Changes
/* Գլուխ քսանվեցերորդ */
Ժամը երեքն է։ Լսեց հեռու֊հեռվից եկող մի հռնդյուն, նայեց վերև ու տեսավ ինքնաթիռները։
==Գլուխ քսանյոթերորդ==
Էլ Սորդոն մարտն ընդունում էր բլրի գագաթին։ Դուր չէր գալիս նրան այդ բլուրը, շանկրի տպավորություն էր թողնում վրան։ Բայց այլ ընտրության հնարավորություն չէր ունեցել, և տակավին հեռվից նկատելով այն՝ քառատրոփ սկսել էր սուրալ լանջն ի վեր՝ գնդացիրը ձիու գավակին, փողի ծանրությունն ընկած ազդրի վրա, մի կողմից նռնակների, մյուսից՝ գնդացրի սկավառակների պարկերը կախած։ Էլ Սորդոն արագ֊արագ խթանում էր ձին, իսկ Խոակինն ու Իգնասիոն մերթընդմերթ կանգ էին առնում, կրակում, որպեսզի նա կարողանա գնդացիրը տեղ հասցնել։
Ձյունը դեռ չէր հալվել, ձյունը, որ իրենց կործանման պատճառն էր դարձել։ Ձին խփվեց և երբ կենդանին հևասպառ, թեթևակի ցնցումներով շարունակեց բարձրանալ դեպի գագաթը տանող վերջին հատվածը, ցրքտելով ձյան փայփլուն շիթերը, Սորդոն երասանը գցեց ուսն ու սկսեց քարշ տալ ձին դեպի վեր։ Բարձրանում էր ուժերի ամբողջ լարումով՝ տեղացող գնդակների տարափի տակ, երկու ծանր պարկերն ուսերին։ Երկու ժայռի արանքում բռնեց ձիու բաշն ու արագ, վարպետորեն կրակեց, ձին ընկավ հենց այդտեղ, գլուխը դեպի ստորոտը ու փակեց ժայռերի միջև ընկած տարածությունը։ Սորդոն գնդացիրը տեղավորեց ձիու ետևն ու երկու սկավառակ կրակեց։ Դատարկ պարկուճները թափվում էին ձյան վրա։ Գնդացրի տաքացած փողը նստած էր ձիու մեջքին և այրվող մազի հոտ էր գալիս, և նա կրակում էր յուրաքանչյուր բլուր բարձրացողի վրա, ստիպելով թաքնվել և այդ ամբողջ ժամանակամիջոցում սարսուռ էր զգում թիկունքում, որովհետև չգիտեր, թե ինչ է կատարվում այնտեղ։ Երբ իր հինգ մարդկանցից վերջինն էլ հասավ բլրի գագաթը, սարսուռն անցավ, և կրակելն ընդհատեց, որպեսզի խնայի փամփուշտները։
Երկու ձի խփվել էին բլրի լանջին, երեքը՝ այստեղ, գագաթին։ Երեկ գիշեր միայն երեք ձի էին կարողացել փախցնել, որոնցից մեկն այս առավոտյան փախել էր, երբ հրաձգությունն էր սկսվել ու տղաներից մեկը փորձել էր առանց թամբելու հեծնել։
Գագաթ հասած հինգ հոգուց երեքը վիրավոր էին։ Սորդոյի մի վերքը սրունքի ձկնամկանի վրա էր, երկուսը ձախ թևին էին։ Արյունահոսությունը դադարել էր, թևի մի վերքը շատ էր ցավում։ Ծարավից տանջվում էր։ Մի անտանելի գլխացավ էր բռնել ու, սպասելով ինքնաթիռներին, իսպանական մի կատակ հիշեց․ «Hay que tomar la muerte como si fuera aspirina», որ նշանակում էր՝ «Ասպիրինի պես կընդունես մահը»։ Բայց բարձրաձայն չասաց այդ կատակը։ Քմծիծաղեց տանջող գլխացավից ու ամեն մի շարժումից ներսը տակնուվրա անող թևի վերքի ցավից կնճռոտվելով և նայեց շուրջը՝ խմբից ետ մնացած տղաներին։
Հինգ հոգի էին, դիրքավորվել էին հինգթևանի աստղի նմանությամբ։ Ծնկներով ու ձեռքերով փորում էին գետինը, հողից ու քարերից թմբիկներ սարքում, որպեսզի գլուխն ու ուսերը պատսպարեն։ Երբ ամեն մեկն իր թմբիկը պատրաստել էր, սկսեցին դրանց արանքներում քարեր ու հող լցնել։ Տասնութամյա Խոակինը պողպատյա մի սաղավարտ էր ձեռք գցել, դրանով փորում էր ու հողը փոխանցում մյուսներին։
Սաղավարտը ձեռք էր բերել գնացքի պայթեցման ժամանակ։ Փամփուշտից առաջացած ծակ կար վրան, նրան միշտ ձեռ էին առել, որ դեն չի գցում այն։ Բայց նա մուրճով հարթեցրել էր ծակի շուրջ գոյացած սուր ցցվածքները, ծակի մեջ փայտ խրել և սաղավարտի հարթությամբ կտրել էր այն։
Երբ հրաձգությունը սկսվեց, նա այնպիսի թափով սաղավարտը քաշեց գլխին, որ թվաց, թե կաթսայով հարվածեցին գանգին։ Ձին խփվեց և Խոակինը վազեց շնչակտուր, ոտներն հազիվ քարշ տալով, բերանը չորացած, գնդակների տարափի, սուլոցի, պայթյունների տակ, իսկ սաղավարտն ահավոր ծանրությամբ ճնշում էր գլխին ու երկաթյա շիկացած օղակի նման սեղմում ճակատը։ Բայց նա չհանեց այն ու դեն չգցեց։ Հիմա դրանով փորում էր, փորում էր մեքենայի նման՝ անդուլ ու միալար։ Դեռ չէր վիրավորվել։
― Վերջապես մի բանի ծառայեց, ― ասաց Սորդոն իր թավ, խռպոտ ձայնով։
― Resistir y fortificar es vencer, ― ասաց Խոակինը թուքը բերանի մեջ ավելի շուտ վախից, քան մարտի ժամանակ սովորաբար զգացվող ծարավից չորացած։ Կոմունիստական կուսակցության լոզունգներից էր և նշանակում էր՝ դիմադրիր ու ամրություն ստեղծիր, և կհաղթես։
Սորդոն նայեց շուրջը, զառիթափին, որտեղից մի ձիավոր, գլաքարի ետևը թաք մտած, պատրաստվում էր կրակելու։ Սորդոն շատ էր սիրում տղային, բայց այս պահին լոզունգներ լսելու տրամադրություն չուներ։
― Ի՞նչ ասացիր, ― հարցրեց մեկը, թողնելով խրամատավորման աշխատանքը։ Նա պառկած էր երեսնիվայր, կզակը գետնին, և ձեռքերով մի քար էր տեղավորում։ Խոակինը, առանց մի պահ իսկ դադարեցնելու փորելը, պատանու առնականացող ձայնով կրկնեց լոզունգը։
― Վերջին բառն ի՞նչ էր, ― հարցրեց նույն պարտիզանը կզակը գետնին հպած։
― Vencer, ― ասաց տղան։ ― Կհաղթես։
― Mierda,<ref>Կղկղանք (իսպ․)։</ref> ― ասաց կզակը գետնին հպած պարտիզանը։
― Բայց մի լոզունգ կա, որ ավելի հարմար է այս պարագայի համար, ― ասաց Խոակինը, թալիսմանների նման մեջտեղ հանելով դրանք։ ― Պասիոնարիան ասում է՝ ավելի լավ է կանգնած մեռնել, քան ծնկաչոք ապրել։
― Դարձյալ mierda, ― ասաց նույն պարտիզանը, իսկ մի ուրիշը նրա թիկունքից ավելացրեց։ ― Մենք ոչ թե ծնկաչոք ենք, այլ փորի վրա։
― Լսի՛ր, դո՛ւ, կոմունիստ։ Գիտե՞ս, որ քո Պասիոնարիան քո տարիքի տղա ունի, որը պատերազմի սկզբից մինչև օրս Ռուսաստանում է։
― Սուտ է, ― ասաց Խոակինը։
― Que va, սուտ է, ― ասաց մյուսը։ ― Այն տարօրինակ անունով դինամիտավորն է ինձ ասել։ Նա էլ ձեր կուսակցությունից էր։ Ինչո՞ւ պետք է ստեր։
― Սուտ է, ― ասաց Խոակինը։ ― Պասիոնարիան այդպիսի բան չէր անի, նա իր տղային Ռուսաստանում չէր թաքցնի, երբ այստեղ կռիվ է։
― Ես կուզեի Ռուսաստանում լինել, ― ասաց Սորդոյի տղաներից մեկը։ ― Քո այդ Պասիոնարիան ինձ Ռուսաստան չի՞ ուղարկի հիմա, կոմունիստ։
― Եթե դու այդքան հավատում ես քո Պասիոնարիային, մի բան արա՝ թող գա մեզ այստեղից պրծացնի, ― ասաց վիրակապած ազդրով մի պարտիզան։
― Ֆաշիստները ուր որ է կանեն դա, ― ասաց կզակը գետնին հպած մարդը։
― Այդպես մի՛ խոսիր, ― ասաց Խոակինը։
― Շրթունքներիդ վրայից մորդ կրծքի կաթը սրբիր ու ինձ հող տուր քո այդ սաղավարտով, ― ասաց կզակը գետնին մարդը։ ― Մեզնից ոչ մեկն այսօր արևի մայր մտնելը չի տեսնի։
Էլ Սորդոն մտածում էր․ այս բլուրը ոնց որ շանկր լինի։ Կամ էլ դեռատի աղջկա կուրծք, հարթ պտուկով։ Կամ էլ հրաբխի խառնարան։ Դու հրաբուխ չես տեսել, մտածեց նա։ Ոչ էլ երբևէ կտեսնես։ Իսկ այս բլուրը շանկրի է նման։ Հրաբուխն հանգիստ թող։ Հրաբխի մասին մտածելն արդեն ուշ է։
Ձիու վզակոթի վրայով շատ զգուշորեն նայեց շուրջը, ներքևից, մի գլաքարի ետևից գնդացիրն սկսեց կրակել, նա լսում էր ձիու մարմնի մեջ խրվող փամփուշտների ձայնը։ Սորդոն սողալով անցավ ձիու և ժայռի արանքում գոյացած բացվածքի դիմացն ու շարունակեց նայել այդտեղից։ Իրենից մի փոքր ներքև, զառիթափի վրա երեք դիակ կար։ Դրանք ընկել էին, երբ ֆաշիստների գնդացրի կրակի ծածկույթի տակ փորձել էին գրավել բարձունքը, բայց Սորդոն ու մյուսները նռնակներով և կրակոցներով ետ էին մղել գրոհը։ Բլրի գագաթի մյուս կողմում էլ դիակներ կային, բայց այդտեղից չէին երևում։ Չորսբոլորը բաց էր, հնարավոր չէր ինչ֊որ բանի ետևում պատսպարվելով հասնել գագաթը, և Սորդոն գիտեր, որ քանի իր չորս տղաները կենդանի են ու զինամթերքը չի վերջացել, չեն կարող իրեն դուրս մղել այդտեղից, եթե, անշուշտ, ականանետ չբերեն։ Չգիտեր, գուցե գնացել են Լա Գրանխայից ականանետ բերելու։ Գուցեև ոչ, բայց շատ շուտով, և նա կարող էր հաստատորեն ասել դա, ինքնաթիռները կգան, որովհետև իրենց գլխավերևում հետախույզ ինքնաթռի թռիչքից հետո արդեն չորս ժամ էր անցել։
Այս բոլորը իսկապես որ շանկրի նման է, մտածեց Սորդոն, մենք էլ դրա ամենաթարախային մասն ենք։ Բայց լավ կոտորեցինք դրանց, երբ հիմարաբար փորձեցին գրոհով գրավել բարձունքը։ Տեսնես ինչի՞ վրա էին հույսները դրել։ Երևի իրենց նորագույն զենքերի՞։ Գլուխներն հակած վազելով բարձրացող զինվորներին գրոհի տանող երիտասարդ սպան սպանվել էր, երբ զառիթափով գլորված իր նռնակը պայթել էր։ Նռնակի պայթյունից առաջացած թնդյունի և դեղին ծխի մեջ Սորդոն տեսել էր փուլ եկած սպային, որն հիմա պառկել էր այդտեղ՝ հնացած շորերի ծանր ծրարի նման, որից այս կողմ ոչ ոքի չհաջողվեց անցնել։ Սորդոն նայեց այդ դիակին, հետո ավելի ցած՝ մյուս ընկածներին։
Քաջ մարդիկ են, բայց հիմար են, մտածեց նա։ Սակայն երևի արդեն գիտակցեցին, որ իմաստ չունի գրոհելը մինչև ինքնաթիռների գալը կամ ականանետ բերելը։ Հենց ականանետը բերեցին, վերջ։ Բայց լավ է ականանետ լինի, ավելի բնական է, քան ինքնաթիռը։ Երբ մտածեց, որ կարող են ինքնաթիռներ գալ, այնպիսի մի զգացողություն ունեցավ, կարծես մերկացած կանգնել էր բլրի գագաթին, և ոչ միայն հագուստներն էին հանված, այլև մաշկն էին քերթել։ Հազիվ թե մեկն ու մեկն իրեն ավելի մերկ զգա, քան ես եմ զգում, մտածեց նա։ Մաշկած նապաստակը, եթե ինձ հետ համեմատես, արջի մորթի հագած կթվա։ Բայց ինչո՞ւ պիտի ինքնաթիռներ գան։ Ականանետով էլ կարող են հեշտությամբ մեր վերջը տալ։ Բայց շատ են պարծենում իրենց ինքնաթիռներով, այնպես որ հավանական է բերել տան։ Ոնց որ իրենց ավտոմատ հրացաններով պարծենալով այդպիսի հիմար գրոհ ձեռնարկեցին։ Բայց անկասկած ուղարկած կլինեն մեկին, որպեսզի ականանետ բերեն։
Տղաներից մեկը կրակեց։ Հետո քաշեց փակաղակն ու շտապ մեկ էլ կրակեց։
― Փամփուշները խնայիր, ― ասաց Սորդոն։
― Պոռնկի ծնունդը սողալով գալիս էր դեպի այդ քարը, ― մատով ցույց տվեց նա։
― Խփեցի՞ր, ― հարցրեց Սորդոն՝ դժվարությամբ շրջելով գլուխը։
― Ոչ, ― ասաց պարտիզանը։ ― Բիճը քարի ետևն անցավ։
― Այդ Պիլարը պոռնիկներից ամենապոռնիկն է, ― ասաց ծնոտը գետնին հպած տղամարդը։ ― Այդ պոռնիկը գիտի, որ մենք այստեղ մեռնում ենք։
― Նա մեզ չի կարող օգնել, ― ասաց Սորդոն՝ առանց գլուխը շրջելու։ Խոսողը նրա առողջ ականջի կողմն էր, և նա լսել էր նրա ասածը։ ― Ի՞նչ կարող է անել։
― Թիկունքից խփի այս քածերին։
― Que va, ― ասաց Սորդոն։ ― Նրանք սփռվել են հիմա բլրի շուրջը։ Պիլարը ո՞նց կարող է թիկունքից գալ։ Հարյուր հիսուն հոգի կլինեն այստեղ։ Հիմա կարող է ավելի էլ լինեն։
― Եթե կարողանանք մինչև մութն ընկնելը դիմանալ, ― ասաց Խոակինը։
― Եթե Ծնունդն էլ Զատկին լինի, ― ասաց ծնոտը գետնին հպած մարդը։
― Եթե մորաքույրդ էլ cojones ունենար, քեռի կլիներ, ― ասաց մեկ ուրիշը։ ― Պասիոնարիայիդ իմաց արա։ Միայն նա կարող է մեզ օգնել։
― Ես չեմ հավատում նրա տղայի մասին ասածներիդ, ― ասաց Խոակինը։ ― Իսկ եթե այնտեղ է, ուրեմն օդաչուություն է սովորում կամ էլ նման մի բան։
― Թաքնվել է, որպեսզի ապահով լինի, ― ասաց նույն մարդը։
― Դիալեկտիկա է ուսումնասիրում։ Քո Պասիոնարիան էլ այնտեղ է եղել։ Լիստերն էլ, Մոդեստոն էլ, ուրիշներն էլ։ Տարօրինակ անունով մարդն ինձ ասաց։
― Թող գնան սովորեն, հետո կվերադառնան ու կօգնեն մեզ, ― ասաց Խոակինը։
― Թող հիմա օգնեն, ― ասաց մեկ ուրիշը։ ― Թող այդ ծծկեր խաբեբաները հիմա օգնեն։ ― Կրակեց ու, ― Me cago en tal: Նորից վրիպեցի, ― ասաց։
― Փամփուշտներդ խնայիր ու այդքան շատ մի խոսիր, թե չէ կծարավես, ― ասաց Սորդոն։ ― Այս բլրի վրա ջուր չկա։
― Վերցրո՛ւ, ― ասաց խոսողն ու շրջվելով հանեց ուսից կախած գինու կաշեշիշը և մեկնեց Սորդոյին։ ― Ողողի՛ր բերանդ, ծերուկ։ Դու շատ ծարաված կլինես, վիրավոր ես։
― Տուր բոլորն էլ թող խմեն, ― ասաց Սորդոն։
― Որ այդպես է, առաջինը ես խմեմ, ― ասաց կաշեշշի տերը, մի լավ ումպ արեց ու փոխանցեց կողքինին։
― Սորդո, ի՞նչ ես կարծում, ինքնաթիռները երն կգան, ― հարցրեց ծնոտը գետնին հպած մարդը։
― Հիմա, ուր որ է, ― ասաց Սորդոն։ ― Պետք է արդեն եկած լինեին։
Ի՞նչ ես կարծում, այս պոռնիկի ծնունդները էլի կգրոհե՞ն։
― Միայն այն դեպքում, եթե ինքնաթիռները չգան։
Նա մտածեց, որ կարիք չկա ականանետի մասին խոսք բացելու։ Երբ որ բերեն, այն ժամանակ էլ թող իմանան։
― Աստված գիտի, թե ինչքան ինքնաթիռ ունեն, երեկ այդ ինչքա՜ն տեսանք։
― Շա՜տ շատ, ― ասաց Սորդոն։ Գլխացավը չէր անցնում, իսկ թևը փայտացել էր, և երբ շարժում էր, անտանելի ցավեր էր զգում։ Առողջ ձեռքով կաշվեշիշը տարավ բերանին, գլուխը բարձրացրեց դեպի ամառնամուտի փայլուն, բարձր, կապույտ երկինքը։ Հիսուներկու տարեկան էր, և հաստատ գիտեր, որ վերջին անգամ է տեսնում այս երկինքը։
Նա մեռնելուց չէր վախենում, նրան ցավ էր պատճառում այն, որ ընկել էր թակարդը և քաշվել էր այս բլրի բարձունքը, որտեղ մեռնելուց բացի ոչինչ կարելի չէ անել։ Եթե կարողանայինք ժամանակին ճեղքած լինել, մտածեց նա։ Եթե կարողանայինք քաշվել հովիտը կամ էլ ճեղքել֊անցնել ճանապարհի կողմը, ամեն ինչ կարգին կլիներ։ Բայց արի տես, որ այս բլրի վրա ենք, այս շանկրի։ Դե հիմա ինչքան կարող ենք, այնքան ժամանակ կօգտվենք այս բլրի հնարավորություններից, առայժմ որ շատ լավ ենք օգտվել։
Եթե նա նույնիսկ իմանար, թե պատմության ընթացքում քանի մարդ մեռնելու համար օգտվել է բլուրների ընձեռած հնարավորությունից, դա մխիթարություն չէր լինի, որովհետև ոչ մեկի համար էլ թեթևացում չէ մեկ ուրիշի նույնպես նման պայմաններում մեռած լինելը, այնպես, ինչպես հենց նոր այրիացած կնոջ վիշտը չի մեղմանում նրանից, որ ուրիշ սիրեցյալ ամուսիններ ևս մահացել են։ Այսպես թե այնպես, վախենաս թե չվախենաս մահից, դժվար է այդ մտքի հետ հաշտվելը։ Սորդոն հաշտվել էր, բայց ոչ հաճույքով, չնայած որ հիսուներկու տարեկան էր, երեք տեղից վիրավորված, իսկ բլուրը շրջապատված էր։
Մտովի ձեռ էր առնում ապրելու իր տենչը, բայց երբ նայում էր կապույտ երկնքին, հեռվում երևացող լեռներին ու խմում գինին, զգում էր, որ չի ուզում մեռնել։ Եթե մարդը պետք է մեռնի, իսկ դա կասկածից վեր է, մտածում էր նա, կարող եմ և մեռնել։ Բայց ատում եմ մահը։
Մեռնելը ոչինչ, ոչինչ չէր առաջացնում մեջը, ոչ մի պատկեր, ոչ իսկ վախ։ Մինչդեռ ապրելը, ապրելը սարալանջին քամուց օրորվող ցորենի անդաստան էր։ Ապրելը երկնքում սավառնող բազե էր։ Փոշով ու մղեղով բռնված կալում կավե կժի սառնորակ ջուր էր։ Ապրելը սրունքներիդ մեջ սեղմված ձիու լանջ էր, ազդրիդ հանգչող հրացան էր, բլուր էր, հովիտ էր, ծառերով եզերված գետակ էր և հովիտներից ու լեռներից դենն ընկած հեռաստաններ էր։
Սորդոն գինու կաշեշիշը վերադարձրեց տիրոջն ու գլխով շնորհակալություն հայտնեց։ Նա կռացավ և թփթփացրեց սպանված ձիու գավակը, այն մասը, որի վրա նստել էր գնդացրի փողը և այրվել։ Այրված ստեների հոտը տակավին զգացվում էր։ Նա հիշեց, թե ինչպես կանգնեցրեց ձիուն այդտեղ, ինչպես էր դողում կենդանին, ինչպես էին սուրում և կտկտում գնդակները՝ թռչելով իրենց վրայով ու կողքերով, իսկ իրենք կարծես վարագուրված լինեին, ինչպես վարպետորեն կրակեց ձիու ականջներն ու աչքերն հատող գծի կենտրոնին։ Հետո, երբ ձին ընկել էր, ինչպես ինքն իրեն գցեց նրա տաք, խոնավ մարմնի ետևը և քաշեց գնդացիրը, որովհետև ֆաշիստները բարձրանում էին իրենց հետքերով։
― Eras mucho caballo, ― ասաց նա, որ նշանակում էր՝ լավ ձի էիր։
Էլ Սորդոն այժմ պառկել էր իր առողջ կողի վրա և նայում էր վերև՝ երկնքին։ Նա պառկել էր դատարկ պարկուճների վրա, գլուխը պաշտպանված էր ժայռով, իսկ մարմինը՝ ձիու դիակով։ Վիրավոր ոտն ու ձեռը փայտացել էին և շատ ուժեղ ցավում էին, հոգնածությունից չէր ուզում շարժվել։
― Այդ ի՞նչ է կատարվում քեզ հետ, ծերուկ, ― հարցրեց կողքինը։
― Ոչինչ։ Մի փոքր հանգստանում եմ։
― Քնի՛ր, ― ասաց նույն մարդը։ ― Կզարթնեցնեն, երբ կսկսեն գալ։
Հենց այդ պահին զառիթափի ներքևից մեկը բղավեց․
― Լսե՛ք, բանդիտներ, ― ձայնը գալիս էր ժայռի ետևից, որտեղ զետեղված էր իրենց առավել մոտ գտնվող գնդացիրը։ ― Հանձնվե՛ք քանի դեռ ինքնաթիռները կտոր֊կտոր չեն արել ձեզ։
― Ի՞նչ է ասում, ― հարցրեց Սորդոն։ Խոակինը կրկնեց։ Սորդոն սողալով նորից մոտեցավ գնդացրին։
― Գուցե ինքնաթիռները չգան, ― ասաց նա։ Մի՛ պատասխանեք, ոչ էլ կրակեք։ Գուցե նորից փորձեն գրոհել։
― Իսկ եթե մի փոքր հայհոյե՞նք, ― հարցրեց պարտիզանը, որը Խոակինին Պասիոնարիայի որդու մասին էր ասել։
― Կարիք չկա, ― ասաց Սորդոն։ Մեծ ատրճանակդ տուր ինձ։ Ո՞վ մեծ ատրճանակ ունի։
― Ահա։
― Տուր։ ― Սորդոն կանգնեց ծնկների վրա, վերցրեց ինը միլիմետրանոց «Ստարը» և կրակեց գետնին, սպանված ձիու կողքին և սպասեց, հետո տարբեր ընդմիջումներով, ևս չորս անգամ կրակեց։ Սպասեց, հաշվեց մինչև վաթսուն ու վերջին անգամ կրակեց սպանված ձիու մարմնին։ Քմծիծաղեց և ատրճանակը ետ տվեց տիրոջը։
― Փամփուշտ լցրու, ― ասաց շշնջալով, ― ու բոլորդ էլ լռեք, ոչ մեկը չկրակի։
― Bandidos! ― գոռաց ժայռի ետևի մարդը։
Բլրի գագաթից ոչ ոք ոչինչ չպատասխանեց։
― Bandidos! Հանձնվե՛ք, քանի դեռ հազար կտոր չենք արել։
― Կտցում են, ― ուրախ շշնջաց Սորդոն։
Նա ուշադիր հետևում էր։ Մի մարդ գլուխը բարձրացրեց ժայռերի ետևից։ Բլրի գագաթից ոչ մի կրակոց չեղավ, և մարդը նորից գլուխը ետ քաշեց։ Սորդոն ուշադիր հետևում էր ու սպասում, բայց ոչ մի ուրիշ բան տեղի չունեցավ։ Սորդոն նայեց տղաներին, բոլորն էլ իրենց դիրքերից հետևում էին, թե ինչ է կատարվում զառիթափի վրա։ Երբ տղաները նկատեցին, որ նա նայում էր իրենց, գլուխները տարուբերեցին։
― Ոչ մեկդ չշարժվեք, ― շշնջաց նա։
― Պոռնիկի ծնունդներ, ― լսվեց նորից ժայռերի ետևից։
― Կարմիր խոզեր։ Ծնողապիղծներ։
Սորդոն քմծիծաղեց։ Առողջ ականջը շրջել էր ձայնի կողմն ու լսում էր հայհոյանքները։ Սա ասպիրինից լավ է, մտածեց նա։ Տեսնես քանիսին կփռենք։ Կարո՞ղ են այդքան հիմար լինել։
Ձայնը նորից լռեց և երեք րոպե ոչինչ չէր լսվում ու ոչ մի շարժում չէր նկատվում։ Հետո հարյուր յարդ իրենցից ցած գտնվող գլաքարի ետևից սնայպերը բարձրացավ ու կրակեց։ Գնդակը կպավ մի ժայռաբեկորի և սուր վզզոցով թռավ մի կողմ։ Հետո Սորդոն տեսավ, որ կռացած, գրեթե երկու տակ եղած մի մարդ ժայռերի ետևից, որտեղ գնդացիրն էր զետեղված դուրս թռավ և իրեն գցեց գլաքարի ետևը, սնայպերի մոտ և անհետացավ։
Սորդոն նայեց շուրջբոլորը։ Նշաններով իրեն հասկացրին, որ բլրալանջի մյուս կողմերում շարժում չի նկատվում։ Սորդոն ուրախ ժպտաց ու գլուխը շարժեց։ Սա տասն անգամ ավելի լավ է, քան ասպիրինը, մտածեց նա և սպասեց, և այնքան երջանիկ էր, որքան կարող է լինել միայն որսին սպասող որսորդը։
Ներքևում գնդացրի մոտից գլաքարի ետևն եկած մարդը խոսում էր սնայպերի հետ։
― Դու հավատո՞ւմ ես դրան։
― Չգիտեմ, ― ասաց սնայպերը։
― Տրամաբանական է, ― ասաց մարդը, որն սպա էր և այդ զորամասի հրամանատարը։ ― Պաշարված են։ Նրանց միայն մեռնել է մնում։
Սնայպերը չպատասխանեց։
― Ի՞նչ ես կարծում, ― հարցրեց սպան։
― Ոչինչ, ― ասաց սնայպերը։
― Կրակոցներից հետո որևէ շարժում նկատե՞լ ես։
― Ոչ մի։
Սպան նայեց թևի ժամացույցին։ Ժամը երեքից տասը րոպե էր պակաս։
― Ինքնաթիռները պետք է գային մի ժամ առաջ, ― ասաց նա։ Այդ պահին մի ուրիշ սպա էլ իրեն գցեց գլաքարի ետևը։ Սնայպերը մի կողմ քաշվեց, որպեսզի նրան էլ տեղ անի։
― Լսի՛ր, Պակո, ― ասաց առաջին սպան։ ― Քեզ ի՞նչ է թվում։
Երկրորդ սպան հևում էր գնդացրի մոտից մինչև գլաքարը բլրալանջն ի վեր վազելուց։
― Ես կարծում եմ, որ սա ծուղակ է, ― ասաց նա։
― Իսկ եթե չէ՞։ Պատկերացնո՞ւմ ես, թե ինչպիսի ծիծաղելի վիճակում կլինենք մենք մեռած մարդկանց պաշարած պառկած սպասելով։
― Մենք արդեն ծիծաղելիից ավելի վատ բան արեցինք, հենց քիչ առաջ, ― ասաց երկրորդ սպան։ ― Նայիր զառիթափին։
Նա նայեց վերև, զառիթափին և տեսավ բլրի գագաթի մոտ փռված դիակները։ Այդտեղից երևում էին բարձունքի ժայռերը, Սորդոյի ձիու մարմինն ու դեպի իրենց ցցված սմբակները, նոր փորված հողի կույտերը։
― Ականանետից լուր չկա՞, ― հարցրեց երկրորդ սպան։
― Մի ժամից կլինեն այստեղ։ Եթե ոչ ավելի շուտ։
― Ուրեմն սպասիր ականանետերին։ Ինչ հիմարություն որ արեցինք, արդեն բավական է։
― Bandidos, ― գոռաց հանկարծ առաջին սպան՝ կանգնելով ոտքերի վրա և գլուխը դուրս հանելով գլաքարի հետևից․ այդ դիրքում նրան բլրի գագաթը ավելի մոտիկ թվաց։ ― Կարմիր խոզե՛ր։ Վախկոտնե՛ր։
Երկրորդ սպան նայեց սնայպերին և գլուխը տարուբերեց։ Սնայպերը շրթունքները սեղմած նայեց շուրջը։
Առաջին սպան շարունակում էր կանգնած մնալ այդպես՝ գլուխը գլաքարից բարձր պահած, դողացող ձեռքը ատրճանակի կոթին։ Հայհոյանքներ էր տեղում դեպի բլրի գագաթը։ Ոչինչ տեղի չունեցավ։ Եվ նա դուրս եկավ գլաքարի ետևից ու ամբողջ հասակով մեկ կանգնած բաց տարածությունում նայեց բլրի գագաթին։
― Կրակե՛ք, վախկոտնե՛ր, եթե կենդանի եք, ― գոռաց նա։ ― Կրակե՛ք, ես չեմ վախենում կարմիրներից, ինչքան էլ շատ գաք պոռնիկների պոռնիկի փորից։
Վերջին հայհոյանքը բավական երկար էր, և սպայի երեսը գոռոցից կարմրել էր, երակները ուռել էին։
Երկրորդ սպան, որը նիհար, արևառ դեմքով, հանդարտ աչքերով, բարակ ու երկարավուն շրթներով, մազակալած փոս ընկած այտերով մի մարդ էր, նորից տարուբերեց գլուխը։ Այդ գոռացող սպան էր, որ սրանից քիչ առաջ հրամայել էր գրոհով առնել բլուրը։ Երիտասարդ լեյտենանտը, որն սպանված ընկել էր զառիթափի վրա, այս լեյտենանտի՝ Պակո Բեռենդոյի ամենալավ ընկերն էր եղել։ Սա հիմա լսում էր կապիտանին, որը բացահայտ մոլուցքի մեջ բղավոցով հայհոյում էր։
― Դրանք իմ քրոջն ու մորը գնդակահարած խոզերն են, ― ասաց կապիտանը։ Նա կարմրադեմ էր, խարտյաշ, անգլիական բեղերով և աչքերն ինչ֊որ տարօրինակ էին՝ բաց կապույտ, թարթիչները նույնպես բաց գույնի էին, և երբ նայում էիր աչքերին, թվում էր, թե անվերջ շարժվում են։ ― Կարմինե՛ր, ― գոռաց նա նորից, ― վախկոտնե՛ր, ― և դարձյալ սկսեց իր հայհոյանքները։
Նա հիմա բոլորովին ազատ֊համարձակ կանգնել էր բաց տարածությունում և, ուշադիր նշան բռնելով ատրճանակից, կրակում էր բլրի գագաթին երևացող միակ թիրախին՝ Սորդոյի ձիու դիակին։ Գնդակն ընկավ ձիուց տասնհինգ յարդ ցած և հողի փշուրներ ժայթքեցրեց։ Կապիտանը նորից կրակեց։ Գնդակը կպավ ժայռին ու մի կողմ թռավ։
Կապիտանը կանգնել էր այդտեղ ու նայում էր բլրի գագաթին։ Լեյտենանտ Բեռենդոն նայում էր գագաթի մոտ ընկած մյուս լեյտենանտի դիակին։ Սնայպերը նայում էր առաջը՝ ոտների տակի հողին։ Հետո հայացքը բարձրացրեց և նայեց կապիտանին։
― Այնտեղ կենդանի մարդ չկա, ― ասաց կապիտանը։ ― Է՛յ, դո՛ւ, ― ասաց նա սնայպերին։ ― Գնա՛ ստուգիր։
Սնայպերը հայացքն իջեցրեց։ Ոչ մի պատասխան չտվեց։
― Չլսեցի՞ր, ― գոռաց կապիտանը։
― Ճիշտ այդպես, իմ կապիտան, ― ասաց սնայպերը առանց նայելու նրան։
― Ուրեմն վեր կաց ու գնա, ― ասաց կապիտանը՝ ատրճանակը դեռևս ձեռքին։ ― Լսեցի՞ր։
― Ճիշտ այդպես, իմ կապիտան։
― Հապա ինչո՞ւ չես գնում։
― Չեմ ուզում, իմ կապիտան։
― Չես ուզո՞ւմ։ ― Կապիտանն ատրճանակի փողը դեմ արեց սնայպերի կողին։ ― Դու չե՞ս ուզում։
― Վախենում եմ, իմ կապիտան, ― արժանապատվությամբ պատասխանեց զինվորը։
Լեյտենանտ Բեռենդոն, երբ տեսավ կապիտանի դեմքն ու նրա արտասովոր աչքերը, մտածեց, որ նա կգնդակահարի զինվորին։
― Կապիտան Մորա, ― ասաց նա։
― Լեյտենանտ Բեռենդո՞։
― Հնարավոր է, որ զինվորն իրավացի է։
― Այսինքն ինչպե՞ս, իրավացի է, որ ասում է, թե վախենո՞ւմ է։ Իրավացի է, որ ասում է, թե չի ուզո՞ւմ կատարել հրամանը։
― Ոչ։ Նա իրավացի է, որ սա ծուղակ է։
― Մեռած են, բոլորն էլ, ― ասաց կապիտանը։ ― Ասում եմ բոլորն էլ մեռած են, լսեցի՞ր։
― Դուք նկատի ունեք զառիթափի վրա ընկած մեր ընկերների՞ն, ― հարցրեց Բեռենդոն։ ― Այդ դեպքում ես համաձայն եմ ձեզ հետ։
― Պակո՛, ― ասաց կապիտանը։ ― Խելք հավաքիր։ Ի՞նչ է, կարծում ես, թե միայն դո՞ւ էիր սիրում Խուլիանին։ Ես քեզ ասում եմ, որ կարմիրները մեռած են։ Տե՛ս։
Նա ձեռքերը դրեց գլաքարին, ձգվեց ամբողջ մարմնով․ և հասակով մեկ կանգնած գրանիտի բարձունքին՝ թևերը թափ տալով սկսեց գոռալ․
― Դե կրակե՛ք, խփե՛ք, սպանե՛ք ինձ։
Բլրի գագաթին, պառկած սպանված ձիու ետևը՝ Սորդոն քմծիծաղում էր։
Այ թե մարդիկ են, մտածեց նա։ Ծիծաղեց, բայց և փորձեց զսպել ծիծաղը, որովհետև ցնցումից թևը ցավում էր։
― Կարմիրներ, ― լսվում էր ներքևից եկող բղավոցը։ ― Կարմիր սրիկաներ։ Կրակեք։ Սպանե՛ք ինձ։
Սորդոն, զսպված ծիծաղից ուսերը ցնցելով, ձիու գավակի և ժայռի կողքի բացվածքի միջով նայում էր գլաքարի վրա բարձրացած թևերը թափահարող կապիտանին։ Գլաքարի մի կողմում կանգնած էր լեյտենանտը, մյուսում՝ սնայպերը։ Առանց հայացքը կտրելու նրանցից, Սորդոն ուրախ ճոճում էր գլուխը։
― Կրակե՛ք վրաս, ― ցածրաձայն ասաց ինքն իրեն։ ― Սպանե՛ք ինձ։ ― Զսպված ծիծաղից ուսերն ուժեղ ցնցվեցին և թևի ցավը սաստկացավ, իսկ գլուխը թվում էր, թե պայթելու է։ Բայց ծիծաղը չէր կարողանում պահել։
Կապիտան Մորան իջավ գլաքարից։
― Հիմա հավատացի՞ր ինձ, Պակո, ― հարցրեց նա լեյտենանտ Բեռենդոյին։
― Ոչ, ― ասաց լեյտենանտ Բեռենդոն։
― Cojones, ― ասաց կապիտանը։ ― Այդ ինչ ապուշներ ու վախկոտներ են կողքիս։
Սնայպերը նոիրց ծվարել էր գլաքարի ետևը, լեյտենանտը պպզել էր նրա կողքին։
Գլաքարի կողքին կանգնած կապիտանը նորից սկսեց հայհոյանքներ տեղալ բլրի գագաթի կողմը։ Ոչ մի լեզու այնքան հայհոյանք չունի, ինչքան իսպաներենը։ Անգլերեն բոլոր հայհոյախոսությունների համարժեքները իսպաներենում կան, բացի այդ, կան նաև այնպիսի բառեր ու արտահայտություններ, որոնք օգտագործվում են միայն այն երկրներում, որտեղ աստվածանարգությունն ու խստակրոնությունը խաղաղ գոյակցում են։ Լեյտենանտ Բեռենդոն շատ բարեպաշտ կաթոլիկ էր։ Սնայպերը նույնպես։ Երկուսն էլ Նավառայից էին, երկուսն էլ կառլիստներ և, երբ բարկացած էին լինում, և՛ հայհոյում էին, և՛ աստվածանարգում, բայց դա մեղք էին համարում և կանոնավորապես գնում էին ու խոստովանում։
Հիմա, երբ ծվարած գլաքարի ետևը, նրանք նայում էին կապիտանին ու լսում նրա բղավոցը, երկուսն էլ ջանում էին իրենց հեռու պահել և՛ նրանից, և՛ նրա խոսքերից։ Նրանք չէին ցանկանում այդպիսի խոսքերով մեղքի տակ մտնել, այն էլ այնպիսի մի օր, որ կարող էր իրենց մահվան օրը լինել։ Նման խոսքերը դժբախտություն կարող են բերել, մտածեց սնայպերը։ Սուրբ կույսի մասին այդպիսի խոսքեր ասելը վատ նշան էր։ Սրա բերանը ավելի կեղտոտ է, քան կարմիրներինը։
Խուլիանն սպանվեց, մտածում էր լեյտենանտ Բեռենդոն, և այսպիսի օրով ահա պառկած է զառիթափի վրա։ Իսկ այս կեղտոտ բերանը կանգնել է այստեղ ու իր աստվածանարգություններով նոր ու նոր դժբախտություններ է ուզում բերել։
Կապիտանն այդ պահին դադարեցրեց իր բղավոցն ու շրջվեց Բեռենդոյի կողմը։ Նրա աչքերն ավելի քան երբևէ տարօրինակ էին։
― Պակո՛, ― ուրախ ասաց նա, ― հիմա դու և ես կգնանք վերև։
― Ես չեմ գնա։
― Ի՞նչ, ― կապիտանը նորից հանեց ատրճանակը։
Ատում եմ այս ատրճանակ թափահարողներին, մտածում էր Բեռենդոն։ Առանց ատրճանակ թափ տալու ոչ միայն հրաման չեն կարող արձակել։ Երևի երբ զուգարան են գնում, ատրճանակը փորներին դեմ են անում, որպեսզի դուրս գան։
― Եթե հրամայեք, կգնամ։ Բայց կբողոքեմ, ― ասաց լեյտենանտ Բեռենդոն կապիտանին։
― Որ այդպես է, ես մենակ կգնամ, ― ասաց կապիտանը։ ― Վախկոտության այս գարշահոտին այլևս հնարավոր չէ դիմանալ։
Աջ ձեռքում ատրճանակը բռնած՝ հաստատուն քայլերով նա սկսեց բարձրանալ բլրի լանջն ի վեր։ Բեռենդոն ու սնայպերը հայացքով հետևում էին նրան։ Պատսպարվելու ոչ մի փորձ չէր անում, նայում էր ուղիղ դիմացը՝ ժայռերին, սպանված ձիուն, բլրի գագաթի թարմ հողակույտերին։
Էլ Սորդոն պառկել էր ձիու ետևը և ժայռի կողքով նայում էր քայլ առ քայլ բարձրացող կապիտանին։
Միայն մի հոգի, մտածեց նա։ Միայն մի հոգի ենք փռելու։ Բայց դրա խոսելուց այնպես է երևում, որ caza mayor<ref>Խոշոր գազան (իսպ․)։</ref> է։ Տե՛ս, ոնց է քայլում։ Տե՛ս ինչ կենդանի է։ Տե՛ս ոնց է բարձրանում։ Սա ինձ համար է։ Սրան ես կվերցնեմ ինձ հետ ճանապարհորդելու։ Սա էլ իմ ուղևորությունից է կատարելու։ Արի՛, ընկեր ուղևոր։ Բարձրացի՛ր։ Արի ուղիղ այստեղ։ Արի՛, քեզ այնպե՜ս դիմավորենք։ Արի՛։ Քայլի՛ր։ Մի՛ դանդաղիր։ Արի ուղիղ այստեղ։ Արի ոնց որ գալիս ես։ Կանգ չառնես, չնայես նրանց։ Այդպես։ Ցած մի՛ նայիր։ Այդպես, աչքերդ ուղիղ առաջ, այդպես արի՛։ Տես է, բեղեր էլ ունի։ Սրան ի՞նչ կասես։ Ընկեր ուղևորը բեղեր էլ ունի։ Կապիտան է։ Դրա թևքի քուղերը տես։ Ասում էի, չէ՞, որ caza mayor է։ Ingles֊ի է նման։ Աչքերն էլ բաց կապույտ են։ Բաց կապույտ և տարօրինակ։ Բաց կապույտ ու հա խաղում են։ Մոտեցի՛ր։ Ավելի մոտեցի՛ր։ Այդպես, ընկեր ուղևոր։ Ա՛ռ քեզ, ընկեր ուղևոր։ Նա կամացուկ քաշեց գնդացրի ձգանը, երեք հետադարձ հարված զգաց ուսին, ինչպես լինում է առհասարակ եռոտանու վրա ամրացված ձեռքի գնդացիրներից կրակելիս։
Կապիտանը երեսնիվայր փռվեց բլրի լանջին։ Ձախ թևը մնացել էր տակը։ Աջը, ատրճանակը բռնած, ձգվել էր առաջ։ Բլրի ստորոտից սկսել էի կրակ տեղալ դեպի գագաթը։
Պպզած գլաքարի ետևը, լեյտենանտ Բեռենդոն մտածում էր, թե ինչպես է գնդակների տակով կտրել֊անցնելու բաց տարածությունը, մեկ էլ բլրի գագաթից լսեց Սորդոյի խուլ ու խռպոտ ձայնը։
― Bandidos, ― լսվում էր վերևից։ ― Bandidos: Խփե՛ք ինձ։ Սպանե՛ք ինձ։
Բլրի գագաթին, պառկած գնդացրի ետևը, Սորդոն այնպես էր ծիծաղում, որ կուրծքը ցավում էր, թվում էր ուր որ է գլուխը ցավից կպայթի։
― Bandidos, ― ուրախ գոռաց նա նորից։ ― Սպանե՛ք ինձ, bandidos: Հետո ուրախ թափ տվեց գլուխը։ Մեզ հետ ուղևորության մեկնողների մի լավ խումբ հավաքեցինք արդեն, մտածեց նա։
Նա հիմա փորձելու էր գնդացրի կրակով մյուս սպային էլ վերջ տալ, հենց որ նա դուրս գար գլաքարի ետևից։ Վաղ թե ուշ դուրս էր գալու։ Սորդոն գիտեր, որ նա այդտեղից հրամաններ արձակել չի կարող, այնպես որ նրա վերջն էլ տալու լավ հնարավորություն կա։
Այդ պահին գագաթում գտնվողները լսեցին ինքնաթիռների աղմուկը։
Էլ Սորդոն չէր լսել։ Նա գնդացիրն ուղղել էր գլաքարի հեռավոր ծայրին ու մտածում էր․ հենց որ տեսնեմ վազում է, պետք է կրակեմ, եթե ուշադիր չլինեմ, կվրիպեմ։ Կարելի է կրակել թիկունքին, երբ վազելիս լինի։ Կարելի է կրակել կողքերը, առաջը։ Կամ էլ թողնել, որ մի քիչ վազի ու կրակել առաջը։ Պիտի փորձեմ կրակի տակ առնել հենց որ քարի ետևից դուրս գա ու պոկվի։ Այդ պահին զգաց, որ մեկը ձեռքով խփեց ուսին, շրջվեց ու տեսավ Խոակինի սարսափից սմքած դեմքը, նա նայեց վերև, ուր որ ցույց էր տալիս տղան, և տեսավ դեպի իրենց կողմը թռչող երեք ինքնաթիռներ։
Հենց այդ ժամանակ լեյտենանտ Բեռենդոն պոկվեց գլաքարի մոտից և գլուխն առաջ հակած արագ վազքով զառիթափով իջավ ցած, ժայռերի ետևը զետեղված գնդացրի մոտ։
Սորդոն նայում էր ինքնաթիռներին և չտեսավ, թե ինչպես հեռացավ լեյտենանտը։
― Օգնիր սա դուրս քաշեմ այստեղից, ― ասաց նա Խոակինին, և տղան ժայռի ու ձիու արանքում սեղմված գնդացիրը դուրս բերեց։ Ինքնաթիռներն անգայթ մոտենում էին։ Գալիս էին իրար ետևից, յուրաքանչյուր վայրկյանի հետ ավելի ու ավելի մեծանում, իսկ աղմուկը սաստկանում էր։
― Պառկե՛ք մեջքներիդ և կրակե՛ք վրաները, ― ասաց Սորդոն։ ― Կրակե՛ք առաջները։
Նա հայացքը չէր կտրում ինքնաթիռներից։
― Cabrones! Hijoa de puta! ― ասաց արագ֊արագ։ ― Իգնասիո, ― ասաց նա։ ― Գնդացիրը հենիր տղայի ուսին։ Դու, ― դարձավ Խոակինին, ― նստիր ու մի շարժվիր։ Կռացիր։ Էլի, չէ, ավելի։
Նա պառկեց մեջքին և նշան բռնեց անգայթ մոտեցող ինքնաթիռներին։
― Իգնասիո, գնդացրի ոտները պահիր։ Գնդացրի ոտները Խոակինի ուսերից կախ էին ընկել, և փողը ցնցվում էր, որովհետև տղան դողում էր ինքնաթիռների ուժեղացող աղմուկը լսելով։
Փորի վրա պառկած և ինքնաթիռների ընթացքին հետևելու համար գլուխը բարձրացնելով Իգնասիոն երկու ձեռքերի մեջ հավաքեց գնդացրի ոտները։ Զենքն արդեն չէր ցնցվում։
― Գլուխդ իջեցրու, ― ասաց նա Խոակինին։ ― Առաջ թեքիր։
Պասիոնարիան ասել է՝ ավելի լավ է մեռնել կանգնած․․․ ― մտովի ասում էր Խոակինը, երբ ինքնաթիռների աղմուկը ընդհուպ մոտեցավ ու սաստկացավ։ Եվ նա միանգամից սկսեց աղոթքի խոսքեր արտասանել։ ― Ո՛վ Մարիամ, երանելի կույս, որ աստծու կողքին ես, օրհնյալ ես դու ի կանայս, օրթնյալ է քո որովայնի պտուղը, մեր տեր Հիսուս Քրիստոսը։ Սուրբ Մարիամ, ո՛վ Աստվածամայր, բարեխոսիր վասն մեր՝ մեղավորներիս, այժմ և մեր մահվան ժամին։ Ամեն։ Սուրբ Մարիամ, ո՛վ Աստվածամայր, ― վերսկսեց նա, բայց ինքնաթիռների անտանելի դարձած աղմուկի տակ մոռանալով բառերը, ու նորից, արագ֊արագ շարունակեց ապաշխարհական աղոթքի խոսքեր արտասանել։ ― Տեր իմ, ի սրտե զղջում եմ, որ զայրացրել եմ քեզ իմ տգիտության պատճառով․․․
Այդ պահին ականջների մեջ թնդաց պայթյունների որոտը և ուսի վրա զգաց զենքի այրող տաքությունը։ Հետո որոտը վերսկսվեց, գնդացրի կրակոցներից խլացել էր արդեն։ Իգնասիոն գնդացրի փողը ցած էր քաշում, Խոակինն զգում էր, որ մեջքն այրվում է։ Որոտ էր, թնդյուն ու աղմուկ, նա չէր կարողանում հիշել ապաշխարհական աղոթքի խոսքերը։
Հիշում էր միայն մի բան՝ մեր մահվան ժամին։ Ամեն։ Մեր մահվան ժամին։ Ամեն։ Ժամին։ Ամեն։ Մյուս բոլոր պարտիզանները կրակում էին։ Այժմ և մեր մահվան ժամին։ Ամեն։
Հետո, գնդացրի որոտի միջից, լսվեց մի սուլոց, որ ճեղքեց օդը, մի ոռնոց, և ամեն ինչ դարձավ կարմիր, սև, երկիրը սասանվեց ծնկների տակ, ապա ժայթքող հողն ու քարերը տարափով սկսեցին թափվել գլխներին, Իգնասիոն ընկել էր իր վրա, գնդացիրը նույնպես։ Բայց նա մահացած չէր, որովհետև նորից լսվեց սուլոցը, և երկիրը դարձյալ սասանվեց ոռնոցից և բարձունքի մի հատվածն օդ բարձրացավ ու դանդաղ թափվեց իրենց վրա։
Ինքնաթիռները երեք անգամ ռմբակոծեցին բլուրը, սակայն գագաթում գտնվողներից ոչ մեկն այդ բանը չիմացավ։ Հետո ինքնաթիռները խոյընթաց սլացան դեպի բլրի գագաթը, գնդացրային կրակ բացեցին և եռանկյունի կազմած ուղղություն վերցրին դեպի Սեգովիա։
Լեյտենանտ Բեռենդոն բլրի գագաթը անընդհատ կրակի տակ առավ, հետո մի քանի զինվորի հետ շարժվեց դեպի ռմբակոծությունից գոյացած փոսերից մեկը, որտեղից հնարավոր էր նռնակներ նետել բլրի գագաթը։ Նա չէր ուզում ռիսկի դիմել, ո՞վ իմանա, գուցե մեկնումեկը կենդանի է մնացել քիչ առաջ այդտեղ տեղի ունեցած ճաշկերույթի ժամանակ և հիմա սպասում էր իրենց, ու նա անձամբ չորս նռնակ նետեց ձիու դիակի, ջարդոտված քարերի, պայթուցիկի հոտով բռնված ժայթքած հողի խառնակույտի վրա և նոր միայն սկսեց բարձրանալ դեպի գագաթը։
Բլրի գագաթին ոչ մեկը կենդանի չէր մնացել, բացի Խոակինից։ Գիտակցությունը կորցրած նա ընկել էր դիակնացած Իգնասիոյի տակ։ Քթից ու ականջներից արյուն էր հոսում։ Այն պահից, երբ շուրջը որոտով, թնդյունով ու աղմուկով բռնվեց և հենց կողքին ընկած ռումբից շունչը կտրվեց, նա ոչ մի բան չէր զգում։ Լեյտենանտ Բեռենդոն խաչ հանեց և արագ ու քնքշորեն , եթե այդպիսի կտրուկ շարժումը կարող է քնքուշ լինել, կրակեց երեսի վրա պառկած տղայի գլխին, այնպես, ինչպես Սորդոն էր կրակել վիրավոր ձիու ճակատին։
Լեյտենանտ Բեռենդոն կանգնել էր բլրի գագաթին ու նայում էր զառիթափի վրա ընկած իրենց մեռելներին, հետո հայացքն ուղղեց դեպի հովիտը, որտեղից հալածական Սորդոյի հետքերով քառատրոփ եկել էին այստեղ։ Նա իր հիշողության մեջ թարմացրեց մարտի բոլոր մանրամասնությունները, հետո հրամայեց սպանվածների ձիերը բերել վերև և դիակները լայնակի կապել թամբերի վրա, որպեսզի փոխադրեն Լա Գրանխա։
― Դրան էլ վերցրեց, ― ասաց նա։ ― Գնդացրի ետևը նստածին։ Երևի դա է Սորդոն։ Դա ամենից տարիքովն է, և դա է գնդացրի ետևը նստել։ Չէ։ Գլուխը կտրեք և թիկնոցով փաթաթեք։ ― Մի րոպե մտածեց։ ― Կարելի է բոլորի գլուխներն էլ տանել։ Մյուսներինն էլ, որոնց ներքևում սպանեցինք։ Հրացաններն ու ատրճանակները հավաքեցեք, գնդացիրը գցեք ձիու թամբին։
Հետո նա քայլեց ցած, մոտեցավ առաջին գրոհի ժամանակ սպանված լեյտենանտին։ Նայեց նրան, բայց չդիպավ։
― Que cosa mas mala es la guerra, ― ասաց ինքն իրեն, որ նշանակում էր՝ ինչ վատ բան է պատերազմը։
Հետո նորից խաչ հանեց ու քայլեց ցած՝ ճանապարհին հինգ անգամ «Հայր մեր» և հինգ անգամ էլ «Ցնծա, կույս Մարիամ» աղոթքներն արտասանելով իր մեռած ընկերոջ հոգու, հանգստության համար։ Նա չէր ուզում իր հրամանների կատարմանը ներկա լինել։
