Ի վերջո, մի՞թե պարզ չէ, որ աշխատանքի աստվա ծաբանությունը վերցրել է աշխատանքի փիլիսոփայության հիմունքները և շարունակել նրա հայեցակետերը՝ աշխատանքը դիտարկելով իբրև աստվածային արարչագործության շարունակու թյուն։
Աշխատանքի հենց այդ փառաբանությունն է ան-հանգստացնում անհանգստացնում ինձ: Եթե մի հասկացություն նշանակում է ամեն ինչ, ուրեմն չի նշանակում ոչինչ։ Մտածողությունը ձգտում է պահպանել վերլուծությունների ձեռք բերած արդյունքը դրանց մեջ աշխատանքի հասկացությունն ունի որոշակի իմաստ, ինչպես արդեն ասացինք՝ հիմ-նականում հիմնականում դա ձեռքի աշխատանքի ծանր բնույթն է, աշխատանք, «որտեղ չես կարող խորամանկու թյուն բանեցնել նյութի, ինչպես և բառերի կամ բառային հիմք ունեցող մշակույթի նկատմամբ», բայց միևնույն ժամանակ աշխատանքի հասկա-ցությունը հասկացությունը ընդլայնում են ծայր աստիճան՝ այն-- տեղ այնտեղ հավաքելու համար այն առավելությունները, որոնք կարելի է քաղել այդ հասկացության անո-րոշությունից։ անորոշությունից։ Եվ դարձյալ ձեռքի աշխատանքն ենք հիշում, երբ մարդուն բնորոշում ենք հետևյալ ընդհանուր կարգախոսով՝ ստեղծել, և ստեղծե-լով ստեղծելով ստեղծվել:
Եվ սակայն որևէ խաբեություն չկա այս կարգի մտածողության մեջ, որն աստիճանաբար անելու ամենանյութական իմաստը հանգեցնում է հոգևոր գործունեության մինչդեռ ավելի նուրբ են դառնում խոչընդոտները, և ըմբոստ բնությու նը, որի դեմ պայքարում է աշխատավոր մարդը, հաջորդաբար տեղ է գտնում ճանաչելիք աշխար-հի աշխարհի անհասկանալիության մեջ ու, վերջապես, մեր իսկ մեջ, ձեր անհնազանդ մարմնի դիմադրու թյան և մեր կրքերի անպարզության մեջ: Այստեղ` ամենևին խաբեություն չկա, այլ կա թաքնված մո-լությունմոլություն, թող թույլ տրվի ասել՝ մի տեսակ եռանդի ավելցուկ
Խնդիրը այդ մտածողության զարգացումը ինչ-որ ձևով ընդհատելը չէ, մտածողություն, որ պայքա-րող պայքարող մարդու նախապայմանի մեջ հաջորդաբար ներառում է նրա գործունեության բոլոր ոլորտնե-րը ոլորտները խնդիրն ավելի շուտ մարդու նախապայմանի այս մեկնությանը մեկ այլ մեկնություն միացնելն է, որը տեղ-տեղ խաչաձևվվում է նրա հետ։ Չէ որ խոսքը նույնպես աստիճանաբար ընդգրկում է ամենայն մարդկայինը, չկա աշխատանքի որևէ բնագավառ և խոսքի որևէ ոլորտ, որ սահմանա փակվի դրսից, այլ կա խոսքի ուժ, որն անցնում է ամենայն մարդկայինի միջով, ներթափանցում դրա մեջ, այդ թվում նաև՝ մեքենայի, գործիքի և ձեռքի:
Իմ հիասթափությունը հանկարծ իմաստավոր վում է աշխատանքի հրաշալի հասկացության այս տեսակ թուլացումը դատարկ տեղում պայ-մանավորված պայմանավորված չէ՞ արդյոք այն հակադրության բա-ցակայությամբբացակայությամբ, որը համամասնական կլիներ նրան և սահմանափակելով աշխատանքը՝ կորո-շարկեր կորոշարկեր այն Ուշագրավ է այն, որ աշխատանքի այդ փառաբանման մեջ նրան ի հակադրություն ընտ-րում ընտրում են չափից դուրս հեռավոր, անորոշ, մի խոս քով՝ ցնորական ու մարդկային վիճակին խորթ ինչ-որ բան հայեցողությունը, ոչ թե, ինչպես ասում են, դեռևս անհրաժեշտ մարդկային հայե ցողությունը, այլ զուտ հայեցողությունը, հայացք, որ ակնթարթորեն ընդգրկում է ամեն բան, տեսո-ղություն՝ տեսողություն՝ առանց ճիգի, քանի որ իրագործվում է առանց դիմադրության, անժամկետ ձեռքբերում որովհետև կատարվում է առանց ջանքի: Գոյու թյունը նույնացնել աշխատանքի հետ, նույնն է թե բացառել այդ զուտ հայեցողությունը բուն մարդ-կային մարդկային վիճակից։ Մի բան, որ ապարդյուն է, ամեն դեպքում պակաս արդյունավետ, քանզի նմանօ րինակ սահմանային գաղափարը ձգողության բևեռ չէ խորհրդածության համար: Դա ցնորք է, որ հեռանում է մեզնից և իր տեղը զիջում իր ողջ ամպլիդուտով դրսևորվող մարդկայինին. Արդ-յո՞ք Արդյո՞ք ավելի արգասավոր չէր լինի մարդկային վեր ջավոր կյանքի ներսում, պայքարով լի այդ կյանքի խորքում տարբերակել իմաստային այդ հակադ րությունները։ Ավելի հստակեցնող չէր լինի արդ-յոք արդյոք աշխատանքի համար գտնել նրան համապա-տասխան համապատասխան մի հակարներ, որը կընդգծեր նրա նշա նակությունը հարցականի տակ առնելով նրա ինքնաբավությունը։ Օրինակ՝ արդյո՞ք ես կասեմ, թե աշխատում եմ, երբ վերադառնում եմ աշխատ տանքից, երբ հանգստանում եմ: Արդյո՞ք ես աշ խատում եմ, երբ կարդում եմ, երբ կինո եմ դի տում, երբ զբոսնում եմ: Արդյո՞ք ես աշխատում եմ, երբ բարեկամություն եմ անում, երբ տրվում եմ սիրո, Եվ մի՞թե ես աշխատում եմ, երբ զբաղվում եմ կողմնակի բաներով Աշխատանքի մեծությու նը նրանում է, որ մարդ վիճաբանության մեջ է մտնում գոյության ուրիշ ձևերի հետ և այսկերպ սահմանափակում է դրանք ու սահմանափակ վում դրանցով մեզ համար այդ ուրիշը, ի թիվս այլ ուրիշների – կլինի խոսքը, որը արդարացնում և վիճարկում է աշխատանքի փառքը:
'''ԱՆԵԼ ԵՎ ԱՍԵԼ'''
Քանի որ խոսքը նույնպես մարդկային դրսևորում է, այն նույնպես վերջավորության ձև է, զուտ հայեցողության նման այն մարդկային վիճակից դուրս չէ, ոչ թե Աստծո խոսք է, կամ ստեղծարար խոսք, այլ՝ մարդու խոսք, նրա պայքարող գոյության մի ասպեկտը, այն գործում է աշխարհում և ստեղ-ծում ստեղծում ինչ-որ բան, կամ ավելի շուտ՝ խոսող մարդն է ստեղծում ինչ-որ բան և ստեղծում իրեն, բայց այլ կերպ, քան աշխատելով:
Տեսնենք, թե ինչպես է ծնվում խոսքը ժեստի մակարդակում առաջ քաշենք լեզվի պրագմատիկ մեկնության տեսանկյունից ամենանպաստավոր վարկածը, Պիեռ Ժանեի հետ միասին ենթադրենք, որ ամենապարզ խոսքը եղել է մի տեսակ հրամայական ճիչ, որը սկզբում ուղեկցել է գործողության նը և հուզական տեսանկյունից դյուրացրել այն (հիշատակված փորձն իսկապես տեղի ունենա լու կարիք չունի, այն արժեքավոր է իբրև արդի լեզվի կառույցը պարզաբանող երևակայական վերականգնում)։ Առաջնորդի այդ ճիչն առանձ-նացել առանձնացել է գործողությունից որպես այն սկզբնավո-րողսկզբնավորող, նախնական փուլ. այսկերպ ճիչը վերածվել է խոսքի հենց որ գործել է տվել գործելու փոխա-րենփոխարեն: Այդ հրամայական ճիչն, ուստի, պատկանում է ժեստի փուլին. այն որոշակիորեն գործի է դնում ժեստը. այն ասես գործի նախասկզբնական, խթանիչ, հետո նաև կարգավորիչ հատվածն է: Աստիճանաբար, ամեն խոսք այսկերպ կարող է հանգեցվել praxis-ի. պարզագույն դեպքում այն սոսկ դրա մի պահն է այդ պահը վերածվում է praxis-ի փուլի հենց որ այդ կարճ հրամայականը ստանում է նախորդող սխեմայի, պլանի չափեր, քանի որ այդ պլանը praxis-ի խոսքային կանխար-կությունն կանխարկությունն է: Ի վերջո, մշակույթի ամբողջ շենքը կարելի է դիտարկել իբրև մի երկար շրջադարձ, որը սկսվում է գործողությունից և վերադառնումգործողության: Պահ, փուլ, շրջադարձ, խոսքը որոշակի իմաստով, բուն իմաստով մարդկային գործոնի միջոցով մարդկային միջավայրի փոխակերպման ձեռնարկների լրացում է: Այս հիմնական հնարավորությունն արդարացնում է մշակույթի մարքսիստական մեկնաբանությունը, որտեղ աշխատանքը հանդես է գալիս որպես ամբողջ մարդկությանը համախմբող ուժ
գործողությանԵվ սակայն, հենց սկզբից խոսքը խախտում է ժեստի սահմանները և սլանում առաջ: ՊահՔանզի այդ հրամայականն արդեն այլևս ընթացիկ գործողության հուզական մաս չէ, փուլայն որոշակիորեն արժեք ունի ամբողջ գործողության համար, շրջադարձայն «խոսում to ամբողջ ժեստի մասին։ Այդ հրամայականը ճախրում է ժեստի վերևում, խոսքը որոշակի իմասվերահսկում այն: (վերահս կողական այդ ֆունկցիան՝ Übersichtlichkeit-տովը, բուն իմաստով մարդկային գործոնի միջո-ցով մարդկային միջավայրի փոխակերպման ձեռ-նարկների լրացում որ սաղմնային ձևով իր մեջ կրում էմասնական ու մի օրինակ աշխատանք կատարելու ունակ ինտելեկ տուալ գործունեությունը, մենք հետո կգտնենք արդյունաբերական աշխատանքի հոգետեխնիկների մոտ: Այս հիմնական հնարավո-րությունն արդարացնում է մշակույթի մարքսիս-տական մեկնաբանությունըԱրդ, որտեղ աշխատան-քը հանդես է գալիս որպես ամբողջ մարդկությա-նը համախմբող ուժմենք չենք մնա քաղաքակրթու թյան որոշակի խնդիրների մատույցներում, այլ հենց սկզբից կհաստատվենք, օրինակ, տեխնիկական մարդասիրության առաջադրած խնդիրների կենտրոնում:)
Եվ սակայն, հենց սկզբից խոսքը խախտում է ժես-տի սահմանները և սլանում առաջ: Քանզի այդ հրամայականն արդեն այլևս ընթացիկ գործողու-թյան հուզական մաս չէ, այն որոշակիորեն արժեք ունի ամբողջ գործողության համար, այն «խոսում to ամբողջ ժեստի մասին։ Այդ հրամայականը ճախրում է ժեստի վերևում, վերահսկում այն: (վերահս կողական այդ ֆունկցիան՝ Übersichtlichkeit-ը, որ սաղմնային ձևով իր մեջ կրում է մասնական ու մի օրինակ աշխատանք կատարելու ունակ ինտելեկ տուալ գործունեությունը, մենք հետո կգտնենք արդյունաբերական աշխատանքի հոգետեխնիկ-ների մոտ: Արդ, մենք չենք մնա քաղաքակրթու թյան որոշակի խնդիրների մատույցներում, այլ հենց սկզբից կհաստատվենք, օրինակ, տեխնիկա-կան մարդասիրության առաջադրած խնդիրների կենտրոնում:) Հրամայականը, որ քիչ առաջ ծնունդ էր առնում իրագործվելիք ժեստի սահմաններում, թույլ է տալիս հեռավորության առաջին պատկերն ունե նալ, առաջին մտածողական նահանջը, որ իրա-գործվելիք իրագործվելիք ամբողջ ժեստում առաջացած ինտեր-վալիինտերվալի, անցքի օգնությամբ հնարավորություն է ըն
ձեռում կազմելու ամբողջ ժեստի պլանը: ժեստի մակարդակին հավասար խոսքն առաջ է անցում ամբողջ ժեստից՝ նշանակելով այն: Այդ խոսքը անելիքի ընկալված իմաստն է:
Սրանից ելնելով՝ աշխատանքի պատմությունը միշտ կարելի է մեկնաբանել որպես խոսքով ներ-թափանցվածներթափանցված, դրա ազդեցությունը կրած պատ մություն։ Խոսող մարդն է վերափոխում իր գոր ծիքները՝ կանխարկելով մարմնի նորանոր ազ-դեցությունները ազդեցությունները նյութի վրա: Գործիքը նշանա կալիորեն շարունակում է մարմինը՝ հենց իր մեջ պարունակելու համար սեփական հեղափոխու-թյան հեղափոխության սկզբունքները: Մի տեսակ բարձիթողի ար ված գործիքը դառնում է սովորույթ, ինչի մասին վկայում են գյուղացիական ու արհեստավորա կան գործիքները, որոնք դիմադրում են փոփո-խությանը փոփոխությանը և մշտապես մնում նույնը։ Հենց խոսքն է խաթարում ժեստի և գործիքի ձեռք բերած ձևը: Անհաջողությունն ու տառապանքը մարդուն -րասուզում խորասուզում են մտորումների ու հարցադրումնե րի մեջ: Այդժամ ձևավորվում է ներքին խոսքը՝ ինչպե՞ս անել այլ կերպ: Առկախ մնացած գործի քը, գործիքը, որի մասին խոսում են, հանկարծ վերցվում է գործողության այլ հեռանկարներիմեջ: Ձևի փոփոխությունը, մարմնի ազդեցությունների վերակառուցումը իրագործվում են լեզվի միջոցով. լեզուն կանխարկում է, նշանակում և փորձում ամեն վերափոխություն երևա-կայության երևակայության մեջ, ստեղծարար այն դատարկության մեջ, որ առաջ է եկել անհաջողությունից և այդ ան-հաջողության անհաջողության վերաբերյալ ծագած հարցերից: Հատկապես խոսքն է անցում կատարում գործի-քից գործիքից մեքենայի: Ինչպես էմմանուել Մունինն էր նշում «XX դարի մանր երկյուղները» գրքում. «Մե-քենան «Մեքենան մեր անդամների նյութեղեն պարզ շարու-նակությունը շարունակությունը չէ, ինչպես գործիքը: Այն այլ կարգի է. մեր լեզվի լրացում, մաթեմատիկական օժանդակ մի լեզու՝ իրերի գաղտնիքների մեջ ներթափան-ցելու ներթափանցելու և դրանց թաքնված հնարավորությունները, չօգտագործված միջոցներն առանձնացնելու և վեր հանելու համար»:
Հենց այն պատճառով, որ մարդը խոսեց երկրա-չափական երկրաչափական տարածության մասին, այնտեղ ապրե-լուապրելու, չափագրված այդ տարածքում գործելու փո-խարենփոխարեն, հնարավոր դարձավ մաթեմատիկան, և դրա շնորհիվ՝ մաթեմատիկական ֆիզիկան և իրարահաջորդ արդյունաբերական հեղափոխու-թյուններից հեղափոխություններից առաջացած տեխնիկան։ Զարմանալի է այն, որ Պլատոնը գծի, մակերեսի, հավասարու-թյանհավասարության, ֆիգուրների նմանության և այլնի անվան-ման անվանման իր աշխատանքով, որը խստորեն բացառում: էր մեքենայությունների դիմելու ամեն միջոց ու ակնարկ և ֆիգուրների ֆիզիկական վերափո-խությունվերափոխություն, նպաստել է էվկլիդյան երկրաչափու-թյան երկրաչափության ստեղծմանը։ Մաթեմատիկական լեզվի այլ ասկետիզմը, որին մենք, վերջին հաշվով, մերա-նիկական մեխանիկական դարաշրջանում պարտական ենք մեր բոլոր մեքենաները, անհնարին կլիներ առանց Պարմենիդեսի հերոսական տրամաբանության վերջինս նշանակությունների ինքնանույնացման անունից ամբողջովին մերժում էր կայացման և praxis-ի աշխարհը: Շարժման և աշխատանքի հենց այդ մերժմանն ենք մենք պարտական էվկլի դեսի, Գալիլեյի գործերը, ժամանակակից մեխա-նիզմները մեխանիզմները և մեր բոլոր սարքերն ու մեքենաները: Քանզի դրանց մեջ են ի մի բերվում մեր բոլոր գի. տելիքները, խոսքերը, որոնք սկզբում հրաժար-վում հրաժարվում էին աշխարհի վերափոխությունից։ Լեզվի զուտ մտածողության փոխակերպվելու շնորհիվ տեխնիկական աշխարհն իր ամբողջության մեջ այսօր կարող է ներկայանալ որպես խոսքի աշաշխարհի ներխուժում մկանների աշխարհ: Ըմբռնո ղական հատկությամբ պրագմատիկ հատկությունների ձեռքբերումը շատ բան է պարզաբա նում. այն հենց արտադրողական գործունեության մեջ բացահայտում է նրա նախասկզբնական կառուցվածքը, ինչպես նաև խոսքի ու աշխա տանքի միջև ծնունդ առնող վիճաբանությունը։ Արդեն իսկ այս փոխհարձակումը սկզբնական բողոք է. praxis-ը խոսքը դիտում է իբրև պլանավոր ման լեզու, սակայն խոսքն ի սկզբանե մտածողական նահանջ է, «իմաստի դիտարկում», ծնունդ առնող theoria: Այս առաջնային և միշտ վերանո րոդվող դիալեկտիկան մեզ ստիպում է վճռակա նորեն հրաժարվել հասարակության մշակութային այսպես կոչված վերնաշենքերի բիհևիորիստական և a fortior պիֆենոմիստական ամեն մեկնությունից։ Լեզուն նույնքան հիմնաշենք է, որքան վերնաշենք: Այստեղ անվերապահորեն պետք է հրաժարվել հիմնաշենքի և վերնաշենքի սխեմաներից ու դրանց հակադրել միանգամայն շրջանաձև մի շարժում, որտեղ երկու հասկացու թյունները հաջորդաբար ներառում են իրար և դուրս գալիս իրարից:
խարհի ներխուժում մկանների աշխարհ: Ըմբռնո ղական հատկությամբ պրագմատիկ հատկու-թյունների ձեռքբերումը շատ բան է պարզաբա նում. այն հենց արտադրողական գործունեու-թյան մեջ բացահայտում է նրա նախասկզբնական կառուցվածքը, ինչպես նաև խոսքի ու աշխա տանքի միջև ծնունդ առնող վիճաբանությունը։ Արդեն իսկ այս փոխհարձակումը սկզբնական բո-ղոք է. praxis-ը խոսքը դիտում է իբրև պլանավոր ման լեզու, սակայն խոսքն ի սկզբանե մտածողա-կան նահանջ է, «իմաստի դիտարկում», ծնունդ առնող theoria: Այս առաջնային և միշտ վերանո րոդվող դիալեկտիկան մեզ ստիպում է վճռակա նորեն հրաժարվել հասարակության մշակութա-յին այսպես կոչված վերնաշենքերի բիհևիորիս-տական և a fortior պիֆենոմիստական ամեն մեկնությունից։ Լեզուն նույնքան հիմնաշենք է, որքան վերնաշենք: Այստեղ անվերապահորեն պետք է հրաժարվել հիմնաշենքի և վերնաշենքի սխեմաներից ու դրանց հակադրել միանգամայն շրջանաձև մի շարժում, որտեղ երկու հասկացու թյունները հաջորդաբար ներառում են իրար և դուրս գալիս իրարից: '''ԽՈՍՔԻ ՈՒԺԸ Խոսքն ամենից մոտ է կանգնած աշխատանքին. հրամայական խոսքն արդեն իսկ աշխատանքի ծնունդ առնող քննադատություն է կրկնակի իմաստով՝ դատելու և սահմաններ պարտադրե լու:'''
Խոսքն ամենից մոտ է կանգնած աշխատանքին. հրամայական խոսքն արդեն իսկ աշխատանքի ծնունդ առնող քննադատություն է կրկնակի իմաստով՝ դատելու և սահմաններ պարտադրելու:
Այն աշխատանքի քննադատություն է, քանի որ սկզբից ևեթ ընդհատում է հոգածությունը կյանքի մասին, ինչը աշխատանքի հոգին է: Այն ստեղծում է հեռավորություն, խորհում է
Բայց ընդհատելով հոգածությունը՝ նա դա վերականգնում է այլ կերպ, շարունակում նորովի, ինչը դարձյալ հատուկ է պայքարող մարդու նախապայմանին, մարդկային կյանքի վերջավորությա նը: Նա հոգածությունը տեղափոխում է նշանների հարթություն:
Բայց ընդհատելով հոգածությունը՝ նա դա վերա կանգնում է այլ կերպ, շարունակում նորովի, ինչը դարձյալ հատուկ է պայքարող մարդու նախա-պայմանին, մարդկային կյանքի վերջավորությա նը: Նա հոգածությունը տեղափոխում է նշանների հարթություն: Որոշ ժամանակ շարունակենք մնալ հրամայա կան խոսքի նեղ շրջանակում, ինչը մեզ թույլ կտա գործունեության փակ ոլորտի մեջ բացել առաջին ճեղքը: Ի՞նչ նոր օպերացիա է սկսում խոսքը աշխատանքի շրջանակներում: Նախ, առանձնահատուկ ներգործություն մեկ ուրիշի վրա, ինչը պատկանում է ազդեցության, այլ ոչ թե արտադրության ոլորտին։ Արտադրությունն առնչվում է նյութական կամ ոչ նյութական բնու-թյանըբնությանը, երրորդ դեմքով «սա»-ին: Ազդեցությունը, պահանքի արդեն իսկ հրամայական ձևի տակ, են-թադրում ենթադրում է ուրիշի, մի երկրորդ անձի պահանջը, լինի այն համառ թե քաղաքավարի, կոպիտ թե սքողված, առաջ է բերում մեկ ուրիշի, մի «հետևու-թյուն»«հետևություն», որն արդեն այլևս «հետևանք» չէ: Պահանջ-հետևություն հարաբերությունը՝ դուրս է արտադ-րությունարտադրություն-արդյունք հարաբերության շրջանակից: Խոսքից ծնունդ առած այս միջմարդկային հարա-բերությունը հարաբերությունը աշխատանքի մեջ ներմուծում է միա-ժամանակ միաժամանակ հակասություն և բաղադրամաս: Հակա-սություն՝ Հակասություն՝ քանզի ազդեցությունն այլ բան չէ, քան առանց փոխադարձության փոխակերպման գոր-ծողությունգործողություն, այն է՝ արտադրություն։ Բաղադրա-մաս՝ Բաղադրամաս՝ քանզի այն միաժամանակ հարստացնում է աշխատանքը միջմարդկային հարաբերություննե-րի հարաբերությունների ողջ գունաշարով, ամեն աշխատանք համա-գործունեություն համագործունեություն է, այսինքն՝ ոչ միայն համատեղ արված, այլև բազմիցս համատեղ քննարկված գործ: Հոգեսոցիոլոգիան մշտապես բախվում է աշ-խատանքի աշխատանքի սոցիալական և խոսքային շերտին, սոցիալական որովհետև խոսքային է: Այսպիսով, ցածր արտադրողականությունը և հոգնությունը առաջ են գալիս միջմարդկային հարաբերություն ների խախտվածությունից, որոնք պայմանավոր-ված պայմանավորված են ոչ միայն աշխատանքի իբրև այդպիսինի բաժանումով, այլև աշխատանքի սոցիալական կազմակերպումով ընկերական հարաբերու-թյուններ հարաբերություններ աշխատավայրերում, կատարողական հարաբերություններ նախագծային գրասենյակ ների ու արտադրամասերի միջև, սոցիալական ստորադասային հարաբերություններ տնօրենում թյան և աշխատանքային կոլեկտիվների միջև, Gb-րառյալ ներառյալ սոցիալական այն բոլոր հարաբերություն ներըհարաբերությունները, որ գործում են ձեռնարկության ներսում և նրա սահմաններից դուրս, այս բոլոր հարաբերու-թյուններըհարաբերությունները, որոնք կարգավորում են աշխատանքը (կարգավորել բառի բոլոր իմաստներով), գտնվում են գտնվումեն խոսքի աշխարհում: Սակայն հրամայական խոսքն ուղղված չէ միայն ուրիշին, այլ առհասարակ մարդուն, որը խոսքի միջոցով դառնում է նշանակող։ Ով խոսում է, խոսում է նաև իր մասին, վիճում իր համար. այս-կերպ այսկերպ նա կայացնում է իրեն առնչվող վճիռը, որը պարզաբանում է նրա միտքը և տարանջատում այն նախնական հուզական խառնաշփոթից: Ներքին խոսքը, որ ամփոփված է ցանկացած վճռի մեջ, ակնհայտորեն վկայում է մարդու այն առա-ջընթացի առաջընթացի մասին, որ ներկայացնում է խոսքը. եթե ես ոչինչ չեմ ասում ինքս ինձ, ապա դուրս չեմ գա կենդանական, անմարդկային մշուշոտ աշխար-հիցաշխարհից: Ես ինքս ինձ կարգավորում եմ նույնքան, որ քան քիչ առաջ կարգավորվում էր իմ աշխատանքը։
Սակայն մեկ ուրիշի և իմ ես-ի վրա եղած ազդեցու-թյան ազդեցության ետևում, այն խոսքի ետևում, որ հղում եմ ինքս ինձ և վճիռ կայացնում, հարկ է առանձնաց նել խոսքի ամենասքողված աշխատանքը, նշանի իսկ ազդեցությունը իմաստի վրա, խոսքի միջո-ցով միջոցով գործի դրվող իմաստի առաջընթացը: Խոսքն ինքը,- կասենք մենք, - ոչինչ չի անում», ավելին, այն «անել է տալիս» (դա կլինի մեկ ուրիշի թե որ-պես որպես մեկ ուրիշ դիտված իմ միջոցով), բայց եթե անել է տալիս, ապա այն պատճառով, որ նշանա կում է անելիքը, ու նաև այն պատճառով, որ մեկ ուրիշին ուղղված այդ նշանակյալ պահանջը «հասկանալի է նրան, և նա «հետևում» է դրան։ Իմաստ արտահայտել նշանակում է գործել խիստ բարդ ձևով: Այս ուսումնասիրության շրջանակում դրա վերաբերյալ կարելի է միայն մի քանի ակ նարկային նախանշումներ անել, ինչը, սակայն, աշխատանքի լրիվ հակապատկերն է, եթե նույ նիսկ ներառված է դրա մեջ։
Նախ, չկա խոսք առանց տարբերակիչ գործունեության, որի շնորհիվ գործողության բայը և նրա ենթական (անհրաժեշտության դեպքում՝ և նրա ավարտը, հետևանքը, միջոցները) առանձնանում են։ Այդ տարբերակիչ գործունեությանը միանում է նշանակման վիթխարի աշխատանքը, քանցի իրար կապված են երկու բան՝ առանձնացնել և անվանել առարկաները, դրանց ասպեկտները, գործողությունները, հատկությունները և այլն։ Առաջին գործը տարբերակելն է, երկրորդը՝ իրար միացնելը: Եվ քանի որ խոսքը նախաղասության մեջ իրար է կապում բայն ու գոյականը, ածականը, լրացումը, հոգնակի թիվը և այլն, ապա մենք կառավարում ենք մեր իսկ գործողությունը մի տեսակ «ֆրազավորելով» ձեր արարքները։ Այսպիսով մեր ամեն գործողության հիմքում ընկած են տարբերակումներն ու հարաբերությունները: Այս «ֆրազավորումից» դուրս, մարդը մնում է անկապ ու շփոթահար: Այս ֆրազավորման իմաստն ամենևին իրերի կամ ձեր իսկ վերափոխությունը չէ, ոչ էլ արտադրությունը բառի ուղղակի իմաստով, այլ՝ նշանակումը, իսկ ամեն նշանակում մատնանշում է այն բացը, որ պիտի լցնի աշխատանքը որևէ նախագիծ, խոստում, մտադրություն իրականացնելու իմաստով:
Նշանակությունների այս բացն, անտարակույս, պայմանավորված է լեզվի և փիլիսոփայության աղքատությամբ, բայց այն նախ կազմում է լեզվի մեծությունը, քանզի ցուցանող և ոչ թե գործող նշանակությունների բացի շնորհիվ է, որ խոսքը համակցում և կառուցում է գործողությունը: Աշխատանքի «կարողության» տեսանկյունից խոսքի այս անկարությունը» հենց գործունեություն է, գործ, թեև սակայն, աշխատանք չէ ուղղակի իմաստով: Դա առավել շեշտելու համար, այն, ինչ մենք կոչում ենք «գործողության ֆրազավորում» նախադասություն» է (այն իմաստով, որով քերականության մեջ նշում են՝ հարաբերական նախադասություն, անորոշ նախադասություն և այլն), սակայն ամեն նախադասություն առաջադրման ակտ է։ Խոսող մարդը առաջադրում է իմաստ, դա նրա գործելու խոսքային ձևն է:
Այդ առաջադրական գործունեությունը սքողվում է առօրյա խոսքում, որը հոգնել է խոսվելուց: Այն առաջին պլան է գալիս մաթեմատիկայի լեզվում, որտեղ անվանումը միշտ նոր է: «Ծավալ են անվանում ամեն առումով սահմանափակ տարա-ծության տարածության մասը: Անվանում են մակերես..... գիծ... վերջապես կետ...» Բրիս Պարենն իր ժամանակին հիանում էր անվանում առաջադրելու, իմաստ ձևավորելու այդ կարողությամբ. «Անվանումն առաջին դատողությունն է... Մեր խոսքերը ստեղծում են էակներ և չեն սահմանափակվում զգացմունքներ արտահայտելով Լեզուն իր բնույթով վերացարկություն է այն իմաստով, որ չի արտահայտում իրականությունը, այլ նշանակում է այն ճշմարտության մեջ»*։ Ճիշտ խոսելը խիստ ծանր պատասխանատվություն է:
'''Կասկածական խոսք'''
Սակայն խոսքը չի կարող միայն հրամայական լինել: ժամանակն է հանել վերլուծությանը մանկավարժական պայմանականությամբ պարտադրված սահմանափակումները: Նաև այն պատճառով, որ լեզվի առաջադրական գործունեության վերաբերյալ մտածողությունն արդեն դուրս է հրամայական խոսքի շրջանակից խոսքը, որ ուզում է բան ասել, խոսքը, որ ջանում է հասկանալ և ձգտում է հասկանալի լինել, նաև կասկածական խոսք է, ընտրող խոսք, բանաստեղծական խոսք:
Հրամայականը ստիպում է անել։ Կասկածական խոսքը հարցադրում է` ի՞նչ է սա, ի՞նչ է նշանակում սա: Հարցադրումը գոյություն ունի միայն այն պատճառով, որ կա կասկած: Հարցականի տակ առնել նշանակում է կասկածել: Ճիշտ ինչ-պես ինչպես գործիքը սովորույթ է և հանգստություն, խոսքն իր առաջին դրսևորման մեջ սովորույթ է ևհանգստություն, ասում են. «Այսպես են անում»-ը զուգորդվում է «ասում են»-ով։ Լճացած քաղաքակրթությունները հանգչում են գործիքների և արտահայտությունների հարստության վրա:
հանգստությունՀավատն իբրև մինչ քննադատական գոյության ինքնաբուխ մղում իր առօրեականության դրոշմ է դնում աշխատելու և խոսելու բոլոր ձևերի վրա և քարացած ավանդույթի մեջ ներառում ժեստերն ու ասույթները։ Խոսքը կյանքի է կոչում գործիքը, ասում են. «Այսպես են անում»-ը զուգորդվում է «ասում են»ինչպես ասացինք քիչ առաջ -ով։ Լճացած քաղաքակրթությունները հանգչում են գործիքների ևմիայն այն պատճառով, որ խոսքը կյանքի է կոչում խոսքը՝ հավատո՞ւմ եք»:
արտահայտությունների հարստության վրաԿասկածական խոսքը շրջված է դեպի ուրիշը, դեպի ինձ, դեպի իմաստը։ Կասկածական խոսքը գերազանցապես ուղղված է ուրիշին։ Ուրիշը պատասխանող մարդն է: Եվ այդ պատասխանի մեջ նա ամբողջապես երկրորդ անձ է. նա այլևս չէ, ինչը բնորոշ է գործարանային ապրանքին, այլ՝ «դու», որը պատասխանում է: Սակայն խոսքը նմանակում է արդյունաբերական աշխատանքին, երբ ուզում է հոգեբանորեն ազդել այն ձևով, որին աշխատանքը հասնում է իր արդյունքով, այ սինքն՝ առանց արտադրանքի և արտադրողի խո խաղարձ կապի: Այդպիսին է քարոզչական խոս քը, որը հոգեբանական ներգործության է հաս նում այնպես, ինչպես մեքենան՝ արդյունավե տության բարձրացման միջոցով: Այդ խոսքն ամբողջովին դուրս է գտնվում հարց ու պատասխանի շրջապտույտից: Այն արտադրում է այն չի անվանում։ Միայն կասկածն է խոսքը վերափոխում հարցի և հարցադրումը՝ երկխոսության, այսինքն՝ պատասխան ենթադրող հարցի, հարցի պատասխանի:
Հավատն իբրև մինչ քննադատական գոյության ինքնաբուխ մղում իր առօրեականության դրոշմ Երկխոսության ոլորտը թափանցում է դնում աշխատելու աշխատանքի ոլորտ և խոսելու բոլոր ձևերի վրա դուրս գալիս նրա սահմաններից: Այն թափանցում է, քանզի չկա աշխատանք առանց աշխատանքի բաժանման, և քարացած ավանդույթի մեջ ներառում ժեստերն ու ասույթները։ Խոսքը կյանքի աշխատանքի բաժանում՝ առանց խոսքի փոխանակության, որը տարաբաշխում է խնդիրները և արտածում մարդկային աշխատանքի սոցիալական նշանակությունը։ Սակայն երկխոսության ոլորտը նաև անցնում է աշխատանքի ոլորտից այն կողմ: Այն արդեն անցնում է այդ ոլորտը արտադրամասերում մասնական և միօրինակ աշխատանքի հոգեբանությունը զարմանալի կերպով մեզ ցույց է կոչում գործիքըտալիս, ինչպես ասացինք քիչ առաջ - միայն որ աշխատողները, որոնք ունակ են մտքով կտրվել աշխատանքից, որն իր ավտոմատացման համեմատ գնալով դառնում է առավել արդյունավետ, լավագույն արտադրողականություն են հանդես բերում այն պատճառովժամանակ, երբ կարող են աշխատելիս զրուցել»: Այստեղ արդեն խոսքն օգնում է աշխատանքին, քանի որ խոսքը կյանքի հատուցում է կոչում խոսքը՝ հավատո՞ւմ եք»դրա դիմաց, շեղում դրանից:Այդ դեպքում ի՞նչ ասել երկխոսության մասին, իբրև ազատ ժամանակի, այն ազատ ժամանակի, որի մեջ շատ մարդիկ ավելի ու ավելի
Կասկածական խոսքը շրջված է դեպի ուրիշըեն փնտրելու իրենց իսկական ինքնաարտահայտումը, դեպի ինձ, դեպի իմաստը։ Կասկածական խոսքը գերազանցապես ուղղված է ուրիշին։ Ուրիշը պատասխանող մարդն է: Եվ այդ պատասխանի մեջ նա ամբողջապես երկրորդ անձ է. նա այլևս չէ, ինչը բնորոշ է գործարանային ապրանքին, այլ՝ «դու», որը պատասխանում է: Սակայն խոսքը նմանակում է արդյունաբերական աշխատանքին, երբ ուզում է հոգեբանորեն ազդել այն ձևով, որին քանի որ աշխատանքը հասնում դառնում է իր արդյունքով, այ սինքն՝ առանց արտադրանքի և արտադրողի խո խաղարձ կապի: Այդպիսին է քարոզչական խոս քը, որը հոգեբանական ներգործության է հաս նում այնպես, ինչպես մեքենան՝ արդյունավե տության բարձրացման միջոցով: Այդ խոսքն ամ-բողջովին դուրս է գտնվում հարց ու պատասխա-մի շրջապտույտից: Այն արտադրում է այն չի անվանում։ Միայն կասկածն է խոսքը վերափոխում հարցի և հարցադրումը՝ երկխոսության, այսինքն՝ պատասխան ենթադրող հարցի, հարցի պատասխանիդրա ձեռքբերմանն անհրաժեշտ սոցիալական զոհը:
Երկխոսության ոլորտը թափանցում է աշխատան-քի ոլորտ և դուրս գալիս նրա սահմաններիցԱշխատանքի քաղաքակրթության կապակցությամբ շարունակենք մեր մտորումները աշխատանքի վրա ունեցած խոսքի զանազան ազդեցությունների մասին: Այն
թափանցում Ուրիշին, ինչպես և ինձ ուղղված այդ կոչը այն հիմնական հարցադրումն է, քանզի չկա աշխատանք առանց աշխատանքի բաժանման, որ ստեղծում է մտածողության դաշտ և ազատության դաշտ, «ինքս ինձ հարցնում եմ, թե...»: Ներքին երկխոսությունը հենց մտածողություն է: Ես ինձնից ստեղծում եմ հեգնանքի մարդուն: Այդ պահից կասկածի որդը հայտնվում է իմ սովորույթի պտղի, աշխատանքի բաժա-նում՝ առանց խոսքի փոխանակությանծառի, որը տա-րաբաշխում հավատքի հիմնաբնի մեջ։ Խոսքը քննադատություն է խնդիրները և արտածում մարդկա-յին աշխատանքի սոցիալական նշանակությունը։ Սակայն երկխոսության ոլորտը նաև անցնում քննադատելի է աշխատանքի ոլորտից այն կողմդարձնում ամեն դիրքորոշում: Այն արդեն անցնում Վերջ է այդ ոլորտը արտադրամասերում մասնատրվում «միամտությանը»։ Միամտությունը պատկանում է «կա»-ի կարգին, կան և միօրինակ իրեր, կա բնություն, կա պատմություն, կա աշխատանքի հոգեբանությունը զարմանալի կերպով մեզ ցույց է տալիսօրենք, որ աշ-խատողներըկա կառավարողների իշխանություն: Իրը, որոնք ունակ անելը, անել տալը պոտենցիալ ձևով հարցականի տակ են մտքով կտրվել աշ-խատանքիցառնվում կասկածական խոսքի միջոցով, որն իր ավտոմատացման համեմատ գնալով աշխարհը, աշխատանքը,բռնակալները դառնում է առավել արդյունավետեն ամբողջովին վիճար կելի խոսքի կործանարար ուժի միջոցով, լավա-գույն արտադրողականություն Սոկրատեսի, Դեկարտի, Հյումի, Կանտի, Հուսեռլի հարցադրող և հարցականի տակ առնված մեծ փիլիսոփայությունները սոսկ կյանքի կոչեցին և վերջ նակետին հասցրին խոսքի կասկածական այս ոգին: Ահա ինչու այդ փիլիսոփայությունները վաղածին ամեն սինթեզի դեմ ընդվզող ցանկացած մշակույթի հոգին են հանդես բե-րում , սինթեզ, որ առաջարկում են և պարտադրում հավաքական հավատալիք ունե ցող քաղաքակրթությունները, որոնց միավորող թեմաներն են թիկնոցը, սուսերը կամ գործիքը: Կասկածական խոսքն է՛լ ավելի արմատական ու վճռական հեղափոխություն է անում նշանակությունների ոլորտում. այն ժամանակհնարավորի չափանիշ է ներմուծում կոպիտ փաստի (կեցության փաստի և հավաստման փաստի կրկնակի իմաստով) բացեր չունեցող հենքի մեջ: Հնարավորության խաղի համար ստեղծելով տարածություն՝ խոսքը վճ բըմբռնում է իրականության, երբ կարող այն է՝ անելիքի և փաստի իմաստը՝ ելնելով հնարավորի իմաստից այսպես են աշխատելիսվարվում գիտական օրենքը և իրավական օրենքը: Հարցադրման միջոցով մտքի այս «ձերբազատումը» հնարավոր է դարձնում ցանկացած ձեռնարկ» իբրև մտածողությանը հետևող մղում, իբրև պատասխանատվության ակտ:
զրուցել»: Այստեղ արդեն խոսքն օգնում է աշխա-տանքին, քանի որ հատուցում է դրա դիմաց, շէ-դում դրանից: Այդ դեպքում ի՞նչ ասել երկխոսու-թյան մասին, իբրև ազատ ժամանակի, այն ազատ ժամանակի, որի մեջ շատ մարդիկ ավելի ու ավելի են փնտրելու իրենց իսկական ինքնաարտահայ-տումը, քանի որ աշխատանքը դառնում է դրա ձեռքբերմանն անհրաժեշտ սոցիալական զոհը: Աշխատանքի քաղաքակրթության կապակցու-թյամբ շարունակենք մեր մտորումները աշխա-տանքի վրա ունեցած խոսքի զանազան ազդեցու-թյունների մասին: Ուրիշին, ինչպես և ինձ ուղղված այդ կոչը այն հիմնական հարցադրումն է, որ ստեղծում է մտա-ծողության դաշտ և ազատության դաշտ, «ինքս ինձ հարցնում եմ, թե...»: Ներքին երկխոսությունը հենց մտածողություն է: Ես ինձնից ստեղծում եմ հեգնանքի մարդուն: Այդ պահից կասկածի որդը հայտնվում է իմ սովորույթի պտղի, աշխատանքի ծառի, հավատքի հիմնաբնի մեջ։ Խոսքը քննադա -տություն է և քննադատելի է դարձնում ամեն դիր-քորոշում: Վերջ է տրվում «միամտությանը»։ Միամտությունը պատկանում է «կա»-ի կարգին, կան իրեր, կա բնություն, կա պատմություն, կա աշխատանքի օրենք, կա կառավարողների իշխա-նություն: Իրը, անելը, անել տալը պոտենցիալ ձևով հարցականի տակ են առնվում կասկածա-կան խոսքի միջոցով, աշխարհը, աշխատանքը,բռնակալները դառնում են ամբողջովին վիճար կելի խոսքի կործանարար ուժի միջոցով, Սոկրա-տեսի, Դեկարտի, Հյումի, Կանտի, Հուսեռլի հար-ցադրող և հարցականի տակ առնված մեծ փիլի-սոփայությունները սոսկ կյանքի կոչեցին և վերջ նակետին հասցրին խոսքի կասկածական այս ոգին: Ահա ինչու այդ փիլիսոփայությունները վա-ղածին ամեն սինթեզի դեմ ընդվզող ցանկացած մշակույթի հոգին են, սինթեզ, որ առաջարկում են և պարտադրում հավաքական հավատալիք ունե ցող քաղաքակրթությունները, որոնց միավորող թեմաներն են թիկնոցը, սուսերը կամ գործիքը: Կասկածական խոսքն է՛լ ավելի արմատական ու վճռական հեղափոխություն է անում նշանակու-թյունների ոլորտում. այն հնարավորի չափանիշ է ներմուծում կոպիտ փաստի (կեցության փաստի և հավաստման փաստի կրկնակի իմաստով) բա- ցեր չունեցող հենքի մեջ: Հնարավորության խաղի համար ստեղծելով տարածություն՝ խոսքը վճ բըմբռնում է իրականության, այն է՝ անելիքի և փաստի իմաստը՝ ելնելով հնարավորի իմաստից այսպես են վարվում գիտական օրենքը և իրավա-կան օրենքը: Հարցադրման միջոցով մտքի այս «ձերբազատումը» հնարավոր է դարձնում ցան- կացած ձեռնարկ» իբրև մտածողությանը հետևող մղում, իբրև պատասխանատվության ակտ: Հանգամանորեն դիտարկելիս տեսնում ենք, որ կասկածական միտքը ժխտող ու հաստատող ամեն մտքի և, վերջապես, ամենապարզ ասվածք-ների ասվածքների իսկական դաստիարակն է: Քանզի վճռա կան պատասխանը, գլխավոր պատասխանը «ոչ» ասող պատասխանն է, այն պատասխանը, որը ժխտողականություն է մտցնում նշանակություն-ների նշանակությունների մեջ, այն ամենը, ինչ կա, կա բայց խոսքը կա րող է ասել այն, ինչ չկա, և այսկերպ կարող է ավերվել ստեղծվածը: Ժխտել նշանակում է ջնջել հնարավոր իմաստը, ինչը գերազանցապես անարդյունավետ քայլ է, չաշխատող քայլ, բայց քայլ, որ ինքնաբուխ հավատի մեջ, իմաստի նաիվ դիրքորոշման մեջ ներմուծում է վճռորոշ գիծ, որը կամաց-կամաց վերացնում է և տապալում այդ դիրքորոշումը, ինչպես տապալում են թագավո-րինթագավորին: Այդուհետ խոսքի աշխարհն այն աշխարհն է.
ուր ժխտում են: Այդ իսկ պատճառով դա նաև այն աշխարհն է, ուր հաստատում են: Հաստատումը
միանգամից ընդգծում է այն, ինչ ժխտումը կարող էր ջնջել կամ արդեն ջնջել է: Այն հաստատում է այն, ինչը ժխտումը հերքում է: Հենց կասկածա-կան կասկածական խոսքի աշխարհում են գոյություն ունենում առարկությունները: Եվ առարկության աշխար հում են լինում հաստատումները:
Կարո՞ղ ենք այսպիսով ասել, թե այն ասվածքնե-րըասվածքները, որ առերևույթ են միայն հաստատում փաստե-րըփաստերը, կասկածական մտքի նվաճումներ են, քանի որ այդ ասվածքը կարծես պատասխանն է մի հարցի, որը հանված Է Չկա մի պատմողականու-թյունպատմողականություն, որը պոտենցիալ ձևով չպատասխանի հար-ցին՝ հարցին՝ ի՞նչ է պատահել, ինչպե՞ս է դա տեղի ունե-ցել։ ունեցել։ Եվ ամբողջ գիտությունը կարծես պատաս-խան պատասխան է ընկալման առջև դրված այն դժվարություն ների, որ առաջ է քաշել փիլիսոփայությունը՝ կաս-կածի կասկածի տակ առնելով զգայական հատկություննե-րի հատկությունների իմաստը և մերժելով երևութականության առավելությունը:
Սոսկ այս կասկածն ու ժխտողականությունը ի զո-րու զորու եղան բացելու հնարավորության այն ոլորտը, ուր կարողացավ երևան գալ նույնքան վերացա-կանվերացական, անիրական մի օրենք, որքան, օրինակ, իներցիայի օրենքն է, որին չէր կարող հանգեցնել ոչ մի ենթակայություն երևույթներին և որից, սա-կայնսակայն, ծնունդ առավ մեխանիկական ողջ միտքը:
'''Ոգեկոչում'''
Սակայն արդար չէր լինի խոսքի ողջ ուժը սահմա-նափակել սահմանափակել իրարահաջորդ հրամայականով ու քննադատությամբ, եթե նույնիսկ ընդլայնենք կասկածական խոսքի ոլորտը` այնտեղ ներառե-լով ներառելով հաստատումն ու ասվածքը:Պրոտագորասն ասում էր, թե խոսքի չորս հիմնարմատներն են հրամանը, աղերսը կամ աղոթ քը, հարցը և պատասխանը:Այս անվանումը sukhole (աղերս, աղոթք), բացում է խոսքի մի լայն ասպարեզ, որը խոսող մարդուն ազատում է կարգադրության, որն, ի վերջո, տարրալուծվում է աշխատանքի մեջ, և կասկածի, որը վերջին հաշվով, քայքայում է աշխատող մարդուն, այլընտրանքից:Ճիշտն ասած` այստեղ բացվում է մեկ այլ ոլորտ. խնդրանքը, որ ուրիշից սպասում է ամեն ինչ, որ մարդուն դարձնում է մեկի բարյացակամությանը ենթակա, արդեն բխում է ոչ թե աշխատող եu-ից կամ հեգնող ես-ից, այլ, եթե կարելի է այդպես ասել, աղերսող ես-ից: Սա մարդկային այն խոսքը է, որն ամենևին հիասթափության խոսք չէ ուղղ ված լինելով Աստծուն՝ այն ոգեկոչում է նրան թե՛ հունական ողբերգության երգչախմբերի լեզվով, թե՛ եբրայական սաղմոսների լեզվով, թե՛ քրիստոնեական պատարազների լեզվով, թե՛ հավատացյալի առօրեական, ինքնաբուխ աղոթքի լեզվով։ Աշխարհին ուղղվելով՝ այն ուզում է լինել իս կական մի երգ, որը ներկայացնում է անաղարտ իմատը, թարմությունը, արտասովորությունը, սարսափը, քնքշությունը, առաջին հայտնությունը, խաղաղությունը։ Հյոլդեռլինն ու Ռիլկեն, Ռամյուզն ու Կլոդելը վկայում են, որ խոսքը չի սահմանափակվում առօրյա կյանքի, տեխնիկայի ու գի տությունների, կոդավորման քաղաքականության, քաղաքակրթության և սովորական զրույցների խոսքային ֆունկցիայով:
Պրոտագորասն ասում Վերացական նշանակություններին ուղղված՝ խնդրողական խոսքը արժևորման ըղձանք է. գնահատման հիմնական ակտ: Պատահական չէ, որ Սոկրատեսը լեզվի ոլորտում կռիվ էրտալիս «առաքինություն» բառի իմաստի համար, թե խոսքի չորս հիմ-նարմատներն են հրամանըայ սինքն՝ մարդու մեջ եղած արժեքավորի համար: Բացելով հնարավորի դաշտը՝ խոսքը բացում է նաև լավագույնի դաշտը։ Այդ իսկ պահից հարց է ծագում. ի՞նչ իմաստ ունի իմ աշխատանքը, աղերսը կամ աղոթ քըայ սինքն՝ ի՞նչ արժեք ունի այն: Աշխատանքը մարդկային աշխատանք է դառնում աշխատանքի ան հատական ու հասարակական արժեքի վերաբեր յալ առաջադրված այդ հարցով, հարցը և պատասխանըայդ հարցը խոսքի աշխատանքն է:
Այս անվանումը sukhole (աղերսՄարդկանց և իմ ես-ին ուղղված՝ «աղոթող» խոս քը գերազանցապես բացականչության լեզու է Եթե հնարավոր է բացահայտել ու արտահայտել մարդկային ճակատագիրը իր զգացմունքային հիմնական դրսևորումներով, աղոթք)ապա այն պատճառով, բացում որ ճիչի շարունակությունը դարձավ երգը. այս լեզուն մոտ է խոսքի մի լայն ասպարեզկանգնած ոգեկոչմանը, որը խոսող մարդուն ազատում որ սացել է կարգադրությանցավի, որն, ի վերջո, տար-րալուծվում է աշխատանքի մեջուրախության, զայրույթի և կասկածիվախի առօրյա արտահայտությունը և այն բարձրացրել մաքրազտված արտահայտությամբ քնարական մակարդակի: Հունական ողբերգությունը, որը վերջին հաշվովէսքի լոսի ողբերգությունը, քայքայում է աշխատող մարդուներգեց այն դառը իմացության մասին, այլընտրանքիցոր մարդկային սիրտը ծնում է իրե նից երգի վերածված և ոգեկոչման նշանակու թյուն ստացած տառապանքի դաժան դպրոցում:
Ճիշտն ասած` այստեղ բացվում է մեկ այլ ոլորտ. խնդրանքը, որ ուրիշից սպասում է ամեն ինչ, որ մարդուն դարձնում է մեկի բարյացակամությանը ենթակա, արդեն բխում է ոչ թե աշխատող bu-ից կամ հեգնող ես-ից, այլ, եթե կարելի է այդպես
ասել, աղերսող ես-ից: Սա մարդկային այն խոսքը է, որն ամենևին հիասթափության խոսք չէ ուղղ ված լինելով Աստծուն՝ այն ոգեկոչում է նրան թե՛ հունական ողբերգության երգչախմբերի լեզվով, թե՛ եբրայական սաղմոսների լեզվով, թե՛ քրիս-տոնեական պատարազների լեզվով, թե՛ հավա-տացյալի առօրեական, ինքնաբուխ աղոթքի լեզ-վով։ Աշխարհին ուղղվելով՝ այն ուզում է լինել իս կական մի երգ, որը ներկայացնում է անաղարտ իմատը, թարմությունը, արտասովորությունը, սարսափը, քնքշությունը, առաջին հայտնությու-նը, խաղաղությունը։ Հյոլդեռլինն ու Ռիլկեն, Ռամ-յուզն ու Կլոդելը վկայում են, որ խոսքը չի սահմա-նափակվում առօրյա կյանքի, տեխնիկայի ու գի տությունների, կոդավորման քաղաքականու-թյան, քաղաքակրթության և սովորական զրույց-ների խոսքային ֆունկցիայով:
Վերացական նշանակություններին ուղղված՝ խնդրողական խոսքը արժևորման ըղձանք է. գնահատման հիմնական ակտ: Պատահական չէ, որ Սոկրատեսը լեզվի ոլորտում կռիվ էր տալիս «առաքինություն» բառի իմաստի համար, այ սինքն՝ մարդու մեջ եղած արժեքավորի համար: Բացելով հնարավորի դաշտը՝ խոսքը բացում է նաև լավագույնի դաշտը։ Այդ իսկ պահից հարց է ծագում. ի՞նչ իմաստ ունի իմ աշխատանքը, այ սինքն՝ ի՞նչ արժեք ունի այն: Աշխատանքը մարդ-կային աշխատանք է դառնում աշխատանքի ան հատական ու հասարակական արժեքի վերաբեր յալ առաջադրված այդ հարցով, և այդ հարցը խոս-քի աշխատանքն է:
Մարդկանց և իմ ես-ին ուղղված՝ «աղոթող» խոս քը գերազանցապես բացականչության լեզու է Եթե հնարավոր է բացահայտել ու արտահայտել մարդկային ճակատագիրը իր զգացմունքային հիմնական դրսևորումներով, ապա այն պատճա-ռով, որ ճիչի շարունակությունը դարձավ երգը. այս լեզուն մոտ է կանգնած ոգեկոչմանը, որը որ սացել է ցավի, ուրախության, զայրույթի և վախի առօրյա արտահայտությունը և այն բարձրացրել մաքրազտված արտահայտությամբ քնարական մակարդակի: Հունական ողբերգությունը, էսքի լոսի ողբերգությունը, երգեց այն դառը իմացու-թյան մասին, որ մարդկային սիրտը ծնում է իրե նից երգի վերածված և ոգեկոչման նշանակու թյուն ստացած տառապանքի դաժան դպրոցում:
Զև՛ս, կամ ո՞վ ես աստվածներից
Եթե կուզես՝ «Զևս» անվանվիր:
Քեզ ակամա խոհեմ լինել:*
Այսպիսով, խոսքը զարգացնում է ինքնագիտակ-ցությունն ինքնագիտակցությունն ու ինքնաարտահայտությունը բազմա-թիվ բազմաթիվ ուղղություններով, որ մենք ուրվագծեցինք հպանցիկ, հրամայական խոսք, որով վճիռ եմ կա-յացնումկայացնում` կասեցնելով իմ հուզական խառնաշփո թը, կասկածական խոսք, որով հարց եմ տալիս ինքս ինձ և կասկածի տակ առնում, ցուցական խոսք, որով գնահատում եմ ինձ, հաստատում, հայտարարում որպես այդպիսին, ինչպես և քնա րական խոսք, որով երգում եմ մարդկային տեսա-կի տեսակի հիմնական զգացմունքների և նրա մենության մասին:
Խոսքի ուժի վերաբերյալ այս անդրադարձի վեր ջում ակնհայտ է դառնում աշխատանքի և խոսքի փոխներթափանցվածությունը ու նաև դրանց սքողված տարբաժանվածությունը:
Գուցե կարելի է ասել, թե աշխատանք է այն, երբ մարդն ստեղծում է իր կարիքներին համապա-տասխան համապատասխան օգտակար արդյունք՝ փոքրիշատե դժվարին ճիգ գործադրելով, հաղթահարելու he մար մեզնից դուրս կամ ձեր մեջ գտնվող բնու թյան դիմադրությունը:
Աշխատանքը որոշակի իմաստով ներառում է խոսքը, քանի որ խոսելը նույնպես փոքրիշատե դժվարին ճիգ է նույնիսկ արհեստ, որը ստեղծում է խմբի պահանջարկներին համապատասխան օգտակար արդյունը՝ դառնալով, կարծես, իրերի արտադրության փուլ: Սակայն լեզվի էությունը խույս է տալիս աշխատանքի բնությունից, խոսքը նշանակում է, այն չի արտադրում։ Արտադրու թյան ավարտն իրական արդյունք է, խոսքի ավար-տը՝ ավարտը՝ ըմբռնելի իմաստ: Ավելին, խոսքը որոշ չափով անհատույց է. երբեք վստահ չես կարող լինել, թե խոսքն օգտակար կլինի, և քանի որ խոսքը որո-նում որոնում է, ուստի արթնացնում է պահանջներ, նո-րացնում նորացնում գործիքներ, բայց կարող է նաև ինքնա-բավ ինքնաբավ լինել և ապացույցներ չպահանջող: Խոսքը փաստում է հարցադրում, ոգեկոչում: Այն կարող է խոսել՝ չասելով ոչինչ, շաղակրատել, ստել, խա-րել խարել և, ի վերջո, խենթացնել: Միա ինչու աշխա տանքը կարող է հանգիստ ամաչեցնել խոսքին նրա դատարկաբանության համար:
Համլետը խոսքի ունայնության մասին ասում է՝ Words! words! words!
Աշխատանքի և խոսքի դիալեկտիկայի ներկայիս պատմական ձևը գտնվում է միմյանց ամենևին չհանգող երկու գործոնների իշխանության ներքո.
1. Մարդկային աշխատանքն օտարված է վարձու աշխատանքում դրա մասին խոսվում է որպես անձից դուրս գտնվող աշխատանքային ուժի, այն դիտարկվում է իբրև շուկայական օրենքներին ենթակա մի բան: Աշխատանքի սոցիալ-տնտեսական այս ետընթացը կապիտալիզմի սոցիալ-տնտեսական սոցիալտնտեսական ռեժիմի, ֆունկցիան է: Կարելի է հու-սալ հուսալ և ցանկալ, որ այն կանհետանա վարձու աշ-խատանքի աշխատանքի պայմանների հետ: Աշխատանքի սոցիալ-տնտեսական այս ետընթացին համապա-տասխանում համապատասխանում է խոսքի շահարկված արժանա-պատվությունըարժանապատվությունը, թեև այս վերջինը մեծամտորեն չի կամենում ընդունել, որ սպասարկման շուկա-յում շուկայում ինքը նույնպես խոսակցության առարկա է. մշակութային մի հպարտություն կա, որը ճշգրտո-րեն ճշգրտորեն սիմետրիկ է աշխատանքի նսեմացմանը և պիտի անհետանա նրա հետ: Այս հպարտության արմատները խորն են, դրանք հասնում են մինչև Հնադար (նկատենք` հունական և ոչ թե հրեա-կանհրեական), քանի որ աշխատանքը ստրուկի գործն էր, անազատական էր, ապա մշակույթը ազատ մար-դու մարդու գործն էր, ազատական էր։ Անազատական ար-վեստների արվեստների հակադրությունն ազատական ար վեստներին պատմական հասարակություննե-րում հասարակություններում չափազանց կախված է աշխատավորի սո-ցիալական սոցիալական պայմաններից, մշակույթն ինքը ար-ժևորվում արժևորվում էր այն չափով, որքանով նա ամրապն-դում ամրապնդում էր աշխատանքն արժեքազրկող ռեժիմը: Ավելի հեռուն գնանք, մշակույթն իր մեղքի քա-Ժինն բաԺինն ունի այնքանով, որքանով ուղղակի կամ անուղղակի կերպով դարձել է աշխատանքի շա-հագործման շահագործման միջոց. ղեկավարում են, նախաձեց նում և ռիսկի դիմում նրանք (քանզի շուկայական տնտեսությունը հաշվարկի և ռիսկի տնտեսու-թյուն տնտեսություն է), ովքեր ունեն գիտելիք և ճիշտ խոսք. հար-կավոր հարկավոր են ինտելեկտուալներ համակարգի տե-սություն տեսություն ստեղծելու, այն ուսուցանելու և դրա իսկ զոհերի աչքում արդարացնելու համար: Կարճ ասած՝ կապիտալիզմը չկարողացավ որպես տնտեսություն երկար գոյություն ունենալ միայն այն պատճառով, որ նաև մշակույթ էր, նույնիսկ բարոյականություն և կրոն։ Այսպիսով, խոսքը մե-ղավոր մեղավոր է աշխատանքի արժեզրկման համար: Սհա ինչու հեղափոխական միտքը հասկանալի թշնա-մանք թշնամանք է սերմանում ամբողջ դասական մշակույթի հանդեպ, քանզ այն եղել է բուրժուական և թույլ է տվել իշխանության գլուխ գալ ու մնալ շահագոր-ծող շահագործող դասակարգին: Յուրաքանչյուր ոք, ով մտա-ծում մտածում և գրում է առանց հետապնդվելու իր ուսում-նասիրության ուսումնասիրության կամ հետազոտության համար մի վարչակարգում, որտեղ իր աշխատանքը դի-տարկվում դիտարկվում է իբրև ապրանք, կբացահայտի, որ
այդ ազատությունն ու ուրախությունը փտած են, քանի որ դրանք հակադրություն և շատ թե քիչ նա-խապայման նախապայման ու միջոց են դառնում այն աշխատան-քի աշխատանքի համար, որը զրկված է ազատությունից և ու-րախությունիցուրախությունից, քանի որ դիտարկվում է և մեկնա-բանվում մեկնաբանվում իբրև իր 2 Սակայն աշխատանքի ժամանակակից վիճակը որոշվում է ոչ միայն կապիտալիզմի սոցիալ-տնտեսական պայմաններով, այլև՝ տեխնոլոգիա կան ձևով, որ նրան են ընձեռել իրարահաջորդ արդյունաբերական հեղափոխությունները, այդ ձևը հարաբերականորեն անկախ է կապիտալի և աշխատանքի ռեժիմից և առաջ է քաշում խնդիր-ներխնդիրներ, որոնք հեղափոխությունները չեն լուծում աշ խատանքի տնտեսական ու սոցիալական ռեժիմի մակարդակում, եթե նույնիսկ այդ հեղափոխու-թյունները հեղափոխությունները թույլ են տալիս դրանք առաջադրել առավել հստակ և լուծել ավելի դյուրավ։ Հին ար-հեստների արհեստների տրոհումը մասնակիացող ու կրկնվող աշխատանքների, որոնք ավելի ու ավելի քիչ են պահանջում պրոֆեսիոնալ որակավորում, առա ջադրում է անհանգստացնող մի խնդիր. կարիք չկա, որ փիլիսոփաների և աստվածաբանների կողմից աշխատանքի փառաբանությունը մշուշվի այն պահին, երբ աշխատավորների ավելի ու ավելի մեծացող զանգվածը ձգտում է իր աշխա-տանքը աշխատանքը դիտել իբրև սոցիալական պարզ զրհո-ղությունզրհողություն, որի իմաստն ու ուրախությունը այլևս ոչ թե այդ աշխատանքի մեջ է, այլ դրանից դուրս՝ սպառողական վայելքի և ազատ ժամանակի հա-ճույքների հաճույքների մեջ, որոնք ձեռք են բերվել աշխատան քային օրվա կրճատման շնորհիվ: Այսօր, սակայն, աշխատանքի մասնակիացման ու կրկնման տա նող այս տրոհումը զգացվում է ոչ միայն արդյու-նաբերականարդյունաբերական, այլև գրասենյակային գործում և զանազան ձևերով երևան է գալիս գիտական մասնագիտացման, բժշկական մասնագիտաց ման և տարբեր չափերով, ինտելեկտուալ աշխա- տանքի աշխատանքի բոլոր ձևերի մեջ։ ճիշտ է, այդ տրոհումն ու մասնագիտացումը փոխհատուցվում են բոլոր մակարդակներում լրիվ նոր մասնագիտությունների երևան գալով՝ կոնստրուկտորներ, մեքենաների կարգավորող-ներ կարգավորողներ ու վերանորոգողներ: Մենք նույնիսկ ականա-տեսն ականատեսն ենք դառնում գիտական դիսցիպլինների խմբավորման՝ այն նոր տեսությունների շնորհիվ, որոնք ամբողջացնում և համակարգում են մինչ այդ առանձին եղած դիսցիպլինները: Սենք, սա-կայնսակայն, հետագայում կանդրադառնանք, թե մատ նագիտացման դիմաց փոխհատուցող բազմար-ժեքությունը բազմարժեքությունը ինչ չափով անշահախնդիր ու ապա-գայում ապագայում արդյունավետություն նախատեսող տե-սական տեսական մշակույթի արգասիք չէ, մշակույթ, որ ան-վերջ անվերջ վերսկսվում է, շտկումներ մտցնում մասնա-գիտացած մասնագիտացած բանվորի կամ գիտաշխատողի տես նիկական ձևավորման մեջ։ Այդ դեպքում ես ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե ժա- մանակակից ժամանակակից աշխատանքի տեխնոլոգիական պայմաններից չի՞ բխում արդյոք, ի թիվս «սոցիա-լական «սոցիալական օտարումների», նաև իր «օբյեկտիվաց-ման» «օբյեկտիվացման» ֆունկցիան կատարող աշխատանքի աղ-քատացումըաղքատացումը: Այդ «օբյեկտիվացումը», որի շնոր-հիվ շնորհիվ մարդը կայանում է կատարելագործվում ու զարգանում, գտել է համընդհանուր ճանաչում: Նույնիսկ փիլիսոփայական լուծում է տրվել ռնա-լիզմի ռնալիզմի և իդեալիզմի, սուբյեկտիվիզմի և մա-տերիալիզմի մատերիալիզմի և այլնի բանավեճերին, մի խոսքով՝ լուծում է տրվել ճանաչողության տեսության և գո-յաբանության գոյաբանության հին խնդիրներին։ Աշխատանքին բնորոշ է ինձ կապել ավարտունություն ունեցող որոշակի գործի հետ, այդտեղ է, որ դրսևորելով իմ կարողությունները՝ ես ցույց եմ տալիս, թե ով եմ ես, և որևէ ավարտուն բան ստեղծելով՝ թե ինչի եմ ունակ։ Իմ աշխատանքի այդ «ավարտվածու-թյունն» «ավարտվածությունն» է ինձ բացահայտում ուրիշների և ինձ հա-մարհաmար: Դա իրոք այդպես է, բայց ինձ բացահայտող այդ նույն շարժումը թաքցնում է ինձ այն, ինչ դրսևորում է ինձ, նաև դարձնում է անդեմ։ Ես շատ լավ հասկանում եմ, որ մասնագիտությունների զարգացումը, – - այդ թվում և ինտելեկտուալ - ու-նի ունի սահման, որին ձգտում է օբյեկտիվացման այդ շարժումը։ Այդ սահմանը իմ ես-ի կորուստն է իմաստազուրկ, ըստ էության, չնչին, անհեռա-նկար անհեռանկար գործունեության մեջ։ Սակայն մարդ լինել նշանակում է ոչ միայն ավարտուն մի բան ստեղ-ծելստեղծել, այլև հասկանալ ամբողջությունը ու դրանով իսկ ձգտել մյուս սահմանին, որ իմաստազուրկ գործունեության հակառակն է, մարդկային գոյու-թյան գոյության ամբողջական հորիզոնին, որ ես անվանում եմ աշխարհ կամ կեցություն։ Ժամանակակից աշ-խատանքի աշխատանքի մեզ ընձեռած հնարավորությունների շնորհիվ մենք հանկարծ հանգում ենք խոսքի՝ որ-պես որպես ամբողջական նշանակողի, որպես բոլորի կողմից հասկացվելու ցանկության վերաբերյալ
մեր մտորումներին:
ժամանակակից աշխատանքի զարգացումը թերևս միայն բացահայտում է այդ աշխատանքի խոր միտվածությունը՝ խորասուզել մեզ վերջա-վորի վերջավորի մեջ՝ իրականացնելով մեզ։ Ես-ի այս ան-նկատելի աննկատելի կորուստը դրսևորվում է մի տեսակ ձանձրույթով, որը դանդաղորեն փոխարինում է աշխատանքի կատարումից առաջացած տու պանքին, կարծես թե օբյեկտիվացման դժվարու թյունը առավել նրբորեն վերամարմնավորվում է մի տեսակ հոգեկան ցավի ձևով, որ հատուկ է ծա-մանակակից ժամանակակից աշխատանքի մասնատվածությանն ու միօրինակությանը։
Այս միտումը չի հանգեցնում «օտարման», որը բառիս բուն իմաստով նշանակում է ոչ միայն մարդու սպառում մեկ ուրիշ բանի մեջ, այլև սպա-ռում սպառում հօգուտ մեկ ուրիշ մարդու, որը շահագոր ծում է նրան։ Օտարումն առաջադրում է արդիա-կան արդիական և վերջին հաշվով քաղաքական խնդիր, օր-յեկտիվացումը՝ օբյեկտիվացումը՝ մշակութային խնդիր։
Այդժամ ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե արդյո՞ք մշակույթի արդի ճգնաժամի մեջ չկա որևէ բան, որը հարաբերաբար կհամապատասխաներ ժա-մանակակից ժամանակակից աշխատանքի հիմնական ճգնաժա մին։ Մշակույթի բուրժուական քայքայվածությու նից այն կողմ արվեստները, գրականությունը, համալսարանական ուսուցումը արտահայտում են ժամանակակից աշխարհին հարմարվելուն մարդու խուլ դիմադրությունը։
Այդ դիմադրությունն, անշուշտ, միանշանակ չէ. այն երևան է հանում տեխնիկական աշխարհի հանկարծական փոփոխությունների առջև ան պատրաստ մարդու ընդվզումը. այն բացահայ-տում բացահայտում է մարդու և «բնական» միջավայրի հնա-դարյան հնադարյան կապի խզումը, փաստում ժամանակի խաթարված ռիթմի վերաբերյալ անհանգստու-թյունը։ անհանգստությունը։ Այս խանգարվածությունը կրկնապատկ վում է ծանրացած խղճից, որ բնորոշ է Վալերիի Սոկրատեսին, ով դժոխքում հանդիպելով ճար-տարապետ ճարտարապետ էվպալինոսին, ցավում է, որ սեփա կան ձեռքով ոչինչ չի կառուցել և միայն մտածել է, այսինքն՝ շատախոսել: Իսկ ծանրացած խիղճը, ինչպես միշտ, փոխվում է հիշաչարության. չէ՞ որ եթե Սոկրատեսը բացահայտեր, որ ինքը չի բա ժանվել անձավի ստվերներից հանուն Գաղա-փարների Գաղափարների իրականության, այլ բաժանվել է միայն մեխանիզմների իրականությունից հանում խոսքի ստվերների, կատեր և՛ մեխանիզմները, և՛ իրականությունը։
Այստեղ ոչինչ մաքուր չէ, ոչ էլ բացարձակապես իսկական: Զարմանալիորեն իրար խառնված այս խառնաշփոթից ու ծանրացած խղճից այն կողմ մշակույթը երևան է հանում հարմարվողականու-թյան հարմարվողականության նկատմամբ մարդու օրինական մերժումը։ Մշակույթը նաև ազատագրում է մարդուն, նրան պատրաստ դարձնում բացարտության, հեռավոր ճամփորդության, այլ բանի, ամեն բանի: «Հումա-նիտար «Հումանիտար գիտությունների», պատմության և ամե-նից ամենից շատ փիլիսոփայության ֆունկցիան է «մտար ծողության» միջոցով դիմակայել օբյեկտիվաց-մանըօբյեկտիվացմանը, աշխատավոր մարդու հարմարվողակա-- նությունը հարմարվողականությունը վերջավոր աշխատանքին փոխհատու-ցել փոխհատուցել իր ամբողջության մեջ մարդկային ճակա-տագրի ճակատագրի վերաբերյալ քննադատ մարդու հարցա-դրումով հարցադրումով և բանաստեղծ մարդու ներբողով: Դաս-տիարակությունը Դաստիարակությունը բառիս խիստ իմաստով թերևս միայն օբյեկտիվացման, այսինքն՝ հարմարվող ղության պահանջի և մտածողության ու ապա-հարմարվողության ապահարմարվողության պահանջի ճիշտ, բայց դժվա-րին դժվարին հավասարակշռությունն է. այդ լարված հա-վասարակշռությունն հավասարակշռությունն է մարդուն կանգուն պա-հումպահում:
'''Աշխատանքի քաղաքակրթությունը'''
Ես այժմ կարող եմ անդրադառնալ աշխատանքի քաղաքակրթության հասկացության նշանակու-թյան նշանակության ու սահմանների վերաբերյալ իմ մոտեցմա-նըմոտեցմանը: ես լիովին ընդունում եմ Բարտոլիի առաջար-կած առաջարկած սահմանումը, դա «քաղաքակրթություն է, որ տեղ աշխատանքը տնտեսական ու սոցիալական գերակա կատեգորիա է»: Այդ սահմանումը բար-դություն բարդություն չի առաջացնի, եթե ընդունենք այն քննա-դատությունըքննադատությունը, որին ենթարկում ենք կապիտա-լիզմն կապիտալիզմն իր տնտեսական, սոցիալական, քաղաքա կան, մշակութային ձևերի մեջ: Այդ սահմանումն առավել արժեքավոր է այն պատճառով, որ նրա սուր ծայրն ուղղված է ոչ թե հայեցման ուրվակա-նիուրվականի, այլ փողի ֆետիշության դեմ։ Աշխատանքի հարցում հենց սա է տնտեսագետի մտածողու-թյան մտածողության գերազանցությունը՝ փիլիսոփայի մտածո. ղության նկատմամբ:
"La parole est mon roysuns", Esprit, fevrier 1955:
Բարտոլիի դրույթի վերաբերյալ կասեմ հետևյալը. 1. Աշխատանքի քաղաքակրթությունը նախ աշ իոատանքի տնտեսություն է, որտեղ պլանի ուս ցիոնալ կառավարումը փոխարինում է շուկայա-կան շուկայական օրենքներին, դրամն ու արժեքը այդտեղ զրկված են տնտեսության, այսպես կոչված, իրենց կարգավորիչ ինքնաբուխ ֆունկցիայից, բարիքի բաշխումը կատարվում է առնվազն որոշակի ժամ կետով ըստ աշխատանքի և նույնիսկ ըստ աշխա տանքի արտադրողական աշխա վարձն այլևս աշխատանք-ապրանքի գինը չէ, այն մաքուր սոցիալական արդյունքը բաշխելու մի ջոց է: Այս իմաստով աշխատանքի տնտեսությունն արդեն իրականացված է սոցիալիստական պլա նավորում ունեցող երկրներում։ Ժամանակակից կապիտալիստական տնտեսությունում այն առ-կա առկա է իբրև միտում, մասնավորապես աշխատան քի կազմակերպման իրավունքի, աշխատավարձի կառուցվածքի փոփոխության, լիակատար զրաղ վածության քաղաքականության ձևով։ 2. Աշխատանքի տնտեսությունը չի ստեղծում աշ-խատանքի քաղաքակրթություն, եթե այն աշխա տավորների իսկ տնտեսություն չէ, այսինքն՝ եթե իսկապես աշխատավորներն իրենք չեն ղեկավա րում գործարաններն ու արդյունաբերությունը, և հետևաբար, եթե նրանց ձեռքում չէ կառավարելու և պատասխանատվություն կրելու հնարավորու թյունը, որպեսզի խուսափեն իրավասու մարդ-կանց և տեխնոկրատների մի նոր գերիշխանու թյունից: 3. Աշխատանքի տնտեսությունը կեղծիք է, եթե այն նաև աշխատանքի դեմոկրատիա չէ, այսինքն՝ եթե աշխատավորները սահմանադրորեն մաս-նակցություն չունեն պետության կառույցում: Աշխատանքի քաղաքակրթությունը չի ենթադ րում առավել մի բան, քան պետական ապարա տում արհմիությունների ներդրումն է, չի՞ ենթադ-րում իշխանությունների ապակենտրոնացման, բաժանման, դրանց հակադրվելու մի ամբողջու թյուն, որը խիստ տարբեր է պետական կենտրո նացնող կառույցից, որ արդյունաբերականաց ման փուլը պարտադրում է սոցիալիստական տնտեսություններին։ Այս իմաստով աշխատանքի քաղաքակրթություն դեռևս չկա ոչ մի տեղ, եթե նույնիսկ աշխատանքի տնտեսությունն արդեն իր տեղն է զբաղեցրել աշխարհի որոշակի մասում և ինչ-որ առումով՝ ամբողջ աշխարհում: 4. Եվ վերջապես, կավելացնեմ, որ աշխատանքի քաղաքակրթությունը այն քաղաքակրթությունն է, ուր աշխատանքի հիման վրա ձևավորվում է մի նոր մշակույթ: Սասնագիտությունների և ֆունկ– ցիաների սոցիալական միախառնվածությունը, որին նշանակալիորեն արգելակում է, բայց լրիվ չի վերացնում դասակարգերի բաժանումը, չի կարող լուրջ արձագանք չգտնել ժողովրդի մշակույթի մեջ: Երբ աշխատավորներին անմիջապես հասա -նելի է դառնում ոչ միայն տնտեսության և պետու-թյան ղեկավարումը, այլև գիտական ու ազատա-կան ասպարեզները և մանավանդ գրական ու գե-ղարվեստական բնագավառը, անպայման տեղի է ունենում մշակույթի խորքային նորացում՝ նույ նիսկ անկախ մշակույթի գաղափարաբանական ուղղվածությունից։ Ժամանակակից մշակույթը կարիք ունի ապաքինման անառողջ, արհեստա-կան վիճակից, նարցիսականությունից աշխատա-վորներին միացած մտածողների ու արվեստա– գետների օգնությամբ: Այն կարող է վերադացա-հայտել եղբայրական զգացումներ, միաժամանակ համարձակ ու թարմ թեմաներ, որոնք նրան ազա-տում են դատարկ վիճաբանություններից։ Աշխա-տանքի քաղաքակրթությունը՝ ենթադրում է նաև աշխատանքի առաքինությունների միջոցով ձեր բազատում խոսքի աղքատությունից
2. Աշխատանքի քաղաքակրթության թեման մասնա-գիտությունների ու ֆունկցիաների սոցիալական միավորման միջոցով կարող է հասնել այն բանին, որ տնտեսությունը չի ստեղծում աշխատանքի ոլորտն արձագանքվի մշակում թի ոլորտում։ Այն օրինաչափորեն գնում է դրան և միմիայն դրան։ Հետո կարող են հայտնվել երկու-դելու տեղիք տվող երկու լhere washun կացիաներ» առաջինը մշակույթն ամբողջովին տեխնիկական նախաձեռնության փառաբանման վերածելն էքաղաքակրթություն, պարզ ասած՝ արդյունաբերակա նացման գործոն դարձնելը: Եթե աշխատանքի քաղաքակրթությունը նպատակ ունի պրոպա գանդել գործունյաեթե այն աշխա տավորների իսկ տնտեսություն չէ, պրագմատիկ մարդունայսինքն՝ եթե իսկապես աշխատավորներն իրենք չեն ղեկավա րում գործարաններն ու արդյունաբերությունը, որը հիացած է տեխնիկական հաջողություններովև հետևաբար, արտադրության կոլեկտիվ նախաձեռնությամբ եթե նրանց ձեռքում չէ կառավարելու և սոցիալական աշխատանքի ապրանքների առօ րեական կիրառությամբպատասխանատվություն կրելու հնարավորու թյունը, ապա հարկ է հրաժար վել աշխատանքի քաղաքակրթության պիտակովորպեսզի խուսափեն իրավասու մարդկանց և տեխնոկրատների մի նոր գերիշխանու
մեզ առաջարկված այդ նոր ֆետիշիցթյունից: Երկրորդ միստիֆիկացիան աշխատանքով ներշնչված և աշխատավորների միջոցով կյանքի կոչված մշակույթի շփոթությունն է գաղափար բանական ուղղվածությամբ մշակույթի հետ: Այս վտանգը նախորդի ծայրահեղ ձևն է3. սոցիալիս տական տնտեսության կայացման փուլում, որը բնականորեն համապատասխանում Աշխատանքի տնտեսությունը կեղծիք է արագ արդյունաբերականացման փուլին, պետական ապարատը ձգտում է ամբողջ մշակույթը ենթար կել կոլեկտիվացման գործին և հանրությանը պարտադրել այդ ձեռնարկին համապատասխան աշխարհի գաղափարըեթե այն նաև աշխատանքի դեմոկրատիա չէ, այսինքն՝ եթե աշխատավորները սահմանադրորեն մասնակցություն չունեն պետության կառույցում:
Այդժամ աշխատանքի Աշխատանքի քաղաքակրթությունը այ-ես ոչ միայն այն քաղաքակրթությունն էչի ենթադ րում առավել մի բան, որտեղ աշխատանքն արտացոլվում քան պետական ապարա տում արհմիությունների ներդրումն է խոսքում, այլև այն քաղաքակրթությունըչի՞ ենթադրում իշխանությունների ապակենտրոնացման, ուր խոսքն ունի միայն եր-կու օբյեկտ աշխատանքն ինքը և սոցիալիզմ կա ռուցող պետության գաղափարախոսությունը: Աշ խատանքի և խոսքի դիալեկտիկայի մեր ողջ վեր-լուծությունը մեզ նախազգուշացնում բաժանման, դրանց հակադրվելու մի ամբողջու թյուն, որը խիստ տարբեր էպետական կենտրո նացնող կառույցից, որ խոսքի քննադատական ու բանաստեղծական ֆունկ ցիայի և արդյունաբերականաց ման փուլը պարտադրում է սոցիալիստական տնտեսություններին։ Այս իմաստով աշխատանքի արդյունավետության ֆունկցիայի քաղաքակրթություն դեռևս չկա ոչ մի տեսակ միասնական շնչառություն նը կորցրած քաղաքակրթությունը վերջին հաշ-վով դատապարտված է լճացման: Քաղաքակը թությունը պահպանում է իր առաջընթացը միայն այն դեպքումտեղ, եթե ստանձնում նույնիսկ աշխատանքի տնտեսությունն արդեն իր տեղն է խոսքի բոլոր ռիս կերը զբաղեցրել աշխարհի որոշակի մասում և սխալվելու իրավունքը՝ հաստատում ինչ-որ պես քաղաքական անհրաժեշտ ֆունկցիա: Խոս քի այդ ռիսկերը այն գինն են, որ աշխատանքի քա ղաքակրթությունը պիտի աշխատանքին վճարի խոսքի մատուցած ծառայության դիմացառումով՝ ամբողջ աշխարհում:
Ծառայություն4. Եվ վերջապես, կավելացնեմ, որ խոսքը մատուցում աշխատանքի քաղաքակրթությունը այն քաղաքակրթությունն է, ուր աշխատանքի հիման վրա ձևավորվում է մի նոր մշակույթ: Սասնագիտությունների և ֆունկ– ցիաների սոցիալական միախառնվածությունը, որին նշանակալիորեն արգելակում է, բայց լրիվ չի վերացնում դասակարգերի բաժանումը, չի կարող լուրջ արձագանք չգտնել ժողովրդի մշակույթի մեջ: Երբ աշխատավորներին անմիջապես հասանելի է դառնում ոչ միայն տնտեսության և պետության ղեկավարումը, այլև գիտական ու ազատական ասպարեզները և մանավանդ գրական ու գեղարվեստական բնագավառը, անպայման տեղի է ունենում մշակույթի խորքային նորացում՝ նույ նիսկ անկախ մշակույթի գաղափարաբանական ուղղվածությունից։ Ժամանակակից մշակույթը կարիք ունի ապաքինման անառողջ, արհեստական վիճակից, նարցիսականությունից աշխատավորներին միացած մտածողների ու արվեստա– գետների օգնությամբ: Այն կարող է վերադացահայտել եղբայրական զգացումներ, միաժամանակ համարձակ ու թարմ թեմաներ, որոնք նրան ազատում են դատարկ վիճաբանություններից։ Աշխատանքի քաղաքակրթությունը՝ ենթադրում է աշխատանքիննաև աշխատանքի առաքինությունների միջոցով ձեր բազատում խոսքի աղքատությունից
Վարձու աշխատանքում խոսքի ծառայությունը կպահպանվի աշխատանքի Աշխատանքի քաղաքակրթության թեման մասնագիտությունների ու ֆունկցիաների սոցիալական օտա րումներից» ավելիմիավորման միջոցով կարող է հասնել այն բանին, քանի որ այն համապատաս-խանում աշխատանքի ոլորտն արձագանքվի մշակում թի ոլորտում։ Այն օրինաչափորեն գնում է դրան և միմիայն դրան։ Հետո կարող են հայտնվել երկուղելու տեղիք տվող երկու լուրջ «միստիֆիկացիաներ»․ առաջինը մշակույթն ամբողջովին տեխնիկական նախաձեռնության փառաբանման վերածելն է առավել տևական խնդիրների, որոնք ավարտունպարզ ասած՝ արդյունաբերակա նացման գործոն դարձնելը: Եթե աշխատանքի քաղաքակրթությունը նպատակ ունի պրոպա գանդել գործունյա, ավելի ու ավելի մասնակիացողպրագմատիկ մարդուն, մից րինակ դարձող աշխատանքի մեջ առաջադրում որը հիացած է մարդու «օբյեկտիվացումը»: Ոչինչ չի կարող ավելի կործանարար լինելտեխնիկական հաջողություններով, քան այս խնդիրները Ժխտելը հանուն արտադրության կոլեկտիվ նախաձեռնությամբ և սոցիալական աշխատանքի ապրանքների առօրեական կիրառությամբ, ապա հարկ է հրաժարվել աշխատանքի «ապառտարման» առավել հրատապ հարցերիքաղաքակրթության պիտակով մեզ առաջարկված այդ նոր ֆետիշից: Ամեն մտածողու թյուն ու ամեն գործողություն պիտի խորապես դիտարկված լինեն` կախված վտանգների անխուսափելիությունիցԵրկրորդ միստիֆիկացիան աշխատանքով ներշնչված և աշխատավորների միջոցով կյանքի կոչված մշակույթի շփոթությունն է գաղափար բանական ուղղվածությամբ մշակույթի հետ: Այս վտանգը նախորդի ծայրահեղ ձևն է. սոցիալիս տական տնտեսության կայացման փուլում, ինչպես նաև տևականու-թյունիցորը բնականորեն համապատասխանում է արագ արդյունաբերականացման փուլին, պետական ապարատը ձգտում է ամբողջ մշակույթը ենթար կել կոլեկտիվացման գործին և հանրությանը պարտադրել այդ ձեռնարկին համապատասխան աշխարհի գաղափարը:
1. Խոսքի առաջին ծառայությունը աշխատանքին ես համարում եմ Այդժամ աշխատանքի բաժանման հետևանքների մեղմացումը: Այստեղ մենք հան-դիպում ենք մտահոգիչ խնդիրների մի ամբողջու-թյան, որի հետ հաշվի քաղաքակրթությունը այլևս ոչ միայն այն քաղաքակրթությունն է նստում արդյունաբերա-կան աշխատանքի սոցիալական հոգեբանությու-նը. ավելի ցածր աստիճանում խոսքի մեղմացու-ցիչ ֆունկցիան համապատասխանում է արտաղ-րամասերում ժամանցի, շաղակրատանքի ունե-ցած դերին, երբ առաջադրանքներն այնքան մաս նատված ու միօրինակ են, որ ավելի լավ որտեղ աշխատանքն արտացոլվում է մինչև վերջ ավտոմատացվեն և աշխատանքը զուգակց-վի մի տեսակ ուղեղի զգոնությամբ ու աշխատողի միտքը զբաղվի մեկ այլ բանով՝ շաղակրատան: քովխոսքում, զրույցներով, երաժշտությամբ և, ինչու ոչ, ու-սուցողական դաստիարակությամբ և այլն:* Աոա-վել բարձր աստիճանում այդ մեղմացուցիչ ֆունկցիան ստանում է արտադրամասերում աշ-խատատեղերը միասին վերահսկելու, ձեռնար կությունում, մինչև իսկ համաշխարհային շուկա-ներում ծավալվող առանձին օպերացիաների շաղկապվածությունը ըմբռնելու ձև։ Արտադրու-թյան այդ վերահսկումն ու ըմբռնումը ասես այլև այն «ներքին խոսքն» ենքաղաքակրթությունը, որը որոշում է մասնական աշխատանքի տեղը ուր խոսքն ունի միայն երկու օբյեկտ աշխատանքն ինքը և իմաստավորում այնսոցիալիզմ կա ռուցող պետության գաղափարախոսությունը: Առա-վել բարձր աստիճանում այդ մեղմացուցիչ: ֆունկցիան նույնանում է մասնագիտական բաց մակողմանի ձևավորման հետ, որը թույլ է տալիս փոխել աշխատատեղը, պայքարել ավտոմատիզ-մի առաջացրած դիմազրկման դեմ։ Ակնհայտ է, որ աշխատանքի Աշ խատանքի և խոսքի դիալեկտիկայի մեր դիալեկտիկան ողջ վերլուծությունը մեզ հանգեցնում նախազգուշացնում է նաև տեխնիկական ուսուցման առաջ քաշած բուն խնդիրներին, այդ ուսուցումն անպայմանորեն ունի երկու երես. մեկն ուղղված որ խոսքի քննադատական ու բանաստեղծական ֆունկ ցիայի և աշխատանքի արդյունավետության ֆունկցիայի մի տեսակ միասնական շնչառություն նը կորցրած քաղաքակրթությունը վերջին հաշվով դատապարտված է պրոֆեսիոնալ մասնագիտացման ձևավորման նը, մյուսը՝ ընդհանուր մշակույթին, ամենաուտի-լիտար ձևավորումն արդեն իսկ ունենում լճացման: Քաղաքակը թությունը պահպանում է մշա-կութային արժեքիր առաջընթացը միայն այն դեպքում, հենց որ ձեռքի հմտությունը ստորադասում եթե ստանձնում է ֆիզիկա-մաթեմատիկական տի-այի տեսական գիտությանը։ Գրականությունն ու պատմությունը դադարում են օժանդակել» աշ-խարհի վերաբերյալ պրոֆեսիոնալ հայացքի ձևավորմանը խոսքի բոլոր ռիս կերը և սխալվելու իրավունքը՝ հաստատում որ պես քաղաքական անհրաժեշտ ֆունկցիա: Խոս քի այդ ռիսկերը այն գինն են, որ տեխնիկա-աշխատանքի քա ղաքակրթությունը պիտի աշխատանքին վճարի խոսքի մատուցած ծառայության դիմաց:
կան ուսուցումն իսկապես մշակույթ '''Ծառայություն, որ խոսքը մատուցում է: Friedmans, "Dù va le travail humain? Des cours suxorester, p.207 et sv.աշխատանքին'''
Ամենաբարձր աստիճանում մեղմացուցիչ ֆունկ-ցիան Վարձու աշխատանքում խոսքի ծառայությունը կպահպանվի աշխատանքի սոցիալական օտա րումներից» ավելի, քանի որ այն տեղում համապատասխանում էառավել տևական խնդիրների, որը աշխատանքին հաղոր-դում է սոցիալական իմաստ։ Պատահական չէորոնք ավարտուն, որ գրքերն ենավելի ու ավելի մասնակիացող, «Կապիտալի» նման գիրքն է ընկած ժամանակակից հեղափոխությունների հիմքում: Ի վերջո, խոսել մից րինակ դարձող աշխատանքի մասին նշանակում մեջ առաջադրում է մոտենալ քաղաքական մարդու խոսքին«օբյեկտիվացումը»: Քանզի երբ իշխանության գլխին քաղաքագետ Ոչինչ չի կանգ-նածկարող ավելի կործանարար լինել, ապա քարոզչի նման նա օգտվում է խոսքի վտանգավոր հնարավորությունից։ Ժորժ Նավելի խորիմաստ ասույթի հենց ճշմարտությանը վերա-բերող մասն է մեջբերում Ֆրիդմանը, «Աշխա-տանքի մեջ կա մի տխրությունքան այս խնդիրները Ժխտելը հանուն աշխատանքի «ապառտարման» առավել հրատապ հարցերի: Ամեն մտածողու թյուն ու ամեն գործողություն պիտի խորապես դիտարկված լինեն` կախված վտանգների անխուսափելիությունից, որից ապաքին վում են քաղաքականությանը մասնակից դառ նալով»ինչպես նաև տևականությունից:
21. Խոսքի մատուցած երկրորդ առաջին ծառայությունը աշ-խատանքի բաժանումը ազատ ժամանակով փոխհատուցելն է: Ազատ ժամանակը աշխատանքին ես համարում եմ աշխատանքի նման դառնում բաժանման հետևանքների մեղմացումը: Այստեղ մենք հանդիպում ենք մտահոգիչ խնդիրների մի ամբողջության, որի հետ հաշվի է քաղաքակրթության նստում արդյունաբերական աշխատանքի սոցիալական հոգեբանությունը. ավելի ցածր աստիճանում խոսքի մեղմացուցիչ ֆունկցիան համապատասխանում է արտաղրամասերում ժամանցի, շաղակրատանքի ունեցած դերին, երբ առաջադրանքներն այնքան մաս նատված ու միօրինակ են, որ ավելի լուրջ խնդիրըլավ է մինչև վերջ ավտոմատացվեն և աշխատանքը զուգակցվի մի տեսակ ուղեղի զգոնությամբ ու աշխատողի միտքը զբաղվի մեկ այլ բանով՝ շաղակրատան: քով, զրույցներով, երաժշտությամբ և, ինչու ոչ, ուսուցողական դաստիարակությամբ և այլն:*<ref group="Ծանոթագրություններ">Friedmans, "Où va le travail humain? Des cours aux oreilles", p.207 et suiv.</ref><ref> Աոավել բարձր աստիճանում այդ մեղմացուցիչ ֆունկցիան ստանում է արտադրամասերում աշխատատեղերը միասին վերահսկելու, ձեռնար կությունում, մինչև իսկ համաշխարհային շուկաներում ծավալվող առանձին օպերացիաների շաղկապվածությունը ըմբռնելու ձև։ Արտադրության այդ վերահսկումն ու ըմբռնումը ասես այն «ներքին խոսքն» են, որը որոշում է մասնական աշխատանքի տեղը և իմաստավորում այն: Առավել բարձր աստիճանում այդ մեղմացուցիչ: ֆունկցիան նույնանում է մասնագիտական բաց մակողմանի ձևավորման հետ, որը թույլ է տալիս փոխել աշխատատեղը, պայքարել ավտոմատիզմի առաջացրած դիմազրկման դեմ։ Ակնհայտ է, որ աշխատանքի և խոսքի մեր դիալեկտիկան մեզ հանգեցնում է նաև տեխնիկական ուսուցման առաջ քաշած բուն խնդիրներին, այդ ուսուցումն անպայմանորեն ունի երկու երես. մեկն ուղղված է պրոֆեսիոնալ մասնագիտացման ձևավորման նը, մյուսը՝ ընդհանուր մշակույթին, ամենաուտիլիտար ձևավորումն արդեն իսկ ունենում է մշակութային արժեք, հենց որ ձեռքի հմտությունը ստորադասում է ֆիզիկա-մաթեմատիկական տիպի տեսական գիտությանը։ Գրականությունն ու պատմությունը դադարում են օժանդակել» աշխարհի վերաբերյալ պրոֆեսիոնալ հայացքի ձևավորմանը և հաստատում են, որ տեխնիկական ուսուցումն իսկապես մշակույթ է:
ԽոսքիԱմենաբարձր աստիճանում մեղմացուցիչ ֆունկցիան այն տեղում է, ինչպես և սպորտիորը աշխատանքին հաղորդում է սոցիալական իմաստ։ Պատահական չէ, տուրիզմիոր գրքերն են, սիրողա-կան զբաղմունքի միջոցով հնարավոր «Կապիտալի» նման գիրքն է նոր ձևով վերականգնել բնությանընկած ժամանակակից հեղափոխությունների հիմքում: Ի վերջո, կյանքիխոսել աշխատանքի մասին նշանակում է մոտենալ քաղաքական մարդու խոսքին: Քանզի երբ իշխանության գլխին քաղաքագետ չի կանգնած, տարերային ու ժի հետ կապը և գուցե առավել խորությամբ վե թագտնել ժամանակի առավել կանոնավորվածապա քարոզչի նման նա օգտվում է խոսքի վտանգավոր հնարավորությունից։ Ժորժ Նավելի խորիմաստ ասույթի հենց ճշմարտությանը վերաբերող մասն է մեջբերում Ֆրիդմանը, ինքնաբուխ«Աշխատանքի մեջ կա մի տխրություն, անկաշկանդ ռիթմը, քան ժամանա կակից կյանքի ուժասպառող տեմպն էորից ապաքին վում են քաղաքականությանը մասնակից դառ նալով»:
2. Խոսքի մատուցած երկրորդ ծառայությունը աշխատանքի բաժանումը ազատ ժամանակով փոխհատուցելն է: Ազատ ժամանակը աշխատանքի նման դառնում է քաղաքակրթության ավելի ու ավելի լուրջ խնդիրը:Խոսքի, ինչպես և սպորտի, տուրիզմի, սիրողական զբաղմունքի միջոցով հնարավոր է նոր ձևով վերականգնել բնության, կյանքի, տարերային ու ժի հետ կապը և գուցե առավել խորությամբ վե թագտնել ժամանակի առավել կանոնավորված, ինքնաբուխ, անկաշկանդ ռիթմը, քան ժամանա կակից կյանքի ուժասպառող տեմպն էՍակայն ժամանակակից աշխարհը այն աշխարհն է, որտեղ ազատ ժամանակն իր բազմապատկվե լու հետ մեկտեղ արժեզրկվում է նույն տեխնիկա-ի տեխնիկաի ներխուժման պատճառով, որը նաև հեղափո խել էր արտադրությունը, փոխադրական միջոց-ները միջոցները և մարդկային բոլոր հարաբերությունները։ Սեր ազատ ժամանակի իմաստն անգամ, – ժամա-նակժամանակ, որ դժվարությամբ ձեռք է բերվել աշխատան քային օրվա կրճատման շնորհիվ. մեծ մասամբ կախված կլինի մարդկային խոսքի արժեքից, քա-ղաքականության քաղաքականության ու գրականության մեջ, թատրո նում ու զրույցներում այդ խոսքի նկատմամբ ցու-դաբերած ցուցաբերած հարգանքից: Քանզի մարդու ինչի՞ն է պետք իր ապրուստն աշխատանքով վաստակել, եթե ազատ ժամանակ կորցնելու է հոգին։ Ահա ին-լու ինչու չպետք է թույլ տալ, որ սոցիալիստական հա-սարակության հասարակության կառուցումը խեղաթյուրի խոսքը քարոզչական շաղակրատանքով և գաղափարա-խոսական գաղափարախոսական դատարկաբանությամբ և վերջապես, ահա ինչու պետք է, որ սոցիալիստական հասարակությունը ստանձնի ազատ խոսքի բոլոր ռիս-կերըռիսկերը, եթե չի ուզում ոգեպես կոտրել այն մար-դունմարդուն, որին ձևավորում է նյութապես:
3. Բացի այդ, խոսքն օժտված է հիմնադիր ֆունկցիայով՝ մարդուն բնորոշ բոլոր պրագմա-տիկ պրագմատիկ գործունեությունների առումով: Այն իր մեջ կրում է «տեսական» ֆունկցիան ամբողջու-թյամբամբողջությամբ: Չկա մի տեխնիկա, որ չլինի կիրառական գիտելիք, և չկա կիրառական մի գիտելիք, որ կախված չլինի ի սկզբանե ան կիրառությունից հրաժարված գիտելիքներից: Praxis-ը չի կարող լիովին արտահայտել մարդուն: Theoria-ն նույն-պես նույնպես իր գոյության իրավունքն ունի։ Այդ հիմնա-դիր հիմնադիր theoria-ն մաթեմատիկայից գնում է էթիկայի, տեսական ֆիզիկայից՝ պատմության, գիտություն նից` գոյաբանության։ Բոլոր արմատական խնդիրները առաջադրվում են մի դիրքորոշման մեջ, որում տեղ չունի ուտիլիտար խնդիրը և կեն-սական կենսական հրատապությունը: Ահա ինչու չկա մի քա-ղաքակրթությունքաղաքակրթություն, որն ի զորու լինի գոյատևելու չունենալով անշահախնդիր մտահայեցման, ան-միջական անմիջական կամ ակնհայտ կիրառություն չակնկա-լող չակնկալող որոնումների համար ազատ գոտի: Վերը մենք դաստիարակություն կոչեցինք հարմարվողու-թյան հարմարվողության և ապահարմարվողության գործը մարդու ձևավորման մեջ։ Հենց համալսարանը պիտի դառնա դրա զարկերակը: Ահա ինչու արդարացի է նրանից պահանջել միաժամանակ հնարավոր րինս արագ արձագանքել ժամանակակից հասա-րակության հասարակության պահանջներին և շարունակել Univer-sitasUniversitas-ի հնադարյան ավանդույթը, որն առավել, քան երբևէ երևան կգա որպես ժամանակակից աշխատանքի ստրկացնող դրսևորումների վրա իշխելու առանձնահատուկ միջոց, պայմանով, որմատչելի լինի բոլոր աշխատավորների համար:
մատչելի լինի բոլոր աշխատավորների համար: 4. Վերջապես, հիմնադիր ֆունկցիայի կողքին խոսքն օժտված է ստեղծարար ֆունկցիայով: Գրականության և արվեստների միջոցով շարու-նակվում շարունակվում է ստեղծվել ու բացահայտվել մարդու այնպիսի տիպար, որ ոչ մի հասարակություն չի կարող պլանավորել, ինչը և մեծագույն ռիսկ է ինչպես արվեստների, այնպես էլ հասարակու-թյան հասարակության համար, որին պատկանում է նա: Իսկական ստեղծագործողը նա չէ, ով խոսում է իր ժամանա կի մարդկանց արդեն հայտնի պահանջների մա-սինմասին, այն պահանջների, որոնց արդեն անդրա դարձել է քաղաքականության մարդը, այլ նա, ում ստեղծագործությունը նորություն է մարդկային իրականության արդեն հայտնի և ընդունված ճա-նաչողության ճանաչողության համեմատ: Այստեղ մենք գործ ու-ենք ուենք խոսքի բանաստեղծական ֆունկցիայի հետ, որով և ավարտվում են մեր մտորումները խոսքի կարողությունների վերաբերյալ։ Հիմա մենք հաս-կանում հասկանում ենք, որ այն ընկած է քաղաքակրթության նախագծի ու նաև աշխատանքի քաղաքակրթու թյան նախագծի հիմքում։
Գուցե այստեղ խոսքն առնչվո՞ւմ է հիմնական ստեղծարարմանը, գուցե խոսքի աստվածաբա-նությունը աստվածաբանությունը վերջին հաշվով համընկնո՞ւմ է աշխա տանքի աստվածաբանությանը։ Գուցե։ Սակայն սա նախ նշանակում է, որ մարդու վերջավորու թյան պարագայում մենք կարիք ունենք և´ աշխա-տանքիաշխատանքի, և՛ խոսքի, որպեսզի մեր եղը գտնենք ստեղծաբար խոսքում, որպիսին մենք չենք: Ահա ինչու ամեն քաղաքակրթություն միաժամա նակ պիտի լինի աշխատանքի քաղաքակրթու թյուն Եվ խոսքի քաղաքակրթություն:
Ֆրանսերենից թարգմանությունը՝
Արուս Բոյաջյանի
Paul Ricoeur "Histoire et vérité"