<small>Դիցուք հարկավոր է որոշել, օրինակ, A ծառ ի AB հեռավորությունը (նկ․ 67), որը գտնվում է գետի մյուս ափին։ Այդ նպատակով մեր ափին կընտրենք C կետը, այնպես որ BC գիծը ծառայի որպես բազիս, որի երկարությունը կարելի լինի հարմար ձևով և ճիշտ չափել։ Այնուհետև անկյունաչափ գործիքի օգնությամբ, տեղավորվելով B կետում, կչափենք ABC անկյունը, դրա համար գործիքն առաջ կուղղենք դեպի առարկան, իսկ հետո դեպի C կետը (որտեղ սովորաբար փոքր ցցիկ են խփում)։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_067.png|150px120px|frameless|thumb|right]]
Այնուհետև մեր գործիքը տեղափոխում ենք C կետը և ճիշտ նույն ձևով չափում ACB անկյունը։ Մենք ստանում ենք մի եռանկյուն, որտեղ հայտնի են մեկ կողմը (BC բազիսի երկարությունը) և նրան հարակից երկու անկյունները։ Այս դեպքում, ըստ եռանկյունաչափության կանոնների, կարելի է հաշվել մյուս երկու կողմերի՝ BA-ի և CA–ի, երկարությունը, այսինքն՝ առարկայի հեռավորությունը։
Երկու դիտող, որոնցից մեկի համար լուսատուն գտնվում է հորիզոնի վրա, իսկ մյուսի համար՝ զենիթում, միաժամանակ դիտում են այդ լուսատուն։ Այդ երկու ուղղություններով կազմված անկյունը (կամ որ միևնույն է՝ լուսատուի պարալաքսային շեղումը) հենց տվյալ լուսատուի հորիզոնական պարալաքսն է։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_068.png|150px230px|frameless|thumb|left]]
'''Հորիզոնական պարալաքս կոչվում է այն անկյունը, որի տակ լուսատուից երևում է Երկրի՝ տեսողական ճառագայթին ուղղահայաց շառավիղը''' (նկ. 68-ում ASB անկյունը)։
§ 79. ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՉԱՓԵՐԻ ՈՐՈՇԵԼԸ։ Երկնային լուսատուների գծային չափերը որոշելու համար հարկավոր է չափել այն անկյունը, որի տակ մենք տեսնում ենք նրա շառավիղը, և իմանալ նրա հեռավորությունը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_069.png|150px240px|frameless|thumb|right]]
Նկ. 69-ում դիտողը Երկրի O կենտրոնից լուսատուի գծային R շառավփղը կտեսնի p անկյան տակ։
Օրինակ, Լուսնի հեռավորությունը՝ D = 60 երկրային շառավղի, իսկ Լուսնի շառավիղը մենք 16՛ անկյան տակ ենք տեսնում։ Լուսնի համար
R = 60 . · sin16՛ = 0,27 Երկրի շառավղի։
§ 80. ՏԱՐԵԿԱՆ ՊԱՐԱԼԱՔՍԸ ՈՐՊԵՍ ԵՐԿԻՐԸ ԱՐԵԳԱԿԻ ՇՈՒՐՋԸ ՊՏՏՎԵԼՈՒ ԱՊԱ8ՈՒՅՑ։ Որ Երկիրն իսկապես շարժվում է Արեգակի շուրջը, Կոպեռնիկոսը չկարողացավ միանգամայն խիստ կերպով ապացուցել։ Ներկայումս այդպիսի ապացույցներ շատ կան։
Կոպեռնիկոսը ճիշտ էր ենթադրում, որ պետք է գոյություն ունենա աստղերհ տարեկան պարալաքս։ Սակայն աստղերի հեռավորությունը Երկրից այնքան մեծ է, որ նրանց պարալաքսային շեղումներն աննշան են։ Ուստի, ո՛չ Կոպեռնիկոսը և ո՛չ XVII և XVIII դարերի աստղգետները աստղերի պարալաքսային շեղումները չէին կարող նկատել, որովհետև պետք եղածի չափ ճշգրիտ գործիքներ չունեին։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_070.png|300px450px|frameless|thumb|center]]
Միայն մեգնից հարյուր տարի առաջ ռուս գիտնական Վ․ Յա․ Ստրուվեին հաջողվել է առաջինն ի հայտ բերել և ճշգրիտ գործիքների օգնությամբ չափել ամենամոտ աստղերից մեկի պարալաքսը։
# Ինչքանո՞վ կփոփոխվի համաստեղությունների գծագրվածքը, եթե նրանք դիտվեն ոչ թե Երկրից, այլ Պլուտոնից։
# *Ինշպիսի՞ ամենամեծ անկյունային հեռավորության վրա, եթե նայենք Երկրից, կերևա այն մոլորակը, որը, ենթադրենք՝ պտտվում է Կենտավրոսի α աստղի շուրջը՝ 150 000 000 կմ հեռավորության վրա։
</small>
===ՀԵՌԱԴԻՏԱԿՆԵՐ ԵՎ ՍՊԵԿՏՐԱՅԻՆ ԱՆԱԼԻԶ===
Ինչքան մեծ է օբյեկտիվի կամ հայելու տրամագիծը, այնքան ավելի շատ լույս է հավաքում հեռադիտակը և այնքան ավելի թույլ աստղեր են նրանով երևում։ Ինչպես հայտնի է ֆիզիկայից, հեռադիտակի խոշորացնելու, ունակությունը այնքան մեծ է, որքան մեծ է նրա ֆոկուսային հեռավորությունը՝ F, այսինքն՝ հեռավորությունը օբյեկտիվից կամ հայելուց մինչև այն կետը, որտեղ նրանք տալիս են լուսատուի լուսապատկերը։ Այդ լուսապատկերը դիտվում է օկուլյարի (կատարելագործված խոշորացնող ապակի) միջոցով, որն ունի իր սեփական ֆոկուսային հեռավորությունը՝ f։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_071.png|300px260px|frameless|thumb|right]]
Հեռադիտակի խոշորացումը՝ W = F : f, այնպես որ, ունենալով մի քանի տարբեր օկուլյարներ, կարելի կլինի նրանցով ստանալ տարբեր չափի խոշորացումներ։
Երկնային լուսատուների ֆիզիկական բնությունն ուսումնասիրելու համար կիրառվում են զանազան տեսակի հեռադիտակներ։ Որոշ հեռադիտակներով լուսատուներն անմիջականորեն դիտվում են աչքով, մյուսների օգնությամբ լուսատուները նկարահանվում են։ Աստղերը լուսանկարելու համար կիրառվող հեռադիտակները կոչվում են '''աստրոգրաֆներ'''։ Նրանք, ինչպես և մյուս բոլոր խոշոր հեռադիտակները, ընտրած աստղի ուղղությամբ տեղակայելուց հետո, ժամացույցի մեխանիզմի օգնությամբ շարժման մեջ են դրվում դեպի աշխարհի բևեռն ուղղած առանցքի շուրջը։ Դրա շնորհիվ դիտողը, չնայած երկնքի կատարած օրական պտույտին, իր հեռադիտակի տեսողության դաշտում անընդհատ տեսնում է լուսատուն, իսկ աստղերի պատկերներն ընկնում են լուսանկարչական ապակու միշտ միևնույն տեղը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_072.png|600px360px|frameless|thumb|center]]
Ներկայումս լուսանկարչությունը շնորհիվ իր բազմաթիվ առավելությունների՝ դուրս է վանում անմիջականորեն աչքով դիտումը։ Երկնքի և երկնային լուսատուների ստացվող պատկերներն արձանագրում են նրանց նկարահանման մոմենտում ունեցած փաստական վիճակը։ Լուսանկարները, որոնք անընդհդատ համալրում են պահարաններր՝ այնուհետև հարմար պայմաններում ուսումնասիրվում են լաբորատորիաներում, որտեղ լուսանկարչությամբ կատարված բոլոր չափումները կարելի է ստուգել և ցանկացած ժամանակ կրկնել։ Լուսանկարչության միջոցով կատարվող չափումները, նրանց հետ կապված հաշվարկումները, ստացվող արդյունքների ուսումնասիրությունն ավելի շատ ժամանակ են խլում աստղագետներից, քան հենց այդ դիտումների կատարումը։
Հեռաղիտակներից շատերը օժտված են օժանդակ գործիքներով, որոնք ծառայում են երկնային լուսատուների լույսի ուժն ու հատկությանները ուսումնասիրելու համար։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_073.png|600px400px|frameless|thumb|center]]
Չպետք է կարծել, որ խոշոր հեռադիտակներ կառուցելու ձգտումը առաջ է գալիս բացառապես երկնային մարմիններն ավելի խոշորացրած տեսնելու ցանկությունից։ Օդի բոլոր հոսանքները հեռադիտակի մեջ ավելի ևս նկատելի են դառնում, այնպես որ օդում շարունակ գոյություն ունեցող ալեկոծումները գործնականորեն կիրառելի խոշորացումը սահմանափակում են։ Հեռադիտակով դիտումներ կատարելիս հազվագյուտ դեպքում 500 անգամից ավելի խոշորացում են օգտագործում, թեև մեծ դիտակները ինքնըստինքյան կարող են մի քանի հազար անգամով խոշորացում տալ։ Այդպիսի մեծ խոշորացումների դեպքում լուսատուների վրա եղած մանրամասնությունները, օդի ավելի նկատելի ալեկոծությունների պատճառով, ավելի վատ, ավելի աղոտ են երևում, քան փոքր խոշորացումների դեպքում։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_074.png|500px450px|frameless|thumb|center]]
Դրա փոխարեն խոշոր հեռադիտակները թույլ են տալիս տեսնելու ավելի թույլ, և հետևաբար, մեզանից ավելի հեռու գտնվող լուսատուները, թույլ են տալիս ավելի խորը թափանցելու տիեզերական անհուն տարածության մեջ։ Այդպիսի հեռադիտակների օդնությամբ լուսատուների լուսանկարները ավելի արադ և շատ մանրամասն կերպով են ստացվում։
§ 82. ՀԵՌԱԴԻՏԱԿՆԵՐԻ ՏԵՂԱԿԱՅՄԱՆ ԵՐԿՈՒ ԵՂԱՆԱԿ ԵՎ ՆՐԱՆ8 ՀԵՏ ՎԱՐՎԵԼԸ։ Գոյություն ունի հեռադիտակը հաստատոցի (շտատիվի) վրա տեղակւսյելոլ երկու եղանակ։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_075.png|200px160px|frameless|thumb|right]]
'''Ազիմուտային տեղակայում ունեցող հաստատոցը''' (նկ․ 75) թույլ է տալիս դիտակը հոդակապի (շառնիր) վրա դարձնել դեպի վեր և դեպի վար, այսինքն՝ ըստ բարձրության (ուղղաձիգ հարթությամբ և ուղղաձիգ առանցքի շուրջը՝ աջ և ձախ, այսինքն՝ ըստ ազիմուտի։ Ուստի և այդպիսի տեղակայումը կոչվում է ազիմուտային։
'''Հասարակածային տեղակայում ունեցող հաստատոցը''' թույլ է տալիս հեռադիտակը դարձնելու աշխարհի առանցքի ուղղությանը համընկնող առանցքի շուրջը (որ կոչվում է '''ժամային առանցք''') և նրան ուղղահայաց առանցքի շուրջը (որ կոչվում է '''հակման առանցք''')։ Մի այդպիսի տեղակայում պատկերված է նկ. 76-ում և սկզբունքորեն այդ տեղակայումը կարելի է ստանալ ազիմուտային տեղակայումից, եթե վերջինիս առանցքը հորիզոնի նկատմամբ թեքենք այնպես, որ նա ուղղվի դեպի աշխարհի բևեռը։ Այն ժամանակ եթե հեռադիտակը պտտելու լինենք ժամային առանցքի շուրջը (այդպես թեքելու դեպքում ուղղաձիգ առանցքը կընդունի ժամային առանցքի դիրք), նա կսկսի շարժվել հասարակածին զուգահեռ հարթությամբ, այսինքն՝ կգծի լուսատուի օրական զուգահեռականը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_076.png|300px340px|frameless|thumb|center]]
Եթե այսպիսի տեղակայում ունեցող հեռադիտակը ուղղելու լինենք որևէ լուսատուի վրա, ապա այլևս կարիք չի լինի նրան դարձնելու հակման ա ռան ցքի շուրջը, այլ կմնա միմիայն դարձնել այն ժամային առանցքի շուրջը, և այն էլ համաչափ արագությամբ։ Այդ պտտեցումը հարմար և ավելի սահուն դարձնելու նպատակով օգտվում են մի հատուկ պտուտակից, որ կոչվում է մի կրոմետրիկ պտուտակ։
Օրինակ, 50 միլիմետրանոց օբյեկտիվ ունեցող հեռադիտակը կարող է առավելագույն խոշորացումը հասցնել 100-ից մինչև 150 անգամի։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_077.png|300px250px|frameless|thumb|right]]
Հեշտ է նկատել, որ որքան ուժեղ լինի ակնապակին և որքան մեծ լինի նրա տված խոշորացումը, այնքան փոքր կլինի նրանով երևացող տեսողության դաշտը։ Լուսինը 30—50 անգամ մեծացվելու դեպքում տեսողության դաշտում երևում է ամբողջությամբ։ 150 անգամ մեծացվելու դեպքում տեսողության դաշտում տեղավորվում է Լուսնի միայն մի փոքրիկ մասը, բայց արդեն շատ մանրամասնություններ են երևում։ Որքան խոշորացումն ավելի մեծ է լինում, այնքան ավելի նկատելի են դառնում օբյեկտիվի շինվածքի անկատարելագործվածությունը և մթնոլորտում եղած օդային հոսանքները։ Հետևանքը լինում է այն, որ երկնային լուսատուների վրա մանրամասնություններն ավելի վատ են երևում, քան փոքր խոշորացման դեպքում, ուստի և հեռադիտակի ուժեղ խոշորացման չպետք է հետապնդել։
Տարբեր գույնի ճառագայթներից բաղկացած բարդ լույսը պրիզմայում տարաբաժանվում է իր բաղադրիչ մասերին։ Տարբեր գույնի ճառագայթները բաժանվում են միմյանցից, որովհետև պրիզմայում նրանք տարբեր ձևով են բեկվում։ Լույսն այդ վիճակում մտնում է դիտախողովակը։ Եթե դիտախողովակի ծայրին օկուլյարի փոխարեն լուսանկարչական ապակի դնելու լինենք, ապա մենք կստանանք ուսումնասիրվող լույսի բաղադրիչ մասերի լուսանկարը, որ կոչվում է '''սպեկտրագրամմա'''։ Այս դեպքում գործիքը կոչվում է '''սպեկտրոգրաֆ'''։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_079.png|400px450px|frameless|thumb|center]]
Պարզված է, որ շիկացած կարծր և հեղուկ մարմինները, նույնպես և շիկացած ոչ այնքան թափանցիկ էլեկտրականացած կամ ուժեղ կերպով սեղմված գազերը տալիս են այսպես կոչված անընդհատ սպեկտր, որը ծիածանային շերտի տեսք ունի (նկ.78, 1)։ Այդպիսի սպեկտրում հաջորդաբար մեկից մյուսին են անցնում կարմիր, նարնջի, դեղին, կանաչ, երկնագույն, կապույտ և մանուշակագույն գույները։ Արեգակի սպիտակ լույսը բաղկացած է ծիածանի բոլոր գույներից։ Ինչպես հայտնի է, լույսը տարածվում է ալիքների ձևով, և սպեկտրի յուրաքանչյուր գույն ունի իր ալիքի երկարությունը։ Ավելի ճիշտ՝ սպեկտրի յուրաքանչյուր կետին համապատասխանում է ալիքի որոշ երկարություն։ Այդ երկարությունը միատեսակ է միայն մեկ՝ սպեկտրի երկարությանն ուղղահայաց գծի վրա եղած կետերի համար, այսինքն՝ սպեկտրի վրա լայնակի ընկած գծի համար։ Օրինակ, սպեկտրի վրա երկու հարևան դեղին շերտերը, որոնց գույների տարբերությունն աչքով չի կարելի նշմարել, տարբեր երկարության ալիքներ ունեն։
Լուսինը և մոլորակները լուսավորվում են Արեգակի անդրադարձ լույսով, ուստի և սպեկտրային անալիզի միջոցով նրանց քիմիական բաղադրությունը չի կարելի որոշել։ Բայց Արեգակի լույսը, նախ քան մոլորակի մակերևույթից անդրադառնալը, անցնում է մոլորակի մթնոլորտով, իսկ անդրադառնալուց հետո՝ դեպի մեզ ուղղվելիս կրկին անգամ անցնում է նրա մթնոլորտով։ Արեգակի լույսը մոլորակի մթնոլորտով անցնելուլ ժամանակ կլանվում է նրա կողմից, ուստի և մոլորակների սպեկտորներում առաջանում են լրացուցիչ մութ գծեր (Արեգակի սպեկտրի համեմատությամբ)։ Այդ երևույթը թույլ է տալիս որոշելու մոլորակների մթնոլորտների բաղադրությունը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_080.png|500px180px|frameless|thumb|centerright]]
Երկնային մարմինների՝ Երկրի նկատմամբ տեսողական ճառագայթի ուղղությամբ (մեզնից կամ դեպի մեզ) կատարած '''շարժման արագությունները''' որոշվում են սպեկտրային անալիզի միջոցով՝ այսպես կոչված '''Դոպլեր-Ֆիզոյի սկզբունքի հիման վրա'''։ '''Դոպլեր-Ֆիզոյի սկզբունքը կայանում է նրանում, որ երբ լույսի աղբյուրը և դիտողը մոտենում են միմյանց, սպեկտրի բոլոր զծերը տեղաշարժվում են դեպի նրա մանուշակագույն ծայրը, իսկ երբ դիտողը և լույսի աղբյարը հեռանում են իրարից՝ նրա սպեկտրում բոլոր զծերը տեղաշարժվում են դեպի կարմիր ծայրը։''' (Դա նման է այն երևույթին, որ նկատվում է ձայնի աղրյուրր մոտենալու կամ հեռանալու մամանակ. ձայնական ալիքի հաճախացումը կամ նոսրացումը կարճացնում կամ երկարացնում է այդ ալիքը, որն ազդում է ձայնի տոնի վրա։ Լույսի ալիքները ենթարկվում են նույն կանոններին)։ Գծերի տեղաշարժման մեծությունը կախված է շարժման արագությունից, և այն կարելի է չափել։ Այդ ամենի ճշմարտացիությունը փորձով առաջինը ապացուցել է ակադեմիկոս Աէ Ա. Բելապոլսկին (1854—1934) Պուլկովի աստղադիտարանում (նկ. 91)։
# Ի՞նչ եղանակներով ու գործիքներով են որոշում երկնային մաոմինների ջերմաստիճանը։
</small>
==ԳԼՈՒԽ V: ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱՍԱՐԳՈՒԹՅՈՒՆԸ==
===ԼՈՒՍԻՆ===
§ 85. ԼՈՒՍՆԻ ՊՏՈՒՅՏՆ ԻՐ ԱՌԱՆՑՔԻ ՇՈՒՐՋԸ։ '''Լուսինը մշտապես դարձած է դեպի Երկիրը միևնույն կիսագնդով''', և մենք տեսնում ենք նրա միայն մեկ երեսը։ Առաջին հայացքից թվում է, որ եթե Լուսինը միշտ իր միևնույն կողմով է դարձած դեպի Երկիրը, նշանակում է, նա իր առանցքի շուրջը չի պտտվում։ Դժվար չէ հասկանալ, որ այդ եզրակացությունը սխալ է. եթե մենք պտտվելու լինենք որևէ առարկայի (օրինակ, աթոռի) շուրջը և միևնույն ժամանակ ինքներս չպտտվենք մեր առանցքի շուրջը, այսինքն՝ շարունակ նայենք միևնույն կողմը (ասենք՝ դեպի գրատախտակը), մենք մեր մարմնի զանազան կողմերը հաջորդաբար կդարձնենք դեպի այդ առարկան։ Ընդհակառակն, որպեսզի շարունակ նայենք աթոռին՝ երեսներս դարձրած դեպի այն, հարկավոր է նրա շուրջը պտտվելու ժամանակ շուռ գալ շրջապատի առարկաների նկատմամբ, այսինքն՝ պտտվել առանցքի շուրջը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_081.png|500px|frameless|thumb|center]]
'''Լուսնի՝ իր առանցքի շուրջը կատարած պտույտի պարբերությունը ճշտությամբ հավասար է Երկրի շուրջը նրա պտտման պարբերությանը։''' Պտտվելով իր առանցքի շուրջը, Լուսինը փոփոխակիորեն դեպի Արեգակն է դարձնում իր տարբեր կողմերը։ Հետևաբար՝ Լուսնի վրա տեղի է ունենում ցերեկվա և գիշերվա հերթափոխություն, բայց Լուսնի վրա օրը հավասար է նրա սինոդիկ ամսվան, այսինքն՝ ցերեկը տևում է գրեթե 15 երկրային օր, այդքան էլ տևում է այնտեղ գիշերը։
<small>Թեև Լուսինը միշտ իր միևնույն կողմով է դարձած դեպի Երկիրը, այնուամենայնիվ, դիտման համար մատչելի է նրա մակերևույթի ոչ միայն կեսը, տյլև մի քիչ ավելին։ Բանը նրանումն է, որ Լուսինը Երկրի շուրջը պտտվելու ժամանակ իր առանցքի շուրջը կարծես փոքր-ինչ ճոճվում է։ Այդ '''լիբրացիա''' կոչված երևույթը, որ մասամբ իրական է, մասամբ թվացող, տեղի է ունենում տարբեր պատճառներից։ Այդ պատճառներից գլխավորն այն է, որ Լուսնի պտույտն իր առանցքի շուրջը կատարվում է համաչափ, մինչդեռ նրա շարժումը Երկրի շուրջը (էլիպսային ուղեծրով) երբեմն արագ է տեղի ունենում և երբեմն էլ դանդաղ։ Դրա հետևանքով մենք ժամանակ առ ժամանակ կարողանում ենք տեսնել Լուսնի մյուս կիսագնդի ոչ այնքան մեծ մասերը, որը և թույլ է տվել ուսումնասիրելու ընդհանուր առմամբ նրա մակերևույթի 0,6 մասը։</small>
[[Պատկեր:Astronomy_pic_082.png|500px|frameless|thumb|center]]
§ 86. ԼՈՒՍՆԻ ՄԱԿԵՐԵՎՈՒՅԹԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ։ Երկրի արբանյակի՝ Լուսնի մակերևույթը, նրա շարժումը և այնտեղ տիրող ֆիզիկական պայմաններն ավելի լավ են ուսումնասիրված, քան երկնային որևէ այլ մարմնի, շնորհիվ այն բանի, որ Լուսինը մեզ ամենամոտ գտնվող երկնային մարմինն է։ Այդ հանգամանքը թույլ է տալիս շատ մանրամասն կերպով ուսումնասիրել նաև նրա մակերևույթի առանձնահատկությունները։ Լուսնի մակերևույթի մանրամասնություններից շատերը նույնիսկ ուժեղ երկդիտակով էլ երևում են։
Լուսնի սկավառակի վրա չզինված աչքով արդեն կարելի է տեսնել մուգ բծեր, որոնք XVII դ․ '''ծովեր''' են անվանվել։ Այդ անվանումը մինչև այժմ էլ պահպանվել է, թեև վաղուց արդեն հաստատված է, որ Լուսնի վրա ջուր չկա։ Լուսնի «ծովերը» իրենցից ներկայացնում են հարթավայրային շրջաններ, որոնք մյուս՝ բազմաթիվ անհարթություններով ծածկված շրջանների համեմատությամբ ավելի քիչ լույս են անդրադարձնում և ավելի խավար են թվում։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_083.png|450px|frameless|thumb|center]]
Հեռադիտակով նայելիս աչքի է դարնում այն, որ Լուսնի մակերևույթը ծայր աստիճան անհարթ է,— նա ամբողջապես ակոսված է լեռներով ու լեռնաշղթաներով և կարծես թե ծածկված է տարբեր մեծության փոսերով։ Այդ փոսերը կլոր ձև ունեն։ Լուսնի սկավառակի եզրերին նրանք ավելի ձգված տեսք ունենք բայց դա հեռանկարի հետևանք է. մենք նրանց նայում ենք ոչ թե ուղիղ վերևից, այլ կողքից։ Դրանք '''օղաձև լեռներն են'''։ Շնորհիվ այն բանի, որ նրանք որոշ չափով նմանվում են երկրային հրաբուխների խառնարաններին, նրանց տվել էին '''խառնարան''' անունը։ Այժմ իրենց կլոր ձևի պատճառով նրանց սովորաբար '''կրկես''' են անվանում։ Մի քանի կրկեսների տրամագծերը գերազանցում են 200 կմ։ Կրկեսների հատակը բավականին հարթ է, բայց այդ հարթություններն օղի ձևով շրջապատող լեռները շատ բարդ կառուցվածք ունեն։ Այդ լեռնային բլուրների բարձրությունը հաճախ մի քանի կիլոմետրի է հասնում։
Լուսնի կրկեսները՝ խառնարանները շատ քիչ են նմանվում երկրային հրաբուխների սովորական խառնարաններին։ Լուսնի և Երկրի լեռների բարձրությոոնների և խառնարանների խորության հարաբերակցությունը իրարից խիստ տարբեր են (նկ․ 84)։ Այն ժամանակ, երբ երկրային հրաբուխների խառնարաններն իրենցից ներկայացնում են կոնաձև լեռնեցի գագաթին ոչ այնքան մեծ տրամագիծ ունեցող կոնաձև խորություններ, Լուսնի կրկեսներն իրենց տրամագծի համեմատ շատ փոքր խորություն ունեն և իրենց ձևով ավելի շուտ նման են փոքրիկ ափսեի։
Արեգակի լույսով լուսավորված լեռները, մանավանդ նրանք, որոնք Լուսնի սկավառակի վրա գտնվում են լույսի և ստվերի այն սահմանում, որը '''տերմինատոր''' է կոչվում, գցում են ստվերներ, որոնց երկարության միջոցով կարելի է որոշել լեռների բարձրությունը։ Տերմինատորը ցերեկվա ու գիշերվա սահմանագիծն է ներկայացնում, և այն շրջաններում, որոնք ընկած են նրա մոտերքը, Լուսնի վրա դիտվում է կա՛մ արևածագ, կա՛մ արևամուտ։ Լիալուսնի ժամանակ Երկրի վրա գտնվող գիտողները Լուսնին նայում են ճիշտ նույն կողմից, ո՛ր կողմից նրան Արեգակն է լուսավորում, ուստի Լուսնի լեռների ստվերները չեն նկատվում, և դա հնարավորություն չի տալիս ծանոթանալու Լուսնի մակերևույթի ռելեֆին։
Լուսնի մակերևույթի որոշ տեղերում երևում են հսկայական լեռնաշղթաներ, որոնք նման են երկրային լեռնաշղթաներին, և նրա կեղևն ակոսող երկար ճեղքվածքներ։ Եթե Լուսնի վրա բանական էակներ գոյություն ունենային, որոնք կարողանային մեր քաղաքների պես արհեստական շինվածքներ կանգնեցնել, ապա մենք այդ կտեսնեինք, որովհետև ժամանակակից հեռադիտակները հնարավորություն են տալիս Լուսնի վրա տեսնելու մի քանի հարյուր մետր և ավելի պակաս չափերի գոյացություններ։
Լուսինը լիալուսնի ժամանակ դիտելիս աչքի են զարնում լուսավոր ճառագայթներ, որոնք ճաճանչաձև ցրվում են Լուսնի որոշ կրկեսներից։ Առավել երկար ճառագայթներ ելնում են Տիխո կրկեսից (Լուսնի հարավային կիսագնդում)։ Ենթադրում են, որ դրանք հրաբխային մոխրից գոյացած փոքր թմբեր են։
§ 87. ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ ԼՈՒՍՆԻ ՎՐԱ չափազանց յուրահատուկ են և խիստ տարբերվում են երկրային պայմաններից։ '''Լուսնի վրա ծանրության ուժը վեց անգամ փոքր է, քան Երկրի վրա։''' Այդ հանգամանքն է պատճառ հանդիսացել, որ Լուսինը չի կարողացել պահել օդի և ջրի գոլորշիների մասնիկները։ Ուստի լուսինը զուրկ է '''մթնոլորտից և նրա «ծովերում» ոչ մի կաթիլ ջուր չկա'''։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_084.png|220px|frameless|thumb|right]]
Լուսնի վրա մթնոլորտի բացակայությունն ապացուցվում է մի քանի երևույթներով։ Դրանցից մեկն այն է, որ երբ Լուսինը ծածկում է աստղերը, նրանք, մոտենալով Լուսնի եզրին, ոչ թե աստիճանաբար են մարում, այլ մեկից ծածկվում են նրա հետևը։ Եթե Լուսնի վրա մթնոլորտ լիներ, աստղերը աստիճանաբար կմարեին, որքան աստղերը մոտենային Լուսնի եզրին, այնքան նրանց պայծառությունը կթուլանար, շնորհիվ այն բանի, որ Լուսնի օդը կկլաներ նրանց լույսը։
Մթնոլորտի բացակայությունը Լուսնի վրա առաջ է բերում հետևյալ երևույթները։ Լուսնի լեռների ստվերները մուգ են և ցայտուն, Լուսնի վրա ո՛չ արշալույս կա, ո՛չ վերջալույս և ո՛չ էլ եղանակի որևէ երևույթ, երկինքը բոլորովին սև է թվում, և նրա վրայից կարելի է Արեգակը, Երկիրն ու աստղերը տեսնել միաժամանակ (մեր երկնքի կապույտ գույնը, արշալույսը, աղջամուղջը, վերջալույսը և այլ երևույթները առաջ են դալիս օդի մասնիկների կողմից լույսը ցրելու հետևանքով)։ Լուսնի վրա երբեք անձրև չի լինում, և մենք նրա մակերևույթի վրա երբեք ամպեր կամ մառախուղ չենք դիտում։
Ջերմաստիճանի տատանումները մեղմացնող մթնոլորտի բացակայության և ցերեկվա ու գիշերվա երկարատևության շնորհիվ Լուսնի վրա տաքն ու ցուրտը շատ արագ են հաջորդում իրար։ Լուսնի՝ 354 ժամ տևող ցերեկվա ընթացքում նրա մակերևույթը շիկանում է մինչև +120°, իսկ այնուհետև 354 ժամ տևող գիշերվա ընթացքում սառչում է մինչև —160°։ Ոչ մի հիմք չկա ենթադրելու, որ Լուսնի՝ մեզ անտեսանելի կողմի պայմանները տարբեր կարող են լինել դեպի մեզ դարձած կիսագնդի պայմաններից։ '''Գոյություն ունեցող պայմաններում Լուսնի վրա օրգանական կյանք անհնարին է։'''
<small>Լուսնի բազմաթիվ կրկեսների օղանման ձևը, որոնց նմանը մենք վրա գրեթե չենք հանդիպում, իրենց ծագումով անկասկած պարտական են Լուսնի վրա տիրող ֆիզիկական պայմաններին։ Կա երկու ենթադրություն։ Այդ խառնարանները կարող էին առաջանալ (ինչպես արկերի պայթյունից առաջացող փոսերը) Լուսնի վրա այն մեծ երկնաքարերի (մետեորիտների) վայր ընկնելու ժամանակ, որոնք շարժվում են միջմոլորակային տարածության մեջ։ Այդպիսի քարերը Երկրի վրա ընկնելիս սովորաբար մեծ փոսեր չեն կարողանում առաջացնել, որովհետև մթնոլորտի դիմադրությունը մեղմացնում է նրանց հարվածը։ Իսկ եթե երբեմն այդպիսի փոսեր առաջանում էլ են (շատ մեծ երկնաքարեր վայր ընկնելու դեպքում), ապա նրանցից շատերը երկրային պայմաններում չեն պահպանվել՝ ջրի և քամու կործանարար ազդեցության շնորհիվ։</small>
Մյուս ենթադրությամբ Լուսնի կրկեսները գոյացել են վաղուց անցած ժամանակներում հրաբխային ուժեղ գործունեության հետևանքով։ Որոշ պայմաններում այդ գործունեությունը կարող է արտահայտվել ոչ թե կոնաձև հրաբուխների խառնարաններից տեղի ունեցող ժայթքումների ձևով, այլ լայն բացված անցքերից լավայի հանդարտ դուրս հոսելու ձևով, որոնք լավային լճեր են առաջացնում։ Այդ հիպոթեզի համաձայն, որը մշակել է սովետական երկրաբան ակադեմիկոս Պավլովը, Լուսնի կրկեսները պետք է դիտել որպես սառած լավայի լճեր։
===ՄՈԼՈՐԱԿՆԵՐ===
§ 88. ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ։ Արեգակնային համակարգության մեջ մտնում են այն մոլորակները, որոնք իրենց արբանյակների հետ միասին պտտվում են Արեգակի շուրջը։
'''Մոլորակներն Արեգակի նկատմամբ դասավորված են հետևյալ կարգով. Մերկուրի (Փայլածու), Վեներա (Արուսյակ), Երկիր, Մարս (Հրատ), Յուպիտեր (Լուսնթագ), Սատուրն (Երևակ), Ուրան, Նեպտուն և Պլուտոն։''' Մերկուրին գրեթե երեք անգամ ավելի մոտ է Արեգակին, իսկ Պլուտոնը 40 անգամ ավելի հեռու է նրանից, քան Երկիրը։
Մարսի և Յուպիտերի ուղեծրերի միջև Արեգակի շուրջը պտտվում է մանր մոլորակների մի ամբողջ խումբ, որոնք աստերոիդներ են կոչվում։ '''Նրանցից հայտնիների թիվը մեկ ու կես հագարիդ ավելի է։'''
Արեգակնային համակարգության կազմի մեջ մտնում են նաև յուրահատուկ երկնային լուսատուները, որոնք կոչվում են '''գիսավորներ''', և բազմաթիվ մետեորային մարմիններ։
Մոլորակները կարելի է բաժանել երկու միմյանցից բոլորովին տարբեր խմբի։ Առաջին խմբին են պատկանում Երկրի տիպի մոլորակները՝ '''Մերկուրին, Վեներան, Երկիրը և Մարսը'''։ Նրանց չափերը համեմատաբար փոքր են, մոտ են Արեգակին, խտությունը մեծ է, և մակերևույթը՝ պինդ։ Ֆիզիկական պայմաններն այդ մոլորակներից մի քանիսի վրա օրգանական կյանքի գոյություն հնարավոր են դարձնում։
Մոլորակների երկրորդ խումբը Արեգակից հեռու գտնվող, փոքր խտություն ունեցող երկնային խոշոր մարմիններն են՝ Յուպիտերը, Սատուրնը, Ուրանը և Նեպտունը։ Նրանք բոլորն էլ շրջապատված են վիթխարի թանձր մթնոլորտով, որը մեզանից բոլորովին ծածկում է մոլորակի մակերևույթը։ Այդ մոլորակներն արագորեն պտտվում են իրենց առանցքի շուրջը և այդ պատճառով էլ խիստ տափակացած են։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_085.png|400px|frameless|thumb|center]]
Մոլորակներից ամենամեծը Յուպիտերն է, իսկ ամենափոքրը՝ Մերկուրին (եթե մի կողմ թողնենք մանր մոլորակները՝ աստերոիդները)։
Մոլորակների վերաբերյալ բոլոր թվական տվյալները բերված են դասագրքի վերջում՝ VI աղյուսակում։
§ 89. ՄԵՐԿՈՒՐԻ ԵՎ ՎԵՆԵՐԱ։ Հեռադիտակով դիտելիս և՛ '''Մերկուրին''', և՛ '''Վեներան դրսևրում են փուլեր''', որ նրանց նմանեցնում են լուսնին, միայն թե նրանց մակերևույթների վրա գրեթե ոչ մի մանրամասնություն չի երևում։
Այդ մոլորակների մասին, դիտումների համար նրանց անբարենպաստ դիրք ունենալու հետևանքով (համ. § 57), քիչ բան է հայտնի։ Երկու մոլորակն էլ, մանավանդ Մերկուրին, ավելի մոտ են Արեգակին, ուստի և Արեգակից անհամեմատ շատ լույս ու ջերմություն են ստանում, քան Երկիրը։ Ո՛չ Մերկուրիի և ոչ էլ Վեներայի շուրջը արբանյակներ չեն հայտնաբերվել։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_086.png|350px|frameless|thumb|center]]
'''Մերկուրին զուրկ է մթնոլորտից։''' Իր առանցքի շուրջը նրա պտտվելու պարբերությունը հավասար է Արեգակի շուրջը պտտվելու պարբերությանը , ուստի նրա կիսագնդերից մեկը շարունակ դարձած է դեպի Արեգակը և չափազանց տաքացած է, մինչդեռ մյուսը գտնվում է հավերժական ցուրտ գիշերվա խավարի մեջ։
'''Վեներան ծածկված է թանձր մթնոլորտով''', որը մեզանից ծածկում է նրա մակերևույթը։ Այդ մթնոլորտի գոյությունը առաջինը հայտնաբերել է մեծ Լոմոնոսովը։ Ամպերի պատճառով մեզ ճշտորեն հայտնի չէ Վեներայի՝ իր առանցքի շուրջը պտտվելու պարբերությունը։ Նրա ամպերի կազմությունը նույնպես դեռ հայտնի չէ։ Ըստ երևույթին, նրա ամպերը ջրային գոլորշիներից չեն կազմված։ Հաստատված է, որ Վեներայի մթնոլորտը մեծ քանակությամբ ածխաթթու գազ է պարունակում, ավելի շատ, քան Երկրի մթնոլորտը։
§ 90․ ԵՐԿԻՐՆ ԻԲՐԵՎ ՄՈԼՈՐԱԿ։ Երկրի ծավալը գրեթե հավասար է Վեներայի ծավալին և ունի արբանյակ՝ Լուսինը։ Վերջինս իր մոլորակի համեմատությամբ այնպիսի մեծություն ունի, որ ճիշտ կլիներ Երկիրն ու Լուսինը '''կրկնակի մոլորակ''' անվանել։ Վեներայի համար Երկիրն ամենապայծառ մոլորակն է։ Նա դիտումների համար մատչելի է ամբողջ գիշերներ։ Երկիրը շատ պայծառ կերպով փայլում է նաև Մերկուրիի գիշերային երկնքում։ Մյուս մոլորակների համար Երկիրը մերթ առավոտյան, մերթ երեկոյան աստղ է, որը փոփոխում է իր փուլերը. նա առհասարակ ունի ճիշտ այն տեսքը, ինչ տեսք որ մեզ համար ունի Վեներան։ Հարևան մոլորակներից, մանավանդ Վեներայից և Մերկուրիից հեռադիտակով Երկրին նայող դիտողներին նկատելի կլիներ օվկիանոսների կապտությունը, նրա բևեռները շրջապատող ձյան սպիտակությունը և այն ամպերի սպիտակ շերտերն ու բծերը, որոնք շարունակ ծածկում են Երկրի մակերևույթի մոտավորապես կեսը։ Բայց հնարավոր չէր լինի պարզ կերպով տեսնել նրա մակերևույթի մանրամասնությունները, այն պատճառով, որ երկրային օդը ջղարշում է դրանք։
Մթնոլորտի առկայությունը, որ Երկրի վրա կյանքի զարգացման ասպարեզում վճռական դեր է խաղում, այդպիսի դիտողների կողմից կարող էր հաստատապես ապացուցվել։
Այժմ նշենք, ոը, նույնիսկ մեզ ամենամոտ աստղից Երկիրը (ինչպես և մեր արեգակնային համակարգության մյուս բոլոր մոլորակները) տեսանելի չէր լինի թեկուզ այնպիսի խոշոր հեռադիտակներով, ինչպիսիք կառուցված են Երկրի վրա, որովհետև աստղերը չափազանց հեռու են գտնվում Երկրից։
§ 91․ ՄԱՐՍ։ Վեներայից հետո, մեծ մոլորակներից Մարսը մեր երկնային ամենամոտ հարևանն է, որ անհամեմատ ավելի հարմար պայմաններումն է դիտվում, քան Վեներան։ Երբեմն նա մեզ այնքան է մոտենում, որ լինում է Երկրից ընդամենը 55 միլ. կմ հեռավորության վրա։ Այդպիսի մերձեցումները, որոնք մեծ դիմակայություն են կոչվում, կրկնվում են յուրաքանչյուր 15—17 տարին մեկ անգամ (մոտակա դիմակայությունը լինելու է 1956 թվին)։
Իր առանցքի շուրջը Մարսի պտույտի պարբերությունը գրեթե այնքան է, որքան և Երկրինը (նրա օրը Երկրի օրից ընդամենը քառասուն րոպեով է երկար)։ Մոլորակի առանցքն իր ուղեծրի հարթության նկատմամբ թեքված է 65°-ով, այնպես որ '''Մարսի վրա, ինչպես որ Երկրի վրա, տարվա եղանակները կանոնավոր կերպով նախորդում են միմյանց'''։ Այդ տեսակետից նա շատ նման է Երկրին։
Առաջինը, որ աչքի է ընկնում Մարսի վրա հեռադիտակային դիտումների ժամանակ՝ դա նրա մակերևույթի մեծ մասի կարմրավուն գույնն է։ Հենց այդ պատճառով էլ չզինված աչքով նայելիս Մարսը կարմրագույն լուսատու է թվում։ Մոլորակի մակերևույթի փոքր մասը (2/5–ը) զբաղեցնում են մուգ բծերը, որոնք '''ծովեր''' են անվանվել, այնինչ կարմրագույն շրջանները '''ցամաք''' անունն են կրում։ Ինչպես որ Լուսնի դեպքում, Մարսի ծովերի ու ցամաքների անունները պայմանական են։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_087.png|250px|frameless|thumb|left]]
Մարսի մակերևույթի վրա ամենից լավերևում են այն սպիտակ պայծառ բծերը, որոնք դասավորված են մոլորակի բևեռային շրջաններում։ Նրանք կոչվում են '''բևեռագլխարկներ''' և, ինչպես այդ հետևում է Գ․ Ա. Տիխովի և սովետական այլ գիտնականների աշխատություններից, ըստ երևույթին նրանք կազմված են սառույցից և ձյունից, որոնք հիշեցնում են Երկրի բևեռներում եղած սառույցի և ձյան կուտակումները։ Ըստ իրենց մեծության նրանք երկրային բևեռագլխարկների նման ենթարկվում են սեզոնային փոփոխության։ Երբ Մարսի հարավային բևեռում, օրինակ, ձմեռ է, հարավային բևեռագլխարկը շատ մեծ է լինում։ Գարունը բացվելուն պես նա հալվում է, կտոր-կտոր է լինում և փոքրանում (նկ․ 88)։ Դրա հետ միասին բևեռագլխարկի շուրջը մի մուգ եզերվածք է գոյանում և սկսում տարածվել։
'''Ըստ իր տրամագծի Մարսը երկու անգամ փոքր է Երկրից։ Նա մեկ և կես անգամ ավելի հեռու է Արեգակից, քան Երկիրը''', ուստի և զգալի չափով քիչ ջերմություն և լույս է ստանում։ '''Մարսը շրջապատված է մթնոլորտով''', որը շատ ավելի նոսր է Երկրի մթնոլորտից և պարունակում է աննշան քանակությամբ թթվածին ու ջրային գոլորշի, որոնք այնքան անհրաժեշտ են օրգանական կյանքի գոյության համար։ Մարսի մթնոլորտում եղած ջրային գոլորշիներն այնքան քիչ են Երկրի մակերևույթին մոտ մթնոլորտում եղած գոլորշու 5%-ից ոչ ավելի), որ այնտեղ շատ հազվագյուտ դեպքերումն են ամպեր գոյանում։ Մարսի մթնոլորտի մեկ միավոր ծավալի մեջ թթվածնի պարունակությունը Երկրի մթնոլորտի համեմատությամբ 15%-ից չի անցնում։ Նոսր և անամպ մթնոլորտի հետևանքով Մարսի մակերևույթը, այնպես, ինչպես որ Լուսնի մակերևույթը, միշտ մատչելի է դիտումների համար։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_088.png|180px|frameless|thumb|right]]
Անվարժ աչքը Մարսի սկավառակի վրա ոչինչ չի տեսնում։ Մինչդեռ փորձված դիտողները, որոնք աշխատում են մեծ հեռադիտակներով, կարողացել են աստիճանաբար ուսումնասիրել նրա ամբողջ մակերևույթը և նույնիսկ կազմել են Մարսի մանրամասն քարտեզներ։ Հաստատվել է, որ մուգ բծերի երանգավորությունը, նրանց խտությունն ու գույնը նույնպես փոփոխություններ են կրում, որոնք կապված են Մարսի վրա տեղի ունեցող տարվա եղանակների փոփոխության հետ։ Գարնանը Մարսի տվյալ կիսագնդում մուգ բծերը կանաչավուն երանգավորում են ունենում, իսկ աշնան մոտ գորշանում, խունանում են։
Շատ վայրերում Մարսի մակերևույթը ոչ ուժեղ հեռադիտակներով նայելիս նկատվում են բարակ մուգ գծեր, որոնք կոչվել են '''ջրանցքներ'''։ Այժմ մեծ հեռադիտակներով կատարած դիտումները ցույց են տալիս, որ «ջրանցքները» Մարսի բնակիչների արհեստական կառուցումներ չեն, ինչպես կարծում էին առաջ մի քանի հետազոտողներ։ «Ջրանցքներից» շատերը նույնիսկ անընդհատ գծեր չեն, այլ կազմված են մանր, անկանոն, փոքր բծերի շարանից։
Մարսի ամենատաք վայրերում ջերմաստիճանը 15°-ից չի անցնում, իսկ ցուրտ վայրերում հասնում է մինչև -100°։ Քանի որ այդ մոլորակի՝ վրա ֆիզիկական պայմանները նման են երկրային պայմաններին, թեև անհամեմատ դաժան են, այնուամենայնիվ, միանգամայն կարելի է Մարսի վրա օրգանական կյանքի գոյությունը հավանական համարել։
Ենթադրում են, որ Մարսի մակերևույթի կարմրավուն վայրերը ավազոտ անապատներ են, իսկ «ծովերը»՝ հարթավայրեր, որոնց մեջ հավաքվում է փոքր քանակությամբ խոնավություն։ Կարող է պատահել, որ մուգ բծերի սեզոնային փոփոխությունները առաջանում են այնպիսի երևույթներից, որոնք մեր երկրային պայմաններում նման են կանաչ բուսականության աճմանը և թառամելուն, ինչպես այդ ցույց են տալիս սովետական հայտնի գիտնական Գ. Ա. Տիխովի հետազոտությունները։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_089.png|450px|frameless|thumb|center]]
Մարսի վրա մեծ լեռներ չկան, և նրա ամբողջ մակերևույթը բավականին հարթ է։ Ըստ երևույթին Մարսը ծերացած մոլորակ է, որի զարգացումն արդեն շատ է առաջ անցել։ Մարսի ֆիզիկական վիճակը մենք կարող ենք պատկերացնել իբրև միջակա վիճակ՝ Լուսնի վիճակի և Երկրի վիճակի միջև։
Հայտնի են Մարսի երկու արբանյակները՝ Ֆոբոսը և Դեյմոսը (հունարենից թարգմանած հայերեն՝ Ահ և Սարսափ)։ Մարսի այդ լուսնյակները փոքր են և համեմատաբար թույլ են լուսավորում նրա գիշերները։ Ֆոբոսը, որի տրամագիծը 20—30 կմ ավելի չէ, Մարսի մակերևույթին 36 անգամ մոտ է, քան Լուսինը Երկրին, և իր մոլորակի շուրջը պտտվում է 7 ժամ 30 րոպեում, այսինքն՝ ավելի արագ, քան Մարսն է պտտվում իր առանցքի շուրջը։ Այդ պատճառով նա ծագում է արևմուտքից և մայր է մտնում արևելքում, և այն էլ օրական երկու անգամ։
§ 92. ՅՈՒՊԻՏԵՐԸ՝ ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՄՈԼՈՐԱԿԸ՝ 1 300 անգամ մեծ է Երկրից ծավալով և ավելի քան 300 անգամ մեծ է մասսայով։ Աստղագիտական փոքրիկ դիտակով իսկ երևում են ամպերի մուգ շերտեր, որոնք ձգված են մոլորակի հասարակածի երկարությամբ (նկ. 86)։ Նշմարելով մոլորակի ընդարձակ և խիտ մթնոլորտի խիտ շերտերում եղած բծերից որևէ մեկը, մեկ ժամրից հետո արդեն կարելի է համոզվել այն բանում, որ Յուպիտերն արագ կերպով պտտվում է իր առանցքի շուրջր (մոտավորապես 10 ժամ պարբերությամբ)։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_090.png|200px|frameless|thumb|right]]
Արագ պտտվելու հետևանքով Յուպիտերն ուժեղ կերպով սեղմված է բևեռներում (սեղմումը կազմում է <math>\frac{1}{16}</math> և լավ նկատելի է հեոադիտակով)։ '''Յուպիտերը պտտվում է ոչ իբրև պինդ մարմին''' — նրա հասարակածային շրջանները ավելի արագ են պտտվում (9 ժամ 50 րոպե), քան բևեռային շրջանները (9 ժամ 59 րոպե)։ Հաստատված է, որ Յուպիտերի մթնոլորտը գերազանցապես կազմված է ամոնյակ և մեթան գազերից, և որ նրա ջերմաստիճանը 110°-ով ցածր է զրոյից։ Դա բացատրվում է այն բանով, որ Յուպիտերը շատ հեռու է Արեգակից, որի հետևանքով էլ նրա մակերևույթը թույլ կերպով է տաքանում։
'''Յուպիտերն ունի տասներկու արբանյակ''', որոնցից չորս ամենամեծերը տեսանելի են նույնիսկ վեցապատիկ երկդիտակով (նկ. 90)։ Հեռադիտակով հեշտ է հետևել մոլորակի շուրջը նրանց կատարած պտտմանը։
§ 93. ՍԱՏՈՒՐՆԸ իր ծավալով գրեթե երկու անգամ փոքր է Յուպիտերից և կառուցվածքով շատ նման է նրան։ Նա նույնպես ծածկված է ամպի խիտ ծածկոցով, որի միջով չի կարելի տեսնել մոլորակի մակերևույթը։ Սատուրնի, ինչպես որ Յուպիտերի վրա, ամպերը շերտերով ձգվում են հասարակածի ուղղությամբ, բայց դիտել այդ շերտերն ավելի ևս դժվար է։ Սատուրնի մթնոլորտն իր կազմությամբ շատ նման է Յուպիտերի մթնոլորտին։ Սատուրնի միջին խտությունը շատ փոքր է՝ նա կազմում է ջրի խտության 0,7-ը։ Իր առանցքի շուրջն արագ պտտվելու հետևանքով (10½ ժամ) Սատուրնը, ունենալով շատ փոքր խտություն, ավելի շատ է տափակացած բևեռներում, քան Յուպիտերը (նրա սեղմվածությունը հավասար է 1/10-ի)։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_091.png|220px|frameless|thumb|left]]
Ուշագրավ է այն լայն տափակ օղակը, որ գոտեկապում է Սատուրնը՝ նրա հասարակածի հարթությունում (նկ. 92)։ Օղակը խավար արանքներով՝ ճեղքվածքներով բաժանված է երեք համակենտրոն մասերի։ Ակադեմիկոս Ա. Ա. Բելոպոլսկին ապացուցել է, որ '''Սատուրնի օղակը աննդհատ չէ, այլ կազմված է անթիվ–անհամար մանր մասնիկներից, որոնք արբանյակների նման պտտվում են մոլորակի շուրջը՝ ըստ Կեպլերի օրենքների'''։ Այդ մասնիկներն այնքան շատ են և այնքան մոտ միմյանց, որ այն հեռավորությունից, որ մենք նրանց նայում ենք, նրանք միաձուլվում և մի անընդհատ օղակ են դառնում։ Երկրի նկատմամբ Սատուրնի ընդունած դիրքի համեմատ փոխվում է օղակի տեսքը։ Երբ մենք նրան նայում ենք կողքից, նա բարակ լինելու պատճառով (15 կմ ոչ հաստ) չի երևում։ Երբեմն ել Սատուրնի օղակը այնպես է շրջված լինում դեպի մեզ, որ մենք տես նում ենք այն առավելագույն բացվածքով (նկ․ 93)։
'''Հայտնի են Սատուրնի ինն արբանյակներ''', որոնցից մեկը (Տիտանը) երևում է փոքր հեռադիտակով։
§ 94. ՈՒՐԱՆ, ՆԵՊՏՈՒՆ ԵՎ ՊԼՈՒՏՈՆ։ Ուրանը և Նեպտունը բավականին խոշոր մոլորակներ են, բոլոր տեսակետներից նման Յուպիտերին։ Նրանք նույնպես շրջապատված են խիտ մթնոլորտով, որը քիմիական նույն բաղադրությունն ունի, ինչ որ Յուպիտերի մթնոլորտը։ Նրանց մթնոլորտում ամպերը ձգվում են մոլորակների հասարակածին զուգահեռ շերտերով։ Նրանք նույնպես ուժեղ կերպով սեղմված են և առանցքների շուրջը պտտվում են շատ արագ (Ուրանի պտտման պարբերությունը գրեթե 11 ժամ է, Նեպտունինը մոտավորապես 16 ժամ)։ Նույնիսկ ամենաումեղ հեռադիտակով նայելիս նրանց վրա գրեթե ոչինչ չի երևում, որովհետև նրանք Արեգակից և Երկրից շատ հեռու են գտնվում։ '''Ուրանն անի հինգ արբանյակ''' (հինգերորդը հայտնաբերվել է 1948 թ.), '''իսկ Նեպտունը՝ երկու''' (երկրորդը հայտնաբերվել է 1949 թ.)։ Բոլոր մեծ մոլորակների վրա՝ սկսած Յուպիտերից մինչև Նեպտունը, շատ ցուրտ է, և նրանց մթնոլորտները շնչառության համար պիտանի չեն։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_092.png|250px|frameless|thumb|right]]
'''Պլուտոնը''', որ հայտնաբերվել է 1930 թ․, ըստ երևույթին '''Երկրից մեծ չէ'''։ Նա նույնիսկ ամենաուժեղ հեռադիտակներով հազիվ երևում է իբրև մի թույլ աստղ առանց նկատելի սկավառակի։
§ 95․ ԱՍՏԵՐՈԻԴՆԵՐԸ կամ փոքրիկ '''մոլորակները''', որոնք Արեգակի շուրջը պտտվում են Մարսի և Յուպիտերի ուղեծրերի միջև, թվով շատ են և դեռևս բոլորն էլ բնավ հայտնի չեն։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_093.png|160px|frameless|thumb|right]]
Ամեն տարի հայտնաբերվում են մի քանի տասնյակ աստերոիդներ։ (Ընդամենը նրանցից հայտնի են ավելի քան մեկ ու կես հազար հատ )։ Շատ աստերոիդներ են հայտնաբերել սովետական աստղագետները, և նրանցից մեկը, օրինակ, ի պատիվ Վ․ Ի․ Լենինի, կոչվել է Վլադիլենա։ Այդ աստերոիդների ուղիները Միջազգային աստղադիտական միության հանձնարարությամբ հաշվում է Լենինգրադի Տեսական աստղագիտության ինստիտուտը, որն այդ բնագավառում հանդիսանում է ավելի հեղինակավոր հիմնարկություն։
Ամենամեծ աստերոիդի՝ Ցերերայի (հայտնաբերված է 1801 թ.) տրամագիծը հավասար Է 770 կմ, իսկ մինչև այժմ հայտնաբերվածներից շատերի տրամագիծը չափվում է մի քանի կիլոմետրերով։ Փոքր մոլորակներից և ոչ մեկի վրա մթնոլորտ չկա, այն պատճառով, ինչ պատճառով որ այն չկա Լուսնի և Մերկուրիի վրա. նրանց ձգողականությունն անզոր է պահելու ցնդող գազերը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_094.png|220px|frameless|thumb|left]]
Փոքր մոլորակների ուղեծրերր շատ բազմազան են։ Նրանցից մի քանիսի ուղեծրերի ձգվածությունը և թեքվածությունը խավարածրի նկատմամբ խիստ մեծ է։ Այդ տեսակետից առանձնապես ուշագրավ են այնպիսի փոքր մոլորակները, ինչպիսիք են Էրոտը, Հերմեսը և Ամուրը, նրանց ուղեծրերի խիստ ձգվածության շնորհիվ նրանք երբեմն Երկրին ավելի են մոտենում, քան Մարսը, և դրանով իսկ հնարավորություն են տալիս ավելի ճշտորեն որոշելու Արեգակի պարալաքսի մեծությունը։ Վերջին ժամանակներս հայտնաբերվել են այնպիսի աստերոիդներ, որոնք ժամանակ առ ժամանակ Արեգակին ավելի են մոտենում, քան Երկիրը և Վեներան, այսպես, օրինակ, Ադոնիսը։ Այդպիսի մոլորակներից մեկը (Հերմեսը) 15 տարին մեկ անգամ կարող է բավականաչափ մոտենալ Երկրին, հասնելով մինչև Լուսնի հեռավորությանը։
<small>ՀԱՐՑԵՐ ԻՆՔՍՏՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ինչպե՞ս է պտտվում Լուսինն իր առանցքի շուրջը և ինչի՞ է հավասար այդ պտտման պարբերությունը։
# Ի՞նչ է երևում Լուսնի մակերևույթի վրա։
# Ի՞նչ է Լուսնի տերմինատորը։
# Ինչպիսի՞ ֆիզիկական պայմաններ կան Լուսնի վրա և հնարավո՞ր է արդյոք կյանք նրա վրա։
# Լուսնի օղակաձև սարերի առաջացման ինչպիսի ենթադրություններ կան։
# Թվեցեք բոլոր մոլորակներր, ըստ Արեգակից ունեցած նրանց հեռավորության կարգի։ Ինչպիսի՞ երկու խմբի են նրանք բաժանվում և ինչո՞ւ։
# Ի՞նչ գիտենք Մերկուրիի և Վեներայի մասին։
# Ինչպե՞ս կերևա Երկիրը, եթե նա դիտվի այլ մոլորակներից։
# Ինչո՞վ է Մարսը նման Երկրին և ի՞նչ է երևում նրա վրա։ Մարսի վրա ինչպիսի՞ ֆիզիկական պայմաններ կան և հնարավո՞ր է, որ նրա վրա կյանք լինի։
# Ինչո՞վ է ուշագրավ Յուպիտեր մոլորակը։
# Ինչո՞վ է Սատուրնը նման Յուպիտերին։ Ինչպիսի կառուցվածք ունի նրա օղակը և ո՞ւմ կողմից է հաստատվել։
# Ի՞նչ է հայտնի Արեգակից ավելի հեռու երեք մոլորակների մասին։
# Ի՞նչ են աստերոիդները։ Քանի՞ հատ են նրանք և ինչպիսի՞ առանձնահատկություններ ունեն նրանցից մի քանիսների շարժումները։ Աստերոիդներից ո՞րն է ավելի շատ մոտենում Երկրին։
# Թվեցեք, թե ո՞ր մոլորակները արբանյակ ունեն և քանի՞սը։ Նրանցից որո՞նք են ավելի շատ հետաքրքիր և ինչո՞ւ։
# Մեծ մոլորակներից ո՞րն է ամենամեծը և ո՞րն ամենափոքրը։
</small>
===ԳԻՍԱՎՈՐՆԵՐ ԵՎ ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ===
§ 96. ԳԻՍԱՎՈՐՆԵՐԻ (ԿՈՄԵՏԱՆԵՐԻ) ՏԵՍՔԸ։ «Կոմետա» բառը հունարենից թարգմանված նշանակում է «վարսավոր — գիսավոր աստղ»։ '''Գիսավորներ կոչվում են այն լուսատուները, որոնք մոլորակների պես շարժվում են երկնքում և իրենց տեսքով նման են մշուշաբծի, որից երբեմն մի կողմի վրա լուսավոր գես է ձգվում։''' Գիսավորի գեսը միշտ ուղղված է լինում Արեգակի հակադիր կողմի վրա։ Գիսավորների գեսերը հսկայական չափերի են հասնում․ նրանք երբեմն երկնքում մի քանի տասնյակ աստիճան են ընդգրկում, իսկ տարածության մեջ ձգվում են տասնյակ և նույնիսկ հարյուր միլիոնավոր կիլոմետր։ Գիսավորների լուսանկարներում (նկ․ 96) աստղերն ստացվում են գծիկների ձևով, որովհետև գիսավորները աստղերի նկատմամբ տեղաշարժվում են, իսկ լուսանկարչական ապարատը լուսանկարահանման ժամանակ տեղաշարժվում է գիսավորի հետևից։ Գիսավորի գլխում (նրա ամենապայծառ մասը) սովորաբար նկատվում է որոշ խտացում՝ '''գիսավորի միջուկը'''։
Ամեն տարի աստղագետները մի քանի գիսավոր են նկատում, բայց նրանցից շատերը միայն հեռադիտակով են դիտվում։ Գիսավորները կրում են այն գիտնականի անունը, ով նրանց հայտնաբերել է կամ ուսումնասիրել։ Շատ գիսավորներ են հայտնաբերվել սովետական գիտնականների կողմից։ Օրինակ, պրոֆ․ Գ․ Ն․ Նեույմինը հայտնաբերել է 6 գիսավոր։ Առաջներում գիսավորների հետ կապել են զանազան սնահավատություններ, օրինակ, գիսավորի երևալը համարել են պատերազմի պատճառ կամ նախագուշակում։
§ 97* ԳԻՍԱՎՈՐՆԵՐԻ ՈՒՂԵԾՐԵՐԸ։ Երկարագես պայծառ գիսավորները սակավ են հայտնվում՝ հարյուրամյակում միջին հաշվով 8—9 անգամ։ Նրանց ուղեծրերը շատ նման են պարաբոլի։ Շրջանցելով Արեգակի շուրջը, գիսավորները նորից սլանում են դեպի տիեզերական հեռու տարածությունները։ Այդպիսի գիսավորների ուղեծրերն իրենցից ներկայացնում են խիստ ձգված էլիպսներ (ունեն մոտավորապես մեկի հավասար էքսցենտրիսիտետ և աֆելիումի տասնյակ հազարավոր աստղագիտական միավորի հավասար հեռավորություն)։ Այդ պատճառով էլ այդպիսի գիսավորների պտտման պարբերությունները երբեմն կարող են հազարամյակներով արտահայտվել։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_095.png|400px|frameless|thumb|center]]
[[Պատկեր:Astronomy_pic_096.png|400px|frameless|thumb|center]]
Որոշ գիսավորներ, մեծ մասամբ, պայծառության տեսակետից թույլերը, շարժվում են ոչ այնքան շատ ձգված էլիպսներով։ Այդպիսի գիսավորները համեմատաբար հաճախ, պարբերաբար մոտենում են Արեգակին, այդ պատճառով էլ կոչվում են '''պարբերական''' գիսավորներ։ Նրանց երևալու ժամանակը սովորաբար նախահաշվում են։
Պտտման ամենափոքր պարբերաշրջան (3,3 տարի) ունի Էնկեի գիսավորը (սկսած 1819 թվից նրա մերձեցումն Արեգակին դիտվել է մոտ 40 անգամ)։ Հանրածանոթ է նաև Հալլեի պայծառ գիսավորը, որի պարբերությունը հավասար է 75 տարվա (նկ. 98)։
Վերջին անգամ նա Արեգակին մոտեցել է և դիտվել 1910 թվականին։ Նա Արեգակին և Երկրին նորից պետք է մոտենա մոտավորապես 1986 թվականին։
§ 98. ԳԻՍԱՎՈՐԻ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԲՆՈՒՅԹԸ։ Սպեկտրային դիտումները ցույց են տվել, որ '''գիսավորների գլուխներն ու գեսերը բաղկացած են ծայր աստիճան նոսրացած գազերից'''՝ ածխածնի օքսիդից (ածխահոտի CO գազից) և ցիանից։ Այդ գազերի լուսարձակումը առաջ է գալիս Արեգակի ճառագայթների ազդեցությունից, բայց դա լույսի սոսկ անդրադարձում չէ, ինչպես այդ կռահել է դեռևս Լոմոնոսովը։ Մի քանի գիսավորների գեսերում կան և նույնիսկ գերակշռում են փոշու մանրագույն հատիկներ, որոնք անդրադարձնում են Արեգակի լույսը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_097.png|220px|frameless|thumb|right]]
Գիսավորների բնությունն առանձնապես մանրամասն կերպով ուսումնասիրել են ռուս գիտնականները։ Բազմաթիվ գիսավորներ հայտնաբերել են սովետական աստղագետները։
Գիսավորների գեսերը երբեմն ուղղագիծ են լինում, երբեմն քիչ կորացած։ Ինչպես ապացուցել է հռչակավոր ռուս աստղագետ Ֆ. Ա․ Բրեդիխինը (1831—1904), գիսավորի գեսն այնքան ուղիղ է լինում, որքան ավելի մեծ է մասնիկների վրա ազդող Արեգակի վանողական ուժը՝ արեգակնային ձգողականության համեմատությամբ։ Բրեդիխինի տեսությամբ օգտվում են ամբողջ աշխարհի գիտնականները, բայց նա է՛լ ավելի զարգարում է ստաըել Սովետական Միության մեջ, ուր պրոֆ․ Ս․ Վ․ Օրլովը այդ բնագավառում իր կատարած աշխատանքների համար ստացել Է Ստալինյան մրցանակ։
Փորձերով ապացուցված է, որ լույսի ճառագայթները ճնշում են գործում այն առարկաների վրա, որոնց նրանք լուսավորում են։ Այդ ճնշման մեծությունը փորձով առաջինը չափել է ռուս ֆիզիկոս Պ․ Ն․ Լեբեդևը (1866—1912)։ Փոշու խոշոր մասնիկների վրա այդ ճնշման ուժը փոքր է, համեմատած այն ուժի հետ, որով նրանց ձգում է Արեգակը, իսկ փոշու մանրագույն հատիկների և գազի մասնիկների վրա նա ազդում է նկատելիորեն և կարող է շատ անգամ գերազանցել ձգողության ուժից։ Դա տեղի է ունենում այն պատճառով, որ լույսի ճնշման ուժը համեմատական է մարմնի մակերևույթին, իսկ ձգողության ուժը համեմատական է նրա ծավալին։ Իսկ փոշու հատիկների չափերը փոքրանալու դեպքում նրանց ծավալն ավելի արագ է փոքրանում, քան նրանց մակերևույթը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_098.png|250px|frameless|thumb|left]]
Այսպիսով, Արեգակի ճառագայթների ճնշումը գազի մասնիկների վրա, որոնք այնքան մեծ քանակով են անջատվում գիսավորի միջուկից, որքան գիսավորն ավելի Է մոտենում ու տաքանում Արեգակից,— հարկադրում է, որ գազի այդ մասնիկները մեծ արագությամբ հեռանան գիսավորից, որից և առաջանում է գիսավորի գեսը (նկ․ 90)։ Նկատվել են գիսավորներ, որոնք մի քանի գեսեր են ունեցել, դա ցույց է տալիս, որ նրանց կազմության, մեջ տարբեր չափերի մասնիկներ են մտնում։
Գիսավորների միջուկի պինդ մասը, հավանորեն, իր մեծությամբ աննշան է և, ըստ երևույթին, կազմված է քարերի կամ կոշտերի կուտակներից, որոնք փոքր արանքներով բաժանված են միմյանցից։ '''Գիսավորների մասսաները աննշան փոքր են և փոքրիկ աստերոիդների մասսաներին չեն գերազանցում''' (կազմում են երկրի մասսայի միլիարդերորդական մասը)։
§ 99․ ՄԵՏԵՈՐՆԵՐԸ կամ '''«վայր ընկնող աստղերն»''' ամենից լավ դիտվում են անլուսին գիշերները, օրինակ, աշնանը։ Մետեորը աչնպիսի տպավորություն է թողնում, որ կարծես աստղ վայր ընկավ։ Որոշ գիշերներ, օրինակ՝ օգոստոսի 10-ին և 11-ին, վայր ընկնող աստղեր առանձնապես շատ են դիտվում։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_099.png|400px|frameless|thumb|center]]
[[Պատկեր:Astronomy_pic_100.png|300px|frameless|thumb|center]]
Եթե երկնքի որևէ շրջանում դիտվող մետեորների տեսանելի ճանապարհը մտովի դեպի ետ շարունակենք, ապա կտեսնենք, որ այդ ճանապարհների մեծամասնությունը հատվում է գրեթե միևնույն կետում» Այդ կետը կոչվում է '''ռադիանտ''' (նկ. 100)։
Ռադիանտը հեռանկարային երևույթ է. մետեորները խմբով շարժվում են միմյանց զուգահեռ, բայց մեզ թվում է, թե հեռվում նրանց ճանապարհները միանում են։
'''Մետեորները աստղերի հետ ոչ մի ընդհանուր բան չունեն։ Այդ երևույթն առաջ են բերում գրամի մասերով արտահայտվող մասսա ունեցող մանրագույն, պինդ մասնիկները''', որոնք մեծ արագությամբ շարժվում են միջմոլորակային տարածության մեջ և հանդիպելով Երկրին՝ սրընթաց թափանցում են նրա մթնոլորտը։ Մետեորների մասնիկներն անընդհատ հանդիպում են Երկրի ճանապարհին, իսկ երբեմն էլ նրանք հոծ բազմությամբ ներխուժում են Երկրի մթնոլորտը։ Ներս թռչելով մթնոլորտ մի քանի կիլոմետրից մինչև 200 կմ/վրկ արագությամբ, նրանք իրենց շարժումն արգելակող օդի մոլեկուլների փոխազդեցությունից շիկանում են այնքան ուժեղ, որ դեռ Երկրի մակերևույթին չհասած՝ գոլորշիանում են մոտ 80—150 կմ բարձրության վրա։
Մետեորների սպեկտրներում նկատվում են այն նյութերի շիկացած գոլորշիների գծերը, որոնցից կազմված է մետեորային մասնիկը (երկաթ, սիլիկոն, կալցիում և այլն)։ Երբեմն մետեորն անցնելուց հետո կարճ ժամանակով մշուշանման շերտիկ է մնում․ դա '''մետեորի հետքն է'''՝ մետեորից մնացած փոշու հատիկներն ու գազերն են։
§ 100. ԳԻՍԱՎՈՐՆԵՐԻ ՏՐՈՀՈԻՄԸ ԵՎ ՄԵՏԵՈՐՆԵՐԸ։ '''Մետեորների մասնիկներից շատերը հանդիսանում են գիսավորների միջուկների տրոհման արդյունքը։''' Նկատված է, որ պարբերական գիսավորներն իրենց հաջորդական վերադարձներին դեպի Արեգակը՝ աղոտանում են։ Նրանցից մի քանիսը մասնատում են երևան բերել, այսինքն՝ նկատվել է։ Թե ի՛նչպես գիսավորը հետզհետե տարաբաժանվել է մի քանի մասերի։
Այդ տեսակետից առավել ուշագրավ է եղել Բիելայի գիսավորը (նա կրում է աստղագիտություն սիրող չեխ Բելիի աղավաղած ազգանունը, որ հայտնաբերել է այդ գիսավորը)։ Նա բաժանվել է երկու մասի։ 1846 և 1852 թվականներին դիտվել են գիսավորի հենց այդ երկու մասերը, իսկ այնուհետև՝ էլ չեն երևացել, գիսավորը անհետացել է։
1872 թ. նոյեմբերին, երբ Երկիրը հատել է այդ գիսավորի ուղեծիրը, դիտվել է վայր ընկնող աստղերի մի առատ անձրև, հետագայում ևս ամեն տարի նոյեմբերին դիտվում էր նույնը, բայց արդեն ոչ այնքան առատ։ Երբ նոյեմբերյան մետեորների ռադիանտի դիրքով հաշվեցին մետեորների ճանապարհը տարածության մեջ, պարզվեց, որ նրանք շարժվում են հոծ բազմությամբ կամ հոսքով հենց նույն ուղեծրով, որով առաջ շարժվում էր Բիելայի գիսավորը։ Ըստ երևույթին, Բիելայի գիսավորը վերջնականապես տրոհվել է, վերածվելով մանր քարերի մի ընդարձակ խմբի. Երկրի հետ հանդիպելիս հենց նրանք էլ առաջ են բերում մետեորների երևույթը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_101.png|350px|frameless|thumb|center]]
Նույնպիսի նմանություն է երևան գալիս որոշ գիսավորների ուղեձրերի և որոշ մետեորային հոսքերի ուղեծրերի միջև։ Մետեորները աստիճանաբար տարածվում են ուղեծրի երկարությամբ, իսկ ուղեծիրն ինքը, մոլորակների խանգարումների հետևանքով, երբեմն շեղվում է Երկրի ուղեծրից, ուստի և մետեորային որոշ առատ հոսքեր ժամանակի ընթացքում թուլանում են կամ բոլորովին դադարում. Երկիրն այդ մետեորային մասնիկներին այլևս լի հանդիպում։
§ 101. ԲՈԼԻԴՆԵՐ ԵՎ ՄԵՏԵՈՐԻՏՆԵՐ։ Անհամեմատ սակավ են դիտվում խիստ պայծառ մետեորներ, որոնք հրագնդերի տեսք ունեն։ Այդ երևույթները կոչվում են '''բոլիդներ'''։ Նրանք առաջանում են ավելի մեծ ծավալ ունեցող մետեորային մարմինների ներթափանցումից Երկրի մթնոլորտը։ Նրանք իրենց մեծ ծավալի շնորհիվ այնպես շուտ չեն փոշիանում, ինչպես մետեորային փոքր մասնիկները, և մեծ ճանապարհ են անցնում մթնոլորտում, դադարելով փայլելուց 30—60 կմ բարձրության վրա։ Մեծ արագությամբ ճեղքելով օդը, խոշոր մետեորային մարմինը մթնոլորտում ձայնական ալիք է առաջացնում, որ լսվում է որպես հղրդոց արձակող ամպրոպի ճայթյուն։
Բոլիդների երևալն անցյալներում ամեն տեսակի սնոտիապաշտություն է առաջացրել, այդ թվում ֆանտաստիկ պատկերացումներ է ստեղծվել «հրեղեն վիշապ–օձերի» մասին։
Ավելի ևս մեծ մետեորային մարմինները, թափանցելով մթնոլորտի ավելի խիտ շերտերը, օդի դիմադրությունից կորցնում են իրենց հսկայական արագությունը (միջին հաշվով 20—25 կմ բարձրության վրա) և ընկնում են Երկրի մակերևույթի վրա ազատ կերպով ընկնող մարմնի արագությամբ։ '''Երկրի մակերևույթի վրա ընկած մետեորային մարմինները կոչվում են մետեորիտներ (երկնաքարեր)։'''
Մետեորիտների չափերը խիստ բազմազան են։ Նրանցից ամենախոշորը, որ գտնվել է Հարավային Աֆրիկայում 1927 թվականին, կշռում է 70 տոննա։ Դիտվել են վայր ընկնող քարերի կատարյալ անձրևներ, դա տեղի է ունենում մթնոլորտում մետեորիտի մանրատումից։ Ըստ իրենց կազմության մետեորիտները լինում են երկու հիմնական տեսակի՝ '''քարային և երկաթային'''։ Վերջիններս գրեթե ամբողջապես բաղկացած են լինում մաքուր երկաթից։
Կարող է պատահել, որ մետեորիտները հանդիսանում են տրոհված գիսավորների կամ որևէ այլ քայքայված երկնային մարմնի բեկորներ։ Նրանց մեջ գտնվել են նույն քիմիական էլեմենտները, որոնք հայտնի են Երկրի վրա, որը մի անգամ ևս ակնհայտորեն հաստատում է տիեզերքի նյութական միասնությունը։ Սակայն մետեորիտների մեջ հանդիպող բազմազան, Երկրի վրա երբեք չհանդիպող հանքատեսակները վկայում են մետեորիտների գոյանալու ֆիզիկական առանձնահատուկ պայմանների մասին (ճնշում, ջերմաստիճան և այլն)։
1908 թվականին սիբիրյան տայգայում Կրասնոյարսկի հյուսիսային կողմում ընկել է մի վիթխարի մետեորիտ, որ իր անկմամբ մեծ ավերածություններ է առաջացրել անտառում։ Այն անվանում են Տունգուզական։ Նրա մասսան գնահատում են 1000 տոննա։ Այդպիսի մեծ երկնաքարերի անկումը հազվագյուտ է պատահում։ '''Մեր երկրում վայր ընկած մետեորիտը հանդիսանում է պետական սեփականություն և այն գտնելու դեպքում ենթակա է հանձնման գիտական հաստատություններին։'''
§ 102. ՀՆԱՐԱՎՈ՞Ր է ԱՐԴՅՈՔ ԵՐԿՐԻ ԲԱԽՎԵԼԸ ԳԻՍԱՎՈՐԻ ՀԵՏ։ Շատ հաճախ չարամիտ մարդկանց հրահրանքով լուրեր են տարածվում, որ իբր Երկիրը կարող է գիսավորի հետ բախվելու դեպքում կործանվել։ Հաշվարկումները ցույց են տալիս, որ գիսավորի միջուկի հետ Երկրի բախման հավանականությունը շատ փոքր է։
Սակայն, ի՞նչ կարող է պատահել, եթե հանկարծ Երկիրը բախվի գիսավորի հետ։ Եթե գիսավորը իր գեսով «դիպչի» Երկրին, ապա գիսավորի գեսի նոսրացած գազերը նույնիսկ չեն կարող թափանցել Երկրի մթնոլորտի խիտ շերտերը, և մենք նույնիսկ չենք նկատի, որ Երկիրը գտնվում է գիսավորի գեսում։ Այդպիսի դեպքեր արդեն եղել են (Հալլեի գիսավորը 1910 թ.) և առանձնապես ոչ մի հետևանք չեն ունեցել։ Իսկ եթե պատահի, որ Երկիրը բախվի գիսավորի բուն միջուկի հետ, ապա բոլոթից հավանականն այն է, որ կդիտվի միայն աստղային առատ անձրև և, գուցե, Երկրի վրա ընկնեն մետեորիտներ, որոնք, համենայն դեպս, ոչ մի բանով չեն սպառնա քիչ թե շատ նկատելի վնաս հասցնելու Երկրի վրա գոյություն ունեցող կյանքին։
Գիսավորների հայտնվելը ոչ մի առնչություն չունի, իհարկե, երկրային իրադարձությունների՝ պատերազմների և մյուս աղետների հետ, ինչպես այդ առաջ կարծում էին։ Ժամանակակից գիտությունը ոչ միայն ջախջախում է գիսավորների հայտնվելու հետ կապված բոլոր նախապաշարումները, այլև հնարավորություն է տալիս նոր հայտնված գիսավորը մի քանի օր դիտելուց հետո նախապես հաշվել նրա հետագա ամբողջ ճանապարհը արեգակնային համակարգության սահմաններում։
<small>ՀԱՐՑԵՐ ԻՆՔՆՍՏՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ինչպե՞ս են երևում գիսավորները և ո՞ւր են ուղղված նրանց գեսերը։
# Ինչպիսի՞ մասեր են տարբերում գիսավորներում։
# Գիսավորների ինչպիսի՞ ուղեծրեր են հայտնի։
# Ինչպիսի՞ն է գիսավորի ֆիզիկական և քիմիական բնույթը՝ կառուցվածքը, կազմությունը և մասսան։ Ինչո՞ւ են նրանք փայլում։
# Ո՞վ է ամենից լավ ուսումնասիրել գիսավորների բնույթը։
# Ո՞վ և ինչպե՞ս է բացատրել գիսավորների գեսերի ուղղվածությունը Արեգակին տրամագծորեն հակառակ կողմի վրա։
# Ի՞նչ են մետեորները և նրանց ռադիանտը։
# Ինչպիսի՞ն է մետեորների ծագումը և ինչո՞վ է ուշագրավ Բիելայի գիսավորի պատմութլունը։
# Ի՞նչ են բոլիդները։
# Ի՞նչ են մետեորիտները և քանի՞ տեսակներ են լինում։
# Հնարավո՞ր է արդյոք Երկրի ընդհարումը գիսավորի հետ, և վտանգավո՞ր է այդ։
</small>
===ԱՐԵԳԱԿ===
§ 103. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱՐԵԳԱԿԻ ՄԱՍԻՆ։ '''Արեգակը մոլորակային համակարգության կենտրոնական լուսատուն է։ Նա գնդաձև է և թաղկացած է շիկացած, ուստի և պայծաո լույս արձակող գազերից։'''
Արեգակը անհամեմատ մեծ է մասսայով, քան բոլոր մոլորակները միասին վերցրած (600 անգամ՝ ըստ ծավալի և 750 անգամ՝ ըստ մասսայի)։ Նրա մասսան 332 հազար անդամ մեծ է Երկրի մասսայից, իսկ տրամագիծը՝ 109 անգամ մեծ է Երկրի տրամագծից։ Արեգակի ներսում ազատ կերպով կտեղավորվեր նույնիսկ Լուսնի ողջ ուղեծիրը, որը Երկրից հեռու է գտնվում 30 երկրային տրամագծի չափ։ Բոլոր մոլորակները, նույն թվում նաև Երկիրը, պտտվելով Արեգակի ջուրջր, լուսավորվում և տաքացվում են նրա կողմից։
Ինչ վերաբերում է արեգակից Երկրի ունեցած հեռավորությանը (մոտավորապես 150 միլ․ կմ), որը մեզ աներևակայելի մեծ է թվում, ապա նա կազմում է Արեգակի հարյուրապատիկ տրամագծից միայն մի քիչ ավելին։
§ 104. ԱՐԵԳԱԿԸ ԵՎ ԿՅԱՆՔԸ ԵՐԿՐԻ ՎՐԱ։ '''Արեգակից ստացվող լույսն ու ջերմությունը ապահովում են կյանքը մեր Երկրի վրա։''' Ջրի գոլորշիացումը, զանազան տեղումները, գետերի հոսանքը, փոթորիկները, ամպրոպները, երաշտը և մյուս բոլոր երևույթները, որոնք Երկրի վրա պայմանավորում են կլիման և եղանակը, կախված են նրանից, որ Արեգակը տաքացնում է Երկիրը, և պետք է փոփոխության ենթարկվեն՝ կախված այն փոփոխություններից, որոնք տեղի են ունենում Արեգակի վրա։
Մարդկությունը լայն չափերով օգտագործում է Արեգակի էներգիան ոչ միայն ուղղակի ջերմության ու լույսի ձևով, այլև ուրիշ ձևերով, որոնց նա փոխարկվում է, օրինակ, ջրի էներգիան, քամու էներգիան (հիդրոէլեկտրակայաններում կիրառվող ջրային տուրբինների, հողմաշարժիշների միջոցով և այլն)։ Քարածուխը՝ Արեգակի ջերմության շնորհիվ աճած բույսերի քարացած մնացորդները, այդ նույնպես Արեգակի էներգիայի պաշարներ են, որ թաքնված են Երկրի ընդերքում։ Սակայն, Արեգակի՝ Երկրի վրա ընկնող էներգիայի հսկայական մասը մնում է չօգտագործված։ Ներկայումս երբեմն կիրառվում են զանազան տիպի, այսպես կոչված, արեգակնային մեքենաներ, այսինքն այնպիսի ապարատներ, որոնք անմիջականորեն հավաքում են Արեգակի էներգիան և այն փոխարկում էներգիայի այլ տեսակների՝ շոգեշարժիչների և էլեկտրական շարժիչների էներգիայի։ Այդ արեգակնային մեքենաներին մեծ ապագա է սպասում մեր Միության ժողովրդական տնտեսության մեջ։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_102.png|400px|frameless|thumb|center]]
§ 105. ԱՐԵԳԱԿԻ ՏԵՍՔԸ ՀԵՌԱԴԻՏԱԿՈՎ։ Եթե սև ապակու միջով հեռադիտակից նայենք Արեգակին, ապա մենք այն կտեսնենք իբրև մի կլոր սկավառակ, որի պայծառությունը եզրերի մոտ թեթևակի կերպով թուլանում է (նկ. 102)։ Դրանով ակնհայտ կերպով ընդգծվում է Արեգակի գնդաձևությունը։
Շատ հաճախ կարելի է Արեգակի վրա տեսնել տարբեր մեծության մութ '''բծեր''', իսկ Արեգակի ու բծերի եզրերի մոտ կարելի է նկատել փոքրիկ, պայծառ վահանակներ, որոնք կոչվում են '''ջահեր'''։ Լավ հեռադիտակով նայելիս նկատվում է նաև այն, որ Արեգակի մակերևույթը համաչափ չէ լուսավորված, այլ ասես չեչոտ լինի, կարծես նա խիտ դասավորված մանր հատիկներից կազմված լինի։ Այդ լուսատու հատիկներր կոչվում են գրանուլներ, իսկ ամբողջ երևույթը՝ '''գրանալացիա'''։ '''Արեգակի տեսանելի ամբողջ լուսաբեր մակերևույթը կոչվում է ֆոտոսֆերա։'''
Արևաբծերի վրա առաջին անգամ ուշադրություն դարձրեց Գալիլեյը՝ հեռադիտակը հնարելուց անմիջապես հետո։ Կրոնի պաշտպանները դեպի այդ երևույթը շատ թշնամաբար վերաբերվեցին, որովհետև այն հակասում էր երկնային մարմինների կատարելության և անփոփոխականության մասին կրոնական հայացքներին։
§ 106. ԱՐԵԳԱԿԻ ՊՏՈՒՅՏԸ ԻՐ ԱՌԱՆՑՔԻ ՇՈՒՐՋԸ։ Եթե օրը-օրին դիտենք Արեգակը և նրա վրա եղած բծերը, ապա հեշտությամբ կարելի է նկատել, որ նրանք աստիճանաբար տեղաշարժվում են Արեգակի սկավառակի վրա՝ նրա արևելյան եզրից դեպի արևմտյան եզրը։ Դա նրանից է, որ '''Արեգակը պտտվում է իր առանցքի շուրջը՝ մոտավորապես 25 օր պարբերությամբ'''։ Երկրից դիտողին թվում է, թե Արեգակի պտույտը տեղի է ունենում 27 օրում, որովհետև, մինչև որ Արեգակը մեկ անգամ պտտվի իր առանցքի շուրջը, Երկիրը նույն ուղղությամբ Արեգակի շուրջը մի որոշ ճանապարհ կանցնի իր ուղեծրով, և Արեգակը պետք է դարձյալ մի որոշ անկյունով շրջվի, որպեսզի առաջվա բիծը նորից ուղիղ Երկրի դիմաց երևա։
Արեգակի սկավառակի վրա եղած բծերի և ուրիշ գոյացությունների տեսանելի շարժման դիտումները ցույց են տալիս, որ նրա զանազան մասերը տարբեր արագությամբ են պտտվում։ Ամենից արագ պտտվում են հասարակածային մասերը՝ 25 օրում մի պտույտ անելով։ Որքան մոտ Արեգակի բևեռներին, այնքան դանդաղ է կատարվում պտույտը, և Արեգակի բևեռներից 10° հեռավորության վրա մի պտույտը 34 օր է տևում։ Հետևաբար, Արեգակը պտտվում է ոչ թե իբրև պինդ մարմին, այլ իբրև հեղուկ կամ գազանման մարմին։ Դա լիովին համապատասխանում է Արեգակի փոքր խտությանը (միջին խտությունը՝ 1,4 գ/սմ³ և նրա բարձր ջերմաստիճանին։ '''Արեգակի մակերևութային ջերմաստիճանը, այսինքն՝ նրա ֆոտոսֆերային ջերմաստինանը, մոտավորապես հավասար է 6000°։'''
§ 107. ԱՐԵՎԱԲԾԵՐԸ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ։ Արևաբծերի չափերը չափազանց բազմազան են։ Նրանք երբեմն այնքան մեծ են լինում, որ երևում են չզինված աչքով (սևացրած ապակու միջով)։
Բծերից շատերի տրամագիծը մեծ է Երկրի տրամագծից։ Հաճախ բծերը դասավորվում են ամբողջ խմբերով։ Բծերի տեսանելի ձևերը չափազանց տարբեր են լինում և կախված են ոչ միայն նրանց իսկական ձևից, այլև Արեգակի սկավառակի վրա նրանց ունեցած դիրքից։ Սկավառակի եզրերին բծերը հեռանկարի հետևանքով կարծես սեղմվում, նեղանում են։ Բծերից գրեթե յուրաքանչյուրը, որ դիտելու ժամանակ սև է թվում, շրջապատված է չինում ավելի լուսավոր, մոխրագույն՝ եզերվածքով, այսպես կոչված՝ '''կիսաստվերով'''։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_103.png|400px|frameless|thumb|center]]
Վաղուց ի վեր բծերի սևությունը այն միտքն էր հղացրել, թե նրանք Արեգակի մակերևույթի արդեն սառչող մասերն են։ Այժմ հաստատված է, որ թեև արևաբծերում եղած գազերի ջերմաստիճանը զգալի չափով ցածր է մնացած մակերևույթի ջերմաստիճանից (մոտավորապես 4500°), այնուամենայնիվ '''բծերի ներսում եղած գազերը նույնպես շիկացած են և խավար են թվում արեգակնային ֆոտոսֆերայի ավելի շիկացած ու պայծառ, մասերի հետ միայն կոնտրաստի երևույթի շնորհիվ'''։
'''Արեգակնային գազերը գտնվում են մշտական շարժման մեջ։''' Այդ շարժումն արտահայտվում է նաև բծերում, ըստ որում բծերի փոփոխությունները վիթխարի են թե՛ իրենց բնույթով և թե՛ իրենց մասշտաբով։ Բծերը սովորաբար երևան են գալիս փոքրիկ սև կետերի ձևով (այսպես կոչված՝ '''ծակոտիների''' ձևով), հետզհետե մեծանում են, շրջապատվում են ուրիշ բծերով, այնուհետև մասերի են բաժանվում կամ միաձուլվում իրար հետ, փոխում են իրենց ձևը (նկ․ 103) և նույնիսկ անկանոն կերպով տեղաշարժվում հենց Արեգակի մակերևույթի վրա (Արեգակի հետ միասին պտույտ գործելուց բացի)։ Հազվադեպ է պատահում, որ բծերի որևէ խումբ կարողանա իր գոյությունը պահպանել Արեգակի 3—4 պտույտի ընթացքում։ Սովորաբար նրանք մի քանի օրվա ընթացքում տրոհվում և անհետանում են, իսկ նրանց փոխարեն հանդես են գալիս նորերը։
Ի հակադրություն բծերի, '''ջահերը ֆոտոսֆերայի առավել տաք մասերն են հանդիսանում'''։ Գրանուլները արեգակնային ֆոտոսֆերայում եղած ավելի ևս շիկացած գազերի ամպեր են։ Ե՛վ ջահերը, և՛ գրանուլները նույնպես ծագում, անհետանում և անընդհատ տեղաշարժվում են։
Արևաբծերի նկատմամբ կատարած բազմամյա դիտումները, նրանց թվի և զբաղեցրած մակերեսի հաշվումները ցույց են տալիս արևաբծերի '''պարբերականության գոյությունը'''։
Այն բանից հետո, երբ բծերի թիվը և նրանց զբաղեցրած մակերեսը հասնում է առավելագույն չափի ընթացիկ ցիկլում (արևաբծերի մաքսիմումը), նրանց քանակն ու չափերը հետզհետե փոքրանում են և 6 տարուց հետո հասնում մինիմումի։ Այնուհետև բծերի թիվը նորից սկսում է ավելանալ և հասնում է նոր մաքսիմումի՝ առաջինից միջին հաշվով 11 տարի անցնելուց հետո։ Յուրաքանչյուր պարբերաշրջանի (ցիկլի) սկզբում բծերն առաջ են գալիս Արեգակի հասարակածից հեռու (բայց երբեք բևեռային շրջաններում չեն լինում) և հետզհետե իջնում են դեպի հասարակածը, որտեղ և վրա է հասնում նրանց մինիմումը։
Շնորհիվ պարբերականության գոյության կարելի է նախօրոք, մոտավորապես ասել, թե ո՛ր թվին ավելի շատ արևաբծեր կլինեն, կամ, ընդհակառակը, ո՛ր թվին՝ քիչ։ Բծերի վերջին մաքսիմումը դիտվել է 1947—1948 թվականներին։
§ 108․ ԱՐԵԳԱԿԻ ՍՊԵԿՏՐԸ ԵՎ ՔԻՄԻԱԿԱՆ ԲԱՂԱԴՐՈՒԹՅՈԻՆԸ։ '''Արեգակն ունի անընդհատ սպեկտր, որ կտրտված է բազմաթիվ մութ գծերով։''' Այդ ցույց է տալիս, որ ֆոտոսֆերան շրջապատված է նվազ տաք գազերի շերտով, որոնք անմիջականորեն չեն նկատվում։ Հենց այդ գազերն են, որ իրենց կլանումով սպեկտրում մութ գծեր են առաջացնում։ Արեգակի այդ նվազ տաք շերտերը կարելի է նրա '''մթնոլորտն''' անվանել։
Մութ գծերի դիրքերը չափելու միջոցով հաջողվել է պարզել, թե քիմիական ո՛ր նյութերին են նրանք պատկանում, այսինքն՝ հաջողվել է պարզել այն գազերի քիմիական բաղադրությունը, որոնցից կազմված է Արեգակի մթնոլորտը։ Այդ էլեմենտներից գլխավորները հետևյալներն են. ջրածին, նատրիում, կալցիում և երկաթ։ Մինչև այժմ Արեգակի վյրա ի հայտ է բերվել քիմիական 66 էլեմենտների առկայությունը։ Նրանք բոլորն էլ գտնվում են գազային վիճակում, որովհետև նրանց ջերմաստիճանը չափազանց բարձր է։
§ 109. ԱՐԵԳԱԿԻ ԼՈՒՅՍԸ ԵՎ ՋԵՐՄՈՒԹՅՈՒՆԸ։ Երկիրն Արեգակից հսկայական քանակությամբ ջերմություն և լույս է ստանում։ Քանի որ Արեգակը Երկրից շատ հեռու է գտնվում և իր էներգիան ճառագայթում է բոլոր կողմերի վրա, ուստի Երկրի վրա ընկնում է այդ էներգիայի միայն աննշան մասը (մոտավորապես մեկ երկումիլիարդերորդ մասը)։ Հետևաբար կարելի է պատկերացնել, թե որքան մեծ պետք է լինի նրա ջերմաստիճանը, թե որքան շատ ջերմություն և լույս է նա ճառագայթում։ Փորձերի ու հաշվարկումների միջոցով հաստատված է, որ '''1 սմ² մակերևույթը, որ ուղղահայաց է Արեգակի ճառագայթներին և տեղավորված է Երկրի մթնոլորտի սահմանում, մեկ րոպեում ստանում է 1,93 կալորիա։ Այդ մեծությունը կոչվում է արեգակնային հաստատուն։''' Այդ հաստատունը որոշելիս հաշվի է առնվում արեգակնային էներգիայի այն կորուստը, որ տեղի է ունենում Երկրի մթնոլորտում։
<small>Արեգակի ճառագայթած էներգիայի ընդհանուր քանակի մասին որոշ գաղափար կարելի է կազմել հետևյալ օրինակի հիման վրա. եթե Արեգակի շրջապատը սառցակալվեր 14 մ խորությամբ, ապա նրա ճառազայթած ջերմությունը կբավականանար, որպեսզի այդ ամբողջ սառցե կեղևը հալվեր մեկ րոպեում։
Իմանալով արեգակնային հաստատունի մեծությունը, կարելի է հաշվել Արեգակի ջերմաստիճանը։ նույնը կարելի է անել, օգտվելով § 84-ում նկարագրած և այլ եղանակներով։ Այդ եղանակներից մեկը, որ կիրառել է Մոսկվայում պրոֆ. Վ. Կ. Ցերասկին (1849—1925), շատ հետաքրքրական է։ Ցերասկին գոգավոր հայելու միջոցով Արեգակի ճառագայթները հավաքում էր մի կետում։ Այդ կետում, ինչպես ցույց են տալիս հաշվարկումները, ջերմաստիճանը պետք է Արեգակի ջերմաստիճանից բարձր չլինի։ Այնուամենայնիվ, Երկրի վրա հայտնի բոլոր նյութերը, երբ, դրվում էին այդ կետում, վայրկենաբար հալվում էին։</small>
Բոլոր հետազոտությունները միասին վերցրած ցույց են տալիս, որ '''Արեգակի մակերևույթի (ֆոտոսֆերայի) շերմաստինանը կազմում է 6000°, հաշված բացարձակ զրոյից, և հետևաբար, '''Արեգակի վրա բոլոր նյութերը առհասարակ պետք է գտնվեն շիկացած, գազային վիճակում'''։
Քանի որ Արեգակի միջին խտությունը հավասար է 1,4 գ/սմ³ է, այսինքն՝ գրեթե 1½ անգամ մեծ է ջրի խտությունից, նշանակում է, որ Արեգակի ընդերքում նրա բաղադրության մեջ մտնող գազերը չափազանց ուժեղ սեղմված են։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_104.png|220px|frameless|thumb|left]]
§ 110. '''Շրջող շերտ, գունոլորտ (խրոմոսֆերա) և հրվիժակներ'''։ Ֆոտոսֆերային անմիջապես կից է գազերի մի բարակ շերտ, որը կլանելով ֆոտոսֆերայի արձակած լույսը,՝ Արեգակի պայծառ անընդհատ սպեկտրի ֆոնի վրա մութ գծեր է առաջացնում։ Այդ շերտը կոչվում է '''շրջող շերտ'''։ '''Նա Արեգակի մթնոլորտի ստորին շերտն է։'''
Շրջող շերտից վեր գտնվում է '''մի ընդարձակ, հավիտյան ալեկոծվող շերտ՝ գունոլորտը''' (խրոմոսֆերան)։ Նա գերազանցապես կազմված է ջրածնից և կալցիումից։ Գունոլորտի խտությունը ջատ աննշան է և փոքր է Երկրի մակերևույթին մոտ եղած օդի խտությունից։
Շրջող շերտը և գունոլորտը սովորաբար գիտում են միայն Արեգակի լրիվ խավարումների ժամանակ, երբ Լուսնի ոչ թափանցիկ սկավառակը ծածկում է Արեգակի տեսանելի սկավառակը՝ ֆոտոսֆերան։ Այդ դեպքում լրիվ խավարման մոմենտին տեսանելի են դառնում (ասես ճեղքումով) շրջող շերտը և գունոլորտը, իբրև մի վարդագույն օղակ, որը շրջապատում է Արեգակի առաջը փակող Լուսնի սկավառակը։ Ֆոտոսֆերայի վերջին եզրիկը Լուսնի հետևն անհետանալուց 1–2 վայրկյան հետո շրջող շերտի սպեկտրը դիտվում է անմիջականորեն՝ իբրև մութ ֆոնի վրա երևացող պայծառ գծեր։ Այդ գծերը երևում են սպեկտրի ճիշտ այն տեղերում, որտեղ Արեգակի սովորական սպեկտրում մութ գծերն են գտնվում։ Արեգակի սովորական սպեկտրի մութ գծերը շրջվում (փոխարկվում) են '''պայծառ գծերի''', այստեղից էլ շրջող շերտն ստացել է իր անունը։
Գունոլորտի մակերևույթի վրա այս ու այն տեղ վեր են խոյանում հսկայական մեծության հրեղեն լեզուներ՝ շիկացած գազերի շատրվաններ, որոնք տեղ-տեղ ամպերի նման սավառնում են։ '''Գունոլորտից դուրս եկող այդ լուսավոր ելուններր կոչվում են հրվիժակներ (պրոտուբերանցներ)'''։ Նրանք Արեգակի մակերևույթից բարձրանում են վեր հսկայական բարձրությամբ, որ հասնում է հարյուր հազարավոր կիլոմետրերի (տասնյակ անգամ Երկրի տրամագծից մեծ) և չափազանց տարբեր ձևեր են ունենում։ Նրանք ենթարկվում են անընդհատ, արագ և ուժեղ փոփոխությունների (նկ. 104)։ Հրվիժակները գերազանցապես բաղկացած են ջրածնից և կալցիումից, ընդ որում նրանց նյութը բարձրանալով նորից ետ է թափվում Արեգակի վրա։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_105.png|400px|frameless|thumb|center]]
§ 111. ԱՐԵՎԱՊՍԱԿ։ Արեգակի լրիվ խավարումների ժամանակ Արեգակի ջուրջը, մեծ տարածության վրա (մոտ 2—3 Արեգակի շառավղի չափ), գունոլորտի շերտի վերևը դիտվում է լուսապսակի նման մի նուրբ մարգարտա-արծաթագույն փայլ։ Նա կոչվում է '''արևապսակ'''։ Իր ներքին մասերում (ներքին պսակ), Արեգակի եզրերին մոտ, պսակն առավել պայծառ է լինում։ Արտաքին պսակի ավելի թույլ ճառագայթները տարածվում են նրանից մեկ աստիճանի չափ և ավելի հեռու (նկ. 105)։ '''Արևապսակն Արեգակի արտաքին, նոսրացած թաղանթն է։''' Նա բաղկացած է մասամբ գազերից, մասամբ մանրագույն պինդ մասնիկներից, որոնք մշտական շարժման մեջ են գտնվում։
Վերջին ժամանակներս հնարել են հատուկ գործիքներ, որոնց օգնությամբ հրվիժակները և գունոլորտը կարելի է տեսնել ցանկացած ժամանակ, և ոչ թե միայն կարճատև և հազվագյուտ դեպքերում տեղի ունեցող Արեգակի լրիվ խավարումների ժամանակ։ Հնարավորություն է ստեղծվել խավարումներից դուրս մասամբ ուսումնասիրել նաև պսակը։
<small>§ 112. ԿԵՆԴԱՆԱԿԵՐՊԱՅԻՆ (ԶՈԴԻԱԿԱՅԻՆ) ԼՈՒՅՍ։ Այս անվան տակ հայտնի է այն կոնաձև թույլ փայլը, որ բարձրանում է հորիզոնի տակից լուսաբացից առաջ կամ երեկոյան աղջամուղջի վերջանալուց հետո։ Այդ կոնի հիմքն ավելի պայծառ է և հորիզոնի վրա գտնվում է Արեգակի կողմը։ Դա ցույց է տալիս, որ այդ երևույթը կապ ունի Արեգակի հետ։ Կենդանակերպային լույսը, որ առանձնապես լավ երևում է հարավային երկրներում, միշտ ձգվում է խավարածրի երկարությամբ՝ Կենդանակերպի համաստեղություններով, որից էլ ստացել է իր անունը։
Սովետական ակադեմիկոս Վ. Գ․ Ֆեսենկովը ապացուցել է, որ կենդանակերպային լույսը բաղկացած է փոշու հատիկներից, որոնք գերազանցապես կենտրոնացած են Արեգակի շուրջը հսկայական տարածության վրա խավարածրի հարթության ուղղությամբ և լուսավորվում են Արեգակի կողմից, մինչդեռ պսակը բաղկացած է փոշու մանրագույն հատիկների և գազի մոլեկուլների խառնուրդից։ Արեգակի մթնոլորտը՝ այդ բառի բուն իմաստով անմիջականորեն կից է Արեգակի մակերևույթին և արդեն բաղկացած է զուտ գազից։</small>
§ 113. ԱՐԵԳԱԿԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ։ Հանրագումարի բերելով վերն ասածները, մենք Արեգակի կառուցվածքը կարող ենք պատկերացնել հետևյալ կերպ։ Արեգակի տեսանելի մակերևույթը՝ ֆոտոսֆերան բաղկացած է շիկացած գազերից, որոնց ջերմաստիճանը անցնում է 6000°։ Ֆոտոսֆերայում երևան են գալիս փոքր-ինչ պաղած տեղեր՝ արեգակնային գազերի յուրահատուկ մրրիկներ․ սրանք արևաբծերն են։ Որքան ավելի է Արեգակի կենտրոնին մոտենում, այնքան գազերի ճնշումը, խտությունը և ջերմաստիճանը մեծանում է։ Կենտրոնի մոտերքը ջերմաստիճանը պետք է որ հասնի մի քանի տասնյակ միլիոն աստիճանի, ինչպես դա ցույց են տալիս կատարված հաշվարկումները։ Արեգակնագունդը, որը սահմանափակվում է ֆոտոսֆերայով, շրջապատված է փոքր խտություն ունեցող գազերի և փոշու մի քանի շերտերից կազմված վիթխարի թաղանթով։
<small>Այդ շերտերի միջին հաստությունը և բաղադրությունը երևում է հետևյալ աղյուսակից (տե՛ս նույնպես նկ. 106)։</small>
<small><TABLE border = 0>
<TR>
<TD><small>Շրջող շերտ</small></TD>
<TD align=right><small>600 կմ</small></TD>
<TD></TD>
<TD><small>Պարունակում է ոչ միայն թեթև, այլև ծանր էլեմենտներ — երկաթ և ուրիշ շատ էլեմենտներ</small></TD>
</TR>
<TR>
<TD><small>Գունոլորտ</small></TD>
<TD align=right><small>20 000 կմ</small></TD>
<TD></TD>
<TD><small>Ջրածին, հելիում, կալցիում, մագնեզիում և այլն</small></TD>
</TR>
<TR>
<TD><small>Հրվիժակներ</small></TD>
<TD align=right><small>250 000 կմ</small></TD>
<TD></TD>
<TD><small>Ջրածին, հելիում, կալցիում</small></TD>
</TR>
<TR>
<TD><small>Արևապսակ</small></TD>
<TD align=right><small>2 000 000 կմ</small></TD>
<TD></TD>
<TD><small>Մանր փոշի և գազեր</small></TD>
</TR>
<TR>
<TD><small>Կենդանակերպային լույսը</small></TD>
<TD align=right><small>ոչ պակաս քան 150 000 000 կմ</small></TD>
<TD></TD>
<TD><small>Մանր փոշի</small></TD>
</TR>
</TABLE></small>
[[Պատկեր:Astronomy_pic_106.png|350px|frameless|thumb|center]]
§ 114. ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ԱՂԲՅՈԻՐՆԵՐԸ, Արեգակը յուրաքանչյուր վայրկյանում վիթխարի քանակությամբ էներգիա է ցրում տիեզերական տարածության մեջ, բայց Երկրի վրա մարդկության գոյության ամբողջ ժամանակաշրջանի ընթացքում նրա էներգիան որևէ նկատելի չափով չի պակասել, այսինքն՝ այդ ժամանակամիջոցում Արեգակը բոլորվին չի պաղել։ Բայց ո՞րտեղից է Արեգակն իր էներգիան վերցնում։ Չէ՞ որ առանց այդ էներգիայի լրացման նա վաղուց արդեն սառած կլիներ։
Ամենավերջին ժամանակներս ֆիզիկայի հաջողությունների շնորհիվ հաջողվել է ապացուցել, որ '''Արեգակի ընդերքում էներգիան անընդհատ համալրվում է այն էներգիայի հաշվին, որ անջատվում է ջրածնի ատոմը հելիումի ատոմի փոխարկվելու ժամանակ'''։
Արեգակի ջրածնի պաջարներր կբավականանան նրա ճառագայթած ջերմությունը շատ միլիարդ տարիների ընթացքում պահպանելու համար։
<small>Երբ ջրածնի մի քանի ատոմներ միանալով կազմում են մեկ ավելի ծանր ատոմ և առաջ բերում այլ քիմիական էլեմենտի (օրինակ, հելիումի) ատոմ, անջատվում է բավականին մեծ քանակությամբ էներգիա։ Դա ստուգվել է փորձով։ Ուրիշ, ատոմների համանման փոխարկումներ այժմ արհեստականորեն հաջողվում է իրականացնել Երկրի վրա։
Արեգակի կենտրոնի մոտերքում հելիումի ատոմների գոյացումը ջրածնի ատոմների հաշվին տեղի է ունենում մասսայական կերպով՝ շնորհիվ չափազանց բարձր ջերմաստիճանի։ Ուստի և էներգիայի անջատումը, որով լրացվում է նրա ծախսը տարածության մեջ ճառագայթման միջոցով, չափազանց ինտենսիվ է կատարվում։
Այն պրոցեսը, որի միջոցով ջրածինը փոխակերպվում է հելիումի, չափազանց բարդ է։ Նա կատարվում է անընդհատ, և վերջին հաշվով Արեգակի ընդերքում եղած ջրածնի քանակը աստիճանաբար նվազում, իսկ հելիումի ատոմների թիվն ավելանում է։ Երբ Արեգակի ընդերքում ջրածնի ամբողջ պաշարն սպառվի, էներգիայի անջատումը զգալի չափով կկրճատվի, և Արեգակը կսկսի սառչել, միաժամանակ խիստ փոքրանալով նաև չափերով։</small>
§ 115. ԱՐԵԳԱԿԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՑԻԿԼԸ ԵՎ ՆՐԱ ԿԱՊԸ ԵՐԿՐԱՅԻՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԻ ՀԵՏ։ Հատուկ դիտումները ցոլյց են տալիս, որ արևաբծերն ունեն հզոր մագնիսադաշտեր։ Արևաբծերի այդ մագնիսականությունը փոփոխության է ենթարկվում 22 տարի պարբերությամբ, այսինքն՝ արևաբծերի պարբերությունից երկու անգամ ավելի պարբերությամբ։ Տատանումների տասնմեկամյա պարբերությունը դրսևորում է Արեգակի վրա նաև այլ երևույթներ, փոփոխվում է ջահերի, հրվիժակների թիվը և այլն։ Բծերի մաքսիմումի տարիներին արեգակնային հաստատունը փոքր-ինչ ավելի է դառնում, քան մինիմումի տարիներին։ Այսպիսով, Արեգակի ողջ գործունեությունն ընդհանուր առմամբ փոփոխվում է 11 տարի պարբերությամբ (ավելի ճիշտ՝ 22 տարի պարբերությամբ, եթե նկատի ունենանք արևաբծերի մագնիսադաշտի փոփոխության պարբերությունը)։
Երկրի մթնոլորտում տեղի ունեցող երևույթների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նրանցից շատերը 11-ամյա պարբերություն ունեն։ Սրանց թվին են պատկանում մագնիսական փոթորիկները (կողմնացույցի սլաքի տատանումները, ռադիոկապի խանգարումները և այլն), բևեռափայլները, ամպրոպները և այլն։ Ամբողջ երկրագնդի վրա տեղի ունեցող ամպրոպների և բևեռափայլների միջին թիվը Արեգակի գործունեության մաքսիմումի ժամանակ մեծանում է։ Արեգակի գործունեության բնույթը, անկասկած, պետք է ազդի եղանակի վրա։ Արեգակի վրա առաջացող պրոցեսները ազգում են Երկրի մթնոլորտում ռադիոալիքների տարածման վրա։
Մեր Միության մեջ հողագործությունը կազմում է ժողովրդական տնտեսության նշանավոր ճյուղերից մեկը, և խոշոր մասշտաբի պլանային հողագործություն կիրառելու համար կարևոր կլիներ հնարավորություն ունենալ կանխատեսելու, թե ե՛րբ են սկսվում տաք, չորային կամ անձրևային ժամանակները, ցուրտ ձմեռները և այլն։ Այդ հնարավորությունն ունենալը շատ արժեքավոր կլիներ տնտեսական կյանքի մի շարք ուրիշ բնագավառների համար ևս (տրանսպորտի, շինարարության և այլն)։ Սովետական Միության գիտնականները՝ աստղագետները և օդերևութաբանները միացյալ ուժերով ձեռնամուխ են եղել այն հարցի լուծմանը, թե ի՛նչպես է Արեգակի գործունեությունն ազդում եղանակի վրա և ի նչպես կարելի է սովորել կանխատեսել արեգակնային երևույթների և նրանց հետ կապված երկրային երևույթների սկսվելը։
Արեգակի ուսումնասիրության բնագավառում մենք տեսնում ենք տեսության և պրակտիկայի նույն միասնությունը, ինչ որ սովետական աստղագիտության մյուս բնագավառների մեծամասնության մեջ։ Մենք նորից և նորից տեսնում ենք, որ Երկիրը մեկուսացած երկնային մարմին չէ և որ նրա մթնոլորտում տեղի ունեցող շարժումները փոխազդեցությամբ կապված են Արեգակի վրա տեղի ունեցող երևույթների հետ։
<small>ՀԱՐՑԵՐ ԻՆՔՆՔՍՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ինչպիսի՞ն են Արեգակի մասսան ու չափերը Երկրի համեմատությամբ։
# Հեռադիտակով ի՞նչ է երևում Արեգակի վրա։
# Ինչպե՞ս է պտտվում Արեգակը։
# Ինչի՞ են հավասար Արեգակի միջին խտությունն ու ջերմաստիճանը։
# Ի՞նչ են արևաբծերը և ինչպե՞ս է փոփոխվում նրանը թիվը։
# Ի՞նչ է հայտնի Արեգակի քիմիական բաղադրության մասին։
# Ի՞նչ է արեգակնային հաստատունը և ինչի՞ է նա հավասար։
# Ի՞նչ պայմաններում կարելի է տեսնել ֆոտոսֆերան և հրվիժակները։ Ի՞նչ են նրանք իրենցից ներկայացնում։
# Նկարագրեցեք Արեգակի մթնոլորտի և պսակի կառուցվածքը։
# Ինչպիսի՞ն է կենդանակերպային լույսի տեսքն ու բնույթը։
# Որտեղի՞ ց և ինչպե՞ս է Արեգակը ստանում իր էներգիան։
# Արեգակնային և երկրային երևույթների միջև եղած կապի ինչպիսի՞ օրինակներ կան։
# Ինչո՞ւմն է կայանում այդ կապակցության և Արեգակի բնության ուսումնասիրության գործնական նշանակությունը։
</small>
==ԳԼՈՒԽ VI։ ԱՍՏՂԵՐԸ ԵՎ ՏԻԵԶԵՐՔԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ==
===ԱՍՏՂԵՐԻ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԲՆՈՒՅԹԸ===
§ 116. ԱՍՏՂԵՐԻ ԼՈՒՍԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ։ '''Յուրաքանչյուր աստղ մի հսկայական շիկացած՝ ուստի և ինքնալուսատու գազային գունդ է և այդ տեսակետից նման է մեր Արեգակին։''' Բայց աստղերի կառուցվածքի և, առհասարակ, վիճակի մեջ՝ Արեգակի համեմատությամբ, բազմաթիվ տարբերություններ են նկատվում։
Աստղերի միջև եղած տարբերություններն ամենից լավ երևան կգան, եթե մենք նրանց համեմատենք Արեգակի հետ։
'''Լուսատպության կոչվում է աստղի լուսաուժի հարաբերությունը Արեգակի լուսաուժին։''' Աստղերի լուսատվությունը հաջողվել է որոշել, իմանալով նրանց հեռավորությունը և նրանց տեսանելի լուսաուժը՝ Արեգակի լուսաուժի համեմատությամբ։
Օրինակ, ենթադրենք, չափումների միջոցով հաստատված է, որ որևէ աստղ մեզանից միլիոն անգամ ավելի հեռու է գտնվում, քան Արեգակը, և որ նրա տեսանելի լուսաուժը 10^12 անգամ փոքր է Արեգակի լուսաուժից (դա կլինի մոտավորապես 3½ աստղային մեծության աստղ)։
Եթե մենք այդ աստղը դնելու լինենք այն հեռավորության վրա, ինչ հեռավորության վրա որ Արեգակն է մեզանից, ապա նա մեզ (10<sup>6</sup>)<sup>2</sup> անգամ ավելի պայծառ կթվա, քան հիմա, որովհետև լույսի ամեն մի աղբյուրի տեսանելի պայծառությունը փոփոխվում է հակադարձ համեմատական '''հեռավորության քառակուսուն'''։ Նա մեզ այնպես պայծառ կթվար, ինչպես Արեգակը։ Հետևաբար, տվյալ աստղն իրականում նույնքան պայծառ է, որքան Արեգակը, նրա լուսաւովուրությունը հավասար է մեկի։ Ճիշտ այս ձևով կարելի է հաշվել նաև մյուս աստղերի լուսատվությունը։
Որոշ տիպերի աստղեր, օրինակ, որոշ գույնի և ջերմաստիճանի աստղեր, որոնց հեռավորությունները հայտնի են, ինչպես պարզվել է, ունեն որոջակի լուսատվություն։ Սա թույլ է տալիս որևէ տեղ նույն տիպի աստղ հայտնաբերելու դեպքում, երբ նրա հեռավորությունն անհայտ է, ասելու, թե ինչպիսի լուսատվություն ունի նա։
Աստղերի լուսատվությունը շատ տարբեր է լինում։ Հայտնի աստղերից առավելագույն լուսատվություն ունի Ոսկե Զկնի S աստղը։ Նա երևում է իբրև 8-րդ մեծության աստղիկ, բայց իրականում նա մոտավորապես 500 000 անգամ պայծառ է մեր Արեգակից։ Նվազագույն լուսատվության աստղերը փայլում են հարյուր հազարավոր անգամ թույլ մեր Արեգակից։ '''Մեր Արեգակը ըստ իր լուսատվության միջակ աստղ է'''՝ ոչ այնքան պայծառ, բայց ոչ այնքան էլ թույլ։
Տիեզերական տարածության մեջ շատ պայծառ աստղեր քիչ կան, և որքան աստղերի լուսատվությունը փոքր է, այնքան նրանց թիվն ավելի մեծ է։
§ 117. ՏԱՐԵԿԱՆ ՊԱՐԱԼԱՔՍ ԵՎ ԱՍՏՂԵՐԻ ՀԵՌԱՎՈՐՈՒԹՏՈՒՆՆԵՐԸ։ 80-րդ պարագրաֆում մանրամասն կերպով բացատրվեց, թե ինչ բան է տարեկան պարալաքսը և ինչպե՞ս են այն չափում։ 1835—40 թթ. պարալաքսի չափումը առաջին անգամ կատարել է ռուս գիտնական Վ. Յա. Ստրուվեն։ '''Աստղի տարեկան պարալաքսն այն անկյունն է, որի տակ աստղից երևում է Երկրի ուղեծրի մեծ կիսառանցքը''' (տեսողական ճառագայթի հետ ուղիղ անկյան տակ)։ Եթե աստղի տարեկան պարալաքսը p-ն ջանասեր և ճշգրիտ չափումների միջոցով արդեն որոշված է, ապա աստղի D հեռավորությունը անմիջապես որոշվում է։
Իսկապես, տարեկան պարալաքսի սահմանումից հետևում է, որ p արտահայտելով աղեղնային վայրկյաններով՝ կունենանք
<math>D = \frac{a}{sinp}</math>
որտեո a-ն Երկրի ուղեծրի շառավիղն է։ Հաշվի առնելող p-ի փոքրությունը՝ կարելի է գրել
<math>D = \frac{a}{psin1''}</math>:
Եթե ընդունել p հավասար մեկի, ապա իմանալով, որ
<math>sin 1'' = \frac{1}{206235}</math>,
կստանանք <math>D = \frac{206235}{p}</math> աստղագիտական միավորի։
Աստղերի հեռավորությունը, նկատի ունենալով նրանց մեծությունը, սովորաբար արտահայտում են '''լուսատարով'''' կամ '''պարսեկներով'''։
'''Լուսատարին այն հեռավորությունն է, որ լույսի ճառագայթն անցնում է մեկ տարվա ընթացքում։''' Այն կիլոմետրերով արտահայտելու համար պետք է լույսի արագությունը՝ արտահայտված կիլոմետրերով մեկ վայրկյանում (մոտ 300 հազար կմ/վրկ) բազմապատկել տարվա վայրկյանների թվով (մոտ 31,5 միլիոն վայրկյան)։ Ամենամոտ պայծառ աստղից (Կենտավրոսի α) լույսը մեզ է հասնում ավելի քան 4 տարի ժամանակամիջոցում, իսկ մյուս աստղերից՝ ավելի ուշ։ Որպեսզի կարողանանք պատկերացնել այդ վիթխարի հեռավորությունը, ենթադրենք, որ Երկրից դեպի այդ աստղը անց է կացված երկաթուղի, որի վրայով առանց կանգ առնելու սլանում է ճեպընթաց գնացքը՝ 100 կմ/ժամ արագությամբ։ Գնացքը 46 միլիոն տարուց հետո միայն կհասնի այդ աստղին։
Մնացած աստղերը մեզանից (կամ, որ միևնույն է, Արեգակից) ավելի ևս հեռու են գտնվում։ Շատ աստղերի հեռավորությունները հայտնի չեն՝ այնքան նրանք հեռու են մեզանից, այսինքն՝ նրանց պարալաքսներն այնքան փոքր են, որ չափելն անհնարին է։ Բարեբախտաբար ներկայումս, հենվելով ավելի մոտ աստղերի պարալաքսների չափումների վրա, գտել են աստղերի հեռավորությունը որոշելու այլ եղանակներ։ Դրանցից ամենակարևորներից մեկը այն եղանակն է, երբ որոշ տիպի աստղերի հեռավորությունները որոշում են ըստ նրանց հայտնի լուսատվության։
Եթե պարզված է, որ տվյալ աստղը պատկանում է աստղերի այն տիպին, որոնց լուսատվությունն արդեն հայտնի է, ապա համեմատելով այդ լուսատվությունն աստղերի տեսանելի պայծառության հետ, կարելի է, հենվելով հեռավորության հետ պայմանավորված տեսանելի պայծառության փոփոխվելու օրենքի վրա, հաշվել աստղի հեռավորությունը։
'''Պարսեկը այն հեռավորությունն է, որ համապատասխանում է աղեղնային մեկ վայրկյան տարեկան պարալաքսին. դա այն հեռավորությունն է, որից Երկիր—Արեգակ հեռավորությունը երևում է 1՛՛ անկյան տակ։
Աստղի հեռավորությունը՝ D պարսեկներով արտահայտված հակադարձ համեմատական է նրա p տարեկան պարալաքսին՝ արտահայտված աղեղնային վայրկյաններով.
<math>D = \frac{1}{p}</math>։
Օրինակ, եթե մոտակա աստղի p = 0՛՛,75 = ¾ վայրկյանի, ապա նրա հեռավորությունը կլինի 4/3 պարսեկ։
Լուսատարով արտահայտված հեռավորությունը ավելի ակնհայտ է, բայց հաշվարկումների համար պարսեկներով ավելի հարմար է, քանի որ դիտումներից որոշում են աստղերի պարալաքսը, որի հետ հեռավորությունը պարսեկներով շատ պարզորոշ է կապված։
1 պարսեկը = 3,26 լուսատարու = 206265 աստղ. միավոր = 3 × 10<sup>13</sup> կմ։
§ 118. ԱՍՏՂԵՐԻ ԳՈՒՅՆԵՐԸ, ՍՊԵԿՏՐՆԵՐԸ ԵՎ ՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆՆԵՐԸ։ Դժվար չէ նկատել, որ աստղերը տարբեր գույնի են լինում, մեկը սպիտակ, մյուսը դեղին, երրորղը կարմիր և այլն։ Սպիտակ գույնի են, օրինակ, Սիրիուս և Վեգա պայծառ աստղերը, դեղին է Կապելլան, կարմիր են Բետելհեյզեն և Անտարեսը։ Տարբեր գույնի աստղերը տարբեր սպեկտր և տարբեր ջերմաստիճան են ունենում։ Շիկացվող երկաթի կտորի նման, սպիտակ աստղերն ավելի ջերմ են, իսկ կարմիրները՝ ավելի քիչ։
Աստղերի սպեկտրների տարբերությունն այն է, որ նրանց անընդհատ սպեկտրների երկարությամբ պայծառությունը յուրահատուկ բաշխվածություն է ունենում, և այդ անընդհատ սպեկտրների ֆոնի վրա մութ գծերի դիրքերն ու ինտենսիվությունը տարբեր են լինում։
Դրա պատճառն աստղերի ջերմաստիճանների տարբերությունն է, այլ ոչ թե նրանց քիմիական բաղադրությունների տարբերությունը, որը բոլոր աստղերում ընդհանրապես միատեսակ է և մոտ է Արեգակի և Երկրի քիմիական բաղադրությանը։ Ուսումնասիրելով աստղերի սպեկտրները, մենք աստղերի վրա միշտ հայտնաբերում ենք նույն քիմիական էլեմենտները, որոնք հայտնի են մեզ Երկրի և Արեգակի վրա, չհայտնաբերելով և ոչ մի նոր՝ մեզ անհայտ քիմիական էլեմենտ։ Դա հաստատում է տիեզերքի նյութական միասնությունը, այն նյութի միասնությունը, որից կազմված են Երկիրը և բոլոր երկնային մարմինները։ Իսկ աստղերի սպեկտրներում եղած զանազանություններն առաջ են գալիս նրանց մթնոլորտների տարբեր ջերմաստիճաններից, որովհետև քիմիական էլեմենտների ատոմների սպեկտրները փոփոխվում են նրանց ջերմաստիճանների ուժեղ փոփոխումների դեպքում։
Աստղերի ջերմաստիճաններն ուսումնասիրվում են § 84-ում նկարագրված եղանակներով։ Այդ ուսումնասիրությունների շնորհիվ հաստատված է, որ ամենաջերմ աստղերը կապտավուն և այնուհետև սպիտակ աստղերն են։ Նրանց մակերևույթների ջերմաստիճանը կազմում է 10 000° մինչև 30 000°, բայց պատահում են է՛լ ավելի ջերմ աստղեր, որոնց ջերմաստիճանը հասնում է մոտ 100 000°-ի։ Դեղնագույն աստղերը համեմատաբար սառն են։ Նրանց մակերևույթների ջերմաստիճանը հավասար է մոտ 6 000°։ Ամենից նվազ տաքը կարմիր աստղերն են. նրանց մակերևույթների ջերմաստիճանը հավասար է ընդամենը միայն 3 000°, իսկ երբեմն էլ նույնիսկ 2 000° և ավելի պակաս։ Աստղերի ընդերքում, այնպես, ինչպես որ Արեգակի ընդերքում, ջերմաստիճանը միլիոնավոր աստիճանների է հասնում։
Արեգակն ըստ իր սպեկտրի և ջերմաստիճանի համեմատելով աստղերի հետ, գալիս ենք այն եզրակացության, որ '''նա միջին ջերմաստիճան (6 000°) ունեցող դեղին աստղ է'''։
119. ԱՍՏՂԵՐԻ ՉԱՓԵՐԻ ՈՐՈՇԵԼԸ։ Գիտությունը ներկայումս աստղերի չափերը որոշելու մի քանի եղանակներ գիտե։ Նրանցից մեկը մենք կպարզաբանենք այսպիսի օրինակով.
Հայտնի է, որ աստղի մակերևույթի մեկ քառակուսի սանտիմետրի արձակած էներգիայի քանակը որոշվում է միայն աստղի ջերմաստիճանով։ Որքան բարձր է ջերմաստիճանը, այնքան աստղը շատ էներգիա է ճաոագայթում։
'''Աստղի լրիվ ճառագայթումը (նրա լուսատվությունը) հավասար է նրա մակերևույթի մեկ քառակուսի սանտիմետրի ճառագայթած էներգիայի քանակին՝ բազմապատկած նրա մակերևույթի մեծությամբ։''' Ուստի, եթե որևէ աստղ ունի նույն ջերմաստիճանը և լուսատվությունը, ինչ որ մեր Արեգակը, ապա մենք կարող ենք ասել, որ աստղի մակերևույթի մեծությունը (հետևաբար և տրամագիծը) նույնն է, ինչ որ Արեգակինը։
Եթե Արեգակի ջերմաստիճանին հավասար ջերմաստիճան ունենալով հանդերձ՝ աստղի լուսատվությունը 16 անգամ ավելի է, նշանակում է՝ նրա մակերևույթը 16 անգամ, իսկ տրամագիծը 4 անգամ մեծ է, քան Արեգակինը։ Ճիշտ նույն ձևով կարելի է որոշել նաև մյուս աստղերի տրամագծերը, ուղղում մտցնելով նրանց ջերմաստիճանի և Արեգակի ջերմաստիճանի միջև եղած տարբերության չափով։ Ստացվող արդյունքներն ստուգվում են այլ եղանակներով, և պարզվում է, որ նրանք շատ լավ համապատասխանում են մեկը մյուսին։
§ 120. ՀՍԿԱ ԵՎ ԹԶՈՒԿ ԱՍՏՂԵՐ։ '''Հսկա աստղեր կոչվում են բարձր լուսատվություն ունեցող աստղերը, իսկ թզուկ աստղեր՝ նվազ լուսատպություն ունեցող աստղերը։''' Սակայն աստղերի մեջ մեծության տեսակետից ևս մենք հանդիպում ենք և՛ հսկաների, և՛ թզուկների։
<small>'''Հսկաների ու թզուկների բաժանվելը բոլորից ցայտուն հանդիպում է ամենասառը աստղերի մոտ, որոնք ունեն կարմիր գույն։ Ամենամեծ չափեր ունեն կարմիր հսկաները։'''</small>
Կարմիր հսկա աստղերի թվփն են պատկանում Բետելհեյզեն և Անտարեսը։ Նրանցից առաջինի տրամագիծը 420 անգամ, իսկ երկքորդինը՝ 285 անգամ մեծ է Արեգակի տրամագծից։ Բետելհեյզե հսկա աստղի ներսում կարող են տեղավորվել արեգակնային համակարգության մոլորակների ուղեծրերը՝ մինչև Մարսը ներառյալ։ Այն գազը, որից բաղկացած են կարմիր հսկա աստղերը, չափազանց նոսր է. նրա խտությունը հազարավոր անգամ փոքր է սենյակի օդի խտությունից։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_107.png|350px|frameless|thumb|center]]
Կարմիր թզուկ աստղերը չզինված աչքով չեն երևում։ Այդ աստղերից մեկը, որ շատ մոտ է մեզ (ըստ Կրյուգերի կատալոգի № 60 աստղը), իր տրամագծով 2½ անգամ փոքր է Արեգակից։ Նրա բաղադրության մեջ մտնող գազերն այնքան ուժեղ կերպով են սեղմված, որ 4,5 անգամ ավելի միջին խտություն ունեն, քան ջուրը, և երեք անգամ ավելի խտություն, քան Արեգակը։
Որքան փոքր են աստղերը, այնքան նրանք ավելի մեծ թվով են հանդիպում տիեզերական տարածության մեջ, իսկ կարմիր հսկա աստղեր շատ քիչ են երևում։ '''Իր մեծությամբ Արեգակը շարքային աստղ''' է, ոչ առանձնապես մեծ, բայց ոչ այնքան էլ փոքր։
§ 121. ՍՊԻՏԱԿ ԹԶՈՒԿ ԱՍՏՂԵՐ։ Գոյություն ունեն այնպիսի աստղեր, որոնք ըստ իրենց լուսատվության պատկանում են թզուկ աստղերի թվին, բայց սպիտակ գույն և բարձր ջարմաստիճան ունեն։ '''Իրենց մեծությամբ սպիտակ թզակ աստղերը բոլոր աստղերից ամենափոքրերն են։''' Նրանց մեծությունը կարելի է համեմատել մոլորակների չափերի հետ, իսկ երբեմն էլ նույնիսկ փոքր են լինում, քան Երկիրը։ Սպիտակ թզուկ աստղի օրինակ է հանդիսանում Սիրիուսի արբանյակը։ Այդ թույլ աստղը մոլորակի նման պտտվում է Սիրիուսի շուրջը, սակայն նրա մասսան գրեթե հավասար է Արեգակի մասսային, և նա սեփական լույս է ճառագայթում։
'''Սպիտակ թզուկ աստղերի միջին խտությունը չափազանց բարձր է. նա հազարավոր անզամ գերազանցում է ջրի խտությանը։''' Սպիտակ թզուկ աստղերից մեկի խտությունն այնքան մեծ է, որ եթե նրա նյութից վերցնելու լինեինք մի մատնոցի չափ, ապա այն կհավասարակշռեր շոգեկառքի (խտությունը կազմում է 5 · 10<sup>7</sup> գր/սմ³)։
Երկրի վրա մենք չգիտենք մի այնպիսի նյութ, որը նման՝ զարմանալի չափերի հասնող խտություն ունենար։ Մինչգեռ սպիտակ թզուկ աստղերը բաղկացած են հենց նույն քիմիական էլեմենտների ատոմներից, որոնցից կազմված է Երկիրը։ Այդ հանելուկի լուծումը տալիս է նյութի ատոմների կառուցվածքի և աստղերի ներսում գոյություն ունեցող ֆիզիկական պայմանների իմացումը։
<small>Քիմիական էլեմենտների ատոմները բարդ սիստեմներ են, որոնք կազմված են միջուկներից և նրանց շուրջը պտտվող էլեկտրոններից։ Ատոմի գրեթե ամբողջ մասսան կենտրոնացած է նրա միջուկում, իսկ ատոմի մեծությունը բնորոշվում է միջուկից ամենահեոավոր էլեկտրոնի ուղեծրի չափերով։ Ատոմների այդ չափերով է բնորոշվում ճնշման ազդեցության տակ ատոմների մերձեցման սահմանը։ Սպիտակ թզուկ աստղերի ընդերքում տիրում է վիթխարի բարձր ջերմաստիճան և ճնշում։ Բարձր ջերմաստիճանի ազդեցության տակ էլեկտրոնները պոկվում են իրենց ատոմներից, և վերջիններից մնում են միայն նրանց միջուկները, որոնց ծավալը էլեկտրոնների ուղեծրերի համեմատությամբ չափազանց փոքր է։ Ուստի հսկայական ճնշման ազդեցության տակ իրենց չափերով փոքրացած ատոմները կարող են խիստ կերպով իրտր մոտենալ, որի հետևանքով ստացվում է արտակարգ խտություն ունեցող նյութ։ Երկրի վրտ չկան ո՛չ այդպիսի բարձր ջերմաստիճաններ, ոչ էլ այդպիսի մեծ ճնշումներ, որոնք կարողանային նյութն այդ վիճակին հասցնել։
Սպիտակ թզուկ աստղերի ուսումնասիրության օրինակից մենք տեսնում ենք, թե ի՛նչպես աստղագիտությունը հարստացնում է մեր ֆիզիկական գիտելիքները նյութի կաոուցվածքի մասին։</small>
<small>ՀԱՐՑԵՐ ԻՆՔՆՍՏՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ի՞նչ է աստղի լուսատվությունը։
# Ինչո՞ւմն է արտահայտվում աստղերի նմանությունը Արեգակին և ինչո՞վ են շատ աստղեր նրանից տարբերվում։
# Ի՞նչ է իրենից արտահայտում տարեկան պարալաքսի մեծությունը։
# Ի՞նչ է պարսեկը և ի՞նչ է լուսատարին։
# Ո՞ր աստղն է մեզ ամենամոտր, ինչպիսի՞Ն են նրա պարալաքսը և մեզնից ունեցած հեռավորությունը՝ պարսեկներով և լուսատարով։
# Էլ ինչպիսի՞ եղանակ գոյություն ունի որոշ աստղերի հեռավորությունը որոշելու համար։
# Ինչպե՞ս են տարբերվում տարբեր աստղերի գույնն ու ջերմաստիճանը։
# Ի՞նչ է հայտնի աստղերի քիմիական բաղադրության մասին։ Ինչո՞ւ տարբեր աստղերի սպեկտրները տարբեր են չինում։
# *Ինչպե՞ս են հաշվում աստղերի չափերը։
# Ինչպիսի՞ աստղերն են դասվում թզուկների և ինչպիսի՞ք՝ հսկաների խմբին։
# Նկարագրեցեք՝ ինչպիսի՞ք են ամենամեծ և ամենափոքր աստղերի գույնը, ջերմաստիճանը, չափերը և խտությունը։
# Ինչպիսի՞ն է մեր Արեգակի տեղը մյուս աստղերի շարքում նրա չափերի և յույսի ուժի տեսակետից։
# Ինչպիսի՞ աստղերն են կոչվում սպիտակ թզուկներ ե ինչո՞ւմն է արտահայտվում նրանց ֆիզիկական կառուցվածքի առանձնահատկությունը։
</small>
[[Պատկեր:Astronomy_pic_108.png|220px|frameless|thumb|right]]
§ 122. ԿՐԿՆԱԿԻ ԱՍՏՂԵՐԸ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ՄԱՍՍԱՆԵՐԸ։ '''Շատ աստղեր կազմում են աստղերի այնպիսի սիստեմներ, որոնք փոխդարձ ձգողության ազդեցությամբ պտտվում են իրենց ընդհանուր ծանրության կենտրոնի շուրջը։ Այդպիսի աստղերը կոչվում են ֆիզիկապես կրկնակի աստղեր։''' Չզինված աչքի համար այդպիսի աստղերը միաձուլվում են իրար հետ, և մենք նրանց իբրև մեկ աստղ ենք տեսնում։ Միայն հեռադիտակով, իսկ երբեմն էլ միմիայն սպեկտրային անալիզի միջոցով կարելի է պարզել, որ տվյալ աստղը կրկնակի է։
Երբեմն պատահում է, որ երկու իրարից հեռու գտնվող և փոխադարձ ձգողականությամբ չկապված աստղեր երևում են համարյա միևնույն ուղղությամբ, այնպես որ չզինված աչքի համար նրանք միաձուլվում՝ մեկ աստղ են դառնում։ Այդպիսի աստղերը կոչվում են օպտիկապես կրկնակի։
Ֆիզիկապես կրկնակի աստղերը մեկը մյուսի շուրջը տարբեր պարբերությամբ և տարբեր հեռավորության վրա են պտտվում։ Առհասարակ, որքան աստղերը մոտ են գտնվում միմյանց, այնքան նրանց պտտման պարբերությունը կարճ է լինում, և որոշ աստղերի համար նա տևում է ժամեր, մյուսների համարի հարյուրամյակներ։
Հեռադիտակով իբրև կրկնակի երևում են միայն այն աստղերը, որոնց պտտման պարբերությունը մի քանի տասնյակ տարի և ավելի է տևում, իսկ նրանց միջև եղած իրական հեռավորությունը գերազանցում է Երկրի և Արեգակի միջև եղած հեռավորությունից։
Հաճախ երկու աստղերից մեկը լինում է մի գույնի (օրինակ, դեղին կամ կարմիր), իսկ մյուսը՝ մի այլ գույնի (օրինակ, սպիտակ կամ կապտավուն)։ Նրանց հեռադիտակով դիտելը շատ հետաքրքիր է։
Պատկերացրեք, թե ի՛նչպես պետք է փոփոխվի լուսավորվածում թյունն այն մոլորակների վրա, որոնք պտտվում են այդպիսի կրկնակի աստղերի շուրջը, երբ հորիզոնի վրա ծագում է մերթ կարմիր, մերթ կապտավուն արեգակ, կամ երկու արեգակները միասին։
Շատ կրկնակի աստղեր են հայտնաբերել ռուս գիտնականներ Վ. Յա. Ստրուվեն և նրա տղան՝ Օ. Վ. Ստրուվեն։
Երբեմն պատահում են այնպիսի սիստեմներ, որոնք բաղկացած են ոչ թե երկու, այլ երեք կամ նույնիսկ չորս աստղերից։ Սրանք այսպես կոչված՝ '''բազմապատիկ աստղերն են'''։
Կրկնակի աստղերի շարժումների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս որոշել նրանց մասսաները՝ Կեպլերի երրորդ օրենքի հիման վրա։
Պարզվել է, որ '''հսկա աստղերի մասսաները ավելի են, քան բզուկ աստղերի մասսաները''', բայց այդ տարբերություններն այնքան էլ մեծ չեն։ Ամենածանր աստղերի մասսաները 10 անգամ ավելի են Արեգակի մասսայից, իսկ ամենաթեթև աստղերինը՝ մի քանի անգամ փոքր են։ '''Հետևաբար, իր մասսայով Արեգակը հանդիսանում է միջին մեծության աստղ։'''
Մենք տեսնում ենք, որ ֆիզիկական բոլոր հատկանիշների՝ գույնի, սպեկտրի, չափերի, ջերմաստիճանի և մասսայի տեսակետից '''Արեգակը հանդիսանում է մի շարքային աստղ, որը ոչ մի բանում չի առանձնացվում մյուս աստղերից'''։ Երբ աստղի մասսան և տրամագիծը հայտնի են, դժվար չէ գտնել նրա միջին խտությունը հետևյալ ֆորմուլայով.
<math>D = \frac{m}{v}</math>
որտեղ m աստղի մասսան է, իսկ v ծավալը։ Այսպիսի եղանակով էլ որոշվել են նախորդ պարագրաֆներում հիշատակված աստղերի խտությունները։ Հետաքրքրական է նշել, որ մինչև այժմ շատ փոքր մասսա (այնպիսի կարգի, ինչպիսին Երկրի մասսան է) ունեցող աստղեր, այսինքն՝ ինքնալուսատու երկնային մարմիններ չեն հայտնաբերվել։
§ 123. ՍՊԵԿՏՐԱԼ ԿՐԿՆԱԿԻ ԵՎ ԽԱՎԱՐՈՒՆ ԿՐԿՆԱԿԻ ԱՍՏՎԵՐ։ Երբեմն երկու աստղ իրենց փոխադարձ պտտման ժամանակ այնքան մոտ են գտնվում միմյանց, որ նույնիսկ ամենաուժեղ հեռադիտակով հնարավոր չէ նրանց զատ-զատ դիտել։ Այս դեպքում հաճախ օգնության է հասնում սպեկտրային անալիզը։ '''Այդպիսի կրկնակի աստղերի սպեկտրները վերադրվում են մեկը մյուսի վրա։ Իսկ որովհետև այդ երկու աստղերը երըեմն իրենց ուղեծրերով պտտվելու ժամանակ մեր նկատմամբ հակառակ կողմերի վրա են շարժվում, ուստի նրանց սպեկտրների գծերը տեղաշարժվում են հակառակ կողմերի վրա։''' Սպեկտրալ գծերը երկատվում են։ Նրանց տեղաշարժի մեծությունը պարբերաբար փոփոխվում է, որովհետև ուղեծրով շարժվելու ժամանակ յուրաքանչյուր աստղը մերթ մոտենում է մեզ, մերթ հեռանում մեզանից։ '''Այն աստղերը, որոնց կրկնակիությունը միայն սպեկտրային անալիզի միջոցով է հայտնաբերվում, կոչվում են սպեկտրալ կրկնակի աստղեր։'''
[[Պատկեր:Astronomy_pic_109.png|230px|frameless|thumb|right]]
Սպեկտրալ կրկնակի աստղերի հայտնագործություններ և հետազոտություններ են կատարել սովետական ակադեմիկոսներ Ա. Ա. Բելոպոլսկին և Գ. Ա. Շայնը։
Որոշ դեպքերում, երբ կրկնակի աստղի ոլղեծրի հարթությունն անցնում է ճիշտ այն գծի ուղղությամբ, որով մենք նայում ենք նրան, աստղերից մեկը պարբերաբար ծածկում է մյուսին։ Ուստի երկու աստղերի այդպիսի սիստեմի արձակած գումարային լույսը ժամանակ աո ժամանակ հենց պարբերաբար էլ փոփոխվում է։ Ըստ որում աստղերից մեկը կարող է ավելի պայծառ լինել, իսկ մյուսը՝ թույլ։ '''Այն աստղերը, որոնց պայծառությունը պարբերաբար փոփոխվում է այն պատճառով, որ նրանք կրկնակի են և աստղերից մեկը պարբերաբար ծածկում է մյուսին, կոչվում են խավարուն կրկնակի աստղեր։''' Երբեմն նրանց անվանում են նաև խավարուն փոփոխական աստղեր կամ ալգոլներ, քանի որ այդ տեսակի տիպիկ աստղ է Պերսեոսի β, որին արաբները Ալգոլ են անվանել։ Ալգոլ բառը հայերենի թարգմանած նշանակում է «դիվային աստղ»։ Այդպես են նրան անվանել արաբները, որոնք նկատել են նրա փայլի փոփոխվելը, բայց չեն կարողացել այն բացատրել։ Ալգոլի փայլի փոփոխությունները, որ տիպիկ են այդպիսի աստղերի համար, պատկերված են կորագծով (նկ. 109)։ Քանի դեռ խավարում չկա, աստղը երկար ժամանակ պահպանում է իր միապաղաղ փայլը։ Խավարումն սկսվելուն պես փայլը արագ նվազում է, խավարման կեսին հասնում է մինիմումի և այնուհետև նորից ուժեղանում։ Եթե այդպիսի սիստեմի երկու աստղ հավասար պայծառություն կամ չափեր չեն ունենում, ապա փայլի կորագծի վրա նկատվում է փայլի անկման երկու շրջան. մեկում լույսն ավելի շատ է նվազում, մյուսում՝ քիչ։
Նման փայլի կորագծերի մանրամասն ուսումնասիրությունը, որ հատկապես մեծ հաջողությամբ կատարվում է Պուլկովում, Կազանում և Օդեսայում (Վ. Ա. Կրատ, Դ. Յա. Մարտինով, Վ. Պ. Ցեսեվիչ և արիշներ), բերում է շատ փաստերի ի հայտ բերելուն, որոնք բնորոշում են տվյալ բազմասիստեմը։ Գ. Ա. Շայնը մանրամասնորեն ուսումնասիրելով կրկնակի աստղերը, հայտնաբերել է, որ նրանք Արեգակի նման պտտվում են իրենց առանցքի շուրջը։
§ 124.* ԿՐԿՆԱԿԻ ԱՍՏՂԵՐԻ ՄԱՍՍԱՆԵՐԻ ՈՐՈՇԵԼԸ։ Եթե կրկնակի աստղի հեռավորությունը հայտնի է, ապա կարելի է որոշել մեծ աստղի նկատմամբ փոքր աստղի ուղեծրի մեծ կիսառանցքի՝ երկարությունը կիլոմետրերով, իսկ նրա պտտման պարբերությունը որոշվում է ուղղակի դիտումներով։ Այն ժամանակ, համեմատելով կրկնակի աստղի շարժումը Արեգակի շուրջը Երկրի կատարած շարժման հետ, մենք կարող ենք Կեպլերի երրորդ ճշգրտած օրենքի հիման վրա գրել՝
<math>\frac{P^2(m_1+m_2)}{1^2(M+m)} = \frac{A^3}{1^3}</math>,
որտեղ P կրկնակի աստղի պտտման պարբերությունն է՝ տարիներով, A նրա ուղեծրի մեծ կիսառանցքը աստղագիտական միավորներով, իսկ m<sub>1</sub> և m<sub>2</sub> այդ աստղերի մասսաներն են։ M Արեգակի մասսան է, իսկ m — Երկրի մասսան, որն Արեգակի մասսայի համեմատությամբ կարելի է անտեսել։ Ուստի այս ֆորմուլայից կարելի է գտնել երկու աստղերի մասսաների գումարը, արտահայտած Արեգակի մասսայով։
<math>m_1+m_2 = \frac{A^3}{P^2} \cdot M</math>։
Իսկ դիտումներից իմանալով այդ երկու աստղերի հեռավորությունն իրենց ընդհանուր ծանրության կենտրոնից, կարելի է առանձին-առանձին որոշել աստղերից յուրաքանչյուրի մասսան։
§ 125. ՖԻԶԻԿԱՊԵՍ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԱՍՏՂԵՐ։ Մենք վերը տեսանք, որ լինում են այնպիսի աստղեր, որոնց փայլի փոփոխությունը թվացող է և առաջանում է երկրաչափական պատճառից՝ խավարումից։ Իրականում այդ աստղերի ճառագայթած էներգիայի քանակը չի փոխվում։ Դրա հետ միասին կան այնպիսի աստղեր, որոնց ճառագայթման էներգիան տատանվում է. '''ֆիզիկապես փոփոխական կոչված աստղերը իրենց ճառագայթած էներզիայի քանակն իսկապես փոփոխում են ֆիզիկական պատճառների հետևանքով'''։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_110.png|370px|frameless|thumb|center]]
Գոյություն ունեն ֆիզիկապես փոփոխական աստղերի մի քանի տարբեր տիպեր, որոնք միմյանցից տարբերվում են ինչպես փայլի փոփոխման կորագծերով, նույնպես և ֆիզիկական այլ հատկանիշներով։
Ամենից առաջ ֆիզիկապես փոփոխական աստղերր բաժանվում են '''պարբերականների''' և '''ոչ պարբերականների'''։ Առաջինների փայլի փոփոխությունները տեղի են ունենում անընդհատ, որոշ օրենքով և խիստ պարբերաբար։ Նրանց նկատմամբ նախապես կարելի է ասել, թե ինչ պայծառության կլինեն նրանք որոշ մոմենտում։ Երկրորդների փայլի փոփոխությունները կատարվում են անկանոն, առանց որևէ պարբերականության, և պայծառության տատանումներն իսկ մերթ ուժեղ են լինում, մերթ թույլ, առանց որևէ օրինաչափության։ Այդպիսի անկանոն փոփոխական աստղերի մեծամասնությունը կարմիր հսկա աստղեր են հանդիսանում. նրանց թվին են պատկանում Բետելհեյզեն և Անտարեսը։
Մի քանի ոչ պարբերական փոփոխական աստղերի փայլի փոփոխությունների կորագծերը պատկերված են նկ. 110-ում։ Նրանց պայծառության փոփոխությունների պատճառները դեռ քիչ են ուսումնասիրված։
Պարբերական փոփոխական աստղերի մեջ աչքի են ընկնում '''ցեֆեիդները'''։
'''Ցեֆեիդներն''' այդ անունն ստացել են Ցեֆեոսի δ (դելտա) աստղից, որ այդ տեսակի տիպիկ աստղ է, նրա փայլի փոփոխության կորագիծը պատկերված է նկ. 111-ում։ Այդ տիպին պատկանող զանազան աստղերի պարբերությունները տատանվում են մի քանի ժամից սկսած մինչև մի քանի տասնյակ օր։ Նրանց փայլը աճում է ավելի արագ, քան նվազում է։ Փայլի փոփոխությունները հասնում են մոտավորապես մեկ աստղային մեծության։ Դրա հետ միասին որոշ չափով փոփոխվում են ցեֆեիդների գույնն ու ջերմաստիճանը։ Նրանց պայծառության փոփոխության պատճառը պարբերական բաբախումն (պուլսացիա) է, այսինքն՝ աստղի ընդարձակումը և սեղմումը, որն ուղեկցվում է ջերմաստիճանի փոփոխություններով։ Այդ տատանումները փոփոխում են լուսատուի մակերևույթի մեծությունը և մակերևույթի մեկ միավորի ճառագայթած էներգիայի քանակը, իսկ նրանց արտադրյալը, ինչպես մենք գիտենք, որոշում է աստղի լուսատվությունը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_111.png|200px|frameless|thumb|left]]
'''Երկարապարբերական''' փոփոխական աստղերն ունեն մի քանի հարյուր օրերի հասնող պարբերություն, և նրանց պայծառությունը տատանվում Է մի քանի աստղային մեծության սահմաններում։ Օրինակ, Կետի ο (օմիկրոն) աստղը, որ կոչվում է նաև «Զարմանալի» կամ «Զարմանահրաշ» (լատիներեն՝ Միրա) պայծառությտն մաքսիմումի ժամանակ լինում է մոտավորապես աստղային 3-րդ մեծության, իսկ մինիմումի ժամանակ թուլանում է մինչև 9-րդ մեծության, երբ նրան միայն հեռադիտակով կարելի է տեսնել։ Երկարապարբերական փոփոխական աստղերը կարմիր հսկաներ են և նրանց փոփոխականության պատճառը նույնն է, ինչ որ ցեֆեիդներինը, բայց սրանց մոտ այդ բոլոր երևույթներն ավելի դանդաղ և ոչ այնքան կանոնավոր կերպով են տեղի ունենում։
§ 126. ՆՈՐ ԱՍՏՂԵՐ։ Երբեմն նկատվել է, որ երկնքի այս կամ այն մասում հանկարծ աստղ է բռնկվում, որ առաջ այնտեղ չէին տեսել, և հետո, թուլանալով, այն նորից անհետանում է։ Այդպիսի աստղերը '''նոր աստղեր''' են անվանել։ Հետագայում պարզվել է, որ դրանք իրականում նոր աստղեր չեն, նրանք որպես շատ թույլ աստղեր գոյություն են ունեցել և առաջ, բայց մի ինչ-որ պատճառով տասնյակ հազար անգամ ուժեղացել են իրենց պայծառությամբ։ Կարճատև բռնկումից հետո այդպիսի աստղը նորից վերադառնում է իր նախկին պայծառության։ Այսպիսով, '''նոր աստղեր կոչվում են այնպիսի աստղերը, որոնք հանկարծակի իրենց պայծառությամբ ուժեղանում են մի քանի տասնյակ հազար անգամ և այնուհետև, աստիճանաբար վերադաոնամ են իրենց նախկին պայծառության'''։ Օրինակ, Արծվի համաստեղության մեջ եղած նոր աստղը բռնկումից առաջ և նրանից հետո եղել է 10½, մեծության, բայց 1918 թվին մի քանի օր շարունակ նա փայլել է իբրև առաջին մեծության աստղ։
Նոր աստղերի բազմակողմանի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ նրանց պայծառության ուժեղացման պատճառն այն է, որ այդ աստղերի մակերևույթը հանկարծակի փքվում, մեծանում է։ Աստղի մթնոլորտը, որը չափերի տեսակետից նույնպիսի կարգի է, ինչպես որ Արեգակը, մի քանի ժամվա ընթացքում պղպղջակի նման այնքան է փքվում, որ նրա տրամագիծը մեծանում է Երկրի ուղեծրի տրամագծից։ Փքվելու պատճառն աստղի ներսում առաջացող ինչ-որ պայթյուններն են։ Մեր Արեգակն այդ ձևով պայթել չի կարող, քանի որ, համաձայն մոսկովյան աստղագետներ Պ. Պ. Պարենագոյի, Բ. Վ. Կուկարկինի և Բ. Ա. Վորոնցով-Վելյամինովի հետազոտությունների՝ պայթում են միայն որոշ տիպի շատ ջերմ աստղերը, որոնց թվին Արեգակը չի պատկանում։
Առավելագույն փայլի և փքման մոմենտին աստղի մթնոլորտը նրանից անջատվում է. մեծ թափով ընդարձակվելով, վայրկյանում մի քանի հարյուր կիլոմետր արագությամբ, նա ձգվում է բոլոր կողմերի վրա և վերջ ի վերջո ցրվում տիեզերական տարածության մեջ։ Միաժամանակ աստղն ինքը սկսում է ավելի ու ավելի սեղմվել, և թեև նրա մակերևույթը շիկանում է մինչև 50—80 հազար աստիճան, այնուամենայնիվ նրա պայծառությունը աստղի չափերը փոքրանալու պատճառով թուլանում է։ Շնորհիվ սովետական գիտության՝ փոփոխական և նոր աստղերի ուսումնասիրության բնագավառում ձեռք բերած նվաճումների, միջազգային համաձայնությամբ մոսկովյան աստղագետներին հանձնարարված է գլխավորել այդ երկու բնագավառներում բոլոր հետազոտությունները։
§ 127. ԱՍՏՂԵՐԻ ՇԱՐԺՈՒՄԸ։ Երկնքում աստղերի փոխադարձ դասավորությունը թվում է միանգամայն անփոփոխ, նույնիսկ դարեր շարունակ։ Երականում բոլոր աստղերը, նույն թվում նաև մեր Արեգակը, շարժվում են և այն էլ հսկայական արագությամբ՝ վայրկյանում տասնյակ և հարյուրավոր կիլոմետր արագությամբ։ Բայց որովհետև աստղերի հեռավորությունները չափազանց մեծ են, ուստի նրանց դիր-
<Բացակայում է 1 էջ>
Հիշեցնենք, որ համաստեղություններում աստղերի մոտիկությունը իրարից թվացող է։ Իրականում նրանք գտնվում են շատ մեծ ու շատ տարբեր հեռավորության վրա թե՛ մեզնից և թե՛ մեկը մյուսից։ Ուստի չի կարելի նույնիսկ այսպիսի հարց տալ, թե «արդյոք ո՞րքան ժամանակում մենք կարող ենք թռչել ու հասնել այդ համաստեղություններին և, այն ժամանակ ի՞նչ կլինի)։
Որքան մոտենում ենք Քնարի և Հերկուլեսի համաստեղությունների աստղերին, այնքան նրանք մեր առաջ միմյանցից հեռանում են, ինչպես հեռանում են ծառերը իրարից անտառին մոտենալիս, որոնք հեռվից իրար հետ միացված էին թվում։ Այդ համաստեղությունների ուրվագծերը բոլորովին կփոխվեն հեռավոր ապագայում և Արեգակին հարևան կդառնան ուրիշ աստղեր, բայց և այնպես նրանց հեռավորություններն առաջվա պես կմնան չափազանց մեծ։
Որևէ աստղի հետ բախվելու մասին խոսք անգամ չի կարող լինել, որովհետև աստղերն իրարից բաժանող հեռավորությունները վիթխարի են։ Աստղերի բախվելը նույնքան քիչ հավանական է, որքան և այն երկու փոշու հատիկների բախվելը, որոնք ճախրում են թատրոնի կամ ակումբի մեծ դահլիճի տարբեր ծայրերում։
<small>ՀԱՐՅԵՐ ԻՆՔՆՍՏՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ինչո՞ւմն է արտահայտվում օպտիկապես կրկնակի և ֆիզիկապես կրկնակի աստղերի միշև եղած տարբերությունը։
# Ինչպե՞ս կարելի է ըստ սպեկտրի ի հայտ բերել որոշ աստղերի կրկնակիությունը։
# Ի՞նչ են խավարուն կրկնակի աստղերը։ Ինչպիսի՞ն է ժամանակի ընթացքում նրանց պայծառության փոփոխության բնույթը։ Նշեցեք այդ տիպի մեկ տիպական աստղ։
# Բացատրեցեք այդպիսի աստղերի պայծառության փոփոխության պատճառը և համադրեցեք աստղերի մեկը մյուսի նկատմամբ ունեցած տեսանելի դասավորությունը նրանց գումարային պայծառության կորի տարբեր մասերի հետ։
# Ինչպե՞ս են որռշում աստղերի մասսան։
# Ինչպե՞ս են տարբերվում իրարից աստղերի մասսաները։ Համեմատեցեք նրանց մասսան Արեգակի մասսայի հետ։
# Ինչպիսի՞ աստղերն են կոչվում ֆիզիկապես փոփոխական։
# *Նկարագրեցեք տարբեր տիպերի փաիոխական աստղերի պայծառության փոփոխությունները և բացատրեցեք այն կորերով։
# *Ինչո՞վ են բացատրվում այդպիսի աստղերի պայծառության փոփոխությունները։
# Ինչպիսի՞ աստղերն են կոչվում նոր աստղեր և ի՞նչ է տեղի ունենում նրանց հետ բռնկման Ժամանակ։
# Ինչպիսի՞ երկու եղանակով են ուսումնասիրվում աստղերի շարժումները։
# Ո՞ւր և ի՞նչ արագությամբ է շարժվում արեգակնային համակարգությունը։
</small>
===ԱՍՏՂԱՅԻՆ ՍԻՍՏԵՄՆԵՐ ԵՎ ՄԻԳԱՄԱԾՈՒԹ3ՈՒՆՆԵՐ===
§ 128. ԱՍՏՂԱԿՈՒՅՏԵՐ։ Երկնքի որոշ տեղերում հեռադիտակով, իսկ տեղ-տեղ նույնիսկ չզինված աչքով կարելի է նկատել աստղերի խիտ խմբեր կամ '''աստղակույտեր'''։ Նրանք լինում են երկու տիպի՝ '''ցրված''' և '''գնդաձև'''։
'''Ցրված աստղակույտերում մի քանի հարյուր կամ հազար աստղեր անկանոն կերպով ցրված են լինում երկնքի փոքր տեղամասում։''' Այս աստղերը բոլորն էլ տարածության մեջ իսկապես մոտիկ են միմյանց և կապված են փոխադարձ ձգողությամբ։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_113.png|200px|frameless|thumb|left]]
[[Պատկեր:Astronomy_pic_114.png|250px|frameless|thumb|right]]
'''Գնդաձև աստղակույտերը պարունակում են հարյուր հազարավոր տստղեր, որոնք ավելի են խտանում զնդի ձև ունեցող աստղակույտի կենտրոնական մասերում։''' Այդ աստղակույտերի աստղերը նույնպես կապված են փոխադարձ ձգողությամբ, և որքան մոտ գնդի կենտրոնին, այնքան այնտեղ տարածության մեջ աստղերր միմյանց ավելի մոտ են դասավորված։ Գնդաձև աստղակույտերի չափերը շատ անգամ մեծ են ցրված աստղակույտերի չափերից, բայց քանի որ գնդաձև աստղակույտերը անհամեմատ հեռու են մեզնից, ուստի նրանց կառուցվածքը միայն ուժեղ հեռադիտակով կարելի է տարբերել։
Տրված աստղակույտերի տիպիկ օրինակ է հանդիսանում Ցուլի համաստեղության մեջ գտնվող Բազումքի (Պլեադաներ) աստղակույտը։ Այդ կույտի մեջ հասարակ աչքով երևում են 6 աստղ, երկդիտակով՝ մի քանի տասնյակ աստղ, իսկ հեռադիտակով՝ տեսողության ամբողջ դաշտը ծածկված է աստղերով։
Գնդաձև մի տիպիկ աստղակույտ գտնվում է Հերկուլեսի համաստեղությունում, բայց երկդիտակով կամ թույլ հեռադիտակով նա երևում է իբրև մշուշապատ աստղ։ Միայն ուժեղ հեռադիտակն է ցույց տալիս, որ դա մի խիտ գնդաձև աստղակույտ է, բաղկացած հարյուր հազարավոր աստղերից։ Այդպիսի աստղակույտի տրամադիծր մոտ հարյուր պարսեկ է կազմում, մինչդեռ ցրված աստղակույտերի, օրինակ՝ Բազումքի, տրամագիծը չափվում է ընդամենը մի քանի պարսեկով միայն։
§ 129. ԿԱԹՆԱԾԻՐ (ԾԻՐ ԿԱԹԻՆ ԿԱՄ ՀԱՐԴԱԳՈՂԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀ)։ '''Կաթնածիր անունը կրում է այն լուսավոր արծաթափայլ շերտը''', որն անլուսին պարզ գիշերները երևում է աստղազարդ երկնքում։ Նա ինչպես մի վիթխարի օղակապ՝ գոտեկապում է ամբողջ երկինքը։ Մի տեղ նա լայն է, մի այլ տեղ՝ նեղ, տեղ-տեղ պայծառ է, տեղ-տեղ թայլ, ամենից պայծառ նա Աղեղնավորի համաստեղությունումն է։ Կաթնածրի շերտումն են գտնվում Պերսեոսի, Կասիոպեի, Արծվի, Քնարի, Կարապի, Կարիճի և այլ համաստեղությունները։
Հեռադիտակով և մանավանդ լուսանկարների վրա երևում է, որ '''կաթնածիրը թաղկացած է չափազանց թույլ աստղերի մի վիթխարի խմբավորումից'''։ Սակայն երկնքում ավելի պայծառ աստղերի թիվն էլ այնքան շատանում է, որքան մոտենում ենք Կաթնածրի շերտին։ Մյուս կողմից, որքան թույլ են աստղերը, այսինքն՝ որքան նրանք հեռու են մեզնից, այնքան նրանց կուտակվածությունը Կաթնածրի շերտում ուժեղանում է։
Դա ցույց է տալիս, որ աստղերը տարածության մեջ դասավորված են անհավասարաչափորեն, և որ աստղային սիստեմի ձգվածությունբ զանազան կողմերի վրա միատեսակ չէ։ Նա ավելի շատ ձգված է դեպի այն կողմը, որտեղ ավելի թույլ (այսինքն՝ ավելի հեռավոր) և ավելի մեծ թվով աստղեր են երևում, այսինքն՝ Կաթնածրի հարթության ուղղությամբ։ Ելնելով այն բանից, որ Կաթնածիրը գրեթե ճշտությամբ երկնային սֆերայի մեծ շրջան է հանդիսանում, ուստի մենք եզրակացնում ենք, որ մեր ողջ աստղային սիստեմը ձգված է Կաթնածրի հարթության ուղղությամբ, և մենք գտնվում ենք այդ հարթության մոտերքում։
§ 130. ՄԵՐ ԱՍՏՂԱՅԻՆ ՍԻՍՏԵՄԸ՝ ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՆ։ Տարածության մեջ աստղերի բաշխվածության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ '''համաստեղություններ կազմող աստղերի համակցությունը և Կաթնածրի բոլոր աստղերը միասին ստեղծում են մի միասնական վիթխարի աստղային սիստեմ, որ կոչվում է Գալակտիկա'''։ Գալակտիկայի մեջ են մտնում նաև ցրված և դնդաձև աստղակույտերը։ Սակայն վերջինները բացառապես ցրված են Գալակտիկայի ծայրամասերում, նրա սահմանի ուղղությամբ, մինչդեռ ցրված աստղակույտերը խառն են առանձին աստղերի հետ և հանդիպում են Գալակտիկայի բոլոր մասերում։ Ընդհանուր առմամբ Գալակտիկան կազմում են մի քանի տասնյակ միլիարդ աստղեր, որոնցից մեկն էլ մեր Արեգակն է հանդիսանում։ Աստղերի ընդհանուր դասավորությամբ Գալակտիկան նման է լինզայի կամ ոսպնապակու։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_115.png|400px|frameless|thumb|center]]
Եթե մենք կարողանայինք նրան կողքից նայել, ապա այն կտեսնեինք իլիկի ձևով՝ ինչպես այդ սխեմատիկորեն ցույց է տրված նկ. 117-ում։ Իսկ եթե մենք նայեինք «վերևից» կամ «ցածից», ապա այն, կոպիտ արտահայտված, մեզ կլոր կթվար։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_116.png|450px|frameless|thumb|center]]
Գալակտիկայի աստղերը համախմբվում են դեպի նրա սիմետրիայի հարթությունը և կենտրոնը։ Սակայն, այդ աստղերի ամբողջ մասսայում գոյություն ունեն վիթխարի խտացումներ, որ նման են ամպերի և բաղկացած են աստղերից, իսկ այդ ամպերի մեջ կան ավելի փոքր խտացումներ,— դրանք աստղակույտերն են։
Համեմատելով մեր Գալակտիկան հաջորդ պարագրաֆում նկարագրված աստղային մյուս սիստեմների հետ, պետք է ենթադրեր որ նա, բացի այդ, պարուրաձև (սպիրալաձև) կառուցվածք ունի, Աստղային ամպերը դասավորված են Գալակտիկայի կենտրոնից ելնող պարույրի ճյուղերի ուղղությամբ։
Մեր արեգակնային համակարգությունը գտնվում է Գալակտիկայի ներսում։ Ուստի, ներսից նայելիս, մենք Գալակտիկան այն ձևով չենք տեսնում, ինչպես նա հենց նոր նկարագրվեց և ինչպես նրան կտեսներ նրա սահմաններից հեռու մի ինչ-որ տեղ գտնվող դիտողը, Արեգակնային համակարգությունը տեղավորված է Գալակտիկայի հարթության մոտերքը, ուստի և այդ հարթության վրա ո՛ր կողմն էլ նայելու լինենք, մեր հայացքը թափանցում է Գալակտիկայի առավելագույն ձգվածության ուղղությամբ՝ աստղերի ստվար շերտով։ Այստեղ մեր հայացքը հանդիպում է բազմաթիվ հեռավոր աստղերի, որոնք շատ թույլ են թվում, ուստի և չզինված աչքի համար միաձուլվում, մի համատարած մշուշաշերտ են կազմում։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_117.png|220px|frameless|thumb|left]]
Դրա հետ միասին, արեգակնային համակարգությունը գտնվում է Գալակտիկայի կենտրոնից որոշ հեռավորության վրաէ և այդ կենտրոնը մեզ երևում է Աղեղնավորի համաստեղության ուղղությամբ։ Այն աստղային ամենապայծառ ամպերը, որ երևում են Աղեղնավորի համաստեղությունում, կազմում են Գալակտիկայի կենտրոնը։ Կենտրոնի հեռավորությունը մեզանից 7200 պարսեկ է, '''իսկ Գալակտիկայի տրամազիծր կազմում է 30 000 պարսեկ''', այսինքն՝ նրա մեկ ծայրից մինչև մյուսը լույսը մոտավորապես 100 000 տարումն է անցնում։
Ամբողջ Գալակտիկան պտտողական շարժում է կատարում իր հարթությանն ուղղահայաց առանցքի շուրջը, ուստի այդ հարթությունը կոչվում է նրա հասարակածի հարթություն. Նա պտտվում է ամբողջ աստղային սիստեմի ծանրության ընդհանուր կենտրոնի շուրջը, որի մոտակայքում գտնվում են շատ մասսիվ աստղեր, Արեգակնային համակարգությունը մասնակցում է այդ ընդհանուր շարժմանը և, իր ուղեծրով 250 կմ/վրկ արագությամբ սլանալով, 1,8·10^8 տարում կատարում է մի լրիվ շրջան Գալակտիկայի կենտրոնի շուրջը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_118.png|400px|frameless|thumb|center]]
Իսկ արեգակնային համակարգության 20 կմ/վրկ արագությամբ կատարած շարժումը, որ նկարագրվել է առաջ, մի շարժում է, որ կատարում է Արեգակն աստղային այն ամպի աստղերի նկատմամբ, որի կազմի մեջ է նա մտնում։
§ 131. ԱՍՏՂԱՅԻՆ ԱՅԼ ՍԻՍՏԵՄՆԵՐ՝ ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՆԵՐ։ '''Հաստատված է, որ՝ մեր Գալակտիկան աստղային միակ սիստեմը չէ։ Կան նրա նման թազմաթիվ աստղային սիստեմներ, որոնք նույնպես գալակտիկաներ են կոչվում։''' Մեզ ամենամոտ գալակտիկան Անդրոմեդայի համաստեղության մեջ եղած պարուրաձև միգամածությունն է (նկ. 119)։ Նա այդպես է կոչվում, որովհետև չզինված աչքով և նույնիսկ հեռադիտակով նայելիս նա մեզ '''միգային բծի''' տեսքով է երևում։ Սակայն, լասանկարումը հայտնաբերում է, որ իրականում դա մի վիթխարի աստղակույտ է, որտեղ աստղերը խտացած են կենտրոնում և դասավորված այդ կենտրոնական խտացումից ելնող պարուրաձև թևերի կամ ճյուղերի երկարությամբ։ Պարուրաձև ճյուղերը ոլորվում են միջուկի շուրջը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_119.png|220px|frameless|thumb|left]]
Քանի որ այդ միգամածությունը մենք տեսնում ենք ռակկուրսում<ref>'''Ռակկուրս''' (ֆր.) — առանցքի թեք լինելու պատճառով փոքրացված երևալը։ '''Ծ. խմբ.'''</ref> (նրա առանցքի նկատմամբ որոշ անկյան տակ), ուստի նա երկարաձիգ ձև անի։ Ճիշտ նույնանման մի արիշ միգամածություն, որը գտնվում է Որսկան Շների համաստեղությունում (նկ. 119), դեպի մեզ դարձած է այլ կերպ՝ և նրա պարուրաձև ճյուղերը մենք չաղավաղված ձևով ենք տեսնում։ Գալակտիկաներից մի քանիսը մենք տեսնում ենք կողքից, ուստի և նրանք, թերևս պարուրաձև կառուցվածք ունենալով հանդերձ, նմանվում են թելով փաթաթված իլիկի (նկ. 120։ Այդպիսի օբյեկտները կոչվում են իլիկաձև միգամածություններ)։ Զանազան անկյան տակ շատ հեռվից նայելիս մեր Գալակտիկան պետք է որ այդ բոլոր ձևերն էլ ունենա։
'''Գալակտիկաների մեծ մասն ունի պարուրաձև կառուցվածք, այդ պատհառով էլ նրանք նաև պարուրաձև միգամածություններ անունն են կրում։ Նրանց մյուս ընդհանուր անունն է արտագալակտիկ միգամածություններ։'''
Վերհիշենք, որ Կաթնածրի՝ մեզ ամենից մոտ գտնվող աստղերն անգամ չզինված աչքի համար միաձուլվում և մի համատարած լուսավոր միգային շերտ են կազմում։ Բնական է, որ այդ հեռավոր աստղային սիստեմները նույնպես մեզ միգամածության ձևով են երևում։
Անդրոմեդայի միգամածությունը, մեզ ամենամոտ գալակտիկաներից մեկը, գտնվում է մեզնից ավելի քան 200 000 պարսեկ հեռավորության վրա, այսինքն՝ նրա լույսը համարյա թե մեկ միլիոն տարվա ընթացքումն է հասնում մեզ։ Գալակտիկաներից ամենահեռավորները, որոնք այժմ լուսանկարվում են աշխարհիս մեծագույն հեռադիտակի օգնությամբ, մեզնից գրեթե մեկ միլիարդ լուսատարի հեռավորության վրա են գտնվում։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_120.png|400px|frameless|thumb|center]]
Գալակտիկաների չափերը և նրանց կազմի մեջ մտնող աստղերի թիվը մոտավորապես նույնն է, ինչ և մեր Գալակտիկայինը, թեև վերչինս աստղային ամենախոշոր սիստեմների թվին է պատկանում։ Որոշ գալակտիկաների եզրերին հայտնաբերվել են ճիշտ այնպիսի գնդաձև աստղակույտեր, ինչպիսին է մերը, իսկ այդ աստղային սիստեմների մեջ մտնող աստղերի թվում հանդիպում են և՛ ցեֆեիդներ, և՛ երկարապարբերական փոփոխական աստղեր, և՛ նոր աստղեր։ Բոլոր այդ գալակտիկաները մեր Գալակտիկայի նման պտտվում են իրենց առանցքի շուրջը։
§ 132. ԼՈՒՍԱՎՈՐ ՄԻԳԱՄԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։ Բացի այն միգամածություններից, որոնք փաստորեն հանդիսանում են հեռավոր աստղային սիստեմներ, աստղերի միջև տեղ-տեղ, առավելապես '''Կաթնածրի շերտում, կարելի է տեսնել միգային բծեր՝ միգամածություններ, որոնք բաղկացած են ոչ թե աստղերից, այլ չափագանց նոսր նյութից'''։
Այդպիսի '''լուսավոր միգամածություններն ըստ իրենց տեսքի բաժանվում են դիֆուզ''' (ցրված, պատառոտված ձևի) և '''մոլորակաձև''' կամ '''պլանետար''' (փոքր, կլոր ձևի) '''միգամածությունների'''։
Մոլորակաձև միգամածությունների կենտրոնում միշտ մի թույլ աստղ է լինում, իսկ ինքը միգամածությունը փոքր շրջանի կամ օղակի տեսք է ունենում։ Այդպիսի մոլորակաձև միգամածությունների օրինակ է հանդիսանում Քնարի համաստեղության մեջ եղած միգամածությունը (նկ. 121), որը երևում է անգամ փոքր հեռադիտակով։ Նա իր տեսքով հիշեցնում է հմուտ ծխողի բերանից բաց թողած ծխի օղակը։
Հարկավոր է նշել, որ մոլորակաձև միգամածությունները ոչ մի առնչություն չունեն մոլորակների հետ և այդպես են կոչվում, որովհետև հեռադիտակով նայելիս նրանց տեսքը հիշեցնում է մոլորակի սկավառակը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_121.png|450px|frameless|thumb|center]]
Դիֆուզ միգամածության օրինակ է հանդիսանում Օրիոնի համաստեդության մեջ գտնվող միգամածությունը (նկ. 122), որը ուժեղ երկդիտակով պարզ երևում է։ Լուսնի քիչ թե շատ պայծառ Լույսի տակ միգամածությունները, անշուշտ, չեն երևում։ Նրանց կառուցվածքն ամենից լավ երևում է լուսանկարի վրա։
Սպեկտրային անալիզը հայտնաբերել է, որ որոշ լուսավոր միգամածություններ (նույն թվում բոլոր մոլորակաձև միգամածությունները) բաղկացած են ծայր աստիճան նոսրացած, սառը գազից։ Այս գազը լույս է արձակում առավել ջերմ այն աստղերի լույսի ազդեցության տակ, որոնց այդ գազը շրջապատում է։ Բայց դա լույսի սոսկ անդրադարձում չէ։ Այդ լուսարձակումը որոշ չափով նման է էլեկտրական պարպումի ազդեցությամբ գազի լուսարձակմանը հեյսլերյան խողովակում։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_122.png|350px|frameless|thumb|center]]
Մյուս լուսավոր միգամածությունները բաղկացած են փոշու կուտակներից, որոնք լուսավորվում են իրենցից մոտիկ գտնվող որևէ աստղի լույսի անդրադարձումով, աստղ, որ օժտված է բավականին մեծ լուսատվությամբ։ Կան միգամածություններ, որոնք բաղկացած են նաև փոշու և գազերի խառնուրդից, որոնց մեջ գերակշռում են ջրածինը, թթվածինը, հելիումը և ազոտը։
Մոլորակաձև միգամածությունների չափերը հազվագյուտ դեպքումն են գերազանցում մեկ պարսեկից, իսկ դիֆուզ միգամածություններինը՝ մինչև մի քանի հարյուր պարսեկների են հասնում։ Թե՛ մեկ և թե՛ մյուս միգամածությունները, աստղերի հետ միասին, մտնում են մեր Գալակտիկայի և այլ գալակտիկաների կազմի մեջ, այդ պատճառով էլ նրանք կրում են '''գալակտիկ միգամածություններ''' ընդհանուր անունը։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_123.png|400px|frameless|thumb|center]]
§ 133. ՄՈՒԹ ՄԻԳԱՄԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ։ Կաթնածրի շերտում լուսավոր միգամածությունների հետ մեկտեղ, '''նրա լուսավոր ֆոնի վրա նկատվում են սև բծերի տեսք ունեցող մութ միգամածություններ''' (նկ. 123)։ Երկնքի հարավային կիսագնդում Կաթնածրի մեջ գտնվող երկու առանձնապես սև բծերը նույնիսկ ստացել են «ածխապարկեր» անունը։
Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այստեղ մենք գործ ունենք ոչ թե Կաթնածրի ստվար աստղաշերտում եղած ինչ-որ անցքի հետ, այլ փոշու մի վիթխարի ամպի հետ, որը մեզանից ծածկում է հեռավոր աստղերի լույսը։ Այդպիսի ամպը էկրանի կամ վարագույրի դեր է կատարում։ Նրա ֆոնի վրա երևում են միայն այն աստղերը, որոնք մեզ ավելի մոտ են, քան այդ ամպը։ Մութ միգամածությունների մեծ մասը կուտակված է Գալակտիկայի հասարակածային հարթության վրա։ Այդպիսի միգամածությունների կողմից լույսի կլանումով են բացատրվում նաև այն մութ շերտերը, որոնք երևում են իլիկաձև միգամածությունների կողերի երկարությամբ, այսինքն՝ գալակտիկաների հասարակածային հարթության վրա (նկ. 120)։
Մութ միգամածաթյունները նույնպես հանդիսանում են գալակտիկական գոյացություններ, ինչպես և նախորդ պարագրաֆում նկարագրված լուսավոր միգամածությունները։ Նրանք մտնում են և՛ մեր Գալակտիկայի, և՛ մյուս գալակտիկաների կազմի մեջ։
Սովետական գիտնականներ Վ. Հ. Համբարձումյանը և Շ. Գ. Գորգելաձեն ապացուցել են, որ փոշե ամպերը (մութ միգամածությունները), երբ նրանք լուսավորվում են մոտակա պայծառ աստղի կողմից, երևում են մեզ ինչպես լուսավոր միգամածություններ։
§ 134. ՄԻՋԱՍՏՂԱՅԻՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԸ։ Մոլորակների և աստղերի միջև ընկած տարածությունն անօդ է, բտյց բոլորովին դատարկ չէ։ Այնտեղ թափառում են մետեորային մարմիններ ու մասնիկներ, փոշու հատիկներ, մոլեկուլներ, առանձին ատոմներ ու էլեկտրոններ։ Միջաստղային միջավայրում հայտնաբերվել են կալցիումի, նատրիումի, երկաթի և տիտանի ատոմներ։ Այդ միջավայրի խտությունը չափազանց փոքր է, նա 10<sup>24</sup> անգամ փոքր է ջրի խտությունից, մինչդեռ գազային և փոշուց բաղկացած միգամածությունների խտությունը մի քանի հարյուր կամ հազար անգամ ավելի է։ Սակայն և այդպիսի խտություն մենք դեռևս չենք կարողանում ստանալ մեր լավագույն օդահան մեքենաների կափարիչի տակ։
Թեև որքան էլ փոքր է միջաստղային միջավայրի խտությունր, այնուամենայնիվ այդ միջավայրը նկատելի կերպով կլանում է շատ հեռավոր աստղերի լույսը։ Նա թուլացնում է աստղերի պայծառությունը և նրանց գույնը ավելի կարմրավուն է դարձնում։ Սրանից հարյուր տարի առաջ, մեր անվանի հայրենակից Վ. Յա. Ստրուվեն հայտնաբերել է, որ միջաստղային տարածության մեջ տեղի է ունենում լույսի կլանում (1847 թ.)։ 1938 թ. սովետական գիտնական Մ. Ս. Էյգենսոնը Պուլկովփ աստղադիտարանում ցույց է տվել, որ տիեզերական տարածության մեջ ընդհանրապես դատարկություն չկա։ 1948 թ. վերջապես այդ եզրակացությանն են հանգել նաև արտասահմանյան գիտնականները։
[[Պատկեր:Astronomy_pic_124.png|450px|frameless|thumb|center]]
Այն հանգամանքը, որ տիեզերական տարածության մեջ լույսը մասամբ կլանվում է, միշտ անհրաժեշտ է լինում նկատի ունենալ և հաշվի առնել այդ կլանումը՝ հեռավոր աստղերի պայծառությունն ու գույնն ուսումնասիրելու ժամանակ։
Միջաստղային միջավայրը, ինչպես որ մութ միգամածությունները, խտանում է դեպի Գալակտիկայի հարթությունը։
§ 135. ՏԻԵԶԵՐՔԻ ԱՆՍԱՀՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ։ Կրոնի կողմնակիցները սովորաբար պնդում են, որ մեր տիեզերքը վերջավոր է և սահմանափակ։ Այդ պնդումները վերջին հաշվով հանդում են այն բանի ընդունման, որ նյութական աշխարհի սահմաններից դուրս կա մի այլ աշխարհ՝ ոչ նյութական, գերզգայական և իբր թե անճանաչելի աշխարհ։ Այդ երկու աշխարհների հակադրության մեջ է կայանում ամեն մի կրոնական, իդեալիստական աշխարհայացքի հիմքը։
Առաջավոր մատերիալիստական գիտությունը ելնում է այն խոր համոզմունքից, որ աշխարհը միասնական է, որ նրա միասնությունը կայանում է գոյություն ունեցող ամեն ինչի նյութականության մեջ և որ դրա հետևանքով այն միանգամայն մատչելի է ճանաչման՝ մեր զգայարանների կողմից։ Աշխարհում ոչ մի անճանաչելի, գերբնական բան չկա։
Գիտական նորանոր հայտնագործություններն ամեն անգամ հաստատում են այդ հիմնական դրույթները։
Կար ժամանակ, երբ համարում էին, որ բոլոր լուսատուները դասավորված են երկնային սֆերաներում՝ Երկրից մի քանի հազար կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այնուհետև սահմանեցին, որ նույնիսկ Արեգակի հեռավորությունը կազմում է 150 միլիոն կիլոմետր, և այդ հեռավորությունն ընդունեցին որպես երկարության աստղագիտական միավոր։ Ավելի ուշ պարզեցին նաև ամենամոտ աստղի հեռավորությունը և կիրառեցին մի նոր, ավելի մեծ միավոր՝ պարսեկը։ Մի քանի հետազոտողներ ենթադրում էին, որ Կաթնածրով ամբողջ տիեզերքը սպառվում է։ Վերջապես, ապացուցվեց, որ պարուրաձև միգաբծիկները աստղային այլ սիստեմներ են, որոնք գտնվում են հարյուր հազարավոր և միլիոնավոր պարսեկ հեռավորության վրա։ Դա առիթ ծառայեց կիրառելու հեռավորության էլ ավելի մեծ միավոր՝ կիլոպարսեկը, որ հավասար է հազար պարսեկի, և մեգապարսեկը, որ հավասար է մեկ միլիոն պարսեկի։
Որքան մեծանում է հեռադիտակների հզորությունը և կատարելագործվում են հետազոտությունների մեթոդները, այնքան ավելի ու ավելի հեռավոր աշխարհներ են հայտնաբերվում, և մենք համոզվում ենք, '''որ տիեզերքը և՛ անվերջ է, և՛ անսահման'''։ Դեպի ո՛ր կողմն էլ թեկուզ մենք շարժվելու լինենք, մենք ոչ մի վերջավորության չենք հասնի և միշտ նորանոր աշխարհների կհանդիպենք։ Բայց եթե տիեզերքն անվերջ է տարածության տեսակետից, ինչպես դրանում մեզ համոզում է փորձը, ապա, հավանորեն, նա անվերջ պետք է լիՆի նաև ժամանակի տեսակետից, այսինքն՝ '''տիեզերքը միշտ պետք է որ գոյության ունենար և միշտ գոյություն կունենա, թեև նրա կաոուցվածքը միաժամանակ կարող է փոփոխությունների ենթարկվել'''։
<small>ՀԱՐՑԵՐ ԻՆՔՆՍՏՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ի՞նչ տիպի աստղակույտեր կան և ինչո՞վ են նրանք տարբերվում։ Բերեք օրինակներ։
# Ի՞նչ է Գալակտիկան և ինչպիսի՞ն է նրա կառուցվածքը։
# Ինչպիսի՞ն են Գալակտիկայի չափերը, ձևը և այն տեղը, որ գրավում է նրանում արեգակնային համակարգ ությունը։
# Ո՞ր համաստեղության մեջ ենք տեսնում Գալակտիկայի կենտրոնը և ինչպե՞ս է նրա շուրջը պտտվում արեգակնային համակարգությունը։
# *Ինչո՞վ է բացատրվում Կաթնածրի օղակաձև տեսապատկերի գոյությունը, որը գոտևորում է ամբողջ երկինքը։
# Հայտնի՞ են արդյոք Գալակտիկայի նման աստղային սիստեմներ։ Ի՞նչ տեսք ունեն նրանք և ինչպե՞ս են կոչվում։ Բերեք նրանց մասին օրինակներ և նկարագրեցեք։
# Ի՞նչ հեռավորության վրա և ո՞ր համաստեղության մեջ է երևում մեզ ամենամոտ և մերինի նման աստղային սիստեմը։
# Ի՞նչ տեսք ունեն և ինչպե՞ս են կոչվում պայծառ միգամածությունները։
# Ինչի՞ց են նրանք բաղկացած և ինչո՞ւ են լույս արձակում։
# Ի՞նչ են մութ միգամածությունները։
# Ի՞նչ է հայտնի միջաստղային միջավայրի մասին և ինչպիսի՞ ներգործություն է նա ունենում հեռավոր աստղերի լույսի և գույնի վրա։
# Բերեք այն նկատառումները, որոնք խոսում են տիեզերքի անվերջության մասին։
</small>
==ԳԼՈՒԽ VII։ ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆԵՐԻ ԱՌԱՋԱՑՈՒՄՆ ՈՒ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ==
§ 136. ՀԱՐՑԻ ԴՐՎԱԾՔԸ ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ։ Այն հարցը, թե ինչպես են առաջացել Երկիրն ու երկնային լուսատուները, հետաքրքրում է մարդկությանը նրա գիտակից կյանքի ամենաառաջին իսկ շրջանից։ Նախնադարյան ժողովուրդներն այս հարցով դիմում Լին իրենց քուրմերին՝ կրոնական պաշտամունքների սպասավորներին, որոնք, ինչպես նրանց թվում էր, իրազեկ էին կեցության բոլոր գաղտնիքներին։ Սակայն քուրմերը ոչ մի տվյալ չունեին ոչ միայն երկնային մարմինների առաջացման, այլև այդ մարմինների բնույթի, նրանց կառուցվածքի մասին։ Մյուս կողմից՝ քուրմերն էին տարածում կրոնը, պատկառանք ներշնչում դեպի աստվածներն ու դեպի իրենց կաստան։ Ուստի նրանք չէին կարող այդ հարցն անպատասխան թողնել։ Քուրմերն առասպելներ էին տարածում այն մասին, որ աստված կամ աստվածներն են (նայած տվյալ ժողովրդի դավանած կրոնին) իրենց ցանկությամբ ստեղծագործել աշխարհը։
<small>Այդ առասպելներից մեկն էլ այն պատմությունն է, որ իբր աստված վեց օրում ստեղծագործել է աշխարհը։ Այդ պատմությունը բերված է Աստվածաշնչում՝ հրեաների ու քրիստոնյաների սրբազան գրքում, իբր աստծո խոսքերից, բայց իրականում հին հրեաները փոխ են առել բաբելական քուրմերից։ Այդ պատմության մեջ բազմաթիվ հակասություններ ու անհեթեթություններ կան։ Այսպես, օրինակ, այնտեղ ասվում է, որ աստված սկզբից «ստեղծեց լույսը» և «բաժանեց այն խավարից», իսկ հետո՝ չորրորդ օրը միայն ստեղծեց Արեգակը, Լուսինը և աստղերը։ Այդ կոպիտ մոլորությունը բացատրվում է նրանով, որ հին ժողովուրդները չգիտեին այն պարզ ճշմարտությունը, որ ամեն մի լույս պետք է ունենա իր աղբյուրը։ Նախ քան Արեգակի և մյուս լուսատուների առաջանալը՝ առհասարակ ոչ մի լույս լինել չէր կարող, չէին կարող լինել նաև օրերը, որոնցով առասպելում չափվում է աշխարհի ստեղծագործության տևողությունը։ Այդ առասպելները հակասում են գիտության հիմնական սկզբունքներին։ Նրանց կոպիտ սխալն առաջին հերթին հենց նրանումն է, որ աշխարհը իբր ոչնչությունից է ստեղծվել։</small>
Փորձից լավ հայտնի է, որ ոչնչությունից ոչինչ չի կարող գոյանալ, որ մատերիան (նյութը) հավերժական է՝ ոչ ստեղծվում և ոչ էլ ոչնչանում է, և որ հնարավոր են մատերիայի մի ձևից ու վիճակից մյուսին փոխանցումներ միայն։ Ճիշտ նույնպես չի կարելի ոչնչացնել նաև մատերիայի շարժումը՝ հավիտենապես նրան հատուկ էներգիան, էներգիան գոյություն ունի հավիտենապես և միայն փոփոխում է իր տեսակներն ու ձևերը։ Հայտնի է, օրինակ, որ ջերմությունը շարժման թաքնված ձևն է. նյութի մասնիկները մարմնի մեջ կատարում են աչքի համար անտեսանելի շարժումներ։ Նյութի պահպանման օրենքը և էներգիայի պահպանման օրենքը, որոնք առաջին անգամ հայտնաբերվել ու իրենց պարզ ձևակերպումն են ստացել Լոմոնոսովի կողմից 1743 թ., հիմք են ծառայում աշխարհների ծագման մասին գիտական եզրակացություններ անելու համար։
Աշխարհը աստծո կողմից ստեղծագործվելու վերաբերյալ եղած կրոնական առասպելները,— որոնք պատկերվում էին որպես «աստվածային հայտնություններ») և ենթակա չէին քննադատման,— արգելակում էին գիտության զարգացումը։ Նրանք այժմ էլ խոր ռեակցիոն դեր են կատարում։
Դժվար չէ հասկանալ, որ աստծո կողմից աշխարհի ստեղծագործության մեջբերումը առհասարակ ոչինչ չի բացատրում, այլ միայն մեկ անհասկանալին փոխարինում է մի այլ անհասկանալիով։ Մյուս կողմից, գիտենալով, որ մատերիան և նրա շարժումը չի կարելի ոչնչացնել, մենք ընդհանրապես '''չպետք է հարց դնենք ամբողջ տիեզերքի առաջացման մասին'''։ Այդպիսի հարցը իմաստից զուրկ է։ Կարելի է հարց դնել միայն երկնային առանձին մարմինների՝ Երկրի, Արեգակի, աստղային սիստեմների առաջացման մասին, որովհետև այն նյութերը, որոնցից նրանք կազմված են, և այն շարժումները, որոնց նրանք ենթակա են, պետք է գոյություն ունենային և առաջ, բայց մեկ ուրիշ ձևով։ Ամեն մի երկնային մարմին, ինչպես և բնության մեջ ամեն ինչ, գոյություն առնելուց հետո այդ ձևով անփոփոխ չի մնում, այլ զարգանում, այսինքն՝ կերպարանափոխվում է։ Այսպիսով, երկնային մարմինների առաջացումն ու ձևավորումը և նրանց զարգացումը սերտորեն կապված են իարր հետ։
'''Աստղագիտության այն բաժինը, որ զբաղվում է երկնային մարմինների առաջացման ու զարզացման հարցերով, կոչվում է կոսմոզոնիա։'''
§ 137. ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ։ Երկնային մարմինների զարգացման ուսումնասիրությունը հսկայական դժվարությունների է հանդիպում։ Այդ դժվարությունները գլխավորապես այն են, որ երկնային մարմինների զարգացումը չափազանց դանդաղ է ընթանում, այնքան դանդաղ, որ նրա համեմատությամբ ոչ միայն մարդկային կյանքի աևողությունը, այլ նույնիսկ Երկրի վրա մարդկության գոյություն ունենալու ամբողջ ժամանակաշրջանը (մոտավորապես մեկ միլիոն տարի) միայն մի կարճ ակնթարթ է հանդիսանում։ Այն ժամանակամիջոցում, ինչ սկսվել են գիտական դիտումները, երկնային մարմիններն ընդհանրապես դեռ չեն հասցրել քիչ թե շատ նկատելի կերպով փոփոխվել։
Մյուս կողմից, այն բազմաթիվ երկնային մարմինների ու նրանց սիստեմների ծագման և զարգացման հարցը,— որոնք հաճախ չափազանց տարբեր են իրարից,— չի կարելի լուծել՝ առանց ճշտորեն ծանոթ լինելու երկնային մարմինների ֆիզիկական բնույթին և ճշտորեն գիտենալու բնության օրենքները և առանձին դեպքերում նրանց գործած ազդեցությունը։
Բայց հակառակ կրոնին,— որը պնդում է, թե ինքն ամեն ինչ գիտե և ամեն ինչ վերագրում է աստծուն և կամ հավատացնում է, թե աշխարհը անիմանալի է, որ մարդիկ երբեք այն չեն հասկանա,— գիտությունն ուսումնասիրում է տիեզերքը քայլ առ քայլ։ Գիտությունը խիստ սահմանազատում է հաստատապես հայտնին ենթադրականից և ենթադրականը՝ դեռևս անհայտից։
Այդ է հենց գիտության ուժը, որի առաջշարժումը հետզհետե ենթադրականը դարձնում է հաստատապես ապացուցված, իսկ անհայտի փոխարեն թույլ է տալիս առաջացրել ենթադրականը։ Դրանով գիտությունը շարունակ ապացուցում է բնությունը ճանաչելու հնարավորությունը, և այդ ճանաչողության ավելի ու ավելի մեծ ճշտությունը, թեև ոչ մի մոմենտում մեր բոլոր գիտելիքները բացարձակապես ճիշտ լինել չեն կարող։ Գիտության զարգացումը ճշգրտում է մեր նախկին պատկերացումները։ Եթե երբեմն հարկ է լինում դեն գցել գիտական պատկերացումները և նրանք փոխարինել նորով, ապա դա ապացուցում է հենց գիտության ուժը, այլ ոչ թե նրա տկարությունը, որովհետև նոր պատկերացումները ավելի մոտ են լինում ճշմարտության, քան անցյալում եղած պատկերացումները, և նրանք միշտ, այսպես թե այնպես, կապված են լինում մեկը մյուսի հետ։ Գիտական պատկերացումների փոխարինումը՝ դա կարծես սանդուղքի աստիճաններով կատարած վերելք է դեպի գիտության բարձունքները։
Օրինակ, Ուրանի շարժման և տիեզերական ձգողության օրենքի միջև թվացող հակասությունից, ինչպես մենք գիտենք, ենթադրություն առաջացավ Ուրանից այն կողմը մի ինչ-որ մոլորակի գոյության մասին, իսկ այնուհետև հայտնաբերվեց մինչ այդ անհայտ Նեպտուն մոլորակը։
Գիտությունը երկնային զանազան մարմինների ծագումը բացատրում ու նրանց զարգացումը նկարագրում է հիպոթեզների, այսինքն՝ գիտական ենթադրությունների օգնությամբ։ Պատմությունը ցույց է տալիս, որ գիտության զարգացման հետ կապված երբեմն հարկ է եղել մի հիպոթեզը փոխարինել մյուսով, բայց նոր հիպոթեզները միշտ էլ ավելի մոտ են եղել ճշմարտության, քան հները, որովհետև նրանք առաջ են գալիս շնորհիվ գիտությունների է՛լ ավելի խորացման։
Հիպոթեզի դերը գիտության մեջ չափազանց մեծ է։ Ֆ. Էնգելսը հիպոթեզն անվանելով «բնագիտության զարգացման մի ձև», ընդգծել է, որ առանց հիպոթեզի «մենք երբեք օրենք չէինք ստանա»։ Հիպոթեզները, նույնիսկ և սխալ հիպոթեզները, առաջ են բերում նորանոր տեսական հետազոտություններ, որոնք հանգում են գիտական նոր հայտնագործությունների։ Որոշ հիպոթեզներ, ինչպես, օրինակ, Կանտի և Լապլասի հանրածանոթ հիպոթեզները մեր արեգակնային համակարգության առաջացման մասին, հսկայական դեր խաղացին գիտության ողջ զարգացման ասպարեզում։
'''Հիպոթեզները կամ զիտական ենթադրությունները հասարակ ենթադրություններից տարբերվում են նրանով, որ նրանք հիմնվում են տվյալ մոմենտում մեր ունեցած գիտելիքների ողջ համակցության վրա և պետք է բավարարեն գիտության բազմաթիվ պահանջները։''' Հետևաբար, մեր ժամանակներում գիտական հիպոթեզ ստեղծելն այնքան էլ հեշտ չէ, ինչպես այդ երբեմն կարծում են։ Ընդունված հիպոթեզներից յուրաքանչյուրի հիմքում ընկած է մի շարք գիտությունների խորապես իմացումը, թեև նրանք հանրամատչելիորեն շարադրելու դեպքում, ինչպես, օրինակ, այս դասագրքում, այդ հիպոթեզներն առաջին հայացքից թվում են բոլորովին պարզ կամ հեշտությամբ վերափոխման ենթակա։
§ 138. ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՏԱՐԻՔԸ (այսինքն այն ժամանակը, որ անցել է նրանց գոյացման օրից մինչև ներկա մոմենտը) չափազանց մեծ է, և նրանց համեմատությամբ մարդկային կյանքը և Երկրի վրա գիտության տարիքը միայն մի կարճատև ակնթարթ է։ Դա կարելի է հասկանալ թերևս այն բանից, թե որքան դանդաղ, թեպետև անընդհատ է փոփոխվում մեր Երկրի մակերևույթը, այն բանից, որ այն ժամանակից ի վեր, ինչ գոյություն ունի մարդը, Արեգակի ճառագայթած էներգիան նկատելի չափով չի փոխվել, և այլն։
Երկիրը գոյանալու մոմենտից մինչև այժմ անցած ժամանակը, այսինքն՝ Երկրի տարիքը ներկայումս հնարավոր է հաշվել, թեկուզ և այդ առաջին հայացքից անհավատալի է թվում, և դրա համար նույնիսկ մի քանի եղանակներ կան։
<small>Դրանցից ամենաճշգրիտը հետևյալն է.
Հայտնի է, որ այսպես կոչված քիմիական ռադիոակտիվ էլեմենտների, օրինակ, ռադիումի, ուրանի, տորիումի և այլ էլեմենտների, ատոմներր ինքնաբերաբար տարաբաժանվում են, փոխարկվելով քիմիական ուրիշ էլեմենտների ատոմների։ Ուրանից գոյանում է ռադիում, իսկ ռադիումը իր հերթին տարաբաժանվելով՝ վերջ ի վերջո փոխակերպվում է կապարի, որն այլևս չի տարաբաժանվում և այդպես կապար էլ մնում է։ Այդ եղանակով ստացված կապարը իր ատոմական կշռով հեշտությամբ տարբերվում է սովորական կապարից։ Ոչ մի արտաքին ազդեցություն, ինչպես, օրինակ, տաքացնելը, չի կարող ոչ արագացնել և ոչ էլ դանդաղեցնել ուրանը կապարի փոխակերպվելու արագությունը։ Ուրանի այդ տարաբաժանմանօրենքը և նրա արագությունը լավ հայտնի է փորձից։ Ժամանակի մեկ միավորի ընթացքում տարաբաժանվում և կապարի է վերածվում ներկա եղած ուրանի ատոմների որոշ բաժինը։
Եթե որևէ տեղ մի որոշ քանակությամբ ուրան դնենք, ապա ժամանակի ընթացքում նրանում կգոյանա որոշ, նախապես հայտնի քանակությամբ կապար, և ընդհակառակն, ռադիոակտիվ հանքատեսակում գտնվող կապարի և ուրանի քանակների հարաբերությունից կարելի է որոշել, թե որքան ժամանակ է տևել այդ ուրանի տարաբաժանումը։
Երկրի կեղևում հանքերից և լեռնային ապարներից շատերն իրենց մեջ, թեև քիչ քանակությամբ, պարունակում են ուրան և նրա տարաբաժանման արդյունք կապար։ Որոշելով տվյալ հանքատեսակի մեջ եղած կապարի և ուրանի քանակների հարաբերությունը, մենք կարող ենք որոշել նաև այն, թե որքան ժամանակ է տևել այդ հանքատեսակի մեջ սկզբում պարունակվող ուրանի տարաբաժանումը։ Այլ կերպ ասած՝ մենք կարող ենք որոշել, թե ո՛րքան ժամանակ է անցել այն մոմենտից, երբ ուրանը մտել է այդ հանքատեսակի կազմության մեջ, այսինքն՝ ո՛րքան ժամանակ է անցել նրա գոյանալու մոմենտից, ի՛նչ տարիքի է նա։ Պարզ է, որ հանքատեսակները նախ քան ապարներ կազմելը (շիկացած լինելու հետևանքով) եղել են հեղուկ վիճակում, երբ նրա բաղադրիչ մասերը դեռևս կարող էին խառնվել միմյանց հետ։</small>
Զանազան լեռնապարների տարիքը որոշելուց պարզվել է, որ '''նրանցից ամևնահնագույննևրը գոյացել են մեզնից երկու կամ նույնիսկ 3 միլիարդ տարի աոաջ'''։ Ինչպես երևում է, Երկիրն այդ տարիքին է, այդքան ժամանակ է անցել նրա կեղևի կարծրացումը սկսվելուց։ Մինչ այդ Երկրի մակերևույթը եղել է շիկացած և հեղուկ վիճակում, որ երևում է հրաբուխների խառնարաններից շիկացած, հալված քարային մասսաների (լավա) ժայթքումներից։ Իհարկե, ամեն մի մարմին ճառագայթման միջոցով սկսում է սառչել իր մակերևույթից, և Երկիրն էլ հենց իր մակերևույթից է սկսել սառչել ու ամրանալ՝ դեռևս շիկացած վիճակ պահպանելով իր ընդերքում։ Այսպիսով, առաջացել է Երկրի կեղևը, որի հաստությունը 200—300 կիլոմետրից ավելի չէ։ Որքան շատ իջնենք Երկրի խորքը, օրինակ, հանքահորում, այնքան ջերմաստիճանը բարձրանում է (միջին հաշվով յուրաքանչյուր 30 մետրին 1°)։
Նման հետազոտությունները, երկրաշարժների ալիքների տարածման ուսումնասիրությունը և մյուս տվյալները ստիպում են եզրակացնել, որ Երկրի ընդերքում նրա մասսան խիստ տաքացած վիճակումն է գտնվում։ Դա վկայում է այն մասին, որ հեռավոր-հեռավոր անցյալում ամբողջ Երկիրը եղել է մի շիկացած մարմին և, հավանորեն, նույնիսկ լուսավորել է իր սեփական լույսով։
Հավանական է, այղպիսին պետք է լինի նաև մյուս մոլորակների կառուցվածքը, թեև ավելի մեծ մասսա ունեցող մոլորակները պետք է որ դանդաղորեն սառչեն։ Եթե բոլոր մոլորակները և նրանց արբանյակները քիչ թե շատ միաժամանակ են գոյացել, ապա նրանցից ավելի մեծ մասսա ունեցողները ներկայումս քիչ չափով պետք է սառած լինեն, քան փոքր մասսա ունեցողները, ինչպես, օրինակ, Լուսինը և աստերոիդները։
Երկրի տարիքը, հաշված այն մոմենտից, երբ նա գոյացել է իբրև երկնային մարմին, պետք է ավելին լինի, քան իր կեղևի տարիքը, այսինքն՝ երկու—երեք միլիարդ տարուց էլ ավելի։ Կասկածից դուրս է, որ Արեգակի տարիքը դրանից էլ շատ ավելի պետք է լինի։ Այդ հետևում է, մասնավորապես, այն վիթխարի պրոցեսների գնահատականից, որ տեղի են ունենում Արեգակի ընդերքում։ Իսկ բացի դրանից, Երկրի կեղևում հայտնաբերված քարացած բույսերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հարյուր միլիոնավոր տարիների ընթացքում Արեգակի ռադիացիան էապես չի փոխվել, այսինքն՝ որ նրա ջերմաստիճանը դեռ այժմ էլ մնում է նույն չափին, ինչ չափի որ եղել է հեռավոր անցյալում։
Աստղերի շարժումների հետազոտությունը մեր Գալակտիկայում ցույց է տվել, որ այդ աստղային սիստեմի տարիքը ոչ թե պակաս է, այլ նույնիսկ հավանորեն շատ անգամ ավելի է, քան Երկրի տարիքը։
Երբ մենք ցանկանում ենք պատկերացնել երկնային մարմինների և նրանց համակարգությունների առաջացումն ու զարգացումը, անհրաժեշտ է հաշվի առնել այս բոլոր տվյալները։
§ 139. ՄՈԼՈՐԱԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՌԱՋԱՑՈՒՄը։ Արեգակնային համակարգության առաջացման, այսինքն՝ մոլորակների և, մասնավորապես, Երկրի գոյացման հարցի լուծումը հանդիպում է առավելագույն դժվարությունների։ Այդ դժվարություններում մեծ դեր է խաղում այն հանգամանքը, որ մենք ուրիշ նույն ձևի համակարգություններ չգիտենք, թեև նրանք պետք է որ գոյություն ունենան։ Եվ իսկապես, եթե մենք կարողանայինք դիտել ուրիշ արեգակնային համակարգություններ, ապա, հավանորեն, նրանց մեջ կհանդիպեին իրենց զարգացման տարբեր աստիճաններում գտնվող համակարգություններ։ Համեմատելով այդ համակարգությունները միմյանց հետ, մենք կկարողանայինք վերականգնել արեգակնային համակարգության գոյացման և զարգացման պատմությունը։ Դա նման կլիներ այն բանին, թե ի՛նչպես, համեմատելով անտառում եղած միևնույն տեսակին պատկանող խոշոր և փոքր ծառերը միմյանց հետ, մենք կարող ենք գաղափար կազմել նրանց զարգացման ընթացքի մասին, թեև առանձին ծառը մեր աչքի առաջ կարճ ժամանակամիջոցում չի կարող զգալի չափով փոփոխության ենթարկվել։
Չպետք է մոռանալ այն հանգամանքը, որ ժամանակակից հեռադիտակներով, նույնիսկ մեզնից ամենամոտիկ աստղի մոտերքում մենք չենք կարող տեսնել մեր Երկրի նման մոլորակներ, քանի որ նրանք պայծառությամբ շատ թույլ են։ Ուստի այն բանը, որ մենք չենք տեսնում, ամենևին չի ապացուցում, որ նրանք իրականում գոլություն չունեն։
Վերջերս (1937 թ.) նկատվել է, որ մի քանի աստղեր շարժվում են այնպես, որ կարծես նրանց ձգում են ինչ-որ անտեսանելի արբանյակներ, որոնց մասսաները միայն մի քանի անգամով են գերազանցում Յուպիտերի մասսային։ Այլ կերպ ասած՝ արդեն գտնվել են այնպիսի նշաններ, որ գոյություն ունեն դեռևս անտեսանելի մոլորակներ, որոնք պտտվում են մի քանի աստղերի ջուրջը։ Ուստի ճիշտ չեն կարող լինել այն հիպոթեզները, որ իբր մոլորակներն Արեգակից պոկվելու հետևանքով են գոյացել, երբ նա հեռավոր անցյալում բախվել է մի այլ աստղի հետ և կամ մոտեցել է նրան։
Ինչպես ենթադրել են ոմանք, Արեգակից նյութի մի մասի պոկվելը և նրա տրոհումը մասերի կարող էր տեղի ունենալ Արեգակի վրա անչափ մեծ մակընթացություն առաջանալու հետևանքով, որը առաջ կգար պատահականորեն հանդիպած աստղի ձգողության շնորհիվ։ Այդպիսի հայացքները հանգում են այն հետևության, որ արեգակնային համակարգությունը պետք է որ չափազանց հազվագյուտ բացառություն կազմի տիեզերքում, որը, ինչպես մենք տեսնում ենք, հերքվում է փաստերով։ Արեգակնային համակարգության բացառիկությունը կբխեր այն բանից, որ, ինչպես հաշվարկումներն են ցույց տալիս, աստղերը շատ հազվագյուտ դեպքերումն են միմյանց մոտենում և, մանավանդ, բախվում, և, հետևաբար, այդ եղանակով մոլորակների բազմաթիվ համակարգություններ գոյանալ չեն կարող։
Ամբողջ XIX դարի ընթացքում գիտնականները, ելնելով Կանտի և Լապլասի հիպոթեզներից, ենթադրում էին, որ արեգակնային համակարգությունը գոյացել է գազային մի շատ մեծ միգամածությունից, որը մասնիկների փոխադարձ ձգողության ազդեցության տակ սկսել է սեղմվել, մեծացել է նրա պտտողական արագությունը և, հետևապես, կենտրոնախույս ուժը, որի հետևանքով հասարակածի երկարությամբ մեկը մյուսի հետևից անջատվել են գազային օղակներ, որոնք այնուհետև թանձրանալով, մոլորակներ են կազմել։ Սակայն ժամանակակից տվյալները խոսում են այն մասին, որ մի ամբողջ շարք պատճառներով այդ ճանապարհով արեգակնային համակարգություններ գոյանալ չէին կարող։
Սովետական գիտնական ակադեմիկոս Վ. Գ. Ֆեսենկովի կարծիքով մոլորակները կարող էին առաջանալ հետևյալ ճանապարհով։ Ելնելով այն մեծ նմանությունից, որ գոյություն ունի Երկրի կեղևի և Արեգակի մթնոլորտի քանակական քիմիական բաղադրության միջև, կարելի է ասել, որ Երկիրը և հետևաբար նաև բոլոր մոլորակները մի ժամանակ Արեգակի մի մասն են կազմել և հետո նրանից անջատվել են։ Դա կարող էր տեղի ունենալ այն ժամանակ, երբ Արեգակն իր առանցքի շուրջն ավելի արագ է պտտվելիս եղել, քան հիմա, և երբ նրա շիկացած մասսայից մոլորակները կարող էին պոկվել մեկը մյուսի հետևից։ Միաժամանակ ակադեմիկոս Ֆեսենկո հաշվի է առնում նաև այն ֆիզիկական պրոցեսները, որոնք տեղի ունեն Արեգակի ներսը և կտրող են նպաստել նրա շուրջը մոլորակներ առաջանալուն։
Տանձաձև ֆիգուրայի, որ Արեգակը պետք է ընդուներ արագ պտտման հետևանքով, ծայրերի ոչ այնքան մեծ հաստացումները պետք է որ ունեցած լինեն համեմատաբար ոչ այնքան բարձր ջերմաստիճան, այլապես ենթադրական մոլորակների գազերը Արեգակից պոկվելուց և հեռանալուց հետո կցցվեին տիեզերական տարածության մեջ։
Էապես կարևոր է հիշել, որ մոլորակները, նույնիսկ այնպիսի հսկաները, ինչպիսին Յուպիտերն է, Արեգակի համեմատությամբ փոքր փշրանքներ են. Արեգակին բաժին է ընկնում համակարգության ամրողջ մասսայի 99,86%-ը և միայն 0,14%-ը բոլոր մոլորակներին՝ միասին վերցրած։
Բնական է, որ հետագայում մոլորակները հետզհետե հեռացել են Արեգակից և գրավել այն տեղերը, որտեղ ներկայումս մենք նրանց դիտում ենք։ Դրա հետ միասին, նրանք նաև համեմատաբար արագ սառել են և վերջապես ծածկվել պինդ կեղևով։
1944 թ. սովետական գիտնական ակադեմիկոս Օ. Յու. Շմիդտը առաջադրել է Արեգակի մոտ մոլորակների առաջացման մանրամասնորեն մշակված իր հիպոթեզը։ Ըստ այդ հիպոթեզի՝ արեգակնային համակարգությունը առաջացել է այն բանի հետևանքով, որ մեր Արեգակը անցել է մետեորային մասնիկներից և փոշեհատիկներից կազմված մի հսկայական ամպի միջով։ (Տիեզերքում գոյություն ունեն փոշու այդպիսի միգամածություններ, նրանք մեծ քանակությամբ ցրված են աստղերի միջև) տիեզերական տարածության մեջ)։ Անցնելով այդպիսի ամպի միջով, Արեգակը տարել է իր հետ մեծ քանակությամբ փոքրիկ մասնիկներ, որոնք սկսել են պտտվել նրա շուրջը, համարյա թե միևնույն հարթության վյրա։ Ավելի խոշոր մասնիկները մանրերին ձգել են դեպի իրենց կամ ուղղակի ընդհարվել են նրանց հետ։ Այդպիսով, տեղի է ունեցել ոչ այնքան մեծ երկնային մարմինների՝ ապագա մոլորակների աճը։ Այլ խոսքով, մոլորակների կազմավորումը նման է եղել ձնագնղի կազմավորմանը, որին անընդհատ կպցնում են նորանոր մասնիկներ։
Ներկայումս բացատրել արեգակնային համակարգության կառուցվածքի մանրամասնությունները, ելնելով գոյություն ունեցող հիպոթեզներից, դեռևս հնարավոր չէ։ Դա կկատարվի գիտության հետագա զարգացման ընթացքի մեջ։
§ 140. ԱՍՏՂԵՐԻ, ԱՐԵԳԱԿԻ ԵՎ ՄԻԳԱՄԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ։ Աստղերի ֆիզիկական բնույթը դեռ բավականաչափ լրիվ չի ուսումնասիրված և ընդհանրապես այն սկսել են ուսումնասիրել ոչ այնքան վաղ շրջանից, որպեսզի կարելի լինի կատարել համոզիչ եզրակացություններ այն մասին, թե ի՛նչպես են առաջանում աստղերր, ի՛նչպես է, այդ թվում, առաջացել Արեգակը, և ի՛նչպիսին է աստղերի ճակատագիրը։
Միանգամայն հնարավոր է, որ ժամանակի ընթացքում, տարածության մի քանի մասերում փոշին խտանալով ծնունդ տա մեծ չափեր ունեցող մարմինների։ Այդպիսի մարմինների հետագա սեղմումը բերում է նրանց տաքացման և ճառագայթման, այսինքն՝ աստղերի առաջացման։ Երբ ջերմաստիճանը նրանց ներսում բավականաչափ բարձրան ա, այնտեղ պետք է որ սկսվի ջրածնի փոխակերպումը ավելի ծանր քիմիական էլեմենտների, որը ուղեկցվում է երկարատև և հսկայական չափերի հասնող էներգիայի զատումով։ Այդպիսի վիճակումն են գտնվում աստղերը առնվազն մի քանի տասնյակ միլիարդ տարի և այդպիսի վիճակումն է գտնվում Արեգակը այժմ։
Այսպես թե այնպես, աստղի շուրջը առաջանում են մոլորակներ։ Երբ մոլորակների վրա հանդես են գալիս կյանքի առաջացման համար պիտանի պայմաններ, ինչպես, օրինակ, Երկրի վրա, և ըստ երևույթին Մարսի վրա, այնտեղ անխուսափելիորեն առաջանում է կյանք։
Մենք որոշակի չգիտենք, թե ի՛նչպիսին կլինի աստղերի հետագա ճակատագիրը, բայց կասկած չկա, որ ժամանակի ընթացքում նրանց էներգիան կսպառվի և նրանք կդադարեն լուսավորել։ Նրանց նյութը պետք է որևէ կերպ ծախսվի նոր երկնային մարմինների առաջացման վրա, կարող է պատահի՝ միանգամայն այլ բնույթի, քան աստղերն են։
Ա. Վորոնցով-Վելյամինովը ապացուցել է, որ մեր Գալակտիկայի գազային միգամածությունները առաջանում են աստղերից (ավելի ջերմ և նոր աստղերից) դուրս շպրտված գազերի կուտակման հետևանքով։ Այդ գազը կարող է խտանալով դառնալ փոշի, որից ժամանակի ընթացքում նորից առաջանում են աստղեր։ Բայց տիեզերքում մատերիայի հավիտենական շրջապտույտը հավանաբար ավելի բարդ է ու բազմազան։ Չպիտի կարծել, որ աստղերն ու միգամածությունները անընդհատ փոխակերպվում են մեկը մյուսին, այսինքն՝ որ զարգարցման փոխարեն տեղի է ունենում մատերիայի անցած ձևերի և վիճակների հասարակ կրկնություն։
§ 141. ՏԻԵԶԵՐՔԻ ՀԱՎԻՏԵՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես գիտական տվյալներով տիեզերքը անսահման է տարածության մեջ, նա անսահման է նաև ժամանակի տեսակետից, այսինքն՝ հավիտենական է։ '''Տիեզերքը երբեք սկիզբ չի ունեցել և երբեք վերջ չի ունենա, նա միշտ եղել է և միշտ էլ կմնա։''' Այս բոլորը վերաբերում է ամբողջ տիեզերքին, ավելի ճիշտ՝ այն մատերիային, որից նա կազմված է։ Ինչ վերաբերում է նրա առանձին մասերին, ինչպես օրինակ, Երկրին, արեգակնային համակարգությանը, աստղերին և նույնիսկ գալակտիկական սիստեմներին, ապա նրանք շարունակ՝ մերթ այստեղ, մերթ մեկ ուրիշ տեղ առաջանում են, ծնունդ առնում, անցնում են զարգացման մի երկար ուղի և, վերջապես, դադարում գոյություն ունենալուց որպես այդպիսին, որպեսզի նրանց բաղադրության մեջ մտնող նյութն ընդունի մի նոր ձև։ Իսկ մատերիան ինքը, շարունակ փոփոխելով իր ձևը, երբեք չի ոչնչանում, նա հավիտենական է և հավիտենական է նրա շարժումը։ Իր ժամանակն անցած աշխարհների փոխարեն առաջանում են նոր աշխարհներ, որտեղ, ժամանակի ընթացքում, նույնպես առաջանում է կյանք, որը աստիճանական բարդացման միջոցով վերարտադրում է իր բարձրագույն արտահայտությունը՝ բանական, մտածող էակներ։
<small>ՀԱՐՑԵՐ ԻՆՔՆՍՏՈՒԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
# Ի՞նչ է կոսմոգոնիան։
# Ինչպե՞ս ճիշտ կլինի դնել հարցը երկնային մարմինների առաջացման մասին։
# Ինչո՞ւմն են արտահայտվում այն դժվարությունները, որոնք հանդես են գալիս երկնային մարմինների առաջացումը պարզաբանելիս և ինչպիսի՞ն է գիտական հիպոթեզների դերը։ Ինչո՞վ են վերջիններս տարբերվում հասարակ ենթադրություններից։
# Ի՞նչ եղանակով են գնահատում Երկրի կեղևի կյանքը և ինչի՞ է նա հավասար։
# Քանի՞ տարի է ինչ գոյություն ունի Երկրի կեղևը։
# Ինչպիսի՞ հիպոթեզներ կան արեգակնային համակարգության առաջացման մասին։
# Ի՞նչ կարելի է ասել աստղերի ու Արեգակի զարգացման և գազային միգամածությունների առաջացման մասին։
# Մանրամասնորեն շարադրեցեք դիալեկտիկական-մատերիալիստական ուսմանքը տիեզերքի հավիտենականության մասին։
</small>
==ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ==
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=2 align=center>I. ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՀԱՆԴԻՊՈՂ ԱՌԱՎԵԼ ԿԱՐԵՎՈՐ ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՈՏԱՎՈՐ ԹՎԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԸ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի և Լուսնի տեսանելի անկյունային տրամագիծը</TD>
<TD align=center>½°</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Խավարածրի թեքությունը հասարակածի նկատմամբ</TD>
<TD align=center>23½°</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկրի միջին շառավիղը</TD>
<TD align=center>6370 կմ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկրի հասարակածային և բևեռային շառավիղների տարբերությունը</TD>
<TD align=center>20 կմ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արևադարձային տարվա տևողությունը</TD>
<TD align=center>365 օր 5 ժամ 49 րոպե</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Սինոդիկ ամսվա տևողությունը (Լուսնի երկու միատեսակ փուլերի միջև ընկած ժամանակամիջոցը)</TD>
<TD align=center>29½ օր</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղային ամսվա տևողությունը (Երկրի շուրջը Լուսնի պտտվելու պարբերությունը)</TD>
<TD align=center>27⅓ օր</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկրի մասսան</TD>
<TD align=center>6·10<sup>27</sup> գր</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի մասսան Երկրի մասսայի համեմատությամբ</TD>
<TD align=center>330 000</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մոլորակի (Մերկուրիի) պտտման ամենակարճ պարբերությունը</TD>
<TD align=center>երեք ամիս (88 օր)</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մոլորակի (Պլուտոնի) պտտման ամենաերկար պարբերությունը</TD>
<TD align=center>250 տարի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ամենամեծ մոլորակի (Յուպիտերի) տրամագիծը</TD>
<TD align=center>Երկրի 11 տրամագիծ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լուսնի միջին հեռավորությունը Երկրից</TD>
<TD align=center>380 000 կմ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկրի միջին հեռավորությունն Արեգակից կամ աստղագիտական 1 միավորը</TD>
<TD align=center>150 000 000 կմ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մեկ պարսեկը</TD>
<TD align=center>206000 աստղ. միավ.<br>կամ 3¼ լուսատարի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ամենամոտ մոլորակի (Մերկուրիի) հեռավորությունն Արեգակից՝ համեմատած Արեգակից Երկրի հեռավորության հետ</TD>
<TD align=center>0,4 աստղ. միավոր</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ամենահեռավոր մոլորակի (Պլուտոնի) միջին հեռավորությունն Արեգակից</TD>
<TD align=center>40 աստղ. միավոր</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակնային համակարգության հեռավորությունն ամենամոտ աստղից (Կենտավրոսի α-ից)</TD>
<TD align=center>4 լուսատարի կամ 1⅓ պարսեկ,<br>կամ 270000 աստղ. միավոր</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մեր աստղային սիստեմի՝ Գալակտիկայի տրամագիծը</TD>
<TD align=center>100000 լուսատարի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ամենամոտ աստղային սիստեմի՝ Գալակտիկայի (Անդրոմեդայի համաստեղությունում) հեռավորությունը մեզանից</TD>
<TD align=center>1000000 լուսատարի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Չզինված աչքով տեսանելի աստղերի թիվը</TD>
<TD align=center>մոտ 6000</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լուսնի տրամագիծը Երկրի տրամագծի համեմատությամբ</TD>
<TD align=center>¼</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի տրամագիծը Երկրի տրամագծի համեմատությամբ</TD>
<TD align=center>109</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի մակերևույթի ջերմաստիճանը</TD>
<TD align=center>6000°</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արևաբծերի թվի փոփոխության միջին պարբերությունը</TD>
<TD align=center>11 տարի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղերի ջերմաստիճանը</TD>
<TD align=center>3000°-ից (կարմիր աստղեր)<br>մինչև 30000° (սպիտակ աստղեր)</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկրի կեղևի տարիքը</TD>
<TD align=center>մոտ 2 միլիարդ տարի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ժամանակի հավասարման առավելագույն մեծությունը</TD>
<TD align=center>¼ ժամ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Միջին ռեֆրակցիան (հորիզոնի վրա)</TD>
<TD align=center>35՛</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Գարնանային գիշերահավասարը</TD>
<TD align=center>մոտավորապես մարտի 21–ին</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ամառային արևադարձը</TD>
<TD align=center>մոտավորապես հունիսի 22-ին</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աշնանային գիշերահավասարը</TD>
<TD align=center>մոտավորապես սեպտեմբերի 23-ին</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Զմեռային արևադարձը</TD>
<TD align=center>մոտավորապես դեկտեմբերի 22-ին</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկիրը պերիհելիումում</TD>
<TD align=center>մոտավորապես հունվարի 1-ին</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկիրը աֆելիումում</TD>
<TD align=center>մոտավորապես հուլիսի 1-ին</TD>
</TR>
</TABLE>
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=5 align=center>II. ՀՈՒՆԱԿԱՆ ԱՅԲՈՒԲԵՆԸ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Α α — ալֆա</TD>
<TD></TD>
<TD>Ι ι — յոտա</TD>
<TD></TD>
<TD>Ρ ρ — ռո</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Β β — բետա</TD>
<TD></TD>
<TD>Κ κ — կապպա</TD>
<TD></TD>
<TD>Σ σ — սիգմա</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Γ γ — գամմա</TD>
<TD></TD>
<TD>Λ λ — լամդա</TD>
<TD></TD>
<TD>Τ τ — տաու</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Δ δ — դելտա</TD>
<TD></TD>
<TD>Μ μ — մյու</TD>
<TD></TD>
<TD>Υ υ — իպսիլոն</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ε ε — էպսիլոն</TD>
<TD></TD>
<TD>Ν ν — նյու</TD>
<TD></TD>
<TD>Φ φ — ֆի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ζ ζ — ցետա</TD>
<TD></TD>
<TD>Ξ ξ — քսի</TD>
<TD></TD>
<TD>Χ χ — խի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Η η — էտա</TD>
<TD></TD>
<TD>Ο ο — օմիկրոն</TD>
<TD></TD>
<TD>Ψ ψ — փսի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Θ θ — թետա</TD>
<TD></TD>
<TD>Π π — պի</TD>
<TD></TD>
<TD>Ω ω — օմեգա</TD>
</TR>
</TABLE>
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=4 align=center>III. ՊԱՅԾԱՌ ԱՍՏՂԵՐԻ ԱՄԵՆԱԳՈՐԾԱԾԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐԸ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ալգոլ — β Պերսեոսի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Միցար — ζ Մ. Արջի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ալդեբարան — α Ցուլի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Պոլլուքս — β Երկվորյակների</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ալտաիր — α Արծվի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Բևեռային — α Փ. Արջի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Անտարես — α Կարիճի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Պրոցիոն — α Փ. Շան</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արկտուր — α Եզնարածի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Կաստոր — α Երկվորյակների</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Բելյատրիկս — γ Օրիոնի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Ռեգուլ — α Առյուծի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Բետելհեյզե — α Օրիոնի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Ռիգել — β Օրիոնի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Վեգա — α Քնարի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Սիրիուս — α Մ. Շան</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Դենեբ — α Կարապի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Սպիկա — α Կույսի</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կապելլա — α Կառավարի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Ֆոմալդաուտ — α Հարավ. Ձկան</TD>
</TR>
<TR>
<TD colspan=4>Այս աստղերի վերաբերյալ հիմնական տվյալները տե՛ս IV աղյուսակում։</TD>
</TR>
</TABLE>
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=8 align=center>IV. ՊԱՅԾԱՌ ԱՍՏՂԵՐԻ ԿԱՏԱԼՈԳԸ (ՄԻՆՉԵՎ 2,0 ԱՍՏՂԱՅԻՆ<br>ՄԵԾՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄԻՆՉԵՎ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ՀԱԿՄԱՆ 30°–Ը)</TD>
</TR>
<TR>
<TD colspan=8 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Կատալոգում բերված սպեկտրի նշումը միևնույն ժամանակ ցույց է տալիս<br>աստղի գույնը, սպիտակ աստերը՝ O, B, A, դեղին աստղերը՝ F, G, K<br>և կարմիրները՝ M.</TD>
</TR>
<TR>
<TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աստղեր</TD>
<TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Աստղային<br>մեծություն</TD>
<TD colspan=3 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Ուղղակի ծագում<br>α</TD>
<TD colspan=2 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Հակում<br>δ</TD>
<TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Սպեկտրալ<br>դասը</TD>
</TR>
<TR>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right>ժամ,</TD>
<TD align=right>րոպե,</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>վրկ.</TD>
<TD align=center>°</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>՛</TD>
<TD align=center></TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Պերսեոսի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,90</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>19</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>19</TD>
<TD align=right>+49</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>36,8</TD>
<TD align=center>F</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Ցուլի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,06</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>31</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>54</TD>
<TD align=right>+16</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>22,2</TD>
<TD align=center>K</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>β Օրիոնի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,34</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>11</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>10</TD>
<TD align=right>- 8</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>16,9</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Կառավարի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,21</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>11</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>31</TD>
<TD align=right>+45</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>55,7</TD>
<TD align=center>G</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>γ Օրիոնի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,70</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>21</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>22</TD>
<TD align=right>+ 6</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>17,3</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>β Ցուլի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,78</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>21</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>52</TD>
<TD align=right>+23</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>33,0</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>ε Օրիոնի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>17,5</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>32</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>40</TD>
<TD align=right>- 1</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>14,7</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Օրիոնի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,92</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>51</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>23</TD>
<TD align=right>+ 7</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>23,7</TD>
<TD align=center>M</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>β Մ. Շան</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,99</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>19</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>37</TD>
<TD align=right>-17</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>55,2</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>γ Երկվորյակների</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,93</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>33</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>40</TD>
<TD align=right>+16</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>27,6</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Մ. Շան</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>-1,58</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>42</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>4</TD>
<TD align=right>-16</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>37,1</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>ε Մ. Շան</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,63</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>55</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>52</TD>
<TD align=right>-28</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>52,5</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>δ Մ. Շան</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,98</TD>
<TD align=right>7</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>33</TD>
<TD align=right>-26</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>16,9</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Երկվորյակների</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,99</TD>
<TD align=right>7</TD>
<TD align=right>30</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>8</TD>
<TD align=right>+32</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>2,6</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Փ. Շան</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,48</TD>
<TD align=right>7</TD>
<TD align=right>35</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>38</TD>
<TD align=right>+ 5</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>24,3</TD>
<TD align=center>F</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>β Երկվորյակների</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,21</TD>
<TD align=right>7</TD>
<TD align=right>41</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>2</TD>
<TD align=right>+28</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>11,8</TD>
<TD align=center>K</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Առյուծի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,34</TD>
<TD align=right>10</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>39</TD>
<TD align=right>+12</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>18,6</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Մ. Արջի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,95</TD>
<TD align=right>10</TD>
<TD align=right>59</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>25</TD>
<TD align=right>+62</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>7,8</TD>
<TD align=center>K</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>ε Մ. Արջի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,63</TD>
<TD align=right>12</TD>
<TD align=right>50</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>57</TD>
<TD align=right>+56</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>20,4</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Կույսի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,21</TD>
<TD align=right>13</TD>
<TD align=right>21</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>30</TD>
<TD align=right>-10</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>47,8</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>η Մ. Արջի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,91</TD>
<TD align=right>13</TD>
<TD align=right>44</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>47</TD>
<TD align=right>+49</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>39,7</TD>
<TD align=center>B</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Եզնարածի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,24</TD>
<TD align=right>14</TD>
<TD align=right>12</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>23</TD>
<TD align=right>+19</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>32,8</TD>
<TD align=center>K</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Kարիճի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,22</TD>
<TD align=right>16</TD>
<TD align=right>25</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>7</TD>
<TD align=right>-26</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>16,7</TD>
<TD align=center>M</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Քնարի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,14</TD>
<TD align=right>18</TD>
<TD align=right>34</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>34</TD>
<TD align=right>+38</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>43,1</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Արծվի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,89</TD>
<TD align=right>19</TD>
<TD align=right>47</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>22</TD>
<TD align=right>+ 8</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>40,9</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Կարապի</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,33</TD>
<TD align=right>23</TD>
<TD align=right>39</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>3</TD>
<TD align=right>+45</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>18</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>α Հարավ. Ձկան</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,29</TD>
<TD align=right>22</TD>
<TD align=right>53</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>47</TD>
<TD align=right>-29</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>59,6</TD>
<TD align=center>A</TD>
</TR>
</TABLE>
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=13 align=center>V. ՍՍՌՄ-Ի ՔԱՂԱՔՆԵՐԻ ԼԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԵՐԿԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ (ՀԱՇՎԱԾ ԳՐԻՆՎԻՉԻՑ)</TD>
</TR>
<TR>
<TD></TD>
<TD colspan=2 align=center>Լայնութ.</TD>
<TD colspan=2 align=center>երկայնութ.</TD>
<TD rowspan=2 align=center>գոտի</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD colspan=2 align=center>Լայնութ.</TD>
<TD colspan=2 align=center>երկայնութ.</TD>
<TD rowspan=2 align=center>գոտի</TD>
</TR>
<TR>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD align=right>ժամ,</TD>
<TD align=right>րոպե</TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD align=right>ժամ,</TD>
<TD align=right>րոպե</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ալմա-Աթա</TD>
<TD>43°</TD>
<TD>16՛</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>7,8</TD>
<TD align=center>V</TD>
<TD></TD>
<TD>Չերնիգով</TD>
<TD>51</TD>
<TD>29</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>5,2</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արխանգելսկ</TD>
<TD>64</TD>
<TD>34</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>42,1</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Չիտա</TD>
<TD>52</TD>
<TD>01</TD>
<TD align=right>7</TD>
<TD align=right>34,0</TD>
<TD align=center>VIII</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստրախան</TD>
<TD>46</TD>
<TD>21</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>12,1</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Չկալով</TD>
<TD>51</TD>
<TD>17</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>40,4</TD>
<TD align=center>IV</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աշխաբադ</TD>
<TD>37</TD>
<TD>45</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>53,6</TD>
<TD align=center>IV</TD>
<TD></TD>
<TD>Պենզա</TD>
<TD>53</TD>
<TD>11</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>0,1</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Բաքու</TD>
<TD>40</TD>
<TD>31</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>19,4</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Պետրոզավոդսկ</TD>
<TD>61</TD>
<TD>47</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>17,6</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Բլագովեշչենսկ</TD>
<TD>50</TD>
<TD>13</TD>
<TD align=right>8</TD>
<TD align=right>30,1</TD>
<TD align=center>IX</TD>
<TD></TD>
<TD>Պետրոպավլովսկ Կամչատկայի վրա</TD>
<TD>53</TD>
<TD>0</TD>
<TD align=right>10</TD>
<TD align=right>34,9</TD>
<TD align=center>XI</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Գորկի</TD>
<TD>56</TD>
<TD>20</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>56,0</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Պոլտավա</TD>
<TD>49</TD>
<TD>35</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>18,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Դնեպրոպետրովսկ</TD>
<TD>48</TD>
<TD>28</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>20,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Պսկով</TD>
<TD>57</TD>
<TD>49</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>53,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ենիսեյսկ</TD>
<TD>58</TD>
<TD>27</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>8,8</TD>
<TD align=center>VI</TD>
<TD></TD>
<TD>Ռիգա</TD>
<TD>56</TD>
<TD>08</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>36,5</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երևան</TD>
<TD>40</TD>
<TD>14</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>58,0</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Ռոստով Դոնի վրա</TD>
<TD>47</TD>
<TD>13</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>38,9</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Թբիլիսի</TD>
<TD>41</TD>
<TD>42</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>59,3</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Ռյազան</TD>
<TD>54</TD>
<TD>38</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>39,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ժիտոմիր</TD>
<TD>50</TD>
<TD>15</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>54,7</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Սամարղանդ</TD>
<TD>38</TD>
<TD>39</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>27,9</TD>
<TD align=center>VI</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Իվանովո</TD>
<TD>57</TD>
<TD>0</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>43,9</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Սարատով</TD>
<TD>51</TD>
<TD>32</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>4,3</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Իրկուտսկ</TD>
<TD>52</TD>
<TD>10</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>57,1</TD>
<TD align=center>VII</TD>
<TD></TD>
<TD>Սվերդլովսկ</TD>
<TD>56</TD>
<TD>49</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>2,4</TD>
<TD align=center>IV</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լենինգրադ</TD>
<TD>59</TD>
<TD>57</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>1,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Սևաստոպոլ</TD>
<TD>44</TD>
<TD>37</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>14,1</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լվով</TD>
<TD>49</TD>
<TD>49</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>36,1</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Սեմիպալատինսկ</TD>
<TD>50</TD>
<TD>24</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>20,4</TD>
<TD align=center>VI</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Խաբարովսկ</TD>
<TD>48</TD>
<TD>28</TD>
<TD align=right>9</TD>
<TD align=right>0,2</TD>
<TD align=center>IX</TD>
<TD></TD>
<TD>Սիմֆերոպոլ</TD>
<TD>44</TD>
<TD>57</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>16,4</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Խարկով</TD>
<TD>50</TD>
<TD>00</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>24,9</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Սմոլենսկ</TD>
<TD>54</TD>
<TD>46</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>08,2</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Խերսոն</TD>
<TD>46</TD>
<TD>38</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>10,5</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Ստալինաբադ</TD>
<TD>38</TD>
<TD>33</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>35,0</TD>
<TD align=center>V</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կազան</TD>
<TD>55</TD>
<TD>48</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>16,5</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Ստալինգրադ</TD>
<TD>48</TD>
<TD>48</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>58,1</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կալինին</TD>
<TD>50</TD>
<TD>52</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>23,6</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Վիլնյուս</TD>
<TD>54</TD>
<TD>41</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>41,1</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կալինինգրադ</TD>
<TD>54</TD>
<TD>42</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>22,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Վիտեբսկ</TD>
<TD>55</TD>
<TD>10</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>0,8</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կալուգա</TD>
<TD>54</TD>
<TD>31</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>25,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Վլադիվոստոկ</TD>
<TD>43</TD>
<TD>07</TD>
<TD align=right>8</TD>
<TD align=right>47,5</TD>
<TD align=center>IX</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կամենեց-Պոդոլսկ</TD>
<TD>48</TD>
<TD>40</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>46,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Վլադիմիր</TD>
<TD>56</TD>
<TD>08</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>41,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կիև</TD>
<TD>50</TD>
<TD>27</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>2,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Վոլոգդա</TD>
<TD>58</TD>
<TD>13</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>39,5</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կիրով</TD>
<TD>58</TD>
<TD>36</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>18,7</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Վորոնեժ</TD>
<TD>51</TD>
<TD>39</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>36,8</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կրասնոդար</TD>
<TD>43</TD>
<TD>03</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>35,9</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Տալլին</TD>
<TD>59</TD>
<TD>26</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>39,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կրասնոյարսկ</TD>
<TD>56</TD>
<TD>01</TD>
<TD align=right>6</TD>
<TD align=right>11,4</TD>
<TD align=center>VI</TD>
<TD></TD>
<TD>Տամբով</TD>
<TD>52</TD>
<TD>44</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>45,8</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կույբիշև</TD>
<TD>53</TD>
<TD>11</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>20,4</TD>
<TD align=center>III</TD>
<TD></TD>
<TD>Տաշքենդ</TD>
<TD>41</TD>
<TD>20</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>37,2</TD>
<TD align=center>V</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Կուրսկ</TD>
<TD>51</TD>
<TD>44</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>21,8</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Տոբոլսկ</TD>
<TD>38</TD>
<TD>12</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>33,1</TD>
<TD align=center>V</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մինսկ</TD>
<TD>53</TD>
<TD>54</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>30,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Տոմսկ</TD>
<TD>56</TD>
<TD>30</TD>
<TD align=right>5</TD>
<TD align=right>39,8</TD>
<TD align=center>VI</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մոգիլյով</TD>
<TD>53</TD>
<TD>54</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>1,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Տուլա</TD>
<TD>54</TD>
<TD>12</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>30,5</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մոլոտով</TD>
<TD>58</TD>
<TD>00</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>45,1</TD>
<TD align=center>IV</TD>
<TD></TD>
<TD>Ուլյանովսկ</TD>
<TD>54</TD>
<TD>19</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>13,6</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մոսկվա</TD>
<TD>55</TD>
<TD>45</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>30,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Ուրալսկ</TD>
<TD>51</TD>
<TD>12</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>25,4</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մուրմանսկ</TD>
<TD>68</TD>
<TD>59</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>12,2</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Ուֆա</TD>
<TD>54</TD>
<TD>43</TD>
<TD align=right>3</TD>
<TD align=right>43,8</TD>
<TD align=center>VI</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Յակուտսկ</TD>
<TD>62</TD>
<TD>02</TD>
<TD align=right>8</TD>
<TD align=right>39,0</TD>
<TD align=center>VIII</TD>
<TD></TD>
<TD>Քիշինյով</TD>
<TD>47</TD>
<TD>02</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD align=right>55,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Յարոսլավլ</TD>
<TD>57</TD>
<TD>38</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>39,5</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Քութայիսի</TD>
<TD>42</TD>
<TD>15</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>50,8</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Նովոչերկասկ</TD>
<TD>47</TD>
<TD>25</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>40,4</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Օդեսա</TD>
<TD>46</TD>
<TD>29</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>3,0</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Նիկոլաևսկ Ամուրի վրա</TD>
<TD>53</TD>
<TD>08</TD>
<TD align=right>9</TD>
<TD align=right>22,9</TD>
<TD align=center>IX</TD>
<TD></TD>
<TD>Օմսկ</TD>
<TD>54</TD>
<TD>59</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>53,5</TD>
<TD align=center>V</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Նովգորոդ</TD>
<TD>58</TD>
<TD>31</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>5,1</TD>
<TD align=center>II</TD>
<TD></TD>
<TD>Օրյոլ</TD>
<TD>52</TD>
<TD>58</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>24,3</TD>
<TD align=center>II</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Նովոսիբիրսկ</TD>
<TD>55</TD>
<TD>1</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>31,6</TD>
<TD align=center>VI</TD>
<TD></TD>
<TD>Օրջոնիկիձե</TD>
<TD>43</TD>
<TD>02</TD>
<TD align=right>2</TD>
<TD align=right>58,7</TD>
<TD align=center>III</TD>
</TR>
<TR>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD></TD>
<TD>Ֆրունզե</TD>
<TD>42</TD>
<TD>53</TD>
<TD align=right>4</TD>
<TD align=right>58,3</TD>
<TD align=center>V</TD>
</TR>
</TABLE>
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=19 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>VI. ԱՂՅՈՒՍԱԿ ԱՐԵԳԱԿՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒԹՅԱՆ</TD>
</TR>
<TR>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center colspan=2 rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտույտի<br>սիդերիկ<br>պարբերաշրջանը<br>տարիներով</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պտույտի<br>սինոդիկ<br>պարբերաշրջանը<br>օրերով</TD>
<TD colspan=3 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Միջին<br>հեռավորությունն<br>Արեգակից</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Ուղեծրի<br>էքսցենտրիսիտետը</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Ուղեծրի<br>թեքվածությունը<br>խավարածրի<br>նկատմամբ</TD>
<TD colspan=2 rowspan=2 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Զանգվածը<br>(Երկիրը — 1)</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Խտությունը<br>գ/սմ³</TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Հասարակածային<br>տրամագիծը</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Սեղմվածությունը</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Առանցքի շուրջը<br>պտտվելու<br>պարբերաշրջանը</TD>
<TD align=center colspan=2 rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Հասարակածի<br>թեքությունը<br>ուղեծրի<br>հարթության<br>նկատմամբ</TD>
<TD align=center rowspan=2 style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;'>Արբանյակների<br>թիվը</TD>
</TR>
<TR>
<TD colspan=2 align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>աստղագիտ.<br>միավոր</TD>
<TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>միլիոն կմ</TD>
<TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Երկիրը — 1</TD>
<TD align=center style='border-bottom:solid windowtext 1.0pt;border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Կիլոմոտրերով</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Մերկուրի</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>241</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>116</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>378</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>58</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,206</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>7°</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>04</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>3,8</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,39</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>5 000</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>88 օր</TD>
<TD align=right>0°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right>—</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Վեներա</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>615</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>584</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>728</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>108</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,007</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>3°</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>81</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>4,9</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,97</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>12 400</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>6 օր ?</TD>
<TD align=right>—</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right>—</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Երկիր</TD>
<TD align=right>1,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>000</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=right>1,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>000</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>150</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,017</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=right>1,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>00</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>5,5</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,00</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>12 742</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'><math>^1/_{298}</math></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>23 ժամ 56 րոպե 4 վրկ.</TD>
<TD align=right>23°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>27՛</TD>
<TD align=right>1</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Մարս</TD>
<TD align=right>1,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>881</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>780</TD>
<TD align=right>1,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>524</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>228</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,093</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>2°</TD>
<TD align=right>0,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>11</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>4,0</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,53</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>6 770</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'><math>^1/_{192}</math></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>24 ժամ 37 րոպե 23 վրկ.</TD>
<TD align=right>25°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>10՛</TD>
<TD align=right>2</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Յուպիտեր</TD>
<TD align=right>11,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>86</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>399</TD>
<TD align=right>5,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>203</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>778</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,048</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1°</TD>
<TD align=right>316,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>9</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,3</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>10,95</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>139 560</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'><math>^1/_{16}</math></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>9 ժամ 50 րոպե</TD>
<TD align=right>3°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>6՛</TD>
<TD align=right>12</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Սատուրն</TD>
<TD align=right>20,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>46</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>378</TD>
<TD align=right>9,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>539</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1425</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,056</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>2°</TD>
<TD align=right>94,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>9</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,7</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>9,02</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>115 110</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'><math>^1/_{10}</math></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>10 ժամ 14 րոպե</TD>
<TD align=right>26°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>45՛</TD>
<TD align=right>9</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Ուրան</TD>
<TD align=right>84,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>01</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>370</TD>
<TD align=right>19,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>19</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>2668</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,017</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1°</TD>
<TD align=right>14,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>66</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,3</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>4,00</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>51 000</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'><math>^1/_{18}</math></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>10,7 ժամ</TD>
<TD align=right>98°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right>5</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Նեպտուն</TD>
<TD align=right>164,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>7</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>363</TD>
<TD align=right>30,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>07</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>4494</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,099</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>2°</TD>
<TD align=right>17,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>16</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,6</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>3,92</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>50 000</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'><math>^1/_{50}</math></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>15,3 ժամ</TD>
<TD align=right>20°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right>2</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Պլուտոն</TD>
<TD align=right>218,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>9</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>367</TD>
<TD align=right>39,</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>58</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>5915</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>0,247</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>17°</TD>
<TD align=right>1</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>?</TD>
<TD align=right>—</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>Արեգակ</TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=right>331950</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1,4</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>109,1</TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>1 390 600</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>—</TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>25 օր</TD>
<TD align=right>7°</TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>15՛</TD>
<TD align=right>—</TD>
</TR>
<TR>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right></TD>
<TD style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=right style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'></TD>
<TD align=center style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>(հասարակածում)</TD>
<TD align=center colspan=2 style='border-right:solid windowtext 1.0pt;'>(խավարածրին)</TD>
<TD align=right></TD>
</TR>
</TABLE>
VII. ԱՍՏՂԱՅԻՆ ԵՐԿՆՔԻ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ՔԱՐՏԵԶԻ ՀԵՏ ՎԱՐՎԵԼԸ
Շնորհիվ Երկրի օրական պտույտի և Արեգակի շուրջը նրա կատարած շարժման, աստղերի դիրքը հորիզոնի նկատմամբ անընդհատ փոփոխվում է։ Նա միևնույն օրվա տարբեր ժամերին և տարբեր ամիսների միևնույն ժամերին տարբեր է լինում։ Աստղային երկնքի շարժական քարտեզը հնարավորություն է տալիս արագ և ուղղակի մեխանիկորեն որոշելու հորիզոնի նկատմամբ աստղերի ունեցած դիրքը՝ ժամանակի ցանկացած մոմենտի համար։
Քարտեզով աշխատելու համար հարկավոր է այն բռնել կամ դնել համապատասխան ձևով և կարողանալ նրանից օգտվել։
Նկատի ունենալով, որ դասագիրքը կարող է պետք գալ նաև հաջորդ տարում՝ ուրիշ աշակերտների օգտագործման համար, հարկավոր է աշխատել քարտեզի երկու մասերից էլ պատճեններ հանել, թողնելով բնագրերը գրքում։ Ցանկալի է, հնարավորության դեպքում, քարտեզի երկու մասերն արտագրելու ժամանակ նրանց գծային չափերը մեծացնել մեկ ու կես - երկու անգամ (մինչև 40—45 սմ տրամագծով)։ Որքան քարտեզը մեծ լինի, այնքան նա ավելի ակնառու կդառնա։
Քարտեզը և վերադիր շրջանը հարկավոր է սոսնձել բավական հաստ ստվարաթղթի վրա, գործածելով դրա համար ալյուրից պատրաստած սոսինձ և ոչ թե գումի-արաբիկ կամ սինգետիկոն, որոնցից թուղթը դեղնում է։ Չորացած (գոգավորվելուց խուսափելու համար որոշ ճնշման տակ) թերթերի եզրերը կլոր ձևով խնամքով կտրվում են, իսկ վերադիր շրջանում տրվում է ներքին կտրվածք՝ որոշ լայնության համապատասխանող պարփակ շրջագծերից որևէ մեկի ուղղությամբ։ Կտրվածքի գիծը ընտրվում է համապատասխան այն վայրի լայնության, որտեղ ենթադրվում է օգտվել քարտեզից, Մոսկվայի համար, օրինակ (լայնությունը 56°), այն գիծը, որտեղ կան 55° նշանները, Երևանի համար (լայնությունը 40°)՝ 40° նշաններ ունեցող գիծը և այլն։
Քարտեզից օգտվում են հետևյալ կերպ. վերադիր շրջանը դրվում է քարտեզի վրա այնպես, որ մեզ հարկավոր ժամը (ժամերը ցույց են տրված վերադիր շրջանի եզրերին) համընկնի մեր խնդրին համապատասխանող թվականին (ամիսն ու ամսաթիվը նշված են աստղային քարտեզի եզրերին)։ Այն ժամանակ վերադիր շրջանի բացվածքում կգտնվեն այն համաստեղություններն ու աստղերը, որոնք տվյալ մոմենտում պետք է լինեն հորիզոնից վեր և այն էլ հենց այն ուղղությամբ ու դիրքով, ինչպես այդ ստացվում է քարտեզի վրա։
Վերադիր շրջանի կտրվածքի եզրերը նշում են հորիզոնը, իսկ նրա կենտրոնը՝ զենիթըւ Հորիզոնի կետերը 9ույց են տրված վերադիր շրջանի վրա։
Քարտեզի տվյալները լրիվ կերպով կհամապատասխանեն աստղային երկնքի տեսանելի պատկերին, եթե քարտեզը բռնելու լինենք այն դիրքով, որ նրա «Հյուսիս» մակագրությունը կրող եզրը ուղղված լինի դեպի Հյուսիսային բևեռ։ Սեղանի վրա դրված քարտեզը դիտելիս պետք է հիշել, որ այս դեպքում նա աստղերի դասավորությունը ցույց է տալիս այնպես, ինչպես այդ կարտացոլվեր հայելու մեջ։
Մյուս կողմից, պետք է հիշել, որ քարտեզի վրա համաստեղությունները պատկերված են մի փոքր աղճատված, ձգձգված տեսքով, որովհետև երկնային սֆերան, ինչպես և երկրագունդը, չի կարելի առանց աղճատումների պատկերել հարթության վրա։
Քարտեզի վրա շառավղային գծերը ցույց են տալիս հակման շրջանները։ Նրանը ուղղակի ծագումը արտահայտող թվերը ցույց են տրված քարտեզի եզրերին (նշանակված են հակումների միայն զույգ շրջանները)։ Լուսատուների հակումները հաշվելու համար ծառայում են համակենտրոն շրջանագծերը, որոնք գծված են մեկը մյուսից 30° հեռավորության վրա (կենտրոնից երրորդ շրջանագիծր երկնային հասարակածն է, որի հակումը հավասար է 0°)։ Հեշտությամբ կարելի է նկատել, որ քարտեզը ցույց է տալիս մինչև -45° հակում ունեցող աստղերր (պատկերված են մինչև 4-րդ աստղային մեծության աստղերր ներառյալ)։
Քարտեզի վրա գծված էքսցենտրիկ շրջանագիծը խավարածիրն է, որի հատման կետերը երկնային հասարակածի հետ տալիս են ուղղակի ծագումը՝ 0 ժամ (գարնանային գիշերահավասարի կետ) և 18 ժամ (աշնանային գիշերահավասարի կետ)։
Նախապես իմանալով դիտման մոմենտի աստղային ժամանակը, վերադիր շրջանը կարելի է տեղավորել այնպես, որ աշխարհի բևեռից դեպի հարավ՝ երկնային միջօրեականի գծի («հյուսիս-հարավ» գծի) վրա ընկնեն ալն աստղերր, որոնց ուղղակի ծագումը հավասար է տվյալ աստղային ժամանակին։
Ստացվող պատկերը կհամապատասխանի աստղային երկնքի տվյալ մոմենտում ունեցած տեսքին։ Իսկ որովհետև աստղային ժամանակը միշտ հավասար է լինում վերին կուլմինացիայում գտնվող աստղերի ուղղակի ծագմանը, ուստի, վերադիր շրջանը տեղավորելով տվյալ օրվա, ժամվա ու րոպեների համապատասխան, կարելի է որոշել (մոտավորապես) դիտման մոմենտի աստղային ժամանակը՝ ըստ այն աստղերի ուղղակի ծագման, որոնք հատում են միջօրեականն աշխարհի բևեռի հարավային կողմում։
Օգտակար է խավարածրի վրա նշել Արեգակի ունեցած դիրքերը, օրինակ, տարվա բոլոր ամիսների քսանին (հաշվի առնելով նրա ուղղակի ծագումը). այն ժամանակ աստղային քարտեզը կդառնա ավելի ևս ակնառու և հարմար՝ դիտումներ կատարելու համար։
Մեր վերջին խորհուրդը, մեծացրած չափի քարտեզից հաճախակի և երկար ժամանակ օգտվելու համար ամենից լավ է նրան հավաքված իրար հետ միացված ձև տալ։ Դրա համար հարկավոր է քարտեզը տեղավորել քառակուսի ձևով կտրած ֆաներայի կամ շատ հաստ ստվարաթղթխ վրա, այնպես որ քարտեզը չորս կողմից մի փոքր դարս մնա այդ ֆաներայի եզրերից։ Այս դեպքում վերադիր շրջանը պետք է դնել քարտեզի վրա և ամրացնել այն ֆաներայի չորս անկյուններում, որի համար վերադիր շրջանը ստվարաթղթի վրա սոսնձելուց հետո, նրա շուրջը եղած ավելորդ մասերը կտրելիս, հարկավոր է նրա տրամագծորեն հակադիր կողմերում թողնել մի-մի զույգ ելուններ-կանթեր, որոնք հենց կծառայեն վերադիր շրջանը ֆաներային ամրացնելու համար։ Վերադիր շրջանը պետք է ամրացնել այնպես, որ քարտեզը նրա տակ կարողանա ազատ կերպով պտտվել (քարտեզը կարելի է պտտեցնել, օգտվելով նրա՝ ֆաներայից դուրս մնացած եզրերից)։
Քարտեզի կենտրոնում (Բևեռային աստղի մոտ) կարելի է փոքրիկ անցք անել և անցկացնել ֆաներայի վրա խփած փոքրիկ մեխի վրա, որպեսզի քարտեզը հեշտությամբ պտտվի։ Սակայն ավելի լավ է խուսափել այդ բանից, որպեսզի լփչացնել քարտեզը, քարտեզի շուրջը ֆաներայի անկյուններում կարելի է անշարժ կերպով ամրացնել հաստ ստվարաթղթի կամ ֆաներայի կտորներ՝ ներսից աղեղնաձև կտրվածքով։ Այդ կտորները պետք է մի փոքր հաստ լինեն, քան ստվարաթղթի վրա սոսնձած քարտեզը։ Հենց այդ կտորների վրա էլ ամրացվում է շարժական շրջանը՝ իր կանթերով։ Այդ ձևի բավականին լավ պատրաստած բնում քարտեզը կշարժվի առանց դժվարության։
Պտտեցնելով քարտեզը (ժամացույցի սլաքի շարժմանը հակառակ)՝ կարելի է պարզ պատկերել Երկրի օրական շարժման ժամանակ երկնային մարմինների՝ հորիզոնի նկատմամբ ունեցած դիրքի փոփոխության պատկերը։
VIII. ՀԱՆՁՆԱՐԱՐԵԼԻ ՀԱՅԵՐԵՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
# '''Ի. Ֆ. Պոլակ''' — Ի՛նչպես է կառուցված տիեզերքը. 1947 թ., Պետհրատ.
# '''Բ. Ա. Վորոնցով–Վելյամինով''' — Արդյոք կյանք կա՞ մոլորակների վրա 1948 թ., Պետհրատ.
# '''Ռ. Վ. Կունիցկի''' — Արեգակնային համակարգության կաոուցվածքի վերաբերյալ հայացքների զարգացումը. 1948 թ., Պետհրատ.
# '''Ռ. Վ. Կունիցկի''' — Ցերեկ և գիշեր։ Տարվա եղանակները. 1948 թ., Պետհրատ.
# '''Գ. Ա. Գուրև''' — Լուսնային աշխարհ. 1948 թ., Պետհրատ.
# '''Գ. Ա. Գուրև''' — Երկիր և երկինք. 1948 թ., Պետհրատ.
# '''Ա. Խ. Լեբեդինսկի''' — Աստղերի աշխարհում. 1949 թ., Պետհրատ.
# '''Ա. Ա. Միխայլով''' — Արեգակի և Լուսնի խավարումներ. 1950 թ., Պետհրատ.
# '''Ն. Գ. Նովիկովա''' — Երկնային «Արտասովոր երևույթներ». 1951 թ., Պետհրատ.
# '''Պ. Ի. Պոպով''' — Հանրամատչելի գործնական աստղագիտություն. 1952 թ., Պետհրատ։
<TABLE border = 0>
<TR>
<TD colspan=2 align=center>IX. ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ԱՂՅՈՒՍԱԿ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղագիտական դիտումների աոաջին գրանցումները եգիպտացիների, բաբելացիների և չինացիների մոտ</TD>
<TD></TD>
<TD>3000 տարի մ. թ. առաջ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի խավարման աոաջին նախագուշակումը (Հունաստանում)</TD>
<TD></TD>
<TD>585 թվ. մ. թ. առաջ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արիստոտելի կողմից տիեզերքի նկատմամբ հայացքների շարադրումն իր «Երկնքի մասին» գրքում</TD>
<TD></TD>
<TD>IV դ. մ. թ. ա.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Երկրագնդի չափերի որոշելը չափումների միջոցով</TD>
<TD></TD>
<TD>III դ. մ. թ. ա.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Առաջին իդեաները հելիոցենտրիկ սիստեմի վերաբերմամբ։ Արեգակի հեռավորությունը որոշելու փորձեր (Արիստարքոս )</TD>
<TD></TD>
<TD>III դ. մ. թ. ա.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի և Լուսնի շարժումների ուսումնասիրությունը։ Պրեցեսիայի երևույթի հայտնադործումը։ Առաջին աստղային կատալոգ (Հիպպարքոս)</TD>
<TD></TD>
<TD>II դ. մ. թ. ա.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>«Ալմագեստ» - այն գիրքը, որտեղ շարադրվել է աշխարհի գեոցենտրիկ սիստեմը։ Մեզ հասած աստղային հնագույն կատալոգներից ամենաառաջինը (Կլավդիոս Պտղոմեոս)</TD>
<TD></TD>
<TD>II դ. մ. թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աշխարհի հելիոցենտրիկ սիստեմի գիտական հիմնավորումը (Նիկոլայ Կոպեռնիկոս)</TD>
<TD></TD>
<TD>1543 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ջորդանո Բրունոյի այրումը խարույկի վրա</TD>
<TD></TD>
<TD>1600 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղային առաջին ատլասը, որտեղ պայծաո աստղերը նշված են հունական այբուբենի տառերով</TD>
<TD></TD>
<TD>1603 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Հեռադիտակի կիրառումն աստղադիտական դիտումների ասպարեզում, արևաբծերի, Լուսնի լեռների, Վեներայի փուլերի, Յուպիտերի արբանյակների և այլոց հայտնագործումը (Գալիլեյ)</TD>
<TD></TD>
<TD>1610 թ. և հաջ. տարիներ</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մոլորակների շարժման օրենքների հայտնադործումը Կեպլերի կողմից</TD>
<TD></TD>
<TD>1620 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Գալիլեյի դատը</TD>
<TD></TD>
<TD>1633 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ճոճանակային ժամացույցի գյուտը</TD>
<TD></TD>
<TD>1656 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Տրիանգուլյացիայի գյուտը և դիտախողովակների կիրառումը աստիճանային չափումների համար</TD>
<TD></TD>
<TD>XVII դ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լույսի տարածման արագության որոշելը</TD>
<TD></TD>
<TD>1675 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ձգողության օրենքի սահմանումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1682 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Առաջին անգամ Արեգակի՝ Երկրից ունեցած հեռավորության որոշելը</TD>
<TD></TD>
<TD>1671 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Պարբերական գիսավորների և աստղերի սեփական շարժման հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1682, 1718 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Գիտությունների Ակադեմիայի աստղադիտարանի հիմնադրումը Ս.-Պետերբուրգում (այժմ Լենինգրադ)</TD>
<TD></TD>
<TD>1725 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Վեներայի մթնոլորտի հայտնաբերումը Մ. Վ. Լոմոնոսովի կողմից</TD>
<TD></TD>
<TD>1761 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ուրանի հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1781 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Առաջին փոքրիկ մոլորակի՝ Ցերերայի հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1801 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղի տարեկան պարալաքսի աոաջին չափումը (Վ. Յա. Ստրուվեն Ռուսաստանում)</TD>
<TD></TD>
<TD>1835—1840 թ.թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Պուլկովի աստղադիտարանի հիմնադրումը (Վ. Յա. Ստրուվե)</TD>
<TD></TD>
<TD>1839 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>«Անտեսանելի աստղագիտության» սկիզբը — Սիրիուսի և Պրոցիոնի արբանյակների հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1844 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Նեպտունի հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1846 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Միջաստղային միջավայրում Լույսի կլանման և տարածության մեջ աստղերի ունեցած անհավասարաչափ խտության հայտնաբերումը (Վ. Յա. Ստրուվե)</TD>
<TD></TD>
<TD>1847 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ռուսական աստիճանային չափումը Սառուցյալ օվկիանոսից մինչև Դունայը՝ Երկրի ձևն ու չափերը որոշելու համար</TD>
<TD></TD>
<TD>1816—1855 թ.թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Սպեկտրային անալիզի կիրառման սկիզբը</TD>
<TD></TD>
<TD>1859 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղերի սպեկտրոսկոպիայի սկիզբը</TD>
<TD></TD>
<TD>1860 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Արեգակի հրվիժակները խավարումներից դուրս դիտելու եղանակի մշակումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1868 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Գիսավորների կառուցվածքի տեսության մշակումը (Բրեդիխին)</TD>
<TD></TD>
<TD>1877 թվից</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լույսի ճնշման հայտնաբերումը և այնուհետև նրա չափումը Պ. Ն. Լեբեդևի կողմից</TD>
<TD></TD>
<TD>1901 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Ցեֆեիդների պարբերաշրջանի և նրանց լուսատվության միջև գոյություն ունեցող կապի հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1908 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մարսի վրա երևացող բծերի բնույթի պարզաբանումը (Գ. Ա. Տիխով)</TD>
<TD></TD>
<TD>1909—1948 թ.թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Թզուկ և հսկա աստղերի գոյության հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1913 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Գալակտիկայի պտտման հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1924 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Աստղերի պտույտի հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1927 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Պլուտոն մոլորակի հայտնաբերումը</TD>
<TD></TD>
<TD>1930 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Լուսավոր և խավար փոշե միգամածությունների միասնության հայտնաբերումը (Վ. Ա. Համբարձումյան և Շ. Գ. Գորդելաձե)</TD>
<TD></TD>
<TD>1937 թ.</TD>
</TR>
<TR>
<TD>Մենիսկային հեռադիտակի գյուտը (Դ.Դ. Մակսուտով)</TD>
<TD></TD>
<TD>1941 թ.</TD>
</TR>
</TABLE>
<references>