Changes

==1․ Քաղաքական դաշտ I=====— <i>Ղարաբաղից դեպի անկախություն=</i>==

====Շրջակա միջավայր====

====Լեռնային Ղարաբաղը և Ղարաբաղյան շարժումը====

====Անկախություն====

 ====Տնտեսական բարեփոխումներ====

====Քաղաքական բարեփոխումներ====

Եթե ընտրելու փնենք Այժմ, երբ ժամանակի փոշին նստել է նյութի վրա, և նյութը բավականաչափ չարչրկվել է գիտակների կողմից, հնարավոր է մի աոանձին իրադարձությունհայացք նետել եղած պնդումներին և, որը վերլուծելով կարելի հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությունը, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետևում թաքնված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին պաշտպանելն է հասկանալ ընթացիկ հակամարտությունները եւ պատկերացնել հետագա զարգացումները, դա կփնի 1998 թ․ փետըր– վարին Նախագահ Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը։այլ այն նկատառումը, որ պրոբլեմի սխալ բնորոշումը քաղաքականություն որոշողներին և հետաքրքրված ակադեմիական կամ այլ խմբերի կարող է դեպի կեղծ հույսեր առաջնորդել և հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ, ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։

1998֊ի վւետրվարի հրաժարականը շատ բան է ասում Հայաստանի ու հայ ժողովրդի քաղաքական մշակույթի մասինԱնկախ նրանից, Հայաստանում եւ արտասահմանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կողմնակից ու հակառակորդ անձանց մասիննրա անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանը, կառույցների եւ Սահմանադրության ուժի ու թուլության մասինթե ոչ, օտար շահերի ու ներքին քաղաքական ուժերի միջեւ խճողված հարաբերությունների մասին։ Պատմության շարունակականության խաթարումը բացահայտում Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը պետք է համարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նա, հավանաբար Վազգեն Մանուկյանի հետ միասին, եղել է Ղարաբաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդը, այն հիմնական հոսանքներն ու հետագա րնթացքի ուղղություններըԿոմիտեի, որոնք կարող էին եւ չբացահայտվել օր օրի զարգացող իրադարձություններում։որը 1988֊ից ի վեր պաշտպանել է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները և ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990 թ․֊ի հուլիսին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռևս Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։

ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՊԱՏԿԵՐԱՑՈՒՄԻնչո՞ւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց։ Ի՞նչ խնդիր պետք Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձևավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, ազատ շուկայական տնտեսություն և, որ ամենակարևորն է լուծեր այդ հրաժարականը։ Իրականում նրա հրաժարականով լուծվե՞ց պրոբլեմը։, դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովի, Նախագահական կառույցի, Սահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի և զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը, վերասահմանեց կառավարության դերը և կառավարության ու քաղաքացիների միջև հարաբերությունները։ Սկսեց իրավական, առողջապահական, կրթական և սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով փոփոխության կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից և դրանց փոխկապակցվածությունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էր, և ոչ թե ռևոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էր, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր և տեսանելի կլինի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ և տնտեսության ուժով, որոնք իրենց հերթին բարեփոխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։

Ասվում է, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կորցրել էր ժողովրդի աջակ– ցությունր։ Դա կարող ունեցել է ճիշտ լինել, բայց հրաժարականի հետ դրա առնչությունը լուրջ ընդդիմություն և բազմաթիվ քննադատներ․ նրան բաժին է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելի վերլուծության կարիք ունի, քան կատաբ–63վել է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահները եւ այլ երկրների վարչապետներ հաճախ են կորցնում ժողովրդի աջակցությունը մինչեւ պաշտոնավարման իրենց ժամկետի ւսվարտր, սակայն շարունակում են կաոավարել մինչեւ սահմանված հաջորդ ընտրությունը։ ժողովրդի բացասական կարծիքը բավարար պատճառ չէ նախագահներ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունսիտներն ու կառավարություններ փոխելու համար։ Երբ ժողովուրդը քվեարկում է, քվեարկում է, որպեսզի ընտրվողը պաշտոնավարի սահմանված ժամկետի ընթացքում։ Կասկած չկա, անշուշտ, որ երբ նախագահը կորցնում է ժողովրդի օժանդակությունը, կառավարելը շատ է դժվարանում, նրա հրաժարականի հեռանկարը նաեւ խրախուսում է ընդդիմադիրներին։ Մակայնծայրահեղ ազգայնականները, ինչպես կքննարկվի ստորեւնաև որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին և միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համար, մինչ ուրիշներ նրան համարում էին ավտորիտար և նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա կամ նրա վարչակազմի նկատմամբ դժգոհությունը քիչ կապ ուներ հրաժարականի մեջ առանցքային դեր կատարած Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման հետ։ Հետաքրքիր որոշումը մեզ խորհել է նկատել, որ ծանրա– գույն հանգամանքների տալիս իշխանության ու վտրձությունների ներքո յոթ տարի ղեկավարելուց հետո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը դեռեւս ստացավ ընտրողների մոտ կեսի օժանդակությունը՝ միացյալ ընդդիմության ու ուժեղ թեկ– նածուի առկայության պայմաններում։պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։

ԱնշուշտԻբրև գործող նախագահի, կան նաեւ մարդիկնրան պատասխանատու համարելը այն ամենի համար, որոնք կասկածի են ենթարկում 1996֊ին եւ․ Տեր֊Պետբոսյանի երկրորդ ընտրությունըինչ վատ էր ստացվում, ինչպես նաեւ Սահմանադրությունըհամարվում էր բնական։ Քննադատներից ոմանց համար նրա արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր, որը սահմանում է Նախագահի մանդատը։ Անկանոնությունները փոխե՞լ են ընտրությունների արդյունքը, թե ոչ՜ կորոշվի, երբ պատմաբանները լավ ուսումնասիրեն և բոլոր փաստերը։ Մինչ այդ սակայն տեսակետների մեծ մասը հիմնված է հավատի ու քաղաքական շահարկումների վրա։քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։

Չնայած Հայաստանում ժողովրդավարության զարգացման եւ պատմության համար ներկայացրած կարեւորությանը՝ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանի մանդատի վավերականությունը չի առնչվում այստեղ կատարվող քննարկմանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հրաժարական տվեց գործընկերների ճնշման ներքոԺամանակն ու պատմությունը ցույց կտան, որոնք րնդունել էին ընտրությունների արդյունքները եւ Սահմանադրության լեգիտհմուքյունըթե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, թե ոչ, եւ նրա վարչակազմում հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին ծառայում այդ իսկ ընտրությունների արդյունքների ու Սահմանադրության հիման վրա։, թե ոչ, նրա նախաձեռնած բարեփոխումները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի շուրջ լռությունն է պահպանել՝ անուղղակիորեն առիթ ստեղծելով, որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։

Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր հրաժարական տվեց իր իսկ կաբինետի հզոր անդամների ճնշման ներքոԲավական է միայն ուշադիր դիտարկել այն փաստերը, որոնք ընդդիմացան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծման ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանա–64խագահների 1997 թ․ սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկության նախագծի ընդունմանը։ Նրա վաբչապետ Ռոբեբտ Քոչարյանընաև հանրության սեփականությունն են, Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանը եւ Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարար Սերժ Սարգսյանը պատճառաբանեցինև խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համար, որ առաջարկը չի բխում Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերից : Դա թերթերի համար խորագիր էր։ Դա տարածված պատկե– րացում էր ոչ միայն Հայաստանումինչ գրվել է, այլեւ Սփյուռքում եւ միջազգային մամուլում։ Իհարկեառնվազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբ, Ղարաբաղն էր վարչակազմի մեջ տեղի ունեցող հակամարտության հիմքըմեծ մասամբ հակառակն է այն իրողության, եւ առկա էին տարբերություններ Նախագահի եւ կաբինետի երեք կարեւոր անդամների միջեւ։ինչ ներկայացնում են նրա և նրա մերձավոր գործընկերների միջև ծագած հակադրության հանգամանքները։

Հրապարակային բանավեճը, որ ընթանում էր այն հարցի շուրջ, թե ինչպես լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը, կամ թե ինչպես այն չլուծել, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հրաժարականի հետ կապված իրադարձությունների ամենաճակատագրական կետն էր։ Նրանց համար, ովքեր բախտավոր էին փնելու նրա հրաժարականով, բանավեճը նշանակություն չուներ, բնութագրումների հաճույքը եւ զրպարտություններն ընդունվում էին որպես փաստարկ։ Նրանք, ովքեր ցանկանում էին Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի հեռացումը, չէին բացահայտում, թե այդ ի՛նչն էր, որ նա պատրաստ էր ընդունել եւ որը կարող էր պարտվողականություն կամ, ըստ ոմանց, դավաճանություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ինքը չբացատրեց դա, նրա իսկ խնդրանքով չբացատրեցին դա նաեւ նրան սատարողները, քանի որ փաստաթղթերի եւ գաղտնի բանակցությունների բովանդակությունը մինչեւ համաձայնության գւպը չհրապարակեա եղել է միջազգային միջնորդների հետ հիմնական պայմանավորվածություններից մեկը։ 5 Պետականության մարտահրավերըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարողություններն ու քաղաքականաթյունր հարգողների գրեթե լռությունր, զուգակցվելով նրան ատողների աղմկոտ, հաճախ բացահայտ եւ երբեմն արգահատելի չարախնդութ– յանր, չէր կարող երկխոսություն համարվել։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հետեւանքով կայացած նոր րնտրություններր եւս զլացան ի ցույց հանել մի հակամարտության այլրնտբանքային լուծումների քննարկումր, որր չարչրկել է Հայաստանր՝ սկսած որպես անկախ պետություն նրա վերածննդի օրից։շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետևյալ հարցերն են հարուցում։

Այդ նյութի մասին գրած անձինք՝ հայ թե ոչ հայ1. Իր 1997 թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամուլի ասուլիսում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեց, չեն ունեցել ԵԱՀԿ առաջարկի մասին անհրաժեշտ տեղեկություններ։ Սակայն նրանք նաեւ իրենց նեղություն չեն պատճառել րնդունելու իրենց ան– տեղյակությունր, ոչ էլ ի վիճակի են եղել դիմակայելու բարձրից քարոզներ կարդալու գայթակղությանր։ Քչերն են միայն գիտակցել ա– ոանց հավաստի ինֆորմացիայի հավաստի դիրքորոշում ունենալու անմտությունր։որը պատճառ դարձավ գործընկերների հակազդեցության։

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության փոխզիջումային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականն իր մեջ շատ ավելի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որևէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միևնույն դիրքորոշումն է պարունակում, քան մեկ մարդու ճակատագիբր կամ պատմության մեջ նրա տեղը։ Եվ ավեփն ունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում և այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել էթե՛ մասնավոր զրույցներում և թե՛ հրապարակավ։ Դեռևս 1992֊ին Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումը, քան կատարվածի սահմանադրականությունդ Նրա հրաժաբականր առնչվում է պետության ու իշխանության մեր րմբռնման հետ եւ երկխոսության չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին և չնայած այն տեսակի հետժողովրդավարությանը, որի կարիքն ունենք՝ խնդիրներր սահմանելու եւ րնտրանքնեբ կատարելու համար։որ այդ ճանաչումը կբերեր նրան, հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից մեկն էր։

Առանց քննարկելու հնարավոր ընտրանքները, այդ հոդվածում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր հրաժարական չտվեց իր ավանդական հակառակորդների ճնշման ներքո, որ սովորական րնդդիմությունն էր՝ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունր, Հայաստանի դեմոկրատական կոաակցությունր, Ազգային ժողովրդավարական միությտնր, Ազգային ինքնորոշում միավորումր եւ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունր։ Հրաժարականն ավելի շուտ թելադրված էր Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն անհատների դիրքորոշումներով, որոնց հետ նա սերտորեն աշխատել էր վերջին տասր տարում, իր գործրնկեբներիպատճառները, որոնք մեծագույն հարգանք ունեին նրա նկատմամբ, ովքեր, րնդհանուր առմամբ, կգերադասեին, որ նա շարունակեր պաշտոնավարել, եւ ովքեր չէին66մտածումցույց էին տալիս, թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ ժամանակ նա հրաժարական կտար՝ իր խաղաղարար ծրագրի նկատմամբ րնդդիմության պատճառով։ Դրանք էին Ռոբերտ Քոչար– յանր՝ Լեռնային Ղարաբաոի նախկին Նախագահր, ում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանր հբավիբել էր իբրեւ Հայաստանի վարչապետ ծառայելու համարառանց մանրամասների մեջ մտնելու, Վազգեն Սարգսյանը՝ Պաշտպանության նախարարրգեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների այն առաջարկը, իր մերձավոր միջավայրի ամենամտերիմ ու ամենավստահված անդամներից մեկը, եւ Սերժ Սարգսյանր՝ Լեռնային Ղարաբաոի նախկին Պաշտպանության նախարարր, որին Լ․ Տեր֊Պետբոսյանը Երեք տարի առաջ որն ընդունել էր հրավիբել՝ Հայաստանում միեւնույն պաշտոնում ծառայելու համար, եւ որին ավելի ուշ վստահեց Անվտանգության նախարարությունըորպես բանակցությունների վերսկսման սկիզբ, իսկ 1996֊ին՝ Ներքին գործերի ու անվտանգության միակցված նախարարությունը։և որը մյուսները մերժում էին։

Թվում է, թե հրաժարականի հանգամանքների սահմանադրականությունը որոշ կասկածներ է հարուցում։ Հրաժարականից հետո Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը համոզված հայտարարեցին այն մասին, որ ամեն բան կատարվել է Սահմանադրության շրջանակներում։ Հրաժարականի իր հայտարարության 2. Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշման մեջ Լ Տեր֊Պետ– րոսյանը բծախնդրորեն խուսափեց իրադրությունը հակասահմանադրական որակելուց, սակայն ընդգծեց, որ սահմանադրական իր իրավունքների կիրառումը (այն է՝ կաբինետի այն անդամների հեռացումը, որոնք անտեսեցին արտաքին եւ անվտանգության քաղաքականության իրականացնելու Նախագահի սահմանադրական լիազորությունը) երկիրն ապակայունացնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Իրերի նորմալ րնթացքն, անշուշտ, այն է, որ երբ վարչապետն ու նախարարները էական հարցերում իրենց Նախագահի հետ չեն համաձայնում եւ չեն կարողանում նրան համոզել փոխելու իր որոշումը, իրենք են հրաժարական տափս։նրա հակառակորդների համար կա՞ր որևէ նորություն։

Կողմերից որեւէ մեկր Սահմանադրական դատարան չդիմեց հրաժարականի սահմանադրականության հարցով։ Հայաստանում արտահայտված կարծիքները մեծ մասամբ քաղաքական դրդապատճառներ ունեին եւ չէին արտացոլում սահմանադրական օրենքի լուրջ նկատառումներՆույնիսկ եթե սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էին, ինչը Հայաստանում գտնվում է իր սաղմնային վիճակում։ Առանց Լ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա հակառակորդների միջեւ տեղի ունեցած քննարկումների ճշգրիտ իմացությանմերձավոր գործընկերների համար որևէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեին, դժվար կլինի ավեփն ասելոր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել էր, քան հետեւյալը– գործընթացը տեխնիկապես թվում է սահմանադրական կարգին համապատասխաննույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միևնույն առաջարկի առաջին նախագիծը, որը միջնորդների կողմից իբրև բանակցությունների հիմք ներկայացվել էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաև սեպտեմբերի 22-23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետ, որը բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որևէ նորություն կար, սակայն կասկածեփ է մնում այն հանգամանքըէր, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ թե հարգվել է Սահմանադրության ոգին։նվազ, այլ, բնականաբար, շատ ավելի ընդունելի։

67Իր հրաժարականով Լ․ Տեր– Պետրոսյանր խուսափեց սահմանադրական ճգնաժամից եւ հնարավոր աղետափ աոճակատումից:Հրաժարականի սահմանադրականության հարցին կարեւորություն չրնծայվեց սովորական րնդդիմության հիմնական տարրերի կողմիցՏեր֊Պետրոսյանի գործընկերները գիտեին նաև բոլոր երեք առաջարկների ամբողջական բովանդակությունը, որոնք երբեք չէին ընդունել մայիս ու սեպտեմբեր ամիսների միջև եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասին, թեև չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ հավանություն տվել ներկա Սահմանադրությանը։ Սա չի նշանակումամբողջական տեքստը։ Այն մանրամասները, թե նրանց դուր եկավ այն ձեւըոր հասել էին Հայաստանի քաղաքացիներին, որով կատարվեց հրաժարականըհիմնականում անստույգ էին, սակայն նրանց համար կարեւորը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հեռացումն էրթերի և խեղաթյուրված հատվածներ, որըողջունեցին։ 1995֊ի Սահմանադրությունը եւ 1996֊ի ընտրությունների արդյունքները չընդունելը նրանց զրկեց Ռ․ Քոչարյանի դեմ սահմանադրական նորմերի որոնք մեծ մասամբ հրապարակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա հիմնված փաստարկումներ օգտագործելու հնարավորությունից։այն «սաղացնելու» և որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակով, ինչը բնավ այդպես չէր։

Թեեւ 3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հանգեցրած գործընթացը ներքին էր, այսինքն՝ դերակատարներն ու դրդապատճառները հիմնականում ներքին, հայաստանյան էին, չի կարելի թերագնահատել արտաքին ուժերի ու գործոնների կարեւորությունը, որոնք տարբեր, նույնիսկ հակադիր պատճառներով, թուլացրեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դիրքն ու վարկը։ Այդ ուժերն իրենց սեփական սցենարն ունեն, թե ով պետք է կառավարի Հայաստանը, եւ թե ինչպես պետք է ընթանա հակամարտությունը։ Արտաքին ուժերը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների մեջ ամրապնդեցին այն հավատը, թե միջազգային հանրությունը կրնդունի հնարավոր այլբնտրանքային ղեկավարներին։ Այս գիրքն այդ բնագավառին չի առնչվելու։ Այնուամենայնիվ արժե շեշտել, որ երբ պատմությունը գրվի, այն որոշ անսպասելի կապեր կբացահայտի։և նրա գործընկերների միջև տարաձայնությունները հակադրության վերածվելու հանգամանքը արդյո՞ք կապ ուներ «փուլ առ փուլ» և «փաթեթային» լուծումների հակադրության հետ։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականը մեկնաբանվել է շտապ արտահայտվածՄինչև 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետևանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումը, կաղապարված ձեւակերպումներովերկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցը, որոնք կրկին հաստատում են նյութի ընդունված բացատրությունները։ Այդ տարածված պատկերացումը պնդում էտեղահանված անձանց և փախստականների վերադարձը՝ նույնպես երկու կողմից, որ․1 ․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն անսպասելիորեն որոշեց ընդունել Դարաբաղյան հակամարտության լուծման մի ձեւակերպումզինադադարի ամրապնդման միջոցառումները և մարդասիրական այլ հարցեր, որն անընդունելի էր նրա վարչակազմի կարեւոր անդամների համար․2․ Տարաձայնությունը ծագեց ճիշտ այդ ժամանակինչպես, քանի որ Նախագահի դիրքորոշումն օրինակ՝ պատանդների ու առաջարկված ձեւակեբպումր պետք է որ նրանց համար նոր լինեին․3․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն այդ ձեւակերպումն ընդունեց այլերկբների եւ միջնորդների՝ Ռուսաստանի, ԱՍՆ֊ի ու Ֆրանսիայի կողմից ներ–68կայացվող ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի համանախագահների կողմից աննախադեպ ճնշման հետեւանքով․4․ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա հակառակորդների միջեւ հակադրության էությունը կայանում էր «վալլային» եւ «փաթեթային լուծման» մոտեցումների մեջ․5․ Նախագահին ստիպելով հրաժարական տալ՝ հակառակորդներն ունեին ժողովրդի օժանդակությունը, որր հավանության էր տափս հակամարտության հանդեպ կարծր դիրքորոշմանը եւ Նախագահի զիջողականությունը համարում «պարտվողական», նույնիսկ «դավաճանական»։ռազմագերիների հարցերը։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրև Ղարաբաղյան հակամարտություն։

Հետաքրքիր Երկրորդ կարգը վերաբերում էր Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակին և հարակից հարցերի։ Սա սահմանվում էր իբրև Ղարաբաղի պրոբլեմ։ «Փուլ առ փուլ» մոտեցում ձևակերպումը վերաբերում է նկատելայն մեթոդաբանությանը, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին հաջորդած իր հարցազրույցներում Ռ․ Քոչաբյանը երբեմն֊երբեմն նշել էերբ նախ բանակցությունները ընթանում են հարցերի մեկ կարգի և այդ կարգին առնչվող լուծումների իրականացման շուրջ, որ հակամարտության լուծման հարցում եղած տարբերությունները իր խմբի գործողությունների միակ պատճառր չէին։ Սա նույնպես քննարկման առարկա իսկ այնուհետև անցում է կատարվում հարցերի երկրորդ կարգին։ «Փաթեթային լուծում» մոտեցումը վերաբերում էբանակցությունների գործընթացին, եւ դրան կանդրադառնանք ավելի ուշ։երբ հարցերի երկու կարգերն էլ շոշափվում են միաժամանակ՝ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնության իրականացումը պայմանավորելով մյուսի շուրջ համաձայնությամբ։

ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՊԱՏԿԵՐԱՑՍԱՆ ԵՏԵՎՈՒՄԱյժմՂարաբաղյան բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, երբ ժամանակի փոշին նստել որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումը բանակցությունների սեղանին է նյութի վրա, եւ նյութը բավականաչափ չարչրկվել դնում հարցերի առաջին կարգը։ «Պատերազմի հետևանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է գիտակների կողմիցխաղաղություն բերեր, հնարավոր որը նշանակում էր, որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է մի հայացք նետել եղած պնդումներին եւլուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, հիմք ունենալով մեծ մասամբ հանրահայտ տեղեկատվությանրառաջին փուլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը․ գրավված տարածքների, անշուշտ, իրերը դնել իրենց տեղը։ Դրանով հնարավորություն կունենանք տեսնելու հրաժարականի ետեւում թաքնը– ված ավելի մեծ հարցերը։ Դրա նպատակը ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյա– նին պաշտպանելն էբոլորի, այլ այն նկատառումրվերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, որ պրոբլեմի սխալ բնո– րոշումր քաղաքականություն որոշողներին եւ հետաքրքրված ակադեմիական կամ որպեսզի կարգավորեն լուծելիք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ խմբերի կարող հակամարտություններում կոչվում է դեպի կեղծ հույսեր աոաջնոբդելեւ հետագայում սխալ դատողությունների հիմք հանդիսանալ ինչպես բազմիցս պատահել է անցյալում։«հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։

Անկախ նրանիցԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցությունները, նրա անձը սիրել են կամ համաձայնել նրա քաղաքականությանըոր սկսվեցին 1992 թ․ հունիսին և փակուղի մտան 1996֊ին, թե ոչհիմնված էին «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա, Լեռն Տեր֊Պետրոսյանը պետք է համարվի հայոց պատմության վերջին տասնամյակի ամենաազդեցիկ դեմքը։ Նակարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունը, հավանաբար Վազգեն Սանակյանի հետ միասինորը Մինսկի Խմբի բանակցությունների լիիրավ մասնակից էր, եղել է Ղարա– բաղ Կոմիտեի գաղափարական առաջնորդրխնդրել էր, որ Մինսկի խումբը քննարկի նաև կարգավիճակի հարցը, որն անմիջապես հարուցել էր Ադրբեջանի և մնացած ինը երկրների այն Կոմիտեիպահանջը, որր 1988֊ից ի վեր պաշտպանել որ հայկական կողմը նախ պետք է Ղարաբաղի հայերի իրավունքները եւ ի վերջո Հայաստանն առաջնորդել դեպի անկախություն։ 1990թ․֊ի հու–69լիսին Լ․ ․Տեր֊Պետրոսյանն ընտրվեց դեռես Խորհրդային Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ, իսկ 1991֊ի հոկտեմբերին՝ անկախ Հայաստանի առաջին գործադիր Նախագահ։ Հրաժարականի ժամանակ նա իր երկրորդ հնգամյա պաշտոնավարման փուլում էր։ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի աշխարհայացքով ձեւավորվեց Հայաստանի անցումային շրջանը դեպի ժողովրդավարություն, ազատ շուկայական տնտեսություն եւՉնայած այն փաստին, որ ամենակարեւորն էկարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվել, դեպի ոչ֊ավանդական արտաքին քաղաքականություն։ Պետության կառուցման մեջ նա ղեկավարեց Ազգային ժողովիՄինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանը, Նախագահական կառույցիԱՄՆ֊Ն և Ֆրանսիան, Սահմանադրության ու Սահմանադրական դատարանի եւ զինված ուժերի կառուցվածքային զարգացումը1997֊ից ի վեր, վերասահմանեց կառավարության դերը եւ կառավարության ու քաղաքացիների միջեւ հարաբերությունները։ Սկսեց իրավականկողմերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997 թ․ մայիսին, առողջապահականհուլիսին և սեպտեմբերին), կրթական եւ սոցիալական ապահովության ոլորտների բարեփոխումները։ Հարթեց նաեւ Լեռնային Ղաբաբաղի հակամարտության լուծման ուղին։ Ելնելով վափոիտւթյան կարիք ունեցող ոլորտների հսկայական թվից եւ դրանց փոխկապակցվածաթյունից՝ կառավարման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հիմնական փիլիսոփայությունը էվոլյուցիոն էրորոնցից առաջին երկուսը հիմնված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, եւ ոչ թե ռեւոլյուցիոն՝ հեղափոխական։ Նա պնդում էրյուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ այն պայմանով, որ իրական սոցիալական փոփոխությունը հնարավոր եւ տեսանելի կփնի միայն կառույցների աստիճանական ստեղծմամբ եւ տնտեսության ուժով, որոնք ի– րենց հերթին բարեվտխումների քաղաքականությանը թույլ կտան արմատներ ձգել։մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ունեցել է Տեր֊Պետրոսյանը մեթոդներից որևէ մեկի հանդեպ գաղափարախոսական կամ սկզբունքային խնդիր չուներ։ Երևանը լուրջ ընդդիմություն եւ բազմաթիվ քննադատներվերապահումներով առաջին երկու առաջարկներն ընդունել էր որպես բանակցությունների հիմք, նրան բաժին և մերժել էր տարածքային ամբողջականության սկզբունքի ընդգրկումն իբրև կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների ելակետ։ Բաքուն հայտարարել էր, որ ինքն ընդունում է ընկել ատելության ու նախանձի սովորական չափից շատ ավելին։ Ընդդիմախոսների մեջ էին կոմունիստներն ու ծայրահեղ ազգայնականներըդրանք, ինչպես նաեւ որոշ նախկին զինակիցներ։ 1995֊ի խորհրդարանական եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների կազմակերպման համար նա ենթարկվեց ներքին եւ միջազգային քննադատության։ Ոմանք քննադատում էին՝ չափազանց հանդուրժող ու ժողովրդավար լինելու համարսակայն այնպիսի վերապահումներով, մփնչ ուրիշներ նրան համարում որոնք հավասարազոր էին ավտոբիտար եւ նույնիսկ բռնակալ։ Պաշտոնից հրաժարվելու նրա որոշումր մեզ խորհել մերժման։ Ստեփանակերտը կատարելապես մերժել էր այդ երկու «փաթեթային լուծումների» նախագծերը։ Նույնիսկ ակնարկ է տափս իշխանության ու պաշտոնի հետ նրա հարաբերության մասին։եղել, թե իրենց հարմար չէ «փաթեթային մոտեցումը»։

Իբրեւ գործող Նախագահի1997֊ի հուլիսին ակնհայտ էր, նրան պատասխանատու համարելը այն ամենի որ առաջարկությունները բանակցությունների հիմք հանդիսանալու և իրական առաջընթաց արձանագրելու համար, ինչ վատ չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր ստացվումլինելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջ, համարվում էր բնական։ Քննադատողներից ոմանց ներառելով ամենաբարդը՝ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար նրա արած ոչ մի բանը ճիշտ չէր,70եւ բոլոր քայլերը դիվային էին։ Լինելով սակավախոս անձ՝ Լ․ Տեբ– Պետրոսյանը է՛լ ավելի սակավ էր արտահայտվում նման դատողությունների մասին։բանաձև գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։

ժամանակն Երբ Ադրբեջանն ու պատմությունը ցույց կտանԼեռնային Ղարաբաղը փաստորեն մերժեցին առաջին երկու տարբերակները, թե անցման շրջանում նրա ղեկավարությունն իմաստուն էր, թե ոչ, նրա հիմնադրած պետական կառույցները կենսունակ էին, թե ոչ, նրա նախաձեռնած բարե– վախամները կամ տարբեր հարցերում որդեգրած քաղաքականությունը հաջողվեցին, թե ոչ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինքը այս հարցերի ավելի համոզվեց, որ կարգավիճակի շուրջ լռություն համաձայնությունը տվյալ ժամանակի համար հասանելիությունից դուրս է պահպանել՝ անուդղակիորեն առիթ ստեղծելով, որ մարդիկ հավատան ամեն մի բացատրության։այդ պահին կարգավիճակի պնդումը կաթվածահար կաներ բանակցությունները և հակամարտության լուծման ուղղությամբ մինչ այդ ձեռքբերված ողջ առաջընթացը, և որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումը, երբ զուգակցվում է Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անհրաժեշտ անվտանգության երաշխիքներով, լավագույն մոտեցումն է։

Բավական է միայն ուշադիր դիտաբկել այն փաստերըԱյս վերջինը, ոըոնք նաեւ հանրության սեփականություն ենոր մինչ այդ փաստորեն կորել էր տեքստերի բարդության մեջ, եւ խուսափել դեպքերն ընտրովի հիշելու սովորույթից՝ ցույց տալու համարհարցերի երրորդ կարգն էր, որ ինչ գրվել որը որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարևոր է, առնը– վազն հրաժարականի հարցի կապակցությամբքան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից և անկախ այն բանից, մեծ մասամբ հակառակն է այն իրողությանթե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջև և մնում էին անբավարար։ Երևանի պնդմամբ և քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի մեջ և մտցրեցին երրորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաև որոշ տարրեր, ինչ ներկայացնում են նրա եւ նրա մերձավոր գործընկերների միջեւ ծագած հակադրության հանգամանքները։որոնք մինչ այդ համանախագահների կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի Այսպիսով, եթե սեպտեմբերին «փուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմք, և տեքստի շուրջ խեղաթյուրված խոսակցությունները հետեւյալ հարցերն են հարուցում։բանակցությունները հաջողված լինեին, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետևյալ պատկերը։

1․ Իր 1997թ․ սեպտեմբերի 26֊ի մամա/ի ասափսամԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն արդյո՞ք նոր ծրագիր ներկայացրեցա) Ղարաբաղում, որը պատճառ դարձավ Հայաստանում և Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված այն տարածքների վերադարձից հետո, որոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առաջարկի հիման վրա Շուշին ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Առաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ Ալիևը Լաչինի զիջումն արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած իր գործընկերների հակազդեցության։այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշած էր հպանցիկ բնավ ոչ իբրև վերադարձվելիք տարածք։

Լեռնային Ղարաբադի հակամարտության փոխզիջամային լուծման մասին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի սեպտեմբերի 26֊ի հայտարարությունը որեւէ նոր բան չէր պարունակում։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միեւնույն դիրքորոշումն բ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, միջազգային հանրությունը, պաշտպանում է ունեցել իր նախագահության ողջ ընթացքում եւ այդ մասին բազմաթիվ առիթներով հստակորեն արտահայտվել է թե՛ մասնավոր զրույցներում եւ թե՛ հբապաբակավ։ Դեռեւս 1992֊ին Ղաբաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը ճանաչելու նրա մերժումըԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ և Հայաստանի ամեն մի «բարեկամ»՝ ներառյալ Ռուսաստանը, չնայած փողոցներում բողոքի ցույցերին եւ չնայած այն ժողովրդականությանըԻրանը և այլ երկրներ), և որն այսօր հաղթում է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը) հանվել են առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում էր, որ այդ ճանաչումը կբերեր նրան1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունը, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունք դնում էր առաջին կետում, հակամարտության լուծման նրա ունեցած տեսակետի արտահայտություններից սոսկ մեկն փաստորեն հանվել էր։

Նորությունը նրա մերձավոր գործընկերների կողմից հրապարակայինգ) Մինչև այն պահը, համակարգվածերբ վերջնական կարգավիճակի բանակցությունները հանգեցնեն փոխադարձ ընդունելի պայմանագրի, նույնիսկ կատաղի հակազդեցությունն Ղարաբաղը պահպանելու էր կրկնության այդ փաստինիր ներկա իրավիճակը։ Դա նշանակում է, հակազդեցությունոր Ղարաբաղը մնալու էր դե֊ֆակտո Ադրբեջանից անկախ, որը շատ ավելի ցայտուն դարձավ նոյեմբերին, երբ քննադատությունների հեղեղին ի71պատասխան Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գրեց իր նշանավոր «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր։և Հայաստանի հետ նրա ունեցած հարաբերությունները չէին վերացվելու։

Աոանց քննարկելու հնարավոր րնտրանքներր, այդ հոդվածում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացրեց այն պատճառները, որոնք ցույց ղ) Ղարաբաղի ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ էին տափս, թե փոխզիջումային լուծումն ինչո՛ւ է անհրաժեշտ։ Նույնիսկ այդ ժամանակ նա, առանց մանրամասների մեջ մտնելու, գեթ հիմնական ուրվագծերով չներկայացրեց ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի հա– մանախագահնեբի այն առաջարկր, որն ընդունել էր որպես բանակցությունների վերսկսման հիմք, եւ որը մյուսները մերժում էին։ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։

Նույնիսկ եթե Հնարավոր է, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն ու Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի ու նոյեմբերի նրա հայտարարությունները հասարակության համար որոշ նորություն պարունակում էինառաջարկի անվտանգության երաշխիքներով կամ որևէ այլ մեծ կամ փոքր կետով։ Առանց մանրամասների մեջ խորամուխ լինելու, նրա մերձավոր գործընկերների համար որեւէ նոր բան գոյություն չուներ։ Նրանք բոլորը գիտեինկարևոր է ընդգծել, որ , առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետբոսյանն ընդունել էրՏեր֊Պետրոսյանի կողմից բավարար էին համարվում, նույնիսկ եթե այդ արել էր «լուրջ վերապահումներով», միեւնույն ա– ռաջարկի առաջին նախագիծը, որր միջնորդների կողմից իբրեւ և բանակցությունների հիմք ներկայացվել ընթացքում ևս որոշ կատարելագործում էր նույն տարվա մայիսին։ Հուլիսին ներկայացրած երկրորդ նախագիծը նույնպես ընդունվել էր Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի կողմից։ Նույնը կատարվեց նաեւ սեպտեմբերի 22֊23֊ին միջնորդների ներկայացրած երրորդ նախագծի հետմտցվելու դրանց մեջ, որր բազմաթիվ առումներով նախորդ նախագծի շատ ավելի բարելավված տարբերակն էր։ Եթե որեւէ նորություն կարերկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռևս բարելավման կարիք ունեին, այն բայց հենց դա էր, որ երրորդ նախագծում միջնորդների կատարած փոփոխություններում հաշվի էին առնվել հայկական կողմի մտահոգությունների մեծ մասը՝ դրանով այն դարձնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար ոչ թե նվազ, այլ, բնականաբար, շատ ավելի ընդունելի։բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի գործրնկերները գիտեին նաեւ բոլոր երեք ա– ռաջարկնեբի ամբողջական բովանդակությունըԱյնուամենայնիվ, որոնք մայիս ու սեպտեմբեր ամիսների միջեւ եղել էին ինտենսիվ ու պարբերական քննարկումների առարկա։ Պաշտոնական հայտարարությունների միջոցով հասարակությունը նույնպես գիտեր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմից առաջարկների ընդունման մասին, թեեւ չգիտեր դրանց ճշգրիտ կամ ամբողջական տեքստր։ Այն մանրամասներրասվում էր, որ հասել տարաձայնությունները մեթոդի շուրջ էին Հայաստանի քաղաքացիներին, հիմնականում անստույգ էին, թերի եւ խեղաթյուրված հատվածներ, որոնք մեծ մասամբ հրապա–72րակվել էին Բաքվի կողմից՝ ադրբեջանական հասարակայնության վրա այն «սաղացնելու» եւ որպես Ադրբեջանի դիվանագիտական հաղթանակ հրամցնելու նպատակովև ոչ թե առանձին կետերի, ինչը բնավ այդպես չէր։այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում էր «փուլ առ փուլ» մոտեցմանը։

Մինչեւ 1996 թ․ դեկտեմբերը Ղարաբաղին վերաբերող հարցեբր բաժանված էին երկու կարգի։ Առաջին կարգի հարցերը խմբավորված էին «ռազմատեխնիկական» հարցերի կամ «պատերազմի հետեւանքների վերացման» խնդիրների շուրջ։ Դրանց մեջ էին մտնում շրջափակումների վերացումրԵթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն էր, երկու կողմերի գրավված տարածքների վերադարձի հարցր, տեղահանված անձանց եւ փախստականների վեբադարձր՝ նույնպես երկու այսինքն՝ նրանց կողմից«փաթեթային լուծման» պնդումը, զինաԴաԴաՐՐ ամրապնդման միջոցառումները եւ մարդասիրական այլ հարցեր, ինչպես, օրինակ՝ պատանդների ու ռազմագերիների հարցեբր։ Այս խմբի հարցերը սահմանվում էին իբրեւ Դարաբաղյան հակամարտության։ապա պետք է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի և հուլիսի տեքստերը բանակցությունների համար ավելի ընդունելի հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չունեցավ։

Դարաբաղյան 4. Արդյո՞ք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ առաջարկի տեքստը բանակցությունների պատմության համատեքստում գոյություն ուներ այն ըմբռնումը, որ «փուլ առ փուլ» մոտեցումր բանակցությունների սեղանին է դնում հարցերի առաջին կաբգր։ «Պատերազմի հետեւանքների վերացման» համաձայնությունը պետք է խաղաղություն բերեր, որը նշանակում էր, որ կողմերը մշտապես պետք է հրաժարվեին ուժի կիրառումից։ Կարգավիճակի հարցը պետք է լուծվեր առանձին՝ բանակցությունների միջոցով, առաջին73վաւլից հետո։ Այն շարունակում էր «հող խաղաղության փոխարեն» մոտեցումը, գրավված տարածքների, անշուշտ, ոչ բոլորի, վերադարձ՝ հակամարտող բոլոր կողմերի հրաժարում ուժի կիրառումից, որպեսզի կարգավորվեն լուծեփք մնացած խնդիրները։ «Փաթեթային լուծումը» այլ հակամարտություններում կոչվում է «հող կարգավիճակի փոխարեն»։ Գրավված տարածքները համարվում են սակարկելու ամենալավ պատառները, որոնք կարող են ապահովել գրավված տարածքները վերահսկողների նախընտրած կարգավիճակը։հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կողմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետևանքով։

ԵԱՀԿ Մինսկի Խմբի բանակցություններըՀակառակ ընդունված կարծիքի, որ սկսվեցին 1992թ․ հունիսին եւ փակուղի մտան 1996֊ինայդ թվում և միջազգային որոշ մեկնաբանների կողմից, հիմնված էին «փուլ առ փուլ» մոտեցման ԵԱՀԿ միջնորդները 1997֊ին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վրաանսովոր ճնշում չեն գործադրել։ Փաստորեն, կարգավիճակի խնդիրն այնտեղ չէր քննարկվում։ Բազմաթիվ առիթներով Ղարաբաղի պատվիրակությունր, որը Մինսկի Խմբի համեմատած ԵԱՀԿ հինգ տարի ընթացող բանակցությունների լիիրավ մասնակից էրորոշ այլ դեպքերի հետ, խնդրել էրմիջնորդները՝ Ռուսաստանը, որ էքինսկի խումբը քննարկի նաեւ կարգավիճակի հարցըԱՄՆ֊ը, որն անմիջապես հարուցելէբ Ադրբեջանի եւ մնացած ինր երկբների այն պահանջըՖրանսիան, որ հայկական կողմը նախ պետք է ընդունի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը։գործում էին կոլեգիալ և կառուցողական համագարծակցությամբ՝ թե՛ միմյանց և թե՛ հակամարտության կողմերի հետ։ Բացի այդ, հատկապես սեպտեմբերին, միջնորդների ջանքերն ուղղված էին բանակցությունների վերսկսմանը և ոչ թե հակամարտող երկրների կողմից առաջարկի տեքստի ընդունմանը։ Եվ միշտ հնարավորություն կար ի վերջո մերժելու բանակցության առարկա տեքստը, եթե որևէ մեկն այն չէր հավանում։

Չնայած այն փաստինԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը մինչ այդ հաճախ էր առաջարկներ մերժել, որ կարգավիճակը Մինսկի Խմբի հանդիպումներում չի քննարկվելսակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, Մինսկի Խմբի համանախագահները՝ Ռուսաստանընա մերժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումը՝ վստահ, ԱՄՆ֊ն եւ Ֆրանսիանոր տևական խաղաղությունը պետք է բանակցությունների արդյունք լինի, 1997֊ից ի վերայսինքն՝ լուծումը և յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի լինեն։ Մյուս կողմից, կախերին հաջորդաբար ներկայացրել են առաջարկների երեք նախագիծ (1997թ․ մայիսին, հուլիսին եւ սեպտեմբերին), որոնցից աոաջին երկուսը հիմնը– ված էին «փաթեթային լուծման» մոտեցման նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ և նրա անհատ֊երկրների վիթխարի ճնշմանը և չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Դրանք պարունակում էին Ղարաբաղի կարգավիճակի առաջարկ։ Երկուսն էլ առաջարկում էին երկճյուղ բանակցություններ, յուրաքանչյուր կատեգորիայի համար առանձին՝ Վետոյի պատճառներից մեկն այն պայմանովէր, որ մեկի շուրջ համաձայնության իրականացումը չպետք է սպասի մյուսի շուրջ հայտարարությունը շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև բանակցությունների հաջող եզրահանգմանը։արգասիք չէր։

741997֊ի հուլիսին ակնհայտ էրԵս վստահ եմ, որ առաջարկները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի առաջարկը, որովհետև ա) գտավ, որ այն լավն է, բ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադրել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, և գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որոնք պետք է հաջորդեին հակամարտողների կողմից առաջարկի տեքստն իբրև բանակցությունների հիմք հանդիսանալու եւ իրական առաջընթաց արձանագրելու համար չափազանց հավակնոտ էին։ Դժվար էր փնելու ընդհանուր հայտարարի գալ այդքան բազմաքանակ հարցերի շուրջընդունելուն, ներառելով ամենաբարդդ՝ Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցը։ Ելնելով կարգավիճակի հարցի հետ գործ ունենալու համար բանաձեւ գտնելու անհնարինությունից՝ համանախագահները սեպտեմբերին ներկայացրած առաջարկից հանեցին կարգավիճակին առնչվող հատվածը։հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման ու բարեփոխման համար։

Այս վերջինը, որ մինչ այդ փաստորեն կորել 5. Հայաստանի ժողովուրդը դե՞մ էր տեքստերի բարդության մեջԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի լուծմանը, հարցերի երբորդ կարգն և Ռ․ Քոչարյանի ղեկավարած խմբի ընդդիմությունն արտահայտո՞ւմ էր, որր որոշ առումներով նույնիսկ ավելի կարեւոր է, քան մյուսները։ Դա Ղարաբաղի ժողովրդի ու տարածքի անվտանգության երաշխիքների խնդիրն է՝ անկախ կարգավիճակից եւ անկախ այն բանից, թե գրավված տարածքների ո՛ր մասը կվերադարձվեր։ Մայիսի ու հուլիսի տեքստերում անվտանգության երաշխիքները ցրված էին առաջարկների երկու մասերի միջեւ եւ մնում էին անբավարար։ Երեւանի պնդմամբ եւ քրտնաջան աշխատանքով համանախագահները անվտանգության երաշխիքները խմբավորեցին նոր «զամբյուղի» մեջ եւ մտցրեցին երբորդ տարբերակի մեջ՝ ներառելով նաեւ որռշ տարրեր, որոնք մինչ այդ համանախա– գահնեբի կողմից չէին ընդունվել կամ առաջարկի մեջ չէին ընդգրկվել։ Կարգավիճակի հարցը հանվեց առաջարկից։արդյոք հասարակական կամքը։

ԱյսպիսովԱյն պնդումները, եթե սեպտեմբերի «վւուլ առ փուլ» առաջարկը բոլորի կողմից ընդունված լիներ որպես բանակցությունների հիմքթե Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանը, եւ տեքստի շուրջ բանակցությունները հաջողված լինեինհիմնված չեն որևէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջ, ամենայն հավանականությամբ կունենայինք իրադրության հետեւյալ պատկերը։սկսած համազգային շարժումից, Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել է բացառիկ ճկունություն ու շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում են խոհեմություն ու չափավորություն։

ա) Ղարաբադամ, Հայաստանում եւ Ադրբեջանում խաղաղություն կհաստատվեր՝ գրավված Փաստն այն տարածքների վերադարձից հետոէ, ո– բոնք անվտանգության խնդրի հետ առնչություն չունեն։ Այդ առա–75ջարկի հիման վրա Շուշին ու Լաչինն Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին խոսակցությունները ադրբեջանական քարոզչություն են եւ որ «ժողովուրդը» փոքր դեր է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, և այլընտրանքային լուծումների բանավիճային քննարկումը, որ մինչև իր հրաժարականը Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի հակառակորդների կեղծ մեղադրանքները։ Ա– ոաջարկը Շուշիի ու Լաչինի վերադարձը չէր նշում։ Ադրբեջանի նախագահ ԱլհՆը Լաչինի զի2ոսա արեց 1997 թ․ ամռանը Վաշինգտոն կատարած Տեր֊Պետրոսյանն իր այցի ժամանակ՝ համաձայնելով դրա վերջնական լուծումը թողնել Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների փուլին։ Շուշին նշված էր հպանցիկ բնավ ոչ իբրեւ վերադարձվելիք տարածք։ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելու, երբեք չկայացավ։

բ) Տարածքային ամբողջականության սկզբունքի պնդումը (որը պաշտպանում են Ադրբեջանը, միջազգային հանրությունը, պաշտպանում Դժվար է ԵԱՀԿ յուրաքանչյուր անդամ եւ ասել, թե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, եթե նրան ընտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, ամեն մի «բարեկամ» ՝ ներառյալ Ռուսաստանրդեպքում, Իրանը եւ այլ երկրներ)դժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, ե որն այսօր հաղթում ո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ո՛չ նրա հակառակորդները չբացահայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարելի է ազգերի ինքնորոշման իրավունքին (որը պաշտպանում են Հայաստանն ու Ղարաբաղը)կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունը։ Սակայն կարելի է խիզախել՝ փորձելով երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիևի, հանվել էր առաջարկից՝ կարգավիճակի քննարկման հարցի հետ միասին։ Սա նշանակում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էրզգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոնները, որ 1996 թ․ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովի հայտարարությունըորոնք պահանջում էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, որը տարածքային ամբողջականության սկզբունքը դնում նա չէր կարծում, թե ճիշտ կլինի ներկայացնել մի առաջարկի մանրամասներ, որն ընդամենը առաջարկ էր առաջին կետում, փաստորեն հանվել և հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճը այն մասին, թե ինչպես յուրաքանչյուր կուսակցություն, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստից, հնարավոր էր։Ինչևէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։

դ) Ղարաբաղի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարելի է գուցե կշտամբել նաև իր որդեգրած ռազմավարության համար, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսուսի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որը պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, և որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, ինչպես շատ ուրիշ դժվար ընտրանքերի դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում և գումարում էր ինֆորմացիան ու նրա ժողովրդի անվտանգության երաշխիքները կիրառման ուժ խնդրին առնչվող գործընթացները, ապա մտածում էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասին, որքան կարող էր․ երրորդ՝ գործընթացների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին ստանալու անմիջապես՝ նախքան վերջնական կարգավիճակի շուրջ համաձայնության գալը։, և ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսուսով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի որոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարող էր ստնաձնել և ստանձնում էր։

Հնարավոր Երկրի առջև ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործընթացը պահանջում էր մտավոր ուժ, վիճաբանելու և համոզելու ունակություն, բանական փաստարկները լսելու և համոզվելու պատրաստակամություն, ինչպես նաև խառնվածքի ուժ և իրերի ընդհանուր պատկերը երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից և նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը և հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է, ինտելեկտուալ մեկուսացվածություն՝ հասարակության հետ շփման և քաղաքական նպատակահարության փոխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսափում փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր իշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն է, որ Ղարաբաղի ղեկավարներն նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարնի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության ու Լեռն Տեր֊Պետ– րոսյանի նախկին գործընկերները բավարարված չէին սեպտեմբերի առաջարկի անվտանգության երաշխիքներով դրա գաղափարական ղեկավարման և, ի վերջո, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի կամ որեւէ այլ մեծ գաղափարախոսական, կամ փոքր կետով։ Առանց մանբամասների ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ և մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, և այն, ինչ խոսքը կարող էր փոխել մարդկանց մեջ խորամուխ լինելու, կարեւոր է ընդգծելնրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմ, որայլև «սովետերեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երևույթի դեմ։ Նա հարգում էր բառերը, առաջին՝ անվտանգության երաշխիքները Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հավաստում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների կողմից բավարար ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանը և ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարևոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետևանքների և նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում էին համարվում, եւ բանակցությունների ընթացքում եւս որոշ կատարելագործում երբ խոսում էր մտցվելու դրանց մեջ, երկրորդ՝ մի շարք կետեր դեռեւս բարելավման կարիք ունեինև վստահ էին, բայց հենց որ ասում է այն, ինչում համոզված է, համոզված է, որ դա է բուն խնդիրը, դա է իրականությունը։ Մտքերը հայտնելուց առաջ նա զտում էր բանակցությունները վերսկսելու նպատակը։դրանք և արտահայտում հստակ և պարզ, նույնիսկ չոր։

76ԱյնուամենայնիվԽնդիրն այն է, ասվում որ նա որոշել էրչհրապարակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանրամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, որ տարաձայնությունները մեթոդի շուրջ էինթե՞ խաղաղություն» հոդվածը մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, եւ ոչ թե առանձին կետերիբնականաբար, այսինքն՝ «փաթեթայինը» հակադրվում էր «փուլ աո փուլ» մոտեցմանը։չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ դրանց կարևորությունը։ Վստահ չի կարելի ասել, որ պարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, և նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերևս արդեն չափազանց ուշ էր։

Սակայն ԵԱՀԿ Սինսկի խմբի բանակցությունների մեծ մասի ընթացքում Ռ․ Քոչարյանը Ղարաբաղի Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահն էրՉնայած այն ամենին, ապա Լեռնային Ղարաբաղի Նախագահըինչ ասվել է կամ մնացել չասված, իսկ այդ բանակցությունները հիմնված էին բացառապես «փուլ առ փուլ» մոտեցման վրա։ Վազգեն Սարգսյանը այդ ողջ ժամանակահատվածում Պաշտպանության նախարար չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող էրարվել ու չի արվել, ապա՝ պետական նախարարեթե հնար լիներ հանրաքվե ու բանավեճ կազմակերպել, ապա՝ կրկին Պաշտպանության նախարար։ Սերժ Սարզըս– յանը Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության նախարարն էրեթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականները, հետո՝ Հայաստանինըես վստահ եմ, ապա՝ որ Հայաստանի Ներքին գործերի ու անվտանգության նախարարը՝ նույն այդ ժամանակահատվածում։ Ռո– բերտ Քոչարյանը Հայաստանի վարչապետ էրժողովուրդը հստակ, երբ եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբ, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեր֊Պետրոս– յանն ընդունեց առաջին երկու առաջարկները 1997 թ․ մայիսին եւ հուլիսինՏեր֊Պետրոսյանի առաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքում, որոնք կարող էին մեկնաբանվել եւ որպես վալլայինհակամարտության Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի լուծումն ավելի շատ ձայն կստանար, եւ որպես փաթեթային։քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։

Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակորդ դարձած գործընկերների պրոբլեմը առաջարկի մեթոդաբանությունն էրԹերևս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998 թ․ նախագահական ընտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահարկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին և վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի և Պաշտպանության նախարարների, այսինքն՝ նրանց կողմից «փաթեթային լուծման» պնդումըինչպես նաև ՀՅԴ֊ի և այլ կուսակցությունների օժանդակությունը Ռ․ Քոչարյանը նախագահական ընտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակական քվեների միայն 40 տոկոսը։ Կարեն Դեմիրճյանը գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպություն, ապա պետք է մանրակրկիտ աշխատած լինեին՝ մայիսի եւ հուփսի տեքստերը բանակցությունների ստացավ 30 տոկոս ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում և Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ փուլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40 տոկոս կամ ավելի ձայն՝ չնայած իր անցյալ կարգավիճակի հետ կապված խոչընդոտներին և Ռ․ Քոչարյանի, իբրև Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությունը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից և ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ ընտրարշավի առարկա։ Սակայն Դեմիրճյանը, ի պատասխան լրագրողի հարցի, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցը, պատասխանեց, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիևին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիևը Ադրջեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար էր և ապա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) և վստահ է, որ դա առավելություն կլինի լուծում գտնելու համար։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղարաբաղի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»․ այն ավելի ընդունեփ հիմք դարձնելու ուղղությամբ։ Նման բան տեղի չի ունեցել։մոտ էր փոխզիջումային լուծման հրավերի։ Առնվազն, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսևորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասին, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններից, անկայունությունից և պահպանում շրջահայացությունն ու խոհեմությունը։

4․ Արղյո՞ք Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանը ԵԱՀԿ Ես չեմ կարող պնդել, թե Ղարաբաղի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատև մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետո, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորված, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ լիակատար միավորումից նվազ որևէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքները ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի տեքստը բանակցությունների հիմք ընդունեց՝ միջազգային հանրության կոդմից իր վրա եղած աննախադեպ ճնշման հետեանքով։և դրա հետևանքների քննարկումների նկատմամբ տալիս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։

Եթե այստեղ ներկայացված հանգամանքները չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետբոսյանր մինչ այդ հաճախ էր առաջարկներ մերժելՏեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանը, սակայն միշտ այդ արել էր՝ միաժամանակ ներկայացնելով նոր նախաձեռնություն ու նոր առաջարկներ։ Մի կողմից, նա մեբժեց ճանաչել Ղարաբաղի անկախության միակողմանի հռչակումր՝ վստահ, որ տեւական խաղաղությունր պետք կարելի՞ է բանակցությունների արդյունք լինի, այսինքն՝ լուծումը եւ յուրաքանչյուր կողմի կատարելիք զիջումները պետք է հակամարտության մեջ ընդգրկված կողմերի համար ընդունելի փնեն։ Մյուս կողմից, նա դիմակայեց ԵԱՀԿ֊ի միացյալ եւ նրա անհատ֊եբկրների վիթխարի ճնշմանը եւ չվարանեց վետո դնել 1996֊ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովի ձախող հայտարարության վրա։ Վետոյի պատճառներից մեկն այն էր, որ հայտարաբությունր շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջեւ բանակցությունների արգասիք չէր։արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։

Ես վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ընդունեց սեպտեմբերի ա– ոաջաբկը, որովհետեւ ա) գտավ, որ այն լավն է, բ) միջնորդները լուրջ ջանք էին գործադբել՝ հաշվի առնելու կողմերի իրավացի մտահոգությունները, եւ գ) Մինսկի Խմբի բանակցությունները, որոնք Սկզբից ևեթ պետք է հաջորդեին հակամարտողների կողմից առաջարկի տեքստն իբրեւ բանակցությունների հիմք ընդունելունհստակ և աներկբա նշվի, հնարավորություն էին ընձեռում փաստաթղթի հետագա հղկման որ հիմնախնդրի լուծման հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից որևէ մեկի վախկոտության ու մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենը լուծումներ ու բարեփոխման համար։ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից և դրանց հետևանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։

5․ Հայաստանի Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը դե՞մ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի չածմա– նընվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան է, և այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեև տարբեր ձևերով և տարբեր աստիճաններով։ Որևէ մի լուծում շատ ավելի անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի և Հայաստանի ժողովրդի վրա և, եւ Ռ․ Քռչարյանի ղեկավարած խմբի րնդդիմաթյանն արտահայտո՞ւմ էր արդյոք հասարակության կամքը։գործնականում շատ ավելի նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։

Այն պնդումներըՀիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվություն է դնում յուրաքանչյուրի վրա, ով ցանկանում է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից թե Հայաստանի ժողովուրդը դեմ էր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցմանըհեռվից, հիմնված չեն որեւէ հավաստի փաստի վրա։ Տասը տարի առաջսակայն հատկապես նրանց վրա, սկսած համազգային շարժումիցովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջև որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքո, Հայաստանի ժողովուրդը ցուցաբերել է բացառիկ ճկունություն ու շրջահայեցողություն։ Նրանց քվեները մատնանշում քանի դեռ ընտրանքները դեռևս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանը և Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստել են, որ պատրաստ են խոհեմություն եւ չափավորություն։փոխզիջումների գնալ։

Փաստն Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենք, որ տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջողական տարբերակին, իսկ ավելի նշանակալի չափով՝ փոխզիջման պահին, ինչպես նաև այն էգնահատականին, որ «ժալովուրդր» վաքր դեր նրանցից յուրաքանչյուրը տալիս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ու թուլություններին։ Դա բնական է ունեցել վերջին իրադարձությունների մեջ։ Հարցի վերաբերյալ հանրաքվե չի անցկացվել, եւ այանտրանքային լուծումների բանավիճային քննաբկումր, քանի որ մինչեւ իր հրաժարականր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իր ընդդիմախոսներին կոչ արեց ծավալելու, երբեք չկայացավ։հակամարտությունից բացի, գոյություն ունի նաև մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղարաբաղի հայության տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատություն, գործազրկություն, ցածր աշխատավարձեր և հարակից սոցիալական խնդիրներ։

78Դժվար է ասել, թե Հայաստանի ժողովուրդն ի՛նչ կընտրեր, եթե նրան րնտրելու հնարավորություն տրված լիներ։ Կոնկրետ այդ առաջարկի քննարկումն, ամեն դեպքում, դժվար կլիներ։ Ինչպես վերն ասվեց, ո՛չ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, ո՛չ նրա հակառակորդները չբացա– հայտեցին դրա բովանդակությունը։ Նախկին Նախագահին գուցե կարեփ է կշտամբել դրա համար։ Միայն նա կարող է բացատրել իր ռազմավարությունդ Սակայն կարեփ է խիզախել՝ փորձելով պարզ դարձավ երկու մեկնաբանություն անել։ Ի տարբերություն Ադրբեջանի Նախագահ Ալիեւիղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճից, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն իրեն պարտավորված էր գգում պահպանելու բանակցությունների հիմնական կանոներըորքան էլ այն քողարկված լիներ, որոնք պահանջում էին գաղտնիության ապահովում։ Բացի այդ, նա չէր կարծում, թե ճիշտ կփնի ներկայացնել յուրքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի առաջարկի մանրամասներկողմից հակամարտության և մյուս կողմից՝ երկրի, որն ընդամենը առաջարկ էրներառյալ Ղարաբաղի, եւ հակամարտողների կողմից բանակցությունների առարկա չէր դարձել։ Սակայն բանավեճր այն մասինսոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, թե ինչպե՛ս յուրաքանչյուր կուսակցությունորը նախապես ստորագրվեց իբրև ժամանակավոր համաձայնություն 1994֊մայիսին, խմբավորում կամ քաղաքական գործիչ կլուծեր հակամարտությունն իսկ միևնույն տարվա հուլիսին ու հիմնախնդիրը՝ անկախ ձեռքի տակ եղած առաջարկի տեքստիցօգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, հնարավոր էր։ Ինչեւէ, դժբախտաբար դա տեղի չունեցավ։Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ ու դրանց միջև այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար ի հայտ գալ։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին կարեփ է գուցե կշտամբել նաեւ իր որդեգ– րած ռազմավարության համար, ըստ որի նա ցանկանում էր ներսում կոնսենսոաի հասնել մի ծրագրի շուրջ, որր պահանջում էր դժվար ընտրանքներ, եւ որը կարող էր հեշտությամբ շահարկվել ամբոխավարների կողմից։ Նա ակնկալում էր, որ բանական գործընթացը կհանգեցնի ընդհանուր որոշման, ինչպես շատ ուրիշ դժվար րնտ– րանքների դեպքում էր կատարվել։ Նա սովորաբար նախ կուտակում եւ գումարում էր ինֆորմացիան Նոր հարցերը հետևյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու խնդրին առնչվող գործոնները, ա– պա մտածում աճի պակասը ի՞նչ չափով էր պրոբլեմի այնքան ասպեկտների մասինկախված հակամարտությունից, որքան կարող էրդրա հետևանք շրջափակումներից և «ոչ պատերազմ և ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն է գործում, երրորդ՝ գործրնկերների հետ մտնում էր պաշտոնական կամ անպաշտոն ինտենսիվ բանավեճերի մեջ՝ այնպիսի մի ոճով, որ հայացքների բոլոր տարբերությունների արտահայտումն ու վիճաբանությունը խրախուսվում էին, եւ ի վերջո հանգում էր որոշման, երբ հնարավոր էր՝ կոնսենսոաով կայացված, բայց միշտ այնպիսի մի ո– բոշման, որի պատասխանատվությունն անձամբ կարոդ էր ստանձ– նել եւ ստանձնում էր։թե՞ դեմ։

Երկրի առջեւ ծառացած ամենաճգնաժամային պրոբլեմների վերաբերյալ որոշումների կայացման գործրնթացը պահանջում էր79մտավոր ուժ, վիճաբանելու եւ համոզելու ունակություն, բանական փաստարկներր լսելու եւ համոզվելու պատբաստակամություն, ինչպես նաեւ խառնվածքի ուժ եւ իրերի րնդհանուր պատկերր երբեք չմոռանալու կարողություն։ Այս հատկանիշները նրա համար հնարավոր դարձրին վեր ելնել ավանդական մտածողությունից եւ նրան տվեցին համոզմունքի ուժ՝ ներառյալ բանական գործընթացի նկատմամբ հավատը եւ հիմնախնդրի լուծման նկատմամբ խոր համոզմունքը։ Սակայն նույն այդ հատկանիշները դիտվեցին որպես նրա թերություններ, այն է․ հնտելեկսաւալ մեկոաացվածություն՝ հասարակության հետ շփման եւ քաղաքական նպատակահարության վտխարեն, կարծրություն հակառակորդների նկատմամբ, խուսավտւմ փոխզիջումներից, որոնց շնորհիվ նա կարող էր պահպանել իր իշխանությունը։ Ոմանք դա բնորոշում էին որպես հաղորդակցման պրոբլեմ։ Հետաքրքրականն այն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումները կարելի է, որ նա գերազանց հաղորդակցվող էր՝ երբ որոշում էր հաղորդակցվել։ Այլապես նա Մատենադարանի ավագ գիտաշխատողի իր աշխատանքից չէր հասնի Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամության ամփոփել հետևյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու դրա գաղափարական ղեկավարման եւԹուրքիայի կողմից շրջափակումները և խաղաղության բացակայությունը խափանում են Հայաստանի տնտեսական զարգացումը և օտարերկրյա ներդրումները, ի վերջոդրանք խոչընդոտում են տարածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու և դրանցից ետ չմնալու Հայաստանի կարողությունը, երկրի ղեկավարման։ Ի տարբերություն խորհրդային ժարգոնի կամ գաղափարախոսականշարունակելու են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, կամ ազգայնական ճարտասանության, նա խոսում էր հստակ եւ մտքերը հայտնում հակիրճ՝ գործածելով հնարավորին չափ քիչ բառեր։ Լեզուն, եւ այն, ինչ խոսքը որոնք կարող էր փոխել մարդկանց մեջ, նրա նախասիրած զենքն էր ոչ միայն էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարաբաղի հիմնահարցի խորհրդային լուծման դեմ, այլեւ «սովետեբեն» խոսող «սովետական մարդ» կոչվող երեւույթի դեմ։ Նա հարգում ժողովրդի ու հողի ապագան և անվտանգությունը։ Անկախ բանաձևերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ապագայում կատարելու էր բառերըզիջումներ, հավատում նրանց ներհատուկ արժեքին, հավատում էր քաղաքացիների կողմից ճիշտ դատողություններ անելու կարողությանր եւ ջանում էր պահպանել բառերի զորությունը՝ իրական հաղորդակցություն իրականացնելու համար։ Դա կարող էր լինել կարեւոր պատճառներից մեկը, թե ինչու էր նա այդպես խնայողաբար վերաբերվում բառերին։ Նրա քաղաքականության հետեւանքների եւ նրա իշխանության լեգիտիմության նկատմամբ կասկածները չեն նվազեցրել այն ակնածանքը, որ մարդիկ տածում էին նրա հազվադեպ ելույթների հանդեպ։ Ուշադիր լսում էին, երբ խոսում էր, եւ վստահ էին, որ ասում և այսօրվա ու ապագայի զիջումների միջև տարբերությունը լինելու է այնավելի խորհրդանշանական, ինչում համոզված է, համոզված է, որ դա է բուն խնղիրր, դա է իրականությունը։ Մտքերր հայտնելուց առաջ նա զտում էր դրանք եւ արտահայտում հստակ եւ պարզ, նույնիսկ չոր:80Խնդիրն այն է, որ նա որոշել էր չհրապաըակել բանավեճին առնչվող բոլոր մանբամասները։ 1997 թ․ նոյեմբերի նրա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հոդվածր մատուցեց միայն հարցի տրամաբանական եզրակացությունը։ Նա, բնականաբար, չբացեց առաջարկի հիմնական կետերը կամ դրանց կարեւորությունը։ Վստահ քան իրական։ Ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի կարելի ասել, որ պարզապես այդպես վարվելով՝ նրա քաղաքականությունը կհաջողվեր, եւ նրա նախագահությունը կպահպանվեր։ Թերեւս արդեն չափազանց ուշ էր։գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած առավելությունները հետագայում կարող են չլինել։

Չնայած այն ամենինՌ․ Քոչարյանն առարկում էր՝ ասելով, ինչ ասվել է կամ մնացել չասված, չնայած այն ամենին, ինչ արվել է կամ կարող էր արվել որ թեև հակամարտությունն ու չի արվելդրան առնչվող հանգամանքները երկրի սոցիալ֊տնտեսական իրադրությանը բացատրելու գործոններ են, եթե հնար փնեբ հանրաքվե սակայն տնտեսական աճի պակասի հիմնական պատճառը չեն։ Ավելի կարևոր գործոններ են կառավարության և կառավարման հստակ կազմակերպման ու բանավեճ կազմակերպելկարգապահության պակասը, եթե ներկայացվեին խնդրին առնչվող բոլոր փաստերն ու գնահատականներրկոռուպցիան, ես վստահ եմազգային պայքարի մեջ ընդդիմության հետ գործակցելու հարցում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի անկարողությունը, նրա պառակտող քաղաքականությունը և Սփյուռքի հետ անարդյունավետ ու անախորժ հարաբերությունները։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ Հայաստանի ժողովուրդը հստակավելի լավ կառավարմամբ, եթե ոչ ճնշող մեծամասնությամբավելի խիստ կարգապահությամբ, կքվեարկեր հօգուտ Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի աոաջարկած լուծման։ Ամեն դեպքումամուր հակակոռուպցիոն քաղաքականությամբ, հակամարտության Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի լուծումն միասնության հասնելու համառ ջանքով և Հայաստանի պետության ու Սփյուռքի ռեսուրսների համատեղմամբ հայկական կողմը կարող է և՛ բավարար չափով բարելավել իր տնտեսական իրավիճակը՝ ազգաբնակչության մեծամասնությանն աղքատությունից հանելու համար, և՛ ժամանակ շահել՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի հետ գործ ունենալու առավել նպաստավոր պահի սպասելու համար։ Նա գտնում էր նաև, որ դիվանագիտական մեկուսացումը կարող էր ճեղքվել ավելի շատ ձայն կստանարագրեսիվ դիվանագիտության միջոցով, քան ինքն ստացավ 1996֊ի երկրորդ նախագահական ընտրություններում։որը միջազգային հանրությանը կստիպեր մեզնից նվազ զիջումներ ակնկալել։ Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ ելնելով Ադրբեջանի համար նավթի աշխարհաքաղաքական վտանգներից և այդ երկրին ներհատուկ կոռուպցիոն համակարգից, ժամանակը հօգուտ Ադրբեջանի չի գործում։

Թերեւս այդպես էլ երբեք չիմանանք։ Բայց եկեք դիտարկենք 1998թ․ նախագահական րնտրությունների պաշտոնական տվյալները։ Ղարաբաղի հարցի շահաբկմամբ հեռացնելով գործող Նախագահին եւ վայելելով «կարծր» դիրքորոշում ունեցողների՝ ներառյալ Ներքին գործերի եւ Պաշտպանության նախարարներիԼ․ Տեր֊Պետրոսյանը նույնպես գտնում էր, ինչպես նաեւ ՀՅԴ֊ի եւ այլ կուսակցությունների օժանդակությունըոր տնտեսությունը կարող է զարգանալ, Ռ․ Քոչարյանր նախագահական րնտրությունների առաջին փուլում ստացավ հասարակության քվեների միայն 40%֊ը։ Կարեն Դեմիրճյանըոր Քոչարյանի թվարկված բոլոր գործոնները կարևոր էին ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էր, գրեթե չունենալով իրեն աջակցող կազմակերպությունոր, այնուամենայնիվ, ստացավ 30%՝ ստվերելով բոլոր մյուսներին, այդ թվում եւ Վազգեն Մանուկյանին։ Երկրորդ վտւլում Կ․ Դեմիրճյանը կարողացավ ստանալ 40% կամ ա– վելի ձայն՝ չնայած ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի այդ, որքան էլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր անցյալ կարգավիճակի վարչապետի հետ կապված խոչընդոտներին եւ Ռ․ Քոչաբյանի, իբրեւ Նախագահի պաշտոնակատարի, ունեցած առավելությանը։ Ինչպես վերն ասվեց, թեկնածուներից եւ ոչ մեկի համար Ղարաբաղի հարցը չդարձավ րնտրարշավի առարկա։ Սակայն Դեմիրճյանը, ի պատասխան մի աագրողի հարցիայն հարցում, թե ինքն ինչպես կլուծեր հարցրՀայաստանը կարող է բարելավել իր դիվանագիտական գործունեությունը, պատասխանեցնա չէր կարող պատկերացնել, որ ինքն Ադրբեջանի Նախագահ Հեյդար Ալիեւին ճանաչում է անձնապես (երբ Ալիեւը Ադրբեջանի կոմունիստական կուսակցության առաջին քարտուղար թե ինչպե՛ս հայկական կամ որևէ այլ դիվանագիտություն կարող էր եւ ա– պա՝ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի անդամ) եւ81 6 Պետականության մարտահրավերըվստահ էփոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որևէ փոփոխության հեռանկար տեսնել, որ դա առավելության կլինի լուծում գտնելու հարցում։ Դժվար է այդ հայտարարությունը բնութագրել որպես Ղաբաբադի հարցի հանդեպ «կոշտ դիրքորոշում»թվում նաև «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներում, այն ավելի մոտ էր փոխզիջու– մային լուծման հրավերի։ Առնվազնորոնց քաղաքականությունները հիմնված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրա, այն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի մոտեցման դատապարտումը չէր։ Դեմիրճյանի ստացած քվեները մեկնաբանել որպես «նոստալգիայի» քվեներև որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիոնալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա և շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, նշանակում է հարգանքի բացակայություն դրսեւորել հարցերն ու անհատներին հասկանալու հայ ընտրողի ունակության նկատմամբ։ Ինչ էլ որ ասվի Հայաստանի քաղաքացիների մասինՀունաստանն ուներ Կիպրոս և Էգեյան կղզիներ, նրանք հիմնականում խուսափում են ծայրահեղություններիցԻրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը», անկայունությունից եւ պահպանում շրջահայացությունն և նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդարացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունը դիտում է իբրև միջազգային անվտանգության ու խոհեմությունը։կայունության արժեքավոր սկզբունք։

Ես չեմ կարող պնդելՌ․ Քոչարյանն ու իր ընկերակիցները, թե Ղաբաբադի ժողովուրդը կքվեարկեր նման լուծման օգտին։ Երկարատեւ մեկուսացման ենթարկված այդ շրջանի հայության մեջ մշակվել է պատմականորեն տարբեր քաղաքական մշակույթ։ Բացի այդներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թողած ղեկավարները, ԽՍՀՄ֊ի լուծարումից առաջ ու հետոպատերազմը շահած էին համարում, Ադրբեջանի վարած քաղաքականությամբ պայմանավորվածև եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվեր, պաշարվածի հոգեբանությունն ու ռազմականացած մթնոլորտը այնտեղ նույնպես, ըստ նրանց դարձրել են Հայաստանի հետ փակատար միավորումից նվազ որեւէ այլ լուծման հանդեպ անտարբեր։ Նույն այդ հանգամանքներր ԼՂ ղեկավարությանը ամեն մի առաջարկի եւ դրա հետեւանքների քննարկումների նկատմամբ տափս են գրեթե մենատիրական վերահսկողության հնարավորություն։, շահելու էին։ Նրանք գտնում էին, որ բանակցությունները պետք է ամրապնդեն հաղթանակը և հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐԵթե այստեղ ներկայացված հանգամանքներր չեն նպաստում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի պատճառների վերաբերյալ տարածված տեսակետի հիմնավորմանըՏեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, կարելի՞ է արդյոք պատասխանն այլ տեղ փնտրել։որ պատերազմը սոսկ մարտերի շարք չէր և սոսկ հերոսների խնդիր չէր․ այն ավելին էր, քան հաղթանակները և այն դեռևս ավարտված չէր։ Պատերազմը տնտեսություն էր, հոգեբանություն, և իրենց ընտանիքների վրա ընկած զինվորների հոգս։ Ժամանակը կարող էր փոխել հավասարման կողմերը և որևէ երաշխիք չկա, թե հետագայում հայկական կողմը Ադրբեջանի համեմատ ուժեղ կլիներ։

Սկզբից եւեթ պետք է հստակ եւ աներկբա նշվիՍա, որ հիմնախնդբի յ լուծման Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, չէր նշանակում, թե Հայաստանի տնտեսությունը խեղդելու (Թուրքիայի կողմից օժանդակվող շրջափակմամբ) և Հայաստանի դիվանագիտական մեկուսացման հասնելու Ադրբեջանի քաղաքականությունը կարող էր Լեռնային Ղարաբաղը պաշտպանելու հարցում առկա տարաձայնությունները չեն վկայում կողմերից մեկի վախկոտության ու մյուսի խիզախության մասին։ Բարոյախոսական տերմինաբանությունը ընդամենր լուծումներ ու ռազմավարություն ներկայացնելու պարտավորությունից եւ դրանց հետեւանքների պատասխանատվությունն ստանձնելուց փախուստի ապացույց է։կոտրել հայերի կամքը։ Որևէ տնտեսական զրկանք չէր կարող փոխել համայն հայության ընդհանուր այն կարծիքը, որ պատմությունը չպետք է կրկնվի․ այլևս ոչ մի տեղահանություն, ոչ մի ցեղասպանություն։

82Լեռնային Ղարաբաղն ու ԼՂ ժողովուրդը նվիրական են ամեն մի հայի համար․ Ղարաբաղի ապագան բոլորի մտահոգության առարկան էԵս վստահ եմ, եւ այն ազդելու է յուրաքանչյուր հայի վրա՝ թեեւ տարբեր ձեւերով եւ տարբեր աստիճաններով։ Որեւէ լուծում շատ ավեփ անմիջականորեն ազդելու է այնտեղ բնակվող ժողովրդի եւ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քոչարյանին հրավիրեց Հայաստանի ժողովրդի վրա եւվարչապետի պաշտոնում աշխատելու, գործնականում շատ ավեփ նվազ՝ Սփյուռքի հայության վրա։որպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վարչապետ, Քոչարյանը տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա լիակատար վերահսկողություն և պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր միայն հաշտարար դատավոր և շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքական ու բանակցությունների ընթացքը։

Հիմնախնդրի համազգային բնույթը հսկայական պատասխանատվության է դնում յուրաքանչյուրի վրա1997֊ի սեպտեմբերին, ով ցանկանում իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է ազդեցություն ունենալ դրա լուծման վրա՝ մոտիկից որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբևէ, քանի որ տնտեսական ցուցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տալիս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե հեռվիցհամարում էր, սակայն հատկապես նրանց վրաարդարացիորեն կամ ոչ, ովքեր ի պաշտոնե գտնվում են զանազան այլընտրանքների միջեւ որոշումներ կայացնելու պատասխանատվության ներքոոր իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու համար․ և, քանի դեռ ընտրանքները դեռեւս գոյություն ունեն։ Ռ․ Քոչարյանր եւ Ղարաբաղի ղեկավարները բազմաթիվ առիթներով հավաստելենինքը ջանում է արդարացնել իր վերլուծությունները, որ պատրաստ են փոխզիջումների գնալ։Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջում անհարկի է։

Ուղղակի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի մասին խոսելով՝ ասենքՄի հետաքրքիր երևույթ կա, որ տարաձայնություններն առնչվում են նրանցից մեկի դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ մյուսի համար ընդունելի փոխզիջոդաԱան տարբերակին, իսկ ավեփ նշանակափ չափով՝ փոխզիջման պահին, ինչպես նաեւ այն գնահատականին, որ նրանցից յուրաքանչյուրր տափս էր Ադրբեջանի նկատմամբ հայկական կողմի առավելություններին ամբողջական ձախողումը բացատրում էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագվառների զարգացումների ու թուլություններին։ Դա բնական էորոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալով․ այսինքն՝ պնդում էին, քանի որբավականաչափ իշխանություն չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունը, հակամարտությունից բացի, գոյություն ունի նաեւ մի այլ խնդիր՝ Հայաստանի ու Ղաբաբադի հայության տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության խնդիրը՝ աղքատությունիրենց վարչական կարողությունը կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը․ նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, գործազրկությունՆախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, ցածր աշխատավարձեր եւ հարակից սոցիալական խնդիրներ։Անվտանգության նախկին նախարար և Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։

Ինչպես պարզ դարձավ երկու ղեկավարների հայտարարություններից ու դրանց հաջորդած բանավեճիցԵս լուրջ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկրի առջև այնքան վճռորո՛շ հարցեր են ծառացած, որքան էլ այն քողարկված փնեբ, յուրաքանչյուրն ուներ ուրույն տեսակետ՝ մի կողմից հակամարտության եւ մյուս կողմից՝ երկրի, ներառյալ Ղաբաբադի, սոցիալ֊տնտեսական վիճակի հարաբերակցության վերաբերյալ։ Հրադադարից սկսած, որը նախապես ստորագրվեց իբրեւ ժամանակավոր համաձայնության 1994֊ի մայիսին, իսկ միեւնույն տարվա հուլիսին ու օգոստոսին վերածվեց մշտական հրադադարի, Հայաստանի ու Ղարաբաղի վարչակազմերի մեջ ու դրանց միջեւ այդ տարաձայնություններն սկսեցին աստիճանաբար որ գործընկերների միջև առկա կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալ։գալը նորմալ երևույթ է։ Սակայն այս հատկանիշը միտված է նաև քողարկելու իրենց վարած քաղաքականության կամ անհատական ձախողումները։

83Նոր հարցերր հետեւյալն էին։ Տնտեսական զարգացման ու աճի պակասը ի՞նչ չափով Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեև, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն էր կախված հակամարտությունից, դրա հետեւանք շրջափակումներից եւ «ոչ պատերազմ եւ որ մամուլից խնդրեց վեց ամիս՝ ցույց տալու համար, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի առաջարկի հետ և ոչ խաղաղություն» վիճակից։ Զիջումների պահի ընտրության հարցում տնտեսությունն արդյո՞ք գործոն է։ ժամանակը հայկական կողմի օգտի՞ն թե մայիսի կամ հուլիսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչարյանը առնվազն պետք է գործումոր պարզած լիներ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, որքան կարծում էր։ Երևանը Ստեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան առումներով։ Նա գուցե նաև եկել էր մի եզրակացության, որ ներքին ու արտաքին գործերում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրվվածության շարունակումը խոչընդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ Ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քոչարյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակալի դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, թե՞ դեմ։ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի փաստարկումներր կաբելի է ամփոփել հետեւյալ կերպ։ Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից շրջափակումները եւ խաղաղության բացակայությունը խափանում են Ամեն դեպքում, ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համար տնտեսության կարևորությունը թե՛ Հայաստանի տնտեսական զարգացումր եւ օտարերկրյա ներդրումներըքաղաքականության մեջ, թե՛ քաղաքական գործիչների համար, դրանք իտչրնդոտում են տաբածաշրջանային զարգացումներին մաս կազմելու եւ դրանցից ետ չմնալու ինչպես նաև Ղարաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի կարողությունըներքին ու արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար, շարունակելու թե ինչպես են դատարկել Հայաստանի բյուջեն։ Զիջումներ կային, որոնք կարոդ էին կատարվել 1997֊ին՝ առանց վտանգի ենթարկելու Ղարա– բաղի ժողովրդի արտաքին ու հողի ապագան եւ անվտանգությունր։ Անկախ բանաձեւերից ու կարգախոսներից՝ հայկական կողմն ըստ ամենայնի ա– պագայում կատարելու է զիջումներներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկ, եւ այսօրվա աղքատացած ու ապագայի զիջումների միջեւ տարբերությունը լինելու է ավելի խորհրդանշականցամաքով շրջապատված մի երկրի համար, որը տեխնիկապես դեռևս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև տարբերություններն ավելին են, քան իրական։ ժամանակը հայկական կողմի օգտին չի գործում՝ անկախ Ադրբեջանում իրադարձությունների զարգացումներից։ Բանակցություններում հայկական կողմի 1997֊ին ունեցած աոավելութ– յուններր հետագայում կարող են եւ չլինել։սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների և մեկ շնչին ընկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանը նույնպես գտնում Տեր֊Պետրոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր, որ տնտեստթյունր կարող է զարգանալ, որ Քոչարյանի թվարկած բոլոր գործոններր կարեւոր էին պետության ու տեղին։ Սակայն նա համոզված էրդրա առաքելության նրա սահմանմամբ, որիր դիրքորոշումներով այն հարցերում, այնուամենայնիվթե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը և արտաքին քաղաքականության սկզբունքները, բոլոր այդ ոլորտներում լավագույն ջանքերն ու առավելագույն արդյունքներն անգամ բավարար չեն լինի ժողովրդի կենսամակարդակի որակապես նշանակալի փոփոխություն առաջացնելու համար։ Բացի որոնք բխում են այդիսկ անվտանգության պահանջներից, որքան էլ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը համաձայն լիներ իր վարչապետի հետ նշանավոր էր նաև այն հարցումդերով, թե Հայաստանր կարող է բարելավել որ իր դիվանագիտական գործունեությունը, աշխարհայացքում նա չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպե՛ս հայկական կամ որեւէ այլ դիվանագիտություն կարող հատկացնում էր փոխել տարածքային ամբողջականության ու գրավված տարածքների հարցում մյուս երկրների դիրքորոշումը։ Այլ կերպ ասած՝ նա չէր կարողանում այդ երկրների դիրքորոշումների մեջ որեւէ վտփո– խության հեռանկար տեսնելհակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաև հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ թվում նաեւ «Հայաստանի բարեկամների» դիրքորոշումներումառճակատումը, որոնց քաղաքականությունները հիմ– նըված էին իրենց սեփական ազգային շահերի վրասովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, եւ որոնք ունեին իրենց փաստացի առկա կամ պոտենցիալ ղարաբաղները։ Ռուսաստանն ուներ Չեչնիա եւ շատ ուրիշ պոտենցիալ չեչնիաներ, Հունաստանն ուներ Կիպրոս եւ էգեյան կղզիԱնՐ՛ Իրանն ուներ իր «Հարավային Ադրբեջանը» , եւ նույնիսկ Ֆրանսիան ուներ իր Կորսիկան։ Ավելին՝ հետխորհրդային աշխարհաքաղաքական միջավայրում, արդա– բացիորեն թե սխալմամբ, սակայն միջազգային հանրությունը տարածքային ամբողջականությունդ դիտում է իբրեւ միջազգային անվտանգության ու կայունության արժեքավոր սկզբունք։հակադիր քաղաքական աշխարհայացքների և դրանցում Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։

Ռ․ Քոչարյանն Հարցը հետևաբար հետևյալն է․ արդյոք Հայաստանն ու իր րնկեբակիցնեբըՂարաբաղը կարո՞ղ են գնալ աշխարհայացքների այնպիսի առճակատման, ներառյալ Ղարաբաղում Քոչարյանի թալած ղեկավարներրորը կարող է արյունահեղության վերածվել, պատերազմը շահած էին համարում, եւ եթե պայքարի մեկ այլ փուլ սկսվեր, այնտեղ նույնպես, ըստ նրանց, շահելու էին։ Նրանք գտնում էին, որ բանակցություններր85պետք է ամրապնդեին հաղթանակը եւ հայերին այն իրացնելու ժամանակ տային։կամ նույնիսկ այսպես՝ կարո՞ղ են Հայաստանն ու Ղարաբաղը սովորական քաղաքականություն վարել։

Ես վստահ եմ, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1997 թ․ մարտին Ռ․ Քո– չարյանին հրավիրեց Հայաստանի վարչապետի պաշտոնում աշխատելու, որպեսզի նրան իր տեսակետն ապացուցելու հնարավորություն տա։ Որպես վաբչապետ, Քոչաբյանր տնտեսական ու սոցիալական ոլորտների վրա փակատաբ վերահսկողություն եւ պատասխանատվություն ուներ։ Կառավարության մեջ վեճերի դեպքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը մնում էր միայն հաշտարար դատավոր եւ շարունակում էր որոշել արտաքին քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն է պարադոքսներով ու բանակցությունների ընթացքը։հակասական երևույթներով։

1997֊ի սեպտեմբերին, իր նոր վարչապետի գործունեությունից վեց ամիս անց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը պետք է որ իր ճշմարտացիության մեջ ավելի վստահ լիներ, քան երբեւէՏեր֊Պետրոսայնն ստիպված եղավ հրաժարական տալ, քանի որ տնտեսական ցու– ցանիշները նկատելի բարելավման նշաններ ցույց չէին տափս։ Ռ․ Քոչարյանն իր հերթին կարծես թե համարում իբրև բանակցությունների հիմք էրընդունել մի փաստաթուղթ, արդաբացիորեն կամ ոչորը Ղարաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճանաչմամբ, սակայն նաև չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավիճակը, որ իր ունեցած իշխանությունը բավարար չէ իր տեսակետն ապացուցելու նաև չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, բացառում էր Ղարաբաղի համարանցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումը, եւև հնարավորություն էր ընձեռում ապագայում որևէ լուծման, քանի դեռ ինքը ջանում ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ 1998֊ին Նախագահ Քոչարյանն ու Քոչարյանի հետ գործակցող Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ավանդական ընդդիմությունը իբրև բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթ, որը Ղարաբաղը տեղադրում է արդարացնել իր վերլուծություններըԱդրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջ, Լեռնային Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջոլս՝ անհարկի է։մի բանաձև, որը հեշտությամբ կարելի է ընկալել իբրև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձև։

Մի հետաքրքիր երեւույթ կա, որ դժվար թե հատուկ է սոսկ հայկական քաղաքական մշակույթին։ Բախվելով ձախողման կամ դրա86հնարավորության հետ՝ վարչակազմի բազմաթիվ բարձրադիր պաշտոնյաներ իրենց մասնակի կամ ամբողջական ձախողումր բացատրում Քաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել էին իրենց իրավասությունից դուրս բնագավառների զարգացումների ու որոշումների վրա ներազդելու հնարավորություն չունենալովճանաչել 1995֊ի Սահմանադրական հանրաքվեի, այսինքն՝ Ազգային ժողովի և 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը հեռացավ, նույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանը, Ազգային ժողովին և այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Միևնույն ժամանակ, երկու կուսակցություն՝ Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ) և Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), որոնք պնդում էին, որ բավականաչափ իշխանության չունեն կամ չեն ունեցել։ Քչերն են հարցականի տակ դրել սեփական վերլուծությունների ճշգրտությունըօրենքները հարգվեն, իրենց վարչական կարալությունր կամ ունակությունները։ Այս ախտանիշով կարող է բացատրվել Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի նախկին պաշտոնյաների շարքից նախագահության թեկնածուների մեծ թիվը, նախկին վարչապետ Վազգեն Մանուկյան, Նախագահի նախկին գլխավոր խորհրդական Աշոտ Մանուչարյան, Անվտանգության նախկին նախարար եւ Ղարաբաղի հարցով բանակցող Դավիթ Շահնազարյան։իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք և խախտել անպատիժ։

Ես լուրջ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության կողմից համարվեց ընտրությունների կեղծման վկայություն, իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական տարաձայնությունների հնարավորությունը չեմ բացառում։ Երկբի առջեւ այնքան վճռորոշ հարցեր են ծառացածակտ։ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում էր Ղարաբաղը «ծախել», սակայն նույնը չէր նշանակում 1998 թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի կողմից առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն էր համարվում, որ գործընկերների միջեւ առկա կամ ծագող խնդիրների կապակցությամբ լուրջ տարաձայնությունների ի հայտ գալը նորմալ երեւույթ է։ Սակայն այս հայտանիշը միտված է նաեւ քողարկելու ի– րենց վարած քաղաքականության կամ անհատական ձախողումները։սակայն նույն այդ դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։

Ռ․ Քոչարյանն անպայմանորեն ձախողված չէր։ Վեց ամիսը չափազանց կարճ ժամկետ է գնահատելու համար, թեեւ, երբ նա ընդունեց վարչապետի պաշտոնը, ինքն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի քաղաքականությունը համարվում էր«արևմտամետ», որ մամուլից խնդրեց վեց ա– միս՝ ցույց տալու համար, թե իր կառավարումն ի՛նչ տարբերություն կարող է առաջացնել։ Դա 1997֊ի մարտին էր։ ԵԱՀԿ առաջարկությունների շուրջ հասարակական բանավեճն սկսվեց սեպտեմբերի ա– ռաջաբկի չնայած գերազանց հարաբերություններ էին զարգացել Իրանի ու Ռուսաստանի հետ՝ ներառյալ վերջինիս հետ եւ ոչ թե մայիսի կամ հուփսի տարբերակների հետ։ Այնպես որ վեց ամսում Ռ․ Քոչաբյանը առնվազն պետք է որ պար– զած փներ, որ տնտեսության տեղաշարժն այնքան հեշտ չէ, որքան կարծում էր։ Երեւանը Մտեփանակերտը չէր՝ ամենազանազան ա– ռումներով։ Նա գուցե նաեւ եկել էր մի եզրակացության, որ ներքին երբևէ եղած առաջին Բարեկամության ու արտաքին գործերում համագործակցության մեծ պայմանագիրը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ներգրավվածության շա– րունակումր խոչրնդոտ է այն գործելակերպի համար, որով ինքը ցանկանում էր առաջ ընթանալ։ ժամանակը ցույց կտա, թե Ռ․ Քո– չաբյանի վարմունքը բացատրելու մեջ ինչքանով նշանակափ դեր էր կատարում, եթե առհասարակ կատարում էր, ամբողջական վերահսկողություն ունենալու մղումը։հրաժարականից հետո երկու երկրների հետ լարված դիվանագիտական հարաբերությունները գնահատվում են իբրև «գերազանց» հարաբերություններ և իբրև ազգային շահերի վրա հիմնված առողջ արտաքին քաղաքականության վկայություն։

87Ամեն դեպքումԼավ սփոփանք կլիներ, ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ պարզելու համար տնտեսության կարեւորությունը թե՛ Հայաստանի քաղաքականության մեջեթե ի վերջո ժամանակը ցույց տար, թե՛ որ այս պարադոքսներն ու հակասական երևույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշում, որի դեպքում կարելի է գայթակղվել այն բացատրությամբ, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում են ավելի զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեև դա կարող է ճիշտ լինել որոշ կուսակցությունների ու գործիչների համարառնչությամբ, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրների հարաբերականացումը, ինչպիսիք Ղարաբաղի, անվտանգության, ինչպես նաեւ Ղաբաբաղի նշանակալիությունը Հայաստանի ներքին ու արտաքին քաղաքականության մեջ։ Ավելի երկար ժամանակի կարիք չկար՝ տեսնելու համար, թե ինչպես են արտաքին Սահմանադրության ու ներքին քաղաքականություններն անքակտելիորեն միահյուսված փոքրիկժողովրդավարության խնդիրներն են, աղքատացած արդեն բարձրացնում է արժեքների ու ցամաքով շրջապատված մի եբկրի համարնպատակների հիերարխիայի հարցը։ Ի վերջո, որր տեխնիկապես դեռեւս պատերազմի մեջ է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ տարբերություններն ավելին ենի՞նչն է կարևոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհը, քան սոսկ տնտեսական աճի ցուցանիշների եւ մեկ շնչին րնկնող եկամտի վերաբերյալ քանակական վերլուծության խնդիրները։ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երևույթներն իմաստ են ստանում։

Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի դիրքորոշումը նշանավոր էր պետության ու դրա առաքելության նրա սահմանմամբՆույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն է, իր դիրքորոշումներով ինչպե՞ս է յուրաքանչյուրը տեսնում այն հարցերումպետության դերը, թե ինչպես ապահովել Հայաստանի անվտանգությունը եւ արտաքին քաղաքականության սկզբունքներըորը նա ցանկանում է առաջնորդել։ Եվ, որոնք բխում են այդ իսկ անվտանգության պահանջներիցի վերջո, նշանավոր էր նաեւ ի՞նչ տեղ է գրավում Ղարաբաղն այս ամենի մեջ։ Ո՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմը, կամ ո՞րն է այն դերովպրոբլեմը, որ իր աշխարհայացքում նա հատկացնում էր հակամարտությանը։ Լ․ Տեր֊Պետյտսյանի հրաժարականին նախորդած, ինչպես նաեւ հրաժարականից հետո կատարված իրադարձությունները վկայում են, որ այդ առճակատումը, սովորական ներքաղաքական պայքարից առավել, հակադիր յուրաքանչյուր կուսակցություն կամ քաղաքական աշխարհայացքների եւ դրանցում գործիչ փորձում է լուծել Ղարաբաղի խնդրին վերապահված տարբեր դերերի բախում էր։միջոցով։

==Քաղաքական դաշտ II․ <i>Վերադառնալով Ղարաբաղի խնդրին</i>==Անկախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Հայաստանի քաղաքականությունն ավելի քան լեցուն քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններով, որոնք ներկայանում էին ծայրահեղ աջից մինչև ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, եթե այստեղ առհասարակ տեղին է պարադոքսներով ու հակասական երեւույթներով։ավանդական տերմինաբանության գործածումը։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ է, որ պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահողը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտ, իսկ սովորաբար չբացահայտված այս հակադրությունը հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ և հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ստիպված եղավ հրաժարական տալու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում էին առաջին ճամբարի միջուկը և պաշտպանում էին հետևյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակի, քանի որ իբրեւ բանակցությունների հիմք հաղթահարել տանջահար անցյալը, խուսափել գաղափարախոսական կապանքներից և պրագմատիկ այլ ուղի բռնել։ Այս խումբը միավորում էր ընդունել մի փաստաթուղթշարք քաղաքական գործիչների ու խմբավորումների, որը Ղաբաբաղին չէր ապահովում իր անկախ կարգավիճակի ճւսնաչ– մամբորոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցան, սակայն նաեւ չէր կանխորոշում տարածքի ապագա կարգավի– ճակր, նաեւ չէր ճանաչում Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունըիմ կարծիքով, բացառում էր Ղարաբաղի համար անցանկալի կարգավիճակի պարտադրման նպատակով ուժի կիրառումըկիսում էին միևնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրնատ Բագրատյանը (1993-1996), եւ հնարավորություն էր րնձեոում ապագայում որեւէ լուծման, ներառյալ անկախության համար։ Մինչդեռ՝ 1998֊ին Նախագահ Քոչաբյանն ու Քոչարյանի հետ գործակցող նախկին Անվտանգության նախարար և Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի ավանդական րնդդիմությու– նը իբրեւ բանակցությունների հիմք ընդունեցին մի փաստաթուղթՏեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավիթ Շահնազարյանը, որը Ղարաբաղը տեղադրում է Ադրբեջանի հետ մի «ընդհանուր պետության» մեջմնաց անկախ քաղաքական գործիչ, մի բանաձեւխորհրդարանի անդամ Էդուարդ Եգորյանը, որը հեշտությամբ կարելի է ընկալել իբրեւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման ձեւ։որև ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբը, և այլն։

Քաղաքական որոշ կուսակցություններ մերժել Երկրորդ ճամբարը Հայաստանին ու հայ ժողովրդին վերագրում էին ճանաչել 1995֊ի Սահմանադրության հանրաքվեի«բարձրագույն» գաղափարի, Ազգային ժողովի եւ 1996֊ի նախագահական ընտրությունների օրինականությունը։ Երբ Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանը հեռացավ, նույն այդ կուսակցությունները հանկարծ օրինականություն շնորհեցին նույն այդ Սահմանադրությանըիդեալի, Ազգային ժո– ղովին եւ այդ Սահմանադրության համաձայն ընտրված պաշտոնյաներին։ Սիեւնույն ժամանակ, երկու կուսակցություն՝ առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍԱԺՄ) եւ , Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), որոնք պնդում էինՀայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցությունը (ՀԴԿ), որ օրենքները հարգվենյուրաքանչյուրն իր ուրույն ձևով, ի– րենց իրավունք էին վերապահում խախտել դրանք եւ խախտել անպատիժ։փառաբանում էր «ազգային գաղափարախոսությունը», որը, նույնիսկ եթե ձևակերպված չէր, Հայաստան պետությանն ու նրա ժողովրդին մի նախասահմանված դեր էր հատկացնում՝ շատ ավելի բարձր, քան ժողովուրդն ինքն էր իր համար պատկերացնում։

89Եվրոպայի անվտանգության եւ համագործակցության կազմակերպության ընտրությունների դիտորդների զեկույցը 1996֊ին ժամանակի ընդդիմության կողմից համարվեց րնտրությանների կեղծման վկայություն, իսկ 1998֊ին՝ քաղաքական ակտ։ Երկրագնդի վրա Հայաստանի կողմից Ղարաբւտլի անկախությունը չճանաչելը 1992 թ֊ին նշանակում ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ և միմյանց ավելի ու ավելի ընդդիմացող հայացքները մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու համար մոլեգին պայքարն այն ձևով, որով այն պատկերանում էր Ղարաբաղը «ծախել»դրա գաղափարախոսներին, սակայն նույնը չէր նշանակում 1998թ֊ին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի կողմից առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման ձգտումը դավաճանություն կարող անհանդուրժողականություն և անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպ, որը մարմնավորում էր համարվումազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, սակայն նույն այդ դիրքորոշումը Քոչարյանի վարչակազմի կողմից՝ արդեն այդպիսին չէ։և որի անունն էր Լևոն Տեր֊Պետրոսյան։

Լավ սվտփանք կփներ, եթե ի վերջո ժամանակը ցույց տար, որ այս պարադոքսներն ====Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու հակասական երեւույթները սովորական ներքաղաքական պայքար են մատնանշում, որի դեպքում կաբելի է գայթակղվել այն բացատրությամբ, թե իշխանության գալուց հետո կուսակցություններն ու քաղաքական գործիչները գործում են ավեփ զգուշորեն ու պատասխանատվությամբ։ Թեեւ դա կարող է ճիշտ լի– նելորոշ կուսակցությունների ու գործիչների առնչությամբ, մյուսների պարագայում այնպիսի հիմնախնդիրնեբի հարաբերականացումը, ինչպիսիք Ղարաբաղի, անվտանգության, արտաքին քաղաքականության, Սահմանադրության ու ժողովրդավարության խնդիրներն են, արդեն բարձրացնում է արժեքների ու նպատակների հիերաբ– ^ խիայի հարցը։ Ի վերջո, ի՞նչն է կարեւոր գործող անձանց համար։ Ի՞նչ է այն աշխարհը, ուր այս փոփոխություններն ու հակասական երեւույթներն իմաստ են ստանում։ՀՀՇ֊ն====

Նույնիսկ եթե կուսակցության կամ քաղաքական գործիչների նպատակը իշխանության հասնելն էԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի համար պետականության նպատակն այն էր, ինչպե՞ս որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց շահերը, խնդիրները և անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է յուրաքանչյուրը տեսնում , որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն պետության դերըձևով, որը նա ցանկանում է առաջնորդել։ Եվինչպես իրենք են դնում իրենց խնդիրները, ի վերջոսահմանում իրենց ազգային շահերը և հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձևով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, ի՞նչ տեղ է գրավում Ղարաբաղն այս ամենի մեջ։ Օ՞րն է Ղարաբաղի պրոբլեմըայնպիսի պայմանների երաշխավորումը, կամ ո՞րն է որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, և այն պրոբլեմըխնդիրների հաղթահարումը, որ յուրաքանչյուր9()կուսակցություն որոնք սպառնում են կամ քաղաքական գործիչ վարձում է լուծել Ղարաբաղի միջոցով։վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափոխումը և ժողովրդի բարեկեցության ապահովումը ժամանակ են պահանջում, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղափոխություն, գաղափարախոսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գործառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող փոխարինել ժամանակին, գերեռանդուն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությունը։ Անկախության նպատակն էր Հայաստանի ժողովրդին հնարավորություն տալ զգալու և գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդները։

ՊՐԱԳՄԱՏԻԿՆԵՐ ԵՎ ԱՆՐՋՈՂՆԵՐակախությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի քաղաքական կյանքը լցվեց կուսակցություններով, որոնք ներկայացնում անկախության երաշխիքը որոնում էին ծայրահեղ աջից մինչեւ ծայրահեղ ձախ ներկապնակի բոլոր երանգները, եթե այստեղ առհասարակ տեղին է ավանդական տերմինաբանության գործածամր։ Սակայն պայքարի մի հատուկ տեսակ է, որ պայմանավորեց քաղաքական պայքարի ենթահալր Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի օրոք։ Երբեմն ակնհայտհավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ սովորաբար չբացահայտված առավելագույն անվտանգությունը՝ բոլոր հարևանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս հակադրությունր հասավ «աղանդների» պայքարի մակարդակին՝ հիշեցնելով չորրորդ եւ հինգերորդ դարերի աստվածաբանական վեճերը։պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր և ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարևանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել և անվտանգության նոր համակարգը չէր կազմվել, Հայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։

Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանն ՀՀՇ֊ի համար Ղարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության ու Հայոց համազգային շարժումը (ՀՀՇ) ներկայացնում կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1998֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում էին առաջին ճամբարի միջուկը ե պաշտպանում էին հետեւյալ աշխարհայացքը․ Հայաստանն ու հայ ժողովրդին հասցնել նորմալ վիճակի, հաղթահարել տանջահաբ անցյալը, խուսափել գա– ղափարախոսական կապանքներից եւ պրագմատիկ աղի բռնել։ Այս 1աււմբը միավորում Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակը հարմարեցվեց ետխորհրդային իրողություններին։ Ղարաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էր մի շարք քաղաքական գործիչների ու խմբավորումների, որոնք ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հետ առանձին հարցերում տարաձայնություններ ունեցանորքան էլ այն խիստ յուրահատուկ և էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, սակայն, իմ կարծիքով, կիսում էին միեւնույն հիմնական համոզմունքները։ Դրանցից էին Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմում վարչապետ Հրանտ Բագրատյա– նը (1993֊1996), նախկին Անվտանգության նախարար եւ ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի խորհրդական Դավհթ Շահնազարյանը, որը մնաց անկախ քաղաքական գործիչ, խորհրդարանի անդամ էդուարդ ԵգորյանըՏեր֊Պետրոսյանը գտնում էր, որը ՀՀՇ֊ից դուրս գալուց հետո կազմավորեց խորհրդարանի «Հայրենիք» խումբըոր տնտեսապես, եւ այլն։սոցիալապես և քաղաքականապես թույլ և դիվանագիտության մեջ մեկուսացված Հայաստանը պիտանի չէր լինի Ղարաբաղի տարածքի կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։

Երկրորդ ճամբարը Հայաստանին ՀՀՇ֊ի և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Ղարաբաղյան պատերազմը պարտադրված էր Ղարաբաղին ու հայ ժողովրդին վերագրում Հայաստանին, և այն պետք էր «բարձրագույն» գաղափարիշահել, իդեայիքանի որ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր կարող նոր ցեղասպանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, առաքելության կամ հատուկ կարգավիճակի հասնելու դերը։ Վազգեն Մանուկյանի ղեկավարած Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՍ)հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր, Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ), Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) եւ Հայաստանի դեմոկրատական կոաակ–9։որպեսզի Հայաստանին ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն ընձեռվեր։

ցությունը (ՀԴԿ), յուրաքանչյուրն իր ուրույն ձեւով, փառաբանում Ըստ այդմ՝ Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էր «ազգային գաղափարաիասությունր», որը, նույնիսկ եթե ձեւակերպված այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանը տարածքային հավելում չէրորոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետք է լուծվեր միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ Ղարաբաղի կենսական շահերի, Հայաստան պետությանն ու նրա ժողովրդին մի նախասահմանված դեր էր հատկացնում՝ շատ ավելի բարձր, քան ժողովուրդն ինքն էր իր համար պատկերացնում։այլ ոչ թե ձևական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման վրա։

Երկրագնդի վրա Հայաստանի Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը, բարեփոխումների ու հայության զբաղեցրած տեղի այս երկու տարամետ եւ միմյանց ւսվեփ անկախության ամրացման համար քաղաքական, տնտեսական ու ավելի ընդդիմացող հա– յացքներր մթագնեցին ամեն մի նորմալ բանավեճ։ Հայաստանի ոգու սոցիալական բազա ստեղծելու առումով, խաղաղության պայմանագրի դերը վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար մոլեգին պայքարն այն ձեւովնա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծում, որով այն պատկերանում որը բացառում էր դրա գաղափարախոսներինԱդրբեջանի գերակայությունը Ղարաբաղի նկատմամբ, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէր , ինչ ուրիշներ կարող անհանդուրժողականություն եւ անձնական ատելություն չծնել այն հերձվածողի հանդեպէին ցանկանալ, որը մարմնավորում սակայն այն ամենն էր ազգային գաղափարախոսության բացակայությունը, եւ որի անունն ինչ անհրաժեշտ էր Լեւոն Տեբ֊Պետրոսյան։Ղարաբաղին։

Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊նԼ․ Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի Ղարաբաղի անվտանգության համար պետականության նպատակն այն ոչ անհրաժեշտ տարածքների վերադարձը լինելու էր խաղաղության այդ պայմանագրին հասնելու միջոցը։ Առանց կարգավիճակի համաձայնության խաղաղության պայմանագիրն ընդունելի էր, քանի որ Հայաստանի քաղաքացիները իրենք կարողանան սահմանել իրենց սեփական շահերը, խնդիրներր եւ անվտանգության հասնելու ռազմավարությունը։ Պետականությունը մի մեխանիզմ է, որի միջոցով տվյալ երկրի բնակիչներն ապահովում են միջազգային հանրության մեջ իրենց օրինական տեղը՝ այն ձեւով, ինչպես իրենք են դնում իրենց սեփական խնդիրներըփաստորեն, սահմանում իրենց ազգային շահերր եւ հետապնդում դրանք իրենց հարմար ձեւով։ Կառավարության նպատակներն են երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ապահովումը, այնպիսի պայմանների երաշխավոբումը, որոնք հանգեցնում են քաղաքացիների քաղաքական, տնտեսական ու սոցիալական բարեկեցության, եւ այն խնդիրների հաղթահարումը, որոնք սպառնում են կամ վտանգում այդ նպատակները։ Հասարակության վերափո– « խումր եւ ժողովրդի բարեկեցության ապահովումր ժամանակ են պահանջում, դրանք լավագույնս երաշխավորված են լինում, երբ իրականացվում են շրջահայացությամբ։ Ոչ մի հեղավախություն, գաղա– վւարաիտսություն կամ ռեժիմ չի կարող ստեղծել ակնթարթային տնտեսական զարգացում կամ արդյունավետ գոբծառող կառույցներ։ Գաղափարախոսական ավյունը չի կարող վախարինել ժամանակին, գերեռանւաւն ազգայնականությունը չի կարող փոխարինել շրջահայացությանը։ Անկախության նպատակն անձեռնմխելի էր թողնում Ղարաբաղի փաստացի կարգավիճակը՝ Ադրբեջանից անկախ և Հայաստանի ժո–92ղովբդին հնարավորություն տալ զգալու եւ գործելու այնպես, ինչպես անում են նորմալ ժողովուրդներըԼ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն Հայաստանի անկախության ե– րաշխիքը որոնում էին հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության մեջ, իսկ առավելագույն անվտանգությունր՝ բոլոր հարեւանների հետ լավ հարաբերությունների մեջ։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը այս պրագմատիկ արտաքին քաղաքականության մասն էր եւ ժողովրդի կյանքի նորմալացման նախապայմանը։ Քանի դեռ բոլոր չորս հարեւանների հետ նորմալ հարաբերություններ չէին հաստատվել եւ անվտանգության նոր համակարգ չէր կազմվել, Հայաստանն անվտանգության երաշխիքներ էր փնտրելու այլուր, ինչպես այդ կատարվեց 1997֊ին՝ Ռուսաստանի հետ պայմանագրով։գրեթե միավորված։

ՀՀՇ֊ի համար Դարաբաղյան հիմնախնդրի էությունը կայանում էր Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության ու կոլեկտիվ իրավունքների ապահովման մեջ։ 1988֊ին այդ իրավունքները հետապնդվում Հակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաև ավարտվելու էին Հայաստանի հետ միավորման նպատակի միջոցով։ 1992֊ին այդ նպատակր հարմարեցվեց ետխոբհբդային իրողություններին։ Ղա– բաբաղը Հայաստանի խնդիրներից մեկն էրշրջափակումները, որքան էլ այն խիստ յուրահատուկ եւ էական լիներ։ Ո՛չ դրա էությունը, ո՛չ լուծման ռազմավարությունը չեն կարող սահմանվել կամ հետապնդվել Հայաստանի իրողություններից անջատ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը գտնում բացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էրտրվելու, որ տնտեսապես, սոցիալապես Հայաստանը դեր ունենա տարածաշրջանային ու քաղաքականապես թույլ եւ դիվանագիտության միջմայրցամաքային կապերի մեջ մեկուսացված Հայաստանր պիտանի չէր լինի , և վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանը վտանգավոր ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի տարածքի կամ ժողովրդի պաշտպանության համար։հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարևաններից երկուսի հետ ևս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր և կմեղմեր մյուս երկու հարևանի՝ Վրաստանի ու Իրանի, ինչպես նաև միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։

ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար Դարաբաղյան պատերազ– մր պարտադրված Մնում էր պետության հարաբերությունների հարցը իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետություն էր Ղարաբաղին ու Հայաստանին, եւ այն պետք որ պատկանում էր շահելիր քաղաքացիներին, քանի թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե որևէ հայ որտեղ է բնակվում և թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի ոչ մի կառավարություն չէր կարալ նոր ցեղասպանություն կամ տեղահանություն թույլ տալ։ Սակայն երբ նրանց անվտանգությունն արդեն ապահովված լիներ, հիմնախնդիրը պետք կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է լուծվերողջ հայության, որպեսզի Հայաստանին նրա իղձերի ու Ղարաբաղին նորմալ վիճակի հասնելու հնարավորություն րնձեռվեր։երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ լինել։

Ըստ այդմ՝ Ղարաբաղի պատերազմը պաշտպանողական պատերազմ էրՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծիքով, այլ ոչ թե նվաճողական։ Հայաստանր տարածքային հավելում չէր որոնում ընդհանրապես։ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պետությունը պետք է լուծվեր ստանձներ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ էին իր շահերի համար և իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաև իր ներդրումն է կատարում, միջազգային օրենքի շրջանակներում՝ սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկրների հայության շահերն ու կարիքները։ Ամեն դեպքում, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերը, բացի Ղարաբաղի կենսական շահերիու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքից, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ ժողովուրդ են պատմականորեն և, որոշ չափով, մշակությային առումով, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյուռքահայերը այլ ոչ թե ձեւական կամ խորհրդանշական առավելությունների հիման երկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք և վայելելու բոլոր բարիքներն ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, սակայն հարաբերությունները պետք է հիմնված լինեին փոխադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։

93IԼ․ Տեբ֊ՊետրոսյանրՍա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է այն համատեքստը, բարեվաիաւմնէրի ու անկախության ամրացման համար որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները և ընդունվում քաղաքականգլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովում, տնտեսական որ յուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ ուղղակիորեն այս իդեալի սահմաններում։ Այն նաև չի արդարացնում ձախողումները՝ անձնական թե քաղաքական, որոնք քայքայեցին քաղաքականությունը և ՀՀՇ֊ի ու սոցիալական բազա ստեղծելու առումով, խաղաղության պայմանագրի դերր վճռորոշ էր համարում։ Դրա համար նա պատրաստ էր ընդունել ադրբեջանական վերջ ի վերջո Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած արժեքների ու հայկական կողմերի փոխադարձ զիջումների վրա հիմնված այնպիսի մի կարգավիճակ ապահովող լուծում, որը բացառում էր Ադրբեջանի գերակայությունր Ղարաբաղի նկատմամբ, ապահովում էր անվտանգության երաշխիքներ՝ ներառյալ սահմանային կարգավորումներ, որոնցով Ղարաբաղը սահմանակից էր դառնում Հայաստանին։ Այս լուծումն այն ամենը չէր, ինչ ուրիշներ կարող էին ցանկանալ, սակայն այն ամենն էր, ինչ անհրաժեշտ էր Ղարաբաղին։նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։

Հակամարտությունը ժամանակին լուծելու դեպքում նաեւ ավարտվելու էին Հայաստանի շրջափակամներրԿուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի մեխանիզմ է, բացվելու էին հաղորդակցության միջոցներն ու ճանապարհները՝ դրանով թույլ էր տրվելուորը բանեցվում է բարձրագույն գաղափարի կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այդ դիրքորոշման, որ Հայաստանը պետությունը նախասահմանված դեր ունենա տարածաշրջանային ու միջմայրցամաքային կապերի է կատարում՝ իբրև այդ բարձրագույն իդեալի իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է և ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով և այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծ, մի սցենար, որը բարձրացնելու է ժողովրդին և նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության մեջկամ ժամանակակից աշխարհում։ Դրանք, եւ վերացվելու էին արտաքին ներդրողների մեծամասնության կողմից Հայաստանդ վտանգավոր ու անապահով վայր գնահատելու հիմքերը։ Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակին լուծումը չորս հարեւաններից երկուսի հետ եւս նորմալ հարաբերություններ կապահովեր եւ կմեղմեր մյուս երկու հարեւանի՝ Վրաստանի ու Իրանիի վերջո, այն նյութն են, ինչպես նաեւ միջազգային մնացած հանրության հետ հարաբերությունների լարվածությունը։որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։

Մնում էր պետության հարաբերությունների հաբցր իր սահմաններից դուրս բնակվող հայության հետ։ Հայոց պետությունը սովորակա՞ն պետության էր, որ պատկանում էր իր քաղաքացիներին, թե՞ այն համայն հայության «տունն» էր՝ անկախ այն բանից, թե որեւէ հայ որտեղ է բնակվում եւ թե որ երկրի քաղաքացի է։ Հայաստանի կառավարությունը պատասխանատո՞ւ է ողջ հայության, նրա իղձերի ====Ա․ Վազգեն Մանուկյանն ու երազանքների համար։ Եվ, ի վերջո, ի՞նչ է նշանակում հայ փնել։ԱԺՄ֊ն====

ՀՀՇ֊ի եւ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կարծիքով, պետությունը պետք Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի ու Վազգեն Մանուկյանի միջև առկա ամենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալության» բառի շուրջ։ Մանուկյանը գտնում է ստանձնեբ այն հարցերի պատասխանատվությունը, որ անհրաժեշտ94էին իր շահերի համար եւ իր սահմաններից ներս ապրող ազգաբնակչության համար։ Պետությունը նաեւ իր ներդրումն պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելը նշանակում է կատարումՀայաստանի ու հայ ժողովրդի անցյալը, միջազգային օրենքի սահմանների շրջանակում՝ պաշտպանելու համար այլ երկբների հայության շահերն ներկան ու կարիքները։ Ամեն դեպքումապագան հանգեցնել անընդունելիորեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելություն, երկրի սահմաններից դուրս բնակվող հայերրսա էլ բխում է նրա այն համոզմունքից, բացի Ղարաբաղի ու դրա բնակիչների մասնավոր դեպքից, հայ ժողովրդի մի մասն էին՝ ոչ֊իրավական առումով։ Հայերը մեկ որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են պատմականորեն եւեն՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովել, որոշ չափովոր այդ ներուժն իրացվի, մշակութային առումովև գտնել այն բնագավառները, նույնիսկ՝ հոգեպես։ Սակայն իրավականորեն սփյոտքահայերը այլ եբկրների քաղաքացիներ են։ Նրանք հնարավորություն ունեն վերադառնալու հայրենիք եւ վայելելու բոլոր բարիքներն ու ստանձնելու քաղաքացիության բոլոր պատասխանատվությունները։ Սակայն ուտոպիստական, նույնիսկ վտանգավոր որտեղ այդ առաքելությունը կարող է իրավական տարբերությունների զանցառումը։ Ազգի երկու հատվածները շատ բան ունեին միմյանց տալու, սակայն հարաբերություն ներր պետք է հիմնված լինեին վախադարձ հարգանքի ու տարբերությունների ընդունման վրա։ի հայտ գալ։

Սա էր աշխարհայացքը։ Այն նվաճումների ցանկ չի պարունակում։ Տեսակետը ներկայացնում է Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն համատեքստըհզորությամբ, որի միջով էին դիտվում պրոբլեմները եւ րնդունվում քաղաքական գլխավոր որոշումները։ Այն չի ապահովումորը կարող է բխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման ու ցավի պատմությունից, որն էլ իր հերթին կարող է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաև միասնության հասնելու, մի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով․ նրանք զգում են, որ յուրաքանչյուր պաշտոնյա յուրաքանչյուր դեպքում գործի այլասիրաբար կամ տղղակրորնն այս իդեափ սահմաններում։ Այն նաեւ չի արդարացնում ձաաողումները՝ անձնական թե քաղաքականկարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության և պետք է գործեն իբրև այդպիսին, որոնք քայքայնցին քաղաքականությունը եւ ՀՀՇ֊ի ութեև մի հատվածը Հայաստանում է, վերջ ի վերջոմյուսը՝ Ղարաբաղում, Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի նկատմամբ ժողովրդի վստահությունդ։ Սակայն ձախողումներր չեն նսեմացնում այս մոտեցման դերը՝ ըմբռնելու համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ղեկավարած Հայաստանի բռնած ուղին եւ հասկանալու համար իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն մեքենան է, որի միջոցով միևնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները կարող են կարգի բերվել և ուժի նոր մակարդակի հասնել, ինչը կապահովի հայոց իդեալը Հայաստանում և դրա ներկայացրած արժեքների ու նպատակների դեմ եղած հակադրությունը։հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերը «համաշխարհային ազգ» են և պետք է հասնեն իրենց առաքելությանը։

Սովորական ընդդիմությունըԿուսակցությունների այս խմբի համար քաղաքականությունը մի մեխանիզմ էԱյդ ուժը, որը բանեցվում է բարձրագույն գաղավւարր կամ իդեալի հասնելու համար։ Ըստ այս դիբքորշմանըստ Վ․ Մանուկյանի, պետությունր նախասահմանված դեր է կատարում՝ իբրեւ այդ բարձրագույն իդեափ իրականացման գլխավոր միջոց։ Քաղաքականությունը ոչ սկսվում է եւ ոչ էլ ավարտվում ժողովրդով եւ այդ ժողովրդի կողմից սահմանված իր95կարիքներով։ Այստեղ ժողովրդից ակնկալվում է տեսանողի կողմից պատրաստված սցենարին համապատասխան վարքագիծդրսևորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը, մի սցենարորտեղ հրաշքն ի հայտ եկավ։ Այն ցույց տվեց, որ «Հայկական հարցը» հասանելի է։ Մանուկյանը հավատում էր Հայկական հարցի արժեքին, որը բարձրացնելու ինչը բացատրում է ժողովրդին եւ նրան համապատասխանեցնելու տվյալ գաղափարով իրեն հատկացված դերին։ Գաղափարաբանական հիմունքով տեսակետները բացառիկ չեն պատմության ՀՅԴ֊ի հետ մերձեցմամբ։ Դեռևս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ կամ ժամանակակից աշխարհում։ ԴրանքՄանուկյանը քննարկում էր Արևմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում էր սակայն, ի վերջո, այն նյութն են, որով կերտվում են տոտալիտար ռեժիմները։որ անկախությունը պետք է այդ պահանջից առաջ իրականացվի։

Ա․ Վազգեն Մանուկյանն ու ԱԺՄ֊նԼեռն Տեր֊Պետրոսյանի ու Վազգեն Մանուկյանի միջեւ առկա ա– մենալուրջ տարաձայնությունները պտտվում էին «նորմալություն» բառի շուրջ։ տեսակետից, արևմտյան տիպի ժողովրդավարությունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էէր, որ պետության ողջ փիլիսոփայությունն այդ բառի վրա հիմնելր նշանակում է «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ու հայ ժողովրդի անցյալըժողովրդին դարձրել է բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» և ժողովրդին վերածել արգահատելի պստիկ խանութպանների, ներկան ու ապագան հանգեցնել անընդունելբո– բեն սահմանափակ հայեցակարգի։ Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայությունն ունի բարձրագույն առաքելությունորոնք իրենց առօրյա չնչին հացը վաստակելու հետևից են ընկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալ, սա էլ բխում չի կարող տեսնել, թե իր համար ինչն է նրա այն համոզմունքիցլավ, որ հայերը հատուկ ժողովուրդ են՝ բացառիկ ներուժով։ Պետության նպատակներն են՝ ապահովելչի կարող տեսնել լույսը։ Նա իր այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներ․ «Ժողովուրդը համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու և ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին և չարձագանքեց նաև «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15.000 կամ 20.000 ցուցարարներին մատնանշել իբրև «ժողովուրդ» և կարող էր այլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքը», որ այդ ներուժն իրացվիսոսկ իբրև սկիզբ դրսևորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, եւ գտնել դրա նախագահին առևանգելու և խոշտանգելու իր ուժի ու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համար Մանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել այն բնագավառնեբր, որտեղ այդ առաքելությունր կարող է ի հայտ գալ։ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։

Ըստ Վ․ Մանուկյանի՝ հայերը հատուկ ազգ են իրենց այն հզորությամբՄանուկյանի համար փոփոխության բանալին ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց որ դա տեղի ունենա, որը կարող է բխեցվել հայ ժողովրդի կեղեքման նոր Հայաստանն ու ցավի պատմությունիցվերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու համար մյուս պրոբլեմները, որն էլ իր հերթին կարող է վերածվել հրաշքների հասցնող ներքին ուժի։ Հայերը բացառիկ են՝ նաեւ միասնության հասնելու, մի կենտ անհատի չափ միասնանալու ներուժով, նրանք զգում են կամ կարող են հանգել մեկ միասնական ամբողջության եւ պետք է գործեն իբրեւ այդպիսին, թեեւ մի հատվածը Հայաստանում է, մյուսը՝ Ղարաբաղում, իսկ ուրիշներ՝ ցիրուցան։ Պետությունն այն մեքենան է, որի միջոցով այդ միասնությունը կարոդ է իրականացվել, որի միջոցով միեւնույն հավաքական էության ցաքուցրիվ այդ բաղադրիչները կարող են կարգի բերվել եւ ուժի նոր մակարդակի հասնել, ինչր կապահովի հայոց իդեսղր Հայաստանում եւ դրա հատուկ տեղն աշխարհում։ Հայերր «համաշխարհային ազգ» են եւ պետք է հասնեն իրենց առաքելությանը։թվում և Ղարաբաղի պրոբլեմը։

Այդ ուժը, ըստ Սակայն անհրաժեշտ էր ունենալ այդ ճիշտ ղեկավարությունը։ Վ․ Մանուկյանի, դրսեւորվեց Ղարաբաղի պատերազմում։ Ղարաբաղը եղավ այն ասպարեզը, որտեղ հրաշքն ի հայտ96եկավ։ Այն ցույց տվեց, որ «Հայկական հարցը» հասանեփ է։ Մանուկյանը հավատում գտնում էր Հայկական հարցի արժեքին, ինչը բացատրում է ՀՅԴ֊ի հետ նրա մերձեցումը։ Դեռեւս 1989֊ին մի հարցազրույցի մեջ Մանուկյանը քննարկում էր Արեւմտյան Հայաստանի տարածքների վերականգնման պահանջի իրականությունը։ Նա նշում որ ինքն էր սակայնանձը, որ անկախությունը պետք միակ անձը, որն զգում է այդ պահանջից առաջ իրականացվի։իր ազգի պատմության ցավն ու տառապանքը, այն միակը, որն ունի ներքին ուժ ու հաստատակամություն՝ վերափոխելու պատմությունը, ժողովրդին վեր հանելու իր կեղեքված, այլասերված, ծույլ ու բարոյալքված վիճակից և վերածելու բարոյապես մաքուր, արգասավոր, եռանդուն, արդյունավոր և, անշուշտ, հատուկ ազգի։

Մանուկյանի տեսակետից, արեւմտյան տիպի ժալովբդավաբութ– յունը հաստատ չի կարող հանգեցնել Հայաստանի ուժի բացահայտմանը։ Վ․ Մանուկյանը գտնում էր, որ «նորմալության» պահանջը Հայաստանի ժողովրդին դարձրել Եթե այս ամենը մի քիչ առեղծվածային է բարոյական արժեքներից զուրկ «քնած զանգված» եւ ժողովրդին վերածել արգահատեփ պստիկ խանութպաններիթվում ու խորհրդավոր, որոնք իրենց առօրյա չնչին հացր վաստակելու հետեւից են րնկած։ Նման ժողովուրդն իր ուժը չի կարող զգալ, չի կարող տեսնել, թե իր համար ինչն պատճառն այն է լավ, չի կարող տեսնել լույսր։ Նա իր որ այս արհամարհանքի համար բավականաչափ հիմք ուներյուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է թե՛ առեղծվածային, «ժողովուրդը» համարժեքորեն չարձագանքեց իր զգացմունքները արտահայտելու եւ ընտրություններում նրան սատար կանգնելու անդադար կոչերին եւ չարձագանքեց նաեւ «իրադարձություններն իրենց ձեռքը վերցնելու» կոչին։ Նշանակություն չունի․ Մանուկյանը կարող էր 1996֊ի սեպտեմբերի 25֊ին հավաքված 15․000 կամ 20․000 ցուցարարներին մատնանշել իբրեւ «ժողովուրդ» եւ կարող էր թե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ ուղիներ գտնել արտահայտելու նրանց «կամքր»պաշտպանների դեպքում, որ սոսկ իբրեւ սկիզբ դրսեւորվեց խորհրդարանի շենքը գրավելու, դրա նախագահին առեւանգելու եւ խոշտանգելու իր ուժի ու հաստատակամության ցուցադրման մեջ։ Լեթարգիական քուն մտած ազգն արթնացնելու համաը Մանուկյանը պատրաստ էր զոհաբերել այնայդ դեպքում ևս բացառվում է որևէ երկխոսություն, ինչ Տեր֊Պետրոսյանը համարում էր երկրի համար ամենաթանկարժեք բանը՝ երկրի կայունությունը։որևէ բանական քննարկում։

Վ․ Մանուկյանի համար փոփոխության բանային ճիշտ ղեկավարություն ունենալն էր։ Հենց Կասկած չկա, որ դա տեղի ունենանրա ծրագիրը նախատեսում է քաղաքացիների կյանքի բարելավում, նոր Հայաստանն դրամատիկ ու վերածնված հայոց ազգը բավականաչափ կհզորանան՝ լուծելու արագ, կտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունը, որը նախատեսում է ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների և օրենքների։ Հեշտանում է նաև ձախողումների համար մյուս պրոբլեմներըպատասխանատվությունից խուսափելը, քանի որ այդ թվում եւ Ղարաբաղի պրոբլեմը։դեպքում ժողովուրդն է, որ զլացել է իրեն վերածել այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդը, որի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, միշտ ցանկանալու է ավելի մեծ իշխանություն՝ այդ կերպափոխությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990-1991֊ին իբրև վարչապետ պաշտոնակատարելու ընթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսևորումը։

Եթե այս ամենը մի քիչ առեղծվածային է թվում ու իտբհբդավորՀայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետ, պատճառն ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց համար այն էչափազանց մեկուսի, որ այս յուրահատուկ աշխարհայացքն ինքն է թե՛ առեղծվածայինչափազանց ծանրաբեռնող ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավելի հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբ, թե՛ խորհրդավոր։ Ինչպես մեծագործության անուրջի այլ պաշտպանների դեպքումայնպիսի մեկի, այս որը ներկայացնի քաղաքակրթության ավելի բարձր, ավելի ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում ես բացառվում պետության նպատակն է որեւէ երկխոսություն, որեւէ բանական քննարկում։գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը և շրջան կատարել դրա ուղեծրով։

Կասկած չկաՀայ բոլշեվիկ հեղափոխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդված, որ նրա ծրագիրը նախատեսում թե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառով, կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ մշտական երևույթը եղել է քաղաքացիների կյանքի բարելավումՌուսաստանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստան, դրամատիկ ու արագբոլշևիկյան Ռուսաստան, կտրուկ բարելավում։ Սակայն դժվար է այնպիսի վերացականությունների վրա հիմնված ռազմավարությունըԽորհրդային Ռուսաստան, որը նախատեսում է ներքին ուժն ու ներշնչանքը վերածել բյուջեների եւ օրենքների։ Հեշտանում է նաեւ ձախողումների համար պատասխանատվությունից խուսափելըթե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարևոր չէ, քանի որ այդ դեպքում ժողովուրդն է, որ գլացել է իրեն վերածել դեռ այն տեսակի հայերի ու քաղաքացիների, ինչպիսին ծրագիրն էր կոչ անում դառնալ։ Այն կառավարությունը կամ առաջնորդը, ոռի ծրագիրը պահանջում է ժողովրդի այլ տեսակ, միշտ ցանկանալու է ավեփ մեծ իշխանություն՝ այդ կերպավախությունն իրականացնելու համար։ Եվ 1990֊1991֊ին իբրեւ վաբչապետ պաշտոնավարելու րնթացքում Վազգեն Մանուկյանի հարաբերությունն իշխանության հետ ներկայացնում էր նման աշխարհայացքի թելադրած պատկերի ցայտուն դրսեւորումը։կայսերապետական Ռուսաստան է։

Բ․ ԿոմունիստներըՀայ կոմունիստները երբեք իրենց հարմարավետՍերգեյ Բադալյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊ի, ինքնավստահ կամ անվտանգ չեն զգացել անկախ Հայաստան պետության մեջ։ Նրանց Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի և անցյալի ու ներկայի նրանց ուղեկիցների համար այն չափազանց մեկուսիապահովությունը կայանում է նրանում, չափազանց ծանրաբեռնող որ ներքին, արտաքին ու չափազանց փոքրիկ մի վայր է։ Նրանք ավեփ հանգիստ կզգային ուրիշ մեկի պատկերացումների մեջ իրենց տրված դերակատարությամբանվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն իդեալի՝ հանուն սոցիալիզմի, այնպիսի մեկիընդդեմ Արևմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, որը ներկայացնի քաղաքակրթության ավեփ բարձր, ավեփ ունիվերսալ գաղափար։ Այս դեպքում պետության նպատակն է գտնել այդ մեկին՝ այդ պետությանը կամ կայսրությանը եւ շրջան կատարել դրա ուղեծբով։այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետև իրենք իրենց կգան։

Հայ բոլշեւիկ հեղավտխականների ավանդական գաղափարախոսության իներցիայով դրդված, թե այսօր կոմունիզմով հմայված մարդկանց տեսակի պատճառով, կոմունիստական Կոմունիստական կուսակցությունների մտածողության մեջ միակ մշտական երեւույթը եղել համար իրենց իշխանության ներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ պարզ է Ռուսաս–98տանի նկատմամբ նվիրումը։ Ցարական Ռուսաստանլինելու։ Սառը պատերազմն ավարտված չէ, բոլշեւիկյան Ռուսաստան, Խորհրդային Ռուսաստանև Հայաստանը պետք է կատարած լինի իր ընտրությունը։ Հայաստանն իմանալու է, թե Ռուսաստանի Դաշնություն՝ կարեւոր չէինչպես կողմնորոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված է, քանի դեռ անհրաժեշտ է այն կայսերապետական Ռուսաստան վերակենդանացնել, և կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ մի վայր է։Ռուսաստանի կողմից բարեհաճության արժանացած երկրները կլինեն Հայաստանի դաշնակիցները, Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաև Հայաստանի թշնամիները։

Սերգեյ Բադւպյանի ղեկավարած ՀԿԿ֊իՀստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարել, Արամ Սարգսյանի ղեկավարած ՀԴԿ֊ի եւ անցյափ ու ներկայի նրանց ուղեկիցների համար ապահովությունր կայանում է նրանումՀայաստանի անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվի, քանի որ ներքինՀայաստանն ավելի մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության և Թուրքիայից սպառնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կլինի Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարևորությունը պահպանելու, արտաքին ու անվտանգության քաղաքականության պատասխանատվությունը փոխանցվի Ռուսաստանին՝ միշտ հանուն բարձրագույն հդեափ՝ հանուն սոցիափզմի կառուցմանինչպես նաև ոչ֊հայրենասիրական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համար, ընդդեմ իմպերիափզմի, ընդդեմ Արեւմտյան մշակույթի։ Ի վերջո, այս կուսակցությունները բոլոր պրոբլեմների պատճառը փնտրելու են Ռուսաստանին բավարար չափով հաճոյացած չլինելու մեջ։ Լուծումներն այնուհետեւ իրենք իրենց կգան։ինչպիսին է Թուրքիայի՝ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։

Կոմունիստական կուսակցությունների Այս գաղափարախոսության հետևորդների համար իրենց իշխանության ներքո արտաքին քաղաքականությունը շատ տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ է փնելու։ Սառր պատերազմն ավարտված չէ, եւ կլինի։ Հայաստանը պետք է կատարած փնի իր ընտրությունը։ Հայաստանն իմանալու կարող էավտոդողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների համար, աղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանան, թե ինչպես կողմնոբոշվել աշխարհի գործերում։ Նույնիսկ եթե Սառը պատերազմն ավարտված էանհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սոցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիան, անհրաժեշտ է այն վերակենդանացնել, եւ կոմունիստական գաղափարախոսությունը գիտի ինչպես հասնել դրան։ Աշխարհը բավական պարզ մի վայր է։ Ռուսաստանի կողմից բարեհաճության արժանացած երկրնեբը կփնեն Հայաստանի դաշնակիցներըպոռնկությունը և այլն, Ռուսաստանի թշնամիները՝ նաեւ Հայաստանի թշնամիները։նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։

Հստակորեն զատորոշված այդ աշխարհում հարկ չկա ընտրություն կատարելԸստ այս տեսակետի, Հայաստանի անվտանգության խնդիրն ինքնաբերաբար կլուծվի, քանի որ Հայաստանն ավեփ մեծ միավորի մաս կկազմի։ Աղավաղված պատմության եւ Թուրքիայից սպաոնացող ապագա չարիքի թմբկահարումը բավարար կփնի կարելի է գտնել նաև Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի շահերի համար Հայաստանի կարեւորությունը պահպանելուհետ կամ միանալով Ռուսաստան֊Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կկազմի, ինչպես նաեւ ոչ– հայբենասիբական այնպիսի գայթակղություններից զերծ մնալու համարՌուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սա, ինչպիսին հարկավոր է Թուրքիայի՝ Ռուսաստանի հավերժական թշնամու հետ հարաբերությունների նորմալացումը։նկատել, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի կողմից դիվանագիտական ջանքերի, ո՛չ բանակցությունների, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։

Այս գաղափարախոսության հետեւորդների համար տնտեսության կարգավորումը նույնպես պարզ կփնի։ Հայաստանը կարոդ Կարելի է ավտո– դողեր պատրաստել՝ Մոսկվայի մերձակայքում արտադրված ավտոմեքենաների մտածել, որ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու համարթերևս հարկավոր է ինչ֊որ բան զոհաբերել, աղքատությունն ու գործազրկությունը կանհետանանիսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարևորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ Փաստորեն, ինչպես անհետացել էին խորհրդային կարգերի օրոք։ Սո–99ցիալական պրոբլեմները՝ կոռուպցիանժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների և այլոց երկչոտ վերաբերմունքը մասամբ կարելի է բացատրել նրանց այն մտավախությամբ, պոռնկությունը եւ այլն, նույնպես կանհետանան Կուսակցության հրահանգով որ նման գործողությունը կարող էր համարվել հակառուսական քայլ և հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղով կամ Գերագույն խորհրդի քվեարկությամբ։, ինչպես ոմանք կարող են պնդել, տարածքային այլ հարցերով վրիժառություն։

Ըստ այս տեսակետիԱյս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայն, կարելի է գտնել նաեւ Ղարաբաղի հիմ– նախնդրի լուծման ռազմավարությունը։ Միավորվելով Ռուսաստանի հետ կամ միանալով Ռուսաստան –Բելոռուս միությանը՝ Հայաստանը կապացուցի Ռուսաստանի հանդեպ իր աներկբա հավատարմությունը։ Հենց Հայաստանը Ռուսաստանի մաս կազմի, Ռուսաստանը նրան կհատուցի Ղարաբաղով։ Սա, հարկավոր է նկատել, շատ պարզ լուծում է։ Ո՛չ Հայաստանի այնուհետև՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների կողմից դիվանագիտական ջանքե– րիևս։ 1996֊ին, ո՛չ սոցիալական ու տնտեսական դժվարություններով և ղարաբաղյան բանակցություններիփակուղային վիճակով խրախուսված, ո՛չ մտածելու կամ վերլուծելու, փաստորեն՝ ոչ մի տեսակի ջանքի կարիք չի լինի։ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռուսաստան֊Բելոռուս դաշինքին Հայաստանի մասնակցության։

Կարելի Խնդիրն այն է մտածել, որ Հայաստանի հետ Ղարաբաղի միավորմանը հասնելու նպատակի համար թերեւս հարկավոր պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է ինչ֊որ բան զոհաբերելև չի գործել՝ պարզապես որովհետև հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէ, իսկ Ղարաբաղը բավականաչափ կարեւորություն է ներկայացնում՝ հանուն դրա երկրի անկախությունը զոհաբերելու համար։ Փաստորենոր եղել են այնպիսին, ժամանակին անկախության հեռանկարի հանդեպ կոմունիստների եւ այլոց երկչոտ վեբաբերմունքր մասամբ կարելի որպիսին Ռուսաստանն է բացատրել նրանց այն մտավախությամբորոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց փոխանակությունը որոշ հայերի երևակայության արգասիք էր, որ նման գործողությունր կարող բխում էր համարվել հակառուսական քայլ եւ հանգեցնել Ռուսաստանի կողմից Ղարաբաղով կամշահերը այնպես սահմանելու բուռն ցանկությունից, ինչպես ոմանք կարող են պնդել, տարածքային այլ հարցերով վրիժառության։որ դրանք համընկնեն Հայաստանի ու հայության շահերին։

Այս փաստարկն սկզբից կոմունիստական կուսակցությունների կողմից ներկայացվեց խլաձայնՊատմությունը, այնուհետեւ՝ ավելի բացահայտ։ Նույն փաստարկն սկսեց բերվել քաղաքական այլ գործիչների կողմից եւս։ 1996֊ինցավոք, սոցիալական այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ռուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ի վեր մինչև ռուսական հեղափոխությունն ու տնտեսական տեւական դժվարություններով եւ դարաբաղյան բանակցությունների փակուղային վիճակով խրախուսվածԽՍՀՄ կազմավորումը, ՀԿԿ֊ը ստորագրություններ հավաքեց՝ հօգուտ Ռոաաստան֊Բելոռոա դաշինքին Հայաստանի մասնակցության։սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելու, որ Ղարաբաղը անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչև Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց են թողել այդ սերը փոխադարձելու իրենց հնարավորությունը և Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։

Խնդիրն այն էԻ դեպ, որ պատմության մեջ նման տրամաբանությունը մշտապես փորձարկվել է եւ չի գործել՝ պարզապես որովհետեւ հայերի կողմից գրված սցենարները միշտ չէԱռաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, որ եղել են այնպիսիներբ վերջինս էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությունը բրիտանացիներով և ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որևէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, որպիսին Ռուսաստանն է որոշել գործադրել։ Ղարաբաղն անկախության դիմաց վտխանակությունը որոշ հայերի երեւակայության արգասիք զմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն էր, որ բխում ժողովրդի հերոսին բրիտանացիների խնդրանքով հանգեցրեց Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը կարող էր Ռուսաստանի շահերը այնպես սահմանելու բոտն ցանկությունիցպրոբլեմը լուծած լինել։ Ֆրանսիան ևս նույն կերպ վարվեց, որ դրանք համրնկնեն Հայաստանի ու հայության շահերին։երբ 1921֊ին Կիլիկիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր խոստումներին, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերին, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։

100Պատմությունը, ցավոք, այդ տեսակետը չի արդարացրել։ Տասնութերորդ դարում հայ֊ոուսական հարաբերությունների սկզբնավորումից ԽՍՀՄ լուծարումից ի վեր մինչեւ ռուսական հեղափոխությունն ու ԽՍՀՄ կազմավորումը, սիրո ոչ մի արտահայտություն կարծես թե չի բավականացրել ապահովելուԲորիս Ելցինի վարչակազմը, որ Ղարաբաղն անցնի հայկական վերահսկողության տակ։ Ստալինից մինչեւ Գորբաչով Ռուսաստանի բոլոր ղեկավարները բաց ինչպես նաև դրա կոմունիստական ընդդիմությունը, վերահաստատել են թողել այդ սերը փոխադարձելու տարածքային ամբողջականության, ներառյալ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության, սկզբունքի նկատմամբ իրենց հնաբավո– րությունր եւ Ղարաբաղը հանձնել են Ադրբեջանին։անբեկանելի հավատարմությունը։ Ռուսաստանը միշտ սեփական շահերը (մի ժամանակ կայսերապետական, այժմ՝ ազգային) սահմանելու իր ուրույն ձևն է ունեցել, որը միշտ որոշվել է ինչ֊որ այլ ելակետերով, քան սոսկ հայերի հետ սիրային կապն է։

Ի դեպԱնկախ արդյունքից, Աոաջին Հանրապետության օրոք Մեծ Բրիտանիայի վարքը դրանից շատ տարբեր չէր, երբ վերջինս էր վերահսկում Ղարաբաղը։ Զորավար Անդրանիկի հմայվածությանը բրիտանացինե– րով եւ ռուսների հանդեպ նրա անվստահությունը որեւէ տարբերություն չառաջացրին 1919֊ին Ադրբեջանին սիրաշահելու բրիտանական քաղաքականության մեջ։ Փաստորեն, զմայլանքի ու ատելության վրա հիմնված դատողությունն էրհայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ են, որ ժողովրդի հերոսին բրիտանա– ցիների խնդրանքով հանգեցրեց դեպի Շուշի իր զորքերի երթը կասեցնելու որոշմանը, մինչդեռ Անդրանիկի զորքը ըստ սցենարի պահանջի, կոմունիստները պետք է Հայաստանում իշխանության առաջին ստնաձնողները լինեն՝ իբրև ամենահուսալի «ռուսաստանամետ» տարը։ Մնացած խնդիրները կդառնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող էր պրոբլեմը լուծած փնել։ Ֆրանսիան եւս նույն կերպ վարվեցէ մեղադրվել Ղարաբաղի կորստի համար։ Պատմությունը կգրվի այնպես, ինչպես գրվել է յոթանասուն տարի շարունակ, երբ 1921֊ին Կիլի– կիան հանձնեց թուրքերին՝ չնայած մինչ այդ տված իր խոստումներինև կոմունիստները գիտեն, թե տարածաշրջանը կհանձնի տեղացի հայերինինչպես պետք է վարվել նրանց հետ, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում մարտնչում էին Ֆրանսիայի կողքին։ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանություններին։

Անկախ արդյունքիցԱյստեղ հարցն, հայ կոմունիստական կուսակցությունները վստահ ե$անշուշտ, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է այն մոտեցմանը, որով այդ հարաբերություններն են ընկալվում։ Կասկածից վեր է, որՀայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուր, ըստ սցենարի պահանջիայդ թվում և ռազմավարական շահեր ունի։ Ճշմարիտ է նաև, կոմունիստները որ ոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է Հայաստանում իշխանության առաջին ստանձնողնեբը փնեն՝ իբրեւ ամենահոաափ «ռոաաստանամետ» տարր։ Մնացած խնդիրներր կդաոնան մանրուքներ։ Միշտ ուրիշ մեկը կարող է մեղադրվել Ղարաբաղի կոբստի համար։ Պատմությանը կգրվի այնպեսհամագործակցեն, ինչպես գրվել է յոթանասուն տարի շարունակև այդ կերպ են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը և, եւ կոմունիստները գիտենփոխադարձ հարգանքի հիմունքով, թե101ինչպես անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործընթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ և ավարտվում իրենց կողմից իբրև Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ չի տալիս պատկերացնել, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք է վարվել նրանց սահմանեն Հայաստանի շահերը, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետև այնուհետև հետապնդվի այն, ովքեր չեն համաձայնի իրենց մեկնաբանտթյուններին։ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։

Այստեղ հարցնՀայ կոմունիստները և մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու առաքելություն վերագրել, անշուշտսահմանել նրա շահերը, չի առնչվում Ռուսաստանի հետ Հայաստանի ունենալիք հարաբերությունների որակին։ Հարցն ավելի շուտ վերաբերում է և դրանցից բխեցնել իրենց սեփական շահերը։ Ռուսաստանն այն մոտեցմանըէ, որով այդ հարաբերություններն են ընկալվում։ Կասկածից վեր էինչ նրանք երևակայում կամ կամենում էին, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ընդհանուրլինի ազգայնական ու կայսերապետական, այդ թվում եւ ռազմավարականհակաթուրքական ու հակաթյուրք մի Ռուսաստան, շահեր ունի։ ճշմարիտ որը հայերին գերադասելու է նաեւթուրքերից ու ադրբեջանցիներից, որ քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երևակայական մտապատկերը ոչ բոլոր շահերն են համընկնում։ Երկու պետությունները պետք է համագործակցենմի կապ չունի նրանց հետ, եւ այդ կերպ ովքեր կառավարում են վարվել անկախությունից ի վեր՝ սահմանելով ու հետապնդելով այդ ընդհանուր շահերը եւՌուսաստանը։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրան, փոխադարձ հարգանքի հիմունքով, անհամաձայնություններ ունենալով որոշ հարցերի շուրջ։ Սակայն հայկական որոշ խմբավորումների համար համագործակցության գործրնթացն սկսվում է շահերի նույնականության ընդունմամբ եւ ավարտվում իրենց կողմից իբրեւ Ռուսաստանի շահեր ու ցանկություններ ընկալվածի հանդեպ Հայաստանի ստորակայությամբ։ Պարզունակ գաղափարաբանների մտային կառույցը թույլ ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի տափս պատկերացնել, որ նախ Հայաստանի կառավարությունն ու ժողովուրդը պետք է սահմանեն Հայաստանի շահերը, ապա դրանք համեմատվեն այլ պետությունների շահերի հետ եւ այնուհետեւ հետապնդվի այն, ինչը այդ համեմատության տրամաբանությունն է պահանջում։ներկայացնում։

Հայ կոմունիստները եւ մի շարք ուրիշներ սկսեցին Ռուսաստանին դեր ու առաքելություն վերագրելԻսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներում, սահմանել նրա շահերըթաքնված Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ռուս ծայրահեղ ազգայնական Վլադիմիր Ժիրինովսկու խոսքերի տակ, եւ դրանցից բխեցնել իրենց սեփական շահերը։ որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող են հասու լինել, մեկնաբանել և գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն է, ինչ նրանք երեւակայում կամ կամենում էինի հայտ կգա, հենց որ փնի ազգայնական անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ եթե համագործակցության ու կայսերա– պետականռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք չի հարուցում, հակաթուրքական ու հակաթյուրք մի Ռուսաստանայն պատճառով է սոսկ, որր հայերին գերադասելու էր թուրքերից ու ադրբեջանցիներիցոր համագործակցությունը բավարար չէ, հետևողական չէ, քրիստոնյաներին՝ մահմեդականներից։ Այս երեւակայական մտապատկերը ոչ մի կապ չունի նրանց հետխոսքով՝ ամբողջական չէ։ Ըստ այս պատկերացման, ովքեր կառավարում են Ռոաաստա– նր։ Եթե Ելցինի կառավարությունը չի համապատասխանում սրանՌուսաստանը հանդես է գալիս կասկածամիտ սիրահարի դերում, ուրեմն Ելցինը «իսկական Ռուսաստանը» չի ներկայացնում։որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահաստատման, և եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվի, երբևէ կարող է արձագանքել այդ սիրուն։

Իսկական Ռուսաստանն ինչ֊որ այլ տեղ է՝ թաքնված Դումայի միջանցքներումՌուսաստանի համար Ադրբեջանի կարևորությունը և Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ Ռուսաստանը, թաքնված Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության ղեկավար Գենադի ներառյալ նաև Գենդաի Զյուգանովի մշուշապատ բառերի կամ ռուս ծայրահեղ ազգայնական և Վլադիմիր ժիրինովսկա խոսքերի տակԺիրինովսկու Ռուսաստանը, որոնց սոսկ ճշմարիտ հավատացյալները կարող են հասու լի–102նել, մեկնաբանել եւ գործել դրանց համապատասխան։ Իսկական Ռուսաստանն այնտեղ է՝ հայերի անձնվիրության ցուցադրման սպասումով, այն ի հայտ կգա, հենց որ անեղծ հավատացյալների կողմից անխառն հավատարմություն ցուցաբերվի։ Եվ եթե համագործակցության ու ռազմավարական հաշվարկների ներկա մակարդակը համապատասխան արձագանք Հայաստանի համար ավելին չի հարուցումանելու, այն պատճառով է սոսկքան իր ազգային շահերն են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողները լավագույն դեպքում իրենց սեփական տագնապներն են դրսևորում, որ համագործակցությունը բավարար չէ, հետեւողական չէ, մի խոսքով՝ ամբողջական չէ։ Ըստ այս պատկերացման, Ռուսաստանը հանդես է գափս կասկածամիտ սիրահարի դերում, որը մշտապես կարիք ունի սիրո վերահավաստման, եւ եթե անմնացորդ նվիրում հավաստվի, երբեւէ կարող է արձագանքել այդ սիրուն։վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն են լուծում։

Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարեորությունր եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Թուրքիայի հետ խաղաղ հարաբերությունները ավելի «սեր ու նվիրում» տեսնելուց չեն փոխվելու։ ՌոաաստանրՄիևնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանց, ներառյալ նաեւ Գենադի Զյուգանովի եւ Վլադիմիր ժիրինովսկա ովքեր Ռուսաստանըկփոխարինեն Իրանով, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՈ֊յով՝ իբրև Հայաստանի համար ավեփն հզոր պահապանների։ Արևմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի անելունպաստել հայկական շահերին, քան իր ազգային շահերն առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ Եվ դա հայոց իրավունքներն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան և մյուս երկրներն իրենք են թույլատրելու անել։ Այլ կարծիք ունեցողն երր լավագույն դեպքում ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական տագնապներն են դրսեւորում, վատագույն դեպքում՝ Հայաստանում իշխանության հարցն են լուծում։շահերը։

Միեւնույն փաստարկը վերաբերում է Հայաստանում (բայց ավելի՝ Հայաստանից դուրս) նրանցՌուսներն ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբ, ովքեր Ռուսաստանը կվախարինեին Ի– րանովորքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա հայ մշակույթի հանդեպ, ԱՄՆ֊ով կամ ՆԱՏՕ֊յով՝ իբրեւ որքան էլ այլ ժողովուրդներ վշտակցեն Հայաստանի հզոր պահապանների։ Արեւմուտքի միջամտությունն այս տարածաշրջանի գործերին պատմականորեն երբեք չի նպաստել հայկական շահերին«մարտիրոսություններին», առնվազն՝ գործով։ Նույնը կատարվում է այսօր։ Եվ դա որքան էլ հայոց իրավունքներն ու ձգտումները բացատրելու անկարողության խնդիր չէ։ Պարզապես Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորությունը, Ֆրանսիան եւ մյուս եբկբնեբն իրենք իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված լինեն զանազան երկրներում՝ իրենց համար կարևորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետևում են ի վիճակի որոշելու իրենց սեփական շահերը։շահերին, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմից, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից։

Ռուսներն ու ամերիկացիները որքան էլ մեծ հարգանք ունենան Հայաստանի քրիստոնեական ժառանգության նկատմամբ, որքան էլ Ֆրանսիան մեծ սեր ունենա հայ մշակույթի հանդեպ, որքան էլ այլ ժողովուբդներ վշտակցեն Հայաստանի «մարտիրոսություններին», որքան էլ հայոց իղձերի հանդեպ համակրանքի խոսքեր արտասանված փնեն զանազան երկրնեբում՝ իրենց համար կարեւորություն ներկայացնող հարցերում պետությունները հետեւում են իրենց սեփական103շահերին, որոնք սահմանվել են իրենց իսկ կողմից, այլ ոչ թե ծրագրվել հայերի կողմից:Հայկական քաղաքական կուսակցությունների ու ղեկավարների համար առաջին եւ ամենակարեւոր և ամենակարևոր խնդիրն է հասկանալ եւ և օբյեկտիվորեն գնահատել ուրիշների շահերը, այդ շահերը չսահմանել կամային մտածողության հիման վրա։ Ռուսաստանը չափազանց կարեւոր կարևոր գործընկեր է, որպեսզի կարելի փնի լինի նրա հետ վարվել իբրեւ իբրև կասկածամիտ սիրահարի, որն իբր Հայաստանի սիրո հավաստման ու ա– պացույցի ապացույցի մշտական կարիքն ունի։

====Գ․ Հայ Հեղափոխական ԴաշնակցությունըՔննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռն է, ամենից ավեփ համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախ փնի եւ միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքներր։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրեւ նպատակ որդեգրեց 1919թ․֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ֊ի ջանքեբով հիմնադրված եւ նրա կողմից կառավարվող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրեւ կուսակցության իդեալ։ Սփյոտքյան միջավայրում, ուր կուսակցության հետ միասին աքսորվել էր նաեւ այդ կարգախոսր, այն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումր, անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների աբդարացամր։ Ա՛յդ Հայաստանն էր, որ սփյուռքահայ երին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, եւ սփյուռքահայերը վերադառնալու էին եւ վայելելու իրենց երազանքները։====

Այս իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավՔննարկվող «բարձրագույն առաքելությունների» իմաստով ՀՅԴ֊ի ծրագրածն ամենից ավելի ծանրակշիռ է, եւ նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից ամենից ավելի համապարփակն ու լայնորեն ճանաչվածը։ Դրա վերջնական նպատակն է ազատ երկրի հիմնադրումը, որն անկախլինի և միավորի պատմականորեն հայկական բոլոր տարածքները։ Օսմանյան Հայաստանում բարեփոխումների հասնելու նպատակով 1890 թ․֊ին հիմնադրված ՀՅԴ֊ն անկախությունն իբրև նպատակ որդեգրեց 1919֊ին։ Հիմնականում ՀՅԴ ջանքերով հիմնադրված և նրա կողմից կառավարող Առաջին Հանրապետությունը մեկ տարեկան էր, երբ «Ազատ, Անկախ ու Միացյալ Հայաստան» կարգախոսն ընդունվեց իբրև կուսակցության իդեալ։ Սփյուռքյան միջավայրում, իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի ուր կուսակցության հետ միասին արարվել էր իբրեւ «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեեւ այս տերմինը գործածվում է այլ կուսակցություններինաև այդ կարգախոսը, ոչ֊կոաակցա– կան խմբավորումների եւ անհատների կողմից եւսայն ներկայացնում էր պատմական բոլոր անարդարությունների վերացումը, ՀՅԴ֊ն իրեն է համարում հարցի տերը։անցյալի ողջ նահատակության հատուցումը, ներկայի բոլոր զոհողությունների արդարացումը։ Այդ Հայաստանն էր, որ որ սփյուռքահայերին մատուցելու էր խոստացված հանդերձյալ կյանքը, և սփյուռքահայերը վերադառնալու էին և վայելելու իրենց երազանքները։

104Հալերի միավորման գաղափարը միշտ չէԱյդ իդեալին հասնելու ռազմավարությունը ժամանակի ընթացքում զարգացավ, որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն)և նախապատվությունները փոխվեցին։ Սակայն փոփոխությունների խճողումից անկախ, այնուհետեւ առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառր պատերազմի րնթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու անկախ Հայաստանն իդեալական հայրենիքի պահանջը հայտնի էրիբրև «Հայ Դատ» կամ Հայկական Հարց։ Թեև այս տերմինը օգտագործվում է այլ կուսակցությունների, մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանիցոչ կուսակցական խմբավարումների և անհատների կողմից ևս, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքներր Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց աոաջնայնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։իրեն է համարում հարցի տերը։

Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավեփ հասանելի էր թվումՀողերի միավորման գաղափարը միշտ չէ, քան «ազատն» որ առաջնային է եղել ՀՅԴ ռազմավարության մեջ։ Երբ 1920֊ին ՀՅԴ֊ն Հայաստանում կորցրեց իշխանությունը (Հայաստանը դարձավ ԽՍՀՄ հանրապետություն), այնուհետև առաջնային հարցը անկախությունն էր։ Սառը պատերազմի ընթացքում ՀՅԴ֊ի առաջնային ծրագիրն ազատ ու «անկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու անկախ Հայաստանն էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, որի բաղկացուցիչ մասն մեծագույն խնդիրը՝ Ռուսաստանից, կոմունիստական ռեժիմից ազատագրվելը։ Այդ նպատակի համար ՀՅԴ֊ն համագործակցում էր Հայաստանը։ԽՍՀՄ֊ի թշնամիների հետ, ներառյալ ԱՄՆ֊ն ու Թուրքիան։ 1970֊ականներից սկսած, ժամանակի ընթացքում, հայկական պատմական տարածքները Խորհրդային Հայաստանին միացնելու գաղափարն սկսեց առաջնություն ձեռք բերել իդեալի մյուս դրույթների նկատմամբ։

Երբ 1988֊ին պայթեց Դարաբաղյան Շարժումը, եւ 1989֊ից սկսած Հայաստանը քայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ից անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցր ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, եւ ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր Այս փոփոխությունն ունի իր տրամաբանությունը։ «Միացյալը» ավելի հասանելի էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունր փոխել եւ համապատասխանեցնել նոր իրադրությանր։ Դրա փոխարենթվում, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, լավ մշակված, տեւական քան «ազատն ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊իանկախը»։ Թուրքիայի գրաված տարածքների ազատագրումը կատարվելու էր Խորհրդային Միության՝ Թուրքիայի թշնամի մի գերտերության օգնությամբ, եւ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր֊Պետրոսյանիդեմ։որի բաղկացուցիչ մասն էր Հայաստանը։

Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ հայրենիք» բանաձեւով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած է երեք հատվածից․ Հայաստանի հայերիցԵրբ 1988֊ին պայթեց Ղարաբաղյան Շարժումը, Ղարաբաղի հայերից եւ Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավեփն է ներկայացնում․ և 1989֊ից սկսած Հայաստանըքայլեր ձեռնարկեց ԽՍՀՄ֊ին անջատվելու ուղղությամբ, ո՛չ անկախությունը, ո՛չ Ղարաբաղի հարցը ՀՅԴ֊ի անմիջական օրակարգում չկային։ Երկու իրադարձություններն էլ համարվեցին ՀՅԴ քաղաքականությանն անհարիր, և ՀՅԴ֊ն սկզբում ընդդիմացավ երկուսին էլ։ ԽՍՀՄ լուծարումից հետո ՀՅԴ֊ին հարկավոր էր իր ռազմավարությունն ու քարոզչությունը փոխել և համապատասխանեցնել նոր իրադրությանը։ Դրա փոխարեն, Ղարաբաղ Կոմիտեի կազմավորման օրից սկսած, կուսակցությունը խորը, Ղարաբա– ղրլավ մշակված, Ջավախքըտևական ու բծախնդրորեն կիրառվող հակակրանք մշակեց ՀՅԴ ռազմավարության մեջ խզում առաջացրած շարժման՝ ՀՀՇ֊ի, Նախիջեւանը եւ պատմական Արեւմտյան Հայաստա– նր կամ արեւելյան Թուրքիան։և նրա ղեկավար Լևոն Տեր֊Պետրոսյանի դեմ։

105Ըստ այս տեսության, Հայաստանը հայրենիքի սոսկ Ներկայումս Դաշնակցությունը Հայկական Հարցը սահմանում է «Մեկ ժողովուրդ՝ մեկ բաղադրամասն հայրենիք» բանաձևով։ Այս հարցի համատեքստում հայ ժողովուրդը բաղկացած էերեք հատվածից․ Հայաստանի հայերից, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից ա– ռաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրեւ անկախ պետություն։ Հաջորդ տեղում Ղարաբաղի հայերից և Սփյուռքի հայերից։ «Հայրենիքի» գաղափարը շատ ավելին է ներկայացնում․ Հայաստանը, Ղարաբաղը, որն ազատագրվել է եւ անկախություն հոչւսկելՋավախքը, սակայն դեռես միջազգայնորեն չի ճանաչվել իբրեւ անկախ պետություն Նախիջևանը և պատմական Արևմտյան Հայաստանը կամ իբրեւ Հայաստանի մաս։ Հաջորդը, ըստ ՀՅԴ ռազմավարության, Ջավախքն է, որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Սեւացած բաղադրամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։արևելյան Թուրքիան։

Հայաստանր վերակերտելու այս երազանքը (երազանք, որ «վերակերտելու է» նաեւ Հայաստանի չորս հարեւաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է եւ ՀՅԴ֊ն ինքը պետք Է լինի Ըստ այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ տեսության, Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն Էհայրենիքի սոսկ մեկ բաղադրամասն է, որն իրերի բերմամբ գործընթացներում մյուսներից առաջ է ընկել՝ միջազգային հանրության կողմից այն ճանաչվել է իբրև անկախ պետություն կամ իբրև Հայաստանի կառավարությունր՝ իշխանության լծակներից միայն մեկըմաս։ Հաջորդը, Հայաստանի ժողովուրդր՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկըըստ ՀՅԴ ռազմավարության, թեեւ այն մեկըՋավախքն է, որը կրելու Է պայքարելու եւ զոհվելու ծանբագույն բեռը։որի հայ ազգաբնակչությունն սկսել է հաստատել իր իրավունքները։ Մնացած քաղաքամասերի միացումն անպայմանորեն հաջորդելու է։

Դաշնակցության դիտանկյունիցՀայաստանը վերակերտելու այս երազանքը (երազանք, որ «վերակերտելու է» նաև Հայաստանի նոր պետությանը չանի Հայկական Հարցր լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերըչորս հարևաններից երեքին) ՀՅԴ֊ի գլխավոր ծրագիրն է, ո՛չ ռեսուրսներըև ՀՅԴ֊ն ինքը պետք է լինի այդ երազի ծրագրողն ու իրականացնողը։ Հայաստանը այդ երազի բեկորներից միայն մեկն է, եթե Հայաստանի կառավարությունը՝ իշխանության լծակներից միայնմեկը, հավանաբարՀայաստանի ժողովուրդը՝ պատերազմներ վարելու կոչված բանակներից միայն մեկը, չկառավարվի ՀՅԴ֊ի կսղ– մից։ Այդ պարագայում թեև այն կարող Է ստանձնել ծրագրի ավեյի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետաայանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով եւ «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետեւանքներով, Է՛լ ւսվեվւ քիչ Էր պիտանի այս երազանքը հե– տապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեբ֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու Էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դաոձնեըւ եւ ձգտելու Էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար Էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին ու նրա համախոհներին Դաշնակցությանը ներկայացնում Էր որպես իր ազգային ծրագրիմեկը, հետեւաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։որը կրելու է պայքարելու և զոհվելու ծանրագույն բեռը։

Վերջապես, ՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրրԴաշնակցության դիտանկյունից, Հայաստանի նոր պետությունը չունի Հայկական Հարցի պես հսկա իդեալը կարող Էր իրականացվել Հարցը լուծելու ո՛չ անհրաժեշտ մտապատկերը, ո՛չ ռեսուրսները, եթե միայն պատմականորեն եւ բարոյապես վավերացված հեղինակության կողմից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրդավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը106ձեւակերպված ու կազմված Է այնպես, որ իր սահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին Է դարձնում միակ կազմակերպությանըհավանաբար, որը որակավորված Է հե– տապնդելու չկառավարվի ՀՅԴ֊կողմից։ Այդ պարագայում այնկարող է ստանձնել ծրագրի ավելի մեծ բաժնի պատասխանատվությունը։ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը՝ «նորմալության» իր կոչով և «նորմալ» արտաքին քաղաքականության հետևանքներով, որոշելու դրա փուլերր կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն է՛լ ավելի քիչ էր պիտանի այս երազանքը հետապնդելու գործին։ Այն հանգամանքը, որ Տեր֊Պետրոսյանի Հայաստանը մերժելու էր Ցեղասպանության ճանաչումը երկրի արտաքին քաղաքականության հիմք դարձնելը և ձգտելու էր նորմալացնել Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, բավարար էր, որպեսզի նա, նրա վարչակազմն ու ՂարաբաղըՀՀՇ֊ն ստանան «ապազգային» բնորոշումը։ Փաստորեն, անկախությունն Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու միացումը կարող են գործածվել կամ զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։նրա համախոհներին Դաշնակցությունը ներկայացնում էր որպես իր ազգային ծրագրի, հետևաբար՝ հայ ժողովրդի վատթարագույն թշնամիներ։

Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական եւ այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իը տեսությանըՎերջապես, ռազմավարությանըՀՅԴ֊ի համար նման վիթխարի ազգային ծրագիրը, դատողություններին հաղորդել Է քննադատությունից Հայկական հարցի պես հսկա իդեալը կարող էր իրականացնել միայն պատմականորեն և բարոյապես վավերացված հեղինակության կողից՝ իշխանության հասած կամ ժողովրավարական ճանապարհով կամ այլ կերպ։ Ազգակերտման քաղաքական ծրագիրը ձևավորված ու վերահսկողությունից վեր որակ։ ճիշտ կազմված է այնպես, ինչպես դժվար Է պարզել, թե որ իր կյանքի ողջ ընթացքով մաբդր դեպի դժո՞խք Է րնթանումսահմանմամբ իսկ ՀՅԴ֊ին է դարձնում միակ կազմակերպությունը, թե՞ դրախտորը որակավորված է հետապնդելու այն, այդպես Էլ դժվար Է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ ո– բոշելու համարորոշելու դրա փուլերը կամ սահմանելու դրա ռազմավարությունը։ Մեծագույն նպատակի համատեքստում Հայաստանն ու Ղարաբաղը, թե արդյո՞ք ՀՅԴ֊ն կարողացել Է հայությանը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ անկախությունն ու միացումը կարող Է որեւէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեվւական կեր– պավտխությունները եւ իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրեւ ապազգային վարքագիծ են գործածվել կամ ավելի վատ մի բան։զոհաբերվել՝ հանուն բարձրագույն իդեալի։

Ազգային ծրագիրն այդքան հսկայական և այդքան հեռավոր մի երազանքի աստիճանի բարձրացնելով՝ Դաշնակցությունն իր տեսությանը, ռազմավարությանը, դատողություններին հաղորդել է քննադատությունից ու վերահսկողությունից վեր որակ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես դժվար է պարզել, թե իր կյանքի ողջ ընթացքում մարդը դեպի դժո՞ղք է ընթանում, թե՞ դրախտ, այդպես էլ դժվար է ՀՅԴ֊ի քաղաքականությունը նորմալ մեթոդներով քննարկման ենթարկել՝ որոշելու համար, թե արդ՞ոք ՀՅԴ֊ն կարողացել է հայությունը մոտեցնել իդեալին։ ՀՅԴ֊ն միշտ կարող է որևէ բարձրագոչ նպատակ կամ սկզբունք գտնել՝ դրանով քննադատելու կամ նսեմացնելու համար ուրիշների քաղաքականությունը, արդարացնելու իր սեփական կերպափոխությունները և իր հանդեպ ցանկացած քննադատություն պիտակավորելու իբրև ապազգային վարքագիծ կամ ավելի վատ մի բան։ ՀՅԴ գտնում է, որ տարիքի, հերոսների եւ գաղավւարի և գաղափարի վսեմության համադրումը բացառապես եւ և միայն իրեն է շնորհում շնորհվում հայոց շահերը սահմանելու եւ ռազմավաբությունր և ռազմավարությունը որոշելու իբավունքրիրավունքը, ինչպես նաեւ նաև ամենուր, բոլոր ժամանակներում, բոլոր հանգամանքներում, քվեարկությամբ կամ առանց քվեարկության հայ ժողովուրդը ներկայացնելու իրավունքը, քանի որ կուսակցությունն իրեն համարում է ազգի միկրոկոսմոսր։միկրոկոսմոսը։ ===Նորմալությունն ընդդեմ ազգային գաղափարախոսության===

Առաջինը իրադարձություն ներրիրադարձությունները, փաստերն ու րնարանքներր ընտրանքները կանխորոշված ու կանխասահմանված աշխարհայացքով գնահա– տելու գնահատելու միտումն է։ Երեքն էլ որոշակիություն, կապակցվածաթյուն կապակցվածություն ու կանխատեսելիություն են փնտրում մի տարածաշրջանումտարածաշրջաում, որն այդ107ամենից շատ քիչ ունի կամ բնավ չունի։ Երեքն էլ ցանկանում են դրանք գտնել գաղափարարտսական գաղափարախոսական կառույցներում։ Ուստի՝ որոշումները չեն կայացվելու Հայաստանի համար շահեկանության կամ վնասակարության հատկանիշի հիման վրա, այլ իրենց աշխարհայացքի ներդաշնակտթյունր ներդաշնակությամբ պահպանելու աստիճանի հիման վրա։ Փաստորեն, հաշվի չեն առնվելու առկա իրական հնարավորությունները, եթե այդ աշխարհայացքի դրույթներով դրանք բացառվում են։

Երեք խմբավորումներն էլ, իրենց աշխարհայացքները բնութագրելով իբրեւ իբրև «ազգային գաղափարախոսություն», հավակնում են բարոյական բարձունքների։ բարձրունքների։ Ակնկալվում է, որ ազգային բառն , այդ բառակապակցությանը բառակապակցությունը ապրիորի պետք է սրբության եւ և գրեթե կրոնական նախասահմանում ապահովի, իսկ գաղափարախոսության գաղափարախոսություն բառը պետք է պարգեւի պարգևի համակողմանիության, անկապտելիության ու բանականության զգացողությանզգացողություն, ինչպես նաեւ նաև գիտական հիմնավորման պատրանք հաղորդի դրանց։

Ազգային տերմինը պետք է նաեւ րնկալվի իբրեւ նաև ընկալվի իբրև հականիշ անհատականին։ «Ազգային» գաղափարախոսության առաջքաշումը քաղաքական կուսակցությունների կողմից փորձ է քաղաքացիներին նախազգուշացնելու, որ քաղաքականության մասին չմտածեն իբրեւ իբրև իրենց սեվւական սեփական շահերի արտահայտության, այլ ընդունեն այն իբրեւ իբրև հավաքականության ճաէլատազիր։ ճակատագիր։ Անհատական շահր եւ շահը և ազգային շահը ներկայանում ներկայացնում են իբրեւ իբրև հակադրություններ, գրեթե վտխբացա– ոողփոխբացառող, փոխանակ ներկայանալու իբրեւ վախհամալրող երեւույթներ։ իբրև փոխհամալրող երևույթներ։ Մեկ անհատի կամ խմբի էլողմից կողմից սահմանված ազգային շահը կանխորոշում է, թե քաղաքացու անձնական շահը ի՛նչը պետք է փնի։լինի։

ՀՀՇ֊ի եւ և մյուս խմբավորումների միջեւ միջև տարբերությունն ընկած է հենց այստեղ։ ՀՀՇ֊ն, որքան էլ ոչ բավարար ձեւովձևով, «ազգայինր» «ազգայինը» գիտակցում եւ և ընկալում է քաղաքացիների անհատական շահերի ընդհանուր գումարի իմաստով։ Մյուս խմբավորումները, իրենց առաջ քաշած գաղավւարախոսությունների գաղափարախոսությունների միջոցով, «ազգայինին» վերագրում են լեգիտիմության այլ հիմք եւ և այլ ծագում, քան ազգի անդամներն են։ Վազգեն Մանուկյանի համար իր ազգային գաղափաբախո– սությանր գաղափարախոսությանը չհամաձայնելը նկարագրի եւ և ուժի բացակայության եւ և բարոյական անկման հայտանիշ հատկանիշ է։ ՀՅԴ֊ի համար իր իդեալների ու ռազմավարության մերժամր մերժումը «վատ հայ» լինելու հավաստի նշան է։ Կոմունիստական խմբավորումների համար իրենց գաղավւարների գաղափարների հանդեպ անհամաձայնությունը կասկածեփ կասկածելի անձ լինելու վկայություն է։

108Խնդիրը երկրի ապագայի վերաբերյալ նպատակներ ունենալը չէ։ Քաղաքական կուսակցություններն ու ղեկավարները հաճախ են ունենում պատկերացումներ, որոնք սովորաբար ծրագիր են կոչվում եւ և որոնք կարող են հիմնված լինել իրենց համերկրացիների հետ ունեցած ընդհանուր իդեալների վրա եւ և քաղաքացիներին դրանց իրականացման մեջ րնդգրկելու ընդգրկելու հույսի վրա։ Սակայն ծրագիրը կամ իդեալներով օժտված աշխարհայացքը տարբերվում են գաղափարախոսությամբ ներշնչված աշխարհայացքից։ Գաղափարախոսությունները ժողովարդներին ժողովուրդներին ու խմբավորումները բաժանում են լավի եւ և վատի, դրանք տարանջատում են ու օտարում, մինչեւիսկ ապամարդկայ– նացնում մինչևիսկ ապամարդկայնացնում ժողովրդի որոշ հատվածների։ Գաղափարախոսությունները, լինեն ֆաշիստական, ազգայնական, կոմունիստական թե ուրիշ, ինքնամեծար ու եսակենտրոն մարդկանց ապահովում են բարոյական ու քաղաքական իրավասությամբ, որով անհատներին ստիպում են վարվելու վարվել ու մտածել որոշակի ձեւովձևով, հրաժարվել ինքնուրույն դատելու եւ և իրենց համար ու ժողովրդի համար լավագույն ելքեր գտնելու հավակնությունից։ Ազգային գաղափարախոսությունների աոաջքա– շումր առաջքաշումը սահմանումներ եւ և ինքնություններ պարտագրելու պարտադրելու փորձ է։

Գաղափարախոսություններն օրենքներից վեր են, հատկապես՝ երբ կրում են «ազգային գաղափարախոսություն» պիտակը։ Դրանք կարող են արդարացնել իշխանության տիրանալու համար բռնության կիրառումը, ինչպես նաեւ նաև իշխանության կիրառումը՝ քաղաքացիներին ստիպելու համար լինել այնպխփն եւ այնպիսին և գործել այն ձեւովձևով, որ հավաստվի գաղափարախոսության ճշմարտացիությունը։

Պարադոքսը, որի շուրջ արժե խորհրդածել, հետեւյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, որոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, ՀՀՇ֊ի ու Եթե ՀՀՇ֊ն և Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրա– վունքր պաշտպանում էին իբրեւ սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հայտարարությունները թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն ղեկավարած վարչակազմը կարող էր, քան խորհրդային ռեժիմը, կամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեղադրվել ընտրական օրենքի խախտման մեջ ամենավատն էր, անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն ապա գաղափարախոսական կուսակցությունները հակված են եւ չեն կարող լուրջ րնդուն– վել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան խախտելու սահմանադրական ողջ կարգը։ Այսպես, կոմունիստների համար արտաքին ուժն է հուշում, սակայն որ իրենց իշխանության է բերելու։ Կարմիր բանակն այդ իսկ կուսակցությունների եւ դրանց ղեկավարների մասինարել է 1920֊ին, նրանց նախապատվությունների եւ ինքնապատկերացման մասինհույս ունեն, եւ ոչ թե որ դա կրկին կպատահի։ ԱԺՄ֊ն «ժողովրդին» ձերբազատել է որևէ արգելքից։ ՀՅԴ֊ն ունի իր ռազմականացած խմբավորումները, որոնք թերևս պետք են Լիբանանի պես մի երկրում, սակայն ապօրինի են որևէ այլ վայրում, ներառյալ Հայաստանը։ Եթե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։Տեր֊Պետրոսյանն ընդունել է ընտրությունների ընթացքում տեղ գտած անկանոնությունները և դրանք սխալ համարել, գաղափարախոսները դեռևս չեն դատապարտել «բարձրագույն նպատակի» իշխանության բռնի տապալման իրավունքի իրենց պնդումները, ինչպես նաև իրենց կողմից այդ իրավունքի փաստացի կիրառումը։ Իրականում նրանք շարունակել են կրկնել միևնույն վարքագիծը։

ՀՅԴ֊ի եւ կոմունիստների համար հատկապեսՊարադոքսը, ազգային բառիորի շուրջ արժե խորհրդածել, իբրեւ ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է Թուրքիայի հետ դրա առնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊իհետևյալն է․ այն կուսակցություններն ու ղեկավարները, ՀԴԿ֊ի եւ ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային էորոնք մերժում էին անկախության ու ժողովրդավարության հասնելու նպատակով ԽՍՀՄ֊ի դեմ բռնության կիրառումը, եթե ՀՀՇ֊ի ու Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ այդ իրավունքը պաշտպանում էին իբրև սկզբունքային հարց։ Այդ կուսակցությունների այն հիմնված է հակաթյուր– քականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է զաղավւա– րաիասաթյանհայտարարությունները, երբ հակաթյարքականությանը գերիշխում է քաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները եւ մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների եւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն ավելի վատն էր, թեեւ 1996֊ինքան խորհրդային ռեժիմը, իբրեւ նախագահության թեկնածուկամ նույնիսկ առհասարակ հայոց պատմության մեջ ամենավատն էր, որ ստացել անշուշտ, փողոցային ճամարտակություն են և չեն կարող լուրջ ընդունվել։ Այս անվիճելի պարադոքսն իրոք ինչ֊որ բան էր կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունըհուշում, սակայն այդ իսկ կուսակցությունների և դրանց ղեկավարների մասին, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։և ոչ թե Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կամ նրա վարչակազմի մասին։

Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի ՀՅԴ֊ի և կոմունիստների համար բոլոր հարեւանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետեւությունն էր։ Թուրքիայի կողմից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման110նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր պատմական ու բարոյականհատկապես, ոչ թե քաղաքական խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ աղետալի իրադարձություն էրազգային բառի, որը պետք իբրև ապազգայինի հակադրության մեկ այլ չափանիշ է փաստագրվեր, Թուրքիայի հետ դրա պատճառներըառնչությունը։ Հատկապես ՀԿԿ֊ի, գործընթացները եւ հետեւանքները պետք ՀԴԿ֊ի և ՀՅԴ֊ի համար քաղաքականությունն ազգային է վերլուծվեին եւ ըմբռնվեին, դրա զոհերը պետք եթե այն հիմնված է հիշվեին արժանապատվությամբ, դրա դասերը պետք հակաթյուրքականության վրա։ Քաղաքականությունը վերածվում է սերտվեին մարդկության կողմիցգաղափարախոսության, եւ դրա բարբարոսությունն ու անմարդկայնությունը պետք երբ հակաթյուրքականությունը գերիշխում է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէրքաղաքականության մեջ։ Կոմունիստները և մասնավորապես ՀՅԴ֊ն կենտրոնական դեր են հատկացնում Թուրքիայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ Ցեղասպանության հարցին։ Այս հարցում Վազգեն Մանուկյանը մյուսներից նվազ խանդավառ էր, այն սկզբունք չէրթեև 1996֊ին, մանավանդ այնպի– սինիբրև նախագահության թեկնածու, որի վրա կարող որ ստացել էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի օժանդակությունը, նա նույնպես «Հայկական Հարցն» իր նախընտրական ծրագրի մաս դարձրեց։

ՀՀՇ֊ի տեսակետը, լավագույնս արտահայտված Առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի համար բոլոր հարևանների հետ հարաբերությունները նորմալացնելու Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնարար սկզբունքի տրամաբանական հետևությունն էր։ Թուրքիայի կողմից, լուրջ տեղաշարժ Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը նորմալ հարաբերությունների զարգացման նախապայման չէր։ Նա Ցեղասպանությունը համարում էր հայ պատմական ու բարոյական, ոչ թե քաղաքական մտքի խնդիր։ Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ, որի կարեւորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացտմր հավաստում աղետալի իրադարձություն էր, որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի պետք է սպասում՝ 1915 թվականը կրկնելու համար։ Ի լրումն փաստագրվեր, դրապատճառները, Ցեղասպանության պատ ճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն րնդանված էր մինչեւ անկախաթյունրգործընթացները և հետևանքները պետք է վերլուծվեին և ըմբռնվեին, հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբդրա զոհերը պետք է հիշվեին արժանապատվությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության դրա դասերը պետք է սերտվեին մարդկության կողմից, եւ բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության փորձի արժեքավորմամբ։ ՀՀՇ֊ի դիրքորոշումր բացասում էր առկա սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը եւ սասանում երկրորդական դարձնել Հայաստանում և դրա բարբարոսությունն ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղա– քականացված հրապարակային երկխոսությունը։անմարդկայնությունը պետք է ի ցույց դրվեին։ Ցեղասպանությունն աշխարհայացք կամ փիլիսոփայություն չէր, այն սկզբունք չէր, մանավանդ այնպիսին, որի վրա կարող էր հիմնվել Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը։

Սակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրներիտեսակետը, հատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համարլավագույնս արտահայտված Տեր֊Պետրոսյանի կողմից, այս քաղաքականությունն ապազգային լուրջ տեղաշարժ էրհայ քաղաքական մտքի մեջ, եթե ոչ ա– վելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել որի կարևորությունը չի կարող նսեմացվել։ Ընդունված պատկերացումը հավաստում էր հավատքի առարկայի եւ բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի որ Թուրքիան հավերժական թշնամի է, որը միշտ հարմար առիթի է սպասում 1915 թվականը կրկնելու համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որեւէ ծրագիր հնչում Ի լրումն դրա, Ցեղասպանության պատճառած կորուստներն արդարացնում էին Թուրքիայից հայկական հողերի պահանջները։ Ուստի հարաբերությունների նորմալացումը վերին նզովք էր։ Հայոց մտածողության մեջ Թուրքիայի զբաղեցրած տեղի մասին այս տեսակետը լայնորեն ընդունված էր ոչ միայն զգացական առումով բավարարալմինչև անկախությունը, այլ նաեւ ստրատեգիապես անխոցեփ։հովանավորվում էր խորհրդային գաղափարախոսությամբ, օժանդակվում Կոմունիստական կուսակցության կողմից, և բորբոքվում Սփյուռքում Ցեղասպանության սովորական դարձած քաղաքական պատկերացումը, վտանգում հավաքական հիշողությունը և սպառնում երկրորդական դարձնել Հայաստանում ու Սփյուռքում Ցեղասպանության շուրջ ընթացող քաղաքականացված հրապարակային երկխոսությունը։

111Սա է այն հատման կետըՍակայն ՀՀՇ֊ի ընդդիմադիրների, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքներրհատկապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը եւ Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձեւվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները դարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներովայս քաղաքականությունն ապազգային էր, որոնցից ամենաանմիջակա– նը Թուրքիայի կողմից եթե ոչ ավելի վատ։ Հակաթյուրքությունը՝ պատմության նկատմամբ բնազդական այդ հակազդեցությունը, վերածվել էր հավատքի առարկայի և բարձրացվել ռազմավարության սկզբունքի մակարդակի։ Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։ու հայության համար արդեն լավ էր համարվում այն ամենը, ինչը վատ էր Թուրքիայի համար։ Այս հավատքի վրա կառուցված որևէ ծրագիր հնչում էր ոչ միայն զգացական առումով բավարար, այլ նաև ստրատեգիապես անխոցելի։

Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ սահմանը փակ Սա է եղել խորհրդային շրջանումայն հատման կետը, բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հրաժարականի հանգամանքները, հայ֊թուրքական ավանդական հակադրությունը և Ղարաբաղի շուրջ վիճաբանությունը խաչաձևվում են։ Հայ֊թուրքական հարաբերությունները ղարաբաղյան բանավեճի մեջ են ներարկվել բազմաթիվ առումներով, որոնցից ամենաանմիջականը Թուրքիայի սահմանը հատող մարդատար գնացքի առջեւ։կողմից Հայաստանի շրջափակումն է՝ ի նպաստ Ադրբեջանի։

Թուրքիայի և Հայաստանի անկախությունից հետոմիջև սահմանը փակ է եղել խորհրդային շրջանում, որը ճանաչվեց բացվել է սոսկ շաբաթը մեկ անգամ՝ Գյումրիով Թուրքիայի կողմից, երկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, որոնց հիման վրա սահմանի բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է լինելու։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր եւ հասանելի։սահմանը հատող գնացքի առջև։

Երբ 1992֊ին Վբաստանից եկող երկաթուղինՀայաստանի անկախությունից հետո, որով սովորաբար կատարվում էր ցորենի ներմուծումը Հայաստան, աբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, Թուրքիան, երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների եւ երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցոբենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց 1992֊1993֊ի ձմոանը, մինչեւ 1993֊ի գարնանը հայկական ուժերի որը ճանաչվեց Թուրքիայի կողմից Քելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխությաներկու երկրները ներգրավվեցին դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման շուրջ բանակցությունների մեջ, Թուրքիան դադարեցրեց այդ ա– ռաքումնեբը։ Սահմանը կրկին փակվեց: Այդ պահից ի վեր որոնց հիման վրա սահմանի բացումր եւ Հայաստանի հետ բացման խնդիրը կարող էր կարգավորվել։ Ելնելով հայ֊թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել պատմությունից՝ չէր ակնկալվում, թե դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը դյուրին խնդիր է դարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։լինելու։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, այն հնարավոր էր և հասանելի։

Հանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում եւ միեւնույն ժամանակ լինելով նաեւ ԵԱՀԿ Սինսկի Խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում Երբ 1992֊ին Վրաստանից եկող երկաթուղին, որով սովորաբար կատարվում էր ավեփ իբրեւ պրոբլեմիցորենի ներմուծումը Հայաստան, քան լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երեւակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմր Դարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համարաբխազական հակամարտության պատճառով դադարեց գործել, մանավանդԹուրքիան, որ սահմանը112փակված պահելը նպաստում էր Ադրբեջանի երկկողմ բանակցություններում կատարված առաջընթացի ոգով, արտոնեց իր նավահանգիստների և երկաթուղու օգտագործումը՝ Եվրոպայից եկող ցորենը Հայաստան հասցնելու նպատակով։ Համագործակցությունը շարունակվեց1992-1993 ձմռանը, մինչև 1993֊գարնանը հայկական ուժերի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու եւ այնպիսի զիջումներ պարտագրելու ծրագրինՔելբաջարի գրավումը։ Այդ ժամանակ, որոնք Հայաստանր չէր անելու եւ երբեք չարեց։ի նշան Ադրբեջանի հետ համերաշխության, Թուրքիան դադարեցրեց այդ առաքումները։ Սահմանը կրկին փակվեց։ Այդ պահից ի վեր սահմանի բացումը և Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիան կապել է ղարաբաղյան հակամարտության լուծման կամ այդ ուղղությամբ նկատելի առաջընթացի հետ։

Սակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավեփն էՀանդես գալով Ադրբեջանին աջակցողի դերում և միևնույն ժամանակ լինելով նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ՝ Թուրքիան շատերի կողմից դիտվում էր ավելի իբրև պրոբլեմի, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարեւորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի լուծման մաս։ Ավանդական հակաթուրք գործիչներից երևակայության մեծ թռիչք չէր պահանջվում պատմական անտագոնիզմը Ղարաբաղյան խնդրի քննարկումների մեջ ներքաշելու համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն մանավանդ, որ սահմանը փակված պահելը նպաստում էրԱդրբեջանի կողմից Հայաստանի տնտեսությունն անդամալուծելու և այնպիսի զիջումներ պարտադրելու ծրագրին, թե որոնք Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր, ինչպես վերեւում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ Ռ․ Քոչարյանի միջեւ հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչեւէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների եւ ՀՅԴ֊ի համար սահմանի խնդիրն ավեփ խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացնեը Թուրքիայի՝ իբրեւ Հայաստանի անվտանգության դեմ սպառնափքի ընկալումը եւ դրանով կնվազեց– ներ տնտեսական եւ անվտանգության բնագավառներում այլ երկրնե– րից Հայաստանի կախյալության աստիճանր։չէր անելու և երբեք չարեց։

ԱյսպիսովՍակայն այս գործոնի ազդեցությունն ավելին է, քան պատմության ու բարիդրացիության ընկալումը։ Այնքանով, որքանով Թուրքիայի տարածքով անցնում են ռազմավարական կարևորության երկաթուղային ու ճանապարհային հաղորդակցության ուղիներ՝ հատկապես դեպի արտահանման շուկաներ Հայաստանի ելքի համար, թուրքական սահմանի բացումը այն հարցի անբաժան մասն էր, թե Հայաստանը տնտեսապես կարո՞ղ է զարգանալ առանց Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում հիմնախնդիրը լուծելու։ Եվ սա էր անկախության հարցին, ինչպես վերևում տեսանք, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և Ռ․ Քոչարյանի միջև հիմնական տարաձայնության առարկան։ Ինչևէ, եթե Ռ․ Քոչարյանի համար այդ հարցը գործնական հաշվարկներից մեկն էր, կոմունիստների և ՀՅԴ֊ի համար սահամանի խնդիրն ավելի խոր իմաստ ուներ։ Սահմանի բացումը կհանգեցներ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման, ինչն աստիճանաբար կթուլացներ Թուրքիայի՝ իբրև Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը եւ նորմալության հասնելու հնաբավորությանր։դեմ սպառնալիքի ընկալումը և դրանով կնվազեցներ տնտեսական և անվտանգության բնագավառներում այլ երկրներից Հայաստանի կախյալության աստիճանը։

Հարկավոր է նաեւ պատկերացնելԱյապիսով, թե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում Ղարաբաղի պրոբլեմը կապվում էր իրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որոնց վրա էին հիմնված անցյափ ու ապագայի իրենց ընկալումըանկախության հարցին, իրենց ինքնությունը եւ դերակատարության գիտակցումը։Հայաստանի անվտանգության հայեցակարգի մեջ հիմնական փոփոխություն առաջացնելու հավանականությանը և նորմալության հասնելու հնարավորությանը։

Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետեւորդների ինքնության համարՀարկավոր է նաև պատկերացնել, անարդար պատմության նրանց ըմբռնման համարթե այդ փոփոխությունները, հաջողությամբ իրականացվելու պարագայում, արդարադատության ի՛նչ կնշանակեին սովորական ընդդիմության, մասնավորապես կոմունիստների ու ՀՅԴ֊ի համար։ Ըստ նրանց կարիքի համար եւ ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, որ դժվար չէր նորմալության կոչոդներին որակել իբրեւ մարդկային կերպարանք առած8 Պետականության մարտահրավերըհրեշների։ Այս Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը քանդում էր պատճառըիրենց մտածողության այն բոլոր սյուները, որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի եւ նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության որոնց վրա էին հիմնված անցյալի ու զրպարտության քաղաքական ծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էրապագայի իրենց ընկալումը, որը պետք է վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։իրենց ինքնությունը և դերակատարության գիտակցումը։

Մարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձ– նավորումր կարեւոր է երկու առումով։ Առաջին, որոշ Ցեղասպանությունն ու հակաթյուրքականությունն այնքան անբաժան էին այս կուսակցությունների ու դրանց հետևորդների ինքնության համար, որոնք զգուշանում են նպատակներիանարդար պատմության նրանց ըմբռնման համար, ռազմավարության ու մարտավարության մասին բանական քննարկումներիցարդարադատության նրանց կարիքի համար և ապագան հատուցված տեսնելու նրանց պատկերացման համար, անձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործումոր դժվար չէր նորմալության կոչողներին որակել իբրև մարդկային կերպարանք առած հրեշների։ Այս էր պատճառը, քան որ հնարավոր դարձավ ընդդիմությունը վերածել Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի և նրա շուրջ խմբված համախոհների հանդեպ անձնական ատելության ու զրպարտության քաղաքական փաստարկումր եւ այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, պետք է լինեն նաեւ լավ տղերք, որտեղ կան դավաճաններծրագրի։ Նորմալությունը վտանգավոր գաղափար էր, որը պետք է փնեն նաեւ հայբենասերներ։վնասազերծվեր՝ այն կրողների հետ միասին։

ԵրկրորդՄարդկանց մտքում գաղափարախոսական ընդդիմության անձնավորումը կարևոր է երկու առումով։ Առաջին, երեւան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր որոշ կուսակցությունների ճարտասանությանըհամար, որոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին զգուշանում են նպատակների, ռազմավարության ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրեւ չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էինմարտավարության մասին բանական քննարկումներից, որանձնավորված ատելությունն ավելի արդյունավետ է գործում, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, վերացնում են ներքին միասնականության եւ Հայաստանի ու Սփյուռքի միասնության գլխավորքան քաղաքական փաստարկումը և այլընտրանքների վերլուծությունը։ Որտեղ կան սրիկաներ, եթե ոչ միակպետք է լինեն նաև լավ տղերք, խոչրնդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էինորտեղ կան դավաճաններ, եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։պետք է լինեն նաև հայրենասերներ։

«ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»Որքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղաբաբաղը հասկանալու լավագույն ձեւն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասելԵրկրորդ, որ «Ղարաբադի կուսակցությունը» ամենահինն էերևան եկող երրորդ ուժի ղեկավարները հավատացին ընդդիմադիր կուսակցությունների ճարտասանությանը, այն նույնքան հին էորոնք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին ու նրա շրջապատից ոմանց ներկայացնում էին իբրև չարագործների։ Ռ․ Քոչարյանն ու Վազգեն Սարգսյանը գտնում էին, որքան Ղարաբադի հիմնախնդիրը կամ Ղաբաբաղն ինքր։ Այն նաեւ ամենապարզն է։ Ղարաբադի ժողովուրդր գիտիոր, թե ինքն ինչի՛ն է դեմ։ Նա չի ցանկանում փնել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոքԼ․ Տեր֊Պետրոսյանին ստիպելով հրաժարական տալ, ո– րոնց Ղարաբադի հայերը «թուրք» վերացնում են անվանում, Ղարաբադի նկատմամբ վարվել են որպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ներքին միասնականության և Հայաստանի ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբադի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուցՍփյուռքի միասնության գլխավոր, ռմբակոծվելուցեթե ոչ միակ, խոչընդոտը։ Երկու միասնություններն էլ անհրաժեշտ էին, տեղա–114հանվելուց եւ 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։եթե իրենց այլընտրանքային լուծումը գործելու էր։

Ղարաբադի հայերըՈրքան էլ տարօրինակ թվա՝ Ղարաբաղը հասկանալու լավագույն ձևն այն որպես կուսակցություն դիտարկելն է։ Կարելի է ասել, ինչպես աշխարհում երբեւէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ ժողովուրդներոր «Ղարաբաղի կուսակցությունը» ամենահինն է, պատմությունը սովորելու եւ նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ձեւն ունեն։ Ղարաբադի հայերը իրենց սեփական ձեւն ունեն նաեւ սովորածը յուրացնելու եւ այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատեւելունույնքան հին է, եթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներովորքան Ղարաբաղի հիմնախնդիրը կամ Ղարաբաղն ինքը։ Այն նաև ամենապարզն է։ Ղարաբաղի ժողովուրդը գիտի, որոնք ավելի կարեւոր թե ինքն ինչին է դեմ։ Նա չի ցանկանում լինել Ադրբեջանի կամ ադրբեջանցիների գերիշխանության ներքո։ Ադրբեջանցիների գերիշխանության օրոք, որոնց Ղարաբաղի հայերը «թուրք» ենանվանում, քան քաղաքականները։ Ղարաբադի հայերի միջեւ տարաձայնությունները նվազ նշանակալի Ղարաբաղի նկատմամբ վարվել ենորպես գաղութի՝ բառի դասական իմաստով՝ մարզը պահելով տնտեսական ու սոցիալական թերզարգացման պայմաններում։ Ղարաբաղի հայությունը չի կարող ընդունել ադրբեջանական կարգերը հատկապես այժմ՝ շրջափակվելուց, ռմբակոծվելուց, քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։տեղահանվելուց և 1990֊ից ի վեր Ադրբեջանից ամբողջապես կտրված լինելուց հետո։

Սակայն գոյություն ունի երկու հանգամանքՂարաբաղի ժողովուրդը գիտե նաև, որ բարդացնում է Ղարաբադի կարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգըթե ինչ կուզեր․ նրա նպատակն ադրբեջանական գերակայությունից ձերբազատվելն է։ Այդ նպատակը ձեռք կբերվի Հայաստանի հետ միավորվելու, կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարությունթե անկախության, եւ՝ ո՞վ թե, ըստ որոշ առաջարկների, Ռուսաստանի հետ ինտեգրացվելու միջոցով՝ երկրորդական հարց է։ Ինչպես անունն է խոսում Ղարաբադի ժողովրդի անունից (հուշում, սա մեկ խնդրի կուսակցություն է։ Խնդիրը Ղարաբաղն է։ Մնացյալը երկրորդական հարցեր են և մեծ նշանակություն չունեն։ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, ժողովրդավարությունը, տնտեսական համակարգը կամկառավարության կառուցվածքը չնչին նշանակություն ունեն։ Ղարաբաղի հայերը գրեթե կարիք չունեն գաղափարախոսական ծրագրերի ու խճողված քաղաքական փաստարկների։ Նրանք ունեն խորապես արմատավորված հավատամքներ ու կարծիքներ, որոնք անդրադարձնում են նրանց աշխարհագրությունը, սոցիալական կառուցվածքը և այն, ինչպե՞ս ինչ իրենց պատմությունն է ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։, և այդ կարծիքները հեշտությամբ չեն կարող դուրս մղվել՝ նույնիսկ ամենաբարդ փաստարկների միջոցով։

Ղարաբաղը նախեւառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետեւ Հայաստանը կամ Ղարաբաղի հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, ինչպես աշխարհում երբևէ նույնպիսի իրադրության մեջ գտնվող այլ որովհետեւ մեկ այլ երկիր՝115Ադրբեջանրժողովուրդներ, իր պատմությունը սովորելու և նրանից դասեր քաղելու իրենց սեփական ծրագրերն անի ձևն ունեն։ Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրեւ ԽՍՀՍ՝ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջինհայերը իրենց սեփական ձևն ունեն նաև սովորածը յուրացնելու և այն շաղկապելու համար իրենց արդեն իմացածի հետ։ Օտարամուտ գաղափարախոսությունները դժվարություն ունեն Ղարաբաղում գոյատևելու, թե իբրեւ անկախ պետություն պնղելով իր տարածքային ամբողջականությունր՝ Ադրբեջանր մնամ է հակառակորդ եւ չի կամենամ թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանր վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությանր։ Բացի այդեթե չհարմարեցվեն տեղական մտածողության կառույցներին՝ սատարված սոցիալական ինստիտուտներով, Հայաստանն այս խնդրի մեջ ներգրավված է իբրեւ Ղարաբաղի պաշտպանորոնք ավելի կարևոր են, եւ հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է քան քաղաքականները։ Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելինհայերի միջև տարաձայնությունները նվազ նշանակալի են, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրեւ Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրեւ հաշտաբար դատավոր, երկրորդ՝ իբրեւ երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, եւ երրորդ՝ իբրեւ հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությանն ունեցող հարեւան երկիր։ Ի վերջո, արիշ հարեւաններ եւ ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությանը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությանը ռազմականացվեց, երբ եսաաոըպատերազմյան միջազգային խաղերն սկսվեցին, եւ երբ նավթի ա նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։քան այլ վայրում մեկ քաղաքական կուսակցության մեջ առկա տարաձայնությունները։

Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության եւ շուտով ռազմականացվեցՍակայն գոյություն ունի երկու հանգամանք, ազգայնականաց– վեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային եւ միջազգային նշանակություն։ Թե այս վտխակերպամներն ի՛նչ չափով են օգնել կամ վնասել որ բարդացնում է Ղարաբաղի հարցինկարծեցյալ պարզ քաղաքական օրակարգը․ կա՞ արդյոք նպատակին հասնելու ռազմավարություն, եւ թե հակամարտության էությունն ինքը ինչ ուղղությաններով և՝ ո՞վ է վավախվել այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայնխոսում Ղարաբաղի ժողովրդի անունից (կամ, այդուհանդերձ, կաբեփ ինչպե՞ս է երեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն եւ անաղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, քաղաքական եւ աշխարհաքադաքական շահերի երանգավորում են տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը եւ ոչ դիվանագիտությունը մինչեւ այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացրել։ Երբորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռեւս չի կարողանում գտնել ճահճից դարս գալու աղին։ժողովուրդը դառնում կուսակցություն)։

Ղարաբաղյան կուսակցության գործր բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ Ղարաբաղը նախևառաջ «արտաքին քաղաքականության» հարց է։ Այն պրոբլեմ է՝ ոչ թե որովհետև Հայաստանը կամ հայերը չգիտեն, թե իրենք ինչ կցանկանային անել, այլ որովհետև մեկ այլ երկիր՝ Ադրբեջանը, իր սեփական ծրագրերն ունի Ղարաբաղի վերաբերյալ։ Իբրև ԽՍՀՄ մաս կազմող հանրապետություն հակառակվելով Հայաստանին միավորվելու Ղարաբաղի պահանջին, թե իբրև անկախ պետություն պնդելով իր տարածքային ամբողջականությունը՝ Ադրբեջանը մնում է հանդես գափս հակառակորդ և չի կամենում թույլ տալ Ղարաբաղի անջատումն իրենից։ Այս հարցում Ադրբեջանը վայելում է միջազգային հանրության հովանավորությունը։ Բացի այդ, Հայաստանն այս կուսակցության անունից։խնդրի մեջ ներգրավված է իբրև Ղարաբաղի պաշտպան, և հայկական Սփյուռքը վաղուց միացել է Ղարաբաղի սատարման գործին։ Ավելին, Մոսկվան նույնպես ներգրավված է․ նախ՝ իբրև Խորհրդային Միության մայրաքաղաք իր իրավասությունների շրջանակներում, իբրև հաշտարար դատավոր, երկրորդ՝ իբրև երկու կողմերին զենք մատակարարող հիմնական կողմ, և երկրորդ՝ իբրև հակամարտության կողմերի վրա մեծագույն ազդեցությունն ունեցող հարևան երկիր։ Ի վերջո․ ուրիշ հարևաններ և ԵԱՀԿ֊ն ու միջազգային հանրությունը նույնպես ներգրավվեցին, երբ հակամարտությունը ռազմականացվեց, երբ ետսառըպատերազմական միջազգային խաղերն սկսվեցին, և երբ նավթի ու նավթամուղների քաղաքականությունն ի հայտ եկավ։

116Տնտեսական եւ ռազմական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ա ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանա– օվաթյան Տեղական քաղաքական հակամարտությունն արագ վերածվեց արյունահեղության և շուտով ռազմականացվեց, ազգայնականացվեց, ձեռք բերեց տարածաշրջանային և միջազգային նշանակություն։ Թե այս փոխակերպումներն ի՛նչ չափով են ունեցել ներկայացնելու օգնել կամ վնասել Ղարաբաղի հարցին, և թե հակամարտության էությունն ինքը ի՛նչ ուղղություններով է փոփոխվել այդ կուսակցությանդ։ Այդ փոխակերպումներից՝ մեկ այլ ուսումնասիրության նյութ է։ Սակայն, այդուհանդերձ, կարելի է պատճառըերեք եզրակացություն անել։ Առաջին՝ հակամարտության մեջ ուղղակիորեն և անուղղակիորեն ներգրավված կողմերը հարցին տնտեսական, կուսակցական, որ ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին եւ Ղարաբադի ղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարարաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցություններդ որ Ղարաբաղամ գրանցվել և աշխարհաքաղաքական շահերի երանգավորում են եւ ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները եւ Դաշնակցությունը, այլընտրանքային ծրագրեր տվել։ Երկրորդ՝ ոչ պատերազմը և ոչ դիվանագիտությունը մինչև այժմ շահագրգիռ բոլոր կողմերի համար ընդունելի լուծում չեն ներկայացնում։ներկայացրել։ Երրորդ՝ Ղարաբաղի կուսակցությունը դեռևս չի կարողանում գտնել ճահճից դուրս գալու ուղին։

1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունր կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ա տաղանդավոր մարդկանցից, որոնցից ա– մենանշանակալին Ռոբեբտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին Սերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, Սանարդ Պետբոսյանր՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչա– պետ, Սամվել Բաբայանը, որը Ղարաբաղի բանանի մարտիկից հասավ մինչեւ հրամանատարի եւ այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, ինչպես նաեւ արտաքին քաղաքականության վրա, եւ Արկադի Ղակասյանը՝ որր նախ արտաքին գործերի նախարար էր եւ ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի Նախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ Ղարաբաղյան կուսակցության գործը բարդացնող բաղադրիչների երկրորդ խումբը ղեկավարության խնդիրն է․ ո՞վ է հանդես գալիս այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կաոավարել են ավելի շուտ իբրեւ մեծ ընտանիքի ավագներ, կամ, որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությանը՝ իբրեւ քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։անունից։

Լ․ Տեբ֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ րնթացքում Տնտեսական և ռազմավարական նկատառումներով խիստ միաձուլված կառույցներ ունեցող մի հասարակության մեջ Ղարաբաղի կառավարական ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել ռազմական ղեկավարները գերագույն պատասխանատվություն են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական եւ ինտենսիվ իտրհրդակ– ցաթյունների միջոցով։ ունեցել ներկայացնելու այդ կուսակցությունը։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր այն համոզումըէ պատճառը, որ Հայաստանի ա ՀՀՇ֊ն նույնիսկ իր ծաղկման օրերին և Ղարաբաղի շահերր հիմնականում նույնն ենղեկավարության հետ սերտագույն համագործակցության ժամանակ Ղարաբաղում մասնաճյուղեր չի ստեղծել։ Այն երկու քաղաքական կուսակցությունները, եւ որ անհամաձայնությունները նման Ղարաբաղում գրանցվել են րնտանի– քում առկա տարաձայնություններիև ունեն մասնաճյուղեր՝ կոմունիստները և Դաշնակցությունը, որոնք կարոդ են կարգավորվել։այլընտրանքային ծրագրեր չեն ներկայացնում։

Երկու կարեւոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությանը։ Առաջին1992֊ից սկսած Ղարաբաղի ղեկավարությունը կազմված էր մի քանի ուժեղ կամքի տեր ու տաղանդավոր մարդկանցից, փոխվեց հակամարտաթյանր փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում որոնցից ամենանշանակալին Ռոբերտ Քոչարյանն էր։ Մյուսներն էին առաջարկված համաձայնության դրույթներըՍերժ Սարգսյանը՝ հետագայում Հայաստանի կառավարության անդամ, ոմանք վստահ չէինԼեոնարդ Պետրոսյանը՝ Ռ․ Քոչարյանի օրոք Ղարաբաղի վարչապետ, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են117այդ պահին։ Իսկ ուրիշներՍամվել Բաբայանը, հիմնականում պաշտպանության նախարարներըորը Ղարաբաղի բանակի մարտիկից հասավ մինչև հրամանատարի և այժմ Պաշտպանության նախարարի աստիճանի՝ վերահսկողություն ձեռք բերելով տնտեսական ու քաղաքական գործընթացների, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալինչպես նաև արտաքին քաղաքականության վրա, որոնք անվտանգության եւ ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարզսյանը հրապարակավ հայտնել է իր այն կաբծիքր, որ արյունով նվաճված հալը չի կարելի վերադարձնել դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ և Արկադի Ղուկասյանը՝ որը նախ արտաքին գործերի նախարարն էր և ապա փոխարինեց Ռ․ Քոչարյանին Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց էՆախագահի պաշտոնում։ Ընտրված թե նշանակված՝ այս պաշտոնյաները Ղարաբաղը կառավարել են ավելի շուտ իբրև մեծ ընտանիքի ավագներ, թեեւ պետք է նշելկամ, Վ․ Սարզսյանը միշտ չէ, որ այդպես է մտածել։որպեսզի շարունակենք մեր հիմնական համեմատությունը՝ իբրև քաղաքական կուսակցության հզոր ղեկավարներ։

Երկրորդ զաբգացումր Հայաստանում Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի գրեթե ողջ ընթացքում Ղարաբաղի կուսակցության առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սզբնապես կազմված իբրեւ պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում ու Հայաստանի կառավարությունները հիմնականում գործել են միասին՝ կանոնավոր, շարունակական և ինտենսիվ խորհրդակցությունների միջոցով։ Այդ խորհրդակցությունների հիմքում ընկած էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սաբգսյանի հովա– նավորությունր։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՀՇ֊ի աւվանավորությամբ եւ առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին Լ․ Տեր– Պեարոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով վետերանների շահերի պաշտպան։այն համոզումը, որ Հայաստանի ու Ղարաբաղի շահերը հիմնականում նույնն են, և որ անհամաձայնությունները նման են ընտանիքում առկա տարաձայնությունների, որոնք կարող են կարգավորվել։

Երբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավԵրկու կարևոր զարգացում փոխեց այդ հարաբերությունը։ Առաջին, Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ փոխվեց հակամարտությունը փոխզիջման հիման վրա լուծելու վերաբերյալ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարության դիրքորոշումը։ Ոմանք վիճարկում էին առաջարկված համաձայնության դրույթները, ոմանք վստահ չէին, թե փոխզիջումներն անհրաժեշտ են այդ պահին։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը եւ ուժային երկու նախարարներր որոշեցին Լ․ Տեբ– Պեսւրոսյանին մարտահրավեր նետելուրիշներ, հիմնականում պաշտպանության նախարարները, կասկածներ ունեին այն տարածքների վերադարձման վերաբերյալ, որոնք անվտանգության և ռազմավարական նկատառումներով գրավել էին պատերազմի ընթացքում։ Մի շարք առիթներով Վազգեն Սարգսյանը հրապարակավ հայտնել էր իր այն կարծիքը, որ արյունով նվաճված հողը չի կարելի վերադարձնել՝ դրանով իր դիրքորոշումը մերձեցնելով նրանց, ովքեր գտնում էին, որ Ղարաբաղի հիմնախնդիրը պատմությունը շտկելու հարց է, տատանվող տեբպետրոսյա– նական պատգամավորներր ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունրթեև, որպես նոր ընդդիմության միջուկ։ Բավակա– նաչավւ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կոբստին եւպետք է նշել, ի վերջոՎ․ Սարգսյանը միշտ չէ, նրա հրաժարականին։որ այսպես է մտածել։

Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ծրագիր, միացան աջակողմյան եւ որոշ չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համար իրենց իմիջն ու դերը եւ, դառնալով քաղաքական կուսակցություն, հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Երկրորդ զարգացումը Հայաստանում Ղարաբաղի կուսակցության մաս են կազմում, եւ մինչեւ վերջերս ներկայանում առաջացումն էր՝ Երկրապահների տեսքով։ Սկզբնապես կազմված իբրև պատերազմի վետերանների կազմակերպություն՝ այն վայելում էր Պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանի հովանավորությունը։ 1995 թ․֊ին ութ երկրապահներ Ազգային ժողովի անդամ ընտրվեցին՝ ՀՇՇ֊ի հովանավորությամբ և առանց սեփական հատուկ քաղաքական ծրագրի։ Նրանք օժանդակում էին որպես մեկ– հարցի կրողներ, րնդհանուր առմամբ նույն գծի վրա Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին՝ խորհրդարանում մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։վետերանների շահերի պաշտպան։

Ղարաբաղի կուսակցությունըԵրբ վարչակազմում ներքին պայքարը սաստկացավ, Ղարաբաղամ թե Հայաստանում, շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա118համար Ղարսաաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է, եւ մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Երկրապահները վերածվեցին քաղաքական կուսակցության։ Իսկ երբ Ռ․ Քոչարյանը, Ս․ Բաբայա– նը, Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը, հիմնականում գործնական մարդիկ են եւ տնտեսական ու քաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, որը կգործի։ Չորսն էլ, հատկապես ներկա պաշտպանության և ուժային երկու նախարարներըորոշեցին Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մարտահրավեր նետել, համարում ենտատանվող տերպետրոսյանական պատգամավորները ուղղվեցին դեպի խորհրդարանի Երկրապահ խմբակցությունը, որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է ներարկում որպես նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմր շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը մի նպատակ էընդդիմության միջուկ։ Բավականաչափ պատգամավորներ փոխեցին իրենց դիրքերը՝ հանգեցնելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կողմնակիցների մեծամասնության կորստին և, որր պետք է հետապնդվիի վերջո, թեեւ՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որեւէ զիջման գնով։նրա հրաժարականին։

Հայաստանի Դրանից հետո Երկրապահները, չունենալով քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղա– փարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետ– րոսյանինծրագիր, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ եւ անցել այդքան շատ դժվարությունների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով եւ առնվազն միացան աջակողմյան և որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու չափով ռազմաշունչ փոքր Հանրապետական կուսակցությանը՝ փոխելու համարիրենց իմիջն ու դերը և, վարչապետդառնալով քաղաքական կուսակցություն, այնուհետեւ՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը կազմեց Երկապահների եւ մի քանի այլ կուսակցությունների, ներառյալ ՀՅԴ֊ի, կտպիցիա։ Նա նաեւ մի քանի ժեստ ա– րեց վերջինիս հանդեպ, ինչպես կուսակցությունն օրինականացնեա, նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված հաղթելու ընտրություններում։ Երկրապահները մեծ մասամբ Ղարաբաղի կուսակցության ղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատեա։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաեւ Սփյուռքի հանդեպմաս են կազմում, ինչպիսին է Թուրքիայի եւ ՍԱԿ֊ի առջեւ Ցեղասպանության ճանաչման և մինչև վերջերս ներկայանում էին որպես մեկ հարցի հարուցումը։կրողներ, ընդհանուր առմամբ նույն գծի վրա մնալով Ղարաբաղի ղեկավարության հետ։

Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էր պահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, քանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Ղարաբաղում թե Հայաստանում, այն պետք շատ հարցերում ոչ֊գաղափարախոսական կուսակցություն է։ Նրա համար Ղարաբաղը մտահոգությունների սանդղակի գագաթին է ստանձնի ոչ միայն , և մնացյալ ամեն ինչ ենթակա է այդ տրամաբանությանը։ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծմանկուսակցության ղեկավարներն իրենք՝ Ռ․ Քոչարյանը, այլ նաեւ կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի եւ119բյուջեի դեֆիցիտիՍ․ Բաբայանը, գործազրկությանՎազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգյսանը, ինֆլյացիայի, կրթության, ուսուցիչների աշխատավարձերի հիմնականում գործնական մարդիկ են և տնտեսական ու թոշակների պատասխանատվությունդ միեւնույն ժամանակքաղաքական ոլորտներում կբռնեն այն ուղին, Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններումորը կգործի։ Չորսն էլ, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ եւ ծախսատար մատակարարումներդԱյս հարցերր վաքբ֊ինչ ավեփ հանգամանորեն քննարկվում հատկապես ներկա պաշտպանության նախարարները, համարում են հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի սկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, թեեւ արծարծվում որ Ցեղասպանության վրա շեշտադրումը սխալ արժեքներ է իբրեւ քննարկումների առարկաներարկում նոր սերնդի մեջ։ Պատերազմը շահած ժողովրդի մեջ, ինչպես իրենք են գտնում, փոխանակ ինքնահարգանքի ու ոգու, զարգանում է զոհի հոգեբանությունը։ Նրանք Թուրքիայի հետ հարաբերություններին նայում են գործնական տեսանկյունից։ Եթե դրանք ծառայելու են գործնական նպատակի (իսկ նախարարների կարծիքով այդ այդպես է) ապա Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձվելնորմալացումը մի նպատակ է, եւ Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որեւէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին քաղաքականության սկզբունքր նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՍՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե վավաիտւթյուն չեն կրել առաջին տարվա րնթացքում։որը պետք է հետապնդվի, թեև՝ ոչ Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջման գնով։

Հայաստանի քաղաքական ներկապնակի լայն ոլորտում Ղարաբաղի կուսակցությունը գտնվում է մեջտեղում։ Չունենալով գաղափարախոսական բնույթ՝ այն ավելի մոտ է ՀՀՇ֊ին ու Լ․ Տեր֊Պետրոսայնին, որոնց հետ աշխատել էր այդքան երկար ժամանակ և անցել այդքան շատ դժվարություների միջով։ Իր թեկնածության նկատմամբ վստահություն ապահովելու նպատակով և առնվազն որոշ խնդիրներ լուծելու իրական հնարավորություն ստանալու համար, վարչապետ, այնուհետև՝ Նախագահի պաշտոնակատար Ռ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց կազմեց երկրապահների և մի հիմնական հիասթափությամբքանի այլ կուսակցությունների, բայց նաեւ ներառյալ ՀՅԴ֊ի կոալիցիա։ Նա նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղաոաբաղի հերոս ու ղեկավար լինեա նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարւս– բաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորենքանի ժեստ արեց վերջինիս հանդեպ․ ինչպես կուսակցությունն օրինականացնելը, իբրեւ Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, Քոչաբ– յանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր նախորդ վարչակազմի օրոք քրեական գործունեության մեջ մեղադրված կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հատվածր՝ Ղարաբաղըղեկավարներին (սակայն ոչ շարքային անդամներին) բանտից ազատելը։ Ռ․ Քոչարյանը ժեստեր արեց նաև Սփյուռքի հանդեպ, որը մի ժամանակ նա էր կառավարում, անցել ինչպիսին է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյանի հանդեպ։Թուրքիայի և ՄԱԿ֊ի առջև Ցեղասպանության ճանաչման հարցի հարուցումը։

Քոչարյանր գտնում Ղարաբաղի կուսակցությունը կարող էրպահպանել իր մաքրությունն ու ուղղության հստակությունը, որքանի դեռ այն մեկ֊հարցի կուսակցություն էր։ Դառնալով քաղաքական կուսակցություն Հայաստանում, Լ․ Տեր֊Պետբոսյանին հեռացնելովայն պետք է ստանձնի ոչ միայն Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման, կկարողանար միասնություն ստեղծել՝ միասնություն ներսում եւ միասնություն դբսում՝ անորսալի այդ բուժամիջոցըայլ նաև կառավարական բոլոր գործերի վարման՝ բյուջեի և բյուջեի դեֆիցիտի, որով կուսակցությունները կհաղթահարեին իրենց տարաձայնությունները եւ կգործեին րնդհանոտ շահի համարգործազրկության, երկիրը կառուցելու պարզ ծրագրի համարինֆլյացիայի, այն տնտեսապես հզորացնելու եւ ռազմական առումով հզոր պահելու120համար։ Հզոր Հայաստանր Ադրբեջանին կստիպեր կատարել առավել շատ զինումներկրթության, իսկ հայկական կողմը կկատարեր հնարավորին չափ պակաս զիջումներ եւ հնարավորին չափ ուշ։ Նա վստահ էրուսուցիչների աշխատավարձերի ու թոշակների պատասխանատվությունը, որ կարող էր որոշ միջոցներ փոխառնել սովորական ընդդիմության զինանոցիցմիևնույն ժամանակ, որոնցով կկարողանար ընդդիմությունն ու Սփյուռքն ի մի բերել։Ադրբեջանի հետ սպառազինման մրցակցության պայմաններում, կարողանա ապահովել զինված ուժերի լուրջ և ծախսատար մատակարարումները։

Հաջողության նրա հույսն, անշուշտ, կախված էր նաեւ ներքին ասպարեզում իբականացնեփք մի շարք միջոցառումներից, ինչպիսիք Այս հարցերը փոքր֊ինչ ավելի հանգամանորեն քննարկվում են կառավարության մեջ ավեփ ամուր կարգապահությունը, հետագա գլուխներում։ Սակայն Ռ․ Քոչարյանի հայտարարած արտաքին քաղաքականության սկզբունքները էականորեն չեն տարբերվում նախորդ վարչակազմի ու պետական ծառայողների աշխատունակության բարձրացումըսկզբունքներից։ Ցեղասպանության ճանաչումը, կոռուպցիայի դեմ համապարփակ ու արդյունավետ պայքա– բրթեև արծարծվում է իբրև քննարկումների առարկա, գործարարության եւ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների նախապայման չի դարձել, և Հայաստանը Թուրքիային տարածքային որևէ պահանջ չի ներկայացրել։ Հավասարակշիռ արտաքին ներդրումների համար ավելի բարենպաստ միջավայրի ստեղծումը։քաղաքականության սկզբունքը նույնպես կարծես թե պահպանված է՝ ելնելով ԵԱՀԿ֊ի միջնորդական խմբի հետ Հայաստանի շարունակվող համագործակցության փաստից։ Եվրոպական կառույցների ու ԱՄՆ֊ի հետ հարաբերությունները նույնպես կարծես թե փոփոխություն չեն կրել առաջին տարվա ընթացքում։

Քոչարյանի ծրագիրնՌ․ Քոչարյանը նախագահական պաշտոնավարումն սկսեց մի հիմնական հիասթափությամբ, ըստ էության, հենվում էր նախեւաոաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ բայց նաև մի շարք կանխադրույթներով։ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ ավեփ սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, նա հույս աներ Սփյոտքի հետ, որին համարում էր արտասահմանյան օգնության հերոս ու ներդրումների ապահովողղեկավար լինելը նրա համար Հայաստանում քաղաքական աջակցության հիմք չապահովեց։ Ղեկավարելով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի դեմ մարտակոչը՝ Քոչարյանը դարձավ Ղարաբաղի կուսակցության փաստացի ղեկավարը։ Զարմանալիորեն, հասնել ավեփ արդյունավետ հարաբերություններիիբրև Նախագահ վերահսկելով Հայաստանի կառավարությունը, նույնիսկ եթե հարկ փներ՝ ավեփ մեծ ուշադրություն հատկացնելով Քոչարյանն ուղիղ ազդեցություն չունեցավ իր կուսակցության երկու հատվածների վրա․ մի հարցիհատվածը՝ Ղարաբաղը, որը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում մի ժամանակ նա էրկառավարում, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր վւայփայումանցել է նրանից հետո մնացած ղեկավարների, որ կարող է կամուրջներ գցել ժամանակի ու տարածության վբայով։հիմնականում Պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի վերահսկողության տակ, իսկ մյուս հատվածը՝ Երկրապահները, հավատարմություն են պահպանում Վազգեն Սարգսյաի հանդեպ։

Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելովՔոչարյանի ծրագիրն, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի ըստ էության, հենվում էր նախևառաջ միասնության ոգու վրա, որը նա հույս ուներ ստեղծել ազգային հարցի՝ Ղարաբաղի շուրջ, ընդդիմության հետ եւ ի՛նչ դեր են հատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որեւէ մեկնաբանությունից։ Օրինակավելի սերտ հարաբերություններով։ Երկրորդ, հնարավոր է փաստելնա հույս ուներ Սփյուռքի հետ, որ ետիտրհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անց– յւպըորին համարում էր արտասահմանյան օգնության ու ներդրումների ապահովող, որ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա կրկնության հույսովհասնել ավելի արդյունավետ հարաբերությունների, որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն վերածել ուժի եւ լեգիտիմության եոանդակերտ սկզբունքինույնիսկ եթե հարկ լիներ՝ ավելի մեծ ուշադրություն հատկացնելով մի հարցի, որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում է անցյալի վրեժն առնելորը կարծես թե Սփյուռքին խորապես հուզում էր, Ցեղասպանության հարցին։ Քոչարյանը հույս էր փայփայում, եւ որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն կարող էր կամուրջներ գցել ժամանակի ու ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։տարածության վրայով։

Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է, որ անցյալը սոսկ բեռ է, հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդբին մոտենում է իբրեւ «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, որ այն ձեւը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ==4․ Կամուրջներ ժամանակի ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյա– նը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են վե– րահավաքվել այլ ձեւով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գւս– ղափաբախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձեւով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։տարածության վրայով==

Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում Կուսակցության ղեկավարի ու նրա կուսակցության մասին կարելի է բավական բան հասկանալ՝ պարզելով, թե նրանք ի՛նչ են անում անցյալի հետ և ի՛նչ դեր են բաղադրիչների մեկ խումբհատկացնում պատմաթյանր՝ անկախ դրա որևէ մեկնաբանությունից։ Օրինակ, իսկ Հայաստանը, Ղարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության123կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էրհնարավոր է փաստել, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու ի– մաստնությունը եւետխոհրդային հայ կոմունիստները փորձում են արդարացնել անցյալը, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը փորձում է փառաբանել այն՝ դրա նկատմամբ իր նվիրումըկրկնության հույսով, կարձագանքեին եւ կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջեւ անհամաձայնություններն ու հակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, քան առաջ։ Իսկ դա որ Վազգեն Մանուկյանը ջանում է այն էրվերածել ուժի և լեգիտիմության եռանդակերտ սկզբունքի, ինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչաբյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, եթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ որ Վազգեն Սարգսյանը ցանկանում էանցյալի վրեժն առնել, փաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, միասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների և որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, եւ ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։ՀՀՇ֊ն պայքարում էին այն հաղթահարելու համար։

ՍԻԱՍՆՈՒԹՅԱՆ ԽՈՒՅՍ ՏՎՈՂ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ Ռ․ Քոչարյանր կամենում է անտեսել անցյալը։ Նա գտնում է ավելի հաճախ գործածվել, քան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն որ անցյալը սոսկ բեռ է, այն կարգախոսն հստակ մտածողության խոչընդոտ։ Նա իր խնդրին մոտենում է նրանցիբրև «վերակառուցող»։ Նա գտնում էր, ովքեր որ այն ձևը, որով ներկան կազմող բաղադրիչներն ի մի էին բերվում Հայաստանում ու տարածաշրջանում, արդյունքի չի հանգեցնում։ Քոչարյանը ցանկանում է տեսնել, թե նույն այդ բաղադրիչները կարո՞ղ են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ եւ ազնվագույն մտադրություններ։վերահավաքվել այլ ձևով, այնպես, որ խիստ տարբեր ու հատուկ արդյունքի հանգեցնեն։ Բաղադրիչներին գործառույթներ են վերագրվում, որոնք անտեսում են դրանց նախորդ դերը, դրանց սուբյեկտիվ ու գաղափարախոսական ինքնությունը։ Ամեն բաղադրիչ կգործեր նոր ծրագրի համապատասխան, եթե հասկանար այդ ծրագիրը համապատասխան ձևով, կամ նրան հնարավոր լիներ համոզել, որ այդպես գործի։

Միասնության կոչերը զարմանայի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում անեն հնչելու այն մարդկանց շարթերից, ովքեր ասպարեզ Քաղաքական կուսակցությունները ներկայացնում են իջել«ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերըբաղադրիչների մեկ խումբ, օրինակիսկ Հայաստանը, միացած էին եկեղեցու ներքոՂարաբաղն ու Սփյուռքը՝ առանձին, երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին տարբեր բաղադրիչներ են։ Քոչարյանի կողմից միասնության կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն կոչի հենքը նրա այն ակնկալությանն էր, որ կուսակցություններն ու ղեկավարներր կտեսնեին ազգային ծրագրի պարզությունն ու իմաստնությունը և, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը պնդում է դրա նկատմամբ իր համախոհնեբր անջատվեցին ՀՀՇ֊իցնվիրումը, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության կոչել։ Քոչարյանն կարձագանքեին և կաշխատեին միասնաբար։ Տարբեր տարրերի միջև անհամաձայնություններն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանիցհակասությունները ավելի լավ կկարգավորվեին, ապա միասնության կոչեցին։ Փաստորենքան առաջ։ Իսկ դա այն էր, ամեն անգամինչ պահանջվում էր՝ առկա կարողությունների ավելի լավ օգտագործում։ Քոչարյանի աշխարհը էապես ապաքաղաքական, երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրեւ քաղաքական կուսակցությունեթե ոչ հակաքաղաքական աշխարհ է, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ա– պամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում ենփաստորեն՝ ինժեների աշխարհ։ Նրա ըմբոնմամբ, որ իրենք124տարբեր են եւ աոանձինմիասնությունը նիրհում էր յուրաքանչյուր բաղադրիչի ունակությունների ու ներուժի մաթեմատիկական հաշվարկների մեջ, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետեւ մեծ մասը այս և ոչ թե սկզբունքների, անհատականությունների, ծրագրերի կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։քաղաքականությունների հակադրությունները քաղաքականորեն լուծելու մեջ։

Միասնությունը կարող Հայ քաղաքական բանավեճերում քիչ բառ է առնչվել չորս մակարդակներիավելի հաճախ գործածվել, քաղաքական միասնություն Հայաստանումքան միասնության բառը։ Շատերի մտքում միասնության գաղափարր բոլոր հիվանդությունների դարմանն է, գործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ, ազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքիայն կարգախոսն է նրանց, Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջեւ եւ միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։ովքեր ցանկանում են ներկայացնել բարձրագույն իդեալներ և ազնվագույն մտադրություններ։

Միասնություն ՀայաստանումՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը ՀայաստանումՄիասնության կոչերը զարմանալի պատմություն ունեն։ Դրանք միտում ունեն հնչելու այն մարդկանց շուրթերից, սակայն դրան հասնելնովքեր ասպարեզ են իջել «ապամիասնությամբ» կամ անջատմամբ։ Օսմանյան Կայսրության մեջ հայերը, այնուամենայնիվօրինակ, դեռեւս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումըմիացած էին եկեղեցու ներքո, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է երբ ծնվեցին քաղաքական կուսակցությունները՝ իրենց անջատելով ավանդական ազգային կառույցից։ Գոյություն ունեցող կառույցից իրենց անջատելուց հետո նրանք սկսեցին միասնության մեկ տեսակ։ Դա կոչել։ Վազգեն Մանուկյանն ու իր համախոհները անջատվեցին ՀՀՇ֊ից, հիմնեցին Ազգային ժողովրդավարական կուսակցությունը, եւ հետո սկսեցին ազգային միասնության իրավականկոչել։ Քոչարյանն ու նրա խումբը նախ իրենց անջատեցին Լ․ Տեո֊Պետրոսյանից, բարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկաապա միասնության կոչեցին։ Փաստորեն, թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է գտնվումամեն անգամ, անշուշտ՝ պետության եւ պետության ղեկավարի վրա։երբ խումբը կամ անհատներ Արդարադատության նախարարությունում գրանցվում են իբրև քաղաքական կուսակցություն, տեխնիկապես իրականացնում են անջատման կամ «ապամիասնության» գործողություն։ Նրանք փաստում են, որ իրենք տարբեր են և առանձին, սահմանազատման գիծ են քաշում։ Այնուհետև մեծ մասը այս կամ այն տեսակի միասնության կոչեր է հղում։

ճգնաժամերի ժամանակՍակայն չեմ կարողանում մի դեպք հիշել, ինչպիսիք են պատերազմր երբ որևէ կազմակերպություն, հաստատություն կամ նմանատիպ ազգային աղետներըկուսակցություն, ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաեւ տարաձայնությունները մի կողմ դնելով եւ ճգնաժամի լուծման վրա սեւեռվելով։Հայաստանում կամ Սփյուռքում, հրաժարված լինի իր ինքնիրավությունից, կառույցներից, նպատակներից, բյուջեից կամ ազդեցություններից՝ հանուն միասնության։

Այդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյանը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որեւէ վիճելի հարց չկարՄիասնությունը կարող է առնչվել չորս մակարդակների, Սահմանադբությանրքաղաքական միասնություն Հայաստանում, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ինգործողությունների ու դիվանագիտության միասնություն Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև, դեռեւս հանրաքվեի ներկայացված չէրազգային իդեալների ու ծրագրերի համաձայնություն Սփյուռքի, երկիրր կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի րնդանած օրենքներով, այն խորհրդարանի, որի անդամ էին րնդդիմաթյան գրեթե բոլոր ղեկավարները։Հայաստանի ու Ղարաբաղի միջև և միասնություն Սփյուռքի համայնքներում։

Ռ․ Քոչարյանը գտնում էրՇատ հեշտ է պատկերացնել միասնությունը Հայաստանում, որ այնտեղսակայն դրան հասնելն, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել էայնուամենայնիվ, ինքը կարող դեռևս դժվար է։ Սահմանադրության շուրջ համաձայնությունը (խաղի կանոնների որոշումը, ներառյալ տարաձայնությունների լուծման եղանակները) ներկայացնում է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էրմիասնության մեկ տեսակ։ Դա միասնության իրավական, որ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գոբծադոելբարձրագույն տեսակն է։ Եվ կասկած չկա, օտարել թե ծանրության կենտրոնը որտեղ է Հայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին եւգտնվում, կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական կուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ընդհանուր աոմամբ օտարել է նաեւ Սփյոտքր։անշուշտ՝ պետության և պետության ղեկավարի վրա։

Ռ․ Քոչարյանը սկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառ–126նալուց հետո նրա աոաջին գործողություններից մեկր եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես րնդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրեւ իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանըճգնաժամերի ժամանակ, ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը եւ Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Աբամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։ինչպիսիք են պատերազմը կամ նմանատիպ ազգային աղետները, ժողովուրդը կարող է քաղաքական միասնության հասնել նաև տարաձայնությունները մի կողմ դնելով և ճգնաժամի լուծման վրա սևեռվելով։

Ռ․ Քոչարյանը ստեղծեց նաեւ նախագահական խորհուրդԱյդպես չեղավ 1992֊ից 1994֊ին Ադրբեջանի հետ պատերազմի ժամանակ։ Ապամիասնաթյունը կապ չուներ ընտրությունների հետ։ 1991 թվականի ընտրությունների վերաբերյալ որևէ վիճելի հարց չկար, ուր Սահմանադրությունը, որի վավերացումը հարցականի տակ դրվեց 1995֊ին, դեռևս հանրաքվեի ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցություններըչէր, եւ նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամներիերկիրը կառավարվում էր առաջին խորհրդարանի ընդունած օրենքներով, թեեւ տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարա– բություններր գլխավորում են մասնագետներայն խորհրդարանի, իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաեւ դռներ բացեց Սփյուռքի առջեւ՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակայնութ– յան հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաեւ ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երեւանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։որի անդամ էին ընդդիմության գրեթե բոլոր ղեկավարները։

Այլ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը միասնությունը չդարձրեց քաղաքական նպատակ կամ կարգախոս։ Նա ընդունեց ընդդիմության ու ընդդիմադիր կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է Հայաստանում միասնություն հաստատելունկողմից համագործակցության մերժումը, թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրեւ Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ եւ հավանական նախագահական թեկնածուներ) հբապաբակավ հայտնել են Քոչաբյանի հետ իրենց անհամա– ձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին պատերազմի ժամանակ, քանի դեռ այդ մերժումը բռնություններով չէր ընթանում։ Սակայն նա, այնուամենայնիվ, փորձում էր հասնել միասնության։ Նա իր գլխավոր մրցակցին՝ Վազգեն Մանուկյանին, հրավիրեց իր առաջին վարչակազմում գործելու իբրև Պաշտպանության նախարար։ Պարույր Հայրիկյանին նշանակեց Լաչինի շրջանի պարետ։ Երկուսն էլ ծառայեցին, ապա հրաժարական տվեցին։ 1992֊ին Լ․Տեր֊Պետրոսյանը բոլոր կուսակցությունների ղեկավարներին, ներառյալ Դաշնակցությանը, հրավիրեց դառնալու Հայաստանի Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ անվտանգության խորհրդի անդամներ, որտեղ ընթանում էին քաղաքական բախտորոշ խնդիրների քննարկումները։ Ընդդիմադիր կուսակցությունների մեծ մասը, ներառյալ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊նև կոմունիստական կուսակցությունները, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն էառաջարկը մերժեցին։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը Ղարաբաղի մի շարք ղեկավարների և սփյուռքահայերի հրավիրել էր իր վարչակազմում բարձր պաշտոններ ստանձնելու։ Հրավերն ընդունած անձանց քանակն անհամեմատ քիչ էր, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր քան պետականության կառուցման գործին մասնակցելու հրավիրվածներինը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը կազմավորեց և եռանդագին սատարեց Համահայկական հիմնադրամին ՝ առաջին և միակ հաստատությունը, որն ի մի է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կաբեն Դեմիրճյանը եւ ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներբերում Հայաստանի ու Ղարաբաղի ղեկավարներին, ինչպես Դավիթ Շահնազաբյանր եւ այլքնաև Սփյուռքի բոլոր գլխավոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ու ականավոր անհատներին։ Սակայն նա չէր երկնչում նաև հակահարված տալ (խոսքով ու գործով) ներքին կամ սփյուռքյան այն խմբավորումներին, մեբժելեն որեւէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։որոնք Ապառնում էին երկրի կայունությանն ու անդորրին։ Ահա այս վերջին գործողությունների և ավելի վաղ քննարկված հանգամանքների պատճառով Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ներկայացվում էր որպես պառակտող կերպար։

127Տպավորությունն այն Ռ․ Քոչարյանը գտնում էր, որ այնտեղ, որտեղ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը ձախողվել է, ինքը կարող է հաջողության հասնել։ Նա գտնում էր, որ քաղաքական խաղերը Երեւանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը բավականաչափ ջանքեր չի գործադրել, օտարել է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ իարհրդարանամ օրենսդրություն անցկացնելու համարՀայաստանի ընդդիմադիր կուսակցություններին և, եւ ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս եւ Սփյուռքում կասեցնելով Սփյուռքի գլխավոր քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստներըկուսակցության՝ ՀՅԴ֊ի գործունեությունը Հայաստանում, ո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։ընդհանուր առմամբ օտարել է նաև Սփյուռքը։

Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է, Ռ․ Քոչարյանը տափս է ավեփնսկսեց գործել կամուրջները վերակառուցելու ուղղությամբ։ Հանրապետության Նախագահի պաշտոնակատար դառնալուց հետո նրա առաջին գործողություններից մեկը եղավ ՀՅԴ֊ի գործունեության կասեցման վերացումը։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմին պաշտոնապես ընդդիմադիր կուսակցությունների ղեկավարներին նա հրավիրեց ծառայելու իբրև իր խորհրդականներ։ Երեք հոգի ընդունեց հրավերը․ Ազգային ինքնորոշում միավորման նախագահ Պարույր Հայրիկյանը, քան ստանում է։ Սիասնության ու համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով ՀՅԴ֊ի ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը և Հայաստանի դեմոկրատական կուսակցության ղեկավար Արամ Սարգսյանը։ Վազգեն Մանուկյանն իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են զիջել, սակայն գնալով ակնկալում են ավելի ու ավեփ զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հետոն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի տեղակալ Դավիթ Վարդանյանին արտոնեց ծառայելու Նախագահի վարչակազմում (1999֊ին չորսն էլ ազատվեցին զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու եւ ի– րենց իշխանությունը ծավալելու համար, սպասելով այն օրվան, երբ կվտխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ գնով էլ լինի եւ կհբականացնեն ի– րենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։պաշտոններից ֊ ծնթ․ թարգմ․)։

Հարցերից մեկը, որի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օ– րոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, խորհրդարանին ավեփ մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ եւ խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխությունստեղծեց նաև նախագահական խորհուրդ, որով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նաուր ներկայացված են բոլոր քաղաքական կուսակցությունները, հավանաբարև նախարարական աթոռներ տվեց տարբեր կուսակցությունների անդամների, չկարծեցթեև տնտեսական խնդիրների հետ գործ ունեցող նախարարություններր գլխավորում են մասնագետներ, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ իսկ ուժային նախարարությունները գլխավորում են նրա կողմնակիցները՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Սերժ Սարգսյանը։ Նա նաև դռներ բացեց Սփյուռքի առջև՝ մի շարք առումներով։ Արտաքին գործերի նախարարն ու խորհրդականներից մեկը ծնված են Սփյուռքում։ Հասարակության հետ կապերի ուղղությամբ նրա գործունեությունն ավելի ուղղված է տափս Նախագահին, եւ ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որեւէ էական փոփոխություն կատարելու128եղել Սփյուռքին։ Ռ․ Քոչարյանը նաև ձեռնարկել է 1999թ․ սեպտեմբերին Երևանում կայանալիք Հայաստան֊Սփյուռք հարաբերություններին նվիրված համաժողովը։

մտքին։ Վստահորեն կարելի Այլ կուսակցությունների պաշտոններ հատկացնելն արդյո՞ք բավարար է ենթադրելՀայաստանում միասնություն հաստատելուն, որ կարծիքի միեւնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որեւէ այլ թեկնածոփ թե ոչ՝ հստակ չէ։ Իբրև Նախագահի խորհրդականներ գործող կուսակցական ղեկավարները (անցյալ և հավանական նախագահական թեկնածուներ) հրապարակավ հայտնել են Քոչարյանի հետիրենց անհամաձայնություններր, նրանցից մեկը նույնիսկ ստորագրել է Նախագահին անվստահություն հայտնելու մասին 1998 թ․ հոկտեմբերին Ազգային ժողովում շրջող միջնորդագիրը։ ՀՅԴ֊ն, որի ղեկավարը Նախագահի խորհրդականներից մեկն է, Նախագահի ներքին քաղաքականության դեմ ուղղված ցույցեր է կազմակերպել՝ փորձելով իրեն տարանջատել վարչակազմից: Կարեն Դեմիրճյանը և ազդեցիկ այլ քաղաքական գործիչներ, ինչպես Դավիթ Շահնազարյանր և այլք, ով կընտրվի Նախագահ։մերժել են որևէ գործ ունենալ վարչակազմի հետ։

Հայաստան 1ւ ՂարաբաղՀայաստանն ու Ղաբաբաղը պետք Տպավորությունն այն է սերտագույն կապեր ունենան միմյանց հետ։ Եվ երկու միավորները մեծ մասամբ սերտորեն համագործակցել են՝ քննարկումների եւ համաձայնության ոգով։ Այդուհանդերձ, Ղարաբաղն աստիճանաբար «ապամիասնանում» էր Հայաստանից, մինչեւ որ հավասարակշռությունը շրջեց Հայաստանի Նախագահի դեմ։ Ղարաբաղի նոր փաստացի ղեկավարը՝ Սամվել Բաբայանըքաղաքական խաղերը Երևանում սովորականի պես շարունակվում են։ Չունենալով իր սեփական քաղաքական հենարանը՝ Ռ․ Քոչարյանը պետք է հենվի Երկրապահ մեծամասնության վրա՝ խորհրդարանում օրենսդրություն անցկացնելու համար, և ՀՅԴ֊ի ու ՀԴԿ֊ի վրա՝ խորհրդարանից դուրս և Սփյուռքում քաղաքական օժանդակության համար։ Ո՛չ կոմունիստները, իրեն «ապամիասնացրեց» նաեւ Հայաստանի նոր Նախագահից՝ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարիցո՛չ ՀՅԴ֊ն այդ օժանդակությունն առանց հատուցման չեն ընձեռել։ Նրանք Ռ․ Քոչարյանից ակնկալել են ավելի մերձեցում իրենց ծրագրերի գաղափարախոսական դրույթներին, Երեւանին մեղադրելով փոխզիջումների հարցում «հստակ կեցվածք» չունենալու մեջ։հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում։

Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա Ռ․ Քոչարյանի էկլեկտիկ քաղաքականությունը նրան սատարող յուրաքանչյուր կուսակցության մղել է երեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի եւ միջազգային հանրության առջեւ պատասխանատվություններ ունի, որ Ղարաբաղը չունի՝ որեւէ կառավարության կողմից ճանաչված չփնելով իբրեւ ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը նրանից ավելի մեծ հավատարմություն պահանջելու։ Չունենալով իրենց սեփական գաղափարաբանական նվիրումը՝ Ռ․ Քոչարյանն ու Ղարաբաղի կուսակցության մյուս ղեկավարները գաղափարախոսներին կարող են հարմարվել որոշակի շրջանակներում։ Սակայն այդ փոխանակման մեջ, թվում է լինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ փնի Նախագահը։ Ի վերջոՌ․ Քոչարյանը տալիս է ավելին, Հայաստանն քան ստանում է։ Միասնության ու դրա կառավարությունը եւ ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն համագործակցության պատրանքը գնվել է Երկրապահներին, ՀՅԴ֊ին ու կոմունիստներին հերթով իր նվիրումն անդադար ապացուցելու գնով։ Այդ կուսակցություններն իրենք քիչ են պատասխանատու փնելու միջազգային հանրության զիջել, սակայն գնալով ակնկալում են ավելի ու պատմության առջեւ այն բանի ավելի զիջումներ։ Նրանք պատրաստ են հեռուն գնալ՝ Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմում զբաղեցրած իրենց պաշտոնները գործածել իրենց քաղաքական հենարանն ամրացնելու և իրենց իշխանությունը ծավալելու համար, թե սպասելով այն օրվան, երբ կփոխարինեն Ռ․ Քոչարյանին՝ ինչ կպատահի Ղարաբաղին։գնով էլ լինի և կիրականացնեն իրենց ամբողջական ծրագիրը, այլ ոչ թե միայն դրանց այն փոքրիկ պատառները, որոնք Ռ֊․ Քոչարյանը փոխ է առնում նրանցից յուրաքանչյուրից՝ միաձայնության մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով։

ԱյնուամենայնիվՀարցերից մեկը, գոյություն ունեն օրգանական կապերորի շուրջ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմի օրոք ընդդիմադիր կուսակցությունները համամիտ էին, որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի շահերիցխորհրդարանին ավելի մեծ լիազորություններ տալու հարցն էր՝ դրանք վերցնելով Նախագահից։ Ռ․ Քոչարյանը համաձայն էր ընդդիմության հետ և խոստացել էր ընտրվելուց հետո նախաձեռնել սահմանադրական փոփոխություն, կարիքներից եւ ռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավեփնորով Նախագահի լիազորությունների մի մասը փոխանցվելու էր խորհրդարանին։ Ընտրվելուց հետո սակայն նա, քան ինքն իրեն կարող հավանաբար, չկարծեց, թե Սահմանադրությունն իրոք մեծ լիազորություններ է թույլ տալ։տալիս Նախագահին, և ընդդիմացավ իշխանության հավասարակշռության մեջ որևէ էական փոփոխություն կատարելու մտքին։ Վստահորեն կարելի է ենթադրել, որ կարծիքի միևնույն փոփոխությունը տեղի կունենա որևէ այլ թեկնածուի հետ, ով կընտրվի Նախագահ։

Չնայած պատրանքների եւ թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել Հայաստան֊Ղարաբաղ հարաբերություններում առկա էերեք պրոբլեմ։ Հայաստանր միջազգային օրենքի և միջազգային հանրության առջև պատասխանատվություններ ունի, Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռեւս պետք է լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը որ Ղարաբաղը չունի՝ որևէ կառավարության կողմից ճանաչված չլինելով իբրև ինքնիշխան պետություն։ Ղարաբաղը կարող է կազմակերպվել իր ներուժի չավավլինել մեկ֊հարցի կուսակցություն, նրա անունից խոսողները իսկապես կարող Հայաստանը չի կարող՝ ով էլ լինի Նախագահը։ Ի վերջո, Հայաստանն ու դրա կառավարությունը և ոչ թե Ղարաբաղի ղեկավարներն են Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որեւէ Նախագահի կողմիցպատասխանատու լինելու միջազգային հանրության ու պատմության առջև այն բանի համար, եւ Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։թե ինչ կպատահի Ղարաբաղին։

Սփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» վւաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետեւյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրեւ փողի աղբյուրի եւ դեմ էր գոբծ– րնթացներին նրա որեւէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանա– դրությունրԱյնուամենայնիվ, գոյություն ունեն օրգանական կապեր, որով արգելվում որոնք ստեղծել են գործողությունների ընդհանուր ոլորտ։ Երկու միավորների շահերը պետք է երկքաղաքացիությունը՝ սփյոտքահա– յերին զբկելով նրանց ստիպեն գործելու միասին։ Եթե Ղարաբաղն իր շահերը սահմանի Հայաստանի քաղաքացիության ստանալու շահերից, կարիքներից եւ իրենց հայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրերռեսուրսներից անկախ՝ կվտանգի շատ ավելին, որոնք սփյուռքահայերը քան ինքն իրեն կարող էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տավա էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքից եւ զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։է թույլ տալ։

Միասնություն ՍփյուռքումՍփյոտքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխումՀայոց աշխարհի՝ Հայաստանի, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ Ղարաբաղի և Սփյուռքի կամ սփյուռքների միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երեւույթ։հարցը այլ կարգի խնդիր է։ Այն ներկայացնում է վերացարկված ազգայնականության և ազգային ինքնության ամենածանր մարտահրավերը։

130Միասնության կոչեբը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել Չնայած պատրանքների և թյուր ակնկալությունների ժամանակն անցել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում Ռ․ Քոչարյանի հույսերն ամրացնող պնդումները դեռևս պետք է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա լիարժեք քննություն բռնեն։ Այդ հույսերն են․ Սփյուռքը կարող է կազմակերպվել իր լուծարմամբներուժի չափով, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլեւս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերեւս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա նրա անունից խոսողները իսկապես կարող է, ծայրահեղ դեպքումեն Սփյուռքի բոլոր կարողությունները ասպարեզ բերել ազգային ծրագրի համար՝ սահմանված Հայաստանի որևէ Նախագահի կողմից, ինքնապահպան– ման բնազդը լինել։և Սփյուռքի ներուժը Հայաստանի ճակատագրի մեջ նշանակալի փոփոխություն կկատարի։

Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալումՍփյուռքի նկատմամբ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի կարծեցյալ հակակրանքի մեջ մեղադրանքներից մեկը «կթան կովի» փաստարկն էր։ Այն կայանում էր հետևյալում․ Հայաստանի կառավարությունը Սփյուռքին նայում էր պարզապես իբրև փողի աղբյուրի և դեմ էր գործրնթացներին նրա որևէ տեսակի մասնակցության ու խորհրդի։ Որպես դրա լավագույն վկայություն բերվում էր 1995 թ․֊ի Սահմանադրությունը, քան ապագայում։ Սփյոտքահայերի մեծ մասը շարունակելու որով արգելվում է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներամ եւ ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սվւյոտքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն երկքաղաքացիությունը՝ սփյուռքահայերին զրկելով Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու և իրենց հաստատություններիցհայրենիքի մի մասն զգալու բնական իրավունքից։ Բայց Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի վարչակազմն այդ խնդիրը լուծել էր՝ ստեղծելով հատուկ անձնագրեր, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն որոնք սփյուռքահայերը կարող են փոփոխություններ լինել։էին ստանալ՝ շարունակելով մնալ այլ երկրների քաղաքացիներ։ Անձնագիրր նրանց տալիս էր քաղաքացու բոլոր իրավունքներն ու առավելությունները՝ բացի ընտրելու և ընտրվելու իրավունքից և զինված ուժերում ծառայելու պարտականությունից։

ՄԻԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԼԵԳԻՏԻՄՈՒԹՅԱն ԽՆԴԻՐԸԵրկքադաքացիությունը բարդ խնդիր է, որը պետք է մի շարք նրբին գործոններ հարթի։ Նախագահական ընտրարշավում Ռ․ Քոչարյանը խոստանում էր այդ հարցով սահմանադրական փոփոխություն՝ իբրև Սփյուռքի հետ հարաբերությունների բարելավման իր ծրագրի մաս։ Սակայն Հայաստանի մի շարք քաղաքական խմբավորումներ, այդ թվում՝ Վազգեն Սարգսյանն ու Երկրապահները, դեմ են դրան։ Այս հարցում ևս Սահմանադրությունը փոխելու որևէ քայլ չի կատարվել նոր վարչակազմում։ ====Միասնություն Սփյուռքում==== Սփյուռքյան կառույցները քննարկված են հաջորդ գլխում, սակայն, ամեն դեպքում, հարկ ենք համարում այստեղ՝ միասնության համատեքստում, ներկայացնել մի երևույթ։ Միասնության կոչերը Սփյուռքում հնչել են առատորեն, եկեղեցական միասնություն, կուսակցական միասնություն, համայնքային միասնություն։ Սակայն մեկ անգամ արդեն անջատված հաստատություններն ու կազմակերպությունները չեն վերամիավորվել, նույնիսկ երբ վերացել է նրանց անջատվելու պատճառը։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն՝ մեծ թե փոքր, կարծում է, թե հայկական ինչ֊որ բան կմահանա իր լուծարմամբ, նույնիսկ եթե իր գոյությունն այլևս իմաստ չունի կամ օգտակար չէ։ Թերևս դա իներցիայի օրենքն է կամ առանց իշխանության ու ազդեցության ապրելու որոշ անձանց անկարողությունը։ Դա կարող է, ծայրահեղ դեպքում, ինքնապահապանման բնազդը լինել։ Սփյուռքն ավելի դյուրությամբ ընդհանրություններ է գտնում անցյալում, քան ապագայում։ Սփյուռքահայերի մեծ մասը շարունակելու է ապագան պատկերացնել իրենց բնակության երկրներում և ոչ թե Հայաստանում կամ Ղարաբաղում՝ չնայած ազգային գաղափարախոսների կողմից «տուն վերադառնալու» կոչերին։ Սփյուռքյան կազմակերպությունները շատ առումներով այնքան մեծ բան են ներդրել ներկա կառույցների մեջ, որ հազիվ թե այժմ հրաժարվեն իրենց հաստատություններից, նվիրապետությունից եւ ազդեցության ոլորտներից։ Ապագայում սակայն կարող են փոփոխություններ լինել։ ===Միասնությունը և Լեգիտիմության Խնդիրը===  Միասնությունն իբրեւ իբրև քաղաքական ծրագիր առաջ է բերում իշխանության օրինականության հարցը։ Լավագույն պայմանների դեպքում, «ապամիասնությանները» «ապամիասնությունները» տեղի են ունենում իբրեւ իբրև ազգային շահերի եւ և ապագայի ընթացքի հիմնարար խնդիրների շուրջ էական տարաձայնությունների արգասիք։ Հայոց աշխարհի առջեւ առջև ծառացած են բազմաթիվ նման խնդիրներ։ Բնական է, որ էական տարբերություններ լինեն սոցիալական, տնտեսական եւ և այլ հարցերում, ինչպես նաեւ՝ նաև՝ Ղարաբաղի, հարեւանների հարևանների հետ հարաբերությունների եւ և Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այլ խնդիրների շուրջ։ Սակայն մեծ հարցերի շուրջ, որոնք պետք է լուծվեն սոցիալական եւ և տնտեսական ոլորտներում, կա ընդհանուր համաձայնության։ համաձայնություն։ Տարաձայնությունները վերաբերում են առաջնություններին, հարցերի պատճառական հարաբերությանը եւ և այն խնդրին, թե ով լավագույնս կարող է լուծել այդ հարցերը։ Հայաստանի օրակարգի որոշ հարցեր սփյուռքահայության սրտին ավեփ ավելի մոտ են, քան մյուսները։

Ցանկացած երկրռւմ երկրում կամ համայնքում «ապամիասնությունն» օրինական է եւ և նույնիսկ անհրաժեշտ։ Դա տարբեր տեսակետներ ու ծրագրեր ձեւավորելու ձևավորելու արտահայտելու եւ և տարբեր լուծումներ հե– աապնդելու հետապնդելու իրավունքի դրսեւորումն դրսևորումն է։ Որոշ դեպքերում, միասնության պահանջը նպատակ ունի վերացնել անհատների միջեւ միջև անօգուտ ու չնչին վիճաբանաթյանները վիճաբանությունները կամ մի կողմ դնել երկրորդական հարցերը՝ ջանալով հաղթահարել ազգային ճգնաժամը։ Մյուս դեպքերում, միասնության կոչը այլրնտրանքային տեսակետներն ու ծրագրերը ճնշելու եւ և ընդդիմախոսին «վնասազերծելու» կոչ է։ Միասնության կոչ անող կուսակցությանն կուսակցությունն ակնկալում է, որ մյուս կուսակցությունները միանան իր ծրագրին, իր աշխարհայացքին եւև, իհարկե, իր ղեկավարության տակ․ հակառակ դեպքում այն կարող էր ինքն իրեն լուծարել իբրեւ իբրև կուսակցություն եւ և միանալ մեկ ուրիշի, ճիշտ այնպես, ինչպես որեւէ որևէ ղեկավար կարող էր հեռանալ քաղաքական ասպարեզից։ Այս դեպքում միասնությունը դաոնում դառնում է բռնատիրության մեղ– մասացություն՝ մեղմասացություն՝ կարգախոսներով ու ամբոխավարական կոչերով հասնելու համար նրան, ինչին այլ կերպ հասնել չի լինի։ Նման ժամանակներում մեկ առանձին հարցն ավելի մեծ է համարվում, քան «սովորական քաղաքականությունը», կամ ժամանակներն են համարվում «արտասովոր» կամ «բախտորոշ»։ Բոլոր նման դեպքերում միասնության պահանջները ներկայացնում են գործող օրենքները շրջանցելու կոչեր՝ դրանք անտեսելու կամ ոտնահարելու միջոցով, իսկ սովորաբար՝ երկուսր երկուսը միասին։

Եվ սա հենց այն նյութն է, որից կերտված են պետական հեղաշրջումներն ու հեղափոխությունները։ Դա գոյության գոյություն ունեցող օրենսդրական համակարգի լեգիտիմաթյան լեգիտիմության մերժումն է եւ և իշխանության լե– գիտիմության լեգիտիմության մեկ այլ սկզբունքի ընդունումը՝ անհատի, գաղափարախոսության կամ կուսակցության իշխանություն, որը ենթադրում է ընդհանուրից վեր բարձրանալ, հասնել մի ավելի մեծ գաղափարի կամ գաղափարախոսության, քան այն, ինչը կարող է ձեռք բերվել132քաղաքական համակարգով, բարձրացնել մարդուն այնպես, ինչպես չեն կարող նորմալ քաղաքական ընթացակարգերը։ Իշխանության այս տիպի լեգիտիմաթյունը լեգիտիմությունը հիմնված է գաղափարախոսության, անհատի կամ կուսակցության հատկանիշների վրա՝ վեր եւ և դուրս կուսակցականի եւ և հատվածականի ուղեծրից ու քաղաքական ւսյլընա– րանքնեբիցայլընտրանքներից, այն է՝ ժողովրդավարության հատկանիշներից։

«Միասնությունը» կարող է վերածվել այն մեխանիզմին, որի միջոցով անհատի շահերի վրա հիմնված քաղաքականությունր, որը ժողովրդավարության անհրաժեշտ նախապայմանն է, մի կողմ նետվի։ Այդ ամենն արվում է հանուն անհատից ավելի բարձր սկզբունքի, մի սկզբունք, որով անհատի դերը նվազեցվում է, իսկ «գադավւաբի»«գադափարի», «տեսլականի» կամ «գաղափարախոսության» դերը դրվում ամեն ինչից վեր՝ գաղափարի, տեսլականի կամ գաղափարախոսության կրողին հատկացնելով այնպիսի իշխանության եւ իշխանություն և լեգիտիմություն, որ կարող է նաեւ նաև օրենքից վեր փնել։ լինել։ Այս դեպքերում «միասնությանը» «միասնությունը» իշխանություն նվաճելու մեխանիզմ է, այն օրինականացնելու սկզբունք եւ և այդ իշխանության կիրարկման գաղափարախոսություն։

Սա է պատճառը, որ ՀՀՇ֊ն, 1988֊1990֊ին առաջնոբդելով առաջնորդելով Հայաստանում Կոմունիստական կուսակցության կարգերի դեմ ժողովրդավարական ընդդիմությունը, այդ կուսակցության դեմ օրենքից դուրս մարտահրավեր չնետեց, որքան էլ որ խորհրդային օրենքն անկատար էր։ ՀՀՇ֊ն ցանկանում էր, որ ժողովրդի կամքը լեգիտիմ դառնա օրինական գործընթացով, նույնիսկ եթե դա խորհրդային օրենք է՝ հարցը վերաբերեր Հայաստանում կոմունիստներին իշխանությունից հեռացնելուն, թե ԽՍՀՄ֊ից Հայաստանի դուրս գալուն։

Նաեւ Նաև սա կարող է փնել լինել պատճառը, որ 1996֊ին մասամբ միավորված ընդդիմության հիմնական կարգախոսը եղավ այն, թե ժամանակները «նորմալ» չեն՝ ի նկատի ունենալով, որ վիճակր սովորական չէ (չնայած Լ․ Տեր֊Պետրոսյանի հակառակ հավաստիացումներին), եւ և որ երկիրը «ճգնաժամի» մեջ է։ Այդ պատճառով ընդդիմության ծրագիրը կոչ էր անում Սահմանադրության վերացում եւ և խորհրդարանի լուծարում՝ Վ․ Մանուկյանի նախագահության ներքո։ Այն կոչ էր անում նաեւ նաև երկիրը կառավարել Անվտանգության խորհրդի միջոցով եւ արտակարգ իրադրության կանոններով, որ բխում է «ճգնաժամից»՝ «ազգային գաղավւարախոսության» գաղափարախոսության» մտապատկերի հիմունքով, որը, նրանց կարծիքով, բացակայում էր Լ․ Տեբ֊Պետբոսյանի Տեր֊Պետրոսյանի ու ՀՀՇ֊ի մոտ։ Եվ այդ ամենր՝ հանուն միասնության, որին Տեր֊Պետ–133րոսյանն Տեր֊Պետրոսյանն ու ՀՀՇ֊ն ընդունակ չեղան հասնելու։ Ահա այսպես, ընդդիմության համար բնական դարձավ փողոց ելնելը եւ իարհրդարանի խորհրդարանի շենքի ու իարհրդարանի խորհրդարանի ղեկավարների վրա հարձակում գործելը։ Ընտրություններից շատ առաջ ընդդիմության երկու գլխավոր կուսակցությունների ղեկավարները՝ ԱԺՄ֊ից Վ․ Մանուկյանն ու ՀՅԴ֊ից Վահան Հովհաննիսյանը, բազմիցս պնդել էին բռնություն գործադրե– աւ եւ գործադրելու և օրենքից դուրս գործելու իրենց իրավունքը՝ հանուն բարձրագույն սկզբունքի, բարձրագույն իդեալի։

Երբ միջազգային դիտորդները 1995 եւ և 1996 թթ․ ընտրություններում անկանոնություններ գտան, Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ու կառավարությունն ընդունեցին, որ եղել են օրենքի խախտման դեպքեր։ ԱԺՄ֊ն, ՀՅԴ֊ն եւ և բռնության համար պատասխանատու ուրիշներ երբեք չրն– դունեցին որեւէ չընդունեցին որևէ սխալ բան իրենց կողմից, նրանք շարունակեցին ներբողել իրենց գործողությունները՝ հանուն ժողովրդի «կամքի», հանուն «ազգային գաղափարախոսության»։ Այդպես, նաեւ ՀՅԴ֊ն երբեք չընդունեց, որ քանիցս խախտել է եբկբի երկրի օրենսդրությունը՝ գտնելով, որ այդ ամենն արվել է հանուն բարձրագույն նպատակի, մեկ ազգ ու մեկ ժողովուրդ կերտելու համար։

Ինչ պակասություններ էլ որ ունենան Հայաստանի ու Ղաբւսբա– ղի Ղարաբաղի համակարգերը, երկու միավորներն ունեն առնվազն որոշակի քաղաքական սահմաններ, որոնց շրջանակում նախագահներն ու նրանց վարչակազմերր գործում են արդյունավետ։ Նրանք կարող են խոսել իրենց ազգաբնակչության անունից, կարող են պայմանագրեր ստորագրել եւ և մատակարարել իրենց խոստացած քաղաքականությամբ քաղաքականությունը կամ ոեսուրսներր։ռեսուրսները։

Սփյուռքը իրավաբանորեն կամ որեւէ որևէ այլ ձեւով ձևով համաձայնեցված համակարգ չունի, որ կարելի լինի խախտել։ Չկա մեկը, որը կարողանա խոսել Սփյուռքի անունից։ Սփյուռքի անունից հանդես եկողների իրավասությունն ինքնահոչակ ինքնահռչակ է, բայց ոչ ինքնըստինքյան հասկանալի։ Այն ստանձնված է իբրեւ իբրև շնորհ, եւ և ոչ թե հատկացված որեւէ որևէ ատյանով։

Պետությունն աշխարհագրական ու օրենսդրական սահմաններ է ստեղծում՝ զսպելու համար «ապամիասնական» տարրերին։ Բոլոր դեպքերում, «ապամիասնական» տարրերը շարունակում են մնալ եբկբի երկրի քաղաքացիներ եւ և վճարում են իրենց հարկերը։ Ուստի Հայաստանի ու Ղարաբաղի Նախագահներր Նախագահները կարող են շարունակել խոսել նրանց անունից եւ և ջանքեր գործադրել՝ հասնելու համար նպատակի134շուրջ ընդհանրական համաձայնության։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները զերծ են այդ պարտավորությունից, քանի որ Սփյուռքը նման սահմաններ չունի։ Սփյուռքի համայնքներում քաղաքական ասպարեզը գրավված է իդեալներով, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ և գործածվում են դրանցից կատարվող շեղումները ապազգային, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։

շուրջ րնդհանրական համաձայնության։ Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունը, քաղաքական կուսակցությունները զերծ բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինեն, քաղաքական կուսակցությունների և հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, և, հետևաբար, այդ պարտավորությունիցղեկավարները կարող են խոսել միայն իրենց կուսակցությունների անունից։ Միևնույն ժամանակ, քանի որ Սփյոտքր նման սահմաններ չունի։ երեք ավանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի ընդհանուր բնակության ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական ասպարեզր գրավված կուսակցությունների, մեջ ընդգրկված սփյուռքահայերի թիվը տատանվում է իդեալներովզրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջև, որոնք վավերացված են ավանդույթով ու ինքնապահպանությամբ եւ գործածվում են դրան– ցից կատարվող շեղումները ապազգայինսակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ապամիասնական զգացումների հետ հավասարեցնելու համար։ամեն դեպքում, փոքրամասնություն է։ Ինչն ավելի կարևոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։

Որքան էլ Սփյուռքի շատ համայնքներում տարածված լինի կուսակցական անդամակցությունըԲացի այդ, քաղաքական կուսակցությունները բազմատարր Սփյուռքի ամբողջությունը չեն արտացոլում։ Կազմակերպության ներքին մեխանիզմներն ինչպիսին էլ լինենմեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, քաղաքական կուսակցությունների եւ հիմնական կազմակերպությունների ղեկավարներն ընտրվում ՀԸԲՄ֊ն և այլն) ոչ֊քաղաքական են անդամների կողմից որոշված ընթացակարգով, եւ, հետեւաբար, այդ ղեկավարները կարող են խոսել միայն ի– րենց կուսակցությունների անունից։ Սիեւնույն ժամանակ, երեք ա– վանդական կուսակցությունները միասին Սփյուռքի բնդհանուր բնակչաթյան ծայրաստիճան փոքր մասն են ներկայացնում։ Տարբեր համայնքներում բազմաթիվ կազմակերպությունների, ոչ թե սոսկ քաղաքական կուսակցությունների, և չեն հավակնում խոսելու հայ ժողովրդի անունից: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ ընդգրկված սփյուռքահայ երի թիվր տատանվում է զրոյից մինչեւ հավանաբար 40 տոկոսի միջեւ, սակայն սովորաբար 20% ֊ից ոչ ավելի։ Դա, ամեն դեպքում, վտքրւս– մասնություն է։ Ինչն ավելի կարեւոր է՝ Սփյուռքի շեփորված մարդկային ու ֆինանսական ռեսուրսների մեծ մասը այդ կազմակերպությունների կողմից չի տնօրինվում։մտնում։

Բացի այդ, մեծաթիվ անդամներ ունեցող կազմակերպությունները (եկեղեցիները, ՀԸԲՄ֊ն եւ այլն) ոչ֊քաղաքական են եւ չեն հավակնում խոսելու հայ Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու և ժողովրդի անունիցխոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Քաղաքական օրակարգերի դրույթների ու ընտրանքների հասցեագրումը նրանց լիազորությունների մեջ չի մտնում։Մեկը ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ համայնքի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։

Սփյուռքում իրավասություն ձեռք բերելու եւ ժողովրդի անունից խոսելու համար գոյություն ունի երկու միջոց: Մեկր , որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգարիայի և Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ ժողովրդավարության մեթոդն է․ և համընդհանուր ընտրություններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հունգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարների ընտրություններ՝ այդ ղեկավարներ։ Վերջին ընտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի և՛ հոգևոր, և՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր ընտրություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության հնարավորին չափ մեծ քանակի ընդգրկմամբ։բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններում, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսր, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ավելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունից, չնայած, միևնույն պետական օրենքի համաձայն, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգևորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններից, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։

Սփյուռքում, որքանով ինձ հայտնի է, միայն Հունգաբիայի եւ Թուրքիայի համայնքներն ունեն ուղիղ եւ համընդհանուր ընտրութ–135յուններով ղեկավար ընտրելու մեխանիզմներ։ Հանգարիայի հայերը, համաձայն պետական օրենքի, ընտրում են համայնքի ղեկավարներ։ Վերջին րնտրությունր կայացել է 1998֊ին։ Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգարիայում և Թուրքիայում Պոլսո պատրիարքը համայնքի եւ՛ հոգեւորէլ, եւ՛ աշխարհիկ առաջնորդն է։ Թուրքիայի օրենքների համաձայն, նա ընտրվում է ընդհանուր րնտ– րություններով, որոնց մասնակցում են Հայ առաքելական եկեղեցուն պատկանող թուրքահայերը, որոնք այդ երկրի հայության բացարձակ մեծամասնությունն են։ Ամենավերջին ընտրված պատրիարքը՝ արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Մութաֆյանը, 1998֊ի ընտրություններումինչպես Սփյուռքի որևէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որևէ ընտրություն, որին արտասովոր կերպով մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող 35․000 քվեարկողների 50 տոկոսրթեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծման, ստացավ ձայների 90 տոկոսից ա– վելին։ Պատրիարք Մութաֆյանը կարող է խոսել Թուրքիայի հայկական համայնքի անունիցկամ Ղարաբաղի հիմնախնդրի լուծման տարբեր ուղիների, չնայածկամ Հայաստանի սոցիալական, միեւնույն պետական օրենքի համաձայնքաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, համայնքի ղեկավար կարելի է ընտրել միայն հոգեւորականի։ Բացի մի քանի ընտանիքներից բաղկացած շատ փոքր համայնքների հնարավոր բացառություններիցԻրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն չեն ընձեռում, ոչ մի այլ տեղ այս կարգի իրավականություն չի ապահովվում։նույնիսկ եթե քվեները ցույց տան մեկ թեկնածուի կամ մեկ կուսակցության նախապատվությունր մյուսից։

Բայց անգամ ընտրության որոշ մեխանիզմներ ունեցող Հունգա– րիայում եւ Թուրքիայում էլԼեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդը կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձևի հիման վրա, ինչպես որն արտոնի նաև կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ Սփյուռքի որեւէ այլ համայնքում տեղի չի ունենում որեւէ ընտրությունհամայնքներն այս ուղղությամբ որևէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն իրենց հավակնությունները փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցով, որին թեկնածուները մասնակցեն՝ Հայաստանի անցյալին ու ապագային վերաբերող հարցերի լուծմանիրենց կառույցները, կամ Ղարաբաղի հիմնախնդբի լուծման տարբեր ուղիներիավանդույթները, կամ Հայաստանի սոցիալականանհատական դիրքերը և կազմակերպչական ինքնությունները ենթակա դարձնելու մի մարմնի, քաղաքական ու տնտեսական համակարգի հնարավորությունների մատնանշման հարցերով։ Լիբանանի, Իրանի կամ Կիպրոսի խորհրդարաններում հայերին հատկացված տեղերի համար ընտրությունները տեղացի հային նման հարցերով զբաղվելու հնարավորություն որը կարող է ավելի համապարփակ լինել։ Նրանք չեն րնձեռումկամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանը, նույնիսկ եթե քվեներր ցույց տան մեկ թեկնածոփ կամ մեկ կուսակցության նախա– պատվտթյանր մյուսից։հանուն որի և որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։

Լեգիտիմության հասնելու երկրորդ մեթոդր կազմակերպությունների ֆորում ստեղծելն է՝ այնպիսի մի բանաձեւի հիման վրա, որն արտոնի Ավանդական քաղաքական կուսակցությունները պետք է նաեւ կազմակերպությունների մեջ չընդգրկված մեծ թվով անհատների ներկայացվածությունը՝ համայնքի կամքը միջին հայտարարի բերելու համար։ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի համայնքներն այս ուղղությամբ որեւէ քայլ չեն ձեռնարկել։ «ժողովրդին» կամ «համայնքը» ներկայացնելու հավակնություն ունեցող անձինք պատրաստ չեն հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց հա– վակնություններր փորձության ենթարկել նման մեխանիզմի միջոցովոչ֊թափանցիկությունն ու գաղտնապահությունը,136որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ իրենց կառույցներըքաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որևէ բացատրություն չեն տալիս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսևորում է, ավանդույթները, անհատական դիրքերը եւ կազմակերպչական ինքնությունները երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա դարձնելու մի մարմնի, որր կարող ավար է ավեփ համապարփակ լինել։ Նրանք չեն կամենում իրենց ծրագրերը ենթարկել սփյուռքահայի քննությանր, հանուն որի եւ որի անունից իրենց քաղաքականությունն են հետապնդում։յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի և ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սփյուռքի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներին, որքան էլ որ Հայաստանի կառույցներր փխրուն, թերի ու անկատար լինեն։

Ավանդական քաղաքական կոաակցություններբ պետք է նաեւ վերջ տան իրենց գաղտնապահությանը, եթե ցանկանում Թերևս որոշ կազմակերպություններ և նույնիսկ կուսակցություններ կարող են դառնալ ժողովրդական կամքի արտահայտողներ։ Հայաստանի առնչությամբ լինելով պահանջկոտ խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կլինի այն կուսակցությունների ու նախանձախնդիր՝ Սփյուռքի հայ ավանդական կուսակցությունները պահպանել են իրենց ոչ֊թափանցիկութ– յունն ու գաղտնապահությունըկազմակերպությունների համար, որը բնորոշ էր Օսմանյան Կայսրությունում նրանց գործունեությանը։ Քաղաքականություն որդեգրելիս կամ որոնք իրենց քաղաքականության մեջ փոփոխություններ կատարելիս նրանք որեւէ բացատրություն չեն տափս։ Սա արտոնվածության վրա հիմնված քաղաքական մշակույթի դրսեւորում է, երբ ժողովրդական կամքը կարծես բաժանման ենթակա ավար է, որի յուրաքանչյուր բաժին պետք է թաքցվի եւ լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե բացահայտվի։ Այս առումով Սվւյուո– քի քաղաքական կազմակերպությունները քիչ բան ունեն տալու Հայաստանի ժողովրդավարությանն ու քաղաքական քննարկումներինժողովրդավարական սկզբունքի, այլ այն համոզմունքի վրա, որքան էլ որ Հայաստանի կաոույցներր փխրուն, թերի իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն ու անկատար փնեն։ազգային կամքը։

Թերեւս որոշ կազմակերպություններ եւ նույնիսկ կուսակցություններ Միասնությունը կարող են խորհել այս խնդիրների մասին։ Սակայն սա դժվարին առաջարկ կփնի է օգտակար նպատակի ծառայել, եթե այն կուսակցությունների սկսվում է տարբերությունների փոխադարձ ճանաչմամբ ու կազմակերպությունների համարհարգանքով, որոնք իրենց լեգիտիմությունը հիմնում են ոչ թե ժողովրր– դավաբական սկզբունքիտարբերություններ Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև, այլ այն համոզմունքի վրատարբերություններ քաղաքական միջավայրում, որ իրենք արդեն իսկ «մարմնավորում են» ազգն մշակույթի ու ենթամշակույթի մեջ և տարբերություններ կառույցային ու հավաքական կարիքների հարցում։ Մեկի սեփական աշխարհայացքի համընդհանրացմամբ որոնված ու ձեռք բերված միասնությունը և ուրիշներին դրա պարտադրումը ազգային կամքը։շահերի հասնելու ամենից ավելի ոչ գործնական և նույնիսկ վնասակար հիմքերն են։

137ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՃԱՆԱՉՍԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸՀայոց Ցեղասպանության խնդիրը եւ և դրա ճանաչման քաղաքականությունը հանգամանալի քննարկման կարիք ունեն։ Իր ներգործությունն ունենալով Սփյուռքի մւոածողության մտածողության վրա՝ պրոբլեմն իր սփյոտքյան րնկալմամբ սփյուռքյան ընկալմամբ ներկայումս ներմուծվում է Հայաստան։

Սկսելու եմ թվարկելով, թե, սույն նյութի քննարկման առումով․ Հայոց Ցեղասպանության ե և դրա ճանաչման հարցում ի՛նչն է, որ պրոբլեմ չէ։

Խնդիրը Ցեղասպանության փաստացիությունը չէ։ Այն կատարվել է՝ անկախ այն բանից, թե ուրիշ մեկը ճանաչելո՞ւ է այն, թե՞ ոչ։ Խնդիրը դրա աղետալի հետեւանքները հետևանքները չեն։ 1915֊ի ու 1917֊ի միջեւ միջև տեղի ունեցած կոտորածներն ու տեղահանությունները րստ ըստ ամենայնի հայ ժողովրդի պատմության ամենաավերիչ իրադարձություններն էին։ Դրանք հանգեցրել են ավելի քան մեկ մխիոն միլիոն հայերի մահվան եւ առնվազն այդքանի տեղահանման եւ և հայտնի ու անհայտ ձեւերով ագդեցություն ձևերով ազդեցություն են գործել սերունդների վրա։ Ցեղասպանությունը հանգեցրել է նաեւ նաև իր պատմական հայրենիքի մեծ մասից հայ բնիկ ժողովրդի արտաքսմանը։

Պրոբլեմը ճշգրիտ թվերը չեն՝ որքան էլ այդ թվերը կարեւոր կարևոր լինեն պատմության համար։ Որեւէ Որևէ տեսակի սահմանմամբ, դա ցեղասպանություն էր․ այն փաստը, որ ոմանք գոյատեւեցինգոյատևեցին, իսկ ոմանց ոչինչ չպատահեց, չի նվազեցնում ցեղասպանությունը, այն չի դարձնում նվազ դաժան ու զարհուրելի, նվազ կործանարար։ Դա մի վերք է, որ մերժում է բուժվել եւ դրսեւորվում դրսևորվում է նորոգված ձեւերով։ձևերով։

Պրոբլեմը նույնիսկ այն փաստը չէ, որ, չնայած Սփյուռքի, իսկ 1965֊ից սկսած՝ նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների կողմից այդ իրողությանը ընծայված կաբեւոբաթյանրկարևորությանը, դեռեւս դեռևս համարժեք, համակողմանի ու հետեւողական ջանքեբ հետևողական ջանքեր չեն գործադրվել՝ այն պատշաճորեն վավերագրելու եւ և մեկնաբանելու ուղղությամբ, եթե հաշվի չառնենք որոշ գիտական խմբերի ու անհատների անվեհեր ջանքերր։ջանքերը։

Պրոբլեմը Ցեղասպանությունը ճանաչված տեսնել ցանկացողների դրդապատճառը չէ։ Ակնհայտ է, որ հայ ժողովրդի մեջ բնական պահանջ կա իրեն բաժին հասած ողբերգությունը Թուրքիայի եւ մի–138ջազգային և միջազգային հանրության կողմից ճանաչված տեսնելու միջոցով հասնելու արդարության։ Ես հասկանում եմ բազմաթիվ ոչ֊հայերի՝ գիտնականների, հոգեւորականներիհոգևորականների, քաղաքական գործիչների կողմից արդարությունը կայացած տեսնելու անկեղծ շահագրգռությունը։ Ես հարցականի տակ չեմ դնում նաեւ նաև քաղաքական ղեկավարների անկեղծությունը, որոնք ջանացել եւ և շարունակում են ջանալ հանուն այդ հարցի, բայց ճիշտ նույն կերպ էլ չեմ ընդունում իմ դրդապատճառները հարցականի տակ առնելու որեւէ որևէ մեկի իրավունքր․ ես կարիք չեմ զգում իմ վարկը հաստատել ցավագին այդ ասպարեզում։

Պրոբլեմը նույնիսկ այս Ցեղասպանության կարեւորությունը կարևորությունը չէ Թուրքիայի պատմության համար մասնավորապես, եւ և պատմության համար ընդհանրապես։ Թուրք որոշ գիտնականներ սկսել են ընդունել Թուրքիայի քաղաքականության, քաղաքական մտածողության, պետականության կերտման մեջ Հայոց Ցեղասպանության ազդեցությունը։ Համաշխարհային պատմության մեջ Հայոց Ցեղասպանության կարեւորությունն կարևորությունն այն չէ, որ այն աոաջինն առաջինն էր, քանի որ դա այդպես չէ, այլ այն, որ դա քաղաքական ու բանական բացատրություններ ներկայացնող ցեղասպանության մոդել է։

Պրոբլեմը Ցեղասպանության եւ և Ցեղասպանության ճանաչման զբաղեցրած տեղն է հայ քաղաքական մտածողության մեջ՝ երեք վտխկապակցված փոխկապակցված մակարդակներում, հայ հավաքական գիտակցության մեջ, հայ քաղաքական օրակարգի այլ անհաղթահարելի հարցերի հետ դրա հարաբերակցության մեջ եւ և միջազգային ասպարեզում, ուր սահմանվում եւ և կապակցվում են Հայաստանի ու հայության շահերի մեծ մասը։

====Հավաքական գիտակցություն====Ցեղասպանության հիշողությունն ամեն հայի գիտակցության մեջ է։ Դրա ժխտումը կազմում է հայոց անհատական եւ և հավաքական ինքնության լավագույն մասի մերժումը։ Հայերը դժվարանում են հասկանալ աշխարհր եւ աշխարհի և նրա օրենքներն ու արժեքներն ընդունել ինչպես իրենցը, եթե աշխարհը չի կարողանում ճանաչել ակնբախճշմարտությունը։

Սակայն Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականացամը եւ քաղաքականացումը և մնացյալ աշխարհի հետ հայերի քաղաքական երկխոսության մեջ139նրա գրաված կենտրոնական դիրքը շատ ավելի ազդեցություն է գործել հայերի, քան աշխարհի վրա։ Հայոց պատմությունը կբճատվել– կրճատվել– բաժանվել է երկու վաւլի․ փուլի․ մինչցեղասպանության եւ ետցեղասպա– նության և ետցեղասպանության շրջանների։ Համապատասխանաբար, ինչ կատարվել է մինչեւ մինչև 1915 թվականը, մեկնաբանվել է որպես դեպի 1915֊ը տանող, իսկ ողջ հաջորղածբ՝ հաջորդածը՝ 1915֊ի հետեւանք։ հետևանք։ Այսպիսով, Սփյուռքի երկար ու բարդ պատմությունը պարգունակացվել է, եւ և Սփյուռքն ինքը դիտվել է որպես Ցեղասպանության հետեւանք՝ հետևանք՝ դժվարացնելով այլ քաղաքականություն, այլ ապագա պատկերացնելու հնարավորությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայերն այլեւս այլևս ոչ թե սոսկ ապրում ու հասկանում, այլ նաեւ նաև փառաբանում են զոհի հոգեբանությանը հոգեբանությունը եւ այլընտրանքներ չեն կարողանում պատկերացնել։

Այս փոխակեբպումր փոխակերպումր եղել է մտավոր իմաստով կաթվածահարող, քաղաքականապես անզորացնող եւ և հոգեբանորեն ստորացուցիչ։

Հայաստանում Ցեղասպանության ընկալումը դեռեւս դեռևս նույնը չէ, թեեւ թեև Հայաստանի հայերի մեծամասնության ակունքները գնում են դեպի Արեւմտյան Արևմտյան Հայաստան, դեպի 1827–1828թթ․ եւ և 1877–1878թթ․ ռուս֊թուրքական պատերազմներից հետո Օսմանյան Կայսրության հայկական նահանգների գաղթականները, դեպի Ցեղասպանությունից փրկվածները եւ և Սփյուռքից 1946 եւ և 1947 թթ․ ներգաղթածները, որոնք իրենք էլ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին։

ճիշտ Ճիշտ այնպես, ինչպես պատահեց Սփյուռքում, 1965 թ․֊ին Ցեղասպանության հիսուներորդ տարելիցին Հայաստանի նոր սերունդն այլեւս այլևս չկարողացավ զսպել ցասումը, որ վերապրածները, չավփց ա– վեփ չափից ավելի նվաստացած լինելով, ի վիճակի չէին արտահայտելու։ Իբրեւ Իբրև պետության եւ և Կոմունիստական կուսակցության կողմից ձեռնարկված պաշտոնական միջոցառումների այանտբանք՝ այլընտրանք՝ ուսանողները դուրս եկան Երեւանի Երևանի փողոցները։ ժողովուրդը վանկարկում էր «Մեր հողերը» ՝ որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջի կոչ։ Ցուցարարներն անմիջապես ձերբակալվեցին։ ճիշտ միեւնույն միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ֊ում Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը իր երիտասարդական կազմակերպության մի քանի ուսանող֊անդամի վտարեց՝ Սիաց– յալ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունում Թուրքիայի ներկայացուցչության դեմ ուղղված ցույցեր կազմակերպելու պատճառով։

Այս իրադարձություններից հետո սովետահայ մի շարք պատմաբաններ նվիրվեցին Ցեղասպանության մասին ոաումնասիրություններիուսումնասիրությունների, թեեւ թեև նրանց աշխատանքները մեծ մասամբ նկարագրական էին140ու կրկնաբանությամբ լի։ Նրանց թույլատրվեց գրել, իսկ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությանը թույլատրվեց կառուցել Ցեղասպանության զոհերին նվիրված հուշահամափր։ հուշահամալիրը։ Ցեղասպանությունը դադարեց տաբու լինելուց, քանի դեռ պատմաբանները, զոհերի տառապանքների ուղիներով իրենց ճամփորդության վերջում, երախտագիտություն կհայտնեին Խորհրդային Սրությանը, կոմունիստներին եւ ռուս ժողովրդին՝ սահմանի մյուս կողմի իրենց արյունակիցների ճակատագրից արեւելահայությանը արևելահայությանը փրկելու համար։ Հակաթուրքական զգացումների արտահայտությունն ընդունելի էր, քանի դեռ այն հայերին չէր առաջնոբդում առաջնորդում իրադրությունն իրենց ձեռքը վերցնելու ցանկության։

Սեկ֊եբկու Մեկ֊երկու տասնամյակ զայրույթի արտահայտությունն իբրեւ իբրև քաղաքականության նպատակ եւ և ազգային օրակարգ գործեց թե՛ Հայաստանում եւ և թե՛ Սփյուռքում՝ թե՛ խաղաղ եւ և թե՛ բոնի ձեւերով։ բռնի ձևերով։ ժամանակի ընթացքում հայ քաղաքական մտքի մեջ սկսեց տեղ գտնել Ցեղասպանության եւ և դրա դերի վերագնահատումը։ Վերագնահատման եւ և նոր եզրակացությունների գոբծրնթացըգործընթացը, որին հանգեցին ոմանք, կորսվեց Սփյուռքի հրապարակային երկխոսության շարունակ ընդլայնվող համակենտրոն շրջանակներում։ Սփյուռքահայերն, իրոք, փակ են հեղափոխությունների, հատկապես՝ գաղափարական տեսակի հեղափոխությունների հանդեպ։ Նրանք ներքուստ պահպանողական են, սեւեռված սևեռված են ինքնապահպանության վրա, եւ և այդ պատճառով հակված են դեպի անցյալը ու պարտական են զգում անցյափ անցյալի հանդեպ։

Խորհրդային Հայաստանում վերագնահատումն այլ ուղի բռնեց։ Օաանողները Ուսանողները երկար տարիներ էին մտածել Հայաստանի ապագայի մասին։ Սի Մի շարք խմբավորումներ գոյացան՝ զանազան եզրակացություններով։ Լեւոն Լևոն Տեր֊Պետրոսյանը, Վազգեն Սանուկյանն ու Բաբկեն Արարքցյանը, որոնց բոլորի արմատները ձգվում էին դեպի Օսմանյան Կայսրության քաղաքներն ու գյուղերը, այդ գործունեության առաջավոր գծում էին։ Շարունակվող իր գործունեության համար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանը 1966֊ին ձերբակալվել է։ Ոմանք որոշեցին, որ Ցեղասպանությունը չի կարող լինել քաղաքական մտածելակերպի կամ արտաքին քաղաքականության հիմք։

Մինչեւ Մինչև այսօր Հայաստանում մարդիկ իրենց զոհերին հիշում են նվազ քաղաքական մթնոլորտում, քան Մփյոաքում։ Սփյուռքում։ Յուրաքանչյուր141ապրիլի 24֊ի նրանք լռելյայն երթ են կատարում դեպի Եղեռնի հու– շահամալիրհուշահամալիր, իրենց ծաղիկները կիտում հավերժական կրակի շուրջ եւ և վերադառնում տուն։ Լռությամբ, առանց խոսքերի։ Անցած երեսուն տարում ոչ մեկին թույլ չէր տրվում անձնավորել ցավը եւ և այն վերածել քաղաքական կապիտափ։ կապիտալի։ Հիմա վարձեր փորձեր կան Հայաստանում դա նույնպես վախելու։փոխելու։

Ցեղասպանության ճանաչումը ընդհանրապես քաղաքականության հիմքը դարձնեա դարձնելը հանգեցրել է սեւեռուն սևեռուն վարքագծի։ Այդ վարքագիծը հաշմեցրել է հայերի ոգին ու միտքը եւև, ւսվեփնավելին, դրանք դարձրել ուրիշների շարժառիթների պատանդը։ Հայոց միտքն ու մտածումները մեկ անգամ եւս ևս Թուրքիայի քաղաքականության, այս անգամ՝ կատարվածի ժխտման քաղաքականության, եւ և միջազգային ճանաչման քմայքների գերին են դարձել։ Հայերն ընդգրկված են երկարաձգված մի պայքարի մեջ, որի բանալին պահվում է «թշնամու» գրպանում։ Ցեղասպանության ու մահվան համար պատասխանատու պետութ– յունր դեռեւս պետությունը դեռևս իր ձեռքերում է պահում ազգի առողջությունը, այս անգամ՝ մտավոր, հոգեբանական ու քաղաքական առողջությունը։

Թուրք մի դեսպան, որին ամիսներ առաջ հանդիպեցի երրորդ մի երկրռւմերկրում, համառորեն ցանկանում էր ինձ ներքաշել, իր ձեւակերպ– մամբ՝ ձևակերպմամբ՝ «այսպես կոչված Ցեղասպանության» մասին խոսակցության մեջ։ Իմ բնազդական հակազդեցությունն էր ընդունել մարտահրավե– րր եւ մարտահրավերը և վիճել։ Սակայն անմիջապես անդրադարձա, որ կրկին ես պետք է ընդունած փնեի լինեի մեկ ուրիշի կողմից ինձ պարտադրված խոսակցությունը, եւս ևս մեկ անգամ հայն ինչ֊որ բան պետք է ապացուցեր մեկ այլ անձի։ Նրան ասացի, որ չեմ ցանկանում ներքաշվել այդ նյութի մեջ, ես չեմ կարծում, թե նա բավարար որակավորում ունի՝ ինձ հետ այդ հարցը քննարկելու համար որպես գիտնական կամ որպես մասնավոր անձ, որ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանությունը չճանաչելու փաստը եթե ինչ֊որ բան է ասում, ապա Թուրքիայի մասին, այլ ոչ թե Ցեղասպանության։ Ես թույլ չավիչտվի, որ նա եւ և թուրքական պետությունը մեկ անգամ եւս ևս սահմանեն իմ օրակարգը, ինչպես այդ արել են իմ ծնողների եւ և ծնողներիս ծնողների հետ։ Չճանաչելը Թուրքիայի պրոբլեմն է, եւ և ես չեմ կարող նրան կամ Թուրքիայի պետական քաղաքականությանը թույլ տալ սահմանելու իմ մտածողությունը, իմ օ– րակարգը։ օրակարգը։ Ես մասնավոր անձ էի, աոանձին առանձին քաղաքացի, եւ և կարող էի ասել այն, ինչ ուզում էի։ Ես, իհարկե, գիտեի, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը այս պրոբլեմի միայն կեսն է։

142Հայաստանի օրակարգի բանալին Թուրքիայի ձեռքը տալու փոխարեն, պետք է գոյություն ունենա հարցի սահմանման ու պայքար մղելու մեկ այլ միջոց։ Հավաքական գիտակցության եւ և քաղաքական օրակարգի մեջ Ցեղասպանության ժխտումը դարձնել կենտրոնական ու ֆունդամենտալ տարր՝ նշանակում է թույլ տալ, որ Թուրքիայի պետական քաղաքականությունը մեկ անգամ եւս ևս գերի պահի մեր ժողովրդին եւ և նրան անկար դարձնի։ Որոշ ղեկավարներ, ներառյալ ո– րոշ որոշ մտավորականներ, գտնում են, որ որքան մեծ փնի լինի մարդու կողմից զոհի զգացողությունը, այնքան հեշտ կփնի կլինի ճանաչման փաստարկումը, որ հավաքական գիտակցությունը որքան երկար առաջնորդվի ցավով, այնքան լավ կծառայի հարցին։

Ցեղասպանության ժխտումը հստակորեն քաղաքականության հարց է։ Այն քաղաքականություն է ԱՄՆ կառավարության եւ և Արեւմուտքի լրատվության հիմնական մասի համար։ Միշտ չէ, որ այդպես է եղել այդպես դարձել է։ Այն պատճառների վերլուծությունը, որոնք մինչեւ 1975 թվականը Ցեղասպանությունն ընդունած Արեւմտյան Արևմտյան նշանավոր թերթերին դրդեցին փոխել իրենց տեսակետրտեսակետը, կարող է լույս սփռել հարցի վրա։ Քանի որ Թուրքիայի վարքը նույնպես մեծապես ռեֆլեքսիվ է, ժխտումը Թուրքիայի պետական քաղաքականությունն է։ Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունները, որոնք կարող են այնպես անել, որ մեզ լավ զգանք, բավարար պատասխաններ չեն։

Հայերը բավականաչավւ բավականաչափ աղերսելեն, բավականաչափ նվաստացել, բավականին երկար ժամանակ զոհ են եղել։ Թուրքիայի եւ և միջազգային հանրության կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող հայության ինքնության ու հպարտության վերականգնման միակ միջոցը լինել։ Այդ ամենից հետո վերքի ապաքինումը կարող է ավելի ծանր լինել, քան վերքն ինքր։ինքը։

Նյութի փաստագրումն ու հետազոտությունն անհրաժեշտ են՝ կատարվածը հասկանալու եւ և այն Հայաստանի, Թուրքիայի ու համաշխարհային պատմության համատեքստի մեջ տեղադրելու համար։ Այս գործողություններն արժանի են հանրության կողմից շատ ավելի մեծ օժանդակության, քան ստացել են մինչեւ մինչև այժմ։ Միջազգային ճանաչումը, ներառյալ Թուրքիայի կողմից, պետք է օրակարգի մաս կազմի։ Մակայն Սակայն հատվածային, հանկարծահաս մղումներով, չհամակարգված եւ և հաճախ անմիտ գործրնթացները գործընթացները պետք է կշռադատության ենթարկվեն, ներկա մեթոդները պետք է հարմարեցվեն Հայոց աշխարհի նոր իրողություններին, եւ և պետք է մշակվի նոր, արդյունավետ ռազմավարություն։

Հետաքրքիր կփնի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից ====Ցեղասպանության ճանաչման եւ ետխորհոդա– յին շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջեւ եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սվափիչ փ– նի յուրաքանչյուր հայի համար, այս գործողությունների ներգործությունն ու կարեւորությունը ուսումնասիրվելու եւ հասկացվելու կարիք ունեն։քաղաքական օրակարգի խնդիր====

Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որեւէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հա– յամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երեւակայության արգասիք Հայաստանի անկախությունից հետո Ցեղասպանությունը հայ քաղաքական մտքի մեջ կարո՞ղ էմիևնույն տեղն զբաղեցնել, որը ո– րոշ քաղաքագետներ, համայնքում կամ համայնքից դուրս, մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր և դրա ճանաչման համար մղվող պայքարը կարո՞ղ է դաոնումմնալ անփոփոխ։ Կարո՞ղ է նրանց միևնույն դերը հատկացվել, երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ Ղարաբաղի ճակատագիրն օդից է պատառներովկախված։ «Ռեֆլեքսիվ հակազդեցությունը» կարո՞ղ է արտաքին քաղաքականության հիմքը լինել և լինել այն համատեքստը, ակնկալությունները չափազանց մեծ են, բայց, իբրեւ մուրացիկներ, բավարարվում են չափազանց քչով, եւ տվողն որում պետք է որոշում, թե ինչ կտա։կատարվի Հայաստանի ու Ղարաբաղի ժողովրդի սոցիալական ու տնտեսական զարգացումը։

Ի՞նչ է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում է միջազգային ասպարեզ, երբ դաոնում է ուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որեւէ հարցի հետ, երբ այն մտնում է մեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության եւ կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ հարկավոր է ըմբռնել, այն է, որ քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, երկրներն ու կազմակերպությունները Հետաքրքիր կլինի հետազոտել զանազան երկրների օրենսդիր մարմինների կողմից Ցեղասպանության ճանաչման144արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:Մարդ ակամայից հիշում է տասնիններորդ դարավերջին եւ քսաներորդ դարասկզբին՝ Արեւմտյան իմպերիալիզմի բոտն ծաղկման շրջանում, մեծ տերությունների եւ Օսմանյան Կայսրության միջեւ հարաբերությունների պատկերը, երբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ այդ տերություններն իրենց և ետխորհրդային շրջանի Հայաստանի ու հայության օրակարգի այլ խնդիրների միջև եղած հարաբերակցությունը։ Որքան էլ ճանաչումը սփոփիչ լինի յուրաքանչյուր հայի համար զիջումներ ձեռք բերեն, իսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, թե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույներն էին արթնացնում, երբեմն՝ նաեւ զենքի դիմում, եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։այս գործողությունների ներգործությունն ու կարևորությունը ուսումնասիրվելու և հասկացվելու կարիք ունեն։

Հավասարաչափ կարեւոր Ընդունված պատկերացումը միտում ունի Ցեղասպանության որևէ տեսակի ճանաչում իրականացրած երկրներին մտցնելու «հայամետ» երկրների կարգի մեջ։ Երկրների «հայամետ» կամ «հակահայ» դասակարգումը հայկական երևակայության արգասիք է վերը ներկայացված տրամաբանության հետեւությունը, հայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթըորը որոշ քաղաքագետներ, թե՝ այնհամայնքում կամ համայնքից դուրս, ինչ վատ մեծ ուրախությամբ պահպանում են։ Այս տերմինների պահպանումը հնարավոր է Թուրքիայի համարդառնում, լավ երբ հայերն իրենց պահում են մուրացիկի պես, որը երջանիկ է հայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետեւողական ու հեղհեղուկ աշխարհում եւ մի տարածաշրջանումպատառներով, ուր երկու երկրները հարեւաններ ակնկալությունները չափազանց մեծ են եւ մնալու , բայց, իբրև մուրացիկներ, բավարարվում են հարեւանչափազանց քչով, դժվար և տվողն է երեւակայելորոշում, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։թե ինչ կտա։

Ցեղասպանության ճանաչման Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրեւ բարոյական պարտականության դրսեւորումհետ, իբրեւ պատմական արդարության խնդիր, իբրեւ անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումր, որ սովորաբար առաջարկվում երբ այն մտնում է քաղաքական կուսակցությունների կողմիցմիջազգային ասպարեզ, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտում երբ դառնում է իբրեւ փոխհատուցմանուրիշների օրակարգի մի մաս։ Որքանո՞վ են հայերը պահպանում սեփական օրակարգի վրա իրենց վերահսկողությունը։ Ի՞նչ է կատարվում հայկական որևէ հարցի հետ, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային վախհատուցման հասնելու ուղղությամբ աոաջին քայլ։ Ակնհայտ երբ այն մտնում էմեծ պետությունների արտաքին քաղաքականության և կենսական շահերի ոլորտը։ Նվազագույնը, որ եթե ճանաչման հետեւանքը լինելու հարկավոր է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը եւ՝ այդ անելու բուռն կերպովըմբռնել, ինչպես արել այն է անցյալում։ Այս սցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում էոր քաղաքական ղեկավարների ու կուսակցությունների բարի կամքից ու մարդասիրական մղումներից անկախ, որ առաջինր երբեք չկայանա։երկրներն ու կազմակերպությունները Ցեղասպանության ճանաչման արժեքը գնահատում են Թուրքիայի հետ իրենց սեփական հարաբերությունների դիտանկյունից:

Բացի այդ, ճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սեւեռվել Մարդ ակամայից հիշում է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներինտասնիններորդ դարավերջին և քսաներորդ դարասկզբին՝ Արևմտյան իմպերիալիզմի բուռն ծաղկման շրջանում, միջազգային ու տարածաշրջանային կազմակերպություններին եւ ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն էմեծ տերությունների և Օսմանյան Կայսրության միջև հարաբերությունների պատկերը, որ, համոզվելուն պես, միջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, պատմության վատ իմացությունը չէերբ «հայերի նկատմամբ հալածանքների» հարցի արծարծումը բավական եղավ, որ ուշացրել է ճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարեւոր չէ միջազգային հանրության որեւէ անդամի այդ տերություններն իրենց համարզիջումներ ձեռք բերեն, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպիսկ հայերին թողնեն կախված վիճակում՝ բառի թե՛ փոխաբերական, քան թե իրեն հարմար ձեւով։ Երրորդթե՛ ուղղակի իմաստներով։ Իսկ նույն այդ ընթացքում հայերն իրենց հույսներն էին արթնացնում, միջազգային հանբությանր համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։ Չորրորդերբեմն՝ նաև զենքի դիմում, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունր սովորաբար խիստ կոպիտ է։եւ օսմանյան զենքը շրջվում էր հայերի դեմ։

Ցեղասպանության ճանաչման հետապնդումըՀավասարաչափ կարևոր է վերը ներկայացված տրամաբանության հետևությունը, իր ողջ կրքի ու նվիրման դիմացհայ քաղաքական միտքն ունի այն կանխադրույթը, սոսկ սահմանափակ հաջողություններ թե՝ այն, ինչ վատ է ունեցել146միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում Թուրքիայի համար, լավ է Թուրքիայինհայերի համար։ Միջազգային հարաբերությունների ոչ շատ հետևողական ու հեղհեղուկ աշխարհում և մի տարածաշրջանում, վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի ուր երկու երկրները հարևաններ են և մնալու են հարևան, դժվար է պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։երևակայել, որ Հայաստանն ու Թուրքիան ընդհանուր շահեր չունենան կամ չկարողանան ունենալ։

Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Իսկ ի՞նչ անել այն դեպքում, եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման հասնելն է՝ իբրեւ բարոյական հետ նորմալ դիվանագիտական ու պատմական արդարության խնդիրտնտեսական հարաբերությունները բխում են ինչպես Հայաստանի, ապա կլպողի այնպես էլ Ղարաբաղի շահերից։ Բարելավված հայ֊թուրքական հարաբերությունները չե՞ն թուլացնի արդյոք բանակցություններում Ադրբեջանի դիրքերը, որոնց կարծրությունը հիմնված է մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Հայաստանի տնտեսությունը շնչահեղձ անելու քաղաքականության վրա։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի այլ նպատակ էայս հարցերի պատասխանները դրական լինեն (և անպայման դրական կլինեն, եթե հաշվի առնվեն փոքր֊ինչ սառնասրտորեն, միայն թե դրանք հաշվի առնելը դավաճանական վարքի պիտակավորումը չստանա), ապա ճանաչման չհասնելու հեռանկարը պետք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը կարող է դիտվի իբրեւ մանր ձախողումնպաստել նաև Կասպից ծովի նավթային ռեսուրսների համար Հայաստանը տարանցիկ ուղի դարձնելուն։ Շատ «հայամետ» երկրներ, քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր է գիտակցելորոնք հայերին խրախուսում են հետևել իրենց հակաթուրք բնազդներին, միմյանց հետ մրցում են՝ նավթատարն իրենց տարածքով անցկացնելու համար։ Նրանց համար խնդիրն այն չէ, որ այդ «այլ նպատակները»Ադրբեջանին խանգարեն զարգացնել իր ռեսուրսներն ու հարստանալ, արդարացի կերպով, թե ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են այլ խնդիրն այդ հարստությունից բաժին ստանալն է։ Հայաստանի ու Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը վախելու հնարավորությունը, ինչպես նաեւ փաստարկի վարկն նաև Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կնճռոտ հարաբերությունները դժվարացնում են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։Հայաստանի համար նավթամուղների համակարգին մաս կազմելը և առհասարակ նավթամուղի անցկացումը Հարավային Կովկասով։

Որքան էլ տարօրինակ ու պարադոքսալ հնչիՑեղասպանության ճանաչման հարցի հանդեպ գոյություն ունի երկու մոտեցում։ Մի մոտեցմամբ ակնկալվում է պատմական իրադարձության ճանաչումը՝ իբրև բարոյական պարտականության դրսևորում, Լ․ Տեբ֊Պետբոսյա– նի վարչակազմի վերջին հինգ տարումիբրև պատմական արդարության խնդիր, երբ Թուրքիայի հետ կառուցողական երկխոսություն էր սկսվելիբրև անհրաժեշտություն՝ ապաքինման համար։ Մյուս մոտեցումը, որ սովորաբար առաջարկվում է քաղաքական կուսակցությունների կողմից, Ցեղասպանության ճանաչումը դիտվում է իբրև փոխհատուցման, ներառյալ Թուրքիայի կողմից տարածքային փոխհատուցման հասնելու ուղղությամբ առաջին քայլ։ Ակնհայտ է, որ եթե ճանաչման հարցում շատ ավելի առաջընթաց եղավհետևանքը լինելու է տարածքի կորուստ կամ նույնիսկ տարածքային հատուցման հարցի արծարծում, քան հակաթուրքական կամպանիայի վերջին երեք տասնամյակում։ Թուրքիան բոլոր պատճառներն ունի շարունակելու ժխտման իր քաղաքականությունը և՝ այդ անելու բուռն կերպով, ինչպես արել է անցյալում։ Այս առումով աչքի են դարնում հատկապես երկու հրապարակային իրադարձություն։ Առաջինը Երեւանում 1995 թ․֊ին Ցեղասպանության 80֊բդ տարելիցին նվիրված պետականորեն կազմակերպված միջազգային գիտաժատ– վին թուրք սոցիոլոգի մասնակցությանն էր եւ 1915֊ի իրադարձությունները նրա կողմից հստակորեն իբրեւ ցեղասպանություն բնորոշելը։ Երկրորդ իրադարձաթյունր Մտամբուլի մերձակա էսենյուրտ քաղաքի քաղաքապետի այցն էր Երեւան եւ Եղեռնի հուշահամալիբ։ Ուղղա– վւառռւթյան սոսկ միամիտ պահապանները կարող են կարծելսցենարով, ծրագրի երկրորդ մասն ապահովում է, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել առանց Թուրքիայի կառավարության համաձայնության։առաջինը երբեք չկայանա։

Ապշեցուցիչ կերպովԲացի այդ, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական աատվամիջոցների կամ մարդկանցճանաչման հասնելու ռազմավարությունը սևեռվել է միջազգային հանրությանը (սովորաբար տարբեր երկրների օրենսդիրներին, կուսակցությունների միջազգային ու գիտնականների կողմիցտարածաշրջանային կազմակերպություններին և ոչ֊կառավարական կազմակերպություններին) համոզելու վրա։ Տրամաբանությունն այն է, որոնք պնդում ենոր, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիքհամոզվելուն պես, որոնք 1995֊ինմիջազգային հանրությունը Թուրքիային կստիպի ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Այս տրամաբանությունն ունի չորս պրոբլեմ։ Առաջին, ԱՄՆ Նախագահ ԲիլՔփնթոնի երկլարդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա թեկնածությու–147նը, թեեւ նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր աոաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէրպատմության վատ իմացությունը չէ, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հաբւսբե– րականացվում ուշացրել է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելուճանաչումը։ Երկրորդ, խնդիրն այնքան կարևոր չէ միջազգային հանրության որևէ անդամի համար, որպեսզի ճնշի Թուրքիային այլ կերպ, քան թե երբ եւ որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի վտքբ բաների իրեն հարմար ձևով։ Երրորդ, միջազգային հանրությունը համապատասխան ռեսուրսներ չունի՝ Թուրքիային նման բաներ պարտադրելու համար։Չորրորդ, Թուրքիան հաջողությամբ դիմակայել է միջազգային հանրության ճնշմանը շատ ավելի անմիջական ու հրատապ հարցերում։ Արտաքին ճնշման հանդեպ նրա հակազդեցությունը սովորաբար խիստ կոպիտ է։

Ցեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էրճանաչման հետապնդումը, որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելուողջ կրքի ու նվիրման դիմաց, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Սեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրեւ Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որ հարցր արծաբծելը կարող սոսկ սահմանափակ հաջողություններ է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձունեցել միջազգային ասպարեզում։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, Ռ․ Քոչաո– յանի վարչակազմը վերջին տասնամյակներում Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում ժխտման նրա քաղաքականությունն է՛լ ավելի է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։պաշտոնականացվել եւ խոր արմատներ ձգել։

Ասել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Եթե Ցեղասպանության ճանաչման նպատակը Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե վտվաիաւթյունը որեւէ այլ նպատակի հասել ճանաչման հասնելն է՝ մնում իբրև բարոյական ու պատմական արդարության խնդիր, ապա կարելի է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչաբյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարեւոր մտածել դրա ռազմավարության մասին։ Եթե Թուրքիայի կողմից ճանաչման նպատակը դրանից այն կողմ անցնող մի օղակն այլ նպատակ է, իսկ Ցեղասպանության ապա ճանաչման հարցի արծարծումը կարեւոր զիջոլմ չհասնելու հեռանկարը պետք է Սփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միեւնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտադիտվի իբրև մանր ձախողում, թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որեւէ արդյունքի հանգեցրե՞լ քանի դեռ հետապնդվում է «այլ նպատակը»։ Հարկավոր էգիտակցել, թե՞ ոչոր այդ «այլ նպատակները», կամ կհանգեցնիարդարացի կերպով, թե ոչ։ոչ՝ վերացնում կամ նվազեցնում են Թուրքիայի կողմից ժխտման քաղաքականությունը փոխելու հնարավորությունը, ինչպես նաև փաստարկի վարկն են նսեմացնում միջազգային հանրության աչքին։

==Սփյուռքը եւ Ապշեցուցիչ կերպով, այս իրադարձություններից ոչ մեկը բավարար ուշադրության չարժանացավ հայկական լրատվամիջոցների կամ մարդկանց, կուսակցությունների ու գիտնականների կողմից, որոնք պնդում են, թե Ցեղասպանության ճանաչման հարցն իրենց օրակարգի առաջնակարգ խնդիրն է։ Կուսակցությունների մեջ եղան այնպիսիք, որոնք 1995֊ին, ԱՄՆ Նախագահ Բիլ Քլինթոնի երկրորդ ընտրարշավի ժամանակ, կրկին պաշտպանեցին նրա դժգոհությունը==թեկնածությունը, թեև նա ետ էր կանգնել Ցեղասպանությունը ճանաչելու մասին 1991֊ին իր առաջին ընտրարշավի ընթացքում տված խոստումից։ Եվ սա առաջին դեպքը չէր, որ Ցեղասպանության ճանաչումը հարաբերականացվում է ճշմարիտ հավատքի պահապանների կողմից։ Նրանք իրենց բացահայտորեն իրավունք են վերապահում որոշելու, թե երբ և որտեղ շեղվել ուղղափառությունից։ Հայաստանի ազգընտիր Նախագահը մեղադրվում էր դրանից անհամեմատ ավելի փոքր բաների համար։

Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջՑեղասպանության ճանաչումը փոփոխություններից մեկն էր, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին որ նախագահ Ռ․ Քոչարյանը ներկայացրեց Թուրքիայի հետ իր քննարկումների օրակարգում։ Այս փոփոխության պատճառները կարող էին լինել Հայաստանը Սփյուռքի կողմից կարիքների նկատմամբ ավելի զգայուն դարձնելու, իսկ Սփյուռքը՝ Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարենավելի սատարող դարձնելու զույգ նկատառումները։ Մեկ այլ դրդապատճառ էլ կարող էր եղած լինել Ցեղասպանությունն իբրև Թուրքիայի դեմ հակազենք գործածելու նկատառումը՝ այն հույսով, որոնք նրանցից տնտեսական եւ քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։որ հարցր արծարծելը կարող է չափավորել Ղարաբադյան հակամարտության մեջ Թուրքիայի կողմից Ադրբեջանին օժանդակումր։ Դրանով հանդերձ, Ռ․ Քոչարյանի վարչակազմը Ցեղասպանության ճանաչումը չի դարձրել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացման նախապայման։ Հայաստանը շարունակում է կողմ լինել Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը։

ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՍԻՆՉԵՎ 1988֊ԸԱմեն բանից առաջԱսել թե քաղաքականության այս փոփոխությունը մեզ մոտեցրեց Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչմանը՝ կասկածելի է։ Թե փոփոխությունը որևէ այլ նպատակի հասել է՝ մնում է սպասել– տեսնել։ Ռ․ Քոչարյանի առաջնահերթ խնդիրը հստակ է՝ զարգացնել Հայաստանի տնտեսությունը։ Սփյուռքը նրա այս նպատակի կարևոր մի օղակն է, պետք իսկ Ցեղասպանության ճանաչման հարցի արծարծումը կարևոր զիջում է ընդունելՍփյուռքին։ Թուրքիայի հետ սահմանների բացումը նույնպես անհրաժեշտ է՝ միևնույն նպատակի համար։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդարձվեց։ ժամանակը ցույց կտա, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում թե նման էկլեկտիկ քաղաքականությունը որևէ արդյունքի հանգեցրե՞լ է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվումթե՞ ոչ, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղկամ կհանգեցնի, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում է իբրեւ նորմ։թե ոչ։

Հայ ==5․ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ եւ, ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակեբպված սփյոտքներից է։ Նա հարմարվել է տարբեր ժամանակների եւ մշակութային տարբեր տարածքների, մեր– ժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։և նրա դժգոհությունները==

149Կենսունակության բացատրությանը մասամբ այն էԿատարելով քաղաքական զինանոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները և թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որ հայերն ի– րենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ եւ շարունակել են մինչեւ մեր օրերբ՝ թեեւ տարբեր չափերով եւ տարբեր պատճառներով։ունի հայկական կողմը, և որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաև ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։

Մյուս պատճառն այն է, որ, բախվելով Ցեղասպանության իբա– կանությանրԵրբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն էՀայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, մոռացման դեմ ազդակոչը։որոնք նրանցից տնտեսական և քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։

Որքան էլդրսից դիտողին տարօրինակ թվաԱմեն բանից առաջ, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարեւոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էրպետք է ընդունել, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու եւ խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձություններրոր Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թալել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառերայնտեղ չեն գտնվում, որ դժվար էր ըմբռնելորտեղ մի ժամանակ եղել են և որտեղ, եւ քրիստոնեության մասին քարոզներայսպես ասած, պետք է որ այլեւս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին եւ սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել լինեն՝ առնվազն եթե ազգ–պետություն կառույցն ընդունվում է այդ ամենը եւ իրավունք ունի իր վեբածննդով հպարտ լինելու։իբրև նորմ։

Սակայն կարո ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասինՀայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ և, եւ Սփյոտքը կարո՞ղ ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակերպված սփյուռքներից է։ Նա հարմարվել է իրականացնել այն դերըտարբեր ժամանակների և մշակութային տարբեր տարածքների, որ ոմանք վերագրում են նրանմերժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։

150Նշանակություն ունեցող տարբերություններՍփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվբ տատանվում Կենսունակության բացատրությունը մասամբ այն է չորսից հինգ միլիոնի միջեւ, թեեւ կան պնդողներ, որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։հայերն իրենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ և շարունակել են մինչև մեր օրերը՝ թեև տարբեր չափերով և տարբեր պատճառներով։

Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են եւ ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ)Մյուս պատճառն այն է, Ամերիկայի Սխսցյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ)որ, Վրաստանամ (մոտ 450․000)բախվելով Ցեղասպանության իրականությանը, Մերձավոր Արեւեաում (գրեթե 400․000)Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) եւ Հարավային Ամեբիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։մոռացման դեմ ազդակոչը։

Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաեւ իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքներիԹեև Հայկական Սփյուռքը նախորդել է Ցեղասպանությանը, ինչպեսայն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, օրինակնվաստացում, Հյուսիսային Իրանի եւ Անատոփայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչեւ հայ որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի ձեւավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչեւ Ցեղասպանությունըսփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, և որոնց բնակիչները, թեև հյուրընկալ, սակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներնորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», ինչպես ՄոնրեափՀարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», Սիդնեյի եւՄեաարնի համայնքներըարաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման եւ մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետեւաբարհարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։տնտեսական ինտեգրացիա և համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։

Համայնքները տարբերվում են նաեւ հյուրրնկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավոբաբեւել– յան այլ երկրներումՈրքան էլ դրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարևոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու և խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձությունները, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգոոդ– պետություններ ենայդքան խոր ազդեցություն էին թողել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, պետությունը տափս է հայի ու հայկականի իրավական սահմանումըոր դժվար էր ըմբռնել, եւև քրիստոնեության մասին քարոզներ, ըստ օրենքիոր այլևս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք եւ որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արեւմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին և սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։այդ ամենը և իրավունք ունի իր վերածննդով հպարտ լինելու։

Բացի այդՍակայն կարո՞ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասին, բազմաթիվ հայերև Սփյուռքը կարո՞ղ է իրականացնել այն դերը, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ որ ոմանք վերագրում եննրան, իրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, դժվարանում են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, որի բնակիչներն էին ի– րենք, եւ որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են151սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու Մտամբուա ծնունդ են տվել ժամանակակից հայ մշակույթին եւ հայկական շատ կառույցների։ Ջա– վախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռեւս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել են, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստր։իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։

Համայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվը տատանվում է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններչորսից հինգ միլիոնի միջև, ինչպես հայրենակցական միությունները, որոնք պահպանել են Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, անհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետեւորդներ ներգրավել եւ նրանց պահել այնքան ժամանակթեև կան պնդողներ, որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (Ճ․ՏՃԼՃ)՝ քչերից մեկը, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատեւել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն այդ թիվը հասնում է, որին հաջողվեց հաղթահարել Մփյոտքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Մակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։ութ միլիոնի։

Մփյուռքի պատմություննՀամայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են և ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ), այնուամենայնիվԱմերիկայի Միացյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ), գրանցել է մի շարք փոփոխություններ։ Մփյոտքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսա–152ցող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Բոստոնը վախարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչեւ 1950֊ական թվականներըՎրաստանում (մոտ 450․000), երբ Կահիրեն, Հալեպր եւ ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունր։ Ոմանք գտնում ենՄերձավոր Արևելքում (գրեթե 400․000), որ 1990֊ականնեբից բացարձակ թվային գերազանցությամբ եւ համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Ափյոտքի կենտրոն։Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) և Հարավային Ամերիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։

Այս փոփոխությանր չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասըՀամայնքները միմյանցից տարբերվում են նաև իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայումինչպես, մինչեւ այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու փբւսնանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարեւոր հանգամանք է՝ Մփյուռքի քաղաքական եւ մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձեւր հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթացօրինակ, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել Հյուսիսային Իրանի և Անատոլիայի համայնքների ծագումը ձգվում էմինչև հայ ժողովրդի ձևավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչև Ցեղասպանությունը, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբեւէ գոյություն չի ունեցել եւ չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթսակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներ, 1950֊ա– կաններից սկսած մերձավորարեւել)անինչպես Մոնրեալի, գնալով ավելի ու ավելի հալե– պա֊բեյբության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրեւ իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունքՍիդնեյի և Մելբուրնի համայնքները, համայնքներում ձեւավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքներր բազմած գոյացել են հիերարխիկ սանդուղքի վերեւում, ապա թուրքահայերը եւ հայաստանցի հայերր գտնվում միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ցածում։ձուլման և մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետևաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։

Այն երկբներումՀամայնքները տարբերվում են նաև հյուրընկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավորարևելյան այլ երկրներում, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է սպաոնումորոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգորդ–պետություններ են, ինչը հաճախ բնորոշվում պետությունը տալիս է հայոց լեզվի գործածության կոբսաովհայի ու հայկականի իրավական սահմանումը, ինքնապահպանոա՜ը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Մրա հետեւանքովև, ազատամիտ տարբերր հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։ըստ օրենքի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք և որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արևմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։

Արդյունքր եղել է մի տեսակ ոպղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողականԲացի այդ, իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հա– վատո հանգանակր հայտնի է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամներըբազմաթիվ հայեր, որոնք համակարծիք փաստորեն սփյուռքահայ են, իրենց այդպիսին չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներինհամարում։ Հատկապես Մոսկվայի, կարող ինչպես նաև նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, դժվարանում են հեռանալ եւ վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է153ունենում Հայաստանի պետության մեջսփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, մարդը շարունակում է մնալ հայ ե երկրի քաղաքացի։ Սվւյոտքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում որի բնակիչներն էին իրենք, և որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սվւյոտքահայության ղեկավարներին թալնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն Մտամբուլը ծնունդ ենտվել ժամանակակից հայ մշակույթին և հայկական շատ կառույցների։ Ջավախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռևս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, որ վարձում ովքեր արդեն ձուլվել են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն ենիրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, որ այդ գործում հաջողության են հասնում։վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստը։

Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փովտխության Հայկական Սփյուռքը եղել է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության եւ ետիտրհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր ինքն իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեջ հարափոփոխ մի երևույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արևելքում ու Արևելյան Եվրոպայում, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրնկալ երկրում ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետև շարունակեցին այլ երկրներում՝ մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցումԱՄՆ֊ում, ապրելու իմաստ էին ստեղծումԿանադայում, լծվել էին դպրոցներ, եկեղեցիներ Ավստրալիայում ու կենտրոններ հիմնելու գործին եւ նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է նաեւ պատասխանեին այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արեւմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որեւէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանր հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլավտխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեվւա– կան պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատեւ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր կողմեր գրավեցինալիքների միջև հարաբերություններում միասնականություն չի դրսևորվել։ Ենթախմբեոի միջև հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, տեղական հակադրությանը վերածեցին ներքին հակամարտությանփոխադարձ անվստահությունը, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, եւ սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։չսիրելն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։

Երբ պարզ դարձավՀամայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, որ ոչ Արեւմտյան Հայաստանըինչպես հայրենակցական միությունները, ոչ անկախությունը ետ չեն գափսորոնք պահպանել են Արևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, Սփյուռքը կլանվեցանհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետևորդներ ներգրավել և նրանց պահել այնքան ժամանակ, այսպես կոչված, «սպիտակ ջարդի» որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ԱՍԱԼԱ)՝ ձուլման վտանգովքչերից մեկը, որի ամենաակնառու վկայությունը Արեւմտյան երկրնեբում նոր սերնդի կողմից հայերենբ սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի եւ հայոց պատմության որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, կարողացավ գոյատևել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դաոնալու արտոնագիր։մասնագիտական խմբավորումներից, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է, որին հաջողվեց հաղթահարել Սփյուռքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Սակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։

154Սփյոտք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարեւոր Սփյուռքի պատմությունն, այնուամենայնիվ, գրանցել է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածներից մի շարք փոփոխություններ։ Սփյոռքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսացող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից վակվածների ե նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խաբբերդն էրհետո Փարիզն ու Բոստոնը փոխարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչև 1950֊ական թվականները, էբզրումը կամ Վանը։ Երեւանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանաներբ Կահիրեն, Մարաշը եւ այլն։ Քչերն էինՀալեպր և ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունը։ Ոմանք գտնում են, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրեւ հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանր, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասիս․Սա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ 1990֊ականներից բացարձակ թվային գերազանցությամբ և համայնքի դեպքում, որի կազմավոբումր նախորդել գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է Ցեղասպանությանը՝ Արեւմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ո– րոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրեւ «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երեւանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, որր 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։համարվի Հայ Սփյուռքի կենտրոն։

Խորհրդային Հայաստանն իբրեւ «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Աոաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց Այս փոփոխությունը չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, Հյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայում, մինչև այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց լիբանանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարևոր հանգամանք է՝ Սփյուռքի քաղաքական և մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձևը հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ երբևէ գոյություն չի ունեցել և չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ականներից սկսած մերձավորարևելյան, գնալով ավելի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությանը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետությունավելի հալեպա֊բեյրության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրև իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, ինչ֊որ մի օրհամայնքներում ձևավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքները բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերևում, ինչ֊որ ձեւով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։ապա թուրքահայերը և հայաստանցի հայերը գտնվում են ցածում։

Կա նաեւ տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքա– հայերը բարելավեցին նաեւ իրենց տնտեսական վիճակր․ թեեւ զանազան Այն երկրներում դեռեւս կան աղքատության մեջ ապրողներ, սփյոտ– քահայերր մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավե– փն՝ հայերը դրամ են տափս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հաբսսաւթյունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինելսպառնում, սակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակումինչը հաճախ բնորոշվում է հայոց լեզվի գործածության կորստով, եւ քչերն ունեն գոբծառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։ինքնապահպանումը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Սրա հետևանքով, ազատամիտ տարրերը հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։

Պատմականորեն է այդպես Արդյունքը եղելէ մի տեսակ ուղղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողական, մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակեր–155պաթյանները, սակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատեւել։ Թերեւս այդպես էլ պետք իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հավատո հանգանակը հայտնի է լինի։ Սակայն մարդիկհավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամները, որոնք այս տարբերությունը համակարծիք չեն հասկանումհաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներին, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են րնկալել այն դոլարների տեսքովհեռանալ և վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է ունենում Հայաստանի պետության մեջ, որոնք մարդը շարունակում է մնալ հայ և երկրի քաղաքացի։ Սփյուռքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սփյոիռքահայության ղեկավարներին թողնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, որ վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, իսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ այդ կազմակեբպություններբ պարզապես չունեն։գործում հաջողության են հասնում։

Սփյոտքյան Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փոփոխության է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության և ետխորհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլաբներից մինչեւ մխիոնավորների։ Սակայն դարձյալմասամբ նոր տներ էին կառուցում, բացի մի քանի կազմակերպությունիցապրելու իմաստ էին ստեղծում, որոնք ունեն մի քանի միփո– նիցլծվել էին դպրոցներ, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՍ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում եկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին և նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանումնաև պատասխանեին այնպիսի հարցերի, եթե կազմակերպվում է հասաւկ ծրագրերիինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արևմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որևէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանը հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլափոխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեփական պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատև քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությունը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։և սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։

Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամներըԵրբ պարզ դարձավ, ինչ– պիսին են Լիսաբոնամ Գալուստ Գուլբենկյանիոր ոչ Արևմտյան Հայաստանը, Դեթբոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանիոչ անկախությունը ետ չեն գափս, Կալիֆորնիայում՝ Քըրք Քըբքորյանի հիմնադրամներըՍփյուռքը կլանվեց, հիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքինայսպես կոչված, սակայն մասնավոր են եւ ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են«սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, որոնք օժանդակում են նաեւ հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին եւ նրանց մշակույթին։որի ամենաակնառու վկայությունը Արևմտյան երկրներում նոր սերնդի կողմից հայերենը սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի և հայոց պատմության մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դառնալու արտոնագիր։

Գերկամբջող եւ․ վեոպետակաս կառույցներՍփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններՍփյուռք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարևոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արևմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու Ցեղասպանությունից փրկվածների և նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խարբերդն էր, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրսէրզրումը կամ Վանը։ Երևանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, երբ վերջիններս գնալով ավեփ Մարաշը և այլն։ Քչերն էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրև հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանը, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասին։

Դրանցից ամենաբնդգբկունն էբ Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներումՍա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավորի կազմավորումը նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արևմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, հայոց կյանքում ե– կեղեցին հետզհետե ավելի ու ավեփ շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեցորոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրև «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երևանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, հավանաբար ո– ոովհետեւ նվաճող տերությունները նրան նաեւ հատկացնում էին այդ գործառույթները։որը 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։

156Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միըեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով Խորհրդային Հայաստանն իբրև «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Առաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունըիդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությունը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետություն, որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրեւ հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված փնելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էբ պաշտոնական պաշտպանություն եւ նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության եւ համայնքիինչ֊որ մի օր, նվաճողի եւ նվաճվածի միջեւ։ Այն ուներ քաղաքական պարտավոբություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականնե– րին Մկրտիչ պատրիարք Խբիմյանի կողմից այդ իրավունքներն լսվելուց նելու եւ Ստամբուլում միըեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սոււթանի եւ հենց Սաամբափ հայ երեւեփնեբի կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։ինչ֊որ ձևով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։

Հայրենիքի արեւելյան կողմում ռուսներըԿա նաև տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքահայերը բարելավեցին նաև իրենց տնտեսական վիճակը․ թեև զանազան երկրներում դեռևս կան աղքատության մեջ ապրողներ, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյանավեւաոթյամբ էին օգտագործում՝ իբրեւ վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ սփյուռքահայերը մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավելին՝ հայերը դրամ են տալիս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ է տարբերակել հայկական կյանքում ամենից ավեփ երկար գոյատեւած հաստատությունըհարստությունն ու հայերի հարստությունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինել, վերածվեց այնպիսի մի որակիսակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, որով ընդհանուր աոմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։և քչերն ունեն գործառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։

Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել Պատմականորեն է փնել միջհա– մայնքային եւ վերպետական կազմակերպությանայդպես եղել․ մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակերպությունները, ինչպես նաեւ ինքնության միջոց։ Ավեփնսակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատևել։ Թերևս այդպես էլ պետք է լինի։ Սակայն մարդիկ, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են ընկալել այն նաեւ ստանձնելէ ավանդույթների եւ ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգեւոր ա բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց եւ վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցություններիդոլարների տեսքով, որոնք այդ թվում եւ Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։կազմակերպությունները պարզապես չունեն։

Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավեփ Սփյուռքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հազարավոր դոլարներից մինչև միլիոնավորների։ Սակայն դարձյալ, բացի մի քանի կազմակերպությունից, որոնք ունեն մի քանի միլիոնից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՄ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է «ազգային» բնույթ ստացել եւ ստանձնել ոչ֊հոգեւոը ու ոչ֊կբոնական գործառույթներամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, այնքան ավեփ եթե կազմակերպվում է կարիք ունեցել հարմարվելու եւ համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ փնեն դրանք հայկական թե օ– տար կառույցներ։հատուկ ծրագրերի, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։

157Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, ինչպիսին են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներիցԼիսաբոնում Գալուստ Գուլբենկյանի, բացի տասնիններորդ դարակեսիցԴեթրոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավա– րությունր որոշեց նրանց ճանաչել իբրեւ աոանձին միլլեթներ։ ԻնչեւէԿալիֆորնիայում՝ Քըրք Քրքորյանի հիմնադրամները, այդ մեկոաիությունր չի նշանակումհիմնականում հատկացվում են հայկական կյանքին, սակայն մասնավոր են և ոչ թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը եւ կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, որոնք օժանդակում են նաև հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին և նրանց մշակույթին։

Որոշ Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել տարածվել են Միջին Արեւելքում եւ ծառայել են խիստ օգտակար նպատակիհյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ Միջին Արեւեաամ այս միություններր հայ մշակույթը ներկայացնող եւ արվեստներն երբ վերջիններս գնալով ավելի էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու կրթությունր խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ պատուհան էին իրենց եբկբների եւ աշխարհի մշակույթների համար։արտաքին միջավայրը։

■Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրումՀայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երեւույթ է Դրանցից ամենաընդգրկունն էր Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն հան– գամանքրժամանակներում, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գոբծառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երեւույթ չէ արիշ սփյուռքներում։երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավ, հայոց կյանքում եկեղեցին հետզհետե ավելի ու ավելի շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեց, հավանաբար որովհետև նվաճող տերությունները նրան նաև հատկացնում էին այդ գործառույթները։

Երեք կոաակցություններր՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցաթյու– նր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունր եւ Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միլլեթների» կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայամ158նրանց գործունեությանըկրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջեւ։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կոաակցություններր հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ եւ աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաեւ, Եկեղեցու որի միջոցով պետությունը հայերի հետ միասին, համայնքր վարվում էր իբրև հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված լինելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էր պաշտոնական պաշտպանություն և նրան ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության իրավական կառույցներումև համայնքի, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական նվաճողի և նվաճվածի միջև։ Այն ուներ քաղաքական պարտավորություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականներին Մկրտիչ պատրիարք Խրիմյանի կողմից այդ իրավունքներն ավելացնելու և Ստամբուլում միլլեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սուլթանի և հենց Սաամբուլի հայ երևելիների կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների սվւյոտքայնա– ցումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասր։առաջացման հիմնական պատճառը։

Հայրենիքի արևելյան կողմում ռուսները, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյունավետությամբ էին օգտագործում՝ իբրև վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավելի երկար գոյատևած հաստատությունը, վերածվեց այնպիսի մի որակի, որով ընդհանուր առմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։ Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է լինել միջհամայնքային և վերպետական կազմակերպություն, ինչպես նաև ինքնության միջոց։ Ավելին, այն նաև ստանձնել է ավանդույթների և ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգևոր ու բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց և վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցությունների, այդ թվում և Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։ Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավելի է «ազգային» բնույթ ստացել և ստանձնել ոչ֊հոգևոր ու ոչ֊կրոնական գործառույթներ, այնքան ավելի է կարիք ունեցել հարմարվելու և համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ լինեն դրանք հայկական թե օտար կառույցներ։ Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներից, բացի տասնիններորդ դարակեսից, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավարությունը որոշեց նրանց ճանաչել իբրև աոանձին միլլեթներ։ Ինչևէ, այդ մեկուսիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը և կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։ Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ը և ՀՕՄ֊ը, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու և միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեռել։ Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունը և Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրև քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արևելքում և ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում և Կանադայում։ Միջին Արևելյան այս միությունները հայ մշակույթը ներկայացնող և արվեստներն ու կրթությունը խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաև պատուհան էին իրենց երկրների և աշխարհի մշակույթների համար։ ====Քաղաքական կուսակցությունները սփյուռքյան միջավայրում==== Հայերի դժվարին կացության մի զարմանայի երևույթ է այն հանգամանքր, որ իրենց «քաղաքական կուսակցություններ» կոչող կազմակերպությունները գործառում են Սփյուռքում։ Սա սովորական երևույթ չէ ուրիշ սփյուռքներում։ Երեք կուսակցությունները՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունր, Ռամկավար ազատական կուսակցությունը և Սոցիալ֊դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը հիմնադրվել են պաշտպանելու համար հայության շահերը կամ ներկայացնելու հայությունը Օսմանյան Կայսրությունում։ Ցեղասպանությունը վերջ տվեց Թուրքիայում նրանց գործունեությանը, իսկ Առաջին Հանրապետության խորհրդայնացումը փակեց Հայաստանը նրանց առջև։ 1921֊ից հետո նրանք դարձան սփյուռքյան կուսակցություններ։ Այս կուսակցությունները հիմնականում դարձան կազմակերպություններ, որոնք օգնեցին կառուցելու համայնքային հաստատություններ և աշխատեցին վերահսկել դրանք։ Նրանք նաև, Եկեղեցու հետ միասին, համայնքը ներկայացնում էին հյուրընկալ երկրների իշխանությունների մակարդակում՝ երբեմն պետության իրավական կառույցներում, երբեմն՝ անպաշտոն կերպով։ Քաղաքական կուսակցությունների սփյուռքայնացումը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ այս երկու գործառույթներն սկսեցին զբաղեցնել կազմակերպությունների անդամների ժամանակի մեծ մասը։ Կար նաեւ նաև գործունեության երրորդ ոլորտը, որը տարտամորեն կոչվել է Հայ Դատ, Հայկական Հարց։ Հայ Դատ տերմինը առնչվում էր ամեն ինչի եւ և ամեն բանի, որ վերաբերում էր հայերին՝ ինքնության ճգնաժամից սկսած մինչեւ մինչև համայնքի միասնականության հարցերրհարցերը, խառն ամուսնություններից խուսափելու մեխանիզմների չգոյությունից մինչեւ մինչև համալսարաններում հայոց պատմության դասընթացներ մտցնելու հարցերը, դարավոր հակամարտություններից մինչեւ մինչև Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ժխտումր եւ ժխտումը և Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համար մղվող պայքարը։

1970֊ականներին Ցեղասպանության ճանաչումր ճանաչումը դարձավ Հայ Դատը հասկանալու բանափն։ բանալին։ Քաղաքական կուսակցությունները Ցեղասպանության ճանաչումը եւ Սեծ և Մեծ Հայաստանի ստեղծումը շաղկապում էին միմյանց։ Ըստ այդմ՝ Թուրքիայի կողմից Ցեղասպանության ճանաչումը իրավական հիմք կհանդիսանար նրա արեւելյան արևելյան նահանգների՝ Արեւմտյան Հայաստանի պահանջի համար։ Քաղաքական աջակցությունր աջակցությունը գալու էր այն երկրներից, որոնք նույնպես կճանաչեին Ցեղասպանությունը, իսկ գործնական օժանդակությունը գալու էր Թուրքիայի ավանդական թշնամաց՝ թշնամուց՝ ռուսներից ու ԽՍՀՄ֊ից,159որոնք կընդունեին միացյալ Հայաստանը, սակայն դեմ կլինեին ա– զատ ազատ ու անկախ Հայաստանին։ ժամանակ կար, երբ ՀՅԴ֊ն երեքն էլ ուզում էր․ ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստան, որոնցից ազատն ու անկախը մինչև 1960֊ական թվականները առաջին տեղում էին։ ՀՅԴ կուսակցությունը գտնում էր, որ ազատն ու անկախը սոսկ երևակայության արգասիք չեն, դրանք հստակ հավանականություն են։ ԽՍՀՄ֊ը շուտով կփլուզվի իր իսկ ծանրությունից ու վերիվարումներից։ Հակադաշնակցական ճամբարը չէր ցանկանում այդ սցենարին մաս կազմել՝ վախենալով բարկացնել ԽՍՀՄ֊ին, որին հանձնված էր Հայաստանր։ Երբ ՀՅԴ֊ն փոխեց իր ռազմավարությունը՝ առաջնությունը տալով «միացյալին», և հակա֊ՀՅԴ֊ական կուսակցությունները մտածեցին, որ հնարավոր է այդ գաղափարն ակտիվորեն հետապնդել, համաձայնություն ձեռք բերվեց, և ստեղծվեց Հայ Դատի ժամանակակից սահմանումը, որին համաձայնեցին երեք ավանդական կուսակցութունները։ ՀՅԴ֊ի և հակադաշնակցական ճամբարի (ՌԱԿ և ՍԴՀԿ) միջև գաղափարաբանական ու ծրագրային հակամարտությունն աստիճանաբար անհետացավ, թեև ավանդական հակադրությունը պահպանվեց։ Միաժամանակ, գործունեության այս երրորդ ոլորտը, որն արդեն տեղակայված Սփյուռքի համար մի քիչ շատ էր հեռավոր, հավասարեցվեց Ցեղասպանության ճանաչման խնդրին, հարց, որն այնքան սրբազան էր, որ ոչ մի հայ առարկություն չէր կարող ունենալ՝ առանց դժոխքում իր համար հավաստի տեղ ապահովելու։ Սակայն առանձնապես քննարկումներ չեղան խնդրի հիմքում ընկած հետևյալ դրույթներից որևէ մեկի վերաբերյալ․ Թուրքիան կճանաչի՞ Ցեղասպանությունը՝ իմանալով հանդերձ, որ դրան պետք է հետևեն տարածքային հատուցման պահանջները, Արևմուտքի երկրներն ու ՆԱՏՕ֊ն անդամներից մեկի վտարմամբ կնպաստե՞ն կամ կօժանդակե՞ն իրենց իսկ մասնատմանը՝ դրանով օգնելով այն մրցակցությանը, որի դեմ է ուղղված ՆԱՏՕ֊ն, ԽՍՀՄ֊ը հանուն Հայաստանի կվտանգի՞ համաշխարհային անվտանգության համակարգում իր դիրքերը եւ Արևմուտքի հետ իր ստեղծած բազմաշերտ հարաբերությունները։

ժամանակ կարՈրևէ վկայություն չկար այն մասին, երբ ՀՅԴ֊ն երեքն էլ թե Ռուսաստանն ուզում էր․ ազատ, անկախ եւ միացյալ Հայաստան, որոնցից ազատն ու անկախը մինչեւ 1960֊ա– կան թվականները առաջին տեղում էին։ ՀՅԴ կուսակցությունը զտնում էր, որ ազատն է վտանգել Թուրքիայի հետ իր հարաբերությունները։ Բոլշևիկյան ու անկախը սոսկ երեւակայության արգասիք քեմալական հեղափոխություններից ի վեր երկու պետությունները պատերազմի մեջ չեններքաշվել, դրանք հստակ հավանականություն են։ ԽՍՀՄ֊ը շուտով կփլուզվի իր իսկ ծանրությունից ու վերիվարումներից։ Հակադաշնակցական ճամբարը չէր ցանկանում այդ սցենարին մաս կազմել՝ վախենալով բարկացնել ԽՍՀՄ֊ինառճակատումից խուսափել են ամեն գնով։ Թուրքիան խելամտորեն չմասնակցեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Միակ միջադեպը, որին հանձնված որը ոմանց կարող էր Հայաստանր։ Երբ ՀՅԴ֊ն փոխեց իր ռազմավարությունը՝ առաջնությունը տալով «միացյսղին»դրդել այլ կերպ մտածել, եւ հակա֊ՀՅԴ֊ական կուսակցությունները մտածեցին, որ հնարավոր եղել է այդ գաղափարն ակտիվորեն հետապնդել, համաձայնություն ձեռք բերվեցԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջում, երբ Ռուսաստանը բարձրացրել էր Կարսի եւ ստեղծվեց Հայ Դատի ժամանակակից սահմանումըԱրդահանի հարցը, որին համաձայնեցին երեք ավանդական կասակցութ– յուններր։ ՀՅԴ֊ի եւ հակադաշնակցական ճամբարի (ՌԱԿ եւ ՍԴՀԿ) միջեւ գաղափարաբանական ու ծրագրային հակամարտությունն աստիճանաբար անհետացավԹուրքիայում գտնվող երկու շրջաններ, թեեւ ավանդական հակադրությունը պահպանվեց։ Միաժամանակորոնք պատմական Հայաստանի և, գործունեության այս երրորդ ոլորտըինչն ավելի կարևոր է, որն արդեն տեղակայված Սփյուռքի համար մի քիչ շատ 1918֊1920 թթ․ Առաջին Հանրապետության մաս են կազմել։ Սակայն այդ քայլի նպատակը Թուրքիային ահ տալն էր հեռավորև նրան զսպելը, հավասարեցվեց Ցեղասպանության ճանաչման խնդրինոր դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտնի։ Բացի այդ, հարց, որն այնքան սրբազան էրվրացիները գտնում էին, որ ոչ մի հայ առարկություն չէր կարող ունենալ՝ առանց դժոխքում իր հարցն իրենց համար է բարձրացված։ Իսկ ԽՍՀՄ֊ը երբեք Թուրքիայի կառավարությանն այդ տարածքների համար հավաստի տեղ ապահովելու։պաշտոնական պահանջ չի ներկայացրել։

Սակայն առանձնապես քննարկումներ չեղան խնդրի հիմքում րն– կած հետեւյալ դրույթներից որեւէ մեկի վերաբերյալ․ Թուրքիան կճանաչի՞ Ցեղասպանությունը՝ իմանալով հանդերձ, որ դրան պետք այս հարցերը միայն խճողելու էին պատկերը և կարող էին բացել ռազմավարական խաղի խորհրդավորության քողը։ Փաստն այն է հետեւեն տարածքային հատուցման պահանջները, Արեւմուտքի եր– կըբներն ու ՆԱՏՕ֊ն անդամներից մեկի վտարմամբ կնպաստե՞ն կամ կօժանդակե՞ն իրենց իսկ մասնատմանը՝ դրանով օգնելով որ բարձրագույն իդեալը նույնպես սփյուռքայնացվեց․ այն մրցակցությանըընկալվեց այն ձևով, որի դեմ որ պատասխաններ չէր ենթադրում, և սնվեց մի ընթացքով, որից արդյունքներ չէին ակնկալվում։ Կուսակցական մի ղեկավար 1987֊ին վիճում էր՝ ասելով, թե անկախ Հայաստան կարգախոսի արժեքը կայանում է ուղղված ՆԱՏՕ֊ներիտասարդությանը խթանելու և ներշնչելու դրա հնարավորության մեջ։ Անկախ հայրենիքի՝ իբրև իդեալի, ԽՍՀՍ֊ը հանուն Հայաստանի կվտանգի՞ համաշխարհային անվտանգության համակարգում իր դիրքերը եւ Արեւմուտքի հետ իր ստեղծած բազմաշերտ հարաբերությունները։կարոտը մարդու մտածողության և ոգու վեհանձնության հավաստումն էր։ Այն ծրագիր չէր, որ պահանջեր հուսալի ռազմավարություն և արդյունքներ, մեկ բառով ասած՝ հաշվետվություն, հաշվետվություն գործողությունների, խոստումների ու իրագործումների մասին։

Որեւէ վկայություն չկար այն մասինԶարմանալի չէ, թե Ռուսաստանն ուզում է վտանգել Թուրքիայի հետ իր հարաբերությունները։ Բոլշեւիկյան ու քեմալական հեղափոխություններից ի վեր երկու պետություններր պատերազմի մեջ չեն ներքաշվել, առճակատումից խուսափել են ա–160մեն գնով։ Թուրքիան խելամտորեն չմասնակցեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին։ Միակ միջադեպը, որը ոմանց կարող որ սփյուռքյան քաղաքական լեզուն յուրացրել էր դրդել այլ կերպ մտածելԵկեղեցու տերմինաբանությունը․ Հույս, եղել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջումհավատ, երբ Ռուսաստանը բարձրացրել զոհաբերում և կամք բառերը ելույթների և թերթերի խմբագրականների հիմնական բառապաշարն էին։ Միջազգային հանրությունն «անբարոյական» էր Կարսի եւ Արդա– հանի և դավաճան։ Հայկական հարցըվերածվեց մի տեսակ կրոնի՝ մեղքերի ու սրբերի սեփական հիերարխիայով, Թուրքիայում գտնվող երկու շրջաններ, որոնք պատմական Հայաստանի եւ, ինչն ավեփ կարեւոր է, 1918֊1920 թթ․ Աոաջին Հանրապետության մաս են կազմել։ Սակայն այդ քայլի նպատակը Թուրքիային ահ տալն էր եւ նրան դբդելը, որ դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտնի։ Բացի այդ, վրացիները գտնում ուր կուսակցական ղեկավարներն ստանձնել էին, որ հարցն իրենց համար է բարձրացված։ Իսկ ԽՍՀՄ֊ը երբեք Թուրքիայի կառավարությանն այդ տարածքների համար պաշտոնական պահանջ չի ներկայացրել։միջնորդների ու մեկնիչների դերերը։

Մակայն այս հարցերր միայն խճողելու ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ն հանձնվել էին պատկերը եւ կարող էին բացել ռազմավարական խաղի խոր1ւբդավորության քողը։ Փաստն այն էպատմությանը, որ բարձրագույն իդեալը նույնպես սփյոտքայնաց– վեց․ այն ընկալվեց այն ձեւովնրանց գաղափարաբանական կառույցներն այդքան մշակվածության, իսկ աստվածաբանությունն՝ այդքան նրբագեղության հարկ չունեին։ ՀՅԴ֊ն էր, որ պատասխաններ չէր ենթադրումձգտում էր բարձրագույնին և ամենից ավելի ապացուցելու կարիք ուներ։ Եթե գոյության ունենար հաշվետվական ընթացակարգ, եւ սնվեց մի ընթացքովՊետականության մարտահրավերըՀՅԴ֊ն հարկ կունենար բացատրելու երրորդ (Հայ Դատի) ոլորտում իր ձախողումը և հայրենիքի մյուս մասերն ազատագրելու իր ռազմավարությունը այն դեպքում, որից արդյունքներ չէին ակնկալվում։ Կուսակցական մի ղեկավար 1987֊ին վիճում էր՝ ասելովերբ յոթ տասնամյակի վերջում ինքը նույնպես ընդունել էր անազատ ու անանկախ Խորհրդային Հայաստանը։ Բայց, թե անկախ Հայաստան կարգախոսի աբժեքր կայանում է երիտասարդությանը խթանե– լու եւ ներշնչելու դրա հնարավորության մեջ։ Անկախ հայրենիքի՝ իբրեւ իդեալիմեկուսանալով քաղաքական կյանքի առօրյա պահանջներից, կարոտը մարդու մտածողության եւ ոգու վեհանձնության հավաստումն էր։ Այն ծրագիր չէրՀՅԴ֊ն իր գործողություններն ու քաղաքականությունը պարուրեց առասպելականի շղարշով, որ պահանջեր հուսալի ռազմավարություն եւ արդյունքներ, մեկ բառով ասած՝ հաշվետվություն, հաշվետվություն գործողությունների, խոստումների ու իրագործումների մասին։կենտրոնամերձ շրջանակներում։ Միայն բարձրագույն էշելոնի անդամներն էին հասու հավատո այդ համակարգի նրբություններին։

Զարմանալի չէՀերոսներն ու նահատակները, որ սփյոտքյան քաղաքական լեզուն յուրացրել որոնց աճեցրել է ՀՅԴ֊ն և դեռ աճեցնելու էր Եկեղեցու տերմինաբանությունը․ Խւյս, հավատ, զոհաբերում եւ կամք բառերը ելույթների եւ թերթերի խմբագրականների հիմնական բառապաշարն էին։ Միջազգային հանրությունն «անբարոյական» էր եւ դավաճան։ Հայկական հարցը վերածվեց մի տեսակ կրոնի՝ մեղքերի նրան ընձեռեցին այդ հնարավորությունը։ Օսմանյան զինվորների հետ կենաց ու սրբերի սեփական հիերարխիայովմահու պայքարի ելած առաջին ֆիդայիներից սկսած մինչև Ցեղասպանության հեղինակներին ոչնչացրած Սողոմոն Թեհլերյանն ու իր ընկերները, ուր կուսակցական ղեկավարներն ստանձնել մինչև 1983֊ին Լիսաբոնում թուրքական դեսպանատան վերջին «նահատակը», ՀՅԴ֊ի կողմից ապահովված էին միջնորդների ու մեկնիչների դերերը։անհատական փրկության մոդելներով, մոդելներ, որպիսիք ապահովում Են կրոնները։

ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ն հանձնվել Միստիցիզմը կլանել էր բոլոր անդամներին։ ՀՅԴ֊ի և, ավելի նվազ չափով, այլ կուսակցությունների անդամներ, մի տեսակ պարտավորություն էին պատմությանըզգում, նրանց գաղափարաբանական կառույցներն այդքան մշակվածությանորը ոչ֊անդամների համար դժվարհասանելի էր։ Անդամները նաև լիազորված էին զգում, իսկ աստվածաբանությունն՝ այդքան նրբագեղության հարկ չունեին։ ՀՅԴ֊ն էրնրանք մասն էին համարվում այն սեղմ ու ընտրյալ եղբայրության, որ ձգտում էր բարձրագույնին եւ ամենից ավեփ ապացուցելու կարիք ուներ։ Եթե գոյության ունենար հաշվետվական ընթացակարգորը ժամանակին ընդվզելէ Օսմանյան ու Ռուսական կայսրությունների դեմ, տվել է հերոսներ ու նահատակներ, ստեղծել է հանրապետություն, ձևավորել է ազգի բարձրագույն իդեալները և դրանք պահպանել բոլոր աշխարհամասերի իր կառավարած համայնքներում։ Այն վայրերի հայերը,11 Պետականության մարտահրավերըորտեղ ՀՅԴ֊ն հարկ կունենար բացատրելու երրորդ (չէր կարող այդ նույնն արած լինել, ինչպես ԽՍՀՄ֊ի ու Թուրքիայի հայերը, ավելի լայն տեսահորիզոնի կամ Հայ Դատի) ոլորտում իր ձախողումը եւ հայրենիքի մյուս մասերն ազատագրելու իր ռազմավարությունը այն դեպքումռազմավարության մեջ համարվում էին անկարևոր։ Մակայն ԽՄՀՄ֊ն իբրև պետություն, այնուամենայնիվ, երբ յոթ տասնամյակի վերջում ինքբ նույնպես ընդունել մտցված էր անազատ այդ ռազմավարության մեջ՝ իբրև գործընկեր, իբրև մեկը, որի հետ կարելի է բանակցել ինչպես հավասարի հետ, մինչ Թուրքիային հատկացված էր չարագործի դերը։ Անդամները ցանկանում էին հավատալ, որ իրենց կուսակցությունները ազդում են շատ կառավարությունների վարքի վրա և նպատակ ունեն ստեղծել ու անանկախ Խորհրդային Հայաստանը։ Բայցկառավարել լավագույն մի Հայաստան, մեկուսանալով քաղաքական կյանքի առօրյա պահանջներիցՀայաստան, ՀՅԴ֊ն որը մարմնավորելու է երեքհազարամյա իր գործողություններն ու քաղաքականությունը պաբուրեց առասպելականի շղարշովլավագույն փորձառությունը և եղբայրակցության այն զգացումը, կենտրոնամերձ շրջանակներում։ Միայն բարձրագույն էշելոնի անդամներն էին հասու հավատո այդ համակարգի նրբություններին։որը ժխտեց պատմությունն ու խախտեց մահկանացուների կողմից ստեղծված սահմանները։

Հերոսներն ու նահատակնեբրԿուսակցությունները մի ամբողջ աշխարհայացք էին մատուցում, որոնց աճեցրել է ՀՅԴ֊ն եւ դեռ ա– ճեցնելա որը պարփակում էրամեն բան՝ երեխաների կրթությունից մինչև մշակույթ, նրան ընձեոեցին այդ հնարավորությունը։ Օսմանյան զինվորների սպորտ և կրոն, հյուրընկալ երկրների հետ կենաց ու մահու պայքարի ելած աոաջին ֆիդայիներից սկսած մինչեւ Ցեղասպանության հեղինակներին ոչնչացրած Սողոմոն Թեհլերյանն ու իր ընկերներըհարաբերություններից մինչև միջազգային հարաբերություններ, մինչեւ 1983֊ին Լիսւաանում թուրքական դեսպանատան վերջին «նահատակբ»դավաճանության սահմանումից մինչև նահատակությամբ մահը և խոստացված հանդերձյալ կյանքը։ Հատկապես ՀՅԴ անդամների համար, ՀՅԴ֊ի կողմից ապահովված իրենց կուսակցությունը պատասխանն էր հայկական բոլոր ցավերի, որ գալիս էին անհատական փրկության մոդելներովպատմությունից, մոդելներպատասխանն էր ներկայումս հայերի դեմ ծառացած խնդիրների՝ որտեղ էլ որ լինեն հայերը, որպիսիք ապահովում Են կրոնները։և ինչ էլ որ լինեն այդ խնդիրները։

Միստիցիզմը կլանել էր բոլոր անդամներին։ ՀՅԴ֊ի եւԿարո՞ղ է մեկ գաղափարախոսություն, ավելի նվազ չավտվմեկ ծրագիր, այլ կուսակցությունների անդամներմեկ կազմակերպություն լինել այդքան շատ բան, մի տեսակ պարտավորություն էին զգումայդքան երկար ժամանակ, որը ոչ֊անդամների այդքան մարդու համար դժվարհասանե– լի էր։ Անդամները նաեւ լիազորված էին զգում, նրանք մասն էին համարվում այն սեղմ ու ընտրյալ եղբայրությանայդքան շատ երկրներում, որը ժամանակին ընդվզելէ Օսմանյան ու Ռուսական կայսրությունների դեմ, տվել և շարունակել մնալ արդյունավետ։ Պատասխանը մասամբ պարունակվում է հերոսներ ու նահատակներ, ստեղծել հարցի մեջ։ Այդքան շատ պարտավորություններ ստանձնելն ակնկալում է հանրապետություն, ձեւավորել որ մնացած բոլորը պետք է ազգի բարձրագույն իդեալները եւ դրանք պահպանել բոլոր աշխարհամասերի իր կառավարած համայնքներում։ Այն վայրերի հայերըհասկանան և օժանդակեն իրեն, որտեղ ՀՅԴ֊ն չէր կարող այդ նույնն արած լինելսակայն չքննադատեն։ Այլ կերպ ասած՝ երբ գործ ունես ինքնության, ինչպես ԽՍՀՄ֊ի հույսի ու Թուրքիայի հայերը, ավելի լայն տեսահորիզոնի կամ Հայ Դատի ռազմավարության մեջ համարվում էին անկարեւոր։ Մակայն ԽՄՀՄ֊ն իբրեւ պետություն, այնուամենայնիվ, մտցված էր այդ ռազմավարության մեջ՝ իբրեւ գործընկեր, իբրեւ մեկը, որի հետ կարելի է բանակցել ինչպես հավասարի հավատքի հետ, մինչ Թուրքիային հատկացված էր չարագործի դերը։ Անդամները ցանկանում էին հավատալ, որ իրենց կուսակցությունները ազդում են շատ կառավարությունների վարքի վրա եւ նպատակ ունեն ստեղծել ու կառավարել լավագույն մի Հայաստան, Հայաստան, որը մարմնավորելու է երեքհազարամյա իր լավագույն վարձառությունը եւ եղբայրակցության այն զգացումբ, որը162ժխտեց պատմությունն ու խախտեց մահկանացուների կողմից ստեղծված սահմանները։հարցադրումն ինքնին սխալ է։

Կուսակցություններր մի ամբողջ աշխարհայացք էին մատուցումՊատասխանի մյուս մասն այն է, որր պարփակում որ կուսակցության հոգեբանության հեռու֊հեռավոր խորխորատներում ընկած էր ամեն բան՝ երեխաների կրթությունից մինչեւ մշակույթՍփյուռքը կազմակերպված տեսնելու բնազդային պահանջը, սպորտ եւ կրոնոր ծագել էր Օսմանյան Կայսրությունում ազգի խնդիրներն արտահայտելու հարցում Եկեղեցու ձախողմամբ։ ՍԴՀԿ֊ն, հյուրընկալ երկրների հետ հարաբերություններից մինչեւ միջազգային հարաբերություններբայց հատկապես ՀՅԴ֊ն, դավաճանության սահմանումից մինչեւ նահատակությամբ մահը եւ խոստացված հանդերձյալ կյանքը։ Հատկապես ՀՅԴ անդամների համարմերժեցին «կրոնական փոքրամասնություն» կարգավիճակը և կարողացան հայի հոգեբանությունը երրորդ կարգի ողորմելի քաղաքացուց վերածել մեկի, իրենց կուսակցությունը պատասխանն էր հայկական բոլոր ցավերիորն իր կյանքը, որ գափս էին պատմությունիցիր դատը և իր ժողովրդին բավականաչափ կարևոր է համարում՝ կարողանալու համար զոհել այդ կյանքը, պատասխանն էր ներկայումս հայերի դեմ ծառացած խնդիրների՝ որտեղ էլ որ փնեն հայերըդառնալ ֆիդայի, եւ ինչ էլ որ փնեն այդ խնդիրները։դառնալ նահատակ։

Կարո՛ ղ Վերապրածն ու գաղթականը նույնպես կարիք ուներ ապացուցելու, որ դեռևս ողջ է մեկ գաղափարախոսություն, մեկ ծրագիր, մեկ կազմակերպություն լինել այդքան շատ բան, այդքան երկար ժամանակ, այդքան մարդու համար, այդքան շատ երկրներում, եւ շարունակել մնալ արդյունավետ։ Պատասխանը մասամբ պարունակվում ողջ է հարցի մեջ։ Այդքան շատ պարտավորություններ ստանձնալն ակնկալում իբրև հայ և րնդունակ է, գործելու՝ որքան էլ որ մնացած բոլորը պետք պատմությունը ձգտել է հասկանան եւ օժանդակեն իրեն, սակայն չքննադատեն։ Այլ կերպ ասած՝ երբ գործ ունես ինքնության, հույսի ու հավատքի հետ, հարցադրումն ինքնին սխալ է։իջեցնել ոչնչության հարթակին։

Պատասխանի մյուս մասն այն Իր խորին խորքերում ՀՅԴ֊ն գաղափարախոսություն, քաղաքական կուսակցություն, ծրագիր կամ ռազմավարություն լինելուց առաջ նախ կազմակերպություն է։ ՀՅԴ֊ի բարձրագույն սկզբունքն իր կազմակերպվածության սկզբունքն է։ Պատմության մեջ, բացի մեկ֊Երկու հնարավոր ու հետաքրքիր բացառություններից, դժվար էգտնել մի կուսակցություն, որ կուսակցության հոգեբանության հեռու֊հեռավոր խորխորատներում ընկած էր Մփյոտքը կազմակերպված տեսնելու բնազդային պահանջըորը կազմակերպական կանոնների վրա այդքան շատ ժամանակ ու եռանդ է ծախսել և շարունակում է ծախսել։ Ըստ այդ սկզբունքի մարտական պատրստվածություն ունեցող և լավ հղկված կազմակերպությունը կարող է ծառայել ցանկացած կարիքի, որ ծագել էր Օսմանյան Կայսրությունում ազգի խնդիրներն արտահայտելու հարցում Եկեղեցու ձախողմամբ։ ՍԴՀԿ֊ըցանկացած մակարդակում և ցանկացած տեղ։ Ծրագրերը կարող են փոխվել, բայց հատկապես ՀՅԴ֊նգաղափարախոսությունները՝ գալ ու գնալ, մերժեցին «կրոնական փոքրամասնություն» կարգավիճակը եւ կարողացան հայի հոգեբանությունը երրորդ կարգի ողորմելի քաղաքացուց վերածել մեկիիրադարձությունները՝ կատարվել֊անցնել, որն իր կյանքըպատմությունը կարող է ծանր, իր դատը եւ իր ժողովրդին բավականաչափ կարեւոր նույնիսկ մահացու հարված հասցնել, հայերը կարող են մենակ մնալ աշխարհի ու նրա գերտերությունների դեմ։ Բայց ամեն բան կարգին է համարում՝ կարողանալու համար զոհել այդ կյանքը, դառնալ ֆիդայիքանի կազմակերպությունը կա․ մի քանի մարդ կարող են եկեղեցի կառուցել, դառնալ նահատակ։դպրոց բացել, հեղափոխություն ծրագրել, համայնքը պաշտպանել ֆիզիկական հարձակումներից, գործարքների ու փոխզիջումների գնալ և շարունակել երազել իդեալական Հայաստանի մասին։ Կազմակերպությունը ազգի ուժի շտեմարանն է, ըստ դաշնակցական մի պատմաբանի՝ ազգի առնականությունը։

Վերապրածն Որպեսզի կարողանա կերպափոխումներ ու գաղթականը նույնպես կարիք ուներ ապացուցելուփոփոխություններ կատարել երբեմն իր հիմնարար սկզբունքների մեջ, որ դեռեւս ողջ էև կարողանա շարունակել մնալ արդյունավետ ու գոյատևել, ողջ Կազմակերպությունը կարգապահության կարիք ունի։ Ներկուսակցական հարցերի կամ ՀՅԴ անդամների «ինկվիզիցիայի» մեծ մասը կապված է իբրեւ հայ եւ րնդտնակ է գործելու՝ որքան էլ որ պատմությունր ձգտել է իրեն իջեցնել ոչնչության հարթակին։եղել կազմակերպական կանոնների խախտումների հետ։ Գաղափարախոսական, ծրագրային և քաղաքական մարտերը, որոնք բռնկվում են կանոնավոր կերպով, լուծվում են այդ կանոնների միջոցով։

Իր խորին խորքերում ՀՅԴ֊ն գաղափարախոսությունԿազմակերպական կանոններին ու կարգապահությանը հնազանդվելու դիմաց ՀՅԴ անդամները որպես փոխհատուցում դառնում են արտոնյալ։ Ամենաաննշան անդամն իսկ, քաղաքական կուսակցությունանդամակցության ընձեռած շնորհով, ծրագիր կամ ռազմավարություն լինելուց առաջ նախ կազմակերպություն է։ ՀՅԴ֊ի բարձրագույն սկզբունքն իր կազմակերպվածության սկզբունքն է։ Պատմության մեջներկայացնում է զտարյուն հային, բացի մեկ֊Երկու163Iհնարավոր ու հետաքրքիր բացառություններիցինչպես նաև՝ անցյալի իմաստությունը։ Ելակետն այն է, դժվար որ մեկ հարյուրամյակի փորձառությունը փոխանցվում է գտնել մի կուսակցությունկուսակցության յուրաքանչյուր անդամի, որը կազմակերպական կանոնների վրա այդքան շատ ժամանակ ու եռանդ է ծախսել եւ շարունակում է ծախսել։ Ըստ այդ սկզբունքի մարտական պատրաստվածություն ունեցող եւ լավ հղկված կազմակերպությունը կարող է ծառայել ցանկացած կարիքի, ցանկացած մակարդակում եւ ցանկացած տեղ։ Ծրագրերը կարոդ են վտխվելըստ սահմանման, գաղափարախոսությունները՝ գալ ու գնալբոլորից ավելի որակավոր է՝ դպրոց, իրադարձությունները՝ կատարվել֊անցնելեկեղեցի, պատմությունը կարող է ծանրթերթ, նույնիսկ մահացու հարված հասցնելերկիր ղեկավարելու համար, հայերր կարող են մենակ մնալ աշխարհի ու նրա գերտերությունների դեմ։ Բայց ամեն բան կարգին քանի որ ներկայացնում է, քանի կազմակերպությունը կա․ մի քանի մարդ կարոդ են եկեղեցի կառուցել, դպրոց բացել, հեղափոխություն ծրագրել, համայնքը պաշտպանել ֆիզիկական հարձակումներից, գործարքների հավաքական ու վախ– զիջումների գնալ եւ շարունակել երագել իդեալական Հայաստանի մասին։ Կազմակերպությանր ազգի ուժի շտեմարանն է, ըստ դաշնակցական մի պատմաբանի՝ ազգի առնականությունը։պատմական իմաստություն և կամք։

Որպեսզի կարողանա կերպափոխումներ ՀՅԴ֊ն իր նվիրյալ ու փովտխություններ հավատացյալ անդամներով կարևորագույն դեր է կատարել երբեմն իր հիմնարար սկզբունքների մեջտարանջատված, եւ կարողանա շարունակել մնալ արդյունավետ ու գոյատեւելցրիվ եկած և, Կազմակերպությունը կարգապահության կարիք ունի։ Ներկուսակցական հարցերի կամ ՀՅԴ անդամների «ինկվիզիցիայի» մեծ մասը կապված իբրև պետություն չունեցող ազգ, սպառնալիքի տակ կքած ժողովրդի կյանքում։ Կուսակցությունը կարողացել է եղել կազմակերպական կանոնների խախտումների հետ։ Գաղափարաիտսա– կանորսալ ու արտահայտել այն ժողովրդի ցասումը, ծրագրային եւ քաղաքական մարտերըհուսախաբությունն ու երազանքները, որոնք բռնկվում են կանոնավոր կերպով, լուծվում են այդ կանոնների միջոցով։որն ստացել է այլ ժողովուրդների խաբուսիկ կարեկցանքը և ոչինչ ավելին։

Կազմակերպական կանոններին ՀՅԴ֊ն հաճախ եղել է անվեհեր ու կարգապահությանր հնազանդվելու դիմաց ՀՅԴ անդամները որպես փոխհատուցում դառնում են արտոնյալ։ Ամենաաննշան անդամն իսկխիզախ։ Նա բազուկն էր այն ժողովրդի, անդամակցության ըն– ձեռած շնորհովորը ահաբեկեց Ցեղասպանության կազմակերպիչներին, ներկայացնում է զտարյուն հային, ինչպես նաեւ՝ անցյափ իմաստությունը։ Ելակետն երբ աշխարհն ուզում էր այն մոռանալ։ Ոչ մի Թալեաթ փաշա անպատիժ չպետք էմնար։ Եվ երբ Սողոմոն Թեհլերյանը Թալեաթին սպանեց, որ մեկ հարյուրամյակի փորձառությունը փոխանցվում է կուսակցության յուրաքանչյուր անդամիսպանեց ոչ միայն հանուն զոհվածների, որըայլ նաև հանուն փրկվածների, ըստ սահմանմանհանուն վերապրածների շառավիղների, բոլորից ավելի որակավոր է՝ դպրոց, եկեղեցի, թերթ, երկիր ղեկավարելու նույնիսկ եթե աշխարհը նման ակտը չհռչակի իբրև ողջ մարդկության համարարդարադատության ակտ։ Պատմությունը երբեմն խաչաձևում է արդարադատության հետ։ Պատմությունը երբեմն հայտնվում է անհատների տեսքով։ Եվ երբ հայտնվում է, քանի որ ներկայացնում է հավաքական ու պատմական իմաստություն եւ կամք։սովորաբար խաղն արդեն ավարտված է։

Սակայն ժամանակի ընթացքում, վերջին յոթանասուն տարում, ՀՅԴ֊ն իր նվիրյալ ծավալվել ու հավատացյալ անդամներով կարեւորագույն դեր վերածվել է կատարել տարանջատվածպետության՝ ժողովրդի մեջ ու համայնքում, ցրիվ եկած եւմիևնույն ժամանակ հավակնելով վերպետական ազգային կազմակերպության կարգավիճակի։ Սա, իբրեւ պետություն չունեցող ազգիսկապես, սպառնալիքի տակ կքած ժողովրդի կյանքում։ Կու–164սակցությունը կարողացել դժվարացնելու է որսալ ու արտահայտել այն ժողովրդի ցասումրՀՅԴ֊ի համար ընդունել կամ մաս կազմել ավելի համեստ, հուսախաբությունն ու երազանքներր«նորմալ» պետության, որն ստացել է այլժո– ղովուրդների խաբուսիկ կարեկցանքը եւ ոչինչ ավելին։«նորմալ» Հայաստանի։ Եթե, իհարկե, ՀՅԴ֊ն ինքը չէ պետությունը։

ՀՅԴ֊ն հաճախ եղել է անվեհեր Այդքան շատ հավատամքներ ու խիզախ։ Նա բազուկն էր այն ժողովրդիհավակնություններ ունեցող նման ահռելի կազմակերպության առկայությամբ ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը ստանձնեցին հակադրվողի դերը։ Նրանք նույնպես, որը ահաբեկեց Ցեղասպանության կազմակերպիչներինի վերջո, երբ աշխարհն ուզում էր այն մոռանալ։ Ոչ մի Թալեւսթ փաշա անպատիժ չպետք է մնար։ Եվ երբ Սողոմոն Թեհլերյանը Թալեաթին սպանեցհայ էին, սպանեց ոչ միայն հանուն զոհվածների, այլ նաեւ հանուն փրկվածների, հանուն վերապրածների շառավիղների, նույնիսկ եթե աշխարհը նման ակտը չհռչակի իբրեւ ողջ մարդկության համար արդարադատության ակտ։ Պատմությունը երբեմն խաչաձեւում է արդարադատության հետ։ Պատմությունը երբեմն հայտնվում է անհատների տեսքով։ Եվ երբ հայտնվում էնույնպես մեծ գործեր էին կատարել, սովորաբար խաղն արդեն ավարտված է։ունեին հետևորդներ։ Այս երկու կուսակցությունները փորձում էին գործել իբրև հակակշիռ ՀՅԴ֊ի մենատիրական հավակնությունների։

Սակայն ժամանակի ընթացքում1982֊ին Լոս Անջելեսում մի դասախոսության ժամանակ ասացի, վերջին յոթանասուն տարումոր Հայ Դատն ունի երկու պրոբլեմ։ Առաջինը ՀՅԴ անդամներն են, ՀՅԴ֊ն ծավալվել որոնք գտնում են, որ դաշնակցական լինելը Հայ Դատը լուծելու անհրաժեշտ ու վերածվել է պետության՝ ժողովրդի մեջ ու համայնքումբավարար պայման է։ Երկրորդն այն մարդիկ են, միեւնույն ժամանակ հավակնելով վերպետական ազգային կազմակերպության կարգավիճակի։ Սաորոնք գտնում են, իսկապես, դժվարացնելու որ հակադաշնակցական լինելն է ՀՅԴ֊ի համար ընդունել կամ մաս կազմել ավելի համեստ, «նորմալ» պետության, «նորմալ» Հայաստանի։ Եթե, իհարկե, ՀՅԴ֊ն ինքը չէ պետությունը։անհրաժեշտ ու բավարար պայման միևնույն նպատակին հասնելու համար։

Այդքան շատ հավատամքներ Կուսակցությունների միջև հակադրությունները դրական դեր կատարեցին միայն այն առումով, որ համայնքում ավելի լավ կառույցների համար մրցակցություն առաջացրին։ Սակայն համայնքի գերքաղաքականացումը դժվար է դրական զարգացում համարել։ Համայնքը եռանդը կենտրոնացնում էր մանր իշխանության համար տարվող քաղաքական պայքարի վրա, այդ պայքարը սաստկանում էր ու հավակնություններ ունեցող նման ահռելի կազմակերպության առկայությամբ ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը ստանձնեցին հակադրվողի դերը։ Նրանք նույնպեսվանում նոր սերունդների նկատելի մասին, ի վերջոհանգեցնում էր որակների կորստի, հայ էինհամայնքի ղեկավարների վարկն իջեցնում համայնքի չեզոք, նույնպես մեծ գործեր էին կատարելբայց ազդեցիկ անդամների աչքում, որոնք դեռևս ազդեցություն ունեին հետեւորդներ։ Այս երկու կուսակցությունները փորձում էին գործել իբրեւ հակակշիռ ՀՅԴ֊ի մենատիրական հավակնությունների։, և կուսակցություններին խոցելի դարձնում հյուրընկալ երկրների և միջազգային այլ ուժերի խաղարկումների հանդեպ։

1982֊ին Լոս Անջելեսում մի դասախոսության ժամանակ ասացիԻ վերջո կայացվեցին կարևոր որոշումներ, որ Հայ Դատն ունի երկու պրոբլեմ։ Առաջինը ՀՅԴ անդամներն ենմշակվեցին մշակութային, որոնք գտնում են, որ դաշնակցական փնելը Հայ Դատը լուծելու անհրաժեշտ քաղաքական ու բավարար պայման է։ Երկրորդն այն մարդիկ ենմտավորական աշխատաոճեր՝ հիմնականում երեք կազմակերպությունների կողմից, որոնք գտնում են, որ հակադաշնակցական լինելն է անհրաժեշտ ու բավարար պայման միեւնույն նպատակին հասնելու համար։որոնց անդամների թիվը միասին 1988 թ․֊ին կազմում էր մոտ 12․000․ ՀՅԴ֊ն ներկայացնում էր այդ թվի մոտ երեք֊քառորդը։

Կուսակցությունների միջեւ հակադրությունները դրական դեր կատարեցին միայն այն առումովԱյս «կուսակցություններն» ահա, որ համայնքում ավեփ լավ կառույցների համար մրցակցություն առաջացրին։ Սակայն համայնքի գեբ–1651քաղաքականացումը դժվար է դրական զարգացում համարել։ Համայնքը եռանդը կենտրոնացնում էր մանր իշխանության համար տարվող քաղաքական պայքարի բուն հողի վրամտան Հայաստանի և Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, այդ պայքարը սաստկանում էր ու վանում նոր սերունդների նկատեփ մասին, հանգեցնում էր որակների կորստի, համայնքի ղեկավարների վարկն իջեցնում համայնքի չեզոք, բայց ազդեցիկ անդամների աչքում, որոնք դեռեւս ազդեցություն ունեին, եւ կուսակցություններին խոցելի դարձնում հյուրընկալ եբկբնեբի եւ միջազգային այլ ուժերի խաղարկումների հանդեպ։ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրև օժանդակող մեխանիզմներ։

Այս «կուսակցություններն» ահա1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգումները Սփյուռքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմը, բուն հողի վրա մտան Հայաստանի եւ Ղարաբաղի քաղաքականության որը որդեգրված էր քաղաքական կուսակցությունների կողմից և ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջ, այլ ոչ թե մնացին հեռվում՝ իբրեւ օժանդակող մեխանիզմներ։ավարտվեց։ Մարտերը մղված էին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձևը։

Հասնելով համակեցության կարգավիճակի1980֊ականներին փոխադարձ պախարակումներն ու ջղաձգամ– ները Սվւյուոքում վերջապես դադարեցին։ Սառը պատերազմըՎերջին արյունալի մարտը մղվել է Դաշնակցության և Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ASALA) միջև, որը որդեգրված սակայն առնչվում էր քաղաքական կուսակցությունների մի հարցի, որի շուրջ բոլորի կողմից եւ ներմուծված համայնքային ու եկեղեցական գործերի մեջհամաձայնություն էր իշխում, ավարտվեց։ Մարտերը մղված էինՑեղասպանության հարցին, հայերը սպանել էին միմյանց Սառը պատերազմի ընթացքում ՝ որդեգրելով համաշխարհային գործերին մասնակից լինելու ծայրահեղ ձեւը։այն է՝ թե ո՞վ էր ավելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Մեկ այլ, այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի և Ամերիկայի հայկական համագումարի միջև։ Այն նույնպես կարգավորվեց։

Վերջին արյունալի մարտր մղվել է Դաշնակցության եւ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի (ՃՏյ\ԼՃ) միջեւ, որը սակայն առնչվում Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ էր , նույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքի, իբրև ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքից, իբրև մի հարցիտեսակ մշտական, որի շուրջ բոլորի կողմից համաձայնություն էր իշխումբայց «հոգևոր» տան և ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելու, Ցեղասպանության հարցինինչպես նաև ազատագրության մի ձև էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն է՝ թե ո՞վ էր ա– վելի լավ սպառազինված՝ այդ նպատակի հետապնդման համար։ Սեկ այլարգելքներից, այս անգամ ոչ֊արյունալի մարտ մղվեց քաղաքական կուսակցությունների՝ հիմնականում ՀՅԴ֊ի եւ Ամերիկայի հայկական համագումարի միջեւ։ Այն նույնպես կարգավորվեց։որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։

Սփյուռքն ինքն իր հետ խաղաղ Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ այդ modus vivendi֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման վրա, համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու վրա այն երկրներում, որտեղ դա արտոնված էր, նույնիսկ՝ գոհ։ Որոշ մտավորականներ նույնիսկ սկսեցին խոսել Սփյուռքիմշակույթի, իբրեւ ինքնին «արժեքի» մասին՝ անկախ հայրենիքիցարվեստի, իբրեւ մի տեսակ մշտական, բայց166«հոգեւոր» տան եւ ոչ թե վերլուծության նյութի։ Այս վերաբերմունքը համակերպվելուկրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու վրա, ինչպես նաեւ ազատագրության մի ձեւ էր։ Որոշ մարդիկ պնդում էին, որ այժմ ժամանակն է հետազոտելու Սփյուռք լինելու գոյաբանական իմաստը՝ զերծ այն արգելքներից, որ հաղորդում էր «հայրենիքի» հետ կապը։նաև Ցեղասպանության ճանաչման ջանքերի վրա։

Սակայն ի՞նչ գնով ձեռք բերվեց այս համակեցությունը՝ աօժստ \՚ւ\՚6աե֊ին։ Խաղաղ Սփյուռքը շատ կազմակերպությունների հնարավորություն տվեց կենտրոնանալ կառույցների ստեղծման Համայնքի վրավերահսկողության համար պայքարը, համայնքների կողմից իրենց կառավարությունների վրա ազդելու կարողությունը բարձրացնելու նայած տեղի, լուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ և մյուսների բացառմամբ, կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ էր մրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալով, որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկողությունը «իր Եկեղեցու» վրա այն երկրներում, որտեղ դա արտոնված որն իր հերթին նշանակում էրեկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, մշակույթիերբ կարիք ունեին, արվեստիհամագործակցում էին, կրթության ոլորտներին որոշ օժանդակության տրամադրելու հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց ու հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Մի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի և բովանդակության մասին, ղեկավարների որակի ու ոճի մասին, ներհամայնքային լարվածությունների մասին, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ լինելու ռազմավարության մասին, կուսակցության ու կառույցների գործունեության հաշվետվության և նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների վրավերահսկողությունը պահպանելու և իրենց գործունեության համար ֆինանսական և այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, ինչպես նաեւ որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, և կուսակցությունները հետապնդում էին Ցեղասպանության ճանաչման ջանքեբի վրա։հարցը։ Մտածելու շատ բան չէր մնացել։

Համայնքի վրա վերահսկողության համար պայքարը, նայած տեղի, լուծվեց երկու ուղիներից մեկնումեկով՝ կամ մեկ կուսակցության վերահսկողությամբ եւ մյուսների բացառմամբ, կամ համայնքը «ազդեցությունների ոլորտների» բաժանելով, երբ յուրաքանչյուր կուսակցություն զերծ Սփյուռքը նաև տառապում էր մրցակցությունից։ Եկեղեցիների միավորման հարցը լուծվեց՝ վստահանալովիներցիայի և ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատությունները հավասարակշռության էին հասել, որ յուրաքանչյուր կողմ պահպանում է վերահսկոդությունր «իր Եկեղեցու» վրա , որն իր հերթին նշանակում էր եկեղեցու բաժանվածության պահպանում։ Կուսակցությունները, երբ կարիք ունեին, համագործակցում սահմանել էինայն աշխարհը, հակառակ դեպքում՝ միմյանց հանգիստ որում կարող էին թողնում։ Կուսակցական մարմինները դադարեցրին մյուս կուսակցություններին քննադատելը, ոչ մի իրական հարց գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր ու հակասություն լույս աշխարհ չէր գափս։ Սի քիչ գրվեց կամ խոսվեց դպրոցների ու դասագրքերի որակի եւ բովանդակության մասինպաշտպանվում, ղեկավարների որակի ու ոճի մասիններկան հրաշալի էր ընթանում, ներհամայնքային լարվածությունների մասինև ապագան հանդարտորեն նույնացված էր այն երկրների ապագայի հետ, Ցեղասպանության ճանաչմանը հետամուտ փնելու ռազմավարության մասին, կուսակցության որտեղ ապրում էին հայերը։ Սակայն Խորհրդային Հայաստանն ու կառույցների գործունեության հաշվետվության եւ նման այլ խնդիրների մասին։ Կուսակցություններն ու կազմակերպությունները գոհ էին՝ իրենց ոլորտների վրա վերահսկողությունը պահպանելու եւ իրենց գործունեության համար ֆինանսական եւ այլ կարգի օժանդակության հիմքերը ապահովելու համար։ Պատմաբանները նորից ու նորից ապացուցում էին, որ Ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, եւ կուսակցությունները հետապնդում էին Ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ Ստածելա շատ բան չէր մնացել։խորհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։

167Սփյուռքը նաեւ տառապում էր իներցիայի եւ ձանձրույթի զգացումից։ Նրա հաստատություննեբր հավասարակշռության էին հասելՈրոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ խորհրդային, սահմանելէին այն աշխարհր, որում կարող էին գործառել։ Անցյալը բացատրվում էր անկատար ու պաշտպանվումսիրո արժանի, ներկան հրաշալի արժանի նաև դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն էր րնթանում, եւ ապագան հանդարտորեն նույնացված էր այն երկրնեբի ապագայի հետմի Հայաստան, որտեղ ապրում որը գոյություն չուներ և հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքերն ավելի ուղղված էին հայերը։ Սակայն փափագելուն, քան ձեռք բերելուն։ Ինչևէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանն Հայաստանր մնում էր հեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու իարհրդային հայերը այս ամենին մաս չէին կազմում։հելենիստական տաճարով, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներով, Հայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյա, բայցևայնպես թանգարան։

Որոշ կազմակերպությունների համար Հայաստանը հազիվ Գոյություն ուներ՝ րտբհրդայինՍփյուռքը ճակատագրական 1988 թվականը մուտք գործեց հիմնականում ներքին խաղաղությամբ՝ զերծ Սառը պատերազմի ընթացքում կատարված ներքին արյունահեղություններից, անկատար ու սիրո արժանի, արժանի նաեւ դրսի մանր֊մունր օգնություններին։ Ուրիշների համար «հայրենիքը» իդեալականացված Հայաստանն էր, մի Հայաստան, որը գոյություն չուներ եւ հավանաբար երբեք գոյություն չէր ունենալու։ Բայց ջանքեբն ավելի ուղղված որոնք սկսվել էին փափագելուն, քան ձեռք բերելուն։ Ինչեւէ, մեծ մասի համար Խորհրդային Հայաստանր մնում 1975֊ին Լիբանանում։ Սփյուռքը բաժանված էր հեռվում՝ ճանաչված իր միջնադարյան վանքերով ու հեդենիստական տաճարով, ներկայացված խաղողի այգիների ու թանգարանների նկարներով, Հայաստանը թանգարան էր՝ բացօթյասակայն ակտիվ, բայցեւայնպես թանգարան։համայնքային քաղաքականության մեջ խորասուզված և ինքնագոհ։

ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՌՋԵՎ ՀԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ» ՃԱԿԱՏՈՒՄԻ պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում Երևանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ և ապա Ղարաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ Այնուհետև հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։

1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկա–168խությունը եւ անկախությունը և ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի քաղաքական հակամարտությունը դարձավ Դարաբաղյան Ղարաբաղյան պատերազմ, որում հաղթեց հայկական կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։

Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախեւառաջ նախևառաջ անսպասելի էր։ Թեեւ Թեև շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ, մեծ մասի համար աներեւակայելի աներևակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնեա։ ելնելը։ Եվ շարժման ծավալն ու ուղղաթյունր ուղղությունը կարգին չհասկանալով՝ սփյոտքահայերը սփյուռքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում եւ և չէին կարողանում պատկերացնել հետեւանքները։հետևանքները։

Որոշ մարդիկ, սովորաբար պատմաբաններն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, եւ և թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների րնդմիջումից ընդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց աոաջին առաջին էջերում եւ և առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, եւ և շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։

Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սվցոտքահայերի սովետահայերի համար, որոնք հոգնել էին հարեւաններինհարևաններին, բարեկամներին ու աշխատակից ներին աշխատակիցներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ փնել»լինել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։

Այնուամենայնիվ, նրանք շատ վստահ չէին, թե ողջունում են այդ անսպասելի հբաշքր։ Սեկ հրաշքր։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Հայաստանի ժողովուրդը, որը պատմությունից դուրս էր համարվում, արեց այն, ինչ հայ քաղաքական կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը, մշակութային ու գիտական կազմակերպությունները ի վիճակի չեղան անելու տասնամյակներ շարունակ։

169Սամգայիթի Սումգայիթի կոտորածներն, ամեն դեպքում, ավեփ ավելի ծանոթ իրադարձություն էին։ Գիտեին դրանց ինչպես վերաբերվել։ Ոգեկոչվեցին պատմությունն ու ցասումը, կրկին՝ զոհերի ազգ լինելու զգացումը։ Կոտորածները հայերին հիշեցրին խորհրդային ռեժիմի որոշ նվազ բարեկամական հատկությունների մասին, ինչպես նաեւ նաև զորացրին «թուրքի»՝ իբրեւ իբրև հավերժական թշնամու, կերպարը եւ և մշտապես ներկա սպառնալիքը։ Սակայն Շարժումը շարունակվում էր։ Երեւանն Երևանն ու Ղա– բաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեն ղեկավարությունն իրենց ձեռքն էին առել։

Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցեփք մատուցելիք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունը, սակայն որում իրենք դեր չունեին, եւ և որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող է տեղ գտնել տեւական տևական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սվւյոտքահայ Սփյուռքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունր համակեցությունը ոչ միայն Սփյուռքի ներստմ ներսում էր, այլեւ այլև Սփյուռքի եւ և Խորհրդային Սիության միջեւՄիության միջև, եւ և տարածվում էր նաեւ նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՍ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սվւյոտքի Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սվւյուռքի Սփյուռքի հայերին։

1988 թ․ հոկտեմբերին, որպես բացառիկ երեւույթ երևույթ համաձայնության գալով որեւէ որևէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, ՀՅԴ֊ն, ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Սիացյալ հայտարարություն»; «Միացյալ հայտարարություն»։ Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարեւորագույն կարևորագույն փաստաթղթերից մեկն է, որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․Կը պահանջենք ռբ Խորհրդային Հայաստանի պետական իշ– խանաքխննեբը աոաւել վճռականաթեամբ, հարազատ թարգմա– նր ծանդ/ւսանալով համաժողովրդական իրաւացի պահանջնե– րուն, հետեայական նախանձախնղրռւթեամբ ե օրինական ու քաղաքական բռթբ միջոցներով Ղարաբաոի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար ե ամբողջական լուծման մը յանգե–170լա աոաջադրութեամբ, անգոհացացիչ ե՝ Ղարաբաոի ու Հայաստանի ժոդովարդի իրաաւնքներռւ եւ ցանկաթեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեստած միջոցառումները։

Կոյ կ՛ուղղենք նաե «Կը պահանջենք որ Խորհրդային Հայաստանի ե Ղարաբաոի մեր արի ժողո– վուրդինպետական իշխանությունները առավել վճռականությամբ, որ խուսափին այնպիսի ծայրայեղական կեցաածքներէհարազատ թարգմանր հանդիսանալով համաժողովրդական իրավացի պահանջներուն, ինչպէս՝ գործադուլները, դասադուլները ե ծայրայեղական կարգ հետևողական նախանձախնղրրութեամբ և օրինական ու քաղաքական բոլոր միջոցներով Ղարաբաղի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար և ամբողջական լուծման մը կոչերը ա արաայայառւթխններըյանգելու առաջադրութեամբ, որոնք կը խանգարեն կարգն անգոհացուցիչ և՝ Ղարաբաղի ու կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կռրաստնե– բու կ՛ենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիւնաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը ե նաեւ վնաս կը բերեն մեր ժռղո– վուրդի վարկին ինչպէս նաեւ բնականոն յարաբեբութխններուն, ըըա՚յխորհրդային վերին իշխանռւթանց, ըըա՚յ խորհրդային մխս հանրապետաթխններուն հետ եւ կը ծառայեն մեր ժռդովուրդի թշնամիներռւ յետին նպաաակներուն։Հայաստանի ժոդովրդի իրավունքներու և ցանկութեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեսված միջոցառումները։

Պէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել Կոչ կուղղենք նաև Հայաստանի և Ղարաբաղի մեր ժռդովուրդի մրաթիւ– նըարի ժողովուրդին, որուն մէջ է մեր զօրութխնըոր խուսափեն այնպիսի ծայրայեղական կեցուածքներէ, ե հեռատեսութեամբ ինչպես՝ գործադուլները, դասադուլները և ծայրայեղական կարգ մը կոչերը և արտահայտությունները, որոնք կը խանգարեն կարգն ու վճռականաթեամբ հետապնդել կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կորուստերու կենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիունաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը և նաև վնաս կը բերեն մեր ժողովուրդի վարկին ինչպէս նաև բնականոն յարաբերությններուն, ըլլաա խորհրդային վերին իշխանութանց, ըլլայ խորհրդային միուս հանրապետությններուն հետ և կը ծառայեն մեր գերագոյն շահերը։ժողովուրդի թշնամիներու յետին նպաաակներուն։

Տեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգումՊէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել մեր ժոդովուրդի միութիունը, թեեւ արժանի որուն մէջ է ուշադիր րնթերցվելու հետագա զարգացումները եւ երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավեփ լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաեւ նշելմեր զօրութիունը, որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում և հեռատեսութեամբ ու Ղարաբաղում, այլեւ Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունր հրատաբակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղաոա– բաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռեւս Սոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։վճռականաթեամբ հետապնդել մեր գերագույն շահերը։»

Այնուհետեւ երկրաշարժ եղավՏեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգում, որը գրավեց աշխարհի կարեկցանքըթեև արժանի է ուշադիր ընթերցվելու հետագա զարգացումները և երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավելի լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաև նշել, եւ Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը եւ թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ավեփ մեծ նշանակություն ունեցավ։որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում ու Ղարաբաղում, այլև Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունը հրատարակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղարաբաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռևս Մոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։

ՆախԱյնուհետև երկրաշարժ եղավ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում եւ անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավեփ։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի171կազմակերպությունների կարողություններինորը գրավեց աշխարհի կարեկցանքը, որն, այնուամենայնիվ, սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիրաբերություններդ որքան էլ կարեւոր ու լավ գովազդված լինեին, չէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրսպիրր, թեեւ միացյալ ջանքեբր կարող էին և Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը և թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ա– վելին ասպարեզ բերել եւ ավելի արդյունավետ լինել սփյոտքյան կազմակերպությունների համար, որոնք աղետի օգնության փորձաոութ– յունր չունեին։մեծ նշանակություն ունեցավ։

Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու ՏՕՏ֊ճոոշաշ֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել Նախ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտունգոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում և անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավելի։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի կազմակերպությունների կարողություններին, նույնիսկ եթե դա լիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբորն, որր հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամրայնուամենայնիվ, այն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, որ դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամր շարունակեց սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիարաբերությունները որքան էլ կարևոր ու լավ գործել եւ նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավգովազդված լինեին, քանի որ մասնակից կազմակերպությունները նախրնտրեցին իրենց սեփական աոանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համարչէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրագիրը, որ դրանով իրենց թեև միացյալ ջանքերը կարող էին շատ ավելին ասպարեզ բերել և ավելի արդյունավետ լինել սփյուռքյան կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։համար, որոնք աղետի օգնության փորձառությունը չունեին։

Երկրորդ, Գորբաչովը հայերին իաբհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու Ղարաբադը եւ մտածել ՏՕՏ֊Armenie֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյոտքահայեբ մտածեցինգոտուն, որ նույնիսկ եթե դա իմաստուն խորհուրդ էլիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբ, եւ մեծ ցնցում ապրեցինորը հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամր, երբ երկոաշաբժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրանայն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, թե ինչու արդար չի վարվում եւ թույլ չի տափսոր դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամը շարունակեց լավ գործել և նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավ, քանի որ Ղարա– բաղը միանա Հայաստանին։մասնակից կազմակերպությունները նախընտրեցին իրենց սեփական առանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համար, որ դրանով իրենց կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։

ԵրրորդԵրկրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու եւ Մոսկվայում բանտարկելու համար։հայերին խորհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն ու Ղարաբաղը և մտածել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյուռքահայեր մտածեցին, որ դա իմաստուն խորհուրդ է, և մեծ ցնցում ապրեցին, երբ երկրաշարժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրան, թե ինչու արդար չի վարվում և թույլ չի տալիս, որ Ղարաբաղը միանա Հայաստանին։

Երկրաշարժն ունեցավ նաեւ նվազ ուշադրության արժանացած հետեւանքներ։ Մինչեւ Երրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը, համայնքին եւ, լայն առումով, «ազգին» ու «Հայաստանին» օգտակար փնելոլ համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, գրող, ուսուցիչ, եկեղեցական կամ որեւէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացաոութ–172յուննեբր բարերարներն էին, որոշ իրավաբաններ, որոնք աշխատում էին ազգային կարեւորության գործերի վրա, եւ պատմաբանները, որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրեւ Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու և Մոսկվայում բանտարկելու համար։

Իսկ երկրաշարժի գոտուն օգնելր պահանջեց բժիշկներԵրկրաշարժն ունեցավ նաև նվազ ուշադրության արժանացած հետևանքներ։ Մինչև երկրաշարժը, դեղագործներ համայնքին և, լայն առումով, «ազգին» ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ«Հայաստանին» օգտակար լինելու համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, ինչպես նաեւ ին– ժեներներ։ Այս մասնագիտություն ների տեր անձանց ցանկըգրող, որոնք մեծ մասամբ անհատապես ուսուցիչ, եկեղեցական կամ փոքր խմբերով անմիջական եւ երկարատեւ նպատակային օգնություն տրամադրեցինորևէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացառությունները բարերարներն էին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարեւոր դեր ստանձնեց այդ գործունեության մեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածներիորոշ իրավաբաններ, հատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊իցորոնք աշխատում էին ազգային կարևորության գործերի վրա, Վաչե Մանուկյանն Անգլիայից եւ ուրիշներև պատմաբանները, անձնապես եւ կազմակերպությունների միջոցով, վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին եւ նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրև Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։

Անկախությունից հետո այս կերպափոխումր շարունակվեց եւ տարածվեց նաեւ այլ մասնագիստւթյունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասր սփյոտքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ Սփյուռքի մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել եւ հիմնականում հատկացրեցին եւ՛ Իսկ երկրաշարժի ժամանակգոտուն օգնելը պահանջեց բժիշկներ, եւ՛ դրանից բավական հետո եւս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայնդեղագործներ ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ, րնդհանուբ առմամբինչպես նաև ինժեներներ։ Այս մասնագիտությունների տեր անձանց ցանկը, կազմակերպությունների որոնք մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել մասամբ անհատապես կամ փոքր խմբերով անմիջական և երկարատև նպատակային օգնություն տրամադրեցին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարևոր դեր ստանձնեց այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրամեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածների, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրահատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊ից, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էինՎաչե Մանուկյանն Անգլիայից և ուրիշներ, անձնապես և կազմակերպությունների միջոցով, որ աղետի զոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին և նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։

Վերջապես պարզ դարձավ նաեւԱնկախությունից հետո այս կերպափոխումը շարունակվեց և տարածվեց նաև այլ մասնագիտությունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասը սփյուռքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում եւս Սփյուռքի համար առաջնայնությաննեբը փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել և հիմնականում հատկացրեցին և՛ երկրաշարժի ժամանակ, և՛ դրանից բավական հետո ևս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայն, րնդհանուր առմամբ, կազմակերպությունների մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրա, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրա, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էին, որ աղետի գոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։

173Այնուհետեւ եկավ անկախությունը։ ՌԱԿ֊ը ե ՍԴՀԿ֊ն այն անմիջապես ընդունեցինՎերջապես պարզ դարձավ նաև, ինչպես վարվեց նաեւ սփյոտքահայեբի որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում ևս Սփյուռքի համար առաջնայնությունները փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։

Դուրս մնացալներր ՀՅԴ֊ն ու իր հետեւորդներն էին։ Այն կոաակ– ցությունր, որը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, չկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ րնդունելու համար Այնուհետև եկավ անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեոանդ եւ ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալներր, կուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, գտնում էր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, ՌԱԿ֊ը և ՍԴՀԿ֊ն այն «նետված» էր Հայաստանինանմիջապես ընդունեցին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, անփորձ ղեկավարների կողմից»։ինչպես վարվեց նաև սփյուռքահայերի ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։

1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկ– նածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների Դուրս մնացողները ՀՅԴ֊ն ու համակիրների մեջ տիրող այն անուրջրիր հետևորդներն էին։ Այն կուսակցությունր, թե այն ամեննորը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, ինչ պետք է Հայաստանինչկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ ընդունելու համար անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեռանդ և ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալները, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն էկուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք եւ ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էինէր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, այն «նետված» էր Հայաստանին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու աոաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։անփորձ ղեկավարների կողմից»։

1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում եւ հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաս– տանյանաթյան հասնող հակատերպետրոսյանական 1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկնածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների ու հակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործա– նեցհամակիրների մեջ տիրող այն անուրջը, սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը եւ շփոթության մատնեց շատերին։թե այն ամենն, ինչ պետք է Հայաստանին, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն է, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք և ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էին, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու առաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։

Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որեւէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի քայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պաբունակել, եւ174նրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր հետապնդում։ Դաշնակցական շատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնր Դաշնակցությունից «գողանալու» եւ դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության 1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում և հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաստանության հասնող հակատերպետրոսյանական ու եբկրի գաղափարներըհակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործանեց, չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը և շփոթության մատնեց շատերին։

Դաշնակցական քարոզչությունր նոր անկում նշանավոբեց Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետեւողական ու սիստեմատիկ կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որևէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով անարգվում էր չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի մարդքայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պարունակել, որն ընտրվել ևնրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ հետապնդում։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններովշատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնը Դաշնակցությունից «գողանալու» և դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության ու երկրի գաղափարները, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բուշեւիկներից սկսած մինչեւ երիտթուրքերը։չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։

Դաշնակցական քարոզչությունը նոր անկում նշանավորեց ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետևողական ու սիստեմատիկ կերպով անարգվում էր մի մարդ, որն ընտրվել էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններով, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բոլշևիկներից սկսած մինչև երիտթուրքերը։ Դժվար է որոշել, թե ինչն էր ավելի վատ․ ՀՅԴ֊ի կողմից Նախագահին նսեմացնելու եւ ապամարդկային ներկայացնելու կազմակերպված ու հետեւողական հետողական գործունեությո՞ւնը, թե՞ այն փաստը, որ ոչ մի սփյոտքյան ղեկավար կամ կազմակերպություն հրապարակավ չդատապարտեց նման վարքը։ Եկեղեցու ղեկավարները, լինելով բարոյական իշխանություն, զլացան այդ անել, գիտնականներր, փնելով ազգի պատմության պահապաններ ու մտավոր ղեկավարներ, զլացան այդ անել, մյուս կուսակցություններր, քաղաքական բանավեճերի մասնակիցները զլացան այդ անել։ Շատ֊շատերն էին զայրացած։ Եվ սակայն, բացի երկու, թերեւս երեք, նվազ ճանաչված ազնր– վաբարո հոդվածագրից, նման վարքագիծ չցուցաբերվեց։ Պատճառներից անկախ, նշված երեւույթբեւ հակազդեցության բացակայությունը խոսում է սփյոտքյան քաղաքական կյանքի ու երկխոսության ո– բակի մասին։ Ինչ֊որ առումներով սա անդրադարձնում է այն քամահրանքը, որ որոշ սփյուռքահայեբ տածում են Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ։ Եկեք պատկերացնենք, որ որեւէ մեկը, ասենք՝ ոչ֊հայ մի հոդվածագիր, որեւէ թերթում այդ բառերը գործածեր դաշնակցական երկրորդ էշելոնի որեւէ ղեկավարի վերաբերյալ։ Ինչպի– սի՞ն կփներ Դաշնակցության, այլ կուսակցությունների, համայնքի ու դրա կազմակերպությունների, այդ թվամ եւ ավանդաբար Դաշնակցության ընդդիմադիրների հակազդեցությունը։

  ==6․ Ողբերգությունների եւ անուրջների միջեւ․ <i>Ներկան երբեւէ գալո՞ւ է</i>==

===ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ՄԱՄԻՆ===

===ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ===

===ՃԻՇՏ ՊԱՀԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ===