}}
:1. ==1․ Խառնակչություն՝ Ջավախքի ուղղությամբ==
:Մարիուս Յուզբաշյանը սպանվեց՝ իր հետ գերեզման տանելով Ղարաբաղյան շարժման սկզբնավորման գաղտնիքը: գաղտնիքը։ Հետագայում Մոսկվայում երիտասարդ տարիքում կյանքից հեռացավ Ղարաբաղի ղեկավարի պաշտոնում Կեւորկովին փոխարինած Հենրիկ Պողոսյանը, որին վիճակվա՞ծ, թե՞ վերապահված էր գլխավորել խռովության օրենսդրական փուլը եւ որի օգնականն էր, ի դեպ, Սերժ Սարգսյանը: Սարգսյանը։ Վերջինս միաժամանակ լինելով Շարժման ակտիվիստ՝ նաեւ մարզի ղեկավարի կապն էր գործադուլային ղեկավար մարմնի՝ Դիրեկտորների խորհրդի հետ: հետ։ Այս փաստը առավել չարագուշակ երանգ է ստանում, եթե հիշենք, որ նա նաեւ Ստեփանակերտի ռուսական կայազորի եւ հայկական կողմի միջեւ կապավորի դեր ուներ:ուներ։
:Չարագուշակ այն իմաստով, որ բոլոր նրանք, ովքեր պաշտոնի բերումով Ղարաբաղում եւ Հայաստանում պիտի որ առաջինը տեղյակ լինեին պատրաստվող ստորագրահավաքի մասին (Միացման մասին-խմբ.մասին֊խմբ․), այդ մարդիկ այսօր կենդանի չեն: 1988թ. չեն։ 1988թ․ Ղարաբաղի մարզկոմի քարտուղար Պողոսյանը, Հայաստանի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Դեմիրճյանը, հանրապետության անվտանգության նախարար Յուզբաշյանը եւ ներքին գործերի նախարար Շահինյանը: Շահինյանը։ Ես ինձ հաշիվ եմ տալիս, որ միայն բացառիկ հիվանդ երեւակայություն ունեցողը կարող է այսպիսի պատկեր տեսնել, եւ առավել հակված եմ սա վերագրել հայ ավանդական փնթի ինքնահոշոտման կրքին, բայց փաստը մնում է փաստ: փաստ։ Եթե այս անուններին ավելացնենք Վազգեն Սարգսյանի եւ ժամանակի մարզխորհրդի նախագահ Լեոնարդ Պետրոսյանի անունները, ամբողջանում է այն մարդկանց շարքը, ում պիտի որ Ղարաբաղի անվտանգության երաշխիքներ տված լինեին սովետական հետախուզական ծառայությունները եւ ովքեր «իրավունք ունեին» այդ բանը ակնկալելու ներկայիս... ներկայիս… բայց ումի՞ց: ումի՞ց։ Ցուցակը ամբողջանում է այն պահին, երբ օրախնդիր է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը վերականգնելու հարցը:հարցը։
:Անհասկանալի է մնում Սերժ Սարգսյանի պարագան: պարագան։ Կամ նա հայտ չի ներկայացնում Ղարաբաղին տրված երաշխիքների «պահանջատերը» լինելու, կամ սկզբում հասարակ սադրիչի դեր է ունեցել, ինչ դեր ուներ Իգոր Մուրադյանը՝ Յուզբաշյանին կից, կամ դեռ անելիք ունի Հայաստանում՝ այս պատմության ավարտական փուլում: փուլում։ Թող որ մենք սխալված լինենք, բայց, կարծես թե, չունի: չունի։ Քանի որ այդ դերը կապված է լինելու ոչ միայն նոր պատերազմի հանգամանքներին, այլեւ նոր խառնակչությանը՝ այս դեպքում Ջավախքի ուղղությամբ: ուղղությամբ։ Եւ ուրեմն, այդ դերի համար բոլորովին նոր մարդ է պետք՝ կազմակերպությամբ հանդերձ: հանդերձ։
:Հասկանալի է, որ դա Դաշնակցությունը կլինի: կլինի։ Օգնականներ կգտնվեն «Ջավախք» հայրենակցական միությունում, Սիլվան դեռ կա, ախալքալաքցի Զորի Բալայանի հարցը ավելի հեշտ է: է։ Բայց տանող ուժը կլինի Դաշնակցությունը: Դաշնակցությունը։ Ոչ միայն այն պատճառով, որ կոմպլեքսավորված է, որ առաջին անգամ իր պատմության մեջ բաց է թողել խառնակչության պահը, այլեւ սեփական քաղաքական համոզմունքից ելնելով եւ քաղաքական ծրագրին ի նպաստ: նպաստ։ Ծրագիր, որի էությունն այն է, թե ինչքան խոր խրվի Հայաստանը տարածաշրջանային կոնֆլիկտների մեջ, այնքան կախված կլինի Ռուսաստանից, ինչքան կախված լինի Ռուսաստանից, այնքան ժամանակ թշնամի կլինի Թուրքիային, եւ որքան երկար ժամանակ Հայաստանը թշնամի մնա Թուրքիային, այնքան տեւական ժամանակ իրենք հնարավորություն կունենան դրսում զբաղվելու Հայ դատով: դատով։
:Արդյո՞ք Ղարաբաղի տարբերակը Վրաստանի դեմ կիրառելու անհրաժեշտություն կլինի, դժվար է ասել, բայց Հայաստանում դրան պատրաստ թե´ ուժեր կան, թե´ բախտախնդիր իշխանություն: իշխանություն։ Այդ ուժերը եղել են միշտ, բայց Հայաստանի նախկին իշխանությունները ժամանակին կարողացան զինաթափել ՀԱԲ-ըՀԱԲ֊ը, գուցե կանխարգելիչ միջոցառում որպես՝ փակեցին Դաշնակցությունը, նաեւ Գամսախուրդիան ժամանակին պաշտոնազրկվեց: պաշտոնազրկվեց։ Վերջին հաշվով, գուցե շնորհիվ այն բանի, որ Հայաստանում չկարողացան իշխանության գալ Էլչիբեյի եւ Գամսախուրդիայի տիպի գործիչները:գործիչները։
:Թերեւս, այս անգամ էլ խուսափենք երկրորդ ճակատից, բայց դա կախված կլինի միմիայն Վրաստանից: Վրաստանից։ Իսկ Հայաստանում այդ ավանտյուրան նախապատրաստվում է դաշնակցականների պաշտոնեական առաջխաղացումով: առաջխաղացումով։ Քոչարյանը ընդհանրապես պատրաստվում է պատերազմի եւ այդ վիճակին համապատասխան կոալիցիոն կառավարություն կազմելը, համենայն դեպս, սկսել է ծնունդով ջավախքեցի դաշնակցական Լոքյանով: Լոքյանով։ Եթե ուժային կառույցներից մեկնումեկն էլ հանձնի դաշնակցությանը, կարելի կլինի գրեթե համոզված լինել, որ, դաս չքաղելով ոչ մի բանից, նշմար է տալիս ում որ հարկն է, որ պատրաստ է ծառայել Վրաստանի ուղղությամբ համը հանելու գործում: գործում։ Սերժի «ռուսական կողմնորոշումը» չփրկեց, պետք է մի նոր դեմք, ում ռուսական գաղտնի ծառայությունները համարում են իրենցը: իրենցը։ Արեւմուտքն էլ, գուցե, իրենցը համարի, բայց այդպես պատահում է հետախույզների առօրյայում:առօրյայում։
:Քոչարյանը կուզենար այդ մարդը ինքը լիներ: լիներ։ Այսինքն, այդ էլ ինքը լիներ: լիներ։ Մի կողմից՝ Ամերիկան չդադարեր փող տալ, մյուս կողմից՝ Ռուսաստանը նրան համարեր իրենը: իրենը։ Որովհետեւ ինքը ծնունդով, ավանդաբար, դաստիարակությամբ, ուղնուծուծով նրանցն է ու ասիացի, բայց ստիպված է խաղալ եվրոպամետ: եվրոպամետ։ Վիրավորական է՝ իր արդար հացը իրենից հանիրավի խլողներից վրեժխնդիր լինելու աստիճան: աստիճան։ Բայց ո՞ր մեկի դեմն առնի: առնի։ Բարեբախտաբար, դաշնակցականները նաեւ իրենն են եւ պետք են գալու պատերազմի ժամանակ: ժամանակ։ Ոչ թե կռվելու համար, այլ ռազմաճակատի գիծ գնացած երկրապահների ու զորքի հնարավոր նահանջը գնդացիրներով թիկունքից կանխելու համար: համար։ Նաեւ խոր թիկունքում՝ որպես ռազմական դրության ռեժիմը ապահովող զինված ուժ: ուժ։ Իսկ ամենամոտ ապագայում դաշնակցականի ղեկավարած պատժիչ ծառայությունը կապահովի, որ «27»-ի «27»֊ի դատավարության ժամանակ Նաիրի Հունանյանը ավելորդ բաներ չասի: չասի։
:Գուցե եւ հարցը «արմատապես» լուծելու միջոցով: միջոցով։ Սերժ Սարգսյանը խանդի տեսարաններ չի սարքի: սարքի։ Նրան կործանելու է ագահությունը: ագահությունը։ Վերջին ամսի վերջին միլիոնին հետամուտ՝ նա այս անգամ բաց է թողնելու դավաճանելու պահը: պահը։ Եւ այդ կողմից Քոչարյանը ապահով է: է։ Նա ապահով է զգում իրեն նաեւ Արեւմուտքի եւ Ռուսաստանի կողմից՝ Հայաստանի ներսում ուզած քաղաքական կոմբինացիաներ անելու տեսակետից: տեսակետից։ Նրան դեռ ամեն ինչ ներվելու է. է․ անգամ ռուսական հեռուստաալիքների փակումը, մամուլի ոլորտում դեռ սպասվող սահմանափակումները, երկրապահական-զինվորական երկրապահական֊զինվորական թեւի հանդեպ քրեական հետապնդումների փուլը, որը, թերեւս, կսկսվի «27»-ի «27»֊ի դատավարությանը համընթաց: համընթաց։ Ներվելու է, որովհետեւ Ստամբուլի դաշնագրի տառին հավատարիմ՝ Ղարաբաղի խնդիրը տանում է հանգուցալուծման, մեծ տերությունների կարծիքով՝ ստորագրության, իր հաշվարկով՝ պատերազմի միջոցով: միջոցով։ Այս ճանապարհին նա ոչ Ղարաբաղում, ոչ Հայաստանում ոչ մի հենարան չունի, Դաշնակցությունից բացի: բացի։ Բայց այստեղ էլ միակարծիք չեն: չեն։
:Դատելով այն բանից, թե Բազեյանի հրաժարականը ինչ աստիճան ջղագրգիռ է դարձրել դաշնակցական մամուլին, նրանք հասկանում են, որ պարտության պատասխանատվությունը կրելու են միայնակ եւ որ կապիտուլյացիան ստորագրելուց հետո զրկվում են ո´չ միայն իշխանությունից: իշխանությունից։ Ի տարբերություն սկսնակ դաշնակցական Քոչարյանի, որը իր խելքից է ընկել «Մահ կամ ազատության» թակարդը, Դաշնակցությունը լավ բան չի սպասում առանց Ռուսաստանի զինակցության մղվելիք պատերազմից, առավել եւս՝ իշխանությունը պահելու ձեւ չի տեսնում այդ հանգամանքներում: հանգամանքներում։ Եւ զարմանալի չէ, որ վերջերս սկսել է իր բառապաշարին անհարիր բառեր արտաբերել (ճիշտ է՝ գերագույն ջանքով) հանդուրժողականության թեմայով՝ ելքը տեսնելով նրանում, որ պարտությունը լինի ազգովին, միասնաբար, համազգայնորեն, անզիջում ու չպարտվողաբար... չպարտվողաբար… Որովհետեւ չի կարելի արյունով նվաճած հողը ետ տալ, բայց ավելի մեծ արյունով՝ խնդրեմ:խնդրեմ։
:2. ==2․ Դեգերումներ ռուսական տափաստաններում:Ճիշտն ասած, տպավորություն է ստեղծվում, որ արդեն Ռուսաստանն ու Արեւմուտքն էլ չեն հավատում Ղարաբաղի հարցի խաղաղ կարգավորմանը: Մինչ Բաքվի հանդիպումը Արեւմուտքը ամեն ինչ անում էր, որ Ռուսաստանը պատերազմը առիթ չդարձնի՝ Վրաստանից զորքերի դուրսբերումը կասեցնելու եւ Հայաստանում իր ռազմական ներկայությունը բազմապատկելու համար: Բաքվի (ռուս-ադրբեջանական-խմբ) համաձայնագրից հետո այդ վտանգը անցել է, թեեւ որոշ վտանգ դեռ կա՝ Ջավախքի ուղղությամբ հայկական ավանտյուրայի հետ կապված:==
:Բայց Արեւմուտքի մտավախությունը հիմնականում փարատված պիտի համարելՃիշտն ասած, քանի որ Ռուսաստանի այսօրվա դիրքորոշումը ոչ միայն բացառում տպավորություն է այդ վտանգըստեղծվում, այլ նաեւ կանխում է Պարսկաստանի միջամտությունը հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտին, ինչի հնարավորությունը որպես շանտաժ այնքա՜ ն դեռ պետք որ արդեն Ռուսաստանն ու Արեւմուտքն էլ չեն հավատում Ղարաբաղի հարցի խաղաղ կարգավորմանը։ Մինչ Բաքվի հանդիպումը Արեւմուտքը ամեն ինչ անում էր գալու հայ գործիչներին: Մանավանդ, հույս կար, որ օրերից մի օր շանտաժը կդառնա իրականություն Ռուսաստանը պատերազմը առիթ չդարձնի՝ Վրաստանից զորքերի դուրսբերումը կասեցնելու եւ կստացվիՀայաստանում իր ռազմական ներկայությունը բազմապատկելու համար։ Բաքվի (ռուս֊ադրբեջանական֊խմբ) համաձայնագրից հետո այդ վտանգը անցել է, որ «իրականացավ ապուշիս երազանքը»: Բայց Սերգեեւը Թեհրանում հոգացած կլինի այս մասը: Ռուսաստանը չէր թողնի, որ հզոր բանակի տեր հոգեւորականները յուրովի մեկնաբանեն Ռուսաստանի նոր նկատառումները: Ռազմական հանգուցալուծմանը դեմ չի լինի նաեւ Ռուսաստանը: թեեւ որոշ վտանգ դեռ կա՝ Ջավախքի ուղղությամբ հայկական ավանտյուրայի հետ կապված։
:Աշնանը Մոսկվայում հայ-ռուսական հանդիպման ժամանակ Պուտինը հստակ արտահայտվեցԲայց Արեւմուտքի մտավախությունը հիմնականում փարատված պիտի համարել, քանի որ Ռուսաստանը չի առաջարկի մի տարբերակՌուսաստանի այսօրվա դիրքորոշումը ոչ միայն բացառում է այդ վտանգը, որից դժգոհ մնա մեկ կամ մյուս ժողովուրդը: Այսինքնայլ նաեւ կանխում է Պարսկաստանի միջամտությունը հայ֊ադրբեջանական կոնֆլիկտին, ինքը չգիտի որեւէ տարբերակինչի հնարավորությունը որպես շանտաժ այնքա՜ ն դեռ պետք էր գալու հայ գործիչներին։ Մանավանդ, որը կգոհացնի երկու կողմերին: Եւ փոխզիջման վերաբերյալ հերթապահ նախադասությունը արտաբերելով հանդերձ, զգուշացրեցհույս կար, որ Ալիեւ-Քոչարյան հանդիպումների մեղրամիսին հատկացված ժամանակը սպառված է՝ հայտարարելով, որ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների ներկա վիճակը խոչընդոտում է Ռուսաստանին՝ նորմալ հարաբերություններ հաստատել տարածաշրջանի երկրների հետ: Կարծես այդ ապտակը քիչ էր, Ռուսաստանի անվտանգության խորհրդի քարտուղարը նույն օրը անձամբ հերքեց Ալիեւի մահվան մասին տարածված լուրը օրերից մի օր շանտաժը կդառնա իրականություն եւ հարկ համարեց ավելացնելկստացվի, որ համաձայնագրերի վրա աշխատանքները շարունակվում են«իրականացավ ապուշիս երազանքը»։ Բայց Սերգեեւը Թեհրանում հոգացած կլինի այս մասը։ Ռուսաստանը չէր թողնի, ինքը զանգել է Ամերիկա, եւ որ Պուտինի այցը Բաքու կկայանա մոտ ժամանակներս:հզոր բանակի տեր հոգեւորականները յուրովի մեկնաբանեն Ռուսաստանի նոր նկատառումները։ Ռազմական հանգուցալուծմանը դեմ չի լինի նաեւ Ռուսաստանը։
:Ընդհանրապես այդ պատմությունից (Հայաստանի պատվիրակության՝ Աշնանը Մոսկվայում գտնվելու օրը Ալիեւի մահվան մասին դեզինֆորմացիայից) վատ հոտ է գալիս: Կամ դա «Արմենիկումի» մակարդակի ժուլիկություն էրհայ֊ռուսական հանդիպման ժամանակ Պուտինը հստակ արտահայտվեց, որը որ Ռուսաստանը չի ներվումառաջարկի մի տարբերակ, որից դժգոհ մնա մեկ կամ ռուսական ծառայությունների հնարքմյուս ժողովուրդը։ Այսինքն, որ առիթ լինի կոպտորեն ասել այնինքը չգիտի որեւէ տարբերակ, ինչը չեն հասկանում դիվանագիտության լեզվով: որը կգոհացնի երկու կողմերին։ Եւ հայկական պատվիրակությունը բանակցությունները ավարտելուց հետո հայրենիք չվերադարձավ: Պաշտպանության նախարարը առանձին Սոչի գնաց՝ Սերգեեւին երեւի հարցնելուփոխզիջման վերաբերյալ հերթապահ նախադասությունը արտաբերելով հանդերձ, զգուշացրեց, որ եթե ռազմավարական դաշնակիցների բարձր հանդիպման ժամանակ պաշտպանության նախարարը հանգստանում Ալիեւ֊Քոչարյան հանդիպումների մեղրամիսին հատկացված ժամանակը սպառված է՝ հայտարարելով, որ հայ֊ադրբեջանական հարաբերությունների ներկա վիճակը խոչընդոտում է իր համարՌուսաստանին՝ նորմալ հարաբերություններ հաստատել տարածաշրջանի երկրների հետ։ Կարծես այդ ապտակը քիչ էր, Ռուսաստանի անվտանգության խորհրդի քարտուղարը նույն օրը անձամբ հերքեց Ալիեւի մահվան մասին տարածված լուրը եւ հարկ համարեց ավելացնել, որ համաձայնագրերի վրա աշխատանքները շարունակվում են, արդյո՞ք դա նշանակում ինքը զանգել էԱմերիկա, եւ որ... Իսկ Քոչարյանը երկու օր ուշքի էր գալիս Սարատովի տափաստաններում:Պուտինի այցը Բաքու կկայանա մոտ ժամանակներս։
:Այդպես մաս-մաս վերադարձան Հայաստան: Իսկ Ընդհանրապես այդ պատմությունից (Հայաստանի պատվիրակության՝ Մոսկվայում գտնվելու օրը Ալիեւի մահվան մասին դեզինֆորմացիայից) վատ հոտ է գալիս։ Կամ դա «Արմենիկումի» մակարդակի ժուլիկություն էր, որը չի ներվում, կամ ռուսական կողմը շարունակեց պատրաստվել բուն՝ Կասպից ծովի ընդերքի ու մակերեւույթի շուրջ բանակցություններին: Արդարության դեմ չմեղանչելու համար ասենքծառայությունների հնարք, որ ընդերքի, մակերեւույթի, նավթամուղի հարց չկար 88 թվականին: Այնառիթ լինի կոպտորեն ասել այն, ինչ ձեռնարկում էր ԿԳԲ-ն մեծ երկրի ծայրամասերում՝ ազգամիջյան հրահրումների եւ քրեական հետապնդումների ասպարեզում, նպատակ ուներ չափի բերել միութենական հանրապետություններ կոչված կուսակցապետությունների խաների հղփացածությունը: ինչը չեն հասկանում դիվանագիտության լեզվով։ Եւ այն մեծամիտ անփութությունըհայկական պատվիրակությունը բանակցությունները ավարտելուց հետո հայրենիք չվերադարձավ։ Պաշտպանության նախարարը առանձին Սոչի գնաց՝ Սերգեեւին երեւի հարցնելու, որով դիպչում էին ամենանուրբ՝ ազգամիջյան հարաբերությունների լարերինոր եթե ռազմավարական դաշնակիցների բարձր հանդիպման ժամանակ պաշտպանության նախարարը հանգստանում է իր համար, վկայում արդյո՞ք դա նշանակում է այն մասին, որ երկրի անսասանությանը դույզն-ինչ չէին կասկածում, հետեւաբար ռեսուրսների պատկանելության հարց չկար: որ… Իսկ Քոչարյանը երկու օր ուշքի էր գալիս Սարատովի տափաստաններում։
:Պարզապես ուզում էին է´լ ավելի կենտրոնացնելԱյդպես մաս֊մաս վերադարձան Հայաստան։ Իսկ ռուսական կողմը շարունակեց պատրաստվել բուն՝ Կասպից ծովի ընդերքի ու մակերեւույթի շուրջ բանակցություններին։ Արդարության դեմ չմեղանչելու համար ասենք, է´լ ավելի ինտերնացիոնացնելոր ընդերքի, է´լ ավելի գաղափարայնացնել ժողովուրդների անխախտ միությունը: Երկար տարիներ զտումներ չէին եղելմակերեւույթի, իսկ սիստեմը առանց զտումների չէր կարող գոյատեւել: Հիմա դժվար է ասելնավթամուղի հարց չկար 88 թվականին։ Այն, թե հայ-ադրբեջանական առճակատումը ինչ աստիճան ձեռնարկում էր խորանալուԿԳԲ֊ն մեծ երկրի ծայրամասերում՝ ազգամիջյան հրահրումների եւ քրեական հետապնդումների ասպարեզում, եթե ամեն ինչ ընթանար այդ կոնտեքստում: Համենայն դեպսնպատակ ուներ չափի բերել միութենական հանրապետություններ կոչված կուսակցապետությունների խաների հղփացածությունը։ Եւ այն մեծամիտ անփութությունը, Մասիսում Սումգայիթին համարժեք ջարդ կազմակերպել չհաջողվեց: Գուցեեւ շնորհիվ որով դիպչում էին ամենանուրբ՝ ազգամիջյան հարաբերությունների լարերին, վկայում է այն բանիմասին, որ Երեւանում հաջողվեց ժամանակին սահմանափակել Ադրբեջանական ՍՍՀ քաղաքացիների միահեծան ու հրահրիչ ազդեցությունը Հայաստանը ալեկոծող միտինգների վրա: երկրի անսասանությանը դույզն֊ինչ չէին կասկածում, հետեւաբար ռեսուրսների պատկանելության հարց չկար։
:Հետագայում նրանք առհասարակ մեկուսացվեցինՊարզապես ուզում էին է´լ ավելի կենտրոնացնել, եւ «պարիտետի» հարցը մնաց բաց: Բայց Յուզբաշյանին փոխարինեց Բադամյանըէ´լ ավելի ինտերնացիոնացնել, եւ նման է´լ ավելի գաղափարայնացնել ժողովուրդների անխախտ միությունը։ Երկար տարիներ զտումներ չէին եղել, իսկ սիստեմը առանց զտումների չէր կարող գոյատեւել։ Հիմա դժվար է ասել, թե հայ֊ադրբեջանական առճակատումը ինչ աստիճան էր խորանալու, եթե ամեն ինչ ընթանար այդ կոնտեքստում։ Համենայն դեպս, Մասիսում Սումգայիթին համարժեք ջարդ կազմակերպել չհաջողվեց։ Գուցեեւ շնորհիվ այն բանի մի փորձ եղավ վերջինիս օրոք ստեղծված «ՀԱԲ»-ի ձեռքով՝ Ոսկեպարում: Ժամանակը կգա, մեզ դեռ կհիշեցնեն Ոսկեպարն որ Երեւանում հաջողվեց ժամանակին սահմանափակել Ադրբեջանական ՍՍՀ քաղաքացիների միահեծան ու Խոջալուն՝ ի հակակշիռ Սումգայիթի:հրահրիչ ազդեցությունը Հայաստանը ալեկոծող միտինգների վրա։
:Բայց «պարիտետի» հարցը վերջին պլան մղվեցՀետագայում նրանք առհասարակ մեկուսացվեցին, երբ Ադրբեջանում իշխանության եկավ Ազգային ճակատը եւ բացեց պարսկական սահմանը: Այստեղ էր, որ առաջ եկավ նավթի եւ նավթամուղի «պարիտետի» հարցըմնաց բաց։ Բայց Յուզբաշյանին փոխարինեց Բադամյանը, եւ Ռուսաստանը որդեգրեց անթաքույց հայաստանանպաստ քաղաքականություն: Պատերազմը պատերազմ էր, եւ Հայաստանը, հափշտակված անակնկալ զորակցությունով, այդ հնարավորությունը օգտագործեց առավելագույնս: Տարածքներ կորցրած Ադրբեջանում հեղաշրջում նման բանի մի փորձ եղավ (ինչի եզրին էր Հայաստանը ընդամենը Արծվաշեն գյուղը կորցնելուց հետո)վերջինիս օրոք ստեղծված «ՀԱԲ»֊ի ձեռքով՝ Ոսկեպարում։ Ժամանակը կգա, իշխանության եկավ Ալիեւը: Եւ երբ ժամանակ անց, ռուսական կողմը Ալիեւին հանձնեց՝ նրան իշխանության բերած եւ իբր նոր խռովության մասնակից դարձած հերոս մեզ դեռ կհիշեցնեն Ոսկեպարն ու վարչապետ, ռուսական զինվորականության բարեկամը լինելու հանգամանքով՝ Ռուսաստանում ապաստանած գնդապետ Հուսեյնովին, պարզ դարձավ, որ հայ-ռուսական զինակցությունը դեպի անկում է գնում: Ռուս-ադրբեջանական ռազմական համագործակցությունը ժամանակի հարց էր: Խոջալուն՝ ի հակակշիռ Սումգայիթի։
:Բայց մի՞թե դա հասկանալու համար հարկավոր էր 5-6 տարի: Մի՞թե թափանցիկ չէր հոկտեմբերի զոհերի հոգեհանգստին եկած ռուսական բարձր պատվիրակության գնահատականը, թե՝ Հայաստանում սպանվել են Ռուսաստանի բարեկամները: Արժե՞ր այդքան աղերսել Պուտինի հետ մի հանդիպում«պարիտետի» հարցը վերջին պլան մղվեց, որի ժամանակ փաստորեն պիտի թքեին երեսներին՝ պաշտպանության նախարարին նախապես արձակուրդ ուղարկելով, իսկ Հայաստանի նախագահին ուղարկելով «ինստանցիաներով» երբ Ադրբեջանում իշխանության եկավ Ազգային ճակատը եւ միայն հաջորդ օրը բարեհաճելով ընդունել: Եւ այնպես ընդունելբացեց պարսկական սահմանը։ Այստեղ էր, որ այդ օրը չկարողանա գտնի տան ճամփանառաջ եկավ նավթի եւ նավթամուղի հարցը, այլ երկու օր դեգերի ռուսական տափաստաններումեւ Ռուսաստանը որդեգրեց անթաքույց հայաստանանպաստ քաղաքականություն։ Պատերազմը պատերազմ էր, որպես փորձի փոխանակման եկած արհկոմի նախագահ կամ որպես մի մարզպետ Մուկ: Իսկ ինչպե՞ս կհրամայեիք ընդունել մի երկրի ղեկավարիեւ Հայաստանը, որի պառլամենտական մեծամասնությունը գնդակահարվում է օրը ցերեկով: Չլինի՞ սպասում հափշտակված անակնկալ զորակցությունով, այդ հնարավորությունը օգտագործեց առավելագույնս։ Տարածքներ կորցրած Ադրբեջանում հեղաշրջում եղավ (ինչի եզրին էրՀայաստանը ընդամենը Արծվաշեն գյուղը կորցնելուց հետո), որ ճակատը պիտի պաչեն Վազգենի իշխանության եկավ Ալիեւը։ Եւ երբ ժամանակ անց, ռուսական կողմը Ալիեւին հանձնեց՝ նրան իշխանության բերած եւ իբր նոր խռովության մասնակից դարձած հերոս ու Դեմիրճյանի համար: Հետովարչապետ, հո´ նրա համար չէի՞ն համաձայնել հանդիպմանըռուսական զինվորականության բարեկամը լինելու հանգամանքով՝ Ռուսաստանում ապաստանած գնդապետ Հուսեյնովին, որ հերթապահ շաղակրատանք լսեն տնտեսական համագործակցության մասին: Տնտեսական համագործակցությո՞ւն ես ուզումպարզ դարձավ, ասին, գնա քեզ թայ գտիր: Գնա համագործակցելու երկրի ութ տասնյակ գավառներից մեկնումեկի հետ:որ հայ֊ռուսական զինակցությունը դեպի անկում է գնում։ Ռուս֊ադրբեջանական ռազմական համագործակցությունը ժամանակի հարց էր։
:... Բայց մի՞թե դա հասկանալու համար հարկավոր էր 5֊6 տարի։ Մի՞թե թափանցիկ չէր հոկտեմբերի զոհերի հոգեհանգստին եկած ռուսական բարձր պատվիրակության գնահատականը, թե՝ Հայաստանում սպանվել են Ռուսաստանի բարեկամները։ Արժե՞ր այդքան աղերսել Պուտինի հետ մի հանդիպում, որի ժամանակ փաստորեն պիտի թքեին երեսներին՝ պաշտպանության նախարարին նախապես արձակուրդ ուղարկելով, իսկ Հայաստանի նախագահին ուղարկելով «ինստանցիաներով» եւ միայն հաջորդ օրը բարեհաճելով ընդունել։ Եւ այնպես ընդունել, որ այդ օրը չկարողանա գտնի տան ճամփան, այլ երկու օր դեգերի ռուսական տափաստաններում, որպես փորձի փոխանակման եկած արհկոմի նախագահ կամ որպես մի մարզպետ Մուկ։ Իսկ ինչպե՞ս կհրամայեիք ընդունել մի երկրի ղեկավարի, որի պառլամենտական մեծամասնությունը գնդակահարվում է օրը ցերեկով։ Չլինի՞ սպասում էր, որ ճակատը պիտի պաչեն Վազգենի ու Դեմիրճյանի համար։ Հետո, հո´ նրա համար չէի՞ն համաձայնել հանդիպմանը, որ հերթապահ շաղակրատանք լսեն տնտեսական համագործակցության մասին։ Տնտեսական համագործակցությո՞ւն ես ուզում, ասին, գնա քեզ թայ գտիր։ Գնա համագործակցելու երկրի ութ տասնյակ գավառներից մեկնումեկի հետ։ … Թե չէ՝ ի՞նչ էր կորցրել ռուսական տափաստաններում, որ դժվարանում էր տուն վերադառնալ: վերադառնալ։ Եթե հնարավոր լիներ, Հայաստան կմտներ Այրումով, որովհետեւ օդակայանում ինչ հարց էլ տալու լինեն նենգ լրագրողները, ենթատեքստում բուն հարցն է լինելու. լինելու․ «Կոպեկդ գտա՞ր, պարոն նախագահ»: նախագահ»։ Եւ ի՞նչ հետեւության պիտի գար այդ հոգեվիճակում գտնվող, իր ժողովրդի պատմությունից անտեղյակ, իր ժողովրդի գիրը չիմացող, հավատից հեռու եւ ճաշակից բոբիկ մի մարդ, եթե ոչ սփոփանք որպես՝ փնտրեր ու գտներ իր նման մեկին, շատ կարդացած-քիչ կարդացած֊քիչ հասկացած Մազին (ապշել կարելի է, ո՜ նց մինչեւ հիմա չէին գտել իրար) ու իրենով, կաթողիկոսով, կույսերով-բանով կույսերով֊բանով համայն հայությանը ի տես բեմադրեր այդ «Տխուր մայմունների պարը»՝ դիվադադար անելով Լուսավորչի հոգին: հոգին։ Աշխարհի վերջը էլ ինչպե՞ս է լինում: լինում։ Համենայն դեպս՝ իշխանության վերջը:վերջը։
