Changes
/* 1932 թվական */
Այդ է պատճառը, որ առհասարակ դերձակները բան մը ձևելու ատեն, նախքան մկրատը ձեռներնին առնելը, մեյ մը մթերքին գինը գիտնալ կուզեն․․․
==1932 ― 33 թվականներ==
<b>Ուրբաթ 23</b> ― Երևակայեցեք ոչխարաբույծ մը, որ շաբաթներ շարունակ իր հոտին աղ կերցնելեն ետքը, ծարավեն պապակած ոչխարներուն ջրի ափը քշելով՝ լեցված հրացանը ձեռքին կհայտարարե․
― Ով համարձակվի ջուր խմել, գնդակահարվե պիտի։
― Ոչխարները, սակայն, որք «ջուր» բառեն զատ մնացյալ բոլոր հասկացողություններեն զրկված են, կհարձակեն անշուշտ ջրին վրա ու կխմեն, ու ոչխարաբույծն ալ, եթե կուսակցական է, «բոլշևիկի վճռականությամբ» կսկսե գնդակահարել անասունները մեկը մյուսի ետևեն։
Ոչխարներու հանդեպ չկատարվելիք այս բանը կկատարե այսօր Խորհրդային կառավարությունը ժողովրդյան հանդեպ։
Ապրուստի բոլոր միջոցները իր ձեռքը կենտրոնացնելով և երկիրը կատարյալ սովի մատնելով՝ հրացանը ձեռքին կգնդակահարե կոոպերատիվի այն ծառայողին, որ տարիներով անվարտիք պտտելով՝ կփորձե վարտիք մը գողանալ խանութեն, նաև այն սայլապանին, որ պարկ մը ցորեն կտանե պետության պահեստեն իր սոված ընտանիքին համար, նույնպես պետական մեղվանոցի մեղվապահին, որ մեղրոտ մատը բերնին կտանե․․․ գիտնալու, թե ի՞նչ համ ունի «մեղր» ըսված բանը։
Այս առնչությամբ «Խորհրդային Հայաստանին» երրորդ երեսը կատարյալ սպանդանոց է․ հանուն «հեղափոխական օրինականության» կըսե ու կնդակահարե մարդկանց, որոց շարանին ո՛չ սկիզբ կա, ո՛չ վախճան։
Այո, կառավարական այդ պաշտոնաթերթին ուրիշ նյութ չի մնացեր․ անիկա թերթին առաջին էջին վրա «կձերբակալե», երկրորդ էջին՝ «դատի կուտա», երրորդ էջին՝ «կգնդակահարե», իսկ չորրորդ էջին վրա 10 տարվա ազատազրկման «կդատապարտե» այն «հանցավորներին», որք կազատվեն գնդակահարութունեն՝ նշանի սխալ բռնած ըլլալու համար․․․
⁕ Առուտուրը վերանալով մեր երկրեն՝ փոխանակության երկու ձև գոյություն ունի այժմս։
Պետությունը ավազակությամբ կխլե ժողովուրդին ձեռքեն իր ճակտի քրտինքով վաստակած հացը՝ ժողովուրդն ալ գողությամբ կուզե ետ խլել այն․ ձև մը, որ կկիրառեր մարդկությունը, երբ դեռ անտառաբնակ էր։
― Այսքան ետ երթալով՝ կրնա՞ այլևս Ռուսաստանն Ամերիկային «հասնել ու անցնել», ― հարցնեք գուցե։
― Այո՛, ― կպատասխանեմ։ ― Ռուսաստանն ինչքան ետ երթա՝ այնքան հաջող «կհասնե ու կանցնե»։ Չե՞ք տեսեր կրկեսի ձիերը բարձր արգելք մը թռչելու համար ինչքա՜ն հեռվեն «երիշ» կքաշեն․․․
<b>Շաբաթ 24.</b> ― Էջմիածնեն Երևան բանտարկյալ կրող ավտոն կես ճաբուն ավրվեց, ու միլիցիան նոր ավտո կպահանջե բանտարկյալները բերելու համար։ Ավտո֊կեդրոնը ոչ մեկ սարքին մեքենա չունենալուն պատճառով կհրահանգե ոտքով տեղափոխել կամ ծանր հանցավորները դնել թեթևներու ուսին բերել։
Շա՜տ աղեկ, բանտարկյալները եկան, բայց ավտո՞ն։
Այդ պատճառով միլիցիան կկարգադրե կալանավորներին իջնել և լծվելով մեքենային քաշել։
Քաղաք հասնելով՝ շոֆերը ուրախությամբ նկատեց, որ այս նոր տեսակի մոտոր գործադրելով, կաթիլ մըն իսկ բենզին չի սպառած։
⁕ Չէ՛, փաստ է, որ Ռուսաստանն իր ավտոմեքենաներով չի կրնար պարծենալ։ Ըստ Եվրոպայի տնտեսագետի մը՝ Խորհուրդները այս տեմպով եթե ավտո շինելու ըլլան, հինգ տարիեն կրնան Էջմիածնեն Երևան փոխադրել իրենց բանտարկյալներու մեկ տասներորդ մասը միայն, իսկ ամբողջ բանտարկյալները ավտոյով փոխադրելու համար տասնյակ տարիներ են պետք։ Է՛, մարդկությունը խոմ չի՞ կրնար ձեռները ծալած նստել սպասել մինչև կառավարությունը ավտո շինե, պատրաստե, նոր ինքը հանցանք գործե, մանավանդ անանկ մը երկրի մեջ, ուր ութը շարժումեն ինը «հանցանք» է։
Այլապես ժողովրդյան կմնա երթալ հանցանք գործել հոն, ուր դատարան կա, փոխադրվելու անպատեհութենեն ազատվելու համար։
⁕ Գյուղացի մը կպարծենա, որ ինքը հանցանք չի գործած այս կառավարության հանդեպ։
Ճիշտ նույն տարին երկնքեն իրար վրա անձրևներ կտեղա ու գյուղացին փոխանակ 50 փթի 500 փութ հաց կքաղե իր արտերեն։ Այդքան հաց ունեցող մը «կուլակ» կսեպվե արդեն ու իբրև ամենածանր հանցավոր՝ կաքսորվե կամ կգնդակահարվե։
Գյուղացու բռնվելն լսեցի, բայց թե ի՞նչ պատիժ ստացավ՝ չիմացա։
<b>Կիրակի 25.</b> ― Շատ բաներ կան, որ հինցեր է հիմա և փոփոխության կարիք ունի։ Մահազդն, օրինակ։
«Մայրն՝ այսինչը, հայրն և քույրը՝ այնինչը, կողբան իրենց զավակի անսպասելի մահը, որ տեղի ունեցավ ամսույս 10֊ին» և այլն, և այլն։
Ճիշտ է, կար ժամանակ, երբ մահն «անսպասելի» էր, բայց չէ՞ որ այժմ կյանքն է անսպասելի։
Մահազդը չէ այլևս, որ քեզի ծանուցի պիտի սիրելի բարեկամիդ մահը։ Սրտակից մը ունես նե, առանց մահազդի սպասելու, գործդ վերջացուցիր՝ ելիր հուղարկավորության գնա։
Ան ո՞ր «կենդանին» է հիմա, որ հուղարկի եկողի մը ձեռնունայն կդարձունե․․․
⁕ Բոլոր մեծ պետությունները Ժնև կվազեն զինաթափվելու։
Պարտված Գերմանիան, որ զենք չունի, խնդրեր է թույլ տալ իրեն զինվելու, որ ինքն ալ անոնց պես Ժնևի կոնֆերանսին զինաթափվելու երթա։
Գերմանիա պակաս խաղաղասերը չէ։
<b>Երկուշաբթի 26.</b> ― Հանցավորներին դյուրություն տալու համար կազմված են շրջիկ դատարաններ, ուր տեղնուտեղը կտանեն ու կգնդակահարեն։
Կնշանակե փոխանակ եզը տանելու դանակի մոտ, դանակը կբերեն եզին քով։ Ամենեն իրավական ձևը։
⁕ Քանի կոմունիստ սպանվե կապիտալիստական երկրներու մեջ, մեր կոմունիստական կառավարությունը այնքան նավ կկառուցե՝ ինկածներու հիշատակը հավերժացնելու մտոք։
Անանկ որ ֆաշիստական երկիրները եթե գլխի իյնային առաջվնե և երբեք կոմունիստ չդատապարտեին, այսօր հավանաբար Խորհրդային կառավարությունը ոչ մեկ նավ ունենար իր ծովուն վրա։
Ռազմագետ ըլլալու է։
<b>Երեքշաբթի 27.</b> ― Վերջին ժամանակներս կառավարությունը այնքան խոշոր հարկեր կդնե նախկին առևտրականներու վրա, որք չկրնալով վճարել՝ իրար ետևէ կկախվեն։
Բայց հազիվ թե կախվողները մեր կառավարության ձեռքեն ազատվեն։
Հարկային տեսուչը այսօր ծանր հիվանդացավ և շուտով անդիի աշխարհը երթա պիտի․․․
Բացի այս, ի տես այս մասսայական կախվողներու, օրենք մըն է հրատարակեր կառավարությունը, որով խստիվ կարգելվի կախվել առանց․․․ հարկը մուծելու, և ըստ այդ օրենքի՝ բոլոր կախվողները սովորականի կարգով, կդատապարտվեն գնդակահարության։
⁕ Պարտված Գերմանիան հուշագիր մըն է ներկայացուցեր Անգլիո, որով հավասար սպառազինության իրավունք կպահանջե Անտանտեն։
Անգլիա կմերժե նման պահանջը՝ բարեկամական թոնով հայտնված չըլլալուն համար։
Գերմանիա ետ վերցուց գրությունը՝ ժպիտով դիմելու համար։
<b>Չորեքշաբթի 28.</b> ― Իրոք որ մեր երկիրը կամաց֊կամաց «դրախտ» կդառնա կոր։
Այսօր ծակվեցավ վերջին վարտիքս ու ես արդեն մերկ եմ։
Բայց, ո՜վ Աստված, սա երկու տարի է ես խնձո՜ր չեմ կերեր, ինչո՞ւ մերկացուցիր զիս։
Կամ երբ մերկացուցիր, ինչո՞ւ չես վռնդեր «դրախտեն», երթանք քիչ մը օր ու արև տեսնանք։ Մեռանք է՛։
⁕ Բայց, ո՜վ Տեր, բան է, եթե պտուղ արգելելու միտք ունենաս, ոչ միայն խնձոր, այլև տանձ, սալոր, դամոն, սերկևիլ և մյուս բոլոր պտուղները արգելված հայտարարե։ Այս դրախտեն արտաքսվել ուզողներու թիվը այնքան մեծ է, որ խնձորի վրա կռվեն պիտի։
⁕ Քաղաքիս բոլոր կոշկակարները խանութնին կփակեն։
Խորհրդային Միության՝ կաշիի փոխարեն տախտակ գործածելուն համար, կոշիկ պատրաստելու գործը կոշկակարներեն հյուսներուն կանցնե տակավ։
Հե՜յ գիտի ժամանակ․․․
Ողորմած Լենինը իր կենդանությանը ցանկացավ ողջ Ռուսաստանն ավտոներու վրա դնել, բայց այսօր փայտե կոշիկի մեջ կդրվե։
Ու Ռուսաստանը փայտե կոշիկներով պիտի վազե, Ամերիկային «հասնե ու անցնե»․․․
Պետք չէ՞ հապա փայտե կոշիկ շինողներուն պատվեր տալ հատ մըն ալ փայտե գլխարկ՝ մեր երկրի կառավարիչի փայտե գլխուն համար։
<b>Հինգշաբթի 29.</b> ― Սա 12 տարի է Ռուսաստան նոր ժամացույց չի մտեր։ Հինցած ժամացույցները անհույս հիվանդներու նման ժամագործին մոտ կերթան ու կուգան։ Հարյուր ժամացույցին մեջ չես կրնար գտնել երկուսը, որ միևնույն ժամը ցույց տան։
Կարծիքներու կատարյալ ազատություն։
Եթե այս ազատությունը ժամացույցին փոխարեն մարդկանց գլուխներուն մեջ գոյություն ունենար, Ռուսաստանն ամենազարգացած երկրներեն մեկը կրնար սեպվիլ։
Սակայն ավա՜ղ։
Մարդիկ դարձեր են մեքենա, մեքենաները՝ մարդ․․․
⁕ Անցյալ գարնան, երբ գյուղացին ցորեն էր ցաներ՝ «կուլակային տենդենց» անվանեց կառավարությունը այդ քայլը և ծլած ցորենի արտերը կրկին վարելով՝ բամբակ ցանեց։ Այս տարի, երբ Հայաստանը սովի առջև կանգնեցավ, ու ցորենը 15 ռուբլիեն հանկարծ 120 ռուբլի բարձրացավ, բամբակ ցանելը «կուլակային տենդենց» համարվեցավ նույն կառավարության կողմեն, և սկսեցին բամբակը շուռ տալ ու ցորեն ցանել։
Կառավարությունը իր ամեն տեսակի սխալների համար կուլակին պատասխանատու կտեսնի։
Այս հաշվով բոլշևիկյան կուսակցությունը իզուր կաշխատե վերացնել կուլակությունը։
Ան ատեն ստիպված պիտի ըլլա սխալ չգործել ամենևին։
<b>Ուրբաթ 30.</b> ― Պետությունը մասնավոր առուտուրը մեռցնելու համար շուկան քաղաքեն քիլոմեթր մը հեռացուց։ Երբ տեսավ չի կրնար մրցել իր կոոպերատիվներով մասնավորին հետ, քիլոմթր մըն ալ հեռացուց։ Այսօր արդեն մասնավոր շուկան հինգ քիլոմեթր հեռու է բնակութենեն։
Ե՞րբ պետք է հասկնա այս կառավարությունը, որ մասնավոր շուկան վերացնելու միջոցը ոչ թե զայն հեռացնելն է, այլ կոոպերատիվները ապրանք լեցնելը։
⁕ Լավ է որ պետական շինարարությունը կանգ է առեր։ Այս թափով շարունակելու ըլլար նե, այսօր ողջ ազգաբնակչությունը զենք վերցներ պիտի ու պահակ կայներ կառուցված շենքերուն առջև։
Իր ժողովրդեն այսքան վախցող կառավարություն մը բնավ չի կրնար ժողովրդեն ընտրված ըլլալ։
<b>Շաբաթ 1.</b> ― Ներկա համատարած սովի բոլշևիկյան բացատրությունն այս է։
Որ շաքար չկա, այն պատճառով է, որ ժողովուրդը կուլտուրապես բարձրացեր է, ու շաքարի գործածությունը տարածված է։ Որ կոշիկ չկա, ատ անկե է, որ գյուղացիք տրեխի փոխարեն կոշիկ կհագնին։
Իսկ եթե հարցնես, թե ի՞նչն է, որ արտաքնոցները լեցված են։
― Ժողովուրդը շատ կուտե, ― պիտի պատասխանեն անշուշտ մեր նորագյուտ սովաբանները։
⁕ Անգրագետ մը, երբ ձեռք առնե խորհրդային որևէ թերթ, չի նկատեր պարապություն, վասնզի ճերմակ սյունակ չկա։ Սակայն հաճախորդ մը, որքան ալ անգրագետ ըլլա՝ կոոպերատիվ մտնելով իսկույն կնկատե պարապությունը, ինչու որ դարակներու մեջ ճերմակ թուղթեր են միայն փռված։
Մաքուր դատարկություն։
Ու հաճախ, երբ խանութին մեջ նստած մենավոր գործակատարուհին ինքզինքը կծախե, այդ ոչ թե հետին նպատակով է, այլ միմիայն խորհրդային առուտուրը փրկելու համար։
<b>Կիրակի 2.</b> ― Այսօր պառկած տեղես ելլել չեմ ուզեր։ Կյանքը մեռած է մեջս իսպառ։ Այնքան եմ մեռեր, որ մինչև չմտածեմ, չեմ զգա, թե կենդանի եմ։
Կզարմանամ, թե ինչո՞ւ Եվրոպայի ջղային հիվանդները, որ կպատրաստվին ծանր վիրահատության ենթարկվել, չեն օգտվեր Խորհրդային Ռուսաստանեն։
Այլևս ի՞նչ պետք կա մորֆինի կամ այլ թմրեցուցիչ դեղորայքի։ Կուգան, ամիս մը կապրին սա «վերելքին» երկրին մեջ, և բոլոր զգայությունին կբթացնեն։
⁕ Այսօր ողկույզ մը խաղող տուն բերելով՝ կանչեցի տղոցս ու ըսի․
― Երեխանե՛ր, սա կլոր֊կլոր բաները խաղող կկոչվին, սա սև է, կա նաև ասոր ճերմակը։ Երկրորդ հնգամյակը կմտնինք, եկող տարի եթե խաղող չգտնվե՝ հիշեցեք։
<b>Երեքշաբթի 4.</b> ― Այո՛, Երևանին մեջ խաղող չկա։ Երկիր մը, երբ առաջներ ամբողջ Կովկասը կզարմացներ իր խաղողի որակով ու քանակով, այսօր ինքը չի գիտեր, թե ի՞նչ է խաղողը։ Ինչո՞ւ, վասնզի այգիները կոլխոզ դարձան և արագ կերպով կոչնչանան անմշակ։
Այսպես երթալու ըլլա նե, շուտով պետք պիտի ունենանք մը երկրորդ անգամ նեղություն տալու Նոյ նահապետին, որ արարատն իջնա և խաղողի գյուտն ընե, հարկավ եթե սերմացու գտնե։
⁕ ․․․ Մտքիս մեջ կըսեմ․
― Ծո՛, Մովսե՛ս, ի՞նչ պետք կար այդքան տանջանք բերելու խեղճ Փարավոնին գլխուն։ «Բոլշևիկ պիտի բերեմ գլխուդ» ըսեիր նե, Փարավոնն անմիջապես պիտի արձակեր ժողովուրդն անապատ տանելու։
«Բոլշևիկ» բառին մեջ «արյուն» ա՛լ կա, «մահ» ա՛լ, «շնաճանճ» ա՛լ․․․
⁕ Եթե մարդկության պատմության մեջ չորս հատ Լենին ծնված ըլլար, այժմ հասարակածային բոլոր անտառները ճղակտոր պիտի ըլլային կապիկներու ծանրության ներքո։
<b>Չորեքշաբթի 5.</b> ― Լսեցի, որ ազգաբնակչության յուղի մատակարարումը անցնելու է «Մասլո Տրեստին»։
Անմիջապես տուն վազեցի ու ափսեի մեջ թափելով յուղի ամանի տակուցքը կանչեցի տղոցս ու ըսի․
― Զավակներս, ասիկա յուղ է, լավ նայեցեք, այլևս այսպիսի բան չեք տեսնի։ Դեղնավուն գույն ունի։ Տաքութենեն կհալե ու ցուրտեն կպնդե։ Ձյունն ալ նման հատկություն ունի, զգույշ կացեք չշփոթեք։
⁕ Գերմանիա ոտքը մեկ կոշիկի մեջ սղմած զինվելու հավասար արտոնություն կպահանջե։
<b>Հինգշաբթի 6.</b> ― Այս րոպեիս, եթե կինս իր շրջազգեստը հանած երթա ու կանգնե բարեկարգ քաղաքի մը հրապարակին վրա, անցորդները որքան ալ քարսիրտ ըլլան, անկարելի է անցնեն քովեն, առանց ողորմելու։
Քիչ մը բարեպաշտ քաղաքի մեջ այնքան ողորմություն կրնա ստանալ, որ մեզի բավե մինչև մեր կյանքի վերջը։
Կկարծեք՝ հարուստ չե՞նք։
⁕ Ֆրանսացի կոմունիստ Կաշենը կմեղադրե այն սոցիալ֊դեմոկրատներուն, որք կգրեն թե «ոչ մեկ եվրոպական պետություն միտք չունե Խորհրդային Ռուսիո վրա հարձակվելու։ Այս լուրը կտարածե Ռուսաստանը իր ժողովրդյան ահաբեկելու և լավ կողոպտելու համար։
Կաշենն իրավունք ունի․ մենշևիկները կսխալեն։ Քանի Ռուսաստանը կենդանի է ինչպե՞ս կրնա պատերազմ չըլլալ։
Դոն Քիշոտի ողջ ժամանակը ժամ մը դադար առա՞վ իր նիզակը․․․
<b>Ուրբաթ 7.</b>― Այսօր որ խանութ մտա, չկրցի սանր մը ճարել գլուխս սանրելու համար։ Գլխու խոզանակի հետամտեցի՝ ան էլ չեղավ։ Ոտքի խոզանակ կար միայն։ Առի հատ մը և տանը եղածին հետ չշփոթելու համար՝ մեկ խոզանակի ետևը գրեցի «գլխու», մյուսին ետևը՝ «ոտքի»։
Բայց ի՞նչ օգուտ գրելեն․ մեր ընտանիքին մեջ ես ու կինս կարդալ գիտենք, բայց մայրս ու երեք տղաքս գիր չեն ճանչնար, հետևաբար, ի՞նչը պիտի արգելե «գլուխով» ոտք սրբել ու «ոտքով»՝ գլուխ։
Կոոպերատիվին վարիչին կըսեմ՝ արհեստանոց մը բացեք գեթ, առտուներ մտնինք, սանրվինք, անցնինք՝ կխնդա ինքն իր մեջ։
Չէ՛, իրիկուն երթամ արմատեն խուզեմ մազերս, լմննա երթա, բե՜ ախպար, ալ չուզեցինք, մազն ալ իրենց, սանրն ալ իրենց։
⁕ Միակ օրաթերթի Կոտայքի թղթակիցը կգրե, թե գյուղացիք շարքացան մեքենայի մեջ մեղու լեցուցեր ու մեքենան փեթակի են վերածեր, իսկ մյուս գյուղատնտեսական մեքենաները դրեր են որպես պատնեշ գոմի դռան առաջ, որ անանսունները դուրս չիգան։
․․․ Կարդալ չգիտնալուն համար, «ոտքի» ու «գլխի» խոզանակները խառներ են խեղճ գուղացիները․․․
<b>Շաբաթ 8.</b> ― Պետությունը արտասահմանեն 20 «կարակուլ» ցեղի ընտիր խոյեր է բերեր, իր 4000 ոչխարները բեղմնավորելու համար։
Թեև բեղմնավորվելիք հոտի քանակը շատ մեծ է համեմատած խոյերու թվին հետ, բայց կառավարությունն ալ այդ նկատառումով առանձնացուցեր է խոյերը և «խտացուցած և ուժեղ» կեր կուտա։
Ինչպե՜ս։ Մի՞թե ուժեղ կերը կավելցունե կենդանիին սեռական կարողությունը։
Այդ հաշվով, օրինակ, հիմա երբ «պատասխանատու» կոմունիստները հատուկ խանութեն «խտացած» կեր կստանան, մի՞թե իրավունք ունին պահանջելու իրենցմե յուրաքանչյուրին համար 200 կին․ ալ անդին մեզի ի՞նչ կմնա։ Ճշմարիտ է՝ մեր կերածին նայելով մենք ոչ մեկ կնկա պետք չպիտի ունենանք, բայց ձևի համար մեկական կի՞ն ալ չունենանք․․․ կար ու կարկատանի համար։
⁕ Բայց ես այդ ազնվացեղ խոյերու տեղն ըլլայի նե, ինձի հրամցված «խտացրած կերն» ջենտլմենաբար կտանեի 4000 դամաներուս կբաժնեի ու դառնալով բոլշևիկ գյուղատնտեսին՝ երեսն ի վեր կպոռայի․
― Ընկե՛ր, ազնիվ ոչխարի ցեղ ստանալու համար պետք չէ, որ միայն արուները ուժեղ սնվեն։ Ուժեղ սնունդը որքան արուներու, նույնքան էլ էգերուն է պետք այդ նպատակի համար։
Բայց խոյերը այսպես չեն ըսեր հարկավ և աղեկ մը կշտանալով, պիտի իյնան անոթի, միայն հարդով սնվող, խեղճ ու կրակ ոչխարներու մեջ․․․
Հետաքրքիր է գիտնալ, թե անոնք կգիտակցե՞ն, որ ըրածնին «սոցիալիստական շինարարություն» է։
<b>Կիրակի 9.</b> ― Ինչքա՜ն մեղմ, որքա՜ն բարեգութ է Չեկան դեպի իր «հանցավորները»։
Չնայած որ նախապես հայտարարեր է, թե ոսկի ունեցողները բերեն ունեցածնին հանձնեն՝ այլապես բռնվողները կպատժվին, սակայն չեն պատժեր։
Անցյալներ ատաղձագործ Ղևոնդին տան մեջ 400 ոսկի բռնեց․ ոսկին գրավեց, իսկ իրեն ազատ բաց թողեց։
Այսքան էլ մեղմությո՞ւն։
⁕ Մեր հարևան Մակար բիձան ձայնը ձգեր է գլուխը, կպոռա։
Գիշերը իր արտաքնոցը մարդ է մտեր։
Կողպանքը կոտրեր, կարիքնին հոգացեր ու փախեր են։
Հանցագործություն մը, որ ներկա արտաքնոցային կրիզիսին ավելի խոշոր է, քան հարուստ տուն մը կողոպտելը։
<b>Երկուշաբթի 10.</b> ― Աշնան եղանակին անպատմելի փոշոտ են Երևանի փողոցները և երթևեկը չափազանց դժվար։ Միայն Չեկայի փողոցը լավն է, այն ալ շնորհիվ այն բազմահազար լացող կանանց արցունքի, որք իրենց բռնված մարդոց տեսության երթալու ատեն կթափին ճամբին։
Ջուր ցանելու ծախս չունի քաղաքապետարանը, կհասկնանք, բայց կրնա միջնորդել, որ ամեն փողոցի գլուխ Չեկա մը կառուցվի։ Ուրիշ կերպ՝ այսքան փոշին կշնչվի՞։
⁕ Ներկայանալի չամաշոր չունենալու համար, սա երկու շաբաթ է կուզեմ բաղնիս երթալ, չեմ հաջողեր։
<b>Երեքշաբթի 11.</b> ― Ասկե տարի մը առաջ, սեղանի նստելուն, երբ ճաշը վատ ըլլար, 18֊ի սովը, անկե առաջ քաշած ծանր օրերը մտաբերելով, կերպ մը կուլ կուտայինք պատառը։
Երեկի մեր ճաշը, սակայն, մնաց առջևնիս ու ոչ մեկ հիշողությամբ վար չգնաց։
⁕ Սա չորրորդ տարին է, որ Լուսժողկոմատը համատարած պարտադիր ուսում կհայտարարե՝ «կռիվ» հայտարարելով անգրագիտությանը։
Բայց ես ժամանակը հասած կնկատեմ, որ Լուսժողկոմատը զենքը վար դնե ու հաշտություն խնդրե, վասնզի այսպիսի կռիվը բնավ ձեռնտու չէ իրեն, և այսօր եթե պատահմամբ երկու մարդ գրագետ է մնացեր երկրին մեջ, ան ալ զոհ պիտի երթա այս անհավասար կռվին․․․
<b>Չորեքշաբթի 12.</b> ― «Պրավդայի» առաջնորդողը կըսե, որ հիմա ավելի հացահատիկ կարդյունաբերե Ռուսաստանը, քան նախապատերազմական շրջանը։
Այս տողերը կարդալով կմտածեմ՝ այսքան ուժեղ քամիին մեջ ինչքա՜ն դժվար պիտի ըլլա մեր հրեշեջներու գործը․․․
⁕ Անցյալ տարի աշնանը, ընկույզի համեմատական առատության պատճառով, տղուս մինչև 80֊ը համրանք սորվեցուցի։ Այս տարի ընկույզին հատը հինգ կոպեկ կծախվե։ Բյուջեիս նայելով, այս տարի տղաս համրանքը պիտի մոռնա։ Բայց շատ չեմ մտածեր․ դժվարը մինչև 15 տարեկանն է։ 15 տարեկանեն, երբ սկսե կարդալ մեր օրաթերթերու սուտերը, ինչքան հաշվե՝ կա։
Ես, օրինակ, միլիարդի մասին գաղափար կազմեցի բացառապես խորհրդային թերթ կարդալով․․․
<b>Հինգշաբթի 13.</b> ― Երևանի «Հոկի» դռան քարերը, օրը ցերեկով խախտվեցավ, ու եթե անմիջապես սյուներ չդրվեր դռան մեջ՝ շենքը կրնար վնասվել, իր հետ վնասելով նաև մեջը եղող խուռը բազմությունը։
Իրիկունը «Հոկի» դուռը նեղ վանդակի էր նման, որոնց արանքներեն դուրս պրծան անկուսակցական պաշտոնյաները միայն։ Կուսակցականները անխտիր ներսը մնացին։
Բոլոր գաղափարներեն միայն կոմունիզմը կպարարտացունե մարդոց, և շատ իզուր է, որ ցայսօր մսագործները այս վարդապետությունը չեն օգտագործեր իրենց անասունները գիրցունելու համար․․․
⁕ Այսօր ավարտվեցավ Երևանի հրշեջ նոր շենքը։
Հետաքրքիր է, հրշեջները կրնա՞ն իրենց շենքի հրդեհը հանգցունել, թե՞ հիվանդ բժիշկի նման ուրիշ հրշեջ պիտի կանչեն։
<b>Ուրբաթ 14.</b> ― Մեր կոոպերատիվ խանութները շատ նման են ծակ ռեզինի «շիներու»։
Մեյ մըն ալ տեսար՝ պետություն, սովխոզ, կոլխոզ միացած փչեցին ուռցուցին, բայց դեռ ոտքը չքաշած՝ դատարկ է խանութը։
Կոլխոզին մեջ բարձված միրգի սայլը ինչքան ալ արագ քշես՝ անկարելի է, որ քաղաք հասնե․ միրգը կծծվե այնպես, ինչպես նվազ ջուրը ավազոտ առվի մեջ։
Շրջանեն քաղաք կհասնե միսը միայն, եթե անյուղ է, և պանիրը՝ եթե հոտած է։
⁕ Այս երկու օր է կպտտցունեմ Ամերիկայեն նոր եկած հայրենակցի մը։ Ճաշարանին մեջ խեղճին հետույքը գամի առավ ու շատ անհարմար ձևով պատռվեցավ փանթալոնը։ Փողոցին մեջ ինչքան համոզեցի, որ չամչնա և ձիգ քայլե, որ խորհրդային երկրին մեջ նման բաներ ոչ միայն ամոթ չէ, այլև պատիվ՝ չեղավ։
Խեղճ մարդը իներցիայով միշտ ձեռքը պատռվածքին վրա կսեղմեր՝ կարծելով, Ամերիկա է․․․
<b>Շանաթ 15.</b> ― Այս ուղիղ շաբաթ մըն է ես «բանվորական դիկտատուրայի» տակ կապրիմ։
Մեր բակի շենքին մեջ բերեր կապրեցունեն 15 բանվորական ընտանիք, յուրաքանչյուրը վեց անձե բաղկացյալ։
Առտվնե պատուհանիս տակ կճչան 15 ծծկեր, 15 մանկապարտեզի, 15 դպրոցի հասակ ունեցող տղաներ։ Ամեն օր գողություն կա մեջերնին։ Մեյ մըն ալ տեսար 15 կին և 8 աղջիկ միացած «պատիվ» պահանջեցին «կասկածողե» մը։ Իրար խառնվեցան 25 կնկա ձայն, ոչ, բարկացած կնկա ձայն ըսեմ, որ հասկանալի ըլլա սարսափը։ Ժամը երեքին գործատեղեն կուգան բանվորներն ու իրենց հասունացած որդիները, հայհոյելով իրարու հոգի, մարմին, կին, տղա, մեռած ու կենդանի՝ հանաքով կամ լուրջ։ Երաժշտություն մը խժաձայն։
Հա։ Եկավ իրիկունը, ապա գիշերը։
Քունի մեջեն հանկարծ վեր թռնելով՝ երկինքը կնայիմ։ Պարզ է ու աստղալից, սակայն, աս ի՞նչ հորդաներ են կշառաչեն պատուհանիս տակ։ Իմ հարցին կպատասխանե արևը, առտուն թեթև հովի օգնությամբ պատուհանես ներս բերելով ահռելի միզահոտ մը․․․
Թեև բոլշևիկյան կառավարությունը կըսե՝ համայն Ռուսաստանը բանվորական դիկտատուրա կապրե, բայց բարեբախտաբար այդ սուտ է։ Կամ ո՞վ գիտե, գուցե և ճիշտ է։ Ես Ռուսաստանը չեմ տեսեր․ համենայն դեպս, եթե հավատանք այդ կուսակցության ըսածին, կնշանակե Ռուսաստան մտնելուն պետք է թաշկինակը քթին բռնել միշտ։
⁕ Ամեն անգամ երբ Կենտկոմի քարտուղարին քով զրույցի կերթամ, կպահանջե խոսել սաստիկ կարճ, շտապ հեռագրի լեզվով, այնպես, որպես թե բառը մեկ ոսկի արժե, դուն ալ ամսական կես ոսկի կառնես։
․․․ Եվ այ այն քարտուղարը, որուն խոսած ճառերը երբեք յոթ ժամեն պակաս չեն տևեր․․․
Երկրորդ անգամ գնալուս պիտի ըսեմ․
― Ընկե՛ր, ճառիդ նոր արտահայտած միտքերը քեզի, նույն միտքերու երկրորդ, երրորդ, մինչև երեսուներորդ անգամ կրկնած միտքերն ալ քեզի, թող խոսեմ քո երեսունմեկերորդ անգամ կրկնածդ խոսքերուն չափով միայն․․․
⁕ Միջնակ տղաս հետույք հայհոյել է սորվեր մեր բակի բանվորներեն ու չմոռնալու համար իր մորը ու փոքր եղբոր վրա գործածեց այդ հայհոյանքը։
Այսօր ալ իր դասը «Լենին պապին» է պատահաբար։ Այս եռանդով եթե կրկնելու ըլլա հայհոյանքը, դպրոց երթալուն հազիվ թե սոցիալիզմի առաջնորդը զոհ չերթա տղուս սորվելու եռանդին․․․
<b>Կիրակի 16.</b> ― Մեր դրացի Արշակը ասկե տարի մը առաջ կռվով բաժնվեցավ կնոջեն ու գնաց առանձին սենյակ փնտրելու։ Երբ սենյակ չգտավ, նորեն Նոյի աղավնու նման եկավ թառեցավ իր կնկան վրա։
Երեք ամիսեն նորեն ատեց Արշակն իր կնկան և նորեն հոս հոն գնաց սենյակ ճարելու։ Նորեն չճարեց ու կրկին իր կնոջ վրա եկավ։ Չորս֊հինգ ամիսեն, երբ մարդն համարյա բոլորովին մոռցեր էր իր ատելությունը և մինչև իսկ սաստիկ կսիրեր կնկանը, դիպվածով, հանկարծ տեղ մը սենյակ պարպվեցավ։ Ու Արշակը սաստիկ չուզելով, համարյա լալով բաժնվեցավ կնոջեն ու գնաց իր նոր տունը։
Կնոջն ատել միշտ կարելի է, իսկ սենյակ ճարելը, ով Երևան ապրեր է, գիտե թե ինչքան անկարելի է․․․
⁕ ․․․ Բայց կինս իզուր տեղ կգանգատե մեր փոքրիկեն, որ ան խաղի մեջ անհարատև է։
Բոլշևիկները իրենց լոզունգներուն հետ երեք օր իրար վրա չեն խաղար և սա 12 տարվա մեջ 12 հազար լոզունգ փոխեցին, մինչդեռ մեր խեղճ Կարապետը սա մեկ տարի է իր ողորմելի փայտե ձին կնորոգե ու կխաղա։
<b>Երկուշաբթի 17.</b> ― Լսել էինք խանութպանին խնդրել՝ լավ ձմերուկ մը ջոկել, կամ կանաչ վարունգ ընտրել, բայց չէինք իմացեր, որ գրախանութին մեջ ալ գրքերը լավ կամ գեշ կըլլան։
Կարել՞ է օրինակ, գրավաճառին ըսել՝ բարեկամ, ինձի լավ «Համլետ» մը տուր։ Չի կարելի բնականոն երկրի մը մեջ, սակայն մեր երկիրը ամեն կարելիության երկիրն է․ հոս գրքերն ալ հասած պտուղին նման թարմ ու լխկված կըլլան։
Այսօր, երբ մտա Պետհրատի գրախանութը, Ռեմարկի «Արևմտյան ֆրոնտում անփոփոխ է» առնելու, մեկ գործակատարը մյուսին ըսավ կամացուկ․
― Լավերեն տուր։
― Գրքին վա՞տն ալ կա, ընկե՛ր, ― ըսի չհամբերելով։
― Կա, ահա, ― ըսավ ան՝ պարզելով ինձի գիրք մը, որուն էջերը համարյա անընթեռնելի էին վատ թուղթին ու տպագրությանը համար։
Ու հանկարծ «Ամերիկային հասնելու ու անցնելու» բոլշևիկյան լոզունգն միտս ընկավ․․․
Ամերիկան, ուր որ այսօր գրքերն միատեսակ տպագրելե զատ կաշխատեն իրենց քաղաքացիները միատեսակ ծնեցունել։
Մեր երկրին մեջ ոչինչ կա միատեսակ ու ընդհանուր՝ տխմարութունեն զատ։
⁕ Մահապատիժներու «կոմպանիան» վերջացավ, ասկե վերջ պետական գույքն ազատ կարելի է գողնալ։
<b>Երեքշաբթի 18.</b> ― Բանկոոպի համար 13 կոշիկի խանութը ամենեն ուշը պիտի փակվե։ Շատ կարելի է բնավ չփակվե։ Խանութն իր կոշիկները դեռ տարի մը առաջ է ծախեր, կմնա զույգ մը միայն, որոցմե մեկը մյուսեն 12 սանթիմով մեծ է։
Բանկոոպի վարչությունը հաստատ որոշում ունի, պահել խանութի գործակատարին և ամսական 80 ռուբլի ռոճիկ տալ մինչև այն ժամանակ, երբ գտնվե մեծ ու փոքր ոտք ունեցող գնորդ մը այդ հատուկ կոշիկին համար։ Պետությունն խնայողական ռեժիմի է անցեր, անիկա չի կրնար խոտան հայտարարել բոլորովին նոր զույգ մը կոշիկ, որք ընամենը 12 սանտիմի տարբերություն ունին իրարմե։ Ան իր նյութական միջոցները ջուրեն չի հանած, որ ջուրը լեցունե։
⁕ Ըսենք, ճիշտը զրուցած՝ պետությունը չի հոս մեղավորը։ Խորհրդային գործարանին և գնորդին պահանջին միջև համաձայնություն չկա։ Փոխադարձ զիջողություններով միշտ կարելի է խոտանին վերջ տալ։ Օրինակի համար, եթե գործարանը անկարող է իր կաղապարը տաշել քիչ մը, ատոր փոխարեն կրնա մայր֊գնորդը քիչ մը անհամաչափ ոտներով տղա ծնանել։
Արդեն մենք սորվեր ենք ամեն զոհողություն մեր գործարաններեն պահանջել․․․
Համենայն դեպս, համար 13 խանութին գործակատարին շնորհավորել կարելի է յուր բախտավորությանը համար։ Անիկա այլևս անգործություն չի տեսնելու։ Այս օրինակով եթե բանկոոպի վարչությունը իր համար 14 խանութին մեջն ալ հատ մը շալվար կախե՝ ոտները մեկը մյուսեն 20 սանթիմ երկար, համար 15 խանութին մեջ ալ ակնոց մը՝ մեկ ապակին մյուսեն երկու անգամ խոշոր, կամ մեկը սև, մյուսը ճերմակ, իր խանութներեն ոչ մեկը չի փակվե ապրանքի սովեն։
<b>Չորեքշաբթի 19.</b> ― Շիրակին մեջ քաղվոր գյուղացի մը, անսալով կառավարության «հարվածային աշխատանք» կոչին, մի օրվա մեջ երկու օրվա գործ է կատարեր ու շնչահեղձ ինկեր մեռեր է։ Պաշտոնաթերթը տվավ հանգուցյալ «հարվածայինի» պատկերը և քաջալերեց հետևելու նրան։
Ճիշտ նույն թվին տրակտորիստ մը հանդիմանության կարժանանա մեքենան սովորականեն արագ քշելու համար․․․
Ասդին ալ «կենդանիները հովանավորող ընկերությունը» կարգելե ավանակներուն 50 քիլոյեն ավելի բառնալ։
Այս աղաղակող խտրության ի տես ի՞նչ կմնա մարդուն ընելու։
― Պոչ մը առնել ու ավանակներու «կոլեկտիվին» մեջ մտնել․․․
⁕ Ճապոնիա՛, եթե մտադրված ես Խորհրդային Ռուսաստանին զարնելու՝ զարկ։
Այսպես սպասողական ապրիլը չապրելեն գեշ է իրեն համար։
<b>Հինգշաբթի 20.</b> ― Դերասան Հովհաննես Աբելյանը, իր դերասանությանը վերջ տված, կովկասյան երեք հանրապետություններու մեջ իր հոբելյանը խաղալով ման կուգա՝ ի խնդիր քանի մը ռուբլիի։
Հիշյալ հանրապետությանց բոլշևիկ կառավարությունները, թեև համր ու խուլ դեպի ամեն տեսակ ազգային ու իսկական գեղարվեստական արժեքները, այնուհանդերձ «այլև այլք» ֆոնդեն քանի մը գրոշ կնետեն նման հոբելյարներուն։
Ճիշտ այնպես, ինչպես հայերեն չգիտցող անգլիացի մը կվարձատրե հայ բանաստեղծի մը։
⁕ Բայց անկախ այս բոլորեն, ես հոբելյան ըսածդ բնավ չսիրեցի։
Մարդս ինչ արհեստի ալ ծառայելու ըլլա՝ պետք է իր սև օրվա համար մտածե։ Չէ նե երիտասարդ ժամանակը դրամն աջ ձախ վատնե ու ծերանալուն, անոթի կենա հասարակության առաջ, թե ստակ տուր ուտեմ։
Ապրելու այս ձևը ինչ անուն ալ կրելու ըլլա՝ մուրացկանություն է։
<b>Ուրբաթ 21.</b> ― Այսօր «կոլխոզ» խանութներու վարիչը շուկա իջած կողպեք կհավաքեր իր խանութները փակելու համար։
Պիտի ըսեք՝ ի՞նչ պետք կա փակելու խանութ մը, երբ դատարկ է։
Ընդհակառակը․ մեզ մոտ դատարկ խանութն ավելի փականքի պետք ունի, քան լեցունը։
Այսպես՝ Լեցուն խանութ գիշերանց մտնողը կմաքրե, մինչդեռ դատարկ խանութին այցելուն՝ կկեղտոտե։
Հոն կկատարվեն խորհրդավոր սպանություններ, ապօրինի ծննունդներ ու կհղանան «կույսեր»։
Վերջապես ֆիզիկային ծանոթ յուրաքանչյուր մարդ գիտե, որ բնությունը դատարկություն չի սիրեր, անիկա բանկոոպ չէ։
⁕ Լենինականի բանտային տեսուչը, որ կուսակցական էր և 72 տեսակ հանցագործություն միաժամանակ գործեր էր, փոխանակ պատժվելու, պաշտոնի բարձրացում ունեցավ։
Ինչպես հին Հունանստանին մեջ, փաստաբան մը, պոռնիկ կնոջ մը արդարացնելու համար հայտարարեց՝ «գեղեցկությունը ինքը օրենք է», անանկ ալ ես կհայտարարեմ․ «կոմունիստն ինքն արդարություն է մեր կարգերուն մեջ»։
<b>Շաբաթ 22.</b> ― Բոլոր ամուսնացողները տարբեր ժամանակներու մեջ տարբեր հատկություններ են փնտրեր իրենց հարսնացուին մեջ։
Կուշտ դարերուն մեջ նրբահասակ, բարեձև կանայք կփնտրվեին, իսկ հիմա միայն պարարտ, միայն թիկնեղ։ Թիկնեղ, որ հերթերու դիմանան, պարարտ, որ առանց ուտելու գեթ ամիս մը ապրին։
⁕ Մեր թաղային խանութի գործակատարուհին խոշոր գիրք մըն է վերցուցեր կարդալու ու մխրճվելու մեջը։
Գրքի ծավալին նայելով մեր թաղը այս ամսուն ստանալիք չունե․․․
<b>Կիրակի 23.</b> ― Ինչպես գիտեք, մինչև հիմա, երբ դեռ կոլխոզի գոմեր չէին շինված, կենդանիները գաղափար չունեին դժոխքի մասին և հանդերձյալ կյանքով չէին ապրեր, վասնզի ոչ մեկ կենդանի բնական մահով կմեռներ։ Կենդանին մահվան նշաններ ցուցնելուն պես կմորթվեր ու մաս֊մաս կտրտվելով կանէանար։
Հիմա սակայն, շնորհիվ նոր կարգերու, շատերը կենդանիներեն բնական մահով կմեռնեին ու փառքով կթաղվեին։
Այսպես՝ ենթադրենք հոտի մը մեջ 100 ոչխար հիվանդ են և հաստատ մտադրված են սատկել։ Մորթեր չես կրնար․ պետք է սարեն իջնես ու զեկուցես «բազայի» վարիչին այդ մասին։ Բազայի վարիչը խոմ բժի՞շկ չի, պետք է հեռագրով քաղաքեն անասնաբույժ կանչվե՝ «ակտ» կազմելու համար։ Հեռագիրը, չեմ գիտեր, գուցե Ամերիկային մեջ ավտոմոբիլով կճամբեն, բայց մեզ մոտ սայլով է, օրական 15 քիլոմեթր կերթա կպառկի։ Այս ձևով չորս օր հեռագիրը կերթա, չորս օրեն ալ բժիշկը կուգա, երբ կենդանիները չկրնալով ինքզինքին զսպել, մեռած են արդեն ու զետեղված «եղբայրական գերեզմանին» մեջ։ Է, կենդանի մը, երբ բնական մահով մեռած է և օրինական ձևով թաղված, բոլոր իրավունքն ունի հանդերձյալ կյանքին մեջ արքայություն կամ դժոխք պահանջելու։
Ու մեղավորները կոլխոզի գոմ կերթան, արդարները՝ մենատնտեսի։
⁕ Հունաստանեն եկած բան․ թղթակից Մ․ Քիպապչյանը գյուղե֊գյուղ կշրջե և աջ ու ձախ դուրս մնացած կենդանիներու համար գոմեր կկառուցե․․․ թերթին մեջ։
Այսօր Եղվարդի կոլխոզ գոմի բացումը կավետե գյուղին։
Կենդանիները կգնահատեն վաստակավոր թղթակցին ջանքերը և բացման ժամանակ, կըսեն, պատկառելի եզներն անգամ, ետ֊ետ գնալով, գոմ մտնելու նախապատվությունը Քիպապչյանին տված են․․․
<b>Երկուշաբթի 24.</b> ― Սա ուղիղ մեկ շաբաթ է, կուսակցական պաշտոնաթերթը լեզվակը բռնած, կուսակցական ոգու անկումը կահազանգե իր էջերուն մեջ, վերեն ի վար։
Գիտե՞ք «կուսակցական ոգու անկում» ինչ կնշանակե։
Այդ կնշանակե, թե կուս֊մասսան զգացեր է, թե իրենց բռնած այս ճամբան դեպի սոցիալիզմ չի տաներ, հիասթափվեր է, զղջացեր ու կպատրաստվե ճշմարտությունը խոսելու, ու Կենտկոմը կուզե ոգին բարձրացունել։
Իսկ գիտե՞ք ինչ կնշանակե «ոգին բարձրացնել»։ Այդ ալ կնշանակե՝ ուղեղը հանել մասսայի գլուխեն և զգայությանց նյարդերու ծայրերը տանել Ցեկա։
Բան մը բերան դնելուն պիտի հարցնես․
― Ինչի՞ համ առնեմ։
Եթե Ցեկան սերկևիլի ըսավ, սերկևիլի համ պետք է առնես, եթե տանձի՝ տանձի։
Իսկ Ցեկայեն հեռու ինկած վայրերու համար կա ընդհանուր կանոն։
Կյանքին մեջ ինչ որ տեսնես հակառակը պիտի գործես։ Եթե գյուղի կոլխոզեն բոլորը դուրս են եկեր, բնավ մարդ չի մնացեր, պիտի գրես՝ «գյուղն ամբողջ կոլխոզ է մտեր, բնավ մարդ չի մնացեր դուրսը»։
Եթե հոկտեմբերի տոնին ոչ ոք չկա փողոցը ու գերան ձգելու տեղ կա՝ պիտի ըսես՝ «այնքան բազմություն էր լեցվեր, որ ասեղ ձգելու ճար չկար»։
Ահա այս էր կուսակցական ոգու անկում, և այս նույն ոգու բարձրացումը։
⁕ Թաղի կանայք մեծ սարսափով և զգուշությամբ կհաղորդեն իրարու, որ Գևոյին կինը տղա է բերեր։
Այս դժբախտության շուրջ կարծիքներու միաբանություն չկա։ Ոմանք կդատապարտեն կինը «արսըզ» համարելով, այլք կարդարացունեն՝ ըսելով․
― Ի՞նչ ըներ խեղճը, աղքատ կին, 20 ռուբլի ուրկե՞ գտներ վիժում կատարել տալու համար․․․
<b>Երեքշաբթի 25.</b> ― Սա անգլիական կերպաս հագնելն ալ հեշտ չի եղեր ու սարսափելի ծախսոց կկարոտե։
Ութ տարի առաջ քոստյում մը առի։ Երեք տարի անընդհատ հագա՝ չմաշվեց, բայց գույնը նետեց, ստիպված 13 ռուբլի ներկելու տվի։ Չորրորդ տարին ուտելիք ունեինք՝ գիրցա․ գիրցա ու ստիպված 20 ռուբլի դերձակի տվի քիչ մը լայնացնելու համար։ Անկե վերջ եկավ սա սոցիալիզմին շտապ հասնելու և Ամերիկային անցնելու շրջանը, երբ երկիրը աղքատացավ և ուտելիք չճարվելու հետևանքով՝ պզտիկ մարդ մը, կամ ավելի ճիշտ՝ պզտիկ կին մը կտեղավորվեր մարմնիս ու քոստյումիս միջև, այնքան նիհարեր էի։ Տվի 24 ռուբլի ալ նեղցունելու։
Սա խայտառակություն է, չէ՞։ Ափսոս չէի՞ն ռուսական կերպասները։
Երկու անգամ հագնես ու երթաս հացի հերթ կայնես՝ կոլորվի կերթա, առանց ծախս պատճառելու քեզի․․․
⁕ Երեք ճոթի հերթին մեջ կին մը ու տղամարդ մը մարեցան։
Կոոպերատիվին վարչությունը իր տեղեկագիրին մեջ կըսե․ «անոնք նոր սիրահարներ էին, որք ուխտեր էին մեռնել միասին»։
Կինը 83 տարու էր, մարդը 90։
<b>Չորեքշաբթի 26.</b> ― Այսօր սիրտս շատ էր լեցված։ Եթե Աստծու հավատայի, ծունկ չոքած պիտի աղոթեյի ու լայի։
Բայց այս անիրավ Աստվածաշունչին Աստվածն ալ շատ է առասպելական։ Կըսե Աստված առավ հող, թքեց վրան, շաղախեց ու ատկե մարդ շինեց, անունը Ադամ։ Եկեք խելքով դատենք։
Միջին ծանրության մարդ մը հինգ փութ կկշռե՞։ Այո՛։ Է, հինգ փութ ցեխ շաղախելու համար առնվազն երեք դույլ թուք է պետք։ Աստված քանի՞ օր թքե, որ այդքանը գոյացունե։ Իսկ մեկ անգամ թքածով շինված մարդն հազիվ բզեզի մեծությունն ունենա, ալ ինչպե՞ս անունը Ադամ կդրվե։
Չէ՛, եղբա՛յր, ես չեմ կրնար։ Այս տեսակ անհեթեթ սուտի հավատալու համար անպատճառ բոլշևիկ պիտի ըլլալ, պայմանով, որ սուտն ալ Ստալինը խոսե․․․
⁕ Այսօր տղոցս դաստիարակության վերաբերյալ աննշան վեճ մը ունեցա կնկանս հետ և չկրնալով զսպել ինձի՝ «տգետ» անվանեցի զինքը։
― Լավ, տգետ եմ, թող տուր ես մեռնիմ՝ գնա լուսավորյալ կին մը առ, ― ըսավ ինձի ու չկրնալով հուզմունքը պահել՝ լացավ դառնագին։
― Լա՜վ, բան մըն էր ըսի, կնիկ, դուն ալ ինչո՞ւ կուլաս, ― զղջացած ըրածիս վրա՝ ըսի մոտենալով իրեն։
― Չէ՛, ես տգետ եմ, ես պիտի մեռնիմ, ― կրկնեց կինս, երկու ոտքը մեկ կոշիկի մեջ սղմած։
― Նախ՝ տգետները հիմա չեն մեռներ․ կնիկ, ― ըսի խնդալով, ― տգետները հիմա կապրին, և փառավոր կապրին։ Հիմա կմեռնին գիտունները․ անանկ որ, եթե որոշեր ես անպատճառ մեռնիլ, աշխատիր գիտություն ձեռք բերել․․․
<b>Հինգշաբթի 27.</b> ― Ազգերի լիգան Զվիցերիո մեջ կգումարվե սա երկու տարուց ի վեր է։ Բոլոր մեծ պետությունները կուգան կնստեն, կխոսեն իրարու հետ, շահավետ գործարքներ կկատարեն, երկիրներ կուտան, երկիրներ կառնեն, սակայն այդ մեծասուտններեն ոչ մեկը չի մտածեր քանի մը թիզ երկիր նվիրել Զվիցերիո, այդ պզտիկ ու աղքատ պետությանը, որ ողջ ժողովին աչքը տնկած՝ դիվանագետներու բերնին կնայե՝ բերնի թուքը կուլ տալով։
⁕ Կոմկուսակցությունը կգանգատե, որ իր անդամները չեն աճեր։ 12 տարեկան հասակին մեջ կուսակցությունը իր արբունքը կվերջացունե ըսել է։
Եթե պառավական դեղերու հավատար, ես կառաջարկեի յախու փակցունել կռնակին․․․
<b>Ուրբաթ 28.</b> ― Տաճկաստանը և առհասարակ այն բոլոր երկրները, որք քաղաքակրթութունեն զուրկ, անկարող են իրենց բռնած տարածությունը օգտագործել հարյուր տոկոսով, և սակայն իրենց ագահ աչքերը տնկած են այս ու այն կողմեն նոր երկիրներ կորզելու, նման են այն պառաված ձիուն, որն ինչպես գարին կկլե՝ նույնությամբ կարտաթորե։
Ու ինչպես այդ անատամ ձիերուն ետևեն ճնճղուկներու տարմեր կշրջեն անոր թրիքն քջջելու ի խնդիր, անանկ ալ կոնցեսիոներ պետությունները կպտտեն Թուրքիո ու նման երկրներու ետևեն․․․
Տխմարներ, ամոթ չէ՞ ձեզի։ Զարկեք ձիու դնչին ու մաքուր գարին վայելեք։
⁕ Ոչ մեկ ատեն Հայաստանին մեջ այսքան դպրոցներ չեն եղած, և սակայն ոչ մեկ ժամանակ ժողովուրդն այսքան տգետ չի եղած։
Այնպես ինչպես ճրագը, փոխանակ լույսի, ծուխ տա։
<b>Շաբաթ 29.</b> ― Դրամն ինկած, աշխատավարձը չնչին։ Առաջ տունեն մեկը աշխատեր՝ վեցը կուտեին։ Հիմա վեցն աշխատեն, մեկը չեն կրնար կերակրել։ Այդ պատճառով բոլորը աշխատանքի կերթան։
Երեկ փողոցեն անցածս ատեն, տեսա մայր մը իր ծծկեր երեխան «մսուրը» դրած գործի երթալ կուզեր։ Տղան ներսեն կուլար, մայրը՝ դուրսեն, իրարմե անջատվել չկրնալուն համար։ Տղուն դայակը ներսեն կհորդորեր չիլալ, մոր վերակացուն՝ դուրսեն։
Բայց ի՞նչ հորդոր։
Երկուսին լացը կտրելուն համար պետք էր կաթ տալ։ Իսկ կովը՝ ցամքած։
⁕ Կսվի, թե երկրի ղեկը պիտի անցնե «աջերու» ձեռքը։
Սա կառավարությունն ալ երբեք երկու տարի մեկ կողքի չպառկեցավ, միշտ տարի մը աջ, տարի մը ձախ կողքի շուռ եկավ։ Ես ասանկ անհանգիստ կքնանայի ժամանակ մը, երբ իրիկունները կուշտ կուտեի․․․
<b>Կիրակի 30.</b> ― Բժիշկը պզտիկ աղջկաս համար ձկան յուղ է նշանակեր, բան մը, որ ինչ ըրինք չկրցինք խմցունել։ Այդ պատճառով մայրը ամեն կերակուրին մեջ քանի մը կաթիլ կլեցունե։
Երեկ բորանիին մեջ կերևի շատ էր լեցուցեր։ Մեյ մըն ալ տեսա որձկաց աղջիկս ու վրա՜ս, գլուխս ողջ բորանի շինեց․․․
Այսպես կվարվեն նաև այժմու վարժապետները։ Կուզե հաշվապահություն ավանդեն, կուզե քիմիա կամ աստղաբաշխություն, ամեն առարկայի մեջ պիտի «լենինիզմ» խառնեն, հակասական աշակերտի ճաշակին ու ախորժակին։
Սակայն թող զգույշ մնան վարժապետները իմ օրն չիյնալու օր մը․․․
<b>Երկուշաբթի 31.</b> ― Այսօր շատ ծանր բարձված ավանակի մը տեր առանց պատճառի սկսեց խարազանի տալ խեղճ կենդանիին գլուխը։
Այս տեսարանը, եթե քիչ մը գերեզմանոցի քովը կատարվեր, անկարելի էր, որ կենդանիներուն հովանավորող Հովհանես Մալխասյանը կարենար համբերեր իր գերեզմանին մեջ և չհարձակվեր իշապանին վրա։
― Մա՛րդ, ինչո՞ւ կծեծես խեղճ կենդանիին, ― հանդիմանական դարձա իշապանին։
― Ես ինքզինքս հարվածային եմ հայտարարեր, ընկե՛ր, այդ պատճառով կհարվածեմ։
― Հա՜, ներողություն։
⁕ Չոպանյանը նորեն Փարիզեն ելլեր կուգա կաթողիկոսական ընտրությանը մասնակցելու համար։
Ինչքան կհիշեմ՝ բոլոր կաթողիկոսական ընտրությանց մասնակցած է այս մարդը։
Այս անգամ լավ կընե, որ մեկ անգամեն երկուսն ընտրե, որ ամեն անգամ ստիպված չըլլա Փարիզեն ելլել Հայաստան գալ։
Հիմակվա կաթողիկոսները մեկ տարի չեն դիմանար, ըսես Խորհրդային ապրանք ըլլան․․․
<b>Երեքշաբթի 1.</b> ― Այսօր կերակուրիս պնակին մեջ միսի կտոր նշմարեցի ու մնացի զարմացած․
― Կնիկ, կերակուրը միսո՞վ ես եփեր։
― Խոմ նո՞ր չէ․ սա շաբաթ մըն է միս կուտես։
― Հի՞։ Յա նախապես չըսե՞ս, որ քիչ մը սնունդ առնենք, կնիկ․․․
⁕ Համառ կերպով կխոսվե, որ Հայառը Հայաստանի համայն քահանայության ֆարաջացու պիտի բաց թողու, կաթողիկոսական ընտրությանը հագնելու համար։
Բայց կհավատացնեմ ձեզի, որ ընտրութունեն վերջը պիտի հանե ֆարաջաները վրաներեն։
Ճիշտ այսպես պատահեցավ համաշխարհային պատերազմնին ատեն գերմանական բանակին հետ։ Երբ Վիլհելմը ճակատ կայցելեր, զինվորներին նորեր հագցուցին, գնալուն՝ անմիջապես հանեցին։
<b>Չորեքշաբթի 2.</b> ― Հայաստանի համալսարանի դասախոս պրոֆ․ երկրաբան Աբդալյանը, գաղտնի սահմանն անցնելով, Տաճկաստան փախավ։ Ժամանակ մը Սուլթան Համիդի երկրին հայերը Ռուսաստան կփախնեին ծածուկ։ Ժամանակ մըն ալ ցարական Ռուսաստանեն սահմանադրական Տաճկաստան փախան հայեր։ Ինչպես կտեսնեք, փախնողին ետևի կողմը միշտ բռնակալ մըն է եղեր նստած։
Բայց մի մոռնաք, որ Տաճկաստանը այն երկիրն է, ուր կոտորվեցավ մեկ միլիոն հայություն։ Ու այսօր, երբ հայ մը կփախնե այն երկիրը, ուր հայերը կկոտորվին, այդ նշան չէ՞, որ սահմանեն ասդին կոտորածեն ավելի գեշ բան մը տեղի կունենա։
⁕ Ցմահ բանտարկությունը և մահվան պատիժն ամեն օրենսգրքերու մեջ համազոր պատիժներ են և իրարով փոխարինելի։ Մենք բանտարկված ենք այս երկրին մեջ և մեր կամքով թողնել անկարող ենք՝ մենք մահվան դատապարտվածներ ենք։
<b>Հինգշաբթի 3.</b> ― Այս տարի Աստվածածնի տոնին, կռվի հետևանքով երեք հոգի սպանվեցան։ Նույն ամսվա մեջ քաղաքի զանազան մասերուն մեջ 13 սպանության դեպք արձանագրվեցավ։ Կառավարությունը եթե իրոք կուզե սպանությանց դեմն առնել, պետք է օրենք մը հրատարակե, որով սպանողները պարտավոր են սպանվածներու թաղման հոգսը քաշել։ Թաղումը Երևանին մեջ այնքան դժվար է ու այնքան անտանելի, որ սարսափեն ոչ մեկը իր սուրը պատենեն չի հաներ։
Միայն նման օրենքի վատն այն կըլլա, որ կարող է պատահել, ճիշտ է, սպանելու ցանկությունը մեռնե ժողովրդին մեջ, բայց ատոր փոխարեն սպանվելու ցանկությունն ավելնա։
Դուք չեք գիտեր, թե որքան շահամոլ ու ծույլ է մեր ժողովուրդը․․․
⁕ Բարեկամուհի մը ունիմ, որ տղա ունենալու համար սա երրորդ տարին է հանքային ջուրեր բուժվելու կերթա։ Իր չորրորդ երթին միայն, կես ճամբին միտը կիյնա, որ ախար մա՜րդ չունի ու ետ կդառնա։
Բայց ըստ իս, մարդ ունենալեն հետո ալ ծննդաբերության հարցը լիակատար չի կրնար լուծվել։ Պետք է նաև երրորդ պայման մը՝ այդ երեխան փաթթելու համար շոր ունենալն է։ Ասիկա ամենևին երկրորդական հանգամանք մը չէ, մեր երկրին մեջ ասիկա է առաջնակարգ հանգամանքը։
Առանց մարդու կարելի է բեղմնավորվել (Մարիամ Աստվածածին), հիվանդ արգանդով հնարավոր է հղանալ, բայց առանց բարուրի անհնար է։
Տվեք թոփ մը կտոր, և պատահած ամուլը ինն ամիսեն ձեզի երեխա մը կուտա․․․
<b>Ուրբաթ 4.</b> ― Անցյալներ կմեռնե անծանոթի մը կինը։ Կելնե վշտացյալին մխիթարանքի երթալու իր ընկերներեն մեկը։ Ու որովհետև դժվար էր, այդ պատճառով երկար ճամբան կընտրե մխիթարանքի որևէ խոսք գտնելու հույսով։
Տուն հասնելուն, միակ մխիթարանքը, որ կրցեր էր գտնել, այդ այն էր թե՝
― Մի՛ մտածե, մենք մահկանացուներ ենք, շուտով իմ կինն ալ կմեռնի․․․
― Հա՞, եթե այդպես է, հիմա գնա՝ նոր այն ատեն եկուր մխիթարանքի։ Ան ատեն ես իսկապես որ պիտի դժբախտանամ, ― կպատասխանե մեռածին ամուսինը․․․
⁕ Քանի որ կենդանի մարդն ինքզինքը չի կրնար մեռած երևակայել, ու մեռած մարդն էլ ինքզինքը կենդանի տեսնել, ուրեմն մեռածն ու կենդանին ոչ միայն միևնույն անձը չեն, այլև անծանոթներ են։
Ես մեռնելես վերջ անծանոթ մըն եմ ինձի և ինձի չեմ ճանչնար։
<b>Շաբաթ 5.</b> ― Գրասեղանիս վրա բացիկ մը կա, որ Թունիս քաղաքը կներկայացնե։ Թեև երևելի տեղ մը չէ, բայց որովհետև մարդիկ հոն ազատ կապրեն, ուզենան կհարստանան, ուզենան կաղքատանան ու ոչ մեկ պատիժ չեն կրեր, այդ պատճառով ժամերով կնայիմ այդ նկարին ու երևակայությամբ կսլանամ Թունիս։
Բայց ետքեն զգալով, որ ըրածս հանդգնություն է և Չեկան կրնա հետևել ինձի․ կամացո՜ւկ մը հայացքս կհեռացունեմ բացիկեն․․․
Ես վախկոտ չեմ, բայց զգուշությունը աղեկ բան է․․․
⁕ Այսօր կինս 200 ընկույզ էր առեր կոոպերատիվեն։ Ջարդեցինք ու երկու հարյուրեն միայն մեկը սաղ դուրս եկավ, ան ալ ես ետ դարձուցի, կարծելով թե խանութը սխալմամբ է տվեր։
<b>Կիրակի 6.</b> ― Նոր դպրոցը կտարբերվե հինեն նաև անով, որ տարեվերջին վերեն կհրահանգվե դպրոցներուն, թե ո՞ր դասարանը որքա՞ն թույլ աշակերտ է ունենալու (ճիշտ այնպես ինչպես գյուղերու մեջ կնախասահմանվե կուլակներու թիվը)։ Անանկ որ, ուսումնական տարին ավարտելով, ուսուցիչը չի դներ աշակերտներու առաջադիմության նիշերը և կսպասե Լուսբաժնի հրամանին։ Այս սիստեմը թեև կհակասե իրականությանը, սակայն «պլանաչափություն» կմտցնե գործին մեջ, գաղափար մը, որուն համար հոգին կուտա սա կուսակցությունը։
Ասկե զատ թույլ աշակերտ «ունեցող» ուսուցիչը պարտավոր է ամառը պարապել ու հասցունել։ Բնական է, եթե թողնվեր ուսուցչի կամքին, անոնք բնավ թույլ աշակերտ չպիտի «ունենային»՝ պարապելու վախեն դրդված։
Չէ՛, մի՛ ըսեք, լավ կողմեր շատ ունի աս ռեժիմը։
⁕ Աս ամռան գյուղեն վերադարձին հետերնին հավ մըն են բերեր մերոնք։
Պատուհանես կնայիմ, հարևան թուրքի աքաղաղը խեղճ գեղջկուհիին երեսն անգամ չի ուզեր նայել։
Մի՞թե կենդանիներու մեջ ալ գյուղացի֊քաղաքացի կա․ միևնույն փետուրե կարված զգեստներ, միևնույն երկարությամբ պոչերը ետևնին․․․
Ու մեկեն հանկարծ կմտածեմ։ Եթե հավերն ալ մարդոց նման զգեստցու ձեռք բերելու համար կոոպերատիվի դռան հերթ կայնելու ըլլային՝ թեթև հրում մը շարքի ետևեն՝ ետևի կեցողին կտուցը առաջինին ետևը մտնելով, շղթայվեին պիտի իրար, կազմելով մեկ միացյալ հերթ։
Հետո ալ կմտածեմ։ Ի՜նչ լավ է, որ մարդիկ կտուց չունին։ Երևի Աստված այս անպատեհությունն ի նկատ ունենալով է, որ թռչուններուն փետուր է պարգևեր։
Հապա սոցիալի՞զմը։
Ինչպե՞ս պիտի «սոցիալիզմ» կառուցեն» թռչունները, երբ զրկված են հերթի կենալու հնարավորութենեն․․․
<b>Երկուշաբթի 7.</b> ― Գյուղացին քիլո մը կարագ կծախեր։
― Քիչ մը մազ կա մեջը։ Մազերը ջոկեք՝ հրաշալի կարագ է, ― կըսեր ան մոտեցող հաճախորդուհուն։
― Մազը հանե՞նք, ալ ի՞նչ կմնա մեջը, ― վրա բերավ մեկը։
― Ախպե՛ր ջան, բերածը եթե իբրև բուրդ ծախես ավելի կշահես, քան կարագ, ― ավելցուց մյուսը։
⁕ «Վնասարարությունն» այսպես կըլլա ահա։
Մեր պետական գործարանները այնքան բուրդ չունին, որ ծիտերու ու աղավնիներու բուները կքակեն՝ մեջի բուրդերը օգտագործելու, ասոնք մաքուր բուրդեր կբերեն քաղաք և իբրև յուղ կծախեն․․․
<b>Երեքշաբթի 8.</b> ― Լենինականեն Երևան գալուն, երկաթուղին ժամեր շարունակ տաճկական սահմանագիծը քերելով կանցնե։ Միջակ խոսող կոմունիստ ճառախոսի մը թուքը հեշտությամբ Թուրքիա կրնա ցայտել։ Այնքան մոտիկ է։
Ամեն անգամ այդ ճամբան անցնելուս կզարմանամ ու կապշեմ։
Ինչպե՞ս, այդ ինչպե՞ս կրնան այսքան ազատ ու այսքան բռնակալ երկրներ քով քովի ապրիլ, առանց զիրար հրմշտելու։
Կտեսնեմ Տաճկաստանի դաշտերու մեջ կարածեն ընտանի անասուններ ու կհարցնեմ ինքս ինձի․
― Ծո, մի՞թե ազատ երկրին մեջ ալ անասուն կըլլա։ Երկրի մը մեջ, ուր մամուլի ազատություն կա, ուզածդ կրնաս կարծել առանց բանտարկվելու, այլ կուսակցության պատկանել՝ առանց գնդակահարվելու, ինչո՞ւ անասուն ըլլա։
Չէ՛, Տաճկաստանը լավ առևտրական չե․ ան պետք է իր երկրի բոլոր չորքոտանիներուն երկու ոտքի վրա կանգնեցունե, որ վայելեն քաղաքական ազատությունը, իսկ եթե անասունի կարիք ունի, կրնա ուզածին չափ ներմուծել իր «մեծ հարևանի» երկրեն։
Սահմանին ասդին Ստալինը 150 միլիոն անասուն ունի, որք կերի պակասեն կմենին․․․
⁕ Եթե Թուրքիա իր անասունները լիկվիդացիայի ենթարկե, պոչը այնքան կառատանա, որ մեզ յուրաքանչյուրիս երկուսական պոչ կհասնի։
<b>Չորեքշաբթի 9.</b> ― Մաքսիմ Գորկու անվան դպրոցեն անցնելուս՝ տեսա ուսուցիչը կզբաղվեր թույլ աշակերտներու հետ։
Ուս․ ― Շաքարը ճերմակ բան մըն է, որ ջուրին մեջ կհալե․․․
Աշ․ ― Գիտենք։ Մեր բարբառով ձյուն կըսվե։
Ուս․ ― Ձյունն ուրիշ բան է։ Ձյունի լուծույթը անհամ է, իսկ շաքարինը՝ քաղցր։
Աշ․ ― Ընկե՛ր, «քաղցր» ի՞նչ ըսել է․․․
Ուս․ ― Քաղցրը տեսակ մը համ է․․․ Դուք մեղր տեսե՞ր եք։
Աշ․ ― Ոչ։
Ուս․ ― Չամի՞չ։
Աշ․ ― Ոչ։
Ուս․ ― Թո՞ւզ։
Աշ․ ― Ոչ։
Ուս․ ― Արմա՞վ։
Աշ․ ― Ոչ։
Ուս․ ― Ան ատեն «քաղցրն» տեսակ մը համ է, որ․․․ Հին ատենները, երբ մարդիկ թեյ կխմեյին, շատ ծանոթ գաղափար էր քացրությունը։
Աշ․ ― Թե՞յ։ Թեյի մասին ես լսեր եմ տատիցս։ Հիվանդները միայն կխմեին։
Ուսուցիչը գլուխը հուսահատ կտանե֊կբերե։
Ուս․ ― Տղա՛ք, դժվար է պարապել հետերնիդ, շա՜ը թույլ եք դուք։
Աշ․ ― Ինչպե՞ս թույլ չըլլանք, ընկե՛ր, առտվնե հաց չենք դրեր բերաննիս։
⁕ Այսօր Ռոստովեն հին ընկերներես մեկը եկավ և խնդրեց քանի մը օր ապրիլ մեզ մոտ։
― Խնդրե՜մ, ― պատասխանեցի ես սիրալիր, ― ապրելդ առանձին ծախս չի մեզի, ապրե ինչքան կուզես։ Միայն չխաբես․ ապրելու պատրվակով մտնես տունս ու հանկարծ․․․ մեռնիս։ Ատիկա անազնվություն է ու չեմ ընդուներ։ Մենք աղքատ մարդիկ ենք ու եթե դրամ ունենանք մենք ինքներս կմեռնինք․․․
<b>Հինգշաբթի 10.</b> ― Ես երկար կմտածեմ երբեմն ու չեմ կրնար հասկնալ, թե ինչո՞ւ մեկ տարի կանայք իրենց շրջազգեստները կիջեցունեն մինչև ոտքի ճաները, մյուս տարի հանկարծ ծունկներեն ալ վեր կհանեն։ Եթե մարդոց ճաշակին հարմարվել կուզեն, մարդիկ չեն ուզեր, որ կանայք առհասարակ որևէ զգեստ հագնեն։
― Կանա՛յք, վերջնականապես կհայտարարեմ, որ այս է մեր ճաշակը, եթե չեք կրնար գոհացում տալ մեզի, այս թանկ ու կրակ տարին իզուր տեղ մի՛ կարճացունեք ու երկարացրեք շրջասզգեստներդ։ Խեղճ եք, մեղք եք։
⁕ Ննջեցյալներու տերեր, ձեր սիրելիի գերեզմանը փորել տալու ատեն, լավ նայեցեք բոլորտիք չեկիստ թաղված չըլլա, ապա թե ոչ, ձեր սիրելին իր ողջ հանդերձյալ կյանքին մեջ բառ մը չպիտի խոսի․․․ վախեն։
<b>Ուրբաթ 11.</b> ― Թերթավաճառի կրպակ էի մտել այսօր այսօր թերթերը նայելու։ Հաճախորդ մը, մոտենալով 50 կոպեկ տվավ ու 10 օրինակ «Խորհրդային Հայաստան» պահանջեց, ու հետևյալ խոսակցությունը բացվեց մեջերնին։
― Մեկե ավելի չի տրվեր, ― նկատեց խանութի վարիչը։
― Բայց մենք լրագրի պետք ունինք։
― Հիվանդ ունի՞ք տանը։
― Ողջ ընտանյոք փորհարինքով կտառապանեք։
― Թերթը ուրիշ նպատակներու չի գործածվեր։
― Յա, ի՞նչ նպատակի կգործածվե։
― Միայն կարդալու։
― Կարդալո՞ւ, չեմ փորձած։ Կեցիր այսօր տանեմ փորձեմ։
⁕ Անգլիացիք, ֆրանսիացիք ողջ երկրագունդը ճանչնալով, հիմա կաշխատեն արևի, լուսնի ու աստղերու հետ ծանոթանալ, իսկ հոս, Խորհրդային Միության մեջ ապրողներուս համար Անգլիան ու Ֆրանսիան իրենք մոլորակներ են՝ Նեպտունի ու Հրատի չափ հեռավոր ու անծանոթ։
Եվրոպացիք անծանոթները ծանոթանալով են զբաղված, մերոնք ծանոթները անծանոթանալով։
<b>Շաբաթ 12.</b> ― Մեր բակեն մեջ լվացքի չվան ենք կապեր 3-4 տակ, սեփական կարիքներու համար։
Հանրակացարանի բանվորները ամենայն օր կօգտագործեն այդ պարանը փռելով ամեն տեսակ լվացքի շորեր, ու ամեն երթևեկելուն պետք է գլուխդ խոնահես անոնց շապիկին, վարտիքին ու սավաններուն առջև։
― Ի՞նչ խայտառակություն է սա, ― համբերությունս հատած, պոռացի վերջապես ես։
― Է՜, ի՞նչ կպոռաս, ― ձայնեցին չորս կողմե լվացարարները, ասոնք բանվորի շորեր են և ամեն տեղ փռվելու իրավունք ունին։
Տեսա, որ հետները խոսել չեմ կրնար, ըսի փաստաբան մը տեսնեմ, թե դատով կրնա՞մ արգելել։
Փաստաբանը վախցավ իմ մտադրութենես ու բարեկամաբար խորհուրդ տվավ լռել։
― Մենք բանվորական դիկտատուրայի տակ կապրինք, որն օրենքով արտոնված է իր լվացքն ամեն տեղ փռել, ― ըսավ ու ավելցուց․
― Անցուդարձիդ ոչ միայն պիտի խոնարհես անոր չամաշորին առջև, այլև երեսիդ խաչ հանես․․․
⁕ Աստվա՛ծ, կարծեմ դուն Մովսեսին ըսած ես «ինձմե ի զատ ուրիշ Աստված չունենաք»։ Այսօր կհայտարարեմ, որ ինձմե անկախ պատճառներով քեզի պաշտել չեմ կրնար։ Դուն բարկացար Ահարոնի շինած միակ ոսկի հորթին վրա։ Բարկություն ունեիր, թող պահեիր մեզի համար, մենք որ այսօր հորթի փոխարեն ողջ նախիր մը կպաշտենք։
<b>Կիրակի 13.</b> ― Սոցիալիզմը, ինձի կթվի, տաք երկրին մեջ ավելի կհաջողե, քան ցուրտ։ Սոցիալիստական Ռուսաստանն ամենեն շատ հագուստե կնեղվե, վասնզի ցուրտ է իր երկիրը։ Հասարակածային երկրին մեջ՝ մարդիկ միայն քանի մը սանթիմեթր ճոթի պետք ունին ամոթնին ծածկելու համար, իսկ Խորհրդային գործարանները այդքանը միշտ կրնային հայթայթել։ Կամ ամոթի զգացմունքը ի՞նչ տնտեսական ֆակտոր է որ․ դժվարն եկավ, կառավարությունը բոլորին աչքերը կհանե ամոթնին չտեսնելու համար։ Ըսեր եմ չէ՞, կարևորը նպատակն է։ Թող սոցիալիզմին հասնեն մարդիկ, թող կույր ըլլան։ Ավելին։ Կարելի՞ է սոցիալիզմին հասնել առանց կույր ըլլալու։ Կույր ոչ միայն աչքով, այլև մտքով։ Վասնզի չտեսնել մարդու հոգեբանության անհատական կառուցվածքը, սա կնշանակե կույր ըլլալ այն բոլոր զգայարաններով, որով մարդիկ կտեսնեն ու կիմանան։
⁕ Եթե մեր պետությունն ըսե, թե սուտ չեմ խոսեր, գրպանես կհանեմ թղթադրամ ռուբլանոց մը և կըսեմ․
― Հոս գրեր ես՝ «հավասար է ոսկե ռուբլու», մինչդեռ քսանհինգ թուղթը նոր մեկ ոսկի է։ Ուրեմն 25 անգամ սուտ կխոսիս միայն մեկ ռուբլիին մեջ։ Հաշվե՝ քանի՞ միլիարդ փող ես տպեր, այնքան միլիարդ անգամ ստախոս ես։
<b>Երկուշաբթի 14.</b> ― Այսօրվա թերթին մեջ նկարված էին Սարդարապատի այն գեղջկուհիներու պատկերները, որք հարյուր քիլո բամբակ են ժողովեր մեկ օրվա մեջ՝ ի քաջալերություն։
Նկարին մեջ բոլոր կանայք անխտիր, իրենց կամքեն անկախ կժպտան։ Կարծես մեկը հրացանը կրակի պատրաստ բռնած՝ «ժպտա», թե չէ կրակեցի» ըսեր է։
Անպատճառ։ Ու եթե կընդունենք, որ ժպտացնելու համար հրացան է քաշեր խմբագրությունը, ըսել է, թե 100 քիլո բամբակ հավաքելու համար թնդանոթ քաշած պիտի ըլլա ապաքեն․․․
⁕ Հիմա, երբ նորածին մը աշխարհ գալով կճչա՝ կհասկնամ, բայց ես չեմ կրնար բացատրել, թե Ցարի ժամանա՞կն ինչու կսարսափեին կյանքեն։
<b>Երեքշաբթի 15.</b> ― Եթե ճշմարիտ է, որ ամբողջ Ռուսաստանը տափաստան է և ոչ մի քարի կտոր չկա՝ երանի անոնց հացի մեջ քար չկա կնշանակե։ Ճշմարիտ է՝ լեռը գեղեցկություն կուտա երկրին, բայց տեղական ժողովուրդին բերանն ալ ատամ չի ձգեր։
Դիպվածով մը օտար քաղաք ինկած կույր մը ինչպես գերագույն զգուշությամբ կխարխափե գետինը, անանկ ալ մենք ատամներով կխարխափենք մեր ծամած հացը։ Կույրը անդունդե կվախնա, մենք քարաժայռե։
Շատ անգամ կմտածեմ՝ ողջ ատամներս հանեմ պահեմ, ռեժիմը փոխվելուն նոր դնեմ գործածեմ։
Մեր պետությունը քրիստոնյա չըլլալուն, բոլոր իրավունքն ունի հաց ուզողին քար տալու։
⁕ «Խորհրդային Հայաստանի» ճերմակ թերթ մը, երբ ոչինչ կա վրան գրված, արժե քսան կոպեկ, իսկ գրվելեն հետո՝ հինգ կոպեկ։
Մի՞թե լրագրին խոսքը լռելեն չորս անգամ պակաս արժե։
Սողոմոնը, որ կըսեր՝ լռելը հիմար զրույցեն ավելի արժե, ես չէի հավատար․․․
<b>Չորեքշաբթի 16.</b>― Անգրագիտությունը լիկվիդացիայի ենթարկելու նպատակով գյուղերու մեջ բացված են «լիկկայաններ», ուր գրաճանաչության կտրվեն մեծահասակ գյուղացիներ և կանայք։
― Սա տարի մըն է կաշխատեմ, չեմ կրնար հասկցնել, որ «ա»֊ն երեք ատամ ունի, ― կպատմե «լիկկայանի» վարժուհին։ ― «Ա» ըսելով անպատճառ եղան մը կպատկերացնեն իրենց միտքեն մեջ 80֊ամյա սանիկներս։ Իսկ անիծյալ եղանն ալ այդ ետ ինկած գյուղին մեջ երբեք բնական մատներ չունի։ Ոմանց մոտ չորս մատ ունի, ոմանց՝ հինգ կամ երկու։ Իմ կարծիքով, ― կըսե վարժուհին, ― եղանագործ հյուսներն ու տառերու նոր ձև մշակող հանրապետական հանձնաժողովը «ա»֊ին ատամներուն թիվի մասին պետք է ընդհանուր համաձայնության գան։
Եղանին մատներն ալ պետք է երկաթե ըլլան, վասնզի հաճախ փայտե եղաններու ակռաները երեք կըլլան, և առաջին տարին գյուղացին «ա»֊ն ճիշտ կսորվե, բայց երկրորդ ու երրորդ ավարտական տարին թափվելով կմնա մեկ ակոս եղանին վրա, ու գյուղացին, դպրոցն ավարտելով, կյանք կմտնի՝ տանելով իր հետ մեկ ատամանի «ա» մը․․․
⁕ Անցյալ տարի ներկա էի Ջաթղռանի «լիկկայանի» ավարտական հանդեսին։ Նորավարտները նեղություն կքաշեն քիչ մը գրքին գլխիվայրն ու շիտակը որոշելուն վրա։ Եթե վարժուհին ուղիղ ձևով դներ ձեռներնին՝ ջուրի պես կկարդային․․․
<b>Հինգշաբթի 17.</b> ― Այլևս հագնելու շոր չունինք։
Անցյալներ կնկաս հետ նստեցինք և խորհեցանք, թե ի՞նչ պիտի ընենք։ Խնդիրը ծանրակշիռ էր, վասնզի ոչ դրամ ունինք, ոչ ալ կտոր կճարվի։ Վերջեն․
― Կնիկ, ― ըսի, ― քանի կա, կհագնենք մինչև վերջին թելը, ապա տեսնելով, որ տկլոր պիտի մնանք, ընտանյոք հանդերձ ինքնասպան կըլլանք։
Այսօր կինս արցունքոտ աչքերով սենյակս մտավ և հայտնեց, որ այլևս վարտիք չունիմ։
― Ինչպես, վարտիքը մեկե՞ն վար թափվեցավ, ― հարցուցի, ու պաղ քրտինքը մը սկսեց հոսել կռնակիս վրա։
― Վերնամասը քրքրվեր է ամբողջովին։
― Վերնամասը քրքրվեր է՝ վարեն թիզ մը կտրե, վերը կարկատե, քիչ մըն ալ ապրինք։ Չըլլա՞ր։
― Կըլլա՞։
― Ինչո՞ւ չըլլար։ Յա՜, պզտիկ ծակի մը համար ելնենք մեռնի՞նք։ Թիզ մը կարե, վեր կարկատե։ Մաշվեց, թիզ մըն ալ կարե, հետո՝ ևս մեկ թիզ, վերջեն՝ թիզ մըն ալ․․․
― Եթե երկարահասակ մեկն ըլլայիր․․․ ընդամենը երեք թիզ վարտիք ունիս՝ կուզես չորս թիզ կարկատա՞ն հանել։
― Օ՜ֆ, կնիկ։ Վարտիքը կարճ է՝ աջ մասը կտրե, ձախին վրա դիր, հետո ալ ձախ մասը կկտրես աջ ոտքին վրա կդնես, դուն մանևրել ըսածդ չգիտե՞ս։ Կոոպերատիվները ինչպե՞ս մեկ կաղամբի տոլման չորս խանութի մեջ կծախեն։ Վարտիքինը խոնջան է․ խոնջան որ եղավ, մնացյալը հոգ չէ։ Դուն խոնջան ամուր ըրե, կնիկ, տես ես դեռ անով քանի՜ տարի կապրիմ։
Օ՜հ, դեռ որքա՜ն քաղցր է կյանքն ինձ համար, դեռ արքա՜ն չեմ ուզեր մեռնիլ։
⁕ Հայ թագավորը մեռնելուն ըսեր է․
«Ա՜խ, ո՞վ տայր ինձ գծուխն ծխանի և զառավոտն նավասարդի․․․»
Թող ան ինձի զույգ մը շապիկ֊վարտիք տա, ես իրեն ուզածին չափ «ծուխ» և առավոտ տամ․․․
