Անդրեսի միջոցով Գոլցին զեկուցագիր ուղարկելուց հետո անորոշության մի զգացում էր պատել նրան, այնպիսի վիճակում էր, ինչպես լինում է այն ժամանակ, երբ ամսաթիվը շփոթելով ընկնում ես կասկածների մեջ, չգիտես հյուրերը երեկույթին կգան թե ոչ։ Այդ վիճակից այժմ արդեն դուրս էր եկել։ Հիմա նա հաստատ գիտեր, որ տոնակատարությունը չի հետաձգվելու։ Լավ է, երբ հաստատ գիտես, մտածեց նա։ Միշտ էլ, երբ հաստատ գիտես, ավելի լավ է։
==Գլուխ երեսունմեկերորդ==
Եվ ահա նորից ուշ գիշեր էր և նորից իրար հետ ննջապարկի մեջ էին։ Մարիան հպվել էր նրան, և նա զգում էր աղջկա ազդրերի երկարուն ողորկությունը, կրծքերը, որ կարծես երկու փոքրիկ բլուրներ լինեին դաշտում, որտեղ մի աղբյուր կա, իսկ բլուրներից այն կողմ պարանոցի հովիտն է, հետո գալիս են շրթունքները։ Ռոբերտ Ջորդանը անշարժ պառկել էր ու ոչ մի բանի մասին չէր մտածում, իսկ աղջիկը գլուխն էր շոյում։
― Ռոբերտ, ― ասաց Մարիան շատ ցածր ձայնով ու համբուրեց նրան։ ― Աղաչում եմ։ Ես չեմ ուզում քեզ վշտացնել, բայց ցավում է, շատ է ցավում։ Երևի այս գիշեր լավ չզգաս ինձ հետ։
― Այդ ցավը միշտ էլ լինում է, ― ասաց նա։ ― Ոչինչ, նապաստակ, դատարկ բան է։ Մենք էլ այնպիսի բան չենք անի, որ ցավեցնի։
― Այդ չէ։ Այն է, որ ես չեմ կարող քեզ հետ այնպես լինել, ինչպես ուզում եմ։
― Կարևոր չէ։ Կանցնի։ Պառկա՞ծ ենք կողք֊կողքի, դա արդեն ամեն ինչ է։
― Այո, բայց ամաչում եմ։ Երևի դա այն ժամանակից է գալիս, երբ այնպիսի բաներ արեցին ինձ։
― Արի չխոսենք այդ մասին։
― Ես էլ չեմ ուզում խոսել։ Բայց ցավալի է, որ հենց այս գիշեր այսպես եղավ, ասում եմ, որպեսզի իմանաս, թե ինչու չեմ կարող։
― Լսի՛ր, նապաստակ, ― ասաց նա։ ― Այդ բոլորը կանցնեն, և շուտով ամեն ինչ լավ կլինի։ ― Սակայն մտածում էր, որ լավ չեղավ այսպես՝ վերջին գիշերով։
Հետո ամաչեց իր մտքերից և ասաց․
― Մոտ պառկիր, նապաստակ, հպվիր ինձ։ Երբ հպվում ես ինձ խավարում, ես այն նույն զգացողությունն եմ ունենում, ինչ քեզ հետ սեր անելիս։
― Ես շատ եմ ամաչում, որովհետև մտածում էի, որ այս գիշեր էլ այնպես կլինի, ինչպես Սորդոյի մոտից վերադառնալիս եղավ՝ սարալանջին։
― Que va, ― ասաց նա։ ― Այդպես ամեն օր չի լինում։ Այսպես էլ է լավ։ ― Ստում էր, ջանում էր թաքցնել հուսախաբությունը։ ― Մենք հանգիստ կողք֊կողքի կպառկենք ու կքնենք։ Արի զրուցենք։ Ես քեզ շատ քիչ եմ լսել։ Զրուցենք։
― Ինչի՞ մասին զրուցենք, վաղվա՞, քո գործի՞։ Այնպես կուզեի իմանալ քո գործը։
― Ոչ, ― ասաց նա և մարմինը լրիվ թուլացրած հանգիստ պառկեց ննջապարկում, ձախ թևը մտցրեց աղջկա գլխի տակ և այտը հպեց ուսին։ ― Ամենախելացի բանն այն կլինի, որ մենք ոչ վաղվա մասին խոսենք, ոչ էլ այսօրվա դեպքի։ Այս գործում կորուստների մասին դատողություններ չեն անում, իսկ այն ինչ արվելու է վաղը, պետք է արվի։ Չե՞ս վախենում։
― Que va, ― ասաց աղջիկը։ ― Ես միշտ էլ վախեցած եմ։ Բայց հիմա այնքան եմ քեզ համար վախենում, որ ինձ մոռացել եմ։
― Պետք չէ, նապաստակ։ Ես այսպիսի բաներ շատ եմ տեսել։ Սրանից վատերն էլ են եղել, ― ստեց նա։ Հետո հանկարծ, հանձնվելով պատրանքի հեշտանքին, ասաց․ ― Արի խոսենք Մադրիդից, խոսենք ինչեր ենք անելու այնտեղ։
― Լավ, ― ասաց աղջիկը, հետո թե․ ― Ռոբերտո, ցավում եմ, որ ես այսօր այսպես եմ։ Ուրիշ բան չե՞մ կարող անել քեզ համար։
Նա շոյեց աղջկա գլուխն ու համբուրեց նրան, հետո հանգիստ պառկեց և ականջ դրեց գիշերային լռությանը։
― Խոսիր Մադրիդի մասին, ― ասաց և մտածեց․ ես այս խոսակցությունը կհիշեմ, և վաղը սա ինձ պետք կգա։ Վաղն ինձ ամեն ինչ, ամեն ինչ, որ ունեմ, պետք են գալու։ Նույնիսկ այս ասեղնատերևները։
Հետո նորից հանձնվեց պատրանքի հեշտանքին, և դա նման էր սիրահարների գիշերային լուռ մերձեցման, երբ ոչ թե փոխըմբռնում կա, այլ լոկ հեշտանք։
― Սիրելիս, ― ասաց նա ու համբուրեց աղջկան։ ― Լսիր, թե ինչ եմ ասում։ Երեկ գիշեր մտածում էի, որ ինչպես Մադրիդ հասնելուց հետո քեզ կթողնեմ հյուրանոցում և կգնամ հանդիպելու ռուս տղաներին։ Հիմա տեսնում եմ, որ դա անհեթեթություն է։ Ոչ մի հյուրանոցում էլ չեմ թողնի ես քեզ։
― Ինչո՞ւ։
― Դու միշտ ինձ հետ կլինես։ Ես քեզ ոչ մի վայրկյան մենակ չեմ թողնի։ Իրար հետ կգնանք Սեգուրիդադ, փաստաթղթերս կվերցնենք, հետո կգնանք քեզ համար շորեր գնելու։
― Ինձ շատ բան պետք չէ, ինքս էլ կարող եմ գնել։
― Ոչ, պետք է, և շատ, մենք կգնենք ամենալավ հագուստները, դու դրանց մեջ գեղեցկուհի կդառնաս։
― Ես կնախընտրեի հյուրանոցում մնալ և աշխատողներից մեկին ուղարկել հագուստներ բերելու։ Այդ հյուրանոցը որտե՞ղ է։
― Պլասա Դել Կալլաոյի վրա։ Մենք մեր ժամանակի մեծ մասը հյուրանոցում կանցկացնենք։ Այնտեղ՝ համարում, մի մեծ մահճակալ կա, մաքուր սավաններով, լողասենյակում տաք ջուր, սենյակում երկու պահարան, մեկի մեջ քո իրերը կտեղավորենք, մյուսի մեջ՝ իմ։ Համարի բարձր ու լայն պատուհանները կարելի է բացել և նայել դուրս, գարնանային փողոցին։ Ես գիտեմ մի քանի տեղ, ճիշտ է, օրենքով արգելված, որտեղ լավ ուտելիքներ են լինում, գիտեմ նաև խանութներ, որտեղ դեռևս կարելի է գինի ու վիսկի ձեռք բերել։ Համարում ուտելու բաներ կպահենք, որպեսզի սովածանալիս դեսուդեն չընկնենք, ինձ համար վիսկի կառնեմ, իսկ քեզ համար՝ մանսանիլլա։
― Ես ուզում եմ վիսկի փորձել։
― Բայց գիտե՞ս, որ վիսկի ճարելը շատ դժվար է, իսկ մանսանիլլա դու սիրում ես։
― Լավ, Ռոբերտո, վիսկին պահիր, ― ասաց նա։ ― Ա՜խ, ոնց եմ սիրում քեզ։ Սիրում եմ քեզ, քո վիսկին, որը խնայում ես ինձնից։ Ինչ խոզն ես։
― Լավ, կտամ, փորձիր։ Բայց դա կնոջ համար չէ։
― Եվ ես, ըստ քեզ, մինչև օրս այնպիսի բաներ եմ ճաշակել, որոնք կնոջ համար են եղել, ― ասաց Մարիան։ ― Հետո, հարսանեկան այս նույն շապիկո՞վ եմ լինելու անկողնում։
― Ո՛չ։ Քեզ համար նոր գիշերանոցներ կգնեմ, պիժամաներ, գուցե դու գերադասում ես պիժամա՞ն։
― Գնելու եմ հարսնության յոթ շապիկ, ― ասաց աղջիկը։ ― Շաբաթվա յուրաքանչյուր օրվա համար մեկը։ Հարսնական մի շապիկ էլ քեզ համար կգնեմ։ Դու քո շապիկը երբևէ լվանո՞ւմ ես։
― Երբեմն։
― Այնպես կանեմ, որ ամեն ինչ մաքուր լինի, վիսկի կլցնեմ բաժակիդ մեջ ու ջուր կավելացնեմ, ոնց որ Սոորդոյի մոտ էիր անում։ Ձիթապտուղ կճարեմ, աղած ձողաձուկ ու աղած կաղին, որպեսզի վիսկիի վրայից ուտես, և ամիսը կանցնի ու մենք համարից դուրս չենք գա։ Եթե միայն կարողանամ քեզ հետ այնպես լինել, ինչպես պետք է, ― ասաց նա հանկարծ տխրելով։
― Դատարկ բան է դա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Իսկապես դա դատարկ բան է։ Երևի վերք է եղել, հետո սպիացել է, հիմա նորից սկսել է ցավել։ Լինում է այդպես։ Կանցնի։ Իսկ եթե լուրջ բան է, Մադրիդում լավ բժիշկներ կան։
― Բայց մինչև հիմա լավ էր, ― գանգատվեց նա։
― Ուրեմն նորից լավ կլինի։
― Որ այդպես է, արի նորից Մադրիդի մասին խոսենք։ Աղջիկն իր ոտքերը փարեց նրա ոտքերին և գլուխը հպեց ուսին։ ― Բայց ես տգեղ եմ այսպես, խուզած գլխով, դու չե՞ս ամաչի ինձ հետ դուրս գալ։
― Ոչ։ Դու սիրուն ես։ Շատ սիրուն դեմք ունես, գեղեցիկ մարմին, երկար, թեթև, իսկ մաշկդ ողորկ է, մուգ ոսկեգույն, ով քեզ տեսնի, փորձելու է խլել ինձանից։
― Que va, ինձ քեզանից խլե՞ն, ― ասաց աղջիկը։ ― Մինչև մահ ինձ ոչ մի տղամարդ ձեռք չի տա։ Ինձ քեզանից խլե՜ն։
― Բայց կփորձեն շատերը։ Կտեսնես։
― Երբ տեսնեն ինչպես եմ սիրում քեզ, կհասկանան, որ ինձ քեզանից խլելը նույնն է, ինչ ձեռքն հալած արճճի կաթսայի մեջ մտցնելը։ Իսկ դո՞ւ։ Եթե քո շրջանակի կրթված կանանց հանդիպես, չե՞ս ամաչի, որ ինձ հետ ես։
― Երբեք։ Ես քեզ հետ ամուսնանալու եմ։
― Լավ, եթե ուզում ես, ― ասաց աղջիկը։ ― Բայց որ մեզ մոտ հիմա եկեղեցիներ չկան, երևի դա արդեն կարևոր չէ։
― Ես ուզում եմ, որ մենք ամուսնանանք։
― Լավ, եթե ուզում ես։ Բայց իսկապես, եթե պատահի, որ գնանք մի երկիր, որտեղ տակավին եկեղեցիներ կան, թերևս կարողանանք ամուսանանալ, հա՞։
― Իմ երկրում եկեղեցին մնում է տակավին, ― ասաց նա։ Այնտեղ մենք կարող ենք ամուսնանալ, եթե դու դրան նշանակություն ես տալիս։ Ես երբեք ամուսնացած չեմ եղել։ Այնպես որ ոչ մի բարդություն չկա։
― Ես ուրախ եմ, որ դու երբեք ամուսնացած չես եղել, ― ասաց նա։ ― Բայց ավելի ուրախ եմ, որ այնպիսի բաներ գիտես, որոնց մասին ասացիր քիչ առաջ, նշանակում է դու շատ կանանց հետ ես եղել, իսկ Պիլարն ինձ ասաց, որ այդպիսի տղամարդիկ լավ ամուսիններ են լինում։ Բայց հիմա արդեն ուրիշ կանանց ետևից չես վազի, չէ՞։ Ես կմեռնեմ, եթե այդպիսի բան անես։
― Կանանց ետևից ես երբեք չեմ վազել, ― ասաց նա, և դա ճիշտ էր։ ― Մինչև քեզ հանդիպելս ես չէի էլ մտածում, որ կարող եմ խորապես սիրել որևէ մեկին։
Աղջիկը շոյեց նրա այտերն ու ձեռքերով փարվեց գլխին։
― Երևում է շատ կանանց ես դու ճանաչել։
― Ոչ մեկին չեմ սիրել։
― Լսի՛ր, Պիլարը ինձ մի բան ասաց․․․
― Ի՞նչ, ասա։
― Չէ՞ Ավելի լավ է չասեմ։ Արի նորից Մադրիդի մասին խոսենք։
― Ի՞նչ էիր ուզում ասել։
― Չեմ ուզում ասել։
― Թերևս ավելի լավ է ասես, կարող է կարևոր լինել։
― Կարծո՞ւմ ես, որ կարևոր է։
― Այո։
― Բայց ինչի՞ց գիտես, որ կարևոր է, եթե չգիտես, թե ինչ է։
― Քո ասելու եղանակից։
― Ուրեմն չեմ թաքցնի քեզանից։ Պիլարը ասաց, որ մենք բոլորս էլ մեռնելու ենք վաղը, և դու նույնքան լավ գիտես, ինչքան ինքը, բայց կարևորություն չես տալիս։ Նա ոչ թե քննադատելու համար ասաց, այլ հիացմունքով։
― Այդպե՞ս ասաց։ ― Այ քեզ խելագար քավթառ, մտածեց նա ու ասաց․ ― Դա նրա գնչուական զառանցանքներից է։ Այդպիսի զրույցներ անում են միայն շուկայում առուծախ անող կանայք և սրճարաններում շաղակրատող վախկոտները։ Դա ի՞նչ խոսք է, դրան ասում են համը հանել։ ― Զգաց, որ թեևատակերից քրտինքը հոսելով իջավ կողերով։ Վախեցա՞ր, ասաց ինքն իրեն, հետո բարձրաձայն դարձավ աղջկան։ ― Սնահավատ ու շաղակրատ քավթառ է, ուրիշ ոչինչ։ Արի նորից Մադրիդի մասին խոսենք։
― Ուրեմն դա ճիշտ չէ՞, այդպիսի բան չգիտե՞ս։
― Իհարկե ոչ։ Մի խոսիր այդ զառանցանքների մասին, ― ասաց նա՝ մի թունդ ու կեղտոտ բառ օգտագործելով։
Հիմա նորից էր խոսում Մադրիդի մասին, բայց զգում էր, որ չի կարողանում անուրջին ձուլվել, նա ստում էր և՛ իր սիրած աղջկան, և՛ իրեն, որպեսզի սպանի մարտին նախորդող գիշերը, ու անում էր գիտակցաբար։ Հաճելի էր, բայց պատրանքի հեշտանքն արդեն չքացել էր։ Այնուամենայնիվ նա վերսկսեց․
― Ես մտածել եմ նաև մազերիդ մասին, ― ասաց նա։ ― Մտածել եմ, թե ինչ կարելի է անել։ Հիմա դրանք հավասար աճում են, ոնց որ վայրի գազանի մուշտակը, և շատ սիրուն են, երբ ձեռքս տանում եմ գլխիդ վրայով, զգում եմ, որ մազերդ բարձրանում են, ճկվում ու նորից հարթվում, կարծես քամուց օրորվող ցորենի արտ լինի, շատ գեղեցիկ է։
― Տա՛ր ձեռքդ գլխիս վրայով։
Տարավ և գլխի վրա էլ թողեց։ Հետո շարունակեց խոսել շրթունքները գրեթե հպած նրա կոկորդին, իսկ իր կոկորդը թվում էր ուռչում է։
― Ես մտածել եմ, որ Մադրիդում մենք իրար հետ կգնանք վարսավիրի մոտ, կողքերից ու ծոծրակի մասում մազերդ կկտրենք, ոնց որ իմը, այդպես ավելի սիրուն կլինի, մինչև մի լավ երկարեն։
― Ես ուզում եմ քեզ նման լինել, ― ասաց Աղջիկն ու գրկեց նրա։ ― Հետագայում էլ երբեք չեմ փոխի սանրվածքս։
― Ոչ։ Սկզբում, քանի կարճ են, այդպես կլինի, հետո կերկարեն, չէ՞։ Ինչքա՞ն ժամանակից կերկարեն։
― Շատ երկա՞ր։
― Չէ։ Մինչև ուսերդ։ Ուզում եմ, որ այդպես լինեն։
― Ոնց որ Գարբոն կինոյում։
― Այո, ― ասաց նա խզված ձայնով։
Պատրանքի կառույցը հիմա նորից էր սկսել բարձրանալ, և նա ուզում էր ամբողջ էությամբ փարվել, հանձնվել դրան։ Եվ հանձնվեց։
― Կերկարեն, կհասնեն ուսերիդ, և ծայրերին գանգուրների կոհակներ կառաջանան, նման ծովի կոհակներին, ու նրանք հասուն արտի ցորենների գույնը կունենան, դեմքդ՝ մուգ ոսկու, իսկ աչքերիդ գույնը կլինի ներդաշնակ մազերիդ ու մաշկիդ գույնին՝ ոսկեգույն, մուգ առկայծումներով, և ես ետ կտանեմ գլուխդ ու կնայեմ աչքերիդ մեջ ու ամուր կգրկեմ քեզ․․․
― Որտե՞ղ։
― Որտեղ պատահի։ Որտեղ էլ լինենք։ Ինչքա՞ն ժամանակից կերկարեն մազերդ։
― Չգիտեմ։ Երբեք չեմ կտրել։ Երևի վեց ամսից կհասնեն ականջներիս։ Գուցե մի տարի հետո քո ուզածի չափ լինեն։ Բայց գիտե՞ս, թե առաջին հերթին ի՞նչ ենք անելու։
― Ասա տեսնեմ։
― Մեր փառավոր պանդոկի քո փառավոր համարում մենք նստելու ենք փառավոր մահճակալի վրա փռված մաքուր անկողնին և երկուսով նայելու ենք պահարանի դռան վրայի հայելուն և նրա մեջ տեսնելու ենք քեզ, տեսնելու ենք ինձ, հետո ես շրջվելու եմ դեպի քեզ , այսպես, թևերով փաթաթվելու եմ քեզ, այսպես, և համբուրելու եմ քեզ, այսպես։
Հետո նրանք անշարժ պառկեցին գիշերային մթության մեջ իրար փարված, սիրաբորբ, քարացած, Ռոբերտ Ջորդանն ամուր գրկեց աղջկան և հասկացավ, որ գրկում է այն ամեն, ամեն ինչը, որ երբեք չի լինելու, բայց, պատրանքից ազատվել չուզելով, ասաց․
― Նապաստակ, մենք միշտ այդ պանդոկում չենք ապրելու։
― Ինչո՞ւ։
― Մադրիդում մենք կարող ենք բնակարան վարձել։ Ես ծանոթ եմ ամերիկացի մի կնոջ, որը պատերազմից առաջ Բուեն Ռետիրո զբոսայգու մոտով անցնող փողոցի վրա կահավորված բնակարաններ էր վարձով տալիս։ Կարծում եմ, որ կկարողանամ նախապատերազմական գներով մի բնակարան վարձել։ Այդտեղ բնակարանների մի մասի պատուհանները զբոսայգու վրա են բացվում, երկաթյա ցանկապատերի, ծաղկաթմբերի, կանաչ մարգերի միջով անցնող խճապատ արահետների, ստվերախիտ ծառերի ու բազմաթիվ շատրվանների վրա։ Հիմա այնտեղ շագանակենիները ծաղկել են։ Մադրիդում մենք կարող ենք զբոսնել այգում, թիավարել լճակում, եթե նորից լցրել են ջուրը։
― Իսկ ինչո՞ւ են դատարկել։
― Նոյեմբերին դատարկեցին, որպեսզի թշնամու ինքնաթիռները հնարավորություն չունենան դրանով կողմնորոշվելու։ Բայց հիմա երևի լցրել են։ Հաստատ չեմ կարող ասել։ Սակայն եթե լցրած էլ չլինեն, ոչինչ, կզբոսնենք այգում, լճի մյուս կողմը մի տեղ կա, որ կարծես անտառ լինի, այդտեղ աշխարհի բոլոր կողմերից ծառեր են բերել֊տնկել, բներին տախտակներ են կախված, վրան գրված է՝ թե ինչ ծառ է և որտեղ է աճում։
― Ես առաջին հերթին կուզենայի կինո գնալ, ― ասաց Մարիան։ ― Բայց ծառերն էլ շատ հետաքրքրական են, և ես կջանամ քեզ հետ միասին բոլորի անունները սովորել, եթե կարողանամ հիշել։
― Դա թանգարանի նման չէ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այդտեղ ամեն ինչ բնական է, ծառեր են, աճում են իրենց համար, մի մասը բլուրների վրա, մյուսը՝ հարթության, մի անկյուն էլ կա՝ իսկական ջունգլի։ Զբոսայգու ներքևի մասում, մայթերի վրա գրքերի շուկան է, հարյուրավոր կրպակներ են իրար կողքի շարված, օգտագործված գրքեր են վերավաճառում, պատերազմն սկսվելուց հետո ինչքան գիրք ասես լցված է այդտեղ, ռմբակոծություններից քանդված տներից են գողացել֊բերել, ֆաշիստներից են թալանել։ Ես կարող եմ օրերով թափառել գրքերի շուկայում, այդպես վարվել եմ մի անգամ պատերազմից առաջ, բայց դրա համար պետք է ժամանակ ունենալ, տեսնենք ժամանակ կլինի՞ Մադրիդում։
― Դու կգնաս գրքերի շուկա, իսկ ես այդ ընթացքում տունը կարգի կբերեմ, ― ասաց Մարիան։ Մենք այնքան փող կունենա՞նք, որ կարողանանք աղախին պահել։
― Անշուշտ։ Կարող եմ հյուրանոցից Պետրային բերել, եթե դու նրան հավանես։ Լավ ճաշեր է պատրաստում և մաքուր է։ Լրագրողների համար էր եփում, նրանց սենյակներում, էլեկտրական սալօջախի վրա, կերել եմ նրա եփած ճաշերը։
― Եթե ուզում ես, բեր, ― ասաց Մարիան։ ― Թե չէ ես էլ կարող եմ մեկնումեկին գտնել։ Բայց երևում է, որ դու հաճախ ես այսպիսի գործով մեկնելու, իսկ ինձ թույլ չեն տա ընկերակցելու քեզ։
― Գուցե կարողանամ Մադրիդում աշխատանքի անցնել։ Ես արդեն երկար ժամանակ է, որ այսպիսի գործեր եմ անում, պատերազմի առաջին օրվանից միշտ մասնակցել եմ կռիվներին։ Հնարավոր է, որ Մադրիդում հիմա մի աշխատանք տան ինձ։ Ես երբեք այդպիսի բան չեմ խնդրել։ Միշտ ռազմաճակատում եմ եղել կամ այսպիսի գործեր եմ արել։
Գիտե՞ս, որ մինչև քեզ հանդիպելս ես երբեք ոչ մի բան չեմ խնդրել։ Ոչ էլ ինչ֊որ բանի եմ ձգտել։ Մտածել եմ միայն մեր շարժման ու մեր հաղթանակի մասին։ Ճիշտ եմ ասում, շատ մաքուր եմ եղել իմ ձգտումների մեջ։ Շատ գործեր եմ արել, և հիմա, ահա, հանդիպել եմ քեզ ու սիրել, ― ասաց նա, լիովին գիտակցելով, որ այս ամենը պատրանք է, ― ես սիրում եմ քեզ այնպես, ինչպես ազատությունը, արժանապատվությունը, աշխատելու և քաղցած չլինելու մարդկային իրավունքը։ Ես քեզ սիրում եմ ինչպես Մադրիդը, որ մենք պաշտպանեցինք և ինչպես բոլոր այն ընկերներին, որոնք զոհվեցին։ Շատ զոհվեցին։ Ես սիրում եմ քեզ այնպես, ինչպես այն, ինչ ամենից ավելի եմ սիրում աշխարհում, նույնիսկ ավելի։ Ես քեզ շատ եմ սիրում, նապաստակ։ Շատ ավելի, քան կարող եմ ասել խոսքերով։ Բայց ասում եմ, որպեսզի գոնե մի քիչ ասած լինեմ քեզ։ Ես երբեք կին չեմ ունեցել, իսկ հիմա դու իմ կինն ես, և ես երջանիկ եմ։
― Ես ամեն ինչ կանեմ, որպեսզի լավ կին լինեմ քեզ համար, ― ասաց Մարիան։ ― Ճիշտ է, ես ոչինչ չգիտեմ, բայց կջանամ սովորել։ Եթե բնակվենք Մադրիդում, լավ։ Եթե բնակվենք մի ուրիշ վայրում, նույնպես լավ։ Եթե բնակվելու մշտական տեղ չունենանք և ես կարողանամ ընկերակցել քեզ, ավելի լավ։ Եթե գնանք քո երկիրը, ես կսովորեմ անգլերեն խոսել, ինչպես քո երկրի բոլոր Ingles֊ները։ Ես կսովորեմ նրանց նիստուկացը և ես էլ նույն ձևով կշարժվեմ։
― Երևի շատ ծիծաղելի լինես։
― Երևի։ Սխալներ կանեմ, բայց դու կուղղես, և արդեն երկրորդ անգամ չեմ անի, կամ կանեմ միայն երկու անգամ։ Հետո, եթե դու այնտեղ կարոտես մեր ճաշերը, ես կեփեմ քեզ համար։ Եթե այնտեղ տնային տնտեսուհիների դպրոց լինի, կհաճախեմ այդ դպրոցը և ամեն ինչ կսովորեմ։
― Այդպիսի դպրոցներ կան, բայց դու դրանց կարիքը չունես։
― Պիլարն ինձ ասաց, որ իրեն թվում է, թե ձեր երկրում այդպիսի դպրոցներ կան։ Նա դրանց մասին ինչ֊որ հանդեսում է կարդացել։ Հետո ասաց, որ ես պետք է սովորեմ անգլերեն խոսել, և լավ խոսել, որպեսզի դու երբեք ստիպված չլինես ամաչելու ինձ համար։
― Ե՞րբ է ասել այդ ամենը։
― Այսօր, երբ իրերն էինք կապկպում, նա մի գլուխ ինձ բացատրում էր, թե ինչ պետք է անեմ, երբ կինդ դառնամ։
Ուրեմն նա էլ է թռել Մադրիդ, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը և հարցրեց․
― Ուրիշ ի՞նչ ասաց։
― Ասաց, որ պետք է հոգ տանեմ մարմնիս, այնպես պահեմ, ոնց որ ցլամարտիկները։ Ասաց, որ դա շատ կարևոր է։
― Այո, կարևոր է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց դու կարող ես դեռ երկար ժամանակ չմտահոգվել դրանով։
― Ոչ։ Նա ասաց, որ կանայք պետք է միշտ ուշադիր հետևեն իրենց, որովհետև դա կարող է շատ հանկարծակի սկսվել։ Նա ասաց, որ մի ժամանակ ինքն էլ ինձ նման նիհար է եղել, բայց այն օրերին կանայք մարմնամարզությամբ չեն զբաղվել։ Նա ասաց, թե ինչպիսի վարժություններ է անհրաժեշտ անել, բացի այդ, պետք է քիչ ուտել։ Ասաց նաև, թե ինչ պետք չէ ուտել։ Բայց մոռացել եմ, պետք է նորից հարցնեմ։
― Կարտոֆիլ։
― Այո, ― շարունակեց աղջիկը։ ― Կարտոֆիլ և տապակած բաներ։ Իսկ երբ իմ այս ցավի մասին խոսեցի նրա հետ, ասաց, որ պետք է դիմանամ ու քեզ ոչինչ չհայտնեմ։ Բայց ես հայտնեցի, որովհետև չեմ ուզում երբևիցե քեզ խաբած լինել, միևնույն ժամանակ նաև վախենում էի, որ դու կարող ես մտածել, թե մենք այլևս չենք կարող իրար հաճույք պատճառել, և այն, ինչ եղավ սարալանջին, իրականում չի եղել։
― Ճիշտ արեցիր, որ ասացիր։
― Իսկապե՞ս։ Ախր ես ամաչում եմ, որ այսպես եղավ։ Ասա՛, ի՞նչ ես ցանկանում, և ես կանեմ։ Պիլարն ինձ ասաց, թե ինչեր կարելի է անել ամուսնու համար։
― Ոչ մի բանի էլ կարիք չկա։ Ինչ որ ունենք, մեր երկուսի ունեցածն է, և մենք պետք է այն պահենք ու պահպանենք։ Ես քեզ սիրում եմ հենց այսպես, երբ դու պառկած ես կողքիս և ես կարողանում եմ դիպչել քեզ, զգալ, որ դու այստեղ ես, իսկ երբ մի օր դու նորից պատրաստ լինես, մենք այն ամենը, ինչ ուզում ենք, կունենանք։
― Բայց դու ոչ մի կարիք չունե՞ս, որ ես կարող եմ բավարարել։ Նա ինձ այդ էլ է բացատրել։
― Ոչ մի։ Մեր կարիքները ընդհանուր են։ Ինչ կարիք որ դու ունես, այն էլ ես ունեմ։
― Դու ինձ հանգստացրիր։ Բայց իմացիր, ես պատրաստ եմ անելու, ինչ որ ցանկանաս։ Միայն թե ասա ինչ, որովհետև ես ոչինչ չգիտեմ, և թեև Պիլարը ինձ բացատրեց, բայց լավ չպատկերացրեցի։ Ամաչեցի նորից հարցնել, իսկ նա շատ բան գիտի, շատ իմաստուն է։
― Նապաստա՛կ, ― ասաց նա։ ― Դու հրաշալի ես։
― Que va, ― ասաց աղջիկը։ ― Կարծում ես հնարավո՞ր է կանացի այդ բոլոր գործերը մի օրում հասկանալ ու սովորել, այն էլ, երբ մի կողմից իրերն ես կապկպում, որպեսզի պատրաստ լինենք մարտի, մյուս կողմից մոտակա սարերում արդեն տեղի է ունենում մարտը։ Դրա համար էլ, եթե ինչ֊որ բանում ես սխալվեմ, դու պետք է ինձ ասես, որովհետև ես քեզ սիրում եմ։ Կարող է և ամեն ինչ ճիշտ չհիշեմ, մանավանդ որ այն ամենը, ինչ բացատրում էր, շատ բարդ էր։
― Ուրիշ ի՞նչ ասաց քեզ Պիլարը։
― Pues, այնքա՜ն բան, որ չեմ էլ կարող հիշել։ Ասաց, որ քեզ հետ կարող եմ զրուցել այն մասին, թե ինչ արեցին ինձ, եթե դա նորից սկսի տանջել ինձ, որովհետև դու լավ մարդ ես ասաց և ամեն ինչ կհասկանաս։ Բայց քանի դեռ չի սկսել նախկինի նման տանջել, ավելի լավ է լռել այդ մասին, իսկ եթե հնարավոր չլինի լռել, պատմեմ և այդ ձևով գուցե թեթևանամ։
― Հիմա դա տանջո՞ւմ է քեզ։
― Ոչ։ Այն պահից, որ մենք իրար հետ եղանք, ինձ թվում է, թե այն մեկը երբեք էլ չի եղել։ Ծնողներիս վիշտը, սակայն, չի անցնում։ Դա չի էլ անցնի, դա կմնա ընդմիշտ։ Բայց ես պատմում եմ, որովհետև քո հպարտության համար եմ մտահոգվում, դու չպետք է ամաչես քո կնոջ պատճառով, դրա համար էլ ուզում եմ, որ իմանաս։ Ես ոչ մեկին հլու֊հնազանդ չեմ տրվել։ Միշտ դիմադրել եմ, և միշտ երկու հոգով են ինձ վատ բաներ արել։ Մեկը նստել է գլխիս և ամուր բռնել ձեռքերս։ Ես սա պատմում եմ, որպեսզի կարողանաս հպարտ զգալ։
― Դու իմ հպարտությունն ես։ Մի՛ պատմիր։
― Ոչ, ես սա ասում եմ, որովհետև կինը ամուսնու հպարտությունն է։ Մի ուրիշ բան ևս։ Հայրս մեր ավանի պետն էր, պատվավոր մարդ էր։ Մայրս պատվավոր կին էր և բարեպաշտ կաթոլիկ, նրան գնդակահարեցին հորս հետ, ամուսնու քաղաքական հայացքների համար։ Հայրս հանրապետական էր։ Ես տեսա, թե ինչպես գնդակահարեցին երկուսին էլ, հայրս «Viva la Republica» ասաց, երբ գնդակահարում էին նրան ավանի սպանդանոցի պատի տակ։
Մայրս, որին նույնպես կանգնեցրին այդ պատի տակ, ասաց․ «Կեցցե ամուսինս, որն այս ավանի պետքն է եղել»։ Ես կարծում էի, որ ինձ նույնպես գնդակահարելու են, և պատրաստվել էի «Viva Republica y vivan mis padres» ասելու, բայց գնդակահարելու փոխարեն ուրիշ բաներ արեցին։
Քեզ մի բան եմ պատմելու, որը մեզ է վերաբերում։ Լսի՛ր։ Matadero֊յի մոտ գնդակահարությունները վերջացնելուց հետո մեզ՝ սպանվածների հարազատներիս, որ ականատես էինք եղել գնդակահարությանը և ողջ մնացել, matadero֊յից դեպի վեր տանող աստիճաններով քշեցին ավանի հրապարակը։ Համարյա բոլորը լաց էին լինում։ Բայց մի քանիսը համրացել էին, նրանց աչքերի արցունքը ցամաքել էր այն ամենից, ինչ տեսել էին։ Ես չէի կարողանում լաց լինել։ Չէի տեսնում, թե ինչ է կատարվում շուրջս, աչքերիս առաջ հայրս ու մայրս էին, նրանց գնդակահարում էին, և մայրս ասում էր․ «Կեցցե ամուսինս, որն այս ավանի պետն է եղել»։ Այդ ճիչը մնացել է հիշողությանս մեջ ու երբեք չի ջնջվում։ Մայրս հանրապետական չէր, դրա համար էլ «Viva la Republica» չասաց, այլ ասաց viva հայրս, որը երեսնիվայր ընկել էր մորս ոտքերի մոտ։
Բայց նա այդ խոսքերը շատ բարձրաձայն ասաց, համարյա գոռալով, և նրանք գնդակահարեցին նրան, ու նա ընկավ, ես փորձեցի պոկվել, գնալ մորս մոտ, բայց մենք կապոտած էինք։ Նրանց գնդակահարեցին guardia civil֊ները, հետո սպասեցին նոր խմբերի, իսկ ֆալանգիստները քշեցին մեզ վերև, դեպի հրապարակ, gvardia civil֊ները մնացին այնտեղ, հենված իրենց հրացաններին, պատի տակ ընկած դիակների մոտ։
Սպանվածների կանանց ու աղջիկներին ձեռք֊ձեռքի կապած, երկար շարանով քշեցին փողոցն ի վեր դեպի հրապարակ։ Վարսավիրանոցի առջև կանգ առան, քաղաքապետարանի դիմաց։
Երկու հոգի մոտեցան ու սկսեցին նայել մեզ։ «Սա ավանի պետի աղջիկն է», ― ասաց մեկը։ «Սկսենք դրանից», ― ասաց մյուսը։
Ձեռքներիս կապերը կտրեցին, մեկը կողքի ֆալանգիստներին ասաց, որ մյուսներին նորից կապեն, և երկուսով թևերիցս բռնեցին, տարան վարսավիրանոց, բարձրացրեցին, նստեցրին բազկաթոռին ու բռնած պահեցին այդտեղ։ Հայելու մեջ ես տեսա իմ դեմքը, տեսա այն երկուսինը, որոնք բռնած պահել էին ինձ, և էլի երեք հոգու, որ կանգնել էին թիկունքիս։ Ոչ մեկին չէի ճանաչում, ես հայելու մեջ տեսնում էի և՛ իմ, և՛ նրանց դեմքերը, իսկ նրանք տեսնում էին միայն ինձ։ Կարծես ատամնաբույժի բազկաթոռին նստած լինեի, իսկ շուրջս՝ բազմաթիվ ատամնաբույժներ, բոլորն էլ խելագար։ Ինքս ինձ դժվարությամբ կարողացա ճանաչել, որովհետև վշտից փոխվել էր դեմքս, և միայն, երկար նայելուց հետո ճանաչեցի ինձ։ Վիշտս այնքան մեծ էր, որ ոչ վախ էի զգում, ոչ էլ որևէ այլ բան, ոչինչ չէի զգում, վշտից բացի։
Այն ժամանակ հյուսքեր ունեի, և ահա հայելու մեջ տեսա, թե ինչպես նրանցից մեկը բարձրացրեց մի հյուսքս և այնպես քաշեց, որ վշտիս մեջ իսկ զգացի ցավը, հետո շատ խորքից ածելիով կտրեց։ Եվ ես տեսա ինձ՝ գլխիս միայն մի հյուսք, իսկ մյուսի տեղում՝ խոզան։ Հետո, այս անգամ առանց քաշելու, կտրեց մյուս հյուսքս և ածելիով կպավ ականջիս, ու տես արյունս։ Մատով շոշափիր՝ կզգաս սպին։
― Այո։ Բայց ավելի լավ չի՞ լինի, եթե չխոսես այդ մասին։
― Ոչինչ։ Ամենավատ բանի մասին չեմ խոսի։ Այդպես ուրեմն, նա կտրեց հյուսքերս ածելիով, մյուսները ծիծաղում էին, իսկ ես կտրված ականջիս ցավը չէի էլ զգում, հետո կանգնեց դիմացս ու սկսեց հյուսքերովս հարվածել դեմքիս, երկու հոգի բռնած պահում էին ինձ ու ասում՝ «Այսպես ենք անելու կարմիր միանձնուհիներին։ Հիմա իմացիր, թե ինչ է նշանակում պրոլետար եղբայրներին միանալ։ Կարմիր Քրիստոսի հարս»։
Եվ նա իմ հյուսքերով հարվածում էր ու հարվածում դեմքիս, հետո անցկացրեց ատամներիս արանքն ու ծայրերը տարավ իրար հանգուցեց ծոծրակիս վրա։ Իսկ այն երկուսը, որոնք բռնած պահում էին ինձ, ծիծաղում էին։
Եվ բոլոր նրանք, որ տեսնում էին այս ամենը, ծիծաղում էին, երբ հայելու մեջ ես տեսա, թե ինչպես են նրանք ծիծաղում, սկսեցի լաց լինել, մինչ այդ սառել֊մնացել էի, ծնողներիս գնդակահարությունն էր միայն աչքերիս առջև։
Հետո այն մեկը, որ մազերս հանգուցեց ծոծրակիս վրա, վերցրեց մեքենան ու տարավ գլխիս վրայով․ սկզբում ճակատից դեպի վիզս, հետո ականջներիս վրա, կողքերը, ամբողջ գլուխս, իսկ այն երկուսն այնպես էին բռնել ինձ, որ ես ամեն ինչ տեսնում էի հայելու մեջ, բայց աչքերիս չէի կարողանում հավատալ ու լալիս էի, լալիս և չէի կարողանում հայացքս հեռացնել իմ չռված ու հյուսքերով խցկված բերանից, սարսափելի դեմքից ու մեքենայի տակ լերկացող գլխից։
Երբ ինձ խուզողն իր գործը վերջացրեց, վարսավիրի պահարանի դարակից վերցրեց յոդի շիշը (վարսավիրին էլ էին գնդակահարել, որովհետև սինդիկատի անդամ էր եղել, դիակն ընկած էր դռան առաջ, ներս բերելիս ինձ նրա վրայով անցկացրեցին) և ապակյա խցանով ականջիս վերքին յոդ քսեց, վշտից ու սարսափից համարյա ոչինչ չզգացի, հազիվ մի թեթև ցավ։
Հետո կանգնեց դիմացս ու ճակատիս U. H. P.<ref>Union de los Hijos de Pueblo ― ժողովրդօ զավակների միություն։ Ֆաշիստներն աղավաղելով ասում էին՝ Union de Puts ― պոռնկի զավակների միություն։</ref> գրեց, գրում էր դանդաղ, խնամքով, կարծես նկարիչ լիներ, ես այդ ամենը տեսնում էի հայելու մեջ, բայց արդեն չէի լալիս, սիրտս քարացել էր, աչքերիս առաջ հայրս ու մայրս էին, և այն, ինչ անում էին ինձ հետ, դատարկ բան էր թվում։
Երբ այդ ֆալանգիստը գրեց վերջացրեց, մի քայլ ետ գնաց և սկսեց ստուգել իր աշխատանքը, հետո յոդի շիշը ցած դրեց, վերցրեց մեքենան ու ասաց՝ «Հաջորդը», մյուսները թևերիցս ամուր բռնած ինձ դուրս բերեցին վարսավիրանոցից, դռան առաջ ոտքս կպավ վարսավիրին, որ դեռ այնտեղ էր, կռնակի վրա ընկած, դեմքը ջարդոտած։ Դուրս գալիս բախվեցի Կոնսեպսիոն Գրասիային, լավագույն ընկերուհուս, երկու հոգի նրան ներս էին բերում, սկզբում նա ինձ չճանաչեց, հետո, երբ ճանաչեց, ճչաց, և ես ամբողջ ճանապարհին լսում էին նրա ճիչը՝ հրապարակավ մինչև քաղաքապետարանի մուտքը հասնելիս, աստիճանների վրա, հորս գրասենյակում, որտեղ գցեցին ինձ բազմոցի վրա ու վատ բաներ արեցին։
― Նապաստակս, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և քնքշանքով գրկեց աղջկան։ Անսահման ատելությամբ էր լցված։ ― Դրա մասին այլևս մի՛ խոսիր։ Մի՛ խոսիր այլևս, որովհետև արդեն ուժ չունեմ ատելությանս դիմադրելու։
Աղջիկն անշարժ, սառած պառկել էր նրա գրկում, հետո ասաց․
― Այո։ Դրա մասին այլևս չեմ խոսի։ Բայց նրանք վատ մարդիկ են, ես էլ կուզեի վաղը քեզ հետ լինել ու անձամբ մի քանիսին սպանել։ Ես այս ամենը պատմեցի քո հպարտության համար, պատմեցի, որպեսզի դու հասկանաս և չամաչես, եթե քո կինը դառնամ։
― Լավ արեցիր, որ պատմեցիր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Վաղը, եթե բախտներս բերեց, լավ կկոտորենք դրանց։
― Ֆալանգիստների՞ն։ Նրանք էին այդ անողները։
― Նրանք չեն կռվում, ― մռայլ ասաց նա։ ― Նրանք թիկունքում սպանություններ են անում։ Նրանց հետ մարտում չենք հանդիպի։
― Իսկ նրանց հնարավոր չէ՞ ոչ մի ձևով սպանել։ Այնպես եմ ուզում մի քանիսին սպանել։
― Ես սպանել եմ, ― ասաց նա։ ― Մենք դեռ էլի կսպանենք։ Գնացքների պայթեցման ժամանակ շատ ենք սպանել։
― Ա՛յ, եթե քեզ հետ գնացքներ պայթեցնելու գնայինք, ― ասաց Մարիան։ ― Այն գնացքի ժամանակ, երբ Պիլարն ինձ այստեղ բերեց, ես ոնց որ գիժ լինեի։ Պատմե՞լ է քեզ։
― Այո։ Կարիք չկա, մի՛ խոսիր այդ մասին։
― Գլուխս չէր աշխատում, լեզուս բռնվել էր, լալիս էի, ուրիշ ոչ մի բան չէի կարողանում անել։ Բայց ես մի բան էլ պետք է ասեմ քեզ։ Անպայման պետք է ասեմ։ Այս մեկը եթե իմանաս, թերևս չամուսնանաս ինձ հետ։ Բայց, Ռոբերտո, եթե չուզենաս ամուսնանալ, արդյոք հնարավոր չէ՞, որ գոնե այսպես միշտ միասին լինենք։
― Ես ամուսնանալու եմ քեզ հետ։
― Հա։ Տեսա՞ր, մոռացա։ Հավանաբար չես ամուսնանա։ Հնարավոր է, որ ես չկարողանամ քեզ ոչ տղա ծնել, ոչ էլ աղջիկ, որովհետև, ասում է Պիլարը, եթե կարողանայի, այն ժամանակ արդեն պետք է լիներ, երբ այդ բաներն արեցին։ Ես քեզ պետք է ասեի սա։ Չգիտեմ ինչպե՞ս էր եղել, որ մոռացել էի ասել։
― Դա կարևոր չէ, նապաստակ, ― ասաց նա։ ― Նախ, դա կարող է ճիշտ չլինել։ Բժիշկը պետք է ասի։ Հետո, ես ոչ տղա եմ ուզում ունենալ, ո՛չ էլ աղջիկ, քանի աշխարհն այսպիսին է։ Բացի այդ, ես իմ սերը ամբողջությամբ կկարողանամ տալ քեզ։
― Ես կուզենայի քեզ մի տղա ու մի աղջիկ ծնել, ― ասաց նա։ ― Իսկ ինչպե՞ս կարող է աշխարհն ավելի լավ լինել, եթե մենք երեխաներ չունենանք, մենք, որ կռվում ենք ֆաշիստների դեմ։
― Դո՜ւ, սիրելի՛ս, ― ասաց նա։ ― Ես սիրում եմ քեզ։ Լսո՞ւմ ես։ Իսկ հիմա, նապաստա՛կ, արի քնենք։ Ես պետք է դեռ լույսը չծագած վեր կենամ, իսկ այս ամսին շուտ է լուսանում։
― Ուրեմն այն վերջին բանը, որ ասացի, ոչի՞նչ։ Մենք կարո՞ղ ենք ամուսնանալ։
― Մենք հիմա էլ արդեն ամուսնացած ենք։ Դու իմ կինն ես։ Դե քնի՛ր, նապաստակս, քիչ ժամանակ է մնացել։
― Իսկապե՞ս ամուսնանալու ենք։ Հենց այնպես, խոսքի համար չես ասում, չէ՞։
― Իսկապես։
― Ուրեմն քնեմ, իսկ երբ արթնանամ, կմտածեմ դրա մասին։
― Ես էլ։
― Բարի գիշեր, ամուսի՛նս։
― Բարի գիշեր, ― ասաց նա։ ― Բարի գիշեր, կի՛նս։
Նա լսեց աղջկա հանդարտ ու համաչափ շնչառությունը և հասկացավ, որ նա արդեն քնել է, ինքն էլ զգույշ ու հանգիստ մեկնվեց քնելու, ջանաց ավելորդ շարժումներ չանել, որպեսզի չզարթնեցնի նրան։ Մտածում էր այն ամենի մասին, որն աղջիկը չէր պատմել իրեն, ատելությունն ուտում էր նրան, ուրախանում էր, որ վաղն առավոտյան կռիվ է լինելու, սպանություն։ Բայց անձնական ապրումներով պետք չէ ղեկավարվել, մտածեց նա։ Բայց ինչպե՞ս կարող եմ։ Այո, գիտեմ, մենք էլ նրանց ենք սարսափելի բաներ արել։ Բայց մենք անկիրթ էինք, չգիտեինք ինչպես վարվել, դրա համար ենք արել։ Իսկ նրանք արել են գիտակցաբար, ծրագրված ձևով։ Նրանք՝ այս երկրի ամենակրթյալ ու ծաղկուն ընտրանին։ Իսպանական ասպետականության ծաղիկը։ Այս ի՜նչ ժողովուրդ է։ Այս ի՜նչ շան ծնունդներ են՝ սկսած Կորտեսից, Պիսարոյից ու Մենդենես դե Ավիլայից մինչ այս Պաբլոն։ Եվ ինչ զարմանալի ժողովուրդ է։ Աշխարհում սրանից լավ ու սրանից վատ ժողովուրդ չկա։ Չկա ավելի բարի ու ավելի դաժան ժողովուրդ։ Ո՞վ կարող է հասկանալ սրանց։ Ես չեմ կարող, որովհետև, եթե հասկանամ, պիտի ներեմ։ Հասկանալը ներել է։ Չէ, դա ճիշտ չի լինի։ Դա կլինի չափազանցված պատկերացում։ Ներումը քրիստոնեական գաղափար է, իսկ Իսպանիան երբեք քրիստոնեական երկիր չի եղել։ Միշտ էլ կուռքն է եղել այնտեղ պաշտամունքի առարկան, և նրանք եկեղեցում երկրպագել են նրան։ Otra virgen mas:<ref>Մի այլ կույս(իսպ․)։</ref> Երևի դրա համար են կործանում իրենց թշնամիների կույսերին։ Այդ զգացումը, ինչ խոսք, ավելի խոր ձևով է արտահայտված մոլեռանդ կրոնականների մոտ, քան ժողովրդի։ Ժողովուրդը ժամանակի ընթացքում հետզհետե հեռացել է եկեղեցուց, որովհետև եկեղեցին ձուլվել է պետության հետ, իսկ պետությունը միշտ էլ գարշելի է եղել։ Սա միակ երկիրն է, ուր ռեֆորմացիան չկարողացավ մուտք գործել։ Եվ հիմա հատուցում են, ահա, ինկվիզիցիայի համար։
Այո, մտածելու բան է։ Կարող ես դրանով ուղեղդ զբաղեցնել, որպեսզի մի պահ մոռանաս գործդ։ Եվ երևի սա ավելի օգտակար է, քան անրջելը։ Աստված իմ, այդ ինչքա՜ն անուրջներ հյուսեցի այս գիշեր։ Պիլարն էլ է ողջ օրն անրջել։ Հավանաբար։ Իսկ եթե վաղը մեռնե՞ն։ Է, ի՞նչ նշանակություն ունի, կարևորն այն է, որ կամուրջը պայթեցնեն ինչպես հարկն է։ Դա է իրենցից պահանջվում։
Չունի։ Նշանակություն չունի։ Հետո ինչքա՞ն կարելի է այսպիսի գործեր անել։ Ինչ֊որ սահման լինելու է, չէ՞։ Հավերժ չես ապրելու։ Գուցե ես իմ ամբողջ կյանքը այս երեք օրում ապրեցի, մտածեց նա։ Եթե այդպես է, պիտի ուզենայի, որ այս վերջին գիշերն ուրիշ ձևով անցներ։ Բայց վերջին գիշերները երբեք էլ լավ չեն լինում։ Ոչ մի վերջին բան լավ չի լինում։ Չէ, եղել են վերջին լավ խոսքերը «Viva ամուսինս, որ այս ավանի պետն է եղել»։ Լավ է։
Լավ էր, որովհետև զգաց, թե ինչպես ամբողջ մարմնով սարսուռ անցավ, երբ մտքում կրկնեց այդ բառերը։ Կռացավ ու համբուրեց Մարիային, որը չարթնացավ։ Շատ մեղմ շշնջաց անգլերեն․
― Ես հաճույքով կամուսանանամ հետդ, նապաստակ։ Ես հպարտանում եմ քո ընտանիքով։
==Գլուխ երեսուներկուերորդ==
Այդ գիշեր Մադրիդի Գեյլորդ հյուրանոցում մեծ բազմություն կար։ Կապույտ ներկված ցոլարձակներով մի մեքենա մոտեցավ հյուրանոցի դարպասին։ Մեքենայից դուրս եկավ փոքրամարմին մի մարդ՝ հագին հեծյալի սև սապոգներ, գորշ բրիջ, կարճ ու մինչև օձիքը կոճկած գորշ կիտել, նա պատասխանեց պահակների բարևին, գլխով արեց բարապանի սեղանիկի ետևը նստած գաղտնի ոստիկանին և մտավ վերելակ։ Մարմարապատ նախասրահում նստած երկու պահակները ևս մի թեթև հայացք միայն գցեցին իրենց առջևով վերելակ մտնող փոքրամարմին մարդու վրա։ Հյուրանոց եկող յուրաքանչյուր անծանոթ մարդու նրանք ստուգում էին, շոշափում էին գրպանները, կողքերը, թևատակերն ու ծոցագրպանները, դա նրանց պարտականությունն էր, եթե այցելուները զենք էին ունենում, պարտավոր էին հանձնել բարապանին և նոր միայն բարձրանալ։ Բայց սև սապոգներով կարճահասակ մարդուն նրանք ճանաչում էին և միայն մի հայացք գցեցին նրան, երբ անցնում էր իրենց կողքով։
Հյուրանոցի իր համարում նա հանդիպեց մի մեծ բազմության։ Մարդիկ նստած ու կանգնած խոսում էին իրար հետ ինչպես սալոններում, տղամարդ թե կին խմում էին, խմում էին վոդկա, սոդայով վիսկի, գարեջուր, որ մեծ սափորներից լցնում էին փոքրիկ գավաթների մեջ։ Տղամարդկանցից չորսը համազգեստով էին։ Մյուսները մոմլաթե ու կաշվե բաճկոններ էին հագել, կանանցից երեքը սովորական շրջազգեստներով էին, չորրորդը՝ թուխ ու հիվանդագին նիհարությամբ մի կին, կրում էր միլիցիայի անպաճույճ համազգեստ, փեշ ու սապոգներ։
Կարկովը մտավ սենյակ և առաջին հերթին մոտեցավ համազգեստով կնոջը, խոնարհվեց և սեղմեց ձեռքը։ Իր կինն էր, նրա ականջին ռուսերեն ինչ֊որ բան ասաց, որը ոչ ոք չլսեց և, մի պահ, աչքերի անպատկառ արտահայտությունը, որ երևում էր սենյակ մտնելիս, չքացավ։ Այդ արտահայտությունը վերստին հայտնվեց, երբ տեսավ շիկահեր, ալարկոտ ու սիրուն դեմքով բարեկազմ աղջկան ու փոքրիկ, հատու քայլերով մոտեցավ նրան և այնպիսի ձևով խոնարհվեց ու սեղմեց ձեռքը, որ հազիվ թե մեկնումեկն ասեր, թե դա քիչ առաջ կնոջը ողջունելու տնազը չէ։ Կինը ուշադրություն չդարձրեց, թե ամուսինն ուր գնաց, և հիմա կանգնած իսպանացի բարձրահասակ ու գեղեցկատես մի սպայի հետ զրուցում էր ռուսերեն։
― Սերդ ինչ֊որ սկսել է գիրանալ, ― ասում էր Կարկովն աղջկան։ ― Մեր հերոսները, գրեթե բոլորը, այս մի տարում գիրացել են։ ― Նա չէր նայում այն մարդու կողմը, որին նկատի ուներ այս խոսքերն ասելիս։
― Դու այնքան այլանդակ ես, որ կարող ես դոդոշին էլ խանդել, ― ուրախ֊ուրախ ասաց աղջիկը։ Նա գերմաներեն էր խոսում։ ― Դու ինձ հետդ կտանե՞ս վաղը հարձակումը տեսնելու։
― Ո՛չ։ Ոչ մի հարձակում էլ չի լինելու։
― Բոլորն էլ գիտեն, որ լինելու է, ― ասաց աղջիկը։ ― Ի՞նչ կարիք կա խորհրդավորությունների։ Դոլորեսը գնալու է։ Ես կամ նրա հետ կգնամ, կամ Կարմենի։ Այնքա՜ն մարդ է գնում։
― Ով կտանի, նրա հետ էլ գնա, ― ասաց Կարկովը։ ― Ես չեմ տանի։ ― Հետո դարձավ աղջկան ու արդեն լրջացած հարցրեց․ ― Ո՞վ ասաց քեզ։ Ճիշտն ասա։
― Ռիխարդը, ― լրջորեն պատասխանեց աղջիկը։
Կարովը թափ տվեց ուսերն ու հեռացավ։
― Կարկով, ― փորն ընկած ձայնով կանչեց միջահասակ, գորշ խոժոռ դեմքով, թուլակախ թշերով, աչքերի տակն ուռած և ներքևի շրթունքը կախված մի տղամարդ։ ― Հաճելի նորություն լսե՞լ ես։
Կարկովը մոտեցավ նրան։
― Հենց նոր իմացա, ― ասաց տղամարդը։ ― Հազիվ մի տասը րոպե կլինի։ Հրաշալի է։ Սեգովիայի մերձակայքում ֆաշիստներն ամբողջ օրը իրար դեմ են կռվել։ Ապստամբների դեմ ստիպված են եղել ավտոմատ ու գնդացիր գործածել։ Կեսօրից հետո ինքնաթիռներն սկսել են իրենք իրենց զորքերին ռմբակոծել։
― Իսկապե՞ս, ― հարցրեց Կարկովը։
― Հաստատ բան է, ― ասաց աչքերի տակն ուռած տղամարդը։ ― Դոլորեսն ինքը անձամբ բերեց այդ լուրը։ Այստեղ էր, այնպես էր ոգևորված, ես նրան երբեք այդպես չէի տեսել։ Ամբողջ դեմքը լույսերի մեջ էր։ Այդ վսեմ դեմքը․․․ ― ուրախ ասաց նա։
― Այդ վսեմ դեմքը, ― ասաց Կարկովը՝ ձայնի առանց որևիցե երանգի։
― Եթե լսեիր նրան, ― ասաց ուռած աչքերով մարդը։ ― Լուրերը շողարձակում էին նրա դեմքից, դա երկրային երևույթ չէր։ Բավական էր լսեիր, որպեսզի համոզվեիր ասածի ճշմարտությանը։ Հոդված եմ գրելու «Իզվեստիայի» համար։ Այս պատերազմի ընթացքում սա իմ ապրած ամենաուժեղ պահերից մեկն էր՝ ես լսում էի վսեմ ձայն, որի մեջ միահյուսվել էին գութը, կարեկցանքն ու ճշմարտությունը։ Բարությունն ու ճշմարտությունն այնպես էին շողարձակում նրանից, ինչպես իսկական ժողովրդական սրբից։ Իզուր չեն նրան La Pasionaria<ref>Բոցավառ (իսպ․)։</ref> անվանել։
― Այդ վսեմ ձայնը, ― ասաց Կարկովը։ ― Այդ վսեմ դեմքը։ Գրեցե՛ք, ― ասաց։ ― Մի՛ պատմեք։ Կարիք չկա ամբողջ պարբերություններ իմ վրա վատնելու։ Հենց հիմա վեր կացեք, գնացե՛ք ու գրեցե՛ք։
― Ինչո՞ւ հենց հիմա։
― Ինձ թվում է, որ ճիշտը դա է, ― ասաց Կարկովը և նայեց նրան, հետո շրջվեց։
Ուռած աչքերով մարդը մի քանի րոպե ևս վոդկայի բաժակը ձեռքին կանգնած մնաց այնտեղ՝ կլանված այն գեղեցկությամբ, որ տեսել ու լսել էր, հետո դուրս եկավ սենյակից ու գնաց գրելու։
Կարկովը մոտեցավ կարճահասակ, պնդակազմ, զվարթ դեմքով, բաց կապույտ աչքերով, նոսրացող խարտյաշ մազերով ու դեղնավուն բեղերի տակ ժպտացող բերանով շուրջ քառասունութամյա մի տղամարդու։ Նա համազգեստով էր։ Դիվիզիայի հրամանատար էր։ Դիվիզիայի հրամանատար էր, հունգարացի։
― Այստե՞ղ եք եղել, երբ Դոլորեսն եկել է, ― հարցրեց Կարկովը նրան։
― Այո։
― Այդ ի՞նչ պատմություն է։
― Իբր թե ֆաշիստներն իրար են խփել։ Հիանալի է, եթե ճիշտ է։
― Շատ են խոսում վաղվա մասին։
― Խայտառակություն է։ Բոլոր ժուռնալիստներին պետք է գնդակահարել, դրանց հետ և այստեղ հավաքվածների մեծ մասին, առաջինը այդ կեղտոտ, խառնակիչ գերմանացուն՝ Ռիխարդին։ Իսկ ով այդ տոնավաճառի խեղկատակին բրիգադ է վստահել, պիտի գնդակահարել առանց որևէ խոսքի։ Թերևս ինձ ու ձեզ էլ պետք է գնդակահարել։ Թերևս, ― ծիծաղեց գեներալը։ ― Համենայն դեպս այդ առաջարկությունը մի՛ արեք։
― Նման բաների մասին ես առհասարակ չեմ սիրում խոսել, ― ասաց Կարկովը։ ― Հիշո՞ւմ ես ամերիկացուն, որը մեկ֊մեկ գալիս էր այստեղ։ Ճանաչում եք, Ջորդանը, պարտիզանների հետ է գործում։ Նա հիմա այնտեղ է, հենց այնտեղ, որտեղ այդ պատմություններն են իբր տեղի ունեցել։
― Եթե այդպես է, ուրեմն այս գիշեր նա զեկուցագիր կուղարկի, ― ասաց գեներալը։ ― Ինձ ներքևում այնքան էլ չեն սիրում, թե չէ կգնայի կիմանայի ձեզ համար։ Կարծեմ նա հիմա Գոլցի հետ է աշխատում, չէ՞։ Դուք վաղը Գոլցին կտեսնեք։
― Այո, առավոտ շուտ։
― Մինչև գործերը կարգի չընկնեն, աչքին չերևաք, ― ասաց գեներալը։ ― Նա էլ ինձ նման տանել չի կարող ձեզ՝ գարշելիներիդ։ Բայց նա ավելի մեղմ մարդ է։
― Բայց դուք սրա մասին․․․
― Երևի ֆաշիստները ինչ֊որ զորավարժեր էր կատարել, ― քմծիծաղեց գեներալը։ ― Ա՛յ, վաղը կտեսնենք, թե ինչպես է Գոլցը նրանց լավ զորաշարժեցինք։
― Լսել եմ, որ դուք ևս պատրաստվում եք ճանապարհորդության, ― ասաց Կարկովը՝ ժպտալիս ցույց տալով փչացած ատամները։ Գեներալը զայրացած պոռթկաց․
― Ես ևս։ Հիմա էլ ինձ են գցում բերանները։ Ոչ մեկիս պրծում չկա։ Բամբասանքի բույն։ Եթե թեկուզ մի հոգի գտնվեր, որը կարողանար փակ պահել բերանը, այս երկիրը կփրկվեր, միայն թե այդ մի հոգին հավատար դրան։
― Ձեր ընկերը՝ Պրիետոն, կարողանում է բերանը փակ պահել։
― Նա էլ հաղթանակին չի հավատում։ Ո՞նց հաղթես, եթե չես հավատում ժողովրդին։
― Դա արդեն ինքներդ որոշեք, ― ասաց Կարկովը։ ― Ես գնամ մի քիչ քնեմ։
Նա դուրս եկավ ծխով ու բամբասանքով լցված սենյակից և գնաց ննջարան, նստեց անկողնու վրա ու քաշեց, ոտներից հանեց սապոգները։ Հավաքվածների ձայնը հասնում էր ննջարան, վեր կացավ, դուռը փակեց ու բացեց լուսամուտը։ Շորերը չհանեց, որովհետև ժամը երկուսին վեր էր կենալու և Կոլմենարի, Սերսեդայի ու Նավասեռադայի վրայով գնալու էր ռազմաճակատ, որտեղ լուսաբացին Գոլցն սկսելու էր հարձակումը։
==Գլուխ երեսուներեքերորդ==
Առավոտյան ժամը երկուսն էր, որ Պիլարն արթնացրեց նրան։ Ձեռքով կամաց խփեց ուսին, Ռոբերտ Ջորդանին սկզբում թվաց, թե Մարիան է, գլորվեց աղջկա կողմն ու «նապաստակս» ասաց։ Հետո, երբ կնոջ խոշոր ձեռքը թափ տվեց ուսը, վեր թռավ և արդեն բոլորովին սթափ, ձեռքը տարավ մերկ սրունքի կողքին ընկած ատրճանակին։ Այնպես էր ձգված, կարծես հենց ինքը կրակելու պատրաստ զենք լիներ։
Մութ էր, բայց ճանաչեց Պիլարին, նայեց թևին կապած ժամացույցի փոսփորափայլ սլաքին և երբ տեսավ, որ ժամը ընդամենը երկուսն է, հարցրեց․
― Ի՞նչ է պատահել, կի՛ն։
― Պաբլոն գնացել է, ― ասաց նա։
Ռոբերտ Ջորդանը հագավ շալվարն ու կոշիկները։ Մարիան չէր արթնացել։
― Ե՞րբ, ― հարցրեց։
― Մի ժամ կլինի։
― Եվ ի՞նչ։
― Քո իրերից ինչ֊որ բան է հետը տարել, ― խեղճացած ասաց կինը։
― Այդպես։ Ի՞նչ։
― Չգիտեմ, ― ասաց կինը։ ― Արի տե՛ս։
Մթության մեջ նրանք շարժվեցին դեպի քարայրի մուտքը, քաշեցին տապճակն ու ներս գնացին։ Շնչելով մոխրի ու քնած մարդկանց հոտով ծանրացած օդը, Ռոբերտ Ջորդանը քայլում էր Պիլարի ետևից՝ էլեկտրական լապտերիկով լուսավորելով առաջը, որպեսզի ոտքը չառնի հատակին պառկած մարդկանց։ Անսելմոն արթնացավ ու հարցրեց․
― Ժամանա՞կն է։
― Ոչ, ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Քնի՛ր, ծերուկ։
Ուսապարկերը Պիլարի անկողնու գլխավերևում էին, քարայրի այդ հատվածը տապճակով բաժանված էր մնացյալներից։ Երբ Ռոբերտ Ջորդանը չոքեց անկողնու վրա, որպեսզի լապտերիկով լուսավորի ուսապարկերը, զգաց այն հեղձուցիչ, սիրտ խառնող չորացած քրտնքի հոտը, որ փչում էր հնդկացիների անկողիններից։ Երկու ուսապարկերն էլ վերևից ներքև ճղված էին դանակով։ Ձախ ձեռքով լապտերը բռնած՝ Ռոբերտ Ջորդանն աջով սկսեց ստուգել առաջին ուսապարկը։ Դրա մեջ ննջապարկն էր դնում, դրա համար էլ կիսով էր լցված։ Պայթուցիչի փայտյա արկղը չկար։ Չկային նաև սիգարի տուփի մեջ խնամքով փաթեթավորված դետոնատորները։ Անհետացել էր բեկֆորդյան քուղն ու կապսուլներ պարունակող թիթեղյա տուփը։ Մի քիչ մետաղալար էր միայն մնացել։
Ռոբերտ Ջորդանն ստուգեց մյուս ուսապարկը։ Պայթուցիկները տեղն էին։ Մի փաթեթ թերևս հանված լիներ։
Վեր կացավ և նայեց կնոջը։ Երբ առավոտյան շատ կանուխ գալիս են ու արթնացնում, մարդ մի ճնշող դատարկություն է զգում, ինչ֊որ վերահաս աղետի սարսափ։ Այդպիսի զգացողություն էր համակել հիմա Ռոբերտ Ջորդանին, բայց սովորականից ավելի ուժգին։
― Սա էր, հա՞, հսկելդ, ― ասաց նա։
― Գլխիս տակ էի դրել, ձեռքս էլ վրան էի պահել ու այդպես քնել, ― ասաց Պիլարը։
― Լավ ես քնել։
― Լսիր թե ոնց է եղել, ― ասաց կինը։ ― Գիշերը վեր կացավ, հարցրեցի՝ «Այդ ո՞ւր, Պաբլո», ասաց՝ «Միզելու», շրջվեցի ու քնեցի։ Արթնացա, տեսա դեռ չի եկել, մտածեցի ձիերին նայելու է գնացել, սովորաբար այդպես էր լինում։ Հետո, ― խեղճացած ձայնով ավարտեց նա, ― երբ տեսա, որ չի գալիս, սկսեցի անհանգստանալ, ձեռքս գցեցի ուսապարկերին, որպեսզի համոզվեմ տեղում են թե ոչ, տեսա ճղված են, վեր կացա ու եկա մոտդ։
― Գնանք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Դուրս եկան։ Խոր գիշեր էր, լուսաբացի ոչ մի նշան չկար տակավին։
― Կարո՞ղ էր ձիով առանց պահակակետերի մոտից անցնելու գնալ։
― Այո՛, երկու այդպիսի տեղ կա։
― Վերևում ո՞վ է կանգնած։
― Էլադիոն։
Մինչև մարգագետին՝ ձիերի մոտ հասնելը, նա այլևս ոչինչ չասաց։ Երեք ձի արածում էին մարգագետնում։ Աշխետն ու մոխրագույնը չկային։
― Ի՞նչ ես կարծում, ինչքա՞ն ժամանակ կլինի, որ գնացել է մոտիցդ։
― Երևի մի ժամ։
― Դե էլ ի՞նչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Գնամ վերցնեմ, ինչ մնացել է ուսապարկերում ու մի քիչ էլ քնեմ։
― Ես կպահեմ։
― Que va, կպահե՜ս։ Արդեն մի անգամ պահեցիր։
― Ingles, ― ասաց կինը։ ― Ես քեզանից պակաս չեմ տանջվում դրա համար։ Ամեն ինչ կանեի, որպեսզի ետ բերեի իրերդ։ Կարիք չկա ինձ վիրավորելու։ Պաբլոն երկուսիս է դավաճանել։
Այս խոսքի վրա Ռոբերտ Ջորդանն հասկացավ, որ զայրանալն ավելորդ շքեղություն է, որ իրավունք չունի այդ կնոջ հետ գժտվելու։ Նրա հետ է գործելու այս ամբողջ օրը, որից առայժմ երկու ժամ է անցել։
Նա ձեռքը դրեց կնոջ ուսին։
― Ոչինչ, Պիլար, ― ասաց։ ― Տարածն այնքան էլ կարևոր չէ։ Մի բան կմտածենք, ամեն ինչ լավ կլինի։
― Բայց ի՞նչ է տարել։
― Ոչինչ, կին։ Որոշ շքեղություններ։
― Պայթեցման մեխանիզմի մասե՞ր էլ է տարել։
― Տարել է։ Բայց ուրիշ ձևով էլ կարելի է պայթեցնել։ Լսի՛ր, Պաբլոն բեկֆորդյան քուղ ու կապսուլ չունե՞ր։ Նրան պետք է տված լինեն։
― Տարել է, ― ասաց կինը խղճակի ձայնով։ ― Ես տեղնուտեղը ստուգեցի։ Դրանք էլ է տարել։
Անտառի միջով նորից քայլեցին դեպի քարայրի մուտքը։
― Գնա քնի՛ր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Առանց Պաբլոյի ավելի հանգիստ կլինի։
― Ես գնամ Էլադիոյին տեսնեմ։
― Նա ուրիշ ճանապարհով գնացած կլինի։
― Միևնույն է, պիտի գնամ։ Այս դավաճանության համար ես եմ մեղավոր։ Ո՞նց միամտացա։
― Ավելորդ խոսքեր են, ― ասաց նա։ ― Գնա քնի՛ր։ Ժամը չորսին պետք է ճանապարհ ընկնենք։
Կնոջ հետ մտավ քարայր, ուսապարկերը գիրկն առավ, որպեսզի պատռվածքներից իրերը չթափվեն, և դուրս եկավ։
― Թող կարեմ։
― Ճանապարհ ընկնելուց առաջ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը ցածրաձայն։ ― Մոտս եմ վերցնում, որպեսզի հանգիստ քնեմ, չմտածես, թե չեմ վստահում։
― Դե մի քիչ շուտ կտաս, որպեսզի կարեմ։
― Շուտ կտամ, ― ասաց կնոջը։ ― Գնա քնի՛ր, Պիլար։
― Չէ, ― ասաց։ ― Ես ձախողեցի և՛ քո գործը, և՛ Հանրապետության։
― Գնա՛ քնի՛ր, Պիլար, ― ասաց մեղմ ձայնով։ ― Գան՛ քնի՛ր։
==Գլուխ երեսունչորսերորդ==
Բարձունքները ֆաշիստների ձեռքին էին։ Հովիտը հիմնականում ազատ գոտի էր, եթե չհաշվենք ագարակի կից կառույցներում ու ամրացված մարագում տեղավորված ֆաշիստական պահակակետը։ Ռոբերտ Ջորդանի զեկուցագիրը Գոլցին տանելու ճանապարհին Անդրեսը երկար պտույտ կատարեց, որպեսզի շրջանցի այդ պահակակետը։ Նա հիշում էր, որ այդ մասերում լար է քաշված, և ծայրը կապված է գնդացրի ձգանին, մթության մեջ նա գտավ լարը, թռավ վրայով և քամուց խշխշացող բարդիներով եզերված գետակի ափով շարունակեց ճանապարհը։ Ագարակում մի աքլոր կանչեց, առանց կանգ առնելու նա ետ նայեց և բարդիների բների արանքով տեսավ ծայրամասի պատուհաններից մեկում երևացող լույսը։ Խաղաղ, պայծառ գիշեր էր, Անդրեսը թեքվեց և գնաց մարգագետնի միջով։
Անցյալ տարվա հուլիսից, երբ այստեղ մարտեր էին մղվում, մարգագետնում խոտի չորս դեզ էր մնացել։ Ոչ ոք ձեռք չէր տվել դեզերին, տարվա չորս եղանակներն անցել էին նրանց վրայով ու նստեցրել, փտեցրել էին։
Երկու դեզի արանքում ձգված լարի վրայից անցնելիս, Անդրեսը մտածեց, որ ափսոս է խոտը։ Հանրապետականները կարող էին մարգագետնի մյուս ծայրին գտնվող Գվադառամայի սարալանջով այն քաշել տանել, իսկ ֆաշիստները, կարծում եմ, դրա կարիքը չունեն։
Նրանք խո՛տ էլ ունեն, ցորեն էլ։ Ինչքան ասես։ Ամեն ինչ էլ ունեն, մտածեց նա։ Բայց ոչինչ, առավոտյան կհասցնենք դրանց։ Առավոտյան Սորդոյի մուռը կհանենք։ Բարբարոսնե՛ր։ Սպասե՛ք, առավոտյան այնպես բարձրացնենք ձեր փոշին։
Ուզում էր զեկուցագիրը շուտ տեղ հասցնել ու վերադառնալ, որպեսզի կարողանար մասնակցել կամրջի կռվին։ Բայց իսկապե՞ս ուզում էր վերադառնալ, թե՞ ձևացնում էր, որ ուզում է։ Նա հիշեց, թե ինչպիսի թեթևության զգացմունքով համակվեց, երբ Ingles֊ն հանձնարարեց այդ նամակը տեղ հասցնել։ Մինչև այդ պահը առավոտվա հեռանկարը չէր անհանգստացրել։ Գործ էր, պիտի արվեր։ Նա կողմ էր քվեարկել և պատրաստ էր կռվելու։ Սորդոյի խմբի ոչնչացումը ահավոր ձևով ազդել էր վրան։ Բայց վերջին հաշվով կործանվողը Սորդոն էր։ Իրենք չէին։ Իսկ իրենք իրենցը կանեն։
Երբ Ingles֊ն իրեն հանձնարարեց նամակը տանել, նույն այն զգացողությունն ունեցավ, ինչ մանկության տարիներին ունենում էր գյուղում, երբ տոն օրերին առավոտյան արթնանում էր և լսում էր անձրևի տարափը, դա նշանակում էր, որ գետինը թաց է և հրապարակում ցլերի հետապնդումը չի կայանա։
Մանուկ հասակից սիրել էր ցլերի հետապնդումը, միշտ սպասել էր այն պահին, երբ վազելով կգա արևի տակ այրվող, փոշոտ, երեք կողմից շրջափակված հրապարակն ու կտեսնի, թե ինչպես են վանդակից բաց թողնում ցուլը, որը դուրս է գալիս, սայթաքում է, փորձում է կանգուն մնալ։ Հուզմունքով, հիացմունքով ու քրտնածոր սարսափով էր միշտ սպասում այն պահին, երբ սայթաքող ցլի եղջյուրները կբախվեն վանդակի տախտակե ճաղերին, երբ կենդանին, չորս ոտքերն ամուր սեղմած գետնին, կկանգնի՝ վիզը ձգած, գլուխը բարձր, ռունգերը լայնացած, ականջները թրթիռով բռնված, սև մորթին փոշոտված, չորացած թրիքը կպած կողերին, հեռանիստ աչքերն անթարթ, լայնաբաց եղջյուրները ողորկ, կարծր, պսպղուն, ինչպես ավազից հղկված փայտը ծովափին և այնպես սուրսայր, որ տեսքն իսկ բավական է, որպեսզի սիրտդ կանգ առնի։
Ամբողջ տարին նա սպասում էր այն պահին, երբ ցուլը դուրս էր գալու հրապարակ, հավաքվածների միջից աչքերով որոնելու էր թիրախը և, հանկարծ, գլուխը ցած գցած, եղջյուրներն առաջ մղած, արագ, կատվացատկերով նետվելու էր մարդկանց վրա, նետվելու էր և սիրտդ կանգ էր առնելու։ Մանուկ հասակից նա կլոր տարին սպասել էր այդ պահին։ Բայց այն զգացողությունը, որ համակեց նրան նամակը տանելու մասին Ingles֊ի հանձնարարությունը լսելիս, նման էր այն մեկին, երբ արթնանում էր ու թեթևացած լսում տանիքի կղմինդրներին, որմնաքարերին, գյուղի հրապարակի հողե հատակի ջրափոսերի մեջ թափվող անձրևի ձայնը։
Գյուղական capea֊ների ժամանակ նա միշտ էլ քաջաբար էր դիմավորել ցուլին, նույնքան քաջաբար, ինչքան որևէ մեկը իրենց կամ մոտակա գյուղերում, և ոչ մի անգամ, ոչ մի գնով իրենց գյուղի capea֊ները բաց չէր թողել, հարևան գյուղերը չէր գնում։ Նա կարող էր հանգիստ կանգնել ու սպասել ցուլի ոստյունին և միայն վերջին վայրկյանին մի կողմ ցատկել։ Վերցնում էր մի պարկ ու խաղացնում ցուլի մռութի առաջ, որպեսզի նրա ուշադրությունը շեղի գետին ընկած մարդուց, քանի֊քանի անգամ է ցուլի եղջյուրներից բռնել ու խանգարել կոտոշահարելու ընկածին, եղջյուրներից բռնել ու ձգել է, այնքան է խփել, այնքան է քացով մռութին հասցրել, որ ցուլը թողել է ընկածին, որպեսզի մեկ ուրիշի վրա հարձակվի։ Կամ էլ պոչից էր բռնում ու ձգում, որպեսզի հեռու քաշի ընկածից, ամբողջ ուժով ձգում էր, հետն էլ ոլորում։ Մի անգամ էլ պոչը փաթաթել էր մի ձեռքին, մյուսով էլ եղջյուրն էր բռնել, և երբ ցուլը շուռ էր եկել, որպեսզի իր վրա նետվի, սկսել էր նրա հետ, պոչն ու եղջյուրը բռնած, պտույտ գալ, մինչև որ մարդիկ վրա էին թափվել ու դանակահարել էին կենդանուն։ Փոշոտ, շոգ, մարդկանց, ցուլի և գինու հոտով բռնված այդ հրապարակում, գոռգոռոցով վրա թափվող ամբոխի մեջ նա միշտ առաջիններից մեկն էր իրեն ցուլի վրա գցում։ Հիմա էլ տակավին չի ջնջվել այն զգացողությունը, որն ունենում էր այն օրերին, երբ հեծում էր ցուլի վզակոթին և նա դես էր գցվում, դեն էր զարկվում, իսկ ինքը՝ արմունկը դեմ առած եղջյուրի հիմքին, մյուս ձեռքով երկրորդ եղջյուրն ամուր բռնած, գալարվում էր, շուռումուռ գալիս, և մինչ թվում էր ուր որ է ձախ թևը դուրս կընկնի հոդախաղից՝ հեծեծ տաք, փոշոտ, ստևոտ, ցնցվող մկանի թմբիկին, ատամներով կառչած կենդանու ականջին, մխրճում էր դանակը պրկված վզակոթի մեջ, մխրճում էր նորից, նորից, տաք արյունը ողողում էր դաստակը, և ինքն ամբողջ ծանրությամբ ընկնում էր ցուլի վզակոթի վրա և նորից ու դարձյալ մխրճում դանակը։
Երբ առաջին անգամ այդպես ատամներով կառչեց ականջից և ծնոտն ու վիզը պրկած անշարժ մնաց, սկսեցին գյուղով մեկ ձեռ առնել։ Ճիշտ է, ձեռ էին առնում, բայց և հարգում էին։ Հետագայում ամեն տարի կրկնում էր այդ գործողությունը։ Ցուլի ականջը կծելու համար անունը դրեցին Վիլլակոնեխոսի բուլդոգ։ Բայց ամբողջ գյուղով սպասում էին դարձյալ ու դարձյալ ականատես լինելու դրան, իսկ ինքն արդեն անգիր գիտեր, թե ինչպես կլինի՝ նախ ցուլը դուրս կգա հրապարակ, հետո կնետվի որևէ մեկի վրա և երբ ամեն մի կողմից թափվեն կենդանուն սպանելու, ինքը կթռչի֊կնստի ցուլի մեջքին։ Հետո, երբ ամեն ինչ վերջանա և դանակահարողների ծանրության տակ կենդանին վերջին շունչը փչի, ինքը վեր կկենա ու կքայլի՝ մի քիչ ամաչելով, որ նորից կծեց ցուլի ականջը, բայց ավելի շատ հպարտ, տղամարդ մարդ զգալով իրեն։ Եվ կգնա սայլերի արանքներով՝ քառակուռ աղբյուրի ջրով ձեռքերը լվանալու, և մարդիկ կթփթփացնեն թիկունքին, գինու տիկերը կմեկնեն իրեն ու կասեն՝ «Ուռա՜ Բուլդո՛գ։ Աստված քո մորը երկար կյանք տա»։ Կամ էլ կասեն՝ «Ա՛յ թե ինչ է նշանակում ջուխտ cojones ունենալ։ Տարի չկա, որ չանի»։
Այդ պահերին նեղվում էր, ամաչում, ինչ֊որ դատարկության զգացումով համակվում, միաժամանակ նաև հպարտ ու երջանիկ էր զգում իրեն, սակայն ուզում էր ազատվել շրջապատողներից ու գնալ լվանալ ձեռքերը, ամբողջ աջ թևը, դանակը, հետո վերցնել գինու տիկն ու ողողել բերանը և մի տարով էլ մոռացության տալ ցուլի ականջի համը, և ողողում էր բերանը ու թքում հրապարակի սալերին, հետո բարձրացնում էր տիկն ու կլկլացնելով ուղիղ կոկորդն էր լցնում գինին։
Այո՛, Վիլլակոնեխոսի բուլդոգը ոչ մի գնով չէր հրաժարվի գյուղի capea֊ից։ Բայց և այնպես շատ հաճելի զգացողություն է, երբ առավոտյան արթնանում ես, լսում անձրևի ձայնը և հասկանում, որ այդ օրը գյուղում capea չի լինի։
Բայց ես պետք է վերադառնամ։ Ինչ ուզում է լինի, ես պետք է վերադառնամ ու հասնեմ կամրջի ու պահակակետերի կռվին։ Էլադիոն է այնտեղ, եղբայրս, միսս ու ոսկորս։ Անսելմոն է այնտեղ, Պրիմիտիվոն, Ֆերնանդոն, Ագուստինը, Ռաֆայելը, թեև այս մեկը մի բանի նման չէ, կանայք են այնտեղ, Պաբլոն, Ingles֊ը։ Ingles֊ին կարելի է չհաշվել, նա օտարական է ու հրաման է կատարում։ Բոլորը մասնակցելու են այս կռվին, և ես իրավունք չունեմ ինչ֊որ նամակի պատճառով գլուխս պրծացնելու այս փորձությունից։ Ես պետք է արագ տեղ հասցնեմ այս ծրարը և շտապ վերադառնամ, որպեսզի հասնեմ կռվին։ Ամոթ է, որ ինչ֊որ նամակի պատճառով ես ետ մնամ։ Ուրեմն պարզ է, վերադառնալու եմ։ Բայցի այդ, հանկարծ մտածեց նա, հաճելի էլ է, ֆաշիստ ենք սպանելու։ Ինչքա՜ն ժամանակ է արդեն, որ ոչ մեկին չենք սպանել։ Ա՜յ օր է լինելու վաղը։ Իսկական օր։ Թող շուտ գա այդ օրը, ես էլ բարով հասցնեմ սա ու վերադառնամ։
Այդ պահին, երբ որոճի միջով քայլում էր զառիթափն ի վեր դեպի հանրապետականների գծերը, ոտքերի առաջից, խավարի մեջ մի կաքավ թևերն ուժգին թափահարեց ու թռավ։ Վախից շունչը կտրվեց։ Հանկարծակիի եկա, դրանից էր, մտածեց նա։ Ո՞նց են այդպես արագ թափահարում թևերը։ Երևի թուխս է նստել։ Հավանաբար ոտս շատ մոտիկ դրեցի։ Եթե պատերազմ չլիներ, հիմա թաշկինակս կկապեի այս թփին և ցերեկով կգայի֊կգտնեի այս բույնը, ձվերը կտանեի թխսկան հավի տակ կդնեի ու փոքրիկ կաքավներ կունենայի իմ հավանոցում և կպահեի, կմեծացնեի, կդարձնեի որսախայծեր։ Աչքերը չէի հանի։ Բայց որ չհանեմ, կթռչեն֊կգնան։ Կարող է։ Ուրեմն պետք է հանել աչքերը։
Բայց ո՞նց կհանես քո մեծացրած կենդանու աչքերը։ Կարելի է թևերը կտրել կամ էլ ոտից կապ գցել։ Պատերազմ չլիներ, Էլադիոյի հետ կգնայի ֆաշիստների պահակակետի մոտի գետակն ու խեցգետին կբռնեի։ Մի անգամ այդ գետակում չորս դյուժին խեցգետին բռնեցինք մեկ օրվա մեջ։ Եթե այս կռվից հետո Սիեռա դե Գրեդոս քաշվենք, լավ կլինի, այնտեղ հրաշալի գետակներ կան, մեջը լիքը կարմրախայտ ու խեցգետին։ Լավ կլիներ, եթե գնայինք, մտածեց նա։ Ամռանն ու աշնանը լավ կյանք կարելի է անել Գրեդոսում, բայց ձմեռը սարսափելի ցուրտ է։ Գուցե մինչև ձմեռ հաղթենք ու վերջացնենք այս պատերազմը։ Ի՞նչ կասես։
Եթե մեր հայրը հանրապետական չլիներ, հիմա Էլադիոն էլ, ես էլ ֆաշիստական զինվորներ կլինեինք, իսկ ֆաշիստական զինվորի համար ոչ մի խնդիր գոյություն չունի։ Կատարիր հրամանը, մեռա՞ր, մեռար, չմեռա՞ր՝ կապրես, մի խոսքով՝ ինչ֊որ լինելու է, կլինի։ Իշխանություններին հնազանդ ապրելն ավելի հեշտ է, քան նրանց դեմ պայքարելը։
Բայց այս պարտիզանությունը շատ պատասխանատու բան է։ Եթե անհանգիստ մտքի տեր մարդ ես, անընդհատ մտատանջվում ես։ Էլադիոն ավելի շատ է միտք անում, քան ես։ Նա շատ է մտահոգվում։ Ես հավատում եմ մեր գործի ճշտությանը, դրա համար էլ չեմ մտատանջվում։ Բայց շատ պատասխանատու գործ է մեր արածը։
Ինձ թվում է, որ մենք շատ դժվար ժամանակ ենք ծնվել, մտածեց նա։ Ինձ թվում է, առաջ ավելի հեշտ է եղել։ Մենք դժվարություններին դիմանում ենք, որովհետև հենց սկզբից էլ դա է եղե մեր կյանքը։ Ով դրան սովոր չէ, նա այստեղ անելիք չունի։ Դժվար ժամանակ է, որովհետև պետք է ինքներս որոշում ընդունենք։ Երբ ֆաշիստները մեզ վրա հարձակվեցին, ամեն ինչ որոշվեց֊վերջացավ։ Մենք կռվում ենք, որպեսզի ապրենք։ Ես ուզում եմ ապրել, որպեսզի կարողանամ թաշկինակս կապել այն թփին և ցերեկով գալ, հանել ձվերը, դնել թխսկան հավի տակ ու կաքավի ձագեր ունենալ մեր բակում։ Սա է ընդամենը իմ ուզածը։ Այսպիսի փոքրիկ ու հասարակ մի բան։
Բայց դու ոչ քո տունն ունես ոչ էլ քո անտուն բակը, մտածեց նա։ Դու ընտանիք էլ չունես, քո ունեցածը այդ մի եղբայրդ է, որը վաղը կգնա կռվի, մեկ էլ քամին է, արևը և դատարկ փորդ։ Քամին հիմա համարյա չի խաղում, մտածեց նա, իսկ արևը մայր է մտել։ Գրպանումդ չորս նռնակ ունես, մտածեց նա, բայց դրանք էլ գցելու համար են միայն։ Կարաբին ունես ուսիցդ կախած, դա էլ փամփուշտներ արձակելու համար է։ Գրպանումդ նամակ կա, պիտի հանձնես։ Մեջդ լիքը կղանք է, դա էլ հողին պահ կտաս, քմծիծաղեց մթության մեջ։ Հետն էլ կարող ես մեզդ։ Դու միայն տալ կարող ես։ Դո՛ւ, փիլիսոփա։ Դո՛ւ, դժբա՛խտ մարդ, ասաց ինքն իրեն ու նորից քմծիծաղեց։
Բայց հակառակ այդ բոլոր ազնիվ մտորումներին, թեթևացած լինելու զգացողությունը մնում էր, այն, որ ունենում էր գյուղում, երբ առավոտյան, ֆիեստայից առաջ, լսում էր թափվող անձրևի ձայնը։ Դիմացը, սարի կատարին, հանրապետական զորքերի դիրքերն էին․ նա գիտեր, որ այդտեղ իրեն ձայն կտան։
==Գլուխ երեսունհինգերորդ==
Ռոբերտ Ջորդանը մտավ ննջապարկը և պառկեց դեռևս քնած Մարիայի կողքին։ Պառկեց կողքի վրա, թիկունքով՝ աղջկան, զգաց, թե ինչպես մարմնի ողջ երկարությամբ հպվել են իրար, հիմա դա ոնց որ ծաղր լիներ։ Կատաղությունից ուտում էր իրեն։ Դու այդ ի՞նչ արեցիր, դո՛ւ։ Այո՛, դո՛ւ։ Չէ՞ որ առաջին իսկ հանդիպման ժամանակ դու ինքդ ասացիր, որ հենց այն պահին, երբ նա սիրալիրություն ցույց կտա, իմացիր, որ դավաճանությունը պատրաստ է։ Անիծյալ ապուշ։ Երիցս անիծյալ ապուշ։ Լա՛վ, վերջացրո՛ւ։ Հիմա դրա ժամանակը չէ։
Կարո՞ղ է թաքցրած լինել կամ գցած լինի մի կողմի վրա։ Հազիվ թե։ Եթե գցած էլ լինի, այս մթանը ո՞նց կգտնես։ Հետը տարած կլինի։ Պայթուցիկ էլ է վերցրել։ Ա՜խ, դու կեղտո՛տ, ստո՛ր, հարբեցող դավաճա՛ն։ Կղա՛նք։ Գնո՞ւմ էիր, գնայիր, էլ պայթուցիչն ու դետոնատորներն ո՞ւր ես տանում։ Ես ինչո՞ւ այդպես հիմարացա ոը թողեցի դրանք այդ անիծյալ կնոջ մոտ։ Խորամա՛նկ, դավաճա՛ն պոռնկորդի։ Կետո՛տ cabron:
Վերջացրո՛ւ, հանգստացի՛ր, ասաց ինքն իրեն։ Այս գործն առանց ռիսկի չէր լինի։ Դե հիմա խաբվել ես։ Այն էլ ո՜նց, չորս ոտով ես ընկել։ Լա՛վ, գլուխդ մի՛ կորցրու, կատաղությունդ մի կողմ դիր, բավական է ողբաս ու քեզ պատերով տաս։ Գնացին իրերդ։ Գնացին ու վերջ։ Գրողի ծոցը գնար այդ կեղտոտ խոզը։ Հիմա մտածիր, թե ոնց ես սրա տակից դուրս գալու։ Դուրս պիտի գաս, ոնց ուզում ես արա, բայց կամուրջը պիտի պայթեցնես, թեկուզ ինքդ կանգնես տակը․․․ Մի հիմարություն էլ դա, վերջացրո՛ւ։ Արի պապիցդ խորհուրդ հարցրու։
Տո իմ պապին էլ, տո այս դավաճան անիծյալ երկիրն էլ, այդ կեղտոտ իսպանացիներին էլ, այս կողմիններին էլ, այն կողմիններին էլ, տո բոլորին էլ։ Լարգոյին էլ, Պրիետոյին էլ, Անսելմոյին էլ, Միախային էլ, Ռոխոյին էլ, բոլորին։ Առանձին֊առանձին և բոլորին միասին։ Դավաճանությամբ լցված այս ամբողջ երկրին։ Դրանց եսապաշտության, ինքնահավանության, ինքնագոհության, դավաճանության։ Անիծվեն դրանք։ Ո՞ւր ենք դրանց համար մեռնում։ Մեռնելուց առաջ ես դրանց։ Մեռնելուց հետո էլ։ Սատկեն դրանք, գրողի ծոցը գնան։ Ես քո Պաբլոյի։ Դրանք բոլորն էլ Պաբլո են։ Ո՜վ աստված, գթա՛ իսպանացի ժողովրդին։ Այս երկրի բոլոր առաջնորդներն էլ թքած են ունեցել նրա վրա։ Երկու հազար տարվա ընթացքում միայն մի լավ մարդ է եղել՝ Պաբլո Իգլեսիասը, բոլոր մնացածները թքել են ժողովրդի վրա։ Ի՞նչ իմանաս, թե նա ինչպես կպահեր իրեն այս պատերազմում։ Հիշում եմ, մի ժամանակ Լարգոն ինձ կարգին մարդ էր թվում։ Դուրուտին էլ լավ մարդ էր, և հենց իր մարդիկ էլ սպանեցին նրան Պուենտե֊դե֊լոս֊Ֆրանկեսեսում։ Սպանեցին, որովհետև նրանց հարձակման էր տանում։ Սպանեցին անկարգապահության փառավոր կարգապահությամբ։ Վախկոտ խոզեր։ Գրողի ծոցը բոլորն էլ։ Այդ Պաբլոն էլ, որ պայթուցիչս ու դետոնատորներս առավ ու ծլկեց։ Դժոխքի խորխորատը ծլկեր։ Ո՛չ։ Նա մե՛զ այնտեղ ուղարկեց։ Նրանք բոլորն էլ, Կորտեսից, Մենենդես դե Ավիլայից մինչև Միախա, մեզ են այնտեղ ուղարկել։ Հիշիր, թե ինչ արեց Միախան Կլեբերին։ Այդ եսապաշտ ճաղատ խոզը։ Այդ ձվանման գլխով բութ պոռնկորդին։ Ես այդ խելագար, եսապաշտ, դավաճան խոզերի, որ միշտ եղել են Իսպանիայի կառավարության ու բանակի գլուխը։ Ես դրանց բոլորի, բացի ժողովրդից։
Եվ ինչքան շարունակեց, այնքան չափազանցությունների մեջ ընկավ ու արդեն առանց տարբերակման և անիրավացիորեն ներկեց բոլորին և հետզհետե համոզվեց, որ ինքը ճիշտ չէ, և կատաղությունն սկսեց իջնել։ Եթե այդ բոլորը ճիշտ են, դու ինչո՞ւ ես այստեղ։ Ճիշտ չեն, և ինքդ էլ գիտես։ Նայիր ինչքան լավ մարդիկ կան։ Ինչքան հիանալի մարդիկ։ Նա հիմա ցավում է, որ անարդար էր գտնվել։ Անարդար լինելը նա նույնքան էր ատում, ինչքան դաժանությունը, կատաղությունն էր կուրացրել նրան, բայց զայրույթն սկսել էր աստիճանաբար հանգչել, կարմիր, սև կուրացնող, սպանող զայրույթն հիմա բոլորովին չքացել էր արդեն, հանգիստ էր, ուղեղում խաղաղ դատարկություն էր, այնպիսի մի պայծառություն, դատողության սառնություն, որպիսին լինում է սեռական հարաբերություն ունենալուց հետո մի կնոջ հետ, որին չես սիրում։
― Եվ դու, դու, խեղճ նապաստակ, ― ասաց ու կռացավ Մարիայի վրա, որը քնի մեջ ժպտաց ու սեղմվեց իրեն։ ― Եթե մի քիչ առաջ փորձեիր հետս խոսել, կխփեի քեզ։ Ինչպիսի անասուններ ենք տղամարդիկս, մեր կատաղության պահին։
Նա հիմա սեղմվել էր աղջկան, գրկել, կզակը դրել ուսին, և այդպես պառկած որոշում էր, թե առավոտյան ինչ պիտի անի և ինչպես պիտի անի։
Այնքան էլ վատ չէ, մտածեց նա։ Իսկապես որ այնքան էլ վատ չէ։ Չգիտեմ սրանից առաջ որևէ մեկն այդպիսի բան արդյոք արե՞լ է։ Բայց մեզնից հետո կլինեն մարդիկ, որոնք այսպիսի հանգամանքներում մեզ նման կվարվեն։ Եթե մենք անենք, նրանք էլ մեր արածն իմանան։ Այո, եթե իմանան։ Եթե ստիպված չլինեն գլուխ կոտրելու, թե ինչպես ենք արել։ Շատ քիչ ենք, բայց կարիք չկա անհանգստանալու։ Այսքանով էլ կպայթեցնեմ կամուրջը։ Աստված իմ, ինչ լավ եղավ, որ զայրույթս իջավ։ Ոնց որ բքի մեջ ընկած լինեի, չէի կարողանում շնչել։ Դա էլ է անթույլատրելի շքեղություն։
― Ամեն ինչ հաշված, որոշված է, guapa, ― փսփսաց Մարիայի ուսին։ ― Այդ բոլորը քո կողքով անցան։ Դու ոչինչ չիմացար։ Մենք կսպանվենք, բայց կամուրջը կպայթեցնենք։ Դու դրա մասին անհանգստանալու առիթ չունեցար։ Բայց որպես հարսանեկան նվեր դա այնքան էլ բանի նման չէ։ Ասում են ամենաթանկ բանը գիշերվա խոր քունն է։ Դու այս գիշեր խոր քնել էիր։ Գուցե քունդ որպես ամուսնական մատանի՞ անցկացնես մատիդ։ Քնի՛ր, guapa։ Անո՜ւշ քնիր, սիրելի՛ս։ Ես քեզ չեմ զարթնեցնի։ Հիմա այդքանը կարող եմ անել քեզ համար։
Նա պառկել էր, թեթև գրկել աղջկան, զգում էր նրա շնչառությունը, զգում էր նրա սրտի բաբախյունը և հետևում էր թևին կապված ժամացույցի սլաքի պտույտին։
==Գլուխ երեսունվեցերորդ==
Անդրեսը մոտեցավ հանրապետականների դիրքերին ու ձայն տվեց։ Ավելի ճիշտ, պառկեց եռաշար փշալարերի տակ պատի նման իջնող ժայռի ստորոտին և գոռաց։ Մթության մեջ նա հեշտությամբ կարող էր անցնել այս դիրքի կողքով և մինչև իրեն ձայն տային, գնար հանրապետականների հսկողության տակ եղող հողերով, որովհետև պաշտպանական համատարած գիծ գոյություն չուներ։ Բայց մտածեց, որ այսպես ավելի ապահով ու ավելի պարզ կլինի։
― Salud, ― գոռաց։ ― Salud, milicianos!<ref>Ողջույն զինվորներ (իսպ․)։</ref>
Հրացանի փակաղակի շխկոց լսեց։ Հետո հողաթմբի հեռավոր ծայրից հրացանով կրակեցին։ Խլացուցիչ ճայթուն լսվեց, և դեղին մի գիծ վերևից ներքև ճեղքեց մթությունը։ Փակաղակի շխկոցի վրա Անդրեսը երեսնիվայր պառկեց ու գլուխը կոխեց հողի մեջ։
― Մի՛ կրակեք, ընկերներ, ― գոռաց Անդրեսը։ ― Մի՛ կրակեք։ Ես ձեզ մոտ եմ եկել։
― Քանի՞ հոգի եք, ― գոռաց մեկը հողաթմբի ետևից։
― Մեկ։ Ես։ Մենակ։
― Դու ո՞վ ես։
― Անդրես Լոպեսը, Վիլլակոնեխոսից։ Պաբլոյի խմբից։ Նամակ եմ բերել։
― Հրացանդ ու փամփուշտներդ հետդ ե՞ն։
― Այո, բարեկամ։
― Առանց հրացանի ու փամփուշտների ոչ ոքի չենք ընդունում այստեղ, ― ասաց ձայնը։ ― Եվ պիտի երեք հոգուց ավելի չլինեն։
― Ես մենակ եմ, ― գոռաց Անդրեսը։ ― Շատ կարևոր գործ է։ Թողեք ներս գամ։
Լսեց, որ հողաթմբի ետևում խոսում են, բայց թե ինչ, չէր սլվում։ Հետո նույն ձայնը նորից գոռաց․
― Քանի՞ հոգի եք։
― Մեկ։ Ես։ Մենակ։ Աստծու սիրույն։
Հողաթմբի ետևում նորից էին խոսում։ Հետո ձայնը ասաց․
― Լսի՛ր, ֆաշիստ։
― Ես ֆաշիստ չեմ, ― գոռաց Անդրեսը։ ― Ես guerrillero եմ, Պաբլոյի խմբից։ Նամակ եմ բերել, գլխավոր շտաբին։
― Խելագար է, ― լսվեց վերևից։ ― Մի նռնակ գցիր֊վերջացրո՛ւ։
― Լսի՛ր, ― ասաց Անդրեսը։ ― Ես մենակ եմ։ Միայն ու միայն ես եմ։ Թե մենակ չեմ, սուրբ մասունքի ըսենցն ու ընենցը։ Դե թողեք ներս գամ։
― Բարեպաշտ քրիստոնյա է երևում, ― ասաց մեկն ու ծիծաղեց։
― Ամենից լավն այն է, որ մի նռնակ գցենք ու վերջացնենք, ― ասաց մեկ ուրիշը։
― Ո՛չ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Դա շատ մեծ սխալ կլինի։ Սա կարևոր գործ է։ Թողեք ներս գամ։
Այ սրա համար էր, որ չէր սիրում ռազմաճակատային գիծն անցնել֊դառնալը։ Երբեմն համեմատաբար հաջող էր լինում։ Բայց լավ՝ երբեք չի եղել։
― Մենա՞կ ես, ― նորից լսվեց վերևից եկող ձայնը։
― Me cago en la leche,<ref>Իսպաներեն հայհոյանք։</ref> ― Քանի՞ ամգամ ասեմ։ Մենակ եմ։
― Եթե մենակ ես, կանգնիր ու հրացանդ պահիր գլխիդ վերևը։
Անդրեսը կանգնեց ու կարաբինը երկու ձեռքով պահեց գլխավերևում։
― Հիմա անցիր փշալարերը։ Maquina֊ն վրադ ենք պահել, ― ասաց ձայնը։
Անդրեսը մոտեցել էր փշալարերի առաջին գծին։
― Ձեռքերս այսպես պահած չեմ կարող անցնել փշալարերից, ― գոռաց Անդրեսը։
― Չիջեցնես, ― հրամայեց ձայնը։
― Փշալարին եմ առել, ― գոռաց Անդրեսը։
― Մի նռնակ գցենք վերջանա, ― ասաց մի ձայն։
― Հրացանը թող ուսին գցի, ― ասաց մի ուրիշ ձայն։ ― Ձեռքերն այդպես պահած ո՞նց կարող է անցնել փշալարերից։ Մի քիչ մտածիր։
― Բոլոր ֆաշիստներն էլ նույնն են, ― ասաց մի ուրիշ ձայն։ ― Մեկը չվերջացրած մյուս պայմանն են դնում։
― Լսե՛ք, ― գոռաց Անդրեսը։ ― Ես ֆաշիստ չեմ, guerrillero եմ, Պաբլոյի խմբից։ Մենք ավելի շատ ենք ֆաշիստ կոտորել, քան տիֆը։
― Երբեք չեմ լսել այդ Պաբլոյի խմբի մասին, ― ասաց մի տղամարդ, որը հավանաբար պահակակետի հրամանատարն էր։ ― Ո՛չ Պետրոսի, ո՛չ Պողոսի, ո՛չ էլ ուրիշ առաքյալների ու սրբերի։ Կամ նրանց խմբերի։ Հրացանդ գցիր ուսիդ ու ձեռքերով ազատ գործիր։
― Քանի դեռ maquina֊յից կրակ չենք բացել, ― գոռաց մեկ ուրիշը։
― Que poco amables sois, ― ասաց Անդրեսը։ ― Շատ սիրալիր չեք։
Փշալարերի արանքով սկսեց առաջ շարժվել։
― Սիրալի՞ր, ― գոռաց մեկը։ ― Լսի՛ր, բարեկա՛մ, մենք պատերազմի մեջ ենք։
― Երևում է, ― ասաց Անդրեսը։
― Ի՞նչ է ասում։
Անդրեսը նորից փակաղակի շխկոց լսեց։
― Ոչինչ, ― գոռաց նա։ ― Բան չեմ ասում։ Չկրակեք, թողեք անցնեմ այս ինչն արած փշալարով։
― Չփորձես հայհոյել մեր փշալարին, ― գոռաց մեկը։ ― Թե չէ նռնակը կգա գլխիդ։
― Quiero decir, que buena alambrada,<ref>Ուզում եմ ասել՝ ի՜նչ գեղեցիկ փշալար է (իսպ․):</ref> ― գոռաց Անդրեսը։― Ի՜նչ գեղեցիկ փշալար է։ Ոնց որ տեր աստվածն արտաքնոցում։ Ի՜նչ սիրուն փշալար է։ Մի րոպե էլ համբերեք, արդեն հասնում եմ, եղբայրներ։
― Շպրտենք նռնակը, ― ասաց մեկի ձայնը։ ― Դրանից խելացի բան չկա, լսե՛ք ինձ։
― Եղբայրնե՛ր, ― ասաց Անդրեսը։ Նա քրտնքի մեջ կորել էր, գիտեր, որ այդ խորհուրդը տվողը կարող է ուզածդ պահին ինքը գցել նռնակը։ ― Ախր ես ո՞վ եմ, ես ոչ մի արժեք չունեմ։
― Հավատում եմ, ― ասաց նռնակ առաջարկողը։
― Իրավացի ես, ― ասաց Անդրեսը։ Նա զգուշությամբ անցնում էր փշալարերի երկրորդ գիծը և արդեն գրեթե հողաթմբի կողքին էր։ ― Ես ոչ մի արժեք չունեմ։ Բայց այս գործը շատ կարևոր է։ Muy, muy serio.<ref>Շատ, շատ կարևոր (իսպ․)։</ref>
― Ազատությունից ավելի կարևոր բան չկա, ― գոռաց նռնակ առաջարկողը։ ― Ի՞նչ է, կա՞ ազատությունից ավելի կարևոր բան, ― հարցրեց մարտահրավերի կոչով։
― Չկա, բարեկամ, ― ասաց Անդրեսը թեթևացած։ Նա հասկացավ, որ կանգնած է խելագարների դիմաց՝ սև֊կարմիր վզկապավորների։ ― Viva la Libertad!<ref>Կեցցե ազատությունը (իսպ․)։</ref>
― Viva la F.A. I.<ref>Իբերիայի անարխիստների ֆեդեդացիա։</ref> Viva la C. N. T, <ref>Աշխատամքի ազգային կոնֆեդերացիա։</ref> ― գոռացին հողաթմբի ետևից։ ― Viva el anarco-sindicalismo և ազատությունը։
― Viva nostros, ― գոռաց Անդրեսը։ ― Կեցցենք մենք։
― Մերոնցից է, ― ասաց նռնակ առաջարկողը։ ― Իսկ ես քիչ էր մնում սպանեի սրանով։
Նա նայեց ձեռքի նռնակին, հետո, խորապես զգացված՝ հողաթումբն անցնող Անդրեսին։ Թևերը բացեց, փաթաթվեց Անդրեսին, համբուրեց այտերը, նռնակը տակավին ձեռքին էր և հիմա արդեն հանգչում էր Անդրեսի ուսին։
― Ես շատ գոհ եմ, որ ոչ մի բան չպատահեց, եղբայր, ― ասաց նա։ ― Շատ գոհ եմ։
― Որտե՞ղ է սպան, ― հարցրեց Անդրեսը։
― Ես եմ հրամանատարը, ― ասաց մարդը։ ― Տո՛ւր տեսնեմ թղթերդ։
Գնաց բլինդաժ և սկսեց մոմի լույսի տակ ստուգել փաստաթղթերը։
Առաջինը Հանրապետության դրոշի գույնի մետաքսով պատված երկծալ մի վկայական էր, կենտրոնում՝ ՌՀԾ֊ի կնիքը։ Հետո մի Salvoconducto էր, անցագիր, որի մեջ գրված էին անունը, տարիքը, հասակի բարձրությունը, ծննդյան վայրը և տրված հանձնարարությունը։ Այս թուղթը տվել էր Ռոբերտ Ջորդանը, գրել էր իր նոթատետրից պոկված թերթիկի վրա և ՌՀԾ֊ի կնիքով հաստատել։ Սրանց հետ էր նաև Գոլցին ուղղված զեկուցագիրը, չորս թերթիկից բաղկացած, որոնք իրար հետ թելով կապված ու ՌՀԾ֊ի մետաղյա կնիքով մոմով կնքված էին։
― Ծանոթ եմ սրանց, ― ասաց պահակակետի հրամանատարը և վերադարձրեց մետաքսի կտորը։ ― Սա բոլորիդ մոտ էլ կա։ ― Բայց ոչ մի արժեք չունի, եթե այ, հիմա ինձ չասես։ ― Նա վերցրեց Salvoconducto֊ն և նորից սկսեց կարդալ։ ― Որտե՞ղ ես ծնվել։
― Վիլլակոնեխոսում, ― ասաց Անդրեսը։
― Ի՞նչ է աճում այնտեղ։
― Սեխ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Ամեն մարդ էլ գիտի դա։
― Ո՞ւմ ես ճանաչում։
― Ինչո՞ւ։ Դո՞ւ էլ ես այնտեղից։
― Ոչ։ Բայց եղել եմ։ Ես Արանխուեսից եմ։
― Հարցրու ում մասին ուզում ես։
― Նկարագրիր Խոսե Ռինկոնին։
― Նա՞, որ գինետուն ունի։
― Հենց նա։
― Գլուխն ածիլված, փորը՝ մեծ, մի աչքն էլ խումար։
― Հիմա արդեն սա արժեք ունի, իսկական է, ― ասաց ու վերադարձրեց վկայականը։ ― Բայց ի՞նչ ես անում այնտեղ, նրանց կողմը։
― Հայրս նախքան պատերազմը ընտանիքը փոխադրեց Վիլլակաստին, ― ասաց Անդրեսը։ ― Լեռների մյուս երեսը դաշտավայր է։ Այնտեղ էինք, երբ պատերազմն սկսվեց։ Պատերազմի սկզբից Պաբլոյի խմբում եմ։ Բայց հիմա շատ եմ շտապում, բարեկամ, այս նամակը պետք է տեղ հասցնեմ։
― Իսկ ի՞նչ է կատարվում այնտեղ, ֆաշիստների տերիտորիայում, ― հարցրեց պահակակետի հրամանատարը։ Նա չէր շտապում։
― Լավ քրտնեցինք այսօր։ Ամբողջ օրը փոշին բռնել էր երկինքը։ Այսօր Սորդոյի խմբին ոչնչացրին ֆաշիստները։
― Սորդոն ո՞վ է, ― հարցրեց մյուսը կասկածանքով։
― Մեր սարերի ամենալավ խմբերից մեկի առաջնորդը։
― Ճիշտն այն կլիներ, որ դուք բոլորդ էլ գայիք ու հանրապետական բանակում ծառայեիք, ― ասաց սպան։ ― Ո՞ւմ է պետք այդ հիմար պարտիզանությունը։ Բոլորդ էլ պետք է գաք ու սովորեք ենթարկվել զինվորական կարգապահության։ Իսկ եթե պարտիզանների կարիք լինի, ինքներս կուղարկենք։
Անդրեսը գերագույն համբերությամբ օժտված մարդ էր։ Նա հանգիստ անցել էր փշալարերը։ Այս ստուգումները նույնպես չէին վրդովեցրել նրան։ Նա գտնում էր, որ շատ բնական է, եթե այս մարդը չի հասկանում, թե իրենք ինչ են անում ու հիմար֊հիմար դուրս է տալիս։ Անսպասելի ոչինչ չկար նաև այս դանդաղկոտության մեջ, բայց հիմա նա շտապում էր, պետք է տեղ հասներ։
― Լսիր, compadre, ― ասաց նա։ ― Երևի դու իրավացի ես։ Ես այս նամակը պետք է հասցնեմ 35֊րդ դիվիզիայի հրամանատարին, լուսաբացին գեներալն այս սարերում հարձակում է սկսելու, արդեն ուշ գիշեր է, ես պետք է գնամ։
― Ի՞նչ հարձակում։ Դու որտեղի՞ց գիտես հարձակման մասին։
― Ես ոչ մի բան չգիտեմ։ Ես հիմա պետք է Նավասեռադա գնամ։ Տար ինձ ձեր հրամանատարի մոտ, որպեսզի փոխադրական տա։ Մեկնումեկին ուղարկիր հետս, միայն թե շուտ, չի կարելի ուշացնել։
― Այս ամենը ինձ ինչ֊որ կասկածելի է թվում, ― ասաց նա։ ― Ավելի լավ էր քեզ խփեինք փշալարերի մոտ։
― Բայց չէ՞ որ թղթերս տեսար, ընկե՛ր, ես քեզ բացատրեցի, չէ՞, ինչ հանձնարարությամբ եմ գնում, ― համբերատարությամբ ասաց Անդրեսը։
― Թղթերը կարելի է սարքել, ― ասաց սպան։ ― Այդպիսի հանձնարարություն ուզածդ ֆաշիստն էլ կարող է հնարել։ Ես կտանեմ քեզ հրամանատարի մոտ։
― Լավ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Դու տար։ Բայց արագ գնանք։
― Լսի՛ր, Սանչես։ Կմնաս իմ փոխարեն, ― ասաց սպան։ ― Դու գիտես ինչը ոնց անես։ Ես այս այսպես կոչված ընկերոջը տանում եմ հրամանատարի մոտ։
Բարձունքից դենն ընկած խրամատով նրանք առաջ շարժվեցին մթության մեջ, մացառների միջից Անդրեսի քթին խփեց բարձունքի պաշտպանների աջ ու ձախ սփռված կեղտի հոտը։ Այդ մարդիկ նրան դուր չէին եկել, վտանգավոր երեխաների էին նման՝ կեղտոտ, անկարգ, ազնիվ, անուշ, հիմար և տգետ, ու միշտ վտանգավոր, որովհետև զինված են։ Ինքը՝ Անդրեսը, քաղաքականության հետ գործ չուներ, նա Հանրապետության կողմն էր, այդքան։ Շատ էր լսել նրանց, և շատ հաճախ էին այդ խոսքերը նրան գեղեցիկ թվացել, բայց այդ մարդիկ նրան դուր չէին եկել։ Ի՞նչ ազատության մասին է խոսքը, երբ մարդն ինքն իր կեղտը չի ծածկում։ Կատվից էլ ազատ կենդանի՞։ Միշտ էլ կեղտը ծածկում է։ Ամենամեծ անարխիստը կատուն է։ Մինչև կատվից այդ բանը չսովորեն, ես դրանց չեմ կարող հարգել։
Առջևից գնացող սպան հանկարծ կանգ առավ։
― Կարաբինդ դեռ մո՞տդ է, ― ասաց նա։
― Այո, ― ասաց Անդրեսը։ ― Ի՞նչ է եղել։
― Ինձ տուր, ― ասաց սպան։ ― Կարող է խփես ինձ թիկունքից։
― Ինչո՞ւ, ― հարցրեց Անդրեսը։ ― Ինչո՞ւ խփեմ թիկունքից։
― Ո՞վ իմանա, ― ասաց սպան։ ― Ես ոչ մեկին չեմ վստահում։ Տո՛ւր կարաբինը։
Անդրեսը ուսից հանեց հրացանն ու տվեց։
― Եթե ուզում ես շալակել, ― ասաց նա։
― Այսպես ավելի լավ է, ― ասաց սպան։ ― Այսպես ավելի ապահով է։
Մթության մեջ սարալանջով գնացին ցած։
==Գլուխ երեսունյոթերորդ==
Հիմա Ռոբերտ Ջորդանը պառկել էր աղջկա հետ ու նայում էր թևի ժամացույցի պտտվող սլաքին։ Ժամանակը դանդաղ էր առաջ գնում, համարյա աննկատ, որովհետև ժամացույցը շատ փոքր էր ու վայրկյանացույց սլաքը չէր երևում։ Սակայն, երբ ուշադիր հետևեց րոպեացույց սլաքին, տեսավ, որ կենտրոնանալու դեպքում կարելի է նկատել շարժումը։ Աղջկա գլուխն իր ծնոտի տակն էր, երբ շրջվեց, որպեսզի ժամացույցին նայի, այտերի վրա զգաց շոյանքը նրա կարճ մազերի, որոնք այնպես փափուկ էին, կենդանի, մետաքսյա, ինչպես կզաքիսի մուշտակը, որը ցից֊ցից էր լինում, երբ թակարդից գազանիկին հանում են և մի ձեռքով ամուր բռնած՝ մյուսով սկսում ես փաղաքշել։ Երբ Մարիայի մազերը քսվեցին այտերին, կոկորդը սեղմվեց, իսկ երբ թևերով փաթաթվեց ու ամուր գրկեց աղջկան, զգաց տանջող մի ցավ, որը տարածվեց ամբողջ մարմնով մեկ։ Գլուխն իջեցրեց և աչքերը հառեց ժամացույցի թվահարթակի ձախ կողմում դանդաղ շարժվող ֆոսֆորափայլ սլաքին։ Նա հիմա տեսնում էր սլաքի շարժումը և ավելի ամուր էր գրկել աղջկան, ասես դանդաղեցնելու համար այդ շարժումը։ Չէր ուզում արթնացնել նրան, բայց և չէր կարող ձեռք տալ հիմա, վերջին անգամ, և շրթունքները հպեց աղջկա ծոծրակին, ականջին՝ ըմբոշխնելով մաշկի ողորկության և մազերի փափկության զգացողությունը։ Նայեց թվահարթակի վրա շարժվող սլաքին և ավելի ամուր գրկեց Մարիային ու լեզվի ծայրը այտի վրայով տարավ դեպի ականջի բլթակը, հետո ավելի վեր՝ ականջախեցու հրաշալի գալարներով մինչև վերին կարծր ու անուշ եզրակը։ Լեզուն դողում էր։ Նա զգաց, որ այդ դողը ցավագնորեն տարածվում է իր ամբողջ էության մեջ, տեսավ, որ րոպեացույց սլաքը վերին կետին է մոտենում։ Շրջեց դեռևս քնած աղջկա գլուխը և շրթունքները հպեց նրա շրթունքներին։ Չէր համբուրում, թեթևակի հպել էր շուրթերը նրա փակ շուրթերին և զգում էր նրանց նուրբ շոյանքը։ Ամբողջ մարմնով շրջվեց աղջկա կողմը, և զգաց նրա երկար, թեթև, նուրբ մարմնի դողը, և աղջիկը քնի մեջ հառաչեց, հետո, դեռևս քնի մեջ, փաթաթվեց իրեն, հետո, արդեն արթուն, շրթունքներով սեղմվեց իր շուրթերին։
― Բայց չէ՞ որ ցավում է, ― ասաց նա։
― Չէ՛, չի ցավում, ― ասաց աղջիկը։
― Նապաստա՛կ։
― Չէ՛, էլ մի խոսիր։
― Նապաստա՛կս։
― Մի՛ խոսիր։ Մի՛։
Հետո նրանք եղան իրար հետ, ու թեև ժամացույցի սլաքը շարունակեց իր շարժումը, արդեն աննկատ, նրանք գիտեին, որ ինչ պատահի իրենցից մեկին, չի կարող չպատահել և մյուսին, որ սրանից ավելին չի լինի, որ սա է ամենը և սա է ընդմիշտ, որ սա այն է, ինչ եղել է և պետք է նորից լիներ ու այժմ լինում է։ Սա է, որից զրկվում էին, և հիմա վերստին իրենցն է։ Իրենցն է հիմա, եղել է առաջ, լինելու է միշտ, և այս պահին, և այս պահին, և այս պահին։ Ոհ, այս պահը, այս, միակ պահը, ամեն ինչից վեր պահը, և չկա այլ պահ քեզանից բացի, և այս պահը քո մարգարեն է։ Այժմ և միշտ։ Այո, այս պահը։ Միայն այս պահը, ոչ մի ուրիշ բան այս պահից բացի, և խնդրում եմ, մի՛ հարցրու, թե որտեղ ես դու, և որտեղ եմ ես, և որտեղ է մյուսը, կա միայն այս պահը այժմ և միշտ, և միշտ, և միշտ և միշտ, միայն և միշտ այս պահը, և ոչինչ սրանից բացի, այս պահից, այս բարձրացող, այս լողացող, այս հեռացող, այս պտտվող, այս հեռու ճախրող, միշտ հեռու, միշտ ու ավելի հեռու, և միշտ միասին, միասին, միասին, միասին, տակավին միասին, տակավին միասին, միասին ներքև, միասին քնքշաբար, միասին տենչավառ, միասին բարի, միասին երջանիկ, միասին բարօրության մեջ, միասին երազանքների մեջ, միասին երկրի վրա, արմունկների տակ սոճու կտրատված և խեժ ու գիշեր բուրող ճյուղեր, և պահն հիմա վերջնականապես իջել է երկիր, և արդեն բացվում է նոր օրվա առավոտը։ Այս մտքերն էին պտտվում ուղեղում, բայց նա բարձրաձայն միայն սա ասաց․
― Ո՛հ, Մարիա՛, սիրում եմ քեզ, շնորհակալ եմ։
― Մի՛ խոսիր։ Ավելի լավ է լռենք, ― ասաց Մարիան։
― Ո՛չ, պիտի խոսեմ, որովհետև սա շատ մեծ բան է։
― Ո՛չ։
― Նապաստակ․․․
Բայց աղջիկը սեղմվեց նրան ու շրջեց գլուխը, և Ռոբերտ Ջորդանը ցածրաձայն հարցրեց․
― Ցավո՞ւմ է, նապաստակ։
― Ոչ, ― ասաց նա։ ― Ես էլ եմ շնորհակալ, որ մի անգամ ևս La gloria<ref>Այստեղ՝ գերագույն երանություն (իսպ․)։</ref>֊յի մեջ եղա։
Հետո հանգիստ պառկեցին, կողք֊կողքի, ամբողջ մարմնով՝ ոտքերով, ազդրերով, կողերով, ուսերով, ամուր իրար սեղմված, Ռոբերտ Ջորդանը հիմա նորից նայեց ժամացույցին, և Մարիան ասաց․
― Մենք շատ բախտավոր ենք։
― Այո՛, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― շատ բախտավոր մարդիկ ենք։
― Արդեն ո՞ւշ է, պետք է վե՞ր կենանք։
― Այո՛, ― ասաց նա։ ― Շուտով պետք է շարժվենք։
― Դե՛, եթե վեր ենք կենալու, գնանք մի բան ուտենք։
― Լավ։
― Մի բան հարցնեմ։ Չե՞ս անհանգստանում։
― Ոչ։
― Ճի՞շտ ես ասում։
― Այո։ Հիմա արդեն չեմ անհանգստանում։
― Բայց երեկոյան անհանգստացած էիր։
― Եղավ այդպիսի մի պահ։
― Կարո՞ղ եմ քեզ օգնել։
― Ոչ, ― ասաց նա։ ― Դու արդեն օգնեցիր։
― Ա՞յն։ Դա ինձ համար էր։
― Դա երկուսիս համար էր, ― ասաց նա։ ― Այդ բանում մենակ չեն լինում։ Դե՛, նապաստակ, հագնվենք։
Բայց միտքը՝ իր լավագույն ընկերը, վերադարձել էր La Gloria֊յին։ La Gloria, ասաց աղջիկը։ Սա ոչ glori֊ն<ref>Փառք (անգլ․)։</ref> է, ոչ La Gloire֊ը,<ref>Փառք (ֆր․):</ref> որի մասին այդքան գրում ու խոսում են ֆրանսիացիք։ Սա այն է, ինչ կարող ես զգալ Cante Hondo֊ում ու Saeta<ref>Անգլիական ժողովրդական երգեր։</ref>֊ներում։ Անշուշտ նաև Գրեկոյի ու Սան֊Խուան դե լա Կրուսի մոտ, ինչպես և ուրիշների։ Ես միստիկ չեմ, բայց այդ բանը ժխտելը նույնպիսի տգիտություն է, ինչպես, ասենք, հեռախոսի գոյության ժխտումը, կամ այն, որ երկիրը պտտվում է արևի շուրջը, որ սրանից բացի ևս մոլորակներ կան։
Ինչքա՜ն քիչ բան գիտենք մենք։ Պիտի ուզեի դեռ երկար ապրել, և ոչ թե մեռնել այսօր, որովհետև այս չորս օրում ես կյանքի մասին շատ բան իմացա, կարծում եմ շատ ավելի, քան իմ անցած ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Պիտի ուզեի մինչև խոր ծերություն ապրել և իսկապես ճանաչել կյանքը։ Տեսնես կարելի՞ է արդյոք սովորել ու սովորել, թե՞ կա մի սահման, որից այն կողմ մարդը չի կարող հասկանալ։ Ես կարծում էի շատ բան գիտեմ, բայց հիմա տեսնում եմ, որ բոլորովին էլ չգիտեմ։ Ա՜խ, եթե ժամանակ լիներ։
― Դու ինձ շատ բան սովորեցրիր, guapa, ― ասաց նա անգլերեն։
― Ի՞նչ ասացիր։
― Ես քեզանից շատ բան սովորեցի։
― Que va, ― ասաց աղջիկը, ― դու ես կրթություն ունեցողը։
Կրթություն, մտածեց նա։ Ի՞նչ կրթություն է իմ ունեցածը, ընդամենը տարրական գիտելիքներ։ Տարրական։ Ափսոս է, եթե այսօր մեռնեմ, որովհետև հիմա ինչ֊որ բան արդեն գիտեմ։ Եվ ինչ֊որ բան հիմա միայն սովորած լինելուդ պատճառն արդյո՞ք այն չէ, որ ժամանակի կարճության պատճառով գերզգայուն ես դարձել։ Ժամանակի կարճությունը ո՞րն է։ Նման բան գոյություն չունի։ Դու դա պետք է իմացած լինեիր։ Ամբողջ կյանքս ես այստեղ եմ այն օրվանից, երբ եկա այս սարերը։ Անսելմոն իմ ամենահին ընկերն է։ Ես նրան ավելի լավ եմ ճանաչում, քան Չարզին, քան Չաբին, քան Գիյին, քան Մայքին, իսկ նրանց ես ճանաչում եմ և լավ եմ ճանաչում։ Ագուստինը եղբայրս է, թեկուզ և կեղտոտ է բերանը, իսկ ես եղբայր չեմ ունեցել։ Մարիան իմ ճշմարիտ սերն է ու իմ կինը։ Ես երբեք ճշմարիտ սեր չեմ ունեցել։ Չեմ ունեցել և կին։ Նաև քույրս է, իսկ ես քույր չեմ ունեցել, դուստրս է, իսկ դուստր երբեք չեմ ունենա։ Ատելությամբ եմ լցվում, որ այսքան լավ բաներ թողնելու եմ ու հեռանալաու։
Պարանե ներբանով կոշիկները կապեց֊վերջացրեց։
― Կարծում եմ, որ կյանքը շատ հետաքրքրական է, ― ասաց Մարիային։ Աղջիկը սրունքներն առել էր ձեռքերի մեջ ու նստել էր կողքին, ննջապարկի վրա։ Ինչ֊որ մեկը քաշեց քարայրի մուտքի ծածկոցը, և լույս երևաց։ Գիշեր էր տակավին, և լուսաբացի նշույլ իսկ չկար, եթե հաշվի չառնենք այն, որ սոճիների կատարների միջից երկնքին նայելիս նա տեսավ, որ աստղերը ցածրացել են։ Լուսաբացն այս ամսին միանգամից է վրա հասնում։
― Ռոբերտո, ― ասաց Մարիան։
― Այո՛։
― Այսօրվա գործին միասին կլինենք, չէ՞։
― Վերջոռմ՝ այո։
― Ո՛չ, հենց սկզբից։
― Սկզբում ձիերին կպահես։
― Չե՞մ կարող քեզ հետ լինել։
― Ո՛չ։ Իմ գործը մենակ պիտի արվի, թե չէ ես ստիպված կլինեմ քո մասին հոգալու։
― Բայց հենց որ վերջացնես, անմիջապես կվերադառնա՞ս։
― Անմիջապես, ― ասաց ու քմծիծաղեց մթության մեջ։ ― Գնացինք, guapa, գնանք մի բան ուտենք։
― Իսկ ննջապա՞րկդ։
― Հավաքիր, եթե հաճելի է։
― Հաճելի է, ― ասաց նա։
― Օգնե՞մ։
― Ոչ։ Թող ինքս անեմ։
Աղջիկը չոքեց, որպեսզի հարթի ու հավաքի ննջապարկը, հետո միտքը փոխեց, կանգնեց և մի ծայրից բռնեց ու թափ տվեց։ Հետո նորից չոքեց, որպեսզի հարթի ու հավաքի։ Ռոբերտ Ջորդանը զգուշությամբ վերցրեց ուսապարկերը, այնպես, որ պատռվածքներից ոչ մի բան չընկնի և սոճիների արանքներով գնաց դեպի քարայրի ծխապատ տապճակով ծածկված մուտքը։ Ժամը երեքից տասը րոպե էր պակաս, երբ արմունկով մի կողմ արեց տապճակը և մտավ քարայր։
==Գլուխ երեսունութերորդ==
Քարայրում էին, տղամարդիկ կանգնած էին օջախի մոտ, Մարիան կրակն էր բորբոքում։ Պիլարն արդեն պատրաստել էր սուրճը։ Ռոբերտ Ջորդանին արթնացնելուց հետո այլևս անկողին չէր մտել, հիմա էլ, նստած աթոռին, ուսապարկերի պատռվածքներն էր կարկատում։ Մեկն արդեն կարել էր։ Կրակի լույսն ընկել էր դեմքին։
― Էլի միս վերցրու, ― ասաց նա Ֆերնանդոյին։ ― Լավ լցրու փորդ, արդեն միևնույն է։ Բժիշկ չկա, որ վիրահատի, եթե պոզահարվես։
― Ի՞նչ ես դուրս տալիս, կի՛ն, ― ասաց Ագուստինը։ ― Այդ ինչ պոռնիկի լեզու է քո լեզուն։
Նա հենվել էր սրունքների արանքն առած ձեռքի գնդացրին, ― գրպանները լիքը նռնակներ էր, մի ուսից կախված էր սկավառակներով լցված պարկը, մյուսից՝ փամփուշտով լի մի պայուսակ։ Մի ձեռքին սուրճի թասն էր, մյուսին՝ սիգարետը, ծուխը փչում էր սուրճի վրա ու խմում։
― Ոնց որ երկաթեղենի խանութ լինես, ― ասաց նրան Պիլարը։ ― Հարյուր յարդ էլ չես գնա քո այդ բեռով։
― Que va, կի՛ն, ― ասաց Ագուստինը։ ― Ներքև ենք, չէ՞, գնալու։
― Բայց նախ պիտի բարձրանանք վերևի պահակակետը, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Հետո ենք ներքև գնալու։
― Կբարձրանամ այծի պես, ― ասաց Ագուստինը։ ― Իսկ եղբայրդ ո՞ւր է, ― հարցրեց Էլադիոյին։ ― Ծլկել է, հա՞, հռչակավոր եղբայրդ։
Էլադիոն կանգնած էր պատի տակ։
― Ձենդ կտրի՛ր, ― ասաց նա։
Նա ջղագրգիռ վիճակում էր, և նրան թվում էր, որ բոլորն էլ զգում են այդ։ Մարտից առաջ նա միշտ այդպես էր լինում՝ ջղային, բարկացկոտ։ Նա հեռացավ պատից, եկավ կանգնեց սեղանի կողքին դրված կաշեպատ կողովի մոտ և սկսեց դրա միջից գրպանները նռնակ լցնել։
Ռոբերտ Ջորդանը պպզեց նրա կողքին, զամբյուղի մոտ ու չորս նռնակ վերցրեց։ Երեքը միլս էին՝ ձվաձև, խորդուբորդ կողերով, չուգունից, ձգանն ակոսիկի մեջ սեպիկով ամրացված։
― Որտեղի՞ց սրանք, ― հարցրեց Էլադիոյին։
― Դրա՞նք։ Դրանք Հանրապետությունից են։ Ծերուկն է բերել։
― Ո՞նց են։
― Valen mas que pesan,<ref>Իրենց քաշից ավելի արժեն (իսպ․)։</ref> ― ասաց Էլադիյոն։ ― Գանձ են։
― Ես եմ բերել, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ամեն պարկի մեջ վաթսուն հատ էր։ Իննսուն ֆունտ, Ingles:
― Օգտագործե՞լ եք, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը Պիլարին։
― Que va, օգտագործել ենք, բա ո՞նց, ― ասաց կինը։ ― Դրանցով էր, որ Պաբլոն Օտերոյի պահակակետը ոչնչացրեց։
Պաբլոյի անունը որ տվեց, Ագուստինն սկսեց հայհոյել։ Կրակի լույսի տակ Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ Պիլարի դեմքի արտահայտությունը։
― Վերջացրո՛ւ, ― ասաց նա։ ― Այդ խոսքերից օգուտ չկա։ Անխափան պայթե՞լ են միշտ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ գորշավուն նռնակը պահած ձեռքին ու բթամատի եղունգով սեպիկի հետ խաղալով։
― Միշտ, ― ասաց Էլադիոն։ ― Ինչքան գործածել ենք, չի եղել դեպք, որ չպայթի։
― Իսկ արա՞գ է պայթում։
― Ընկնելն ու պայթելը մեկ է լինում։ Արագ, բավական արագ։
― Իսկ սրա՞նք։ ― Նա վերցրել էր պահածոյի տուփ հիշեցնող մի նռնակ, որ մետաղալարով էր փաթաթված։
― Աղբ են, ― ասաց Էլադիոն։ ― Պայթում են, ճիշտ է։ Բայց ի՞նչ, ուժեղ լույս և ոչ մի բեկոր։
― Բայց միշտ պայթո՞ւմ են։
― Que va, միշտ, ― ասաց Պիլարը։ ― Ոչ մեր նռնակներն են միշտ պայթում, ոչ էլ նրանց։
― Բայց դուք ասացիք, որ մյուսները միշտ պայթել են։
― Ես չասացի, ― ասաց Պիլարը։ ― Դու նրան հարցրեցիր, ոչ թե ինձ։ Ես չեմ տեսել, որ դրանք միշտ պայթում են։
― Բոլորն էլ պայթել են, ― պնդեց Էլադիոն։ ― Ինչո՞ւ ճիշտը չես ասում, կի՛ն։
― Որտեղի՞ց գիտես, որ պայթում են, ― հարցրեց Պիլարը։ ― Պաբլոն է դրանք գցել։ Չէ՞ որ Օտերոյում դու ոչ մի հոգու չես սպանել։
― Այդ պոռնկի ծնունդը, ― սկսեց Ագուստինը։
― Հանգիստ թող, ― կարճ կտրեց նրան Պիլարը։ Հետո շարունակեց․ ― Բոլորն էլ նույնն են, Ingles: Բայց այդ խորդուբորդ կողերովն ավելի հարմար է։
Երևի զույգ֊զույգ գցեմ, ճիշտը դա կլինի, յուրաքանչյուրից մեկ հատ։ Բայց խորդուբորդ կողերովն ավելի հեշտ է շպրտել, և, երևի, ավելի հուսալի է։
― Ի՞նչ է, նռնա՞կ ես գցելու, Ingles, ― հարցրեց Ագուստինը։
― Գուցե, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Բայց, չոքած, այդտեղ, նռնակներ ջոկջոկելով, նա մտածում էր, որ դա անհնար է։ Չեմ հասկանում, թե ո՞նց ինքս ինձ մոլորության մեջ գցեցի։ Մենք այն ժամանակ էինք արդեն կործանված, երբ նրանք հարձակվեցին Սորդոյի վրա, ինչպես որ Սորդոն էլ կործանված էր, երբ ձյունը դադարեց։ Բայց տես որ ընդունել դա դու չես կարող։ Դու քո գործը պիտի անես, պիտի պլան կազմես, իմանալով հանդերձ, որ անհնար է այն իրագործել։ Կազմել ես, և հիմա գիտես, որ բանի պետք չէ։ Հիմա, որ լույսը բացվել է, արդեն բանի պետք չէ։ Այս եղած մարդկանցով երկու պահակակետերից որն էլ ասես դու հաջողությամբ կարող ես գրավել։ Բայց երկուսը միաժամանակ չես կարող։ Համենայն դեպս, վստահ չես կարող ասել։ Մի փորձիր ինքդ քեզ խաբել։ Լույսով այդ գործը հնարավոր չէ։
Փորձել երկուսն էլ գրավել անիմաստ է։ Պաբլոն այդ բանը հենց սկզբից էլ գիտեր։ Ինձ թվում է, որ նրա մտքում միշտ էլ եղել է ծլկելը, իսկ երբ Սորդոյին խփեցին, նա արդեն համոզվեց, որ մեր ճաշը եփված է։ Չի կարելի հրաշքների վրա հույս դնելով գործ ձեռնարկել։ Դու սրանց բոլորին կզոհես ու կամուրջն էլ չես կարողանա պայթեցնել, եթե այսքանդ լինեք։ Դու կզոհես Պիլարին, Անսելմոյին, Ագուստինին, Պրիմիտիվոյին, այս երկչոտ Էլադիոյին, անպիտան գնչուին, ծերուկ Ֆերնանդոյին և կամուրջն էլ չես պայթեցնի։ Քեզ թվում է, թե հրա՞շք տեղի կունենա, թե Գոլցը Անդրեսից կստանա քո զեկուցագիրն ու հարձակումը կհետաձգի՞։ Եթե տեղի չունեցավ, ուրեմն այդ հրամանի պատճառով կործանելու ես այս մարդկանց։ Նաև Մարիային։ Նրան էլ ես կործանելու այդ հրամանի պատճառով։ Չե՞ս կարող գոնե նրան փրկել։ Դժոխքի ծոցը գնաս դու, Պաբլո՛։
Չէ՛։ Մի՛ զայրանա։ Զայրույթը նույնքան վատ է, ինչքան վախը։ Աղջկա ծոցը մտնելու փոխարեն, դու պիտի ելնեիր, վերցնեիր այդ կնոջը և գիշերով սարերն ընկած մարդ ճարեիր, որպեսզի կարողանայիր գործը գլուխ բերել։ Այո, մտածեց նա։ Իսկ եթե մի բան պատահեր ինձ, ո՞վ էր պայթեցնելու։ Այո։ Դա էլ կա։ Դրա համար տեղիցդ չշարժվեցիր։ Ուրիշին էլ չէիր կարող ուղարկել, որովհետև, եթե մի բան պատահեր, մի հոգի ևս կպակասեր։ Պիտի գոնե եղածները պահեիր, որ թեկուզ այդքանով ծրագիրդ կարողանայիր իրագործել։ Բայց քո ծրագրից վատ հոտ է փչում։ Վատ հոտ է փչում, քեզ բան եմ ասում։ Այդ ծրագիրը գիշերն ես կազմել, իսկ հիմա առավոտ է։ Գիշերով կազմած ծրագիրը առավոտյան բանի պետք չի գալիս։ Գիշերվա խորհուրդը առավոտյան պիտանի չէ։ Ահա, հիմա էլ, տեսնում ես, պիտանի չէ։
Իսկ Ջոն Մոսբին կարողացե՞լ է այդպիսի անհնարին վիճակներից դուրս գալ։ Անշուշտ կարողացել է։ Ավելի դժվարին վիճակներից էլ։ Եվ հիշիր՝ պետք չէ թերագնահատել հանկարծակիության տարրը։ Դու դա հիշի՛ր։ Հիշի՛ր, դա անմտություն չէ, եթե կարողանաս ամեն ինչ անսխալ անել, ոնց որ պետք է։ Բայց քեզնից այլ բան է պահանջվում։ Դու պետք է ոչ թե անես այն, ինչ հնարավոր է, այլ ինչ պահանջվում է, և անպայման։ Բայց ոնց ամեն ինչ շուռ եկավ։ Ասենք հենց սկզբից էլ ամեն ինչ սխալ էր, այսպիսի բաները ձյունահոսերի են նման՝ ինչքան գլորվում են, այնքան ընդգծվում է կործանարարությունը։
Չոքած տեղից նայեց Մարիային, աղջիկը ժպտաց։ Ինքն էլ ժպտաց, չորս նռնակ էլ ջոկեց ու դրեց գրպանները։ Դետոնատորները կարելի է հանել և միայն նռնակներ օգտագործել, մտածեց նա։ Կարծում եմ, արդյունքը լավ կլինի։ Պայթյունի ուժը կավելանա, եթե սրանք էլ ավելանան եղած պայթուցիկին։ Համենայն դեպս, ես այդպես եմ կարծում։ Համոզված եմ։ Վստահիր ուժերիդ, գոնե մի քիչ, ― ասաց ինքն իրեն։ ― Դու էիր, չէ՞, երեկ գիշեր պապիդ հետ միասին առյուծ կտրել, հորդ էլ վախկոտ դարձրել։ Դե՛, վստահիր ուժերիդ։
Նորից ժպտաց Մարիային, բայց դա դեռևս ժպիտ չէր, ընդամենը այտերի ու բերանի կողքերի մաշկն էր ձգվել։
Նա կարծում է, որ դու հրաշք ես, մտածեց նա։ Իսկ ես կարծում եմ, որ դու կղանք ես։ Քո այդ gloria֊ն էլ, քո բոլոր անհեթեթություններն էլ։ Հրաշալի մտքեր ունեիր գլխումդ, չէ՞։ Աշխարհի բոլոր հարցերը վճռում էիր, չէ՞։ Գրողի ծոցը այդ ամենը։
Լավ, հանգստացի՛ր, ասաց ինքն իրեն։ Մի՛ կատաղիր։ Ասենք դա էլ է վիճակից դուրս գալու ուղի։ Այդպիսի ուղիներ միշտ էլ կլինեն։ Կարող ես նստել հիմա ու եղունգներդ կրծել։ Կարիք չկա ժխտելու այն ամենը, ինչ եղել է, լոկ այն պատճառով, որ հիմա կորցնում ես դրանք։ Ինքդ քեզ մի խնայիր, ոնց որ ողնաշարը ջարդված օձ․ քո ողնաշարը դեռ չեն ջարդել, շո՛ւն։ Թող խփեն՝ նոր լաց եղիր։ Կռիվը թող սկսվի, նոր կատաղիր։ Կռվի ընթացքում շատ առիթներ կլինեն կատաղելու։ Այն ժամանակ օգտվիր դրանից։
Պիլարը ուսապարկը ձեռքին մոտեցավ նրան։
― Ուզածիդ պես ամուր է հիմա, ― ասաց նա։ ― Դրանք շատ լավ նռնակներ են, Ingles: Կարող ես վստահ լինել։
― Ո՞նց ես, կին։
Պիլարը նայեց նրան, գլուխը թափ տվեց ու ժպտաց։ Տեսնես, մտածեց, շինծու ժպիտ է, թե իսկական։ Երևում է իսկական է։
― Լավ, ― ասաց կինը։ ― Dentro de la gravedad: ― Հետո պպզեց Ռոբերտ Ջորդանի կողքին ու հարցրեց․ ― Հիմա որ սկսվել է արդեն, դու ի՞նչ ես կարծում։
― Քչվոր ենք, ― արագ պատասխանեց նա։
― Ես էլ եմ այդպես կարծում, ― ասաց կինը։ ― Շատ քիչ ենք։ ― Հետո, նորից միայն նրան, ասաց․ ― Մարիան մենակ էլ կարող է ձիերը պահել։ Իմ կարիքը չկա այդտեղ։ Ոտնակապերը կգցենք ու կթողնենք։ Հեծելազորի ձիեր են, կրակոցներից չեն խրտնի։ Ես կգնամ ներքևի պահակակետը, և ինչ֊որ Պաբլոն էր անելու, ես կանեմ։ Այսպիսով մի հոգով կավելանանք։
― Լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես մտածում էի, որ դու այդ առաջարկությունը կանես։
― Հա, Ingles, ― ասաց Պիլարը շեշտակի նայելով նրան։ ― Մի՛ անհանգստանա։ Ամեն ինչ լավ կլինի։ Հիշիր, որ նրանք այսպիսի բան չեն սպասում։
― Ճիշտ ես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Մի բան էլ, Ingles, ― ցածրաձայն ասաց Պիլարը, այնքան ցածրաձայն, որքան կարող էր լինել նրա խռպոտ ձայնը։ ― Ձեռքիդ ափի մասին, որ․․․
― Ի՞նչ ձեռքի ափ, ― ասաց նա զայրացած։
― Չէ, լսի՛ր։ Մի՛ զայրանա, մանչուկս։ Ափիդ մասին է խոսքս։ Այդ ամենը գնչուական անմտություն էր, ուզում էի աչքիդ բարձրանալ։ Ոչ մի բան էլ չկար։
― Լավ, հանգիստ թող, ― ասաց նա անհույզ։
― Ոչ, ― ասաց կինը խռպոտ ու մեղմ ձայնով։ ― Անմիտ սուտ էր, որ հորինեցի։ Չեմ ուզում, որ այսօր, կռվի օրով, դու անհանգստանաս։
― Ես անհանգստացած չեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ոչ, ingles, ― ասաց նա։ ― Դու շատ ես անհանգստացած, և անհանգստացած ես արդար դատի համար։ Բայց ամեն ինչ լավ կլինի, Ingles: Մենք սրա համար ենք աշխարհ եկել։
― Ես քաղաքական կոմիսարի կարիք չունեմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Կինը նորից ժպտաց նրան, հաճելի ու անկեղծ մի ժպիտով, կոշտ ու պռոշտ շրթունքները լայն բաց արած, և ասաց․
― Ես քեզ շատ եմ սիրում, Ingles:
― Հիմա ինձ դա պետք չէ, ― ասաց նա։ ― Ni tu, ni dios:<ref>Ոչ դու, ոչ աստված (իսպ․):</ref>
― Այո, ― ասաց Պիլարը խուլ շշնջոցով։ ― Գիտեմ։ Պարզապես ուզեցի ասել։ Դու մի՛ անհանգստանա։ Ամեն ինչ լավ կլինի։
― Ինչո՞ւ չպիտի լինի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և երեսի մաշկը թեթև կծկվեց ժպիտից։ ― Անպայման լավ կլինի։ Ամեն ինչ լավ կլինի։
― Ե՞րբ ենք շարժվում, ― հարցրեց Պիլարը։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց ժամացույցին։
― Թեկուզև հիմա, ― ասաց նա։
Ուսապարկերից մեկը երկարեց Անսելմոյին։
― Ո՞նց ես, ծերո՛ւկ, ― հարցրեց։
Ծերունին վերջին սեպն էր տաշում, դա Ռոբերտ Ջորդանի հանձնարարությունն էր։ Պետք էր մի քանի սեպ էլ ավել ունենալ։
― Լավ եմ, ― ասաց ծերունին ու գլխով արեց։ ― Առայժմ լավ եմ։ ― Ձեռքերը առաջ պարզեց։ ― Նայի՛ր, ― ասաց ու ժպտաց։ Ձեռքերը չէին դողում։
― Bueno, y que?<ref>Լավ․ հետո ի՞նչ (իսպ․):</ref> ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ամբողջ ձեռքս ես էլ կարող եմ պահել, ու չի դողա։ Ցցիր միայն մի մատդ։
Անսելմոն ցցեց մի մատը։ Մատը դողում էր։ Նա նայեց Ռոբերտ Ջորդանին ու գլուխը թափ տվեց։
― Իմն էլ, ահա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և մատը ցցեց։ ― Միշտ էլ դողացել է։ Բնական բան է։
― Ես այդպիսի բան չգիտեմ, ― ասաց Ֆերնանդոն և ցցեց նախ աջ, ապա ձախ ցուցամատը։
― Իսկ թքել կարո՞ղ ես, ― հարցրեց Ագուստինն ու աչքով արեց Ռոբերտ Ջորդանին։
Ֆերնանդոն կոկորդը մաքրեց և, հպարտ֊հպարտ, գունդ թքեց հատակին, հետո սկսեց ոտով տրորել։
― Ի՞նչ ես անում, կեղտոտ ջորի, ― ասաց Պիլարը։ ― Քաջությունդ ես ցույց տալի՞ս, թքի՛ր, օջախի մեջ։
― Ես հատակին չէի թքի, Պիլար, եթե այս վայրը լքելու չլինեինք, ― վերամբարձ տոնով ասաց Ֆերնանդոն։
― Դե տես, որ այսօր թքելիս զգույշ լինես, ― ասաց Պիլարը։ ― Չլինի այնպիսի մի տեղ թքես, որտեղից չկարողանաս հետո հեռանալ։
― Այս կինը ոնց որ սև կատու լինի, ― ասաց Ագուստինը։ Նրա ջղագրգռությունը դրսևորվում էր կատակելու ցանկությամբ, այլապես նույն հոգեկան վիճակում էր, ինչ մյուսները։
― Կատակում եմ, ― ասաց Պիլարը։
― Ես էլ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Բայց me cago la leche, ո՞ւր էր, շուտ սկսեինք այս գործը։
― Գնչուն որտե՞ղ է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը Էլադիոյին։
― Ձիերի մոտ, ― ասաց Էլադիոն։ ― Քարայրի մուտքից երևում է։
― Նա ո՞նց է։
Էլադիոն քմծիծաղեց․
― Լավ վախեցած է, ― ասաց։ Խոսելով ուրիշի վախի մասին, նա սրտապնդվեց։
― Լսի՛ր, Ingles... ― սկսեց Պիլարը։
Ռոբերտ Ջորդանը նայեց նրան և տեսավ, որ կնոջ բերանը բաց էր մնացել, սեփական աչքերին չհավատացող մարդու արտահայտություն էր գծագրվել նրա դեմքին, արագ շրջվեց դեպի քարայրի մուտքն ու ձեռքը տարավ ատրճանակին։ Կանգնել էր Պաբլոն այդտեղ՝ տապճակը ձեռքով մի կողմ քաշած, ավտոմատի փողը ուսից վեր ցցված, կարճահասակ, թիկնեղ, մազակալած երեսով ու նայում էր իրենց՝ իր փոքր, կարմրած կոպերով աչքերն առանց որևէ մեկի վրա որոշակիորեն հառելու։
― Դո՞ւ․․․ ― աչքերին չհավատալով ասաց Պիլարը։ ― Դո՞ւ ես։
― Ես եմ, ― հանգիստ ասաց Պաբլոն։ Ներս եկավ։ ― Hola, Ingles, ― ասաց։ ― Հետս հինգ հոգի եմ բերել, Էլիասի ու Ալեխանդրոյի խմբերից, իրենց ձիերով։
― Իսկ պայթուցի՞չը, դետոնատորնե՞րը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մնացած իրեր՞րը։
― Գցել եմ քարափից, գետը, ― ասաց Պաբլոն՝ շարունակելով նայել անորոշ ուղղությամբ։ ― Բայց մտածել եմ, հնար կա, կարելի է նռնակով։
― Դա ես էլ եմ մտածել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Խմելու բան ունե՞ս, ― հոգնած հարցրեց Պաբլոն։
Ռոբերտ Ջորդանը մեկնեց նրան իր տափաշիշը, Պաբլոն մի քանի կում արեց ու ձեռքի երեսով սրբեց բերանը։
― Ի՞նչ է կատարվում քեզ հետ, ― հարցրեց Պիլարը։
― Nada, ― ասաց Պաբլոն՝ նորից սրբելով բերանը, ― ոչինչ։ Վերադարձել եմ։
― Բայց ի՞նչ։
― Ոչինչ։ Թուլության մի պահ էր։ Թողեցի֊գնացի, հիմա վերադարձել եմ։ ― Դարձավ Ռոբերտ Ջորդանին։ ― En el fondo no soy cobarde, ― ասաց նա։ ― Խորքիս մեջ վախկոտ եմ։
Բայց շատ ու շատ ուրիշ բաներ ես, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը։ Անիծված լինեմ, թե ճիշտ չեմ։ Ուրախ եմ, սակայն, որ նորից եմ տեսնում քեզ, շանորդի շուն։
― Հինգ հոգու միայն կարողացա բերել Էլիասի ու Ալեխանդրոյի մոտից, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ձիուց չեմ իջել այստեղից գնալուց հետո։ Ինը հոգով դուք այս գործը գլուխ չէիք կարող բերել։ Երբեք։ Ես այդ բանը երեկ գիշեր հասկացա, երբ Ingles֊ը բացատրում էր։ Գլուխ չէիք բերի։ Երբեք։ Ներքևի պահակակետում յոթ զինվոր են, մեկ էլ կապրալը։ Ասենք ահազանգեցին կամ հրաձգություն սկսվեց։ ― Հիմա նա նայում էր Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Ես կարծում էի, թե իմ գնալուց հետո դու կհասկանաս, որ այս գործը գլուխ բերելն անհնար է, ու կհրաժարվես։ Հետո որ իրերդ գցեցի, սկսեցի ուրիշ ձևով մտածել։
― Ուրախ եմ, որ նորից եմ տեսնում քեզ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա մոտեցավ Պաբլոյին։ ― Նռնակներով էլ կարող ենք պայթեցնել։ Կլինի։ Ոչինչ, որ մյուս իրերը չկան։
― Ո՛չ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ես քեզ համար ոչինչ չէի անի։ Դու չարիքի արմատ ես։ Ինչ փորձանք որ գալիս է, դու ես պատճառը։ Սորդոյինն էլ։ Բայց երբ իրերդ գցեցի, մենակ զգացի ինձ, շատ մենակ։
― Քո մերը․․․ ― ասաց Պիլարը։
― Դրա համար էլ գնացի մարդ ճարեցի, որպեսզի գործը գլուխ գա։ Բերել եմ ամենալավերին։ Ասել եմ մնան բարձունքում, մինչև հետդ խոսեմ։ Նրանք կարծում են, որ ես եմ հրամանատարը։
― Դու ես, ― ասաց Պիլարը։ ― Եղի՛ր, եթե ուզում ես։
Պաբլոն նայեց կնոջը և ոչ մի խոսք չարտասանեց։ Հետո պարզ ու հանգիստ ասաց․
― Սորդոյի դեպքից հետո շատ եմ մտածել։ Համոզվեցի, որ եթե մեռնելու ենք, ուրեմն միասին պետք է մեռնենք։ Բայց քեզ, Ingles, ատում եմ, դո՛ւ այս աղետը բերիր մեր գլխին։
― Բայց Պաբլո․․․ ― սկսեց Ֆերնանդոն՝ գրպանները նռնակներով լցրած, փամփշտակալն ուսից գցած և հացի կտորով տակավին ամանը սրբելով։ ― Դու չե՞ս հավատում գործողության հաջողությանը։ Երեկ չէ առաջի գիշերը դու ասում էիր, թե համոզված ես, որ հաջող կլինի։
― Միս ավելացրու դրա ամանի մեջ, ― չարացած ասաց Պիլարը Մարիային, հետո մեղմ հայացքով դարձավ Պաբլոյին․ ― Ուրեմն վերադարձա՞ր։
― Այո, կին, ― ասաց Պաբլոն։
― Լավ է, բարով ես եկել, ― ասաց Պիլարը։ ― Ես չէի հավատում, որ դու կործանված մարդ ես, ինչպես թվում էիր։
― Ես այդ բանն արեցի և հետո այնպես ինձ մենակ զգացի, որ չկարողացա դիմանալ, ― հանգիստ ասաց Պաբլոն։
― Չկարողացա՜ դիմանալ, ― ծաղրեց Պիլարը։ ― Դու նույնիսկ տասնհինգ րոպե մենակ չես դիմանա։
― Մի՛ ծաղրիր կին։ Չէ՞ որ արդեն վերադարձել եմ։
― Եվ բարով ես եկել, ― ասաց Պիլարը։ ― Արդեն մի անգամ ասել եմ, չե՞ս լսել։ Խմի՛ր, սուրճդ ու գնանք։ Հոգնեցի այս թատրոնից։
― Սո՞ւրճ է։
― Անշուշտ, ― ասաց Ֆերնանդոն։
― Լցրո՛ւ, Մարիա, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դու ո՞նց ես, ― հարցրեց նա առանց նայելու աղջկան։
― Լավ, ― ասաց Մարիան ու թասով սուրճ բերեց նրան։ ― Միս ուզո՞ւմ ես։ ― Պաբլոն գլուխը թափ տվեց։
― No me gusta estar solo, ― Պաբլոն շարունակեց բացատրություն տալ Պիլարին, այնպես, կարծես մյուսներն այդտեղ չլինեին։ ― Չեմ սիրում մենակ լինել, sabes?<ref>Գիտե՞ս (իսպ․):</ref> Երեկ ամբողջ օրը ձիուց ցած չեմ իջել, և ոչ մի հոգնածություն չէի զգում, որովհետև մեր ընդհանուր գործի համար էի անում այդ բանը։ Բայց այս անցած գիշե՜րը։ Hombre! Que mal lo pase:<ref>Ինչ վատ անցկացրի (իսպ․):</ref>
― Քո նախնին՝ Հուդա Իսկարիովտացին, կախեց իրեն, ― ասաց Պիլարը։
― Այդպես մի՛ խոսիր, կի՛ն, ― ասաց Պաբլոն։ ― Չե՞ս տեսնում։ Վերադարձել եմ։ Ի՞նչ կարիք կա Հուդայի կամ այդ բաների մասին խոսելու։ Վերադարձել եմ։
― Այդ բերածներդ ի՞նչ մարդիկ են, ― հարցրեց Պիլարը։ ― Արժե՞ր բերել։
― Son buenos, ― ասաց Պաբլոն և մի պահ հանդգնեց ուղիղ նայել Պիլարի աչքերին, հետո նորից շրջեց հայացքը։
― Buenos y bobos: Լավ և հիմար։ Պատրաստ են մեռնելու, պատրաստ են ինչի ասես։ A tu gusto: Քո ճաշակի։ Դու սիրում ես այդպիսիներին։
Պաբլոն նորից նայեց Պիլարի աչքերին և այս անգամ հայացքը չփախցրեց։ Փոքր, կարմրած կոպերով խոզի աչքերը հառեց կնոջ վրա ու մնաց։
― Դո՜ւ, ― ասաց կինը, և նրա խռպոտ ձայնը նորից քնքշությամբ համակվեց։ ― Դո՜ւ։ Իմ կարծիքով, եթե մարդը ժամանակին ինչ֊որ բան ունեցել է, հետո ինչքան էլ անցնի, ինչ֊որ բան այնուամենայնիվ կմնա։
― Listo,<ref>Պատրաստ եմ (իսպ․):</ref> ― ասաց Պաբլոն՝ արդեն ուղիղ և անթարթ նայելով կնոջը։ ― Պատրաստ եմ, ինչ լինելու է՝ լինի։
― Հիմա ես հավատում եմ, որ վերադարձել ես, ― ասաց Պիլարը։ ― Հավատում եմ։ Բայց դու հեռո՜ւ, շա՜տ հեռու էիր մեկնել, Hombre:
― Տո՛ւր մի կում անեմ քո այդ շշից, ― ասաց Պաբլոն Ռոբերտ Ջորդանին։ ― Եվ արդեն գնանք։
==Գլուխ երեսունութերորդ
==Գլուխ երեսունիններորդ==
Մթության մեջ բարձրացան սարալանջն ի վեր, հետո դուրս եկան անտառից ու նեղ կիրճի կողքով գնացին առաջ։ Կքած ծանր բեռների տակ՝ նրանք դանդաղ շարժվում էին։ Ձիերն էլ էին բեռնված։
Ձիերի բեռները կարող ենք գցել, ― ասաց Պիլարը, ― եթե անհրաժեշտ լինի։ Վերցրել եմ, որովհետև կարող են պետք գալ նոր ճամբարում։
― Այս խուրջինների մեջ։
Ռոբերտ Ջորդանը կքել էր ուսապարկի տակ, նռնակներով ծանրացած բաճկոնի օձիքը սեղմում էր վիզը, ատրճանակը խփում ազդրին, ավտոմատի պահեստատուփերով խցկված շալվարի գրպաններն ուռել էին։ Սուրճի համը տակավին մնում էր բերանում։ Աջ ձեռքին ավտոմատն էր, ձախով բաճկոնի օձիքն իջեցրեց և անցկացրեց ուսապարկի փոկերի տակ, որպեսզի դրանք ուսերը չկտրեն։
― Ingles, ― ասաց մթության մեջ կողքով քայլող Պաբլոն։
― Ի՞նչ է, բարեկամ։
― Այս մարդիկ, որ եկել են հետս, կարծում են, թե գործը հաջող կլինի, որովհետև ես եմ նրանց բերել, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դու այնպիսի բան չասես, որ հիասթափվեն։
― Լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց պիտի այնպես անենք, որ հաջող լինի։
― Հինգ ձի ունեն, Sabes? ― զգուշավորությամբ ասաց Պաբլոն։
― Լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կպահենք մեր ձիերի հետ։
― Լավ, ― ասաց Պաբլոն ու լռեց։
Ես չեմ կարծում, իհարկե, որ Տարսոնի ճանապարհին դու լրիվ դարձի ես եկել, Պաբլո՛, բարեկամս, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը։ Չէ՛։ Այն, որ վերադարձել ես, դա համարյա հրաշք է, սակայն չեմ կարծում, որ երբևէ հարց առաջանա քեզ սրբացնելու։
― Ներքևի պահակակետը, որ Սորդոն պետք է խփեր, ես այս հինգի հետ կգրավեմ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Լարերը կկտրեմ ու կգամ կամուրջ, ոնց որ պայմանավորվել էինք։
Այս հարցի մասին մի քանի րոպե առաջ արդեն խոսել ենք, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը։ Տեսնես նորից ինչո՞ւ այս․․․
― Գրեդոս գնալու հնարավորություն կա, ― ասաց Պաբլոն։ ― Իրոք կա, ես այդ մասին երկար եմ մտածել։
Երևի սրա գլխում մի նոր լուսավոր միտք է ծագել, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը։ Մի նոր հայտնություն։ Բայց որ ուզում ես համոզել ինձ, թե ես էլ եմ այնտեղ հրավիրվածների թվում, չէ՛, Պաբլո՛, թույլ տուր չհավատալ։
Այն պահից, երբ Պաբլոն մտել էր քարայր ու ասել, որ հետը հինգ հոգի է բերել, Ռոբերտ Ջորդանի տրամադրությունը բարձրացել էր։ Պաբլոյի վերադարձից հետո չքացել էր գործողության վախճանի ողբերգական հեռանկարը, որը տանջում էր նրան այն րոպեից, երբ սկսեց ձյուն տեղալ։ Մտածում էր, որ բախտը երես է դարձրել իրենից, թեև չէր հավատում բախտին, բայց եկավ Պաբլոն և ամեն ինչ շրջվեց դեպի լավը, զգաց, որ լցվում է հաջողության հավատով, այնպես, ինչպես անվադողն է օդով լցվում, երբ փչում են պոմպով, սկզբում աննկատ, հետո կամաց֊կամաց բարձրանում է, բարձրանում, ինչպես ծովը մակընթացության ժամանակ, ինչպես ավիշը ծառի մեջ։ Եվ, ահա, բարձրանում էր իր մեջ բոլոր վատ նախազգացումներն հերքող այդ հավատը, որը հաճախ էր մարտերից առաջ գալիս ու այսպես երջանկության զգացողությամբ լցնում ողջ էությունը։
Սա մեծագույն պարգև էր, մի շնորհ, որը շատ էր պետք եկել պատերազմի ընթացքում։ Դա այն էր, որ նա կարող էր արհամարհել գործի վատ վախճանի հնարավորությունը, առանց, սակայն, անտեսելու այն։ Բայց վերջերս այս հատկությունն սկսել էր կորցնել, պատճառը ուրիշների կյանքի համար պատասխանատու լինելու հանգամանքը և գործողությունների անպետք կամ թերի ծրագրումներն էին։ Երբեք չի կարելի անտեսել գործի ձախողության, վատ վախճանի հնարավորությունը։ Դա մի անձի ապահովության հարց չէ, անձը կարելի է։ Անձը ոչինչ։ Նա ավելի քան համոզված էր, որ դա այդպես է։ Թեև վերջին մի քանի օրը հասկացավ, որ մի այլ անձի հետ ինքը կարող է դառնալ ամեն ինչ։ Բայց ներքուստ գիտեր, որ սա բացառություն էր։ Մի բան էր՝ վիճակվեց մեզ, մտածեց նա։ Այդտեղ իմ բախտը բերեց։ Եվ դա ինձ պարգևեց թերևս այն պատճառով, որ երբեք չէի խնդրել։ Դա ոչ ոք չի կարող խլել ինձանից, ոչ էլ երբևիցե կկորցնեմ։ Բայց այս առավոտ դա արդեն անցավ֊գնաց և հիմա մեզ մնում է միայն մի բան՝ անել հանձնարարված գործը։
Իսկ հիմա դառնանք քեզ, ասաց ինքն իրեն, ես ուրախ եմ, որ դու քիչ առ քիչ նորից ես ձեռք բերում այն, ինչի պակասն այնպես ահավոր զգացվում էր որոշ ժամանակ։ Բայց սարսափելի ընկճված էիր։ Եղավ մի պահ, որ լավ ամաչեցի քեզ համար։ Բայց այդ դու ասածս ես էի։ Ուրիշ ես չկար, որ դատեր քեզ։ Մենք երկուսս էլ սարսափելի ընկճված էինք։ Եվ դու, և ես, և երկուսս միասին։ Դե լա՛վ։ Վերջ տուր շիզոֆրենիկի այդ մտածելակերպին։ Հիմա մեկն էլ է բավական։ Ա՛յ, վերստին կարգին մարդ դարձար։ Բայց լա՛վ լսիր՝ աղջկան պետք է մտքիցդ հանես այսօր։ Դու նրան պիտի պահպանես, իսկ դա կարող ես անել միայն մի ձևով՝ հեռու պահելով, և այդպես էլ կանես։ Ձիերը, ինչպես երևում է բոլոր նշաններից, կբավարարեն։ Լավագույն բանը, որ դու կարող ես անել աղջկա համար՝ գործդ կարգին և արագ գլուխ բերելն է ու այստեղից հեռանալը, իսկ նրանով ուղեղդ զբաղեցնելը կարող է միայն խանգարել։ Այնպես որ՝ նրա մասին այլևս չմտածես։
Այս խորհրդածություններից հետո կանգ առավ և սպասեց, մինչև որ Մարիան Պիլարի, Ռաֆայելի ու ձիերի հետ եկավ հասավ իրեն։
― Հը, guapa, ― ասաց աղջկան մթության մեջ, ― ո՞նց ես։
― Լավ եմ, Ռոբերտո, ― ասաց նա։
― Չանհանգստանաս, ― ասաց աղջկան և ավտոմատը վերցնելով ձախ ձեռքը՝ աջը դրեց նրա ուսին։
― Չեմ անհանգստանում, ― ասաց աղջիկը։
― Շատ լավ է ամեն ինչ կազմակերպված, ― ասաց աղջկան։ ― Ռաֆայելն ու դու կմնաք ձիերի մոտ։
― Ես ավելի շատ կուզեի քեզ հետ լինել։
― Ոչ։ Ձիերի մոտ դու ավելի օգտակար կլինես։
― Լավ, ― ասաց աղջիկը։ ― Կմնամ ձիերի մոտ։
Այդ պահին ձիերից մեկը խրխնջաց, և ներքևի ժայռերի միջից մի ուրիշ ձի սուր, դողացող ու անընդհատուն խրխնջոցով պատասխանեց նրան։ Ռոբերտ Ջորդանը քայլերն արագացրեց ու Պաբլոյի հետ մոտեցավ ձիուն։ Ձիերի կողքին մարդիկ էին կանգնած։
― Salud, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Salud, ― պատասխանեցին նրանք մթության մեջ։
Նրանց դեմքերը չէր տեսնում։
― Սա մեզ հետ եկող Ingles֊ն է, ― ասաց Պաբլոն։ ― Դինամիտավոր է։
Ոչ մեկը չարձագանքեց, թերևս գլխով արեցին մթության մեջ։
― Գնա՛նք, Պաբլո՛, ― ասաց մեկը։ ― Շուտով կլուսանա։
― Նռնակներ բերե՞լ եք, ― հարցրեց մեկ ուրիշը։
― Ինչքան ասես, ― ասաց Պաբլոն։ ― Երբ որ ձիերը թողնենք, վերցրեք ինչքան պետք է։
― Դե գնա՛նք, ― ասաց մեկ ուրիշը։ ― Գիշերվա կեսն սպասելով անցկացրինք։
― Hola, Պիլա՛ր, ― ասաց մեկ ուրիշը, երբ մոտեցավ կինը։
― Que me maten,<ref>Թող մեռնեմ (իսպ․):</ref> եթե սա Պեպեն չէ, ― խռպոտ ձայնով ասաց Պիլարը։ ― Ո՞նց ես, հովիվ։
― Լավ, ― ասաց տղամարդը։ ― Dentro de la gravedad:
― Այդ ի՞նչ ձի է, ― հարցրեց Պիլարը։
― Պաբլոյի մոխրագույնը, ― ասաց նա։ ― Հզոր ձի է։
― Արի, ― ասաց մի ուրիշ մարդ։ ― Գնացինք։ Լեզվին տալու ժամանակը չէ։
― Դու ո՞նց ես, Էլիսիո, ― հարցրեց Պիլարը նրան, երբ նա նստում էր թամբին։
― Ո՞նց պիտի լինեմ, ― ասաց նա կոպտորեն։ ― Թարգ տուր, կի՛ն, մենք գործ ունենք։
Պաբլոն հեծավ իր աշխետ ձին։
― Բերաններդ փակեք ու եկեք իմ ետևից, ― ասաց նա։ ― Գնանք ցույց տամ, թե որտեղ ենք թողնելու ձիերը։
==Գլուխ քառասուներորդ==
Ռոբերտ Ջորդանը քնել էր, հետո արթնացել, կամուրջը պայթեցնելու ծրագիր կազմել, ապա եղել Մարիայի հետ, իսկ Անդրեսը հանրապետականների առաջապահ գծերում էր տակավին։ Ֆաշիստների տիրապետության տակ գտնվող հողերը նա շատ արագ էր անցել, այսինքն ինչքան կարող է տեղանքին լավ ծանոթ առողջ ու ամուր գյուղացին խավար գիշերով։ Հանրապետականների գծերն հասնելու հետ ընթացքը դանդաղել էր։
Նրան թվում էր, թե բավական է ցույց տա Ռոբերտ Ջորդանի տված անցագիրն ու զեկուցագիրը՝ ՌՀԾ֊ի կնիքը վրան, և բոլորը կօգնեն իրեն, որպեսզի ծրարը շտապ տեղ հասցնի։ Բայց դեռևս սահմանի վրա բախվեց հանրապետական մի վաշտի հրամանատարի, որն իր ամբողջ առաքելությունը բվեճի նման կասկածի տակ առավ։
Այդ վաշտի հրամանատարը նրան տարավ գումարտակի հրամանատարի մոտ, որը պատերազմից առաջ սափրիչ էր եղել, սա որ լսեց առաքելության մասին, ոգևորվեց։ Նրա անունը Գոմես էր, նա նախատեց վաշտի հրամանատարին, որ այդքան հիմար է գտվել, թփթփացրեց Անդրեսի ուսին, մի անպետք կոնյակ հյուրասիրեց և ասաց, որ ինքը՝ նախկին սափրիչը, միշտ երազել է guerrillero լինել։ Հետո զարթնեցրեց համհարզին, գումարտակը հանձնեց նրան և հանձնակատարին ասաց, որ գնա մոտոցիկլիստին կանչի։ Բայց մեկ էլ որոշեց ոչ թե մոտոցիկլիստի հետ ուղարկել Անդրեսին, այլ անձամբ տանել բրիգադի շտաբ, որպեսզի գործերն արագացնի։ Անդրեսը նստեց ետևը, ամուր կառչեց դիմացի բռնակից, և մոտոցիլը դար ու փոսերի վրայով թռչկոտելով առաջ շարժվեց ռումբերից ավերված ճանապարհով։ Ցոլարձակ լապտերի լույսն ընկնում էր խճուղու երկու կողմերին բարձրացած ծառերի բներին, որոնց կրապատ կեղևները պոկոտվել էին արկերի բեկորներից, երբ այդ վայրերում պատերազմի առաջին օրերին մարտեր էին տեղի ունեցել։ Ճանապարհից թեքվեցին ու մտան լեռնային ամառանոցային մի գյուղակ։ Բրիգադի շտաբն այդտեղ էր տեղավորված։ Գոմեսը մրցարշավորդի վարպետությամբ արգելակեց մեքենան, հետո հենց տան պատին և քնաթաթախ ժամապահի կողքով, որը պատվի առավ, իրեն գցեց մի մեծ սենյակ, որտեղ պատերից քարտեզներ էին կախված և մի սպա, կանաչ հովարն հոնքերին, համարյա քնած, նստել էր սեղանի դիմաց՝ առաջը մի լուսամփոփ, երկու հեռախոս և Mundo brero֊ի մի համար։
Սպան նայեց Գոմեսին։
― Ինչո՞ւ ես այստեղ, ― ասաց։ ― Հեռախոսի գոյության մասին չե՞ս լսել։
― Ես պետք է փոխգնդապետին տեսնեմ, ― ասաց Գոմեսը։
― Նա քնած է, ― ասաց սպան։ ― Հեծանիվիդ լապտերի լույսը մի կիլոմետրից երևում էր։ Ի՞նչ է, ուզում ես ռմբակոծել սկսե՞ն։
― Կանչիր փոխգնդապետին, ― ասաց Գոմեսը։ ― Սա չափազանց կարևոր գործ է։
― Ասացի քնած է։ Իսկ դա ի՞նչ բանդիտ է հետդ, ― ասաց սպան ու գլխով ցույց տվեց Անդրեսին։
― Guerrillero է, ռազմաճակատի գծի մյուս կողմից, զեկուցագիր է բերել գեներալ Գոլցին, նրան, որը ղեկավարում է Նավասեռադայի մոտ վաղն առավոտյան նախատեսվող հարձակումը, ― հուզված ու ընդգծված լրջությամբ ասաց Գոմեսը։ ― Արթնացրու Teniente-Coronel֊ին, ի սեր աստծո։
Սպան նայեց նրան կանաչ ցելյուլոիդե հովարի տակ պատսպարված կիսախուփ աչքերով։
― Դուք բոլորդ էլ գժվել եք, ― ասաց նա։ ― Ես ոչ մի գեներալ Գոլց չգիտեմ, ոչ էլ որևէ հարձակման մասին տեղեկություն ունեմ։ Վերցրու սպորտսմենիդ ու վերադարձի՛ր գումարտակդ։
― Քեզ ասում եմ արթնացրու Teniente-Coronel֊ին, ― ասաց Գոմեսը և Անդրեսը տեսավ, որ նրա ատամները սեղմվեցին։
― Դե ռադ եղիր, ― ծույլ֊ծույլ ասաց սպան և երեսը շրջեց։
Գոմեսը պատյանից դուրս քաշեց իր ինը միլիմետրանոց ծանր «Ստար» ատրճանակն ու դեմ արեց սպայի ուսին։
― Արթնացրո՛ւ, ֆաշիստ պոռնկորդի՛, ― ասաց նա։ ― Արթնացրո՛ւ, թե չէ կսպանեմ։
― Հանգի՛ստ, ― ասաց սպան։ ― Շատ տաքարյուն եք սափրիչներդ։
Լուսամփոփի լույսի տակ Անդրեսը տեսավ Գոմեսի դեմքը, որը ատելությունից ձգվել ու ծռվել էր։ Բայց նա միայն «արթնացրու» էր ասում, ուրիշ ոչինչ չէր անում։
― Հանձնակատա՛ր, ― կանչեց սպան արհամարհալից ձայնով։
Դռան մեջ մի զինվոր երևաց, պատվի առավ ու դուրս գնաց։
― Այսօր նրա նշանածն է մոտը, ― ասաց սպան և նորից շարունակեց սեղանին դրված թերթը կարդալ։ ― Քեզ որ տեսնի, շատ կուրախանա, չկասկածես։
― Քեզպեսներն են, քեզպեսները, դուք ամեն ինչ անում եք, որպեսզի մենք պատերազմը տանուլ տանք, ― ասաց Գոմեսը շտաբի սպային։
Սպան ուշադրության չարժանացրեց նրա խոսքերը։ Շարունակեց կարդալ, հետո կարծես ինքն իրեն, ասաց․
― Ա՛յ, թե թերթ է, շատ հետաքրքիր է։
― Իսկ ինչո՞ւ El Debate չես կարդում։ Դա է ձեր թերթը, ― ասաց Գոմեսը՝ տալով պատերազմից առաջ Մադրիդում լույս տեսնող կաթոլիկական֊պահպանողական գլխավոր օրգանի անունը։
― Մի՛ մոռացիր, որ ես քեզանից բարձրաստիճան սպա եմ և իմ զեկուցագիրը կարող է ծանր նստել վրադ, ― ասաց սպան առանց հայացքը բարձրացնելու։ ― Ես երբեք El Debate չեմ կարդացել։ Սուտ մեղադրանքներդ պահիր քեզ։
― Չես կարդում։ Չէ՛։ Դու A. B. C․<ref>Միապետականների օրգանը</ref> ես կարդում, ― ասաց Գոմեսը։ ― Բանակում վխտում են տակավին քեզպեսները։ Պրոֆեսիոնալներ։ Մի կողմից տգետներ, մյուս կողմից ցինիկներ։ Մնացել ենք երկուսի արանքում։ Բայց մենք մերը կանենք։ Ում դաստիարակելու է կդաստիարակենք, ում չէ՝ կոչնչացնենք։
― «Կմաքրենք», երևի այս բառն էիր փնտրում, ― ասաց սպան՝ դեռևս չբարձրացնելով հայացքը։ ― Ահա, հաղորդագրություն քո փառահեղ ռուսների մաքրումների մասին։ Ավելի հիմնավոր են մաքրում, քան անգլիական աղը։
― Ինչ անուն ուզում ես տուր, ― բորբոքված ասաց Գոմեսը, ― ինչ անուն ուզում ես տուր, միայն թե քեզպեսները լիկվիդացվեն։
― Լիկվիդացնել, ― անպատկառորեն, կարծես ինքն իր հետ խոսլով, ասաց սպան։ ― Եվս մի բառ, որի մեջ ոչ մի կաստիլիական բան չկա։
― Ուրեմն գնդակահարել, ― ասաց Գոմեսը։ ― Սա կաստիլերեն է։ Սա հասկանալի՞ է։
― Այո՛, բարեկամ, բայց այդքան բարձր մի՛ խոսիր։ Բրիգադի շտաբում միայն Teniente-Coronel֊ը չէ, ուրիշ մարդիկ էլ կան քնած, բացի այդ, ձանձրացնում է ինձ քո այդ տաքարյուն֊տաքարյուն խոսելը։ Սրա համար է, որ միշտ ինքս եմ իմ երեսը ածիլել։ Չեմ սիրում, որ շատ են խոսում։
Գոմեսը նայեց Անդրեսին ու գլուխը թափ տվեց։ Կատաղությունից ու ատելությունից արտասվակալած աչքերը փայլում էին։ Բայց նա միայն գլուխը տարուբերեց և ոչինչ չասաց, ասելիքը ներս գցեց՝ պահելով ապագայի ինչ֊որ օրվա։ Այս մեկուկես տարվա ընթացքում նա Սիեռայում բարձրացել էր մինչև գումարտակի հրամանատարի պաշտոնին և շատ բան էր ներս գցել, և հիմա էլ, երբ փոխգնդապետը, հագին պիժամա, մտավ սենյակ, նա զգաստ կանգնեց ու պատվի առավ։
Փոխգնդապետ Միրանդան՝ կարճահասակ, գորշ դեմքով մի տղամարդ, որն ամբողջ կյանքն անցկացրել էր բանակում, Մադրիդում կորցրել էր կնոջ սերը, իսկ Մարոկկոյում ստամոքսի առողջությունը, հանրապետական էր դարձել, երբ համոզվել էր, որ ապահարզան չի կարող ստանալ (մարսողությունը վերականգնելու միջոց չկար), քաղաքացիական պատերազմն սկսել էր փոխգնդապետի աստիճանով։ Նա միայն մի ցանկություն ուներ՝ նույն աստիճանով էլ ավարտել պատերազմը։ Սիեռայի պաշտպանությունը հաջողությամբ էր գլուխ բերել և կուզենար, որ իրեն այդտեղ էլ թողնեին, եթե երբևիցե նորից հարկ լիներ պաշտպանվելու։ Պատերազմի ընթացքում շատ ավելի լավ էր զգում, հավանաբար այն պատճառով, որ մսեղենի գործածության հնարավորությունը պակասել էր, ուներ երկածխաթթվային սոդայի հսկայական մի պաշար, երեկոները վիսկի էր խմում, իսկ քսաներեքամյա սիրուհին, ինչպես բոլոր այն աղջիկները, որոնք անցյալ տարվա հուլիսից հետո miliciana էին դարձել, երեխա էր սպասում։ Փոխգնդապետը գլխով արեց պատվի առած Գոմեսին, մոտեցավ ու ձեռք տվեց։
― Ի՞նչն է բերել քեզ, Գոմես, ― հարցրեց նրան ու հետո դարձավ սեղանի առջև նստած սպային․ ― խնդրում եմ մի սիգարետ տաս, Պեպե՛։
Գոմեսը ցույց տվեց Անդրեսի փաստաթղթերն ու ծրարը։ Փոխգնդապետն արագ աչքի անցկացրեց Salvocomducto֊ն, նայեց Գոմեսին, գլխով արեց ու ժպտաց, հետո չթաքցված հետաքրքրասիրությամբ նայեց ծրարին, ցուցամատով շոշափեց կնիքը և թղթերը վերադարձրեց Անդրեսին։
― Ո՞նց է, դժվա՞ր է կյանքը սարերում, ― հարցրեց։
― Ոչ, իմ փոխդնդապետ, ― ասաց Անդրեսը։
― Ասե՞լ են քեզ, թե որ կետերին է ավելի մոտ գեներալ Գոլցի շտաբը։
― Նավասեռադային, իմ փոխգնդապետ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Ingles֊ն ասաց, որ Նավասեռադայի մոտ է, ռազմաճակատի գծերից դենը, աջի վրա։
― Ի՞նչ Ingles, ― հանգիստ հարցրեց փոխգնդապետը։
― Ingles֊ը, որն եկել է մեզ մոտ որպես դինամիտավոր։
Փախգնդապետը գլխով արեց։ Եվս մի անբացտրելի, այս պատերազմին հատուկ տարօրինկություն՝ «Ingles֊ը, որն եկել է մեզ մոտ որպես դինամիտավոր»։
― Լավ կլինի ինքդ քո մոտոցիկլով տանես, Գոմես, ― ասաց փոխգնդապետը։ ― Մի ազդեցիկ Salvoconducto գրիր գեներալ Գոլցի Estado Mauor֊ի վրա, տուր ստորագրեմ, ― ասաց կանաչ ցելյուլոիդե հովարով սպային։ ― Լավ կլինի մեքենագրես, Պեպե։ Տվյալներն այստեղ կան, ― Անդրեսին նշան արեց, որ անցագիրը տա, ― և երկու տեղով կնքիր։ Այս գիշեր անհրաժեշտ է ազդեցիկ թուղթ ունենալ, ― ասաց Գոմեսին։ ― Եվ դա է ճիշտը։ Երբ հարձակում է նախապատրաստվում, պետք է զգույշ լինել։ Կաշխատեմ ինչքան հնարավոր է ազդեցիկ թուղթ տալ ձեզ։ ― Հետո դարձավ Անդրեսին և քնքշորեն ասաց․ ― Որևէ բան չէի՞ր ցանկանա։ Խմե՞լ, ուտե՞լ։
― Ոչ, իմ փոխգնդապետ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Վերջին պահակակետում կոնյակ հյուրասիրեցին, եթե նորից խմեմ, վատ կզգամ։
― Այստեղ գալիս մեր դիրքերի մոտերքում տեղաշարժեր նկատեցի՞ր, ― սիրալիր հարցրեց փոխգնդապետը Անդրեսին։
― Սովորականի պես, իմ փոխգնդապետ։ Խաղաղ էր։ Խաղաղ։
― Ես քեզ երեք ամիս առաջ Սերսեդիլայում չե՞մ տեսել, ― հարցրեց փոխգնդապետը։
― Տեսել եք, իմ փոխգնդապետ։
― Այդպես էլ կարծում էի, փոխգնդապետը թփթփացրեց նրա ուսին։ ― Ծերունու հետ էիր, Անսելմոյի։ Նա ո՞նց է։
― Լավ է, իմ փոխգնդապետ, ― ասաց Անդրեսը։
― Բարի։ Ուրախ եմ, ― ասաց փոխգնդապետը։
Սպան ցույց տվեց մեքենագրածը, փոխգնդապետը կարդաց, ստորագրեց։
― Հիմա պետք է շտապենք, ― ասաց Գոմեսին ու Անդրեսին։ ― Մոտոցիկլի հետ զգույշ վարվեք, ― ասաց Գոմեսին։ ― Լապտերը միացրո՛ւ։ Մի մոտոցիկլից բան չի պատահի, բայց զգույշ քշիր։ Ողջյուններ հաղորդիր ընկեր գեներալ Գոլցին։ Ծանոթացել ենք Պեգերինոսի մարտերից հետո։ ― Սեղմեց երկուսի ձեռքն էլ։ ― Շապիկիդ գրպանը կոճկիր, ― ասաց։ ― Քամին կարող է թղթերդ թռցնել, մոտոցիկլով եք։
Նրանց դուրս գալուց հետո նա մոտեցավ պահարանին, վերցրեց բաժակն ու շիշը, վիսկի լցրեց, հետո հատակին դրված կավե կժից ջուր ավելացրեց և, պատից կախված մեծ քարտեզի առջև կանգնած ու կում֊կում վիսկի խմելով, սկսեց քննել Նավասեռադայի տակ նախապատրաստվող հարձակման հաջողության հնարավորությունները։
― Ուրախ եմ, որ ես չեմ այնտեղ, այլ Գոլցը, ― ասաց վերջապես սեղանի դիմաց նստած սպային։ Սպան չպատասխանեց, փոխգնդապետն հայացքը կտրեց քարտեզից, դարձավ սպային և տեսավ, որ նա գլուխը դրել է թևին ու քնել, մոտեցավ սեղանին, հեռախոսները աջ ու ձախ կողմից կպցրեց սպայի գլխին, հետո նորից վիսկի և ջուր լցրեց բաժակն ու կանգնեց քարտեզի դիմաց։
Անդրեսը նստել և ամուր կառչել էր բռնակից, մինչ Գոմեսը շարժիչն էր գործի դնում։ Աղմուկն ու լույսը ահա ճեղքեցին խավարը և մոտոցիկլը սլացավ բարդիներով եզերված գյուղի սև, մութ ճանապարհով, Անդրեսը գլուխը հակեց, որպեսզի պատսպարի քամուց, հետո, երբ իջան գետափ, սև խավարը մշուշվեց, դարձավ դեղնավուն, և նորից սև֊մութ, երբ ճանապարհը գնաց դեպի վեր։ Խաչմերուկի վրա մոտոցիկլի լապտերի լույսի տակ երևացին սարերից իջնող բեռնաթափված մեքենաները։
==Գլուխ քառասունմեկերորդ==
Պաբլոն կանգնեցրեց ձին և մթության մեջ ցած իջավ, Ռոբերտ Ջորդանը լսեց թամբերի ճռռոցը, ձիերից իջնող մարդկանց ծանր շնչառությունը, լկամի զնգոց, երբ մի ձի գլուխը թափահարեց։ Ձիահոտ առավ, անլվա շորերով քնած֊վեր կացած նորեկների վրայից քրտնքի հոտ փչեց, քարայրում քնածներին փայտի ծխի հոտն էր ամուր կպել։ Պաբլոն կողքին էր, նրանից արույրի, թթված գինու հոտ էր փչում, այնպիսի զգացողություն էր, կարծես բերանիդ մի անկյունում սև մետաղադրամ լիներ։ Ռոբերտ Ջորդանը սիգարետը վառեց ու պահեց ափի մեջ, որպեսզի լույսը չնկատվի, հետո լսեց, որ Պաբլոն շատ ցածր ձայնով կնոջն ասում է․ «Պիլար, ես մինչև ձիերի ոտնակապերը գցեմ, դու նռնակի պարկն իջեցրու»։
― Ագուստինո, ― շշնջալով ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― դու և Անսելմոն կամուրջ եք գալու, ինձ հետ։ Maquina֊ի սկավառակների պարկը վերցրե՞լ ես։
― Այո, ― ասաց Ագուստինը։ ― Իհարկե։
Ռոբերտ Ջորդանը մոտեցավ Պիլարին, կինը ձիերից մեկի բեռներն էր իջեցնում Պրիմիտիվոյի օգնությամբ։
― Լսի՛ր, կի՛ն, ― ասաց ցածրաձայն։
― Ի՞նչ կա, ― խռպոտ ձայնով շշնջաց Պիլարը, ձիու փորատակի գոտին արձակելով։
― Հասկացա՞ր, որ պահակակետի վրա հարձակվելու եք միայն ռմբակոծությունն սկսվելուց հետո։
― Քանի՞ անգամ ես ասելու, ― ասաց Պիլարը։ ― Դառնում ես պառաված կնիկ։
― Ուզում եմ մի անգամ ևս ստուգել, հենց այդքան, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ժամապահներից ոչնչացնելուց հետո կգաք կամուրջ և կծածկեք ճանապարհի վերևի մասն ու իմ ձախ թևը։
― Դեռ այն ժամանակ, երբ առաջին անգամ բացատրեցիր, ես ամեն ինչ հասկացա, նույն բանը նորից մի՛ պատմիր, ― շշնջաց Պիլարը։ ― Գնա՛, գնա տես ինչ ես անում։
― Մինչև ռմբակոծությունը չսկսվի, ոչ մի շարժում, ոչ մի կրակոց, ոչ մի նռնակ, ― ցածրաձայն ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Դե էլ հոգի մի՛ ուտի, ― զայրացած շշնջաց Պիլարը։ ― Դեռ այնտեղ՝ Սորդոյի մոտ ես այդ բոլորը հասկացա։
Ռոբերտ Ջորդանը գնաց Պաբլոյի մոտ, որը ձիերի ոտնակապերն էր գցում։
― Միայն նրանց ոտներին կապ գցեցի, որոնք կարող են խրտնել, ― ասաց Պաբլոն։ ― Իսկ սրանց, հենց այնպես եմ կապել, մի թեթև քաշես՝ կարձակվեն։
― Լավ։
― Աղջկան ու գնչուին կասեմ, թե ոնց վարվեն, ― ասաց Պաբլոն։ Նրա բերած մարդիկ առանձնացած կանգնել էին խմբով ու հենվել կարաբիններին։
― Հասկացե՞լ ես ամեն ինչ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ինչո՞ւ չէ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ոչնչացնել ժամապահներին։ Կտրել լարերը։ Վերադառնալ կամուրջ։ Կամուրջը ծածկել, մինչև որ պայթեցնես։
― Եվ ոչ մի բան չանել, մինչև ռմբակոծել չսկսեն։
― Ճիշտ է։
― Դե լավ, հաջողություն։
Պաբլոն ինչ֊որ բան մռթմռթաց։ Հետո ասաց․
― Դու մեզ այդ քո մեծ ու փոքր maquina֊ներով ծածկելո՞ւ ես, Ingles, երբ սկսենք նահանջել։
― De la primera, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ոնց որ պետք է։
― Ուրեմն, ― ասաց Պաբլոն։ ― Էլ ոչ մի բան։ Բայց շատ զգույշ պետք է լինես, Ingles: Եթե զգույշ չլինես, իմացի՛ր, դա բարդ բան է։
― Maquina֊ի ետևը ես եմ լինելու, անձամբ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Իսկ դու դրա լեզուն լավ գիտե՞ս։ Որովհետև ես չեմ ուզում Ագուստինի գնդակից ընկնել, ինչքան էլ լավ մտադրությամբ նա այդ բանն անի։
― Ես դրա լեզուն շատ լավ գիտեմ։ Հավատա՛։ Իսկ եթե կրակողը Ագուստինը լինի, կհետևեմ, որ կրակը ձեր գլխավերևում պահի, բարձր, շատ բարձր։
― Որ այդպես է, էլ ոչինչ չունեմ, ― ասաց Պաբլոն։ Հետո ցածրաձայն ու որպես գաղտնիք՝ ավելացրեց։ ― Բայց ձիերն էլի քիչ են։
Շան որդի, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Մի՞թե կարծում է, որ ես գլխի չեմ ընկել դեռևս առաջին իսկ րոպեից։
― Ես ոտով կգնամ, ― ասաց նա։ ― Ձիերի մասին դու հոգա։
― Չէ՛, քեզ համար ձի կլինի, Ingles, ― ցածրաձայն ասաց Պաբլոն։ ― Բոլորիս համար էլ ձի կլինի։
― Դա արդեն քո գործն է, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ինձ կարող ես չհաշվել։ Նոր maquina֊յիդ փամփուշտները բավակա՞ն են։
― Այո, ― ասաց Պաբլոն։ Սպանված ձիերի մոտ եղածը լրիվ վերցրել եմ։ Չորս հատ եմ միայն կրակել, փորձելու համար։ Երեկ գիշեր եմ փորձել, սարերում։
― Դե՛, մենք գնացինք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Քանի չի լուսացել, պետք է տեղ հասնենք ու դարան մտնենք։
― Բոլորս էլ գնանք արդեն, ― ասաց Պաբլոն։ ― Suerte,<ref>Հաջողություն եմ մաղթում (իսպ․):</ref> Ingles:
Տեսնես էլի ի՞նչ է ծրագրում պոռնկորդին, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը։ Բայց վստահ եմ, դա է, իմ իմացածը։ Դե լավ, դա արդեն իր գործն է։ Փառք աստծո, որ այդ մարդկանց չեմ ճանաչում։
Նա մեկնեց ձեռքն ու ասաց․
― Suerte, Pablo, ― և նրանց ձեռքերը միացան ու սեղմվեցին խավարում։
Երբ Ռոբերտ Ջորդանը մեկնում էր ձեռքը, մտածում էր, որ այնպիսի զգացողություն է ունենալու, որպիսին ունենում է մարդ սողունի կամ կամ բորոտի ձեռք տալիս։ Նա չգիտեր, որ նույնն էլ Պաբլոն է զգում։ Բայց Պաբլոյի ձեռքը մթության մեջ այնպես ամուր ու անկեղծորեն սեղմեց իր ձեռքը, որ ինքը ևս նույնպիսի սեղմումով պատասխանեց նրան։ Նույնիսկ ինչ֊որ հաճելի զգացողություն ունեցավ այդ ձեռքսեղմումից, այդ առավոտվա ամենատարօրինակ զգացողությունը։ Հիմա մենք պիտի է դաշնակիցներ լինենք, մտածեց նա։ Դաշնակիցները միշտ իրար ձեռք են սեղմում։ Դեռ չեմ ասում, որ իրար պարգևատրում են, պաչպչվում, մտածեց նա։ Ուրախ եմ, որ ստիպված չեմ այդ բանն անելու։ Կարծում եմ, որ բոլոր դաշնակիցներն էլ այսպես են։ Նրանք միշտ էլ ատում են իրար au fond:<ref>Խորքում (ֆր․):</ref> Բայց այս Պաբլոն արտասովոր մարդ է։
― Suerte, Պաբլո՛, ― ասաց և ուժեղ սեղմեց այդ տարօրինակ, ամուր, խորհրդավոր ձեռքը։
― Ցավում եմ, որ իրերդ տարա, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ուղեղս մթագնել էր։
― Բայց դու բերեցիր այն, ինչի կարիքն ունեինք։
― Կամրջի հարցում հիմա քեզ հետ համաձայն եմ, Ingles, ― ասաց Պաբլոն։ ― Տեսնում եմ, որ հաջող է ավարտվելու։
― Այդ ի՞նչ եք անում։ Maricones եք դարձել, հա՞, ― ասաց հանկարծակի նրանց կողքին հայտնված Պիլարը։ ― Քեզ միայն դա էր պակաս, ― ասաց Պաբլոյին։ ― Գնանք, Ingles, վերջ տուր քո այդ «բարի ճանապարհներիդ», քանի դեռ մնացած դինամիտդ էլ չի գողացել։
― Դու ինձ չես հասկանում, կի՛ն, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ingles֊ն ու ես իրար հասկանում ենք։
― Քեզ ոչ ոք չի հասկանում։ Ոչ աստված, ոչ նույնիսկ մայրդ, ― ասաց Պիլարը։ ― Ոչ էլ ես։ Գնանք, Ingles: Հրաժեշտ տուր խուզած գլխիկիդ ու գնանք։ Me cago en tu padre,<ref>Իսպանական հայհոյանք։</ref> բայց սկսում եմ մտածել, որ վախեցել ես ցուլի տեսքից։
― Քո մերը, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Դու չունես, որ ես էլ ասեմ, ― ուրախ շշնջաց Պիլարը։ ― Դե գնանք, այնպես եմ ուզում այս գործը շուտ անել ու պրծնել։ Դու էլ գնա հասիր տղաներիդ, ― ասաց Պաբլոյին։ ― Ո՞վ իմանա, թե ինչքան ժամանակ դրանք իրենց որոշումի մեջ կմնան։ Դրանց մեջ մի երկուսը կան, որոնց հետ ես գործ չէի բռնի։ Գնա՛, վերցրո՛ւ ու գնա։
Ռոբերտ Ջորդանը ուսապարկը գցեց թիկունքին ու գնաց ձիերի կողմը՝ Մարիային գտնելու։
― Մնաս բարով, guapa, ― ասաց նա։ ― Շուտով կտեսնվենք։
Անիրական մի զգացողություն ունեցավ այդ պահին, նրան թվաց, որ սա ինչ֊որ ժամանակ արդեն եղել էր, կարծես գնացքը պատրաստ է շարժվելու, այո՛, հենց գնացքը, և ինքը կանգնել է կառամատույցում։
― Գնաս բարով, Ռոբերտո՛, ― ասաց աղջիկը։ ― Զգույշ կլինես։
― Անպայման, ― ասաց նա։
Կռացավ, որպեսզի համբուրի աղջկան, ուսապարկը սահեց, ընկավ ծոծրակին, և ճակատը բախվեց աղջկա ճակատին։ Եվ նրան թվաց, որ դա էլ է արդեն պատահել։
― Մի՛ լար, ― ասաց ինչ֊որ անճարակ դարձած, և դա ուսապարկի սահել֊ընկնելու պատճառով չէր։
― Չեմ լալիս, ― ասաց նա։ ― Բայց շուտ դարձիր։
― Կրակոցներ որ լսես, չանհանգստանաս։ Կրակոցներ շատ֊շատ են լինելու։
― Չեմ անհանգստանա։ Բայց շուտ դարձիր։
― Մնաս բարով, guapa, ― ասաց անճարակ ձևով։
― Salud, Ռոբերտո։
Ռոբերտ Ջորդանն իրեն այսքան դեռատի չէր զգացել այն օրից ի վեր, երբ առաջին անգամ գնացքով Ռեդ Լոջից մեկնել էր Բելինգ, որպեսզի այնտեղից էլ մի ուրիշ գնացքով գնա դպրոց՝ ուսման։ Վախենում էր գնալ և չէր ուզում ոչ ոք իմանա, որ ինքը գնում է ուսանելու։ Երբ կառամատույցում ուղեկցորդն իր ճամպրուկը բարձրացրեց և ինքն էլ պատրաստվում էր ոտքը դնելու վագոնի աստիճանին, հայրը համբուրեց իրեն ու ասաց․ «Թող աստված մեզ պահապան լինի մեր բաժանության օրերին»։ Հայրը շատ հավատացյալ մարդ էր և այդ խոսքերն ասաց պարզ ու անկեղծորեն։ Բայց նրա բեղերը թրջվել էին, աչքերն արտասվակալել, և Ռոբերտ Ջորդանն այնպես հուզվեց արցունքների միջով ասված այդ ջերմեռանդ խոսքերից, հրաժեշտի ողջագուրանքից, որ հանկարծ հորից ավելի տարեց զգաց իրեն և անհուն կարեկցանքով լցվեց նրա հանդեպ։
Գնացքի շարժվելուց հետո կանգնել էր վագոնի ետևի հարթակին ու նայում էր կայարանին, ջրմուղ աշտարակին, որն հետզհետե փոքրանում էր, փոքրանում, նայում էր փայտակոճերով հատվող երկաթյա գծերին, որոնք միանում էին մի կետում՝ փոքրիկ կայարանի բարալիկ ջրմուղ աշտարակի մոտ, և գնացքի համաչափ տկտկոցի հետ տանում էին իրեն հեռու֊հեռու։
Հարթակին կանգնած արգելակողն ասել էր՝ «Երևում է հորդ համար դժվար է քեզնից բաժանվելը, Բոբ»։ «Այո», պատասխանել էր ինքը՝ նայելով գծերի և փոշոտ ճանապարհի արանքում փռված օշինդրի թփիկներին, որոնց մեջ հեռագրասյուներն էին բարձրանում։ Նայում էր ու սպասում, որ հիմա, ուր որ է, արոր հավը դուրս կթռչի խոտերի միջից։
«Սրտո՞վդ է դպրոց գնալը»։ «Այո», պատասխանել էր ինքը և ճիշտ էր ասել։ Քիչ առաջվա համար այդ պատասխանը ճիշտ չէր, բայց հիմա ճիշտ էր, և այս պահին, երբ բաժանվում էր Մարիայից, նորից իրեն ճիշտ այնպես դեռատի զգաց, ինչպես կառամատույցում։ Հիմա դարձյալ այնպես դեռատի էր, այնպես անճարակ և անճարակ ձևով էլ հրաժեշտ էր տալիս, կարծես դպրոցական լիներ, որը դպրոցի դարպասների մոտ հրաժեշտ է տալիս իր հասակակից աղջկան ու չգիտի համբուրի, թե ոչ։ Հետո հասկացավ, հրաժեշտը չէր անճարակության պատճառը։ Հետագա հանդիպման լինել֊չլինելու երկյուղն էր։ Հրաժեշտը մասամբ միայն կարող էր այս անճարակության պատճառ լինել, միայն այնքանով, որ հիշեցնում էր ապագա հանդիպման մասին։
Դարձյալ ետ֊ետ ես գնում, ասաց ինքն իրեն։ Բայց ես կարծում եմ, որ չի գտնվի և ոչ մի մարդ, որն այս բանն անելիս իրեն չափից ավելի դեռատի չզգա։ Բանի անունը չտվեց։ Դե լավ, ասաց ինքն իրեն։ Դե լավ։
― Մնաս բարով, guapa, ― ասաց աղջկան։ ― Մնաս բարով, նապաստա՛կ։
― Գնաս բարով, իմ Ռոբերտո, ― ասաց աղջիկը, և Ռոբերտ Ջորդանը մոտեցավ Անսելմոյին ու Ագուստինին և ասաց․
― Vamonos.
Անսելմոն իր ծանր ուսապարկը գցեց շալակը։ Քարայրից դուրս գալուց հետո Ագուստինն իր բեռը ցած չէր դրել։ Հիմա նա հենվել էր մի ծառի, իսկ շալակի բեռան վրայից ցցվել էր գնդացրի փողը։
― Լավ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Vamonos: ― Սարալանջով շարժվեցին ներքև։
― Buena suerte, դոն Ռոբերտո, ― ասաց Ֆերնանդոն, երբ ծառերի միջով իրար ետևից անցան նրա կողքից։ Ֆերնանդոն մի քանի քայլ այն կողմ պպզած նստել էր, բայց այդ խոսքերը նա արտասանեց մեծագույն արժանապատվությամբ։
― Քեզ ևս, Ֆերնանդո, buena suerte, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Քո բոլոր գործերում, ― ասաց Ագուստինը։
― Շնորհակալություն, դոն Ռոբերտո, ― ասաց Ֆերնանդոն առանց ուշադրություն դարձնելու Ագուստինի խոսքերին։
― Այս մարդը ֆենոմեն է, Ingles, ― շշնջաց Ագուստինը։
― Համաձայն եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Օգնե՞մ քեզ։ Մի ձիաբեռ կլինի շալակիդ։
― Լավ է, բան չկա, ― ասաց Ագուստինը։ ― Բայց ինչ գոհ եմ, որ սկսեցինք։
― Ցածր խոսեք, ― ասաց Անսելմոն։ ― Այստեղից արդեն պետք է քիչ խոսել և ցածրաձայն։
Զգուշորեն փոխելով ոտքերը՝ նրանք իջնում էին սարալանջով՝ առջևից Անսելմոն, հետո Ագուստինը, Ռոբերտ Ջորդանի պարանե ներբանով կոշիկները սահում էին սոճու չոր ասեղնատերևների վրա, նա շատ զգույշ էր քայլում, բայց ոտքն առավ ծառի դուրս ցցված արմատին, ձեռքը գցեց գնդացրի փողին, ծալված եռոտանուն, զգաց մետաղի սառնությունը, հետո սկսեց կողեկող իջնել, կոշիկները սահում էին, ակոսում գետինը, նորից առաջ պարզած ձախ ձեռքը դեմ առավ սոճու խորդուբորդ բնին, փաթաթվեց ծառին և ափի մեջ զգաց կպչուն խեժը, որ վազել էր բնի վրա արված դանակի կտրվածքից։ Անտառապատ թեք սարալանջով նրանք իջան այնտեղ, որտեղից Ռոբերտ Ջորդանն ու անսելմոն առաջին օրը դիտել էին կամուրջը։
Անսելմոն կանգ էր առել մի սոճու տակ, նա մթության մեջ բռնեց Ռոբերտ Ջորդանի թևն ու հազիվ լսելի ձայնով շշնջաց․
― Նայի՛ր։ Կրակարանի մեջ կրակ կա։
Ներքևում լույս էր երևում, Ռոբերտ Ջորդանը գիտեր, որ այդտեղ կամուրջն ու ճանապարհը միանում են իրար։
― Այստեղից էինք դիտում, ― ասաց Անսելմոն։ Նա վերցրեց Ռոբերտ Ջորդանի ձեռքը, տարավ ցած ու հպեց ծառի բնի վրայի թարմ կտրվածքին։ ― Այս նշանը ես արեցի, երբ դու կամուրջն էիր դիտում։ Այստեղ, աջ կողմում էիր ուզում դնել maquina֊ն։
― Այստեղ էլ կդնենք։
― Լավ։
Ուսապարկերը դրեցին ծառաբների ետևում և երկուսով գնացին Անսելմոյի ետևից այնտեղ, ուր կիպ իրար կողքի մատղաշ սոճիներ էին բարձրացել։
― Այստեղ է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Հենց այստեղ։
― Այստեղից, լույսով, ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը՝ պպզած մատղաշ ծառերի ետևում, ― ճանապարհի մի փոքր հատվածն է երևում, կամրջին միացող մասը։ Կամուրջը լրիվ ետևում է, այն կողմի ճանապարհի մի մասը նույնպես, մինչև կեռմանը։
Ագուստինը ոչինչ չասաց։
― Կպառկես այստեղ ու կսպասես մինչև մենք պայթեցումը նախապատրաստենք։ Վերևից լինի, թե ներքևից, ով էլ գա, կկրակես։
― Այդ լույսը ի՞նչ տեղ է, ― հարցրեց Ագուստինը։
― Ժամապահի խցիկն է կամրջի այս գլխին, ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Ժամապահներին ո՞վ է վերացնելու։
― Ծերունին և ես, ինչպես արդեն ասել եմ։ Բայց եթե մենք չկարողանանք վերացնել, կկրակես խցիկների վրա, ժամապահների, եթե երևան։
― Այո։ Դու ասել էիր։
― Պայթեցումից հետո, երբ ներքևից Պաբլոյի տղերքն երևան, կսկսես կրակել նրանց գլխավերևով, եթե հետապնդող լինի։ Ասենք լինի չլինի կրակիր, որպեսզի չհետապնդեն։ Հասկացա՞ր։
― Ինչո՞ւ չէ։ Նույնն բանն ես ասում, ինչ երեկ գիշեր։
― Ուրիշ հարց ունե՞ս։
― Ոչ։ Երկու պարկ ունեմ։ Գնամ վերևից հող լցնեմ, այնպես որ փորած տեղը չերևա ու բերեմ այստեղ։
― Բայց այստեղ չփորփրես։ Այնպես պիըի դարան մտնես, ոնց որ երեկ էր, բարձունքում։
― Չեմ փորի։ Մթնով վերևից կբերեմ հողը։ Կտեսնես։ Այնպես կտեղավորեմ պարկերը, որ չնկատվեն։
― Շատ մոտ ես իրենց։ Sabes? Այս սոճուտը լույսով պարզ երևում է ներքևից։
― Մի անհանգստանա, Ingles: Հիմա դու ո՞ւր ես գնում։
― Այս փոքրիկ maquina֊ս վերցնում եմ ու իջնում կամրջի մոտ։ Ծերուկը կանցնի ձորն ու դարան կմտնի մյուս խցիկի մոտ։ Նրա պատուհաններն այն կողմն են նայում։
― Էլ ոչ մի հարց չունեմ, ― ասաց Ագուստինը։ ― Salud, Ingles: Ծխախոտ ունե՞ս։
― Այստեղ ծխել չի կարելի։ Շատ մոտ է։
― Չեմ ծխելու։ Այնքան որ բերանիս լինի։ Հետո կծխենք։
Ռոբերտ Ջորդանը սիգարետի տուփը տվեց նրան։ Ագուստինը երեք հատ վերցրեց ու խոթեց նախրորդի հարթ կատարով իր գլխարկի առաջամասի ծալքի մեջ։ Եռոտանին բացեց, գնդացիրը տեղավորեց մատղաշ սոճիների արանքում, սկսեց տոպրակները դատարկել ու պարունակությունը դասավորել այնպես, որ ամեն ինչ ձեռքի տակ լինի։
― Nada mas, ― ասաց նա։ ― Լավ, էլ ոչինչ պետք չէ։
Անսելմոն ու Ռոբերտ Ջորդանը թողեցին նրան այդտեղ ու վերադարձան իրենց ուսապարկերի մոտ։
― Ի՞նչ ես կարծում, որտե՞ղ է ավելի հարմար, որ թողնենք սրանք, ― շշուկով ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Կարծում եմ այստեղ։ Բայց վստա՞հ ես, որ այդ փոքրիկ maquina֊յով կկարողանաս այստեղից խփել ժամապահին։
― Սա հենց այն առաջին օրվա տե՞ղն է։
― Հենց այն ծառն է, ― առանց շրթունքները շարժելու հազիվ լսելի շշնջոցով ասաց Անսելմոն, ոնց որ առաջին օրը։ ― Դանակով նշան եմ արել վրան։
Ռոբերտ Ջորդանը նորից այնպիսի զգացողություն ունեցավ, որ այս բոլորը եղել են արդեն մի անգամ, բայց սա իսկապես եղել էր, նա կրկնում էր իր հարցերը, և Անսելմոն տալիս էր նույն պատասխանները։ Նույնն էլ Ագուստինի հետ էր, նա իրեն ժամապահների մասին տվել էր մի հարց, որի պատասխանը գիտեր։
― Մոտ է։ Նույնիսկ շատ մոտ, ― շշուկով ասաց նա։ Բայց լույսը մեր ետևից է ընկնում։ Լավ կլինի այստեղ։
― Դե ես անցնեմ ձորն ու դարան մտնեմ մյուս ծայրում, ― ասաց Անսելմոն։ Հետո կանգ առավ։ ― Ների՛ր ինձ, Ingles: Չեմ ուզում, որ սխալ լինի։ Կարող է այնպես չեմ հասկացել, ոնց որ պետք է։
― Ի՞նչը, ― ցածրաձայն հարցրեց նա։
― Կրկնի՛ր, թե ինչ պետք է անեմ։
― Ես որ կրակեցի, դու էլ կկրակես։ Ժամապահիդ սպանելուց հետո կամուրջը կանցնես, կգաս մոտս։ Ուսապարկերը ներքևում կլինեն, ոնց որ ասել եմ, այնպես էլ կսկսես տեղավորել պայթուցիկները։ Ես քեզ ամեն ինչ կասեմ։ Եթե ինձ մի բան պատահի, ինքդ կանես ամեն ինչ, ոնց որ ցույց եմ տվել։ Չաճապարես, կանես ինչպես հարկն է, փայտե սեպերը լավ կմեխես իրենց տեղերն ու նռնակները կկապես դրանց։
― Ամեն ինչ պարզ է, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ամեն ինչ հիշում եմ։ Լույսը որ բացվի, լավ պահ մտիր։
― Կրակելուց առաջ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― մի քիչ հանգստացիր, որպեսզի չվրիպես։ Մի մտածիր, թե դիմացինդ մարդ է, հաշվիր, որ թիրախ է, de acuerdo:<ref>Այստեղ՝ լա՞վ (իսպ․)։</ref> Նշան կբռնես մի կետի։ Ուղիղ փորին, եթե դեմքով է դեպի քեզ կանգնած։ Եթե թիկունքով է դեպի քեզ՝ մեջքին։ Լսի՛ր, ծերո՛ւկ։ Եթե նստած լինի, իմ կրակելուց հետո միայն կկանգնի, որպեսզի վազի կամ պառկի։ Հենց այդ պահին կրակիր։ Եթե նստած մնա, էլի կրակիր։ Չսպանես։ Բայց չվրիպես։ Դարան կմտնես հիսուն յարդի վրա։ Դե դու որսորդ ես։ Էլ քեզ ի՞նչ ասեմ։
― Կանեմ ոնց որ հրամայում ես, ― ասաց Անսելմոն։
― Այո։ Հրամայում եմ անել այդպես, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Լավ էր հիշեցի ու որպես հրաման տվեցի հանձնարարությունը, մտածեց նա։ Դա նրան կօգնի, որպեսզի լավ զգա։ Ինչ֊որ չափով անեծքից կխուսափի։ Համենայն դեպս, ես կարծում եմ, որ նա այդպես է մտածում։ Գոնե ինչ֊որ չափով։ Ես մոռացել էի, թե նա ինչ ասաց ինձ սպանության մասին մեր հանդիպման առաջին օրը։
― Հրամայում եմ այդպես անել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հիմա գնա։
― Me voy, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ցտեսություն, Ingles:
― Ցտեսություն, ծերո՛ւկ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Հիշեց հորը, երկաթուղային կայարանում, հրաժեշտի արցունքները, այն ժամանակ salud չասաց, ոչ էլ մնաս բարով, հաջողություն, կամ նման բան։
― Հրացանի խողովակը մաքրե՞լ ես, ծերո՛ւկ, ― ասաց շշուկով։ ― Թե չէ գնդակը ճիշտ չի արձակի։
― Քարայրում, ― ասաց Անսելմոն։ ― Բոլորն էլ շամփուրով մաքրել եմ։
― Ուրեմն ցտեսություն, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը և ծերունին պարանե ներբանով կոշիկներն հագին անաղմուկ, մեծ֊մեծ քայլերով գնաց ծառերի միջով։
Ռոբերտ Ջորդանը պառկեց սոճու ասեղնատերևով պատված գետնին և ականջ դրեց սոճիների ճյուղերի մեջ լուսաբացին պտտվող քամու շրշյունին։ Ավտոմատի պահեստատուփն հանեց ու փակաղակը մի քանի անգամ ետ ու առաջ տվեց։ Հետո փակաղակը քաշեց, ավտոմատը մթության մեջ շրջեց, փողի ծայրն առավ շրթունքների արանքն ու փչեց յուղահամ, լպրծուն մետաղի անցքի մեջ։ Այնուհետև զենքը դրեց նախաբազկին, փակաղակը դեպի վեր, որպեսզի ասեղնատերև կամ կեղտ չընկնի մեջը, մթության մեջ պահեստատուփից փամփուշտները բթամատով մեկ֊մեկ հանեց ու դրեց գետնին փռած թաշկինակի վրա, հետո ամեն մի փամփուշտը մատների մեջ շուռումուռ տալով նորից մտցրեց իրենց տեղերը։ Պահեստատուփն հիմա նորից էր ծանրացել, տեղադրեց այն ավտոմատի վրա ու լսեց տեղն ընկելու չխկոցը։ Երեսնիվայր պառկեց սոճու բնի ետևը, ― ավտոմատը գցած ձախ նախաբազկին, ― և նայեց ներքևում երևացող լույսին։ Լույսը երբեմն կորչում էր, կռահեց, որ ժամապահն է այդ պահերին կանգնած լինում կրակարանի դիմաց։ Ռոբերտ Ջորդանը այդտեղ պառկել ու սպասում էր լուսաբացին։
==Գլուխ քառասուներկուերորդ==
Այն միջոցին, երբ Պաբլոն սարերից վերադարձել էր քարայր, երբ խումբը սարալանջով իջել էր այնտեղ, ուր թողնելու էին ձիերին, Անդրեսը շատ արագ ընթացքով շարժվել էր դեպի Գոլցի գլխավոր շտաբը։ Մոտոցիկլը դուրս էր եկել Նավասեռադա տանող գլխավոր ճանապարհը, որով բեռնատարներ էին իջնում։ Այնտեղ ստուգման կետ կար։ Գոմեսը ցույց էր տվել փոխգնդապետ Միրանդայի տված անցագիրը, ժամապահը ձեռքի լապտերիկի լույսը գցել էր վրան, ցույց էր տվել կողքի ժամապահին, վերադարձրել էր ու պատվի առել։
― Siga, ― ասել էր նա։ ― Շարունակեք ճանապարհը։ Բայց լույսը հանգցրեք։
Շարժիչը նորից էր հռնդացել։ Անդրեսը կառչել էր առաջին նստարանի ետևի բռնակից, իսկ Գոմեսը բեռնատարների հոսանքում խուսավարելով մոտոցիկլը քշել էր առաջ։ Բեռնատարները գնում էին երկար շարասյուն կազմած, ոչ մեկի լապտերը չէր վառվում։ Դիմացից նույնպես բեռնված մեքենաներ էին գալիս ամպի պես փոշի բարձրացնելով, որն Անդրեսը չէր տեսնում, այլ միայն զգում էր դեմքին ու ատամների տակ։
Հիմա գնում էին մի բեռնատարի պոչին կպած, Գոմեսն արագությունն ավելացրեց, մոտոցիկլը փնչացրեց ու առաջ անցան այդ մեքենայից, հետո մեկ ուրիշից, էլի, էլի, իսկ հանդիպակաց բեռնատարները մռնչալով անցնում էին իրենց ձախ կողմով։ Իրենց ետևից մարդատար մի ավտոմեքենա էր գալիս, որն իր անդադրում ձայնազդանշանի ծվծվոցը խառնել էր բեռնատարների աղմուկին, փոշուն, հետո էլ ցոլարձակ լապտերները միացրեց, լուսավորեց բարձրացած փոշու դեղին ամպը, արագությունն ավելացրեց և ձայնազդանշանի համառ պահանջկոտ, սպառնագին, գանահարող ճչոցով եկավ ու անցավ կողքներով։
Հետո առջևում բեռնատարները կանգ առան, և Գոմեսը խուսավարելով սանիտարական, շտաբային մեքենաների, զրահապատների և դարձյալ ցցված ու փոշոտ հրանոթներով ու ծանր, մետաղակուռ կրիաների նմանվող զրահապատների արանքներով քշեց մոտոցիկլը մինչև հաջորդ ստուգման կետը, որտեղ վթար էր տեղի ունեցել։ Մի բեռնատար կանգ էր առել, ետևից եկողը չէր նկատել ու բախվել էր և ջարդել առաջինի թափքի կողը, բարձված արկղերը թափվել էին ճանապարհի վրա։ Արկղերից մեկը փշրվել էր, երբ Գոմեսն ու Անդրեսը իջան և մոտոցիկլը քաշ տալով գնացին դեպի ստուգման կետը, որպեսզի ցույց տան անցագիրը, Անդրեսը քայլում էր հող ու փոշու մեջ սփռված հազարավոր փամփուշտների վրայով։ Երկրորդ բեռնատարի ռադիատորն էր ճզմվել։ Երրորդն եկել ու թեթև դեմ էր առել երկրորդի պոչին։ Ետևից եկող տասնյակ մեքենաներ կպել էին իրար պոչի, շարասյան կողքով ետ ու առաջ վազող երկարաճիտ սապոգներով մի սպա գոռգոռալով ասում էր վարորդներին, որ մեքենաները ետ չտան, սպասեն, մինչև որ ջարդված բեռնատարները մի կողմի վրա քաշեն։
Բեռնատարները շատ֊շատ էին, նրանք կարող էին ետ տալ միայն այն ժամանակ, երբ սպան հասներ վերջին մեքենային և հասկացներ, որ շարասյան կողքով առաջ շարժվեին, Անդրեսը տեսավ, որ սպան լապտերիկը ձեռքին վազում է, գոռում ու հայհոյում մթության մեջ, որպեսզի բեռնատարները կանգ առնեն։
Ստուգման կետի ժամապահը անցագիրը ետ չէր տալիս։ Երկուսն էին այդտեղ, երկուսն էլ հրացանով ու ձեռքի լապտերիկով, նրանք նույնպես գոռգոռում էին։ Նա, ում ձեռքին էր անցագիրը, անցավ ճանապարհի մյուս կողմը, որպեսզի ներքև գնացող բեռնատարի վարորդին ասի, որ մյուս ստուգման կետում մեքենաները պահեն՝ մինչև այս խառնաշփոթը կարգավորվի։ Բեռնատարի վարորդը լսեց ու շարունակեց ճամփան։ Հետո անցագիրը տակավին ձեռքին, մոտեցավ բեռը թափված մեքենայի վարորդին ու գոռգոռալով ասաց․
― Թո՛ղ, աստծու սիրույն, և գնա՛, որպեսզի մաքրվի ճանապարհը։
― Հաղորդակս փչացել է, ― ասաց վարորդը՝ կռացած նայելով մեքենայի ետևի մասը։
― Հաղորդակիդ էլ, քեզ էլ։ Քշի՛ր, ասացի։
― Փչացած դիֆերենցիալով չես քշի, ― ասաց վարորդը և նորից կռացավ։
― Դե թող մեկնումեկը քաշի քեզ, որ պրծնենք այս մուռտառությունից։
Վարորդը խոժոռ նայեց ժամապահին, որը լապտերիկի լույսը գցել էր մեքենայի խփված ետնամասին։
― Քշի՛ր։ Քշի՛ր, ― գոռաց, անցագիրը դեռևս ձեռքին պահած ժամապահը։
― Փաստաթղթերս, ― ասաց Գոմեսը։ ― Անցագիրս։ Ախր մենք շտապում ենք։
― Վերցրո՛ւ։ Գրողի ծոցը, ― ասաց, մեկնեց փաստաթղթերն ու վազեց, որ կանգնեցի ներքևից եկող բեռնատարը։
― Գնա խաչմերուկում շուռ արի ու քաշիր֊տար այս մեքենան, ― ասաց վարորդին։
― Ինձ կարգադրված է․․․
― Ես քո կարգադրության․․․ Արա ոնց որ ասում եմ։ ― Վարորդը մեքենան շարժեց ու գնաց՝ ետևից փոշի բարձրացնելով։
Գոմեսը մոտոցիկլը հանեց ջարդված մեքենայի ետևից, տարավ ճանապարհի հիմա արդեն ազատ աջ կողմը, Անդրեսը նստեց, ամուր կառչեց բռնակից, նայեց, տեսավ, թե ինչպես ժամապահը կանգնեցրել էր մի նոր մեքենա ու գլուխը խցիկից դուրս հանած վարորդին ինչ֊որ բան էր ասում։
Հիմա նրանք արագ գնում էին ճանապարհով, որը վեր, միշտ վեր էր տանում՝ դեպի լեռները։ Վերև գնացող ավտոշարասյունը կանգնել֊մնացել էր ստուգման կետում, միայն վերևից էին մեքենաներ գալիս, և մոտոցիկլի ձախ կողմով սլանում֊գնում էին ցած, մինչև մոտոցիկլը արագ ու համաչափ ընթացքով բարձրանում էր լեռնային ճանապարհով և շուտով հասավ վթարից առաջ ստուգման կետն անցած ավտոշարասյանը։
Լույսերը դեռևս հանգցրած՝ առաջ անցան նախ չորս զրահապատից, հետո զինվորներով բեռնավորված մեքենաների շարասյունից։ Զինվորները լուռ նստել էին մթության մեջ, Անդրեսն սկզբում իր գլխավերևում, փոշու մեջ, թափքերի վրա խռնված մարմինների սոսկ ներկայությունն զգաց։ Հետո, երբ ետևից եկող շտաբի մի ուրիշ մեքենա, որն անընդհատ ձայնային ազդանշաններ էր տալիս, ցոլարձակ լապտերի լույսը գցեց բեռնատարի վրա, նա որոշակիորեն տեսավ զինվորներին՝ պողպատյա սաղավարտներով, հրացաններն ուսերին, տեսավ գնդացիրները փողերը, որ դեպի երկինք էին ուղղված և պարզ երևում էին գիշերվա խավարում, որը նորից կուլ էր տալիս ամեն ինչ, հենց որ մեքենաների լապտերներն հանգում էին։ Մի պահ, երբ նորից էին մեքենաներին բեռնված զինվորներ անցնում, լույսն ընկավ նրանց վրա, և Անդրեսը նկատեց, որ նրանց դեմքերը քարացած էին ու տխուր։ Զինվորները պողպատյա սաղավարտներով էին, խավարի միջով, բեռնատարների թափքերին նստած նրանք գնում էին այնտեղ, որտեղից, այդքան միայն գիտեին, հարձակում է սկսվելու, յուրաքանչյուրի դեմքին երևում էին այն խոհերը, որ մարդիկ ամաչելով թաքցնում են ցերեկը, ու դրանք չեն երևում մինչև ռմբակոծությունն ու հարձակման սկիզբը, այն պահը, երբ դեմքի մասին ոչ մեկն այլևս չի մտածում։
Անդրեսը, նստած մոտոցիկլին, որը Գոմեսը քշում էր շտաբի մեքենայի ետևով, հայացքը մի բեռնատարից մյուսին էր տեղափոխում և նման մտքեր չէին, որ ծագում էին նրա գլխում զինվորների դեմքերին նայելիս։ «Ա՛յ թե բանակ է, ― մտածում էր նա։ ― Ինչպիսի հանդերձանք։ Ինչպիսի՜ մեխանիզացիա։ Vaya gente: Նայի՛ր ինչ մարդիկ են։ Ահա Հանրապետության բանակը։ Նայի՛ր նրանց։ Բեռնատար բեռնատարի ետևից։ Բոլորը միատեսակ համազգեստով։ Բոլորի գլխին պողպատյա սաղավարտ։ Նայի՛ր բեռնատարների վրայի ինքնաթիռներին ուղղված maguina֊ներին։ Նայի՛ր ինչ բանակ է ստեղծվել»։
Եվ երբ մոտոցիկլը առաջ էր անցնում զինվորներով բեռնված բարձր, գորշ բեռնատարներից, առաջ էր անցնում քառակուսի բարձր խցիկներով և քառակուսի այլանդակ ռադիատորներով գորշ բեռնատարներից, երբ համաչափ ընթացքով բարձրանում էր փոշու միջով և ետևից եկող շտաբի մեքենայի փախչող լույսի տակ երևում էին բեռնատարների թափքերի ետևին ու կողերին գծված բանակի կարմիր աստղերը, և երբ մոտոցիկլը սկսեց հաղթահարել զառիթափն ու օդը ցրտեց և ճանապարհի ոլորանները շատացան, երբ բեռնատարներն սկսեցին փնչացնել ու ճռճռալ, և մի քանի ռադիատորների վրա շտաբի մեքենայից ընկնող լույսի տակ գոլորշի երևաց, երբ մոտոցիկլը նույնպես սկեց փնչացնել, Անդրեսը, ամուր կառչաց իր առջևի բռնակից, մտածեց, որ այս ճանապարհորդությունը մոտոցիկլով mucho, mucho է։ Մինչ այդ նա երբեք մոտոցիկլով տեղ չէր գնացել, իսկ հիմա հարձակման վայրը գնացող մեքենաների արանքներով երբ բարձրանում էին սարն ի վեր, նա հասկացավ, որ երբեք չի կարողանա հասցնել վերադառնալ ու մասնակցել պահակակետերի վրա կատարվելիք հարձակման։ Մեքենաների այսպիսի երթևեկության ու իրարանցման պայմաններում եթե հաջողվեց նույնիսկ վաղը երեկոյան վերադառնալ, էլի մեծ հաջողություն է։ Նա մինչև օրս երբեք ոչ մի հարձակում կամ հարձակման նախապատրաստություն չէր տեսել, և հիմա, երբ գնում էին ճանապարհով, նա հիացած նայում էր ու մտածում, թե այս ինչ մեծ ու հզոր բանակ է ստեղծել Հանրապետությունը։
Հիմա նրանք անցնում էին ճանապարհի մի երկար հատված, որը տանում էր դեպի լեռան բարձունքը, զառիթափն այնքան շեշտակի դարձավ, որ Գոմեսն առաջարկեց իջնել մոտոցիկլից և հրելով բարձրանալ վերջին հատվածը։ Լեռան կատարի հենց ետևը ճանապարհը թեքվում էր ձախ, մեքենաները կարող էին այդտեղ շրջադարձ անել, այդտեղ՝ երկնքի ֆոնի վրա խավարում ծառացած մեծ ու երկար քարե շենքի պատուհաններում, լույսեր երևացին։
― Գնանք հարցնեք, թե որտեղ է շտաբը, ― ասաց Գոմեսն Անդրեսին ու մոտոցիկլը տարավ դեպի քարի շենքի մուտքի մոտ, որտեղ երկու ժամապահ էին կանգնած։ Գոմեսը մոտոցիկլը հենեց պատին, այդ պահին դուռը բացվեց, լույսի մեջ երևաց կաշվե բաճկոնով մի մոտոցիկլիստ՝ ուսից սուրհանդակի պայուսակը կախած, կողքին փայտե պատյանով մաուզեր ատրճանակ։ Դուռը փակվեց, նա մթության մեջ գնաց գտավ իր մոտոցիկլը, հրելով տարավ՝ մինչև որ շարժիչն աշխատեց, և մեքենան ոռնոցով գնաց ճանապարհն ի վեր։
Գոմեսը դիմեց դռան մոտ կանգնած ժամապահներից մեկին․
― Կապիտան Գոմես, վաթսունհինգերորդ բրիգադից, ― ասաց նա։ ― Դուք կարո՞ղ եք ինձ ասել, թե որտեղ է գտնվում Երեսունհինգերորդ դիվիզիայի հրամանատար գեներալ Գոլցի շտաբը։
― Այստեղ չէ, ― ասաց ժամապահը։
― Իսկ ի՞նչ է այստեղ։
― Comandanica֊ն։
― Ի՞նչ comandanica:
― Դե comandanica:
― Ինչի՞ comandanica:
― Դու ո՞վ ես, որ ինձ այդքան հարց ես տալիս, ― ասաց ժամապահը Գոմեսին մթության մեջ։ Այստեղ, սարի կատարին, երկինքը շատ մաքուր էր, աստղալից, և Անդրեսը ճանապարհի այդ փոշուց հետո, հիմա պարզ տեսնում էր ամեն ինչ։ Ներքևում, որտեղ ճանապարհը թեքվում էր դեպի աջ, նա տեսնում էր երկնքի ֆոնի վրա պատկերվող բեռնատար ու մարդատար ավտոմեքենաների ուրվագծերը։
― Ես կապիտան Ռոխելիո Գոմեսն եմ, Վաթսունհինգերորդ բրիգադի առաջին գումարտակից և հարցնում եմ որտե՞ղ է գեներալ Գոլցի շտաբը, ― ասաց Գոմեսը։ Ժամապահը դուռը մի փոքր բացեց ու գոռաց․
― Կապրալին կանչեք։
Հենց այդ պահին ճանապարհից շտաբի մի ավտոմեքենա շրջվեց և եկավ կանգ առավ քարե շենքի դռան մոտ, որտեղ Անդրեսն ու Գոմեսը ժամապահի կողքին կանգնած սպասում էին կապրալին։
Մեքենայից բարձրահասակ, տարիքն արդեն առած ու գեր մի մարդ դուրս եկավ, գլխին խակի գույնի չափազանց մեծ մի բերետ կար, այնպիսին, որը հագնում են ֆրանսիական բանակի հետևակային զորամասերի զինվորները, ձեռքին՝ պլանշետ, վերարկուի վրայից կապված գոտուց կախված էր ատրճանակը։ Նրան ուղեկցում էին Ինտերնացիոնալ բրիգադի համազգեստով երկու սպա։
Նա խոսում էր ֆրանսերեն, Անդրեսը ոչինչ չէր հասկանում։ Գոմեսը, որը սափրիչ էր եղել, մի քանի բառ գիտեր։ Բարձրահասակ մարդը վարորդին ասում էր, որ մեքենան դռան մոտից քշի և տանի կանգնեցնի ծածկի տակ։
Երբ երկու սպաների ուղեկցությամբ նա եկավ դեպի դուռը, Գոմեսը լույսի տակ պարզ տեսավ նրա դեմքն ու ճանաչեց։ Նրան տեսել էր միտինգներում, Mundo obrero֊յում կարդացել էր ֆրանսերենից թարգմանված նրա հոդվածները։ Ճանաչեց նրա թավ հոնքերը, մոխրագույն խոնավ աչքերը, դա Ֆրանսիայի մերօրյա հեղափոխական սերնդի մեծագույն դեմքերից մեկն էր, նա էր ապստամբության հանել ֆրանսիական սևծովյան նավատորմի նավաստիներին։ Գոմեսը գիտեր, որ այս մարդը շատ բարձր քաղաքական դիրք է գրավում Ինտերնացիոնալ բրիգադներում և հաստատ կիմանա, թե որտեղ է Գոլցի շտաբն ու իրենց կուղարկի այնտեղ։ Գոմեսը չգիտեր, թե ժամանակներն ինչպես էին փոխել այս մարդուն, թե ինչպիսի հիասթափություն էր ապրում նա, ինչքան էր անձնական ու քաղաքական կյանքից դժգոհ և ինչպիսի անհագ փառասիրությամբ էր տառապում, նա չգիտեր, որ ավելի վտանգավոր բան չի կարող լինել, քան այս մարդուն որևէ հարցով դիմելը։ Գոմեսը չիմանալով այս ամենը, գնաց նրան ընդառաջ, պատվի առավ սեղմած բռունցքով և ասաց․
― Ընկեր Մարտի, մենք զեկուցագիր ենք բերել գեներալ Գոլցին։ Դուք կարո՞ղ եք մեզ ասել, թե որտեղ է նրա շտաբը։ Շատ շտապ է։
Բարձրահասակ, տարիքն առած գեր մարդը շրջեց գլուխը, խոնավ աչքերը հառած ուշադիր նայեց Գոմեսին։ Նույնիսկ այստեղ, ռազմաճակատում, էլեկտրական լամպի պայծառ լույսի տակ, գիշերային զովաշունչ օդում բաց մեքենայով ճանապարհներում լինելուց հետո, նրա գորշ դեմքը մեռելային տեսք ուներ, կարծես կերտված լիներ ծեր, շատ ծեր առյուծի ճիրանների տակի մեռած հյուսվածքներից։
― Ի՞նչ կա, ընկեր, ― հարցրեց Գոմեսին իսպաներեն՝ կատալոնյան ընդգծված առոգանությամբ։ Նրա հայացքը սահեց Անդրեսի վրա, հետո նորից ուղղվեց Գոմեսին։
― Զեկուցագիր ենք բերել, պետք է հանձնել գեներալ Գոլցի շտաբին, ընկեր Մարտի։
― Որտեղի՞ց է, ընկեր։
― Ֆաշիստների թիկունքից, ― ասաց Գոմեսը։
Անդրե Մարտին ձեռքը մեկնեց, վերցրեց զեկուցագիրն ու մյուս փաստաթղթերը, մի հայացք գցեց վրան ու դրեց գրպանը։
― Երկուսին էլ ձերբակալի՛ր, ― ասաց պահակախմբի կապրալին։ ― Խուզարկի՛ր, կբերես, երբ որ ասեմ։
Զեկուցագիրը գրպանում նա մտավ քարե շենքը։
Գոմեսին ու Անդրեսին տարան պահակասենյակ ու սկսեցին խուզարկել։
― Այդ ի՞նչ եղավ այդ մարդուն, ― հարցրեց Գոմեսը ժամապահներից մեկին։
― Esta loco, ― ասաց ժամապահը։ ― Խելագար է։
― Ո՞նց թե։ Դա քաղաքական նշանավոր դեմք է, ― ասաց Գոմեսը։ ― Ինտերնացիոնալ բրիգադների գլխավոր կոմիսարն է։
― Apesar de eso, esta loco, ― ասաց պահակախմբի կապրալը։ ― Միևնույն է, խելագար է։ Ի՞նչ եք անում ֆաշիստների թիկունքում։
― Այս ընկերը պարտիզան է, այնտեղից է, ― ասաց Գոմեսը, մինչ ժամապահը խուզարկում էր նրան։ ― Զեկուցագիր է բերել գեներալ Գոլցին։ Փաստաթղթերս լավ պահիր։ Տե՛ս, չկորցնես փողերս, այս բեկորն էլ։ Առաջին անգամ դրանով եմ վիրավորվել։ Գվադամառայում։
― Մի՛ անհանգստանա, ― ասաց կապրալը։ ― Դնում եմ այս դարակի մեջ։ Ինչո՞ւ ինձ չհարցրիք, թե որտեղ է Գոլցը։
― Ուզում էի։ Ժամապահին հարցրեցի, նա քեզ կանչեց։
― Բայց այդ պահին խելագարը վրա եկավ ու դու նրան հարցրեցիր։ Նրան երբեք ոչ մի բան պետք չէ հարցնել։ Խելագար է։ Քո Գոլցը այստեղից երեք կիլոմետր վերև է, գնում ես ուղիղ, հետո թեքվում ես աջ, անտառում ժայռի տակ։
― Հիմա չե՞ս կարող թողնել մեզ, գնանք։
― Չէ։ Ուզում ես գլխո՞վս պատասխան տամ։ Ես ձեզ պետք է տանեմ խելագարի մոտ։ Բացի այդ, զեկուցագիրը մոտն է, չէ՞։
― Որևէ մեկին չե՞ս կարող ասել։
― Կարող եմ, ― ասաց կապրալը։ ― Ղեկավարներից ում առաջինը տեսնեմ, նրան էլ կասեմ։ Բոլորն էլ գիտեն, որ նա խելագար է։
― Ես դրան միշտ էլ մեծ մարդ էի կարծում, ― ասաց Գոմեսը։ ― Ես դրան համարում էի Ֆրանսիայի պարծանքը։
― Գուցե պարծանք էլ է, ուրիշ բան էլ, ― ասաց կապրալն ու ձեռքը դրեց Անդրեսի ուսին, ― բայց խելագար է, կապելու է։ Գնդակահարելու մոլուցք ունի։
― Իսկապե՞ս գնդակահարում է։
― Como lo oyes,<ref>Ինչպես լսեցիր (իսպ․)։</ref> ― ասաց կապրալը։ ― Այդ ծերուկը ավելի շատ է մարդ սպանում, քան բուբոնյան ժանտախտը։ Mata mas que la peste bubonica: Բայց նա ֆաշիստներին չի սպանում, ոնց որ մենք ենք անում։ Que va: Չեմ կատակում։ Mata bichos raros: Հազվագյուտ բաներ է սպանում։ Տրոցկիստներ։ Ուկլոնիստներ։ Հազվագյուտ գազաններ։
Անդրեսն այս բանից ոչինչ չէր հասկանում։
― Երբ Էսկորիայում էինք, չգիտեմ էլ, թե ինչքան մարդ գնդակահարեցինք սրա հրամանով, ― ասաց կապրալը։ ― Մեզ են միշտ ուղարկում գնդակահարելու։ Բրիգադների զինվորները հրաժարվում են իրենց ընկերների վրա կրակելուց։ Հատկապես ֆրանսիացիները։ Անախորժություններից խուսափելու համար մեզ են ուղարկում։ Գնդակահարել ենք ֆրանսիացիների։ Բելգիացիների։ Գնդակահարել ենք տարբեր ազգերի մարդկանց։ Ինչ տիպի ասես։ Tiene mania de fusilar gente:<ref>Մարդկանց գնդակահարելու մորլուցք ունի (իսպ․):</ref> Եվ բոլորին էլ քաղաքական բաների համար։ Խելագար է։ Purifica mas el Salvarsan: Այնպես մաքրեց՝ սալվարսանից էլ լավ։
― Ասելո՞ւ ես որևէ մեկին զեկուցագրի մասին։
― Իհարկե, բարեկամս։ Անպայման։ Ես այս երկու բրիգադի բոլոր մարդկանց ճանաչում եմ։ Ես նույնիսկ ռուսներին եմ ճանաչում, բայց նրանցից քչերն են իսպաներեն խոսում։ Մենք չենք թողնի, որ այդ խելագարը իսպանացիներին գնդակահարի։
― Իսկ զեկուցագի՞րը։
― Զեկուցագիրն էլ կվերցնենք։ Մի՛ անհանգստանա, ընկե՛ր։ Նա իր մարդկանց համար է միայն վտանգավոր։ Մենք նրան արդեն հասկացել ենք։
― Ներս բերեք կալանավորներին, ― լսվեց Անդրե Մարտիի ձայնը։
― Querels echar un trago, ― հարցրեց կապրալը։ ― Ուզո՞ւմ ես մի բան խմել։
― Ինչո՞ւ չէ։
Կապրալը պահարանից հանեց անիսոնով օղու շիշը, Գոմեսն ու Անդրեսը խմեցին։ Կապրալը նույնպես խմեց ու սրբեց բերանը։
― Vamonos, ― ասաց։
Պահակասենյակից դուրս եկան, անիսոնով օղին տաքացրել էր ամեն ինչ՝ և՛ բերան, և՛ որովայն, և՛ սիրտ։ Անցան սրահն ու մտան Մարտիի սենյակը։ Նա նստել էր սեղանի ետևը, քարտեզը փռել էր առաջը և կարմիր֊կապույտ մատիտը պահած ձեռքի մեջ զորավար էր խաղում։ Անդրեսի համար սա միայն մի բան էր նշանակում՝ ևս մի խոչընդոտ։ Չափից շատ խոչընդոտներ եղան այս գիշեր։ Միշտ էլ շատ են եղել։ Եթե փաստաթղթերդ կարգին են ու մաքուր սրտով ես եկել, վտանգավոր բան չկա։ Վերջիվերջո վերադարձնում են թղթերդ ու շարունակում ես ճամփադ։ Բայց Ingles֊ն ասաց, որ պետք է շտապել։ Հիմա նա գիտեր, որ արդեն չի կարողանա գնալ֊հասնել կամրջի կռվին, բայց գոնե զեկուցագիրը տեղ հասցնի, այնինչ սեղանի ետևում նստած ծերուկը վերցրել ու դրել էր գրպանը։
― Կանգնե՛ք այդտեղ, ― ասաց Մարտին առանց նրանց նայելու։
― Լսե՛ք, ընկեր Մարտի, ― պոռթկաց Գոմեսը անիսոնի օղու ազդեցության տակ ավելի կատաղած։ ― Մենք այս գիշեր արդեն մի անգամ լավ ուշացել ենք անարխիստների տգիտության պատճառով։ Երկրորդ անգամ ֆաշիստ բյուրոկրատի ծուլության։ Հիմա էլ, ահա, կոմունիստի կասկածամտության։
― Բերանդ փակի՛ր, ― ասաց Մարտին առանց հայացքը բարձրացնելու։ ― Միտինգի չես։
― Ընկեր Մարտի՛, սա շատ շտապ գործ է, ― ասաց Գոմեսը։ ― Սա շատ կարևոր գործ է։
Կապրալն ու զինվորը, որոնք նրանց հետ էին, մեծ հետաքրքրությամբ դիտում էին այս ամենը, կարծես հանդիսատեսներ լինեին մի ներկայացման, որը բազմիցս տեսել էին, բայց լավ մասերը միշտ էլ կարող էին վերստին վայելել։
― Ամեն ինչ էլ շտապ է, ― ասաց Մարտին։ ― Ամեն ինչ էլ կարևոր է։ ― Հիմա նայում էր նրանց մատիտը պահած ձեռքի մեջ։ ― Ինչպե՞ս իմացաք, որ Գոլցը այստեղ է։ Գիտե՞ք, թե ինչ է նշանակում հարձակմանն անմիջապես նախորդող պահին անվանապես հարցնել գեներալին։ Դուք որտեղի՞ց գիտեք, որ գեներալը այստեղ պիտի լինի։
― Դո՛ւ պատմիր, ― ասաց Գոմեսը Անդրեսին։
― Ընկեր գեներալ, ― սկսեց Անդրեսը։ Անդրե Մարտին չուղղեց Անդրեսին, որը սխալմամբ բարձրացրել էր իր զինվորական աստիճանը։ ― Ինձ այդ ծրարը ռազմագծի այն կողմում տվեցին, որպեսզի․․․
― Ռազմագծի այն կողմո՞ւմ, ― ասաց Մարտին։ ― Այո, նա ասաց, որ դու ֆաշիստների թիկունքից ես եկել։
― Ինձ տվեց, ընկեր գեներալ, մի Ingles, անունը Ռոբերտո, դինամիտավոր է, կամուրջ է պայթեցնելու։ Հասկանո՞ւմ ես։
― Շարունակի՛ր պատմությունդ, ― ասաց Մարտին Անդրեսին, պատմություն բառն օգտագործելով խաբեության, կեղծիքի, հորինվածքի իմաստով։
― Ուրեմն, ընկեր գեներալ, Ingles֊ն ասաց ինձ, որ ծրարը շատ շտապ բերեմ գեներալ Գոլցին։ Նա այսօր այս սարերում հարձակում է սկսելու, խնդրում ենք, ընկեր գեներալ, եթե դժվար չէ ձեզ համար, թույլ տվեք տանենք֊հասցնենք ծրարը։
Մարտին նորից թափ տվեց գլուխը։ Նա նայում էր Անդրեսին, բայց չէր տեսնում նրան։
Գոլցը, մտածում էր նա սարսափի ու հրճվանքի այն խառն զգացումով, որը մարդ ունենում է, երբ լսում է, որ իր մրցակիցը ավտովթարի զոհ է դարձել, կա անձնավորությունը, որին ատում է, բայց որի ազնվությանը երբեք չի կասկածել, խաբեության մեջ է մեղադրվում։ Որ Գոլցը նույնպես դրանցից է։ Որ Գոլցը այսպիսի ակնհայտ կապերի մեջ է ֆաշիստների հետ։ Գոլցը, որին շուրջ քսան տարի է, ինչ ճանաչում է։ Գոլցը, որ Լուկաչի հետ այն ձմռանը ոսկիով բեռնավորված գնացքը գրավեց Սիբիրում։ Գոլցը, որը կռվել է Կոլչակի դեմ, կռվել է Լեհաստանում, Կովկասում, Չինաստանում, հոկտեմբերի մեկից էլ այստեղ է։ Բայց նա Տուխաչևսկու հետ մոտ էր։ Այո, Վորոշիլովի հետ էլ։ Բայց Տուխաչևսկու։ Ուրիշ ո՞ւմ հետ։ Այստեղ, անշուշտ, Կարկովի։ Եվ Լուկաչի։ Դե հունգարացիները բոլորն էլ քսու տիպեր են։ Գալին ատում էր։ Գոլցը ատում էր Գալին։ Բայց Փուցին լավ է վերաբերվել։ Հիշի՛ր դա։ Եվ Դյուվալը նրա շտաբի պետն է։ Տես, թե ինչ է դուրս գալիս։ Հիշում ես, չէ՞, ոնց Կոպիկին հիմար անվանեց։ Պարզ է։ Փաստ է։ Հիմա էլ, ահա, զեկուցագիր։ Ֆաշիստների թիկունքից։ Չէ, փտած ճյուղերը պիտի էտես, որպեսզի ծառը առողջ մնա ու աճի։ Փտածը պետք է ակնհայտ դառնա, որպեսզի ոչնչացվի։ Այս էլ քեզ Գոլցը։ Ուրեմն Գոլցն էլ դավաճան պիտի դառնար։ Չէ, ոչ մեկին չպիտի վստահես։ Ոչ մեկին։ Երբեք։ Ոչ իսկ կնոջդ։ Ոչ իսկ եղբորդ։ Ոչ իսկ ամենահին ընկերոջդ։ Ոչ մեկին։ Եբրեք։
― Տարե՛ք դրանց, ― ասաց ժամապահներին։ ― Ուշադիր հսկեք։ ― Կապրալը նայեց զինվորին։ Մարտիի այս անգամվա ներկայացումը աշխույժ չէր։
― Ընկեր Մարտի, ― ասաց Գոմեսը։ ― Խելքներդ մի՛ թռցնեք։ Լսե՛ք ինձ՝ օրինապահ սպայիս, ընկերոջը։ Այս զեկուցագիրը պետք է հանձնել։ Այս ընկերը ֆաշիստական գիծն անցել է, որպեսզի բերի֊հանձնի ընկեր գեներալ Գոլցին։
― Տարե՛ք դրանց, ― հիմա արդեն մեղմ ասաց Մարտին պահակներին։ Որպես մարդկային էակների նա խղճում էր նրանց, գուցև անհրաժեշտ լինի վերացնել։ Բայց նրան ճնշում էր Գոլցի ողբերգությունը։ Ուրեմն Գոլցն էլ այսպես, մտածում էր նա։ Ֆաշիստների այս զեկուցագիրը հիմա ևեթ պետք է ցույց տալ Վառլովին։ Ոչ, ավելի լավ է տանի անձամբ Գոլցին և տեսնի, թե նա ինչպես է ընդունելու դա։ Այդպես էլ կանի։ Վառլովին ինչո՞ւ պետք է վստահի, Գոլցը նրա հետ էլ մոտ է եղել։ Ո՛չ։ Այս գործի մեջ շատ զգույշ պետք է լինել։
Անդրեսը դարձավ Գոմեսին․
― Ի՞նչ է, չի՞ ուզում զեկուցագիրն ուղարկել, ― հարցրեց։ Նա չէր կարողանում հավատալ դրան։
― Չե՞ս տեսնում, ― ասաց Գոմեսը։
― Me cago en su puta madre, ― ասաց Անդրեսը։ ― Esta loco:
― Այո, ― ասաց Գոմեսը։ ― Խելագար է։ Խելագար ես։ Լսո՞ւմ ես։ Խելագա՛ր, ― գոռալով ասաց Մարտիին, որը կարմիր֊կապույտ մատիտը ձեռքին հակվել էր քարտեզի վրա։ ― Լսո՞ւմ ես, խելագար մարդասպա՛ն։
― Տարե՛ք դրանց, ― ասաց Մարտին պահակին։ ― Խելքները թռցրեցին, երբ հասկացան, թե ինչ մեծ հանցանք են գործել։
Այդ նախադասությունը ծանոթ էր կապրալին։ Առաջ էլ էր լսել։
― Խելագար մարդասպան, ― գոռաց Գոմեսը։
― Hijo de la gran puta, ― ասաց Անդրեսը նրան։ ― Loco:
Այդ մարդու բթությունը կատաղեցրել էր նրան։ Թե խելագար է, թող տանեն խելագարների մոտ։ Թող զեկուցագիրը հանեն գրպանից։ Գրողի ծոցը այդ խելագարը։ Իսպանական ահավոր կատաղությունը սկսել էր ծառս լինել ու բարձրանալ նրա մեղմ ու բարի բնավորության վրա։ Մի փոքր էլ, և կուրացնելու էր նրան։
Մարտին, որ նայում էր քարտեզին, գլուխը տխուր թափ տվեց, երբ պահակը տարավ Գոմեսին ու Անդրեսին։ Պահակներին բավականություն էր պատճառել այն պահը, երբ նրանք սկսել էին հայհոյել Մարտիին, բայց, ընդհանուր առմամբ, ներկայացումը հիասթափություն էր պատճառել։ Շատ ավելի լավերն էին տեսել նրանք։ Անդրե Մարտին երբեք ոչ մի նշանակություն չէր տվել հայհոյանքներին։ Այնքան մարդիկ էին նրա հետ զրույցն ավարտել հայհոյանքներով։ Նա միշտ անկեղծորեն խղճացել էր նրանց որպես մարդկային էակների։ Միշտ մտածել էր նրանց մասին, և դա մեկն էր այն հատուկենտ անկեղծ մտքերից, որոնք դեռևս մնացել էին նրա մոտ և որոնք կարող էր իրենը համարել։
Նա նստել էր այդտեղ՝ բեղերն ու աչքերը սևեռած քարտեզին, որից երբեք ոչինչ չէր հասկացել, ու նայում էր շագանակագույն հորիզոնականների բարակ, համակենտրոն, ոստայնանման գծերին։ Նա գիտեր, որ դրանք բարձունքներ ու հովիտներ են ցույց տալիս, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում ըմբռնել, թե ինչու այս մեկը բարձունք է, իսկ սա՝ հովիտ։ Եվ քանի որ Ինտերնացիոնալ բրիգադների քաղաքական կոմիսարը լինելով իրավունք ուներ ամնե ինչի միջամտելու, ուստի և գլխավոր շտաբում մատը դնում էր շագանակագույն, բարակ գծիկներով շրջապատված համարակալված մի քանի կետի վրա, որը զետեղված էր անտառային կանաչ գոտում և կտրատված էր գետերի ոլորապտույտ ընթացքին բոլորովին ոչ պատահականորեն զուգահեռ ճանապարհներով, և ասում էր․ «Ա՛յ, այստեղ։ Սա է թույլ կետը»։
Գալը և Կոպիկը, որոնք հաշվենկատ ու փառասեր քաղաքական գործիչներ էին, համաձայնվում էին, իսկ որոշ ժամանակ անց, մարդիկ, որոնք երբեք չէին տեսել քարտեզը, բայց որոնց հարձակմանը նախորդող պահին հաղորդել էին բարձունքի համարը, բարձրանում էին ու իրենց մահը գտնում նրա լանջերին, կամ էլ, դեռևս ստորոտին, ձիթենիների պուրակներից տեղացող գնդացրային կրակից։ Մեկ ուրիշ կողմից գուցեև ավելի հեշտ կլիներ բարձունքը գրավելը, բայց միևնույն է, դա էլ ոչ մի իմաստ չուներ։ Բայց երբ Գոլցի շտաբում Անդրե Մարտին մատը դնում է քարտեզի վրա, գլուխն սպիներով պատված և դժգույն դեմքով գեներալի ծնոտի մկանները ձգվում էին և նա մտածում էր․ «Ես ձեզ, Անդրե Մարտի, կգնդակահարեի և թույլ չէի տա, որ ձեր այդ փտած մատը քարտեզի վրա դնեք։ Անիծվե՛ք դուք, որ այնքան մարդկանց մահվան պատճառ դարձաք, ձեր չիմացած գործերին միջամուխ լինելով։ Անիծվեր այն օրը, երբ ձեր անունով տրակտորի գործարաններ, գյուղեր ու կոլտնտեսություններ սկսեցին կոչել, և դուք դարձաք խորհրդանիշ, դարձաք անձեռնմխելի, և հիմա այլևս չեմ կարող ես ձեզ դիպչել։ Գնացեք, կասկածեցե՛ք, սպառնացե՛ք, միջամտեցե՛ք, մատնեցե՛ք, գնդակահարեցե՛ք, գնացեք ուր ուզում եք, միայն թե հեռացե՛ք իմ շտաբից»։
Սակայն այդ ամենն ասելու փոխարեն, Գոլցը հենվում էր աթոռի թիկնակին, գլուխը ետ գցում այդ կռացած զանգվածից, ցցված մատից, խոնավ, մոխրագույն աչքերից, սպիտակող բեղերից, գարշահոտ շնչից և ասում էր․ «Այո՛, ընկեր Մարտի։ Ես ձեր տեսակետը հասկացա։ Բայց և այնպես, դա համոզիչ չէ, և ես ձեզ հետ համաձայն չեմ։ Դուք կարող եք գործել իմ գլխի վրայով։ Այո՛։ Դուք կարող եք դա, ինչպես ասացիք, կուսակցական հարց դարձնել։ Բայց ես ձեզ հետ համաձայն չեմ»։
Իսկ հիմա Անդրե Մարտին նստել էր դատարկ սեղանի վրա փռված քարտեզի դիմաց, էլեկտրական լամպի լույսն ընկել էր լայն բերետով ծածկված գլխին, նա բերետն առաջ էր քաշել, որպեսզի աչքերը լույսից պաշտպանի, նայում էր մոմատիպով բազմացված հարձակման հրամանին և դանդաղ, ուշադիր և ջանասիրաբար աշխատում էր քարտեզի վրա, ինչպես ռազմական ուսումնարանում սովորող երիտասարդ սպան, որին հանձնարարված է որևէ խնդիր վճռել։ Պատերազմը ամբողջովին կլանել էր նրան։ Մտովի ինքն էր զորքերի հրամանատարը։ Ինքն իրավունք ուներ միջամուխ լինելու որոշումներին, դրա համար էլ հավատացած էր, որ ինքն է գործողությունները ղեկավարում։ Եվ այսպես Ռոբերտ Ջորդանի Գոլցին ուղղված զեկուցագիրը նա դրել էր գրպանը։ Գոմեսն ու Անդրեսը սպասում էին պահակասենյակում, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը պառկել էր անտառում, կամրջի մոտ։
Եթե Անդրե Մարտին Գոմեսին ու Անդրեսին չպահեր էլ, դժվար թե այդ առաքելությունը որևէ փոփոխություն մտցներ գործի ընթացքի մեջ։ Ռազմաճակատում չկար այնպիսի մի մարդ, որ հարձակումն հետաձգելու բավարար իշխանությամբ օժտված լիներ։ Մեքենան շատ վաղուց էր շարժման մեջ դրվել, և հնարավոր չէր հիմա միանգամից կասեցնել։ Ռազմական բոլոր գործողությունների ժամանակ էլ մեծ է իներցիայի ուժը։ Բայց երբ իներցիան հաղթահարվում է և մեքենան շարժման մեջ է դրվում, կասեցնելը նույնքան դժվար է, ինչքան սկսելը։
Իսկ այդ գիշեր, երբ բերետն աչքերին քաշած ծեր մարդը նստել էր սեղանի առաջ ու նայում էր դիմացը փռված քարտեզին, դուռը բացվեց և ներս մտավ ռուս լրագրող Կարկովը՝ երկու ուրիշ ռուսների հետ, որոնք քաղաքացիական հագուստներով էին, կաշվե վերարկուով և կեպիով։ Պահակախմբի կապրալը դուռը տհաճությամբ փակեց նրանց ետևից։ Կարկովը ղեկավարներից առաջինն էր, որ հայտնվել էր այդտեղ։
― Տովարիշչ Մարտի, ― ասաց Կարկովը քաղաքավարի֊արհամարհական շվշվախոսությամբ և ժպտաց՝ ցույց տալով փչացած ատամները։
Մարտին կանգնեց։ Նա Կարկովին չէր սիրում, բայց Կարկովը «Պրավդայից» էր և ուղիղ կապի մեջ էր Ստալինի հետ, տվյալ պահին Իսպանիայում գտնվող երեք ամենակարևոր մարդկանցից մեկն էր։
― Տովարիշչ Կարկով, ― ասաց նա։
― Հարձակո՞ւմն եք նախապատրաստում, ― ասաց ամբարտավանորեն՝ գլխով ցույց տալով քարտեզը։
― Ուսումնասիրում եմ, ― պատասխանեց Մարտին։
― Դո՞ւք եք հարձակումը ղեկավարում, թե՞ Գոլցը, ― անխռով շարունակեց Կարկովը։
― Ես լոկ կոմիսար եմ, ինչպես գիտեք, ― ասաց Մարտին։
― Չէ, ― ասաց Կարկովը։ ― Համեստություն եք անում։ Դուք իսկական գեներալ եք։ Քարտեզ ունեք, դաշտային հեռադիտակ։ Բայց մի ժամանակ դուք ադմիրալ եք եղել, չէ՞, ընկեր Մարտի։
― Հրետաձգի օգնական էի, ― ասաց Մարտին։ Սուտ էր։ Իրականում նա ապստամբության պահին եղել էր ավագ գրագիր։ Բայց վաղուց արդեն այն կարծիքին էր, որ հրետաձգի օգնական է եղել։
― Աա՜։ Ես կարծում էի, որ սովորական գրագիր եք եղել, ― ասաց Կարկովը։ ― Միշտ շփոթում եմ փաստերը։ Լրագրողին բնորոշ հատկություն։
Մյուս ռուսները խոսակցությանը չէին մասնակցում, նրանք Մարտիի ուսերի վրայով նայում էին քարտեզին և մեկ֊մեկ ինչ֊որ բաներ էին ասում իրար իրենց լեզվով։ Ողջույնից հետո Մարտին ու Կարկովը խոսում էին ֆրանսերեն։
― Կարևորն այն է, որ «Պրավդային» սխալ փաստեր չուղարկեք, ― ասաց Մարտին։ Ասաց միանգամից, կտրուկ, որպեսզի կարողանա նորից ինքն իրեն հավաքել։ Կարկովը միշտ էլ նրա փուքսն իջեցնում էր։ Ինչպես ֆրանսիացիներն են ասում՝ degonfler: Եվ այդ բանը Մարտիին տանջում էր, նա միշտ զգույշ էր նրա հետ զրուցելիս։ Երբ Կարկովը խոսում էր նրա հետ, նա մոռանում էր, որ ինքը Անդրե Մարտին է, որ իրեն Ֆրանսիայի կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեն է լիազորել ու կարևոր հանձնարարությամբ գործուղել է այստեղ։ Մոռանում էր, որ ինքն անձեռնմխելի է։ Կարկովը միշտ, ցանկացած պահին և շատ հանգիստ դիպչում էր նրան։
― Ես սովորաբար ստուգում եմ փաստերը, հետո միայն հաղորդում «Պրավդային», ― ասաց Կարկովը։ ― «Պրավդայի» իմ հաղորդումները շատ ճշգրիտ են։ Ասացե՛ք, ընկեր Մարտի՛, Սեգովիայում գործող պարտիզանական ջոկատներից Գոլցին ուղարկված ինչ֊որ զեկուցագրի մասին որևէ բան լսե՞լ եք։ Այնտեղ մի ամերիկացի ընկեր է գտնվում հիմա, Ռոբերտ Ջորդան անունով, նա պետք է տեղեկություններ տար։ Հաղորդումներ եղան, որ այնտեղ ֆաշիստների թիկունքում մարտեր են տեղի ունեցել։ Նա զեկուցագիր պետք է ուղարկեր Գոլցին։
― Ամերիկացի՞, ― հարցրեց Մարտին։ Անդրեսը Ingles էր ասել։ Ահա թե ինչ։ Ուրեմն նա սխալվել է։ Եվ ինչո՞ւ էին այդ հիմարները դիմել իրեն։
― Այո, ― արհամարհանքով նայեց Կարկովը նրան, ― երիտասարդ մի ամերիկացի, քաղաքականապես ոչ այնքան զարգացած, բայց շատ լավ է ճանաչում իսպանացիներին և պարտիզանական գործի հիանալի մասնագետ է։ Այդ զեկուցագիրը, ընկեր Մարտի, հիմա տվեք ինձ։ Առանց այդ էլ շատ են ուշացրել։
― Ի՞նչ զեկուցագիր, ― հարցրեց Մարտին։ Անշուշտ դա շատ հիմար հարց էր, ինքն էլ գիտեր դա, բայց անկարող էր այդքան արագ ընդունել, որ ինքը սխալվել է և տվեց հարցը, որպեսզի ուշացնի նվաստացման պահը կամ խուսափի նվաստացումից։
― Եվ անցագիրը, ― ասաց Կարկովը փչացած ատամների արանքով։
Անդրե Մարտին ձեռքը տարավ գրպանը և զեկուցագիրը դրեց սեղանին։ Նա շեշտակի նայեց Կարկովի աչքերի մեջ։ Դե լավ։ Սխալվել էր, ի՞նչ կարող էր անել, բայց նվաստացման հետ չէր հաշտվում։
― Եվ անցագիրը, ― ցածրաձայն ասաց Կարկովը։ Մարտին անցագիրը դրեց զեկուցագրի կողքին։
― Ընկեր կապրալ, ― կանչեց Կարկովը իսպաներեն։ Կապրալը դուռը բացեց և ներս եկավ։ Նա արագ հայացք գցեց Մարտիի վրա, որը նայում էր իրեն որսաշներից հալածական ծեր վարազի նման։ Մարտիի դեմքին վախի արտահայտություն չկար, ոչ էլ նվաստացման։ Նա զայրացած էր, միայն այդքան, և եթե հալածական էր, ապա լոկ ժամանակավորապես։ Նա գիտեր, որ այս շները երբեք չեն կարողանա իր կոկորդից բռնել։
― Սրանք տվեք պահակասենյակի այն երկու ընկերներին և նրանց ուղարկեցեք գեներալ Գոլցի շտաբը, ― ասաց Կարկովը կապրալին։ ― Շատ են ուշացել։
Կապրալը դուրս եկավ, Մարտին հայացքով հետևեց նրան, հետո նայեց Կարկովին։
― Տովարիշչ Մարտի, ― ասաց Կարկովը։ ― Ես կիմանամ, թե դու ինչքանով եք անձեռնմխելի։
Մարտին շեշտակի նայեց նրան ու ոչինչ չասաց։
― Կապրալի դեմ չսկսեք ինչ֊որ բաներ սարքել, ― շարունակեց Կարկովը։ ― Կապրալն ինձ ոչինչ չի ասել։ Ես ինքս տեսա այդ երկուսին պահակասենյակում և նրանք դիմեցին ինձ (սուտ էր)։ Ես հույս ունեմ, որ մարդիկ միշտ էլ կդիմեն ինձ (դա ճիշտ էր, բայց իրեն կապրալն էր ասել)։ ― Կարկովը հավատացած էր, որ իր մատչելի լինելը բարիք է բերում մարդկանց, որ բարյացակամ միջամտությունը օգտակար է լինում։
― Գիտե՞ք, որ ՍՍՀՄ֊ում ես շատ նամակներ եմ ստանում «Պրավդայի» հասցեով, Ադրբեջանում մի անարդարություն է լինում, ինձ են գրում։ Դուք դա գիտեի՞ք։ Ասում են՝ «Կարկովը մեզ կօգնի»։
Անդրե Մարտին նայում էր նրան, և նրա դեմքի վրա ոչ մի արտահայտություն չկար, բացի զայրույթից ու զզվանքից։ Նրա ուղեղում հիմա միայն մի բան կար՝ Կարկովն իրեն վատություն արեց։ Դե լավ, Կարկով, հզոր ես, ճիշտ է, բայց զգույշ կաց։
― Այս դեպքում, իհարկե, հարցը մի փոքր ուրիշ է, ― շարունակեց Կարկովը, ― բայց սկզբունքորեն նույնն է։ Ես կիմանամ, թե դուք ինչքանով եք անձեռնմխելի, ընկեր Մարտի։ Ես կփորձեմ իմանալ, թե արդյոք հնարավոր չէ՞ տրակտորի այդ գործարանի անունը փոխել։
Անդրե Մարտին հայացքը շրջեց նրանից և նորից սկսեց նայել քարտեզին։
― Ի՞նչ էր գրել երիտասարդ Ջորդանը, ― հարցրեց Կարկովը։
― Չեմ կարդացել, ― ասաց Անդրե Մարտին։ ― Et maintenant fiche moi la paix,<ref>Իսկ հիմա ինձ հանգիստ թող (ֆր․):</ref> ընկեր Կարկով։
― Լավ, ― ասաց Կարկովը։ ― Գնացի, զբաղվեք ձեր ռազմական գործերով։
Նա դուրս եկավ և գնաց պահակասենյակ։ Անդրեսն ու Գոմեսն արդեն գնացել էին, նա մի պահ կանգնեց այդտեղ, նայեց ճանապարհին, այգաբացի գորշավուն շողերի մեջ գծագրվող լեռների բարձունքներին։ Պիտի գնանք֊հասնենք այդտեղ, ասաց ինքն իրեն։ Հիմա արդեն շուտով։
Անդրեսն ու Գոմեսը դարձյալ նստել էին մոտոցիկլը և ճանապարհ ընկել։ Լուսանում էր։ Անդրեսը վերստին կառչել էր առջևի նստարանի բռնակից, իսկ մոտոցիկլը, ճեղքելով բարձունք տանող ուղին պարուրած գորշ մշուշը, բարձրանում էր կեռմաններով, և հանկարծ Գոմեսն արգելակեց, իջան, կանգնեցին զառիվայր ճանապարհի մեջտեղը։ Ներքևում, անտառի մեջ, իրենցից դեպի ձախ, սոճու ճյուղերով ծածկված տանկեր էին կանգնած։ Անտառը զորքով էր լցված։ Անդրեսը նկատեց, որ զինվորները երկար բռնակներով պատգարակներ են տեղափոխում ուսերին։ Դեպի աջ, ճանապարհից դուրս, ծառերի տակ, շտաբի ավտոմեքենաներ էին կանգնած, երեք հատ, դրանք նույնպես քողարկված էին սոճու ճյուղերով։
Գոմեսը մոտոցիկլը քշեց այդ մեքենաներից մեկի մոտ, հենեց մի ծառի և սկսեց խոսել վարորդի հետ, որը մեջքը դեմ էր արել ծառի բնին ու նստել հատակին։
― Արի տանեմ նրա մոտ, ― ասաց վարորդը։ ― Moto֊դ դիր մի կողմ, դրանցով էլ ծածկիր, որպեսզի չերևա։ ― Նա ցույց տվեց կտրված ճյուղերի կույտը։
Ծագող արևի շողերը ծառերի միջով ընկել էին ցած, Գոմեսն ու Անդրեսը գնում էին վարորդի ետևից, որի անունը Վիսենտե էր։ Զառիթափ ճամփով հասան բլինդաժ, որի կտուրից լարեր էին ձգված դեպի ծառերը, այնուհետև հեռո՜ւ֊ հեռո՜ւ։
Վարորդը գնաց ներս, իրենք մնացին մուտքի մոտ, Անդրեսը հիացած նայում էր բլինդաժին, որը հեռվից բլրի լանջին փորված սովորական փոս էր թվում։ Կողքերը, ինչքան հնարավոր էր նկատել մուտքից, հող չկար։ Երևում էր, որ խորն է, և բավական ընդարձակ, մարդիկ ազատ կարող են շարժվել, առանց վախենալու, որ գլուխները կխփեն գերանապատ առաստաղին։
Վարորդ Վիսենտեն դուրս եկավ։
― Նա վերևում է, այնտեղ, զորքերի մոտ, ― ասաց Վիսենտեն։ ― Ես ծրարը տվեցի շտաբի պետին։ Վերցրո՛ւ ստորագրությունը։
Նա Գոմեսին մեկնեց ստորագրված ծրարը։ Գոմեսը տվեց Անդրեսին, Անդրեսը նայեց ու դրեց շապիկի գրպանը։
― Ստորագրողի անունը ի՞նչ է, ― հարցրեց նա։
― Դյուվալ, ― ասաց Վիսենտեն։
― Լավ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Դա այն երեքից մեկն է, որոնց պետք է հանձնեի։
― Սպասելո՞ւ ենք պատասխանին, ― հարցրեց Գոմեսը Անդրեսին։
― Լավ կլիներ։ Թեև աստված գիտի, թե որտեղ կարող եմ Ingles֊ին ու մյուսներին գտնել կամրջից հետո։
― Արի գնանք ինձ հետ, ― ասաց Վինսենտեն։ ― Մինչև գեներալը վերադառնա, մի սուրճ կխմես։ Սոված կլինես, արի։
― Այս ինչքա՜ն տանկ կա, ― ասաց Գոմեսը։
Նրանք անցնում էին ճյուղերով ծածկված ցեխագույն տանկերի կողքով, որոնց թողած թրթուրանիվների հետքերի վրա սոճու ասեղնատերևներ էին շաղ տվել։ Ճյուղերի արանքներից թնդանոթների 45 միլիմետրանոց փողերը դուրս էին ցցվել։ Կաշվե կիսավերարկու հագած ու գլուխներին ցցուն կողիկներով սաղավարտ դրած վարորդներն ու հրաձիգները մեջքները տվել էին տանկերին ու նստել գետնին, իսկ ոմանք պառկել֊քնել էին։
― Սրանք պահեստի տանկերն են, ― ասաց Վիսենտեն։ ― Զորքն էլ։ Հարձակումն սկսողները վերևում են։
― Շատ շատ են, ― ասաց Անդրեսը։
― Այո, ― ասաց Վիսենտեն։ ― Մի ամբողջ դիվիզիա։
Բլինդաժում Դյուվալը բացել էր Ռոբերտ Ջորդանից ստացված զեկուցագիրը, պահել էր ձախ ձեռքում և մերթ֊մերթ նայում էր նույն բազուկին կապված ժամացույցին։ Արդեն չորրորդ անգամ էր կարդում զեկուցագիրը, և ամեն ընթերցումից հետո զգում էր, թե ինչպես թևատակերից քրտինքը ծորալով իջնում է կողերն ի վար։
Հեռախոսով փորձում էր կապվել Գոլցի հետ։
― Դե ուրեմն միացրեք Սեգովիայի գործողությունների շրջանը։ Գնացե՞լ է։ Միացրեք Ավիլայի շրջանը։
Հեռախոսափողը ցած չէր դնում։ Բայց ոչ մի արդյունք։ Երկու բլինդաժների հետ էլ կապվել էր։ Գոլցը մեկնել էր զորադասավորումներն ստուգելու։ Զանգահարեց մի տեղ։ Չկար։
― Միացրեք օդանավակայան, ― ասաց Դյուվալը, միանգամից իր վրա վերցնելով ամբողջ պատասխանատվությունը։ Կկասեցնի հարձակումը, կկասեցնի իր պատասխանատվությամբ։ Պետք է կասեցնել։ Էլ ի՞նչ անակնկալ հարձակման մասին է խոսքը, երբ թշնամին պատրաստ սպասում է դրան։ Դա ոճրագործություն է։ Դու այդ բանը չես կարող թույլ տալ։ Պետք չէ թույլ տաս։ Ինչ ուզում է թող լինի։ Թող քեզ գնդակահարեն։ Կարող ես ուղղակի օդանավակայանի հետ կապվել, որպեսզի չսկսվի ռմբակոծությունը։ Իսկ եթե այս հարձակման նպատակը թշնամու ուշադրությունը շեղե՞լն է։ Եթե նրա համար է, որ զորքերն ու սպառազինությունը դո՞ւրս քաշեն։ Կարող է, չէ՞։ Այդ ե՞րբ են ասել, թե որ հարձակումը ինչ նպատակով է կատարվում։
― Օդանավակայանը պետք չէ, ― ասաց կապավորին։ ― Տվեք 69-րդ բրիգադայի դիտակետը։
Նա դեռ սպասում էր կապի, երբ լսվեց առաջին ինքնաթիռների ձայնը։
Այդ պահին միացրեցին դիտակետի հետ։
― Այո, ― հանգիստ ասաց Գոլցը։
Նա թիկունքը հենել էր ավազով լցված պարկին, ոտքերը դեմ տվել ժայռին ու նստել էր, սիգարետը կախվել էր ներքևի շրթունքից, խոսում էր և միաժամանակ մեկ վերև էր նայում, մեկ աջ ու ձախ։ Տեսնում էր եռյակների մեծացող սեպերը, որոնք արևի առաջին ճառագայթների հետ գալիս էին լեռների թիկունքից և, գեղեցիկ ու փայլփլուն, արծաթին տալով դղրդոցով ճեղքում էին երկինքը։ Եվ երբ արդեն ընկավ պրոպելլերների վրա, նա տեսավ, թե ինչպես նրանց շուրջ զույգ լուսապսակներ գոյացան։
― Այո, ― ասաց հեռախոսով ֆրանսերեն, որովհետև Դյուվալն էր խոսակիցը։ ― Nous sommes foutus. Oui. Comme toujours. Oui: C'est dommahe. Oui. Խայտառակ բան է, ինչո՞ւ այսքան ուշ իմացանք։
Նա հետևում էր ինքնաթիռներին, և նրա աչքերում հպարտություն էր երևում։ Այժմ արդեն պարզ տեսնում էր նրանց թևերի կարմիր տարբերանշանները, նայում էր, թե ինչպես անհողդողդ, վեհապանծ ընթացքով ու մռնչյունով նրանք ճեղքում են օդը։ Ահա թե ինչպես կարող էր լինել։ Մեր ինքնաթիռներն են սրանք։ Եկել են Սև ծովից, եկել են նավերով, կտրել են Մարմարան, Դարդանելը, Միջերկրականը, հետո զգուշորեն ափ են իջեցվել Ալիկանտեում, մասնագետները սիրով հավաքել են, փորձարկել և համոզվել, որ անթերի են, և հիմա նրանք սեղմ ու հստակ սեպեր կազմած, առավոտյան արևի ճառագայթների տակ արծաթին տալով գնում են դեպի հեռավոր այն բարձունքները, որպեսզի դղրդյունով հոդս ցնդեցնեն ամեն ինչ, ու մենք կարողանանք առաջ շարժվել։
Գոլցը գիտեր, որ ինքնաթիռներն հիմա կանցնեն իր գլխավերևով, և քիչ հետո գլխիվայր սուզվող սև դելֆինների նման ռումբերը կթափվեն բարձունքների վրա, և լեռների կատարները դղրդյունով օդ կբարձրանան, փոշու ամպերը կդառնան մի հոծ զանգված և ամեն ինչ կծածկեն տեսողությունից։ Այդ ժամանակ սարալանջերի երկու կողմերով տանկերը շռնդալով կսողան, և նրանց ետևից իր երկու բրիգադները առաջ կշարժվեն։ Այո, եթե հարձակումն անակնկալ լիներ, նրանք կարող էին գնալ ու գնալ, իջնել սարալանջով, անցնել կիրճը, մերթընդմերթ կանգ առնել, մաքրել ճանապարհը, դա շատ կարևոր է, տանկերի մի մասը մանևրելով ու գնդակոծելով կծածկի հետևակին, մյուսներն առաջ կշարժվեն, ու զինվորները կգնան նրանց ետևից, կգնան առաջ։ Այսպես կլիներ, եթե դավաճանություն տեղի չունենար, եթե յուրաքանչյուրն աներ այն, ինչ պարտավոր էր անել։
Դիմացն ահա երկու լեռնապարերն են, այստեղ են տանկերը, այստեղ են իր երկու հիանալի բրիգադները՝ պատրաստ հարկ եղած պահին անտառից դուրս գալու, երևացին, ահա, նաև ինքնաթիռները։ Ինչ պետք էր անել, ինքն արել է, և արել է ինչպես հարկն է։
Բայց երբ նայեց համարյա իր գլխավերևում գտնվող ինքնաթիռներին, զգաց, թե ինչպես աղիքները կծկվեցին, որովհետև այն պահից, երբ հեռախոսով հայտնեցին իրեն Ռոբերտ Ջորդանի զեկուցագրի բովանդակությունը, պարզ դարձավ, որ լեռների բարձունքներին ոչ ոք չի լինի, նրանք իջած կլինեն և պատսպարված նեղլիկ խրամատներում։ Թաքնված կլինեն անտառներում, հետո, երբ ռմբակոծիչներն հեռանան, նրանք կելնեն բարձունքներն ու գնդացիրներով, ավտոմատներով ու հակատանկային այն հրանոթներով, որոնց տեղափոխման մասին հայտնել էր Ջորդանը, կդիմավորեն մեզ, և մեր խայտառակությունների թիվը կավելանա ևս մեկով։ Իսկ ինքնաթիռները գալիս էին, գալիս էին այնպես, ինչպես որ պետք է գային, և Գոլցը, աչքերն հառած նրանց, ասաց հեռախոսով․
― Չէ։ Rien a faire: Rien: Faut pas penser: Faut accepter.<ref>Ոչինչ չես կարող անել։ Ոչինչ։ Պետք չէ մտածել։ Պետք է ընդունել (ֆր․):</ref>
Հայացքը սևեռած՝ Գոլցը հետևում էր ինքնաթիռներին իր խոժոռ, հպարտ աչքերով, որոնք գիտեին, թե ինչպես կարող էր լինել, բայց հակառակ դրան, ինչպես է լինելու, հպարտ նրանով, թե ինչպես կարող էր լինել, հավատացած նրան, թե ինչպես կարող էր լինել, եթե նույնիսկ երբեք չի լինելու, ասաց․
― Bon. Nous ferons notre petit possible,<ref>Լավ։ Կանենք ինչ հնարավոր է (fr.):</ref> և հեռախոսը կախեց։
Բայց Դյուվալը նրան չլսեց։ Նստած սեղանի առաջ, հեռախոսափողը ձեռքին, նա միայն ինքնաթիռների աղմուկն էր լսում և մտածում․ գուցե հիմա, ականջ դիր, գուցե այս անգամ ռմբակոծիչները հօդս ցնդեցնեն նրանց բոլորին, գուցե կարողանանք ճեղքել ճակատը, գուցե ստանա պահեստի ուժերը, որ խնդրել էր, գուցե սա է հենց, գուցե հենց այս անգամ է։ Դե։ Դե։ Ինքնաթիռների ոռնոցն այնքան ուժեղ էր, որ նա չէր կարողանում նույնիսկ իր մտքերը լսել։
==Գլուխ քառասուներեքերորդ==
Ռոբերտ Ջորդանը պառկել էր սոճու բնի ետևը, կամուրջ տանող ճանապարհի վերևն ընկած սարալանջին ու նայում էր, թե ինչպես է լուսանում։ Միշտ սիրել էր օրվա այս ժամը, հիմա էլ, երբ նայում էր, այնպիսի մի զգացողություն ունեցավ, կարծես իր մեջ ևս այղ աղոտ լույսն էր, կարծես ինքն էլ մի մասն էր արևածագին նախորդող այդ դանդաղ լուսացումի, երբ առարկաները մգանում են, իսկ միջոցը լուսավորվում է, գիշերվա վառ լույսերը դառնում են դեղնավուն ու հետո բոլորովին հանգում։ Իրենից դեպի ցած սարալանջին կանգնած սոճիների բները հիմա արդեն ընդգծված շագանակագույն էին, նոսր մեգով պատված ճանապարհը փայլփլում էր։ Հագուստը խոնավացել էր ցողից, անտառի փափուկ հատակին կիտված շագանակագույն ասեղնատերևնրը սորում էին արմունկների տակ։ Գետակի հունից բարձրացող թեթև մշուշի միջով նա տեսավ կամրջի պողպատյա ձողակառույցը, որն ուղիղ և ամուր կապով անդունդի երկու եզրերը միացնում էին իրար, տեսավ ժամապահների փայտյա զույգ խցիկները։ Գետակի վրա կախված մշուշով պարուրված ձողակառույցը նուրբ, եթերային տեսք ուներ տակավին։
Հիմա նա տեսնում էր խցիկում կանգնած ժամապահի թիկունքը, հագի թիկնոցը, ծոծրակը, որ երևում էր պողպատյա սաղավարտի տակից, երբ ձեռքերը տաքացնելու համար նա կռանում էր նավթի ծածկված ամանից սարքված կրակարանի վրա։ Ռոբերտ Ջորդանը լսում էր խորունկ, ժայռերի միջով վազող գետակի ձայնը, տեսավ ժամապահի խցիկից բարձրացող աննշմար, բարակ ծուխը։
Նա նայեց ժամացույցին և մտածեց, տեսնես Անդրեսը հասա՞վ Գոլցի մոտ։ Եթե, այնուամենայնիվ, պայթեցնելու ենք կամուրջը, լավ է դանդաղեցնեմ շնչառությունս, որպեսզի դանդաղի և ժամանակի ընթացքը, և ես զգամ այն։ Կարծում ես հասե՞լ է։ Հասե՞լ է Անդրեսը։ Եվ եթե հասել է, կկասեցնե՞ն հարձակումը։ Կհասցնե՞ն կասեցնել։ Que va: Էլ մի՛ մտածիր։ Կամ կկասեցնեն, կամ՝ ոչ։ Ուրիշ որոշում չի կարող լինել, քիչ մնաց, շուտով կիմանաս։ Ենթադրիր, որ կարող է հաջողությամբ ավարտվել հարձակումը։ Գոլցն ասաց՝ կարող է։ Հնարավորություն կա։ Եթե տանկերն իջնեն այս ճամփով, զորքը աջով շրջանցի Լա Գրանխան և ձախից էլ այս լեռնապարը, հնարավոր է։ Ինչո՞ւ չես ուզում մտածել, որ հարձակումը կարող է հաջողությամբ ավարտվել։ Այսքան ժամանակ որ միայն պաշտպանվելու մասին ենք մտածել, դրա համար էլ հիմա հարձակումը չես էլ պատկերացնում։ Իհարկե։ Բայց Գոլցի հետ մեր խոսակցությունից հետո այս ճանապարհով շատ զորք ու զինամթերք փոխադրեցին դեպի սարերը։ Ինքնաթիռներն եկան։ Չէ՛։ Այդքան միամիտ մի՛ լինի։ Բայց այս բանը հիշի՛ր՝ քանի դեռ մենք դիմադրում ենք ֆաշիստներին, նրանց ձեռքերն ու ոտքերը կապված են, և նրանք չեն կարող ուրիշ երկրների վրա հարձակվել, նրանք նախ պետք է մեր վերջը տան, իսկ մեր վերջը տալ երբեք չեն կարող։ Եթե ֆրանսիացիները մեզ օգնեն, սահմանները չփակեն, եթե Ամերիկայից ինքնաթիռներ ստանանք, նրանք չեն կարող մեր վերջը տալ։ Երբեք, եթե որևիցե օժանդակություն ստանանք։ Այս մարդիկ հավերժ կմարտնչեն, եթե լավ զինես։
Ո՛չ, այստեղ պետք չէ հաղթանակ ակնկալել, թերևս դեռ մի քանի տարի։ Սա էլ լոկ ուշադրություն շեղելու նպատակ ունեցող հարձակում է։ Պատրանքներով մի՛ տարվիր։ Իսկ եթե մեզ այսօր հաջողվի ճեղքե՞լ ճակատը։ Ախր սա մեր առաջին մեծ հարձակումն է։ Ողջամտությունդ մի՛ կորցրու։ Բայց եթե հաջողվի՞։ Մի՛ տաքանար, ասաց ինքն իրեն։ Հիշիր, թե այս ճանապարհով ինչեր փոխադրեցին։ Դու արեցիր այն ամենը, ինչ կարող էիր։ Մեզ պետք է կարճալիք դյուրակիր ռադիոկայան։ Մի օր դա էլ կլինի։ Բայց առայժմ չկա։ Իսկ հիմա ուշադիր նայի՛ր ու արա այն, ինչ պետք է անես։
Այս օրը միայն մեկն է այն բոլոր օրերից, որ երբևէ լինելու են։ Բայց այսօրվա քո անելիքից է կախված, թե ինչեր կպատահեն այդ երբևէ լինելիք օրերին։ Այդպես է եղել այս ամբողջ տարին։ Բազում անգամ է այդպես եղել։ Այդպես է եղել այս ամբողջ պատերազմի ընթացքում։ Լավ ճոռոմաբանն ես դարձել առավոտ լուսով, ասաց ինքն իրեն։ Դու նայիր, թե այնտեղ ինչ է կատարվում։
Նա տեսավ, թե ինչպես թիկնոցներն ուսերին և գլուխները պողպատյա սաղավարտով ծածկված երկու մարդ, հրացաններն ուսերին, դուրս եկան ճանապարհի ոլորանից ու քայլեցին դեպի կամուրջը։ Մեկը կանգնեց կամրջի հեռավոր ծայրի խցիկի մոտ ու չէր երևում։ Մյուսը դանդաղ, ոտքերը ծանր֊ծանր առաջ գցելով քայլում էր կամրջով։ Մի պահ կանգ առավ ու թքեց ներքև՝ անդունդը, հետո վերստին դանդաղ գնաց դեպի մոտակա խցիկը, որտեղ մի քանի խոսք փոխանակեցին ժամապահի հետ, ինքը մնաց այնտեղ, իսկ մյուսը, արագ քայլերով (որովհետև շտապում է սուրճի, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը) գնաց, բայց նույնպես կամրջի վրա կանգ առավ ու թքեց ցած՝ անդունդը։
Տեսնես սնահավատությո՞ւն է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Ես էլ կթքեմ։ Ասենք, եթե ի վիճակի լինեմ թքելու։ Չէ՛։ Դա չի կարող դարման լինել։ Չի օգնի։ Ես պիտի մինչև կամուրջ դուրս գալս ապացուցեմ, որ դա չի օգնում։
Նոր ժամապահը մտել էր խցիկ ու նստել։ Հրացանը՝ սվինը վրան, հենել էր պատին։ Ռոբերտ Ջորդանը վերնաշապկի գրպանից հանեց հեռադիտակը, ակնապակիները պտտեցրեց այնքան, մինչև որ հստակ ու որոշակիորեն երևացին կամրջի հեռավոր մասն ու գորշ գույնով ներկված մետաղը։ Հետո շրջեց դեպի ժամապահի խցիկը։
Ժամապահը նստել էր ու կռթնել պատին։ Սաղավարտը կախված էր կեռիկից, դեմքը պարզ երևում էր։ Ռոբերտ Ջորդանը ճանաչեց նրան, երկու օր առաջ էլ, կեսօրից հետո, այդ նույն մարդն էր։ Հիմա էլ գլխին նույն գործած գլխարկն էր։ Էլի սափրված չէր։ Այտերը փոս էին ընկած, այտոսկրերը ցցված էին։ Թավ հոնքեր ուներ, որ գալիս֊միանում էին կենտրոնում։ Կարծես քունը գլխին էր, Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ, որ նա հորանջում է։ Ժամապահը մի պտղունձ ծխախոտ լցրեց թղթի վրա ու փաթաթեց։ Փորձեց հրահանը վառել, չեղավ, դրեց գրպանն ու մոտեցավ կրակարանին, կռացավ, մի փայտածուխ վերցրեց, մատների մեջ խաղացնելով փչեց, հրահրեց և, սիգարետը վառելուց հետո, նորից գցեց կրակարանը։
Երբ վերստին նստեց ու խցիկի պատին կռթնած սկսեց ծխել իր սիգարետը, Ռոբերտ Ջորդանը Յեյս֊8 հեռադիտակով երկար նայում էր նրա դեմքին։ Հետո հեռադիտակն իջեցրեց և դրեց գրպանը։
Այլևդ չեմ նայելու նրան, ասաց ինքն իրեն։
Պառկած սկսեց նայել ճանապարհին ու փորձեց ոչ մի բանի մասին չմտածել։ Ներքևում մի սկյուռ չկչկացրեց սոճու ճյուղերի մեջ, Ռոբերտ Ջորդանն սկսեց դիտել ծառի բնով իջնող սկյուռին, որը մի պահ կանգ առավ և դիտեց իրեն նայող մարդու ուղղությամբ։ Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ սկյուռի փոքր ու փայլփլուն աչքերը, հուզմունքից ցնցվող պոչը։ Սկյուռը թռավ ցած, երկար, ծուռումուռ ոստյուններով, պոչն այս ու այն կողմ գցելով մոտեցավ մի ուրիշ ծառի։ Ծառի բնով մագլցելիս վերստին կանգ առավ ու նայեց Ռոբերտ Ջորդանին, հետո իրեն գցեց մյուս երեսն ու կորավ տեսադաշտից։ Մի փոքր անց Ռոբերտ Ջորդանը նորից լսեց սկյուռի չկչկոցը, որն արդեն գալիս էր վերևի ճյուղերից, կրկին երևաց՝ փռվել էր բերանքսիվայր մի ճյուղի երկայնքով, իսկ պոչը վեր֊վեր էր գցում։
Սոճիների միջով Ռոբերտ Ջորդանը նորից նայեց ներքև՝ ժամապահի խցիկին։ Հանկարծ մի ցանկություն առաջացավ նրա մեջ՝ սկյուռը կողքին, գրպանում ունենալու ցանկություն, մի բան, որին կարելի է ձեռք տալ, դիպչել։ Արմունկները ետ ու առաջ սահեցրեց ասեղնատերևների վրայով, բայց՝ չէ, դա այն զգացողությունը չէր։ Ոչ ոքի հայտնի չէ, թե ինչ աստիճանի մենակ է զգում մարդն իրեն, երբ սկսում է այսպիսի գործ կատարել։ Ասենք ինչո՞ւ ոչ ոքի, ինձ, օրինակ, հայտնի է։ Հույս ունեմ, որ նպատակս ողջ֊առողջ դուրս կգա այս թոհուբոհից։ Հիմա դա թո՛ղ։ Թո՛ղ, անպայման թո՛ղ։ Բայց հուսալ կարող եմ, չէ՞, դե իմ ասածն էլ դա է։ Հույս ունեմ, որ հաջողությամբ կպայթեցնեմ կամուրջը, և նա էլ ողջ֊առողջ դուրս կգա այս թոհուբոհից։ Այո՛։ Անշուշտ։ Հենց այսքան։ Այս է այն ամենը, ինչ ուզում եմ ես այժմ։
Հիմա նա պառկել էր այդտեղ ու նայում էր ճանապարհից, ժամապահների խցիկից այն կողմ, հեռավոր լեռներին։ Մի՛ մտածիր, բոլորովին մի՛ մտածիր, ասաց ինքն իրեն։ Հանգիստ պառկեց ու դիտեց բացվող առավոտը։ Ամառային հրաշալի առավոտ էր, իսկ հիմա, մայիսի վերջին, շատ կանուխ էր բացվում։ Կաշվե վերարկուով և կաշվի սաղավարտով մի մոտոցիկլիստ, ձախ ազդրին՝ պատյանի մեջ դրված մի ավտոմատ, կամրջի վրայով եկավ ու քշեց֊գնաց վերև։ Հետո կարմիր խաչի մի մեքենա եկավ ու իրենից մի քիչ ներքևով նույնպես վերև գնաց։ Այդքան։ Ուրիշ ոչ մի մեքենա չշարժվեց այլևս ճանապարհով։ Հիմա նրա ռունգերը սոճու բույրով էին լցվել, ականջների մեջ գետակի աղմուկն էր, դիմացը՝ կամուրջը, որ այնպես պայծառ ու գեղեցիկ էր առավոտյան լույսերի մեջ։ Նա պառկել էր սոճու բնի ետևը, ավտոմատը դրել էր ձախ թևին ու այլևս չէր նայում ժամապահի խցիկին։ Ի՞նչ կարող է պատահել մայիսյան այսպիսի հրաշալի առավոտով, և հանկարծ լսվեցին իրար ետևից պայթող ռումբերի թնդյուններ։
Հենց որ լսեց ռումբերի առաջին պայթյունները, խոր շունչ քաշեց, էլ չսպասեց, որ լեռներից տարածվող արձագանքի դղրդոցներն հասնեն, ավտոմատը վերցրեց թևի վրայից, որը զենքի ծանրությունից ընդարմացել էր, և մատները դժվարությամբ էին բացվում ու փակվում։
Խցիկում նստած ժամապահը երբ ռուբերի ձայնն առավ, վեր կացավ։ Ռոբերտ Ջորդանը տեսավ, որ նա վերցրեց հրացանը և, ականջն աղմուկին, դուրս եկավ։ Արևի շողերի տակ կանգնեց ճանապարհին։ Գործած գլխարկը թեքվել էր, արևն ընկել էր մազակալած դեմքին, որովհետև հայացքը բարձրացրել էր երկինք, դեպի ռմբակոծող ինքնաթիռները։
Մառախուղն արդեն ցրվել էր, և Ռոբերտ Ջորդանը պարզ, որոշակի տեսնում էր նրան՝ արևի շողերի մեջ, ճանապարհին, հայացքը դեպի երկինք։
Ռոբերտ Ջորդանը զգաց, որ դժվարությամբ է շնչում, կրծքավանդակը կարծես երկաթյա լարով կապկված լիներ, արմունկներով ամուր հենված հատակին, զենքի բռնակի խորդուբորդության զգացողությունը մատների տակ, նա նշան բռնեց ուղիղ ժամապահի կրծքի կենտրոնին և կամաց քաշեց ձգանը։
Զենքը հետընթաց հատու և թեթև մղումով հարվածեց ուսին, իսկ ճանապարհին կանգնած մարդը, շվար ու վիրավոր, ընկավ ծնկների վրա, հետո ճակատով խփվեց հատակին։ Հրացանն ընկավ կողքին, մատը մնաց ձգանի վրա, բազուկը շուռ եկավ։ Բերանքսիվայր ճանապարհին ընկած մարդուց Ռոբերտ Ջորդանը հայացքը տեղափոխեց դեպի կամուրջ, դեպի հեռավոր ծայրի խցիկը։ Մյուս ժամապահը չէր երևում, և նա հայացքը սարալանջով տարավ ցած, այնտեղ, ուր Ագուստինն էր դարան մտել։ Հետո լսեց Անսելմոյի կրակոցը, որն արձագանքվեց անդունդում։ Լսեց և երկրորդ կրակոցը։
Դրանից հետո կամրջի ներքևի ոլորանի կողմից նռնակների պայթյուններ լսվեցին։ Այնուհետև դարձյալ պայթյուններ եղան, բայց արդեն ձախ կողմում։ Քիչ անց ներքևից կրակոցներ լսեց, Պաբլոյի ավտոմատի տըկ֊տըկ֊տըկ տկտկոցն էր, որ հասնում էր նռնակների որոտի միջով։ Երևաց Անսելմոն, նա գայթելով վազում էր սարալանջն ի վար՝ դեպի կամրջի հեռավոր ծայրը։ Ռոբերտ Ջորդանը վեր կացավ, ավտոմատը դրեց ուսին, ծառաբնի ետևից վերցրեց ուսապարկերը, որոնց ծանրությունից թվում էր, թե ուսերի ջլերը ուր որ է կպոկվեն, և թեք սարալանջով օրորվելով վազեց ներքև։
Վազելիս լսեց, որ Ագուստինը «Buena caza, Ingles, buena kaza» է գոռում։ «Հաջող որս, ինչո՞ւ չէ, գրողը տանի, հաջող որս», ասաց ինքն իրեն, և այդ պահին կամրջի հեռավոր ծայրից լսեց Անսելմոյի կրակոցի ձայնը, որ զնգզնգաց պողպատյա ձողակառույցում։ Ուսապարկերի ծանրության տակ օրորվելով շրջանցեց ճանապարհին ընկած ժամապահի մարմինը և վազեց դեպի կամուրջը։
Ծերունին, հրացանը ձեռքին, վազում էր իրեն ընդառաջ։ «sin novedad», գոռաց նա։ «Ոչինչ չի պատահել։ Tuve que rematarlo: Ստիպված էի վերջ տալու նրան»։
Ռոբերտ Ջորդանը չոքեց կամրջի կենտրոնում, բաց արեց ուսապարկերն ու սկսեց իրերը հանել, երբ նայեց Անսելմոյին, տեսավ, որ նրա այտերի վրայով արցունքների կաթիլները իջնում են սպիտակած մորուքի մեջ։
― Yo mate un tambien, ― ասաց Անսելմոյին։ ― Ես էլ մեկին սպանեցի, ― և գլխով ցույց տվեց ճանապարհին ընկած ժամապահի կծիկ դարձած դիակը։
― Այո՛, բարեկամս, այո՛, ― ասաց Անսելմոն։ ― Ստիպված ենք սպանելու և սպանում ենք։
Կամրջի ձողակառույցով Ռոբերտ Ջորդանն սկսեց իջնել։ Մետաղը սառն էր, ձեռքերը թրջվում էին ցողից, ստիպված էր զգույշ իջնել։ Ոտքերին հենակետեր որոնելով՝ իջնում էր նա ու զգում էր, թե ինչպես է արևը ջերմացնում մեջքը, լսում էր ներքևից եկող գետակի ձայնը և վերևի պահակակետից հասնող ուժեղ կրակոցները։ Լավ քրտնել էր, իսկ կամրջի տակը ցուրտ էր։ Մի ձեռքով լարի կծիկն էր բռնել, մյուս բազուկին աքցանն էր կապված։
― Պայթուցիկ տուր, viejo, ամեն ուզելիս մի տուփ, ― ասաց Անսելմոյին։ Ծերունին բազիրքի վրայով ցած կախվեց ու ամեն ուզելիս պայթուցիկի երկարավուն մի քառակողիկ էր տալիս, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը տեղադրում էր ու ամրացնում։ ― Սեպերը, ծերո՛ւկ։ Սեպ տուր։ ― Շնչելով նորատաշ փայտի բույրը՝ սեպերը մխում էր քառակողիկների ու մետաղյա ձողերի արանքը, որպեսզի չշարժվեն։
Հիմա նա տարված էր իր գործով, ուղեղում միայն պայթեցումն էր, տեղադրում էր պայթուցիկները, սեպերը մխում, լարերով պինդ կապկպում, գործում էր արագ, հմտորեն, վիրաբույժի պես։ Ճանապարհի ներքևի մասից կրակրոցներ լսեց։ Հետո նռնակի պայթյուն, դարձյալ պայթյուն, որը խլացրեց գետակի աղմուկը, և այլևս ոչինչ չլսվեց այդ կողմից։ Գրողը տանի, մտածեց նա։ Տեսնես այդ ի՞նչ եղավ դրանց։
Վերևի պահակակետում կրակոցները դեռ շարունակվում էին։ Ինչո՞ւ այդ գրողի տարած կրակոցներն այդքան երկար տևեցին, մտածեց նա կողք֊կողքի դրված երկու նռնակ կապելով իրար։ Նռնակները դրեց պայթուցիկների քառակողիկների վրա, լարերով կապեց, որպեսզի չշարժվեն ու ընկնեն, լարերը աքցանով ոլորեց, ձգեց, հետո ստուգեց ամրությունը, և որպեսզի ավելի հուսալի լինի, մի սեպ էլ մխեց պողպատյա ձողի ու պայթուցիկի արանքը։
― Հիմա մյուս կողմը, vijeo, ― գոռաց Անսելմոյին ու ձողի արանքներով անցավ կամրջի մյուս երեսը։ Իսկական Տարզան, պողպատի անտառում, մտածեց նա, և, դուրս հանելով գլուխը, տեսավ պայթուցիկը ձեռքին կռացած Անսելմոյի դեմքը։ Գրողը տանի, ինչ լավ դեմք ունի, մտածեց նա։ Արդեն չի լալիս։ Լավ է, լավ։ Մի կողմն արեցինք։ Այս կողմն էլ հիմա կանենք։ Այնպես օդ բարձրանա, քար֊քարի վրա չմնա։ Դե գործի՛ր։ Մի ոգևետվի՛ր։ Գործդ արա։ Մաքուր և արագ, ոնց որ այն երեսը։ Մի՛ հապաղիր։ Ոչ էլ աճապարիր։ Մի՛ ջանա չափից ավելի արագ անել։ Ամենից կարևորն արդեն արված է։ Մի կողմը երբ էլ ուզես կարող ես պայթեցնել։ Գործդ առաջ է գնում։ Բայց լավ ցուրտ է այստեղ, աստված վկա, ոնց որ գինու մառանում, մաքուր է, ոչ մի կեղտ։ Քարե կամուրջների տակ քայլ չես կարող գցել, միշտ լիքը կղանք է։ Սա երազ֊կամուրջ է։ Չէ մի։ Երազ գտար։ Ծերունու վիճակը վերևում ավելի վատ է, քան իմն այստեղ։ Չաճապարես։ Կարծում եմ, որ կրակոցները շուտով կդադարեն։ «Սեպ տուր,viejo: Չէ, լավ չէ, որ կրակոցները շարունակվում են։ Երևում է Պիլարը դժվարության է հանդիպել։ Հավանաբար ժամապահներից մեկնումեկը դրսում է եղել։ Կամ ճանապարհի վրա, կամ էլ սղոցարանի ետևը։ Տակավին շարունակում են կրակել։ Նշանակում է սղոցարանում դեռևս մարդ կա։ Այդ անիծյալ փայտաթեփն է պատճառը։ Փայտաթեփի այդ հսկայական դեզերն են։ Կարելի է լավ դիրք մտնել դրանց ետևը և հրաշալի պաշտպանվել։ Երևում է, որ դեռ մի քանի հոգի մնացել են։ Պաբլոյի կողմը լուռ է։ Տեսնես այն կրակոցներն ինչ էին, այն, որ երկրորդ անգամ լսեցի։ Երևի մեքենա է անցել կամ մոտոցիկլ։ Աստված չանի, որ հիմա զրահապատ մեքենա կամ տանկ գա։ Գործդ արա։ Արա ինչքան կարող ես արագ, տեղադրիր, սեպերով ամրացրու, կապկպիր, արագ շարժվիր։ Դողում ես ոնց որ կնիկ։ Գրողը տանի, ի՞նչ է պատահել քեզ։ Ասացի չաճապարես։ Գրազ կգամ, որ այդ անիծյալ կինը չի դողում հիմա, այնտեղ, վերևում։ Այդ Պիլարը։ Գուցե նա էլ, հա՞։ Կրակոցներից այնպես է երևում, որ վիճակը ծանր է։ Եթե այսպես շարունակվի, նա էլ կդողա։ Ինչպես ամեն մի հողածին։
Ձգվեց, գլուխը հանեց կամրջի ստվերի տակից և ձեռքն երկարեց, որպեսզի վերցնի Անսելմոյի տվածը, ու գետակի աղմուկը միանգամից թուլացավ, կրակոցների ձայնն ավելի ուժգնացավ, հետո նռնակների պայթյուններ լսվեցին։ Նորից։ Դարձյալ։
― Սա նշանակում է, որ ներխուժեցին սղոցարան։
Ինչ լավ է, որ քառակողիկ պայթուցիկներ եմ բերել և ոչ թե ձողիկներ, մտածեց նա։ Գրողը տանի, ի՞նչ տարբերություն։ Դե սրանք ավելի հարմար են։ Թեև եթե այն դոնդողանման անպետքությունը լիներ, պարկերի մեջ լցված, ավելի արագ կարելի էր անել ամեն ինչ։ Երկու պարկ։ Չէ։ Մեկն էլ բավական էր։ Մեկ էլ դետոնատորներ լինեին և իմ մաշված պայթուցիչը։ Այդ պոռնիկի ծնունդը պայթուցիչս գցել է գետը։ Արկղն էլ, մնացած իրերն էլ։ Ա՛յ այս գետը։ Այդ պոռնիկի ծնունդ Պաբլոն։ Հիմա ներքևի պահակակետի ֆաշիստներին դժոխքի ծոցն է ուղարկել արդեն։
― Դրանցից մի քանի հատ էլ տուր։
Ծերուկը լավ է գործ անում։ Վերևում նա հիմա ոչինչ, վատ չէ։ Իր կամքին հակառակ սպանեց ժամապահին։ Ես նույնպես։ Բայց դա իմ ուղեղը չէր զբաղեցնում։ Ոչ էլ հիմա եմ դրա մասին մտածում։ Այսպես է, պիտի սպանես։ Բայց գիտես, չէ՞, որ Անսելմոյի ձեռքին հրացան էր։ Այո՛, գիտեմ, թե ինչ բան է հրացանը։ Ավտոմատով մարդ սպանելը ավելի հեշտ է։ Հեշտ որ ասում եմ, սպանողին նկատի ունեմ։ Ավտոմատը ուրիշ է։ Դու միայն ձգանին ես դիպչում, մնացածը ինքն է անում։ Ոչ թե դու։ Այդ գյուտդ լավ պահիր, մի օր կզարգացնես։ Ա՛յ, թե գլուխ է։ Այս ի՜նչ հիանալի, խորհող գլուխ ունես, ծերուկ Ջորդա՛ն։ Գլորի՛ր, Հորդանա՛ն։ Գլորի՛ր։ Այդպես էին դպրոցում ձայնարկում, երբ ֆուտբոլի ժամանակ դու գլորելով տանում էիր գնդակը։ Բայց դու գիտե՞ս, որ այդ գրողի տարած Հորդանանը այս ցածի գետակից այնքան էլ մեծ չէ։ Դու երևի նկատի ունես վերին հոսանքը, ակունքի մոտ։ Ակունքի մոտ ամեն ինչ այդպես է։ Բայց ինչ լավ է այստեղ, կամրջի տակ։ Շատ լավ է։ Ոնց որ տանը լինես, թեև տանը չես։ Դե՛, Հորդանա՛ն, քեզ հավաքի՛ր։ Վիճակը լուրջ է, Հորդանա՛ն։ Չե՞ս հասկանում։ Ասում եմ լուրջ է։ Հիմա արդեն քիչ մնաց։ Նայիր մյուս կողմը։ Para que?<ref>Ինչի՞ համար (իսպ․):</ref> Հիմա արդեն ինչ էլ լինի, կամուրջը պայթելու է։ Ինչ նվագեմ, այն էլ պարելու է։ Ոնց Մեյնը, այնպես էլ մյուս նահանգները։ Ոնց Հորդանանը, այնպես էլ իսրայելցիները։ Այսինքն կամուրջը։ Ջորդանը դուրս կգա, կամուրջը կգնա։
― Մի քանի հատ էլ տուր Անսելմո՛, իմ լավ բարեկամ, ― ասաց նա։ Ծերունին գլխով արեց։ Վերջացնում եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Ծերունին դարձյալ գլխով արեց։
Նռնակները լարերով կապում էր և արդեն ճանապարհի վերևից եկող կրակոցների ձայները չէր լսում։ Հանկարծ զգաց, որ ականջների մեջ միայն գետակի աղմուկն է։ Ցած նայեց և տեսավ քարերին զարկվող սպիտակափրփուր ջրերը, որոնք հոսում էին, լցվում փոքրիկ, ջինջ լճակը, որտեղ իր ձեռքից ընկած փայտե սեպը շրջանակներ էր գծում։ Մեկ էլ սեպի կողքին երևաց մի կարմրախայտ, որն ինչ֊որ միջատ էր որսում։ Երբ աքցանով նռնակների շուրջը փաթաթած լարն էր ձգում, կամրջի մետաղաձողերի արանքով հայացքն ընկավ արևով ողողված կանաչ սարալանջերին։ Երեք օր առաջ շագանակագույն էին, մտածեց նա։
Կամրջի տակի ցուրտ խավարից գլուխն հանեց, ձգվեց արևի շողերի մեջ ու գոռաց կռացած Անսելմոյին․
― Մեծ կծիկով լարը տուր։ ― Ծերունին տվեց կծիկը։
Միայն թե, աստված կսիրես, զգույշ, ժամանակից շուտ չձգես, թե չէ կպոկես օղակը։ Ափսոս հնարավոր չէ լարը ուղիղ քաշել։ Բայց ոչինչ, երկար է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը, երբ մատներով ստուգում էր նռնակների լծակներին միացված օղակների պահանակները։ Նա նայեց, թե արդյոք պահանակը ձգելիս անհրաժեշտ չափով տարածություն ազատվում է նռնակների լծակների համար (ամրացնող լարը լծակների տակով էր անցնում), հետ կծիկի լարի ծայրը կապեց օղակներից մեկին, միացրեց երկրորդ նռնակի օղակից ձգված գլխավոր լարին, կծիկը մի փոքր ետ տվեց, անցկացրեց պողպատյա ձողից այն կողմ ու երկարեց Անսելմոյին։
― Բռնի՛ր։ Զգո՛ւյշ, ― ասաց նա։
Բարձրացավ, կծիկն առավ ծերունու ձեռքից ու, կծիկը բացելով, ինչքան կարող էր արագ գնաց դեպի սպանված ժամապահի կողմը։ Քայլում էր կամրջի բազիրքի վրա կռացած ու կծիկը անընդհատ ետ էր տալիս։
― Ուսապարկերը բեր, ― ասաց Անսելմոյին ու ետ֊ետ գնալիս մի պահ կանգ առավ, վերցրեց ավտոմատն ու գցեց ուսին։
Այդ պահին էլ նկատեց վերևի պահակակետից վերադարձողներին։
Չորս հոգի էին։ Ուշադրությունը վերստին բևեռեց լարին, որպեսզի չոլորվի կամ չասռի կամրջի դուրս եկած մասերին։ Էլադիոն չկար վերադարձողների մեջ։
Ռոբերտ Ջորդանը լարը քաշեց բերեց մինչև կամրջի ծայրը, վերջին հենաձողի վրա մի օղակ տվեց ու վազեց֊գնաց հասավ ճամփեզրի սպիտակ ներկված քարին։ Լարը կտրեց ու ծայրը տվեց Անսեմոյին։
― Պահի՛ր, viejo, ― ասաց։ ― Հիմա լարը կծկելով արի իմ ետևից։ Չէ՛։ Տո՛ւր, ես կանեմ։
Կամրջի ծայրին հենաձողի վրա արած օղակը բացեց։ Լարը հիմա ուղիղ և անարգել ձգվում էր մինչև նռնակներին միացված օղակը։ Լարը տվեց Անսելմոյին։
― Հիմա գնա մինչև այն վերևի քարը, ― ասաց նրան։ ― Ամուր պահիր, բայց չձգես։ Եթե շատ ուժեղ ձգես, կամուրջը կպայթի։ Comprendes?<ref>Հասկանո՞ւմ ես (իսպ․)</ref?
― Այո։
― Իսկ երբ ձգելու պահը գա, ձգիր, ոնց որ պետք է։ Մի՛ քաշքշիր։
Խոսելիս Ռոբերտ Ջորդանը նայում էր ճանապարհին, որտեղով գալիս էին Պիլարի խմբից ողջ մնացածները։ Մոտիկ էին արդեն, և նա տեսավ, որ Պրիմիտիվոն ու գնչուն երկու կողքերից գրկած բերում են Ֆերնանդոյին։ Ըստ երևույթին որովայնից էր վիրավորվել, որովհետև ձեռքը դրել էր փորի վրա։ Աջ ոտքը քարշ էր տալիս, կոշիկը քերում էր ճանապարհի երեսի փոշին։ Պիլարը, երեք հրացան ուսին, զառիթափով բարձրանում էր անտառ։ Ջորդանը նրա դեմքը չէր տեսնում, բայց տեսնում էր, որ նա գլուխը բարձր պահած և ինչքան կարող է արագ բարձրանում է։
― Ո՞նց եք, ― ձայն տվեց Պրիմիտիվոն։
― Լավ։ Վերջացնում ենք, ― պատասխանեց Ռոբերտ Ջորդանը։
Հարկ չկար հարցնելու, թե նրանք ոնց են։ Երբ նորից ետ նայեց, նրանք երեքով կանգնած էին ճափեզրին, և Ֆերնանդոն գլուխը թափ էր տալիս, չէր ուզում բարձրանալ։
― Թողե՛ք այստեղ։ Մի հրացան տվե՛ք ու գնացե՛ք, ― լսեց Ռոբերտ Ջորդանը նրա հեղձուկ ձայնը։
― Չէ՛, hombre: Մենք քեզ կտանենք վերև, ձիերի մոտ։
― Ի՞նչ եմ անելու ձիերի մոտ, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Այստեղ լավ է։ ― Խոսակցության շարունակությունը Ռոբերտ Ջորդանը չլսեց, որովհետև Անսելմոյի հետ էր խոսում։
― Եթե տանկեր գան, պայթեցրո՛ւ, ― ասում էր նա։ ― Բայց սպասիր այնքան, մինչև որ կամրջի վրա կլինեն։ Ուրիշ ինչ էլ գա, թող Պաբլոյին։
― Քանի կամրջի տակից դուրս չես եկել, չեմ պայթեցնի։
― Դու ինձ մի՛ նայիր։ Եթե անհրաժեշտ լինի, պայթեցրո՛ւ։ Հիմա ես մյուս լարն էլ կմիացնեմ ու կվերադառնամ։ Այն ժամանակ արդեն երկուսով միասին կպայթեցնենք։
Նա վազեց դեպի կամրջի կենտրոնը։
Անսելմոն նայում էր Ռոբերտ Ջորդանին, որը մի ձեռքին լարի կծիկը բռնած, մյուս բազուկից տափաքցանը կախված և ավտոմատը ուսին վազում էր։ Տեսավ, թե ինչպես ձողերից կառչելով նա սկսեց իջնել ու հետո կորավ տեսադաշտից։
Անսելմոն լարի ծայրը պահել էր աջ ձեռքին, չոքել էր քարի ետևը ու նայում էր ճանապարհին, կամրջին։ Կամրջի և իր արանքում ժամապահի դիակն էր, արևն ընկել էր նրա մեջքին, և նա կարծես կպել էր ճանապարհի հարթ մակերեսին։ Հրացանն ընկած էր կողքին՝ սվինի սուր սայրն ուղղված իրեն՝ Անսելմոյին։ Ծերունին հայացքը շրջեց դեպի կամրջի հարթ, եզերող ճաղերի ստվերներով կտրատված հատակը, ապա այնտեղ, ուր ճանապարհն անդունդի եզրով գնում, թեքվում է ձախ և անցնում ապառաժուտ քարափի ետևը։ Նա նայեց կամրջի հեռավոր ծայրին արևի տակ կանգնած խցիկին, հետո, առանց մոռանալու, թե ինչու է պահել լարը, շրջվեց Ֆերնանդոյի, Պրիմիտիվոյի ու գնչուի կողմը։
― Թողե՛ք ինձ այստեղ, ― ասում էր Ֆերնանդոն։ ― Շատ է ցավում, ներքին արյունահոսություն է։ Զգում եմ շարժվելիս։
― Թո՛ղ տանենք, տանենք վերև, անտառ, ― ասում էր Պրիմիտիվոն։ ― Դու թևերդ գցիր մեր ուսերին, իսկ մենք ոտքերդ կպահենք։
― Անոօգուտ է, ― ասում էր Ֆերնանդոն։ ― Այստեղ մի քարի ետև դրե՛ք ինձ ու գնացե՛ք։ Ես այստեղ ավելի օգտակար կլինեմ, քան վերևում։
― Իսկ եթե մեկնելու լինե՞նք, ― ասում էր Պրիմիտիվոն։
― Թողե՛ք այստեղ, ― ասում էր Ֆերնանդոն։ ― Սրանով էլ ի՞նչ մեկնել։ Ավելորդ տեղը ձի զբաղեցնել։ Այստեղ շատ լավ է։ Հիմա ուր որ է, կգան։
― Մենք կարող ենք քեզ վերև տանել, ― ասում էր գնչուն։ ― Դժվար չէ։
Բնական է, գնչուն շտապում էր, շտապում էր և Պրիմիտիվոն, բայց, այդուհանդերձ, նրանք Ֆերնանդոյին բերել էին, չէին թողել։
― Չէ՛, ― ասում էր Ֆերնանդոն։ ― Կմնամ։ Այստեղ լավ է։ Էլադիոն ի՞նչ եղավ։
Գնչուն մատը տարավ գլխին, ցույց տալու, թե որ մասում է եղել վերքը։
― Այստեղ, ― ասաց նա։ ― Քեզանից հետո։ Երբ ներխուժեցինք։
― Գնացե՛ք, ― ասաց Ֆերնանդոն։ Անսելմոն տեսնում էր, որ նա շատ է տանջվում։ Հիմա երկու ձեռքերը դրել էր որովայնին, գլուխը գցել էր ետ՝ ճամփեզրի թմբին, ոտները մեկնել էր առաջ։ Դեմքը գորշ գույն էր ստացել և քրտինքով էր պատվել։
― Թողե՛ք ինձ, խնդրում եմ, շնորհ արե՛ք, ― ասաց նա։ Աչքերը ցավից փակվել էին, շրթունքները թրթռում էին։ ― Ես այստեղ շատ լավ եմ։
― Ահա քեզ հրացան ու փամփուշտներ, ― ասաց Պրիմիտիվոն։
― Ի՞մն է, ― աչքերը փակ հարցրեց Ֆերնանդոն։
― Չէ, քոնը Պիլարի մոտ է, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Սա իմն է։
― Իմը կնախընտրեի, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Սովոր եմ նրան։
― Կբերեմ, ― ասաց գնչուն։ ― Առայժմ սա թող մնա։
― Այստեղ հարմար է, ― ասաց Ֆերնանդոն։ ― Կամուրջն էլ աչքի առաջ, ճանապարհն էլ։ ― Աչքերը բացեց, նայեց կամրջին, հետո, երբ ցավը սաստկացավ, նորից փակեց։
Գնչուն ձեռքը խփեց իր գլխին ու բութ մատով նշան արեց Պրիմիտիվոյին, որ գնան։
― Մենք կվերադառնանք, ― ասաց Պրիմիտիվոն Ֆերնանդոյին և գնաց գնչուի ետևից, որն արագ բարձրանում էր զառիթափով։
Ֆերնանդոն պառկել էր ճամփեզրի սպիտակ ներկված մի քարի ետևը և գլուխը դրել թմբին։ Ոտքերը, որովայնի վիրակապված վերքին սեղմված ձեռքերը արևի տակ էին։ Գլուխը ստվերում էր։ Հրացանը դրված էր կողքին։ Երեք պահունակ փամփուշտ պսպղում էին արևի շողերի տակ։ Ձեռքի վրայով մի ճանճ էր քայլում, բայց վերքի ուժեղ ցավից ճանճի կծոցը չէր զգում։
― Ֆերնանդո, չոքած տեղից գոռաց Անսելմոն։ Նա լարի ծայրը օղակ էր արել ու գցել բազուկին։
― Ֆերնանդո, ― գոռաց երկրորդ անգամ։
Ֆերնանդոն աչքերը բացեց ու նայեց նրան։
― Ո՞նց են գործերը, ― հարցրեց Ֆերնանդոն։
― Շատ լավ, ― ասաց Անսելմոն։ ― Շուտով, մի քանի րոպեից կպայթեցնենք։
― Ուրախ եմ։ Եթե որևէ կարիք ունեք, ասա՛, ― ասաց Ֆերնանդոն և սաստկացող ցավից նորից փակեց աչքերը։
Անսելմոն գլուխը շրջեց ու նայեց կամրջի կողմը։
Ամսելմոն նայում էր, թե երբ կամրջի տակից դուրս կցցվի լարի կծիկը, հետո կերևա արևառ մազերով ու դեմքով Ingles֊ը, որ կձգվի ու իրեն կգցի կամրջի վրա։ Միաժամանակ նայում էր կամրջի մյուս ծայրին, արդյոք որևէ բան չի՞ գալիս։ Նա հիմա բոլորովին չէր վախենում, և այս ամբողջ օրը վախը ոչ մի անգամ վախ չէր զգացել։ Այնքան արագ ու բնական է լինում ամեն ինչ, մտածեց նա։ Ժամապահին ես չէի ուզում սպանել և տանջվում էի, բայց դա էլ արդեն անցավ։ Ո՞նց էր Ingles֊ն ասում, որ մարդ խփել, թե կենդանի՝ նույն բանն է։ Ես երբ որս էի անում, տրամադրությունս բարձրանում էր, ինձ մեղավոր չէի զգում։ Բայց երբ մարդ ես սպանում, նույն զգացողությունն ես ունենում, ինչ հասուն տարիքում եղբորդ խփելիս։ Բա որ ստիպված ես լինում մի քանի անգամ կրակելո՞ւ, որպեսզի սպանես։ Չէ՛, լավ է դրա մասին չմտածես։ Շատ ես տանջվում։ Ո՞նց էիր կնկա նման լաց լինելով վազում կամրջի երկայնքով։
Հիմա արդեն արել ես, վե՛րջ, թողության մասին հետո կմտածես, և՛ սրա համար, և՛ մյուս մեղքերիդ։ Իսկ ինչ վերաբերվում է հիմիկվան, ապա քեզ տրվել է այն, ինչ խնդրում էիր երեկ երեկոյան սարալանջով տուն վերադառնալիս։ Կռիվ է, էլ ուրիշ բանի մասին մի՛ մտածիր։ Հիմա եթե մեռնեմ էլ՝ ոչինչ։
Նա նայեց Ֆերնանդոյին, որը պառկել էր ճամփեզրին՝ ձեռքերը փորին, շրթունքները կապտած, աչքերը փակ։ Նա հեևում էր։ Եթե մեռնելու լինեմ, մտածեց Անսելմոն, թող լինի միանգամից։ Ուրիշ ոչինչ չեմ խնդրում, ո՛չ։ Միայն այդքան, միայն այդ։ Հասկանո՞ւմ ես։ Ուրիշ ոչինչ, ոչինչ և ոչ մի կերպ։ Տո՛ւր, ինչ խնդրում եմ, և այնուհետև վարվի՛ր, ինչպես որ հարմար ես գտնում։
Նա ականջ դրեց հեռու կիրճից եկող մարտի ձայներին և ասաց ինքն իրեն՝ այս օրն իսկապես նշանավոր է։ Ես այս օրը պետք է կարողանամ հասկանալ ու պատկերացնել։
Բայց սիրտն այլևս չէր ելնում, չէր թրթռում։ Ամեն ինչ անցել էր, ու մի հանգստություն էր իջել։ Հիմա, երբ լարի օղակած ծայրը հագցրել էր բազկին ու ձեռքով ամուր պահած չոքել էր ճամփեզրի քարի ետևը, նա իրեն մենակ չէր զգում, չուներ մենակության ոչ մի զգացում։ Նա դարձել էր մի ամբողջություն իր ձեռքի լարի, կամրջի և Ingles֊ի հետ, որը տակավին աշխատում էր կամրջի տակ, մի ամբողջություն տեղի ունեցող մարտերի հետ, Հանրապետության հետ։
Ո՛չ մի հուզմունք։ Չորսբոլորը հանգիստ էր, արևն ընկել էր վզին և ուսերին, և երբ չոքած տեղից գլուխը բարձրացրեց ու նայեց վերև՝ անամպ երկնքին, հետո գետակի մյուս ափին բարձրացած լեռների լանջերին, տխրություն իջավ վրան, բայց մենակություն չզգաց, ոչ էլ վախ։
Սարալանջին, պառկած մի ծառի ետև, Պիլարը հսկում էր կիրճից ձգվող ճանապարհին։ Լիցքավորված երեք հրացան կար մոտը, մեկը մեկնեց Պրիմիտիվոյին, հենց որ նա վեր ընկավ կողքը։
― Գնա՛ այնտեղ, այն ծառի ետևը, ― ասաց նրան։ ― Գնչո՛ւ, դու էլ ա՛յ, այնտեղ, ― մատնացույց արեց մի ուրիշ ծառ ներքևում։ ― Մահացա՞վ։
― Չէ՛, դեռ ոչ, ― ասաց Պրիմիտիվոն։
― Բախտներս չբերեց, ― ասաց Պիլարը։ ― Երկու հոգի էլ ունենայինք, այդ բանը չէր պատահի։ Ախր պիտի սողալով անցներ թեփի կույտի ետևը։ Այնտեղ ո՞նց է, հարմա՞ր է տեղը։
Պրիմիտիվոն գլխով արեց։
― Ingles֊ը որ կամուրջը պայթեցնի, կտորներն այստեղ չե՞ն հասնի, ― հարցրեց գնչուն ծառի ետևից։
― Չգիտեմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Բայց Ագուստինի գնդացիրը շատ ավելի մոտ է, քան դու։ Եթե հասնելու լինեին, Ingles֊ը նրան այդքան մոտ չէր նստեցնի։
― Բայց ես հիշում եմ, որ գնացքը պայթեցնելիս շոգեքարշի լամպը գլխիս վրայով անցավ, իսկ կտորները ծիծեռնակների նման թռչում էին կողքովս։
― Ի՜նչ բանաստեղծական հիշողություններ ունես, ― ասաց Պիլարը։ ― Ծիծեռնակների նման։ Joder! Ասա եռման կաթսայի։ Լսի՛ր, գնչո՛ւ, դու քեզ այսօր լավ ես պահել։ Արի այնպես մի արա, որ վախին գերի մնաս։
― Լավ, լավ, հարցրեցի՝ իմանամ, եթե հասնելու են, թաքնվեմ ծառի ետևը, ― ասաց գնչուն։
― Ոնց որ կաս, այդպես էլ մնա, ― ասաց Պիլարը։ ― Քանի՞ հոգի սպանեցինք այսօր։
― Դե, հինգը՝ մենք։ Երկուսն էլ այստեղ։ Մեկն այնտեղ է։ Տեսնո՞ւմ ես, կամրջի մյուս ծայրին։ Խցիկի մոտ։ Նայի՛ր։ Տեսա՞ր։ ― Մատով ցույց տվեց։ ― Ութն էլ ներքևը, Պաբլոյի մոտ։ Ես այնտեղ հետախուզության եմ եղել, Ingles֊ն էր ուղարկել։
Պիլարն ինչ֊որ բան մռթմռթաց, հետո կատաղած ասաց․
― Այդ Ingles֊ն ի՞նչ է անում։ Ի՞նչ է համը հանում այդ կամրջի տակ։ Կամուրջ շինելո՞ւ է գնացել, թե՞ քանդելու։ Vaya mandanga.<ref>Հայհոյանք (իսպ․)։</ref>
Գլուխը բարձրացրեց ու նայեց քարի ետևը չոքած Անսելմոյին։
― Հե՛յ, vijeo, ― գոռաց։ ― Քո այդ կեղտոտ Ingles֊ն ո՞ւր մնաց։
― Համբերի՛ր, կի՛ն, ― պատասխանեց Անսելմոն՝ լարը զգույշ և ամուր պահած ձեռքում։ ― Վերջացնում է։
― Բայց ինչո՞ւ, ասա, ի սեր ամենավերջին պոռնիկի, ասա, ինչո՞ւ է ձգձգում։
― Es muy concienzudo,<ref>Շատ բարեխիղճ է (իսպ․):</ref> ― գոռաց Անսելմոն։ ― Դա գիտական գործ է։
― Ես քո այդ գիտության կաթը, ― կատաղեց Պիլարը որպես իսկական գնչու։ ― Այդ կեղտոտ մռութը թող շուտ պայթեցնի, պրծնենք։ Մարիա՜, ― գոռաց իր խռպոտ ձայնով՝ շրջվելով դեպի վեր՝ անտառի կողմը։ ― Քո Ingles֊ը․․․ ― Եվ ամենակեղտոտ հայհոյանքների մի տարափ տեղաց Ջորդանի և կամրջի տակ նրա ենթադրյալ գործունեության հասցեին։
― Հանգստացի՛ր, կի՛ն, ― գոռաց Անսելմոն ճանապարհից։ ― Գիտե՞ս ինչ հսկայական աշխատանք է անում։ Հիմա, ուր որ է կվերջացնի։
― Գրողը դրան, ― մոլեգնում էր Պիլարը։ ― Թող արագ վերջացնի, դա է կարևոր։
Հենց այդ պահին Պաբլոյի գնացած կողմից կրակոցներ լսվեցին։ Պիլարը դադարեցրեց հայհոյանքներն ու ականջ դրեց։
― Ա՛յ, ― ասաց նա։ ― Ա՛յ։ Ա՛յ, ասում էի։ Ահա՛։
Ռոբերտ Ջորդանը լսեց կրակոցները, երբ մի ձեռքով բարձրացրել էր կծիկը և ձգվում էր վերև։ Ծնկերն արդեն դրել էր կամրջի երկաթյա եզրին և ձեռքով կառչել էր ճաղերից, երբ լսեց գնդացրի կրակոցները։ Դա Պաբլոյի ավտոմատի ձայնը չէր։ Կանգնեց, անցավ ճաղերի վրայով և կծիկն արագ ետ տալով՝ կամրջի բազիրքի երկայնքով գնաց դեպի ճանապարհը։
Լսում էր կրակոցները և քայլում, ամեն կրակոցի հետ զգում էր, թե ինչպես է կծկվում ստամոքսը, ինչպես է ձգվում ստոծանին։ Կրակոցները մոտենում էին, քայլելիս նայեց ետ, ճանապարհին, ոլորանի վրամ ո՛չ մեքենաներ էին երևում, ո՛չ տանկ, ո՛չ էլ մարդիկ։ Տարածության կեսը կտրել էր, իսկ ճանապարհը մաքուր էր տակավին։ Մաքուր էր, երբ կտրել էր տարածության երեք քառորդը։ Մաքուր էր, երբ լարը զգուշությամբ, որպեսզի որևէ բանի չասռի, անցնում էր ժամապահի խցիկի ետևով։ Ոտքը դրել էր ճանապարհին, և ներքևում ոչինչ չէր երևում տակավին, հետո սկսեց ճամփեզրի համարյա լցված առվակի երկայնքով ետ֊ետ գնալ, ինչպես եզրային խաղացողները, երբ ֆուտբոլի գնդակը երկար փոխանցումով ուղարկում են իրենց կողմը։ Լարը քիչ֊քիչ ձգելով հասել էր համարյա Անսելմոյին դիմացի քարին, իսկ ներքևում ճանապարհը մաքուր էր տակավին։
Հետո լսեց ճանապարհով ցած եկող բեռնատարի աղմուկը, ուսի վրայով նայեց, մեքենան սարալանջի կողքով իջնում էր, մի անգամ էլ լարը փաթաթեց ձեռքի վրա, «Պայթեցրու» գոռաց Անսելմոյին, կրունկները դեմ տվեց գետնին, մարմինը ետ գցեց, մի անգամ ևս լարը փաթաթեց ձեռքին ու ձգեց։ Վերևից լսվում էր բեռնատարի աղմուկը, դիմացը՝ ճանապարհին, ժամապահի դիակն էր ընկած, փոքր֊ինչ այն կողմ կամուրջն էր, ավելի հեռու՝ ճանապարհը, որտեղ ոչինչ չէր երևացել տակավին։ Հետո թնդյուն լսվեց, և կամրջի միջին հատվածը փշրվող ալիքի նման ծառացավ, և նա զգաց, թե ինչպես պայթյունից առաջացած քամին խփեց դեմքին, երբ գլուխը ձեռքերով ծածկված երեսնիվայր պառկեց առվակի մեջ։ Նա չտեսավ, թե ինչպես փուլ եկավ կամրջի ծառացած հատվածը, առավ միայն ծանոթ սուր հոտը, որ տարածվեց, և լսեց պողպատյա բեկորների տարափը։
Բեկորների տարափի դադարից հետո ողջ էր տակավին, բարձրացրեց գլուխը և նայեց կամրջին։ Միջին հատվածը փուլ էր եկել։ Պողպատյա ձողակառույցի ծռմռված ծայրերը փայլում էին, ճանապարհը ծածկված էր բեկորներով։ Մի հարյուր մետր վերև բեռնատարը կանգ էր առել։ Վարորդն ու երկու ուղեկիցները վազում էին դեպի ջրատարը։
Ֆերնանդոն դեռ պառկած էր ճանապարհի եզրին և դեռ շնչում էր։ Ձեռքերը թույլ ընկած էին կողքերին, մատները չռվել էին։
Անսելմոն երեսնիվայր պառկած էր ճամփեզրի սպիտակեցրած քարի ետևը։ Ձախ ձեռքը ծալված մնացել էր գլխի տակը։ Աջը ձգված էր առաջ։ Լարի օղակը աջ բազկին էր տակավին։ Ռոբերտ Ջորդանը վեր կացավ, անցավ ճանապարհը, չոքեց ծերունու կողքին և համոզվեց, որ մահացած է։ Չշրջեց նրան իմանալու համար, թե որ մասին է դիպել պողպատի բեկորը։ Մահացած էր, և վերջ։
Մահացած շատ փոքր է թվում, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Փոքր էր թվում և ալեհեր, տեսնես, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը, ո՞նց էր շալակած տանում այդ ծանր֊ծանր բեռները, եթե սա է նա իրականում։ Հետո նայեց նախրապանի նեղ շալվարի տակ ձգված նրա սրունքներին, ազդրերին, նայեց ոտքերի պարանե ներբանով կոշիկներին, հետո վերցրեց հրացանը, երկու դատարկ ուսապարկերը, գնաց Ֆերնանդոյի մոտ, վերցրեց նաև նրա հրացանը։ Քայլելիս քացով խփեց ճանապարհին ընկած պողպատյա մի բեկորի, հետո հրացանները գցեց ուսին ու, փողերից բռնած, սկսեց սարալանջով անտառ բարձրանալ։ Ետ չնայեց, ոչ էլ կամրջից այն կողմ՝ ճանապարհին։ Ներքևում, ճանապարհի ոլորանից դենը, հրաձգությունը տակավին շարունակվում էր, բայց նա այլևս ուշադրություն չդարձրեց դրան։
Տրինիտրոտոլուլի ծխից հազում էր, զգում էր, որ ամբողջ մարմինը ընդարմացել է։
Հրացաններից մեկը դրեց Պիլարի կողքին։ Կինը նայեց և տեսավ, որ կողքին վերստին երեք հրացան կա։
― Շատ հեռու եք եկել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ճանապարհի վրա հիմա մի բեռնատար է կանգնած, բայց այստեղից չի երևում։ Նրանց թվաց, թե ինքնաթիռները ռմբակոծեցին։ Պետք է իջնել։ Ես գնում եմ Ագուստինի հետ Պաբլոյին ծածկելու։
― Իսկ ծերո՞ւկը, ― հարցրեց կինը՝ հայացքն ուղղած Ռոբերտ Ջորանի դեմքին։
― Սպանվեց։
Թոքերը բերանը գալով նորից հազաց և թքեց գետնին։
― Կամուրջդ պայթեցվեց, Ingles, ― ասաց Պիլարն ու նայեց նրան։ ― Մի՛ մոռացիր դա։
― Ես ոչ մի բան չեմ մոռանում, ― ասաց նա։ ― Հզոր ձայն ունես, ― ասաց Պիլարին։ ― Լսում էի ներքևում։ Դե հիմա Մարիային գոռա՛, որ ես ողջ֊առողջ եմ։
― Սղոցարանում երկու հոգի կորցրինք, ― ասաց Պիլարը, փորձելով նրան հասկացնել։
― Տեսա, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ինչ֊որ հիմարությո՞ւն եք արել։
― Գիտե՞ս, Ingles, գնա՛, ես քո, ― ասաց Պիլարը։ ― Ֆերնանդոն և Էլադիոն մարդ էին, մեզ նման։
― Ինչո՞ւ չես գնում ձիերի մոտ, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այստեղ ինքս կարող եմ ծածկել, քեզնից լավ։
― Դու պետք է գնաս Պաբլոյին ծածկես։
― Ես քո Պաբլոյի։ Mierda֊յով թող ծածկվի։
― Ո՛չ, Ingles։ Նա վերադարձավ։ Լավ էլ կռվում էր ներքևում։ Չէի՞ր լսում։ Հիմա էլ կռվում է դեռ։ Երևի վիճակը ծանր է։ Չե՞ս լսում։
― Կծածկեմ։ Բայց ես ձեր բոլորի։ Քո՛ էլ, Պաբոլյի՛ էլ։
― Ingles, ― ասաց Պիլարը։ ― Հանդարտվի՛ր։ Ես այս գործում քեզ հետ եմ եղել, եղել եմ այնպես, ինչպես ոչ ոք չէր լինի։ Պաբլոն քեզ վատություն արեց, բայց հիմա վերադարձել է։
― Եթե պայթուցիչս լիներ, ծերուկը չէր սպանվի։ Ես այստեղից կարող էի պայթեցնել։
― Եթե, եթե, եթե․․․ ― ասաց Պիլարը։
Կամրջի փուլ գալուց հետո, երբ բարձրացել էր պառկած տեղից, չոքել ու տեսել էր սպանված Անսելմոյին, զգացել էր, որ ցասումը, դատարկությունն ու ատելությունը տիրեցին իրեն և հիմա էլ բաց չէին թողնում տակավին։ Չէր կարողանում ազատվել նաև հուսահատության այն զգացումից, որն առաջանում է վշտից, ցավից և վեր է ածվում ատելության ու զինվորին զինվոր պահում։ Հիմա, երբ գործն արել֊վերջացրել էր, իրեն բոլորովին մենակ էր զգում, և ընկճված, և ատում էր բոլորին, ում տեսնում էր։
― Եթե ձյուն չգար, ― ասաց Պիլարը։ Եվ հետո, դանդաղ, ոչ միանգամից, ինչպես ֆիզիկական լիցքաթափման ժամանակ (ասենք եթե կինը ձեռքը գցեր վզովը), հանգիստ դատելով սկսեց հաշտվել վիճակի հետ, և ատելությունը տեղի տվեց, ընկրկեց։ Ձյունը։ Անշուշտ։ Դա էր պատճառը։ Ձյունը։ Մյուսների պատճառը դա դարձավ։ Ահա մի անգամ ևս դու տեսնում ես երևույթներն այնպես, ինչպես ուրիշները, մի անգամ ևս ազատագրվեցիր ինքդ քեզնից, հենց այդ է, որ պիտի անես պատերազմում, պիտի ինքդ քեզնից ազատագրվես։ Պատերազմում չի կարող ինքնություն լինել։ Եսդ պետք է կորչի։ Եվ եսը կորցնելու ընթացքի մեջ լսեց Պիլարի ձայնը․
― Սորդոն․․․
― Ի՞նչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Սորդոն․․․
― Այո, ― ասաց նա, հետո ինչ֊որ ժպիտի նմանվող բան գծագրվեց դեմքին, ծամածռված, ջղաձիգ մի ժպիտ։ ― Մոռացի՛ր այն, ինչ ասացի։ Ես իրավացի չէի։ Ների՛ր ինձ, կի՛ն։ Այս գործը ոնց որ իրար հետ սկսել ենք, այդպես էլ իրար հետ կվերջացնենք։ Կամուրջն էլ, ինչպես ասացիր, պայթեցրել ենք։
― Այո՛։ Ընդունիր ամեն ինչ այնպես, ինչպես որ կա։
― Դե ես գնամ Ագուստինի մոտ։ Գնչուին ասա թող ավելի ցած գնա, այնպես լինի, որ հսկի ճանապարհը։ Հրացանները տուր Պրիմիտիվոյին, իսկ դու այս maguina֊ն վերցրու։ Սպասիր ցույց տամ, թե ոնց ես կրակելու։
― Maquina֊դ քեզ պահիր, ― ասաց Պիլարը։ ― Մենք այստեղ երկար չենք մնալու։ Պաբլոն հիմա կգա ու մենք կգնանք։
― Ռաֆայե՛լ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― ցած արի, մոտս։ Ա՛յ, այստեղ։ Լավ է։ Տեսնո՞ւմ ես դրանց, ջրատարի անցքից դուրս են գալիս։ Այնտեղ, բեռնատարից վերև։ Մոտենում են բեռնատարին։ Դե մեկնումեկին խփի՛ր։ Նստի՛ր։ Մի՛ շտապիր։
Գնչուն ուշադիր նշան բռնեց ու կրակեց, և երբ փակաղակի ձգանը քաշեց ու դատարկ պարկուճներն սկսեցին թափվել կողքին, Ռոբերտ Ջորդանն ասաց․
― Չեղավ։ Ժայռին ես կրակում։ Տեսնո՞ւմ ես, փոշի է բարձրանում։ Ավելի ցած պահիր, երկու ոտնաչափ։ Հիմա ուշադիր կրակիր։ Վազում են։ Լավ է։ Sogue tirando:<ref>Դե կրակիր (իսպ․):</ref>
― Մեկին խփեցի, ― ասաց գնչուն։
Ջրատարի և բեռնատարի միջև ընկած տարածության մեջտեղում մեկն ընկավ։ Մյուս երկուսը կանգ չառան, որպեսզի քաշեն֊տանեն նրան։ Վազեցին ու թաքնվեցին ջրատարի անցքում։
― Դրա վրա այլևս մի՛ կրակիր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կրակիր բեռնատարի առջևի դողին։ Վրիպես էլ, ոչինչ, շարժիչին կխփես։ Լավ է։ ― Հեռադիտակն հանեց ու սկսեց նայել։ ― Մի քիչ ցած։ Լավ է։ Հիանալի ես կրակում, գրողը տանի։ Mucho! Mucho! Հիմա կրակիր ռադիատորի կափարիչին։ Ռադիատորին, որ մասին ուզում է լինի։ Այ տղա, դու չեմպիոն ես։ Դե հիմա տես։ Չթողնես, որ ոչ մի բան այ այդ կետից առաջ անցնի։ Տեսնո՞ւմ ես։
― Մի տես ոնց եմ դիմացի ապակուն խփում, ― երջանիկ ասաց գնչուն։
― Պետք չէ։ Բեռնատարն արդեն շարքից դուրս է եկել, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Էլ մի՛ կրակիր, մինչև որևէ բան վերևից չգա։ Կկրակես, երբ գա հասնի ջրատարի դիմացը։ Ջանա վարորդին խփել։ Հետո արդեն բոլորդ իրար հետ կսկսեք կրակել, ― ասաց Պիլարին, որը Պրիմիտիվոյի հետ զառիթափով իջել եկել էր իրենց մոտ։ ― Հրաշալի դիրք է։ Այս մի թևն ապահով է, տեսնում ես, չէ՞, այս սարավանդի կողմից ոչ մի վտանգ չի կարող լինել։
― Դե վերջ տո՛ւր, գնա՛ Ագուստինի մոտ, տեսեք ինչ եք անում, ― ասաց Պիլարը։ ― Ձեռ քաշի՛ր քո այդ դասախոսություններից։ Ես այս տեղերին լավ ծանոթ եմ։
― Պրիմիտիվոյին նստեցրու այնտեղ, վերևում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այնտեղ։ Տեսնո՞ւմ ես, ծերո՛ւկ։ Սարավանդի այս կողմը։
― Թող գնա՛, ― ասաց Պիլարը։ ― Գնա՛, Ingles: Գիտելիքներդ քեզ պահիր։ Այստեղ ամեն ինչ պարզ է։