը՝ սփյոտքահա– յերին զբկելով նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի քաղաքացիության ստանալու շահերից, կարիքներից եւ իրենց հայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրերռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավելին, որոնք սփյուռքահայերը քան ինքն իրեն կարող էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տավա էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքից եւ զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։է թույլ տալ։
Եբկքադաքացբաթյունր բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քո– չարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրեւ Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում եւս Սահմանադրությունը վախելու որեւէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։====Հայոց աշխարհի միասնությունը====
Միասնություն ՍփյուռքումՍփյոտքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխումՀայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ Ղարաբաղի և Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երեւույթ։հարցը այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության և ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերը։
130Միասնության կոչեբը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել Չնայած պատրանքների և թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռևս պետք է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը կարող է կազմակերպվել իր լուծարմամբներուժի չափով, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլեւս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերեւս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա նրա անունից խոսողները իսկապես կարող է, ծայրահեղ դեպքումեն Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որևէ Նախագահի կողմից, ինքնապահպան– ման բնազդը լինել։և Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։
Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալումՍփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» փաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետևյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրև փողի աղբյուրի և դեմ էր գործրնթացներին նրա որևէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանադրությունը, քան ապագայում։ Սփյոտքահայերի մեծ մասը շարունակելու որով արգելվում է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներամ եւ ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սվւյոտքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն երկքաղաքացիությունը՝ սփյուռքահայերին զրկելով Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու և իրենց հաստատություններիցհայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրեր, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն որոնք սփյուռքահայերը կարող են փոփոխություններ լինել։էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տալիս էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու և ընտրվելու իրավունքից և զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։
ՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԼԵԳԻՏԻՄՈՒԹՅԱն ԽՆԴԻՐԸԵրկքադաքացիությունը բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քոչարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրև Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում ևս Սահմանադրությունը փոխելու որևէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։ ====Միասնություն Սփյուռքում==== Սփյուռքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխում, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երևույթ։ Միասնության կոչերը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա իր լուծարմամբ, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլևս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերևս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա կարող է, ծայրահեղ դեպքում, ինքնապահապանման բնազդը լինել։ Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալում, քան ապագայում։ Սփյուռքահայերի մեծ մասը շարունակելու է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներում և ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սփյուռքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն կարող են փոփոխություններ լինել։ ===Միասնությունը և Լեգիտիմության Խնդիրը=== Միասնությունն իբրեւ իբրև քաղաքական ծրագիր առաջ է բերում իշխանության օրինականության հարցը։ Լավագույն պայմանների դեպքում, «ապամիասնությանները» «ապամիասնությունները» տեղի են ունենում իբրեւ իբրև ազգային շահերի եւ և ապագայի ընթացքի հիմնարար խնդիրների շուրջ էական տարաձայնությունների արգասիք։ Հայոց աշխարհի առջեւ առջև ծառացած են բազմաթիվ նման խնդիրներ։ Բնական է, որ էական տարբերություններ լինեն սոցիալական, տնտեսական եւ և այլ հարցերում, ինչպես նաեւ՝ նաև՝ Ղարաբաղի, հարեւանների հարևանների հետ հարաբերությունների եւ և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այլ խնդիրների շուրջ։ Սակայն մեծ հարցերի շուրջ, որոնք պետք է լուծվեն սոցիալական եւ և տնտեսական ոլորտներում, կա ընդհանուր համաձայնության։ համաձայնություն։ Տարաձայնությունները վերաբերում են առաջնություններին, հարցերի պատճառական հարաբերությանը եւ և այն խնդրին, թե ով լավագույնս կարող է լուծել այդ հարցերը։ Հայաստանի օրակարգի որոշ հարցեր սփյուռքահայության սրտին ավեփ ավելի մոտ են, քան մյուսները։
131
Ինչ էլ որ լինեն անցյալի հատվածայնության պատճառները, որոնք այսօր հանգեցնում են ծրագրերի, նպատակների, ջանքերի կամ կազմակերպությունների միասնության խնդրին՝ այնուամենայնիվ, մի քանի հարց է ծագում, միասնություն՝ ո՞ր գաղափարի, նպատակի կամ առաջնության շուրջ, ո՞ր հաստատության, կազմակերպության կամ ղեկավարի շուրջ։
Ցանկացած երկրռւմ երկրում կամ համայնքում «ապամիասնությունն» օրինական է եւ և նույնիսկ անհրաժեշտ։ Դա տարբեր տեսակետներ ու ծրագրեր ձեւավորելու ձևավորելու արտահայտելու եւ և տարբեր լուծումներ հե– աապնդելու հետապնդելու իրավունքի դրսեւորումն դրսևորումն է։ Որոշ դեպքերում, միասնության պահանջը նպատակ ունի վերացնել անհատների միջեւ միջև անօգուտ ու չնչին վիճաբանաթյանները վիճաբանությունները կամ մի կողմ դնել երկրորդական հարցերը՝ ջանալով հաղթահարել ազգային ճգնաժամը։ Մյուս դեպքերում, միասնության կոչը այլրնտրանքային տեսակետներն ու ծրագրերը ճնշելու եւ և ընդդիմախոսին «վնասազերծելու» կոչ է։ Միասնության կոչ անող կուսակցությանն կուսակցությունն ակնկալում է, որ մյուս կուսակցությունները միանան իր ծրագրին, իր աշխարհայացքին եւև, իհարկե, իր ղեկավարության տակ․ հակառակ դեպքում այն կարող էր ինքն իրեն լուծարել իբրեւ իբրև կուսակցություն եւ և միանալ մեկ ուրիշի, ճիշտ այնպես, ինչպես որեւէ որևէ ղեկավար կարող էր հեռանալ քաղաքական ասպարեզից։ Այս դեպքում միասնությունը դաոնում դառնում է բռնատիրության մեղ– մասացություն՝ մեղմասացություն՝ կարգախոսներով ու ամբոխավարական կոչերով հասնելու համար նրան, ինչին այլ կերպ հասնել չի լինի։ Նման ժամանակներում մեկ առանձին հարցն ավելի մեծ է համարվում, քան «սովորական քաղաքականությունը», կամ ժամանակներն են համարվում «արտասովոր» կամ «բախտորոշ»։ Բոլոր նման դեպքերում միասնության պահանջները ներկայացնում են գործող օրենքները շրջանցելու կոչեր՝ դրանք անտեսելու կամ ոտնահարելու միջոցով, իսկ սովորաբար՝ երկուսր երկուսը միասին։
Եվ սա հենց այն նյութն է, որից կերտված են պետական հեղաշրջումներն ու հեղափոխությունները։ Դա գոյության գոյություն ունեցող օրենսդրական համակարգի լեգիտիմաթյան լեգիտիմության մերժումն է եւ և իշխանության լե– գիտիմության լեգիտիմության մեկ այլ սկզբունքի ընդունումը՝ անհատի, գաղափարախոսության կամ կուսակցության իշխանություն, որը ենթադրում է ընդհանուրից վեր բարձրանալ, հասնել մի ավելի մեծ գաղափարի կամ գաղափարախոսության, քան այն, ինչը կարող է ձեռք բերվել132քաղաքական համակարգով, բարձրացնել մարդուն այնպես, ինչպես չեն կարող նորմալ քաղաքական ընթացակարգերը։ Իշխանության այս տիպի լեգիտիմաթյունը լեգիտիմությունը հիմնված է գաղափարախոսության, անհատի կամ կուսակցության հատկանիշների վրա՝ վեր եւ և դուրս կուսակցականի եւ և հատվածականի ուղեծրից ու քաղաքական ւսյլընա– րանքնեբիցայլընտրանքներից, այն է՝ ժողովրդավարության հատկանիշներից։
«Միասնությունը» կարող է վերածվել այն մեխանիզմին, որի միջոցով անհատի շահերի վրա հիմնված քաղաքականությունր, որը ժողովրդավարության անհրաժեշտ նախապայմանն է, մի կողմ նետվի։ Այդ ամենն արվում է հանուն անհատից ավելի բարձր սկզբունքի, մի սկզբունք, որով անհատի դերը նվազեցվում է, իսկ «գադավւաբի»«գադափարի», «տեսլականի» կամ «գաղափարախոսության» դերը դրվում ամեն ինչից վեր՝ գաղափարի, տեսլականի կամ գաղափարախոսության կրողին հատկացնելով այնպիսի իշխանության եւ իշխանություն և լեգիտիմություն, որ կարող է նաեւ նաև օրենքից վեր փնել։ լինել։ Այս դեպքերում «միասնությանը» «միասնությունը» իշխանություն նվաճելու մեխանիզմ է, այն օրինականացնելու սկզբունք եւ և այդ իշխանության կիրարկման գաղափարախոսություն։
Սա է պատճառը, որ ՀՀՇ֊ն, 1988֊1990֊ին առաջնոբդելով առաջնորդելով Հայաստանում Կոմունիստական կուսակցության կարգերի դեմ ժողովրդավարական ընդդիմությունը, այդ կուսակցության դեմ օրենքից դուրս մարտահրավեր չնետեց, որքան էլ որ խորհրդային օրենքն անկատար էր։ ՀՀՇ֊ն ցանկանում էր, որ ժողովրդի կամքը լեգիտիմ դառնա օրինական գործընթացով, նույնիսկ եթե դա խորհրդային օրենք է՝ հարցը վերաբերեր Հայաստանում կոմունիստներին իշխանությունից հեռացնելուն, թե ԽՍՀՄ֊ից Հայաստանի դուրս գալուն։
Նաեւ Նաև սա կարող է փնել լինել պատճառը, որ 1996֊ին մասամբ միավորված ընդդիմության հիմնական կարգախոսը եղավ այն, թե ժամանակները «նորմալ» չեն՝ ի նկատի ունենալով, որ վիճակր սովորական չէ (չնայած Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակ հավաստիացումներին), եւ և որ երկիրը «ճգնաժամի» մեջ է։ Այդ պատճառով ընդդիմության ծրագիրը կոչ էր անում Սահմանադրության վերացում եւ և խորհրդարանի լուծարում՝ Վ․ Մանուկյանի նախագահության ներքո։ Այն կոչ էր անում նաեւ նաև երկիրը կառավարել Անվտանգության խորհրդի միջոցով եւ արտակարգ իրադրության կանոններով, որ բխում է «ճգնաժամից»՝ «ազգային գաղավւարախոսության» գաղափարախոսության» մտապատկերի հիմունքով, որը, նրանց կարծիքով, բացակայում էր Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի մոտ։ Եվ այդ ամենր՝ հանուն միասնության, որին Տեր֊Պետ–133րոսյանն Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն ընդունակ չեղան հասնելու։ Ահա այսպես, ընդդիմության համար բնական դարձավ փողոց ելնելը եւ իարհրդարանի խորհրդարանի շենքի ու իարհրդարանի խորհրդարանի ղեկավարների վրա հարձակում գործելը։ Ընտրություններից շատ առաջ ընդդիմության երկու գլխավոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ ԱԺՄ֊ից Վ․ Մանուկյանն ու ՀՅԴ֊ից Վահան Հովհաննիսյանը, բազմիցս պնդել էին բռնություն գործադրե– աւ եւ գործադրելու և օրենքից դուրս գործելու իրենց իրավունքը՝ հանուն բարձրագույն սկզբունքի, բարձրագույն իդեալի։
Երբ միջազգային դիտորդները 1995 եւ և 1996 թթ․ ընտրություններում անկանոնություններ գտան, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու կառավարությունն ընդունեցին, որ եղել են օրենքի խախտման դեպքեր։ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ և բռնության համար պատասխանատու ուրիշներ երբեք չրն– դունեցին որեւէ չընդունեցին որևէ սխալ բան իրենց կողմից, նրանք շարունակեցին ներբողել իրենց գործողությունները՝ հանուն ժողովրդի «կամքի», հանուն «ազգային գաղափարախոսության»։ Այդպես, նաեւ ՀՅԴ֊ն երբեք չընդունեց, որ քանիցս խախտել է եբկբի երկրի օրենսդրությունը՝ գտնելով, որ այդ ամենն արվել է հանուն բարձրագույն նպատակի, մեկ ազգ ու մեկ ժողովուրդ կերտելու համար։
Ինչ պակասություններ էլ որ ունենան Հայաստանի ու Ղաբւսբա– ղի Ղարաբաղի համակարգերը, երկու միավորներն ունեն առնվազն որոշակի քաղաքական սահմաններ, որոնց շրջանակում նախագահներն ու նրանց վարչակազմերր գործում են արդյունավետ։ Նրանք կարող են խոսել իրենց ազգաբնակչության անունից, կարող են պայմանագրեր ստորագրել եւ և մատակարարել իրենց խոստացած քաղաքականությամբ քաղաքականությունը կամ ոեսուրսներր։ռեսուրսները։
Սփյուռքը իրավաբանորեն կամ որեւէ որևէ այլ ձեւով ձևով համաձայնեցված համակարգ չունի, որ կարելի լինի խախտել։ Չկա մեկը, որը կարողանա խոսել Սփյուռքի անունից։ Սփյուռքի անունից հանդես եկողների իրավասությունն ինքնահոչակ ինքնահռչակ է, բայց ոչ ինքնըստինքյան հասկանալի։ Այն ստանձնված է իբրեւ իբրև շնորհ, եւ և ոչ թե հատկացված որեւէ որևէ ատյանով։
Պետությունն աշխարհագրական ու օրենսդրական սահմաններ է ստեղծում՝ զսպելու համար «ապամիասնական» տարրերին։ Բոլոր դեպքերում, «ապամիասնական» տարրերը շարունակում են մնալ եբկբի երկրի քաղաքացիներ եւ և վճարում են իրենց հարկերը։ Ուստի Հայաստանի ու Ղարաբաղի Նախագահներր Նախագահները կարող են շարունակել խոսել նրանց անունից եւ և ջանքեր գործադրել՝ հասնելու համար նպատակի134շուրջ ընդհանրական համաձայնության։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները զերծ են այդ պարտավորությունից, քանի որ Սփյուռքը նման սահմաններ չունի։ Սփյուռքի համայնքներում քաղաքական ասպարեզը գրավված է իդեալներով, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ և գործածվում են դրանցից կատարվող շեղումները ապազգային, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։
շուրջ րնդհանրական համաձայնության։ Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունը, քաղաքական կուսակցությունները զերծ բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինեն, քաղաքական կուսակցությունների և հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, և, հետևաբար, այդ պարտավորությունիցղեկավարները կարող են խոսել միայն իրենց կուսակցությունների անունից։ Միևնույն ժամանակ, քանի որ Սփյոտքր նման սահմաններ չունի։ երեք ավանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի ընդհանուր բնակության ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական ասպարեզր գրավված կուսակցությունների, մեջ ընդգրկված սփյուռքահայերի թիվը տատանվում է իդեալներովզրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջև, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ եւ գործածվում են դրան– ցից կատարվող շեղումները ապազգայինսակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։ամեն դեպքում, փոքրամասնություն է։ Ինչն ավելի կարևոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։
Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունըԲացի այդ, քաղաքական կուսակցությունները բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինենմեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, քաղաքական կուսակցությունների եւ հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում ՀԸԲՄ֊ն և այլն) ոչ֊քաղաքական են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, եւ, հետեւաբար, այդ ղեկավարները կարող են խոսել միայն ի– րենց կուսակցությունների անունից։ Սիեւնույն ժամանակ, երեք ա– վանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի բնդհանուր բնակչաթյան ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական կուսակցությունների, և չեն հավակնում խոսելու հայ ժողովրդի անունից: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ ընդգրկված սփյուռքահայ երի թիվր տատանվում է զրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջեւ, սակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ամեն դեպքում, վտքրւս– մասնություն է։ Ինչն ավելի կարեւոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։մտնում։
Բացի այդ, մեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, ՀԸԲՄ֊ն եւ այլն) ոչ֊քաղաքական են եւ չեն հավակնում խոսելու հայ Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու և ժողովրդի անունիցխոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ չի մտնում։Մեկը ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ համայնքի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։
Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու եւ ժողովրդի անունից խոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Մեկր , որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգարիայի և Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ և համընդհանուր ընտրություններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հունգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ ղեկավարներ։ Վերջին ընտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի և՛ հոգևոր, և՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր ընտրություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններում, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսր, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ավելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունից, չնայած, միևնույն պետական օրենքի համաձայն, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգևորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններից, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։
Սփյուռքում, որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգաբիայի եւ Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ եւ համընդհանուր ընտրութ–135յուններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հանգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարներ։ Վերջին րնտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգարիայում և Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի եւ՛ հոգեւորէլ, եւ՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր րնտ– րություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններումինչպես Սփյուռքի որևէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որևէ ընտրություն, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսրթեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծման, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ա– վելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունիցկամ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման տարբեր ուղիների, չնայածկամ Հայաստանի սոցիալական, միեւնույն պետական օրենքի համաձայնքաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգեւորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններիցԻրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն չեն ընձեռում, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։նույնիսկ եթե քվեները ցույց տան մեկ թեկնածուի կամ մեկ կուսակցության նախապատվությունր մյուսից։
Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգա– րիայում եւ Թուրքիայում էլԼեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդը կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձևի հիման վրա, ինչպես որն արտոնի նաև կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ Սփյուռքի որեւէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որեւէ ընտրությունհամայնքներն այս ուղղությամբ որևէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն իրենց հավակնությունները փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցով, որին թեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծմանիրենց կառույցները, կամ Ղարաբաղի հիմնախնդբի լուծման տարբեր ուղիներիավանդույթները, կամ Հայաստանի սոցիալականանհատական դիրքերը և կազմակերպչական ինքնությունները ենթակա դարձնելու մի մարմնի, քաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, Իրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն որը կարող է ավելի համապարփակ լինել։ Նրանք չեն րնձեռումկամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանը, նույնիսկ եթե քվեներր ցույց տան մեկ թեկնածոփ կամ մեկ կուսակցության նախա– պատվտթյանր մյուսից։հանուն որի և որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։
Լեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդր կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձեւի հիման վրա, որն արտոնի Ավանդական քաղաքական կուսակցությունները պետք է նաեւ կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի համայնքներն այս ուղղությամբ որեւէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց հա– վակնություններր փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցովոչ֊թափանցիկությունն ու գաղտնապահությունը,136որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ իրենց կառույցներըքաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որևէ բացատրություն չեն տալիս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսևորում է, ավանդույթները, անհատական դիրքերը եւ կազմակերպչական ինքնությունները երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա դարձնելու մի մարմնի, որր կարող ավար է ավեփ համապարփակ լինել։ Նրանք չեն կամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանր, հանուն որի եւ որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի և ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սփյուռքի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներին, որքան էլ որ Հայաստանի կառույցներր փխրուն, թերի ու անկատար լինեն։
Ավանդական քաղաքական կոաակցություններբ պետք է նաեւ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում Թերևս որոշ կազմակերպություններ և նույնիսկ կուսակցություններ կարող են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կլինի այն կուսակցությունների ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց ոչ֊թափանցիկութ– յունն ու գաղտնապահությունըկազմակերպությունների համար, որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ որոնք իրենց քաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որեւէ բացատրություն չեն տափս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսեւորում է, երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա ավար է, որի յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի եւ լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սվւյուո– քի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներինժողովրդավարական սկզբունքի, այլ այն համոզմունքի վրա, որքան էլ որ Հայաստանի կաոույցներր փխրուն, թերի իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն ու անկատար փնեն։ազգային կամքը։
Թերեւս որոշ կազմակերպություններ եւ նույնիսկ կուսակցություններ Միասնությունը կարող են խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կփնի է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն կուսակցությունների սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու կազմակերպությունների համարհարգանքով, որոնք իրենց լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե ժողովրր– դավաբական սկզբունքիտարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև, այլ այն համոզմունքի վրատարբերություններ քաղաքական միջավայրում, որ իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ և տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Մեկի սեփական աշխարհայացքի համընդհանրացմամբ որոնված ու ձեռք բերված միասնությունը և ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային կամքը։շահերի հասնելու ամենից ավելի ոչ գործնական և նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։
Սիասնությունը կարող է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու հարգանքով, տարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջեւ, տարբերություններ քաղաքական միջավայրում, մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ եւ տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Սեկի սեփական աշխարհայացքի համրդհանբացմամբ ո– րոնված ու ձեռք բերված միասնությունը եւ ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային շահերի հասնելու ամենից ավեփ ոչ գործնական եւ նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։===Ցեղասպանությունը և ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականությունը===
137ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՍԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայոց Ցեղասպանության խնդիրը եւ և դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մւոածողության մտածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյոտքյան րնկալմամբ սփյուռքյան ընկալմամբ ներկայումս ներմուծվում է Հայաստան։
Սկսելու եմ թվարկելով, թե, սույն նյութի քննարկման առումով․ Հայոց Ցեղասպանության ե և դրա ճանաչման հարցում ի՛նչն է, որ պրոբլեմ չէ։
Խնդիրը Ցեղասպանության փաստացիությունը չէ։ Այն կատարվել է՝ անկախ այն բանից, թե ուրիշ մեկը ճանաչելո՞ւ է այն, թե՞ ոչ։ Խնդիրը դրա աղետալի հետեւանքները հետևանքները չեն։ 1915֊ի ու 1917֊ի միջեւ միջև տեղի ունեցած կոտորածներն ու տեղահանությունները րստ ըստ ամենայնի հայ ժողովրդի պատմության ամենաավերիչ իրադարձություններն էին։ Դրանք հանգեցրել են ավելի քան մեկ մխիոն միլիոն հայերի մահվան եւ առնվազն այդքանի տեղահանման եւ և հայտնի ու անհայտ ձեւերով ագդեցություն ձևերով ազդեցություն են գործել սերունդների վրա։ Ցեղասպանությունը հանգեցրել է նաեւ նաև իր պատմական հայրենիքի մեծ մասից հայ բնիկ ժողովրդի արտաքսմանը։
Պրոբլեմը ճշգրիտ թվերը չեն՝ որքան էլ այդ թվերը կարեւոր կարևոր լինեն պատմության համար։ Որեւէ Որևէ տեսակի սահմանմամբ, դա ցեղասպանություն էր․ այն փաստը, որ ոմանք գոյատեւեցինգոյատևեցին, իսկ ոմանց ոչինչ չպատահեց, չի նվազեցնում ցեղասպանությունը, այն չի դարձնում նվազ դաժան ու զարհուրելի, նվազ կործանարար։ Դա մի վերք է, որ մերժում է բուժվել եւ դրսեւորվում դրսևորվում է նորոգված ձեւերով։ձևերով։
Պրոբլեմը նույնիսկ այն փաստը չէ, որ, չնայած Սփյուռքի, իսկ 1965֊ից սկսած՝ նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից այդ իրողությանը ընծայված կաբեւոբաթյանրկարևորությանը, դեռեւս դեռևս համարժեք, համակողմանի ու հետեւողական ջանքեբ հետևողական ջանքեր չեն գործադրվել՝ այն պատշաճորեն վավերագրելու եւ և մեկնաբանելու ուղղությամբ, եթե հաշվի չառնենք որոշ գիտական խմբերի ու անհատների անվեհեր ջանքերր։ջանքերը։
Պրոբլեմը Ցեղասպանությունը ճանաչված տեսնել ցանկացողների դրդապատճառը չէ։ Ակնհայտ է, որ հայ ժողովրդի մեջ բնական պահանջ կա իրեն բաժին հասած ողբերգությունը Թուրքիայի եւ մի–138ջազգային և միջազգային հանրության կողմից ճանաչված տեսնելու միջոցով հասնելու արդարության։ Ես հասկանում եմ բազմաթիվ ոչ֊հայերի՝ գիտնականների, հոգեւորականներիհոգևորականների, քաղաքական գործիչների կողմից արդարությունը կայացած տեսնելու անկեղծ շահագրգռությունը։ Ես հարցականի տակ չեմ դնում նաեւ նաև քաղաքական ղեկավարների անկեղծությունը, որոնք ջանացել եւ և շարունակում են ջանալ հանուն այդ հարցի, բայց ճիշտ նույն կերպ էլ չեմ ընդունում իմ դրդապատճառները հարցականի տակ առնելու որեւէ որևէ մեկի իրավունքր․ ես կարիք չեմ զգում իմ վարկը հաստատել ցավագին այդ ասպարեզում։
Պրոբլեմը նույնիսկ այս Ցեղասպանության կարեւորությունը կարևորությունը չէ Թուրքիայի պատմության համար մասնավորապես, եւ և պատմության համար ընդհանրապես։ Թուրք որոշ գիտնականներ սկսել են ընդունել Թուրքիայի քաղաքականության, քաղաքական մտածողության, պետականության կերտման մեջ Հայոց Ցեղասպանության ազդեցությունը։ Համաշխարհային պատմության մեջ Հայոց Ցեղասպանության կարեւորությունն կարևորությունն այն չէ, որ այն աոաջինն առաջինն էր, քանի որ դա այդպես չէ, այլ այն, որ դա քաղաքական ու բանական բացատրություններ ներկայացնող ցեղասպանության մոդել է։
Պրոբլեմը Ցեղասպանության եւ և Ցեղասպանության ճանաչման զբաղեցրած տեղն է հայ քաղաքական մտածողության մեջ՝ երեք վտխկապակցված փոխկապակցված մակարդակներում, հայ հավաքական գիտակցության մեջ, հայ քաղաքական օրակարգի այլ անհաղթահարելի հարցերի հետ դրա հարաբերակցության մեջ եւ և միջազգային ասպարեզում, ուր սահմանվում եւ և կապակցվում են Հայաստանի ու հայության շահերի մեծ մասը։
====Հավաքական գիտակցություն====Ցեղասպանության հիշողությունն ամեն հայի գիտակցության մեջ է։ Դրա ժխտումը կազմում է հայոց անհատական եւ և հավաքական ինքնության լավագույն մասի մերժումը։ Հայերը դժվարանում են հասկանալ աշխարհր եւ աշխարհի և նրա օրենքներն ու արժեքներն ընդունել ինչպես իրենցը, եթե աշխարհը չի կարողանում ճանաչել ակնբախճշմարտությունը։
Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացամը եւ քաղաքականացումը և մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ139նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն է գործել հայերի, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կբճատվել– կրճատվել– բաժանվել է երկու վաւլի․ փուլի․ մինչցեղասպանության եւ ետցեղասպա– նության և ետցեղասպանության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչեւ մինչև 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորղածբ՝ հաջորդածը՝ 1915֊ի հետեւանք։ հետևանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, եւ և Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետեւանք՝ հետևանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլեւս այլևս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաեւ նաև փառաբանում են զոհի հոգեբանությանը հոգեբանությունը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։
Այս փոխակեբպումր փոխակերպումր եղել է մտավոր իմաստով կաթվածահարող, քաղաքականապես անզորացնող եւ և հոգեբանորեն ստորացուցիչ։
Հայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռեւս դեռևս նույնը չէ, թեեւ թեև Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արեւմտյան Արևմտյան Հայաստան, դեպի 1827–1828թթ․ եւ և 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականները, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները եւ և Սփյուռքից 1946 եւ և 1947 թթ․ ներգաղթածները, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։
ճիշտ Ճիշտ այնպես, ինչպես պատահեց Սփյուռքում, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին Հայաստանի նոր սերունդն այլեւս այլևս չկարողացավ զսպել ցասումը, որ վերապրածները, չավփց ա– վեփ չափից ավելի նվաստացած լինելով, ի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրեւ Իբրև պետության եւ և Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այանտբանք՝ այլընտրանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երեւանի Երևանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միեւնույն միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Սիաց– յալ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։
Այս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Ցեղասպանության մասին ոաումնասիրություններիուսումնասիրությունների, թեեւ թեև նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին140ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրել, իսկ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամափր։ հուշահամալիրը։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուց, քանի դեռ պատմաբանները, զոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջում, երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանը, կոմունիստներին եւ ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արեւելահայությանը արևելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էր, քանի դեռ այն հայերին չէր առաջնոբդում առաջնորդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։
Սեկ֊եբկու Մեկ֊երկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրեւ իբրև քաղաքականության նպատակ եւ և ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Հայաստանում եւ և թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ եւ և թե՛ բոնի ձեւերով։ բռնի ձևերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության եւ և դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման եւ և նոր եզրակացությունների գոբծրնթացըգործընթացը, որին հանգեցին ոմանք, կորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերն, իրոք, փակ են հեղափոխությունների, հատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, սեւեռված սևեռված են ինքնապահպանության վրա, եւ և այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյափ անցյալի հանդեպ։
Խորհրդային Հայաստանում վերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Օաանողները Ուսանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Սի Մի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լեւոն Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, Վազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, որոնց բոլորի արմատները ձգվում էին դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերը, այդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցին, որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։
Մինչեւ Մինչև այսօր Հայաստանում մարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտում, քան Մփյոաքում։ Սփյուռքում։ Յուրաքանչյուր141ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ են կատարում դեպի Եղեռնի հու– շահամալիրհուշահամալիր, իրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ եւ և վերադառնում տուն։ Լռությամբ, առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը եւ և այն վերածել քաղաքական կապիտափ։ կապիտալի։ Հիմա վարձեր փորձեր կան Հայաստանում դա նույնպես վախելու։փոխելու։
Ցեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնեա դարձնելը հանգեցրել է սեւեռուն սևեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել է հայերի ոգին ու միտքը եւև, ւսվեփնավելին, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները մեկ անգամ եւս ևս Թուրքիայի քաղաքականության, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականության, եւ և միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են դարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջ, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետութ– յունր դեռեւս պետությունը դեռևս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունը, այս անգամ՝ մտավոր, հոգեբանական ու քաղաքական առողջությունը։
Թուրք մի դեսպան, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրռւմերկրում, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձեւակերպ– մամբ՝ ձևակերպմամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավե– րր եւ մարտահրավերը և վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է ընդունած փնեի լինեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, եւս ևս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է ապացուցեր մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, որ չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չավիչտվի, որ նա եւ և թուրքական պետությունը մեկ անգամ եւս ևս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների եւ և ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի պրոբլեմն է, եւ և ես չեմ կարող նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունը, իմ օ– րակարգը։ օրակարգը։ Ես մասնավոր անձ էի, աոանձին առանձին քաղաքացի, եւ և կարող էի ասել այն, ինչ ուզում էի։ Ես, իհարկե, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։
142Հայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, պետք է գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ միջոց։ Հավաքական գիտակցության եւ և քաղաքական օրակարգի մեջ Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում է թույլ տալ, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս ևս գերի պահի մեր ժողովրդին եւ և նրան անկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներ, ներառյալ ո– րոշ որոշ մտավորականներ, գտնում են, որ որքան մեծ փնի լինի մարդու կողմից զոհի զգացողությունը, այնքան հեշտ կփնի կլինի ճանաչման փաստարկումը, որ հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավով, այնքան լավ կծառայի հարցին։
Ցեղասպանության ժխտումը հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է ԱՄՆ կառավարության եւ և Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէ, որ այդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, որոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արեւմտյան Արևմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետրտեսակետը, կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ Թուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, ժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որոնք կարող են այնպես անել, որ մեզ լավ զգանք, բավարար պատասխաններ չեն։
Հայերը բավականաչավւ բավականաչափ աղերսելեն, բավականաչափ նվաստացել, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի եւ և միջազգային հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է ավելի ծանր լինել, քան վերքն ինքր։ինքը։
Նյութի փաստագրումն ու հետազոտությունն անհրաժեշտ են՝ կատարվածը հասկանալու եւ և այն Հայաստանի, Թուրքիայի ու համաշխարհային պատմության համատեքստի մեջ տեղադրելու համար։ Այս գործողություններն արժանի են հանրության կողմից շատ ավելի մեծ օժանդակության, քան ստացել են մինչեւ մինչև այժմ։ Միջազգային ճանաչումը, ներառյալ Թուրքիայի կողմից, պետք է օրակարգի մաս կազմի։ Մակայն Սակայն հատվածային, հանկարծահաս մղումներով, չհամակարգված եւ և հաճախ անմիտ գործրնթացները գործընթացները պետք է կշռադատության ենթարկվեն, ներկա մեթոդները պետք է հարմարեցվեն Հայոց աշխարհի նոր իրողություններին, եւ և պետք է մշակվի նոր, արդյունավետ ռազմավարություն։
143
Ցեղասպանության ճանաչումը քաղաքական օրակարգի խնդիր
Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ է միեւնույն տեղն զբաղեցնել, եւ դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է մնալանվտփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միեւնույն դերը հատկացվել, երբ Ղաբաբաղի ճակատագիրն օդից է կախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել եւ լինել այն համատեքստը, որում պետք է կատարվի Հայաստանի ու Ղաբաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։
Հետաքրքիր կփնի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից ====Ցեղասպանության ճանաչման եւ ետխորհոդա– յին շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջեւ եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սվափիչ փ– նի յուրաքանչյուր հայի համար, այս գործողությունների ներգործությունն ու կարեւորությունը ուսումնասիրվելու եւ հասկացվելու կարիք ունեն։քաղաքական օրակարգի խնդիր====
Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որեւէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հա– յամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երեւակայության արգասիք Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ էմիևնույն տեղն զբաղեցնել, որը ո– րոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր և դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է դաոնումմնալ անփոփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միևնույն դերը հատկացվել, երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ Ղարաբաղի ճակատագիրն օդից է պատառներովկախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել և լինել այն համատեքստը, ակնկալությունները չափազանց մեծ են, բայց, իբրեւ մուրացիկներ, բավարարվում են չափազանց քչով, եւ տվողն որում պետք է որոշում, թե ինչ կտա։կատարվի Հայաստանի ու Ղարաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։
Ի՞նչ է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում է միջազգային ասպարեզ, երբ դաոնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում է մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության եւ կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ հարկավոր է ըմբռնել, այն է, որ քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, երկրներն ու կազմակերպությունները Հետաքրքիր կլինի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման144արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:Մարդ ակամայից հիշում է տասնիններորդ դարավերջին եւ քսաներորդ դարասկզբին՝ Արեւմտյան իմպերիալիզմի բոտն ծաղկման շրջանում, մեծ տերությունների եւ Օսմանյան Կայսրության միջեւ հարաբերությունների պատկերը, երբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ այդ տերություններն իրենց և ետխորհրդային շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջև եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սփոփիչ լինի յուրաքանչյուր հայի համար զիջումներ ձեռք բերեն, իսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույներն էին արթնացնում, երբեմն՝ նաեւ զենքի դիմում, եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։այս գործողությունների ներգործությունն ու կարևորությունը ուսումնասիրվելու և հասկացվելու կարիք ունեն։
Հավասարաչափ կարեւոր Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որևէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հայամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երևակայության արգասիք է վերը ներկայացված տրամաբանության հետեւությունը, հայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթըորը որոշ քաղաքագետներ, թե՝ այնհամայնքում կամ համայնքից դուրս, ինչ վատ մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է Թուրքիայի համարդառնում, լավ երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետեւողական ու հեղհեղուկ աշխարհում եւ մի տարածաշրջանումպատառներով, ուր երկու երկրները հարեւաններ ակնկալությունները չափազանց մեծ են եւ մնալու , բայց, իբրև մուրացիկներ, բավարարվում են հարեւանչափազանց քչով, դժվար և տվողն է երեւակայելորոշում, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։թե ինչ կտա։
Իսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, եթե Թուրքիայի հետ նորմալ դիվանագիտական ու տնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված եայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված է Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե այս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (եւ անպայման դրական կլինեն, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնետ դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է նպաստել նաեւ Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, որոնք հայերին խրախուսում են հետեւել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէ, որ Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալ, այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի, ինչպես նաեւ Հայաս–
10 Պետականության մարտահրավերը
տանի ու Ադրբեջանի միջեւ կնճռոտ հարաբերություններր դժվարացնում են Հայաստանի համար նավթամադների համակարգին մաս կազմելը ե առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։
Ցեղասպանության ճանաչման Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրեւ բարոյական պարտականության դրսեւորումհետ, իբրեւ պատմական արդարության խնդիր, իբրեւ անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումր, որ սովորաբար առաջարկվում երբ այն մտնում է քաղաքական կուսակցությունների կողմիցմիջազգային ասպարեզ, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտում երբ դառնում է իբրեւ փոխհատուցմանուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային վախհատուցման հասնելու ուղղությամբ աոաջին քայլ։ Ակնհայտ երբ այն մտնում էմեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության և կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ եթե ճանաչման հետեւանքը լինելու հարկավոր է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը եւ՝ այդ անելու բուռն կերպովըմբռնել, ինչպես արել այն է անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում էոր քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, որ առաջինր երբեք չկայանա։երկրներն ու կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:
Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սեւեռվել Մարդ ակամայից հիշում է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներինտասնիններորդ դարավերջին և քսաներորդ դարասկզբին՝ Արևմտյան իմպերիալիզմի բուռն ծաղկման շրջանում, միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին եւ ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն էմեծ տերությունների և Օսմանյան Կայսրության միջև հարաբերությունների պատկերը, որ, համոզվելուն պես, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության վատ իմացությունը չէերբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարեւոր չէ միջազգային հանրության որեւէ անդամի այդ տերություններն իրենց համարզիջումներ ձեռք բերեն, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպիսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, քան թե իրեն հարմար ձեւով։ Երրորդթե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույսներն էին արթնացնում, միջազգային հանբությանր համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդերբեմն՝ նաև զենքի դիմում, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունր սովորաբար խիստ կոպիտ է։եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։
Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումըՀավասարաչափ կարևոր է վերը ներկայացված տրամաբանության հետևությունը, իր ողջ կրքի ու նվիրման դիմացհայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթը, սոսկ սահմանափակ հաջողություններ թե՝ այն, ինչ վատ է ունեցել146միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում Թուրքիայի համար, լավ է Թուրքիայինհայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետևողական ու հեղհեղուկ աշխարհում և մի տարածաշրջանում, վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի ուր երկու երկրները հարևաններ են և մնալու են հարևան, դժվար է պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։երևակայել, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։
Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Իսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրեւ բարոյական հետ նորմալ դիվանագիտական ու պատմական արդարության խնդիրտնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, ապա կլպողի այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված հայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ էայս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (և անպայման դրական կլինեն, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնելը դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է դիտվի իբրեւ մանր ձախողումնպաստել նաև Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցելորոնք հայերին խրախուսում են հետևել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէ, որ այդ «այլ նպատակները»Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալ, արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը վախելու հնարավորությունը, ինչպես նաեւ փաստարկի վարկն նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնճռոտ հարաբերությունները դժվարացնում են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։Հայաստանի համար նավթամուղների համակարգին մաս կազմելը և առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։
Որքան էլ տարօրինակ ու պարադոքսալ հնչիՑեղասպանության ճանաչման հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրև բարոյական պարտականության դրսևորում, Լ․ Տեբ֊Պետբոսյա– նի վարչակազմի վերջին հինգ տարումիբրև պատմական արդարության խնդիր, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվելիբրև անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումը, որ սովորաբար առաջարկվում է քաղաքական կուսակցությունների կողմից, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտվում է իբրև փոխհատուցման, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային փոխհատուցման հասնելու ուղղությամբ առաջին քայլ։ Ակնհայտ է, որ եթե ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավհետևանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը և՝ այդ անելու բուռն կերպով, ինչպես արել է անցյալում։ Այս առումով աչքի են դարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երեւանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊բդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժատ– վին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությանն էր եւ 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրեւ ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձաթյունր Մտամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երեւան եւ Եղեռնի հուշահամալիբ։ Ուղղա– վւառռւթյան սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծելսցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։առաջինը երբեք չկայանա։
Ապշեցուցիչ կերպովԲացի այդ, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական աատվամիջոցների կամ մարդկանցճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սևեռվել է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներին, կուսակցությունների միջազգային ու գիտնականների կողմիցտարածաշրջանային կազմակերպություններին և ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն է, որոնք պնդում ենոր, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիքհամոզվելուն պես, որոնք 1995֊ինմիջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, ԱՄՆ Նախագահ ԲիլՔփնթոնի երկլարդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա թեկնածությու–147նը, թեեւ նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր աոաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէրպատմության վատ իմացությունը չէ, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հաբւսբե– րականացվում ուշացրել է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելուճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարևոր չէ միջազգային հանրության որևէ անդամի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպ, քան թե երբ եւ որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի վտքբ բաների իրեն հարմար ձևով։ Երրորդ, միջազգային հանրությունը համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։Չորրորդ, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունը սովորաբար խիստ կոպիտ է։
Ցեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էրճանաչման հետապնդումը, որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելուողջ կրքի ու նվիրման դիմաց, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Սեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրեւ Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որ հարցր արծաբծելը կարող սոսկ սահմանափակ հաջողություններ է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձունեցել միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, Ռ․ Քոչաո– յանի վարչակազմը վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։
Ասել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե վտվաիաւթյունը որեւէ այլ նպատակի հասել ճանաչման հասնելն է՝ մնում իբրև բարոյական ու պատմական արդարության խնդիր, ապա կարելի է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչաբյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարեւոր մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի օղակն այլ նպատակ է, իսկ Ցեղասպանության ապա ճանաչման հարցի արծարծումը կարեւոր զիջոլմ չհասնելու հեռանկարը պետք է Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միեւնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտադիտվի իբրև մանր ձախողում, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որեւէ արդյունքի հանգեցրե՞լ քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր էգիտակցել, թե՞ ոչոր այդ «այլ նպատակները», կամ կհանգեցնիարդարացի կերպով, թե ոչ։ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը, ինչպես նաև փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։
Որքան էլ տարօրինակ ու պարադոքսալ հնչի, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի վերջին հինգ տարում, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվել, Ցեղասպանության ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավ, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Այս առումով աչքի են զարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երևանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊րդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժդղովին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությունն էր և 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրև ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձությունր Ստամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երևան և Եղեռնի հուշահամալիր։ Ուղղափառության սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծել, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։
==Սփյուռքը եւ Ապշեցուցիչ կերպով, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական լրատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների ու գիտնականների կողմից, որոնք պնդում են, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիք, որոնք 1995֊ին, ԱՄՆ Նախագահ Բիլ Քլինթոնի երկրորդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա դժգոհությունը==թեկնածությունը, թեև նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր առաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հարաբերականացվում է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ և որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի փոքր բաների համար։
Կատարելով քաղաքական զինսւնոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները եւ թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որ ունի հայկական կողմը, եւ որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաեւ ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։
Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջՑեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կողմից կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելու, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարենավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Մեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրև Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որոնք նրանցից տնտեսական եւ քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։որ հարցր արծարծելը կարող է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձ, Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։
ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՍԻՆՉԵՎ 1988֊ԸԱմեն բանից առաջԱսել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե փոփոխությունը որևէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչարյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարևոր մի օղակն է, պետք իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարևոր զիջում է ընդունելՍփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միևնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որևէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվումթե՞ ոչ, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղկամ կհանգեցնի, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում է իբրեւ նորմ։թե ոչ։
Հայ ==5․ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ եւ, ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակեբպված սփյոտքներից է։ Նա հարմարվել է տարբեր ժամանակների եւ մշակութային տարբեր տարածքների, մեր– ժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։և նրա դժգոհությունները==
149Կենսունակության բացատրությանը մասամբ այն էԿատարելով քաղաքական զինանոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները և թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որ հայերն ի– րենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ եւ շարունակել են մինչեւ մեր օրերբ՝ թեեւ տարբեր չափերով եւ տարբեր պատճառներով։ունի հայկական կողմը, և որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաև ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։
Մյուս պատճառն այն է, որ, բախվելով Ցեղասպանության իբա– կանությանրԵրբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն էՀայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, մոռացման դեմ ազդակոչը։որոնք նրանցից տնտեսական և քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։
Թեեւ Հայկական Սփյոտքր նախորդել է Ցեղասպանությանը, այն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, նվաստացում, որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, եւ որոնց բնակիչները, թեեւ հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», Հարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», արաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, հարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, տնտեսական ինտեգրացիա եւ համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։===Սփյուռքը Մինչև 1988֊ը===
Որքան էլդրսից դիտողին տարօրինակ թվաԱմեն բանից առաջ, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարեւոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էրպետք է ընդունել, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու եւ խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձություններրոր Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թալել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառերայնտեղ չեն գտնվում, որ դժվար էր ըմբռնելորտեղ մի ժամանակ եղել են և որտեղ, եւ քրիստոնեության մասին քարոզներայսպես ասած, պետք է որ այլեւս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին եւ սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել լինեն՝ առնվազն եթե ազգ–պետություն կառույցն ընդունվում է այդ ամենը եւ իրավունք ունի իր վեբածննդով հպարտ լինելու։իբրև նորմ։
Սակայն կարո ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասինՀայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ և, եւ Սփյոտքը կարո՞ղ ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակերպված սփյուռքներից է։ Նա հարմարվել է իրականացնել այն դերըտարբեր ժամանակների և մշակութային տարբեր տարածքների, որ ոմանք վերագրում են նրանմերժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։
150Նշանակություն ունեցող տարբերություններՍփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվբ տատանվում Կենսունակության բացատրությունը մասամբ այն է չորսից հինգ միլիոնի միջեւ, թեեւ կան պնդողներ, որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։հայերն իրենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ և շարունակել են մինչև մեր օրերը՝ թեև տարբեր չափերով և տարբեր պատճառներով։
Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են եւ ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ)Մյուս պատճառն այն է, Ամերիկայի Սխսցյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ)որ, Վրաստանամ (մոտ 450․000)բախվելով Ցեղասպանության իրականությանը, Մերձավոր Արեւեաում (գրեթե 400․000)Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) եւ Հարավային Ամեբիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։մոռացման դեմ ազդակոչը։
Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաեւ իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքներիԹեև Հայկական Սփյուռքը նախորդել է Ցեղասպանությանը, ինչպեսայն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, օրինակնվաստացում, Հյուսիսային Իրանի եւ Անատոփայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչեւ հայ որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի ձեւավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչեւ Ցեղասպանությունըսփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, և որոնց բնակիչները, թեև հյուրընկալ, սակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներնորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», ինչպես ՄոնրեափՀարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», Սիդնեյի եւՄեաարնի համայնքներըարաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման եւ մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետեւաբարհարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։տնտեսական ինտեգրացիա և համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։
Համայնքները տարբերվում են նաեւ հյուրրնկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավոբաբեւել– յան այլ երկրներումՈրքան էլ դրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարևոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու և խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձությունները, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգոոդ– պետություններ ենայդքան խոր ազդեցություն էին թողել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, պետությունը տափս է հայի ու հայկականի իրավական սահմանումըոր դժվար էր ըմբռնել, եւև քրիստոնեության մասին քարոզներ, ըստ օրենքիոր այլևս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք եւ որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արեւմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին և սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։այդ ամենը և իրավունք ունի իր վերածննդով հպարտ լինելու։
Բացի այդՍակայն կարո՞ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասին, բազմաթիվ հայերև Սփյուռքը կարո՞ղ է իրականացնել այն դերը, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ որ ոմանք վերագրում եննրան, իրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, դժվարանում են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, որի բնակիչներն էին ի– րենք, եւ որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են151սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու Մտամբուա ծնունդ են տվել ժամանակակից հայ մշակույթին եւ հայկական շատ կառույցների։ Ջա– վախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռեւս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել են, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստր։իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։
Հայկական Սփյուռքը եղել է ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երեւույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արեւելքում ու Արեւելյան Եվրոպայում, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրն– կալ երկրռւմ ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետեւ շարունակեցին այլ եբկրնեբում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ում, Կանադա– յում, Ավստրալիայում ու Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ա– լիքների միջեւ հարաբերություններում միասնականություն չի դրսեւորվել։ Ենթախմբեոի միջեւ հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, փոխադարձ անվստահությունը, միմյանց չսիրելն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։====Նշանակություն ունեցող տարբերություններ====
Համայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվը տատանվում է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններչորսից հինգ միլիոնի միջև, ինչպես հայրենակցական միությունները, որոնք պահպանել են Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, անհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետեւորդներ ներգրավել եւ նրանց պահել այնքան ժամանակթեև կան պնդողներ, որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (Ճ․ՏՃԼՃ)՝ քչերից մեկը, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատեւել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն այդ թիվը հասնում է, որին հաջողվեց հաղթահարել Մփյոտքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Մակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։ութ միլիոնի։
Մփյուռքի պատմություննՀամայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են և ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ), այնուամենայնիվԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ), գրանցել է մի շարք փոփոխություններ։ Մփյոտքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսա–152ցող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Բոստոնը վախարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչեւ 1950֊ական թվականներըՎրաստանում (մոտ 450․000), երբ Կահիրեն, Հալեպր եւ ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունր։ Ոմանք գտնում ենՄերձավոր Արևելքում (գրեթե 400․000), որ 1990֊ականնեբից բացարձակ թվային գերազանցությամբ եւ համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Ափյոտքի կենտրոն։Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) և Հարավային Ամերիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։
Այս փոփոխությանր չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասըՀամայնքները միմյանցից տարբերվում են նաև իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայումինչպես, մինչեւ այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու փբւսնանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարեւոր հանգամանք է՝ Մփյուռքի քաղաքական եւ մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձեւր հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթացօրինակ, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել Հյուսիսային Իրանի և Անատոլիայի համայնքների ծագումը ձգվում էմինչև հայ ժողովրդի ձևավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչև Ցեղասպանությունը, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբեւէ գոյություն չի ունեցել եւ չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթսակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներ, 1950֊ա– կաններից սկսած մերձավորարեւել)անինչպես Մոնրեալի, գնալով ավելի ու ավելի հալե– պա֊բեյբության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրեւ իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունքՍիդնեյի և Մելբուրնի համայնքները, համայնքներում ձեւավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքներր բազմած գոյացել են հիերարխիկ սանդուղքի վերեւում, ապա թուրքահայերը եւ հայաստանցի հայերր գտնվում միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ցածում։ձուլման և մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետևաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։
Այն երկբներումՀամայնքները տարբերվում են նաև հյուրընկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավորարևելյան այլ երկրներում, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է սպաոնումորոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգորդ–պետություններ են, ինչը հաճախ բնորոշվում պետությունը տալիս է հայոց լեզվի գործածության կոբսաովհայի ու հայկականի իրավական սահմանումը, ինքնապահպանոա՜ը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Մրա հետեւանքովև, ազատամիտ տարբերր հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։ըստ օրենքի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք և որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արևմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։
Արդյունքր եղել է մի տեսակ ոպղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողականԲացի այդ, իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հա– վատո հանգանակր հայտնի է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամներըբազմաթիվ հայեր, որոնք համակարծիք փաստորեն սփյուռքահայ են, իրենց այդպիսին չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներինհամարում։ Հատկապես Մոսկվայի, կարող ինչպես նաև նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, դժվարանում են հեռանալ եւ վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է153ունենում Հայաստանի պետության մեջսփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, մարդը շարունակում է մնալ հայ ե երկրի քաղաքացի։ Սվւյոտքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում որի բնակիչներն էին իրենք, և որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սվւյոտքահայության ղեկավարներին թալնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն Մտամբուլը ծնունդ ենտվել ժամանակակից հայ մշակույթին և հայկական շատ կառույցների։ Ջավախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռևս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, որ վարձում ովքեր արդեն ձուլվել են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն ենիրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, որ այդ գործում հաջողության են հասնում։վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստը։
Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փովտխության Հայկական Սփյուռքը եղել է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության եւ ետիտրհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր ինքն իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեջ հարափոփոխ մի երևույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արևելքում ու Արևելյան Եվրոպայում, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրնկալ երկրում ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետև շարունակեցին այլ երկրներում՝ մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցումԱՄՆ֊ում, ապրելու իմաստ էին ստեղծումԿանադայում, լծվել էին դպրոցներ, եկեղեցիներ Ավստրալիայում ու կենտրոններ հիմնելու գործին եւ նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է նաեւ պատասխանեին այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արեւմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որեւէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանր հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլավտխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեվւա– կան պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատեւ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր կողմեր գրավեցինալիքների միջև հարաբերություններում միասնականություն չի դրսևորվել։ Ենթախմբեոի միջև հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, տեղական հակադրությանը վերածեցին ներքին հակամարտությանփոխադարձ անվստահությունը, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, եւ սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։չսիրելն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։
Երբ պարզ դարձավՀամայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, որ ոչ Արեւմտյան Հայաստանըինչպես հայրենակցական միությունները, ոչ անկախությունը ետ չեն գափսորոնք պահպանել են Արևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, Սփյուռքը կլանվեցանհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետևորդներ ներգրավել և նրանց պահել այնքան ժամանակ, այսպես կոչված, «սպիտակ ջարդի» որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ԱՍԱԼԱ)՝ ձուլման վտանգովքչերից մեկը, որի ամենաակնառու վկայությունը Արեւմտյան երկրնեբում նոր սերնդի կողմից հայերենբ սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի եւ հայոց պատմության որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատևել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դաոնալու արտոնագիր։մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է, որին հաջողվեց հաղթահարել Սփյուռքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Սակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։
154Սփյոտք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարեւոր Սփյուռքի պատմությունն, այնուամենայնիվ, գրանցել է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածներից մի շարք փոփոխություններ։ Սփյոռքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսացող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից վակվածների ե նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խաբբերդն էրհետո Փարիզն ու Բոստոնը փոխարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչև 1950֊ական թվականները, էբզրումը կամ Վանը։ Երեւանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանաներբ Կահիրեն, Մարաշը եւ այլն։ Քչերն էինՀալեպր և ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունը։ Ոմանք գտնում են, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրեւ հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանր, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասիս․Սա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ 1990֊ականներից բացարձակ թվային գերազանցությամբ և համայնքի դեպքում, որի կազմավոբումր նախորդել գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է Ցեղասպանությանը՝ Արեւմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ո– րոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրեւ «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երեւանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, որր 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։համարվի Հայ Սփյուռքի կենտրոն։
Խորհրդային Հայաստանն իբրեւ «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Աոաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց Այս փոփոխությունը չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայում, մինչև այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց լիբանանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարևոր հանգամանք է՝ Սփյուռքի քաղաքական և մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձևը հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբևէ գոյություն չի ունեցել և չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ականներից սկսած մերձավորարևելյան, գնալով ավելի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությանը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետությունավելի հալեպա֊բեյրության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրև իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, ինչ֊որ մի օրհամայնքներում ձևավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքները բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերևում, ինչ֊որ ձեւով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։ապա թուրքահայերը և հայաստանցի հայերը գտնվում են ցածում։
Կա նաեւ տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքա– հայերը բարելավեցին նաեւ իրենց տնտեսական վիճակր․ թեեւ զանազան Այն երկրներում դեռեւս կան աղքատության մեջ ապրողներ, սփյոտ– քահայերր մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավե– փն՝ հայերը դրամ են տափս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հաբսսաւթյունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինելսպառնում, սակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակումինչը հաճախ բնորոշվում է հայոց լեզվի գործածության կորստով, եւ քչերն ունեն գոբծառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։ինքնապահպանումը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Սրա հետևանքով, ազատամիտ տարրերը հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։
Պատմականորեն է այդպես Արդյունքը եղելէ մի տեսակ ուղղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողական, մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակեր–155պաթյանները, սակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատեւել։ Թերեւս այդպես էլ պետք իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հավատո հանգանակը հայտնի է լինի։ Սակայն մարդիկհավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամները, որոնք այս տարբերությունը համակարծիք չեն հասկանումհաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներին, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են րնկալել այն դոլարների տեսքովհեռանալ և վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է ունենում Հայաստանի պետության մեջ, որոնք մարդը շարունակում է մնալ հայ և երկրի քաղաքացի։ Սփյուռքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սփյոիռքահայության ղեկավարներին թողնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, որ վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ այդ կազմակեբպություններբ պարզապես չունեն։գործում հաջողության են հասնում։
Սփյոտքյան Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փոփոխության է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության և ետխորհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլաբներից մինչեւ մխիոնավորների։ Սակայն դարձյալմասամբ նոր տներ էին կառուցում, բացի մի քանի կազմակերպությունիցապրելու իմաստ էին ստեղծում, որոնք ունեն մի քանի միփո– նիցլծվել էին դպրոցներ, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՍ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում եկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին և նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանումնաև պատասխանեին այնպիսի հարցերի, եթե կազմակերպվում է հասաւկ ծրագրերիինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արևմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որևէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանը հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլափոխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեփական պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատև քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությունը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։և սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։
Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամներըԵրբ պարզ դարձավ, ինչ– պիսին են Լիսաբոնամ Գալուստ Գուլբենկյանիոր ոչ Արևմտյան Հայաստանը, Դեթբոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանիոչ անկախությունը ետ չեն գափս, Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քըբքորյանի հիմնադրամներըՍփյուռքը կլանվեց, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքինայսպես կոչված, սակայն մասնավոր են եւ ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են«սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, որոնք օժանդակում են նաեւ հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին եւ նրանց մշակույթին։որի ամենաակնառու վկայությունը Արևմտյան երկրներում նոր սերնդի կողմից հայերենը սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի և հայոց պատմության մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դառնալու արտոնագիր։
Գերկամբջող եւ․ վեոպետակաս կառույցներՍփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններՍփյուռք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարևոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արևմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու Ցեղասպանությունից փրկվածների և նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խարբերդն էր, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրսէրզրումը կամ Վանը։ Երևանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, երբ վերջիններս գնալով ավեփ Մարաշը և այլն։ Քչերն էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրև հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանը, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասին։
Դրանցից ամենաբնդգբկունն էբ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներումՍա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավորի կազմավորումը նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արևմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, հայոց կյանքում ե– կեղեցին հետզհետե ավելի ու ավեփ շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեցորոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրև «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երևանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, հավանաբար ո– ոովհետեւ նվաճող տերությունները նրան նաեւ հատկացնում էին այդ գործառույթները։որը 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։
156Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միըեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով Խորհրդային Հայաստանն իբրև «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Առաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունըիդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությունը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետություն, որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրեւ հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված փնելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էբ պաշտոնական պաշտպանություն եւ նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության եւ համայնքիինչ֊որ մի օր, նվաճողի եւ նվաճվածի միջեւ։ Այն ուներ քաղաքական պարտավոբություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականնե– րին Մկրտիչ պատրիարք Խբիմյանի կողմից այդ իրավունքներն լսվելուց նելու եւ Ստամբուլում միըեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սոււթանի եւ հենց Սաամբափ հայ երեւեփնեբի կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։ինչ֊որ ձևով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։
Հայրենիքի արեւելյան կողմում ռուսներըԿա նաև տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքահայերը բարելավեցին նաև իրենց տնտեսական վիճակը․ թեև զանազան երկրներում դեռևս կան աղքատության մեջ ապրողներ, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյանավեւաոթյամբ էին օգտագործում՝ իբրեւ վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ սփյուռքահայերը մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավելին՝ հայերը դրամ են տալիս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ է տարբերակել հայկական կյանքում ամենից ավեփ երկար գոյատեւած հաստատությունըհարստությունն ու հայերի հարստությունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինել, վերածվեց այնպիսի մի որակիսակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, որով ընդհանուր աոմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։և քչերն ունեն գործառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։
Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել Պատմականորեն է փնել միջհա– մայնքային եւ վերպետական կազմակերպությանայդպես եղել․ մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակերպությունները, ինչպես նաեւ ինքնության միջոց։ Ավեփնսակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատևել։ Թերևս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են ընկալել այն նաեւ ստանձնելէ ավանդույթների եւ ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգեւոր ա բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց եւ վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցություններիդոլարների տեսքով, որոնք այդ թվում եւ Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։կազմակերպությունները պարզապես չունեն։
Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավեփ Սփյուռքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլարներից մինչև միլիոնավորների։ Սակայն դարձյալ, բացի մի քանի կազմակերպությունից, որոնք ունեն մի քանի միլիոնից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՄ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է «ազգային» բնույթ ստացել եւ ստանձնել ոչ֊հոգեւոը ու ոչ֊կբոնական գործառույթներամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, այնքան ավեփ եթե կազմակերպվում է կարիք ունեցել հարմարվելու եւ համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ փնեն դրանք հայկական թե օ– տար կառույցներ։հատուկ ծրագրերի, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։
157Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, ինչպիսին են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներիցԼիսաբոնում Գալուստ Գուլբենկյանի, բացի տասնիններորդ դարակեսիցԴեթրոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավա– րությունր որոշեց նրանց ճանաչել իբրեւ աոանձին միլլեթներ։ ԻնչեւէԿալիֆորնիայում՝ Քըրք Քրքորյանի հիմնադրամները, այդ մեկոաիությունր չի նշանակումհիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են և ոչ թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը եւ կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, որոնք օժանդակում են նաև հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին և նրանց մշակույթին։
Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ր եւ ՀՕՄ֊ր, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու եւ միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեոել։====Գերկամրջող և վերպետական կառույցներ====
Որոշ Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել տարածվել են Միջին Արեւելքում եւ ծառայել են խիստ օգտակար նպատակիհյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ Միջին Արեւեաամ այս միություններր հայ մշակույթը ներկայացնող եւ արվեստներն երբ վերջիններս գնալով ավելի էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու կրթությունր խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ պատուհան էին իրենց եբկբների եւ աշխարհի մշակույթների համար։արտաքին միջավայրը։
■Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրումՀայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երեւույթ է Դրանցից ամենաընդգրկունն էր Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն հան– գամանքրժամանակներում, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գոբծառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երեւույթ չէ արիշ սփյուռքներում։երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավ, հայոց կյանքում եկեղեցին հետզհետե ավելի ու ավելի շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեց, հավանաբար որովհետև նվաճող տերությունները նրան նաև հատկացնում էին այդ գործառույթները։
Երեք կոաակցություններր՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցաթյու– նր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունր եւ Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միլլեթների» կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայամ158նրանց գործունեությանըկրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջեւ։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կոաակցություններր հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ եւ աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաեւ, Եկեղեցու որի միջոցով պետությունը հայերի հետ միասին, համայնքր վարվում էր իբրև հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված լինելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էր պաշտոնական պաշտպանություն և նրան ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության իրավական կառույցներումև համայնքի, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական նվաճողի և նվաճվածի միջև։ Այն ուներ քաղաքական պարտավորություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականներին Մկրտիչ պատրիարք Խրիմյանի կողմից այդ իրավունքներն ավելացնելու և Ստամբուլում միլլեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սուլթանի և հենց Սաամբուլի հայ երևելիների կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների սվւյոտքայնա– ցումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասր։առաջացման հիմնական պատճառը։
Հայրենիքի արևելյան կողմում ռուսները, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյունավետությամբ էին օգտագործում՝ իբրև վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավելի երկար գոյատևած հաստատությունը, վերածվեց այնպիսի մի որակի, որով ընդհանուր առմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։ Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է լինել միջհամայնքային և վերպետական կազմակերպություն, ինչպես նաև ինքնության միջոց։ Ավելին, այն նաև ստանձնել է ավանդույթների և ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգևոր ու բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց և վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցությունների, այդ թվում և Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։ Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավելի է «ազգային» բնույթ ստացել և ստանձնել ոչ֊հոգևոր ու ոչ֊կրոնական գործառույթներ, այնքան ավելի է կարիք ունեցել հարմարվելու և համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ լինեն դրանք հայկական թե օտար կառույցներ։ Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներից, բացի տասնիններորդ դարակեսից, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավարությունը որոշեց նրանց ճանաչել իբրև աոանձին միլլեթներ։ Ինչևէ, այդ մեկուսիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը և կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ը և ՀՕՄ֊ը, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու և միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեռել։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունը և Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրև քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արևելքում և ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում և Կանադայում։ Միջին Արևելյան այս միությունները հայ մշակույթը ներկայացնող և արվեստներն ու կրթությունը խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաև պատուհան էին իրենց երկրների և աշխարհի մշակույթների համար։ ====Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրում==== Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երևույթ է այն հանգամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գործառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երևույթ չէ ուրիշ սփյուռքներում։ Երեք կուսակցությունները՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունը և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայում նրանց գործունեությանը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջև։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կուսակցությունները հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ և աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաև, Եկեղեցու հետ միասին, համայնքը ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն պետության իրավական կառույցներում, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական կուսակցությունների սփյուռքայնացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասը։ Կար նաեւ նաև գործունեության երրորդ ոլորտը, որը տարտամորեն կոչվել է Հայ Դատ, Հայկական Հարց։ Հայ Դատ տերմինը առնչվում էր ամեն ինչի եւ և ամեն բանի, որ վերաբերում էր հայերին՝ ինքնության ճգնաժամից սկսած մինչեւ մինչև համայնքի միասնականության հարցերրհարցերը, խառն ամուսնություններից խուսափելու մեխանիզմների չգոյությունից մինչեւ մինչև համալսարաններում հայոց պատմության դասընթացներ մտցնելու հարցերը, դարավոր հակամարտություններից մինչեւ մինչև Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ժխտումր եւ ժխտումը և Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար մղվող պայքարը։
Հայ Դատի ծավալվող սահմանման խորքերում ընկած էր իդեալական հայրենիք ստեղծելու զուտ քաղաքական նպատակը։ Իր սահմանումով գրեթե ոգեղեն իմաստ ունեցող Հայ Դատն աստիճանաբար միջազգային գործերի աշխարհում վերաճեց առեղծվածային ռազմավարությամբ առասպելական պայքարի, որը քչերն էին արտոնված իմանալ, իսկ շատ ավելի քչերից էր ակնկալվում դա հասկանալ։
1970֊ականներին Ցեղասպանության ճանաչումր ճանաչումը դարձավ Հայ Դատը հասկանալու բանափն։ բանալին։ Քաղաքական կուսակցությունները Ցեղասպանության ճանաչումը եւ Սեծ և Մեծ Հայաստանի ստեղծումը շաղկապում էին միմյանց։ Ըստ այդմ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը իրավական հիմք կհանդիսանար նրա արեւելյան արևելյան նահանգների՝ Արեւմտյան Հայաստանի պահանջի համար։ Քաղաքական աջակցությունր աջակցությունը գալու էր այն երկրներից, որոնք նույնպես կճանաչեին Ցեղասպանությունը, իսկ գործնական օժանդակությունը գալու էր Թուրքիայի ավանդական թշնամաց՝ թշնամուց՝ ռուսներից ու ԽՍՀՄ֊ից,159որոնք կընդունեին միացյալ Հայաստանը, սակայն դեմ կլինեին ա– զատ ազատ ու անկախ Հայաստանին։
ժամանակ կար, երբ ՀՅԴ֊ն երեքն էլ ուզում էր․ ազատ, անկախ եւ և միացյալ Հայաստան, որոնցից ազատն ու անկախը մինչեւ 1960֊ա– կան մինչև 1960֊ական թվականները առաջին տեղում էին։ ՀՅԴ կուսակցությունը զտնում գտնում էր, որ ազատն ու անկախը սոսկ երեւակայության երևակայության արգասիք չեն, դրանք հստակ հավանականություն են։ ԽՍՀՄ֊ը շուտով կփլուզվի իր իսկ ծանրությունից ու վերիվարումներից։ Հակադաշնակցական ճամբարը չէր ցանկանում այդ սցենարին մաս կազմել՝ վախենալով բարկացնել ԽՍՀՄ֊ին, որին հանձնված էր Հայաստանր։ Երբ ՀՅԴ֊ն փոխեց իր ռազմավարությունը՝ առաջնությունը տալով «միացյսղին»«միացյալին», եւ և հակա֊ՀՅԴ֊ական կուսակցությունները մտածեցին, որ հնարավոր է այդ գաղափարն ակտիվորեն հետապնդել, համաձայնություն ձեռք բերվեց, եւ և ստեղծվեց Հայ Դատի ժամանակակից սահմանումը, որին համաձայնեցին երեք ավանդական կասակցութ– յուններր։ կուսակցութունները։ ՀՅԴ֊ի եւ և հակադաշնակցական ճամբարի (ՌԱԿ եւ և ՍԴՀԿ) միջեւ միջև գաղափարաբանական ու ծրագրային հակամարտությունն աստիճանաբար անհետացավ, թեեւ թեև ավանդական հակադրությունը պահպանվեց։ Միաժամանակ, գործունեության այս երրորդ ոլորտը, որն արդեն տեղակայված Սփյուռքի համար մի քիչ շատ էր հեռավոր, հավասարեցվեց Ցեղասպանության ճանաչման խնդրին, հարց, որն այնքան սրբազան էր, որ ոչ մի հայ առարկություն չէր կարող ունենալ՝ առանց դժոխքում իր համար հավաստի տեղ ապահովելու։
Սակայն առանձնապես քննարկումներ չեղան խնդրի հիմքում րն– կած հետեւյալ ընկած հետևյալ դրույթներից որեւէ որևէ մեկի վերաբերյալ․ Թուրքիան կճանաչի՞ Ցեղասպանությունը՝ իմանալով հանդերձ, որ դրան պետք է հետեւեն հետևեն տարածքային հատուցման պահանջները, Արեւմուտքի եր– կըբներն Արևմուտքի երկրներն ու ՆԱՏՕ֊ն անդամներից մեկի վտարմամբ կնպաստե՞ն կամ կօժանդակե՞ն իրենց իսկ մասնատմանը՝ դրանով օգնելով այն մրցակցությանը, որի դեմ է ուղղված ՆԱՏՕ֊ն, ԽՍՀՍ֊ը ԽՍՀՄ֊ը հանուն Հայաստանի կվտանգի՞ համաշխարհային անվտանգության համակարգում իր դիրքերը եւ Արեւմուտքի Արևմուտքի հետ իր ստեղծած բազմաշերտ հարաբերությունները։
Որեւէ Որևէ վկայություն չկար այն մասին, թե Ռուսաստանն ուզում է վտանգել Թուրքիայի հետ իր հարաբերությունները։ Բոլշեւիկյան Բոլշևիկյան ու քեմալական հեղափոխություններից ի վեր երկու պետություններր պետությունները պատերազմի մեջ չեն ներքաշվել, առճակատումից խուսափել են ա–160մեն ամեն գնով։ Թուրքիան խելամտորեն չմասնակցեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Միակ միջադեպը, որը ոմանց կարող էր դրդել այլ կերպ մտածել, եղել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում, երբ Ռուսաստանը բարձրացրել էր Կարսի եւ Արդա– հանի Արդահանի հարցը, Թուրքիայում գտնվող երկու շրջաններ, որոնք պատմական Հայաստանի եւև, ինչն ավեփ կարեւոր ավելի կարևոր է, 1918֊1920 թթ․ Աոաջին Առաջին Հանրապետության մաս են կազմել։ Սակայն այդ քայլի նպատակը Թուրքիային ահ տալն էր եւ և նրան դբդելըզսպելը, որ դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտնի։ Բացի այդ, վրացիները գտնում էին, որ հարցն իրենց համար է բարձրացված։ Իսկ ԽՍՀՄ֊ը երբեք Թուրքիայի կառավարությանն այդ տարածքների համար պաշտոնական պահանջ չի ներկայացրել։
Մակայն Սակայն այս հարցերր հարցերը միայն խճողելու էին պատկերը եւ և կարող էին բացել ռազմավարական խաղի խոր1ւբդավորության խորհրդավորության քողը։ Փաստն այն է, որ բարձրագույն իդեալը նույնպես սփյոտքայնաց– վեց․ սփյուռքայնացվեց․ այն ընկալվեց այն ձեւովձևով, որ պատասխաններ չէր ենթադրում, եւ և սնվեց մի ընթացքով, որից արդյունքներ չէին ակնկալվում։ Կուսակցական մի ղեկավար 1987֊ին վիճում էր՝ ասելով, թե անկախ Հայաստան կարգախոսի աբժեքր արժեքը կայանում է երիտասարդությանը խթանե– լու եւ խթանելու և ներշնչելու դրա հնարավորության մեջ։ Անկախ հայրենիքի՝ իբրեւ իբրև իդեալի, կարոտը մարդու մտածողության եւ և ոգու վեհանձնության հավաստումն էր։ Այն ծրագիր չէր, որ պահանջեր հուսալի ռազմավարություն եւ և արդյունքներ, մեկ բառով ասած՝ հաշվետվություն, հաշվետվություն գործողությունների, խոստումների ու իրագործումների մասին։
Զարմանալի չէ, որ սփյոտքյան սփյուռքյան քաղաքական լեզուն յուրացրել էր Եկեղեցու տերմինաբանությունը․ ԽւյսՀույս, հավատ, զոհաբերում եւ և կամք բառերը ելույթների եւ և թերթերի խմբագրականների հիմնական բառապաշարն էին։ Միջազգային հանրությունն «անբարոյական» էր եւ և դավաճան։ Հայկական հարցը վերածվեց մի տեսակ կրոնի՝ մեղքերի ու սրբերի սեփական հիերարխիայով, ուր կուսակցական ղեկավարներն ստանձնել էին միջնորդների ու մեկնիչների դերերը։
ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ն հանձնվել էին պատմությանը, նրանց գաղափարաբանական կառույցներն այդքան մշակվածության, իսկ աստվածաբանությունն՝ այդքան նրբագեղության հարկ չունեին։ ՀՅԴ֊ն էր, որ ձգտում էր բարձրագույնին եւ և ամենից ավեփ ավելի ապացուցելու կարիք ուներ։ Եթե գոյության ունենար հաշվետվական ընթացակարգ,11 Պետականության մարտահրավերըՀՅԴ֊ն հարկ կունենար բացատրելու երրորդ (Հայ Դատի) ոլորտում իր ձախողումը եւ և հայրենիքի մյուս մասերն ազատագրելու իր ռազմավարությունը այն դեպքում, երբ յոթ տասնամյակի վերջում ինքբ ինքը նույնպես ընդունել էր անազատ ու անանկախ Խորհրդային Հայաստանը։ Բայց, մեկուսանալով քաղաքական կյանքի առօրյա պահանջներից, ՀՅԴ֊ն իր գործողություններն ու քաղաքականությունը պաբուրեց պարուրեց առասպելականի շղարշով, կենտրոնամերձ շրջանակներում։ Միայն բարձրագույն էշելոնի անդամներն էին հասու հավատո այդ համակարգի նրբություններին։
Հերոսներն ու նահատակնեբրնահատակները, որոնց աճեցրել է ՀՅԴ֊ն եւ և դեռ ա– ճեցնելա աճեցնելու էր, նրան ընձեոեցին ընձեռեցին այդ հնարավորությունը։ Օսմանյան զինվորների հետ կենաց ու մահու պայքարի ելած աոաջին առաջին ֆիդայիներից սկսած մինչեւ մինչև Ցեղասպանության հեղինակներին ոչնչացրած Սողոմոն Թեհլերյանն ու իր ընկերները, մինչեւ մինչև 1983֊ին Լիսւաանում Լիսաբոնում թուրքական դեսպանատան վերջին «նահատակբ»«նահատակը», ՀՅԴ֊ի կողմից ապահովված էին անհատական փրկության մոդելներով, մոդելներ, որպիսիք ապահովում Են կրոնները։
Միստիցիզմը կլանել էր բոլոր անդամներին։ ՀՅԴ֊ի եւև, ավելի նվազ չավտվչափով, այլ կուսակցությունների անդամներ, մի տեսակ պարտավորություն էին զգում, որը ոչ֊անդամների համար դժվարհասանե– լի դժվարհասանելի էր։ Անդամները նաեւ նաև լիազորված էին զգում, նրանք մասն էին համարվում այն սեղմ ու ընտրյալ եղբայրության, որը ժամանակին ընդվզելէ Օսմանյան ու Ռուսական կայսրությունների դեմ, տվել է հերոսներ ու նահատակներ, ստեղծել է հանրապետություն, ձեւավորել ձևավորել է ազգի բարձրագույն իդեալները եւ և դրանք պահպանել բոլոր աշխարհամասերի իր կառավարած համայնքներում։ Այն վայրերի հայերը, որտեղ ՀՅԴ֊ն չէր կարող այդ նույնն արած լինել, ինչպես ԽՍՀՄ֊ի ու Թուրքիայի հայերը, ավելի լայն տեսահորիզոնի կամ Հայ Դատի ռազմավարության մեջ համարվում էին անկարեւոր։ անկարևոր։ Մակայն ԽՄՀՄ֊ն իբրեւ իբրև պետություն, այնուամենայնիվ, մտցված էր այդ ռազմավարության մեջ՝ իբրեւ իբրև գործընկեր, իբրեւ իբրև մեկը, որի հետ կարելի է բանակցել ինչպես հավասարի հետ, մինչ Թուրքիային հատկացված էր չարագործի դերը։ Անդամները ցանկանում էին հավատալ, որ իրենց կուսակցությունները ազդում են շատ կառավարությունների վարքի վրա եւ և նպատակ ունեն ստեղծել ու կառավարել լավագույն մի Հայաստան, Հայաստան, որը մարմնավորելու է երեքհազարամյա իր լավագույն վարձառությունը փորձառությունը եւ և եղբայրակցության այն զգացումբզգացումը, որը162ժխտեց պատմությունն ու խախտեց մահկանացուների կողմից ստեղծված սահմանները։
Կուսակցություններր Կուսակցությունները մի ամբողջ աշխարհայացք էին մատուցում, որր որը պարփակում էր ամեն բան՝ երեխաների կրթությունից մինչեւ մինչև մշակույթ, սպորտ եւ և կրոն, հյուրընկալ երկրների հետ հարաբերություններից մինչեւ մինչև միջազգային հարաբերություններ, դավաճանության սահմանումից մինչեւ մինչև նահատակությամբ մահը եւ և խոստացված հանդերձյալ կյանքը։ Հատկապես ՀՅԴ անդամների համար, իրենց կուսակցությունը պատասխանն էր հայկական բոլոր ցավերի, որ գափս գալիս էին պատմությունից, պատասխանն էր ներկայումս հայերի դեմ ծառացած խնդիրների՝ որտեղ էլ որ փնեն լինեն հայերը, եւ և ինչ էլ որ փնեն լինեն այդ խնդիրները։
Կարո՛ ղ Կարո՞ղ է մեկ գաղափարախոսություն, մեկ ծրագիր, մեկ կազմակերպություն լինել այդքան շատ բան, այդքան երկար ժամանակ, այդքան մարդու համար, այդքան շատ երկրներում, եւ և շարունակել մնալ արդյունավետ։ Պատասխանը մասամբ պարունակվում է հարցի մեջ։ Այդքան շատ պարտավորություններ ստանձնալն ստանձնելն ակնկալում է, որ մնացած բոլորը պետք է հասկանան եւ և օժանդակեն իրեն, սակայն չքննադատեն։ Այլ կերպ ասած՝ երբ գործ ունես ինքնության, հույսի ու հավատքի հետ, հարցադրումն ինքնին սխալ է։
Պատասխանի մյուս մասն այն է, որ կուսակցության հոգեբանության հեռու֊հեռավոր խորխորատներում ընկած էր Մփյոտքը Սփյուռքը կազմակերպված տեսնելու բնազդային պահանջը, որ ծագել էր Օսմանյան Կայսրությունում ազգի խնդիրներն արտահայտելու հարցում Եկեղեցու ձախողմամբ։ ՍԴՀԿ֊ըՍԴՀԿ֊ն, բայց հատկապես ՀՅԴ֊ն, մերժեցին «կրոնական փոքրամասնություն» կարգավիճակը եւ և կարողացան հայի հոգեբանությունը երրորդ կարգի ողորմելի քաղաքացուց վերածել մեկի, որն իր կյանքը, իր դատը եւ և իր ժողովրդին բավականաչափ կարեւոր կարևոր է համարում՝ կարողանալու համար զոհել այդ կյանքը, դառնալ ֆիդայի, դառնալ նահատակ։
Վերապրածն ու գաղթականը նույնպես կարիք ուներ ապացուցելու, որ դեռեւս դեռևս ողջ է, ողջ է իբրեւ իբրև հայ եւ րնդտնակ և րնդունակ է գործելու՝ որքան էլ որ պատմությունր պատմությունը ձգտել է իրեն իջեցնել ոչնչության հարթակին։
Իր խորին խորքերում ՀՅԴ֊ն գաղափարախոսություն, քաղաքական կուսակցություն, ծրագիր կամ ռազմավարություն լինելուց առաջ նախ կազմակերպություն է։ ՀՅԴ֊ի բարձրագույն սկզբունքն իր կազմակերպվածության սկզբունքն է։ Պատմության մեջ, բացի մեկ֊Երկու163Iհնարավոր ու հետաքրքիր բացառություններից, դժվար է գտնել մի կուսակցություն, որը կազմակերպական կանոնների վրա այդքան շատ ժամանակ ու եռանդ է ծախսել եւ և շարունակում է ծախսել։ Ըստ այդ սկզբունքի մարտական պատրաստվածություն պատրստվածություն ունեցող եւ և լավ հղկված կազմակերպությունը կարող է ծառայել ցանկացած կարիքի, ցանկացած մակարդակում եւ և ցանկացած տեղ։ Ծրագրերը կարոդ կարող են վտխվելփոխվել, գաղափարախոսությունները՝ գալ ու գնալ, իրադարձությունները՝ կատարվել֊անցնել, պատմությունը կարող է ծանր, նույնիսկ մահացու հարված հասցնել, հայերր հայերը կարող են մենակ մնալ աշխարհի ու նրա գերտերությունների դեմ։ Բայց ամեն բան կարգին է, քանի կազմակերպությունը կա․ մի քանի մարդ կարոդ կարող են եկեղեցի կառուցել, դպրոց բացել, հեղափոխություն ծրագրել, համայնքը պաշտպանել ֆիզիկական հարձակումներից, գործարքների ու վախ– զիջումների փոխզիջումների գնալ եւ և շարունակել երագել երազել իդեալական Հայաստանի մասին։ Կազմակերպությանր Կազմակերպությունը ազգի ուժի շտեմարանն է, ըստ դաշնակցական մի պատմաբանի՝ ազգի առնականությունը։
Որպեսզի կարողանա կերպափոխումներ ու փովտխություններ փոփոխություններ կատարել երբեմն իր հիմնարար սկզբունքների մեջ, եւ և կարողանա շարունակել մնալ արդյունավետ ու գոյատեւելգոյատևել, Կազմակերպությունը կարգապահության կարիք ունի։ Ներկուսակցական հարցերի կամ ՀՅԴ անդամների «ինկվիզիցիայի» մեծ մասը կապված է եղել կազմակերպական կանոնների խախտումների հետ։ Գաղափարաիտսա– կանԳաղափարախոսական, ծրագրային եւ և քաղաքական մարտերը, որոնք բռնկվում են կանոնավոր կերպով, լուծվում են այդ կանոնների միջոցով։
Կազմակերպական կանոններին ու կարգապահությանր կարգապահությանը հնազանդվելու դիմաց ՀՅԴ անդամները որպես փոխհատուցում դառնում են արտոնյալ։ Ամենաաննշան անդամն իսկ, անդամակցության ըն– ձեռած ընձեռած շնորհով, ներկայացնում է զտարյուն հային, ինչպես նաեւ՝ անցյափ նաև՝ անցյալի իմաստությունը։ Ելակետն այն է, որ մեկ հարյուրամյակի փորձառությունը փոխանցվում է կուսակցության յուրաքանչյուր անդամի, որը, ըստ սահմանման, բոլորից ավելի որակավոր է՝ դպրոց, եկեղեցի, թերթ, երկիր ղեկավարելու համար, քանի որ ներկայացնում է հավաքական ու պատմական իմաստություն եւ և կամք։
ՀՅԴ֊ն իր նվիրյալ ու հավատացյալ անդամներով կարեւորագույն կարևորագույն դեր է կատարել տարանջատված, ցրիվ եկած եւև, իբրեւ իբրև պետություն չունեցող ազգ, սպառնալիքի տակ կքած ժողովրդի կյանքում։ Կու–164սակցությունը Կուսակցությունը կարողացել է որսալ ու արտահայտել այն ժողովրդի ցասումրցասումը, հուսախաբությունն ու երազանքներրերազանքները, որն ստացել է այլժո– ղովուրդների այլ ժողովուրդների խաբուսիկ կարեկցանքը եւ և ոչինչ ավելին։
ՀՅԴ֊ն հաճախ եղել է անվեհեր ու խիզախ։ Նա բազուկն էր այն ժողովրդի, որը ահաբեկեց Ցեղասպանության կազմակերպիչներին, երբ աշխարհն ուզում էր այն մոռանալ։ Ոչ մի Թալեւսթ Թալեաթ փաշա անպատիժ չպետք է մնար։ Եվ երբ Սողոմոն Թեհլերյանը Թալեաթին սպանեց, սպանեց ոչ միայն հանուն զոհվածների, այլ նաեւ նաև հանուն փրկվածների, հանուն վերապրածների շառավիղների, նույնիսկ եթե աշխարհը նման ակտը չհռչակի իբրեւ իբրև ողջ մարդկության համար արդարադատության ակտ։ Պատմությունը երբեմն խաչաձեւում խաչաձևում է արդարադատության հետ։ Պատմությունը երբեմն հայտնվում է անհատների տեսքով։ Եվ երբ հայտնվում է, սովորաբար խաղն արդեն ավարտված է։
Սակայն ժամանակի ընթացքում, վերջին յոթանասուն տարում, ՀՅԴ֊ն ծավալվել ու վերածվել է պետության՝ ժողովրդի մեջ ու համայնքում, միեւնույն միևնույն ժամանակ հավակնելով վերպետական ազգային կազմակերպության կարգավիճակի։ Սա, իսկապես, դժվարացնելու է ՀՅԴ֊ի համար ընդունել կամ մաս կազմել ավելի համեստ, «նորմալ» պետության, «նորմալ» Հայաստանի։ Եթե, իհարկե, ՀՅԴ֊ն ինքը չէ պետությունը։
Այդքան շատ հավատամքներ ու հավակնություններ ունեցող նման ահռելի կազմակերպության առկայությամբ ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը ստանձնեցին հակադրվողի դերը։ Նրանք նույնպես, ի վերջո, հայ էին, նույնպես մեծ գործեր էին կատարել, ունեին հետեւորդներ։ հետևորդներ։ Այս երկու կուսակցությունները փորձում էին գործել իբրեւ իբրև հակակշիռ ՀՅԴ֊ի մենատիրական հավակնությունների։
1982֊ին Լոս Անջելեսում մի դասախոսության ժամանակ ասացի, որ Հայ Դատն ունի երկու պրոբլեմ։ Առաջինը ՀՅԴ անդամներն են, որոնք գտնում են, որ դաշնակցական փնելը լինելը Հայ Դատը լուծելու անհրաժեշտ ու բավարար պայման է։ Երկրորդն այն մարդիկ են, որոնք գտնում են, որ հակադաշնակցական լինելն է անհրաժեշտ ու բավարար պայման միեւնույն միևնույն նպատակին հասնելու համար։
Կուսակցությունների միջեւ միջև հակադրությունները դրական դեր կատարեցին միայն այն առումով, որ համայնքում ավեփ ավելի լավ կառույցների համար մրցակցություն առաջացրին։ Սակայն համայնքի գեբ–1651քաղաքականացումը գերքաղաքականացումը դժվար է դրական զարգացում համարել։ Համայնքը եռանդը կենտրոնացնում էր մանր իշխանության համար տարվող քաղաքական պայքարի վրա, այդ պայքարը սաստկանում էր ու վանում նոր սերունդների նկատեփ նկատելի մասին, հանգեցնում էր որակների կորստի, համայնքի ղեկավարների վարկն իջեցնում համայնքի չեզոք, բայց ազդեցիկ անդամների աչքում, որոնք դեռեւս դեռևս ազդեցություն ունեին, եւ և կուսակցություններին խոցելի դարձնում հյուրընկալ եբկբնեբի եւ երկրների և միջազգային այլ ուժերի խաղարկումների հանդեպ։
Ի վերջո կայացվեցին կարեւոր կարևոր որոշումներ, մշակվեցին մշակութային, քաղաքական ու մտավորական աշխատաոճեր՝ հիմնականում երեք կազմակերպությունների կողմից, որոնց անդամների թիվը միասին 1988 թ․֊ին կազմում էր մոտ 12․000․ ՀՅԴ֊ն ներկայացնում էր այդ թՎԻ թվի մոտ երեք֊քաոորդր։երեք֊քառորդը։
Այս «կուսակցություններն» ահա, բուն հողի վրա մտան Հայաստանի եւ և Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այլ ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրեւ իբրև օժանդակող մեխանիզմներ։
===Հասնելով համակեցության կարգավիճակի1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգամ– ները Սվւյուոքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը որդեգրված էր քաղաքական կուսակցությունների կողմից եւ ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, ավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձեւը։===
Վերջին արյունալի մարտր մղվել է Դաշնակցության եւ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ՃՏյ\ԼՃ) միջեւ1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգումները Սփյուռքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, որը սակայն առնչվում որդեգրված էր մի հարցի, որի շուրջ բոլորի քաղաքական կուսակցությունների կողմից համաձայնություն էր իշխումև ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, Ցեղասպանության հարցինավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, այն է՝ թե ո՞վ էր ա– վելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Սեկ այլ, այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի եւ Ամերիկայի հայկական համագումարի միջեւ։ Այն նույնպես կարգավորվեց։հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձևը։
Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ Վերջին արյունալի մարտը մղվել է Դաշնակցության և Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ASALA) միջև, որը սակայն առնչվում էր, նույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, իբրեւ ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, իբրեւ մի տեսակ մշտականհարցի, բայց166«հոգեւոր» տան եւ ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելուորի շուրջ բոլորի կողմից համաձայնություն էր իշխում, ինչպես նաեւ ազատագրության մի ձեւ էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էինՑեղասպանության հարցին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներիցէ՝ թե ո՞վ էր ավելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Մեկ այլ, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի և Ամերիկայի հայկական համագումարի միջև։ Այն նույնպես կարգավորվեց։
Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ աօժստ \՚ւ\՚6աե֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա, համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որտեղ դա արտոնված Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ էր, մշակույթինույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, արվեստիիբրև ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրաիբրև մի տեսակ մշտական, բայց «հոգևոր» տան և ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելու, ինչպես նաեւ Ցեղասպանության ճանաչման ջանքեբի վրա։նաև ազատագրության մի ձև էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներից, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։
Համայնքի Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ այդ modus vivendi֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա վերահսկողության համար պայքարը, նայած տեղի, լուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ եւ մյուսների բացառմամբ, կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր մրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկոդությունր «իր Եկեղեցու» համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որն իր հերթին նշանակում որտեղ դա արտոնված էր եկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, երբ կարիք ունեինմշակույթի, համագործակցում էինարվեստի, հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Սի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի եւ բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ փնելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության եւ նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրա վերահսկողությունը պահպանելու եւ իրենց գործունեության համար ֆինանսական եւ այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, եւ կուսակցությունները հետապնդում էին ինչպես նաև Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Ստածելա շատ բան չէր մնացել։ջանքերի վրա։
167Սփյուռքը նաեւ տառապում էր իներցիայի եւ ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատություննեբր հավասարակշռության էին հասելՀամայնքի վրա վերահսկողության համար պայքարը, սահմանելէին այն աշխարհրնայած տեղի, որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր ու պաշտպանվումլուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ և մյուսների բացառմամբ, ներկան հրաշալի կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր րնթանումմրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, եւ ապագան հանդարտորեն նույնացված որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկողությունը «իր Եկեղեցու» վրա , որն իր հերթին նշանակում էր այն երկրնեբի ապագայի հետեկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, որտեղ ապրում երբ կարիք ունեին, համագործակցում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն , հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու իարհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Մի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի և բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ լինելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության և նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների վրա վերահսկողությունը պահպանելու և իրենց գործունեության համար ֆինանսական և այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, և կուսակցությունները հետապնդում էին Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Մտածելու շատ բան չէր մնացել։
Որոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ րտբհրդային, անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաեւ դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն Սփյուռքը նաև տառապում էրիներցիայի և ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատությունները հավասարակշռության էին հասել, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ եւ հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքեբն ավելի ուղղված սահմանել էին փափագելունայն աշխարհը, քան ձեռք բերելուն։ Ինչեւէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր հեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հեդենիստական տաճարովպաշտպանվում, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներովներկան հրաշալի էր ընթանում, Հայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյաև ապագան հանդարտորեն նույնացված էր այն երկրների ապագայի հետ, բայցեւայնպես թանգարան։որտեղ ապրում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն ու խորհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։
Սփյուռքր ճակատագրական 1988 թվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառր պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններիցՈրոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ խորհրդային, որոնք սկսվել անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաև դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն էր, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ և հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքերն ավելի ուղղված էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված փափագելուն, քան ձեռք բերելուն։ Ինչևէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում էրհեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հելենիստական տաճարով, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներով, սակայն ակտիվՀայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյա, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված եւ ինքնագոհ։բայցևայնպես թանգարան։
ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՌՋԵՎ ՀԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ» ՃԱԿԱՏՈՒՄԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի Սփյուռքը ճակատագրական 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ ապա Ղարաբադ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժըթվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառը պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններից, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր որոնք սկսվել էին 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։սակայն ակտիվ, համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված և ինքնագոհ։
1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկա–168խությունը եւ ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի քաղաքական հակամարտությունը դարձավ Դարաբաղյան պատերազմ, որում հաղթեց հայկական կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։==Սփյուռքի առջև հառնում են փոփոխություններ «Հայրենիքի» ճակատում==
Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախեւառաջ անսպասելի էր։ Թեեւ շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երևանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները և ապա Ղարաբաղ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետև հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, մեծ մասի համար աներեւակայելի որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնեա։ Եվ շարժման ծավալն ու ուղղաթյունր կարգին չհասկանալով՝ սփյոտքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում եւ չէին կարողանում պատկերացնել հետեւանքները։, քան սոսկ երկրի ցնցում։
Որոշ մարդիկ1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, եւ թե Լեռնային իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը և ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների րնդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցներըքաղաքական հակամարտությունը դարձավ Ղարաբաղյան պատերազմ, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց աոաջին էջերում եւ առաջնորդող հոդվածներում որում հաղթեց հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, եւ շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։
Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սվցոտքահայերի Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար, որոնք հոգնել նախևառաջ անսպասելի էր։ Թեև շատ քչերն էին հարեւաններինքնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ, բարեկամներին մեծ մասի համար աներևակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնելը։ Եվ շարժման ծավալն ու աշխատակից ներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ փնել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ուղղությունը կարգին չհասկանալով՝ սփյուռքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում և չէին կարողանում պատկերացնել հետևանքները։
Որոշ մարդիկ, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, և թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների ընդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց առաջին էջերում և առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, և շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։ Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սովետահայերի համար, որոնք հոգնել էին հարևաններին, բարեկամներին ու աշխատակիցներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ լինել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ Այնուամենայնիվ, նրանք շատ վստահ չէին, թե ողջունում են այդ անսպասելի հբաշքր։ Սեկ հրաշքր։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Հայաստանի ժողովուրդը, որը պատմությունից դուրս էր համարվում, արեց այն, ինչ հայ քաղաքական կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը, մշակութային ու գիտական կազմակերպությունները ի վիճակի չեղան անելու տասնամյակներ շարունակ։
ժողովուրդ բառը հանկարծ ձեռք բերեց նոր, գրեթե տագնապահարույց նշանակություն։
169Սամգայիթի Սումգայիթի կոտորածներն, ամեն դեպքում, ավեփ ավելի ծանոթ իրադարձություն էին։ Գիտեին դրանց ինչպես վերաբերվել։ Ոգեկոչվեցին պատմությունն ու ցասումը, կրկին՝ զոհերի ազգ լինելու զգացումը։ Կոտորածները հայերին հիշեցրին խորհրդային ռեժիմի որոշ նվազ բարեկամական հատկությունների մասին, ինչպես նաեւ նաև զորացրին «թուրքի»՝ իբրեւ իբրև հավերժական թշնամու, կերպարը եւ և մշտապես ներկա սպառնալիքը։ Սակայն Շարժումը շարունակվում էր։ Երեւանն Երևանն ու Ղա– բաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեն ղեկավարությունն իրենց ձեռքն էին առել։
Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցեփք մատուցելիք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունը, սակայն որում իրենք դեր չունեին, եւ և որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող է տեղ գտնել տեւական տևական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սվւյոտքահայ Սփյուռքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունր համակեցությունը ոչ միայն Սփյուռքի ներստմ ներսում էր, այլեւ այլև Սփյուռքի եւ և Խորհրդային Սիության միջեւՄիության միջև, եւ և տարածվում էր նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՍ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սվւյոտքի Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սվւյուռքի Սփյուռքի հայերին։
1988 թ․ հոկտեմբերին, որպես բացառիկ երեւույթ երևույթ համաձայնության գալով որեւէ որևէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, ՀՅԴ֊ն, ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Սիացյալ հայտարարություն»; «Միացյալ հայտարարություն»։ Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարեւորագույն կարևորագույն փաստաթղթերից մեկն է, որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․Կը պահանջենք ռբ Խորհրդային Հայաստանի պետական իշ– խանաքխննեբը աոաւել վճռականաթեամբ, հարազատ թարգմա– նր ծանդ/ւսանալով համաժողովրդական իրաւացի պահանջնե– րուն, հետեայական նախանձախնղրռւթեամբ ե օրինական ու քաղաքական բռթբ միջոցներով Ղարաբաոի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար ե ամբողջական լուծման մը յանգե–170լա աոաջադրութեամբ, անգոհացացիչ ե՝ Ղարաբաոի ու Հայաստանի ժոդովարդի իրաաւնքներռւ եւ ցանկաթեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեստած միջոցառումները։
Կոյ կ՛ուղղենք նաե «Կը պահանջենք որ Խորհրդային Հայաստանի ե Ղարաբաոի մեր արի ժողո– վուրդինպետական իշխանությունները առավել վճռականությամբ, որ խուսափին այնպիսի ծայրայեղական կեցաածքներէհարազատ թարգմանր հանդիսանալով համաժողովրդական իրավացի պահանջներուն, ինչպէս՝ գործադուլները, դասադուլները ե ծայրայեղական կարգ հետևողական նախանձախնղրրութեամբ և օրինական ու քաղաքական բոլոր միջոցներով Ղարաբաղի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար և ամբողջական լուծման մը կոչերը ա արաայայառւթխններըյանգելու առաջադրութեամբ, որոնք կը խանգարեն կարգն անգոհացուցիչ և՝ Ղարաբաղի ու կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կռրաստնե– բու կ՛ենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիւնաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը ե նաեւ վնաս կը բերեն մեր ժռղո– վուրդի վարկին ինչպէս նաեւ բնականոն յարաբեբութխններուն, ըըա՚յխորհրդային վերին իշխանռւթանց, ըըա՚յ խորհրդային մխս հանրապետաթխններուն հետ եւ կը ծառայեն մեր ժռդովուրդի թշնամիներռւ յետին նպաաակներուն։Հայաստանի ժոդովրդի իրավունքներու և ցանկութեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեսված միջոցառումները։
Պէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել Կոչ կուղղենք նաև Հայաստանի և Ղարաբաղի մեր ժռդովուրդի մրաթիւ– նըարի ժողովուրդին, որուն մէջ է մեր զօրութխնըոր խուսափեն այնպիսի ծայրայեղական կեցուածքներէ, ե հեռատեսութեամբ ինչպես՝ գործադուլները, դասադուլները և ծայրայեղական կարգ մը կոչերը և արտահայտությունները, որոնք կը խանգարեն կարգն ու վճռականաթեամբ հետապնդել կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կորուստերու կենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիունաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը և նաև վնաս կը բերեն մեր ժողովուրդի վարկին ինչպէս նաև բնականոն յարաբերությններուն, ըլլաա խորհրդային վերին իշխանութանց, ըլլայ խորհրդային միուս հանրապետությններուն հետ և կը ծառայեն մեր գերագոյն շահերը։ժողովուրդի թշնամիներու յետին նպաաակներուն։
Տեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգումՊէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել մեր ժոդովուրդի միութիունը, թեեւ արժանի որուն մէջ է ուշադիր րնթերցվելու հետագա զարգացումները եւ երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավեփ լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաեւ նշելմեր զօրութիունը, որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում և հեռատեսութեամբ ու Ղարաբաղում, այլեւ Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունր հրատաբակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղաոա– բաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռեւս Սոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։վճռականաթեամբ հետապնդել մեր գերագույն շահերը։»
Այնուհետեւ երկրաշարժ եղավՏեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգում, որը գրավեց աշխարհի կարեկցանքըթեև արժանի է ուշադիր ընթերցվելու հետագա զարգացումները և երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավելի լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաև նշել, եւ Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը եւ թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ավեփ մեծ նշանակություն ունեցավ։որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում ու Ղարաբաղում, այլև Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունը հրատարակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղարաբաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռևս Մոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։
ՆախԱյնուհետև երկրաշարժ եղավ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում եւ անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավեփ։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի171կազմակերպությունների կարողություններինորը գրավեց աշխարհի կարեկցանքը, որն, այնուամենայնիվ, սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիրաբերություններդ որքան էլ կարեւոր ու լավ գովազդված լինեին, չէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրսպիրր, թեեւ միացյալ ջանքեբր կարող էին և Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը և թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ա– վելին ասպարեզ բերել եւ ավելի արդյունավետ լինել սփյոտքյան կազմակերպությունների համար, որոնք աղետի օգնության փորձաոութ– յունր չունեին։մեծ նշանակություն ունեցավ։
Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու ՏՕՏ֊ճոոշաշ֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել Նախ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտունգոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում և անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավելի։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի կազմակերպությունների կարողություններին, նույնիսկ եթե դա լիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբորն, որր հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամրայնուամենայնիվ, այն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, որ դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամր շարունակեց սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիարաբերությունները որքան էլ կարևոր ու լավ գործել եւ նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավգովազդված լինեին, քանի որ մասնակից կազմակերպությունները նախրնտրեցին իրենց սեփական աոանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համարչէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրագիրը, որ դրանով իրենց թեև միացյալ ջանքերը կարող էին շատ ավելին ասպարեզ բերել և ավելի արդյունավետ լինել սփյուռքյան կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։համար, որոնք աղետի օգնության փորձառությունը չունեին։
Երկրորդ, Գորբաչովը հայերին իաբհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու Ղարաբադը եւ մտածել ՏՕՏ֊Armenie֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյոտքահայեբ մտածեցինգոտուն, որ նույնիսկ եթե դա իմաստուն խորհուրդ էլիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբ, եւ մեծ ցնցում ապրեցինորը հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամր, երբ երկոաշաբժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրանայն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, թե ինչու արդար չի վարվում եւ թույլ չի տափսոր դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամը շարունակեց լավ գործել և նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավ, քանի որ Ղարա– բաղը միանա Հայաստանին։մասնակից կազմակերպությունները նախընտրեցին իրենց սեփական առանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համար, որ դրանով իրենց կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։
ԵրրորդԵրկրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու եւ Մոսկվայում բանտարկելու համար։հայերին խորհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն ու Ղարաբաղը և մտածել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյուռքահայեր մտածեցին, որ դա իմաստուն խորհուրդ է, և մեծ ցնցում ապրեցին, երբ երկրաշարժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրան, թե ինչու արդար չի վարվում և թույլ չի տալիս, որ Ղարաբաղը միանա Հայաստանին։
Երկրաշարժն ունեցավ նաեւ նվազ ուշադրության արժանացած հետեւանքներ։ Մինչեւ Երրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը, համայնքին եւ, լայն առումով, «ազգին» ու «Հայաստանին» օգտակար փնելոլ համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, գրող, ուսուցիչ, եկեղեցական կամ որեւէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացաոութ–172յուննեբր բարերարներն էին, որոշ իրավաբաններ, որոնք աշխատում էին ազգային կարեւորության գործերի վրա, եւ պատմաբանները, որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրեւ Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու և Մոսկվայում բանտարկելու համար։
Իսկ երկրաշարժի գոտուն օգնելր պահանջեց բժիշկներԵրկրաշարժն ունեցավ նաև նվազ ուշադրության արժանացած հետևանքներ։ Մինչև երկրաշարժը, դեղագործներ համայնքին և, լայն առումով, «ազգին» ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ«Հայաստանին» օգտակար լինելու համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, ինչպես նաեւ ին– ժեներներ։ Այս մասնագիտություն ների տեր անձանց ցանկըգրող, որոնք մեծ մասամբ անհատապես ուսուցիչ, եկեղեցական կամ փոքր խմբերով անմիջական եւ երկարատեւ նպատակային օգնություն տրամադրեցինորևէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացառությունները բարերարներն էին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարեւոր դեր ստանձնեց այդ գործունեության մեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածներիորոշ իրավաբաններ, հատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊իցորոնք աշխատում էին ազգային կարևորության գործերի վրա, Վաչե Մանուկյանն Անգլիայից եւ ուրիշներև պատմաբանները, անձնապես եւ կազմակերպությունների միջոցով, վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին եւ նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրև Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։
Անկախությունից հետո այս կերպափոխումր շարունակվեց եւ տարածվեց նաեւ այլ մասնագիստւթյունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասր սփյոտքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ Սփյուռքի մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել եւ հիմնականում հատկացրեցին եւ՛ Իսկ երկրաշարժի ժամանակգոտուն օգնելը պահանջեց բժիշկներ, եւ՛ դրանից բավական հետո եւս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայնդեղագործներ ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ, րնդհանուբ առմամբինչպես նաև ինժեներներ։ Այս մասնագիտությունների տեր անձանց ցանկը, կազմակերպությունների որոնք մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել մասամբ անհատապես կամ փոքր խմբերով անմիջական և երկարատև նպատակային օգնություն տրամադրեցին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարևոր դեր ստանձնեց այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրամեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածների, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրահատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊ից, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էինՎաչե Մանուկյանն Անգլիայից և ուրիշներ, անձնապես և կազմակերպությունների միջոցով, որ աղետի զոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին և նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։
Վերջապես պարզ դարձավ նաեւԱնկախությունից հետո այս կերպափոխումը շարունակվեց և տարածվեց նաև այլ մասնագիտությունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասը սփյուռքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում եւս Սփյուռքի համար առաջնայնությաննեբը փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել և հիմնականում հատկացրեցին և՛ երկրաշարժի ժամանակ, և՛ դրանից բավական հետո ևս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, կազմակերպությունների մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրա, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրա, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էին, որ աղետի գոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։
173Այնուհետեւ եկավ անկախությունը։ ՌԱԿ֊ը ե ՍԴՀԿ֊ն այն անմիջապես ընդունեցինՎերջապես պարզ դարձավ նաև, ինչպես վարվեց նաեւ սփյոտքահայեբի որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում ևս Սփյուռքի համար առաջնայնությունները փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։
Դուրս մնացալներր ՀՅԴ֊ն ու իր հետեւորդներն էին։ Այն կոաակ– ցությունր, որը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, չկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ րնդունելու համար Այնուհետև եկավ անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեոանդ եւ ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալներր, կուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, գտնում էր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, ՌԱԿ֊ը և ՍԴՀԿ֊ն այն «նետված» էր Հայաստանինանմիջապես ընդունեցին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, անփորձ ղեկավարների կողմից»։ինչպես վարվեց նաև սփյուռքահայերի ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։
1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկ– նածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների Դուրս մնացողները ՀՅԴ֊ն ու համակիրների մեջ տիրող այն անուրջրիր հետևորդներն էին։ Այն կուսակցությունր, թե այն ամեննորը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, ինչ պետք է Հայաստանինչկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ ընդունելու համար անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեռանդ և ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալները, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն էկուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք եւ ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էինէր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, այն «նետված» էր Հայաստանին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու աոաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։անփորձ ղեկավարների կողմից»։
1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում եւ հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաս– տանյանաթյան հասնող հակատերպետրոսյանական 1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկնածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների ու հակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործա– նեցհամակիրների մեջ տիրող այն անուրջը, սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը եւ շփոթության մատնեց շատերին։թե այն ամենն, ինչ պետք է Հայաստանին, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն է, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք և ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էին, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու առաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։
Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որեւէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի քայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պաբունակել, եւ174նրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր հետապնդում։ Դաշնակցական շատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնր Դաշնակցությունից «գողանալու» եւ դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության 1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում և հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաստանության հասնող հակատերպետրոսյանական ու եբկրի գաղափարներըհակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործանեց, չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը և շփոթության մատնեց շատերին։
Դաշնակցական քարոզչությունր նոր անկում նշանավոբեց Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետեւողական ու սիստեմատիկ կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որևէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով անարգվում էր չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի մարդքայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պարունակել, որն ընտրվել ևնրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ հետապնդում։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններովշատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնը Դաշնակցությունից «գողանալու» և դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության ու երկրի գաղափարները, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բուշեւիկներից սկսած մինչեւ երիտթուրքերը։չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։
Դաշնակցական քարոզչությունը նոր անկում նշանավորեց ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետևողական ու սիստեմատիկ կերպով անարգվում էր մի մարդ, որն ընտրվել էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններով, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բոլշևիկներից սկսած մինչև երիտթուրքերը։ Դժվար է որոշել, թե ինչն էր ավելի վատ․ ՀՅԴ֊ի կողմից Նախագահին նսեմացնելու եւ ապամարդկային ներկայացնելու կազմակերպված ու հետեւողական հետողական գործունեությո՞ւնը, թե՞ այն փաստը, որ ոչ մի սփյոտքյան ղեկավար կամ կազմակերպություն հրապարակավ չդատապարտեց նման վարքը։ Եկեղեցու ղեկավարները, լինելով բարոյական իշխանություն, զլացան այդ անել, գիտնականներր, փնելով ազգի պատմության պահապաններ ու մտավոր ղեկավարներ, զլացան այդ անել, մյուս կուսակցություններր, քաղաքական բանավեճերի մասնակիցները զլացան այդ անել։ Շատ֊շատերն էին զայրացած։ Եվ սակայն, բացի երկու, թերեւս երեք, նվազ ճանաչված ազնր– վաբարո հոդվածագրից, նման վարքագիծ չցուցաբերվեց։ Պատճառներից անկախ, նշված երեւույթբեւ հակազդեցության բացակայությունը խոսում է սփյոտքյան քաղաքական կյանքի ու երկխոսության ո– բակի մասին։ Ինչ֊որ առումներով սա անդրադարձնում է այն քամահրանքը, որ որոշ սփյուռքահայեբ տածում են Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ։ Եկեք պատկերացնենք, որ որեւէ մեկը, ասենք՝ ոչ֊հայ մի հոդվածագիր, որեւէ թերթում այդ բառերը գործածեր դաշնակցական երկրորդ էշելոնի որեւէ ղեկավարի վերաբերյալ։ Ինչպի– սի՞ն կփներ Դաշնակցության, այլ կուսակցությունների, համայնքի ու դրա կազմակերպությունների, այդ թվամ եւ ավանդաբար Դաշնակցության ընդդիմադիրների հակազդեցությունը։
Այդ ատելությունն ինչ֊որ չւաիով ուղղված էր Հայաստանի եւ, լայն առումով, Հայաստանի ժողովրդի դեմ, որը հանդգնել էր ինքնագլուխ
«Ութ միլիոնանոց հզոր» եւ «հարուստ» Սփյուռքի կերպարը Հայաստանում ու Ղարաբաղում այնպիսի պատկերացում է ստեղծել, որն իրականությանր չի համապատասխանում եւ կարող է անվտանգության կեղծ պատրանք ստեղծել։ Խոստանալ այն, ինչ չես կարող տալ, եւ չտալ այն, ինչ խոստացել ես՝ պատմության հանդեպ անպատասխանատու արարք է։ ժամանակը ցույց կտա, թե, ի վերջո, Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարների ակնկալություններն այդ հնչեղ, բազմախոստում, սակայն դժվարին Սփյուռքից արդարացի էին, թե ոչ։
==6․ Ողբերգությունների եւ անուրջների միջեւ․ <i>Ներկան երբեւէ գալո՞ւ է</i>==
Անցած տասնամյակում հայ ժողովուրդը վկան եդավ ժողովրդական մի շարժման առաջացման, որն սկսվեց Ղարաբաղի միավորման պահանջով եւ արագորեն վերածվեց ազգային զարթոնքի շարժման։ Ղաոաբաղ Կոմիտեի, իսկ ապա Հայոց համազգային շարժման ղեկավարությամբ Հայաստանն անկախություն ստացավ, քաղաքական ու տնտեսական բարեփոխումներ ձեռնարկեց եւ սկսեց պետական կառույցների ստեղծումը՝ նոր Սահմանադրության համատեքստում։ Հայաստանը հաղթահարեց շրջափակումների անմիջական ազդեցությունը, դուրս եկավ էներգետիկ լրջագույն ճգնաժամից՝ առնվազն որոշ ժամանակով, եւ կարողացավ հաջողությամբ պաշտպա– նել Ղաբաբաղն ու Ղարաբաղի ժողովրդին՝ միաժամանակ խուսափելով ավելի լայնածավալ պատերազմից։ Հայաստանն ունի նախկին ԽՍՀՄ տարածքի լավագույն բանակը։ Եվ դա օգնել է Ղարաբա– դին գոյատեւելու եւ զարգացնելու իր կառույցները, դրանց թվում եւ մարտական բարձր պատրաստվածություն ունեցող սեփական բանակը։
միմյանց հետ հատվում Հայաստանի անցյաա, ներկան եւ ապագան։ Պատմությունից մեր հիշածը մեզ նույնքան շատ բան է ասում մեր ներկայի ու մեր մասին, որքան ասում է անցյալի մասին։
===ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՄԻՆ===
Պատմությունը կարող է ստրկացնել կամ ազատագրել։ Այն կարող է օգտագործվել իբրեւ մտածողությանն օգնող միջոց կամ իբրեւ իշխանության հասնելու եւ այն պահելու գործիք։ Այն կարող է շահարկվել՝ նախապաշարումներ ու կարծիքներ արդարացնելու համար, կամ հաղթահարել մտային կառույցները եւ րնդանված պատկերացումները։ Այն, իբրեւ ծանոթ երեւույթ, կարող է հարմարավետության զգացում պատճառել, սակայն կարող է նաեւ ժողովրդին դատա– պարտել կրկնելու անցյալի սխալները։
Պատմությունը ճշգրիտ գիտություն չէ․ այն չի կարեփ կրկին փորձարկել լաբորատորիայում՝ ապացուցելու համար որեւէ վարկած։ Սակայն հայ ժողովուրդը բավական մեծ պատմություն է ունեցել՝ բավարար չափով եւ իր ողջ բարդությամբ հասկանալու համար այն աշխարհը, որի մեջ ինքը պետք է որոշումներ կայացնի, այն միջավայրը, որում գործսաում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը, եւ գնահա– տելու համար այն, ինչ պետք է փոխվի, եւ այն, ինչ հայերը չեն կարող փոխել՝ որքան էլ իրականությունը գարշելի ու անարդար լինի։ Չի կարեփ ընթանալ դեպի մեկ այլ աղետ՝ ապացուցելու համար, որ հարգանք ես տածում նախորդ աղետի նահատակների հանդեպ։
===ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ===
Վերջերս մի սեմինարի ընթացքում ինձ հարց տրվեց, թե իմ գործածած «ազգային հարց» եւ «ազգայնական հարց» տերմինների միջեւ տարբերությունը ո՛րն է։ Ես նշեցի, որ տարբերությունները տվյալ հարցի պաշտպանների կողմից խնդրի չափանիշերի սահմանման մեջ է եւ այն բանի մեջ, թե ի՛նչ են նրանք որոնում տվյալ խնդրի լուծմամբ։ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության նկատմամբ մոտեցումները տափս են դրա գերազանց պատկերը։ Կան մարդիկ, որոնք հակամարտությունը դիտում են իբրեւ ազգային հարց, եւ կան այնպիսիք, որոնք պնդում են, որ դա ազգայնական հարց է։
Ռազմավարությունն սկսվում է ռազմական, քաղաքական, դիվանագիտական, ֆինանսական եւ տնտեսական ուժերի միջեւ հարաբերությունների ճիշտ հաշվարկով (ներկայում եւ ապագայում, տաբա– ծաշրջանային եւ միջազգային միջավայրում) եւ այդ ուժերը վախելու իրատեսական հեռանկարով։ Լավ ռազմավարությունը բացառում է ցանկալին իրականի տեղ դնելու մոտեցումր, ավեփ նպաստավոր պայմանների առաջացման տարտամ հույսերը, այն վտանգները, որոնց չի կարելի ենթարկվել, կանխում է գաղափաբախոսական խեղաթյուրումները։
===ՃԻՇՏ ՊԱՀԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ===
Լավ ռազմավարությունը ներառում է նաեւ ճիշտ պահի րնտբութ– յունը, երբ գործարքի համար լավագույն խաղաթղթերը ձեռքիդ են։ Այդ պահի որոշումը ղեկավար պետական այրերի ամենադժվարին խնդիրներից է։ Պահը շատ ավեփ քիչ կապ ունի որպես բանակցությունների հիմք ներկայացված որեւէ առաջարկի ինչ֊ինչ կետերի հետ, քան գործարքը կայացնելու քաղաքական կամքի հետ։ Իսկ գործարքը պահանջում է հակամարտության մեկից ավեփ կողմ։